Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAryakalpa paM0 zrI ToDaramala granthamAlA, puSpa 3. . ..... n eas jayapura (khAniyA) tattvacarcA zaMkA-samAdhAna 6 se 17 taka pustaka 2 'sampAdaka siddhAntAcArya paM0 phUlacandra siddhAntazAstrI, vArANasI . prakAzaka AcAryakalpa paM0 zrI ToDaramala granthamAlA gAMdhIroDa, bApUnagara, jayapura ( rAjasthAna )
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayapura ( khAniyA ) taccacacA chana -- sAnAlaraNa koTadarzanAvaraNa .* Na va ET aura jala parsana bhAminabhAnA ... asAra uphA bATikI zrI paTakamA gama hai| jAnakaraNasmamaNaH zranA maraNasya cakala. samAmA ke sAnimAmi samatA / ... - pUrvamA e / 241. stoney gombo prathama tathA dvitIya daurake patrakoM para madhyasthake sAtha prathama pakSake pA~coM pratinidhiyoMke hastAkSara punazva --- 'podAmAjjAra rzanAvaraNarAya sAyAma kevala tapAsUtra adhyAya 10 sUtra +- kopeDana karate hue bApane yae mukti dI thI ki mohanIya karma kA pAya pasaveM guNasthAna para meM hotA aura jJAtAvaraNAdi tIna kayoM kA pAya gArahavaM guNasthAnake banta meM zenA hai ki pI sevata jAna bhI utpati kapana ke praga meM posnIya karma ke lAyakI hetu rUpa se nita kiyA gayA hai|' isakA udyA sAdhamidimA ullekha karaye hue bhI pRjyapAra pAcArya ke vanoM dvArA diyA gA kA hai| kintu va Apatti ke viruddha nI 4 vana nI svayaM isa prakAra tizate haiM -- isa avasya prAzi ke so usa meM pratibandha smA~ pAra kiyA jAnA mAvasyA hai, payoMki una ko pUrA binA isakI prApti sambhava nhiiN| 3 pratibaMdhaka krmcaar| ti se pahale mohalIya jau kA sAya hotA hai| yapi mohanIya kareM yA avasthAkA sIdhA pratipaya nahIM karatA hai tathApi isa mApa susa TinA zeSa kamA~ kA bhAva nahIM hotA, isaliye yahaste pI vanya avasthA kA pratibanpaka mAnA hai| isa prakAra pohanIyakAmAba hocAne ke pazcAta antarta meM tInoM mA~ kA nAzca hotA hai bhI taba jAkara madarasya aSasthA prApta hotA hai| prata. . .1{ ime annon - 2016Y tRtIya daura ke patrakoM para prathama pakSake anyatama pratinidhi paM0 baMzIdharajI vyAkaraNAcArya bInAke hastAkSara
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayapura ( khAniyA ) tatvacarcA isa prakAra vicAra karane para pratIta hotA hai ki jinAma sarvatra mAva pAritra yA nizcaya cAritra pI hI pradhAnatA hai, kyoMki yaha mAyA kA sAkSAt hetu hai / usa kone para sAtha mukAma guNasthAna pariTI ke anusAra vyavahAra nAritra hota hotA hI hai| usakA niSadha nahIM hai. parantu jJAnI kI sapA svarUpa ramaNa kI STi banI rahatI hai,isaliye 7 mArga usalI pusyatA hai / pApAmArga kA tAtparya hI yaha hai / isa pratibhA prasaMgavaza isI kArI sambandhita aura pI aneka kAra AI hai| ma parantu una sapakA samAdhAna ukta kathA se ho jAtA hai ata: yahA' aura vistAra nahIM kiyA gayA hai| aMdhalina 1/11/23 maina agrImAtI 1-11-12 tInoM dauroMke patrakoM para madhyasthake sAtha dvitIya pakSake tInoM pratinidhiyoM ke hastAkSara k)" mAranapa Na mAna 'maya... prama -:--- mamantrAlayalI 10 praznakartA aura madhyasthake hastAkSaroMke sAtha tA0 22-10-63 kI baiThakake adhyakSake hastAkSara
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 zaMkA-samAdhAna 377-496 prathama daura 377 zaMkA 6 aura usakA samAdhAna pratizaMkA 2 prati pratizaMkA 3 dvitIya daura 378-387 rAmAdhAra tRtIya daura 387-496 1. kucha vicAraNIya bAteM 4. dravyapratyAsattirUpa kAraNatAkA niSedha 5. bAhya sAmagrI dUsare ke kAryakA yathArtha kAraNa nahIM viSaya-sUcI pratizaMkA 3 kA samAdhAna 1. vyavahAranaya aura usakA viSaya 2. samyak nizcayanaya aura usakA viSaya 3. nizcayana meM vyavahArarUpa artha kI sApekSatAkA niSeSa 378-383 383-380 377 6. vastrArthaslovAtike eslekhakA tAtparya 7. upacAra padake arthakA spaSTIkaraNa 8. bandha-mokSapasyA E. jagatakA pratyeka parikramAnupAtI hai 10. pariNAyAbhimukhya padakA artha 11. upAdAna sunizcita lakSaNa yathArtha hai 12. paramANu yogyatA mAvikA vicAra 429-466 430 433 435 435 pratizaMkA 3 387 - 428 pratizaMkA 3 kA banAvAna 427 442 444 445 447 *** 456 459 461 7. zaMkA-samAdhAna 497-518 prathama daura 497 499 474 13. asadbhUta pavAranayakA spaSTIkaraNa 14. kucha vicAraNIya bAtoMkA kramaza: khulAsA 492 zaMkA 7 aura usakA samAdhAna dvitIya daura 499-502 pratizaMkA 2 pratizaMkA 2 kA samAdhAna 8. tRtIya daura 502-198 zaMkA 8 kA samAdhAna dvitIya daura 520 - 526 zaMkA-samAdhAna 519-548 prathama daura 512-520 pratizaMkA 2 pratizaMkA 2 kA samAdhAna tRtIya daura 527-548 pratiyAMkA pratizaMkA 3 kA samAdhAna 1. kevalo jinake sAtha divyadhvanikA sambandha 2. divyadhvaniko prAmANikatA 3. AgamapramANoMkA spaSTIkaraNa 496-469 466 - 500 500- 502 zaMkA hai aura usakA samAcAna 502 - 506 510-118 516-420 520-522 523-526 527-534 534- 548 9. zaMkA-samAdhAna 649-608 prathama daura 542-551 535 5.37 543 549-551
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayapura (khAniyA ) tatvacarcA dvitIya daura 551-565 tRtIya daura 636-651 pratizaMkA 2 551-556 pralizaMkA 3 1. jJAna saphala kaba hotA hai pratizaMkA kA samAdhAna 640-651 2. saMvara aura karmanirjarA kisa taraha 1. paryAya do hI prakAra kI hotI hai 641 3. ananta bAra munivrata dhAra 517 2. paryAyoMko dvividhatAkA vizeSa khulAsA 4. vikArakA kAraNa 3. upAdhike sambandhama.vizeSa. khulAsA 647 pratizaMkA 2 kA samAdhAna 556-565 4. gAthAoM kA arthaparivartana tRtIya daura 565-608 12. zaMkA-samAdhAna 652 pratizaMkA 3 565-577 prathama daura 652 pratizaMkA 3 kA samAdhAna 578-606 / zaMkA 12 aura usakA samAdhAna 652 1. sapasaMhAra .578 2 pratizaMkA 3 kA samAdhAna 578 13. zaMkA-samAdhAna 653-691 / 3. asadbhutamyavahAranaya ke viSaya meM spaSTIkaraNa 584 prathama daura 653-654 4. karmacandhase chUTanekA upAya 586 | zaMkA 13 aura usakA samAdhAna 653-654 5. nizcayase jIva gAdise baddha hai isa dvitIya daura 654-661 tadhyakA samarthana 6. upacAra tathA Aropa padakI sArthakatA 591 | pratizaMkA 2 1. nirjarAkA kAraNa * 656 10. zaMkA-samAdhAna 609-631 . 2. ubhayabhraSTatA prathama daura 609-610 3. niSkarSa zaMkA 10 aura usakA samAdhAna 606-610 pratizaMkA 2 kA samAdhAna 660-661 dvitIya daura 615-613 tRtIya daura 662-691 pratizaMkA 3 pratizaMkA 2 610-612 661-671 pratizakA 3 kA samAdhAna 672-661 pratizaMkA 2 kA samAdhAna tRtIya daura 614-631 1. sArAMza 2. atizaMkA 3 ke AdhArase vicAra prasizaMkA 3 . pratizaMkA 3 kA samAdhAna 3. anya katipaya praznoMkA samAdhAna 621-631 686 11. zaMkA-samAdhAna 632-651 14. zaMkA-samAdhAna 692-698 prathama daura 632 prathama daura 692 zaMkA 11 aura usakA samAdhAna | zaMkA 14 aura usakA samAdhAna 662 dvitIya daura 633-636 dvitIya daura 693-624 pratizaMkA 2 633-635 | pattizaMkA 2 pratizaMkA 2 kA samAdhAna 635-636 | pratizaMkA 2 kA samAdhAna 656 672
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 801 viSayasUcI tRtIya daura 694-698 8. jIva paratantra kyoM hai isakA sAMgopAMga pratizaMkA 3 vicAra pratizaMkA 3 kA samAdhAna | 1. samagra AInapravacana pramANa hai 775 10. vyavahAra vana, tapa Adi mokSake sAkSAt 15. zaMkA-samAdhAna 699-711 sAdhaka nahIM 778 prathama daura 699 11. prakRsa meM jAna padakA artha zaMkA 15 aura usakA samAdhAna 12, sammayatya prAptike utkRSTa kAlakA vicAra 782 dvitIya daura 699-702 13. pratiniyata kArya pratiniyata kAlameM hI pratizaMkA 2 669-701 hotA hai 788 pratizaMkA 2 kA samAdhAna 701-702 14. prakRtameM viiiAta Alambanake grahaNa tyAgatRtIya daura 702-711 kA tAtparya 788 pratizaMkA 3 hAmA sunAtA 702-705 786 pratizaMkA 3 kA samAdhAna 706-711 16. mAdhya-sAdhanavicAra 17. upayoga vicAra 795 16. zaMkA-samAdhAna 712-806 18. samarAmAra gAyA 272 kA bhAzaya prathama daura 712-716 17. zaMkA-samAdhAna 807-846 dAMkA 16 aura usakA samAdhAna 712-716 dvitIya daura 716-732 . prathama daura 807-808 pratizaMkA 2 zaMkA 17 aura usakA mamAdhAna 716-723 207-808 pratizaMkA 2 kA samAdhAna 72-732 dvitIya daura 808-814 tRtIya daura 732-806 pratizaMkA 2 808-812 pratizaMkA 3 632-753 pratizaMkA 2 kA samAdhAna 812-814 1. nizcaya ekAnta kathana 752 tRtIya daura 815-846 pratizaMkA 3 kA samAdhAna 753-806 | pratizaMkA 3 815-26 1. prathama dvitIya dorakA upasaMhAra 753 pratizaMkA 3 kA samAdhAna 826-846 2. do prazna aura unakA samAdhAna 1, punaH spaSTIkaraNa 830 3. nizcaya aura vyavahAranayake viSaya meM 2. vyavahAraparake viSaya meM vizeSa spaSTIkaraNa 83. spaSTa khulAsA 3. 'mukhyAmA ityAdi vacana kA spaSTIkaraNa 833 4. samayasAra gAyA 143 kA yathArtha tAtparya 762 / / 4. 'baMdhe na mokkhahe' gAyAkA artha 834 5. vividha viSayoM kA spaSTIkaraNa 5. tattvAzlokavAtikake eka pramANakA 6. bandha aura mokSakA nayadRSTise vicAra spaSTIkaraNa 835 7. ekAntakA Agraha ThIka nahIM apara pakSase nivedana 045 our and 770 /
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama daura : 1 ; zaMkA 6 upAdAnakI kAryarUpa pariNati meM nimitta kAraNa sahAyaka hotA hai yA nahIM ? samAdhAna 1 prakRta meM nimittakAraNa aura sahAyaka ina donoMkA abhiprAya eka hI hai| isaliye upAdAna. kI kAryarUpa pariNati meM anya dravyako vivikSita paryAya sahAyaka hotA hai yaha kahane para usakA tAtparya yaho hai ki upAdAnakI kAryarUpa pariNati meM anya dravyako vivikSita paryAya nimitta kAraNa hotI hai / parantu yahAM para yaha spaSTarUpa se samajhAnA cAhiye ki unakI kAryarUpa pariNatimeM anya dravakI vitriti paryAyako Agama meM jo nimitta kAraNa svIkAra kiyA hai kI yaha vahA~ para vyavahAranayakI apekSA hI svIkAra kiyA hai, nizcayanayakI ( paryAyArthika nizcayanayakI ) apekSA nhiiN| isI abhiprAyako vistAra ke sAtha vivecana dvArA spaSTa karate hue anta meM niSkarSarUpa meM zrI tattvArthavalokavatika meM ina zabdoM meM svIkAra kiyA hai-- kathamapi tanizcayanayAt sarvasya vistrasotpAdavyayadhaunyavyavasthiteH / vyavahAranayAdeva utpAdAdInAM sahetukazyapratIteH / -a0 5, sU0 16, 40410 kisI bhI prakAra saba drakyoMke utpAda, vyaya aura zravyakI vyavasthA nizcayanayase vitratA hai, vyavahAra nase hI utpAdAdika sahetuka pratIta hote haiN| yahA~ para 'sahetukatvapratIteH' padameM 'pratIteH' pada dhyAna dene yogya hai / 48
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya daura zaMkA 6 upAdAnakI kAryarUpa pariNa timeM nimittakAraNa sahAyaka hotA hai yA nahIM ? pratizaMkA 2 vicAraNIya tattva yaha hai ki kyA upAdAnako kAryarUpa paratimeM nimitta kAraNa sahAyaka hotA hai yA nahIM arthAt kAryakI utpatti sAmagrI se arthAt upAdAna aura nimitta kAraNoMse hotI hai yA vevala napAdAna kAraNase / kahIM-kahIM jainAcAryAne antaraMga bAraNA aura bahiraMga kAraNakA bhI ullekha kiyA hai| antaraMga kAraNase tAtparya kAyayogya dravyazaktise hai tathA bahiraMgase matalaba balAdhAna meM sahAyakase hai| inhIM ko upAdAna aura nimitta kAraNa bhI kahate hai| jana-jana janA nyAnA meM amI hai saba-jana nimittako sahAyatAse hI AtI hai| jaise jaba-jare hama dekhate haiM arthAt hamArI labdhirUpa cetanA upayogarUpa hotI hai taba yaha kArya nendriyakI sahAyatAse hI hotA hai| yadi isakI manovaijJAnika vyAkhyA kareM to kahanA hogA ki kisI bhI vastuko dekhate samaya usa vastuvA ulTA phoTU hamAge putalI ( revaTInA ) para par3atA hai aura isameM jo halana-calana hotA hai, usase hamArI susupta cetanA jAgatI hai aura uma padArthako jAnatI hai / yahA~ do prakArake pariNamana hote hai-eka bhautika aura dUsare mAnasika ( Atmika )1 pRtalI para. aksa usakA bhautika pariNamana hai aura usake bAdakA anukampana aura jAnanA mAsika ( Atmika) pariNamana hai / yadi bhautika pariNamana ma hone to tIna kAlameM bhI Atmika pariNamana arthAta cetanA labdhise upayogarUpa meM nahIM AyegI | isa hI ko balApAna nimitta kahate haiN| maharSi pUjyapAdane upayogakA lakSaNa nimna prakAra likhA haiumayanimittavazAvutpathamAnazcaitanyAnuvidhAyI pariNAma upayogaH / - sarvA0 si. 2.8 mahaSi akalaMkane bhI likhA haibAyAbhyantarahetudvayasannidhAne yathAsambhavamupalabdhacaitanyAnuvidhAyI pariNAma upayogaH / -tatvArtharA038 isI prakAra kriyAkA lakSaNa karate hue maharSi akalaMbane likhA haiumayanimisApakSaH paryAyavizeSo dvanyasya dezAntaramAptihanuH kriyA / abhyantara kriyApariNAmazamiyukta dravyaM / zrAhyaca nodanAmighAtAyapaMzyotpadyamAnaH paryAyavizeSa: myasya dezAntaraprAptihatuH kriyepyupadizyate / --taravA. vA05-7 isa vidhecanase spaSTa hai ki padArthameM kriyAkI zakti hai aura vaha rahegI, kintu padArtha kriyA taba ho karegA jaba bahiraMga kAraNa mileMge, jaba taka bahiraMga kAraNa nahIM mileMge vaha kriyA nahIM kara sakatA, arthAt
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 6 aura usakA samAdhAna 379 usakI zakti vyaktirUpameM nahIM A sakatI, jisake dvArA zakti vyaktirUpameM AtI hai yA jisake binA zakti vyaktirUpameM nahIM A sakatI vaho bahiraMga kAraNa yA nimitta kAraNa hai yA vaho balAdhAna nimitta hai| yaha ThIka hai ki lohA ho dhar3I ke purjIkI zakla dhAraNa karatA hai| yaha bhI ThIka hai ki lakar3I yA lohA hI vividha prakArake pharnIcarake rUpa meM pariNata hote haiM / yaha bhI ThIka hai ki meToriyalase hI makAnakA nirmANa hotA hai / yaha bhI ThIka hai ki vividha prakArake rasAyanika padArthoM meM hI vibhinna prakArake aNu vama Adi chanate hai, kintu ye bastueM jina manuSyoM yA kalAkAroMke dvArA vibhinna rUpako dhAraNa karatI hai, yadi ve na hoveM to vaisA nahIM ho sakatA, manuSya yA kalAkAra ho unako una una rUpoM meM lAne meM sahAyaka hote hai yahI unakA balAdhAna nimittatva hai / kalAkArakA artha ho yaha hai ki vaha usako sundara rUpa deve / yaha kArya manuSyase aura kevala manuSyase hI sambhava hai| jahA~ tavA meToriyalako bAta hai vaha to sundara aura bhaddI donoM hI prakAra kI vastuoM meM samAnarUpase rahatA hai| ghar3iyoM ke mUlyoMmeM tarala malA lohe kI bAta nahIM hai, kintu mukhyatA nirmAtA kalAkArakI hai| prAcIna nATaya sAhityakAra bharatamunine apane nATyazAstra meM rasakA lakSaNa karate hue likhA hai kivibhAvAnubhAvavyabhicArisaMyoggad rasaniSpattiH / isaro spaSTa hai ki mAnava hRdayamai vibhinna prakArake rasoMkI utpatti hI bahiraMga sAdhanoM kI dena hai| yadi kabhI sinemA dekhanevAlese pUchA jAya ki khela kaisA thA tA vaha jo uttara degA vaha vicAraNIya hai| isI prakAra AtmIya janakI mRta kAmakA dekhanA, bAjAroMma ghUmate hA sundara sundara padArthoM ko dekhanA Adi dhyAvahArika vAhanapara gaura vicAra asA hai| mAnamArna jo kucha bhI sunane yA dekhane meM AtA hai vaha vyartha hai yA vahI dekhanevAleke hRdayoM ko praphullita karane meM sahAyaka hotA hai? AtmIya janako mata kAyAko dekhanA bhyartha hai aura jo zoka huA hai yA zokake utpanna karane meM baha sahAyaka hai| yahI bAta bAjIha cIjoMke sambandhama cintanIya hai| jaina tattvajJAnakA vidyArthI yadi jJAna aura jJeyake rUpa para tathA viSaya ora kaSAyake rUpa para vicAra karegA taba usako -mAlama hogA ki yaha para padArtha hI kevala ko jJeya na raha kara viSaya bana jAtA hai aura AtmAmeM kaSAya utpanna karA detA hai, aisI sthiti meM bhI Azcarya hai ki hamAre AdhyAtmika mahApuruSoM kA dhyAna isakI tarapha nahIM jA rahA hai| isa viSaya meM maharSi samantabhadra, akalaMka ora vidyAnandakI mAnyatAeM manana karane yogya hai doSAvaraNayohAminiizeSAratyatizAyanAta / kvacigrathA svahetumyo bahiransamalakSayaH // 4 / / isa kArikAke dvArA svAmI samantabhadra kahate hai ki kisI mAtmAmeM doSa ( ajJAnAdi vibhAvabhAva) tathA AvaraNa ( pudagala karma ) donoMkA abhAva ( sa ) rUpase pAyA jAtA hai, kyoMki unake hAnikramameM patizaya (uttarottara adhika ) hAni pAI jAtI hai| jo guNasthAnoM ke kramase milatI hai| jaise suvarNameM agnike tIvra pAkadvArA koTa va kAlimA adhika adhika jalatI hai to vaha sonA pUrNa zusa ho jAtA hai / kArikAko vyAkhyA likhate hue izaMkAkI gaI hai ki AvaraNase bhinna doSa aura kyA vastu hai ? boSako AvaraNa hI mAna liyA jAye to kyA hAni hai? saba akalaMkadeva usakA samAdhAna karate hue likhate haiM
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ 280 jayapura (khAniyA) tattvacarcA nasAmarthyAdijJAnAdirdoSaH svapaspariNAmahetuH aSTavatI pR0 41 kArikAme AcAryate 'doSAvaraNayo:' aisA dvivacana diyA hai, jisase AvaraNa paudgalika karmase bhinna hI ajJAnAdi vibhAva doSa pada vAcya jo ki svajIvake pariNAma tathA paranpudgalake pariNAmarUpa donoM pariNAmase janya hai / isI bhAvako vizada karate hue zrI vidyAnanda svAmI likhate haiM- na hi zeSa eva AvaraNamiti pratipAdane kArikAyAM doSAvaraNayoriti dvivacanaM samartham / tatastatt sAmarthyAt AvaraNAtpaudgalikajJAnAvaraNAdikarmaNAM bhinna evAjJAnAdidoSo'myate, saddhetuH punarAvaraNaM karma jIvasya pUrvasvapariNAmazca / artha -- dona hI AvaraNa haiM aisA abhiprAya kArikA meM diye hue vivecanase nahIM ho sktaa| isaliye AvaraNa pRdgala karmase bhinna jovagata kujJAnAdi vibhAva hI doya mAnanA caahiye| tathA usake hetu AvaraNa karma para kAraNa jIvase bhinna hai tathA jIvakA pUrva pariNAma bhI janaka hai yaha svakAraNa hai | uparokta bhASya meM akalaMkadevane svayaM nimitta kAraNa jJAnAvaraNAdi pudgala karmako nimitta kAraNa para zabda tathA sva zabdase pUrva paryAyaviziSTa jovako upAdAna kAraNarUpase ullekha kiyA hai / yahI abhiprAya vidyAnandane svaracita aSTasahasrI meM 'taddhetuH punarAvaraNaM karma pUrvasvapariNAmazca' isa vAkya se vidA kiyaa| hai / maharSi kundakunda ne bhI isI bAta kA samarthana samayasAra meM kiyA hai-- jIvapariNAma hetu kammantaM puggalA pariNamati / puggalakammaNimittaM taca jIvo ci pariNama // 80 // arthAt pudgala jobake pariNAmake nimitta se karmarUpameM pariNamitta hote haiM, tathA jona bhI gudgala karmake nimitta se pariNamana karatA hai / isI kA vistRta vivecana svayaM maharSi kundakundane hI Age calakara kiyA hai samma paDiNibaddhaM micchataM jiNacarehi parikahiyaM / tassodaryeNa jIvo midhyAdiTTi si gAyatrI // 161 // pArasa paDiNibaddha aNNANaM jiNavaraMhi parikahiyaM / tarasodayeNa jIvI aNNANI hodi NAyastrI // 162 // cAritapakhiNi kasAyaM jiNaverahi parikahiyaM / sassAdayeNa jIvo avarito hodi NAyacvo // 163 // arthAt samyaktva ko rokanevAlA mithyAtva hai aisA jinavaroMne kahA hai, usake udayase jIva mizrazrAdRSTi hotA hai aisA jAnanA cAhiye / jJAnako rokanevAlA ajJAna hai aisA jinavaroMne kahA hai usake udayase jIva ajJAnI hotA hai aisA jAnanA cAhiye | cAritrako rokanevAlA kaSAya hai aisA jinavarane kahA hai usake udayase jIva acAritravAn hotA hai aisA jAnanA cAhiye / midhyAtva, ajJAna aura kaSAya ye tInoM pIdgalika haiN| yadi inako paugalika na mAnA jAyegA to phira kAryakAraNabhAva nahIM bana sakegA / AcArya amRtacandra sUrine bhI isI bAta ko svIkAra kiyA hai--
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 6 aura usakA samAdhAna 381 samyaktvasya mokSahetoH svabhAvasya pratibandhakaM kila mithyAtvam; tattu svayaM kamaitra / tadudayAdeva jJAnasya mithyAdRSTitvam / jJAnasya monahatoH svabhAvasya pratibandhakamajJAnatvam, sattu svayaM kamaiMva / tadudayAdeva jJAnasyAjJAnasvam / sthArigrasya mokSahetoH svabhAvasya pratibandhakaH kila kaSAyaH, tattu svayaM karmava / tadudayAdeva jJAnasyAcAritratvam / ataH svayaM mozAMtidhAyibhAvapAkA vinimaya -samayasAra TIkA pR0 246 isI prakAra samayasArako bandha adhikArako gAthA 278-271 bhI isa viSaya meM manana karane yogya hai jaha phalihamaNI suddho Na sagraM pariNamada rAyamAIhiM / raMgijadi aNNohiM du so rasAdIhi dabehi // 278 / / evaM gANI suddhI Na sayaM pariNamaha rAyamAIhiM / rAidi agaNehiM tu so rAgAdIhiM dosehiM // 279 / / arthAta-jaise sphaTika maNi zuddha honese rAgAdikarUpase ( lalAI Adi hAse ) apane Apa pariNamatA nahIM hai, parantu anya raktAdi dravyoMse vaha rakta ( lAla ) Adi kiyA jAtA hai| isI prakAra jJAnI arthAt AtmA zuddha honese rAgAdirUpa apane Apa pariNamatA nahIM hai, parantu anya rAgAdi doSoMse raha rAgI nAdi kiyA jAtA hai // 278-276 / / madi abhyupagama siddhAntase zrI paM0 phUlacandrajIkI bAtako mAna liyA jAya ki kArya kebala upAdAnase hI hotA hai aura nimitta kevala upasthita hI rahatA hai taba bhI vicAraNIya yaha ho jAtA hai ki vaha nimitta kaise bana gyaa| upasthita to usa samaya usI taraha anya padArtha bhI hai aura phira yahI nigitta hai aura ve padArtha nimitta nahIM hai isa meM kyA niyAmaka hai| 1. zrI paM0 phUlacandrajI kucha bhI kaheM, kintu unako usake samarthana meM pramANa to upasthita karanA hI hogaa| yadi unakI aisI hI mAnyatA hai ki nimita kAraNa kevala upasthita hI rahatA hai aura upAdAnako upAdeyalpa hone meM yA zaktiko vyaktirUpa hone meM kucha vyApAra nahIM karatA, aisI sthitimeM unakI mAnyatA eka vivAdasya bAta ho jAtI hai| aura isake samarthana meM pramANa upasthita karanA hI cAhiyaM / 2. dUsarI bAta yaha hai ki eso paristhitimeM athAnta upAdAna aura nimittakI paramparAoMko parasparama asambandhita mAnane para bandhAdi tastroMko vyavasthA bhI nahIM bana skegii| AcArya zrI amUlacandra surine bhI aisA hI svIkAra kiyA haitathAntaralyA jJAnako bhAvI jIvo jIvasya vikArahenurajIvaH / -samayasAra gA0 13 svayamekasya pupaya pApAnava-saMbara-nirjarA-bandha-mokSAnupapa se| -samayasAra yA0 13 apati bhItarI dRSTise dekhA jAye to jJAyaka bhAva jIva tatva hai, jIvake yikArakA hetu majIva pudgala hai / kyoMki akele jIva tattvaka puNya-pApAdi, AsravarUpatA, saMvarapanA, nirjarA aura bandha va mokSa nahIM ho skte| 3. tIsarI bAta yaha hai ki asaMkhyAtapradezo jIvameM zarIra parimANake choTe bar3e honese AkArameM choTA
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ 382 jayapura (khAniyA ) tattvacarcA bar3Apana mAnA hai| yadi jIvako zarIrake prabhAdase rahita mAnA jAyagA taba yaha bAta bhI nahIM bana skegii| aura isa prakAra AgamakA virodha hogA / 4. cauthI bAta yaha hai ki isa prakAra karmaphalakI vyavasthA bhI samApta ho jAyegI / yadi vibhAvase karmabandha aura karmAdayase vibhAva nahIM mAneMge to karmaphalako vyavasthA nahIM bana skegii| jipa vibhAvako hama karma kahate haiM baha to nimitta mAtra hai tathA karmabandha kevala jarAke upAdAna karmaparamANu oMkA kArya hai / isI prakAra jaba karmodaya hotA hai vaha bhI nimitta hai aura usa samaya AtmAmeM honevAlA vibhASa krevala upAdAnakA hI kArya hai, taba yaha kase vahA jA sakatA hai ki amuka-amuka kamakA amuka phala hai| yaha to paraspara sambandha vyavasthA hI sambhava ho sakatA hai| 5. pAMbanI bAta yaha hai ki kevala upasthita rahanevAle nimitta kAraNa tathA pApAra karanevAle nimitta kAraNa meM paraspara meM virova mo hai| nimittakAraNa yadi vyApAra karatA hai yA preraka hai taba to kevala upasthitimUlaka nahIM mAnA jA sktaa| yadi nimitta kAraNa upasthitimUlaka hai to usako preraka vA vyApAramUlaka nahIM mAnA jA ma+tA hai / jahA taka nimitta kAraNako prerakatAkA sambandha hai usakI vistArase carcA kI jA cukI hai / aura usake samarthana meM aneka sahayona mAra li kA bure hai| aisI sthitima kevala upasthitimUlaka kAraNa mAnaneko kalpanAko bhI sthAna nahIM raha jaataa| zrI paM0 phUlacandra jone bhI apanI jaina tattvamImAMsAmeM isako svIkAra kiyA hai| isase vidita hotA hai ki loka dharmAdi dravyoM se vilakSaNa preraka nimitta kAraNa bhI hote haiN| sarvArthasiddhikA vaha ullekha isa prakAra haitulyabalatvAsayogati sthitipratibandha iti cet ? na, aprerakanvAt / -tatvA0 a05, sU. 17 dravya vacana paudgalika kyoM hai. isakA samAdhAna karate hue batalAyA gayA hai ki 'bhAvavacanarUpa sAmayaMse yukta kriyAvAna AtmAke dvArA preryamANa pudagala dravyavacanarU se parizamana karate haiM, isaliye dravyavacana paudgalika hai|' ima ullekha meM sASTarUparo preraka nimittatAko svIkAra kiyA gayA hai| isase bhI preraka nimittako siddha hotI hai| ullekha isa prakAra hai tansAmopatena kriyAtratAtmanA preyamANAH pudgalA vAphsvena vipariNamanta ini vyavAgapi paudglikii| -ta. sU. a.", sU. 19 tattrArthavAtikameM bhI yaha vivecana isI prakAra kiyA hai| isake liye dekho adhyAya 5, sU017 aura 19 / isI prakAra paMcAstikAyakI (gA08588 jayasenIyA TIkA) saMskRta TIkA aura bahaddavyasaMgrahameM ( mA0 17 va 22 saM0 TI.) bhI aise ullekha milate haiM jo ukta kathanako puSTi ke liye paryApta hai| uparyukta vivaMcanase spaSTa hai ki antaraMga kAraNa yA upAdAna kAraNa yA dravya ko zakti kAryarUpa mA vyaktirUpa nimitta kAraNake vyApArake binA nahIM ho sktii| aura isIliye AghAyauMne nimitta kAraNako balApAna nimitta svIkAra kiyA hai| aisI sthitima yaha kahanA ki kAryakI utpatti kevala upAdAna kAraNase hI hotI haiM yA nimitta kAraNa bala upasthita hI rahatA hai, zAstrIya mAnyatAke viparIta hai| isI varcAko yadi dArzanikarUpameM likhA jAya to yoM likhanA cAhiye
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 6 aura usakA samAdhAna 383 1. kevala upAdAna kAraNale hI kArya hotA hai yaha mithyA hai, kyoMki isake samarthanameM zAstrIya pramANoMkA abhAva hai| 2. phAryave samaya keyala upasthitimAtrase koI nimitta kAraNa ho sakatA hai yaha mithyA hai, kyoMki isake samarthanamaiM zAstrIya pramANoMkA abhAva hai| 3. kAryako utpatti sAmagrIse hI arthAt upAdAna aura nimitta kAraNasa hI hotI hai, yaha samIcIna hai, payoMki zAstra isakA samarthana karate haiN| - mUlazaMkA 6 upAdanakI kAryarUpa pariNatimeM nimitta kAraNa sahAyaka hai yA nahIM ? pratizaMkA 2 kA samAdhAna sagAdhAna-isa zaMkA uttara meM yaha batalAyA gayA thA ki jaba upAdAna kAryarUpase pariNata hotA hai taba usake anukUla vivakSita danyakI paryAya nimitta hotI hai| isakI puSTi meM zlokavAtikakA puSTa pramANa upasthita kiyA gayA thA, jisameM batalAyA gayA thA ki 'nizcayanayase dekhA jAe to pratyeka kAryako utpatti virasA hotI hai aura vyavahAra nayase vicAra karane para utpAdAdika sahetuka pratIta hote haiN|' kintu isa Agama pramANako dhyAnameM na rakha kara yaha siddha karane kA prayatna kiyA gayA hai ki kAryakI utpatti nimittase hotI hai / upAdana jo kAryakA mUla hetu ( mukhya hetu-nizcaya hetu ) hai usako goNa kara diyA gayA hai| bhAgamameM pramANa dRSTise vicAra karate hue sarvatra kAryako utpatti ubhaya nimittase batalAI gaI hai| AgamameM aisA eka bhI pramANa upalabdha nahIM hotA jisase yaha siddha kiyA jA sake ki upAdAna ( nizcaya ) hetuke abhAva meM kevala nimitta ke balase kAryako utpatti ho jAtI hai| patA nahIM, java jaise nimita milate hai taba vaisA kArya hotA hai, aise kathana meM nimittakI pradhAnatAse kAryako utpatti mAnane para upAdAnakA kyA artha kiyA jAtA hai| kArya upattime kevala itanA mAna lenA hI paryApta nahIM hai ki gehu~se hI gahu~ke aMkura Adiko utpatti hotI hai / prazna yaha hai ki apanI vivakSita upAdAnakI bhUmikA ko prApta hue binA kai.vala nimittake valase hI koI gahaM aMkurAdipasa pariNata ho jAtA hai yA jaba gehUM apanI vivakSita upAdAnako bhUmikAko prApta hotA hai tabhI vaha gehu~ke aMkurAdirUpase pariNata hotA hai / AcAryone to yaha spaSTa zabdoM meM svIkAra kiyA jaba koI bhI dravya apane vivakSita kAryake sanmakha hotA hai tabhI anakala anya dravyoM ko paryAya usakI utpatti nimittamAtra hotI hai| niSkriya dravyoMmeM kriyA ke binA, aura sakriya dravyoM meM kriyAke mAdhyama binA jo davya apanI paryAyAM dvArA nimita hotI hai vahAM to isa sathyako svIkAra ho kiyA gayA hai, kintu jo dravya apanI paryAyoM dvArA krimAke mAdhyamase nimitta hotI hai vahA~ bhI isa tathya ko svIkAra kiyA gayA hai| zrI rAjavAsikajImeM kahA hai--- yathA mRdaH svayamantarghaTanadhanapariNAmAbhimukhye daNDa-cakra-pauruSeyaprayatnAdi nimittamAtraM bhavati / - -
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ 384 jayapura (khAniyA ) tattvacarcA yata: satsvapi daNDAdinimiteSu zarkarAdipracito mRtpiNDaH svayamantaghaMTabhavanapariNAmanirutsutbAzca vaTImavati, ato mRpiNDa eva bAhyadaNDAdinimittasApekSa abhyansarapariNAmasAnidhyAd ghaTo bhavati na daNDAdayaH iti daNDAdInAM simisAtvana : artha-jaise miTTI ke svayaM bhItarase ghaTake hone rUpa pariNAmake sanmukha honepara daNDa, cakra aura pauruSeya prayatna Adi nimittamAtra hote hai, kyoMki daNDAdi nimittoMke rahane para bhI bAlakAbahula miTTI kA pira svayaM bhItara se ghaTake honerUpa pariNAma ( paryAya ) se nirutsuka honeke (ghaTa paryAya rUpa pariNamanake sanmukha na hone ke ) kAraNa ghaTa nahIM hotA, ata: bAhya meM daNDAdi nimitta sApeza miTTIkA piNDa hI bhItara ghaTa honerUpa pariNAmakA sAnidhya honese ghaTa hotA hai, daNDAdi ghaTa nahIM hote, imalie daNDAdi nimittamAtra haiN| yaha preraka nimittoMkI nimittatAkA spaSTIkaraNa hai| isa ullekha meM bahuta ho samartha zabdoM vArA yaha spaSTa kara diyA hai ki na to saba prakArako miTTI hI ghaTakA upAdAna hai aura na ho piNDa, sthAsa, koza aura kusulAdi paryAyoMko avasthArUpase pariNata miTTo ghaTakA upAdAna hai, kintu jo miTTI anantara samayameM ghaTa pAyayarUpase pariNata honevAlI hai mAtra vahI miTTo ghaTaparyApakA upAdAna hai| yahI tathya rAjavAtikake ukta ullekhya dvArA spaSTa kiyA gayA hai| miTTIvI aisI avasthAke prApta hone para vaha niyamase ghaTakA ugAdhAna banatI hai| yahI kAraNa hai ki tatvArthavAtikake ukta ullekha dvArA yaha spaSTa kara diyA gayA hai ki jaba miTho ghaTa paryApake pariNamanake sammukha hotA hai taba daNDa, cakra aura pauruSeSa prayatnako nimittatA svIkRta kI gaI hai, anya kAlameM ve nimitta nahIM svIkAra kie gaye haiN| isI tathyako spaSTa karate hue prameyakamalamArtaNDa meM likhA hai ki grAhakapramANAbhAvAcchakterabhASaH atIndriyatvAdA? tatrAdyaH pakSo'yuktaH, kAryAnyathAnupapattijanitAnumAnasyaiva sagrAhakasvAt / nanu sAmanyadhInonpattikatvApta kAryANAM kathaM tadanyathAnupapattiH yato'numAnAttasmiddhiH syAt ityasamIcInam , yato nAsmAbhiH sAmayAH kAryakArivaM prtividhyte| kintu pratiniyatAmA sAmadhyAH pratiniyatakAryakAritvaM atiindriyshktisdbhaavmntrennaasmbhaagymitysaacpybhyupgntvyaa| -pramayakramalamArtaNDa 2,2, pR0 197 artha-jyA grAhaka pramANakA abhAva honese zaktikA abhAva hai yA atIndriyapanA honese ? isamese prathama pakSa yukta nahIM hai, kyoMki kAryoko utpatti anyathA nahIM ho sakatI isa hetuse anita anumAna ho usakA ( kAryakAriNI zaktikA ) grAhaka hai / zaMkA-kAryoMkI utpatti sAmagnIke adhIna honese zaktike abhAva jo kAryoMkI utpattikA abhAva svIkAra kiyA hai vaha kaise bana sakatA hai, jisase ki anumAna dvArA zaktiko siddhi kI jA sake ? samAdhAna-yaha ThIka nahIM hai, kyoMki hama sAmagrIphe kAryakArIphnakA niSedha nahIM karate, kinnu attIndriya zaktike sadbhAvake binA pratiniyata sAmagrIse pratiniyata kAryako utpatti asambhava hai, isalie atIndriya zaktiko bho svIkAra karanA caahie| yahA~ prazna hotA hai ki vaha atIndriya zakti kyA hai jisake sadbhAva meM hI kAryoMkI utpatti hotI hai ? isa praznakA samAdhAna karate hue vahA~ punaH likhA hai
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 6 aura usakA samAdhAna accocyate-zaktinityA'misyA yetyAdi / tatra kimayaM dravyazako paryAya vA praznaH syAt, bhAvAnAM vanya-paryAyazaktavAramakavAn / tatra gyazaklinisyaiva, anAdinidhanasvabhAvAda anyasya / paryAyazaktisvanityaiva, sAdiparyavasAnarabAsa paryAyANAm / na ca zani syasve sahakArikAraNAnapekSayavArthasya kAryakAristhAnuSaMgaH, dravyazaktaH kevalAyAH kAryakArivAnabhyupagamAta / paryAyazaktisamanvitA hi dravyazakki kAryakAriNI, viziSTaparyAyapariNatasyaiSa dravyasya kAryakAriravaprAtaH / tatpariNatizcAsya sahakArikAraNApekSayA iti paryAyazAstadaiva bhAvAma sarvadA kAryotpamitra saMgaH sahakArikAraNApekSAvagrayaM vaa| -prameyakamalamAtaNDa 2, pR0 147 aura jo yaha kahA jAtA hai ki zakti nitya hai ki anitya hai ityAdi / so yahA~ thA yaha dravyakti yA paryAyazakti ke viSaya meM prazna hai, kyoMki padArtha pa-paryAya zaktisvarUpa hote haiN| unameM se dravyazakti nitya hI hai, kyoMki dravya anAdinidhana svabhAvavAlA hotA hai| paryAyazakti to anitya hI hai, kyoMki parvAya sAdisAnta hotI hai| yadi kahA jA saksi vipa hai, isali sahakArI kAraNoM kI apekSA kiye binA hI kAryakArIpanekA prasaMga A jAemA so aisA nahIM hai, kyoMki kevala dravyazaktikA kAryakArIpanA nahIM rokAra kiyA gayA hai| kintu paryAyazaktise yakta bhramazakti kArya karane meM samartha hoto hai, nayoMki viziSTa paryAyase pariNata drampakA hI kAryakArIpanA pratIta hotA hai aura usakI pariNati sahakArI kAraNasApekSa hotI hai, kyoMki paryAyazakti tabhI hotI hai, isalie na to sarvadA kAryakI utpattikA prasaMga AtA hai aura na hI sahakArI kAraNoMko apekSAko vyarthatA prApta hotI hai| irA prakAra yaha jJAta ho jAne para ki sahakArI kAraNa sApena viziSTa paryAyazasi se yukta dravyazakti hI kAryakAriNI mAnI gaI hai, kevala udAsona yA preraka nimittoM ke balapara mAtra dravyazaktise ho tyo kArya nahIM hogA ! yadi dravyazaktiko bAhya nimittoMke balase kAryakArI mAna liyA jAe to unase bhI gehako utpatti hone lage, kyoMki gehU~ svayaM dravya nahIM hai, kintu yaha pudgalAko eka paryAya hai, ataeva gehU~ paryAya viziSTa pudgaladravya bAhya kAraNasApekSa gehUka aMkugadi kAryarUpase pariNata hotA hai| yadi viziSTa paryAyarahita danya sAmAnyase nimittoMke bala para gehU~ aMkurAdi paryAvoMkI utpatti mAna lI jAe to jo pudgala canArUpa hai ve pudgala honese unase bhI gaharUpa paryAyako utpatti hone lagegI, isalie o vividha laukika pramANa dekara yaha siddha karanekA prayatna kiyA jAtA hai ki jaba jaise prabala nimitta milate haiM taba drazyako nimitoMke anusAra pariNamanA hI par3atA hai so yaha kathana AgamAnukUla na honese saMgata nahIM pratIta hotA / vAstavameM mukhya vivAda upAdAnakA hai. unakA jo samIcIna artha zAstroM meM diyA hai usa para samyaka dRSTipAta na karanese hI yaha vivAda banA huA hai / yadi AgamAnusAra viziSTa paryAyazaktiyakta dravyazaktiko antaraMga .kAraNa arthAta upAdAna kAraNa svIkAra kara kArya-kAraNako AvasthA kI jAe to koI vivAda ho na raha jAe, kyoMki yathArtha jaba-jaba vivakSita kAryake yogya viziSTa paryAyazaktise yukta dravyazakti hotI hai taba-taba usa kAryake anukUla nimitta milate hI hai| kAryama upAdAnakAraNa mukhya hai, isalie upAdAnakAraNakA sthakAla prApta hone para kAryake anukula nimitta milate hI hai aisA niyama hai aura aisA hai nahIM ki nizcaya upAdAna ho aura nimisa na mileM / isI bAtako asadbhUta vyavahAra nayakI apekSA yoM kahA jAtA hai ki jaba jaise nimitta milate hai taba vaisA kArya hotA hai / nimitta kAraNako kAryakArI kahanA asadabhUta vyavahAra nayakA viSaya hai yaha hamArA hI kahanA ho aisA nahIM hai, kintu AgamameM ise isI rUpameM svIkAra kiyA gayA hai / yathA-- vie .-"--- -- - --
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayapura ( khAniyA ) tatvacarcA anupacaritAsa tavyavahAreNa jJAnAvaraNAdidravyakarmaNAM AdizabdenaudAriphayakriyikAhArakArIratrayAhArAdiSaTaparyAptiyogyapudagalapiNDarUpanokamaNI tathaSopacaritAsadabhUtamyavahAreNa bahirviSayaghaTa-padAdInAM va kaso bhavati / -bRhadvyasaMgraha gAthA 8 TIkA adhaM-yaha jIva anupacArita asadabhUta vyavahArakI apekSA jApAnaraNAdi pravyava mokA, Adi zabdase audArika, kriyika aura AhArakarUna tIna zarIra aura AhAra Adi chata paryAptiyAMke yogya padagala ni rUpa nokarmoMkA tathA upacarita asadbhuta vyavahAramayakI apekSA bAhya viSaya ghaTa-paTa AdikA kA hotA hai| kArya-kAraNaparamparAkI yaha samyaka vyavasthA hone para bhI yaha saMsArI prANI apane vikalpoMke anusAra nAnA prakArako tarkaNAeM kiyA karatA hai aura unheM hI pramANa mAna kara kAryakAraNaparamparAko vyavasthA banAtA hai| prakRtameM yaha to kahA nahIM jAtA ki pratyeka dravyakI jo vibhAvaparyAya hotI hai vaha nimittake amAvameM hotI hai| jaba pratyeka dravya sadarUpa hai aura usako utpAda-vyaya praudAsvabhAvavAlA mAnA gayA hai aisI avasthA meM usake utpAda-vyayako anya dravyake kartatva para chor3a dipA jAe aura yaha mAna liyA jAe ki anya dravya jaba cAhe amameM kisI bhI kAryako utpanna kara sakatA hai usake svatantra satasvabhAva para ApAta hai| aisI sthiti meM hameM to yaha kArya-kAraNakI viDhambanApUrNa vyavasthA Agamake pratikUla hI pratIta hotI hai| jAcAryAne pratyeka kAryameM apane upAdAnake sAtha mAtra Abhyantara vyApti aura nimittoMne sAtha bAhya vyApti spaSTa zabdoM meM svIkAra kI hai| isalie pUrvokta pramANIke AdhArase aisA hI nirNaya karanA cAhie ki Travya anvayI honese jo nitya hai usI prakAra vyatirekasyabhAvavAlA honase pratyeka samaya vaha utpAda-vyayasvabhAvavAlA bhI hai| bataeva pratyeka samayameM yaha kAryakA upAdAna bhI hai aura kArya bhI hai| pichalI paryAyakI apekSA jahA~ vaha kArya hai agalI paryAyake lie yahA~ vaha upAdAna bhI hai aura isa prakAra rAstAnajhamakI apekSA pratyeka samaya meM use ( kArya-kAraNakI apekSA) ubhayarUpa prApta hone ke kAraNa nimitta bhI pratyeka samaya meM usI kramase milate rahate haiN| kahIM unakI prAptimeM puruSakA yoga aura rAgabhAva nimitta par3atA hai aura vahIM ve visasA milate haiN| para usa samaya meM niyata upAdAnake anusAra honevAle niyata kAryoMke niyata nimitta milate avazya ' haiN| isalie vividha laukika udAharaNoMko upasthitakara jo apanI cittavRtti ke anusAra kArya-kAraNaparamparA ko biThAnekA prayatna kiyA jAtA hai vaha yakti-yukta nahIM hai aura na AgamasaMgata hai| isI tathyako lakSya meM rakhakara AcArya amRtacandra samayasArakalazameM bahate haiM AsaMsArasa evaM pAtrati paraM kurve'hamityuccakaiH durvAraM nanu mohinAmiha mahAhaMkArarUpaM tamaH / tadbhusArthaparigraheNa vilayaM yacaM kabAraM praje taskiM jJAnaghanasya bandhanamaho bhUyo bhavedAtmanaH // 5 // artha-isa jagatameM mohI jIvoMkA 'paradravyako maiM karatA hU~' aisA para dravyake vartRtvake mahA ahaMkArarUpa dunivAra ajJAna andhakAra anAdi saMsArase calA A rahA hai| AcArya karate haiM ki aho! paramArtha nayakA arthAta zuddha dravyAthika abhedanayakA grahaNa karanese yadi vaha ( moha ) eka bAra bhI nAzako prApta ho to jJAnaghana AtmAko punaH bandhana kaise ho sakatA hai| -pR0 156, balaza 55 Agamake anusAra kArya-kAraNaparamparAkI yaha nizcita sthiti hai| svAmo samantabhadrane AptamImAMsAmeM
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 6 aura usakA samAdhAna 387 aura bhaTTAkAlaMkadeva tathA AcArya vidyAnandIne usako aSTazato tathA aSTasahasrI TIkAmeM 'doSAvaraNayohAniH' ityAdi kathana ukta tathyako hI jyAna rakhakara kiyA hai, kyoMki ukta AcAryoMne 'upAdAnasya uttarIbhavanAt ityAdi kathana ukta kAryakAraNaparamparAko dhyAna meM rakhakara hI kiyA hai| bhagavAn kundakundane bhI 'jIvapariNAmahehUM' ityAdi kathana dvArA iso kArya-kAraNaparamparAko sUcita kiyA hai| 'asaMkhyAtapradezI jIvako jaba jaisA zarIra milatA hai taba use usakA pariNamanA par3atA hai aisA jo kathana kiyA jAtA hai so yahA~ bhI upAdAna aura nimittoMko ukta prakArase kArya-kAraNaparampasako svIkAra kara lene para hI samyaka vyavasthA banatI hai, kyoMki upAdAnarUpa jIvameM svayaM pariNamanakI yogyatA hai ataH zarIrako nimitta kara svayaM saMkoravistArarUpa pariNamatA hai| isa prakAra apAdAna (nizcaya ) aura nimittoM ( vyavahAra )kA sumela honese loka, jaba jitane kArya hone hai unakI pUrvokta prakArase samyak vyavasthA bana jAtI hai| bhaTTAkalaMbAdevane apanI maSTazatImeM 'tAdRzI jAyate buddhiH' ityAdi kArikA lI hai so vaha bhI isI abhiprAyase lo hai| pUrI kArikA isa prakAra hai tAhazI jAyate buddhi vyavasAyazca tAdazaH sahAyA: tArazAH santi yAdRzI bhavitavyatA // jaiso honahAra hotI hai usake anusAra buddhi ho jAtI hai, puruSArtha bhI vaisA hone lagatA hai aura sahAyaka kAraNa ( nimitta kAraNa ) bhI vaise mila jAte hai| tatIya daura "zaMkA 6 prazna yaha thA-'upAdAnako kAryarUpa pariNati meM nimittakAraNa sahAyaka hotA hai yA nahIM ?' pratizaMkA 3 isa prazna kA uttara dikhate hue Agane niSkarSa ke rUpa meM apanA mana prathama uttara patrakameM nimna prakAra pragaTa kiyA thA 'upAdAnakI kAryarUpa pariNatimeM anya dravyako vivakSita paryAya nimittakAraNa hotI hai, parantu yahA~ para yaha spaSTa hapase samajhanA cAhiye ki upAdAnakI kAryarUpa pariNatimeM anya dravyako niyakSisa paryAyako AgamameM jo nimitta karaNarUpase svIkAra kiyA hai sovaha vahAM para vyavahAranayako apekSA hI svIkAra kiyA jayakI (paryAyAyika nizcanayakI) apekSA nhiiN|' Apane jisa prakriyA ke sAtha yaha uttara likhA thA vaha prakriyA bhI yadyapi arcanIya tho, parantu hamane apanI prativarNakArameM Avazyaka na hone ke kAraNa usa prakriyApara vicAra na karate hue prakRta viSayako lekara kevala prakRtopayogI rUpase hI Apake uttara para vicAra kiyA thA tathA aba yaha pratizaMkA bhI usI dRSTikoNako apanAkara likhI jA rahI hai| ApanaM apane prathama uttara meM yaha to svIkAra kara liyA hai ki vivakSita vastuse vivakSita kAryako uspatti meM vivakSita anya vastu apanI vivakSita paryAyake sAtha nimittakAraNa hotI hai parantu isameM spaSTIkaraNake rUpa
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 jayapura ( svAniyA ) tattvacarcA mAge Apane jo yaha likhA hai ki isa prakArako nimittakAraNatA vyavahAranayase hI svIkAra kI jA sakatI hai nizcayanayase nahIM'-so isa lekhame sahamati pragaTa karate hue bhI Apane hamArA kahanA hai ki vyavahAranayase nimitakAraNatAkA jo Apa 'kalpanAropita nimittakAraNatA' artha kara lete haiM yaha artha hamare aura Apake madhya vivAdakA viSaya bana jAtA hai / AmeM Apane apane matako puSTi meM tattvArtha lokatAttikakA nimnalikhita kathana bhI uddhRta kiyA hai kathamapi tanizcayanayAt sarvasya vistrasotpAdadhyayadhogya vyavasthitaH / vyavahAranacAdevopAdAdInAM sahatakatva prtiite"| -a05 sU016 pR.410 isakA jo artha Apane kiyA hai vaha nimna prakAra hai 'kisI prakAra saba dravyoMke utpAda, vyaya aura prauvyako vyavasthA niznanayase vimra sA hai, vyavahAranayase ho utpAdika sahetuka pratita hota hai|' ___ yadyapi tatvArthazlokavAtikake ukta kathanase bhI hama pUrNataH mahamata haiM, parantu isameM 'nizcaya' zabdakA artha 'vAstavika' aura 'vyavahAra' zabdakA artha upacAra ( kalpanAropita) karake Apa jaba ukta kathanake AdhAra para nimittako akiciskara siddha karanA cAhate hai to Apake isa abhiprAyase hama kadApi sahamata nahIM ho sakate haiN| kAraNa ki tattvArthazlokavAtikake ukta kathanameM bhI paThita 'vyavahAra' zabdakA artha 'kalpanAropita' karanA nirAdhAra hai| Age isI viSaya para vicAra kiyA jA rahA hai| vyavahAra aura nizcaya ye donoM hI pRthak-pRthaka sthala para prakaraNAnusAra paraspara sApekSa vividha artha yugaloMke bodhaka zabda hai, isaliye bhinna-bhinna sthalatarayukta kiye gaye ina zabdAMsa prakaraNake anusAra parampara sApekSa bhinna-bhinna artha yugala hI grahaNa karanA cAhiye / pavahAra aura nizcaya ina donoM zabdoMke vividha arthayugaloM aura pratyeka ardhayugalakI paraspara sApekSatAke viSayameM hamArA dRSTikoNa Apako prazna naM017 kI pratizakA 3 meM dekhaneko milegaa| ataH kRpayA vahA~ dekhanekA kaSTa kiijiyegaa| vyavahAranaya aura nizcayanayake viSayameM hamArA kahanA yaha hai ki ye bonoM hI naya bacanAtmaka aura zAnAtmaka donoM prakArake hA karate haiN| unameM se nizcayarUpa arthasApekSa vyavahArarUpa artha kA pratipAdaka vacana vyavahAramaya aura vyavahArarUpa arthasApeca nizcayarUpa arthakA pratipAdaka vacana nizcayanaya kahalAne yogya hai / isI prakAra nizcayarUpa arthasApekSa ghyavahArakA arthakA jJApaka jJAna vyavahAranaya aura vyavahArarUpa acasApekSa nizcayarUpa arthakA jJApaka jJAna nizcayanaya kahalAne yogya hai| pahale donoM vacanamayake aura dUsare donoM jJAnanayake bheda jAnanA cAhiye / vyavahArarUra artha aura nizcayarUpa artha ye donoM hI apane ApameM pUrNa artha nahIM hai / yadi ina donoM meM se pratyekako purNa artha mAna liyA jAyagA to ina donoMkI paraspara sApelatA hI bhaMga ho jAyago, isaliye ye donoM hI padArthake aMza hI siddha hote hai, kyoMki naya vikalAdeza honese vastuke eka aMzako hI grahaNa karatA hai| isa prakAra inako viSaya karanevAle vacanoM aura zAnoMko bhI kramazaH parArthapramANakA bhUta aura svArthapramANarUpa dhuptake bhedarUpase jaina AmamameM svIkAra kiyA gayA hai| arthAt jainAgama meM padArthake parasparasApekSa aMzabhUta vyavahAra aura nizvayake pratipAdaka vacanoMko parArtha pramANarUpa zrutameM aura padArthake paraspara sApekSa azabhUta vyavahAra aura nizcayake jJApaka zAnoMko svArtha pramANarUpa zrutameM antarbhUta kiyA gayA hai|
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ kA 6 aura usakA samAdhAna svArtha pramANarUpa bhUta meM bhI mati Adi nAmoMkI vara. aMza-rU nahIM pAtA hai, kyoMki svArthapramANa hamezA zAnakA hI hotA hai aura jJAna adhyaNDa AtmAkA akhaNDa guNa honeke kAraNa apane ApameM akhaNDa hI siddha hotA hai, isaliye mati Adi svArtha pramANoMkI taraha svArtha pramANarUpa zrutajJAna meM bhI yadyapi yatrahAranaya aura nizcayanayakA bheda sambhava nahIM dikhAI detA hai| parantu jaba svArthapramANalA zrutajJAnako utpatti zabda zravaNupUrvaka hI huA karato hai aura zabdavyavahAra tathA nizcayakA padArthadhaukA paraspara sApezza tAke sAtha pRthak gAyaka pratipAdana karane meM samartha haiM to nizca yarUpa arthasApekSa vyavahArarUpa artha ke pratipAdaka zabdakA zravaNa karane ke anantara zrotAko jo padArthakA jJAna hotA hai use vyavahAranaya tathA vyavahArarUpa arthasApekSa nizcayarUpa arthake pratipAdaka zabdakA zravaNa karaneke anantara zrotAko jo padArthajJAna hotA hai use nizcayamaya kahanA asaMgata nahIM hai| itane vivecana ke sAtha hamArA kahanA yaha hai ki kRtama kAryakAraNabhA kA prakaraNa hone ke kAraNa nizcaya zabdakA artha upAdAnopAdeya bhAva aura vyavahAra zabdakA artha nimittanaimittikabhASa hI grahaNa karanA cAhiye / isa prakAra niHcaya aura pabahAra zabdoMkA prakaraNake liye upayogI apanA apanA artha nizcita ho jAne para tattvArtharalokavAti kaphe 20 5 sU. 16 pRSTha 410 ke ullivita kathanakA jo anubhava, tarka aura Agamasammata artha ho sakatA hai vaha nimna prakAra hai : saba dravyoMke utpAda, vyaya aura dhauvyakI vyavasthA nizcayanaya se arthAta upAdAnopAdeyabhAvako apekSA visayA ( svabhAvase )hai, vyavahAranayase hI arthAta nimittanaimittikabhASakI apekSA hI ve utpAdAdika sahelaka pratIta hote haiN| yahAM para utpAdAdika vizvayanayake arthAt upAdAnopAvabhAvakI apekSA dinamA haiN| isa vAkyakA Azaya yaha hai ki jo utpAdAdika vastake sparapratyaya pariNamana hone ke kAraNa apano utpatti meM anya anukUla pastuke sahayogako svabhAvataH apekSA rakhate haiM ve isa taraha usa anya vastuke sahayogase utpanna hote hue bhI vastuke apane svabhAvake dAyare meM hI huA karate haiM, kAraNa ki eka vastake guNa-dharma apane-apane vastatvako rakSAke liye pratyeka vastumeM pAye jAnevAle svabhAvakI pratiniyatatAke kAraNa kabhI bhI anya vastu meM praviSTa mahIM hote haiN| yahI kAraNa hai ki tatvArthazlokavAtikameM AcArya vidyAnandIne sahakArI kAraNako kAraNatAko kAlapratmAsattike rUpameM hI pratipAdita kiyA hai, dravya pratyAsattike rUpameM nhiiN| arthAt jisa prakAra upAdAnabhUta vastuke guNa-dhamAkA kArya meM svabhAvata: praveza hone ke kAraNa usa upAyAnabhUta dastu meM kArya ke prati drazyapratyAsattirUpa kAraNasAkA sadbhAva svIkAra kiyA gayA hai usa prakAra nimittabhUta bastuke guNa-dharmokA kAryama praveza sarvadA asambhava rahane ke kAraNa usa nimittabhUta vastumai kAryake prati dravya pratyAsattihapa kAraNatAko asvIkRta karate hue AcArya vidyAnandIne tatvAryazlokavAtiya meM kAlasApena adhyaya-vyatirekake AdhAra para kAlapratyAsattikA kAraNatAko ho svIkAra kiyA hai| tAtparya yaha hai ki kAryakAraNabhAva prakaraNameM do prakArako kAraNatAkA vivaMcana Agama granthoM meM pAyA jAtA hai-eka dradhyayasyAsattirUpa aura dusaro kaalprtyaasttikaa| inameM se jo vastu svayaM kAryarUpa pariNata hotI hai arthAta kArya ke prati upAdAnakAraNa hotI hai usameM kArya prati pragaprasthAsatirUpa kAraNatA pAyI jAtI hai, kyoMki vahA~ para kAraNarUpa dharma aura kAryarUpa dharma donoM hI eka dravyake Adhase rahanevAle dharma hai tathA jo vastu svayaM kAryarUpa pariNata na hokara kAryarUpa pariNata honevAlo anya vastuko kAryarUpase pariNata
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayapura ( sAniyA ) tattvacarcA hone meM sahAyaka hotI hai arthAt niminna kAraNa hotI hai usameM kAryake prati dravyapratyAmattikA kAraNatAkA to abhAva hI pAyA jAtA hai, kyoMki vahAM para kAryarUpa dharma to anya vastumeM rahA karatA hai aura kAraNa dharma anya vastu meM hI rahA karatA hai| taba aisI sthiti meM una kAryabhUta aura kAraNabhUta yonI vastuoMmeM kAlapratyArAttike AdhAra para hI kAryakAraNabhAva svIkAra kiyA jA sakatA hai. TranyApratyAsattike rUpameM nahIM / arthAt 'jisake anantara jo avazya hI utpanna hotA hai aura jisake abhAva meM jo avazya hI ulanna nahIM hotA hai| aisA kAlapratyAsattirUpa kAraNatAkA lakSaNa hI vahA~ ghaTita hotA hai| tAtparya yaha hai ki dradhya pratyAsattirUpa kAraNasA apAdAnabhUta vastumeM ho pAyI jAtI hai, ataH vahA~ para kAryake sAtha kAryakAraNazava upAdAnogAdegabhAvake rUpa meM pAyA jAtA hai aura kAlapratyAsattihapa kAraNatA nimittabhUta vastume rahA karato hai, ataH vahA~ para kAryake sAtha kAryakAraNabhAva nimittanaimittimabhAvaka rUpameM hI pAyA jAtA hai / ina donoM prakArako kAraNatAoM ayavA donoM prakArake kaarykaarnnbhaavoNk| kathana jaisA ki hama para kaha bhAye hai-AcArya vidyAndIne vattvArthazlokavAttikameM nimna vacanoM dvArA kiyA hai : kramabhuvoH paryAyagrorekadravya pratyAsattepAsanopAdayatvavacanAta / na caividhaH kAryakAraNabhAvaH siddhAMtaviruddhaH / sahakArikAraNena kAryasya kayaM tat syAtU, kadvayanasyAsattarabhAtrAditi cet, kAlAnyAsattivizeSAtasiddhiH / yadanantaraM hi yadavazyaM bhavati tattasya sahakArikAraNamitaratkAyamitti pratItam / -tattvAvazlokavArtika pRSTha 151 artha-'kramase utpanna honevAlI paryAyoMmeM eka drazyapratyAsattihA upAdAnopAdeyabhAvakA bathana kiyA gayA hai aura isa prakArakA rapAdAnopAdeyabhAvarUpa yaha kAryakAraNabhAva siddhAntaviruddha nahIM hai| parantu yaha kAryakAraNabhAna sahakArIkAraNake sAtha kisa prakAra ho sakatA hai? kyoka yahAM para ekAdravyapratyAsattikA abhAva ho pAyA jAtA hai, yadi yaha prazna kiyA jAya to kahanA cAhiye ki rAhakArIkAraNake sAtha eka dravyapratyAsattirUpa kAraNatA nahIM strokAra kI gayI hai, kintu, kAlapratyAsattivizeSarUpa dhAraNatA ho vahA~ para svIkAra kI gayI hai jisakA Azaya yaha hai ki jisake anamnara jo avazya hI hotA hai vaha usakA kAraNa hotA hai aura usase anya kArya hotA hai'---kyoMki aisA hI pratIta hotA hai| ___ isa prakAra kArya meM cUMki nimittabhUta vastuke guNa-dharmokA samAveza kabhI na hokara upAdAnabhUta vastuke guNa-dharmoMkA hI niyamase samAveza hotA hai, ata: utpAdAdika nizcayanayase arthAt upAdAnopAdeyabhAvakI apekSA vimA hai-aisA kahanA upayukta hI hai| isI prakAra vyavahAramayase hI utpAdAdika rAhatuka pratIta hote haiM isakA Azaya bhI ukta kathana ke anusAra nirmitabhUta vastuke guNa-dharmoMkA kAryameM samAveza asaMbhava rahate hue bhI kArgako utpatti nimitta ke abhAvameM nahIM ho sakaneke kAraNa yahI hotA hai ki nimittamittika bhASako apekSA utpAdAdika sahetuka arthAt nimittakAraNa kI sahAyatAse hI huA karate hai| AmamameM kAryakAraNabhAvako lekara jitanA bacana vyavahAra pAyA jAtA hai athavA lokameM jitanA vacanavyavahAra kiyA jAtA hai vaha saba uparyukta vivecana anusAra hI kiyA gayA hai yA kiyA jAtA hai| jaise ziSya par3atA hai athavA miTrI ghaTarUpa pariNata hotI hai ina prayogoMmeM ekadravyapratyAsattirUpa upAdAnokAdeyabhAvapara lakSya rakhA gayA hai yA rakhA jAtA hai tathA adhyApaka par3hAtA hai athavA kumhAra miTTIko ghaTarUpa pariNamAtA hai ina prayogoMmeM phAlapratyAmattikA nimittanamittakabhAvapara lakSya rakhA gayA hai yA rakkhA jAtA hai|
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ - zaMkA 6 aura usakA samAdhAna isa taraha tattvArthazlokavArtika ke a05 sUtra 1610 410 meM nibaddha ukta kathanakA jo artha hamane para kiyA hai usameM aura Apake dvArA kiye gaye ullikhita ayaM meM antara mAha dikhAI dene lagatA hai arthAta jahA~ Apake dvArA pramANakA abhAva rahate hue bhI vyavahArakA artha upacAra karake nimittanaimittikabhAvako kalpanAropita siddha karanekI ceSTA kI gayI hai vahIM hamAre dvArA vyavahAra kA artha pramANasiddha nimisanaimittikabhAva hI mAnA gayA hai, jisa aisI hAlata meM vAstavika mAnane ke sivAya koI cArA hI nahIM raha jAtA hai, kyoMki taba nimitanaimittikabhAvako kalpanAropita siddha karane ke liye vyavahAra zabdaphe alAvA koI dUsarA zabda hI ukta kathana meM nahIM milatA hai| isa prakAra AcArya vidyAmandIko dRSTimeM nimittanaimittikabhAva valpanAropita siddha na hokara vAstavika hI siddha hotA hai| yahI kAraNa hai ki AcArya vidyAnandIne nimittakAraNakI vAstavitAko tattvArthazlokavAtika pRSTha 151 para Upara nirdiSTa kathanake Age spaSTa zabdoM meM pratipAdita kara diyA hai / ve zabda nimna prakAra hU~ / tadevaM vyavahAranapasamAzrayaNe kAryakAraNabhAvo dviSTaH saMbaMdhaH saMyoga-samavAyAdivat prasItisiddhatyAta pAramArthika eva ma punaH kacanAropitaH, sarvathApyanavayavAt // __ artha--isa prakAra vyavahAgnayakA Azraya lenese kAryakAraNabhAva do padArthoM meM vidyamAna kAlapratyAsattirUpa ho hotA hai aura vaha maMyoga-samavAya AdikI taraha pratItisiddha honese pAramASika hI hotA hai, kalpanAropita nahIM, kAraNa ki yaha sarvathA nirdoSa hai| aba Apako hI vicAra karanA hai ki jaba AcArya vidyAnandI svayaM tadana vyavahAranayasamAzrayaNe' ityAdi vacana dvArA do padAyAma vidyamAna kAlapratyAsasihapa nimitta naimittikabhAvako vAstavika svIkara kara rahe haiM to isako dhyAna meM rakhakara hI unake pUrvokta dUsare va vana 'kathamapi tanizcayanayAt' ityAdikA artha karanA hogaa| aisI hAlata meM ukta nimittanaimittikabhAvako kalpanAropita batalAnevAlA Apake dvArA kiyA gayA artha saMgata na hokara use bAstavika kahanevAlA hamAre dvArA kiyA gayA artha hI saMgata hogaa| __AcArya vidyAnandone pRSTha 151 para hI tatvArthazlokavArtikameM Age 14, 15 aura 16 saMkhyAka vArtikoMkA vyAkhyAna karate hue nimnalikhita kathana kiyA hai : tataH sakalakarmavipramokSo mukiriikrtyaa| sA bandhapUviketi tAttviko bandho'bhyupagantavyaH, stayoH saMsAdhanasvAt anyathA kAdAcitkasvAyogAt / sAdhanaM tAsviphamamyupagaMtavyaM na cunaravidyAvilAsamAtramiti / artha-isaliye rAMga pa karmoMke binAzako hI mukti mAnanA cAhiye / vaha mukti cU~ki bandhapUrvaka hI siddha hotI hai, ata: bandhako bhI tAttvikA mAnanA cAhiye, kyoMki mukti aura bandha donoMko hI sAdhanoMse niSpanna huA svIkAra kiyA gayA hai aura kyoMki mukSi tathA bandha donoMkA sAdhanoMse nidAna honA na mAnanepara unameM anAdinidhanatAkA prasaMga upasthita ho jAyagA, ataH sAdhanoMko bhI tAttvika hI mAnanA cAhiye, kevala vidyAkA vilAsamAtra arthAt kalpanAropitamAtra nahoM samahAnA cAhiye / isa kathana ke dvArA AcArya vidyAnandone bandha, muzrita aura ina donoMke bAhya-sAdhanoMkI vAstavikatAkA ho pratipAdana kiyA hai| inake atirikta hamane apanI prathama pratizaMkAmeM anya baha tase AgamapramANoM evaM yuktiyoM dvArA nimittakAraNako vAstavikatAkA samarthana tamA kalpanAropitalAkA sthAna vistArasa kiyA hai jisase yaha siddha hotA hai ki nimitta kAraNa bho upAdAna kAraNakI taraha vAstavika hI hotA hai,
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ 392 jayapura (khAniyA) tattvacarcA kalpanAropita nhiiN| lekina yaha bAta dUsarI hUM ki upAdAna kAraNakI vAstavikatAko upAdAnarUpase arthAt ekadravyapragattike rUpameM AzrayarUpase aura nimittakAraNakI vAstavikatAko nimittarUpase arthAt pUrvokta kAlapratyAsattivizeSake rUpameM sahAyakarUpase hI jAnanA cAhiye / itanA spaSTIkaraNa karaneke anantara aba hama Apake dUsare uttara patra para vicAra karanA prArambha karate hue sarvaprathama yaha batalA denA cAhate haiM ki Apane apane dvitIya uttara patra meM prathama uttara patra ke AdhAra para kAryakAraNabhAva ke silasile meM yaha siddhAnta pratipAdita kiyA hai ki jaba upAdAna kAryarUpa pariNata hotA hai taba usake anukUla vivakSita anya dravyako paryAya nimita hotI hai / ' aura isakA Apa yaha Azaya le lenA cAhate haiM ki upAdAnako kAryarUpa pariNati to kevala usake apane hI bala para ho jAyA karatI hai / yahA~ paranimitakA raMcamAtra bhI sahayoga apekSita nahIM rahA karatA hai, lekina cU~ki nimitta vahA~ para hAjira rahA karatA hai, ataH aisA bola diyA jAtA hai ki upAdAnakI kAryarUpa pariNatimeM anya dravyako vivakSita paryAya nimikAraNa hotI hai| Age Apane apane isa siddhAntako puSTi ke liye tattvArtharalokavAtikake Upara uddhRta pramANa --- jise Apane prathama uttara patra meM nirdiSTa kiyA thA-- kA ullekha karate hue apane ukta siddhAntako puSTimeM use puSTa pramANa pratipAdita kiyA hai, lekina jaisA ki hama Upara likha cuke haiM ki tasvArtharalokavAsikake 'kathamapi tanizcayayAt' ityAdi RcanameM prakaraNa ke anusAra kaunase nayArtha vivakSita hai- isa para ApakA dhyAna nahIM pahu~ca sakane ke kAraNa ho Apa usase apanA manacAhA ( upAdAnako kAryapariNati me nimittako akicitkara batalAnevAlA) abhiprAya puSTa karanekA asaphala dAvA kara rahe haiM / tattvArthazlokavAtikake ukta kathana meM kaunase namArtha gRhIta kiye gaye haiM ? isakA jo spaSTokaraNa hama Upara kara cuke haiM - hamArA Apase anurodha hai ki usa para Apa tatvajijJAsu banakara gaharI dRSTi DAlane kA prayatna kIjiye ? isa taraha hameM vizvAsa hai ki ukta kathanase Apa na kevala apanI galata abhiprAyapuSTikA dAvA chor3a deMge balki kAryakAraNabhAva ke silasile meM nimittanaimittikabhAvako avAstavika, upacarita yA kalpanAropita mAnaneke apane siddhAntako parivartita karane ke liye bhI saharSa taiyAra ho jAyeMge | Apane apane prathama uttara patra meM zlokavAlika ke ukta vacanase apanA manacAhA ukta galata abhiprAya puSTa karanemeM eka bAta aura likho hai ki 'yahA~ para 'sahetutvapratIteH padameM 'pratIte:' pada dhyAna dene yogya hai / mAlUma par3atA hai ki Apa pratoti zabda ke prayogake AdhAra para ho tasvArthovAtike ukta nase yaha rise nikAla lenA cAhate haiM ki utpAdAdika apanI utpattimaM sahetuka arthAt vAhya sAdhanasApeca vAstava meM to nahIM hote hai arthAt ve utpAdAdika hote to apane svabhAvase ho haiM phira bhI vyavahAra se (upacAra) sahetuka jaise mAlUma par3ate haiM / isa viSaya meM hamArA kahanA yaha hai ki apanA uparyukta eka galata abhiprAya banA leneke anantara usako pRSTike liye maha dUsarI galatI Apa karane jA rahe haiN| kAraNa ki zlokavArtika ke hI ullikhita anya pramANoM se jaba ApakA ukta abhiprAya galata siddha ho jAtA hai to aiso hAlata meM 'sahetukatvapratIteH padameM paThita 'pratIteH' se Apa apane ukta abhiprAyakI puSTi kadApi nahIM kara sakate haiN| dUsarI bAta yaha hai ki pratIti zabdakA prasiddhArtha 'jJAnakI nirNayAtmaka sthiti' ho hotA hai, isaliye usakA 'pratItyAbhAsa' artha Apane kaise kara liyA ? isakA spaSTokaraNa Apako avazya karanA thA jo Apane nahIM kiyA hai| tIsarI bAta yaha hai ki tattvArtha lokapAtikakA jo 'kramabhuSoH paryAyaH' ityAdi uddharaNa hamane Upara diyA hai usake anta meM
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 6 aura usakA samAdhAna 393 yadanAsaraM hi yadavazyaM mavasi tattasya sahakArikAraNamitaraskAryamiti pratItam / yaha vAkya pAyA jAtA hai, isI prakAra Age 'tadevaM vyavahAranayasamAzrayaNe ityAdi vAkyameM bhI 'pratItisiddhabAt pAramArthika evaM' yaha pada pAyA jAtA hai| ina donoM sthaloMmeM kramazaH paThita pratIta aura pratIti zandoMkA artha Apako bhI prakaraNAnusAra nivivAdarUpase jJAnakI nirNayAtmaka sthiti svIkAra karanA anivArya hai, ataH aisI hAlata meM 'sahetukaravaprasIteH pavameM paThita 'pravIte:' padakA artha viruddha hetake abhAva meM jAnako nirNayAtmaka sthiti karanA ho saMgata hogA, pratIsyAbhAsa nahIM / Age Apane apane dvitIya uttara patrameM kAryake prati nimittabhUta vastu kI vAstavika kAraNatAko AlocanA karate hue yaha bhI likhA hai ki 'bhAgamameM pramANadaSTimai viSAra karate hue sarvatra kAryako utpasi ubhaya nimittase batalAyI haiN| AgamameM aisA eka bhI pramANa upasamaya nahIM hotA jisase yaha siddha kiyA jA sake ki upAdAna (nizcaya hetuke abhAvameM kevala nimitta ke balase kAkI utpatti ho jAtI hai| patA nahIM, saba jaise nirmita milate hai taba baisA kArya hotA hai-aise kathana meM nimisako pradhAnatAse kAryakI utpatti mAna lene para upAdAnakA kyA artha kiyA jAtA hai|' isa viSayameM sarvaprathama hamArA mahanA yaha hai ki AgamameM pramANako puSTi se vicAra karate hue sarvatra kAryako utpatti ubhayanimittase batalAyI hai| AgamameM aisA eka bhI pramANa upalabdha nahIM hotA jisase yaha siddha kiyA jA sake ki vAstavika nimitta ( vyavahAra ) hetuke abhAvameM kevala upAdAnake balasaM pratyeka vasta meM Agama dvArA svIkRta svaparasApekSa kAryako utpatti ho jAtI hai phira hamArI samajhameM yaha bAta nahIM ArahI hai ki Apa nimittako kAryakI utpatti kalpanAropita kAraNa mAnakara akiMcitkara kyoM aura kisa AdhAra para mAna rahe hai? aura yadi Apa kAryakI utpattimeM nimittako upAdAnake sahayogI rUpa meM sthAna denA svIkAra kara lete hai to kAryakAraNabhAvake viSama meM vivAdakI samApti hI smjhiye| hameM isa bAta para bhI Azcarya ho rahA hai ki upAdAna hetuke abhAvameM kevala niminake balase kAryakI utpattiko jaba hama nahIM svIkAra karate hai to isa galata mAnyatAko hamAre pakSa ke Upara Apa balAt kyoM thopa rahe, kyoMki hamArI spaSTa ghoSaNA hai aura yaha Apako mAlama bhI hai ki hamArI Agamasammata mAnyatAke anusAra upAdAna zakti na ho to nimitta kevala apane hI balase kArya sampanna nahIM kara sakatA hai arthAta spaSTa mata yahI hai ki kisI bhI vastu meM kAryakI utpatti usameM svabhAvataH pAyI jAnevAlI upAdAna zaktikA sadabhAva hI ho sakatI hai, nimittamUta vastu to usa kAryako utpatti meM sahAyaka rUpase hI upayogo hotI hai, jisakA matalaba yaha nikalatA hai ki bastuke kAryamai upAdAna zaktikA sadbhAva rahate hue bhI abataka nimitta sAmagrIkA sahayoga use prApta nahIM hogA tabataka usase svaparasApekSa pariNanikA honA asambhava hI rahegA aura isakA bhI matalaba yaha nikalatA hai ki pratyeka bastUmeM svabhAvarUpase pratiniyata nAnA upAdAna zaktiyA~ eka sAtha pAyI jAtI hai, parantu usa vastuko usakI jisa ugadAna zaktike anukula sahayoga pradAna karanevAlI nimitta sAmagrI aba prApta hogI usa nimirA sAmanoke sahayogake AdhArapara hI vaha vastu usa samaya apane meM vidyamAna usa upAdAnazaktike anusAra pariNamana kregii| jaise plAnakI miTrI ghar3A, sakorA Adi vividha nirmANake anukUla pratiniyata upAdAna zaktiyA~ svabhAvataH eka sAtha vidyamAna haiN| ye sabhI upAdAna zaktimA tabataka lupta par3I rahatI hai jabataka ki kisI bhI upAdAna zakti ke vikAsake anukUla sahayoga denevAlI nimitta sAmagrIko prApti use nahIM ho jAtI hai arthAta vaha miTTI ghar3A, sakorA Adike nirmANa yogya apanI 50
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayapura (khAniyA ) tattvaMcarcA upAdAna zaktiyoMke sadbhAva meM bhI kevala anukUla nimitta sAmagrIke abhASake kAraNa hI ghar3A yA sakorA Adi rUpase pariNata nahIM ho pAtI hai| isaliye jaba kumhAra apanI icchAzakti, jJAnadAkti aura zramazaktike AdhArapara khAnase usa miTTIko lAkara aura daNDa, cakra Adi Avazyaka anya nimitta sAmagrIkA sahayoga lekara apane puruSArtha dvArA usa miTTIko ghar3A yA sakorA Adi jisa nirmANake anukUla anuprANita karatA hai usa samaya usa miTTIse usako apanI yogyatAnusAra usa kAryako utpatti ho jAtI hai| isake atirikta hama, Apa aura dUsare sabhI loga vivakSita kAryakI utpattike liye ukta kAryake anakala yogyatA rakhanevAlo jamAdAnabhata vastI saMprApti ho jAnepara bhI pratidina aura pratikSaNa tadanakala nimitta sAmagroke juTAne meM parizrama kiyA karate haiN| kyA Apane kabhI yaha socA hai yA Apa socane ke liye taiyAra hai ki jaba upAdAna vivakSita kAryarUpa pariNata honeke liye apanI taiyArI kara legA taba vaha kArya apane Apa ho jAyagA athavA usa kAryake anukUla nimitta sAmagro niyamase upasthita rahegI yA svayameva prApta ho jAyagI aura taba apanI isa mAnyatAke anusAra hI Apa kyA vivakSita kArya karane meM athavA tadanukUla nimitta sAmagroke juTAne meM puruSArtha karanA chor3a sakate hai ? yA phira apane isa anubhavako saho mAnate haiM ki kisI vivakSita kAryako utpattikA Apa pahale apane anta:karaNameM rAMkalpa karate hai phira apanI jJAnazakti aura zramazavitake anusAra uma vAvako sampanna karaneke liye tadanukUla sAmagrIkA rAhayoga lekara puruSArtha dhArate hai ? yaha bAta apane ukta vividha pahalAMke sAtha vicAra liye Apake sAmane upasthita hai| itanA hI nahIM, eka prazna aura jJApase hama pachate hai ki yadi Apa kAryotpatti ke viSayameM apane ukta siddhAnsakI satyatApara AsthA rakhate haiM to kArya aura usakI sAdhanasAmagro ke viSaya meM jo saMkalpa, vikalpa aura puruSArtha Apa kiyA karase haiM una sabase virata hokara Apa kyA akarmaNyatAke mAya cupa hokara baiThane ke liye taiyAra haiM ? aura yadi Apa aisA karaneke liye taiyAra bhI ho jAve to kyA Apako vizvAsa hai ki ApakA vivakSita kArya svataH hI samaya Anepara sampanna ho jAyagA ? tathA Apako yaha bhI kyA vizvAsa hai ki Apa isa tarahakI pravRtti karanepara lokameM ha~sIke pAtra nahIM hoMge ? yadyapi Apa kaha sakate haiM ki loka to ajJAnI haiM, to yaha bAta hama bhI mAna sakate haiM ki usake hamanekI Apa cintA nahIM kareMge, parantu kama-se-kama kAryasampannatA kaise ho sakatI hai ? aura vaha hotI hai yA nahIM, ityAdi bAtoM para to Apako usa samaya bhI vicAra karanA hI hogaa| 'upAdAnake balapara hI kArya niSpanna hotA hai, nimitta to vahaura akicitkara ho rahA karatA haiapanI isa mAnyatAkI puSTi karate hae Age ApakA likhanA yaha hai ki 'kAryako saspatti meM kevala itanA bhAna senA ho paryApta nahIM hai ki gehUMse hI gehU~ ke aMkura Adiko utpatti hotI hai / prazna yaha hai ki apanI vivakSita upAdAnako bhUmikAko prApta hue ginA kevala nimittake balase hI koI gehU~ adhurAdi rUpase pariNata hotA hai|' yadyapi ApakA yaha likhanA sahI hai ki gehU~se hI gehU~kI utpatti hotI hai-kevala aisA mAna lenA kAryotpatti ke liye paryApta nahIM hai aura yaha bAta bhI sahI hai ki upAdAnako vivakSita bhUmikAko prApta ho jAnepara hI gehUM kI aMkura rUpase utpatti ho sakatI hai, parantu Apake isa kathana meM hama anubhava, takI aura Agama pramANake AdhArapara itanA aura jor3a denA cAhate hai ki vivakSita upAdAnabhUta vastuko vivakSita kAryakI utpattike liye usakI yogyatAnusAra vivakSita bhUmikA taka pahuMcanA nimittoM ke sahayogapara hI AvazyakatA
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA hai aura usakA samAdhAna nusAra nirbhara hai-isa anubhavapurNa sthiti ke AdhAra para isa viSayameM hamArA dRSTikoNa yaha hai aura lokameM prasiddha bhI yaha hai ki koI kisAna bIjake liye gehU~ko AvazyakatA honepara usakI svarIdI karane ke liye bAjArameM jAtA hai aura vaha yaha dekhakara yA samajhakara ki amuka gehU~ aMkurarUpase utpanna hone meM Hmartha hai, usa gehU~kI kharIdI kara letA hai| phira vaha kisAna Age kabhI yaha nahoM socatA hai ki sarIdhA huA vaha gehU~ aMkurAdi rUpase pariNata honeko apaneme vidyamAna yogyatAke alAvA kisI anya vilakSaNa yogyatAko nizcita samayapara apane prApa grahaNa karake apAdAnakI bhUmikA padArpaNa karegA aura taba usase aMkurakI utpatti ho jaaygii| usake sAmane to jaba usane gehU~ko aMkUrarUpase utpanna hone ke yogya samajhakara bAjArase kharIda kiyA, tabase kevala itanA ho sAMvalpa aura vikalpa rahA karatA hai ki aMkararUpase utpanna hone ke liye yathAyogya bAhya sAdhana-sAmagrI ke sahayogase usa gaihu~ko apane puruSArthadvArA ucita samayagara kheta meM bo diyA jAve / isa prakArake saMkalpa aura vikalpa ke sAtha eka aura to baha kisAna usa gelko kheta meM bonekI jitanI vyavasthAyeM mAvazyaka hI unheM yAyogya tarIkoM dvArA sampanna karatA hai tathA dUsarI ora baha isa bAtako bhI dhyAna meM rakhatA hai ki kahIM aisA na ho ki gehU~ kharca ho jAye yA corI calA jAve athavA aisI jagahapara na rakhA jAve jahA~para rakhanase vaha gehU~ ghunakara yA rAr3akara aMkurarUpase utpanna hone ko apanI yogyatAse vaMcita ho jaave| kisAnako saMkalpa, vikalpa aura puruSAthako yaha prakriyA tabataka pAla rahatI hai jaba taka usa geheko yadhAvasara vaha khetameM bo nahIM detA hai| isake bAda mI gahU~ke aMkuraka paro pariNamita hone kI samasyA usake sAmane banI hI rahatI hai, bara: vaha asa samaya bhI gaheMke aMkurotpatti ke anukUla pAnI Adi prAkRtika aura aprAkRtika sAdhanA kI AvazyakatA yA anAvazyakatAke vikalpoM meM tabataka par3A rahatA hai jabataka ki usa gehUMkA pariNamana aMkurarUpase nahIM ho jAtA hai / aba gehU~se aMkugatpatti hone ke anukUla gehU~ kI prakriyApara bhI vicAra kIjiye aura gehU~kI isa prakriyApara aba vicAra kiyA jAtA hai to mAlUma par3atA hai ki eka tarapha to gehU~ro aMkurotpatti honeke saMkalpapUrvaka kisAna yathAsaMbhava aura yathAyogya agA tadanukUla pApAra cAlU rakhatA hai tathA dusarI ora kisAnake usa vyApArake sahayogage geha meM bhI yathAsaMbhava vividha prakArako pariNatiyA~ milamilevAra cAla ho jAtI hai jinheM meha~se aMkurotpattike hone meM uttarottara kragase Avirbhata honevAlI yogyatA bhI kahA jA sakatA hai arthAt bAjArase svamaMdana ka bAda kisAna carA geko surakSAke lihAjase citra samajhakara jisa sthAna para rakhanekA puruSArtha karatA hai gaIdevatAkA kimAnakI marjI ke matAvika vadoM Ayana jama jAnA hai| isake anastara kisAna jaba anukUla ava-ra dekhakara usa gehU~ko bone ke liye kheta le jAnA upayukta samajhatA hai yA le jAnekA saMkalpa karatA hai to yathAsambhava jo bhI sAdhana usa gehU~ko khetapara le jAne ke lie usa kisAnako usa abasara para sulabha rahate hai, una sAdhanoM dvArA eka aura to vaha nizAna usa gahu~ko khetapara le jAnerUpa apamA puruSArtha karatA hai aura dUparI aura usa kisAnake yathAyogya anukUla una puruSArthake sahArese gehUMdevatA bhI khetapara pahuMca jAte haiN| isa prakriyAme bhI kisAna yadi gaDeko surakSAke upayukta sAdhana nahIM juTAtA hai yA nahIM juTA pAtA hai to usa satra gehU~mase kucha dAne to mArgameM hI gira jAte haiM kucha dAnoMko naukara Adi bhI curA letA hai. isa taraha kabhI hote hote jitanA gehU~ zeSa raha jAtA hai use baha kisAna yathAsambhava prApta TrekTara yA hala Adi sAdhanoM dvaar| donarUpa puruSArtha svayaM karatA hai yA naukara Adise bonarUpa puruSArtha karavAtA hai aura taba usa kisAna yA usake upa naukarake puruSArdhave sahayogase ve gehU~devatA khetake andara samA jAte haiN|
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ 396 jayapura ( khAniyA ) tatvacarcA isa taraha gehe kI buvAI ho jAnepara gehu~ke koI-koI dAne apane andara aMkararUpase utpanna honeko svAbhAvika yogyatAkA abhAva hone se tathA koI-koI dAne ukna prakArako yogyatAkA apane andara sadbhAva rakhate hue bhI bAhya jalAdi sAdhanoM ke anukUla mahayogakA abhAva honese aMkurarUpase utpanna hone kI avasthAse vacita raha jAte hai, zeSa ukna prakAra kI yogyatA sampanna gehU~ yathAyogya bAhA sAdhanoMkI milI huI anukUla sahAyatAke anusAra arthAt koI-koI dAne to apane andara pAyI jAnevAlo ukna svAbhAvika yogyatAko samAnatA aura asamAnatAke AdhArapara tathA koI-koI dAne bAhya sAdhanoM kI sahAyatAkI samAnatA aura asamAnatAke AdhArapara samAna tathA asamAnarUpase aMkura banakara pragaTa ho jAte haiN| isa prakAra Apake praznakA utsara yaha hai ki gehU~ aMkRzeSati payaMta uttarotara kisAnake ghyApArakA sahayoga pAkara apanI pAraNatiyA~ karatA hI anta meM akura bana jAtA hai| spaSTIkaraNake rUpa meM yahA~para isa dRSTAnta meM vicAranA yaha hai ki gehemeM aMkUrolpAtakI vidyamAna yogyatA to usakI svAbhAvika nijI sampatti thI, use kisAnane usa gehU~ma utpanna nahIM kiyA aura na usake prabhAvameM kebala kisAnake anukUla puruSArtha dvArA hI vaha gehU~ aMkura banA, kintu gehU~ meM vidyamAna upana prakAra kI yogyatAke sadbhAvameM bAhya mApana sAmagrI ke sahayogase apanI kAra batalAyI gayI pUrva-parva avasyAoMmeMse guna ratA huA hI vaha gehU~ aMkura bana skaa| itanA ho nahIM, aMkura banane se pUrva aura dUsare prakArako bahuta-mI yA bahuta prakAra kI yogyatAe~ usa gehU~ meM thI jo anukUla bAhya sAdhana sAmagrIke abhAva meM vikasita arthAt kAryarUpase pariNata honese raha gayIM yA apane-Apa unakA usa gehU~meM se khAtmA ho gayA / jaise usa sabhI gehU~meM pisakara roTI banane kI bhI yogyatA thI, usame ghunane yA sahane AdikI bhI yogyatAe~ thI jo anukUla bAhya sAdhana sAmagrIkA sahayoga aprApta rahane ke kAraNa yA to vikasita honese raha gayIM athavA unakA yathAyogyarUpase khAtmA ho gayA aura mehU~ meM bahuta se dAne bhinna-bhinna rUpameM prApta bAhya sAdhana sAmagrIkI sahAyatAke anurUpa yA to pisa gaye, mAgameM gira gaye, ghana gaye yA sar3a same; isa taraha ve dAne aMkurarUpase utpanna honese vaMcita raha gaye / gehU~ke jima dAnoMkI aMkurarUpa paryAya banI baha nAmase banI tathA usake banane meM kisAnako silasilevAra kisanA aura kitane prakArakA puruSArtha karanA par3A, yaha saba prakaTa hai| jaise kisAna gehU~ ko bAjArase kharIdakara ghara le gayA, usane usako ghunane, sar3ane athavA pisane Arise rakSA kI, khetapara use le gayA aura anta meM bone kA bhI puruSArtha kiyA taba gehU~ kI buvAI ho sakI aura taba bAda meM vaha aMkura ke rUpako dhAraNa kara skaa| isa anubhava meM utaranevAlI kAryakAraNabhAvakI paddhatikI kApekSA karake Apake dvArA isa prakArakA pratipAdana kiyA jAnA ki-gehU~ apame vivakSita upAdAnako bhUmikAko apane Apa prApta karatA huA hI aMkurAdikA pariNata hotA hai-vilkula nirAdhAra hai| isa viSaya meM Amama pramANa bho dekhie straparapratyayotpAdaSigamaparyApaiH iyante, ivanti vA tAnIti dvanyANi ....."dRSya kSetra-kAla-bhAvasakSaNI bAjha pratyaya: parapratyayaH, tasmin sasyapi svayamasampariNAmo'rtho na paryAyAntaramAskandaptIti tatsamayaH svaca pratyayaH, sAvubhau saMbhUya bhAvanA utpAdavigamayo het bhavataH, nAnyatarApAme kuzUlasthamASapacyamAno. dakasthaghoTakamASavat |-raajvaartik adhyAya 5 sUtra 2 isakA bhAva yaha hai ki sva ( upAdAna ) aura para kAraNa ( nimittabhUta anya padArtha ) dvArA hone. vAlI utpAda-vyayarUpa paryAyAMse jo bahatA hai yA una paryAyoMko jo bahAtA hai use dravya kahate hai..."dravya kSetra kAla bhASakA bAhya kAraNa para pratyaya hai, usake hote hue bhI svayaM usa rUpase apariNamanazIla padArtha paryAyAntarako nahIM prApta hotA hai| usa paryAyAntara rUpase pariNata hone meM samartha svapratyaya hai| ve donoM (la
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 6 aura usakA samAdhAna aura para) pratyaya yAnI upAdAna aura nimittakAraNa milakara padArthoMke utpAda aura vyayake hetu hote hai| una donoM kAraNoMmase kisI eka bhI kAraNake abhAva meM usa paryAyarUpa utpAda-pAya nahIM hote hai| jisa prakAra ki koThImai raksvA ur3ada jalAdi bAhya nimitta sAmagrIke abhAva meM nahIM pakatA hai aura isI taraha ubarate hue pAnI meM par3A huA ghoTaka ( koDarU ) ur3ada ( pakanekI upAdAna zaktike abhAvameM ) nahIM pakatA hai / isa prakaraNa meM eka anya dRSTAnta kA bhI le lIjie-khAnameM bahuta-sI aisI miTTI par3I huI hai, jisameM Agamake avirodhapUrvaka hamAre dRSTikoNake anusAra ghasA, sakorA Adi vividha prakArake nirmANako aneka yogyatAeM eka sAtha ho vidyamAna hai, kumhAra bhI hamAre samAna ho apanA dRSTikoNa rakhate hue khAnameM par3I huI usa miTTI meMse apanI mAvazyakatAke anusAra kucha miTTI binA kisI bhedabhAvake ghara le AtA hai / isake bAda usake mana meM kabhI yaha kalpanA nahIM hotI ki isa lAyo huI miTTI meM se amuka miTTIse to ghar3A hI banegA aura amuka miTTIse sakorAhI banegA, vaha to isa prakAra ke vikalpoMse rahita hokara hI usa sampUrNa miTTIko ghar3A, sakorA Adi vividha prakArake Avazyaka evaM saMbhava mabhI kAyA~ke nirmANa yogya samAnarUpase taiyAra karatA hai aura taiyAra ho jAne para vaha kumhAra apanI AvazyakatA yA AkAMkSAke anusAra usa miTTIse binA kisI bhedabhAvake ghar3A, sakorA Adi vividha prakArake kAryoM kA nirmANa kabhI bhI apanI suvidhAnusAra kara DAlatA hai / use aisA vikalpa bhI kabhI nahIM hotA ki usa taiyAra kI gayo miTTI se bar3ekA yA sakorA AdikA nirmANa jana honA hogA taba ho hI jAyagA / ___ yaha ThIka hai ki miTTI meM bar3A, sakorA Adi banane kI yadi yogyatA hogI to hI usase ghar3A, sakorA Adi baneMge, lekina isakA matalaba yaha nahIM hai ki jisa miTTI meM bar3A bananeko yogyatA hai usameM sakArA Adi banane kI yogyatAkA abhAva rahegA / yogyatAaiM to usa miTTI meM yathAsaMbhava sabhI prakArakI raheMgI, lekina kArya yahI hogA jisake liye yaha kumhAra AvazyakatAke anusAra apanI AkAMkSA, jJAna aura zramazaktike AdhAra para apanA vyApAra cAlU karegA / yaha bhI ThIka hai ki yadi kumhAra ghar3e ke liye apanA vyApAra cAla karatA hai sA ghar3A banane se pahale usa miTTIkI usa kumhArake vyApArakA anukUla sahayoga pAra kramase piNDa, sthAsa, kAza aura kuzUla paryAya avazya hoMgo, maha kabhI nahIM hogA ki vidyAdi ukta paryAyoke abhAtama hI athavA ina 'paryAyoko utpatti parivartita kamase hokara bhI miTTI ghar3A bana jaaygii| isa taraha hama anubhavagamya bAta para avazya dhyAna denA cAhiye ki yadi kumhAra khAnameM DohaI miTTIko apane ghara lAnerUpa apanA vyApAra nahIM karegA, tadanantara usako ghaTa nirmANa ke anukUla taipAra nahIM karegA aura isake bhI anantara vaha usako kramase honevAlo pira, sthAsa, koza, kuzala tathA ghaTarUpa paryAyoMke vikAsa meM apane puruSArthakA anukUlarUpase yogadAna nahIM karegA to vaha miTTo trikAlameM ghar3A nahIM bana skegii| hamArI samajha meM yaha bAta bilkUla nahIM A rahI hai ki pratyakSadRSTa, taba rAMgata aura Agamaprasiddha evaM Apaphe bArA svayaM prayukta ko jAnevAlo kAryakAraNabhAvakI hamAre bArA pratipAdita ukta vyavasthAko apekSA karake pratyAviruddha, tarkaviruda, Agamaviruddha tathA apanI svayaMko pravattiyoMke viruddha kAryakAraNabhASake pratipAdana meM Apa kyoM saMlagna ho rahe haiM? hamAre dvArA pratipAdita kAryakAraNabhASako ukta vyavasthAko pratyakSadaSTa aura Apake dvArA pratipAdita kAryakAraNabhASako vyavasthAko pratyakSaviruddha isaliye hama kaha sakate haiM ki ghar3e kA nirmANa kArya kumhArake vyApAra
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ 398 jayapura (khAniyA ) tattvacarcA pUrvaka miTTI meM hotA huA dekhA jAnA | hamAre dvArA pratipAdita maha vyavasthA tarkasaMgata aura Apake dvArA pratipAdita vaha vyavasthA takaviruddha bhI isaliye hai ki jaba taka kumhArakA vyApAra ghar3e ke nirmANake anurUpa hotA jAtA hai taba taka to dhar3ekA nirmANa kArya bhI hotA hI jAtA hai lekina yadi kumhAra apane isa vyApArako banda kara detA hai to ghar3ekA nirmANa kArya bhI usI kSaNa banda ho jAtA hai-- isa taraha ghaTanirmANa ke sAtha kumhArake vyApArakA anya vyatireka nirNIta hotA hai| hamAre dvArA pratipAdita aura Apake dvArA pratipAdita kAryakAraNabhAva vyavasthAko kramazaH AgamaprasiddhatA aura AgamaviruddhatA ke viSaya meM bhI yaha bAta kahI jA sakatI hai ki hama Upara jo pramANa agamake de Aye hai unase yaha bAta spaSTa ho jAtI hai ki kAryakAraNavyavasthA meM jitanI upayogitA upadAna kAraNakI hai utanI hI upayogitA nimittakAraNakI bhI hai, isalie jisa prakAra upAdAnopAdeyabhAva vAstavika hai usI prakAra nimittanaimittikabhAva bhI vAstavika hai| upacarita arthAt kalpanAropita yA acitkara nahIM hai| isaliye hamAre dvArA pratipAdita kAryakAraNabhAva vyavasthA Agama pratipAdita hai - aisA pratyakSa hU~ / Apane bhI apane dvArA mAnya kAryakAraNavyavasthAke samarthana meM Agama ke pramANa diye haiM, parantu hameM duHkha ke sAtha kahanA par3atA hai ki unakA artha bhramavaza athavA jAnabUjhakara Apa galata hI kara rahe haiM, jaisA ki hamane sthAna-sthAna para siddha kiyA hai, siddha karate jA rahe haiM aura siddha karate jaayeNge| isaliye hameM kahanA par3atA hai ki nimittanaimittikabhAvakI kalpanAropitatAkI siddhike liye Agama meM eka bhI pramANa upalabdha na honeke kAraNa Apake dvArA pratipAdita kAryakAraNabhAvavyavasthA Agamaviruddha bhI hai| isI prakAra Apake dvArA pratipAdita kAryakAraNabhAvako vyavasthA mApakI svayaMkI pravRttiyoMke bhI viruddha hai - aisA hameM to kamase zrama dikha ho rahA hai, svayaM isI taraha mAna hotA hai yA nahIM, yaha Apa jAneM, parantu hamAre dvArA pratipAdita AgamavyavasthA hamArI Apako aura lokamAtrako pravRttiyoM se aviruddha hI hai aisA hama jAnate haiM / Age Apane rAjanArtika ke kathanakA pramANa dekara yaha siddha karanekA prayAsa kiyA hai ki 'jaba koI bhI drampa apane vivakSita kAryake sanmukha hotA hai tabhI anukUla anya dravyoM kI paryAyeM usakI utpattinimittamAtra hotI haiN|' rAjavAtikakA vaha kathana nimna prakAra hai yathA mRdaH svayamantargha bhavana pariNAmAbhimukhye daNDa-cakra- pauruSeyaprayatnAdi nimittamAtraM bhavati, ataH sarasvapi daNDAdinimitteSu zaMkarAdipracitI mRtpiNDaH svayamantarghaTabhavana pariNAmanihatsukatvAnna ghaTIbhavati, ataH piNDa evaM vAhmadaNDAdinimittasApekSa AbhyantarapariNAmasAnidhyAd ghaTo bhavati na daNDAda iti daNDAdi nimittamAtraM bhavati / a0 1 sU0 20 isakA jo hindI anuvAda Apane kiyA hai usakA virodha na karate hue bhI hameM kahanA par3atA hai ki rAjavArtikakA yaha kathana Apake ekAnta pakSakA samarthana karane meM bilkula asamartha hU~ / ApakA pakSa jise Apane svayaM hI apane zabdoMmeM mibaddha kiyA hai-- yaha hai ki na to saba prakArako miTTI hI ghaTaka ugadAna hai aura na hI vizva sthAsa, koza aura kuzUlAdi paryAyoMkI avasthArUpase pariNata miTTI ghaTakA upAdAna hai, kintu jI miTTI banantara samaya meM ghaTa paryAyarUpase pariNata honevAlI hai mAtra yahI miTTI ghaTakA upAdAna hai / ' Age Apane likhA hai ki 'miTToko aisI avasthAke prApta hone para vaha niyamase caTakA upAdAna banatI hai / '
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 6 aura usakA samAdhAna 399 isa kathana ke AdhAra para kAryakAraNabhAva ke viSaya meM ApakA yaha siddhAnta phalita hotA hai ki kAryoM tyattikSaNase avyavahita pUrva kSaNavartI paryAya viziSTa vastu ho kAryake prati upAdAna hotI hai aura jo vastu isa taraha upAdAna bana jAtI hai usase niyamase kArya utpanna ho jAtA hai| isI prakAra usa samaya jo anukUla vastue~ vahA~ para hAjira rahatI hai unameM nimitatAkA vyavahAra to hotA hai, parantu kAryakI utpatti sahAyaka vastukA abhAva athavA kAryotpatti meM bAdhA pahu~cAnevAlI nahIM para gAya jAnA asaMbhava ho samajhanA cAhiye / vastu Apake irA mantabya ke viSaya meM sarva prathama to hama yahI siddha karanA cAhate haiM ki Apake dvArA kAryakAraNabhAvasthA ke rUpa meM Upara jo apanA abhiprAya pragaTa kiyA gayA hai usakA samarthana rAjabArtika ke uparyukta kathanase nahIM hotA hai, kyoMki rAjavArtika ke ullikhita kathanase to kevala itanI ho bAta siddha hotI hai ki yadi miTTI meM ghaTarUpase pariNamana karane kI yogyatA ho to daNDa, cakra aura kumhArakA puruSArtha Adi ghaTa nirmANa meM miTTI ke vAstavika rUpameM sahAyakamAtra ho sakate haiM aura yadi maTTIne ghaTarUpasaM pariNata honekI yogyatA vidyamAna na ho to nizcita hai ki daNDa, cakra aura kumhArakA puruSArtha Adi usa miTTIko ghaTa nahIM banA sakate hai arthAt ukta daNDa, cakra Adi miTTI meM ghaTa nirmANakI yogyatAko kadApi utpanna nahIM kara sakate hai / dUsarI bAta rAjavArtika ke ukta kathanase yaha siddha hotI hai ki daNDAdi svayaM kabhI ghaTarUpa pariNata nahIM hote haiM / itanA avazya hai ki yadi daNDAdi anukUla nimitta sAmagrIkA sahayoga mila jAve to miTTI hI unakI sahAyatA se ghaTarUpa pariNata hotI hai | isakA bhI Azaya yaha hai ki yadi miTTI ke liye usake ghaTa rUpa pariNamana meM sahAyatA prApta nahIM hogI to miTTI apane andara yogyatA rakhate hue bhI kadApi ghaTarUpa pariNata nahIM ho sakego / isa prakAra rAjavArtika ke uparyukta kathanase yaha niSkarSa kadApi nahIM nikAlA jA sakatA hai ki miTTI jaba ghaTaka niSpanna antima kSaNavartI paryAyaro adhyavahita pUrva kSaNavartI paryAyameM pahu~ca jAtI hai tabhI vaha ghaTakA upAdAna banatI hai aura na yaha niSkarSa ho nikAlA jA sakatA hai ki usase pahale jaba taka vaha khAnameM par3o rahatI hai yA kumhAra use apane gharapara le AtA hai athavA vahI miTTI jaba ghaTa-nirmANa anukUla uttarottara piNDa, sthAsa, koza aura kuzUla Adi avasthA proMko bhI prApta hotI jAtI hai to ina saba avasthAoM meM se kisI isI prakAra rAjavAtikake ukta kathano bhI avasthA meM vaha miTTI ghaTakA upAdAna nahIM mAnI jA sakatI haiN| vaha bho niSkarSa nahIM nikAlA jA sakatA hai ki miTTI jaba kI niSpanna antima kSaNavartI paryAyase asvati pUrva kSaNavartI paryAya pahu~ca jAtI hai to usase ghaTotpattirUpa kArya niyamase ho ho jAtA hai 1 yadi kahA jAya ki rAjavAtike ukta kathana 'yathA mRdaH svayamantarghaTa vana pariNAmAbhimukhye ' yahA~nera 'Abhimukhya' zabda par3A huA hai tathA Age isa kathana meM 'zarkarAdipracitI mRtpiNDaH svayamantarghaTa - bhavana pariNAmanirutsukazvAn yahA~ para 'nirusukatva' zabda par3A huA hai| ye donoM hI zabda isa bAtakA saMketa de rahe haiM ki 'vastuko jisa paryAyake anantara kArya niyamase niSpanna ho jAve use hI upAdAna kAraNa kahanA cAhiye aura isa taraha aisA upAdAnakAraNa ghaTakI sampanna antima kSaNavartI paryAyake avyavahita aisI paryAya hai jinake anantara samayameM pUrva kSaNavartI paryAya ho ho sakatI hai, kyoMki yaha paryAya hI kAryotpatti hone meM na to koI kamI raha jAyagI aura na kisI prakArakI bAdhA khar3I hone kI saMbhAvanA bhI vahA~ raha jAyagI, ataH usa avasarapara kAryotpasi niyamase hogii| isake atirikta miTTIko koI
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ (kha) tasvacarcA bhI paryAya ghaTa kAke prati upAdAna nahIM kahI jA sakatI hai / kAraNa ki una paryAyoM meM dUsarI paryAyoMkA saura kAryotpatti ke liye par3a jAtA hai aura aba kAryAdhyavahita pUrva kSaNavartI paryAyako hI upAdAna saMjJA prApta hotI hai to phira koI kAraNa nahIM ki usase kArya utpanna na ho, kyoMki anyathA usakI upAdAna saMjJA hI vyartha ho jAyagI, isaliye usa paryAyake anantara niyamase kAryako utpatti hotI hai yaha mAnanA ucita hai| dUsarI bAta yaha hai ki yadi usa samaya bhI kisI sababase kAryotpatti ruka sakatI hai to vastu ke pariNAma svabhAvako jaina saMskRtiko mAnyatA hI samApta ho jAyagI / ' ApakA yadi yaha abhiprAya hai to isa viSaya meM hamArA kahanA yaha hai ki rAjadhArtika ke ukta kathanameM paThita 'Abhimukhya' yAnda sAmAnya rUpase ghaTa nirmANako yogyatA ke sadbhAvakA hI sUcaka hai| isI taraha usameM 'nirutsukaSa' zabda bhI sAmAnyarUpase ghaTa nirmANako yogyatA abhAvakA ho sUcaka hai| yahI kAraNa hai ki ghaTotpatti honeko yogyatA ke abhAva meM kAryotpattike prabhAvakI siddhike liye rAjanArtika ke ukta kathanameM 'zarkarAdipracito mRtpiDa' pada dvArA bAlukA mizrita miTTIkA udAharaNa zrImadakalaMkadevane diyA hai| yadi unako dRSTimeM yaha bAta hotI ki upAdAnakAraNatA to kevala uttara kSaNavartI kAryarUna paryAyase avyavahita pUrva kSaNavartI paryAya hI hotI hai aura usase kArya bhI niyamase ho jAtA hai to phira unheM (zrImadakalaMkadeSako ) ghara nirmANako yogyatA rahita bAlukAmizrita miTTIkA udAharaNa na dekara kAryopasase sAntarapUrvavartI dvitIyAdi kSaNoMko paryAyoMma kathaMcit rahanevAlo ghaTa nirmANakI yogyatAvanna miTTokA hI udAharaNa denA cAhiye thA, lekina cUMki zrImadakalaMkadevane bAlukAmizrita miTTIkA hI udAharaNa prastuta kiyA hai jisameM ki ghaTa-nirmANa kI yogyatAkA sarvathA hI abhAva pAyA jAtA hai to isase yahI mAnanA hogA ki rAjadArtika ke ukta kathana meM jo 'Abhimukhya' zabda par3A huA hai usakA artha ghaTa nirmANako sAmAnya yogyatAkA sadbhAva ho sahI hai / isI prakAra usI kathana meM par3e hue 'nirutsukatva' zabdakA artha ghaTa nirmANako sAmAnya yogyatAkA abhAva hI sahI hai / isa prakAra jaise Apa uttara kSaNavartI kAryarUpa paryAyase avyavahita pUrva kSaNavartI paryAya meM kArya kI upAdAnatA svIkAra karate hai usI prakAra khAna meM par3o athavA khAnase kumhAra dvArA ghara lAmo gayI miTTomeM tathA kumhAra ke vyApArakA sahayoga pAkara nirmita hue miTTI ke piNDa sthAsa, koza aura kulAdimeM bhI upazadhAnatAkA sadbhAva siddha ho jAtA hai aura yaha bAta to hama pahale bhI kaha cuke haiM ki yadi miTTI meM khAnako avasthAse lekara kuzalaparyanta yA isase bhI aura Age jahA~taka kAryakAraNabhAvakI kalpanA kI jA sake kI avasthAoM meM yadi ghaTa nirmANako upAdAnakAraNatA nahIM rahatI hai to phira kumhArakA ghaTa-nirmANake uddezyase miTTIkA khAnase ghara lAnA tathA usake piNDa, svAsa, koza aura kuzalAdi paryAyoMke nirmANake anukUla vyApAra karanA yaha saba mUrkhatAkA ho kArya samajhA jAyagA / tAtparya yaha hai ki miTTIkI ina saba avasthAoM ke nirmANa meM kumhAra jo vyApAra karatA hai vaha saba usase (miTTI se ) ghaTa nirmANako lakSyameM rakhakara buddhipUrvaka hI karatA hai aura pratyakSa meM dekhA bhI jAtA hai ki khAnase kumhArake dvArA lAyI gayI miTTI hI pahale piNDakA rUpa dhAraNa karatI hai, piNDa sthAsakA rUpa dhAraNa karatA hai, sthArA kozakA rUpa dhAraNa karatA hai aura koNa kuzalakA rUpa dhAraNa karate hue antameM usakA vaha kuzUlarUpa ho kumhAra cakra Adiko sahAyatA se ghar3e ke rUpa meM pariNata ho jAyA karatA hai, isaliye kSaNika paryAyoMke rUpameM - nirmANarUpa kAryakA vibhAjana karake yadi ghaTa-nirmANako antima paryAya meM avyavahita pUrvakSaNavartI paryAyako ghaTakA upAdAna kahA jA sakatA hai to usI ghaTa nirmANako yadi piNDa, sthAsa, koNa kuzUla aura ghaTarUpa sthUla paryAyoMmeM vibhAjita kiyA jAya to usa hAlata meM ghaTa sthUla paryAyase avyavahita pUrvameM rahanevAlI sthUla
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - - - - zaMkA 6 aura usakA samAdhAna kumAla paryAyako ghaTakA upAdAna mAnane meM kucha dhApati nahIM AtI hai / isI prakAra ghaTa-nirmANako yavi piNDa, sthAsa, koza, kuzUla aura ghaTarUpa paryAyoM meM vibhAjita na karake ina saba paryAyoko hI kevala akhaNDa eka ghaTa-nirmANa kArya mAna liyA jAya to usa hAlata meM miTrIkI hI to ghaTarUpa paryAya manatI hai, ata: taka bhI ghaTakA upAdAna kahanA asaMgata nahIM hai| __ jisa prakAra kAla drazya kI kSaNavartI paryAya samaya kahalAtI hai aura ghar3I, ghaNTA, dina, saptAha, pakSa, mAsa, varSa Adi bhI kAlakI yathAsambhava saMkhyAta zIra asaMkhcAta hAmayarUpa paryAyoMke akhaNTha piNDasvarUpa hI to mAne jA sakate hai| isa taraha jaise samayake bAda samaya, isake anantara dina ke bAda dina, isake anambara saptAha ke bAda saptAha, isake anantara pakSake bAda pakSa, isake anantara mAsake bAda mAsa aura isake bhI banAra varSa ke bAda varSa AdikA vyavahAra kAlameM kiyA jAtA hai aura vaha sara samayake samAna ho vAstavika kahalAtA hai vaise hI miTToko pacAsambhava bhasaMkhyAtakSaNika paryAyoMke samaharU piNDa parmAyake nirmANake bAda yAta kSatipaya anaharUna spAsa pAyakA nirmANa, isa sthAsa paryAyake nirmANa ke bAda asaMhapApta kSaNika paryAyoMke samUhakA koza paryAyakA nirmANa, isa koza parvAyake nirmANa ke bAda asaMkhyAtakSaNika paryAyoMki samUharUpa kuzUla paryAyakA nirmANa aura isa kula paryAyake nirmANa ke bAda aprakhyAta kSaNika paryAyoMke samUharUpa ghaTa paryAyakA nirmANa svIkAra karake ghaTa paryAvakI avyavahita pUrva paryAyarUpa kuzalako ghaTa paryAyakA upAdAna, kuzala paryAyako avyavahita pUrva paryAyarUpa kozako kuzala paryAyakA upAdAna, kozakI avyavahita pUrva paryAyarUpa sthAnako koSa paryAyakA upAdAma, sthAsako abhyarahita pUrya paryAyaspa piNDako sthAsa paryAyakA upAdAna tathA piNDakI avyavahita evaM paryAyarUpa miTrIko piNDa paryAyavala upAdAna mAmanA asaMgata nahIM hai / kyA Apa kSaNika paryAyako grahaNa karanevAle RjusUtra mayako aura usa paryAyake AzraSabhUta kAlako paryAyarUpakSaNako vAstavika mAnane ko taiyAra hai? yadi hA~, to hameM prasannatA hogo, aura kyANika paryAyoM ke uttarottara vRddhiMgata samUhoMko grahaNa karanevAle vyavahAra, saMgraha tathA narAma noMko tathA kSaNika paryAyoMke ina samUhoM ke AzrayabhUta kAla ke ghar3I, ghaNTA, dina, salAha, pakSa, mAsa aura varSa Adi bhedoMko Apa avAstavika hI mAna lenA cAhate hai? yadi hA~, lo samaya aura samayake samUhoMmeM tathA kSaNika paryAyoM aura ina paryAyoke samUhoMmeM bAstavikatA aura avAstavikatAkA yaha vaSamya kaisA ? aura yadi samaya aura sadAzrita vastukI kSaNika paryAyako bhI vyavahAranayakA viSaya honeke kAraNa avAstavika arthAt upacarita yA kalpanAropita hI mAna lenA cAhate haiM to phira Apake matase kSaNika paryAyoMke AdhArapara upAdAnopAdeyabhAvako bAstabikatA kaise saMpAta ho sakatI hai| ina saba bAtopara Apa ninda mastiSkase vicAra kiijie| isI prakAra vyavahAranayakI viSayabhUta yadi kSaNika gaNioM aura unake AzrayabhUta kAlake akhaNDa kSaNoMko Apa vAstavika hI mAnate haiM to vyavahArako phira avAstavika, upacarita yA kalpanAropisa kaise mAnA jA sakatA hai ? isapara bhI dhyAna diijie| eka bAta aura bhI vicAraNIya hai ki matijJAna aura zrutajJAla, kSAyopazAmika hone ke kAraNa kisI bhI vastuko samayavatI akhapar3a paryAyako grahaNa karane meM sarvazrA asamartha hI rahA karate hai| ina jJAnIkA viSaya astUko kamase-kama antamahartavatI paryAyoMkA samUha hI eka paryAyake rUpa meM hotA hai, isa prakAra ina jJAnoMko sapekSA miTTo, piNDa, sthAsa, koza, kuzala aura ghaTama upAdAnopAdeyavyavasthA asaMgata nahIM mAnI pA sakalI hai| kebalajhAna vastuko samayavartI paryAyako vibhakta karake jAnatA hai aisA Apa mAnate haiN| lekina yahA~kara
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayapura (khAniyA) tattvaMcacI yaha prazna to Apake sAmane khar3A hI huA hai ki vyavahArarUpa hone ke kAraNa vaha paryAya Apake matarI avAstavika, upaJcarita evaM kalpanAropita ataeva avastubhUta hai, isalie vaha paryAya AkAzakusuma tathA kharaviSANake samAna, kevalajJAnakA viSaya vasa ho sakatI hai ? aura jacca kSaNika paryAyako kevala jJAnI jAnatA hai to usakI avAstavikatA samApta ho jAne ke kAraNa vyavahAraviSayaka ApakA siddhAnta svayaM khaNDita ho jAtA hai / phira bicAra to kIjiye ki miTTI apane Apa upasthita honevAle bAhya kAraNoMke sahayogase bhI yadi pratisamaya apanA rUpa badalatI hai aura usa miTrIko usalapa badalAhaTamai mati-zrutajJAniyoM ke lie Age calakara jo vilakSaNatAkA bhAna hone lagatA hai-vilakSaNatAkA vaha bhAna--usa rUpa badalAhaTake kAryakAraNabhAvako khojane ke lie unako ( mati-zrutajJAniyoMko) prerita karatA hai| yahA~ para rUpa badalAhaTameM AnevAlI vilakSaNatAkA eka anubhavapUrNa udAharaNa yaha diyA jA sakatA hai ki koI ekadama jo krodhase lobhAdi kaSAyarUpa vyApAra karane lagatA hai isakA kAraNa to khojanA cAhie ki parivartana meM yaha vilakSaNatA ekadama kaise A gayo ? isI taraha jIvakI mithyAtva paryAyase ekadama sambavatva paryAya kaise ho gayI ? vicAra karane se jJAta hotA hai ki ye sabhI vilakSaNatA, nimitta kAraNoMse hotI hai| isa taraha yaha to huI kSaNika phryAyoMkI bAta, lekina jaba hama sthala vilakSaNatAboMpara vicAra karate hai to mAlUma par3atA hai ki vaha miTTI jo samAna aura asamAna paryAyoMke rUpame prati samaya badalato calo A rahI hai vaha yakAyaka piNDarUpa sthUla vilakSaNatAko apane-Apa una kSaNika paryAyoMke cAla parivartanake balapara kaise prApta ho jAtI hai? kevala itanA kaha denese to kAma nahIM cala sakatA hai ki miTTIkI piNDarUpa isa vilakSaNa badalAhaTako isa rUpameM kevalI bhagavAnane dekhA hai aura jaba ki hama isa vilakSaNa badalAhaTako kumhAra vyApAra Adi sAdhanoM dvArA hoto huI dekha rahe hai tathA tase aura Agamase usakI puSTi bhI pA rahe hai to aisI sthitima kevala isa prakArakA pratipAdAna karanA ki miTrokI amuka samayapara piSTarUpa paryAya honA niyata thA, kevalI bhagavAnane pahalese ho aisA dekha rakkhA hai, usase apavahita pUrva kSaNavartI paryAya hI usama upAdAna kAraNa hai tathA isa prakArakA pratipAdana karanA ki nimitta kAraNako usameM kucha upayogitA nahIM hai Adi kahA~taka buddhigamya ho sakatA hai yaha Apa jAneM / isa prakAra rAjavAtikakA 'yathA mRdaH' ityAdi kathana na kevala ApakI kAryakAraNabhAva vyavasthA sambandho mAnyatAko puSTi nahIM karatA hai, balki mati-zrutajJAniyoM ke anubhava, pratyakSa aura tarkase tathA Agamake anya pramANoMse-jinakA ullekha para kiyA jA cukA hai-jasakA ( Apako kAryakAraNavyavasthA sambandhI mAnyatAkA)khuNDana hotA hai| thor3A isa tarapha bhI vicAra kIjiye ki adhyaSahita uttara kSaNavartI paryAyake prati avyavahita parva kSaNavartI paryAyaviziSTa vastuko jaba Apa upAdAna kAraNa mAnane ke lie taiyAra haiM aura yaha bhI mAnate ho hai ki usa avyavahita pUrva kSaNavartI paryAyase usa avyavahita uttara kSaNavartI paryAyakI utpatti nivamase hotI hI hai to kArya kAraNamAvako yaha vyavasthA to pUrva-pUrvakI aneka kSaNika paryAyoMke samUharUpa kuzUla, koza, sthAna, piNDa aura kumhAra dvArA khAnase lAyo huI athavA antama khAnI par3I huI miTTI takakI ekake pUrva ekake rUpameM vibhAjita sabhI kSaNika paryAyAmeM bhI lAgU hogii| aisI sthiti meM khAnako miTTI meM athavA khAnase kumhAra dvArA lAyI gayI miTTI meM tathA piNDa, sthAsa, koza aura kuzUlarUpa miTTIkI avasthAma ghaTake anurUpa niyamita kAraNatAkA niSedha kaise kiyA jA sakatA hai? arthAt ghaTako niSpanna antima kSaNavartI kAryarUpa paryAyase avyavahita pUrva kSaNavatI paryAya yadi Apake matameM niyamase ghaTako utpanna karanevAlo hai to ukta kAryarUpa isa paryAyase avyavahita pUrva kSaNavatI isa kAraNarUpa paryAyako isase bhI avyavahita pUrva kSaNavartI paryAya niyamase hI utpanna karego, isa taraha kAryakAraNabhAvakI yaha
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ - zaMkA 6 aura usakA samAdhAna 403 pUrva paraMparA niyamitapaneke AdhArapara hI kuzala, koza, sthAsa, piNDa aura anta meM khAnakI miTTItaka pahu~ca jAyagI / isa prakAra Apako mAnya 'upAdAna kAraNa vahI hai jisase niyayase kArya utpanna ho jAve' upAdAnakAraNakA yaha lakSaNa jisa prakAra Apake matase ghaTako niSpanna antima kSaNavartI paryAyase avyavahita pUrva kSaNavartI paryAtha meM ghaTita hotA hai usI prakAra ghaTa-kAyaMko anukUlatAko prApta miTToko ukta sabhI paryAyoma bhI Apake matase ghaTita ho jAtA hai / isa taraha Apake matAnusAra bhI miTTIkI sAmAnyarUpa avasthAko tathA ghaTa-nirmANake uddezyase kumhAra dvArA nirmita pizAdihA avasthAoMko ghaTa-kAryake prati upAsana kAraNa mAna lene meM koI bAdhA nahIM raha jAtI hai| itanA hI nahIM, ghaTa-nirmANako yogyatAko prApta miTrIkI Adi avasthAko prApta paramANurUpa drazyoM meM anAdi kAlase hI yaha dhyayasthA Apake matAnusAra svIkAra karanI hogI, lekina isase jo avyavasthA paidA hogI, vaha yaha ki pratyeka paramANurUpa drazyameM pariNamanako hI yogyatA tathA unakA pariNamaga eka hI rUpa svIkAra karanA hogA jo ki jainadarzanako vyavasthA tathA Agamake spaSTa viruva par3atA hai| paMcAstikAya gAthA 78 kI prAcArya amutacandrako TokA likhA hai pRthivya joSAyurUpasya dhAsucatuSkasya eka eka paramANuH kAraNam / artha-pRthivI, jala, teja aura vAyu ina cAroM dhAtuoM kA eka hI paramANu kAraNa hotA hai / gAthAmeM isa bAtako spaSTa zabdoMmeM svIkAra kiyA gayA hai| isa taraha Aeko mAnyatA meM AgamakA virodha spaSTa hai| isa avyavasthAko nahIM hone dene kA yahI eka upAya hai ki Apa apane dvArA mAnya rAdoSa kAryakAraNamAtra vyavasthAko badalakara hamAre dvArA svIkRta bAgamamammata vyavasthAko svIkAra kara leN| yadi kahA Apa ki jisa prakAra ghaTakI niSpanna antima praNavartI paryAyakA umase avyavahita parva kSaNavartI paryAyake sAtha kAryakAraNabhAvakA niyama banatA hai vaimA niyama usa avyavahita pUrva kSaNavartI paryAyase parvako paryAyoM ke sAtha ghaTa kI niSpA antima kSaNavartI paryAyakA nahIM bana sakatA hai to isapara hama Apase pUchanA vAheMge ki jama Apake matase kramaniyamita paryAyoMke madhya apavahita pUrvottara kSaNavartI paryAyoM meM niyamita kAryakAraNabhAva vidyamAna hai to Apake isa mata meM yaha kadApi nahIM kahA jA sakatA hai ki jaisA kAryakAraNabhAvakA niyama ghaTako niSpanna antima kSaNavartI paryAyakA usase avyavahita pUrva kSaNavartI paryAyake sAtha banatA hai baisA usase pUrvanI paryAyoMke sAya nahIM bana sakatA hai| yadi phira bhI kahA jAya ki kAryarUpa paryAyasai avyavahita pUrva kSaNavartI pIvameM aipo sAmarthya pragaTa ho jAtI hai ki usase anantara kSaNameM hI kArya utpanna ho jAtA hai| to isapara bhI yaha prazna uTha sakatA hai ki yaha sAmathrya kyA hai? aura irAko satpattikA kAraNa bho kyA hai ? yadi Apa isake uttarameM yaha kaheM ki kAryAvyavahita pUrva kSaNavartI paryAya meM svabhAvarUpase pAyA jAnevAlA kAryAvyavahita pUrva kSaNavartIpanA hI vaha sAmarthya hai jo anantara samaya meM niyamasa kAryako paidA kara detI hai, to yaha mAnyatA isalie galata hai ki kAryAnyavahita pUrva kSaNavatIM paryAyama jo kAvyivahita pUrva kSaNaatitvakA dharma pAyA jAtA hai vaha svabhAvase utpanna huA nahIM hai, kintu vaha to kAryasApekSa dharma hai, ataH jaba saka kArya niSpanna nahIM ho jAtA taba taka usa adhyayahita pUrva paryAyameM kAvyivahita pUrva kSaNavartitva rUpa dharmakA vyavahAra hoho nahIM sakatA hai, isalie yadi kahA jAya ki kAryAtmatikI svAbhAvika atIndriya - -
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 404 jayapura (khAniyA) tasvacarcA yogyatA hI sAmarthya zavakA yAjya hai to phira hamArA hai ki isako miTTIkI kuzUla, koza, sthAna, piSTarUpa paryAyoMme tathA isake bhI pahale kI sAmAnya miTTI avasthA bhI gayI jAtI hai. isalie ghaTa kAryake prati ina sabako upAdAna kAraNa mAnanA asaMgata nahIM hai| aba yadi Apa hamase yaha prazna kareM ki yadi sAmAnya siTTI jo khAnameM par3I huI hai pathavA jise kumhAra apane gharapara ke bAyA hai usa miTTomeM tathA usakI AgAmI piNDAdi avasthAo meM yadi ghaTa kAryakI sAmartha mAna lI jAtI hai to phira ina saba avasthAoM meM bhI miTTI se sIdhA ghaTa bana jAnA cAhie / to isa praznakA uttara yaha hai ki miTTI meM ghaTa nirmANakI yogyatA yadyapi svabhAva se ho hai, parantu paramANuoM kA jo miTTIrUpa pariNamana huA hai vaha kevala svabhAvase na hokara kisI miTTIrUpa skandhake sAtha mizraNa honevara hI huA hai arthAt jaina saMskRtiko mAnyatA ke anusAra jisa prakAra pudgala karma- naukarmake sAtha vidyamAna mizraNa ke kAraNa AtmAkI gaMgArarUpa mizrita avasthA anAdikAla se mAnI gayI hai usI prakAra jaina saMskRtimeM pudgala ko bhI anAdikAla se aNu aura skandha ina do svIkAra kiyA gayA hai| isa bhedana prakAra miTTIrUpa skandhakI sthiti anAdisiddha hotI hai parantu isameM sandeha nahIM ki vaha svastha nAnA kyoMke paraspara mizraNa ho banA huA hai, ataeva miTTI meM pAyA jAnevAlA mustikA dharma miTTIkI apekSA svAbhAvika hote hue bhI nAnA drANoMke mizraNa se utpanna hone ke kAraNa kAryadharma hI kahA jAyegA / usa anAdikAlona miTTIrUpa skandhameM anya pudgala paramANu bhI jo Akarake mila jAte haiM unameM vaha mukitva dharma utpanna ho jAtA hai tathA jo paramANu usa miTTImeMse nikala jAte haiM unakA taba vaha pUrvameM sammilita hona mRttikAtva dharma naSTa ho jAtA hai| isakA matalaba yaha huA ki kisI bhI svanyarUpatA ke AdhArapara paidA honevAlI paryAyakA rUpa paramANu siddharUpaye nahIM pAyA jAtA hai| yaha bAta dUma hai ki usameM isa jAtiko sva. siddha yogyatA pAyI jAtI hai ki yadi dUsare aNu dravyoM yA skandha drakyoMke sAtha kisI aNu dravyakA mizraNa ho jAtA hai to vaha aNu usarUpa pariNAma jAtA hai / isase yaha bAta bhI siddha ho jAtI hai ki anurUpa to rUpa kAryakI upAdAnatA nahIM mAnI jA sakatI hai, kevala miTTIrUpa skandhameM hI ghaTako upAdAnatAkA astitva sambhava dikhAI detA hai| pratyakSa dekhane meM AtA hai ki ghaTakI upAdAnatAko prApta yaha miTTI apane Apa to avazya ghaTarUpa pariNata nahIM hotI hai aura kumhAra dvArA daNDa, cakra AdikI sahAyatA se ghaTAnukUla vyApAra karanepara piNDa, svAsa, koza, kuzala Adike kramate athavA inakI kSaNika paryAya kramase avazya ghaTarUpa pariNata ho jAtI hai| isa taraha isa anvayavyatireka ke AdhArapara yaha nizcita ho jAtA hai ki ghaTa kAryake prati apano svAbhAvika yogyatA anusAra upAdAnatAko prApta miTTI kumhAra Adi anukUla nimittoMke sahayoga hI utpanna honevAlI ukta kramika paryAyoMke binA ghaTa pariNata nahIM ho sakatI hai| inake sAtha hI yaha bhI dekhane meM jAtA hai ki yadi miTTI acchI nahIM hai do catura kumhAra usase acchA sundara ghar3A nahIM banA sakatA hai aura miTTI acchI bhI ho lekina yadi kumhAra catura na ho athavA usake sahAyaka daNDa, cakra AdimeM kucha gar3abar3I ho to bhI bar3A sundara nahIM bana sakatA hai / alAvA isake yaha bhI dekhane meM AtA hai ki par3A banAte hue kumhArake sAmane koI bAdhA A jAtI hai aura taba use yadi apanA ghar3A par3A banAnerUpa vyApAra banda kara denA par3atA hai to usake sAtha usa ghar3akA bananA bhI banda ho jAtA hai aura kadAcita yaha bhI dekhane meM AtA hai ki koI dUsarA vyakti AkAra ghaNTA prahAra usa banate hue para kara detA hai to banate-banate bhI ghar3A phUTa jAtA hai phira cAhe ghaTa nirmANako antima kSaNavartI kAryarUpa paryAya se abhyavaha pUrva kSaNavartI paryAya hI vaha kyoM na ho|
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 6 ora usakA samAdhAna 405 aisA bhI dekhane meM AtA hai ki ghaTakA utpatikrama cAlU rahate hue bIcakI kisI bhI avasthAmeM kisI zrI kSaNa vaha ghaTa phUTa bhI jAtA hai, isI prakAra aisA bhI dekhane AtA hai ki ghaTakA nirmANa kArya samApta ho jAne ke bAda bhI vaha kisI bhI kSaNa phUTa jAtA hai| aba Apa jo yaha mAnate hai ki paTakI antima se avyavahita pUrvANavartI paryAyase niyamase paDhakI utpatti hotI hai to isakA Azaya maha huA ki Apako mAnyatA anusAra ghaTotpattikA kArya cAlU rahate hue yadi kadAcita kisI avasthAyeM usakA vinAza bhI honA ho to vaha vinAdA ghaTako saMvaraNa antima paryAya se yaha parva kSaNavartI paryAyase bhI abhyavahita pUrva kSaNavartI paryAya taka hI ho skegaa| isI prakAra paTakA nirmANa kArya samApta ho jAne ke anantara bhI ApakI mAnyatA ke anusAra ghaTake vinAzakI barAbara saMbhAvanA banI raha sakatI hai, lekina paTakA nirmANa kArya cAla rahate hue jaba TokSisa pUrvavartI paryAya upasthita ho jAyagI to ApakI isa mAnyatA ke anusAra ki 'paTako niSyanna antima kSaNavartI paryAyase avyavahitapUrva gavartI paryAyase niyamase ghaTako utpatti hotI hai usake vinAzakI kataI saMbhAvanA nahIM rhegii| lekina yaha mAnyatA AgamakA spaSTa pramANa na honese svIkAra nahIM kI jA sakatI hai aura yadi Apa samajhate haiM ki usakA vinA ghaTI nimirtI paryAyase avyavahitapUrva kSaNavartI payame bhI ho sakatA hai to phira isa taraha to ApakI yaha mAnyatA samApta hI ho jAyagI ki 'paTako niSpanna akhima kSayavartI paryAya asya pUrva kSaNavartI paryAyake anantara niyama paTakI utpatti hotI hai|' sabase adhika vicAraNIya bAta to yaha hai ki khAnameM par3I huI miTTI se lekara paTa nirmANako atima apavartI paryAya lakako pratyeka paryAyI adhyatrahita pUrva kSaNavartI paryAyase jaba usakI utpatti niyamase hone para niyama Apa mAnate haiN| to kisI bhI paryAyako avasthAyeM hAra Adi dvArA paTakA vinAza nahIM honA cAhiye, lekina vinAza kI saMbhAvanAkA anubhava ko pratyeka liye pratyeka pratyeka kAryakI pratyeka avasthAyeM pratyeka kSaNa hotA hI rahatA hai| | ApakI jo yaha mAnyatA hai ki kArya adhyavahita pUrva kSayavartI paryAya vastu jAne para niyamale pahu~ca kAryakI utpatti hogI ayana saMskRtika vastu namana svabhAvakI mAnyatA hI samApta ho jAya so vaha bhI ThIka nahIM hai, kyoMki hamAre Agamasamma siddhAnta ke anusAra jisa vastu honevAle jisa kAryake anukUla nimitta jaba jahA~ hoMge taba vahA~ una nimittAMke sahayoga se usa vastu usa vastuko upAdAna zakti anusAra yaha kArya avazya hI hogaa| isakA matalaba yaha hai ki vastukA pariNamana to prAkRtika DhaMgase hamezA hotA hI rahatA hai, vaha kabhI banda nahIM hotA parantu usameM vivakSita pariNamana yA to upAdAna zakti bhAva meM athavA anukUla nimitta sAmagrI ke sahayoga ke abhAva aura athavA bAdhaka sAmagrI ke sadbhAvameM avazya nahIM yaha hai ki usa samaya usa vastu honevAle svapratyaya gari to koI virodha karatA hI nahIM hai aura na virodha karanA hI cAhiye, sAtha hI usa samaya vivakSita pariNamanake anukUla athavA pratikUla jaise nimittoM kA sahayoga usa vastuko prApta hotA hai usake AdhAra para vaha vastu anI upAdAna zakti ke anusAra apane sva-paramAya pariNamana karato hI hai / hotA Age Apane apane isa mantabyako ki 'jaba miTTI ghaTa paryAyake pariNamanake sammukha hotI hai taba daNDa, cakra aura pauruSeya prayatnakI nimittatA svIkRta kI gayI hai, anya kAlameM ve nimitta nahIM hote' prameyakamalamArtaNDakA bhI pramANa upasthita kiyA hai jo nimna prakAra hai| : kiM prAhakapramANAbhAvAcchapheranAvaH atIvAda vA ? tatrAyaH pakSIyukta kAryotpazyanyathAnupa
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ 406 jayapura (khAniyA ) tattvacarcA patijanitAnumAnasyaiva tamAhakatvAt / nanu sAmyadhInotpasikaravAt kAryANAM kathaM tadanyathAnupapattiH yato'numAnAttatsindriH syAt ityasamIcInaM yato nAsmAbhiH sAmAyAH kAryakAstviM pratiSidhyate kintu pratiniyatAyAH sAmagyAH prasimiyatakAryakArivaM atIndriyazaktisahabhAvamantareNAsaMbhAvyamityasAvadhyagyupagaMtavyA / -prameyakamala-mArtaNDa 2,2 pR0 19. kAragarera imadA meM hindI artha Apane kiyA hai usase hamArA koI virodha nahIM hai| isa uddharaNA ke Age eka dUsarA uddharaNa bhI prameyakamalamArtaNDakA hI Apane diyA hai jo nimna prakAra hai yaccocyate-zaktinityA anityA vetyAdi / tatra kimayaM davyazaktI paryAyazaktI yA praznaH syAt, bhAvAnAM dadhyaparyAyazaktyAnmayAt / tatra iyazaktimityaiva, anAdinidhanasvabhASasvAd dravyasya / paryAyazaktisvanityaiva, sAdiparyavasAnatvAt paryAyANAm / ma ca zaktenityatve sahakArikAraNAnapekSayavArthasya kAryakArikhAnupaMgaH, dravyazaktaH kevalAyAH kAryakArivAnamyupagamAtU / paryAprazaktisamanvitA hiyyazaktiH kAryakAriNI, viziSTaparyAyapariNatasyaiva dravyasya kAryakArisvAtIteH / tatpariNatizcAsya sahakAskiAraNApekSayA iti paryAyazaktestava bhAvAta sarvadA kAryotpattiprasaMgaH sahakArikAraNApekSAyathyaM vaa| -ameya0 2,2, pRSTha 207 isakA bhI jo hindI artha Apane kiyA hai usase aura isa uddharaNase bhI hamArA koI virodha nahIM hai| cUMki donoM uddharaNoMkA hindI artha Apane kiyA hai, ataH yahA~ para nahIM likhA jA rahA hai| use Apake dvitIya uttarameM hI dekha lenA cAhiye / aba yahAM para yaha prazna uThatA hai ki jaba hamAre aura Apake madhya prameyakamalamArtaNDake ullikhita donoM uddharaNoMkI pramANatAko svIkAra karane meM vivAda nahIM hai tathA una donoM hI uddharaNoMkA jo hindI artha Apane kiyA hai unase bhI hameM virodha nahIM hai to phira vivAdakA AdhAra kyA hai ? isa praznakA uttara yaha hai ki Apane ukta donoM uddharaNoMkA hindI artha ThIka karake bhI usakA abhiprAya grahaNa karane meM galatI kara dI hai| ukta donoM uddharaNoMmeMse prathama uddharaNakA abhiprAya yaha hai ki yadyapi pratyeka kAryakI utpatti sAdhana sAmagrIkI adhInatAmeM hI humA karato hai, parantu pratyeka prakArakI sAmose pratyeka prakArakA kArya utpanna na hokara sAmagrIvizeSase kArgavizeSake utpanna honekA jo niyama lokameM dekhA jAtA hai isake AdhAra para hI atondriya zaktiko svIkAra karanA Avazyaka ho jAtA hai| tAtparya yaha hai ki ghaTako utpatti midrIse hI hoto hai, paTake mAdhanabhUta taMtuoMse kadApi ghaTako utpatti nahIM hotI / isI prakAra miTTIse ghaTake utpanna hone meM kumhArakA vyApAra ho apekSita hotA hai julAhekA vyApAra apekSita nahIM hotA yaha jo nimama loka meM dekhA jAtA hai yaha niyama upAdAna aura nimittabhUta vastuoMmeM apane-apane DhaMgakI atIndriya zaktiko svIkAra kiye binA nahIM bana sakatA hai, ataH upAdAnabhUta vastRmeM kArya vizeSarUpase pariNata honekI aura nirmisabhUta vastumeM usa upAdAnabhUta vastuko usako usa kAryarUna pariNatimeM sahayoga deneko apane-apane DhaMgako pRthakpRSaka atIndriya zaktikA sadabhAva svIkAra karanA Avazyaka hai| isI prakAra dUsare uddharaNakA abhiprAya yaha hai ki pratiniyata kAryake prati pratiniyata vastu hI upAdAna kAraNa hotI hai / jaise ghaTarUpa kAryake prati miTTI ho upAdAna kAraNa hotI hai yaha to ThIka hai / parantu syUla
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ kA samAdhAna 407 paryAyoMke vibhAjanako apekSA vaha miTTI jaba taka kuzUlarUpa paryAyako prApta nahIM ho jAtI hai taba taka athavA kSaNika paryAyoMke vibhAjanako apekSA baha miTTI jA saka kAragata vA paryAya sAto nahIM prApta ho jAtI hai taba taka ghaTa kAryarUpa pariNata nahIM ho sakatI hai| isa prakAra miTTI meM pAyA jAne vAlA mRttikAsvarUpa vastu-dhama usako ( miTTIkI ) ghaTarUpa paryAyakI utpattima yadyapi kAraNa hotA hai parantu jaba taka yaha mRttikAravarUpa vastu-dharma kuzUla paryAyarUpatAse athavA kAryAvyavahita pUrva kSaNavatoM paryAyarUpatAse samanvita nahIM ho jAtA taba taka vaha miTTo ghaTa-kAryarUpase pariNata nahIM ho sakatI hai / cU~ki miTTIkI kuzUla paryAyarUpatA athavA kAryAvyavahita pUrva kSaNavartI paryAyarUpatA nimittoMke sahayogako apekSA rakhatI hai, ataH miTTI ko jisa samaya anukUla nimittoMkA sahayoga prApta ho jAtA hai usa samayameM hI vaha miTTo kuzalarUpatA athavA kAryAvyavahita pUrva kSaNavartI paryAyarUpatAko prApta hotI hai isa taraha kAryameM na to savaMdA utpattikA prasaMga upasthita ho savatA hai aura na sahakArI kAraNakI vyarthatA hI siddha hotI hai| aba Apa apane gRhIta abhiprAyake sAtha donoM uddharaNoMke Upara likhita abhiprAyoMkA milAna kareMge to Apako abhiprAyake grahaNa karane meM apanI galatIkA patA sahaja hI meM laga jaaygaa| ___Apane jo abhiprAya grahaNa kiyA hai aura jise hama Upara uddhRta kara Aye hai.---yaha hai ki miTTI ghaTa-paryAyake pariNamanake sanmala hotI hai taba daNDa, cakra aura pauruSeya prayatnako nimittatA svIkRta kI gayI hai, anya kAlameM ve nimitta nahIM svIkAra kiye gaye haiN|' mAlama par3atA hai ki ukta uddharaNoMkA yaha abhiprAya Apane dUsare uddharaNa meM paThita tadeva' padake AdhArapara hI grahaNa kiyA hai, parantu Apako mAlUma honA pAhiye ki usa uddharaNa, 'sadaiva' padakA abhiprAya yahI hai ki miTTIko jisa samaya nimitoMkA sahayoga prApta hotA hai usa samaya meM hI vaha miTTI kuzUla paryAyarUpatA athavA kAryAvyavahita pUrva kSaNavartI paryAyarUpatAko prApta hotI hai|' isa prakAra hamAre dvArA aura Apake dvArA gRhIta donoM paryAyoM meM jamIna-AsamAnakA antara dekhanake liye milatA hai, kyoMki jahA~ Apake abhiprAyake AdhArapara nimittakI kAryake prati vyarthatA siddha hotI hai yahA~ hamAre abhiprAyake AdhArapara nimittako kAryake prati sArthakatA hI siddha hotI hai| arthAta ApakA abhiprAya jahA~ yaha batalAtA hai ki jaba upAdAna kAryarUpa pariNata honeke liye taiyAra rahatA hai taba nimitta hAjira rahatA hai vahA~ hamArA abhiprAya yaha batalAtA hai ki jaba nimittoMkA sahayoga napAdAna kI kAryotpatti ke liye prApta hotA hai, usa samaya meM hI kAryakI utpatti hotI hai| jaise sAikala ko Apa calAiye, usapara baiTha jAiye aura use calAte jAiye, sAikala calatI jAyagI aura Apako bhI vaha abhilapitta sthAnapara pahu~cA degii| Apane jo yaha likhA hai ki daNDa, cakra AdimeM nimittatA uso samaya svIkAra kI gaI hai jaba miTTI ghaTa-paryAyake pariNabhanake samunna hotI hai, anya kAlameM ve nimitta nahIM svIkAra kiye gaye haiN| isa viSayameM hamArA kahanA yaha hai ki kumhAra, daNDa, cakra Adima ghaTake prati nimitta kAraNatAkA astitva upAdAnabhUta vastukI taraha nityazaktike rUpa meM to pahale bhI pAyA jAtA hai, kyoMki kAryotpatti ke liye upAdAna bhUta vastuke saMgrahano saraha nimittabhUta vastukA bhI lokama saMgraha kiyA jAtA hai| yaha bAta dUsarI hai ki upAdAna aura nimitta donoM hI prakArakI vastuoMkA upayoga kAryotpattike avasara para hI huA karatA hai, isaliye ApakA vaisA likhanA bhI galata hai|
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ u8 jayapura (khAniyA) tatvacarcA bar3e khedakI bAta hai ki Apane apane pakSa ke samarthana meM jahA~-jahA~ aura jitame Agamake usaraNa diye hai unameM sarvatra isI prakArakI galatiyAM Apane ko haiN| hamArI Apase binaya hai ki Agamake vacanoMkA abhiprAya bilkula svAbhAvika DhaMgase Agamake dusare bacanoMke sAtha samanvayAtmaka paddhatiko apanAte hue prakaraNa Adiko lakSyameM rakhakara vAkyavinyAsa, padoMkI sArthakatA, granthakartAkI viSaya-marmajJatA sAhityika DhaMga aura bhASApAMDitya Adi upayogI bAtoMko lakSyameM rakhakara ho grahaNa kIjiye, anyathA isa haka pravRtikA pariNAma jaina-saMskRtike liye Age calakara bar3A bhayAnaka hogA jisake liye yadi jIvita rahe to hama aura Apa sabhI pachatAveMge / astu / ___ Age Apane likhA hai ki 'sahakArI kAraNa sApekSa viziSTa paryAyazaktise yukta dravyazakti hI kAryakAriNI mAnI gamI hai, kevala udAsIna yA preraka nimittoMke balapara mAtra dRSyazaktise hI dRSya meM kArya nahIM hotA' yaha to Apane Thoka likhA hai parantu isake Age Apane jo yaha likhA hai ki yadi dravyazaktiko bAhyanimittoMke balase kAryakArI mAna liyA jAye to canese bhI gehU~ko utpatti hone lge|' isa viSaya meM hameM yaha kahanA hai ki paryAya-zaktiko apekSArahita kevala dravyazaktiko nimittoMke balapara hama bhI kAryakArI nahIM mAnate haiM, kintu hama Apake samAna aisA bhI nahIM mAnate ki kArya nimittakI apekSArahita kevala viziSTa paryAyazaktise yukta dravyazastimAtra se hI utpanna ho jAyA karatA hai tathA aisA bhI nahIM mAnate ki sahakArI kAraNako sApekSatAkA artha kevala itanA hI hotA hai ki sahakArI kAraNako upasthiti vahA~gara niyamase rahA ho karatI hai, usakA vahA~para kabhI abhAva nahIM hotaa| hama to aisA mAnate hai ki eka to usa paryAyazaktiko utpatti sahakArI kAraNoMke sahayogase hI hotI hai, dUsare pUrva paryAyazakti viziSTa vyakti nimittoMkA vAstavika sahayoga milanepara hI uttara paryAyahA kAryako utpanna karatI hai aura phira usa uttara paryAvazakti viziSTa dravyazakti bhI avi nimittoMkA anukUla sahayoga mila jAye to usa uttara paryAyase bhI uttara paryAyako utpanna kara detI hai tathA yadi anukala nimittoMkA sahayoga prApta nahIM hotA to vartamAna paryAya-bAksise viziSTa dravyazakti usa paryAyase uttara kSaNavartI vivakSita paryAyako utpanna karane meM sarvathA hI asamartha rahegI? phira to usase usI kAryakI utpatti hogI jisake anukUla usa samaya nimitta upasthita hoMge / isaliye Apane jo prakRnameM sanese gehUM kI utpattike prasakta honeko Apatti hamAre sAmane upasthita ko hai uma ApattikA hamAre sAmane upasthita karanA kucha artha nahIM rakhatA hai, mayoMki anya aneka zaktiyoMke rahate hue bhI cane meM gehU~ke utpanna karanekI zakti nahIM hai| ____ Age Apane 'yadi dravyazaktiko bAhma-nimittoMke balase kAryakArI mAna liyA jAye to canese bhI gehUMkI utpatti hone lage isa Apattike upasthita karane meM jo yaha hetu diyA hai ki 'kyoMki gehU~ svayaM vya nahIM hai kintu pudgala dravyako eka paryAya hai, ataeva gehU~ paryAya viziSTa pudgala dravya nAhya-kAraNasApekSa gehake aMkUrAdi kAryarUpase pariNasa holA hai| yadi viziSTa paryAyarahita dravya sAmAnyase nimittoMke balapara meheMkI aMjurAdi paryAyoMkI utpatti mAna lI jAye to jo pudgala canArUpa hai ve pudgala hone se unase bhI geharUpa paryAyoMkI utpasi hone lagegI 1' isameM hamArA kahanA yaha hai ki Apane gehU~ paryAyaviziSTa pudgala dravyako bAhA-kAraNasApekSa homepara hI gehUMke aMkurAdi kAryarUpame pariNata honA likhA hai, sI graha yadi Apane buddhibhamase na likhakara buddhipUrvaka hI likhA hai to isase to kArya ke prati nimitta kAraNakI sArthakatAkA hI samarthana hotA hai| isa taraha Apake dvArA svokRta kAryake prati nimitta kAraNatAkI akiMcitkaratAkA ApaDoke dvArA khaNDana ho jAtA hai, kyoMki hama
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 6 aura usakA samAdhAna 409 bhI to yahI kahate hai ki gehU~se jo gehU~ kI aMkurAdirUpase paryAya banatI hai vaha bAhya nimiloMkA sahayoga milane para hI banatI hai| arthAt yadi bAhya nimittoMke sahayoga ke abhAva meM hI gehU~se ukta aMkurAdirUpa paryAyI utpatti svIkAra kI jAtI hai to phira koThI meM rakhe hue gehU~me bhI nimittako sahAyatA ke binA ukta aMkurAdirUpa paryAyakI utpatti hone lgegii| tAtparya yaha hai ki koThI meM khakhe hue gehU~ meM hamAre samAna Apane bhI gehU~ ko aMkurotpattikI yogyatA ( upAdAna zakti ) ko ukta lekhadvArA svIkAra kara liyA hai, kyoMki ukta lekhame Apane mahI to likhA hai ki gehU~ paryAya viziSTa pudgala dravya bAhya kAraNa sApekSa gehU~ ke aMkura Adi kAryarUpa pariNata hotA hai / aba yadi koThI meM rakkhe hue usa gehU~se gehU~ kA aMkura utpanna nahIM ho rahA hai to isakA kAraNa sirpha bAhya-nimittAMke sahayogakA prabhAva hI ho sakatA hai, anya koI nhiiN| isa prakAra kAryake prati jaba nimitta kAraNakI Apa ho sArthakatA siddha kara dete haiM to vaha jaise akicitkara nahIM raha jAtA hai vaise hI vaha kalpanAropita bhI nahIM rahatA hai| hamArA prayAsa mApase itanI ho bAta svIkRta karAnekA hai / vaise Apake isa mantavya se hama sahamata nahIM ho sakate haiM ki 'pudgalarUpa dravyazakti hI gehU~rUpa paryAya viziSTa hokara gehU~rUpa paryAyako utpanna karatI hai - aisA kAryakAraNabhAva yahA~para svIkAra kiyA gayA hai kintu gehU~ nAmakA pudgala dravya anukUla nimittake sahayoga se merUpa aMkurotpattike yogya viziSTa ko prApta honepara anukUla nimitta sahayoga se hI rUpa aMkurotpati apane meM kara letA hai aisA hI kAryakAraNabhAva yahA~ para grahaNa karanA ucita hai| ataH isa rUpase bhI canese gehUM kI utpattike prasakta honako Apatti upasthita nahIM hotI hai / yaha jo Apane kahA hai ki 'gehU~ svayaM dravya nahIM hai, kintu pRdgala dravyakI eka paryAya hai' so isake viSaya meM bhI hamArA kahanA yaha hai ki gehU~ eka pula dravyako paryAya nahIM hai, kintu aneka pudgala dravya mizrita hokara eka gerUpa skandha paryAyarUpatAko prApta hue haiM, isalie jisa taraha AtmA karma- nokarmarUpa pudgaloMke sAtha mizrita hokara donoMkA eka piNTa banA huA hai usI prakAra nAnA aNurUpa pudgala dravyoMkA bhau paraspara mizraNa hokara eka gehU~rUpa piNDa vana gayA hai / Agama meM yadyapi gudgala skandhoMko pudgala dravyako paryAya bhI kahA gayA hai parantu isakA Azaya itanA hI hai ki nAnA aNurUpa dravyoMne milakara apanI eka skandha paryAyarUpa sthiti banA lI haiN| yadi Apa gehU~ Adi skandhoMko gudgala dravyakI paryAya svIkAra karate haiM to yaha hamAre lie to aniSTa nahIM hai / parantu aisA mAnanepara Apake sAmane bandharUpa saMyogako vAstavika sthiti svIkAra karanekA prasaMga upasthita ho jAyagA, lekina zrI paM0 phUlacandajI jaeNnane apanI jainatasvamImAMsA pustaka meM saMyogako avAstavika hI svIkAra kiyA hai vaha kathana nimna prakAra hai 'jIvakat saMsAra aura mukta avasthA hai aura vaha vAstavika hai-- isameM sandeha nahIM / para isa AdhArase karma aura AtmAkaM saMzleSa sambandhako vAstavika mAnanA ucita nahIM hai| jIvakA saMsAra usakI paryAyahI hai aura mukti bhI usIkI paryAya meM haiN| ye vAstavika haiM aura karma tathA AtmAkA saMzleSa sambandha upacArita hai / svayaM saMzleSa sambandha yaha zabda hI jIva aura karmake pRthaka-pRthaka hone kA khyApana karatA hai|' - jainatattvamImAMsA viSayapraveza prakaraNa pRSTha 18 yahA~para unhoMne ( paM0 phUlacandajIne ) saMzleSa sambandhako upacarita mAnA hai aura upacarita zabdakA artha Apa saba kalpanAropita hI karate haiM / 52
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayapura (khAniyA ) tattvacarcA aba ukta kathanake anusAra kAryakAraNabhAvakA vAstavika AdhAra kyA hai ? isapara thor3A vicAra kara lenA Avazyaka jAna par3atA hai| miTTI ghaTakA kAraNa hai---isa vAkyakA artha yaha nahIM samajhanA cAhie ki miTTIrUpa paryAyazakti STa padagalarUpa dhyazakti ghaTakA kAraNa hai kintu ukta vAkyakA yahI artha samajhanA cAhiye ki sthala paryAyoMko apekSA ghaTarUpa kAryAvyavahita pUrvavartI kuzUla paryAyazaktise viziSTa tathA kSaNika paryAyoMkI apekSA ghaTarUpa kAryAvyavahita pUrva kSaNavartI paryAyazaktise viziSTa miTTIrUpa dravyazakti ghaTakA kAraNa hai| isI prakAra gehU~ gehUMkI aMkurolpattimeM kAraNa hai-isa vAkyakA yaha artha nahIM samajhanA cAhiye ki gehU~rUpa paryAyazakti viziSTa pudgalarUpa dravyazakti gehU~ko aMkurotpattimeM kAraNa hai, kintu ukta vAvayakA yahI artha samajhanA cAhiye ki sthUla paryAyoMkI apekSA gehU~kI aMkurotpattirUpa kAryAvyavahita pUrvavartI khela meM bapanarUpa paryAyazaktiviziSTa tathA kSaNika pani agemA kI kurodhA kAryAdhyAnadina pUrva kSaNavartI paryAyazakti viziSTa gehu~rUpa dravyazakti hI gehU~kI aMkurotpattimeM kAraNa hai| isakA kAraNa yaha hai ki ghaTarUpa kAryake utpanna hone meM miTTI pudgaladravyako paryAyarUpase kAraNa nahIM bana rahI hai, kintu svayaM eka paudgalika dravyarUpase hI bana rahI hai| isI prakAra gehU~kI aMkurItpattirUpa kAryake utpanna hone meM gehU~ mI pudgala dravyako paryAyarUpase kAraNa nahIM bana rahA hai, kintu svayaM eka podgalika dRzyarUpa se ho kAraNa bana rahA hai| isa taraha ghaTakI utpatti meM miTrI meM vidyamAna pudagalava nAmakA dravyAMza pradhyazakti rUpase kAraNa na hokara usa miTTImeM hI vidyamAna mRttikAtva nAmakA dravyAMza ho dravyazaktirUpase kAraNa hotA hai aura taba sthUla paryApoMkI apekSA miTTIkA ghaTarUpa kAryAzyavahita pUrvavartI kuzUlarUpa paryAyAMza tathA kSaNika paryAyoMkI apekSA usa miTTIkA hI ghaTarUpa kAmpiyahita pUrva kSaNavartI paryAyarUpa paryAyAMza paryAyazaktirUpase kAraNa hotA hai / isI prakAra gehU~kI aMkurotpattimeM gehU~meM vidyamAna pudgalava nAmakA dRzyAMza dravyazaktirUpase kAraNa na hokara usa gehUM meM hI vidyamAna gehU~panA ( godhUmatva dharma ) nAmakA dravyAMza hI dravyazaktirUpase kAraNa hotA hai aura saba sthUla paryAyoMkI apekSA gehU~kA gehU~ kI aMphurotpattirUpa kAryAvyavahita pUrvavartI kSetameM vapana rUpa paryAyAMza tathA kSaNika paryAyoMkI apekSA usa gehU~kA hI gehU~ko aMkurotpattirUpa kAryAvyavahita pUrva kSaNavartI paryAyarUpa paryAyAMza paryAyazaktirUpase kAraNa hotA hai / ___ uparyukta kathanase jaba yaha bAta siddha ho jAtI hai ki hamAre masAnusAra dha kI utpatti miTTIse hI hotI hai aura gehUMke aMkurako utpatti gehU~ se hI hotI hai to unase gehUM ke aMkurakI utpattiko prasakti honekI jo Apatti Apane hamAre samakSa upasthita kI hai usakA nirasana apane Apa hI ho jAtA hai| isa prakAra jo kAryakAraNabhAvako vyavasthA jaina saMskRtike anusAra Agama pramANoMke AdhArapara banatI hai usakA rUpa nimna tarahase samajhanA cAhie ki miTTI Adi skandhoMkI sthiti paramparAke rUpa meM anAdikAlase hI calI A rahI hai aura iso taraha anantakAla taka calI jAnevAlI hai aura jaba miTTI Adi skandha ullikhita kathanake AdhArapara dravya hI siddha hote haiM to unameM rahanevAle mRttikArakha Adi dravyAMza bho nitya hI sikha hote haiM / mRttikAse ghaTako utpattimeM yaha mRttikAva dharma hI miTTomeM pAyI jAnevAlI nitya apAdAna zakti hai / yaha upAdAna zamita khAnameM par3I huI miTTI meM bhI pAyI jAtI hai, lekina ki khAnameM par3I huI usa miTTI se khAnameM par3e-par3e apaneApa ghaTakA bananA asambhava hai, ata: ukta upAdAna zaktikI jAMca karake kumhAra khAnameM par3I huI usa miTrIko ghaDA
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 6 aura usakA samAdhAna 411 banAne ke uddezya se apane ghara le bAtA hai aura yahIM se phira kumhArake vyApArake sahayogase usa miTTIkI ghaTa nirmANake anukUla sthUla paryAyoMkI apekSA uttarottara vikAsarUpa piNDa, sthAsa, koza mora kuzUla Adi avasthAe~ tathA kSaNika paryAyoMko apekSA eka-eka kSaNako eka-eka paryAyake rUpameM uttarottara vikAsarUpa avasthAaiM cAlU ho jAtI | ye saba piNDAdirUpa] sthUla avasthAeM yA kSaNa-kSaNakI sUkSma avasthAe~ ekake bAda ekake kramase kumhArake kramika vyApAra ke anusAra hI huA karatI haiM, ataH inheM ghaTako utpattike anukUla jasa miTTIko ghaTako anitya upAdAna zaktike rUpase hI Agama meM svIkAra kiyA gayA hai| prameyakamamArtaNDake 'yaccocyate' ityAdi kathanakA abhiprAya yahI hai / isa prakAra ghaTa nirmANakI svAbhAvika yogyatAko dhAraNa karanevAlI khAnakI miTTI meM ghaTa nirmANake use kiye jAnevAle kumhArake daNDAdisApekSa vyApArake sahayoga se ghaTa nirmANake anukUla piNDAdi nAnA kSaNaaat sthUla paryAyoM athavA kSaNa-kSaNa meM paryAya mAna sUkSma paryAyA~kA uttarottara vikAsake rUpameM uttara paryAyakA utpAda tathA pUrva paryAyakA vinAza hotA huA antameM ghaTakAM nirmANa ho jAtA hai aura taba usa ghadanirmANa kI samApti ke sAtha hI kumhAra apanA bhI vyApAra samApta kara detA hai| yaho prakriyA gehUMse gehUM kI aMkurotpattike viSayameM tathA sabhI kAryoMke viSayameM bhI lAgU hotI hai / tAtparya yaha hai ki miTTose ghaTake nirmANa meM kuzala kumhAra sarvaprathama khAnameM par3I huI usa miTTI meM ghaTa rUpase pariNata honeko jisa yogyatAko jA~ca kara letA hai usa yogyatAkA nAma hI miTTI meM vidyamAna ghaTa nirmANa ke liye nitya upAdAna dazakti hai, kyoMki yaha svabhAvataH usa miTTI meM pAvI jAto hai| kumhAra isa yogyatAko usameM paidA nahIM karatA hai, isIko abhimukhatA, sanmukhalA utsukatA Adi zabdAMse AgamameM pukArA gayA hai / khAtameM par3I miTTI meM ukta prakArako yogpalA jA~ca karane ke anantara usa miTTIko ghara lAkara kumhAra usameM svAbhAvikarUpase vidyamAna usa yogyatA ke AdhAra para daNDa, cakra Adi Avazyaka anukUla sAmagrI kI sahAyatA se apane vyApAra dvArA usa miTTIse nimna kramapUrvaka ghaTakA nirmANa kara detA hU~ kumhArakA vaha vyApAra pahale to usa miTTIko khAnase ghara lAnerUpa ho hotA hai, phira vaha use ghaTa nirmANake anukUla taiyAra karane meM apanA vyApAra karatA hai| isake anantara usa kumhArake vyApArase hI vaha miTTI firNDa bana jAtI hai aura phira jaso kumhArake vyApArake sahArese hI vaha miTTI kramase sthAsa, koza aura kuNUla banakara antameM ghaTa bana jAtI hai| isa prakriyAme kumhArake vyApArakA sahayoga pAkara usa miTTI meM kramavAH piNDa, sthAsa, koza, kukUla aura ghaTarUpa se uttarottara jo parivartana hote haiM miTTI meM honevAle ina parivartana se pUrva pUrva parivartanako Age-Age ke parivartana ke liye yogyatA, abhimukhatA, sanmukhatA yA utsukatA Adi nAma pukArI jAnevAlo anitya upAdAna zakti ke rUpameM AgamadvArA pratipAdita kiyA gayA hai / pUrvakA parivartana ho jAnepara ho uttarakA parivartana hotA hai, ataH pUrva parivartanako uttara parivartanake liye pAdana kahA gayA hai aura cU~ki ye saba parivartana daNDAdi anukUla nimittoMke sahayoga se honevAle kumhArake vyApAra ke sahAre para hI huA karate haiM tathA inameM pUrva parivartanakA rUpa hI kumhArake vyApAra dvArA badalakara usara parivartanakA rUpa vikasita hotA hai, ataH inheM anitya mAnA gayA hai / isakA matalaba yaha huA ki khAna meM par3I huI miTTI meM jo musikAtya dharma pAyA jAtA hai vaha usakA nijI svabhAva hai aura cU~ki usake AdhAra para hI ghaTa nirmANakI bhUmikA prArambha hotI hai evaM ghaTakA nirmANa ho jAne para bhI usakA nAza nahIM hotA hai, ataH use ghaTa nirmANako nitya upAdAna dazakti anvarbhUta karanA cAhiye tathA isake anantara kumhArake vyApAra ke sahAre para kramase jo jo parivartana usa miTTI meM hote jAte haiM ve
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ 412 jayapura (khAniyA) carcA sama parivartana pUrva pUrva parivartana ke kArya aura uttara uttara parivartana ke liye kAraNa hai, ataH inheM ghaTa nirmANa kI anitya upAdAnazakti abhUta karanA caahie| kintu yahA~ para itanA vizeSa samajhanA cAhiye ki ina saba parivartanoM meM antima parivartana ghaTa nirmANako patA hI mAnA gayA hai| kAraNa ki kumhArake vyApArakA antima lakSya nahI rahatA hai. ataH usakA antarbhAva kevala kAryoM meM hI hotA hai, kAraNoM meM nhiiN| yahI kAraNa hai ki usakI sAtha hI kumhAra apanA vyApAra bhI banda kara detA hai| saba ghaTarUpa ina parivartanako yahA~ para jaisA piNDa sthAsa koNa, kula aura paTapa sthUla parivartanoM meM vibhakta kiyA gayA hai vaisA hI cAho to eka eka kSaNavartI parivartanoMke rUpameM bhI unheM vibhakta kara sakate ho, kyoMki prazna isa bAta kA nahIM hai ki ina saba parivartanoMkA vibhAjana piNyAdi skUla paryAgoMke rUpameM kiyA jAya athavA kSaNika paryAyoMke rUpameM kiyA jAya? kintu prazna yaha hai ki ye saba parivartana ekake bAda eka karake apane Apa hote cale jAte haiM yA jaise jaise kumhArakA vyApAra nAve hotA jAtA hai jaise vaise me parivartana bhI Age rahate haiM ? ukta praznakA jo samAyAna anubhava, tarka aura AgamapramANoMke AdhAra para hamane apanI pratizaMkA meM kiyA hai vaha yaha hai ki ukta sabhA parivartana kumhArake vyApAra ke sahAre para hI huA karate haiM, apane Apa nahIM / ataH upAdAnagata yogyatAko lakSya meM rakhate hue jaba jaise nimita milate hai vaisA ho pariNamana vastukI apanI yogyatA anusAra huA karatA hai--yaha mAnyatA galata nahIM hai| itanA hI nahIM, kAryake prati ubhaya kAraNoMko jo Agama meM svIkRti ko gayI hai usakI sArthakatA bhI isI DhaMgale hA sakatI hai, anyathA nahIM yaha saba pUrva meM spaSTa kiyA jA cukA hai| ApakA kahanA hai ki mukhya vivAda upAdAnazA hai, kyoMki upadAnakI kAryotpatti ke liye taiyArI ho jAnepara nimitta milate hI hai| lekina hamArA kahanA - jaisA ki kAra siddha kiyA jA cukA hai--yaha hai ki kAryotpatti ke liye upAdAna ko taiyArI nimita balapara ho huA karatI hai / yadyapi kevala sva-pratyayatA ke AdhArapara honevAlo kAryavidhikI paraMparA dhArApravAharUpase anAdi kAmase calI A rahI hai aura agala kAla vaha calatI ho Ayo padguNa hAni-vRddhiparika paraMparAkA antarbhAva isI kArya hotA hai| isI prakAra svaparapratyayatA ke AdhAra para honevAlI kAryavidhiko bahuta-sI paraMparA bhI aisI ho rahI hai jo anAdi kAlase dhArApravAharUpase calI A rahI hai aura ananta kAlava] palatI ho jAyagI jaise paridhamanazI vastuoMke nimittane AkAza, dharma, adharma tathA kAla yoke bhAvoM ko pariNamana hotA rahatA hai vaha isI koTimeM AtA hai, kyoMki yaha svapatya hotA hubA anAdi kAlase dhArApravAhase calatA A rahA hai aura agara kAla isI rUpame calatA hI jA lokake sAmane samasyA ina donoM prakArake pariNamanoM ko nahIM haiM, parantu svaparapratyayatA ke AdhArapara hI honevAlI paTAdi kAryavidhikI paraMparA aisI nahIM hai jo anAdi kAla ananta kAlaka dhArApravAharUpase calane bAlI ho, kyoMki paTAdi kAryavidhikI paraMparA lokameM ora hI dekhane meM AtI hai| jaise khAnameM miTTo anAdikAma par3I huI calI thA rahI hai aura yaha nirvivAda hai ki banAdi kAlase avatakakhAgameM par3he rahate hue unase ghaTarUpa paryAyakA nirmANa svataH athavA sva aura parake sahayogase na to huA, na kabho honevAlA hai| isake viparIta yaha bAta avazya dekhane meM AtI hai ki khAname par3I huI usa miTTI meM se kucha miTToko kumhAra apanI AvazyakatA aura AkAMkSA ke AdhAra para banAne ke uddezya yathAvasara apane para chAtA hai aura jaba vaha kumhAra
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 6 aura usakA samAdhAna 413 ghaTa kAryake nirmANa ke liye sahAyatArUpa apanA vyApAra detA hai taba usa miTTI se ghaTa kAryakA nirmANa bhI hotA huA dekhA jAtA hai| jaTakA yaha nirmANarUpa kArya kumhArake vyApArake sahArepara hotA huA tabataka calatA rahatA hai jabataka yA to ghaTa kAryakA nirmANa sampanna nahIM ho jAtA athavA kumhArake vyApArake sahArepara ho tabataka hotA huA dekhane meM AtA hai jabataka ki cAlU' nirmANa kArya ke madhya meM daNDa Adike prahArase vaha phUTa nahIM jAtA hai / nirmANa kArya samApta ho jAnepara athavA bIca hI meM usake naSTa ho jAnepara usameM dUsare hI prakArako kArya vidhiko paramparA dUsare nimitta ke sahayoga se usako apanI yogyatA ke anusAra cAlU ho jAtI hai| yahI kAraNa hai ki isa prakAra kAryavidhiko paraMparAmeM parivartana ho jAne ke sababase purAnI aura orNa-zIrNa vastueM bhI navInatAkA rUpa lekara sAmane AtI rahatI hai| aba yadi nimittakA upayoga isa kAryavidhi na mAnA jAya kevala upAdAnake apane balapara hI use svIkAra kara liyA jAya to aisI hAlata meM usameM kAryase kAryAntarakA vibhAga karanA asaMbhava ho jAyagA tathA koI purAno vastu kabhI aura kisI mo hAlata meM navInatA ko prApta nahIM ho skegii| Age ApakA kahanA hai ki 'aisA hai nahIM ki nizcaya upAdAna ho aura nimitta na mileM phira Age Apa kahate hai ki isI vAtako asadbhUtavyavahAranayakI apekSA yoM kahA jAtA hai ki jaba jaise nimitta milate haiM taba vaisA kArya hotA hai|' apane isa kathana se Apa yaha niSkarSa nikAla lenA cAhate haiM ki yadyapi upAdAna svayaM apanI sAmathyaMke AdhArapara hI kArya kara letA hai, use apanI kAryaniSpatti meM nimittAMkA sahayoga lene kI AvazyakatA nahIM rahA karatI hai / parantu nizcaya upAdAnake rahate hue cUMki vahA~para nimitta niyamase upasthita rahA karate haiM, ataH vastusthiti vaisI na rahate hue bhI kevala bolane meM aisA AtA hai ki jaba jaise nimatta milate haiM taba vaisA kArya hotA hai / vicAra karanepara mAlUma par3atA hai ki nimittako akicitkaratA aura kalpanAropitatAko siddha karaneke liye ApakA yaha prayAsa bilkula vyartha hai / Age isI bAta ko spaSTa kiyA jA rahA hai svaparapratyaya pariNamanarUpa kArya meM sva arthAt upAdAnake sAtha sAtha para arthAt nimitta ke sahayoga kI AvazyakatA rahA karatI hai-isa bAtako pUrvameM atyanta spaSTatAke sAtha batalA diyA gayA hai tathA isa viSaya samarthana meM rAjadhAtikakA nimnalikhita pramANa bhI dekhane yogya hai jisameM kAryake prati nimittapaneke AdhArapara dharma aura adharma dravyoMkI siddhi kI gayI hai kArya syAnekopakaraNasAdhyatvAt tatsiddheH // 39 // iha loke kAryamanekopakaraNasAdhyaM dahaM yathA viNDo baTakArthapariNAmamAsi prati gRhItAbhyantarasAmayaH bAhyakulAla- daNDa- cakra sUtrodaka- kAlA kAzAdhanekopakaraNApekSA ghaTaNAvirbhavati, baiMka evaM mRtpiNDaH kulAlAdivAsAghana savidhAnena vinA ghaTAramanAvirbhavituM samarthaH tathA parastriprabhRti vacyaM gatisthitiparaNAmaprAptiM pratyabhimukhaM nAntareNa zrAhmAnekakAraNasannidhiM gatiM sthiti cAvAptumalamiti tadupagrahakAraNadharmAdharmAstikAyasiddhiH / - adhyAya 5 sUtra 17 vArtika 31 arthakAryako siddhi aneka upakaraNoM ( kAraNoM ) se hone ke kAraNa dharma tathA adharma donoM dravyoM kA astitva siddha ho jAtA hai| lokameM bhI yahI bAta dekhane AtI hai-- jaise jisa miTTI ke viNDameM ghaTakAryapariNamanake yogya svAbhAvika sAmarthya vidyamAna hai vaha vAhya kumhAra, daNDa, cakra, sUta, jala, kAla aura
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ 414 jayapura (khAniyA) satvacarcA AkAzAdi aneka kAraNoM ko sahAyatAse ho dhadakSA pariNata hotA hai| kevala miTTIkA piNDa akelA kumhAra mAdi bAhya sAdhanoM ke sahayogake binA ghaTarUpase pariNata hone meM samartha nahIM hotA hai| vaise hI pakSI Adhi dravya gati aura sthitirUpa pariNamanako apane meM yogyatA rakhate hae bho bAhya aneka kAraNoMke sahayoga ke binA gati aura sthitirUpa pariNamanako prApta nahIM ho sakate haiM. isaliye inake sahAyaka kAraNoM ke rUpa meM dharma aura adharma dravyoM kA astitva siddha ho jAtA hai| rAjavAtikake isa uddharaNase yaha bAta acchI taraha spaSTa ho jAtI hai ki nimittoMkA samAgama upAdAnakI kAryarUpase pariNata hone ko taiyAro ho jAnepara ho hI jAtA hai'-aisA niyama nahIM banAyA jA makatA hai. kintu yara tathA Agamake aura dusare pramANa yahI bAta batalAte hai ki upAdAnako jaba nimittAna sahayoga prApta hogA tabhI upAdAnakI nitya dRzyazakti viziSTa vastuko jisa paryAyAktiviSTitAko Apa taiyArI zabdase grahaNa karanA cAhate haiM vaha taiyArI hogI aura tabhI kArya ho skegaa| Apa kahate hai ki upAdAnase kAryotpattike avasarapara nimitta upasthita to avazya rahate haiM parantu unakA sahayoga upAdAnase honevAlI kAryotpattimeM bilkula nahIM hotA hai aura isIliye Apa kahate haiM ki 'ukta avasarapara rahane vAlI nimittoMkI niyamita upasthitiko asadabhutamyavahAranayako apekSAse yoM kahA jAtA hai ki 'jaba jaise nimitta milate haiM taba vaipA kArya hotA hai|' isa kathanase hama Apake abhiprAyako yoM samajhe haiM ki ApakI dRSTi meM asadbhuta vyavahAramaya vaha kahalAtA hai jisakA pratipAca athavA jJApya viSaya yA to bilkula na ho aura yadi ho to vaha asadbhuta arthAt asatya ho| parantu yaha bAta nizcita hI jAnanA cAhime ki aisA eka bhI naya jainAgamameM nahIM batalAyA gayA hai jisakA pratipAdma yA jJApya viSaya yA to bilkula nahIM hai aura yadi hai bhI to vaha asadbhUta arthAt asatya hI hai, kyoMki yadi kisI nayakA koI viSaya hI nirdhArita nahIM hai to vaha naya kaisA? aura adi usakA koI viSaya nirdhArita hai to use avastubhUta yA asatya vaiye kahA jA sakatA hai ? kyoMki yadi avastubhUta padArthako bhI nakA viSaya mAnA jAyagA to usa hAlata meM bAkAzake phala tayA gadheke soMga bho nayakA viSaya hone lageMge / isaliye arAbhUta vyavahAranayake viSayako bhI vAstavika hI svIkAra karanA hogA / ataH vicAraNIya bAta yaha hai ki aisA kauna-sA vAstavika padArtha hai jo asada tapabahAranayakA viSaya hotA hai| yaha bAta pUrvameM hI spaSTa ko jA cukI hai ki prakRta prakaraNa kAryakAraNabhAvakA hai aura ki svaparapratyaya pariNamanarUpa kAryameM do taraha se kAryakAraNabhAva pAyA jAtA hai-eka to svapratyayatAko lekara upAdAnopAdeyabhAvake apArapara aura dusarA parapratyayatAko lekara nimittanaimittikabhAvake aadhaarpr| isa prakAra svapara pratyayariNamanahapa kArya jahA~ upAdAnopAdeyabhAvako vivakSAse upAdAnabhUta vastuke Azrayase utpanna hone ke kAraNa upAdeya hai vahA~para vaha nimitanaimittikabhAvako vivakSAse nimittabhUta vastuke sahayogase utpanna hone ke kAraNa naimittika bhI hai| ataH svaparapratyaya pariNamanarUpa usa kArya meM upAdAnako apekSA upAdeyabhAva tathA nimittako apekSA naimittikamAva aise do dharma dekhane ko mila jAte hai| inameM se upAdeyabhAva usameM upAdAnabhUta vastuke Adhita hone ke kAraNa jahA~ nizcayarUpa hai vahA~ naimittikabhAva usameM nimittabhUta-vastuke Azrita na hone ke sAtha-sAtha usakI sahAyatAse utpanna hone ke kAraNa vyavahArarUpa hai / isa prakAra svaparapratyaya pariNamanarUpa kAryameM nizcaya aura vyavahAra donoM dharmokA samAveza hone ke kAraNa vaha svaparapratyaya pariNamana kathaMcita arthAt apane ukta nizcaya svarUpako apekSA vacana tathA jJAnarUpa nizcayamayakA viSaya hotA hai aura vahI svapara
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ zakA 6 aura usakA samAdhAna pratyaya pariNamana kAryacit arthAt apane ukta vyavahArasvarUpako apekSA vacana tathA jJAnarUpa vyavahAranayakA viSaya hotA hai| yaha bAta bhI hama pUrvameM batalA cuke haiM ki nizcayarUpa artha aura vyavahArarUpa artha ye donoM hI padArthake aMza haiM yahI kAraNa hai ki ye donoM aMza kramazaH nizcaya aura kAbahAra donoM nayoMke paraspara sApekSa hokara ho viSaya hote hai arthAt jahA~ vastuke nizcayarUpa arthAzakA pratipAdana pacanarUpa nizcayanaya dvArA kiyA jAtA hai vahA~para vacanarUra bahAranayadvArA pratipAdiH pahArahI mAgakA niyamase AkSepa hotA hai| isI prakAra jahA~ vastuke vyavahArarUpa arthAzakA pratipAdana vacanarUpa vyavahAranayadvArA kiyA jAtA hai vahA~para bacanarUpa nizcayanayadvArA pratipAdita nizcayarUpa arthAzakA niyamase Anepa hotA hai| yahI prakriyA jJAnarUpa nizcaya aura vyavahAra namIdvArA jJApya nizcaya aura vyavahArarUpa aryAMzoMkA zAna karaneke viSaya meM bhI lAgU kara lenA caahiye| . yadi eka arthAzake pratipAdana athavA jJAnake sAtha dUsare arthAzakA pratipAdana athavA jJAna na ho to aisI hAlatameM sirpha ekakA pratipAdaka vacananaya athavA jJApaka jJAnamaya donoM hI galata ho jaavege| yahApara spaSTIkaraNake liye yaha dRSTAnta diyA jA sakatA hai ki-vaskI nityatAkA pratipAdana dravyatvarUpase nizcayanayAtmaka vacanadvArA tathA usakA jJAna bhI dhyatmarUpase nizcaya nayAtmaka jJAnadvArA yadi hotA hai to inheM tabho satya mAnA jA sakatA hai jaba ki paryAvarUpase usako anityatAkA vyavahAranayAtmaka vacanavArA honevAlA pratipAdana aura prabahAranayAtmaka zAnadvArA honevAlA zAna bhI hamAre lakSya meM ho 1 isI prakAra vastukI anityatAkA pratipAdana paryAyarUpase vyavahAranayAtmaka vacanadvArA tathA usakA jJAna bhI paryAyarUpase vyavahAranayAtmaka jJAnadvArA yadi hotA hai to inheM bhI tabhI satya mAnA jA sakatA hai jaba ki dravyatvarUpase sasakI nityalAkA nizcayanayAtmaka vacanadvArA honevAlA pratipAdana aura nizcayanayAtmaka jJAnadvArA honevAlA zAna bhI hamAre lakSya ho / aisA na hokara yadi anityatAse nirapekSa kevala nityatAkA yA nityatAse nirapekSa kevala anityatAkA pratipAdana kisI vacanadvArA ho rahA ho, isI taraha anityatAse nirapekSa kevala nityatAkA yA nityata.se nirapekSa kevala anityatAkA jJAna kisI jJAnadvArA ho rahA ho to isa prakArake vacana tathA jJAna donoM hI nayAtmaka nahIM raheMge, kyoMki inake viSayabhUta nisyala aura anityatva honA hI padArthako aMzo rUpameM . nahIM kintu pUrNa padArthake rUpameM hI vacanadvArA pratipAdita hoMge aura zAnadvArA jJAta hoNge| taba aisI hAlatameM yadi usa nityatAma abhedAtmakarUpame anityatAkA athavA usa yAnityatAmeM abhedAtmakarUpase hI nisyatAkA aMza yadi samAyA huA hogA to unake pratipAdaka vacanoM tathA unake jJApaka jJAnoko nayakodimeM antabhUta ma karake pramANakoTimeM hI antarbhUta karanA hogA aura yadi bastumeM nityatAke dvArA anisyatAkA athavA bhanityatAke dvArA nityatAkA sarvathA lopa kiyA jA rahA hogA to usa hAlatameM unake pratipAdaka vacanoM tathA jJApaka jJAnoMko pramANAbhAsoMko koTimeM paTaka denA hogA, bayoMki padArtha na to sarvathA nitya ho hai aura ma sarvathA anitya hI hai| isakA tAtparya yaha hai ki jaba vastu jaina-mAnyatA ke anusAra kathaMcit arthAt nizcaya (dravyatva ) rUpase nitya mAno gayI hai to isakA Azaya yaha bhI hai ki vaha kathaMcit aryAta vyavahAra ( paryAya)rUpase anitya bhI hai| isI prakAra jaba yastu jaina-mAnyatAke anusAra kathaMcit arthAt byavahAra ( paryAya ) rUpase anitya mAnI gayI hai to isakA Azaya yaha bhI hai ki vaha kathaMcita arthAta nizcaya (dravyA ) rUpase nitya bhI hai| isa prakAra jana mAnyatAke anusAra jaba nizcayanaya vastuko nisyatAko viSaya karatA hai to usI samaya
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayapura (khAniyA) carcA upahAranapase vastuko anityatA bhI gRhota honA cAhiye tathA jaba vyavahAramaya vastukI anityatAko viSaya karatA hai to usI samaya nizcayanayase vastuko nityatA bhI gRhota honA caahiye| yadi aisA nahIM hotA hai to sampUrNa namavyavasthA hI gar3abar3A jAyagI / prakRta meM isa vivecanakA upayoga yaha hai ki yadi Apa vyavahAranayako apekSAye isa kathanako saho mAna lete haiM ki 'jaba jaise nimitta milate haiM taba vaisA kArya hotA hai to isakA Azaya yahI hotA hai ki Apa nimittako kArya ke prati sahAyaka rUpase vAstavika kAraNa mAnate haiM aura jaba ApakI dRSTimeM bho nimittakAraNakI vAstavikatA siddha ho jAtI hai to die saba hotA hai ki jaba-jaba vivakSita kAryake paryAyAti yukta bravyazakti hotI hai taba saba usa kAryake anukUla nimitta milate hI haiN| phira to Apako yahI svIkAra karanA hogA ki dravyazakti viziSTa vastu apane meM nimitoM ke sahayoga se utpasa paryAyazakti se yukta hotI huI AgekI paryAyazaktiko nimittoMke sahayoga se hI apane meM utpanna karatI hai aura jahA~para pahu~cane ke bAda jisa vivakSita paryAyazakti utpattike anukUla nimitta nahIM mila pAte haiM yA virodhI nimittoM kA sahayoga mila jAtA hai to usa vivakSita kAryakI utpatti vahA~para na hokara jaise nimittoMkA yoga milatA hai usake anusAra hI usa vastuko paryAyazaktikA usa samaya vikAsa hotA hai, kyoMki vastumeM eka sAtha aneka paryAyoMke vikAsako zaktiyA~ svAbhAvikarUpase vidyamAna rahA karatI haiM jinakA vikAsa apane-apane anukUla nimitta kAraNoM ke AdhArapara huA karatA hai / isaliye jisa prakAra svaparapratyaya pariNamanarUpa kAryameM upAdAnopAdekI vivakSA se upAdAnabhUta vastuke Azrayame utpanna hone ke kAraNa apane DhaMgako vAstavikatA ko liye hue upadevatArUpa dharma vidyamAna rahatA hai usI prakAra nimittanaimittikabhAvakI vivakSA se nimittabhUta vastuke sahayogaye utpanna honeke kAraNa apane DhaMgI vAstavikatAko liye hue naimittikatArUpa dharma bhI vidyamAna rahatA hai / yadi Apa hamase kaheM ki svaparapratyayarUpa pariNamanameM pAyA jAnevAlA naimittikatArUpa dharma vAstavika hai to phira use asala vyavahAranayakA viSaya nahIM kahanA cAhiye, kyoMki Agama meM vyavahArako bhI jaba sadbhUta aura adbhUta aise do bhedoM meM vibhakta kiyA gayA hai to isakA phalitArtha yahI ho sakatA hai ki sata vyavahArako bhale hI vAstavikatAko koTimeM rakha liyA jAye parantu asadbhUtavyavahArako to vAstavikatAko koTi rakhanA asaMgata hI hai| kAraNa ki 'adbhutamyavahAra' padameM paThita 'asabhUta' zabda hI usakI avAstavikatAko batalA rahA hai| isake viSaya meM hamArA kahanA yaha hai ki sparapratyaya pariNamanameM nimitta kAraNako upayogitAko to fearrase siddha kiyA jA cukA hai aba kevala eka hI bAta spaSTa karaneke liye raha jAtI hai ki jaba nimittakAraNa vAstavika hai to use asadbhUta vyavahArako koTi meM kyoM rakha diyA gayA hai ? isakA bhI spaSTIkaraNa isa prakArase karanA cAhiye ki Agama meM sattAko vastukA nija dharma yA svabhAva aMgIkAra kiyA gayA hai, isaliye sadbhUta dharma vahI ho sakatA hai jo vastukA nija dharma ho| isake anusAra kAryakAraNabhAva prakaraNa meM vastuke pariNamana meM pAyA jAnevAlA upAdeyatArUpa dharma cU~ki vastu apane andara hI utpanna hotA hai ataH use to sadbhUta hI kahanA hogA aura vastuke usI pariNamana meM pAyA jAne vAlA naimitikatArUpa dharma vastuke apane andara utpanna hokara bhI sahAyaka anya vastuke sahAre para hI vastumeM utpanna hotA hai, ata: nAgantuka hone ke kAraNa use asadbhUta kahanA ayukta nahIM hai|
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 6 aura usakA samAdhAna 417 eka bAta aura hai ki yadi asadbhUta vyavahAranayakA viSaya avAstavika arthAt kalpanAropita hokara, ho hai to phira usake (asadbhUta vyavahAranapake) upacarita asadbhUta vyavahAranaya aura anupacarita asadudbhUta vyavahAranaya aise do bheda karanA asaMgata hI ho jAyagA / kAraNa ki abhAvAtmaka vastu upacarita aura anupacaritakA bheda honA asaMbhava ho hai / bRhadravyasaMgraha meM asabhUtathyavahAranayake ukta anupacarita adbhUtabhyavahAraya ora upacarita asa dbhUtavyavahAramaya vo unake Aya ho ke bRhadravyasaMgrahakartA kI dRSTi meM adbhUta vahAtayakA viSaya asadbhUta vyavahAra abhAvAtmaka vastu na hokara bhAvAtmaka vastu hI hai| donoMkA ansara bhI bilkula spaSTa mAlUma par3a rahA hai arthAt jIvameM pAyA jAnevAlA jJAnAvaraNAdi ATha kama tathA audArika nAdi zarIroMkA kartRtva anupacArita amadabhUta vyavahAra hai aura usameM ( jIva meM ) pAyA jAnevAlA ghaTapaTAdi padArthokA kasya upacarita asadbhUta vyavahAra hai| isa bhedakA kAraNa yaha haiM ki jJAnAvaraNAdi karmoM aura audArika Adi zarIroMkA nirmANa jIva aranese athak rUpaye hI kiyA karatA hai tathA ghaTapaTAdikA nirmANa vaha apane se pRthak rUpameM kiyA karatA hai / yadi kahA jAya ki tattvArthasUtra ke sUtra 'sadyalakSaNam' (a0 4 sU 29 ) ke anusAra satya vastukA nija svarUpa hote hue bhI use tatvArthasUtra ke sUtra' 'utpAdavyayadhauvyayuktaM sat' ( a0 5 sUtra 30 ) ke anusAra utpAda, vyaya aura provya svabhAvavAlA svIkAra kiyA gayA hai| isakA phalitArtha yaha hai ki vastu pariNamana svabhAvase hI huA karatA hai / usameM nimittakAraNake sahayogako AvazyakatAko svIkAra karanA ayukta hI hai| to isa viSaya meM hamArA kahanA yaha hai ki 'utpAdavyayatrauvyayuktaM sat' isa sUtra ke anusAra vastu pariNamanasvabhAvAlI hai - yaha to ThIka hai, parantu vaha pariNamana svapratyaya ke samAna svaparapratyaya bhI hotA hai| isakA niSedha to uSata sUtrase hotA nahIM hai| yahI kAraNa hai ki vastu ke svaparapratyaya pariNamanoMkI sattA Agama meM svIkAra kI gayI hai tathA jaiva-tattvamImAMsA meM zrI paM0 phUlacandrajIne aura prazna naM0 11 meM Apane mI vastuke svaparapratyaya pariNamanoMko svIkAra kiyA hai| ataH Apake dvArA apane pratyuttara meM yaha likhA jAnA ki 'jaba pratyeka dravya sadrUpa hai aura usako utpAda vyaya-trIya svabhAvavAlA mAnA gayA hai to aisI avasthA meM usake utpAda vyayako anya dravya ke kartRritra para chor3a diyA jAya aura yaha mAna liyA jAya ki anya dvabhya jaba cAheM usameM kisI bhI kAryako utpanna kara sakatA hai to yaha usake svataMtra sat svabhAvapara AghAta hI hai / 'asaMgata ho hai / Apako pariNamanakI svaparapratyayatA bhale hI viDambanA pratIta hotI ho, parantu yaha vyavasthA Agama ke sAtha-sAtha pratyakSa aura tarkake bhI pratikUla nahIM hai| yaha bAta pUrvameM vistArapUrvaka siddha kI jA cukI hai| dhAcAyoMne jo pratyeka kArya meM apane upAdAna ke sAtha antayadhika aura nimittAMke sAtha bahiyati svIkAra kI hai usakA Azaya yahI hai ki upAdAna cUMki kAryaha pariNata hotA hai, ataH usake sAtha kAryakI milatA hone ke kAraNa vahA~ antaraMga vyApti batalAyI gayI hai aura nirmita cUMki kAryarUpa pariNata nahIM hotA, vaha to kevala kAryotpatti meM sahayogI hotA hai isaliye usake sAtha kAryako pRthakatA banI rahane ke kAraNa vahI bahirvyApti svIkAra kI gayI hai| pUrvame hama batA bhI cuke haiM ki upAdAnako kAryake sAtha ekadravya 53
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ 418 jayapura ( khAniyA) tasvacarcA pratyAsattirUpa kAraNatA pAyI jAtI hai, isaliye vahA~ antApti AgamameM svIkAra kI gadhI hai aura nimittako kAryake sAtha kAlapratyAsattikA kAraNatA pAyI jAtI hai isaliye vahA~ dahiyAti AgamameM svIkAra kI gayI hai| antAti upAdAnako kAryake sAtha tanmayatAkI sUcanA detI hai, lekina bahiiipta nimisakI kAryake sAtha yadyapi tanmayatAkA niSedha karatI hai to bhI mantraya-tirekake AvArapara usake rayoga kamAyotpasinA hi mA palAyo yahI eka kAraNa hai ki AcAryoko nimittako kArthake sAtha bahiyAdita svIkAra karanI par3I hai| Apa grahoM bhI sociye ki upAdAnako mahattA kAryake prati tabataka rahA karatI hai jabalaka kArya vidyamAna rahatA hai, lekina nimittako mahattA tabhItaka rahA karato hai jabataka kArya utpanna nahIM ho jaataa| kAryake utpanna ho jAnepara phira nimitta kI kucha madttA nahIM raha jAtI hai| yahI kAraNa hai ki loka meM upAdAgakA mahattva isa dRSTise jhAMkA jAtA hai ki vArya mahAtaka sthAyI raha sakatA haiN| lekina nimittakA mahattva tabataka loka AMkA jAtA hai jabataka kArya sandaratAke sAya utAnna nahIM ho jaataa| isa vivecanase yaha bAta spaSTa ho jAtI hai ki 'antayApti ke nAdhArapara kAkA upAdAna hI kevala vAstavika kAraNa hai, bahiyAptike AdhArapara kAryakA nimitta vAstavika kAraNa nahIM hai-aisI mAnyatA amapUrNa ho hai|' Age Aphne likhA hai ki 'dravya anvayI honeke kAraNa jaisA mitrA hai usI prakAra vyatirekI svabhAvavAlA honero pratyeka samayameM vaha utpAdanasyasvabhAvavAlA bhI hai, alaevaM pratyeka samayameM vaha kAryakA upAdAna bhI hai aura kArya bhI hai| pichalI paryAyako apekSA jahA~ yaha kArya hai agalI paryAvake liye yahA~ vaha upAdAna bhI hai| so aisA mAnane hamArA koI virodha nahIM, hama bhI aisA hI mAnate hai aura vastu ke svapratyaya pariNamanoMmeM to yahI prakriyA cAlU rahatI hai, parantu bastuke jina pariNamana meM jaba vilakSaNanAkI udbhUti ho jAtI hai taba una pariNamanoM meM usa vilakSaNatAke AdhAra para pariNamanokA svataMtra kama hI cAlU ho jAtA hai| aisI dhan vilakSaNatA unameM svata: nahIM hotI hai, vaha to tadanakUla nimittoMke sahAre para hI huA karatI hai / jaise khAnameM par3I huI miTTI kA pratikSaNa pariNamana ho rahA hai aura phira bahI miTTI kumhArake ghara para kumhAra ke tadanukUla prayatna karane para A jAtI hai to yaha jo kSetra parivartana isa miTTIkA huA vaha kyA khAna meM paJcI huI usa miTTIko kSaNika garyAyoMke kramase huA ? tathA usa miTTokA mAge calakara lAhArake prayatnase hI jo piNDa bana gayA aura isake bhI Age kumhArake hI prayatnase usa miTTIko sthAma, koza aura kulake kramase ghaTaparyAya banI athavA kumhArane apanI icchAse usakI ghaTaparpAya na banAkara sakorA Adi dUsarI nAnA prakArako paryAya banA hoM aura yA kisI ne Akara apane daNDa prahArase viyakSita paryAyako naSTakara dUsarI paryAyameM usa miTTIko pahuMcA diyA to ye saba vilakSaNa vilakSaNa paryAye kyA miTTIko kSaNika kramika paryAyoMke AdhAra para hI bana gayoM athavA uma paryAyake anukUla nimittoMko sahAyatAse ho ye paryAyeM utpanna huI / ina saba bAtoM para pUrvameM vistArase prakAza DAlakara hama pratyakSa, tarka aura AgamapramANoMke AdhAra para vistArapUrvaka yaha bhI batalA Aye haiM ki miTTI meM vidyamAna ghaTarUpa pariNamanakI yogyatAke AdhAra para hote hue bhI yaha saba karAmAta nimittoMkI hai, isaliye ApakA yaha likhanA hI ki-'saMtAnakramako apekSA pratyeka samayameM use ( vastuko) ubhyarUpa ( kArya aura kAraNarUpa ) honeke kAraNa nimitta bhI pratyeka samaya meM usI kramase milate rahate hai kevala samyaka mAnyatA nahIM hai| ise samyaka mAnyatA to tantra kahA jA sakatA hai jaba ki jo nimitta milate haiM unheM, jaisA ki Apane svayaM svIkAra kara liyA hai, cAhe ve puruSake yoga aura
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 6 aura usakA samAdhAna 419 rAgabhAvase prApta hoM athavA cAhe vinasA prApta ho, kAyotpatti meM upayogI svIkAra kara liyA jAye: kyoMki yadi kAryotpattimeM unake upayogako svIkAra nahIM kiyA jAtA to ApakI isa mAnyatAkA bhI phira koI artha nahIM raha jAtA ki 'usa samayameM niyata upAdAnake anasAra honevAle niyata kAryoM ke niyata nimitta milate avazya hai| kyoMki kyoM milate hai ? kisa liye milate hai ? yA puruSa unake milAnekA kyoM prayatna karatA hai? ityAdi samasyAe~ to Apake sAmane ApakI isa mAnyatAko-ki upAdAnase hI kArya utpanna ho jAtA hai mimitta to vahA~ para aphinikara hI banA rahatA hai-NDita karane ke liye taiyAra khar3I hai| Age Apa phira likhate hai ki vivira lokika udAharaNoMko upasthita kara jo apanI cittavRttike anusAra kArya-kAraNaparaMparAko biThAnekA prayatna kiyA jAtA hai yaha yuktiyukta nahIM hai aura na AgamasaMgata hai|' isake viSayameM hamArA kahanA hai ki udAharaNa laukika ho cAheM Agamika hoM, unake viSayameM dekhanA to yaha hai ki ve udAharaNa, anubhava, taka tathA AgamapramANoMke vimba to nahIM hai ? yadi ve udAharaNa bApakI dRSTiro anubhava, taka tathA Agama pramANoMke viruva haiM to unakI ima pramANa viruddhaptAko dikhalAnA ApakA kattaMbya thA jaba ki hama anubhava. tarka aura AgamapramANIse una udAharagoMko saMgati pUrvameM batalA Apane cittavRttike anusAra kAryakAraNaparaMparAko biThAnemeM asaMgati batalAne ke liye bhI AcArya amRtacandake samayasArakalazamA 'AsaMsArata eSa ghAvati' ityAdi 55 dazaM padya pramANa rUpase upasthita kiyA hai| isake viSaya meM bhI hamArA kahanA yaha hai ki isase nimitta ke sAtha kAryake vAstavika kAryakAraNabhAvakA niSedha nahIM hotA hai aura na isa taraha ke kAryakAraNabhAvake niSedha karane kI AvArya mahArAjakI dRSTi hI hai / isa padyase to ve kevala hama zatakAhI niSedha karanA cAhate hai ki loka meM adhikAMza aisI pravatti dekhI jAtI hai ki prANI mohakamaka udayake vazobhana hokara apane nimittase honevAle kAryo meM apane andara ahaMkArakA vikalpa paidA karatA rahatA hai jo mohabhAva hone ke kAraNa banyakA kAraNa hai. ataeva tyAjya hai / lekina / isakA artha yaha nahIM hai ki apane nimittase honevAle kAryoM meM apanI nimittatAkA bhAna honA asatya hai / yadi baMpane nimittase honevAle kAryoM meM apanI nimittatatAkA jJAna bhI asatya ho jAya to phira manuSya kisI kArya karane meM pravRtta bhI kaise hogA? kumhArako yadi mamajhameM A jAya ki ghar3e kA nirmANa sAnameM par3I huI miTTI se apanI kramavartI kSaNika paryAyoMke AdhAra para svataH samaya Ane para ho jAyagA to phira usameM tadanukUla puruSAdha karaneko bhAvanA hI jAgrata kyoM hogI? isI prakAra eka zikSakako yadi yaha samajhameM A jAve ki chAtra apanI kramavartI kSaNika paryAyoM ke AdhAra para svata: ho samaya Ane para par3ha legA to phira use sastakala puruSArya karane kI bhAvanA kyoM jAyata hogI? hama saba kathanakA rahasya yaha hai ki nimittoMke' sahAre para kArya niSpanna hotA hai va siddhAnta ThIka hai, isakA jise zAma hotA hai vaha bhI Thoka hai aura isa jAnake anusAra jo kAryotpatti ke liye tadanukUla puruSArtha karatA hai vaha bhI ThIka hai / parantu kAryotpattike liye upayogI apanI nimittatAke AdhAra para yadi koI manuSpa ubala viSaya ahaMkAro bana jAtA hai to AcArya amRtacandrane ukta kalaza padya dAga yaha darzAyA hai ki aisA ahaMkAra karagA burA hai aura yaha karmamandhakA kAraNa hai| vivekI samyagdRSTi puruSa kAryake prati apanA-nimittarUpa vAstavika jJAna aura vyApAra karate hue
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayapura (khAniyA ) tattvacarcA bhI de kabhI ahaMkArI nahIM banate haiN| kintU dUsaroMdvArA kiye gaye upakArake prati hamezA kRtajJa ho rahA karate haiM / AcArya vidyAnandIne apane andha AptaparIkSAkA AdameM maMgalAcaraNa karate hue yahI likhA hai ki 'na hi kRtamupakAra sAdhavI vismaraMtti' arthAt mAdhu ( samyagdRSTi ) puruSa anya dvArA kRta upakArako kabhI nahIM bhalate haiN| ise gaMcAsnikAya (rAyacandragrandhamAlA pRSTha 5 parAjayasenAvAne bhI uddhRta kiyA hai| __ Age Apa likhate hai ki svAmI samantabhadrane AptamImAMsAmeM aura bhaTTAkalaMkadeva tathA AcArya vidyAnandIne apazano aura ahamahamrIma 'doSAvaraNagrohAniH' ityAdi kathana upasa ( kArya kevala upAnAna kAraNa hI niSpanna ho jAyA karatA hU~ nimisa tAM vahA~ kevala apanI hAjirI diyA karate hai) tathyako dhyAnameM rakhakara hI kiyA hai, kyoMki ukta AcAryoM 'upAdAnasya uttarIbhavanAt' ityAdi kathana ukta kAryakAraNaparaMparAko dhyAna meM rakhakara hI kiyA hai| Apake isa lekha meM Apake dvArA yaha mAnA jAnA ki 'upAdAnasya uttarIbhavanAt' yaha kathana navata AcAryokA hai sono ThIka hai. kyoki upAdAna hA uttara paryAya kA pariNata hotA hai| parantu vaha uttara paryAya nimisApekSa utpanna nahIM hotA hai. aimA nirNaya to ukta vAkyame nahIM kiyA jA sakatA hai| aura jaba 'doSAvaraNayohAniH' ityAdi kArikAko TIkA aSTamahasromeM bhI zrI svAmI vidyAnandAne nimittoMkI upayogitAko spaSTarUpase svIkAra kiyA hai to kArya kevala upAdAnake bala para hI utpanna ho jAtA hai' isako siddhi ke liye 'doSAvaraNagrohAniH' ityAdi irA kArivAkA aura isakI TIkA aSTapatI tathA asahasrIkA pramANarUpase Apake dvArA upasthita kiyA jAnA galana hI hai / aSTamahasrIkA vaha kathana nimna prakAra hai canamamAmAdajJAnAdirdoSaH svaparaNAmahetuH (aSTAtI) / na hi dIpa eva AvaraNamiti pratipAdane nAziAyA pAnaNayotilihitAsAmarthan / sattAmAdAraraNAs paudgalikalAnAbaraNAdikamaNI bhinna svabhAvasvAjJAnAdidoSo'myUyate / taddhetuH punarAvaraNa karma jIvasya pUrvastrapariNAmazca / svapariNAmahetukaH svAjJAnAdirindhyayuktaM, tasya kAhAcikatyAvirodhAjIvaramAdivat / parapariNAmahetuka evetyapi na myavatiSThate, muktAtmano'pi ttpryNgaat| sarvasya kAryasyopAdAnasahakArisAmagrIjanyatayopagamAttathA pratItezca / tathA ca doSo jIvasya svaparapariNAma-hetukaH, kAryatvAt mASapAkavat / artha-AcArya samantabhadra ne kArikA, 'doSAvaraNavoH' aisA dvivacana padakA prayoga kiyA hai, isaliye AvaraNarUpa podgalika jAnAtharaNAdi kamose bhinna ho ajJAnAdi doSoMko jAnanA caahie| una ajAnAdi doSoMkI utpattikA hetu AvaraNa kama tathA jIvake apane pUrva pariNAmako jAnanA cAhiye / ajJAnAdi doSa kevala jIyake svapariNAmanimitaka hI hai-aimI mAnyatA ThIka nahIM hai, kyoMki isa tarahase to una ajJAnAdi doSomeM jIvatvasvabhAvakI taraha anAdinibanatAko prazakti ho jaaygii| isaliye yadi erapariNAma nimitaka ho ajJAnAdi doSoMko mAnA jAya, to yaha bhI ThIka nahIM hai, kyoMki isa tarahase mukta AtmAoMmeM bhI anAnAdi doSoMkI ApattikA prasaMga upasthita ho jAyagA / dugarI bAta yaha hai ki sampUrNa kAryokI utpati upAdAna aura sahakArI kAraNa sAmAgrI se hI dekhI jAtI hai tathA pratoti bhI aisI hI hotI hai, isaliye jIvameM jo azAnAdi doSa utpanna hote haiM ve stra arthAt upAdAna aura para arthAta sahakArI donoM kAraNoMke bala para hI naranna hote haiM, kyoMki ve kArya hai jisa tarahakI kArya honekI vajahase ur3adakA pAka upAdAna aura nimitta ubhaya kAraNoMke balapara hotA huA dekhA jAtA hai / jasakA dRSTAnta Upara bhI rAjacA tikake eka uddharaNameM diyA gayA hai /
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 6 aura usakA samAdhAna 421. bhagavAn kundakundane jIvapariNAmaiMdu" ityAdi kathana tArA upAdAna aura nimita isa prakAra donoM kAraNoMke balase kAryotpattiko svIkAra kiyA hai, ataH unake usa kathanase Apake pakSakI puSTi honA asaMbhava hI hai| 'masaMkhyAtapradezI jIvako jaba jaisA zarIra milatA hai taba use usa rUpa pariNamanA par3atA hai' Agamake isa kathanako svIkAra karate hA Apane Age jo yaha likhA hai ki 'yahA~ bho upAdAna aura nimitoMkI ravana pagAra kArya mA svIkAra kara lene para hI mampaka vyavasthA banatI hai|' isa kathanake samarthana meM jo heturUpa kathana Apane apane uttara meM kiyA hai ki 'payoMki upAdAtarUpa jIvameM svayaM pariNamanakI yogyatA hai, ataH vaha zarIrako nimittakara svayaM saMkoca-vistArarUpa pariNamatA hai| isameM jIvake saMkoca-vistAra rUpa pariNamanako usakI apanI tadanukUla yogyatAke AdhAra para svIkAra karake bhI usameM Apa yadi antraya tathA vyatirakake AdhAra para zarIrako mahakAritAko bhI svIkAra kara lete haiM to hamAre tathA Apake madhya kArya-kAraNabhAvako lekara koI vivAda hI nahIM raha jAtA hai, parantu duHkha isa bAta kA hai ki Age anta meM Apane 'tAdRzo jAyate buddhaH' ityAdi padmakA ullekha karake apanI gala gAnyatAko hI puSTa karanekA prayatna kiyA hai| aura jaba Apa isa padya ko bhaTTAkalaMkakSetra se samazrita kahate haiM to hamAre AzcaryakA phira koI ThikAnA hI nahIM raha jAtA hai / inhIM bAtoMko hama Age sara kara rahe haiN| vaha padya pUrA nikA prakAra hai: tAzI jAyate buddhivyavasAyazca tAdRzaH / sahAyAstArazAH santi bAdazI bhavitavyatA / / Apane isakA jo artha kiyA hai vaha nimna prakAra hai: jaisI honahAra hotI hai usake anusAra buddhi ho jAtI hai, purUSArtha bhI vaisA hone lagatA hai aura sahAyaka kAraNa (nimittakAraNa) bhaMH vaise mila jAte hai| svAmI samantabhadra ne jo AptamImAMsA likhI hai usameM hone tatvAvasthAko anekavi aura syAdavAdako dRSTi meM rakhakara ho sthApita kiyA hai| isa Apala-mImAMga ke aSTama paricchedama nAmI samantabhadrane 88 89, 90, aura ha1 vIM kAritAoM dvArA deva aura puruSArtha donoge milakara arthasiddhi haA karatI hai isa siddhAntakA vivecana kiyA hai| prathama kArikAma unhoMne kevala devamAtrase artha mavi mAnane vAlI ke vidhAna meM jo kucha likhA hai usakA bhAva yaha hai ki puruSArtha ke binA kevala devamAse yadi arthasiTi svIkAra kI jAya to devakI utpatimeM jo puNya aura pAparUpa AcaraNa ( puruSArtha) ko kAraNa mAnA jAtA hai usakI saMgota kisa prakAra hogI? yadi kahA jAya ki devakI utpatti sasase pUrvavartI devase mAna lenepara puruSArthase devakI utpattikI asaMgatikA prazna hI upasthita nahIM hogA to isa taraha devase devAntarakI utpatti paraMparA cAla rahaneka kAraNa mokSa ke abhAvakA hI prasaMga upasthita ho jAyagA tathA puNyarUpa, pAparUpa aura dharma jIvakA puruSArtha nirarthaka hI ho jAyagA / dvitIya kArikAme unhoMne kaMvala puruSArthamAtrase acagAddha mAnanevAlIke. viSayame jo kucha likhA hai usakA bhAva yaha hai ki devake binA kebala puruSAra mAtrase yadi asiddhi svIkAra kI jAya to puruSArthako utpatti meM jo devako kAraNa mAnA jAtA hai usakI saMgati kima prakAra hogI? yadi kahA jAya ki puruSArthakI utpattiko bhI puruSArthame mAna lenepara devase purUSArthako utpattikI asaMgatikA prazna ho upasthita nahIM hogA to isa tarahase phira sabhI prANiyoM meM puruSArthako samAna sArthakatAkA prasaMga nasthita ho jAyagA jo ki ayakta hogaa| kAraNa ki aneka prANiyoM dvArA samAna puruSArtha karane para bhI jo phala vaiSamya dekhA jAtA hai vaha vaivako arthasiddhima kAraNa mAne binA saMgata nahIM ho sakatA hai|
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 422 jayapura (khAniyA) tattvacarcA ___tRtIya kArikAmeM unhoMne deva aura puruSArtha donoMse hI pRthak pRthak arthasidhi mAnanevAloM ke viSayameM jo kucha likhA hai usakA bhASa yaha hai ki kisI arthasiddhimeM devakI aura kisI asiJcimai puruSArthako kAraNa mAnane kI saMgati syAdavAda siddhAntako svIkAra kiye binA saMbhava nahIM ho sakatI hai, ata: jo loga syAdvAda siddhAnta ke virodhI hai anake mata se kisI arthasiddhi me devako aura kisI arthasiddhi meM puruSArgako kAraNa mAnA jAnA saMgata nahIM ho sakatA hai| isI tRtIya kArikAme Age unhoMne deva aura puruSArtha donoM hI meM yugAt arthasiddhikI sAdhanatA rahane ke kAraNa avaktavyatAyaH ekantimA dIkA karajahoM ke viSayameM jo kucha likhA hai usakA bhAva yaha hai ki avaktavyatAke isa siddhAntako avaktadhya zazabdase pratipAdana karane para svavacanavirodharUpa doSakA prasaMga upasthita hotA hai| isake bAda antameM caturtha kArikA dvArA unhoMne deva aura puruSArtha donoMkI pRthak pRthak rUpase vakta. nyatA aura apRthakarUpase abaktavyatAke AdhAra para saptamaMgIkA pradarzana karate hA jana saMskRti dvArA mAnya parasparagApekSa deva aura puruSArtha bhayama arthasiddhiko samAna balavAlI sAdhanatAkA niSThApana diyA hai| aSTasahasrI meM AptamImAMsAko 88 vI kArikAko vyAkhyA karate hue anta gaM AcArya vidyAnandIne mokSako siddhiko bhI daitra aura puruSArtha donoMke sahayogase hI pratipAdita kiyA hai| yaha kathana nimna prakAra hai: mozasyApi paramapuNyAtizayacAritravizeSAtmakaporaruSAmyAmeSa saMbhavAt' artha....."parama puNNakA atizaya tathA cAritra vizeSarUpa pRthvArtha donoM ke sahayoga se muktiko bhI prApti huA karatI hai| isa prakAra svAmI rAmantabhadradvArA prasthApita tathA dhImad bhaTTAkalaMkadeva aura AcArya vidyAnandI dvArA dRDhatAke sAtha samazrita jaina kAMskRti meM mAnya arthasiddhikI sakta deva aura puruSArtha ubhayaniSTa sAdhanatAke prakAzameM zrImad bhaTTAkalaMba.devane AptamImAMsAko kArikA 86 kI TIkA karate hue aSTazatI meM 'tAzI jAyate buddhiH' ityAdi ullikhita paya uddhana kiyA hai aura bhagAkarakadevake abhiprAyako na samajhakara unhIM phA bala pAkara zrI paM0 phUlacandrajI ne apanI jaina-tattvamImAMsA pustakoM tathA Apane apane pratyuttarame kAryako siddhi kevala samartha upAdAnase hI ho jAyA karatI hai, nimitta yahAM para akiMcitkara hI rahA karate hai isa siddhAnta kI puSTi ke liye ukta padya uddhRta kiyA hai| isa padako lekara hameM yahAM para ina bAtoMkA vicAra karanA hai ki yaha pA jana saMskRttikI mAnyatAke viruddha kyoM hai aura yadi viruddha hai to phira thImadakalaMkadevane isakA uddharaNa apane anya aSTazatI meM kisa Azayase diyA hai tathA jaina saMskRti meM mAnya kAraNa-vyavasthAke sAtha usakA mela baiThatA hai to kisa taraha baiThatA hai ? itanA hI nahIM, isake sAtha hameM isa bAtakA bhI vicAra karanA hai ki isako sahAyatAle zrI paM0 phUlacandrajI aura Apa kAraNa vyavasthA sambandhI apane pakSako puSTi karane meM kahAM taka saphala ho sake haiM / yaha to nizcita hai ki 'tArazI jAyate buddhiH' ityAdi rUpameM athita ukta patha Apake dvArA pratipASita ullikhita arthaka AdhAra para prANiyoMkI arthasiddhi ke viSayameM jaina saMskRtidvArA mAnya deva aura puruSArthako sammisti kAraNatAkA pratirodha hI karatA hai ! kAraNa ki ukta pazcake ukta arthase yahI dhvanita hotA hai ki prANiyoMko arthasiddhi kevala bhavitavyatAke adhIna hai aura yadi usa arthasiddhi prANiyoMkI buddhi, vyavasAya
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 6 aura usakA samAdhAna evaM anya sahAyaka kAraNoMko apekSA hotI bhI ho to ve buddhi, byabasAya Adi sabhI kAraNa bhI ukta pathake ukta artha ke anusAra bhavitavyatAkI adhInatAmeM hI prApta huA karate hai| cUMki ukta vyavasthA jaina saMskRtimeM mAnya nahIM hai, kintu jaina saMskRtikI mAnyatA ke anusAra prANiyoMke pratyeka arthako siddhi deva aura puruSArtha donoM hI pararaparake sahayogI bana kara samAnarUpase kAraNa huA karate hai, ata: ukta padyakI jaina saMskRti ko mAnyatAke sAtha virodhakI sthiti nirvivAda ho jAtI hai| isase yaha rAta bhI acchI taraha spaSTa ho jAtI hai ki jaina saMskRtikI mAnyatAke viruddha honeke kAraNa isa padyako thApake dvArA apane pakSakI puSTimeM pramANarUgase upasthita kiyA jAnA anucita hI hai| zrImadaka..kadevane ukta padya kA uddharaNa jo AptamImAMsAkI 89 vI kArikAkI aSTazatI meM diyA hai usameM unakA Azaya hamase sAmAda apane pakSakI puSTikA na hokara kevala puruvAra se prasiddhi mAnanevAle darzanake stuNDana karanemAtrA hI hai / yado kAraNa hai ki ukta padyako unhoMne jaina saMskRtikA aMga na mAnakara kevala lokokti ke rUpameM ho svIkAra kiyA hai| yaha bAta unake (zrImadakalaMkadevake dvArA ukta padya ke pAThake anantara paThita 'iti prasidro' vAkyAMza vArA jJAta ho jAtI hai! tAtparya yaha hai ki zrImadakalaMkadeva una logoMse jo daivakI upekSA karake kevala pauruSamAtrase prANiyoM kI arthasiddhi mAnate hai--yaha kahanA cAhate hai ki eka ora to tuma devake binA kevala puruSArdhase hI arthako siddhi mAna lete ho aura dUsarI ora yaha bhI kahate ho ki arthasaddhimeM kAraNabhUta buddhi vyavasAyAvikI utpatti yA saMprApti bhavitavyalAse hI huA karatI hai| isa prakAra vRddhi-vyavasAyAdikI utpatti athavA saMprAptima devako kAraNatA prApta ho jAnese paraspara virodhI mAnyatAoMko prazraya prApta ho jAne ke kAraNa kevala puruSArtha se hI arthasiddhi ho jAtI hai yaha mAgyatA khaNDita ho jAtI hai| eka bAta aura hai ki ukta padyakA jo artha Apane kriyA hai vaha svayaM hI eka tarahase ApakI isa mAnyatAkA virodhI hai ki kArya kevala bhavitabyatA (samartha upAdAna) se hI nimagna ho jAyA karate hai, nimita usameM kicakara hI rahA karate hai| kyoMki ukta padArtha hameM isa bAtakA saMketa detA hai ki koI bhI kArya bhavitavyatA (upAdAna zamita)ke sAtha sAtha buddhi, vyavasAya Adi kAraNoM kA sahayoga prApta ho mAnepara hI niSpanna hotA hai| kevala itanI vizeSatA usase avazya pragaTa hotI hai ki buddhi, vyavasAya Adi sabhI dUsare kAraNa bhavitavyake anusAra hI prApta huA karate haiM / lekina isa tarahase use buddhi, vyavasAya AdimeM kAraNatAkA niyedhaka nahIM kahA jA sakatA hai| yadi kahA jAya ki ukta padya jaba ukta prakArase bhavitavyatAke sAtha sAtha baddhi vyavasAya Adiko bho kAryake prati kAraNa batalA rahA hai to phira use jaina saMskRti meM mAnya kAraNa vyavasthAkA virodhI kahanA hI galata hai| to isa viSayameM hamArA kahanA yaha hai ki padyameM kAryake prati bhavitavyatAke sAtha sAtha kAraNabhUta buddhi, vyabasAya AdikA kallekha kiyA gayA hai, unako utpatti athaza saMprAptiko uso bhavitavyAsAkI dayA para chor3a diyA gayA hai jo isa kAryako jananI hai| basa, yahI usameM asaMgati hai aura isa liye baha jaina saMskRtiko mAnyatAke viruddha hai, kyoMki jisa bhavitavyatAse kAryakI utpatti hotI hai usI bhavitavyatAse usa kAryameM kAraNabhUta buddhi, vyavasAya bAdikI utpatti athavA saMmprAptiko jaina saMskRtima mAnya nahIM kahA gayA hai| kAraNa ki kAryakI utpatti jisa mavilakyatAse hotI hai usI bhavitavyatAse kAraNabhUta buddhi, vyavasAya mAdiko
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 424 jayapura (khAniyA) tattvacarcA utpatti athavA saMprAptiko svIkRtikA koI artha ho nahIM raha jAtA hai arthAt jaba vaha bhavitavyatA ho kAryotpatti ke sAtha sAtha unameM kAraNabhUta buddhi vyavasAya Adiko bhI juTA detI hai to phira akelI bhavitaAtA hI kAryako utpanna kara sakatI hai, ataH usakI utpattike liye buddhi, vyavasAya Adi sAdhanoM ko AbazyakatA nahIM rahanA cAhie | yadi Apa kaheM ki isaliye ho kAryakI utpatti Apake mata meM kevala upAdAnase svIkAra ko gayI hai / to isapara hamArA kahanA yaha hai ki ukta padya bhI jaba bhavitabvatA ke sAtha buddhi, vyavasAya Adiko upayogitAko kAryasiddhimeM svIkAra kara rahA to isa padyako kArya kAraNabhAvakI Apake liye mAnya vyavasthAkA samarthaka kaise kahA jA sakatA hai ? zrI paM0 phUlacandrajIne to jaina tasvamImAMsAke upAdAna nimitamImAMsA prakaraNa meM pRSTha 67 para parimalI monA 381 vA uddharaNa dekara yaha siddha karanekA prayAsa kiyA hai ki 'tAdazI jAyate buddhi:' ityAdi padya meM pratipAdita kAraNavyavasthAko jaina saMskRti meM bhI isI svIkAra kiyA gayA hai, kyoki paM0 pravara ToDaramalajInaM bhI apane kathanameM kAryake prati kAraNabhUta buddhi, areer Adiko bhavitavyatAko adhInatA para hI chor3a diyA hai| unakA vaha kathana nimna prakAra hai: jo inakI siddhi hAya to kaSAya upazamana meM duHkha dUra hoi jAi sukhI hoi / parantu inakI siddhi inake kiye upAya ke AdhIna nAhIM, bhavitavya ke AdhIna hai| jAneM aneka upAya karate dekhiye hai ara siddhi na ho hai / bahuri upAya bananA bhI apane AdhIna nahIM, bhaSitavya ke AdhIna hai / jAte aneka upAya karanA vicAra aura eka bhI upAya na hotA dekhiye haiM / bahuri kAkatAlIyanyAya kari bhavitathya aisI ho hoya jaisA ApakA prayojana hoi taisA hI upAya hoi ara tAteM kAryakI siddhi bhI hor3a jAi to tisa kArya sambandhI koI kaSAyakA upazama hoi / paM0 phUlacandra jone paMDitapravara ToDaramalajI ke isa kathana ke viSaya meM apanA maMtabhya bhI yahIM para likha diyA hai ki 'yaha paM0 pravara ToDaramalajIkA kathana hai-- mAlUma par3atA hai ki unhoMne ( paM0 pravara ToDaramalajIne) 'tAzI jAyate buddhi:' ityAdi isa zlokako dhyAna meM rakhakara hI yaha kathana kiyA hai, isaliye ise dakta arthake samarthana meM hI jAnanA cAhiye / ' isa viSaya meM hamArA kahanA yaha hai ki paM0 phUlacandrajI paM0 pravara ToDaramalajI ke ullikhita kathana se jo vakta artha phalita kara rahe hai vaha ThIka nahIM hai, kyoMki hama batalA Aye haiM ki jaina saMskRti meM kevala bhavitavya se kArya siddhi na mAnakara bhavitavya aura puruSArtha donoMke paraspara sahayoga se hI kAryasiddhi mAnI gayo hai| isaliye jaina saMskRtike isa siddhAntako dhyAna meM rakhakara hI paM0 pravara ToDaramalajI ke kathanakA Azraya nikAlanA cAhiye / punazca isI mokSamArgaprakAzaka meM paM0 ToDaramalajIne bhavitavyatA aura puruSArthakA dUsare DhaMgase nimna pralAra kathana kiyA hai kAlaca yA honahAra to kichu vastu nAhIM / jisa kAla viSa kArya bane soI kAlalagdhi aura jo kArya bhayA soi honahAra / bahuri jo pharmakA upazamAdika hai so pugalakI zakti / sAkI AramA kartA hartA nAhIM / bahuri puruSArtha udyama karie hai so bahu kari udyama karanekA upadeza dIjie hai| yahA~ yaha AtmA AzramakA kArya hai / tAtai AmAko puruSArtha jisa kAraNate kAryasiddhi avazya hoya, tisa
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA aura usakA samAdhAna 425 kAraNarUpa udhama kI, tahA~ to anya kAraNa mileM hI mileM, ara kAryakrI siddhi hI hoya / bahuri jisa kAraNa se kAryasiddhi hoya athavA nAhIM bhI hoya, tisa kAraNarUpa udyama kare, tahA~ anya kAraNa mile to kArya sikha dhoya, na mile so siddha na hoya / so jinamatta virSe jo mokSakA upAya kahA hai, so isate mokSa hoya hI hoya / tAta jo jIca puruSArtha kari jinezvarake upadeza anusAra mokSakA upAya kare hai tAke kAsalabdhi ghA honahAra bhI bhayA aura karmakA upazamAdi bhayA hai, to yaha aisA upAya kareM hai tAta jo puruSArtha kari mokSakA upAya kare hai sAkai sarva kAraNa mile aisA nizcaya karanA ara bAke avazya mokSakI prApti ima ___ zrI paM0 phUlacandrajIne mokSamArgaprakAzakake jo vAkya uddhRta kiye hai unakA artha uparokta vAkyoMko dhyAna meM rakhakara karanA cAhiye / yaha bhI bAta hai ki paM. pravara ToDaramalajIke avata kathanase yaha to pragaTa hotA nahIM ki kAryako siddhi kevala bhavitavyase hI ho jAtI hai, usameM puruSArtha apekSita nahIM rahatA hai| ve to apane ukta kathanase itanI hI bAta kahanA cAhate hai ki kitane hI upAya karate jAo, yadi bhavitavya anukUla nahIM hai to kAryako sikha nahIM ho sakatI hai| lekina yaha niSkarSa to kadApi nahIM nikAlA jA sakatA hai ki yadi bhavitavya anukUla hai to binA puruSArthake ho arthako siddhi ho sakatI hai| jaise miTTI meM paTa banane ko yogyatA nahIM hai to julAhA Adi nimitta sAmagrIkA kitanA hI yoga kyoM na milAyA jAve, usa miTTI se paTakA nirmANa asaMbhava hI rahegA, lekina isase yaha niSkarSa kadApi nahIM nikAlA jA sakatA hai ki miTTI meM ghaTanirmANako yogyatA vidyamAna hai to kadAcit kumbhakAra Adi nimitta sAmagrIke sahayogake binA hI ghaTakA nirmANa ho jAyagA / satya bAta to yaha hai ki eka ora to miTTI meM ghanirmANako yogyatAke abhAvameM julAhA Adi nimitta sAmagrIkA sahayoga miTTI se paTanirmANameM sarvadA asamartha hI rahegA aura dUsarI aura usa miTTI se ghaTakA nirmANa bhI tabhI saMbhava hogA jaba ki use kumbhakAra Adi nimitta sAmagrIkA anukula sahayoga prApta hogA aura jaba kumbhakAra Adi nimitta sAmagrIkA anukUla sahayoga prApta nahIM hogA laba anya prakArako anukUla nimitta sAmagrIkA sahayoga milane ke sababa tadanukala anya prakArake kAryoMkI niSpatti hote hue bhI usa miTTI se ghaTakA nirmANa kadApi saMbhava nahIM hogaa| paM0 pravara ToDaramalajIke ukta kathanakA yaha bhI abhiprAya nahIM hai ki amuka miTThIse cUMki ghaTakA nirmANa honA hai, ataH usakI preraNAse kumbhakAra tadanukUla vyApAra karatA hai, kyoMki yaha bAta anubhavake virUddha hai / lokameM koI bhI vyakti kisI bhI kAryake karate samaya yaha anubhava nahIM karatA hai ki amuka vastuse cUMki amuka kArya niSpanna honA hai, isaliye merA vyApAra tadanukUla ho rahA hai| vaha to kAryotpattike avasara para kevala isanA hI jAnatA hai ki amuka vastuse cUMki amuka kArya sampanna ho sakatA hai aura saba isa AdhArapara yaha prayojanavaza tadanukUla vyApAra karane lagatA hai aura yahI kAraNa hai ki vastugata kArya yogyatAkA kadAvita ThIka ThIka jJAna na ho sakaneke kAraNa athavA svagata kArya kartRtvakI akuzalatAke kAraNa yA dUsarI sahakArI sAmagrIve ThIka Thoka anukUlatA na home athavA bASaka sAmagrIke upasthita ho jAne para anekoM bAra vyaktike hAthameM asaphalatA hI raha jAyA karatI hai| isase yaha niSkarSa nikalatA hai ki bhavitavyatA ho aura tadanukUla upAya kiye jAveM to vivakSita kArya kI siddhi niyamase hogI tathA bhavitavyatA ho lekina upAya na kiye jAve yA pratikUla upAya kiye jAveM to
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ 426 jayapura ( khAniyA ) tattvacarcA kAryakI siddhi nahIM hogI / isI taraha kAryakI siddhi ke liye upAya to kiye jAve lekina sadanukUla bhavitavyatA mahIM hai to bhI kAryakI siddhi nahIM hogii| alAvA isake yaha bhI vikalpa saMbhava hai ki bhavitavyatA ho, tadanukUla upAya bhI kiye jAyeM, lekina sAthameM bAdhaka sAmagrI bhI vahAM para vidyamAna ho to bhI kAryako siddhi nahIM hogii| isase yaha bAta spaSTa ho jAtI hai ki paMDita phUlacandra jo paM pravara ToDaramalajIke kathanase jo 'tAdazI Ayata buddhiH' ityAdi padmakA samarthana kara lenA cAhate haiM vaha ThIka nahIM hai| yadyapi paM0 pravara ToDaramalajIne apane ullikhita kathanameM yaha avazya likhA hai ki 'bahuri upAya bananA bhI apane AdhIma nAhIM bhavitavyake AdhIna hai' parantu isase bhI paM0 phUlacandrajIke isa abhiprAyakA samarthana nahIM hotA hai ki 'jo bhavitavyatA kAryakI janaka hai vaho bhavitadhyatA usa kAryameM kAraNabhUta buddhi, vyavasAya Adiko bhI janaka hai / ' hamAre isa kathanakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai ki paM. ToDaramalIka kathAma sAmAnyatayA veta- aura acetanahapa sabhI tarahake kAryoMkI upAdAna zaktiko nahIM grahaNa kiyA gayA hai, isaliye aisI bhavitavyatA jIvake pAriNAmika bhAvarUpa bhavyatva yA abhazyatva ho sakate haiM ayatrA kamake yathAsaMbhava udaya, upazama kSayopazama athavA kSayase prApta kAryAsaddhike anakala jIvako yogyatA ho sakatI hai| aba yahA~ para dhyAna isa bAta para denA hai ki mAna lIjiye-kisI vyaktima dhanI bananekI yogyatA hai lekina kevala yogyatAkA sabhASa honemAtrase to vaha vyavisa dhanI nahIM bana jAyegA / yahI kAraNa hai ki aisI mAnyatA jaina saMskRtikI nahIM hai, ata: jaina saMskRtiko mAnyatA ke anusAra usa vyaktiko dhanI bananeke liye apanI buddhikA tadnukUla upayoga karanA hogA, puruSArtha bhI usI jAtikA karanA hogA aura usameM tadanukUla anya sahakArI kAraNa bhI apekSita hoNge| yaha jo kahA jAtA hai ki usa vyaktimeM pAyo jAnevAlI dhanI bananekI yogyatA ho 'tArazI jAyate buddhiH' ityAdi padya ke Azayake anusAra buddhi, puruSArtha tathA anya sahakArI sAdhana-sAmagrIko saMgRhota kara legI to yaha kathana anubhavaviruddha hone ke kAraNa jaina saMskRti ke viruddha hai-nya bAta hama pahale ho spaSTa kara cake hai / itanA hone para bhI hama yaha mAnate haiM ki jaina saMskRtike atugAra bhI vyakti meM vRddhikA udbhava tadanukUla jJAnAvaraNako kSayopazamaya yogyatA ( bhavitavyatA ) kA hI kArya hai aura yahI bAta puruSArthake kahI jA sakatI hai ki vaha bhI tadanukUla karma ke kSayopazamarUpa bhavitavyatAkA hI kAya hai| isa liye paM0 pravara ToDaramalajIne jo yaha liyA hai ki 'upAya bananA apane AdhIna nAhIM, bhavitavyake AdhIna haivaha na to asaMgata hai aura na jaina saMskR like hI viruddha hai| kAraNa ki prANiyoMko arthasiddhi meM jo bhI buddhi, vyavasAya (puruSArtha) Adi upAya apekSita rahate haiM ve saba upAya apane apane anukUla jJAnAvaraNa Adike kSayopazama Adi rUpa bhavitavyatAke hI kArya huA karate haiN| isa prakAra yadi yahI dRSTi yadi 'tAzI jAyase buddhiH' ityAdi padmakA artha karane meM AnA lo jAve so phira isake sAtha bhI jana saMskRti meM mAnya kAraNavyavasthAkA koI virodha nahIM raha jAtA hai| antameM thor3A isa bAta para bhI vicAra karanA cAhiye ki yavi buddhi, vyavasAya Adi sabhI kAraNa kalApakI jananI yA saMgrAhikA vahI bhavitavyatA hai jo kAryako jananI hotI hai to isakA artha yaha huA ki hamArA kArya karanekA saMkalpa bhI usI bhavitavyatAke anukUla hI honA cAhiye / hamArI buddhi para, hamAre
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 6 aura usakA samAdhAna 427 padArtha para aura anya sahakArI sAvana sAmagrI para vo usa bhaviSyatAkA Adhipatya ho kevala hamAre saMkalpa para usakA Adhipatya na ho yaha bAta bahuta aTapaTI mAlUma par3atI hai| aura ho kucha jAtA hai yaha sthiti kadApi utpanna nahIM honA cAhiye / isa taraha manuSya cAhatA to kucha hai eka aura bhI artha 'vAdazI jAyate buddhiH' ityAdi pakA hotA hai vaha yaha hai ki jisa mArgake anukUla vastumeM upAdAna zakti huA karatI hai samajhadAra vyakti usa vastuse usI kAryako sampanna karane kI buddhi ( bhAganA ) kiyA karatA hai aura vaha puraSArtha (vyavasAya) bhI tadanukUla hI kiyA karatA hai tathA vaha yahA~ para tadanukUla hI anya sahAyaka sAdhana sAmagrIko juTAtA hai| isa taraha ukta padyakA yadi yaha artha svIkAra kara liyA jAya to bhI isake sAtha jaina saMskRtikI kAraNa vyavasthAkA virodha nahIM raha jAtA hai, lekina yaha bAta to nizcita samajhanA cAhiye ki 'khAzI jAyate buddhiH' ityAdi kA koI bhI artha kyoM na kara liyA jAya yadi vaha artha jaina saMskRti kI mAnyatA anukUla hogA to usase Apake bhavitavyatA se hI kAryako siddhi ho jAyA karatI hai nimitta vahA~ para akacikara ho rahA karate haiM isa matakI puSTi nahIM hogI aura jaisA artha Apane ukta padmakA kiyA hai yadi use hI pakSakA sahI artha mAnA jAya to jaina saMskRtika mAnyatA viruddha hone ke kAraNa usakA Apake dvArA pramANarUpase upayoga karanA anucita mAnA jaaygaa| kucha vicAraNIya bAteM jisa prakAra strI apane garbhAzaya meM garbhadhAraNa karake saMtAna utpanna karatI hai, parantu usa garbhake dhAraNa karaneke liye puruSakA nimitta usako anivArya Avazyaka hotA hai| satI vidhavA aura avadhyA strI isa kAraNa santAna utpanna nahIM kara sakatI, kyoMki usako kA nimita nahIM miltaa| upAdAnake andara ananta zaktiyA~ vidyamAna hai aura jaba jisa zakti ke vikAsa ke yogya nimitta mila jAte haiM taba vaha zakti vikAsako prApta ho jAtI hai| rasoiyA parameM gehUM kA ATA mAr3a kara rakhe hue haiN| bhojana karanevAle kI icchAnusAra vaha usI se kabhI roTI banAtA hai, kabhI pur3I banAtA hai aura kabhI parAyA banAtA hai| rasoiyA ina saba cIjoM ko barAbara AvazyakatAnusAra dala-badala kara banAtA malA jAtA / bhojana karanevAle bhojana bhI karate jAte hai| ukta roTI, pur3I aura parATheke nimitta yathAyogya alagaalaga bhI haiM aura eka bhI haiN| yahA~ para vicAraNIya bAta nAnA zaktiyoM kI hai ki jitanA gehU~ posA gayA vaha eka hI cakkIle posA gayA aura usa sampUrNa Ase pratyeka dAnekA aMza samA gayA aura sabhI ghATeko pAnI DAlakara mAra diyA gyaa| isa taraha ke pratyeka dAnekA aMza roTImeM pahu~cA, pur3ImeM pahuMcA aura parAmameM bhI pahuMcA isase siddha huA ki ke pratyeka dAne roTI banane kI zakti pI er3I zakti thI, aura parAThA banane kI zakti thii| vikAsa usakI usa zaktikA huA jisake vikAsa ke liye rasoiyAkI icchAzakti, buddhizakti aura zramazaktikA yoga prApta huA / Apa logoMko saravaca Aye praznoMkA utsarata hai vaha na to kevala AtmA dvArA likhA jA sakatA hai, kyoMki AtmA svayaM azarIrI hai| usake hAtha, paira, A~kha, aMga-ugAMga nahIM hai| isI taraha praznoMkA uttara ke liye jahA~ Apako hAtha, AMkha Adi zarIrake avayavoMkI AvazyakatA hai vahA~ unake sAtha prakAza, lekhanI, syAhI, kAgaja Adi bAhya sAdhanoM kI bhI AvazyakatA hai| inameM se Avazyaka kisI eka
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 428 jayapura (khAniyA) tattvacarcA sAdhanako kamI raha jAya to praznoMkA uttara nahIM likhA jA skegaa| isake sivAya visana karanevAle pratibandhaka kAraNoM kA abhAva bhI milanA cAhiye, rAtrima likhate samaya bijalo phaila ho jAve, dIpaka bujha jAve, zarIrameM bhayAnaka vedamA utpanna ho jAye to praznoMkA uttara likhanA asaMbhava ho jAyagA / manuSya jaba paidala calatA hai to usakI gati dhImI hotI hai, jada vaha tAMge para savAra hokara yAtrA karatA hai taba vaha apane lakSya para jaldI pahuMca jAtA hai, jaba vaha sAikalase jAtA hai to tAMgekI apekSA aura bhI zona apane lakSya para pahuMca jAtA hai / dUravartI nagarameM pahuMcane ke liye vaha relagAr3Ise jAtA hai taba aura zIghra pahuMca jAtA hai| yadi aura bhI zoghra pahu~canakI icchA hotI hai to vaha moTara dvArA saphara karatA hai aura atyanta zIghra pahu~cane ke liye havAI jahAjakA bhI upayoga karatA hai| svargIya samrATa paMcamajArja san 1912 meM iMmalaiMDase dillo Aye the taba havAI jahAja nahIM the, ataH samudrI jahAjameM baiTha kara Aye the aura eka mAsa meM bhArata pahuMce the| abhI 2.3 varSa pahale jaba unakI pautrI sAmrAjJI elajAvetha bhArata Ayo taba ghe eka hI dina meM havAI jahAja dvArA iMgalaiNDase bhArata pahuMca gayI thii| kucha samaya bAda jaba atisvana ( supara sonika) vimAna cAla ho jAyeMge taba landanase dillIkI yAtrA 4-5 ghaMTe kI raha jaaygii| Aja amerikA aura rUsa meM caMdramA para pahuMcane kI hor3a lagI huI hai / upAdAna apane vikAsa meM nimittoMke kitane adhIna hai isakA patA upayUmata udAharaNAH saha meM laga jAtA hai| mudgarAdigyApArAnantaraM kAryotpAdavat kAraNavinAvAsyApi pratIteH, vinayo ghaTa utpannAni kapAlAnIti vyavahAra yasadbhAvAt-aSTasahasrI pRSTha 200 kArikA 53 artha--mugara Adike vyApArake anantara ghaTakA vinAza aura kapAloMkA utpAda hotA huA dekhA jAtA hai| yahA~ para isanA Azaya lenA hai ki mudgarako ghaTake vinAza aura kapAloMke utpAdameM nimittatA svIkAra kI gayI hai / Age aSTasahanI pRSTha 200 para hI likhA hai : tasmAdayaM vinAzahenurbhAvamabhAvIkarotIti na punarakiMciskaraH / artha-isaliye ghaTavinAzakA hetubhUta mudgara bhAvAtmaka padArthako abhAvAtmaka banA detA hai to ise akicitkara kase kahA jA sakatA hai ? isa kathanase nimittakAraNakI akicitkaratAkA spaSTa khaNDana ho jAtA hai| isase sambandha rakhanevAlA rahatasA vivecana aura AgamapramANa prazna saMkhyA 1,5,8,10,11,aura 17 meM bhI mileNge| ataH kRpayA vahA~ para dekhanekA kaSTa kiijiyegaa|
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 6 aura usakA samAdhAna maMgalaM bhagavAna vIro maMgalaM gautamo gnnii| maMgalaM kundakundAryoM jainadharmo 'stu maMgalam // zaMkA 6 mUla prazna 6-upAdAnakI kAryarUpa pariNati meM nimina kAraNa sahAyaka hotA hai yA nahIM ? pratizaMkA 3 kA samAdhAna isa praznakA pahalI bAra uttara dete hue hamane tatvArthazlokavArtika a. 5 sU0 1610 410 phe AdhArase yaha spaSTa kara diyA thA ki 'nizcaya nayase pratyeka dravyake utpAdAdika visasA hokara bhI vyavahAra nayase hI ve sahetuka pratIta hote haiM / isa para pratizaMkA 2 upasthita karate hue apara pasane kAryameM yogya dvAzaktiko antaraMga kAraNa aura balAdhAna rAhAyakako bahiraMga kAraNa batalAkara likhA thA ki-'jaba jaba zakti vyaktirUpase AtI hai taba taba nimittakI sahAyatAse hI pAtI hai| isI silasila meM apara pakSane apane pakSake samarthana meM mIniyaSTilaga sthita sivirama aneka bAteM likhakara aura kucha AgamaramANa upasthita kara usake bAda likhA thA ki 'padArthameM kriyAkI zakti hai aura vaha rahegI, kintu padArtha kriyA tabhI karegA jaba bahiraMga kAraNa mileNge| jaba taka bahiraMga kAraNa nahIM mileMge vaha kriyA nahIM kara sakatA, arthAt usakI dAkti vyaktirUpameM nahIM A sakatI, jisake dvArA zakti kapakti rUpameM AtI hai yA jisake binA zakti vyakti rUpameM nahIM A sakatI vahI bahiraMga kAraNa yA nimitta kAraNa hai yA yahI balAdhAna nimita hai| Age apara pakSane paramatameM prasiddha bharata munike nATya-zAstrameM likhe gaye rasake lakSaNako pramANa rUpameM upasthita kara yaha bhI likhA thA ki 'isase spaSTa hai ki mAnava hRzya meM vibhinna prakArake rasoMkI utpatti hI bahiraMga sAdhanoM kI dena hai|' Adi / isa prakAra apara pakSane apanI nakta pratizaMkAmeM yaha siddha karanekA prayatna kiyA thA ki jaba bhI kAryake yogya dravyazakti kAryarUpa hotI hai saba vaha bahiraMga sAdhanoMka dvArA hI kAryarUpa pariNamatI hai anyathA nahIM / apara pakSane isa pratizaMkA dvArA apane pakSake samarthana meM vaidika dharmAnuyAyI bharatamunikA eka aisA bhI pramANa AgamarUpameM upasthita kiyA hai jise Agama nahIM mAnA jA sakatA / mAlUma par3atA hai ki apara pakSa isa sImAko mAnane ke liye bhI taiyAra nahIM hai ki iTa viSayakI puSTi meM mUla paramparAke anurUpa AcAryoM dvArA nibaddha kiye gaye zAstroMke hI pramANa diye jAya / yahI kAraNa hai ki kahIM usakI orase laukika pramANa dekara apane viSayakI puSTi karane kA prayatna kiyA gayA hai aura kahIM use baijJAnika dRSTikoNa batalAkara apane viSayako puSTa kiyA hai| hama nahIM kaha sakate ki apara panane Ane pazake samarthana ke liye yaha mArga kyoM apanAyA hai, jaba ki Agamase pratyeka viSayakA mamucita uttara prApta kiyA jA sakatA hai| hama apanA dvitIya uttara likhate samaya ina saba bAtoM meM to nahIM gaye / gAtra Agama pramANoMke AdhAra se punaH yaha siddha kiyA ki upAdAna kevala dravyazakti na hokara anantara pUrva paryAyayukta vyakA nAma upAdAna hai| vaha kisIke dvArA pariNamAyA na jA kara svayaM apane kAryako karatA hai aura jaba vaha apane kAryako karatA hai taba anya bAhya sAmagrI usameM nimitta hotI hai| usa uttarameM hamane yaha bhI spaSTa kara diyA hai ki AgamameM bAhya sAmagrIko nimitta aura kAryakArI vyavahAra
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayapura (khAniyA ) tatvacarcA nayakI apecA batalAyA gayA hai 1 aura aMtameM bhaTTAkalaMkadevake dvArA pratipAdita 'tArazI jAyate buddhiH' ityAdi kArikA upasthita kara yaha siddha kara diyA hai ki bhavitavyatAke anusAra buddhi hotI hai, vaisA hI prayatna hotA hai aura sahAyaka bhI usIke anurUpa milate haiN| kintu jAna par3atA hai ki apara paca Agamika kArya-kAraNapaddhatimeM apane pakSakA samarthana nahIM samajhatA / usa pakSakA yaha dASTakoNa pAMcaveM prazna para upasthita kI gaI pratizaMkA 3 se bilakula spaSTa ho jAtA hai| vahAM sa pakSa ne kevala zAmakI apekSA Agama pratipAdita hamAre abhiprAyako svIkAra karake bhI tajJAnako apekSA vivAdako nayA moSTa dete hue likhA hai ki 'bhagavAna ke jJAnameM jisa kAla meM jisa vastukA jaisA pariNamana jhalakA hai vaha usI prakAra hogA / pratyeka samyagdRSTikI aimI hI zraddhA holI hai / isalie phevalajJAna ke viSayake anusAra to sabhI kArya niyata kramase hI hote hai aura samyagdRSTi jIva zraddhA bhI aisI hI rakhatA hai| kintu zrutajJAnIke itane mAtrase saba samasyAeM hala nahIM ho jAtI, isalie zutajJAnake viSayake anusAra kucha kArya niyata kramase bhI hote haiM aura kucha kArya aniyata kamase bhI hote hai aisA banekAnta hI Thoka hai|' ___ apara 1kSa dvArA pAMcaveM praznapara pratizaMkA 3 jisa AdhArapara upasthita kI gaI hai usakA yaha sAra hai| isase apara pakSakA aisA kahanA mAlUma par3atA hai ki apara pakSa pratyeka vastuko anekAntasvarUpa mAtra apane mAne hue zrutamAnako apekSA hI mAnanA cAhatA hai, kevalajJAnako apekSA nhiiN| dUsarI bAta yaha bhI mAlUma hotI hai ki sabhI dravyoM ke sabhI kArya hAtI hai| gahamara kevalajJAna unako usI rUpameM jAnatA hai| parantu apara pakSake zratajJAnameM be usa rUpameM nahIM jhalakate / mAtra isIlie kucha kArya niyatakramase hote hue pratIta hote hai aura kucha kArya aniyasakramase hote hue pratIta hote hai / ukta vastaSpameM aparapakSane kaunasA zrutalAna liyA hai-laukika dhrutajJAna yA samyaka zraddhAnusArI samyaka tajJAna ? isakA usakI orase ukta pratizaMkAmeM yadyapi koI spaSTIkaraNa nahIM kiyA gayA hai| kintu sabhya zraddhA vihIna jo zrutajJAna hogA vaha laukipha hI hogA yaha spaSTa hai / ___jahA~ taka prakRta pratizaMkAse sambandha hai so usameM bhI apara pakSakA vahI dRSTikoNa kArya kara rahA hai| ise upasthita karate hue apara pakSane pahale to nimittakAraNatA vyavahAranayase hai' ise svIkAra kara liyA hai, kintu yahA~ byavahAra zabdakA dAya kyA hai isameM use vivAda hai| hama apane pichale uttarameM bRhadAvyasaMgraha gAthA 8 kA usaraNa dekara prakRtameM byavahArakA artha asadbhuta vyavahAra hai yaha bAgama pramANake sAtha batalA Aye hai, parantu apara pakSa yaha kahakara ki hama vyavahArakA artha kalpanAropita karate haiM, murUpa viSayase vicArakoMkI dRSTi haTAnA cAhatA hai| 1. vyavahAranaya aura usakA viSaya jaisA ki yahAM kI gaI sUcanAse jJAta hotA hai, apara pakSane vyavahAra aura nizcaya ina donoM zabdoMkA pRSak pRthak sthala para prakaraNAnusAra kyA artha iSTa hai isakA vicAra prazna 17 kI pratizaMkA meM kiyA hai so isa viSayapara to vizeSa vicAra hama vahIM kreNge| mAtra prakRti meM prakaraNAnasAra usakI orase isa pratizaMkAmeM jo vyavahAranaya aura nizcayanayake lakSaNa svIkAra kie gae hai ve yathArtha na hokara kalpamAropita kaise hai isakA yahA~ sarva-prathama vicAra avazya kara lenA cAhate hai| isase prakRtameM vyavahArarUpa artha aura nizcaya rUpa artha kyA honA cAhie isakA bhI yathArtha bodha ho jAyegA / apara pakSane vyavahAranaya aura nizcayanayakA lakSaNa karate hue likhA hai
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA hai aura usakA samAdhAna piyarUpa asA vyavahAra arthakA pratigAdaka vacana vyavahAranaya aura vyavahArarUpa arthasApekSa nizcayarUpa arthakA pratipAdaka vacana nizcanaya kahalAne yogya hai| isI prakAra nizcayarUpa arthasApekSa vyavahArarUpa dharmakA jJApaka jJAna vyavahAranaya aura vyavahArA arthasApekSa nizcayarUpa arthakA jJApaka jJAna nizcayanaya kahalAne yogya hai| pahile donoM vacananayake aura dUsare donoM zAnanayake bheda jAnanA caahie|' yaha apara pakSadvArA upasthita kiye gaye vyavahAranaya aura nizcayanavake lakSaNa haiN| kintu ina lakSaNoMkI puSTimeM koI AgamapramANa apara pakSane nahIM diyA hai| inakA sAMgopAMga vicAra karate hae sarvaprathama hama AcAryone vyavahArapadakA kyA artha svIkAra kiyA hai isa bAta para dRSTipAta karate haiM / pAlApaparatimeM vyavahArapadakA artha karate hue likhA hai __ anyatra prasiddhasya dharmasyAnyana samAropaNamasadbhUtavyavahAraH / asadbhutavyavahAra evopacAraH, upacArA6SyupacAraM yaH karoti sa upacaritAsadbhUtavyavahAraH / guNiguNinoH paryAya paryAyiNoH svamAvasvabhAvinoH kAraNa-kArakigAbhedaH sadrvyavahArasthAvaH / dravye dRzyopacAraH paryAye paryAyopacAraH guNe guNopacAraH, dravye guNopacAraH, paryAyopacAraH guNe yopacAraH guNe pAryopacAraH paryAye imyopacAra: paryAye guNopacAra iti navavidho'sadbhutamyavahArasyArthI draSTavyaH / artha-anyatra prasiddha dharmakA anyatra Aropa karanA asadbhatavyavahAra hai| asadamRta vyavahArakA nAma ho upacAra hai / upacArake bAda bhI upacArako jo karatA hai vaha upacarisAsadbhutamyavahAra hai| guNa-guNIkA paryAva-paryAyIkA, stramAva-svabhAvavAn kA aura kAraka-kArakavAnkA bheda sadbhUtavyahArakA artha hai| damya meM dravyakA upacAra, paryAya meM paryAyakA upacAra, guNameM guNakA upacAra, dravyameM guNakA upacAra, drA paryAyakA upacAra, guNameM dravyakA upacAra, guNameM paryAyakA upacAra, paryAya meM dravyakA upacAra aura paryAyameM guNakA upacAra isa taraha nau prakArakA asa tavyavahArakA artha jAnanA caahie| yaha AlApapaddhatikA vacana hai| isameM asadabhUtavyavahArarUpa artha upacarita asadbhUtavyavahArarUpa artha aura sadbhUtanyavahArarUpa artha kyA hai isakA spaSTa zabdoMmeM nirdeza kiyA gayA hai aura sAtha meM yaha bhI batalA diyA gayA hai ki asadbhatavyavahArakA nAma hI upacAra hai| yahA~ satamyavahArarUpa ase prayojana nahIM hai| isalie saddhatavyavahArarUpa arthako AgamatramANake sAtha spaSTa karate haiM ghRtakumbhAbhidhAne'pi kumbho dhRtamayo na cet / jIvo varNAdimajjIbajalpane'pi na sanmayaH // 40 // ghIkA ghar3A kahane para bhI ghar3A dhImaya nahIM hai, usI prakAra jIva vargAdimAn hai aisA kahane para bhI jIva varNAdimAna nahIM hai| yahA~ ghar3e meM ghI rakhA hai, ataeva ghIkA saMyoga dekhakara vyabahArI jana use dhokA ghar3A kahate haiM, yaha asadbhuta vyavahArakA udAharaNa hai| yadi koI azAno jIva itane mApase ghar3e ko miTTokA na samajhakara use yathArtharUpameM ghokA hI samajhane lage to usakI aigI samajhako mithpA hI kahA jaayegaa| ghaDe to bahasa prakArake hote hai aura unameM nAnA vastue~ bharI rahatI hai| ataeva loka meM anya bastuoMse bhare hue ghar3oMkA vAraNa karane ke lie vivakSita vastuke AlaMba nase isa prakArakA vyavahAra kiyA jAtA hai| jo vyavahAra upacarisa honepara bhI saprayojana honeke kAraNa lokameM grAhya mAnA jAtA hai aura laukika janoMko paramArthakA jJAna karAneke lie AgamameM bhI ise svIkAra kiyA gayA hai| spaSTa hai ki yadi
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ 432 jayapura (khAniyA) tatvacarcA aise vyavahAramai nizcayakA jJAna ho to hI isa prakArakA vyavahAra karanA upayogI hai / isI bAtako spaSTa karate hue anagAradharmAmRta adhyAya ekameM kahA hai-- kAyA vastuno bhinnA yena nizcayasiddhaye / sAdhyantai vyavahAro'sau nizcayastadabhedaraka // 102 // jisase nizcayakI prasiddhi ke lie vastu se bhinna kattI Adika jAne jAte haiM yaha vyavahAra hai aura una kartA Adikako vastuse abhinna pratipatti kA nAma nizcaya hai // 102 / / yaha AgamapramANa hai / isameM spaSTa batalAyA gayA hai ki jisase nizvayako siddhi ho usIkA nAma vyavahAra hai aura isI lie upacarita hone para bhI AgamameM vaha svIkAra kiyA gayA hai| isa tathyako dhyAna meM rakhakara jaba hama nimitta-naimittika sambandhake Upara dRSTipAta karate haiM to hameM isa bAta samajhane meM dera nahIM lagatI ki upAdAna kAraNase bhinna anya vastumeM kiyA gayA nimitta vyavahAra asadabhata hone ke kAraNa upacarita kyoM mAnA gayA hai ! yahA~ jisa vastumai nimitta vyavahAra kiyA gayA hai vaha anya dravyake vivakSita kAryakA yathArtha kAraNa to nahIM hai phira bhI usako usa kAryake upAdAnakAraNake sAtha kAlapratyAsattirUpa bAhya vyApti avazya hai aura isI kAraNa upAdAnameM rahanevAlA jo kAraNa dharma, usakI siddhi isake dvArA ho jAtI hai, isIlie isa bAhya vastumeM bhI nimitta arthAt kAraNa dharmakA upacAra kara liyA jAtA hai| yahI upacAra asadbhUta vyavahArakA artha hai aura jo jJAna aise aryako jAnatA hai usa jJAnako adbhUta vyavahAranaya kahate haiM / yaha asadbhuta vyavahAranayakA tAtparya hai| yaha to prathama upacAra hubhA / aba yadi upAdAnabhUta vastumaiM rahanevAle kartA Adi dharmAkA nimittarUpase svIkRta anya vastumai Aropa kiyA jAtA hai to aisA eka upacArake bAda bhI punaH uso vastumaiM kiyA gayA upacArarUpa artha upacarita asadbhUta vyavahAranayakA viSaya hogaa| AvArya kundakundane sAmAnyatayA samayasAra gAyA 105 meM isI upacarita asadbhuta vyavahArakA nirdeza kiyA hai, kintu yahA~ isanA vizeSa jAnanA cAhie ki jIvakA aura karmoM kA nimitta-namittikasambandharUpase pahalese hI saMzleSa sambandha calA prA rahA hai, isalie jIvake rAga-dveSa Adi pariNAmoMko nimittakara jo karmabandha hotA hai vahA~ jIvake pariNAmoM meM karmoko karanerUpa kartAdharmakA upacAra ho mukhya hai| prataeva jIvane karmoko kiyA aisA kahanA anupacArita asadbhuta vyavahAra hI hogaa| samayasAra gAthA 105 meM isI abhiprAyakI mukhyatAse upacAra zabdakA prayoga huA hai| tAtparya yaha hai ki jahA~ para saMzleSa sambandha nahIM hai vahA~ to eka vastuke kartA Adi dharmakA dUsarI vastumeM Aropa karanekA nAma upacarita asadbhUtavyavahAra hai aura jahA~ para nimitta naimittikabhAvase paraspara saMzleSasambandha hai vahA~ para eka vastuke karttA Adi dharmakA dUsarI vastu meM Aropa karanekA nAma anuracarita asadbhUtavyavahAra hai / unca arthako spaSTa karate hue bRdravyasaMgraha gAthA AThameM likhA hai manovacanakAyavyApArakriyArahitanija zuvAtmatattvabhAvanAzUnyaH sannanupaJcaritAsadbhUtanyavahAreNa jJAnAvaraNAdivabyakarmaNAmAdizabdenaudArikavaikriyikAhArakatrayAhArAdiSaTparyAptiyogyapudgalapiNDarUpanokarmaNA tathaivopacaritAsadbhutanyavahAreNa pahirSiSadhaTapaTAdInAM ca kartA bhavati / mana bacana aura kAyake vyApArase honevAlI kriyAse rahita aisA jo nija zudhAtmatattva usako
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ zakA 6 aura usakA samAdhAna bhAvanAse rahita huA yaha jIva anupacarisa asadbhuta vyavahArakI apekSA jJAnAbaraNAvi dravyakarmoMkA Adi zabdase audArika, vaikriyika aura AhAraka tona zarIra aura AhAra Adi chaha paryAptiyoMke yogya pudgala piNDakA nokarmoMkA tathA upacarita asadbhUta vyavahAranayakI apekSA bAhma viSaya ghaTa-paTa AdikA kartA hotA hai| yahI prazna yaha hai ki jisameM kisI dUsarI vastu yA usake guNa-dharmakA upacAra kiyA jAtA hai usameM tadanurUpa koI na koI dharma avazya honA cAhie, anyathA usa vastumeM kiso dUsarI vastukA yA usake guNa-dharmakA upacAra karanA nahIM bana sakatA? udAharaNArma usI bAlakama siMhakA upacAra karake use siMha kahA jA sakatA hai jima bAlaka siMhake samAna kisI aMzameM krorya aura zaurya Adi guNa dekheM jAte haiN| so isakA samAdhAna yaha hai ki jisa vastu meM nimitta vyavahAra kiyA jAtA hai yA nimitta mAnakara phartA Adi vyavahAra kiyA jAtA hai usa vastRmeM svayaM upAdAna hokara kiye gaye apane kAryako apekSA yathArtha kAraNa dharma bhI pAyA jAtA hai aura yathArtha kA Adi dharma bhI pAye jAte haiM, isalie usameM anya vastuke kAryako apekA kAraNa dharma aura kartA Adi dharmoMkA upacAra karane meM koI bAdhA nahIM aatii| yaha vastusthiti hai, isako dhyAna rakhakara ho prakRtama vyavahArakA kyA artha hai isakA nirNaya karanA caahie| jisakA vizeSa vicAra hamane pUrva kiyA hI hai| -tattvArthavAtika a0 1 sU0 5 vArtika 25 2. samyaka nizcayanaya aura usakA viSaya yaha to samyak vyavahArarUpa artha aura use grahaNa karanevAle samyak mayakA khulAmA hai| aba prakRtama nizcayarUpa artha aura usako grahaNa karanevAle nayakA khulAsA karate haiM pratyeka vastu utpAda-vyaya-dhaumyasvabhAva honeke kAraNa jase svabhAvase dhovya hai vaise hI svabhAvase utpAda-vyayasvabhAvavAlI bhI hai| isI tathyako spaSTa karate hae AptamImAMsA meM svAmI samantabhadra likhate haiM na sAmAnyAtmanodeti ma vyeti vyakamambayAt / myetyudeti vizeSAce sahakatrodayAdi sat // 57|| hai bhagavana ! Apake matameM sata apane sAmAnya svabhAvakI apekSA na to utpanna hotA hai aura na anvaya dhamakI apekSA vyayako hI prApta hotA hai| phira bhI usakA utpAda aura vyaya hotA hai so yaha paryAya kI apekSA ho jAnanA cAhie, isalie sat eka ho vastumeM utpAdAdi tInahA hai yaha siddha hotA hai| isa prakAra pratyeka vastuke svabhAvase dhaukA hokara bhI utpAda-dhyayarUpa siddha hone para yahAM yaha vicAra karanA hai ki yaha utpAda-vyaya svayaMkRta hai yA parakRta hai yA ubhayakRta hai? parakRta to ho hI nahIM sakatA, kyoMki donoMkI eka sattA nahIM hai / bhinna sattA hokara bhI usase dUsarI vastu meM pariNamanalapa kArya mAnane para paraspara virodha AtA hai, kyoMki bhinna sattA hone ke kAraNa usase bhinna para sattAmeM kAryako kiyA jAnA nahIM bana sakatA aura apanese bhinna para sasAmeM kArya karanA svIkAra karane para donoMko bhinna sattA nahIM bana sktii| yahI kAraNa hai ki AcAryole sarvatra nizcayase eka dravya yA usake guNadharmako dUsare Thapa yA usake guNadharmake kAryakA vAstavika kartA svIkAra nahIM kiyA hai| dUsare drazyakA vaha utpAda-vyaya ubhayakRta bhI nahIM ho sakatA, kyoMki koI bhI kArya jaba parakRta nahIM siddha hotA, aiso avasthAmeM vaha ubhayakRta to middha ho hI nahIM sktaa| ataeva paramArthase pratyeka kArya svayaMkRta hI hotA hai aisA yahA~ nizcaya karanA caahiye| isa
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayapura (khAniyA ) tattvacarcA prakAra pratyeka kAryake svayaMkRta siddha hone para usameM apane-apane kAryoMkI apekSA vAstavika kAraNadharma aura kartA Adi dhauMko bhI siddhi ho jAtI hai| pratyeka dravyameM kartA Adi dharma vAstadhika hai isakA spaSTIkaraNa karate hue sarvArthasiddhi 0 1 sU01 meM likhA hai : pazyati dRzyate'nena dRSTimAnaM vA darzanam / jAnApti jJAyate'nena jJAttimAtra vA jJAnam / cati ghayate'nena caraNamA vA cAritram / nanne sa evaM kartA sa eva karaNamityAyAtam, saca viruddham ! satyam , svapariNAma-pariNAminomaeNdaSvikSAyAM sathAmidhAnAt / athA gnidahatIndhanaM dAhapariNAmena / uktaH kAdisAdhanabhAva: paryAya-paryAyiNorekAnekaranaM pratyanekAntopapattI svAtantrya-pAstannyavivakSopapatrekasmiyIna minI sannI disyiAyAH kAdisAdhanabhAvavat / jo dekhatA hai, jisake dvArA dekhA jAtA hai yA dekhanAmAtra darzana hai| jo jAnatA hai, jisake dvArA jAnA jAtA hai yA jAnanAmAtra jJAna hai tathA jo AcaraNa karatA hai jisake dvArA AcaraNa kiyA jAtA hai yA AcaraNa karanAmAtra cAritra hai| zaMkA-isa prakAra yahI kartI aura vahI karaNa yaha prApta huA aura vaha viruddha hai? rAmAdhAna-satya hai / svapariNAma aura pariNAmIko bhedavivakSA meM baisA kathana kiyA gayA hai| jaise agni dAhapariNAmake dvArA iMghanako jalAtI hai| paryAya aura paryAyI meM ekatva aura anekatvake prati anekAnta honepara svAtantrya aura pAratantraya kI vivakSA kI jAnese eka hI arthameM kahA gayA kartA Adi sAdhanabhASa virodhako prApta nahIM hotaa| jaise agnimeM dahanAdi kriyAkI apekSA kAdi sAdhanabhAva bana jAtA hai| isI tathyako spaSTa karate hue pravacanasAra gAyA 16 meM kahA hai : taha so laddhasahAvI sacaNhU sabalogapadimAhido / bhUdo sayamevAdA havadi sayaMbhU ti Nihilo // 16 // isa prakAra vaha AtmA svabhAvako prApta sarvajJa aura sarva lokake adhipatiyoMhArA pUjita svayameva hotA huA svayaMbhU hai aisA jinendradeva ne kahA hai // 16 // yadyapi isa gAthAmeM mAtra eka nizcaya kartAkA nirdeza hai aisA pratIta hotA hai, parantu gAthAmeM AyA huA 'svayameva' pada nizcayarUpa chahoM kArakoko sUcita karatA hai| yahI kAraNa hai ki AcArya amRtacandra aura AcArya jayasenane apanI-apanI TIkAmeM nizcavarUpa chahI kArakoMkA nirdeza diyA hai| apanI-apanI TIkAke antameM ukta donoM AcArya kramazaH likhate hai : 1. ato na nizcayataH pareNa sahAtmanaH kArakatvasambandho'sti, ataH zuddhAtmasvabhAvahAbhAya sAmagrImArgappacyagratayA paratantrairbhUyate / / 1. isalie nizvayase parake sAtha AtmAkA kArakarUpa sambandha nahIM hai, jisase ki zuddhAtmasvabhAvakI prAptike lie sAmagrI hU~Dhane kI vyagratAse jItra paratantra hote haiN| 2. ityabhedaSadakArakIrUpeNa svataH eva pariNamamANaH khanayamAtmA paramAtmasvabhASakevalajJAnotpattiprastAle yatI bhinnakAraka nApekSate tataH svayaMbhUrbhavatIti bhaassaayH| 2. isa prakAra abheda SaTkArakarUpase svataH hI pariNamana karatA huA yaha AtmA paramAtmasvabhAva kevalajJAnako utpattike prastAva meM yataH bhinna kArakakI apekSA nahIM karatA, ataH svayaMbhU hotA hai|
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 6 aura usakA samAdhAna 435 ukta donoM bhAcAryo ukta ullekhoMse jahAM yaha jJAta hotA hai ki mizcayase eka dravyakA dUsare drabyake sAtha kisI prakArakA kAraka sambandha nahIM hai vahA~ yaha bhI jJAta hotA hai ki pratyeka dravyameM svabhAva paryAyakI utpatti kArakAntara nirapekSa ekamAtra nizcaya SaTkArakoMke Alambanase hI hotI hai| isase yaha bhI phalita ho jAtA hai ki jahA~para isa jIvake vikalpameM parakI apekSA hotI hai vahA~para rAgAdi vibhAva-paryAyakI utpatti hotI hai| sAtha hI tayyarUpa meM yahA~ itanA aura samajha lenA cAhie ki pratyeka dravya aura unake guNa tathA paryAyoMkA svarUpa paraspara sApekSa na hokara svata:siddha hotA hai| mAtra inakA vyavahAra hI paraspara sApekSa kiyA jAtA hai / yadi inake svarUpa para sA mAnA jAne lagese pAka bhI astitva nahIM chana sakatA / yahA~ jisa tathyakA nirdeza prakhya, guNa aura paryAyako lakSya meM rakhakara kiyA hai vahI tathya kartatvAdi dhamoMke viSaya meM bhI jAna lenA cAhie / yadyapi paryAyeM svakAlake sivAya anya kAlameM kathaMcit asat hotI haiM, isalie paryAyAthika nayase unameM paraspara vyatireka dikhalAne ke abhiprAyavaza unakI utpatti meM kArakoMkA vyApAra svIkAra kiyA gayA hai yaha ThIka hai / parantu isakA yaha artha nahIM ki apane-apane kAla meM unakA vaha svarUpa kisI anyase jAyamAna huA hai, kyoMki utpAdAdi trirUpamayatA yaha pratyeka dravyakA svataHsiddha svakhya hai, anyaNa baha dravyakA svarUpa nahIM bana sakatA / isa prakAra vastuke svarUpa aura usameM rahanevAle kartA Adi dharmoM kI apekSA vicAra karanepara pratyeka vastukA svarUpa aura kartA Adi dharma nizcayarUpa pramANita hote haiM aura unako jAnanevAlA jJAna nizcaya naya saMjJAko prApta hotA hai| nizcayanayake kathana meM abhedakI mukhyatA hai itanA yahI vizeSa samajhanA caahie| isa prakAra nizcaya aura vyavahArarUpa artha kyA hai, tathA unheM grahaNa karanevAle nayoMkA svarUpa kyA hai isa bAta kA pravRta meM hamane jo pramANa sahita vivecana kiyA hai, usI viSayako spaSTa karate hue paMDitaprabara ToharamalajI apane mokSamArgaprakAzakameM likhate haiM tahA~ jina Agama vipa nizcaya-pyavahArarUpa varNana hai| tina viSai yathArthakA nAma nizcaya hai, upacArakA nAma vyavahAra hai| -adhikAra pRSTa 287 vyavahAra abhUtArya hai| satya svarUpako na nirUpa hai| kisI apekSA upacArakari anyathA nirUpa hai| bahuri zuncha naya jo nizcaya hai so bhUtArtha hai, jaisA vastukA svarUpa hai taisA nirUpai hai| -adhikAra pRSTha 319 eka hI dravyake bhASako tisa svarUpa hI nirUpaNa karanA so nizcayanaya hai| upacArakari sisa samyake bhAvako anya ThAke bhAdasvarUpa nirUpaNa karanA so vyavahAra hai| --adhikAra pRSTa 369 3. nizcayamayamai vyavahArarUpa arthako sApekSatAkA niSedha isa prakAra nizcayanaya, vyavahAranaya aura unake viSayoMkA prakRtameM upayogI nirUpaNa karake tatkAla unakI paraspara sApekSatA evaM nirapekSatAke vidhayameM vicAra karate hai| AptamImAMsA kArikA 108 meM pratyeka vastuko anekAnta svarUpa na mAlakara sarvathA sadrUpa yA sarvathA asadrUpa, sarvathA nitya yA sarvathA anitya Adi
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayapura (khAniyA) tasvacarcA mAnanepara unako grahaNa karanevAlA natrajJAna mithyA kaise hai aura kaJcitarUpa una dharmoM dvArA vaktuko grahaNa karanevAlA nayajJAna samIcIna kaise hai isakA vicAra kiyA gayA hai / tAtparya yaha hai ki pratyeka vastu paraspara viruddha aneka dharmavAlI honepara bhI jo naya dusare dharmakI apekSA kiye binA mAtra eka dharmasvarUpa vastUko svIkAra karatA hai vaha naya midhyAnaya mAnA gayA hai| aura jo naya itara dharmasApekSa eka dharma dvArA vastuko grahaNa karatA hai vaha samyaka taya mAnA gayA hai| yaha vastusthiti hai| isake prakAzameM prakRtameM vicAra karanepara vidita hotA hai ki pratyeka vastuma jo kartA Adi aneka kAraka dharma hai ye vastuse dhyApika nayako apekSA abhinna hai, kyoMki jo 'dravyako sasA hai vahI una dhaukI sattA hai| ataeva abhevarUpase vastuko paNa karanevAlA jo naya hai vaha nizcayanaya hai| tathA saMjJA, prayojana aura lakSaNa AdivI apekSA bheda upajAkara ina dharmoM dvArA yastuko grahaNa karanevAlA jo naya hai vaha sadabhUta vyavahAramaya hai| isa prakAra eka hI vastu, kaJcit abheSTha tathA kathaJcita bhedakI vivakSA honepara ina nayoMkI pravRtti hotI hai isalie ye donoM hI naya samyak naya hai / aba rahA asadbhUta vyavahAranaya so usakA viSaya mAtra upacAra hai jo parako Alambanakara hotA hai, isalie usako apekSA ukta donoM nayoMmeM sApekSatA kisI bhI avasthA nahIM bana sktii| yadi bhApara pakSane samayasArakI racanAzalI para thor3A bhI dhyAna diyA hotA to usane apanI isI praznakI pratidakA 3 meM jo nizcayanaya aura vyabahAranayake lakSaNa strokAra kiye hai unheM vaha bhUlakara bhI svIkAra na karatA / isake jhie samayasAra mAthA 84 aura 85 para dRSTipAta kiijie| samayasAra gAthA 84 meM pahale AtmAko vyavahAranayate pudgala jhokA kartA aura bhoktA navalAyA gayA hai, kintu yaha vyavahAra asadabhUta hai, kyoMki bajJAniyoMkA anAdi saMsArase aisA prasiddha vyavahAra hai; isalie gAthA 85 me dUSaNa dete hue nizcayanayakA avalambana lekara usakA niSedha kiyA gayA hai| isI prakAra gAthA 98 meM byabahAranayase ghaTa, 58, ratha Adi dravya tathA nAnA prakArakI indriyAM, karma aura nokarma ityAdi kAryoMkA kartA AtmAko batalAkara gAthA 66 meM dUSaNa dete hue usa asadbhUta vyavahArakA niSedha kiyA gayA hai| yadyapi mAthA 100 meM ajJAnI AtmAke yoga aura upayogako ghaTa, paTa Adi kAryoMkA upacarita asadabhuta vyavahAranayakI apekSA nimittakA kahakara iso bAtako dRr3ha kiyA hai, payoMki usI gAthAkI TokAmeM aisA likhA hai ki 'tathApi na paradacyAtmakakamakartA syAt / ' usakA tAtparya yaha hai ki ajJAnI apaneko para dravyako paryAyakA nimittakA mAnatA hai| parantu vastusthiti aisI nahIM hai| eka yA dUsare Trabyake karmakA yathArtha kA kyoM nahIM hai etadviSayaka siddhAntakA udghATana karate hue gAthA 103 meM AcArya likhate haiM jo jamhi guNe dagdhe so aNNamhi tru Na saMkadi dave / so aNNAmasaMkato kaha taM pariNAmae dabaM / / 103 // jo dravya apane jisa dravya svabhAva meM tathA guNameM vartatA hai vaha anya dravyameM tathA guNameM saMkramita nahIM hotA / isa prakAra anyameM saMkramita nahIM hotA huA vaha usa anya dravyako kaise pariNamA sakatA hai arthAt kabhI nahIM pariNamA sakatA / / 103 // eka dravya dUsare dravyako kyoM nahIM pariNamA sakatA isake kAraNakA nirdeza karate hue isI gAthAko TokA AcArya amRtacandra kahate hai ki pratyeka vastusthitikI sImA acalita hai, usakA bhedanA azakya hai / ataeva pratyeka vantu apanI-apanI sImA meM hI patanI hai / koI bhI vastu apanI-apanI sImAkA ullaMghanakara anya vastu meM praveza nahIM kara sakatA, isalie eka draSya dUsare vyako pariNamAtA hai yaha
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 6 aura usakA samAdhAna 437 kathanamAtra hai jo vyavahAra nayakI bhASAkA avalambana lekara bolA jAtA hai| isI bAta ko spaSTa karate hue svayaM bAcArya mahArAja gAthA 107 meM likhate haiM uppAdedi karedi ya baMdhadi pariNAma edi giNhadiya / AdA puggala SahAraNayassa vattabvaM // 107 // pariNamAtA hai tathA grahaNa AtmA pudgala dravya ke pariNAmako utpanna karatA hai, karatA hai, bA~dhatA karatA hai aisA vyavahAramaya ( asaddbhUta vyavahAra naya) kA vacana hai // 107 // yahA~ aisA samajhanA cAhie ki eka dravyakI paryAyakA dUsarA dravya utpAdaka hai isa prakAra yahA~ kiyA gayA maha utpAdAdirUpa vyavahAra upacAra kaise haiM ise rAjA prajAkA dRSTAnta dekara gayA 108 tathA usakI TIkA meM aisA likhA hai ki 'tathApi na paratuSyAtmakakarmakarttA syAt tathApi para dravyAtmaka karmakA karttA nahIM hai | so usakA tAtparya yaha hai ki ajJAnI jIva apane ko para couko paryAyakA nimittakartA mAnatA hai, kintu vastusthiti yaha nahIM hai / isa prakAra ukta kathanase yaha phalita huA ki apara pakSane jo yaha likhA hai ki 'vyavahArarUpa artha sApekSa nizcayarUpa arthako jAnanevAlA jJAna nizcayanaya hai|' so usakA aisA likhanA yathArtha nahIM hai, kintu jo jJAna eka hI dravya bhAvako usIkA jAnatA hU~ aura upacArarUpa arthakA niSedha karatA hai vaha nizcayanaya hai, kyoMki pratyeka vastukA vastutva ho ainA hotA hai ki jo apane svarUpakA upAdAna karatA hai aura anyakA apohana karatA hai| yadi pratyeka vastumeM isa prakArakI vyavasthA karanekA guNa na ho to usa vastukA stutva ho nahIM bana sktaa| isI tathyako dhyAna meM rakhakara yuktyanuzAsana loka 42kI eter AvArya vidyAnanda likhate hai - svapararUpopAdAnApoTna vyavasthA pAthatvAdvastuno vastusvasya / svarUpake upAdAna aura pararUpake aponako vyavasthA karanA hI vastukA vastutva hai / pratyeka dravya bhAvAbhAvAtmaka mAnA gayA hai| yaha pratyeka vastukA svarUpa hai| yaha ubhayarUpatA vastumeM hai isakI siddhi karane ke lie hI yaha kahA gayA hai ki pratyeka dravya svacatuSTayakI apekSA bhAvarUpa hai aura para catuSTayakI apekSA abhAvarUpa hai| isakA yadi koI yaha artha kare ki svacatuSTayakI apekSA vastukA svarUpa bhAvarUpa hai aura paracatuSTayakI apekSA usakA svarUpa abhAvarUpa hai to usakA aisA artha karanA saMgata nahIM hai, kyoMki koI bhI dharma kisI bhI vastumeM svarUpase svataH siddha hotA hai| ho, apekSA vizeSakA Alambana lekara una dhamakI siddhi karanA dUsarI bAta hai | AcArya bhaTTAkalaMkadeva aSTasahasrI pRSTha 195 meM likhate haiM anyasya kaivalyamitarasya vaikalyaM, svabhAvaparabhAvAsyAM bhASAbhAvavyavasthiterbhAvasya / kisI ekakA alA honA urAmeM dUsarekI trikalatA ( rahitapanA ) hai, kyoMki pratyeka padArtha svabhAva aura parabhAvakI apekSA bhAvAbhAvarUpa vyavasthita hai / isase spaSTa hai ki nizcaya kathana svarUpaniSTha vyavasthA karanevAlA honeke kAraNa jahA~ apane svarUpakA pratipAdana karatA hai vahA~ vaha apane se bhinna anyakA niSedha bhI karatA hai| bhagavAn kundakundane samayasAra gAthA 272 meM isI tathyako dhyAna meM rakhakara nizcayanamako pratiSedhaka aura vyavahAranayako pratiSedhya batalAyA hai / yadyapi vahA~ unake kathanameM isase bhI Age jAkara marmakI bAta kahI gaI hai, kintu usa kathanameM yaha bhAva pUrI tarahase nihita hai, kyoMki usa gAthA dvArA jisanA bhI parAzrita vyavahAra hai usa sabakA niSeSa kiyA gayA
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ 438 jayapura (khAniyA) tavacarcA haiM, isalie yaha siddhAnta sthira huA ki nizcayanaya vyavahArarUpa arthakI apekSA kie binA svataMtra rUpase apane hI arthakA kathana karatA hai / parantu ukta prakArake vyavahAra nayake viSaya meM sthiti isase kucha bhinna prakArakI hai, kyoMki jaisA ki hama pani AzA ajagAra bhinnAH' ityAdi dalokako udghRta kara Aye haiM usase yaha bAta bahuta hI acchI tarahase jJAta ho jAtI hai ki jo vyavahAra nizcavakA jJAna karAtA hai vaha vyavahAra ho Agama meM svIkAra kiyA gayA hai| ataeva vyavahAranaya upacarita arthako grahaNa karanevAlA honeke kAraNa vaha anupacarita ardhakI prasiddhi karatA huA hI sArthaka hai / anyathA vaha mithyAnaya ho ThaharegA, kyoMki koI bhI naya vyavahAra se bhI taba taka sannaya kahalAne kA adhikArI nahIM hai jaba taka vaha paramArthabhUta arthako prasiddhi nahIM krtaa| yahA~ para upAdAna kAraNa aura usameM rahanevAle kartA Adi dharma ye paramArthabhUta artha haiM aura inakI prasiddhikA kAraNa honese kAlapratyAsatiza bAhya armeM Aropita kiyA gayA nimitta dharma aura kartA Adi dharma ye aparamArthabhUta artha haiM / yataH ye kAlapratyAsatti hone se paramArthabhUta arthako prasiddhi karate haiM, isalie inheM grahaNa karanevAlA nAya vyavahArase samyak naya mAnA gayA hai / isa prakAra prakRta meM apane pratiSedhaka svabhAva ke kAraNa vyavahArarUpa arthakA niSedha karatA huA ho nizcayanaya kyoM to mAtra nizcayarUpa arthako grahaNa karatA hai aura pratiSedhya svabhAva hokara bhI vyavahAranapa vyavahAra meM prayojanIya mAnA gayA hai isakA yahA~ sAMgopAMga vicAra kiyaa| isase apara pakSake usa kathana kA sutarAM nirAsa ho jAtA hai jisakA nirdeza hama pUrvameM kara Aye haiM / varSAt prakRtameM vyavahAranaya aura nizvayanayake jina kSaNoM AdikA nirdeza agara pakSane kiyA hai ve svamatikalpita honese ThIka nahIM hai yaha pUrvokta kathana se suspaSTa ho jAtA hai / 4. dravyapratyAsattirUpa kAraNatAkA niSedha apara pakSane apanI isI pratizaMkA meM upAdAnameM dravyapratyAsattirUpa kAraNatAkA vidhAna karate hue likhA hai--- 'tAtparya yaha hai ki kAryakAraNabhAva ke prakaraNa meM do prakArako kAraNatA kA vivecana Agama granthoMmeM pAyA jAtA hai-- eka dravyapratyAsattirUpa aura dUsarI kAlapratyAsatirUpa / inameM se jo vastu svayaM kAryarUpa pari ta hotI hai arthAt kAryake prati upAdAna kAraNa hotI hai usameM kAryake prati dravyapratyAsatirUpa kAraNatA pAI jAtI hai, kyoMki vahIM para kAraNarUpa dharma aura kAryarUpa dharma donoM hI eka dravyake bAzrayase rahanevAle dharma haiM / ' hai| apara pakSane isI eka hI kyA apanI isake pUrvI pratizaMkA meM mI kintu vaha saba kathana Agamaviruddha yaha dravyatyAsattirUpa kAraNatA ke viSaya meM apara pakSakA vaktavya samasta pratizaMkAoM kI imArata mAtra isI eka mAnyatA para khar3I kI hai| usakI orase dravyazaktirUpa upAdAna kAraNakA nirdeza kiyA gayA thA ataeva kAlpanika kaise hai isakA vicAra hama pratizaMkA 2 ke uttarake apara pakSa apanI usI mAnyatAko duharAne meM hI prayatnazIla hai isakA hameM Azcarya hai / kintu usa pakSa kI / samaya hI kara Aye hai| phira bhI isa ekAnta mAnyatA para punaH sAMgopAMga vicAra karanA Avazyaka samajhakara yahA~ vicAra kiyA jAtA hai / jaina darzana meM pratyeka bastuko sAmAnya- vizeSAtmaka svIkAra kiyA gayA hai, sAmAnyAtmaka hogI yA kevala vizeSarUpa usameM arthakriyAkA bananA asambhava hai / kyoMki jo vastu kevala yahI kAraNa hai ki sabhI
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 6 aura usakA samAdhAna 439 AcArmone pramANadRSTi se kevala dravyapratyAsattiko upAdAna kAraNa na mAnakara anantara pUrva paryAya yukta dravyako upAdAna kAraNa svIkAra kiyA hai| isI tathyako spaSTa karate hue tatvArthazlokavArtika .66 meM likhA hai paryAyavizeSAgmakasya dravyasyopAdAnasvAtIteH, ghaTapariNamanasamarthaparyAyAtmakamRdayasya ghaTopAdAnasvavat / paryAyavizeSAtmaka dravyameM hI upAdAnatA pratIta hotI hai, ghaTa pariNamanameM samartha paryAyAtmaka miTTI dravyameM dhaThakI ugAdAnatAkai samAna / yaha Agamavacana hai| isameM drabdha-pratyArAptike samAna paryAyapatyAsattimeM bhI upAdAna kAraNatA svIkAra kI gaI hai, kebala dravyapratyAsasimeM nahIM / phira nahIM mAlama ki apara pakSa kebala dravyapratyAsattimeM hI upAdAna kAraNatA kaise svIkAra karatA hai, yadi usa pakSakA kahanA ho ki jisa samapa vivakSita kArya hotA hai, dravyapratyAsasi to usI samayakI lI gaI hai, paryAyaratyAsati ke lie aisA koI niyama nahIM hai| isa para hamArA kahanA yaha hai ki pratyA mAnakA artha dI jA 'ati saMnikaTa honA' hai aisI avasthAmeM paryAyapratyAsattikA artha hI vivakSita kAryako anantara parva paryAya hI hogA, anya nahIM / aura yahI kAraNa hai ki AgamameM sarvatra anantarapUrva paryAya mukta udhyako hI upAdAna kAraNa kahA hai| isa viSayakA vizeSa vicAra aSTasahasrI pRSTha 210 meM vistAra ke sAtha kiyA hai| vahA~ likhA hai asAdhAraNadravyapratyAsasiH pUrvAkAramazanavizeSamatyAsatireva ca nivandhanamupAdAnavasya svIpAdeyaM pariNAma prati nishciiyte| asAdhAraNa dravyapratyAsatti aura pUrvAkAra bhAvavizeSapratyAsatti hI upAdAnapanekA kAraNa hokara apane upAdeya pariNAmakai prati nizcita hotI hai| Age isI viSayako spaSTa karane ke abhiprAyase AcArya vidyAnanvane ukta siddhAntake samarthanameM 'tadukta' likhakara do zloka uddhRta kiye hai| jo isa prakAra hai tyahAzyAtmarUpaM bharApUrvaNa vartate / kAlapraye'pi sad danyamupAdanamiti smRtam // ___ jo dravya tInoM kAloM meM apane rUpako chor3atA huA aura nahIM chor3anA huA pUrvarUpase ora apUrvarUpase varta rahA hai vaha upAdAna kAraNa hai aisA jAnanA cAhie / yahA~ para byako upAdAna kahA gayA hai| usake vizeSopara dhyAna denese vidita hotA hai ki dravya kA na to kevala sAmAnya aMza upAdAna hotA hai aura na kevala vizeSa aMza upAdAna hotA hai| kintu sAmAnyavizeSAtmaka dravya hI upAdAna hotA hai| dravyaka grevala sAmAnya aMzako aura kevala vizeSa aMzako upAdAna mAnane meM jo ApaktiyAM AtI hai unakA nirdeza svayaM AcArya vidyAnandane eka dUsarA zloka uddhata karake kara diyA hai| vaha baloka isa prakAra hai than svarUpa tyajatyeva yamna tyajati sarvathA / tannIpAdAnamarthasya kSaNika zAzvataM yathA / / jo apane svarUpako chor3atA hI hai, vaha ( paryAya ) aura jo apane svarUpako sarvathA nahIM chor3atA vaha ( sAmAnya ) artha (kArya) kA upAdAna nahIM hotaa| jaise kSaNika aura zAzvata /
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayapura (khAniyA ) tattvacarcA yadyapi sarvathA saNika aura saryathA zAzvata koI padArtha nahIM hai| parantu jo loga padArthako sarvathA saNika mAnate haiM unake yahA~ jaise sarvathA kSaNika padArya kAryakA upAdAna nahIM ho sakatA aura jo loga padArthako sarvathA zAzvat mAnate hai unake yahA~ jaise sarvathA zAzvat padArtha kAryakA upAdAna nahIM ho sakatA usI prakAra drazyakA kevala sAmAnya aMza kAryakA upAdAna nahIM hotA aura na kevala vizeSa aMza kAryakA upAdAna hotA hai yaha ukta kathanakA tAtparya hai| isa prakAra pUrvokta samagra kathanapara dRSTipAta karanese vidita hotA hai ki phevala dravyapratyAsatti aura kevala paryAyapratyArAtti umAdAna kAraNarUpase svIkRta na hokara Travya-paryAyapratyAsattiko hI upAdAnakAraNa AcAryone svIkAra kiyA hai| hama apane pichale uttaroM meM prameyakamalamArtaNDa pucca 200se 'yaccocyatezaktinityAnityA vetyAdi / ' ityAdi vacana uddhRta kara yaha siddha kara Aye haiM tathApi apara pacanaM punaH usI prapanako uThAyA hai, isalie yahA~para isa viSayakA punaH vicAra kiyA gayA hai| hama yaha mAnate haiM ki Agama granthoM meM svataH pariNAmasamartha dUdhayako anugrahAkAMkSI likhA hai aura isa apekSAko dhyAna meM rakhakara vyavahAramayase sApezcatAkA bhI ullekha kiyA gayA hai| nizcaya nayase vicAra karanepara to vidita hotA hai ki pratyeka dravya svayaM pariNAmasvabhAva hai aura paranirapekSa hokara pariNamatA hai| isase yaha nizcaya ho jAtA hai ki pratyeka dravyameM pratyeka samayakA kArya hotA hai to svayaM basoke dvArA hI hotA hai kintu jaba vaha kArya hotA hai taba anya bAhya jisa sAmagrIke sAtha usakI bAhya vyAptikA niyama hai usameM asadbhuta vyavahAranayase kAraNa aura kartA Adi dharmokA upacAra kiyA jAtA hai| isa upacArakA jo prayojana hai usakA nirdeza hama pUrva meM kaI bAra kara Aye hai| pratIkSA koI kisIkI nahIM karatA, antaraMga-bahiraMga sAmasIkA vilasA yA prayogase sahaja hI yoga milatA rahatA hai| aisI hI parasApekSatA janadarzana meM svIkAra kI gaI hai| adhInatArUpa parasApekSatA janadarzana meM svIkRta nahIM hai, kyoMki adhInatArUpa parasApekSatAke svIkAra karanepara vastuvyavasthA hI nahIM bana sktii| eka bAta aura hai / aura vaha yaha hai ki jaina-zAstroMmeM aneka sthaloMpara vyavahAranayako mukhyatAse yaha bhI kathana upalabdha hotA hai ki bAhya sAmagnoke abhAva meM bolA upAdhAnakAraNa apanA kArya karane meM samartha nahIM hai| jaise tattvArthavAtika adhyAya 5 saya 17 meM vyAkhyA karate hue yaha likhA hai-- naika eva mRpiNDaH kulAlAdivAyasAdhanasannidhAnena binA ghaTAtmanAcirmacinu samarthaH / to yaha kathana nizcaya upAdAmakI apekSA na hokara vyavahAra upAdAnako lakSyameM rakhakara hI kiyA gayA hai, kyoMki ukta ullekhameM do bAra upAdAna kAraNakA nirdeza kiyA gayA hai| prathama bAra to mRtpiNDaH ghaTakAyapariNAmaprApti prati gRhItAbhyantarasAmadhyaH' ina zahadoM dvArA kiyA gayA hai aura dUsarI bAra 'mRpipaDaH' mAtra itanA hI kahA gayA hai| isase spaSTa hai ki prathama bAra nizcaya upAdAnako sUcita kara yaha vatalAyA gayA hai ki vivakSita kAryake nizcaya upAdAnake hone para bAhya sAmagrI hotI hI hai tathA vyavahAra upAdAnake kAla meM vivakSita kAryako bAhA-AmyaMtara sAmagrI niyamase nahIM hotii| ataH pratyeka kAryameM bAlAmyantara sAmagrIkI samagratA niyamase hotI hai yaha siddha hotA hai| paramAgama meM jIva-pudgaloMkI gati-sthitike nimittarUpase dharma aura adharmadravyako svIkAra karanekA yahI kAraNa hai / isake vizeSa khulAsAke lie tattvArthazlokavAtika pRSTha 68 kA yaha kayana avalokanIya hai| tata ekopAdAnasya lAbhe nottarasya niyato lAmA, kAraNAnAmavazyaM kAryavasvAbhAvAt / samarthasya kAryavasvameveti cenna, tasyehAvivakSitatvAt / tadvivakSAyAM tu pUrvasya lAbhe nottaraM bhajanIyamucyate, svaya
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ ADHANTM - zaMkA 6 aura usakA samAdhAna 441 mavirodhAt / iti darzanAdInAM viruddhadharmAdhyAsAvizeSepyupAdAnopAdeyabhASAdusaraM pUrvAstitAmiyataM, na tu pUrva muttarAstitvagamakam / isalie hI upAdAnako prAptise uttarako prApti niyala nahIM hai, kyoMki kAraNa niyamase kAryavAle mahIM hote| zaMkA-samartha kAraNa kAryavAlA hotA hI hai ? samAdhAna-aisA kahanA ThIka nahIM, kyoMki usakI yahA~ para vivakSA nahIM hai| usakI vivakSA hone para to pUrvako prApti hone para uttara bhajanoya nahIM kahA jAtA, kyoMki svayaM avirodha hai| isa prakAra darzanAdikake viruddha dharmAdhyAnako avizeSatA hone para bhI upAdAna-ugAiyabhAva honese uttara pUrvake astitva para niyata hai, parantu pUrva uttarake astitvakA gamaka nahIM hai| yaha Agamatracana hai| isameM jahA~ vyavahAra apAdAnako carcA ko hai yahA~ nizcaya upAdAnakA bhI nirdeza kiyA hai| anantara pUrva paryAyayukta drazyakA nAma ho nizcaya upAdAna hai| aisI avasthAmeM pahuMca jahA~ yaha vivakSita upAdeyakA gamaka nahIM hotA yahA~ aisI avasthA meM pahuMcane para vaha apane upAdeyakA miyamase minAmaka hotA hai vaha ukta kapanakA tAtparya hai / upadiya to apane upAdAnakA gamaka hotA hI hai, upAdAna bhI apane upAdeyakA niyAmaka hotA hai aisA abhiprAya yahA~ samajhanA caahie| yahI kAraNa hai ki AcArya vidyAnandine apane ta svArthazlokayAtika pR0 64 meM ubhayAvadhAraNakA nirdeza karate hue yaha vacana kahA hai nizcayanayAt bhayAvadhAraNamapIemeva, anantarasamayanirvANajananasamarthAnAmeva sadarzanAdInAM mokSamArgasvIpaparoH pareSAM anukUlamArgatAdhyavasthAnAt / etena mokSasyaiva bhArgo mokSasya mArga evesyubhayAghavadhAraNamiSTaM pratyAyanIyam / nizcayanayase to ubhayataH avadhAraNa karanA iSTa hI hai, kyoMki anantara samayameM nirvANako utpanna karane meM samartha hI samyagdarzanAdikakai mokSamArgapanekI utpatti honese dUsaroM ke anukUla mArgapanekI vyavasthA hotI hai / isase mozakA hI mArga hai yA mokSakA mArga hI hai isa prakAra ubhayataH avadhAraNa karanA i hai aisA nizcaya karanA caahie| isa kathanase cAra bAtoMkA spaSTa zAna ho jAtA hai 1. anantara pUrva paryAya yukta dravya nivamase apane kAryakA niyAmaka hotA hai aura usase jAyamAna kArya usakA niyamaro gamaka hotA hai| yaha nizcama' upAdAna-uparAdeyakI vyavasthA hai| 2. isake pUrva vaha usa kArya kA dhyavahAra upAdAna kahalAtA hai / yaha vivakSita kAryakA niyAmaka nahIM hotA, kyoMki vyavahAranayase aisA kahA jAtA hai| jaise miTTIko ghaTakA upAdAna kahanA yaha vyavahAranayakA vaktavya hai| parantu usa miTTIse, jise hamane ghaTakA upAdAna kahA hai, ghaTa banegA hI aisA nizcaya nahIM / yaha dravyazakti ko lakSyameM rakhakara kahA gayA hai, ghaTakI anantara pUrva paryAyayukta dravyako lakSyameM rakha kara nhiiN| 3. nizcaya upAdAnake apane kAryake sanmukha hone para kAryakAla meM tadanukUla bAhya sAmagrokA vitra sA yA prayogase yoga milatA hI hai| 4. vyavahAra upAdAna kucha vivakSita kAryakA nizcaya upAdAna nahIM hotA, isalie vaha pratyeka 56
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayapura ( khAniyA ) tattvacarcA samayameM jisa jisa kAryakA nizcaya upAdAna hotA jAtA hai usa usa kAryako karatA hai aura usa usa samaya meM bAhya sAmagrI bhI usa vasa kAryake anukUla milatI hai| aura isa prakAra kramase usake vivakSita kAryako apekSA nizcaya upAdAnako bhUmikAmeM Ane para vaha niyamase vivakSita kAryako janma detA hai tathA prayoga se yA vinasA usake anukUla bAhya sAmagrI bhI usa phAryake samaya upasthita rahatI hai| ye kAryakAraNabhAvake akATya niyama hai jinakA Agama meM yatra-tatra vistArake sAtha nirdeza kiyA gayA hai| isake lie tattvAryazlokavAtika pR071 kA na hi dvayAdisiikSaNaH' ityAdi kathana avalokana karane yogya hai| isa kathana meM vyavahAra upAdAna aura nizcaya upAdAna ina donoMkA suspaSTa zabdoMmeM vidhecana kiyA gayA hai| yadi apara pakSa isa kathanake AdhArase pUre jinAgamakA parAmarza karanekA anugraha kare to use vastusthitiko samajhane meM kaThinAI na jAya / isa prakAra itane vivecanase yaha spaSTa ho jAtA hai ki upAdAna kAraNako kevala dRzyapratyAsattirUpa na svIkAra kara asAdhAraNa dradhyapratyAsatti aura anantara pUrva paryAyarUpa prativiziSTa bhAvapratyAsatti ina donoM ke samavAyako ho upAdAna kAraNarUpase svIkAra kiyA hai| yaha nizcaya upAdAnakA svarUpa hai, anya nahIM / pUre jinAgamakA bhI yahI abhiprAya hai| 5. bAhya sAmagno dUsareke kAryakA yathArtha kAraNa nahIM apara pakSane apanI pratizaMkAmeM maha mI likhA hai ki 'kyA jo vastu svayaM kAryarUpa pariNata ma hokara kAryarUpa pariNata honevAlI anya vastuko kAryarUpase pariNata hone meM sahAyaka hotI hai arthAt nimittakAraNa hotI hai usameM kAryake prati dvanyapratyAsattirUpa kAraNatAkA lo abhAva hI pAyA jAtA hai, kyoMki vahA~ para kArarUpa dharma to anya vastumeM rahA karatA hai aura kAraNarUpa dharma anya vastu, hI rahA karatA hai| taba aisI sthitima vana kAryabhUta aura kAraNabhUta donoM vastuoMmeM kAlapratyAsattike AdhAra para hI kAryakAraNabhAva svIkAra kiyA jA sakatA hai, dravyapratyAttika rUpameM nahIM / arthAt jisake anantara jo avazya hI utpanna hotA hai aura jisake abhAvameM jo avadaya hI utpanna nahIM hotA hai aisA kAlapratyAsattirUpa kAraNatAkA lakSaNa hI vahA~ para ghaTita hotA hai / ' Adi / yaha apara pakSakA baktavya hai| isameM jo yaha svIkAra kiyA gayA hai ki eka dRSyake kAryakA kAraNa rAhakArI sAmagrI meM hI rahA karatA hai so yahI sahA para makhyarUAse vicAraNIya hai| AcArya vidyA. nandine bAhya sAmagrIko kAraNa vyavahAranayase kahA hai| vai tattvArthazlokavAtika a0 50 16 pR0 406 meM likhate hai dharmAdayaH punarAdheyAstathApratIte: vyavahAranapAzrayaNAditi / parantu dharmAdika dravya Adheya hai, kyoMki vyavahAranayase vaisI pratIti hotI hai / eka dravya dUsare dravyakA svAmI vyavahAramayase hai isa bAtakA nirdeza karate hue tatvArthavAtika adhyAya 1 sUtra 7 meM likhA hai vyabahAranayavazAt sarveSAm / 7 / jIvAdInAM sarveSAM padArthAnAM vyavahAranayavazAjIvaH svAmI / vyavahAranayase sabakA svAmI hai // 7 // jIvAdi saba padArthoM kA vyavahAramayase jIva svAmI hai / / Age usI sUtrako vyAkhyA meM nahAranayaro sAdhanakA nirdevA karate hae likhA hai
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 6 aura usakA samAdhAna bhopazamikAdibhAvasAvanaica vyavahArataH / 9 / vyavahAranayavazAt auparAmikAdibhAvasAdhanazceti myapadizyate / cazamnena zukrazoNitAhArAdisAdhanaica / / vyavahAranayase aupazamika Adi bhAbasAdhanavAlA jIva hai / / vyavahAramayase aupazamika Adi bhAvasAdhanadhAnA joba kahA jAtA hai| vAtikameM paThita 'ca' jhandase dazaka zoNita aura AhArAdi sAmanavAlA jova hai aisA yahA~ jAnanA caahie| isa prakAra jahAM-uhA~ AgamameM anya dravyako nimitta, heta, Alambana, pratyaya, udAsonakAraNa aura prerakakAraNa kahA hai vahA~ sarvatra vaha kathana vyavahAranaya arthAt asadbhuta dhyavahAranaya yA upacAritAsadbhUta vyavahAranayako apekSAse hI kiyA gayA hai aisA yahAM jAnanA caahie| isakA vizeSa khulAsA hama isI uttarameM pahale kara Aye hai / imalie eka-dravyake kAryakA kAraNa dharma dUsare dravyameM yathArtharUpameM rahatA ho yaha to kabhI bhI saMbhava nahIM hai| AcArya vidyAnandine kAryake sAtha jo sahakArI kAraNoM ko kAla. pratyAsatti svIkAra kI hai to usakA Azaya itanA hI hai ki jisa bAhya-sAmagrImeM prayojana-vizeSako dhyAna meM rakhakara kAraNa vyavahAra kiyA jAtA hai usakA usa kArya ke sAtha eka kAlameM honekA jaise jaba jIvake krodha pariNAma hotA hai usa samaya krodha nAmaka dravyakarmakA udaya niyamase hotA hai| yahI yahA~para kAlatyAmatti jAnanI cAhiye / aisI kAlapratyAsatti rAma bhoka saba kAryo meM usa-usa kAryako bAhya-sAmagroke sAtha niyamase pAI jAtI hai| isameM kahIM kisI prakArakA vyatyaya nahIM par3atA aura isIlie harivaMzapurANa sarga 25 meM yaha vacana upalabdha hotA hai bhabhyantarasya sAnidhye hetoH pariNatazAta / bAhyo heturnimittaM hi jagato'bhyudayaM kSaye // 6 // pariNatike vazase abhyantara hetukI nikaTatA honepara jaganke abhyudaya aura ayameM bAhya hetu nimittamAtra hai| yaha vastusthiti hai| yadi bAhya-sAmagrI meM anya dravyake kAryako kAraNatA prathArtha mAno jAtI hai to una donoM kI do sattA na hokara eka sattA mAnanA anivArya ho jAvegA, kyoMki koI drazya aura usakA guNa-dharma apanI sattAko chor3akara dUsare drApa gaura usake guNa-dharmakI sattArUpa trikAlameM nahIM hotA, kyoMki una donoMkA paraspara meM atyantAmAva hai / isI tathyako lakSyamai rahakara AcArya kundakundane vyavahAranayase ghaTa-paTa AdikA kartA AtmAko svIkAra karake bhI yaha kathana samIcIna kyoM nahIM hai isakA nirdeza karate hue samayasAra gAthA 69 meM likhA hai jadi so paradanyANi ya karija mitrameNa tammao hojja / jamhA Na tammao teNa so Na tesiM havadi kattA // 99|| yadi vaha AtmA para dravyoMko kare to niyamame vaha paramayoke sAtha tanmaya ho jAya / ataH tanmaya nahIM hotA, isalie vaha unakA kartA nahIM hotaa| apara pakSa yahA~para yaha kaha sakatA hai ki paradravya dUsare drabyake kAryakA upAdAna kartA bhale hI na ho, nimittakartA so hotA hI hai| so yahApara prazna yaha hai ki jise apara pakSa nimittakartAka rUpameM vAstavika mAnatA hai usakI vaha kriyA svayaM apane meM holI hai yA apanI sattAko chor3akara jisakA vaha nimittakartA kahalAtA hai usameM hotI hai| apanI sattAko chor3akara koI bhI dravya anya dravya kI sattAmeM praveza karake usake
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ 444 jayapura ( khAniyA ) tatvacarcA kAryakI kriyAko kara sakatA hai yaha kathana to apara pakSako bhI mAnya nahIM hogaa| ataeva yahI siddhAnta sthira hotA hai ki ekamAtra kAlapratyAsattiko dRSTime rakhakara hI bAhya-sAmagrImeM kAraNatAkA upacAra kiyA gayA hai| ataeva bAhya-sAmagrI meM jo nimitta kAraNatA svIkAra ko gaI hai use vAstavika na mAnakara uparita hI mAnanA caahiye| baise kRttikAnakSatrakA udaya antarmuhurtabAda zakaTanakSatrake udayakA niyamase bApaka hai, kyoMki ina dhonoMke udaya meM aisA niyama pAyA jAtA hai ki kRsikAnakSatrakA udaya honepara antamuMhataMbAda niyamase zakaTanakSatrakA udaya hogA vaise hI vivakSita kAryake honama jo sAmagrI vyavahArase nimitta hotI hai una donoM ke eka kAla meM honekA niyama hai / isIkA nAma kAryakI kAraNake sAtha bAhya vyApti hai aura ise hI kAryake prati kAraNako anukUlatA va samagratA kahate hai| ataeva bAhya sAmagrI dumare dravyake kAryakA yathArtha kAraNa na honepara mo vaha usakA upacarita kAraNa kahA gayA hai aura isI AdhArapara usakA kAryake sAtha anvaya-vyatireka bhI bana jAtA hai, taba vyavahAranayase yaha kahanemeM AtA hai ki upAdAnakAraNa ho aura bAhma-sAmagrI na ho so kArya nahIM hotaa| yahA~para upAdAna kAraNakA artha vyavahAra upAdAnakAraNa lenA cAhie, nizcaya ugAdAna kAraNa nhiiN| isa viSayakA vizeSa khulAsA hamane zaMkA pA~cake tutIya uttaramai vistArase kiyA hai. isalie use vahasi jAna lenA caahie| yahA~ zakaTa aura kRttikAnakSatrakA udAharaNa kAryakAraNabhAvako vRSTise nahIM diyA hai, kevala kramakA jJAna karAneke abhiprAyase diyA hai| 6. tattvArthazlokavArSikake ullekhakA tAtparya para pakSane tattvArthazlokavAttika pRSTha 151 kA eka ullekha upasthita kara hamAre kathamakI aprAmANikatA ghoSita karate hue apane kathanako bar3I saMjIdagIke sAtha prAmANika ghoSita karanekA prayatna kiyA hai, kintu usa pakSane jisa utaraNako upasthita kara apanI kalpanAko prAmANika ghoSita kiyA hai, usI uddharaNake bAda Aye hue isa dAkyapara yadi vaha dRSTipAta karatA to sambhava thA ki vaha apane vicAroMko parivartita karane ke lie prastuta ho jAtA / AcArya vidyAnandine dviSTha kAryakAraNabhAvako vyavahAranayase padyapi pAramAdhika batAkara kalpanAropitapanekA niSedha kiyA hai, parantu vahIMpara ve saMgrahanaya aura RjasUtranayakI apekSA use kalpanAmAtra bhI prasiddha kara rahe haiN| so kyoM? kyA dokA sambandha bAstavika nahIM hai jisase saMgrahanaya aura RjasUtranaya se kalpanAmAtra batalAkara usakA niSedha karate hai| spaSTa hai ki vyavahAramayakA artha hI prakRtameM asadbhuta vyavahAramaya hai aura asamatavyabahArako AyAyAne upacAra kahA hI hai| isake lie AlApapaddhatikA pramANa hama pUrvama hI de Aye hai| isase siddha huA ki bAhya-sAmagrI ko anya dravya ke kAryakA nimitta kahanA upacAra hai aura usa kAryako bAhya-sAmagrIkA naimittika kahanA yaha bhI upacAra hai| isaprakAra nimittanaimittika bhAvako upacarita siddha honepara upAdAna-upAdeya bhAva ho vAstavika ThaharatA hai, nimitta. naimittikabhAva nhiiN| phira bhI AcArya vidyAnandine jo dviSTha kAryakAraNabhAvako kalpanAropita panekA niSedha karake pAramAthika kahA hai so usakA kAraNa anya hai| bAta yaha hai ki kisIkA kisI meM upacAra dharmavizeSako dekhakara hI kiyA jAtA hai| jaisA ki hama tasvArthabAttika adhyAya 1 sUtra 5 kA ullekha de karake batalA Aye hai ki jisa pAlakameM siMhake samAna aMzata: kraurya aura zaurya Adi guNa pAye jAte hai usoma hI siMhakA upacAra kara 'mANayako'yaM siMha:-yaha bAlaka siMha hai yaha kahA jAtA hai| jasI prakAra jisa vAhya-sAmagrI meM nimitta vyavahAra kiyA jAtA hai usameM bhI upAdAnake samAna apane kAryake
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA aura nAkA sabhA kartA Adi kAraNa dharmAko dekhakara aura upAdAnake kAryake sAtha usakI anSaya-vyatirekarUpa bAhya vyAptiko dekhakara yaha vyavahAra kiyA jAtA hai ki yaha sAmagrI isa kAryakA kAraNa hai| yahA~para bAe. sAmagrI meM jo kAraNatAkA vyavahAra kiyA gayA hai vaha to upacarita ho hai isameM sandeha nahIM, kintu usameM apane upAdeyabhUta kAryakI jo kAraNatA pAI jAtI hai vaha vAstavika hai aura isI prakAra jisa kAryakI vaha bAhya-sAmagrI nimitta kAraNa kahI gaI hai vaha kArya bhI apane upAdAnakI apekSA vAstavika hI hai, kalpanAronita nhiiN| cUMki vyavahAra naya inhIM donoMko dUsare rUpameM svIkAra karatA hai, isalie yahA~para bhAcArya vidyAnandine dviSTha sambandha rUpa kAryakAraNabhAvako vyavahArase kalpanAropita na kahakara ghAstavika kahA hai| prAcArya vidyAnandine aise kAryakAraNabhAtrako saMgrahanaya aura RjasUtranayako apekSA jina zabdoM meM kalpanAmAtra batalAyA hai unake ve zabda isa prakAra hai saMgraharjusUpranayAzrayaNe mu na kasyaviskazcitsambandho'nyanna kalpanAmAnAta iti sarvamavisvaM / Azaya yaha hai ki pratyeka upAdAna-upAdeyake sAtha pratyeka nimitta-naimittikako eka to kAlapratyAsatti hai jo kalpanAropita na hokara yathArtha hai| dUsare jisameM nimittavyabahAra kiyA gayA hai usameM apane kripramANa kAryako apekSA kAraNa, kartA Adi dharma pAye jAte hai aura jisameM naimittika vyavahAra kiyA gayA hai usameM apane upAdAnakAraNako apekSA karma-dharma pAyA jAtA hai / ye bhI kalpanAropita na hokara vAstavika hai| tIsare jisa bAhA-sAmagrImeM nimittakA yA nimittakAraNa dharma kA Aropa kiyA jAtA hai usake sadRza prAyaH upAdiya-kArya hotA hai jo kalpanAropita na hokara vAstavika hai| yahI kAraNa hai ki AcArya vidyAnandine yavahAramayakI apekSA bhI dviSTha kAryakAraNabhAvako kalpanAropita na likhakara vAstavika likhA hai| para isakA artha yaha nahIM ki bAhma sAmagrI meM kiye gaye nimitta vyavahArako aura isI prakAra apAdAnake kAryarUpa upAdeyameM kiye gaye naimittika vyavahArako vAstavika mAna liyA jAya / ataeva tattvArthazlokavAtikake uSata ullename jo artha nihita hai, use dhyAna meM rakhakara hI yahAM para usakA artha karanA cAhie / isa prakAra tattvArthazlokavAti kake ukta ullekhakA kyA abhiprAya hai isakA yahA~ khulAsA kiyaa| 7. upacAra pakke arthakA spaSTIkaraNa yahA~ para apara pakSane upacArakA artha nimitta-namittivAbhAva kiyA hai aura isa prakAra nimittanaimittikabhAvako yathArtha mAnakara hameM salAha dI hai ki hama bhI unakI isa mAnyatAko svIkAra kara leM, kintu jaba hama AgamameM kaho kisa arthameM upacAra padakA prayoga huA hai isa para sampaka rUpase dRSTipAta karate hai to hameM kahanA par3atA hai ki apara pakSakI hameM dI gaI yaha salAha ucita nahIM hai| isake ni hama apara pakSake sAmane kucha aise pramANa rakha denA cAhate haiM jisase use isa bAta samajhane meM sahAyatA mile ki jahA~ eka bastuke guNa-dharmakA dUsarI vastumeM Aropa kiyA jAtA hai vahA~ upacArapadako pravRtti hotI hai| isake lie kucha pramANoMpara dRSTipAta kIjie 1. asaeSa na mukhyAH svasya pradezA iti cenna, mukhyakAryakAraNadarzanAt / teSAmupacaritarakhe sadayogAt / na gupacarito'gniH pAkAdAnupayujyamAnI raSTastasya mukhyaravaprasaMgAta / -taravArthazlokavArtika pR0 4.3
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayapura (khAniyA ) tattvacarcA 2. tataH kAlamA svato vRttirevopacArato cartanA, dhRtivartakayovibhAgAbhAvAnmukhyavartanAnupapatta: / -tasvArthazlokavArtika pR. 415 3. bhUtAdivyatrahAro'taH kAlaH syAdupacAstaH / -tattvArthazlokadhArtika pR0 4 19 4. pratyeSvapi guNAstadupacaritA edha bhavantu vizeSAbhAcAdityayukta, kaminmukhyaguNAbhAve tadupacArAyogAt / -tattvArthazlokArtika pR0 440 5. ajJAnarUpasyApi pradIpAdeH svaparaparisthitI sAdhakatamatvopalambhAttana tasyA'ThayAptirityapyayuktam , tasyopacArAttatra sAdhakatamasvavyavahArAn / -prameyakamaTamArtaNDa pR08 1. zaMkA-ataeva sva ke pradeza mukhya nahIM hai ? samAdhAna-nahIM, kyoMki murUpa kArya-kAraNa dekhA jAtA hai| unake upacarita hone para kArya-kAraNa bhAva nahIM bana sakatA 1 upacarita agni pAkAdikake upayogameM AtI huI nahIM dekhI jAtI, anyaza use mukhya agnipane kA prasaMga prApta hotA hai| 2. isalie kAla paramANu svataH vRtti hone ke kAraNa upacAra se vartanA hai, kyoMki bRtti aura vataka meM vibhAgakA abhAva honese mukhya varsalA nahIM bana sktii| 3. ataH bhUtAdi vyavahAra upacArase kAla hai| 4, zaMkA-dravyoMmeM bhI jo guNa haiM ve upacarita hI rahe AyeM, kyoMki koI vizeSatA nahIM hai ? samAdhAna---yaha kahanA ThIka nahIM hai, kyoMki kahIM mukhya guNoMkA abhAva honepara unakA upacAra nahIM bana sktaa| 5. zaMkA-madyapi doeka ajJAnarUpa hai to bhI usakI sva-para paricchitimeM sAghakasamapaneko upalabdhi honese usake sAtha usakI atryApti prApta hotI hai ? samAdhAna -- yaha bahanA ayuvata hai, kyoMki upacArase usameM sAdhakatamapamekA vyavahAra kiyA gayA hai| ye Agamake kucha pramANa hai| jinameM yaha spaSTa hAse batalAyA gayA hai ki jo vAstavika na hokara bhI prayojanAdhiko dhyAna meM rakhakara dUsarI vastuke guNa-dhamake nAmapara vyavahAra pakSvIko prApta hotA hai usakI AgamameM upacAra saMjJA rakhI gaI hai / ataH AgamameM asadbhUtavyavahAra aura upacAra ina donoM padoMkA eka hI artha hai| inameM artha bheda nahIM hai, isalie AcArya amRtacandrane samayasAra gAthA 56 kI TIkAma vyavahAra nayakA pAkhyAna karate hue 'ida hi..."'"parabhAva parasya vidadhAti / ' ina zabdoM dvArA vyavahAranayake viSayameM spaSTIkaraNa kiyA hai| paMDitapravara jayacandajIne vyavahAranaya usako kahA hai jo dUsareke bhAvoMko dUsaroMke kahatA hai / ukta gAthAkI TokAmeM unake zabda hai--- yahA~para vyavahAranaya, paryAyAzrita honese pudgalake saMyogavaza anAdikAlase prasiddha jisakI bandha paryAya hai aise jIvake kasUmake lAla raMgase raMge hue sapheda vastrakI taraha aupA
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 6 aura usakA samAdhAna dhika varNAdi bhAvoMko Alambanakara pravartatI hai, isalie vaha vyavahAranaya dUsareke bhAvoMko dUsaroMke kahatI haiN|' isa prakAra AgamameM cAra padakA kyA artha liyA gayA hai, isakA yahA~ spaSTIkaraNa kiyaa| hameM AzA hai ki apara pakSane jo upacArakA artha nimitta-naimittika bhAva kiyA hai usake sthAnameM vaha 'anya vastuke guNadharmako dUsarI vastumeM Aropita karanA isakA nAma upacAra haiM' isako ho upacAra padakA artha svIkAra karegA / aura isa prakAra vaha 'jo naya anya vastuke guNa-dharmako anya vastuke kahatA hai yA grahaNa karatA hai vaha vyavahAra asadbhUta vyavahAra naya hai' isa abhiprAyako bhI svIkAra kregaa| 8. bandha-mokSa vyavasthA isI prasaMgameM apara pakSane AcArya vidyAnandhike tattvArtharalokavAtikameM Aye hue 14, 15 aura 16 saMkhyAka bArtikoMke AdhArapara carcA karate hue 'tataH sakalakarmavipramokSo' ityAdi ullekha upasthitakara jI bandha-movAdi vyavasthAko vAstavika mAnane kI sucanA kI hai so isa sambandha meM nivedana yaha hai ki AgamameM dravya aura bhAvake bhedase vandha, saMvara, nirjarA aura mokSa ina sabako do do prakArakA batalAyA hai| unameMse bhAvavandha, bhAvasaMbara, bhAvanirjarA aura bhAvamoza ye cAroM svayaM jIvako avasthA honase yA usa paryAya viziSTa svayaM jIva honese ye svayaM jIva ho haiM, aisA mAnanA yathArtha hI hai| isakA na to hamane kahIM niSedha kiyA hai aura na niSedha kiyA hI jA sakatA hai| sambhava hai ki bhAra pakSa bhI isa vastusthitiko svIkAra kregaa| itanA avazya hai ki jIvale gaga-dveSa Adi bhAvoMko nimitakara jo kArmaNa vargaNAoMmeM karmarUpa pariNAma hotA hai use AgamameM vyabandha kahA hai| isI prakAra dravyasaMbara, dravvanirjarA gora dravyamokSakA svarUA jAna lenA caahie| so inheM AgamameM jaha! jisa rUpameM nirdiSTa kiyA hai unako usa rUpa meM jAnanA ho yathArtha jAnanA hai, kintu isake sthAna meM yadi koI zrutajJAnI jIva jIvake rAga-veSa Adi pariNAmoM meM rukaneko vAstavika bandhana samajhakara kArmaNa vargaNAoMke rAga-dveSa Adi pariNAmoMko nimittakara hue jJAnAvaraNAdi karma pariNAmako jovakA vAstavika bandha samajhanekI ceSTA kare to use saccA zratajJAnI nahIM kahA jA sktaa| ataeva prakRtama yahI samajhanA cAhie ki nimitta-naimittika sambandhako upacarita svIkAra karanese bandha-mokSako vyavasthA bAghA AnA sambhava nahIM hai, kintu isake sthAna meM yadi nimitta-naimittika sambandhako vAstavika mAna liyA jAya to avazya hI bandha-mokSako vyavasthA bhaMga ho jAyagI, kyoMki vaisI abasthAmeM do yA dose adhika dravyoM kA saMyoga vAstavika siddha ho jAnepara saba dravya milakara eka ho jAyeMge / isalie nAnAtvako vyavasthA na bana sakanese kirAkA vandha aura kisakA mokSa ? yaha saba vyavasthA gar3abar3A jAgI / ataeva yadi apara pakSa AgamoSata bandha-mokSakI vyavasthAko svIkAra karanA cAhatA hai to use nimitta-naimittika sambandhako bhI Agamake anusAra upacarita svIkAra kara lenA caahie| AcArya vidhAnandi viSTha kArya-kAraNabhAvako nizcayana pase paramArthabhUta nahIM nirdiSTa kara rahe hai| kintu ve vyavahAranayase hI use paramArthabhata kaha rahe haiN| so AgamameM jaise nAmasatya, sthApanAsatya. janapadarAtya, sammattisatya AdikA nirdeza kiyA gayA hai aura usa rUpa meM inheM mAnane meM bAdhA bhI nahIM AtI hai| yadi koI samyagjJAnI jIva usa rUpameM una nAmAdi vyavahAroMko jAnakara kathana karatA hai to usakA vaha jAnanA yA kathana karanA mithyA nahIM mAnA jAtA hai| aisI avasthAmeM apara pakSa hI batalAva ki jo sabhyagjJAnI jIva nimitta
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ 448 jayapura (khAniyA ) tava carcA naimittika vyavahArako upacaritarUpase svIkAra karatA hai usakA vaisA svIkAra karanA mithyA kaise mAnA jAyegA ? ava prakRtameM yahI samajhanA cAhie ki bAgamameM jisa vastuko jisa rUpa meM svIkAra kiyA gayA hai usako usI rUpameM grahaNa karanA yahI saccA samyagjJAna hai aura anyathA rUpase mahaNa karanA yahI mithyAjJAna hai / AcArya vidyAnandine ukta dArtikoMdvArA kSaNikAnta aura nityaikAntakA nirAsa kara bandha-mokSa arasthA kaise banatI hai aura vyavahAramaya sAdhyasAdhanabhAvakA kyA sthAna hai isakA samyakprakArase vicAra kiyA hai so ise samajhakara hI usakA nirNaya karanA yahI pratyeka samyagjAnI jIvakA kartavya hai / isa viSayako sparUpa se samajhane ke lie tattvArthavAtika a0 1 sUtra 2 kA yaha vacana paryApta hogA sva- paranimittasvAdutpAdasyeti cet ? ma upakaraNamAzvAt // 11 // syAdadet sva-paranimitta utpAdo dRSTaH / yathA ghaTasyotpAda mRtrimato daNDAdinimittazca / tasmAttasyApi mokSakAraNatvamutpadyate iti 1 tata kiM kAraNam ? upakaraNamAtrazvAt / upakaraNamAtraM hi bAhyasAdhanam / kica- AtmapariNAmAdeva tadasaghAtAt // 12 // yadidaM darzana mohAlyaM karma tadAtmaguNaghAti, kutazcidArama pariNAmAdeSopakSINazaktikaM samyaktvAkhyAM / ato na tapasvimasya pradhAnaM kAraNam, Amaica svazaksyA darzanaparyAyeNotpadyata iti tasyaiSa mokSakAraNatvaM yuktam / prazna - utpAda svaranimittaka hotA hai ? uttara - nahIM, kyoMki bAhyasAdhana upakaraNamAtra hai // 11 // yadi koI kahe ki utpAda svasparanimittaka dekhA gayA hai| jaise ghaTakA utpAda miTTInimittaka aura daNDAdinimittaka hotA hai, usI prakAra samyagdarzanakA utpAda AtmAnimittaka aura samyakatva pudgalanimittaka hotA | isalie samyakatva pudgalameM bhI mokhakI kAraNatA bana jAtI hai, usakA aisA kahanA ThIka nahIM hai samyakatva pudgala upakaraNamAtra hai| bAhya sAdhana niyamase upakaraNamAtra hai / AramAke pariNAmase hI usake rasakA bAta hotA hai // 12 // jo yaha darzanamoha nAmakA karma hai vaha AtmAke guNakA bAtI hai / ataeva kisI Atma-pariNAmako hI nimittakara upakSoNa zaktivAlA hokara vaha samyaktva isa saMjJAko prApta hotA hai| isalie vaha AramAke pariNAmakA pradhAna hetu nahIM hai| AtmA hI apanI zakti se darzanaparyAyarUpaye utpanna hotA hai, isalie usIke mokSakI kAraNatA yukta hai / zaktike balase upAdAna dhvaMsa karatA hai| hamane isa prakAra isa vivecanase spaSTa ho jAtA hai ki pratyeka drathya svayaM apanI hokara pratyeka samaya meM apanI naI paryAyako utpanna karatA hai aura purAnI paryAyakA apane prathama uttara meM tattvAvalokavArtika ke jisa ucaraNakA ullekhakara yaha siddha kiyA hai ki nizcayanayase pratyeka dravya svayaM utpAda-vyaya-laubhyasvabhAvavAlA honese usameM utpAda-vyayako vyavasthA visasA hI banatI hai| aura vyavahAranayase hI usakA utpAda vyaya sahetuka pratIta hotA hai, so hamArA yaha kathana tattvArthavArtikake ukta ullekhako dRSTimeM rakhate hue sAdhu hI pratIta hotA hai / hama to apara pakSase hI yaha mApA lagAye hue haiM ki vaha bhI pratyeka upAdAnako aneka yogyatAvAlA na svIkAra karake mAtra pratiniyata yogyatAbAlA svIkAra karake ho pratiniyata kAryako vyavasthAko mAnya karate hue nimittanaimittika vyavahArako upacarita
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 6 aura usakA samAdhAna svIkArakara legA AcArya vidyAnanda apanI aSTamahasI pRSTha 112 meM utpAda, vyaya aura zrIvyako svAbhAvAntara nirapekSarUpase jo vyavasthA kara rahe hai usa para bhI thor3A dRSTipAta kojie| isase vastusthitiko hRdayaGgama karane meM vizeSa sahAyatA milegii| svayamutpissorapi svabhAvAntarApakSaNe vinazcarasyApi tadapekSaNaprasaGgAt / etena sthAsnIH svabhA. bAntarAnapekSaNamurka, virasA pariNAminaH kAraNAntarAnapekSotpAdAdizyavyavasthAnAttadvizeSe evaM hetuvyApAropagamAt / yadi svayaM utpanna honevAlA padArtha svabhAvAntarako apekSA kare to vinAza honevAleko bhI svabhAvAnsarako apekSA karamekA prasaGga upasthita hotA hai| isa kathanase sthAnazIla padArtha svabhAvAntarako apekSA nahIM karatA yaha kaha diyA gayA hai, kyoMki birasA pariNamana karanevAle padArthoM meM kAraNAntara nirapekSa hokara utpAdAditrayakI vyavasthA hai| unake vizeSa meM ho henakA dhyApAra svIkAra kiyA gayA hai| yaha svAmI vimAnantikA vanana nai / imase hama gaha bAta acchI tarahase jAna lete haiM ki pratyeka utpAdameM jo bAhya aura zAmyantara hetuko svIkRti hai usakA abhiprAya kyA hai| utpAda svabhAvase utpAda hai, vaha kathaJcita vyaya aura prauSyarUpa bhI haiN| vyaya svabhAvase vyaya hai, vaha kavaJcita utpAda aura dhrauvya svarUpa bhI hai| dhrauvya svarUpase dhauvya hai, vaha kaJcita utpAda aura vyaya svarUpa bhI hai| utpAda, kAya aura dhovyakI yaha vyavasthA svabhAvataH paranirapekSa hokara svataHsiddha hai| phira bhI jo hetukA pApAra svIkAra kiyA gayA hai vaha kevala eka paryAyase dUsarI paryAya vyatireka dikhalAne ke lie hI svIkAra kiyA gayA hai 1 kathana thor3A sUkSma aura vastuspI hai| hameM bharosA hai ki apara pakSa isake hArdako hRdayaGgama kregaa| isase apara pakSako yaha bhI samajhane meM sahAyatA milegI ki-'yena kAraNena yaskArya jAyate senaiva tarakArya, na tu kAraNAntareNa |'--jis kAraNase arthAt upAdAna kAraNase bAhya sAmagrIko nimittakara jo kArya utpanna hotA hai usa kAraNale hI arthAta upAdAna kAraNase hI bAhma sAmagrIko nimittakara vaha kArya utpanna hotA hai| kAraNAntarase nahIM / aSTa0 sa0 Ti. 14 pR0 112 / hamane apane dUsare utsarako likhate hue tatvArthadalokatrAtikake eka uddharaNa meM Aye hue 'sahetukasva pratItaH padameM paThita 'pratIta' padakI ora apara pakSakA dhyAna AkRSTa kiyA thA 1 kintu apara pakSane usake abhiprAyako grahaNa na kara usa para TippaNI karanA hI ucita samakSA hai| hama AzA karate hai ki vaha punaH usa ora dhyAna deneko kRpA kregaa| isake hArdako samasane ke lie hama samayasAra gAthA 98 ko AtmakhyAti TokAmeM Aye hue 'pratibhAti pada ko ora apara pakSamA punaH dhyAna AkRSTa karate haiN| inakI TIkAma kahA gayA hai ki yaha jIva apane vikalpa aura hastAdi kriyArUpa vyApAra dvArA ghaTa Adi para dravya svarUpa bAhya karmako karatA huA pratimAsita hotA hai, isalie yaha usakA vyAmoha ho hai| __ spaSTa hai ki paramadhyake kisI bhI kAryameM bAhya sAmagrI nizcayakI pratItikA hetu honese dhyaghamAra kAraNarUpase hI svIkAra kI gaI hai| yahI pUre jinAgamakA sAra hai| isase bandha-mokSamyavasthA jinAgamameM kisa rUpa meM svIkAra kI gaI hai isakA spaSTIkaraNa ho jAtA hai| 9. jagatakA pratyeka pariNamana kramAnupAtI hai apara pakSane hamAra pichale isa kathanapara TippaNI kI hai, jisameM hamane batalAyA thA ki apara pakSakI mAnyatA aisI pratIta hotI hai ki 'jaba jaise nimitta milate haiM taba vaisA kArya hotA hai| hamArA yaha vaktavya
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayapura ( khAniyA ) tattvacacI apara pakSako bahata skhalA hai| aura isalie usapara usane apanI tIva pratikriyA vyakta kI hai| kintu isase hamAre usa kathanakI sArthakatAmeM aNumAtra bhI pharaka pratIta nahIM hotA, kyoMki jaba apara pakSa pratyeka upAdAnako aneka yogyatAvAlA mAnakara nimittoMke balase kAryako utpatti hone kA vidhAna karatA hai aisI avasthA meM eka to use yahI mAnanA hogA ki jaba jaise nimitta milate haiM taba vaisA kArya hotA hai, kyoMki upAdAna aneka yogyatAvAlA honese usase kyA kArya utpanna ho isameM usakA vastuta: kucha bhI kartavya nahIM raha jAtA / kAryarUpameM jo kucha bhI phala sAmane AtA hai use nimittakA hI pariNAma samajhAnA caahie| yadi apara pakSa kahe ki 'upAdAna bhale hI aneka yogyatAvAlA rahA Atre, parantu pratyeka kAryakA nimitta sunizcita hai, isIlie usake balase pratyeka samayameM sunizcita kAryakI hI utpatti hotI hai isalie 'jaba jaise nimitta milate haiM taba vaisA kArya hotA hai, jo yaha Aropa hamAre (apara pakSake) Upara kiyA jAtA hai vaha ThIka nahIM hai| to apara paJcakA ukta doSase bacaneke lie yaha kahanA bhI ThIka nahIM hai, kyoMki isa prakAra pratyeka samayake kAryake sunizcita nimisoMke svIkAra kara lene para nimittoMke AdhArapara ekAnta nitiko mAnanekA prasaGga agasthita hotA hai| jisa doSase vaha apaneko bacA nahIM sktaa| vaha pakSa bAgamake balakA nAma lekara ghoSaNA cAhe jo kare, lekhanI usakI hai| kintu jabataka vaha pratiniyata kAryake pratiniyata upAdAnako nahIM svIkAra kara letA, tabataka vaha apaneko upata doSose nahIM bacA sktaa| svaparasApekSa kArya hotA hai, isa kathaname jaise kArya sunizcita hai, vaise hI usakI sAmagro bhI sunizcita mAna lenI caahie| yaha vastu svabhAva hai ki pratyeka kArya meM bAla aura Abhyantara sunizcita sAmagrIkI samagratA rahatI apara pakSane punaH miTTIko udAharaNa rUpameM upasthitakara usase jAyamAna kAryokI mImAMsA kI hai| vaha bAhya sAmagrIke vyApArako to pratyakSa dekhatA hai, isalie usa AdhArapara kAryakI vyavasthA karanA cAhatA hai| kintu kauna miTho kisa kAlameM kisa prakArake pariNamanako yogyatAvAlI hai ise apane indriya pratyakSase nahIM jaantaa| isalie usameM nAnA takaNAeM lagAtA hai / yaha to munizcita hai ki isa jagatakA pariNamana anAdikAlase hotA huA calA A rahA hai / eka TravyameM abasaka jitane bhI pariNa mana hue hai utane hI pariNamana anya saba pravyoMmeM bhI hue haiN| isa dRSTise yadi vicAra kiyA jAya to na to kisI dravyameM kama pariNamana hAra hai aura na adhikhii| aura isa prakAra pratyeka vyake aba taka jitane pariNamana e hai utane bAra hI una gariAmanoMkI mimittabhata bAhya Abhyantara sAmagrIkI samagratA bhI milI hai| isameM bhI na nyUnatA haI hai aura na adhikatA hii| yaha jagatake pariNamanakA krama hai| bhaviSyama bhI yaha krama isI prakAra cAla rhegaa| usameM bhI na kamI hogI aura na adhi. katA hii| isa prakAra jaba hama isa kramako dRSTipatha meM rakhakara vicAra karane lagate hai to yaha spaSTa hone meM derI nahIM lagatI ki vartamAna samayameM jisa kisI bhI dravyakA o upAdAna-upAdeya yoga ora nimittanaimittika yoga cala rahA hai vaha pUrvokta vidhise kramAnupAtI hI hai| ho, yadi yaha hotA ki koI dravya kabhI pariNamana kare aura kabhI na kare to avazya hI kAryakAraNa mAvikI rAba vyavasthAmeM aniyatapanekA prasaGga upasthita ho jAtA, kintu aisA to hai nahIM, kyoMki sabhI padArtha niyatakamase hI pariNamana karate hae cale Arahe haiM, ataeva pratyeka samayameM pratyeka kAryako sunizcita nimitta naimittika ghyabasthAke samAna upAdAna-upAdeya vyavasthA bhI sunizcita hI prApta hotI hai / AgamameM nimitta. naimittika rise isakA vicAra to bahuta hI kama kiyA hai| mAtra upAdAna-upAdeya dRSTise isakA vicAra
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 6 aura usakA samAdhAna 451. vizeSarUpase kiyA gayA hai| pratyeka vyakA pratyeka pariNamana kaise kramAnupAtI hai isakA nirdeza karate hue aSTasahalI 50 100 meM likhA hai Aja sRjanAgAddhi pAgabhAnastAnakA syopAdAnapariNAma eva pUrvo'mantarAtmA / na ca tasmin pUrvAnAdipariNAmasantatau kAryasadbhAvaprasaMgaH, prAgabhAvavinAzasya kAryarUpatopagamAt / 'kAryotpAdaH kSayo heto:' iti vakSyamANatvAt / prAgabhAvavatprAgabhAvAdestu pUrva- pUrvapariNAmasya santatyAnA vivakSitakAya rUpatvAbhAvAt / na ca tatrAsyetaretarAbhAvaH parikalpyate yena tatpazopakSimadUSaNAvatAraH syAt / nApyevaM prAgabhAvasyAnAditva birodhaH, prAgabhAva-tasya sabhAvAdeH prAgabhAvasantAnasyAnAdilopagamAt / na cAtra santAnibhyastatvAnyatvapakSayoH santAno vRSaNAI, pUrva-pUrva prAgabhAvAtmakabhAvakSaNAnAmevAparAmRSTabhedAnAM santAnazvAbhiprAyAn / santAnikSaNApekSayA tu prAgabhAvasyAnAditvAbhAve'pi na doSaH, tathA RjusUtranayasyeSTa svAda / tathAsmin pakSe pUrva paryAyAH sarve'pyanAdisantatayo ghaTasya prAgabhAva iti vacane'pi na prAganantaraparyAyanivRcAviva tatpUparyAya nivRttAvapi ghaTasyotpattiprasaMgaH, yena tasyAnAditvaM pUrvaparyAyanivRttisantateraSyanAditvAdAparAte, ghaTAtpUrvakSaNAnAmazeSANAmapi tayAga bhAvarUpANAmabhAve ghaTospatyabhyupagamAt / prAganantarakSaNAnivRttau sadanyatamakSaNAnivRtAviva sakalatatprAgabhAvanisRzyasi ghaMTopa ttiprasaMgAbhAvAt / Adi / RjusUtra nayakI apekSA to prAgabhAva kAryakA pUrva anantara pariNAmasvarUpa upAdAna ho hai| aura usake prAgabhASa hone para usame pUrva anAdi pariNAma santatimeM kArya ke sadbhAvakA prasaMga AtA hai so bhI bAta nahIM hai, kyoMki prAgabhAvakA vinAza kAryarUpatA hai aisA svIkAra kiyA hai| 'kAryakA utpAda hI vyaya hai, eka hetuka hone se' aisA Age kaheMge bhii| prAgabhAva, usakA prAgabhAva isa prakAra pUrva pUrva pariNAma santatike anAdi hone se usameM divazita kAryarUpatAkA abhAva hai / usameM itaretarAbhAvakI kalAnA karanA ThIka nahIM, jisase ki usake pakSa meM diye gaye duSaNakA avatAra hove / aura isa prakAra prAgabhAvako anAdi hone kA bhI virodha nahIM hai, kyoMki prAgabhAva, urAkA prAgabhAva Adi isa prakAra prAgabhASakI santAnakA anAdipanA svIkAra kiyA hai / aura yahA~ para salAniyoMse santAna bhinna hai ki abhila hai isa prakAra do padA upasthita honepara santAna dUSaNa ke yogya bhI nahIM hai, kyoMki bhedoMko na sparza karate hue pUrva-pUrva prAgabhAvasvarUpa bhAvakSaNoMmeM hI santAnapanekA abhiprAya hai / santAnI kSaNako apekSAse to prAgabhAvaka anAzvine ke abhAva meM bhI koI doSa nahIM hai, kyoMki jusUtratayakI apekSA sA iSTa hai| tathA isa pakSa meM anAdi santatirUpa sabhI pUrva paryAya ghaTakA prAgabhAva hai aisA vacana honepara bhI jisa prakAra prAk anantara paryAyakI nivRtti hone para ghaTakI utpatti hotI hai usa prakAra usase pUrva paryAyoMkI nivRtti honepara bhI ghaTakI utpattikA prasaMga nahIM upasthita hotA, jisase ki pUrva paryAyI nivRttirUpa santatike anAdi honese ghaTako bhI manAditA prApta ho jAya, kyoMki ghaTase usake prAgabhAvarUpa jitane bhI pUrva kSaNa una sabhI abhAva honepara ghaTako utpatti svIkAra kI hai, kAraNa ki jisa prakAra unameM se kisI eka kSaNakI nivRtti nahIM huI to usa (ghaTa) ke samasta prAgabhAvoMkI nivRtti siddha nahIM hotI usI prakAra prAkU anantara kSaNakI nivRtti nahIM hone para baTakI utpattikA prasaMga nahIM upasthita hotA / yaha pUre kArya kAraNabhAva para prakAza DAlanevAlA aSTasahastrokA vacana hai / isa dvArA yaha spaSTa batalAyA gayA hai ki miTTI dravpakI paryAyasantatimeM ghaTakI utpatikA jo strakAla hai usI kAlameM ghaTako utpati hotI hai, anya kAla meM nahIM | yadi koI prajApati ghaTotpatti ke anukUla kriyA karate hue ruka jAtA hai to usakA vaha rukanA akasmAt na samajha kara apanI paryAya santa simeM kramAnupAtI ho samajhAnA caahie| aura usa samaya se
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ 452 jayapura ( khAniyA ) tattvacarcA miTTIke piNThameM paTotpatti ke anurUpa pariNAma na hokara anya pariNAma hotA hai to use bhI ukta Agama pramANake prakAza meM kramAnupAtI hI samajhanA caahie| gaha vastuvyavasthA hai, kintu ise na svIkAra kara apara pakSa apanI mAnasika kalpanAoMke mAdhAra ra jomAja vikAsa ra sama AlamA prastuvyavasthA meM hastakSepa hI kahA jaaygaa| kimo bhI dravyakA koI bhI kArya parake Upara avalambita nahIM hai / AcArya akalaMkadevake vAdoM meM brAhma sAmagrI tI upakaraNamAtra hai| yadi eka samaya meM aneka ugadAnazaktiyA~ AgamameM svIkAra kI gaI hotI aura jisake anurUpa parakA sahayoga milatA usakA vikAsa Agama svIkAra karatA to bhale hI para ke mahayogake abhAva meM upAdAna zaktiyAM lapta par3I rahatI aura ve parake sadyogako pratIkSA karatI rahatIM, kintu Agamama to jitanA kArya hotA hai mAtra utanA hI nizcaya upAdhAnakAraNa svIkAra kiyA gayA hai, ataeva upAdAna zaktiyoMke na to lupta par3e rahanekA prazna upasthita hotA hai aura na hI unake parako pratIkSA karate rahane kA hI prazna upasthita hotA hai| koI miTTI yadi ghar3A nahIM banatI to usake ghar3ArUpa pariNamanekA svakAla nahIM AyA, isalie vaha ghar3A nahIM banato, parake kAraNa nahIM, kyoMki ghaTotpatti para to nimittamAtra hai| miTrIko lAnevAlA kumbhakAra kauna? usakI kriyAyatI zaktikA vipAka kAla Ane para ho usakA sthAnAntaraNa hotA hai, usame gara to upakaraNamAtra hai| sarvArthasiddhike devoMmeM krivAtI zakti bhI hai, vaisA kamodaya bhI hai, phira bhI unakA sAtaye naraka taka gamana nahIM hotaa| kyoM ? kyoMki unake kriyAbatI zaktikA vaimA viSAka trikAlama nahIM hai| jise apara pakSa puruSArtha kahatA hai vaha prakRtameM prANIkI ihaceSTAko chor3akara aura jyA vastu hai isakA vaha svayaM vicAra kre| so kyA usake saba kArya ihaceSTA para nirbhara hai ? yadi nahIM to vaha anya dravyake kAryame hastakSepake vikalpameM hI kArya-kAraNabhAvakI pratiSThAkA svapna kyoM dekhatA hai ? kisIke bhI balakA prayoga apane meM hotA hai, parameM nhiiN| yaha to hamAge Apako aura hamAre-Apake samAna dUsare janoMkI samajha bhara hai ki hama saba kisI bhI vastukA yoga milane para isameM sambhava bhyazaktiyoMko lakSyame rakha kara use vivakSita kAryakA nizcaya upAdAna mAna lete haiM / para kyA. hamAre mAnanemAtrase vaha vivakSita kAryakA nizcaya upAdAna ho jAtA hai| yadi aisA hone lage to kimIko bhI nirAza na honA pdd'e| yaha sunizcita satya hai ki jaba nizcaya upArAna apane kArya ke sanmukha hotA hai to kArya hotA hI hai| pratyeka dravyakA pratyeka samaya meM isI siddhAntake AdhAra para kArya hotA A rahA hai, ho rahA hai aura hotA rhegaa| janna anivRtikaraNake antima samayameM mithyAdRSTi jIva pahu~catA hai to vaha niyamame agale samayamai samyagdarzanako utpanna karatA hai / vahI jIva yadi samyaktva aura saMyamake anurUpa adhaHkaraNAdi pariNAma kara anivRttikaraNake anta meM pahu~catA hai to niyamase agale samaya meM samyaktva aura apramattabhAvako utpanna karatA hai / yaha pratyeka vastukA svabhAva hai ki jaba vaha nizcaya upAdhAnako bhUmikAme AtA hai to agale samaya meM apane anurUpa kAryako niyamame utpanna karatA hai / aura kramAnupAtI niyamake anusAra anya vAlA mAmagnI usameM nimitta hotI hai / aiso anAdi yastuvyavasthA hai| hamAre saMkalpa-vikalpa hamAre ajJAnakA phala hai / usake rahate hue saMkalpa-vikalpa hI to hoMge, apara pakSa sambhavataH ise bhUla jAtA hai| yaha rAga-dveSarUpa pariNatikA phala hai jo ajJAnakI bhUmikA meM niyamase hotI hai, isalie saba TrabyoM meM pratyeka samamameM honevAle kAryoMkI kasoTI kSyaktike. saMkalpa-vikalpako banAnekA prayatna na kareM itanA hI hamArA Apase nivedana hai| pratyeka kArya antaH bahiH sAmagrIke sadbhAva meM hotA hai yaha hama pahale hI likha Aye hai, isalie 'samaya Ane para vivakSita kArya svata: sampanna ho jAyagA' yaha likhanA ucita nahIM hai| pratyeka manuSya kArya
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 6 aura usakA samAdhAna 453 sampannatAke viSayamai pratyeka kAryake honeke jo prAkRtika niyama hai unako dhyAna meM rakha kara hI vicAra karatA hai| kintu isakA artha yaha nahIM ki usake vicAra karane para aura bAhya uThAgharI karane para jisa kAryake viSaeme usane vicAra kiyA hai vaha kArya ho hI jAtA hai, kyoMki jo bhI kArya hotA hai vaha bAhyAbhyantara sAmagrIko samagratAmeM hI hotA hai| vikala aura yoga ye usa vyakti ke kArya hai / so ghe bhI apanI bAhyAbhyansara sAmagrIko samagratAmeM hote haiN| kabhI bhI koI vikalpa aura koI yogakriyA ho jAya aisA nahIM hai| ve bhI kramAnupAtI hI hote hai / upAdAna svayaM vaha vastu hai jo pariNamana karake apane kAryako utpanna karatA hai| upameM sAmagro prameza ko niyAga sAna mAraya nizcayase bAhya sAmagrI para dravyakA kArya karanameM akiMcitkara ho hai| kAryake sAtha usakA andaya-vayatireka dikhalAne ke lie hI use vyavahArase para dramya ke kAryakA karanevAlA svIkAra kiyA hai yaha bAta dUsarI hai| apara pakSane gehako udAharaNa banAkara kArya-kAraNaparamparAko jisa prakriyAkA nirdeza kiyA hai vaha pratyeka kAryame bAhya aura Abhyantara sAmagrIkI samagratAko hI sUcita karatA hai| kAryameM bAha sAmagrIko samapatA nahIM hotI yaha to hamArA kahanA hai nahIM / hama hI zyA, Agama hI jaba isa bAtako sUcita karatA hai ki pratyeka kArya meM vAha-Abhyantara sAmagrIkI samagratA hotI hai| aisI avasthAmai jo pratyeka kAryameM ubhaya sAmagrokI samagratAkA nirdeza kiyA hai usakA Azaya kyA hai, vicAra isa bAta kA honA cAhie, kintu apara pakSa isa mUla bAta ko bhUlakara yA to svayaM dUsarI bAtoMko siddha karanemeM ulajha jAtA hai yA phira hameM mukhya praznako anirNIta rakhanake abhiprAyase dUsarI bAtoM meM ulajhA denA cAhatA hai| so usakI isa paddhatiko ilAdhya nahIM kahA jA sktaa| AgamameM vAhya aura Amyantara donoM prakArako sAmagrIma kAraNatAkA nirdeza kiyA gayA hai yaha saca hai| parantu vahA~ kisameM kisa prakArako kAraNatAkA nirdeza kiyA gayA hai isa yAtapara dRSTiAta karanese vidita hotA hai ki bAhya sAmagrIme jo kAraNatAkA nirdeza kiyA gayA hai vaha kevala kAryake sAtha usakI anvaya-vyatirekarUpa bAhya vyAptiko dikhalAkara usake dvArA jisake sAtha usa (kArya) ko Amyantara vyApti hai usakA jJAna karAneke lie hI kiyA gayA hai aura 'yadanantaraM yadbhavati tattatsahakArikAraNam' yaha vapana bhI isI abhiprAyase likhA gayA hai / jaba ki AgamakA yaha vacana hai ki koI bhI dravya eka sAtha do kriyAeM nahIM kara sakatA aura sAtha hI jaba ki AgamakA yaha bhI bacana hai ki pratyeka draSya apane svacatuSTamako chor3akara anya byake svacatRSTayA nahIM prinnmtaa| aisI avasthAmeM eka dravya dUsare dravya ke kAryakA kAraNa hai yA katA, karaNa aura adhikaraNa Adi haiM yaha kathana upacarita hI to tthhregaa| ise vAstavika kase kahA jA sakatA hai isakA apara pakSa svayaM hI vicAra kre| eka ora to apara pakSa isa tathyako svIkAra kara lenA hai ki gehU~ aMkurakA tabhI upAdAna hai jaba vaha geMhU~ rUpa aMkurako utpanna karane ke sanmukha hotA hai aura dUsarI ora vaha yaha bhI likhane se nahIM cUkatA ki 'koIkoI dAne ukta prakAra kI yogyatAkA apane andara sadbhAva rakhate hue bhI bAhya jalAdi sAdhanoMke anukUla sahayogakA abhAva honese aMkurarUpase utpanna honekI abasthAse baMcita raha jAte haiN|' Adi / so apara pakSakA aisA paraspara viruddha kathana isa bAtako sUcita karatA hai ki apara pakSa vastutaH AgamameM pratipAdita nizcaya upAdAnake lakSaNako svIkAra nahIM karanA cAhatA / yaha bAta apara gakSa acchI taraha se jAnatA hai ki AgamameM kevala yogyatAko hI upAdAna kAraNarUpase na svIkAra kara kAryako avyavahita pUrva paryAya yuvata dravyako upAdAna kAraNarUpase svIkAra kiyA gayA hai| ataeva vaivala yogyatAke AdhArapara jo bhI ApattiyA~ apara pakSa upasthita karatA hai ve saba prakRta vicAraNAma doSASAyapha nahIM mAnI jA sktii| ho, apara pakSa yadi koI aisA Agama
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 jayapura (khAniyA ) tattvacarcA premANa upasthita kara sake jisase yaha siddha ho ki jisa kAryakA jo upAdAna kAraNa hai usake usa kAryake sanmukha honepara bhI bAhya sAmagrI ke abhAva meM vaha kArya nahIM huA taba to yaha mAnA jA sakatA hai ki usa upa dAna meM usa kArya karanekI yogyatA bhI thI aura vaha upAdAna apane kAryako karaneke lie udyata bhI thA para bAhya sAmagrI abhAva kArya nahIM huA apara pakSa apanI kalpanAoMkA cAhe jaisA tAnA nAnA bunatA rahe, usase kArya-kAraNakI jo Ayamika parasparA nirdiSTa kI gaI hai usapara oNna AnevAlI nahIM / parapakSanetArthartika ma0 5 sU02 ke kucha pramANa diye haiM jinake dvArA utpAda vyayako sikhi sva-parapratyaya kI gaI hai| so ve pramANa hameM hI kyA sabako mAnya hoNge| unakI pramANikatAkA na to hamane kahIM niSedha hI kiyA hai aura na niSedha kiyA ho jA sakatA hai, kyoMki vahA~ nizcaya pakSa ke sAtha vyavahAra pakSakA svIkAra karanekI vivAnA ukta prakArase nirdeza kiyA gayA hai| jaise anubhava meM jAtA hai, tarka se bhI siddha hotA hai aura Agama bhI kahatA hai ki pratyeka kArya bAhya aura Abhyantara sAmagrIko samagratA meM hotA hai vaise ho yaha bhI anubhava meM AtA hai, tarkase bhI siddha hotA hai aura Agama to kahatA hI hai ki pratyeka dravya pratyeka samaya meM apanI apanI kriyA svatantrarUpame karatA hai, apanI apanI kriyA ke karane meM koI kisIke AdhIna nahIM / vyAkaraNa zAstra meM 'svatantraH kartA yaha vacana bho isI abhiprAyase likhA gayA hai| jainadarzanakA to yaha hArda hai hI / abhyathA mokSavidhi nahIM bana sakatI / isI prakAra yaha bhI anubhava meM AtA hai, tarka se bhI siddha hotA hai aura nigama kahatA hI hai ki eka drazya dUsare dravyarUpa na to pariNamatA hai aura na dUsare dravyako pariNamAtA hai / aisI avasthA meM apara pakSa ho yaha nirNaya kareM ki ina donoMmeM kise paramArthabhUta mAnA jAya donoM milakara ekakArya karate haiM ise yA pratyeka dravya apanA kArya svayaM karatA hai ise / arihanta hone ke putraM bArahaveM guNasthAna meM kSINakaSAya jIvake zarIra meM avasthita saba nigodiyA aura zrama yA~kA abhAva ho jAtA hai, isake pahale nhiiN| so apara pakSa matAnusAra una jIvAMke abhAvakA preraka nimitta kartA zrINakaSAya jIvako hI mAnanA par3egA, kyoMki jIvake kSINakaSAya honepara ho unakA abhAva hotA hai, anyathA nhiiN| aisA niyama bhI hai ki 'yadanantaraM yajJavati tatsahakArikAraNam' isIprakAra sAdhuke Ipi pUrvaka gamana karate hue unake pagako nimittakara jIvabagha honepara bhI vahI Apatti prApta hotI hai| itanA ho kyoM, arihantoMke arihanta avasthAkI prAvikA sahakArI karaNa sAta dhAtuoMse rahita zarIra Adiko bhI mAnanA pdd'egaa| jo joba antaHkRtakevalI hote haiM so unake lie bhI yahI kahA jAyagA ki upasargAdikake kAraNa ve kevalI hue haiM, kyoMki apara palake matAnusAra upAdAna to aneka yogyatAvAlA kSetra hai| inameM se kauna yogyatA kAryarUpase pariNata ho yaha bAhya sAmagrI para hI avalambita hai yahI niyama siddha honeke lie bhI lAgU hogaa| yahA~ apara pakSa yaha to kaha nahIM sakatA ki kahIM para upAdAna eka yogyatAvAlA hotA hai aura kahIM para aneka yogyattAvAlA hotA hai, kyoMki niyama niyama hai| vaha kahIM ke lie eka ho aura kahIMke lie dUsarA aisA nahIM ho sktaa| miTTI se vaTa banane ke lie yA geMhU~ro aMkura ugane ke lie kArya-kAraNake jo niyama apara pakSa mAnatA hai meM hI niyama use saba kAryoM meM svIkAra karane hoNge| apara pakSa kumhArake vyApArapUrvaka miTTI meM ghaTako utpanna huA dekhakara yadi miTToko ghaTakA svayaM karttA nahIM svIkAra karanA cAhatA to use gamana karate hue sAdhuke gamanarUpa vyApArapUrvaka kisI jantuke bharaNakA kartA svayaM usa jantuko nahIM mAnanA hogA, jaise ghaTakI utpati kumbhakArake vyApArapUrvaka pratyakSa dRSTigocara hotI hai usI prakAra jantukA maraNa sAdhuke gamanarUpa vyApArapUrvaka dRSTigocara huA hai / ataeva jisa prakAra SaTakA karttI kumbhakAra mAnA jAtA hai usI prakAra jIvabaghako karanevAlA sAdhu hI mAnA jAnA cAhie, .
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 6 aura usakA samAdhAna kyoMki donoM jagaha nyAya samAna hai| aura yaha kahA nahIM jA sakatA ki sAdhuke pagase jIvakA bagha ho nahIM sktaa| kyoMki jo bAta pratyakSa dekhane meM Ato hainasakA apalApa karanA sambhava nahIM, kyoMki pratyakSako apramANa nahIM mAnA jA sakatA yanna apara pakSakA kathana hai| yadi apara pakSa kahe ki sAdhuke cipsameM jIvana kA abhiprAya na hone ke kAraNa vaha jovavaghakA karanevAlA nahIM mAnA jA sakatA to usake isa kathanase yaho niSkarSa nikAlatA hai ki abhiprAyameM karanekA vikalpa honeke kAraNa hI kumhArako gharakA karttA kahA gayA hai| vastutaH eka dravya dusare kA kaI nahIM hogAnoka hI hai| AcArya amRtacandrane samayasAra gAthA 144 kI TophAmeM likhA bhI hai vikalpakaH paraM karmA vikalpaH karma kevalam / na jAtu kartRkarmasvaM savikalpasya nazyati // 95|| vikalpa karanevAlA hI kevala kartA hai aura vikalpa hI kevala karma hai, (anya koI karttA kama nahIM hai / ) jo jIva vikalpasahita hai usakA kartAkarmapanA kabhI naSTa nahIM hotaa| yaha Agamavacana hai| isase spaSTa jJAta hotA hai ki saMsArI jIvake para dravyameM kArya karanekA vikalpa kevala rAgake kAraNa hotA hai| vaha usakA vAstavika kartA nahIM ho sakatA aura yahI kAraNa hai ki AgamameM sarvatra bAhya mAmagrI meM kAraNa vyavahArako upacarita ho kahA gayA hai| aura isIlie eka dravyakA dUsare dravyake sAtha nizcayase kartR-karmabhAvakA niSedha kiyA gayA hai| isI tathyako sarala zabdoMmeM vyakta karate hue AcArya jayasena samayasAra gAthA 76 kI TIkAmeM likhate haiM tata eladAyAti pudgalakarma jAnato jIvasya pudgalena saha nizcayena katakarmabhAvo nAstIti / isase yaha siddha huA ki pudgalakarma ko jAnanevAle jIvakA pudgalake sAtha nizcayase karttA-karmasambandha nahIM hai| ataeva unhIM jayasena AcAryake samayasAra gAthA 82 ko TIkAmeM Aye hue vacanoMke anusAra yahI siddha hotA hai ki pratyeka dravya svataMtrarUpase apane kAryakA kartA hai| bAhya sAmagrI to usameM nimittamAtra hai| prAcArya zrIkA vaha vacana isa prakAra hai / yathA yadyapi samAro nimittaM bhavati tathApi nizcayanayena pArAvAra evaM kallolAn karoti pariNamati ca / yathA-vapi samora nimitta hai to bhI nizcAnayaro samudra hI kalloloMko karatA hai aura kallolarUpa pariNamatA hai| AcArya vidyAnandine tattvAzlokavAtika pR0 55 meM 'mApi sahakArikAraNamupAdAnasamayasamakAlalvAbhAvAt / ' yaha vacana likhakara yaha prasiddha kiyA hai ki pratyeka upAdAnake kAla meM hI usake pariNamanake rAmmakha honepara usakI sahakArI sAmagrI hotI hai| isalie yahI siddha hotA hai ki pratyeka kAryakI apane niyata upAdAnake sAtha apriApti aura miyata bAhya sAmagrIke sAtha bAhya vyApti hone ke kAraNa jagatakA pratyeka pariNamana kramAna nupAtI hI hotA hai| tabhI to AcArga vidyAnandikA tattvArthazlokavAtika 5076 meM pratipAdita yaha vacana mumukSu janoMke hRdaya meM zraddhAkA viSaya banA huA hai
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ ayapura (khAniyA) tatvacarcA prasyAsannamuktInAmeca manyAno darzanamohamatipakSaH sampadyate nAnyeSAm, kadAcitkAraNAsavidhAnAt / Asanna bhavya jIvoMko hI darzanamohakA pratipakSAbhala samyagdarzana prApta hotA hai, anya jIvoMko nahIM, kyoMki niyata kAlako chor3akara anya kAlameM kAraNoMkA milanA sambhava nahIM hai| 10. pariNAmAbhimukhya padakA artha isI prasaGga meM apara pakSane tasvArthavAtikakA 'yathA mRdaH svayamantadhaMdabhavanapariNAmAbhimukhye' ityAdi vacanameM Aye hue 'pariNAmAbhimukhpa' padakA artha karate hue likhA hai ki 'mavi miTTImeM ghaTarUpase pariNamana karanekI yogyatA ho to daNDa, cakra aura kumbhArakA puruSArya Adi eTa nirmANameM miTTI ke vAstavika rUpameM sahAyakamAtra ho sakate haiM aura yadi miTTI meM ghaTarUpase pariNamana honekI yogyatA vidyamAna na ho to nizcita hai ki daNDa, cakra aura kumbhArakA puruSArtha Adi usa miTTIko ghaTa nahIM banA sakate haiM arthAt ukta daNDa, cakra Adi miTTomeM ghaTa nirmANako yogyatAko kadApi utpanna nahIM kara sakate hai| nAdi, Age iso viSayako spaSTa karate hue apara pakSane likhA hai ki-rAjavArtika ke ukta kathanameM paThita 'Amimukhya' zabda sAmAnya rUpase paTa nirmANako yogyatAkre sadbhAvakA ho sUcaka hai / isI taraha usameM paThita 'nihassukandAdamI pANapase ghaTa nirmANako yogyatAke abhAvakA hI sucaka hai| yahI kAraNa hai ki ghaTotpatti honeko yogyatAke abhAva meM kAryotpattike abhAghakI siddhike lie rAjavAtikake ukta kathanameM 'zarkarAdipracitI mRpiNDaH' pada dvArA bAlukA mizrata miTTIkA udAharaNa zrImadakalaMkadevane diyA hai / yadi unakI dRSTi meM yaha bAta hotI ki upAdAnakAraNatA to kevala uttarakSaNavartI kAryarUpa paryAyase avyavalitapUrva kSaNavartI paryAyameM hI hotI hai aura usase kArya bhI niyamase ho jAtA hai to phira unheM (zrImadakalaMkadevako) ghaTa nirmANako yogyatA rahita bAlukAmizrita miTTIkA udAharaNa na dekara kAryotpattise sAntarapUrvavartI dvitIyAdi kSaNoMkI paryAyoMmeM kazaMcita rahanevAlI ghaTanirmANako yogyatAsampanna miTrIkA hI udAharaNa denA cAhie thaa| lekina cUMki zrImadakalaMkadevane bAlukA mizrita miTTIkA ho udAharaNa prastuta kiyA hai jisameM ki ghaTa nirmANako yogyatAkA sarvathA hI abhAvaM pAyA jAtA hai / so isase yahI mAnanA hogA ki rAjavAtika ke ukta kathana meM jI 'Abhimukhya' zabda par3A hai usakA artha ghaTa nirmANakI sAmAnya yogyatAkA sadbhAva ho sahI hai| isI prakAra usI kathanama par3e hue 'nirutsukatva' pAbdakA artha ghaTa nirmANako sAmAnya yogyatAkA abhAva hI sahI hai|' Adi ye apara pakSa dvArA prastuta kI gaI pratizaMkAke do aMza hai| inameM Ara pakSane pariNAmAbhimuNya' padakA artha yogyatA kiyA hai jabaki isa padakA artha pariNAma arthAt paryAyakI sanmukhatA hotA hai / isa parake pUrva 'antaH ghaTabhavana' pada bhI AyA huA hai jisakA artha 'bhItarase ghaTake hone rUpa' hotA hai| isase rUpaSTa vidita hotA hai ki AcArya bhaTTAlaMkadevane upasa padakA artha bhItarase ghaTa paryAyakI sanmukhatA kiyA hai| patA nahIM ki apara pakSane 'pariNAmAbhimukhya' padakA artha yogyatA kaise kiyA hai| isa sambandha apara pakSakA kahanA hai ki yadi bhaTTAkalaMkadevako 'pariNAmAbhimukhya' padakA artha paryAyakI sanmukhatA iSTa hotA to ve tatvAryavAtikake ukta sthanameM zarkarAdipracitI mRspiSTa udAharaNa upasthita na kara ghaTase parvavartI sAntarapayAyokA nirdeza karate, kintu apara pakSa yahA~ isa bAtako bhala jAtA hai ki bhaTTAkalaMkadevane yaha ullekha ho bApa sAmagnomeM nimittamAtratAko sUcita karaneke lie lipibaddha kiyA hai| ghaTako jo pUrvavartI sAntara
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 6 aura usakA samAdhAna caka paryAyeM haiM unake hone meM kumbhakAra Adiko nimittatA to hai hI aura ve ghaTake prAgabhAvarUpa haiM / ataeva AcArya mahArAja kumbhakArAdimeM nimittamAtratAko siddha karane ke lie anyonyAbhAvako dhyAna meM rakhakara udAharaNa prastuta kara rahe hai / bAlu bahula miTTokA piNDa yadyapi dravyadRSTise ghaTarUpa honekI yogyatA rakhatA hai, kyoMki jaisA dUsarA miTTIkara piNDa hai vaisA hI yaha bhI miTTIkA piNDa hai, parantu bAlukAtrahula miTTI ke niNDameM ghaTa honekI paryAya yogyatA nahIM hai aura yahI kAraNa hai ki bhaTTAkalaMkadevane bAhya sAmagrI meM spaSTarU se nimittamAtrAko sUcita karane ke lie bAlubahu miTTI ke piNDako udAharaNa banAyA hai| ve isa udAharaNadvArA yaha siddha kara rahe haiM ki yadi upAdAnagata yogyatA ke rahane para kevala bAhya sAmagrIke balase ghaTAdi kAryo kI utpatti mAnI jAya to bAlukA bahula miTTI meM bhI bAhya sAmagrI ke balase ghaTako utpatti ho jAnI cAhie / kintu aisA nahIM hotA | isase spaSTa vidita hotA hai ki pratyeka kAryameM bAhya sAmagrI nimittamAtra hai / STa ki isa ullekha dvArA bAcArya mahArAja yahI sUcita kara rahe haiM ki jaba pratyeka draar frit vivakSita kAryakI anantara pUrva paryAyI bhUmikA meM AtA hai tabhI vaha usa kAryakA upAdAna banatA hai / vyavahAranayase bAhya sAmagrI meM kAraNatA svIkAra ko jAya yaha dUsarI bAta hai, parantu nizcayanayase to svayaM miTTI bhItarase ghaTa bhavana ke sammukha hokara ghaTatI hai vivAda kiyA jAya to svayaM ghara apane avayavoMse niSpanna hotA hai, anya kisIse nahIM yaha sunizcita hai| isa tathyako dhyAna meM rakhakara bhaTTAkalaMkadeva tatvArthavArtika adhyAya 1 sUtra 33 meM RjusUtranayako apekSA vivecana karate hue likhate hai -- kumbhaparyAyasamaye ca svAvayavebhyaH eva nirvRteH / * aura ghaTa paryAya samaya meM ghaTa apane avayavoMse ho nivRtta hotA hai / isI prasaMga meM apara pakSane upAdAnakAraNakA vicAra karate hue jo antameM miTToko ghaTakA upAdAnakAraNa batalAyA hai aura sAtha hI kAlako udAharaNarUpa meM prastuta karake jo ghar3I, ghaMTA, dina, saptAha, pakSa, mAsa aura varSa Adiko vAstavika siddha karanekA prayatna kiyA hai so isa sambandha nivedana yaha hai ki Agama meM vyavahAra kathana aura nizvaya kathana isa taraha donoM prakArase vivecana dRSTigocara hotA hai| unase jo nizcaya kathana hai vaha yathArtha hai aura jo vyavahAra kathana hai vaha upacarita hai| miTToko ghaTakA upAdAna kahA jAya / itanA hI kyoM ? yadi koI gudgakako ghaTakA upAdAna kahanA cAhatA hai to isameM hameM Apatti nhiiN| kintu jaba upacarita aura anupa baritako dRSTise vicAra kiyA jAtA hai taba nizcayase ghaTake adhyavahita pUrvaparyAya yukta miTTI ho ghaTakA upAdAna kAraNa hogI, anya nahIM / ho, yadi vyavahAranayakA avalambana lekara yogyatAko dRSTise vicAra kiyA jAtA hai to miTTI to ghaTakA upAdAna kahalAyegI hI aura vaha miTTI bhI ghaTakA upAdAna kahalAyegI jo bAlukAla hai / itanA hI kyoM ve saba pudgala ghaTake upAdAna kahalAyeMge jo ghaTaka yogyatAse sampanna haiM / yahI bAta kAlake viSaya meM bhI jAna lenI caahie| samaya yaha kAla kI paryAya hai| jaise jItrakI eka samayako paryAya krodha yA kSamArUpa hotI hai vaise hI samaya bhI kAlako eka paryAya hai| yaha vAstavika hai, kintu usake bAda jo nimiSa, ghar3I, ghaMTA, dina, saptAha aura pakSa AdikA vyavahAra hotA hai vaha upacarita hai / yaha isase spaSTa hai ki bhAratIya paramparAmeM koI pakSa 14 dinakA hotA hai aura koI pakSa 16 dinakA bhI / isI prakAra lagabhaga DhAI varSa nikala jAneke bAda adhikamAsa AtA hai aura kabhI-kabhI kSayamAla bhI AtA hai | pazcimIya sampatA meM pratyeka varSakA pharavarI 29 dinakA hotA hai / aba rASTrIya paJcAGgakI vyavasthA banI hai / unake anusAra kAlagaNanAko koI sarala pati soco gaI hai / so ye saba svayaM vAstavika to nahIM 58
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ 458 jayapura (khAniyA ) tattvacarcA hai, mAtra lokavyavahAra ke lie ina sabako svIkRti milI huI hai| imIkA nAma upacarita hai / apara pakSa yadi ina saba tathyoMpara dRSTipAta karanekI kRpA kare to use vivAda karanekA patrasara hI na mile / eka samaya paryAyakA uSaya hone para dUsarI samaya paryAyakA utpAda hotA aura dUsarI samaya paryAyake vyaya ke bAda tIsarI samayaparyAyakA utpAda hotA hai / prathama samayameM kAlakI jo samayaparyAya hoto hai vaha dUsare samayamaiM nahIM rahatI aura dUsare samaya kI tIsare samayameM nahIM rhtii| pratyeka samayakI ye samaya paryAya yathArtha hai| mAtra pratyeka samayakA jJAna karAnephe lie paMcAstikAya gAthA 25 kI AcArya amRta candrakRta TIka meM yaha kahA gayA hai ki-'paramANunacalanAyata samaya:--paramANuke gamanake Azrita samaya hai so isakA artha yaha nahIM ki vaha paramANu ke gamanake AdhIna hokara utpanna hotA hai| isakA tAtparya itanA hI hai ki eka paramANako eka pradeza parase dusare pradeza para mandagatise jAnemeM jitanA kAla lagatA hai, eka samayakA utanA parimANa hai aura isI AdhAra para ise vyavahArakAla kahA hai| jo kAlakI eka paryAya honese sadbhutamyavahArarUpa hI hai| kintu do samayase lekara anya jitanI kAlako gaNanA hai vaha kAla dravyameM vartamAna arthAta paryAyahAse sadbhuta na hone para bhI loko vyavahAra padavoko prApta hai, isalie vaha asadbhutatryavahAra hI hai| apara pakSane kSAyopazamika matijJAna aura zrutajJAnakA prazna uThAkara yaha likhA hai ki 'vastuko samayavartI akhaMDa paryAyako grahaNa karane meM sarvathA asamartha hI rahA karate hai| ina jJAnIkA viSaya vastuko phamase kama antarmuhUrtavartI paryAyoMkA samUha hI eka paryAyake rUpameM hotA hai isa prakAra ina jAnoM kI apekSA miTTI, piNDa, sthAsa, koza, kudAla aura ghaTameM upAyAnopAdeya vyavasthA asaMgata nahIM mAnI jA sakatI hai|' so isa sambandha meM yahI nivedana hai ki yaha jo antarmuhUrtavatI nAnA paryAyoMkA samUha kahA gayA hai vaha kyA eka samaya meM hotA hai yA utpAda vyayake kramase antarmuhUrta laka nAnA paryAya hokara antameM hama paryAyoMkA samUha aisA vyavahAra karate hai, isalie yaha vyavahAra to asadbhuta hI hai| hA~, kevalajJAna pratyaka vastukI jo samayavartI eka-eka paryAyako pRthaka-pRthak rUpase jAnatA hai so kahA~ para pratyeka paryAya paryAyArSika nayakI apekSA nizcayarUpa hokara bhI parama pAriNAmika bhAvako grahaNa karanevAle mizcayanamakI apekSA sadbhuta vyavahArarUpa kahI gaI hai| kyA ise hamane kahIM avAstavika, upacarita evaM kalpanAropita ataeva avastubhata kahA hai yA likhA hai, jisase ki yaha AkAzakusuma yA svaraviSANake samAna avastu hokara kevalajhAnakA viSaya na bana ske| kevalajJAna meM jo jisa kAlameM jisa rUpa meM avasthita hai, rahe haiM, yA rahege ve saba padArtha yugagat jhalakate haiN| bai yaha acchI tarahase jAnate hai ki itane paramANu apane pariNamana dvArA paraNamate hue sdha padavIko prApta hue haiN| kevalajJAnakI mahimA kSAyopazamika zAnoMkI apekSA bahuta bar3I hai| yaha AgamAnusArI hamArA mata hai ki jisa prakAra dravya svayaM sat hai, guNa bhI svayaM sata hai usI prakAra pratyeka samaya meM honevAlI paryAyeM bhI svayaM sat hai / yadi apara pakSa svayaM isa bAta kA vicAra kare ki hama kisako sadbhuta mAnate haiM aura kisako asadbhata to usakI orase aisA AropAtmaka kathana na hotA / pratyeka dravya svayaM apanemeM, apane liye, apane dvArA, apane balase apanI pUrva paryAyase nivRtta hokara uttara paryAyako janma detA hai| matijJAnI aura zrutajJAnI nIyoMko yadi pratyeka samayakI ina paryAyoMkA jJAna nahIM hotA hai to itane mAse unakA asadbhAva nahIM mAnA jA sakatA / yadi unheM antamahata anlamahataM bAda paryAyoMkI vilakSaNatAkA jJAna hotA hai to itane mAse pratyeka anta mahatake bhItara pratyeka samayakI paryAyameM jo vilakSaNatA AtI hai vaha kAryakAraNapaddhatise Ane ke kAraNa ve unake sadbhAvako asvIkAra nahIM kara skte| kintu ve zrutake balase yahI nirNaya karate haiM ki yaha hamAre zAnakA doSa hai ki hama pratyeka sayayama honevAlI paryAya evaM usake kAraNakalAgako nahIM jAna pAte / pratyeka zrutajJAno jIva Agama aura loka
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 6 aura usakA samAdhAna 459 sammata paddhatise yaha jAnakara ki kisa upAdAnase kaisA bAhya saMyoga milane para kyA kArya hotA hai usake upakramame lagatA avazya hai / parantu usa kAlameM usa upAdAnabhUta vastuse vahI kArya hogA, yaha nahIM kahA jA sktaa| yahA~ upAdAna zabdakA prayoga vyavahAra nayase kiyA gayA hai| hameM dukha hai ki apara pakSa svabhAvarUpa aura vibhAvarUpa sabhI paryAyoM kI utpatti kevala nimittakAraNoMse mAnanekI ceSTA karatA hai| tabhI to usakI orase svabhAva paryAyarUga samyaktvakI utpatti nimitta kAraNoMsa hoto huI likhI gaI hai / parantu cAhe svabhAvaparyAya ho yA vibhASaparyAya usakI utpatti svayaM apane se hI hotI hai, usameM bAhya sAmagrI nimitta ho yaha dUsarI bAta hai / hama nahIM kahate ki kevalI bhagavAnane dekhA hai gAva isIlie miTTImeM usase vilakSaNa piNDa paryAyakI utpatti huI haiN| vaha to mAtra jJAtA dRSTA hU~ / usameM svayaM jo pratyeka samaya meM paryAya hotI hai use bhI vaha jAnatA aura dekhatA hai aura mantra dravyoM meM jo pratyeka samaya meM paryAyeM hotI hai unheM bhI vaha mAtra jAnatA aura dekhatA hai| jaba yaha akATya niyama hai ki miTTI kaba kisako nimittakara giNDarUpa paryAya banegI, taba vaha usI samaya apanI sunizcita bAhya sAmagrIko nimittakara piNDarUpa banatI hai / yahI Agamasammata paddhati hai / bhAratavarSa meM aneka laukika darzana prasiddha hai| unameM se koI (bauddha) asatse satako utpatti mAnate haiM, koI ( brahmavAdI ) eka satse mithyA jagatako utpatti mAnate haiM, koI ( nyAya-vaizeSika ) satse usameM asat kAryakI utpatti mAnate haiM, aura koI (sAMkhya) satse sat kAryakI utpatti mAnate haiN| isa prakAra ekAntakA Agraha karanevAle ye vividha mAnyatAvAle darzana haiM / kintu ina sabane isa tathyako eka svarase svIkAra kiyA hai ki avyavahita pUrva kSaNavartI padArtha upAdAna yA samavAyI kAraNa kahalAtA hai| isalie prakRtameM jo tatvArthavArtikakA 'yathA mRdaH ' ityAdi vacana apara pakSane uddhRta kiyA hai so usakA vahI Azaya samajhanA cAhie jo hamArA abhiprAya hai, kyoMki svayaM AcArya akalaMkadeva isI granthake adhyAya 1 sUtra 2 meM samyagdarzanakI carcA karate hue likhate hai- svaparanimita utpAdo dRSTo yathA ghaTasyotpAdo nimitto daNDAdinimittazca tathA samyagdarzanotpAda AtmanimizaH samyaktva pudgalanimittazca tasmAttasyApi mokSakAraNatvamupapadyate iti ? sanna, kiM kAraNaM ? upakaraNamAtrasvAt / upakaraNamArga bAhyasAdhanam / stra- paranimittaka utpAda dekhA gayA hai, jaise caTakA utpAda miTTInimittaka aura daNDAdinimittaka hotA hai usI prakAra samyagdarzanakA utpAda Atmanimittaka aura samyaktva pudgalanimittaka hotA hai| isa lie usameM bhI mokSakAraNatA bana jAtI hai ? yaha kahanA ThIka nahIM hai, kyoMki samyaktva pudgala upakaraNamAtra hai| bAhya sAdhana niyamase upakaraNamAtra hai / yaha AvAyaMdacana hai jo usI AzayakI puSTi karatA hai jisakA nirdeza unhoMne 'yathA mRdaH ityAdi vacanameM kiyA hai| 11. upAdAnakA sunizcita lakSaNa yathArtha hai aba hama pratizaMkA ke usa aMdhApara vicAra karate haiM jisameM apara pakSane upAdAnake sunizcita lakSaNako sadoSa batalAne ke abhiprAyase pratizaMkAko mUrtarUpa diyA | avahita pUrva paryAyayukta dravyakA nAma upAdAna hai isa lakSaNakA sabhI AcAryoMne nirdeza kiyA hai, kintu isa lakSaNa ke AdhAra se abhyavahita pUrva-pUrva paryAya upAdAnatA banatI jAnese apara pakSa use sadoSa mAnatA hai| usakA kahanA hai ki 'jo miTTI paramANuoM se banI hai una paramANuoM meM ekarUpatA svIkAra karane se Agamavirodha upasthita ho jAyegA / ' kintu aisA svIkAra karane para bhI Agamavirodha nahIM AtA, kyoMki bAgamameM prAgabhAvakA prAgabhAva isa prakAra prAgabhAva 5.
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayapura ( sAniyA ) tatvacarcA anAdi sAnta svIkAra kiyA hai / pUrA uddharaNa pahale hI de Aye hai / ataeva use yahA~ nahIM de rahe haiM 1 kintu apara pakSane upAdAnako apekSA isa praznako yahA~ upasthita kiyA hai, isalie Avazyaka samajhakara usakA AzayamAtra yahA~ de rahe hai| usameM batalAyA hai ki kArya ke pUrva anantara pariNAmasvarUpa upAdAnako hI prAgabhASa kahate haiN| aisA prazna honepara ki anantara garda pariNAma svarUpa ramAdAnako gAbhAra mAna lene se usake pUrva kArya ke sadbhAvakA prasaMga upasthita hotA hai| samAdhAna karate hue AcArya likhate haiM ki prAgabhAyakA vinAza hI kArya hai| ataeva usake pahile kAryakA sadbhAva nahIM svIkAra kiyA hai / to usake pahale usa kArya kI apekSA kyA sthiti rahatI hai isa prazna kA samAdhAna karate hue AcArya likhate haiM ki prAgabhAva, usakA prAgabhAva isa prakAra pUrva-pUrva pariNAma santatike anAdi honese usameM vivakSita kAryarUpatAkA abhAva hI hai| anta meM niSkarSako phalita karate hue AcArya likhate haiM ki ina saba prAgabhAvoMkI santa timeM se jaba taka antima prAgabhAvakA abhAva nahIM ho jAtA tabataka vivanita kAryakI utpatti nahIM hotii| isase spaSTa hai ki antima prAgabhASakA abhAva hone para hI vivakSita kArya hotA hai| sambhavataH koI yaha zaMkA kare ki aisA mAnanepara pratyeka paramANuko bhUtAdi catuSTayarUpa kaise svIkAra kiyA gayA hai so usa praznakA samAdhAna yaha hai ki yaha prAgabhAva santati annAda hone se bahuta bar3I hai, ataeva usake madhya meM kabhI kisI paramApAko jalasvarUpa bananakA, kabhI usI paramANuko vAyarUpa bananekA aura kabhI usI paramANuko agnirUpa bananekA bhI avasara AnA sambhava hai, isakI kauna vAraNa kara sakatA hai| isase na to usakI bhAgabhAva santati meM hI bAghA AtI hai aura na hI vartamAna jo usakA puthvIrUpa dikhalAI detA hai isameM ho bAdhA AtI hai| paramANukI kramame honevAlI paryAyoM meM ve saba avasthAyeM sambhava haiN| athavA vartamAna kAlake pUrva ukta cAroM prakArakI avasthAoMmese kiso paramANuko mAtra pRthvIrUpa, kisI paramANukI mAtra pRthvI aura jalarUpa, kisI paramANukI mAtra pRthvI, jala aura agnirUpa sathA kisI paramANukrI pRthvI, jala, asi aura vAyurUpa avasthA honA bhI sambhava hai| koI eka niyama nanchauM / jisakI jaba jaisI upAdAna yomma tAaiM rahI hogI saba sanakA atIta kAsameM vaisA pariNamana hA hogaa| jo pAraNamana huA hogA vaha niyasakramase hI humA hogA / alpajJAnI jI, anAdi kAlase lekara abataka kisakA kyA pariNamana huA hogA ise bhale hI na jAna sake, parantu itanemAtrase usa paramANake niyatakramase honevAle pariNamanameM koI bAdhA upasthita nahIM hotI / prataeva apara pakSakI orase paMcAstikAya gAthA 78 kI AcArya amRtacandra kRta TIkAko AdhAra banAkara jo upAdAnake ukta lakSaNako sadoSa batalAyA gayA hai vaha ThIka nahIM hai| prAcArya mahArAja apanI ukta TokA meM paramANu kI pariNamanasambandhI isa vicitratAkA nirdeza karate hae svayaM likhate haiM tataH pRthivyantejovAyurUpasya dhAtucatuSkasyaika evaM paramANuH kAraNaM pariNAmavazAt / vicitrI hi paramANoH pariNAmaguNaH kvacitkasyacit guNasya vyakAmyataTavena vicitrAM parepatimAdanAti / isalie pRthvI, jala, agni aura vAyurUpa cAra ghAtuoMkA pariNAmake kAraNa eka hI paramANu kAraNa hai, kyoMki paramANukA vicitra pariNAmaguNa kahIM kisI guNako vyaklAdhyaktatA dvArA vicitra pariNatiko - - It dhAraNa karatA hai| yaha vahI Agama pramANa hai jise apara pakSane apane pakSake samarthana meM samajhakara nirdiSTa kiyA hai| kintu jaisA ki hama pUrvameM batalA Aye hai usase eka paramANuke kAlabhedase pRthvI Adi aneka avasthArUpa pariNamana
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 6 aura usakA samAdhAna 461karane para bhI upAdAnake avyavahita pUrva paryAya yukta dravyarUpa lakSaNake svIkAra karane meM koI bAdhA nahIM upasthita hotI / apara pakSakI ora se yahA~para avyavahita pUrva kSaNavartI paryAya upAdAnakAraNatArUpa sAmarthyako lekara jo yaha pRcchA kI gaI hai ki 'ukta paryAya ukta prakArako sAmarthya ke utpanna honekA kAraNa kyA hai' aura phira Bora pUrvavatitvarUpa dharma batalAkara yaha likhA hai ki 'yaha to kArya sApekSa dharma hai, ataH jaba taka kArya niSpakSa nahIM ho jAtA taba taka usa avyavahita pUrva paryAya meM kAryavyavahita pUrva kSaNavatitvarUpa dharma ho nahIM sakatA hai, isalie yadi kahA jAya ki kAryotpattiko svAbhAvika ayogya yogyatA ho sAmarthya zabdakA vAkya hai to phira hamArA kahanA hai ki isa prakArakI sAmarthya to niTToko kuzala, koza, svAya Finger paryAyoM meM tathA inake bhI pahaleko sAmAnya miTTIrUpa avasthA meM mI pAyI jAtI hai, isalie ghaTa kAryake prati ina sabako upAdAna kAraNa mAnanA asaMgata nahIM hai|' Adi / so isa praznakA samAdhAna yaha hai ki Rjusumayako apekSA mavyavahita pUrva kSaNavartI paryAya upAdAnakAraNatArUpa svarUpa svataHsiddha hai| yaha isakA kArya hai aura yaha isakA upAdAna kAraNa hai aisA vyavahAra mAtra parasparasApekSa haiN| isI tathyako spaSTa karate hue AcArya samantabhadra apanI AvamImAMsA meM likhate haiMdharma-dhamyavinAbhAvaH siddhacatyayogyadIkSaSA / na svarUpaM svato hyetat kArakajJApakAMgavat // 65 // dharma aura dharmakA avinAbhAvaparasparAzarUpase siddha hotA hai, svarUpa nahIM, kyoMki vaha kArakAMga aura zAyakAMnake samAna niyamase svataH siddha hai / / 05 / isa prakAra avyavahitapUrva kSaNavartI paryAya upAdAna kAraNatArUpa svarUpake svataH siddha ho jAne para usase pUrva pUrvavartI paryAyoMmeM vaha kAraNarUpa dharma Agama meM kisa rUpa meM svIkAra kiyA gayA hai isakA vicAra karanA hai| AganameM isakA vicAra karate hue batAyA hai ki abhyavahata pUrNakSaNavartI paryAya yukta dravya miyaya upadAnakAraNa hai| samartha upAdAna kAraNa isIkA dUsarA nAma hai| tathA isase pUrva pUrvavartI paryAyukta dravya vyavahAra upAdAnakAraNa hai| asamartha upAdAna kAraNa isakA dUsarA nAma hai| isakI puSTi tattvArthazlokavAtika pRSTha 71 ke 'nAdisiddhakSaNai:' ityAdi vacanase bhalI prakAra ho jAtI hai| isameM vyavahAra upAdAnakA svarUpa batalAte hue use asamartha upAdAna kAraNa kahA gayA hai aura nizcaya upAdAnakA svarUpa batalAte hue use samartha upAdAna kAraNa kahA gayA hai | AcArya mahArAja isI ullekha dvArA isa bAtako rASTrarUpase sUvana karate haiM ki jo samartha upAdAna kAraNa hotA hai vaha niyama apane kAryako janma detA hai kintu jo asamartha upAdAna kAraNa hotA hai usase samartha upAdAnamya kAryako utpatti nahIM ho sktii| ataeva isa kathanase yaha siddha ho jAtA hai ki jisa prakArako upAdAnatA abhyavahata pUrva kSaNavartI paryAyukta dravyameM hotI hai usa prakAra kI upAdAnatA isake pUrva usameM kabhI bhI sambhava nahIM hai| isalie sabhI bacAne nizcaya udAna kAraNakA eka mAtra yahI lakSaNa svIkAra kiyA hai jo yuktiyukta hai| 12. paramANu yogyatA AdikA vicAra isI prasaMga apane do yA do se adhika paramANuoMke saMyogase banI huI skalparUpa paryAyakI carcA karate hue likhA hai ki vaha skandha nAnA dravyoMke parahAra mizraNase hI banA huA hai| ataeva miTTI
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ 462 jayapura (sthAniyA) tattvacarcA pAyA jAnevAlA mRtikA dharma miTTIkI apekSA svAbhAvika hote hue bhI nAnA utpanna hone ke kAraNa kArya hI kahA jAyegA / ' yaha apara pakSa ke vaktavyakA aMza hai| isameM atara pakSane mRtikA dharma miTToko apekSA svAbhAvika lAkara bhI use nAnA kyoMke mizraNase utpanna hone ke kAraNa eka kAryadharma kahA hai, kintu apara pakSakA yaha kathana Agamaviruddha hone se bhrAmaka ho hai, kyoMki pratyeka paramANu yadi skandha yogyatA aura miTTIrUpa pariNamane kI yogyatA svAbhAvika na mAnI jAya aura kevala use saMyoga janya mAnA jAya to koI bhI paramANu apanI svAbhAvika yogyatA ke abhAva meM rUpayA miTTI trikAlameM nahIM pariNama sakatA / satyArthavArtika adhyAya 5 sUtra meM yaha prazna uThAyA gayA hai ki paramANu pUraNagala svabhAvakAlA na hone ke kAraNa use pudgala nahIM kahA jA sktaa| AcArya kalaMkadeva isa pradanakA samAdhAna karate hue haiM ki pahale yA bhaviSya meM vaha pUraNa-la-2 apekSA paramANuko pudgala kahane meM koI bAdhA nahIM AtI / vaha ullekha isa prakAra hai-- athavA guNa upacArakalpanam pUraNagalanayoH mAtritvAt bhUtavAcca zasyapekSayA paramANuvu puDgasvopacAraH / pudgala yaha vo paramANu ko pula kyoM kahA gayA isakA vicAra hai| Age isa bAtakA vicAra karanA hai ki para mANu miTTIrUpa zakti hone ke kAraNa miTTI meM miTTIrUpa dharma pAyA jAtA hai yA kevalamA loke usameM vaha dharma utpanna hotA hai| AcArya amRtacandra paMvAstikAyako TokAmai zavdakI apekSA isakA vicAra karate hue likhate haiM evamukaguNavRttiH paramANuH zabdaspapariNatizaktisvabhAvAt zabdakAraNam / -- aisA yaha ukta guNavAlA paramANu zabda skandharUpa pariNata hone kI zaktirUpa svabhAvavAlA honese zabdakA kAraNa hai / isase spaSTa vidita hotA hai ki jisa prakAra paramANu zabdarUpa pariNamanako vaktile yukta hotA hai usI prakAra isase yaha bhI siddha hotA hai ki vaha miTTIrUpa pariNamanakI zaktiyeM bhI yUja hotA hai| ataeva miTTI meM pAyA jAnevAlA mUrtikAra dharma nAnA skandhoM ke paraspara nidhana hI utpanna hotA hai aise ekAko na svIkAra karake use zaktikI apekSA nitva ho mAnanA caahie| sAtha hI use jo ekAntase kAryadharma kahA gayA hai vaha bhI yukta nahIM hai, kyoMki koI bhI dravya kisI avasthA meM na to kevala kArya ho svIkAra kiyA gayA hai aura na kevala kAraNa hI apane pUrva paryAyI apekSA jo kArya hotA hai. apanI uttara paryAyI apekSA vaha kAraNa bhI hotA hai / isa dRSTise vicAra karane para yaha bhI vidita ho jAtA hai ki loMkI skandha] avasthAmeM jo jo paryAya utpanna hotI hai ve saba zaktirUpa se paramANu meM vidyamAna haiN| yaha pratyeka paramANukA svataHsiddha svarUpa hai 1 apara pakSa ke vaktavya par3hane se vidita hotA hai ki vaha pratyeka paramANu meM aisI yogyatA to mAnatA hai ki eka paramANu dUsare paramANu yA skandhake sAtha saMyogako prApta hokara urUpa paricama jAtA hai| kintu jisa jAti skandha rUpa vaha paramANu pariNamA usa prakArakI zakti vaha paramANumeM svIkAra nahIM karatA isakA hameM Azcarya hai 1 paramANumeM ghaTarUpa kAryakI vyavahAra upAdAnatAkA bhI niSedha vaha iso abhiprAyase karatA hai / jo zakti mUla dravyameM na ho vaha usake uttara kAryoM meM utpanna ho jAya, yaha sambhava to nahIM hai, parantu apara pakSa apanI kalpanA meM ise mUrtarUpa deneke lie akSama ho sanakha hai|
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA aura usakA sa dUr jahA~ bAhya dRSTivAleko pratyakSa meM aisA bhAsita hotA hai ki miTTI apane mApa ghaTarUpa nahIM pariNama raho hai yahA~ bheda dRSTiyAneko yaha mAsita hotA hai ki kumhArakI kriyA kumhAra meM ho rahI haiM aura miTTIko kriyA miTTI ho rahI hai / yadi miTTIko kriyAmeM kumhArakI kriyA nimitta hai to kumhArakI usa samaya honevAlI kriyA meM miTTI bhI nimitta hai | apara pakSa kaha sakatA hai ki kumhAra apanI hastAdi kriyAko miTTI abhAva bho karatA hai, isalie kumhAra svayaM apanI kriyA kara rahA hai, miTTI usameM nimitta nahIM hai / kintu bAta aisI so nahIM hai, ki jaiso kriyA miTTI ke saMyoga meM usakI hotI hai vaisI anya kAlameM dikhalAI nahIM detI / phira bhI yadi vicArake lie ise svIkAra kara liyA jAya to prazna yaha upasthita hotA hai ki usakA bAhya kAraNa kauna ? yadi kevala karmodayako usakA bAhya kAraNa mAnA jAtA hai to karmodaya bho eka kArya hai usake bAhya kAraNakA bhI anusaMdhAna karanA hogA / kintu vahA~ anya koI kAraNa to dikhalAI detA nahIM sivAya miTTI ke, isalie yahI mAnanA hogA ki usa samaya miTTI meM jo kriyA ho rahI hai use nimitakara karmodaya huA aura karmodayako nimittakara kumbhakArako bAhya kriyA huI aura anta meM kumbhakArako nimitakara miTTI meM kriyA huI / isa prakAra parasparAzrayatA prApta honese aMta meM yahI mAnanA ucita hai ki pratyeka dravya apanI kriyAkA svayaM karttA hai / anya dravya to usameM nimittamAtra hai| isaprakAra pratyeka kArya ke sAtha vAhyAbhyantara sAmagrIkA anvayavyatireka ana jAneke kAraNa kArya-kAraNa paramparA suvyavasthita bana jAtI hai / yaha hama mAnate hai ki pratyeka vyakti yogya upAdAna aura yogya bAhya sAmagrI ke saMyogakA vikalpa karatA hai, vAcit yogakriyA bhI usake tadanukUla hotI hai / parantu ina donoMke karane para bhI jaisI vaha cAhatA hai sabAhyAbhyantara sAmagrI vitrakSita kAryake lie milatI hI hai aisA koI niyama nahIM / kadAcita milatI hai| aura kadAcit nahIM bhI milatI / yadi mila bhI gaI to jaisA vaha cAhatA hai vaisA kArya hotA hai isakA bhI koI niyama nahIM / kadAcit hotA hai aura kadAcit nahIM bhI hotA hai| so kyoM ? isake uttarakI yadi chAnabIna ko jAya to antameM yahI svIkAra karanA par3atA hai ki jisa vastukA jisa kAlameM jisako nimitta kara, jo parigamana honA hogA, vaha avazya hogaa| jise hama karanevAlA kahate haiM aura karAnevAlA kahate haiM vaha to apane apane trikalpa aura yoyakriyAkA hI ghanI hai / yadi apara pakSa isa nirNaya para pahu~ca jAya to prakRta meM usane ghara kAryako vikSitakara jitane bhI vikalpa prastuta kiye haiM unako nissAratA samajhane meM use dera na hame / apara pakSa Agamasammata kAryakAraNabhAva ko ThIka na samajhakara apane dvArA kalpita kiye gaye kAryakAraNabhAva siddhAntako Agamasammata batalAtA avazya hai, parantu pratyeka nizcaya upAdAna meM aneka yogyatAaiM hotI haiM usame jisa yogyatA ke anukUla bAhya sAmagrI prApta hotI hai yA milApo jAtI hai usake anusAra usa samaya kArya hotA hai| na to yaha siddhAnta hameM vahIM Agama meM dRSTigocara huA aura na hI yaha siddhAnta hoM Agama meM dRSTigocara huA ki yadi avyavahita pUrva kSaNavatI paryAyake upasthita hone para kAraNAntaroMko vikalatA ho yA bAdhaka sAmagrI upasthita ho yA donoM upasthita hoM to kArya nahIM hogaa| hamane Agamako bahuta chAnabIna kI, kintu hameM yaha siddhAnta mI dRSTigocara na ho sakA ki pratyeka dravya meM aise bhI pariNamana hote haiM jo svapratyaya ho hote haiM, unameM kAlAdi dravyoMkI bhI nimittatA nahIM hai| para pakSa ina saba siddhAntoMko Agama sammata mAnatA hai| kintu inakI puSTimeM abhI taka vaha koI vidhAyaka Agama upasthita karane meM asamartha rhaa| jahA~ svapratyayakI pradhAnatAse vicAra kiyA gayA hai use ekAnta se usa pakSa ne svapratyaya svIkAra kara liyA aura jahA~ anya prakArase vicAra kiyA gayA hai vahA~ use usa prakAra se svIkAra kara liyaa| yaha usake vicAra karanekI paddhati hai| pUre jinAgama meM ekarUpatA upasthita ho isakI ora usakA dhyAna hI nahIM hai /
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ 464 jayapura (khAniyA) tazvacarcA baha pramaMyamalamArtaNDaka " mAha mAnAvAt thApacyate' ina donoM pramANoMko svIkAra ho sakatA hai, kintu una pramANoM dvAga jo tathya pragaTa kiye gaye haiM unheM niSkarSarUpameM svIkAra nahIM karanA cAhatA / jaba yaha niyama hai ki pratyeka kAryama bAhyAbhyantara sAmagrIko samyagratA hotI hI hai, usameM apavAda nhiiN| aisI avasthAmai pratyeka kAryake sammukha vyake hone para 'yadi bAhya sAmagro na ho yA bAdhaka kAraNa upasthita ho jAyaM ityAdi praznoMko avakAza hI kahA~ rhtaa| AcAryoM ne ina bAtoMkI carcA ko abazya hai, para vaha buddhidvArA sunizcita kiyA gayA kAraNa hI kAryake anumAna jJAna meM hetu ho sakatA hai isa bAtako dhyAna meM rakhakara hI kI hai| ukta donoM pramANoMmeM to ukta bAtoMkI carcA hI nahIM hai| jaba pratyeka kArya viziSTa paryAyayukta viziSTa dhake hone para apanI pratiniyata bAhya-sAmagrIko nimitakara hotA hai to AgamameM koI dUsarI bAta kahI gaI hai aura loka meM koI dUsarI bAta dekhI jAtI hai aisA na hokara vastusthiti yaha hai ki pratiniyata kAlameM hI pratiniyata kArya hotA hai| tatvArthazlokavAtikake dvitIya uddharaNameM yahI tathya prakAzamai lAyA gayA hai| prAcArya vidyAnandho aSTasahasrI pRSTha 111 meM likhate haiM tathA kAraNakAryapariNAmayoH kAlapratyAsa se rasatve'namimatakAlayorivAbhimatakAlayorapi kaarykaarnnmaavaasvaadumyonirupaannytaapttiH| usI prakAra kAraNa pariNAma aura kArya pariNAmameM kAlapratyAsattike nahIM honepara jaise anabhimata kAlabhAvI do paryAyoMmeM kAryakAraNabhAvakA abhAva hai usI prakAra abhimata kAlabhAbI do paryAyoM meM bhI kAryakAraNabhAvakA abhAva honese donoMkA abhAva prApta hotA hai / isase spaSTa hai ki jisa prakAra apara pakSa jaba nimitta milate haiM taba kArya hotA hai yaha likhakara vivakSita kAlameM hI vivakSita kArya hotA hai isakA niSedha karatA hai vaisA AgamakA abhiprAya nahIM hai| zlokavAsikake dvitIya uddharaNameM 'daiva' pada iso tapako sUcita karatA hai, kyoMki upAdAnake apane kAryarUpa vyApArake samaya bAhya sAmagrIkA yoga rahane kA ekAnta niyama rahaneke kAraNa ukta ullekha meM ukta paddhatise usa tathyako prakAza meM lAyA gayA hai| hamane una donoM uddharaNoMkA jo Azaya hai vahI liyA hai| hama acchI tarahase jAnate hai ki hamAre aura Apake abhiprAyameM jamIna AsamAnakA antara hai| jahA~ hamArA yaha abhiprAya hai ki pratyeka samaya meM pratyeka dravya samartha upAdAna kAraNa hokara apane pratiniyata kAryako niyamase janma detA hai aura usake hone meM pratiniyata bAhya sAmagrIkA yoga niyamase milatA hai vahA~ bApakA yaha abhiprAya hai ki pratyeka upAdAna aneka yogyatAoMvAlA hotA hai, isalie use jaisI bAhya sAmagrokA sAnidhya milatA hai vaisA kArya hotA hai / usa upAdAnase kauna kArya ho yaha bAhya sAmagrIpara avalambita hai / pumA phirAkara aneka prakArase mApa apane abhiprAyako lipibaddha kara rahe haiM para una sabakA Azaya pUrvokta hI hai| apane Azayake nurUpa usakI puSTima spaSTa pramANa na mila sakaneke kAraNa hI apara pakSako maha prayAsa karanA par3a rahA hai| isa prakAra hamAre aura Apake kathanameM jo bheda hai vaha spaSTa hai| Age apara pacane hameM lakSpakara likhA hai ki 'daNDa, cakra, AdimeM nimittatA usI samaya svIkAra kI gaI hai jaba miTTI ghaTa paryAyake pariNamanake sanmukha hotI hai, anyakAlameM ve nimitta nahIM svIkAra kie gaye haiN| isa viSayameM hamArA kahanA yaha hai ki kumhAra, daNDa, cakra AdimeM ghaTake prati nimitta kAraNatAkA astitva upAdAnatAbhUta vastukI taraha nitya zaktike rUpase to pahale hI pAyA jAtA hai, kyoMki kAryotpattike rA
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 6 aura usakA samAdhAna 465 lie upAdAnabhUta vastu ke saMgrahakI taraha nimittabhUta vastukA bhI loka meM saMgraha kiyA jAtA hai|' kintu apara pakSakA yaha likhanA kalpanAmAtra hai, kyoMki kumhAra sadA kumhAra nahIM banA rahatA, isI prakAra daNDAdika vastuaiM bhI sadA hI usa paryAyarUpase nahIM rahatI haiN| upAdAna- upAdeyabhAva eka dravyameM svIkAra kiyA gayA hai, isalie usameM dravyAmi nayase pahale bhI upAdAnatA zaktirUpameM svIkAra kI gaI hai, kintu yaha sthiti bAhya sAmagrI nahIM hai| yahI kAraNa hai ki tatvArthavArtika adhyAya 1 sUtra 33 meM jaba kumhAra zivikA Adi paryAyoMke hone meM nimitta ho rahA hai taba use kumhAra kahanekA niSedha karate hue likhA hai kumbhakArAbhAvaH zicikAdiparyAyakaraNe tadabhidhAnAbhAvAta / kumbhaparyAyasamaye ca svAvayavebhya eva nirvRtaH / kumbhakArakA abhAva haiM, kyoMki zivikA Adi paryAyoMke karate samaya use kumhAra zabda nahIM kahA jA sakatA | aura kumbhaparyAya ke samaya meM apane avayavoMse hI vaha ( kuMbha ) nirvRsa huA hai| irAse yaha bilkula spaSTa ho jAtA hai ki kisI bhI vastumeM anya dravyake kArya karane nimitta kAraNatA nAmakA dharma nitya zaktirUpase nahIM pAyA jaataa| yaha kevala vyavahAramAtra haiN| yadi apara pakSa ghaTanirmANake pahale bhI kumhAra zabdakA prayoga karanA cAhatA hai to bhale kare, hama bhI aisA prayoga karate haiN| parantu vaha lokaparipATImAtra hai| jayadhavalA pustaka 7 pRSTa 313 meM isI zrAzayako spaSTa karate hue likhA bhI hai pAcao bhuMjaiti NigvA vArAvasthAe vi kiriyANibhittavasutralaMbhAdo | jaise pAcaka (rasoiyA) bhojana karatA hai, yahA~ pAcanakriyA ke abhAva meM bhI kriyAnimittaka pAcaka zabda upalabdha hotA I hameM AzA hai ki apara pakSa ukta ullekhoMke prakAza meM bAhya vastumeM nimitta bahArako yathArthaM na mAnakara use upacariva svIkAra kara legA / yahA~ apara pakSane bar3I saMjIdagI ke sAtha kheda vyakta karate hue jo yaha likhA hai ki 'Agamake vacanoMkA abhiprAya vilkula svAbhAvika DhaMga se Agama ke dUsare vacanoMke sAtha samanvayAtmaka paddhatiko apanAte hun prakaraNa Adiko lakSyameM rakhakara vAkyavinyAsa, padoMkI sArthakatA granthakartAkI viSamajA, sAhityika DhaMga aura bhASA pANDitya Adi upayogI bAtoMko lakSya meM rakhakara hI grahaNa kIjie, anyathA isa tarahako pravRttikA pariNAma jaina saMskRti ke liye Age calakara bar3A bhayAnaka hogA jisake lie yadi jIvita rahe to hama aura Apa sabhI pachatAyeMge / kintu ina zabdoM meM to nahIM, suspaSTa aura madhura zabdoM meM isa viSaya meM hama apara pakSa se yaha nivedana kara denA cAhate haiM ki AvezameM na Akara vaha apane zabdoM para svayaM dhyAna de| yadi usake manameM sacamu samanvayako bhAvanA hai to use nizcaya aura vyavahArake jo lakSaNa Apasa meM svIkAra kiye gaye haiM unheM dhyAna meM rakhakara pratiniyata kAryakA pratinidhata upAdAna svIkAra karake kArya kAraNabhAvako saMgati biTalA lenI cAhie, isase uttama aura dUsarA samanvayakA mArga kyA ho sakatA hai| yaha AgamAnumodina mArga hai / kevalajJAna ke viSayase zratajJAna viSayako bhinna batalAkara laukika mAnyatAoMko AgamarUpase svIkAra karAnekA abhiprAya rakhanA yaha koI samanvayakA mArga nahIM hai| 59
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayapura ( svAniyA ) sasvacarcA Age apara pakSane hamAre kAyanako svIkAra karate hue anta meM jo yaha likhA hai ki 'kintu hama Apake samAna aisA bhI nahIM mAnate ki kArya nimittako apekSA rahita kevala viziSTa paryAyazaktise yukta pazakti mAtra hI utpara the jAyA karatA hai tathA aisA bhI nahIM mAnate ki sahakArI kAraNakI sApekSatAkA artha kevala itanA hI hotA hai ki sahakArI kAraNako upasthiti vahAM para niyamase rahA karatI hai, usakA vahA~ kabhI abhAva nahIM hotaa| hama to aisA mAnate haiM ki eka to usa paryAyazaktikI utpatti sahakArI kAraNoMke sahayogase ho hotI hai, dusare pUrva paryAyazakti viziSTa vyakti mimittoMkA vAstavika sahayoga milane para hI uttara paryAbarU kAryako utpanna karatI hai aura phira usa uttara paryApazaktipidizaSTa dranyazakti bhI yadi nimittoM kA anukUla sahayoga mila jAye to usa uttara paryAyase bho uttara paryAyako utpanna kara detI hai tathA yadi anukUla nimittoMkA sahayoga prApta nahIM hotA to vartamAna paryAyazaktise viziSTa dravyazakti usa paryAyase uttara kSaNavartI vivakSita paryAyako utpanna karane meM sarvadA hI asamartha rhegii| phira to usase usI kAryako utpatti hogo jisake anukUla usa samaya nimitta upasthita hoNge|' Adi / vaha apara pakSakA kAryakAraNabhAvake viSaya meM vaktavya hai| boddhadarzana vidhiko siddhi svabhAvahetu aura kAryahetu ina doko hI svIkAra karatA hai, kAraNahetuko gamaka nahIM maantaa| usakA kahanA hai ki phAraNakA kArya ke sAtha adhinAbhAva na hone ke kAraNa vaha usakI siddhikA hetu nahIM ho sakatA, kyoMki jitane bhI kAraNa hosa hai ve niyamase kAryavAle hote ho hai aisA koI niyama nahIM hai| jisako sAmathrya apratibaddha hai aisA kAraNa to kAryakA niyamase gamaka hogA aisA kahanA bho ThIka nahIM, kyoMki sAmarthya atIndriya hotA hai, isalie usase kisa kAryako janma milegA isakA jJAna karanA azakya hai| yaha bauddhadarzanakA baktabdha hai| isIke utsarasvarUpa AcArya mANikyanandine apane parIkSAmukha a0 3 meM 'rasAdekasAmamyanumAnena' ityAdi 56 saMkhapAka sUtra lipibaddha kara yaha kahA hai ki aimA kAragarUpa hetu apane kAryakA gamaka hotA hI hai jo apratibaddha sAmarthyAlA ho tathA kAraNAntarIko vikalavAse rahita ho| isako TIkA karate hue laghu anantavIrya likhate haiM na jhanukUlamAtramanyakSamaprAptaM vA kAraNaM liGgamiSyate yena maNimantrAdinA sAmarthapratibandhAkAraNAtaracakalyena vA kAryavyabhicAriNyaM syAta, dvitIyakSaNe kArya pratyakSIkaraNa mAnamAnAnarthakyaM vA kAryAvinA'bhAvitayA nizviAsya viziSThakAraNasya chantrAvaliMganAMgIkaraNAt / yatra sAmApratibandhaHkAraNAntarAvaikalyaM nizcIyate tasyaiva liMgalyaM nAnyasyeti nokadoSaH / hama anukUlamAtra (lakSaNavAle) kAraNako yA antyakSagAna (lakSaNavAle) kAraNako liMga arthAta sAdhya. ko siddhi hetu nahIM karate jisase ki maNa-mantrAdika ke dvArA sAmathryakA pratibandha honese athavA kAraNAtarIko vikalatA honese yaha (vivakSita) hetu kArya (vivakSita kArya) ke sAtha vyabhicArIpanako prApta ho athavA dviyIya kSaNa kAryake pratyakSa karanese anumAnako vyarthatA ho, kyoMki hamane kAryake sAtha abinAbhAvarUpase nizcita viziSTa kAraNarUpa chatrAdhikako liMgarUpase ( anumAnajJAnameM heturUpase) svIkAra kiyA hai| jisameM sAmarthyakA apratibandha aura kAraNAntaroMkA avakalpa nirNIta hotA hai usake liMgapanA (anumAnajJAnameM hetupanA) hai, anyake nahIM, isalie prakR tameM ukta doSakA prasaMga nahIM prApta hotaa| lokameM aura AgamameM pratyakSAdi anya pramANoke sAtha anumAnajJAna bho pramANarUpase svIkAra kiyA gayA hai| isameM jisa bastukA jJAna kiyA jAtA hai vaha parokSa hotA hai aura jisako hetu banA kara zAna kiyA jAtA hai vaha vastu indriyapratyakSa hotI hai| aisI sthitima yadi hameM isa miTTose agale samaya meM kyA kArya hogA
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 6 aura usakA samAdhAna 467 isakA jJAna karanA hai to hameM sarva prathama sAdhanabhUta bAhyAbhyantara sAmagrIke Upara dRSTipAta karanA hogA, isake binA isa upAdAnase agale samaya meM kyA kArya hogA yaha anumAna nahIM kara skte| isI tathyako AcArya ne ukta TokAvacana dvArA spaSTa kiyA hai| bAhya sAmagro dvArA parokSabhUna kAryakA nirNaya karane ke lie unakA kahanA hai ki vahA~ para eka to vahI bAhya sAmagrI honI cAhie jisase parokSabhUta nizcita kAryakI sUcanA mile, usase viruddha kAryako sUnita karanevAlI bAhya sAmagrI vahA~ para nahIM honI naahie| durAraM vahA~ para upasthita bAhya sAmagrIse parokSabhata jisa kAryako sUcanA milatI ho ugameM kamI nahIM honI cAhie / isa prakAra to kAraNako hetU banA parokSata kAryakA anumAna karanevAlA vyakti sambaka prakArale bAhya sAmagrokA vicAra karale / aura isI prakAra vaha jisa Ampansara sAmagrIko parokSabhUta kArya kI antyakSaNa prApta Abhyantara sAmagrI rAmajha rahA hai usakA bhI vicAra kara le| yahAM aisA na ho ki hai to vaha anya kAryako antyakSaNaprApta sAmagrI aura apano buddhise vaha samajha baiThA hai usase bhinna dUsare kAryako antyakSaNa prApta saamyii| isa prakAra bAhA-Amagantara sAmagrI ke AdhAra para parokSabhUta kAryakA anumAna karanevAlA vyakti yadi parobhUna kAryako avinAbhUna bAhyAbhyantara sAmagrIko ThIka tarahase jAna sakA to nizcita samahie ki aiso sAmagrIko hetu banAkara parokSabhUta tadanurUpa jisa kAryakA anumAna kiyA jAyagA vaha yathArtha ho tthhregaa| yahA~ aisA samajhanA cAhie ki pratyeka kAryakI bAhyAbhyanta ra sAmagrI sunizcita hai| vaha pratyeka samabameM yugapat prApta hotI rahatI hai, usake prApta hone meM kisI prakArako bAdhA nahIM aatii| yahI kAraNa hai ki pratyeka rAmavameM apanI-apano bAhyAbhyantara sAmagrI ke anurUpa kAryakI utpatti hotI rahatI hai / bAhyAmpatara rAAmagrIko hetu banAkara paropaka kAkA anumAna kA hita duI prakArako sAmagrIke AdhAra para nirNaya karane kI dizAmeM prayatna karanA anya bAta hai aura vahA~ para upasthita huI rAma prakArako sAmagrI meM se parokSabhata kAryake sAtha adhinAbhAva sambandha rakhanevAlI sAmagrIko jAnakara usake AdhAra para agale samayameM niyamase utpanna honevAle kAryakA anumAna kara lenA anya bAta hai| vastuta: ukta TIkAvacanama kAryakAraNabhAvakA vicAra nahIM kiyA gayA hai| vahA~ to parokSabhUta kAryakA anumAna karate samaya jisa bAhyAmprantara sAmagrIko hetu banAyA jAya usakA vicAra kitanI gaharAIro karanA cAhie mAtra isakA vicAra kiyA gayA hai| tabhI to AcAryane niSkarSarUpameM yaha vacana likhA hai-kAryAvinAmAnitayA nizcitastra viziSTa kAraNasya chanAdeliMgatvenAMgIkaraNAt / tAtparya yaha hai ki jisa kAraNakA jisa kAryake sAtha avinAbhAva sambandha hai, yataH usase usI kAryakI utpatti hogI ataH aisA sunizcita kAraNa hI parokSabhUta kAryakA anumAna karAnemeM sAdhana bana sakatA hai, anya nahIM yaha ukta sapana RdhanakA tAtparya hai / ___Ara pazca anumAna prakaraNakI isa mImAMsAko kArya-kAraNabhAvakI mImAMmAma vase le gayA aura usa AdhAra para usane asaMgata aneka tarkaNAaiM upasthita kara use jaTila kaise banA diyA isakA hameM Azcarya hai| kArya-kAraNakA vicAra karanA anya bAta hai aura vivakSita kAryakA anumAna karate samaya kima sthitimeM kauna kAraNa hetR ho sakatA hai ise samajhanA anya bAta hai| isase kArya-kAraNabhAvakI niyata zRkhalAmeM kahAM bAdhA upasthita hotI hai isakA apara pakSa svayaM vicAra kre| anumAna karane kI dRSTise koI kArya apanI vivakSAmeM ho aura bAhyabhyantara sAmagrI dUsare kAryako upasthita ho, phira bhI hama usase bhinna kisI dUsarI sAmagnoko dekhakara vivakSita kAryakA anumAna kareM to hamArA anumAna jJAna ho asatya siddha hogA, isase niyata kAryakAraNaparaMparAmeM AMca AnebAlI nahI / spaSTa hai ki ukta dIkAko khyAlameM rakha kara yahAM para apara pakSane kArya kAraNabhAvake sambandha meM jo kucha bhI likhA hai vaha kevala bhrama utpanna karane kA eka prayAsamAtra ho hai|
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16sAsa sasa yaha phAlata hotA kA 468 jayapura (khAniyA) tasvacarcA hamane apane pichale uttarameM likhA hai ki 'gehU~ paryAyaviziSTa pudgala tathya bAhma kAraNa sApekSa gehUMke aMkagadi kAryarUpase pariNata hotA hai| isa para apara pakSakA kahanA hai ki 'yaha yadi baddhinamase na likha kara buddhipUrvaka hI likhA hai to isase to kArya ke prati nimittakAraNako sArthakatAkA hI samarthana hotA hai / ' Adi / kintu hama yahA~ para yaha rUpae kara denA cAhate haiM ki hamAre ukta vAkyake AdhArase apara pakSane yahA~ para jo kucha mA abhiprAya vyakta kiyA hai vaha spAya nahI hai..ki jo ukta vacana mAtra dravyayogyatAko upAdAna mAnanevAle apara pakSa ke isa matakA nirasana karane ke abhiprAyase hI likhA hai| yadi apara pakSa sakta vacanake AdhArase yaha phalita karanA cAhatA hai jaisA ki usakI aurase phalita kiyA gayA hai ki geMhU~ paryAya viziSTa sabhI pudgala dravya aMkuramai lekara Ageke kAryoMke upAdAna haiM to usake dvArA ukta vAkyake prAdhArase aisA phalita kiyA jAnA bhramapUrNa hai, kyoMki yahAM para 'aMkUrAdi' padameM AyA hA. 'Adi para prakAravASI hai| isalie isase yaha | gehU~ jisa samaya jisa paryAyake sanmukha hotA hai usa samaya vaha usakA upAdAna hotA hai, anyakA nhiiN| bAgamakA bhI yahI abhiprAya hai aura hasI abhiprAya ko dhyAna meM rakha kara ukta vacana likhA gayA hai| koThemeM rakhA huA gehU~ isalie aMkurako utpanna nahIM karatA, kyoMki uma mAmaya vaha aMkurakA upAdAna na hokara anya kAryakA upAdAna hai| vastutaH bAhya sAmagrI aMkurako utpanna karane meM akicikara hai| na rahI bAhya kAraNa sApekSatAko bAta so isa vacana dvArA mAtra vyavahAra ( upacarita ) pakSako svIkAra kiyA gayA hai| jisa samaya geMhU~ aMkurako utpanna karatA hai usa samaya usake bAhya sapakaraNa kase hote hai yaha bAta ukta vacana dvArA spaSTa kI gaI hai, kyoMki bAhya sAmagrI upakaraNamAtra hai aimA AcAryoM kA bhI abhiprAya hai 1 upakaraNamAya hi bAjhasAdhanam (tattvArdhatipha a0 1 sU0 2) / prAya sAmagrI upAdAnakI kriyA karake casameM usake kAryako utpanna kara detA hai aimA yadi apara pakSa sahAyakakA artha karatA hai to vaha Agama, tarka aura anubhava sabake viruddha hai, kyoMki eka drabya apanI sattAko lApakara dUsare dvandhako sattAmeM praveza kare yaha sarvathA asambhava hai| apara pakSane 'pRdgalarUpa pazakti ho parvApa viziSTha hokara gehU~rUpa paryAyako utpanna karatI hai| ise hamArI mAnyatA batalAkara usakA khaNDana karate hue apane abhiprAyakI puSTi karanI cAhI hai| kintu vaha saba kathana pUrvokta kathanake prakAza meM sunarAM khaNDita ho jAtA hai, kyoki eka dravyakA kArya dUsare dravyake sahayogase hotA hai yaha japacAra vacana hai jo kevala donoMkI kAlapratyAsiko sUcita karatA hai| tabhI to AcAya kundakundane vyavahAramayase AtmA pRdgala pharma ko karatA hai isa kathanako sadoSa italAte hue sagayasAra gAthA 85 meM usakA nirasana kiyA hai| hamane apane pichale uttara meM likhA hai ki 'gehU~ pudgala dravya kI eka paryAya hai| kintu Ara pakSane ise bhI apanI Toka kA viSaya banAyA hai / hama usake uttarasvarUpa itanA hI saMketa kara denA cAhate haiM ki gehU~ eka pudgala dravyako paryAya hai aisA na to hamane likhA hai aura na hai hii| Agamake anusAra vastusthiti yaha hai ki pratyeka padgala paramANumeM skandharU hone kI yogyatA hai, isalie ve 'adhikAdiguNAnAM tu' siddhAnta ke anusAra skandharUpa pariNama kara mehelpa vyaMjanaparyAyAneko svayaM prApta hote hai| apara pakSane yahA~ para kisI bahAne saMyogakI caracA karate hue tathA agnI dRSTise kAryakAraNabhAvake vAstavika AghArako basalAte hue anta meM yaha niSkarSa phalita kiyA hai ki 'ghaTarUpa kAryaka utpanna karane meM
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 6 aura usakA samAdhAna 469 miTTI pudgala kI paryAyarUpase kAraNa nahIM bana rahI hai, kintu svayaM eka paugalika dravyarUpase hI bana rahI hai' aadi| mahAvara apara pakSane apane ukta abhiprAyako dhyAna rakhakara jo kucha bhI likhA hai yaha kevala yogyatAko upAdAna mAnanepara AnevAlI ApattikA vAraNa karane ke lie likhA hai| hamArI taraphase yaha Apatti upasthita kI gaI thI ki yadi upAdAnakA artha ivyayogyatA karake bAhya-sAmagrI balapara pratyeka kAryako utpatti mAnI jAtI hai to banAne kI utpatti ho jAnI caahie| spaSTa hai ki apara pakSa apane prastuta kathanadvArA usI zapatikA parihAra karaNe peSTA kara rahA hai aura apane isI abhiprAyako puSTike lie usake dvArA miTTI Adi skoM ko avasthita mAnakara anAdi-ananta siddha karake nitya bhI siddha kiyA gayA hai kintu apara pakA hai yaha saba kathana bhramotpAdaka hI kAraNa ki eka to miTTI Adi pudgala na to sadA eka samAna bane rahate haiM, unameM prati samaya agaNita gaye paramANuoMkA saMghAta aura purAne paramANuoMkA bheda hotA rahatA hai| dUsare unameM jo miTTI AdirUpase anya pratibhAsita hotA hai usakA mukha kAraNa savRSA pariNAma ho hai, anya dharma nahIM tIsare jo vartamAna meM miTTI AdirUpa hai yahI kaba apane saMvAda aura bhedabhAva ke kAraNa jalAdirUpa bhI pariNama jAtA hai| yaha anubhava AtA hai ki jo varta mAnameM gehU~rUpaye prati samaya pariNama rahA hai vahI manuSyAdidvArA mukta hone ke bAda bAta banakara banA Adi bhI pariNama jAtA hai, isalie miTTI Adi narake apane pakSakA samarthana karanA ThIka nahIM hai| cAhe paramANurUpa hI yA unakI skandha paryAya miTTI vi unase uttarakAlameM jo bhI kArya hotA hai vaha asAdhAraNa upayogyatA aura prativiziSTa paryAyogyatA ina donoMke yoga meM hI hotA hai aura isake AdhArapara unake pratyeka samayake kArya vibhAjana hotA jAtA hai| khAnameM par3I huI miTTI dUsare samaya meM yA antarmuhUrta Adi kAlaka anya kisI pariNAmarUpa hue vinA mAtra ghaTaparyAya ko hI utpanna kare taba to yaha kahanA zobhA detA hai ki miTTI pudgala dravyakI paryAyarUpase kAraNa nahIM bana rahI hai, kintu svayaM eka paudgalika dravyarUpase hI bana rahI hai| miTTI svayaM pudgala dRzya nahIM hai, kintu ananta pudgala dravyoMkI skandharUpa eka paryAya hai, ataH vaha pratisamaya sadRza pariNAmadvArA prativiziSTa paryAya hokara hI uttara kAryakI utpatti meM kAraNa banatI hai aura yahI kAraNa hai ki usase jAyamAna uttara kAryoMmeM miTTI vyava hAra gauNa hotA jAtA hai| sAtha ho jaise pudgalase jAyamAna sabakA gudgalakara anvaya dekhA jAtA hai usa prakAra miTTI se pariNAma prajAyamAna taba kAryoMmeM miTTIkA ambada nahIM dekhA jaataa| pudgala anya kisI pariNAmako nahIM utpanna karatA hai, kyoMki usase jo moya hotI hai vahI hoto hai, kintu yaha sthiti miTTIkI nahIM hai| yahI kAraNa hai ki miTTI Adiko svatantra drazyana svIkAra kara loMkI mAtra skandharUpa paryAya svIkAra kiyA hai| spaSTa hai ki miTTI kI jo ghaTako utpatti meM kAraNa kahA gayA hai vaha pratyeka samaya ke sadRza pariNAmavaza ho kAraNa kahA gayA hai, anya dharmake kAraNa nhiiN| sadRza pariNAma abhyaya dharmakA vyavahAra karanA yaha upacAra hai| prayojanavaza AcAryoMti bhI aise vyavahArako svIkAra kara kathana kiyA hai isameM sandeha nahIM, parantu vahA~para unakA dRSTi isArA padavikA jJAna karAnA mAtra rahI hai usa parase apane galata abhiprAyako phalita karanA ucita nahIM hai kampoM AcArya kundakunda yaha vyavahAra hai ise spaSTa karate hue paMcAstikAya meM likhate haiMbAdara-suDumagANaM saMbhAgaM vivahAro / te hoMti uppArA tesroskaM jehiM niSpaNaM // 76 //
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 470 yAdara aura sUkSmarUpa tIna loka niSpanna hUM // 76 // jayapura (khAniyA ) tattvacarcA pariNata skandhoMko pudgala kahanA yaha vyavahAra hai| ve chaH prakArake haiM jinase yaha AcArya zmana hai| isase spaSTa hai ki mugaloMke paryAyarUpa nirvAcita skandhako pula kahanA yaha kathana jaba ki vyavahAra haiM aisI avasthA meM miTTIko paudgalika ya mAnakara miTTIrUpa vyayogyatAko ghaTotpatti meM kAraNa kahAvata to ThaharegA hii| yahA~ sarvaprathama miTTI meM pudgalA hArakara miTTIko sarvA pudgala svIkAra kiyA gayA hai aura phira isa AdhAra miTTI meM vidyamAna mRtikAtyarUpa paryA dravyayogyatArUpase nitya mAnakara ghaTakArya meM dravyayogyatAko kAraNa kahA gayA hai| isase siddha hotA hai ki apara pakA yaha samasya kathana vyavahAra nayako mukhyatAse hI kiyA gayA hai, apara apara pakSane jitanA bhI vivecana kiyA hai vaha saba vyavahAra kathana hI hai, yathArtha kathana nahIM aisA jAnanA cAhiye / agara pakSane yahA~ para yaha bhI likhA hai ki 'khAnase lekara bhaTa banane taka miTTIkI satra avasthAe~ kumbhakArake vyApAra ke anusAra hI huA karatI hai' kintu yahA~ para prazna yaha hai ki miTTIko una avasthAoMko utpanna kauna karatA hai-kAra yA svayaM miTTI ? yadi karatA hai yaha kahA jAya to pariNAmI pariNAma abhinna hone ke kAraNa miTTIkI sava avasthAoM aura kumbhahArameM abheda prApta hotA hai| yadi miTTI svayaM kartA hokara apanI paryAyoMko utpanna karatI hai yaha kahA jAya to kumbhakArake vyApAra ke sahayoga se snAnaro lekara ghaTa banane taka ke miTTI ke saba kArya hote haiM isakA kyA tAtparya hai yaha spaSTa honA cAhie | kyA ukta kathanakA yaha vAtparya hai ki kummakArake vyApAra ke abhAva meM miTTI ke ukta kArya nahIM hote yA kumbhakArake vyApArake dvArA miTTI ke ukta kArya hote haiM ye do prazna haiM? inameM se prathama pakSa to isalie ThIka nahIM, kyoMki kumbhakArakA vyApAra kumbhakArameM hotA hai aura miTTIkA vyApAra miTTI meM hotA hai, ekake vyApAra meM dUsare vyApArakA sarvathA abhAva hai| isa dRSTise yadi yaha kahA jAya ki khAnase lekara ghaTa banane taka miTTIne jitane bhI kArya kiye haiM ve satra nizcayase paranirapekSa hI kiye hai to isameM koI atyukti na hokara yathArthatA hI hai| kummahAra bhale hI miTTI meM kArya karane kA vikalpa kare aura apanA yogavyAgAra kre| miTTIko to usakI khabara bhI nhiiN| vaha to mAtra apane-apane kAlameM honevAle vyApArameM rata rahatI hai, kyoMki pratyeka samaya meM apanA vyApAra karanA yaha usakA svabhAva hai| aisA niyama hai ki koI kisIke svabhAvako banA nahIM sakatA / yadi kahA jAya ki miTToko bhale hI khabara na ho, kumbhakArako ho khabara hai ki mere dvArA amuka prakArakA vyApAra karanepara giTTIko amuka prakArale pariNamanA hI par3egA to isapara prazna yaha hai ki kuzzAra kabhI bhI kisI bhI prakArase use pariNamA sakatA hai yA usake amuka prakAra se pariNamanekA kAla Anepara vaha use usa prakArase pariNamAtA hai ? prathama gakSa ke svIkAra karane para to sabhI gyoMke sabhI pariNamana na kevala parAdhIna prApta hote haiM, apitu unake pariNamanekara koI krama niyata karanA bhI kaThina ho jAtA hai| itanA hI kyoM ? yadi eka anya dUsare meM kisI bhI samaya kisI bhI prakArake pariNAmako utpanna kara sakatA hai to vaha usa dUsare dravyako apane rUpa banA le arthAt jasako cetana banAne aisA svIkAra karane meM bAdhA ho kyA raha jAtI hai isakA apara pakSa vicAra kre| yadi avara pakSa kahe ki jar3ako cetana banAnA dUsaro bAta hai aura dUsare dravyameM kisI bhI samaya kisI bhI prakAra pariNAmako utpanna kara denA dUsarI bAta hai / to isapara hamArA kahanA yaha hai ki pratyeka dravya meM
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 6 aura usakA samAdhAna jo paryAya utpanna hotI hai vaha dravyase kathaMcita abhinna hone ke kAraNa dravya hotI hai, isalie jaba ki dUsarA dravya dUsare dravyameM kabhI bhI aura kisI bhI pariNAmako utpanna kara sakatA hai to use naye dadhyake utpanna karane meM koI bAdhA nahIM honI caahie| isapara yadi apara pakSa kahe ki jisa dravyameM jisa kAlameM jo pariNAma honA hotA hai usa kAlameM yahI pariNAma hotA hai isameM sandeha nahIM para use utpanna karatI hai sahakArI sAmagrI ho, kyoMki vaha svayaM utpanna hone meM rAdhA asamartha hai / to isapara hamArA kahanA yaha hai ki vaha sahakArI sAmagrI dUsare dravyameM usa pariNAmako kaise utpanna karatI hai, usake bhItara ghusakara use utpanna karatI hai yA bAhara rahakara hI use utpanna kara detI hai ? bhItara ghumanA to sambhava nahIM, kyoMki eka dravya ke svacatRSTayakA dUsare dravya svacatuSTayameM kAlika atyantAbhAva hai| sahakArI sAmagrI bAhara rahakara dUsare dravyame kArya kara deto hai yaha kahanA bhI ThIka nahIM, kyoMki sahakArI sAmagrI jaba ki dUsare dravapase sarvathA pRthak banI rahatI hai to phira vaha usameM usakA kArya kaise kara sakatI hai arthAta nahIM kara sktii| isalie prakRtameM apara pakSako yahI svIkAra kara lenA cAhie ki jar3a yA cetana pratyeka dravya apanA kArya karane meM svayaM samartha hai, isalie jisa kAryakA jo kAla hai usa kAlameM vahI kartA bana kara apane meM use utpanna karatA hai / anyake dvArA kArya hotA hai yA anya dUsareko utpanna karatA hai, grahaNa karatA hai, chor3atA hai yA pariNamAtA hai yaha saba vyavahArakathana hai / AgamameM yaha kathana prayojana kiyA gayA hai aura prayojana hai iSTArthakA jJAna karAnA, kyoMki jise sahakArI sAmagrI kahate hai usake kAryake sAtha upAdAnake kAryako anvaya-vyatirekasamadhigamya bAhya vyApti hai arthAt donoMka eka kAla meM hone kA niyama hai, isalie ise kalpanAropita nahIM kahA jA sktaa| yadi upacarita kathanako apara pakSake matAnusAra kalpanAropita arthAta caMDa khAneko gapa mAna lI jAya to jagatkA samasta vyavahAra nahIM bana skegaa| phira to zrI jina mandira meM jA kara devapUjA karanA bhI kalpanAropita mAnanA par3egA, kyoMki pratimA sthApanA to apara pakSake matAnusAra kalpanArocita Thaharo, phira usake Alambanase pUjA kaisI? yadi koI kisIko patra likhe to likha nahIM sakatA hai, kyoMki vyavahAra ke lie jo usakA nAma rakhA gayA hai vaha to kalpanA ropita hai| aisI avasthA meM mAma lekara kisI ko patra likhanA vyartha ho tthhregaa| apara pakSako upacarita kathanako kalpanAropita likhate samaya thor3A jamalake ina samasta vyavahAroMkA vicAra karanA cAhie 1 itanA to hama nizcayapUrvaka likha sakate hai ki apara pakSane yahA~ para kumbhakAra aura miTTIko Alambana banAkara jo kArya-kAraNabhAva kA rUpaka upasthita kiyA hai vaha mAtra ekAntarUpa prarUpaNA honese kalpanAropita avazya hai| parantu jinAgamameM nizcaya-vyavahArakA pRthakkaraNa kara jo prarUpaNA kI gaI hai vaha kisI bhI avasthAmeM kalpanAropita nahI haiN| ataH koI bhI kArya kisI dUsareke sahAre para nahIM hotA hai aisA nizcaya yahA~ karanA caahie| dUsare ke sahArekA kathana karanA mAtra vyavahAra hai jo upacarita honase yathArtha padavIko nahIM prApta ho sktaa| pratyeka dravya svayaM sat hai aura dravyakA lakSaNa hai guNa-paryAyavAlA, isalie dravyake skyaM sat siddha hone para guNa aura paryAya bhI svayaM sat siddha hote hai / yataH paryAya vyatirekI svabhAvavAlA hai, ata: jisa paryAya kA jo strakAla hai usa kAla meM use paranirapeca svayaM sat ho jAnanA cAhie, anyathA pradhya aura guNoMkA astitva hI nahIM bana sktaa| isalie apara pakSakA yaha likhanA ki 'kAryotpatti ke lie upAdAnako taiyAro nimittoMke bala para hI huA karatI hai|' Agamabiruddha hI samajhanA cAhie / vastutaH koI kisIkI taiyArI nahIM karatA, eka dravyame jisake bAda jo hotA hai use upAdAnakAraNa kahate hai aura honevAleko kArya kahate
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayapura ( khAniyA ) tatvacarcA hai tathA usa kAryakI jisake sAtha bAhya vyApti hotI hai use sahakArI kAraNa kahate haiM aura honevAlekA kArya kahate haiM / bheda viSacAmeM prathama kathana sadbhuta vyavahAranayakA viSaya hai aura dUsarA kathana asadbhUta vyabahAranayakA viSaya hai| ___ apara pakSane kAyoMkA vibhAjana karate hue use tIna prakArakA batalAyA hai-SaDguNo hAnivRddhirUpa pariNamanako ELELraNamana va pariNamana meM parA mAnanA pakSako hI svIkAra karatA hai. vyavahAra pakSako nahIM svIkAra karatA, yataH yaha ekAntakathana hai. isalie ise Agamasammata nahIM mAnA ja TUrAraM prakArake kAryoMmeM vaha dharmAdi cAra dravyoM ke pariNamanoMkA antarbhAva karatA hai| inheM baha stha-para pratyaya pariNamana likhakara unakA niyata kramase honA mAnatA hai| kintu jaba ki yaha ghaTAdi kAryokA aniyata kramase honA mAnatA hai aura unakI nimittatAina dravyoMke pariNamanoM svIkAra karatA hai to na to inakA niyata krAmase honA hI bana sakatA hai aura na ho ye pariNamana sva-parapratyaya hone ke kAraNa svabhAvaparyAya saMzAko hI prApta ho sakate haiM, kyoMki AgamameM 'sva-parapratyaya' padameM 'para' zabda aisI nimittavyavahArake yogya bAhya sAmagrI ke artha meM AtA hai jo vibhAvaparyAyake hone meM nimitta hai| ataeva dharmAdi dravyoMke pariNamanoMko svaparapratyaya likhanA Agama paramparAke viruddha honase isa kathanako bho Agamasammata nahIM mAnA jA sktaa| tIsare prakArake kArsameM vaha ghaTAdi kAryoko parigaNanA karatA hai| kintu ye saba kArya apane-apane kAryakAla meM prApta honevAle prAyogika aura vAsaka nimittoMko prAptakara svayaM hote rahate haiN| na to upAdAnakAraNa kAryoMkI prAgabhAvarUpa avasthAko chor3akara anya kAla meM banatA hai aura na hI bAhya sAmagrI bhI anya kAlameM nimitta vyavahAra padavIko prApta hotI hai| ina donoMke eka sAtha honekA sahaja yoga hai, isalie jisa kAlameM ghaTAdirUpa jo kArya hotA hai vaha apane-apane kAlakA ullaMghana kabhI nahIM krtaa| vyatirekiNa: paryAyAH' isa niyamake anusAra apanI-apanI sImAke bhItara sabhI paryAyoMmeM dhyatirekIpanA AgamameM svIkAra kiyA gayA hai| kevala vibhAvaparyAyoMmeM hI vyatirekIpanA hotA ho aisA AgamakA abhiprAya nahIM hai| ataeva indriyagocara pUrva paryAyoMko apekSA uttara paryAyoMmeM yadi kucha vilakSaNatA daSTigocara hotI hai to use usa dravyakA hI kArya samajhanA cAhie, bAhma sAmagrIkA kArya nhiiN| spaSTa hai ki prakRti meM apara pakSane isa sambandha jo kucha bhI likhA hai vaha AgamakA Azaya na honese ise bhI Agamasammata nahIM mAnA jA sktaa| isa sambandhameM vizeSa vicAra pUrvameM kiyA hI hai| Age apara pakSane tattvArthavArtika 05 sU0 17 vArtika 31 ke AdhArase yaha siddha karanekA prayala kiyA hai ki nimittoMkA samAgama upAdAnakI kAryarUpase parikhata honekI taiyArI ho jAne para ho hI jAtA hai aisA niyama nahIM banAyA jA sakatA hai, kintu yaha tathA Agamake aura dUsare pramANa yahI basalAte haiM ki sapAdAnako jaba nimittAMkA sahayoga prApta hogA tabhI upAdAnakI nitya dravyazakti viziSTa vastuko jisa paryAyazakti viziSTatAko Apa taiyArI zabdase grahaNa karanA cAhate hai vaha taiyAro hogI aura tabhI kArya ho skegaa|' yaha apara pakSakA vaktavya hai| ise dhyAnameM rakhakara hama usa pramANakI chAnabIna kara lenA cAhate hai| tatvArthavAtikakA ukta prakaraNa dharmadravya aura adharma draSyake astitvako siddhikA hai| pratyeka kArya svakAlameM hotA hai isakI sikSike upAya do hai-ampantara sAdhana aura bAhya sAdhana 1 abhyantara sAdhana pratyeka vyakA svalakSaNa-AtmabhUta sAdhana huA karatA hai aura bAhya sAdhana paralakSaNa-anAtmabhUta sAdhana huA karatA hai| pratyeka dravya pratyeka samaya meM apanA kArya kare aura usakA AtmabhUta sAdhana usa samaya na ho yaha Agamaza kisI
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 6 aura usakA samAdhAna kara bhat fasti samajha meM Ane yogya bAta nahIM haiN| jise yahA~ para pratyeka dravya meM prati samaya kAryakA sAdhanabhUta svalakSaNa kahA hai usakA pratyeka samaya meM honA hI usakI taiyArI hai| isake sivA kisI bhI vivakSita kAryako apekSA anya jitanI taiyArI kI jAtI hai yaha vikalpakA viSaya hai| yaha vo pratyeka dravyake svalakSaNabhUta antaraMga sAdhanako gomAMsa hai| bAhya sAdhanake yaha mImAMsA hai ki pratyeka vyake pratyeka samaya meM apaneapane kAryake sanmukha hone para usakA manAtmabhUta lakSaNarUpa bAhya sAdhana niyamase hotA hai / bAbhyantara sAdhana ho aura bAhya sAdhana na ho yaha bhI nahIM hai, tathA antaraMga sAdhana ho aura kArya na ho yaha bhI nahIM hai| pratyeka samaya meM antaraMga - bahiraMga sAdhanoM kI vRti niyamase hotI hai aura ise jisa kAryake honekI sUcanA fretI hai yaha kArya bhI niyama hotA hai| apara pakSakA kahanA hai ki 'upAdAnakI apane kArya anukUla hone para bhI yadi nimittakA sahayoga nahIM milatA to kArya nahIM hotA / kintu usakA yaha kathana vikI apekSA hai yA pratyeka dradhyaka pratyeka samaya honevAle pariNAmako apekSA hai isakA usa pakSa kI orase koI khulAsA nahIM kiyA gayA hai| yadi vivakSAko apekSA ukta kathana hai to yaha mAnyatAko bAta huI, isakA pratyeka pratyake pratyeka samaya honevAle kriyAlakSaNa yA bhAvalakSaNa pariNAmaye boI sambandha nahIM hai| dUsarA vyakti cAhatA hai ki isa zakkarakA bne| isake lie vaha apane vikalpoMke anusAra upAya yojanA bhI karatA hai, bAhya parikara bhI usakI icchAnusAra pravataMga karatA huA pratIta hotA hai kintu usa zakkarako yadi kisI kAlAvavike madhya laDDU rUpa nahIM pariNamatA hai to usakI icchA hokara bhI vilIna ho jAtI hai icchA kisI kArya ke hone meM nimitta avazya hai kintu me honevAle pariNAma ke sAtha yadi usakA mela baiTha jAya to hI nimitta hai, anyathA nhiiN| isalie miyA ke AdhAra para yaha socanA ki 'upAdAnakI apane karmake anukUla taiyArI hone para bhI yadi nimitakA sahayoga nahIM milatA to kArya nahIM hotaa|' korI kalpanA hai| 15 / yadi pratyeka dravya meM pratyeka samayameM honevAle pariNAmakI apekSA apara pakSakA ukta kathana ho to use zrAgamakA aisA pramANa upasthita karanA cAhie thA jI apara pakSake ukta abhiprAyako puSTimeM sahAyaka hotA / kintu AgamakI racanA apara pakSake ukta prakArake vikalpakI puSTike lie nahIM huI hai, vaha to pratyeka pake svarUpa udghATana aura kArya kAraNabhAva ke sunizcita lakSaNoMke nirUpaNa me caritArtha hai| yaha Agama hI hai ki ananta ra pUrvosara do kSaNoMmeM hI kAraNa kAryabhAva dekhA jAtA hai ( pramevaratnamAlA 3, 57 ) / yataH pratyeka samaya meM pratyeka dravya apanA kArya karatA hI hai, use usa samaya apanA kArya karane ke lie bAhya-sAmagrIko pratIkSA nahIM karanI par3atI, kyoMki usake anukUla bAhya sAmagrIkA upasthita rahanA avazyaMbhAvI hai, isalie pratyeka prayameM pratyeka samaya meM honevAle pariNAmako dhyAna meM rakhakara apara pakSakA yaha socanA ki 'uzadAnakI apane kAryake anukUla taiyArI honepara bhI yadi nimittoMkA sahayoga nahIM milatA to kArya nahIM hotA / ' kalpanAmAtra hU~ / le jisa Azayako phalita apara pakSa tattvArthadArtika ke ( a0 5 0 17 vA0 31) karane kI kalpanA karatA hai vaha umata ullekha abhiprAya nahIM hai| usa dvArA zrI mAtra bAhya sAdhanako puSTi kI gaI hai, kyoMki jaba yaha Agama hai ki pratyeka kAryameM vAhya aura Abhyantara upAdhimatA hotI hai| aisI avasthA meM pratyeka kAryameM Abhyantara sAdhanake samAna vAhya sAdhanako svIkAra karanA bhI Avazyaka ho jAtA hai| AcArya samantabhadrane mokSamAgoMke lie yadyapi Abhyantara sAdhanako paryApta kahA hai ( svayaMbhUsto0 60
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayapura (khAniyA) tattvacarcA kA0 56 )para vaha upayoga kisakA Alambana lenA mokSamArgI ke lie atyAvazyaka hai isa apekSA se kahA hai / AcAryane nimitta vyavahArake yogya bAhya sAmagrIkA parihAra bahIpara bhI nahIM kiyA hai| vivakSA meM prayojanavaza ekako gauNa karanA aura dUsareko murUSa karanA anya bAta hai aura ekake dvArA siddhi mAnakara dUsarekA niSedha karanA anya bAta hai / vAhya dRSTivAle midhyAdRSTi jIva sadA bAhya sAdhanakA lie rahate hai aura 1 unase laukika tathA pAramArthika kAryoMkI siddhi mAnate haiN| AcArya kahate haiM ki bAhya Alambana to saMsAra paribhramaNakA kAraNa hai, mokSamArgI ke lie vaha svabhAvAnukUla AtmapuruSArtha jAgRta karane meM sahAyaka nahIM / yadi vaha yathArtha meM apane jIvana meM mokSamArga yA mokSakI prasiddhi karanA cAhatA hai to use apane trikAlI jJAyaka svabhAvakA avalambana lenA ho paryApta hai| use bAhya sAdhanoMkI uThAdharIke trikalpase bacanA hI hogA, tabhI usameM mokSakAryakI prasiddhi sakatI hai, anyathA nahIM 1 apara isa prakAra itane vivecanase yaha spaSTa ho jAtA hai ki tattvArthavArtikake ukta ullekha ke AdhArase jo Azaya phalita kiyA hai vaha apara pakI korI manakI kalpanA hai| jaba pratyeka kArya bAhya aura Abhyantara do prakArake sAdhana haiM to pratyeka kArya meM unheM svIkAra karanA lAjimI ho jAtA hai / yahI tasvArthavArtikake ukta ullekhakA Azaya hai / prasaMgasaMgata honese hama yahA~ yaha spaSTa kara denA cAhate haiM ki bahuguNI honi vRddhirUpa pariNamana mAtra svapratyaya hotA hai yaha kathana yadyapi Agama-viruddha hai phira bhI isa Agama-viruddha kathana ke utthApana ke kAryakA sAhasa jaise apara pakSa kara sakatA hai aura isa prakAra bAhya sAdhana sAmagrI binA hI vaha kevala upAdAnake balase ghoSaNA karatA huA tattvArthavAtike ukta ullekhakA ullaMghana karatA huA bhI nahIM DaratA, sacamuca meM vaisA rAhiya karanA hamAre yUteke bAhara hai| hameM nizvaya pakSa ke samAna vyavahAra pakSakA pUrA dhyAna hai aura isalie hama nizcaya aura vyavahAra pakSakA vahI artha karate haiM jI Agamako iSTa hai, kalpanAke tAnA-bAnA bunanA hamArA kArya nahIM / 13. asadbhUta vyavahAranayakA spaSTIkaraNa isI prasaMga agara pakSane asaddbhUta vyavahAranayakA bhI vicAra kiyA hai| usakA kahanA hai ki 'naya vahI ho sakatA hai jisakA viSaya sadbhUta ho | adbhUta arthako grahaNa karanevAlA naya hI nahIM ho sakatA / yadi naya adbhUta arthako bho viSaya karatA hai to usake dvArA AkAzakusuma yA gadhe ke sIMgakA bhI grahaNa honA cAhie | yataH koI bhI naya AkAzakusuma yA gadheke sIMgako nahIM grahaNa karatA ataH pratyeka naya sadbhUta ardhaka hI viSaya karatA hai ise svIkAra kara lenA caahie|' lagate isa viSayakI puSTimeM usa pakSa kI orase dravyAthika nayakI apekSA dravya kathaMcit nitya hai aura paryAyAdikanayako apekSA dravya kathaMcit anitya hai yaha udAharaNa upasthita kiyA gayA hai| kintu apara pakSa isa bAtako bhUla jAtA hai ki pratyeka dravyameM rahanevAle nityatva aura anityatva dharma jahA~ sadbhUta hai vahIM do dravyoMke Azrayase prayojanavaza svIkAra kiye gaye nimittatva aura naimittikatva dharma sadbhUta nahIM haiM, kyoMki eka dravyake dharmako dUsare dravya meM satsvarUpa svIkAra karanepara usameM dUsare dravyakI sattA bho svIkAra karanI par3atI hai aura isa prakAra do dravyoM meM ekatA prApta ho jAtI hai jise svIkAra karanA sarka, Agama aura anubhava ke sarvathA viruddha hai| yahI kAraNa hai ki Agama meM asadbhUta vyavahArakA lakSaNa karate hue likhA hai ki anyatra prasiddha dharmakA anyantra samAropa karanA asadbhUta vyavahAra haiN| upacAra bhI isakA dUsarA nAma hai / bAlapaddhati meM 'prasadbhUta vya hAranaya bhinna vastuko viSaya karatA hai|' yaha lakSaNa bhI isI abhiprAse kiyA gayA hai| AlApa
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 6 aura usakA samAdhAna 475 paddhatika pUrvokta kathanameM aura isa kathanameM koI antara nahIM hai, donoMkA Azaya eka hI hai| eka dravyake dharmakA dUsare dravyameM nirAdhAra aura niSprayojana Aropa karanA asadbhuta vyavahAranayAbhAsa hai aura sAdhAra saprayojana Aropa karanA samIcIna naya hai| AkAza vRkSa ke phalabA yA gadhe ke sirameM gAya Adika soMgakA Aropa karanA eka to niStrayojana hai| dUsare AkAzameM phulake sadRza aura gadheke sirameM sIMgake sadRza koI dharma bhI nahIM pAyA jAtA, isalie AkAzameM phalakA aura gadheke sirameM sauMgakA Aropa karanA kisI bhI avasthAmeM sambhava nahIM hai / jahA~ yaha ThIka hai vahA~ ghaTAdi kAryoM meM kumbhakArAdike naimittikatva dharmakA aura kumbhakArAdimeM baTAdike nimitatva dhanakA samAropa karanA bhI ThIka hai, kyoMki eka dravyako jisa pariNatike sAtha dasare dravpakI jisa pariNatikA niyamase eka Arya hone kA yoga hai usako rajA se hotI hai| isoko kAla pratyAsatti kahate haiN| sAtha hI pratyeka dravya meM apanA-apanA nimittatva ( kAraNatva ) aura naimittikatva (kAryatva ) dharma bhI pAyA jAtA hai, yahI kAraNa hai ki AgamameM asadbhuta vyavahAra nayake viSayako upacarita batalAyA gayA hai| ye saba tathya apara pakSake lie anavagata hoM aisI bAta nahIM hai, phira nahIM mAlUma ki vaha kyoM aise mArgakA anusaraNa kara rahA hai jisase Agamave arthakA viparyAsa honA sambhava hai| bRhad vyasaMgraha meM asadbhata vyavahAranayake jArita aura apanavarita ye do bheda kiye gaye hai isameM sandeha nahIM, para vahA~ isake ina do bhedoMke karanekA kAraNa kyA hai yaha bhI usa ullekhase spaSTa ho jAtA hai| vahIM paraspara avagAharUpa saMzleSa sambandhako dikhalAne ke lie asadbhuta vyavahAra ke pUrva vizeSaNarUpa anupavarita vAndakA prayoga huA hai aura jahAM isa prakArakA eka kSetrAvagAha sambandha na hote hue bhI prayojanavaza kartA-karma Adi dharmokA ( eka dUsare ) samAropa kiyA gayA hai vahAM asadbhUta vyavahArake pUrva vizeSaNarUpa meM upacarita zabdakA prayoga huA hai| isI tathyako dUsare rUpameM AlApapaddhatimeM ina zabdoMmeM vyakta kiyA hai sanna saMzleparakSitavastusambandhaviSaya upacaritAsa tavyavahAraH, yathA devadattas dhanam / saMzleSasahitavastusambandhaviSayo'nupacaritAsadbhuta vyavahAraH, yathA sIvastha zarIramiti / unamese saMzleSarahita vastuoM ke sambandhako vipa karanevAlA ugavarita asadbhUnavyavahAra hai, jaise devadattakA dhana tathA saMzleSasahita vastuoM ke sambandhako siSaya karanevAlA anupacArita asadbhUtavapavahAra hai, jaise jIvakA shriir| yahA~ na to devadattakA dhanameM rAgabhAvako chor3akara anya koI merApana hai aura na hI jIvakA zarIrameM rAgabhAvako chor3akara anya koI merApana hai / jaise ghana pudgaladravya kA pariNAma hai se ho zarIra bhI gugala dravyakA pariNAma hai / jIva to cetana dravya hai hI, devadatta nAmatrAlA jIva bhI cetana pa hai| ataeva inakA pudagala dravyasvarUpa dhana yA zarIrake sAtha vAstavika kyA sambandha ho sakatA hai ? arthAt koI sambandha nahIM ho sktaa| phira bhI devadatta dhanako aura jIva zarIrako merA mAnatA hai so usakA ekamAtra kAraNa rAgabhAva hI hai| ataeva devadatta aura jIvakA saccA saMyoga rAgabhAvarUpa hI hai, dhana aura pArIrarUpa nhiiN| dhana aura zarIrakA saMyoga kahanA upacarita hai tathA rAgabhAvahA saMyoga kahanA yathArtha hai| isI tathyako spaSTa karate hue mUlAcAra prathama bhAga gAthA 48 kI TIkAmeM likhA hai anAramanInasyAtmamAvaH saMyogaH / anAtmIya vastuoMmeM AtmabhAva honA saMyoga hai|
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayapura (khAniyA ) tattvacarcA isase spaSTa hai ki jIva dravyakarma aura dazarIrakA kartRtva asaddbhuta vyavahArarUpa arthAt upacarita hI hai, kyoMki adbhUta vyavahAra aura upacAra hama donoM kA eka hI Azaya hai| phira bhI inameM eka kSetrAvagAha rUpa saMzleSakA jJAna karAneke lie yahA~para vizeSaNarUpameM anupavarita zabda prayoga huA hai| kintu kumbhakAra aura ghaTameM eka kSetrAgAharUpa bhI saMsleSamambandha nahIM hai, isalie kumbhakAra meM ghaTake kartRtvako upacaritA sadbhUtavyavahArarUpa arthAt upacaritopanArarUpa batalAyA hai| bRhadrazyasaMgrahakA Azaya spaSTa hai| samayasAra AtmasyAti gAthA 46 kI TIkA, nayatrakrasaMgraha tathA AlApapaddhatike kathana ke prakAzameM vRhadravyasaMgrahake ukta ullekha ko par3hane para apara pakSako bhI yaha Azaya spaSTa ho jAyagA aisA hameM vizvAsa hai| hA~ yadi vaha ukta Agama pramANako lakSya me liye binA apana manase saMgraha ullekhakA dUsarA artha karatA hai jaisA ki usako orase prastuta pratizaMkA kiyA gayA hai to usakA koI cArA nhiiN| hara avasthA meM hama to vaho artha kareMge jise samagra Agama eka svara se svIkAra karatA hai / AcArya mamantabhadra AptamImAMsA meM likhate haiM-saveca sarva ko necchet svarUpAdicatuSyAt / asadeva viparyAsAnna pena vyavatiSThate // 15 // 576 aisA kauna hai jo svarUpAdi catuSTayakI apekSA sabhI padArthako matsvarUpa ho nahIM mAnatA aura para rUpAdicatuSTayako apekSA asvarUpa hI nahIM mAnatA, kyoMki aisA svIkAra nahIM karane para tatva kI vyavasthA hI nahIM bana sakatI // 15 // isase spaSTa hai pRthakbhUta ghaTakA kAraNadharma kumbhakAra meM nAstirUpa hI hai aura hamI prakAra kumbhakArakA kAryadharma ghaTameM nAstirUpa hI hai / nizvayase ( yathArtha meM) na kumbhakAra kA kartA hai aura na ghaTa kumbhakArakA karma hai / samayasAra Adi paramAgama isI satyakA udghATana karatA hai| ghAva hai vaha jinavANI aura dhanya hai ve mahApurupa jinhoMne isa parama satyako udghATanakara jar3a-cetana pratyeka kI svatantratA aura paripUrNatAkA mArga prazastra kiyA hai| yaha vastusthiti hai| ise hRdayase svIkAra karake jo vyavahAra pakSako jAnane ke haiM icchuka unheM vyavahAra pakSakA Azaya aura prayojana samajhane meM dera nahIM lgtii| upacarita arthako kalpanAropita kaha kara ur3AnA anya bAta hai aura adhikatara lokavahAra upacarita arthake Alambanase calatA hai ise svIkAra kara vastusthitiko hRdayaMgama kara lenA anya bAta hai | apara pakSakA kahanA hai ki 'jJAnAvaraNAdi karmoM aura audArika Adi zarIroMkA nirmANa jIva apane se athakarUpameM hI kiyA karatA hai tathA ghaTapaTAdikA nirmANa vaha agatese pRthakarUpameM kiyA karatA hai / ' kintu apara pakSakA aisA likhanA kaise amaMgata hai usake lie samayasAra kala ke isa vacana para dRSTipAta kIjie -- kartRtvaM na svabhAvo'sya cito vedayitRsvacat / ajJAnAdeva kartAyaM tadabhAvAdakArakaH / / 194 // jaise para padArthoMkA bhoganA AtmAkA svabhAva nahIM hai usI prakAra para padArthoMkA nirmANa karanA bhI AtmAkA svabhAva nahIM hai / vaha ajJAna se hI kartA hai, ajJAnakA mAtra honepara akartA hai // 164 // yahA~ vaha prazna kiyA jA sakatA hai ki java taka vaha jIva ajJAnI hai taba taka to use karma, nokarma aura ghaTAdi pArthIkA kartA ( nirmANa karatezalA ) mAnanA caahie| samAdhAna yaha hai ki ajJAnase bhI vaha dravyakarmAdi padArthoMkA nirmANa nahIM kara sakatA / vahA~ use jo kartA kahA gayA hai vaha apane vikalpoMkA hI
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 6 aura usakA samAdhAna 477 kartA kahA gayA hai, pakarma, nokarma aura ghaTAdi padArthoMkA nahIM / isI tathyako spaSTa karate hue samayadhAra kAme likhA hai vikalpakaH paraM kartA vikalpaH karma kevalam | na jAtu kartRkarmatvaM savikalpasya nayati // 95 // free karanevAlA jI hI kevaLa kartA hai aura vikalpa hI kevala karma (kArya) hai jo jo vikal sAhita hai usakA kartA-karmapanA kabhI naSTa nahIM hotA // 65 // hamI tathyako spaSTa karate hue vAcArya amRtacandra likhate haiyogopayogayostvAtmavidAvArIH kadAcidajJAnena karaNAdAtmApi kartAstu tathApi na paradravyAkarmakartA syAt / virAra do kA upayoga rAgAdivikArayukta caitanyapariNAma ) ko kathAcit jJAnase karane ke kAraNa unakA AtmA bhI kartA raho tathApi para dravpasvarUpa karma, nokarma aura ghaTapaTAdi kAryoMkA vaha trikAlameM nirmANa karane vAlA nahIM ho sakatA / isa prakAra AcArya vacana to yaha hai ki yaha jIva ivyakarma, nokarma aura ghaTapaTAdi padArthoMkA trikAla meM nirmANa nahIM kara sakatA aura apara pakSa kahatA hI nahIM likhatA bhI hai ki 'yaha jIva apane se apRthakarUpameM kama aura audArikAdi kharI roMkA tathA pRthakarUpameM ghaTapaTAdikA nirmANa kiyA karatA hai|' aiso avasthAme sahaja ho yaha prazna uThatA hai ki inameM se kise pramANa mAnA jAya AnAyake pUrvokta kathanako yA apara pakSa kapanako ? pAThaka vicAra kreN| apara pakSa kahegA ki AcAryoMne ukta vacanoM dvArA pravyakarma, naukarma aura ghaTapaTAdi padArthokA AtmA nizcaya kartA hai aisA mAnanekA niSedha kiyA hai, nimittakartA mAnanekA nahIM ? samAdhAna yaha hai ki AgamameM dravyakarmAdikA nimittakartA jJAna jo AtmAko kahA hai vaha kisa nayakI apekSA kahA hai isa samyaka vicAra karane para vidita hotA hai ki jahA~ jahA~ isa prakArakA kamana kiyA gayA hai vaha mUlahAranayakI apekSA hI kiyA gayA hai aura asadbhUta vyavahArasA artha hai eka dravyake guNa-dharmako dUsare dravya para Aropita karanA / upacAra bhI imokA nAma hai| isase spaSTa ho jAtA hai ki jahA~ jahA~ eka dravyako dUsare dravyakA nimitta kartA, preraka kartA, pariNamAnevAlA jAdi zabdoM dvArA kahA gayA hai vaha mAtra upacAra napakA Aya lekara hI kahA gayA hai| saMgrahake ukta lekha bhI yahI Azaya hai| ataeva apara pakSa ke isa kathanako ki 'jJAnAvaraNAdi karmoM aura audArikAdi zarIroMkA nirmANa jIva apane anurUpame hI kiyA karatA hai tathA ghaTapaTAdikA nirmANa vaha apane se pRthakarUpameM kiyA karatA hai / yathArtha na mAnakara hamAre isa kathanako ki 'jaba pratyeka dravya sadrUpa hai aura usako utpAda vyaya-dhauvyasvabhAvavAlA mAnA gayA hai to aisI avasthA usake utpAdanako svataH svayaMkRta mAna lenA hI zreyaskara hai| phira bhI isake viruddha use anya ke kartRva para chor3a diyA jAya aura yaha mAna liyA jAya ki anya dravya jaba cAhe usameM kisI bhI kAryako utpanna kara sakatA hai to yaha usake svatantra svabhAva para AdhAta hI hai / Age apara pAne upAdAnako kAryake sAtha antuSyapti aura nimitta vyavahArake yogya bAhya sAmagrI kI ke sAtha brAhma vyAptiko caracA karake upAdAnako kAryake prati eka upAyarupakAraNatA svIkAra ko hai| kintu jaba ki apara pakSa apanI pratizaMkA yaha svIkAra karatA hai ki 'jJAnAvaraNAdi
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 jayapura (khAniyA) tattvacarcA kamoMkA aura audArikAdi zarIroMkA nirmANa jIva apane se apRthak rUpameM hIM kiyA karatA hai| aisI a sthA meM usakA yaha likhanA ki 'AcAryoMne pratyeka kAryame apane nimittoM ke sAtha bAhya vyApti svIkAra ko hai / ' kahA~ taka saMgata kahA jA sakatA hai| kyA isa prakAra paraspara viruddha kathana karate hue vaha pakSa svayaM apane ko Agamaviruddha kathaka ke rUpameM anubhava nahIM karatA isakA usa pakSa ko svayaM vicAra karanA caahie| sAtha ho use AgamakA aisA prabhAga bhI denA yA jahA~ urAdAnakI apane kAryake prati eka dravyapratyAsattirUpa kAraNatA batalAI gaI ho| kintu na to aisA koI Agama hI hai / aura na aisA ho hai ki kArya ke prati upAdAna kI antaptikA jaisA artha aura nimitta vyavahArake yogya bAhya sAmagrIkA jaisA artha vaha pakSa karatA hai vaha bhI Agama meM svIkAra kiyA gayA hai| jIva aura pudgala apane paralakSI kriyA pariNAmake kAraNa jaba para sampRktako bhUmikA meM vidyamAna rahatA hai taba apane kriyA pariNAma ke kAlameM parakA niyamase kyA kriyA-pariNAma hotA hai yaha ghoSita karanA hI bAhya vyAptirUpa anvayavyatirekakA prayojana hai / yahI kAraNa hai ki AcAryanei pratyeka kAryake prati parameM nimittatAko kAlapratyAsattike rUpameM svIkAra kiyA hai / parako pratyeka upakArI, sahAyaka kisima, rimAla Adi zabdoMse jo kucha bhI kahA gayA hai vaha saba isI abhiprAyase kahA gayA hai| yadi svabhAtraparyAya aura vibhAtraparyAya meM koI antara hai to itanA hI ki svabhAva paryAya paralakSI pariNamana nahIM hai, jaba ki vibhAtraparyAya paralakSI pariNamana hai / isa prakAra isa vivecanase spaSTa hai ki prakRta meM antarvyApti aura bAhya vyApti yAdikI caracA karate hue apara pakSane jo kucha likhA hai vaha yathArtha nahIM hai / hamane likhA thA ki 'dravya anvayI honeke kAraNa jaisA nitya hai usI prakAra vyatireko svabhAvavAlA honese pratyeka samaya meM vaha utpAda vyaya svabhAvavAlA bhI hai, ataeva pratyeka samaya meM vaha kAryakA upAdAna bhI hai gaura kArya bhI / pichalI paryAyako apekSA jahA~ vaha kArya hai agalo paryAyake lie vahA~ vaha upAdAna bhI hai|' isa para agara pakSa kahatA hai ki hama bhI aisA mAnate haiM / kintu yaha bAta nahIM hai, kyoMki yadi vaha aisA mAnatA hotA to vaha pakSa upAdAnameM mAtra eka dravyapratyAsattirUpa kAraNatAko svIkAra na kara eka drazya bhAvapratyAsattirUpa kAraNatAko svIkAra kara letA, kyoMki AcAryoMne bhI eka dravya bhAvapratyAsattirUpatAko hI upAdAna kAraNa sarvatra svIkAra kiyA hai| AcArya vidyAnanditattvArthavalokavAlika pR0 68 para likhate haiM darzana pariNAmaparigato hyAtmA darzanam, tadupAdAnam, viziSTajJAna pariNAmasya niSpataH / paryAyamAtrasya niranvayasya jIvAdidravyamAnasya ca sarvathopAdAnatvAyogAt kUromAdivata / darzana pariNAma se pariNata AtmA niyamase darzana hai, yaha upAdAna hai, kyoMki usase viziSTa jJAnapariNAmakI utpatti hotI hai / jaise kUrmamAdi asat honese upAdAna nahIM ho sakate usI prakAra niranvaya paryAyamAtra aura jIvAdi dravyamAtra kisI bhI prakAra upAdAna nahIM ho sakate / yaha samartha upAdAnakA svarUpa haiM / yadi vaha isa svarUpako hRdayase svIkAra kara le to hI usakI orase hamAre pUrvokta kathanakA svIkAra kahA jAyagA aura aisI vyavasthA meM usakI orase yahA~ para jo kucha bhI kalpanAvaza likhA gayA hai use vaha pakSa svayaM badala degA / taba vaha paca isa tathyako hRdayase svIkAra kara legA ki 'pratyeka samaya meM pratyeka dravyameM na to kevala eka dravyapratyAsattirUpase upAdAnatA hai aura na hI kevala bhAvapratyAsattirUpa upAdAnatA hai / kintu eka dravya bhAvapratyAsatti meM upAdAnakAraNatA honese jisa samaya jo
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 6 aura usakA samAdhAna kala dravya ubhayarUpase upAdAna bana kara jisa kAryake sanmukha hotA hai usa samaya usameM nimitta vyavahAra ke yogya bAhya sAmagrIkA sahaja yoga milatA hI hai / ' apara pakSa pUchA hai ki 'yaha jo kSetra parivartana isa miTTIkA huA vaha kyA khAnameM par3I huI usa miTTIkI kSaNika paryAyoM ke kramase huaa| samAdhAna yaha hai ki jIva aura do prakArako sama svIkAra karatA hai - eka kriyAvatI zakti aura dUsarI bhAvavatI zakti / yahI kAraNa hai ki ina donoM dravyoMmeM yathAsambhava do prakArakA bhAva svIkAra kiyA gayA hai--eka parispandAtmaka aura dUsarA arispandAtmaka unameM se parispandAtmaka bhAvako kriyA kahate haiM aura aparispandAtmaka bhAvako pariNAma kahate hai / isI tathyako spaSTa karate hue tattvArthavArtika a05 sU0 22 vArSika 21 meM likhA hai dravyasya hi bhAvI dvividhaH - parispandAtmakaH zraparispandAtmakazca / tatra parispandAtmakaH kriyetyA khyAyate itaraH pariNAmaH / tatvArthazlokavArtika pR0 398 meM bhI kriyAkA yahI lakSaNa karate hue likhA hai dravyasya hi dezAntaraprAptihetuH paryAyaH kiyA, na sarvaH / isa prakAra bhAvake do prakArake siddha ho jAne para yahA~ para gati aura sthitikA vicAra karanA hai / isakA lakSaNa batalAte hue sarvArthasiddha a0 5 sU0 17 meM kahA hai dezAntaramA sihaM turgatiH / jo dezAntarakI prApti hetu hai usakA nAma gati hai ukta sUtrako vyAkhyA ke prasaMga tattvArdhavArtika meM gatikA lakSaNa isa prakAra kiyA hai- dravyasya dezAntaraprAptihetuH pariNAmI gatiH |1| nRbhyasya bAhyAntarahetusannidhAne sati pariNAmamAnasya dezAntaraprAptihetuH pariNAmo gatirityucyate / dravya dezAntara meM prAptikaM hetubhUta pariNAmakA nAma gati hai || bAhya aura ampantara hetuke rAtridhAna hone para pariNamana karate hue dravya dezAntara meM prApti hetubhUta pariNAmako gati kahA jAtA hai| gatike viSaya meM vicAra karate hue hameM kriyA svarUpa para vistArase dRSTipAta karanA hogA / isa sambandha meM tasvAryadalokavArtika a0 5 sU0 22 meM likhA hai--- parispandAtmako dravyaparyAyaH saMpratIyate / kriyA dezAntaraprAptihetutyAdibhedakRt // 39 // gatvAdibhedako karanevAlI dezAntara prApti meM hetubhUta jo parispandAtmaka dravyaparyAya hai use kriyA jAnanA cAhie // 39 // yaha parispandAtmaka kriyA jIvoM aura pudgaloM do dravyoM meM hI hotI hai| isakA rASTIkaraNa karate hue pravacanasAra meM likhA hai pudgalAstu parispandasva | svAparispandena bhinnAH saMghAtena saMhatAH punarbhedenAyamAnAvasiSThamAnabhajyamAnAH kriyAvantazca bhavanti / tathA jIvA api parispandasvabhAvatvAtparispandena nUtanakarma-nokarmapudgalebhyo bhinnAstaiH saha saMghAtena saMhatA punabhedenotpadyamAnAvatiSThamAna bhajyamAnAH kiyAvantazca bhavati ||129 //
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayapura (khAniyA ) tasvacarcA pudgala to kriyAvAle bhI hote haiM, kyoMki parispanda svabhAvavAle hone se parispandake dvArA pRthak amariyama pagala maMtrAlaya aura rUpa padgala punaH bhedarUpase utpanna hote haiM, Thaharate haiM ora naSTa hote haiN| tathA jIva bho kriyAvAle hote haiM, kyoMki parispanda svabhAvavAle honese parispandake dvArA navIna karma aura nokarmase bhinna jIva unake sAtha milane se tathA unake sAtha mile hue jIva punaH bhinna hone se ve utpanna hote haiM, Thaharate haiM aura naSTa hote haiM / / 126 / 40 ina prANoMse jJAta hotA hai ki pudgaloM aura jIvoMkI jo parispandalakSaNa kriyA hotI hai, gati bhI usIkA vizeSa hai| isalie yahA~ bhI jo prati samaya parispandarUpa pariNAma hotA hai usakA vAhya hetu kAla hai tathA usake kSetra se kSetrAntararUpa hone meM bAhya hetu dharmadravya hai / isa prakAra ukta vivecanase yaha bhalIbhA~ti siddha ho jAtA hai ki jIvoM aura pudgaloM meM jo bhI kriyAlakSaNa pariNAma aura bhAvalakSaNa pariNAma hotA hai vaha saba aNika paryAyoMke kramase hI hotA hai| inhIM donoM prakAra ke pariNAmoMke kAraNa do paramANu milakara dvaNuka banate hai / ananta paramANuoMke skandha banane kA bhI yaha tarIkA hai| miTTI usakA apavAda nhiiN| apanI vilakSaNa vA bhAvalakSaNa paryAya santatimeM vaha jisa samaya kSetrAntarita hone yA piNDa, sthAsAdi bananerUpa kAryakA upAdAna hotI hai usa samaya vaha apane pari ke anurUpa prAyogika yA vaisika bAhya nimitoMko prApta kara svayaM pariNamatI rahatI hai / buddhidoSavaza yadi koI miTTI Adiko prati samaya honevAlI isa Antarika kriyAlakSaNa aura bhAvalakSaNa upAdAna yogyatAko na jAnakara kevala bAhya sAmagrI ke AdhAra se usameM honevAle kAryoMkI siddhi karatA hai to vaha vastutaH ekAnta se vyavahAra pakSakA AgrahI honese kArya-kAraNaparamparA ke prati anabhijJa hI kahA jAyagA / spaSTa hai ki miTTIkA khetase kumbhakArako nimitta kara kSetrAntarita honA, jalAdiko nimitta kara piNDarUpa pariNamanA, kumbhakAra, cakra, cIvarArAdiko nimittakara sthAsAdirUpa pariNamate hue ghaTarUpa bananA yA daNDako nimitta kara aneka bhAgoM meM vibhakta honA AdirUpa jisa samaya jo bhI kriyAlakSaNa yA bhAvalakSaNa pariNAma hotA hai yaha usa usa samaya ke upAdAna ke anusAra hI hotA hai aura usa usa samaya nimitta vyavahArake yaMgya bAhya sAmagrI bhI usa usa pariNAmake anukUla milatI hai| kisI bhI dravyameM aisA eka bhI pariNAma nahIM hotA jo pratisamaya honethAle pariNAmakrama ke antargata na AtA ho / eka dravya dUsare dravya meM kisI prakArakI karAmAta kara sake aisA to trikAlameM sambhava nahIM haiM / eka dravya dUsare dravyameM karAmAta karatA hai yaha kahanA to atidUra kI bAta hai aisI karAmAta to eka hI dravya bhinna samayameM sthita hokara usase bhinna samayake kAryakI apekSA svayaM apane meM nahIM kara sktaa| utpAdAdi trilakSaNa vastukA aisA svabhAva hai, usameM cArA kisakA pratyeka utpAda vyayalakSaNa pariNAma apane-apane kAla hotA hai isake lie pravacanasAra gAthA 66 ko AcArya amRtacandrakRta TIkA vraSTavya hai| vahIM likhA hai-- tathaiva te pariNAmAH svAvasare svarUpa pUrvarUpAbhyAmutpannocchanna vAtsarvatra parasparAnusyUtisUtritakapravAhatayAnutpannapralInazvAcca saMbhUti-saMhAra-dhaunyAtmakamAtmAnaM dhArayanti / usI prakAra ke pariNAma apane kAlameM svarUpa se utpanna aura pUrva rUpase vinaSTa hone ke kAraNa tathA sarvatra paraspara anusyUti sUtrita eka pravAhaneko apekSA anutpanna-aniSTa honeke kAraNa utpatti, saMhAra aura bhauvyasvarUpako dhAraNa karate haiM /
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 6 aura usakA samAdhAna 481 isa ullekha meM AyA huA 'svAvasare' pada dhyAna dene yogya hai| jaba ki drazya-paryAyAtmaka pratyeka upAdAna bavane pratiniyata kAryakA sUcaka hai aura usakI utpatti meM pratiniyata bAhyasAmagrIkA hI yoga milatA hai, aisI avasthA meM pratyeka kArya pratiniyata kAla meM hI hotA hai yahI ukta vacanase sunizcita jJAta hotA hai| Agamase to isameM sandeha karane ke lie koI guMjAiza rahatI nahIM, tarka aura anubhavase bhI yahI siddha hotA hai| vizeSa spaSTIkaraNa pUrva meM vistArase kiyA hai| apara paca pratyeka kAryake prati bAhya sAmagrIkA upayoga jAnanA cAhatA hai to usakA yaha upayoga to nikAla meM nahIM ho sakatA ki vaha apanese bhinna dUsare dravapake kAryako svayaM kA banakara utAna kare / hA~ sAyA isamAyoya . hameM duma epa usa samaya honevAle kAryako sUcanA avazya mila jAtI hai| isase hama yaha jAna sakate hai ki isa samaya isa prakArakA upAdAna hokara rA dravyane apanA yaha kArya kiyA hai| koI bhI alpajJAnI rAgoM manuSya jitane rUpa meM isa vyavasthAko jAnatA hai utane chapameM vaha vAhyAbhyantara sAmatrIko vikalpa aura yogakriyArUpase juTAnekA prayatna avazya karatA hai| bAdhA. bhayantara sAmagrIkA usake vikalpa aura yogakriyAke anurUpa yoga milanA aura na milanA usake hAtha nahIM hai / icchAnusAra bAhyAmpatara sAmagrIkA yoga mila gayA to rAgavaza apanI saphalatA mAnatA hai, anyathA khedakhinna hotA hai| vaha jAnatA hai ki amuka kumbhakAra acchA gharA banAtA hai| usakI prArthanAko kumbhakAra svIkAra bhI kara letA hai / vaha vaisI yojanA bhI karatA hai, phira bho jarAko icchAnusAra ghar3A nahIM banatA yA banatA hI nahIM / kyoM ? isalie nahIM ki bAhya sAmagrI nahIM thii| balki isalie ki miTTIkI usa samaya ghaTarUpa pariNamanekI drabdha-paryAyarUpa upAdAna yogyatA ho nahIM thii| kumbhakAra vicArA yA anya bAhyasAmagrI usameM kamA kara sakate the| isIko kahate haiM upAdAnake kArya nimitta vyavahArake yogya vAdyasAmagrI kA akicitkarapanA / aiso avasthA meM apara pakSa hI batalAya ki apara pakSane apanI kalpanAse jo samasyAeM khar3o kI haiM ve hamAre nizcayanayase kiye gaye isa kathanakA ki 'apAdAna se hI kArya utpanna ho jAtA hai nimitta to vahA~para akicikara hI banA rahatA hai|' khaNDana karatI hai yA maNDana / vicAra kara dekhA jAya to apara pakSane jo samasyAe~ khar3I kI haiM unase hamAre ukta kathanakA maNDana hI hotA hai, khaNDana nhiiN| hamane apane pichale uttara meM likhA thA ki 'laukika udAharaNoMko upasthita kara apanI visattike anusAra kAryakAraNaparamparAko biThalAnA ucita nahIM hai|' tathA isI prasaMgameM hamane samayamArakalAkA 'AsaMsAsta eva dhAvati' ityAdi kalaza bhI upasthita kiyA thaa| isapara apara pakSakA kahanA hai ki 'lokameM adhikAMza aisI pravRtti dekhI jAtI hai ki prANI mohakarma ke udayake vazIbhUta hokara apane nimisase hone vAle kAryoM meM apane andara ahaMkArakA vikalpa paidA karatA rahatA hai jo mohabhAva honeke kAraNa bandhakA kAraNa hai, ataeva tyAjya hai| lekina isakA artha yaha nahIM hai ki apane nimittase honevAle kAryoMmeM apanI nimittalAkA jJAna honA asatya hai| yadi apane nimittase honevAle kAryoM meM apanI nimittalAkA jJAna bho asatya ho jAya to phira manuSya kisI kAryake karane meM pravRtta bhI kaise hogA? kumhArako yadi samanAmeM A jAya ki ghar3e kA nirmANa snAna meM par3o haI miTTI se Ano kramavartI kSaNika paryAyoMke AdhArapara svataH samaya Anepara ho jAyagA to phira usameM tadanukUla puruSArtha karanekI bhAvanA hI jAgRta kyoM hogo?' Adi / / samAdhAna yaha hai ki kisa kAryameM kauna nimitta hai isakA jJAna honA anya bAta hai aura upAdAnako mAtra dravyapratyAsattihA svokAra karake jaba jase bAe nimitta milate haiM taba unake anusAra kArya hotA hai
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ 482 jayapura (vAniyA ) tattvacarcA aisA mAnanA anya bAta hai| koI bhI samajhadAra kumbhakAra ghaTanirmANakA vikalpa bhI karatA hai tadanukla vyApAra bhI karatA hai aura isake lie ghaTake yogya miTTIkA parigraha bho karatA hai| tadanukUla Ageke vyApAramai bhI juTatA hai para use yaha jJAna hotA hai ki yaha miTTI ghaTaparvAyase pariNata honevAlo hogI to hI hogo, maiM to nimittagAtra hUM aura ghaTakAyameM tatra nimittamAtra hU~ java miTTI svayaM ghaTakAyake sammukha ho / miTTI ke saMgrahameM nimitta hote samaya, use apane gharataka kSetrAntarita hone meM nimitta hote samaya tayA jala aura miTTI ke saMyoga AdimeM nimitta hote samaya jo mere mana meM ghara banAnekA vikalpa hai aura usa vikalpako dhyAna meM rakhakara jo maiM apaneko vartamAna meM ghaTa banAne kA nirmAtA karatA hai vaha kevala bhAvI maigamanayakI apekSA asadbhuta vyavahAra vacana hI kahatA hU~ / isa prakAra jise bhUvArthakA jAna hai vahI aneka asat vikalpoMse apanI rakSA kara sakatA , anya nahIM hogA - vikSayoMko nimitta kara honevAle bandhanase apanI rakSA kara sakatA hai, anya nhiiN| miTrI hI svayaM ghaTa banatI hai, anya nhiiN| para vaha kisa avasthA meM ghaTa banatI hai ise vivekI accho taraha jAnate hai / viveko graha bhI acchI taraha jAnate haiM ki ghaTaparyAyake sanmukha huI miTTI hI ghaTakA apAdAna hai, khAnameM par3I huI miTTI nhiiN| yadi koI kumbhakAra svAna meM par3I huI miTTIko vartamAnamai ghaTakA upAdAna samajha le to apanI aisI khoTI samajhake lie svayaM pazcAttApa karanA par3egA yA vaha nirNaya kara le ki ise merI icchAnusAra pariNamanA par3egA to bhI use kadAcit pazcAtApa karanA par3egA / koI mUha chAtra adhyApakake mukha se pATha suneM, unakI sevA kareM, 'na hi kRtamupakAra' ityAdi vananakA akSarazaH pAlana kare, parantu svarga abhyAsa na kare to yaha muda hI banA rahegA, svayaM vidvAn na bana sakegA / adhyApaka to taba nimittamAtra hai jaba vaha chAtra apano mar3hatAko chor3a kara svayaM abhyAsake sanmukha hotA hai / isI prakAra prakRtameM jAnanA caahie| kumbha kArAdi taba nimittamAtra haiM jaba miTTI svayaM apane uttarottara hone vAle pariNAmoM dvArA svayaM ghaTa pariNAmake sanmukha hokara ghaTarUpa pariNamatI hai / apara pakSane jitane udAharaNa diye hai ye sava laukika isalie haiM, kyoMki vaha pakSa apanI maciro upAdAnako eka prazyapratyAsattirUpa likhakara use Agama siddha karanA cAhatA hai aura use AdhAra banAkara kAryakAraNabhAvakI pavasthA banAnA cAhatA hai| spaSTa hai ki apara pakSane 'A saMsArata eva' ityAdi kalazake AdhAra para jo vicAra prastuta kima hai ve kAryakAraNabhAvako yathArtha vyavasthAko sparza nahIM karate, ataH tyAjya hai / yadyapi una kalazakA bhAvaya antastrama kA uccheda karanetrAlA honese atigUr3ha hai, parantu yahA~para hamane prakRtama prayojanIya mAtra itanA Azaya liyA hai / usakA yathArtha artha grahaNa karane para to 'maiM isa kAryameM nimitta hU~' yaha vikalpa bhI vandhakA karma honese heya hai| yaha jIva bhUsArthake parigrahavArA svayaM jJAnaghana hokara bandhanase mukta ho jAya taba to kahanA hogA ki isane AtmanidhikA hI sAkSAtkAra kara liyA / vahIM isa vikalpako sthAna kahA~ / astu, hamane apane pichale uttara meM 'upAdAnasya uttarIbhavanAt' kA Azaya sASTa kiyA thaa| apara pakSakA kahanA hai ki 'vaha uttara paryAya nimittasApeja utpanna nahIM hoto aisA nirNaya to ukta mApasa nahIM kiyA jA sakatA hai| apane ibhI kathanakI puSTi meM apara pakSana 'vacanasAmAdajJAnAdidoSaH' (a40 pR0 51) ityAdi vacana bhI uddhRta kiyA hai| yadyapi apara pakSane isa vacanako apane pakSameM samalA kara upasthita kiyA hai, parantu isase yathAya para prakAra par3ane meM bar3o sahAyatA milatI hai isameM sandeha nahIM, kyoMki isameM eka dravya pratyAsattiko upAdhAna
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 6 aura usakA samAdhAna na kahakara apane pUrva (anantara pUrva) pariNAmako upAdAna kahA gayA hai / yahA~ para 'pUrvasvapariNAma' padase jahA~ asAdhAraNa dRzyapratyAsattikA jJAna ho jAtA hai vahA~ samamAtara purya paryAyapratyAsattikA bhI grahaNa ho jAtA hai| aisI avasthAma 'pratyeka samabameM usa usa paryAya mukta dravya agale mamayakA upAdhAna hotA hai aura jisakA vaha agAdAna hotA hai use agale samayameM umo kAryako janma denA hai tathA kAryakAlameM bAhya sAmagrI bhI usIke anukUla milatI hai' isa tathyakI puSTi hokara pratyeka kAryakA svakAla nizcita ho jAtA hai / apara pakSa yadi isa tathyako svIkAra kara le to pratyeka kArya meM nimitta vyavahArake yogya bAhya sAmagrImA phyA sthAna hai isakA nirNaya karane meM AsAnI jAya / AgamameM 'bAhya daNDAdisApekSa miTTI hI svayaM' aisA kathana AlA hai / isa parase apara pakSakA spAla hai ki upAdAnako nimitta vyavahArake yogya bAhma sAmagroko tabataka pratIkSA karanI par3atI hai jabataka vaha prApta na ho jAya / kintu dekhanA yaha hai ki AgamameM 'bAhya daNDAdisApekSa' yaha yA isI prakAra ke anya vacana kisa dRSTise likhe gaye haiN| kA koI bhI vastu apanA kArya karate samaya mahakArI gAna kara anya vAhya sAmagrIko pratIkSA karatI haiM yA yaha nayavacana hai ? jo mAtra irA vAtako sUcita karatA hai ki amuka prakArake kArya meM amuka prakArako Abhyantara upAdhike sAtha amaka prakArako bAhma capAdhi niyamaro hotI hai| Agama (paMcAstikAya gA0 10.) meM vyavahArakAlako 'pariNAmamava' kahA hai| isakI vyAkhyA karate hue AcArya amRtacandra tana kAlo giralakAnagopani jIvanAko pariNAmenAvacchidyamAnazvAttatpariNAmamana ityupagIyate / jIva-pudgalAnAM pariNAmastu bahiraMganimittabhUtadraSyakAlasagAve sati sambhUtasyAd dravyakAlasambhUta ityabhidhIyate / tatre tAtparyam-vyavahArakAlo jIva-pudalapariNAmana nizcIyate, nizcayakAlastu tatpariNAmAnyathAnupapatyeti / vahA~ vyavahArakAla nizcaya kAlakI garyAyasvarUpa ho kara bhI jovoM aura pudgaloM ke pariNAmase jJAta hone ke kAraNa 'vaha jIvoM aura pudgaloM ke pariNAmase utpanna hotA hai| aisA kahA jAtA hai / tathA jIvoM aura gudgaloMkA pariNAma to bahiraMna nimittabhanayakAla sadbhAva utpanna hone ke kAraNa 'pakAlase utpanna huA hai aisA kahA jAtA hai / paMcAstikAya gAthA 23 kI TIkAmeM AcArya amRta candra isI viSayako spaSTa karate hue likhate hai yastu nizcayakAlaparyAyarUpo vyavahArakAla: sa jIca-pudgalapariNAmenAbhivyajyamAnatvAttadAyatta evAbhigamyata eveti / __ aura jo nizcayakAlakI paryAyarUpa vyavahAra kAla hai vaha jIva-pudgala ke pariNAma meM abhivyajyamAna hone ke kAraNa usa (jIva-padgaloMke pariNAma) ke aghona hI aisA jJAta hotA hI hai| aba dekhanA yaha hai ki yahA~ para jo vyavahArakAlako jIva-pudgaloMke pariNAmase utpanna honevAlA yA unake pariNAma ke adhIna kahA gayA hai vaha eka samagAra abahArakAla kitanA hai isa bAta kA jJAna karane ke abhiprAyase kahA gayA hai yA yathArtha meM kAvahArakAlako utpatti jIva-pagaloM ke pariNAmase hotI hai yaha jatAneke liye kahA gayA hai| dUsarA pakSa tI ThIka nahIM, kyoMki svayaM AcAryane pUkti ullekha dvArA usakA niSedha kiyA hai / prathama pakSaka svIkAra karane para yahI siddha hotA hai ki visa kArya ke hone meM kauna bAhya vastu nimitta vyavahArako prApta hotI hai yA jisa samaya jo bhI kArya hotA hai usakA jJAna bAhya aura Abhyantara janAdhike
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayapura ( svAniyA ) tattvacarcA dvArA hone ke kAraNa unake sAtha kAvake anyacyAtarakakA jJAna karane ke lie vyavahAranayase AgamameM' 'ubhayanimittasApekSa' yA 'bAmadaNDAdinimittasApekSa' ityAdi kathana kiyA gayA hai| kisI bhI kArya meM anya kisIkI apekSA rahatI ho aisA to vastukA svarUpa hI nahIM hai, vaha to svata:siddha hotA hai| udAharaNa ke lie sakSamasvarUpa vastuko lIjie / vastRkA yaha svarUpa hai jo niyamase paranirapekSa hai| phira bhI vastumeM astitva dharma kI siddhi svacatuSTayakI apekSA kI jAtI hai aura nAstitva dharma kI siddhi para catuSTayakI apekSA kI jAtI hai| isakA artha yaha nahIM ki pratyeka vastuma astitva dharma svacatuSTayakI apekSA rahatA hai aura nAstitva dharma paracatuSTayakI apekSA rahatA hai / yadi aisA mAnA jAya to sadarAtsvarUpa vastu hI nahIM banego / ataH pratyeka vastuko sadarAtsvarUpa paranirapekSa svataHsi mAnanA cAhie / yahI kathana paramArtha satya hai, anya saba vyavahAra hai| usI prakAra prakRtameM jAnanA cAhie / yahI kAraNa hai ki kartA, karma aura kriyA ina tInoMmeM vastupanese abheda sUSita karake garamAgamane isa paramArtha satyakA udghATana kiyA hai ki jisa samaya vastu visarUpa pariNamatI hai vaha sanmaya hotI hai| ise nizcaya kasana bahanekA yahI kAraNa hai| kintu rAmayabhedase kima samaya pratyeka vastu kima rUpa pariNamatI hai isako middhikA upAya kyA yaha batalAne ke lie agamameM bAhya aura Asantara upAdhike AdhArase usakI siddhi kI gaI hai aura yaha kahA gayA hai ki jisa bAhya aura Abhyantara upAdhike sAtha jisa kArya dravyakA anvaya-vyatireka mile use usakA kAraNa kahanA caahie| aura isI abhiprAyako dhyAna meM rakhakara Agamana yaha vacana upalabdha hotA hai ki-'yadanansaraM yadbhavati tattatkAraNamitarakAryam / ' spaSTa hai ki kAryako siddhi kI vivakSAmeM 'ubhayanimicasApekSa' ityAdi vacana prayojanAn hai, svarUpake udghATana meM nhiiN| 'nizcayanaya vacana svarUpakA udghATana karatA hai, isalie yathArtha hai aura vyavahAranaya banAma svarUpakA udghATana karake usakA kartA parako kahatA hai, isalie upacarita hai| isameM bhedavivakSAmeM madbhUta vyavahAra vacanakA tathA sarvathA bhedavivakSAmeM asaddha * vyavahAra vanakA donoMkA parigraha ho jAtA hai / yaha sApekSa kathanakA thor3e meM khulAsA hai| ise spaSTarUpase sArajhane ke lie apara pazna AptamImAMsA kArikA 75 aura usapara likhI gaI barazatI tathA aSTamahamro TIkA para dRSTipAta karegA aisA hameM vizvAsa hai / AvAyaM kundakRdane 'jIvapariNAmahaMdu" yaha vacana isalie nahIM likhA hai ki jIvake pariNAma karmako utpatra karate hai aura ma jIvake pariNAmoM ko utpanna karate hai| kintU kisa jIvake pariNAmake sAtha kamakI aura kima karmapariNAmake gAtha jIva pariNAmake hone kI bAhya vyAni hai, mAtra isakI siddhi ima vacana dvArA kI gaI hai aura tabhI yathArthatAkA jJAna karAte hae agalI gAthAmeM maha likha diyA hai ki karma jIva pariNAmako utpanna nahIM karatA aura jova karmapariNAmako utpanna nahIM krtaa| jo jimakI siddhikA khela hai usameM nimitta vyavahAra karanA aspa bAta hai aura use upakA yathA kA mAna baiThanA anya bAta hai| yaha to mahAmithyAtva hai| isI prasaMgameM bAra pakSane likhA hai ki-'asaMkhyAta pradezo jIvako jaba jaisA zArIra milatA hai taba use jayarUpa pariNamanA par3atA hai| aura mAtha hI ise Agama kapana batalA kaha yaha bhI likha diyA hai ki 'ise hama svIkAra karate haiN|' isakA hameM Azcarya hai / vAstava meM yaha hamArA kayana nahIM hai| kintu apara pakSako usa mAnyatAkA saMkSipta ullekha hai jisakA nirdeza apara pakSane isI prazna ke dvitIya aurake samaya apanI pratizaMkAma kiyA hai jo isa prakAra hai-'tIsarI bAta yaha hai ki asaMkhyAtapradezI jIva zarora parimANake choTe
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ 485 zaMkA 6 aura usakA samAdhAna bar3e honese AkArameM choTA-bar3A bana jAtA hai| pavi jIvako zarIrake prabhArase rahita mAnA jAyagA saba yaha bAta bhI nahIM bana sakegI aura isa prakAra AgamakA virodha hogaa|' apara pakSane yahA~ para anya jitanA kucha likhA hai usameM aisI koI naI vAsanahIM jirA para tridoSa dhyAna diyA Aya / anSaya-vyatirekake AdhAra para zarogadi bAhya sAmagrI kA kAryake prati kyA sthAna hai isakA vistArake sAtha khulAsA hamane kiyA hI hai / apara pakSa yadi Agamako hRdayaMgama karake ninAda samApta kara le to usakA hama svAgata hI kreNge| nimitta myavahArake yogya para draJca dusaraM dravyake kArya meM parivacita mI sahakAritA karatA hai aisI mAnyatA ho milA hai| Agama kI aisI hI AjJA hai ki evaM ca sati mRttikAyAH svasvabhAvAnatikamAnna kumbhakAraH kumbhasyotpAdaka eva, mRttikaiva kummA kArasvabhAvamaspRzantI svasvabhAvena kumbhabhAvenosparAte / -samayasAra gA0 372 mA0 amRtavandrakRta TIkA aisA hone para miTTI apane svabhAvako ullaMghana nahIM karatI, isalie kumhAra vaTakA utpAdaka hI nahIM hai, miTTI ho kumhArake svabhAvako sparza na karatI huI apane svabhAva kumbharUpase utpanna hotI hai| yadi apara paH 'jaba kumhAra ghaTa banAnekA vikalpa kara rahA thA tathA usake anukUla vyApAra kara rahA thA usa samaya miTTI svayaM ghadarUpa pariNamI itanA hI sahakAritAkA artha karatA hai to bAta dUsarI hai / AcAryAne ise hI kAlapatyAsatti zabda dvArA strIkAra kiyA hai| apara pakSane 'tAdRzI jAyate buddhiH' isa vacanako peTabhara AlocanA karate hue ise jaina saMskRti kI mAnyatAke viruddha ghoSita kiyA hai, ise usa pakSakA atisAhasa hI kahA jAyagA / isa sambandha kahanA hai ki-'padya meM kArya ke prati bhavitavyatAke sAtha-sAtha kAraNabhUta jina buddhi vyavasAya AdikA ullekha kiyA gayA hai unako utpatti athavA samprAptiko uso bhanitapatAkI dayA para chor3a diyA gayA hai jo isa kAryakI jananI hai| vasa / yahI usa meM asaMgati hai aura isalie vaha jaina saMskRtiko mAnyatAke viruddha hai|' isa sambandha meM hama apara pakSase adhika kyA kaheM, itanA hI kahanA cAhate haiM ki vaha pana vyAmohameM par3akara yadi aisI gairajimmedArIkI TIkA na karatA to yaha jaina saMskRtiko sabase bar3I sevA hotii| ise jaina paramparAke AdhArastambha bhagavAn akalaMka devane ekAnta puruSavAdakA niSedha karane ke prasaMgase uddhRta kiyA hai ise nahIM bhUlanA caahie| aura jaba una jaise samartha AvAryane ise uddhRta kiyA hai to isameM sandeha nahIM ki unheM isameM jaina mAnyatAke samana bIja dRSTigata hae hoNge| pratyeka kAryake prati jitane bhI kAraNa svIkAra kiye gaye haiM unameM bhavitavyatA yA yogyatA mukhtA hai, kyoMki yaha kAryako utpanna karane ke lie dravyagata Antarika zakti hai| isI tathyako svAmo samantabhadane svayaMbhUstotra meM ina zabdoM meM svIkAra kiyA hai alaMdhyazakti vilanyateyaM hetudyaavikRtkaaryliNgaa| anIzvaro janmaraha kriyAtaH saMhatya kAryaviti sAdhvavAdIH / / 33 / / hetudvayase utpanna huA kArya jisako pahicAna hai aisI yaha bhavitavyatA alaMdhyazakti hai| phira bhI maiM karatA hai aise ahaMkArase pIr3ita yaha prANI saba sahakArI kAraNoM ko milAkara bhI kAryoke sampanna karane meM anIzvara-asamartha hai yaha Apane ThIka hI kahA hai / / 3 / /
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 486 jayapura (khAniyA) carcA AcArya ne isameM 'tArazI jAyate' isa zloka ke samAna 'bhaktibhyatA para hI jora diyA hai| aura dekhie--- tatrApi hi kAraNaM kAryeNAnupakriyamANaM yAvat pratiniyataM kAryamutpAdayati tAvatsarvaM kasmAnnopAdayatIti cothe yogyataiva zaraNam / - prameyakamalamArtaNDa pR0 237 usameM bhI kAraNa kArya se anupakriyamANa hotA huA jaba taka vaha pratiniyata kAryako utpanna karatA hai| taba taka sabako utpanna kyoM nahIM karatA aisA prazna hone para AcArya kahate haiM ki yogyatA hI zaraNa hai / isameM bhI 'tAzI jAyase' ityAdi zloka ke samAna bhavitavyatA para hI bala diyA gayA hai| aura dekhie caturaMgabalaM kAlaH putrA mitrANi pauruSam / kAryakRntAvadevAtra yAvacalaM param // deve tu trikale kAla-pauruSAdirnirarthakaH / iti miti nAnyathA isa loka meM jaba taka deva ( bhavitavyatA ) kA utkRSTa bala hai tabhI taka caturaMga senA, kAla, putra, mitra aura pauruSa ye kAryakRta haiM / devake abhAva meM kAla aura pauruSa Adi saba nirarthaka haiM aisA jo vidvAn jana kahate haiM vaha yathArtha hai, anyathA nahIM hai / - harivaMzapurANa sarga 52, zlo071-72 // harivaMzapurANa meM aura dekhie--- divyena damAnAyAM dahanena tadA puri| nUnaM kvApi gatA devA durvArA bhavitavyatA // usa samaya dvArikApurokre divya agnise jalate samaya nizcayase deva kahIM bhI cale gaye / bhavitavyatA dunivAra hai / / sarga 77, 61 / / dekhiye isa bhavitavyatA ko dunivAra kahA gayA hai| kyA apara pakSa yaha batalAne kI kRpA karegA ki bhaTTAkalaM vane 'tAzI jAyate' ityAdi elokako udghata kara usa dvArA harivaMzapurANake isa kathanase anya naI kyA bAta kahI hai ? jisase ki apara pakSako vaha zloka atyadhika khaTakA ! vAstava meM dekhA jAya to usa zloka meM jaina mAnyatAkA sAra bharA huA hai| usa dvArA puruSArtha tathA anya sAdhana sAmagrIko asvIkAra nahIM kiyA gayA hai| ye saba bhavitavyatA ke anusAra milate haiM yaho tathya usa dvArA ghoSita kiyA gayA hai| kintu apara pakSako yahI iSTa nahIM hai, kyoMki vaha kevala bAhya sAdhana sAmagroke balapara hI kAryako utpattiko svIkAra karAnA cAhatA hai, isake lie usakI orase upAdAnake svarUpa para bhI prabala prahAra kiyA gayA haiM / aisI avasthAmeM usake dvArA bhaTTAkalaMkadeva jaise samartha AcArya dvArA svIkRta ukta klokako yadi jaina saMskRttike viruddha ghoSita kiyA jAya to isameM anahono aisI koI bAta nahIM / svAmI samantabhadrane apanI AptamImAMsA meM 'daiva' aura 'puruSArtharUpa' adRSTa aura dRSTa sAmagrI ke AdhArase arthasiddhi meM anekAntagarbha syAdvAda kI sthApanA kI isameM sandeha nahIM / para isakA 'vAdazI jAyate'
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 6 aura usakA samAdhAna ityAdi zloka kathana ke sAtha virodha kahA~ hai yaha hamArI samajha nahIM aayaa| yadi mImAMsAkathana kA unake sAtha virodha hai aisA mAnA jAya to svayaMbhUstISa, prameyakamalamArtaNDa tathA hari purANa jo pramANa hama abhI de Aye hai unake kanake sAtha bhI AptamImAMga ke ukta kathanakA vizeSa mAnanA pdd'egaa| kyA apara ga ise strIkAra karegA ? vaha ise svIkAra kare yA na kare | kintu usa pakSa ke isa AvaraNa jo sthiti utpanna ho gaI hai usakA spaSTIkaraNa karanA apanA kartavya samajhakara yahA~ hamane use spaSTa kiyA hai| 487 apara pakSakI orase yAMvara jo 88 82, 60 aura 1 una cAra kArikAoMkA Azaya diyA gayA hai usame kisI kArikA ke brAjaya meM yadyapi vipratipatti ho sakatI hai para usako hama yahA~ vizeSa caracA nahIM kreNge| mA~ itanA avazya kaha denA cAhate haiM ki apara palane jo 'mokSasyApi' ityAdi vacanako udghRta kara umra dvArA jo gokI ubhayakAraNatA kA nirdeza kiyA hai mAM usa vacanameM vaha ubhayarUpa kAraNatA upacarita aura anupacArita ina donoM dRSTimoMko dhyAna meM rakhakara hI varNita kI gaI hai| aimI ubhayarUpa kAraNatAkA nivedana to hamane kahIM kiyA hI hai aura na ho sakatA hai| cAhe ananta asla guNAMkA padaguNI hAnivRddhirUpa kArya ho yA anya koI kArya ho, yaha ubhayarUpa kAraNatA yathAyogya sabameM pAI jAtI hai / apara pAiyAdi zlAMnapara ina bAtoMko AdhAra banAkara apanI pratiyAMkAkA kalevara puSTa kiyA hai 1. 'vaha patra jaina saMskRtikI mAnyatA ke viruddha kyoM hai ? 2. baura yadi viSaya hai to phira zrI diyA hai ? devane isakA uddharaNa apane anya kisa vAyase 3. tathA jaina saMskRti meM mAnya kAraNavyavasthAke sAtha usakA mela baiThatA hai to kisa taraha baiThatA hai ? 4. itanA hI nahIM, isake sAtha hameM isa bAtakA bhI vicAra karanA hai ki isako sahAyatAle zrI paM0 aura Apa kArasthAsambandhI apane pakSa kI dRSTi karane ko saphala ho sake hai ?" usakA hamane jo artha 1. prathama praznakI vyAkhyA karate hue apara pakSakA kahanA hai ki kiyA hai usake AdhAzcara prANiyoM ko arthasiddhike viSaya jaina saMskRti dvArA mAnya deva aura sammilita kAraNatAphA pratirodha hI karatA hai / ' samAdhAna yaha hai ki ukta padameM mAtra pratyeka kAryako vAhyAbhyantarasAmagrI ki AdhArapara milatI hai itanA hI vicAra kiyA gayA hai, ataH usase go-murubhAvate arthasiddhi deva aura puruSArthako eka sAtha svIkAra karanemeM koI bAdhA nahIM AtI, ataH yaha jainadarzana ( jise apara pakSa jaina saMskRti kahatA hai usa ) kA poSaka hI hai / isakA artha bhI isa Azaya se kiyA gayA hai| spaSTa hai ki ukta zlokamaM jo artha niSiSTa hai unakA jainadarzana ke sAtha nirvivAda se avirodha hI siddha hotA hai / ataH use pramANa meM upasthita karanA sarvathA ucita hai| 2. dUsare kA karate hue apara pakSakA kahanA hai ki ukta padya sA apane pakSakI puSTi karatA hai isa Azaya se bhaTTAlakadevane use upasthita kara kevala puruSArtha siddhi mAnanevAle darzanakA khaNDana karane abhiprAyale use upasthita kiyara hai|' na
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayapura (khAniyA) tattvacarcA samAdhAna yaha hai ki ekAnta puruSArthabAdake nirasana ke lie AcAryane use pramANarUpameM upasthita kiyA hai isameM sandeha nahIM / kintu ve mAtra use lokokti mAnate rahe isa bAtakA unake samagra kathanase samarthana nahIM hotaa| unhoMne to use bhAgya rakhA ho| 'iti prasikhe' likhakara AcArya vidyAnandame bhI usakI prAmA nikatApara apanI muhara lagA dii| yaha prAcIna kisI jainAcAryakA ho vacana hai, lokokti nahIM yaha usakI racanA hI siddha hotA hai| kAryakA niyAmaka upAdAna hI hotA hai, bAhya sAmagrI nahIM aisA svAmI samanva bhadrakA bhI abhiprAya hai| yaha kendra hai| usake AdhArapara kArya kAraNabhAvakA pUrA cakra ghUmatA hai / ukta zloka muddhi vyavasAyAdikI utpatti vivakSita bhavitayatAse hotI hai yaha nahIM kahA hai, balki yaha kahA hai ki jaisI bhavitavyatA hotI hai vaisI bRddhi ho jAtI haiM, puruSArtha bhI usIke anukUla hotA hU~ aura bAhya sAdhanasAmagrI bhI usI anukUla milatI hai| apara pakSako ukta zloka meM prayukta hue zabdoMko dhyAna meM rakhakara hI usakI vyAkhyA karanI caahiye| apanI icchAnusAra kucha bhI artha karake use ukta zokakA artha batalAnA yaha vidvatsammata mArga nahIM kahA jA sktaa| pratiniyata kAryako bhavitA eka yastu hai aura usake sAtha umra kAryakI anya sAdhana sAmagrI dUsarI vastu hai / saba apane apane pratiniyata kAraNoMse utpana hokara bhI unakA pratiniyata bhavitavyatA ke sAtha aisA sahaja yoga banatA hai jisase pratyeka samaya meM pratiniyata kAryakI utpati hI huA karatI hai yahI ukta zlokA Azaya hai| ja samartha upAdAna pratiniyata kAryako apekSA pratiniyata paryAyayukta dravya hai| yaha svayaM ka banakara tanmaya hokara pariNamatA hai kA sAmagrIkA vyApAra usase sarvathA mitra apane meM hI huA karatA hai, isalie nizcayayase hamArA yaha likhanA sarvathA ucita hI hai ki 'kArya kevala bhavitavyatA (samartha upAdAna) se hI na ho jAyA karate hai, nimitta udama akAMcarakara hI rahA karate hai' jaise ukta zloka bhavitavyatA ke sAtha buddhi Adi anya sAdhana sAmagrokI sUcanA detA hai vaise hamAre dvArA ullikhita ukta vAkya bhI anya sAdhanasAmagrIko sUcanA spaSTataH de rahA hai| pUre vApara dRSTipAta kiijie| bhavitavyatAke sivAya anya sAmagrImeM vyavahArase mimitatA svIkAra karake dI vaha vAkya likhA gayA hai| jaise vaha iloka anya vAhya sAmagrI meM vyavahArase kAraNatAkA niSedha nahIM karatA, vaise hama bhI nahIM kara rahe haiN| hamArA aura ukta zlokakA Azaya eka hI hai| I apara pakSane bhavitatratA anusAra saba sAdhana sAmagrI milatI haiM isakI bar3I kar3I AlocanA kI hai| use isa bAuse bar3A santApa hai ki ukta rokne anya samasta sAdhana sAmagrIko bhavitavyako dayApara chor3a diyA hai| kintu apara pakSako dhyAna rakhanA cAhie ki vastuvasthA ho aisI hai, isameM na unasa zlokakA doSa hai aura na usake racayitAkA hI vivakSita samayame yadi kisI kI buddhi par3ane kI hotI hai to prazna hotA hai ki usI samaya desI buddhi kyoM huI ? apara pakSa kahegA ki hA abhyantara sAmagrI ke kaarnn| usapara punaH prazna hotA hai ki usI samaya aisI vAhyAbhyantara sAmagrI kyoM milo ? apara pakSa kahegA ki prayatna karanese | isapara puna: prazna hotA hai ki usakA sA prayatna bAhyAntara sAmagrI ke anusAra huA yA isake binA ho gayA ? isapara apara pakSa yahI to kahegA ki usa samaya sA prayatna svayaM nahIM ho gayA kintu bAhyA syantara sAmagrI ke anusAra huaa| isapara prazna hotA hai ki usa bAhyAbhyantara sAmagrI meM vivakSita kAryakI tathA anya sAdhana sAmagrI ke vaise pariNamanekI bhavitavyatA sammilita hai yA nahIM ? apara pakSa isakA niSedha to kara nahIM sktaa| isapara apara pakSa kahegA ki vidAkA artha pratyAsatti hai aura vaha aneka yogyatAvAlI hotI hai, isalie kauna yogyatA kAryarUpa pariName yaha anya sAdhanasAmagrIpara avalambita hai / isapara
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA hai aura usakA samAdhAna puna: prazna hotA hai ki anya jitanI sAdhana sAmagrI hai vaha bhI pratyeka pratyeka samaya meM aneka yogyatAvAlI hai, isalie unameM se kauna yogyatA kAma sahakArI vane ise bhI to kisI dUsarI sAdhanasAmagrIpara avalambita mAmanA cAhie? isapara apara pakSa kahegA ki anya sAdhanasAmagrI meM to pratiniyata paryAyayopalAse yukta dravya ho kAraNa hotA hai / to isapara Agamake anusAra hamArA kahanA hai ki jaise pApa pratiniyata paryAyayogyatAse yukta dravyako anya sAmagroke rUpameM kAraNa gAnate ho yaise ho pratyeka kArya pratiniyata paryAyazaMgyatAse yukta asAdhAraNa dravyako kAraNa maano| isa prakAra itane vivecatase spaSTa hai ki ukna iloko jo bhavitavyatAke anusAra abhya sAdhana sAmagrIkA milanA likhA hai vaha yathArtha hI likhA hai| isase yaha bhI spaSTa ho jAtA hai ki paNDitapravara ToDaramallajIne mokSamArgaprakAzaka o kucha likhA hai usakA Azaya vahI hai jo ukta zlokakA hai / tayA paM0 phUlacandrane bhI jainatatvamImAMsAusIkA anusaraNa kiyA hai| janadarzanakA sAra bhI yahI hai| apara pakSane janasaMskRti kise kahA yaha to hama jAnate nahIM, vaha jAne / parantu jise vaha pA jainasaMskRti mAnatA hai usakA abhiprAya bhI koI dUsarA nahIM ho sakatA, anyathA use jainasaMskRti kahanA parihAsamAtra hogaa| apara pakSane paNDitapravara ToDaramalajIke eka dumare ullekhako upasthita kara likhA hai ki 'unhoMne bhaSitamyatA aura puruSArthakA dumare DhaMgase artha kiyA hai| kintu yaha bAta nahIM hai| jaisA ki apara pakSake isa kathanase spaSTa ho jAtA hai-'ve to apane ukta kathanase itanI ho bAta kahanA cAhate hai ki kitane ho upAya karate jAo, yadi bhavitavya anukala nahIM hai to kAryako siddha nahIM ho sakatA hai|' mahA~ apara pakSane bhavitavyako kAryakArI svIkAra kara liyA itakI hameM prasannatA hai| sAtha hI usa pakSako itanA aura svIkAra kara lenA cAhie ki isa bhavitavyatAkA prayoga do ayoma hotA hai..-eka mAtra dradhyayogyatAye artha meM aura dUsare dravya-paryAyayogyatAke arthameM / dravyayogyatAkA nAma hI vyavahAra upAdAna hai aura dravya-paryAyayogyatAkA nAma hI samartha yA nizcaya upAdAna hai| miTTI meM paTa banane kI yogyatA to hai, kintu usI avasthAkA pariNa mate hae usameM paryAyayogyatA nahIM bhAtA, isalie julAhA miTThose paTa bananama vyavahAra hetu nahIM ho paataa| baaura yadi zI miTTI meM pratiniyata uttara kAlameM ghaTarUpa hone kI paryAyayogyatA AnevAlI hai to vaha apane pratiniyata kAlameM kumbhakAra Adiko nimitta kara niyamase ghaTahA svayaM pariNama jaaygii| paNDitapravara ToDaramalajIke ukta kathanakA vahI Azaya hai| paNDitajIne vaha kayana mokSamArgakI dRSTise likhA hai para pratiniyata yogyatAko bhulAyA nahIM hai| isa parase yahA~ para agara pakSane jo bhI TIkA kI hai vaha kaise partha hai yaha sutarA jJAta ho jAtA hai| usa palakA jitanA kucha bhI likhanA hai vaha mAtra vyavahAra yogyatAko lakSyameM rakha kara ho likhanA hai athavA anya kAryake samartha jayAdAnako usase viruva anya kAryakA kalpita kara likhanA hai| aisI avasthAma koI bhI batalA ki usake isa kathanako kArya-kAraNabhAvakI samyaka vivecanA kaise kahA jA sakatA hai| vaha pakSa upAdAnako apekSA lo vyavahAra upAdAnako sAmane rakhatA hai yA vidhakSita kAryake viruddha dUsare kAryake upAdAnako sAmane rakhatA hai aura phira bAhya sAmagrIke AdhAra para icchAnusAra vivecanA karanA prArambha kara detA hai| yahI usake vivecanako zailI hai jo aparamArthabhUta honese kArya-kAraNabhAvakA samyaka nirNaya karane meM usake lie svayaM bAdhaka siddha hotI hai| ki bhavitavyatA parokSa hotI hai, isalie nirNaya karane meM galatI hotI hai aura isalie vyaktikA prayatma vivakSita kAryakI siddhi meM vyavahAra hetu nahIM bana paataa| isake viruddha bhavativyatAke anusAra jisa samaya jo kArya honA hotA hai usameM usakA prayatna vyavahAra hetu bana jAtA hai| pratmaka vyaktikA anubhava
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 420 jayapura (khAniyA ) tatvacarcA yahI kahatA hai / apara pakSane yahA~ para jo TIkA kI hai usase bhI yahI siddha hotA hai, ataeva tAdRzI jAyate' ityAdi zloka dvArA jisa mAnya siddhAntako ghoSaNA kI gaI hai aura jise paNDitapravara ToDaramalajIne apane mokSamArgaprakAzakameM apane zabdoM meM svIkAra kiyA hai vahI siddhAnta paramArtha satyakA udghATana karanevAlA hai aisA yahA~ samajhanA cAhie / isI siddhAntakA samarthana karate hue paNDitajI kyA likhate haiM yaha unhIM ke zabdoM meM par3hie __ so inakI siddhi hoya to kaSAya upazamanete zruHkha dUra hoi jAi sukhI hoi / parantu inakI siddhi inake kiye upAyanike AdhIna nAhI, bhavitavyake AdhIna hai / jArI aneka upAya karate dekhiye hai ara siddhi na ho hai| bahuri upAya bananA bhI apane AdhIna nAhIM, bhavitavyake AdhIna hai| jAta aneka upAya karanA vicAra aura eka bhI upAya na hotA dekhie / -pR0 1 0 3 / isase paNDitapravara ToDaramalajIke samagra kayanakA kyA bhAzaya hai yaha acchI taraha spaSTa ho jAtA hai| sAya ho isase apara pakSane prakRtameM jo TokA kI hai vaha bhI vyartha siddha ho jAtI hai| itanA hI kyoM, usa pakSane apane vivecanake AdhArase jo niSkarSa phalita kiyA hai vaha bho partha siddha ho jAtA hai, kyoMki apara pakSa samartha upAdAna ke anukUla bAhya sAmagrI nahIM milatI isakI puSTimeM abhI taka eka bhI AgamapramANa upasthita karane meM sarvathA asamartha rhaa| apara pakSane likhA hai ki paM.pravara ToDaramalajIke kathana meM sAmAnyatayA cetanarUpa sabhI taraha ke kAkI upAdAna zaktiko nahIM grahaNa kiyA gayA hai, isalie aiso bhavitavyatA jIvake pAriNAmika bhAvarUpa bhavpatva yA abhavyatva ho sakate hai athavA karmake yathAsambhava udaya, upazama, kSayopazama athavA kSayase prApta kAryasiddhike anukUla jIvakI yogyatA ho sakatI hai| aura isa prakAra apanA yaha abhiprAya pakta kiyA hai ki 'paM0 phUlacandajI 50 pravara ToDaramalajIke kathanase jo 'tArazI jAgra buddhiH' ityAdi padya kA samarthana kara lenA cAhate haiM vaha ThIka nahIM hai|' kintu aisI TIkA karate hue kamA apara pakSa yaha batalA sakatA hai ki sanarUpa padArthoM ke lie kArgapAraNabhAvake niyama anya hai aura acetanarUpa padArthoke lie kAryakAraNabhAvake niyama anya hai? arthAt nahIM batalA sakatA, kyoMki samartha upAdAnakA sabhI zAstrakAroMne jo lakSaNa kiyA hai vaha jIva-jIva sabakI dRSTimeM hI kiyA gayA hai aura isI prakAra bAhya sAmagroko apekSA jo vyavahAra hetu oNke bainasika aura prAyogika ye do bheda pAgamameM balalAye haiM ve jIva-ajIva sabhIke kAryoM kI dRSTise hI kiye gaye haiN| isake lie apara pakSa ilokavArtika a0 5 sU0 22 para dRSTipAta karanekI kRpA kare / isase spaSTa hai ki paM0 pravara ToDaramala jIne jisa bhavitavyatAkA nirdeza kiyA hai vaha saba dravyoMke saba kAryoM para lAga hotA hai aura usa AcArase hamane 'tAhazI Ayata buddhiH' ityAdi zlokakA jo artha kiyA hai aura usa parase jo nikarSa phalita kiyA hai vaha bhI yathArtha hai| bhavitavyatA jisa kAryakI ho usIko janma detI hai aura usake sAtha, vyavahAra heturUpa jo sAmanI hotI hai vaha bhI, niyamase milatI hai| apara pakSane likhA hai-'mAna lIjie -kisI vyaktimai dhanI banane kI yogyatA hai, lekina kevala yogyatAkA sadbhAva honamAnase to vaha vyakti dhanI nahIM bana jaamgaa|' aadi| isakA samAdhAna yaha hai ki jisa vyakti meM jitane kAlameM dhanI banane kI yogyatA hogI vaha utane kAlameM niyamase dhanI bana jaaygaa| usa kAlake madhya anta taka use baiso sAdhana sAmagrI bhI milegI aura usakA tadanukala vyApAra bhI hogaa| jaise jo tadbhavamokSagAmI jIva hotA hai vaha manuSya paryAyako samApta kara nimamase mukta hotA hai| tathA janmase
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 6 aura usakA samAdhAna 491 lekara anta taka prati samaya use antaraMga vahiraMga sAmagrI bhI vaizI milatI jAtI hai aura prayatna bhI usIke anurUpa hotA rahatA hai / pratyeka kAryake svakAlakA apanA sthAna hai, usameM phera-phAra honA sambhava nahIM hai / apane vikalpoM ko puSTa karane ke lie vacanoMkA prayoga kisI bhI prakArase bhale hI kiyA jAya, kintu vastusthiti yahI hai| yaha samagra jainadanikA gAzaya hai| jaina saMskRti usake bAhara nahIM hai| paM0 pravara ToDaramalajI ke kathanakA bhI mahI Azaya hai aura hai yahI Azaya 'tAdRzI jAyate buddhi:' isakA bhI / jaba ki apara pakSa ke kathanAnusAra kyA vRddhi, kyA vyavasAya Adi sabhI kArya bhavitavyatAnusAra hote to jainadarzanika hArdako prakAzita karanevAle usa valokate ho agara pakSakA kyA bigAr3A hai jisa kAraNa use apara pakSakA kopabhAjana honA par3A hai| vyakti o saMkalpa karatA hai yaha usa ( saMkalana ) kI bhavitavyatAnusAra karatA hai / vahA~ bhI tA hI usakI jananI hai| aisA tI sUkSmAtisUkSma yA sthUlAtisthula aisA eka bhI kArya nahIM jo bhavitayatAko kara hotA ho| bhavitavyalAkA vayA puruSArtha, kyA anya kucha saba para Adhipatya hai / pRthak pRthaka vicAra karane para pratyeka kAryako bhavitavyatA bhinna-bhinna hai / para una sabameM aisA sumela hai jisase niyata samaya para pratyeka kArya hotA rahatA hai, virodhAbhAsa upasthita nahIM hotA / apara pakSane 'vAdazI jAyate buddhi kA eka yaha artha diyA hai - "jisa kArya ke anukUla vastu meM upAdAna zakti huA karatI hU~ samajhadAra vyakti usa vastuse usI kAryako sampanna karaneko buddhi ( bhAvanA ) kriyA karatA hai aura vaha puruSArtha ( vyavasAya ) bhI tadanukUla hI kiyA karatA hai, tathA vaha vahAM para tadanukUla hI anya sahAyaka sAdhanasAmagrIko juTAtA hai| yahA~ pahale to yaha dekhanA hai ki isa vastumeM isa kArya ke anukUla upAdAna zakti hai ise vaha samAdAra vyakti jAnatA kaise hai, kyoMki zakti to parokSa hai / kadAcit kAkatAlIya nyAya se jaisA usane vicAra kiyA vaisI ho uttara kAlameM usameM dvaya paryAya upAdAna zakti huI aura bhAvanAnusAra kArya ho gayA to bAta dusarI hai, anyathA uga vastu uga samajhadAra vyaktiko nimitta kara jo-jo kArya huA vaha saba usa vastue~ avasthita bhavitAnusAra hI kahA jAyagA yA nahIM ? yadi kaho ki bhavitavyatAnusAra ho kahA jAyegA to phira 'tAzI jAyate buddhi: isa zloka ke tArzase virodha nayA~ ? yadi kaho ki usa vastu meM jo-jo kArya vaha usa vastu avasthita bhavitavyatAnusAra nahIM kahA jAyagA to phira yaha kahanA cAhie ki unase bhI gehU~ utpanna kiyA jA sakatA hai| aba rahI sahAyaka sAmagrIko juTAne kI bAta so yahA~ bhI yahI vicAra karanA hai ki yaha sahAyaka sAmagrI apanI bhavitavyatAnusAra hI pariNamatI hai ki usa rAmajhadAra vyakti prayatnAnusAra ? yaha sAmagrI apanI bhaviSyatAnusAra pariName isakA to niyama hai, samajhadAra vyaktiko icchAnusAra pariName isakA niyama nahIM hai| mata: 'juTAnA' yaha kahanA bhI kathanamAtra hI hai / ataeva apara pakSane umra pacakA jo ukta artha kiyA hai vaha tarkasaMgata nahIM hai aura na AgamasaMgala hI hai / huA ukta meM buddhi, vyavasAya aura sahAyaka sAmagrIkA ullekha huA hai| isakA bhAzaya itanA hI hai. ki bhavitavyatAnusAra kArya honemeM jahA~ ye saba hote haiM vahA~ se saba kArya prati vyavahArase anukUla ho hote haiM / isa padya meM samasta bAhya sAmagrIkA saMkalana kara diyA gayA hai| para isakA artha yaha nahIM ki sabhI kAryoM meM vyaktiko buddhi aura vyavasAya vyavahAra hetu haiM hii| jahA~ inakI vyavahArahetutA hai yahA~ bhavitavyatAnusAra hI hai vaha ukta kathanakA tAtparya hai / isa prakAra samagra kathanapara dRSTipAta karanese yaho nizcita hotA hai ki viyanAyase sabhI kArya apane-apane upAdAnake anusAra hI hote haiN| vahIM svayaM karttA banakara inheM apane abhinna utpanna karatA hai|
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 492 jayapura ( khAniyA ) tatvacaryA bAhya sAmagrI usako utpattimeM sahAyaka hai yaha kathana vyavahAramAtra hai| hamane isa dhaSTiko sAmane rakhakara hI ukta paJcakA artha kiyA hai, isalie vaha to saMgata hai hii| yadi dRSTiko gauNa bhI kara vicAra kiyA jAya to usa padyaka zabdahI svayaM isa arthako prakAzita kara dete haiM, kyoMki sasyArthako dhyAna meM rakhakara hI isa padyakI racanA huI hai| 14. kucha vicAraNIya bAtoMke kramazaH uttara 1. strIkA raja aura puruSakA vIrNa zarIrakA upAdAna hai aura use nimitta kara jIva garbha meM AtA hai| / isa prakAra ina donI meM nimitta-naimittikanA banatI hai| apane-apane kArya pratyeka upAdAna hai, eka-dUsareke lie nimitta haiM / mAtAkA garbhAzaya inake lie nimitta hai| isa prakAra garbhameM bhrUNako vRddhi hotI hai / anta meM vaha nisRta hotA hai, usameM mAtAkA ucita avayava nimita hotA hai| mAtAke dvArA bhukta bhojana bhI yogya paripAkake bAda isameM yathAyogya jagAdAna-nimitta banatA hai| vandhyA strIko purupakA nimitta to milatA hai, ise asvIkAra nahIM karanA cAhiye / santAnake utpanna na honekA anya kAraNa hai| vidhavA strI meM Trabya-parvAyayogyatA na honese vaha aima kAryake lie kisI bhI hA nimitta nahIM bntii| isa sambandha meM adhika likhanA ucita nahIM hai| 2. samartha upAdAna asAdhAraNa dravyapratyAmatti aura prativiziSTa paryAyapratyAsatirUpa hI hotA hai| isalie upAdAnameM ananta zaktiyA~ holI hai yaha likhatA ThIka nhiiN| isalie kisI zamilake kramase bikAsakA . prazna hI nahIM utthtaa| bhojanakI sAmagrI bhatritamyatAnugAra pariNamato hai, puruSako icchAnugAra nahIM / vaha to usameM nimittamAtra hai| vaha sAmagrI sarvathA eka bhI nhiiN| use eka bahanA yaha vyavahAra hai| ataeva jise jigarUpa bananA hotA hai use vaise vAhya nimittoMkA yoga milatA hai / jo rasoIyA yA icchA roTImeM nimitta hai vahI rasoiyA yA ecchA puDI meM ni:matta nahI hai| isI prakAra jo ATA pur3I banatA hai vahI ATA roTI nahIM bntaa| yahA~ to sgataH skandha bheda hai| ataH mantra kArya apanI-apanI bhavitavyatAnusAra ho rahe hai aura usI AdhAra para nimitta namittiyoga mila rahA hai| yadi par3I banane meM nimitta honevAle rasoiyA aura usakI icchAko tathA roTI banane meM nimitta hone vAle rasoiyA aura usakI icchAko sarvathA eka mAna liyA jAya to unako nimitta kara banI puDI aura roTIma bheda nahIM bana skegaa| aura isI prakAra pur3I aura roTIke ATeko sarvathA eka bhAna himA jAya to bhI par3I aura roTIma bheda nahIM bana skegaa| spaSTa hai ki jisa prakAra puDI aura roTIkA upAdAna pRthak-pRthak hai, isalie unase pRthak-thaka do kArya niSpanna hue hai| usI prakAra unako nimittabhUta bAhya sAmagrI bhI pRthaka-pRthak hai / 'kAraNAnuvidhAyi hI kAryam' aimA Agamavacana bhI hai|| 3. koI bhI kArya aneka kAraNamAdhya hotA hai| usameM upAdAna svayaM kAryarUpa pariNamatA hai| vaha usakA mukhya-nizcaya katA hai aura bAhya sAmagrI usa meM mAtra nimitta hai| pratyeka upAdAna kisa avasthAmeM kisa rUpa pariNamatA hai isakA niyama hai / isI nimmako dhyAna meM rakhakara pratyeka kArya bAhya aura Abhyantara upAghikI samagratA svIkAra ko gaI hai / icchA, prakArA, kAgaja aura lekhano inakA pariNAma (paryAya) apanema hotI hai, syAhI meM nhiiN| syAhI mAbdarUpa AkAra banana meM upAzana hai, anya saba pavahAra hetu hai| isase spaSTa hai ki icchA, prakAza, kAgaja aura dekhanIne kAbdarUpa AkAra grahaNa nahIM kiyaa| syAhImeM svayaM pariNama kara baha AkAra dhAraNa kiyA / yadi icchA Adi syAhIse tanmaya ho jAve to meM use pariNabhAve, sA hotA nahIM, ata: ye syAhI
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 6 aura usakA samAdhAna ko pariNamAte bhI nahIM / ye syAhIko zabdarUpa pariNamAte haiM yaha upacAra kathana hai / vastusthiti yaha hai ki syAhI svayaM svakAlameM ina icchA Adiko nimitta kara zabdarUpa pariNama jAtI hai| koI bhI drazya svasahAya hokara hI pariNamana karatA hai, parase yadi dusare dravyakA pariNAma mAna liyA jAya to vaha kisI bhI TrampakA svabhAva nahIM ThaharegA aura svabhAvake abhAva meM svabhAvanAnakA abhAva ho jAne se dravapake lopakA prasaMga upasthita ho jAyagA jo apara pakSako bhI iSTa nahIM hogA, ata: nizvayase pratyeka kArya svasahAya hotA hai yahIM nizcaya karanA hI zreyaskara hai| bijaloke abhAvameM yadi syAhI zabdarUpa nahIM pariNama rahI hai to usa samaya usameM zabdarUpa pariNamanakI samartha upAdAnatA na honase hI vaha zandarUpa nahIM pariNama rahI hai ise bijalIkA abhAva hI siddha kara detA hai| 'vivakSitasvakAyakaraNainsyakSaNaprAsavaM hi sampUrNam' vivakSita apane kAryake karane meM antyakSaNake prAptAnekA nAma ho sampUrNa hai| isase spaSTa hai ki syAhI jisa samaya likhita zabdarUpa pariNAmatI hai usake ananta ra pUrva samayameM hI vaha usakI samartha upAdAna hai aura jo jisakA samaya upAdAna hotA hai vaha use niyamase utpannakaratA hai aisA ekAnta niyama hai-samarthasya kAraNasya kAryavasvamaveti (tasa zlI0 puu068)| jaise ayogikevalIke antima samayamai samaya ratnatrayarUpase pariNata AtmA mokSa kAryakA samartha upAdAna hai, isalie vaha use niyamase utpanna karatA hai| aura usakI bAhya sAmagrI bhI usake anukUla rahatI hai usI prakAra yahA~ bhI aisA samajhanA cAhie ki jaba jaba syAhI zabdarUpa pariNAmakI samartha upAdAna banatI hai taba taba vaha niyamase kAgaja para zabdarUpa pariNamana karatI hai aura bAhya sAmagrI bhI tadanukUla upasthita rahatI hai| yaha sahaja yoga hai jise koI TAla nahIM sakatA, anyathA kisI bhI drazyakA svAzrita pariNamana hI siddha nahIM kiyA jA sakatA aura usake abhAva meM apane puruSArtha dvArA muktikI carcA karanA hI vyartha ho jAyagA / ataeva bijalIke bujhane para mA zarIrameM bhayAnaka vedanA hone para yadi syAhIkA parizamana praznoMkA uttara likhanerUpa nahIM hotA to nizcayanayase usa samaya syAhI sasa kAryakA samartha upAdAna nahIM hai, isalie hI vaha kArya nahIM hotA yaha vastu ke sva. rUpakA uddhATana karanevAlA honese yathArtha kathana hai aura bijalI kA abhAva honase thA zarIrameM bhayAnaka vedanA honese praznoM kA uttara likhanA asammatra ho gayA aimA kahanA usI avasthAmeM vyavahAra pakSa mAnA jA sakatA hai jaba ki baha nizcaya pakSakI middhi karane vAlA ho, anyathA yaha yastu ke svarUAko DhakanevAlA honase ayathArthapane kI ho zobhA va hAvegA / kisI vyakti ke bAhya cAritra ho aura antaraMga cArita na ho yaha to hai gara antaraMga pAritra ho aura bAhya cAritra na ho yaha nahIM hotaa| isase siddha hai ki sarvatra apanA kArya samartha upAdAna hI karatA hai, bAhya sAmagrI to nimittamAtra hai| 4. koI kITANu jaba marakara zarIrake eka bhAgase dUsare bhAgameM Rjugatise utpanna hotA hai to use eka samaya lagatA hai, vahI kITANu usI nArIrake dUsare bhAgameM yadi vigrahagatise utpanna hotA hai to use do samaya lagate haiM / kintu vahI kITANu yadi manuSya hone ke bAda marakara Rjugatiro sAtaveM narakameM janma letA hai to eka samayameM chaha rAjukI dUrI pAra kara letA hai / aura azarIrI siddha parameTI usI eka samayameM sAta rAjakI dUrI pAra kara lete hai / yahA~ na tAMgA hai, na sAikila aura na hai moTarakAra, relagAr3I, havAI jahAja aura atisvana vimAna hii| koI aMtaraMga kAraNa honA caahie| jisase gati meM yaha vicitratA Alo hai| paramANuke viSaya meM to AgamameM yahA~ taka likhA hai ki mandagatise gamana karanevAlA paramANu eka samaya meM AkAzake eka pradezako ho lAMgha pAtA hai jaba ki vahI paramANu tIvragatise gamana karake eka samayameM lokAkAzake caudaha rAju kSetrako pAra kara jAtA hai arthAt rUpardA kara letA hai / vahA~ na to tAMgA hai, na moTarakAra hai, na relagAr3I hai aura na hI atithIna gamana karanevAlA anya bAhana hI hai| yahA~ taka ki karma aura nIkarmakA saMyoga bhI nahIM hai / phira
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 494 jayapura (khAniyA) tattvacarcA aisA kyoM hotA hai ? isa para apara pakSane kabhI dRSTipAta kiyaa| apara pala rahegA ki dharma gravya to hai, kintu isa para hamArA kahanA yaha hai ki eka to vaha Azraya hetu hai, nimitta kartA nhiiN| dUsare apara pakSa yaha svIkAra ho nahIM karatA ki ye dharmAdika bAra dravya prativiziSTa (pratiniyata ) paryAyarUpase hI prativiziSTa (pratiniyata ) kAryake lie Azraya hetu hote haiM / aisI sthiti anya koI hetu to honA cAhie jisake kAraNa para mANUko gati yaha viditatA dekhI jAtI hai| spaSTa hai ki yahA~ anya jo bhI kAraNa hai usakA nAma kavAyatI zakti hai| usakA jisa samaya jaisA pariNamana hotA hai usake anusAra hI prANiyoM aura pudgalokI gati aura Agati huA karatI hai| bAhya sAdhana to upakaraNamA hai jo hama tako siddha karate haiM ki isa rAmaya isa jova yA pudgalI kiyAvatI zaktikA pariNAma kisa rUpaye ho rahA hai| jaise koI manuSya bAjAra maha kole kapar3e pahana kara jAtA hai to ve rAgame nimitta hokara bhI yaha siddha karate haiM ki isa samaya isake kar3oM ke prati utkaTa rAga hai| usI bAhya vastu vimita vyavahAra hotA hai jo kI siddhi kare yahI paramAgamakA abhiprAya hai| garI pratyeka rUpako svatantratA banI rahatI hai aura sArI prANIko AgamamaM jo paratanya batalAyA hai usakA kyA abhiprAya hai yaha bhI samajha meM A jAtA hai| karma aura gokarma kisIko pazvagya nahIM banAte / paratantra banane meM aparAdhI svayaM yaha jIva ho hai upayoga gariNAmavAlA yaha jIva jaba zubha yA azubha jisa bhAva upayukta hotA hai taba usane vastutaH zubha yA azubha bhAvako hI paratantratA svIkAra kI hai, karma aura nokarma kI nhiiN| kintu aisA niyama hai ki zubha yA azubhabhAva paralakSI pariNAma hai, isalie jisake lakSyase ye pariNAma utpanna hote haiM vyavahArase unakI apekSA yaha jIva paratantra kahA jAtA hai| jaise kisI manuSyakI apanI skImeM adhika Amakti dekhakara apara pakSa usa manuSyako hI yaha upadeza degA ki tumheM strIviSayaka Asakti chor3anI caahie| yadi yaha mAna liyA jAya ki strI use paratandha banAtI hai to usa manuSyako upa deza vaise lAbha ho gayA ? taba to strIko aisA upadeza diyA jAnA cAhie ki tU isa manuSyako paratumva kyoM banAtI hai, ise garatantra banAnA chor3a de| isase spaSTa hai ki parameM rAga kare yA na kareM isameM pratyeka prANIko svataMtratA hai | lakSya yadi parako kara rAga karatA hai to parataMtra hotA hai, anyathA nahIM aba vicAra kIjie | ki zugakA jIva rahA ki karma aura nokarmameM rAdha karmasvabhAvavAlA hai aura usakA phala sukha-dukha hai, isalie ye bhI karmasvabhAvavAle haiN| isameM nomaMkA bho antarbhAva ho jAtA hai| jaba yaha jIva unase cetatA hai taba yaha karmacetanA aura karmaphala cetanAkA kartA hotA hai| yaha svayaM usane apane ajJAna se svIkAra kiyA hai, karma aura nokamane balAt svIkAra nahIM karAyA hai| aisI pariNatimeM ye tabhI nimitta haiM jaba vaha isarUpa svayaM pariNamatA hai, anyathA nhiiN| isase siddha hai ki jisa samaya jaisI kriyAvato zaktikA pariNamana hotA hai usa samaya strayaM kartA hokara yaha jIva usa prakArakI gati karatA hai, tAMgA, sAyakala, moTarakAra, havAI jahAja yA atisvana vimAna to nimittamAtra hai / apara pakSa yahA~ para sahI pu0 200 kA ullekha apane pakSa samarthanako dRSTise upasthita kiyA hai kintu vaha pakSa isa ullekhake prakAza aSTamasrI kArikA 100 6 ke ima ullekha para bhI dRSTi karaneko kRpA kare kAryAprAgana saraparyAyastasya prAgabhAvaH / tasyaiva pradhvaMsaH kArya ghaTAdiH / kAryase anantara pUrva paryAya usakA prAgabhAva haiM tathA usIkA pradhvaMsa ghaTAdi kArya haiM /
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 6 aura usakA samAdhAna yahA~ jo prAgabhAvakA lakSaNa kiyA hai vahI samartha upAdAnakA bhI lakSaNa hai / isI tathpako spaSTa karate hue vahIM pR0 100 meM likhA hai RjusUtranayArpaNAddhi prAgabhAnastAvatkAryasthopAdAnapariNAma evaM pUrvo'nantarAtmA / na ca tasmin pUrvAnAdipariNAmasantato kAyasadbhAvaprasaMgaH , prAgabhAvavinAzasya kAryarUpatopagamAt / Rjutra nayakI apekSA to pUrva anantararUpa kAryakA upAdAna-pariNAma hI prAgabhAva hai| aura usake aisA hone para parva anAdi pariNAma santati meM kAra ke maddhAnakA prasaMga ho jAyagA so bhI bAta nahIM hai, kyoMki prAgabhAvakA vinAza hI kAryahapa svIkAra kiyA hai| yaha Agama vanana hai jo svAcita kayana honase yathArtha padavoko prApta hai| apara pakSane jo uddharaNa upasthita kiyA hai vaha parAzrita kathana honese vyavahAra padavI ko prApta hai| ina donoM kathanoMko eka sAtha milAkara avalokana karane para apane Apa yaha phalita ho jAtA hai ki nizcaya-samartha upAdAnake kAlameM hI usakA vyavahAra hetu huA karatA hai| ina donoM ke pratyeka samaya meM hone kA aiyA sahaja yoga huA karatA hai / jahA~ yaha sahaja yoga prAyogika holA hai vahA~ mAtra yaha prANo aisA vikalpa karatA hai ki maiMne ina sAdhanoMko juttaayaa| kaho usake vicArako apArthatA hai| yadi vaha isakA tyAga kara de to use aisA bhAma hone meM dera na lage ki apane pariNAmasvabhAva ke kAraNa inakA yaha pariNAma huA hai, maiM to usameM nimittamAtra huuN| apara pakSana isI Agamake 10 200 kA 'sasmAdayaM' ityAdi uddharaNa upasthita kiyA hai| usameM binAsakA hetu akicitkara hai isa bAtakA niSedha kiyA gayA hai| yaha to avalokana karanese hI vidita ho jAtA hai ki yaha prakaraNa bauddha darzanake "vinAza nituka hotA hai' isa ekAnta matakA khaNDana karaneke abhiprAyase likhA gayA hai| usakA kahanA hai ki pratyeka kSaNa vinazvaravIla honese svayaM naSTa ho jAtA hai, isalie use sahetuka mAnanA ucita nahIM hai| kintu usakA utpAda svayaM nahIM hotA, usakI utpatti kAraNAntaroMse hotI hai| isake lie urA darzanane cAra pratyaya ( kAraNa) svIkAra kiye hai--samanantara pratyaya jo uttara kSaNako utpattike kAlameM asatta hai, isalie baha darzana asat se satkI utpatti mAnatA hai| kintu pUrva kSaNake vinAza hove para uttara kSaNako nipamase utAtti hotI hai, isalie usa darzanane use kAraNa rUpa se svIkAra kiyA hai| igase yaha to spaSTa ho gayA ki usa darzanameM vastutaH upAdAnarUpa koI padArya nahIM hai / phira pratyeka kSaNakA utpAda hotA kaise hai? jaise pratyeka kSaNakA vinAza honA urAkA svabhAva hai thaima utpAda honA usakA svabhAna to hai nahIM, ataH jamakI utpatti sahetuka honI caahie| yahI kAraNa hai ki usa darzanane samanantara pratyayake samAna utlAdake anya tIna kAraNa aura svIkAra kiye haiN| ve hai-Alambanapratyaya, mahatAropratyaya aura adhipatipratyaya / isa AdhAra para usa darzanakA kahanA hai ki jaise utpAda sahetuka holA hai vaise vinAza sahetuka nahIM hotA / apane isa abhiprAyako spaSTa karate hue vaha kahatA hai ki hetu ( mudgarAdike vyApAra ) se kAraNa kSaNa ( rAmanantara pratyaya )kA bucha nahIM hotA, vaha svayaM hI naSTa hotA hai / isa para AcAryakA kahanA hai ki kAraNase kArgakA bhI kucha nahIM hotA, vaha bhI svayaM hI utpanna hotA hai aisA svIkAra kara lenA cAhie aura ailo avasthA meM jaise AT (bauddha) vinAzako nihatuka mAnate ho usI prakAra utpAdako bhI nituka svIkAra kara lenA cAhie / yataH bauddhadarzana utpAdako nirhetuka mAnane ke liye taiyAra nahIM, isalie isa parase AcAryane use yaha svIkAra karane ke liye bAdhya kiyA hai ki 'tasmAdayaM vinAzaheturbhAcamabhAvIkarotIpti ma punrkiNcitkrH|-islie yaha vinAzakA hetu bhAvako abhAvarUpa karatA hai to yaha akicitkara kaise ho sakatA hai?
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayapura ( svAniyA ) tattvacarcA yaha usa kathanakA Azaya hai jise yahA~ apara pakSane apane abhiprAyako puSTimeM upasthita kiyA hai / bauddhadarzana pratyeka kSaNako utpatti parase mAnatA hai aura usakA vinAza nirhetuka mAnatA hai, isalie yahA~ utpattike samAna vinAzako bho parase sahetuka siddha kiyA gayA hai| kintu yaha sthiti jainadarzanakI nahIM hai, kyoMki yaha darzana pratyeka vyako na kevala utpAdarUpa svIkAra karatA hai, na vebala vyayarUpa svIkAra karatA hai aura na kevala bhauvyarUpa hI svIkAra karatA hai| kintu ye tInoM vastuke aMza haiM aura pratyeka dravya ina tIna rUpa hai, ataH jahA~ yaha protyasvabhAva siddha hotI hai vahA~ vaha utpAda-vyayasvabhAva bhI siddha hotI hai, ataH nizvayase utpAda, vyaya, dhrauvyako pavasyA visatA hai, isa darzana meM yahI mAnanA hI paramArtha satya hai| anya saba byavahAra hai|
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama daura : 1: namaH zrI vItarAgAya maMgalaM bhagavAn vIro maMgaLa gautamI gaNI / maMgalaM kundakundrAryo jainadharmo'stu maMgalam // zaMkA 7 kevalI bhagavAnakI sarvajJatA nizcaya se hai yA vyavahArase ? yadi vyavahAra se hai to vaha satyArtha hai yA asatyArtha ? samAdhAna 1 Agama meM nizcaya vyavahAra nayase kevala bhagavAnke kevalajJAnake svahA kA nirdeza karate hue zrI niyamasArajI meM likhA hai jANadi passadi sayaM ghavahAraNayeNa kevalI bhagavaM / kevalaNANI jApadi passadi niyameNa appANaM // 159 // artha-vyavahAra navase kevalI bhagavAn sabako jAnate aura dekhate haiM, nilaya nayase kevalajJAno AtmAko jAnatA aura dekhatA hai / / 159 // isapara yatra zaMkA hotI hai ki jaba ki Agama kevala jinakA tona loka aura trikAlavartI dravyaguNa paryAgAtmaka saba padArthoM kA jAnanA vyavahAra se mAnA gayA hai, niznayame to ve mAtra apanI AtmAko ho jAnate hai / aisI avasthAmaM kevalI jinakI sarvajJatA adbhuta hI ThaharatI hai| ataeva mAtra yahI kahanA upayukta hogA ki vastutaH sarvajJa apanI AtmA ke mizrAya anya kisIko nahIM jAnate ? yaha eka zaMkA hai jisapara yahA~ saMkSepa vicAra karanA hai / pradana yaha hai ki kevalI jinakI sarvajJatA parAzrita hai yA svAti ? yadi vaha mAtra parAzrita hai to use adbhUta ho mAnavI hogii| aura yadi vaha svAti bhI hai to yahA~ yaha dekhanA hogA ki zro niyamanArajIkI ukta gAthAyeM jo yaha kahA hai ki kevalo jina nizcacasenAko jAnate hai usakA kyA tAtparya hai ? yaha to sunizcita satya hai ki jo dharma loka meM pAyA jAtA hai usIkA eka pake Azrayase dUsare dravyapara Aropa kiyA jA sakatA hai| jisa dharmakA sarvathA abhAva hotA hai usakA kisI para Aropa karanA bhI nahIM bntaa| udAharaNArtha loka meM bandhyAsuta yA AkAzakusuma nahIM pAye jAte, ata: unakA kisI para Aropa bhI nahIM kiyA jA sktaa| ataeva sarvajJatA nAmakA dharma kahIMvara honA cAhiye tabhI usakA parakI apekSA Aropa karanA saMgata ThaharatA hai anyathA yahU vyavahAra hI nahIM bana sakatA ki kevalo jina sabako jAnate haiM / isaliye prakRta meM yaha to mAnanA hI hogA ki sarvajJatA nAmakA dharma kahIM na kahIM avazya rahatA 63
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 jayapura (khAniyA) va carcA hai / isa prakAra jaba hama isa dharma ke astitvake viSaya meM vicAra karate haiM to mAlUma hotA hai ki niyamasAra meM farase jise AtmajJatA kahA hai usameM sarvajJatA nAmakA dharma samAyA huA hI hai| kevalI jinameM jo sarvajJatA hai use mAtra parake Azrayase svIkAra karanepara to vaha asaddbhUta hI ThaharatI hai, isameM saMdeha nahIM / kintu prakRta meM aisA nahIM hai, kyoMki pratyeka AtmAmeM eka sarvajJatva nAmakI zakti hai jisake Azrayase kevalI jinameM sarvajJatA svAzrita svIkAra kI gaI hai| tAtparya yaha hai ki kevalI jina svabhAva se to sarvajJa hai hI isameM saMdeha nahIM / phira bhI yadi sakala jJeyoMkI apekSA kathana kiyA jAtA hai to bhI vyavahArase unameM vaha ghaTita hotI hai| yaha niyamasArako ukta gAthAkA tAtparya hai / zrI samayasAra joke pariziSTa meM sarvajJatya aura sarvadazitva dAjiyoMke sadbhAvako svIkAra karate hue AcArya zrI amRtacandra likhate haiM vizvavizva sAmAnyasa vipariNatAramadarzanamayI sarvadarzivazaktiH / vizvavizva vizeSa bhAvapariNatAtmajJAnamayI sarvatvazaktiH / artha- samasta vizvake sAmAnyabhAva ko dekhane rUpase pariNata Atmadarzanamayo sarvadazitva zakti hai / tathA samasta vizva ke vizeSa bhAvoMko jAnanerUpase pariNata bAtmajJAnamagrI sarvajJatva zakti hu~ / isa prakAra ukta kathanase yaha siddha hogayA ki kevalI jinameM jo sarvajJatA svIkAra ko gaI hai vaha jisa prakAra parakI apekSA ghaTita hotI hai usI prakAra vaha svabhAvako apekSA bhI bana jAtI hai usameM kiso prakArakA virodha nahIM hai| yahI kAraNa hai ki paramAtmaprakAzakI TIkA meM usakA vicAra karate hue use aneka pramANoMke mAdhyama se kevalI jinameM svIkAra kiyA gayA hai| paramAtmaprakAzakI TIkAkA yaha kathana isa prakAra hai-- AmA karmavivarjitaH san kevalajJAnena karaNabhUtena yena kAraNena lokAlokaM manute jAnAti hai jIva sarvagata ucyate tena kAraNena / tathAhi zrayamAtmA vyavahAreNa kevalajJAnena lokAlokaM jAnAti, dehamadhye sthito'pi nizcayanayena svAtmAnaM jAnAti tena kAraNena vyavahAranayena jJAnApekSayA rUpaviSaye dRSTivas sarvagato bhavati na ca pradezApekSayeti / kacidAha yadi vyavahAreNa lokAlokaM jAnAti sahi vyavahAranayena sarvajJatvaM na ca nizrayana yeneti / parihAramAha-yathA svakIyamAtmAnaM tanmametyena jAnAti tathA paradravyaM sammayakhena na jAnAti, tena kAraNena vyavahAro bhagyate na ca parijJAnAbhAvAt / yadi punarnizcayena stradraSyavata sanmayo bhUtvA paranuvyaM jAnAti tarhi parakIya sukha-duHkha-rAga-dveSaparijJAlo sukhI duHkhI rAga dveSI ca svAditi mahad dUSaNaM prApnotIti / atra yenaiva jJAnena vyApakI bhavyate tadeyopAdeyasyAnantasukhasyAbhinnatvAdupAdeyamityabhiprAyaH // 42 // artha- he jIva AtmA karmoMse mRkta hokara karaNabhUta kevalajJAnake dvArA jisa kAraNa se lokAlokako jAnate haiM isa kAraNa ve savaMgata kahe jAte haiM / yathA - yaha AtmA vyavahArase kevalajJAnake dvArA lokAlokako jAnatA hai tathA deha meM sthita hokara bhI nizcayase apane AtmAko jAnatA hai, isa kAraNa vyavahAranayase jJAnakI apekSA viSaya dRSTike samAna sarvagata haiM, pradezoMkI apekSA nhiiN| koI kahatA hai ki yadi vyavahAra se lokAlokako jAnatA hai to vyavahArasa sarvajJatA banI, nizcayamaya se nahIM ? Age isa zaMkAkA samAdhAna karate haiM - kebalI jina jisa prakAra apane AtmAko tanmaya hokara jAnate hai usa prakAra para dravyako tanmaya hokara nahIM jAnate, isa kAraNa dhyayavahAra kahA jAtA hai, parijJAnakA abhAva hone se vyavahAra nahIM kahA gayA hai /
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 zaMkA 7 aura usakA samAdhAna 499 yadi nizcayana se svadravyako jAnane ke samAna tanmaya hokara paradravyako jAneM to parakIya sukha-duHkha, rAga-dveSake parijJAna honepara ve sukha-dukhI, rAgI-dveSo ho jAya yaha mahAn dUSaNa prApta hotA hai / yahA~para ekamAtra jisa jJAnako apekSA kevalo jinako vyApaka kahate haiM mAtra vahI jJAna upAdeyabhUta anantasukhase abhinna honeke kAraNa upAdeya haiM yaha abhiprAya hai / dvitIya daura : 2: zaMkA 7 prazna yaha thA kevalI bhagavAnako sarvajJatA nizcayase haiM yA vyavahArase ? yadi vyavahArase haiM to vaha satyArtha hai yA asatyArtha ? pratizaMkA 2 isake uttara meM Apane niyamasAra gAthA 159 ke anusAra batalAyA hai ki kevalI bhagavAn saba padArthoMko vyavahAranamase jAnate haiM, ataH inakI yaha sarvajJatA asadbhUta hai aisA Apane pratipAdita kiyA hai| aura adbhuta zabdakA artha Apane 'Aropita' kiyA hai / , phira Apa likhate haiM ki cUMki lokameM jo dharma pAyA jAye usI kA Aropa dUsare dravya para hotA hai, isaliye Apane pUrvokta gAthA 156 meM nizcayanayase pratipAdita AtmajJatAme sarvajJatAkA sadbhAva svIkAra kiyA hai| isa prakAra Apa kevalI bhagavAn sarvajJatAko AtmajJatAko apekSA vAstavika mAnakara usI sarvajJatAko unhIM kevalI bhagavAnmeM sakala jJeyoMkI apekSA Aropita kara lete haiM. Apake isa kathanameM do bAteM vicArapoya ho jAtI haiM (1) AtmajJalAkI apekSA sarvajJatAkA kyA rUpa hai ? (2) unhIM kevala bhagavAn meM sakala jJeyoMkI apekSAse Aropita sarvajJatA Apane svIkRta kI hai usakI saMgati kisa prakAra ho sakatI hai ? ye do prazna hamAre khar3e hI rahate haiM / punazca Apane jo nizcaya se sarvajJatA sthApita karaneke liye zrI amRtacandra sUri pramANakA ullekha karate hue samayasAra ke anusAra jIva meM sarvadazitva aura sarvajJatva nAmakI do zakti svIkRta kI hai jo svAzrita honese nizcayatayakI apekSA AtmAkI sarvajJatAkI ghoSaNA karatI haiN| yaha aura dUsarA niyamasArake matakA Apane ullekha kiyA hai| isa prakArake nirUpaNase hameM adhyAtmavAdiyoMke do mata prApta ho jAte haiM / eka to
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ 500 jayapura ( khAniyA ) tattvacacA niyamasAra granthako mUla gAthA aura usakI vyAkhyA karanevAle zrI padmaprabhamalaghArI devakI mAnyatA ke anusAra sarvajJatA Aropita hone se Aropita sarvajatanA samarthita hotI hai aura dUsare zrI amRtacandra surike pAyAnAnusAra nizcayanayase svAzrita sarvajJalA samarthita hotI hai, isakA samanvaya karaneke liye jo Apane AtmajJatA meM sarvajJatAkA antarbhAva karate hue AtmajJameM vyavahArata ke viSayabhUta sarvajJatAkA Aropa batalAyA hai vaha hameM yuktisaMgata pratIta nahIM hotA hai| vizeSa vicAra yaha bho utpanna hotA hai ki jaba vAstavika sarvajJatAkA samarthana karane ke liye zrI amucandrasUrine svAti do zaktiyoM nirUpita kI haiM jinheM cetanAnugAmI paryAya zakya kahA jA sakatA hai aura unake dvArA satya sarvajJatAkA sAdhana kiyA hai| usake anusAra anya caMtana va jar3a padArthoMmeM jo ki kAryakAraNabhAva ke rUpa meM prApta hote haiM unameM bhI aisI ho janyatva vA janakatvAdirUpa zaktiyA~ yadi mAno jAyeM to ve bhI svAzrita paryAya zaktiya kyoM nahIM mAnI jA sakeMgI, kyoMki ananta dharmAtmaka vastue~ 'anantazaktizvAd bhAvAnAm ' isa siddhAnta ke anusAra unake mAnane meM koI virodha nahIM raha jaataa| isa prakAra Apa upasthita samasyAoMke viSaya meM ThIka-ThIka prakAza DAleMge | mUlazaMkA - kevalI bhagavAnkI sarvajJatA nizcayase haiM yA vyavahAra se ? yadi vyavahAra se hai to vaha satyArtha hai yA asatyArtha ? pratizaMkA 2 kA samAdhAna isa prazna ke uttara meM niyamasAra tathA banya pramANoM ke prakAza meM nizcaya vyavahAra se kevala jinameM sarvajJatA aura AtmajJatAko sthiti kyA hai yaha spaSTa kiyA gayA thaa| phira bhI pratizaMkA 2 dvArA usI praznako punaH viSAdakA viSaya banAkara do anya prazna upasthita kiye gaye / ve isa prakAra hai- (1) AmAkI apekSA sarvajJatAkA kyA rUpa hai ? umako (2) unhIM kevalI bhagavAna meM sakala jJeyoMkI apekSA Aropita sarvajJatA jAne svIkRta kI saMgati kisa prakAra ho sakatI hai ? ye do pradana hai| inakA samAdhAna isa prakAra hai (1) padArtha tIna prakAra ke haiM- dAdarUNa, artharUpa aura jJAnarUpa 1 udAharaNArtha 'ghaTa' yaha zabda ghaTa zabdarUpa padArtha hai / jalavAraNa karane meM samartha 'Ta' artharUpa ghaTa padArtha hai aura 'ghaTAkAra jJAna' ghaTa jJAnarUpa ghaTa padArtha hai 1 isa prakAra ghaTa padArtha samAna sarva padArtha bhI tIna prakArake haiN| sarva prathama nizcayAyakI apekSA vicAra karanepara jaba AtmajJa kevalo jina kevalajJAnake dvArA zeyarUpase apane AtmAko jAnate hai taba darpaNa ke samAna zeyAkArarUpa pariNamana svabhAva se yukta aura tadrUpa pariNata apanI jJAnaparyAyako bhI apaneMse abhinna rUpase jAnate haiM, isalie ve kevalI jina AtmajJa hone ke sAtha-sAtha svarUpase sarvajJa hai| yahIM svAcita sarvajJatA hai| isa prakAra vizleSaNa karanepara yaha spaSTa rUpa se pratibhAsita hotA hai ki jo AtmajJatA hai vaho sarvajJatA hai / nizcayakI apekSA AtmajJa kaho yA ( svAtrita ) sarvajJa kaho donoMkA artha eka hai /
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 7 aura usakA samAdhAna 501 isI Azayako dhyAna meM rakhakara zrI amitagati prAzArthane sAmAyikAThameM kahA hai.... vijokpamato rAti yA liloya te paTAna pavikta / AtmAke abalokana karane para jisameM { AtmAmeM ) vaha mamasta vizva pRthaka-pRthak spaSTa rUpase pratibhAsita hotA hai| prakRtameM upayogI zrI pravacanamArajokA yaha ullekha dravya hai athaikasya nAyakabhAvasya samastajhayabhAvasvabhAvalvAta prakoNalikhita-nikhAta-kAliti-manita-samA. vartita-prativimbitavatsatra kramapravRttAnantabhUtabhatrabhAvivicitraparyAyaprArabhAramagAdhasvabhAnaM gambhIra samastamapi vanyajAsamekakSaNa evaM prtykssyntN"| -gA.200-TIkA batha:-aba, eka jJAyaka bhAvakA mamasta zeyoMkI jAnane kA svabhAva honese kramazaH pravartamAna, ananta, mRta-vartamAna-bhAvo vibhitra paryAya samuhavAle, agAdhasvabhAva aura gambhIra samasta dravyamAtra ko-mAnA va dravya sAyakautkINa ho gaye hoM, citrita ho gaye hoM, bhItara dhurA gaye hAM, kIlita ho gaye hoM, Daba gaye hoM, samA gaye hoM, prativimbita hue hoM, isa prakAra- eka kSaNa hIjo (zudAtmA) pratyakSa karatA hai / pratizaMkAke prArambhameM hamAre matake rUpa meM jo yaha limlA gayA hai ki vanalI bhagavAn gadya padArthoM ko dhyavahAranapase jAnate haiM, ataH unako yaha sarvazatA asadbhuta haiM yA Apa pratipAdana kiyA hai aura asadbhata zabdakA artha Aropita kiyA hai to isa sambandhageM vaktavya yaha hai ki hamane svayaM zaMkara prastuta karate hue zaMkAke rUpameM yaha likhA hai ki yadi vaha mAtra parAzrita hai to use adbhuta mAnanA pdd'egaa|' jaba ki hamane .use (sarvajJatAko) svAzrita siddha kiyA hai taba aisI sthiti meM sannama sarvajJatA sadgRta hI hai, nase asadbhUta kisI bhI prakAra nahIM mAnA jA sktaa| aisA hI Agama hai aura yahI hamArA abhiprAya hai| (2) isa prakAra svarUpase sarvajJatAke samyak praphArase ghaTita ho jAnepara jirA rAgaya triloka aura trikAlavati bAhya meM avasthita samasta jayoM kI apekSA unheM sarvaja kahA jAtA hai taba nA yaha sarva lA parakI apekSA Aropita kI jAne ke kAraNa upacArata sAta vyavahAra malitA kahalAtI hai| jamavAra dIpaka svarUpase prakAzaka dharma ke kAraNa prakAzaka hai ghaTAdi padAki kAraNa nahIM hai umInAra .balI jina strarUpase sarvaza hai para padAthoMke kAraNa nahIM yaha ukta kathanakA tAtparya hai| isa prakAra pratikAmeM ullikhita do praznoMkA samyaka nirNaya karane ke bAda pratizaMkAmeM adhyAtmavAdiyoMke jo phalita rUpameM do matoM kA ullekha kiyA gayA hai usakA Agana hamArI samajha meM nahIM AyA, kyoMki amatacandra sUrikA koI svatantra mata ho aura niyasAra kA svatantra, emA nahIM hai| hameM to yaha par3akara bahuta Azcarya huA / vastutaH jJAnake lie AgamameM prAyaH sarvatra daNakA dRSTArA diyA gayA hai kI basa dvArA yaha jJAna karAyA gayA hai ki jisa prakAra darpaNA pratibimbita karaneko zakti svabhAva hai usI prakAra jJAnakA jJevAkArarUpa pariNamana karanA urAvA apanA smabhAva hai| kintu jaya isakA parako apekSA pratipAdana kiyA jAtA hai / jaise yaha kahanA ki varSaName par3A huA prativimba dUsare ke kAraNa par3A hai taba yaha vyavahAra kahalAtA hai| isI prakAra jJAnakA jeyAkAra pariNamana kannA usakA apanA svamA hai| kintu kaba yaha kahA jAtA hai ki jJAnakA jJeyAkAra pariNamana jJeyoM ke kAraNa hatA hai taba yaha vyavahAra kahalAtA hai, kyoMki aise kathanameM vastuko svabhAvabhUta yogyatAko gauNakara usakA rAzrita kayana kiyA gayA hai, isalie yaha vyavahAra
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ 502 jayapura (khAniyA) tattvacarcA hai | adhyAtmake svarUpakA pratipAdana karanevAlA jitanA bhI Agama sAhitya upalabdha hotA hai usameM to ekarUpatA hI hai| kintu yaha bhI nirNIta ki cAroM anuyogoke Agama sAhitya meM ekarUpatA hai| yahA~ yaha nivedana hai ki jahA~ ThIka tarahase AdAya rAmajha meM na Aye yaha Agama ke Azayako spaSTa samajhane kA prayatna honA cAhie 1 pramANabhUta Agamako matake rUpa prastuta karanA upayogI nahIM hai / aba raho janya-janakatva zaktikI bAta so pratyeka dravyameM svAzrita janyatva aura janakatva zaktiyoM hai / chaha nizcaya kArakoMmeM nizcaya kartA-karma zaktikA ullekha huA hai vaha isI abhiprAyase huA hai / itanA avazya hai ki vivakSita dravyako jampa janakarayazakti usImeM pAI jAtI hai tathA anya avyoMkI bhI apane apane meM pAI jAtI hai / eka dravyameM janmadAvita ho aura usako janazakti kisI dUrAre dravyameM ho aisI vyavasthA vasturUpake pratikUla hai aisA bAgamakA abhiprAya hai / tRtIya daura : 3 : zaMkA 7 mUla prazna- 'kevalI bhagavAna kI sarvajJatA nizcaya se haiM yA vyavahAra se 1 yadi vyavahArase hai to vaha satyArthI hai yA asatyArthI ?" pratizaMkA 3 isakA uttara tathA pratyuttara dete hue Apane isa prakAra kahA hai 1. jANadi parsAdaM savvaM cacahAraNayeNa kevalI bhayavaM / kevalakANI jANadi passadi niyameNa apAnaM // 159 // artha - yavahAranayase kevalI bhagavAn sabako jAnate haiM bora dekhate haiM, nizcavanayase kevalajJAnI niyamase AtmA ko jAnate aura dekhate haiM / 2. sarvajJatA nAmakA eka dharma hai jo kahIMpara honA cAhie sabhI parakI apekSA Azepa karanA ThaharatA hai / 3. AtmajJatA meM sarvajJatAkA dharma samAyA huA hai / 4. kevala jinameM jo sarvajJatA hai use mAtra parake Azravase svIkAra karane para to vaha asadbhUta hI haratI hai isameM saMdeha nahIM / 5. zrI samayasAra ke pariziSTa sarvazatva aura sarvadaziva zaktiko svIkAra kiyA hai jisase svabhAvakI apekSA sarvazatA bana jAtI hai /
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 zaMkA 7 aura usakA samAdhAna 503 6. paramAtmaprakAzakI TokAko uddhRta karake likhA hai 'kevalo jina jisa prakAra apanI AtmA ko tanmaya hokara jAnate hai usa prakAra para dravyako samaya hokara nahIM jAnate isa kAraNa vyavahAra kahA jAtA hai, para jAnakA abhAva hone se vyavahAra nahIM kahA gayA hai 7. zrI amitagati AcAryake sAmAyikapAThakA iloka tathA pravacanasAra gAthA 200 kI TIkA udhRta karate hue kahA hai ki 'eka jJAyakabhAvakA samasta jJeyoMko jAnanekA svabhAva hone se samasta dravyamAtrako eka kSaNa meM pratyakSa karatA hai, mAno me dravya jJAyakame utkoNa ho gaye hoM, citrita ho gaye hoM, bhItara ghusa gaye hoM ityAdi / 8. svarUpa sarvajJatA paTita ho jAnepara jisa samaya samasta jJeyoMkI apekSA unheM sarvajJa kahA jAtA hai taba unameM yaha sarvajJatA parakI apekSA Aropita kI jAneke kAraNa upacArita sadbhUta upahAra se sajA kahalAtI hai / 6. jisa prakAra darpaNa meM pratibimbita karane kI yogyatA svabhAvase hai usI prakAra jAnakAra rUpa pariNamana karanA usakA svabhAva hai| 10. navAkara pariNamata jeyoMke kAraNa huA hai taba vaha vyavahAra kahalAtA hai, kyoMki aise kathanameM vastukI svabhAvabhUta yogyatAko gauNakara usakA pati kathana kiyA gayA hai| aba ina da viSayoMke sambandha meM vicAra kiyA jAtA hai 1-Apane svayaM solaha prazna ke uttara meM likhA hai- "yaha to nirvivAda satya hai ki jJAyakabhAva svaparaprakAzaka hai| svaprakAzakako apekSAse AtmajJa aura paraprakAzakakI apekSA sarvajJa hai| jAmaka kahate ho zeyoMkI yani A jAtI hai| AtmAko kahanA sadbhUta vyavahAra hai aura parameyoMko apekSA jAyaka kahanA yaha upaparita sadbhUta vyavahAra hai| 'sarva' zabda do se milakara banA hai (1) sarva aura (2) 'sarva' kA artha samasta aura 'za' kA artha jAnanevAlA hai / isa taraha sarva jAnAtIni sarvajJaH isa vyutpatti ke anusAra sabako jAnanevAlA sarvajJa hai| sarvazAda svayaM parasApekSA hotaka hai paravizakA pozaka nahIM hai isIliye vo kundakunda bhagavAnane niyamasAra gAthA 152 ne kahA hai ki use kevalI bhagavAn sabako jAnate aura dekhate haiN| nizcaya nayakI apekSA kevalajJAnI niyamase AtmA ko jAnate aura dekhate hai| zciyanavakI apekSAjJAnI parako nahIM jAnate ...... gAthA meM par3e hue niyama zabda yaha spaSTa kara diyA hai| 2--cAra patiyA kamakA kSaya ho jAnese AtmA zAni arthAt kevalajJAna prakaTa ho jAtA hai| usa dhAdika jJAna 'AtmajJa nAmakA dharma hai aura vyavahAraya 'sarva' nAmakA dharma hai| isa prakAra sarvajJa nAmakA dharma avazya hai kintu yaha dharma, parasApekSa hai, jaise ghaTakA jJAna, paTakA jJAna Adi / yayahAranayakI apekSAse kevalI jisameM sarvajJatA nAgakA dharma vAstavika hai ataH kevalI meM sarvajJatAke Aropa arthAt miyA kahanAkI koI AvazyakatA nahIM hai| samayasAra gAthA 362 ko TokA zrI jayasenAcArya kahA bho hai nanu saugato'pi yavahAreNa sarvajJaH tasya kimiti dUSaNaM doyate bhavadbhiriti / tatra parihAramAhasaugatAdimate yathA nizvayApekSayA vyavahAro grupa tathA vyavahArarUpeNa vyavahAro na satya iti / jainamale punaH vyavahAranayo yadyapi nizcayApekSayA sRSA tathApi vyavahArarUpeNa satya iti / .
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ 504 jayapura (khAniyA ) tattvacarcA artha-prazna-boddha bhI to vyavahArase sarvajJa kahate haiM, unako dUSaNa kyoM diyA jAtA hai ? samAdhAna-bauddhamatameM jisa prakAra nizcayakI apekSA vyavahAra jhUTha hai usI prakAra vyavahArarUpase vyavahAra satya nahIM hai, kintu jaina matameM apahAranaya yadyapi nizcayako apekSA jhUTha hai sathApi vyavahArarUpase satya hai| isaliya sarvajJatva dharma AtmAmeM vyavahAranayase hone para bhI satya hai, Aropita arthAt mithyA kalpanA nahIM hai / kisI eka vastuke dharmako zisI niyamita apeccAke AdhAra para dUsaro vastumeM kahanA Aropita kahalAtA hai, kintu usI vastuke dhamako usI vastumai kahanA Aropita nahIM kahA jA sakatA hai| jaba sarvajJatA sAvita AtmAkI hai taba usakA AtmAma kathana karanA Aropita kaise kahalA sakatA hai ? usa zakti kA svarUpa hI jaba parako jAnanA hai taba parakI apekSA to usameM AvegI hii| parako jAnanekA nAma hI parajatA hai| yahA~ para hamArA prazna sarvajJatva gAktiko apekSAse nahIM hai kyoMki yaha to nigodiyA jIvameM bhI hai| kintu sarvazatArUpa usa pariNatise hai, vaha pariNati sarva para vastuke Azrayase hI mAnI jA sakatI hai| ataeva para (sarvajJama) Athita honasevahAramayakA viSaya ho jAtA hai| jaise jIva meM vibhAvarUpa pariNamana karane ko anAdi pAriNAmika zakti hai| yaha zakti kami utpanna nahIM gaI, kyoMki. nimisakAraNa zakti utpanna nahIM kara sakate / isa zaktikA vibhAvarUpa pariNamana bAhya nimitta pAkara ho hotA hai| Apake siddhAntAnusAra yadi vibhAva pariNamanako dasa zaktiko apekSAse dekhA jAya to yaha bhI svAzrita honese nizcayakA viSaya bana jAyagA / kintu aisA hai nahIM / kyoMki samayasAra gAthA 56 meM 'rAgAdi vibhAvako jIvake haiM' aisA vyavahAranayase kahA hai| 3-kevaLI jinameM AtmajJatA aura rArvajJatA ye donoM dharma bhinna bhinna nayoMkI apekSAse hai ati AtmajatA nizcayanayako apekSA hai aura sarvajJatA vyavahAranayakI apekSAse hai athavA AtmazatA svaapekSAse hai aura sarvajJatA para apekSAse hai / ata: AtmajJatAmeM sarvajJatA dharma nahIM samA sakatA hai, kintu ye donoM dharma do nayoMkI apekSAse bhinna bhinna hote hue bhI kebalI jinameM eka sAtha raha sakate hai| 4-sarvajJatA gadyapi para-sApekSa hai tathApi vaha asadbhUta nahIM hai, kintu yathArtha hai / jo dharma para sApekSa hai use parasA kahanA to zalpa hai, vaha sadbhuta kaise ho sakatA hai ? parasApena honese asadbhUta vyavahAra nayakA viSaya hote hue bhI asatyArtha nahIM hai / adbhata vyabahAranaya kA lakSaNa isa prakAra hai bhinnatrastuvipayo'sadbhutavyabahAraH / -AlApapaddhati artha-jo bhinna vastuko viSapa kare vaI asadbhuta dhpayahAranapa hai / nizcayana yakA viSaya do bhinna vastu nahIM hai, ataH nizca vanayako apekSA sarvajJatA nahIM hai| kisI bhI AgamameM nizcayanayako apekSA sarvajJatA svIkRta nahIM kI gaI hai| samayasAra gAthA 272 kI TIkAmeM bhI thI amRtamUrine kahA hai AtmAzrito nizcayanayaH parAzrito vyavahAranathaH / artha-nizcaya naya AtmA (stra) ke Azrita haiM aura vyavahAra naya parake Azrita hai / jayadhavala pustaka 1 pRSTha 23 para kahA haimAtmArthavyatiriktasahAyanirapekSatvAd vA kevalamasahAyam /
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ zakA 7 aura usakA samAdhAna artha- kevalajJAna AtmA aura padArtha (jJeya) se atirikta kisI indriyAdikako sahAyatAko apekSA nahIM rakhatA hai, isaliye vaha kevala-asahAya hai / arthAt kevalajJAna AtmA aura padArdhako apekSA rakhatA hai| ___isa taraha cuki sarvajJatAme padArthaviSayatAko apekSA hai, ataH vaha parAzrita honese vyavahAranayase hai / isI kAraNa pravacanasAra meM zrI kundakunda bhagavAnne kahA-'NANaM geyapamANanudiSTa' arthAt jJAna jJeyapramANa kahA gayA hai| yadyapi nizcayase usameM anantAnanta lokAlokako jAnane kI zakti hai / (rAjabArtika 1 / 26) arthAt aise anatAnata lokAlo ru hai to unheM bho jAna sakatA hai, kintu sarvajJatAko apekSA vyavahAranayako dRSTimeM vaha jJAna, jJeya pramANa hai| 5-samayasAra pariziSya AtmAkI 48 zaktiyoMkA kathana hai| unameM se kucha zaktiyAM godhita bhI haiM / jaise parako apekSA rakhanevAlI akAryakAraNatva zakli akAtatva zakti, kyoMki, anyase na karane yogya aura anyakA kAraNa nahIM esI akAryakAraNa dAkti hai aura jAtApane mAtrase bhinna pariNAmake karanekA abhAvasvarUpa akatatva nAmakI zarati hai / isI prakAra sarva para zeyoMkI apekSA rakhane vAlo sarvadazikha sarvajJatva mAmako zaktiyAM haiN| sarvazitva aura sarvajJatva meM jo 'sarva zabda hai vaha svayaM hI sarva para padArthoM kI apekSAkA dyotaka hai| ___ zrI kundakRnda bhagavAna ne samayasArameM svabhAvaye sarvajJatA mAnate hue bhI sarvajJatAko vyavahAra nayakA hI viSaya kahA hai jaha seDiyA tu Na parassa saMDiyA seDiyA ya sA hoi / taha jANI dupA parassa jANI jANI so du // 356 // evaM tu NicchayaNayassa bhAsiyaM pANa-dasaNa-carite / suNu vavahAramayassa ya batanvaM se samAseNa / / 360 // jaha paradavaM seDidi hu seDiyA apaNo sahAveNa / taha paradabvaM jANa NAyA vi saeNa bhAveNa // 361 / / evaM vavahArassa du viNirao NANA-daMsaNa-carite // 365 / / artha--jaise seTikA (kalo, khar3iyA miTTI ) to parakI nahIM hai, seTikA to svayaM seTikA hai, usI prakAra AtmA para dravyakA jJAyaka nahIM hai, jAyaka to zAyaka hI hai| isa prakAra jJAna darzana cAritrameM nizcayanayakA kathana hai| saMkSepo vyavahAranapakA kathana suno| jaise seTikA apane svabhAvase paradrabya dIvAla Adiko sapheda karatI hai, usI prakAra jJAtA bhI apane svabhAvase paradramako jAnatA hai| isa prakAra jJAna darzana cAritrake viSaya meM vyavahAranayakA nirNaya kahA / gAthAko vyAkhyA meM zrI amRta candra sUrine spaSTa likhA haitathA tena zvetamRttikAdRSTAntena paradamya ghaTAdika jJa ya vastu vyavahAreNa jAnAti / artha-DimAke dRSTAntase AtmA para dravya ghaTa Adi zega vastuko vyavahAranayase jAnatA hai / 'svabhAvase para dravyako jAnanA bhI vyavahAra nayakA viSaya hUM' aisA zrI kundakunda bhagavAnne uparyukta gAthAoM meM tathA niyamasAra gAthA 159meM spaSTa kahA hai| bhagavAn kundakundake vAkyoMkA virodha karate hue Apa sarvajJatAko vizcayanayase kahanekA kyoM prayala kara rahe haiM? kyA Apa aisA isaliye kahate haiM ki
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayapura ( sthAniyA) tattvacacA vyavahAranayako satyArtha mAnanA Apako iSTa nahIM hai ? jisako ki zrI amUlacanda sUrine apanI vyAkhyA meM paramArtha svIkAra kiyA hai| -paramAtmaprakAzakI TokAko uddhata karate hue jo Apane yaha likhA hai ki "kevalo jina jisa prakAra apanI AtmAko tanmaya hokara jAnate hai usa prakAra para dRzyako tanmaya hokara nahIM jAnate, isa kAraNa bbabahAra hai, parajJAnakA abhAva honese vyavahAra nahIM kahA gyaa| isase bhI sarvajJatA nizcayanayakA viSaya nahIM tthhrtaa| para padArthake sAtha jJAnakA tAdAtmya sambandha nahIM hai| apitu zeya-jJAyakasambandha hai, ataH do damoMke sambandha honese vaha vyavahAra namakA hI viSaya udaratA hai| isa prakAra Apake pramANake dvArA ho ApakA mata khaNDita ho jAtA hai arthAt zrI paramAramaprakAzase bhI sarvazatA nizcayanyakA viSaya siddha nahIM hotI, kintu vyavahAra nayakA hI viSaya siddha hotI hai| 7 zrI amitagati AcAryake sAmAyikapATha tathA pravacanasAra gAthA 200 kI TokAko udghata karate hue Apane jo likhA hai ki 'eka jJAyakabhAbakA samasta jJeyoM ko jAnanekA svabhAva honese sarvajJa samasta dravyamAtrako eka kSaNa meM pratyakSa karatA hai, mAno ve dravya jJAyako utkIrNa ho gaye hoM, bitrita ho gaye hoM, bhotara ghusa gaye hoM ityaadi| saMbhavataH ina vAkyoM dvArA Apa yaha kahanA cAhate haiM ki darpaNakI taraha jJAna bho jJeyAkArarUpa pariNama jAtA hai, so AgakA yaha kahanA ucita nahIM hai, kyoMki darpaNa mUrtika hai jisako svacchatA mUrtika pake AkAra va varNarUpa pariNama jAtI hai, kinnu AtmA to amUrtika hai / vaha mUrtikapadAdhoMke AkArarUpa kase pariNama sakatA hai ? jJAna jJeyoMko jAnatA hai yaha batalAne ke liye darpaNakA dRSTAsta mAtra diyA gayA hai / jJAna jJeyAkAraNa nahIM pariNamatA hai isakA yukti sahita spaSTa ullekha prameyakamalamArtaNDa meM kiyA gayA hai jo isa prakAra hai viSayAkAradhArisvaM ca buddharanupapannam , mUrtasyAmUrta pratibimbAsamavAt / tathAhi na viSayAkAradhAriNI dhuddhiramUrtatvAdAkAzacan, yattu viSayAkAradhAri tanmUrta yathA darpaNAdi / artha-jJAnako viSayAkAra dhAraNa karanevAlA mAnanA yuktisaMgata nahIM hai, kyoMki ghaTa paTa Adi zeya. bhUta mUrta padArthakA amUrtika jJAnameM pratibimba honA asambhava hai| jJAna jJeyAkArako dhAraNa karanevAlA nahIM hai, kyoMki vaha amUrta hai jaise AkAza | jo jo jJa yAkAra (jJa yoMke pratibimba) ko dhAraNa karanevAlA hotA hai vaha mUrta hotA hai jaise darpaNa jalAdi / jJAna amarta hai, kyoMki amUrta AtmAkA guNa hai / jisaprakAra AkAhA meM kisI vastukA pratibimba nahIM banatA, kyoMki vaha svabhAvase amUrta hai, usI prakAra AtmA bhI amUrta hai, ataH usameM bhI para padAthoMke AkArakA pratibimba nahIM pdd'taa| aisI hI vivecanA mUlArAdhanA aura prameyaratnamAlA meM bhI hai / yadyagi jJAnako sAkAra kahA hai parantu vahA~ AkArakA artha pratibimba na hokara arthavikalpa liyA hai| kahA bhI hai-kammakattAgAro bhAgAro teza bhAgAreNa saha vahamANo ucajogI sAgArI ti|| -jayadhavala pu0 338 aryAta karma-karavako AkAra kahate hai aura usa AkArase sahita upayoga sAkAra upayoga kahalAtA hai / yahA~ prameyarasnamAlAke 'jJAnaviSayabhUtaM vastu kamasyamidhIyate' isa ullekha ke anusAra karma kA artha zeya lenA cAhie, usakA vikalpa jJAnameM AtA hai, ataH jJAnako sAkAra kahate haiM / yadi kahIM para mAnameM jJeyoMka pratibimba athavA jJAnakI jayAkAra pariNati kahI gaI hai to usakA vahA~ itanA hI prayojana hai ki jisa prakAra
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 7 aura usakA samAdhAna 507 pratibimba jyoM kA jvoM par3atA hai usI prakAra jJAna jeyoMko jyoMkA tyoM yathArtha jAnatA hai| isa jAnanekA nAma hI jJayAkAra pariNati hai| yadi yaha mAna liyA jAve ki jJAna meM jJeyoMke pratibimba par3ane para hI jJAna jJeyoM ko jAnatA hai to jJAna rasa gandha, sparzako tathA amUrtika padArthoko nahIM jAna sakegA, kyoMki inakA pratibimba nahIM par3atA hai aura nazAna rasAdira pariNama sakatA hai| pratibimba yA chAyA tA pudgala dranyakI paryAya hai, jAnakI nhiiN| ata: amitagati sAmAyikapATha tathA pravacanasAra gAthA 200 kI TokAse bhI yaha siddha nahIM hotA ki kevalI jina nizcayanayako apekSA sarvajJa haiN| Apane padArtha tIna prakArake likhe- zabdarUpa 2 artharUpa 3 shaanruup| inameMse zabdarUpa padArtha 'ghaTa' zabda, aura jJAnarUpa padArtha jaise ghaTako jAnanAhA ghaTajJAna, ye donoM padArtha parAzrita honese vyavahArake viSaya hai| jaise ghaTameM jalayAraNa ho sakatA hai vaise ghaTa zabda yA ghaTajJAnameM jaladhAraNa nahIM ho sakatA / anna se peTa bhara sakatA hai-bhUkha miTa sakatI hai, kintu anna zabdase yA anake zAnamAtrase peTa nahIM bhara sakatA, ataH zabda va jJAnako padArtha vyavahArase kahA gayA hai| 8-Apane kahA hai 'svarUpase sarvajJatA ghaTita ho jAnepara jisa samaya samasta jJeyoMkI apekSA unheM sarvajJa kahA jAtA hai taba una meM yaha sarvazatA parako apekSA Aropitako jAne ke kAraNa upacarita sadbhuta vyavahArase sarvajJatA kahalAtI hai|' yahA~ vicAraNIya bAta yaha hai ki jaba kevalI jina sarvajJa haiM to unameM vahI dharma mAropita nahIM ho sakatA, ataH ApakA uparyukta kathana Apake dvArA hI bAdhita hI rahA hai| phira svarUpase sarvajJatA ghaTila bho nahIM hotI, AtmastA hI ghaTita hotI hai| parapadArtho aura jJAna meM paraspara jJeyajJAyaka sambandha hai / yadyapi jJAna zegoM ko apane svabhAvase jAnatA hai tathApi jJeyoMke sAtha jAyakakA sambandha vyavahAranayase ho hai| samayasAra pRSTha 448 para gAthA 361 ko TokAmeM zrI amRnacandra AcAryane kahA bhI hai cetayitApi jJAnaguNanirbharasvabhASaH svayaM pudgalAdiparadra vyasvabhAvenApariNamamAnaH pudgalAdiparata vyaM vAtmasvabhAvenApariNamayan pudagalAdiparadanyanimisakanAtmano jJAnaguNanimarasvabhAvasya pariNAmenIspadyamAnaH pudgalAdiparavamyaM cetayitRnimicakanAtmanaH svabhAvasya pariNAmenotpadyamAnamAtmanaH svabhAvena jAnAtIti vyavAhiyate / artha--sAnaguNase paripUrNa svabhAvAlA cetayitA bhI svayaM pudgalAdi para dravyake svabhAvarUpa pariNamita na hotA huA aura pudgalAdi paradravyoMko apane svabhAvarUpa pariNamita na karatA huA pudgalAdi paraSTraSya jisameM nimitta hai aise apane zAnagaNase paripUrNa svabhAvake dvArA utpanna hote hae padayalAdi para dravyoMko apane svabhAbase jAnatA hai aisA vyavahAra kiyA jAtA hai| mAlApapaddhatimeM zrI devasenAcAryane kahA svabhAvasyApyanyatropacArAcupacaritasvabhAvaH / sa vaidhA-karmaja-svAbhAvikabhedAt | yathA jIvasya bhUtatvamacetanavaM yathA siddhAnAM parajJatA paradarzakatvaM / / artha * svabhAvakA anyatra upacAra so upacarita svabhAva hai| vaha upaparita svabhAva, karmajanita aura svabhAvikake bhedase do prakArakA hai, jaise jIvake mUrtaphnA tathA acetanapanA svabhAva hai, yaha karmajanita upararita hai| aura sihoMke parako jAnanA (sarvajJatA) aura parako dekhanA (marvadarzitA) yaha svAbhAvika upacarita hai| isa prakAra zrI devasenAcAryane bhI sarvajJatAko upacaritanayase hI asalAyA hai| padi upacaritanayako
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 508 jayapura (khAniyA ) tasvacarcA na mAnA jAye aura anupacaritakA ekAnta pakSa grahaNa kiyA jAya to paratA ( sarvazA) se virodha kara jAyagA isa hI ko AlApapaddhati meM ina zabdoM dvArA kahA hai upacaritaikAntapakSe'pi nAmatA saMbhavati niyamitatvAt / tathAtmano'jura caritapakSe'pi parajJatAdInAM virodhaH syAt / artha- upacarita ekAnta meM niyamita paca honese mAtmA ke AtmatA sambhava nahIM hotI hai| usI prakAra anucarita ekAnta pakSa bhI AramAke parajJA (mahA) kA virodha ho jAyagA / pravAragAthA 32 kI TokAmai jayaseApAyane kahA hai bhyavahArayena pazyati samantataH sarvadravyakSetrakAlabhAvairjAnAti va sarva niravazeSam / artha vyavahArayase ve bhagavAn samasvako sarva dravya kSetra kAla bhAvoMke dvArA dete tathA jAnate hai / isI prakAra gAthA 38 kI TIkA meM bhI yahI kahA hai-paradravyaparvA tu vyavahAreNa paricchisi / artha-yavahArase paramya aura paryAyoMko jAnate hai| jANagabhAvI jAgadi adhyANaM jANa NicchayaNayeNa / paradravaM vavahArA mahasuzrIhimaNakecA ||339 // saMgraha 0119 mANikacandramaMthamAlA artha - zAyaka bhAvamati zruta avadhi manaparyaya kevalajJAna ke sAdhArase nizcayanayakI apekSA bAramAko jAnatA hai aura paradravyako vyavahAranayase jAnatA hai / uparyukta Agama pramANoMse yaha vi hai ki kevala jinameM vajA vyavahAranayase hai nizvayanayase nahIM haiM| jJAnaguNakI apekSA AtmA zAyaka hai / nizcayanayase AtmA jJAnaguNake dvArA svarUpako arthAt svako jAnatA hai aura vyavahArayase mAranA usa ho jJAnaguNa svabhAvake dvArA paradravyoM arthAt sarvaM jJeyoMko jAnatA hai| svameM parakA atyantAbhAva hai aura parameM svakA atyantAbhAva hai / 'sva' pararUpa nahIM pariNamatA aura 'para' svarUpa nahIM pariNamatA / 6 - isakA kathana Upara naM0 3 meM kiyA jA cukA hai| 10- Apane likhA hai ki 'jJAnakA jJeyAkAra pariNamana jJeyoMke kAraNa huA hai taba vaha vyavahAra kaha lAtA hai, kyoMki aise kathanameM vastuko svabhAvabhUta yogyatAko gauNakara usakA pazacita kathana kiyA gayA hU~ / ' so ApakA aisA kahanA ThIka nahIM haiM, kyoMki jJAna jJeyAkArarUpa pariNamana nahIM karatA / jaisA ki naM0 7 ke vicAra meM Upara kahA jA cukA hai / jJeyoM jAnaneko hAM jJAnakA jJeyAkArarUpa pariNamana kahA jAtA hai / rasagandha zota uSNa halakA bhArI narama kaThora Adi mUrtika guNa tathA dharmAdi amUrtiyoM guNoMkA koI AkAra na hone se una jJeyoMke AkArarUpa jJAna nahIM pariNamattA kintu jAnatA hai, kyoMki jAnanA svabhAva hai| zAna apane svabhAvase sarva zeyoko jAnatA hai isa kathana meM svabhAva gauNa nahIM hai tathApi jJeya paradravya hai, ataH yaha kathana vyavahAranayakI apekSA hai| jJAna zepako apane svabhAvase jAnatA avazya hai, kintu AtmA ke pradeza yA jJAnake avibhAgapraticcheda jJeyoMke AkArarUpa nahIM pariNamana krte| aisA hI zrI kundakunda svAmIne pravadhanasArameM kahA hai pANI jANasahA vo AsthA nemapyamA hi NANissa / svANi vacakkhU vANI bahaMti ||28
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 7 aura usakA samAdhAna 509 artha-AtmA jJAnasvabhAva hai aura padArtha AtmAke jJeyasvarUpa hai, jaise ki rUpa nevoMkA jJeya svarUpa hotA hai, parantu ve eka dUsare nahIM vartate / ___ isa prakAra vyavahAranayase sarvazatA siddha ho jAnepara vaha satvArya hai, kyoMki pratyeka nae apane viSayakA jJAna karAnemeM satya hai, asatya nahIM hai / kahA bhI hai ca bavahAragao caSpalabhI, tato vabahArANusArisisANaM puttidsnnaado| jo bahujIvANuggahakArI manahAraNakSA socava samassidahanI siM aNaNAvahAriya gIdamathereNa maMgalaM tattha kayaM / --jayaSacala pu0 1 pRSTha artha- yadi kahA jAya ki vyavahAranaya asatya hai so bhI ThIka nahIM hai, SayoMki usase vyavahArakA anusaraNA karanevAle ziSyoMkI pravRtti dekhI jAtI hai, jo myavahAramaya bahuta jIvoMkA anugraha karanevAlA hai usIkA Athaya karanA cAhiye aisA manameM nizcaya karake gaulama sthavirame caubIsa anuyogadvAroMke Adima maMgala kiyA hai| yahA~ sanmatitarkakI nimnAMkita gAthA dRSTavya hai-- NiyayaSaNijasaccA samvaNayA paravidyAlaNe mohaa| te uNa didrasamazro vibhayaha sagha alie bA / / 12 / / artha-ye sabhI naya apane apane viSayake kathana karanemeM samIcIna haiM aura dUsare nayoMke nirAkaraNa karanemeM mUr3ha hai / anekAntake jJAtA puruSa yaha naya saccA hai aura yaha gaya jhUThA hai isa prakArakA vibhAga nahIM krte| sahI gAthA jayadhavalA pustaka 1 pRSTha 257 para nimnAMkita thAkyoMke sAtha uddhRta kI gaI hai na cakrAntena nayA mithyATaya eva, parapakSAnirAkariSNUnAM sapakSa ( svapakSa ) saravAvadhAraNe gyApUtAnAM syAtsamyagdRSTilcadazanAm / artha-naya ekAntase mithyAdRSTi ho hai aisA kahanA ThIka nahIM hai, kyoMki jo naya parapakSakA nirAkaraNa nahIM karate hue hI apane pasake astitvakA nizcaya karane meM vyApAra karate hai unameM karyacit samIcInatA pAyI jAtI hai| ukta gApAkA vizeSArdha likhate hue zrI paM0 phUlacandrajIne likhA hai-- 'hara eka nayakI maryAdA apane apane viSaya ke pratipAdana karanetaka sImita hai| isa maryAdAmeM jabataka ghe naya rahate haiM tabataka sacce hai aura isa maryAdAko bhaMga karake jaba ve naya apane pratipakSI nayake kathanakA nirAkaraNa karane lagate haiM-taba ve mithyA ho jAte haiN| isaliye hara eka nagakI maryAdAko jAnanevAlA aura unakA samanvaya karanevAlA anekAntajJa puruSa donoM nayoMke viSayako jAnatA huA eka naya satya hI hai aura dusarA naya asatya ho hai aisA vibhAga nahIM krtaa| kintu kisI eka nayakA viSaya jarA nayake pratipakSI dUsare nayake viSayake sAtha hI saccA hai aisA nizcaya karatA hai| noTa-nizcamanaya aura vyavahAranayakA svarUpa samajhane ke liye anya praznoM para bhI dRSTi ddaaliye|
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ 510 jayapura (vAniyA ) tattvacarcA maMgalaM bhagavAn vIro maMgala gautamo gnnii| maMgalaM kundakandAryo jainadharmo'stu maMgalam // zaMkA 7 mUla prazna 7--kevalI bhagavAnakI sarvajJatA nizcayase hai yA vyvhaarse| yadi vyavahArase hai to vaha satyArtha hai yA asatyArtha ? pratizaMkA 3 kA samAdhAna | kebalI jina nizcayase Atmaja hai aura yahArase saza, isakA kAraNa ayama dvitIya uttarameM karate hue pichalI pratizaMkA meM uThAye gaye do praznoMkA rAmpara prakArase vicAra pichale uttarameM kara Aye hai| tatkAla prastuta pratizaMkAke AdhArase vicAra karanA hai| isameM 10 mudde upasthina kara vanake AdhArase prativAMkAko svarUpa pradAna kiyA gayA hai| 1. prathama muddA upasthita karate hue 163 praznake uttarameM hamAre dvArA diye gaye vaktavyakA aMza batalA kara ye vacana upasthita kiye gaye haiM 'yaha to nirvivAda satya hai ki zAyakabhAva sva-paraprakAzaka hai / sva-prakAzakako apekSAse AtmajJa aura paraprakAzakako apekSA sarvajJa hai| jJAyaka kahanese hI jJeyoMkI havani A jAtI hai| AtmAko zAyaka kahanA sadbhUta vyavahAra hai aura para zeyoMko apekSA jJAyaka kahanA yaha upacarita sadbhuta vyavahAra hai| aba hamAre usa kathanako padie jise badalakara apara pakSane ukta rUpa pradAna kimA hai 'aba yaha dekhanA hai ki jo yahA~ AtmAko jJAyakarUpa kahA hai so vaha parako apekSA jJAyaka kahA hai ki svarUpase jJAyaka hai| yadi ekAntase yaha mAnA jAtA hai ki vaha parakI apekSA jJAyaka hai to jJAyakabhAva AtmAkA svarUpa siddha na honese jJAyakasvarUpa AtmAkA sarvathA abhAva prApta hotA hai| yaha to hai ki zAyakabhAva sva-paraprakAzaka honese parako jAnatA avazya hai / para yaha parakI apekSA mAtra jJAyaka na honese svarUpase jAyaka hai| phira bhI use jJAyaka kahane se usameM zeyakI dhvani A jAtI hai, isalie usapara jJeyako vivakSA lAga par3a jAnese use upacarita kahA hai| isa prakAra AtmAko jJAyaka kahanA yaha sadbhuta vyavahAra hai aura use jJeyakI apekSA zAyaka aisA kahanA yaha upacarita hai| isa prakAra jaba jJeyakI apekSA aisA kahA jAtA hai ki AtmA jJAyaka hai taba vaha upacarita sadbhUtabyavahAranayakA viSaya hotA hai|' ___ isa prakAra ye do rUpa (eka hamAre vaktavyakA mUla rUpa aura dUsarA apara pathadvArA usakA apanI prastuta pratizaMkAmeM parivartana karake hamArA vaktavya batalAkara upasthita kiyA gayA rUpa) sAmane haiN| ___ apara pakane hamAre mUla vaktavyako parivartitakara payoM upasthita kiyA isakA kAraNa hai| bAta yaha hai ki use nizcayanaya aura vyavahAralaya paraspara sApekSa hote haiM yaha batalAnA iSTa hai| kintu hamAre ukta vaktavyase usa pakSake isa abhiprAyakI puSTi nahIM hoto| aura sAtha hI vaha pakSa yaha bhI batalAnA cAhatA hai ki aisA hama (uttara pakSa) bho mAnate haiN| yahI kAraNa hai ki usa pakSane hamAre uvata kathanako badalakara use ukta rUpa pradAna kara diyaa| isase usa pakSake do abhiprAya siddha ho gaye-eka to usa vaktavyadvArA use
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 7 aura usakA samAdhAna 511 jo kahanA thA vaha vaha diyA aura dUsare vaha usa pakSakA kahanA na kalAkara hamArA (uttara pakSa) kA kahanA kahalAne lagA / hama usake dvArA kiye gaye aisa prayAsa para vizeSa TIkA-TippaNI to nahIM kareMge kintu usa para dvArA aisA galata mArga apanAyA jAnA ThIka nahIM itanA avazya kaheMge | uma pakSane apane isa abhiprAyako siddha karaneke lie 'sarvajJa' zabdako vyutpattikA bhI sahArA liyA hai| usakA kahanA hai ki sarvajJa zabda svayaM parasApecakA yotaka hai paranirapekSakA dyotaka nahIM hai| isalie zrI kundakunda bhanne niyamasAragAthA 152 meM kahA hai ki vyavahArayate kevala bhagavAn sabako jAnate aura dekhate haiM / nizcayanayako apekSA kevalajJAnI niyamase mAtmA ko jAnate aura dekhate haiM / nizcayatayakI apekSA kevalajJAnI parako nahIM jAnate gAthA meM par3e hue niyama zabdase yaha spaSTa kara diyA hai|' kintu apara pakSakA yaha kathana ThIka nahIM, kyoMki sakala dravyoM aura unakI paryAyakA sAkSAt karanA ( pratyakSa jAgA ) yaha kevalajJAna yA kevalajJAnIkA svarUpa haiM / aSTamahatrI pR0 132 meM likhA haisakalapratyakSasya sarvadravya-paryAya sAkSAtkaraNaM svarUpam / saba dravyoM aura unakI saba paryAyoMkA sAkSAt karanA yaha sakala pratyakSakA svarUpa hai| bhagavAn kundane 'AtmA' zabda dvArA isI svapana kiyA hai, kyoMki kevalajJAnI (AtmA) kA pratyeka samaya meM isI prakAra jAnane-dekhane dUsareko (prameyoMko apekSA kiye binA svayaM pariNamana hotA hai| ataeva kevalI jina nizcayanayase AtmA (sva) ko jAte dekhate haiM yaha huA yahA~para 'appA' pada sva-prakAzaka svarUpakA sUcaka hai yataH kevalajJAnI apane rUpako jAnatA dekhatA hai ataH sva-parasvarUpa sakala prameyoMko svayaM jAnA dekhatA hai| yaha nayanakA tAtparya siddha hotA hai| dona loka aura trikAla vartI jitane prameya hai unako jAnane-dekhanerUna kevalajJAna aura kevaladarzanakA svayaM pariNamana hotA hai yaha ukta kathanakAlA hai| yaha nizcayanakA vyavahArayake vaktavyapara vicAra kIjie ise to apara pakSako bhI svIkAra karanA par3egA ki pratyeka vastukA svarUpa svataH siddha hotA hai| yadi pratyeka vastuke svarUpa kI siddhi bhI paravApekSa mAno jAya to donoM nahIM baneMge arthAt donoMkA abhAva ho AyamA yataH donoMkA abhAva mAnanA apara pakSako bhI iSTa nahIM hogA, ata: pratyeka vastuke svarUpako svataH siddha mAna lenA hI theyaskara hai| isa prakAra pramANa aura prameyA svarUpa svataHsiddha honepara bhI unakA vyavahAra paraspara sApekSa hotA hai, kyoMki pramANake nizcayapUrvaka prameyakA vizvaya hotA hai aura prameyake nizcayapUrvaka pramANakA nizcaya hotA hai, ataeva paralApekSa aise vyavahArako dhyAna meM rakhakara jaba kathana kiyA jAtA hai taba yaha kahA jAtA hai ki vyavahAranayase kevalI jina sabako jAnate dekhate haiM / Azaya donoM nayoMke kacanakA Apa eka hI hai| yadi inake kathanameM antara hai to itanA ho ki nazyanaya svarUpakI apekSA jisa bAta ko kahatA hai, vyavahAranaya parasApekSa hokara usI bAta ko kahatA hai, isalie kathArtha hai, kyoMki paranirapekSa jo vastukA svarUpa hai vahIM usake dvArA kahA gayA hai| kintu vyavahArayakA kathana upacarita hai, kyoMki parasApekSa vastukA svarUpa to nahIM hai, lekina parasApeca rUpase usakI siddhi kI gaI hai|
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ 512 jayapura ( khAniyA) tattvacarcA ataevaM apara pakSakA na to 'svaprakAzakako apekSAse AsmajJa aura paraprakAzaka ko apekSA sarvajJa hai| yahI kahanA AgamAnakala hai aura na 'sarvajJa zabda svayaM parasApesakA dyotaka hai paranirapekSakA dyotaka nahIM hai|' ityAdi likhanA hI AgamAnukUla hai / hamArA yaha likhanA yathArtha kyoM hai isake lie AptamImAMsA kArikA 73 aura 75 para tathA unako aSTasahasrI TokApara dRSTipAta kiijie| 2. apara pakSane apane dUsare mudde meM bhI apane prathama muddeke kathanako hI duharAyA hai koI naI bAta nahIM hai| apara pakSakA kahanA hai ki 'usa kSAyika jJAnamai nizcayanayase bAtmajJa nAmakA dharma hai aura vyavahAranayase sarvajJa nAmakA dharma hai| isa prakAra sarva nAmakA dharma avazya hai kintu yaha dharma parasApekSa hai jaise ghaTakA zAna, paTakA jJAna Adi / upahAranayako apekSAse kevalI jinameM sarvajJatA nAmakA ghamaM vAstavika hai ataH kevalo meM sarvajJatAke Aropa arthAta mithyA kalpanAkI koI prAvazyakatA nahIM hai|' Adi / yaha apara pakSake vaktavyakA kucha aMza hai| isapara vicAra karane ke pahale vyavahAranaya ke mukhya do bhedoMke svarUpapara dRSTipAta kara lenA Avazyaka hai| vyavahAranayake mukhya bheda do hai-asadbhatavyavahAranaya aura sadbhUtapayahAranaya / anyatra prasiddha dharmakA anyatra samAropa karanA yaha asadbhuta vyavahAranaya hai| tathA guNa-guNI, paryAya-paryAyI AdikA bheda dikhalAnA sadabhUta vyavahAra hai| -AlApapaddhati sva-parako jAnanA jJAnakA svarUpa hai| yahA~ anyatra prasiddha dharmakA anyatra Aropa nahIM kiyA gayA hai, isalie to yaha asadabhata vyavahAranayakA viSaya nahIM hai| tathA yahA~ svarUpa kathana kiyA jA ra kucha guNa-guNI AdikA bheda nahIM dikhalAyA jA rahA hai, isalie yaha sadbhuta vyavahAralayakA bhI viSaya nahIM hai| aiso avasthAmeM vaha tIsarA kaunasA vyavahAranaya hai jisako apekSA apara pakSa kSAyika jJAnameM sarvajJa nAmakA dharma svIkAra karatA hai aura phira sarvasameM vaha dharma astirUpa hokara bhI use parasApekSa batalAtA hai| kisI bastukA koI dharma usakA svarUpa ho aura phira use parasApekSa kahA jAya yaha bar3I vicitra kalpanA hai| apara pakSane apane abhiprAyako puSTi meM 'ghaTakA jhAna, paTakA jAna' yaha udAharaNa upasthita kiyA hai| kintu ghaTajJAnake kAla meM sva-parako jAnanerUpa jo pariNAma huA vaha jJAnakA svarUpa hai aura svata:siddha hai| vaha ghaTake rahane para bhI hotA hai aura ghaTake na rahane para bhI hotA hai, anyathA kevalajJAna tathA smRtyAdi jJAnoMko vyavasthA ho nahIM bana skegii| itanA avazya hai ki ghaTa-parameM aura jJAna meM jo jJApya-jJApaka vyavahAra hotA hai vaha parasparako apekSAse hI siddha hotA hai| yahI kAraNa hai ki hamane bheda vivakSAmeM AtmAko jAyaka kahanA ise sadbhUta vyavahAranayakA viSaya batalAkara jJa yakI apekSA use jJAyaka kahanA ise upacarita batalAyA hai| apara pakSane samayasAra gA0362 ko jayasenAcAryakRta TokAke 'nanu saugato'vi' ityAdi aMzako upasthita kara liyA hai ki 'sarvajJatva dharma AtmAmeM byabahAranayase hone para bhI satya hai, Aropita arthAt miyyA kalpanA nahIM hai|' so isa sambandha meM itanA hI kahanA hai ki sarvajJatA yaha kevalajJAnakA svarUpa hai / apara pakSa jisa thyavahAranayase use kevalajJAnakA dharma batalAtA hai vaha vyavahAramaya usa pakSakI apanI kalpanAmAtra hai| isakA to yaha artha huA ki vaha pakSa sarvajJatAko kalpanAmeM satya mAnatA hai, vAstavameM satya nahIM mAnatA / yadi yaha ema sarvajJatAko vAstava meM satya mAnatA hai to vaha aisA kyoM likhatA hai ki sarvajJatva dharma AtmAmeM dhyavahAranayase hai 1 taba to usa pakSakI orase hamAre hI samAna mahI likhA jAnA cAhie ki bAtmAmeM sarvajJarava
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 7 aura usakA samAdhAna 513 dharma yathArthameM hai| sarvajJatA yathArtha kaise haiM aura sarvajJatAmeM AtmajJatA tathA AtmajJatAmeM sarvazatA kaise antanihita hai isakA spaSTIkaraNa huma pichale uttaroM meM vizeSakAme kara Age haiM / ___ apara pakSane likhA hai ki 'jaba sarvajJatA zakti AtmAkI hai taba usakA AtmA kathana karanA Aropita kaise kahalA sakatA hai ? usa zakti kA svarUpa ho jaba parako jAnanA hai saba para kI apekSA to usameM Avego ho / parako jAnane kA nAma hI parajhatA hai|' samAdhAna yaha hai ki sarvajJatva zakti AtmAkI hai| use Aropita na to hamane likhA hI hai aura na vaha Aropita hai hii| usa zaktikA svarUpa kevala parako jAnanekA na hokara sabako jAnane kA hai| yadi jinadeva usadvArA kevala garako jAne so usa zaktimeM parajJatA bane / kintu usadvArA ve sabako jAnate haiM, isalie vaha sarvazatArUpa hI siddha hotI hai| apara pakSakA kahanA hai ki yahApara hamArA prazna sarvajJatvavitako apekSAse nahIM hai, kyoMki vaha to nigodiyA jIya meM bhI hai| kintu sarthazavArUpa usa pariNatise hai, vaha pariNati sarva para dastuke Azrayase hI mAnI jA sakatI hai / ataeva para (sarva jJaya) Adhita honese vyavahAranayakA viSaya ho jAtA hai / ' Adi / ___ samAdhAna yaha hai ki nigodiyA Adi saba jIvoM meM jo sarvajJatva zakti hai usakI pariNati hI to sarvajJatA hai / yaha pariNati sva-parapratyaya na hokara svapratyaya hotI hai, jo aAne pariNAmasvabhAvake kAraNa pratyeka samayamai trikAlavI aura trilokavartI samasta padArthoMko yugapata jAnanema samadha hai| ataeva sarva para vastuke ASayase ise svIkAra karanA to Agamaviruddha hai ho| kisI bhI jJAna pariNatiko zeyake Azrayase mAnanA Agamaviruddha hai| parIkSAmukha a0 2 0 6 meM kahA bhI hai-artha aura Aloka jJAnako utpattike kAraNa nahIM hai, kyoMki ve paricchedya hai / jaise ki andhakAra / ataeva hama jo yaha bhAva vyakta kara bAye hai ki 'AtmAko jAyaka kahane se usameM jJeyakI dhvani A jAtI hai, isalie usapara jJeyako vivakSA lAga par3a jAtI hai yahI upacAra hai vaha yathArtha hai| yahA~ itanA aura samajhanA cAhie ki sarvajJatAkA viSama sva-para jJe yarUpa samasta dvanyajAta hai, kevala para padArtha nahIM / apara pakSa yadi yaha jAnane ki jise nizcaya dRSTi meM (svalparamaNatAkI dRSTi meM) AtmajJa kahA hai use hI parasApekSa vivakSAmeM sarvajJa kahA hai to niyamasArako ukta gAthAkA kA tAtparya hai yaha hudayaMgama karane meM AsAnI jAya / samayasArameM parmAyAthikamayake viSayako gauNakara vivecana kiyA gayA hai, kyoMki vahA~ rAgAdibhAvoMse bhinna AtmAko pratIti karAnA mukhya hai / isalie hI vahA~ gAthA 16 meM rAgAdiko vyavahAranayase jIvakA mata. lAyA gayA hai, kintu jaba rAgAdirUpa pariNamanA yaha jotrakA hI aparAdha hai, kamakA nahIM yaha zAna karAnA mukhya huA taba isakA jJAna karAneke lie kartA-karma adhikArameM nizcayase unakA kartA jIvako hI kahA gayA hai| 'gA.102 / sarvatra virakSA dekhanI caahie| ataeva apara pakSane samayasAra gAyA 56 ko dhyAna meM rakhakara jo yaha likhA hai ki 'Apake siddhAntAnusAra yadi vibhAva pariNamanako isa zaktiko apekSAse dekhA jAya to yaha bhI svAthita hone se nizcayanayakA viSaya bana jaavgaa| kintu aisA hai nahIM, kyoMki samayasAra gAthA 56 meM rAgAdi vibhAvako jIvake haiM aisA jyavahAramayata kahA hai|' so usa pakSakA aisA likhanA ThIka nahIM hai| 3-6. tIsare mudde meM pichale kathanakI hI duharAyA gayA hai / agara pakSa AtmajJatA aura sarvajJatA aise do dharma mAnatA hai| kintu isa sambandhameM vizada vivecana pahale hI kara Aye hai, usase spaSTa ho jAyagA ki AtmajJa 65
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 514 purAniyA) stha aura sarvaza ke kathanameM vivakSAbheda hI hai, anya koI bheda nahIM / ataeva prakRta meM AtmajJa aura sarvajJa ina donoMkA eka hI tAtparya hai aisA yahA~ samajhanA cAhie / 4. kisI bhI vastu koI bhI dharma parasApekSa nahIM hotA / hA~ dharma dharmI adhika vyavahAra avazya hI parasparasApekSa hotA hai| yahA~ para apara pakSane asadbhUta vyavahArakA lakSaNa AchApapaddhatise diyA hai| usakA yAdava aura usI bAlApapaddhatike 'anyatra prasiddhasya dharmasya ityAdi kamamakA Azaya eka hI hai| Age samayasAra gA0 272 kI AramakhyAdi TIkA AdhArase nizcayana aura vyavahAranayakA lakSaNa diyA hai| kintu prakRta ina sabake AdhAra paracA karane kA koI prayojana nahIM hai| aparagane jA0 150 23 ke AdhArase yaha siddha karanA cAhA hai ki 'kevalajJAna bAtmA aura padArthakI apekSA rakhatA hai / ' samAdhAna yaha hai ki jJAna ke kAraNa kSetra jJAna ke kAraNa hai aisA nahIM hai, kyoMki jaise abheda vivakSA meM nizcayagaya se aura bheda vivakSA meM upacArita rAbhUta vyavahAranayase jIva aura jJAnameM paraspara kArya-kAraNa bhAva bana jAtA hai vaise anyatra jJeya aura jJAnameM upacarita asabhUta kSayavahAranayase bhI kAryakAraNabhAva nahIM bntaa| ina donoMpara yadi koI vyavahAra chAgU par3atA hai to zAzaka vyavahAra ho lAgU par3atA hai, ataeva ja0 150 23 ke upa uddharaNakA yaha artha karanA cAhie ki kevalajJAna AtmasahAya hokara utpanna hotA hai aura paravahAya (parasApekSa) hokara usameM jJApaka vyavahAra hotA hai| isake sivA isakA anya artha phalita karanA dhAgamAnukUla nahIM hai| paryAmAdhikanayase dekhA jAya to kevalajJAna svakAlameM svayaM utpanna hotA hai, vaha anya kisIko apekSA nahIM rakhatA / hA~, AtmA aura kevalajJAnameM dharma-dharmI vyavahAra avazya hI paraspara sApekSa hotA hai| isa apekSA ukta uddharaNakA yaha artha hogA ki kevalajJAnameM dharmavyavahAra bAtmasApekSa hotA hai| AcArya saMkSepa meM vastukA nirdeza karate hai / usakA Azaya kyA yaha nayavivakSAse hI samajhA jA sakatA hai| apara pAne likhA hai ki isa taraha cUMki sarvajJatA padArthaviSayatAko apekSA hai, ataH vaha parAcita hone se vyavahAra se haiN|' aadi| | samAdhAna yaha hai ki sarvajJatA meM padArthaviSayatAko apekSA nahIM hotI / sarvajJatA aura viSayabhUta padArthoM me jJApya jJApaka vyavahAra avazya kiyA jAtA hai| pravacanasAra gAyA 23 meM 'pAraNaM NeyapamaNa muhiM' isa vacanadvArA pratyeka samaya kevalajJAna pariNAma kisarUpa hotA hai isakA svarUpanirdeza kiyA gayA hai pariNAma hone meM zeyako apekSA banI rahatI hai yaha nahIM kahA gayA hai| jaise pratyeka samaya meM jJeya svayaM hU~ / yaha kevalajJAna ke kAraNa vaisA nahIM hai| usI prakAra pratyeka samaya meM kevalajJAnapariNAma bhI svayaM hai| vaha jJa yake kAraNa vaisA nahIM hai| jaba ki apara pakSa tatvArthavArtika 1 / 26 ke AdhArase kevalajJAnameM anantAnanta lokAlokako jAnaneko zakti vizva svIkAra karalI hai to pariNAmI se kevalajJAna pariNAma abhina honeke kAraNa jisa kAlameM AtmA jisarUpa pariNamatA hai yaha tanmaya hokara ho anusAra sarvajJatA AtmAmeM nizcayase hai arthAt usa kAlameM vaha usakA svarUpa hai aisA mAna lene meM apara pakSa kyoM hicakicAtA hai| apara pakSa sarvajJatAko eka ora to svarUpa bhI mAnatA hai aura dUsaroM ora use vyavahAranavase batalAtA hai ise kyA kahA jAya ? hama to ise usakI viDambanA hI kaha sakate haiN| pariNamatA hai isa niyama 5. samayasAra pariziSTa 48 to nahIM 47 zaktiyoM kA nirdeza avazya hai unameM apara pahane akArya kAraNa aura avAktiko parApekSa calAyA hai| isI prakAra sarvazatya aura sarvazatva zaktiyoMko usa kevalajJAna
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 7 aura usakA samAdhAna 515 bhI parApekSa likhA hai| kintu aisA nahIM hai, kyoMki jisa zaktikA jaisA pariNAma (svarUpa) hotA hai usakA ho vahA~ nirdeza kiyA gayA hai| kisIkI siddhimeM parakI apekSA lagAnA anya bAta hai / yaha vyavahAra hai jo yathArthakA jJAna karA detA hai para kitIkA svarUpa papekSa nahIM huA karatA isakA vizeSa vicAra pahale hI kara pAye hai| samayasAra gAyA 356 aura 160 Adi ko nizcayanaya aura upahAranaya kathana nirdeza hai usakA itanA hI hai ki AramA nizvayase jhAyaka hai| pratyeka samaya usameM jo lokAloko jAnanedekhanerUpa pariNAma hotA hai vaha svabhAvase hotA hai, parakI apekSA karake nahIM hotaa| jaise bhitI hai, isalie seTikA sadarUpa pariNama rahI hai aisA nahIM hai, kintu vaha svabhAvase ho pratyeka samaya meM milokI apekSA kiye binA saphedarUpa pariNamatI rahatI hai usI prakAra samasta hai, isalie lokako jAnane-dekhanerUpa jJAna darzana pariNAma hotA hai aisA nahIM hai, kintu AtmA pratyeka samaya meM samasta jJeyoMkI apekSA kiye binA svabhAvase ho sakala jJavako jAnane-dekhanerUpa pariNamatA hai| yaha nizcayanayakA hai| phira bhI jJApya zApaka vyavahArako dhyAna meM rakhakara parasApekSa kathana kiyA jAtA hai| isalie vyavahAranayase sarvajJatA hai aisA ekAnta na karake AtmatA aura sarvajJatA ye kathana ke do pahalU hai aisA samajhanA caahie| samayArI ukta gAthAoMkA tathA usakI TIkAkA yahI Azaya hai| jopAdiko jAnane svayaM jJAnapariNAma huA usIko AcArya amRtacandra parAdiko vyavahAra jAnanA kahA hai| vaha ghaTAdiko jAnanerUpa jJAnapariNAma svabhAvase huA hai, ghaTAdike kAraNa nahIM huA hai / phira bhI zApya zAkavyavahAra paraspara sApekSa hotA hai, ko ghaTAdijAnanA kahate haiN| vyavahAranaya aura usakA kyA hai isakA bhedoM sahita nirdeza AlApaddhati aura nayacakrAdisaMgraha Adi granthoMmeM suSTa kiyA hai, usase AganameM use rUpameM svIkAra kiyA gayA hai aura usameM kyA bheda hai yaha spaSTa ho jAyagA / 6. apara pakSane paramAtmaprakAza TIkAkA jo Aya liyA hai usa sambandha meM itanA likhanA hI paryApta hai ki sarvajJatA kevalajJAnakA paranila svarUpa hai yaha yoge nahIM AI hai prakAra apane AtmAko tanmaya hokara jAnate hai jaba prakAra para ko tanmaya hamAre jina jina hokara nahIM jAnate isa parakA jAnanA aagyaa| vapara pakSa eka vara viSaya batAtA hai, paura kyA yaha artha huA ki kevalIkA tanmaya hokara jo jJAnapariNAma huA usameM ataeva sarvajJatAko yadi hama AtmajJatAse bhinna nahIM kahate to cArtha hI kahate haiN| NAmako do kahatA hai| eka jJAnapariNAmako Atma kahakara use nizcayana dUsareko savaMza kahakara use vyavahArakA viSaya batalAtA hai isakA hameM Azcarya hai, kyoMki ve do nahIM hai, vivAda kathana yo haiM ise apara pakSa svIkAra hI nahIM karanA cAhatA aura vyavahArako paramArtha siddha karaneke phera meM par3akara sarvajJatAko hI ekAntale vyavahAranayakA viSaya banA denA cAhatA hai| kintu kisI bhI vastu meM koI bhI dharma parasApekSa nahIM hotaa| ataeva paramAtmaprakAzakI TIkA ke AdhArase hama jo kucha likha Aye haiM vaha yacArtha likha Aye hai / usameM jJAnasvarUpakA nirdeza karaneke sAtha jJAnapariNAma parase na utpanna hokara bhI usameM parake jAnanerUpa vyavahAra kaise hotA hai yaha spaSTa kiyA gayA hai / 7. apara pakSane sAmAyikapATha aura pravacanasAra gAyA 200 kI TokAke AdhAra se hamAre kathanakA 'sambhavataH ' pada likhakara jo zrAzaya phalita karanA cAhA hai vaha phalita na kiyA jAtA to Thoka hotA, kyoMki
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayapura (khAniyA ) tattvacarcA jJAna yAkAra pariNamatA hai aisA jaba hama mAnate hI nahIM tatra sambhAvanAmeM usakI caracA karanA hI vyartha hai| phira bhI jJAna pariNAmako samajhAne ke lie jJAnako sAkAra kahA hI jAtA hai-sAkAraM jJAnam / kintu samajhadAra usakA vahI Azaya letA hai jo abhipreta hotA hai| isakA koI bhI samajhadAra yaha Azaya nahIM letA ki jJayako jAnate mamaya jJAna ghaTAkAra ho jAtA hai| tatpatti, tadAkAra aura tadadhyavasAya jJAna hotA hai yaha siddhAnta baudoMkA hai, jainoMkA nhiiN| jaba agara pakSa sarvajJatAko paramApekSa yathArtha mAnatA hai taba avazya hI yaha zaMkA hotI hai ki kyA yaha pakSa zeyoMse jJAnako utpatti mAnanA cAhatA hai jisakA ki AcAryone darzanazAstra ke granthoM meM dRr3hatAse khaNDana kiyA hai| apara pakSane padArthake tIna bhedoM meM se 'ghaTa' zabda aura 'ghaTajJAna' ina donoM ko parAdhina mAnA hai jo ThIka nahIM, kyoMki ghaTa zabdarUpa pariNata zabdavargaNAeM ghaTa zabdapa svarUpase hai. paTa padArthake kAraNa nhiiN| ina donoM meM prAdhya-vAcaka vyavahAra avazya hI paraspara sApekSa hotA hai| isI prakAra jJAnakA ghaTajJAnarUpa pariNAma svataHsiddha hai, ghaTapadArthake kAraNa jJAnakA vaisA pariNAma nahIM huA hai| hA~, ghaTajJAna aura ghaTa meM jJApyajJApakanyavahAra avazya hI paraspara mApekSa hai| apara pakSakA kahanA hai ki""ghaTazabda yA ghaTajJAna meM jaladhAraNa nahIM ho sktaa|..."atH zabda va jJAnako padArtha vyavahArase kahA gayA hai| samAdhAna yaha hai ki ghaTa zabda aura ghaTajJAnako svatantra sattA hai yA nahIM? yadi apara gakSa kahe ki unakI svatantra sattA hI nahIM hai to phira unheM AkAzakusumake samAna asatsvarUpahI mAnanA par3egA 1 apara pakSa unheM AkAzakusumake samAna asattvarUpa to mAnegA hI nahIM, isalie vaha kahegA ki unakI aise hI svatantra sattA hai jaise ghaTa padArthakI to phira unheM ghaTapadArthake samAna paramArthasvarUpa mAna lene meM apara pakSako koI Apatti nahIM honI caahie| yadi ve ghaTapadArthakA kArya nahIM kara sakate to na kara sakeM, unakA jo bhI kArya hai use to ve karate hI hai| isalie ve ghaTapadArthake samAna paramArthasvarUpa ho hai airaa| yahA~ samajhanA caahie| anyayA ghaTapadArthako bhI ghaTazabda aura ghaTajJAnakA kArya na kara sakane ke kAraNa myavahArase padArtha svIkAra karanA par3egA aura isa prakAra koI bhI padArtha paramArthasvarUpa nahIM siddha hogaa| kintu yaha ThIka nahIM, isalie lokameM jitane bhI padArtha hai ve sabhI ke sabhI svarUpase paramArthasvarUpa hai aisA samajhanA cAhie / 8. hamane jo yaha likhA hai ki 'svarUpase sarvajJatA ghaTita ho jAne para jisa samaya mamasta jJayoM kI apekSA unheM sarvajJa kahA jAtA hai taba unameM yaha sarvajJatA parakI apekSA Aropita ko jAne ke kAraNa uganarita satavyavahArase sarvazatA kahalAtI hai| isakA Azaya yaha hai ki svarUpase sarvajJa hai, kyoMki rAkala padArtha sAkSAtkaraNarUpase pariNamanA yaha kevalIkA svarUpa hai| kintu vyavahAra parAcita hotA hai, isa vacanake anusAra jaba isa sarvajJatAko jhayoMkI apekSA kahA jAtA hai taba yaha kathana vyavahAra ho jAtA hai ! kevalokA jo svarUpa hai yaha parakI apekSA kahA gayA yahI kathana upavahAra hai, sarvajJatA svayaM vyavahAra nahIM hai| parako apekSA lagAkara kathana karanA vyavahAra hai |jnyey svarUpase jJaca hai, jJAyaka svarUpase jJAyaka hai| mAtra inakA vyavahAra paraspara sApekSa hai, isalie jJa yajJAyaka sambandha vyavahArase kahA gayA hai| paramArthase inameM koI sambandha nahIM hai| apara pakSane samayasAra gAthA 361 kI TIkAkA jo saddharaNa diyA hai usIse vyavahAra kyA hai yaha spaSTa ho jAtA hai / agara pakSa sarvazatAko hI vyavahAranayaro kahanA cAhatA hai jo kevalI jinakA svarUpa hai aura yathArtha hai / jaba ki parakI apekSA lagA kara usakA kathana karanA yaha vyavahAra hai| ukta TIkAmeM yaho mAtra vyakta kiyA gayA hai| apara pazane jo pAlApapaddhatikA uddharaNa diyA hai usameM parajJatA aura paravazitAko svAbhAvika upaJcarita batalAyA hai| isakA artha yahI huA ki samaMjJasA aura sarva
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 7 aura usakA samAdhAna dazitA siddhoMkA svabhAva hai, kintu jaba use parako apekSA lagAkara kahA jAtA hai taba vaha vyavahAra ho jAtA hai| AtmamatA aura paramatA do dharma nahIM, vivakSAbhedase do kathana haiN| svavI apekSA jo AtmajJasA kahalAtI hai use hI parako akSA parajJatA kahate hai| aisA nirNaya karane para hI ekAnlandA parihAra ho sakatA hai| anyathA AlApapaddhati meM jisa ekAntakA nirdeza kiyA hai usa doSase vaha pamma apanako bacA nahIM sakatA / hameM vizvAsa hai ki itane spaSTIkaraNake bATa apara pakSa apane isa katharalo lauTA legA ki 'sAmAyika jJAnameM nizcayanayase AtmajJa nAmakA dharma hai aura vyavahAra nabase sarvanAmakA dharma hai| isa prakAra sarvajJa nAmakA dharma avazya hai kintu vaha parasApekSa hai|' aadi| yadi vaha pakSa isa kathanako loTA le aura yaha svIkAra kara le ki jise svakI apekSA AtmajJa kahate haiM vahI parakI apekSA parajJa kahalAtA hai to nizcaya-vyavahAranaya ke kathanakI susaMgati baiTha jAya aura ekAntakA parihAra hokara kevalI jinameM sarvajJatA yathArtha siddha ho jAya / apara pakSane yahA~ pravacanasAra gAthA 32 tathA 38 aura naya cakrAdisaMgraha pR0116 ke jo usaraNa diye hai ve saba parasApekSa kathanako hI vyavahAra nayakA viSaya siddha kara rahe haiM, sarvajJatA vyavahAranayase hai yaha nahIM batalA rahe hai| yahA~ para apara pakSane jo yaha likhA hai ki 'stra meM parakA aura parama svakA atyantAbhAva hai|' ise par3hakara hameM prasannatA huii| yaha akATya nigama hai jo jJa ya-jJAyakabhAva aura kArya-kAraNabhAva sabapara lAga hotA hai| isakA Azaya yaha hai ki jJeya jJAnako utpanna karatA nahIM, phira bhI zeyakI apekSA kiye vinA jJAna kA aisA pariNAma hotA hai jisameM jJeya jJAta ho jAte hai| isI prakAra ummakAra miTTI meM kucha bhI vyApAra karatA nahIM, phira bhI kumbhakArake vyApArako apekSA kiye binA miTTI svayaM aisA pariNAma karatI hai ki ghaTa bana jAtA hai / isa nizcaya pakSako ThIka tarahase samajhA vahI ekakA dUsare meM atyantAbhAvako samaThA sakatA hai aura tabhI vyavahAra pakSa kyA hai yaha bhI dhyAnameM AtA hai / / 10. hamane likhA thA ki 'jJAnakA jJAkAra pariNamana zeyoMke kAraNa huA hai taba vaha vyavahAra kahalAtA hai, kyoMki aise kathanameM vastuko svabhAvabhUta yogyatAko gauNakara usakA parAzrita kathana kiyA gayA hai|' isa vacana meM yadyapiTIkA lAyaka koI bAta to nahIM hai| phira bhI apara pazana sarva prathama 'sayAkAra pariNamana' isa padako apanI bAkAkA viSaya banAyA hai / jaba ki apara pakSa yaha jAnatA hai ki AgamameM jJeyako jAnaneke artha meM aisA prayoga hotA hai| yathA-athavA caitanyazaktAvAkArI-jJAnAkArI jJayAkArazca / tattvArthavAtika a.1 s06| evamAtmA'zciAnyonyavRttisantareNApi vizvayAkAragrahaNasamaNapraSaNAH / pravacanasAra gA028 sUrakRti ttokaa| itanapara bhI jaba ki isakI caracA naM07 meM kI jA cukI tho to puna: isa caracAko uThAnA kahA~ taka upayukta hai isakA vaha svayaM vicAra kare / hamane likhA hai ki 'jJAnakA yAkAra pariNamana jhayoM ke kAraNa huA hai taba vaha vyavahAra kathana hai|' Adi / so yaha ucita ho likhA hai, kyoMki jJa yAke kAraNa AtmAjJa yoMko jAnatA hai aisI jo dhAraNA bano huI hai usakA parihAra karanA isakA yakhya prayojana hai| jJAna meM saba jJAta hote haiM yaha bAvahAra nahIM hai, yaha to jJAnapariNAmakA svarUpAkhyAna hai| jabataka irAmeM parakI apekSA nahIM lagAI jAyago tabataka ise vyavahAra kathana mAnanA ucita nahIM hai / bhagavAn sabako jAnate haiM, isalie unheM sarvagata kahanA eka to yaha vyavahAra hai aura
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 518 jayapura (khAniyA) tattvacarcA dUsare jJAna meM sarva padArtha jJAta hote haiM, isalie sakala zeyoMko lagata kahanA eka yaha vyavahAra hai| vyavahAra pati hotA hai, isalie jabataka parAbhipanA nahIM dilAyA jAyagA tabataka koI bhI kathana vyavahAra kathana nahIM bnegaa| spaSTa hai ki sarvajJatA kevalajJAnIkA svarUpa hai vaha parAzrita nahIM vasaMtA, ataeva vaha AtmajJatA rUpa ho hai, kyoMki kevalIkA pratyeka samaya meM jo jJAnapariNAma hotA hai vaha apane meM apane dvArA hI hotA hU~ / parantu jaba use anya jJeya sApekSa kahA jAtA hai taba unakA hotA hai jina upahAranayase sabako jAnate Azaya -- kevalo dekhate haiN| isa pUrI pratizaMkAko par3hane se hama to kevala yaha Azaya samajhe haiM ki jaise bane vaise vyavahAranayako paramArtharUpa siddha kiyA jaay| tabhI to apane kSAyika jJAna aura sarvajJa nAmake do dharma svIkAra kiye aura sarvajJa dharmakA astitva parasA batalAkara sarvajJatAko vyavahArayakA viSaya btlaayaa| ye do dharma kSAyika jJAna meM haiM aura unameM se sarvajJa nAmakA dharma vyavahArayate hai ise siddha karane ke lie unheM AgamapramANa denekI bhI AvazyakatA nahIM zAla huI yadi koI pUche ki agara ne aisA kyoM kiyA to usakA uttara hai ki jaise bane vaise vyavahAralayako paramArtha siddha kiyA jaay| kintu vyavahArakA koI viSaya ho nahIM hai, vaha kevala kalpanAmAtra hai aisA to hamArI orase kahA ho nahIM gayA aura na aisA hai hI aisI avasthAmai usakI puSTimeM punaH punaH 'Na ca vavahAraNao cappalao' Adi pramANoMko denekI apara pakSako AvazyakatA hI kyoM isakA nirNaya vaha svayaM kareM isa prakAra prakRtameM yahI samajhanA cAhie ki pratyeka AtmAmeM jo sarvajJatva nAmakI zakti hai usakI apekSA kevalIne sarvajJatA svAdhita hai aura svAzritapane kI apekSA isIko AtmA kahate hai| isalie kevalI vinayayAtbha hai vaha siddha hotA hai aura jaba isIkA parasApekSa kathana kiyA jAtA hai taba 'parA zrito vyavahAra' isa niyama ke anusAra yaha siddha hotA hai ki kevalI jina vyavahAranayase sabako jAnate dekhate haiM /
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama daura 1: zaMkA 8 divyadhvanikA kevalajJAna athavA kevalIAtmAse koI sambandha hai yA nahIM / yadi hai to kauna sambandha hai ? vaha satyArtha hai yA asatyArtha ? divyadhvani prAmANika hai yA aprAmANika ? yadi prAmANika hai to usakI prAmANikatA svAzrita hai yA kevalI bhagavAnakI AtmAke sambandhase ? samAdhAna uttara--divyadhvanike rakharUpakA nirNaya karate samaya sarva prathama vicAraNopa yaha hai ki usakI utpatti kaise hotI hai| isakA spaSTa nirdeza karate hue pravacanasArameM kahA hai grANapise javihArA dhammuvadesI ya Niyadayo tasi / arahatArNa kAle mAyAcAro va isthIrNa // 44 // artha-una arihanta bhagavantoMke usa samaya khar3e rahanA, baiThanA, bihAra aura dharmopadeza striyoMke mAyAcArake samAna svAbhAvika hI hotA hai // 44 // isako TIkA karate hue AcArya amRtacandra likhate haiM yathA hi mahilAnAM prayatnamantareNApi tathAvidhayogyatAsabhAvAt svabhAvata evaM mAyopaguNThanAdaguNThito vyavahArApravasate tadhA hi kevalina prayatnamantareNApi tathAvidhayogyatAsabhAvAm sthAnamAsanaM viharaNaM dharmadezanA ca svabhAvabhUtA eva pravartante / api cAviruddha matadambhAdharadRSTAntAt / athA khalvambhodharAkArapariNatAno pudgalAnAM gamanamavasthAnaM marjanamagnuvarSa ca puruSaprayatnamantareNApi dRzyante tathA kevalinAM sthAnAdayo'buddhipUrvikA eva razyante, ato'mI sthAnAdayo mohodayapUrvakanvAbhAvAt kriyAvizeSA api kevalinA kriyAphalabhUtabandhasAdhanAni na bhavanti // 44 // artha-jaise striyoMke prayatna ke binA bhI usa prakArako yogyatAkA sadbhAva honese svabhAvabhUta ho mAyAke Dhakkanase DhakA huA vyavahAra pravartatA hai usI prakAra kevalo bhagavAnake binA ho prayatna ke usa prakArako yogyatAkA mudbhAva honese khar3e rahanA, baiThanA, bihAra aura dharmadezanA svabhAvabhUta hI pravartate haiM aura yaha bAdalake dRzantase aviruddha hai| jaise bAdalako AkArarUpase pariNata hue pudgalokA gamana sthiratA garjana aura jalavRSTi puruSa prayatnake binA bhI dekhI jAtI hai usI prakAra kevalo bhavavAnakA khar3e rahanA Adi abuddhipUrvaka hI dekhA jAtA hai| isaliye yaha sthAnAdika mohodayapUrvaka na hone se kriyAvizeSa hone para bhI kevalo bhagavAnake kriyAphalabhuta bandhake sAdhana nahIM hote ||4|| tAtparya yaha hai ki kevalo jinake mohakA abhAva hone ke kAraNa icchAkA abhAva hai aura inchAkA abhAva honese buddhipUrvaka prayatnakA bhI abhAva hai| phira bhI cAra aghAti karmoke udayakA sadbhAva honese unake sthAna,
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayapura ( khaniyA ) tasvI Asana aura vihArarUpa kAya yosambandhI kriyAe~ tathA nizcaya-yavahArake dharmopadezako lie hue divyadhvanirUpa bacanayogasambandhI kriyA sahaja ho hotI hai 1 ataeva divyadhvanikA tIrthakara prakRti Adike udayake sAtha asadbhUta vyavahAra nayakI apekSA nimitta-naimittika sambandha mukhyatAse yahA~ para svIkAra kiyA gayA hai| kAraNa ki tIrthakara prakRti AdikA udaya svatantra dravyako avasthA hai aura didhyadhvani svatantra dravyako avasthA hai| aura do yA do se adhika dravyoM aura unakI paryAyoMmeM jo sambandha hotA hai vaha asadbhuta hI hotA hai| aba rahI divyadhvanikI prAmANikatA aura aprAmANikatAkI bAta so vyavahAra nizcayamokSamArga chaha Travya, pA~ca aslikAya, nau padArtha aura sAta tattva Adike yamArtha nirUpaNa kI usako sahaja yogyatA honese usakI prAmANikatA svAcita hai| parantu vyavahAra nayako apekSA vicAra karane para vaha parAzcita kahI jAtI hai / usakI prAmANikatA svAdhita hai isa tathyako spaSTa karate hue AcArya zrI amatacandra samayasAra gAthA 415 kI TokAmeM kahate haiM ya: khalu samayasArabhUtasya bhagavataH paramAtmano'sya vizvaprakAzakatvena vizvasamayasya pratipAdanAt svayaM zabdabrahmAyamANaM zAstramidam / tAtparya yaha hai ki yaha zAstra vizvakA prakAzaka honese vizva samayasvarUpa samayasArabhUta bhagavAn AtmAkA prasipAdana karatA hai, isaliye jo svayaM zabdabrahmake samAna hai| isI tathyako ghe punaH ina zabdoMmeM svIkAra karate hai svazaktisaMsUcitavastutattvaiAkhyA kRteyaM samayasya zabdaiH / svarUpaguptasya na kiJcidasti kartavyamevAmRtacandrasUraH // 27 // artha-jisane apanI zaksise vastutatvako bhalI bhA~ti kahA hai aise zabdoMne isa samayakI vyAkhyA ko hai, svarUpagupta amRtacandra sUrikA kucha mo kartavya nahIM hai / / 278 / / vitIya daura zaMkA 8 prazna yaha thA-divyadhvanikA kevalajJAna athavA kevalI AtmAse koI sambandha hai yA nahIM ? yadi hai to kauna sambandha hai ? baha satyArtha hai yA asatyArtha ? divyadhvani prAmANika hai yA aprAmANika ? yadi prAmANika hai to usakI prAmANikatA svAzrita hai yA kevalI bhagavAnkI AtmAke sambandhase ? pratizaMkA 2 ukta prazna nimnalikhita skhaNDa hai(1) vidhyadhvanikA kebalajJAna athavA kevalI AtmAse koI sambandha hai yA nahIM ?
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 8 aura usakA samAdhAna 521 (2) divyadhvanikA kevalajJAna athavA kevalI AmAke sAtha kauna sambandha hai? . (3) divyadhvanikA kevalajJAna athavA kevalauke sAtha sambandha satyArtha hai yA asatyArtha? (4) dibyadhvani prAmANika hai yA aprAmANika ? (5) divyadhvAna prAmANika hai to usakI prAmANikatA svAzrita hai yA kaMbalo bhagavAnako AtmAke sambandhase? inameM khaNDa naM01,2 ora 3 kA bAgane uttara nahIM diyaa| anya khaNDoMkA uttara dete hue padyapi Apane divyadhvaniko pramANa mAnA hai lekina use svAzrita pramANa mAnA hai| yaha saMbhava nahIM hai, kyoMki zabda jar3a pagalakI paryAya honese na to pramANarUpa ho sakate haiM aura na apramANarUpa hii| zabdoMkI prAmANikatA aura aprAmANikatA baktAke ho Athita haA karatI hai| jaisA ki dhavala pustaka 1 pRSTha 72 para kahA gayA hai-- vaktRprAmANyAdvacanaprAmANyam / artha-vacanoMko pramANatA vaktAko pramANatAse hotI hai| samantabhadra svAmIne ritnakaraNDazrAvakAcArameM zAstrakA lakSaNa karate samaya usakI prAmANikatA siddha karaneke liye sarvaprathama use 'AtIpajJa honA batalAyA hai| isI prakAra AcArya mANikyanandIna bhI AgamakA lakSaNa karate samaya use 'AsavacanAdinibandhana' honA prakaTa kiyA hai| AptopajJamanullaGghayamA TeSTapirodhakam / tattvopadezakassA zAstraM kApathaghaTTamam // 5 // --snakaraNDazrAvakAcAra AptavacanAdinibandhanamarthajJAnamAgamaH / -parIkSAmukha a0 2, sU0 94 . samantabhadrasvAmIne devAgamastotrakI 78vIM kArikAmeM AgamatAdhita vastukA lakSaNa likhate hue usake vaktAko mApta honA Avazyaka mAnA hai| kArikA isa prakAra hai-- baktanApte yaddhetoH sAdhyaM tadhetusAdhitam / Ase vaktari tadvAkyAtsAdhyamAgamasAdhitam // 7 // artha-vaktA ke anApta hone para jo vastu hetuse sAdhya hai vaha hetusAdhita hai aura vaktAle Apta hone para usake vacanase jo sAdhya hai vaha AgamasAdhita hai| isI devAgamastotrakI 6vIM kArikAmeM bhagavAna mahAvIrako nidoSatA pramANita karaneke liye samantabhadra svAmone yuSita aura zAstrase avirodhI vakRtvako heturUpase upasthita kiyA hai / kArikA yaha hai-- sa tvamevAli nidoSo yunizAstrAvirodhivAka / avirodhI yadiSTa te prasiddhana na bAdhyate // 6 // artha he bhagavan ! bhApa nirdoSa hai, poMki Apake vacana yakti aura zAstra aviroSI haiN| Apake vacana yukti aura zAstrale abirodhI isaliye hai ki ApakA zAsana pramANase bAdhita nahIM hai| apane nimitta kAraNako upekSAkara divyAnako mAtra svabhAvasiddha sUcita kiyA hai vaha vicAraNIya
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 522 jayapura (khAniyA ) tattvacarcA hai, kyoMki Agama meM use kevalIkA kArya svIkRta kiyA hai| isake lie dhavala pustaka 1 pRSTha 368 para vIrasenAcArya ke nimnAGkita pacana draSTavya hai tana manaso'bhAve taskAryasya vacaso'pi na sasvam ? iti cet na, sasya jJAnakAyasvAt / artha-yahA~ koI prazna karatA hai ki jaba phevalIke manakA prabhAva hai taba usake kAryarUA vacanakA sadbhAva kase mAnA jA sakatA hai ? yaha prazna Toka nahIM hai, kyoMki vacana zAnakA kArya hai| ratnakaraNDazrAvakAcAramai zrI svAmI samantabhadrane bho yahI bAta kahI hai anAramArtha vinA rAgaiH zAstA zApti sato hitam // // (pUrvArdha) artha-- kevalajJAnI bhApta vItarAma hotA hRA bhI Atmaprayojanake vinA bhavyaprANiyoMke hitakA upadeza detA hai| isa kathanase yaha abhiprAya nikalatA hai ki divyadhvaniko prAmANikatA vastutaH kevalajJAna athavA kevalajJAnIke Adhita hai, svAdhita nhiiN| bApane vacanavANAkI svAcita pramANatA siddha karane ke liye jo samayasArako antima 415 gAthAkI zrI amalacandramarikRta TIkAke vAkyAMza tathA antima kalaza padyako upasthita kiyA hai usase bacanavargaNAkI svAcita pramANatA siddha nahIM hotI, kyoMki eka to uparyukta pramANoMke anusAra jainAgamameM vacanako svAdhita pramANatA nahIM svIkRta kI gaI hai| dUsarI bAta yaha hai ki mantima kalazase zrI amRtacandrasurine samayasArako TIkA samApta karate hue apanI laghutA prakaTa kI hai va apanI TIkAmeM samayasArakA mAhAtmya prakaTa kiyA hai, siddhAntakA pratipAdana nahIM kiyA hai ? zrI amRtacandrasUrine svaracita puruSArthasiddhayu pAya tathA tatvArthasAra AdimeM bhI isI patiko apanAyA hai| Apane jo tIrthakara prakRtike udaya aura divyadhvanikA asatabyavahAra mayase nimitta-naimitsikasambandha pratipAdita kiyA hai vaha saMgata pratIta nahIM hotA, kyoMki divyadhvani sAmAnya kevalIko bhI khiratI hai tayA hamArA prazna bhI sAmAnya rUpase kevalajJAna va kevalajJAnI AtmAke sAtha divyadhvanike sambandhaviSayaka hai| Apane dharmadezanA divyadhvani)ko pravacanasAra gAthA 44 ke AdhArapara jo kevalIkA svabhAva bhUta pravartana batalAyA hai vaha divyadhvanikI svAcita pramANatAkA vighAtaka hai, kyoMki usa gAthA tathA usakI mamatacandrasUrikRta TokAse diyadhvani kevalI bhagavAnko hI kriyA siddha hotI hai / isa mAthAma svabhAvabhatakA artha binA icchAse hai / isa bAtako puSTi zro samantabhadrAcArya viracita svayaMbhUstotrake nimna likhita padyase bhI hotI hai kAya-vAkya-manasA pravarAyo nAbhavaMstaba munezcikIrSayA // 75 // artha he bhagavan ! Apako mana, vacana aura kAyakI pravRttiyA~ vinA icchAke ho huA karatI haiM / isa taraha ApakA kathana pramANasaMgata nahIM kahA jA sakatA hai| alameM hamArA nivedana hai ki Apa hamAre ullikhita prazna ke tIna khapar3oMkA uttara avazya deNge| 'do yA do se adhika dravyoM aura unakI paryAyoM meM jo sambandha hai vaha asadbhuta hI hotA hai yaha Apane liyA hai. isameM asaddha ta padase bApakA Azaya kyA jhuThase hai yA anya kisI artha se? isakA bhI avazya spaSTIkaraNa kreNge|
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 8 aura usakA samAdhAna zaMkA 8 mUla prazna- divyadhvanikA kevalajJAna athavA kevaLIkI AtmA se koI sambandha hai yA nahIM ? yadi hai to kauna sambandha hai ? vaha satyArtha hai yA asatyArtha ? divyadhvani prAmANika hai yA aprAmANika ? yadi prAmANika hai to usakI prAmANikatA svAzrita haiM yA kevalI bhagavAnkI AtmA ke sambandha se ? pratizaMkA 2 kA samAdhAna isake uttarasvarUpa bAcAgaMzrayaM kundakunda aura amRtacandrasUri AgamapramANa dekara momAMsA ko gaI thI / sAtha hI usa AdhArase yaha batalAyA gayA thA ki unakI divyadhvani svAbhAvika hotI hai| pravacanasArakI 44 naM0 kI gAthAmeM 'diyo' zabda AyA hai, usakA artha AcArya amRtacandrane 'svAbhAvika' kiyA hai| AcArya kundakundane to striyoMkI mAyA ke samAna use svAbhAvikI batalAyA hai| sAtha hI amRtacandrasUrine apanI TokA meghA dRSTAnta dekara yahAM 'svAbhAvika' padayA hai| loka meM puruSa prayatna ke binA anya jitane kArya hote haiM unako jinAgamameM 'visrasA' kArya svIkAra kiyA gayA hai / - dekho samayasAra gAthA 406, sarvArthasiddhi a0 5 sU0 24 / yaha to suvidita satya hai ki kevalI bhagavAnke rAga dveSa aura mohakA sarvathA abhAva ho jAne ke kAraNa garama vItarAga nizcayacAritra pragaTa huA hai / isaliye icchA ke abhAva meM prayatnake binA ho unake dharmopadeza AdikakriyA hotI hai| itanA spaSTIkaraNa karaneke bAda bhI isa sambandha meM mUla praznake khaNDa pAr3akara punaH vizeSa jAnane kI jijJAsA ko gaI hai| pratizaMkA ke anusAra ukta praznake vibhAga isa prakAra haiM 1. divyadhvanikA kevalajJAna athavA kevalo AtmA ke sAtha koI sambandha hai yA nahIM ? 2. divyadhvanikA kevalajJAna athavA kevalI AtmA ke sAtha kauna sambandha hai ? 2. divyadhvanikA kevalajJAna athavA kevalI ke sAtha sambandha satyArtha hai yA asatyArtha ? 523 4. divyadhvani prAmANika hai yA aprAmANika ? 5. divyazvani prAmANika hai to usakI prAmANikatA svAzrita hai mA kevalI bhagavAnkI AtmAke sambandhase ? yahA~ ina zaMkAoM kA samAdhAna karane ke pUrva prakRta meM upayogI katipaya Avazyaka siddhAntoM kA pratipAdana kara denA Avazyaka pratIta hotA hai / (a) AtmA vyApyavyApaka bhAva se tanmayatAkA prasaMga Aneke kAraNa para dravyoMko paryAyoMkA kartA nahIM hai / ( A ) sAmAnya AtmA nimitta naimittikabhAvase paradravyoM kI paryAyoMkA kartA nahIM hai| anyathA nitya nimitta kartRtvakA prasaMga AtA hai / (i) ajJAnI jIvake yoga aura upayoga ( rAgabhAva ) para dravyoM kI paryAyoMke nimittakartA haiM / (I) AtmA ajJAnabhAvase yoga aura upayogakA kartA hai| tathApi para hayoMko paryAyoMkA kartA kadAcit bhI nahIM hai / ( u ) AtmA zAnabhAvase paradravyoMkI paryAyoMkA nimittakartA bhI nahIM hai /
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 524 jayapura ( khAniyA ) tattvacarcA ye mala siddhAnta haiM jinakA zrI samayasArajoko 66 aura 100 naM. kI gAthA aura unakI TokAma spaSTIkaraNa kiyA hai| isaliye pratikArUpase upasthita kiye gaye pUrvokta praznoMpara vicAra karate samaya ina siddhAntoMko dhyAnameM leneko atyanta AvazyakatA hai| sAtha hI yaha niyama bhI hai ki arihanta jinakI divyadhvani ke samaya ocha, tAlu mAdikA vyApAra bhI nahIM hotA / kahA bhI hai yatsarvAtmahitaM na varNasahitaM na sanditoDodayaM no cAMchAkalitaM na doSamalinaM nocyAsaruddha kramam / zAntyamarSa virbhaH samaM pazumaNairAkarNitaM kapibhiH sakAH sarvavido vinaSTavipadaH pAyAdapUrva yacaH / / isa zlokama Aye huye 'na varNasahisaM na spanditoSThodayaM' ye donoM pada dhyAna dene yogya hai / inakA tAtparya yaha hai ki divyadhvani a, A Adi svaratraNI tathA ka, kha Adi vyaMjanavA~se rahita hotI hai| divyadhyanike samaya oTha AdikA vyApAra bhI nahIM hotaa| isake sAtha eka bAta aura hai aura vaha yaha ki unakI audagikI kriyAko pravacanasArajI meM kSAyikI batalAyA hai| spaSTIkaraNa karate hue pravacanasAra gAthA 45 meM kahA hai puNNaphalA arahaMtA tesiM kririyA puNo hi odyaa| mohAdIhiM virahiyA tamhA sA khAiga tti madA // 3 // arahanta bhagavAna puNyaphalavAle haiM aura unakI kriyA audayikI hai, mohAdise rahita hai, isaliye vaha kSAyikI mAno gaI hai 1145 // __ ahantaH khalu sakalasatyaparipakvapuNyakalpapAdapaphalA eva bhavanti / kriyA tu teSAM yA kAcana sA sarvApi tabudayAnubhAvasaMbhASitAramasaMmRtiyA kilodayisyeva / athaiva bhUtApi sA samastamahAmohamUrdhAmiSikaskandhAvArasyAtyantakSaye saMmatatvAnmoharAgaDeSarUpANAmuparajaMgakAnAmabhAvAccaMtanyavikArakAraNatAmanAsAdayantI nityamaudayikI kAryabhUtasya bandhasyAkAraNabhUnatayA kAryamatasya mokSasya kAraNabhUtatayA ca kSAyikyeva kathaM hi nAma nAnumanyeta / ayAnumanyeta cettarhi karmavipAko'pi na teSAM svabhAvavighAtAya // 45 // ___artha--prarahanta bhagavAn jinake bAstavameM pRNyarUpI kalpavRkSa ke samasta phala bhalIbhAMti paripazva hue haiM aise hI haiM aura unakI jo bhI kriyA hai vaha saba usa (puNya) ke udayake prabhAvase utpanna hone ke kAraNa odAyikI hI hai| kintu aisI hone para bhI vaha sadA audavikI kriyA mahAmoha gajAko samasta senAke sarvathA kSayase utpanna hotI hai, isaliye moha, rAga, dveSarUpI ubharaMjakoMkA abhAva honese caitanyake vikArakA kAraNa nahIM hotI, isaliye kAryabhata bandhako akArabhUtatAse aura kAryabhUta mokSakI kAraNamatatAse kSAyiko hI kyoM na mAnanI cAhiye ? (avazya mAnanI cAhiye / ) aura jaba kSAyiko ho mAne taba karmavipAka (karmodaya) bhI unake (arahantoM ke) svabhAva vighAtakA kAraNa nahIM hotA / (yaha nizcita hotA hai) // 45 // isa prakAra ina pramANoMke prakAzamai jJAnoke jJAna-bhAvako dRSTise vicAra karanepara vidita hotA hai ki jhAno mAtra jJAnabhAvakA kartA hai, vaha parabhAvakA nimittakartA bhI nahIM hai / zrI samayasArakalazameM kahA hai jJAnino jJAnanivRtAH sarve bhAvAH bhavanti hiN| sarve'pyajJAnanivRttA bhavansyajJAninastu te // 6 //
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkA 8 aura usakA samAdhAna artha-jJAnI ke samasta bhAva jJAnase racita hote hai aura ajJAnIphe samasta bhAva ajJAnase racita hote haiM // 7 // spaSTa hai ki agnihanta bhaTrAraka kevalI jinake kevalajJAnakI dRSTise vicAra karane para to mahI vidita hotA hai ki kevalajJAna meM jisa prakAra anya ananta padArtha zeyarUpase prativimbita hote haiM usI prakAra divyadhvanirUparo pariNata honevAlI bhASAvargaNAeM bhI pratibimbita hotI hai| isaliye kevalajJAna kI viSyadhvanike pravartana meM vahI sthiti rahatI hai jo anya padArthoM ke pariNamanameM rahatI hai arthAt kevalokA upayoga dipadhvanike pravartana ke liye upayukta hotA ho aisA nahIM hai| isI prakAra divyadhvanike liye zarIrakI kriyA dvArA vAcanika pravRtti honA bhI sambhava nahIM hai| phira bhI divyadhvanikA pravatana to hotA hI hai aura arihanta madArakai tIrthakaraprakRti ke udayake sAtha vAra aghAti kaukA udaya tathA yogapravRtti bho pAI jAtI hai / ata: isa duSTise vicAra karane para yahI miti hotA hai ki (12) kevalI jinake sAtha divyadhvanikA yoga apekSAse nimitta-maimittika sambandha hai aisA pravacanasAra gAthA 45 kI TIkAma likhA hai| (3) kevalI aura divyadhvani bhinna-bhinna cetana aura jar3a dravya hai, iliye unakA jo vyavahArase nimitta-naimittikasambandha dikhalAyA gayA hai yaha upacarita / (4) kevaloke satya aura anubhaya ye do vacanayoga hote haiM isI prakAra divyadhvani bhI satya aura anubhayarUpa hotI hai, kyoMki usake dvArA satyArtha aura anubhayarUpa arthakA prakAzana hotA hai| (5) dimadhvanikI prAmANikatA aura svAzritatAko ThIka tarahase jAnaneke liye jayadhavalA pustaka kA yaha pramANa paryApta hai / vahA~ kahA hai zabdo arthasya niHsambandhasya kathaM vAcaka iti cet ? pramANamarthasya niHsambandhasya kathaM grAhakamiti samAnametan / pramANAyayojanya-janakalakSaNaH pratibandho'stIti cet na, vastusAmarthasyanyataH samutpativirodhAt / anopayogI zloka :-- svata: sarvapramANAnAM pramANamiti gRhyatAm / na hi svato'sasI zaktiH katu manyena pAryate // 12 // pramANArthayoH svabhAvata evaM prAsamAhakabhAvazcet , tarhi zabdArthayoH svamAvata eSa vAcyavAcakabhAvaH kimintri nepyate, avizeSAt ? adi svabhAvato vAcyavAcakabhAvaH phimiti puruSavyApAramapekSate ceta ? pramANena svabhAvato'thasambandhena kimisIndriyamAloko vA apekSyata itisamAnamatat / zabdArthasambandhaH kRtrimatvAdA puruSavyApAramapekSate / -jayadhavalA pu0 6,0239 / zAMkA-zabdakA arthake sAtha koI sambandha nahIM hai to vaha arthakA vAcaka kaise ho sakatA hai ? samAdhAna-pramANakA arthA ke sAtha koI sambandha nahIM hai to vaha arzakA grAhaka kaise ho sakatA hai yaha bho samAna hai / arthAta pramANa aura arthakA koI sambandha na hone para bhI jaise vaha arthakA grahaNa kara letA hai vaise hI zabdakA arbhake sAtha koI sambandha rahanepara bho zabda arthakA vAcaka ho jAya, isameM kyA Apatti hai|
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ 526 jayapura (khAniyA ) tattvacarcA zaMkA-pramANa aura arthameM janya-jamakalakSaNa sambandha pAyA jAtA hai ? samAdhAna nahIM, kyoMki vastukI zaktikI anyase utpatti mAnanemeM virodha AtA hai| yahA~ isa viSayameM upayogI zloka dete hai rAba pramANoM meM svataH pramANatA svIkAra karanA cAhiye, kyoMki jo zakti padArthameM svata: vidyamAna nahIM hai vaha anya ke dvArA nahIM kI jA sakatI hai // 92 / / yadi pramANa aura artha meM svabhAvase hI grAAgrAhakabhAvasambandha svIkAra kiyA jAtA hai to zabda aura artha svabhAvase hI vAcana-vAcakabhAvasambandha kyoM nahIM mAna liyA jAtA hai, kyoMki jo AkSepa aura samAdhAna zabda aura arthaka sambandhake viSaya meM kiye jAte haiM ve saba pramANa aura arthake sambandhake viSayameM bhI lAgU hote hai, donAmeM koI vizeSatA nahIM hai / kA-zabda aura adhoM yadi svabhAvase hI vAcya-vAcakabhAva sambandha hai to phira vaha puruSavyApArakI apekSA kyoM karatA hai? samAdhAna-pramANa yadi svabhAvase hI arthase sambaddha hai to phira vaha indriya-vyApAra yA AlokakI apekSA kyoM karatA hai? isa prakAra zabda aura pramANa donoM meM zaMkA aura samAdhAna samAna hai| phira bhI padi pramANako svabhAvase hI padArthAkA grahaNa karanevAlA mAnA jAtA hai to zabdako bhI svabhAvase hI arthakA vAcaka mAnanA cAhiye / athavA zabda prora padAthakA sambandha kRtriga hai, isaliye baha pRruSake vyApArako apekSA rakhatA hai-- isa prakAra jayadhavalAke isa ullekhase nizcita hotA hai ki vAstavameM divyadhvaniko pramANatA svAcita hai, kyoMki yadi usakI prAmANikatA svAzrita nahIM mAnI jAtI hai to vaha anvase utpanna nahIM kI jA sktii| phira bhI asadbhala vyavahAranayako apekSA vicAra karane para jaisA ki hama pUrva meM lina Aye hai vaha tIrthakara Adi prakRtiyoMke udayake nimittase hone se parAzrita bhI kahI gaI hai| yahAM para tIrthakara prakRti ke sAtha Adi padakA uhalekha anya keliyoMko lakSyameM rakhakara kiyA gayA hai| tathA yogako apekSA sarvajJadevakI bhI usameM nimittatA hai| zrI amRtacandrasUrine samayasArake antameM zabdAgamake svarUpako batAnevAle jo vacana likhe hai usameM kevala apanI ladhutA hI nahIM dikhalAI hai, kintu zabdako svAcita pramANatAko mukhyakara hI vaha vacana likhA gayA hai| jaisA ki jayaghavalAke pUrvokta pramANase spaSTa hai| isI prakAra "AropajJa' 'AtaSacanAdinibandhana' 'Apte vaktari' 'yuktizAstrAvirodhivAka' zabdoMkA prayoga pUrvAkta abhiprAyase hI kiyA gayA hai| isI prakAra samayasAra gAthA 415kI TIkAmeM zabdabrahmakI svataHpramANatA eka siddhAntake rUpamaM pratipAdita hai, na ki ladhutAprakArAnake rupame /
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya daura : 3: zaMkA 8 divyadhvanikA kevalajJAna athavA kebalIkI AtmAse koI sambandha hai yA nahIM ? yadi hai to kauna sambandha hai ? vaha satyArtha yA asatyArtha ? divyadhvani prAmANika hai yA aprAmANika ? yadi prAmANika hai to usakI prAmANikatA svAzrita hai yA kevalI bhagavAnkI AtmA ke sambandhase ? pratizaMkA 3 isa praznake prathama uttarame Apane divyadhvanikI utpattike viSaya meM bahuta kucha vivecana kiyA jabaki divyaSyanikI utpatti sambandha meM prazna nahIM thaa| usake pazcAt divyadhvanikI svAti prAmANikatA batalA kara apanA uttara samApta kara diyA / divyadhvanikA kevalajJAna yA kevalIkI AtmA sambandhaviSayaka praznako Apane chuA taka nahIM | cunAceM hamane apane pratyuttara meM mUla praznake nimna pA~ca khaNDa karake Apase punaH una prathama tIna khaNDoMke uttara dene ko jora diyA jinako bApane apane prathama uttara meM ojhala kara diyA thA aura dini jar3a hone ke kAraNa usako svAzrita prAmANikatAkA maNDana karate hue vArSagranthoMke pramANoM dvArA yaha siddha kiyA thA ki divyadhvanike vaktA kevalajJAnI haiM aura vaktAko pramANatAce vacanoMko pramANatA hotI hai tathA divyadhvani kevalajJAnakA kArya hai / mUla praznake khaNDa 1 - divyadhvanikA kevalajJAna athavA kevalokI AtmArI koI sambandha hai yA nahIM ? 2- divyadhvanikA kevalajJAna athavA kevalI AtmA ke sAtha kauna sambandha hai ? 3 - (davyavanikA kevalajJAna athavA kevaloke sAtha sambandha satyArtha hai yA asatyArtha ? 4 - divyadhvani prAmANika hai yA aprAmANika / 5- divyadhvani prAmANika hai to usako prAmANikatA svAdhita hai yA kevalI bhagavAnakI AtmAke sambandhase ? Apane apane dvitIya uttarameM bhI praznake prathama tIna khaNDoM kA jo uttara diyA hai usameM kevalI jina aura divyadhvani ke sambandhako golamAla zabdoM meM batalAne kA to prayatna kiyA gayA hai, kintu kevalajJAna va kevalokI AtmAkA divyadhvanise vathA sambandha isa viSaya meM eka bhI zabda nahIM likhaa| isase jJAta hotA hai ki Apa prazna ke prathama tIna khaNDoM kA uttara denA nahIM cAhate, kyoMki inakA yathArtha uttara dene meM ApakI mAnyatA skhaNDisa ho jAtI hai| Apane hamAre ina ArpagranthoMke pramANoM meM se kucha pramANoM ko to sarvathA mozala kara diyaa| hamane nAnA AgranthoMke pramANa dekara yaha siddha kiyA thA ki divyadhvaniko pramANatA vaktAko pramANatAse hai aura kevalajJAnakA kArya hai, ataH divyadhvanimeM parAzrita pramANatA hai| mAtra cAra pramANoMke
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ 528 jayapura (svAniyA ) tattvacarcA eka do zabdoMko likhakara mAtra yaha likhA hai--'isI prakAra 'AptIpajJa' 'AptavacanAdinibaMdhana' 'Ale vari' yunizAstrAdhirodhavAka'kA prayoga pUrvokta prakArase hI kiyA gayA hai| ina cAra pramANoMkA ina golamAla pAudA dvArA mAtra ullekha kiyA gayA hai, uttara kucha nahIM diyA gyaa| isa prakAra praznake khaNDa naM04 va 5 ke viSaya meM bhI hamAre pramANoMkA uttara na dekara apanI pUrva mAnyatAko ho pakar3e rhe| prathama uttarameM Apane likhA thA 'dI mA dose adhika dravyoM aura unakI paryAyoMmeM jo sambandha hotA hai vaha asandrata ho hotA hai / ' hamane pUchA thA ki 'asadbhata' se AphnA kyA ApAya hai ? kintu Apane isa viSayameM eka akSara bhI nahIM likhaa| Apane apane dvitIya uttarameM Agamaviruddha tathA apanI mAnyatAke ghiddha do dravyoM tathA unakI paryAyoMmeM paraspara kankirmake kucha siddhAnta likha diye haiM jo ki prAsaMgika hai, kyoMki kartA-karmasambandhI mala prazna hI nahIM hai| Apane prazna naM.1 ke prathama uttarameM yadyapi nimittakartAko svIkAra karanese inkAra kara diyA, kintu dvitIya uttarameM hetukartA arthAta nimitakartAko svIkAra kara liyA hai| sarvArthasiddhi anyake AdhArapara kAladravyako bhI hetukartA svIkAra kiyA hai| itanA hI nahIM, Apane prathama tathA dvitIya uttarameM nimna zabdoMke dvArA jIvako jar3a dravyakA kartA svIkAra kara liyA hai| phira bhI Apa isa prazna ke uttarameM hetukartAko svIkAra nahIM kara rahe haiN| isa praznake prathama uttarameM Apane likhA hai....isakI TIvA karate hue AcArya amRtacandra likhate hai / 'AcArya zrI amRtacandra jo samayasAra gAyA 415 ko TokAmeM kahate haiM isa vAkyane kartA to AcArya amRtacandra hai jo cetana padArtha aura karma baharUpa vAkya hai jo ki unake dvArA likhe gaye hai aura jinako Apane pramANasvarUpa uddhRta kiyA / Apane jo yaha likhA hai---'AcArya amRtacandra likhate haiM yA kahate haiM' mAtra isaliye likhA hai ki Apake dvArA uddhRta kiye gaye vAkyoMma zrI amRtacandra AcAryako pramANatAse pramANatA A jAve, anyathA Apako ina padoMke likhanako koI AvazyakatA na thii| isI prakAra Apane dvitIya utsarameM nimna padoMkA prayoga kiyA hai-'AcAryavarya kundukunda aura amRtacandramUrike AgamapramANa dekara mImAMsA kI gaI thii| usakA artha AcArya amRtacandrane svAbhAvika kiyA hai / AcArya kundakundane to striyoMko mAyAke samAna batalAyA hai| sAtha hI amRtacandrasUrine apanI TIkA meMghakA dRSTAnta dekara yahA~ svAbhAvika padakA kyA artha hai. yaha aura go spaSTa kara diyA hai| prayatnake binA hI unake dharmopadeza AdikI kriyA hotI hai| kahA bhI hai|' 'zrI amatacandrasUrine samayasArake anta meM zabdAgamake svarUpako batAnevAle jo bacana likhe hai| ina saba vAkyoMmeM zabda pada vAkya jar3arUpa padArthokA kartA cetanadravya AcArya mahArAja hai| isa prakAra cetanadravya aura jar3a padArthama kartA-karmasambandha Apake vacanoM hI dvArA siddha ho jAtA hai| zrI kundakunda bhagavAnne samayasArakI prathama gAthA 'vocchAmi samayapAhatumiNamo sayakavalI-bhagiparya' ina vAkyoM dvArA yaha spaSTa kara diyA hai ki isa samaSAbhUtake mUla kA arthAt kahanevAle zrI phevalI tathA ata-kevalI hai aura uttara pranyakartA maiM (kundakunda AcArya) huuN| gAthA 5 meM 'dAehaM appaNI savihaveNa' ina zabdoM dvArA yaha batalAyA gayA hai ki 'bhAtmAke vibhava dvArA dikhalAtA huuN|' zrI amRtacandrAcAryane 'Atmavimaba' padakA isa prakAra vivecana kiyA hai-'isa lopharma pragaTa samasta bassuzrIko prakAza karanevAlA aura syAtpadase cihisa jo zabdamA (arahaMtakA paramAgama) usakI upAsanA kari jisa vibhavakA janma huA hai / samasta vipazna (anyavAdiyoMkara grahaNa kI gaI sarvathA ekAntarUpa nayapakSa) unake nirAkaraNameM samartha jo atinistuSa nirvAdhayukti usake avalaMbanase jisa vibhatrakA agama hai, nirmala vijJAna jo bhAramA usameM antarnimagna parama guru sarvajJadeva apara guru maNadharAdikase lekara
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaNI zaMkA 8 aura usakA samAdhAna hamAre guruparyanta unakara prasAdarUpase diyA gayA jo zuddhAtmatatvakA anugrahapUrvaka upadeza tathA pUrvAcAryoke anusAra upadeza usase jisa vibhavakA janma hai, nirantara kSaratA AsvAdameM bhAyA aura sundara jo bhAnanda usase milA hubhA jo pracurasaMvedanasvarUpa svasaMvedana usa kara jisakA janma hai aisA jisa tisa prakArase mere zAnakA vibhava hai usa samasta vibhavase dikhalAtA hU~ / isa prakAra ke jAnake dvArA zrI kundakunda bhagavAnane isa samayasAra grandhakI racanA kI hai, isIliye vaha samayasAra grantha pAbdabrahma hai, isIliye yaha samayasAra grantha prAmANika hai| akSaroM, zabdoM yA vAkyoMke svayaM mila jAnese yadi isa granthako racanA haI hotI to yA mAtra kAyayogase (jo ki vicAro paryAya hai) jJAna binA isa samayasAra granthako racanA huI hotI to yaha grantha pramANakoTiko prApta na hotA, isIliye arthAta pratyako pramANatA siddha karane ke liye zrI amRtacandrAcAyane TokAmeM spaSTa kara diyA ki isa granthako racanA zrI kundakunda bhagavAn ne apane jJAna ke dvArA ko hai| zrI kundakunda bhagavAna ne bhI prathama gAthA meM yaha spaSTa kara diyA ki maiM apanI taraphase kucha nahIM kahatA / kintu meM bhI vaha ho kahU~gA jo kevalI yA khulavevalIne kahA hai| isI prakAra gAthA 41,46, 50 Adi gAthAoM meM bhI jiNA viti, bAMgNado jiNava khala sambadarasIhi' ityAdi padoMke dvArA yaha batalAyA gayA hai ki vaha jo kucha bhI maiM (kundakunda AcArya ) kaha rahA hU~ vaha jinendra bhagavAna ne kahA hai| isI prakAra pravacanasAra gAthA 42, 86,87, 88, Adi tathA anya granthoMmeM bhI kahA hai| phira isa kathanake viruddha arthAta zrI kundakunda AcAdake ( maiM samagrasArako kahatA huuN| kaMvala zrutakevalI ne kahA hai, jinendra ne kahA hai|) ina ghAzyoM ke viruddha tathA apane (prathama gAthAko TIkA meM 'pari. bhASaNa karUgA' tathA gAdhA pAMvako TIkAma 'jJAnavibhavase dikhalAtA hai|) ina vAkyoM ke viruddha TokAka anta meM yaha kaise likhate ki isa grantha yA rIkAko svayaM racanA ho gii| samayasAra gAthA 411 ko TokAmeM isa samayasArakI mahimA batalAne ke liye tathA padArtha aura zabdakA vAcya-vAcakasambandha dikhalAne ke liye yaha likhA hai-'kaisA yaha zAstra ? samayasArabhUta bhagavAn paramAtmAke prakAzanevAlA honese jisako vizva-samaya kahate haiM usake prakAzase Apa svayaM zabdayA sarIkhA hai|' -samayasAra rAyacanda graMthamAlA pR0541 / kalaza 278 meM mAtra apanI nirabhimAnatA dikhalAne ke liye yaha kahA hai ki 'isa TIkAmeM merA kucha bhI kartavya nahIM hai|' zrI paM0 jayacandajIne bhI isa kalaza 218 ke bhAvArtha meM kahA-'aisA kahanese udghRtapanekA tyAga pAtA hai| ina saba ullekhoMko dekhate hae hama irA nivarSa para pahu~ce hai jaba hama jaina siddhAntasammata pada aura vAkyake lakSaNoMko dekhate haiM to puruSaprayatnake binA ve banate hI nahIM hai taba amRtavanda sUri mahArAjake gambhIra aura sulalita pada vApaya bhI unake jJAna prakarSake binA kaise bana sakate haiM jinase ki parama brahma-tatva pratipAdaka isa adhyAtmazAstrakI racanA huI hai| ata: unakA vaha ullekha mAtra apanA lAghava batalAne ke liye hai| bhI amRtacandra AcArya svayaM kalaza 3 meM kahate haiM ki jo isa samayasArakI vyAkhyA ( kathanI ) se merI anubhUti-anubhavanarUpa pariNati usakI parama vizuddhi samasta rAgAdi vibhAva pariNati rahita uskRSTa nirmalatA ho| yaha merI pariNati aisI hai ki parapariNatikA kAraNa jo moha nAma karma usakA anubhAva udayarUpa vipAka usase jo anubhAvya-rAgAdika pariNAmoM kI vyApta hai usa kara niraMtara karUmASita mailI
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayapura (khAniyA ) tattvacarcA hai| aura maiM aisA ki inyadRSTikara to maiM zuddha caitanyamAna mUrti huuN| --samayasAra rAyabanda granthamAlo pU04-5 / divyadhvanikI svAcita pramANa tAke liye o jayazvala pu01 pU0239 ke vAkya uddhRta kiye gaye haiM unameM to divyadhvani yA kevalIkA nAmamAtrako bhI kayana nahIM hai| usameM to mAtra pramANa aura padArthakA jeyazAyakasambandha tathA zabda aura padArthoma vAcya-vAcakasaMbaMdha dikhalAyA gayA hai / isake sAtha yaha spaSTa kara diyA hai ki 'zabda aura padArthako arthapratipAdakatA kRtrima hai, isaliye vaha puruSake vyApArakI apekSA rakhatI hai / arthAta zabda aisA nahIM kahate ki hamArA yaha artha hai yA nahIM hai, kintu puruSoMke dvArA hI zabdoMkA artha saMketa kiyA jAtA hai| isIliye laukika yA Agama zabdoMkI sahaja yogyatA puruSoM dvArA rAkanake Aghona hI padArthakA prakAzaka mAnanA cAhiye, binA saMketake zabda padArthakA pratipAdaka nahIM hotA / -prameyakamalamArtaNDa pu0 431 / vyAkhyAtAke binA vaida svayaM apane viSayakA pratipAdaka nahIM hai, isalie usakA bAcyavAcakabhAva vyAkhyAtAke AdhIna hai| -dhavala pu. 1 pR0 166 / jaba zabdoM ke dvArA padArthIko prakAzakatA hI puruSavyApArako apekSA rakhatA hai to unameM sthAzrita prAmANikatA kaise ho sakato hai, arthAt zabdoMmeM svAzrita prAmANikatA nahIM hai / isa prakAra ApakA dizyadhvani Azrita pramANa kahanA Agamaviruddha hai| usameM kevalajJAnako pramANatAse hI pramANatA AI hai. kyoMki vaktAko pramANatAse vacanoM meM pramANatA AtI hai aisA nyAya hai| -dhabala pu0 1 pR. 166, jayaghavala pu. 1 pR088 / asatya pacana vo kAraNoMse bolA jAtA hai| prathama to rAga dveSake kAraNa asatya bolA jAtA hai, kyoMki jisase rAga hai usako lAbha pahuMcAne ke kAraNa asatya bhASaNa ho sakatA hai| athavA jisase dveSa hai urAko hAni pahuMcAnake liye asatya vacanoMkA prayoga hotA hai| dUsare ajJAnatAke vaza asatya vacana bolA jA rAbatA hai, kintu kevalI bhagavAnke ye donoM kAraNa nahIM hai, ataH unaphe divyadhvanirUpa vacana pramANa hai / vahA bhI hai rAgAd vA dveSAd vA mohAd vA pAkyamucyate anRtam / yasya tu naite daupAstasyAnRtakAraNa nAsti // Agamo hyAtavacanamApto doSakSayaM vidaH / syaktadoSo'nRtaM vAkyaM na vrayA hetvasambhavAt // -dhavala pu.3 pR. 12 varSa--rAga, dveSa athavA mohase asatva vacana bolA jAtA hai, parantu jisake se rAgAdi doSa nahIM rahate usake asatya vacana bolanakA koI kAraNa bhI nahIM pAyA jAtA / ApsayacanoMko mAgama jAnanA cAhiye / jisane janma-jarAdi aThAraha doSoMkA nAza kara diyA hai uche Apta jAnanA cAhiye / isa prakAra jo vyakta doSa hotA hai vaha asatya vacana nahIM bolatA hai, kyoMki usake asatya vacana bolanekA koI kAraNa hI saMbhava nhiiN| rAmAdikA abhAva bhI bhagavAna mahAvIrameM asatya bhASaNake abhAvako prakaTa karatA hai, kyoMki mAraNake abhAva meM kAryake astitvakA viroSa hai| aura asatya bhASaNakA abhAva bho bAgamakI pramANatAkA sApaka hai| -dhavalaM pu. 65108 /
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ doja pakA jo zaMkA aura usakA samAdhAna 5.31 kahalAtA hai| yakI pramANatAko batalAne ke liye kartAko hai prarUpaNA kI jAtI hai| pu0 10 127 // divyadhvani meM mAtra yoga hI kAraNa nahIM hai, kintu kevalajJAna bhI nimitakAraNa hai| isIliye divyapi vacana kevalajJAnakA kArya hai 'tasya jJAnAvA 010268 kevalajJAnake nimittase utpanna hue pada aura vAsya pramANa hai| pradhavala 0 1 0 44 zrI varddhamAna bhaTTAraka dvArA upadiSTa hote dravyamAgama ( divyadhvani ) pramANa hai| jayadhavala pu0 1 072 va 83 / jinendra bhagavAn mukhase nikalA huA vacana apramANa nahIM ho sakatA :-0110340 // jinendradeva anyavAdI nahIM hote / -jayaSavala pu0 7 pR0 127 / asatya bolane ke kAraNoMse rahita jinendrake mukhakamalase nikale hue ye vacana hai, isaliye inheM pramANa nahIM mAnA jA sakatA dhavala pu0 250 26 / sama jisane sampUrNa bhAvakarma aura pAliyA dravyakarma ko dUrakara dene vastuviSayaka zAnako prApta kara liyA hai vahI AgamakA vyAkhyAtA ho sakatA hai| dhavala pR0 1 10 166 / jo pUrva huA hai, prAyaH atIndriya padArthako viSaya karanevAlA hai, avisvabhAva aura yuktiviSayapare hai usakA nAma nAgama hai 6 0 151 / 'sarva-vacanaM tAvadAgamaH sarvajJake vacana Agama samayasAra gAthA 44 TIkA samaNamusAda catumAdinivAraNaM sagANaM / so pathamaca sirasA samayamiyaM suNaha bocchami // 2 // paMcAstikAya artha yaha meM kundukunda AcArya isa paMcAtkiAyarUpasArako kahU~gA isako tuma suno ama kahiye sarvajavItarAgadeva ke mukha se utpanna hue padArthasamUha sahita vacana tinako mastaka se praNAma karake kA kyoMki sarvajJake vacana hI pramANabhata hai| isa kAraNa inake hI Agamako namaskAra karanA yogya hai| aura inakA hI kathana yogya hai / vaha Agama cAra gaThiyoMkA nivAraNa karanevAlA hai tathA mokSaphala kari sahita hai| sutaM jigovadihaM pomAge vayahiM / - - pravacanasAra gAthA 24 artha -- pudgaladravyasvarUpa vacanoMse jo jina bhagavAnkA upadeza kiyA huA hai vaha dravyabhuta hai / jo AtmA kSudhA tRSA Adi aThAraha doSa rahita hai yaha hI Apta kahalAtA tathA usI ke vacana pramANa hai| nAyakAcAra yAcA 809 / sAkSAt vizvatasvAtA binA sAkSAt nirvAdha mokSamArgakA praNayana nahIM bana sakatA parIkSA ke 50 261 AtavacanAdinibandhanamarthajJAnamAgamaH 3,94 // - parIkSAmukha artha- Aptake vacana Adise honevAle barthajJAnako Agama kahate haiM / tAkI pramANatA vacanameM pramAgatA AtI hai| isa vyAgake anusAra apramAyabhUta puruSoMke dvArA vyAna kiyA gayA Agama apramANatAko kaise prApta nahIM hogA ? avazya prApta hogA 0 1 10 196
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ 532 jayapura ( khAniyA) tattvavardhA yadi mAtra yogako hI vacanoMko prAmANikatAkA kAraNa mAnA jAye to rAgI dveSI puruSa vAnoMko bhI pramANatAkA prasaMga AjAvegA, kintu aisA hai nhiiN| rAgadveSamohAkrAnsapuruSavayanAjjAtamAgamAbhAsam / 6,51 -parIkSAmukha ardha-zago vaSo aura ajJAnI manuSyake vacanoMse utpanna hue bAgamako bAgamAbhAma kahate hai| isa prakAra ina AgamanamAnasa ho jAtA kimatarajJadevakI divyadhvanimeM prAmANikatA kevalajJAnake nimittase hI hai, kyoMki unakA kevalajJAna pramANa hai| samayasAra mAthA 66 aura 100kA jo tAtparya Apane likhA vaha ThIka nahIM hai| gAthA 99 to cyApya-vyApaka apekSA kartA-karmakA kathana karatI hai| mAthA naM.10. kI TokAmeM paM. jayacandajIne likhA hai-yahA~ tAtparya aisA hai ki vyaSTi kara to koI tathya anya kisI vyakA kA nahIM hai. parantu dRSTikari kisI vagyakA paryAya kisI anya vanyako nimitta hotA hai| isa apekSAle anyake pariNAma anyake pariNAmake nimisakartA kahe jAte haiM / parantu paramArthase vanya apane pariNAmakA kartA hai, anyake pariNAmakA anya duvya kartA nahIM hai aisA jAmanA // 10 // Apake pAMca niSkarSa anusAra to yaha carcA ho nahIM cala sakatI, kyoMki jo prazna-pratiprazna va uttara pratyuttara Adi likhita rUpase cala rahe hai paramArthase to unakA kartA pudgala dravya hai| Apake niSkarSake anusAra vyApya-vyApakabhAvase tanmayatAkA prasaMga Aneke kAraNa koI bhI AtmA ibha likhita praznoM-uttarI tathA pratipraznoM-pratyuttaroM AvikA kA nahIM hai| Apake niSkarSake anusAra sAmAnya AtmA bhI nimitta-namitikabhAvase ina praznottaroM pratiprazna-pratyuttararUpa pudgala dravyaparyAyoMkA kartA nahIM hai, anyathA nityakartRtvakA prasaMga A jaayegaa| Apake niSkarSake anasAra ajJAnI jIvake yoga aura upayoga para dravyoM ko paryAyoMke nimitta kartA hai, kintu Apa apaneko ajJAnI svIkAra karaneko taiyAra nahIM hai, ata: Apake yoga aura upayoga bhI uttara-pratiuttararUpa pudgala dravyako paryAyoMke nimittakartA bhI nahIM hai| Arake niSkarSa (I) ke anusAra zrAtmA ajJAnamAvase yoga aura upayogakA kartA hai tathAgi para dravyoMkI paryAyoMkA kartA kadAcit bhI nahIM hai| kintu Apa apane meM ajJAnabhAva svIkAra karane ko taiyAra nahIM hai, isaliye Apa apano paryAyasvarUpa yoga aura upayogake bhI kama nahIM hai| uttara pratiuttararUpa pudgala para dravyako paryAyoMke kartA to kadAcit bhI nahIM hai| Apake niSkarSa (u) ke anusAra AtmA ajJAnabhAyase paradravyoMkI paryAyoMkA nimittakartA nahIM hai arthAt Apa ina uttara prati uttara ke nimittakartA bhI nahIM hai| ApakI upayukta mAnyatA anusAra jaba ApakA ina uttara pratiuttarame koI sambandha hI nahIM rahA, gAya pudgalake sAtha ina uttara-pratyuttarakA sambandha raha gayA to ina uttara pratyuttara ke AdhAra se Apake sAtha carcA cala nahIM sakatI, aura pugala jar3a hai, usake sAtha carcAkA koI prasaMga hI nhiiN| isa prakAra eka nimittakartAko svIkAra na karanese saba viplava ho jAyagA aura koI vyavasthA hI nahIM rhegii| pravacanasAra gAthA 44 va 45 kA jo Apane pramANa diyA hai ugase to yaha siddha hotA hai ki ahaMta bhagavAna ke rAgadveSa mohakA abhAva ho gayA, ataH unako mitano bhI kriyA hai ve binA inchAke hai, karmabandhako kAraNa nahI aura pUrva karma udayame Akara jJeyako prApta ho jAte haiN| isameM divyadhvaniko pramANatA yA apramANatAkA prasaMga hI nhiiN|| samayasAra gAthA 67 kA bhI koI sambandha isa praznase nahIM hai| kevalajJAna meM padArya pratibimbita nahIM hote, kyoMki pratibimba yA chAyA padagala drazyako paryAya hai ( dekho pradama naM. para hamArA dUsarA uttara ), kevalajJAna padArthoko jAnatA avazya hai|
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ zugaNAra zaMkA 8 aura usakA samAdhAna 533 jo zloka Apane uddhRta kiyA hai usameM to sarvazake vacanoMko 'sarimahite, 'zAmtya, vimaH sama sAgitaka PATHdA pAzagaMvidA bhapUrva vA vizeSaNoM dvArA stati kI arthAt 'sarva AtmAoMkA hita karanevAlI, zAntirUpa, pazuoM ke kAnoMke dvArA sune jAte haiM, jisase vipada vinaSTa ho jAtI hai aise sarvajJa bhagavAn ke apUrva vacana hamArI rakSA kro| Age Agane likhA hai ki 'saba pramANoM meM svata: pramANatA svataH svIkAra karanI cAhiye / ' kintu jisa zlokake AdhAra para yaha likhA gayA hai vaha loka jJAnase saMbaMdhita hai, kyoMki yaha loka jJAna-jJeyake prakaraNameM AyA hai / isa zlokakA digyadhvanise koI saMbaMdha nahIM hai| Apane likhA hai 'yadi divyadhvanikI prAmANikatA svAzrita nahIM mAnI jAtI hai to vaha anyase utpanna nahIM kI jA sktii| yadi Apa hamAre pUrva uttara diye gaye 'vacanoMkI pramANatA vaktAko pramANatArI hotI hai, isa bArSa vacanapara dhyAna dete to Apako yaha kaThinAI na pdd'tii| Age Apa likhate hai ki 'asada ta bhyavahAranayakI apekSA vicAra karane para vaha tIrthakara Adi prakRtiyoMke udayake nimittase honese divyadhvaniko prAmANikatA parAzrita bhI hai|' tIrthakara Adi prakRtiyoM ke udayase to samavazaraNa gaMghaTikI racanA hotI hai| kisI bhI prakRtike jadayase to auyika bhAva hogA yA para dravyakA rAMyoga hogA, kintu prAmANikatA to nahIM A sakatI / yadi karmodayase prAmANikatA hotI ho to siddhoMmeM jahAM kisI bhI pharmakA udaya nahIM prAmANikatAke abhAvakA prasaMga AjAyegA / so ApakA yaha likhanA 'tIrthakara Adi prakRtine jadayase divyadhvanimeM pramANatA parAzrila hai' ThIka nahIM hai| Apane likhA ki 'yogakI apekSA divyadhvaniko prAmANikatAmeM sarvajadevakI bhI nimittatA hai' so yaha sayuktika pratipAdana nahIM hai, kyoMki pacanakI prAmANikatAmeM jJAnako prakarpatA hI kAraNa mAnI gaI hai| anyathA ajJAnI manuSyake vacanoM meM bhI prAmANikatAkA prasaMga A jAyagA, kyoMki vAgyoga to usake bhI vidyamAna hai| phalata: jaba Apa yomake mAdhyamase sarvajJadevako nimitta mAnaneke liye taiyAra ho gaye hai taba ko hI divyadhvaniko prAmANikatAkA kAraNa svIkAra karanA Agama saMgata hai| savadhisiddhimeM pUjyapAda svAmIne zrutako pramANatAko matalAte hue vastAko ho kAraNa mAnA hai yo vakAra :-sarvajJastIrthakaraH itaro vA zrutakenalI ArAtIyazceti / tatra sarvajJa na paramarSiNA paramAcintyakevalajJAna vibhUtivizeSeNa arthata Agama udiSTaH / tasya pratyakSadarzitvAt prakSoNadoSatvAcca prAmANyam / tasya sAkSAcchiSyabuMdhatizayarkhiyuktagaNadharaiH dhutakevalibhiranusmRptaprandharacanAmaMgapUrvalakSaNam / tatpramANaM tatprAmANyAt / ArAtIyaH punarAcAryaH kAladoSApaMkSiAyumatibalaziSyAnugrahArtha dazavakAlikAyupanibaddham / tatpramANamarthatastadevedamipti kSIrArNavajalaM ghaTagRhItamiva / -sarvArthasiddhi paM0 phUlacandrajI dvArA saMpAdita saMskaraNa pRSTa 123 artha-vaktA tIna prakArake haiM-sarvajJa tIrthakara vA sAmAnya kevalI tathA zruta kebalI aura ArAtIya / inameMse parama RSi sarvajJa utkRSTa aura adhintya kevalajJAnarUpo vibhUtise yukta hai| isa kAraNa unhoMne artharUpase AgamakA upadeza diyaa| ye sarvajJa pratyakSadarzI aura doSamukta hai, isaliye pramANa hai| inake sAcAt ziSya aura buddhi ke atizayarUpa Rddhise yukta gaNadhara zrutakevaliyoMne artharUpa AgamakA smaraNakara aMga aura pUrva pranyoMko racanA kii| sarvajJadevakI pramANatAse ye bhI pramANa hai| tathA ArAtIya AvAoMne kAladoSase jinakI Ayu, mati aura bala ghaTa gayA hai ese ziSyoMkA upakAra karake liye dazavakAlika Adi grantha race /
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ 534 jayapura (khAniyA ) tattva cAcA jisa prakAra kSIrasAgarakA jala ghaTameM bhara liyA jAtA hai usI prakAra ye grantha bhI artharUpase the hI haiM, isaliye pramANa haiM / maGgalaM bhagavAn vIro maGgalaM gautamI gaNo / maGgalaM kundakundAya jainadharmo'stu maGgalam // zaMkA 8 mUla prazna 8 - divyadhvanikA kevalajJAna athavA kevalIkI AtmAse koI sambandha hai yA nahIM? yadi haiM to kauna sambandha hai ? vaha satyArtha hai yA asatyArtha ? divyadhvani prAmANika hai yA aprAmANika ? yadi prAmANika haiM to usakI prAmANikatA svAzrita hai yA kevalI bhaga bAnkI AtmA ke sambandhase ? pratizaMkA 3 kA samAdhAna isa mUla praznakA gama aura Apako anusaraNa karanevAlI ki pichale do uttaroM meM sAMgopAMga vicAra kara Aye haiN| sAtha hI pratizaMkA 2 meM nirdiSTa tathyoM para bhI vistAra ke sAtha prakAza DAla Aye haiM | hamane apane pichale uttaroMmeM mUla praznako lakSya meM rakhakara jo kucha likhA hai usakA sAra yaha hai-(1) kevalI jinakI divyadhvani nizcayase svAzrita pramANarUpa hai, vyavahAra se parAzrita pramANarUpa kahI gaI hU~ / (2) divyadhvani ke pravartanameM vacanayoga tathA tIrthaMkara prakRtike udaya Adi nimitta haiM, isa apekSAse kevalI jinake sAtha bhI divyaSyanikA nimittanaimittika sambandha bana jAtA hai / ( 3 ) yataH do dravyoMkI vivakSita paryAyoMmeM kartA-karmasambandha asadbhUta vyavahAranayako apekSA hI ghaTita hotA hai, isalie vaha paramArtha satya na hokara vyavahArase satya mAnA gayA hai| upacarita satya isIkA dUsarA nAma hai / isa spaSTIkaraNase mUla prazna ke pAMcoM upapraznoMkA samAdhAna ho jAtA hai| sAtha hI AgamameM kauna bacana kisa nayako dRSTi meM rakhakara likhA gayA hai yaha bhI samyak prakAra jJAta ho jAtA hai| phira bhI apara pakSa para dravyakI kisI bhI vivakSita paryAya meM nimittako apekSA kiye gaye kartRtva vyavahArako paramArthabhUta mAnane ke kAraNa na to sthAzrita pramANatAko svIkAra karatA hai, na nimitta naimittika sambandhako upacarita mAnnA cAhatA hai aura na hI kAryake prati upAcanakI antarvyApti ke sAtha nimitoMko bAhya vyApti ke subhelako svIkAra karanA cAhatA hai / usa pakSakA yadi koI Agraha pratIta hotA hai to eka mAtra yahI ki jisa kisI prakAra kArya ke prati nimittoM meM paramArthabhUta kartRtva siddha honA caahiye| isake lie yadi Agamasammata upAdAnake svarUpa meM pheraphAra karanA par3e to vaha apane tarkoMke bala para use bhI karane ke lie taiyAra hai| isameM vaha AgamakI hAni nahIM maantaa| yahI kAraNa hai ki usa pakSa kI orase pratizaMkA 3 meM punaH unhIM 5 praznoMko upasthita kara pratizaMkA 2 meM nirdiSTa kI puSTi karanekA prayatna kiyA gayA hai| ataH hama pratizaMkA 2 aura 3 ko lakSya meM rahakara unhIM bAtoMpara naye sirese AgamapramANake anusAra prakAza DAlane kA punaH prayatna kreNge|
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ zakA 8 aura usakA samAdhAna 535 1. kevalI jinake sAtha divyavanikA sambandha jaba hama kebalI bhagavAn yA kevalajJAnake sAtha divyadhvanikA kyA sambandha hai aura vaha satyArtha hai yA asatyArtha isa prazna para vicAra karane lagate hai taba hameM divyadhvanike utpatti pakSa para bhI vicAra karanA Ava. zyaka ho jAtA hai, kyoMki divyadhvani podgalika bhASA vargaNAoMkI vyaJjana paryAya hai, isalie upAdAnakI dRSTiza bhASA ghargaNAe~ ho divyajvanirUpa pariNamatI hai| isa prakAra bhASAvargaNA aura divyadhvani ina donoM meM upAdAna-upAdeyasambandha hai| nimitta-naimittika sambandhakA vicAra divyamvanikI utpatti pakSako lakSya meM rakhakara hI kiyA jA sakatA hai| apara pakSa kevalI bhagavAn aura kevalajJAnake sAtha divyadhdhAnakA kyA sambandha hai yaha prazna to upasthita karatA hai, kintu jaba isa praznako dhyAna meM rakhakara sambandhako spaSTa karane ke abhiprAyasai dipadhvanikI utpattike Upara vicAra kiyA gayA to vaha apanI mAnyatAko kamajora hotA haA dekhakara use chipAne ke lie pratizaMkA 3 meM likhatA hai 'Apane apane dvitIya uttarameM Agamaviruddha tathA apanI mAnyatAke viruddha do dravyoM tathA unakI paryAyoMmeM paraspara kartA-karma ke kucha siddhAnta likha diye hai, jo ki aprAsaMgika hai, kyoMki kartA-karmasambandhI mUla prazna ho nahIM hai|' ityaadi| aisA likhaneke pUrva apara pakSane hamAre uttarako golamAla batalAyA hai so imakA vicAra to use svayaM karanA hai ki hamArA uttara golamAla hai yA usakA aisA likhanA golamAla hai| eka ora to vaha 'zAstA zAsti sasto hitam' ityAdi pramANa upasthita kara jinadevakA vANI ke sAtha kartA-karmasambandha batalAnekA upakrama karatA hai aura dUsarI ora tathyarUpase kartA-karmasambandha Adi para prakAza DAlane vAle tarkasaMgata pramANa upasthita kiye jAte haiM to usakI orase yaha kahA jAtA hai ki prakRtameM 'kartA-karmasambandhI mUla prazna hI nahIM hai|' yadi yahA~ apara pakSakA prazna kartA-karmasambandhI nahIM thA aura vaha ukta prazna dvArA koI dusarA sambandha jAnanA cAhatA thA to use pratizaMkA 3 meM hameM lakSya kara yaha vAkya nahIM likhanA cAhie mA ki "phira bhI Apa isa prazna ke uttarameM hetuka ko svIkAra nahIM kara rahe haiN|' spaSTa hai ki apara pakSake manameM divyadhvani karma aura bhagavAn tokira hetukartA (prerakakartA ) yahI bhAva samAyA huA hai tathA prazna bhI isI Azayase kiyA gayA honA caahie| sAdhAraNata: hetukartA vAbda bhAgamameM 3 artho meM prayukta huA hai (2) eka to itanAko kAlakA lakSaNa batalAkara sarvArthasiddhi Adi AgamakAlako hetukartA kahA hai| yadyapi kAla udAsIna nimitta hai para isa arthameM bhI hetukartA zabda kA prayoga hotA hai yaha isa prasaMgameM spaSTa kiyA gayA hai| (2) dUsare jo kriyAvAn dravya apanI kriyA dvArA apara drazyakI kriyA meM nimitta hote hai unake lie bhI paMcAstikAya gAyA 88 Adi AgamameM hetukartA zabdakA prayoga huA hai| tathA (3) tIsare jo sajIvadhArI prANI apane vikalpa aura yoga dvArA para dravyake kAryameM nimita hote haiM unake lie bhI hetukA zabdakA prayoga samayasAra gAthA 100 Adi AgamameM kiyA gayA hai| __ isa prakAra 3 arthoma hetukartA zabdakA prayoga AgamameM dRSTigocara hotA hai| unamese kisa arthameM apara pakSa ke valI jinako divyadhvanike hone meM hetu kartA svIkAra karatA hai isakA svayaM usako orase kisI prakArakA spaSTIkaraNa nahIM kiyA gayA yaha Azcarya kI bAta hai| AgamameM saba prakArake pramANa hai aura ve bhinna-bhinna
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ 536 jayapura ( khAniyA ) tatva carcA bhiprAya likhe gaye haiM, parantu una sabako eka jagaha upasthita kara dene mAtrase vastukA nirNaya nahIM ho sakatA / yahA~ to yaha vicAra karanA hai ki kevalokA divyadhvanike sAtha yogake mAdhyama se sambandha hU~ yA tIrthakara prakRti Adike mAdhyama se sambandha hai yA kevalajJAna ke mAdhyamale sambandha hai / mUla prazna meM kevalajJAna athavA kevalIko AtmAse divyadhvanikA koI samva hai ? yaha prazna pUchA gayA hai| isase spaSTa pratIta hotA hai ki apara pakSa kevalajJAna aura kevalokI AtmA ina donoM ko ekarUpa se svIkara karake unake sAtha divyadhvanikA sambandha jAnanA cAhatA hai / aba yadi prakRtameM hetukartA zabdakA artha trikalpa aura yoga kiyA jAtA hai to isa prakArakA hetUkartA rUpa sambandha kevalajJAnake sAtha divyadhvanikA nahIM bana sakatA, kyoMki kevalI ke yogakA sadbhAva hone para bhI vikalpakA sarvathA abhAva hai, isalie yoga aura vikalparUpa nimitta artha meM yahA~ kevalIko hetukartA kahanA na to apara pakSako hI mAnya hogA aura na prakRtameM yaha bartha kiyA hI gayA hai| kadAcita kahA jAya ki yogakI apekSA kevalIko vivyadhvanikA hetukartA kahane meM kyA hAni hai so isa sthiti aura sambandha meM hamArA nivedana yaha hai ki AcArya amRtacandrane pravacanasAra gAthA 45meM kevaloke gamana, fessor Adi kriyAoMke pravartanako jo svAbhAvika kahA hai so vahIM unake kahanekA yahI abhiprAya honA cAhie ki yadyapi divyadhvani ke pravartanameM vapanayogako pramukharUpase nimittatA hU~ phira bhI vacanayogako vikalpa ke abhAva meM hetukartA kahanA ucita nahIM hai| usake kaI kAraNa haiM / yathA- (1) kevalI bhagavAn kevalajJAnase sadA upayukta hote hai / unake upayoga meM jisa prakAra anya samasta trikAla aura trikokavartI jJeya pratibhAsita hote haiM usI prakAra divyadhvani bhI pratibhAsita hotI hai / vizyanipravartana ke lie ve alaga se upayukta nahIM hote / ataeva kevalajJAna divyadhvanike pravartanakA sAkSAt nimitta nahIM hai / tatvArthAtika adhyAya 6 sUtra 1 meM vacanayogako kSayanimittaka mAnane para jo Apatti AtI hai usakA vicAra karate hue antameM yahI phalita kiyA hai ki cU~ki kethalIkI AtmA kriyAzIla hai, ataeva unake 3 prakArakI ghargaNAoM ke AlambanakI apekSA pradeza parispandarUpa yoga hotA hai| yaha zaMkA isalie uThI ki jJAnAvaraNAdi karmo kA kSaya ayogakevalI aura siddhoMke bhI pAyA jAtA hai| aisI avasthA meM yadi kSayako vacanayoyakA pramukha nimitta mAnA jAtA hai to ayogakevalI aura sikhoMke bhI vacanayoga honA cAhiye / kintu unake vacanayoga nahIM hotA, isase spaSTa vidita hotA hai ki vacanayogakA pramukha kAraNa kSaya nahIM hai, kintu vacana vargaoMkA Alambana hI vacanayogakA pramukha kAraNa hai / taccArthathAtikakA vaha pUrA ullekha isa prakAra hai--- yadi kSayopazamabdhirabhyantarahetuH kSaye katham ? kSaye'pi hi sayoga kevalinaH trividho yogaH iSyate / atha kSayanimitto'pi yogaH kalpyate, ayogakevalinAM siddhAnAM ca yogaH prApnoti ! naiSa doSa:, kriyApariNAmina AtmanastrividhavargaNakambanApekSaH pradezaparispaMdaH sayogakevalino yogavidhividhIyate, tadAlambanAbhAvAt uttaraMSAM yogavidhirnAsti / yaha ullekha apane meM bahuta spaSTa / isameM jisa prakAra yogapravRtikA pramukha kAraNa 3 prakArakI ghargaNAoMke Alambanako batalAyA hai usI prakAra divyavanikA pramukha kAraNa bhASAvagaMNAoMkA Alambana ho ho sakatA hai, anya nhiiN| yahI kAraNa hai ki hamane apane prathama aura dvitIya uttara meM yogake Upara vizeSa jora diyA thA aura sAtha meM yaha bhI likhA thA ki yogakI apekSA kevalI yA kevalajJAnako nimitta mAnane meM koI hAni nahIM hai / divyadhyatikA khiramA kevalo jinake vacanayoga kriyAko nimita kara hotA hai aura vacanayoga vacanavargaNAoMke avalaMbana para nirbhara hai| aisA kevalo jinake sAtha divyadhvanikA nimitta-naimittika
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ sakA samAdhAna sambandha mAnA gayA hai| phira bhI vikAyake abhAvameM vavanayogako bhI haikartA kahanA ucita nahIM hai, kyoMki vacanayogako hetukA mAna lene para jaba-jaba vacana yoga ho taba-taba dimyayana hono hI cAhie, anyathA badhanayogake sAtha divyadhvaniko bAdya vyApti nahIM bana sakatI 1 spaSTa hai ki divyaghnani apane kAla meM hoto hai aura pracanayoga usakA mukhya nimitta hai, sAtha hI bhaya jIvAMkA puNyodaya, tIrthakara prakRtikA udaya Adi bhI divyadhvanike nimitta hai / aisA apUrva yoga jinadekhakesiyAlajJAna vibhUtise sampanna hone para hI milatA hai, isalie divyadhvanike hone meM jinadevako bhI nimitta kahA jAtA hai| para isakA artha yaha nahIM ki jinadeva svayaM anya alpajJoM ke samAna divyadhvaniko pragaTa karaneke lie vyApAravAna hote hai| zrI gommaTasAra jIvakANDameM likhA hai maNasahiyANaM vayaNaM diTuM tappubdhamidi sajogasi / uttI maNoSayAreNidiyaNANeNa hINamhi // 228 / / manasahita chadmastha jovoMke vacana manapUrvaka dekhe jAte haiM, isalie indriyajJAnase rahita sayaMgakeyalI phe upacArase mana kahA hai / / 228 / / ___ spaSTa gAta tAmi . diti ke lie dattAvadhAna hue binA hI apane kAlameM bacanayoga Adiko nimisa kara divyadhvani prakaTa hotI hai| paM0 prabara daulatarAmajI 'sakalana yajJAyaka-' Adi stuti dvArA ukta tathya ko spaSTa karate hue likhate haiM bhavi bhAgani-vacijoge ghasAya / tuma dhuni hai suni vibhrama nasAya // (2) dUsarA kAraNa yaha hai ki kevalo jinake do prakArakA hI paranayoga hotA hai-satya vacanayoga aura anubhaya vacanayoga / isI prakAra divyadhvani bhI tadanusAra satya aura anubhayake bheSase do prakArako hoto hai| isase spaSTa vidita hotA hai ki divyadhvanikA pramukha nimitta yogako hI svIkAra kiyA hai| yadi kevalajJAna divyadhvanikA pramukha nimitta hotA to jipta prakAra kevalajJAna ekamAtra satyahA svIkAra kiyA gayA hai usI prakAra divyadhyAna bhI kevalajJAnake samAna eka hI prakArako hotI, kintu aisA nahIM hai| isase jJAta hotA hai ki kevalI jinakA vacanayoga hI divyadhvanike khiranemeM pramakha nimitta hai| 2. divyadhvanikI prAmANikatA mUla pravana meM pramusahapase dUsarA carcanIya viSaya dimAvanikI prAmANikatAke viSaya meM kadApoha karanA hai| apara pakSane apanI pratizaMkA 2 aura pratizaMkA 3 meM divyadhyamikI prAmANikatA baktAko prAmANikatAke AdhAra para sthApita kI hai| sAtha hI dAbdoM, padoM aura vAkyoMko kRtrima basalAte hue likhA hai ki 'zabda aura padArthako artha pratipAdakatA kutrima hai, isalie vaha puruSake vyApArako apekSA rakhatI hai| arthAt zabda aisA nahIM kahate ki hamArA yaha artha hai yA nahIM hai, kintu puruSoM dvArA hI zabdoMkA artha saMketa kiyA jAtA hai| isIlie laukika yA Agama zabdoMko sahaja yogyatA parupoMke dvArA saMketake AdhIna hI padArthakA prakAzaka mAnanA cAhiye, binA saMketake zabda padArthakA pratipAdaka nahIM hotaa| -prameyakamalamArtaNDa 10 431 / vyAkhyAtAke binA veda svayaM apane viSayakA pratipAdaka nahIM hai, isalie usakA vAdhya-vAcakabhAva vyAkhyAtAke mAdhIna hai| -dhavala pu0110 196 / jaba zabdoMke dvArA padArthako prakAzavatAhI puruSa vyApArakI apekSA
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ 538 jayapura (khAniyA) tavacarcA rakhatA hai to unameM svAdhita prAmANikatA kaise ho sakatI haiM, arthAt zabdoM meM svAzrita prAmANikatA nahIM hai| isa prakAra ApakA divvaniko svAzrita pramANa kahanA AgamavirUddha hai / usameM kevalajJAnakI pramANatAse ho pramANatA AI haiM, kyoMki vaktAko pramANatA se vacanoM meM pramANatA AtI hai aisA nyAya hai| vala 1 pR0 166, jayavala 10 88 / zabdako prAmANikatA parAzrita kaise hai isa bAtako batalAnevAlA yaha apara pakSakA sabhya hai / isa vyadvArA noM para pAlA gayA hai (1) puruSake vyApArako apekSA rakhaneke kAraNa zabdoM meM padArtho kI arthapratipAdakatA kRtrima ' (2) zabdoM ke dvArA padArthoMkI prakAzakalA puruSavyApArako apekSA rakhatA hai, isalie unameM svAzrita prAmANikatA nahIM ho sakatI / (3) divyadhvani meM kevalajJAnako pramANatA se pramANatA AI hai, isalie divyadhvaniko svAzrita pramANa kahanA Agamaviruddha hai / (4) laukika yA Agama zabdoM kI sahaja yogyatA puruSoMke dvArA saMketake AdhIna hI padArthakA prakAzaka mAnanA cAhiye / aba ina bAtoM para kramazaH vicAra karate haiM 1 : tata Agama meM 23 prakArako vargaNAe~ batalAI hai| unameM bhASA vargAkA svataMtra rUpa se ullekha kiyA gayA vitata Adi se anakSArAtmaka yA akSarAtmaka jitane bhI zabda sunane meM Ate haiM una saba zabdoM kI utpati ekamAtra bhASA vargaNAoMse hotI hai / yaha nahIM ho sakatA ki koI bhI puruSa apane tAlu Adike vyApAra dvArA aisI pudgala vargaNAoM ko bhI zabdarUpa pariNamA sake jo bhASAvagaNArUpa nahIM hai| puruSoMke tAlu Adi vyApArase bhASAvargaNAoM kI utpatti nahIM hotI, kintu jo bhASA vargaNAe~ svayaM upAdAna hokara zabdarUpa pariNata hotI hai unameM puruSoMke tAlu AdikA vyApAra nimitamAtra hai, kyoMki bAhya aura Abhyantara upAdhikI samagratA meM kAryako utpatti hotI hai yaha kAryakAraNabhAvako pragaTa karanevAlA akATya siddhAnta haiM, jo ki bhASA vargaNAoMke zabdarUpa kAryake hone meM bhI lAgU hotA hai, kyoMki koI bhI kArya isa siddhAntako ulaMghana kara hotA ho aisA nahIM hai / aisI avasthA meM jaba vivakSita zabdoM kA utpatti hI kevala puruSa vyApAra se nahIM hotI to unameM padArthoMko arthapratipAdakatA kevala puruSavyApArase AtI ho yaha trikAlameM sambhava nahIM hai| jo vyakti nizcaya pakSakA ulaGghana kara kevala vyavahAra pakSake ekAntakA hI parigraha karatA hai vahI aisA kaha sakatA hai ki 'zabda aura padArthako arthapratipAdakatA kRtrima hai, isalie vaha puruSake vyApArakI apekSA rakhatI hai|' anya vyakti nahIM / upAdAnarUpa zabdavargaNAoM meM vivakSita arthapratipAdanako yogyatA na ho aura koI puruSa apane vyApAra dvArA besI arthapratipAdana kSamatA utpanna karade yaha kabhI bhI nahIM ho sktaa| bhagavAn puSpadanta bhUtabali zabdagata isa sahaja yogyatAkA pratipAdana karate hue dhavalA pu0 14 pR0 550 meM likhate haiM saccabhAsAe mosabhAsAe saccamosabhAsAe asamSamosamAsAe jANidavvANi vesaNa saccabhAsatA mosabhAsattAe saccamosabhAsattA asaccamo sabhAsattAra pariNAmeNa NissAraMti jIvA vANi bhAsAdabbavaggaNA NAma // 744 //
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 8 aura usakA samAdhAna satyabhASA, moSabhASA, satyamopabhASA aura asatyamoSabhASAle jina dravyoMko mahaNakara satyabhASA, moSabhASA, satyamopabhASA aura asatyamoSabhASArUpase pariNamAkara jIva unheM nikAlate haiM, una dravyoMkI bhASAdravyavargaNA saMjJA hai / / 744|| isI tathyako spaSTa karate hue vIrasena AcArya apanI dhavalA TIkAmeM ukta sutrako vyAkhyA prasaMgase likhate hai-- bhAsAdagvabagmaNA saraca-mosa-saccamosa-asaccamosabhedeNa ca ubihaa| evaM caDacihataM kudI Namvade 1 cdd'cihbhaasaakjpnnhaannucvttiido| udhihabhAsANaM pAoggANi jANi duzvANi tANi gheNa saraca-mosa-saccamIsa-asaJcamosamAsANaM sarUveNa tAluvAdivAvAreNa pariNamAviya jIvA mahAdo NissArati tANi dugvANi bhAsAdasvacagaNA NAma / bhASA draSyavargaNA satya, moSa, satyamoSa aura asatyamoSake bhedase 4 prakArako hai 1 zaMkA-yaha 4 prakArako hai aisA kisa pramANase jAnA jAtA hai ? samAdhAna---usakA 4 prakArakA bhASArUpa kArya anyathA bana nahIM sakatA hai, isase jAnA jAtA hai ki vaha 4 prakArako hai| 4 prakArako bhASAke yogya jo dravpa hai unheM grahakara tAlu Adike zyApAra dvArA satyabhASA, moSabhASA, satyapApA aura batAyAmASA 5 varaNamAkarajIdamase nikAlate haiM, ataeva una dravyoM kI bhASAdravyavargaNA saMjJA hai // 744 // yaha AgamapramANa hai / isameM sASTa matalAyA gayA hai ki jo pASA satyarUpa pariNamatI hai, jo bhASA asatyarUpa pariNamatI hai, jo bhASA ubhayarUpa pariNamatI hai aura jo bhASA anubhayarUpa pariNamatI hai usakA usa usa prakArakA pariNamana na to puruSake tAla Adike vyApArase utpanna kiyA jA sakatA hai aura na hI puruSako icchA athavA jJAnadidoSase utpanna kiyA jA sakatA hai| kintu jisa kAla meM satyAvirUpa jisa prakArako bhASA utpanna hotI hai usa kAlameM vaha satyAdi bhASAvargaNAyata apane apane upAdAnake anusAra ho uttAla holI hai / mAtra utpattike samaya mathAsambhava puruSakA tAla AdikA myAgAra tathA anya bhabya jIvoMkA puNyodaya Adi nimitta avazya hai / inakA anAdikAlase aisA hI nimitta-naimittika yoga calA A rahA hai| ataeva zabdoM meM padArthokI arthapratipAdakatA unakI sahaja yogyatAkA suphala hai, anya to usameM nimittamAtra hai aisA yahA~ nizcaya karanA cAhiye / isI tathyako dhyAnameM rakhate hue AcArya mANikyanaMdina apane parIkSAmukha nAmaka nyAyagraMthameM likhA hai sahajayogyatAsaMketavazAdi zabdAdayaH vastupratipatti hetavaH // -a0 3 sUtra 10 // sahajayogyatAke sadbhAva meM saMketake vazase zabdAdika vastupratipatti ke kAraNa hai 11 -40 3 sUtra 100 / jisa prakAra jJAna aura jJeyameM jJApaka aura jJApya zakti sahaja pAI jAtI hai, vaha kisI puruSakA kArya nahIM hai, usI prakAra artha ( vastu) aura zabdoMmeM pratipAdya aura pratipAdaka zakti sahana hoto hai, vaha kisI puruSa ke sAsu Adike vyApArase jAyamAna nahIM hai, ataeva zabdoM meM sahaja hI pratipAdakatA pAI jAtI hai aura usIse vikSita zabda dvArA pratipAdyabhUta vivakSita padArthakA pratipAdana kiyA jAtA hai / zabdoM dvArA padApoMka pratipAdanarUpa kAryoM meM yadyapi puruSake tAla AdikA byApAra avazya hI nimitta hai, parantu upAdAnake amAvameM
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayapura ( sAniyA) tasvacarcA puruSake tAla Adi vyApAra dvArA arthapratipAdakatArUpa zabdakAryako utpatti hotI ho yaha kabhI bhI saMbhava nahIM hai aisA yahA~ samajhanA cAhiye / pratyeka zabda svabhAvase apane pratiniyata arthakA hI pratipAdana karatA hai aisA niyama hai / isI tathyako spaSTa karate hue aSTamadAyI pa 136 meM likhA hai-- niSparyAyaM bhAvAbhAvAbhidhAnaM nAjasaiva viSayIkaroti zabdazaktisthAmAnyAt , sarvasya padasyakArthaviSayasvaprasidaH / saditi padasyAsaviSayatvAt asaditi padasya ca sadaviSayatvAt , anyathA tadanyataraprayoga saMzayAt / goriti padasyApi dizAyanekArthaviSayatayA prasiddhasya tasyato'nekatvAt sArazyopacArAdeva tasyaikatvena vyavaharaNAta. anyathA sarvasyakazandavAcyatApatteH pratyekamapyanekazabdaprayogavaiphalyAta / zabda dAda dhravo'rthabhedastathArthabhedAdapi zabdabhedaH siddha eSa, anyathA vAyavAcakaniyame vyavahAravilopAm / __ yacama kramake binA bhAva aura abhAvako niyamase viSaya nahIM karatA, kyoMki isa prakArako zAndako zakti svabhAvase hai, sabhI pada eka arthako viSaya karanerUpase hI prasiddha hai| kAraNa ki sat isa padakA asataviSaya hai aura asat isa padakA sat aviSaya hai, anyathA unameM se kisI ekakA prayoga karane para saMzaya honA mavazyaMbhAvI hai| yadyapi 'go' yaha pada dizAdi aneka arthoko viSaya karanevAlA prasiddha hai, parantu vAstava. meM 'bhI' ye pada aneka hI hai, sAdRzyakA upacAra karane se hI usa padakA ekarUpase vyavahAra hotA hai, anyathA sabhI padAyoko eka dAndake vAcya honeko Apatti AtI hai| sAtha hI pratyeka padArya ke lie pRthak-pRthaka eka-eka zabdakA prayoga karanA niSphala ThaharatA hai| jisa prakAra zababhedake kAraNa niyamase artha bheda hai usI prakAra arthabhedake kAraNa zabdabheda bho hai yaha siddha hotA hai| anyathA vAcyavAcakaniyama vyavahArakA loga prApta hotA hai| isI tathyako spaSTa karate hue vahIM pR0 137 meM likhA hai tathA zabdasyApi sakadekasminnevArthe pratipAdanazakkina punaranekasmin , saMketasya saraktivyapekSayA tatra pravRtteH / senAvanAdizabdasyApi nAnekArthe pravRttiH, karisuragarathapadAtipratyAsattivizeSasyai kasya senAzanAbhidhAnAt / usI prakAra zabdatI bho eka bAra eka hI arthameM pratipAdanazakti hai, aneka arthameM nahIM. kyoMki saMketa usa zaktiko apekSAro hI basa meM pravRtta hotA hai| senA aura kara Adi zabdakI bhI aneka artha meM pravatti nahIM hotI, kyoMki senA zabdake dvArA hAthI ghor3A, ratha aura padAtisaMbaMdhI eka pratyAsattivizeSa hI kahI jAtI hai| isase spaSTa hai ki pratiniyata zabda svabhAvase hI apane pratiniyata arthakA pratipAdana karatA hai| hama apane dUpare uttarake aMta meM yaha spaSTa kara Aye haiM ki 'vAstava meM divyadhvanikI prAmANikatA strAdhita hai, kyoMki yadi usakI prAmANikatA svAdhita nahIM mAnI jAtI hai to vaha anyase utpanna nahIM kI jA sktii| phira bhI prasadbhuta vyavahAramayakI apekSA vicAra karane para use nimittoM ko apekSA parAzrita kahA gayA hai| kintu apara pakSako hamArA yaha kathana mAnya nahIM hai| usakA kahanA hai ki 'zabdoMke dvArA padArthoM kI prakAzakatA puruSavyApArako apekSA rakhatA hai, isalie unameM svAzrita prAmANikatA nahIM ho sktii| yaha apara pazcake kathanakA pAra hai| isase aisA vidita hotA hai ki apara pakSa zaJcagata sahaja yogyatAko svIkAra nahIM karanA cAhatA jo ki nAgamameM pratipAdina hai| sAtha hI isase yaha bhI phalita hotA hai ki jo upAdAna jipsa
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 8 aura usakA samAdhAna kAryapa pariNamatA hai usameM usa kAryarUpa honeko yogyatA hI nahIM hotI, mAtra nimittoMke vyAgAradvArA japA. dAnameM usa prakArakA kArya ho jAtA hai| yadi apara pakSakA zabdoM meM svAdhita prAmANikatAke niSedha karanekA yahI tAtparya ho to kahanA hogA ki upAdhAna nAmakI koI vastu ho nahIM hai / jahA~ jo kArya utpanna hotA hai mAtra nimittoMke balase hotA hai| kintu Agama aise mantavyako svIkAra nahIM karatA, kyoMki AgamakA abhiprAya hai ki jisa samaya jisa tAla Adike vyApAra Adiko nimittakara jo zabda utpanna hotaa| yadi upAdAna usarUpa ho tabhI usa prakArake zabdakI utpatti ho mavato hai aura usI meM puruSa ke tAlu AdikA vyApAra Adi nimitta hotA hai / AgamameM satyAdirUpa cAra prakArako pRthaka-pRthaka vargaNAoMko svIkAra karanekA yahI tAtparya hai| yadyapi aneka sthaloM para AgamameM vaktAkI pramANatAse vacanoM ko pramANatA svIkAra kI gaI hai, yaha hama bhalI bhAMti jAnate haiN| parantu usakA itanA hI Azaya hai ki rAmI deSI mAdirUpa yadi vaktA ho to vaha samIcIna prAmANika bhASAko utpattikA nimitta trikAlabha nahIM ho sakatA / rAmIcIna prAmANika bhASAkI utpattimeM usI prakArakA hI nimitta hogA, anya prakArakA nhiiN| ataeva anekAntako pramANa mAnanevAle mahAnumAvoM ko aisA hI nizcaya karanA cAhie ki upAdAnakI apekSA zabdoM meM svAzrita pramANatA hotI hai aura nimittoMko apekSA unameM parAzrita prAmANikatAkA vyavahAra kiyA jAtA hai / dipadhvanimeM kevalajJAnakI pramANatAye pramANatA AI hai, igalie diyadhvaniko svAzrita pramANa kahanA Agamaviruddha hai|' yaha jo apara pakSakA kathana hai usakA samAdhAna pichale vaktavyase ho jAtA hai, kyoMki jisa upAdAnase jisa prakArakA kArya utpanna hotA hai usameM usa prakAraphI yogyatAko svIkAra kiye binA usa prakArakA kArya nahIM ho sakatA / nimitta bho usI kAryake anukUla hotA hai| tabhI usameM nimittamyavahArakI sAryakatA hai| jaise kumbhakI utpatti ke anukUla kumbhakArakA vyApAra hotA hai aura kumbhakArake vyApArake anurUpa miTTIma upAdAna yogyatA hotI hai usI prakAra prAtameM divyAdhvanikI utpattike anukUla ke valI jinakA vacanayoga va kevalajAna Adi hote haiM tathA inake anurUpa bamavargaNAoMmeM lapAdAnayogyatA hotI hai| isalie divyadhvanikI prAmANikatA apane upAdAna kI apekSA svAzrita hai aura nimittakI apekSA vaha parAzrita mAnI gaI hai| ataeva divyayanikI svAzrita pramANatAko Agamaviruddha kahanA Agamako avahe. lanA ho hai| yaha hama pUrvameM hI batalA Aye haiM ki rAtyabhASAkA upAdAna satyabhASAvargaNA hI hotA hai aura anubhaya bhASAkA upAdAna anabhaya bhASAvaNA ho hai| ataeva kevalo jinake divyadhvanike hone meM satya aura anubhava bhASAoMkA hI yoga milatA hai, isalie keralI jinake pracanayoga Adiko nimitta kara usI prakArakI divyadhvani hotI hai, anya prakArakI nhiiN| agara pakSakA yaha bhI kahanA hai ki 'laukika yA Agama zabdoMkI sahaja yogyatA puruSoMke dvArA saMketake AdhIna hrI padArthakA prakAzaka mAnanA caahie|' kintu usa pakSake isa kathana para bhI bArIkose vicAra kiyA jAtA hai to isameM aNumAtra bhI yathArthatA pratIta nahIM hoto, kyoMki eka aura zabdoM meM sahaja yogyatA svIkAra kI jAe aura dUsarI aura use ekAtase puruSoM ke dvArA saMketake AdhIna mAnI jAya yaha paraspara viruddha hai| ise to zabdoMkI sahaja yompAkI viDambanA hI mAnanI caahie| jaba ki pUrvAcAryone satyAdike bhedase bhASA
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayapura ( khAniyA ) tasvacarcA bargaNAaiM hI pRthaka pRthak mAno hai| aisI avasthAmeM unase utpanna hue zabdoM meM kevala puruSoM dvArA kiye gaye saMketake AdhIna hI padArthoM kI prakAzakatA banatI ho aisA nahIM hai| divyadhvanikI yaha vizeSatA hai ki bhASA* vargaNAke AdhArase utpanna hue zabda vAcyarUpa jisa jisa arthake vAcaka hote haiM usI usI arthakA ye pratipAdana karate hai| unakA pratipAdana puruSoMkI icchA para abalaMbita nahIM hai| yahI kAraNa hai ki AgamameM jitane bhI zabdoMkA prayoga haA hai be Aheta pravacanake samAna saMtAnakI apekSA anAdinidhana mAne gaye hai| aisA nahIM hai ki bhagavAna mahAvIrako divyadhvanimeM 'jIva' zabdakA prayoga anya arthameM huA hai aura bhagavAna AdinAthakI dinyadhvani meM usakA prayoga kisI dUsare artha meM huA hogaa| Agamako pramAgatA bhI isI para nirbhara hai, vaktAoMkI icchAoM para nhiiN| isIkA nAma zabdoMkI sahaja yogyatA hai| prAmANika vaktA isI AdhAra para una una zabdokA prayoga karatA hai / bhaTTAkalaMkadeva tattvArthAtika adhyAya 5 sUtra 1 meM likhate hai dharmAdayaH saMjJAH sAmayikyaH / 16 / dharmAdayaH saMjJA sAmayikyo rssttshyaaH| Ahate hi pravacane'nAdinidhane ahaMdAdibhiH yathAkAlamabhivyaktajJAnadarzanAtizayaprakAzairavaghotitArthasAre rUDhA etAH saMjJA jJayAH / dharmAdika saMjJAe~ sAmayika hai / 16 // dharmAdika saMjJAeM sAmayika jAnanI pAhie / arhantAdhikake dvArA usa usa kAlameM pragaTa hae jJAna-darzanAtizayalA prakAzake dvArA jisameM padArthasAra prakAzita kiyA gayA hai aise anAdinidhana AItapravacanameM ye dharma, adharma, AkAza, kAla aura pudgala Adi saMjJAe~ er3ha jAnanI caahie| isI tathyako spaSTa karate hue prabheyakamalamAtaMNDa pU0 426 meM batalAyA hai zabdasyAnAdiparamparAto'rthamAtre prasinasambandharavAta, tenAgatasamvandhasya ghaTAdizabdasya saMketakaraNAt / - zabdakA anAdi paramparAse arthamAtra sambandha prasiddha hai, isalie tattat arthake sAtha sambandhako jAnakara hI ghaTAdi zabda kA prayoga kiyA jAtA hai| dUsare zabdoM meM isI tathyako spaSTa karate hue prameyakamalamArtaNDa pR. 431 meM batalAyA haiyato hi zabdo'rthavavetarasthamAvatayA parIkSito'rtha na vyabhicarati iti / yatnapUrvaka arthavatva aura itara svabhAvarUpa se parIcita hA zabda arthake prati vyabhicarita nahIM hotaa| ataeva prasizaMkA 3 meM ekAntase yaha likhanA ki 'zabda apane arthako to kahatA nahIM, kisa arthama usakA prayoga kiyA jAya yaha vaktAkI icchA para avalambita hai, ThIka nahIM hai, kyoMki jaisA ki pUrvokta pramANoMse spaSTa hai, anAdi kAlase usa jarA zabdako prayoga jo jo usakA vAcya hai usa usa arthameM hotA A rahA hai| ataeva eka ora to zabdameM aimo upAdAna yogyatA hotI hai ki vaha vivakSita arthakA hI pratipAdana kare aura dUsarI ora prAmANika vaktA bhI kauna zabda anAdikAlase kisa arthakA pratipAdana karatA A rahA hai isa bAtako jAnakara usI artha meM usa zabdakA prayoga karatA hai| isa prakAra anAdikAlase zabdoMmeM jahA~ svAthita pramANatA calI A rahI vahAM vaha nimittoMkI apekSA parAzrita bhI ghaTita kI jAtI hai| yadyapi lokamai sadanapane kI apekSA eka hI zabda kA prayoga sampradAyamevase bhinna-bhinna arthameM hotA huyA dekhA jAtA hai, isalie apara pakSakI orase yaha Apatti upasthita kI jA sakatI hai ki yadi zabdoMkA
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 8 aura usakA samAdhAna prayoga kevala vaktAoMko icchA para avalambita na hotA to sampradAyabhedase zabdoMke arthameM antara nahIM par3anA cAhie thA ? samAdhAna yaha hai ki aise sthaloM para galata bAbdoM ke prayoga meM una jana sampradAyavAloMke ajJAnako pramukha kAraNa mAnanA caahie| ataeva pUrvokta kathanase pahI phalita hotA hai ki lokika aura Agamika zabdoMko sahaja yogyatA puruSoMke dvArA kiye gaye saMketake AdhIna na hokara apane apane upAdAnake anusAra hotI hai aura isI AdhAra para loka tathA bAgamameM pratyeka zabda padArthakA prakAzaka svIkAra kiyA gayA hai| hama pahale parIkSAmakhakA 'sahajayogyatA' ityAdi sUtra uddhata kara Aye haiM so usa dvArA bhI yahI prasiddha kiyA gayA hai ki pratyeka zabdama upAdAnarUpase jo sahaja yogyatA hotI hai usake anusAra honevAle saMketameM vaktA nimitta hai aura isa prakAra pratyeka zabddha arthapratipattikA hetu hai| vividha bhASAoMke sammilila zabdakoSoM tayA eka bhASAke ekArthaka nAnA zabdoMko yA mAnArthaka eka zAbdako batalAnevAle koSoM katA bhI isI meM hai| spaSTa hai ki apane upAdAnakI apekSA zabdoM meM svAcita pramANatA svIkAra karake hI unameM nimittoMkI apekSA parAzrita pramANatA bAgamameM svIkAra kI gaI hai| 3. bhAgamapramANoMkA spaSTIkaraNa isa prakAra zabdoMmeM prAmANikatA kisa apekSA svAzrita siddha hotI hai aura kisa apekSAse vaha parAthita mAno gaI hai isakA sapramANa spaSTIkaraNa karane ke bAda apara pakSa ne apane pakSake samarthana ke liye Agamake jina pramANoMko uddhRta kiyA hai ve kahA~ kisa abhiprAyase diye gaye haiM isakA spaSTIkaraNa kiyA jAtA hai mImAMsAdarzana pratyeka barNako sarvathA nitya aura vyApaka mAnakara tathA sAlvAdi vyApArase unakI abhi. byakti svIkAra karake bhI unheM kAryarUpase anitya svIkAra nahIM krtaa| prameyakamalamArtaNDa pu0 401 meM momAMsAdarzanake isa matakA nirAsa karaneke abhiprAyase hI yaha kahA gayA hai ki 'zabda aisA nahIM kahate ki hamArA yaha artha hai yA nahIM hai, kintu puruSoMke dvArA ho dAndokA artha saMkela kiyA jAtA hai!' ataeva isa uddharaNako upasthita kara ekAntase zabdoMko puruSoM dvArA kiye gaye saMketoM ke Adhona mAnanA ThIka nahIM hai, anyathA atiprasaMga ho jAyagA / phira to kevalI jinakI divyadhvani dvArA jo artha prarUpaNA hotI hai use pratyeka zrotA apane apane saMketa ke anusAra hI samajhegA, ataeva satrako ekArthakI pratipatti nahIM bana skegii| kevalI jinakI vANo AyA ki 'jIva hai' ise sunakara eka zrotA apane dvArA kalpita saMketake anusAra samasegA ki bhagavAnakA upadeza hai ki 'jIva nahIM hai|' dUsarA usIko sunakara ani dvArA kalpita saMketake anusAra samasegA ki bhagavAnakA upadeza hai ki 'pudgala hai|' aura isa prakAra vacanoMkI pramANatA siddha na honese AmamakI pramANatA bhI nahIM bnegii| ataeva prakRnameM yahI mAnanA ucita hai ki zabdakA anAdi paramArAse arthamAtrameM vAcyavAcakasambandha hai, ataeva arthake sAtha avagata sambandhavAle ghaTAdi zabdakA saMketa kiyA jAtA hai| (pameyakamalamArtaNDa pR0 429) 2. mImAMsaka darzana sarvazakI sattA svIkAra nahIM karatA, phira bhI vedArthakI yathArthatA aura usakA yathArtha pratipAdana mAna letA hai| isI tathyako dhyAnameM rakhakara sarvajJako sasA strokAra karAne ke abhiprAyase dhavalA pu0110 196 meM nimittakI apekSA yaha kahA gayA hai ki 'vaktAko pramANatAse vacanoMmeM pramANatA Ato hai|'
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayapura (khAniyA ) tasvacarcA isalie isa ullekha parase divyadhvaniko svAcita pramANatAkA niSedha nahIM hotA, kyoMki kArya-kAraNa siddhAntake anusAra jaisA upAdAna hotA hai, nimirAsI usake arahate / sarvanavAdIko bhI kahA jAyagA ki 'saktAkI pramANatAse vacanoM meM pramANatAse AtI hai| para ise ekAnta mAnanA ThIka nahIM hai, ataeya isa pramANase bhI divyadhvaniko svAzrita pramANatA Agaviruddha ghoSita nahIM kI jA sktii| jayadhavalA pustaka 1 10 88 dvArA pUrva-pUrva pramANatA sthApita kara antameM sarvajJako pramANatA svIkAra kI gaI hai, kyoMki alpajJa janoMke lie kauna zAbda apanI sahaja yogyatA aura tadanusAra anAdi paramparAse Aye hue saMketa ke anusAra kisa arthakA pratipAdana karatA hai yaha sarvajJako pramANatA svIkAra karanese hI jJAta ho sakatA hai| ataeva isa vacanase bhI divyadhvanikI svAzrita pramANatAkA nirAsa nahIM kiyA jA sktaa| kAryake prati nimitta aura ugAdAna kI samavyApti hotI hai aura ise hI kAryake prati bAhma aura Ampantara upAdhiko samagratA kahate haiN| ataeka jaise upAdAnako apekSA yaha kathana kiyA jAtA hai ki satyabhASAvargaNArUpa upAdAnake abhAvameM pratyabhASAkI utpatti nahIM ho sakatI usI prakAra (10 pu.60108) nimittakI apekSA bhI yaha kahA jAtA hai ki 'rAgAdikA abhAva bhI bhagavAna mahAvIrameM asatya bhASaNake abhAvako pragaTa karatA hai, kyoMki kAraNake abhAvameM kAryake astitvakA virodha hai|' ataeva isa vacanase bhI divyadhvanikI svAcita pramANatAkA nirAsa nahIM kiyA jA sktaa| yahI bAta dhavala pu. 3 pR0 123 26, jayadhavala puM0 1 pR0 44, pR0 72 5 82 tathA pu0 7 pR0 127 se bhI samarthita hotI hai / ghavala pustaka 110 368 meM divyadhvaniko jo jJAnakA kArya kahA hai so yaha kathana bho nimittako apekSA hI kiyA hai, kyoMki kevalI jinake satya aura anubhaya vacanayogake hone kA niyama hai, ataeva isa apekSAse divyadhvani kevalI jina tathA kevalajJAnakA bhI kArya kahA jAtA hai isameM koI virodha nahIM hai| rAjavAtikakA pramANa upasthitakara isa viSayakA vizeSa vicAra pUrva meM hI kara Aye hai / zrI gommaTasAra jona. kANDakA pUrvokta pramANa bhI ukta tathyake samarthanake lie paryApta hai| Agamarma arthaka ke rUpa meM tIrthakara jina tathA granthA.ki rUpamai gaNavaradeva aura AratIya AcAryoMko batalAyA hai| sarvArtha siddhi pR0 123 meM vaktAke rUmeM sarvaza tIrthakara, sAmAnya kevalI tathA zrutakevalo aura ArAtIya AcAyoko batalAyA hai| pratizaMkA 3 meM ukta tathyako puSTa karanevAle kucha AgamapramANa bhI diye gaye haiM / isalie isa viSaya para bhI vizada prakAza DAla denA Avazyaka hai| (1) yo samyagdRSTi moba duHkhita saMsArI prANiyoko dekhakara unake uddhArakI bhAvanAse otaprota hote haiM unake ho tIrthakara jaisI sAtizaya puNyaprakRtikA baMdha hotA hai| anantara jaba ve apane antima bhavameM guNasthAnakramase 4 ghAtiyA karmokA nAzakara sAkSAta vItarAga sarvaza padako prApta karate haiM taba unake bhavya jIvoMko parama AbAda karanevAlI divyadhvanikA pravartana hotA hai| yahA~ vicAraNIya yaha hai ki kArya
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 8 aura usakA samAdhAna kAraNa paramparA anusAra tIrthaMkara jinako divyadhvanike pravartana meM prAyogika nimitta kahA jAya yA vilasA nimitta mAnA jAya / sarvArthasiddhi adhyAya 5 sUtra 24 meM 2 prakArake bandhakA nirdeza karate hue likhA hai bandhI dvividhI sasikaH praayogikshc| puruSaprayogAnapekSA vaaskaa| sadyathA-snigdhasatvaguNanimitto vidybulkaajldhaaraagniindrdhnuraadivissyH| puruSaprayoganimittaH prAyogika: ajIvaviSayo jIvAjIvaviSayazceti dvidhA bhivH| tannAjIvaviSayo jtukaasstthaadilkssnnH| jIvAjIvaviSayaH krmnokrmbndhH| bandhake do bheda haiM-vanasika aura prAyogika / jisameM puruSakA prayoga apekSita nahIM hai vaha samika bandha hai| jaise slimva aura rUkSa gaNake nimittase honevAlA bijalI, utkA, meSa, agni aura indradhanuSa AdikA viSayabhUta bandha painasika bandha hai / aura jo badha puruSake prayogake nimitta hotA hai vaha prAyogika bandha hai| isake do bheda hai-ajI sambandho aura jiivaajiiysmbndhii| lAkha aura lakar3I AdikA ajIbasambandhI prAyogika bandha hai| tathA karma aura nokarmakA jo jobase badha hotA hai vaha jIvAjIvarAmbandhI prAyogika bandha hai|' sarbhisi ke isa utaraName yadyapi bandhake do bhedokA nirdeza kiyA gayA hai tathApi ina gharase do prakArake nimittoMkA samyaka jJAna hone meM sahAyatA milatI hai| ve do prakArake nimitta hai--visamA nimitta aura prAyogika nimitta / jina kAryoMke hone meM puruSakA yoga aura vikalpa ina donovo nimittatA svIkAra kI gaI hai ve prAyogika kArya kahalAte haiN| jaise ghaTakI utpatti meM kumbhakArakA vikalpa aura yoga donoM nimitta hai / isalie kumbha prAyogika kArya kahA jAmagA / tathA vikalpa aura yoga prAyogika nimitta khlaayeNge| yaha to prAyogika nimittoMkA vicAra hai / inase bhinna nimittoMko vivasA nimitta kaheMge / tattvAryAvAtika a. 5 sUtra 24 meM visasA zabdake artha para prakAza DAlate hue likhA hai cisralA vidhiviparyaye nipAtaH / / pauruSeyapariNAmApekSo vidhiH, tadviparyaye visrasAzabdo nipAto rmyH| yaha vidhirUpa arthAsa piryaya arzameM ghisasA zabda AyA hai jo nipAtanAta siddha hai| prakRti meM pauruSeya pariNAmasApekSa vidhi hai, usase viparIta arthama vinasA zabda jAnanA caahie| jo vimasA dAna nipAtanAt siddha hai| samayasAra gAthA 406 kI AcArya jayasena kRta TIkAme prAyogika aura vanasika zabdoMke ardhakA spaSTIkaraNa karate hue linnA hai prAyogikA karmasaMyogajanitaH vainasika svabhAvajaH / karmake saMyomarI utpanna huA guNa prAyogika kahalAtA hai| tathA svabhAvameM utpanna huA guNa sika kahalAtA hai| samayasAra mAthA 100 para dRSTipAta karane para jima yoga aura vikalpako utpAdaka hetu yA karI nimitta kahA gayA hai usIko prAyogika rAMzA hai| aura tad itara zabdoMkI vasramika saMjJA hai| isa daSTise jaba isa bAtakA vicAra kiyA jAtA hai ki tIrthakara jina divyadhvanike pravartana meM kyA prAyogika nimitta hai to vidita hotA hai ki unake rAga kA sarvathA abhAva hone ke kAraNa unheM prAyogika nimitta kahanA upayukta na hogaa| mAnA ki unake kamaMnimittaka yogakA sadabhAva pAyA jAtA hai aura unake tIrthakara prakRti tathA 69
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayapura (khAniyA ) tattvacarcA zarorAdika nAmakarma kA udaya bhI vidyamAna hai, parantu unake manakA { bhAvamanakA ) abhAva hone ke kAraNa jisa prakArako vacana pravRtti anya asmadAdi sAdhAraNa jIvoMke upalabdha hotI hai usa prakArako vacanapravRtti unake nahIM pAI jAne ke kAraNa unheM dipadhvanike pravartana meM asmadAdi janoM ke samAna hetukA kahanA ucita na hogA / ataeva yahI siddha hotA hai ki jisa prakAra kaSAyake abhAva meM kevalo jinake yogakI apemA zukla lezyAkA upacAra kiyA gayA hai yA jisa prakAra manopayogake abhAvameM kevalI jinake sUdamakAyayogake kAla meM sUkSma kriyApratipAti zukla dhyAna upacArase mAnA gayA hai| usI prakAra jo yogakriyA pAyake sAtha anuraMjita hokara prAyogika hetRkoM vyapadezako prApta hoto thI vahI yogakriyA divyadhvanike pravartana hetu hai| isa apekSA tIrthakara jinako sarvatra Agamama arthakA kahA gayA hai| yataH isa prakArako viziSTa jogakriyA kevalajJAna ke sadbhAva meM hI hotI hai / isa apekSAse diyadhvani kevalajJAnakA kArya bhI AgamameM kahA gayA hai| AgamameM aneka nayoM kI apekSA aneka prakArase pratipAdana kiyA gayA hai| zrutagharoMkA kartavya hai ki jahAM jisa vivakSAse jo kathana kiyA gayA ho use samajhakara usakA vyAkhyAna kreN| isase pUre AgamameM kaise eka vAkyatA hai, ise samajhane meM sahAyatA milatI hai| sAmAnya kevaliyoMko jahA~ bhI kartA yA byAAvA kahA gayA hai vahA~ use isI nyAyase jAna lenA caahie| (2) ArAtIya AcAyauMko santhakartA yA vyAkhyAtA kisa apekSA kahA gayA hai isakA spaSTIkaraNa yadyapi pUrvameM kiye gaye prAyogika chAbdake spaSTIkaraNase ho jAtA hai tathApi vahA~ inake viSaya meM do prakArase vicAra karanA iSTa hai-eka jJAnabhAdakI apekSA aura dUsare rAgapariNatiko apekSA / zAnabhAvako apekSA vicAra karane para jitanI bhI svabhAvapariNati jodake hotI hai usameM para dravyake kAryake prati aNumAtra bhI f nimittatA dhaTita nahIM kI jA sktii| ataeva isa apekSAse unheM anyakartA yA vyAkhyAtA kahanA sambhava nahIM hai| isa apekSAse to svayaM zabdavargaNAeM apane pariNamanarUpa zaklike kAraNa zabda, pada, vAkyarUpa pariNamana karatI huI granthavistAra yA pravacana vistArako hetu hotI hai| usa meM jJAnI kA zAnabhAva raMcamAtra bhI kAraNa nahIM hai / anyathA ayoga kevalI aura siddhoMko bhI vacanapravRttimeM hetu mAnanekA prasaMga AegA / yaha nizcayanayakA vaktavya hai / vyavahAramayakI apekSA vicAra karane para to jaba jaba jJAnI sabikalpa avasthAko prApta hote haiM taba taba unake cipsameM bhavya jIvoM ko upadeza dene kA bhI vicAra AtA hai aura grandharacanAkI bhI icchA jAgrata hoto hai / yadyapi isa avasthAmeM bhI ve svayaM aise rAgake prati heyabuddhi hI rakhate hai use upAdeya nahIM mAnate, phira bhI rAgagarvaka jo jo kArya honA cAhie baha hotA avazya hai| isalie isa apekSAro ye upekSA maka grantha racanAke helakA aura zyAkhyAtA bhI kahe gaye hai| prAcArya kUnda kanda prati mahaSimoMne yadi --'- kahIM 'vAcchAmi' Adi zabdoMkA prayoga apane anthoM meM kiyA hai to vaha iso abhiprAyase kiyA hai isase apara pakSakA jo yaha kahanA hai ki AcArya amRtacandane samayasArayAyA 415 kI AtmakhyAti TIkA aura antima kalazameM bacanakI svAcita pramANatA ma batalAkara mAtra ukta ullekha dvArA apanI laghutA pragaTa kI hai so usa pakSakA yaha kathana samIcIna nahIM hai, kyoMki yathArtha rUpase vicAra karane para samayasAra aura usakI AtmakhyAti TIkAkI jo racanA huI hai vaha zabdoMkI apanI tadrUpa pariNamanazaktikA hI phala hai, AcArya kundakunda aura AcArya amRtacanda so usameM rAga aura yogako apekSA nimittamAtra hai| hamane apane dUsare uttarameM samayasAra gAthA 99 aura 100 ke AdhArase jina pAMca siddhAntoMko vivecanA kI dhI una para apara pakSane jisa Tona meM TokA ko hai baha upekSaNIya ho hai / phira bhI yahA~ hama jina pA~ca siddhAntoMkA dUsare uttarama nirdeza kara Aye haiM unakA sAMgopAMga vicAra kara lenA bAvazyaka samajhate haiM
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 8 aura usakA samAdhAna (1) samayamAra gAthA 68 meM vyavahArase jisa kartutakA vidhAna kiyA hai vaha vyabahArI janoMkA vyAmoha mAtra kyoM hai irAkA spaSTIkaraNa gAthA 69 meM karate hue batalAyA hai 'yadibhAtmA paradravyAMko kare to vaha unake sAtha niyamame tanmaya ho jaae| parantu tanmaya nahIM hotA isa kAraNa vaha unakA martA nahIM hai|' isase spaSTa jJAta hotA hai ki eka TrampakA dUsare dravyameM yathArtha kartatvakA sarvathA abhAva hai| isa parase yaha siddhAnta phalita humA _ 'AtmA vyApya-vyApakabhAvase tanmayatAkA prasaMga Ane ke kAraNa paradravyoM kI paryAyoMkA kartA nahIM hai|' isa siddhAntameM AtmA padase upAdAnarUpa AtmAkA grahaNa kiyA gayA hai| yahA~ yaha prazna hotA hai ki nizcamase na sahI, vyavahArase to eka dravyako dUsare drabyakA kartA mAnane meM Apatti nahIM hai| samAdhAna yaha hai ki byabahArase nimittapanekA jJAna karAneke lie eka dravyako dUsare prakhyakI vivakSita paryAyakA upacArase kA kahA jAtA hai| isa kAryakA nizcaya kartA kauna hai yaha jAna karAnA isakA prayojana hai| (2) gAthA 100 meM jova parabyako paryAyoMkA nimittanaimittikamAvase bhI kartA nahIM hai, yaha pratipAdana kiyA gayA hai| emA pratipAdata karate hA prakrama meM jIvapadame duyAzivAmayanA niyata AtmA liyA gayA hai, kyoMki yadi aise jokako paradrapoMkI paryAyauMkA nimitta-naimitikabhAvase bhI kartA mAna liyA jAya to isake sadAkAla ekarUpa avasthita rahane ke kAraNa sadA hI nimittarUpase kartA banane kA prasaMga AyagA / kintu koI bhI dravyAthikanayakA viSayabhUta dravya paradravyako paryAprakI utpattio vyavahAra hetu nahIM hotA aisA ekAnta niyama hai / ataeva isa parase yaha siddhAnta phalita huA ki-- sAmAnya AtmA nimittanaimittikabhASase paradravyoMkI paryAyoMkA kartA nahIM hai| anyathA nitya nimittikartRtvakA prasaMga AtA hai| (3) jJAnI jovake rAgAdikakA svAmitva nahIM hai| isalie vaha rAgAdikake svAmitvo abhAvameM paraTravyoMkI paryAyoMkA nimitta kA nahIM bntaa| sAtha hI vaha yaha bhI jAnatA hai ki pratyeka vyakA prati samaya pariNamana karanA usakA svabhAva hai, usameM phera-phAra karanA kisIke AdhIna nahIM / anya dravya lo usa sasa pariNamana meM nimittamAtra hai| isalie isaparase yaha siddhAnta phalita huA ki ajJAnI jIvake yoga aura upayoga ( vikalpa ) paradravyoMkI paryAyoMke vyavahArase nimitta (4 ) jJAna bhAvake sAtha ajJAna bhAvake hone kA virodha hai| isa parase yaha siddhAnta phalita huA ki AtmA ajJAna bhAvase yoga aura upayogakA kartA hai, tathApi paradravyoM ko paryAyoMkA kartA kadAcit bhI nahIM hai| ( 5 ) jJAnabhAva kaho yA svabhAva paryAya donoMkA eka hI tAtparya hai / isa parase yaha siddhAnta 'phalita hamA ki AtmA jJAnabhAvase paradravyoMko paryAyoMkA bhI nimittakartA nahIM hai| ye 5 jinAgamake sArabhUta siddhAnta hai| inake AdhArase hamArA upahAsa kiyA jA sakatA hai, kintu
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ 548 jayapura (khAniyA) tatva carcA ye amiTa haiM / upahAsa karane mAtra se inako apramANa mahIM ThaharAyA jA sktaa| isameM sandeha nahIM ki vikalpa aura yogakA svAmitva svIkAra kara hamAre mana meM carcA karanekA yadi utsAha huA hogA to aisI avasthAme agara pasake dvArA hame ajJAnI prasiddha karanA satyakA ho udghATana mahalAyA aura yadi mokSamArgakI prasiddhi sabhAmA zAnabhASake prati Adara rakhate hue carcAsambandhI yaha kArya huA hogA to anyake dvArA hameM ajJAnI kahe jAne para bhI hama azAnI nahIM bana jAyeMge yaha to apanI apanI pariNati hai use vaha svayaM jAna sakatA hai yA vizeSa jJAna vizeSu kimadhikam / 1
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama daura zaMkA 2 sAMsArika jIva baddha hai yA mukta ? yadi baddha hai to kisase ba~dhA haA hai aura kisIse baMdhA huA honese vaha paratantra hai yA nahIM ? yadi vaha baddha hai to usake baMdhanoMse chUTanekA upAya kyA hai? samAdhAna 1 sAMsArika jona sadbhutavyavahArasvarUpa azuddha nizcayanayakI apekSA apane ajJAnarUpa rAga, dveSa aura moha mAdi azuddhabhAvoMsa baddha hai| agramAmA sarca evaM taavsmviklp-nirviklppricchedaatmkstraadupyogmyH| tana yo hi nAma nAnAkArAn pa. nAsarAva gadhA samurate: nAma : parapratyayairapi moha-rAga-dveSaruparaktAtmasvabhAvatvAnnIla-pIta-rakIpAzrayapratyayanIla-pAta-ranasvaruparakamvabhAva; sphaTikamaNiriva svayamaka eka tatbhAvadvitIyatvAd bandho bhavanti // 14 // -pravacanasAra gA0 175 artha-prathama so saha AtmA sarva hI upayogamaya hai, kyoMki vaha savikalpa aura nirvikalpa pratibhAsasvarUpa hai| usameM jo AtmA vividhAkAra pratibhAsita honevAle padArthoM ko prApta karake moha, rAga athavA dveSa karatA hai vaha kAlA, pIlA aura lAla Azraya jinakA nimitta hai aise kAseena, pIlepana aura lalAIke dvArA uparasasvabhAvavAle phiTika yagako pati-para jinakA nimitta hai aise moha, rAga aura TeSake dvArA uparakta (cikArI) AtmasvabhAvavAlA hone se svayaM akelA hI bandharUpa hai, kyoMki moha, rAga, dveSAdi bhAva isakA dvitIya hai|||174|| asadbhata banavahAranayako apekSA jJAnAvaraNAdi ATha vyakarmoM tathA audArika zarIrAdi nokarma ke sAtha baddha hai| attAvadatra karmaNAM snigdharUkSasvasparza vizeSairekavapariNAmaH sa kevalapudgalabaMdhaH / yastu jIvasyaupAdhikamIha-rAga dveSaparyAyairakavapariNAmaH sa kevalajIvabandhaH / yaH punaH jokkarmapudgalayoH parasparapariNAmanimisamAgranvena viziSTataraH parasparabhavagAhaH sa tadubhayabandhaH / / 177 // -pravacanasAra gAthA 177 TIkA artha-prathama to yahA~, kA~kA jo simAnatA-rUsatArUpa sparza vizeSoMke sAtha ekatvapariNAma hai so kebala pudgalabadha hai; aura jItrakA oparAdhika moha, rAga, dveSarUpa paryAyoM ke sAtha jo ekatva pariNAma hai so kevala jIvabaMdha hai; aura jIva tathA karma pudgalake paraspara pariNAmake nimittamAtrase jo viziSTatara paraspara avagAha hai so ubhayabaMdha hai arthAta jIva aura karmapadagala eka-dasareke pariNAma meM nirmitamAtra hoveM aisA jo / viziSTa prakArakA ) unakA ekakSetrAvagAha saMbaMdha hai so vaha pudgalajodAtmaka baMdha hai|
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ 550 jayapura ( svAniyA ) tattvacarcA tathA zuddha nizcayanayakI apeSTA parama pAriNAmika bhAvasvarUpa zuddha jIvake dravyakarma,bhASakarma aura nokarma kA abhAva honese vaha sakala doSoMse vimutrata hai / zrI niyamasAramokI gAthA 45 kI TIkAmeM kahA bhI hai zuddha nizcayanayena zuddha jIvAstikAyasya dravya-bhASanokarmAbhAvAta sakaladIpanimuH / artha pUrvameM diyA hI hai| isa prakAra sAMsArika jIva kisa apekSA baddha hai aura kisa apekSAse mukta ( abaddha ) hai, Agamase isakA samyaka nirNaya ho jAnepara vaha kisase baMdhA huA hai aura kisAsa ho. kAraNa vaha paratantra kisa prakAra hai isakA samyaka nirNaya ho jAtA hai| tAtparya yaha hai ki yadi azuddha nizcayanayakI apekSA vicAra karate haiM to vaha ajJAnarUpa apane azuddhabhAvoMse vAstavamai baddha hai / use yadi paddhatAkA abhAva karanA hai to apanI imo baddhatAkA abhAva karanA hai| usakA abhAva honero jo asadbhUtavyavahArarUpa baddhatA kahI gaI hai usakA abhAva svayameva niyamase ho jAtA hai, kyoMki azuddha nizcaya aura vyavahArake bhAvAbhAvake sahagAmo honekA sarvaSa yahI niyama hai| ataeva saMsArI AtmAmeM yadi paratantratAko apekSA vicAra kiyA jAtA hai to vaha azuddha nizcayanayako apekSA apane ajJAna bhAvase baddha hone ke kAraNa vAstavameM paratantra hai aura asadbhutamyavahAranayako apekSA vicAra kiyA jAtA hai to usameM upacaritarUpame karma aura nokarmakI apekSA bhI paratantrasA ghaTita hotI hai| isa prakAra saMsArI AtmA kisa apekSA kisa prakAra baMdhA hai isakA samyaka nirNaya ho jAne para usake bepanoMse chUTane ke upAya kyA hai ? isakA samyak nirNaya karane meM dera nahIM lgtii| AgamameM sarvatra yaha to batalAyA hai ki yadi saMsArI AtmA apane baddha paryAyarUpa rAga, dveSa aura moha Adi ajJAna bhAvoMkA abhAva karane ke liye aMtaraMga puruSArtha nahIM karatA hai aura kevala jise AgamameM upacAra. se vyavahAra dharma kahA hai usI prayatnazIla rahatA hai to usake dravyakarmoko nirjarA na hone ke samAna hai| isI Azayako dhyAnameM rakha kara zrI chahakAlAmeM jo yaha kahA hai ki kori janama tapa tapai jJAna bina kama kreNje| jJAnIka chinameM triguptita sahaja Tare te || vaha yadhArtha hI kahA hai| yaha kathana kevala paM0 pravara daulatarAmajone hI kiyA ho aisA nahIM hai, kintu prAcIna paramAgamameM bhI isakA samyak nirUpaNa huA hai| AvAryabarva amRtacandra isI Azayako vyakta karate hue samayasArajoke balaza meM kahate haiM rAmadveSokhAdakaM tavaraSTayA nAnyadavyaM vIkSyate kicanApi / sacaMdragaNyotpattirantaicakAsti myakAtyantaM svasvabhAvena yasmAt // 239 // artha-tattvaSTise dekhA jAya to rAga-dreSako utpanna karanevAlA anya dravya kiJcita mAtra bhI dikhAI nahIM detA, kyoMki sarva dravyoMkI utpatti apane svabhAvase hI hotI huI antaraMgameM atyanta pragaTa prakAzita hotI hai / / 236 / / AgA
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 1 aura usakA samAdhAna 551 ataeva saMsArI AtmAko dravya-bhAvarUpa ubhaya-baMdhanoMse chuTane kA upAya karate samaya nizcaya-vyavahAra ubhayarUpa dharmakA Azraya lene kI mAvazyakatA hai| usameM bhI niyama yaha hai ki jaba yaha AtmA apane parama nizcala paramAtmarUpa jJAyakabhAvakA ASaya lekara samyak puruSArtha karatA hai taba usake antaraMgameM nizcaya ratnatraya svarUpa jitanI jitanI vizuddhi pragaTa hotI jAtI hai usake anupAta meM usake bAhahameM davyakarmakA abhAva hotA huA bAra zarmamI bhI prApti hotI jAtI hai| yaha aisA viSaya nahIM haiM, jinheM karaNAnuyoga kA samyagjJAna hai, unakI vivekazAlinI rise ojhala ho| yahI kAraNa hai ki AcAryavarya amRtacandra samayasAra kalazame sambodhita karate hue kahate haiM ki AsaMsArA pratipadamamI rAgiNo nityamasAH suptA: yasminnapadamapadaM taddhi trudhyadhvamandhAH / etatetaH padabhidamidaM yatra caitanyadhAtuH zuddhaH zuddhaH svarasabhasta: sthAyibhAvatvamasi / / 138 // artha-- akviko prANiyo! anAdi saMsArase lekara paryAya paryAya meM ye rAgI jIva rAdA mata vartate hue jisa padama so rahe hai yaha pada ( sthAna ) apada hai, apada hai (tumhArA pada nahIM hai ) aimA tuma anubhava karo 1 isa aura Ao, ina ora aao| tumhArA pada yaha hai, tumhArA pada yaha hai jahA~ zuddha atizaya zuddha catanyavAta, nijaramako atidAyatAke kAraNa sthAyibhAvatvako prApta hai arthAta sthira hai, avinAzo hai // 138 // dvitIya daura zaMkA 9 hamArA prazna thA ki-sAMsArika jIva baddha haiM yA mukta ? yadi baddha hai to kisase ba~dhA huA hai aura kisIse ba~dhA huA honese vaha paratantra hai yA nahIM ? yadi vaha baddha hai t| usake bandhanase chUTane kA upAya kyA hai ? pratizaMkA 2 isa praznako uttaramai bApane saMsAro jIvako paratantra to mAnA hai, kintu kisa 'para' (padArtha) ke 'tantra' (bhacIna) saMsArI AtmA hai umra 'para' kA spaSTa ullekha Apake uttarameM nahIM AyA / bandhakA vivecana karate hae zrI kundakandAcAryane samayasArameM likhA hai-- jogaNimitta gahAM jogo mnn-bynn-kaaysNbhuudii| bhAvaNimiso baMdho bhAvI radi-rAga-dosa-mohajudo // 148 //
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ 552 jayapura (vAniyA ) tattvacarcA artha-mana-vacana-kAyake halana, calanase utpanna huA AtmapradezoMke parispandarUpa yoga hotA hai / usa yogase jo kArmaNa vargaNAoMkA saMsArI jISako grahaNa hotA hai vaha bandha hai| baha karmabandha jIvake rAga, dveSa, moha Adi bhAvoMke nimittase hotA hai| zrI amRtacandra sUrine isa gAthAko TIkAme likhA hai bandhastu karmapudgalAnAM viziSTa zaktipariNAmanAvasthAnam / tadanna pudgalAnAM grahaNahenutvAd bahiraGgakAraNaM yogaH / viziSTazakkisthitihetutvAdantaraGgakAraNaM jIvabhAva eveti / artha-kamapudgaloMkA viziSTa zaktirUpa (jIvako vikArI banAnelpa) pariNa manase gAtmapradeza meM aba. sthita honA bandha hai|.."yhaaN para kArmaNapudgaloMke grahaNa karane kA bahiraGga kAraNa yoga hai / sthiti tathA anubhAgakA kAraNabhUta antara kAraNa jIvakA kaSAyarUpa bhAva hai| rAga dvepa mAha pariNAma jIvako vikAro paryAya hai jisake sAtha jotrakA vyApya-vyApakasaMbaMdha hai| rAmadina paryAya ke sAta jIpakA maka suraMdha nahIM ho sktaa| ataH moha rAga dveSa Adi paryAyakA joSake sAtha baMdha kahanA ayukta hai| moha rAga dveSa pariNApabaMdhake kAraNa haiN| kAraNa meM kAryakA upacAra karake AgamameM inako bhAvabaMdha kahA hai| isa taraha paMcAstikAya gAthA 148 meM vyabaMdha aura bhAvabaMdha para mamacita prakAza DAlA hai| hamanasAra dravmakarma (mohanIyAdikama) se bhAvakama (dravyakarmakA nimitta kAraNabhata rAga dveSa Adi) hotA hai aura bhAvakase drabyakarma hotA hai| isa taraha dadhyakrama bhASakarmakI paramparA saMsAro jIvake calatI rahatI hai aura isIko saMsAra naka kahate haiM / __ zrI amRtacandrasUrine isI viSayapara paJcAstikAya granthako 128-126-130vI gAthAkI vyAkhyA karate hue acchA prakAza DAlA hai ___ iha hi saMsAriNo jIvAdanAdivandhanopAdhivazena snigdhaH pariNAmI bhavanti / pariNAmAtpunaH pudgalaparipaNamAtmakaM karma 1 pharmaNo narakAdigatiSu gaptiH / gatyadhigamanAihaH / dahAdindriyANi / indriyebhyo viSayagrahaNaM | viSayagrahaNAdAgadveSau / rAga-dveSAbhyAM punaH snigdhaH pariNAmaH / pariNApunaH pudgala-pariNAmAtmakaM kama / karmaNaH punanaskiAdigati gatiH / tadatra pudgalapariNAmanimitto jIva pariNAmo jIvapariNAmamimittazca pudgalapariNAmaH / artha-saMsArI jIva anAdi kAlase mohanIya karma-upAthise snigdha (rAgAdi rUpa) hotA hai / usa snigdha pariNAmase pudgala pariNAmAtmaka dravyakama utpanna hotA hai, pravyakarma ke udayasa naraka Adi gatiyoM meM gamana hotA hai, gatike kAraNa tadanurUpa zarIra milatA hai, zarIrase indriyA~ hotI haiM, indriyose viSayoMkA grahNa hotA hai, viSayasevanase rAgadvega hote haiM. rAgadveSase AtmAke pariNAma snigdha hote haiM. usa snigdha pariNAmase ra karmabandha hotA hai|''"is taraha saMsAramaM padamala karmake nimittame jovake rAgahaSAdi pariNAma hote haiM aura jIvake rAgadveSAdi pariNAmase padagala karmapariNamana hotA hai| mohanIya Adi dravyakarma, rAga dveSa Adi AtmAke vikArI bhAvoMke preraka nimitta kAraNa haiM aura rAga dveSa Adi AtmAke vikRtabhAva mohanIya Adi prayakarmabanyo preraka nimitta kAraNa hai| jaba AtmAkai prabala puruSArthase pradhyakramoM-mohanIya AdikA kSaya hotA hai taba vikArakA nimitakAraNa
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 5 aura usakA samAdhAna 553 haTa jAne se AtmA ke rAga-dveSa Adi naimittika vikArabhAva dUra ho jAte hai| usa dazA meM bAsmAkI paratantratA bho dUra ho jAtI haiN| tadanusAra Apane jo bandha aura mukti ke viSaya meM likhA hai ki'vaha (saMsArI AtmA ) ajJAnarUpa apane azuddhabhAvAMse baddha hai| use (saMsArI jIvako) yadi baddhatAkA abhAva karanA hai to apanI usI baddhatAkA ( ajJAna AdikA) abhAva karanA hai / usakA abhAva honese jo asadbhUta vyavahArarUpa baddhatA kahI gayI hai usakA abhAva svayameva niyamase ho jAtA hai|' ApakA yaha baddhatA ke abhAvakA krama vicAraNIya hai, kyoMki samayasAra meM - sammata paDiNivaddhaM miSTattaM jiNabarehiM parikahiyaM / tassokSyeNa jIvo micchAdiddhi ttiNAyacvo // 161 / / NANassa pakSiNi aNNANaM jiNavarehiM parikahiyaM / tassodayeNa jIvo aNNANI hodi si pAyaruSo // 162 // cAritapaDiNiSaddhaM kaSAyaM jiNavarehi parikahiyaM / sarasodayeNa jIvo acarito hodi gAyatrI // 163 // ina tIna gAthAoM dvArA samyaktvakA, jJAnakA aura cAritrakA pratibandhaka kAraNa kramase midhyAtva mohanIya, jJAnAvaraNa aura pAritramohanIya dravyakarma batalAyA hai| una pratibandhaka nimittakAraNoMrUna dravyakamaka prabhAvase AtmA midhyAdRSTi, ajJAnI aura asaMyamI hotA hai / isake anusAra yaha bAta siddha hotI hai ki mithyAtva ajJAna, asaMgamarUpa jIvake vikRtabhAva darzanamohanIya Adi dravyakarmarUpa pratibandhaka kAraNoMke dvArA hote haiM / ataH kArya-kAraNabhAva ke niyamAnusAra jaba pratibandhaka nimitta kAraNa dUra hote hai taba ho AtmAke samyaktva, jJAna, cAritra guNa prakaTa hote haiM / jaise ki rAtri yA kAlI A~dhI, prabala ghanapaTala Adi pratibandhaka kAraNoM ke dUra haTa jAne para hI sUryakA prakAza hotA hai / bAsAmaye lagAtAra 15-15 dina taka varSA hote rahane 15-15 dina taka sUrya bAdaloMse bAhara dikhAI nahIM detA / isa kAraNa ApakA yaha likhanA ki pahale ajJAnAdikA nAza hotA hai tadanaMtara jJAnAvaraNAdi dravyakarmAkA nAza apane Apa ho jAtA hai vicAraNIya hai| zrI kundakundAcAryane paJcAstikAya meM isake viruddha likhA haikammassAbhAveNa ya samvaNDU savvako gadarasI ya / pAvadi iMdiyara hidaM ambAvAhaM suhamataM // 151 // gAthArtha - dravyakarmo ke abhAva se AtmA sarvajJa, sarvadarzI ho jAtA hai tathA indriyAtIta bhanyAbASa ananta sukha prApta karatA hai / isa gAthAkI TIkA karate hue zrI amRtacandrasUri likhate haiM- tataH karmAbhAve sa hi bhagavAn sarvannaH sarvadazA~ syuparatendriyavyApAro'nyAvAzrAnantasukhazca nityamevAvatiSThate / TIkArtha -- isaliye dravyakamakA abhAva ho jAne para vaha AtmA sarvaza. sarvadarzI atIndriya adhyabAdha amansa sukhI sadA rahatA hai / 70 hai Jug
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ 544 jayapura ( khAniyA) tattvapardhA zrI amRtacandrasUri tattvArthasAra granthameM likhate hai dhAtikramakSayotpanaM keSavaM sarvabhAvagam // 1-30 // arda-dhAtikokA kSaya ho jAne para samasta padAthoMko jAnanevAlA kevalajJAna utpanna hotA hai| zrI vIrasenAcArya dhavala siddhAnta anya likhate haisirohitasya rasnAbhogasya svAvaraNavigamata bhAvi SopalambhAt / -pustaka 1 pRSTha 52 I-tirohita arthAta karma paTaloMke kAraNa paryAyarUpase aprakaTa rana (sabhyarajJAna Adi) samUhakA apane AvaraNa kamake abhAva ho jAnake kAraNa AvirbhAva pAyA jAtA hai arthAta jaise jaise karma paTaloMkA abhAva hotA janAno cametIta ralaha prakaTa hetA jAtA hai| ina ArSagranthoM ke vAiyoMse yaha bAta pramANita hotI hai ki dravyakarmokA kSaya ho jAnepara hI AtmAke kebalazAnAdi guNa prakaTa hote haiN| isaliye ApakI yaha bAta siddhAnta anusAra viparIta krama hai ki pahale bhAvakarma yAnI rAga dveSa moha ajJAna AdikA nAza hotA hai tadanaMtara mohanIya Adi TrampakarmoM kA nAza hotA hai / siddhAntaviruddha isa viparIta kAryakAraNa mAnyatAkA sudhAra apekSita hai / Apane jo yaha likhA hai ki 'mAgamameM sarvatra yaha to batalAyA hai ki yadi saMsArI AtmA apane baddha paryAyarUpa rAga dveSa moha Adi ajJAna bhAvoMkA abhAva karane ke liye antarala puruSArtha nahIM karatA hai aura kevala jise AgamameM upacArase kyavahAradharma kahA hai usI meM prayatnazIla rahatA hai to usake dravyakoko nijarAna hone ke samAna hai| isI Ayako dhyAnameM rakhakara zro chahalAlAma jo yaha kahA hai ki koTi janma tapa tape, jJAna vina karma jhare / jJAnI china mAhi, trigupti te sahaja Tarai te // Atmazuddhiko prakriyA meM ApakI yaha mAnyatA mela nahIM khAtI, kyoMki AgamAnusAra vyavahAradharmako pragati ho nizcayadharmakI upalabdhi karAtI hai| zrI kuMdakuMda AcAryane Atmazuddhi ke liye dravyapratikramaNa ( bhUtakAlameM jina jar3a cetana padArthoke nimittase rAga mamatA Adi rUpa doSa lagA ho una padArthoM kA tyAga) aura dvanya pratyAkhyAna ( bhaviSya kAlameM honevAle rAga dveSa Adhika viSayabhata jar3a cetanarUpa para padArthAkA tyAga ) pUrvaka bhAvapratikramaNa aura bhAvapratyAkhyAnake krama para prakAza DAlate hue zrI kundakunda AcAryane samayasArameM likhA hai appaDikamaNaM duvihaM apparacakravANaM taheva viSNeyaM / eNuSaeseNa ya akArI agiNI yA // 283 / / apaSTikkamaNaM duvihaM bbe bhAve tahA apaJcapakhANaM / eeNuvaeseNa 4 akAro praSNizro cayA // 28 // jAva apaTikkramaNaM aparacakravANaM ca dababhAvANaM / kumvai AdA tAvaM kattA so hoi pAyathyo // 245|| artha-atikramaNa (jar3a-cetana padArthose bhUtakAlIna rAga-preSa AdikA na chor3anA) tathA apratyAzyAna (jar3a-cetana padAyoMke sAtha honevAle bhaviSyakAlIna rAga-dveSAdi bhAvoMkA na chor3anA) dravya aura bhASake bhedase
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 2 aura usakA samAdhAna 555 bo-dho prakArake haiN| una donoM divya tathA bhAvarUpa atikramaNa aura apratyArUpAna) ke tyAga denerUpa isa upadeza dvArA AramA akAraka batalAyA gayA hai| jaba taka mAramA pradhya bhAvarUpase apratima aura aprAmamAna karatA hai taba taka vaha rAgadveSa AdikA kartA hai, aisA samajhanA cAhiye / isakI TokAmeM zrI amRtavandrasUrine likhA hai vaha bhI dekhane yogya hai tata: paradravyamevAtmano rAgAdibhAvanimizamastu, tathA sati tu rAgAdInAmakAraka evaatmaa| tathApi thAvadhimittabhUtaM havyaM na pratikAmati ne pratyAcaSTe ca ........... yAvatta bhASana pratikrAmati na pratyAca tAdattarakasaiMva syAt / yadaivaM nimittabhUtaM dadhyaM pratikrAmasi pratyAcapThe va sadaiva naimittikabhUtaM bhAnaM pratikAmati pratyAcaSTe ca yadA........ sAkSAdaka va syAt / / ___ artha-isaliye paradrA ( anya jara cetana padArtha ) hI AtmAmeM rAga dveSAdi bhAva utpanna karaneke kAraNa haiN| yadi aisA na ho to yAtmA rAgAdibhAvoMkA akartA hI ho jAvaM / phira bhI jaba taka bAtmA rAgadeSAdike nimitta mata para padArthAkA pratikramaNa pratyAkhyAna nahIM karatA hai taba taka yaha namittika bhUta rAga dveSa Adi bhAvoMkA pratikramaNa pratyAkhyAna nahIM kara sakatA 1 jaba taka vaha apane una namittaka bhAvoMkA pratikramaNa pratyAkhyAna nahIM karatA hai taba taka una rAgadveSAdi bhAvoMkA kartA hI hai / jaba AtmA nimittabhUta parapadArthoM kA pratikramaNa pratyAkhyAna karatA hai taba hI naimittikabhUta (para padArthoke nimittase hone vAle ) rAga tuSAdi bhAvoMkA pratikramaNa pratyAkhyAna karatA hai| jaba bhAva pratikramaNa mAtra pratyAkhyAna karatA hai taba hI vaha AtmA rAgadveSAdikA akartA ho jAtA hai| AcArya kundakunda tathA zrI amRtacandrasUrike isa kathanase do bAteM siddha hotI hai : (1) rAga dveSa Adi vikRta pariNAmoM se mukti pAne ke liye pratikramaNa pratyAkhyAna Adi vyavahAradharma ati Avazyaka hai| (2) bhAbazuddhike liye pahale para padArthoMkA tyAga karanA parama Avazyaka hai| Apane jo apane abhiprAya kI puSTi ke liye chAlAkI sodhI hAlakA padyAMza (koTi janma tapa tapa jJAna bina kama mara je| jJAnIke china mAhi brigupti te sahaja ra te) upasthita kiyA hai, vaha Apake abhiprAya ke viruddha jAtA hai, kyoMki usase yaha siddha nahIM hotA ki 'sirpha jJAna dvArA hI karmanirjarA hokara Atmazuddhi hotI hai| Apa padya ke antima aMza para prAna deN| vahA~ karmanirjarAke liye jJAnake sAtha guptiApa vyavahAra cAritrako bhI anivArya Avazyaka rakhA hai| ata: yadi usa padya kA abhiprAya kevala jJAnadvArA hI kamanirjarA mAnA jAyagA to granthakAra zrI paM0 daulatarAmajIkA isa padya saMbaMdhI abhiprAyakA dhAta hogaa| unhoMne to vyavahAra dharmako bhI mahatva dete haye isI cautho hAla meM zrAvakake 12 vratoMkA tathA chaThI hAla meM municaryAka 28 mUlaguNoMrUpa vyavahAradharma vA vyavahAracAritrakA paThanIya evaM mananIya sundara vivecana kiyA hai| ataH yaha padya Apake abhiprAyake viruddha hai| zAna saphala kaba hotA hai zrI kundakundAcAryane samayasArameM bhedavijJAnako saphalatA para prakAza DAlate huye likhA hai NAdUNa AsavANaM asuci vivarIyabhASaM c| dukkhassa kAraNaM ti ya tado Niyatti kuNadi jIvo // 72 //
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ 556 jayapura (khAniyA) tattvacacoM artha---Astrava kI azucitA ( apavitratA), viparItatA tathA dukhakAraNatA jAnakara bhabya jIya unako nivRtti ( nivAraNa ) karatA hai / isako TokAmeM zrI amRtacandra sUri likhate hai kiM ca yadidamAsmAsavayobhavajJAnaM kiM vA'jJAna ? yadyajJAnaM tadA tadabhedajJAnAnna tasya vizeSaH / zAnaM cet kimAraveSu pravRtta, kimAtraveSu nivRta AtraveSu pravRtta cettadapi tadabhedajJAnAnna tasya vizeSaH / bhAnavebhyo nivRsa cettahi kathaM na jJAnAdeva bandhanirodhaH / iti nirasto'jJAnAMzaH kriyAnamaH / yatvAtmAsavayomeMdajJAnamapi nArayebhyo nivRtaM bhavati sajjJAnameva na bhavatIti jJAnAzI jJAnanayopi nirastaH / artha-yadi AtmA aura karma mAnavameM maidazAna hai to vaha jJAnarUpa hai yA ajJAnarUpa ? yadi ajJAnarUpa hai to vaha AtmA aura Amrapake abhedajJAnase kucha vizeSa nahIM tthhrtaa| yadi vaha jJAnarUpa hai to kyA vaha bhedajJAna bhAstravoM ( Asabake kAraNoM meM pravRtta hai yA nivasa hai? yadi AsavoM meM pravRtta hai (Asravake kAraNabhUta viSaya bhogoMmeM lagA huA hai) to vaha bhedazAnarUpa nahIM, abhedajJAnase usameM kucha vizeSatA nahIM ( arthAt vyardha hai|) yadi yaha jJAna AtravoM se nivRtta hai to usa jJAnase hI karmabandhakA virodha ho jAyagA / (karma Asavake kAraNabhUta viSayabhogoM-asaMyamase nivRtta hokara saMyama sahita jAnase karmabandha ruka jAyagA / jo bhedhavizAna AlayoMse ( karma mAlavoMke kAraNoMse) nivRtta nahIM hotA vaha bhedajJAna hI nahIM hai / isakA Azaya yahI hai ki zAnakI saphalatA kevala tattva jAnane meM hI nahIM hai, apitu Alavake kAraNabhUta pApakriyA tathA viSayabhogoM Adise nivRtta hokara vyavahAradharma AcaraNa karanese hai| saMvara aura karmanirjarA kisa taraha bhedavijJAnakA uddeza AtmAko karma-Asrava tathA karmabandha se chur3Akara karmokA saMvara aura karmanirjarA karanekA hai jisase kramazaH Atmazuddhi hote hue mokSa prApta ho sake / ataH satvajJAna ke sAtha vyavahAracAritra bhI jaba AcaraNameM AtA hai taba hI karmasaMvara aura karmanirjarA huA karatI hai| akelA jAna muktikA yA saMghara nirjarAkA kAraNa trikAlameM bhI nahIM hai| zrI kundakunda AcAryane pravacanasAra gAthA 7 meM kahA haicAritta khalu dhammo' 'arthAt cAritra vAstavamai dharma hai / sathA ca mokSapAhar3a gAthA 17 meM kahA hai ___NANaM carittahINaM dasaNahINaM tavehiM saMjuttaM / aNNesu bhAvarahiyaM liMgaragahaNeNa kiM sokkhaM // artha-jahA~ jJAna so cArita-rahita hai, Apa darzana ( samyaktva ) rahita hai, Avazyaka Adi krimA rahita liMga jo bheSa hai usameM sukha kahA~ hai| saMskRta bhASAmeM Adya saiddhAntika sUtrakAra zrI umAsthAmo AcArya tattvArthasUtra meM kahate haiMsa guptisamisidharmAnuprekSAparIpahajaya cAritraiH // 1-2 // artha--yaha karmasaMvara gupti samiti, samAdi dharma, anityAdi bhAvanA, parISabajaya aura sAmAyika Adi cAritrase hotA hai| tapasA nijarA ca // 1.3 / / artha-antaraMga bahiraMga tapase karmokI nirjarA ( avivAka nirjarA ) hotI hai| ina donoM sUtroMse bhI pramANita hotA hai ki vyavahAracAritra karmasaMbara aura karmanirjarAkA kAraNa hai|
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 9 aura usakA samAdhAna 557 anaMtavAra munivrata dhAra thI paM0 daulatarAmajIne apane chahaLAlA granthako cauthI khAlameM likhA hai munigrata dhAri anantavAra prIvaka upjaayo| panija Atama jJAna binA sukha leza ne pAyo / artha-isa jIvane anantoM bAra manivrata dhAraNa karake nauveM greneyika takakA ahamindra pada pA liyA, parantu bhedavijJAna ke vinA use ( atIndriya ) sukhakA lezamAtra bhI nahIM mila sakA / isameM do bAteM dhvanita ho rahI hai-(1) to yaha ki jJAnako saphalatA kore tattvajJAnase nahIM hai, jJAnakI saphalatA bhedavijJAna ( samyagjJAna ) se hai / (2) bhedavijJAnako saphalatA athavA cAritrako saphalatA bhedavijJAna ke sAtha hai| __Nutrata mahAvrata Adi vyavahAra cArita pratyeka dazAma saphala hai| yadi koI manuSya abhaya hai, mithyAdRSTi (prazyaligo) hai yA dUrAtidUra matrya hai to vaha bhI municaryA dvArA ahamindra pada pA rAkatA hai / isase adhika unnata pada pAneko usameM yogyatA nahIM hai / anaH aise abhavya Adi muniyoMke uddezyase zrI paM0 daulatarAmajI ne paha padya likhA hai| dUsare-isa padyase yaha bAta bhI pramANita hotI haiM ki mukti ke liye bho antaraMga kAraNa ( bhavyatva samyaktvarUpa upAdAnakAraNa ) tathA zrAvadharma manidharmarUpa vyavahAra cAritrarUpa bahiraMganimitta kAraNako anivArya AvazyakatA hai / madi una donoM kAraNoMmeMse eka bhI kAraNakI kamI hogI to mukti na mila skegii| zrI kundakunda AcAryane vyavahAracAritrakA kitanI dRr3hatAse samarthana kiyA hai / dekhiye Na vi sijmai vatyadharo jiNasAsaNe jai vi hoha tisthayaro / Nago vimoksamago sesA ummaggayA samve // 23 / / -sUtrapapAhu artha-jinazAsanake anusAra yadi tIrthakara bhI vastradhArI asaMyamI ho to vaha Atmasiddhi nahIM pA sktaa| dhuva siddhI sisthayaro cauNANajudo kareha tavayaraNaM / NAUNa dhuvaM kujjA tavayaraNaM NApatto vi / / 6 / / -mokSapAuda artha-tIrthakarako usI bhavaro niyamase mukti hotI hai| tIrthaGkarako samyaktvake sAtha tIna jJAna janmase tathA munidIkSA lete rAmaya manaHparyamajJAna bhI ho jAtA hai| isa taraha cAra jAmadhArI hokara bhI ve mukta hone ke liye tapazcaraNa karate hai aisA jAnakara jJAnI puruSako tapazcaraNa avazya karanA caahiye| Apane apane lekhake antameM jo samayasAra kalazake do padya diye hai ve zrI amakSacandra sUrine nizcayanayakI dRSTise likhe haiN| kintu unhoMne ina padyoMse zuddha pAtmatattva prApta karane ke liye vyavahAravAritrakA niSedha nahIM kiyA hai / isakA pramANa unakA viracita puruSArthasiddhadhupAya grantha hai, jisameM ki sUrine ahiMsA dharmakA tathA zrAvakadharmakA sundara vivecana kiyA hai| isake sivAya AdhyAtmika AcArya zrI kundakundha tathA
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 558 jayapura (khAniyA) tattvavardhA amRtacandramUri mAmanma municAritrakA AcaraNa karate rahe-yaha vArtA isa bAtakA pramANa hai ki vyavahArapAritrako Atmazuddhike liye anivArya Avazyaka samajhate the| mulicAribake binA dharmadhyAna tathA zuSaladhyAna nahIM hote / siddhAntako yaha bAta bhI vyavahAracAritrako anivArya AvazyakatAko pramANita karatI hai| vikArakA kAraNa dravyamai niSkAraNa vibhAva (vikAra ) nahIM hotA hai| vikAra paranimitta huA karatA hai, jaise ki jalake zItala svabhAvameM uraNatArUpa vikAra agnike nimitta hotA hai isI bAtako zrI vidyAnandasvAmI ne aSTasahasro granthameM patra 51 para likhA hai doSAvaraNayohominizzeSAstyatizAyanAt / kavidyathA svahetumyo bahirantamalamayaH // 4 // isa kArikAko vyAkhyA karate hae doSo hi tAvadazAnaM jJAnAvaraNasyodaye jIvasya syAdadarzanaM darzanAvaraNasya, mithyAstraM darzanamohasya, vividhamacAritramanekaprakAracAritramohasya,.......... ityAdi likhA hai, jisakA artha yaha hai ki jIvake ajJAnadoSa jJAnAvaraNakarma ke sadaya hone para hotA hai, darzanAvaraNakarmake tadarase pradarzana, darzanamohanIya kamake udayase mithyAtva, cAritramohanIya karmake udayase aneka prakArakA krodha, mAna, rAga-dveSa Adi acAritra bhAva hote hai| isake anusAra AtmAke vikArI bhAva jJAnAvaraNAdi dradhyakoM ke nimittame hI hote haiM / isI bAtako puSTi zrI vidyAnandasvAmIne AptaparIkSAmeM bhI ko hai| na cAyaM bhAvayandho vyabandhamantareNa bhavati, muktasyApi tatsaGgAt / -pRSTha 5 artha--yaha bhAvabandha ( rAgadveSa ajJAna Adi ) vyabaMdha ( jJAnAvaraNa Adi karmake ) binA nahIM hotA hai; kyoMki yadi dinA vyabaMdhake bhAvabandha ho to mukta jIvoMke bhI rAga dveSa Adi bhAvabandhake honekA prasaMga aajaaygaa| ___ zrI vidyAnandasvAmIne bhAvabandha aura dravyabaMdhake viSaya meM spaSTIkaraNa karate hue AptaparIkSAkI 'bhAvakarmANi' Adi 114 vIM kArikAko vyAkhyA meM likhA hai tAni ca pudgalapariNAmAramakAni jIvasya pAratanayanimirAsvAt, nigamAdivat / krodhAdibhiH bhicAra iti cet na, teSAM jIvapariNAmAmo pAstavyasvarUpatvAt / pAratanayaM hi jIvasya krodhAdipariNAmona punaH pArasannyanimitam / artha-ve paudgalika dravyakarma (jAnAvaraNAdi ) AtmAkI paratantratAke nimitta kAraNa hai jaise ki manuSyake pairoMmeM par3I ber3o manuSyakI parantratAkA kAraNa hai| ___zaMkA-krodhAdi AtmAke bhAva ( bhAvakarma ) bhI AtmAke baMdhake kAraNa hai, isaliye unake sAtha vyabhicAra AtA hai ? samAdhAna-aisI bAta nahIM hai, kyoMki AtmAke krodhAdi bhAva svayaM paratantratAsvarUpa hai, isaliye mAtmAke ke bhAva svayaM paratantrarUpa hai, AtmAko parataMtratAke nimita nahIM haiM / / -pRSTha 146
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 9 aura usakA samAdhAna 559 AcArya mahArAjane uparyukta vidhAnase yaha bAta spaSTa kara dI hai ki AtmAke rAga dveSa vAdi bhAva mohanIya Adi dravyakarma ke nimittase huA karate hai, binA sana dravyakamauke nimittake kabhI nahIM hote| isaliye dravyakarma AtmAke rAgAdi bhAvakoMke utpanna honeke nimitta kAraNa hai| rAga dveSa Adi pariNAmoMke nimittase mohanIya Adi dravyamaukA baMdha huA karatA hai, isa kAraNa una rAga dveSa Adi AtmAke vikArI bhAvoMko bhAvabaMdha kahA gayA hai| tadanusAra dRSyabaMdhake nimittase bhAvabaMdha aura bhAvabaMdhake nimittase dravyabaMdha huA karatA hai| inameM se dravyabaMdha para padArtha hai aura bhAvabaMdha yAtmAkA apanA vikArI bhAva hai, ataH vaha AtmasvarUpa AtmAko parataMtratAkA kAraNa paradrayarUpa drampakarma hI mukhyatAse hotA hai aura paradravya hone ke kAraNa vAstavameM AtmAke sAtha baMdha una jAnAvaraNa Adi kArmaNa vyakA hama karatA hai| namaH dhIvItarAgAya maMgalaM bhagavAn vIro maMgalaM gautamI gaNI / maMgalaM kundakundAryoM jainadharmo'stu maMgalam // zaMkA 9 mUla zaMkA-sAMsArika jIva baddha hai yA mukta ? yadi baddha hai to kisase ba~dhA huA hai aura kisIse ba~dhA huA honese vaha paratantra hai yA nahIM ? yadi vaha baddha hai to usake bandhanase chUTane kA upAya kyA hai pratizaMkA 2 kA samAdhAna isa prazna kA uttara vyavahAranaya aura nizcapanapako apekSA pUrvameM de Aye haiM / isakA Azaya yaha haieka dravyake guNa dharmako anya vyakA kahanA yaha amadbhata vyavahAranaya hai aura svAzrita kathana karanA yaha nizcayanaya hai| isa prakAra saMkSepameM ye ina donoM nayoMke lakSaNa haiM 1 ataeva nizvayanayako apekSA vicAra karane para AtmA svayaM apane aparAdhake kAraNa baddha hai, anya kisIne balAt bA~dha rakhA ho aura usake kAraNa baha bagha rahA ho aisA nahIM hai| parantu asadbhuta dhyabahAranayako apekSA usake usa aparAdhako jJAnAvaraNAdi karmopara Aropitakara yaha kahA jAtA hai ki jJAnAvaraNAdi kamauke kAraNa vaha baddha hai| yaha vastusthiti hai| isakA samyaka nirNaya aneka pramANoMke sAtha pichale uttara meM kiyA gayA thaa| kintu pratizaMkA 2 ko par3hakara aisA pratIta hotA hai ki sAMsArika jIva baddha kyoM hai isakA mukhya kAraNa jJAnAvaraNAdi koko samajhA jA rahA hai| pratizaMkA 2 meM yaha to svIkAra kara liyA.hai ki jaba AtmAke prabala puruSArthase dUgyapharmoM mohanIya AdikA chaya hotA hai taba vikArakA nimitta kAraNa haTa jAnase AtmAke rAga-dveSa Adi naimittika vikAra bhAva dUra ho jAte hai|' para isake sAtha dUsare sthalapara usI pratizaMkAmeM yaha bhI likhA hai ki mohanIya Adi dravyakarma, rAga dveSa Adi AtmAke vibhASa bhAvoMke preraka nimitta kAraNa haiM aura rAga dveSa Adi AtmAke vikRta mAva mohanIya bAdi dravyakarmabandhake preraka nimitta kAraNa hai|' isa prakAra ye paraspara viruddha vicAra eka hI lekhameM pragaTa
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ 560 jayapura (khAniyA ) tatva carcA kiye gaye haiM / preraka nimittakA artha yadi nimitta kartA yA nimitta karaNa karake usakA artha 'vizeSa nimitta' kiyA jAtA taba to koI Apatti nahIM hai, kyoMki karmo kA udaya udIraNA AtmAke rAga dveSa Adi kAryake vizeSa nimitta haiM aura AtmA ke rAga-dveSa Adi vibhAva bhAva jJAnAvaraNAdi karma pariNAmake vizeSa nimitta haiN| para abhI taka pratizaMkAse hama jo tAtparya samajha sake haiM usase yahI jJAta hotA hai ki jo nimitta balAt kAryaka svakAlako chor3akara Age-pIche para dravyameM kArya utpanna karatA hai vaha preraka nimitta hai / yadi pratizaMkA meM kiye gaye vivecanakA yahI abhiprAya ho to kahanA hogA ki AtmAko prabala puruSArtha karanekA kabhI avasara hI nahIM mila sakegA / kAraNa ki pratyeka samaya meM jisa prakAra karmodaya udIraNA hai, usI prakAra rAga-dveSa pariNAma bhI hai, ataH karma AtmAko balAt paralatra rakhegA aura rAga-dveSa pariNAma balAt karmabandha karAtA rahegA / isa prakAra pratisamaya AtmAko kamA~ke adhIna hokara pariNamanA par3egA aura naye-naye karmoMko rAga-dveSake adhIna hokara ba~dhanA pdd'egaa| aisI avasthAmeM yaha bAtmA trikAla bandhana se chUTane ke liye prabala puruSArtha kabhI nahIM kara sakegA aura prabala puruSArthake abhAva meM muSitakI vyavasthA nahIM bana skegii| taba to jitane bhI saMsArI jIva haiM ve saba mukti ke abhAva meM saMsArI hI bane rheNge| Agama meM 'preryamANAH pudgalAH' ityAdi vacana par3hakara preraka kAraNa svIkAra karanA anya bAta hai para usakA jinAgama meM kyA artha iSTa hai ise samajhakara samyak nirNaya para pahu~canA anya bAta hai / yaha to zAstra ke abhyAsI sabhI vidvAn jAnate haiM ki pratyeka drazya svabhAvase pariNAmo nitya hai / jisa prakAra dravyakI apekSA nityatA usakA svabhAva hai usI prakAra utpAdavyayarUpase pariNamana karanA bhI usakA svabhAva hai / jaba ki utpAda vyayarUpase pariNamana karanA usakA svabhAva hai, aisI avasthAmeM use anya koI pariNamA tabhI vaha pariNamana kare aisA nahIM hai| isakA vizeSa vicAra zrI samayasArajI meM suspaSTarUpase kiyA gayA hai | vicAra karate hue vahA~ likhA hai yaha pudgala dravya jIva meM svayaM nahIM ba~dhA aura karmabhAvase svayaM nahIM pariNamatA / yadi aisA mAnA jAye to vaha pariNAmo siddha hotA hai / aura kArmaNa vargaNAeM karmabhAvase nahIM pariNamatI honese saMsArakA amAtra siddha hotA hai athavA sAMkhyamatakA prasaMga AtA hai| jIva pudgaladravyoM ko karmabhAvase pariNamAlA hai aisA mAnA jAye to yaha prazna hotA hai ki svayaM nahIM paraNamatI huI una vargaNAoMko cevana bAtmA kaise pariNamA sakatA hai / athavA yadi pudgala dravya apane Apa hI karmabhAvase pariNamana karatA hai aisA mAnA jAye to jIva karmako arthAt pudgaladravyako karmarUpa pariNAmAtA hai yaha kathana mithyA siddha hotA hai, isaliye jaise niyamase karmarUpa (care kAryarUpa se) pariNamana karanevAlA pudgala dravya karma hI hai isI prakAra jJAnAvaraNadirUpa pariNamana karanevaoNlA kArmaNa pudgaladravya jJAnAvaraNAdi hI hai aisA jAno / 116 se 120 / tathApi Agama meM 'karatA hai, pariNamAtA hai, utpanna karatA hai, grahaNa karatA hai, tyAgatA hai, bA~dhatA hai, preratA hai' ityAdi prayoga upalabdha hote haiN| svayaM AcArya kundakundane bandhAdhikArameM bajarUpa avasthA meM arest prApta jIvadravyakI saMsArarUpa paryAya karma aura nokarmako nimittakara ho hotI hai isa tathya ko samajhAneke liye 'jaha phalimaNI suddho' ( 278-276 ) ityAdi do gAthAe~ likhate hue 'pariNamAtA hai' jaise zabdoMkA prayoga kiyA hai / isa parase bahuta se manopI una donoM gAthAoMkA Azraya lekara 'pariNamAtA' hai isa padako dhyAna meM rakhakara yaha artha phalita karate haiM ki preraka nimittoM kI sAmarthya se dUsare dravyakA vivakSita kArya svakAlako chor3akara Age-pIche bhI kiyA jA sakatA | preraka nimittoMkI sArthakatA isI meM mAnate haiM / kintu unakA vana gAthAoMke AdhArasa aisA artha phalita karanA kyoM tabhyayukta nahIM hai yaha hama svayaM bhagavAn
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 9 aura usakA samAdhAna kundakundake zabdoMmeM hI batalA denA cAhate haiN| ve kasa-pharma adhikArameM isI bolakA spaSTIkaraNa karate hue svayaM likhate hai uppAdedi karedi ya aMdhadi pariNAmaedi giNhadi ya / AdA puggaladagdha vavahAraNayassa basavvaM / / 107 // artha-AtmA pudgala-dravyako utpanna karatA hai, karatA hai, bAMdhatA hai, pariNamAtA hai aura grahaNa karatA hai yaha vyavahAranayakA kathana hai| isa mAthAko vyAkhyA karate hue AcArya amRtabandra likhate hai ayaM khallAramA na gRhNAti na pariNamayati nApAdayati na karoti na badhnAti vyApya vyApakabhAvAbhAvAt prApyaM vikAya niraya va pudgalavAvyAtmakaM karma / yattu vyApya-dhyApakabhASAbhAve'pi prApyaM rikArya nirvayaM ca pudgaladravyAtmakaM karma gRhAti pariNamayarayutpAdayati karoti badhnAti cAmapti vikalpaH sa kilopcaarH| artha-yaha bAtmA vAstavameM vyApyApabhAvaka abhAbake kAraNa prApya, vikArya aura nityarUpa pudgala-dravyAtmaka karmako grahaNa nahIM karatA, pariNamita nahIM karatA, utpanna nahIM karatA, na use karatA hai aura na bAMSatA hai, phira bhI pAya-vyApaka bhAvakA abhAva hone para bhI prApya, vikArya aura nirvasvaM pudgalavyAtmaka karmako AtmA grahaNa karatA hai, pariNamita karatA hai, utpanna karatA hai, karatA hai aura bAMdhatA ityAdirUpa jo vikalpa hotA hai vaha vAstavamai upacAra hai| isase vidita hotA hai ki jinAgamameM 'pariNamAtA hai' ityAdi prayogoMkA dUsare manISI preraka kAraNa mAma kara jo artha karate haiM vaha nahIM liyA gayA hai| bhagavAn kundakundake samAga AcArya vidyAnandi bhI isI arthako spaSTa karate hue zlokavArtikameM likhate hai tata: sUkaM lokAkAzamAdivavyANAmAdhArAdheyatA vyavahAranayAzrayA pratipattanyA, bAdhakAmAvAditi / nizcayanayAna teSAmAdhArAyatA yuktA, vyomadharmAdInAmapi svarUpe'vasthAnAn / anyasyAnyantra sthitI svarUpasaMkaraprasaMgAt / svayaM sthAnoranyana sthitikaraNamanarthakam, svayamasthAno: sthitikaraNamasaMmbhAdhyaM zazavipANavan / zaktirUpeNa svayaM sthAnazIlasyAmyena vyakirUpatayA sthitiH kriyata iti cen sasthApi vyaphirUpA sthiti: tatsvabhAvasya vA kriyate (atatsvamAyasya vaa)| na ca tAbata, tarasvabhAvasya, yasarthAt karaNa vyApAramya / nApyatatsvabhAvasya, sapuSpavatkaraNAnutpattaH / kathamevaM utpatti-vinAzayoH kAraNam ? kasyacit tatsvabhAvasvAsasvabhAsya vA kenacit tatkaraNe sthitipakSoktadoSAnuSaMgAditi cet / na, kathamapi sannizcayanayAt sarvasya visrpotpaad-yy-dhauvyvyvsthitH| vyavahAranayAdava utpAdAdIno sahasukatvAtItaH / zlokavArtika 5, 16, pR0 11artha--isaliye yaha acchA kahA ki lokAkArA aura dhAdi drakSyoMkA AdhArAdheyabhAva byavahAranayase jAnanA cAhiye, kyoMki isakA bAdhakapramANa nahIM hai| nizcayanayase unameM AdhArAdheyabhAva nahIM hai, kyoMki AkAzakI taraha dharmAdi dravyoMkA bhI svarUpame avasthAna hai| tathA anya vyakI anya dravya meM sthiti mAnane para svarUpataMkaradoSa prApta hotA hai| svayaM svarUpasthita padArthakA dUsarese sthitikaraNa hotA hai aisA mAnanA
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ 562 jayapura (khAniyA ) tazvacarcA nirarthaka hai, kyoMki svayaM svarUpa meM asthita padArthakA dUsareke dvArA sthitikaraNa aise ho nahIM banatA jaise zazaviSANakA dUsareke dvArA sthitikaraNa nahIM bntaa| svayaM zaktirUpase sthAnazIla padArthako anya padArtha vyakti (pragada-paryAya) rUpa sthiti karatA hai| yadi aisA * jAyA hai pArtha mAyAle dUsare padArthakI vyaktirUpa sthiti karatA hai yA atatsvabhAvavAle padArthako / tatsvabhAvavAlekI to kara nahIM sakatA, kyoM ki aisA mAnane para karaNa-vyApArakI bhyarthatA hotI hai| atatsvabhAvavAlekI bhI nahIM kara sakatA, kyoM ki AkAzakusuma jaise nahIM kiyA jA sakatA usI.prakAra asatsvabhAvavAle padArthako sthiti karanA bhI nahIM banatA / yadi aisA hai to dUsarA padArtha utpatti aura vinAzakA kAraNa kaise hotA hai? kyoMki tatsvabhAvavAle yA atatsvabhAvadhAle kisI padArthakA kiso dUsareke dvArA karanA mAnane para sthitipakSameM jo doSa de Aye hai ve satra prApta ho jaayeNge| nahIM, kyoM ki kisI bhI prakArase nizvayanayako apekSA vicAra karane para sampUrNa padArtho kA vistatA utpAda, vyaya aura ghopako vyavasthA hai| vyavahAranayako apekSAse vicAra karane para hI utpAdAdipha sahetuka pratIta hote hai / isa prakAra ina pramANoMse yaha bhalIbhAMti siddha hotA hai ki eka drabyakI vivakSita paryAya dUsare dravyako vivakSita paryAyameM aNumAtra bhI hera-phera nahIM kara sktii| kevala kAryajananakSama yogyatA tathA nimitta-upA. dAnakI samasyAptikA jJAna na hone ke kAraNa hI yaha vikalpa hotA hai ki amukane amuka kiyA, vaha na hotA to vaha kArya ho utpanna nahIM ho sakatA thA, kintu pUrvokta ullekhoMse spaSTa hai ki pratyeka kArya apano upAdAna zaktike bala para hI hotA hai| isI arthako spaSTa karate hue SaTkhaNDAgama jIvasthAnacUlikA pR0 164 meM bhI kahA hai-- kudo ? pyssttivisesaabo| Na ca samvAiMkamAI eyaMteNa vajjAtthamaveksiya ce uppAjaMti,sAlivIjAdI javaMkurassa vi uppattippasaMgA / Na ma tArisAI sanyAI tisu vi kAlesu kahiM vi anthi,besiM bakSaNa sAlibIjassa javakurupAyaNasaNI hojja, aNavasthApasaMgAdo / tamhA kamhi vi aMtaraMgakAraNAdo ceva kAjuSpagI hodi zi Nicchao kAyayo / ___ artha-kyoMki prakRtivizeSa honase sUtrokta ina prakRtivAMkA yaha sthitibanya hotA hai| ekAntase bAhya arthakI apekSA karake nahIM utpanna hote hai, anyathA zAlidhAnyake bIjase joke aMkurakI bhI utpattikA prarAMga prApta hogaa| kintu usa prakArake dama tonoM hI kAloMmeM kilo bhI kSetra meM nahIM haiM ki jinake bala se zAlidhAnyake cIjako joke aMkurarUpase utpanna karaneko zakti ho ske| yadi aisA hone lage so anavasthA zeSa prApta hogA, isalipe kahIM para bhI arthAt sarvatra antaraMga kAraNase hI kAryako utpatti hotI haiM aisA nizcaya karanA caahiye| yahA~ bhinna TAIpake vAkya dhyAna dene yogya hai / isa dvArA dRr3hatApUrvaka AcArya vIrasenane yaha spaSTa kara diyA hai ki sarvatra kAryako utpatti mAtra antaraMga kAraNa hI hotI hai| mAtra jisa anya dravyakI viyanita payAryako usake ( kAryake ) sAtha vAhya vyApti hotI hai usameM nimittatAkA upabahAra kiyA jAtA hai| isI tathyako spaSTa karate hue AcArya vorasena vaMdanAbhAvavidhAnAdyanuyogadvAroM meM kahate hai tastha vi pahANamaMtaragaM kAraNaM, tamhi upakasse saMte bahiraMgakAraNe thove vi bahuaNubhAgavAdadasaNAdo aMtaraMgakAraNe thove saMta bahiraMgakAraNe bahue saMte vi bhuannubhaagdhaadaannusslNbhaado| -dhavalA pu. 11036
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 9 aura usakA samAdhAna a.-usameM bhI antaraMgakAraNa pradhAna hai, kyoMki usake utkRSTa honepara bahiraMga kAraNa stoka rahane para bhI bahata anabhAgadhAta dekhA jAtA hai| tathA antaraMga kAraNake stoka hone para bahiraMga bahuta hote hue bhI bahuta anubhAgapAsa nahIM upalabdha hotaa| yaha jinAgamakA tAtparya hai, jisase vastusvabhAva para samyak prakAza par3atA hai| pUrvameM prazna naM0 6 evaM usako pratizaMkAoM ke uttara svarUpa likhe gaye lekhoMmeM hamane jinAgamake isI tAtparyako dhyAna meM rakhakara naya aura vyavahAranayako apekSA usara diyA thaa| kintu hameM dekhakara Azcarya huA ki nizcayanaya aura vyavahAranayako apekSAse jinnAgamameM jo samyaka vyavasthA kI gaI hai use gauNa kara aura vyavahAramayake viSayako mukhyakara (nizcayarUpa ) mAnakara isa pratizakA dvArA yaha siddha karanekA prayatna kiyA gayA hai ki karmoMne balAta jIvako bAMdha rakhA hai| apane abhiprAyakI puSTimeM anya vyavahAranayake sUcaka pramANoMke sAtha samayamArako 'sammatapaDiNibaI' ityAdi tona gAthAeM upasthita kara unameM Aye hae "micchatta, aNNANaM, aura kasAya' padoMkA artha pratizaMkAmeM mithyAtva dravyakarma, mAnAvaraNIya dravyakama aura cAritramohanIya dravyakarma kiyA hai kintu yahA~ para ina padoMkA artha mukhyarUpase mithyAtvabhAva, azAnabhAva aura kaSAyabhAva liye gaye haiN| inake nimittarUpa kaukA yadi grahaNa hamA hai to gauNarUpase ho / paNDitapravara rAjamalajIne ina tIna gAthAoMko TIkAmeM Aye hue 'sanyastabyamidaM samastamapi kama' (106) ima kalazakA artha karate hue 'karma' zabdakA artha mukhyarUpase jIvake bhAva ho kiyA hai| usako TokAkA vacana isa prakAra hai ......"isau ke jo koI jIva tene, tat idaM kahatAM soI karma jo upara hI kahayo tho, samastaM api kahatAM jAvaMta kai zubha kriyArUpa azubha kriyArUpa antarjadaparUpa bahirjalparUpa isyAdi / karatUtI rUpa karma kahatA kriyA athaSA jJAnAcaraNAdi pudgalako piMDa azuddha rAgAdi jIvake pariNAma isau karma...""-samayasAskalaza TIkA pR0 111 (sUrata vIra saM0 2457) yadyapi nimittoMkA samyak jJAna karAneke liye AgamameM karmoko mukhyatAse vyavahAranaya pradhAna kathana bahulatAse gayA hai isameM sandeha nahIM, parantu isa jIvaphe saMsArakA kAraNa isakA apanA aparAdha hI hai aisA jJAna hae binA usakI ajJAna, moha rAga, dveSa aruci hokara svabhAvakA puruSArtha nahIM ho sakatA, isaliye pratyeka saMsArI jIvako nimittoMke vikalpase nivRtta hokara yahI nirNaya karanA kAryakArI hai yadiha bhavati rAgadveSadoSaprasUtiH kataradapi pareSAM dUSaNaM nAsti tava / svayamayamaparAdhI tatra sapatyabodho bhavatu vidisamastaM yAsvabodho'smi bodhaH / / 220 // -samayasAra kalaza artha-isa AtmAmeM jo rAgalveSarUpa doSoMko utpatti hotI hai usameM paradravyakA koI bhI doSa nahIM hai, vahAM to svayaM aparAdhI yaha ajJAna hI phailatA hai-isa prakAra vidita ho mora ajJAna asta ho jAye, meM to jJAna hai| Age calakara isa pratiyAMkA meM aneka pramANoMse yaha siddha kiyA gayA hai ki dravyapratijhamaNa aura tUpaapratyAkhyAnakA mAga pahile hotA hai| tathA bhAva-apratikramaNa aura bhAva-apratyAkhyAnakA tyAga bAdameM hotA
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 564 jayapura ( vAniyA) sasvacarcA hai| isa bAtako pramANita karane ke liye samayasArajI gAthA 253-284.285 ke ullekha diye gaye haiM 1 tathA amRtacandrasurijI kI TIkA bhI dI hai / TIkAse yaha niSkarSa nikAlA gayA hai ki(1) rAgadveSa Adi vikRta pariNAmoMse mukti pAne ke liye pratikramaNa pratyAkhyAna mAdi vyavahAradharma ativAvazyaka hai| (2) bhASazuddhi ke liye pahine para padArthokA tyAga karanA parama Avazyaka hai 1 donoM niSkarSa saMkhyAmeM do hokara bhI eka ho bhAva vyakta karate haiN| ve isa tAtparyako prakaTa karate haiM ki drampapratikramaNa aura drandhapratyAspAna arthAt vyavahAradharma yA vyavahAracAritra yA dravyacAritra mukhya hai| parIvasya sarine pokAmeM vyatyAgake sAtha hI bhAva-tyAga jaba taka nahIM hotA taba taka jIvako rAgAdikA kartA batAkara bhAvatyAgakI mukhyatAko hI svIkAra kiyA hai| jisase yaha mucita hotA hai ki bhAvapratikramaNa aura bhAvapratyAkhyAnake sAtha jo dravyapratikramaNa aura dravya-pratyAkhyAna hotA hai vahI jinAgamameM mAnya hai / TokAke ye zabda dhyAna dene yogya hai| yadeva nimitta bhattaM vanya pratikAmati pratyAca ca tadaiva naimittikamataM bhAvaM pratikAmati pratyAcaSTe ca, yadA tu bhAva pratikrAmati pratyAcaSTe ca tadA sAkSAdakateva syApta / artha-jaba vaha nimittabhUta dUdhayakA pratikramaNa tathA pratyAkhyAna karatA hai tabhI naimittikabhUta bhAvoMkA pratikramaNa tathA pratyAkhyAna karatA hai, aura jaba ina bhAdoMkA pratikramaNa tathA pratyAkhyAna hotA hai taba vaha sAkSAt akartA hI hai| -samayasAra gAthA 283-284 TIkA pratizaMkAmeM 'vyavahAracAritra pratyeka dazAmeM saphala hai' isa pratimA vAkyake sAtha jo sarka die gaye haiM ve samyaka nahIM hai,kyoMki miyAdRSTi, abhaya aura dUrAtidUra bhavya jIva bhI municaryA (vyavahAracAritra) ke dvArA ahamindra pada pA sakatA hai, jo mokSamArgakI dRSTise midhyAdarzanakA sahabhAvI hone ke kAraNa mithyAvAritrakA hI nAma pAtA hai| vyavahAra-cAritrAbhAsa to use kaha sakate hai para zyavahAravArivanI / jahA~ vyavahAracAritra aura nizcayacAritrama sAdhaka-ptAdhyapanA batAyA hai vahA~ samyagdarzana pUrvaka vyavahAra cArikhako vyavahArase sAdhaka hI batAyA gayA hai, mithyAcAritrako nhiiN| ataH nizcaya cAritrake sAtha bAhya cAritrako hI vyavahAracAritra kahate haiM, vahAM nizcayacAritra hI mukhya hai kyoMki vaha AtmAkA vItarAga bhAva hai| sarvArthapiddhi ( a0 7, mU016 ) meM pUjyapAdasvAmIne yahI vyakta kiyA hai| vahA~ prazna kiyA hai ki aisA hone para zUnyAgAra prAdimeM vasanevAlA muni agArI aura kisI kAraNa ghara chor3akara anamai basanevAlA vyaSita anagAra mAnA jAyagA / vahI AcArya uttara dete haiM ki nepa doSA, mAvAgArasya vivakSitatvAt / arthAt agAra pavase bhAvAgAra hI artha liyA gayA hai| Age likhA hai ki-- ghane vasamapi ca gRha basannapi tadabhAvadanagAra iti ca bhavati / bhAvAgArakA tyAga arthAta jaba agArake prati rAgabhAva na rahe taba vaha gharameM baiThA ho, yA vanameM basatA ho 'anagAra' kahA jaaygaa|
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 9 aura usakA samAdhAna isa prakAra vicAra karane para pratIta hotA hai ki jinAgamameM sarvatra bhAvacAritra yA nizcayacAritrakI hI pradhAnatA hai, kyoMki vaha mokSakA sAkSAt hetu hai| usake hone para sAthameM guNasthAnaparipATIke anusAra myavahAracAritra hotA hI hai, usakA niSedha nahIM hai / parantu jJAnIko sadA sthalAeramaNakI dRSTi anI rahatI hai, isaliye mokSamArgame usako mukhyatA hai| mokSamArgakA tAtparya ho yaha hai| isa pratizakA meM prasaMgavaza isI prakArakI sambandhita aura bho aneka carcAeM AI hai, parantu una sabakA samAdhAna ukta kathanase ho jAtA hai, ataH yahA~ aura vistAra nahIM kiyA gayA hai| tutIya daura zaMkA mUla prazna-sAMsArika jIva baddha hai yA mukta ? yadi baddha hai to kisase baMdhA huA hai ? aura kisIse baMdhA huA honese vaha paratantra hai yA nahIM ? yadi vaha baddha hai to chUTanekA upAya kyA hai? pratizaMkA 3 isa mUla praznake nimna 4 khaNDa ho sakate haiM:(a) saMsArI jotra bara hai yA mukta ? (A) yadi baddha hai to kimase baMdhA hudha hai ? (i) baMdhA huA honese vaha paratantra hai yA nahIM ? (I) vadi vaha bana hai to chUTane kA upAya kyA hai ? (a) saMsArI boSa baddha hai yA mukta? isa prazna ke sambandha meM Apane apane prathama uttara meM yaha likhA thA ki 'zaddha nizca sanayakI apekSA parama-gAriNAmika bhAvasvarUpa zuddha jIvake anyakarma,bhAvakama aura nokarmakA abhAva hone se vaha sakala doSoMse vimukta hai|' isake pramANa niyamasAra gAthA 45ko TokAkA vAkya diyA gayA 1 isakA uparyukta praznase sambandha hI nahIM hai, kyoMki parama pAriNAmika bhAvasvarUpa zuddha jIva tInoM karmoM va sakala doSoMse vimukta ( rahita ) hai / isameM na bahakA kathana hai aura na mukta (baMdhapUrvaka mukta) kA kathana hai| 'yadi muktase abar3hakA abhiprAya liyA jAye to mAtra baddhakA uttara hamA, kintu phira bhI baddhake viSaya meM to koI uttara nahIM diyA gyaa| dUsare uttara meM bhI isake viSaya meM kucha nahIM likhA gyaa| Apake isa likhanese yaha jIva zuddha nizcaya napako apekSAse vimukhata ( avaddha) hai' yaha bhI siddha ho jAtA hai
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayapura (khAniyA)tatvacarcA ki vyavahAra nayase yaha saMsArI jIva baddha hai jaisA ki zrI amRtacandra surine kalaza 25 meM kahA hai ki 'ekasya baddho na tathA parasya' arthAt 'yaha jova vyavahAranapase baMdhA hai, nizcaya nayase baMdhA huA nahIM hai|' yaha hamako bhI iSTa hai| (A) yadi baMdhA huA hai to kisase baMdhA huA hai ? isake prathama upsarameM Apane kahA thA ki 'yaha jIva sadbhUta vyavahAranagase apane rAgAdi bhAvoMse baMdhA huA hai / asadabhata vyavahAranayako apekSA jJAnAvaraNAdi ATha dravyakarmoM tathA audArika zarIra Adi nokoki sAtha baddha hai| isake pazcAta prasaMgake binA pudagalabaMdhAdikA kathana kiyaa| phira kahA 'azuddha nizcayanayakI apekSA jIva ajJAnarUpa azuddha bhAvoMse vAstatrase baddha hai|' isapara hamane yaha likhA thA ki rAgAdika to karmodayajanita vyavahAranapase AtmAke vikArI bhAva hai, jo baMdhake kAraNa honese bhASabaMdha kaha jAte haiM, unase jIvakA kayaMcita vyApya-vyApaka sambandha to hai, kyoMki vikArI paryAya hai| kinsa svaparyAyake sAtha baMdhya-baMdhakabhAva kadApi nahIM ho sktaa| isakA Apane koI uttara nahIM diyaa| isakA artha hai ki vaha Apako svIkRta hai| (4) baMdhA huA honese vaha paratantra hai yA nahIM ? Apane prathama uttarameM kahA thA 'saMsArI AtmA azuddha nizcayanamakI apekSA apane ajJAna bhAbase baddha hone ke kAraNa vAstavamai paratantra hai aura asadbhuta vyabahAranayako apekSA upacaritarUpase karma aura nokarmakI apekSA bhI paratantratA ghaTita hotI hai| isake sambandha meM hamane AptaparIkSA kArikA 114 ko TIkAkA pramANa dete hue yaha siddha kiyA thA ki AtmA paugalika dravyakoM ke kAraNa parataMtra ho rahA hai aura rAgAdi bhAva paratantratA svarUpa hai, isaliye AtmAke bhAva svayaM paratantrarUpa hai, AtmAko paratantratAke nimitta nahIM hai| isakA bhI Apane koI uttara nahIM diyA / isakA artha hai ki yaha bhI svIkAra hai| mUla praznake ina tInoM khaNDoMke praznottaroMse yaha spaSTa ho jAtA hai ki ina tIna khaNDoMke viSayameM hamameM aura ApameM koI matabheda nahIM hai / adabhUtavyavahAranaya kA lakSaNa prathama uttaramai hai / bApane isI praznake apane dvitIya uttara meM sarva prathama asadabhata vyavahAranavakA lakSaNa isa prakAra kiyA hai-eka dravyake guNa-dharmako anya dravyakA kahanA yaha adbhUta vyavahAramaya hai / ' kintu prathama uttarameM yaha kahA thA-'ayadbhuta vyavahAranayakI apekSA jJAnAvaraNAdi ATha drajyakarmoM tathA audArika zarIrAdi nokarmake sAtha baMdhA hai / ' arthAt do bhinna vastuoMkA paraspara sambandha asadabhUta vyavahAranayakA viSaya hai| isI lakSaNako Apane ATha praznake prathama saptaramaiM ina zabdoM dvArA likhA hai-'do yA dose adhika dravyoM aura unakI paryAyoM meM jo sambandha hotA hai vaha asadbhuta hI hai| isa prakAra Apake dvArA eka hI praznake do uttaroMmeM asadbhuta vyavahAranayake do lakSaNa kahe gaye haiN| kintu yahA~ para baMdhakA prakaraNa hai aura baMdha do bhinna vastuoM meM hotA hai / ataH isa praznameM 'bhicaSastuviSayo'sadbhatajyavahAraH' 'arthAt bhinna vastu jisakA viSaya ho vaha asadbhata vyavahAranaya hai', yaha lakSaNa upayogI hai| dUsare yaha lakSaNa AdhyAtmika dRSTise hai aura 'svAzrito nizcayaH' yaha lakSaNa bhI AdhyAsmika dRSTise hai / ataH donoM lakSaNa adhyAtmadRSTidAle lene cAhiye / jaba nizcayakA lakSaNa adhyAtmanayako apekSAse grahaNa kiyA jA rahA hai to vyavahAralayakA laraNa bhI adhyAtmanayavAlA lenA cAhiye /
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 9 aura usakA samAdhAna cauthe khaNDa meM yaha prazna zeSa raha gayA ki chaTanekA upAya kyA hai? isakA asara bhI bahuta sarala thA ki 'samyagdarzana-jAna-caritra' chUTanekA upAya hai| kintu yaha uttara na dekara prathama uttara meM yaha likhakara ki vyavahAradharmasa bIba chaTa nahIM sakatA, vyavahAradharmakA sarvathA niSedha karanA prArambha kara diyA / ApakA aisA karanA aprAsaMgika thA, kyoMki nizcaya va vyavahAra dharmasambandhI svataMtra prazna naM.4 hai| phira bhI hamako isa para likhanA pdd'aa| aba dvitIya uttarameM Apane nizcaya-vyavahAradharma ke sAtha-sAtha prerakanimitta tathA niyatike navIna prasaMga upasthita kara diye / yadyapi nimitta ke liye svataMtra prazna naM06 tathA niyatike liye svataMtra prazna naM05 hai| phira bhI uttaroM meM aprAsaMgika kathanoMse carcA jaTila bana jAtI hai aura ulajhana paidA ho jAtI hai| yaha to sunizcita hai ki vyavahAradharma sAdhana aura nizcayadharma sAdhya hai| zrI kundakunda bhagavAnane samayasAra, pravacanasAra, paMcAstikAya Adi grandhoMma tathA zrI mamatacandramuriva zrI jayasena ApAryane zrI samayasAra, zrI pravacanasAra va zrI paMcAstikAyako TokAoMmeM sathA zrI nemicandra siddhAntacakravartIne dravyasaMgrahama, zrI brahmadevasUrine bRtadravya saMgrahako TIkA tathA anya AcAryone bhI bhinna-bhinna anyoMmeM yaha kathana kiyA hai ki vyavahAradharma tIrtha yA svarNapASANa aura nizcayacarma tIrthaphala athavA svarNa hai| isakA vistArapUrvaka vivecana prazna naM. 4 ke prapatra meM ho cukA hai jisameM bahadravyasaMgraha gAthA 13 kI TokAkA pramANa dete hue yaha bhI batalAyA gayA hai...jo nizcaya-vyavahArako sAdhya-sAdhakabhAvaro mAnatA hai vaha samyagdRSTi hai arthAt o nizcaya-vyabahArako sAdhya-sArapasAva nahIM pAtA prahA . isa hampaya jaya pramANa prazna naM.4 meM diye jA cuke haiN| unako punaH likhakara uttarakA kalevara baDhAnese kucha lAbha nahIM hai| mAtra prAcIna gAthA dI jAtI hai jai jiNamaya pacajaha tA mA cavahAraNicchae mubaha / puSaNa viNA chijai titthaM aNNaNa uNa taca // -samayasAra gAthA 12 kI TIkA artha-he bhavya jIvo ! yadi tuma jina mataphA pravartana karanA cAhate ho to kAbahAra aura nizcaya donoMko mata chor3o, kyoMki vyavahAra nayake binA to tIrtha (sAdhana)kA nAza ho jAyagA, nizcayake binA tatva (sAdhya)kA nAza ho jaaymaa| ___ itanA spaSTa Agama hone para bhI Apa likhate haiM-'nizvaya ratnatrayasvarUpa jitanI vizuddhi pragaTa hotI jAtI hai usake anupAta meM usake bAhya meM dravyakarma kA abhAva hotA huA byabahAradharmako bhI prApti hotI jAtI hai / ' ApakA yaha likhanA Agamaviruddha hai / prathama to drabya karmodayake abhAbameM antaraMga vizuddhatA pragaTa hoto hai, kyoMki malinatAkA kAraNa dravyAmodaya hai aura kAraNa ke abhAva meM kAryakA bhI abhAva ho jAtA hai / jaise dopakake abhAva meM prakAzakA bhI abhAva ho jAtA hai isI prakAra vyakarmodayake abhAva meM malinatAkA abhAva ho jAne se vizuddhatA pragaTa ho jAtI hai| jisa prakAra prakAzakA abhAva dIpakake abhAvakA jJApaka to hai, kyoMki dIpaka aura prakAzamaiM avinAbhAdisambandha hai, kintu kAraNa nahIM hai usI prakAra antaraMga vizuddhatA karmodasake abhAvakA jJApaka to hai, kintu prakaTa kAraNa nahIM hai / jaise-jaisa kamapaTaloMkA abhAva hotA jAtA hai vaise-vaise hI aprakaTa samyagdarzanAdi ralasa muha hotA jAtA hai (patrale 1 pR. 42) prathamopazama rAmyagdarzanako utpattikA kyA krama hai, jinako isakA jJAna hai ve bhalibhA~ti jAnate hai
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayapura (khAniyA) tatvacarcA ki mithyAtvodayameM anivRttikaraNa kAlameM prathama sthitike aura dvitIya sthitike madhyake darzamohanIya niSekoMkA abhAva ho jAnese ansa rAyAmameM darzanamohanIyakA dravya nahIM rahatA aura dvitIya sthitike darzanamohanIya karmakA upadhAma ho jAnese prathama sthitikAlake samApta honepara prathamopazama samyagdarzana pragaTa ho jAtA hai, kyoMki vahA~ para darzanamohanIyakA abhAva pahale hI ho cukA thA (lghisaar)| dUsare uparyukta gANAke viruddha nizcaya ratnAko sAdhana aura vyavahAra ratnatrayako sAdhya batalAyA vai / Apa Agamaviruddha kAryakAraNabhAvako vilomarUpase kahate hai yahI matabhedakA kAraNa hai| dUsare uttara meM 'nizcavanayako apekSA vicAra karanegara joba svayaM zrAne aparAdhake kAraNa baddha hai, anya kisone balAta bA~dha rakhA hai aura usake kAraNa vaha baMdha rahA ho aisA nahIM hai / ' ApakA aisA kathana Agamaviruddha hai, kyoMki nizvayanayako dRSTi meM AtmA baddha nahIM hai| jaisA ki samayasAra gAthA 141 ko TIkA zrI amRtacandra AcAryane kahA hai-'jItra aura pudagalakamako eka bandha paryAyapanase dekhanepara unameM atyanta bhinnatAkA abhAva hai, isaliye jIvameM karma baddhaspaSTa hai, aisA vyavahAralagakA pakSa hai| jIvako tathA pudagalako aneka drabyapana se dekhanapara unameM atyanta bhinnatA hai, isaliye jIvameM karma abaddhaspRSTa hai. yaha nizcayanayakA pakSa hai|' isIko kartA karmAdhikAra kalaza naM0 25 meM ina zabdoMmeM kahA hai-'ekasya baddho na tathA parasya' arthAt vyavahAranayakI apemA AtmA baddha hai, nizcayanayakI apekSA AtmA baddha nahIM hai| kyoMki nizvayanayakA viSaya do dravyoMkA yA do dravyoMkI paryAyoMkA sambandha nahIM aura akele jIbake baMdhako upapatti nahIM banatI jaisA kahA bhI hai--'svayaM pakasya punnypaapaanvsNghrniraadhmokssaanupps| -samayasAra gAthA 13 rIkA Apa likho haiM--pAlana zAnadArayako apekSA usake usa aparAdhako jJAnAvaraNAdi karmoMpara Aropita kara yaha kahA jAtA hai ki jJAnAvaraNAdi kamauke kAraNa yaha pada' asabhA jyAlayakI apekSA jova jJAnAvaraNAdi karmoMse baddha hai yaha bAta satyArtha hai, kintu Apane isa satya sarala kathanako taror3a-maror3akara Aropita Adi zabdoM ke prayoga dvArA asatya tathA jaTila banAnekA prayAsa kiyA hai jo zobhanIka nahIM hai| vyavahAra aura nizcava do naya hai aura bhagavAna kA upadeza bhI ina do nayoM dvArA huA hai| donoM hI mayoMkA viSaya apanA-apano nayakI dRSTi se satyArtha hai| kintu eka nayako dRSTi meM dUsare nayakA viSaya na honesa usa dUsare nayake viSayako abhUtArtha kahA jAtA hai / kintu isakA yaha artha nahIM ki dUsare nayakA viSaya AkAzake puSpake samAna sarvathA apratyArtha hai / imro vAtako zrI amRta candra sUri samayasAra gAthA 14 meM ina zabdoM dvArA prakaTa karate haiM-anAdi kAlo ba~dhe hue AtmAkA, pudgalakamoM se baMdhane-sparzita honerUpa avasthAse anubhava karanepara baddhaspRSTatA bhUtArtha hai-patyArtha hai, tathApi pudgalase kiMcit mAtra bho svarzita na hone yogya AtpasvabhAvake samIpa jAphara anubhava karane para baddhaspRSTatA abhatArtha hai-asatyArtha hai|' arthAt jIvako eka hI baMdha avasthAko vyavahAra aura nizcaya do bhinna-bhinna dRSTiSoMse dekhane para satyArtha aura asatyArtha dikhAI delo hai / isakA yaha artha nahIM hai ki vyavahAranaya asatyArtha hai yA vyavahAra maya kA viSaya sarvayA asatyArtha hai| 'jIva jJAtAvaraNAdi karmoM se baddha hai' jaba yaha upavahAranayako dRSTi se satyArtha hai to usameM jo AropAdi zabdoM kA prayoga huA hai vaha viparIta mAnyatAke kAraNa huA hai| zrI zlokadAtika pR0 131 para bhI kahA hai ___ tadavaM vyavahAranayasamAzrayaNe kAryakAraNabhAvo dvidhaH sambandhaH saMyoga-samavAyAdivatpratItisiddhatvAt pAramAdhikaH eva na punaH kalpanAropitaH, sapaMthApyanavadyatvAt / ___ arthAt vyavahAranaya se do padArthoM meM rahanevAlA kAryakAraNabhAva paramArtha hai, kAlpanika nahIM tathA sarvathA nirdoSa hai|
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 9 aura usakA samAdhAna anya praznoM ke usameM Apane bhI vyavahAranaya viSayako satyArtha mAnA hai| 'mohanIya mAvi dravyakamoMkA kSaya hotA hai taba vikArakA nimitta kAraNa haTa jAnese AtmAke rAgadveSa Adi naimitikabhAva dUra ho jAte hai, va 'karma, rAgadveSa Adi AtmA ke vibhAgabhAvoMke preraka nimittakAraNa haiM aura rAgadveSa Adi AtmA ke vikRta bhAva mohanIya Adi karmake preraka nimitta kAraNa haiM / ina donoM koMko Apa paraspara viruddha batalAte haiM kintu ina donoM kacanA koI viddhatA nahIM hai| jisa prakArakA jisane anumAnako liye prAtiyA karmo kA udaya hotA hai usake te haiN| isakA savistara kathana prathama prazna ke dvitIya patra hama kara cuke haiN| sthAvartI ka zreNIvAle jIvake pariNAma bahuta vizuddha hote hai aura udayagata mohanIya atisUkSma hotI hai, kintu usa sUkSma lobhake anurUpa AtmAke pariNAma hota hai udadyAgata ghAtiyA karmoM ke anurUpa AtmA ke pari zAma hote hai, isaliye karmoM ko preraka kArama kahA hai| sahakArI kAraNoMke sambandha sahita rAga-dveSarUpa AtmApariNAma se karmabaMdha hotA hai ataH AtmapariNAma karmasaMgha ke kAraNa haiM / kahA bhI hai- sUkSmasAmparAya karmo ko zakti preyate karma jIvana jIvaH preyaMta karmaNA / etayA: prerako nAnyo nI nAvikasamAnayoH // 106 // 569 - upAsakayayana pR0 29 jJAnapITha banArasa athavA yazastilakapa artha- jIva pharmako prerita karatA hai aura karma jIvako prerita karatA hai| ina donoMkA sabhyamya maukA ora vike samAna hai| koI tIsarA ina donoMkA preraka nhiiN| klezAya kAraNaM karma vizuddhe svayamAtmani / moSNamambu svataH kintu tadauSNyaM vahnisaMzrayam // 247 // - upAsakAdhyayana klezakA kAraNa hai| jaise jala svayaM garma nahIM hotA, artha - AtmA svayaM vizuddha hai aura karma usake kintu Aga ke sambandhase usameM garmI A jAtI hai / karmodayale ( rAgadveSa moha ) kA kAraNa hai| ho jAne para rAgadveSAdi kAryakA bhI abhAva ho jAtA hai| prakAra kahA hai / jaba donoM kathana AgamAnukUla haiM taba unameM jinamake anurUpa kArya ho vaha preraka timi mA ko yaha kaise jJAta ho gayA ki jo nimitta balAt kArya svakAlako chor3akara Age-pIche para meM utpanna karatA ho vaha preraka nimitta hai / ' svAlakA artha pariNamana hai, kyoMki pratyeka dravya apane svabhAvase pratikSaNa pariNamana karatA rahatA hai| yaha lakSaNa saba dravyoM meM ghaTita ho jAtA hai, isaliye yaha unakA svakAla hai| isI prakAra zrImAn 60 phUlaco bhI 0 65 ke vizeSArtha kahA hai- kamakA kSaya ho jAnepara varSAt kAraNakA abhAva molazAstra adhyAya 10 prathama sUtra bhI isa paraspara virodha Apako kaise dRSTigocara ho gayA / svakAlakA artha grahaNa honese usakA artha pariNamana liyA gayA hai| jitane bhI padArtha hai ve yadyapi sadA hI pariNamanazIla haiM syApi isa pariNamanakI dhArAmai ekarUpatA banI rahatI hai, jIvakA ajoba hI jAya, yA ajIvakA jIva ho jAya aisA kabhI nahIM hotaa| kAlake isa lakSaNa dvArA Age pIchekA prazna hI nahIM utthtaa| dUsare Apa bhI jAnate haiM aura pratyakSa anubhava meM bhI AtA hai ki vikArI paryAyoMkA koI kAla sarvadhA niyata nahIM hai| jisa samaya ubhaya ( aMtaraMga 72
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ 670 jayapura (slAniyA ) tattvacarcA bahiraMga) nimittAdhIna jo kArya ho gayA vaha hI usakA svakAla hai| pratisamaya pariNamada karanA dravyakA svabhAva hai, kintu azuddha dravya ke amuka samaya amuka hI paryAya hogI aisA sarvathA niyata nahIM hai| jaba kAla, sarvathA niyata nahIM so Age-gIchekA koI prazna hI utpanna nahIM hotaa| isakA vizeSa vidhacana prazna naM05 meM hai| Apa likhate hai jisa prakAra karmodaya-udoraNA hai, usI prakAra rAga hepa pariNAma bhI haiN| ata: karma AtmAko balAt parataMtra rakhegA aura rAga dveSa pariNAma balAt karma baMdha karAtA rhegaa| aimI vyavasthA meM yaha AtmA trikAla meM bandhanase TUTane ke liye prabala puruSArtha kabhI nahIM kara sakegA aura prabala paruSArthaka abhA meM muktiko vyavasthA nahIM bana skegii|' jo karmazAstrase anabhijJa hai unako isa prakArakI zaMkA uThA karatI hai, kintu jo karmazAstra ke vizeSajJa hai ve bhalIbhAMti jAnate hai ki pratyeka samayameM jo dravyakama baMdhatA hai usameM nAnA vargaNAe~ hotI hai aura sabhI vargaNaoma samAna anubhAga (phaladAna zakti nahIM hotI, kintu bhinnabhinna vargaNAoMmeM bhinna-bhinna anubhAga arthAta kisI vargaNAmeM jaghanya kisI meM madhyama aura kisoM meM utkRSTa atu. bhAga hotA hai| madhyama anubhAgake aneka bheda hai aura vargaNA bhI nAnA hai| isa prakAra jisa samaya jamA anubhAga udayame mAtA hai jo anurUpa kA pariNAma hote hai, kyoMki karma ke anubhavanakA nAma udaya hai / karmaNAmanubhavanamudayaH / udayo mojyakAlaH / -prAkRtapaMcasaMgraha pa0676 bhAratIya jJAnapITha arthAta karmakA anubhavana udaya hai aura karma ke bhoganekA kAla hI udaya hai| hara samaya eka prakArakA udaya nahIM rahatA, kyoMki vargaNAoMke anubhAgameM taratamatA pAI jAtI hai| jisa samaya maMda anubhAga udayama AtA hai usa samaya maMda kapASarUpa pariNAma hote hai aura usa samaya jJAna va vIryakA vAyopazamavizeSa honese AtmAko zakti vizeSa hotI hai| usa samaya yadi yathArtha upadeza AdikA bAhya nimitta mile aura yaha jIva tattvavicArAdikA puruSArtha kare to samyaktva ho sakatA hai / jaise jisa samaya nadIkA vagAya maMda hotA hai usa samaya manuSya yadi prayatna kare to pAra ho sakatA hai / yaha hI prazna zrI brahmadeSa sUrike sAmane bhI upasthita huA thaa| unhoMne buhabyasaMgraha gAthA 37 ko TokAmeM isa prakAra samAdhAna kiyA hai jo dhyAna dene kogya hai yahA~ ziSya kahatA hai-saMsArI jIvake nirantara karmabandha hotA rahatA hai, isI prakAra moMkA udaya bhI hotA rahatA hai, zuddha AtmadhyAnakA prasaMga hI nahIM, taba mokSa kaise ho sakatI hai? isakA uttara dete haiMzatruko nirdala avasthA dekhakara jaise koI buddhimAna vicAra karatA hai ki yaha mere mArane kA avasara hai, isaliye puruSArtha karake zatruko mAratA hai / isI prakAra kamAMkI bhI sadA ekarUpa avasthA nahIM rahatI, sthiti au anabhAgakI nyanatA hone para jaba karma laghu arthAta maMda hote haiM taba basamAna madhya jIva, Agama bhASAse kSayopazama, vizuddhi, dezanA prAyogNa aura karaNa ina pAMca lbdhiyoN| aura adhyAtmabhASAma nija zuddhAtmAke sammukha pariNAmamayI nirmala bhAvanA vizeSarUpa khaDgase paurUSa karake karma zatruko naSTa karatA hai| isI bAtako iSTopadezake TokAkArane bhI ina zabdoM dvArA kahA hai Rtya bi bAlayo jIvo kastha vi kammAi hupti baliyAI / jIvassa ya kammarasa ya puzvaviddhAi baharAi / / -iTopadeza gAthA 31 TIkA
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 9 aura usakA samAdhAna artha-kabhI jIya balavAna hotA hai to kabhI karma balavAna ho jAtA hai| isa taraha jIva aura karmoM kA anAdise traira calA A rahA hai| isase bhI yaha spaSTa ho jAtA hai ki sadAkAla karmodaya eka prakArakA nahIM rahatA, isaliye jaba jova balavAna hotA hai taba jIva apanA hita cAhatA hai jaisA ki iSTopadeza gAthA 31 meM kahA hai jIvo jIvahita ..... svasvaprabhAvabhUyasve sthArtha ko vA na vAJchati / / arthAt jIva, jIvakA hita cAhatA hai / so ThIka ho hai, apane prabhAvake bar3hane para apane svArthako kauna nahIM cAhatA / arthAt jIvake balavAn ho jAne para jIva apanA anantasukharUpI hita karatA hai / ina bAgamapramANoMse siddha ho jAtA hai ki karmako preraka nimittakAraNa mAnane para bhI mokSarUpI puruSArthameM koI kaThinAI nahIM aatii| premANAH pudgalA:' kA jo vAdhya artha hai vaha hI jinAgamameM iSTa hai, kyoMki zabdoMkA aura arthakA paraspara vAcya-vAcavarAmbandha hai| isa sambandhako svIkAra na karake zabdoMkA yadi apanI icchA anusAra artha kiyA jAyagA to saba viSlana ho jAyagA saMsArameM koI vyavasthA na rahego / 'prekSamANAH' zabdase yadi AcAryoM ko preraka arthakA bodha karAnA iSTa nahIM thA lo ve anya zabdakA prayoga kara sakate the| ata: ApakA yaha likhanA 'Agama meM preyamANAH pudgalAH ityAdi vacana par3hakara preraka kAraNa svIkAra karanA anya bAta hai para usakA jinAgamameM kyA artha iSTa hai iro samaza kara samyak nirNayapara pahuMcanA anya bAta hai|' ThIka nahIM hai, kyoMki svaicchA anusAra arthakA anartha karake apanI galata mAnyatAko puSTa karanA ucita nahIM hai| Apane jo samayasAra gAthA 116 kA TIkArtha uddhRta kiyA hai usase yaha siddha nahIM hotA ki jIva pariNAma nimitta binA hI pudgala dravya karmabhAvarUpa pariNama jAtA hai / usameM to mAtra una anya matoMkA khaNDana kiyA hai jo dravyako sarvathA apariNAmI arthAt nitva kUTastha mAnate haiN| yadi Apake abhiprAyAnusAra yaha mAna liyA jAve ki AtmapariNAma nimitta binA padagala karmabhAvahA pariNama jAtA hai to samayasAra gAyA 80.81 se viroSa A jAyagA jisa meM 'jIvapariNAmahedu' zabda hai| karatA hai, pariNamAtA hai. utpanna karatA hai. grahaNa karatA hai, tyAgatA hai, jAMdhatA hai, preratA hai' ityAdi zabdoM dvArA AgamameM prAyaH prerakanimittako sAmathryako prakaTa kiyA hai| strakAlakA uttara Upara diyA jA cukA hai| rAmayasAra gAyA 107 va usakI TokAse spaSTa hai ki vaha gAthA nimittakAraNakI apekSAse nahIM likhI gaI, kintu upAdAnakI apekSA likhI gaI hai| jaisA ki TokAmeM vyApyavyApaka' zabdase spaSTa hai| isase preraka nimittakartAkA khaNDana nahIM hotA / nimittakartAko Apane svayaM prazna naM01ba prazna naM016 ke uttarameM svIkAra bhI kiyA hai| zlokavAtika e0 41. kA kathana praraka nimittakAraNake viSayameM nahIM hai, kintu dharmAdi dravyoMke viSayameM hai jo apreraka haiN| dUsare nimitta-naimittikasambandha nizcayamayakA viSaya nahIM hai, kintu vyavahAranayakA viSaya hai, kyoMki do yA dose adhika bhinna vastuoMkA paraspara sambandha vyavahAranayakA viSaya hai| jaisA ki 'bhinnvstuvissyaa'sdbhutnyvhaarH|' AlApapaddhatimeM kahA hai aura bApane bhI isI prazna prathama tattarameM mAnA hai| isIliye tho zlokavArtika 1041. para yaha spaSTa likha diyA hai ki 'vyavahAramayako apekSAsa vicAra karane para hI mutpAdAdika sahetuka pratIta hote hai|' aura pR0 151 para bhI likhA hai- 'vyavahAranayakA
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ 572 jayapura (khAniyA ) taba carcA Azraya karane para kArya kAraNabhAva do padAthoMmeM rahanevAlA bhAva siddha hotA hai vaha vAstavika hai, kAlpanika nahIM hai, sarvayA nirdoSa hai|' 6 90 199 meM , rati tathA devagati, samacaturasvasaMsthAna Adi 11 zubhanAmakarma va gotra kamakA utkRSTa sthitibaMdha dasa kor3Akor3I sAgaropama batalAyA hai aura sUtra 18 meM napuMsakabaMda, arati zoka, bhaga, jugucchA tathA narakagati tiryagyagati, ekendriyajAti paMcendriyajAti Adi nAmakarmakI prakRtiyoMkA va nImagotrakA utkRSTa sthitibaMdha bIsa kokohI sAgarogana kahA hai| isapara prazna svAbhAvika hai ki nokaSAya, nAmakarma va gotrako uttara prakRtiyoMkA utkRSTa sthitibaMdha eka samAna honA cAhiye yaha vibhinnatA kyoM ? isakA utara bhI vIrasenasvAmIne pR0 164 meM diyA hai usakA tAtparya yaha hai ki (1) mUtra 16 ko prakRtiyoMkI apekSA sUtra 18 ko prakRtiyoMmeM vizeSatA hai, isaliye inake utkRSTa sthitibaMdha meM mara hai| (2) sabhI kArya ekAntase vAhya artha ( kAraNa ) ko apekSA karake hI nahIM utpanna hote / isaliye kahIM para bhI aMtaraMga kAraNa hI upAdAna kAraNake samAna } kAryako utpati hotI hai aisA nizcaya karanA cAhiye / yahA~ para zAli dhAnyake bIjase joko utpatikA niSedha karane se bhI yaha hI phalitArtha hotA hai ki aMtaraMga kAraNase hI arthAt upAdAnakAraNake samAna hI kAryako utpatti hotI hai, kyoMki, upAdAnakAraNasadRzaM kAryaM bhavatIti vacanAt / I arthAt upAdAnakAraNake sadRza kAryakI utpatti hotI hai aisA AgamakA vacana hai| maM0 2meM 'kAnsa' zabda para dhyAna dene se yaha spaSTa ho jAtA hai ki isa naM0 2 meM unako mAnyatAkA niSedha kiyA gayA hai jo upAdAnako zakti binA ho nA nimittakAraNoM se kAryako utpatti mAnate hai, kintu isakA yaha artha nahIM hai ki nimittakAraNoMke vinA ho kAryako utpatti ho jaaygii| 'ekAntameAdake prayoga ko koI AvazyakatA meM thI kArya upAdAna ke sadRza hotA hai tathApi aisA bhI nahIM hai-- usapara bAhya kAraNoMkA prabhAva na par3atA ho ! bahake bahI bIja honepara bhI bhUmikI viparItatAse niSpatti ( phala ) kI viparItatA hotI hai, arthAt bhUmimeM uso vojakA acchA anna utpanna hotA hai aura kharAba bhUmimeM vahI ana qharAba ho jAtA hai vA anna utpanna ho nahIM hotA ( prasAra gAthA 254 ko TIkA | isI prakAra vA aru eka ho prakArakA haiM, kintu nIma ke vRkSa sambanyase vaha kaTuka rasarUpa pariNama jAtA hai aura isake sase vaha madhura rasa pariNama jAtA hai / isa prakAra ke anekoM dRSTAnta Agama meM diye gaye haiM aura pratyakSa bhI anubhava meM Ate haiM / isa prakAra dhavala pU60 164 se nimittakAraNakA laNDana nahIM hotA, mAtra itanA siddha hotA hai ki upAdAnake kArya hotA hai| loge lohe ke AbhUSaNa baneMge aura suvarNa AbhUSaNa yI yaha vo niyama hai tu amuka amuka hI AbhUSaNa banegA aisA koI niyama nahIM hai, kyoMki kAko utpati aMtaraMga aura bahiraMga nitAdhIna hai aisA vastusvabhAva hai| (svayaMbhU 60 ) anaH yaha likhanA ' kAryako utpatti mAtra / | 'satra aMtaraMga kAraNase hI hotI hai|' ekAnta mithyAtvakA dyotaka sabhA Agama va pratmaviruddha hai tathA svavacana bAdhita bhI hai kyoMki Apa 011 ke prathama uttara meM svabhAva paryAya meM kAlAdi sAdhAraNa nimitta tathA vikArI paryAya vizeSa nimitta svIkAra kiye haiN| isI prakAra anya prazno ke uttara bhI Apane aMtaraMga aura
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 9 aura usakA samAdhAna 573 bahiraMga donoM kAraNoM se hI kAryako utpatti svIkAra kI hai| prazna naM. 1ke vitIya uttara meM mApane straya likhA hai-aisA niyama hai ki pratyeka prazyake kisI bhI kAryake pRthaka upAdAna kAraNake samAna uta ke svataMtra eka yA ekase adhika nimittakAraNa bhI hote haiM / isIkA nAma kAravasAkalya hai / aura isIliye jina AgamameM sarvatra yaha svIkAra kiyA gayA hai ki ubhaya nimittase kAryakI utpatti hotI hai| Apane ghavala pu.12 1036 ko kucha paktiyoMko uddhRta karate hue vaha siddha karane kA prayatna kiyA hai ki aMtaraMga kAraNa pradhAna hai| yadi vaha pUrNa prakaraNa de diyA gayA hotA to yaha spaSTa ho jAtA ki aMtaraMga kAraNa se kyA prayojana hai| aba prazna yaha raha jAtA hai ki sarvaca aMtaraMga kAraNa pradhAna hai yA isa sthalapara pradhAna hai ? sarvaprathama vivakSita sthalakI mImAMsA kI jAtI hai| pR. 35 sUtra 46 meM yaha kahA gayA hai ki 'bhASakI apekSA nAmakamakI jaghanya vedanA anantaguNI hai|||46||' isake pazcAt sUtra 47meM yaha kahA gayA hai ki 'usase ( nAmakarmako jaghanya vedanAse ) vedanIyakarmakI jaghanya vedanA anantaguNI hai 147 // vedanIyakarmakI jaghanya baMdanA caudahaveM guNasthAnake antima samaya meM hotI hai / jisake asAtA dhedanIyakA udaya hone ke kAraNa sAtA vedanIyakA dvicarama samayameM kSaya ho gayA hai aura carama samayameM mAtra asAtAvedanIya raha gaI hai| aura nAmakarmakA jaghanya anubhAga, hatasamutpattika karmayAle sukSma nigodizA jIke hotA hai| isapara yaha zaMkA huI ki badanIya karma ( asAtA vedanIyakarma) kA anubhAga sapakazreNIma saMsAta hajAra anubhAga kANDakaghAtoM ke dvArA prApta ho cukA hai, isaliye jo ciraMtana anubhAgakI apekSA analaguNA hIna hotA huA ayogavalIke antima samayameM eka nivekakA avalaMbana lekara sthita hai vaha bhalA jo apaktheNIma ghAtako nahIM prApta huA hai aura jo saMsArI jIvoMke kANDakaghAtoMke dvArA apane utkRSTako apekSA anantaguNA hIna hai, aise nAmakarmake anubhAgale anantaguNA kose ho sakatA hai ? isakA uttara dete hue zrI dorona svApI likhate hai-yaha koI doSa nahIM hai, kyoMki kevala bhakaSAya pariNAma hI anubhAgaghAtakA kAraNa nahIM hai (arthAt karmoM ko phaladAnazaktike ghAtakA kAraNa nahIM hai) / kintu prakRtigata zaktikI apekSA rakhanevAlA pariNAma anubhAgapAtakA kAraNa hai| usameM bhI taraMga kAraNa pradhAna hai, usake utkRSTa honepara bahiraMga kAraNa stoka rahanepara bhI anubhAgaghAta bahuta deyA jAtA hai tathA aMtaraMgake stoka rahanepara bahiraMga kAraNake ghahuna hote hue bhI anumAgaghAta bahuta nahIM hotaa|' yahA~ para yaha vicAra karanA hai ki aMtaraMga kAraNa kauna hai 'apAya pariNAma' mA prakRtigata zakti kI apekSA rakhanevAlA pariNAma / akaSAya pariNAma to jaubakA hai aura 'prakRtigata zaktikI apekSA rakhanevAlA pariNAma' pudgalakA hai / yahA~para pudgala pariNAmako aMtaraMga pariNAmase grahaNa kiyA hai aura jIvapariNAmako bahiraMga kAraNa grahaNa kiyA hai| jo mAtra AtmapariNAmasa mokSa mAnate hai unake liye yaha vidyAraNoya ho jAtA hai ki dRzyakamakI zanita bhI apekSita hai, mAtra apAya pariNAmase hI kamaukA ghArA saMbhava nahIM hai| isI dhavala pustaka 12 meM sahakArI kAraNoM kI pradhAnatA svIkAra kI gaI hai 'zaMkA-eka pariNAma bhinna kAryoko karanevAlA kaise hotA hai? nahIM, kyoMki, sahakArI kAraNoM ke sambandha bhedase usake bhinna kAryAka karane meM koI virodha nahIM hai|' -pR. 453 / 'zaMkA-eka saMklaMkAse asaMNyAta lokapramANa anubhAgasambandhI chaha sthAnoMkA bandha kaise bana sakatA hai| uttara--yaha koI doSa nahIM, kyoMki, anubhAgabandhAdhyayasAnoke asaMkhyAta lokapramANa chaha sthAnoMse sahita sahakArI kAraNa bhedake kAraNa, eka hI rAMbalezase |kaarii kAraNoMke bhedIkI saMdhyAke barAbara anubhAga sthAnoMke bandhameM koI virodha nahIM aataa|--pu. 30 /
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayapura (khAniyA ) tattvaparcA 'asaMkhpAta lokamAtra utsara (bahiraMga) kAraNoM kI sahAvasAyukta utkRSTa antima eka vizuddhike dvArA bAMdhe jAnevAle anubhAgake sthAna asaMkhyAta lokamAtra hai|'-10 120 / isI vaMdanA bhAvavidhAnAnuyogar3A ke ina tIna kathanAsa yaha siddha ho gayA ki bAhya sahakArI kAraNoMke bhedase eka hI pariNAmase nAnA prakArakA anubhAgabanna hotA hai| arthAt mAtra sahakArI kAraNoMke bhedase anubhAgabandha meM antara par3a jAtA hai| yahAM para sahakArI kAraNakI pradhAnatA hai| isa viSaya meM ekAnta niyama nahIM, kintu anekAnta hai / kahIM para antaraMga kAraNakI pradhAnatA hotI haiMto kahIM para mahakArI kAraNoM ko pradhAnatA hotA hai| sahakArI kAraNoM kI pradhAnatAko spaSTa karate hue zrI vIrasena svAmI dhavala pu0 1 saMtapasvaNANuyogadvAra sUtra 121 kI TIkA meM likhate hai 'mAtra saMyama hI manaHparyayajJAnakI utpattikA kAraNa nahIM hai, kintu anya bhI manaHparyayajJAnakI pattike kAraNa hai. isaliye una dasare iMtuoM ke na rahanese samasta saMyatIke manaHparyayajJAna utpanna nahIM hotA hai| ve dUsare kaunase kAraNa hai ? vizeSa jAnika dravya, kSetra, kAlAdi anya kAraNa haiM jinake binA saMyatoM ke mana:parthayajJAna utpanna nahIM hotA hai|' isa prakAra 'mAtra upAdAna kAraNase hI kAryako utpatti ho jAtI hai aura bAhya kAraNa akiMcitkara hai isa ekAnta mAnyatAkA ina Agama pramANoMse rakhaNDana ho jAtA hai| prazna naM06 ke uttarIkI caracA to yathAsthAna kI jA cakI hai| Apane yaha likhA hai ki vyavahArake viSayako nizcayarUpa mAnakara uttara diye gaye hai| isameM yadi "nizcaya' se abhiprAya vAstavakA hai to hamako iSTa hai| yadi abhiprAya mizcayanayase hai, to Apane niranayanayako svarUpa para dRSTi nahIM dii| nizcayanayakI dRSTi meM na baMdha hai, na mokSa hai| banca to vyavahAranayakA viSaya hai| Apa andhako bhI nizcayanayakA viSaya banAkara bAhya kAraNAMkA loga karanA cAhate hai jo ki Agama aura pratyakSase viruddha hai| rAmayasArakI 'sammattapatipivaLU' ityAdi tona gAthAoMmeM 'micchataM apaNA aura kathAya' kA abhiprAya dravyakamase hai, jainA ki ina voga mAthAko utthAnikA, dokA tathA kalaza 110 se 14 hai| utthAnikA isa prakAra hai kamappo mokSahetutirodhAyibhAva darzayati / artha-Age karmakA molake kAraNabhata samyagdarzana-jJAna-cAritroMkA tirodhAmiena dikhalAte hai| - dUsarI TIkAko utthAnikA atha pUrva mokSa hetubhUtAnAM samyavatvAdijIvaguNAnAM mithyasyAdikarmaNA pracchaka bhavatIti kathitam / idAnIM sadaguNAdhArabhUto guNI jIvo mithyAtvAdikarmaNA pracchAdyate iti prakaTIkaroti / ___ arthAt pUrva gAthA 160 meM 'savaNapaNadarisI kammaraeNa avacchaNNo' (sabako jAnanevAlA aura dekhanevAlA hai to bho karmarUpI rajame AcchAdita huA) padake dvArA yaha batalAyA jA sakA hai ki mokSa ke kAraNa samyaktvAdi jIvagaNa mithayAtvAdi kamauke dvArA AcchAdita haiN| aba una guNoMkA AdhArabhUta guNI jIva, mithyAtvAdi koMke vArA AcchAdita hai isa bAtako prakaTa karate hai| ina tInoM gAthAoMkI TIkAma zrI jayasena AcArya likhate hai-- zubhAzubhamanovacanakAyanyApArarUpaM tadnyApAreNopArjitaM bAzumAzubhakarma mokSakAraNaM na bhavani /
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA aura usakA samAdhAna 404 arthAt zubhAzubha mana-vacana-kAyakA vyApAra tathA usa vyApArase upArjita zubhAzubha karma mokSake kAraNa nahIM hote / - zubhAzubha mana-vacana-kAyayoga ke dvArA zubhAzubha karmakA Asava hotA hai aiyA tatvArthasUtra adhyAya dravpakarmakA chaha kahA gayA hai| isa TokAse bhI spaSTa hai ki ina tIna gAthAoM karmase abhiprAya se hai| isa gAthAoMke dUsare kalA meM lAye hue cAvalyAmupeti' (jaba taka karma vinAkA nava hai) tathA 'samullasasyavaMzato karma' (karmake udayako jabaradatIne AramAke pada binA karma hotA hai) isI kalazako jayacandra utthAnakA mahAn vidham tathA anekoM pratyoM ke AgamAnukUla anuvAda karanevAle zrImAn isa prakAra likhate haiM - Age AzaMkA utpanna hotI hai ki avistasamyagdRSTi Adike jaba taka karmodaya haiM taba taka jJAna mokSakA kAraNa kaise ho sakatA hai| isakA bhI 111 kA jo hai ki loga gAyAyoMmeM karmakA prakaraNa hai| kalaza maM0 Apane diyA hai unameM bhI anAvaraNAdi mugala' padayAtaka hai| Apa likhate hai ki 'yadyapi nimittoMkA sabhyAnAna karAneke liye mAgama karmIko vyavahAranayapradhAna kathana bahubalalAse AyA hai isameM sandeha nahIM, parantu hama abako saMsArakA kAraNa isakA apanA aparAdha hai / ' 'isameM yadyapi nimittoMkA samyagjJAna karAneke liye ve zabda kisI Agamake to hai nahIM, kintu Apako jo navIna kalpanA hai jo ki mAnya nahIM hai| vyavahAranaya pradhAna isaliye hai ki do bhinna kyoMkA paraspara sambandha vyavahAranayakA viSaya hai, nizcayanayakA viSaya nahIM hai aisA Apako bhI svIkAra hai| 'aparAdha' sahetuka hai yA nirhetuka haiM? yadi nirhetuka hai to vaha jIvakA svabhAva ho jAyagA aura nitya ho jAyagA kyoMki jo sva-pratyaya nahIM vaha svAbhAvika paryAya hai aisA Apane prazna naM0 4 va 11 ke uttara meM svIkAra kiyA hai| dUsare jisakA koI hetu nahIM hotA aura vidyamAna hai vaha nitya hai ( AptaparIkSA pR0 4 vIra sevAmandira ) yadi aparAdha sahetuka hai vo hetuke abhAva ke binA aparAdhakA bhI abhAva nahIM ho sktaa| jaisA ki samayasAra gAthA 203-285 kI TIkA zrI amRtacandra AcArdanaM spaSTa zabdoM meM likhA hai- 'AtmA Apase rAgAdi mAvakA akAraka hai| isaliye yaha siddha huA ki para anya to nimitta hai aura nAmasika AtmA ke rAgAdika bhAva (aparAdha) hai| jaba taka rAgAdikakA nimittabhUta para kA pratikramaNa tathA pratyAkhyAna na kare taba taka namizikanUta bhagAdi bhAroM (patha) kA pratikramaNa pratyAzyAna nahIM ho sktaa| isaliye aparAdhake kAraNa para-dravyakA prathama tyAga honA caahiye| usa ke pazcAt hI aparAdhakA dUra honA sambhava hai yaha hai ki aparAdha dUra hue vizva kalyANa nahIM ho sakatA, kintu usa aparAdha zyAgakA mArga vadha hai para vastusvAga binA aparAdhakA mAga sambhava nahIM hai| digambaretara samAja to bAhya sthAna dinA bhI aparAdhakA tyAga mAnate hai kintu digambara dharmameM to prathama para drazyakA tyAga batalAyA hai| athavA pUrva saMskAravaza kucha digambarI mo itara samAja ke samAna prathama aparAma syAgako batalAte hai| Apane 220 uddhRta kiyA kintu vaha to eka kalaza / kiye likhA gayA hai, jo mAtra 211 meM 'rAmajanmani nimita parase ho rAmadatta mAnate hai| jaigA ki gala naM0 paradravyameva kalayanti ye tu te' ( jo puruSa rAgako utpatti meM paradravyakA hI nimittapanA mAnate hai ) ina
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ 576 jayapura (khAniyA ) sasvacarcA zabdoMse spaSTa hai 1 yadi aisA na mAnA jAye to kalaza naM. 220kA kalaza naM.16 badhAdhikAra tathA TIkA gAthA naM0 283-285 ro virodhakA prasaMga AjAvegA, kintu eka hI granthameM pUrvApara viroSa sambhava nahIM hai| Agane likhA hai ki rAti-dara bhavya bhI municaryA (vyavahAracAritra )ke dvArA ahamindra pada pA sakatA hai, kintu ApakA aisA likhanA AgamAnukula nahIM hai, kyoMki dUgatidUra bhavya ko zIlabalI vidhavAkA dRSTAnta diyA gayA hai| arthAt jisa prakAra zIlavato vidhavAke patikA nimittakAraNa na milanase putrakI utpatti nahIM ho sakatI, usI prakAra rAtidura bhavyako guru upadeza AdikA nimitta na milane se samyagdazana ko prApti nahIM hotI, isIliye darAtidUra bhavya jIva muniliMga athavA vyabahAracAritra dhAraNakara ahamindra nahIM ho sakate / dUrAtidUra bhavya-nityanigodareM hote haiM, kyoMki unako kabhI bhI nimittakAraNa nahIM milegA / jayadhavala pu0 1 pR0 389 para kahA bhI hai-'kinhIM jIvoMke avasthita dimaktisthAna ( mohanIya karmake 26 prakRtikasthAna ) anAdi ananta hotA hai, kyoMki jo amavya hai yA abhavyoMke samAna nityanigodako prApta hue bhAga haiM unake avasthita sthAnake sivAya bhujagAra yA alpatara sthAna ( anya sthAna) nahIM pAye jAte hai| isa prakAra dUrAtidUra madhyake viSayameM ApakA kathana AgamAnukUla nahIM hai| 'vyavahAracAritra pratyeka zAmeM saphala haiM' aisA kahane se hamArA yaha prayojana rahA hai ki jo bhavya hai unake liye to vyavahArabAritra paramparA mokSakA kAraNa hai tathA nizcaya pAritrakA sAdhaka hai aura jo abhavya hai unako kuganimeM giranese bacAtA hai| isa viSaya meM nimna upayogI zloka hai baraM prasaiH padaM devaM nAyataibata nArakaM / chAyAtapasthayomadaH pratipAlayatomahAn // 3 / / -iSTopadeza artha-vratoMke dvArA devapada prApta karanA acchA hai, kintu avaloke dvArA narakapada prApta karanA acchA nahIM hai / jaise chAyA aura dhUpameM baiThanevAloMmeM antara pAyA jAtA hai, vaise hI vrata anatake AcaraNa pAlana karanevAloMmeM antara pAyA jAtA hai| nizcaya vyavahAra cAritrakI carcA prazna naM0 4 ke uttara meM savistAra ho cukI hai| usako punaH yahA~ likhanese punaruktikA doSa A jAyagA / isa sambandha meM prazna naM.4 para hamArA prapatra dekhanA cAhiye / apane sarvArthasiddhi 7 / 19 kI TIkA uddhRta kI hai| usameM Apane ina padoM para pAna nahIM diyA haicAritramohodaye satyapArasambandha pratyanivRttaH pariNAmI bhAvAgAramityucyate / caritramohake jadaya honese (2. parase sambandhakA tyAga nahIM kiyA aise jo pariNAma veM bhAvAgAra kahe jAte haiN| isa to Apake mata kA hI khaNDana hotA hai-(1) karmodayako honepara Atma-pariNAma hote haiM yahA~ aisA kahA gayA hai jo ApakI mAnyatAke viruddha hai| (2) 'gharase sambandhakA tyAga nahIM kiyA' ( arthAt paravassukA tyAga nahIM kiyA ) isaro bhI yaha siddha huA ki paravastukA tyAga kiye binA bhAvoMkA tyAga nahIM ho sakatA / yaha hI to zrI amRtacandra sUrine samayasAra gAthA 283-285 kI TIkAmeM kahA hai| jisako Apa svIkAra nahIM kara rahe haiN| bhAvAgArakA tyAganAlA gharameM nahIM raha sakalA, kintu vAnyAgArameM Thahara sakatA hai / Apane yahAM para artha ThIka nahIM kiyaa| Apane svayaM artha isa prakAra kiyA thA--yaha koI doSa nahIM hai, kyoMki yahA~ para bhAvAgAra vivakSita hai| cAritramohanIyakA udaya honepara jo pariNAma gharase nivRtta nahIM hai vaha bhAvAgAra kahA jAtA hai / vaha jisake hai vaha vanameM nivAsa
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 9 aura usakA samAdhAna 577 karate hue aura ghara meM rahate hue bhI AgArI hai aura jisake isa prakArakA pariNAma nahIM baha anagAra hai / (jJAnapITha sarvArtha siddhi pR0 357) / isa arthameM anArako gharameM baiThanA nahIM likhA jana ki vartamAna ardhameM anagArako ghara baiThanA likhA hai jo Agama anukUla nahIM / Apa likhate haiM ki 'nizcaya cAritra honepara vyavahAracAritra hotA hai| yadi Apake kathanAnusAra nizcayacAritrapatraka vyavahAra cAritra mAnA jAvegA to bhAvasaMyamakA sAtavAM gaNasthAna honepara vastratyAga, kaizaloMca, mahAnata dhAraNa Adi vyavahAracAritrako kriyA hogI, jisakA artha yaha hogA nikAmamarn vastradhArI ke ho jAyagA aura aisA honase savastramakti siddha ho jAyagI jisakA digambara jaina Apa granthoM meM khaNDana hai| jinake pUrva saMskAra bane hue haiM aise digambara to kaha sakate hai ki nizcayacAritravarvaka upahAra cAritra hotA hai, kintu jinako digambara jaina mArSaganyApara zraddhA hai ve to yaha ho kaheMge kima kezaloMca, vastratyAga, mahAvata Adi grahaNake dvArA munidIzAke honepara saptama guNasyAna sambhava hai| jisake kiMcit mApa bhI tyAgarUpa cAritra maho arthAt madya, mAma, madhra, nayanI ta aura pAMca udumbara phalakA tyAga nahIM ve jinaparmopadezaka bhI pAtra nahIM hai aSTAvaniSTadustaraduritAyatanAmyamuni parivarya / jinadharmadezanAyA bhavanti pAyANi zurudhiyaH // 7 // -puruSArthasiddhayupAya artha-aniSTa dustara aura pApoMke sthAna ina AThoM ( 5 jadaMbaraphala, madya-mAMsa-madhu )kA tyAga kara ke nirmala buddhivAle puruSa jinadharmake upadezake pAtra hote haiM / mokSaprAptikA bahuta sundara upAya thI amRtacandra sUrine nimna zloka dvArA batalAyA hai jisameM nizcaya va vyavahArako samAna rakhA hai samyaktvacAritravodhalakSaNo mokSamArga ityessH| mukhyopacArarUpaH prApayati pare pade puruSaM // 22 // -puruSArthasihayupAya artha-nizcaya vyavahArarupa samyagdarzana-cAritra-jJAnalakSaNavAlA mokSamArga AtmAko parama pada prApta karAva hai garthAt nizcaya-vyavahArarUpa dharma hrI bannase chUTanekA upAya hai| noTa-isa viSaya meM prazna naM. 4 kA pavahAra dharma va nizcadha dharmakA vivaraNa dekhiye /
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ maMgala bhagavAn vIro maMgalaM gautama gaNI maMgalaM kundakundAyeM jainadharmo'stu maMgalam // zaMkA 9 sAMsArika jIva baddha hai yA mukta ? yadi baddha hai vo kisase baMdhA huA hai mUla eina 9 aura kisIse ba~dhA huA hAnase vaha paratantra hai yA nahIM ? yadi vaha Saddha hai to usake bandhana se chUTane kA upAya kyA hai ? - pratizaMkA 3 kA samAdhAna 1 upasaMhAra apane prathama uttarameM ho hamane yaha spaSTa kara diyA thA ki saMmArI jIva maDha nizcayanayakI apekSA baDha hai aura vaha rAgAdi vikArI bhayoMsebaddha hai, vyavahArako apekSA usameM vaha hone kA AvahAra hai aura isa apekSAse vaha zanAvaraNAdi karmose vaddha hai| zuddha nizcayase vaha gadA hai isalie inase baddha nahIM hai / paratantratAkA vicAra bhI isI prakAra kara lenA cAhie / bandhana se chUTane ke upAyakA nirdeza karate hue batalAyA thA ki apane parama nizcaya paramAtmasvarUpa AtmAkA avalambana lenese tanmaya pariNamana dvArA vaha mukta hotA hai| sAtha hI yaha bhI batA diyA gayA thA ki usake antaraMga meM nizcaya ratnatrayasvarUpa jitanI jivamI vizuddhi prApta hotI jAtI hai usake anupAta meM isake dravya-bhAva karmakA mI abhAva hotA jAtA hai / isa para apara pakSakA kahanA hai ki 'jonakA rAga-dveSAdi bhAvoMke sAtha vyApyadhyApaka sambandha hai, dhya bandhaka sambandha nahIM / isalie jIva jJAnAvaraNAdi kramoMse baddha aura paratantra hai| mohanIya Adi dravyakarma rAga-dveSAdi vikArI bhAvoMke preraka nimitta kAraNa hai tathA AtmAke rAga-dveSa Adi vikRta bhASa mohanIya Adi dravya karmadambake preraka nimila kAraNa hai| jaba AtmA ke prabala purayArthaye mohanIya Adi kA cou* kSaya hotA hai taba vikArakA nimitta kAraNa jAnese rAga-dveSa Adi naimittika vikAra bhAva dUra ho jAyeM haiN| usa dAyeM AtmAko patA bhI dUra ho jAtI hai|' jADa apane dUsare uttara meM hamane apane prathama uttarakA to samarthana kiyA ho hai, sAtha hI pichalI zaMkA meM jina vizeSa bAtoMkI caracA kI gaI hai una para bhI vicAra kiyA hai| isameM preraka kAraNakA Azaya kyA hai isa para sundara prakAza DAlA gayA hai / 2. pratizaMkA 3 kA samAdhAna pratiyAMkA upasthita karate hue apara pakSane mUla praznako cAra khaNDoM meM vibhAjita kara diyA hai| iname se (a) khaNDakA jo uttara hamane apane prathama aura dvitIya uttara meM diyA hai vaha nayavibhAgako dikhalAte diyA gayA thaa| ( A ) khaNDakA uttara bhI usase ho jAtA hue 1 ( A ) isa khaNDa para prakAza DAlate hue apara pakSakA kahanA hai ki rAgAdika to karmodaya janita vyatrahAranayale AmAke vikArI bhAva hai jo bandhake kAraNa honese bhAva kahe jAte hai vyApaka to hai kyoMki vikAra paryAya hai kintu svaryAke sAtha ho sakatA / ' unase jIvakA kathaMcita sambandha kadApi nahIM
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 9 aura usakA samAdhAna 572 samAdhAna yaha hai ki dravyakarmake udayako nimittakara AtmAmeM jo vikArI bhASa rAgAdi utpanna hote hai ye azuddha nizcayanayase jIvake hI hai / adhyAtmameM zuddha nizcayanamakI mukhyatA hai / isalie unheM nahIM vyavahAranayale jIvakA kahA gayA hai| isI tathyako spaSTa karate hue AcArya jayasena samayasAra gApA 57 kI TIkAmeM likhate hai-- nanu varNAdayo bahiraMgAstatra vyavahAreNa kSIra-nIravalpaMileSasambandhI bhavatu nAcAbhyantarANA rAgAdInAm, tatrAzuddhanizcayena bhavitavyamiti ? naivam, dravyakamabandhApekSayA yo'sau asavRttavyavahArastadapekSayA tAratamyajJApanAthaM rAgAdInAmazuddhanizcayo bhaNyate / vastutastu zuddhanizcayApekSayA punarazuddhanizcayo'pi vyavahAra eveti bhAvArthaH / zaMkA---vAdika bahiraMga hai| vahA~ vyavahArase kSora-norake samAna saMzleyasambandha hozro, abhyantara rAgAvikakA yaha sambandha nahIM banatA, vahA~ azuddha nida vaya honA cAhie ? samAdhAna-aitA nahIM, kyoMki dvanyakarmabandhakI apekSA jo asamata vyavahAra hai usako apekSA tArasamyakA jAna karAne ke lie rAgAdiko azuddha nivanaya kahA jAtA hai| vAstava meM to zuddha nizcayako apekSA azuddha nizcaya bho vyavahAra ho hai, yaha ukta kathanakA bhAvArya hai| isase sASTa jJAta hotA hai ki rAgAdi jodake hai isa kavanako jo vyavahAra kahA gayA hai vaha zuddha nizcayakI apekSA prazuddha nizcaya bhI vyavahAra hai isa tasyako dhyAna meM rakha kara ho kahA gayA hai / apara pakSane jIva aura rAgAdika meM pAya-vyApakabhAva to svIkAra kiyA hI hai, isalie ve azuddhanizcayaro jIvake ho hai aisA svIkAra karane meM bhI Ara pakSako Apatti nahIM honI caahie| apara pakSakA kahanA hai ki ve rAgAdi bhAna) 'bandhake kAraNa honese bhAvabandha kahe jAte hai / samAghAna yaha hai ki ye mAtra bandhake kAraNa honese bhAvabandha nahIM kahe gaye hai, kintu vastutaH jIva unake sAtha ekatva (tAdAtmpa) hA pariNAma rahA hai, isalie yathArtha meM jIvake sAtha baddha honese AgamameM unheM bhAvavandharUpa kahA gayA hai / ghabalA pu0 14 pR0 2 meM bandhakA lakSaNa karate hue likhA hai dabyarasa inveNa inca-mAvANaM vA jo saMjogI samavAo vA so baMdhI NAma / dravyakA dravapake mAtha tathA dravya aura bhAvakA kramame jo saMyoga aura mamavAya hai vaha bandha kahalAtA hai| isase siddha hai ki rAmAdi bhAva vyakarmabandhake kAraNa honemAyase bhAvabandha nahIM kahalAte, kintu eka to vaM jIvake bhAva hai aura dUsare jIya unase baddha hai, isalie unheM bhAvabandha kahate haiN| apara pakSa isake lie dhavalA pu0 14 para dRSTipAta karale, saba sthiti spaSTa ho jaayegii| __ apara pakSakA kahanA hai ki 'svaparyAyake sAtha bandhya-bandhaka sambandha kadApi nahIM ho sktaa|' samAdhAna yaha hai ki AgamameM bandhake tIna bheda batalAye hai-padgalabandha, jAvabandha aura tadubhayabandha / inakA svarUpa nirdeza hama prathama uttarameM kara Aye haiM / inamese pudgalabandha aura tadubhavabandha ye donoM bAdha asadbhuta vyavahAranayase kahe gaye hai / tathA jIvabandha azukha nizcayanayakA vipara hai| pravacanasAra gA0 189 kI TIkAmeM AcArya jayasena likhate hai kiMgha rAgAdInevAtmA karoti tAneca bhuktaM ceti nizcayanayalakSaNamidam / ayaM tu nizvayanayo havyakarmabandhapratipAdakAsadvatanyavahAranayApekSayA zuddha vyanirUpaNAtmako vivakSitanizcayassathaiSAzuddhanizcayazca bhaNyate 1 vyakarmANyAtmA karoti muMkta syazumadravyanirUpaNAtmakAraGgatamyavahAranayo bhaNyate /
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayapura (khAniyA ) tattvacarcA rAgAdiko hI AtmA karatA hai aura unhIM ko bhogatA hai yaha nizcayanayakA lakSaNa hai / kintu yaha vinaya dravyakarmabandhake pratipAdaka adbhUta vyavahAranayako apekSA zuddha dravya arthAt svAzrita nirUpaNa svarUpa vivakSita nizcayantya usIprakAra azuddha nizcayanaca kahA jAtA hai / vyakamako AtmA karatA hai aura bhogatA hai isa prakAra azuddhadravya arthAt parAzrita nirUpaNasvarUpa asaddbhUta vyavahAranaya kahA jAtA hai / 580 spaSTa hai ki jaise jIva aura karmameM kartA-karmabhAva tathA bhoSatA-bhogya bhAva amadbhuta vyavahAranayakA viSaya hai vaise hI ina donoM meM bandhyabandhakabhAva yaha bhI asadbhUtavyavahAranayakA viSaya hai / asaddbhUta vyava hArakA lakSaNa haiM-bheda hone para bhI abhedakA upacAra karanA / pravacanasAra gA0 188 kI AcArya jayasenakRta TIkA meM kahA bhI haibheda'pyabhedopacAra lakSaNenA satavyavahAreNa bandha ityabhidhIyate / isa prakAra javata agama pramAthI ke prakAza meM vicAra karane para yaha spaSTa ho jAtA hai ki do dravyoM meM bandhyabandha sambandha yathArtha to nahIM hai| kintu adbhUta vyavahAranayakI apekSA do dravyoMmeM paraspara atyanta bheda hone para bhI abhedakA umAra karake vaha kahA jAtA hai / iso tathyako ve pravavanasAra gAthA 96 kI TIkA meM spaSTa karate hue likhate hai- thA va lAbhAdi kaSAyitaM rakSitaM samIpyAdirayeNa rakSitaM sadabhedena rakamityucyate tathA svasthAnIya AtmA ThozrAdidravyasthAnIya moharAgadveSaiH kaSAyito rakSitaH pariNatI mIThasthAnIya karmapudgalaiH saMzliSTaH san bhede'pyabhedopacAralakSaNenAsadbhUtavyavahAreNa bandha ityabhidhIyate / jaise vastra lAMghrAdi dravyoM kaSAyita-raMjita hokara majIThA Adi raMga dvanyase raMgA jAkara abhedase rakta aisA kahalAtA hai usI prakAra vastrasthAnIya AtmA lInAdi dravyasthAnIya moha, rAga, dveSase moha rAga pariNata hotA huA majIdAsthAnIya karmapudgaloMse saMzliSTa hokara bhedame bho abhedakA upacAra karake adbhuta AhAranayase bandha aisA kahA jAtA hai / isase yaha spaSTa hai ki AtmA varma pudgalose baddha hai yaha kathana asadbhUtavyavahAranayakA vavatathya hone se upacarita hI hai / astavika vanya bandhyakasambandha koI dUsarA honA cAhie, ataH Age usIkA vicAra karate hai1. bhAvabandha svarUpa para prakAza DAlate hue AcArya amRtacandra paMcAstikAya gAthA 147 kI TIkA meM likhate haiM tada moharAgadveSasnigdhaH zubho'zubho vA pariNAmo jIvasya bhAvavandhaH / isalie yahA~ para moha, rAga, dveSase snigdha huA zubha aura azubha pariNAma jIvakA bhAvabandha hai / 2. samayasAra gAthA 74 kI TIkA meM AcArya jayasena likhate hai ete kodhAyAsravAH jIvena saha nivadvA sambaddhA aupAdhikAH / ye krodhAdi Asava jIvake sAtha nibaddha arthAt sambaddha hai jo adhika hai / AcArya kundakunda ukta gAthAme 'jIvaNibaddhA eTa' padakA prayoga kiyA hai| 3. jIvakA nagAdike sAtha bandha hai ise spaSTa karate hue pravacanasAra gAthA 177 meM likhA haijIvarasa rAgamAdIhiM jIvakA rAgAdikake sAtha bandha hai /
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 9 aura usakA samAdhAna 581 isakI sUrikRta TIkAmeM batalAyA haijIvasyaupAdhikamoha-rAga-dveSaparyApairekanvapariNAmaH sa kaMvalajIvabandhaH / jIvakA aupAdhika moha, rAga aura dveSarUpa paryAyoM ke sAtha jo evAtya pariNAma hai baha kevala jIva. bandha hai| 4. badhya-bandhakabhAva jIva aura unake rAgAdibhAvoM meM kisa prakAra ghaTita hotA hai ise spaSTa karate hue AcArya amRtacandra pravacanasAra gAthA 175 ko TokAmai likhate hai ___ bhayamAramA sarva eva tAvatsavikalpanirvikalpaparicchedAtmakavAdupayogamayaH / tana yo hi nAma nAnAkArAn paricchedhAnAnAsAna moha vA rAga vA dveSa vA samupaiti sa nAma seH parapratyayairapi moharAgadveSaruparamAtmasvabhAvatvAsIlapItaratIpAzrayamadhyayanIlapItarakatvairugdanasvabhAvaH sphaTikamaNiriva svayamaka evaM tadbhAvadvitIyasvAndho bhavati / prathama to yaha AtmA sarva hI upayogamaya hai, kyoMki vaha savikalpa aura nivikalpa pratibhAsasvarUpa hai| umameM jo AtmA vividhAkAra pratibhAsita honevAle padArthoM ko prApta karake moha, rAya athavA dveSa karatA hai baha nIla, pIta mora rakta padArthoka AzrayahetRka nIle ena, pIlepana aura lalAIrUpase parakta svabhAvakAle sphaTika maNiko bhauti yadyagi jIvameM moha, rAga aura dveSa parako hetu karake una hue haiM to bhI unase uparakta AsmasvabhAva vAlA honese svayaM avelA hI bandharUpa hai, kyoMki jIbaka va rAgAdibhAva usake dvitIya hai| 5. akelA jIva hI bandha hai ise spaSTa karate hue pravacanasAra gAthA 18 kI sUrikRta TokAme likhA hai yathAtra samadevArale sasi lodhrAdibhiH kavAyitatvAt maniSTaramAdibhirapazliemeka ra.raSTa vAsaH tathAramApi sapradezatve sati kAle moharAgataSaH kapAdhisatvAt karmarajobhirUpazliSTa eko bandho dRSdhyaH , zavadasya viSayatvAgnizcayasya / jaise lokama vastra sapradezI hone se lodha Adise kasalA hotA hai aura isaliye vaha majIThAdike raMgase maMzliSTa hotA huA avelA hI rakta dekhA jAtA hai usI prakAra AtmA bho saghadezI honesa yathAkAla moha, rAga, dUSase kaSayita (malina) hone ke kAraNa pharmara jase dilaSTa hotA huA akelA hI bandha hai aisA jAnanA cAhie, kyoMki nizcayatA viSaya zuddha ( akelA ) dravya hai| 6. isI pravacanasArake pariziSTa meM nizcayanayase akelA AtmA hI bandha aura modhasvarUpa hai isakA spaSTIkaraNa karate hue likhA hai nizcayanayena kevalanadhyamAnamucyamAnabandha-mozocitasnidharUkSatvaguNapariNataparamANubamdha-mokSayoradvai tAnubhUtiH / akele vadhyamAna aura mucyamAna aise indha-mokSocita snigyasya aura rUkSatva guNa meM pariNata paramANuke samAna nizcayanavase eka AtmA vadha aura mokSa meM matakA anusaraNa karane vAlA hai / / ye katipaya AgamapramANa hai ki ye rAga, dveSa aura moharUpa jIvabhAva yataH jIvake sAtha baddha hai, ata: ajJAnabhAyase pariNata yaha yAtmA ho nizcayase unavA bandhaka hai| isa prakAra jIva aura rAgAdibhAdauma bhale prakAra bAya-bandhaka sambandha siddha ho jAtA hai| mAtmAma rAgAdi bhAva utpanna hoM aura ve bhAvabandha bhI kahalAyeM, sAtha hI parakA Azraya kara
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ ayapura ( khAniyA ) tattvacarcA AtmA hI unheM utpanna kare, phira bhI ajJAnabhAvase pariNata AtmAko unakA bandhaka svIkAra na karanA yuktayukta nahIM hai| ___ vibhASa zabdakA spaSTIkaraNa karate hue anagAradharmAmRta adhyAya 1 zloka 106 kI TokAmeM likhA hai vibhAvo hi bahiraGganimitam / vibhAva bahiraMga nimittako kahate haiN| isalie jitanI bhI vaibhAvika paryAya utpanna hotI haiM ve saba sva-parapratyaya honese rAgAdikakA vyavahAra hetu parako svIkAra karanepara bhI nizcaya hetu ajJAnabhAvase pariNata AtmAko svIkAra kara lenA ho ucita hai / ata: eka draya vandhya bandhakamAtra apane guNadharmati sAtha nizcayase bana jAtA hai| paramAgamakA bhI yahI abhiprAya hai| isalie na to apara pakSakA yaha likhanA hI ThIka hai ki kintu svaparyAyake sAtha bandhya-banghakabhAka kadApi nahIM ho sktaa| kyoMki aisA mAnane para saba kAryoM kI utpatti kevala parase mAnanI par3atI hai / vinta aisA hai nahIM, kyoMki aisA hone para siddhoMmeM bhI rAgAdibhAvoMke svIkAra karanekA atiprarAMga upasthita hotA hai| aura na apara pakSakA yaha likhanA hI Thoka ki 'isakA Apane koI uttara nahIM diyaa| isakA artha hai ki vaha Apako svIkRta hai| kyoMki jaba ki hamane apane prayama uttarameM ho yatra maSTa kara diyA thA ki 'saMsArI jIva aMzuddha liyaca yanayako prapekSA apane rAgAMda bhAvoMse baddha hai aura asadabhUtavyavahAra namako apekSA kamoMse baddha hai|' aisI avasthAmeM saMsArI jIva visa apekSA baddha hai aura kisase kisa prakAra hai ina donoM khaNDoMkA ittara ho jAtA hai| (i) baMdhA huA honese vaha paratantra hai yA nahIM ? yaha apara pakSa dvArA upasthita kiye gaye mUla prazna kA tIsarA khaNDa hai / hama isakA navibhAgase uttara dete hue prathama vAra hI likha Arya hai ki 'saMsArI AtmA azuddha nizca yanayako apekSA apane ajJAnabhASase baddha hone ke kAraNa vAstava meM paratantra hai aura sadbhuta vyavahAranayakI pakSA upacarita rUpase karma aura nokarma kI apekSA bhI paratantratA ghaTita hotI hai| kintu nayavabhAgase diye gaye sabagipUrNa isa uttarako apara pakSa sampaka nahIM mAnanA cAhatA hai| vaise hamane jase 'sAMsArika jIva baddha hai yA mukta ? yadi baddha hai to kisase baMdhA huA hai / ' mUla prayanake ina do khaNDoMkA uttara dete hue zukha nizcayanayake pakSako bhI upasthita kara diyA thA / usI prakAra saMsArI AtmA sarvathA paratantra nahIM hai, na yavibhAgase isa pakSako bhI sAtha meM upasthita kara denA cAhie thA 1 phira bhI hamane isa pakSako upasthita na kara saMbhArI jIvameM kima napase kamI paratantratA ghaTita hotI hai mAtra itanA hI nirdeza kiyA thaa| saMsArI jIva mAtra parake kAraNa paratantra hai isa ekAnta ke svIkAra karane para na kevala mokSamArgakI vyavasthA gar3abar3A jaaygo| kintu jIvake saMsAro aura mukta ye bheda bhI nahIM baneMge aura isa prakAra jIvadravyakA abhAva ho jAnese prajotra dravyakA bhI abhAva ho jaaygaa| inhIM saba bAtoMkA vicArakara hamane navibhAgase ukta uttara diyA thaa| kintu apara pakSane isa tathyako dhyAnameM na levAra aura AralaparIkSAke uddharaNa upasthita kara pichalI pratizaMkAmeM yaha siddha karane kA prayatna kiyA hai ki 'AtmA paulika dravya mauke kAraNa parasanna ho rahA hai aura
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 9 aura usakA samAdhAna 586 rAgAdibhAva paratantratAsvarUpa hai, imalie AtmAke bhAva svayaM paratantrarUpa hai| AtmAke paratantratAke nimitta nahIM hai|' samAdhAna yaha hai ki AptaparIkSAkA ukta kathana vyavahAramaya banA hai| usake AdhArase paudgalika voMko ekAntase paratantratAkA kAraNa mAna lenA ucita nahIM hai| yathArtha meM mAtmA kisa kAraNase paratantra ho rahA hai isa kathanake prarAMgase nidareya jayavacanakA ullekha karate hue ve ( vidhAnandi) hI AnAyaM tattvArthazlokavAtika pR0484 me likhate hai kavAyaparatantrasthAtmanaH sAmparAyikAnavaH, tadaparatantrasyeyaryApathAsravaH iti sUnAm / kaSAyase paratantra hae AmAke sAmparAdhika Asrava hotA hai aura usase paratantra nahIM hA AtmAke IryApatha Asrava hotA hai yaha nAcata hI kahA haiN| isa para punaH pradana huA ki eka AtmAmeM paratantratA banatI hai aura dUsare meM nahIM isakA kyA kAraNa hai ? isakA samAdhAna karate hue ve punaH likhate haiM kaSAyahetukaM ghusA pAratannyaM samantataH / saravAntarAnapekSIha pamadhyagama~gavat / / 8 / / kapAzravinivRttI mu pAratandhyaM nivanyate / yayeha kasyacicchAratakaSAyAvasthitikSaNe / / 5 / / isa lokameM jaise padmake madhya sthita bhaurakI paratantratA kaSAyahetuka hotI hai usI prakAra isa jIvakI satvAntarAnapekSo samantata: paratantratA kapAyahetuka hotI hai // 8 // parantu kaSAyake nikala jAne para paratantratA bhI nikala jAtI hai| jaise isa loka meM kisIke kaSAyake zAnta hone para usI samaya paratantratA nikala jAtI hai / / || yaha vAstavika kathana hai / bhramarako va.gala apane AdhIna nahIM banAtA hai, kintu isakA mUla hetu usakI krayAma-kamalaviSayaka Asakti hI hai| isIprakAra maha jIna karmAdhIna kapAyake kAraNa hI hotA hai, ataH nizcayase paratantratAmA mala kAraNa jIyakI kRpaayii| apara pakSa ekAntakA parigraha kara aura ka.pAyako pAratavyasvarUpa mAnakara kevala kamako hI paratantratAkA hetu mAnatA cAhatA hai jo yuvata nahIM hai, kyoMki paratantratA rUpa mAyakI utpatti vyavahArase jahA~ parahetuka kaho gaI hai vahAM se nizcaya svataka hI jAnA cAhie / asahasro pR051 meM jIvameM ajJAnAdidoSAMkI utpatti kaise hotI hai isakA nirdedA bAraha likhA hai tandetuH puna gavaraNaM karma jIyasya pUrvasvaparigAmazca / svapariNAmahaMtuka evAjJAnAdirityayutam , tasya kAyAcikaTavavirodhAt , jIvatvAdivat / parapariNAmahetuka evetyapi ma vyavatiSThate, mukAzmano'pi tatprasaMgAta / sarvasya kAryasyopAdAnasahakArisAmagrIjanyatayopagamA sathA pratItazca / una ajJAnAdi doSoMkA hetu to AvaraNa karma aura jIvakA pUrva svapariNAma hai| svapariNAmahetuka hI azAnAdi dopa hai yaha kahanA ayukta hai, kyoMki aisA mAnane para unake kAcitpanekA virodha hotA hai, jIvatvAdike samAna / parapariNAmahetuka hI ajJAnAdi doSa nahIM bana sakate, kyoMki aisA mAnane para -
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayapura ( khAniyA ) tasvadharcA unakA muktAtmAoMmeM bhI sadbhAva mAnanekA prasaMga upasthita hotA hai| sabhI kArya upAdAna aura sahakArI sAmagrose utpanna hote hue svIkAra kiye gaye hai aura vaisI pratIti hotI hai| apara pakSake praznoMkA pUrNa uttara Agamako ukta bar3e TAIpameM mudrita paMktiyoMse ho jAtA hai| isase spaSTa hai ki prakRta AtmAko paratantratAkA murupa hetu jorake kaSAvAdi pariNAmoMko ho mAnanA ucita hai, kyoMki unake honepara ho parameM paratantratAko vyavahArahetutA svIkAra kI gaI hai, anyathA nahIM / isa prakAra apara pakSane a0, A. aura 30 ina tIna khaNDoMke biSayameM pUrva pacake rUpa meM jo vicAra rakhe haiM ThIka nahIM haiN| apara pakSa jaba taka svAzrita nizcaya kathana ko yathArthatAko svIkAra nahIM karatA aura mAtra parAzrita spayahAra kathanake AdhAra para kI gaI kAryakAraNako vyavasthAko asadbhuta vyavahAra ( upacarita) rUpa nahIM svIkAra karatA taba taka matabhedakA samApta honA kaThina hai| hamane mUla praznameM jitanI bAteM pUchI gaI dhauM jana sabakA uttara diyA hai / apara pakSa apane mUla prazna aura apanI pichalo pratizaMkAko sAmane rakhakara pichale donoM uttaroM para dRSTipAta karane kI kRpA kreN| apara pakSane jayapura (khAniyAM ) meM 17 prazna pUche the| una sabakA sammilita uttara yaha hai ki AgamameM ina praznoM ke uttara svarUpa jitanA bhI svAzrita vivecana upalabdha hotA hai vaha yathArtha hai aura jitanA parAzrita vivecana upalabdha hogA vaha pacarita hai| 3. sadbhUta vyavahAralayake viSayameM spaSTIkaraNa vyAlApapaddhati meM asadbhUta vyavahAranayake do lakSaNa kahe gaye haiM1. anyatra prasivasya dharmasthAnyatra samAropaNasamadbhUtanyavahAraH / 1. anyatra prasiddha dharmakA anyatra samAropa karanA asadbhUta byavahAra hai| 2. bhinnavastRviSayo'sadbhUtavyavahAraH / 2. bhinna vastuko viSaya karanA asadbhUta vyavahAra hai| prathama lakSaNake anusAra nau prakArake upacArako parigRhIta kiyA gayA hai aura dUsare lamaNake anusAra asadbhUta vyavahAra ke bhedako viSaya karanevAlA batalAyA gayA hai / ye do lakSaNa do vRSTigoMse kiye gaye hai| prathama lakSaNake dvArA anAdirUr3ha lokavyavahArakI paramArthake sAtha kaise saMgati baiThatI hai isakI vyavasthA kI gaI hai aura dUsare lakSagake dvArA mokSamArgameM sAdhakako AsmadravyameM bhedavyavahArake prati kaisI dRSTi honI cAhie ise spaSTa kiyA gayA hai / isa prakAra pRthaka-pRyaka prayojanoMko dhyAna meM rakhakara AgamameM cAroM prakArake vyavahAroMko do prakArase nirUpita kiyA gayA hai| hamane isI prazna ke dvitIya uttara meM asadbhuta vyavahAranagake prathama lakSaNako dhyAna meM rakhakara to spaSTIkaraNa kiyA hI hai| sabai praznake prathama uttara meM bhI usI dRSTi ko dhyAna meM rakhakara spaSTIkaraNa kiyA gayA hai / donoM kathanoMmeM zabdabheda akhaSya hai, para donoMkA bAzaya eka hI hai| do bhinna vastuoMkA paraspara jo bhI sambandha kahA~ jAyagA vaha eka dUrupake guNa-dharmako dUsarekA batalAkara hI so kahA jaaygaa| spaSTIkaraNa isa prakAra hai
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA aura usakA samAdhAna asadbhuta vyavahArakA lakSaNa hai-eka vyake guNadharmako anya dravyakA kahanA / udAharaNa-asadabhUta vyavahAranayakI apekSA jJAnAvaraNAdi ATha dravyakarmoM tathA audArika zarIrAdi nokarma ke sAtha AtmA baMdhA hai| yadyapi saMsArI AtmA vAstavameM apane rAga-dveSAdi mAvoMse baddha hai| tathApi zAnAvaraNAdi karmoM aura zarIrAdi nokarmako nimittakara unakI utpatti hotI hai, isalie nimitta-naimittika sambandhako dekhate hue joSa inase baddha hai aisA vyavahAra kiyA jAtA hai| yahA~ jo vakA apane guNa-paryAyoMke sAtha jo baddhatA dharma upalabdha hotA hai usakA jJAnAvaraNAdi karmoM bAdimeM Aropakara AtmA unase baddha hai yaha kahA gayA hai| prazna 8 ke prathama uttarameM bhI isI dRSTiko dhyAnameM rakhakara hI 'do yA do se adhika dravyoM aura unakI paryAyoMmeM jo sambandha hotA hai baha asadbhuta hI holA hai|' yaha vacana likhA gayA hai / dona eka hai / bhASA vargaNAoM meM bhASArUpa pariNamane kI nimittatA ( upAdAna kAraNatA) hai, usakA Aropa tIrthakara Adi prakRtiyoM meM karake unheM kahA gaI pAnI pitika; yaha jA sambandha hai / yaha sambandha yadyapi asadbhUta- upacarita hai| phira bhI aisA vyavahAra niyamase hotA hai usakA mukhya kAraNa kAla pratyAsatti hai, kyoMki bAhya vyAptikA niyama isI AdhAra para banatA hai| isase spaSTa hai ki asadabhatabyavahArake hamAre dvArA kahe gaye ye do lakSaNa nahIM hai, samajhAne kI do paddhatiyA~ hai| apara pakSakA kahanA hai ki kintu mahA~ para bandhakA prakaraNa hai aura vandha do bhinna vastuoMmeM hotA hai| ataH isa praznameM bhinnavastuniSayo'sadbhUtavyavahAraH / arthAt bhinna vastu jisakA viSaya ho yaha asadabhuta anahAranA hai, yaha lakSaNa upayogI hai| dUsare vaha lakSaNa AdhyAtmika dRSTile hai aura 'svAzrito nizcayaH' yaha lakSaNa bhI AdhyAtmika dRSTise hai| ata: donoM lakSaNa adhyAtmaSTivAle lene cAhie / jaba nizcayakA lakSaNa adhyAtmAlayakI apekSA sahaNa kiyA mA rahA hai to vyavahAranayakA lakSaNa bhI adhyAtmanayavAlA lenA paahie|' samAdhAna yaha hai ki pratyeka vastu bhedAbhedasvarUpa hai| vahA~ abhedako viSaya karanevAlA nizcayanaya hai aura bhedako viSaya karanevAlA vyavahAranaya hai tanna nizcayanayo'bhedaviSayo vyavahArI bhedaviSayaH 1-AlApapaddhati / AlApapaddhatima nidamayanaya aura vyavahAranamake ye lakSaNa madhyAtmadRSTise hI kiye gaye haiN| 'svAzrito nizcayanayaH' isa lakSaNameM bhI sva pada mabhedako ho sUcita karatA hai| ho 'parAzrito vyavahAranayaH' irA lakSaNa mAyA hA 'para' zabda bheda vyavahArako to para kahatA hI hai| kisI bhI prakAra ke upacAra vyavahArako bhI para kahatA hai / isalie isa lakSaNa dvArA jahA~ anAdirUr3ha loka vyavahArakA niSedha ho jAtA hai vaha bhedamyabahArakA bhI niSedha ho jAtA hai| isa prakAra svAthita nizcaya nayake kathana meM donoM prakArakA vyavahAra niSiddha hai aisA mahA~ samajhanA caahie|
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ 586 jayapura (khAniyA ) tatvacarcA eka bAta aura hai aura vaha yaha ki AdhyAtmika dRSTi se vyavahAranayake isa lakSaNameM "bhita vastu padase para dravya aura unake dhamAkA sahapa nahIM huA hai / ve to AramAse sarvathA bhima hai hI, isalie unakA prazna hI nahIM hai| unameM to jisa kisI bhI prakAra sva vyavahAra hotA hai usakA to tyAga karanA hI hai| sAtha eka mAtmAmeM guNabheda yA paryAyabheda dvArA kathanalA jitanA bhI vyavahAra hotA hai, Alambanako dRSTise usakI bhI upekSA karado hai, kyoMki dhama-dharmIkA svamAvase abheda haiM, to bhI saMjJA, lakSaNa Adi rUpasa bheva utpanna kara una dvArA samajhAne ke lie akhaNDa yastukA kathana kiyA jAtA hai| ata evaM prakutameM 'bhinna vastu' padase kahe gaye guNabheda aura paryAyabhedakA ho grahaNa hotA hai, kyoMki dRSTimeM abhedakI mukhyatA honepara guNabheda aura paryAyabheda bhinna vastu ho jAte hai| AlApapaddhatimeM isI dRSTiko sAdhakara ukta donoM nayoM aura unake bheSAMkA nirUpaNa huA hai, kyoMki vahA~ 'bhinna vastu' padase para bastRkA grahaNa na hokara guNabheda aura strAzrita paryAyabhedakA hI mukhyatAse grahNa huA hai / aisI avasthAmeM AdhyAtmika dRSTi se jIva kisase ba~dhA hai aisA prazna honepara usakA yaha uttara hogA ki upacarita asadbhata vyavahAranayako apekSA jIva apane rAgAdi bhAvoMse ba~dhA hai, kyoMki jIva koMse baMdhA hai ise to AdhyAtmika dRSTi svIkAra hI nahIM krtii| yahI kAraNa hai ki hamane prakRtameM Agamika dRSTiko dhyAnameM rakhakara ukta praznakA samAdhAna kiyA hai / nizcayanaya aura vyavahAranayake AlApapaddhati meM ye lakSaNa diye haiMabhedAnupacAratayA vastu nizcIyata iti nizcayaH 1 bhedopacArasayA vastu vyacaDDiyata iti vyvhaarH| abheda aura anupacArarUpase vastu nizcita kI jAtI haiM yaha nizcaya hai tathA bheda aura upacArarUpase vastu vyavahRta kI jAtI hai yaha bhAbahAra hai| dUsarI bAta yaha hai ki apara pakSane adhikatara prAyaH sabhI prazna do drazyA nimitta naimittika vyavahArako mukhyatAse kiye haiM, isalie hameM AgAmaka dRSTiko dhyAnameM rakhakara uttara denA par3A / 16 ve praznameM avazya ho yanaya-myavahAramayake svarUpa para prakAza DAlane ke lie kahA gayA thA, isalie usa praznakA uttara likhate samaya hamane avazya hI adhyAramaSTiko mukhyatA pradAna kI hai| kintu usake prati apara pakSane jaisI upekSA dikhalAI vaha usa papa dvArA Age upasthita kiyaM gaye donoM prapoMse spaSTa hai| tIsarI bAta yaha hai ki adhyAtmameM kevala AdhyAtmika dRSTise hI vyavahArakA pratipAdana nahIM huA hai / kintu Agamika dRSTiko dhyAna meM rakhakara bhI vyavahArakA pratipAdana hubhA hai, kyoMki paramArtha dRSTriyAleke lie donoM prakArakA vyavahAra heya hai yaha jJAna karAnA usakA mukhya prayojana hai / isalie bhI hamane apane uttarAmeM ukta paddhatiko apanAyA hai| aisI avasthAmai apara pakSake yaha likhaneko ki 'jatra nizcayakA lakSaNa adhyAtmakI apekSAse grahaNa kiyA jA rahA hai taba vyavahAranayakA lakSaNa bhI adhyAtmanayavAlA lenA caahie| koI sArthakatA nahIM raha jaatii| . 4. karmabandhase chUTanekA upAya (I) yadi vaha baddha hai to chUTanekA upAya kyA hai ? yaha mUla praznakA cauthA khaNDa hai| isakA uttara hamane nizcaya-kyavahArarUpa donoM nayoMse diyA thaa| prathama sattara hamane likhA hai
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 9 aura usakA samAdhAna 587 1. 'Agama meM sarvatra yaha to batalAyA hai ki yadi saMsArI AtmA apane baddha paryAyarUpa rAga, dveSa aura moha Adi ajJAna bhAvoMkA abhAva karaneke lie antaraMga puruSArtha nahIM karatA hai aura kevala jise AgamameM upacArase vyavahAravamaM kahA hai usameM prayatnazIla rahatA hai to usake dravyakamako nirjarA na hone ke samAna hai / ' I 2. 'ataeva saMsArI AtmAko dravya bhAvarUpa ubhaya bandhanoMse chUTane kA upAya karate samaya nizvayavyavahAra ubhayarUpa dharmakA Azraya lene kI AvazyakatA hai / usameM bhI niyama hai ki jaba yaha AtmA apane parama nizcala paramAtmarUpa jJAyakamAtrakA Azraya lekara rAmyak puruSArtha karatA hai taba usake antaraMga nizvaya ratnatrayasvarUpa jitanI jitanI trizuddhi pragaTa hotI jAtI hai usIke anupAta meM usake bAhya meM dravyakarmakA abhAva hotA huA vyavahAradharmakI bhI prApti hotI jAtI hai|' yaha mUla prazna hamAre prathama uttarakA vAkyAMza huuN| isameM vyavahAradharmakA viSedha nahIM kiyA gayA haiN| phira bhI apara pakSako isa uttarase santoSa nahIM hai| apara pakSakA kahanA hai ki 'isakA uttara bhI bahuta sarala thA samyagdarzana - jJAna cAritra chuTanekA upAya hai| kintu itane sAmAnya uttarase mUla samasyAkA samAdhAna honA sarala na hone hI hameM thor3A vistArase khulAsA karanA Avazyaka pratIta huA / bAhya kriyA AtmAkAhIM hai aisA jJAna karane se hAni nahIM hotii| kintu svabhAva sammukha ho AtmapuruSArtha pragaTa hotA hai| apara pakSa ke sAmane isakI upayogitA saSTa karanI haiM aura ima ukta nirUpaNa prathama uttara meM kiyA gayA hai / apara pakSa samajhatA hai ki hamane apane prathama uttarameM vyavahAradharmakA sarvathA niSedha kiyA hai| kintu vastusthiti yaha nahIM hai | hamAre kisa vAkyale usa pakSane yaha Azaya liyA isakA usako orase koI spaSTI karaNa bhI nahIM kiyA gayA hai| sAdhaka ke savikalpa dazA meM pravRttirUpa vyavahAra dharma hotA hai isakA bhalA kauna samajhadAra niSedha kregaa| hA~ yadi vyavahAra karate-karate usase nizcaya kI prApti ho jAtI hai aisI jisako mAnyatA hai| sAtha ho jo vyavahAradharmako nizcayamaMkI prAptikA yathArtha sAyana mAnatA hai usakA niSedha kiyA jAtA hai aura ise hI apara pakSa vyavahAradharma kA niSedha samajhatA hai to samajhe / mAtra usa pakSa kI samajha hamArA kathana sadoSa ho jAyagA aisA nahIM hai / udAharaNArtha eka 28 mUlaguNoM kA pAlana karanevAlA miSyAdRSTi hai aura dUsarA midhyAdRSTi nArakI yA deva hai / ye donoM yadi samyagdRSTi banate haiM to svabhAvasanmukha hokara tIna karaNa pariNAma karake hI to bneNge| inake samyagdRSTi banekA anya mArga nahIM hai| apara pakSa se yadi pUchA jAya to vaha pakSa bhI yahI uttara degA | spaSTa hai ki na to vyavahAradharma karate-karate nizvayadhamaMkI prApti hotI haiM aura na hI vyavahAradharmako nizcayadharmakA yathArtha sAdhana mAnA jA sakatA hai| apara pakSako yadi svIkAra karanA hai to isI tathyako svIkAra karanA hai| ise svIkAra karane para usa pakSa kI yaha samajha ki 'hama vyavahAradharmakA sarvazrA viSeSa kara rahe haiM' sutarAM dUra ho jAyagI / hamane isa prazna uttara meM nizcayadharmake sAtha vyavahAradharmakI bho caracA kI hai| ise apara pakSa atrAsaMgika samajhatA hai / kintu aisI bAta nahIM hai, kyoMki jaba saMsArI jIvake saMsArase chUTaneke upAyakA nirdeza kiyA jAyagA taba nizvayabhramaMke sAtha vyavahAradharmakA nirUpaNa karanA anivArya ho jAtA hai| yadi para pakSa praznoMko sImAmeM rahA AtA to lAbha hI hotA / kintu usako orase somAkA dhyAna hI nahIM
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ 588 jayapura (khAniyA) tatva carcA rakhA gayA / lAcAra hokara hameM pratizaMkAoMke AdhAra para apanA uttara likhane ke liye bAdhya honA par3A | udAharaNArthaM apane isI soya patraka meM apara pakSane sAdhya sAdhakabhAvako caracA cher3a do hai jaba ki isake lie prazna naM0 4 hai / itanA hI nahIM, apara pakSane isa prasaMga meM jina ko rakhA hai unakI bhI yaha vividha pranoMmeM aneka bAra caravA kara cukA hai| aisI avasthAmeM hameM unakA uttara likhanA par3atA hai, isakA ilAja nahIM | apara pakSane apane pichale patraka karmako rAga-dveSa AdikA preraka nimitta likhA aura rAga-dveSako karmakA preraka nimitta likhA / yahI kAraNa hai ki hameM isake sambandha meM spaSTIkaraNa karanA Avazyaka ho gayA / koI bhI samAdhAna karanevAlA yadi praznakartAko pratyeka jAtakA vicAra na kare to usase samyak samAdhAna honA kabhI bhI sambhava nahIM hai| bhojana ke samaya yadi vyApArakI varacA kI jAtI hai to kabhI-kabhI usakA uttara denA bhI anivArya ho jAtA hai| prapara pakSa hamase zikAyata karanekI apekSA apane para dRSTipAta karane kI kRpA kare, saba bAtoMkA samAdhAna ho jAyagA / saMsArI prANI ulajhana svayaM utpanna karatA hai aura doSI dUsareko sarajhatA hai, isa mithyA vyavahArakA niSedha jitane jaldI ho jAya, lAbhakara ho haiM / AcArya kundakunda muni aura jayasena agryAnei jahA~ bhI dharmako sAdhana aura nizvayadharmako sApa likhA hai vahA~ vaha kathana samayasAra gAthA 8 ke vivecana ko dhyAna meM rakhakara hI kiyA hai| vyavahAra dharma nizvaya dharmakA sAdhana hai isakA artha yaha nahIM hai ki vyavahAradharma nizcayadharmako sarapana karatA hai / kintu usakA Azaya itanA hI hai ki vyavahAradharma nizcayadharmakA vyavahArase hetu hai / jo hetu hotA hai vaha usakA sAdhana kahA jAtA hai aura jo sAdhA jAtA hai vaha sAdhya kahA jAtA hai| isa prakAra sAdhana - sAdhyabhAva vyavahAradharma- nizcayadharma meM hai isakA niSedha nahIM hai| samyagyadRSTi aise hI sAdhana-sAdhyAbhAvako donoMmeM svIkAra karatA hai, isalie vaha samyagdRSTi hai / kintu isase anyathA mAnanevAlA midhyAdRSTi hai yaha bRhadravyasaMgraha ke kathanakA Azaya hai / vyavahAradharmako kartA kahanA aura nizcayadharma ko usakA karma kahanA yaha ina donoM meM nimittanaimittika vyavahArakA jJAna karAneke lie Agama meM adbhUta vyavahAranayako lakSyameM rakhakara fear gayA hai| bRhadyasaMgraha gAthA 35 ko TIkAmeM likhA hai nizvayena vizuddhajJAnadarzana svabhAva nijAtmanazva bhAvanotpAsukhasudhArasasvAdavalena samasta zubhAzubharAgAdivikalpa nivRtti tam / vyavahAreNa tatsAdhakaM hiMsAnutaste yA mahmaparigrahAsya yAvajIvanivRttilakSaNaM paMcavidhaM vratam / nizcayanayako apekSA vizuddha jJAna darzanasvabhAvarUpa nija Atmatatvako bhAvanAse utpanna sukharUpI amRtake svAda ke bala se samasta zubhAzubha rAgAdi vikalpoMse nivRtta honA ala hai / tathA vyavahAranayase usakA sAdhaka hiMsA, jhUTha, corI, abrahma aura parigrahase yAvajjIvana nivRttilakSaNa poca prakArakA vrata hai / yaha bAgamavacana hai / isameM nizcaya batakA sAdhaka darzana-jJAnasvabhAvarUpa nija AtmatattvakI bhAvanAko batalAyA gayA hai| yaha nizcaya hai aura vyavahAra nayase isakA sAdhaka azubhanivRttirUpa pA~ca pratoM ko batalAyA gayA hai| yaha vyavahAra kathana hai| isase spaSTa hai ki Agama meM jahA~ bhI vyavahAradharmako nizcayakA sAdhaka likhA hai vahA~ vaha kathana asadbhUta vyavahAranayakI apekSA se hI kiyA gayA hai / yadyapi nizcayadharmakI prApti hotI to hai zubhAzubha vikalkI nivRtti honepara hI / aisA nahIM hai ki azubharUpa hiMsAdirUpa vikalpase nivRtta hokara zubharUpa ahiMsAdi vikalpa ke sadbhAva nizcaya maMkI
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 9 aura usakA samAdhAna prApti ho jAtI hai yA saro nizcayadharmakI prApti ho jAtI hai| jaba bhI usa (nidaSayadharma) ko prApti hotI hai taba azubhake samAna zubha vikalpase nivRtta hokara svabhAvasanmukha ho tasvarUpa pariNamana dvArA hI hotI hai / parAvalambo vikalpa to isakI prAptimeM kisI bhI avasthAmeM sAdhaka nahIM ho sktaa| phira bhI svabhAvasanmukha hone ke pUrva azubha vikalpa na hokara niyamase bha vikalpa hotA hI hai, isalie hI vyavahAra. nayase vyavahAradharmako nizcayadharmakA rASaka kahA hai| isase yaha jJAna hotA hai ki jo niracayaghargako prAptike sanmakhAsako simAharalApANa aura svarNameM jo sAdhaka-sAdhyabhAvakA nirdeza kiyA hai usakA bhI yahI Azaya hai| hamane jo yaha vacana likhA hai ki nizcaya ralatrayasvarUpa jitanI vizuddhi pragaTa hotI jAtI hai usake pAtameM usake bAdameM drazyakamakA abhAva hotA haA vyavahAra dharma ko bhI prApti hotI jAtI hai| vaha donoMkA avinAbhAva sambandha kasA hai yaha dikhalAneke lie ho likhA hai| pahale koI nahIM hotA / sAtha-sAtha hote haiM yaha likhaka ra vyavahAra meM samyakpaneko hetutAkA nirdeza kiyA gayA hai| jo vyavahAra pahale mithyA thA yaha nizcaya ratnatrayako prApti honera mamyak vyavahAra padavIko prApta ho jAtA hai yaha una kathanakA tAtparya hai| jaise jo jJAna pahale mithyA thA vaha samyavattvakI prApti hone para samyaka ho jAtA hai usI prakAra bratAdike AvaraNalA jo vyavahAra pahale mithyA thA vaha nizcaya ratnatrayakI prApti honegara samyaka ho jAtA hai| isako cAhe kinhIM zabdAma kahie, hAni nahIM / isa kArya-kAraNaparamparAmeM kisI prakArakA vyatyaya upasthita nahIM hotA / anyathA AcArya amRtacandra samayasAra gAthA 74 ko TokAmeM yaha kabhI na likhate-- ___ yathA yathA vijJAnaghanasvabhAvo bhavati tathA tathAsranebhyo nivartate / jaise jaise vijJAna panasvabhAva hotA hai vaise vaise AsUtroMse nivRtta hotA hai| apara pakSa hamAre kathanako vilomarUpase samajhatA hai to samajhe / kintu kyA vaha pakSa isa kathanako mI vilomarUpa kahanekA abhiprAya rakha sakatA hai ? kabhI nahIM / AkSepa karanA anya bAta hai para pUre jinAgama para dRSTi rakhanA anya bAta hai| apara pakSakA kahanA hai ki 'antaraMga vizuddhatA karmodayake abhAvakA jJApaka to hai kinna kAraNa nahIM hai|' yaha par3hakara hama bar3A Azcarya huaa| yadi apara pakSa tatvAyaralokavAtika pa0 65 ke irA vacana para yA isI prakArake anya AgamavacanoM para dRSTimAta kara letA to AgrahapUrNa aisA ekAnta vacana kamI na likhtaa| tattvAvalokabAtikakA vaha vacana isa prakAra hai tenAyAgijinasyAnyakSAvarti prakIrtitam / ratnatrayamazeSApravighAtakAraNaM dhruvam / 4 / / isalie ayogijinakA antya kSaNavartI ratnatraya niyamameM samasta aghA~kA vidhAta karanevAlA kahA gayA hai| yahA~ para 'agha' pada nAmAdi avAtikarma aura unako nimitta kara hue bhAvoMkA sUcaka hai / karma hInazakti hokara va udIrita hokara jhar3a jAyeM isIkA nAma to avipAkanirjarA hai aura isakA / jIvakA vizava pariNAma hai. isalie jaise jaise jIvakA antaraMga vizaddha pariNAma hotA jAtA hai vaise baiMse karmodayakA abhAva hotA jAtA hai isa satyako svIkAra karane meM apara pakSako Apatti nahIM hono cAhie /
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayapura (khAniyA) tatvacarcA pA~cave guNasthAnameM yadi apratyAkhyAnAcaraNakA satva rahate hue bhI udaya nahIM hotA aura usakA stibuka saMkramaNa hotA rahatA hai to isakA mukhya kAraNa pA~caveM guNasthAnakI vizuddhi ho hai| mokSamArgameM aisA hI kArya-kAraNabhAva mukhyatAse ghaTita hotA hai| yaha vilomapratipAdana nahIM hai| dhavalA pu0 1 pR0 5.2 meM 'svAvaraNa' pada kevala dravyakarmako ho sUcita nahIM karatA, kintu antaraMgameM so abizuddhi banI huI hai use bhI gUcita karatA hai| AtmA zuddhopayogake balase jaise jaise avizuddhiko dUra karatA jAtA hai dhaise vaise usake nimittabhUta karmoM kA bho abhAva hotA jAtA hai yaha ukta uvaraNakA trAzaya hai| apara pakSane prathamopazama samyakatvakI utpattike kramakA nirdeza kiyA hai aura sAtha hI jinako isakA mAna hai|' yaha vacana bhI likhA hai| isa para hame yaha mAna lenameM Apatti nahIM hai ki apara pakSako isakA vizeSa jJAna hai, hameM utanA jJAna nahIM hai / para kama jJAnake sAtha hI yadi hama yaha jAnanA cAheM ki anivRttikaraNameM prathama sthiti aura dvitIya sthiti ke madhyavartI dadAnamohanIyake niSakoMkA jo antarakaraNa hotA hai usakA kAraNa Atmotva vizuddhi hai yA darzanamohanIyakA udaya ? to yahI uttara to hogA ki vahAM para jo Atmottha vizuddhi hai vaha usakA kAraNa hai / isakA Azaya yaha haA ki jaise jaise viddhi meM vRddhi hoto jAtI hai vaise vaise mithyAttrakA udaya uttarottara kSINa hotA jAtA hai aura antameM vA~ke yogya utkRSTa vizuddhi se yukta AtmAke honepara jisa samaya vaha apane puruSArthase samyaktvako utpanna karatA hai usI samaya mithyAtna pariNAma aura usake nimittabhUta mithyAtva karmake udayakA abhAva rahatA hai| vahIM para antarAyAma pramANa darzanamohanIyakA abhAva to hai hii| aizA yaha yoga hai / isIko kahIM bAhya dRSTi se mo vivecita kiyA jAtA hai usameM Apatti nahIM / kintu urAkA Azaya kyA hai yaha lenA cAhie / ___ apara pakSane 'jaha jiSNamayaM pavajaha' gAthA uddhata ko hai| usameM vyavahAra aura nizcaya donoMkI svIkRti hai| isakA niSedha to kisIne kiyA nahIM hai| jaise vyavahAramayase guNasthAna-mAgaNAsthAna AdirUpa bhedapavahAra hai gherA hI nizca yanayase tattva kI bhI svIkRti hai| tIrthakA spaSTIkaraNa karate hue svAmikArtikeyAnuprekSA meM likhA hai syagattayasaMjatto jIvo vi haveI usamaM tithaM / saMsAra taraha jado rayaNasayadivvaNAvAe // 11 // ratnanyase yukta jIva uttama tIrtha hai, kyoMki yaha ratnatrayarUpI divya nASase saMsArako pAra karatA hai // 16 // isase spaSTa hai ki vAstava meM to nizcaya ratnatrayayukta AtmA'hI utkRSTa tIrtha hai| kintu usake sAtha jo vyavahAra ratnatraya hotA hai use bhI vyavahArase tIrtha kahanA upayukta hai, kyoMki nizyaya vyavahArakA aisA hI yoga hai| ataeva ukta gAthAparase yadi koI yaha phalita kare ki bAhya vyavahArase paramArthakI prApti ho jAtI hai| use stra bhAvakA abalambana lekara ekAna hone kI AvazyakatA nahIM hai to ukta mAthA parase aisA Azaya phalita karanA ThIka nahIM hai / ataeva bheda vijJAnapUrvaka AtmajA gRti hI karmabandhanase chUTanekA yathArtha upAya hai aisA yahA~ nirNaya karanA cAhie |
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 9 aura usakA samAdhAna 5. nizcaya jIva rAgAdise para hai isa tathyako samarthana apara pakSane hamAre 'nizcayanayako apekSA vicAra karane para jIva svayaM apane aparAdhake kAraNa ba hai, anya kisIne balAt bA~dha rakhA ho aura usake kAraNa vaha baMdha rahA ho aisA nahIM hai| isa vacanako Agamaviruddha likhA hai| apara pakSane yahA~para apane pakSake samarthana meM jo pramANa upasthita kiye haiN| unameM buddha nizcayanaya ke viSayakA nirdeza kiyA gayA hai| kintu yahA~para 'AtmAzrito nizcayanaya:' isa kSaNako dhyAna meM rakhakara ukta bacana likhA gayA hai| ajJAnI jIva rAgAdirUpa svayaM pariNamatA hai, anya koI use rAgAdirUpa pariNamAtA nahIM / ataeva jIvake zubhAzubha pariNAma bhAvabandha haiM aura jItra unase baddha hai ise nizcayasvarUpa mAnane meM Agamase kahIM bAdhA AtI hai ise apara pakSa hI jAne / a 591 hama isI uttara meM pravacanasAra gA0 186 ko AcArya jayaronakRta TIkAkA uddharaNa de Age haiM / usameM rAgAdiko hI AtmA karatA hai aura unhoMko bhogatA hai ise nizcayanayakA lakSaNa kahA gayA hai| isase siddha hotA hai ki avara pakSane jo ukta vacanako Agamaviruddha likhA hai so usa pakSakA aisA likhanA ho Agamaviruddha hai, ukta vacana Agagaviruddha nahIM hai / isake lie dravyasaMgrahako 'bavahArA suhavukkha' ityAdi gAthA dekhie / apara pacane samayasAra gAthA 13 kI TIkAkA 'svayamakasya' ityAdi vacana uddhRtakara yaha siddha kiyA hai ki akele jIva bandhako utpatti nahIM ho sakatI | samAdhAna yaha hai ki ukta vacana dvArA nizcaya vyavahAra ariant svIkAra kiyA gayA hai| usa dvArA bandha paryAyI dRSTise yaha batalAyA gayA hai ki jIva svayaM rAgAdi rUpa pariNamatA hai, ataeva rAgAdirUpa bandhaparyAyakA nizcayase vaha svayaM kartA hai, anya dravya usakA kartA nahIM / kintu jaba bhI vaha rAgAdirUpase pariNamatA hai taba usako karmakA Azraya niyamase hotA hai / isoko akele jIvamaM bandhakI utpatti nahIM hotI hai yaha kahA jAtA hai / ukta vacanakA isase bhinna koI dUsarA Azaya nahIM hai| tabhI tI samayasAra meM yaha kahA hai yadi jIvakA karmake sAtha hI rAgAdi pariNAma hotA hai arthAt yadi donoM milakara rAgAdirUpa pari jamate haiM aisA mAnA jAya to isaprakAra jIva aura karma donoM rAgAdibhAvako prApta ho jaayeN| kintu rAgAdi rUpa pariNAma to akele jIvake hI hotA hai, ataeva karmodayarUpa nimittase bhinna hI vaha jIvakA pariphAma haiM || 139 - 140 // rAgAdikA nAma bhAvabandha hai ise to apara pakSa strIkAra karegA hii| aisI avasthA meM vaha svayaM nirNaya kare ki yaha kisakA pariNAma hai aura yathArtha meM ise kisane kiyA hai ? usakA apara pakSa yahI uttara to degA ki upAdAnarUpase ise svayaM jIvane kiyA hai, karma to usameM nimittamAtra haiN| isase siddha huA ki nizcayase jIva apane aparAdha ke kAraNa svayaM rAgAdi bhAvoMse baddha ho rahA hai / yadi vaha karmakA Azraya evaM parameM iSTAniSTa buddhi karanA chor3a de to usake rAgAdike vilaya hone meM dera na lage / 6. upacAra tathA Aropa padakI sArthakatA saMsArI jIva jJAnAvaraNAdi karmose baddha hai aisA kahanA asadbhUta vyavahArakA bhavatavya hai, ise svIkAra karake bhI apara pakSane likhA hai ki 'kintu Apane isa satya sarala kathanako saror3a-maror3a kara mAropita yadi zabdoMke prayoga dvArA asatya tathA jaTila banAnekA prayAsa kiyA hai jo zobhanIya nahIM hai / ' Adi /
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayapura (khAniyA ) tattvacarcA samAdhAna yaha hai ki jaba apara pakSane saMsArI jIva jJAnAvaraNAdi kamause baddha hai isa kathanako asabhUta pavahAranayakA tapa svIkAra kara liyA hai to use asaddbhUtavyavahAranayake lakSaNa ke anusAra yaha svIkAra karane meM hicaka nahIM honI cAhie ki AtmA meM jo apane vikArI guNaparyAyoMke sAtha baddhatA pAI jAtI hai asala jJAnavyAjAtA hai ki AtmA jJAnAvaraNAdi karmoMse hai / aisA svIkAra karanA hI satyArtha hai| aisA svIkAra kara lenese sadbhUta vyavahAranaya aura nizcayanavase bhinna adbhuta hAra viSayako vyavasthA bana jAtI hai / phira to use AkAzakusumake samAna kalpanAropita ghoSita karane ko apara pakSako AvazyakatA bhI nahIM raha jAyago aura navameM satyArthatA bho usa pakSa kI pratIti meM A jAyagI / adbhUta vyavahAranayake lakSaNa Adike viSaya meM vizeSa khulAsA iso uttara meM pahale ho kara Aye haiM / isase apara pakSa ke dhyAna meM yaha acchI taraha nAjAyagA ki taror3a-maror3a kara apara pakSa ho apanA pakSa rakha rahA haiM, hama nahIM / apara pasa yadi asadvArake lakSaNa bAdhAra para likhatA to use hamAre dvArA prayoga kiye gaye 'upacAra' zabda aura 'Aropa' zabdako sArthakatA bhI samajha meM jA jAtI apara pakSako smaraNa rakhanA cAhie ki ina zabdoM kA prayoga na kiyA jAya to asadbhUtavyavahArake viSayakA spaSTIkaraNa karanA sambhava hI nahIM ho sakatA / 552 apara pakSakA kahanA hai ki 'kintu eka nayakI dRSTimeM dUsare nayakA viSaya na hone se usa dUsare nayake biSayako abhUtArthaM kahA jAtA | kintu isakA yaha artha nahIM ki dUsare nayakA viSaya AkAzake puSpa ke samAna sarvadhA asatyArtha hai / ' samAna yaha hai ki adbhUta vyavahAranayakA viSaya AkAzapuSpake samAna sarvathA asatyArtha hai yaha to hamane kahIM likhA nahIM hai aura na aisA hai ho| yaha zabdayojanA to apara pakSane ko hai, isalie isameM saMzodhana usIko karanA hai| phira bhI nizcayanaya vastuke svarUpakA pratipAdana karatA hai ataeva niSedha dharmavAlA hai aura asadbhUta vyavahAranaya dUsare ke dharmako usase bhinna vastukA kahatA hai, isalie vaha pratiSedhya dharmavAlA hai, isalie mAcAyoMne nizcayanayake viSayako sarvatra bhUtArtha ho kahA hai tathA vyavahAranayake viSayako eka dRSTise bhatArtha aura dUsarI dRSTime abhUtArtha kahA hai / jisakA nidarzana AcArya amRtacandrakA yahI vacana hai jise avara pakSane yahA~ apane pakSa samarthana meM upasthita kiyA hai ( samayasAra gAthA 14 kI TIkA ) / apara pakSane ukta TokAvavanakA Azaya likhaneke bAda phalitArtha rUpameM jo yaha vacana likhA hai ki 'arthAt jIvakI eka hI bandha avasthAko vyavahAra aura nizcaya do bhinna bhinna dRSTiyoMse dekhane para satyArtha aura asatyArtha dikhAI detI hai / " so yaha vacana ucita hI likhA hai| ise apara pakSane kisa Azavase likhA hai yaha to hama jAnate nahIM / kintu zabdayojanA para dRSTipAta karane se vidita hotA hai ki jIvako eka hI bandha avasthA arthAt rAgAdirUpa jo bandhaparyAya hai vaha vyavahAranayase satyArtha hai -- sadbhUta hai| kintu zuddha dRSTise asatyArtha hai, kyoMki zuddhanaya meM bhedavyavahAra gauNa hai / isase apara ko yaha spaSTa ho jAyagA ki asadbhUta vyavahAranayake viSayakA spaSTIkaraNa karate samaya hamane jo 'AropAdi' zabdoM kA prayoga kiyA hai yaha viparIta mAnyatAkA phala hai ? yA apara pakSa svayaM apanI viparIta mAnyatA banAkara aisA likha rahA hai / zlokavAtika pR0 151 meM AcArya amRtacandrane 'sadevaM vyavahArana yasamAzrayaNe' ityAdi vacana kisa
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 9 aura usakA samAdhAna 593 Azayase likhA hai isake spaSTIkaraNa ke lie unake dvArA prayukta 'vyavahAranayasamAzrayaNe yaha vacana hI paryApta hai| vizeSa khulAsA pAMca-chaTe pradana ke tRtIya uttara meM kiyA hI hai / hamane anya kina praznoMke utsarameM vyavahAranayake viSayako satyArtha kiMga rUpa meM mAnA hai isakA apara pakSane hamAre kathanakA koI pramANa apasthitana kiyA, isalie agara pasake anya ke uttarameM Apane bhI dhyavahAramayake viSayako satyArtha mAnA hai isa kathana para hamane vizeSa vicAra karanA ucita nahIM samajhA / apara pakSa yadi preraka nimittakAraNakA artha vyavahAranavase karaNanimitta yA kartAnimitta karatA hai aura isa mAnyatAkA syAga kara detA hai ki samartha upAdAna aneka yogyatAoMvAlA hotA hai, isalie jaba jaise nimisa milate hai unake anusAra kArya hotA hai| tathA isa tathyako svIkAra kara letA hai ki uttara kAla meM jo kArya hotA hai use samartha upAdAna usa kAryake anurUpa apanI vivakSita eka dravya-paryAyayogyatAse mampanna hokara nizcayase svayaM utpanna karatA hai, kyoMki pratyeka kArya upAdAna ke sA hotA hai-upAdAnamadazaM kArya bhavatIti yAvat / kAraNa ki usake bAda vaha uso kAryako utpanna karane ko sAmathryavAlA hai yaha niyata hai, tabhI una donoM meM upAdAna-upAdeyabhAva banatA hai to hameM 'sva-parapratyaya padameM jo 'para' zabdakA prayoga huA hai use prerakanimitta kAraNa kahane meM aNumAtra bhI Apatti nahIM hai| upAsakAdhyayana iloka 106 meM isI Azayama 'prayate, zabda kA prayoga huA hai / tathA 247 lokameM isI abhivAyase karmako klezakA kAraNa kahA gayA hai| nizcaya-cyava. hArakI aisI yuni hai / mAtra isIko bAyAbhyantara upAdhiko samagratA kahate haiN| apara pakSane likhA hai ki jisa prakArakA jitane anubhAgako liye ghAtiyA karmoMkA udaya hotA hai usase AtmAke pariNAma avazya hote hai / ' kintu yaha kathana ThIka nahIM hai| isa viSayako spaSTa karate hue AcArya kundakunda paMcAstikAma gAthA 57meM likhate haiM kamma vedayamANojIcI bhAvaM karedi jArisarya so seNa tassa kasA havadi sisAsaNe pavidaM // 5 // karmako vedatA huA joba jaisA bhAva karatA hai, isase vaha usa ( bhAva ) kA kartA hotA hai aisA jinazAsanameM kahA hai // 57 // isase spaSTa hai ki AtmA apanA bhAva karane meM svatantra hai| usameM karmako parAdhInatA nahIM hai| isI tathyako spaSTa karate hue usako TIkAmeM AcArya jayasena likhate hai karmako bedarnavAlA arthAta bIsarAga nirbhara AnandralakSaNa pracaNDa akhaNDa jJAnakANDapariNata Atma. bhAvanAse rahita hone ke kAraNa aura mana,vacana,kAyalakSaNa vyApArarUpa karmAnuse pariNata honeke kAraNa jIva bhApa kartA hokara jaise bhAva ( pariNAma ) ko karatA hai vaha jIca usI karaNabhUta bhASake kAraNa karmabhAvako prApta hue usa rAgAdi bhAvakA kartA hotA hai aisA zAsana (paramAgama ) meM kahA hai yaha una gAthAkA tAtparya hai| -mUla TIkA AdhArase AcArya amRta candra ukta gAdhAkI TIkA karate hue likhate haiamunA yo yena prakAreNa jIvena bhAvaH kriyate sa jIvastasya bhAvasya tena prakAreNa kartA bhavatIti / isa vidhise jIvake dvArA jisa prakArase jo bhAva kiyA jAtA hai vaha jIva usa bhASakA usa prakArase kA hotA hai|
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ 594 jayapura ( khAniyA) tattvacarcA ___ yahA 'yena prakAreNa' tathA 'tena prakAreNa' pada dhyAna dene yogya haiN| ina padoM dvArA apane bhAva karane meM jIvakI svatantratA ghoSita kI gaI hai| isake sAtha jIvakI itanI vizeSatA aura hai ki parako nimitta kara utpanna hue ina bhAvoM meM yaha jIva upayukta ho yA na ho yaha usakI apanI dUsarI vizeSatA hai / yaha mokSamArgakI cAbI hai / mokSake dvArakA udghATana isI cAvIse hotA hai / anya jitanA kathana hai vaha saba vyavahAravacana hai| AcArya amRtacandra samaH sA0 gA0 172 kI . TokAmeM likhata hai jo vAstava meM jJAnI hai usake buddhipUrvaka rAga-dveSa-moharUpI Asrava bhAvoM kA abhAva hai / isalie vaha nirAlava hI hai| parantu itanI vizeSatA hai ki vaha jJAnI bhI jaba taka jJAna (AtmA } ko sarvotkRSabhASase dekhane, jAnane, anucaraNa karaneke lie azaka hotA huA jaghanyabhAvase hI jJAna (AtmA) ko dekhatA, jAnatA aura anucaratA hai taba taka usake mI jaghanyabhAtrako anyathA utpazi nahIM ho sakatI, isase anumIyamAna atruddhipUrvaka kamalaka vipAkakA sadbhAva honese pudgala karmakA baMdha hotA hai| ataH taba taka AtmA ( jJAna ) ko dekhanA gahie, jAnanA cAhie aura anucaraNyA cAhie jaba taka jJAna (AtmA) kA pUrNa bhASa hai utanA male prakAra dekhane jAnane aura anucaraNameM bhAjAya tabase lekara sAkSAt jJAnI hotA huA vaha AtmA nirAsvava hI rahatA hai| apara pakSakI isI dRSTiko dhyAna meM lenA hai| ise dhyAnameM banepara uma pakSakA kona kathana bhAgamAnukUla hai aura nahIM hai to kyoM nahIM hai yaha bhI usake vyAna meM A jaaygaa| apara pakSa yadi yaha nahIM mAnatA hai ki 'jo nimitta balAt kAryake svakAlako chor3akara Age-pIche para dravya utpanna karatA ho vaha preraka nimitta hai to hama usakA svAgata karate haiN| aisI avasthA use paMcAdhyAyI 5065 kA uddharaNa denako koI AvazyakatA nahIM raha jaatii| vahA~ svadravya, sakSetra, svakAla aura svabhAvake nirdezake prasaMgase svakAla dAbda paryAyake artha meM AyA hai| yahI vicAra yaha karanA hai ki paryAya to ananta haiM aura unakA lakSaNa kramabhAvIpanA hai, isalie unakA utpAda-paya kramAnupAtI holA hai yA nahIM? isIke samAdhAnasvarUpa upAdAnake AdhAra para yaha spaSTa kiyA jAtA hai ki jitanI utpAdarUpa paryAye haiM unake utane hI samartha upAdAna hai, isalie unakA utpAda kramAnupAtI hI hotA hai aura unake vyavahAra hetu bhI kramAnupAtI kramase usI vidhise milate rahate haiN| nizvayavyavahArakI aisI hI yuti hai| isI avasthAmeM samyaka anekAnta ghana sakatA hai, anyathA nahIM / anyatrahita pUrva samayavoM paryAyayukta dravya samartha upAdAna hai aura avyavahita uttara samayavartI paryAyayukta dravya usakA upAdeya hai yaha krama hai| isI kramase saba kArya hote haiN| nimitta vyavahAra ke yogya anyakA saMyoga bhI isI kramase milatA hai| isa kramako koI mahAzaya anyathA nahIM kara sktaa| abhI apara pakSa upArA kAdhyayana kA 'preyate karma jIvena' ityAdi bacana uddhRta kara AyA hai / hama to karmazAstra ke vizeSajJa nahIM hai| usake vizeSajJa hameM apara pakSako mAnane meM Apatti bhI nahIM hai| ataeva hama yadi yaha jAnanA cAhe ki apara pakSane jo apane pakSake samarthana meM ukta ullekha sapasthita kiyA hai vaha sArbakAlika niyamako dhyAna meM rakhakara upasthita kiyA hai yA ise kAyAciraka niyamake rUpa meM upasthita kiyA hai| yadi sArvakAlika nimama samajhakara upasthita kiyA hai to apara pakSane karmazAstrako vizeSatAko prakAzameM lAne ke
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 2 aura usakA samAdhAna abhiprAyase jo yaha likhA hai ki 'kintu jI karmazAsyake vizeSajJa haiM ve bhalIbhAMti jAnate haiM ki pratyeka samamameM jo dravyakarma baMdhatA hai usameM nAnA vargamAe~ hotI hai aura sabhI vargaNAAma samAna anubhAga (phaladAna zakti) nahIM hoto, kintu bhinna-bhinna vargaNAoma bhinna-bhinna anubhAga arthAta kisI vargaNAmeM jaghanya, kisI meM madhyama mora kisI meM utkRSTa anubhAga hotA hai / madhyama anubhAgake aneka bheda hai aura vargaNA bhI nAnA hai / isa prakAra jisa samaya jaisA anubhAga udayameM jAtA hai usake anurUpa AtmAke pariNAma hote haiN|......"jis samaya maMba anubhAga udayameM AtA hai usa samaya maMda pAyalpa pariNAma hote haiM aura usa rAmaya jJAna va vIyaMkA kSayopazama vizeSa honeme AtmAkI zakti vizeSa hotI hai| usa samaya yadi yathArtha upadeza AdikA bAA nimitta mile aura yaha jIva tattvavicArAdikA puruSArtha kare to samyaktva ho sakatA hai / ' Adi / vaha yuktiyukta nahIM ThaharatA, kyoMki isameM bhI tIvra-manda bhAvase parasparAzrayatA banI rahane ke kAraNa na to bAhamA karmodayake viruddha puruSArtha kara sakatA hai na ho jJAnakA udaya ho sakatA hai aura na hI upadeza AdikA bAhya nimitta mila sakatA hai, kyoMki karmodayamAtra mokSamArgakA pratibandhaka hai, ata: 'kamadiya balAt rAga-dveSako utpanna karate haiM aura rAga-dveSa balAt varmakA bandha karAte haiM' ima siddhAntake svIkAra karane para mAkSamAgakA puruSAya kabhI nahIM bana sakegA yaha jo Apatti hamane dI hai vaha ucita hI hai| yadi apara pamane 'preya te karma jInena' ityAdi bacana kadAciraka niyamake rUpameM upasthita kiyA hai to hamase apara pakSaka isa siddhAntakA khaNDana ho jAtA hai ki 'kama jAva meM balAta rAga-dUpAdiko utpanna karatA hai| ataH prakRtameM yaha sava kathana vyavahAranayakA vaktavya hI samajhanA caahie| brahmadeva surine bRhadravyasaMgraha gA0 37 meM jo kucha likhA hai, vaha ThIka hI likhA hai| unhoMne eka dravya dUsare dravya meM balAta kArya karatA hai isa siddhAntako svIkAra karake vaha vacana nahIM likhA hai, ataeva unakA vaimA likhanA ucita hI hai| unake likhanekA Azaya hI itanA hai ki yadi yaha jIva karmodaya aura isake phalameM upayuSata na ho to vaha saMsAraparipATIse mukta ho sakatA hai| apara pasane iSTApadeza gAthA 31kI TIkAse 'kAya ni balio kammo' yaha vacana uddhRta kiyA hai| kintu isakA bhI Azaya itanA hI hai ki jaba taka yaha jIva udayAdhIna hokara pariNamatA hai taba taka karmakI balavattA kahI jAtI hai 1 kaune udayAdhIna kiyA nhiiN| vaha svayaM usake AdhIna huA hai| kintu jaba yaha jIva karmodaya meM tanmaya na hokara apane svabhAvake sanmukha hotA hai taba mAtmAkI balavattA kahI jAtI hai / iSTopadeza gA0 31 ko samana TIkA para dRSTipAta karanesa yahI bhAva vyakta hotA hai| apara pakSane likhA hai ki 'neyamANAH pudgalAH kA jo vAcya artha hai vaha ho jinAgamameM iSTa hai, kyoMki zabdoMkA maura kA paraspara vAcya-vAcaka sambandha hai| kintu prazna to yahI hai ki preyamANA' padakA vAcyArtha kyA hai ? isa to spaSTa kiyA nahIM aura lambI-caur3I TIkA kara ddaalii| isIkA nAma to caturAI hai| jinAgamameM to isakA yaha artha hai ki rAga meSase mala mama AtmAke yoga aura vikalpako nimittakara jo pudagala zabdarUpa pariNamata haivaprayamANa pudgala kahalAte haiN| acchI bAta hai yadi apara pakSa isa vAcyako svIkAra kara letA hai aura anya Trampa anya dravyameM balAta kArya kara detA hai ityAdi prakArako galata mAnyatAko tyAga detA hai| aisI avasthA meM usake dvArA AgamakA artha karane meM jo anartha ho rahA hai usakA sUtagaM nyAya ho jAyagA /
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ 596 jayapura (khAniyA ) natvacarcA samayasAra 216 Adima javakI jo pariNAmI nitya siddha kiyA hai yaha svamatakA ho nirUpaNa hai / paramalakA khaNDana usakA mukhya lakSya nahIM hai / pratyeka kArya meM bAhya nimittakA svIkAra hai isameM sandeha nhiiN| cAhe vaha agurulaghu guNakA pariNamana ho yA anya pariNamana, bAhya nimicakI svIkRti sarva hai / kintu yaha pariNAmI svabhAva meM bAdhA na Ave isa rUpa meM hI hai, anya dravya anya dravyakA balAt kArya karatA hai isa rUpameM nahIM / pratyeka pariNAma bAhya nimittase milakara nahIM hotA, usase pRthaka rUpa meM upAdAna meM hI hotA hai, isalie usa pariNAmako upA dAna hI utpanna karatA hai, bAhya nimitta nahIM / samayasAra gAthA 80, 81, 82 kA yahI Azaya hai / yahI kAraNa hai ki samayasAra gAthA 107 meM 'karatA hai, pariNamatA hai, utpanna karatA hai, grahaNa karatA hai, tyAgatA hai, batA hai' ityAdi kathanako adbhUta vyavahAranayakA vaktabhya kahA hai| apara pakSa isa gAthA ke isa vacana para zrRSTi DAlane kA kaSTa kare - yattu vyApyavyApakabhAvAbhAve'pi prApyaM vikAryaM nirvRtyaM ca pudgalavanyAtmakaM karma gRhNAti pariNa mayutpAdayati karoti badhnAti vAtmeti vikalpaH sa kilopacAraH / tathA vyApyavyApakabhAvakA abhAva hone para bhI prApya ko AtmA grahaNa karatA hai, pariNamAtA hai, utpanna karatA vikalpa hotA hai vaha upacAra hai / vikArya aura nirvRtya pudgala dravyAtmaka karma karatA hai aura bajatA hai ityAdirUpa jo / isase apara pakSakA jo yaha vicAra hai ki 'vaha gAthA nimitta kAraNakI apekSAse nahIM likhI gaI, kintu upAdAnakI apekSAse likhI gaI usakA nirAsa ho jAyagA / gAthA meM ho jaba 'AdA' pada kartAke artha meM aura ' puggalam' pada karmake artha meM prayukta huA hai| aisI avasthA meM yaha likhanA ki vaha gAthA nimitta kAraNakI apekSAse nahIM likhI gaI, kintu upAdAnako apekSAse likhI gaI bahuta bar3A sAhasa hai / TIkA yahI kahatI hai ki AtmA aura pudgala karmameM vyApyavyApakabhAva nahIM hai, phira bhI jo yaha kahA jAtA hai ki 'AtmAne puddala karmako utpanna kiyA vaha ajJAnIkA vikalpamAtra hai, ataeva upacarita kathana hai, kyoMki upAdAna ho apane kAryako utpanna karatA hai, anya dravya anya dravyake kAryako utpanna nahIM karatA / mAtra anya dravya anya ke kAryako utpanna karatA hai aisA vikalpamUlaka vyavahAra hotA hai| hamane prazna naM0 1 va 16 meM nimitakakI svIkRti samayasAra gAthA 100 ke anumAra hI do hai / kintu isase apara pakSa preraka nimitta kartAkA svacchAse jaisA artha karatA hai usakA samarthana nahIM hotA / vivAda zabda prayogameM nahIM hai, usake artha karane meM hai / fair safest strI Adi viSayoMke AdhIna dekhakara strIko upadeza nahIM diyA jAtA ki tumane ise apane jAna kyoM banA rakhA hai, kintu puruSako hI usake yathArtha kartavyakA bhAna karAyA jAtA hai / isase spaSTa hai ki yaha jIva parameM AnandakI mithyA kalpanAvaza svayaM viSayAdhIna banatA hai, viSaya use parAdhIna nahIM banAte / yahA~ jIvake parAdhIna banane meM viSaya bAhya nimita to hai, usake kartA nahIM / isI prakAra kAryameM bAhya nimittakA kyA sthAna hai, isakA sarvatra nirNaya kara lenA cAhie / tattvArthazlokAtika pR0 490 meM yadyapi prArambha meM AkAza drazya aura anya dravyoMko AdhArAdheyatAkA vicAra kiyA gayA hai| parantu Age vaha kathana yahIM taka sImita nahIM rahA hai| kintu umra dvArA saba dravyoM meM utpAdAdika vissA haiM yA sahetuka isakA uttara nizcayanaya aura vyavahAranaya se diyA gyaa| | ataH apara pakSakA
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 9 aura usakA samAdhAna 597 yaha likhanA ki ki 'zlokavAtika pR0 410 kA kathama preraka nimita kAraNake viSaya meM nahIM hai, kintu dharmAdi dravyoMke viSayoM hai jo apreraka hai / ' yuktiyukta nahIM hai| apara pakSakA kahanA hai ki nimitta naimittikasambandha nizcayanayakA viSaya nahIM hai / para isase kyA ? dekhanA yaha hai ki yaha sambandha parita hai yA nhiiN| hama isI uttarameM pahale basadbhuta vyavahArakA Agamase spaSTIkaraNa kara Aye hai| usameM bhedameM abhedakA upacAra karanA ise asadudbhUta vyavahAra batalAyA gayA hai| isase yaha sambandha upacarita hI siddha hotA hai| apara pakSane apane pakSake samarthana meM AlApapaddhatike 'misavastuviSayo' isa plakSakA sahArA liyA hai| kintu vahA~ eka vastu meM bheda vyavahArako bhinna vastu kahA gayA hai / apara pakSa bhedoMke jo udAharaNa diye hai una para dRSTipAta karale, saba spaSTa ho jaaygaa| vaise yaha lakSaNa bho paddhati meM kiye gaye asadarbhata vyavahAranayake 'anyatra prasiddhasya' ityAdi lakSaNakA puraka hI hai| samayasAra gAthA 16 kI AtmakhyAti TIkA vyavahAranayakA 'iha hi vyavahAranayaH"...."parabhA parasya vidadhAti' yaha lakSaNa kiyA hai| isase hamAre ukta kathanako puSTi ho jAtI hai / ataeva ukta lakSaNake AdhArase bhI nimitanaimittikasambandha upacarita lo sita hotA hai| isa praznake prathama uttarameM hamane isI Azayase isakA nirUpaNa kiyA hai| tattvArtharalokavAtika pa0 151 meM dviSTha kArya-kAraNabhAvako vyavahAranayase paramArthamat likhA hai| isalie apara pakSa isa ullekhako bahuta mahatva detA hai| aneka prapatroM meM usa pakSane isakI anekavAra baracA kI hai| aba vicAra yaha karanA hai ki vahA~ vidyAnandi Ama aisA do ni! ki bIudaya rUpa, vaMdanA, vijJAna, saMjJA aura saMskAra Adiko saMvRtisata mAnatA hai| kyoMki yaha darzana paryAyoMmeM anvita honevAle Trampako nahIM svIkAra krtaa| tasvako mAtra kSaNika mAnatA hai| kintu jainadarzanako yaha sthiti nahIM hai / ataeva upAdAna aura upAdeyake kAlabhedakI apekSA bhinna hone para bhI eka pratyAsattike kAraNa inameM kathaMcit tAdAmpa bana jAnase AcArya vidyAnandine sadbhuta vyavahAranapako hamAnameM rakhakara dviSTha (domeM sthita) kArya-kAraNabhAvakI vastuta: paramArthasata kahA hai, kyoMki upAdAna apane svarUpase svata:siddha hai aura upAdeya apane svarUpase svataHsiddha hai| inameM upAdAna aura upAdevarUpa dharma vAstavika hai| isa mumbandha meM AcArya vidyAnandike ye zabda lakSya meM lene yogya haiN| vahIM pu0150 meM likhate haiM kAryakAraNabhAvasya hi sambandhasyAbAdhitaptathAvidhapratyayArUpasya sva sambandhino vRtiH kavitAdAsyamevAnekAntavAdinocyate / abAdhita tathAvidha pratyavArUda kArya-kAraNabhAvarUpa (upAdAna-upAdeya-bhAvarUpa) sambandhako apane sambadhiyoM meM vRtti kathaJcita tAdAtmyarUpa hI anekAntavAdiyoM ne svIkAra kI hai| yaha AcArya vidyAnandikA mukhya pratipAdya viSaya hai| 'davaM vyavahAranayasamAzrayaNe ityAdi vacana likha kara unhoMne murUpatAse hasI kArya-kAraNabhAvako arthAta upAdAna-upAdeyabhAvako paramArthasata kahA hai| isake lie tattvArthazlokavAtika pu.150 avalokanIya hai / bAhma sAmano aura kAryameM kArya-kAraNabhAva (nimitta namittikabhAva) kevala kAlapratyAsattiko dhyAna meM rakhakara svIkAra kiyA gayA hai. kyoMki kAlapratyAsattirUpase jaise bAhya sAmagrIkI sattA hai usI prakAra kAryavyakI bhI sattA hai| isa rUpase ye donoM paramArthasat hai 1 isase driSTha kArya-kAraNabhAvako paramArthasat kAlaprasyAsattivaza kahA hai yaha bhI jJAta ho jAtA hai aura inameM nimitta naimittikavyavahAra asadbhUtathyavahAranayakA viSaya kaise hai yaha bhI zAta ho jAtA hai| --
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayapura (khAniyA ) satvacarcA apara pakSane ghavalA 106 10 154 ke ullekha ke sandarbhameM upAdAna kAraNake anasAra sthitibandha meM vizeSatAko svIkAra kara liyA yaha ucita hI kiyA hai, kyoMki sarvatra sabhI kArya upAdAnake anusAra hote haiM yaha paramArthasat kathana hai / isa ullekha meM 'pabaDivisesAdI' padakA yahI Azaya hai| isa vizeSatAkA ullekha AcArya vIrasename ghavalA aura jayadhavalA donoMmeM zatAdhika vAra kiyA hai| kahIM 'sahAvado' likhA hai / isake lie dhavalA pu0 4 pR0343 3 468, pu0 5 pR0 88 pu0 6 pu0 148 va 317, pu010 pR0 2261 240, pu0 11 10 246, ma 306, pu0 12 pR. 37, jayapacalA pu07pR074,75, 83, 84, 65, 66, 111, 240, 242, va 274 Adi pRSTha draSTavya hai / "payajivisamAdo' isake lie dhavalA pu06 pR0 178, 163, 164, pu012 pR046 tathA jayadhavalA pu0 7 pu0 75, 85,60,64, 95, 67, 18, 16, 111,115, 116,117, 121,131,132 Adi pRSTa avalokanIya hai| ina saba ullekhoM dvArA upAdAnako mahattA hI ghoSita ko gaI hai| aisI avasthAmeM dhavalA gu0 6 pR0 164 ke sasta ullekha meM Aye hue 'egraseNa' padakA apara pakSane jo Azaya liyA hai vaha ThIka nahIM hai, kyoMki isa pada dvArA dAzArtha sApekSapanako kahanevAle pakadhArapakSake ekAnta kA nipecakara paranirapekSa nizcayapazna kA samarthana kiyA gayA hai / kAraNa ki sabhI kArya nizcayase paranirapekSa hI hote haiM / vyavahArase hI unheM sahetuka svIkAra kiyA gayA hai, kyoMki nizcayanaya mAtra vastusvarUpakA uddhATana karatA hai, isalie yaha paranirakSarupasehI mAnyarUpake virUlAne meM pravRtta hotA hai| paranta vyavahAralayakI yaha sthiti nahIM hai| kAraNa ki sApemabhAvase vastukI siddhi karanA usakA prayojana hai| udAharaNArtha bhavyoM aura abhavyoMkA strarUpa paranirapeza svataHsiddha hai| mAla inakA manahAra paraspara sApekSa hotA hai| isIprakAra prakRtameM jAna lenA cAhie / yahI kAraNa hai ki AcArya vIrasena ne dhavalA pu0 7 10 117 meM sabhI kArya bAhyAcaM kAraNa nirapekSa hote haiN| isa tathyako svIkAra karate hue likhA hai pAtyakAraNaNiraveskho vtthuprinnaamo| isase spaSTa hai ki prakRtameM agara pakSane 'ukta ullekhameM Aye hue 'eyaMteNa' padakA jo Azaya liyA hai vaha ThIka nahIM hai| isI prasaMgameM apara pakSakA kahanA hai ki 'yadyapi kArya upAdAnake sadRza hotA hai tathApi aisA bhI nahIM hai ki umapara bAjha kAraNoMkA prabhAva na par3atA ho / ' aadi| kintu apara pakSakA aisA likhanA bhI yuktiyukta nahIM hai, kyoMki jise apara pakSa 'prabhAva par3anA' kahatA hai vaha kyA koI vastu hai yA kayanamAtra hai? yadi vastu hai to kyA Agamake viruddha yaha svIkAra kiyA jAya ki eka vastu ke guNadharmakA dUsarI vastumeM saMkramaNa hotA hai / yadi nahIM to vaha kathanamAtra hai isake sivAya use aura kyA kahA jA sakatA hai ? arthAt kucha bhI nahIM / yahI kAraNa hai ki 'eka dravdha dUsare dravyake kAryako karatA hai' ise AgamameM asadbhUtabyabahAranayakA viSaya batalAyA gayA hai| apara pakSane yahAM para bIja aura bhUmikA udAharaNa upasthita kara yaha siddha karanA cAhA hai ki eka hI bIja alaga alaga bhUmike kAraNa alaga alaga phalako utpanna karatA hai aura isakI puSTi pravacanasAra gAthA 255 kA ullekha kiyA hai| samAdhAna yaha hai ki antaraMgako siddhi karanA yahI to vyavahAra hetukA mukhya prayojana hai| vaha svayaM antaraMgarUpa nahIM ho jAtA, kintu antaraMgako siddhi karatA hai| paNDitapravara pAzA
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 9 aura usakA samAdhAna dharajIne anagAradharmAmata a01 meM 'kAdyA vastuno bhicAH' ityAdi zloka (102) isI Azayase likhA hai / niyama yaha hai ki jitane kArya hote haiM utane hI unake antaraMga (upAdAna) kAraNa aura bAhya kAraNa hote haiN| dharalA pu07 pR070 meM isakA samarthana karate hae avArya vIrasena likhate haiM tadA kajajamettANi ceva kammANi vi asthi ti Nicchao kaaygyo|| isalie jitane kArya haiM utane hI unake kama hai aisA nizcaya karanA caahie| isalie yadi pravacanasArake ukta ullekhameM bAdya kAraNako apekSA vibecana huA hai to isa parase aisA malata abhiprAya nahIM phalita karanA cAhie ki 'antaraMga kAraNake eka hone para bhI bAhya kAraNake bhedase kAryama bheda dekhA jAtA hai, kyoMki vastutaH bIja eka nahIM hai| jisane dAne haiM saba apane apane stracatuSTayako liye hue pRthak pRthak hai / isalie siddhAnta yaha phalita hotA hai ki sabako vAhyAbhyantara sAmagrI pRyak-pRthaka honese pRthaka pRyava phalaniSpanna hotA hai / niyata Abhyantara sAmagrIke sAtha niyata vAdyasAmagrIke hAnekA yoga hai| isalie unako nimittakara niyata phalakI hI utpatti hotI hai| dhavalA pu.6 1.164 ke ukta ullekhako aura pravacanasAra gAyA 255ke ullekhako milAkara samajhaneko AvazyakatA hai| kAraNaparamparAmeM niyata nizcaya pakSa ke sAtha niyata vyavahAra pakSako svIkAra karane para hI anekAntakI siddhi hotI hai, anyth| khii| bAra pakSa ne isa prasaMgameM anya bahutasI bAteM likhI hai| una sabase apara pakSaka sabhI prapatra bhare par3e hai| harA lie una sabako hama vizeSa caracA nahIM kreNge| kintu svayambhastotra 60 kA ullekha kara apara pakSane jA yaha likhA hai ki kAryako utpatti antaraMga bahiraMga nimittAdhIna hai aisA bastusvabhAva hai| yaha avazya ho vicAraNIya hai / apara pakSake isa kathanako par3akara aisA lagA ki vaha apane pakSake samarthana ke abhiniveza, yahA~ taka kahane ke lie udyata ho gyaa| usa pakSa ko aisA likhakara 'hama vastusvabhAvako parAdhIna siddha karane jA rahe haiN| isa bAtakA aNumAtra bhI bhaya na huA isakA samagra jaina paramparAko Azcarya hogaa| pratyeka vastu utpAda-vyaya-dhruvasvabhAva hai / inakI eka sattA hai| lakSaNa, saMjJA Adike bhedase hI inameM bheda svIkAra kiyA gayA hai| paryAyakA lakSaNa hai-tadbhAva / tattvArthasUtra a05 meM kahA bhI hai-'tabhAvaH pariNAmaH' (gU0 42 ) isakI vyAkhyA karate hue asahasrI pR0 126 meM likhA hai tena tena prativiziSTena rUpeNa bhavanaM hi pariNAmaH, sahakramabhAviSavazeSaparyAyeSu tastra bhAvAdavyApatyasamsavAt , tadabhAve ca dravye pta usa usa prativiziSTa rUpase honA hI pariNAma haiM, kyoMki sahabhAdI aura kramabhAtrI azeSa paryAyoMmeM vArthAt guNoM aura paryAyoM meM ukta lakSaNakA sadbhAva honese avyApti doSa nahIM aataa| yadi usakA abhAva mAnA jAyatI dravyama pariNAmavizeSa nahIM bana sktaa| isase spaSTa hai ki gaNaparyAyavatva yaha drazyakA svarUpa hai| aimI avasthAmeM yadi kAryako apara pakSake matAnusAra nimittAghona svIkAra kara liyA jAya to vastusvabhAva ke parAvIna ho jAnese vastuko hI parAdhIna svIkAra karane kA prasaMga upasthita hotA hai jo anubhava, tarka aura Agama tInoM ke viruddha hai| spaSTa hai ki koI bhI kArya nimittAdhIna nahIM hotaa| nimittakI nimitatA vivake zAzvata niyamAnasAra pratyeka samayamai viziSTa svabhAvaya vana vastu ke sAtha bAhya vyAptimAtra hai| kAryakAraNaparamArAma yA anyatra nimittako svIkAra karanekA.itanA hI tAtparya hai| yaha kAryakI sApekSa rUpase siddhi karatA hai, isalie usameM kartA AdikA
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ 600 jayapura (khAniyA ) tattvacarcA vyavahAra kiyA jAtA hai| yadi bAhya sAmagrI kAryakA vAstabika kartA ho to vaha kAryako 'sva' ho jAyagI aura aisI avasthAme baha vyavahAra kathana na kahalA. sAvisapaneko megA 'mAyA ho mAnA jAyagA ! asaeva 'kAryako utpatti antaraMga-bahiraMga nimittAdhIna hai aisA vastUsvabhASa hai yaha likhanA apara pakSake lie yogya nahIM hai, hamane prazna 11 ke prathama uttarameM tathA prazna 1 ke dvitIya uttarameM bAhya sAmagrIko dhyAnameM rakha. kara jo bhI likhA hai vaha vyavahAradaSTiko dhyAna meM rakhakara hI likhA hai| apara pakSa nizcaya vyavahArako bhedaka rekhAko yadi svIkAra kara letA hai to vizvAsa hai ki jina tathyoMkA hama apane uttaroM meM nirdeza kara rahe haiM unheM svIkAra karane meM usa pakSako kisI prakArako hicakicAhaTa nahIM hogii| hamane badalA pu012 pU036 kA uddharaNa upasthita kara antaraMga kAraNako kAryake prati vizeSatA khyApita kI thI use apara pakSane kisI hada taka apane vizeSa vivaraNa ke sAtha mAnyatA pradAna kI isakI jahA~ prasannatA hai vahAM yaha saMketa kara denA Avazyaka pratIta hotA hai ki antaraMga kAraNa pratyeka vastukA svarUpa hai ataH vaha yathArtha hone se usake AdhArapara banAyA gayA niyama sarvatra eka samAna lAgU hotA hai| apara pakSane isI pustakasambandhI pR0453, 1038. aura e0120 ke jo sallekha upasthita kiye haiM unase bhI ukta kacanakA hI samarthana hotA hai| vicArake lie hama sarva prathama apara pakSa ke nirdezAnusAra pu. 453 kA ullekha lete haiM / jo jIva zAnAyaraNIyakA utkRSTa sthitibandha karatA hai usake yadi aprayukarmakA bandha ho to kasA hotA hai isI tathyakA vicAra isa prakaraNameM cala rahA hai / antima do zaMkA-samAdhAna isa prakAra hai zaMkA---jJAnAvaraNIya kI utkRSTa sthisimAyogya pariNAmoM ke dvArA AyukarmakA catuHsthAnapatita bandha kaise hotA hai? samAdhAna-yaha koI doSa nahIM hai, kyoMki jJAnAvaraNIyakI utkRSTa sthitibandhake yogya pariNAmoMmeM bhI antamuddatamAtra AyukI sthiti ke bandhake yogya pariNAma sambhaSa haiN| zaMkA--eka pariNAma bhinna kAryoMko karanevAlA kaisA hotA hai ? samAdhAna-sahakArI kAraNoM ke sambandhabhedase usake mitra kAryoMke karanemeM koI virodha nahIM hai| yaha Agamavacana hai| aba yahA~ isa bAtakA vicAra karanA hai ki ve sahakArI kAraNa kauna hai jinake sambandhabhedase eka pariNAmako bhinna kAryoM kA karanevAlA kahA gayA hai? jahA~ taka svAmIkA savAla hai, jo eka jIva (manuSya yA tiryaca) jJAnAvaraNakI utkRSTa sthiti bAMdha rahA hai vahI AyukarmakI catu:sthAnAtita sthiti bAMdha rahA hai, isalie svAmibheda to hai nahIM / pariNAmabheda bhI nahIM hai, kyoMki eka hI pariNAmase donoMkI jakta sthitikA bandha ho rahA hai| isI prakAra kAla aura kSetrakA bhI bheda nahIM hai, kyoMki jisa kAla yA kSetrameM vivakSita jIva zAnAvaraNako utkRSTa sthitikA bandha kara rahA hai usI kAla thA kSetrame vaha Ayukarmako bhI catu:syAnapatita sthitikA bandha kara rahA hai / isa prakAra jo bAhya sAmagrI jJAnAvaraNake utkRSTa sthitibandhake lie prApta hai vahI bAhya sAmagro Ayukarmake catuHsthAnapatita sthitibandhake lie bhI prApta hai| phira aisI kaunasI sahakArI sAmagrI hai jisake sambandhabhedase eka pariNAma bhinna kAyoMko karanevAlA prakRtameM svIkAra kiyA gayA hai? kyA kAraNa hai ki usI sAmagrIke sadbhAvameM jAnAvaraNakA utkRSTa sthitibandha ho aura AyukarmakA catuHsthAnapatita yathAyogya spitibandha ho? arthAt utkRSTa vibhAgake prathama samaya meM AyukarmakA utkRSTa sthitibandha ho, aura bAdameM AgamameM batalAI huI vidhike anusAra asaMkhyAta bhAgahAni Adiko lie hae sthitibandha ho| itanA hI kyoM? koI karmavargaNA jJAnAvaraNAdirUpa pari
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 9 aura usakA samAdhAna Name aura koI Agru karmarUpa pariName, aisA kyoM ? ityAdi aneka prazna haiM jo yahA~ samAdhAna cAhate haiM / apara pakSane mAtra ukta uddharaNa to upasthita kara diyA para usakA Azaya kyA hai yaha spaSTa nahIM kiyaa| isalie apara pakSa yadi isa uddharaNa parase yaha tAtparya phalita karanA cAhe ki kahIM kAryameM Abhyantara sAmagrokI pradhAnatA rahatI hai aura kahIM bAhya sAmagrIkI pradhAnatA rahatI hai to aisI mAnyatAke banAne meM use kisI bhI ullekhase saphalatA nahIM mila sktii| vicAra kara dekhA jAya to yahA~ para AcArya sahakArI sAmagrIse zaktibhedako lie hue jJAnAvaraNa aura AyukarmakI apane-apane sthitibandhake yogya sAmagnIko hI grahaNa kara rahe haiM, kyoMki jitane bhI kArya hote hai vaM antaraMga-bahiraMga sAmagrosa pratibaddha hokara hI hote haiN| (dhavalA pu012 pR. 37) / ghayalA pu06 pR0 148 meM AcArya vIrasena likhate haiM ki jisa samayaprabaddha meM sIsa kor3Akor3I sAgaropama sthitivAle paramANu pudgala hote haiM una meM eka samaya, do samaya, tIna samaya Adise lekara tIna hajAra varSapramANa kAla. sthitivAre pudgala svabhAvase nahIM hole / isase spaSTa hai ki pratiniyata bAhya sAmagrIke sAtha pratiniyata mAbhyantara sAmanAMka hAnakA pratinidhabhaha aura usI pratiniyamakA dhavalA pu012 pR0 453 meM ukta zabdoM dvArA ullekha kiyA gayA hai| isI prakAra pu0380 1120 ke apara pakSa dvArA ullikhita ullekhoM ke viSayameM bhI spaSTIkaraNa samajha lenA cAhie / sahakArI kAraNa kAryako antaraMga sAmagrI ke lie bhI kahA jAtA hai| isake lie tattvArthazlokavAtika pR0 65 ke 'daNDakapATaprataralokapUraNa-' Adi banana para tathA sarvArthasiddhi a01 sU07 para dRSTipAla kIjie / bAhya aura Abhyantara donoM sahakArI sAmagrI yA sahakArI sAdhana kahalAte haiN| jahA~ sAmAnya nirdeza ho vahA~ prakaraNako dekhakara usakA artha karanA caahie| apara palane likhA hai ki 'jo mAtra yAtmapariNAmase mokSa mAnate hai unake lie yaha vicAraNIya ho jAtA hai ki dravyakamako zakti bhI apekSita hai, mAtra kaSAya pariNAmoMse ho karmoM kA pAta sambhava nahIM hai|' samAdhAna yaha se ki karmoM kA ghAta svayaM unake apane pariNAmakA phala hai, japAya pariNAma to usameM nimittamAtra hai| usI prakAra AtmAkA mokSa svayaM AsmAkA kArya hai, dravya kamoM kI nirjarA to usameM nimitta mAtra hai| aiso hI nizcaya-vyavahAra kI vyavasthA hai| eka dUsaretA kArya nahIM krtaa| kintu jamakI pramiddhikA hetu hone. se vaha vyavahArahatu kahalAtA hai| apane kAryakA nizcaya hetu vaha dUnya svayaM hotA hai| yadi apara pakSane ukta vacana dvArA isI tayyako sUcita kiyA hai to use rAryatra kArya-kAraNaparamparAmeM isa niyamako svIkAra karane meM Apatti nahIM honI caahie| aisI avasthA meM usa pakSako samartha upAdAna kise kahate hai aura bAhya sAmagrI meM nimitta vyavahAra kyoM kiyA jAtA hai ise hRdayaMgama karane meM kaThinAI nahIM jAyagI / pavalA pu01 pR0 366-367 meM manaHpayaMyajJAnakI utpasike bAhma hetuoM kA nirdeza kiyA gayA hai, Abhyantara hetukA nhiiN| prAbhyantara hetu samartha upAdAna hai| usase yukta saMyamapariNAma aura dravya-kSetra. kAlAdi manAparyayayajJAnako utpattike bAhya hetu hai yaha ukta kathana kA tAtparya hai| avadhijJAnako utpasike sambandha meM aisA hI eka prazna dhavalA pu013 pR. 26 meM uThAkara usakA dusare prakArase samAdhAna kiyA gayA hai| uslekha isa prakAra hai jadi sammata-aNubbada-mahancadehito ohiNANamupastaditI saJcasu asaMjadasammAihi-saMjadAsaMjadasaMjadesa ohiNArNa kiyA uvalabhade? esa doso ? asaMkhejjalogamezasammata-saMjama-saMjamAsajamapari
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ 602 jayapura (khAniyA) tattvacarcA NAmesu ohiNANAvara gava khaovasamaNibhitANaM pariNAmANamathovazAdo / Na ca te sacce saMbhavaMti tathya DikkhapariNAmANa bahuroNa duvaladIe zrodazAho / zaMkA --- yadi samyaktva, aNuvrata aura mahAvratake nimittase avadhijJAna utpanna hotA hai to saba asaMyatadhammaspRSTi, saMpAta aura saMyavijJAna kyoM nahIM pAyA jAtA ? samAdhAna - yaha koI doSa nahIM hai, kyoMki samyaktva, saMyamAsaMyama aura saMyamarUpa pariNAma asaMkhyAta lokapramANa hai / unameM se aavijJAnAvaraNa kSayopazamake nimittabhUta pariNAma atistoka haiM, sabake sambhava nahIM haiM, kyoMki unake pratipakSabhUta pariNAma bahuta haiM, isalie unakI upalabdhi bahuta thor3I hotI haiM / ye do samAdhAna hai| ekakA ullekha apara pakSane kiyA hai aura dUsarA yaha hai / isase spaSTa hai ki AcArya eka hI praznakA samAdhAna vividha prakArase karate haiM, jinase pratyeka kAryakI pratiniyata bAhyAbhyantara sAmagrIko sUcanA milatI hai| ataeva yaha vyApti bana jAtI hai ki pratyeka kAryakI Abhyantara sAmagrI ke anurUpa hI bAhya sAmagrI hotI hai| isameM vyatyaya nahIM hotA | mAtra bAhya sAmagrI para dravyakA pariNAma hone se vaha kArya kI yathArtha janaka nahIM hai / isI artha meM use kArya ke prati akiMcitkara kahA jAtA hai jo yuktiyukta haiN| para vaha nizcayakI siddhikA hetu hai, isalie vyavahAranayakI apekSA usake mAdhyama se vastukI siddhi karane meM Apatti nahIM / para aise kayanako upacarita kathana hI samajhanA cAhie / hamane prazna 6 ke usarameM likhA thA ki 'vyavahArake viSayako nizcaya mAna kara uttara diye gaye hai| hameM prasannatA hai ki apara pakSane hamAre ukta kathanako 'yadi nizcayase abhiprAya vAstA hai to hamako iSTa hai / ina zabdoM meM svIkAra kara liyA hai| kintu usa pachane isI prasaMga meM jo yaha likhA hai ki 'yadi abhiprAya nizcayanayase hai to Apane nizvayanayake svarUpapara dRSTi nahIM dI / ' aadi| samAdhAna yaha hai ki hamArI nizcayanaya ke svarUpa para barAbara dRSTi hai| svAdhita abhedarUpa jitanA bhI kathana hai vaha nizcayanakA viSaya hai / jaba Atmopalabdhi ke abhiprAyase yaha jIva pravRtta hotA hai taba usakI dRSTimeM bandha-mokSa AdirUpa bhedavyavahAra tathA upacArita vyavahAra goNa ( upekSita) hokara eka mAtra svAti mamedarUpa jJAyakastramAtra AtmAkA a lamvana rahatA hai, kyoMki isake avalambanase tatsvarUpa pariNamana dvArA hI Atmopalabdhi honA sambhava hai / isakI prAptikA anya mArga nahIM hai| kintu jaba yaha jIva saMsArI bane rahane ke kAraNakA vicAra karatA hai taba bhI bhedavyavahAra aura upacarita vyavahAra dRSTimeM gauNa hokara ajJAnarUpa pariNata AtmAko hI usakA pradhAna hetu mAnatA hai / svAti abhedarUpa kathana donoM haiM, antara itanA hai ki mokSamArga meM AlambanakI ''darUpa jJAyaka AtmA liyA gayA hai aura saMsAra ke pramukha kAraNako dRSTimeM 'sva' padase ajJAnamAtrarUpa pariNata AtmA liyA gayA hai| nizcayakA jo sAmAnya lakSaNa hU~ car3ha sarvatra ghaTita hotA / yahI kAraNa hai ki prathama naya zuddha nizvayanaya kahalAtA hai| isakA svarUpa nirdeza karate hue navacakrAdi saMgraha pR0 71 meM likhA hai kammANaM sajjanagadaM jIvaM jo gahar3a siddhasaMkAsaM I bhai so suddhaNao khalu kammo vAhiNiravekkho // 191 // jIvako jo siddha jIvoMke samAna grahaNa karatA hai vaha niyamase karmopAdhinirapekSa karmoke madhya sthita zuddha naya kahalAtA hai // 161 //
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 9 aura usakA samAdhAna 603 sathA isake atirikta jo nizcayanayakA dUsarA bheda hai vaha sopAdhi abhedarUpa vastuko kahatA hai, isalie usa kI azuddha nizcayanaya saMjJA hai / kAlika vastusvarUpa paisA nahIM hai, isalie ise azusa nizcaya naya kahA gayA hai| sAtha hI zuddha nizcayanayako dRSTi meM ise vyavahAra mAnA gayA hai| para nizcayanayakA paTita honase yaha bhI nizcayanaya hai aisA yahA~ samajhanA caahie| isase yaha spaSTa ho jAtA hai ki jaisA vastukA svarUpa hai nizcayanaya usako usI rUpa meM kahatA hai| bakAlika vastU svarUpako kahanevAlA zuddha nizcaya naya hai, isalie usako dRSTi meM paryAyarUpa bandha-mokSakA niSedha kiyA gayA hai| parantu rAgAdirUpa pariNala AtmA yadi nizcayastrarUpa na mAnA jAya aura use kahanevAle nayako nizcayana na kahA jAya to rAgAdi AtmAke prativiziSTa svarUpa nahIM ThahareMge aura aisI avasthA bandha-mokSakA abhAva hokara AtmAkA hI abhAva mAnanA par3egA / hameM isa bAtakA Azcarya hai ki apara pakSa AgamameM nizcayanaya aura vyavahAranayake jo lakSaNa aura bheda kiye hai usa para dRSTipAta to karatA nahIM aura icchAnusAra TokA kara apane abhiprAyakI puSTi karanA cAhatA hai / AlApapaddhatimeM niznayanayake lakSaNa aura bhedoMkA nirdeza ina zabdoM meM kiyA hai tatra nizcayo'bhedaviSayaH |.....'ttr nizcayamayo dvividhaH -zuddha nizcayo'zuddhanizcayazca / ataeva prakRtama nizcayanayako lakSya meM rakhakara apara pakSane 'yadi abhiprAya nizcayanayase hai to Apane nizcayanayake svarUpa para dRSTi nahIM do / ' Adi jo kucha likhA hai vaha saba yuktiyukta nahIM / apara pakSa bandhako vyavahAranayakA viSaya samajhatA hai para aisI bAta nahIM hai, kyoMki rAgAdi bandhakA pariNata AtmA azuddha nizcayanayakA viSaya hai, usakA guNa-guNI Adi bhedarUpase kathana sadbhata vyavahAranayakA viSaya hai aura jIva drazyakarmose baddha hai isa prakAra sarvathA bhedameM abhedarUpa kathana asadbhuta vyavahAranayakA viSaya hai| adhyAtmadRSTi meM sadbhUta vyavahAranayakAhajo viSaya pahA~ batalAyA gayA hai vaha asadbhUta AvahAranayakA viSaya ho jAtA hai, kyoMki acyAtmameM rAgAdi parabhAva haiN| unako jotrakA kahanA asadbhuta vyavahAranayakA viSaya hai| itanA yahA~ vidoSa samajhanA caahie| nizcayanayasambandhI vizeSa spaSTIkaraNa isake pUrva hI kara Aye haiN| apara pakSane yahA~ para 'sammattapakhiNivaI' ityAdi tIna gAthAoMkA ullekhakara mithyAtvAdi padase mukhyatayA drazvakarmakA grahaNa kiyA hai, jaba ki ukta gAthAoMmeM mithyAtva, ajJAna aura kaSAya zabdoM kA prayoga hai| inakI TokAma paNDitapravara jayacandajIne bhI inhIM zabdoMko mUla Agamake anumAra rakhA hai| apara pakSako inakA artha karane meM bhramakA kAraNa 'ka' zabda hai| karma zabda donoM proMmeM prayukta hotA hai--mAvakarma aura drazyakarma / AtmaguNoMkA mukhyatayA pratibandhaka bhAvakarma hai aura usakA nimitta honese dravyakarma asadbhUta vyavahArana yase usakA pratibandhaka kahA jAtA hai| samayasAra gAthA 88 meM ye mithyAtvAdi bhAva donoM prakArake batalAye haiN| mAgamakA bhI yahI abhiprAya hai| pravacanasAra gA0117 kI TIkA likhA hai kiyA khalvAnmanA prApyatvAkarma, sannimittaprAptapariNAmaH pudagalo'pi karma / kriyA vAstavameM AtmAke dvArA prApta honese karma hai| usake nimittase pariNamanako prApta hotA huA pudgala bhI kama hai| isI tathyako gAthA 122 meM aura bhI spaSTa kiyA hai| vaha likhA hai pariNAmo sayamAdA sa puNa kiriya tti hodi jiivmyaa| kiriyA kammaM ti madA ghamhA kammarasa Na Tu kattA // 122 //
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ 604 jayapura (khAniyA) taravacacI pariNAma svayaM AtmA hai aura yaha jIvamaya kriyA hai tathA kriyAko karma mAnA gayA hai, isalie mAnmA hanyakarmakA martA nahIM hai / / 122 // isa sambandhameM usakI TIkA bizeSarUpase abalokanIya hai| apara pakSane yahA~ apane pakSa ke samarthana meM jitane vacana diye hai una sabameM kahIM bhI dravyakamakI madhyatA parilakSita nahIM hotii| AcArya jayasenazA jo 'zubhAzubhamanovacanakAyavyApArarUpaM' ityAdi vacana apara pacane upasthita kiyA hai usameM bhI pradhAnalA mithyAtvAdi bhAvoMko hI dI gaI hai| isaliye prakRtameM yahI samajhanA cAhie ki vastuta: mithyAtvAdi bhAva AtmAke sambakatva Adike pratibandhaka hai| ye mithyAtvAdi bhAva dravyakarma ke saMyogameM upalabdha hote hai, isaliye asadabhUta vyavahAramayase drazyakarmakA udaya bhI inakA pratibandhaka kahA jAtA hai / dravyakarma hetuH tasya, imyakarmasaMyuktatvopalabhyamAnatvAt (pravacanasAra gA0 121 TIkA ) yahI bhAva hamane apane pichale uttarame pragaTa kiyA hai aura pUre prakaraNapara dRSTigAta karanese yahI ucita pratIta hotA hai / isameM nizcayapakSa aura vyavahArapakSa donoM kA antarbhAva ho jAnese ekAnsakA parihAra bhI hojAtA hai| paM0 zrI jamavandra jo mahAn vidvAna tathA aneka granthoMke AgamAnukUla artha karanevAle the| unhoMne ina tIna gAthAoMkI jina zabdoM meM vyAkhyA kI hai tathA inako TIkAkA artha spaSTa kiyA hai, kama se kama apara pakSa unhIM zabdoM taka apaneko sImita rakhatA taba to unake nAmasmaraNakI kucha sAryakatA thI, anyathA unakA nAma le kara apane ekAnta pakSake samarthana meM kucha sAra nahIM / __apara pakSakA kahanA hai ki 'nimittoMkA samyaka jAna karAneke lie ye zabda kiso Agamake to hai nahIM, kintu ApakI nijI navIna kalpanA hai jo ki mAnya nahIM hai|' so mAlUma par3atA hai ki apara pakSA bandha mokSako to jAnanA cAhatA hai para unake nimittoMko nahIM jAnanA caahtaa| tabhI to ukta zabdoMko jasa pakSane TIkA yogya mAnA hai| vAstavameM dekhA jAya to mAgamameM chaha dravya, nau padArtha, pAMca astikAya AdikA jitanA bhI upadeza pAyA jAtA hai vaha saba samyaka jJAna karAne ke lie hI japalabdha hotA hai / astu, apara pakSane aparAdha sahetuka hai yA nihetuka isakI caracA karate hue yaha tAtparya phalita kiyA hai ki 'isalie aparAdhake kAraNarUpa para dravyakA prathama tyAga honA cAhie usake pazcAt hI aparAdhakA dUra honA sambhava hai / Adi / ' samAdhAna yaha hai ki bAhya vastukA tyAga aura bAhya vastuviSayaka rAgakA tyAga ye do vastu nahIM haiM, do kathana haiN| ataeva yathArthameM jahA~ bAhya vastuviSayaka rAgase nivRtti hai vahIM bAhya vastuke tyAgakA vyavahAra yathArtha mAnA jAtA hai, anyathA vaha korA tyAga hai / bAhma vastuviSayaka aparAdha banA rahe aura bAhya vastukA tyAga usake pUrva ho jAya aisI mAnyatAkA samarthana karanA bapara pakSako hI zobhA detA hai| digambara paramparA aura itara paramparAko prarUpaNAmeM antara yaha hai ki jahA~ bAhya vastu vakhAdiviSayaka rAga nahIM hai vahA~ bAhya vastuviSayaka grahaNakA na to vikalpa hai aura na pravRtti hI hai yaha to digambara paramparAkI mAnyatA hai aura itara paramparAko mAnyatA yaha hai ki bAhya vastu vastrAdiviSayaka grahaNakA vikalpa bhI banA rahe aura vaisI pravRtti bhI ho to bho vastrAdiviSayaka rAga nahIM hotaa| spaSTa hai ki digambara paramparA vivakSita nizcayakI prAptike sAtha sada sukUla vyavahArako hI samIcIna mAnatI hai, jaba ki itara paramparA nizcaya ko prAptike pUrva hI akele vyavahArako yathArtha mAnatI hai| yahI kAraNa hai ki 'koTi janama tapa tapai jJAna bina karma jhreje|' ityAdi rUpa samIcIna kathana digambara paramparA taka hI sImita haiN| isa viSaya meM digambara paramparAkA hArda kyA hai ise bhagavAn kundakundane samayasAra gAyA 265 meM spaSTa kiyA hai| vahA~ cha likhate hai
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 9 ora usakA samAdhAna vadhu pahuca jaM puNa ajjhanasANaM tu hoi jIvANaM / Na va varado du baMdhI baMdhI thi || 265 // 605 jIvoMke jo adhyavasAna hotA hai vaha vastuko avalambana kara hotA hai / tathAvi vastuse bandha nahIM hotA, adhyavasAnase bandha hotA hai ||26|| AcArya amRtacandra isa gAthAkI utthAnikAme ye zabda likhe haiM- na ca vAdyavastu dvitIyo'pi vanyaheturiti zaMkyam / isakA Azaya spaSTa karate hue paM0 zrI jayacandra jI Age kahate haiM ki jo bAhya vastu hai yaha bandhakA kAraNa hai ki nahIM ? koI samajhegA ki jaise adhya vasAna bandhakA kAraNa hai vaise anya vAhya vastu bhI bandhakA kAraNa hai so aisA nahIM hai, eka adhyavasAna hI bandhakA kAraNa hai- isako AtmakhyAti TokAneM likhA hai- adhyavasAnameva bandhahetuH na vAdyavastu, tasya vanpatoratyavasAnasya hetumeva paritArthatvAt / ta kimartho hyavastupratiSedhaH ? adhyavasAnapratiSedhArtham / adhyAvasAna hI bayA kAraNa hai, bAhya vastu nahIM, kyoMki kanyakA kAraNa jo adhyavasAna hai usake heturUpase hI usakI caritArthatA hai / ko bAhya vastukA pratiSedha kisalie kiyA jAtA hai ? samAdhAna- adhyavasAna ke pratiSedhake lie / bAhya vastu bandha kyoM nahIM hotA isakA samAdhAna ArAyaM jayasenane ina zabdoMyeM kiyA hai-- anvayavyatirekAbhyAM vyabhicArAt / tathA hi-- bAhyavastuni sati niyamena bandho bhavati iti anyo nAsti tadabhAve bandho bhavatIti vyatireko'pi nAsti / bAhya vastu ke sAtha yA anvayavyatireka nahIM banatA, isalie bAhya vastu bandhakA kAraNa nahIM hai| yathA---bAhya yastuke honepara niyamase bandha hotA hai isalie anyaya nahIM banatA tathA vAhya vastu ke abhAva meM bandha hotA hai isalie vyatireka bhI nahIM banatA / isase spaSTa hai ki jise apara pakSa bAhya vastukA tyAga kahatA hai vaha tabhI padArtha kahalAtA hai jaba adhyavasAnakA tyAga ho / digambara paramparA aise ho tyAgako yathArtha kahatI hai / Agama meM icchAko pramukha rUpa se parigraha kahanekA kAraNa bhI yahI hai| AcAryoMkA Azaya yaha hai ki jahA~ bAhya vastuviSayaka icchA nahIM hai vahA~ bAhya vastukA grahaNa dhana hI nahIM sktaa| usakA pAe to icchA samAgameM samAhita hai ho / yahI digambara paramparA hU~ jo nityazaH vandanIya hai / isa prasaMga aparapakSane kalaza naM0 220 Adiko caraNA kI hai| paradana ho aura rAga-dveSa na ho tathA paradravya na ho aura rAmadebako utpatti ho yaha sambhava hai, isalie paradravpa svayaM rAga-dveSakA utpAdaka nahIM hai| isa tathyako spaSTa karaneke lie kalaza 220 likhA gayA hai / paradravyameM nimitta vyavahAra kaba hotA hai jaba usameM yaha
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ 606 jayapura ( khAniyA ) tatvacarcA rAgI, veSo aura mohI hotA hai yaha tathya kalaza 221 dvArA spaSTa kiyA gayA hai| parake lakSyase rAga, dveSa, moha hotA hai. isalie jinAgamameM parake tyAgakA bhI upadeza hai para usa dvArA parameM iSTAniSTa yA nija ba mukta honakA ho tyAga karAyA gayA hai yaha Azaya samayasAra gAyA 283.285 kA hai| ataH ina sabakI saMgati hai| pUrvApara virodha taba AtA hai jaba parako rAgAdikI utpatti meM vyavahAra hetu na svIkAra kara use yathArtha hetu svIkAra kiyA jAtA hai| apara pakSako parako yathArtha hetu mAnanakI apanI mAnyatAkA hI tyAga karanA hai| isake tyAga hote hI jo hama likha rahe hai usakI yathArthatA apara pakSako sUtarAM bhAsita hone lgegii| isase yaha tathya sutarA phalita ho jAtA hai ki paradravya apanese bhinna dUsare vyake kAryakA svayaM nimitta nahIM hai, kintu usase samparka kara jaba anya dravya pApAra karatA hai taba usameM nimitta vyavahAra hotA hai| hamane likhA thA ki 'durAtidUra bhavya bhI municaryA (vyavahAracAritra) ke dvArA ahamindra pada pA sakatA hai 1' isa para TIkA karate hue apara pakSane jayadhavalA pu0 2 pR0 386 kA ullekha upasthita kara ukta abhiprAyakA khaNDana kivA hai jayaghavalAkA vaha vacana isa prakAra hai kesi pi aNAdilo apajjavasido, abhadhvesu abhaccasamANabhabvesu ca NiccaNigodabhAvamupamaesu aSaTThANaM motUNa bhujgaarmaapdraannmbhaavaadii| ___ kinhIM jIvoMke avasthita vibhatritasthAna anAdi-ananta hotA hai, kyoMki jo nitya nigodabhAvako prApta hue abhavya aura abhavyoMke samAna bhaSya hai unake avasthita sthAnake sivAya bhujagAra aura alpatarasthAna nahIM pAye jAte haiN| isalie ukta ullekhase isa tathyakA samarthana nahIM hotA ki 'jo dUrAtidUra bhapa hai ve nigodameM hI rahate haiM / ve muniliMga athavA vyavahAracAritra dhAraNa kara ahamindra nahIM ho sakate / ' merI samasase jayadhavalAmeM ukta ullekhakA artha karane meM galatI huI hai, ataH usameM sudhAra apekSita hai / dRSTAnta iSTArthakA zAna karAtA hai| para vaha sarvathA lAgU nahIM hotaa| yaha viSaya parAmarza vizeSakI apekSA rakhatA hai, isalie usa para parAmardA honA caahie| ise vivAdakA viSaya banAmA ucita nahIM hai| apara pakSane pichale patrako 'vyavahAracAritra pratyeka dazAmeM saphala hai' yaha likhA thaa| yahA~ ukta kathanake Azayako spaSTa kiyA hai| hameM vyavahAracAritrako paramparA mokSakA kAraNa kahane meM yA use nizcayacAritrakA sAdhaka kahane meM Apatti nahIM hai| hamArA kahanA to itanA hI hai ki apara pakSa jo ina zabdoMkA artha karatA hai vaha ThIka nahIM hai / vyavahArake svarUpa aura prayojanako samajhA kara unheM ina zabdoMkA artha karanA caahie| yadi hamase koI pUcha ki jo mithpAdRSTise samyagdRSTi banatA hai usake mithyAdRSTi avasthAmaiM isake pUrva kitano vizeSatA ho jAtI hai to hama apara pakSake kathanAnusAra yaha to kaheMge hI ki yaha sacce deva-guru-zAstrameM gurUpadeza Adiko grahaNa kara zraddhAvAn ho jAtA hai, Adi / kintu isake sivAya yaha bhI kaheMge 1. vaha mozcamArga meM dravyaliMgakI mahimA na svIkAra kara bhApaliMgakI mahimA svIkAra karane lagatA hai / sAtha hI usake vizuddhi Adi labdhiyoMkA sannidhAna niyamase hotA hai| 2. paMca parameSTIke sivAma vaha anya sabako pUjA-bhaktise virata ho jAtA hai| 3. SadravyAdike prajJAnapUrvaka nizcaya mokSamArgake upadezako vaha zraddhApUrvaka svIkAra karatA hai /
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 9 aura usakA samAdhAna 607 4 indriya viSayoM meM tIvra Asakti abhAvarUpa usake samyagdRSTi anurUpa bAhya bhUmikA niyamase bana jAtI hai| 5. usake dravyarUpaye 25 doSoM aura chaha nAyaka sthAna hokara samyaktvake ATha aMgoMke prati AdarabhAva prakaTa ho jAtA hai / AAdi / kintu vaha saba hone para bhI use samyaktva prApta ho ho jAyagA aisA nahIM hai| usako jaba bhI prApti hogI svabhAvayanyuta ho kara satyarUpa anubhUtike prakAzameM hI hogii| isalie pratyeka bhavya jIvako mAtra mantrarUpAyarUpa bAhya pravRtti meM magna na hokara svabhAvasanmukha hone kA savata abhyAsa karate rahanA cAhie / apara pakSa hamAre kathamake Azayako svIkAra kara le to phira hamArA usa pAse koI virodha nahIM hai| momArthake nirUpaNa meM sAMsArika lAlanako dRSTi rakhatA hai hai, kyoMki svargAdikkI prApti mokSamArgako prApti nahIM hai aura na yaha bhI niyama hai ki jo svargAdi yati adhikArI hote haiM unheM mokSamArgakI prApti niyamase hotI hai, abhyako nahIM hotii| isalie yathArthako jAnakara svabhAva prAptimeM udyamazIla honA yahI pratyeka vyakA kartavya hai| agara padAne sarvArthasiddhi 7, 11 kI caracA karate hue jina tIna bAtoMkA nirdeza kiyA hai unakA uttara hai 1. isa jIvako parakA tyAga karanA hai isakA artha-parakA samparka tyAganA hai| spaSTa hai ki para dukhadAyaka nahIM, parakA samparka duHkhadAyaka hai / parakA samparka kare yA na kare isameM AtmA svAdhIna hai / 2. karmodaya upayukta honA yA na honA isameM AtmA svatantra hai| 2. parame yayA tyAga karanA isakA artha gharaviSayaka rAma-mUcyA tyAga karatA hai| yahIM gharakA mAga vyavahAra nahalAtA hai| isake zivAya gharakA dhyAna banna vastu nhiiN| AcArya amRtacandra gA0 283 - 285 kI TIkAmeM jo kucha kA hai usakA spaSTIkaraNa pahale iso uttara meM kara Aye haiM / tathA yahA~ bhI apara pakSake tIna vikalpoM ko dhyAna meM rakhakara kramaza: kiyA hai / bhAgAkArAlA buddhipUrvaka ghara meM nahIM ThaharatA yaha to ThIka hai, para ghara meM Thahara nahIM sakatA hai yaha ThIka nahIM hai| zUnyAgAramai mUrcchA ho jAya to vaha bhI para hI hai| para bhAvanika hotI nahIM caranA karanA vyartha hai / yakI 'gRhe pa' kA artha hamane ghara meM baiThA kiyA hai| ise apara pakSa AgamAnukUla nahIM mAnatA / gharane rahanA aura beDamA isameM vizeSa kyA pharaka ho gayA ise kahI pakSa jAne hameM yaha iSTa hai ki bhAvana lie AtmA zivAya anya saba para para haiN| isalie vaha apane AtmAyeM hI ThaharatA hai, sthita hotA hai, baiThatA hai vaha zUnyAgAra Thahara sakatA hai yaha kahanA mI vyavahAra hI hai / nizcayavahArakA avinAbhAva hai| isalie hamane nizcayacAritra ke sAtha vyavahAracAritra ke hone kI yAta 'buvihaM pi soksahe sAne pAUla' (pradhyasaMgraha gA0 47 ) isa siddhAntako dhyAna meM rakhakara kahI thii| apara pakSakA kahanA hai ki 'yadi yaha mAnA jAyagA to sAvA~ guNasthAna honepara vasvatyAna kezaloMca, mahAvratadhAraNa Adi vyavahAracArikI kriyA hogii|' samAdhAna yaha hai ki yaha kriyA to bhAvamuni hone ke pUrva
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ 608 jayapura ( khAniyA) sasvacarcA niyamase hojAtI hai, kyoMki yaha kriyA usakA bAhya parikara hai, kintu vaha samyak vyavahAracAritra nizcaya cAritrake honepara hI kahalAtI hai| ataeva hamane jo kucha bhI likhA hai vaha Agamako dhyAna meM rakha likhA hai| digambara paramparAmeM aise vyavahArako hI samIcIna mAnA gayA hai jo nizcayapUrvaka hotA hai| puruSArthasiddhayupAyameM aise mozamArgakA hI nirdeza kiyA gayA hai / ataeva Atmasiddhike icchuka pratyeka gharimAkA kartavya kA vaha yohAnI kAnAko sthApita kare, usIkA dhyAna kare, usIko anubhava gocara kare aura usI AtmAmeM nirantara rme| anya dravyoMmeM bhUlakara bhI vihAra na kre| isaprakAra prastuta pratizaMkAkA sAMgopAMga samAdhAna kiyaa|
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama daura namaH zrI vItarAgAya magalaM bhagavAn cIro maGgalaM gautamo gnnii| maGgale kundakundAryoM jainadharmA'stu maGgalam / zaMkA 10 jIva tathA pudgalakA evaM yaNuka Adi skandhoMkA bandha vAstavika hai yA avAstavika ? -yadi avAstavika hai to kevalI bhagavAna use jAnate haiM yA nhiiN| samAdhAna 1 isa praznakA samyaka usara prApta karane ke lie pahale jona aura pudgala tathA do Adi paramANAMka madhya kisa prakArakA bandha jinAgamameM svIkAra kiyA gayA hai yaha jAna lenA Avazyaka hai| jIva aura pudgala ke bandhakA nirdeza pravacanasAra gAthA 177 kI dIkA meM isa prakAra kiyA hai yA punaH jIva karmaghudgalayoH parasparapariNAmanimitamAnavama viziSTataraH parasparamavagAhaH sa tadubhayabandhaH / jIva tathA karmapudgalake paraspara pariNAmake nimittamAtrase jo viziSTatara paraspara avagAha hotA hai ghaha tadubhayavandha hai| isI prakAra do yA do se adhika paramANuoMkA paraspara nimittamAtra viziSTatara paraspara avagAha lakSaNa jo bandha hotA hai vaha skandha kadlAtA hai| jisa prakAra vaizeSika darzanamai saMyogako svatantra guNa mAnA gayA hai usa prakAra jinAgama me usakI svatantra sattA svIkAra nahIM kI gaI hai| yahI kAraNa hai ki hA~ vyavahAranayakA Azraya lekara do drazyoke paraspara nimittamAtrase jo viziSTatara paraspara abagAha hotA hai use banvarUpa svIkAra kiyA gayA hai| aisI avasthAmeM yadi stracatuSTayako apekSA vicAra karate hai to do yA do se adhika dravya ukta prakAra paraspara avagAhako prApta hokara bhI apane apane dravya, kSetra, kAla aura bhAvarUpase pRthaka-pRthaka ho apanIapano sattA rakhate haiM. ataeva nizcayanayase bandha nahIM hai / jaisA ki skandhako apekSA paMcAstikAya gAthA 81 ko TokA meM kahA bhI hai| snigdha-rUkSatvapratyayavadhazAdanekaparamApavekavapariNatirUpaskandhAntarito'pi svabhAvamaparityajyannupAyasaMkhyavAdeka eva drayamiti / artha-snigdha-rukSatvake kAraNa bandha honese aneka paramANaoMko ekatva pariNatirUpa skandha ke bhItara
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayapura (bAniyA ) tasvacarcA rahA ho tayApi svabhAvako na chor3atA huA saMkhyAko prApta hone pe ( arthAt paripUrNake samAna pRthak ginato meM Anese ) akelA hI dravya hai| __ bhyavahAra aura nizcayase isI viSayako spaSTa karate hue niyamamArameM bhI kahA hai poggala uccai paramANU NicchapuNa idareNa / poggaladagbo zipuNo vavadeso hodi khaMdhassa // 29 // artha-nizcayase paramANako pudagala dravya kahA jAtA hai aura vyavahArase skandhako pudagala dravya aisA nAma hotA hai // 26 // gudgaladamyavyAkhyAnopasaMhAro'yam--svabhAvazuddhaparyAyAtmakasya paramANoreca pudgalabdhavyapadezaH zuddhanizcayena / itaraNa vyavahAranayana vimAvaparyAyAtmanA skandhapudgalAnAM pudagalatvamupacArata siddha bhavati / __ yaha pudgala dravya ke kanekA saMhAra -ddha nizcagamagame sthabhAvazuddha paryAyAtmaka paramANuko hI pudgaladravya aisA nAma hotA hai / itara arthAt vyavahAranayase vibhAvaparyAyAtmaka skndhpudgloko pudgalapanA upacArase siddha hotA hai| isI viSayako bahuta hI spaSTa zabdoM meM svIkAra karate hue pravacanasAra gAthA 161 ko TaukAma likhA hai-- anekaparamANugamyasvalakSaNabhatasvarUpAstisvAnAmanekasve'pi kathaJcidekarakhenAvabhAsanAt / kyoMki aneka paramANu drabyoMke sva lakSaNabhUsa svarUpAstitva (svadravyacatuSTaya) aneka hone para bhI kathaM. cita (snigdhatva-rukSatvakRta bandhapariNAmakI apekSAse) ekatvarUpa avabhAsita hote hai| isaprakAra jaba ki do sajAtIya dravyoM ke bandhako hI vyavahArase bandha likhA hai to jotra pudgala do vijAtIya dravyoMke bandhako bhI vyavahArasvarUpa kaise nahIM kahA jAyagA / isa prakAra vyavahAranayase hI padagala aura pudgalakA tathA jIva aura padagalakA bandha AgamameM kahA gayA hai| isase yaha phalita huA ki jisa TraSyake jisa kAlameM jaisI avasthA hotI hai kevalI bhagavAna use ThIka usI prakArase jAnate hai, aura jisa prakArase ve jAnate haiM vahI AgamameM pratipAdita hai| dvitIya daura zaMkA 10 prazna yaha hai-jIva tathA pudgalakA evaM dvayaNuka Adi skandhoMkA bandha vAstavika hai yA avAstavika ? yadi avAstavika hai to kevalI bhagavAna use jAnate haiM yA nahIM ? pratizaMkA 2 Apane apane uttara meM jIva tathA pudagalakA evaM ghaNukAdi skandhoMkA bandha svIkAra karate hue pravacanasAra gAthA 177 kI TokAkA uddharaNa dete hue batalAyA hai ki 'jIva tathA karma pagalake paraspara
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 10 aura usakA samAdhAna 611: pariNAma nimittamAtra se jo paraspara viziSTatara apavAha hotA hai vaha tadubhayavandha hai| isI prakAra dose adhika paramANuoMkA paraspara nimittamAtra viziSTatara paraspara avagAhalakSaNa jo banma hotA hai yaha kahalAtA hai|' Age Apane likhA hai ki vaizeSika darzana meM saMyogako jaisA svatantra guNa mA hai vaisA jinAgamameM saMyogakI svatantra sattA nahIM svIkAra kI hai aura isa AdhArapara Apane yaha niSkarSa nikAlA hai ki uparyukta prakAra do dravyoM paraspara nimitabhASase jo viziSTatara paraspara avagAharUpase bagdha hotA hai vaha vyavahAranayakA Azraya lekara hI hotA hai / isameM nimna bAteM vicAraNIya hai (1) isa bandhameM Apane jo paraspara baddha honevAle do dravyoMmeM paraspara nimittatA svIkAra kI hai usa paraspara nimittatAro ApakA abhiprAya kyA hai ? (2) viziSTatara paraspara avagAhale Apane kyA samajhA hai ? (3) vyavahAranayakA Azraya lekara vanya hotA hai isameM vyavahAramaya aura usako bandha hone AzrayatAkA kyA Azaya hai ? isake bhI Age Apane likhA hai ki ukta prakAra se paraspara baggAhako prApta hokara bhI ghanevAle donoM dravya yA dose adhika sabhI dravya apane apane dravya, kSetra, kAla aura bhAvarUpase pRthak pRthak hI apano apanI sattA rakhate hai, ataeva ApakA kahanA hai ki nizvazranayase bandha nahIM hai| isake lie Apane pacAstikAyagAcA kokAkA pramANa bhI upasthita kiyA hai, jisake AdhArapara Apane kahA hai ki 'nizvayase paramANuko pudgala dravya kahA jAtA hai aura vyavahArase skandhako pula dravya kahA jAtA hai|' isameM bhI hamArA Apase prazna hai ki pRthaka-do Adi paramANuoM yA do bAdi paramANuoM meM Apa kyA antara svIkAra karate haiM? aura usa antarako bApa vAstavika mAnate haiN| yA nahIM ? hamane yaha pradana Apake samakSa isaliye upasthita kiyA hai ki hama dekhate haiM ki jahA~ pRthak-pRthak aneka parabhaNu vyAghAta rahita haiM vahA~ hama yaha bhI dekhate haiM ki aneka paramANuoMkA sthUla skandha myAghATa sahita dekhane meM bhAtA hai| hama dekhate haiM ki zarIra meM poTa lagane para jIva aura nokarUna pudagalake ekarUpa piNDakA hI yaha pariNAma hai ki jIvako duHkhakA anubhava hone lagatA hai| barasAta meM jo nadiyoM meM pAnI kI bAda mAtI hai aura vaha jo hamAre sAmane pralayakA dardanAka rUpa upasthita kara detI hai yaha bhI aneka pudgala paramANuoM ke sthUla eka khaNDa svarUpatAkA hI pariNAma hai| kahA~ taka gaNanA kI jAya, jo kucha bhI dRzya jagata hai ha saba jI aura pudgala evaM nAgA paramANuoMke satya meM anubhUta honevAle kA ho pariNAma hai to ApakI dRSTayA yaha saba avAstavika hI hai arthAt kucha nahIM hai kyA ? aura yadi kucha hai aura vaha vAstavika hai to phira nizcaya evaM vyavahArakA jo bheda Aga batalA rahe hai usakA phalitArtha kyA hai ? kRpayA spaSTa kIjiye / jahA~ taka hamane Apake lekhase yaha samajhA hai ki jIva aura puddalake paraspara bandhameM tathA nAnA paramANuoM ke bambameM jo kucha skandharUpatA dekhane meM bhAtI hai use Apa avAstavika ho mAnanA cAhate haiM to hama punaH Apase pUchanA cAhate hai ki sarvajJako isa avAstavika piNDarUpa jagatkA jJAna hotA hai yA nahIM? isa
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ 612 ayapura ( khAniyA) tasvI praznakA saMketa hamane apane mUla praznameM bhI kiyA thA jise Apa yaha kahakara apane uttara meM TAla diyA hai ki 'jisa dravyako jisa kAlameM jaisI avasthA hotI hai kevalI bhagavAna ThIka usI prakArase use jAnate haiN|' hama punaH Apase kahanA cAhate hai ki thApa hamAre mala praznakA tathA isa pratiprazna meM darzAye gaye anya prapanIkA spaSTa uttara denekA prayatna kreNge| gaMtra mUla prazna-jIva tathA pudgalakA evaM dvayaNuka Adi skandhokA bandha vAstavika hai yA avAstavika ? yadi avAstavika hai to kevalI bhagavAna use jAnate haiM yA nahIM? pratizaMkA 2 kA samAdhAna mUla praznakA uttara aneka zAstrIya pramANa dekara pUrvameM yaha de Aye hai ki vyavahAra nayakI apekSA bandhI pratizaMkA 2 meM pUnA meM prazna upasthita kiye gaye hai| 1-isa bandhame Apane jo paraspara baddha honevAle do gyoMmeM paraspara nimittatA svIkAra kI hai, usa paraspara nimittatAse ApakA abhiprAya kyA hai ? 2-viziSTatara parahAra amagAhase Apane kyA samajhA hai ! 3--vyavahAranayakA Athaya lekara badha hotA hai usameM vyavahAranaya aura usako bandhameM honevAlI AnayatAkA kyA Azaya hai ? 4--usake Age hamAre vaktavyako dhyAna meM rakhakara yaha pratizaMkA kI gaI hai ki pRthaka-pRthak do Adi paramANuoMmeM tathA skandhasvarUpa do Adi paramANuoMmeM Apa kyA antara svIkAra karate haiM ? aura usa antarako Apa vAstavika mAnate haiM yA nahIM ? 5--isake Age kucha niskarSako phalitakara yaha prazna kiyA gayA hai ki sarvajJako isa avAstavika piNDarUpa jagatkA jJAna hotA hai yA nahIM? meM pAMca mukhya zaMkAeM haiN| samAdhAna isa prakAra hai-- jIvane ajJAnarUpa moha, rAga, dveSa pariNAma tathA yoga drabdhakarmake bandhakA nimitta hai aura jJAnAvaraNAdi karmAkA udaya ajJAnarUpa jIva bhAvAke hone meM nimitta hai| isI prakAra do pudgala paramANuloma svistha ora rUa gaNako ghadhikatA parasparameM andhakA nimitta hai, isI prakAra pudagala skandha meM bhI bandhakA nimita jAna lenA cAhiye / yahI yahA~ do dravyoMkI paraspara baddhatAko nimittatA hai| jinheM anyatra saMzleSa bantha likhA hai usakA ThIka spaSTIkaraNa viziSTatara paraspara avagAha' padase hotA hai| yoM to chahoM dravya vyavahAranaya kI apekSA eka kSetrameM upalabdha hote haiN| parantu vahA~ una sabakA nimita.
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 10 aura usakA samAdhAna 613 naimittika mApase viziSTatara avagAha upalabdha nahIM hotaa| hA~ unameM se jinameM nimita-namittikabhAvase viziSTatara avagAha upalabdha hotA hai unameM hI andhavyavahAra kiyA jAtA hai yaha ukta kathanakA tAtparya hai| 'vyavahAranayakA Azraya lekara' isakA artha 'vyavahAranayakI apekSA' itanA hI hai| vyavahAramaya yaha jJAnaparyAya hai| do dravyoMkA nimitta-naimittikabhAvase jo viziSTatara paraspara avagAha hotA hai use jyavahAranayakI apekSA bandha kahA hai yaha hamAre kathanakA tAtparya hai| aura isI abhiprAyase hamane mUla praznakA uttara dete hue yaha vAkya likhA thA 'yahA~ vyavahAranayakA Azraya lekara do dravyoMke paraspara nimittamAse jo viziSTatara paraspara avagAha hotA hai use bandharUpase svIkAra kiyA hai|' isa vAkyameM 'vyavahAranayakA Azraya lekara' isa nAkyakA 'vyahAranaya kI apekSA' aisA artha karake usako ' na se svIkAra kiyA hai| hama vAkya ke sAtha sambandha kara lene para pUre vAzyakA artha spaSTa ho jAtA hai| pRthak-pRthaka do Adi paramANoM meM svabhAva paryAya hotI hai jo eka samAna bhI ho sakatI hai aura visadRza bhI ho sakatI hai| samA skandhasvarUpa do Adi paramANuoMmeM vibhAva garyAya hotI hai| niyama yaha hai ki banna hone para yadi do paramANuoMkA bandha ho to hIna guNavAlA paramANu do adhika guNavAle paramANurUpa pariNama jAtA hai, isalie prathaNuka skandhakA sadazA pariNAma hI hotA hai| kintu mago skandha mAtra paramANuoMkA bandha hokara hI nahIM banate / bahasase skandha aneka skandhAke mejase bhI banate hai, ataH unameM sadRza aura visadRza donoM prakArake pariNamana upalabdha hote haiN| jo sabhoke anubhavakA viSaya hai / yahI iname antara hai| piNDarUpa jagatako avAstavika zabdakA prayoga karanA amotpAdaka hai| Agamamai sattA do prakArako mAnI gaI hai -svarUpasattA aura upcritsttaa| svarUpasattAkI apekSA pratyeka paramANu svatantra hai, do yA dose adhika paramANu sarvayA eka nahIM hae hai| kintu banca honegara unameM jo eka piNDasanA prApta hotI hai vaha upacarita sat hai / ataena kevalI jina jaise svarUpa satako jAnate hai vaise hI jagacarita matato bhI jAnate haiM / vargaNAkhaNDa prakRti anuyogadvArameM kahA bhI hai - saI bhagavaM uppaNNaNAppadarisI saMdevAsuramANusassa logassa Agadi gadi cayaNodhabAda baMdhaM movaM iDhi nidi aNubhAgaM takkaM kelaM mANI mANasiyaM bhutta kadaM pahisavidaM Adikamma arahakammaM savaloe samva/be sancabhAve sammaM samaM jANAdi viharadi tti ||12|| artha- utpanna hue kevalajJAna aura kevaladAna se yukta bhagavAn svayaM devaloka aura asuralokako sAtha manuSya lokako Agati, gati, cayana, upapAda, bama, mokSa, vRddhi, sthiti, yuti, anubhAga, tarka, kala, mana, mAnasika, bhukta, kRta, pratisevita, Adikarma, arahaHkarma, saba lokoM, rAya jIvoM aura saba bhAvoMko samyaka prakArase yugapat jAnate haiM, dekhate haiM aura vihAra karate hai / 02 /
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ 614 jayapura (khAniyA ) tasvathA tIsa daura zaMkA prazna yaha thA--jIva tathA pudgalakA evaM dvayaNuka Adi skandhoMkA bandha vAstavika hai yA avAstavika ? yadi ayAstavika hai to kevalI bhagavAna use jAnate haiM yA nahIM ? pratizaMkA 3 isa prazna para ApakA uttara A jAne para usake AdhArapara jo viSaya carcanIya ho gaye the aura jinakA uttara Apasa prArata karaneko bhAvanAse apanI pratizaMkA 2 meM hamane nibaddha kiye the, ve nimnaprakAra hai: 1-isa bandhamai Apane jo paraspara raddha honevAle do dravyoMmeM paraspara nimittatA svIkAra kI hai usa paraspara nimittatAse ApakA kyA abhiprAya hai? -viziSTatara paraspara avagAhase Apane kyA samajhA hai? 3-vyavahAranayakA Azraya lekara badha hotA hai isameM vyavahAranaya aura usako bAdha hone meM AzrayatAkA kyA Azaya hai ? 4--pRthak pRthak do Adi paramANuoMmeM tathA skandhasvarUpa do Adi paramANuoMmeM Apa kyA antara svIkAra karate hai ? aura isa antarako Apa vAstavika mAnate haiM yA nahIM ? 5-(yadi jagat avAstavika piNDarUpa hai to) sarvajJako isa avAstavika piDArUpa jagatkA jJAna hotA hai yA nahIM? ukta cacanIya viSayoM meM se prathama carcanIya viSayakA uttara dete hue yadyapi Apane svIkAra kiyA hai ki jIva ajJAnarUpa moha. rAga dveSa pariNAma tathA yoga dRSyakarmake bandhakA nimitta hai| lekina 'jJAnAvaraNAdi karmo kA udaya ajJAnarUpa jIva bhAnoMke hone meM nimitta hai' yaha bAkya pratyusarameM dekhakara to AzcarvakA ThikAnA hI nahIM raha sakatA hai, kAraNa ki jitane aMzameM jJAnAvaraNa karmakA udaya jIvameM vidyamAna rahatA hai usase to jJAnakA abhAvarUpa ajJAna hI hotA hai jise dravyakarmake bandhakA kAraNa na to AgamameM mAnA gayA hai aura na Apa hI ne mAnA hai / Apake dvitIya vaktavyameM spaSTa likhA huA hai ki 'ajJAnarUpa moha, rAga, dveSa pariNAma tathA yoga dravyakarma ke bandhake nimitta haiN| isameM bhAgamakA bhI pramANa dekhiye..." mittaM aviramaNa kasAbajogA ya sapaNasapaNA du / bahuvihabheyA jIve tasseva kSapaNapariNAmA // 16 // jANAvaraNAdIyassa te kammarasa kAraNaM hoti / tesi pi hodi jIvo ya rAgadosAdimAvakaro / / 165|| -samayasAra AstravAdhikAra
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 10 aura usakA samAdhAna 615 TIkA-mithyAtyApiratikazAyayogAH pudgalapariNAmAH, zAnAvaraNAdipudgalakatrivaNanimittasvArikalAvAH / teSAM tu tadAsravaNanimisaravanimira nayA svaassnohaa| varanakila nimisasvAd rAgaSamohA ena AsravAH / -AtmacyAti TIkA gAthAoMkA artha TIkAke arthasa hI samajhA jA sakatA hai, ataH yahA~ TIkAkA ho artha diyA jAtA hai / mithyAtva, adarati, kaSAya aura yoga ye saba pudgalake vikAra haiM, ye yUMki jJAnAvaraNAdi pudgalakamauke mAnavameM nimitta hote haiM. ataH inheM Asava nAmase kahA jAtA hai| pudgala ke vikArabhUta ina midhyAnnAdikama zAnAvaraNAdi kamaki AvazNako jo nimittasA (kAraNatA) pAyI jAto hai. usake nimitta jIvake. ajJAnamaya rAga, dveSa aura moharUpa pariNAma hai, isaliye jJAnAvaraNAdi koka AsravaNake liya mithyAtvAdi gugala vikAroM meM pAyo jAnevAlI nimittatAko utpatti meM bhI kAraNa honese AtmAke pariNAmasvarUpa rAga, dveSa aura moharUpa mAva ho amraya hai| yahA~ rAga, dveSa aura moharUpa bhAvoMko hI ajJAna zabdakA pAcya artha svIkAra kiyA gayA hai aura unhIMko Asava (bandhakA kAraNa) kahA gayA hai| yadi kahA jAya ki moha, rAga aura dveSa upayoga (jJAna) ke hI to vikAra hai aura vaha upayoga jAnAvaraNa karmake kSayopazamase hI utpanna hotA hai, isaliye ajJAnameM jJAnAvaraNa karmaka udayako nimitta bahanA ThIka hai, to isakA uttara yaha hai ki jisa upayogake vikArako rAga, dveSa aura moha kahA gayA hai vaha to jJAnAvaraNa kamake kSayopazamase utpanna honevAlA jJAnabhAva hI hai, jJAnAvaraNa karmake sadamase honevAlA jJAna ke abhAvarUpa ajJAnabhAva vaha nahIM hai / samayasAramai kahA bhI hai uvaogassa aNAI pariNAmA tiNi mohajuttassa / micchattaM aNNANaM adhiradibhAvo ya NAyaDavI // 8 // artha-moha karmase yukta jIvake upayoga (jJAna) ke anAdise hI mithyAtva, ajJAna aura aviratirUpa vikAra jAnanA caahiye| gAthAma jo upayoga zanda AyA hai usakA artha jJAna hI hotA hai, jJAnakA abhAva nhiiN| mithyAtva aura aviratika bIcama jo ajJAna zabdakA pATha gAthAmeM kiyA gayA hai vaha bhI zAnake abhAvarUpa arthakA bodhaka nahIM hai| kintu usa jJAnamAvakA hI bodhaka hai jo mohakamake udaya vikArI ho rahA hai| aisA to pratIta nahIM hotA ki itanI moTI galatI Agamako ajAnakAromai buddhibhramasa hI kI gaI ho / vAstavika bAta to yaha mAlUma detI hai ki mokSamArgameM sirpha vastusvarUpake jJAnako hI mahattva diyA jA rahA hai aura cAritrake vipayame to yaha khyAla hai ki vaha to apane zrApa niyati ke anusAra samaya kAnepara ho hI jAyagA, usake liye gurUpArtha karaneko AvazyakatA nahIM hai| basa / eka yahI kAraNa mAlUma detA hai ki bandhake kAraNAma zAnAvaraNakamake udayase honevAle jJAna ke abhAvarUpa azAnabhAvako kAraNa mAnanA Avazyaka samajhA gayA hai aura yaha vAkya likhA gayA hai ki 'jJAnAvaraNAdi karmoMkA udaya ajJAnarUpa jIvake bhAvoMke honame nimitta hai|' parantu yaha bhI mATo bhUlakA hI pariNAma hai, kyoMki yadi vastusvarUpake jJAna ke liye puruSArthako mahattva diyA jAtA hai to 'cAritra apane Apa ho jAyagA --yaha sivAnta saMgata nahIM ho sakatA hai / yadi yaha kahA ------- - ----
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ 616 jayapura (khAniyA ) tasvacarcA jAya ki jJAnake sAtha pArivake lie mo puruSArtha karanA cAhiye to 'bhAvaliMga hone para upaliMga hotA hai' ( dekho prazna 1 kA uttara ) isa siddhAntako kaise mAnyatA dI jA sakatI hai ? phira to jitanA jJAnI banane ke lie janatAko upadeza diyA jAtA hai, kamase kama utanA hI upadeza caritravAn banane ke liye bhI kyoM nahIM diyA jAtA ? tathA AvahAracAriNako bayathArtha aura upacarita mAnate hue kevala saMsArakA kAraNa kyoM kahA jAtA hai ? vAstavika bAta yaha hai ki cAritrakA pAlana karanA talavArako ghArapara calane ke samAna hai, isalie apane jIvanako kaSTakara bhAnevAlI pravRttiyoM alaga rakhakara kevala vastusvarUpakA jJAna karane taka sImita karake bhI mokSa prApta kiyA jA sakatA hai - aiso dhAraNA jisane banA lI ho vaha vyakti jIvanake liye kaSTabhAvale cAritra ke mArgapara basane ke liye kyoM utsAhita hogA ? lekina aise vyaktiko yaha tIsarI bhUla hogii| kAraNa ki samayasAra meM isa bAtakA spaSTa kathana kiyA gayA hai ki kevala vastusvarUpakA jJAna kara lene se manuSya yaSTi nahIM ho sakatA hai pramANa nimna prakAra hai | kiM cayamAtmAvayorbhedajJAnaM tatkimazAnaM kiM vA jJAnam ? yathajJAnaM tadA tadabhedajJAnAnna tasya vizeSaH / jJAnaM cet, kimAtraceSu pravRtaM kiM vAstravebhyo nivRttam ? AtraveSu pravRttaM cedapiM tadabhedajJAnAnna tasya vizeSaH / Asavebhyo nivRttaM tarhi kathaM na jJAnAdeva zradhanirodhaH iti nirasto ajJAnAMzaH kriyAnayaH / yasvAtmAdayorbhedajJAnamapi nAkhavebhyo nivRttaM bhavati tajjJAnameva na bhavatIti jJAnAMzI jJAnanayo'pi nirastaH / samayasAra gAthA 72 kI AtmakhyAti TIkA artha - yaha jo AtmA aura AlavakA bhedajJAna hai usakA jJAna usa vyaktiko, jo apane ko bhedajJAnI samajhatA hai, rahatA hai yA nahIM / yadi usa bhedajJAnakA jJAna use nahIM rahatA hai to usa vyakti aura jise abhI taka AtmA tathA AsavakA bhedajJAna hI nahIM huA hai usameM vizeSatA (antara) hI kyA raha jAyagI ? yadi kahA jAya ki bhedajJAnakA jJAna usa vyaktiko rahatA hai, to phira prazna uThatA hai ki yaha vyakti jJAnakA jJAna rakhate hue AsravoMmeM pravRtti karatA hai athavA AsravoMkI pravRtiyoMko banda kara detA hai ? yadi kahA jAya usakI Abo pravRttiyA~ to hotI rahatI hai, to phira bhI vahI bAta hogI ki jise abhI taka AtmA aura Asrava meM bhedajJAna nahIM ho pAyA hai usa vyakti se isa vyakti meM kyA antara raha jAyagA ? isaliye jise Ama aura bhedajJAna prApta ho cukA hai, usakA bhedajJAna tabhI sArthaka hogA, jaba ki vaha AsravoMmeM honevAlI apanI pravRttiyA~ bhI banda kara degA aura tabhI usa vyaktiko jJAnase hI bayA nirodha hotA hai' aisA kahanA upayukta hogaa| isakA Azaya yaha hai ki eka tarapha zAna rahita kriyA karanA nirarthaka hai to dUsarI tarapha kriyArahita jAno nira hai| 12: dvitIya varcanIya viSayakA uttara dete hue jo viziSTatara paraspara apagAha' kA spaSTIkaraNa kiyA gayA hai usase sirpha itanI bAta spaSTa hotI hai ki eka hI kSetra sthita chahoM dravyoMkA jaisA paraspara saMsparzarUpa sambandha hai usase yaha vilakSaNa hai tathA anyatra jise saMzleSa bandha likhA hai vaho yaha hai, parantu jaba yaha kahA vyavahAra kiyA jAtA hai aura yaha bhI kahA jAtA phira to ApakI dRSTise vaha kalpanAropita ho jAtA hai ki usa viziSTatara paraspara avagAha meM ho bandhakA hU~ ki vaha nimittanaimitikabhAvake AdhArapara hI hotA hai,
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 10 aura usakA samAdhAna 617 hogA, kyoMki nimittanaimikabhAvana kAryakAraNabhAva tathA vyavahAra ina donoM ko Apa upacarita, kalpanAropita aura adbhUta ho svIkAra karate haiN| aisI hAlata ne chaha ityoMke paraspara saMsparza aura viziSTatara paraspara avagAha ina donoMmeM antara hI kyA raha jAyagA ? yaha Apa hI jAneM / : 2: tIsare carcanIya viSayakA jo uttara apane diyA hai vaha niSprakAra hai 'vyavahAranavako apekSA se do dravyAM paraspara nimittamAtra se jo viziSTatara paraspara avagAha hotA hai use bandharUpa svIkAra kiyA hai|' isa viSaya liyA gayA thA usameM se 'vyavahAranayA lekara yaha pahale uttara patra meM jo pada haTAkara usame vyavahAramayako apekSA se yaha pada jor3a diyA gayA hai, lekina isase ardhame koI antara nahIM AtA hai| hamArA kahanA to yaha hai aura jaisA ki hamane Upara varcanIya viSaya doghe abhI abhI likhA hai ki Apako dRSTimenimittamitibhAva aura upahAra donoM hI jada upacarita Aropita aura adbhUta hI haiM to inake sahArepara meM bhI adbhUtatA Aye binA nahIM raha sapegI taya vyavahAramayarUpI zAnAMzakA viSaya vaha kaise hogA ? kyoMki asadbhUta viSaya jisakI koI sattA hI nahIM hai yaha 'gadhe ke sIMga' tathA "AkAza ke phUla ke samAna hI hai, ata: cAhe vyavahAra ho yA cAhe milana ho, athavA cAhe kevalajJAna hI kyoM ho vaha kisakA bhI viSaya nahIM ho sakatA hai 1 Ji : 4 : cacacanasambandha meM hama Apase yaha kahanA hai ki Apake dvArA kahI huI do Adi paramANuoM svabhAvaryA hotI hai vaha samAna bhI hotI hai aura vibhI hotI hai yaha bAta ThIka hai, parantu 'paraspara bandha ho jAnepara do Adi paramANuoM kI jo paryAya hogI, vaha vibhAgaparyAya hogI ' yaha bAta Apake matale kaise saMgata hogI ? jaba Apa bandhako avAstavika mAnate haiM, yaha bAta Apako socanA hai / Agamasammata hamAre pakSa meM to do dravyoMke bandhame vibhAva paryAyakI saMgati isalie baiTha jAtI hai| ki yaha pakSa bandha, vyavahAra, nimittanaimittakabhAva Adiko apane apane rUpameM vAstavika hI svIkAra karatA hai| 11: pAnavIya viSaya usameM Apane likhA hai ki inameM gayA bhavAstavika zabda pramotpAdaka hai|' yadi 'avAstavika canda prayoga aga ho sakatA hai to usako bhI kiyA jAtA hai. parantu pahale yaha to mAlUma hogA ki banyAdikI sattA kyA kisI bhI rUpa meM asvIkAra karane hai| abhI taka to hama isa para pahuMce hai ki Apa bandhako vyavahArako aura nimisamaimittikabhAva Adi bhUta arthAt sattAhIna hI svIkAra karate haiN| Apa sasA ke svarUpasattA aura upacaritatA aise do bheda bhale hI svIkAra kara leM, parantu jaba upaparisako Apa karoSita ho mAnate hai to vaha sattAhIna hI hogI, phira aine bheda karane se kyA lAbha? haaN| yadi piNDarUpa sattAko koI prakAra bhI sat mAnane ko taiyAra haiM, jo nirNaya kIjiye ki usakA vaha prakAra kyA ho sakatA hai / sattAhIna piNDa to kevalajJAnakA bho viSaya nahIM ho sakatA hai, jaise gadhe ke sIga aura AkAza ke phUla kevalajJAnake viSaya nahIM hote haiM, isalie ApakA yaha likhanA bhI saMgata pratIta nahIM hotA 78
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayapura ( khAniyA) tattvacarcA ki 'kecalI bhagabAna jaise svarUpasatko jAnate hai vaise upacaritasatko bhI jAnate hai / isa kAraNa Apake dvArA diyA gayA prakRti anuyogadvArakA saddharaNa bhI Apake pakSakA samarthana nahIM kara sakatA hai / aba thor3A Agama pratipAdita vastuvyavasthA para bhI vicAra kara lenA upayukta jAna par3atA haisarva prathama pravacanasArakI gAthA 67 ko dekhiye, vaha kyA pratipAdana karatI hai danvANi guNA tesiM pajjAyA asaNNayA bhaNiyA / tesa guNa-pajjayANaM avyA danca ti uvadezI // irA gAthAmeM AcAryazrI ne dravya, maNa va paryAya ina sabako artha batalAte hue ina sabhI kA dravyama samAveza kiyA hai jo ki paramArtharUpase vastu hai / TIkAmeM AcArya amRtacandra ne isa biSayako bahuta spaSTa karake dikhalA diyA hai / vistAra honeke bhayase yahA~ TIkAkA uddharaNa nahIM diyA hai, ata: vahA~ dekhane kA kaSTa kiijiye| aba jJeyatattvAdhikAra (2) ko gAthA 1 ko dekhiye asyo khalu dazcamI daSpANi guNappagANi bhaNidANi / tehiM puNo pajjAyA pajjayamunA hi parasamayA // 53 // TIkA-iha kila yaH kazcana paricchidyamAnaH padArthaH sa sarva evaM vistArasayatasAmAnyasamudAyAtmanA nayeNAbhinivRttatvAd dravyamayaH / dvyANi tu punarekAzrayavistAra-vizeSAtmakairaminivRtastrAd guNAtmakAni / paryAyAstu punarAyatavizeSAtmakA uktalakSaNaivyaipi guNairapyabhinivRttavAda dRSyAtmakA api guNAtmakA api / tanAnekadravyAtmakaikyapratipattiniyandhano dravyaparyAyaH / sa dvividhaH-samAnajAtIyo'samAnajAtIyazca / tatra samAnajAtIyo nAma yathA-anekapudgalAtmako dvayaNukasyaNuka ityAdi / asamAnajAtIyo nAma bathA. jIvapudgalAsmako devo manuSya ityAdi / guNadvAraNAyatAnaikyapratipacinibandhano gunnpoyH| so'pi dvividha:svabhAvaparyAyo vibhAvaparyAyazca / tatra svabhAvaparyAyo nAma samastadanyANAmAtmIyAmAyAgurulaghuguNadvAraNa pratisamayasamudIyamAnaSaTrasthAnapatitavRddhihAninAnAsvAnubhUtiH / vibhAcaparyAyA nAma-rUpAdInAM jJAnAdInAM vA svaparapratyayavartamAnapUrvottarAvasthAvatIrNatAdAtmyopadarzitasvabhAvavizeSAnekarayApattiH / TIkAkA artha-loka meM jitanA kucha jJeyarUpa padArtha hai vaha saba bistArasAmAnya arthAt tiryakasAmAnya aura AyatasAmAnya arthAt ava'tAsAmAnya-ina donoM ke samUharUpa dravya ke rUpa meM astitvako prApta ho rahA hai, ataH dravyarUpa hai | jitane drakSya hai ve saba guNAtmaka hai, kyoMki vistAra guNakA nAma hai aura isa taraha pratyeka dravya eka Azraya meM rahanevAle vistAravizeSoM arthAt guNabhedoMke AdhAra para astitvako prApta ho rahA hai| isI prakAra Ayata paryAyakA nAma hai aura ve paryAya uktalakSaNa vAle dvandhoM tayA guNAMke AdhArapara ho astitvako prApta ho rahI hai, isalie paryAya drazyAtmaka bhI hai aura guNAtmaka bhI haiN| ina donoM prakArako paryAyoM meM se jo paryAya aneka dravyose bane hue aikyavA jJAna karAnekA kAraNa hai vaha dravyaparyAya hai| dravyaparyAya do prakArako hai-eka to samAnajAtIya dravyaparyAya aura dUsarI asamAnajAtIya dravyaparyApa / inameM se samAnajAtIya draznapayi to dayaNuka Adi pudgalAtmaka hai aura asamAna mAtIya drazyaparyAyeM jova tathA pudgalake mizraName niSpanna honevAlI deva, manuSyAdi paryAya hai| guNoMke dvArA Ayata arthAt UrdhvarUpameM anakyako pratipatiko kAraNabhUta gaNaparyAyeM haiN| ye guNaparyAyeM bhI do prakArako hai-svabhAvaparyAya aura vibhAvaparyAya / rAmasta dravya aguruladhuguNAMke dvArA pratyeka samayameM honevAlI SaDguNahAni-vRddhirUpa svabhAvaparyAyeM haiM aura vibhAvaparyAyeM rUpA
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 10 aura usakA samAdhAna 619 dika tathA jJAnAdikakI sva ( upAdAna ) tathA para ( nimitta ) ina donoM ke sahayoga se utpanna honevAlI pUrva aura uttara avasthAoM meM AnevAle tAratamyake AdhArapara dikhAI denevAle svabhAvavizeSarUpa haiM / ukta gAyAkI yaha TIkA jIva tathA pudgalakI baMdhaparyAvakI evaM dhaNukAdirUpa skandhakI vAstuvikatAkA udghoSa kara rahI hai| lAge paMcAstikAya granthakA bhI pramANa dekhiye - dhAvA saMdeza ya saMpadesA hoMti paramANU | idi se catubviyappA puggalakAyA muNeyazvA // 74 // artha-skandha skandha khaNDa, una khaNDoke khaNDa aura paramANu isa taraha pudgala dravyoMko cArarUpa samajhanA caahie| zlokavArtika pR0 430 para tasvArthasUtra ke 'avaNaH skandhAzca' sUtrakI vyAkhyA karate hue AcArya vidyAnandine likhA hai nANa evetyekAntaH zreyAnU, skandhAnAmazabuddhI pratibhAsanAta / skandhakAntastato'stvisyapi na samyak paramANUnAmapi pramANAit / " artha- pudgala dravya kevala aNurUpa hI aisA ekAnta nahIM samajhanA cAhiye, kAraNa ki indriyAM se skandhoM kA bhI jJAna hotA hai| kevala skandhAMko mAna lenA bhI Thoka nahIM hai, kAraNa ki paramANu bhI pramANasiddha padArtha haiM / isI prakAra tatvArtha sUtra adhyAya 5 meM 'bhedasaMghAtebhya utpadyante' (5 - 26 ) isa sUtra dvArA skandhoMkI tathA 'bhedAdaNu: / ( 5- 27 ) isa sUtradvArA aNuko utpatti batalAyI gayI hai / aSTazatI aura aSTasahasrIkA bhI pramANa dekhiye -- kAryakAraNAderabhedekAnte dhAraNAkarSaNAdayaH / paramANUnAM saMghAte'pi mAbhUvan vibhAgavat // 67 // isake Age aSTamI kI paMktiyoM pahiye - tribhaktebhyaH paramANubhyaH saMhataparamANUnAM vizeSasyotpa serdhAraNAkarSaNAdayaH saMgacchante / - aSTasahasrI pRSTha 223 kArikA 60 ko vyAkhyA donoMkA artha - kArya aura kAraNa meM sarvathA mabheda mAnaneme paramANuoMkA svAMdha bana jAne para dhAraNa aura AkarSaNa nahIM honA cAhiye / arthAt paramANu akele meM dhAraNa aura AkarSaNarUpa kriyA honA jaise sambhava nahIM hai usI taraha saMghAtameM bhI jama kriyAkA honA kArya aura kAraNakA abheda mAnanepara nahIM hogaa| cU~ki pRthak vidyamAna paramANuoM kI apekSA saMhata ( skandharUpa) paramANuoM meM vizeSatA A jAtI hai, ataeva unakA dhAraNa aura AkarSaNa saMbhava ho jAtA hai / ye saba pramANa pRthak pRthak pAye jAnevAle aNutroMkI aura una aNuoM kI baddhatA se niSpanna dvaNu kAdi skaMdhoM kI vAstavikatAko siddha karate haiM / baMdha honepara ekatva ho jAtA hai, arthAt donoMkI pUrva avasthAkA tyAga hokara eka tIsarI avasthA utpanna ho jAtI hai| zrI pUjyapAda AcAryame sarvArthasiddhimeM kahA bhI hai-
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ 620 jayapura (khAniyA ) tamacarcA mi fa qua (21) tataH pUrvAvasthAmanyavanapUrvakaM sAsayikamavasthAntaraM prAdurbhavatItyekatvamupapadyate (5/24) arthAt -- baMdhakI apekSA eka hai| saMgha se pUvasthAkA tyAga hokara unase bhinna eka tIsarI avasthA utpanna hotI hai, ataH unameM ekarUpatA AjAtI hai / isase bhI bandhakI vAstavikatA ho siddha hotI hai / hai ina saba pramANoMke prakAza meM skandha, deza, pradeza Adi pudgala dravyoMkI samAnajAtIya paryAyeM tathA jo aura pudgala ke mizraNa se bananevAlI deva, manuSpAdi paryAyeM tabhI utpanna ho sakatI hai jaba ki mUla dravyake anityAMzabhUta svakAla aura svabhAvameM pariNamana ho jaaye| yadi ukta paryAyoMmeM dravya ke anityAMzabhUta svakAla aura svabhAva bhI taraha jo aisI hAlakA nirmANa kabhI saMbhava nahIM hogA / parantu bAta daraasala yaha hai ki paramANu jaba ghaNUka, prayaNuka Adi skaMnako avasthAko prApta hote haiM taba ve apanI katvapayako chor3akara skandharUpa paryAyako dhAraNakara lete haiN| yadi aisA na ho to phira sUkSmatAko prApta aNuoMke skandhameM sthUlatA tathA adRzyatA ke sthAnapara dRzyalA kisI bhI prakAra saMbhava nahIM hogI / isaliye parivartita svarUNastitvako liye hue hI skandhapariNati una pudgaloM meM AtI hai / yaha pariNati usI pudgala dravyarka snigmatva aura rUkSasya guNakI vikRtirUpa upAdAna zakti se nirmita kaMcit ekatvarUpa hai, isalie bancarUpa avasthA jise skaMdha kaho, cAhe aneka drazyoMkI samAnajAtIya yA asamAnajAtIya paryAya kaho, ye sabhI dravyagata vizeSa hI haiM, ataH vaha paryAya bhI artha hai, vAstavika pariNamana hai, una dravyoMse judA nahIM hai / naiyAyika loga to guNapadArthako guNIse bhinna mAnate haiM, isalie unake matase saMyoga dravyase bhinna eka guNa hai| jainAgama yadyapi dravyase bhinna saMyogako guNa nahIM mAnatA hai to bhI vaha do dravyoMke batmaka pari manako to svIkAra karatA hI hai| to phira do pudgaloM ko aMghAtmaka avasthArUpa samAnajAtIya dravyaparyApako tathA jIva pudgalAko baMdhAtmaka asamAnajAtIya dravyaparyAyakI avAstavika kaise kahA jA sakatA hai| pravacanasAra 0 120 para bhI likhA hai - tatraiva cAnekapudgalAramako aNukramyaNuka iti samAnajAtIyo vavyaparyAyaH - gAthA 93 TIkA artha -- aneka pudgaloMke rUpa hI vacaNuka aura zuka meM saba samAnajAtIya dravyaparyAya hI hai / aisI sthiti meM inheM vastusvarUpa ho mAnA jAnA yuktisaMgata aura Agamasammala hai| mataH inheM vyavahAranamAzritatA ke AdhAra para upacarita (kalpanArogita) batalAnA kahA~ taka ucita hai / isIliye pravacanasAra ke jJeya tattvAdhikArako gAthA 1 kI TIkA karate hue AcArya zrI amRtacandra anta meM bahuta spaSTa likhA hai ki - sarvapadArthAnAM dravyaguNaparyAyasvabhAvaprakAzikA pAramezvarI vyavasthA sAdhIyasI / artha- sarva padArtho kI dravya-guNa- paryAyarUpa svabhAvakI prakAzaka bhagavAn sarvajJa arhantadeva dvArA upadiSTa vyavasthA hI satya hai / isI prakAra inhIM paryAyoMke AdhAra para hI utpAda vyaya zrISmakI vyavasthA pratipAdita kI gayI hai /
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 10 aura usakA samAdhAna 621 jo paramANa, duvaNaka aura vyaNaka AdimeM kAtyako hau lakSita karatA hai| yadi svarUpAstitva meM jo aMdha paryAyako prApta hai vaha yadi parivatita hae binA hI raha jAye to phira dvayaNakAdi paryAya kaise baneMgI? itanA avazya hai ki paramANakA jo anugAmI aMza dravyAthika nayagamya hogA, vahI aparivartita ha jAvegA aura usake aparivartita bane rahane para bhI jo paryAya hotI hai unako sva-garapratyaya mAnA gayA hai / vistareNa alam / isa para Apa vicAra kIjiye / yahI hamArA antima anurodha hai / maMgalaM bhagavAn vIro maMgalaM gautamo maNI / maMgalaM kundakundAyoM jainadharmo'stu maMgalam // zaMkA 10 jIva tathA pudgalakA evaM dvayaNuka Adi skandhoM kA bandha vAstavika hai yA avAstavika ? yadi avAstavika hai to kevalI bhagavAna use jAnate haiM yA nahIM ? pratizaMkA 3 kA samAdhAna isa praznakA samAdhAna karate hue pichale do uttaroM meM batalAyA gayA thA ki paraspara nimitta-naimittikabhAva se jIva aura padagaloMkA tathA pudgala-pudgalakA jo viziSTatara avagAha hotA hai usakI baMdha saMjJA hai| yaha vAstavika hai yA avAstavika ? isakA nirNaya karate hue batalAyA gayA thA ki sattA do prakArakI mAno gaI hai--svarUpasattA aura upacarita sattA / svarUpasattAko apekSA pratyeka paramANu yA bhISa apane apane svacatuSTayameM hI avasthita rahate hai, isalie svatantra hai, kyoMki vo yA hose adhika paramANu yA jIva aura pRdgala sarvathA eka nahIM hue haiN| kintu bandha hone para jAme jo eka kSetrAtra mAharUpa eka piNDarUpatA prApta hotI hai vaha upacarilamat hai / ataeva kevalI jina jaise svarUpagat ko jAnate hai vaise hI eka piNDa vyavahArako prApta upacarita satako bhI jAnate hai, kyoMki paraspara nimitta-naimittikabhAvase usa usa paryAyapariNata ekakSetrAvagAharUpa ve kevaloke jJAna pratibhAsita hote hai / tatkAla pratimAkA 3 vicArake lie prastuta hai| isameM sarvaprathama pratizaMkA 2 meM uThAye gaye 5 praznoMko punaH nibaddha kara prathama praznakA uttara dete hue hamAre dvArA likhe gaye eka vAkya para Apatti kI gaI hai| vaha bAkya isa prakAra hai-- 'jIvake ajJAnarUpa moha, rAga-dveSa pariNAma tathA yoga drabdhakarmake bandhake nimitta haiM aura jJAnAvara NAdi kamaukA udaya ajJAnarUpa jIvabhAvoMke honameM nimitta hai|' so yadyapi yaha vAkya zAstraviruddha to nahIM hai, parantu apara pakSane 'jJAnAvara NAdi karmoMkA udaya ajJAnarUpa jIvabhAva ke hone meM nimitta hai| isa bAkyako par3hakara isapara atyadhika Azcarya pragaTa karate hue likhA hai-'lekina jJAnAvaraNAdi kokA bandaya azAnarUpa jovanAvoM ke hone meM nimitta hai yaha vAkya
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ 622 jayapura ( khAniyA) tatvacarcA pratyuttarameM dekhakara to AzcaryakA ThikAnA hI nahIM raha sakatA hai| kAraNa ki jisane aMdA meM jJAnAvaraNa karmakA udaya jIvame vidyamAna rahatA hai usase to jJAnakA abhAvarUpa ajJAna hI hotA hai jise dravyakamake bandhakA kAraNa na to AgamameM mAnA gayA hai aura na Apane hI mAnA hai| Apake dvitIya vaktavya meM spaSTa likhA huA hai ki 'ajJAnarUpa moha, rAga, dveSa pariNAma tathA yoga dravyakarma ke bandhake nimitta haiN|' yaha hamAre pUrvokta vAkyake sandarbha meM apara pakSakA vaktavya hai / prasannatA hai ki isa apara pakSadvArA usa vAkyAMzako sadoSa batalAnakA upakrama nahIM kiyA gayA jirA dvArA saMsArI jovake ajJAnarUpa rAgAdibhAvoM aura yogako nimittakara jJAnAvaraNAdi dasakarmake bandhakA vidhAna kiyA gayA hai| Ara pakSako ukta uddhRta vAkyakA uttarArddha sadoSa pratIta huA hai| kintu usane yadi sAvadhAnIse ukta vAkyAMdA para vicAra kiyA hotA to hameM vizyAsa hai ki vaha isa aprAsaMgika carcAse isa pratizaMkAke kalevara ko puSTa karanekA prayatna nahIM krtaa| kAraNa ki ukta vAkyake pUrvArdha dvArA jahA~ jJAnAvaragAdi karmabandhake nimitta kAraNoMkA nirdeza kiyA gayA hai vahA~ usake uttarArdha dvArA jJAnAvaraNAdi karmoM ke udayako nimitta kara hone vAle jIvake ajJAna, adarzana, acAritra aura adAnazIlatA Adi ajJAnarUpa bhAvoMkA nirdeza kiyA gayA hai / ye bhAva jIvake caitanya svabhAvako sparza nahIM karate, isalie ina sabako ajJAnarUpa kahA gayA hai| mAlUma nahIM ki apara pakSane ukta vAkyameM Aye hue 'ajJAnarUpa jIvabhAvoM itane kaiyanako dekhakara unase ajJAnarUpa rAga dveSa, moha tathA yogakA parigraha kaise kara liyaa| yadi gagAdi bhAva ajJAnarUpa mAne jA sakate hai to ajJAna, adarzana Adi bhAyoko ajJAnarUpa mAnane meM Apatti hI kyA hai / jo rAga-dveSAdi bhAva jJAnAvaraNAdi karmake hetu hai unakA nAmollekhapUrvaka nirdeza jaba anantara pUrva ho kiyA hai aiso avasthAmeM ajJAnarUpa jIvabhAvoMse ajJAna, adarzana Adi audayika bhAva liye gaye hai yaha apane Apa phalita ho jAtA hai| ataeva apara pakSane jo isa prakArako Apatti ThAI hai vaha ThIka nahIM hai, itanA saMketa karane ke bAda hama unake usa niSkarSa para sarva prathama vicAra kareMge jo usa pakSane isa Apattike prasaMgase phalita kiyA hai / vaha niSkarSa isa prakAra hai 'vAstavika bAta to yaha mAlUma detI hai ki mokSamArgame sirpha vastusvarUpake jJAnako hI mahattva diyA jA rahA aura cAritrake viSaya meM to yaha syAla hai ki vaha to apane niyati ke anusAra samaya Ane para hI ho jAyagA, usake lie puruSArtha karaneko AvazyakatA nahIM hai| basa ! eka yahI kAraNa mAlama detA hai ki candhake kAraNoM meM jJAnAvaraNa kama ke udayase honevAle jJAnake abhAvarUpa ajJAnabhAvako kAraNa mAnanA Avazyaka samajhA gayA hai aura yaha vAkya likhA gayA hai ki 'nAnAvaraNAdi karmokA udaya ajJAnarUpa jIvabhAvoM ke hone meM nimitta hai|' aadi| so iptakA uttara yaha hai ki jaba kisIke mana meM dUsaroMke prati viparIta dhAraNA vana jAtI to vaha kisI bhI kathanase ulTA-sIdhA kucha bhI artha phalita kara svayaM bhramameM par3atA hai aura dUsare ke lie bhI bhramakA mArga prazasta karatA hai| hameM to prakRtameM apara pakSakA aisA ho AcaraNa pratIta hotA hai, kyoMki apara pakSane jima mAtako Apasti yogya mAnA hai usameM to kevala itanA hI batalAyA gayA hai ki jJAnAvaraNAdi kamaukA udaya kina bhAvoMke hone meM nimitta hai / ve bhAva karmabandhake hetu hai yaha bAta usameM jaba kahI hI nahIM gaI aisI avasthAmeM hamane jJAnAvaraNa karmake udayameM honevAle ajJAna bhAvako karmabandhakA hetu batalAyA, yaha bAta apara pakSane kaise phalita kara lI, Azcarya hai| hamAre vAkyameM jJAnAvaraNa ke sAtha 'Adi' zabda jur3A hai|
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ zakA 10 aura usakA samAdhAna 623 sAtha hI "ajJAnarUpa jIvabhAvoM isa prakAra pravacana padakA nirdeza hai| aisI avasthAmai apara pakSane usakA artha 'jJAnAvaraNa karmake udayase honevAle zAnake abhAvarUpa ajJAnabhASa' kaise kiyA, isakA bahI zAMta cisase vicAra kre| ataeva usa bAkya parase yaha phalita karanA ki 'mokSamArgameM sirpha vastUsvarUpake jJAnako hI mahattva diyA jA rahA hai aura cAritrake viSayamaM to yaha khyAla hai ki vaha to apane Apa nimittike anusAra samaya Anepara hI ho jAyagA, usake lie taruSArtha karane kI AvazyakatA nahIM hai|' kathana mAtra hai, kyoMki hamArA kahanA to yaha hai ki jo mumunu Atmasiddhi ke lie prayatnazIla hai unake lie tattvajJAna pUcaka heya-upAdeyakA viveka aura usake sAtha antaraGga kaSAyakA zamana karate hue yathA padavI cAritrako svIkAra kara use jIvana kA aMga banAnA utanA hI Avazyaka hai jitanA ki cirakAlase viparIta dRSTi paMgu puruSake lie svayaM iSTa sthAna para pahu~cane ke hetu mArgadarzaka A~khoMkA nirmala honA aura usake sAtha yathAzakti paMgupaneko dUra karate hue yathAsAmathye mAgekA anusaraNa karanA Avazyaka hai| hameM isa bAta kI to prasannatA hai ki apara pacane prakUta meM isa tathyako to svIkAra kara liyA hai ki hamArI orase jo prarUpaNA kI jAtI hai vaha vastusvarUpakA jJAna karAneke abhiprAyase hI kI jAtI hai| usameM kisI prakArakI viparItasA nahIM hai| tabhI to usakI orase yaha vAkya likhA gayA hai ki 'mokSamAgameM sirpha vastusvarUpake jJAnako hI mahattva diyA jArahA hai / ' anyathA usa pakSakI zaMkA cAritrake viSayameM na uThAI jAkara samyaka jJAnake viSaya meM uThAI jAnI cAhie thii| parantu vastusthiti ho dUsarI hai| vAstavameM to vartamAname cAritrakA artha bAhya kriyA batalAkara bAhya kriyAkANDameM hI janatAko ulajhAye rakhaneke abhiprAyase hameM lAMchita kiyA jA rahA hai| isaliAra apara pakSako yaha pravRtti avazya hI TIkAspada hai, aisA hamArA spaSTa mata hai| satvArthakArtika 10 1 pR. 17 meM 'samyagdarzanajJAna cAritrANi mokSamArgaH' isa sUtrakI vyArUpA karate hue likhA hai eSo pUrvasya lAbhe bhajanoyamuttaram / ina samyagdarzanAdi tInoma se pUrva arthAt samyagdarzana aura tatsahacara samyagjJAnakA lAbha honepara sampacAritra bhajanIya hai| itase vidita hotA hai ki rAmyagdarzana ke sAtha honevAlA zAna hI sampajJAna hai, aura ina donoMke honepara jo AtmasthitirUpa pArita hotA hai vahI samyakcAritra hai| ye tInoM AtmAko svabhAvaparyAya hai, athavA ina tInamapa svayaM AtmA hai| kyA apara pakSa yA yatalA sakatA hai ki aise sambakacArimadharmakA aura usake sAtha honevAlI sadanakala bAhma pravRttikA hamameM se kisI ne kabhI aura kahIM niSedha kiyA hai kyA ? niSedha karanekI bAta to dUra raho, AtmAke nija vaibhavako prakAzita karanevAle adhyAtmakA jahA~ bhI upadeza diyA jAtA hai vahA~ mahI kahA jAtA hai ki jo kevala 'maiM zuddha, buddha, niraMjana, nitya hU~' aise vikalpameM magna hokara latasvarUpa AtmAko nahIM sanubhavatA yaha to mAramAse dUra hai hI, sAtha hI jo vikalpa aura zarIrake Apona kriyAdharmake avalambana dvArA mAzamArgako prApti mAnatA hai vaha AtmAse aura bho dUra hai| ataeva bAhya kriyAdharma meM Atmahita hai isa pAmoha ko chor3akara pratyeka bhavya jIna ko AtmaprAptike mAgame laganA caahie| yaha hama mAnate hai ki AtmaprAptake mArgameM lage anya jIvakA kriyAdhama sarvathA chuTa nahIM jAtA, kyoMki sampadarzanakI prAptike
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ 624 jayapura (khAniyA ) tattvadharcA bAda bhI rAgase anuraMjita japayogake kAla meM kriyAdharma to hotA hI hai, usakA niSedha nhiiN| bAta kevala itanI hai ki jJAno puruSa use kevala apanA svabhAva na mAnakara usarUpa pravRtti karatA huA bhI nirvikalpa samAdhiko hI hitakArI mAnatA hai jo ki samyaktvArika svarUpa hai| paM0 prabara AzAgharajIne sAgAradharmAmRta kA prArambha karate hue 'saddhamarAgiNAm' pada dekara yaha prasiddha kiyA hai ki ansaraGgameM jinake munidharma (Atmadharma) meM gAr3ha prIti utpanna huI hai usIkA gArhasthya jIvana saphala hai| savikalpa dazAmeM yathApadavI vyavahAradharma jahA~ usa usa kAla meM prayojanIya mAnA gayA hai, vahA~ usake hote hue bhI AtmakArya meM sAvadhAna rahanA jIvana mAnA gayA hai| yaha AdhyAtmika upadezako paddhati hai| iso paddhatikA anusaraNa kara anAdikAlase sarvatra adhyAtmake upadeza diye jAnekI paripATI hai| aisI avasthAmeM pratizaMkA 3 meM pravRla viSayako lakSya rakhakara jo bhAva vyakta kiyA gayA hai use mAtra kalpanAke kucha bhI nahIM kahA jA sktaa| nivati kiso eka kAryaka lie AgamameM svIkAra kI gaI ho aura dUsareke lie svIkAra ko gaI ho aisA nahIM hai| sAtha hI koI eka kArya puruSArthapUrvaka hotA ho aura dUsarA binA puruSArthake ho jAtA ho aisA bhI nahIM hai / inakA gINa mukhyapanA vivakSAmeM ho sakatA hai, kAyameM nahIM / isI prakAra jo bho kArya hotA hai usakA koI nimita na ho yaha bhI nahIM hai| ekAntake prati AgrahavAn vyakti ho aiso kalpanA kara sakate hai ki amuka kArya mAtra puruSArtha se hotA hai, amuka kArya mAtra niryAta ke anusAra apane Apa ho jAtA hai aura amaka kArya mAtra nimittake balase hotA hai| jinhoMne apane jIvana meM anekAntasvarUpa AtmadharmakA rasAsvAda liyA hai meM trikAla meM aisI mithyA kalpanA nahIM kara sakate / kAryameM puruSArtha, niyati, nimitta Adi sabakA samanAma hai aisA nizcaya jinake cittameM hai ve hI mokSamAga ke pAyaka banane ke adhikArI haiN| ataeva jaise Atmavivekako jAgRta karaneke lie parama puruSArthako AvazyakatA hai usI prakAra AtmasthitirUpa cAritrako saMpAdita karane ke lie bhI niralasabhAvase AtmapuruSArthI honA bhI Avazyaka hai / saba AtmakAyoMka sampAdana meM puruSArtha prathama kartavya hai| ataeva cacanIya viSayoM meM se prathama carcanIya viSayakA uttara dete hue hamane jo yaha likhA hai ki 'jJAnAvaraNAdi kamoM kA udaya ajJAnarUpa jIvabhAvoMke hone meM nimitta hai|' so ukta vAkyako sadoSa batalAte hue usaparase anyathA kalpanA karanA theyaskara nahIM hai| hama prathama praznake uttarameM yaha likha Aye hai ki 'jaisA ki bhAvaliga hone para vyaliMga hotA hai, isa niyamale bhI siddha hotA hai|' Adi, so isa vAkyake Uparame bhI apara pakSane apane managaDhanta vicAra bagA liye hai / usane yadi isa vAkyake Age likhe gaye pUre kathanapara dhyAna diyA hotA aura usake sandarbha meM isa vAkyako par3hatA so AzA thI ki vaha apanI kalpita kalpanAoMse pratizaMkAke kalevarako nahIM sajAtA / syA yaha saca nahIM hai ki bhAvaliMgake abhAva meM nagnatA Adi rUpa dhAraNa kiyA gayA liMga mokSamArgakI prAptimeM aNamAtra bhI sAdhaka nahIM hai? aura kyA yaha saca nahIM hai ki aise bhAvazanya dravyaliMgako dhAraNa kara jo mahAnubhAva talavArako dhArapara calane ke samAna vividha prakArakA kAyakledA karate haiM unakA vaha kAyakaleza mokSamArgakI prAptimeM aNamAtra bhI sAdhaka nahIM hai| liga satyArthapanako tamo prApta ho sakatA hai jaba vaha bhAvaliMgakA anuvartI bananA hai / imI tathyako hamane prathama zaMkAke uttarameM 'bhAvaliMgake honepara dravaliMga hotA hai|' ityAdi vAkyoM dvArA vyakta kiyA thA / hamAre dvArA vyakta kiye gaye the bhAvapUrNa vacana isa prakAra hai 'jamA ki bhAvaliMgake honepara dravyaliMga hotA hai isa niyama se bhI siddha hotA hai| yadyapi pratyeka manuSya bhAvaliMgake prApta hone ke pUrva hI dampaliMga svIkAra kara letA hai. para usa dvArA bhAvaliMgako prApti
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ 625 zaMkA 10 aura usakA samAdhAna dravyaliMgako svIkAra karate samaya hI ho jAtI ho aisA nahIM hai| kintu jaba upAdAnake anusAra bhAvaliMga prApta hotA hai taba usakA nimitta dravyaliga rahatA hI hai|' apara pakSa tatvajJAnako cAhe jitanA gauNa karanekA prayatna karake bAhya kriyAkAMDakA cAhe jitanA samarthana kyoM na kare aura apane isa prayojanako siddhike lie samayasArake TokA vacanAMko unake yathArtha abhiprAyakI ora dhyAna na dekara bhale hI uddhRta kare, parantu itane mAtra mokSamArgama kevala kriyAkAMDako maharava nahIM mila sakatA, kyoMki samayasArakI ukta gAthA 72 kI AsmalyAti TokAmeM jo 'ajJAna' aura 'Asanna padoMkA prayoga huA hai vaha rAga-pAdi bhAvoM ke arthameM hI huA hai. bAhya kriyAkAMDake arthameM nahIM / cAritrakA lakSaNa karate hue AcArya kundakunda pravacanasArameM likhate hai cAritta' khalu dhammo dhagmo jo so samo tti NihiTo / mohanayohavihINo pariNAmo apaNo 3 samo // 7 // cAritra bAmtana meM kama hai. lo marma mAmApogA jindradeva rahA hai aura sAmpa mAha tathA kSobhase rahita AtmAkA pariNAma hai / / 7 / / irAkI TIkA karate hue AcArya abhRta candrane aura bho bhAvapUrNa zabdoM dvArA cAritrakI vyAkhyA kI hai| be likhate haiM svarUpe caraNaM cAritram / svasamapravRttirityarthaH / tadeva vastusvabhAvatvAbU mH| zuddhacaitanyaprakAzanamityarthaH / cAritra kyA hai isako sarvaprathama vyAkhyA AcAmenaryane ko-svarUpa saraNaM cAritram'-svarUpameM ramanA cAritra hai / svarUpameM ramanA kisa vastukA nAma hai ise spaSTa karate hue ve kahate hai-'svasamaya pravRttirityatha:--- jo rAgadveyAdi vibhAvabhAvoM aura samasta parabhAvoMse rahita jJAyakasvarUpa Atmatatva hai usameM tanmaya ho pravartanA svasamayapravRtti hai| aisA karaneme kyA hogA isakA uttara dete hue ve puna: likhate hai-'tadeva vastusva. bhAvavAdama:'-svasa mayapravRttise jo svarUpalAbha hotA hai vahI vastukA svabhAva hone ke kAraNa dharma hai| koI kahe ki aise dharma kI prApti hone para mI AtmAko kyA labba mAtA AcArya uttara dete haiM-'zuddhacaitanya prakAzanaminyathaH'-isa taraha jo dharmako prApti hotI hai vahI to zuddha caitanyakA prakAzana hai / vAstavama dekhA jAya to yahI AtmAkA saccA lAbha hai| yA apara pakSa yaha batalA sakatA hai ki aise svarUparamaNatAkA cAritrako prApti tattvajJAnake binA kabhI ho sakatI hai| yadi kaho ki tattvajJAnake abhyAsa vinA svarUparamaNatArUpa ukta prakArake vAripakI prApti honA pikAlama saMbhava nahIM hai to phira hamArA nivedana hai ki tattvajJAnakA upahAsa AIe, hama ApakA svAgata karate haiN| hama aura Apa milakara aisA mArga banAeM jo tasvajJAnapUrvaka cAritrakI prAptimeM sahAyaka bane / astu, dvitIya carcanIya viSayakA spaSTIkaraNa karate hue hamane paramAgamameM 'bandha' padakA myA artha svIkRta hai isakA spaSTIkaraNa kiyA yA / isapara Apatti karate hue apara pazvakA kahanA hai ki 'parantu jaba yaha kahA jAtA hai ki usa viziSTatara paraspara avagAha meM hI 'badha' kA vyavahAra kiyA jAtA hai aura yaha mo kahA jAtA hai ki vaha nimitta naimittikabhAvake AdhAra para hI hotA hai, phira to Apako dRSTise yaha kalpanAropila hI
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayapura (khAniyA ) tatvacarcA hogA, kyoMki nimitta-naimittika bhASarUpa kAryakAraNabhAva tathA vyavahAra ina donoMko Apa apacarita, kalpanA. . ropita aura asadbhuta hI svIkAra karate haiN| aisI hAlatameM 6 dravyoMke paraspara saMsparza aura viziSTatara paraspara atragAha ina donoM meM antara hI kyA raha jAyagA ? yaha Apa hI jAneM / ' so isa ApattikA samAdhAna yaha hai ki para pakSane 6 drabyAMke paraspara saMparza aura viziSTatara paraspara avagAha ina donoM meM dAntara hI kyA rar3ha jAyagA ! hamame aisA prazna karake saMbhavataH isa bAtako to svIkAra kara liyA hai ki chaha dravyAMkA paraspara saMspA upacarita, kalpanAropita aura asadbhuta hI hai| kevala vaha pakSa viziSTatara paraspara annagAhako upacarita sata svIkAra karanesa hicakicAtA hai| usake hivakicAnekA kAraNa yaha mAlUma detA hai ki vaha samajhatA hai ki yadi aise avagAha ( bandha ) ko upacarita mAna liyA jAyagA to nimitta-naimittikasambandhako vyavasthAH gar3abar3A jaaygii| kintu vastusthiti yaha nahIM hai| dekhie, lokameM thI kA ghar3A aisA vyavahAra hotA hai, kintu aisA vyavahAra honemAtrase bar3A ghIkA nahIM ho jaataa| mAtra anya ghar3Ase vivakSita car3ekA pRthaka jJAna karAne ke abhiprAyame hI miTTI ke ghar3eko ghIkA ghar3A kahA jAtA haiN| isI kA nAma lokavyavahAra hai| usI prakAra jisa dRzyako vitaSita paryAyameM nimitta vyavahAra kiyA gayA hai baha vivakSita kAryako utpanna karatA ho aisA nahIM hai, kintu usake sadabhAvameM upAdAnane apanA jo kArya kiyA hai usako siddhi yA jJAna usa dvArA hotA hai aimI bAhya vyApti dekhakara hI use vivakSita anya prakI paryAyakA nimitta yaha saMjJA prApta hotI hai aura usake sadbhAva meM hamA kArya naimittika kahA jAtA hai, isalie nimisanaimittika vyavahArako upacaritA asadbhuta mAnakara kAryakAraNaparamparAke rUpa meM use svIkAra kara lenepara bhI lokama aura bAgamameM kisI prakArako bAthA upasthita nahIM hotii| yadi apara pakSake matAnusAra nimitta dhyavahArayogya bAhya sAmagrIko kAryakA janaka yathArtha sparma svIkAra kiyA gayA hotA to AgamameM use vyavahAra hetu na likhakara yathArtha hetu likhA gayA hotA, kintu Agama usakI sarvatra zyavahAra heturUpase hI ghoSaNA karatA hai, aisI avasthAmeM anya drabyakI paryAya meM nizcayakA jJAna karAnake abhiprAyase kiye gaye nimitta vyavahArako upacarita mAnanA ho samIcIna hai / AgamameM isa prakArake satyoMkA nirUpaNa karate hue gommaTasAra jauvakANDameM likhA hai jaNavada sabhmadi ThavaNA NAma rUve paddhaccavavahAre / saMmAvaNe ya bhAve uvamAe dasavihe sacce // 22 // janapadasatya, sammatisatya, sthApanAsatya, nAmasatya, rUpasatya, pratItyamatya, vyavahArasatya,, sambhAvanAsatya, bhAvasatya aura upamAsatya isa prakAra satya 10 prakArakA hai / / 22 / / apara pakSa yaha bhalIbhA~ti jAnatA hai ki jisakA jimacandra yA koI dUsarA nAma rakhA jAtA hai usameM usa nAma zabdasa vyakta honevAle arthakI pradhAnatA nahIM hotI, phira bhI usase usI vyaktikA jJAna hotA hai| isaliye nAmakI satyameM parigaNanA kI gaI hai| eka sthApanAsatya bhI hai| jisameM arihaMtaparameSThI kI sthApanA kI jAtI hai usameM ananta jJAnAdi guNa nahIM pAye jAte, phira bhI buddhimeM usake Alambanase iSTArthakI siddhi hotI hai, isaliye sthApanAkI satyameM parigaNanA kI gaI hai| isI prakAra ina satyoM meM aura bhI kaI aise satya haiM jinheM namamAdi nayoMkI apekSA svIkAra kiyA gayA hai| ataeva do dravyoMke madhya vivakSita paryAyoMko apekSA nimittanaimittika sambandhako upacarita svIkAra kara lene mAtra se lokavyavahArameM kisI prakArakI bAdhA upasthita hotI hai aisA to nahIM hai| hA~, chaha dravyoMke paraspara saMsparza tathA viziSTatara paraspara avagAha ina donoM ko jo pRthaka
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 10 aura usakA samAdhAna pRthak kiyA gayA hai usake svIkAra karane meM hetabheda avazya hai-jahA~ prathamameM AkAzakSetrako apekSA eka kSetrameM chahoM draSyoMkI avasthiti vratalAnA mAtra mukhya prayojana hai vahIM dUsaremeM nimittamittikatAkA jJAna karAnA mukhya prayojana hai / usameM sarvaprathama jova aura karmaka paraspara viziSTatara avagAhako jo bandha ( ubhayavandha ) kahA hai vaha kisa apekSAse kahA gayA hai isapara dRSTipAla kara lenA cAhate haiN| pravacanasAra gAthA 174 kI TokAmeM AcArya amRtacandra kahate hai ekAvagAhabhAvAvasthitakama-pudgalanimittIpayogAdhirUDharAgadveSAdibhAvasambandhaH karmapudgalabandhavyavahArasAdhakastvastyeva // 17 // tathApi ekAvagAharUpase rahanevAle karmapudgala jinake nimitta haiM aise upayogAdhirUr3ha rAga-dveSAdi bhAvoMke rAANakA sambandha karmapudgaloMke sAthake bandharUpa nyabahArakA mAdhaka avazca hai // 174 / / yahA~ jIva aura kamare eka kSetrAvagAharUpa vizitA athagAhako spaSTa zabdAma bandhavyavahAra kahA gayA hai yaha to spaSTa hI hai| anda isa vyavahArako AgamameM kisa rUpageM svIkAra kiyA gayA hai isake lie buhadravyasaMgraha gAthA 16 ko TokApara dRSTipAta kIjiye kamayandhapRthagbhUtasvazuddhAtmabhAvanArahitajIvasyAnupacaritAsadbhUtavyavahAraNa dravyapandhaH / karmabandharo pRthagbhUta gija zuddhAtma bhAvanAse rahita jInake anugacarita asadbhUta vyavahAranayase draSyabandha hai| isa prakAra jIva aura karmavA no bandha kahA jAtA hai vaha anupaparita asadabhUta vyavahAranayase hI kahA jAtA hai yaha ukta Agama pramANoMse spaSTa ho jAtA hai| aba pudgala-pudgalakA jo ekaravapariNAmalakSaNa banda kahA hai isakA kyA tAtparya hai isapara vicAra karate hai / dhavalA pu0 13 pR0 12 meM ekatvakA artha karate hue likhA hai pomAlavvabhAveNa paramANupoggalamsa sesapoggalehi saha prayatnavalaMbhAdo / pudgala TrasparUpase paramANu pudgalakA zeSa pudgaloMke sAtha ekatla pAyA jAtA hai| isase mAlUma par3atA hai ki bandhaprakaraNameM jo do pudgala drakSyoMkA ekattrapariNAma kahA hai usakA prAzaya hI itanA hai ki donoM pudgala apane svarUpako na chor3ate hue yathAsambhava sadRza pariNAmarUpase pariNama jAte haiN| ve apane svarUpako nahIM ho chor3ate hai isakA spaSTokaraNa vahIM pR0 24 meM ina zabdoMme kiyA hai tado sarUvApariccAeNa samvaSyaNA paramANussa paramANummi pavaMso svphaasii| isalie apane-apane svarUpako chor3e vinA paramANukA paramANu meM sarvAtmanA praveza sarvasparza kahalAtA hai| isase yaha jJAta hotA hai ki skandha avasthAmeM rahate hue bhI koI bhI paramANu apane-apane svacatRSTayakA tyAga nahIM karate / jairo pratyeka paramANu apane-apane dravya, kSetra, bhAvahAse avasthita rahate haiM vaise hI pratyeka samayameM honevAlI apanI-apanI paryAyarUpase bho ve avasthita rahate hai / aba hameM isa bAtakA vicAra karanA hai ki skandha avasthA meM bhI yadi pratyeka paramANu apanI-apanoM paryAyarUpa pariNata hotA rahatA hai to skanda avasthA kaise banatI hai ? samAdhAna yaha hai ki zabdamaya aura evaMbhUtanayake viSayabhUta bhAvabandhapUrvaka hue drakSyabanyako apekSA naigama, saMgraha, vyavahAra aura sthUla ajusUdhanayase
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ 628 jayapura (khAniyA) tasvacarcA yaha vyavasthA bana jAtI hai| isakA vizada vicAra ghavalA pu0 14 meM kiyA hai| yahA~ pR0 27 meM bandhameM kaunasA sambandha vivakSita hai isakA spaSTIkaraNa karate hue likhA hai ko ettha saMbaMdhI pepade saMjogalaksayo samAkso vA ? tat saMjoyo duviho--- desapacyA satika guNagaNyAsattiko cedi tastha desapaccAsanikabhI zAma dopaNaM davvANamavayavakAsa kAUNa jamaccha so dekhayaccAsattiko saMjogo / guNe ijamaNyAharaNaM so guNapazyAsaka saMjogo samavAyasaMjogo sugamo / zaMkA-yahA~ kauna-sA sambandha liyA gayA hai ? samAdhAna-saMyoga do-dezapratyAsatikRta aura guNapratyAsattikRta do dravyoMke avayavoMkA sparza karake rahanA yaha devapratyAsattikRta sambandha hai tathA guNoM dvArA jo eka-dUmarekA anusaraNa karanA yaha guNapratyAsatikRta sambandha hai| samavAyasambandha sugama hai| isase spaSTa hai ki skandha avasthAmeM ve donoM pudgala sarvathA eka nahIM ho jAte, kintu dravya, kSetra kAla aura bhAvarUpase ve apanI-apanI sattA rakhate hue bhI kSetrapratyAsatti aura guNapratyAsattiko prApta ho jAte haiM. isalie skandhavyavasthA bana jAtI hai| / ataH svarUpasattA sabakI bhinna-bhinna hai / phira bhI unakA dezakRta aura bhAvakRta aisA pariNAma hotA hai jisase uname bamvyavahAra hone lagatA hai| yahI laya kahalAtA hai ke vadha svadeza aura skandhapradeza meM bheda isI AdhAra para agamame svIkAra kiye gaye haiN| yahI kAraNa hai ki paMcAstikAya gAyA 76 meM yathArtha meM paramANuko ho pudgala kahA gayA hai tathA saba prakArake skandhoM ko pudgala kahanA ise vyavahAra batalAyA gayA hai / tattvArthazlokAtika pR0 406 meM paramArthasat kahA hai bahu devapratyAsatti aura bhAvapratyAsattiko dhyAna meM rakhakara hI kahA hai| pratyAsati aura bhAvapratyAsattikA honA isakA nAma hI ekasvapariNAma hai| isake siyA ekara pariNAmako anya kucha mAnanA do dravyoMko sattAkA apalApa karanA hai / skandhakI jo moMko / isa parase apara pakSa svayaM nirNaya kara le ki vo bhyoM kiyA jAnevAlA bandhavyavahAra sAdhAra hai yA kalpanAropita vastutaH usa pakSane upacArakasanako AkAza kusumake samAna phalpanAropita mAna liyA yahI ghAraNA usa pakSa ko badalanI hai| aisA honese kahA~ kona kathana kisa rUpa meM kiyA gayA hai isake spaSTa hone meM derI na lagegI / :21 prathama uttara meM hamane 'vyavahAranayakA Adha karavAdi vacana likhA thaa| isa para pratizaMkA 2 meM yaha pRcchA kI gaI thI ki 'vyavahAranayakA Azraya lekara bandha hotA hai isameM vyavahAramaya aura usakI vanya hone meM yatAkA kyA Azaya hai ? isakA khulAsA karate hue hamane pichale uttara likhA thA ki 'vyavahAra nayakA Azraya lekara isakA artha vyavahAra nayako apekSA itanA hI hai| isIko apara upahArakA Azraya kara isa padakA haTAnA aura 'vyavahAra navakI apekSA' isa padako jor3anA likha rahA hai| naI bAta isa prazna meM nahIM kahI gaI hai| jo kucha duharAyA gayA hai usakA uttara dvitIya prazna ke prasaMga anantara pUrva hI lie Aye haiN| anya koI samAdhAna ke
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 10 aura usakA samAdhAna 629 Agama meM vyavahAranayake Azrayase vyavahArAzrayAdyazca ( nayacakrAdisaM0 pR0 79 ) tathA 'vyavahAra. namakI apekSA' bavahArAdI ( navacakrAdirAMca0 pR0 78 isa taraha donoM prakArake prayoga milate haiN| ataH kisI prakAra bhI likhA jAya isameM bAdhA nahIM hai| use meM yaha samajhanA cAhie ki prathama uttara meM likhe para apara pakSa dvArA zaMkA upasthita karane para apane dUsare uttara meM hamane usakA spaSTIkaraNa mAtha kiyA thaa| : 4 : I paudhe praznakA samAdhAna yaha hai ki 'padhikAdiguNAnAM tu' ( ta0 sU0 5 36) siddhAnta anusAra pratyeka paramANu vibhAvarUpa hotA huA dezapratyAsatiko zapta ho jAtA hai| isakA nAma ba prApta bandha hai / jinAgama meM do yA do adhika paramANuoM kA aisA hI svIkAra kiyA gayA hai| isa prakAra jinAgamase bandhakI vyavasthA bana jAtI hai| hamArA kahanA bhI yahAM hai yadi apara pakSako hamAre kacaname aura jinAgamake kathanameM kahIM antara pratIta hotA thA vo usakA nirdeza karanA thA kyA jinagama meM bandhako adbhUta vyavahAranayakA viSaya nahIM likhA hai aura kyA jinAgamameM amadbhUta vyavahAra aura upacArako ekArthaka nahIM likhA hai ? jaba ki ye donoM vAjinAgama meM lagI hai to apara pakSa inheM isI rUpameM svIkAra karanemeM kyoM AnAkAnI karatA hai? yadi usa pakSako jinAgabha meM jo jisa rUpa meM likhA hai vaha usI rUpa meM svIkAra hai to hama usase AgrahapUrvaka nivedana karate haiM ki usa pakSako 'upacAra' padakA artha kalpanApita likhanA chor3a denA cAhie / : 5 : pA~ca praznakA samAdhAna yaha hai ki vartamAna jimAgame nizcayanaya aura vyavahArabhayakI prarUpaNA jisa rUpaye kI gaI hai vaha jinavANI hotI hai yaha jinadevane hI to kahA hai ki nizcayako bhUtArtha kahate hai aura vyavahArako abhUtArtha kahate hai bhUtArthakA Azraya karanevAle muni nirvANako prApta hote hai ataH ve isa kathana ke pratipAya arthako niyamase jAgate hai| vAstavika bAta yaha hai ki yadi apara pakSa upacArako kalpanAropita kahanA chor3a de to kevalajJAnameM ve viSaya kisa prakAra pratibhAsita hote hai yaha AsAnI se samajha A jAya, kyoMki unake jJAna se yaha bhAtA hai ki paTake nizcaya SaTkAra miTTI meM hI haiM usI prakAra yaha bhI bhAgatA hai ki jaba jaba miTTI paTa rUpase pariNamata hai taba taba kumbhakArAdizI amuka prakArakI kriyA niyamase hotI hai| ve yaha acchI tarahase jAnate hai ki nizcaya SaTkAraka dharma jirAke usI meM hote haiM, dUsare meM nahIM hote| kisakA kisake sAtha ambayatireka hai ise hama alpajJAnI to jAna leM aura vI na jAna sakeM yaha kaise ho sakatA hai| AkAza kusuma nahIM hai, isalie vaha unake jJAnakA viSaya nahIM, para yadi koI AkAvAkusumakA karatA hai to use ye azzya jAnate hai| apara pakSa piNDako sattAhIna kahatA hai| kintu bAta aisI nahIM hai, kyoMki saMkhyAta, asthata aura anya paramANuoM kI devakRta aura mAkRta ko pratyAsati hotI hai usIko mAga saMpata yA kayAdi nAmoMse pukArA gayA hai| aisI pratyAsattikA niSedha nahIM niSedha hai una paramANuoM kI svarUpa malAke chor3anekA ataH isa rUpa meM kevaloka kathA jJAna niyamase hotA hai isame bAdhA nhiiN| dezakRta aura bhAvakRta pratyAsatirUpase gadhe ke sIMga nahIM hote na hoM para gAya-bhaiMsa Adi to hote hai| isI prakAra deza-bhAvakRta pratyAsatirUpase AkAvakusuma nahIM hotA na ho para vRkSoMmeM, latA aura gulmoM se hote hai| jahA~ jisa rUpa meM ko hotA hai vahA~ usa rUpaye kAlavizeSaNa L
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ 630 jayapure (khAniyA ) tasva carcA viziSTa use ve avazya jAnate haiN| yaha kevalajJAnakI mahimA hai| isI mahimAkA nirdeza ghavalA vargaNAkhaNDa prakRti anuyogadvAra ke 'sahaM bhayava' ityAdi sUtra meM kiyA gayA hai / apara pakSa Agama pratipAdita vastuvyavasthAkaM vicArake prasaMgase pravacanasAra gAyA 87 deneke bAda 'astho khalu dabyamaJja' gAyA aura usakI AcArya amRtacakRta TIkA upasthita kI haiM. 1 apara pakSane isa TIkAkA jima rUpameM artha kiyA hai usameM hama nahIM jAyeMge / yahA~ tI mAtra TIkA bAdhArase vicAra karanA hai / apara pakSa isake anta meM likhatA hai ki 'ukta gAthAko yaha TIkA jIva tathA pudgalakI bandhaparyAyako evaM ghaNukAdirUpa skandhako vAstavikatAkA udghoSa kara rahI hai|' yaha to pratyeka samajhadAra anubhava karegA ki TIkAme nayadimAga kiye binA sAmAnyase nirdeza kriyA gayA hai / yahA~ do yA do se adhika paryAyoMko eka kahA gayA hai| isase yadi koI yaha samajhe ki una athyoMko svarUpamattAkA sthAga hokara yaha manuSyAdirUna yA maNukAdirUpa pariNAma utpanna huA hai mo yaha bAta nahIM hai / yadi apara pakSa usI pravacanagArakI gAthA 152 ko jJAnArtha amRtacandrakRta TokA para dRSTipAta kara letA to yaha varNana kisa apekSAse kiyA gayA hai yaha spaSTa ho jaataa| vahIM likhA hai www svalakSaNabhUtastrarUpAstittva nizcitasyaikasyArthasya svalakSaNabhUtasvarUpAvitvanizcita evAnyasmi atheM viziSTarUpatayA sambhAvitAtmalAbho'thoM 'nekadravyAtmakaH paryAyaH / sa khalu pudgalasya pudgalAntara iSa jIvasya pudgale saMsthAnAdiviziSTatayA samupajAyamAnaH sambhAvyata eva / upapannazcaivaMvidhaH paryAyaH / anekaddravyasaMyogAdhmathvena kaMvalajIvacyatirekamA yasyaikadravyaparyAyasyAsvahitasyAntarA vAsanAt / svalakSaNabhUta svarUpAstitvase nizcita eka dravyakA svalakSaNabhUta svarUpAstitvase ho nizcita dusare dravya meM viziSTa (deza-bhAvapratyAzatti) rUpase utpanna hotA huA artha (bhAva) aneka dravyAtmaka paryAya hai / vaha niyamase jaise eka pudgala kI dUsare vRdgala meM tatpasa hotI huI dekhI jAtI hai vaise hI jIva kI pudgalameM saMsthAnAdi viziSTarUpa se utpanna hotI huI anubhava meM AtI ho hai / aura aiso paryAya niyama se bana jAtI hai, kyoMki jo kevala jIvako pratirakamAtra hai aisI askhalita eka dravyaparyAyakA aneka dravyoMke saMyogarUpase bhItara ava bhAsana hotA hai / isase spaSTa hai saMyoga avasthA meM bhI jIvakI paryAya jIvameM hotI hai aura pudgalakI paryAya pudgala meM hotI hai / vahA~ saMyoga avasthA meM jo rUpa rasAdirUpa pariNAma hotA hai vaha pudgalakA hI hotA hai, jIvakA nahIM | aura isI prakAra jJAna darzanAdirUpa jo pariNAma hotA hai vaha jIvakA hI hotA hai, pRdugalakA nahIM 1 rUpa- rasAdirUpa aura jJAna-darzanAdirUpa ye do pariNAma eka kAlameM eka sAtha hote hue spaSTatayA pratibhAsita hote haiM / aisI avasthA meM bandhameM aneka dravyoMkI paryAmako yathArtha meM eka kahanA ucita nahIM hai / vyavahAranaya se hI ve eka kahI gaI haiM / saMsthAnAdike viSayameM tathA hyaNukAdikaM viSayameM bhI isI nyAyase vicAra kara lenA cAhie / paMcAstikAya gAthA 74 meM jo skandha bAdikA nirdeza kiyA hai so usakA vicAra bhI ukta nyAyase kara lenA cAhie / slovAki0 430 me nizvayanaya aura vyavahAranaga inakI apekSA kramazaH aNu aura skandha ina bhedoM ko svIkAra kiyA gayA hai, so isase bhI pUrvokta arthakA hI samarthana hotA hai / tattvArthasUtra a05 ke 'bheda-saMghAtamya utpadyante' (su0 26 ) isa sUtra meM deza- bhAvapratyAsatirUpa pariNAmako 'saMghAta' aura isake bhaMga honeko 'bheda' kahA gayA hai| aSTasahasrI pR0 223 dvArA bhI yahI bhAva
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 aura usakA samAdhAna 631 are kiyA gayA hai| jaba anantAnanta paramANu deza-bhAvapratyAsattipaneko prApta hote haiM taba unameM skandha vyavahAra bana kara dhAraNa AkarSaNa Adi kriyAoMkI bhI utpatti ho jAtI hai| isase skandha kyA vastu hai yaha bhI spaSTa ho jAtA hai aura paramANuoMko svarUpasattA bhI banI rahatI hai| apara pakSa skatva yA bandha vAstavika yaha to likhatA hai para unakA svarUpa kyA hai yaha spaSTa nahIM karanA cAhatA | 27 kA vahAnA vastavya hai usameM kisa rUpameM ekatva svIkAra kiyA gayA hai isake lie tatvArthadalokavArtika pR430 ke isa vacana para dRSTipAta kIjiye jIva-karmaNorvagdhaH kathamiti cet ? parasparaM pradezAnupravezAnna vikalpapariNAmAmoraM gyAnupapateH / dAMkA aura pudgalakA bandha hai? samAdhAna- paraspara praveza anupravezale unakA vanya hai ekatva pariNAmase nahIM, kyoMki donoM eka dravya nahIM haiM / apara pAle yahA~ ina skandha Adi aura manuSyAdiparyAyI utpatti mizraNa se batalAI hai| yadi vaha mizraNa zabdakA spaSTIkaraNa kara detA to vaha pakSa kyA kahanA cAhatA hai yaha samajha meM A jaataa| apara pakSane mUladravya kAla aura svabhAva ina donoMko anitya mAnA hai isakA hameM Azcarya hai| svakAla to vyatirekarUpa honese anitya hotA hai isameM sandeha nahIM para svabhAva to avadhI hotA hai, vaha anitya kaise hotA hai| yaha vahI jAne mAnA svakAla anitya hotA hai para pratyeka dravyako paryAya usakI usImeM to hogii| vaha anitya hai, isalie vaha svarUpacatuSTaya se bAhara nahIM kI jA sktii| jaise pratyeka dravyakA svarUpa ya mukta avasthAme banA rahatA hai ye vaha saMyoga avasthA bhI banA rahatA hai| saMyoga avasthA vibhAgakA honA aura mukta avasthA meM svabhAva paryAyakA honA yaha anya bAta haiM / paramANuoM kA svarUpAstitya banA rahakara bhI deza-bhAvapratyAsattivizeSake kAraNa skandhavyavahAra hotA hai tathA sUkSmatA, sthUlatA, vRzyatA yA adRzyatA bana jAtI hai| isIko avara pakSa pugaloM parivartita svAstiko liye hue skandhaparimati kaha rahA hai| - -- vaha satya hai, vAstavika hai use nahIM mAnoge jainadarzana naiyAyika darzana ke samAna saMyogako guNa nahIM mAnatA ise apara pakSane svIkAra kara liyA isakI hameM mannatA hai| kintu apara palane jo saMyogako do kA bandhAtmaka pariNamana batalAyA ko vivAda to isameM hai ki yaha kyA hai? apara pakSa yaha to sitA hai ki to yaha Apatti AyegI, vaha Apatti AyeMgI Adi, para vaha hai kyA ? yaha nahIM likhatA / kalpanAropita Adi kucha zabda puna rakhe haiM, isalie ghUma-phira kara una zabdoMkA prayoga kara denA tathA vyavahArayake vaktavya ko upasthita kara tale paramArthabhUta ThaharAnekA upakrama karanA yaha koI vastuziddhikA prakAra nahIM hai| astu, jaina darzanako tayA skampa Adiko kisa rUpameM svIkAra kiyA hai isakA hamane Agama pramANake sAtha spaSTa nirdeza kiyA hai| hameM vizvAsa hai ki apara para use svIkAra kara isa vivAdako samApta kara degaa|
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama daura : 1: zaMkA 11 pariNama ke svapratyaya aura svaparapratyaya do bheda haiM, unameM vAstavika antara kyA hai ? samAdhAna 1 saba dravyoM ko svabhAva paryAyeM svapratyaya hotI hai tathA jIva aura pudgalakI vibhASaparyAyeM svanparapratyaya hotI haiN| yahA~ svapratyaya pada dvArA usI dravyakI upAdAna dazakti lo gaI haiM aura sva-parapratyaya pada dvArA vivikSita dravyakI upAdAna zakti ke sAtha usa usa paryAyake kartA ora karaNarUpa nimittoM kA grahaNa kiyA gayA hai / isa dRSTise svabhAva paryAya aura vibhAva ke kAraNoMkA nirdeza karate hue pravacanasAra gAthA 13 kI TIkA meM kahA bhI hai so'pi dvividhaH -- svabhAvaparyAyI vibhAvaparyAtrazca / tatra svabhAvaparyAyo nAma samastadravyANAmAmIyAtmIyAgurulaghuguNadvAreNa pratisamayasamudIyamAna padasthAnapatitavRddhi hAninAnAzvAnubhUtiH / vibhAvaparyAya nAma rUpAdInAM jJAnAdInAM vA sva-parapratyayapravartamAnapUrvottarAva sthAvatIrNatAratamyopadarzitasvabhAvavizeSAnekaravApattiH / vaha bhI do prakAra hai-svabhAyaparyAya aura vibhaavpryaay| usameM samasta dravyoMko apane-apane agurulaghuguNadvArA pratisamaya pragaTa honevAlI SaTsthAnapatita hAni-duddhirUpa anekatvako anubhUti svabhAvaparyAya hai / tathA rUpAdike yA jJAnAdike sva-parake kAraNa pravartamAna pUrvottara avasthA meM honevAle tAratamya ke kAraNa dekhane meM AnevAle svabhAvavizeSarUpa anekatvakI Apatti vibhAtraparyAya hai / yahA~ itanA vizeSa jAnanA cAhiye ki jisaprakAra svaparapratyaya paryAyoMkI utpattimeM kAlAdi dravyoM kI vivikSita paryAya yathAyogya mAzrama nimitta hotI haiM usI prakAra svapratyayaparyAyoM kI utpatti meM kAlAdi dravyoMkI vivikSita paryAyeM yathAyogya bAzraya nimitta hoto hai / parantu unakI donoM sthaloMpara kathanako avivakSA hone se yahA~ unakI parigaNanA nahIM kI gaI hai / yahI svapratyaya aura sva-parapratyaya ina donoMgeM bheda hai /
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ kSitIya daura zaMkA 11 prazna maha thApariNamana ke svapratyaya aura svaparapratyaya do bheda hai, unameM vAstavika antara kyA hai ? pratizaMkA 2 Apane isa praznakA jo uttara diyA hai usameM Apane likhA hai ki 'sabhI dravyoMkI svabhAvaparyAya svapratyaya hotI hai tathA jIva aura pudagalakI vibhAvaparyAya sparapratyaya hotI hai| isa kathanake viSahamArA kebala kA hai| kahAyAkayapi yastu spratyaya paryAya svabhAvarUpa hI hotI hai, parantu vastuko sabhI svabhAvaparyAya svapratyaya nahIM hotI hai| jaiza Apane saMpUrNa dravyoMkI agurulaghuguNadvArA pratisamaya pravartamAna SaTguNa hAni-vRddhirUpa paryAyAMko svapratyaya paryAya svIkRta kiyA hai| yaha to ThIka hai, parantu AkAza dravyako parapadArthAvagAhakatva guNako avagAhamAna parapadArthoke nimittase honevAlI paryAya, dharmadratyakI gatipariNata jIvoM tathA pudgaloMke nimittase honevAlI gatihetukatva guNako paryAyeM, adharma dravyako sthitipariNata jIvoM aura pudgaloMke nimittase honevAlI sthitihetu kalva guNa kI paryAyeM, kAladravyako vRttiviziSTa saMpUrNa dravyoM ke nimittase honevAlI vartanAguNakI paryAyeM, mukta jIvakI zeyabhUta para padArthoke nimisase honevAlo jJAnaguNako upayogAkAra pariNamanarUpa paryAya, karma tathA nokamase baddha saMsArI jIvoMko karmakSaya tathA karmopazamake honepara utpanna honeyAlI kSAyika aura aupazayika paryAya tathA jJeyatApanna aNurUpa tathA skandharUpa pudgala dravyoMko jJAttatA Adi vividha paryAya-isa prakArako sabhI paryAya usa usa vastuko svAbhAvika paryAya hote hue bhI svaparapratyaya hI huA karatI hai. svapratyaya nahIM / isI prakAra jIvoMko nara-mArakAdi paryAva tathA padagalAMkI karma aura jIvazarIrAdirUpa paryAya vibhAva rUpa hone ke kAraNa yadyapi sva-parapratyaya mAnI gaI hai tathApi yahA~ yaha bhI dhyAna rakhanA cAhiye ki Uparake vivecanake anumAra pratyeka vastukI bahutasI svAbhAvika pAyeM bhI svapara.pratyaya paryAyoM meM antarbhUta hotI hai / AgamameM bhI vastake svAbhAvika svaparapratyaya pariNamanoMko svokAra kiyA gayA hai / yathA-- jJeyapadArthAH pratikSaNaM bhaGgatrayeNa pariNamanti prathA jJAnamapi paricchityapekSayA bhaGgatrayeNa pariNamati / -pravacanasAra gAthA 17 jayasenIyA TIkA artha-jJeya padArtha pratikSaNa utpAda, vyaya aura probdhamaya bhaGgayase pariNata hote rahate haiM usIke anusAra jJAna bho bhaGgatrayarUpase pariNata hotA rahatA hai| isI prakArake pramANa jayadhavalamai bhI pAye jAte haiM / AgamameM jahA~ AkAza, dharma, adharma kAladravyoMka svarUpakA varNana kiyA gayA hai vahIM yathAyogya para dravyoM ke prati inake upakArako bhI carcA kI gaI hai| jIvoMkI parapadhArthajJAtatva aura parasadArthazistra Adi
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayapura ( khAniyA) tasvacarcA yogyatAoM evaM rAga, dveSa, moha prAdi pariNatiyoMkI carcAoMse bhI Agama grantha bhare par3e hai tathA vividha prakArake bhautika vikAsa ke rUpa meM pudgala pariNatiyAM to pratyakSa hI hameM dikhAI de rahI haiM aura jinakA upayoga lokameM ho rahA hai tathA hama aura Apa sabhI karate cale A rahe haiM / ___ isa taraha vizva ke saMpUrNa padArthoMmeM yathAyogya honevAlI paryAyoMko uparyukta prakAra se svapratyaya, svAbhAsthirapratyaya jora vaimAdhikA sparapratyaya pariNamanoM meM hI antarbhUta karanA cAhiye / Apane apane uttarake anta meM svapratyaya aura svaparapratyaya pariNamanoM meM antara dikhalAne ke liye jo yaha bAta likhI hai ki jisa prakAra svaparapratyaya paryAyoMko utpatti meM kAlAdi dravyoMko vivakSita paryAya yathAyogya Azraya nimitta hoto hai usI prakAra svapratyaya paryAyoMkI utpattimeM kAlAdi dravyoMko vivakSita paryAya yathAyogya Azraya nimitta hotI hai, parantu unako donoM sthAnoMpara kathanakI avivakSA hone se yahAM unakI parigaNanA nahIM kI gaI hai yahI svapratyaya aura svaparapratyaya ina donoMmeM bheda hai|' Apako yaha bAta vicAraNIya hai, kyoM ka svapratyaya aura svaparapatmaya donoM pariNamanoM meM kevala AzrayanimittoMke kathana karanekI adhivakSA aura virakSA mAtrakA ho bheda nahIM hai| Apane bhI apane uttara meM stra bhAva paryAya aura vimAva paryAyake kAraNoMkA nirdevA karate hue pravacanasAra gAthA 93 kI TIkAkA uddharaNa dekara yaha svIkAra kiyA hai ki svaparapratyaya pariNamAna meM svake sAtha para bhI kAraNa hotA hai 1 TIkAkA va upake hindI arthakA ullekha Apake sattarapatrameM hai| Apane apane uttarake prArambha meM to spaSTa rUpase svaparapratyaya pariNamanameM . kA aura karaNarUpa nimittoMko svIkAra kiyA hai jo kartA aura karaNarUpa nimitta svapratyaya pariNamana meM Apako bhI mAnya nahIM hai| isa taraha sthapratyaya aura svaparapratyaya pariNamanameM yadi koI vAstavika antara hai to vaha antara yahI hai ki svapratyayapariNamanameM kartA-karaNarUpa nimitta kAraNoMko nahIM svIkAra kiyA gayA hai jaba ki svaparapratyaya pariNamanake hone meM inakI anivArya AvazyakalA rahA karatI hai vizeSa vicAraNA yaha hotI hai ki jaba adhyAtmabAdake anusAra kArya-kAraNabhAvakI vivaMcanA karate hue do prakArako ( svapratyatra aura svaparapratyaya) paryAyoMkA kathana kiyA gayA hai aisI dazA meM svapratyaya paryAya upAdAnakI pariNati honese svAdhita hai, isaliye use svapratyaya nAma denA samucita hai, parantu svapara pratyaya paryAyako upAdAnako pariNati hone ke kAraNa kevala upAdAnajanya mAnA jAya to use sva-parapratyaya kahanA asaMgata hI hai| vAstavika dRSTise vicAra kiyA jAya to upAdAnake sAtha kAraNa-rUpa aisA kaunasA padArtha hai jo upAdAnako samatalAmeM baiThakara usa paryAyakA nirmANa kare aura taba usake AdhArapara usakA svapratyaya paryAyase mAstavika bheda sthApita ho ske| jaba ki ApakI mAnyatAke anusAra jo Apraya kAraNa kAlAdi para padArtha hai aura jinheM Apane svapratyaya tathA svaparapratyaya donoM tarahako paryAyoM meM samAnarUpase kAraNa mAnA hai to una paryAyoMko utpattimeM kevala sanakI vivakSA aura aviSakSA mAse vAstavika antara kaise lAyA jA sakatA hai| yahA~ para yaha bhI eka vicAraNIya bAta hai ki Agamake nirmAtA AyAyaM ukta donoM paryAyoMkA kAraNa bhedame pRthaka-pRthaka vivaMcana karate hue kevala kAlAdi Azraya nimittAMkI vivakSA aura avivazAmAtrase pArthakya dikhalAyeM aisA mAnanA unake gahare jJAnake prati hamArI matanubhUtikA dyotaka hai|
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 11 aura isakA samAdhAna uparyukta kathanase yaha bAta vizadarUpase spaSTa ho jAtI hai ki kAlAdi Azraya nimittakAraNoMko vivakSA aura avivakSA mAtrase ullikhita paryAyabheda nahIM bana sakatA hai, kintu nimitakAraNoMko viviSatAse hI donoM pakatI yokA : san da yuktisaMgata siddha hotA hai| nimitta kAraNoMkI yaha dvividhatA nimitoM kI prerakatA aura aprerakatAke Azraya hai| isa taraha jisa pariNamanameM upAdAnake sAtha kartA-karaNa Adi preraka nimittoMkA byApAra yAvazyaka nahIM hai use svapratyaya pariNamana kahanA cAhiye aura jisa pariNamana meM upAdAnake sAtha kartA-karaNa Adi preraka nimittoMkA vyApAra Avazyaka ho use svaparapratyaya pariNamana mAnanA cAhiye / zaMkA 11 mUla prazna-pariNamanake svapratyaya aura svaparapratyaya do bheda haiM, unameM vAstavika antara kyA hai ? pratizaMkA 2 kA samAdhAna pravacanagAra gAyA 13 ko TokAkA ullekha kara hama pichale samAdhAna meM yaha batA cuke haiM ki paryAya do prakArakI hotI haiM-(1) svabhAvaparyAya (2) vibhAvaparyAya / zuddha jova, paramANu va dharma Adi cAra dravyoMmeM apane 2 ananta aguruladhuguNoM dvArA pratisamaya SaDaguNI hAni-vRddhirUpa utpAdavyaya hote haiM, ve svabhAvarUpa paryAya haiM aura saMsArI jIvoMke jJAnameM indriya, Aloka, mAnAvaraNa kSayopazamAdi nimittoMkI, tathA pudgala skaMdhoMmeM rUpabAdike nimittoMkI apekSAse apane upAdAnake sAtha honevAlI paryAya vibhAvaparyAya hai| ina donoM prakArako paryAyoMga kAla Adi jo udAsIna nimitta hai unako vivakSA na karake pratisamaya jo aguruladhukRta paryAya hotI hai unheM svapratyaya paryAya kahA hai| udAharaNArtha-dharmAdharmAdi dravyoM meM kAla Adike sAtha-sAtha gatihetutva-sthitihetRtva Adi dharmoke Azrayase jIva aura pudgaloMmeM jo gati-sthiti Adi paryAya hotI hai, ve bhI apanI vibhinnarUpa gati sthiti Adise dharma adharma dravyoMke paryAya parivartana meM vyavahArase Azraya nimitta hai| ___ iso Azayako dhyAna meM rakhakara zrI akalaMkadeva tathA pUjyapAda svAmIne rAjavAtika tathA sarvArthasiddhike adhyAya 5 sUtra 7 me yaha vacana likhA hai dvividhaH utpAdaH-svanimittaH parapratyayazca / svanimittassAbas- anantAnAM agurulavaguNAnA bhAgamaprAmANyAta abhyupagamyamAnAnAM SaTsthAnapatikhayA vRddhacAhAnyA ca prayatamAnAnAM svabhAvAdeSA utpAdo vyayazca | parapratyayo'pi azvAigati-sthiti-avagAhana hetutvAt Age-kSaNe teSAM bhedAt tadhetutvaM api bhivaM iti paraprasyayApekSA utpAdo vinAzazca vyphiyte|| arpa-utpAda do prakArakA hai-syanimittaka aura paranimittaka / Agama prAmANyase svIkRta ananta agurulaghuguNoMmeM SaTguNo hAni-buddhirUpase pravartamAna utpAda-vyaya svabhAyase hotA hai vaha svanimittaka utpAda
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ 636 jayapura (khAniyA ) tatvacarcA vyaya hai tathA ghor3e AdikI gati tathA sthiti kara avagAhanaheturUpa avasthAoM meM kSaNa kSaNa meM bheda honese una paryAyoMmeM parapratyaya utpAda vyayakA vyavahAra kiyA jAtA hai / tAtparya yaha hai ki dharmAda dravyoMmeM pariNamana to svapratyaya hI hotA hai, jo yathArtha hai, tathApi manuSya, pazu, pakSI Adi bhinna-bhinna jIvoM kI gati Adiko apekSA kSaNa-kSaNa meM bheda hone se unameM parapratyaya pariNAmakA bhI vyavahAra kiyA jAtA hai / isI taraha jotrakI svabhAva paryAya to svapratyaya hI hai, tathA pudgalarUpa pharma tokarmake nimittase jo paryA hotI hai vaha vibhAtIya svaparapratyaya kahI jAtI hai| isI prakAra pudgala paramANukI svabhAvaparyAya svapratyaya hai aura skaMdharUpa paryAya vibhAvaryAya svapara pratyaya kar3I jAtI hai / eka bAta dhyAna meM rakhanekI hai ki svaparapratyayarUpa paryAya meM parako nimittatAkA yaha artha nahIM hai ki upAdAna kI taraha nimitta bhI samatulA meM baiThakara usa paryAyakA nirmANa karatA ho| yaha vyavasthA AgamakI nahIM hai| isakA kAraNa yaha hai ki paryAyakA svAmitva meM hai, para padArtha to nimittamAtra hai| aise sthaloM paranimittakI maryAdA vaha Adhyaya nimitta nahIM hai, kintu vizeSa nimitta hai yahI Agama paramparA hai / tRtIya daura : 3 : zaMkA 11 pariNamanake svapratyaya aura svapara pratyaya do bheda haiM, unameM vAstavika antara kyA hai ? pratizaMkA 3 hama apanI dvitIya pratizaMkAe~ isa bAtako vistAra ke sAtha spaSTa kara cuke hai ki vizva ke sampUrNa padArthoM meM yathAyogya honevAlI paryAyoM ko svapratyaya, svAbhAvika svaparapratyaya aura vaibhAvika svaparapratyaya pariNa mana meM hI antarbhUta karanA cAhiye / Apane bhI apane dvitIya pratyutara meM svapratyaya aura svaparapratyaya-aise do bheda svIkAra karaneke anantara likhA hai ki 'da thyoMke gatihetutva-sthitihetutva Adi dharmoke mAzrayase jIva aura pudgaloMmeM jo gatisthiti Adi paryAyeM hotI hai ye bhI apanI vibhirUpa gati sthiti Adise dharma-adharma nAdi dravyoMke paryAya parivartanameM vyavahArase Azrama nimitta hai|' ora Age rAjavArtika tathA sarvArthasiddhi adhyAya 5 sUtra 7 kA pramANa upasthita karate hue dharma-adharma Adi dravyoM meM bhI parapratyaya pariNamana Apane svIkAra kara liye haiM / Apake dvArA svIkRta isa parapratyaya pariNamanako hamAre dvArA svIkRta svAbhAvika svaparapratyaya pariNa mana meM hI antarbhUta karanA cAhiye, kAraNa ki jaina saMskRti meM svakI apekSA rahita kevala parake dvArA kisI bhI
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 99 ora usakA samAdhAna 637 vastu parinanako nahIM svIkAra kiyA gayA hai aura yahI kAraNa hai ki AcArya kundakundane samayasAra gAMdhA 118 meM pudgala ke karmarUpase pariNamita hone ke silasile meM tathA gAyA 123 meM jIvadravya krAdhAdi rUpase pariNati hone ke silasile meM yaha bAta spaSTa kara dI hai ki kevala pratyaya pariNamata nahIM ho sakatA hai / ve gAthAyeM nimna prakAra haiM jIvo pariNAmayade puggaladavyANi kammabhAveNa / te sayamapariNamaMte kahaM Nu pariNAmayadi vedA ||11|| artha- jo yadi pudgala dravyako karmabhAva pariNata karAtA hai to jaga pudgala kI pariNata honekI yogyatA ke abhAva meM jo usako kaise (karma) parikarA sakatA hai? isI prakAra - galakammaM kohI jIvaM pariNAma edi kohasa / saM sayamapariNamaMta kahaM Nu pariNAmayadi koho // 23 // artha -- krodharUpa pudgala pariNata honekI yogyatA ke sakatA hai ? karma yadi jIvako krodhabhAvamaM pariNata karAtA hai to usa jIva meM apanI nija abhAva meM vaha pUgala karma krodha usako kaise (koparUpa ) pariNata karA AcArya amRtacandrane bho ukta gAthAoMko vyApa karate hue apanI AtmasvAti TIkAe~ likhA hai--- navatsvayamapariNamAnaM pareNa pariNAmanipAta artha -- jisameM pariNata hone kI nijI yogyatA nahIM hai use dUsarA kaise pariNata karA sakatA hai ? arthAt nahIM karA sakatA hai | yahI bAta AcArya amRtacandane gAthA 123 kI vyAkhyA karate hue ukta TIkA bhI likhI hai| isa prakAra jIvake jJAnaguNake yahya padArthoM ke jAnanerUpa upayogAkAra pariNamanako tathA dharmAdi dravyoMke gatihetutyAdi guNoMke jIyoM aura gAloMkI gati Adike AdhAra para honevAle pariNAmoMko svAbhAvika sva parapratyaya pariNamana hI kahanA caahiyeN| inheM vaibhAvika svaparapratyaya pariNamana isaliye nahIM kahA jA sakatA hai ki ye saba pariNamanavibhAvarUpa pariNama nahIM hai svapariNamana bhI inheM ye nahIM kahA jA sakatA hai ki ina paridhamanoMmeM eka to pakI meM svIkAra kI gayI hai, dUsare AgamameM jahA~ bhI svapratyaya pariNamA kama milatA hai vahAM sarvatra kevala aguNa dvArA honevAlI yakIna vRddhi pariNamanako hI svapratyaya pariNamana batalAyA gayA hai| Age Apane likhA hai ki 'manuSya, pazu, pakSI Adi bhinna-bhinna jIvoMko gati Adiko apekSA kSaNakSaNa meM bheda honese unameM (dharmAdi dravyoM meM ) parapratyaya pariNAmakA bho vyavahAra kiyA jAtA I isake viSaya meM hamArA Apase kahanA hai ki vyavahAra zabdakA apane sthAna-sthAna para upavAra ho artha kiyA hai aura upacArakA bhI artha kalpanAropita kiyA hai| mo aisA artha Agama meM sarvatra nahIM liyA gayA hai| isake lie prazna naM0 17 kI hamArI pratizaMkA 3 ko dekhiye, usameM hama vyavahAra ke vividha artha bata lAnevAle hai jinakA upayoga Agamame yathAsaMbhava aura pavAzyaka artha meM ho kiyA gayA hai| isaliye yahA~ para bhI rAjanAtika tathA sarvArthasiddhike adhyAya 5 sUtra 7 meM dharmAdi dravyoMmeM honevAle para pariNamana prasaMga
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ 638 jayapura ( khAniyA ) tatvacarcA meM jo 'vyavahiyate' pATha kiyA gayA hai usakA artha upavarita arthAt kalpanAropita nahIM karanA cAhiye, kAraNa ki manuSya, pazu-pakSI Adiko sadbhUta gati Adi nimittoMkI sahAyatApUrvaka utpanna honese jana pariNamanoM kI dharmAdi dravyoMmeM sadbhUtatA hI mAnane yogya hai, anyathA yadi dharmAdi drabyoMke gatihetukatvAdi guNAmeM kaTasthatA A jAnese phira dharmAdi drazya upayukta manaSya paza-pakSI Adiko bhinna-bhinna gati AdimeM sahAyaka nahIM ho skeNge| dUsarI bAta yaha hai ki dharmAdikSyoM meM honevAle parasApekSa pariNamanoMko vyavahAramAtra kahakara yadi kalpanAropita ho mAnA jAyagA, to jJeyabhUta padArthoke nimittase honevAle jJAnake upayogAkAra pariNamanoMko bhI kalpanAroSita (asadbhUta) hI mAnanekA prasaMga upasthita ho jaaygaa| isaliye jisa prakAra jJAnake jJeyabhUta parapadAko apekSAse utpanna honevAle jAnake upayogAkAra pariNamana kalpanAropita (asadabhUta) nahIM hai usI prakAra parapadAsApekSa hokara utpanna honevAle gharmAdi dravyoM ke pariNamana bhI kalpanAropita (asadbhuta) nahIM hai| antameM Apane likhA hai ki 'svaparapratyayarUpa paryAya meM parako nimittatAkA yaha artha nahIM hai ki upAdAnakI taraha nimitta bhI samatulAmeM baiThakara usa paryAyakA nirmANa karatA ho|' isa viSayameM bhI hamArA kahanA yaha hai ki hamane jo svaparapratyaya pariNamanameM upAdAnabhUta aura nimittabhUta vastuoMmeM vidyamAna kAraNabhAvakI paraspara vilasatA rahate hue bhI kAtima donoM kI sama pekSA rahaneke kAraNa upAdAna aura nimitta donoM tarahakI vastuoMko 'samatulA' zabda dvArA samAna sampanna basalAyA hai, so hamane 'samatulA' zabdakA prayoga isa Azayase nahIM kiyA hai ki upAyAmake samAna nimittako bhI kAryarUpa pariNata honA cAhiye athavA upAdAnake samAna nimitako bhI kAryakA bhAvaya bana jAnA cAhiye / kintu isa Azayase kiyA hai ki upAdAnake svaparapratyaya pariNamanarUpa kAryakI utpalimeM sahAyaka kAraNarUpa nimisako utanI hI apekSA rahA karatI hai jitanI ki kAryake AthayabhUta upAdAna kI rahatI hai| arthAta upAdAna aura nimitta yAne ASayakAraNa aura sahakArI kAraNa ina donoM meM se ekakI upekSA kara dene para kArya (svaparapratyayarUpa pariNamana) kabhI bhI utpanna nahIM ho sakatA hai, kyoMki kAryotpattimeM jahA~ taka upAdAna aura nimittake balAbalakA sambandha hai vahA~ taka to yahI mAnA jAyamA ki upAdAnazaktike abhAva meM nimitta kiMcitkara banA rahatA hai aura isI prakAra upAdAna bhI nimittake sahayogake vinA kucha nahIM kara sakatA hai| isa taraha paraspara vilakSaNa apane-apane DhaMgako kAryotpAdanakAraNatA rakhate hue bhI kAryotpAdanako dRSTise donoM hI samAna. rUpase zaktizAlI hai, isalie usameM ( kAryotpAdana meM ) donoM ho eka dUsarekA mukha tAkanevAle haiN| isa taraha jaja donoM eka dUsareko apekSA rakSakara hI kAryotpAdana kara sakate haiM, to kevala sahAyakamAtra honese upAdAnako kAryapariNatimeM nimitakI upayogitA upAdAnase kama rahatI ho aisA socanA galata hai| yahI kAraNa hai ki svAmI samantabhadrane kAryako utpatti bahiraMga aura antaraMga arthAt nimitta aura upAdAna donoM tarahake kAraNoMkI samagratAke sabhAvameM ho mAno hai aura yaha bhI pramANita kiyA hai ki dravyagata svabhAva aisA ho hai ki bahiraMga sathA antaraMga ubhaya kAraNAMkI samagratA para ho kAryako utpatti ho sakatI hai| unakA vacana nimna prakAra haibAhyetaropAdhisamagrateyaM kAryapa te dvadhyagataH svabhAvaH // 30 // -svayaMbhastotra isakA artha Upara spaSTa kiyA jA cukA hai / yahA~ para 'dasyagata-svabhAvaH' padase isakA nirAkaraNa ho jAtA hai ki kisI eka kAryotpattike prati nimittatA aura upAdAnavA donoM ho eka vastu ke dharma hai, aura
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 11 aura usakA samAdhAna isakA bhI nirAkaraNa ho jAtA hai ki nimittatA upAdAnatAke poche-pIche calanevAlI vastu hai tathA isakA bhI nirAkaraNa ho jAtA hai ki nimitatAko upAdAnatA samuskhana karatI hai, aura yaha siddha hotA hai ki jisa prakAra agurulaghu guNoMse vastuma honevAle SaDguNahAni-vRddhirUpa pariNamanoMkI svapratyayatA arthAta svanimittaka kAryapanA dravyagata svabhAva hai usI prakAra vastuke jo bho antaraMga ( upAdAna ) aura bahiraMga (nimitta) kAraNoM ke sahayogase pariNamana huA karate hai nameM pAzI jAnenAnIlA maradAra nimittaka-kAryapana bhI dravyagata svabhAva hI hai| mAna ke pariNamana hI aise hai yA unakA svabhAva hI aisA hai ki sva ( upAdAna ) aura para ( nimisa ) kA paraspara sahayoga hue binA ve kabhI utpanna hI nahIM ho sakate haiN| samayamArakI AcArya amRtacandrakRta AtmakhyAti TIkAmaM nimnalikhita kalaza padya pAyA jAtA hai na jAtu rAmAdinimittabhAvamAramAtmano yAti yathAkakAntaH / sasminnimittaM parasaMga evaM vastusvabhAvo'yamudeti tAvat // 175 // isa padyameM paThita 'vastusvabhAvaH' pada bhI isI arthakA prakAzana kara rahA hai ki parake sambandhase hI AtmA rAgAdi utpanna ho sakate hai, aisA hI vastusvabhAva hai| AptaparIkSA AcArya zrI vidyAnandone likhA haisAmagrI janikA kAryasya naika kAraNam, tatastadanyadhyatirekAveva kaarysyaanvessnniiyo| -dhIrasevAmaMdira prakAzana pR0 45 artha-kAkI janaka sAmagrI ( kAraNoM ko samagratA) hotI hai, eka kAraNa kAryakA janaka nahIM hotA hai, isaliye 'sampUrNa kAraNoM ke anvaya aura vyatirekakA anveSaNa karanA caahiye| yadyapi yaha vAkya mAzaryane naiyAyikakI orase pUrvapakSake rUpameM upasthita kiyA hai, parantu pUrvapakSako samApti para 'satyamatat' pada dvArA ise svIkRta kara liyA hai / Age pu0 45 para likhA hai pratyeka sAmadhyekadaMzAno kAryotpattau anvayavyatirekanizcayasya prekSApUrvakAribhiH anveSaNAt / artha-prekSApUrvakArI ( buddhipUrvaka kArya karanevAle ) loga kAryako utpati meM saMpUrNa kAraNoMke alagaalaga anvaya dhyatirekakI khoja kiyA karate hai|| bAta bhI daraasala aisI hai ki yadi lokameM koI kArya gar3abar3o meM par3a jAtA hai to patura jAnakAra usake pratyeka sAdhanakI aura dRSTi DAlatA hai ki kisa sAdhanakI gar3abar3ose yaha kArya gar3abar3a ho gayA / paTako banAnebAlA julAhA paTanirmANake sAdhanabhUta tanta, turI, bema, zalAkA Adi sabhI sAdhanoM para samAnarUpase dRSTi rakhatA hai ki saba sAdhanoMkI sthiti acchI hai yA nahIM. athavA yaha bhI dekhatA hai ki inamase kisI sAdhana kI kamI to nahIM hai / sarvasAdhAraNa loga bhI kiso kAryake karanese pahale usake kAraNoM para yathAbuddhi dRSTi DAla liyA karate haiN| ___kahA~ taka isa viSayako bar3hAyA jAya, pratyeka manuSya yahAM taka ki o nimittakAraNako avAstavika, upacarita yA kAlpanika siddha karane meM lage hue haiM ve bhI apane anubhava aura apanI pravRttiyoMkI ora bho ghor3A dRSTipAta kareM to unheM mAlUma hogA ki ve nimitta upAdAna donoMko hI samalA para biThalAkara kAryotpattike prati agrasara hote hai / ve jAnate haiM ki unakA kArya nimittoMkA sahArA liye binA nahIM sampanna ho sakatA hai, isaliye nimittoMko apanAte haiM, phira bhI unheM avAstavika yA kAlpanika kahanese nahIM cukataM, yaha mahAna Azcaryako bAta hai|
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayapura (khAniyA ) satvapardhA nimitta bhI upAdAnakI hI taraha vAstavika hai, upayogI hai, kAlpanika yA anupayogI nahIM hai, vaha upacarita yA Aropita bhI nahIM hai, ityAdi Avazyaka bAtoM para prazna 17 meM prakAza DAlA jAyagA / vahA~se dekhiye| noTa-isa viSayameM prazna naM0 1, 5, 6 aura 17 dekhiye tathA inake pratyeka daurakA viSaya bhI dekhiye| maMgala bhagavAn vIro maMgalaM gautamo gnnii| maMgalaM kundakudArtho jainadharmo'stu maMgalam // zaMkA 11 mUla prazna 11-pariNamanake svapratyaya aura sva-parapratyaya do bheda haiM, unameM yAstavika antara kyA hai? pratizaMkA 3 kA samAdhAna isa praznake prathama uttara meM samAdhAna karate hue batalAyA gayA thA ki svabhAvaparyAya aura yibhAvaparyAyake bhedase paryAya do prakArako hotI hai| sva-pratyaya paryAyoM kA nAma ho svabhAva paryAya hai aura sva-parapratyaya paryAyokohI vibhAva paryAya kahate haiN| sAtha hI inameMse kisa khyameM donoM yA eka kauna-kauna paryAya kisa prakAra hotI hai isakA spaSTIkaraNa karate hae samarthana meM pravacanasAra gAyA 63 ko TIkA upasthita kI gaI yo| ansameM yaha bhI balalA diyA gayA thA ki "jisa prakAra sva-parapratyaya paryAyoMkI utpatti meM kAlAdi dravyoMkI vivakSita paryAyeM yayAyogya Azraganimitta hotI hai usI prakAra pratyaya paryAyoMko utpattimeM bhI kAlAdi dravyoMkI vivakSita paryAya yathAyogya mAdhayanimitta hotI hai| ve sAdhAraNa-nimitta hai, isalie unakI donoM sthaloMmeM kathanakI avivakSA hai / yahI ina donoM meM bheda hai? aisA likhanekA hamArA Azraya yaha thA ki 'svapratyaya' zabda meM AyA huA 'sva' zabda apane upAdAnako sUcita karatA hai aura sva-parapratyaya padameM AyA huA 'sva' zabda apane upAdAnako tathA 'para' zabda apane asAdhAraNa ( vizeSa ) nimittoMko sUcita karatA hai| itanA spaSTa nirdeza karanepara bhI pratizaMkA 2 meM eka to 3 prakArakI paryAyAMkI sthApanA karake ananta agalaya gaNadvArA dravyoMko pratisamaya prayatamAna SaDagaNa-hAni-vaddhirUpa paryAya mAtra sva.pratyaya svIkAra kI gaI hai / inake honemeM ekAntarUpase mAtra nizcaya ( upAdAna ) pakSako hI svIkAra kiyA gayA hai aura vyavahAra ( upacAra ) pakSako tilAUjali de dI gaI hai / jaba ki pratyeka nizvayakA tadanukUla vyavahAra avinAbhAvarUpase hotA ho hai aisA AgamakA abhiprAya hai| svAmI samantabhadra ke bacanAnusAra cAhe vaha svabhAvakArya ho aura cAhe vibhAvakArya, donoMmeM bAhya aura bAbhyantara sapAdhiko samagratA tabhI bana sakatI hai jaba kAtpittimeM upAdAna aura vyavahAra hetu dAna kI sama vyApti svIkAra ko jAye |-dekhiye svayaMbhastotra zloka 60 /
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 11 aura usakA samAdhAna Tsare mAgamameM sarvatra svabhAvaparyAyauMko sva-pratyayarUSase hI ullikhita kiyA gayA hai| phira bhI usakA vicAra kiye binA pratizakA 2 meM ananta agamlaghu gaNarUpase pravatamAna Sar3agaNahAni-vRdirUpa paryAvoMke sivAya anya samasta svabhAvaparyAyoMko svaparapratyaya siddha karane kA prayatna kiyA gayA hai| tathA inake aneka mAma bhI ginAye gaye haiN| isa prakAra pratizaMkA 2 meM svabhAvaparyAyoMko do bhAgoM meM vibhakta kara diyA gayA hai, jaba ki AgamameM svabhAvaparyAyoM ke ukta prakAra se do bhedoMkA ullekha dRSTigocara nahIM hotaa| vastuta: bAgamameM jahA~ bho svabhAvaparyAyakA lakSaNa nirdeza karate hue vyoMko agurulaghu guNadvArA SaDguNo hAni-buddhirUpa svapratyaya paryAyoMkA ullekha AtA hai vahA~ baha SavyasambandhI saba svabhAvaparyAyameM ghaTita honevAle sAmAnya lakSaNake rUpa meM hI ullikhita kiyA gayA hai| tosare hamane to prathama uttarameM itanA hI likhA thA ki 'jo sAdhAraNa nimitta hote haiM unako donoM sthaloM para kathAnakI avivakSA honasa parigaNanA nahIM kI jaatii|' phinta pratizaMkA 2 meM isa prakArako vAkyaracanA nibaddha ko gaI hai jisase yaha dhvanita ho ki 'hama svabhAvaparyAyoM meM sAdhAraNa nimittoMke kapanakI avivakSA ora vibhAvaparyAvoMma sAdhAraNa nimittAMke kayanako vivakSA itane mAtrase donoMmeM bheda svIkAra karate haiN|' yaha eka prakArase hamAre Upara Aropa hai, kintu prathama uttara meM na to hamArI orase aisA likhA hI gayA hai aura na aisA vastusthiti ho hai| prathama uttarake prArambha meM hI hama yaha spaSTa kara Aye hai ki 'svabhAvaparyAyoM meM svapratyaya padadvArA uso dravyako upAdAna zAkti lI gaI hai aura vibhAva paryAyoMmeM sva-parapratyaya pabadvArA vivakSita dravyako upAdAna zakti ke sAtha usa-usa paryAyake kartA aura karaNa nimitoMko bhI svIkAra kiyA gayA hai| spaSTa hai ki pratizaMkA 2 aneka aise mantavyoMse ota-prota hai jinakA Agamase samarthana nahIM hotaa| dUsare uttarama hamane unhIM tathyoM para punaH prakAza DAlA hai jinakA samyaka prakArase nirvaza prathama uttarake samaya kara Aye hai| isameM tatvArthavAtika aura sarvArthasidi. 5 sU07kA TokApacana isalie uddhRta kiyA gayA thA tAki apara pakSakI samajhameM yaha bAta bhalIbhAMti A jAe ki svabhAvaparyAya isalie hI svapratvaya svIkAra kI gaI hai, kyoMki unakI utpattimeM vibhAvake hetubhUla bAhya nimittoMkA sarvathA abhAva hai| unameM bhI yadyapi Azraya nimittAMkA niSedha nahIM hai| rAjavAlika aura sarvArthasiddhike utrana ullekha meM 'para' zabdakA prayoga iso artha meM kiyA gayA hai| kintu dUsare pakSane isa ullekhako apane mantavyako puSTimeM samajhakara usase yaha abhiprAya phalita karane kI ceSTA kI hai ki svabhAva paryAya bhI vibhAva paryAyAMke samAna svapara pratyaya hotA hai / hAlA ki apara pakSane pratizaMkA 2 ke anta meM yaha likhakara ki 'isa taraha jisa pariNamanameM upAdAnake sAya kartA-karaNa mAdi preraka nimittoMkA vyApAra Avazyaka nahIM hU~ use svapratyaya pariNamana kahanA caahie|' svabhAvaparyAyoMkA svapratyaya mo svIkAra kara liyA hai jo Agamako dRSTise hameM to iSTa hai hI, Ara pakSako bhI svIkRta honA cAhie / isa prakAra mUla prazna, usakA utsara, pratizaMkA 2 aura usakA asara ina sabakA yaha siMhAvalokana hai| Age pratizaMkA 3 ke prAdhArase vicAra karate haiM 1. paryAyeM do hI prakArakI hotI haiM pratiyAMkA 3 meM hamAre dvArA pUrvama udghRta tatvArthavAtika aura sarvAmiddhi apAya 5 sUtra 7 ke vacanakA ullakhakara yaha batalAne kA prayatna kiyA gayA hai ki hamane bhI svabhAva paryAyAMko parapratyaya svIkAra kara liyA hai aura isa prakAra apanI purAnI mAnyatAko puSTi karate hue likhA hai ki 'vizva ke sabhI padArthoM meM
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ 642 jayapura (khAniyA ) ta yathAyogya honevAlI paryAyoMko svapratyaya svAbhAvika va parapratyaya aura vaibhAvika svarapratyaya pariNa hI antata karanA cAhie isI prasaMga eka namUnedAra yaha vAkya bhI likhA hai ki 'jaina saMskRti svakI apekSA rahita kevala parake dvArA kisI vastuke pariNamanako nahIM svIkAra kiyA gayA hai|' vicArakara dekhane para vidita hotA hai ki isa vAkya sarvaprathama yaha caturAI kI gaI hai ki jo vidhya hai use vizeSaNa batAyA gayA hUM aura jo vizeSaNa hai use vizeSya banAkara apane abhiprAyakI puSTi kI gaI hai| sAtha hI yaha jAhira karane ke lie ki AcArya kundakunda kRta samayasAra se bhI hamAre ukta abhiprAyakI puSTi hotI hai, usakI gAyA 11 aura 123 tathA upakA TIkA vajana bhI pramANasya uddhRta kiyA gayA hai uddhRta vacana jo artha kiyA gayA hai vaha kyoM ThIka nahIM hU~ isakA vicAra to hama Age karanevAle hai| kara denA cAhate hai ki isa bAra aneka sthaloMpara apara pakSAne jainadarzana yA unake sthAna meM jaina saMskRti zabdakA prayoga kiyA hai| aisA karane meM jo bhI rahasya ho use to apara pakSa ho jAne pratikAme aise prayogakA khulAsA na honeke kAraNa hama use sarvatra jainadarzana vA jaina dharma ke artha ho svIkAra kareMge | I yahA~ mAtra itanA saMketa dharmakA prayoga na kara dUsarI bAta yaha hai ki usa vacana dvArA vizeSyavizeSa banAkara jo yaha svIkAra kiyA gayA hai ki pratyeka pariNamana meM 'sva' kI apekSA rahatI hai, vaha to vicAraNIya hai hI, sAtha ho yahA~ 'sva' padase kyA abhipreta hai yaha spaSTa na ho vaha bhI vicAraNIya hai| rAma morase vicAra karane para vidita hotA hai ki hai yaha vAkya bhrAmaka hI pratiyAMka 3 meM isa vAkya dvArA bhale ho jaina saMskRtiko udghoSaNA kI vicAra kara dekhane para yahI vidita hotA hai ki isa vAkyameM jo kucha bhI kahA gayA hai vaha jaina nahIM hI hai / isase jaina saMskRti para pAnI phira jAegA itanA avazya hai / gaI ho para saMskRti tI aba thor3A isa vAkya meM jo kucha kahA gayA hai usake vidhiparaka artha para vicAra kIjie-- isakA vidhiparaka nirdeza hotA hai ki 'sva'ko apekSA sahita 'para' ke dvArA pariNamana sabhI vastuoMkA jaina saMskRtimeM strIkAra kiyA gayA hai|' yaha ukta vAkyakA vidhiparaka nirdeza hai| isase spaSTa jJAta hotA hai ki apara pakSa apanA yaha mata jaina saMskRtike nAmapara pracArita karanA cAhatA hai ki pratyeka pariNayanameM 'sva' kI apekSA rahatI hai avazya para hotA hai vaha dUsare ke dvArA ho| Azcarya hai ki aise vinApUrNa vacanako jainasaMskRtiko vizeSatA ghoSita kiyA gayA hai| kadAcit IzvaravAdI aisA vacana prayoga kareM to unake lie vaha kSamya hai, jana-saMskRtike vAhakoM dvArA to aisA dhana prayoga bhUla bhI nahIM honA caahie| n aba hama prakRta viSaya para Ate haiN| prakRtameM yaha vicAra cala rahA hai ki saba kyoMmeM jitanI bhI paryAyeM hotI hai una sabakA vargIkaraNa karane para ve 3 prakArakI na hokara mAtra 2 hI prakArako hotI hai jahA~ kahIM sAdhAraNa nimittoMkI vivakSAvaza svabhAva paryAyoMke varNanake prasaMgase parapratyaya zabdakA prayoga huA bhI hai to isameM mAtra paryAyoMkI vividhatAkA samarthana nahIM kiyA jA sakatA, kyoMki Agama meM inhIM paryAyoMko sva pratyaya paryAya kahA hai / aura jahA~ kevala svapratyaya paryAtrAMkA lakSaNa AyA hai vahIM inhIM ko lakSyameM rakhakara nirdiSTa kiyA gayA hai| Age hama udAharaNa ke rUpameM yahA~ kucha aise pramANa upasthita kareMge jinase pratipAMkA meM svIkRta svAbhAvika svannara pratyaya paryAyeM ho svabhAva paryAyeM haiM yaha bhalIta jJAta ho jAegA, kyoMki jahA~ bho 'svapratyaya' zabdakA prayoga huA hai vaha inhIM ke lie huA hai| sarvaprathama pramANasvarUpa anantasukhako kojie / isakA vivecana karate hue AcArya kundakunda pravacanasAra hailikhate
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - - - zaMkA 11 aura usakA samAdhAna aisayamAdasamukhya visayAtIdaM apoyamamaNaMtaM / anyucchipa ca suhaM sudhucaogappasiddhArNa | // 13 // zuddhopayogase niSpanna hue AtmAoMkA sukha atizaya, Atmotpanna, viSayAtIta, anupama, ananta aura avicchinna hai // 13 // isakI TokAmeM AcArya amRta candra likhane hai AsaMsArApUrvaparamAdbhutAhAdarUpavAdAtmAnamevAzriya pravRttatvAtparAzrayanirapekSasvAdanyantavilakSaNatvAsamastAyatinirapAmitvAnnarantayanavatamAnatvAccAtizayavadAtmasamutthaM viSayAtIsamanIpamyamanaMtamanyucchinna zuddhopayoganiHpannAnAM sukhamatastassarSathA prArthanIyam // 13 // (1) anAdi saMsArase jo pahale kabhI anubhava nahIM AyA aise apUrva parama adbhuta AhAdapa hone se atizaya, (2) AtmAkA hI Azraya lekara pravartamAna honese Atmopanna, (3) parAdhayase nirapekSa honase viSayAtIta, panta himANa ho.merA bApa () saparata mI kAla meM kabhI bhI nAzako prApta na honese ananta aura (6) binA hI antarake pravartamAna honese avicchinna sukha zuddhopayogase niSpanna hue AramAoMke hotA hai, isalie vaha sarvathA prArthanIya hai / / 13 / / yahIM mAthAmeM ukta sukhako 'Adapamuttha' kahA hai jisakA tAtparya AtmAse utpanna arthAta pratyAya' hI hotA hai, 'sva-para-pratyaya' nhiiN| isa padako vyAkhyA karate hue AcArya amRtacandra likhate hai -'AtmAnamevAzritya pravRttavAna / ' isakA artha hai 'AtmAkA hI prAzraya lekara pravartamAna honese / ' isase spaSTa vidita hotA hai ki pratyeka vyakI jo svabhAva paryAya hotI hai, AgamameM use svapratyaya hI kahA hai| vaha svapratyaya hI kyoM hai isakA khulAsA macAyaM amRtacandra ke 'parAzraya nirapekSatvAt' isa vacanase ho jAtA hai| isa prakAra nizcita hotA hai ki jisa paryAyakI utpatti meM parAzraya nirapekSatA ho aura svayaM apane Azrayase utpanna huI ho vaha svapratyaya honese svabhAva paryAya hai| svabhAva paryAyakA AgamameM isase bhinna koI dUsarA lakSaNa vA dUsarA nAma daSTigocara nahIM hotA / udAharaNa ke lie padmanandi paMcavizatikAke dharmopadeza prakaraNake iza daloka para daSTipAta kojie satatAmyastabhogAnAmagyasasukhamAgmajam / apyapUrva sadityAsthA cittaM yasya sa tatvavit / / 150 // ima para dRSTigata karanese vidita hotA hai ki isameM jima apUrva sukhakA nidaMza hai use AtmajaAtmotya hI batalAyA gayA hai| kavivara rAjamallajo iso tathyako puSTi karate hae adhyAtmakamalamArtaNDamaiM likhate hai ki jo phyAyeM drabyAntaranirapekSa hAtI hai ve svabhA guNa paryAyeM hai| vaha vacana isa prakAra hai dharmadvAraNa hi ye bhAvA dharmAzAtmakA hivyasya / dhyAntaranirapekSAste paryAyAH svabhAvaguNatanavaH // 14 // Atmottha aura sva pratyaya padakA artha eka hI hai vaha hama pUrvameM hI likha Aye haiN| isa tathyako aura bhI vizadaepameM samajhane ke lie paMcAstikAsa gAthA 26 ko AvArya amRtacandrakRta TIkAke isa vacana para bhI dRSTipAta kIjie
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ 644 jayapura (khAniyA ) taba carcA svapratyayamamUrtasambadamadhyAbAdhamanantaM sukhamanubhavasi ca / tatrArthabArtika a0 1 sU0 2 meM kSayopazamasamyaktvako utpatti meM samyaktva prakRti nirmita hai isa bAta ko dhyAna meM rakhakara praznakartAne yaha prazna kiyA hai ki samyaktva prakRtiko bho mokSakA kAraNa kahanA cAhie | isakA antima samAdhAna karate hue bhaTTAkalaMkadeva likhate haiM Ava svazaktyA darzanaparyAyeNopayate iti tasyaiva mokSakAraNatvaM yuktam / isa uddharaNameM bhI samyaktvakI utpatti svayaM Atmazaktike valase ho hotI hai yaha spaSTa kiyA gayA hai| jo ukta arthake samarthana ke lie paryApta hai / isa prakAra ukta Agama pramANoMke balase yaha spaSTa jJAta ho jAtA hai ki jisa prakAra vibhAva paryAyoMkI utpatti meM kAlAdi dravyoMkI paryAyase nimittatA honepara bhI sarvasAdhAraNa nimitta honese pratyeka vibhAva kI utpatti nimittarUpase unakA ullekha nahIM kiyA jAtA usI prakAra svabhAva paryAyoM ko dasa meM kAlAdi dravyoMkI paryAyarUpase nimittatA honepara bhI sarvasAdhAraNa nimitta honese pratyeka svabhAva paryAyoMkI utpatti meM nimittarUpa se unakA ullekha nahIM kiyA jaataa| yahI kAraNa hai ki AgamameM sabhI svabhAva paryAva sva-pratyaya ho nirdiSTa kI gaI haiM / vastutaH svabhAva paryAya aura vibhAva paryAya inake vibhAjanakA mukhya hetu vaha hai jisakA nirdeza hama pravavanasAra gAthA 63 aura usako putrokta TIkAmeM kara Aye hai| Azaya yaha hai ki jo paryAyeM paranirapekSa apane svabhAvakA hI Azraya lekara utpanna hotI haiM ve svabhAva paryAyeM haiM aura jo paryAyeM apanI utpattike kAla meM utpanna honevAloM para dravyakI paryAyoM ko ( nimittIkRtya ) kartA yA karaNa nimitta karake utpanna hotI haiM ve vibhAva paryAyeM haiN| svabhAva paryAyoM ko svapratyaya aura vibhAva paryAyoMko sva-parapratyaya kahane kA yahI mukhya kAraNa hai / yahA~ itanA vizeSa jAna lenA cAhiye ki vibhAva paryAyoMmeM jo vizeSa nimila hote hai unheM kartA nimitta, karaNa nimitta yA prerakanimitta kahanekA kAraNa yaha nahIM hai ki ve balAt anya dravya meM paryAyoM ko utpanna karate haiN| yadi ve anya dravyako paryAyoMko balAt utpanna kareM to do dravyoM meM yA tI ekatAkA prasaMga upasthita ho jAyagA yA phira eka dravya meM do kriyAoMkA kartutva svIkAra karanA par3egA jo jinAgamake viruddha hai / ataeva paradravyameM nimittakI vivakSAvaza kartA AdikA vyavahAra upacarita hI jAnanA cAhiye / isa prakAra svabhAvayeM svapratyaya kyoM kahalAtI haiM isakA sASTIkaraNa karate hue vibhAva paryAyeM svaparapratyaya kyoM kahI gaI haiM isakA bhI prakaraNa saMgata spaSTIkaraNa ho jAnepara ukta prakAra se paryAyeM do hI prakAra kI hai yaha siddha hotA hai / 2. paryAyoMkI dvividhatAkA vizeSa khulAsA isa prakAra svapratyaya aura svaparapratyaya paryAyeM do hI prakArakI hai aisA nizcaya ho jAnepara prakRta meM isa cAtakA vicAra karanA hai ki kyA dravyoMko kucha paryAyeM aisI bhI haiM jinameM kAlako bho nimittarUpase nahIM svIkAra kiyA gayA hai, kyoMki apara pakSakA kahanA hai ki 'agurulaghuguNake dvArA honevAlI dravyakI SaDguNahAni-vRddhi rUpa pariNamanoM ko hI svapratyaya pariNamana nalalAyA gayA hai|' isalie yaha prazna vicAraNIya ho jAtA hai| Age isakA vicAra karate haiM 1. anantara pUrva bane Agama pramANa dekara hama yaha to batalA hI Aye haiM ki svapratyaya aura svaparapratyaya paryAyeM do hI prakArakI hotI hai / saMsArI jIva aura pudgalaskandhoM meM jitane vibhAva ( Agantuka ) bhAva haiM ve saba
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 11 aura usakA samAdhAna sva-parapratyaya paryAya haiM aura zeSa svapratyaya paryAya parigaNita kI gaI hai| kintu ye jitanI bhI paryAyeM hotI hai una sabameM kAla dratrya Azrayahetu hai / tattvArthavAtika 0 5 mUtra 22 meM lisnA hai vartanAyupakAraliMgaH kAlaH / 23 / umA vartanAdayaH upakArA yasyArthasya liMga sa kAlaH / vartanAdi upakAra jisakA liMga hai vaha kAla hai / 23 / kahe gaye vartanAdi upakAra jisa artha ke liMga hai vaha kAla hai| isase vikSita hotA hai ki pratyeka dRzyako jitano bhI paryAya hotI haiM una sabakA sAmAnya bAhya hetu kAla hai / isI tadhvako spaSTa karate hue harivaMzapurANa sarga 6 meM kahA hai nimittamAntaraM tanna yogyatA vastani sthitaa| bahinizcayakAlastu nizritastattvadarzimiH // 7 // ina pariNAmAdirUpa paryAyoMmeM antaraMga hetu vastu sthita yogyatA hai aura bahiraMga hetu kAla hai aisA tattvadaziyoMne nizcita kiyA hai / / 7 / / isase spaSTa vidita hotA hai ki Agama meM jahA~ bhI aguruladhuguNanimittaka panugaNahAni-vRddhirUpa paryAya nirdiSTa kI gaI haiM vahA~ mAtra antaraMga hetukA bAna karAne ke lie hI vaisA nirdeza kiyA gayA hai / usakA yaha abhiprAya nahIM hai ki unakA bahiraMga hetu nizcaya kAla bhI nahIM hai| jahA~ vibhAvako nimitta bhUla bahiraMga sAmagrI nahIM hotI vahA~ zaharaMga hetugase kAlako niyamase strokAra kiyA gayA hai aisA AgamakA abhiprAya hai| kintu svabhAvaparyAyoM meM usake kathanako avivakSA rahatI hai itanA avazya hai| 2. AkAzakA avagAhahetutva yaha sAmAnya guNa hai / vivAra yaha karanA hai ki AkAza meM utpAda-vyaya kaise ghaTita hotA hai ? tattvArthavAtika a0 5 mUtra 18 meM isakA vicAra kiyA gayA hai / vahA~ batalAyA hai nyArthiguNabhAce paryAyArthikagrAdhAnyAta svapratyayAgurulaghuguNavaddhi-hAni vikalyApekSayA avagAhakajIva-pudgalaparapratyayAvagAha vivakSayA ca zrAkAzasya jAtatvopapatteH / dravyAthika nayaka gauNa karanagara paryAyASika nayako pradhAna tAnnaza svapratyaya azurulaghuguNavRddhi-hAnirUpa bhedako vivakSAse aura jIva-pudgala parapratyaya avagAha bhedako vivakSAro AkAzakA utpAda bana jAtA hai / yaha aisA pramANa hai jo isa bAtakA sAkSI hai ki aisA eka bhI kArya nahIM hai jisameM ubhayanimittatAkA nirdeza nahIM kiyA gayA ho / yahA~ avagAhabhedase AkAzakA utpAda batalAte hue use agurulaghuguNanimittaka svapratyaya basalAkara bhI parapratyaya kase ghaTita hotA hai yaha siddha kiyA gayA hai| 3. isI prakAra tatvAryavAttika a* 1 sUtra 29 meM isI tathyako spaSTa karate hue likhA hai evaM dharmAstikAyAdiSyapi amUrtatvAcetanatvAsaMkhyeyapradezatvagatikAraNasvabhAvAstitvAdayo'nantabhedAguruladhuguNahAnivRddhivikAraH svapratyauH paramatyayazca gatikAraNatvavizeSAdibhiH avirodhinaH parasparavirodhinazca vijnyyaaH| isI prakAra, dharmAstikAyAdika meM bhI svapratyaya ananta aguhalaghu guga hAni-bRddhi vikAroke dvArA aura parapratyara gatikAraNatvavizeSAdike dvArA amartatva, acetanatva, asaMkhyeyapradezastra, gatikAraNasvabhAva aura astitva Adika avirodho aura paraspara virodhI dharma jAna lene cAhie /
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayapura (khAniyA ) tasvacarcA 4. apara pakSa ke sAmane ye pramANa to rahe hI hoNge| usake sAmane svAmI samantabhadrakA 'bAhyetaropAdhisamagrateya' yaha vacana bhI rahA hogaa| isameM spaSTa batalAyA gayA hai ki loka meM jitane bhI kArya hote hai ye saba bAhya aura Abhyantara upAdhikI samagratAmeM hote haiN| yaha niyama vacana hai jo isa niyamakI ghoSaNA karatA hai ki bAhya aura Abhyantara upakaraNoM kI samagratA meM ho saba kArya hote haiN| ataeva jinheM apara pakSa agurulaghu guNake dvArA SaDguNI hAnivRddhirUpa svapratyaya pariNamana kahatA hai unheM bhI bAhya aura Abhyantara upAdhiko samagratA meM utpanna hue jAnanA caahie| pUrvameM hamane tasvArthakArtika ke jo do uddharaNa upasthita kiye haiM unase bhI isI tathyako puSTi hotI hai / 5. harivaMzapurANa sarga 9 meM bhI aisA hI eka anurUpa AtmapariNAma aura paropAmi ina donoMkA agurulaghutvAtmapariNAbhasamanvitAH / paropAdhidhikAritvAdanityAstu kathaMcana ||7|| 646 loka AtA hai| isameM bhI pratyeka pariNAmake prati parigraha kiyA gayA hai / zloka isaprakAra hai 6. jo vibhAva paryAyeM haiM ve bhI bahuguNI hAni -vRddhirUpa hotI hai| isake lie gommaTasAra jIvakANDa gAthA 323 se 326 para dRSTipAta kiijie| ina gAthAoM meM zrutajJAnakI paDguNI hAni-vRddhirUpa paryAyoMkA nirdeza kiyA gayA hai / svabhASaparyAyeM SaDguNI hAni bRddhirUpa hotI hai ise to apara pakSa bhI svIkAra karatA ye kati pramANa haiM jo isa tathya ke sAkSI haiM ki sabhI pariNAma bAhya aura Abhyantara upAdhikI samatAmeM hI hote hai| ataeva apara pakSakA agurulaghu guNake dvArA bar3aguNo hAnivRddhirUNa pariNAma isake apavAda haiM aisA Azaya vyakta karanA Agamaviruddha to haiM hI, tarka aura anubhavake bhI viruddha hai / kathanase yaha jAnakArI to milatI hI hai ki avibhAgapraticchedoM kI SaTsthAnapatita hAnivRddhikA yaha kathana saba drazyosambandhI paryAyoMkI apekSA kiyA gayA hai| sAtha hI yaha jAnakArI bhI milatI hai| ki jahA~ para guNavizeSakI paryAyoMke kathAnakI vivakSA na hokara mAtra svabhAva paryAyakA kathana karanA iSTa hotA hai yahA~ vaha sarvatra ghaTita ho aise sAmAnya lakSaNakA nirdeza kiyA jAtA hai / pravacanasAra gAthA 63 kI sUrikRta TokA meM tathA niyamasAra gAthA 14 kI TIkA AdimeM paryAyoMke do bheda karake svabhAva paryAyake nirdezake prasaMgale yahI paddhati apanAI gaI hai / yataH vahA~ svabhAvaparyAyakA sAmAnya lakSaNa batalAnA dRSTa hai aura svabhAva paryAya (svapratyaya paryAya) vibhAva kI hetubhUta bAhya upAdhi se rahita hotI hai, isalie vahA~ usakA nirdeza karate samaya jaise vizeSaNarUpa se guNavizeSakA ullekha nahIM kiyA gayA hai usI prakAra vizeSaNarUpase bAhya upAdhikA bhI ullekha nahIM kiyA gayA hai| isI prakAra sarvatra jAna lenA caahiye| kintu paryApa isa sAmAnya lakSaNa meM rUpAdi, jJAnAdi yA gatihetutvAdi jisa guNako vizeSaNarUpase ullikhita kara diyA jAyagA vahA~ vaha usa usa guNakI svabhAva paryAya ho jAyagI aura yadi isake sAtha para pratyayarUpa upAdhikA ullekha kara diyA jAyagA to vaha usa usa guNakI vibhAva paryAya khlaaegii| isa tathya ko vizeSarUpase samajhane ke lie pravacanasAra gAthA 93 kI TIkA hRdayaGgama karane yogya hai / pratyeka dravya ke pariNAma do hI prakArake hote haiM isakA samarthana aSTasahasrI pu0 54 ke isa vacanase bhI hotA hai / faraat grAtmana: pariNAma :-- svAbhAvika AgantukaJca / tatra svAbhAviko'nantajJAnAdirAtmasvarUpatvAt / malaH punarajJAnAdirAgantukaH, karmodaya nimisakazyAt /
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 11 aura usakA samAdhAna 647 AmAkA pariNAma do prakArakA hai (1) svAbhAvika (2) bAyatuka inameM svarUpa hone ananta jJAnAdi svAbhAvika pariNamana hai aura kamaMdaya nimittaka ajJAnAdi doSa yAgantuka pariNamana hai / isa prakAra parvA do hI prakArakI hotI hai isakA samarthana samagra jaina vAma karatA hai| jina sIsare prakArakI paryAyA~kA ullekha apara pakSane kiyA hai vAstava meM yaha usakA pUre jainAgamako samyaka prakArAna na lene kA hI phala hai / 3. upAdhike sambandhameM vizeSa khulAsA yahA~ prakaraNa saMgata honese moTA upAdhike sambandhame spaSTIkaraNa kara denA Avazyaka pratIta hotA hai| eka aisI dhvajA lIjiye jo bAgRse saMyoga kara rahI hai aura eka dUsarA aisA patthara lIjie jo bAse saMyoga nahIM kara rahA hai| dekhane para vidita hogA ki jisake sAtha vAyuke saMyogarUpa upAdhi lagI huI hai vaha svayaM bAyuke IzmarUpa guNakI yogyatAvAlI honese raNa pariNAma pariNata vAyuke saMyogako nimitta kara svayaM tadanurUpa laharAne lagatI hai aura dUsarA patthara jo ki apane meM IraNa guNakA abhAva honese vAyu saMyoga nahIM kara rahA hai, upAdhirahita honeke kAraNa sthira banA rahatA hai arthAt nahIM laharAtA hai kintu yahA~ dhvajA aura pattharake ina donoM prakArake pariNamanekAko nimittatA hai, avagAhaname AkAza prakInimittatA hai| tathA dhvajA phaharAne meM dharmadravyakI nimittatA hai aura pattharake sthira rahane meM adhamaM dravyakI nimittatA hai tathApi ina kAla Adi dravyoMke rahanepara bhI inako nimitta kara una do kisI meM bhI sopAdhipanA dRSTigocara nahIM hotaa| isase spaSTa vidita hotA hai ki sAdhAraNa nimitta vizeSa upAdhi saMjJAna prApta hone ke kAraNa inako apekSA svabhAva ko sopAdhi kahanA upayukta nahIM hai| ataH paryAya do hI prakArako hotI hai-eka sva pratyaya yA svabhAva paryAyeM aura dUsarI sva-parapratyaya yA vibhAva prmaayeN| inake sivAya jinake honene sAdhAraNa nimitta bhI nahIM hai aisI koI tIsare prakArakI paryAyeM hotI hoM aisA jinAgamakA abhiprAya nahIM hai / 4. gAthAoMkA artha parivarttana yaha to mAnI huI bAta hai ki jo bhI pariNamana hotA hai vaha 'sva' meM hotA hai, 'rUpa' ke dvArA hotA hai aura vaha svayaM kartA vanakara svatantrarUpase usa pariNayanako karatA hai, kyoMki kartAkA 'svatantraH kartA' maha lakSaNa barAmeM tabhI ghaTita hotA hai| itanA avazya hai ki yadi vaha sopAdhi pariNamanako karatA hai to vahA~ usakA bhI nirdeza kiyA jAyagA samayasAra gAyA 116 se lekara 10 gAthAoM dvArA pratyeka ke isI pariNAma svabhAvakI siddhi kI gaI hai| kintu pratizaMkA meM apane abhiprAyakI puSTi ke lie unamese 3 katipaya gAthAnoMke arthameM parivartana kiyA gayA hai| Age hama mahI spaSTa karake batAnevAle hai ki una gAthAoM aura unake TIkA vacanoM jo arivartanakA upakrama kiyA gayA hai usakI puSTi una gAthAoM aura unake TIkA vacanoM kathamapi nahIM hotI / ve gAthA 118 aura 193 haiM / 118 gAyA isa prakAra hai jIvo pariNAma pugaladaSvANi kammabhAveNa | te sayamapariNamaMte kadaM Nu pariNAmayadi vedA // 118 // aura yadi pugako pharma se pariNamAtA hai to svayaM karmarUpasena pariNamana karate hue unako cetana jIva kaise pariNamAtA hai / / 118|| yaha isa gAthAkA zabdArtha hai / isake prakAza meM pratizaMkA 3 meM kiye gaye isake arthako par3hiye-
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayapura ( khAmiyA) tasya carcA 'jIva yadi pudgalayako karmabhAvase paricata karAtA hai to usa pudgala dravyameM nijakI pariNata honekI yogyatA ke abhAva meM jIva dravya usako kaise ( karmarUpa ) pariNata karA sakatA hai| 3 gAthA 116 se 120 taruko gAthAnoMkA eka paMcaka hai| unameM se bodhakI 118 saMkhyAko gAthA lekara aura usakA artha badalakara usake dvArA pratikA meM apane abhiprAyako puSTi karanekA prayatna kiyA gayA hai| ukta gAthAke tIsare pAdameM 'te sayamapariNamaMta' pada hai| isakA artha hotA hai 'svayaM nahIM pariNamanevAle unako kintu pratizaMkA meM isakA artha kiyA gayA hai-- 'uma pudgala dravyameM nijakI pariNata hone ko yogyatA ke abhAva meM jIva dravya usako / ' 648 isI prakAra gAyA 123 ke 'taM sayamaparivarta' padake vardhameM tathA gAthA 118 ko AtmarUpAti TIkAke 'na tAvat vatsthayamapariNamamAnaM pareNa pariNAmayituM pAyeMta' isa vacanako uddhRta kara isake na tAvat svayamapariNamamAnaM' padake artha meM bhI parivartana kiyA gayA hai| gAyA 116 se lekara 125 takakI gAthAoM dvArA pudgala aura jIvakA svayaM kartA hokara pariNAmIpanA aa kiyA gayA hai| usI arvako puSTi ukta do gAthAyeM aura unakA TIkA vacana AyA hai| ina dvArA yaha batAyA gayA hai ki jo aura jo-jo pariNAma ( paryAya ) hote haiM unako ne svayaM svatantrarUpaye kartA banakara karate haiM / kintu pratizaMkA 3 meM isa abhiprAyako tilAJjali dekara ukta pramANoM dvArA yaha siddha karane kA prayatna kiyA gayA hai ki jova aura pula mAtra pariNamaneko yogyatA hotI hai| svayaM pariNamanA unakA apanA kArya nahIM unheM pariNamAnA upAdhikA kArya hai| yadi ukta gAthAoM aura unake TokA vacanoMkA yahI artha hotA to una gAthAoM kI ukta TIkAmeM jo yaha kahA gayA hai ki - 'svayaM pariNamamAnaM tu na paraM pariNamayitAramapekSeta / na hi vastuzayaH paramapekSante / ' - 'svayaM pariNamanevAlA to pariNamAnevAle dUsarekI apekSA karatA nahIM, kyoMki vastutiyoM dUsareko apekSA nahIM krtii|' so isake kahane kI kyA AvazyakatA thii| isase siddha hai ki pratiyaMkA meM apara pAne ukta gAthAoM aura unake TokA vacanakA jo artha kiyA hai vaha samIcIna nahIM hai| bAne pratizaMkA 3 meM tatvAvAtika aura sarvArthasiddhi a0 5 0 7 ke AdhArase jo yaha likhA hai| ki 'yadi manuSya, pazu, pakSI Adiko sadbhUta gati Adi nimitoMkI sahAyatA pUrvaka utpanna honese upara NAmoMkI dharmAdi drayoMmeM bhUtatA ho mAnane yogya hai, anvayA yadi dharmAdibhyoMke gatihetutvAdiguNoM kUTasthatA jA jAnese phira dharmAdi uparyukta manuSya, pazu, pakSI Adiko bhinna-bhinna gati AdimaM sahAyaka nahIM ho skeNge|' so isa sambandha itanA ho kahanA hai ki manuSya, pazu, pakSI Adiko jo gati ho rahI hai vaha sadbhUta hai isameM saMdeha nhiiN| isI prakAra dharmAdi umpoMge jo prati samaya pariNamana ho rahA hai vaha bhI sabhUta haiM, isameM bhI saMdeha nahIM / inheM hamane kahIM adbhUta kahA bhI nahIM hai| pratyeka dravya svabhASate paryAyakI apekSA pariNamanazIla honeke kAraNa ye adabhUta hai bhI nahIM tathA isI prakAra pratisamaya apane utpAdasvabhAva ke kAraNa rUpase utpanna hotA hai, AyasvabhAva ke kAraNa parUna vyayako prApta hotA hai aura pro svabhAvake kAraNa dravyarUpaye na utpanna hotA hai aura na vyayako hI prApta hotA hai| aisI vastu vyavasthA hai, phira bhI eka paryAyase dUsarI paryAya jo antara pratIta hotA hai vaha antara dUsareke saMyoga karanekA pariNAma (phala) hone kAraNa balaga-alaga pratyeka paryAya upAdhiko bhI svIkAra kiyA gayA hai isI tathyako spaSTa karate hue aSTasahalI pR0 112 meM kahA bhI hai-
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 11 aura usakA samAdhAna vinasA pariNAminaH kAraNAntarAnapekSopAdAdityavyavasthAnAt , tadvizeSe eva henubhyApAropagamAt / vilasA ( svabhAvase ) pariNamanazIla dravyakA dUsare kAraNoMko apekSA kiye binA utpAdAditrayako yavasthA hai, pratyeka samaya meM honevAlI paryAya vizeSa ho helakA vyApAra svIkAra kiyA hai| isa prakAra yaha nizcita hotA hai ki pratyeka dravyameM utpAdAdipraya svabhAvase hote haiM unameM kAraNAntaroM ko apekSA nahIM hoto, anyathA yaha dravya kA svabhAva nahIM mAnA jA sktaa| phira bhI eka samayakI paryAyase jo dugare samayakI paryAya bheda hotA hai to usa bhinna paryAyako utpanna to karatA hai svayaM drazya ho, kintu usa paryAyako utpanna karate samaya anya pragyako jisa paryAyako upAdhi banAkara vaha usa paryAyako utpanna karatA hai usa upAdhi ) meM nimittAnekA vyavahAra hone ke kAraNa usakI sahAyatAse usane uma paryAyako utpanna kiyA yaha vyavahAra kiyA jAtA hai| isa vyavahArako upacarita mAnanekA yahI kAraNa hai / isalie aise vyavahArako upacarita mAnanese na to kimI dravyameM kUTasthatA AtI hai, na anya vyako jisa payAyameM nimitta vyavahAra kiyA gayA hai vaha asadbhuta ThaharatI hai aura na hI vivakSita dravyameM jo kArya hA hai vaha bhI asadabhuta ThaharatA hai| aisA hone para bhI nimitta vyavahAra asadabhuta hai aisA mAnane meM koI bAdhA go nahIM AnI / pratizaMkA 3 meM jJAnake upayogAkAra pariNamanako dRSTAntarUpameM upasthita kara jJeyabhUta padArtho ko usakA nimitta batalAyA gayA hai po ina zeyabhUta padAko prakRtama jJApaka nimittoMke rUpa meM svIkAra kiyA gayA hai yA kAraka nimittoMke rUpa meM yaha pratizaMkA 3 meM spaSTa nahIM kiyA gayA hai| vaise jisa abhiprAyakI puhima upamogAkAra pariNamanako ullikhita kiyA hai usase to aisA hI vidita hotA hai ki pratizaMkA 3 meM jJeyabhUta padArthoM ko upayogAkAra pariNamanake kArakanimittarUpale ho svIkAra kiyA gayA hai aura isa prakAra bauddhamatakA anusaraNakara upayogAkAra pariNamanakI utpatti jJeyoMke Adhita svIkAra kI gaI hai| kintu yadi apara pakSako yaho mAnyatA hai to use Amamasammata nahIM kahA jA sakatA, kyoMki Agama ( tattvAvalokavArtika mA0 1 0 14 ) meM nimitta do prakArake batalAye haiM-nApaka aura kAra / jayabhata padArtha upayogake jJApaka. nimitta hai, kAraka nimitta nahIM / ataeva prakRtameM yaha udAharaNa lAgU nahIM hotA aisA yahA~ samajhanA cAhie / samatulAkA khulAsA karate hue pratizaMkA 3 meM jo yaha bhAva vyakta kiyA gayA hai ki 'sva-parapratyaya pariNamanama upAdAnabhUta aura nimitsabhana vastuoMmeM vidyamAna kAraNabhAvakI paraspara vilakSaNatA rahate hue bhI kAryotpatti meM donoM ko samAna apekSA hotI hai|' so prakRtameM yahI vicAraNIya hai ki upAdAnase vilakSaNa nimittarUpase svIkRta unameM rahanevAlI vaha kAraNataH kyA vastu hai jo unameM pAI jAtI hai| yadi unakI uma rUpase kAryakre sAtha bAhya pAptikA honA isI kAraNatAkA vyavahAra kiyA jAtA hai to yaha jinAgamameM svIkRta hai| isake sivAya anya kimI prakArako yathArtha kAraNatA unameM bana nahIM sakatI, kyoMki kAyaM pRthaka vyakA pariNAma hai aura jinameM usa kAryako apekSA nimitta vyavahAra haA hai ve garI sarvathA bhinna hai| ina donoMmeM paraspara atyantAbhAva hai| jo kAryakA svacatuSTaya hai, usakA nimitta vyavahArake yogya anya dravyoM meM atyantAbhAva hai aura unakA arthAt nimitta vyavahArake yogya anya dravyoMkA jo svatRSTaya hai usakA kArya dravyameM atyantAbhAva hai| aisI avasthA meM ekameM kArya varma rahe aura usakA kAraNa dharma dUsare meM rahe yaha kaise ho sakatA hai arthAt trikAlameM nahIM ho sktaa| isalie vAstavika kAraNatAko apekSAse donoMko samatulAmeM nahIM biThAyA jA sktaa| yahI kAraNa hai ki upAdAnameM kAraNatA paramArthabhUta svIkAra ko gaI hai badna svarUpase svataHsiDa upAdAna hai aura jinameM nimitavyavahAra kiyA jAtA hai unameM vaha kAra NatA upavarita hai, vAka %3- - 82
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ 650 ayapura (khAniyA ) tasvacarcA be svarUpase svataHsisa paradravyake kAryake kAraNa nahIM hai| ataeba donoM meM kAraNatAko yathArtha mAnanekA Agraha karanA ucita nahIM hai esA yahA~ rAmavAnA caahie| yaha likhanA ki 'kAryotpAdana meM nimitta aura upAdAna donoM hI eka dUsarekA mukha tAkanevAle haiM' ati sAhasakI bAta hai / vicArakara dekhA jAya to yaha aisA sAhasapUrNa kathA hai jo vyake lakSaNa para hI sIdhA prahAra karatA hai / aimA mAnane para to kisI bhI vastukA svarUpa svataHsiddha nahIM banatA hai| vastuke svarUpakA vivecana karate hue paMcAdhyAyImeM likhA hai-- sara sallAkSaNika sanmAnaM vA yataH svataHsiddham / tasmAdanAdinidhanaM svasahAyaM nirvikalpaM ca // 4 // jisa darzanameM vastukA vastutva ho pratisamaya arthakriyAkAritva mAnA gayA ho usa darzana para aisI bAta lAdanA Azcarya hI nahIM mahAna Azcarya hai| koI aisA laNa nahIM jaba pratyeka dravya apanA kArya na karatA ho aura koI aisA kSaNa nahIM jaba upAdhi yogya anya dravyakA yoga na milanA ho | yaha sahaja yoga hai / ise mithyA vikalpoM dvArA badalA nahIM jA sakatA / aisA svIkAra kara lene para kisIko kisIke pIche nahIM calanA hai aura na kisIko kisI kA muMha hI tAkanA hai| saba apanI-apanI sthiti meM rahate hue parasparakI apekSAse apane-apane yogya ucita vyavahArake adhikArI hote haiN| kAryase sarvathA bhinna para dravyako paryAyameM kartA Adi vyavahAra karane ko upAtikA nirdeza karate hue paMDitazvara AvAgharajI anagAradharmAmRta a0 1 meM likhate haiM kImA pajanI minnA yena nizcayasiddhaye / sAbhyante vyavahAro'sau nizcayastadabhedaraka / / 1201 // jisake dvArA nizcayakI siddhi ke lie kartA Adika vastuse bhinna sAdhe jAte hai baha byavahAra hai aura kartA Adikako vastuse abhinna jAnane vAlA nizcaya hai / / 120 // isa prakAra vivakSisa paryAyaSata anya dravyameM mimitta vyavahAra kyoM kiyA jAtA hai aura isameM bhI kartA AdirUpa vyavahAra karane kA kyA prayojana hai yaha AgamAnusAra samyak prakArasa jJAta ho jAnepara na to upAdAna aura nimitta inase kisIko paramukhApekSI mAnakI AvazyakatA hai aura na hI kisIko kisIke pIche laganekI AvazyakatA hai / apane-apane upAdAna ke anusAra pratyeka mA pratyeka samayamai vivakSita kAryarUpase pariNamase hai aura usa usa kArya meM nimitta vyavahArake yogma anva dravyoMko pratyeka samayakI paryAya nimita vyavahArako prApta hoto rahatI haiN| aisI kAryakAraNaparamparAke anusAra vastumaryAdA hai aura isIlie unameM yathAyogya upAdAna-upAdeya vyavahAra aura nimittanaimittika vyavahAra pratyeka kAlameM banatA rahatA hai| svAmI samantabhadranaM bAhyetaropAdhi' ( sva0 sto0, iloka 60 ) ityAdi ikoka isI abhiprAyase nibaddha kiyA hai / sabhI kAryoM meM bAhya aura Abhyantara upAdhiko samagratAkA honA dravyagata svabhAva hai yaha vyavasthA bhI tabhI banatI hai jaba pUrvokta kathanako pUrI taraha svIkAra kara liyA jAtA hai| prakRtama hameM isa bAtakA Azcarya hotA hai ki eka ora to pratizaMkA 3 meM pratyeka kAryake prati nimittoMkA vyApAra isalie Avazyaka batalAyA jAtA hai ki use na svIkAra kiyA jAyagA to dharmAdi dravyAma kuTasthatA A jAyago aura dUsarI mora ananta anurulaghuguNoMkI SaTguNI hAni-vRSvirUpa pratyeka samayake kAryako bAhya upAdhike binA kevala Abhyantara upAdhijanya svokara karake bhI usameM kUTasthatA nahIM mAnI jAtI hai aura phira Azcarya isa
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 11 aura usakA samAdhAna 651 kA hotA hai ki aisA svIkAra karanepara bhI apara pakSa 'bAhyetaropAdhi' kI samatA siddhAntako bho for nahIM maantaa| hamAre svAlase apara panake dvArA prasthApita yaha nayA mata hI isa sabhyakI ghoSaNA karatA hai ki dAsyaM svatantrarUpase apane kAryako karatA hai tathApi vivakSita paradravyakI paryAya usakI prasiddhikA hetu hai, isalie upacAra se usakI bhI kAraka sAkalya meM parigaNanA kI gaI haiN| AcArya ne jo 'na jAtu rAgAdinimitabhAvaM' ityAdi kalaza likhA hai usameM 'saMga' pada dhyAna dene yogya hai| yaha zabda hI isakA khaNDana karatA hai ki anya meM sadbhinakI kAryakaraNa zakti vastutaH hotI hai| AcAryazyaM dasa dvArA yaha batalA rahe hai ki irA jIvane anAdisa parake dvArA hitAhila hogA' aisA mAnakara jo apane vikala dvArA parakA saMga kiyA hai vahI vikalpa isaka saMsArI bane rahanekA mukhya kAraNa hai / ve kahate haiM ki 'sva' kA saMga to anapAyI haiM, vaha aparAdha nahIM hai| aparAdha yadi hai to parakA saMga karanA hI hai| parameM nimitta vyavahAra hone kA yahI kAraNa hai / AptaparIkSA pR0 44-45 meM AcArya vidyAnandIne bAhya aura Abhyantara upAvirUpa sAmagrI ke sAtha yA ekadezarUpa sAmagrI ke sAtha jo kAryakA anyavyatireka bacalAyA hai vaha ThIka hI batalAyA hai, kyoMki jisa prakAra Abhyantara upAdhi ke sAtha kAryako Abhyantara vyApti upalabdha hotI hai usI prakAra bAhya upAdhike sAtha bho kAryako vAhma aur jinAgama meM svIkAra kI gaI hai| bAhya upAdhike sAtha kAryakI bAhya vyAptikA upala honA hI to isa tathya gamaka hai ki isa kAryakA koI yathArtha upAdAna avazya hai jisane svayaM svatantra rUpase kartA, karaNa aura Azraya Adi banakara pariNAmasvabhAvI honese isa kAryako utpanna kiyA hai| spaSTa hai ki jinAgama meM jo nimitta upAdAnako svIkRti hai aura unakI kAryake prati jo bAhya Abhyantara vyApti batalAI hai vaha bhinna-bhinna prayojana se ho batalAI hai, ataeva use sabhyak prakArase jAnakara usakA usI rUpa meM pAna honA cAhie, tabhI vaha vyAkhyAna yathArtha mAnA jA sakatA hai / 1 raho lokakI bAta so jo catura jAnakAra hotA hai vaha saMyoga kAla meM honevAle kAryoM meM bAhya aura Abhyantara donoM prakArako upAdhikA vicAra karatA hai, kalpanAko taraMgoM ke AdhArase kAryakAraNa paramparAkA vicAra karanevAle puruSoM kI bAta nirAlI hai | Agama meM donoM kI maryAdAkA nirdeza kiyA hai, anvayavyatireka ke farm isakA parijJAna hotA hai| kintu jo bAhya sAmagrIko vikalatAko dekhakara yaha anumAna karatA hU~ ki kevala bAhya sAmagrI abhAva meM yaha kArya nahIM ho rahA hai aura usa samaya upAdAna zakti kI jo vikalatA hU~ use nahIM anubhavatA usakA jaisA anumAna karanA ThIka nahIM hai| isalie trakRta meM yahI nirNaya karanA cAhie ki jisa samaya pratyeka dravya nizcaya upAdAna hokara apane kArya ke sammukha hotA hai usa samaya nimitta vyavahAra ke yogya bAhya sAmagrIkA sadbhAva niyamase hotA hai / yahIM jinAgama hai aura yahI mAnanA paramArtha satya hai /
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama daura 1: zaMkA 12 kuguru, kudeva, kuzAstrakI zraddhAke samAna sudeva, suzAmna, sugurukI zraddhA bhI mithyAtva hai, kyA aisA mAnanA yA kahanA zAstrokta hai ? samAdhAna 1 kuguru, kudeva, kuzAstrako zraddhA gRhIta mithyAtva hai tathA sudeva, suzAstra, sugurukI zraddhA vyavahArasamyagdarzana hai / imo tathyako spaSTa karate hue zrI niyamasArajImeM kahA hai attAgamataccANaM sadahaNAdo havei sammattaM // 5 // artha-ana. Aga aura nandoka pakSAto rakama hotA hai| usakI TokAmeM spaSTIkaraNa karate hue likhA hai myavahArasamyakravasvarUpANyAnametat / yaha vyavahAra sampanatvake svarUpakA kathana hai| samyagdASTake aisI zraddhA avazya hotI hai aura vaha aise kathanako zAstrokta mAnatA hai|
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama daura zaMkA 13 puNyakA phala jaba arahaMta napha honA kahA gayA hai ( puNyaphalA bharahaMtA pra. sA. ) aura jisase yaha AtmA tIna lokakA adhipati banatA hai use 'sarvAtizAyi' puNya ghatalAyA hai ( sarvAtizAyi puNyaM tat trailokyAdhipatitvakRt ) / taba aise puNyako hInopamA dekara tyAjya kahanA aura mAnanA kyA zAstrokta hai ? __samAdhAna 1 yaha to sunidita satya hai ki sarvatra prayojanake anusAra upadeza diyA jAtA hai| aisI upadeza dene kI paddhati hai| puNya-pApakA Asava-bandha padArthoMme antarbhAva hotA haiM aura ye donoM dArtha ajIva padArthake sAtha saMsArake kAraNa hai / isaliye bhagavAn kuMdavudane hetu, svabhAva, anubhava aura Azrayake bhedase puNya aura pApameM bheda honepara, bhI dravyAthikanayase unameM abheda batalAte hue unheM saMsArakA kAraNa kahA hai| ve kahate hai-- kammamasuhaM kusIlaM suhakammaM cAvi jANaha susIlaM / kaha saM hodi susIlaM jaM saMsAraM pavesedi / / 145 / / artha :-azubha karma kuzIla hai aura zubha karma suzIla hai aisA tuma jAnate ho, kintu vaha suzIla kaise ho sakatA hai jo zubhakarma ( jIvako) saMsArameM praveza karAtA hai / / 145 / / AcArya mahArAja isa viSaya meM itanA hI kahanA paryApta na mAnakara use prAtmAko svAdhInatAkA nAza karaneyAlA taka batalAte hai| ve kahate haiM tamhA du kusIlehi ya rAyaM mA kRNaha mA va saMsarga / sAhINI hi viNAso kusIlasaMsaggarAyeNa ||1471 / artha :-isaliye ina donoM kuzIloMke sAtha rAga mata karo athavA saMsarga bhI mata kage, kyoMki kuzIlake sAtha saMsarga aura rAga karanese svAghonatAkA nAza hotA hai // 14 // azubha karmakA phala kiptIko iSTa nahIM hai, isaliye usakI icchA to kisoko nahIM hoto / kintu puNya karmake phalakA pralobhana chuTanA bar3A kaThina hai, isalie pratyeka manya prANIko mokSamArgameM ruci utpanna ho aura puNya tathA puNyake phalameM ho aTaka na jAya isa abhiprAyase sabhI AcArya usakI nindA karate A rahe hai| isI abhiprAyako dhyAnameM rakhakara paM0 prathara dyAnatarAyajIne dazalakSaNadharma pujAmeM strI ko viSavelakI upamA dI hai / isakA abhiprAya yaha nahIM ki ve parama puNyazAlinI tIrthakarakI mAtA athavA brAhmI, sundarI, gItA, rAjula, candanA Adi jagatpUjanIya satI sAdhvI striyoMkI nindA karanA cAhate haiN| iso prakAra azuci bhAvanAmeM zarIra-bhogoMke prati aruci utpanna karane ke abhiprAyase yadi pArIrako cina utpanna karanevAle apane nau dvArAse
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ 654 jayapura (khAniyA ) tasvacarcA mala-mUtra Adi maloMko bar3hAnevAlA kahA gayA hai to isakA artha yaha nahIM ki usa dvArA 1008 sulakSaNoMke ghArI uttama saMhanandavAle jagatpUjya tIrthaMkarake zarIrako nindA kI gaI hai| spaSTa hai ki jahA~ jo upadeza jisa abhiprAyase diyA gayA ho vahIM usa abhiprAyase use zAstrokta mAnanA cAhiye / dvitIya daura : 2: zaMkA 13 prazna thA ki puNyakA phala jaba anta honA taka kahA gayA hai ( 'puNyaphalA arahaMtA' pra0 sa0 ) aura jisase yaha AtmA tIna lokakA adhipati banatA hai, use sarvAtizAyI puNya batalAyA hai (sarvAtizAtriM puNyaM tat trailokyAdhipativvakRt ) taba aise puNyako honopamA dekara tyAjya kahanA aura mAnatA kyA zAstrokta hai ? pratizaMkA 2 hamArA yaha prazna heturgAbhita thA 'puNya kyoM grAhya hai ? - tyAjya kyoM nahIM hai ?' isa bAtako siddha karane ke liye hamAre inameM do zAstrIya vAkyoMke sAtha sundara hetu bhI usI prazna meM yathAsthAna vidyamAna hai / Apa yadi unapara niSpakSa bhAva se dRSTipAta karate to puNyake mahattva aura usako upayogitAko avazya niHsaMkoca svIkAra krte| Apane aisA nahIM kiyA / saMsArI bhavya prANI, joki yathArtha meM apanA hitaiSI hai, usakA uddezya sadA yahA~ rahatA hai ki maiM arahaMta pada prApta karake jagatkA lakSdhAra karU~ aura mukti prApta kara svayaM sarvocca nitya-anyAyAdha sukhI, pUrNa jAtAdRSTaza nU~ / buddhimAn bhavya prANakA yaha punIta uddezya puNya kriyAoM dvArA hI siddha huA karatA hai / yaha eka nirvivAda sarvazAstrasaMmata bAta hai; isI bAta ko hamAre sarvocca AdhyAtmika AcArya zrI kundakundane sarvamAnya grantha pravacanasAra meM 'puNyaphalA arahaMtA' Adi 45 vIM gAyA dvArA spaSTa evaM samarpita kiyA hai / kundakuda AcArya pratyeka maktako niSpakSa bhAga evaM zuddhabhAva se usa ullekhako upekSA nahIM karanA cAhiye / Apane uttara dete samaya AdhyAtmika vAcAyake ukta naSTa saMketapara dRSTipAta nahIM kiyA aura na usapara apanA abhimata ho prakaTa kiyaa| yaha svayaM eka cintanopa vArtA hai jo ki botarAma carcAkA eka vizeSa aMga hai ! hamAre liye ArSa vAkya hI to pathapradarzaka haiM unake avalambanase hI hamako siddhAnta nirNaya karanA hai / Apane apane lekha meM uttara dete hue prArambhameM jo yaha likhA hai ki 'sarvatra prayojanake anusAra upadeza diyA jAtA hai, aisI upadeza denekI paddhati hai / '
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 13 aura usakA samAdhAna 655 hama ise hRdayase svIkAra karate haiM, parantu Apa apanI isa mAnyatA para hI gaMbhIratA se vicAra kara prakAza DAleM ki jo bAta caturtha kAlameM bho grAhya thI vaha vartamAna avanata yuga meM agrAhma yA tyAjya kaise ho gaI ? jisase puNyako tyAjya batalAnekI AvazyakatA Aja pratIta hone lgii| mAnavocita katrtavya se prAyaH vimukha Aja kalakI janatA ke lie to puNyAcaraNakI mokSagamana ke yogya caturthakAlakI apekSA aura bhI adhika AvazyakatA hai / jisa kAla meM tIrthakara, sAmAnya kevalI tathA caramavArI maharSiyoMkA samAgama sulabha thA, usa caturthakAlameM ve Atmazuddhike lie janasAdhAraNako AcaraNa karanekA upadeza dete the, jisase prabhAvita hokara cakravartI samrAT taka use zirodhArya karake mahAvratI puSpAcaraNa karate hue apanA manuSyabhana saphala kiyA karate the, zubhabhAvamaya puNya cAritrakA avalambana lekara mahAn bahiraGga antaraGga tapazcaraNa karate hue zuddhabhAva pAkara mukti prApta kiyA karate the, bharatacakravartI, bAhUbalI Adiko puNyacaryA sarvavidita hai / 'tatra mukti prApti ke lie zArIrika tathA mAnasika kSamatAke ayogya nikRSTa pazcamakAlameM usa paramparA mokSadAyaka puNyabhAvakA upadeza tyAjya ho' yaha eka mahAna bAzcaryajanaka bAta isaliye bhI hai ki Ajake prANI ke lie AtmakalyANArtha sivAya puNyAcaraNake anya koI mArga avaziSTa nahIM, tathA ca AjakA sarvocca koTikA AdhyAtmika upadeSTA bhI, svayaM na to puNya karma ke zubhaphalako tyAga sakatA hai, na vaha puNyAcaraNake sivAya anya koI ucca koTikA zuddhopayogI AcaraNa kara sakatA hai, aura na vaha Atmahita ke lie puNyatrandhake sivAya anya kucha ( sarva karmavidhvaMsa) kara sakatA hai| taba batalAiye ki yadi vaha dUsaroMko puNyAvaraNa tyAga denekA upadeza de to usakA upadeza Aja kalakI pAtratA ke anusAra kyA ucita mAnA jAtA hai ? kyA Aja ke zrotAkI pAtratA caturthakAlase bhI ucca hai ? ina bar3e TAIpa mudrita vAkyoMpara niSpakSa spaSTa prakAza DAleMge aisI vAJchanIya bhASA hai / Apane jo apane pakSa poSaNa meM samayasAra granthako 145 vIM gAthA upasthita kI hai, usa gAthA ke rahasya ko spaSTa batalAnevAlI zrI amRtacandra sUrikI TIvanako dekhanekA bhI yadi Apa kaSTa karate to AzA hai puNyapoSaka isa patha kA ullekha karanekA prayAsa mAga kabhI na karate TIkAkArane zubha-azubha bhAva ke aneka vikalpa karake antima vAkya jo likhA hai vaha mananIya hai| TIkakAra RSi likhate haiM zubhAzubhau mokSa andhamArgIM tu pratyekaM kevalajIvapudgalama gratvAdanekau tadanekatve satyapi kevalapudgalamayabandhamArgAzritatvenAzrayAbhedAdekaM karma / artha -- zubha tathA azubha ( kramazaH) mokSakA aura bandhakA mArga hai ( arthAt zubha mokSakA mArga hai jaba ki azubha bandhakA mArga haiM ) / ataH donoM pRthaka haiM, kintu kevala jIvamaya to mA mArga hai aura kevala pudgalamaya bandhakA mArga hai / ve aneka haiM eka nahIM hai, unake eka na hone para bhI kevala pudgalamaya vanyamArgako Atitake kAraNa bAvake abhedase karma eka hI hai| isa prakAra isa gAthAkI TIkAkA abhiprAya jIvamaya puNyako mokSamArga batalAkara puNyakI upAdeyatA - kI puSTi karatA hai| ataH yaha TIkA Apake uddezyake viparIta hai / isake anantara Apane apane pAko puSTa karaneke lie usI samayasAra granthako ekasI saiMtAlIsavIM gAthA upasthita ko hai, kintu usako upasthita karate samaya sambhavataH Apane yaha vicAra karanekA kaSTa nahIM
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ 656 jayapura ( khAniyA ) tasvacA uThAyA ki isa gAthAmeM zubha-azubha karmake sAtha saMsarga karane tathA unake sAtha rAga karanekA niSetra granthakArane kiyA hai| AtmAke puNya-zubha pariNAmoMko tyAganekA ullekha isa gAthAmeM kisI bhI zabdase pragaTa nahIM kiyA gayA / ataH ApakA yaha pramANa prakRtameM Apake abhiprAyakA poSaka nahIM hai| TIkAkArako nimnalikhita dIkA darzanIya haikuzIlazubhAzubhakarmabhyAM saha rAgasaMsagoM pratiSiddhI bandhahetutvAt kuzIlamanoramAmanoramakaregukuTTanI saMsagaMvat / artha-kuzolarUpa zubha-azubha karmoM ke sAtha rAga ( mAnasika bhAva ) aura saMsarga ( vAcanika tathA zArIrika pravRtti ) pratiSiddha hai, kyoMki zubhAzubha karma ke sAtha rAga aura saMsarga bandhakA kAraNa I, jaise manoja amanojJa kRtrima hathinIke sAtha vanivAsI svatantra hAthoko (paratantra banAne ke kAraNa ) rAma aura saMsarga karanA niSiddha hai| hamArA prazna puNya AcaraNake viSaya meM thaa| tadanusAra Apako paNya AcaraNa tyAjya pramANita karane vAlA hI zAstrIya pramANa denA cAhiye / hamane zubha karma kI upayogitAkA samarthana karanevAlA prazna nahIM kiyA, api tu zubhAzubha karmadhvaMga karanevAle tapomaya evaM paramparAse muktike kAraNabhUta puNya AcaraNake viSayameM ho hamArA prazna hai / ataH Apa puNya-pApa dravyakarmakI bAta chor3akara puNyabhAva-bhopayogarUpa vyavahAra samyaka cAritra para zAstrIya pramANa sahita prakAza ddaaliye| isa prakAra Apane apane pakSako puSTimeM jo tIna bAteM kahIM hai, una para paryApta prakAza DAlakara, aba kucha mahattvapUrNa grandhoMke paThanIya, mAnanIya evaM AcaraNIya pramANa upasthita karate haiN| ye pramANa ApakI mAnyatA ko badalane meM Apake lie acche sahAyaka hoNg| zrI kundakundAcArya pravacanasAra a0 3 meM likhate hai : asumopayogarahidA suddhavajuttA suhovajuttA vA NiradhAragati loga tesu pasarathaM lahadi bhattI // 26 // artha-azubha upayogase rahita zuddhopayogI athavA zubhopayogo muni janatAko saMsArasAgarase pAra kara dete hai, una muniyoMkA bhakta prayAsta sukha yA prazasta pada prApta kara letA hai| zrI amRtacandrasUri isa gAthAko TIkA karate hara likhate hai yathokkalakSaNA evaM zramaNA mohadveSAprazastarAgIcchedAdazubhopayogaviyuktAH antaHsakalakaSAyodayavicchedAt kadAcit zukhopayogayuktAH prazastarAgaviSAkAkadAcicchubhopayogayuktAH svayaM mokSAyatanatvena lokaM nistArayanti tadbhaktibhAvapravRttaprazastabhA: bhavanti pare ca puNyabhAjaH / artha-pUrvokta lakSaNavAle muni moha, dveSa aura dUSita rAgarUpa azubha upayogase rahita, samasta kaSAyoM se rahita hone ke kAraNa kadAcit zuddhopayogI aura prazasta rAgake udayase kadAcit zubhopayogo muni svayaM mokSAyatana ( momasthAna ) rUpa honese jagatako tArate rahate haiM / jo vyakti unakI bhakti karate haiM ve bho zubhapariNAmI banakara puNyAtmA ho jAte haiN| isI granthakA eka anya pramANa dekhiye esA pasatyabhUdA samaNANaM vA puNa gharasthANaM / cariyA parati bhaNidA tA eSa paraM lahadi sokSaM // 3-254 //
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 13 aura usakA samAdhAna artha-muniyoMko prazasta caryA tathA gRhasthoMkI prazasta caryA uttama hai / ve muni tayA gRhastha apanI usI prazasta caryAdvArA mozasukhako prApta karate haiM / TIkAma zrI amRta candrasUrikA bhAva bhI gAthAke abhiprAyakA poSaka hai evameSa zuddhAmAnurAgayogiprazastacaryArUpa upavarNitaH zubhopayogaH tadaya zuddhAtmaprakAzikA samastaviratimupeyuSI kaSAyaNasadbhAvApravartamAnaH zuddhAtmavRtti-virudarAgasaMgatatvAdgauNaH zramaNAnAM, gRhiNAM tu samasta viraterabhAvena zahAtmaprakAzanasyAbhAvAkaSAyasanAvApravatamAno'pi sphaTikasaMpaNAkatejasa idhasA rAgasaMyogena zuddhAtmano'nubhavAtmataH paramanirvANasaukhyakAraNatvAcca muNyaH / artha-isa taraha yaha zuddha AtmAkA anurAgarUpa zubha AcAra hai / yaha zubhAcAra zuddha AtmAko prakAzaka sarva virativaH le muniyoM ke kaSAya aMza rahanese zubha pravRtti meM vartamAna muniyoMke zuddhAtmAnubhavake virodho rAga bhAva honese gauNa hai / gRhasthoMke sakala cAritrake abhAva dvArA zuddhAtmAkA prakAza na honese aura kavAyake sadbhAvase tathA rAgayukta azuddha AtmAkA anubhava hote rahane se paramparAse parama nirvANasukhakA kAraNa honese mukhya hai| isa taraha TIkAkAra zrI amRla candrasUra apanI TokAmeM zrI kundakunda AcAryake abhiprAyako spaSTa karate hue kahate haiM ki municaryA tathA zrAvaka-caryArUna zubhopayoga-puNyAcaraNa sarAgacAritra yA vyavahAra cAritra mokSakA kAraNa hai, ataH upAdeya hai / ina do pramANoMse yaha bAta siddha hotI hai ki bhopayoga, puNya athavA vyavahAra cAritra eka hI artha vAcaka paryAya zabda haiM / inako sarAganArima yA sarAga dharma bhI kahA jAtA hai| yaha paNya bhAva yA zabhopayoga rAga bhAvake sahayogase puNya karmabandhakA kAraNa hai. usIke sAtha-sAtha apanI mathAsambhava viSayamogoMse tathA pApakriyAoMse evaM mithyAtvako viraktike kAraNa saMvara aura nirjarAkA bhI kAraNa hai / yahI virakti makte-2 zuddha pariNati meM pariNata ho jAtI hai| isa dRSTise zubhopayoga yA puNya bhAva zadopayogakA kAraNa hai| sAtaveM guNAsthAnakA puNya bhAva hI AThaveM guNAsthAnake zuddhopayogamai pariNata ho jAtA hai| arthAt sAtizaya apramatta (sAtaveM) guNasthAnake antima samayako paryAva zubhopayogamayo hai aura usase dUsare samayako AtmaparyAya zuddho. payogamayI hotI hai / ina kAraNa zubhAMpanAMga zuddhopayogakA sAkSAt kAraNa bhI hai aura pAMcaveM chaThe guNasthAnakA zubhopayoga zuddhopayogakA paramparA kAraNa hai / ___isa kAryakAraNabhAvase puNyabhAva yA zubhopayoga parama upayogI hai| saMbara aura nirjarAkA kAraNa honese dharmarUpa hai / nizcaya dharma yA gunopabhoga yadi phala haiM to zubhopayoga usakA pUrvavartI puSSa hai| isa kAraNa sambaSTikA puNya paramparAse muktikA kAraNa honese pratyeka vyaktike liye grAhya yA upAdeya hai / AThade guNasthAmase nIcevAle pratyeka byaktike liye raMcamAtra bhI heya yA tyAjya nahIM hai| isI bAtako puSTa karate hue zrI parama AdhyAtmika zrI devasena bAcAyane bhAvasaMgraha granthameM likhA hai : sammAdiTThI puNNaM Na hoha saMsArakAraNa NiyamA / momavassa hor3a haDaM jaDa ciNiyANaM pA so kunnh|| artha---samyagdRSTikA puNyabhAva niyamase saMsArakA kAraNa nahIM hai / samyagdRSTi jova yadi nidAna na kare. to usakA puNya mokSakA kAraNa hotA hai| ataH makSikA kAraNabhUta puNya tyAjya kisa taraha ho sakatA hai| 83
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ 658 jayapura (vAniyA ) tattvacacI aNuvrata-mahAvratakA AvaraNa to kucha dUrako bAsa hai, kintu jinendra bhagavAnkA darzana karanerUpa puNya bhAva bhI karmanirjarAkA kAraNa honese dharmarUpa hai / ghabala graMthameM isakA samarthana karate huye thI vorasena AcArya ne likhA hai: kadhaM jiNacidaMsarga paDhamasammattuSpattIe kAraNaM ! jiNabiMbadasaNeNa NivattaNikAcidassa vi miekattAdikammakalAvasta raSayadasaNAdo / -dhavala pustaka 6 pR. 427 artha-prazna-jinendra pratimAkA darzana prathama samyakta kI utpattimeM kisa prakAra kAraNa hai ? uttara-jinendra bhagavAnakI pratimAkA darzana karanese nidhatti nikAcitarUpa mithyAtva Adi karma samUhakA kSaya ho jAtA hai| jayadhavala meM zubha pariNAmoMko karmakSayakA kAraNa batalAte hue zrI vIrasena AcArya likhate hai :suhasuddhapariNAmehi kammakkhayAbhAve taktrayANuvavasIdo / jaya-dhavala pu. 1 pR.5 artha-zubha aura zuddha pariNAmoMge yadi kokA kSaya honA na mAnA jAve so phira kisI taraha karmokA kSaya hI ho skegaa| arthAt zubha pariNAmoM (puNyabhAboM) se bhI kokA kSaya humA karatA hai| zrIbIrasena svAmI zrI dhavala siddhAnta graMthameM zubhopayogarUpa dharmadhyAnakA karma nirjarAke liye kAraNa rUpameM ullekha karate e nimmaprakAra kathana karate hai : jiNasAhuguNukkitaNapasaMsaNA ghiNayadANasaMpaNNA ! suhasIlasaMjamaradA dhammaramANe muNeyamvA // 55 // kiM phalamedaM dhammajmANaM ? akkhavayesu viulAmarasuhaphalaM guNaseNIe kammaNijjarAphalaM ca / khavaesu puNa asaMkhejjaguNaseDhIkammapadesaNijjaraNaphalaM sukammANamukkassANubhAga-vihANaphalaM ca / ataeva dharmAdanapetaM dhabadhyAnamiti sihaM / -dhavala pu. 13 pR076-77 artha-jina aura sAdhuke guNoMkA kIrtana karanA, prazaMsA karanA, vinaya karanA, dAna sampannatA, zruta, zola aura saMcamameM rata honA-ye saba bAteM dhamadhyAnameM hotI hai, aisA jAnanA caahiye| bAMkA-isa ghamadhyAnakA kyA phala hai ? / samAdhAna--akSApha jIvoMko devaparyAyasambandhI vipula sukha milAnA usakA phala hai aura guNazreNI meM karmako nirjarA honA bhI usakA phala hai| tathA kSacaka jIvoMke to asaMkhyAta muNaveNIrUpase karmapradezoMkI nirjarA honA aura zubhakarmoke utkRSTa anubhAgakA honA usakA phala hai / ataeva jo dharmase anaaita hai vaha dharmadhyAna hai, yaha bAta siddha hotI hai / gho amRtacandra sUri vyavahAradharmake viSaya meM likhate haiM : asamanaM bhASayato ratnatrayamasti karmabandhI yaH / sa vipakSa krato'vazyaM mokSopAyo na bandhanopAyaH // 211 // -puruSArthasiddhayupAya
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 13 aura usakA samAdhAna 659 artha - apUrNa ratnatraya arthAt zubhopayogavAle vyakti ke bhAva mokSake upAya rUpa hote haiM / usa vyakti jo kaSAyAMza hotA hai, vaha karma-bandhakAraka hai, usakA pUrNa ratnatraya ( vyavahAracAritra aMza) karmabandhakA kAraNa nahIM hU~ / arthAt apUrNa ratnatrayasvarUpa sarAgasaMyama yA ( 5-6 7veM guNasthAnakA ) puNya mAcaraNa karmabandha ke sAtha karmamokSakA bhI kAraNa hai / zrI devasena AcArya bhAvasaMgraha nirjarAkA kAraNa haiM: AvAsayAI kammaM vijJAvaccaM ya dANapUjAI / jaM kuDU sammadiTThI taM savvaM NijjaraNimittaM // 610|| artha-dRSTi jo cha Avazyaka karma, vaiyAvRtya, dAna, pUjA bAdi karatA hai, ve saba kArya kamakI nirjarAke kAraNa hU~ | zrI paramAtmaprakAzakI TIkAmeM zrI brahmadevasUri likhate haiM yadi nijazuddhAtmaivApAdeya iti matvA tatsAdhakatvena tadanukUlaM tapazcaraNaM karoti, tatparijJAnasAdhakaM ca paThati tadA parasparAcA mokSasAdhakaM bhavati, no cet puNyakAraNaM tatraiveti / -- a0 2 gA0 191 kI TIkA artha-yadi nija 'zuddha AtmA hI upAdeya hai, aisA mAnakara usake sAdhakapane se usake anukUla tapa karatA hai aura zAstra par3hanA hai to vaha paramparAse mokSakA hI kAraNa hai, aisA nahIM kahanA cAhiye ki vaha kevala puNyabandhakA hI kAraNa hai / ye nidAnarahitapuSyasahitAH puruSAste bhavAntare rAjyAdibhoge labdhe'pi bhogAMstayaktvA jinadIkSAM gRhItvA codhvagatigAmino bhavanti / - a0 2 gA0 57 kI TIkA bhava meM rAjAdike bhoga pAkara bhI una artha - jina puruSoMne nidAnarahita puNyabandha kiyA hai ve dUsare bhogoMko chor3akara baladeva Adike samAna jinadokSA grahaNa kara mokSako jAte haiM / ubhayabhraSTatA yadi punastathAvidhAvasthAmalabhamAnA ( nirvikalpasamAdhyalabhamAnA api santo gRhasthAvasthAyAM dAnapUjAdikaM tyajanti tapodhanAvasthAyAM SaDAvazyakAdikaM ca vyasvobhayabhraSTAH santaH tiSThanti tadA dUSaNameveti tAtparyam / - a0 2 dohA 55 kI TIkA artha -- jisane usa prakArakI avasthAko prApta nahIM kiyA nirvikalpa samAdhi prApta nahIM ko hai ) vaha yadi gRhastha avasthA meM dAna, pUjA Adi chor3a detA hai aura muni avasthA meM SaT Avazyakako chor3a detA hU~ to vaha donoM orase bhraSTa haiM aura vaha dUSaNa ho hai /
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ 660 jayapura (khAniyA) tattvacarcA niSkarSa isa taraha parama AdhyAtmika RSi zrIAcArya kundakunda, zrIamRta candra sUri, zrI vIrasena AcArya Adhike ArSa pramANoMse pramANita hotA kipaNyabhAva arthAta dauthe, pAMcaveM, chaTe va gAtaveM gaNasthAnakA zabhapariNAma yA vyavahAra cAritra koMke saMvara tathA nirjarAkA bhI kAraNa hai| ( inameM jitanA rAgAMza hai usase zubhAsrava bandha hotA hai tathA jitanA nivRtti aMza hai usase nirjarA hotI hai| sAnizaya apramatta guNasthAnake antima samayakA puNyabhAva dUsare samayameM zuddhopayogarUpa ho jAtA hai / isa taraha jaba puNyabhAva aura zuddha bhAvameM upAdAna-upAdeyabhAva hai taba zuddha pariNatikA bhI janaka puNyabhAva tyAjya yA heya kisa taraha ho sakatA hai ? arthAt samyagdRSTikA puNyabhAva syAjya nahIM hai| ata: pravacasAravartI zrI kundakunda AcAryakA vacana-puNNaphalA arahantA' zrI kundakundAcArya ke pratyeka bhavatako zraddhA sAdha satya mAnate hue arahanta padapara bhI biThA denevAleM puNyabhAvako heya ( chor3ane yogya) kabhI na samajhanA cAhiye na kahanA cAhiye, kyoMki binA puNyabhAva ke ( guNasthAna kramAnusAra ) zuddhabhAva vikAlameM bhI nahIM ho paate| zaMkA 13 puNyakA phala jaba arahanta honA taka kahA gayA hai ( puNyaphalA arahatA pra. sA0 ) aura jisase yaha AtmA tIna lokakA adhipati banatA hai, use sarvAnizAyI puNya batAyA hai ( sarvAsizAyi puNyaM tat trailokyAdhipatitvakRt ) taba aise puNyako hInopamA dekara tyAjya kahanA aura mAnanA kyA zAstrokta hai ? __ pratizaMkA 2 kA samAdhAna samAdhAna meM yaha spaSTa batAyA gayA thA ki sabaMtra prayojanake anusAra upadeza diyA jAtA hai / pratizaMkA 2 meM use hRdayase svIkAra bhI kara liyA gayA hai, phira bhI yaha prazna uThAyA gayA hai ki 'jo bAta caturtha kAlameM bhI grAhA tho vaha paMcamakAlamai agrAhya phaimI ?' samAdhAna yaha hai ki mokSamAgakA prarUpaNa kAlabhedase nahIM badalatA hai, puNNa aura pApa ye donoM karma ke bheda haiM aura inheM nAza kara ho mokSa prApta hotA hai yaha jainamArgakI prakriyA hai, jise saba jAnate haiN| 'puNyakA phala arahanta hai, vaha sarvAtizAyi puNyase trailokyakA adhipati banatA hai|' ye zAstroM meM vAkya pramANIbhUta hai para dekhanA yaha hai ki kisa bidhazAse inakA nirUpaNa hai| bArahaveM gUNasthAnameM sarvamohake zrINa ho jAnepara jo vItarAga bhAva hotA hai vaha arahanta pada ( kevalIpada) kA nizcayase hata hai| usa samaya jo zubhaprakRtiyoMkA kArya hai usameM isakA upacAra honese usa puNyako bhI arahanta padakA kAraNa ( upacAra ) se bhAgamameM kahA gayA hai / anyathAmohakSayAjjJAnadarzanAvaraNAntarAyazayAca kevalam / -ta. sU0, a0 10, sU01
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 13 aura usakA samAdhAna 661 isa Agama vacana dvArA jo mohake kSaya aura dhAnAvaraNa-darzanAvaraNa-antarAyake kSayase kevalajJAna batalAyA hai usameM ukta pramANakI saMgati kaise baiTha sakatI hai| vItarAga antaraMga - bahiraMga parivaharahita kevala bhagavAn anumAna para padArtha svAmI nahIM hai| phira bhI unheM tIna lokakA svAmI kahA gayA hai so kyA yaha nizcaya kathana hai yA mAtra loga loka prANiyAM zraddhAbhAjana honese unameM tona lokake adhivikA upacAra haiM, vicAra kIjiye / spaSTa hai ki isa upacarita adhipatitvakA kAraNa hI uma sarvAtizAyI puSpako kahA gayA hai| sampadRSTi joke bhedavijJAnako jAgRti sAtha pApavirakti tathA zubhapravRti hotI hai| yataH yaha nizcayadharmakA sahacara hU~ / ataH hama vyavahAra dharmastrarUpa puNyAcaraNakA upadeza Agama meM diyA gayA hai para puNya mokSakA hetu nahIM hai| mokSakA hetu to vaha vItarAgatA hai jo puNyabhAvake sAtha cala rahI hai| ataH paramArthame gor aura pApako bandhakA tathA vItarAga bhAvako mokSakA kAraNa mAnanA yathArtha hai / samayasAra gAthA 145 kA pramANa hamane dekara yaha siddha kiyA thA ki vaha suzIla kaise ho sakatA hai| jo zubha karma jIvako saMsAra meM praveza karAyA hai| gAthA abhiprAyako ThIka kara ise puNya poSaka batalAyA gayA hai jo asaMgata hai| gAthA ke uttarArdhakA sIdhA anvaya hai ki : 'vat saMsAraM pravezayati kathaM tat suzI bhavati' arthAt jo jIvako saMsArameM praveza karatA hai use kaise kheN| TIkA bhI gAya anurUpa hI hai, TIkAke artha karanemeM viparyAsa huA hai itanA hI saMketa mAtra hama yahA~ karanA cAhate haiM use jAgeko gAthA 146 aura 147 ke prakAza dekheM to saba spaSTa ho jAyagA / gAthA 147 kI TIkA meM yaha spaSTa batalAyA hai kikuzIlamAzubhakarma saha rAgasaMgI pratiSiddhI artha- kuzalasvarUpa zubha aura azubha karmooMke sAtha hetu hai| hetutvAt / rAga aura saMsargakA niSedha hai, kyoMki ve ba kundakundasyAne samayasAra jI kI dRSTise puNya pApako samAnatA inameM spaSTa rUpase batAI hai| taba 'puSphalA ahaMtA' kA artha daNDI kundakundasvAmIne pravadhanasAra meM kisa garI dikhA hai yaha vivekiyoMke jJAna meM sahaja hI A jAyagA / puNyakA tyAjyapanA isI dRSTise Agama meM pratipAdita hai aura puNyake sAtha hone bAbA aura lakSya dekara puNyako upacArase upAdeya bhI pAyA gayA hai| donoM dRSTiya pyAna meM lene para koI vizeSa nahIM raha jaataa| yadi ukta pradana] puNyAvarU zubhAzubha karma aura zubhAzubha pariNAmate abhiprAya nahIM hai, kintu 'caraNa se hai jaisA ki pratikA 2 meM likhA hai to puSyakA artha yahA~ 'ka' samajhA gayA aura pavitrA caraNakA artha puNyapApamala rahita vItarAga bhAva ho huA so vItarAga bhAvakA phala 'arahanta pada' hai, aisA mAnane meM koI Apati nahIM hai para mUla prazna meM puNyAcaraNa zabda nahIM yA 'puNya' zabda thA, ataH usakI mImAMsA / kI gaI thii| vItarAga bhAva vAcaraNa hI sarvatra siddhikA kAraNa hai yaha pratizaMkAme prayukta udAharaNoM se bhI spaSTa hai| pratizaMkA 2 ke bata niSkarSa nikAlate samaya yaha bAta likhate hue ki 'zubhapariNAma saMdaranirjarAkA bhI kAraNa hai, vaha bhI svIkAra kara liyA gayA hai ki jitanA zAMta hai usase subhAkhava-baMdha hotA hai tathA jitanA nivRti aMza hai usase saMgara- nirjarA hotI hai| isa niSkarSameM hI jaba zubha rAgAko baMdhamA liyA gayA hai saba yaha prazna svayaM prazna nahIM raha jaataa|
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya daura zaMkA 13 puNyakA phala jaba arahaMta honA taka kahA gayA hai (puNyakalA arabaMtA pra0 sA0 ) aura jisase yaha AtmA tIna lokakA adhipati banatA hai use sarvAtizAyI puNya batalAyA hai, ( sarvAti zAyi puNyaM tat trailokyAdhipatitvakRn ) taba aise puNyako hInopamA dekara tyAjya kahanA aura mAnanA kyA zAstrokta hai ? pratizaMkA 3 yaha prazna jIvake puNya bhAvako apekSAse hai| isa bAtako hamane apane dvitIya prapatra meM hAra kara diyA yA tathA yaha bhI spaSTa kara diyA thA ki zubhonayoga, puNyabhAva pabahAra dharma evaM vyavahAra cAritra-ye ekArthavAvI zabda hai / phira bhI Apane puNyarUpa vyakarmako apekSAse ho uttara prArambha kiyA hai| drazyakarmakI apekSA se spaSTIkaraNa asta kiyA jaaygaa| prathama to jIvake bhAvakI apekSAse spaSTIkaraNa kiyA jAtA hai| Apane likhA hai ki 'samyagdRSTi jIvake bhedavijJAnako jAgRti ke sAtha-sAtha pApase virakti tathA zubhapravRtti hotI hai|' isa mithita akhaNDa paryAyakA nAma zubhopayoga hai| isameM prazasta rAga bhI hai tathA samyakva va pApoMse viraktirUpa cittako nirmalatA bhI hai| zrI paMcAstikAya gAthA 131 kI TokAme zubhabhAvakA yaha ho lakSaNa diyA gayA hai: yatra prazastarAgazcitaprasAdazca tatra shubhprinnaamH| artha-jahA~ prasasta rAga tathA cittaprasAda hai vahIM zubha pariNAma hai / yaha TokA mUla gAthAke anurUpa hI hai| mUla gAthAmeM bhI 'cittaprasAda' diyA hai| cittaprasAdakA artha cittako svacchatA, ujvalatA, nirmalatA, pavitratA prasAdakA aMgrejI meM bho artha Purity kiyA hai| yaha nimalatA pApAMse virakti Adi rUpa hI to hai / zrI pravacanasAra gAthA meM bhI kahA hai ki jisa samaya jIva arAbha, zubha yA zuddha rUpa pariNamatA hai usa samaya vaha azubha, zubha yA zubha hai| arthAt eka samayameM eka hI mAva hotA hai aura usa samayakI akhaNDa (pUrNa) paryAyakA nAma hI azubha, zubha yA zuddha bhAva hai| ataH yaha siddha ho jAtA hai ki samyagdRSTile mAtra samAMzakA nAma zubha bhAva nahIM hai kintu usakI mizrita akhaNDa parmAya hI kA nAma zubha bhAva hai| usameM rAgAMzase baMdha aura nirmala aMzase saMbara-nirjarA hote haiN| usa zubha bhAva vA vyavahAra dharma meM bhI lakSya yA dhyeya vItarAgatA evaM zuddha avasthA arthAt mokSa ko prApti ho rahatI hai| paryAyakI nivasatA ke kAraNa vaha jova vItarAgatA meM sthita nahIM ho pAtA hai| isa kAraNa usako rAga va vikalpa karane par3ate haiM, kintu usa rAga yA vikalpa dvArA bhI vaha vItarAgatAko hI prApta karanA cAhatA hai| jaise paM0 zrI daulatarAmajone kahA hai saMyama ghara na sake saMyama dhAraNakI ura ghttaapttii|
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ kA 13 aura lamakA samAdhAna jo jisa vastu kA icchuka hotA hai vaha usI vastuke pAro kI zraddhA, jJAna na pUjAdi karatA hai / jaise dhanurvidyAkA icchuka dhanurveda ke vizeSajJakA tathA dhanArthI rAjA AdikA zradvAna, mAna va pUjAsatkArAdi karatA hai / kahA bhI hai yo hi yatprAptyarthI saH taM namaskaroti yathA dhanurvedaprApyarthI dhanurvidaM namaskaroti / isI prakAra vaha vyavahAra samyagdRSTi votarAgatAkI prAptikA icchuka honese vItarAga deva, vItarAga guru aura vIlarAgatAkA pratipAdana karanevAle zAstroMkA hI zraddhAna, jJAna evaM pujA, satkAra, sevA Adi kregaa| jaise dhanavedaka vizeSajJa yA rAjAdiko pUjA satkArAdi ghanavidya! yA dhanakI prApti sAdhaka nimitta kAraNa hai, umI prakAra vAtarAga dezadiko pUjAdi bhI vItarAgatA prApta karane meM sAdhaka nimitta kAraNa hai / arthAt dhItarAga devAdikI pUjAdi rUpa AcaraNa vItarAgatAke hI kAraNa hai / zrotagaga devake guNoMmeM jo umakA anurAga hai, vaha una gRNoM kI prAptike liye hI hai / kahA bhI hai-'vande zaSTguNalavyaye' arthAt una guNoMkI prAptike liye ho vandanA karatA huuN| usakA yaha bhAva nahIM ki maiM sadA isI prakAra banA rhuuN| kintu vaha usI samaya taka pUjAdi karatA hai jaba taka vaha svayaM vItarAgI nahIM bana jAtA hai| jaise dhanuvidyAkA icchuka usI samaya taka gurukA Azraya letA hai jaba taka vaha svayaM dhanurveda vizeSajJa nahIM bana jAtA hai| kahA bhI hai bhinnAtmAnamupAsyAtmA paro bhavani tAdRzaH / vartidIpaM yathopAsya bhinnA bhavati tAzI // 17 // -samAdhizataka artha-yaha jIva apanese bhinna arhanta-siddhasvarUpa paramAtmAkI upAsanA karake unhIM ke samAna ahanta-siddharUpa paramAtmA ho jAtA hai| jaise ki battI, dIpakase bhinna hokara bhI, dIpakakI upAsanAse dIpakasvarUpa ho jAtI hai| isase spaSTa ho jAtA hai ki bhagavAna kI upAsanA pAsakako bhagavAna hI banA detI hai| paramapaM jANato joI muJcei malabalohaNa / NAdiyadi NavaM kammaM ziddiSTuM jiNavariMdehiM // 4 // -mokSapAhuDa artha :-jo yogI paramAtmAko dhyAvatA saMtA varne hai so malaka. denahArA jo lobhakaSAya tAkari chUTe hai aura navIna karmakA Azraya na hoya hai-aisA jinendradeva ne kahA hai arthAta paramAtmAke dhyAnase saMvara tathA nirjarA hotI hai evaM lobhake chuTa jAne para kevalazAna svayaM prApta ho jAtA hai| zrI pravacanasAra gAthA 80 meM bhI kahA hai: jo jANadi arahaMta dagvatANattapajjayattehiM / so jANadi agyANaM moho khalu jAdi tassa layaM / / 8 / / artha-jo arahantako dravyapane, guNapane aura pAMghAne se jAnatA hai vaha apanI AtmAko jAnatA hai aura usakA moha avazya laya (nAza) ko prApta ho jAtA hai| jaise koI puruSa dhana kamAne ke liye koI vyApAra zurU karatA hai / usa vyApAra meM jo kuzala hai sasakA Azraya bhI letA hai aura dukAna para Avazyaka vyaya (kharca) bhI karatA hai| kintu isa prakAra vyaya karave, kaI
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ 664 jayapura (khAniyA ) tatvacarcA gunI Aya (AmadanI) karatA hai| yaha vyApArI barAbara dhyayako kama karatA jAtA hai aura Ayako bar3hAtA jAtA hai| usa vyApArameM praya hote hue bhI kyA usa vyApArako vyaya yA hAnikA mArga kahA jA sakatA hai ? kadAdhita nahIM kahA jA sakatA hai| vaha to AyakA hI mArga hai| isI prakAra zabhopayogI jIva vItarAgatAko prAptike liye vItarAga deva, guru tathA zAstrakA Azraya letA hai aura unakI bhakti pUjAdhi karatA hai| isameM jitanA rAgAMza hai usase prazasta bandha bhI hotA hai, kintu virakti aMza dvArA bandhase nirjarA kaI gunI adhika hotI hai, kyoMki vaha usa samaya sAMsArika icchAoM tathA bhogose evaM paMca pApase virakta haiN| isa prazasta bandhase bhI aisI sAmagrI (vya, kSetra, kAla tathA bhava) prApta hotI hai jo mokSamArgako mAdhaka hotI hai| vaha svayaM vItarAgatAko bar3hAtA huA zubharAgako chor3atA jAtA hai aura isa prakAra vizuddhi bar3ato jAtI hai / antameM sampUrNa mohanIya karmakA kSaya kara parama vItarAgI ho jAtA hai| aisI dazAme prazasta bandha hote hue mI, kyA usa zubha bhAva (vyavahAra dharma) ko bandhakA mArga kahA jA sakatA hai? kadApi nahIM kahA jA sakatA hai| yaha to mokSakA hI mArga hai arthAt saMsAra sAgarake pAra karane ko tIrtha hai / zro samayasAra gAthA 12 va usakI TIkAmeM bhI yahI kathana kiyA hai ki jaba taka AtmA zuddha na ho jAya tabataka vyavahAra prayojanavAn hai| eka prAcIna gAthA dekara yaha siddha kiyA hai ki vyabahAra chor3a denese tIrtha (mAga) chUTa jAyayA / yaha spaSTa hI hai ki mArga chUTa jAne para mokSa ko prApta nahIM kiyA jA sakatA hai| suddho suddhAdeso gAyatro paramamAvadarisIhi / ghabahAradesidA puNa je du aparame liMdA bhAve // 12 // -samayasAra artha--jo zuddhanaya taka pahu~cakara zraddhAvAn huye tathA pUrNa jJAna cAritravAna ho gaye unheM to zuddha (AramA) kA upadeza (AzA) karanevAlA zuddhanaya jAnane yogya hai aura jo jIva aparama bhAvameM-arthAt zraddhA tathA jJAna cAritrake pUrNa bhAvako nahIM pahu~ca sake haiM, sAdhana avasthA ho sthita hai ve vyavahAra dvArA upadeza karane yogya haiN| TIkAkA uttarArdha-ye su prathamahitIyAdyanekapAkaparaMparApacyamAnakAtasvarasthAnIyamaparamaM bhAvamarnubhavati teSI paryatapAkotIrNajAtyakArtasvarasthAnIparamabhAvAnubhacanazUnyatvAdazuddha dravyAdezisayopadarzitaprativiziSTaikabhAvAnekabhAvo vyavahAranayo vicitravarNamAlikAsthAnIyavAsparijJAsamAnastadAve prayojanavAn, tIrthatIrthaphalayorityameva vyavasthitasyAt / uktaM ca-jana jiNamayaM pavajaha tA mA ghavahAraNicchapa, muyaha / ekaNa viNA kina tithaM aNNaNa uNa tacca / artha-jo puruSa prathama, dvitIya Adi aneka pAkoM (tAvoM) ko paramparAse pacyamAna azuddha svarNake samAna jo (vastukA) anutkRSTa-madhyama bhAvakA anubhava karate haiM unheM antima sAvase utare hue zuddha svarNake samAna utkRSTa bhAvakA anubhava nahIM hotA, isaliye, baddha dravyako kahanevAlA honase jisane bhinna-bhinna ekaeka bhAvasvarUpa aneka bhAva dikhalAye hai aisA vyavahAranaya vicitra aneka varNamAlA ke samAna honese jAnaneme AtA huaA usa kAla prayojananAt hai, kyoMki tIrtha aura tIrthaka phalakI aisI hI vyavasthiti hai| (jise tirA jAye vaha tIrtha hai, aisA vyavahAra dharma hai, aura pAra honA vyavahAra dharma kA phala hai athavA apane svarUpako prApta honA tIrthaphala hai)| anyatra bhI kahA hai ki yadi tuma jinamatakA pravAnA karanA cAhate ho to vyavahAra
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 13 aura usakA samAdhAna 665 aura nizcaya donoMko mata chor3o, kyoMki vyavahAramaya ke binA to tIrtha-vyavahAramArgakA nAza ho jAyagA aura nizcayataya ke binA tattva (vastu) kA nAza ho jAyegA / grafi bhAvArthakA uttarArtha :- jahatika yathArtha jJAna zraddhAnakI prAptirUpa samyagdarzanako prApti nahIM huI ho bahA~taka to jinase yathArtha upadeza milatA hai aise jina vacanoMko sunanA, dhAraNa karanA tathA jina vacanoM ko kahanevAle zrI jinagurukI bhakti, jinabimbake darzana ityAdi vyavahAra mArga meM pravRtta [honA] prayojanavAn hai / jinheM zrasana- jJAna to huA hai, kintu sAcAt prApti nahIM huI unheM pUrvaRti kArya paradravyakA alambana chor3ane aNuvrata, mahAtratakA grahaNa samiti, gupti aura paMca paramezIkA dhyAna rUpa pravartana tathA usI prakAra pravartana karanevAloMko saMgati evaM vizeSa jAnaneke liye zAstroMkA abhyAsa karanA, ityAdi vyavahAra mArga meM svayaM pravartana karanA aura dUsaroMko pravartana karAnA - - aise hAranayakA upadeza aMgIkAra karanA prayojanavAn hai / vyavahAranayako kathaMcit samasyA kahA gayA hai, kintu yadi koI use sarvathA asatyArtha jAnakara chor3a de to vaha zubhopayogarUpa arrant hI chor3a degA aura use zuddhopayogako sAkSAt prApti to nahIM huI hai, isaliye ulTA azubha prayoga hI Akara bhraSTa hokara, cAhe jaisI svecchArUpa pravRtti karegA to vaha narakAdigati tathA paramparAse nigodako prApta hokara saMsAra meM hI bhramaNa kregaa| isalie buddhana kA viSaya ko sAkSAta zuddha AtmA hai usakI prApti jabataka na ho tabataka vyavahAra bhI prayojanavAn hai - aisA svAdvAda matameM zrI gurumoM kA upadeza hai ( sonagar3ha nivAsI zrI himmatalAlakRta TokA hindI anuvAdasahita] mAroThase prakAzita samayasArake pRSTha 25 se 27 taka / ) samyagdarzana-jJAna-vArikI pUrNatA 13 guNasthAnataka sAmraka avasthA hai aura vahA~taka prApta ho jAnepara sAdhaka ( mArga ) kA koI prayojana nahIM raha jAtA hai| bhAvArtha vizeSa dhyAna deneyogya hai, kyoMki isameM gAthA tathA TokAkA bhAva spaSTa kiyA gayA hai / paNDitazvara jayacandajone bho bhAvArthame yaho Azaya pragaTa kiyA hai / uparokta kathanase yaha bhI spaSTa ho jAtA hai ki midhyAdRSTike dvArA kiyA huA vyavahAra bho samyaktvakI prApti ke liye sAdhana hai| isa viSayako Agama pramANasahita Age spaSTa kiyA jAyagA / TIkA ke anta meM do gaI prAcIna gAyAse spaSTa ho jAtA hai ki vyavahAra dharmake bagaira zuddha AtmAko prApti nahIM ho skii| zuddha AtmAko prApta kiye bagaira tajjanya sukhakA anubhava bhI nahIM ho sakatA hai / jaise miThAI kA svarUpa jAnane mAtra se miThAIkA svAda aura sajjanya sunna nahIM prApta ho sakatA hai| nizcayake vagaira sAdhya nahIM rahegA aura mAdhya bagaira sAdhana kisakA kiyA jAyagA / ataH vyavahAra va vizvava donoM Avazyaka hai| puSyarUpa vyavahAra prAthamika avasthA meM kAryakArI hai, kyoMki yaha nizcayarUpa sAdhyakA sAdhana hai / kahA bhI hai---- vyavahAranayena bhinnasAdhyasAdhana bhAtramavalambyAnAdibhedavAsitabuddhayaH sukhenaivAvataranti tIrtha prAthamikAH / guNasthAna meM hotI hai / ataH uparokta kathanAnusAra 12 vyavahAradharma prayojanavAn hai / so ThIka hai, kyoMki sAdhya ke - paMcAstikAya pR0 245 - 246 rAyacanda granthamAlA garthAt jo jIva anAdi kAlase lekara bhedabhAva kara vAsitabuddhi hai, ve prAthamika vyavahAra avalamba hokara mina sAdhyasAdhanabhAvako aMgIkAra kara torthako prApta karate haiM / 84
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ 666 jayapura (khAniyA ) tatvacarcA zrI amRta uparyukta isI bAta ko zrImAn paM0 phUlacandrane svayaM ina zabdoMdvArA svIkAra kiyA hai-- kahIM-kahIM zumakriyAko dharma kahA jAtA hai| mAnA ki yaha kathana upacAramAtra hai / para kahIM-kahIM upacAra kathana bhI grAhma hotA hai| kAraNa ki zubhakriyAmeM hiMsAdi azubha kriyAoMkI nivRtti chipI ke lie jIvako yadyapi azubha aura zubha donoM prakArakI kriyAoMse nivRtta honA hai, kintu prAgavasthA meM azubhase nivRtti bhI prAya mAnI gaI hai| yahI kAraNa hai ki granthakArane dharmake svarUpakA vivecana karate hue hiMsA Adi azubha kriyAoMke tyAgakI bhI dharma kahA hai| - paMcAdhyAyI pR0 267, varNI granthamAlA zrI samayasAra gAthA 145 kI TIkA meM bhI jIvake zubhabhAvako mokSamArga batalAyA hai, jisakA uddharaNa hama dUsare prapatra meM de cuke haiN| parantu Apane usapara yaha Apatti uThAI hU~ ki 'TokAke artha karane paryA huA hai| ataH paMDitapravara jayacandajIkRta tathA ahiMsA maMdira, dillI se prakAzita artha nIce diye jAte haiM-'zubha athavA azubha mokSakA aura andhakA mArga ye donoM jur3e haiN| kaMvala jIvamaya to mokSakA mArga haiM aura kevala pudgalamaya bandhakA mArga hai / - paM0 zrI jayacandrajI zubha athavA azubha mokSakA aura bandhakA mArga 'ye donoM pRthaka hai, kevala jIvamaya to mokSakA mArga haiM aura kevala pudgalamaya bandhakA mArga hai / - dillI se prakAzita zrI samayasAra ke uparokta spaSTa pramANa vahAradharmako mokSamArga siddha karate haiN| isa sambandha meM zrI vala, jayadhavala Adika granthoMke pramANa dvitIya patrikA meM diye jA cuke haiN| aba Age kucha anya pramANa bho diye jAte haiM : taM devadevadevaM adivaravasaha gurU tiloyassa | paNamaMta je maNussA te sokkhaM avazya jaMti | - zrI pravacanasAra gAdhA 79 ke bAda zrI jayasena TIkA meM dI gaI hai / artha - una devAdhideva, yativaravRSabha triloka guruko jo manuSya namaskAra karatA hai vaha akSaya (mokSa) sukhako prApta karatA hai| devagurUNaM bhattA giraveyaparaMparA vicititA / jhArA sucaritA te gahiyA mozkhamaggami // 80 // -- mokSapa huDa artha -- jo deva guruke bhakta haiM, nirveda kahiye saMmAra-dehU -bhogate trirAgatA kI paraMparAkko tina kare haiM, dhyAna viSe rata haiM, bahuri sucArikavAle haiM, te mokSamArga di grahaNa kiye haiM / devagurummiya bhatto sAhammiya saMjudesu aNurato / sammattamukhahaMto jJANarao hoda joI so || 52|| - mokSa pAhuDa
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 13 aura usakA samAdhAna 667 artha-ko yoyo samyaktva ka gharatA saMtA deva tathA guru virSe bhaktiyukta hai. bahuri sAdharmoM saMyAbhyAM meM anurakta hai soI yogo dhyAnamai rata hoya hai| nimnalikhita gAthAe~ AmArya kundabunda viracita thI rayaNasArakI hai : bhyvsnnmlvivjjiysNsaarsriirbhiignnicinnii| avaguNaM yasamagamo daMsaNasuddho du paMcagurubhatto / / 5 / / artha :--maya va vyasanake galase rahita aura saMsAra zarIra-bhogoMse virakta paMcaparameSThIkA bhakta aSTaguNAMgase pUrNa samyagdarzana zuddha hotA hai / devagarUsamayabhattA saMsArasarIrabhoyaparicatA / syaNattayasaMjusA te maNuvA sivasu pattA / / 9 / / artha-deva-guru-zAstra bhakta, saMsAra-zarIra-bhogasa virakta aura ratnatraya sahita manuSya ho zivamukhako prApta karatA hai| dANaM pUjA sIlaM upavAsaM bahuvihaM pi rakhavaNaM pi / sammajudaM mokSasuhaM samma viNa dIhasaMsAre // 10 // arya--dAna, pUjA, zIla, upatrAsa aura bahu prakAra kSamAdi bhI, yadi samyaktva sahina hai to mokSa sukhake kAraNa hai, yadi samyaktva rahita haiM to doghaM saMsArake kAraNa hai| jiNapUjA muNidANaM karei jo deha sattirUveNa / sammAiTThI sAvayadhammI so hoi mokrasamaggaro / / 13 / / artha-jo zaktipUrvaka jinapUjA karatA hai aura muniyoM ko dAna detA hai, vaha samyagdRSTi zrAdakadharmI mokSamArgarata hotA hai| pUyA (ya) phaleNa tiloe surapujjo havei suddhamaNo / dANaphaleNa tiloe sArasuha muMjade NiyadaM // 14|| zuddha manavAlA puruSa pUjAke phalase nIna lokameM devoMkara pUjya hotA hai aura dAnake phala se niyamapUrvaka tIna lokameM sArasukha (mokSa suna) bhogatA hai| nimnalikhita gAthAeM AcArya zrI kundakundakRta zrI mUlAcArakI hai : arahasaNamokAraM bhASeNa ya jI karedi pnddmdii| so sababukkhamokravaM pAvadi acireNa kAleNa // 6 // artha - bhaksise ekAgracitta hokara jo arahantako namaskAra karatA hai vaha ati zIghra hI sampUrNa duHkhoMse mukta hotA hai| zro dhavala pustaka 1 pR0 1 para yahI gAyA pramANarUpase do gaI hai| isI prakAra mAthA : meM siddha namaskArase, gAthA 12 meM AcArya namaskArase, mAthA 14 meM upadhyAya namaskArase, aura gAthA 16 meM sAdhu namaskArase sampUrNa duHkhoMse mukta honA kahA hai| evaM guNajuntANaM paMcaguruNaM vizuddha karaNehiM / jo kuNadi NamokkAraM so pAca di Ninvudi sigdhaM // 17 //
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ 668 jayapura (khAniyA ) tattvacarcA artha-isa prakAra guNayukta paMcaparameSThiyoMko jo bhavya nirmala mana, vacana tathA nAyase namaskAra karatA hai vaha nirSANa sukhako prApta karanA : bhattIe jiNavarANaM khoyadi ya puravasaMciyaM kamma / AyariyapasAeNa ya vijAmaMtA va sijhati / / 81 // artha-jinezvarako bhaktise pUrva saMcita karmakA nAza hotA hai / AcAryako kRpAse vidyAoMko tathA mantroMko siddhi hotI hai| dvAdazAMgameM tIna bhakti saMsAra vicchedakA kAraNa hai| ...-zrI ghanala pu0 1 pR0 302 dANu Na viSNau munivaraha kavi pujiu jipapAhu / paMca pya baMdiya paramagurU kimu hosaha siMghalAhu / / 16 / / -paramAtmaprakAza a02 artha-munIzvaroMko dAna nahIM diyA, jinendra bhagavAn ko nahIM pUjA, paMca parameSThIko vandanA (pUjA) nahIM ko, taba mokSa kI prApti kaise ho sakatI hai| janmAraNyazikhI stavaH smRtirapi klezAmbudhe? pde| bhakkAno paramI nidhiH pratikRtiH sarvArthasiddhiH parA / bandIbhUtapaso'pi notihatirnantuzca ye vo mudA / dAtArI jayinI mavannu gharadA devezvarAste sadA / / 115 // -zrI samansamadaracita stutividyA artha-jinakA stavana saMsArarUpa aTavIko naSTa karaneke liye agnike samAna hai, jinakA smaraNa duHkharUpa rAmudrase pAra honeke liye naukAke samAna hai, jinake caraNa bhakta puruSoM ke liye utkRSTa nidhAna (khajAnoM) ke samAna hai, jinakI zreSTha pratikRti (pratimA) saba kAryoko siddhi karanevAlI hai, jinheM harSapUrvaka praNAga karanevAle evaM jinakA maMgalagAna karanevAle nagnAcAryahapase rahate huye bhI mujha-samantabhadrako unnati meM kucha bAghA nahIM hotI, ve devoMke deva jinendra bhagavAn dAnazIla, kamaMzatruoM para vijaya pAnevAle aura sabake manorathoMko pUrNa karanecAle hoveN| karma bhaktyA jinendrANAM kSayaM bharata gacchani / kSINakarmA padaM yAti yasminanupamaM sukham / / 183 // -zrI padmapurANa paba 32 artha-he bharata ! jinendradevakI bhaktise karma kSayako prApta ho jAtA hai aura jisake karmamaya ho jAtA hai vaha anupama sukhame sampanna parama padako prApta hotA hai| namasyata jinaM bhakSyA smaratAnArataM tathA / saMsAraptAgaraM yena samuttarataM nizcitam // 125|| -zrI padmapurANa parva 39 artha-bhaktipUrvaka jimendra bhagavAnako namaskAra karo aura nirantara janhIMkA smaraNa karo, jisase nizcayapUrvaka saMsArasAgarako pAra kara sko|
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 13 aura usakA samAdhAna 669 ekApi samarthayaM jinamakidugati nivArayitum / puNyAni ca pUrayitu muktizriyaM kRtitaH / / 125 --upAsakAdhyayana artha-akelI eka jina-bhakti hI jIvake durgatikA nivAraNa, puNyakA saMcaya karanemeM tathA muktirUpI lakSmIko dene meM samartha hai| nAmamAtrakathayA parAtmano bhUrijanmakRnapApasaMkSayaH / bodhavRsaruyayastu sadgatAH kurvate hi jagatAM pati naram // 42 // -padyanandi paMcavizati bha.. artha-paramAtmAke nAmamAtrako kathAse ho aneka janmoM meM saMcita kiye hue pApoMkA nAza hotA hai tathA ukta paramAtmAma sthita jJAna, cAritra, samyagdarzana manuSyako jagatkA adhozvara banA detA hai / marada va jiyana va jIyo ayadAcArasta NicchidA hiMsA / pathadarasa sthibaMdho hiMsAmattaNa samidasma // 25 // -pravacanasAra artha-jIva mare yA jiye, aprayatna AcArabAleke hisA nizcita hai| prayatnapUrvaka gamiti pAlana karanevAleke (bahiraMga) hiMsAmAtrase bandha nahIM hai| samiti pAlana karanA vyavahAradharma hai| aise vyavahAra dharmako pAlana karanese, bahiraMgameM jovAdiko hisA ho jAne para, bandha nahIM hotA hai| isI Azarako 'zrI puruSArthAsaddhi agAya meM bahuta spaSTa kiyA gayA hai / aisI paristhitima yaha kahanA ki vyavahAra dharmarUpa zubhabhAva mAtra rAgAMza kA nAma hai aura usase banca hI hotA hai, upacAra mAtrase sahacara hone ke kAraNa mokSamArga kahA gayA hai yaha kathana kaise bAgamase mela khA sakatA hai, arthAt prAgamaviruddha hI hai / aise anekoM grantha bhI pramANa hai jina AgamameM gRhasthAMke liye devapujA, gurU pasti tathA dAna Adi aura muniyoka liye stavana, vandanA, pratijJamaNa, pratyAkhyAna AdirUpa vyavahAra dharma nitya SaDAvazyaka kAryomeM gabhita kiyA hai / yadi yaha kArya mAtra bandhake hI kAraNa haiM to kyA maharSiyoMne baccha karAne aura saMmAra DubAnakA upadeza diyA hai / aimA kabhI sambhava nahIM ho sakatA hai / inako isI kAraNa Avazyaka batalAyA hai ki inase mokSako prApina holI hai, jaise ki uparokta pramANoMse siddha hai| aba prazna yaha hotA hai ki isa vyavahAra dharma ke samaga prazasta rAgase jo sAtizaya puNyabandha holA hai tathA yaha saMsArakA kAraNa hai| paramArtha dRSTi se ima vyavahAradhamako pAlana karane vAlA zubhopayogI jItra usa rAgAMzase paMcendriyoMke viAya yA sAMsArika sukhakI prAptikI icchA nahIM karatA hai| paMcendriya. viSaya aura sAMsArika sukhase, haya zAsakara, virakta ho gayA hai| usakI Asakti to vItarAmatAma hai| isa rAgako chor3ane kA ho pUrNa prayatna hai| ata: isase banca hote hue bhI yaha rAgAMza saMbhArakA kAraNa nahIM ho sakatA hai| saMsArakA kAraNa to vAstavikameM rAma meM rAga (upAdeva buddhi)hai| usakI to virAgatAma upAdeya baddhi hai| ina puNya prakutiyoMke udayase ai vya, kSetra, kAla tathA bhavako prApti hotI hai jo mokSa-mArgameM sahAyaka hai, bAdhaka nahIM haiN| una dravya, kSetra, kAla, bhavake Azrayase mokSake liye
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ 670 jayapura (khAniyA ) tasva sAdhanA hotI hai| ataH puNyabandha bho mocA sAdhaka hai| mahAna AcApa ise sAtizaya puNya kahA aura isase rasa Adi padakI prApti banAI hai| nindu' narahitapariNAmopArjitatArtha karata duttama saMhananAdiviziSTapuNyarUpadharmo'pi (siddhagate ) sahakArI kAraNaM bhavati / artha -- nidAnarahita pariNAma upArjita tIrthakara prakRti tathA uttama saMhananAdi viziSTarUpI dharma bhI siddhatikA sahakArI kAraNa hotA hai| - paMcAstikAya gAthA 85 zrI jayasenAcAryakula TIkA arahantavAda prAyaH tIrthakara padake liye prayoga hotA hai| zrI pravacanasAra gA0 45 meM jo kahA hai| 'puSNaphalA bharahantA' yahA~ yadi puSyakA Azaya puNya dravyakarmase liyA jAya to arahantakA artha tIrthaMkara hotA hai | tIrthaMkara prakRti sabase utkRSTa puSya prakRti hai / usakA udaya 13veM guNasthAna se hI prArambha hotA hai| usake udayase ho tIrthaMkara padako prApti hotI hai| yadi puNya kA artha bhAva puNya liyA jAya to zro samayasAra pramANoMse yaha siddha ho ho jAtA hai ki puNyabhAva ( vyavahAra dharma ) se kevalaApane pUchA ki 'mohakSayajJAna darzanAvaraNAntarAyakSayA kevalam kI DAlate hue likhA hai ki rUmake gAthA 12 Adi uparyukta jJAnakI prApti hotI hai| saMgati kaise baiTha sakatI hai 14 yame kevalajJAna nahIM hotA hai| dasaveM tathA bArahaveM guNasthAnakI mizrita akhaNDa paryAyakA nAma puNyabhAva hai| paMca mahAvrata, paMca samiti, trigupti Adi rUpa vyavahAracaritra 1ve guNasthAna meM bhI hotA hai / ( dekhie zrI bhavana pustaka 14 pR0 86 ) usa puNyabhAvase mohanIya karma tathA jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa evaM antarAyakA kSaya hotA hai aura ina karmoMke kSayaro ke balazAna utpanna hotA hai| isa prakAra saMgati ThIka baMTato hai, na baiThanekA prazna hI nahIM hotA hai / ApakA yaha likhA ki 12 guNasthAna meM puNyaprakRtiyoMke udayase honevAle bhAvakara nAma puNprabhAva hai- AgamAnukUla nahIM hai / "tIna lokakA adhipatitva' ina zabdoMsa sva-svAmI sambandha batalAnekA Azaya nahIM hai| inakA jayaM he tIna loke prANiyoM dvArA pUjya aisA pada arthAt torthaMkara pada / jaise kahA jAtA hai "zivaramaNi barI - zivavadhUke pati Adi / kyA ina zabdoM dvArA pati-patnI sambandha dyotita karanekA Azaya hai ? kadApi nhiiN| ina zabdoM se zivapadako dyotita kiyA jAtA hai| sarvasAdhAraNa bhI isa bAta ko jAnate hai / ataH sva-svAmI sambandhako lAnA, niSparigraha tathA unacAra Adi kathana karanA mAgamakA viparyAsa artha karanA hI ho sakatA haiM, anya kucha nahIM / yadi mithyAdRSTi bhI paramArthakI apekSA vyavahAra dharma pAlana karatA hai to usake lie vaha sampatvako prAptikA kAraNa hotA hai / AgamameM samyaktvakI utpattike pratyaya batalAte hue jinabimbadarzana tathA jinamahimA darzana bhI pratyaya ( kAraNa ) batalAye hai / ( zrI dala pu0 6 pR0 42 zrI sarvArthasiddhima0 1 sUtra 7 kI TIkA Adi ) | midhyAdRSTiko ho to samyaktva ko utpatti hogI / samyagdRSTi samyaktyako utpattikA prazna ho paidA nahIM hotA hai| jinadarzanarUpa zubha bhAva mithyAtva ke khaNDa-khaNDa ho jAte haiM aura samyaktva prApti hotI hai-- isake kucha pramANa Upara diye jA cuke haiM / 2-3 pramANa nIce aura jiye jAte hai - kathaM jiNavidaMsaNaM paDhamasamma supatIe kAraNaM ? jiNAbiMbadaMsaNeNa NidhakSaNikAcidasya vi mictAdikamma kalASassa khayadaMsaNAdo / ' zrI vala pu0, 650 427
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 13 aura usakA samAdhAna kA samAdhAna 671 adha-jinabibakA darzana prathama samyaktvakI utpattikA kAraNa kisa prakAra hai ? samAdhAna-jinabiMba darzanase niryAta aura nikAcitarUpa bhI mithyAtvAdi karNakalApakA kSaya dekhA jAtA hai, jisase jinavibakA darzana prathama samvaravato utpattikA kAraNa yA hai| jiNaracaraNaburu NamaMti je paramabhatirAeNa / te jammalimUlaM saNaMti varabhAvasAceNa / / 153 / / -mAtrapAhuDa artha-- puruSa parama bhakti anurAga kara jinavarake caraNakamalako nama hai te abhAvarUpa dAstra kara janma kahiye saMsArarUpI vesa tAkA mUla jo mithyAtva Adi tAhi khaNe hai, naSTa kareM hai| diTe tumammi jiNavara didviharAsesamohRtimireNa / saha par3he jaha diTuM taM mae taccaM // 2 // -padyanandi paMcaziti a014 artha hai jinendra ! ApakA darzana hone para dadAna meM bAdhA paha~cAnevAlA mamasta moha ( darganamoha ) rUpa andhakAra isa prakAra naSTa ho gayA ki jisase maiMne yathAsthita tattva ko dekha liyA hai, arthAt samyagdarzanako prApta kara liyA hai| jo mithyAdhi, paramArthako na jAnate hue, mAtra viSaya sAmagrI nayA sAMsArika suddhako prAptika tyase aprajJAsta rAgasahita kucha zukriyA karatA hai aura usase jo puNyabandha hotA hai, vaha puNyabhAra tathA pugyabandha saMsArakA hI kAraNa hai / zrI pravacanasAra prathama adhyAya Adi granthoMme aise puNya yA zubhabhAvako hI pUrNatayA heya dikhalAyA gayA hai / kintu paramArtha dRSTise kiye hue zubhabhASa mA vyavahAra dharmakA kathane zrI pravacanasAra tatoya adhyAya Adi granthoM meM hai aura ramako mozakA sAdhana banAyA hai| bahuta sthAnoM para AmamameM vyabahArAbhAsa ( ekAnta mithyA vyavahAra ) kA bhI vyavahArake na mase kahakara niSedha kiyA gayA hai / ityAdi vizeSatA bhI dhyAna rakhane yogya hai| tho samayasAra gA0 145 va 147 meM (jinako Apane udbuta kiyA hai ) mAtra puNya tathA pAparUpa dravyakokA byArUzana hai| pRNya yA pApabhAvakA nahIM hai| yahAM puNya tayA pApa karmovo bandhakI apekSA samAna batalAyA hai| isakA artha yaha nahIM hai ki vaha ekAntarUpase sarvathA samAna hI hai / jo mAMsArika viSaya bhogoMkI apekSAse puNya kasaMbavako hI upAdeya grahaNa kara usameM ho tallIna rahate haiM unako samajhAyA jA rahA hai ki puNya meM rAga mata kro| ero jovako paramArthakI to khabara hI nahIM hai| kintu 145 kI TokAmeM zrI murijIne spaSTa kara diyA hai ki paramArthadRSTi sahita) joyakA zubhabhAtra mokSakA kAraNa hai jisakA uddharaNa patrikA meM diyA jA cukA hai|
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ 672 jayapura (khAniyA ) tasvacarcA maMgalaM maMgalaM bhagavAn vIze maMgalaM gautamo gaNI / kundakundayoM jainadharmo'stu zaMkA 13 maMgalam // mUla prazna 13 - puNyakA phala jaba arahaMta honA taka kahA gayA hai ( puNNakalA ahaMtA pra0 sA0 ) aura jisase yaha AtmA tIna lokakA adhipati banatA hai use sarvAtizAlI puNya batalAyA hai, (sarvAtizAyi puNyaM tat trailokyAdhipatizvakRt ) tatra aise pRSyako honogamA dekara tyAjya kahanA aura mAnanA kyA zAstrokta hai ? pratizaMkA 3 kA samAdhAna 1. sArAMza hamane prathama uttara meM vaha spaSTa kara diyA thA ki 'puNya aura pAhana dAnokA Astra ora bandhanatvame antarbhAva hotA hai / ' sAtha hI yaha bhI batalA diyA thA ki 'azubha karma kA phala kimIko iSTa nahIM haiM, isalie usakI icchA to kisIko nahIM hotI / kintu puNyakarma ke phalakA pralobhana chUTanA bar3A kaThina hai, isalie pratyeka bhavyaprANIkI mokSamArga meM ruci utpanna ho aura puNya athA puNyake phaLameM aTaka na jAya isa abhiprAya se sabhI AcArya usakI vividha zabdoM dvArA nindA karate A rahe haiM / yaha zAsrota hai|' agara pakSane apanI pratizaMkA 2 meM apanA pakSa spaSTa karate hue likhA hai ki 'hamArA prazna puNya AcaraNake viSaya meM thA / isake bAda kucha Agama pramANa dekara usakA samarthana kiyA hai / apane dUsare uttara meM hamane ukta pratizaMkA para sAMgopAMga vicAra kara antameM apara pakSake zabdoMko dhyAna meM rakha kara hI yaha spaSTa kara diyA thA ki 'jitanA rAgAMza hai usase Asrava bandha hotA hai aura jitanA zuddhavaMza hai usase saMvara nirjarA hotI hai|' ukta pratizaMkA meM sArAMza likhate hue isa tathyako apara pakSane gI svIkAra kara liyA hai / 2. pratizaMkA 3 ke AdhArase vicAra pratizaMkA 3 ko prArambha karate hue apara palane likhA hai - "yaha prazna jovake puNyabhAvakI apekSAse isa bAta ko hamane apane prapatra meM spaSTa bhI kara diyA thA tathA yaha bhI spaSTa kara diyA thA ki zubhAMpayoga, puNyabhAva, vyavahAradharma evaM vyavahAracAritra ye ekArthavAcI zabda hai / phira bhI Apane puNvarUpa dravyakarma kare apekSAse hI uttara prArambha kiyA hai|' samAdhAna yaha hai ki hamane jo uttara diyA hai vaha sabake sAmane hai, ataH usameM to hama nahIM jAyeMge / yahA~ mUla zaMkA aura apara pakSake isa vaktavya para avazya hI vicAra kareMge / apara pakSane yaha prazna pravacanasAra gAthA 45 ( puSNaphalA arahaMtA ) ke AdhArase nibaddha kiyA yA isameM sandeha nahIM, kyoMki mUla prazna meM ho apara pakSane isa gAthA ke prathama pAdakA ullekha kiyA hai 1 pravacanasArameM yaha gAyA kyoM likhI gaI hai isake lie gAthA 43-44 ke saMdarbha meM isake Azayako samajhanA hogA / gAthA 43 meM 'saMsArI jIvoMke udayagata karmAza jinavarane niyamase kahe haiN| unameM mohI, rAgo aura dveSI
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 13 aura usakA samAdhAna kaDI bhAcArya amRtacandra likhate hotA huA yaha kI dhamakA anubhava karatA hai yaha kahA gayA hai| inako TokA hai ki isa siddha hai ki kiyA aura kriyAkA pAtra mohodaya arthAt mohake udayameM bata honeke kAraNa hotA hai. jJAnase nahIM hotA arthAt jJAnasvabhAva meM yukta hone ke kAraNa nahIM hotA-ato mohodayAt kriyA- kriyAphale, na tu jJAnAn / puNyarUpa isa para yaha zaMkA hone para ki antakriyA vo dekhI jAtI hai para usakA phala nahIM dekhA jAtA so kyoM ? kundakundane inhIM donoMkA 44 aura 45 saMsthAka gAthAoM dvArA utara diyA hai| isase spaSTa hai ki prakRta mUla pradana meM 'puSNaphalA' meM Aye hue SNa parase karmakA uda hI gRhIta hai| gaganAdi kriyAko gAthA 45 ke pUrva dvArA audayika strIkAra karane kA bhI yahI Azaya hai| aisA mAlUma par3atA hai ki aba pIkara prakRti Adi puNya karmaki udayako dRSTi osala karake anya mAgame apane ko jobila banAye rakhanA cAhatA hai / banyathA vaha pakSa mUla prazna jisa Azaya se kiyA gayA hai vahIM taka apane ko momita rakhakara apane vicAra prastuta karatA aura unhoMka puchi sAsthadhAra bhI upasthita karanA astu. hamane pichale uttara diyA thA 'samyagdRSTi jIvake bhedavijJAnakI jAgRti ke sAtha-sAtha pAratrirakli hotI hai| isa para rakSA karanA hai ki paryAyAnAmabhoga hai| isameM prazasta rAga bhI hai tathA samyaktva va pariNittikI nijatA bhI hai / ' apane vicArako apara pakSacaritAya gAthA 131 ko TokAko upasthita kiyA hai| isameM prazasta rAga aura cittapramAda jahA~ hai vaha zubha pariNAma hai yaha kahA gayA hai| aba Agama ina donoM zabdoM kA artha kiyA hai isa para vicAra karatA hai| AcArya kundakundanaM paMcAstivAya gAvA 135 meM pragata rAga, anukampapariNati aura jisakI akulatA ina lIgako zubha pariNAma kahA hai| ina tInoMkA artha karate hue AcArya jayamena isakI TIkA likhate kyA - atha nirApadArthAzratipakSabhUtaM zubhAti zorAgova prazastaH vItarAgaparamAtmadasyAdvilakSaNaH paramaM nirbharaguNAnurAgarUpaH prazasta dharmAnurAgaH / aNusaMsido pariNAmI anukampAyaMtrita pariNAmaH dayAhAM manovacana kAyApArarUpaH zubhapariNAmaH / cittavikAluSyaM manasikopAdirupapariNAmI nAsti puNNaM jIvarasa dipaka va zubhapariNAma santi tasya jIvasya syayakAraNabhUtaM bhAvapuNyamAnavatIti sUtrAbhiprAyaH / aba nirAsa AmbhavadArtha pratipabhUta subhASanakA vyAkhyAna karate haiM- zamI jassa sAdhIrAga jisakA pradAna hai arthAt jisakA vItarAga paramAtmA dravyame vilakSaNa jo paMca parameSTho meM atyanta guNAnurAma dharmAnurAga hai| anukaMpAnaMsido va pariNAmI jisakA anuyA gusta pariNAma hai arthAt jinakA dayA sahita mana, vacana, kAma vyApAramya zubha pariNAma hai tatha prI-jasake citta kA nahIM hai arthAt kramAdirUpa kaluSa pariNAma nahIM hai| puSNaM jIvassa Asavadi jisake pUrvokta ye tIna zubha pariNAma hai usa jIvake dvaya puSpake AlavakA nimitabhUta bhAvapuNyAsaba hai yaha mUla gAthAkA tAtparya hai / yahA~para 'vItarAga paramAtmanyase vilakSaNa' yaha vizeSaNa ukta tInoM pariNAmoMpara lAgU hotA hai / 85
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayapura (khAniyA) tatra carcA isase spaSTa hai ki zubha pariNAma, zubha bhAva yA zubhopayoga ukta vidhise tIna prakArakA hI hotA hai1. arihantAdiviSayaka prazasta rAga 2 dayApariNAma arthAt aNuvrata mahAvratAdirUpa zubha pariNAma aura 3. cittameM kodhAdirUpa kaluSatAkA na honA / prazasta rAga kyA hai isakI vyAkhyA karate hue svayaM AcArya kundakunda paMvAstikAya gAthA 136 meM likhate haiM 674 arahaMta sAhu bhatI ghammammi jA ya khalu ceTThA / aNugama pi gurUNaM pasastharAyo zisi // 136 // ThAna le tathA guruoM kA anugamana karanA yaha saba raziddha prazasta rAga kahalAtA hai / / 136 / / yahA~para dharma padase vyavahAra cAritrakA anuSThAna liyA gayA hai / AcArya amRtacandra isakI TIkA meM likhate haiM- ayaM hi sthUlalakSyatayA kevala bhaktipradhAnasyAjJAninAM bhavati / upaglina bhUmikAgrAma labdhAspadasyAsthAna rAganiSedhArtha vIrAgajvaravinodArthaM vA kadAcijjJAnino'pi bhavati / yaha ( prazasta rAga ) sthUla lakSyavAlA honese kevala bhaktipradhAna ajJAnIke hotA hai / tathA uparitana bhUmikA meM sthiti na prAptakI ho taba asthAna rAga ( indriyAdi viSayaka rAga ) kA niSedha karaneke lie athavA tIvra rAgajvarakA parihAra karaneke lie kadAcit jJAnIke bhI hotA hai || 136 // jayasenAcArya zabdoM meM isakA Azaya yaha hai-- tatprazastarAgamajJAnI jIvo bhogAkAMkSArUpanidAnabandhena karoti sa jJAnI punarnirvikarUpasamAyabhAve viSaya kaSAyarUpAzubharAgavinAsArthaM karotIti bhAvArthaH / usa prazasta rAgako ajJAnI jIva bhogAkAMkSArUpa nidAnabandhake sAtha karatA hai| kintu jJAnI jIva nirvikalpa samAdhi ke abhAva meM viSayakaSAya azubha rAgakA vinAza karaneke lie karatA hai yaha ukta kathanakA tAtparya hai / isI prakAra AcArya kundakundane anukampA kyA hai isakA nirdeza Age 137 vIM gAthA meM kiyA hai| ataeva ina pramANoMse spaSTa hai ki apara pakSa samyadarzana va samyakcAritra zuddhike sAtha kaSAyako jisa mizrita akhaNDa paryAyako kalpanA kara use zubhabhAva yA zubhapayoga kahanA cAhatA hai vaha ThIka nahIM hai / yaha usa pakSI apanI kalpanA hai | AgamakA yaha Azaya nahIM hai / jaba yaha jIva saMsArake prayojanabhUta paMcendriyoMke viSayoM Adi meM upayukta rahatA hai taba azubhapayoga hotA hai, jaba paMca parameSThI Adiko bhaktistuti AdimeM, vratoMke pAlane meM tathA anya zubha pravRtti meM upayukta rahatA hai taba zubhapayoga hotA hai aura jaba vijJAnaghanasvarUpa apane AtmA meM upayukta hotA hai taba zuddhopayoga hotA hai / pravacanasAra gAthA 9 kA yahI Azaya hai / jIva upayogalakSaNavAlA hai| vaha apane isa lakSaNa se sadA anugata rahatA hai yaha udhava gAthA me balalAyA gayA hai hama abhI pravacanasAra gAthA 43 kA Azaya likha mAye hai| usake sAtha isa gAthAko par3hane para isakA Azaya spaSTa ho jAtA hai / '
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 13 aura usakA samAdhAna 675 yaha apara pAhI svIkAra kareMgA ki mAMya dA ho prakArako hotI hai--svabhAvaparyAya aura vibhAvaparyAya / samyagdarzana yaha zraddhAguNako svabhAva paryAya hai| yaha cAri guNakI paryAyase bhinna hai, isalie isake sAtha to cAritra guNakI mizrita akhaNDa paryAya bana nahIM sktii| cAritra guNako avazya hI saMyamA' saMyama aura saMyamarUpa mizra paryAya hotI hai, kyoMki usameM zuddhayaza aura azuddharthaza donoMkA yugapat sadbhAva hotA hai / upameM jo zuddhagraMza hai vaha svayaM saMvara-nirjarAsvarUpa honese saMvara. nirjarAkA kAraNa bhI hai / paNDitapradara daulatarAma jI chahadAlAke maMgalAcaraNa meM isIkI stuti karate hue likhate haiM tIna bhutranameM sAra vItarAga-vijJAnatA / zivasvarUpa zivakAra namahu~ triyoga samhArike / / 1 / / yaha apane pratipazcabhUta azuddhacaMzakA vyaya hokara utpanna huI hai, isalie isakA svayaM saMvara-nirjarA svarUpa hokara saMbara-nirjarAkA kAraNa bananA yukta hI hai| tathA usa mitra pAyameM jo addhi aMza zeSa hai vaha svayaM azuddhisvarUpa honase Asava-bandharUpa hai aura mAnava bandhakA kAraNa bhI hai| isa prakAra zuddhaparyAya aura azaddha paryAyake bhedase jahA~ pavi do prakArakI hai vahA~ viSayabhedase upayoga tIna prakArakA hai-azubhopayoga, zubhopayoga aura zuddhopayoga / jaba isa jovakA paralakSI upayoga hotA hai taba vaha niyamase moha, rAga yA dveSa se anuraMjita hokara pravartatA hai| upayogake zubha aura azubha ina do bhedoMke honekA yahI kAraNa hai| unamase indriyaviSayoM meM anarakta honA azabhopayoga hai| kAraNa spaSTa hai / tathA ukta tIna prakArakI zubha pravRttiyoM meM upayukta honA zubhopayoga hai / hai to yaha bhI rAgase anuraMjita ho, usase bahibhUta nahIM hai / parantu isameM jinhoMne mukti prApta kI hai yA muktimArgakA anusaraNa kara rahe haiM unake prati anurAgako mukhyatA hai, isalie ise azubhopayogameM parigaNita na kara usase bhinna batalAyA hai| inameMse azubhIpayoga mukhyatayA mithyATike hotA hai aura zubhopayoga yathAyogya samyagdRSTike hotA hai| samyagdRSTike azubhopayogakI goNatA hai, kintu samyagdaSTike mAtra dAbhopayoga hI hotA ho yaha bAta nahIM hai, unake zaddhopayoga bhI hotA hai, kyoMki samyagdRSTi nirantara AtmasvabhAvakA avalambana kara pravartanA hI apanA pradhAna kataM samajhatA hai / usake azubhaphe parihAra svarUpa zubhapravRtti hotI hai, parantu use bandhakA kAraNa jAna heyabuddhise hI vaha usameM pravartatA hai / samyagdRSTike zubha pravRttikA honA anya bAta hai aura usake zubhapravRttike hote hue bhI usameM heya buddhikA banA rahanA anya bAta hai| sambagdaSTi mokSa ke sAkSAt sAdhanabhUta AtmasvabhAvako ho upAdeya samajhatA hai, isalie usakI usake sivAya anya sabameM svabhAvataH / heyabuddhi banI rahatI hai yaha ukta kathanakA tAtparya hai| isa prakAra zubhopayoga kyA hai aura vaha puNyabhAtra, vyavahAradharma ra dhyavahAra cAritrarUpa kaise hai yaha spaSTa ho jAne para apara pakSakI ima kalpanAkA apane Apa nirAzA ho jAtA hai ki 'zubhopayoga yA zubha bhAva samyaktva va cAritrakI mizrita akhaNDa paryAyarUpa hai|' apara pakSakA kahanA hai ki 'usa zubha bhAva thA apavahAra dharmameM bhI lakSya yA dhyeya bautarAgatA evaM zuddha avasthA arthAta mokSakI prApti hI rahatI hai| paryAyakI nirbalatAke kAraNa vaha jIva vItarAgatA sthita nahIM ho pAtA hai| isa kAraNa usako rAga va vikalpa karane par3ate haiN| kintu usa rAga yA vikalpadvArA bhI baha vItarAgatAko hI prApta karanA cAhatA hai|' aadi|
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ 676 jayapura (khAniyA ) tatvacarcA samAdhAna yaha hai ki sarva prathama to agara patako yaha dhyAna meM letA hai ki rAga yA vikalpa viruddha svabhAvavAle hai aura unase vItarAgatA viruddha svabhAvavAlI hai, kyoMki rAga yA vikalpakA anya dhyatireka parake sAtha hai aura vItarAgatAkA anvavayatireka AtmasvabhAva ke sAtha hai / nalie sarvaprathama to yaha nirNaya karanA Avazyaka hai ki mujhe samyagdarzanAdi ratnatrayastrarUpa AtmavakI prApti Atma-svabhAva ke lakSyase rUpa pariNamana dvArA ho hogI, rAga yA vikalpa dvArA trikAla meM prApta nahIM hogI / apara pakSa kaha makatA hai ki AtmasvabhAva ke lakSyase tatsvarUpa pariNamana dvArA vItarAgatAkI prApti hotI hai, aisA vicAra karanA bhI to vikalpa ho hai ? samAdhAna yaha hai ki isameM bheda vijJAnako mukhyatA hai aura rAgako gauNatA hai, isalie svabhAvako dRr3hatA hone vaha vikalpa svayaM chUTa jAtA hai aura AtmA svabhAvasanmukha ho tatvarUpa pariNama jAtA hai| isIkA nAma hai AtmAnubhUti / yaha nirAkula jAnamukhasvarUpa hone se svayaM vItarAgatAsva dugare apara ne jaba ki vyavahAradharma meM mokSaprAptiko lakSya svIkAra kiyA hai / aisI avasthA meM usa pakSako nizriyAda se usake sthAna meM yaha strIkAra kara lenA cAhie ki usakI prAptikA sAkSAt sAdhana bhUtArthanayakA viSayabhUta AtmAkA Azraya karanA hI upAya hai, anya saba jaise naMgAra rahate hue bhI mokSa mAdhanA tabhI hotI hai jaba saMsAra meM yayuddhi ho jAtI haiM / ima prakAra vyavahAra dharmarUpa pravartale hue mo jisakI usameM heya buddhi ho jAtI hai vahI svabhAva Alambana dvArA sarasvarUpa pariNamanarUpamakSikA adhi kArI banatA hai, abhyaM nahIM / vyavahAradharma svayaM AtmAkA kartavya nahIM hai / vaha to puruSArthahInatA kA phala hai / tIsare apara pakSa 'usa zubha bhAva yA vyavahAra dharma meM bhI lakSya yA dhyeya vItarAgatA evaM zuddha avasthA arthAt mokSako prApti ho rahatI hai / yaha vacana likhakara AtmAke paMcame viSaya yA vratAni viSayaka vikalpako zubhabhAva yA upavahAra dharma kahate hai isa lakSyako svayaM svIkAra kara liyA hai / ataeva apara pakSa ne samyaktva va cArikI mizrita akhaNDa paryAyako vyavahAra dharma kahate haiM isa mAnyatAko chor3akara yahI strIkAra kara lenA cAhie ki vratAvirUpa jIvakI zubha pravRtti yA zubha vikAko ho AgamameM vyavahAra dharma kahA hai / vaha rAgAnuraMjita jIvakA pariNAma honese bandhakA hI kAraNa hai / yahA~ para yaha zaMkA hotI hai ki upayoga ke samAna paryAya ko bhI vibhAva paryAya svabhAva paryAya aura mizra paryAya aisA tIna prakArakA mAnane meM Apatti ho kyA hai ? samAdhAna yaha hai ki jise cAritrako mizra paryAya kahate haiM usameM jitanA zuddhavaMza hai vaha svapratyaya jAMnakI avasthA hai, kyoMki vaha svabhAva ke lakSya se apanI pratipakSI avasthAkA nAza kara utpanna huI hai, aura jitanA azuddhavaMza haiM vaha sva-parapratyaya jIvako avasthA hai, kyoMki vaha parake lakSyase apanI pUrva pravRtta vikArarUpa avasthAke anurUpa utpanna huI hai, isalie zuGkhadhaMzakA svabhAva paryAya meM aura azuddhaghazaMkara vibhAva paryAya antarbhAva ho jAne ke kAraNa hamale paryAyako do hI prakArakA batalAyA hai| Agamame bhI paryAyako do hI prakArakA batalAyA hai| pravacanasAra gAthA 63 meM guNa paryAya ina bhedoMko batalAte hue likhA hai-- so'pi dvividhaH-svabhAvaparyAyo vibhAvaparyAyazca / vaha guNaparyAya bhI do prakArakI hai - strabhAva paryAya aura vibhAva paryAya | AlApaddhati meM bhI likhA hai vikArAH paryAyAH / te dvedhA svabhAva-vibhAvaparyAyabhedAt !
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ - zaMkA 13 aura usakA samAdhAna 677 guNadhikArakA nAma pargaya hai| ve bhAvaparyAya aura tribhAvaparNAyake bhedase do prakAra kI hai| imI tathyako nayavakradisaMgraha pra0 26 AdimeM 1STa kiyA hai| vahAM likhA hai sAbhAvaM tu bihAvaM davANaM pajayaM jidid| samvami ca sahA vibhAvaM jIva-puggalANaM ca / / 5 / / jinadarzane droM kA prayAe~ do prakArakI kamI-vabhAva paryAya aura vigAvaparyAya / mAtrA mana dayoM ko hotA hai / vibhAvagaryAya mAtra jIvoM aura padgaloM meM hotI hai // 18 // Age jIvameM vibhAva guNagAyoM kA nirdeza karate hue likhA hai madimadAhImaNapajayaM ca apaNANa tigi je bhaNiyA / evaM jIvamsa ime bihAnaguNapajayA sance / / 2 / / Agamane jo mana, zrata, avadhi aura manaHparyaya ye cAra jJAna aura tIna ajJAna ka., gaye hai, ye saba abakI vibhAtra gUgA paryAya hai / / 24 / / jIvana mithyAtva va rAgAdi vigAva gaNaparyAya hai yaha to sAra ho hai, imaliA unakA yahA~ ullekha nahIM kiyaa| jIvayA svabhAvaguNa paryAyAMkA nirdeza karate hue vahA~ likhA hai---- ri dasa suha vIriyaM ca uhayakammaparihoNaM / taM mudaM jANa tuma jIve guNapaAya saccaM // 26 // jo dravya bhAva donoM prakAra ke karmosa rahita jJAna, darzana, sukha aura bogaryAya hoto hai una sabako tuma jovako gaddha svabhAva ) paryAya jAnI / / 26 // ghamage spaSTa hai ki Agama bhamasta payoMkA vicAra ko do prakAra se kiyA gayA hai| pajhapArthagiddhaghusAyameM jo 212, 213 aura 214 noka liyo hai nanameM nalAgaki jitane aMgama gamyagdarzana, mamyagjJAna aura samyakvArita hai utane aMzameM bandhana nahIM hai aura jitane aMgameM rAga hai utane aMza bandhana hai| prabananagAra gAthA 180-181 meM likhA hai pariNAma bndh| jo pariNAma maga, dveSa aura mohase yukta hai| umameM moha aura preSarUpa pariNAma azubha hai taz zubha aura azugarUpa gaga hai / / 18 / / inameM se anya (arihantAdi ) ke viSaya meM jo zubha pariNAma hotA hai use puNya karate hai tathA indriya viSaya Adi anya viSayameM jo azubha pariNAma hotA hai use pApa karate hai aura jo anyako lAkara pariNAma nahIM hotA hai use AgamameM duHkho zavakA kAraNa batalAyA hai // 181 / / gAthA 181 kI TokAmeM AcArya amRtacandra ukta viSayako spaSTa karate hue likhate haiM dvividhastAvat pariNAmaH--paradravyapravRttaH svadanyapravRtazca / tatra paravayyapravRttaH paroparakatvAdviziSTaH pariNAmaH / svadravyapravRttamtu praanuprktvaadvishissttprinnaamH| tatrIkIhI viziSTapariNAmasya vizeSAzubhapariNAmo'zubhapariNAmazca / tatra puNyapudgalabandhakAraNatvAt zubhapariNAmaH puNyam , pApapudgalabandha
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ 678 jayapura ( khAniyA ) tattvacarcA kAraNarabAdazubhapariNAmaH pApam / aviziSTapariNAmastha tu zuddhatvana kasyApAsti vizeSaH / sa kAle saMsAraduHkhahetukamapudgalamayakAraNastrAsaMsAraduHkhahetukarmapudgalakSayAtmako mokSa eva // 181 / / prathama to pariNAma do prakArakA hai-paradravyapravRtta aura svadnya pravRtta / inase paradravya pravRtta pariNAma parameM uparakta honese viziSTa pariNAma hai aura svagamya vatta pariNAma parameM uparakta na hone se aviziSTa pariNAma hai| unase viziSTa pariNAma ke pUrvokta do bheda hai...zubha pariNAma aura azubha pariNAma / unameM se puNyarUpa pudgalake bandhakA kAraNa honase zubha pariNAma puNya hai aura pAparUpa pudgalake bandhakA kAraNa honese azubha pariNAma pApa hai| aviziSTa pariNAma to zuddha honese eka hai, usameM bheda nahIM hai| vaha kAlameM saMsAra duHkha ke hetubhUta karma pudagalake kSayakA kAraNa honese saMsAra duHkhaphe hetu karmapudgalake ayarUpa mokSa hI hai / / 181 // AcArya jayasenane iso gAthAkI TIkA eka mahattvapUrNa praznako upasthita kara urAkA samAdhAna kiyA hai| prazna hai ki nayavivakSAme mithyAdahise lekara kSoNakaSAyataka sabhI gaNasthAnoM meM to azAca nizcayanaya hotA hI hai arthAt azuddha paryAyayukta jova rahatA hI hai / isalie vahI azuddha nizcayameM dhAddhopayoga kaise prApta hotA hai ? yaha prazna hai isakA samAdhAna karate hue ve likhate hai ___ ghasvekadezaparIkSA tAvanagalakSaNaM zubhAzubhAjuna dadhyAvalambanamupayogalakSaNaM ceti, sena kAraNenAzunchanizcayamadhye'pi zuddhAtmAvalambana svAta zundadhyeyatvAt zuddhasAdhakatvAcca zunkhopayogapariNAmo labhyata iti nayalakSaNamupayogalakSaNaM ca yathAsambhavaM sarcana jJAtavyam / vastuke ekadezakI parIkSA to nayakA lakSaNa hai tathA zubha, azubha aura zuddhadravyakA avalambana upayogakA lakSaNa hai| isa kAraNa azuddhanizcayasvarUpa AtmAke honepara bhI zuddha AtmAkA ( zuddhanayakA viSayabhUta AtmAkA ) avalambana honese; zuddha ( cimacamatkArasvarUpa. trikAlI jAyaka AtmA) dhyeya honese tathA jhAddha 'samyagdarzanAdi svabhAvaparyAyarUpa ) AtmAkA sAdhaka honese vahA~ bhI zuddhopayogarUpa pariNAma prApta ho jAtA hai| isa prakAra bhayake lakSaNa aura upayogake lakSaNako yathAsambhava sarvatra jAnanA cAhiye / isa prakAra itane vivecanase bhI yaha spaSTa ho jAtA hai ki AgamameM sarvatra parAvalambI prazasta rAgase anuraMjita pariNAmako hI zubhopayoga kahA hai / samyaktva mukta minita akhaNDa eka paryAyako nahIM / tathA isase yaha bhI jJAta ho jAtA hai ki puNyabhAva, vyavahAradharma yA vyavahAracAritra isI zubhopayogake paryAya nAma haiM aura yaha parAvalambo bhAva honese niyamase bandhakA hetu hai / zubhopayogameM vItarAga deva, thotarAga guru aura vItarAgatAkA pratipAdana karanevAle zAstroMkA zraddhAna, jJAna evaM pUjA, stuti, satkAra sevA pariNAma hotA hI hai isameM sandeha nahIM / parantu yaha parAvalambI bhAva hone se isa avasthAmeM bhI vaha svAvalambI bhAvake prati hI AdaravAna banA rahatA hai| yadi vaha usa avasthAmeM * apane lakSyako bhUla jAya to usI samaya vaha niyamase mithyAdRSTi ho jAtA hai / svabhAvakI prApti to niyamase svamAnake avalambanasvarUpa upayogake honepara hI hotI hai, parake avalambanarUpa upayogase nhiiN| aisI dhanA to samyagdRSTike hotI hI hai| phira bhI samyagdarzanAdirUpase pariNata AtmAke savikalpadazAmeM vItarAga devAdike prati bhakti-zraddhArUpa vikalpakA aura yogapravRttikA niyamase utthAna hotA hai / vaha ( vyavahAracarma ) bhedavijJAna ke kAraNa prApta zuddhi kSati nahIM kara sakatA, kyoMki usakA
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 13 aura prasakA samAdhAna 679 sahacArI bhAva hai / mAtra isa abhiprAyase usameM nimitta vyavahAra kiyA jAtA hai| use sAdhaka kahanekA yahI tAtparya hai| yaha Atmazuddhiko dAna karatA hai aisA abhiprAya isase nahIM lenA cAhiye / samyagdRSTi jIva sadA arihantAdikA pUjaka kyoM nahIM banA rahanA cAhatA isakA kAraNa bho yahI hai / apara pakSako isa dRSTikoNase vicAra karanA cAhiye / isase vastusthitike saSTa hone meM dera nahIM lgegii| apara pakSane samAdhitantrakA pramANa upasthita kara usaparase saha nirSa phalita kiyA ki bhagaganako lapAsanA upAsakako bha banA detI hai| samAdhAna yaha hai ki yadi apara pakSa usa vacanakA yaha Azaya samajhatA hai to vaha pakSa 'usakA bhAva yaha nahIM ki maiM sadA isI prakAra pUjaka banA rhuuN|' aisA likhakara bhagavAn kI upAsanAkA niSeSa ho kyoM karatA hai ? jaba ki bhagavAnko upAsanAse hI upAsaka bhagavAna bana jAtA hai to use parama dhyAna AdirUpa pariNata hone kA bhAva nahIM karake mAtra bhagavAnako upAsanA karanI cAhie, kyoMki usIse vaha bhagavAna bana jAyagA? adi apara pakSa ise nayavacana samajhatA hai to use samAdhizatakase usa vacanake usI Azayako grahaNa karanA cAhie jimakA pratipAdana usameM kiyA gayA hai| apara pakSane isa adhanake sAtha zloka 68 para hapAla kiyA hI hogaa| ina donoM ko milA kara pahanepara kyA tAtparya phalita hotA hai isake lie samayasAra phalazake isa kAvyapara dRSTipAta kIjie eSa jJAnadhano nityamAtmA siddhimabhIpsubhiH / sAdhya-sAdhakamAna vidhakaH samupAsyatAm // 15 // sAdhya-sAghakabhAvake bhedase do prakArakA eka yaha jJAnasvarUpa AtmA, svarUpakI prAptike icchuka puruSoMko mitya sevana karane yogpa hai. usakA sevana karo ||15|| isakA bhAvArtha likhate hue paNThilapravara rAjamalajo likhate haiM bhAvArtha isau-ju eka hI jIvadravya kAraNarUpa to apuna hI pariNamai cha, kAryarUpa to apuna hI pariNaya cha / tihite mokSa jAtAM koI dvanyAntarako sArI nahIM / tihiteM zuddhAtmAnumava kIjai / isakA cAlU hindI meM anuvAda hai bhAvArtha isa prakAra hai ki eka hI jIvadravya kAraNahA bhI apane hI pariNamatA hai aura kAryarUpa bhI apane hI pariNamatA hai / isa kAraNa mokSa jAne kimo dravyAntarakA sahArA nahIM hai, isalie zuddha AtmAkA anubhava karanA caahiye| mokSaprAbhRta gAthA 48 meM paramAtmA padakA artha 'jJAnadhanasvarUpa nija AtmA hai| usakA dhyAna karanese arthAta tatsvarUpa ho jAnese yaha jotra saba doSoMse mata ho jAtA hai aura usake naye kama Anana nahIM hotaa|' aisA kiyA hai| apara pakSane pravacanasAra gAthA 8. ko upasthitakara isakA artha bhara de diyA hai aura isake bAda use sparza kiye binA vyApArIkA udAharaNa dekara apane abhimatakA samarthana kiyA hai| gAthA meM yaha kahA gayA hai ki jo arihantako jAnatA hai vaha mAne AtmAko jAnatA hai| arthAt barihantakA jJAna apane prAtmAkA zAna karane meM nimitta hai| isameM yaha to kahA nahIM gayA hai ki jo arihantake avalambanase pUjA-bhaktirUpa pravarsatA rahatA hai usake paramAtmasvarUpa nAyakabhAvake avalambanarUpase na pravartane para bhI mohakA samala nAza
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ 680 jayapura ( khAniyA ) natvacacI ho jAtA hai / spaSTa hai ki isa gAdhAkA Azaya hI itanA hai ki drampa, guNa aura paryAyarUpase jo arihantako jAna letA hai use usa rUpase apane AtmAkA jJAna niyamaye ho jAtA hai, kyoMki nizcayanayage rahantake svarUpameM aura apane svarUpameM antara nahIM hai| jo AtmA isa prakAra AtmasvarUpako jAnakara tatsvarUpa pariNamatA hai usakA moha niyamase vilayako prApta hotA hai yaha tathya ukta gAthAmeM prarUpita kiyA gayA hai| isalie isa parase apara pakSane jo Azaya liyA hai vaha ThIka nahIM hai| apara pakSa ne vyApArakA udAharaNa upasthita kiyA hai, kintu usase bhI yahI siddha hotA hai. ki rAga, dha, bhojana mahAni hai, . sAtmalAbha honA sambhava nahIM hai| samayasAra gAthA 12 meM yaha nahIM kahA gayA hai ki vyavahAradharma meM paramArthakI prApti hotI hai, ata: isase bhI agara pakSa ke abhiprAyakA samarthana nahIM hotaa| apara pakSane yahAM jo jakta gAthAtrAmavArtha uddhana kiyA hai usakA bApAya spaSTa hai| yathApadavI vyavahAra prayojanavAna hai isakA niSedha nhiiN| niSedha yadi kisI bAtakA hai to vyavahArake avalambanase paramArtha kI prApti hotI hai isakA, kyoMki vyavahAra karmamvabhAva vAlA hai aura paramArtha jJAnasvabhAvavAlA hai, ataH parAvalambI karmasvabhAvavAle vyavahArase mvAvalambI vAnasvabhAvavAle paramArthako prApti trikAla meM honA sambhava nahIM hai| isase spaSTa hai ki jaba sampaSTikA vyavahAradharma nizcayadharmakA yathArtha sAdhana nahIM, aimI avasthAma mithyASTikA vyavahAra nidacayadharmakI prAstikA yathArya sAdhana kase ho sakatA hai| 'ui jiNamayaM pavanaha' isa mAthAmeM donoM nayoMko svIkAra karanekI bAta kahI gaI hai| usakA vAzaya yaha hai ki yadi vyavahAra nayako nahIM svIkAra kiyA jAyagA to guNasthAnabheda aura mAgaMgAsthAna bheda Adi nahIM banegA aura nizcayanayako nahIM svIkAra kiyA jAyagA to tatvakI vyavasthA nahIM bana skegii| isame yaha kahA~ kahA gayA hai ki vyavahAradharmake vagaira nizcayadharmakI prApti nahIM hoto / mAyAma koI dusarI bAta kahI gaI ho aura usase dUsarA abhiprAya phalita karanA yaha kahA~ taka ThIka hai isakA apara pakSa svayaM vicAra kre| apara pakSane miSThAnna kA udAharaNa diyA hai so isa udAharaNase hamAre pakSakA hI samarthana hotA hai, kyoMki jaise miSThAnnake svAdako icchAvAlA vyakti miSThAnakA hI abalambana karegA, AmakA nahIM; tasI prakAra nAtmAnubhUtikA icchuka vyatrita AtmAkA hI avalambana karegA, ammakA nahIM / isIlie to Agama kahatA hai ki parAvalambo vyavahAraghamase svAvalambI AtmadharmakI prApta nahIM ho sktii| anAvibhedabAsita buddhibAleke lie bhedanayakA avalambana lekara zraddhAna kyA hai aura zraddhAna karane yogya kyA hai vaha jAmakara AtmAke avalambanase mokSa mArga meM pravRtta honA cAhiye yaha tathya AcArya amUlacandra ne anAdibhadavAsitabuddhayaH 'ima vanana dvArA spaSTa kiyA hai| isameM vyavahAradharmase nidayadhamakI prApti hotI hai yaha nahIM kahA gayA hai| hama pahale samayasAra kalaza 15 kA 'papa jJAnadhanoM' ityAdi bacana jatakara Aye hai / usI tathyako yahA~ dUsare zabdoM meM spaSTa kiyA hai| anAdi bhedavAsita buddhivAlAko dUsara prakArase mokSamArgako prApti hotI hai aura dusarIko dUsare prakAra se usakI prApti hotI midhyAdaSTi ho yA sAdi mithyASTi, jaise inheM prathamopazama samyaktvako prApta karanekA eka hI mArga hai vaise hI mokSamArgako prApta karanekA eka ho mAMge haiM--parase bhinna svako jAnakara usakA avalambana karanA, mokSamArgako prApta karane yA usameM uttarottara vizuddhi prApta karane kI anya samasta kriyA usI AdhAra para hotI hai|
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 13 aura usakA samAdhAna paMcAdhyAyo pR. 267 ke bhAvArthakA yaha Azaya to hai nahIM ki azumase nivRtti maura zubhameM pravRtti hone mAvase nizcaya dharmakI prApti ho jAtI hai| kyA aisA hai ki koI vyakti 25 mUlaguNoMkA acchI tarahase pAlana kara rahA hai, isaliye use adhaHkaraNa Adi tIna karaNa pariNAma kiye binA niSacaya samyagdarzana kI prApti ho jAvegI? yadi nahIM to vyavahAra dharmase nizcama dharmako prApti hotI hai aisA kahanekI upayogitA ho kyA raha jAtI hai isakA apara pakSa svayaM vicAra kare / yahA~ yaha sadAharaNa anAdi mithyAdRSTi aura jisakA vedaka kAla vyatIta ho gayA hai-aise svAdi mithyASTiko lakSyameM rakhakara upasthita kiyA hai / spaSTa hai ki nizcaya dharmakI prAptike samaya parAvalambI vyavahAradharmarUpa vikalpa chUTa kara svakA abalambana honA Avazyaka hai| samayasAra gAthA 145 meM jIvake zubha bhAvako vyavahAranapase mokSamArga batalAyA hai, parantu bandhamArgake Azrita honese vahIM zubha aura azubha donoMko eka karma kahA hai| apara pakSane yahI paM0 jayacandrajIke anuvAdase aura dillI saMskaraNase jo vacana uddhRta kiye hai ve adhUre haiM / bhramakA nirAsa karane ke liye yahA~ hama unheM pUrA de rahe haiM-'zubha athavA azubha mokSakA aura bandhakA mArga ye donoM prazraka hai, kevala jIvamaya to mokSa kA mArga hai aura kevala pudgalamaya bandhakA mArga hai| ve aneka hai eka nahIM hai, unake eka na honepara bhI senA pudagalamaya andhamAkI mAzcitatA ke kAraNa bhASayake abhedase karma eka hI hai| apara padAne pravacanasArako AcArya jayasenakRta-TIkAse 'taM devadevadeva' yaha mAthA uddhRta kI hai| isake Azayako spaSTa karate hue svayaM AcArya jayasena likhate hai se tadAgadhanaphalena paramparayAkSayAnantasaukhyaM yAnti lamanta iti sUtrArthaH / ve unakI ArAdhanAke phalasvarUpa paramparA akSayAnanta sukhako prApta karate hai yaha ukta gAthAkA artha hai| isase yaha vyavahAra (upacAra) naya vacana hai yaha sutarAM siddha hai / / mokSaprAbhutako 82vauM gAdhAma vyavahAra aura nizcaya donoM kA nirUpaNa hai| yahI tathya usakI 52vIM gAthAmeM spaSTa kiyA gayA hai| so isakA kona niSedha karatA hai| mokSamArgI jIvakI savikalpa dazAmeM kyA pariNati hotI hai aura nirvikalpa dazAmeM kyA pariNati hoto hai yaha hamane aneka bAra spaSTa kiyA hai| apara pakSa yadi yaha kahanA tyAga de ki vyavahAraghamase nizcayadharmakI prApti hotI hai to vivAda hI samApta ho jAya / mokSamAgIke vyavahAradharma hotA hI nahIM yaha to hamArA kahanA hai nhiiN| aiso avasthA, vahna ina pramANoMko upasthita kara kyA prayojana sAdhanA cAhatA hai yaha hama nahIM samajha sake ! apara pakSane rayaNasAra aura mUlAcArakI bhI katipaya gAthAyeM upasthita ko hai| unameM bhI pUoNkta tathyako hI spaSTa kiyA gayA hai| niyama yaha hai ki nizcayanaya yathArthakA nirUpaNa karatA hai aura vyavahAranaya anyake kAryako anyakA kahatA hai / ina lakSaNoMko dhyAna meM rakhakara ukta sabhI gAthAoM ke abhiprAyako spaSTa kara lenA caahiye| jina gAyAoMmeM jinake antaraMga guNAMkA nirdeza hai vaha nizcaya kathana hai| dhavalA pu01J. 302 ke vacana kA yaha Azaya hai ki sampaSTike dvAdazAMgameM zraddhA niyamase hotI hai / isalie yahA~ vAdazAMgabhaktiko ho vyavahArase saMsAra vicchedakA kAraNa kahA gayA hai| paramAtmaprakAzameM samyagdRSTike deva-guru-zAstraviSayaka samyak zraddhAkA nirdeza kiyA gayA hai / yaha samyaktvakA bAhya lakSaNa hai / isase antaraMgako pahicAna hotI hai| isalie jisakI sacce deva, 28 mUla 84
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ 682 jayapura ( khAniyA ) tattvacarcA guNoMkA samaprabhAvase pAlana karanevAle vItarAga guru aura vItarAga vANImeM zraddhA-bhakti nahIM hai vaha antaraMgameM samyagdRSTi na honese mokSakA pAtra nahIM ho sktaa| yaha kathana yathArtha hai| apara paca yadi paramAtmaprakAzake isa kathanapara samyak prakArase dRSTipAta kare to usakA hama svAgata hI kreNge| AcArya samantabhadane stutividyA meM sampadRSTiko jinadevameM kaiso bhakti honI cAhiye use ho saSTa kiyA hai| padmapurANa, upAsakAdhyayana aura payanandipaMcavidyAvikAke vacanoMkA bhI yahI Azaya hai / isameM sandeha nahIM ki yathArtha vyavahAra kyA hai aura usakA kyA aAya hai ise samyagdRSTi hI jAnatA hai| Ara pakSane pravacanasAra gAthA 217 upasthita kara usase vyavahAradharma kA samarthana kiyA hai| kintu isa gAthAkA yathArtha bhAzaya samajhaneke lie usako TokApara dRSTipAta karaneko AvazyakatA hai| AcArya amRtacandra likhate hai __azuddhopayogo'ntaraMgacchedaH paraprANavyaparopI bahiraMgaH / tatra prANavyaparopasabhA sadasadbhAve vA tadavinAmAvinAprayatAcAreNa prasiddhacadazuddhopayogasaddhAvasya sunishcithiNsaabhaavprsiddhH| tathA tadvinA mAvinA mayatAcAreNa pramiyadazuddhopayogAsaddhAvaparasya paramANanyaparopasadbhAve'pi bandhAprasiddhayA sunizcitahiMsAbhAvapramiddhezcAntaraMga eva chedo balIyAn na punarvahiraMgaH / evamapyantaraMgacchedAyatanamAnasvAda bahiraMgakodo'bhyupagamyesaiSa / / 217 // azuddhopayoga antaraMga cheda hai, paraprANoMkA viccheda bahiraMga cheda hai / kintu vahA~ jisake azuddhopayogakA avinAbhAvo aprayata AcArase prasiddha honevAlA azuddhopayogakA sadbhAva hai usake paraprANoMkA viccheda honepara yA na hone para donoM avasthAoMmeM, hisAbhAvakI prasiddhi sunizcita hai| tathA jisake azukhopayogake binA honevAle prayata AcArase prasiddha honevAlA azuddhopayogakA asadbhAva pAyA jAtA hai usake paraprANoMkA viccheda honepara bhI, bandhako aprasiddhi honese hiMsAke abhAvako prasiddhi sunizcita hai| isase spaSTa hai ki antaraMga cheda hI balavAna hai, bahiraMgaccheda balavAna nahIM hai| aisA honepara bhI antaraMga chedakA AyatanamAtra honase bahiraMga chedako svIkAra karanA hI caahie| spaSTa hai ki isa gAthAdvArA azadopayogamAtrakA niSedha kara zaddhopayogako prasiddhi kI gaI hai. kyoMki zuddhopayoga bandhakA kAraNa na hokara svayaM saMvara-nirjarAsvarUpa hai| samiti nizcayasvarUpa bhI hotI hai aura vyavahArasvahA bhii| yahA~ nizcaya samiti bandhakA kAraNa nahIM hai yaha dikhalAkara usako mahattA prasthApita kI gaI hai yaha ukta kayanakA tAtparya hai| mAlama par3atA hai ki apara pakSane isa yAthAke pUre bAzayako dhyAna meM na lekara ho yahA~ use apane pakSa ke samarthana meM upasthita kiyA hai| hameM vizvAsa hai ki vaha pakSa vahIM mAthA 216 ko AcArya amRtacandrakRta TokAke isa vacanapara dRSTipAta kara legA azuddhopayogo hi chedaH, zuddhopayogarUpasya zrAmaNyasva chedanAn / tasya hiMsanAt sa evaM ca hiMsA / azuddhopayoga hI chaida hai, kyoMki usase zuddhopayogasvarUA zramaNapane ( munipane ) kA cheda hotA hai aura usakI hiMsA (cheda) honese vahI hiMsA hai| isase jahA~ yaha jJAta hotA hai ki vAstavameM zuddhopayogarUpa vartanA hI munipanA hai, antaraMgameM AtmazuddhirUpa nirmalanAke sadbhAva meM bhI zubhopayogako apekSA munipanA kahanA yaha upacAra kathana hai, jise usakA Ayatana honese svIkAra karanA cAhiye / vahA~ yaha bhI jJAta hotA hai ki paramAgamameM
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 13 ora usakA samAdhAna yathArtha boTarAga pariNAmako ho svIkAra kiyA gayA hai, rAjapariNAmako nahIM puruSArthasiddhamunApa hiMsA aura ahiMsAkA viveka karAte hue jinAgamake sArako bar3e ho prAMjala zabdoMme spaSTa karate hue likhA hai phra aprAdurbhAvaH khalu rAgAdInAM bhavasyahiMseti / teSAmevotpattihiMseti jinAnamasya saMkSepaH ||24|| yathArtha meM rAgAdi bhAvoMkA utpanna na honA ahiMsA hai aura unhIM rAgAdi bhAvoMkI utpatti hiMsA hai yaha jinAgamakA sAra hai ||14| yataH zubhabhAva prazasta rAgabhAvarUpa hai, ataH vaha bacakA ho kAraNa hai aisA nizcaya karanA hI jinamArgako yathArtha baDhA hai| yahA~ para koI kaha sakatA hai ki yadi zubhabhAva zubhodayamA vyavahAra ra anyakA hetu hai to usakA jinAgama meM upadeza kyoM diyA gayA hai ? rAmAdhAna yaha hai ki zubha 1. eka to nivRtirUpa prayojanako dhyAna rakhakara usakA upadeza diyA gayA pravRta rahanese hI paramArthako prApti ho jAyagI isa dRSTise usakA upadeza nahIM diyA gayA hai| 2. dUsare jise AtmAkA nirmala anubhUtimUlaka bhedavijJAna utpanna huA hai aise jIvako saMyamAsaMthama athavA saMyama Adi rUpa AgekI zuddhikA jJAna karAneke hetu AgamameM aisA kathana AyA hai ki jo aputra Adi 12 vratoMkA athavA mahAvrata Adi 28 mUlaguNoMkA pAlana karatA hai vaha dezasaMyamI athavA sakalasaMyamI hai / Agamake isa kathanakA Azaya yaha hai ki do kaSAya yA tIna kaSAyake prabhAvasvarUpa jisa zuddhi ke sadbhAva meM usake sAtha-sAna bala yA mahAtratAdike zubhabhAva dinAhaTa hote haiM, binA haTa sahajarUpase honevAle una mAvose apArUpa mokharI zuddhikA saMketa milatA hai| Agamane mahAvrata aMgIkAra karo, samiti guptikA pAlana karo ityAdi rUpase jo vyavahArakA upadeza upalabdha hotA hai usakA yaho Azaya hai ki jisa akapAyarUpa vRddhi ke sAtha-sAtha binA haTa ukta prakArake vikalpa hote haiM usa zuddhiko prathama karo, svAtmAvalambI puruSArtha ukta zuddhiko prApta kro| isa prakAra isa prayojanako lakSyameM rakhakara nAyamameM vyavahArakA upadeza diyA gayA hai| 3. tosare samagra ratnatrayakI avasthArUpase jJAnIke vartate samaya upayogako asthiratAvaza jJAnakA pariNAma aura yogapravRtti kaisI hotI hai isakA sampadAna karaneke lie bhI jinAgamadvArakA upadeza diyA gayA hai / paramAgama meM vyavahAradharmako prarUpaNAke ye tIna mukhya prayojana haiN| inheM yathAvat rUpase jAnatA huA hI zAnI honepara vartatA hai, isalie usake pravRtti vyavahAramaMke honepara bhI nizcayako kSati nahIM pahu~catI jJAnI ke nizvAnayane sAdhyAnabhAva isa dRSTi banatA hai, anya prakAra se nahIM 1 I apara pakSane bhAvakoM aura muniyoMke jisa Avazyaka kamaukA nirdeza kiyA hai ve nizcaya bhI hai aura vyavahArarUpa bhii| niyamamAra inakA spaSTa nirdeza kiyA hai| nizcaya pratikramaNakA svarUpa nirdeza karate hue bAbA kuMda kuMba vahA~ likhate hai
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ 684 __ jayapura (khAniyA) tasvacarcA mottaNa bayaNarayaNaM rAgAdIbhAvadhAraNaM kiccA / apANaM jo zAyadi tassa du hodi tti paDikamaNaM // 13 // vacana racanAko chor3akara tathA rAgAdi bhAvoMkA vAraNakara jo AtmAko pAtA hai usake pratikramaNa hotA hai // 53|| yaha nizvaya pratikramaNakA svarUpa hai| AcArya nizcaya prAyazpakakA spaSTIkaraNa karate hae gAyA 143. 144 meM batalAte hai ki jo zramaNa azubha bhAva sahita vartatA hai vaha anyavaza (parAdhona) zramaNa kahalAtA hai, isaliye usake to prAvazyakarUpa karma hotA ho nhiiN| kintu jo zramaNa niyamameM zubha bhAvase vartatA hai vaha bhI anyavaza ghamaNa hai, isaliye usake bho Avazyaka karma nahIM hotaa| ___ yaha ukta donoM gAthAoMkA Azaya hai / isase yaha bilkula spaSTa ho jAtA hai ki jahA~ nizcayadharma hotA hai vahIM prazasta rAgAdirUpa pariNAmameM vyavahAradharmakA upacAra kiyA jAtA hai| nizcaya dharma yathArthaM dharma hai aura vyavahAradharma upacAra dharma hai| apara pakSakA kahanA hai ki jina Agama meM gRhasthoM ke liye devapUjA, gurUpAsti tathA dAna aura muniyoM ke liye stavana bandanA pratikramaNa pratyArUpAna Adi rUpa vyavahAra dharma nitya SaDAvazyaka kAryoMpe gamita kiyA hai| yadi yaha kArya mAtra bandhake ho kAraNa hai to kyA mahaSiyoMne bandha karAne aura saMsArameM khAne ko upadeza diyA haiM / aisA kabhI sambhava nahIM ho sakatA hai| inako isI kAraNa Avazyaka batalAyA hai ki inase mokSaprApti hoto hai|' samAdhAna svarUpa sarvaprathama to hamArA kahanA yaha hai ki vastu vicArake samaya yadi apara para aise tarkako upasthita nahIM karatA to yathArtha ke nirNaya karane meM anukulatA hotii| aite taka zraddhAlu jovoMko bhAvanAko udvelita karane ke lie ho diye jAte hai, isalie ye yathArthakA nirNaya karane meM sahAyaka nahIM huA karate / / aba rahI yaha bAta ki AcAryoMne inakA upadeza kyoM diyA hai so isa praznakA samAdhAna hama isI uttarame pahale kara Aye hai| paramArtharUpa mozahetuke sivAya anya jitanA karma hai usakA pratiSedha karate hue AcArya kundakunda samayasArameM likhate haiM mottaNa NicchayaTuM vavahAreNa vidusA pavati / paramaTTamassidANa du jadINa kammakkho vihibho / / 156 // nizcayanayake viSayako chor3akara vidvAna vyavahArarUpase pravartate haiM, parantu paramArthake Azrita yatiyoM ke ho karmoM kA nAza AgamameM kahA gayA hai // 156 / / ucata gAyAkI utthAnikAmeM AcArya jayasena likhate haiM atha nizcayamokSamArgahetoH zuddhAtmasvarUpAd yadanyacchubhAzubhamano-vacana-kAyadhyapArarUpaM karmatanmokSamArgo na bhavati iti pratipAdayati / aba nizcaya mokSamArgake hetu zudAtmasvarUpase anya jo zubha aura azubha mana, vacana, kAyake vyApArarUpa karma hai vaha mokSamArga nahIM hai yaha batalAte hai / vrata, tapa Adi zubhopayoga yA vyavahAradharma yathArtha mokSamArga kyoM nahIM hai isakA spaSTIkaraNa ukta gAthAko TIkAmeM donoM AcAryoMne spaSTa kiyA hai| AcArya amRta candra likhate haiM
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 13 aura usakA samAdhAna 685 yA khala paramArthamokSahetoratiriko vrata-tapaHprabhRtizubhakarmAtmA keSAMcinmokSa henuH sa sarvo'pi pratibindraH, tasya ibhyAntarasvabhAvatvAt tatsvabhAvena jJAnamavanasyAbhavanAt / paramArthamokSahetorekASyasvabhAvasvAt tatsvabhAvena jJAnabhavanasya bhavanAt // 15 // kucha loga paramArtharUpa mokSahetuse bhinna jo vrata, tara ityAdi zubha karmasva mokSahetu mAnate haiM, usa samasta hI kA niSedha kiyA hai, kyoMki vaha anya dravyake svabhAvavAlA (pagalasvabhAvavAlA hai, isalie usa rUpase jJAnakA honA nahIM bntaa| mAtra paramArtha mocahetu ho eka dUvara samAvavAlA hai, isalie usa rUpase jJAnakA honA banatA hai // 156 / / ye katipaya pramANa hai jinase vyavahAra ghamake svarUpapara yathArtha prakAza par3atA hai / apara pakSane samyaktva va cArivako miSita asyaNDa paryAyakA nAma vyavahAradharma rakhA hai| isa kAraNa vaha patra vyavahAradharmako bandhasvarUpa aura bandhakA kAraNa svIkAra karane meM ar3acana dekha rahA hai ise hama acchI tarahase samajha rahe haiN| kintu kahIM kisa pariNAmakA kyA phala hai, yadi yaha batalAyA jAtA hai to usakA artha saMsAramai ghumAnA yA saMsArameM DubAnA nahIM hotA hai| balki zAnI usase yahI prAzaya grahaNa karatA hai ki mujhe yaha vikalpako bhUmikA bhI tyAgane yogya hai / vikalpameM hai aura use chor3anekA puruSArtha karanA hai yaha bhI to jJAna kI hI mahimA hai| apara pakSakA kahanA hai ki 'ataH isase bandha hote hue bhI yaha rAgAMza saMsArakA kAraNa nahIM ho sakatA hai / ' samAcAna yaha hai ki Atraba aura bandha indroMkA nAma to saMmAra hai| rAgameM jitane kAla aTakA hai utane kAla to saMsAra hai hii| ise saMsAra svIkAra na karane meM lAbha ho kyA ? eka rAgapariNAmakA baha mAhAtmpa hai ki usake phalasvarUA yanna jona kucha kama ardha pudgalaparivartana kAla taka yAtrava-vandhako paramparAmeM racatA-pacatA rahatA hai| jisakA jo svarUpa hai use svIkAra karane meM hAni nahIM, lAbha hai| anyathA vivekakA udaya honA asambhava hai| jJAnIke rAgameM upAdeya buddhi nahIM hotI yaha bhedavijJAnakA mAhAtmya hai, vyavahAradharmakA nhiiN| ___ajJAnI bhI svarga jAtA hai aura jJAmo bhI puruSArthahInatA vaza svarga jAtA hai / vahA~sa cyuta hokara donoM hI rAjaputra hote hai| dharmopadeza bho sunate haiM Adi / kyA kAraNa hai ki jJAnI usI bhavase mokSa jAtA hai, ajJAnI nhoN| isase sASTa hai ki bAhya dravya, kSetra, kAla, bhAva na mokSa dilAte haiM aura na saMsAra ho / apane ajJAnakA phala saMsAra hai aura apane jJAnasvabhAvake avalambanakA phala mokSa hai| yaho paramArtha sat hai / bAhya dravyAdi nimitta hai yaha to vyavahAra hai| isa prakAra itane vivecanase yaha spaSTa huA ki paryAya vibhAva aura svabhAvake bhedase murUpatayA do hI prakArako hai tathA upayoga zubha, azubha aura zuddhake bhedase tIna prakArakA hai| unameMse zubhopayoga eka to prazasta rAgarUpa hotA hai, dUsarA anukampA pariNAmarUpa hotA hai aura tIsarA nittama krodhAdi kaluSa pariNAmake abhAvarUpa hotA hai| yaha tInoM prakArakA upayoga prazastaviSayaka zubharAgase anuraMjita hotA hai, isalie yaha svayaM Astra va-vanyasvarUpa honese bandhakA kAraNa bhI hai| paMcAstikAya gA.85 ko TokAmeM AcArya jayasenane 'gatipariNata jovoM aura pudagaloMko gatimeM dharmadravyako nimittatAkA samarthana karaneke abhiprAyase 'nidAnarahitapariNAmApArjita-' ityAdi vacana likhA hai / so isakA Azaya itanA hI hai ki jo jIva svabhAvasammukha hAkara apane meM AtmakAryakI prasiddhi karatA
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ 686 jayapura (khAniyA ) tarcA hai. usake puNyarUna dravyakarmameM nimitatAkA vyavahAra aise hI kiyA jAtA hai jaise gatikAryako apekSA dravyameM milAkA vyavahAra hotA hai / na dharmadravya gatikA kartA hai aura na puNyakarma ho mokSakA kartA hai yaha ukta kathanakA tAtparya hai / jJAnake mokSakAryake sampAdana ke samaya bAhya parikara kaisA hotA hai yaha samata vacana dvArA prasiddha kiyA gayA hai| 3. mAnya katipaya praznoMkA samAdhAna 1. apara pacane pravacanamAra gA0 45 kI caracA karate hue likhA hai ki 'yadi puNyakA artha bhAvapuNya liyA jAya to zro samayasAra gAthA 12 Adi uparyukta pramANoM yaha siddha ho ho jAtA hai ki puNyabhAva ( vyavahAradharma) se kevalajJAnakI prApti hotI hai|' Adi samAdhAna yaha hai ki hama pahale ho zubhogayoga apara nAma vyavahAradharmakA khulAsA kara khAye hai| usase spaSTa hai ki bArahaveM guNasthAnameM jise Agama meM vyavahAracarma kahA gayA hai vaha hotA ho nahIM / parAvalambI pravRttirUpa vyavahAradharma chaTe guNasthAna taka hI hotA hai / usake Age kaSAyalezakA sadbhAva haoNnesa kAraNakI apekSA norve guNasthAna taka bherUpa cheopasthApanA saMyamakA nirdeza kiyA gayA hai| ataeva 12 ve guNasthAna meM duSprabhAva kI kalpanA karanA aura usase kevalajJAnako utpatti batalAnA ucita nahIM hai / paNDitavara azzAvarajo anagAradharmAmRta a0 1 zlo0 110 ko TokA meM likhate haiM-tadanantaramapramattAdikSINakaSAyaparyantaM jaghanyamavyamotkRSTabhedena vivakSitaikadezena zuddhamayarUpaH zuddhopayogI vartate / tadanantara apramatta Adi kSINakaSAya paryanta guNasthAnoM meM jaghanya, madhyama aura utkRSTake bhedavivakSita ekadezarUpase zuddhanayarUpa zuddhopayoga vartatA hai| yahA~ 'trikSikadezena ' padakA Azaya yaha hai ki 7 veM se lekara 12 veM guNasthAna taka isa jIvake zunyake viSayabhUta ekamAtra trikAlI zAyakamAvakA avalambana hokara tastrarUpa pariNamanadvArA zuddhanayarUpa zuddhopayoga vartatA hai| ataeva 12 meM guNasthAnake antima samayake yogya nizcaya ratnatrayapariNata AtmA hI kevalajJAnako utpanna karatA hai, bandhasvarUpa vyavahAradharma nahIM aisA yahA~ nizcaya karanA cAhie / apara pakSa isase pUrvavartI pratizaMkAmeM likhA hai- 'nizcayadharma yA zuddhopayoga yadi phala hai to zubhayoga usakA pUrvavartI puSpa hai|' isase bhI spaSTa hai ki apara pakSa bhI svayaM vRddhopayogarUpa nizcayadharma ke pUrva chaTe guNasthAna taka zubhopayoga yA AhAravarma svIkAra kara cukA hai| ataeva apara pakSa ke matAnusAra ho zubhayogarUpa vyavahAramaM 12 meM guNasthAnameM nahIM bana sakane ke kAraNa vyavahAramaMse kevalajJAnako utpatti batalAnA sarvathA Agamaviruddha hai / jaise apara pakSane pichalI pratizaMkAme 7 ve guNasthAna taka zubhopayoga svIkAra kiyA hai / kintu pUrvokta AAgama pramANase spaSTa hai ki 7 ve guNasthAnameM zubhopayoga na hokara zuddhopayoga ho hotA hai / apramatta guNasthAnake do bheda haiM--- svasthAna apramata aura sAtizaya aprmtt| vahIM zreNi ArohaNa ke pUrva jIvake dharmadhyAna hotA hai aura zreNimeM zukladhyAna hotA hai aisA AgamakA abhiprAya hai / sarvArthasiddhi asU. 27 meM likhA hai- zreNyArohaNAsprAk dharmyaM zreNyoH shukle"|
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 13 aura usakA samAdhAna zreNike ArohaNake pUrva dharmyadhyAna hotA hai aura donoM zreNiyoM meM donoM zukladhyAna hote haiM / isI tathyako tatvArthazlokavAtika aura tatvArthavAtikameM ukta sUtrako vyAkhyA karate hue spaSTa kiyA gayA hai| isalie prazna hotA hai ki sAta nAmazAna meM bhI sammAna ke gopayoga honA cAhie ? kintu vastusthiti yaha nahIM hai, kyoMki dharmyadhyAna zubhopayogarUpa hI hotA hai aisA ekAnta niyama nahIM hai| vaha rAgAdi vikalparahita AtmAnubhUtirUpa bhI hotA hai aura vItarAga devAdi, aNunata-mahAnatAdi tathA parajIva viSayaka anukampA Adi rAgavikalparUpa bhI hotA hai| inamese rAgAdi vikalparUpa dhabadhyAna mukhyatayA paturdhAdi sona guNasthAnoM meM hotA hai aura rAgAdi vikalparahita dhaya'dhyAna svasthAna apramattasaMyatake hotA hai| isI tathyako bAcArya jayasenane paMcAstikAya gAthA 136 kI TokAmeM 'rAgAdivikalparahitadhamadhyAna-zukladhyAna yena'--rAgAdi vikalpa rahita dharmadhyAna aura guzladhyAna ina dokaM dvArA--ina zabdoM dvArA spaSTa kiyA hai| spaSTa hai ki 7 veM guNasthAnameM svasthAna apramattake SamyadhyAna hokara bhI vaha zuddhopayogarUpa hI hotA hai / apezAvizeSase catuphIda guNasthAnoM meM bhI kvacita kadAcita zopayogako vyavasthA bana jAtI hai| Agama pramANAMkA ullekha anyatra kiyA hI hai| samayasAra mAthA 12 ko TokA, rAgAdi vikAse pariNata jovake lie vyavahAranaya prayojanavAna hai, azuddha sone ke samAna / isokA nAma aparamabhAvameM sthita hai| aise jIvake lie pratAdikA pAlana karamA, vItarAga devAdikI stuti Adi karanA, botarAga mArgakI prarUpaka jinavANI sunanA prayojanavAn hai| kintu jo 16 baNika zuddha sonake samAna abheda ratnatraya svarUpa paramAtmatatvake anubhavana meM nirata hai unake lie vyabahAranaya kucha bhI prayojanavAna nahIM hai yaha kahA gayA hai / isakA artha yaha kahA haA ki '12 guNasthAnameM bhopayoga hotA hai, ataH puNyabhAvase kevalajJAnako utpatti hotI hai ?' apara pakSane ukta gAthA aura usakI TIkAoMse yaha artha kaise phalita kara liyA isakA hameM Azcarya hai| jJAnI jIvako azaddha mAtmAkA honA kahA~ taka sambhava hai isakA bhI to usa pakSako vicAra karanA thaa| 6 Te guNasthAnake Age 123 guNasthAna taka ekamAtra zuddhanaya-zuddhAtmAnubhUlirUpa zuddhopayoga hI hotA hai, ataH kevalajJAnako utpatti zubhA. cArase na hokara zuddhAtmAnubhUti pariNata AtmA ho usameM pragAr3hatA karake phevalazAnako utpanna karatA hai aisA yahI nirNaya karanA cAhie / 2. pravacanasAra gAthA 45 kI donoM TokApara dRSTipAta karanese vidita to yahI hotA hai ki yahA~ 'puNya' pada drabyakarma ke artha meM prayukta huA hai| AcArya jayasena 'puNyaphalA arahatA' padako vyAkhyA karate hue likhate hai paJcamahAkalyANakapUjAjanakaM trailokyavijayakaraM yattIrthakaranAma puNyakarma tatphalabhUtA arhansA manti / paJcamahAkalyANaka pajAkA janaka aura tIna lokako vijaya karanevAlA jo tIrthakara nAmaka puNyakarma hai usake phalasvarUpa arihanta hote hai| ___ apara pacane prastRta pratizaMkAmeM isakA thor3A-sA spaSTIkaraNa avazya kiyA hai| kintu mUla zaMkA jisa abhiprAyase kI gaI thI usase to yaha bhAna pragaTa nahIM hotA thaa| aisA mAlama par3atA thA ki apara pakSa kevalajJAnakI prApti bhI dravya puNyakarma yA zubhAcArakA phala mAnatA hai| iso tathyako dhyAna meM rakhakara hamane
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ 688 jayapura (khAniyA ) tasvacarcA jo likhA thA usakA Azaya yaha hai ki yadi arihanta padako prApti yathArthameM puNyakarmakA phala mAnA jAya to Agama meM 'mohayAjjJAna-darzanAvaraNAntarAyazayAcca kevalam (ta0 sU010- 1) isa vacanakI koI upayogitA nahIM raha jAyagI / prazna 15 ke uttara meM hamane isa para na to koI Apati DAlo hai aura na Apatti DAlo ho jA sakatI hai| kisI yA sUryakA Azaya spaSTa karanA ise Apatti DAlanA nahIM kahate / prakRta pratizaMkA meM apara pakSane 'tIna lokakA adhipatitva' isa vAkyake vyAzayako spaSTa kiyA hai| to kyA ise usa vAkyapara Apatti DAlanA kahA jaaygaa| yaha samagra tasyacaracA jinAgamakA nizcaya vyavahAra Adi viSayameM Azaya spaSTa karane ke abhiprAyase kI jA rahI hai to kyA ise jinAgamapara Apasi DAlanA kahA jAyagA ? isa praznakA uttara apara pakSa svayaM apane vivekase prApta kara le| AkSepAtmaka zabdaprayoga karanA anya bAta hai aura apane pariNAmoM kA saMtulana rakhate hue tatravimarza karanA anya bAta hai| yadi sabhI sAdharmI bhAI dUsare sAdharmI bhAiyoMpara kIcar3a uchAlaneko bhASAkA parityAga kara vivekake mArgapara calanA prArambha kara deM to isase vItarAga mArga kI hI prabhAvanA hogI / 4. jara pakSane0 14 0 86 kA nAmI kara yaha siddha karanekA prayatna kiyA hai ki 'paMca mahAvrata, paMca samiti, trigupti Adi rUpa vvavahAracAritra 12 guNasthAna meM bhI hotA usa puNyabhAvase mohanIya karma tathA jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa evaM antarAyakA kSaya hotA hai aura isa karmake kSayase kevalajJAna utpanna hotA hai|' samAdhAna yaha hai ki dhavalA pustaka 1450 86 meM apramAda' padakI vyAkhyA kI gaI hai| yahA~ likhA hai ko appamAdo ? paMcamahamvayANi paMca samadIo tiSNi guptIo NisselakasAgrAbhAvo ca appamAdo jami / apramAda kyA hai ? pA~ca mahAvrata, pA~ca samiti tIna gupti aura niHzeSa kaSAyakA abhAva apramAda hai / yahA~ pA~ca mahAvrata AdirUpa pariNAmase niHzeSa kaSAyake abhAvakA pRthak rUpase nirdeza kiyA hai / isase spaSTa haiM ki bAyeM guNasthAna meM niHzeSa kaSAyakA abhAvarUpa apramAda bhASa liyA gayA haiN| vahA~ AcAryakA vikalparUpa pA~ca mahAvratAdikA sadbhAva dikhalAnA isa vAkyakA prayojana nahIM hai| vikalparUpa pAMca mahAprasAdi chaTe guNasthAna meM ho hote haiM, Age to svarUpasthitirUpa ekamAtra vItarAga cAritra hI hotA hai| vahIM eveM guNasthAnataka jo chedopasthApanA saMgamakA nirdeza kiyA hai vaha mAtra kapAlezake sadbhAya ke kAraNa kiyA hai, bataeva isa vacana AdhArase 12 ve guNasthAna meM puNyabhAva - zubhAghArakI prasiddhi karanA aura usase kevalajJAnakI utpatti batalAnA Agamasammata kathana nahIM kahA jA sakatA / 4. apara pakSane hamArA kathana batAkara likhA hai ki '12ve guNasthAnameM puNya prakRttiyoMke udayase honevAle bhAvakA nAma puSpabhAva haiM / ' kintu hamane apane pichale donoM uttaroMpara dRSTipAta kiyA hai| eka to hamane aisA vacana likhA ho nahIM hai| mAlUma nahIM ki apara pakSane ukta vacanako kalpanAkara use hamArA kaise batalA diyaa| dUsare manuSya gati tIrthaMkara prakRti ye jIvavipAko puNyaprakRtiyA~ haiN| inake udayako nimittakara manuSyagati tathA tIrthakara Adi nonAgamabhAva paryAya hoto haiM / ye 14veM guNasthAtaka batalAI hai| isa apekSAse yadi 12ve guNasthAna meM nobhAgamabhAvarUpa puNyabhAva svIkAra bhI kiyA jAya to yaha kathana 'AgamAnukUla nahIM hai, apara pakSakA aisA
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 13 aura usakA samAdhAna 689 bhikhanA kahA~taka AgamAnukUla hai isakA vaha svayaM vicAra kre| isa viSayameM bahu vaktavya hote hue bhI hama aura kucha nahIM likhanA caahte| 5. apara palane 'tIna lokakA adhipatitva' ko apanI vyAkhyA dvArA svayaM upacarima ghoSita kara diyA / phira bhI hamane use 'upacarita kathana' likha diyA to apara pakSa hamAre isa kathanako AgamakA vivaryAma batalAne lagA isakA hameM Azcarya hai / isa sambandhama hamane pichale uttarama kyA likhA hai use punaH uddhRta kara dete hai-'bAraha guNasthAnameM sarvamohake kSINa ho jAnepara jo cautarAgabhAva holA hai ghara arahaMta pada ( kevalo pada) kA nizcayanayase hetu hai| usa samaya jo Ama prakRtiyoMkA kArya hai usameM isakA upacAra honase usa puNyako bhI arahanta padakA kAraNa ( upacArase ) bhAgamameM kahA gayA hai|' hamArA ukta kathana apane meM spaSTa hai| isameM na to kahIM sva-svAmisambandhako caracA hai aura na hI niSparigraha zabdakA hI prayoga kiyA gayA hai| hama to isa parase itanA ho samajhe hai ki kucha TIkA karanI cAhima, isalie apara pakSane yaha TIkA kI hai| 6. apara pA likhA hai ki yadi nizAnAmA paramArthako apekSA vyavahAradharmakA pAlana karatA hai to usake lie baha samyaktvako prAptikA kAraNa hotA hai / ' Adi / samAdhAna yaha hai ki prakRtameM ukta vAkyameM Age hA paramArthako akSA' isa padakA kyA artha hai yaha vicAraNIya hai / isa vAkyakA artha 'vyavahAravarmako paramArtha mAnakara' vaha to ho nahIM sakatA, kyoki AgamameM nizcayadhamake sAtha jo zubhAcAra pariNAma hotA hai, use vyavahAradharma kahA gayA hai| isalie bahuta sambhava hai ki apara pakSane ukta vAkyakA prayoga 'paramArthako lakSyameM rakhakara' isa arthameM kiyA hogA / yadi yaha artha apara pakSako iSTa hai to apara pakSake ukta kapanakA yaha Azaya phalata hotA hai ki jo samyaktvako prApta karaneke sanmukha hotA hai usake bAhameM paramAgamakA zravaNa, jIvAdi no padArthoMkA bhUtArthakapase vicAra, vItarAma devAdikI upAsanA-bhakti Adi puNya kiyA niyamase hotI hai| usake azubhAcaraNa nahIM hotA, kyoMki aisA vyakti hI zuddhanayake viSayabhUta AtmAke avalambanase tatsvarUpa pariNamana dvAga svAnubhUti lakSaNavAle samyavatva ko prApta hotA hai / spaSTa hai ki yahA~para samyakva prAptikA nizcaya kAraNa tAM dAdanayake viSayabhUta jJAyakasvabhAva AtmAkA avalambana hAMkara upayogakA tatsvarUpa pariNamana hI hai, vAhya vikalparUpa puNyabhAva nhiiN| phira bhI bAhya meM isa jIvakI aisI bhUmikA hotI hai, isaliye zubhAcAra yA puNyabhAvako usakA vyavahAra hetu kahA jAtA hai| zrI pavalA pu. 610 42 meM tathA sarvArthasiddhi 1-7 meM imI Azayase samyaktvaka bAhya sAdhanoMkA nirdeza kiyA hai| sambatva prAptike samaya yathAsambhava bAhya parikara aisA hI hotA hai isameM sandeha nahIM / mukhyatA to usakI hai jo samyaktva prAptikA yathArtha kAraNa hai 1 baha na ho aura bAhya parikara ho so sambasva prApta nahIM hotaa| isalie usako prAptikA vahI nizcaya hetu hai yaha apara pakSake ukta kathana se hI siddha ho jAtA hai| 7. 'samyaktvakI utpatti mithyASTiko hotI hai' isakA to hamane niSeSa kiyA nhiiN| para midhyAdRSTi rahate hue nahIM hoto, mithyAtva paryAyakA vyaya hokara hI samyaktvako utpatti hotI hai aimA usakA artha samajhanA cAhiye / tathA bhedavivakSA, samyaktro bho samyaktva ko utpanna karatA hai yaha likhA yA kahA jAya to bhI koI hAni nahIM, kyoMki dvitIyAdi samayoM meM jo samyaktva paryAya utpanna hotI hai vaha samyavasvIke hI - - - -
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ 620 jayapura (khAniyA) tvaca hotI hai zAdi mataH midhyAtva paryAyakA vyaya kara jIva ho samyaktvako utpanna karatA hai, ataH AtmasvabhAva ke sanmukha huA AtmA hI usakA sAdhakatama karaNa aura nizcaya kartA hai yaha siddha hotA hai| 8060427 kA kathaM jimbiNaM ityAdi vacanadvArA ativRtikaraNa ke prathama samaya meM sthita jovapariNAmakA nirdeza kiyA gayA hai| usako jinabimbakA dekhanA kahA gayA hai, kyoMki bahopara madhyasthAdi karmake nivasi-nikAcitra vagdhakA binda hotA hai| ataeva isa vacanakA karmazAs anusAra artha karanA hI ucita hai| vyavahArakA vaktavya isoko kahate haiM bhAvapAr3a gAthA 153 tathA paditi 14-2 kA bhI yahI Azaya hai ki jo svabhAva sammukha ho AtmAko prApta karatA hai usakI jinadevAdimeM pragAha bhakti niyamase hotI hai| 9. apara pakSane jA yaha likhA hai ki jo miyAdRSTi paravArthako na jAnate hue mAtra viSayasAmagrI tathA sAMsArika sukhako prApti lakSyase aprazasta rAgamahita kucha zubha kriyA karatA hai aura unase jo hotA hai, vaha puSpabhAva tathA puNya saMsArakA hI kAraNa hai Ada puNyavagya yo isa sambandha inamA ho kahanA hai ki apravarAga ho aura zubha kriyA tathA zubhaha nahIM ho sakatA / yaha paraspara viruddha kathana hai| prazasta rAgakA hI zubhakriyA tathA zubhabhAva ke sAtha anvayavyatireka hai, aprazasta rAgakA nhiiN| isI prakAra zubhakriyAkA zubhabhAva ke sAtha hI anvayavyatireka haiM, anyake sAtha nhiiN| Aga nidAna ullekha avazya hai, para usakA yaha artha nahIM ki pUyakti AdirUpa parivyAma zubha nidAna hai| usake phalasvarUpa paMcendriyoMke viSayoMkI kAmanA karanA nidAna avazya hai yahA~ to kevala prazna itanA hI hai ki o zubha mana, vacana, kAyakA vyApAra hotA hai usane Apa hI sahI bandha hotA hai yA nahIM ? isa viSaya meM samasta paramAgamakA ekamAtra yahI abhiprAya hai ki usase narakAdi durgati hetubhUta pApakarmakA anna hokara sike kAraNa puNyakarmakA bandha hotA hai| yaha jIva samyaSTi hai, isalie isa apekSAse use paramparA suvisakA hetu kahanA anya bAta hai| isakA Azaya to itanA hI hai ki ratnatrayapariNata upata ata mokSakA pAtra hotA hai, isalie usake mahacara zubhagAva meM bhI mokSahetutAkA vyavahAra kiyA jAtA hai / 10. avara pakSakA yaha likhanA bhI ThIka nahIM ki 'prasAra prathama adhyAya Adi prayoga mAtra pArthako nako mI pUrNatayA heya banalAyA gayA hai kyoMki jisake puNyamAtra upAdeya buddhi hai vaha samyagdRSTikA lakSaNa nahIM hai aura na use paramArtha kA jAnane vAlA hI kahA jA sakatA hai| kAraNa ki jisako puSyamAtrameM upAdeya vRddha hai usakI usake phala udaya buddhi na ho yaha nahIM ho sakatA kA dvArA pakar3e gaye AtmanindA tara cIrake samAna ho vaha bAhya kriyAoM meM pravRtta hotA hai| antaraMga meM to vaha ina kriyAoMko karate hue bhI ekamAtra ananta sukhake nidhAna nija paramAtmatattvako hI Azraya karaneyogya mAnatA hai / samyagdRSTi aura mithyAdRSTimeM yahI antara hai / isI dRSTisAragAthA 11 ko TIkA 'ataH dropayoga upAdeyaH zubhopayogo yaH pratopayoga upAdeya hai aura zubhopayoga heva hai yaha vacana kahA gayA hai| yaha pravacanasAra prathama adhyAyakA hI vacana hai 1 isameM samyagdRSTi zubhopayogako yA paramArthako na jAnanevAle midhyAdRSTike bhopayogako mAtra hera batalAkara zubhamako lAyA gayA hai| isa prakAra pravacanakAra a0 2 gA0 156 meM sambadRSTi kaisI aura
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 13 aura usakA samAdhAna 691 bhAvanA karatA hai isakA nirdeza karate hue jo yaha likhA hai ki vaha vicAra karatA hai ki maiM azubhopayoga zubhopayogase rahita hokara samasta paradravyoMmeM madhyastha hotA huA jJAnasvarUpa AtmAko dhyAtA huuN| gAthA isa prakAra hai asuhovogarahidI sahAvajutto Na apANadaviyanhi / hoja majjhastho'haM NApagama pagaM jhAe / / 6 / / yaha samyagdRSTi hoko to bhAvanA hai| zruna, gurUpadeza aura yukti ke balasa mithpAdaSTi bhI garavyabhAvoMse bhitra AtmAkA nirNaya kara jaba ukta prakArakI bhAvanA karatA huA Atmasa-mukha hokara jAma lona hotA hai tabhI to vaha mampadRSTi banatA hai| samyagdRSTi banane yA sampadRSTi banakara Age bar3hAne kA isake sivAya anya koI mArga nahIM hai| samayasAra gAthA 146 meM cAra prakArase zubhAzubhamAtra jopapariNAma hokara bhI ajJAnamaya bhAtra honeme donoM eka haiM, isalie kAraNa abhedane donoM ko eka karma batalAyA gayA hai| dUsare zubhAzubha jo dravyakarma hai ve donoM kevala pudgalamaya honese eka haiM. isalie svabhAvake abhedase una donoMkAka karma kahA gayA hai| tIsare inake yogase jo zubhAzubha phala milatA hai vaha bhI kevala pudgalamaya honase eka hai. isalie anubhava abhedase donoMko eka kahA gayA hai| cauthe zubha-mokSamAgaM kevala jo vamaya honarI aura azubha-bandhamArga kevala pudgalamaya honase unheM aneka batalA kara bhI dogoMke hI pudagalamaya bandhamArgake Azrita hone meM Azrayaka abhedase donoMko eka karma kahA gayA hai| isame spaSTa hai ki samayasAra gAthA 145 dvArA zubhAzubha dravyakoM ke samAna zubhAzubharUpa donoM prakArake bhAvakamaukA bhI niSedha kiyA gayA hai aura gAthA 147 meM ina donoMko svAdhInatAkA vinAza karanevAlA kahA gayA hai / zubhabhAva bhI azubhabhAbake samAna audayikabhAva tathA umameM upayukta AsmAkA pariNAma hai aura 'odaiyA andhayarA' isa siddhAntake anusAra vaha bandhakA ho kAraNa hai, alaH jJAnI kI azubhabhAvake samAna zubhabhAvameM bho heya buddhi hI hotI hai aisA yahA~ samajhanA cAhie, kyoki puruSArthakI hInatAbamA zubhabhAva aura tadanusAra vyApAra hAmA anya bAta hai, kintu isameM heyabuddhi kA honA anya baat| jJAnoke zabhabhAva avazya hotA hai aura tadanusAra mana, vacana, kAyakA pAgAra bhI hotA hai isameM Apatti nhiiN| kintu aisA hote hue bhI usakI usameM hepabuddhi banI rahatI hai to hI vaha mArgastha hai-jAna, vairAma sampanna hai yahna ukta kathanakA tAtparya hai| isa prakAra prastuta pratizaMkAkA mardAGga samAdhAna kiyaa|
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama daura :1: zaMkA 14 puNya apanI carama sImAko pahu~cakara athavA AtmAke zuddha svabhAvarUpa pariNana honepara svataH chUTa jAtA hai. yA usako chur3Ane ke liye kisI upadeza aura prayatnako jarUrata hotI hai ? samAdhAna 1 AtmA ke zuddha svabhAvarUpa pariNasike kAlameM nirvikalpa avasthA hotI hai| aise samayamai usake bAhma upadezAdikA yoga bana hI nahIM sktaa| sAtha hI usakA usa avasthAme prati samayakA puruSArtha svahasa sthiti ke anurUpa hI hotA hai| isa kAraNa usa avasthA, use puNyako ghar3Ane ke lie na to kisI upadezakI AvazyakatA par3atI hai aura na hI kisI svatantra prayatnakI bhii| kintu jisa kramase usakI prAtmavizuddhi bar3hatI jAtI hai usa kramase yathAsthAna AtmavizaddhikA yoga pAkara pApake samAna puNya bhI svayaM chUTatA jAtA hai| isI tathyako spaSTa karate hue AcAryavayaM amRtacandra samayasAra gAthA 74 kI TIkAmeM kahate hai sahajaviz2ammamANacikitayA yathA yathA vijJAnaghanasvabhAvo bhavati tathA tathA Atravebhyo nivartate, yathA yathA Atravebhyazca nivartate tathA tathA vijJAnadhanasvabhAvo bhavatIti / tAvat vijJAnaghanasvabhAvo bhavati yAvat samyagAsavebhyo nivasate, tAvadAnavebhyazca nivatane yAvat samyagvijJAnaghanasvabhASo bhavatIti jJAnAnapanivRtyoH samakAlaravam / sahajarUpapte vikAzako prApta cittazaktise jyoM-jyoM vijJAnaghanasvabhAva hotA jAtA hai tyoM-tyoM AtrayoMse nivRsa hotA jAtA hai (yaha kathana nizcayapakSako mukhyatAse kiyA gayA hai ) aura jyoM-syoM AtrayoMse nivRtta hotA jAtA hai tyoM-tyoM vijJAnasvabhAva hotA AtA hai (yaha kathana byavahAramayakI mukhyatAse kiyA gayA hai tathA inhoM donoM nayoMkI apekSA yaha bhI likhA gayA hai ki-) utanA vijJAnaghanasvabhAva hotA hai jitanA samyaka prakArase AsrabAsa nivRtta hotA hai aura satanA AstavoMse nivRtta hotA hai jitanA samyakaprakArase vijJAnaghanasvabhAva hotA hai| isa prakAra jJAnako aura bAraboM ko niyuktiko samakAlapanA hai| isa prakaraNase yahA~ itanA samajha lenA cAhiye ki nizcaya aura vyavahAra meM do pakSa hai / tadanusAra pratyeka syAnapara inakA usa usa sthAnake yogya sumela hotA hai| yahA~para inakI samakAlatA imI AdhArase batalAI gaI hai| vivikSita upAdAna aura vivakSita nimittakI apekSA kArya-kAraNa paramparAmeM bhI isI prakAra pratyeka samayameM donoMkI samakAlatA hai|
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya daura zaMkA 14 puNya apanI carama sImAko pahu~cakara athavA AsmAke zuddha svabhAvarUpa pariNata honepara svataH chUTa jAtA hai yA usako chur3Aneke lie kisI upadeza aura prayatnakI jarUrata hotI hai ? pratizaMkA 2 Apane apane uttarameM likhA hai-'kintu jisa kramase umako Atmavizuddhi bar3hatI jAtI hai usa kramase yathAsthAna prAtmavizuddhikA yoga pAkara pApake samAna puNya bhI svayaM chUTatA jAtA hai| isake lie jo gAthA 74 samayasArako TIkAkA pramANa diyA hai vaha Apake ipa kAyanako puSTa nahIM karatA hai / yaha uttara hamAre praznase sambandhita nahIM hai, kyoMki hamArA prazna puNyako carama sImAke athavA AtmAka zuddha svabhAvarUpa pariNata aspA viSayameM thA aura puNyake chUTana ke viSayameM thaa| phira bhI Apane aprAsaMgika 'pApake svayaM chUTane kA ullekha kiyA hai| ApakA yaha kapana Agamaviruva hai / / hiMsA, asatya Adi saba pApoMkI buddhipUrvaka pratijJAsya tyAga kiyA jAtA hai jaisA ki dhavala pustaka 1pR0 366 para kahA hai sarvasAvagrayogAt virato'smIti sakalasAvadyayogaviratiH sAmayikazuddhisaMyamo damyArthikatvAt / artha-meM sarvaprakArase sAvadha yogase virata hai' isa prakAra dravyAthikanayakI apekSA saphala sAbadha yogake tyAgako sAmAyikazuddhisaMyama kahate haiN| iso kapanako puSTi zrI kuMdakuMda bhagavAnke pravacanasAra gAthA 208-209 meM sAdhuke 26 mUlaguNoMkA varNana karate hue tathA zrI amRtacandra jI sUrike ina vAkyoMse hotI hai--- sarvasAnayogapratyAkhyAnalakSaNekamahAyatabyaktavazena himAnUnasteyAbrahmaparigrahavirasyAtmakaM paMcatrataM prsN| artha-sarva sAvadhayogake tyAgasvarUpa eka mahAvratake vizeSa honese hiMsA, asatya, corI, ( abrahma) aura parigrahakI virattisvarUpa paMca mahAnata hai / ina AgamapramANoMse yaha siddha hai ki himAdi pApoMkA buddhipUrvaka tyAga kiyA jAtA hai| kintu puNya apanI carama sImAko pahuMcakara athavA AtmAke zuddhasvabhAvarUpa pariNata honepara chaTa jAtA hai, ataH svayaM chuTaneko apekSA puNya aura pApako rAmAna batAnA ucita nahIM hai| jitane bhI jIva Ajataka mokSa gaye hai, jA rahe hai aura jAneMge ve sarva pAgakA cipUrvaka tyAga karake ho moma gaye haiM, jA rahe haiM aura jAveMge / zaMkA 14 puNya apanI carama sImAko pahu~cakara athavA AtmAke zuddha svabhAvarUpa pariNata honepara svataH chUTa jAtA hai yA usako chur3Ane ke lie kisI upadeza aura prayatnakI jarUrata hotI hai ?
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ 694 jayapura ( khAniyA ) tattvacarcA pratizaMkA 2 kA samAdhAna isa praznakA uttara dete hue jo kucha likhA gayA hai usake AdhArase upasthita kI gaI pratizaMkA 2 se vidita hotA hai ki yaha to mAna dilAnA hai ki para: kie hotI hai vaise-se puNya svayaM chuTatA jAtA hai| mAtra pratizaMkA 2 pApako prAdhAra banAkara upasthita ko gaI hai| usameM batalAyA gayA hai ki pApakA chor3anA par3atA hai, jaba ki vizuddhikA voga pAkara puNya svayaM chUTa jAtA hai| samAdhAna yaha hai ki cAhe puNyabhAva ho yA pApabhAva dAnAka chuTanako prakriyA eka prakArako hI hai / udAharaNArtha eka aisA gRhastha lIjie jo muni vanako agIkAra karatA hai / vicAra karane para vidina hotA hai ki jaba vaha munidharma ko aMgIkAra karatA hai taba vyavahArase vaha bhI aNuzatAdirUpa puNyabhAvakA tyAga kara hI mahAnatAdirUpa puNyabhAvako prApta hotA hai, isalie yaha kahanA ki pApakA tyAga karanA par3atA hai aura vizuddhikA yoga pAkara puNya svayaM chUTa jAtA hai Thoka pratota nahIM hotaa| para yaha sava kathana AgamameM vyavahAniyako apekSA kiyA gayA hai| vastutaH vicAra karanepara puNyabhAvakA yoga pAkara pApabhASa svarya chUTa jAtA hai aura vizuddha kA yoga pAra puNyabhAva svayaM TUTa jAtA hai| pApabhAva, puNyabhAva aura guddhabhAva ye tInoM mAtmAkai pariNAma hai / ataH utpAda-vyayake niyamAnusAra jaba eka bhAvako prApti hotI hai to usase pUrvake bhAva kA svayaM vyaya ho jAtA hai| pratizaMkAmeM jitane pramANa diye gaye haiM una sabakA vyavahAranayakI mukhSatAme hI vana una zAstroM meM pratipAdana kiyA gayA hai| paramArthase vicAra karane para pApa, puNpa yA zuddharUpa uttara paryAya ke prApta honepara pUrvako paryAyakA papa hokara ho usakI prApti hotI hai| tRtIya daura zaMkA 14 mUla prazna yaha hai-puNya apanI carama sImAko pahu~ca kara athavA AtmAke zuddha svabhAvarUpa pariNata hone para svataH chUTa jAtA hai yA use chur3Ane ke liye kisI upadeza yA prayatnakI jarUrata hai? pratizaMkA 3 Apane isake prathama uttarameM yaha to svIkAra kara liyA thA ki 'da svabhASA pariNatike kAla meM puNya svayaM chUTa jAtA hai', kintu prasaMgase bAhara yaha bho lica diyA ki pApa bhI svayaM chUTa jAtA hai / yadyapi pApake sambandha meM prazna nahIM thA tathApi apanI mAnyatA ke kAraNa Apane pApako svayaM chuTa jAnevAlA likha diyA tathA isake liye kisI ArSa grandhakA pramANa bhI nahIM diyaa|
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 14 aura usakA samAdhAna isapara pratizaMkA prastuta karate hue zrI pavala va pravananasArakA pramANa dekara hamane yaha siddha kiyA thA ki pApoMkA buddhipUrvaka tyAga kiyA jAtA hai, ve svayaM nahIM chUTate / Apane dusare uttarame hamAre dvArA pradatta pramANoMko yaha likhakara ki "jitane pramANa diye gaye hai una sabakA vyavahAranayako murupatAse hI una zAstroM meM pratipAdana kiyA gayA hai' avahelanA kI aura likhA hai 'ghastutaH vicAra karanepara puNyabhAvakA coga pAkara pApAva svayaM chUTa jAtA hai| isake sAtha sAtha Apane yaha bho likhane kA prayAsa kiyA hai 'gRhasya bhI aguvratAdi puNyabhAvakA tyAgakara mahAvratarUpa puNyabhAvako prApta hotA hai| Apane isa uttara meM bhI kisI AgamapramANako uddhRta nahIM kiyA hai| nizcayanayakI apekSAse to AtmA na pramatta hai, na apramatta hai (mamayasAra gAcA 6) aura na rAga hai, na dveSa hai,na puNya hai,na pApa hai (samayasAra gAthA 50-55), kintu jJAyaka hai, ata: nizcayanayako apekSAse rAgadveSa yA puNya-pApake chor3ane yA chUTanekA kathana hI nahIM ho sakatA / jaba rAga-dveSa, puSya, pApa vyavahAranayako apekSAse hai (samamasAra gAthA 56) to inake chor3ane yA ghaTanekA kathana bhI vyabahAranayase hogaa| zrI kundakunda svAmI tathA zrI amRtacandrasurine pravacanasAra tayA zrI vIrasena svAmIne vavala granthamaiM sarva sAvA yogake tyAgake viSaya meM likhA hai vaha ApakI dRSTi meM avAstatrika hai, isIliye Apane yaha likha diyA ki vAstavika to pAvabhAva svayaM chUTa jAtA hai / Apa ho itanA sAhasa kara sakate haiM, hamAre liye to ArSavAkya vAstavika hai| gRhasthaka saMghamAsayama pAMcavAM guNasthAna honA hai arthAta mahilAkA tyAga hotA hai aura sthAvara hiMsAkA tyAga nahIM hotaa| aba vaha munidIkSA grahaNa karatA hai taba vaha rAyama aMzakA tyAga nahIM karatA, kintu zeSa asaMyamakA tyAgakara pUrNa saMyamI bana jAtA hai| yahAM para bhI usane zeSa asaMyamarUpI pApakA ho tyAga kiyaa| jaba Apa apane prathama uttarameM yaha svIkAra kara cuke ho ki puNya svayaM chUTa jAtA hai usako chahAnake liye kisI upadedA yA prayatna kI AvazyakatA nahIM hotI to aba usake viruddha kaise likhate hai ki puNyabhAvakA bhI tyAga kiyA jAtA hai| saMyamAcaraNa cAritrake do bheda hai-1. sAgAra saMghamAcaraNa aura nirAgAra saMyamAcaraNa cAritra / zrI kundakunda svAmIne cAritraparahara gAthA 21 meM isa prakAra kahA hai duvihAM saMjamacaraNaM sAdhAra taha have NirAyAraM / sAmAraM sAMye pariggaharahiya gthala NizayAre / / 2 / / arthAt saMyama caraNake do bheda hai-sAmAra saMyamacaraNa aura nigagAra saMghamacaraNa / inameM sAgAra saMyamagharaNa parigrahasahita gRhasthake aura nirAgAra saMyamavaraNa parigraha yahita muniyAke hotA hai / paMceva pubviyapadaM guNavvayAI hati saha tiNNi / sivAvaya cattAriya saMyamacaraNaM ca sAyAraM // 23 // artha-pAMca aNuvrata, tIna guNayata aura cAra zikSAprata yaha bAraha prakArakA sAgAra saMyamacaraNa hai / paMceMdiyasaMvaraNaM paMca bayA pNcviskiriyaas| paMca samidi taba guttI saMyamacaraNa NirAyA // 28 // artha-pAMca indriyoM kA saMyara, pAMca mahAvrata, pancausa kriyA, pAMca samisi, tIna gupti....vaha nirAkAra saMyamacaraNa hai|
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ 69.6 jayapura (svAniyA ) tasvacarcA ina donoM prakAra ke saMyamavaraNoMse pakSamAdi guNasthAnoMmeM pratisamaya guNazreNI nirjarA hotI hai jise karaNAnuyoga ke vizeSajJa bhalI-bhA~ti jAnate haiM / karmanirjarA tathA AtmAko pavitratA ke kAraNa hai, isIliye vratoMko puNyabhAva kahA jAtA hai| isa sambandhamaM vizeSa kathana prazna naM0 4 meM kiyA jA cukA hai, punarukti doSase yahA~ nahIM kiyA gayA hai / isa prakAra pApa chor3A jAtA hai aura puNya apanI carama sImAko pahu~cakara svayaM athavA AmAke zuru svabhAvarUpa pariNamana honepara svataH chUTa jAtA hai / maMgalaM bhagavAn vIro maMgalaM gautamo gaNI / maMgalaM kundakundAyoM jainadharmo'stu maMgalam // zaMkA 14 puNya apanI carama somAko pahu~cakara athavA AtmA ke zuddha svabhAvarUpa pariNata hone para svataH chUTa jAtA hai yA use chur3Ane ke lie kisI upadeza yA prayatnakI jarUrata hai ? pratizaMkA 3 kA samAdhAna hamArI orase isa praznakA prathama bAra jo uttara diyA gayA thA usameMse yaha aMza to pratizaMkA 2 meM svIkAra kara liyA gayA hai ki 'AtmAke zuddha svabhAvarUpa pariNata hone para pUNya svayaM chUTa jAtA hai / ' kintu pApa svayaM chUTa jAtA hai' yaha kathana dUsare pakSako mAnya nahIM hai / para pakSane apane isa abhiprAyakA samarthana pratizaMkA 2 meM to kiyA hI hai, pratizaMkA 3 bhI isI abhiprAyake samarthana meM likhI gaI hai| sAtha hI isameM kucha aisI bAteM aura likhI gaI haiM jinakA uddezya samAjako bhramameM DAlanA pratIta hotA hai / astu, hama dUsare pakSa kI aisI bAtoMkA uttara to nahIM deMge, kintu itanA avazya hI spaSTokaraNa kara denA cAhate haiM ki pramANa prarUpaNAke samAna nayaprarUpaNA bhI jinAgamakA aMga hai / ataeva jinAgamameM jahA~ jisa nayakhe prarUpaNA huI hai vahA~ use usa nayase samajhanA vA anyake lie pratipAdana karanA kyA yaha vAstava meM jinAgamako avahelanA hai yA usase viparIta artha phalitakara apane viparIta abhiprAyako puSTi karanA yaha vAstava meM jinAgamakI avahelanA hai, isakA dUsarA pakSa svayaM vicAra kareM / pApamAda, puNya bhAva aura zuddha bhAva ye tonoM AtmAkI pariNativizeSa haiN| inameM se AtmA jaba jisa bhAvarUpase pariNata hotA hai taba tanmaya hotA hai| isI tathyako spaSTa karate hue pravacanasAra meM kahA hai jIvo pariNamadi jadA suheNa asuheNa vA suho asuho / sudreNa sadA suddho havadi hi pariNAmasamAcI ||9|| jo pariNAma hotA hai aura jaba zuddhabhAvarUpase pariNamatA hai taba zuddha hotA hai ||6|| honese jaba zubha yA azubha bhAvarUpa pariNamatA hai taba zubha yA azubha (svayaM) yaha vastusthiti hai | ise dRSTipatha meM rakhakara hameM mUla prazna para vicAra karate hue sarva prathama yaha dekhanA hai ki carama sImAko prApta hue puNyakA kSaya aura bAtmAke zuddha svabhAvako prApti ye donoM kyA haiM, ina
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 14 aura usakA samAdhAna donoMke kAraNa eka haiM vA bhinna-bhinna, tathA ye donoM eka kAlameM hote hai yA bhinna-bhinna kAlameM ? yaha to mAmA nahIM jA sakatA ki carama sImAko prApta hae pUNyakA kSaya aura AtmA ke zuddha stramAvakI prApti ina donoM meM sarvathA bheda hai, kyoMki aisA mAnane para kAryotpAdaH kSayaH'kSaya kAryotpAda hI hai (AptamImAMsA zloka 18 ) isa vacana ke sAtha viroSa AtA hai| ina donoke kAraNa bhI pRthaka-pRthaka nahIM mAne jA sakate, kyoMki aisA mAnane para 'hesoniyamAta ye donoM eka hetase hote haiM aisA niyama hai ( vahI) isa vacanake sAtha virodha mAtA hai / ina donoMke hone meM kAlabheda bhI nahIM hai. kyoMki aisA mAnane para 'upAdAnasya pUrvAkAraNa zayaH kAryotpAda evaM'-upAdAnakA patrakArase kSaya kAryakA utpAda hI hai isa bacanake sAtha virova AtA hai| ataeva jisa prakAra yAtmalakSI samyaka puruSArtha dvArA AtmAke zuddhasvabhAvakI prApti hone para carama sImAko prApta hue puNyakA svayaM chUTa jAnA pratizaMkA 2-3 meM svIkAra kara liyA gayA hai usI prakAra zubha bhAvake anurUpa paralakSo puruSArtha dvArA puNyabhAvake prApta hone para pApabhAvakA svayaM chuTa jAnA bho mAnya hone meM Apatti nahIM honI cAhiye, kyoMki tomo sthaloM meM nyAya samAna hai| yahA~ sarvaprathama puNyabhAva yA pApabhAva svayaM chaTa jAtA hai isa kathanakA kyA tAtparya hai isakA spaSTIkaraNa kara denA Avazyaka pratIta hotA hai| bAta yaha hai ki zuddhabhAvake samAna ye donoM AtmAke bhAvavizeSa hai| isalie eka bhAvakA utpAda honepara dUsare bhAvakA byaya niyamase hotA hai| utpAda aura zrama inako jo pRthaka pRthaka kahA gayA hai vaha saMjJA, latraNa Adike bhedase hI pRthak-pRthaka kahA gayA hai-'lakSaNAta pRthaka ( AptamImAMsA zloka 58), ataeva jo pUrvabhAvakA dhyaya hai vaho uttarabhAvakA utpAda hai, isalie yaha kahanA ki 'rApabhAvako chor3anA par3atA hai' saMgata pratIta nahIM hotaa| aisA kahanA bhASAkA prayogamAtra hai| pahale koI pApabhAvako balAt chor3atA ho aura bAdameM puNya bhAvako grahaNa karatA ho aisA jinAmamake kisI bhI vacanakA abhiprAya nahIM hai / samajho, kisIne 'maiM sarva sAdhase virata hai aisA bhAva kiyA, kevala vacanAtmaka pratimA hI nahIM kI, kyoMki ukta prakArase pavanAtmaka pratijJA ( vyApAra ) karanepara bho bhAva bho ukta pratijJA ke anurUpa ho ho jAya aisA koI niyama nahIM hai| AgamameM vrato kA lakSaNa batalAte hue niHzalyo bratI-jo mAyA, mithyAtva aura nidAna ina tInoM zalpoMse rahita hotA hai vaha pratI hai ( tatvArthasUtra a07 sUtra 18) yaha vacana isI abhiprAyase diyA hai| ataeva prakRtameM yahI nirNaya karanA cAhie ki puNyarUpa pariNAma honepara pApa bhAva stra TUTa jAtA hai, kyoMki puNyabhAvakA utpanna honA hI pApabhAvakA chUTanA hai| yaha dUsarI bAta hai ki puNyabhAvake homameM kahIM bAhya upadezAdi sAmagrI nimitta hotI hai aura kahIM vaha svayaM antaraMgameM vratAdike svIkArarUpa hotA hai / yadyapi ghavalA pu01 pu0 366 kA pratijJakA 2 meM uddharaNa diyA gayA hai, parantu usakA abhiprAya hamAre ukta kathanake abhiprAyase bhinna nahIM hai / antaraMgameM jo sarva sAbazva yogase viratirUpa pariNAma utpanna hotA hai use hI dhI dhavalAjI meM meM pratijJApameM nirdiSTa kiyA gayA hai| pratijJA vAcanika bhI hotI haiM aura mAnasika bhI / koI vAnika vA mAnasika jaisI bhI zubhapratijJA kara rahA hai usIke anurUpa antaraMga meM pariNAmakI prApti honA yaha zubhabhAva hai jo kahIM pApabhAvako nivRttirUpa hotA hai aura kahIM anya prakArake zubhabhAvakI nivRttirUpa hotA hai| hamane apane prathama aura dvitIya uttarameM yahI abhiprAya vyakta kiyA thaa| pravacanasAra gAthA 208 aura 206 se bhI yahI Azaya jhalalatA hai| ataeva hama pUrvameM jo kucha lila Aye hai vaha saba AgamAnukUla hI liva Aye haiM aisA yaha samajhanA caahiye| dvitIya uttarama hamane dhavalA prathama bhAga aura pravacanasArake ukta ullekhoMko vyavahAramayakI prarUpaNA 88
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ 698 jayapura ( khAniyA ) tattvacarcA batalAyA thaa| parama pAriNAmika bhAvako grahaNa karanevAle zuddha nizcayanayakA nirdeza karate hue apara pakSako orase bhI yadyapi puNya-pApa Adi bheda kayanako vyavahAranavakI prarUpaNA svarva svIkAra kiyA gayA hai, phira bhI hamArI orase pApabhAva chor3anA par3atA hai yaha kamana vyavahAramayako prarUpaNA hai aisA limbanepara hamapara akAraNa roSa pragaTa kiyA gayA hai jo zobhanIka pratIta nahIM hotaa| 'gRhastha bhI aNunatAdi puNyabhAvakA tyAgakara mahAmatarUpa puNyabhAtrako prApta hotA hai' yaha kathana hamAro orase paryAyadRSTi se likhA gayA thA, kyoMki pratyeka paryAyakA yaha svabhAva hai ki usakA vyaya hokara uttara paryAyakA utpAda hotA hai| phira bhI pratizaMkA 3 meM isakA isa prakAra tor3a-maror3a kara khaMDana kiyA gayA jo svayaM pratizaMkA pakSako hI kamajora banAtA hai| yaha to pratyeka AgamAbhyAsI jAnatA hai ki jo saMyamArAMyamI saMyamabhAvako antaraMga meM svIkAra karatA hai vaha AMzika saMyambhAvako nivRttipUrvaka pUrNa saMyamabhAvako antaraMgameM svIkAra karatA hai arthAt isake pUrva jo usake bAhyAbhyantara AMzika saMyamarUpa pravRtti hotI thI usake sthAna meM pUrNa rAyamarUpa pravRtti hone lagatI hai| saMtAnakI apekSA AMzika saMyamabhAva pUrNa saMyamabhAva antanihita hai yaha dUsarI bAta hai| ataeva jo kathana jisa abhiprAyasa jaha! kiyA gayA ho use samajhakara hI vastukA nirNaya karanA cAhiye / zAstrake rahasyako hRdayaMgama karane kI yahI paripATI hai| Age pratizaMkA 3 meM saMyamAsaMyamavaraNa aura saMyamAcaraNa kyA hai isakA spaSTIkaraNa karate hue jo yaha likhA hai ki 'ina donoM saMyamAcaraNoMse paMcamAdi guNasthAnoMmeM pratisamaya guNazreNi nirjarA holI hai jise karaNAnuyogake abhyAsI bhalIbhA~ni jAnate haiN|' mo isa viSayameM yahI nivedana karanA hai ki jisa prakAra karaNAnuyogake abhyAlI yaha jAnate haiM ki ina donoM saMyamAcaraNoM meM guNaveNi nirjarA hotI hai usI prakAra vaM yaha bhI jAnate hai ki svabhAvake lakSyase yahA~ prApta huI jisa Atmavizuddhike kAraNa ye donoM saMyamAcaraNa paMcamAdi guNasthAna saMjJAko prApta hote haiM, ekamAtra vahI Atmavizuddhi, guNazreNinirjarAkA pradhAna hetu hai anya zubhopayoga yA azubhopayoga nhiiN| ____ isa prakAra pUrvokta kathanase yaha nivivAda siddha ho jAtA hai ki jisa prakAra AtmAke zuddha svabhAvarUpase pariNata honepara puNyamAva svayaM chUTa jAtA hai usI prakAra AtmAke puNyarUpase pariNata honepara pApabhAva bhI svayaM chUTa jAtA hai|
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama daura zaMkA 15 jaba abhAva catuSTaya vastusvarUpa haiM (bhavasyabhAvo'pi ca vastudhamaH) to ve kAya va kAraNarUpa kyoM nahIM mAne jA sakate / tadanusAra ghAtiyA karmokA dhvaMsa kevalanAnako kyoM utpanna nahIM karatA ? samAdhAna 1 isameM sandeha nahIM ki jaina AgamameM cAroM prakArake abhAvoM ko bhAvAntara svabhAva svIkAra kiyA hai| kintu prakRta me cAra dhAtikamoM ke trasakA artha bhAvAntara svabhAna karanepara karmake vasAbhAvarUpa akarma paryAyako kevalajJAnako utpattikA nimitta svIkAra karanA pdd'egaa| jisakA nimittarUpase nirdeza AgamameM dRSTigocara nahIM hotA, ataH isase yahI phalita hotA hai ki pUrvameM jo jJAtAvaraNIyarUpa karmaparyAya ajJAnabhAvako utpattikA nimitta thI usa nimittakA abhAva honese arthAta usake akarmarUpa pariNama jAnese ajJAnabhAvake nimittakA prabhAva ho gayA aura usakA abhAva honase naimittika ajJAna paryAyakA bhI abhAva ho gayA aura kevalajJAna svabhAvase pragaTa ho gayA / dvitIya daura pratizaMkA 15 prazna thA-jaya abhAvacatuSTaya vastusvarUpa haiM (bhavatyabhAvo'pi ca vastudhamaH) to ve kArya va kAraNarUpa kyoM nahIM mAne jA sakate ? tadanusAra ghAtiyA kauMkA dhvaMsa kevalajJAnako kyoM mutpanna nahIM karatA? pratizaMkA 2 vastusthiti yaha hai ki janAgama abhAvako bhAvAntararUpa svIkRta kiyA gayA hai, isaliye ghAtiyA karmoka kSaya (dhvaMsa) ko pudgalakI akarma paryAyake rUpa meM svIkRta kiyA jAtA hai| cUMki ghAtiyA karmoko karma
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ 700 ayapura (khAniyA ) tatvacarcA rUpatA kevalajJAnake prakaTa hone meM bAdhaka thI ataH unakA dhvaMsa (akramarUpatA) kevalajJAna ke prakaTa hone meM nimitta hai, kyoMki yaha ullekha sarvasammata hai nimittApAye naimittikasyApyapAyaH / arthAt nimittakA apAya ho jAnepara usake nimittase honevAlA kArya bhI dUra ho jAtA hai| isa Agamasammata kAryakAraNakI prakriyAko svIkRta karate hue bhI Apa yaha likhate haiM ki 'vaMsakA artha bhAvAntara svazava karanepara karmako dhvaMsAbhAvarUpa akama paryAyako kevalajJAnakI utpattikA nimitta svIkAra karanA pdd'egaa|' so Apa nimittase dUra kyoM bhAganA cAhate hai ? sarvatra prasiddha kArya-kAraNabhASako zRGgalAko tor3akara mAstira Apa kyA siddha karanA cAhate haiM ? kAryakI siddhi meM jaba upAdAna aura nimitta donoM kAraNoMkI upayogitA sarvasammata hai saba Apa kevala upAdAnakA pakSa lekara nimittako kyoM chor3a denA cAhate hai ? upAdAnakA yaha ekAnta ho samasta vivAdoMkI jar3a hai| Age Apa likhate haiM jisakA nimittarUpase nirdeza bhAgamameM dRSTigocara nahIM hotaa|' so kyA mohamayAjJAnadarzanAvaraNAntarAyakSayAcya kevalam / --tasvArthasUtra a0 10, sUtra : isa sUtrapara Apane lakSya nahIM kiyA ? vahA~ spaSTa batalAyA hai ki mohakA kSaya honeke bAda zeSa jAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAyake kSayase kevalajJAna utpanna hotA hai| isI sutrakI pUjyapAda viracita sarvArthasiddhike ullekhapara bhI apane lakSya nahIM diyA aisA jAna par3atA hai| phalitArtha nikAlate hue Apa likhate hai ki pUrva meM jo jJAnAcaraNo marUpa karmaparyAya ajJAnabhAbako utpattikA nimitta thI usa nimittakA abhAna honese arthAt usake akarma rUpa pariNama jAnese ajJAnabhASake nimittakA abhAva ho gayA aura usakA abhAva honese namisika ajJAna paryAyakA bhI abhAva ho gayA aura kevalajJAna svabhAvase prakaTa ho gayA / ' yahA~ Apa jaba mAnAvaraNAdi karmaparyAyako ajJAnabhAvakI utpattimeM nimitta svIkAra kara rahe hai taba mAnAvaraNIya karmaparyAyake dhvaMsako jo ki akarma paryAyalpa hotA hai ajJAnamAvake amAvarUpa kevalajJAnako utpattima nimitta kyoM nahIM mAnanA cAhate haiM ? yaha samajha meM nahIM aataa| 'kevalajJAna svabhAvase prakaTa ho gayA' isakA abhiprAya to yaha hai ki kevalajAna kahIM bAhara se nahIM AyA / jJAnAvaraNakarmake udayase jAmaguNako jo kevalajJAnakA paryAya anAdikAlase prakaTa nahIM ho sakI thI vaha sAdharaNa karanevAle jJAnAvaraNa tayA sAtha hI zeSa tIna ghAtiyakarmoMkA kSaya ho jAnese prakaTa ho jAtI hai| bhedanayase tadbhava mokSagAmIkA jJAnaguNa aura abhedanayase usako AtmA hI kevalajAnakA pariNata ho rahA hai, isalie upAdAna kAraNakI apekSA kevalajJAnakA upAdAna kAraNa usakA jJAna guNa aura AtmA hai, parantu nimitta kAraNakI apekSA jJAnAvaraNAdi karmoM kA zaya nimitta kAraNa hai / anekAntako zalIse vicAra karane para sarva virodha dUra ho jAtA hai| tattvArthasutra, paJcAstikAya Adi granthoM meM aupazamikAdi pA~ca bhAnoMkA jo varNana AmA hai unameM kevalajJAnako kSAyikabhAva kahA hai aura kSAyikabhAvakA lakSaNa yahI kiyA gayA hai ki jo karmoMke kSabase ho vaha zAyikabhAva hai| jaisA ki kahA gayA hai
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 15 aura usakA samAdhAna jJAnAvaraNasyAtyantakSapa kevalajJAnaM kSAyika tathA kevaladarzanam / 701 sarvArthasiddhi [a02sUtra 4 artha-jJAnAvaraNa ke atyanta kSaya jJAna utpanna hotA hai, ataH vaha kSAvibhAva hai| isI prakAra kevaladarzanako bhI sAvikamAva samajhanA caahiye| jJAnadarzanAvaraNakSayAt kevalezAvike / - rAjavArttika a0 2 sUtra 4 artha-jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNa ke kSayase hone ke kAraNa kevalajJAna aura kevaladarzana kSAyikabhAva hai| yahI bhAva uktavAvikakI nimnaGkita vRtimeM bhI prasTa kiyA gayA hai- jJAnAvaraNasya karmaNaH darzanAvaraNasya ca kRtsnasya kSayA kevale jJAna-darzane kSAyikaM bhavataH / artha - pUrvavat spaSTa hai / zaMkA 15 mUla prazna- jaba abhAva-catuSTaya vastusvarUpa haiM (navatyabhAvo'pi ca vastudharma) to de kArya va kAraNarUpa kyoM nahIM jAtesAra pAni kA vaMza kevalajJAnako kyoM utpanna nahIM karatA ? pratizaMkA 2 kA samAdhAna isa pradanake uttara meM yaha spaSTa kiyA gayA thA ki 'pUrvameM jo jJAnAvaraNIya karmavivazAnabhAvako utpattikA nimitta bhI usa nimittakA abhAva honese arthAt akarmarUpa pariNama jAnege ajJAnabhAva ke nimittakA abhAva ho gayA aura usakA abhAva honese naimittika ajJAna paryAyakA bhI abhAva ho gayA aura kevalajJAna svabhAvase pragaTa ho gyaa|' pratizaMkA 2 meM punaH isakI caracA karate hue jJAnAvaraNako abhAvarUpa akarmaparyAyako kevalajJAnako utpattikA nimitta batalAyA gayA hai| isI prakAra anyatra jahA~ jahA~ bhI khAyika bhAvako utpattikA ullekha karmoke kSaya AgamameM likhA hai vahA~ vahA~ sarvatra pratikA meM isI niyamako svIkAra kiyA gayA hai| isake samarthana meM 'moha'gajjJAnadarzanAvaraNAntarAyakSayAcca kevlm|' yaha sUtra uddhRta kiyA gayA hai| hama vitti nahIM bahAte unase ghabar3Ane kA koI kAraNa bhI nahIM, kyoMki jaba hama yaha acchI vaha jAnate haiM ki jo hamArI saMsArI paripATI cala rahI hai usame svayaM hama aparAdhI hai| jo nirmitoMko tarahase jo apanA iSTAniSTa honA mAnate hai, ghabar3AnekA prasaMga yadi upasthita hotA hai to mAtra unake sAmane hI hotA hai / yahA~ to mAtra vibhAra isa bAtakA karatA hai ki kyA mohapAt' ityAdi sUtrameM Aye hue 'kSaya' padase usakI apako kevalajJAnakI utpattinimittase svIkAra kiyA gayA hai, yA vahA~ ApAyakA
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ 702 jayapura ( khAniyA ) tatvacarcA mAtra itanA dikhalAnA prayojana hai ki svabhAva paryAyakI utpattike samaya usase pUrva jo vibhAva paryAyake nimitta the unakA vahA~ abhAva hai| yaha to Agama paripATo ko jAnanevAle acchI tarahase jAnate haiM ki mohanIya karma kA kSaya 10veM guNasthAnake anta meM hotA hai aura jJAnAbaraNAdi tIna karmIkA kSaya 12veM guNasthAnake antameM hotA hai| phira bhI kevalajJAnako utpatti ke kathanake prasaMga mohanIya karmake kSayakA bhI hetuhAse nirdeza kiyA gayA hai| aiso avasthAmeM kyA yaha mAnanA ucita hogA ki mohanIna karmakA kSaya hokara jo akarmarUpa pudgala vargaNAyeM haiM ve bhI kevalajJAnakI utpatti meM nimitta hai| merI namra sammatimeM ukta vacanakA aimA artha karanA ucita nahIM hogA / ataeva pUrvameM ukta praznakA jo uttara de Aye hai yaho prakRtameM samocIna pratIta hotA hai| tatIya daura zaMkA 15 jaba abhAvanatuSTaya vastusvarUpa haiM ( bhavatyabhAvo'pi ca vastudharmaH ) to ve kArya va kAraNarUpa kyoM nahIM mAne jA sakate ? tadanusAra ghAtiyAkarmokA dhvaMsa kevalajhAnako kyoM utpanna nahIM karatA? isa praznake prathama uttarameM Apake dvArA yaha to svIkRta kara liyA gayA thA ki 'cAroM prakArake abhAvoM ( abhAva catuSTaya )ko bhAvAntarasvabhAva svIkRta kiyA hai| kintu 'cAra dhAtiyA kokA vaMsa kebalazAnako utpanna karatA hai' isako svIkAra nahIM kiyA gayA thaa| aura Apane yaha bhI likhA thA ki aisA nirdeza AgamameM dRSTigocara nahIM hotaa| Apake isa prathama uttarako dhyAnameM rakhakara zrI tattvArthasUtra, sarvArthasiddhi tathA rAjabArtika Adi anyoMke pramANa uddhata karate hue yaha batalAyA gayA thA ki zrI umAsvAmo AcArya, zrI pUjyavAda svAmI, zrI akalaMkadeva aura zrI kundakunda svAmIne kamoMke sayase kSAmikabhAva tathA kevalajJAnakI utpatti kahI hai. parantu usa ora Apako phira bhI dRSTi nahIM gaI / yahA~ yahI pratIta hotA hai ki Apa abhAvakA kAraNa nahI mAnanA cAhate haiN| parantu jaba hama Agamako dekhate haiM taba jagaha agaha abhAvako kAraNarUpa svokRta kiyA gayA dekhate haiM, kyoMki abhAva tucchAbhAvapa nahIM hai, kintu bhAvAntarasvabhAva hai| isa saMdarbha meM Apa samantabhadra svAmaukA yuktyanuzAsanameM nimnAMkita samullekha dekhie--- bhavasyabhAvo'pi ca vastudharmo bhASAntaraM bhAvavadahataste / pramIyate ca vyapadizyate ca SasthavyavasthAMgamamayamambat // 55 // artha-he cora arhan ! Apake matameM abhAva bhI vastudharma hotA hai| yadi vaha abhAvadharma kA abhAva na
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 15 aura usakA samAdhAna 703 hokara dharmIkA abhAva hai to vaha bhAvakI taraha bhAvAntara hotA hai aura isa sabakA kAraNa yaha hai ki abhAvako pramANase jAnA jAtA hai vyapadiSTa kiyA jAtA hai tathA vastuvyavasthAke aMgarUpa meM nirdiSTa kiyA jAtA hai| jo abhAvatasva] vastuyavasthAkA aMga nahIM hai vaha mAvekAntako taraha aprameya hI hai| dhavalA pustaka 7 pR0 60 para-yAe baddhI || sUtrakA vyAyAma karate hue dhovIrasena svAmI likhate hai paNa ca kevalAvaraNakhao tuccho ti Na jayase, kevalappANAvaraNabaMdhasaMtodayAbhAvassa anaMtari-verasamma diguNehiM jIvasya tucchatavirodvAdo bhAvassa-abhAva Na virUde bhAvAbhAvareator vissaseNeva sadhvamyaNA AliMgikaNAhidANamutralaM bhAdo Na ca unalaMbhamANe virodho asthi avaladviviyarasa tassa uvalI amitavirohAdI | artha-Adhika sise jIvana hotA hai // 47 // kevalajJAnAvaraNakA laya tuccha arthAt abhAvarUpamAtra hai, isaliye yaha koI kArya karane meM samartha nahIM ho sakatA, aisA nahIM samajhanA cAhiye, kyoMki, kevalajJAnAvaraNa ke antra, satva aura udayake abhAva sahita tathA anantavIryavairAgya samyaktva va darzana Adi guNoMse yukta jIva dravyako tuccha mAnanemeM vizeSa AtA hai kisI bhAvako abhAvarUpa mAnanA virodhI bAta nahIM hai, kyoMki bhAva aura abhAva svabhAvate hI eka dUsareko sama rUpase AliMgana karake sthita pAye jAte hai jo bAta pAI jAtI hai usameM virodha nahIM rahatA, kyoMki, vizeSa kA viSaya anupalabdhi hai aura isalie jahA~ jisa vAtako upalabdha hotI hai usameM phira virodhakA astitva mAnane meM hI vizeSa bAtA hai| isa sandarbhoM ko dekhate hue AzA hai Apa punaH vicAra kreNge| yo umAsvAmI AcArya ke mokSAjJAnadarzanAvaraNAntarApakSayANA kevalam / - ta0 sU0 a0 10 sU0 1 arthAta mahakA kSaya honeke bAda jJAnAvaraNa darzanAvaraNa, aura atarAyake kSayale kevalajJAna utpanna hotA hai|.... ina vAkyoM para Apake dvArA yaha Apatti uThAI gaI hai ki 'mohanIya karmakA kSaya daza guNasthAna ke anta meM hotA hai aura jJAnAvaraNAdi tIna kamaukA jaya bArahaveM guNasthAnake astu hotA haiM, phira bhI kevalajJAnako utpatti ke kathana ke prasaMga meM mohanIya karmake kSayako bhI heturUpase nirdeza kiyA gayA haiN| aisI avasthAmeM kyA yaha mAnanA ucita hogA ki mohanIya karmakA kSaya hokara jo akarmarUpa pula vargapudgala jAe~ haiM ve bhI kevalajJAnakI utpatti nimitta haiN|' isa viSaya meM hamArA namra nivedana yaha hai ki zrI umAsvAmI mahAn vidvAn bAcArya hue haiN| unhoMne sAgarako gAgara meM banda kara diyA karyAt dvAdazAMgako dazAdhyAya sUtrameM gumphita kara diyaa| hamako AzA nahIM tho ki aise mahAn ASAyake vacanoM para bhI pApa Apatti DAlakara khaNDana karanekA prayAsa kreNge| yadi Apa isa sUtra para sarvArthasiddhi TokA dekhanekA prayAsa karate to sambhava yA ki sUtrake laNDa para ApakI lekhanI nahIM bntii| zaMkA kI gaI ki 'mohajJAnadarzanAvaraNAntarAyazayA kevalam yaha sUtra banAnA cAhiye thA kyoMki aisA karanese sUtra halakA ho jAtA ? isakA uttara dete hue zrI pUjyapAda svAmI likhate hai- kSayakramapratipAdanArthI vAkyamedena nirdezaH kriyate / prAgeva mohaM kSayamupanIyAntamuhUrta kSINakaSAya
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ 704 jayapura (khAniyA ) tattvacarcA myapadezamaghApya tato yugajjJAnadarzanAvaraNAntarAyANAM kSayaM kRtvA kevalamavApnoti iti tatkSayo hetuH kevalotpatteriti hetulakSaNe vibhaki-nirdezaH kRtaH / -sa. si., a. 10, sU0 / artha-kSayake kramakA kathana karane ke liye vAkyoMkA bheda karake nirdeza kiyA hai / pahale hI mohakA kSaya karake antamahataM kAlataka kSoNakaSAya saMjJAko prApta hokara anantara jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAma karmakA eka sAtha kSaya karake kevalajJAnako prApta hotA hai| ina vokA khaya kevalajJAnakI utpattikA hetU hai aisA jAnakara 'heturUpa' vibhaktikA nirdeza kiyA hai| isa sUtrase siddha hotA hai ki mohanIyakarma kA kSaya jJAnAcaraNAdi tona cAtiyA phoMke kSayakA kAraNa hai aura unake kSaya se kevalajJAna kevaladarzana utpanna hotA hai| ataH mohanIya kamakA kSaya kevalajJAnako utpattimeM sAkSAt kAraNa nahIM hai| prAyaH kevalajJAnako utpatti meM jJAnAvaraNake zayako abhAvarUna tuccha vastu batAkara kAraNatAkA niSedha kara dete haiM / usakA samAdhAna yaha hai ki abhAva tuccharUpa nahIM hai, kisI bhAvAntararUpa hI hai| cAhe yaha pudgalakA rUpAntara hI ho, jaba vaha pratibandhAtmakatAko chor3akara pratibandhAkAbhAvarUpameM Dhala jAtA hai taba hI jJAna utpanna hotA hai| usa pratibandhakAmAvarUpa sahakArI kAraNake binA bhI zAna nahIM utpanna hotA / isaliye baha jJAnakA (sahAyaka) kAraNa avazya hai, pratibandhakAbhAvako tuccha basAkara kAraNatAse haTAnA ajJAnamUlaka bAta hai| ghAtiyA karmoke kSayase kevalajJAna (ahaMta pada) prApta hotA hai yaha bAta svIkAra karate hue Apane svayaM isa sUtrako prazna naM013 ke uttara meM uddhRta kiyA hai| bAdhaka kAraNoM kA abhAva bhI kAryotpattimaM kAraNa hotA hai jaisA ki mUlArAdhanA gAthA 4 kI TIkAmeM kahA hai anvaya-vyatirekasamadhigamyo hi taphalabhAvaH sa eca / tAvantaraNa hetunA pratijJAmAgrata eva / kasyacismA vastucintAyAmanupayoginIti pratibandhakasabhAvAnumAnamAgame'bhimate sAvadasati na ghaTate / artha-jagatameM padArthoM kA sampUrNa kArya-kAraNabhAva anvaya-vyatirekase jAnA jAtA hai 1 anvaya vyatirekake binA koI padArtha kisIkA kAraNa mAnanA kevala pratimAmAtra hI hai| aisI pratijJA vastuke vicArake kucha bhI upayogI nahIM hai| AgamameM spaSTa hai ki pratibandhaka kAraNoMse kAryako utpatti nahIM hotii| jaise sahakArI kAraNoMke abhAvameM kArya siddha nahIM hotA vaise hI pratibandhaka kAraNoMke sadbhAva meM kArya nahIM hotA / sAra yaha hai ki sahakArI kAraNa hote hae yadi pratibandhaka kAraNoMkA abhAva hogA to kArya siddha hogA, anyathA nhiiN| . svayaM zrImAn pa0 phUlacandrane bhI mokSazAstra pR0 455 (varNI granthamAlA) para likhA hai bAta yaha hai ki jitane bhI kSAyikamAva hai ve saba AramAke nijabhASa haiM para saMsAradazAma ce karmose ghAtita rahate hai aura jyoM hI usake pratibandhaka karmokA abhAva hotA hai tyoM hI ve prakaTa ho jAte haiN| isa Agamase siddha hotA hai ki pratibandhakake abhAvase kAryako siddha hotI hai| kevalajJAna to AtmAko zaktirUpase dradhyAthikanagako apekSA pratyeka AtmAmeM hai jo jJAnAvaraNa karmodaya ke kAraNa uvakta nahIM ho pAtA / jJAnAvaraNa karmarUpo bAdhaka kAraNoMkA bhaya ho jAnese vyakta ho jAtA hai / ata: jJAnAvaraNAdi ghAtiyA kokA kSaya kevalajJAnakI utpatti kAraNa hai yaha hamAre mUla praznakA uttara hai|
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 15 aura usakA samAdhAna 705 Apane aprAsaMgika yaha likha diyA hai ki 'hamArI saMsArakI paripATI cala rahI hai usameM hama svayaM aparAdhI hai|' yahA~para yaha vicAra karanA hai ki 'aparAdha' kyA mAtvAkA svabhAva hai yA Agantuka vibhAga ( vikArI bhAva ) hai ? upayoga ke samAna yadi aparAdhako bhI AramakA kAlika svabhAva mAna liyA jAve to usakA kabhI nAza nahIM hogA aura Agantuka vibhAva hai to vaha avazya hI kAraNajanya hogaa| siddhAntataH rAgAdi aparAdha Avantu honese parasaMga ho upamAne gaye hai| jaisA ki mATakalamapasAra amRtacandra svAmIkA vacana hai bandhAdhikAra artha - AtmA svayaM hI apane rAgAdi vikArakA nimita nahIM hotA, usameM avazya hI parapadArthakA rAMga kAraNa hai| jisa prakAra ki sUryakAntamaNi svayaM agnikA nimita nahIM hai, kintu usake utpana hone meM sUrya razmiyokA samparka kAraNa hai| vastukA yahI svabhAva hai| isase siddha hotA hai ki hamArA aparAdhI honA bhI mohanIya karmodapake adhIna hai| jaba taka mAhoya karmakAya nahIM hotA taba taka aparAdha avazya banA rahegA, kyoMki nibhisabhAmAkA abhAva sambhava nahIM hai / kSaya punazca mohapAzAna darzanAvaraNantarAyacayAna kevala svArthasUtra adhyAya 10 sUtrakA khaNDana karate hue Apase yaha yukti dI thI ki 'mohanIya karmakA dasa guNasthAnake asta hotA hai aura jAnA varaNAdi tIna karmakA kSaya bArahaveM guNasthAna ke antameM hotA hai phira bhI kevalajJAnakI utpattikathanake prasaMga mohanIya karmake abako henurUpase nirdeza kiyA gayA hai| isakA uttara sarvasiddhikA ullekha karate hue zrI pUjyapAda AcAryake vacanoM dvArA diyA jA cukA hai| kintu isa Apatti ke viruddha zrI paM0 phUlacandrajI svayaM isa prakAra likhate haiM -- na jAtu samAdinimitabhAvamAmAtmano yAti yathArkakAntaH / tasminimittaM parasaMga eva vastusvabhAvo'yamudeti tAvat 513 // dUra isa kaivalya prAptirpha liye usake prativandhaka kasauMkA dUra kiyA jAnA Avazyaka hai, kyoMki unako kiye binA isakI prApti sambhava nahIM / ve pratibandhaka kase cAra haiN| jinameM se pahale mohanIya karmakA kSaya hotA hai| yadyapi mohanIya karma kevalya avasthAkA sAMdhA pratibandha nahIM karatA hai tathApi isakA abhAva hue binA zeSa kamoMkA abhAva nahIM hotA, isalie yaha bhI kaivalya avasthAkA pratibandhaka mAnA / isa prakAra mohanIyakA abhAva ho jAneke pazcAt antarmuhUrta meM tInoM karmIkA nAza hotA hai aura tatra jAkara Three sthA prApta hotI hai| 0 sU0 pR0 452452 paNa prathana: DA 89
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ 706 maMgalaM maMgalaM jayapura (khAniyA) tastvacarcA bhagavAn vIro maMga kundakundAya kundakundAyoM jaina dharmo'stu gautamo gaNI / maMgalam // zaMkA 15 jaba abhAva catuSTaya vastusvarUpa hai ( bhavatyabhAvA'pi ca vastudharmaH ) to ve kArya va kAraNarUpa kyoM nahIM mAne jA sakate ? tadanusAra ghATiyAkamakA dhvaMsa kevalajJAnako kyoM utpanna nahIM karatA 1 pratizaMkA 3 kA samAdhAna isa praznake prathama uttarame yaha batalA diyA gayA thA ki 'prakula meM dhvaMsakA artha sarvathA bhAvAntara svabhAva lene para prAtikamoMko akarma paryAyako kevalajJAnakI utpattikA nimitta kA mAnanA par3egA jo Amammata nahIM hai| ataH ho nabhAta niti se unakA pAla (vaya) hone para ajJAna bhAvakA abhAva ho gayA aura kevalajJAna svabhAvase pragaTa ho gayA yaha artha karanA mahata saMgata hogA / ' yathA isa para pratikA karate hue pratizaMkA 2 meM mukhyarUpase pAtikamaukA dhvaMsa ( akarmarUpatA ) kevala jJAna ke pragaTa honeme nimitta hai yaha svIkAra kiyA gayA hai| isameM anya jitanA vyAkhyAna hai vaha isI arthako puSTi karatA hai| isake uttara meM punaH prathama uttarako puSTi kI gii| sAthameM dUsarI Apatti bhI upasthita kI gaI / tatkAla pratiyAMkA sAmane hai / usameM sarvaprathama hamArI ora se cAroM abhAvoMko bhAvAntara svabhAva svIkAra karanekI jahA~ eka aura duSTa ko gaI hai vahIM dUsarI ora hamAre Upara yaha Aropa bhI kiyA gayA hai ki 'cAra ghAtiyA karmoMke dhvaMse kevalajJAna hotA hai isa prakArakA vacana Agama nahIM upalabdha hoThA' aisA hama uttara meM likha Aye hai kintu jaba hamane pUrvake donoM uttara bArIkI se dekhe ho vidita huA ki bAta koI dUsarI hai aura use chipAne ke lie yaha upakrama kiyA gayA hai, isalie yahA~ sarvaprathama hama apane uttarake usa aMzako udbhuta kara denA cAhate hai jisake AdhAra aisA Aropa kiyA gayA hai vaha vahale isa prakAra haikintu prakRtameM cAra ghAtikarmoke dhvaMsakA artha bhAvAntara svabhAva karane para karmake dhvaMsAbhAvarUpa akramaM paryApako kevalajJAnakI utpattikA nimitta svIkAra karanA pdd'egaa| jisakA nimittarUpa nirdeza AgamamaM dRSTigocara nahIM hotA / ' ( prathama uttara se uddhRta ) isa uttara meM 'prakRta meM ' yaha pada dhyAna dene yogya hai / isa dvArA yaha batalAyA gayA hai ki yadyapi 'bvaMsa' bhAvAntara svabhAva hotA hai isameM sandeha nahIM para prakRta usakA maha artha nahIM lenA hai| aba isa aMza prakAzameM pratizaMkA 3 ke usa aMzako par3hie jise hamArA kathana batalAyA gayA hai / 'Apake dvArA '''''''' kintu cAra ghAtiyA karmoaukA dhvaMsa kevalajJAnako upa karatA hai isako nahIM svIkAra kiyA gayA thA / aura Apane yaha bhI likhA thA ki aisA nirdeza Agama meM dRSTigocara nahIM hotA / ' ye donoM ullekha haiN| inheM par3hane yaha bhalo ta jJAta ho jAtA hai ki ina donoMmeM kitanA antara hai jahA~ zaMkAkAra pakSako bhAvAntara svabhAva likhakara akarmaka kI utpatikA janaka
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 15 aura yasakA samAdhAna 36 batalAtA hai vahAM hamArA yaha kahanA hai ki prakRtameM vaMsakA yaha artha gahIsa nahIM hai, kyoMki cAra pAnikoM ko vasarUpa akarmaparyAya kevalajJAnako utpanna karatI hai aisA AgamameM vahnIM nirdeza nahIM hai| apane pakSako middhike lie pratirzakA 3 meM dhavalA pu071090 kA 'khaiyAe ladIe' yaha sUtravacana uddhRta kiyA gayA hai, jisameM 'pratipakSI karma ke se kAryotpatti hotI hai|' aimA batalAyA gayA hai, mAre abhiprAyako do puSTi hotI hai| kintu apara pakSake dvArA apane abhiyAyako pahima aimA eka bhI uddharaNa upasthita na kiyA jA sakA jisameM karmako bhAvAntarasvabhAva akarmaparyAvase kSAvikabhAvakI utpatti batalAI gaI ho|' aisA pratIta hotA hai vi apara 'pA kahA~ galatI ho rahI hai ise samajha gayA hai, isalie prati zaMkA 3 meM uma kI orase dhasako bhAvAntarasvabhAva kahakara akarma paryAya kevalajJAnako utpattikA janaka hai isa bAta para vizeSa jora na dekara dagarI dUsarI bAtose pratizaMkAkA kalevara vRddhimata kiyA gayA hai / aura mAnoM hama havaMsako tumachAbhAvahA mAnate haiM yaha batalAnekA upakrama kiyA gayA hai| ataH prakRta meM cAra ghAtiyAkoke harbama kA artha kyA liyA jAnA cAhiye isa para sarva prathama vivAra kara lenA iSTa pratIta hotA hai| jAptamImAMsA batalAyA hai.. kAryotpAdaH ayo hatoniyamAllakSaNAtpRthak / na to jAtyAgavasthAnAdanapekSAH khapuSpavana // 54 // yata: utlAda aura jayake hone meM eka hetakA niyama hai, isalie kSaya kAryotpAda ho hai| kinta lakSaNakI apekSA donoM pRthaka-pRyaka hai| kintu 'sadavyam' ityAdi rUpase jAti AdikA avasthAna honese khagurupake samAna ve sarvathA niroSa bho nahIM hai / / 58 / / yaha AptamImAMsAkA ullekha hai| isameM vyaya aura utpAda donoM eka hetUse jAyamAna hone ke kAraNa dhvaMsa ( vyaya ) ko jahAM uttara paryAya ( utpAda) rUpa siddha kiyA hai vahA~ lakSaNabhedase donoM ko pRthaka-pRthaka bhI siddha kiyA hai / ina donoM meM lakSaNabheda kaise hai yaha batalAte hue aSTasahastrI pR0 210 meM likhA hai kAryotpAdasya svarUpalAbhalakSaNasvArakAraNavinAzasya ca svabhAvapracyutilakSaNasvAtayobhiMsAlamaNasambandhitvasiddheH / ___ kAryotpAdakA svarUpalAbha yaha lakSaNa hai aura kAraNa vinAzakA svabhAvapracyuti yaha lakSaNa hai, isa prakAra una donoM meM bhinna-bhinna lakSaNoMkA sambandhIpanA siddha hotA hai| isa prakAra. ina Agama pramANoMke prakArAmeM yaha spaSTa ho jAtA hai ki 'cAra ghAtiyA karmoM ke layase kevala jJAna sapanna hotA hai isa kathana meM 'dhvaMsa bhAvAntarasvabhAva hotA hai|' isake anusAra cAra ghAtiyA 'karmoM kI sarUpa akarmaparyAyako nimitta rUpase nahIM grahaNa karanA hai, kyoMki cAra ghAtiyA koko dhvaMsahapa akarmaparyAya kevala jAnako utpatti meM nimitta hai aimA kisI bhI AgamameM svIkAra nahIM kiyA gayA hai| kintu dhvaMsakA artha jo cAra ghAtiyA karma ajJAnAdike nimitta the unakA vinAza (vyaya ) rUpa artha hI prakRtameM lenA hai, kyoMki utpAdase kathaJcit bhinna vyayakA grahI lakSaNa hai| ataeva isa kathanase apara pakSakA pratizaMkA 2 meM yaha likhanA ki 'ki dhAtiyA koMko kamarUpatA kevalajJAna ke pragaTa honema bAdhaka bhI bata: unakA vaMga / akamakAtA) kevalalAmaka pragaTa hone meM nimitta hai|' AgamasaMgata na hokara hamArA yaha likhanA ki 'parvame jo jJAnAparaNIyarUpa karmaryAya azAmamAtrako utpattikA nimitta
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ 708 jayapura ( sAniyA ) tattvacarcA thI usa nimitta kA abhAva honese prati usake akarmakA paripama jAnase ajJAna bhAvake nimitta kA abhAva ho gana aura usakA abhAva honese naimittika ajJAnaparvAyakA bhI abhAva ho gayA aura kevalajJAna svabhAva se pragaTa ho gyaa|' AgapasaMgata hai| kyoMki pUrva meM aSTamahanIke AdhAgme jo kasa' kA lakSaNa liva Aye hai use dRSTipathameM rakhakara hI AcArya gaddhapicchane tatvArthasUtrake 'mohazcayAna ityAdi mUtrameM 'kSaya' zabdakA prayoga kiyA hai. 'kAryotpAdaH kSayo hetoniyamAt' isake anusAra 'zraya (dhyaya) anantara paryAya (utpAda) rUpa hI hai isa arthameM nhiiN| apara pakSane pratizaMkA 2 meM apane pakSa ke samarthanake lie nimittApAye naimittakasyApyapAyaH' yaha vacana udadhRta kiyA thA mo yaha vacana bhI hamAre ukta kathanakI hI paSTi karatA hai, kyoMki hamArA yahI to likhanA hai ki ajJAnAdi nimitta jo cAra ghAtiyA karma the unakA abhAva honase naimittika ajJAnAdikA abhAva ho gayA aura cUMki kevalajJAna svabhAvaparyAya hai, isalie vaha para (karma) nirapekSa hone ke kAraNa svabhAvame pragaTa ho gyaa| patA nahIM ukta ullekha ko apara pakSane apane samarthana meM kaise samajha liyaa| athavA pUrva paryAyake vyaya aura uttaraparyAyake utsAda ina donoMko sarbayA eka mAnanese jo galatI hotI hai vahI yahA~ huI hai aura yahI kAraNa hai ki apara pakSane 'nimittApAne' ityAdi vacanako bho apane pakSakA samarthaka jAnakara pramANarUpameM uddhRta karane kA upakrama kiyA hai| prastu, apara pakSa ukta vivecana para pUrA dhyAna degA aura pracArako dRSTile hameM uddezya kara pratizaMkA, 3 jo yaha likhA hai ki isa viSayameM hamArA namra nivedana yaha hai ki umAsvAmI mahAn vidvAna AcArya hue hai| unhoMne sAgarako mAgarameM banda kara diyA arthAt dvAdazAMgako dazAdhyAya sUtra meM gumphita kara diyaa| hamako AzA nahIM thI ki aise mahAna AcAyA~ke vacanoMpara bhI Apa Apatti bAlakara khagaThana karane kA prayAsa kreNge|' so yaha aise AkSepAtmaka vacanoMke prayogase ghirata hogaa| vastuta: AvAyake vacanoMkA khaNDana hamAro orase nahIM kiyA gayA hai| hamane to una mahAna AcAryake ukta bacana meM jo rahasya bharA hai use ho udghATita karane kA prayatna kiyA hai / yadi maNDanake nAma para khaNDana kiyA jA rahA hai to apara pakSako orase hI kiyA jA rahA hai, kyoMki vaha pakSa ho ekAnlase vyaya aura utpAdameM sarvathA abheda mAnakara cAra ghAtiyA koM ko dhvaMsarUpa akarmaparyAvako kevala. jJAnakA janaka batalA rahA hai jo tattvArthasUtrake ukta vacanakA Azaya nahIM hai| AcArya akalaMkadeva aura AcArya vidyAnandita 'doSAvaraNayohAniH' isa AptamImAMsAkI kArikAkA vyAkhyAna karate hue kramame aSTazato aura aSTamahasro TokAmeM 'prakRtameM zvayakA artha jAnAvaraNAdi koko akarmarUpa uttara paryAya nahIM liyA gayA hai, kintu jJAtAvaraNAdilA paryAyako hAni yA vyAbatti hI liyA gayA hai' aisA spaSTIkaraNa karate hue pR0 53 meM likhA hai malAdAvRttiH kSayaH, sato'tyantavinAzAnupapatta: / tAhagAtmano'pi karmaNo nivRttI parizuddhiH / madhyamAbhAvI hikSayAM haanirihaabhipretaa| sA ca yAvRttireca maNeH kanakapASANAhA malasya kiTThAdervA..... tena maNeH kaivalyameva malAdevakalyam / kamo'pi caikalyamAnmakaivalyamastyaca tato naatiprsjyte| malAdikakI ghyAvRtti baya hai, kyoMki satkA atyanta vinAza nahIM bntaa| usI prakAra pAtmAko bho karmakI nivRtti hone para parizaddhi hotI hai| prakRtameM prathvasAbhAvakA artha kSaya yA hAni abhipreta hai aura vaha vyAvRttirUpa hI hai| jaise ki maNi meM se malako aura kanakapASANameMse kiTTAdikI vyAvRtti hotI hai|... isalie maNikA akelA honA hI malAdikI vikalatA ( rahitapanA ) hai| usI prakAra karmakI bhI vikalatA AtmAkA kaivalya haiM. hI, isalie atiprasaMga doSa nahIM aataa|
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 15 aura usakA samAdhAna 709 yanna AcArya akalaMkadeva aura AcArya vidyAnandi jaise samartha madaSiyoMkI vANI kA prasAda hai, isase bhI jisa abhiprAyakA hama prakAzana karate Aye haiM usako puSTi hotI hai| AcArya gRvicchakA bhI yahI abhiprAya hai / pUrva paryAyakA dhvaMsa (vyaba) tucchAbhAva hai aisA to hamane apane uttaroM meM kahIM likhA hI nahIM / svAmo samantabhadra ke yuktyanuzAsanakA 'bhavalyabhAvo'pi' ityAdi vacana pramApA hai isa AzayakA apanA abhiprAya hama prathama prazna ke uttara ke samaya uttara ke prArambhameM ho pragaTa kara Aye hai. ataH pratizaMkA meM tucchAmAvako aprastuta carcA uThAkara usake svaNTana ke lie 'bhavatyamAdhI'pi' ityAdi vacanako udadhRta karanA koI matalaba nahIM rkhtaa| carcAma vivi aura niSedha usI vastu kA honA cAhie jisa meM matabheda ho mora jo AnuSaMgika hone para bhI prakaraNa meM upayogI ho| ho, isa vacana dvArA apara pasa havaMsa (vyaya) ko sarvathA uttara paryAya (utpAda) rUma mA nanA cAhatA ho lo use aSTamaharA va azataka pUrvokta ullekhaka AdhAra para apane abhiprAyameM avazya hI saMzodhana kara lenA caahie| isase prakRta vivAdaka mamApta honemeM na kevala madada milego, apitu utpAda-pake sambandha apara paJcake dvArA svIkRta sarvathA ekatvako ekAnta dhAraNAkA bhI nirAsa ho jaaygaa| dhavalA puru 7 pR0 10 ke 'khaiyAe laDIe // 47 // mUtra kI TIkAko uddhRtakara jo 'prabhAva jinamatameM tucchAbhAvarUpa nahIM hai isa bAta kA samarthana kiyA gayA hai mo vaha samarthana bhI prakRtameM upayogI nahIM hai, kyoMki hamArI orase apane uttaroM meM yadi ko abhAvako tucchAbhAtra siddha kiyA gayA honA tabhI isa ullekhakI sArthakatA hoto / yadi apara pakSa ghAtiyA koke dhvaMsa (vyaya) ko sarvathA akarma paryAvarUpa na likhatA to hamArI ora se yaha Apatti trikAlameM na kI jAto ki-'mohanIya karmakA kSaya daza guNasyAna meM hotA hai aura nAnAvaraNAdi 3 kokA kSaya bArahaveM guNasthAnake anta meM hotA hai, phira bhI kevalajJAnakI utpattike kathanake prasaMgameM mohanIya kramake kSayakA bhI turUpase nirdeza kiyA gayA hai| aisI yavasthA meM kyA yaha mAnanA ucita hogA ki mohanIya karma kA kSaya hokara jo akarmarUpa pudgala vargaNAe~ haiM ve bhI kevalajJAna kI utpatti meM nimitta haiN|' hamArI dRSTi sarvArthasiddhi ke 'mohakSayAt' ityAdi mUtrake TIkA vacana para barAbara rahI hai aura hai| usameM nihita rahasyako bhI hama samajhate haiM, kintu apara pakSa dvArA ullekharUpameM isa vacanako uddhana karane mAtrase TaMsa (vyaya) ko sarvathA uttara paryAya (utpAda) rUpa mAna lene para aSTa sahasrIke ukta kathano dAga apara pakSake sAmane jo Apatti hama upasthita kara Aye hai usakA kAraNa nahIM ho jaataa| sarvArthasiddhikA ukta TIkA vacana apane sthAna meM hai aura agara pakSakA vyaya aura utNadako sarvathA abhevarUpa svIkAra karanA apane sthAna meM hai / ukta vacanake AdhArase apane vicAroM meM saMzodhana apara pakSako karanA hai, hameM nhiiN| pranikA 3 'prAyaH ke libAna kI utpattimeM jAnAvaraNa ke zvayako abhAvarUpa tucchavastu batAkara kAraNatAkA niSedha kara dete hai|' yA kathana mAlUma nahIM kisako lakSya kara pahale kiyA gayA aura bAda meM usakA uttara prastuta kiyA gyaa| jaina paramagarAko jIvana meM svIkAra karanevAlA zAyada hI aisA koI vyakti hogA jo kSayako sarvathA abhAvarUna tucchatrastu basalAtA ho| kevalajJAnakI apekSA nimittakAraNameM jo pratibandhAsmakatA kahI hai usakA vyaya ho jAtA hI kevalajJAnake prati pratibandhakAmAvarUpatA hai / aise sthala para utpAbase tyaya kacit bhinna ho lakSita kiyA gayA hai, cAra ghAtiyA koko byApa usarapAya nahIM / isameM saMdeha nahIM ki prakRti meM jo koI mahAzaya dhvaMgako tucchAbhAvarUpa samAte hoM unheM to apanA ajJAna dUra karanA hI hai,
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ 710 ayapura (khAniyA) tatvacarcA sAtha hI jo bhI mahAzaya pUrva paryAyake maMsa aura uttaraparyAyake utpAdako sarvathA eka mAnanekA upakrama karate hai unheM bho ukta prakArakA apanA aikAntika Agraha chor3anA hai| unake lie 'etadaviSayaka ajJAnako chor3anA hai aisA kaTu prayoga karanA hamArI sArathyake bAhara hai| mUnAgadhanA gAyA 4 kA 'andhaya-vyatirekasamadhigamyo' ityAdi vacana dekara kAryake prati kAraNakA anvaya-vyatireka siddha kiyA gayA hai| mo yaha dadhe iSTa hai, kyoMki yaha to jaina siddhAnta hI hai ki upAdAna ke sAtha kAryako Abhyantara vyApti hotI hai aura nimittoMke sAtha kAryako bAhya vyApti hotI hai / kArya ke prati kAraNoM ko yahI samagratA hai, sAtha hI yaha bhI jaina siddhAnta hai ki kArya meM anya dravyakI paryAya kI nimittatA vyavahArana pase hai| saMbhavata. yaha siddhAnta Apako bhI mAnya hogA, hameM to mAnya hai ho| isalie . prakRtameM isa pramANa ko upasthita kara kisa prayojanakI siddhi ko gaI hai yaha hama nahIM samajha sake / jaba ki hamane yaha likhA hI hai ki 'jo cAra bAttiyA karma ajJAnAdike nimitta hai, jo ki nimittAne kI apekSA ke vanaz2Ana kI utpatti ke prativarabaka mAne gaye haiM unakA dhvaMsa hone para kevalajJAna svabhAvame utpanna hotA hai|' 60 phuTa candra dvArA likhita mozAya 455 ke ullekha ko apara palane AgamarUpama svIkAra kara liyA yaha jahA~ ucita huA vahA~ hama yaha bhI batalA denA cAhate hai ki vaha ullekha vastutaH apara enake mata kA samarthana na kara tara pakSakA ho samarthana karatA hai| yaha bAta hamAre dvArA prathama uttarameM nirUpita tathya aura isa vacana ko sAmane rakhakara avakokana karanese bhalI bhAMti samajho jA sakatI hai| prathama uttarameM hamane likhA hai 'ata: isase yahI phalita hotA hai ki pUrvame jo zAtAvaraNIya rUpa karmaparyAya azAna bhAvakI utpattikA nimitta tho uga nimittakA abhAva honase arthAt usake akarma pariNama jAnese ajJAnabhAvake nimittakA prabhAva ho gayA aura usakA abhAva honese naimittika ajJAna paryAvakA bhI abhAva ho gayA aura kevalajJAna smabhAvase pragaTa ho gayA / ' aba isake prakArAma mokSazAstrakA ukta vacana par3hie-- 'cAta yaha hai ki jitane bhI kSAyika bhAva hai saba AtmAke nijabhAva hai| para saMmAra dazAma ve kamose yAtita rahate hai aura jyoMhI unake pratibandhaka kamaukA abhAva hotA hai tyoMhI ve pragaTa ho jAte hai|' patA nahIM hamAre pUrvokta vacanameM aura isa vacanama apara pakSane kyA pharka dekhA jisase use yaha vayana to Agama pratIta hA aura pUrvota vacana Agama pratikUla pratIta huaa| lagatA hai ki 'ghAtita rahate haiM' 'pratibandhaka karmoM kA abhAva' ina padoko pAkara hI apara pakSane mokSazAsvake ullekhako Amama mAnA hai| so yaha nimittoMkI nimittatA kyA hai isa para samyA prakArase lakSya na jAne kA pariNAma pratIta hotA hai / apara pakSako mAnyatA hai ki nimitta dUsare dravyakI zaktiko vAstavama ghAtita karate hai yA usameM atizaya utpanna kara dete hai / jaba ki isa prakArakA kathana jinAgamameM vyavahAra ( upacAra ) nayase kiyA gayA hai| prakRsameM bhI ukta padoM kA prayoga isA abhiprAyase huA hai| isa paddhatimeM likhanA yA kathana karanA yaha vyavahAranayake kathanakI zailI hai| apara pakSane hamAre isa kathanako ki 'hamAro rAMsArako paripATI cala rahI hai usameM hama svayaM aparAdhI hai|' aprAsaMgika batalAyA hai aura hamase 'aparAdha kyA svabhAva hai yA Agantuka vibhAva ( vikArI bhAva) hai' yaha prazna arake jase Agantuka siddha karate hue parasaMgako kAraNa batalAkara saMsArarUpa paripATIko parasaMgarUpa
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 15 aura usakA samAdhAna 711 kAraNajanya siddha kiyA hai| tathA pramANasvarUpa AcArya amRtapandrakA 'ma jAnu rAgAdi' ityAdi kalaza upasthita kiyA gayA hai aura anta meM niSkarSako phalita karate hue likhA hai 'hamArA aparAdhI honA bhI mohanIya karmodayako Aghona hai| jaba taka mohanIya karmakA kSaya nahIM hogA taba taka aparAdha avazya banA rahenA, kyoMki nimittake abhAvake binA naimittika bhAvakA abhAva sambhava nahIM hai|' so prakRtameM yaha dekhanA hai ki saMsArI jISakA 'parakA saMga karanA' aparAdha hai ki 'parasaMga' aparAdha hai| yadi kevala parasaMgako aparAdha mAnA jAe to koI bhI jIva saMsArase mukta nahIM ho sakatA, kyoMki kisI na kimI prakArase anya dravyoM kA saMyoga saMsArI aura mukta jIvoMke sadA banA huA hai| aura yadi parakA saMga karanA aparAdha mAnA jAtA hai to yaha prakRtameM svIkRta hai, kyoMki AcArya amRtacandra ke 'na jAtu rAgAdi' ityAdi kalazakA yahI abhiprAya hai| AcArya mahArAja isa kalaza dvArA vastusthiti para prakAza DAlate hue likhate hai--ki saMsArI jIvane parasaMga kiyA, isalie parakA saMga usakI vibhASa pariNati meM nimitta ho gyaa| prakRtameM yaha abhiprAya hai ki saMsArI jIva parameM ekatvabuddhi aura rAga-dveSa dvArA nirantara parasaMga karatA A rahA hai, isa kAraNa vaha parAdhIna banA huA hai| isa prakArako parAdhInatA rUpa svayaM svatantrarUpase pariNama rahA hai, isalie yaha jIvakI saccI parAdhInatA kahI gaI hai| isase spaSTa vidita hotA hai ki apane dvArA kiyA gayA aisA jo parasaMga hai vaha saMsArakI jar3a hai / yadi yaha joba apane upayogasvabhAvake dvArA svabhAva sanmukha hokara ukna prakArake parasaMga karane kI ruSikA tyAga karade arthAt parame ekatvabuddhi aura rAga-dveSa na kare to jo usake parake sAtha anAdikAlase nimittannaimitikapanA dhyavahArase banA calA rahA hai usadA sutA zanna ho jAe / imabhAvaprApti yA mukti imIkA dUsarA nAma hai| hameM vizvAsa hai ki isa spaSTokaraNase prakRtama 'parasaMga' padakA kyA tAtparya hai aura use aparAdha kisa rUpa meM mAnA gayA hai ityAdi tathyoM kA khulAsA hokara hamArA pUrvokta kathana kaise prakaraNasaMgata hai isakA spaSTa pratimAna ho jaaegaa| pratikA 3 ke aMta meM 'punazca padake ullekhapUrvaka jo kucha likhA gayA hai vaha kevala pichale kathanakA piSTapeSaNamAtra hai, usameM vicAra karane yogya naI aimI koI bAta nahIM likhI gaI hai, ata: usa para adhika vicAra na karanA hai| preyaskara hai| ho, apane pUrvoksa kathanako puSTima paMData phUlacandra dvArA likhita tattvArthasUtra a0 10 sUda 1 ko TokAkA jo uraNa diyA hai to va: bhI aura utpAdako sarvathA eka siddha nahIM krtaa| mAla vaha usa kramako batalAtA hai jina kAse ghAliyA karmoM kA abhAva hone para kevalajJAna paryAya pragaTa hotI hai| ata: prakRtameM yahI nirNaya karanA cAhie ki ajJAna-mAvake nimittama cAra ghAtimAmAmoMkA abhAva hone para kevalajJAna parakA apekSA kie binA ho svabhAvake Azrayase pragaTa hotA hai| tattvArthasUtrake "mIhakSayAn' ityAdi sutrakA pahI spaSTa Azaya hai aura isI Azaya se usameM hetuparaka paMcamI vibhaktikA prayoga huA hai|
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama daura : / : namaH zrIvItarAgAya maMgalaM bhagavAn vIro maMgalaM gautamo gaNI | maMgalaM kuMdakuMdAya jainadharmo'stu maMgalam // zaMkA 16 nizcaya aura vyavahArajayakA svarUpa kyA hai ? vyavahAranayakA viSaya asatya hai kyA ? asatya haiM, to abhAvAtmaka haiM yA mithyArUpa hai. ? samAdhAna 1 isa loka meM jitane bhI padArtha upalabdha hote haiM unakA paraspara meM ( eka padArthakA dUsare padArtha meM ) atyantAbhAva hone para bhI yaha jova anAdi ajJAnavaza saMyogako prApta hue padArthoMmeM na kevala ekatva buddhikI karatA A rahA hai, apitu svasahAya hone para bhI parakI sahAyatA ke binA merA nirvAha nahIM ho sakatA aisI mithyA mAnyatAvaza apaneko paratantra banAye hue calA A rahA hai / ataeva ise parase bhinna ekatvasvarUpa apane AtmAkA samyak jJAna karAne aura parAzrita buddhikA tyAga karAne ke abhiprAya se adhyAtma meM mukhyatayA nizcayanaya aura vyavahArayAMkA prarUpaNa huA hai| yahI kAraNa hai ki zrI samayasArajokI 4 thI gAthA meM Acaryavarya isa saMsArI jIvako lakSyakara kahate haiM ki isa jIvane kAmAnubandhinI aura bhogAnuafrat kathA ananta bAra suno, anantabAra unakA paricaya prApta kiyA aura anantavAra unakA anubhava kriyA, parantu parase bhinna ekatvako isane Aja taka upalabdha nahIM kiyaa| Age zvoM gAthAne kahate haiM ki 'maiM usa vibhakta ekasvakA apane vibhavase ( Agama, guruupadeza, yukti aura anubhava se ) darzana karAU~gA / yadi darzana karAU~ to pramANa karanA / ' Age 607 vIM gAthAoM dvArA anyakaM niSeda dvArA vaha vibhakta ekava kyA hai isakA jJAna karAyA gayA hai / 11vIM gAthA meM jise bhUtArthaM kahA hai vaha isa vibhakta ekatva bhinna anya kucha nahIM / anya jitanA bhI hai usa sabakI parigaNanA abhUtArthame kI gaI hai / isa prakAra yo samayamArajIko samyakrUpase hRdayaGgama karane para jJAta hotA hai ki prakRtameM nizcayanaya aura vyavahAranaya kathanase AcArya mahArAjako kyA iSTa hai / yaha vastusthiti hai / ise dhyAna meM rakhakara nizcayanayakA nirdoSa lakSaNa kyA ho sakatA hai isakI mImAMsA karate hue AcArya amRtacandra samayasArajokI 56 vIM gAthAmeM kahate haiM nizcayanayastu dravyAzritasvAtkevalasya jIvasya svAbhAvika bhAvamavalarUyoSThaSamAnaH parabhAvaM parasya sarvameva pratiSedhayati / arthaH- nizcayanaya to dravyAzrita honese, kevala eka jIvake svAbhAvika bhAvakA avalambana lekara pravartamAna hotA huA, dUsareke bhAvako kiMcitmAtra mI dUsarekA nahIM kahatA /
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 16 aura usakA samAdhAna 713 isI abhiprAyako dhyAna meM rakhakara nayacakra meM nizcayanayakA svarUpa nirdeza karate hue kahA hai gehaha dabbasahAvaM asuddha-suddhovadhAraparicarsa / sro paramabhAvagAhI NAyaco silikAmaNa / / 199 / / jo azuddha, zuddha aura upacArase rahita mASa dravyasvabhAvako grahaNa karatA hai, siddhike icchuka puruSadvArA vaha paramabhAvanAhI myAdhikanaya jAnane yogya hai ||16|| isameM 'siddhikAmeNa' pada dhyAna dene yogya hai isa dvArA maMsArI jovako usakA mukhya prayojana kyA hai maha basalAte hue jJAna karAyA gayA hai ki yadi sU anAdi ajJAnavaza apane AI huI paratantratAse mukta hokara svAcIna sukhakA upabhoga karanA cAhatA hai to ananta vikalpoMko chor3akara apanI buddhimeM ekamAtra usa vibhakta ekatvakA apalambana le / spaSTa hai ki jo ekamAtra parama bhAvasvarUpa jJAyakabhAvako grahaNa karatA hai aura usase bhinna anya sabakA niSedha karatA hai vaha nizcayanaya (samayasAra gA0 14 ke anusAra zuddhanaya) kahalAtA hai| yaha parama bhASagrAhI nizcayanayakA nidoSa lakSaNa hai / aba dekhanA yaha hai ki isa dvArA anya kisakA niSedha kiyA gayA hai| jaisA ki pUrvameM 6-7 do gAthA (samayasAra) kA nirdeza kara Aye haiM una para samyak prakAraSTipAta karane para niSedha yogya anya rAba para bhAvoMkA jJAna ho jAtA hai / 6 vIM gAthA dvArA zAyakramAvase bhinna tIna parabhAvoMkA niSedha kiyA gayA hai| ve ye haiM-(1) pramattabhAva, (2) apramattabhAva aura (3) parasApekSa bAyakabhAva | tathA 7 vI gAthA dvArA (4) akhaNDa AtmAmeM bheda vikalpakA niSedha kiyA gayA hai| yahA~ apane AtmAse bhinna anya samasta dravya to parabhAva hai ho, ataH unakA niSedha to svayaM ho jAtA hai / unako dhyAnameM rakhakara yahA~ parabhAvoMkI mImAMsA nahIM kI gaI hai / kintu eka hI AtmA nAyakabhAvase bhinna jitane prakArasa parabhAva sambhava hai unheM yahA~ liyA gayA hai jo cAra prakArake haiM / nirdeza pUrvameM kara hI Aye hai| yadyapi yahApara yaha kahA jA sakatA hai ki eka AtmAse bhinna atya ananta bhAba bhI parabhAva hai, unheM yahA~ parabhAva rUpase kyoM nahIM liyA gayA hai| samAdhAna yaha hai ki una sara parabhAvoMkA AtmAma atyanta abhAva to svarUpase hI hai| unakA niSedha tA svayaM hI ho jAtA hai| yahA~ mAtra eka AtmAmeM jJAyaka bhAvase bhinna anya jitane parabhAva hai unase prayojana hai| jisa vastu ke jo dharma haiM unhIMko usakA jAnanA yaha samyak naya hai| isI abhiprAyako dhyAname rakhakara paMcAdhyAyI (zloka 561 ) meM samyak nayakA lakSaNa karate hue 'tadguNasaMvijJAna ' ( jisa vastukA jo dharma hai mAtra use usakA jAnanA ) ko naya kahA hai| isa prakAra yahAMtaka vivecana dvArA vidhi-niSedhamatrase parama bhAvagrAhI nizcayanayakA jJAna ho jAnepara prakRtameM vyavahAranapa aura usake bhedoMkI mImAMsA karanI hai| yaha to sunizcita hai ki apano guNa-paryAyayukta AtmAko lakSya meM lenepara yahA~ jinheM paramAtra kahA hai ve saba dharma mAtmAka hai| unakA AsmAmeM sarvathA abhAva hai aisA nahIM hai, kintu unameM vannutase dharma aise hai jo Agantuka hai aura jo saMsArako vivakSita bhUmikA taka AtmAmeM dRSTigocara hote hai, usake bAda usameM upalabdha nahIM hote haiN| isalie yadi
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 jayapura ( khAtira ) svacarcA AtmAkI saba avasthAoMko lakSyameM rakhakara usakA vicAra kiyA jAtA hai to ve AtmAko saba avasthAoMmeM anugAmI na hone se unheM adbhuta kahA hai / parantu jaba taka ve AtmAmeM upalabdha hote haiM tabataka unake dvArA AtmAmeM yaha AtmA pramAdI hai, yaha bAramA apramAdo hai aisA vyavahAra to hotA hI hai, isalie trikAlI AtmAmeM yaha nahIM hai aura zAvarusvarUpa AtmAse ve bhinna hai ina saba prayojanoM ko dhyAna meM rasakara unakA adbhUta vyavahAra meM kiyA hai usameM bhI ye donoM prakArake ( pramattabhAva aura apramattabhAva ) bhAva buddhipUrvaka buddhi meM AveM aise ) bhI hote hai aura abuddhipUrvaka ( buddhi na AyeM aise ) mI hote hai, ataeva jo abuddhipUrvaka hote haiM unameM anyakI apekSA vivakSita na hone se unheM anupacArita kahA gayA hai tathA jo pramata aura amabhAva buddhipUrvaka hote haiM unameM buddhipUrvakatvako apekSA ase parasApekSapako apekSA upacarita kahA gayA hai| isaprakAra vicAra karanepara adbhUta vyavahArayake do bheda prApta hote hai - anucarita asadbhUta pavahAra aura upacAra bavadbhUta vyavahAramaya jo pramatta aura aprabhAva abuddhipUrvaka hote haiM ve anupacArita asadbhUta vyavahAramayake viSaya hai aura bI pramattama aura apramattabhAva buddhipUrvaka hote haiM unheM tapacarita basadbhUta vyavahAranayakA viSaya kahA hai| yaha to adhyAtmakI apekSA anUna vyavahAramaya do mevoMkI bhImAnA hai| Ame sadbhUta vyavahAranayakI aura usake bhedoMkI gomAMsA karatI hai yaha to sunizcita hai ki akhaMDa AtmAmeM jAna hai, darzana hai aura cAritra hai / ye guNa trikAlI haiM / yadi AtmAmeM inakA sarvathA abhAva mAnA jAtA hai to apane vizeSAne AtmA hI bhAva prApta hotA hai isameM sandeha nhiiN| isalie yaha to mAnanA hI par3atA hai ki ve dharma AtmA hai, parantu ve aise nahIM haiM ki jJAna alaga ho, dana alaga ho aura cAritra alaga ho / kintu pUre AtmAko jJAna rUpa se dekhane para vaha jJAna hai, darzanarUpase dekhanepara vaha darzana hai aura cAritrarUpase dekhanepara vaha cAritra hai, isalie AtmAyeM unakA yadubhAva honepara bhI ve bhedarUpase nahIM hai yaha siddha hotA hai isa prakAra AtmA unakA sadbhAva hone se unheM sadbhUta mAnakara una dvArA AtmAkA alaga-alaga vyavahAra honese unheM vyavahArakA viSaya mAnA hai / isaprakAra AtmA jJAna hai, darzana hai, cAritra hai aisA jAnanA sadbhUta vyavahAra hokara bhI isameM anya kisIkI apekSA vivakSita na honese ina dvArA AtmAko grahaNa karanA anupacarita sadbhUta vyavahAramaya hai / rdy aba yaha dekhanA hai ki jo yahA~ bAramAko lAyakarUpa kahA hai so vaha parako apekSA yaka hai ki svarUpase zAyaka haiN| yadi ekAnta se yaha mAnA jAtA hai ki vaha parako apekSA jJAyaka hai to jJAnakabhAva AtmAkA svarUpa siddha na honese jJAyakasvarUpa AtmAkA sarvathA abhAva prApta hotA hai / yaha to hai ki jJAyakamAtra sva-paraprakAzaka honese parako jAnatA avazya hai para vaha parako apekSA mAtra jAyaka na honese svarUpase jJAyaka hai| phira bhI use jJAyaka kahane se usameM jJevakI dhvani A jAtI hai, isalie usapara jJemako vivakSA lAgU par3a jAnese use upacarita kahA hai| isa prakAra AtmAko zAsaka kahanA yaha sadbhUta vyavahAra hai aura use zeyako apekSA zAyaka aisA kahanA yaha upacarita hai| isa prakAra jaba jJeyakI vivakSAse aisA kahA jAtA hai ki AtmA jJAyaka hai taba vaha upacarita sadbhUta vyavahAranayakA viSaya hotA hai| isa prakAra vicAra karanepara sadbhUtavyavahAra bhI do prakArakA siddha hotA hai-- eka anupacArita madbhUta vyavahAramaya aura dUsarA upacArita sadbhUta vyavahArana | yahA~ para itanA vizeSa jAna lenA cAhiye ki jJeyako vivakSA na karate hue sahaja svabhAva se jo jJAyakagAya hai jisako niyamasArameM kAraNa paramAtmA yA parama pAriNAmika bhAva kahA gayA hai vaha nizcayanakA
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAMkA 16 ora rasa-jJA sAmAna 715 viSaya hai aura zeSa vyavahAra hai| zrI paMthAdhyAyIjI meM vyavahArake cAroM bhedoMkA nirUpaNa isI Azayase kiyA gayA hai jisakA nirdeza bhI mamayasArajIko gAthA 6 aura 7 meM spaSTa rUpase kiyA gayA hai| yaha zrI samayasArajIkA mukhyarUpase vivecanIya viSama hai jisakA nizcayanaya aura vyavahAranayako lakSyameM rakhakara yahA~ vicAra kiyA gayA hai| kintu AtmAse sarvathA bhinna jJAnAvaraNAdi varga aura nokarma (zarIra, mana, vANo aura bAhya viSaya ) meM bhI ekatyabuddhi banI huI hai| tathA vaha parAzrita buddhivAlA honese kArya-kAraNa parammA bho kArya ke prati AtmAko sahaja yogyatAko usakA mukhya kAraNa na mAnakara kAryako utpatti parame mAnatA A rahA hai| isa prakAra usakI viSaya aura kAraNarUpase jo parake sAya ekatva buddhi ho rahI hai use dUra karane ke abhiprAyame tathA itara janoMko prakRla meM upayogI vyavahAranaya aura nizcayanayakA vizeSa jJAna karAne ke abhiprAyase bhI zrI samayasArajI meM yahA~ vahA~ sarvatra dUsare prakArase mI nizcayacaya aura vyavahAramayakA nirdeza kiyA hai| udAharaNArtha zrI samayasArajI gAthA 27 meM deha aura anya kI kriyAke sAtha, use AtmA mAnakara, jisako ekatva baddhi banI huI hai yA jisane nayajJAnakA vizeSa paricaya nahIM prApta kiyA hai usakI usa dRSTiko dura karane ke abhiprAyase ise bhI uyavahAranAyakA viSaya batalAkara upayAgasvarUpa AtmAkA nizcayanayake viSayarUpase grahaNakara mApa aise vyavahArako chahAnekA prayatna kiyA gayA hai| isIprakAra kartA-karma adhikAgma yA anyatra jahA~ bho nizcayanaya aura vyavahAranayakA prayoga haA hai vahA~ baha do dravyoM aura unakI paryAyoMmeM hI raho abhaMda baddhako dUra karane ke abhiprAyase ho kiyA gayA hai isalie jahA~ pUrjekta dRSTise nizcayanaya vyavahAranayakA nirUpaNa kiyA gayA ho use vahA~ um dRSTise aura jahA~ anya prakArase nizcayanaya vyavahAranayakA nirUpaNa ho vahA~ use usa prakArase dadhipathameM lekara usakA niNaya kara lenA cAhiye 1 lasaNAdi dASTale inakA vivecana anyatra kiyA ho hai, isalie yahA~se jAna lenA cAhiye / pahA nizcayanayake sambandhameM itanA likhanA aura Avazyaka hai ki nizcayanaya do prakArakA hai-sadikA nizcayanaya aura nivikalpa nizcayanaya / nayacakra meM kahA bhI hai savipaSpa NibiyapyaM pamANarUvaM jiAgehi NighiTTa / taha ghiha yA vi bhaNiyA saviyappA NiviyappA ca // jinadevane vikalpa aura nirvikalpake bhedase pramANa dIpAko kahA hai| tathA usI prakAra mAyakalA aura nivikalpaka bhedase nae bho do prakArake kahe gaye hai| aba vicAra yaha karanA hai ki yahAM nirvikalpanayase kyA prayojana hai aura usakA zrI samayasArajImeM kahAM para nikapaNa kiyA hai aura vaha kase banatA hai ? yaha to anumaviyoMke anubhavako vAta hai ki jaba taka stra aura parako nimittakara kisI prakArakA vikalA hotA rahatA hai taba taka use nivikarama saMjJA prApta nahIM ho maato| kintu yaha AtmA sarvadA vikalpoM se AkrAnta rahalA ho yaha kabhI bhI saMbhava nahIM hai| jinheM svasahAya kevalajJAna ho gayA hai ve to vikalpAtIta ho hote hai isameM saMdeha nhiiN| kintu jo AtmA umase nIceko bhUmikAmeM sthita hai ve bhI svAtmAnubhavako avasthA meM nirvikalpa hote haiM, kyoMki jaba yaha AtmA byavahAramUlaka anya saba bikalpoMse nivRtta hokara aura savikalpa nizcayanayake viSayarUpa mAtra jJAyakabhAvakA bAlambana letA hai, aMtameM vaha bhI jJAyaka bhAvasambandhI vikalpase nivRta hokara niskilpasvarUpa svayaM samayasAra ho jAtA hai| zrI samayasArajImeM kahI bhI hai kamma basamabaI evaM tu jANa jayaparkha pakkhAlikkato puNa bhaNNadi jo so samayasAro // 142 //
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ 716 jayapura ( khAniyA ) tasvacarcA artha-jIvameM kama baddha hai athavA abaddha hai isa prakArake vikalpako to mayapakSa jAno, kintu jo pakSAtikrAnta (vakta donoM prakArake vikalpoMse rahita) kahalAtA hai vaha samayasAra arthAt nirvikalpa zuddha Atmatattva hai // 14 // kintu jIvako isa prakAra anubhavako bhUmikA na pramANajJAnakA Alambana lenese ho prApta ho sakatI hai aura na vyavahArasvarUpa nayajJAnake AlambanameM hI prApta ho sakatI hai| vaha to mAtra nizcayanayake viSayabhUta ekamAtra jJAyakabhAvake Alambanase hI hotI hai| yahI kAraNa hai ki mokSamArgameM ekamAtra nizcayanayako AzrayaNIya kahA hai| AtmAnubhUti zanayasvarUpa kahane kA kAraNa bhI yahI hai| kahA bhI hai AtmAnubhUtiritti zuddhanayAtmikA yA zAnAnubhUciriyameva kileti bRddhvA / AtmAnamAtmani nivezya suniSpakaMpameko'sti nityamavodhadhanaH samaMsAt / / -samayasAra ka. 13 artha-isa prakAra jo pUrva kathita zuddha nayasvarUpa AtmAkI anubhUti hai bahI vAstabameM zAnako anubhUti hai, yaha jAnakara tathA AtmAmeM AtmAko nizcala sthApita karake, sadA sarva aura eka jJAnaghana AtmA hai, isa prakAra anubhavanA caahie| zrI vItarAgAya namaH dvitIya daura zaMkA 16 prazna yaha hai-nizcaya aura vyavahAranayakA svarUpa kyA hai ? vyavahAranayakA viSaya asatya hai kyA ? asatya hai to abhAvAtmaka hai yA mithyArUpa ! pratizaMkA 2 yaha hamArA prazna hai, isakA uttara Apane 7 pRSThoM meM diyA hai, parantu hamAre praznoMkA koI uttara nahIM hai| Apake pRSThoMke uttagmeM yaha bAta kahIM nahIM AI hai ki vyavahAra nayakA viSaya asatya hai kyA ? asasya hai to abhAvAtmaka hai yA mithyArUpa ? isalie Apa hamAre praznoMkA uttara dene kI kRpA kreN| Apane jo uttara diyA hai vaha bhI zAstrAdhArase viparIta TaharatA hai| Apane likhA hai ki 'yaha jIva anAdi ajJAna yaza saMyogako prApta hae padArthoM meM na kevala ekatyabuddhiko karatA A rahA hai| api tu svasahAya hone para bhI
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkA 16 aura usakA samAdhAna parakI sahAyatAke binA merA nirvAha nahIM ho sakatA aisI mithyA mAnyatAvaza apaneko paratantra banAye hue calA A rahA hai| ye ApakI paMktiyA~ hai| ina ko par3hanase yaha ayaM marvavidita spaSTa ho jAtA hai ki Apa vAtmAkI paratantratAko kevala kalpanAtmaka samajhate hai| aura parapadArthoke saMyogako Apa ekatva buddhirUpa mithyA mAnyatA batA rahe haiN| ApakI samajhase karmokA AtmAke sAtha na to vAstava meM sambandha hai aura na AtmAke rAga-dveSa bikArabhAva evaM nArakAdi AtmAkI baMjana paryAya unameM hotI hai| kevala ekatva ddha rUpa mithyA mAnyatA hai / isI samalake anusAra Apane likhA hai ki 'mvamahAya honepara bhI parakI sahAyatAke binA merA nirvAha nahIM ho sakatA hai, aisI mithyA mAnyatA vaza paratantra mAna rahA hai|' isI samahAke anusAra 'jhyavahAranayakA viSaya asatya hai kyA ?' isa hamAre praznako chuA taka nahIM hai, usakA koI uttara nahIM diyA hai| isakA bhI kAraNa yaha hai ki Apa apanI nijI samajhase AtmAke mArI bhAgamA ma kAkA pAda AtmA para nahIM mAnate hai / kintu AtmAkI anAdi bazAmatAko svayaM Atmoya yogyatAse mAna rahe haiN| parantu aisI mAnyatA samayasAra, mamAcAra, bhAvasaMgraha. rayaNasAra, dhavala siddhAMta, tasvArthayAtika, gomaTasAra Adi zAstroMse viparIta hai| isakA sAmANa sASTIkaraNa karate harA hama yaha batA denA Avazyaka samajhate haiM ki jIvakI anAdi ajJAnatA svayaM AtmAke kevala nijI bhAvoMse nahIM hotI hai| kintu vaha ajJAnatA ko janita AtmAkI paratantra karmAdhona bhAva vyaMjanaparyAya hai| yadi ajJAnatAko AtmAkI svatantra paryAya mAna liyA jAya to yaha ajJAnatA saMsArI joyoM meM kyoM pAI jAto hai| parama-zaddha paramAtmA siddha-bhagavAna meM kyoM nahIM ho sakatI hai| isakA kyA vizeSa hetU hai? isakA uttara zAsthAghArase dIjiye 1 AtmAkA svabhAva nizcaya nayase kevalajJAnarUpa hai, yathAkhyAta cAritrarUpa vizuddha pariNAmasvarUpa hai, vizuddha samyagdarzanarUpa hai / tathA usa svabhAva AtmAmeM ajJAnarUpa vibhAvabhAva kisa kAraNase bAgayA isa bAtakA uttara denA cAhiye / dUsarI bAla yaha hai ki AtmAmeM parataMtratA Apa vAstava meM nahIM batAte hai, kintu use midhyA mAnyatAvaza kevala kalpanAtmaka batA rahe hai / jaisI ki ApakI kAra paktiyA~ hai| yaha bAta bhI zAstrAnusAra viparIta hai| kAraNa samasta pUrvAcAoMne svaracita samasta zAstroMse mAtmAko vAstava meM parataMtra likhA hai| parataMtratA zarIra evaM jJAnAvaraNa, darzanAbaraNa, mohanIya Adi vyakarmoM ke udayase hI huI hai, jo paryAyaSTise vAstavika hai| yadi parataMtratA AtmAko nirhetuka evaM korI kalpanAtmaka ho ho to yaha parataMtratA evaM ajJAnatA prAtmAmeM sadaiva rahanI caahiye| jo vastu nirhetUka hotI hai baha nitya rahatI hai| jaise dharma adharma AkAzAdvya, ye nituka honese sadaiva svakIya svabhAvamaya rahate hai| jIva padagalAmeM vaibhAvikI zakti upAdAnarUpa honese aura bAhya meM karmodaya janita upAdhi honesa donoM drazya vibhAva bhAvaparyAyako dhAraNa karate haiM, isIliye vaha jIba padagaloMkI vikRti sahetuka hai| aura usAse jIva parataMtra banA huA hai| AtmAse jama bAhya kAraNa karmodaya jalila nimito baMdhanevAle dravyakama haTa jAte hai to AtmA sana parajanya vikArabhAvoMse haTa jAtA hai, parama zuddha bana jAtA hai| usa samaya apatmAkI bhAvika zakti svabhAvarUpa pariNata ho jAtI hai| binA bAhya nimitta karmodayake vaha zakti vibhAva bhAvarUpa garyAya kabhI nahIM bana sakatI hai| binA nimitta kAraNake kevala upAdAna kucha bhI karane meM sarthathA asamartha hai| jo jAta sahetuka nahIM hoto, kebala kalpanAmAtra hotI hai, usase vastuko vAstavikatA siddha nahIM hotii| yadi koI jar3ako cetana aura cetanako jar3a samajha baiThe to vaha usako samasakA doSa hai| usakI samakSa meM bar3ha cetana nahIM ho jAyegA, aura cetana jar3a nahIM bana jaayegaa|
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ 718 jayapura (khAniyA ) tattvacarcA aAtmA ke sAtha zarIrakA sambandha hai, isIliye AtmA lokAkAzake barAbara asaMkhyAtapradevazI hone para bhI vaha zarIrAkAra ho rahatA hai| panAmulake asaMkhyAtaveM bhAga zarIra parimANavAle sUkSma nigodiyA jIvase lekara svayaMbharamaNa samudra meM rahane vAle eka hajAra dojana zarIrako avagAhanAvAle mahAmatsya meM rahanevAlA AtmA samAna Amapradezo honepara bhI una zarIroma ruddha evaM baddha hokara parataMtra banA huA hai / yaha bAta pramANoMse bhalIbhAMti middha hai| iso prakAra AtmAke rAga, deSa aura manuSyAdi parvAyoM meM jIva apane Atmoya suddha svamAvake viruddha vikRta banA huA hai| poragatamaya darakameM koI nahIM jAnA jAtA hai. paranta cAnA par3atA hai| isakA kAraNa karmodayakI parataMtratA ho hai / yaha parataMtratA vAstavika hai| kevala mithyA mamazame nahIM hai| aba hama vyavahAra nayI biSaya-bhUta vyavahAra kriyAyoM para thoDA prakAza DAlate haiN| digambara jainAgama meM vyavahAra dharma ke AdhArapara ho nizcayasvarUpa zadvAtmAko prApti athavA mokSaprApti batAI gaI hai| vyavahAra dharmakA nizcayadharma ke sAtha adhinAbhAva sambandha hai| vinA vyavahAra camake nizcaya dharma trikAlameM na to kisI ne prApta kiyA hai aura na koI prApta kara sakatA hai| isIliye vaha mokSaprAptimeM anivArya parama sAdhaka dharma hai| yahI kAraNa hai ki tIrthakara nakako utkaTa vairAgya honepara bhI mAMtavA chaThA gaNamyAna taba taka nahIM ho sakatA hai jaba taka ve jaGgala meM jAkara buddhipUrvaka vastrAbhUSaNa Adi samasta paragrahoMkA tyAgakara namna digambararUpa dhAraNakara kezalaMcana nahIM kara dete hai / gagna rUpa dhAraNa karane ke vAda ho unheM sAtavA~ / chaThavA~ guNasthAna prApta hotA hai / 4sA prakAra chaTha guNastrAnase sA muNasthAna apramattako chor3akara jaba ve sAlizaya apramatta pariNAmako adhaHkaraNAdi tIna karaNoM ke sAtha Apaka-zreNIkA ArohaNakara antamahala meM kevalajJAnamaya parama vizuddha guNoM ko prApta kara lete haiM / isa janma-maraNako anAdikAlIna kamajanita ajAnatAko haTAne ke liye mukhya kAraNa nagnatA, gaMca mahAyata, paMca samiti, paTu Avazyaka Adi vyavahAra dharma hI hai| isa prahAra dharmarUpa mahApratAdi kriyAoM ke vikalpako tathA munidharmakI jIvana bharakI caryAko saphala banAnevAlI sallekhanA samAdhike vikalpako heya evaM mithyA batAyA jAtA hai, jo ThIka nahIM hai, aAgama viruddha hai| unhIM mahAbratAdi vikalpabhAvoMko zAstrakAra pUrvAcAryona yAtmAko vizuddhatA evaM mokSaprAptimeM mUla hetu batAyA hai| isIliye yaha phalilArtha mAnanA Avazyaka hojAtA hai ki muniliMga draSyariMga bhAvaligakA sAdhapha anivArya kAraNa hai| drazyaliMgako prApti honepara ho bhAvaliMga prakaTa hosakatA hai anyathA asambhava hai| bhAvaliMgakI pahicAna chadamasthamattijJAno-zrutajJAmI karane meM sarvathA asamartha hai| isIliye dravyaliMga evaM aTThAIsa mulagaNarUpa bAhya kriyAoM ke pAlanako dekhakara mana-vacana-kAyarI munirAjakI zraddhA bhakti karanA pratyeka samyagdRSTikA prathama kartavya hai| apanI vAhya carmA evaM tapazcaraNa meM pUrNa sAvadhAna bhAvaliMgI muniko hama loga drayaliMgI (miSTayAdASTa) samajhate raheM aura unheM namaskAra Adi nahIM kareM to yaha hamArA bahuta bar3A aparAdha hogaa| aura mAvaliMgo maniko TrayaliMgI mithyAdRSTi kahakara hama svayaM mivASpa bana jAte hai / AcAryone paMcamakAlake anta taka bhAvaliMgo muni batAye haiM aura sAtha hI unheM caturtha kAlake samAna bhAvaliMgI mAnakara unakI zraddhA-bhakti karane kA vidhAna samyaktva prApti evaM samyagdRSTikA lakSaNa batAyA hai| isa kathanase yaha bAta bhI bhalIbhAMti siddha ho jAtI hai ki jisa vyavahAradharmako abhUtArtha kaha kara athavA use mithyA kahakara kevala nizcayadhamale nizcayadharma ko prApti batAI jAtI hai vaha nirAdhAra kalpanA hai| kinna vyavahAradharma mokSa sAdhaka anivArya kAraNa hai| yaha vAstavika parama satya hai| isI tatvako bhagavAna kuMdakUda AcArya devasenAcArya, AcArya baTTakera evaM AcArya vIrasena Adine batAyA hai| vyavahAra asadbhuta hai aisA mAnakara hI devapUjA, munidAna, tIrtha-vandanA, svAdhyApa, upavAsAdi,
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMkA 16 aura usakA samAdhAna 719 upazvaraNa Adiko saMsAraka kahA jAtA hai, parantu na to vyavahAra avazya hai aura na devapUjanAdi kriyAe~ saMsArayaka hai kintu ye saba kriyAyeM kahI hai| aisA bhagavAn kundakundane ramaNasArame bhAvasaMgraha meM AcArya padmanandine padmanandi paMcavizatrikAme rASTa likhA hai| anya zAstroM mohI haka hai| AmA deva bhI ina dhArmika aisI avasthA meM zAstroM kA pUrvApara avirodha samanvaya karaneke liye yaha kahanA aura samajhanA hogA ki vyavahAra gayako anata kahanekA bAzaya yAtrAkA yahI hai kimArtha hai, mosAka hai parantu AtmAkA nizcayarUpa pUrNa nahIM hai| vaha mizrita paryAya hai. kevala zuddha paryAya nahIM hai zuddhAzuddha hai aura sthAyI nahIM hai| kintu dharma guNasthAnaka ho kriyAtmaka rahatA hai Age bhAvAtmaka ho jAtA hai| isaliye sAdhaka honepara bhI bahu pUrNa zuddha nahIM hai / sthAyI bhI nahIM hai, isaliye use adbhUta kahA gayA hai / yahI artha vyavahAradharmakA ApakI ina paMktiyoMse siddha hotA hai| 'AtmAko saba avasthAko udayameM rakhakara usakA vicAra kiyA jAtA hai to ye AtmAko pa avasthAoM meM anugAmI na honese unheM asadbhUta kahA hai| parantu jabataka ve AtmAyeM upalabdha hote hai tabalaka unake dvArA AtmAyeM yaha AtmA hai, yaha AtmA apramAdA hai aisA vyavahAra to hotA hI hai| isaliye trikAlI Atma meM para nahIM hai aura jayasve bhinna hai ina gaba prayojanoMko dhyAna rakhakara unakA adbhuta vyavahAra naya antarbhAva kiyA hai| ina paMktiyoM yaha bAta Apane svayaM prakaTa kara dI hai ki vyavahAra nayako adbhUta kahane kA ardha avastha nahIM hai, kintu zujA paryAya hai avasthAoMmeM nahIM rahatI hU~ arthAt nizcayako prApti honepara vaha avasthA chUTa jAtI hai| ina paMktiyoM Apane jo usako jJAyaka svarUpa AtmAse bhinna batAyA hai yaha bAta zAstraviruddha hai| kyoMki sAtaveM guNasthAna evaM sUkSma kIodaya ke sAtha dasaveM guNasthAnaka honevAle upazamabhAva yA kamAna zAyaka AramA se bhinna nahIM haiM, kintu ve saba AtmAhI ke nAma haiM ye paramazuddha Adhika nAyake aMza rUpa hai vaha svAyo saba I Age apane jo yaha batAyA hai ki kAryake prati AmAkI sahaja yogyatA ko usakA mukhya kAraNa na mAnakara kAryako utpatti parase mAnatA A rahA hai|' Adi so hama Apase spaSTa karanA cAhate haiM ki vaha saha gogyatA kyA hai jo binA vyavahAra nizkaprApta karA deve ? binA mahAvratAdivyavahAravArako dhAraNa kiye paratantra evaM rAgadveSaviziSTa AtmA kamakA ya kara sakatA hai kyA ? athavA mA~ maMdirAdikakA sthAna kiye binA koI manuSya sampanatva ko bhI prApta kara sakatA hai kyA ? yadi yaha kahA jAya ki mA~sa-maMdi rAdi sevana aura jovako mAranA Adi do jar3a gharorakI kriyAe~ haiM, unase AtmA kA koI sambandha nahIM hai, aisI dazAyeM kauna-mo vaha sahaja yogyatA hai jisase una evaM azuddha mUlaka vastuoMko chor3e binA AtmAko zuddha paryAya le jA sake / ho to zAstra - pramANase prakaTa kIjiye / zAstrakAroMne to AtmAko zuddhatA aura mokSa prApti meM mUla hetu vyAgako hI batAyA hai / aSTa mUlaguNa, aNuvrata mahAvrata Adi usIke phala-svarUpa Atmazuddhi ke sAdhaka siddha hote hai| aisA hI Agama hai / Age samayasArIko gAthA naM0 27 kA pramANa dekara vApane jo yaha likhA hai ki deha aura usakI kriyA ke sAtha use AtmA mAnakara jisakI ekatvabuddhi banI huI hai yA jisane nayajJAnakA vizeSa paricaya nahIM kiyA hai usakI isa dRSTiko dUra karane ke abhiprAya se ise bho vyavahAramayakA viSaya batAkara
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ 720 jayapura ( svAniyA ) tattvacarcA upayogasvarUpa AtmAkA lieke dipapAko mahakA ye apanArako chur3AnekA prayatna kiyA hai|' aadi| Apako uparyukta paMktiyA~ bhrama paidA karatoM hai| kAraNa jo zarIra aura usakI kriyAko prAtmA mAmatA hai yaha to midhpAdRSTi hai| usa vicAravAle mithyASTikA sambandha samyagdRSTiko AtmAke sAtha nahIM jor3anA cAhiye / samyagdaSTi joda zarIrako AtmA nahIM samajhatA hai, kintu vaha to nizcayasvarUpako samajhakara usake sAdhaka vyavahAradharmako pAlatA hai| usa vyavahAradharmako chor3ane kA prayatna kisI zAstrameM nahIM batAyA gayA hai, kintu use grahaNa karanekAhI vidhAna hai| hA~ sampAdaSTikA vyavahAradharma nizcaya prAptiko karAkara svayaM chUTa jAtA hai| isakA pramANa yahI hai ki AtmA chaTe guNasthAnakI kriyAoM meM mahAvratAdi vyavahAradharmake dvArA jaba sAtaveM apramatta guNasthAnameM pahu~ca jAtA hai taba vaha kriyAtmaka vyavahAradharma svayaM chaTa jAtA hai| digambara jainadharma anekAntasvahA hai| usake anusAra nizcaya aura upavahAra donoM maya aura unake viSapabhUta padArtha pramANabhUta siddha ho jAte hai| isakA khulAsA yaha hai ki pramANa vastuke sarvAzako grahaNa karatA hai, vastu dravya-garyAyAtmaka hai| isa vastu svarUpako dhyAnameM lenese yadi kevala nizcayanayako hI upAdeya mAnA jAve to vaha nirapekSa honese mithyA naya ThaharegA | 'nirapekSAH nayA mithyA' aisA zAstravAkya hai| yadi nizcayanayako chor3akara kevala vyavahArako ho Thoka mAnA jAya to bho vaha miTapA tthhregaa| kyoMki bastasvarUpa dravya-paryAya ubhayarUpa hai| isaliye jaise nizcaya pramANabhUta upAdeya hai usI prakAra byavahAranaya bhI pramANabhUta upAdeya hai / pramANazAna donoM sAkSepa nayoM ko eka sAtha grahaNa karatA hai / isaliye donoM nayoMke viSayabhUta nizcaya aura vyavahAradharma bho pramANabhUta evaM samIcIna hai| kriyAtmaka evaM bhAvAtmaka donoM carmokA sAmaMjasya aura samIcInatA anekAnta pramANa sahaja siddha ho jAtI hai| parantu ye nirAdhAra svataMtra mAnyatAe~ anekAnta svarUpako chor3akara mithyA ekAntarUpa bana gaI hai| isa prakArako ekAnta mAnyatAoMse vyavahAradharmako heva tathA nizcayavarmako hI upAdeya mAnA jAtA hai / isa mAnyatAkA kaTaka phala yaha dokhane lagA hai ki jinabhakti, munibhakti, munidAna, tIrthavandanA Adi dhAkadharma vidhAyaka evaM mokSaphala pratipAdaka munidharma vidhAyaka zAstroMmeM parivartana kiyA jA rahA hai / tathA unheM kuzAstra kahanekA duHsAhasa bhI kiyA jA rahA hai| ina bAtoMse digambara jainadharmameM pUrNa vikRti Aye binA nahIM raha sakatI hai| imaliye yathArtha vastusvarUpa pratipAdaka anekAntakA Azraya lenA Avazyaka hai| usoro byavahAraSarma evaM nizcayadharma meM heta-hatamabhAva, kAryakAraNabhAva evaM sAdhya-sAdhakabhAvakI siddhi ho jAtI hai| isa samocIna mAnyatAse ho jAtmA svagara kalyANa evaM mokSamArgameM pravRtta ho jAtA hai| uparyukta samasta vivaMcanakI puSTi meM yahA~ para saMkSeparUpase katipaya pramANIkA uddharaNa hama prastuta karate hai| ve pramANa isa prakAra hai devAgama stotrako 'doSAvaraNayohAni:' Adi, isa kArikAke mAdhyame AcArya vidyAmandi svAmo likhate haiM ki ___ vacanasAmAdajJAnAdidoSaH svaparapariNAmahetuH, na hi dopa rAva AvaraNamiti pratipAdane kArikAyA doSAvaraNayoriti dvivacanaM samartham / tataH tatsAmAdAvaraNAt paudgalikajJAnAvaraNAdikamaNI bhinna
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 16 aura usakA samAdhAna svabhAva eva AvaraNAdirdoSo'bhyUhyate, sakhetuH punarAbaraNakarma jIvasya pUrvasvapariNAmazca / svapariNAmahetuka evAjJAnAdirityayuktam / aSTasahanI pRSTa 51 doSa aura AvaraNa ina donoMmeM ajJAnAdi to doSa hai va strapara ( jIva aura pharma ) pariNAma hotA hai / doSakA nAma hI AvaraNa nahIM hai, vaha ajJAnAdi doSa paudgalika jJAnAbaraNa karmase bhinna hai aura isa ajJAnabhAvakA kAraNa podgalika jJAnAvaraNa karma hai tayA jItrakI pUrva paryAya bhI hai| isalie jovakA ajJAna bhAva svaparahetuka hai| isa aSTasahasroke pramANase Apako isa bAtakA khaMDana ho jAtA hai ki ajJAnatA svayaM prAtmAkI yogyatAse hotI hai| isI bAtako puSTimeM AcArya akalaMkadeva 'jJAnAvaraNe prajJAjJAne' isa tatvAryasUtrako vRttima likhate haiM ki sthAdetat jJAnAvaraNe sati ajJAnamanabodho bhavati / na prajJA, jJAnasvabhAvasvAdAtmanaH iti, sanna, kiM kAraNam-anyajJAnAvaraNasadbhAve tadbhAvAttato jJAnAvaraNa eca iti nizcayaH kattavyaH / / -tattvArthavArtika zra. 1 sU. 13 prajJA aura ajJAna do parivaha jJAnAvaraNake udayase hI hotI haiN| ApakA yaha kahanA ki anAdi ajJAnatA jovakI svayaM hotI hai, vaha karmakRta nahIM hai, isa bAtakA uparyukta pramANoMse pUrA khaMDana ho jAtA hai| vyavahAra dharma mokSamArga aura mokSaprAptimeM pUrNa sAdhaka hai aura vaha svayaM mokSamArgasvarUpa hai / isake pramANamaiM AcArya vIrasena svAmI likhate haiM ki--- zrarahaMtaNamokAraM bhAveNa ya bhI karedi payamadI / so sambadukkhamokkhaM pAvaha acireNa kAleNa / -zrI dhavala pustaka 1 pRSTha 9 tathA kacaM jiNagidasaNaM padama-sammattapattIe kAraNaM! jiNaviMdadasaNeNa Nivatta-NikAcidasta ci micchatAdikammakalAvasta khydsnnaado| jo vikekI jIya bhAna-parvaka arahaMtako namaskAra krtaa| baha ati zIghra samasta dUkhoMsa makta ho jAtA hai| tathA jinabiMdake darzanase nitti aura nikAcitarUpa bhI mithyAtvAdi karma kalApakA kSaya dekhA jAtA hai| tayA jinabicakA darzana prathama sampatvako utpattikA kAraNa hotA hai| -zrI dhavata pu0 60427 pravacanasArako TokA meM AcArya jayasena svAmo likhate haiM ki taM devadevadevaM jadivasvasaha guruM tiloyassa / / paNamati je maNussA te sIvarsa akkhayaM jaMti // -pravacanasAra gAthA 79 kI TIkA una devAdhideva jinendrako, gagadhara deva ko aura sAdhuoMko jo manuSya vandanA namaskAra karatA hai vaha akSaya mokSasako prApta karatA hai|
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ 722 jayapura ( khAniyA) tatvacarcA paMcAstikAyako TokAmeM AcArya amRtacandra sUrine likhA hai ki nizcayanyavahArayoH sAdhyasAdhana bhAvasvAt suvarNa-suvarNapASANaSat / ataeSa ubhayanayAnatA pAramezvarI tIrtha-pravasanA iti / -paMcAstikAya gAdhA 159 kI TIkA tathAnizcayamokSamArgasAdhanabhAvena pUrSAdiSTamyavahAramokSamArganirdezo'yam / cavahAramokSamArga-sAdhyabhAvana nizcayamokSamArgopanyAso'yam / -paMcAstikAya gAthA 160-161 kI TokA nizcayanaya aura vyavahAranaya paraspara sAdhyasApakabhAva hai| jaise sonA sAdhya hai aura suvarNa pASANa sAdhana hai / ina donoM nayoMphe hI adhIna sarvajJa vItarAgake dharmatIrthako pravRtti hotI hai| nizcaya mokSamArgakA mAdhana vyavahAra mokSamArga hai| vyabahAra mokSamArgase hI nizcaya mokSamArga siddha hotA hai| zrI paramAtmaprakAzameM zrIAcArya kahate haiM kievaM nizcaya-dhyavahArAbhyAM sAdhyasAdhakamAyena tIdhagurudevatAsvarUpaM jJAtavyam / -paramAtmAprakAza zloka 7kI TIkA tathAsAdhako vyavahAramokSamArga: sAdhyo nishcymokssmaarg:| -paramAtmAkAzIkA 142 prartha-isa prakAra nizcaya aura vyavahArake sAdhya-sAdhakabhAvase tIrtha, guru aura devatAkA svarUpa jAnanA caahiye| sacAvyavahAra mokSamArga sAdhaka hai aura nizcaya mokSamArga sAdhya hai| zrI paMcAstikAya TIkAma AcArya jayasena svAmI likhate hai kinizcayacyavahAramokSakaraNe sati mokSakArya saMmavati iti / -zrI paMcAstikAya gAdhA 106 artha-nizcaya aura vyavahAra ina donoM mokSakaraNoMse (nizcaya aura vyavahAra ratnatrayase) hI mokSarUpa kArya siddha hotA hai| vyabahAradharmakI mokSa-sAdhakatA pramANa dete hae anta meM hama ilanA likhanA bhI Avazyaka samajhate haiM ki vyavahAradharmako dhavala siddhAnta Adi sabhI zAstroM meM mokSasAdhaka dharma batAyA gayA hai| parantu aneka pramANa sAmane rahate hue bhI Apa vyavahAradharmako gharma nahIM mAnate hai / kintu puNya kahakara use saMsArakA kAraNa samajha rahe hai / aiso dhAraNAse nIce likhI bAteM paidA hotI hai 1. munidharma jo mosaprAptikA sAkSAt sAdhana hai, vaha dharma nahIM ThaharatA hai| pratyuta muniyoM ko paryA saMsAra-varddhaka ThaharatI hai| zAstrAmeM muniyoM ko arahaMtakA laghunandana kahA gayA hai| 2. zrAvadharmakI kriyAe~ bhI dharma nahIM ThaharatI haiM, aisI dazAmeM kriyAtmaka cAritrakA koI mUlya nahIM rhtaa| Ajakala vaise ho loga dharmase zithila bana rahe hai / kucha loga devadarzana chor3a cuke hai / bhakSyAbhakSya evaM
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 16 aura usakA samAdhAna spasparzakA viveka chor3akara hoTaloMmeM khAne lage haiN| kucha bhAI to vyavahAradharmako dharma nahIM samajhakara evaM sase ke.bala zarIrakI kiyA samajhAkara bAjArU khAna-pAna evaM hInAcArakI ora bhI jhuka gaye hai| parantu bAslaba meM vicAra kiyA jAye aura zAstroM para zraddhAna kiyA jAye to vyavahAradharma zrAvaka aura muniyoMkA mokSamArga hai / usake binA mukti prApti asambhava hai| 3. yaha bAta vicAraNIya hai ki yadi vyavahAradharmako dharma nahIM mAnA jAya to dharmapravartaka tArtha kara bhagavAna use kyoM dhAraNa karate / ye to sarvocca anupama asAdhAraNa ekamAtra dharmanAyaka hai| yaha niyama hai ki ATha varSa pIche tIrthakara aNudatI bana jAte haiN| to kyA unakI isa vyavahAradharma kI pravRtiko dharma nahIM mAnA jAyegA / uttara dene kI kRpA kreN| 4. dusarI bAta yaha hai ki yadi vyavahAradharma meM honevAle rAga-bhAva (zubharAga evaM prazasta rAga) ko rAMmAravarddhaka mAnA jAya to daza guNasthAnameM bhI sUkSma lobhake udaya meM jo sUkSma sAMparAyika rAgabhAva hai use bhI saMsArabarddhaka mAnanA par3egA aura vahAM bhI rAgake sadRbhAva meM zuddhopayoga nahIM bnegaa| parantu kSapazreNI meM cale hue dayAveM guNasthAnavartI zukladhyAnI munirAja usa rAgake sadbhAyameM bhI karmokI anantaguNo nirjarA karate hai aura antamuhUrtama niyamase kevalajJAna prApta kara lete haiM sA zAstrIya vidhAna hai| esI jayasva meM prazasta rAga saMsArabaddha ka siddha nahIM hotA hai, kintu dhyAnakA kAraNa evaM kevalajJAna prAptikA antima sAdhana hai / parantu Apa aise zubhopayogavAle sabhyagdRSTi evaM mahAnatA ke prazasta rAgako bhI dharma na kahakara puNya kahate hue use saMsAraSajJaka batA rahe haiM isakA AgamapramANase uttara diijiye| sArAMza yaha hai ki zuddhasvarUpakA pratipAdaka nizcayanaya hai aura zuddhAzukha dravya mA paryAyakA pratipAdaka vyavahAranaya hai| nizcayanaya apane sthAnapara satyArtha hai aura vyavahAranaya apane kSetramai satyArtha hai| donoMnaya pramANake hI upabheda hai, paraspara sApekSa donoM naya satya hai, nirapekSa donoM asatya haiN| jIvako pratyakSa dRSTigocara saMsArI dazA bhI asatya nahIM aura anyakta zaktirUpa zuddha-buddha dazA bho satya hai| nizcayadharma sApekSa vyavahAradharma AtmaddhikA sAdhaka hai, nidayaya-yavahAramayakA samanvaya karanevAlA syAdvAdasiddhAnta jainamiddhAntakA mUla stambha hai| zrI vItarAgAya namaH zaMkA 16 niznayanaya aura vyavahAranaya kA svarUpa kyA hai ? vyavahAramayakA viSaya asatya hai yA satya ? asatya hai to abhAvAtmaka hai yA mithyArUpa ? pratizaMkA 2 kA samAdhAna mala manake uttarasvarUpa jo lekha lipibaddha kiyA gayA thA usameM nizcayanaya aura pabahArana yakA svarUpa batalAkara vyavahAranaya ke eka dravyako apekSA jitane bheda hote haiM unako sapramANa carcA kI gaI thii|
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ 724 jayapura (khAniyA) tasvacarcA usameM vAyake sadbhUta aura aura aura parimeonirdeza kiyA upa upacAva gayA thaa| isaliye yaha AkSepa to samIcIna nahIM ki praznameM jo pUchA gayA usakA uttara nahIM diyA gyaa| itanA hai ki praznakartA apane manameM yadi kisI hetuko dhyAna meM rakhakara prazna karatA hai to jisa hetuse usane prana kiyA hai usakA bhI ullekha honA cAhiye / astu, hamAre dvArA likhI gaI 'yaha jIva anAdi ajJAnavaza saMyogako prApta hue para padArthoM na kevala ekabuddhiko karatA ArahA hai, apitu svahAya honepara bhI parakI sahAyatA ke binA merA nirvAha nahIM ho sakatA, aisI mithyA mAnyatAmadA apaneko paratantra banAye hue calA A rahA hai| ina paMktiyo 2 ukta prakArako mithyA dhAraNAko kalpanA ko saMjJA dI gaI hai yaha par3hakara Azcarya huaa| bathavA adeva devabuddhi, aguru gurubuddhi aura azAstra meM zAstradRddhi tathA isI prakAra anAtmIya padArthoMmeM Atmabuddhi, jise ki sabhI zAstrakAra mithyA zraddhA ke rUpa meM mithyAdarzana likhate Aye hai, use Ajakala yadi kalpanA mAnA jAtA hai so Azcarya bhI nahIM honA caahiye| jIvAdi sAta padArthIko viparIta zraddhA kA nAma hI to mithyAtva hai, ise mAgamakA abhyAsI pratyeka vyakti jAnatA hai, phira vaisI mAnyatA kalpanAramaka kaise huI ? vicAra kiijie| isI prakAra lekha aprAsaMgika aura bhI aneka cintanIya vicAra rakhe gaye haiN| AtmAkI nara nArakAdi paryAya svayaM mAtmAko avasthA hai| yadi para dravyarUpa kamaukA AtmAke sAtha honevAle bancakA zAstrakAra vyavahAra nayase sadbhAva svIkAra karate haiM aura hamArI orase usa kakSA ke bhItara rahakara uttara dekara zAstramaryAdAkI somA banAye rakho jAtI hai to isameM hAni ho kyA hai ? isa sambandha svayaM AcArya amRtacandra likhate hai sarvA paraiH saha varacataH samastasambandhazUnyatvAt / - pravacanasAra 3, 4 TIkA artha - AtmA tattvataH paradravyoMke sAtha saba prakAra ke sambandhase zUnya hai / pradizaMkAsvarUpa likhe gaye aneka AgayoMkA nAma hai| inameM paMcAdhyAyIkA nAma likhakara usakA nAma alaga kyoMkara diyA gayA yaha merI samajha ke bAhara haiN| yaha koI prazaMsanIya kArya nahIM huA sUcanA denA meM apanA dhAmUlaka pradhAna kartabya mAnatA hU~ jina prabaMki isa sUcI meM nAma hai unameM samayasArake sAtha mULAcAra, bhAvasaMgraha, zyaNasAra, dhavalasaddhAnta, tasyArthavArtika aura mommaTasAra isa AgamazAstroMkA bhI nAma hai / inameM samayasAra adhyAtmakI mukhyatAse pratipAdana karanevAlA Agama grantha hai, zepa Agama grantha vyavahArako mukhyatAro likhe gaye hai| paMcAstikAyaneM AcArya amRtacandra likhate haiM evamanayA dizA vyavahAranayena karmagranthapratipAdita jIvaguNamArgaNAsthAnAdiprapaMca citra vikalpa-gAthA 123 TIkA rUpaiH / isa ullekha se spaSTa hai ki jina zAstroMmeM jIvasthAna, guNasthAna aura mArgaNAsthAna AdirUpa vividha bhedoM kA kathana kiyA gayA hai, jinameM karmagrantha mukhya haiM, ve vyavahAranayako mukhyatAse likhe gaye haiM / ataeva inameM nimiloMkI mukhyatAse pratipAdana karate hue jo yaha kahA gayA hai ki unake kAraNa jova saMsArameM paribhramaNa karatA hai yA jIva kamake kAraNa ho saMsArakA pAtra banA huA hai|' to aise kathanako para mArthabhUta na kaha kara vyavahArako apekSA svIkAra kiyA jAtA hai to usa parase viparIta artha phalita ma yahI phalita karanA cAhie ki yaha saMsAro jIva ekamAtra apane ajJAna ke kAraNa hI saMsArakA pAtra banA huA hai|
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 16 aura usakA samAdhAna 725 isameM kamakA aNumAtra bhI doSa nahIM hai apanI patAkA doSa kamoM para mar3hanA aura usameM apanA aparAdha nahIM mAnanA ise to vaiyAyika-vaizeSikadarzanakA hI prabhAva mAnanA cAhiye AtmA paratantra hai, usako para kAlpanika nahIM hai para usakA mUla kAraNa AtmAkA ajJAna mithyAdarzana pariNAma ho hai, karma mAlA pati rAmacaMdrajI kahate haiM nahIM isa Azayako vyakta karate hue candraprabhu bhagavAnko 1 karma vicAre kauna bhUla merI adhikAI / agni sahe ghanaghAta lohakI saMgati pAI // isI tathya ko spaSTa karate hue paNDitavara banArasIdAsa kahate haiM karama kareM phala bhogave jIva ajJAnI koSa / yaha kathanI vyavahArakI vastusvarUpa na hoya || isameM sandeha nahIM ki jIvakI jaba yaha paratantrarUpa avasthA hotI hai taba usake mohanIya Adi karmoMkA na bhI hotA hai| para isa prakArake saMyoga ko dekhakara yadi vaha usakA kAraNa parako ho mAnatA rahatA hai aura anya aparAdho huA usakA mUla kAraNa apane ajJAna kI ora dRSTipAta nahIM karatA to saMsAra meM aisA koI upAya nahIM hai o use usakI paravA bilaga kara de vrata dhAraNa karo samitikA pAlana karo, mauna raho, vacana mata bolo, kintu jaba taka jIvana meM ajJAnakA nAma hai taba taka yaha saba karanese bAtmAko aNumAtra bhI lAbha hotA nahIM hai| yaha sArako paripATI bar3hAnevAlA hai yArtha lAbha nahIM mAnA jA sktaa| zAdI samyaSTi jIvake hI utAdi mAmeM saphala haiN| yaha likhanA aura kahanA ki 'isa jIvako karma hI paravaza banAye hue haiN| usake kAraNa yaha patA ho rahA hai aisA hI hai jaise koI cora corI kare aura kahe ki isameM merA kyA aparAdha ? azubha karmodayakI paravazatAza mujhe corI karaneke lie bAdhya honA par3atA hai|' ataeva prakRta meM yahI mAnanA ucita hai ki isa jIva kI paratantratAkA mUla kAraNa mAtmA kA ajJAnabhAva hI haiM / darzana mohanIyakA udaya udIraNA nahIM, vaha to nimittamAtra haiM / Age bhyavahArayakA viSaya kaha kara kriyArUpa vyavahAra dharmase nizcayasvarUpa zuddhatA kI prApti athavA hue likhA hai ki 'vyavahArathamaMkA nizcayadharmake sAtha avinAbhAvasambandha hai| binA dharma trikAlame na to kisAne prApta kiyA hai aura na koI prApta kara sakatA hai isalie vaha mokSaprApti meM anivArya parama sAdhaka dharma hai|' Adi / mokSaprApta hArasamaM prakRta meM dekhanA yaha hai ki vaha vyavahAradhamaM kyA hai aura usakI prApti kese hotI hai / Agama meM batalAyA hai ki jaba taka saMsArI jIva mithyA'STa rahatA hai taba taka usake jitanA bho vyavahAra hotA hai usakI parimaNanA mithyA vyavahArameM hotI hai| aisa mizyA vyavahArako lakSya rahosAra likhA hai--- bada- niyamANi gharaMtA sIlANi sahA tavaM va kuntA / paramavAhirA je sa ET vidati / / 153 / / artha-vrata aura niyamoMko dhAraNa karate hue bho tathA zIla pAlate hue bhI jo paramArthase ( parama jJAnasvarUpa AtmAke zraddhAna se ) bAhya haiM ve nirvANako nahIM prApta hote // 153 // isakI TIkA karate hue AcArya amRtacandra kahate haiM jJAnameva mokSahetuH tadabhAve svayamajJAnabhUtAnAmajJAninAmatanna taniyamazIlatapaHprabhRtizubhakarma
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72.6 jayapura (svAniyA) tasvacarcA sadbhAve'pi mokSAbhAvAt / ajJAnameva bandhahetuH sadabhAve svayaM jJAnabhUtAnAM jJAninAM yahi ta niyamazIlata:patrasRtizubhakarmAbhAve'pi mokSasadbhAvAt / artha-jJAna ho mokA hetu hai| kyoMki jJAnake abhAva meM svayaM ho ajJAnarUpa honevAle ajJAniyoMke antaraMga meM vrata, niyama, zIla, tapa ityAdi zubhakarmokA sadbhAva honepara bhI mokSakA abhAva hai tathA aAna ho bandhakA kAraNa hai, kyoMki usake abhAva meM svayaM hI jJAnamaya honevAle jJAniyoM ke bAhya vrata niyama, zIla, pa ityAdi zubha honepara bhI molakA sadbhAva hai| isa gAthAyeM ajJAnabhAvakA niSedha hai aura jJAnabhAvakA samarthana kiyA gayA hai AdAya yaha hai ki yadi ajJAnabhAva ke sAtha vrata, zIla aura tara hoM to bhI vaha ( ajJAnabhAva ) ekamAtra saMsArakA kAraNa hai| tathA jJAnabhAva ke honepara bhI kadAcit vrata, niyama, zIla aura tapa na bhI hoM to bhI baha ( jJAnabhAva ) mokA hetu hai / niyama yaha hai ki adhika apuga parAvartanapramANa kAla ke zeSa rahanevara jIva kAlalampike prApta honepara Atman puravAryadvArA upakaraNa apUrva karaNa aura ativRtikaraNa pariNAma karake ajJAnabhAvakA a karasampAdanako prApta hotA hai| adhika-se-adhika kitanA kAla rahanepara saMsArI jIva darzanako prApta karatA hai isa tathyakA yaha sUcaka dhavana hai| kama-se-kama saMsArakA antarmuhUrta kAla zeSa rahamevara jIva sampadarzanako prApta karatA hai| aisI anya kAlake mItara-bhItara guNasthAna paripATIse ayogikevalI hokara mokSakA pAtra hotA hai| samyagdarzanako prApta karanekA madhyakA kAla aneka prakAra hai / ukta ullekha meM AyA huA 'zAma' pada samyagdarzanakA aura 'ajJAna' pada midhyAdanakA sUcaka hai| isakA tAtparya yaha hai ki jaba taka isa jIvako samyadarzanako prApti nahIM hotI taba taka anya paricaya monAko dRSTi hai yahI kAraNa hai ki AcArya kundakundane samyAdako dharmakA mUla batAte hue I likhA hai- daMsaNa dhammo saM soUNa sakaye baTTo jiNaverahiM sissANaM / daMsahINo Na baMdivI // 2 // samyagdarzana dharmakA mUla hai aisA jinadevane ziSyoMko upadeza diyA hai| use apane kAnoMse sunane ke bAda samyagdarzanazUnya puruSa kI vandanA nahIM karanI cAhiye ||2| mokSa AtmAkI zuddha svatantra paryAyakA dUsarA nAma hai, isalie deva, mana, vANI, dravyakarma, bhAvakarma aura strI-putrAdibhi apane AtmasvarUpakA jabataka samyaka bhAna nahIM hotA tabataka dharma kyA hai isakA samyaka nirNaya karanA ho asambhava hai| sampadadarzana hI eka aisA alaukika prakAza hai jo anAdi ajJAnarUpI pragAr3ha andhakArakA bhedana kara jJAnAnanda ciccamatkArasvarUpa zuddha AtmatatvakA darzana karAne meM samartha hotA hai / aise svarUpa nizvayahone para ho paravAra deva guru aura vAske pApako tathA jIvAdinI padAcI pratIta hota hai| devaguru aura obAdi nau padAcoMke sabhya svarUpapara samyak prakAza DAlanevAlI saccI jinavANI hai| vItarAga, hitopadezI aura sarvajJa hI yathArtha deva hai tathA mokSamArga meM lIna parama taponidhi vItarAga guru hI guru haiN| vicArakara dekhanera merI AmAkA svarUpa inake svarUpase bhinna nahIM hai, kyoMki dravyadRSTise avalokana karanepara inake svarUpase mere svarUpa meM aNumAtra bhI antara nahIM hai| isa prakAra apane AtmAke svarUpako deva aura guruke svarUpase milAkara isako bhaya aura bhImameM sahaja udAsIna vRtti ho jAtI hai|
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ 727 zaMkA 16 aura usakA samAdhAna abhItaka yaha saMsArI jIva apane ajJAnavaza anya bhavarogase pIDita saMsArI sarAgI devatAoMkI zraddhA karatA A rahA thaa| prApta sAMsArika sAdhanoMko puNyakA phala mAnakara unhIM meM tanmaya ho rahA thaa| kintu use samyagdarzanako prApti honepara usako paMcendriya bhogAM sahaja udAsIna vRtti ho jAtI hai| aisA samyagdRSTi zuddha prAtmake pratinipila kArapasarUpa deva, guru aura zAstrako upAsanAko hI apanA Avazyaka kartavya mAnatA hai| isI AyAyako dhyAnameM rakhakara dezavratodyotana pR0 16 meM kahA hai AtmA jJAnAnandasvabhAvI hai aisI dinyazamikI jise pratIta huI ho use jana taka pUrNa dazA prApta na ho taba taka jinendradevakI pUjana karanI caahie| samyaktvI zrAvakako unakI pUjA karaneke bhAva Ate haiM / muni bhI bhAvapUjA karate hai| zrAvaka saMghaka banakara pUkSA karate haiN| jisake antaraMgameM jJAnasvabhAvakA bhAna hai vaha kahatA hai-he nAtha ! tere virahameM ananta kAla bIta gyaa| he prabhu ! aba kRpA karo aura mere janma-maraNakA anta kara do| janma-maraNakA amta apane AtmAse hI hotA hai, kintu apUrNa avasthAmeM bhagavAnakI pUjAkA bhAva hotA hai| svayaMmastotrameM samantabhadra AcArya aneka prakArase stuti karate haiM / jise AtmAkA bhAna hai use pUrNadazA prApta bhagavAnkI stuti karaneke bhAva Ate haiM-he nAya! Apako pUrNa Ananda mila gyaa| ApameM alpajJatA aura vikAra nahIM rhe| aba karUNA kara, ese nanna vacana nikale vinA nahIM rhte| Age pR0 17 meM likhA hai-- jo manuSya jinendra bhagavAna kI bhaki nahIM dekhatA tathA bhakipUrvaka unakI pUjA, stupti nahIM karatA usa manuSyakA jIvana niSphala hai| tathA usake gRhasthAzcamako dhikkAra hai| nigrantha banavAmI muni bhI kahate hai ki unheM dhikkAra hai| Age gAthA 16.1 meM kahA hai ki bhavya jIvoMko prAtaHkAla uThakara zrI jinendradeva tathA guruke darzana karanA cAhiye tathA bhaktipUrvaka unakI dhandanA stuti karanI cAhiye / tathA dharmazAstra sunanA cAhiye / tatpazcAta gRhakArya karane cAhiye / gaNadharAdi mahAn puruSoMne dharma, artha, kAma, mokSa ina cAra puruSArthIma sarva prathama dhamakA nirUpaNa kiyA tathA usako mukhya mAnA hai| yaha samyagdRSTikI sacce deva, garu, zAstrako prayAya bhakti hai| isake sAya sAta vyasanoMke sevanameM usakI tyAma bhAvanA ho jAtI hai| vaha zAstroM meM pratipAdita ATha aMgoMkA ukta prakArase pAlana karate hA samyagdarzanake paccIsa doSoMkA tyAga kara detA hai / isa prakAra nizcaya samyagdarzanake mAtha vyavahAra samyagdarzanakA yathAvidhi pAlana karate hue sahaja AtmacakI datAvA AtmaviddhikI uttarottara vRddhi honepara jaisa ho antaraMga meM aMzahapase usake bausama parigatike jAgRta honake sAtha apratyAkhyAnAvaraNa kathAmakA abhAva hatA hai taba vaha bAhyameM apanI zakti ke anusAra dhAnakake bAraha pratoMko manaHpUrvaka pAlana karane lagatA hai| isake liye yaha dravya, kSetra, kAla aura bhAvoMkA samyak vicArakara apane mannikaTa jo sambana guru hote haiM unake caraNoma upasthita ho agnI antaraMga vizuddhikA prakAzana kAra buddhipUrvaka zrAvake ahiMsANuvrata Adi dhAraha vratoMko dhAraNa karatA hai| paramAnandasvarUpa nisya eka zAna-darzanasvarUpa zAyakabhAvakai sinA anya saba para hai aisA bhedavijJAna to usake samyagdarzanake kAla meM hI utpanna ho gayA thaa| aba usake rAgabhAvameM bhI aura nyUnatA AI hai. ataeva vaha saMyogako prApta hae bhogopabhogake sAdhanoM kA parimANa to karatA hI hai| sAtha hI saMkalpapUrvaka trasahiMsA rAna
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ 728 jayapura (khAniyA ) tatvacarcA kA tyAga kara satyavrata, acaurgANuvrata aura brahma varyANuvrata pUrvaka sAta zIloMko dhAraNa karatA hai| ye bAraha vrata haiN| inake sAtha avirala samyagdRSTi deva guru zAstrakI pUjA arcA, bandanA, namaskRti AdirUpa jitanA zrAvakakA kartavya hai Atmonmukha pariNasike sAtha vaha saba vyavahAra dharma dezavirata gRhastha ke hotA hai / AtmajAgRti ke sAtha isake zarIra, bhoga aura saMhArake prati jo sahaja udAsIna vRtti udita hotI hai usake pari NAmasvarUpa yaha vicAra karatA hai ki kaba se mere vA dinakI sudharI / tana vina vasana azana thina vanameM nivasoM nAsAdRSTi gharI / kaba0, yaha to Agamase hI spaSTa hai ki zrAvakadharma apavAdamArga hai / utsargamArga to munidharma hI hai, isalie gRhasthAzrama meM rahate hue bhI AtmajAgRti ke kAraNa usameM usakI sahaja udAsInatA banI rahatI hai aura anta raMgameM kaSAyako mandatAke sAtha jaise jaise AtmavizuddhikI vRddhi hotI jAtI hai vaise vaise usakA citta parama vItarAga mudrAko cAraNakara sAkSAt mokSamArgapara ArUr3ha honeke lie udyata hotA hai / raMgoM munidharma lokottara sAdhanA hai| jisake cipsa meM bhogopabhoga ke prati pUrNarUpase sahaja udAsInatA utpanna ho gaI hai, ko pUrNa AtmajAgRti ke lie baddhaparikara hai, jisane pUrNa ahiMsA, satya, acaurya aura brahmacaryako parAkASThA prApta karanekA antaraMga meM nirNaya kara liyA hai aisA AtmArthI gRhastha jaba svabhAvabhAva ke mAzrayase apane meM pUrNa vItarAgatA prApta karaneke lie udyata hotA hai taba bAhyameM vaha bandhuvarga, gumjana aura saba ddaSTa parikarake samakSa apanI antaraMga bhAvanA vyakta kara aura unase vidA letA huA kahatA hai-- bandhuvarga meM pravartamAna AtmAo ! isa puruSakA AtmA kiMcin mAtra bhI tumhArA nahIM hai aisA tuma nizcayase jAno / isalie maiM Apa sabase vidA letA hU~ jise jJAnajyoti pragaTa huIM haiM aisA yaha AtmA Aja AtmArUpI apane anAdi bandhuke pAsa jA rahA hai| I aho ! isa puruSake zarIra ke janakake Atma! aho ! isa puruSake zarIrakI jananI ke AtmA ! isa puruSakA AtmA Apa donoM dvArA utpanna nahIM hai aisA Apa donoM nizcayase jAno / isalie Apa donoM isa AtmAko chor3o arthAt isa AtmA meM rahanevAle rAmakA tyAga kro| jise jJAnajyoti pragaTa huI hai aisA yaha AzmA Aja AtmArUpI apane anAdijanaka ke pAsa jA rahA hai| tU isa puruSake AdhmAko ramaNa nahIM jise jJAnajyoti pragaTa huIM hai aisA aho ! isa puruSa ke zarIrakI ramaNI (strI) ke AtmA karatI aisA tU nizcaya se jaan| isaliye tU isa AtmAko chor3a yaha AtmA Aja apanI svAnubhUtirUpI anAdi- ramaNIke pAsa jA rahA I aho isa puruSa ke zarIrake punakA AtmA ! tU isa puruSake AtmAkA janya nahIM hai aisA tU nizcaya se jAna / isaliye tU isa AtmAko chor3a / jise jJAnajyoti pragaTa huI hai aisA yaha AtmA Aja AtmArUpI apane anAdi janya ke pAsa jA rahA hai| isa prakAra bar3hoMse strIse aura putra se apaneko chur3AtA hai / pravacanasAra 202 TIkA pR0 249 isake bAda jJAnAcAra Adiko samyak prakArase ArAdhanA karatA huA vaha guNADhya, krodhAdi doSoMse rahita, aura bayovRddha Adi uttama guNoMse sampanna gaNI ( AcArya ) ko prApta kara 'mujhe svIkAra karo'
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 16 aura usakA samAdhAna 729 aisA nivedana kara praNata hotA huA gaNIke dvArA anugRhIta hotA hai| tadanantara meM dUsaroMkA nahIM hU~, dUsare mere nahIM hai, isa loka meM merA kucha bhI nahIM hai aisA nizcayavAn aura jitendriya hotA huA yathA jAta rUpaghara hokara kezaluMca karatA hai| usa samaya usakI vRtti hisAdise rahita 28 mUlaguNayukta aura zarIrake saMskArase rahita hotI hai| isa prakAra yathAjAta muniliMgako svIkArakara jaba vaha naba dIkSita svabhAvasanmukha ho mAtmaramaNatAko prApta hotA hai taba vaha zrAvakadharmake utkRSTa vizuddhirUpa pariNAmoMkA Alambana chor3a sarvaprathama apramatta bhAvako prApta hotA hai / / dhanya hai yaha AtmasvarUema sthita parama bItagaga jina mudrA ! jinhoMne aiso jagatpUjya vItarAgasvarUpa sAkSAt jinamRdrAko prAptakara pUrNa jinatva prADa liyaa| kAI kI : vizuzinhoMne pUrNa pAtmajAgRtikA hetubhUta parama pavitra vItarAgasvarUpa jinamudrAkA bhI Alambana liyA ve bhI dhanya hai| isake bAda aisA jJAnI vItarAgo sAghu ati alpa kAlameM (ansamuhUrtameM) pramattasaMyata hotA hai / isakA antamahata kAla hai| kintu apramattasaMyatakA kAla isase AdhA hai| pramattasaMyata avasthAmai isake svAdhyAya, dhamoM deza, AhAragrahaNa, vihAra Adi kriyAe~ hotI hai| aisA niyama hai ki pramattasaMyata guNasthAnase lekara anivRttikaraNa guNasthAna taka sAmAyika saMyama aura chedopasthApanA saMyama ye do saMyama hote hai| vItarAga sAdhuke sadA kAla ari-mitra, mahala-smazAna, kaJcana-kauna tathA nindA karanevAlA-stuti karanevAlA inameM sarvakAla samabhAva rahatA hai| paryAyarUpase kAva aura kaJcanako baha alaga alaga jAnatA avazya hai, parantu svabhAvadRSTiko pradhAnalA honese baha donoMko pudgala samajhakara ekako zreSTha aura dUsareko succhabhAvase nahIM dekhatA / jagatake saba padArthoMko dekhane ko usakI yahI dRSTi rahatI hai| zarIra aura paryAyasambandho mUrchA to usakI chUTa ho gaI hai, isaliye usakA zarIra saMskArako ora mANumAtra bhI dhyAna nahIM jaataa| saMcalana kaSAyake sadbhAva meM AhAra, pIchI, kamaNDalu aura svAdhyAyopayogI 1-2 zAstra mAtrake grahaNake bhAvakA virodha nahIM hai, isaliye eSaNA aura pratiSThApana samiti ke anusAra hI vaha inameM pravRtti karatA hai| zrAvakoMko yayAvidhi zrAvakadharmakA upadeza dete hue bhI thAvakrocita kisI bhI kriyAke karanekI na to vaha preraNA karatA hai aura na usameM kisI prakArakI ruci dikhalAtA hai| mokSamArgameM pUjyatA cAritrake AdhAra para hai| mukhyatayA paJca parameSThI hI pUjya hai| cAritradhArokI vinaya padake anusAra yathAyogya ucita hai, bhale hI vaha 'dezAtI tiryaJca hI ho|' para cAritrase rahita deva mI vandanAya nahIM hai, ataeva sAdhu dezabheda, samAjabheda aura panthabhedase sambandha rakhanevAlI rUDhijanya kriyAoMko apekSA kiye binA vItarAgabhAvakI abhivRddhirUpa 'svayaM pravRtti karatA hai aura tadanurUpa hI upadeza karatA hai| pha nizcaya mokSamArgapUrvaka vyavahAra mokSamArga hai| caraNAnuyogake anyoM meM isokA pratipAdana kiyA gayA hai / paNDitapravara daulatarAmajone chahatAlAko 6vIM DhAlame mukhyopacAra vibheda yoM baDabhAgi ratnatraya dhareM / isa vacana dvArA jisa do prakArake ratnatrayakA sUcana kiyA hai usameM se mukhya ratnatraya hI nizcayadharma hai, kyoMki vaha svabhAvake Azrayase utpanna huI AtmAko svabhAvaparyAya hai khathA upacAraratnatraya hI vyavahAradharma hai, kyoMki nizcayadharma ke sAtha guNasthAna paripATIke 92
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ 730 jayapura (khAniyA ) tatvacarca anusAra jo deSa, zAstra, guru, ahiMsAdi aNuvrata aura mahAvata AdirUpa zubha vikalpa hotA hai jo ki rAgaparyAya hai usako yahA~ vyavahAradharma kahA gayA hai| paramAtmaprakAzameM kahA hai __ devahaM satyahaM muNivaraha bhattie puNNu havei / kammakhata puNu hoiNavi ajjau saMti bhaNe // 6 // deva, zAstra aura guruko bhaktisaM puNya hotA hai| parantu isase karmakSaya nahIM hotA hai aisA zAnti jina kahate hai // 6 // nayacakrameM bhI kahA hai devagurusasthabhatto guNoSayArakiribAhi saMjusI / pUjAdANAharado upajogo so suhI tassa // 311 // artha-~o AramAkA upayoga deva, guru, zAstrako bhakti tathA gRNa-upacAra kriyAse yukta aura pUjA-dAna AdimeM lona hai vaha zubha upayoga hai // 311 / / isase spaSTa hai ki AgamameM vyavahAradharma se jIvakI Azika vizaddhi ke sAtha honaMbAlA rAgAMza hI liyA gayA hai / ataeva janma rAgAMzakI dRSTi se vicAra karate hai to pahI pratIta hotA hai ki vaha ekamAtra bandhamArga hI hai / jahA~ kahIM AgamameM use nirjarAkA hetu likhA bhI hai to vaha kevala usake sAtha honevAle bAtmAke nizcaya ratnatrayasvarUpa zuddha pariNAmakA rAgAMzamai upacAra karake hI likhA hai| ataeva nAgamake 'vyavahAradharma mokSakA hetu hai aise vacanako par3hakara usakA kathana mAtra upacArase jAnanA cAhiye, paramArthase nahIM / AgamameM vyavahAra-nizcayakI mukhyatAse aneka prakArake vacana upalabdha hote haiM so zabdArtha, nayArtha, matArtha, AgamArtha, bhAvArtha inako samajhakara hI vahA~ vyAkhyAna karanA cAhiye / anena prakAreNa zabdanayamatAgamabhAvAthoM vyAkhyAnakALe yathAsambhavaM sarvagna jJAtavya iti / -paramAtmaprakAza 1,2 pR.8 anena prakAreNa zabdanayamatAgamabhAvAcaM vyAkhyAnakAle sarvatra yojanIyaM / / -pajAstikAya gAthA 1 jathanIya TIkA pUSTa / kaI sthAnopara pratizaMkA 2 meM milI huI zuddhAzuddha paryAyako zubha kahA gayA hai| isase spaSTa vidita hotA hai ki yaha pratizaMkAmeM svIkAra kara liyA gayA hai ki jitanA rAgAMza hai vaha mAtra bandhakA kAraNa hai, para use nirjarAkA he siddha karanA iSTa hai, isaliye pUre pariNAmako zubha kahakara aisA artha phalita karane kI ceSTA ko gaI hai so yaha kayanakI caturAI mAtra ho hai| yasa guNasthAnameM rAgabhAva hai vaha Agamase hI spaSTa hai aura vaha bandhakA hI kAraNa hai, parantu sAtaveM guNasthAnase lekara aisA rAgAMza abuddhipUrvaka hotA hai, isaliye vahA~ zuddhopayogakI siddhimeM koI bAdhA nahIM aatii| pratizaMkAmeM eka mata yaha pragaTa kiyA gayA hai ki yadi vyavahAradharmako nizcayadharmakA sApaka mahIM mAnA jAtA hai to zrAvaka-munikI kriyAeM niSphala ho jAtI haiN| so merI namra sammatimeM aisA bhaya karanekA koI kAraNa nahIM hai, kyoMki jaba vaha AtmA zuddhIpayogajhe cyuta hokara zubhopayogameM AtA hai taba usake usa
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 16 aura usakA samAdhAna padake anurUpa bAhya kriyAe~ bhI hotI hai| itanA avazya hai ki thAnnako guNasthAnake anurUpa zuddha pariNatike sAtha zubhopayogako murUpatA holo hai aura sAdhuke zuddhopayogako mukhyatA aura zubhopayogakI gauNatA hotI hai| zubhopayoga yA bAhya kriyAe~ tabho jAtmadharmameM bAdhaka hai jaba yaha jIva inase nizcayadharma kI prApti mAnatA hai, kintu AgamakA abhiprAya yaha hai ki mokSamAgameM rASika AtmA sadAkAla svabhAvakA hI mAzraya lenekA udyama karatA hai| parantu upayoga kI asthiratA ke kAraNa usake AtmAna bhUtisvarUpa dhyAnase cyuta honepara sasa samaya usako sahaja pravRtti zubhopayoga hotI hai aura zubhopayogake sAtha bAhya kriyAeM bhI hotI hai / zubho. phyoga saMsArakA kAraNa hai aura zaddhopayoga mokSakA kAraNa hai yaha isase spaSTa hai ki zabhopayogake honepara karmabandhakI sthiti-ana bhAgameM vRddhi ho jAtI hai aura ddhopayoga honepara usakI sthiti-anubhAgameM hAni ho jAtI hai| zrI samayasArajo meM jo khabahArako pratiSiddha aura nizcayako pratiSedhaka kahA hai vaha isI abhiprAyase kahA hai| gayA evaM vavahAraNI paDisiddho jANa NicchayaNapuNa / NicchayaNa yAsidA puNa muNiNo pAti NicvANaM // 22 // artha-isa prakAra vyavahAranaya nizcayake dvArA niSiddha jaano| paratU nizcayanayakA Azraya lene vAle muni nirvANako prApta hote hai / / 272 / / ataeva jo mobamArgapara ArUr3ha honA cAhatA hai use mukhyatAse svabhAvakA Azraya lene kA hI upadeza honA cAhie, kyoMki vaha AtmAkA kabhI bhI na chUTanevAlA svabhAvadharma hai tathA AtmA meM jo vizuddhi utpanna hotI hai vaha svabhAvake Azraya lenese hI hotI hai, vyavahArakA Athava lenese nhiiN| pratyuta sthiti yaha hai ki jyoM hI sAdhaka AtmA strabhAvake sthAnameM zubha aura tadanurUpa kriyAoMko nizcayase upAdeya mAnakara usase mokSaprApti hotI hai aiso zraddhA karatA hai tyoM ho vaha samyaktvarUpo ratnaparvatame cuta ho jAtA hai / vyavahAra dharma guNasthAna paripATIse hokara bhI uttarottara guNasthAnoMme chUTatA jAtA hai aura svabhAvake jAzrayase utpanna huI vizuddhi usarottara vRddhiko prApta hoto huI anta meM pUrNatAko prApta ho jAtI hai, isaliye jo chUTane yogya hai usakA mukhyatAse upadeza denA nyAyya na hokara svabhAvakA Azraya lekara mukhyatAse upadeza denA hI jinamArga hai aisA yahA~ samajhanA caahiye| pratizaMkA 2 meM anekAntakI puSTike prasaMgale 'nirapekSAH nayA mithyA yaha vacana uddhRta kiyA gayA hai para yaha badana vastumiddhike prasaMgameM AyA hai aura prakRtameM mAmamArgako sidi kI jA rahI hai| ataeva prakRti meM usakA upayoga karanA iSTa nahIM hai, yahA~ guNa-paryAyAtmaka vastukA niSedha nahIM kiyA jA rahA hai| yahA~ to yaha batalAnA mAtra prayojana hai ki apanI dRSTi meM kise mukhyakara yaha saMsArI jIva mojhamArgakA adhikArI bana sakatA hai| ataeva yaha upadeza diyA jAtA hai ki paryAya buddhi to tU anAdi kAlase banAe calA A rahA hai| eka bAra puNya-pApake, nimitta ke aura guNa-paryAyake vikalpako chor3akara svabhAvakA Azraya lenekA prayatna to kara / aba vicAra karake dekho ki aisa upadezama ekAnta khaaNmaa| kyA isameM puNya-pApake sadbhAvako yA gaNa-paryAya sadabhAvako asvIkAra kiyA gayA hai.yA unakA vikalpa dUra karAne kA prayatna hai| isI kAraNa AcArya kundakunda samayasAramai vidvAnoMko zikSA dete hue kahate haiM mottaNa jicchayada vavahAreNa pisA pavati / paramadamassidANa dujadINa kammakkhao vihio // 156 //
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ 732 jayapura ( svAniyA) tasvacarcA artha-vidvAn loga nizcayanayake viSayako chor3akara vyavahArake dvArA pravRtti karate haiM, parantu paramArthakA Azraya karanevAle maniyoMke ho karmoM kA kSaya AgamameM kahA gayA hai / ataeva ukta prakArake bhayako chor3akara samyakatvaratna kI prAptike abhiprAyase zrI samayasArajI Adi paramAgamakA mAnava lekara jo upadeza diyA jAtA hai usakA viparyAsa na karake Azayako samajhAnekA vidvadvarga upakrama kareMgA aisA vizvAsa hai| pratizaMkA 2 meM vartamAnako dhyAnameM rakhakara aura bhI aneka aprAsaMgika abhiprAya zyatrata kiye gaye haiM jo kevala bhramapara AdhArita hai, so isa sambandhameM itanA hI nivedana karanA paryApta hai ki eka sAdharmI bhAIkA galata dhAraNAke AdhArapara aise bhramapUrNa vicAra banAnA yaha mokSamArga to hai hI nahIM, puNyArjanakA bhI mArga nahIM hai| yapi pratizaMkArUpase yaha lekha viziSTa abhiprAyase linnA gayA hai tathApi usake sthAna meM jinAgamake anusAra nizcaya-vyavahAra mokSamArgako paddhati kyA hai mAtra itanA vicArakara isa lekhadvArA samAdhAna karanekA prayatna kiyA gayA hai| yaha sunizcita satya hai ki jo jIvana meM vyavahArako gauNa kara nizcayase zuddha svarUpa svabhAvakA Azraya legA usoko bhedAbhedarUpa vyavahAra-nizcaya ratnatrayako prApti hogI aura vahI anta meM mokSakA bhAgo hogA / isIliye svabhAvakA Azraya lenA upAya hai aisA yahAM nivarSarUpameM samajhanA caahiye| iso bhAvako vyakta karate hue bhagavAn kundakunda samayaprAbhUtameM kahate hai suddhaM tu biyANaMto suddha caivaNayaM lahai jIyo / jANaMso du asuddhaM asuddhamevappayaM sahaha / / 18 / / artha-zuddha AtmAkA anubhava karatA hA jIva zaddha AtmAko hI prApta karatA hai aura azuddha AtmAko anubhava karatA huA jova azuddha AtmAko hI prApta karatA hai / / 186 / / tRtIya daura zaMkA 16 nizcaya aura vyavahAranaya kA svarUpa kyA hai ? nyavahAranayakA viSaya asatya hai kyA? asatya hai to abhAvAtmaka hai yA mithyArUpa hai ? pratizaMkA 3 isa praznameM nimna viSaya carcanIya hai(ka) nizcayanayakA svarUpa kyA hai ?
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 16 aura usakA samAdhAna 733 (kha) vyavahAranayakA svarUpa kyA hai ? (ga) vyavahAramayakA viSaya asatya hai kyA ? (gha) vyavahAranayakA viSaya yadi asatya hai to amAvAramaka hai yA mithyArUpa hai| sApake prathama va dvitIya uttarameM (ga) va (gha) khaNDaka viSayameM to kucha bhI nahIM likhA gyaa| nizcaya naya va vyavahAranayakA svarUpa bhI spaSTa nahIM likhaa| aprAsaMgika bAtoMko tathA jisameM ArSagranthaviruddha bhI kathana hai aiso pustaka vAkyoMko likhakara vyartha kalevara bar3hA diyA gayA hai| yadi aisA na kiyA jAtA to sundara hotaa| 'pratyeka vastu anekAntAtmaka hai' pada do zabdoMse banA hai-(1) aneka (2) anta / 'aneka' kA artha hai 'ekase adhika' aura 'anta' kA artha 'narma' hai| isa prakAra 'anekAntAtmaka vastu' kA artha aneka dharmabAlI vastu' yaha ho jAtA hai| parantu ve aneka dharma arthAt do dharma paraspara viruddha hone caahiye| zrI amRtacandra aAcAryane samayasAra syAvAdAdhikArameM kahA hai parasparaviruddhazaktidvayanakAzanamanekAntaH / paraspara viruddha do zaktiyoM kA prakAzana anekAnta hai| yaha anekAnta paramAgamakA prANa hai tathA siddhAntapaddhatikA jIvana hai / isI bAtako zrI amRtacandrAcArya spaSTa karate haiM paramAgamasya jIvaM niSibajAsyandhasindhuravidhAnam / sakalanayabilAsitAnA virodhamathanaM namAmyanekAntam / / --puru0 si. artha-janmAnya puruSoM ke hastividhAna ko dUra karanevAle, samasta nayoMse prakAzita virodhako mathana karane vAle aura paramAgamake jobanabhUna anekAntako namaskAra karatA huuN| durnivaarnyaaniikvirodhdhvNsnaussdhiH| syAtkArajIvitA jIyAjjainI siddhAntapaddhattiH / / 2 / / -cAstikAya TIkA maMgalAcaraNa artha-syAtkAra jisakA jIvana hai aisI jinabhagavAnako siddhAntapati, jo ki dunivAra nayake samUhake virodhakA nAza karanevAlI hai. jayavanta ho / eka vastUmeM vivAbhedase do pratipakSa dharma pAye jAte hai. ata: una donoM ghI meMse pratyeka dharmakI vivakSAko grahaNa karanevAlA pRthak-pRthak eka-eka naya hai, jinakA viSaya paraspara viruddha hai / kahA bhI hai ployANaM vavahAre dhamma-vivakkhAi jo psaahedi| suyaNANassa viyappo so vi No liMgasaMbhUdI // 26 // -svAmikArtikeyAnuprekSA artha-jo vastuke eka dharmako mukhyatAse loka vyavahArako sAghatA hai vaha naya hai| naya zutajJAnakA bheda hai tathA liMgase utpanna hotA hai / NANAdhammajudaM pi ya evaM dhammaM pi buthvade bhasthaM / tasseya vivakkhAdo Nadhi vivakkhA ha selANaM // 26 // --svAmI kArtikeya
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ 734 jayapura ( svAniyA) tasvacarcA artha-yadyapi padArtha nAnA dhamose yukta hai tathApi naya eka dharma ko kahatA hai, kyoMki usa samaya usa dharma ko vivakSA hai, zeSa dhau kI vivakSA nahIM hai| athavA nayakA lamaNa vikalAdeza hai| koI bhI eka naya vastuke pUrNa svarUpako nahIM kaha sakatA / na to ekadharmamujena vastukA kathana karatA hai| ata vastuHsvarUpa utanA hI nahIM hai jitanA ki nizcayana yA canda ra kAna msaa| vastasvarUpa to donoM nayA~ke kapana milAnapara pUrNa hotA hai| pratipakSI do dharmoM ko vivakSA bhedase grahaNa karanevAle do mala naya haiM jinako drazyAbika aura paryAyArSika naya kahate hai| paMcAsnakAyako gAthA cArako TokAmeM zrI amRtacandrasUrine bhI likhA hai'bhagavAnane do nae kahe hai-vyAyika aura paryAyAthika / bhagavAnakA upadeza eka naya adhIna nahIM hai, kintu donoM nayoMke adhIna hotA hai| nyAthikanaya nizcayanaya hai aura paryAyAdhikanaya vyavahAramaya hai, kyoMki samayasAra gAthA 56 ko TokAmeM 'vyAdhita nizcayataya aura paryAyAdhita vyavahAralaya' kahA hai| donoM nayoMkA viSaya paraspara pratipakSI hai isa bAtako zrI kuMdakuMda bhagavAna bhI samayasArameM kahate hai jIve kammaM baddhaM puDheM cedi cvhaarnnymnnidN|| sukhaNayassa du jIve abajupuTuM havaha maM / / 141 // artha-jIvameM karma baddha hai tathA sparzatA hai aisA vyavahAranayakA vamana hai| jIvameM karma na baghatA hai aura na sparzatA hai aisA nizcayanayakA vacana hai| isI bAtako zrI amRtavandra suri kalaza 7. se 89 taka 20 kalazoM dvArA do paraspara pratipakSa dharmoM ko kahakara yaha kahate haiM ki eka nayakA viSaya eka dharma hai aura dUsare namakA viSaya dUsarA dharma hai| una kalazoMmeM kathana kiye gaye pratipakSa dharma isa prakAra hai-(1) baddha-abaddha (2) mUla-amUDha (3) rAgIarAgI (4) veSI-adveSo (5) 'kartA akartA (6) moktA-prabhoktA (7) jova-mova nahIM (4) sUkSma-sUkSma nahIM () hetu-hetu nahIM (10) kArya-kArya nahIM (11) bhAva-prabhAva (12) eka-aneka (13) zAnta-azAnta (14) nitya-anitya (15) vAcya-adAcya (16) nAnA-anAnA (17) cetya-atma (18) dRzya-adRzya (16) vedyamavedya (20) bhAta-bhAta / arthAt 'jIna baddha hai' yaha vyavahAra naya (paryAyAthika naya) kA pakSa hai| 'jIva avaza hai' yaha nizcaya nayakA pakSa hai / isI prakAra anya vikalpoMke viSayameM bhI jAnanA cAhiye / jana donoM nayoMmeMse pratyeka nayakA viSaya, vastuke donoM parassara pratipakSa dharmomeMse, eka-eka dharma hai to una donoM nayoM meM kiso eka nayako yathArtha aura dUsareko ayathArya kahanA kaise sambhava ho sakatA hai, kyoMki jo nama parapakSakA nirAkaraNa nahIM karate hA hI apane pakSake astitvakA nizcaya karane meM vyApAra karate hai unameM samocInatA pAI jAtI hai| kahA bhI hai NiyayavANijjasaracA sannaNayA paraviyAlaNe mohA / te uNa pA divasamao vibhayaha sacce va alie vA / / 1 / 228 // --sanmatitarka artha-ye sabhI naya apane-apane viSayake kathana karane meM samIcIna hai aura dUsare nayoMke nirAkaraNa karanemeM mUr3ha hai| anekAntarUpa samayake jJAtA puruSa ( samyagdRSTi ) yaha naya saccA hai aura yaha naya jhUThA hai isa prakArakA vibhAga nahIM krte| adhota-donoM nayoMke viSaya donoM dharma eka vastuke honese donoM ho nama apanI-apanI vivakSAve satya haiN|
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 16 aura usakA samAdhAna 735 anekarUpa samaya jAtA arthAt samyagdRSTi nayoMke viSayoMko jAnate to hai, kintu kisI nayapakSako grahaNa nahIM karate / zrI kundakunda bhagavAnne samayasAra meM kahA bhI hai I doSNa vi yANa bhaNiyaM jANai Navari tu samayapachi / yadi kici vi NayapaklaparihINI // 143 // artha-jo puruSa mAtmAse pratibaddha hai arthAt AtmAko jAnatA hai vaha donoM hI nayoMke kathanako kevala jAnatA hai parantu nayapakSako kucha bhI grahaNa nahIM karatA, kyoMki vaha nayoMke pakSase rahita hai / arthAt kisI eka namakA pakSa ( Agraha ) nahIM karanA cAhiye / isase itanA to spaSTa ho jAtA hai ki yadi koI nizcayanaya ekAntakA pakSa grahaNa karake vyavahAra nayako sarva jhUTha kahatA hai to vaha Agamaviruddha hai| zrI vIrasena svAmI jayadhavala pu0 1508 meM nimna prakAra kahate haiM vAraNao capabho, tapto (vavahArANusAri) sissANa paTatisAda | jo bahujISANumahakArI bahAraNao so veva samassidanyo ti bhaNAvahAriya godamathereNa maMgalaM tattha kayaM / artha - yadi kahA jAya ki vyavahAranaya asatya hai so bhI ThIka nahIM hai, kyoMki usase vyavahArakA anusaraNa karanevAle ziSyoMkI pravRtti dekho jAtI hai| ataH jo vyavahAra naya bahuta jIvoMkA anugraha karanevAlA hai usIkA Azraya karanA bAhiye aisA maname nizcaya karake zrI gautama sthavirane caubIsa anuyogadvAroMke AdimeM maMgala kiyA hai / vyavahAra se vastusvarUpakA jJAna hotA hai, ataeva vaha vyavahAranaya pUjya hai| isI bAtako zrI padmanandi AcArya kahate haiM mukhyopacAravivRrti vyavahAropAyato yataH santaH / jJAtvA zrayanti zuddhaM tasyamiti vyavahRtiH pUjyA ||11|| pathana ndipaMcaviMzavi artha - cU~ki sajjana manuSya vyavahAranasake AlayarI hI mukhya ora upacArabhUta kathanako jAnakara zuddha svarUpakA Azraya lete haiM, ataeva vaha vyavahAra pUjya hai / Saranrarer viSaya paryAya hai| paryAyoMkA samUha drarUpa haiM athavA guNa aura paryAyavAlA dravya hai 'guNaparyayavat dravyam ' ( sa0 sU0 a0 5 sUtra 38 ) isase spaSTa hai ki jisa samaya taka paryAyakA bhI yathArtha zraddhAna nahIM hogA usa samaya taka dravyakA bhI yathArtha zraddhAna nahIM ho sakatA hai| dravyake Agama anukUla zraddhAna karanese samyagdarzana utpanna hotA hai aura samyagdarzana vinaya hotI hai / je atthapajjayA khalu te vaha rocedi paro didA jiNavarehiM sudaNANe / iMsaNaviNao havadi esI // 182 // - mUlAcAra a0 5 artha - jo arthaparyAya jinavarane Agama meM kahIM haiM unako usI prakArase ruci karanevAle puruSake darzana-vinaya hotI hai / arthAt ( vyavahAranayaka viSayabhUta) una paryAyoM ke yathArtha svarUpapara bhavya jona jisa pariNAmase baDA karatA hai usa pariNAmako darzanavinaya ( samyagdarzana ) kahate haiM /
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ 736 jayapura ( svAniyA ) tattvacarcA jagannavahAnamA jita ni Aprayase mokSa cAhate hai ve mUr3ha hai, kyoMki bIja binA vRkSaphala bhoganA cAhate hai athavA AlasI hai| vyavahAraparAcIno nizcayaM yazcikIpati / bIjAvinA binA mubaH sa sasyAni simakSati / / -prAcIna zloka sArAMza-jo vyavahArase rahita hotA huA nizcayako utpanna karanekI icchA karatA hai vaha maDhaM hai, jase jo bIja Adi kSetra, kheta, jala Adi ke binA dhAnya yA vRkSa Adike phala utpanna karanA cAhatA hai vaha mar3ha hai| nizcayamayuSyamAno yo nizcayatastameva saMdhayate / nAzayati karaNa-caraNaM sa bahiHkaraNAlaso bAlaH // 50 // -puruSArthasiJcadhupAya artha-jo nizcaya ( vyavahArasApekSa nizcaya ) ko to jAnatA nahIM aura ( ekAnta ) nizcayako grahaNa karatA hai vaha bAla hai arthAt mUr3ha hai| bAhya caraNa-karaNameM AlasI hokara karaNa-caraNako nAza karatA hai| jisa prakAra nizcayanayako apekSA vyavahAranayako abhUtArtha kahA hai usI prakAra vyavahAranayako apekSA nizcayanayako abhUtArtha kahA hai| dampaTriyaSattavya avasthu NiyameNa pajjavaNayassa / taha pajjavavatthu acarathumena daravaTiyaNayarasa / / 10 / / -sanmatisarka artha-paryAyAthika (vyavahAra) nayako apekSA draSyAthika (nizcaya) nayake dvArA kahA jAnevAlA viSaya avastu hai, usI prakAra dravyAthika (nizcaya) nayako apekSA paryAyAthika (vyavahAra) nayake dvArA kahA jAnevAlA viSaya avastu hai| kuchakA aisA vizvAsa hai ki mAtra nizcayanaya ho AtmAnubhUtikA kAraNa hai, unakA aisA bidhAra ucita nahIM hai, kyoMki vyavahAranirapekSa nizcayanaya ekAnta mithyAzya hai / ayandA nizcayanayakA pakSa bhI to eka vikalpa hai aura vikalpa avasthAmai svAnubhati nahIM ho sakatI / isI bAtako zrI paM0 phUlajandrajIna svayaM ina zabdoM meM svIkAra kiyA hai yadyapi nizcayanaya inya hai, guNa hai ityAdi vikalpokA niSedha karatA hai. isaliye use paramArtha sada batalAyA hai, kintu svAnubhUtimeM 'na tathA' yaha vikalpa bhI nahIM hotA / asA nizcayanaya AsmAnubhUtikA kAraNa nahIM hai aisA samajhanA cAhiye / ----paMcAdhyAyI pR0 127 vizeSArtha (varNI pranthamAlAse prakAzita) isase yaha siddha ho jAtA hai ki bhAra nizcayanayake Azrayase bhI mokSaprApti nahIM ho sakasI / nizcayanaya aura vyavahAranayakA viSaya paraspara pratipakSa sahita hai, ataH inakA lakSaNa bhI eka dusareke biruddha honA caahie| isIko dRSTimeM rakhate hue inake lakSaNa ArSagnanthoM meM isI prakAra kahe gaye hai| zrI devasena AcArya likhate hai
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 16 aura usakA samAdhAna 637 punarapyadhyAtmamAyayA nayA ucyante tAvanmUlanayo ho nizcayo vyavahArazca tatra nizcayanayobhedapi vyavahAro bhedaviSayaH zrApaddhati artha -- adhyAtmabhASAkI apekSA naya kahate hai| mUlanaya do hainizvayanaya aura vyavahAranaya | uname abhedaviSayAlA nizcayataya hai aura bheda vizvAlA hAra hai| , 1 vyavahAra vikalpa bheva paryAya zrI nemaNdra siddhAnta inakA eka ho artha hai arthAt ve paryAyavAcaka zabda hai| isI bAtako bhI pAyA 492 meM kahA hai 0 javahAro va vimapyo bhedo taha pajao ti eyo / arthAt - vyavahAra, vikalpa, bheda tathA paryAya ina zabdoMkA eka artha hu~ / isase itanA to spaSTa ho jAtA hai ki jahA~ para vikalpa bheda tathA paryAya vivakSA kathana ho yaha saba vyavahAranaya kathana hai / isake viparIta jahA~ nivikalpa abheda tathA anya vivakSAse kathana ho vaha nizcayanakA kathana hai / zrI samayasAra pratthameM bhI vyavahAranapako bhedAdhita paryAyAti tathA parAzrita kahA hai aura nizcayanayako abhedAcita svAdhita aura svAdhita kahA hai cahAreNuvadisvadda NANissa caritta daMsaNaM NANaM / Na vi jANaM caritaM Na daMsaNaM vANago suddho // 7 // artha - jJAnI ke cAritra, darzana, jJAna ye tona bhAga vyavahAranaya dvArA kahe jAte haiN| niyamanayase jJAna bhI nahIM, cAritra bhI nahIM, darzana bhI nahIM zAno to eka zAyaka hai| yadyapi jJAna darzana, cAritrako bhedavivakSA ke kAraNa vyavahAranayake dvArA jIvake kahe haiM tathApi ye satyArtha hai vAstavika hai / 'vyavahAranayaH paryAyAzritarakhAt' 'nizcayana vastu dravyAzritatvAt / ' - samayasAra gAthA 56 TIkA arthAt vyavahAranava paryAyAzrita aura nizvayavAti hai| atest zuddha tathA azuddha dazA vAstavika hai, satya hai tathApi jIvake nayakA viSaya kahA gayA hai| niyathA viSaya vaikAlika drazyasvabhAva hai aura paryAya avastu hai / AmAthito vizvacanayaH parAzrito vyavahArayaH / honeke kAraNa vahAraisa dRSTimeM kAyAki -samayasAra gA0 272 ko TIkA artha-visvake Azrita hai aura vyavahAraya parake Azrita hai| yadyapi jJeya-jJAyakasambandha, AdhAra mAdheyasambandha nimittanaimittikasambandha, prakAzya prakAzaka Adi sambandhaparAzrita hone se vyavahArakA viSaya bandha pratyakSa tathA vAstavika hai| isa prakAra AdhyAtmika dRSTi nizvaya va vyavahAranayake lakSaNoMpara prakAza DAlA gayA aura yaha bhI siddha kara diyA gayA hai ki vyavahAranaya satya hai / yahA~taka mUla prazna samApta ho gayA / Apake mAtra punaH punaH isa bAtapara jora diyA gayA ki amuka kathana mAtra vyavahAravase 93
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayapura ( khAniyA) sazvacarcA hai, nizcayanayase nahIM hai| vyavahAranayake pUrva 'mAtra' zabda lagAyA gayA hai aura kahIM kahIMpara vyavahAranayake Age koSTaka meM 'upacarita' zabda bhI diyA gayA hai| isa sarvale yahI pragaTa kiyA jAtA hai ki ekamAtra nizcayamaya hI sarvathA tathA ekAnta satya hai, prAmANika evaM mAnya hai| tathA vyavahAramaya sarvathA asatya, aprAmANika aura amAnma hai| yaha nirvivAda siddhAnta hai ki aisI mAnyatA hI nizcaya ekAntarUpa mithyAtva athavA nizcayAbhAsa hai| vyavahArase nirapekSa nizcayanaya mithyA hai| para sApekSa naya sunama hai| bhagavAna kA upadeza hI do nayake AdhIna hai| yadi matrahAranayakA kathana asatya hai to yaha prazna hotA hai ki kyA savaMjane vyavahAra samyaktva va vyavahAramokSamArgakA asatya upadeza dekara jInoMkA akalyANa karanA cAhA hai| pratyeka dravya utpAda-vyaya-novyamayI hai| nizcayakI apekSA dravya dhrava hI hai| utpAda-vyayasvarUpa nahIM hai| vyavahArako apekSA utpAda-vyamasvarUpAhI hai, ghava nahIM hai / yadi nizcayanara hI satya va prAmANika hai aura vyavahAranaya asatya ba aprAmANika hai, to mAtra pra.vahI satyama prAmANika raha jAyagA aura utpAdavyaya asatya ba aprAmANika ho jAyeMge / parantu aisA hai nahIM, kyoMki dhabatA apraNAzI aura kUTaspa hai jisake kAraNa dRSya bhA apraNAzI va kUdasya ho jAyagA / kUTastha ho jAnese dravya arthakriyAkArI nahIM rahegA / isaliye baha kharaviSANavata asata ho jaaygaa| nizcayanayake ekAntase dravyako sattA hI siddha nahIM hotI hai, poMki satakA lakSaNa utpAda-vyaya-dhruva kahA gayA hai| jaina Agama meM vyasvabhAva pariNAmI batalAyA gayA hai| utpAda ke binA pariNamana nahIM ho sakatA hai| isa prakAra jaina AgamameM dhruvatAke samAna utpAda-payako bhI satya mAnA hai, anyathA sorupamatakA prasaMga AjAyegA / ataH mAtra nizcayanayake kathana ko hI satya va prAmANika svIkAra karanA aura vyavahAranavake kathanako 'mAtra vyavahArase' yA 'upacaritase' Adi zabda kahakara svIkAra na karatA jaina Agamake viruddha hai| anya matAvalambiyoMkA kathana bhI kiso-na-kiso eka nayakI apekSA satya honepara bhI pratipakSI nayase nirapekSa tathA sarvathA vaisA hI mAnA jAnese miNyA hai| zrI amRtacandra AcAryane samayasAra gAthA 56 kI TokAmeM nizcayanayako draSyAzrita aura vyavahAramayako paryAyAzrita kahA hai| bandha va moma paryAya haiN| nizcayanayako apekSAse na bandha hai aura na moma hai| yadi nizcayanayase bandha mAnA jAye to sadA bandha ho rahegA, kabhI mokSa nahIM ho skegaa| yadi nizcayanayase mokSa hI mAnA jAye to vaha bhI ghaTita nahIM ho sakatA hai, kyoMki mokSa (mukta honA-chUTanA) bandhapUrvaka ho hotA hai / baMdhA hI nahIM, usake liye chUTanA kaise kahA jA sakatA hai / mokSa 'muJca' dhAtuse banA hai, jisakA artha 'chUTanA hai| -0dra0 saM0 TIkA / jaba nidacayanaya ( jisako hI satya va prAmANika kahA A rahA hai ) se bandha va mokSa ho nahIM hai, taba jinazAsanameM jo mokSamArgakA upadeza diyA gayA hai, vaha saba vyartha ho jaaygaa| dUsare pratyakSase virodha A jAyagA, kyoMki saMsAra pratyakSa dRSTigocara ho rahA hai / ataH yaha hI siddhAnta samyaka hai ki nizcayanaya arthAt svabhAvako apekSA na bandha hai aura na mokSa hai, kintu vyavahAranaya (paryAya) ko apekSA banca bhI hai aura mokSa bhI hai / ye donoM hI kathana satva ba prAmANika hai| aisA nahIM, koI nayakA kathana satya va prAmANika ho aura pratipakSI nayakA kathana asatya va aprAmANika ho| pratyeka nayakA viSaya apanI dRSTise satya hai, kintu dhyabahAranayakI apekSA satya nahIM hai, kyoMki donoM ke viSaya paraspara virodhI haiN|
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 16 aura isakA samAdhAna jo eka nayakA viSaya hai vahI viSaya dUsare nayakA nahIM ho sakatA / yadi aisA ho jAya to donoM nayoMmeM koI antara hI nahIM rhegaa| donoM meM antara nahIM rahanese nayoMkA vibhAjana vyartha ho jAyagA tathA suvyavasthA nahIM rahegI / sarva viplava ho jaayegaa| jo vyavahAranayakA viSaya hai usakA kathana dhyavahAranapase hI ho sakatA hai, nizcayanayase vaha kathana nahIM ho sakatA / ataH ArSa pramANoM ko yaha kahakara TAla denA ki 'vivakSita kathana vyavahAranayase hai, nizcayanayase nahIM AyamasaMgata nahIM hai, kyoMki jo vyavahArakA viSaya hai usakA nizvayanayase bhI kathana honekA prazna nahIM ho sakatA hai| nizcayanayake ekAntakA kadAgraha honese tathA vyavahAranavako asatyArtha mAnanero jo duSpariNAma hoMge unameM se kucha sUrijIne tho samayasAra gA0 16 ko TokAmeM spaSTa kiye haiM samantareNa ( vyavahAramantareNa ) tu zarIrAjjIvasya paramArthato bhedadarzanAt prasasthAvarANAM bhasmana iva nizaMkamupamadanena hiMsAbhAvAd bhavatyeva bNdhsyaabhaavH| tathA rAhiSTavimUDho jIyo ghadhyamAno mocanIya iti rAgadveSamohamyo jIvasya paramArthato bhedadarzanana mokSopAyaparigrahaNAbhAvAta bhavatyeva moksssyaabhaavH| artha-yadi vyavahAranayakA kathana na kiyA jAya to nizcayanavase zarIrase jIvako bhinna batAyA Ane para jaise bhasmako masala denese himAkA abhAva hai, usI prakAra prasasthAvara jIvoMko nizaMva layA masala denameM bhI hisAkA abhAva ThaharegA aura isa kAraNa bandhakA hI abhAva siddha hogaa| tathA paramArtha dvArA jIva rAga, dveSa aura mohase bhinna batAyA jAnaipara, 'rAgI, dveSI, mohI jIpa karmoMse baMdhatA hai, use chur3AnA hai' isa prakAra mokSake upAyake grahaNakA abhAva ho jAyamA aura isase mokSa kA hI abhAva ho jAyagA / Apake dvitIya vaktanyameM nimna vAkyoMko par3hakara bahuta Azcarya huaa| yadyapi yaha kathana prasaMgase bAhara hai aura koI pramANa mo nahIM diyA gayA hai, tathApi mithyA mAnyatAko dUra karane ke liye Apake nimna vAkyoMpara ApaMpramANasahita vicAra kiyA jAtA hai| (a) Apake dvArA hamAre ina vAkyoMpara Apatti uThAI gaI hai-'isa jobako karma paravaza banAye hue hai, usIke kAraNa yaha paratantra ho rahA hai|' yaha vAkya zrI vidyAnanda svAmauke zabdoMkA anuvAdamAtra hai| zrI vidyAnanda AcArya nirghanma, satya mahAvatadhArI tathA rAga-dveSase rahita the, sAtha-sAtha ve mahAn vidvAn bhI the, jinhoMne aSTasahasrI Adi mahAna granthoM kI racanA kI hai| aSTasahastrIke viSayameM usIke prathama pRSThapara nimna zloka hai zrotanyASTrasahasrI zrutaiH kimanyaiH shsrsNkhyaanaiH| vijJAyeta yayaiva svasamayaparasamayasadbhAvaH / / artha-vaha aSTasahasrI sunanA cAhiye, anya hajAroM anyoMke sunanese kyA ? ki jisake sunane se svasamaya aura parasamayakA satya svarUpa jAnA jAtA hai / unhIM nimrantha mahAnAcArya vidyAnandasvAmauke mUla vAkya puna: upasthita kiye jAte haiM, jinake vAkyoMpara digambara jainamAtrako zraddhA honI cAhiye: jIrSa parataMtrIkurvanti sa parataMzrIkriyate vA yastAni karmANi, jIvena vA mithyAdarzanAdipariNAmaiH kiyante iti karmANi / tAni viprakArANi-vyakarmANi mAvakarmANi ca / tatra dRSyakarmANi jJAnAvaraNAdIgyahI mUlaprakRtibhedAt / tathATacatvAriMzadusarazatama, uttaraprakRtivikalpAt / sathottarottaraprakRtibhedAdanekaprakArANi / tAni ca pudgalapariNAmAtmakAni, jIvasya pArataMyanimisatvAt, nigaDAdivat / krodhAdibhi
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ mA 740 jayapura ( khAniyA ) tattvAcI uryabhiSAra iti kheta, na, teSAM jIvapariNAmAnAM pArataMtryasvarUpatvAta / pArataMtryaM hi jIvasya krodhAdipariNAmo na punaH pArataMtryanimittam |..aaptpriikssaa kArikA 114-115 TIkA artha-jo jovako parataMtra karate haiM athavA jova jinake dvArA parataMtra kiyA jAtA hai unheM karma kahate hai| athavA jIvake dvArA mithyAdarzanAdi paNiAmAMse jo kiye jAte hai-ugajita hote haiM ke karma hai 1 ke do prakArake haiM-1. dravyakarma aura 2. bhAvakarma / unameM dravyakarma mUla prakRtiyoMke bhedase zAnAvaraNa Adi ATha prakArakA hai tathA uttara prakRtiyoMke bhedase eka-so atAlIsa prakArakA hai tathA uttarottara prakRtiyoMke bhedase aneka prakArakA hai aura ye saca pudgalapariNAmAtmaka hai, kyoMki ve jovakI parataMtratAmeM kAraNa hai, jaise nigaha (bar3o) Adi / zaMkA-uparyukta hetu (jIvakI parataMtratAkA kAraNa) krodhAdike sAtha vyabhiSAro hai arthAt krodhAdi parataMtratAke kAraNa hai ? samAdhAna-nahIM, kyoMki krodhAdi jIvake pariNAma hai aura isaliye ve parataMtraptArUpa hai---parataMtratAmeM kAraNa nhiiN| prakaTa hai, jIvakA krodhAdi pariNAma svayaM parataMtratA hai, parataMtratAkA kAraNa nhiiN| ataH ukta hetu krodhAdike sAtha vyabhicArI nahIM hai| isI prakAra lo akalaMkadeva bhI jIvako parataMtratAkA mUla kAraNa karmako hI mAnate haiN| tadAtmano'svataMtrIkaraNa mUlakAraNaM / saravAyavArtika 5-24 ina ArSa vAkyoMke rahate hue ekAntase yaha mAnanA ki jIva, mAtra apane ajJAnabhAvake kAraNa ho parataMtra ho rahA hai ucita (yukta) pratIta nahIM hotaa| itanA hI nahIM thI paM0 phUlacandrajI svayaM karmoM ke kAraNa jovakI parataMtratA svIkAra karate hai-- jIvakI prati samayakI pariNati svataMtra na hokara pudgalanimittaka hotI hai aura pudgalakI bhI pariNati svataMtra na hokara jIvake pariNAmAnusAra vividha prakArake kamarUpase hotI hai / isIkA mAma parataMtratA hai| isa taraha jIva pudgalake AdhIna hai aura pudgala jIvake aadhiin| --vizeSArtha paMcAdhyAyI pR0 173 SI pranthamAlA zrI paM0 phUlacandra jI svayaM nimna zabdoM dvArA jIvako ajJAna avasthAko karmajanita svIkAra karate haiM saMsArI jIva ATha kamose ba~dhA huA hai, isase vaha apane svarUpako bhUlA huA hai aura parasvarUpako apanA mAna rahA hai| -vizeSArtha, paMcAdhyAyI pR0 338 varNIgranthamAlA aba dhI paM0 phUlacandrajI svayaM dekheM ki unake dvitIya vaktavyameM aura unake dvArA likhe gaye AgamAnukUla vizeSArthameM pUrvApara virodha A rahA hai| yadi mAtra ajJAnabhAvako hI paratantra karanevAlA mAna liyA jAve to cauthe guNasthAnameM samyagdarzana honepara ajJAnabhAvakA nAza ho jAnase 123 guNasthAnake zurUmeM athavA hara prakArako sampUrNa ajJAnatA dUra ho jAnese 132 guNatthAnake prathama samayameM hI jotra svatantra ho jAnA cAhiye, kintu aisA hotA nahIM hai, kyoMki jisa samayataka cAroM aghAtiyA karmoMkA bhI nAza nahIM ho jAtA hai usa samayataka jIva paratantra ho hai| isI bAta ko zrI vidyAnanda AcArya spaSTarUpase kahate hai
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ 741 zaMkA 16 aura usakA samAdhAna nanu ca jJAnAvaraNadarNanAvaraNamohanIyAntarAyANAmevAnantajJAnadarzanasukhavIrya lakSaNajIvasvarUpadhAtivApAra saMbhyanimittAvAsaddhArAsa pakSAdhyApako dA. vanaspati caitanya svApavat iti cet ! na, teSAmapi jIpasvarUpasiddhatvaprativandhisvApArataMtryanimittattvopapatteH / ---AptaparIkSa! pR. 216 bIrasevAmaMdira artha--yahA~ zaMkAkAra kahatA hai ji jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura antarAya ye cAra ghAtikama ho ananta jJAna, ananta darzana, ananta sUkha aura ananta vIryapa jIvake svarUpadhAnaka honase paratantratAke kAraNa hai| nAma, gotra, baMdhanIya aura Aya ye cAra aghAtikarma nahIM, kyoMki va nobake sahapaghAtaka nahIM haiM; ata unake paratantratAko kAraNatA asiddha hai aura isIliye hetu pakSAvyApaka hai, jaise vanaspatimeM caitanya siddha karane ke lie prayukta kiyA gayA svApahetu ? isakA samAdhAna karate hue AcArya kahate hai ki aisA nahIM hai, kyoMki nAmAdi aghAtikarma bho jovake svarUpa-siddhapane ke pratibandhaka hai aura isIliye unake bhI paratantratAkI kAraNatA utpanna hai| isI bAtako zrI amRtacandra sUri gaMvAstikAya gAthA 2 ko TIkAmeM jinavANIko namaskAra karate hue kahate haiM pArataMtryanivRttilakSaNasya nirvaannsy| isakA tAtparya yaha hai ki nirvANa honepara paratantratAse nivRtti hotI hai, usase pUrva nhiiN| Apake dvitIya baktavyameM yaha likhA hai-'samayasAra adhyAtmako mukhyatAse pratipAdana karanevAlA Agamagrantha hai, zeSa grantha vyavahAramayakI murupatAse line gaye haiN| isa sambandha paMcAstikAya gAthA 123 kI TIkA ke evamanayA dizA vyavahAranayena krmgrndhprtipaaditjiivgunnmaargnnaasthaanaadinpnycitvinyciaadhiklpruupaiH| ye vacana uddhRta kiye hai| isa ullekhase Apane batalAyA ki jina zAstroMmeM jIvasthAna, guNasthAna aura mArgaNAsthAna AdirUpa vividha bhedoMkA kathana kiyA gayA hai, jinameM karmagrantha malya hai, meM vyavahAramayakI mukhyatAse likhe gaye haiN| uparyukta vAkya spaSTatayA isa prakArake antaraMga abhiprAyako dyotita karatA hai ki samasta jana vAMimaya (zAstroM) meM ekamAtra samavamAra hI adhyAtma granya hone ke kAraNa satyArtha, prAmANika tathA mAnya hai aura anya samasta grantha (cAhe vaha svayaM zrI kundakunda AcAryakRta bhI kyoM na hoM) vyavahAramayakI mukhyatAse hone ke kAraNa asatya, aprAmANika evaM amAnya hai, kyoMki aApake dvArA vyavahAranayako kalpanAropita, upacarita yA asatya ho ghoSita kiyA gayA hai| varanA isa vAkyako limvanakI jAvazyakatA hI na thii| thI samayasArameM bhI sthAna-sthAna para byavahArakA kathana hai, ata: vaha bhI amAnya hI hoNge| isa apekSAse to yaha bhI likhA jAnA cAhiye yA ki zrI samayasArake bhI mAtra yahI aMza grAhya hai jinameM kevala nizcayanayase kathana hai| yaha hI to ekAnta nizcaya mithyAvAda hai| jo vyakti kisI bhI nayako, kisI bhI anuyogako yA jinavANoke kisI bhI zabdako nahIM mAnatA vaha sampadaSTi nahIM ho sakatA hai| -mUlArAdhanA pR0 138 sAdhAraNa vyakti bhI isa bAtako jAnatA hai ki jI jisa nayakA viSaya hogA, usakA kathana usa hI nayase ho sakatA hai, anyase nahIM, aura parasApekSa pratyeka nayakA kathana (cAhe yaha nizcaya ho yA vyavahAra)
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ 742 jayapura (khAniyA) tasvacarcA satya, prAmANika evaM mAnya hI hai| Azcarya evaM mahAn vedako bAta hai ki zrI samayasArake atirikta mahAn RSi praNIta AryayamyoMke pramANoMkI uparyukta vAkya kahakara abahelanA ko jAtI hai aura unako aprAmANika tathA amAnya samajhakara unakA uttara dene kI bhI AvazyakatA nahIM samajhI jAtI hai| kintu zaMkA yA pratikAkA uttara dete hue jahA~ anukUla samajhA jAtA hai vahA~ inhIM vyavahAra ati prayoMkA pramANa bhI de diyA jAtA hai| yaha hI nahIM, balki sarva zrI vidyAnanya, akalaMkadeva Adi mahAn AcAyoMke pramANoMkI apekSA gRhasyoMke dvArA racita bhASA bhanagoMko adhika prAmAdhika mAnA jAtA hai aura una bhajanoMkA pramANa dekara parama pUjya mahAn AcAyoMke AgranthoM kA nirAkaraNa (khaNDana ) kiyA jAtA hai tathA unake AdhAra para siddhAntakA nirmANa kiyA jAtA hai| kaisI vicitra paristhiti hai ? kyA isa hI kA nAma vItarAga carcA hai ? ucita to yahI hotA ki carcA ke prArambha meM hI yaha spaSTa kara diyA jAtA ki mAtra zrI samayasArake nizca yAzrita prakaraNa hI mAnya ho anya samasta grantha vyavahArAta hone mAnya na hoNge| kintu uparyukta mAnyatA ThIka nahIM hai, kyoMki sabhI zAstroM meM pramANa tathA nayA~ dvArA vastusvarUpakA hI pratipAdana kiyA gayA hai | ataH saba hI Aryagrantha prAmANika evaM mAnya hai | ghava pu0 1350 36 para ghava pratthoMko zAstra kahA hai aura vizeSArtha meM zrI phUla bhI isa pavana anyako adhyAtmazAstra svIkAra karate hue kiyA hai ki 'adhyAtma zAstrakA artha hai AtmAko vividha avasthAoM aura unake mukhya nimittoMkA pratipAdana karanevAlA zAstra ' sabhI AryamyoM bhagavAnko rAmose AyA huA dravyaguNa-svabhAvakA kathana hai| isIko zrI amRtacandra sUrine ina zabdoM dvArA kahA hai sarvapadArthAbhyaguNaparyAyasvabhAvaprakAzikA pAramezvarI vyavasthA sAdhIyIna punaritarA --pravacanasAra gAthA 13 kI TIkA - artha -- yahI sarva padArthoM ke ( jIva, gudgala, dharma, adharma, AkAza, kAla ina chaha dravyoMke sya guNa aura paryAyoMke svabhAva (svarUpa) kA prakAzana karanevAlI sarva bhagavAnke dvArA batalAI duI vyavasthA samIcIna siddha hotI hai aura ekAnta niyativAda AdikA poSaNa karanevAlI dUsarI vyavasthA samIcIna siddha nahIM ho sakatI / zrI samayasAra gAthA 153 ko zrI amRtacandra sUrikRta TIkAko udavRta karate hue yaha abhiprAya siddha karane ko ceSTA kI gaI hai ki kadAcit vrata, niyama, zo, taba vinA bhI mAtra jJAnase mokSa ho sakatI hai| ukta TokAneM zabda 'ahi' pada de diyA jAtA to sambhavataH yaha bhrama na hotA TokAkArakA Azaya yaha dikhalAnekA hai ki nirvikalpa samAdhimeM sthita jJAnI bAhya pravRttirUpa vrata niyama Adi na pAlana karate hue bhI aMtaraMga nivRttirUpa pAraNa karatA huA mokSa prApta karatA hU~ zrI jayasena AcAryane bhI yahI Azaya apanI TIkA spaSTa kiyA hai: 1 nirvikalpa trigutisamAdhilakSaNabhedajJAnasahitAnAM mokSo bhavatIti vizeSeNa bahudhA bhaNitaM tiSThati / evaMbhUtabhedajJAnakAle zubharUpA ye manovacanakAyavyApArA: paraMparayA muktikAraNabhUtAstepi na saMti / artha - nivikalpa tathA triguptirUpa samAdhi hai lakSaNa jisakA aise bheda-jJAna sahivAlAMke mokSa hotI hai-- aisA vizeSarUpase kahA gayA hai| isa prakAra ke jJAna ke samaya zubha jo mana-vacana-kAmakA pAra hai, jo paramparAse mukti ke kAraNabhUta haiM ve bhI nahIM hote haiM /
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 16 aura usakA samAdhAna svargIya paM. zrI jayacandajAne bhI apane mAvArthameM surijIkRta TIkAkA yahI Azaya pragaTa kiyA hai| jahA~ jJAnako mokSamArga kahA hai vahAM jJAnapadameM zraddhAna, jJAna, cAritra tInoM yabhita hai, jaisA ki gAthA 155 ko TokAse spaSTa hai, anyathA gAthA 155 se virodha AjAyegA / zrI amRtacandasUri likhate hai atha paramArthamokSahetu teSAM darzayatiparamArthasvarUpa modakA kAraNa dikhalAte hai jIvAdIsadahaNaM samma simadhimamI paannN| rAyAdipariharaNaM caraNaM eso da mokkhapaho // 155 ||-smysaar artha-jIvAdi padArthokA khAna to samyaktva hai aura una jIvAdi padArthoMkA adhigama jJAna tathA rAgAdikA tyAga cAritra hai, yahI mokSakA mArga hai / ___ isa gAthAse spaSTa hai ki zrI kundakunda bhagavAnane mAtra jJAnako hI mokSakA kAraNa nahIM kahA, kintu samyagdarzana-jJAna-cAritra tInako mokSamArga kahA hai| ekAgtena jJAnamapi na baMdhanirodhakaM, ekAntena kriyApi na bandhanirodhikA iti siddhaM ubhaamyaaNmokssH|-smysaar pR. 118 TippaNa, ahiMsAmaMdira prakAzana artha-ekAntale jAna bhI bandhakA nirodhaka nahIM hai aura ekAnsase kriyA bhI bandhakI nirodhaka nahIM hai| jJAna aura kriyA donoMse hI mola hotA hai| isIko thI akalaMkadevane kahA hai hataM jJAnaM kriyAhInaM hatA cAjJAninA kriyA / dhAvan kilAndhako dugdhaH pazyanapi ca paGa gulaH / / -rAjabArtika 1, 1 artha-kriyArahita jJAna vyartha hai aura ajJAnoko kriyA vyartha hai| jaMgala meM Aga laga jAnepara bandhe ko mArgakA jJAna na honese vaha bhAgatA huA bhI jala jAtA hai aura laMgar3A mArgako jAnatA thA bhI na calanese jala jAtA hai| mApane likhA hai ki 'kAlakabdhi prApta honepara samyaktvakI prApti hotI hai| yahA~ para 'kAlalabdhi' dezAmarSaka hai| ataH kAlalabdhise prayojana anukUla dravya, kSetra, kAla, bhava, bhAva AdikI prApti hai| kahA mo haikAlAdilabdhiyuktaH kAladgamyakSetrabhava-mASAdisAmagrIprAptaH / -svAmIkArtikeyAnuprekSA pR0 152, rAyacandra manthamAlA artha-kAlAdilabdhiyukta kA artha hai-kAla-ma-kSetra-mava-bhAva Adi sAmagrIko prApta / mApane likhA hai ki 'madhikase adhika ardhapadagala parAvartana pramANa kAlake zeSa rahanepara samyagdarzanako prApta kara letA hai|' jahA~ kahIM bhI aisA vAkya AyA ho usakA abhiprAya yaha hai ki samyagdarzanake prApta honepara ananta saMsAra kATakara ardha pudagala parivartana kAla zeSa raha jAtA hai yaha samyagdarzanako sAmArya hai| jaisA ki zrI vIrasena AcAryane kahA bhI hai:
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayapura (khAniyA ) tatvacarcA ego aNAdiyamicchAdihI aparittasaMsAro adhApavattakaraNaM apuvakaraNaM bhaNiyaTTikaraNa midi edANi siNNi karaNANi kAdUNa sammazaM gahidapaDhamasamae ceva sammattaguNeNa pucillo aparito saMsAro oha TivUNa paritto pogAlapariyaSvassa amettI hovUNa ukkaseNa ciTThadi, jahaSNaNa aNtomuttmesii| -dhavala pu0 4 pR0 335 ___ artha-eka anAdi mizyAdRSTi aparIta saMsArI ( dIrgha saMsArI) joca adhaHpravRttakaraNa, apUrvakaraNa ora anivRttikaraNa isa prakAra ina tInoM hI karaNoMko karake samyaktva grahaNake prathama samayameM hI samyavasva guNake dvArA pUrvavartI aparota saMsArIpanA haTAkara va parItasaMsArI (nikaTa saMsAge) ho karake adhika se adhika pudgala parivartanake Adhe kAlapramANa hI saMsArana haratA hai bhAga pAhUrta mAha kAra taka saMsArameM ThaharatA hai| ekkeNa aNAdidyamicchAdiTTiNA tiNNi karaNANi kAdUNa ubasamasamma panivapaNapaDhamasamae aNaMto saMsAro chiNNo apAMggalapariyahama so kdo| -dhavala pu. 5, pR0 11, 14, 15, 16, 19 artha-eka anAdi midhyAdaSTi jIvane pradhaHpraya sAdi tInoM karaNa karake upazama samyaktvako prApta hone ke prathama samaya ananta saMsArako chinnakara ardhapadagalaparimANamAtra kara diyA / eka veNudaNDapara vicitra citra bane hue haiM, unako prakSAla arthAt ko DAlanepara vaha beNudaNDa (bA~sa) zuddha nirmala ho jAtA hai isI prakAra isa jIvake ananta kAla lambI bhaviSya nAnA prakArakI saMsArI paryAya par3I huI hai, kintu samyagdarzanake dvArA una bhaviSya ananta paryAvoMko dho detA hai| isI bAtako zrI jayasena mAcArya ina zabdoM dvArA likhate haiMyathA veNudaNDo vicitracitraprakSAlane kRte zuddho mavati tathAyaM jIvo'pi / -paMcAstikAya gAthA 20 TIkA uparyukta Agama pramANoMse tathA rAjavAtika a01 sU03 se yaha siddha ho jAtA hai ki samyaktvopattikA koI giyata kAla nahIM hai| kintu jaba kabhI yaha sabhI paMcendriya paryAptaka jIva apane jJAnako anya jJayoMse haTAkara svomukha hotA hai taba anya zeyoMkI taraha sthakA jJAna bhI isako ho jAtA hai| svakA jJAna honA dina nahIM hai, kyoMki graha rAta-dina kahatA rahatA hai ki 'maiMne yaha kArya kiyA, maiMne yaha kArya kiyA' ina vAkyAma 'maiM' zabdakA uccAraNa to karatA hai, kintu 'ma' kI ora lakSya na rahakara kAryakI ora lakSya rahatA hai| yadi yaha andhakI orase lakSya haTAkara 'maiM' kI ora lakSya le jAve to 'maiM' arthAt 'sva'kA bodha honA kAThana nahIM hai, kyoMki jJAna sva-para prakAzaka hai| yaha ho bAta parIkSAmukha prathama adhyAyameM ina sUtroM vArA kahI gaI hai svApUrvArthavyavasAyAtmaka jJAnaM pramAgaM / svonmukhatathA pratibhAsanaM svasya vyavasAyaH / arthasyeca tadunmukhatayA / paramahamAtmanA vebhi / karmavatkartRkaraNakriyApratIteH 1 zamdAnudhAraNe'pi svasthAnubhavanamarthavat / ko vA tatpratibhAsinamarthamadhyakSamicchaMstadeva tathA neccheta, pradIpavat / -sUtra va 6-12 artha-stra aura apUrva arthakA vyavasAyAtmaka zAna hI pramANa hai| jaise padArthakI ora unmukha honese padArthakA nizcaya hotA hai vaisa hI svakI ora unmukha honese svakA nizcaya (nirNaya) hotA hai, 'maiM ghaTako
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 16 aura usakA samAdhAna apane dvArA jAnatA hU~' isameM jisa prakAra karma (ghaTa) kI pratIti hotI hai usI prakAra kartA (maiM), karaNa (jJAna) aura kriyA (jAnanA) kI pratIti hotI hai| zabdakA uccAraNa kiye binA bhI jaise padArthakA anubhava hotA hai vaise hI svakA bhI anubhava hotA hai| ainA kauna hogA jo qhAna kari pratibhAsita arthako to pratyakSa iSTa kare aura tisa jJAnako iSTa na kare ? arthAt iSTa kare hI kreN| jaise dIpaka ke pratyakSatA aura prakAzatA binA tisa kari bhAse je ghaTAdika padArtha tinake prakAzatA pratyakSatA na bane, tese hI pramANasvarUpa jJAna ke bhI jo pratyakSatAna hoya to tisa kari pratibhAsyA arthake bhI arthAt pratibhAsyA arthake bhI pratyakSatA na bane / hyy jisa prakAra ghaTa-paTa AdikI ora upayoga le jAkara jAnanekA koI niyata kAla nahIM hai, usI prakAra svonmukha hokara svako jAnane kA bhI koI niyata kAla nahIM hai, kyoMki sarva kAryoMer faarmaka koI niyata kAla nahIM hai, kintu bAhya Abhyantara samartha kAraNasAmagrI kAryakI niyAmaka hai| yadi mAtra kAlako hI saba kAryokA kAraNa mAna liyA jAya to anya sarva kAraNa sAmagrIkA hI lopa ho jAyagA / jaisA ki akalaMkadevane kahA hai-- yadi hi sarvasya kAlo heturiSTaH syAt bAhyAbhyantarakaraNaniyamastra raSTasyeSTasya vA virodhaH syAt / -- sarArthavArtika 13 jo sampatti ke liye mAtra kAlalabdhiko pratIkSA karate rahate hai ye puruSArthahIna puruSa prabhAvI hokara apane isa manuSvabhavako aizoArAma ( Ananda - vinoda) meM vyartha kho dete haiM / Age Apane likhA hai 'yAtrakake utkRSTa vizuddharUpa pariNAmoMkA Alambana chor3a sarva prathama apramatabhAvako prApta hotA hai / ' karaNAnuyoga ke vizeSajJako bhalibhAMti jJAta hai ki saptama guNasthAna meM pratyAkhyAna kaSAyodayakA abhAva honese zrAvaka ke paMcama guNasthAnakI apekSA apramasasaMyata guNasthAnavAle munike pariNAmoM kI vizuddhatA anantaguNo hai arthAt zrAvakakI utkRSTa vizuddhatA apramattarAMyatakI vizuddhatAmeM lona ho jAto hai athavA zrAvaka ke utkRSTa vizuddha pariNAmoMke dvArA munidIkSAkA kAryakrama hokara apramattasaMyatakI anantaguNI vizuddhatA prApta hotI hai| vizuddhatA chor3o nahIM jAto, kintu prati prati guNasthAna bar3hatI jAtI hai / jaise pIparako 63 va puTavAlI caraparAhaTa chor3akara 64 va puTavAlI varaparAI utpanna nahIM hotI hai, kintu 63 vI puDhavAlI paraparAhaTa hI utkarSa karake 64 va puDhavAlI caraparAhaTarUpa pariNamita ho jAtI hai / Apane likhA hai- 'ahiMsAdi aNuvrata aura mahAvrata yAdi zubha vikalpa hotA hai, joki rAga paryAya hai usako yahA~ vyavahAradharma kahA gayA hai| so sAmAyika chedopasthApanA saMyamako vyAkhyA ke viruddha se bAksa likhe gaye haiM jo zobhanaka nahIM hai| vratakA tathA sAmAyika chedopasthApanAkA lakSaNa isa prakAra hai hiMsAnRtaste pAtra aparimaddebhyo virati tam / --sarakArthasUtra 7-1 artha - hiMsA, asatya, borI, abrahma aura parigrahase nivRtta honA vrata hai / sarvasAvayanivRsilakSaNa sAmAthikApekSayA ekaM vrataM tadeva chedopasthApanApekSayA paMcavidhamihocyate / - sarvArthasiddhi 7-1 artha- sama pApoMse nivRtta honerUpa sAmAyikako apekSA eka vrata hai| vahI vrata dopasthApanA kI apekSA pA~ca prakArakA hai / 24
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ liyara sAniyA) tasvacarcA isa prakAra pApoMse nivRtta honA hI hai tathA sAmAyika va dosthApanA saMyama athavAM cAritra hai pAritra to mokSamArga tathA saMvarakA kAraNa hai, jaisA ki mokSa zAstrameM kahA gayA hai| phira vratoMko rAgabhAva kahanA kaise AgamasaMgata ho sakatA hai| samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH / ---tasvAthasUtra 1, artha-samyagdarzana-jJAna-bAritra ye tInoM milakara mokSakA mArga hai arthAt sAdhana hai / sa guptisamitidharmAnuprekSApariSahajapacAritraiH / --10 sU0 2,2 artha-gupti, samiti, dharma, anuprekSA, pariSahajaya aura pArinake dvArA saMvara hotA hai / sAmAyikachedopasthApanAparihAravizuddhisUkSma sAmparAyayathANyAtamiti cAritraM // 9, 18 // sAmAyika, chedopasthApanA, parihAravizuddhi, sUkSmasAmparAya aura yathAvAta yaha pAca prakArakA cAritra hai| isa prakAra yaha siddha ho jAtA hai ki vrata vikalpa bhI nahIM hai aura rAga bhI nahIM hai, kintu hiMsAdi pApoMke rAgake tyAgarUpa hai| jinako hisA Adi pApoMse rAga hotA hai ve ho yaha kahakara ki hiMsA Adi pApoMse nivRtti (tyAga) to rAga hai, bikalpa hai, mAnava bandhakA kAraNa hai| svayaM yata ghAraNa nahIM karate aura cAritravAna puruSoMkA Adara Adi bhI nahIM karate / athakA yaha kaha dete hai ki hamArI kramabaddha paryAyoM meM vrata dhAraNa karanA par3A huA ho nahIM hai, paryAya mAge pIche ho nahIM sahaptI, phira hama pApoM ko jaise chor3eM athavA sarvazane hamArI vatadhAraNaspa paryAya dekhI hI nahIM to hama pApoMko kaise tyAga kara sakate haiN| yadi vratoMko rAga mAnA jAyagA to ve vyavahAradharma nahIM ho sakate, kyoMki vyavahAradharma to nizcayadharmakA sAdhana hai / jaisA ki zrI amatacanda sarine paMcAstikAya gAthA 160 va 161 kI TIkAmeM kahA hai aura bRhadvyasaMgraha gAthA 13 kI TIkAma yaha kahA hai ki jo nizcaya va vyavahArako sAdhya sAdhanarUpase svIkAra karatA hai vaha samyagdRSTi hai| ataH vrata va vyavahAradharma rAgAMzarUpa nahIM hai / vizeSa dhyAjhyAke liye prazna naM. 3,4 va 13 para hamAre prapana dekhane cAhiye / zrI pravacanasAra gAthA 1 kI TokAmeM jIvake zabha, azubha va zuddha tIna bhAva kahe hai| jisa samaya jo bhAva hotA hai usa samaya vaha jIva usa bhAvarUpa ho jAtA hai| isa gAdhAko TIkAmeM zrI jayasena AcAryane kahA hai ki pahale tIna guNasthAnomeM azubhopayoga, avirata samyagdRSTise pramasasaMyata guNasthAnataka zubhopayoga aura usake pazcAt apramattasaMyatase kSIgamoha guNasthAnataka zuddhopayoga hotA hai|' bauthe guNasthAnameM samyagdarzanarUpa zuddha bhAva hai aura kaSAyarUpa azuddhabhAva hai ina donoM zuddhAzuddha bhAvoMke mintritarUpa upayogako zubhopayoga kahA hai / isI prakAra yathAsaMbhava pAMcave, chaTe guNasthAnameM bhI zusAzura mizrita bhAvarUpa zubhopayoga jAnanA caahiye| yadi zubhopayogako zuddhAzuddha bhAvarUpa na mAnA jAvegA to zubhopayoga mokSakA kAraNa nahIM ho skegaa| kintu zrI amRtacandrAcAryana pravacanasAra gAthA 254 TokAmeM zubhApayogako mokSa kA kAraNa kahA hai gRhiNAM tu samastaviraserabhAvena zudrAma-prakAzanasyAbhAvAtmapAyasadbhAvApravatamAno'pi sphaTikasaMparkaNAkatejasa ivaidhasI rAgasaMyogenAzuddhAtmanonubhavanAt kramapta: paramanirvANasaukhyakAraNatvAcca mukhyH|
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 16 aura usakA samAdhAna 383 a6-vaha zubhopayoga gRhasthoke to, sarvaviratike amAvase zuddhAtmaprakAzanakA abhAva honese kaSAyake sadbhAva ke kAraNa pravartamAna hotA haA bhI mukhya hai, kyoMki jaise I ghanako sphaTikake sampakase sUryake tejakA anubhava hotA hai, usa prakAra gRhasthako rAgake saMyogase zukhAtmAkA anubhava hotA hai, kramazaH parama nirvANa saukhyakA kAraNa hotA hai| Apane yaha likhakara 'zuddhAzuddha pUre pariNAmako zubha kahakara aisA artha phalita karanekI ceSTA kI gaI hai so yaha kathanakI caturAI mAtra hI hai|' uparyukta ArSa vAkyoMko kathanakI caturAI kahanekA sAhama kiyA hai so yaha bar3e khedakI bAta hai aura yaha ArSa vAkyoMpara azraddhAkA ghotaka hai| jinabhaktise Apa kamakA kSaya honA nahIM mAnate, kintu samayasArake rayayitA zrI kuMdakuMda bhagavAn kahate hai ki jo jinendrako namaskAra karatA hai vaha saMsAra bhramaNakA nAza karatA hai jiNavaracaraNaMburuhe maMti je paramabhattirAeNa / te jammavellimUlaM khaNati varamAvasasyeNa // 151 / / --mAghapAhue artha----se puruSa parama bhakti anurAga kari jinavarake caraNakamalakU name haiM te puruSa zreSTha bhAvarUpa zastra kari janma (saMsAra) rUpI belakA mUla jo mithyAtvAdi karma ko khaNe (jaya) kareM hai| isase spaSTa hai ki jinendra bhaktise karmoke rAjA mohanIya karmakA kSaya hotA hai / Apane jo paramAtmaprakAza gAthA 61 uddhRta ko hai usako TokAmeM likhA hai kidevazAstramunIno bhavasyA puNyaM bhavati karmakSayaH punarmukhyavRtyA naiva bhavati / artha-deva-zAstra-muniyoMkI bhaktise puNya hotA hai, kintu musyatAse karmakSaya nahIM hotA / arthAt gauNarUpase karmakSaya hotA hai| mizrita asaNA paryAyameM pApoMse niyatti bhI hotI hai aura rAgAMza hai| yahA~ para rAgAMzako mukhya karake tathA niyatti aMzako gauNa karake yaha kathana kiyA gayA hai| jaise tattvArthasUtrameM samyaktvako deva Ayu kA Asrava batalAyA hai| AdhyAtmika dRSTise prathama dvitIya aura tRtIya guNasthAnoMmeM to eka azubhopayoga hotA hai aura asaMyatasamyagdRSTi caturtha guNasthAnase pramattasaMmata chaTe guNasthAnataka kevala eka zubhopayoga aura apramattasaMyata sAtaveM guNasthAnase eka zuddhopayoga hotA hai| -pravacanasAra gAthA haTIkA zrI jayasena AcArya / zrI brahmadeva sUrine bRhadravyasaMgraha gAthA 34 ko TokAmeM likhA hai ki zuddhopayogakA sAdhaka zubhopayoga hai jo cauthese chaTe guNasthAna taka hotA hai / ataH zubhopayoga mAtra bandhakA hI kAraNa nahIM ho sktaa| asaMyatasamyagdRSTi-zrAvaka-pramattasaMyatteSu pAramparyeNa zuddhopayogasAdhaka upayupari tAratamyena zubhopayogI vatate / artha-asaMyatasamyagdRSTi, zrAvaka aura pramattarAMyata (cauthe, pAMcaveM evaM chare guNasthAna) meM uttarottara tAratamya liye zubhopayoga hotA hai jo zuddhopayogakA sAdhaka hai| kintu dUsarI dRSTi se 4 the se 12 guNasthAna taka zubhopayoga aura 13 vaise zuddhopayoga hotA hai|
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayapura (khAniyA ) tasvacarcA Apake dvArA AcAryoM ke ina vAkyoMke kathana ko caturAI kahakara samyAdRSTike zubhopayogako saMsArakA kAraNa kahA gayA hai, kintu zrI kundakunda bhagavAnna to samayasAra nirjarA adhikAra meM sampAdRSTike mogako bhI mirjarAkA kAraNa kahA hai| bhakti aura zamogayogake sambandha meM vizeSake liye prazna 354513 para hamAre baktabya dekhane cAhiye / Apane likhA hai-'zubhopayogake honepara karmabaMdhako sthiti aura anubhAgameM vRddhi ho jAtI hai aura zukhopayogake honepara usako sthiti-anubhAgameM hAni ho jAtI hai|' ina vAkyoMke dekhanese to aisA pratIta hotA hai ki ina vAkyoMko likhate samaya lekhakakA lakSna zrI vIrasena prAcArya tathA zrI nemicandra sisAnsacakravartIke ArSacAyakI ora nahIM rahA, imaliye una pArSavAkyoMko yahA~para udhata kiyA jAtA hai jisase jJAta hogA ki zubhopayoga arthAt vizuddha pariNAmoMse tIna Ayuke atirikta zeSa samasta karmabandhako sthitimeM vRddhi nahIM hoto, kintu hAni hotI hai aura aprazasta prakRtiyoMke anubhAga baMdhameM hAni hotI hai sthiti tathA prazasta prakRniyoM ke anubhAgameM vRddhi hotI hai / jahA~ kaSAyodaya nahIM hotA arthAt gyArahaveM guNasthAnase zuddhopayoga hotA hai vahA~ to zuddhopayogase bandha nahIM hotaa| yadi upazamaNI yA kSakazreNIke Adi tIna guNasthAnoMmeM bhI zuddhopayoga mAnA jAve ptA zuddhopayogase prazasta prakRtiyoM ke anubhAga bandha meM vRddhi hotI hai, hAni nahIM hotI / isa sambandhama nimnalikhita pramANa dekhane kI kRpA kareM savadvidINamukkassao du ukssa saMkileseNa / vivarIdeNa jahaNI AugatiyavajjiyANaM tu ||22||aa-mokaa artha-tIna Ayuko chor3akara anya saba prakRtiyoMkA utkRSTa sthitibaMdha utkRSTa saMpaleza pariNAmoMse hotA hai aura jaghanya sthitibaMdha viparIta pariNAmoMse arthAt vizuddha pariNAmoM (zubhopayoga) se hotA hai| to AyukA utkRSTa sthitibaMdha vizuddha pariNAmose hotA hai tathA jaghanya sthitibaMdha saMkleza pariNAmoMse hotA hai / bAdAlaM tu pasasthA visAhiguNamukkaDasa ticAo bAsIdi aSpasasthA miklukkaDasaMkilihassa ||16||-go. ka. artha-42 prazasta prakRtiyoMkA utkRSTa anubhAgabaMdha utkRSTa vizava pariNAmavAle jIna hotA hai aura 82 apravAsta prakRtiyoMkA utkRSTa anubhAgabaMdha mithyAdaSTi utkRSTa saMkleza pariNAmavAle jIvoMke hotA hai| dhavala pu0 6 meM bhI likhA hai ki utkRSTa vizucike dvArA jaghanya sthiti baMdhatI hai, aura vizuddhikI vRddhise sthitiyoMkI hAni hotI hai / ukkassavisohIe jA didI bajjhadi sA jahaNiyA hodi, savAsi hidINaM pstthbhaavaabhaavaado| saMkilesavaDhIdo saccapaya DiTridIrNa caDDhI hodi, visohivaTIdo tAsi veva hANI hodi|-pR. 180 artha- utkRSTa vizucike dvArA jo sthiti baMdhatI hai, vaha jaghanya hotI hai, kyoMki saba sthitiyoMke prazasta bhAvakA abhAva hai| saMklezako vRddhise sarva prakRtisaMbaMdho sthitiko baddhi hotI hai aura vizuddhi (zubhopayoga) kI vRddhi se unhIM sthitiyoM ko hAni hotI hai| Apane jo samayasAra gAthA 272 udhata karate hae yaha likhA hai-nizcayanayake dvArA vyavahAramaya niSiddha jaano|' isakA yaha abhiprAya hai ki bItarAga nivikalpa samAdhi meM sthita jIvoMke liye vyavahAranaya kA niSedha hai, kintu prAthamika ziSyake liye yaha prayojanadhAna hai| zrI jayasena AcArya isakI TIkAmeM likhate hai
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 16 aura usakA samAdhAma yadyapi prAthamikApebha yA prArambhaprastAve savikalpAvasthAyAM nizcayasAdhakatvAd vyavahAranayaH saprayojanastathApi vizuddhajJAnadarzanalakSaNe zundhAramani sthitAnAM niSprayojana isi bhAvArthaH / isakA tAtparya yaha hai ki prArambhika ziSyake liye prathama savikarUpa avasthA, nizcayanayakA sAdhaka honese vyavahAranaya prayojanavAn hai, kintu jo vizuddhajJAna-darzanamayI AtmAmeM sthita haiM unake liye niSprayojana hai / isI bAtako zrI amRtacanda sUri paMcAstikAyake anta meM likhate haiM nyavahAranayena misasAdhyasAdhanabhAvamavalamnyAnAdibhedavAsitabundrayaH sukhenaivAyataransi tIrtha praathmikaaH| artha----jo jIva anAdi kAlase bhedabhAvakara vAsitabuddhi hai ve vyavahAranayakA avalambana lekara bhinna sAdhya-sAdhanabhAvako aMgIkAra karate hai, aise prAthamika ziSya sukhase tIrtha meM praveza karate haiN| Agamake AdhAra para yaha kahA jA cukA hai ki yadi vivakSita nama apane pratipakSI nayake sApekSa hai to sunaya athavA samyak naya hai jo samyagdRSTi ke hote hai| mithyAdRSTike vahI naya para nirapeca honese kunaya athavA mithyA naya hote haiN| isI bAtako zrI devasena prAcArya ne bhI nayacakasaMgrahameM kahA hai bheduvayArI NiyamA micchAdiTTINaM misTarUvaM tu / samme sammo bhaNio tehi dubaMdho va mukkho vA // 18 // artha-bhedopacAra ( vyavahAranaya ) mithyAdRSTi ke niyamase miyyArUpa hI hotA hai aura sammagdRSTike samyaktvarUpa kahA gayA hai| mithyA vyavahAranayale bandha hotA hai aura samyagdRSTi vyavahAranayase mokSa hotA hai| samagratAra badha adhikArameM yaha kahA gayA hai ki adhyayasAnake dvArA bandha hotA hai| gAthA 271 ko TIkAmeM kahA gayA hai 'sva-para vivekase rahita ( mithyA) buddhi byabasAya-mati-vijJAna, citta-bhAva-pariNAmako adhyavasAya kahate haiN| gAthA 272 meM nizca anayake dvArA adhyayasAnahata mithyA vyavahAratayakA pratiSedha kiyA gayA hai| jaisA ki TokAke 'parAzritavyabahAramayasyaikAntanAmucyamAnenAbhavyenAzriyamANatvAt / ' (parAdhita vyavahAranayake to ekAntase karmase nahIM chuTanevAle abhavya kari AzrayamAnapatA hai) ina zabdoMse spaSTa hai| gAthA 273 ke 'abhabyo aNNANI micchadiTThI' gAyA 274 ke 'amaviya' aura gAthA 275 kI TIkAke 'bhabhavyaH' se spaSTa hai ki gAthA 271 AdimeM mithyAdRSTiyoMko buddhi-vata zIla-jJAna va ajJAna AdikI apekSA kathana hai aura unhIMkA pratiSedha hai, kyoMki samyagdaSTikA jJAna, zraddhAna, prata, zIla AdirUpa cAritra to mokSakA kAraNa hai usakA pratiSedha nahIM ho sakatA / yadi 272 gAthAmeM samyamvyavahAranayakA pratiSedha mAna liyA jAve to pUrvApara virodhakA prasaMgA jAyagA, kyoMki samayasAra gAthA 12 meM tathA usakI TokAme pUrNa jJAna-cAritra hone taka arthAt sAdhaka avasthAmeM samyagvyavahAranayako prayojanavAn batalAyA gayA hai| ___ zrI samayasAra gAthA 12 tathA usako TokAmeM bhI pragaTa kiyA gayA hai ki jo pUrNa darzana-jJAnacAritravAn ho gaye unheM zuddha ( nizcaya ) naya prayojanadhAn hai aura jaba taka darzana-jJAna-pAritra pUrNa nahIM hote haiM taba taka vyavahAramaya prayojanavAn hai / darzana-jJAna-cAritrako pUrNatA 13 3 guNasthAna meM hotI hai, ataH 12 meM guNasthAna taka vyavahAranaya prayojanavAna hai|
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ 750 jayapura ( khAniyA ) tattvacarcA suDo sundAdeso NAyambo prmbhaavrisiihiN| cavahAradesidA puNaje du aparame dvidA bhAve ||12 // --zrI samayasAra artha-jo zuddhanaya taka pahu~ca kara zraddhAvAna ye tathA pUrNa jJAna-pArivAn ho gaye haiM unheM to zRtakA upadeza karanevAlA yuddhanaya jAnane yogya hai aura jo jIva aparama bhAva meM sthita hai arthAta zraddhA tathA jJAnacAritrake pUrNa bhAvako nahIM pahuMca sake haiM-sAdhaka avasthAmeM hI sthita hai ve puruSa vyavahAradvArA upadeza karane yogya hai| tho amRtacandAcArya isako TIkA likhate hai ki vyavahAranaya bArahaveM guNasyAna taka prayojanavAn hai / TokA yaha hai __ ye tu prathamadvitIyAdha nekapAkaparamparApacyamAnArtasvarasthAnIyamaparama bhAvamanubhavaMti teSAM paryata. pAkosIrNajAtyakArIsvarasthAnIyaparamamAvAnubhavanazUnyasvAdazuddhavaSyAdezitayopadarzinaprativiziSTaikabhAvAnekabhAvo vyavahAranayo vicitravarNamAlikAsthAnIyatvAtparijJAyamAnastadAtve prayojanavAn , tIrthatIrthaphalayorithameva vyavasthitatvAt / urpha ca jaha jiNamayaM pavajaha tA mA ghavahAraNinchae muyaha / ekeNa viNA chijjA tirathaM aNNeNa uNa saccaM / / artha-jo puruSa prathama dvitIyAdi aneka pAkoMke paramparAse pacyamAna azuddha svarNake samAna jI AtmAke anutkaSTa-madhyamabhAvakA anubhava karate haiM unheM antima tAbase utare hue zuddha sone ke samAna utkRSTa bhAvakA anabhava nahIM hotA. isalie mazaddha dravyako kahanevAlI, bhinna bhinna eka-eka bhAvasvarUpa aneka bhAva dikhAnekAlI vyavahAranaya usa kAla prayojanavAna hai. kyoMki vicitra aneka varNamAlAke samAna jAnane meM aataa| tIrtha aura tIrthakala kI aisI ho vyavasthA hai| kahA bhI hai-yadi tuma jina masako pravartanA karanA cAhate ho vo parahAranaya aura nizcayanaya donoM nayoMko mata chor3o, kyoMki vyavahAranapake vinA to tothaM (vyavahAramArga) kA nAza ho jAyagA aura nizvayanayake binA tattvakA nAza ho jAyamA / bhAvArya-jahA~ taka yathArtha jJAna dhabAmakI prApvirUpa samyagdarzanako prApti nahIM ho vahA~ taka to jinase yathArtha upadeza milatA ho aise jina vacanoMko sunanA, dhAraNa karanA tathA jina vacanoMko kahanevAle thI jina guruko bhakti, jinabimda ke darzana ityAdi vyavahAra mArgameM pravRtta hotA prayojanavAn hai / aura jinheM thadvAna-jJAna to huA hai, kintu sAkSAt prApti nahIM huI unheM pUrvakathita kArya paradravya kA Alambana chor3anerUpa aNuyata-mahAvratakA grahaNa samiti, gupti aura paMva parameSThI kA dhyAnarUpa pravartana tathA usI prakAra pravartana karanevAloMkI saMgati evaM vizeSa jAnane ke liye zAstroMkA amyAma ityAdi vyavahAramArgameM svayaM pravartana karanA aura dUsarAko pravartana karAnA aise vyavahAranayake upadeza prayojanavAn hai| ayavahAranayako kathaMcit asatyArya kahA gayA hai, kintu yadi koI use sarvathA asatyArtha jAnakara chor3a de to vaha zubhopayoga rUpa vyavahArako hI chor3a degA aura use zuddhopayogako sAkSAt prApti to nahIM huI hai, isaliye ulaTA azubhopayoga meM hI bhAkara, bhraSTa hokara cAhe jaso svacchArUpa pravRtti karegA to vaha maranAdi gati tathA paramparAse nigodako prApta hokara saMsAramai ho bhramaNa kregaa| isaliye zuddha nayakA viSaya jo sAkSAt zuddha
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 16 aura usakA samAdhAna AtmA hai usako prApti jabataka na ho tabataka patrahAra bho prayojanavAn hai-aisA syAdvAda matameM zrI guruoMkA upadeza hai| 'patrahAranavakA viSaya vyavahAranayako apekSA satya hai|' isa bAta ko zrI amRtacandrAcArya samayalAra gAthA 14 ko TokAmeM bhI kahate hai Atmano'nAdivaddhasya baddhaspRSTasvaparyAyeNAnubhUyamAnatAo badaspRSTavaM bhUtArtham / artha--anAdikAla se baMdhe hue AtmAkA pudgala karmoMse ba~dhane sparzita hone avasthAse (dhyabahAranayase) anubhava karanepara baddha-spRSTatA bhUtArtha hai / zrI 4. phUlacandane bho apane lesthameM jo premI abhinandana vanyameM pR0 345 se 255 taka prakAzita huA hai usameM bhI vyavahAranayako satya siddha kiyA hai / ve vAkya nimna prakAra hai yadi nizcaya sasyApihita hai so vA alI akSA dI hai| gadi gavatArako apekSAse ho (mI) use vaisA mAna liyA jAya to dandha-mozakI carcA karanA hI chor3a denA cAhiye / kaviyara paM0 banArasIdAsajIne aisA kiyA thA, para antameM unheM ekAnta nizcayakA tyAga karake vyavahArakI zaraNa meM AnA pdd'aa| AcArya kundakundana jo vyavahArako amRtArtha kahA hai yaha vyavahArako apekSA nahIM, kintu nizcayako apekSAse kahA hai| vyavahAra apane athameM utanA hI saraya hai, jitanA ki nizcaya / Apane likhA hai ki 'nirapekSA nayA mithyA yaha vacana vastusiddhi ke prasaMgameM AyA hai aura prakRtama mokSa-mArgakI prasiddhi kI jA rahI hai| ataeva prakRta meM usakA upayoga karanA iSTa nahIM hai|' kintu ApakA aisA likhanA AgamAnukUla nahIM hai| prathama to bastusiddhise ho mobha-mArgakI prasiddhi hai, vastusiddhi aura mokSa-mArgako prasiddha do nahIM haiN| dUsare motra-mArgako prasiddhi bhI dvayanayAcIna ho haiM, kyoMki nizcayavyavahAra mokSamArga sAdhya-sAthakarUpa hai| ina donoM meM se kisI ekake abhAva meM mokSakI siddhi (prApti) nahIM ho sktii| isI bAtako dho jagasaina AcArya bhI paMcAstikAya granthakA tAtparya batAte hue TIkAke annameM likhate haiM athaiva pUrvokaprakAreNAsya prAbhRtasya zAstrasya vItarAgasvametra tAtparya jJAtavyaM / tacca vItarAgavaM nizcayadhyapahAranayAbhyAM sAdhyasAdhakarUpeNa parasparasApekSAbhyAsaMgha bhavati muktisiddhaye na ca punarnirapekSAbhyAmiti vArtika / tadyathA-ye kecana vizuddhajJAnadarzanasvabhAvazuddhAramatavasamyakazravAnajJAnAnuSThAnarUpani mokSamArganirapenaM kevala zubhAnuSTArUpaM gyavahAranayamaMtra mokSamArga manyate tena tu suralokAdiklezaparamparayA saMsAre paribhramamtIti / yadi punaH zukhAtmAnubhatilakSaNaM nizcayamokSamAga manyate nizcayamokSamArgAnuSThAnazaktyabhAvAnizcayasAdhaka zubhAnuSThAnaM ca kurvanti tahi sarAgasamyagrayo bhavanti paramparayA mokSaM labhanta iti vyavahArakAntanirAkaraNamukhyatvena vAkyadvayaM gataM / api kevalanizcayanayAvalaMbina: saMto'pi rAgAdivikalparahitaM paramasamAdhirUpaM zunhAmAnamAlabhamAnA api tapodhanAcaraNayogya paDAvazyakAdyanuSThAnaM zrAvaka'caraNayogyaM dAnapUjAanuSTAnaM ca dUSayaMte tepyubhayabhraSTAH saMto nizcayavyavahArAnuSThAnayogyAvasthAntaramajAnantaH pApameva yAnanti / yadi punaH zuddhAramAnuSThAnarUpaM mokSamArga tatsAdhakaM vyavahAramokSamArga manyante tarhi cAritramohodayAt zaktyabhAvena zubhAzubhAnuSTAnarahitA api yadyapi zundvAtmabhAvanAlApakSazubhAnuSThAnarasapuruSasahazA na bhavanti tathApi sarAgasamyakatvAdinyavahArasamyagdRSTayo bhavanti paramparayA mokSe ca lamaMte
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayapura ( svAniyA) tattvacarcA iti nizcaya kAntanirAkaraNamukhyasvena pAzyatayaM gataM / tataH sthitametanizcayavyavahAraparasparasAdhakamAbena rAmAdidhikalparahitaparamasamAdhibalenaiva mokSaM labhate / / 172 / / artha--aba pUkti prakAra isa granthakA tAtparya vItarAgatA hI jAnanA cAhiye / vaha vItarAgatA nizcaya va vyavahAramaya vArA sAdhya-sAdhakarUpase paraspara sApekSatAse hI mukti kAryakI siddhi hotI hai, kintu donoM nayoMkI paraspara nirapekSatAse muktikI siddhi nahIM hotI / jo koI, vizuddha jJAnasvabhAvamayo zuddhAtmatatvakA zraddhAna-jJAnAnuSThAnarUpa nizcayamokSamArgako apekSAro rahita, mAtra zubha AcaraNarUpa vyavahAranayako hI mokSamArga mAnatA hai vaha svarga Adike saMkleza bhogakara paramparAse saMsArameM bhramaNa karatA hai| yadi vahI jIca punaH zuddhAtmAnubhUtimayI nizcayamokSamArgako mAnatA hai, nizcaya mIkSamArgarUpa anuSThAna karaneko zakti na honese, nizcayakA sASakarUpa zabha anuSThAnako karatA hai to vaha sarAgasamyagdaSTi hotA huA paramparAya morako prApta karatA hai| isa prakAra vyavahAra ekAnnake nirAkaraNako mukhyatAse do ghAzya hI kahe gye| nizcaya ekAntakA kathana jo kevala nizcayake avalambI hai ve bho, rAgAdi bikalparahita parama samAdhirUpa zuddhAtmAko prApta na karanepara bho tarucaraNake yogya SaDAvazyaka prAdi anuSThAna athavA zrAvakAcaraNake yogya dAna-pUjAdi anuSThAnako heyarUpa (andharUpa) mAnakara unase bhraSTa hotA huA arthAt una caraNoMko na karatA humA nizcaya vyabahArarUpa anuSThAnake yogya anekAnta rUpa avasthAko nahIM jAnanese pApako hI bAMdhatA hai / yadi puna: baha jIva zuddhAtmAnuSThAnarUpa nizcaya mokSamArgakA sApaka vyavahAra mosamArgako mAnatA hai phira bhI bAritramohake udayake vaza zaktike abhAvase zubhAzubha anuSThAna nahIM karatA hai| yadyapi zukhAtmabhAvanAse sApekSa zubha anuSThAnameM rata aise puruSake sadRza nahIM hotA tayApi sarAgasamyaktva Adi sahita vyavahAra samyagdRSTi hotA hai aura paramparA mokSako prApta kara letA hai| isa prakAra nizcaya ekAntake nirAkaraNako mukhyatAse do vASaya kahe gye| isase yaha nizcita hotA hai ki nizcaya aura vyavahAra noMmeM paraspara sAdhya-sAdhakabhAvake dvArA sApekSatA rakhate haye rAgAdi bikalpa-rahita parama samAdhike balase ho mokSaphI prApti hotI hai| - thI amRta candrasUri bho paMcAstikAya gAthA 172 ko TokAmeM kahate haiM ki kevala nizcayanayase bhI mokSakI prApti nahIM hoto aura kevala vyavahAramayase bho mokSa kI prApti nahIM hotI / isa prakAra nizcayAbhAso aura vyavahArAbhAsIkA, mathana kiyA gayA hai| nizcaya aura vyavahArake avirodhase hI mokSako prApti hotI hai| sUrijI isa bAtako ina vAkyoM dvArA kahate haiM jo dhyAna dene yogya hai tadidaM vItarAgatvaM vyavahAranizcayAvirodhenaivAnugamyamAnaM bhavati samIhitasiAhaye na punaranyathA / artha-vyavahAra aura nizcayakA avirodhapUrvaka anusaraNa karate hue jo yaha vItarAgatA prApta hotI hai usose mokSako siddhi hotI hai, anya prakArase mokSakI siddhi nhiiN| 'paryAyabuddhi to tU anAdikAlase banAe calA A rahA hai' isa vAkyake likhanese yadi ApakA maha abhiprAya rahA ho ki 'vyavahAra naya abhatArtha hai, isaliye paryAyakA jJAna zraddhAna nirarthaka hai, mAna dravyajJAna arthAt ekAnta nizcayanayase mokSakI prApti ho jAyago sau aisA abhiprAya ucita nahIM hai| dravya (svabhAva)
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 16 aura usakA samAdhAna 753 isa dRSTimeM arthAt svabhAvagrAhI nizcayanamameM to na baMdha hai aura mokSa na hai| paryAyakI apekSA hI baMdha yA azuddhatA hai| usa bandha yA azuddhatAkA kSaya karake paryAvako apekSA ho moca yA zuddhatA prApta karanI hai| zrI paMcAstikAyake AdhArase Upara yaha siddha kiyA jA cukA hai ki nizcaya aura vyavahAra donoM avirodha Azrayase mokSako prApti hai| jo ekAntase nizerest avalambana lete haiM ve mokSako to prApta karate ho nahIM, kintu ulTA pApabandha ho karate haiN| Azaya anekAntapara dRSTi jAnekA thA, kyoMki prAyaH yaha dekhA jAtA hai ki durlabha manuSya bhava pAkara bhI jova kisI na kisI ekAnta mithyA mAnyatA ke cakkara meM pha~sa jAtA hai| koI to ekAnta kAlaka zraddhA karake yaha vicAra kara, ki jaba merI kAlalandhi AyegI usa samaya merA kalyANa ho jAvegA aura merI buddhi bhI usI samaya kalyANakI ora lagegI aura kAnalabdhi binA kalyANa ho nahIM sakatA, kalyANamAgameM puruSArtha hona ho jAtA hai| koI bhakta yA honahArake ekAsa pakSako grahaNakara sotA hai ki jaba mere kalyAhI bhakSyita hogI usI samaya merA kalyAna hogA usake pUrva yA pazcAt nahIM ho sakatA, aisA socakara kalyANamArgase vaMcita raha jAtA hai / anya koI socatA hU~ ki merA kalyANa to niyati apara nAma kramabaddha paryAyake AdhIna hai, meM kalyANa karanemeM svAdhIna nahIM huuN| vicAratA hai ki jo kucha bhI anyAya, atyAcAra, vyabhicAra ho rahA hai vaha sarva niti jisameM koI hera nahIM kara sakatA yadi meM anyAyAdirUpa hotA hai vrata ve saca niyati ke adhIna haiM, maiM to sarvathA nirdoSa huuN| koI saMyama va cAritrako mAtra bandhakA kAraNa jAnakara unase parAGmukha rahatA hai aura svacchanda pravRtti karatA hai| aise jIvoMkI dRSTi anekAntapara lAneke liye yaha prazna thA anekAratakA hI upadeza yavaMzane diyA hai| 'baneAta' jainadharmako vizeSa dena hai aura anekA dRSTi mokSamArga hai iti / noTa- isa viSaya meM prathama 1, 4, 5, 6 aura 17 para dRSTi dAliye tathA inake pratyeka daurakA viSaya dekhiye | itanA hI nahIM vaha adhIna ho rahA hai, doSa Adi lagate haiM, maMgalaM bhagavAn vIro maMgalaM gautamo gaNI | maMgalaM kundakundAyoM jainadharmo'stu maMgalam // prathama uttara meM hamane spaSTa prakAza DAlane vA zaMkA 16 mULa prazna 16 - nizcayanaya aura vyavahAranayakA svarUpa kyA hai ? vyavahAranayakA viSaya asatya hai kyA ? asatya hai to abhAvAtmaka hai yA midhyArUpa ? pratizaMkA 3 kA samAdhAna 1. prathama dvitIya daurakA upasaMhAra nizcayamaya aura avAntara bhedoMke sAtha vyavahAranayake svarUpa aura nirvikalpa nizvayaya aura usake viSayakA nirdeza kara diyA thaa| ina toke
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ 754 jayapura (khAniyA ) tatvacarcA viSayameM kucha milane ke lie zeSa nahIM rahane diyA thaa| ina kyoMkA isa paddhati jisase nizvayanaya bhUtArtha kyoM hU~ aura naya abhUtArtha kyoM kahe gaye hai viSaya gahana hote hue bhI use sarala karanekA prayatna kiyA gayA thaa| apane dUsare daura meM apara pakSa hamAre prathama uttarakA par3hakara use apane praznakA uttara nahIM mAnA hai isakA hameM Azcarya hai / vaha hamase kyA kahalAnA cAhatA thA yaha usake dvitIya daurameM upasthita kiye gaye nirupaNase spaSTa ho jAtA hai| isake prArambha meM uma pakSa ne idhara-udhara ko kucha bAtoMkA saMketakara asadbhUta hArako viSayabhUta vyavahAra kriyAoMpara prakAza DAlA hai aura ina kriyAoMke AdhArapara nizvayasvarUpa zuddhAtmAkI prApti athavA mokSa kI prApti batalAI hai| vivecana kiyA gayA thA isakA spaSTa jJAna ho jAya / phalasvarUpa hameM apane dUsare daura meM uttara likhate samaya apanI dRSTiko prastuta pratizaMkA meM varNita viSayakA AgamAnusAra spaSTIkaraNa karanekI dizA meM hI vizeSarUpale kendrita rakhanA pdd'aa| isameM una saba feaster spaSTIkaraNa kiyA gayA hai jinakA nirdeza apara ne apanI prastuta pratikArya kiyA hai| 2. do prazna aura unakA samAdhAna satkAla pratizaMkA ke AdhArase vicAra karatA hai| isake prArambha meM apara para mUla praznako cAra bhAgoM meM vibhakta karaneke bAda apanI purAno zikAyatako punaH duharAyA hai| sAtha hI hamane jina granthoMke pramANa diye hai unameMse eka pustaka ke kathanako artha viruddha batalAkara likhA hai ki aisI pustakevAko likhakara vyartha kalevara bar3hA diyA gayA hai| yadi aisA na kiyA jAtA to sundara hotA apara pakSa kisa pustakako artha viruddha samajhatA hai aura kyoM samajhatA hai usakA usako orase koI khulAsA nahIM kiyA gyaa| isase mAlUma par3atA hai ki usakI orase yaha TokA Aveza vadA ho ko gaI hai| jisa pustakakA svAdhyAyakara hajAroM hI nahIM, lAkhoM nara-nArI apanA kalyANa karate hoM use AvezavA kAraNa Aryaviruddha ghoSita karanA anarthakara ghaTanA hI mAnI jaaygii| Age anekAntakA svarUpa likhane ke bAda apara pakSane likhA hai- 'eka vastu meM vivakSAbhedase do pratipakSa dharma pAye jAte haiM, ataH una donoM dharmo se pratyeka dharmako vivakSAko grahaNa karanevAlA pUrAy-pRthak ekaeka naya hai|' yaha apara pathake yaksa yakA kucha aMza hU~ / isa parase vicAraNIya do prazna udbhUta hote haiM1. eka vastu vibheda do pratipakSa dharma pAye jAte haiM, kyA aisA vastukA svarUpa hai ? 2. kyA pratyeka dharmakI vivakSAko grahaNa karanA yaha naya hai ? Age inakA kamase samAdhAna kiyA jAtA hai 1. kisI bhI vastu koI bhI dharma vivathA bhedase nahIM rahA karatA kyoMki pratyeka dharma vastukA svarUpa hotA hai bora jo dharma jisa vastukA svarUpa hotA hai vaha svataH siddha hotA hai| prayojanava vivakSA eka dharmako mukhyakara aura dUsare dharmako gauNakara vyavahArakI prasiddhike lie vastukI siddhi karanA anya bAta hai | iso tathyako spaSTa karate hue sarvArthasiddhi a0 5 sU0 32 meM likhA hai anekAntAtmakasya vastuna: prayojanavazAdyasya kasyacidasya vivakSayA prApitaM prAdhAnyamarpitamupanIya miti yAvat / tadviparItamamarpitam prayojanAbhAvAda savo'pyavivakSA bhavatItyupasarjanImUmana paMmiyu
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 16 aura usakA samAdhAna 755 cyate / arpitaM cAnavitaM cApitAnapiMte / tAstha siddherapitAnarpita siddheH, nAsti virodhaH / tathathA - ekasya devasamya pitA putrI bhrAtA bhAgineya ityevamAdayaH sambandhA janakatvajanyastrAdinimittA na virudhyante, arpaNAbhedAn / putrApekSayA pitA, pitrapekSayA putra ityevamAdiH / tathA dravyamapi sAmAnyApaNayA nityam, vizeSApaNayA'nityamiti nAsti virodhaH / taca sAmAnya vizeSau kathaJcit bhedAbhedAbhyAM vyavahAra hetU bhavataH / prayojanavadA anekAntAtmaka vastuke jisa kisI dharmakI vivakSA dvArA prApta huI pradhAnatAkA nAma arpita hai| arpita arthAt upanIta yaha isakA tAtparya hai| usase vigarIta arpita hai| prayojana na honese satkI bhI avivakSA hotI hai| upasarjanI bhUla kA nAma ho anavita hai| ina donoMkA atiM va anapitaM va arpitAnapi aisA indra samAna hai| unase honevAlI siddhi hI arpitAnatisiddhi hai, isalie koI vizeSa nahIM hai / yathA - eka devadatta ke janakatva tathA janyastra Adi nimittaka citA, putra, bhrAtA aura bhAganeya ityAdi sambandha arpaNAbhedase virodhako prApta nahIM hote| putrakI apekSA pitA hai, pitAko apekSA putra haiisI prakAra aura bhI usI prakAra dravya bhI sAmAnyako arpaNAko apekSA nitya hai aura vizeSako arpaNA ko pepara anitya hai| isalie koI virodha nahIM hai| ve sAmAnya aura vizeSa kathaMcit bheda aura abhedake dvArA vyavahArake hetu hote haiM 1 isa viSaya meM tattvArthavAlika aura tatvArthazlokavAtikakA bhI yahI Azaya / AptamImAMsA kArikA 75 para dRSTipAta karanepara usakA bhI yahI Azaya pratIta hotA hai| isa tathyako spaSTarUpase samajhane ke lie aSTamasrokA yaha kathana dhyAnameM lene yogya hai na hi kartusvarUpaM kramapikSaM karmasvarUpa yA kapekSam, umayAsastra prasaMgAt / nApi kartRtvavyavahAraH karmavyavahAro vA parasparAnapekSaH kartRzvasya karmanizvayAvaseyatvAt karmasvasthApi kartRpratipatisamadhi gamyamAnatvAt / , kartAkA svarUpa karmasApekSa nahIM hai tathA karmakA svarUpa kartRsApekSa nahIM hai. kyoMki isa prakAra donoMke asavakA prasaMga prApta hotA hai| kintu kartRtvavyavahAra aura karmatva vyavahAra paraspara nirapekSa bhI nahIM hai, kyoMki kartRtbakA jJAna karmake nizcayapUrvaka hotA hai / usI prakAra karmatvA bhI jJAna kartA ke nizcayapUrvaka hotA hai / isase spaSTa jJAta hotA hai ki jisa drazya meM sat-asat Adi jisane dharma unakA svarUpa svasaH siddha hai| unakA vyavahAra parasparakI apekSA se hotA hai itanA avazya hai aura isa prakAra paraspara sApekSabhAva se siddhi karanevAlA jo naya hai yaho vyavahAramaya hai / ataeva apara pakSakA yaha likhanA Agama, anubhava aura tarkake viruddha hai ki eka vastumeM vivakSAbhedase do pratipakSa dharma pAye jAte haiN|' kintu usake sthAna meM yahI nirNaya karanA cAhiye ki pratyeka vastumeM jitane bhI dharma pAye jAte haiM unakA svarUpa svataH siddha hotA hai / 2. dUsarA prazna hai ki 'kyA pratyeka dharmakI vivakSAko grahaNa karanevAlA naya hai|' samAdhAna yaha hai ki kiso vivakSAko grahaNa karanevAlA naya nahIM kahalAtA, kintu nAnA dharmayukta vastumeM prayojana vaza eka dharmadvArA vastuko jAnanevAlA zrutavikalpa naya kahalAtA hai| apara pakSa svAmI kAttikeyAnuprekSAko jo 264 vIM gAthA uddhRta ko hai usase bhI yahI siddha hotA hai| ukta gAthAkA tAtparya likhate hue apara pakSa svayaM ina zabdoMko likhakara hamAre ukta abhiprAyako svIkAra kiyA hai| usa pakSa dvArA lipibaddha kiye gaye ye zabda
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayapura ( khAniyA ) tatvacarcA isa prakAra hai-'koI bhI eka naya vastuke pUrNa svarUpako nahIM kaha sakatA | naya to zaka dharmamukhena vastakA kathana karatA hai| itanA avazya hai ki ukta vAkyameM 'naya to' padake Age 'prayojanavaza' yA 'vivakSita' pada lagA denA upayukta pratIta hotA hai| isa parase yaha nizcita ho jAtA hai ki apara pacane nayakA lakSaNa karate hue jo yaha likhA hai-'ataH una donoM dharmomeM se pratyeka dharmakI vivakSAko grahaNa karanebAlA puthak-pRthak eka-eka maya hai|' vaha ThIka nahIM hai| apara pakSane 'pratyeka vastu anekAntAtmaka haiM vaha strIkAra karake bhI usako pRSTi meM AcArya amRtacandrakA mAtra 'parasparavirudazaktidvayaprakAzanamanekAntaH' itanA vacana uddhRta kiyA hai| kintu mUlabhUta siddhAntakA sUcaka prArambhakA samagra vacana chor3a diyA hai / vaha isa prakAra hai tatra yadeva tat sadevAtat adekaM tadevAnekaM yadeva sat tadevAsat yadeva nityaM tadevAnityamityekavastuvastutvaniSpAdakaM parasparaviruvazaktilayaprakAzamamanekAntaH / jo tata hai vahI atata hai, jo eka hai vahI aneka hai, jo sata hai vahI asata tathA jo nitya hai vahI anitya hai aise eka vastumeM vastutvako nipajAnevAlI paraspara viruddha do dAktiyoMkA prakAzita honA anekAnta hai| yahA~ 'eka vastu meM vastalako nipajAnevAlI' yaha mala siddhAntako sUcita karanevAlA vacana hai| apara pakSane isa vacamako chor3akara anekAntake svarUpapara isa tuMgase prakAza DAlane kI ceSTA kI hai jisase anekAntake svarUpapara dRSTi na jAkara asadbhUta vyavahAramayake viSayako vivakSita eka vastukA dharma siddha kiyA jA sake / kintu aisA nahIM hai, kyoMki vivakSita eka vastuke bastRtvako migajAnevAle paraspara viruddha do dharma hI eka prastumeM pAye jAte hai / isase spaSTa hai ki eka bastuke kisI bhI dharmakA dUsarI bastumeM atyantAbhAva hai| sabAharaNArtha jisa jIvameM bhavyatva zakti ho usameM abhavamatva zaktikA sadbhAva nahIM ho sktaa| yadi ina donoM zaktiyoMkA astitva eka AtmAmeM svIkAra kara liyA jAya to vastuke vastutvakA hI nAza ho jAyagA / zaMkA-samAdhAnake rUpameM isa viSayako spaSTa karate hue dhavalA pu0 1 pR0 167 meM likhA hai asyekasminnAmani bhUyasA sahArasthAnaM pratyaviruSTAnAM sambhavo nAzeSANAmiti cet ! ka asAha samastAnAmapyavasthitizini, caitanyAcaitanyabhanyAbhalyAdidharmANAmadhyakramaNaikAramanyavasthitiprasaMgAt / kintu yeSAM dharmANAM nAtyantAbhAvo yasminAtmani sanna kadAccitkvacidanameNa teSAmastisvaM prasijAnImahe / zaMkA-jina dharmokA eka AtmAmeM eka sAtha rahane meM virodha nahIM hai, ve raheM, parantu sampUrNa dharma to eka sAtha eka AtmAmeM nahIM raha sakate ? samAdhAna-kauna aisA kahatA hai ki samasta ho dharmoko avasthiti hai| yadi samasta dharmokI eka sAtha eka AtmAme avasthiti mAna lo jAya to caitanya-acaitanya, bhavyatva-abhavyatva AdikA bhI eka sAtha eka AtmAmeM avasthitikA prasaMga A jaaygaa| isalie jina paukA jisa AtmAma atyantAbhAva nahIM hai usameM kvacit kadAcit akramase unakA astitva jAnate haiM / isI tathyako aura bhI spaSTa karate hue zravala pu.1 pR. 335 meM likhA hainiyame'bhyupagamyamAne ekAntabAdaH prasajatIti cet ? na, anekAntagarmakAntasya savAvirodhAt / zaMkA-samyagmithyAtva gaNasthAname paryApta hI hote haiM aise niyamake svIkAra karane para ekAntavAvakA prasaMga AtA hai ?
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 96 aura usakA samAdhAna samAdhAna nahIM, kyoMki anekAntagarbha ekAntaphA satva svIkAra karane para koI vizeSa nahIM aataa| ye Agamake do pramANa hai / inase gampa anekAkA aura samyak anekAntagarbha sambaekAntakA kyA svarUpa isa para spaSTa prakAza par3atA hai| jo mAtra paraspara virodhI aneka dharmokA eka AtmAmeM sadbhAva svIkAra kara use kahate haiM unakA yaha kathana kisa prakAra apanArthabhUta hai isa para ukta samaya samagra se sundara prakAza par3atA hai| eka AdhyA meM eka patha paraspara virodhI aise ho dharmayugala svIkAra kiye gaye haiM jo tu vastuvAdaka agara pakSane anekAntakA jo svarUpa nirveza kiyA hai vaha kaise agama anta viruddha hai yaha jJAta ho jAtA hai| 3. nizcaya aura vyavahAratayake viSayameM spaSTa khulAsA aura paryAyAyikA Age agara pakSane nakke vyArthikanaya aura paryAyAdhikana ye do bheda karake dravyAbhikanavako nizcayanatra tathA isakI puSTi samayasAra gAthA 56 ko AtmasvAti TokAve kI hai ama vicAra yaha karanA hai ki apara ne jo pAkinavako nizcayana aura paryAya vyavahAranaya likhA hai ki hai aura kisa apekSAse Thoka nahIM hai| hamane apane prathama uttarame prayojana vizeSako lakSya rakhakara rAmasAra Adi adhyAtma granthoMmeM nizvayanaya aura vyavahAranayakA jila rUpameM svarUpa nirdeza kiyA gayA hai usakA suSTa khulAsA karaneke bAda unake anta meM yaha sUcanA kara doghI ki jahA~ pUrvoka dRSTise nizcayanaya svavahAranayakA nirupaNa kiyA gayA ho use vahA~ usa dRSTise aura jahA~ anya prakAra se nizcayanaya-vyavahAranayakA nirUpaNa ho vahA~ use usa prakAra se dRSTipatha meM lekara usakA nirNaya kara lenA caahie| ukSaNAdi dRSTi se inakA kathana anyatra kiyA ho hai, isalie vahA~se jAna lenA caahie| kintu apara pahane ima aura dhyAna na dekara lagatA hai ki Agamane binA bhI dravyAvinayakA kathana hai usa sabako vizvayanakA kathana mAna liyA hai aura jitanA bhI paryAyAkanakA kathana hai usa sabako vyavahAranayakA kathana bhAga liyA hai| AcArya amRtacandra samayasAra gAthA 56 meM jo nizyanaya-yavahAranayakA svarUpa nirdeza kiyA hai vaha saba mAtra samayasArakI rupanIko dhyAna meM rakhakara hI hai. isalie use ukta prakAra se samasta dravyAdhilake aura samasta madara lAgU karanA ucita nahIM hai| navagraha 0 69 meM yaha gAyA AI hai paryAyArthika nicchapa-vahAraNayA mUlimabheyA gayAya sabvANaM / chisAiNaheu jayadambadhiyaM muha || 183 || satha kyoMke mUla bheva dI hai-- nizcayanaya aura vyahArana aura dravyAvikalayako jAno // 183 // isake bAda pUgaH yahA~ likhA hai do caiva ya mUkhaNayA maNiyA apaNe asaMkha-saMkhA te sappebA 757 ye saba una donoM kyoMke bheda jAnane cAhie / / 184 // uname niSayako siddhikA hetu dadhvathi pajjayasthigayA / ||184|| vinaya aura paryAyAmi ye do mUla bheda kahe gaye haiN| anya jisane saMkhyA asaMkhyAta naya hai
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ 758 jayapura ( khAniyA ) tasvacarcA imase yaha bAta spaSTa ho jAtI AgamA mahAsabhAmA vi.12. bheda tathA unake usara bheda bhinna dRSTi kiye gaye haiM aura samayamAra jhAdima nizcayanaya aura.jyavAranaya ye do bheda bhinna dRSTise kiye gaye hai| samayamAra Adi adhyAtmazAstrAma kyA dRSTi apanAI gaI hai isakA spaSTopharaNa namacakrasaMgraha pU088 ko isa gAthAse ho jAtA hai taccaM pi heabhiyara heyaM khalu bhaNiya tAba paradavaM / NiyadavyaM pi ya jANasu heyAdeyaM Sa Nayajoge / / 260 / / tattva heya aura upAdeyake bhedase do prakArakA hai / para dravya to niyamase heya hI kahA hai| nija dravyakA bhI nayayogase heya aura upAdeya jAno // 260 / / nija dharma kyA heya hai aura kyA upAdeya hai isakA khulAsA karate hue vahnoM likhA hai micchA-marAgabhUyo hegro AdA havei NiyameNa / tazvirIyo jheo gAyatro siddhikAmeNa // 26 // mithyAtva aura sarAgarUpa AtmA niyamase haya hai| siddhi ke icchuka puruSako umase viparIta AtmA dhyeya jAnanA cAhie / / 262 / / igI tathyako samasAnmeM ina zabdoMmeM spaSTa kiyA hai-- puggalakammaM rAgo tassa vidhAgodao havadi eso| Na du esa mama bhAvo jANagamAyo ? ahamiko // 195 / / rAga pudgalakarma hai, usakA viSAkarUpa udaya yaha hai, yaha merA bhAva nahIM, maiM to nizcayase eka jAyakabhAva huuN||199|| isako TokAmeM AcArya amRtacandra likhate hai asti kila rAgo nAma pudgalakarma, tadudanavipAkaprabhavo'yaM rAgarUpo bhASaH, ma pumamama svabhAvaH / eSa raMkoskINekajJAyakabhAvo'ham / vAstava meM rAga pudgalayama hai, usake udayake vipAkase utpanna huA yaha rAgabhAva hai / yaha merA svabhAva nahIM hai| maiM to yaha raMkotkIrNa eka jJAyakabhAva haiN| isase adhyAtmameM nizcayanyakA viSaya kyA hai yaha spaSTa jJAta ho jAtA hai| nayacakrasaMgrahameM nyAyika nayake jina dasa bhedAMkA nirdeza kiyA hai unameM eka parama bhAvagrAhI vyApikanaya mI hai| usakA svarUpa nirdeza karate hue vaha likhA hai geNhaha davasahApaM asuddha-suddhodayAraparivattaM / so paramabhAvagAho NAyaco sidrikAmeNa / / 199 / / o azuddha, zuddha aura upacArase rahita mAtra draSyasvabhAvako grahaNa karatA hai, zuddhike icchuka puruSoM dvArA vaha parama bhAvanAhI dravyAthika naya jAnane yogya hai / / 11 / / isase yaha bAta spaSTa ho jAtI hai ki adhyAtma nizcayanayameM AgamameM pratipAdita dravyArthika nayake sabhI bhedokA antabhAva nahIM hotaa| mokSamAgako dRSTi se usa meM to mAtra jAyakasvabhAva AtmAko apekSA parama bhAgrAhI dravyAthikanayakA hI grahaNa kA hai| isake sivA dravyAnikana ma, paryAyAdhikanaya aura
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 16 aura usakA samAdhAna 759 upacAra ke jitane bhI bheda-prabheda hai una sabakA vyavahAranaya meM ansabha kiyA gayA hai| itanA avazya hai ki jahA~ rAgAdi ajJAnabhAvoM kA AtmAko kartA kahA gayA hai bahI vaha kathana ajJAnabhAva se upayukta AtmA ko apekSA hI kiyA gayA hai| jJAnabhAvase tanmaya hokara pariNata AtmA to ekamAtra jJAnabhAvakA hI kartA hai| yahAM jJa bhAva svabhAva ke artha gRhota huA hai itanA vizeSa jAnanA cAhie / itane vivecana yaha spaSTa ho jAtA hai ki apara padmane jo dravyAdhikanako nizvayanaya aura paryArzanayamAko vyavahAralaya kahA hai vaha ThIka nahIM hai| paMcAstikAya gAthA 4 meM jo do bheda cikana aura cikana kiye gaye hai unakA usa prakAra maMda karanekA prayojana bhinna hai| vahA~ padArtha vyavasthAkI dRSTi mukhya hai aura yahA~ nayA~ke nizcayanaya aura vyavahAranaya ina bheka karane meM mokSamArga kI RSTi mukhya hai| paramAgama meM yathAsthAna prayojanako dhyAna meM rakhakara hI nayoM kI yojanA ko gaI hai| aisA eka bhI naya yA upanayakA bheda nahIM hai jisako prayojanake binA yojanA kI gii| ho / udAharaNArtha caubAsa sorthakaroma kisIko pItavarNa, kisoko zuklavarNa aura kisoko haritavarNa Adi likhA hai so graha jisa prayojanako dhyAna meM rakhakara likhA gayA hai usI prayojanako dhyAna meM rakhakara usako svIkAra karanevAle basadbhUta vyavahAranayakI bhI yojanA kI naI hai| yahA~ asanakA artha spaSTa hai, jIva meM varNa nahIM haiM. jIva usako banAnevAlA bhI nahIM hai| phira bhI use jIvakA kahanA yaha asadbhUta vyavahArabacana hai| isI prakAra sarvatra prayojanako vyAnama rakhakara nayA~kA vicAra kara lenA cAhie / yahA~ apara pakSane samayasAra gAthA 141 tathA samayasAra kalama 166 se 189 ke AdhAra se jina vividha dharmayugaloM ko caracA kI hai unake viSaya meM bhI vahI svAya lAgU kara lenA caahie| kauna dharma ate sadbhUta haiM aura kauna sadbhUta nahIM haiM aisA karane se eka aura do dravyoM pArthakya spaSTa pratibhAsita hojAtA hai| aisA yathArtha jJAna karAnA hI nayoMkA prayojana haiM / eka dravyake guNa-dharmako dUsare dravyakA svadharma batalAnA yaha nayoMkA prayojana nahIM hai / yaha nayajJAnakI apanI vizeSatA hai ki vaha upacarita dharmako upacaritarUpase, vibhAvadharmako vibhAvarUpase aura svabhAvadharmako svabhAvarUpase ho prasiddha karatA hai / jisakA jo dharma ho usakI usameM nAsti kahI jA yaha to hamArA kahanA hai nahIM / kintu jisa vastukA jo dharma ho na ho usako usameM bhUtArtha-yathArtha se siddhi kI jAya ise hama ho kyA apara pakSa bhI svIkAra nahIM kara sakatA / jaise karmakI apekSA jIva baddhaspRSTatA gharma nahIM hai, kyoMki vyavahArase jisa prakArakI vaspRSTatA pudgalako mudgala ke sAtha banatI hai vaiso baDhaspRSTatA murta pudgalakI amUrta jIvakre sAtha nahIM bana sakatI / isa tathyako spaSTa karate hue tattvArtharalokavAtikramaM likhA hai jIva-karmaNoH andhaH kathamiti cet ? parasparaM pradezAnupravezAna svakalyapariNAmAt tayorekadravyAnupapatta eH / 'cetanAsanAdekhI andhaM pratyekatAM gata iti vacanAttayorekatvapariNAmahetundhA'stIti cet na, upasarpatastadekatvavacanAt / bhitrI lakSaNato'tyantamiti nRtyabhedAbhidhAnAt / 1 zaMkA- jIva aura karmakA bandha kaise hai ? samAdhAna - paraspara pradeza ke anupraveza se unakA bamdha hai, ekala pariNAmarUpase unakA bandha nahIM hai, kyoMki donoM eka dravya nahIM ho sakate / zaMkA- 'cetana aura acetana ye donoM bandhake prati ekako prApta hai isa prakArakA vacana hone se una donoM kA ekatva pariNAmakA hetubhUta bandha ?
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayapura (khAniyA ) tattvacarcA samAdhAna----nahIM, kyoMki ve donoM paraspara eka dUsarekA upasarpaNa karate haiM, isalie AgamameM unheM bandhakI apekSA eka kalA hai| vAstavameM ve donoM lakSaNako apekSA atyanta bhinna hai isa prakAra una donoma dravyabheda kahA hai| yaha bAgama vacana hai| isase siddha hai ki jIvameM karma baddhaspaSTa hai yaha kathana upacaritahI hai| paha nirAdhAra kalpanA bhI nahIM hai, kyoMki dUdha aura pAnI ke samAna saMsAra avasthAmeM jAnAvaraNAdi pariNAmase pariNata karma rAga-dveSAdi pariNAmase pariNata jIvake aura gaga-dveSAdi pariNAmase pariNa jIva jAnAvaraNAdi pariNAmase pariNata karmake prati upasarpaNa karate hue dekhe jAte hai| ise hI AcArya yahA~ 'ekatvapariNAma' padase vyavahuta kara rahe haiM / jIba aura kamakA hamameM ganna anya koI parimAina nahIM smjhaa| samayasAra gAthA 14 kI TokAme AcArya amRtacandane 'bhatArtha' pada dvArA jisa baddhapaSTatAkA spaSTIkaraNa kiyA hai vaha yahI hai, anya nhiiN| dekho, isa rUpase jo koI bhavya banaspasAko jAnegA vaha lakSaNabhedase donoMka bhinna mI avazya jaanegaa| aura jo koI bhavya jIva lakSaNabhedase donoMko bhinna-bhinna jAnegA usako dRSTi svabhAvarUpa tanmaya hokara pariName binA raha hI nahIM sktii| AcArya kahate hai ki jIvameM kama baddha hai aisA vikalpa bhI rAgake utthAna pUrvaka honese cetana AtmAkA nirmala pariNAma nahIM hai aura usI prakAra jotrameM karma abaddhaspRSTa hai aisA vikalpa bhI rAgake utthAnapUrvaka honese caitana-AtmAkA nirmala pariNAma nahIM hai| ye donoM ho nayapakSa hai / jo AtmAmeM apane-apane pakSakI prasiddhi karate haiN| AtmAmeM kona dharma upacarita rUpase kyoM svIkAra kiyA gayA hai aura kona dharma uso AtmAkaM paryAyasvabhAvako prasiddha karatA hai aura isI prakAra kauna dharma usI AtmAke dravya svabhAvako prasiddha karatA hai, nama dRSTise ise pRthaka-pRthak jAnakara anekAntasvarUpa AtmAko prasiddhi karanA anya bAta hai| kintu unameM se upacarita dharmako svIkAra karanevAle aura paryAya dharmako svIkAra karanevAle vikalpako dUrase hI sthAgakara tathA dravyasvabhAvako svIkAra karanevAle vikalpame bhI heya buddhi rakhate hue apane meM nirvikalpa sAkSAt samayasArasvarUpa AtmAkI prasiddhi karanA anya bAta hai| isI tathyako dhyAnameM rakhakara samayasAra gAthA 142 kI bAtmatyAti TIkAma AcArya amRtacandra likhate hai yaH kila jIve baddhaM kameti yazca jIvabanda kati vikalpaH sa dvitayo'pi hi nayakSapa / ya pucainamazikSAmati sa evaM sakalavikalpAsiMkrAnsaH svayaM nirvikalpakavijJAnaghanasvabhAvo bharavA sAkSAssamayasAraH sambhavati / 'jIvameM karma baddha hai aimA vikalpa tathA 'jIvameM karma abaddha hai' aisA vikalpa ye donoM ho nayapakSa hai| jo niyamase ubhaya pakSakA atikrama karatA hai vaha samasta vikalpoMkA atikrama karake samasta vikalpoMse atikrAnta hokara svayaM nivikalpa eka vijJAna vanasvabhAvarUpa hotA humA sAzcAt samayasAra hotA hai| anekAntasvarUpa AtmAko svIkAra karake nivikalpa vijJAnaghanasvabhAva AtmAko prasiddhi kaise hotI hai maha batalAnA samayalAra gAthA 141 AdikA prayojana hai / 69 se lekara 48 takake kalazAMkI rakhanA bhI isI prayojanako dhyAnameM rakhakara huI hai| yahAM unakI racanAkA anya prayojana nahIM hai| anekAntasvarUpa vastuko prasiddhi ke kAlameM sata-asata Adi do-do dharma mugaloMmase eka-eka dharmadvArA bastuko prasiddhi karanevAlA ekaeka naya sApekSamAvase apane-apane viSayabhUta dharmadvArA vastu kI prasiddhi kare isakA niSedha kauna karatA hai| mAcArya samantabhadranaM 'nirapekSA nayA mithyA sApekSA vastu se'rthakRt / / 108 // ghacana isI abhiprAyase likhA hai / jisakA anekAntasvarUpa vastuko siddhi karanA mukhya prayojana hai vaha yadi naya dRSTiko mukhya kara tatsvarUpa bastuko siddhi karanA cAhatA hai to use isI mArgakA avalambana letA hogaa| isameM sandeha nhiiN|
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 16 aura usakA samAdhAna 761 kintu jo rAgAdi vibhAvabhAvoM aura baddhaspRSTatvAdi upacarita bhAvoMse mukta apane AtmAko prasiddhi karanA cAhatA hai use ukta mArgapara na calakara svabhAvake avalambanako ho sarvasva mAnanA hogaa| yaha hai samayasAra ke kathanakA prayojanabhUta sAtparya usameM nizcayanavako pratiSedhaka svabhAva aura sadbhUta asadbhUta donoM vyavahArako pratiSeSyasvabhAva ( samayasAra gAthA 272 meM kyoM kahA yaha spaSTa ho jAtA hai| isakA artha una donoM namo viSayako asvIkRti nahIM hai / yadi aisA hotA to AcArya mAtra eka jovapadArthakA hI vivecana karate, zeSa ajIvAdi ATha padArthoMkA vivecana hI nahIM karate aura na hI yAcArya amRtacandra 'navatavagatatve'pi yadevaM na muJcati ( sa0 ka0 7 ) yaha vacana ho likhate / spaSTa hai ki aisA likhakara ukta donoM bacAne anekAntasvarUpa vastuko apanI dRSTi meM rakhA hai, usakA niSeSa nahIM kiyaa| apara pakSa 'jo naya parapakSakA nirAkaraNa nahIM karate hue hI apane pakSa ke astitvakA nizvaya karane meM vyApAra karate hai unameM samIcInatA pAI jAtI hai|' isa kathanako sArthakatA isa dRSTise hai / use hama asvIkAra nahIM karate / hama ho kyA koI bhI vyakti asvIkAra nahIM kara sakatA / kintu AtmA meM mokSamArgako prasiddhi nizcayanaya ( nizcayanayake viSaya ) ke ava lambanase hI ho sakatI hai| na to pramANake avalambana se hotI hai aura na hI vyavahAra ke avalambanase hotI hai / yahI kAraNa hai ki mokSamArgameM isoko mukhyatA dI gaI hai / yasaH anya saba heya hai, svabhAvakA avalambana ho upAdeya hai, kyoMki svabhAva ke avalambana dvArA tanmaya hokara pariNata honA hI mukhya kArya hai, ataH nizcayamaya pratiSedhaka svabhAvavAlA honese anya sabakA pratiSedha karatA hai yaha siddha ho jAtA hai| isI tathya ko spaSTa karate hue padmanandipaMcaviMzatikA nizvayapaMcAzat adhikAra meM likhA haisa at mukto maneramadAtmAnam / yAti yadIyena pathA taveva puramaznute pAndhaH // 48 // jo jIva sadA AtmAko kamase basa dekhatA hai vaha karmavaddha hI rahatA hai, kintu jo use mukta dekhatA ( anubhavatA ) hai vaha mukta ho jAtA hai| Thoka hai-- pacika jisa nagarake mArga jAtA hai usI nagarako vaha prApta hotA hai ||486|| zaya yaha hai ki jaise bambaI aura kalakattA jAnevAle donoM mArga apanI-apanI sthiti sahI hai, jo bambaI jAnA cAhatA hai usake lie kalakattAkA mArga heya honese niSiddha hai aura bambaIkA mArga upAdeya honese usakA niSedha karanevAlA hai usI prakAra prakRtameM jAnanA caahie| 'samyagdRSTi jIva yaha naya saccA hai aura yaha naya jhUThA hai aisA vibhAga nahIM karate' yaha ThIka hai| kintu yaha naya upacarita dharmadvArA vastuko viSaya karatA hai aura yaha naya jisa vastukA jo dharma hai usa dvArA hI usa vastuko triSaya karatA hai, aisA vibhAga to karate haiM, anyathA miTTI ke kartRtva dharmako kumbhakArakA svIkAra kara lenepara miTTI aura kumbhakAra meM ekatva prApta hone se padArtha vyavasthA ho nahIM bana sakatI / yadi kahA jAva ki miTTokA kartRtva dharma bhI ghaTakAryako karatA hai aura kumbhakArakA kartRtva dharma bhI usI ghaTakAryako karatA hai to eka kAryake do kartA mAnane par3ate hai jo jinAgama ke viruddha hai| ataH jisa rUpa meM jisa nayakA jo viSaya hU~ usa rUpameM use svIkAra karanevAlA hI yaha nama satya hai aisA yahA~ samajhanA cAhie / 16
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ 762 jayapura (khAniyA) tasvacarcA isa prakAra anya-cacita viSayoM ke sAtha paramAgamameM nizvayanaya aura vyavahAramayakA kisa rUpameM vivecana huA hai isakA saMkSepameM spaSTIkaraNa kiyA / 5. samayasAra gAthA 143 kA yathArtha tAtparya samayasAra gAthA 143 meM 'jo pramANa, naya aura nikSepake samasta vikalpoMse mukta hokara paramAtmA, jJAnAtmA, pratyajyoti, AtmaNyAtirUpa anubhatimAtra samayamAra ho jAtA hai vaha donoM nayoMke kathanako AnatA to hai parantu kisI nayapakSako grahaNa nahIM karatA arthAt samasta naya vikalpoMse mukta ho jAtA hai|' yaha kahA gayA hai, kintu apara pakSa isa gAthAkA isa rUpameM artha karatA hai jisase yaha mAlUma par3e ki isa gAthA dvArA prAcAryane donoM mayoMke kathanako eka samAna mAnane kI preraNA kI hai| ise hama usa pakSakA atisAhasa ho kaheMge / samayasArakI vaha gAthA isa prakAra hai dAvi . piye jANai NavaraM tu samayapaDibaddho / Na duNayapakvaM gimhadi kiMci vi NayapakkhaparihINo // 13 // samayapratibaddha arthAta citsvarUpa mAtmAko anubhavanevAlA jIva dhonoM nayoMke kathana ko mAtra jAnatA hI hai| parantu vaha nayapakSase arthAta nayoM ke vikalpase rahita hotA hai, isalie nayapakSako nahIM grahaNa karatA / / 143 // ukta gAthAkA yaha saho artha hai| kintu apara pakSane apane abhiprAyakI puSTi ke liye isakA yaha artha kiyA hai jo puruSa AtmAse pratibaddha hai arthAt AtmAko jAnatA hai vaha donoM ho nayoMke kathanako kevala jAnatA hai parantu nayapakSako phucha bhI grahaNa nahIM karatA, kyoMki vaha nayoM ke pakSase rahita hai arthAt kisI eka nayakA pakSa (bAgraha) nahIM karanA caahie| isa prakAra ye vo artha hai / aba inameM se kauna ThIka hai isakA nirNaya karanA hai| zrI padmanandi AcArya pacanandipaMcaviMzatikA nizcayapaMcAzat meM likhate hai baddho pA sako vA cirapI nayavicAravidhireSaH / savanayapakSarahito bhavati hi sAkSAtsamayasAra // 53 // catanya AtmA baddha hai athavA mukta hai yaha nayavicArakA vidhAna hai| kintu jo sAkSAt samaya sAra hai vaha saba bhayapakSAse rahita hai // 53 // yahA~ para 'nayapakSa' zabdakA artha vikalpamAtrase hai isakA spaSTIkaraNa agale ilokase ho jAtA hai nava-nikSepa-pramitiprabhRtivikalpojimataM paraM zAmsam / zundAnubhUsigocaramahamekaM dhAma cida pam / / 5 / / jo naya, nikSepa aura pramANa Adi vikalpoMse rahita hai, utkRSTa hai, zAnta hai, eka hai aura zuba anubhatirUpa hai vahI caitanyadhAma AtmA meM hai||54|| isase spaSTa hai ki apara pakSane ukna gAyAkA jo Azaya liyA hai vaha ThIka nahIM hai| yadi vaha ukta gAthAoMko donoM saMskRta TokAoM para dRSTipAta kara letA to vaha usa parase aisA viparIta Azaya kabhI bhI grahaNa nahIM karatA aisA hamArA vizvAsa hai|
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 16 aura usakA samAdhAna 763 isameM sandeha nahIM ki mokSamArgako dRSTise vikalpamAtra heya hai| parantu usameM usanA vizeSa hai ki vyavahAranaya aura vyavahAranayakA viSaya ye donoM to sarvathA heya haiM hI, kyoMki jisa prANIkI inameM upAdeya buddhi hotI hai. vaha no mokSamArgameM prayojanabhUta kathA sunanekA bhI pAtra nhiiN| kintu savikalpa nizcayanaya aura usake viSayameM itanA viveka hai ki nizcayanaya svayaM eka vikalpa honese vaha to heya hai, parantu usakA viSayabhUta AtmA udAdeya hai, kyoMki tatsvarUpa anu bhUtikA nAma hI samayasAra hai / ataH ukta gAthA dvArA AcArya yaha batalA rahe haiM ki samayapratibaddha arthAt jJAyakasvarUpa AtmAnabhatikasi pariNata AtmA donoM nayoMke kathanarUpa nya-paryAyako mAtra jAnatA to hai parantu unake vikalpalAese nahIM pariNamalA / yahA~ apara pakSa kaha sakatA hai ki yadi aisI bAta hai to nizcayanaya upAdeya hai aisA kathana kyoM kiyA jAnA hai? samAdhAna yaha hai ki adhyAtma meM nizcayanaya aura u viSayameM abhedako svIkAra karake hI yaha kathana kiyA jAtA hai / itane vivecana meM yaha spaSTa ho jAtA hai ki apara pazane samayasAra gAthA 143 kA jo Azaya liyA hai vaha ThIka nahIM hai| jisake 5. vividha viSayoMkA spaSTIkaraNa aba isa bAta kA vicAra na ki jahAM vyavahArako gonAhaka do pA punya Adi kahA hai usakA kyA tAtparya hai ? 1. isake lie sarvaprathama hama jayaghavalA pu01 pR0 8 kA 'Na va yavahAraNI cappalao' yaha udAharaNa lete haiN| AcArya bIrasenane yaha bacana gautama sthavirane maMgala kyoM kiyA isa tathya ke samarthana meM likhA hai / vicAraNIya yaha hai ki yadi mokSamArgameM nizcayanaya aura vyavahAranaya samAnarUpase pUjya hote to unake citta meM 'vyavahAranaya capala nahIM hai| isa prakArakA vacana likhakara usake samarthana karanekA vikalpa hI nahIM uThanA cAhie thaa| hamane yathAsambhava upalabdha pUre jinAgamakA AloDana kiyA hai, parantu isa prakArakA vikalpa nizvayana yake viSaya meM AcArmane uThAyA ho aura phira usakA samAdhAna kiyA ho yaha hamAre dekhane meM abhI taka nahIM AyA ora na ho apara pakSane hI koI aisA AgamapramANa upasthita kiyA jisase ukta bAtakA samarthana hotA ho| spaSTa hai ki AmArya vorasenane 'gaca vavahAraNI cappalao'yaha vacana vyabahAranayase babhiprAyavizeSako pAnameM rakha kara hI likhA hai / vaha abhiprAya vizeSa kyA ho sakatA hai isakA samAdhAna yaha hai ki ve isa vacana dvArA nizcayamUlaka vyavahArakA samarthana kara rahe haiN| aisA vyavahAra jo antaraMga meM nizcayako liye hue ho sAdhakake savikalpa avasthA meM hotA hI hai| prAcArya ukta bacana dvArA aise vyavahArako bahajIvAnagrahakArI likhakara usakA samarthana kara rahe haiM, kore vyavahArakA nhiiN| isakA AvAya yaha hai ki sabikalpa avasthA meM sAdhakake deva-guru-zAstrako bhakti-vandanArUpa, pA~ca aNuvrata-mahAvratarUpa vyavahAra avazya hotA hai| kintu antaraMgameM vaha nizcayasvarUpa pariNatiko hI usa avasthAmeM upAdeya mAnatA rahatA hai / guNasthAna paripATose Age bar3hanekA yadi koI mArga hai to ekamAtra yahI mArga hai, iso tathyako dhyAnameM rakhakara AcArya amRtacandrane samayasArakalazameM likhA bhI hai bhedavijJAnataH siDAH siddhA ye kila kaMcana / aspaimAvato baddhA badA ye kila kecana // 13 //
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ 764 jayapura (khAniyA ) tatva jo koI siddha hue haiM ve bhedavijJAnase siddha hue haiM aura jo koI ba~dhe haiM ve usIke abhAva se ba~dhe hai / vIrasena svAmI AtmajJAnI mahApuruSa the / bhalA unheM ukta vacana likhate samaya Agama ke isa mUla abhiprAyakA vismaraNa kaise ho sakatA thA / yadi apara pakSa isa vacana ke prakAza meM ukta bacanakA artha karegA to use yaha samajhane meM dera nahIM lagegI ki nizcayamUlaka samyak vyavahArako dhyAna meM rakha kara hI ukta vacana likhA gayA hai| jaisA ki unake isa kathanase naLe prakAra samarthana hotA hai- puNNakammabaMdhAthINaM savvANaM maMgalakaraNaM jutaM Na muNINaM kammaRSayakaM kkhucANamidiNa boju, puNNabaMdhaupaDi bisesAbhAvAdo, maMgalassetra sarAgasaMjamassa vipariccAgapasaMgAr3o / yadi kahA jAya ki puNyakarma ke bA~dhane ke icchuka dezapratiyoMko maMgala karanA yukta hai, kintu karmoMke are sure muniyoM ko maMgala karanA yukta nahIM hai, so aisA kahanA bhI Thoka nahIM hai, kyoMki puNyabandha ke hetupako apekSA unameM koI vizeSatA nahIM hai| anyathA maMgalake samAna unake sarAgasaMyama ke bhI tyAgakA prasaMga prApta hotA hai / yaha vacana bar3A mahatva rakhatA hai| isakA prArambha isa DhaMga se kiyA gayA hai jisase yaha mAlUma par3atA hai ki dezI puNyakarma bA~cane ke icchuka hote haiN| kintu isa vacanakA samAdhAna jisa DhaMgase kiyA gayA hai usase yaha spaSTa ho AtA hai ki cAhe vItarAgI muni hoM yA dezAtI, antaraMga abhiprAya donoMkA eka hI prakArakA hotA hai| tAtparya yaha hai ki jisa prakAra vItarAga sAdhu puNyabandhake abhiprAyavAle nahIM hote vaise dezapratI bhI nahIM hote| isa vacanase jina tathyoMpara spaSTa prakAza par3atA hai ke ye haiM (ka) cautarAgI muni aura dezadato donoM hI puNyabandhake abhiprAyavAle nahIM hote / (kha) unakA lakSya svabhAvaprApti rahatA hai / (ga) jitane aMza meM svabhAvaprApti hotI hai, karmakSapaNA utane hI aMzameM hotI hai / (gha) dezavrata yA sarAgasaMyama Adi karmakSapaNA hetu na hokara puNyabandhake ho hetu hai / (Ga) AcArya vIrasenane ukta 'Na ca vavahAraNao cappalao' ityAdi vacana vyavahAratayakI mukhyatAse likhA hai jo apane sAtha honevAle nizcayako kyA mahimA hai isako prasiddhi karatA hai / anyake kAryako anyakA kahanA yaha upacarita vyavahArakA mukhya lakSaNa hai / 2. apara pakSane dUsarA uddharaNa paM0 naM0 paM0 bi0 ke nizcaya paMcAzatkA diyA hai| kintu isa vacanameM AcAryane svayaM isa tathya ko svIkAra kara liyA hai ki jisake dvArA nizcayakI prasiddhi ho, vyavahAra usIkA nAma hai aura isI kAraNa vyavahAranayase unhoMne ise pUjya kahA hai| vastutaH yaha zloka samayasAra gAthA 8 ke prakAzameM likhA gayA hai| ataeva isa baccana ke jJAzayako grahaNa karate samaya AcArya amRtacandrake isa kathanako sadA dhyAna meM rakhanA cAhie-- evaM unlecchasthAnIyatvAjjagato vyavahAranayo'pi mlecchabhASAsthAnIyatvena paramArthapratipAdakatvAdupanyasanIyaH atha ca brAhmaNo na mlecchitavya iti vacanAd vyavahAranayo nAnusartavyaH / isa prakAra jagat mleccha sthAnIya honese aura vyavahAra naya bhI mlecchabhAvAsthAnIya honese bah paramArthako kahanevAlA hU~, isalie vyavahAra naya sthApita karane yogya hai / kintu brAhmaNakole nahIM hI jAnA cAhie isa vacanase bahU ( vyavahAranaya) anusaraNa karane yogya nahIM hai- yaha siddha hotA hai /
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 16 aura usakA samAdhAna 765 'vyavahArakA viSaya eka dravyako paryAya hai' yaha likhakara apara pakSane bheda vivakSA meM mAtra sadbhUta vyavahArakA nirdeza kiyA hai| kintu eka adbhUta vyavahAra bhI hai jisakA viSaya mAtra upacAra ise apara paNa bhulA detA hai | apara pasane yahA~para padmanandivazitikA ke jisa vacanako udbhuta kiyA hai unameM 'mukhyopacAravivRti' pada AyA hai jisase nizcayake sAtha donoM prakArake vyavahArako sUcanA milatI | yadi ba usameM Aye hue 'upacAra' pavase kevala sadbhUta vyavahArako ho svIkAra karatA hai to hama pUchate haiM ki vaha 'jIvita zarIrako kriyA se dharma hotA hai' isa kathanako kyoM nahIM tyAga detA / use cAhie ki vaha yaha spaSTa zabdoMmeM ghoSaNA kara deM ki jIvita zarIrako kriyAro trikAlameM dharma nahIM ho sakatA aura sAtha ho use yaha bhI ghoSaNA spaSTa zabdoMmeM kara deno cAhie ki eka vyakA pariNAma dUsare dravyakA kArya aNumAtra mI nahIM kara sktaa| itanA hI kyoM use to ukta vacanake AdhArase yaha bhI ghoSita kara denA cAhie ki jitanA bhI vyavahAra hai vaha mokSaprAptikA yathArtha hetu to trikAlameM nahIM hai / usame mAtra nizcayakA jJAna hotA hai, isalie use Agama meM sthAna milA huA hai / 'paryAyoM kA samUha dravya hai athavA guNa aura paryAyavAlA dravya hai' apara pakSa ke isa kathanako hama svIkAra karate haiM aura isI lie hamArA kahanA yaha hai ki jisa samaya jo paryAya utpanna hotI hai vaha paryAyasvarUpa dravyakA svakAla honese nizcayase use vaha dravya svayaM utpanna karatA hai | yadi vaha pakSa ise svIkAra nahIM karegA aura aisA mAnegA ki pratyeka paryAyako dUsarA dravya utpanna karatA hai to paryAya samUhasvarUpa dravyakA kartA bhI anya dravyako mAnanA par3egA jo mAmanA na kevala Agama ke viruddha haiM, api tu tarka aura anubhava ke bhI viruddha hai / ataeva apane isa vakta AvAsara bhora pakSako yahI mAna letA hAM zreyaskara pratIta hotA hai ki pratyeka dravya apane nitakAla meM niyata kAryako ho karatA hai| aura padmanandipaMcavizatikA ke AdhArapara use yaha bhI svIkAra kara lenA cAhie ki 'eka dravya dUsare dravyakA kArya karatA hai isa prakArakA vyavahAra vajana 'pratyeka dravya apane niyata kAlameM apane niyata kAryako svayaM kartA hokara karatA hai' isa nizcaya varSAtakA jJAna karAne ke lie Agama meM likhA gayA hai| anagAradharmAmRta ke 'kannathA vastuno bhinnAH 1-102 vacana bhI isI lakSyako spaSTa karane ke liye likhA gayA hai| samayasAra gAthA aura usakI TokAkA bhI yahI Azaya hai / samyadarzana kI utpatti lie dravya, guNa, paryAyakA ve jaise hai vaisA jJAta honA atiAvazyaka hai / kintu samvaradarzanako utpatti kaisI hotI hai yaha prazna dUsarA hai| itanA avazya hai ki samyagdRSTiko inakA yathArtha zraddhAna avazya hotA hai, isalie unake samyagdarzanavinaya bhI bana jAtI hai| mUlAdhAra a05, gA0 186 kA yahI Azava hai| samyagdRSTi arthaparyAyoMke viSaya meM kisa AdhArase kaiso zraddhA hokara darzanavinaya guNa pragaTa hotA hai yaha isa gAthA meM batalAyA gayA hai| 3. apara pakSane 'jo vyavahAranayake binA mAtra nizcayake mAzrayase mokSa cAhate haiM de mUr3ha haiM, kyoMki boja vinA vRkSaphala bhoganA cAhate haiM athavA ve AlasI haiN|' yaha likhakara usakI puSTi anagAradharmAmRta a0 1 zlo 100 se karanI cAho hai / kintu anagArabarmAmRta meM vaha ullena ekAnta nizcayAbhAsiyoM kA niSedha karane ke lie bAyA hai ise apara pakSa jAnate hue bhI hamAre dRSTi pathameM nahIM lAnA cAhatA hai / bahuta hai ki isI kAraNa apara pakSane yaha vacana kisa zAstrakA hai yaha na batalAkara 'vyavahAra parAcIno' ityAdirUpase ukta zloko uddhRtakara usake anta meM 'prAcIna zloka' yaha likhakara chuTTI pAlI
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayapura (khAniyA ) tasvacarcA hai / AcArya amRtacandrane samayagAra kalaza 111 meM 'magnAH zAnanayaiSiNo'pyatisvacchandamandIkhamAH' yaha vacana likhA hai| sasIko dhyAna meM rakhakara paNDita AzAgharajIne ukta zloka kI racanA kI hai, ataH usa parase vahI Azaya lenA cAhie jo samagra kalazakA hai| isI sammako paNDitapravara banArasodAsajIne ina zabdoM meM vyakta kiyA hai-- jJAnacesanAke jage pragaTe kevalarAya / karmacetanAmeM base kamabandha pariNAma 186 // ataeva upAdeya to ekamAtra jJAyakabhAva hI hai aisA hI yahA~ nizcaya karanA cAhie / 4. apara pakSane puruSArtha sayupAya ilo050 ko ukta kara usakA jo artha diyA hai vaha ThIka na honepara bhI hama ukta zlokake Azayako svIkAra karate hai| ukta zloka dvArA jo nizcayako na jAnakara yadvA tadvA vicAra aura pravRttiko hI mokSamArga jAnate haiM ve karaNa-caraNa donoMkA nAza karate haiN| bAgha karaNameM AlasI hone se bAla hai|' yaha bhAva aise puruSoMke prati pragaTa kiyA gayA hai jo nirupayake jJAnase sarvathA anabhijJa hai| unake lie nahIM jo nizcayako jAnakara tatsvarUpa pariNatimeM tallIna hai| mAlUma nahIM ki ise apara pakSane apane abhiprAyakI puSmi kaise samajha liyaa| yaha vacana to unako uddezyakara kahA gayA hai jo nizcayako nahIM jAnale (nahoM anubhavate ) aura nAnA veSadharakara mokSamArgI banate hai| 5. apara pakSane sanmatitakako mAyA 10 'damvadviyavattavaM' ityAdiko uddhatakara apane abhizayakI puSTi karanI cAhI hai, kintu yaha mAthA vastuvicAraka prasaMgameM AI hai aura yahAM mokSamArgako dRSTise vicAra ho rahA hai, isalie yaha yahA~ prayojanabhUta nahIM hai| mokSamArgameM kisakA Alambana lekara tanmaya pariNamana dvArA mukti prApta hotI hai yaha vicAra mukhya hai| isameM sandeha nahIM ki vartamAna meM saMsAro AtmA paryAyaSTi rAgo, dveSI bhI hai aura dravyArthikadRSTise jJAyakasvabhAva bhI hai| aiso avasthAmeM isa jIvake rAga-Sa Adise mukta honekA upAya kyA ? apane ko satata rAgIdve po anubhava karanese to unase mukti milego nhoN| use inase mukti pAne ke lie koI dUsarA upAya karanA hogaa| isa bAta ko dhyAnameM rakhakara AcAryAna usa mArgakA nirdeza kiyA hai jisapara calakara ananta tIrthaMkaroM aura dusare mahApuruSoMne mukti prApta kI hai| yaha mArga kyA hai isakA nirdeza karate hue AcArya kundakunda samapasArameM likhate hai ghabahAro'bhUyastho mayatyo desido du sukhaNao / ___ bhUtharathamassido khalu sammAiTTI havai jIvo / / 11 / / vyavahAranaya abhUtArtha hai aura zuddhanaya bhUtArtha hai aisA jinadevane kahA hai| jo jIva bhatArthakA Azraya letA hai vaha niyamase samyagdRSTi hai / / 11 / / isI tathyako paM0 050 vi ke nizcayapaMcAzatameM ina zabdoM meM spaSTa kiyA gayA hai pyavahAro'bhUtArtho mUtArtho dezitastu zuddhanayaH / zuddhanagramAzritA ye prApnuvanti yAtayaH padaM paramam / / Azaya pUrvokta ho hai| AcArya kundakunda karuNAbhAvase ramaNasArameM likhate hai ekku khaNaM vicitei mokkhaNimitaM NiyappasahAvaM / aNisaM bicittapAvaM bahulAlAvaM maNe viciMtei / / 50 //
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 16 aura usakA samAdhAna juMp yaha jova dina-rAta manameM vicitra pAparUpa aneka prakArake bikalpa karatA rahatA hai| kintu jo sAkSAt mokSaprAptikA upAya hai aise apane prAtmasvabhAvakA par3ha eka kSaNa bhI vicAra nahIM krtaa|||50|| niyamasArameM likhA hai jIvAdi yahittacca yamupAdeyamapaNo appA / kammopAdhisamumbhavaguNa-pajyAhiM vadiritto / / 1 / / jIvAdi bAhya tattva heya hai| mAtra kopAdhiko nimitta kara utpanna huI guNaparyAyAMse bhinna apanA AtmA upAdeya hai / / 38 // aisI avasthAmeM apara pakSa hI batalAva ki pravRtameM sanmatitakI ukta gAthAkA kyA prayojana raha jAtA hai ? baha gAthA to mAtra pratyeka vastu sAmAnya-vizeSAtmaka hai ise prasiddha karane meM caritArtha hai| kintu jo sAmAnya-vizeSAtmaka vastuko jAnatA hai aura mokSamArgakA padAnusaraNa kara mukti prApta karanA cAhatA hai use to samayasAra Adi adhyAtma granthoM meM pratipAdita adhyAtmamArgakA hI padAnusaraNa karanA hogA / AgamameM bAhya pariNatirUpa caraNAnuyogakI saphalatA bhI isI AdhArapara svIkAra kI gaI hai| 6. apara pazane vyavahAramayase jotrake jAna, darzana aura cArizrako jo satyArtha-vAstavika ghoSita kiye hai use hama svIkAra karate hai| sadbhUtavyabahAranapako apekSA ve yathArtha hai, vAstavika hai isane sandeha nhiiN| isI prakAra jIvAdi dravyoMko zuddhAzuddha samI paryAya bhI satyArtha hai, vAstavika hai| ye dravyAdhika nayako vastu hai mAtIzama hai kigata viSama sAmAnya hai, paryAya usakA viSaya nahIM hai| isI prakAra paryAyAthikanayakI apekSA sAmAnya avasta hai isakA bhI yahI Azaya hai ki usana viSaya vizeSa hai, sAmAnya usakA viSaya nahIM hai| yahA~ ekako gauNa aura dusareko mukhyakara yaha kathama kiyA gayA hai, anyathA pratyeka nayako caritArthatA nahIM bana sktii| yahA~ eka nayako vivakSAmeM dUsare nayake viSayako jo avastu kahA gayA hai vaha isa Azayase nahIM kahA gayA hai ki ye kharaviSaNa yA AkAzakusumake samAna vAstavameM avastu hai, kyoMki aimA svIkAra karane para sAmAnya aura vizeSa donoMkA abhAva hokara pratyeka dravyakA hI abhAva prApta hotA hai| yahAM isanA vizeSa aura jJAtavya hai ki paryAyAdhikanayameM asadbhatavyavahAramayakA bhI antarbhAva ho jAtA hai, kyoMki yaha naya bhI paryAyako hI viSaya karatA hai| yadi isameM sadbhata vyavahAranapase koI bheda hai to itanA hI ki yaha naya prayojanAdivaza dUsare pratyakI paryAyako apanese bhinna dUsare dravyakI kahatA hai| jaba ki sadbhata thyavahAranaya usI pradhyakI paryAyako bhedavivakSArma usoko kahatA hai / AcArya amRtacandane samayasAra kalaza 40 meM asadamata vyavahAranavake viSayako eka udAharaNa upasthita kara samajhAyA hai, apara pakSa usapara dRSTipAta kara le yaha hamArI preraNA hai| 7. apara pakSane jJeya-jJAyaka sambandha Adiko pratyakSa aura vAstavika likhA hai, kintu isa kathanase usa pakSakA kyA Azaya hai yaha spaSTa nahIM kiyaa| jJAna pratyeka samayameM kAlika paryAyoM sahita saba dravyoMko jAnatA hai aura samasta dravya apanI-apanI kAlika paryAyoM sahita jJAnake viSaya hote haiM yaha samajhanA ho zeya-jAyakasambandha kahalAtA hai, anya kucha nhiiN| isI prakAra apara pakSane anya jitane sambandhoMkA ullekha kiyA hai unake viSayameM bhI vyAkhyAna kara lenA caahie| yahA~ zAna padase mukhyatAse kevalajJAnako grahaNakara kathana kiyA hai| vAstava meM dekhA jAya to ghaTako jAnanevAlA jJAna bAnarUpa ho pratibhAsita
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ 768 jayapura (khAniyA ) tattvacarcA hotA hai aura ghaTa usase bhinna ghaTarUpa hI pratibhAsita hotA hai, kyoMki usa samaya utpanna huA ghaTajJAna AtmAke jJAnaguNa kI paryAya hai aura jisa ghaTako usane jAnA vaha miTTI Adi rUpa pudgala dravyakI vyaJjana paryAya hai| jJAna cetanarUpa hai aura ghaTa jaharUpa hai| ina donoMke dravya, kSetra, kAla, bhAva atyanta bhinna haiN| ataeva inakA vAstavika sambandha to banatA nahIM yaha pratyakSa hai| phira bhI inakA sambandha kahA jAtA hai, use vyavahAra hI jAnanA caahie| prayojana Adi vaza lokameM aisA vyavahAra kiyA jAtA hai itanA saca hai| isake lie pravacanasAra gAthA 36 ko AcArya amRtavandra racita TIkApara dRSTipAta kiijie| isa prakAra vasta vicArake prasaMgameM dravyAthika naya aura paryAyAthika nayakA kyA tAtparya hai aura madhyAsmadRSTi se nizcayanaya aura vyavahAranayakA kyA tAtparya hai isakA vizavarUpase spaSTIkaraNa kiyA / apara pakSane apanI prastuta pratizaMkAke prArambhameM anekAntakA jo svarUpa nirdeza kiyA hai usIse yaha spaSTa ho jAtA hai ki do dravyoM aura unake guNadharmoM kA avalambana lekara jitanA bhI kathana kiyA jAtA hai vaha saba asadbhUta vyavahAra nayakA ho viSaya hai, sadbhUta vyavahAranayakA viSaya nhiiN| 8. apara pakSane 'pratyeka dravya utpAda-vyaya-dhovyamayI hai| aisA likhakara isakI siddhi jo nizcayanaya aura vyavahAra nayase kI hai so yahAM vyavahAranayase sadbhuta vyavahAranaya hI liyA gayA hai, asadbhuta vyabahAranaya nahIM, kyoMki asadbhuta vyavahAranaya trikAlameM usI dravyake guNa-gAyakI usI meM prasiddhi na kara prayojanAdivaza anya dravya ke guNa-dharmako usase bhinna dUsare dravyakA prasiddha karatA hai| apara pakSa samajhatA hai. ki hama vyavahAra nayako asatya aura aprAmANika mAnate haiM, kintu usakI aisI mAnyatA ThIka nahIM hai, kyoMki usase lokavyavahArakI prasiddhi hotI hai, ataH isa dRSTi se AgamameM use bhI prAmANika aura satya hI mAnA gayA hai| yadi koI nayavapana binA prayojana prAdike anya drabyake guNadharmako apane se bhinna dUsare dravyakA kahatA hai to vaha nayAmAsa hone ke kAraNa avazya hI asatya aura aprAmANika mAnA jaaygaa| 6. sarvajJadevane jo vyavahAra samyaktva va vyavahAra mokSamArgakA upadeza diyA hai vaha isalie nahIM ki use vItarAga samyaktva va vItarAga mokSamArga mAna liyA jAya, anyathA ye dona hokara eka ho jAyeMge aura aisI avasthAmai parako nimitta kara hone vAle zubhabhAvoMkA bhI mokSameM sadbhAva mAnanA anivArya ho jaaygaa| kintu bhagavAnakA to yaha upadeza IkammabaMdhI hi NAma suhAsuhapariNAmahito jAyade, suddhapariNAmahito tesi doNNaM pinnimmuulkkho| dhavalApu. 12 pR. 209 zubha aura azubha pariNAmoMse niyamase karmabandha hotA hai lathA zuddha pariNAmoMse una donoMkA niyamase nimala kSaya hotA hai| aura bhagavAnkA yaha upadeza bhI hai asuhAdI viNivisI suhe pavitI ya jApa cAritaM / bada-samidi-guttirUvaM vavahAraNayA du jiNamaNiyaM // 45 // -yUhanuSya-saMgraha
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 16 aura usakA samAdhAna vyabahAranayase azubhase nivRtti aura zubhameM pravRttiko cAritra jAno / use jinadevane vrata, samiti aura guptirUpa kahA hai / / 4 / / isase spaSTa hai ki byabahAra mokSamArgase nizcaya mokSamAgaM bhinna hai| phira bhI bhagavAnne nizcaya mokSamArgakI siddhikA bAhya hetu jAnakara ise vyavahAra mokSamArga kahA hai / aura jo jisakI siddhikA hetu ho use usa nAmase pukAranA asatya nahIM khlaataa| isase spaSTa hai ki sarvajJane nyavahAra samyaktva va vyavahAra mokSamArgakA upadeza dekara jIvoMkA akalyANa na kara nizcaya mokSamArga ho yathArtha mokSamArga hai yaha spaSTa kiyA hai| yahI kAraNa hai ki AcArya amRtavandrane pravacanasAra mAyA 199 kI TokAme nizcaya mokSamArgako ho mokSakA ekasayA mArga batalAte hue likhA hai yataH sarva eva sAmAnyacaramazarIrAstIrthakarAH zracaramazarIrA mumukSavazcAsunaiva yathoditena zuddhAtmatatvapravRttilakSaNena vidhinA pravRttamokSasya mAgamadhigamya siddhA vamayuH, na punaranyathApi / tato'vadhAyate kevalamayameka evaM mokSasya mArgo na dvitIya iti / sabhI sAmAnya caramazarIro, torthakara aura acaramazarIrI mumukSu isI yathokta zuddhAtmatattvapravRttilakSaNa vidhise pravRtta hue mokSamArgako prApta karake siddha hue, parantu aisA nahIM hai ki anya mArgasa bhI siba hue ho| isase nizcita hotA hai ki kevala yaha eka hI mokSakA mArga hai, dUsarA nhiiN| 6. bandha pAra mokSakA nayaSTise spaSTIkaraNa jainadarzana dhruvatAke samAna utpAda-vyayako bhI svIkAra karatA hai / dravyadRSTise pratyeka dravya dhru basvabhAva siddha hotA hai aura paryAyaSTise utpAda-dhyayarUpa bhI siddha hotA hai / isa dRSTise nizcayanayakA kathana jitanA yathArtha hai, sadbhata vyavahAramaya (nizcaya paryAyAthikanama kA kathana bhI utanA hI yathArtha hai| anya darzana isa prakAra nayabhedase vastuko siddhi nahIM karate, isalie unakA kathana ekAntarUpa honese mithyA hai isameM sandeha nhiiN| aba dekhanA yaha hai ki jIyakI jo bandha aura mokSa paryAya kahI hai vaha kyA hai ? yaha to apara pakSa bhI svIkAra karegA ki na to eka dravyako paryAya dusare dravya meM hotI hai aura na hI do davya milakara unakI eka paryAya hotI hai| isalie jaba hama jovako apezA vicAra karate hai to yahI siddha hotA hai ki bandha aura mokSa ye donoM jovakI ho paryAya hai| isa apekSAse ye donoM paryAya jIvameM sadbhuta hai-yathArtha hai| bhAvasaMsAra ora bhAvamokSa inhIM kA dUsarA nAma hai| yaha sadbhuta vyavahAranayakA vaktavya hai | asata vyavahAranayakA baktavya isa se bhinna hai| yaha na ya kArmaNa vargaNAoMke jJAnAvaraNAdirUpase pariNamanako bandha kahatA hai aura una jJAnAbaraNAdi kamauke karmaparyAyako chor3akara akarmarUpase pAraNamana ko mokSa kahatA hai| yadyapi ye donoM ( kArmaNavargaNAoMkI karmaparyAyahapa bacaparyAya aura karmoMko akarmarUpa mokSaparyAya) jIvakI nahIM hai. inheM jIvana utpanna bhI nahIM kiyA hai| phira bho asadbhuta vyavahAranayase ye jIvako kahI jAto hai aura jIvako hI inakA kartA bhI kahA jAtA hai| ye pudagalapariNAma AtmAkA kArya nahIM hai isa tathyo spaSTa karate hue AcArya kundakunda pravacanasArameM likhate haiM gehadi va Na muMthadi karedi Na hi poggalANi kammANi / jAvo puggalamaja aSaNa vi sambakAlesu / / 185||
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayapura (khAniyA) sattvacarcA jIva sabhI kAloM meM pulake madhya rahatA huA bhI paudgatika kramoMko na to grahaNa karatA hai, na tyAgatA hai aura na karatA hai // 185 // apara pakSakA kahanA hai ki jo eka nayA viSaya hai vahI viSaya dUsare nayakA nahIM ho sktaa| yadi aisA ho jAe to donoM nayoMmeM koI antara hI nahIM rhegaa| donoMmeM antara nahIM rahane nayA~kA vibhAjana partha ho jAyegA tathA suvyavasthA nahIM rahegI sarva viplava ho jAyagA jo vyavahAranayakA viSaya hai usakA kathana vyavahArayase ho ho sakatA hai, nizvayAyase vaha kathana nahIM ho sakatA / ataH AryapramANoM ko yaha kaha kara TAla denA ki 'vivakSita kathana vyavahAranapase hai nizcayase nahIM' Agama saMgata nahIM hai|' wfq so isa sambandhameM hamArA bhI yahI kahanA hai ki jo asadmatamyahAnayakA fare hai vahIM sadbhUtavyavahAranayakA nahIM ho sakatA / yadi aisA ho jAya to donoM nayoMmeM koI antara ho nahIM rhegaa| donoMmeM antara nahIM rahane se noMka vibhAjana vyartha ho jAyagA tathA donoMke kathanako eka mAnane se vrabhyabhedako pratIti nahIM hogI dravyamevakI pratIti nahIM ho sakane se pRthak-pRthak dravyoMkI batA nahIM siddha hogI, sarva viplaba ho bhUviSaya hai use upari mAnanA hI yukta hai| use sadbhUtarUpale prasiddha karanA AgamasaMgata nahIM hai / hamane apane uttaroMme AIpramANoMko kahIM bho TAlanekA prayatna nahIM kiyA ho, Agamale jo adbhuta vyavahAranayakA taya hai use avazya hI usI rUpameM pratiddha kiyA hai| aNNA apara pakSa ne prastuta prasikA ko jisa pravINatA upasthita karanekA prayatna kiyA hai use hama acchI taraha se samajha rahe haiN| pahale to usa pakSa ne pratyeka vastuko anekAntAtmaka prasiddha kara sAmAnya-vizeSa, nitya-anitya mAdirUpase do do dharmayugaloM kI sthApanA kii| isake bAda sAmAnya aura vizeSako viSaya karanevAle dravyAdhika aura paryAyAthika ina do nayokI sthApanA kara unako nizcavanaya aura vyavahAranaya vaha saMjJA rakho aura isa prakAra vyavahAranAyake uttara bhedoMkA nAma liye binA aura sadvyavahAranayake viSaya meM asadbhUtavyavahAralaya ke viSayako milAkara prastuta pratikAMcA khar3A kiyA kintu hamAre vicArale vicArako yaha paddhati nahIM hai| kyA isa prakAra eka drava payako usIkI prasiddha karanevAle pacihAna badalAkara adbhUta vyavahAraya viSayako sadbhUta siddha kiyA jA sakatA hai, kabhI nahIM spaSTa hai ki jaba ki adbhUta vyahAranayakA viSaya upacarita hai to vaha upacarita hI rhegaa| Agamale use sadbhUta siddha karanA ThIka nahIM hU~ / isa prakAra banya mokSa kyA hai isakA nayadRSTise spaSTIkaraNa kiyaa| 7. ekAntakA bhAmaha ThIka nahIM abhI hamane Agama meM kiye gaye vyavahAra ke uttara bhedoM aura unake dhyAna bandha mokSa ke viSaya meM spaSTIkaraNa kiyaa| kintu adhyAtma AgamameM isa viSayapara aura bhI sUkSmatA vicAra kiyA gayA hai| usameM batalAyA hai ki AtmAko jo paryAya parake lakSya (rAgabhAvase para upayukta hone yA parakA samparka karanese utpanna hotI hai vaha jisake lakSyase utpanna hotI hai usIkI hai| yahI kAraNa hai ki adhyAtma Agamame jinadevane badhyavasAna bAdi bhAvoM ko jo jIva kahA hai use abhUtArthavyavahArakA kathana jAnanA caahie| isa para prazna hotA hai ki ina adhyavasAna jAdi bhAvAMkA jIva kahanA yaha jaba ki abhUtArthavyavahAra hU~ to phira jinadevane aise vyavahArakA bAyana hI kyoM kiyA ? yaha prazna hai isIkA samAdhAna karate hue AcAryane samayasAra gAthA 46 ko TIkAme 'vyavahAro hi vyavadAriNAM ityAdi vacana likhA hai| isase yaha
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 16 aura usakA samAdhAna spaSTa ho jAtA hai ki tIrthapravRttike nimisakA jJAna karAne ke lie vyavahAra dikhalAnA anya bAta hai aura use paramArtharUpa mAna lenA anya bAta hai| vyabahAranaya vyabahArarUpa nimittakA jJAna karAtA hai isameM sandeha nahIM aura isI lie adhyAtma bhAgamama usakA pratipAdana bhI kiyA gayA hai / para isa parase yadi koI apara galake matAnusAra vyavahAranayako anyake dharmako anya kA kahanevAlA na mAna kara usake viSayako paramArtharUpa hI mAna le to isa jIva kA zarIra aura rAgAdibhAtroMse mukta honA trikAlameM nahIM bana sakegA aura ye jIyake svarUpa siddha ho jAnepara bandhavyavasthA bhI nahIM bana skegii| kyA apara pakSane isa tathyapara dhyAna diyA ? vaha ekAntakA parihAra karane ke lie 'tamantareNa' ityAdi TIkA bacanako to udaghRta karatA hai para usakI mAnyatAke anusAra jo ekAntako prasakti hotI hai usako ora aNumAtra bhI dhyAna nahIM detA / ataH ukta vacanake AdhArapara agara panako prakRtameM aise hI anekAnsako svIkAra kara lenA cAhie ki nizcaya bhUtArtharUpa hai, abhUtArtharUpa nhiiN| abhUtArtharUpa to mAtra vyavahAra hai jise vyavahAra nayase tIrthapravRttikA nimitta jAnakara jinadevane nirdiSTa kiyA hai| hAM yadi abhUtArya vyavahArako tIrthapravRttikA prahAra hetu bhI nahIM svIkAra kiyA jAya to kyA Apatti AtI hai ise AcArya amRtacandrane 'samantareNa' ityAdi vacana dvArA spaSTa kiyA hai| ataH nizcaya aura ayavahAra donoM ho paramArthahama hai aisA ekAnta Agraha karanA ucita nahIM hai yaha ukta kathanakA tAtparya hai| byavahAranaya anyake dharmako ampakA kahatA hai isake lie samayasAra gAyA 56 ko AtmadhyAti TokA tathA AcArya janasenakRta TIkApara dRSTipAta kiijie| 8. jIva paratantra kyoM hai isakA sAMgopAMga vicAra isI prasaMgameM apara pakSane jIvako paratantra kauna banAye hue hai isakI siddhi karate hue AcArya vidyAnandikA 'jIvaM paratantrIkurvanti' ityAdi bacana uddhRta kiyA hai| AcArya vidyAnanti darzanaprabhAvaka mahAn AcArya ho gaye haiM isameM aNumAtra bhI sandeha nahIM / unakA nAmasmaraNa hote hI unake prati zraddhAse mastaka nata ho jAtA hai| apara pakSane apanI pichalI pratikAmeM yaha vAkya likhA hai-'isa jIvako karma parabaza banAye hue hai| usIke kAraNa yaha paratantra ho rahA hai|' hamane isa vAkyako ekAnta AgrahakA poSaka samajhakara yathArtha kyA hai isakA pichale uttarameM nirdeza kiyA thaa| kintu apara pakSane isa vacanako AcArya vidyAnandikA batalAkara paryAyAntarase yaha sUcita kiyA hai ki hamAre dvArA AcArya vidyAnandike vacanapara hI Apatti uThAI gaI hai| apara pakSane apanI prastuta pratizaMkAmeM AcArya vidyAmandike mUla vAkyako punaH upasthita kiye jAne kA saMketa to kiyA hai para pichalI pratizaMkAmeM yaha vAkya dRSTigocara nahIM hotaa| isI prakAra hamAre jina vacanoMpara yaha pratizaMkA upasthita kI gaI hai unake viSaya meM yaha to likhA hai ki 'Apake dvitIya bastabya meM nimna vAkyoM ko par3hakara bahuta Azcarya huvaa|' aura sAtha hI yaha bhI likhA hai ki 'Apake nimna vAkpoM para ArSa pramANa sahita vicAra kiyA jAtA hai| parantu jina vAkyoMpara vicAra karane kI apara pakSa yahA~ para pratijJA kara rahA hai ve vAkya yahAM uddhRta nahIM kiye gaye haiN| astu, AcArya vidyAnandike ukta bacanako apane pakSameM samajhakara apara pakSane usa AdhArase eka mata to paha banAyA hai 'pragar3ha hai, jIvakA krodhAdi pariNAma svayaM paratantratA hai, paratantratAkA kAraNa nahIM / '
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayapura ( khAniyA) tattvacarcA . Age apara pakSane likhA hai ki 'yadi mAtra ajJAnabhAvako ho paratantra karanevAlA mAna liyA jaave"|' isase mAlUma par3atA hai ki usa pakSakA eka mata yaha bhI hai ki jIvakA ajJAna bhAva bhI paratantratA sAmAna hai| yad apara pakSakA yavatavya hai| isameM mAlUma hotA hai ki apara pakSa ekAntase mAtra pudgala karmako joyako paratantratAkA hetu mAnatA hai, kintu usa pakSakA yaha kathana svayaM AcArya vidyAnandike abhiprAyake viruddha hai| ce aSTasahalI pa051 meM likhate hai taddhenuH punarAvaraNaM kama jIvastra pUrvasvapariNAmazca / parantu usa ajJAnAdi doSakA hetu AvaraNa karma hai aura anansarapUrva jIvakA apanA pariNAma hai / umaye yaha bAta to spaSTa ho jAtI hai ki AcArya vidyAnandine kevala jJAnAvara NAdi kamoMko hI paratantratAkA hetu nahIM svIkAra kiyA hai, kintu unhoMne rAga, dveSa aura mohako bho para tantratAkA hetu svIkAra kiyA hai| ye rAgAdi bhAtra svayaM pAratandhyasvarUpa haiM aura paranantratAke hetu bhI haiN| tathA jJAnAvaraNAdi karma vyavahArase kevala jIvakI paratantratAke hetu to haiM para jIvake pAratantryasvarUpa nahIM graha ukta kathana kA tAtparya hai| isa prakAra jIvako paratantratAke do hetu prApta hue-yAe aura aabhyntr| aba inameM mukhya hetu kauna hai isakA vicAra karanA hai 1 harivaMzapurANa sarga 7 meM likhA hai jAyate bhinajAtIyo heturyatrApi kAryakRt / tatrAso sahakArI syAt mukhyopAdAnakAraNa: / / 14 / / jahA~ bhI bhinnajAtIya hetu kAryakRta hotA hai vahA~ vaha sahakArI hai aura mukhya upAdAna kAraNa hai / / 14 / / isa prakAra pratyeka kAryakA mukhya kAraNa upAdAna hai. bhinnajAtIya padArtha nahIM isakA nirNaya honepara aba isa bAtakA vicAra karanA hai ki bAhya padArthako sahakArI kyoM kahA? isakA spaSTIkaraNa karate hue samayasAra gAthA 16 ke bAda AcArya jayasenakRta TIkAma likhA hai atha zuddhajIve adA rAgAdirahitapariNAmastadA mokSo bhavati / ajIve dehAdI yadA rAgAdipariNAmastadA bandho bhavati / zuddha jovakai viSayameM jaba rAgAdi rahita pariNAma hotA hai taba mokSa hotA hai tathA ajIva dehAdimeM jaba rAgAdi pariNAma hotA hai taba bandha hotA hai| isa Azayako puSTimeM vahA~ eka gAthA do hai jIdhe va ajIve hA saMpadi samayamhi jastha ubjutto| tatva bamdha mopalI hAdi samAseNa NichiTo / / -sa. sA. gA. 20 jayasenakRta rIkA saMkSepame bandha aura monakA nidAna yaha hai ki yadi yaha jIva vartamAna samayama jIvameM upayukta hotA hai arthAt upAdeya buddhise tanmaya hokara pariNamatA hai to aisA hone para mokSa hai aura pari yaha jIva vartamAna
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ dutodan Dua zaMkA 16 aura usakA samAdhAna 773 samayameM ajIva dehAvi, karma aura karmake phalameM upAdeya buddhi se upayukta hotA hai arthAt tanmaya hokara pariNamatA hai to aisA honepara bandha hai| isI tathyako spaSTa karate hue pravacanasAra meM likhA hai bhAveNa jeNa jIgho pecchadi jANAdi AgadaM bisaye / rajjadi teNeva puNo bajjhadi kammati uvaaisI / / 176 / / jinadevakA aisA upadeza hai ki yaha jIva prApta viSayako jisa rAga-dveSa-mohamAse jAnatA dekhatA hai usa bhAvase uparajita hokara karmabandha karatA hai / / 176 / / ye AgamapramANa hai| inase vidita hotA hai ki kama ( rAga-dveSa aura unake phalameM yadi yaha jIba upayukta hotA hai to ho jJAnAvaraNAdi karma prajAnAdi jIva pariNAma ke hone meM hetu saMjJAko prApta hote hai, anyathA nahIM / isalie yaho siddha hotA hai ki apanI paratantratAkA mUla kAraNa yaha jIva svayaM hai, jJAnAvaraNAdi karma nhiiN| jJAnAvaraNAdi karmako AcAyane paratantratAkA hetu isalie kahA ki unameM upayukta hokara jIva apane meM paratantratAko svayaM utpanna karatA hai| ve svayaM jIvako paratantra nahIM bnaate| jIvake pariNAmako nimittakara kamavargaNArUpa pudgala karma gariNAmako prApta hote haiM aura uttara kAlameM jobake unameM upayukta hote samaya ve jIvake rAga-dveSarUpa pAratantrya ke hone meM vyavahAra hetu hote haiM / isase bho saSTa hai ki yaha jIva vAstavameM svayaM apane aparAghavaza paratanya banatA hai / corako kotavAla ne paratantra banAyA yaha to vyavahAra hai| vAstava meM vaha svayaM apane aparAmake kAraNa paratanya banatA hai yaha yathArtha hai| tattvArthavAtika 5-24 ke vacana kA dUsarA abhiprAya nhiiN| yahAM AyA hA 'mulakAraNaM' pada nimitakAraNa arthakA mucaka hai / yathA-saMjoyamU-saMjoyanimitam / mUlAcAra pra0 mA0 2.46 ttokaa| __ paM0 phUlacandrane paMcAdhyAyI pR0 173, pR. 338 meM jo kayana kiyA hai vaha vyavahAra hetuko mukhyatAse kiyA hai| isalie pUrvAnarakA viroSa upasthita nahIM hotA / yadi paM0 phUlacandra vyavahAra hetuko nizcama hetu mAnane lage to hI pIparakA viroSa AtA hai, anya yA nhiiN| tabhI to paM0 phUlacandrane uso paMcAdhyAyo J0173 meM yaha bhI likhA hai-'kintu yaha paratantratA jIvakI nija upArjita vastu hai| jIvameM svayaM epI yogyatA hai jisase vaha sadAse paratantra hai|' aura isI prakAra uso paMcAdhyAyIke 90 338 meM bhI yaha likhA hai-'yaha kamI jo thor3I bahuta arihaMta avasthAmeM rahanI hai vaha anAdikAla se calI A rahI hai| isakA kAraNa karma mAnA jAtA hai avazya, para yaha mUlataH jovako apanI pariNatikA hI pariNAma hai| ise hI saMsAradazA kahate haiN| yadyapi paM0 phUlacandra ke ukta kathanase to pUrvApara virodha nahIM pAtA / parantu apara pakSa jo vyavahAra hetu ko yayAthaM hetu manavAne kA prayatna kara rahA hai usase avazya hI AgamakA virodha hotA hai / Agama jaba yaha spaSTa zabdoM meM svIkAra karatA hai ki eka dravya dUsare dravyakA trikAlameM yathArtha kI nahIM ho sakatA / aiso avasthAmeM anya dravya ke kArya meM anya dravyakI vivakSita paryAyako vyavahAra (upacAra) hetu mAna lenA hI Agama saMgata hai| yadi AgamameM aura AgamanusArI kathanameM pUrvAparakA virodha parihAra ho sakatA hai to isI svIkRtise ho sakatA hai. anyathA nhiiN| apara pakSane apanA mantavya likhaneke bAda eka uddharaNa AptaparIkSA pR0 246 kA bhI upasthita kiyA hai| usameM paratantratAke nimitta (bAhya hetu) rUpase kamako svIkAra kiyA gayA hai| yahAM jJAtavya yaha
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayapura (vAniyA ) taracarcA hai ki isa paratantratAkA koI Abhyantara (nizcaya hetu) avazya honA cAhie, kyoMki paratantratArUpa kAryako utpatti kevala bAhya hetuse hoto ho yaha to apara pakSako bho mAnya nahIM hogaa| AcArya vidyAnanditattvArtha palokavAttika pR0 65 meM likhate hai daNDa-kapATa-pratara-lokapUraNakriyAnumayo'pakarSaNa-paraprakRtisaMkramaNa heturvA bhagavataH svapariNAmavizeSaH zaktivizeSaH so'ntaraMgaH sahakArI niHzreyasospatI ratnatrayasya, sadabhAve nAmAvAtikamaayasya nirjarAnupapa seniHzreyasAnutpatteH / AyuSastu yathAkAlamanubhavAdeva nirjarA na punarupakramAt , tasyAnapavatyatvAt / tadapenaM kSAyikaratnatrayaM sayogakevalinaprathamasamaye mukti na sampAdayasyeva, sadA tatsahakAriNo'sacyAt / jisakA daNDa, kapATa, pratara aura lokapUraNa kriyAse anumAna hotA hai aura jo apakarSaNa tathA paraprakRti saMkramaNakA hetu hai aisA bhagavAna kA zaktivizeSarUpa jo apanA pariNAmavizeSa hai baha ratnatrayakA nigamako utti meM antaraMga sahakArI kAraNa hai, kyoMki usake amAvameM nAmAdi tIna aghAti kokI na to nirjarA bana sakatI hai aura na ho niHzreyasakI utpatti ho sakatI hai| Ayu karma ko to yathAkAla anamanase hI nirjarA ho jAtA hai, upakramase nahIM, kyoMki vaha manapavayaM hai| usako apenAse yukta kSAyika ratnatraya sabhoga kevalo ke prathama samaya meM mukti ko nahIM ho sampAdita karatA hai, kyoMki usa samaya usake sahakArI (antaraMga hetu) kA asatva hai / isase spaSTa hai ki caudahavemaNasthAna taka jo yaha jIva paratantra banA hayA hai usakA antaraMga kAraNa svaye isa jobako zaktihInatA hI hai| AcArya vidyAnandine sarvatra karmako paratatyatAkA hetu batalAte hue usakA nimittarUpase isIlie ullekha kiyA hai tAki koI jovako paratantratAkA mukhya kartA vyakarmodayako na mAna le| unhoMne dravya karmoM ko paratantratAkA nimitta batalAte hue usako puSTima ber3o ( nigaDa) ko dRSTAntarUpameM upasthita kiyA hai / ber3o kisI ko svayaM paratantra nahIM bnaato| yaha usakA svabhAva nahoM 1 kintu jaba use apane aparAdhavaza dhAraNa kiyA jAtA hai taba vaha paratantratA meM bAhya nimitta hotI hai, anyathA nhiiN| isase spaSTa hai ki jokako parasannatAkA malahetu mithyAdarzana, mithyAjJAna aura mithyAcArivahI hai| inheM saMsAra (paratAvatA) ke mUla hetu kahane kA bhI yahI kAraNa hai| karma zabda dravya kamake lie to prayukta hotA hI hai, bhAvakamake lie mukhyatAse prayukta hotA hai, kyoMki yathArtha meM dravya kamako karanA jIvakA apanA kArya na hokara bhAvakamako karanA jIvakA apanA kArya hai| ataeva vastutaH ye mithyAtvAdibhAva hI samyaktvAdike pratibandhaka strIkAra kiye gaye haiN| isI tathyako spaSTa karate hue bhagavAn kundakunda samayasArameM likhate hai sammatapadiNivaddhaM mittaM jiNavarahi parikahiyaM / tassodayeNa jIvo mirachAdihitti NAyavI // 16 // mANassa paciNibaddhaM aNNANaM jipavarahiM parikahiyaM / tassodapeNa jIvo bhagNANI hodi NAyaco // 162 / / cArittapakhiNibaddha kasAyaM jiNadharahiM parikahiyaM / tassodayeNa jIvo acaritto hodi NAyatro / / 133 // jinadevane samyaktvakA pratibandhaka mithyAtvako kahA hai| usake udayase jotra mithyAdRSTi hai aisA
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 16 aura usakA samAdhAna 775 bAnamA cAhie / / 161 / / jinavarane jAnakA pratibandhaka ajJAnako kahA hai| usake sadamase jIva prajJAnI hai aisA jAnanA cAhie / / 162 // jinabarane cAritrakA pratibaMdhaka kaSAyako kahA hai| usake udavase jIva acAritra hai aisA jAnanA cAhie / / 163 / / ratnatraya pariNata AtmA pUrNa svatantra hai ise apara pakSa svIkAra karatA hI hai aura usake pratibandhaka ye mithyAtvAdi bhAva hai, isalie ye svayaM paratantrasvarUpa hokara bho paratantratAke mUla hetu bhI hai aisA yahA~ vokAra karanA cAhie / parameM ekatva buddhi karake yA rAgaddhi karake jaba yaha jIva mithyAtva Adimase pariNamatA hai tabhI jJAnAvaraNAdi karmoMmeM paratantratAko byavahArahetutA banatI hai, anyathA nhiiN| hamane apane pichale vaktabdhayaho Azaya vyakta kiyA hai, ata: vaha AgamAnukUla hone se pramANa hai| AcArya jayasenane pravacanasAra gAthA 45 ko TokAmeM isI tathyako dhyAna meM rakhakara yaha vacana likhA hai dravyamohodaye'pi sati yadi zuddhAtmabhAvanAbalena bhAvamohana na pariNamapti tadA bandho na bhavati / ThayamAha ke mo udaya rahane para yadi jIva zuddhAtmabhAvanAke balase bhAvamoharUpase nahIM pariNamatA hai to usa samaya bandha nahIM hotaa| 'bandha nahIM hotA' yaha nayavacana hai / isase jJAta hotA hai ki zuddhAtmabhAvanAke abhAva meM jisa sthitianubhAgako liA hue yA mAtra tannimittaka jina prakRttiyoM kA bandha hotA hai usa prakArakA yA una prakRtiyoMkA bandha nahIM hotaa| pUre kathanakA tAtparya yaha hai ki jIvako paratantratAkA yathArtha kAraNa kaSAya hai, dravyakarma nahIM / isI tathyako spaSTa karate hue AcArya vidyAnandi tattvArthazlokavAtika a0 6 sU0 4 meM likhate haiM kaSAyasukaM puMsaH pAratayaM samasasaH / saracAmsarAnapekSIha panamadhyaga gavat // 4 // kaSAyacinivRttau supAratantryaM nivatyate | yaha phasyacicchAntakaSAyAvasthitikSaNe / / 5 / / isa loka meM kamalake madhyama abasthita bhauMrake samAna isa jIyakI paratatratA saba aurase pAyahetuka hotI hai / aura kisI jIvakI isa lokameM kaSAyake zAnta rahataM samaya paratantratA dUra ho jAtI hai usI prakAra karAyake nivRtta ho jAne para isa jIvakI paratantratA bhI nivRtta ho jAtI hai| yadyapi inhIM AcAryane AptaparIkSA kArikA 114-115 kI TIkA tathA pRSTa 246 meM dravyakarmako jIvako parantratAkA hetu batalAyA hai aura yahA~ ve hI AcArya karAyako paratantratA kA hetu likha rahe haiM / parantu isameM koI virodha nahIM hai, kyoMki jIvakI paratantratAkA yathArtha hetu kaSAya hai aura upacarita hetu dravyakarma hai / isalie hamane apane pichale uttarameM isa viSayako dhyAna meM rakha kara jina tathyoMkA prarUpaNa kiyA hai ve yathAyaM haiM aisA yahA nirNaya karanA caahie| 1. samapra AItapravacana pramANa hai apara pakSane hamAre 'samayasAra adhyAtmakI mukhyatAse pratipAdana karanevAlA Agama grantha hai, zeSa grantha vyavahAranayakI mukhyatAse likhe gaye haiN| isa kathanako tUla dekara isa vItarAga carcAko jo vikRtarUpa pradAna karanekA prayatna kiyA hai vaha zlAghya nahIM hai| hamane sakta vAkya kisa pranyamai kisa nayakI murUpasAle kathana hai isa dRSTiko dhyAnameM rakha kara hI likhA hai aura yaha abhiprAya hamArI nahIM hai, jaganmAnya gurupadasamalaMkRta napakSAha
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayapura (khAniyA , tattvacarcA AcArya amRtacandrakA hai yaha spaSTa karate hue paMcAstikAya gAthA 132 kA TokAvacana bhI pramANarUpameM de diyA hai 18mAre ukta kayana ke AdhArase ye tathya phalita hote hai 1. samayamAramai mukhyarUpase nizcayanayako lakSyameM rakha kara kathana kiyA gayA hai, goNarUpase vyavahAranayako lakSyameM rakha kara bhI kathana kiyA gayA hai / 2. 'samayasAra' yaha vacana upalakSaNa hai| isase isI prakAra ke anya AgamananthoM kA bhI parigraha ho jAtA hai, 3. zeSa granthoM meM vyavahAra nayako lakSyameM rakha kara mukhyarUpase kathana kiyA gayA hai, goNarUpase nizcayanayako lakSyameM rakha kara bhI kathana kiyA gayA hai| 4. 'zeSa anya yaha vacana upalakSaNa hai| isase unhIM thAMkA parigraha hotA hai jinameM dhyabahAramayako lakSya meM rakha kara kI gaI kathanokI mukhyatA hai / apara pakSane hamAre ukta kathanake AdhArase vicitra abhiprAya phalita kiyA hai aura paryAyAntararUpase AcArya amRsacandrako bho usameM sammilita kara liyA hai / yaha AcArya amRtacandrakA hI to vacana hai iha hi vyavahAranayaH kila paryAyAzritasvAt .... ..parabhAva parasya vidadhAti / yahA~ vyavahAramaya parvApAnita honese........parabhAvako parakA kahatA hai-samayasAra gA0 56 yaha AcArya vacana hI to haianyatra prasiddhasya dharmasthAnyanna samAropaNamasama'tamyavahAraH / asadbhUtavyavahAra eva upacAraH / bhanya dravya meM prasiddha dharmakA anya dravyameM samAropa karanA asadbhUtavyavahAra hai| asadbhUtavyavahAra hI upacAra hai|-aalaappkssti aura yaha AcArya vacana ho to haiaNNesi aNNaguNa maNai asbbhuud....||223||-nynkaadisNgrh asadbhUta vyavahAra anyake guNako anyakA kahatA hai| ye hamAre vacana nahIM hai / aisI avasthAmai apara pakSa kA yaha lisvanA-ki uparokta vAkya spaSTatayA isa prakAra ke antaraMga abhiprAyako chAtita karatA hai ki samasta janavAGmaya (zAstroM) meM ekamAtra samayasAra hI adhyAtmagranya hone ke kAraNa satyArtha, prAmANika tathA mAnya hai aura anya samasta grantha (cAhe vaha svayaM zrI kumakunda AcArya kRta bhI kyoM na hoM) avadAranayako mukhyatAse hone ke kAraNa asatya, aprAmANika evaM amAnya hai, kyoMki Apake dvArA vyabahAranayako kalpanAropita upacarita yA asatya ho ghoSita kiyA gayA hai / aranA isa vAkyako likhane kI AvazyakatA hI na thii| zrI samayasArameM bhI sthAna-sthAna para vyavahArakA kathana hai, ata: baha bho asatya hI hoMge, isa apekSArI to yaha bhI likhA jAnA cAhiye thA ki zrI samayasArake to mAtra vahI aMza mAhya hai jinameM kevala nizcayanayase kathana hai 1 yaha hI to ekAnta nizcaya mithyAvAda hai| Adi, kintu yaha zabdAvali kisI bhI avasthAmai zobhanIka nahIM kahIM jA sko| yaha hu~jhalAhaTa hI hai, jise apara pakSane ukta zabdoM meM vyakta kiyA hai / yaha apara pattake vaktavyakA kucha aMza hai| isameM yA isase Ageke vamatavyameM bahuta kucha kahA gayA hai / yadi hama usake bahata bhItara jAyeM to usake uttarameM bahuta kucha likhA jA sakatA hai aura yaha sapramANa
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 16 aura usakA samAdhAna OMOMOM siddha kiyA jA sakatA hai ki prastuta varcA meM agara pakSane kahA~ taka vItarAgatAkA nirvAha kiyA hai| yaha to hama pahale hI likha Aye haiM ki koI bhI naya kalpanAropita aprAmANika yA asatya nahIM hotaa| vyavahAranake liye ina abdoM kA prayoga apara pakSa hI kara rahA hai, isakA hameM Azcarya hI nahIM kheda bhI hai| nizcayanaya jaisA vastukA svarUpa hai use usI rUpa meM nirUpita karatA hai, sadbhUta vyavahAranaya sadbhUta artha meM hI vyavahArakI prasiddhi karatA hai aura asadbhUta vyavahAramaya upacarita artha kI hI prasiddhi karatA hai| sabhI naya apane-apane viSayakA ho nirUpaNa karate haiM, isaliye ve yathArtha haiN| kalpanAropita nahIM hai| yaha apara pakSa ho batalAve ki kyA koI aisA vyavahAramaya hai jo gadhe sIMgakI yA AkAzakusumako kahIM siddhi karatA hai jisase ki use kalpanAropita, aprAmANika yA asatya kahA jAya / apara pakSa ne hamAre kisa kathana ke AdhArapara vyavahAra ke liye ina zabdoM kA prayoga kara hama para yaha Aropa kiyA hai ki hama vyavahAranayako kalpanAropita Adi kahate haiM yaha hama nahIM samajha sake / yadi prayojanavaza miTTI ke ghar3eko ghIkA ghar3A kahA jAtA hai to vaha kalpanAropita kaise kahalAyA isakA apara pakSa svayaM vicAra kre| phira bhI nizcayanaya miTTI ke ghar3e ko miTTI kA hI kahegA | svarUpakA jJApaka honese, ghar3A bIkA hai isakA to vaha niSedha hI karegA, kyoMki pratyeka vastukA svabhAva hI aisA hotA hai ki vaha svarUpakA upAdAna aura pararUpakA apohana kare / yathArtha hai ' hama aura yahI kAraNa hamane yaha likhakara apara pakSa kA kahanA hai ki 'jo prarUpaNA jisa nayase kI gaI hai usa nayase vaha apara pakSako vizvAsa dilAte hai ki hamane apane ise mAnya rakhA hai| hai ki apara pakSane jahA~ vyavahAranayakI kathalIko uddhRta kiyA hai vahA~ aneka sthaloMpara uttara diyA hai ki yaha vyavahAranayakA kathana yA vaktavya hai / apara pakSakA hama para yaha bhI Aropa hai ki hamane 'sarvazrI akalaMkadeva yA vidyAnanda dvArA racita zAstroM ke pramANoMkI apekSA gRhasthoMke dvArA racita bhASA bhajanoM ko adhika prAmANika mAnA hai aura una bhajanoMkA pramANa dekara parama pUjya mahAn AcAryoMke ArSa granthoMkA nirAkaraNa ( khaNDana ) kiyA / kintu yaha viparIta artha apara pakSane kahA~se phalita kara liyA ? kyA kisI AcAryakI prayojanavaza kI gaI vyavahAra prarUpaNA mI rUpameM sUcita karanA usakA khaNDana hai ? AcArya kundakundane samayasAra gAyA 98 meM 'AtmA ghaTapaTa rathako karatA hai' ime vyavahAra kathana kahA hai / yadi anyatra aisI kathanI upalabdha hotI hai aura hama use vyavahAranayako kathano prasiddha karate to kyA ise usa kathanokA khaNDana mAnA jAya ? AcArya 1 mahAn trAzcarya !! apara pakSako samajhanA cAhie ki khaNDanakA artha hotA hai kisI kathanako vividha upAyakA avalambana lekara apramANita ghoSita krnaa| kisI kathanako yaha kisa nayakA kathana hai yaha batalAnA khaNDana nahIM khlaataa| hameM to AcAryoMke vacanoMke prati zraddhA haiM hI, gRhasthoM dvArA racita bhASA bhajanoM ke prati bhI zraddhA hai| jo bhagavANI hai vaha zraddhAspada hai aisA hamArA nirNaya hai| apara pakSa gRhasthoM dvArA racita bhASA bhajanAMce prati honatAkA bhAva bhale hI rakhe, parantu isase hamArI zraddhApara A~ca AnevAlI nahIM hai / yaha hama acchI taraha se jAnate haiM ki hajAroM lAkhoM nara-nArI unhIM bhASA-bhajanoMkA Alambana lekara vItarAgamArgakA anusaraNa 98
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayapura ( khAniyA ) tatvacarcA karate haiM / ve bhASA-bhajana upekSaNIya nahIM / unake prati kisI bhI prakArase ladhutA pragaTa karanA anarthako AmaMtraNa denA hai| hamane paMcAstikAma gAthA 123 kA 'evamanayA dizA ityAdi TokA vacana jisa prayojanase pichale uttarameM upacata kiyA hai usakA nirdeza vahaH kara diyA hai| agara pakSako usako dhyArupA karake yaha batalAnA thA ki jisa prayojanase hamane use uddhRta kiyA hai vaha prayojana isase siddha nahIM holA / kintu yaha saba kucha na likhakara mAtra yaha likhanA ki 'varanA isa vAkyako likhaneko AvazyakatA ho na thii| koI mAyane nahIM rkhtaa| paM0 phUlacandrane dhavala pR0 13 pR. 36 para vizeSArtha meM dhavalazAstrako adhyAtmazAstra svIkAra kiyA hai, vaha pabala zAsyake AdhArapara ho svIkAra kiyA hai| vahA~ use adhyAtmazAstra jisa kAraNa kahA gayA hai isakA nirdeza bhI kara diyA hai / hama cAhate haiM ki apara pakSa paMcAstikAya gA0 123 ke TokA vacana aura dhavalA pu013 pR0 136 ke ukta vacana ina donoM ko pramANa maane| hameM donoM kI prAmANikatAmeM aNumAtra bho sandeha nahIM hai| jo kathana jisa dRSTikoNase kiyA gayA hai vaha vaisA hI hai. anyathA nahIM hai| vAcAyaM amutacandrane pravasanasAra gAthA 13 ko TIkAmeM jo yaha bacana likhA hai-'iyaM hi sarvapadAnAM' ityaadi| use samajhakara apara pAna jA ekAnta niyativAdakA niSedha kiyA hai usakA hama svAgata karate haiM / isameM sandeha nahIM ki jisa prakAra trikAlo dhruvasvabhAva sadAkAla ekarUpa niyata rahatA hai usa prakAra paryAya kramaniyamita hokara bhI arthAt kramase apane-apane niyata kAlameM utpanna hokara bhI aniyata arthAt vahI vahI na hokara anya anya hotI hai| aisA ho vastukA svabhAva hai, usameM cArA kiskaa| __isa prakAra dvAdazAMga vANIkA anusaraNa karanevAlA prAkRta, saMskRta, apabhraMza aura vartamAna kAlameM bolo jAnevAlo gujarAto, hindI, marAThI, kanaDo, tamila Adi bhASA meM jitanA bhI jinAgama likhA gayA hai vaha saba pramANa hai| vaha saba jinAgama dvAdazAMga ho hai aisI jo zraddhA karatA hai vaha samyagdRSTi hai| hameM vizvAsa hai ki apara pakSa gRhasthoM dvArA likhita mASA-bhajanoMko ukta paddhatise pramAgakoTi meM svokAra kregaa| votarAga vANIkA nAma jinavANI hai| ataeva jo vacana isakA padAnusaraNa karate haiM ve bhI jinavANa ke samAna pUjya haiM aisA yahA~ nirNaya karanA caahie| ve gRhasthoM dvArA likhe gaye yaha gauNa hai / unameM jina vANIkA guNa honA mukhya haiM, kyoMki pUjyatA usIse AtI hai| 10. vyabahAra prata, tapa Adi mokSake sAkSAt sAdhaka nahIM apara pakSane pratizaMkA 2 meM likhA thA-'aba hama vyavahAranayake viSayabhUta vyavahAra kriyAoMpara thor3A prakAza DAlate haiN| digambara jainAgamameM vyavahAra dharmaka AdhArapara ho nizcayasvarUpa zudvAtmAko prApti athavA mokSaprApti batalAI gaI hai|' Adi, hamane ise aura isake Ageke kathanako dhyAnameM rakhakara samayasAra gAthA 153 ke AdhArase spaSTa kiyA thA ki 'ta, niyamarUpa vyavahAra to mithyASTika bhI hotA hai, parantu ise pAlatA huA bho baha paramArtha bAhma banA rahatA hai, isalie nirvANako prApta nahIM hotaa|' aisA hamArA likhanekA Azaya yaha thA
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 16 aura usakA samAdhAna 779 ki apara pakSI vyavahAra dharma ke AdhArapara hI nizcayasvarUpa zuddhAtmAkI prAptikI jo mAnyatA banI huI hai vaha chUTa jaay| ukta gAthAkI AtmazyAti TokAko uddhRta karane kA bhI hamArA yahI AdAya yA / tA hai ki apara pAne yaha svIkAra kara liyA hai ki 'nirvikalpa dazAmeM ye zubha pravRttirUpa bAhya banAdika nahIM hote|' AtmasyAti TIkAkA AdAya spaSTa karate samaya hama prata, niyama, zIla aura sapa' padake pUrva 'bAhya' pada lagAnA chor3a gaye the| apara pakSane isa ora hamArA dhyAna AkarSita kiyA, hameM isakI bhI prasannatA hai, kyoMki usa pakSa dvArA ukta tathya svIkAra kara yaha spaSTa ho jAtA hai phi nirvikalpa samAdhirUpa ratnatraya pariNata AtmA hI mokSakA sAkSAt sAdhana hai, vyavahAra kriyArUpa ta Adi nhiiN| phira bhI apara pakSa mana, vacana, kArake vyApArako paramparAse muktikA sAdhana mAnatA hai, isalie yaha vicAraNIya ho AtA hai ki isa viSaya meM AgamakA Azaya kyA hai ? yadi parapaca 'zubharUpa gana-vacana-kAyake vyApAra se vyamana bhASA varmaNAkI va paryAya aura audArikAdi zarIrako kriyA letA hai to yaha yukta nahIM hai, kyoMki ye tInoM pudgala ke pariNAma haiN| ve na to zubha hote haiM aura na azubha yadi apara pakSa ukta padase mukhyatayA tInoM yogoMkA parigraha karatA hai to yaha bhI ThIka nahIM, kyoMki zubha pariNAma ke kAraNa ho ye tInoM yoga zubha kahalAte haiM / ataeva parizeSanyAya se apara pakSako isa pada dvArA zubha pariNAmase pariNata AtmAko ho grahaNa karanA par3egA | pravacanasAra gAthA 6 meM bhI yahI kahA hai| spaSTa hai ki jahA~ bhI Agama meM bAhya vratAdiko zubha kahA hai vaha unase zubha pariNAmarUpa vratAdiko hI grahaNa kiyA hai| yadi kahIM vacana kAyakriyAko zubha yA azubha kahA bhI hai to usase zubhAzubha kAyayoga aura zubhAzubha vacanayogakA hI parigraha kiyA hai, bhASArUpa se pariNata vacanakriyAkA yA auvArikAdi zarIrakriyAkA nahIM / aba dekhanA yaha hai ki Agama meM jo zubha vratAdiko paramparA molakA hetu kahA hai usakA Azaya kyA hai ? yadyapi ima praznakA uttara sIdhA hai ki ye batAdi yadi mokSake paramparA hetu hote arthAt Azika Atmazuddhike kAraNa hote aura hama prakAra uttarottara vRddhiko prApta kara yaha jIva moca prApta karatA hotA to bAgama (pravacanasAra) meM yaha na likhA hotA ki 'jaba yaha mAramA rAga-dveSase mukta hokara zubha aura atubharUpase pariNamatA hai vaya jJAnAvaraNAdivase kamakA banya hotA hai (17) aura yaha likhA hotA ki / 'parako lakSya kara kiyA gayA zubha pariNAma puNya hai aura azubha pariNAma pApa hai tathA jo pariNAma anyako lakSya kara nahIM kiyA gayA hai vaha dukke pAthakA kAraNa hai (181) dada vo aisA viveza karanekI Avazya katA ho nahIM thI ki me na deha hai namana hai, na vAnI hai unakA kAraNa nahIM hai, kartA nahIM hai. karAnevAlA hU~, nahIM hai aura kartAkA anumodaka nahIM hU~' (160) / yaha viveka karAnekI bhImAvazyakatA nahIM raha jAtI ki 'maiM eka hai, zuddha hU~, jJAna-vanamaya hU~, arUpI huuN| aya paramANumAtra bhI merA nahIM hai' (samayasAra yA0 18) basa, yaha jIva devAdiko bhakti karatA rahe, vratAdikA pAlana karatA rahe, usIse AMzika zuddhi utpanna hokara paramparA mokSa ho jaaygii| kyA apara pakSane isakA bhI kabhI vicAra kiyA ki Agama meM jo ukta prakArakA upadeza diyA hai vaha kyoM diyA hU~ ? yadi vaha pakSa gaharAI isakA vicAra kare to use yaha nirNaya karane meM
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ E 780 jayapura (khAniyA ) savacarcA dera na lage ki zubha pariNAma mAtra bandhakA kAraNa honese mokSamArga meM heya hai / sAkSAt muktikA kAraNa to ho hI nahIM sakatA, AMzika zuddhikA bhI kAraNa nahIM hai / vaha pariNAma samyagdRSTikA hI kyoM na ho, hai vaha bandhakA hI kAraNa, kyoMki mokSa yA AMzika zuddhike kAraNabhUta pariNAma se usa pariNAmako jAti ho bhinna hai| yadi kisIke pagameM halakI ber3o par3I ho, isalie koI use dekha kara yaha kahe ki yaha bair3I paraspara arthAt kamase muktikA kAraNa hai to jaise yaha bAta upahA sAspada mAno jAyagI vaise hI prakRda meM jAnanA caahie| ataH AIe milakara vicAra kareM ki Agama meM jo zubha vratAdiko muktikA kAraNa kahA hai usakA hAtha hai| savAra kalaza meM isa praznakA uttara dete hue AcArya amRtacandra likhate haiM tajjJAnasyaiva sAmarthya remise karmabhiH karma virAgasya bA kila / bhuJjAno'pi na vadhyate ||134|| virAgakI hI hai ki koI bhI samyagdRSTi jIva karmoko meM vaha sAmarthya jJAnakI hI hai athavA bhogatA huA bhI kamoMse nahIM baMtA // 134 // isI tathyako aura bhI spaSTa zabdoM samajhAte hue vahIM likhA hai sarva rAgarasavarjanazIlaH / attaH syAt karmamadhyapatito'pi tatvo na // 149 // varjanasvabhAvavAlA hai, isalie vaha karmoMke bIca par3A huA jJAnavAn svarasato'pi lipya se sakalakarmabhireSaH jJAnI jIva nijarasase hI sarva rAgarasake bhI saba prakAra ke karmose lipta nahIM hotA // 146 // zAlokI aisI pariNati nirantara calatI rahatI hai| sAtha hI isameM jitanI pragAr3hatA Ato jAtI hai utanI hI vizuddhi meM vRddhi hotI jAtI hai tathA karmabandhake nibhisabhUta rAga-dveSAdimeM aura sukha-dukhapariNAma meM hAni hoto jAtI hai / yataH ye rAga-dveSAdi pariNAma Atmavizuddhike sadbhAva aura usakI vRddhi meM bAdhaka nahIM ho pAte, ataH devAdiviSayaka aura vAdi viSayaka ina pariNAmoMko vyavahArase paramparA mokSakA hetu kahA hai / ye Atmazuddhiko utpanna karate haiM, isalie nahIM / isI tathyako spaSTa karate hue vahIM likhA hai yAvatpAkamupaiti karmaciratijJAnasya sampa na sA karma- jJAnasamuccayo'pi vihitastAva kAcitiH / kinvApi samullasathyavazato yatkama andhAya tat mokSAya sthitamekameva paramaM jJAnaM vimuktaM svataH // 110 // jaba taka jJAnakI karmavirati bhalIrbhAta paripUrNatA ko nahIM prApta hotI taba taka karma aura jJAnakA samuccaya ( milakara rahanA) bhI zAstrameM kahA hai, isa prakAra donoM milakara rahane meM koI kSati nahIM hai / kintu yahA~ itanA vizeSa jAnanA cAhie ki AtmAmeM apane ( hona puruSArthatA ke kAraNa ) jo karma pragaTa hotA hai vaha to bandhakA kAraNa hai aura jo paradravya-bhAvoMse svasaH vimukta parama jJAna hai vaha ekamAtra mokSakA hetu hai / / 110 / / ye vratAdika yA ahaMdukti Adika paramparA mokSake hetu hai isakA yaha Azaya hai ki jo jJAnI mokSake lie udyatamana hai jisane vindhya saMyama aura sapabhArako prApta kiyA hai| kintu jo vartamAna meM param
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 16 aura isakA samAdhAna 781 karAgyabhUmikAko ArohaNa karanemeM asamartha hai vaha jaise dhunakImeM vipakI huI ruI jaldI chUTatI nahIM vaise hI adA viSayaka yA no padArthaviSayaka parasamaya pravRttiko chor3ane meM vizeSa utsAhavAn na hone ke kAraNa uso mavameM mokSako na prAptakara pahale suraloka Adi sambandhI klezaparamparAko bhoga kara antama muktiko prApta hotA hai / yaha 'pratAdi aura adbhakti Adi paramparAse mokSaka hetu haiM isakA tAtparya hai, yaha nahIM ki ve bratAdika aura ahaMdubhakti bAdika prathama bhUmikA mAtmAko AMzika dAddhike hesa hai aura isa prakAra ye paramparAse mokSa ke hetu bana jAte haiM / isI tathyako AnArya amRtacandane paMcArita kAya gAthA 170 ko TIkAmeM spaSTa kiyA hai| ve likhate hai.. yaH khalu mokSArthamugratabhanAH samupArjitAvigyasaMyamatapomAro'SyasaMbhAvitaparamavairAgyabhUmikAdhirohaNaprabhuzaktiH pijjanalAgnatUlanyAsanyAyena navapadAthaiH sahAdadAdibhaktirUpA parasamayapravRtti parityakta' notsahate sa khalu nAma sAkSAnmokSaM na labhate, kintu suralokAdiklezaprAptirUpayA paramparayA tamavApnoti / isa prakAra vyavahAra vrata bAdi mokSake sAkSAta sAdhaka na hone para bho mAgama meM jo unheM paramparA sAdhaka kar3hA usakA kyA tAtparya hai isakA spaSTIkaraNa kiyaa| 11. prakRtameM 'jhona' padakA artha garamAgamasvarUpa samayasAramai 'jJAna hI mokSakA sAdhana hai' aimA kahA hai| usakA kyA tAtparya haiM isakA spaSTIkaraNa apara pakSane kiyA hai| isa para vizeSa prakAza samayasAra gAthA 115 ke vizeSArthase par3atA hai, isalie use yahI de rahe hai-- AtmAkA asAdhAraNa svarUpa jJAna ho hai aura isa prakaraNameM jJAna ko hI pradhAna karake vivecana kiyA hai| isalie, 'samyagdarzana-jJAna-cAritra ina tInoM svarUpa jJAna hI pariNamita hotA hai' yaha kahakara jJAnako hI mokSakA kAraNa kahA hai| jJAna hai vaha abhedavivakSAmeM AtmA hI hai aisA kahane meM kucha bhI virodha nahIM hai, isalie TIkAmeM kaI sthAnoMpara AcAryadeghane jJAnasvarUpa AtmAko 'jJAna' zabdase kahA hai| eka bAta yaha bhI hai ki jahA~ kriyAko mokSakA sAdhana kahA hai vahA~ usakA artha rAgAyikA parihArarUpa svarUpasthiti hI karanA caahie| paNDitapravara ToDaramallajone sAMbA mokSamArga kyA hai isakA spaSTIkaraNa karase hue mokSamArgaprakAzaka pR0 370 meM likhA hai-- zuncha AtmAkA anumaca sAMcA mokSamArga hai| pApakriyAkI nivRtti cAritra hai isakA spaSTIkaraNa karate hue AcArya borasena dhavalA pu0 6 pR0 40 meM likhata hai--- pApakriyAnivRttizcAritram / ghAtikarmANi pAvaM / tesi kiriyA micchsaasNjmksaayaa| sesimabhAbo caaris| pApakriyAko nivRtti cAritra hai| pAtikama pApa haiN| unakI kriyA mithyAtva, asaMyama aura kaSAya haiN| unakA abhAva cAritra hai| spaSTa hai ki mokSamArgameM "kriyA' pada dvArA svarUpasthitikA ho grahaNa kimA hai, mithyAtvarUpa aura zubhAzubha bhAvoMkA nhiiN| tattvArthavAtika pR0 11 ke 'hRtaM jJAnaM kriyAhIna' Adi uddhRta zlokakA yahI tAtparya hai|
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ 782 ayapura ( sthAniyA) tattvacarcA yahAM para prazna hotA hai ki yadi aisI bAta hai to vrata, nIla Adiko paramAgama, mokSamArga kyoM kahA ? yaha prazna hai / isakA samAdhAna karate hue paNDitaprabara ToDaramala jI mokSamArgaprakAzaka pa0 374 meM lakhate hai bahuri paradanyakA nimitta bheTanekI apekSA prata, zIla, saMyamAdikako mokSamArga kayA so ina hI kI mokSamArga na mAni lenA / jAne para vyakA grahaNa-tyAga AtmAkai hoya to AmmA para hayyakA kartA-hartA hoya / isa prakAra jJAna ho mokSakA sAdhana hai isakA spaSTIkaraNa kiyaa| 12. samyaktva prAptike utkRSTa kAlakA vicAra garamAgama meM yaha jIva adhika se adhika kitane kAla ke zeSa rahanapara samyaktvako prApta kara letA hai isakA vicAra karate hue tatvArthavAtika ja0 2 0 3 meM likhA hai rAtra kAlalabdhistAvat kamAviSTa AtmA bhanyaH kAledhapudgalaparivartanAlagne'vaziSTe prathamasamyaktvagrahaNasya yogyA bhavati nAdhika hattIyaM kAlalabdhirekA vahAM kAlalabdhi to karmAviSTa bhamya AtmA ardhayudgalaparivartana nAmavAle kALake zeSa rahane para prathama sambatva ke grahaNa ke yogya hotA hai, adhika kAla rahane para nahIM, yaha eka kAlalabdhi hai| AcArya pUjyapAdane bho sarvArthasiddhi a0 2 sU. 3 meM inhI zabdoMmeM isI bAta ko svIkAra kivA hai| 1. yahA~ 'kAla' pada vizeSya hai aura 'ardhapudgalaparivartanAkhya' pada vizeSaNa hai| isase ma jAnate haiM ki prakRtameM eka samaya, eka Avali, eka ucchavAsa, eka muhUta, eka dina-rAta, eka pasa, eka mAsa. eka Rtu. eka ayana, eka varSa, saMkhyAtta varSa, asaMkhyAta varSa, palyoyamakA asaMkhyAtavA~ bhAga, palyoyamakA saMkhyAtavAM bhAga, eka sAgaropama, saMkhyAta sAgaropama, lokakA asaMkhvAtavAM bhAga, eka loka, aMgulakA asaMkhyAtavAM bhAga, aMgulakA saMkhyAtavAM bhAga, kSullakabhavaprahaNa, pUrvakoTi, pUrvakoTipRthaktva, asaMkhyAta loka aura anantakAla Adi jinakA nAma hai ye sava kAla yahA~ para nahIM lene haiN| kintu yahA~ para ardhapudgalaparivartana nAmavAlA kAla lenA hai / isakA yaha Azaya phalita huA ki AgamameM jahA~ bhI yaha likhA hai. ki ardhapudgalaparivartana kAlake yA ardhapudgalaparivartana nAmavAle kAlake zeSa rahane para yaha jIva prathama samyaktva grahaNake yogya hotA hai vahIM usakA yahI tAtparya hai ki jaba isa jIvako moma jAneke lie adhikase adhika ardhapudgala parivartanapramANa kAla zeSa rahanA hU~ taba yaha jIva prathama samyaktvako grahaNa kara sakatA hai, isase adhika kAlake zeSa rahanepara nahIM / jahA~ samaya, Ali, ucchvAsa, antarmuhUrta, dina-rAta, saptAha. pakSa, mAsa, Rtu, ayana aura varSAdike dvArA kAlakA jJAna nahIM karAyA jA sakatA hai vahA~ palyopama, sAgaropama, loka, pudgalaparivartana, aura arthapudgalaparivartana Adi upamAnoMke dvArA upameyakA jJAna karAyA jAtA hai| yahA~ mokSa jAneke adhikase adhika kitane kAla pUrva yaha jIva samyaktyako prApta kara sakatA hai isakA jAna karAne ke lie isI paddhatiko apanAyA gayA hai|
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 16 aura usakA samAdhAna 2. phAlaprarUpaNAmeM aura antarakAlagrarUpaNA meM kAlakI hI mukhyatA rahatI hai| kAlaprarUpaNAma yaha batalAyA jAtA hai ki kamase kama kitane kAlataka aura adhikase adhika kitane kAla taka yaha jIva vivakSita guNasthAna yA mArgaNAsthAna AdimeM rhegaa| aura antara kAla prarUpaNAma yaha batalAyA jAtA hai ki kamase kama kitane kAla bAda aura adhika se adhika kitane kAlavAda yaha jIva punaH vivakSita guNasthAna yA mArgaNAsthAna Adiko prApta karegA aura jima gagAsthAna yA mArgaNAsthAnakA eka jova yA nAnA jIvoMko apekSA antarakAla nahIM banatA vahAM usakA niSedha kara use nirantara batalAyA jAtA hai| isase yaha to spaSTa ho gayA ki AgamameM kAlaprarUpaNAmeM jahA~ bhI 'ardhapudagalaparivartana' pada AyA hai vahA~ usase ardhapudagalaparivartanako grahaNa na kara mAtra usa meM jitamA kAla lagatA hai usa kAlako grahaNa kiyA gayA hai| pratyeka kArya apane pratiniyata kAla ke prApta hone para hI hotA hai, anyadA nahIM hotA isa tathyakA khaNDana karane ke lie Ajakala yaha bhI kahA jAne lagA hai ki adhikase adhika ardhapadagalaparipatana kAlake zeSa rahane para samyaktva prApta hotA hai isakA Azaya yaha hai ki aba jaba yaha joSa padgalaparivartana karatA hai taba taba usa parivartanake Ace zeSa raha jAna para samparAvakA prAnta karanako yogyatA utpana hoto hai| hamAre sAmane yaha prazna rahA hai aura yahA~ bhI apara pakSane jo kucha bhI likhA hai usase yaha bhAva jhalakatA hai, isalie hameM pUrvokta spaSTIkaraNa karane kI AvazyakatA pratIta huii| 3. yaha to apara pakSa ho jAnatA hai ki karaNalabdhi drazya, kSetra mAdi kisI bhI parivartana meM par3e hue jIvake na hokara usakA uccheda karane para hI ho sakatI hai| spaSTa hai ki jo jIva pudgalaparivartana kara rahA hai vaha use karate hue to na kAraNalabdhi kara sakatA hai aura na hI samyaktvako hI prApta kara sakatA hai| yadi kahA jAya ki jisa samaya yaha jIva samyakanako prApta karane ke sammukha hokara karaNalabdhi karatA hai usa samaya pudgalaparivartana kA viccheda hokara samyaktva prApta karane ke samaya samyaktva guNa ke kAraNa usakA ASA kAla raha jAtA hai? samAdhAna yaha hai ki sarvArthasiddhi aura tatvArtharAttikake upata ullekhase yaha Azaya vyakta nahIM hotA, kyoMki usameM yaha saSTa kahA gayA hai ki kitanA kAla avaziSTa rahane para anAvi mithyAdaSTi joSa prathama samyaktyaka brahaNake yogya hatA hai| isakA Azaya to itanA hI hai ki yahA~se lekara yaha jIva sadA prathama sampanatva grahaNa ke yogya hai / jisa prakAra saMjo paryAtaka karmabhUmija manuSya ke sambandha meM Agamame yaha vidhAna hai ki ATha varSakA hone para aisA manuSya samyaktva, saMyamAmayama aura saMyamake bahaNa ke yogya hotA hai| usI prakA yaha vidhAna hai| donoM meM koI antara nhiiN| bAhya sAmagrIke sAtha yadi antaHsAmagrIkI anukUlatA hotI hai to kara letA hai. anyathA nahIM krtaa| koI eka niyama nahIM, kyoMki pratyeka jAvake apane-apane pratiniyata kAryoM kA svakAla pRthaka-pRthaka haiN| tattvArthavArtika a0 1 sU0 3 kA bhI yahI Azaya hai| 1. apara pakSane dhavalA gu0 4 aura 5. ke do pramANa diye hai / dhavalA pu0 4 ke pramANa samyaktvako mAtra mahattA dikhalAI gaI hai, anyathA jo jo anAdi mithyAdaSTi prathama mumyaktvako prApta kare una sabako ardha. pudgalaparivartana kAla taka saMsAra meM rahane kA prasaMga upasthita hotA hai / kintu ukta AgamakA yad abhiprAya nahIM hai, kyoMki kitane ho jAvoMko ardhadagalaparivartanapramANa kAlake zeSa rahane para prathama samyaktva prApta hotA hai aura kitane hI jIvoMko isase kama kAla zeSa rahane para prathama samyaktra prApta hotA hai| iso tampako spaSTa karate hue AcArya vidyAnandi tattvArtharalokavAtika pR0 11 meM likhate haiM
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________ so .. jayapura (khAniyA ) tattvapardhA tathA kazcit saMsArI sambhavadAsamamukirabhivyakasamyagdarzanAdhipariNAmaH, paro'mantenApi kAlena sambhavadaminyAsAnAdiH / uso prakAra jise mukti prApta karanA Asana-atinikaTa hai aigA saMsArI jIva samyagdarzanAdi pariNAmako utpanna karatA hai| dUsarA ananta kAlake dvArA bhI samyagdarzanAdi pariNAmako utpanna karatA hai| yadi apara pakSa kahe ki jo-jo anAdi mithyAvRSTi jIva prathama samyaktvako prApta karatA hai una sabakA samyaktva guNake kAraNa mokSa prApta karane kA kAla to ardhapudgalaparivartanapramANa hI zeSa rahatA hai| kintu bAdameM koI joba use ghaTA lete hai aura koI jIva nahIM ghaTA pAte ? samAdhAna yaha hai ki (ka) eka to apara pakSake isa kathanakA tatvArthavAtika aura sArthasiddhi ke ukta kathanake sAtha spaSTa virodha pAtA hai, kyoMki una granthoMke ukta kathanameM sAmAnya yogyatAkA nirdeza karate hue mAtra hatanA ho kahA gayA hai ki ardhapudgala parivartanapramANa kAlake zeSa rahane para saMsAro joba prathama samyaktvake grahaNake yogya hotA hai| nira: pATi zora hadagalaparivartana pramANa kAlake zeSa rahane para niyama se prathama sabhyatvako utpanna karatA hai yaha nahIM kahA gayA hai| ataH ukta kathanako niyama vacana na jAna kara mAtra samyaktvako prApta karane kI yogyatA, moza jAneke lie saMsArameM kitanA kAla zeSa raha jAnepara, prApta ho jAtI hai isa prakAra yogyatAkA sUcaka vacana jAnanA caahie| (kha) dusare koI jIva samyaktva guNa ke kAraNa ardhapadagalaparivartanapramANa kAlameM aura bhI kamo kara lete hai aura koI jIva nahIM kara pAte, yadi aisA mAnA jAya to pRthaka-pRthaka jIvoMko apekSA samyaktva guNakI pathaka-pRthak sAmarthya mAnanekA prasaMga upasthita hotA hai, jo yukta nahIM hai, kyoMki aisA mAnane para jo vividha mApattiyA upasthita hotI hai unase apara pakSa apane kathanako rakSA nahIM kara sktaa| yathA-3 aise jIva lIjie, jinhoMne eka sAtha prathama samyaktva utpanna kiyA hai| unamese antamahalabAda eka jIva vedakasamyagdRSTi banatA hai, dUsarA mitra guNasthAnameM jAtA hai aura tIsarA mithyAdaSTi ho jAtA hai| so kyoM ? mAlUma par3atA hai ki apara pakSane isa tathya para aNumAtra bhI vicAra nahIM kiyaa| jaba ki ina tInoM jIvoMne eka sAtha samyaktva utpanna kiyA hai aura ve tInoM hI jova ananta saMsArakA uccheda kara samyaktva guNake kAraNa use ardhapudgalaparivartanapramANa kara lete haiN| aisI abasthAmeM ve usI samyaktva guNake kAraNa aisI sAmarthya kyoM nahIM utpanna kara pAte jisase unheM punaH mithyAdaSTi yA mitha guNasthAmavAlA banane kA prasaMga hI upasthita na ho| apara pakSa ina jIvoMko samyaktta guNasambandhI hInAdhikatAko to isakA kAraNa kaha nahIM sakatA aura na hI mithyAtvAdi dravyakarmokI balavattAko isakA kAraNa kaha sakatA hai, kyoMki ina jIvoMmeM samyaktva guNakI hInAdhikasA mAnane para apara pakSakA yaha kathana ki ve jIva samyaktva guNake kAra saMsArakA uccheda kara samAnarUpase ardhapudgala parivartanapramANa kara lete hai koI mAyane nahIM rakhatA / ananta saMsArakA uccheda karanekI samyaktta guNako sAmarthya mAnI jAya aura saMsArako jar3a mithyAtvake samUla nAza karaneko sAmathrya na mAnI jAya ise bhalA kauna buddhimAna svIkAra karegA / (ga) tosare dhavalA pu0 4 pR0 335 meM yaha vacana AyA hai ki--- sammattaguNeNa pucillo apariso saMsAro ohahiMdUNa paritto poggalapariyahassa amaMso hodUNa ukkasseNa cittudi| samyavasva guNake kAraNa pahale ke aparIta saMsArakA ucchedakara parIta pudgalaparivartanakA arSamAtra hokara utkRSTa rUpase ThaharatA hai|
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 16 aura usakA samAdhAnaM mailA pu0 5 meM yaha vacana bhI AyA hai ki atI saMsAro chiSNo apugalapariyahameta kado / ananta saMsArakA cheda huA, ardhapudgalaparivartana pramANa kiyA / isa prakAra apara pakSane apane pakSa ke samarthana meM samajhakara ghavalAke ye do vacana uddhRta kiye haiM / aba vihAra yaha karanA hai ki ghatralAke ukta kathanoM kA Azaya kyA hai ? ina ullekhoM meM se prathamameM 'pahale ke aparIta saMsArakA nAzakara utkRSTarUpase samyaktva guNake kAraNa ardhapudgalaparivartanapramANa parIta saMsArakara senekI ' bAta kahI gaI hai / tathA dUsare ullekha meM 'samyaktvaguNa ke kAraNa ananta saMsArakA chedakara ardhapudgaparivartana pramANa kAla kara lene kI bAta kahI gaI hai / kintu ina ullekhoMse yaha jJAta nahIM hotA ki yahA~ 'vaparIta' aura 'ananta' zabdakA kyA Azaya hai ? aura samyaktva guNake dvArA yadi aparIta yA ananta saMsArakA uccheda hotA hai to jo parIta saMsAra zeSa rahatA hai usakA kyA Azaya hai ? vaha adhika se adhika arthapudgala parivartanapramANa yA kamase kama antarmuhUrtapramANa zeSa rahatA hai, mAtra itanA hI usakA AdAya hai yA ye 'aparIta, parIta aura ananta' zabda nayavacana honese kisI dUsare abhiprAyako sUcita karate hai ? prathama mArmika hai, ataeva Agamake prakAza meM ina para vicAra karanA hogA | anoM meM nihita vasyoMpara vicAra kareM mUlAcAra adhikAra 2 meM maraNakAlameM samyaktvakI virAdhanAkara jo jIva maraNa karate haiM unako dhyAna meM rakhakara vicAra karate hue AcArya likhate hai maraNe virAhie devadugAI, dullahA ya kira bohI / saMsAro ya bhaNato hor3a puNa Agame kAle // 61 // maraNa ke samaya samyaktvakI virAdhanA karanepara devadurgati asst prApta karanA durlabha hai, bodhi rastrakA prApta karanA to durlabha hai ho| jIvakA saMsAra ananta hotA hai ||61 / / yahA~ 'ananta' padakA artha karate hue TIkAmeM likhA hai ato anantaH ardhapudgalapramANaH kRto'syAnantatvam, kevalajJAnaviSayatvAt / anantakA artha hai ardhapudgala parivartanapramANa / zaMkA- yaha kAma ananta kaise hai ? samAdhAna -- kevalajJAnakA viSaya honese isa kAlako ananta kahA hai / yaha AgamapramANa hai / isase vidita hotA hai ki jahA~ bhI Agama meM 'sasyavatva guNake kAraNa ananta saMsArakA cheda kiyaa|' yaha bacana AyA hai bar3IM usakA yahI Azaya hai ki 'samyak guNa prApta hone para aise jIvakA saMsAra meM rahane kA jo utkRSTa kAla ardhapudgala parivartanapramANa zeSa rahA thA lagatA hai, kintu aisA jIva niyamase punaH mithyAdRSTi ho jAtA hai, ataH vaha puna: anantasaMsArI kahalAne vaha ghaTane to avazya lagatA hai / yadyapi aisA jIva adhika se adhika kucha kama ardhapudgala parivartanapramANa kAla taka hI miSyAdRSTi banA rahatA hai, para vaha kahalAtA hai anantasaMsArI hI isase yaha khAtparya phalita huA ki midhyASTrikI ananta saMsArI saMjJA hai aura samyagdRSTiko isake viparIta sAnta saMsArI kahate haiN| SavalajI meM AcArya vIrasenane jo 'sammattaguNeNa anaMtasaMsAro hiNNI' maha vacana diyA hai usakA bhI yahI mAzaya hai / 99
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayapura ( khAniyA ) tattvacarcA usa vacanakA phalitArtha yaha hai ki samyaktva guNake kAraNa isa jIvane ananta saMsAra arthAt mithyAtvakA nAza phiyA / anyathA jo samyagdRSTi apanI saMklezakI bahulatAvaza punaH mithyAdRSTi ho jAtA hai use anantasaMsArI kahanA nahIM bana sktaa| isa prakAra prakRtame 'samyaktva guNake kAraNa ananta saMsAravA cheda kiyA' analAke isa vacanakA kyA Azaya hai yaha spaSTa kiyaa| Age iso prasaMgase jo 'pagela' aura 'aparIta' zabdoMkA prayoga huA hai inakA kyA Azaya hai isakA spaSTIkaraNa karate hai mUlAcAra a0 2 mA0 72 kI TIkA 'garIta' zabda ke artha para prakAza DAlate hue saMskRta TIkAkAra likhate hai te hoti-ne mavanti, parisasaMsArA-parItaH parityaktaH parimito vA saMsAraH catugatigamanaM yaMghAM mai te parItasaMsArAH parizyaktasaMsRtayo vA / parIta saMsArI hote haiM arthAt jinakA saMsAra arthAt catutigamana pargata arthAt parityaksa mA parimita ho jAtA hai ve parItasaMgAro mA parityaktasaMsAro haiM / isasa vidita hotA hai ki samyagdRSTikI parityaktasaMsArI aura mithyASTikA aparityakta saMsArI saMjJA mukhyarUpase hai, jo ucita hI hai, kyoMki mukhyatAse mithyAtvakA nAma hI saMsAra hai aura mithyAtva kA dUra honA hI saMsArakA tyAga hai / paNDitapravara banArasIdAsajone nATaka samayasArameM samyagdaSTiko jinezvarakA laghunandana isI abhiprAyase sUcita kiyA hai / vicAra kara dekhA jAya to mithyAtvakA uccheda honA hI saMsArakA uccheda hai| AcArya kundakundane samyagdarzanako dharmakA mUla isI Azayase kahA hai / mithyAtvarUpo mahA mallake parAsta karanepara anya kaSAmAdikA nuccheda karanA durlabha nahIM hai yaha ukta kathanakA Azaya hai| ataeva prakRtameM dhavalAke 'aparitto saMsAro zrohadvitUNa' pakkA artha pUrvokta pramANa karanA hI ucita hai| dhavalAke ukta ullekhameM samyaktva guNake kAraNa ananta yA aparIta saMbhArakA nAzakara usase utkRSTa rUpase parIta arthAt arthapudgalaparivartanapramANa kiyA yaha kahA hN| so isa ullekha parase ukta kAla taka saMsArako banAye rakhanA samyakatvakA kArya nahIM samajhanA caahie| phira bhI ukta ullekhameM jo utkRSTarUpase 'ardhapadgalaparivartanapramANa kiyA' yaha kahA gayA hai vaha mAtra isa tathya ko sUcita karatA hai ki aise jIvakA utkRSTa kAla ijanA zeSa rahatA hai, tabhI samagra AgamakI saMgati baiTha sakatI hai| samyaktvaguNa saMbhArake ucchedameM hetu hai, saMsArake banAye rakhane meM nahIM / samyaktva prApta hone para kisIkA kama aura kisIkA adhika jo saMsAra banA rahatA hai usake antaraMga-bahiraMga hetu anya hai| unameM pramukha hetu kAla labdhi hai| saba kAryoM kI apanI-apanI kAlalabdhi hotI hai / isake anusAra apane-apane kAlameM saca kArya hokara Ageke kAryoMke lie ve yathAyogya hetu saMjJAko prApta hote rahate haiM / jagatkA krama isI paddhatise cala rahA hai aura calatA rhegaa| ghavalA pu0 6 pR0 205 meM samyaktvake prasaMgase yaha prazna uThAyA gayA hai ki sUtra mAtra kAlalabdhi kaho hai / usameM ina labdhiyoMkA sambhava kase hai ? isakA samAdhAna karate hue vIrasena AcArya likhate haiM ki sUtra meM jo prati samaya ananta guNahIna anubhAga udIraNA, ananta guNakramase vardhamAna vizuddhi aura AcArya ke upadezakI prApti kahI hai vaha saba usI kAlandhike honepara hI sambhava
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________ star 16 aura usakA samAdhAna 787 | isase spaSTa hai ki saba kArya apanI-apano kAlalapike prApta hone para hI hote haiN| kisI anAdi mithyAdRSTiko prathama samyaktva apudgalaparivartanapramANa kAla ke zeSa rahanevara hotA hai, kisI ko isameM eka samaya, do samaya tIna samaya Adi saMkhyAta samaya, asaMkhyAta samaya kAla kama hokara prathama samyaktva hotA hai usakA pramukha kAraNa kAlalabdhi hI hai, ataH samyayatvotpattikA kAla niyata nahIM hai aisA likhakara pratyeka kAryako kAlabdhiko avahelanA karanA ucita nahIM hai / saba jIvoMkA vivakSita eka kArya eka kAlameM na ho yaha dUsarI bAta hai. parantu pratyeka jIvakA pratyeka kArya apane-apane niyata kAla meM ho hotA haiM yaha sunizcita hai / kAlalabdhikA aisA hI mAhAtmya hai| mavalA pu0 6 50 205 kA vaha ullekha isa prakAra hai sutteM kAlIka sabhavo ? Na, paDisamayamAMtaguNa. aNumA gudIraNAe anaMtaguNakrameNa SaDDhamANavisohIe AiriyovalaMbhassa ya tattheva saMbhavAdo 1 pUrva meM | dayA hI hai / 5. apara pakSa paMcAstikAya gA0 20 kI AcArya jayasenakRta TokAkA eka vAkyAMza uddhRtakara apane pakSakA samarthana karanA cAhA hai, kintu vaha isalie ThIka nahIM, kyoMki mAcArya jayasenane veNu ( trAsa ) daNDako udAharaNarUpa meM upasthitakara usake pUrvArdha bhAgako hI vicitra citrarUpa batalAyA hai| usake uttarArdha ko to ve vicitracinekA abhAva honese zuddha hI sucita kara rahe haiN| spaSTa hai ki isa udAharaNa se to yahI siddha hotA hai ki isa jIvakI jitanI sunizcita saMsAra avasthA hai vaha pratiniyata nAnArUpa hai, mukta avasthA nahIM / unake usa kathanakA prArambhika aMza isa prakAra hai yA mahAn veNudaNDaH pUryAbhAge vicitravitreNa khacitaH zabalito mizrivaH tiSThati / tasmAdUrdhvArthabhAge vicitracibhAvAcchu eva tiSThata / tatra yadA ko'pi devadatto dRSTAvalokanaM karoti tadA bhrAntijJAnazena vicitrazAdazuddhatvaM jJAtvA tasmAduttarArvabhAge'pyazuddhatvaM manyate / Adi, jisa prakAra eka bahuta bar3A veNudaNDa pUrvArzvabhAga meM vicitra svitrarUpase khatrita hokara zatrati mizrita sthita hai / parantu usame kArake ardhamAga meM vicitra-citrakA abhAva honese zuddha hI sthita hai / usapara jaba koI devadatta dRSTi DAlatA hai taba bhrAntijJAna ke kAraNa vicitra citravaza azuddhatAko jAnakara usase uttarArdha bhAga meM bhI vaha azuddhatA mAnatA hai| Adi / AcArya amRtacandra ne bhI eka bar3e bhArI veNudaNDako vidvAn pAThaka ina donoM TIkA varSAnoMko sAvadhAnI yaha AcArya jayasenakI TokAkA kucha aMza hai| udAharaNarUpa meM upasthitakara isa viSaya ko samajhAyA hai| pUrvaka avalokana kara leN| isa udAharaNaye ye tathya phalita hote hai 1. dravyArthika dRSTise dekhanegara pUrA veNudaNDa zuddha ho hai / 2. paryAyArthika dRSTi banepara veNudaNDakA prArambhakA kucha bhAga bazuddha hai, zeSa bahubhAga zuddha hai / 3. veNudaNDa meM paryAya dRSTise azuddhatA vahIM taka prApta hotI hai jahA~ taka vaha azuddha hai| usake bAda niyama paryAya se zuddhatA pragaTa ho jAtI hai / - yaha udAharaNa hai / ise bhavya jIvapara lAgU karanepara vidita hotA hai ki yaha jIva dravyaSTi sadA zuddha hai |dRSTi azuddhatA niyata kAla taka hI hai| usake vyatIta honepara vaha paryAya meM bhI zuddha ho hai / isase spaSTa hai ki sabhI kArya apane-apane svaphAlake prApta honepara hI hote haiM / AgamameM jo kArya
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayapura (khAniyA ) tattvacarcA kAraNabhAvakA nirdeza kiyA hai vaha kevala yaha batalAne ke lie hI kiyA hai ki pratyeka kArya svakAlameM hokara va mAtra isI miyamako sUcita karatA hai| koI bhI kArya apane svakAlako chor3akara kabhI bhI kiyA jA sakatA hai isa niyamako nahIM / 13. pratiniyata kArya pratinayata kAlameM hI hotA hai| para pAnI pInAmurakA 13.kucha sUtra aura unakA artha dekara yaha likhA hai ki jisa prakAra ghaTa-paTa Adiko aura upayoga le jAkara jAnanekA koI niyata kAla nahI hai, usI prakAra stronma svako jAnanekA bhI koI niyata kAla nahIM hai, kyoMki sarva kAryokA niyAmaka koI niyata kAla nahIM hai, kintu bAhya-Abhyantara samartha kAraNa sAmagrI kAryako niyAmaka hai|' Adi, - samAdhAna yaha hai ki usa bAhya-Abhyantara pratiniyata sAmagrImeM pratiniyata kAla bhI. sammilita hai| isase siddha hotA hai ki pratiniyata kAlameM hI pratiniyata sAmagrokI upalabdhi hotI hai aura sase nimitta kara pratiniyata kAryako ho utpati hotI hai / koI kisIkI pratIkSA nahIM karatA / apaneapane kAla meM pratiniyata sAmagrI prApta hotI hai| anya sAmagrI ke kAla meM vaha prApta ho bhI nahIM sakatI, kyoMki vaha anya sAmagrIke prApta honekA svakAla hai| yadi anya sAmagrI ke kAlameM usase judo dusarI sAmagro prApta hone lage to kisI bhI sAmagrIko prApta honekA avasara na mila sakase kAraNarUpa bAhyAmyantara sAmagrAMkA abhAva ho jAyagA aura usakA abhAva honese kisI bhI kAryako utpatti nahIM ho skegii| pariNAmasvarUpa utpAda-vyayakA abhAva honese dRSyakA hI abhAva ho jaaygaa| mata: dravyakA abhAva na ho, ataH pratiniyata kAlamai pratiniyata bAhyAbhyantara sAmagrauke sAtha pratiniyata puruSArthako svIkAra kara lenA cAhie / isase siddha hotA hai ki pratiniyata kAlameM pratiniyata bAhyAbhyantara sAmagrI prApta hokara usase pratiniyata kArya kI hI utpatti huA karatI hai| bhaTTAkalaMkadevane tatvArthavArtika 1 / 3 meM 'yadi hi' ityAdi bacana saba kAryoMkA mAtra eka kAla ho kAraNa hai isa ekAntakA niSedha karane ke lie ho kahA hai| pratiniyata kAryakA pratiniyata kAla nimitta hai aisA hone se puruSArthakI hAni ho jAtI hai aisA unakA kahanA nahIM hai| ataeca pratiniyata kAryako prati niyata bAhya-Abhyantara sAmagrI meM jaise pratiniyala anya sAmagrIkA samAveza hai usI prakAra usameM pratiniyata kAla aura pratiniyata puruSArtha kA bhI samAveza hai aisA yahA~ samajhanA caahie| pramAdI bana kara aizoArAmameM se hI masta rahate haiM jinakI samyaktvotpattiko prasiniyata kAlalabdhi nahIM AI, ataeva mokSamArgake anurUpa puruSArtha na kara viparIta dizAmeM kiye gaye puruSArthako mohamArgakA puruSArtha mAnate hai| nahIM jinako samyaktvotpatiko kAlalabdhi mAgaI hai ataeva usake anurUpa puruSArthameM lage hue haiN| isa prakAra samyaktva prAptike utkRSTa kAlakA vicAra karate hue prastRta pratizaMkAmeM AI huI anya dAtoMkA bhI vicAra kiyaa| 14. prakRtameM vivakSita mAlambanake prahaNa-tyAgakA tAtparya bAgaM apara pakSana hamAre 'zrAvaka ke utkRSTa vizuddharUpa pariNAmoMkA Alambana chor3a sarva prathama apramasabhAvako prApta hotA hai' isa bAkya para kasI TIkA karate hue likhA hai--'karaNAnuyoga vizeSajJako salomAMti jJAta hai ki saptama guNasthAnameM pratyAkhyAna kaSAvodayakA abhAva honese zrAvakake paMcama guNasthAnako apekSA
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 93 aura usakA samAdhAna 789 apramattasaMgata guNasthAnavAle munike pariNAmoM kI vizuddhatA anantaguNo hai arthAt zratrakako utkRSTa vizuddhatA apramattasaMyatako vizuddhatAmeM lIna ho jAtI hai / Adi, yaha hai ki hama apaneko karaNAnuyogakA vizeSajJa to nahIM mAnate, kintu usakA abhyAsI vyavazya mAnate haiM / hamane jo pUrvokta vacana likhA hai vaha usake abhyAsako dhyAna meM rakha kara hI likhA hai aura yathArtha likhA hai / usa vAkyameM zrAvakake utkRSTa vizuddharUpa pariNAmoMkA Alambana chor3ane kI bAta kahI gaI haiN| ve pariNAma saptama guNasthAnake pariNAmoMmeM lona ho jAte hai yA unakA vyaya hokara anantaguNI vizuddhiko lie hue naye pariNAmoMkA utpAda hotA hai yaha kucha bhI nahIM kahA gayA hai| jo jIva pA~caveM guNasthAna se sAtaveM guNasthAnako prApta hotA hai, vaha niyamase sAkAra upayogavAlA hotA hai, ataeva aise jIva ke apane upayoga meM paMcama guNasthAnake vizuddha pariNAmoMse pariNata AtmAkA Alambana chUTa kara niyamase sAtaveM guNasthAna ke vizuddha pariNAmoMse pariNata AtmAkA Alambana rahatA hai yaha ukta kathanakA tAtparya hai / spaSTa hai ki prakRta meM hamAre ukta vAkyako dhyAna meM rakhakara apara pakSa jo kucha bhI likhA hai vaha yuktiyukla nahIM hai / apara kA kahanA hai ki 'vizuddhatA chor3I nahIM jAtI kintu prati prati guNasthAna bar3hatI jAtI hai|' Adi / isa sambandhameM hama adhika TokA-TippaNI kiye binA apara pakSakA dhyAna utpAda vyayake siddhAntako ora AkarSita kara denA cAhate haiM / isase usa sake dhyAna meM yaha bAta bhalI-bhA~ti AjAyagI ki 63 puTavAlI caramarAIkA vyaya hokara dravyameM jo zaktirUpa meM 24 puTavAlI parAI par3I hai usakA paryAyarUpale utpAda hotA hai / tAsparya yaha hai ki pUrva paryAyakA vpraya hokara hI navIna paryAya utpanna hotI haiM / pichalA paryAyeM agalA paryAyoMmeM vilIna hokara unakA samudAya nahIM banA karatA / 15. vyavahAradharmakA khulAsA hamane likhA thA ki 'nizcapamaMke mAtha guNasthAna paripATIke anusAra jo deva, zAstra, guru, ahiMsAdi ayata aura mahAvrata Adi rUpa zubha trikalpa hotA hai jo ki rAgaparvAma hai usakA yahA~ vyavahAradharma kahA gayA hai / " apara pakSa isa vAkyamese 'ahiMsAdi aNuvrata' ityAdi vAkyako sAmAyika aura chedopasthApanA saMyamake viruddha mAnatA hai, kintu usakI yaha mAnyatA ThIka nahIM hai, kyoMki ahiMsAdi pA~ca mahAvratoM kA sarAga saMyama antarbhAva hotA hai aura sarAgasaMgama meM azubhase nivRtti tathA zubhameM pravRttiko mukhyatA hai| sarAgasaMyamakA lakSaNa karate hue satrArthasiddhi 0 6 0 12 meM likhA hai saMsArakAraNavinivRttiM pratyAgUrNo'zrINAzayaH sarAga ityucyate / prANIndriyeva zubhapravRtterviratiH saMyamaH / sarAgasya saMyamaH sarAgo vA saMyamaH sarAgasaMyamaH | jo saMsAra ke kAraNoM kI nivRttike prati udyata hai, parantu jisakI kaSAya abhI kSoNa nahIM huI haiM vaha sarAga kahalAtA hai / prANI aura indriyoMke viSaya meM azubha pravRttise virAMta honA saMyama hai| rAgI jovakA saMyama yA rAgasahita saMyama sarAga saMyama hai / tastrArthavArtika aura tattvArtharalokavArtika meM sarAgasaMyamakA yaho ardha kiyA hai| isase spaSTa hai ki tatvArtha sUtra a0 7 0 1 meM vratakA jo lakSaNa kiyA gayA hai vaha ukta abhiprAyako dhyAna meM rakhakara hI kiyA gayA hai / vrata meM jahA~ azubhase nivRtti iSTa hotI hai vahA~ zubha meM pravRtti hue binA nahIM rahatI /
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. 790 jayapura (khAniyA ) tattvacarcA parantu saMvarakA svarUpa isase sarvathA bhinna hai| vaha zubha aura azubha donoM prakArake pariNAmoM ke nirodhasvarUpa svIkAra kiyA gayA hai / kahA bhI hai saH saMgharo bhAyasaMvaraH zubhAzubhapariNAmanirodhaH / -anagAradharmAmRta a0 2, zloka 41 yahI kAraNa hai ki hamane apane pUrvokna kathanameM ahiMsAdi aNujata aura mahAvata Adiko rAgarUpa batalAkara unakI parigaNanA vyavahAradharmameM ko hai| isI tathyako spaSTa karate bAe sarvArthasidi-1 meM likhA hai tatra ahiMsAcalamAdau kimale, pradhAnasyAt / satyAdIni hI tatparipAlanArthAni samyastra vRttiparikSepavat / sarvasAvadhani vRttilakSaNasAmAyikApekSayA eka tam / tadeva chedopasthApanApekSayA paJcavidhamihocyate / nanu ca asya prasasyAnabahetuHvama nupapannam , saMvarahasubantarbhAdhAs / saMgharahatavo vakSyante guptisamityAdayaH / sana dazaghidhe dharma saMyame vA batAnAmantarbhAva iti ca doSaH, tatra saMgharo nivRttilakSaNo vakSyate / pravRttizcAna razyate, hiMsAnunAdattAdAnAdiparityAga ahiMsAsatyadanAdAnAdikriyApratItaH gupsyAdisaMgharaparika maravAraca / azeSu hi kRsaparikarmA sAdhuH sukhena saMvaraM pharotIti taptaH pRthaktvenopadezaH kRtaH / yahA~ ahi.sAvala ko AdimeM rakhA hai. kyoMki vaha pradhAna hai| dhAnyako bAThoke samAna ye satyAdika ta usake paripAlanake lie hai| sarva sAvadhase nivRttilamaNa sAmAyikakI apekSA eka vrata hai| vahI dopasthApanAko apekSA pA~ca prakArakA hai| vahIM yahAM kahA hai| zaMkA-isa vratako AsrabahenutA nahIM banatI, kyoMki saMbara ke hetuoM meM isakA antarbhAva hotA hai| ofti Adhipata m| haha dAma pramAke dhamama athavA saMyamama atoMkA antarbhAva hotA hai ? samAdhAna-yaha koI doSa nahIM hai, kyoMki vahA~ nivRttilakSaNa saMvara kaheMge aura yahA~ pravRtti dekhI jAtI hai, kyoki hisA, asatya aura adattAmAna AdikA tyAga honepara ahiMsA, satyavacana aura dattAdAna AdirUpa kriyA pratIta hotI hai tathA ye ahiMsA Adi gappayAdirUpa saMvarake parikarmasvarUpa hai| vratoMmeM jisane parikarma kiyA hai aisA sAdhu sumbapUrvaka saMvara karatA hai, isalie inakA pRthakye upadeza diyA hai| tattvArthavAnika 6.1 meM likhA hai na saMvaro vratAni parispadadarzanAt // 13 // pratAni saMvaravyapadeza nAInti / kutaH parispandadarzanAt / parispandI hi dRzyate, anutAdattAdAnaparityAge styvghndsaadaankriyaaprtiite| drata saMbara nahIM hai, kyoMki parispanda dekhA jAtAI // 13 // brata saMvara vyapadezake yogya nahIM hai, kyoMki parispanda dekhA jAtA hai| parispanda mizramasa dekhA jAtA hai, kyoMki anata aura adatAdAnakA tyAga honepara satya vacana aura dattAdAna kriyAko pratIti hotI hai| ye AgamapramANa hai| inase bhI apara pakSaka abhiyAyako paSTi na hokara hamAre hI abhiprAyako paSTi hoto hai| yataH pravRttama grasa Asapahapa lie gaye hai, ata: mAmAyika aura chedopasthApanA bhI uktarUpa hone meM bAdhA nahIM aatii| hAM, jahAM saMvarake prakaraNa meM inheM svIkAra kipA gayA hai vahIM avazya hI ye saba parama bosarAgacAritrasvarUpa prApta hote haiN| tattvArthasUtra 111 meM jisa mokSamArgakA nirdeza hai vaha nizcaya ratnatrayasvarUA Atmadharma hai| use upasthita kara sarAgacAritra yA sarAgasaMyamako vItarAga cAritra yA vItarAga saMyama siddha karanA ucita nahIM hai|
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 16 aura usakA samAdhAna 721 tArthasUtra 6 2 tathA 6 / 18 meM saMvararUpapti AdikA tathA sAmAyika saMyama AdikA nirdeza hai, zubhapravRttirUpa vratAdi tathA sAmAyika nirdeza nahIM hai| gupti AdimeM bar3A antara hai | apara pakSa ina donoMko milA kara bhrama meM rakhane kA prayatna kaise kara rahA hai isakA hameM hI kyA sabhIko Azcarya hogA | jise sabhapravRttirUpa vyavahAradharma kahA hai vaha nizcayadharma meM anurAgakA he haiM, isa svarUpa hokara bhI dharmarUpase upacArita kiyA jAtA hai| yahA~ upacArakA nimita ekArthasambandhIpanA hai| isa tathya ko spaSTa karate hue anagAradharmAbhUta [a0] 1 zlo0 23 ko upAsyAmaM kahA hai yathoktadharmAnurAgarhenuko'pi puNyabandho dharma ityupacaryate / nimittaM cAnnopacArasyaikArthasambandhitvam / isase siddha hai ki azubhako nivRtti aura zUnameM pravRttirUpa jo vrata hai vaha zubha vikalparUpa hone se pariNAma hI hai / use dararUpa ke ho kaha sakate haiM jinheM mAtra bAhya kriyAmeM dharmasarvastra dikhalAI detA hU~ / kintu jo nizcavasvarUpa AtmavamaMke pArakhI hai ve to ise svIkAra karate hI nhiiN| unakI isa viparIta mAnyatAko tI Agama bhI svIkAra nahIM karatA / Agama to yaha kahatA hai ki jise nizcayadharma kI prApti huI hai usake hI bhamIcIna vyavahAradharma hotA hai / aise dharmAtmA puruSoMkA sAnidhya hone para bhalA kauna aisA jJAnI hogA jo unake prati padake anurUpa bandanA Adi nahIM karegA | hA~, jo AcAra zAstra ke anusAra vyApadavI vyavahAradharmakA pAlana kareM nahIM, pratyakSa ho jinameM nAnA visaMgatiyo dinalAI deM, phira bhI unheM cAritravAn kahA jAya to hama mokSagAgaMkA ho upahAsa mAneMge | hamArA kisIke prati virodha nahIM hai aura na hama yaha ho cAhate hai ki mokSamArga meM kisI prakArakA avarodha utpanna ho / parantu hama itanA avazya jAnate haiM ki Aja kala kalita kI jA rahIM viparota mAnyatA bAMke AdhAra para yadi zithilAcArako protsAhana diyA gayA to phira samIcIna bhokSamArgakI rakSA karanA atiduSkara ho jAyagA / agara pakSane likhA hai ki 'ava yaha kaha dete haiM ki hamArI kramavaddhaparyAyoM meM vrata dhAraNa karanA par3A huA hI nahIM hai, parvA Age pIche ho nahIM sakatI phira hama kaise tyAga kara sakate haiM ?" samAdhAna yaha hai ki jisakA vizvAsa hai, jo yaha vizvAsa karatA hai ki paryAya Age-pIche nahIM ho sakatI yA nahIM kI jA sakatI tathA jise sarvajJatAmeM vizvAsa hai vaha abhiprAya meM kucha ho aura bAhara kucha kare aisA nahIM ho sakatA / vAstavameM dekhA jAya to vaha nikaTasaMsArI hai, vaha zIghra hI nizcayadharma ke anurUpa vratoMkI dhAraNa kara mokSakA pATha bnegaa| yaha sarvajJane hamArI paryAya vrata dekhe hI nahIM' aisA trikAlameM nahIM kaha sktaa| vaha jaba jisa padavA meM hogA usa padavIke anurUpa bAhya zubhAcArakA niyamase pAlana karegA | pAparUpa pravRtti karanekI usakI svamAtrataH ruci nahIM hogI / 16. sAdhya sAdhanavicAra apara pakSakA kahanA hai ki 'yadi vratAMko rAga mAnA jAyagA to ve vyavahAradharma hI nahIM ho sakate, kyoMki vyavahAradharma to nizcayadharmakA sAdhana hai / ' samAdhAna yaha hai ki AcAryoMne saMtrarako zubha-azubhako nivRttisvarUpa kahA hai aura vrata zubha meM pravRttirUpa hai, isalie unheM prazasta rAgarUpa mAnanA hI ucita hai vizeSa spaSTIkaraNa anyatra kiyA hI hai /
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________ 792 jayapura ( sAniyA ) tattvacA aba raha gavA sAdhana-sAcyabhAvakA vicAra so isakA nirdeza AcAyone paramAgamameM tIna prakArase kiyA hai-nizvapatnayase, sadbhuta vyabahAranayase aura asdbhuutvyvhaarnyse| nizcavanayase samyagdarzanAdirUpa pariNata AramA hI sAdhana hai aura vahI sAdhya hai| sadbhutavyavahArana yase nizcaya samyagdarzana Adi eka-eka sAdhana hai aura AtmA sAdhya hai| asadbhUtatryavahAranavase zubha pravRttirUpa vyavahAraparma sAdhana hai aura bAtmA sAdhya hai| yahA~ sarvaprathama ta, tapa Adi pa zubha pravRtti meM dharmakA Arogakara use vyavahAradharma kahA gayA hai aura usake bAda usameM nizcayadharma ke sAdhanapane kA vyavahAra kiyA gayA hai / yahA~ vrasAdirUpa zubha pravRttiko jo dharma kahA hai vaha upacArase hI kahA hai| isase siddha hotA hai ki vrata Adi nizcaya mokSamAgake yathArya sAdhana nahIM hai, saharasambandha Adiko apekSAse ho inheM sAdhana kahA gayA hai| paNDitapravara ToDaramalajo mokSamArgaprakAzaka 10367 me likhata hai-- vahuri bana tapa Adi mokSamArga haiM nahIM, nimittAdikI apekSA upacArate inako mokSamArga kahie hai| tAteM inako vyavahAra kayA / isI tathyako spaSTa karate hue ve vahIM pR0 376 meM likhate hai-- bahuri nIcalI dazA viSa keI jIvanikai zubhopayoga ara zunkhopayogakA yukapanA pAIe hai 1 sAtai upacAra kari vratAdika zubhopayogI mokSamArga kahA hai| AcArya kundakundane paMcAstikAya mAthA 160 meM nizcaya mokSamArgake sAtha adhinAbhAvarUpase honevAle bratAdiko upacArase vyavahAra mokSamArga kahA hai| vaha nizcaya mokSamAgakI siddhikA hetu hai, isalie isako TIkAma AcAryadvayane vyavahAramayase vyavahAra mokSamArgako sAdhana aura nizcaya mokSamArmako sAdhya kahA hai| isa gAdhAma mokSamArgakA anAtmabhUta lakSaNa kahA gayA hai, isalie vaha mokSamArga kahalAyA / ataH yaha anAtmabhUta lakSaNa hokara bhI AtmabhUta yathArtha mokSamArgakI siddhi karatA hai, ataH vyavahAra mokSamAge sAdhana aura mizcaya mokSamAgaM sAdhya esA vyavahAra karanA ucita hI hai yahaukta kathanakA tAtparya hai| gAthA 161 meM nizcayanayase nizcaya samyagdarzana-jJAna-cAritrase samAhita AtmA hI nizcaya mokSamArga kahA gayA hai| yaha mokSamArgakA AtmabhUta lakSaNa haiN| isase hama jAnate hai ki nizcaya samyagdarzana, nizcaya samyamtAna aura nizcaya samyakcAritra ina tonoMmeM eka-ekako mokSamArga kahanA sadbhutavyavahAra nayakA vaktavya hai aura dharmAdi dravyoMkI zraddhA, aMga-pUrvagata jJAna tathA azubharI nivRtti aura zubhameM pravRttiko mokSamArga kahanA yaha asamRtavyavahAra nayakA vaktavya hai| inheM asadbhUtavyabahAranayase mokSamArga isalie kahA gayA hai ki isameM yathArtharUpama mokSamArgapanA to nahIM hai, parantu ye yathArtha mokSamArgake avinAmAvI hai, isalie inameM ekArthasambandha honese mokSamArgakA upacAra kiyA gayA hai / isa prakAra isa gAthAko TIkA AcArya vamatacandane vyavahAra mokSamArgako sAdhana aura nizcaya mokSamArgako sAdhya kyoM kahA isakA spaSTIkaraNa ho jAtA hai| lokameM nizcaya mokSamArgako bhI dharma kahate hai aura vyavahAra mokSamArgako bho dharma kahate hai / parantu ina donoMmeM antara kyA hai ise samajhane ke lie anagAradharmAmRta a0 1, zloka 24 para dRSTimAta kiijie| paNDitapravara pAzAgharajo ina donoMmeM bhedako dikhalAte hue likhate hai
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkA samAdhAna nirundhati navaM pApamupAtaM kSapayasyapi / dharme'nurAgArakarma sa dharmo'bhyudayapradaH // 25 // jo naye pApako rokatA hai aura ugAta pApakA kSaya bhI karatA hai aise dharma (nizcaya dharma) meM anurAgase jo karma hotA hai vaha dharma abhyudayako denevAlA hai // 24 // yahA~ para 'karma' zabda cyavandha aura usake nimittabhUta zubha pariNati ina donoMkA sUcaka hai| mar3a pana kimAnI ganina vAyu yAdi zubha prakRtiyoMkA bandha kaise siddha hotA hai ? isI praznako dhyAna meM rakhakara AcArya amRtavanda usakA samAdhAna karate hue puruSArthasiyumAyamai likhate hai ratnatrayamiha hetu nirvANasyaiva bhavati nAnyasya / Asravati yantu puNyaM zubhopayogo'yamaparAdhaH // 22 // isa lokameM ratnatraya nirvANakA hI heta hai, anyakA nhiiN| aura jo puNyakA Asrava hotA hai yaha zubhIpayogakA ho aparAdha hai / / 220 / / isI tathyako aura bhI spaSTa karate hue ve vahIM likhate haiM asamagraM bhAvayato rannanayamasti karmabandho yaH / sa vipakSakRto'va mokSopAyo na andhanopAyaH // 211 // asamagna ratnatraya ko bhAte hue jIvake jo kamabandha hotA hai vaha niyamase vipakSa (rAga) kA kArya hai, kyoMki jo mokSakA upAya hai vaha bandhanakA upAya nahIM ho sakatA // 21 // isa para zaMkA hotI hai ki AgamameM jo samyaktva aura samyakcAritrako tIrthakara prakRti aura AhArakadvika prakRtiyoMke bandhakA hetu kahA hai vaha kaise banegA ? isa praznakA samAdhana karate hue ve vahIM likhate haiM sati samyavasva cAritre tIrdhakarAhArabandhako bhavataH yoga-kaSAyau nAsati tatpunarasminudAsInam / / 2181 / samyaktva aura cAritrake hone para yoga aura kaSAya vodhakara aura mAhArakadvaya inake bandhaka hote hai, samyaktva aura cAritrake abhAvama nhiiN| ( isalie upacArase samyaktva aura cAritrako bandhakA hetu kahA hai| (vastutaH dekhA jAya to) ve donoM isa (bacca) meM udAsIna hai| __ yadi kahA jAya ki jo jisa kAryakA hetu nahIM use usakA upacArase bhI hetu payoM kahA gayA hai ? isakA samAdhAna karate hue ve vahIM likhate haiM ekasmin samavAnAdatyantaviruddhakrAyorapi hi / / iha dahati ghRtamiti yathA vyavahArastAzApi rUhimitaH / / 219 / / ekameM samavAya honese aryAla eka AtmAmeM (nizcavadharma aura vyavahAradharmakA) samavAya honese atyanta viruva kAryoM kA bho vasA vyavahAra aise hadiko prApta huA hai jaise gho jalAtA hai yaha vyavahAra rUDhiko prApta huA hai // 21 // ye katipaya AgamatramANa hai / inase yaha spaSTa rUpase samajha meM A jAtA hai ki nizcayadharma pandhakA vAstavika hetu na hone para bhI usake sadbhAva meM amuka prakArakA bandha hotA hai yaha dekha kara jaise use usa bandhakA upacArase hetu kahA jAtA hai vaise hI vyavahAradharma nizcayaratnatrayakA 100
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________ 794 jayapura (khAniyA ) tasvacarcA vAstavika hetu nahIM, phira bhI amuka prakArake vyavahAra dharmake sadbhAva meM amuka prakArakA nizcayadharma hotA hai yaha dekha kara use nizcayadharmakA upacAra hetu kahA gayA hai| paMcAstikAya gAthA 160 va 161 ko TIkAmeM iso tathyako dhyAna meM rakha kara vyavahAra mokSa mArgako sAdhana aura nizcayamokSamArgako sAdhya kahA gayA hai / apara pakSakA kahanA hai ki duzyasaMgraha gAthA 13 kI TIkA meM yaha kahA hai ki 'jo nizcaya va vyavahArako sAdhya-sAdhanarUpase svIkAra karatA hai vaha samyagdRSTi hai / ' kintu ukta TIkA meM kyA kahA gayA hai yaha yahA~ de denA cAhate hai / yathA- svAbhAvikAnantajJAnAdyanantaguNAdhArabhUtaM nijaparamAtmatracyamupAdeyaM indriyasukhAdipara hi heyami sarvapraNIta nizcaya vyavahAranayasAdhya - sAvakabhAvena mamyate paraM kintu bhUmirekhAdisadRzakodhAdi * dvitIyakaSAyodayena mAraNanimittaM talavaragRhItataskaraSada / tmanindrAsahitaH sannindriyasukhamanumavatIsyaviratasabhyagdaSTerlakSaNam / jo svAbhAvika ananta jJAna Adi ananta guNoMkA AdhArabhUta nija paramAtmadrazya upAdeva hai tathA indriyasukha Adi para dravya tyAjya hai| isa taraha sarvajJa deva praNota nizcaya va vyavahAranayako sAdhya-sAdhaka mAtra mAnatA hai / parantu bhUmikI rekhA ke samAna krodha Adi dvitIya kaSAyake udayase mArane ke lie kotavAlake dvArA pakar3e gaye corakI bhA~ti mAtmanindA sahita hokara indriya sukhakara anubhava karatA hai vaha avirata samyagdRSTikA lakSaNa hai| / yaha vyasaMgraha kA vacana hai, vike AdhAra se apara pakSane Age pochekA sandarbha chor3akara pUrvokta vAkyakI racanA kI hai| isameM vikAlI jJAyakasvabhAva AtmAko nija dravya batalAkara usameM samyagdRSTike upAdeya buddhi hotI hai aura indriya sukhAdiko paradravva batalAkara usameM samyagdRSTi buddhi hotI hai| isa vidhi se jo vaha samyagdRSTi hai usake lie yahA~ aisA batalAyA gayA hai ki vaha arhatsarvajJa praNIta nizcaya vyavahAranayako mAdhya-sAdhakabhAvase mAnatA hai| isase yaha tathya phalita hotA hai- 1. samyagdRSTi jJAnAdi ananta guNAMke AdhArabhUta nija paramAtmadravya ( trikAlI vikArasvarUpa jJAyaka AtmA ) ko mAtra upAdeya mAnatA hai aura isake sivA anya indriya sukha Adiko paradravya samajhakara he mAnatA hai| aura isa prakAra deva upAdeyarUpase ina donoM meM sAdhya sAdhaka bhAva mAnatA hai yaha tathya haiM jo ukta kathanase sutarAM phalita hotA hai| isase yaha spaSTa ho jAtA ki samyagdRSTi jo nizcayako sAdhya aura vyavahArako sAdhana mAnatA hai vaha isa rUpameM nahIM mAnatA ki vyavahAra karate-karate usase nizcayakI prApti ho jAtI hai| kintu vaha yaha acchI taraha se samajhatA hai ki nizvayasvarUpa mokSakI prAptinizcaya ratnatrayako samagratA ke honepara ho hoto hUM, mAtra vyavahAra dharmake jhAlambana dvArA vikalparUpa ma rahane se nahIM hotii| sAtha hI sAtha vaha yaha bhI acchI tarahase samajhatA hai ki isake pUrva jitane aMza meM ratna kI prApti hotI hai vaha mo nirvikalpa jJAyaka svarUpa AtmA ke ayalambanase tanmaya pariNamana dvArA hI hotI hai, vyavahAra dharmakA avalambanakara usameM aTake rahane se nahIM hotii| vyavahAra dharma ke hote hue bhI vaha indriya sukhake samAna paramArthase hai heya ho / samyagdRSTi vartatA hai taba nizcaya vyavahAranayanaM sAdhyasAdhanabhAva sughaTita hotA hai, ki sAmyabhUta jo nizcaya hai usake jJAna karAnekA hetu vyavahAralaya hai / yathA savikalpa dazA meM pravRtti aiso yathArtha zraddhApUrvaka jaba anyathA nhiiN| vaha aise
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 16 aura samakA samAdhAna 1. koI deva-zAstra-gurukI ghaddhA-bhakti-pUjAkA chor3akara kudevAdi va zAsanadevatA Adi rAgI devAdikakI asA-bhakti-pajA snameM bhI nahIM krtaa| 2. maya-mAMsa-madhu AdikA sevana nahIM krtaa| 3. dharma ke nAmapara ekendriyAdi jotroM-takako kisI bhI prakArako hisAko svapna meM bhI prazraya nahIM detaa| 4. vItarAga devako upAsanA, pItarAga bhAvaye prati zraddhAvAna hokara ko jAnepara hI yathArtha upAsanA mAnatA hai| ___isa prakAra avirata samyagdRSTi ke prazama, rAMvega, anukampA aura Astikya Adi jitane bhI bAhya lakSaNa hai vai jisameM pUrI taraha se ghaTita hote hai aura jo nirantara atIndriya Atmasukhake beinakI ho yathArtha lAma mAnatA hai usake vyavahAra dharmarUpa isa bAjha lakSaNase sAdhyabhUta nizcayakA jJAna hotA hai| yahI kAraNa hai ki AgamameM vyavahAra dharmako vyavahAra sAdhana aura nizcaya dharmako sAdhya kahA hai| isa dvArA usa ekAnta mizcayAbhAsIkA parihAra kiyA gayA hai jo mar3eke samAna animolita locana vAlA bana tathA kucha bhI cintA magna hokara icchAnusAra vartatA hai aura pramAdo hokara bAhya kriyAkANDase sarvadA virata rahatA hai| AcArya kahate haiM ki bAhya kriyAkANDase nizcaya kI prApti nahIM hotI yaha jahA~ saca hai, vahA~ bhUmikAnusAra yathAvidhi bAhya kriyAkANDa honA hI cAhie / anyathA yahI samajhanA cAhie ki ise paramArthasvarUpa nizcayakI prApti nahIM huI hai| ___ 'bhUmikAnusAra yathAvidhi vAhya kriyAkANDa honA ho caahiye|' isakA Azaya yaha hai ki cauthe, pAMcaveM aura chaThe gagasthAnavAlekA jitanA aura jisa vidhime AgamameM kriyAkANmu batalAyA hai utanA aura usa vidhise usa guNasthAnavAlekA bAhya-kriyAkANDa niyamase hotA hai| isame apavAda nahoM 1 cothe kAlakA bAhya-kriyAkANDa dUsare prakArakA ho aura pAMcaveM kAlakA bAhA-kriyAkANDa koI dUsare prakArakA ho aimA nahIM hai| jaise usa guNasthAnakA antaraMga nizcayadharma eka prakAra kA hai vaise ho bahiraMga vyavahAradharma bhI tadanukUla eka prakArakA hai| aisA honepara hI inameM ukta prakArase vyavahAratabase sAma-mAdhana bhAva bana sakatA hai, anyathA nhiiN| AvArya kahate haiM ki yaha to hai ki vAhya-kriyAkANDa zAstrokta vidhi bhI ho, parantu antaraMga nizcayadharma usake na ho| para yaha nahIM hai ki antaraMga nizcamadharma to ho para usakA sAdhagabhUta ( jJAna karAnevAlA) bAhma kriyAkANDa zAstroktavidhise usake ne hii| yaha Agavidhi hai / samyaSTi ise yathAvat jAnatA hai| spaSTa hai ki isa vacana dvArA antaraMga-bahiraMga donoMkI maryAdAkA jJAna karAyA gayA hai| samyagdRSTi aimo maryAdAko jAnakara vartatA hai tabhI vaha aviratasamyagdRSTa kahalAne kA pAtra hai| isa prakAra sAdhya-sAdhanabhAvakA ApAya kyA hai, isakA saMkSepa meM saSTIkaraNa kiyaa| isapara vizada prakAza samayasAra gAthA se par3atA hai| apara pakSa uma aura dRSTipAna karake mApa-sAdhanabhAva kA Azaya kyA hai ise samajhane kI kRpA kare yaha nivedana hai| 16. upayoga vicAra apara pakSa ne pravacanasAra mA06 kI TIkAke AdhArase azubhopayoga, zubhopayoga aura zuddhopayaMga isa prakAra jo ina tIna bhedoMkA nirdeza kiyA hai vaha Thoka hai| itanI vizeSatA hai ki zAvakoM ke yadyapi
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________ 796 jayapura ( sAniyA ) tattvacarcA zubhopayogakI bahulatA hai / parantu kisI kAla meM unake bhI zuddhopayoga hotA hai, aisA Agama hai| iso tathyako spaSTa karate hue AcArya jayasena pravacanasAra gAthA 248 kI TI kAma likhate haiM nanu zubhopayoginAmapi kApi kAme zuddhopayogabhAvanA dRzyate, zuddhopayogimAmapi kApi kAle zubhopayogabhAbanA izyate / zrAvakANAmapi sAbhAthikAdikAle zuddhamAvanA dRshyte| teSAM kathaM vizeSo bhedo jJAyata iti ? parihAramAha-yuktamuktaM bhavatA paraM kintu ye pracureNa zubhopayogena vartante, yadyapi kvApi kAle zuddhopayogabhAvanAM kurvanti tathApi zumopayogina patra bhaNyante / gre'pi zuddhopayoginaste yadhapi kApi kAle zubhopayogena vartante tathApi zuddhopayogina eva / phasmAna ' bahupadamya pradhAnatvAdAnavananimbavanavaditi / zaMkA-zubhopayogavAle jIvoM ke bhI kisI samaya zuddhopayogabhAvanA devI jAtI hai| isI prakAra zakSopayogI jIvoMke bhI kisI samaya zukhopayogabhAvanA dekhI jAtI hai| zrAvakoMke bhI sAmAyika Adike kAlameM zuddha bhAvanA dekhI AtI hai / inakA vizeSa bheda kaise jJAta hotA hai ? samAdhAna-Apane Thoka kahA hai, kintu itanI vizeSatA hai ki jo bahulatAse zumopayogake sAtha vartate hai ve sadyapi kisI samaya zuzopayogarUpa bhAvanAko karate haiM to bhI zubhopayogI hI kahe jAte hai aura jo zuddhopayogI haiM ve yadyapi kisI samaya zubhopayogake sAtha vartate haiM to bho zuddhopayogI hI haiM, kyoMki isameM Amravana aura nimbabanake samAna bahupadako pradhAnatA hai| bAmArya jayasenake isa kathanase yaha bAta to spaSTa haI ki unhoMne iso paramAgamako svoM mAyAkI meM dhAvakoMke jo mAtra zubhopayoga batalAyA hai vaha bahalatAko apekSA bahapada vaktavya honese ho batalAyA hai / vaise samyagdaSTi aura zrAvaka jaba apane jJAyakasvabhAva nAmAke lakSyase upayogasvabhAvarUpase pariNamate hai taba unake bhI zuddhopayoga hotA hai| ukta AgamakA bhI yahI Azaya hai / zuddhopayoga unake hotA hI nahIM aisA AgamakA Azaya nahIM hai| apara pakSane likhA hai ki 'caudhe guNasthAnameM samyagdarzanApa zuddhabhAva hai aura kaSAyarUpa azuddhabhAva hai, ina donoM zuddhAzuddha bhAvoMke mizrita bhAvarUpa zubhopayoga kahA hai| isI prakAra yathAsambhava pAThaveM, chaThe guNasthAna meM bhI mahI zuddhAzuddha mizrita bhAvarUpa gubhopayoga jAnanA caahiye|' apane isa kathana kI puSTimeM usakA taka yaha hai ki 'yadi zubhopayogako zuddhAzuddhabhAvarUpa na mAnA jAgA to zubhopayoga mokSakA kAraNa nahIM ho skegaa|' apane isa kathanakI puSTi meM usa pakSane pravacanasAra gAthA 254 kI AcArya amRta candrakRta TIkAkA 'gRhiNo tu samasta eSa' ityAdi vacana uddhata kiyA hai| aba yahAM do dAtoMkA vicAra karanA hai| prathama to yaha dekhanA hai ki dAmopayoga kahate kise hai ? aura dUsare 'gRhiNAM tu samasta' ityAdi TIkA vacanakA bhI vicAra karanA hai? 1. isa jIvake cauthe guNasthAnase samyagdarzana honepara bhI kaSAyakA sadbhAva 10 veM muNasthAnataka barAbara pAyA jAtA hai, isalie apara pakSane jo ina donoM zuddhAzuddhabhAvoMke mizcitarUpa upayogako zubhopayoga kahA hai vaha ThIka nahIM hai| kintu jisa samaya upayoga svabhAvavAle isa jIva kA mahaMdAdiko bhaktirUpa pariNAma hotA hai, pravacanarasa jIvAMke prati vAtsalya bhAva hotA hai, apanese guNoMmeM adhika zramaNoMko dekhakara khar3A hone, anugamana karane, praNAma-vinaya Adi karane kA bhAva hotA hai, samyagdarzana aura sampajJAna ke upadezakA bhAva hotA hai, ziSyoMko svIkAra karane aura unheM samyagdarzanAdi guNAMsa paSTa karanekA bhAva hotA hai tathA azubhakA nivAraNa karane ke abhiprAyase ahiMsAdi natoko samyaka prakArase pAlanekA abhiprAya hotA hai taba isa
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 16 aura usakA samAdhAna 797 jIvako zubhopayogavAlA kahA gayA hai| yaha zubhopayoga gRhasthoM ke bahulatAse pAyA jAtA hai| kintu municoMke zuddhopayogakI mukhyatA banalAI hai, kyoMki gRhasthoMke jahAM adhika mAtrAmeM parakA avalambana banA rahatA hai vahAM sAdha nirantara parake avalambanako gauNakara apane bAyakasvabhAva AsmAke avalambanake prati hI sadA udyamavAna rahate haiN| ve yadyapi bAhya meM AhArAdi kriyA karane meM upayukta pratIta hote haiM tathApi antaraMgameM unake bahulanAse AtmAkA avalambana banA rahatA hai, isali ra ina kriyAoM ke kAla meM bhI unake AtmakArya meM sAvadhAnoM dekhI jAtI hai| ___apara pakSane apane pakSakA samarthana karanevAlA jAnakara ukta TokAdanana yadyapi uddhRta to kiyA hai, parantu vaha isa samagra kathanapara samboM ke sAtha dRSTipAta kara letA to usakI orase zabhopayogakA jo artha kiyA gayA hai vaha kabhI bhI nahIM kiyA gayA hotA / saMkSepameM parake lakSyase zubharAgase anuvAsita upayogakA honA zubhaugayoga hai aura AtmAke lakSyase upayogakA tanmaya hokara pariNamanA zuddhopayoga hai| isa prakAra zuddhopayogame bhinna zubhapayoga kyA hai isakA nirdeza kiyaa| 2. aba ukta TIkAvacanapara dRSTipAta kiijie| isa meM gRhasthake zuddhAtmAke anubhana kA sarvathA niSedha nahIM kiyA gayA hai| isameM batalAyA hai ki jisa prakAra Idhana sphaTika maNi (sUryakAnta maNi) ke mAdhyamase sUryake tejako anubhavatA hai arthAta sphaTikamaNika saMyogameM jisa prakAra Idhana sUrya kiraNoMko nimittakara prajvalita ho uThatA hai, usI prakAra gRhastha bhI zuddhAmA prazasta rAga honese rAgakA saMyoga rahate hue bhI zuddhAtmAke lakSyasa sagakA (zujJAtmAkA) anubhava karatA hai| yahA~ rAgakA prAcurya hai aura zuddhikI mndtaa| phira bhI yaha jIca umra puruSArtha dvArA AtmAke lakSyase rAgako hIna-hInatara karatA huA zuddhi meM vRddhi karatA jAtA hai yaha ukta kathanakA tAtparya hai| isase spaSTa hai ki jahA~ vyavahAradharmako mokSakA paramparA sAdhana kahA hai vahA~ usakA abhiprAya itanA hI hai ki usake sadbhAvameM jo svabhAvake lakSyase zuddhi meM AMzika vRddhi hotI hai vaha vyavahAra dharma usako vRddhimeM bAdhaka nahIM hai / zuddhiko utpatti aura usako vRddhi kA yaho krama hai| yahI kAraNa hai ki zramaNoMko lakSyakara pravacana mAra gAthA 245 meM yaha kahA hai ki zramaNa zubhopayogI aura zuddhopayogIke bhedase do prakAra ke hote haiN| unameM jo zuddhopayogI zramaNa hai ve nirAmrava haiM aura jo zubhopayogI zramaNa haiM, ve sAsrava haiN| isa niyamameM gRhasthoMkA bhI antarbhAva ho jAtA hai, kyoMki pathArtha mozamArga eka hai aura vaha yathApadavI sabake samAnarUpase lAgU hotA hai| gRhasya zubhopayogake dvArA karmoM ko kSapaNA karate hai aura muni zuddhopayogake dvArA karmokI kSapaNA karate haiM aisA na to Agama hI kahatA hai aura na taka tathA anubhavase hI siddha hotA hai / saSTa hai ki ukta vacanake AvArase yaha siddha nahIM hotA ki para devAdike lakSyase honevAlA vyavahAradharma nirAkulalakSaNa mokSasukhakA yathArtha sAdhana hai| agara pakSane samyagdarzanarUpa zuddha bhAva aura kavAyarUpa azuddhabhAva ina donoM zuddhAzuddhabhAvoM ke mizritarUpa upayogako zubhopayoga likhA hai| kintu usa pakSakA yaha likhanA ThIka nahIM, kyoMki samyagdarzana zraddhAkI svabhAva paryAya hai aura rAga cAritra guNakI vibhAva paryAya hai| ina donoM kA mizraNa bana hI nahIM sktaa| apara para kaha sakatA hai ki sAnnipAtikapane kI apekSA hama ina donoMko mizrita kahate hai, kintu usa pakSakA yaha kahanA kyoM Thoka nahIM, isake lie hama usakA dhyAna tattvArthavAti a0 2 sU07 ko ina paMktiyoM kI ora AkRSTa karate haiM sAnipAtika eko bhAbo nAstIti 'abhAghAt' ityucyate, saMyogApekSayA astItyA vacanam /
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________ 798 jayapura (khAniyA ) tatvacarcA sAnipAtika eka bhAva nahIM hai, isalie usakA abhAva kahA hai. saMyogako apekSA hai yaha Apravacana hai| spaSTa hai ki ina donoMke mizrita upayogako zubhapayoga kahanA ucita nahIM hai| AgamameM to zubhopayoga kA yaha lakSaNa kahIM liyA nahIM / phira bhI apara pakSane zubhopayogakA yaha lakSaNa kalpita karane kA sAhasa kiyA isakA hameM Azcarya hai| apara pakSane pratizaMkA meM pAritraguNakI chAyopazamika paryAyako dhyAnameM rakhakara yaha likhA hai ki 'vaha micita paryAya hai, kevala zuddha paryAya nahIM / kintu zuddhAzuddha hai aura sthAI nahIM hai aura pratizaMkA 3 meM vaha pakSa samyagdarzanarUpa zuddhabhAva aura kAmarUpa azuddhabhAva ina donoM zuddhAzuddha bhAtroMko milAkara mizrita bhAva ha rahA hai / isa prakAra jo usake kAna meM papara virodha hai usapara vaha svayaM dRSTipAta karaMgA aisI hameM AzA hai| isalie pichale uttara meM hamane jo yaha likhA thA ki kaI sthAnoMpara pratizaMkA 2 meM milI huI zuddhAzuddha paryAyako zubha kahA gayA hai, isase saSTa vidita hotA hai ki yaha pratizaMkA 2 meM svIkAra kara liyA gayA hai ki jitanA rAgAMyA hai vaha mAtra bandhakA kAraNa hai para use nirjarAkA hetu siddha karanA iTa hai, isalie pUre pariNAmako zubha kahakara aisA artha phalita karanekI ceSTA kI gaI hai so yaha kathanako caturAImAta hai|' vaha ucita hI likhA thA, kyoki AgamameM kahIM bhI mina paryAyako zubhabhAva nahIM kahA hai / zubha aura azubha ye bheda yoga aura upayogake hai / inake sivAya upayoga zubha bhI hotA hai| ataeva bAritraguNako mizraparyAyako yA samyaktva tathA rAgakI kalpita ko gaIM prizna garyAyako zubha kahanA AgamasaMgata nahIM hai| apara pakSane bhAvapAhuDako 151 vI gAthA uddhRtakara yaha si karanA cAhA hai ki jinakti janmamaraNarUpo velake mUlakA nAza karanevAlI hai / isameM sandeha nahIM ki jisa samyagdRSTike jinadeva meM apUrva bhakti hotI hai, vaha kevala bhaktirUpa prazasta rAgake kAraNa puNyabandha hI nahIM karatA, kintu AtmAmeM prApta huI samyagdarzanarUpa vizuddhike kAraNa janma-maraNarUpo velako samUla nAza karane meM bhI samartha hotA hai| yahI bhAva bhAvapAhuDako ukta gAyA vyakta kiyA gayA hai| ekake kAryako sahacara sambandhabaza dUsarekA kahanA aisA vyavahAra jinAgama meM mAnya' ThaharAyA gayA hai| prakRtameM isI pabahArako dhyAnameM rakhakara ukta kathana kiyA gayA hai| puruSArthasiddhagrupAyake AdhArase vizeSa khulAsA pUrvameM hI kara Aye haiN| apara pakSane paramAtmaprakAza ba. 2 gAthA 61 kI TokAmeM Aye hue 'mukhyanRtyA' padako dekhakara yaha svIkAra kara liyA hai ki 'deva, zAstra, gurukI bhaktiko gauNarUpase karmakSayakA hetu kahA gayA hai isakI hameM prasannatA hai. kyoMki svabhAvake lakSyase jo AtmAddhi utpanna hotI hai usameM bAhya (vyavahAra) hetu gauNa hai| parake lakSyase karmalapaNA na hokara karmabandha hotA hai yaha isakA tAtparya hai| cAritraguNakI mizrita akhaNDa paryAyameM jitanA zuddhayaMza hai vaha pApa-puNya donoMkI nivRttirUpa hai aura jitanA rAgAMza hai, vaha pApakI nivRtti aura puNyakI pravRttirUpa hai, isalie ubhayakI nivRttirUpa jitanA zuddhathaMza haiM vaha svayaM karmakSayarUpa honese karmamayakA hetu hai aura jitanA pravRttvaMza hai vaha svayaM Astrava-bandharUpa honese bandhakA hetu hai| tattvArthasUtra meM jo samyaktvako devAkA Asrava likhA hai usakA Azaya itanA hI hai ki samyaktvake kAla meM manuSyoM aura tiyaJcoMke rAganimittaka yadi AyukA banda hotA hai to devAyukA ho hotA hai| vizeSa khulAsA Agama pramANake sAtha isI uttara meM pahale ho kara Aye hai|
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 16 aura usakA samAdhAna 729 kahA~ kona upayoga kisa dRSTise kahA gayA hai isakA bhI vizeSa spaSTIkaraNa AgamaramANake sAtha pUrva meM kiyA hI hai| bRhadravyasaMgrahai, gAthA 34 kI TokAgeM 'asaMyatasamyagdaSTizAvaka' ityAdi pacana zuddhopayogakA vyavahAra (upacarita) hetu kyA hai yaha dikhalAne ke lie likhA gayA hai / zubhopayoga parampasase arthAt upacArase zuddhopayogakA sApaka hai isakA hamane bhI nokiyA hai| yadi sanupa meM zumArayogazaddhApayogakA yathArtha hetu hotA to use zaddhopayogakA paramparAse sAdhaka trikAlameM nahIM likhA jaataa| spaSTa hai ki isa vacana dvArA kevala yaha batalAyA gayA hai ki jaba yaha jIva svabhAvasanmukha hokara jhAddhopayogako utpanna karatA hai, usake pUrva isake niyamase zubhopayoga hotA hai / usake azubhopayoga trikAla meM nahIM hotA yaha dikhalAnA hI ukta vAkyakA prayojana hai / apara pakSane dUsaro dRSTise 4 the se 12 veM guNasthAna taka jo zubhopayoga likhA hai vaha dRSTi kona mI aura kisa AdhArase yaha kathana kiyA gayA hai yaha hama na jAna paayeN| vastutaH yaha kathana mAgamaniruddha honese isa para vicAra karanA hI vyartha hai| phira bhI yahA~para hama yaha spaSTa kara denA apanA kartavya samajhate haiM ki kisI paryAyakA zuddhAzuddha mizrarUpa honA anya bAna hai aura lapayogakA zubha, azubha aura zuddharUpa honA anya ghAna hai. kyoMki upayoga anuSThAnarUpa hotA hai | jaba viSayoM ke Alambana se azubha kriyAmeM yaha jIva upayukta hotA hai taba azubhopayoga kahalAtA hai, jaba devAdi aura nAdike Alambanase zubha kriyAmeM yaha jIva upayukta hotA hai tatha zubhopayoga kahalAtA hai aura jaba cizcamatkArarUpa jJAyaka AtmAke abalambana dvArA zuddha nizcayanayarUpase yaha jIva upayukta hotA hai taba zuddhopayoga kahalAnA hai| isa prakAra Alambanabhedase upayukta AtmAkA upayoga tIna prakArakA hotA hai| cAritrakI mizrarUpa paryAya zubhopayogake kAla meM bhI hai aura zuddhopayogake kAla meM bhI hai, parantu Alambanake bhedase upayoga do bhAgoM meM vibhakta ho jAtA hai, ataeva cAritra guNakI mizra paryAyase upayogako bhinna hI jAnanA caahie| jahA~ zubhopayoga hotA hai vahA~ vaha aura cAritraguNakA rAgAMza ye donoM to bandhake hI hetu haiN| hA~ vahA~ jinanA zuddhapaza hotA hai vaha svayaM saMvara-nirjarArUpa honese saMvara-nirjarAkA hetu hai| tathA jahA~ zuddhopayoga hotA hai vahA~ vaha aura jitanA zuddhayA hai ve donoM svayaM saMbara-nirjarArUpa honese saMpara-nijarAke hetu hai tathA yahA~ jitanA rAgAMza hai vaha bandhakA hetu hai| yaha AgamakI vyavasthA hUM, hama jAnakara tatvakA vyAkhyAna karanA ho tacita hai| prAcArya kundakundane samayasAra nirzaya adhikArama bhogameM tanmaya hokara upayukta hue jIvake bhogako nirjarAkA hetu nahIM kahA hai| kintu sampadAko savikalpa dazAma bhogako kriyA hote hue bhI bhogameM jo virakti hai use nirjarAkA hetu kahA hai| isake lie gAyA 165 Adi para dRSTipAta kIjiye / samayasArakalazameM isakA vizadatAse spaSTIkaraNa karate hae likhA hai nAznute vivamasevane'pi yat svaM phala viSasevanasya nA / jJAnavaibhavavirAgatAtralAt sevako'pi tadasAvasecakaH / / 135 // yaha jJAnI guruSa viSaya sevana karatA hA bhI jJAnavaibhava aura virAgatAke balase viSayasevanake nijaphala (rajita pariNAma) ko nahIM mAMgatA, isalie vaha sevaka hone para bhI asevaka hai // 13 // samyagdRSTi ke niyamase jJAna vairAgya zakti hotI hai (H.ka. 156) yaha likhakara to AcArya amatacandrane ukta viSayako aura bho spaSTa kara diyA hai|
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________ 800 jayapura ( khAniyA ) tatvacarcA AcArya kundakunda samayasAra nirjarAdhikArako upamogamiMdirahi' gAthA dvArA yaha bhAva vyakta kara rahe haiM ki sampani jIvako karmodayanimittaka bhoga avazya prApta hote haiM para vaha unameM virakta hI rahatA hai, isalie ve nirjarAke hetu haiM / yahA~ nirjarAkI hetutAkA bala virakta bhAvoM para hai, bhogoM para nhiiN| apara pakSa sambhavataH yaha bhUla jAnA hai ki bhogoMmeM Asakti azubhopayoga hai, zubhopayoga nahIM, anyathA vaha pakSa ukta vacamako isa rUpameM prakRtameM udAharaNarUpameM upasthita na krtaa| apara pakSane yahA~ para zuddhopayoga 11 meM guNasthAnase hotA hai yaha lisyakara karmabandhako vyavasthAkA nirdeza kiyA hai aura pahale vaha eka apekSAse 6 guNasthAna taka tathA dUsaro apekSAse 12veM guNasthAna taka zubhopayoga likha AyA hai / yahA~ usa pakSane 'yadi upanAmazreNi yA kSayavAtheNike Adi tIna guNasthAnoM meM bhI zavopayoga mAnA jAye' graha likha kara apane pichale kathanake viruddha nivivAdarUpase yaha bhI ghoSita kara diyA hai ki ve guNasthAnameM zubhopayoga hotA hai, jaba ki baha eka apekSAse ve guNasthAnameM bhI zuso. payoga svIkAra kara AyA hai| isa prakAra cauthe guNasthAnase 12 veM guNasthAna taka kona upayoga hotA hai isa sambandha meM usa pakSako ye paraspara viruddha mAnyatAeM hai| aura Azcarya isa bAtakA hai ki ina paraspara viruddha mAnyatAAke AdhAra para vaha pakSa karmazAstra meM prayukta hue 'saMkleza' aura vimRddhi' zabdoMke Upara dhyAna na dekara karmabandhakI vyavasthA karanA cAhatA hai| anyathA yaha pakSa hamAre 'zubhopayoga hone para karmabandhakI sthiti aura anumAgame vRddhi ho jAtA hai aura zukravAra ko hoga para sthiti anubhAgameM hAni ho jAtI hai|' isa kayana para aNumAtra bhI dIkA na karatA, kyoMki sAmAnyataH yaha kathana AThoM koM meM pradhAnabhUta tathA jIvake anujIvI guNoMkA ghAta karane meM nimitta honevAle cAra ghAtikarmIko lakSyameM rakha kara kiyA gayA hai, para avikala ghaTita bhI hotA hai| puNya-pApa prakRti yomase pApa prakRtiyoMkA bandha zaddhopayogakai kAlameM hotA hI nhiiN| Ayukarmake lie niyama hI alaga hai| isalie aghAti karmoMkI dRSTise ukta vacana nahoM likhA gayA hai| ___apara pacane zubhopayogakA artha vizuddha pariNAma kiyA hai, vaha Thoka nahIM, kyoMki asAtAke bandhake yogya pariNAmakA nAma saMkleza hai aura sAtAke bandhaka yogya pariNAmakA nAma vizuddhi hai / yathA-- ko saMkileso NAma ? asAdabaMdhajogapariNAmo saMkilesI NAma / kA cisohI? saadbNdhjogaaprinnaamii| -dha0 pu. 6 pR. 185 zubhopayogameM ye saMkleza aura vizuddhirUpa donoM prakArake pariNAma hote haiM, isalie zubhopayogakA artha na to vizuddha pariNAma karanA ucita hai aura na hI zubhopayogake AdhAra para saba karmoMke sthitibandha mora anubhAgabandhako vyavasthA karanA ho ucita hai| kamazAstrameM saMkleza aura vizuddhi ina donoM saMjJAoMkA svatantrarUpase prayoga huA hai / use dhyAname rakhakara yahA~ hameM vivecana karanA iSTa nahIM thaa| yahA~ to hameM kevala yaha batalAnA iSTa thA ki jaba yaha jIva sva-parapratyaya kaSAyase upayukta hotA hai taba ghAtikarmoMkA sthitibandha aura anubhAgabandha kaisA hotA hai aura jaba yaha jIva sva-parapratyaya kaSAyase upayukta nahIM hotA hai taba pAtikokA sthitibandha anubhAgabandha kaisA hotA hai| isI dRSTiko dhyAna meM rakhakara hamane ukta prAkya lilA thaa| kintu apara pakSane zubhopayogakA artha kevala vizuddha pariNAma karake usa AdhAra para tIna AyuoM ko chor3akara saba karmoka sthiti aura anubhAgabandhakI vyavasthA karane kI ceSTA ko yaha ucita nahIM hai /
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 16 aura usakA samAdhAna 801 apara pakSake isa vyavasthAsambandhI vacanako par3ha kara yaha bhI mAlUma par3atA hai ki vaha zubhopayoga arthAt vizuddha pariNAmoM prazasta prakRtiyoMke sthitibandha meM vRddhi mAnatA hai| hameM Azcarya hotA hai ki usa pakSI borase gommaTasAra mA0 134 bhI uddhRta kI gaI dhaura phira bhI yaha to huii| yadi yaha pakSa vizuddhi pariNAmakA artha zubhopayoga na karatA to sambhavataH yaha galatI na hotii| vastutaH vaha samaya kathana ho bhramapUrNa hai, kyoMki sthitibandhake lie alaga niyama hai aura anubhAgabandhake lie alaga niyama hai| unako pRtha karane para hI samaya kamoMko sthiti anubhavasambandhI vyavasthAkA jJAna karAyA jA pRthak-pRthak sakatA hai / isa prakAra aNubhAdi tInoM upayogoMkA kyA tAtparya hai isakA vicAra kiyaa| 17. samayasAra gAthA 272 kA Azaya apara pahane samayasAra gAyA 271 ko dhyAna meM rakha kara likhA hai ki 'vItarAga nivikalpa samAdhimeM sthita jIvoMke lie vyavahAranayakA niSedha hai, kintu prAthamika ziSyake lie vaha prayojanavAn hai / ' samAdhAna yaha hai ki jitanA bhI adhyavasAnabhAva hai vaha parAcita honese bacakA hetu hai avazya nizcayanayake dvArA usakA pratiSedha karate hue AcAryane vyavahAranayanAtra pratiSiddha hai aisA kahA hai| isalie vyavahAramayako pratiSedhya ho jAnanA cAhie, kyoMki sthApita nizcayana para jhAr3a hue zAniyoMke hI kamasa chUTanApana sughaTita hotA hai / jo sampadRSTi jIva hai vaha savika avasthAmeM Ane para bhI vyavahAranapako to Apa yogya mAnatA hI nahIM, kyoMki usako usameM hevabuddhi banI rahatI hai yaha yaha acchI taraha se jAnatA hai ki svarUpasthiti hue binA merA bhavabandhanase chuTakArA honA sambhava nahIM hai| isalie usake vikalpa avasthAmeM paMca parameSThIko bhakti nAdi, mokSamArga prarUpaka zAstroMkA sunanA tathA aNuvrata mahAvrata kA pAlanA Adi rUpa pariNAma hote avazya hai, parantu inake hote hue bhI usake cittameM ekamAtra jJAyaka AtmAkA Azramakara tatsvarUpa pariNamanako upAdeyatA ho banI rahatI hai| isalie vaha (mamyamdRSTi jIva ) vyavahArako karane yogya mAnatA hogA yaha to prazna hI nahIM uThatA ho jo prAthamika midhyAdRddhi otra vyavahArako Azraya karaneyogya jAna kara usake Alambana dvArA nirantara ajJAnAdirUpa pariNayatA rahatA hai usake lie yaha upadeza hai / mAcArya jayasemAne samayasAra gAthA 272 kI TIkA meM jo 'yadyapi prAthamikApekSayA' ityAdi vacana likhA hai yaha samayasAra gAthA ke abhiprAyako dhyAna meM rakha kara hI likhA hai vyavahAramaya nizcayakA karAnevAlA yA sUcaka hai, kyoMki yaha kArya to nirvikalpa jAyaka kAraNa ki 'me zAyarusvarUpa sAdhaka hai isakA AdAya ho yaha hai ki vyavahAranaya nizcayakA jJAna savikalpa avasthA nivisva avasthAme pahuMcAnA vyavahAranayakA kArya nahIM AtmAkA kara tatsvarUpa pariNamana dvArA hI sampAdita ho sakatA hai| hU~, parama AnandakA vidhAna hU~ / ' ityAdi vikalpa hI jaba taka isa jIvake banA rahatA hai taba taka vaha nirvikalpa samAdhikA adhikArI nahIM ho pAtA aisI avasthA bAhya aNuvratAdirUpa kriyA vyavahAra usakA sAdhaka hogA ise kauna viveka svIkAra kara sakatA hai| ' AcArya amRtacandra paMcAstikAya antameM jo 'vyavahAramayena visAnya-sAdhanamA hatyAdivacana likhA hai vaha bhI samayasAra gAyA 8 ke Azayako hI sUcita karatA hai jo anAdi midhyAdRSTi prAthamika ziSya yA jisakA bedakakAla vyatIta ho gayA hai aisA sAdi miyAdRSTi prAthamika ziSya yaha nahIM jAnatA ki 101
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________ -. 802 jayapura (khAniyA ) tattvacarcA yaha zradAna karane yogya hai, yaha zradAna karane yogya nahIM hai, yaha zraddhAna karanevAlA hai aura yaha zraddhAna hai Adi, mlecchasthAnIya use mlecchabhASAsthAnIya vyavahAranaya dvArA paramArthakA jJAna karAnA Avazyaka hai| aise prAthamika ziSyake lie AcArya amRtacandra likhate haiM ki vaha vyavahAranapase paramArthako jAnakara paramArthake avalambanase talavarUpa pariNamana dvArA sUkhase-sahajarUpase samyagdarzanAdhi mokSamArgasvarUpa tIrtha meM praveza karatA hai| na ki unake lie-jinheM paramAgamakA abhyAsa karate hue cirakAla vyatIta ho gayA hai, jinhoMne paMcaparameSThIke svarUpako jAnakara unakI pUjA-vandanAmeM apanA jIvana nikAla diyA hai yA mocirakAlase aNuvata-mahAtratAdikA pAlana kara rahe hai aura jo unameM yatkicit doSa lagane para kaThora prAyazcittAdhi dvArA sadAkAla isakA kAraNa karane meM saspara rahate hai / yaha apara pakSa ho basalAve ki hama unheM mlema sthAnIya mAnakara prAthamika ziSyake rUpameM svIkAra kaise kareM? hamArA AtmA to ise svIkAra karane ke lie taiyAra nhiiN| unake lie to vyavahAranaya isa arthame prayojanavAna hai ki ve jisa bhUmikAmeM hoM usake anurUpa vyavahArakA caraNAnuyogake anusAra unheM yathArtha jJAna honA caahie| aura savikalpa avasthA heyabuddhise usakA yathAvidhi pAlana karate hue bhI unakI dRSTi sadA paramArthapara banI rahanI caahie| yaha hai paMcAstikAyake ukta ulletrakA bAzaya / isI Azayako dhyAnameM rakhakara paNDitapravara jayavandajIne samayasAra gAthA 8 ke tAtparyako spaSTa karate hae usake bhAvArthameM ye zabda lipibAra kiye hai loka zubanayako jAnate hI nahIM hai, kyoMki zuddhanayakA vipaya abheda ekarUpa vastu hai / tathA azuddhanayako hI jAnate haiM, kyoMki isakA viSaya bhedarUpa aneka prakAra haiN| isalie nyavahArake dvArA hI zunda nayasvarUpa paramArthako samajha sakate haiM / isa kAraNa myavahAranayako paramArthakA kahanevAlA jAna usakA upadeza kiyA jAtA hai / yahA~ para aisA na samajhanA ki vyavahArakA mAlambana karAte haiM balki yahA~ to vyavahArakA Alambana chur3Ake paramArthako pahu~cAte haiM aisA jaannaa| apara pakSakA kahanA hai ki yadi vivakSita naya apane apane pratipakSI nayake sApekSa hai to sunaya athavA samyak naya hai jo samyagyadRSTike hote haiN| mithyAdRSTike vahI naya paranirapekSa honese jhUmaya athavA mithyAnaya hote haiN|' samAdhAna yaha hai ki pratyeka naya sApekSa hotA hai isakA to hamane kahIM niSedha kiyA hI nahIM / parantu yahA~ para 'rApekSa' kA artha kyA ise jAna lenA Avazyaka hai / asahasrI 10290 meM AcAryadvava 'mithyAsamUho mithyA' ityAdi kArikAkI vyAkhyA karate hue likhate haiM sunaya-durNa yoryAsmAbhilakSaNaM vyAkhyAtaM tathA na coya na parihAraH, nirapekSANAmeva nayAnA mithyAtvAt sadviSayasamUhasya mithyAmyopagamAta, sApekSANAM tu sunayatvAt tadviSayANAM arthakriyAkAritvAt tatsamUhasya vastutvopapatteH / tathA hi nirapekSatvaM pratyanIkadharmasya nirAkRtiH, sApekSasvamupekSA,anyathA pramANanayAdhizeSaprazaMgAt dharmAntarAdAnopekSAhAnilamaNatvAt pramANa-natha-durNa yAnA prakArAntarAsaMbhavAca pramANAtadutatsvabhAvapratipatteH nayAttavyatipatteH duNayAttadanyanirAkRtezca / iti vizvIpasaMhatiH, vyatirikta - pratipattiprakArANAmasambhavAt / sunaya aura durnavakA jisa prakArase hamane lakSaNa kahA hai usa prakArase na zaMkA hai aura na usakA parihAra hai, kyoMki nirapekSa naya ho mithyA hote haiM,kAraNa ki unake viSaya-samasako mithyAlA svIkAra kiyA hai| sApekSa naya to sunaya hote haiM, kyoMki unake viSaya arthakriyAkArI hote haiM tathA unake viSayasamUhameM vastupanA
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________ zakA 16 aura usakA samAdhAna 803 bana jAtA hai / yathA - nirapekSatvakA artha hai pratyanoka dharmakA nirAkaraNa tathA sApekSatvakA artha hai upekSA, anyathA pramANa aura nayameM avizeSatAkA prasaMga upasthita hotA hai| kAraNa ki pramANa dharmAntara ke bAdAmalakSaNavAlA hotA hai, naya dharmAnsara kI upekSA lakSaNavAlA hotA hai aura durnaya dharmAntarakI hAnilakSaNAlA hotA hai, yahA~ anya prakAra sambhava nahIM / tathA pramANase tadatatsvabhAva vastuko pratipatti hotI hai, nayase tatko pratipatta hotI hai aura durnayase anya ( dharmAntara ) kA nirAkaraNa hotA hai / isa prakAra samasta pramANa, naya aura duyoMkA saMgraha ho jAtA hai, kyoMki inake sivAya jAnaneke dUsare prakAra sambhava nahIM haiM / yaha Agamavacana hai| isase hameM tIna bAtoMkA spaSTataH jJAna hotA hai (1) sunayakA viSaya arthakriyAkArI hotA hai / (2) sunaya sApekSatva kA artha upekSA hai / (3) aura sunaya pratipakSI nayake viSaya meM upekSA dhAraNa kara mAtra apane viSayakI pratipatti karAtA hai / yaha to pratyakSa anubhavameM AtA hai ki lokakA samasta vyavahAra pati honepara bhI use miyA nahIM mAnA jaataa| koI eka vyakti DomeM jAkara yadi anAra lenA cAhatA hai to dukAnadAra yaha nahIM kahatA ki anAra paryAyaviziSTa pudgala diijie| kintu vaha jAkara anArakI mA~ga karatA hai, aura dukAnadAra iSTArthako jAnakara usako upalabdhi karA detA hai yaha hai arthakriyAkArIpanA jo sunavase sampanna hotA hai| AvAkA yahA~ yaha kahanA hai ki yaha jitanA bhI paryAyAzrita vyavahAra hai vaha rAgamUlaka honese mokSamArga meM aise vyavahArako chur3AyA gayA hai| 'chur3AyA gayA hai' isakA artha hai-usameM upekSA karAI gaI hai| sAdhaka vyavahArako chor3atA nahIM, kintu nizcaya prAptirUpa mUla prayojanako dhyAna meM rakhakara use karatA huA bhI usameM upekSA rakhatA hai aura mAtra nizcaya ke viSayako Azraya karane yogya svIkAra kara nirantara apane upayogako usa dizA meM mor3ane kA prayatna karatA rahatA hai| vaha yaha acchI taraha jAnatA hai ki pratyeka vastu anekAsa honese vaha sat bhI haiM / aura amat bhI haiM parantu usane paryAyAyika nayake viSayabhUta asat dharmakI upekSAkara nizcaya nayake bhUta 'sat' ko apanA kendravindu banAyA hai| gataH 'sat' dharma satsvarUpa ho hai usameM 'asat' dharmakA abhAva hai, isalie pratyeka sAdhaka vyavahAra nayake viSaya prati upekSA dhAraNa kara apanI buddhimeM yaha nirNaya karatA hai ki 'maiM to mAtra eka jJAyakasvarUpa hai, maiM na manuSya hU~, na deva hU~, na nArako hU~ aura na tiryaya hU~' Adi / yataH pratyeka sunayakA viSaya arthakriyAkArI svIkAra kiyA gayA hai, isalie buddhimeM aisA nirNaya karane se vaha ( sAdhaka) apanI buddhiko usameM yukta kara detA hai| phala hotA hai rAgakI hAnike sAtha svabhAvaprApti / AcArya kahate haiM ki yahI mokSamArga hai| yadi mokSakI prApti hotI hai to ekamAtra isI mArgase hotI hai| anya saba viDambanA hai --bhava bandhanakI rakhar3anA hai / isase apara pakSako yaha sugamatAse samajha meM A jAyagA ki nayaprarUpaNA meM 'sApekSa' kA artha kyA iSTa hai aura sunake viSayakA avalambana ho jIvanameM kyoM arthakriyAkArI hai / apara pakSane nayacakrAdisaMgrahako gAthA 68 ko upasthita kara yaha siddha karanA cAhA hai ki 'mithyA vyavahAra nayase bandha hotA hai aura samyak vyavahAra nayase mokSa hotA hai| kintu vaha pakSa isa gAthAse aisA abhiprAya phalita karate samaya yadi usIkI gAthA 77 para dRSTipAta kara letA to sambhava thA ki vaha ukta prakAra apanA mata na banAtA / gAthA 77 isa prakAra hai
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________ 804 jayapura (khAniyA) tatvacarcA yavahArAdo paMdho mokyo jamhA shaavsNjutto| samhA kara (kuru) taM gauNaM sahAvamArAhaNAkAle // 7 // yataH vyavahArase bandha hai aura svabhAva saMyukta moza hai, isalie svabhAva ArAdhamAke kAlameM vyavahArako goNa kro|177|| pratAya isa gAthAke prakAzameM mAthA 68 kA itanA ho bApAya hai ki samyagdaSTiko bhevopacArakA gadyArtha jJAna hotA hai, isalie vaha mokSakA adhikArI hai| udAharaNArtha jise aisA yathArtha jJAna hai ki mohanIya karma moDa-rAga-dveSako utpanna karatA hai yaha upacarita kathana hai vahI yathArthako jAnakara svabhAvake Alambana se mokSakA adhikArI hotA hai, anya midhyAdaSTi nahIM, kyoMki vaha upacArako bhI Aropita na jAnakara yathArtha jAnatA hai, isalie vaha karmabandhanase trikAlameM mukta nahIM ho sakatA / / samayasAra gAyA 272 meM 'parAzrito vyavahArananyaH' aura 'bhAramAzrito nizcayanayA' yaha likhakara vyavahAranayamAna kA pratiSedha kiyA hai / AtmakhyAti TIkAke yAda hai tatraiva nizcayanayena parAzritasamastamadhyaghasAnaM bandhuhasvena mamakSoH pratiSedhayA vyavahAranaya evaM kil zaradaH, svAti napatrikAmamokana / pratipadhya evaM cArya, AtmAzritaniicayanayAzritAnAmeva mucyamAmatvAt / isa TIkAkA paM0 jayacandrajI kRta anuvAda isa prakAra hai so baise parake Azcita samasta adhyavasAna para aura Apako eka mAnanA yaha bandhakA kAraNa honese mokSake icchukako chur3AtA jo nizcayanaya usakara usI taraha nizcayanayase vyavahAranaya hI chur3AyA hai / isa kAraNa jaise adhyabasAna parAzrita hai usI taraha vyavahAranaya bhI parAzrita hai isameM vizeSa nahIM hai| isalie aisA siddha huA ki yaha myavahAranaya prasipeghane yogya hI hai, kyoMki jo zrAsmAdhita nizcayanayake Azrita puruSa haiM unake hI kamause ghaTanApanA hai|| isase spaSTa hai ki samayasAra gAthA 272 meM nizcayanayake dvArA samasta vyavahAranayako pratiSiddha ThaharAyA gayA hai| aura ise svIkAra karane para pUrvApara virodha bhI nahIM AtA, kyoMki samayasAra gAthA 12 meM yaha nahIM kahA gayA hai ki aparama bhAva ( savikalpa avasthA ) meM sthita jIvoM ke lie vyavahAranava Azraya karane yogya hai| AcArya amRtacandane jo 'ye tu prathama-' ityAdi vacana likhA hai baha, 'jahA~ jitanI zuddhi utpanna hotI hai vahA~ tayukta AtmAkA bhI anubhava hotA hai' yaha batalAne ke lie hI likhA hai| mAlUma nahIM ki gAthA 272 kI TIkA meM aura 12 ko TokAma itanA spaSTa kathana honepara bhI apara pakSane pUrvAparake virodhakA bhaya dikhalAkara apanA abhilaSita artha kaise phalita kara liyA ! bayA gAthA 12 meM vyavahAranayako Azraya karane yogya batalAkara 12 guNasthAnataka vaha nizcayanayakaM dvArA pratiSita nahIM hai yaha kahA gayA hai| yadi nahIM to gAthA 272 ke sAtha isakA pUrvApara virodha kahAM rahA, arthAt nahIM rahA / apara pakSane bhAvArtha likhakara jo bhAva vyakta kiye hai usa sambandha meM yaha nivedana hai ki vyavahAranaya prayojanavAn hai isakA yaha abhiprAya lenA cAhie ki jaba yaha jIva vikalpa avasthAmeM rahatA hai taba usa guNasthAnake anurUpa usakA vyavahAra niyamase hotA hai| aise vyavahAra ke sAtha usa guNasthAnake anurUpa zuddhi banI rahane meM kisI prakArako bAdhA upasthita nahIM hotii| guNasthAna paripAToke anusAra vyavahArakA jJAna karAne ke lie usakA upadeza bhI diyA jAtA hai| kintu koI bhI mumA vyavahAra karate rahanameM iSTArthako siddhi na mAna svayaM paramArthastrarUpa banane ke lie svabhAvakA pAlambana karaneko udyamazIla rahatA hai|
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 16 aura usakA samAdhAna vyavahAra yathApadavI prayojanavAna hone para bhI sAdhakakI dRSTi meM vaha yahI hai aura svabhAvakA Azraya karanese utsvarUpa pariNamamadrArA mokSakI prApti hotI hai, isalie bhAvakakI dRSTi meM vaha sadAkAla upAdeva ho hai| bhAvArya amRtacandrane samayasAra gAthA 14 kI TIkAmai baspaSTatAko bhUtArtha kAlapratyayAsasiko dhyAna meM rakhakara hI likhA hai / eka kAlameM jIvakI apane meM aura karma ko apane meM aisI paryAya hotI hai jinameM baspaSTatA vyavahAra hotA hai| ve donoM paryAya yathArtha hai, isa apekSAse use bhUtArtha mAnane meM koI bAdhA nahIM hai| para itamemAvase use upAdeya nahIM svIkAra kiyA jA sktaa| kyA apara pakSa yaha cAhatA hai ki pratyeka saMsArI jodha saMsArI banA rhe| vyavahAranayase kAlapratyAsantavaza baddhaspaSTatA bhUtArtha Thaharo isameM bAdhA nahIM, para hai vaha sarvadA hepa ho / paM0 phUlacandrane premI abhinandana grantha pa0 345 se 355 ke madhya jo 'yadi nizcaya satyAdhiSThita hai' ityAdi vacana likhA hai vaha mithyA ekAntakA parihAra karaneke abhiprAyase hI likhA hai| yadyapi vahA~ sAmAnyase vyavahAramaya zabdakA prayoga huA hai| para jamase sadbhutavyavahArako hI grahaNa karanA cAhiye / paNDitapravara banArasIdAsabhI vartamAnameM saMsArI hote hue bhI apane ko mukta mAnane lage the| kintu samyagjJAna honepara unhoMne yaha svIkAra kiyA ki 'paryAyadA se vartamAna meM maiM saMsArI hI hai, makta nhiiN|' isoko usa lekha meM kahA gayA hai ki 'janheM vyavahArameM AnA pdd'aa|' ___ 'nirapekSA nayA mithyA isa bacanake sambandha meM pichale uttarameM hama jo kucha bhI likha Aye hai vaha arthakriyAkArIpanako dhyAna meM rakha kara hI likha Aye haiN| vizeSa khulAsA anantara pUrva kiyA ho hai| usase hamArA parvokta kathana kisa prakAra AgamAnukala hai yaha spaSTa ho jAyagA / 'mokSamArgakI prasiddhi bhI dvayanayAdhIna hai|' yaha apara pakSakA kahanA hai| isa sambandha meM itanA hI nivedana hai ki AgamameM hamane yaha to par3hA hai ki 'bhagavAnko dezamA eka nayake AdhIna na hokara do nayake AdhIma haitana na khalvekanayAyattA dezanA kintu tadubhayAyattA / -paMcAstikAya gA.4 TIkA kintu apara pakSakA jaisA kahanA hai vaisA vacana abhItaka hamAre dekhane meM nahIM aayaa| paMcAstikAya 172 gAthAko A0 jayasenakula TI kAmeM jo kucha kahA gayA hai usakA Azaya yaha hai ki jo vyavahArAbhAsI hote haiM, unameM aguvrata mahAtratAdirUpa inya cAritra hote hue bhI nizcayakI prApti na honese ve saMsArI hI bane rahate haiN| jo nizcayAbhAsI hote haiM unameM na to vyavahAra cAritra hI hotA hai aura na unheM nizcayakI prApti hI hotI hai, isalie ve bhI saMsArI bane rahate haiM / isase siddha huA ki nizcayamUlaka vyavahAra hI saccA vyavahAra kahalAtA hai| ataH aNuvata-mahAtraptake dhAraNa karanemAtrako paramArtha na samajhakara paramArthakI prAptike lie sama udyamazIla rahanA caahie| AcArya samUtacandrane pravacanagAra TokA meM yaha to likhA hai ki 'kevala yaha (nizcaya) eka hI mokSamArga hai tayo'vadhAryate kevalamayameka eva mokSasya maargH| --gAthA 199 tato nAnyama nirvANasyetyavadhAryate / ---[ 82 tathA unhoMne samayasArameM daliga mokSamArga hai isakA niSedha bhI kiyA hai| - 4110411 - - -
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________ 806 jayapura ( khAniyA tattvacarcA aura jo vyaliMgako mokSamArga kahate hai unake usa kathanako ajAnakA phala kahA hai (gA0 406) / isase spaSTa jJAta hotA hai ki monamArgakI prarUpaNA do prakAra kI hai, monamArga do nahIM hai| aisI avasthAmeM paMcAstikAyakA havAlA dekara apara pakSakA yaha likhanA to ThIka nahIM ki 'kevala nizcayanayase bhI mokSakI prApti nahIM hotI aura kevala vyavahAranayase bho mokSakI prApti nahIM hotii| kintu isake sthAna meM paha likhanA hI samocIna hai ki nizcayArUda vyaktike yathApadacI vyavahAra niyamase hotA hai / yahI ina donoMkA avirodha hai / kintu jaise-jaise svatattva meM vizrAnti pragAr3ha hotI jAtI hai vaise-vaise kramazaH karmakA saMnyAsa hotA jAtA hai aura antameM svatattvameM parama vizrAnti honese yaha jIva AhentyalakSaNa parama vibhUtikA svAmI banatA hai / apara pakSane jI 'tadidaM vItarAgatvaM' ityAdi vacana saddhRta kiyA hai usakA bhI yahI Azaya hai| hamane likhA thA ki 'paryAyabuddhi to anAdi kAlase banAye calA A rahA hai|' usakA jo Azaya apara pakSane liyA hai vaha ThIka nahIM hai| AcArya kundakundane jisa abhiprAyase pravacanasAra gA0 63 meM 'pAbamUhi parasamA maha vA likhA hai aura jisa abhiprAyase usakI TIkAmeM AcArya amRtabandrane 'patI hi bahavo'pi paryAyamAzramevAghalambya tattvApratipattilakSaNaM mohamupagarachantaH parasamayA bhavanti / ' jisase ki bahutase jIva paryAyabhAtrakA hI avalambanakara tattrako apratipattilakSaNa mohako prApta hote hue parasamaya hote hai| yaha vacana likhA hai vahI bhAva hamArA thaa| yadi apara pakSanaM isa vacana para samyak dRSTipAta na kiyA ho to aba kara le / umase usa pakSako vyavahAranayake viSayabhUta paryAyakA avalambana karanese AtmAkI kyA hAni hotI hai yaha acchI taraha samajha meM A jAyagA aura usase mokSamArga meM vyabahAranayakA viSayabhUta aNunatamahAvatakA pAlanA Azraya karane yogya kyoM nahIM batalAyA yaha bhI samajhameM A jaaygaa| sambhavataH apara pakSane 'prayojana vAn hai' aura 'Azraya karane yogya hai' ina padoMke pRthak-pRthaka Azayako dhyAnameM nahIM liyA tabhI to usa kI ora se yaha vacana likhA gayA hai--'jo ekAntase nizcamamayakA babalambana lete hai veM mokSako to prApta karate ho nahoM, kintu ulTA pApabandha hI karate haiN|' isake lie hama apara pakSakA dhyAna samayasAra kalaza 23 kI ora bAkUSTa kara denA cAhate haiM / usase yaha spaSTa ho jAyagA ki yadi eka muharta ke liye buddhi dvArA yaha jIva zarIrAdi para dravya-parabhAvoMse bhinna hokara jAyakasvabhAva AsmAkA anubhava kara le to usake mohake cheda hone meM dera na lge| anna meM apara pakSane apanI kalpanAse aisI bahatamro mAnyatAoMkA nirdeza kiyA hai jinakA uso starase uttara denA ucita pratIta nahIM hotA / kintu itanA likhe binA nahIM rahA jAtA ki apara pakSako svayaM vicAra karanA cAhie ki unake sAmane aisI koI bAdhA to hai jisase samucita bAhya puruSArtha karake bhI aura yogya nimitta milAne para bhI kAryasiddhi nahIM hotii| spaSTa hai ki kAlalabdhi nahIM AI / anya saba tathya isI meM nihita hai| yadi apara pakSa anekAntakI vAstava meM pratiSThA karanA cAhatA hai to use utpAda-yaya-dhrauvya rUpa vastako pratyeka samaya meM svataHsiddha paranirapekSa svIkAra kara lenA caahie| dharma-dharmIko siddhi meM paraspara sApekSatAkA vyavahAra kiyA jAya yaha dUsarI bAta hai| vastumeM anekAntakI pratiSThA isI mArgase ho sakatI hai, anya mArgase nahIM / isa prakAra samayasAra gAthA 272 kA kyA Azaya hai isake spaSTIkaraNake sAtha prakRta praznasambandhI prastuta pratizaMkAkA sAMgopAMga vicAra kiyA /
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama daura zaMkA 17 upacArakA lakSaNa kyA hai ? nimittakAraNa aura vyavahAranayameM yadi kramazaH kAraNatA aura nayatva upacAra hai to inameM upacArakA lakSaNa ghaTita kIjiye ? samAdhAna 1 (1) parake sambandha ( prAzcaya )ro jo vyavahAra kiyA jAtA hai use upacAra kahate haiM / isakA udAharaNa dete hue samayasArakalazameM kahA hai ghRtakummAbhidhAne'pi kumbho ghRtamayo na 'cet / jIvI varNAdimajjIvajarupane'pi na tanmayaH / / 10 / / artha-yadi 'dhIkA ghar3A aisA kahane para bhI jo bar3A hai yaha dhImaya nahIM hai (miTTImama ho hai) to isI prakAra 'varNAdimAn jIva' aisA kahanepara bhI jo jIva hai vaha vargAdimaya nahIM hai (jJAnadhana ho hai) // 4 // parake yogase jo vyavahAra kiyA jAtA hai use upacAra kahate haiM isakA vizadarUpase spaSTIkaraNa zlokavAtikake isa vacanase bhI ho jAtA haina hi upacarito'gniH pAkAdAvupayujyamAno dRSTaH, sasya mukhyatvaprasaMgAt / -zlokavArtika ma05 sU09 agnike sthAna meM upacarita agnikA upayoga nahIM dekhA jAtA, anyathA use mukhya agni ( yathArtha agni) ho jAnekA prasaMga AtA hai / isI prakAra paramAgamameM upacArakemukhyopacArabhedaiste'vayanaiH parivarjitAH / -ta. zlo. pU0 419 bhUtAdinyavahAro'taH kAlaH syAdupacArataH / -tara ilo pR.419 aneka ullekha upalabdha hote hai / jinake anugama karanese yaha spaSTa jJAta hotA hai ki mUla vastuke vaisA na honepara bho prayojanAvivaza usameM parake sambandhase vyavahAra karaneko upacAra kahate haiN| makhyake abhAva meM nimita aura prayojanAdi batalAne ke liye upacAra pravRtta hotA hai| (2) jisa prakAra nizcaya kAraka chaha prakAra ke hai usI prakAra vyavahAra kAraka bhI chaha prakArake haikartA, karma, karaNa, sampradAna, apAdAna aura adhikaraNa / aisA niyama hai ki jisa prakAra kAryako nizcaya kArakoM
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayapura (khAniyA ) tattvacarcA ke sAtha Abhyantara vyApti hotI hai usI prakAra anukula dUsare eka yA ekase adhika padArthoM meM kAryako bAhma jyApti niyamase upalabdha hotI hai| eka mAtra bastusvabhAvake isa aTala niyamako dhyAnameM rakhakara paramAgamameM jisake sAtha Abhyantara vyApti pAI jAtI hai use upAdAna kartA Adi kahA gayA aura usa kAla meM jisa dUsare padArtha ke sAtha bAhya vyApti pAI jAtI hai usameM nimittarUpa vyavahArakA avalambana kara jisameM karUipa vyavahAra hotA hai use kA nimitta kahate hai, aura jisameM karma, karaNa, sampradAna, apAdAna, adhikaraNa kArakakA vyavahAra hotA hai use kama nimitta, karapA nimitta Adi kahate hai| isa prakAra kAryake anukala para dravyako bikSita paryAyameM kartA nimitta AdikA kisa prakAra upacAra hotA hai isakA samyak prakAra jAna ho jAtA hai| yahAM mAmyantara dhyApti aura bAsa vyApti Adike viSayameM jo kucha likhA gayA hai usakI puSTi samayasAra gAthA 84 kI TokAse hotI hai| vahA~ likhA hai bahiApyadhyApakabhASena kalazasambhavAnukUla vyApAraM kurvANaH kalazakRtatoyopayogajo tRptiM bhASyabhAvakabhAvenAnubhavazca kulAlaH kalazaM karosyanubhavati ceti lokAnAmanAdisTo'sti tAvada vyavahAraH / sathAntaranyApya-vyApakabhAvena gudagaladravyeNa karmANi kriyamANe mAsya-bhAvakamAvena pudagaladravyamevAnubhUyamAne c...| bAhya-vyApya-vyApakabhAvase ghar3ekI utpattimeM anukula aise (icchArUpa aura hAtha AdikI kriyArUpa apane) vyApArako karatA huA tathA ghar3ake dvArA kiye gaye pAnIke upayogameM utpanna taptiko (apane tastibhAvako) mAnya-bhAvakabhAva ke dvArA anubhava karatA huA-bhogatA huA, kumhAra dhar3ekA kartA hai ora moktA hai aisA logoMkA anAdirUna vyavahAra hai| usI prakAra Abhyantara kamAega-vyApaka bhAlase pudagala dravya karmako karatA hai aura bhAvyabhAvakabhAvase mudgala dravya ho karma ko bhogatA hai....| vyavahAranama nayajJAnakA eka bheda hai| usakA kArya jahA~ jaisA vyavahAra kiyA jAtA ho usako jAnanAmAtra hai, use usI rUpameM jAnatA hai| isalie usakI parigaNanA samyammAnameM kI jAtI hai. ataH usameM kisI prakArake upacAra karane kA koI prayojana na hone se vaha anupacArita hI hai| dvitIya daura zaMkA 17 prazna yaha thA-upacArakA lakSaNa kyA hai ? nimitta kAraNa aura vyavahAranayameM yadi kramazaH kAraNatA yA nayatvakA upacAra hai to isameM upacArakA lakSaNa ghaTita kIjiye? pratizaMkA 2 isa praznake uttaramai yadyapi Apane upacArakA lakSaNa parake sambandha (Azraya)se vyavahAra karanA' batalAyA hai, parantu isa lakSaNa meM jo vyavahAra zabda par3A huA hai usakA jaba taka artha spaSTa nahIM ho jAtA taba
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 17 aura usakA samAdhAna 809 taka upacArako samajhanekI AvazyakatA banI rahatI hai / dUsarI bAta yaha hai ki isa lakSaNamaiM paThita 'parake sambandha' zabdakA artha mApane 'parake Azraya' kiyA hai, lekina isase upacAra zabda bilakUla saMkucita arthakA bodhaka raha gayA hai, jisakA pariNAma yaha hai ki lakSaNake Aparapara jisa prakAra Apa ghoke AdhArabhUta ghaTako vRtakumbha kaha sakate hai usa prakAra 'jIvo varNAdimAna' nahIM kaha sakate hai, kyoMki jIvana zo varNAdikakA AdhArabhUta hai aura na varNAdiviziSTa pugadala drazyakA hI AdhArabhUta hai| isI prakAra 'annaM cai prANAH, 'siMho mANavakaH' ityAdi sthaloM meM bhI isa lakSaNake mAghArapara upacArako pravRtti nahIM kI jA sakatI hai|| yadyapi Age calakara Apane 'upacAra' zabdakA kucha pamiAjita dusarA artha bhI kiyA hai, jaisA ki Apane likhA hai ki 'mUla vastuke vaisA na hone para bhI prayojanAdivaza usameM parake sambandhase vyavahAra karane ko upacAra kahate hai parantu isameM bhI parita 'vyavahAra' zabdase Apako kyA artha abhISTa hai ? aura 'prayojanAdi' zabdake antargata Adi zabdase Apa kisa arthakA bodha karAnA cAhate hai ? yadi itanI bAta Apa spaSTa kara deM to phira hama aura Apa upacArake lakSaNake sambandha meM sambhavataH ekamata ho sakate hai| vAstava meM 'eka vastu yA dharmako kiso vastu vA dharma meM Aropa karanA' ho upacArakA yuktisaMgata lakSaNa hai, kyoMki isa lakSaNake AdhArapara 'ghRtakumbha' 'jIvI vargAdimAna' 'avai prANA:' aura 'siMho mANavakA' Adi vAkya prayogoM kI saMgati ucita DhaMgameM ho jAtI hai| parantu yadi Apako hamAre dvArA mAnya upacArake isa lakSaNako, jo ki apake dvitoya lakSaNake bahuta samIpa hai, jApa svIkAra na kareM to kRpayA nIce likhI vAtoMkA uttara deM (1) dvitoya lakSaNameM paThita 'vyavahAra' zabdhase Apako kyA abhipreta hai ? (2) usI meM paThita 'prayojanAdi padake Adi zabdase bhI Apa kauna-sA padArtha gRhIta karanA cAhate haiM ? Age Apane likhA hai ki 'mukhya ke abhAva meM nimitta tathA prayojanako dikhalAne ke liye upacAra pravRtta hotA hai' ho sakatA hai yaha Apane AlApa-patnatike mukhyAbhAce sati prayojane nimitse gha upacAra pravasase / isa kathanake AdhArapara hI hiDA ho| isaliye hama yahA~para yaha kaha denA bhI Avazyaka pratIta hotA hai ki AlApapatike ukta vAkyakA artha karane meM Apane ghor3I bhUla kara dI hai| usakA susaMgata artha yaha hai ki 'mukhyakA abhAva rahate huye nimitta aura prayojanake baza upacAra pravRtta hotA hai|' isa ardhana hamAre aura Apake madhya antara yaha hai ki jahA~ Apa upacArakI pravRtti nimitta aura prayojana dikhalAnake liye karanA cAhate haiM vahA~ hamArA kahanA hai ki upacAra karanekA kucha prayojana hamAre lakSyama ho aura usakA (upacArakA) koI nimitta (kAraNa) vahIM vidyamAna ho to upacArako pravRtti hotI hai| upacArako isa prakArakI yaha pravRtti 'ghRtakumbhaH', 'jIvI vargAdimAna', 'anna vai prANAH' ora 'siMho mANavakA' Adi jahA~ 2 mAvazyakatA hotI hai vahA~ vahA~ ho ko jAto hai| aba vicAra yaha karanA hai ki nimitta kAraNameM kAraNatAkA aura vyavahAranayameM nayaravakA upacAra karanA kyA Avazyaka hai ? aura yadi bAvazyaka hai to kyA vaha sambhava hai, tathA inameM upacArakA lakSaNa ghaTita hotA hai kyA? mApake uttarameM ina bAtoMpara ApakA mata yaha hai ki kAraNatA upAdAna meM ho rahA karatI hai usI 102
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________ = 810 jayapura (khAniyA) tattvacarcA kAraNatAkA nimimeM Aropa kiyA jAtA hai aura taba isake AdhArapara hI nimitako upacArita kAraNa kaha diyA jAtA hai| jaisA ki jaina tatvamomAMsA' meM utanacakrako nimnalikhita gAthA vahA~ para kiye gaye arthase phalita hotA hai dhaMdhe va moksa U agNI vanahAro va nAyava cchiyo puNa jIvo maNizrI khalu samvadarasIhiM / / 235 / / isa gAthAkA jo artha 'jaina tasvamImAMsA' meM diyA hai vaha nimna prakAra hai yahA~ para vicAranA yaha hai ThIka hai? to isa para hamArA AtA hai ki gAyA meM pathita anya vyavahArase ( upacArase ) bandha aura mokSakA hetu anya padArtha ( nimitta ) ko jAnanA cAhiye, kintu nizcaya ( paramArtha ) se yaha jIva svayaM bandhakA hetu hai aura yahI jIva svayaM mokSakA hetu hai ||235|| ki jo yaha artha gAyAkA 'jaina tatvamImAMsA' meM diyA gayA hai kyA vaha kahanA hai ki vaha artha ThIka nahIM hai| kAraNa ki hamArI samajhameM yaha nahIM zabdakA artha yahA~ nimisa kisa AdhArapara kiyA gayA hai| isameM nahIM ki yadi gAyAne nimittakA virodhI upAdAna zabda hotA to usa hAlata meM anya zabdakA 'nimitta' artha parantu jaba gAthAmeM upAdAna zabda na hokara jIna zabda pAyA jAtA hai to isase anya zabdase jIvake prati karma tathA nokarmako ho praNa karanA caahiye| kara leM to phira gAthA meM paThita 'vavahArado' mora 'zicchavado' zabdoMke artha mo isa taraha gAthAkA jo artha hamArI dRSTise ho sakatA hai vaha isa prakAra hogA-- 'bandha aura mokSameM jIva nizcayanayase kAraNa hotA hai arthAt upAdAna kAraNa hotA hai aura jIvase anya - karma nokarmarUpa padArtha vyavahAranayase kAraNa hote haiM arthAt nimitta kAraNa hote haiN| karanA anucita nahIM thA, spaSTa ho jAtA hai ki vaha yadi yaha taya Apa svIkAra Apako dRSTigata karane hoNge| aba Apa anubhava kareMge ki bandha aura mokSake prati isa gAthAke dvArA jIva to upAdAna kAraNatA sthApita kI gaI hai / aura karma tathA nokarma meM nimittakAraNatA sthApita kI gaIM haiN| isa bAsako prakaTa karaneke lie yahA~ para nizcaya ( svAzrita ) naya va vyavahAra ( parAzrita ) navakA prayoga kiyA gayA hai| bApa vyavahArakA upacAra artha karake nimittakAraNameM asatyatA siddha karanekA prayatna karate hai yaha saMgata nahIM mAlUma hotA | kyoMki eka vastukA vastutva upAdAna nahIM hai kora dUsarI vastukA vastu nimitta nahIM hai kintu apane svatantra vastutvako rakhate hue vivakSita vastu vivakSita kAryake prati Ayaya honeDe upAdAna kAraNatA hai aura apane svatantra vastuko rakhatI huI anya vivakSita vastumeM sahAyaka honese nirmita kAraNatA hai| nimitta aura upAdAna kAraNoM varSa para yadi dhyAna diyA jAya to eka vastume upAdAnatAkA vAstavika rUpa kyA hai ? aura dUsarI vastu nimittakA vAstavika rUpa kyA hai ? yaha acchI taraha samajha meM AjAtA hai| inakA vyutpatyartha nimna prakAra hai upasargapUrvaka AdAnArthaka 'bA' upasarga viziSTha 'upAdIyate'nena' isa vigrahake AdhArapara 'upa' 'dA' dhAtuse karttA meM lyuT pratyaya hokara upAdAna zabda niSpanna huA hai| isa taraha jo vastu vivakSita pariNamanako svIkAra kare yA grahaNa kare athavA jisameM pariNamana niSpanna ho vaha vastu upAdAna kahalAtI hai isI prakAra 'nimeSati' isa vigrahake AdhArapara 'ni' upasarga pUrvaka 'mid' dhAtuse bho artha 'kta' pratyaya hokara nirmita zabda niSpakSa huA hai| isa taraha nimitta rAjyakA artha upAdAnake prati mitravat sneha karanevAlA yA upAdAnako usakI vivakSita kAryarUpa pariNatimeM sahAyatA denevAlA hotA hai /
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 17 aura usakA samAdhAna 811 isa taraha hama dekhate haiM ki vivakSita kAryake prati kAryakA Azraya hone ke kAraNa vikasita vastumeM vidyamAna upAdAnakAraNatA jisa prakAra vAstavika hai usI prakAra usI vivakSita kAryake prati sahAyaka hone ke kAraNa vivakSita anya dastumeM vidyamAna nimittakAraNatA bho vAstavika siddha hotI hai| isase yaha bAta niSpanna hotI hai ki jisa prakAra apanA svatantra astitva rakhatI huI vivakSita vastu vivakSita kAryake prati vAstavika upAdAna kAraNa hai usI prakAra apanA svatantra astitva rakhato huI anya vivakSita vastu bhI usa vivakSita kArya ke prati vAstavika nimitta kAraNa hai / aba hama Apase pUchanA cAhate haiM upAdAna bastugata kAraNatAkA nimittabhUta bastumeM Aropa kyA Apako abhiSTa hai aura yadi abhISTa bhI hai to kyA saMbhava hai / Age inhIM praznoMpara vicAra karanA hai| yaha to nirvivAda hai ki loka meM jisa prakAra upAdAnabhUta vastuko kAryarUpa pariNati dekho jAtI hai usa prakAra nimitabhUta vastuko kAryarUpa pariNati nahIM dekhI jaatii| yahI kAraNa hai ki jaina saMskRti meM niginatI mArgarUpa pariNAma naloM nIkAra kI gaI hai, isaliye nimittabhUta yastumeM eka to kAraNatAkA Aropa abhISTa nahIM ho sakatA hai, na vaha Avazyaka hai aura na yaha saMbhava ho hai, vayoMki AlApapaddhati anyake anusAra eka vastumeM athavA dharmama dUsarI vastu athavA dharmakA Aropa nimitta jora prayojana rahate hae hI ho sakatA hai jo ki yahA~ ghaTita nahIM hotA hai, kyoMki upAdAnabhUta vastugata kAraNatAkA Aropa nimittabhUta vastu meM karaneke liye koI nimitta (kAraNa) nahIM hai aura na usa AropakA koI prayojana hI raha jAtA hai / kAraNa ki vinA Aropake hI abhISTa sikSi ho jAtI hai| jaba hama adhyAtmako vyAkhyAko par3hate aura sunate haiM to vaha kevala eka dravyameM tAdAtmyase sthita saba dharmoko svAzrita honese vAstavika mAnatA hai aura jahA~ parakI apekSA varNana kiyA jAtA hai taba use vyavahAraavAstavika evaM sarala bhASAmeM upacarita zabdase kahA jAtA hai, kintu vastuta: jisa dharmako upAdAnakI dRSTise upAdeya kahA jAtA hai vahI dharma nimittako apekSA naimittika kahalAne lagatA hai| isa taraha eka ho upAdAnakA pariNamana do rUpa kahA jAtA hai, isaliye use adhyAtmakI bhASAmeM svapara pratyaya kahate hai| jaise jIvako nara-nArakAdi paryAya aura miTTIko ghaTa kapAlAdi pryaap| inheM Agama bhASAmeM baMbhAvika paryAyeM bhI kahate hai| isa taraha jaba upAdAna gata vaha pariNamana upAdeya aura naimittika ubhamarUpa hai taba upAdAnake vyApAra ko bAstavika aura nimittake vyApArako vAstavika kase kahA jA sakatA hai| jaba ki upAdAna aura nimitta donoMke vAstavika vyApAroMse yaha AtmalAbha pAtA hai| Age Apane jo nizcaya aura vyavahArakAraka batalAye hai tathA antaryApti aura bahiAptikA pratipAdana kiyA hai vaha bhI mazaH paraspara sApekSa upAdAna baura nimittoMke pRthak-pRthak vyApArAdhIna hai| anekAntakI bastuvyavasthA yahI hai arthAta jisa samaya upAdAna kAraka aura antayaptikA lakSya rahatA hai taba nimitta kAraka aura bahiyApti gauNa ho jAtI hai aura isI taraha jaba nimisa kAraka aura bahiyAptikA lakSya rahatA hai taba upAdAna kAraka pora antayApti gauNa ho jAtI hai| vastutaH kAryako utpatti meM donoM Avazyaka hai aura donoM hI vAstavika hai| lokameM bhI donoM hI prakArake vacana prayoga pAye jAte hai / jaise 'miTTose ghar3A banA hai|' athavA 'kumbhakArane miTTI se ghar3A banAyA hai. donoM ho vacana prayoga lokameM satyArthakA pratipAvana karate haiN|
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________ 812 jayapura ( khAmiyA ) tatvacarcA jaina tattvajJAna ubhayanayasApekSa hai / yaha bAta judI hai ki kahIM nizcayapradhAna kathana hai aura kahIM vyavahAra pradhAna kathana hai| jahA~ nizcaya pradhAna kathana hai vahA~ vyavahAranayase use samanvita kara lenA cAhiye aura jahA~ vyavahArapradhAna kathana hai vahA~ use nizcayanayase samanvita kara lenA caahiye| AcArya amatacandra svAmIke nimnAMkita vacana hamAre mArgadarzaka hai ubhayanayavirodhadhvasini sthAtpadA jinavacasi ramante ye svayaM vAntamohAH / sapadi samayasAraM te paraM jyotiruccairanabamanayapakSAkSuNNamIkSanta eSa // 1 // -samayasAra mAdhA 12 kA kalaza artha-jo puSpa ubhayanayake virodhako naSTa karane vAle aura syAta padase cihnita jinendra bhagavAna ke yavanoM meM svayaM moha-mithyAtva rahita hokara ramaNa karate haiM ye utkRSTa tathA amayapakSase akSuNNa-mithyAnayoMke saMcArasa rahita utkRSTa jyotisvarUpa samayasArakA-AtmAkI zuddha pariNatikA zoghna hI avalokana karate haiN| zaMkA 17 upacArakA lakSaNa kyA hai ? nimitta kAraNa aura vyavahAra nayameM yadi kramazaH kAraNatA aura nayatvakA upacAra hai to inameM upacArakA lakSaNa ghaTita kIjie? pratizaMkA 2 kA samAdhAna isa prazna ke pichale samAdhAna meM hama yaha batalA Aye hai ki parake sambandha (yAzraya) se jo vyavahAra kiyA jAtA hai use 'upacAra' kahate hai| isa lakSANa AzrayakA artha AdhAra mAnakara varNAdimAn jIpa:' ityAdi udAharaNoM meM AdhArAdheyabhAva nahIM hai yaha batalAkara lakSaNakA khaNDana kiyA hai vaha saMgala nahIM hai, kyoMki vahA~ AzrayakA artha 'sambandha' svayaM likhA gayA hai, mAdhAra nahIM / upacArakA ukta lakSaNa 'vAdibhAn jIvaH' meM ghaTita hone kI bAta svayaM amRtacandra svAmIne iloka 40 meM likhI hai jisakA uddharaNa hama apane samAghAnameM de cuke haiM, ataH susaMgata hai| upacArakA jo dUsarA lakSaNa hamane kiyA hai use ThIka batAte hue bhI prayojanAdi zAbdameM 'Adi' zandase aura vyavahAra zabdase kyA artha liyA gayA hai yaha pacchA kI hai aura likhA hai ki 'itanI bAta Apa spaSTa kara deM to phira hama Apa ukta lakSaNake sambandhameM saMbhavataH ekamata ho sakate haiM, so 'Adi' zabdase nimitta liyA gayA hai, tathA vyavahAra zandake arthako samajhane ke liye usake paryAyavAcI nAma jo AgamameM Ate hai ke hai-vyavahAra-Aropa-upacAra Adi / noce likhe Agama vAkyoM meM upacAra' zabdakA upayoga AyA hai, jisase usa hAbdakA artha spaSTa ho jAyagA / dizo'SyAkAze'ntAvaH AdityodayAyapekSayA AkAzapradezapaktiSu ita idamiti vyvhaaropteH| -sarvA0 a05, sUtra 3, TIkA
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 17 aura usakA samAdhAna parapratyayo'pi azvAdigatisthityagAhanahetutvAt kSaNe kSaNe teSAM maidAna ta susvamapi bhisamiti parapratyayApekSa utpAdo vinAzazca vyavahayate / -sarvA0 bha0 5, sUtra 7, TIkA dharmAdInAM punaradhikaraNaM AkAzamityukhyate vyavahAranayavazAt -sarvA0 a0 5, sUtra 12, TIkA yathArthakA nAma nizcaya aura upacArakA nAma byavahAra hai -momA0 pra0, adhi0 7, pR0 287 upacAra kara sisa dayyake bhAvako anya vanyake bhAvasvarUpa nirUpaNa karanA so vyavahAra hai|| --mo. mA. pra. adhika pRSTha 362 asadbhUtavyavahAra eSa upacAra: --AlApapa. pRSTha 122 jIvapudgalAnAM kriyAnatAM avagAhinA avakAzadAnaM yukaM dharmastikAyAdayaH puna: niSkriyAH nityasambandhAsteSAM kathamavagAhaH iti cena, upcaartstsiddh| -sarvA0 a05, sUtra 18 TIkA mujhate iti mohanIyam / evaM maMte jIvasya mohIyattaM pasajjadi tti NAsaMkaNijjaM jIvAdI oNbhagNAmha poggaladamba kammaNi ubayAreNa kattAratamAroviya taghA uttodo| -dhavalA pustaka 6, pR. 11 ukta uddharaNoM meM Ae hue upacAra-vyavahAra-Aropa Adi zabdoMkA prayoga eka hI aryameM huA hai yaha vidvAnoMke lie spaSTa hai 1 pratizaMkA 2 ke lekhAnusAra 'Adi' aura 'vyavahAra' zabdase kyA iSTa hai yaha batAyA gayA / ataH yadi hamAre lakSaNase Apa apane lekhAnusAra ekamata hoM to prasannatAkI bAta hogii| 'eka vastu yA dharmako kisI vastu yA dharmameM Aropa karanA' upacArakA jo dUsarA lakSaNa prastuta kivA hai isameM hameM koI virodha nahIM hai, kyoMki donoM lakSaNa eka hI artha ko pratipAdita karate haiN| nimittako kAraNatAke upacArake sambandhameM jo nayacakrako (pu.83) 235 dI gAyA janatattvamImAMsAme pR0 16 para dI gaI hai usake arthako galata batAkara vyarthako Apatti uThAI gaI hai| gAyA isa prakAra hai| aMdhe ca mokSa heU aNNI vavahArado ya gaaybbii| NicyadI puNa jIvo maNiyo khasu sambadarasIhi // 235 / / isa gAthAkA artha jo hamane kiyA hai vaha isa prakAra hai artha-vyavahArase (upanArase) bandha aura mokSakA hetu anya padArtha (gimitta) ko jAnanA cAhie, kintu nizcaya (paramArtha) se yaha jIva svayaM bandhakA hetu hai aisA sarvajadevane kahA hai| pratiyAMkAmeM yaha AlocanA kI gaI hai ki 'hamArI samajhameM yaha nahIM AtA ki gAthAmeM paThita 'anya (apaNo) zabmakA artha vahA~ 'nimitta' kisa AdhArapara kiyA gamA hai....gAthAmeM upAdAna zabda jaba mahoM hai, 'jIva' zabda pAyA jAtA hai|'
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayapura (khAniyA) tattvacarcA aba pratizaMkA 2 meM jo artha ukta gAthAkA kiyA gayA hai use par3hiye - artha-bandha aura mokSa meM jIva nizcayanayase kAraNa hotA hai arthAt upAdAna kAraNa hotA hai aura jIvase anya karma* nokarmarUpa padArtha vyavahAranayase kAraNa hote haiM arthAt nimittakAraNa hote haiM / 814 pAThaka dekheMge ki 'anya' zabdakA artha hamane nimitta kiyA thA usapara Apatti uThAI thI, para prati zaMkA 2 meM karma-nokarUNa ko 'nimitta' hI likhA hai aura jIva ko 'upAdAna' zabda se hI likhA gayA hai| isa taraha arthabheda na hote hue bhI bAta kI hai| jo ki ucita nahIM mAnI jA sakato ajIvako baMdhakA nimaya kAraNa kahA thA taba vaha upAdAna ho to huA aura anyakA parya bamba prakaraNa meM jovase bhinna karma-lokarma hI hoMge, taba vyartha arthabheda kara khaNDana kiyA gayA hai yaha sahaja ho samajhA jA sakatA hai / Age calakara pratiyAMkA 2 meM yaha batAyA gayA hai ki upAdAna kAraNatAkI taraha nimittakAraNatA bhI vAstavika hai so nimitta kArayatAko vAstavika kahanekA kyA artha hai ? isameM koI spaSTIkaraNa tathA AgamapramANa na honese vicAra nahIM kiyA jA sakatA AgamameM sarvatra nimitako upahAra kAraNa svIkAra kiyA gayA hai aura vyavahArakA artha upacAra hai yaha pUrva hama siddha kara Aye hai| upAdAnavastugata kAraNatAkA anya vastumeM Aropa nizvayako siddhike liye hI kiyA jAtA hai aura isIliye jase nimittakAraNa kahA jAtA hai aura isIliye usameM katrtA AdikA vyavahAra karate haiN| yahI bAta banagAradharmAmRta ke prathama adhyAya meM pratipAdita hai / karyAcA vastuno bhinnAH yena nizcayaye / sAdhyante vyavahAro'sI nizyayastadamedaha // 102 // artha-jisake dvArA nizcayako siddhike liye vastu kartA Adi pAye jAte hai, vaha vyavahAra hai aura nizvaya vastuse abhinna kartA mAvikako dekhatA hai| 'miTTI se par3hA banA hai| kumbhakArane miTTIse ghar3A banAyA hai|' ukta prakArase loka meM donoM prakArake vacanaprayoga dekhe jAte hai; aisA likhanA ThIka hai para ina bananaprayogoM meM miTTI ke sAtha jaise ghaTaka ati hai desI kuMbhakArake sAtha nahIM anizcaya kartA-karma Adi pakArakako pravRtti upAdAnase hai, nimitase / nahIM yaha bAta hama samayasAra gAthA 84 kI TIkAle apane uttarameM siddha kara Aye hai / isase bhina jo likhA hai ki pazcimana ubhayarUpa hai vaha binA Agama pramANake die likhA gayA hai, ata: mAnya nahIM ho sktaa| yadi pariNamana ubhayarUpa hotA to paTameM kuMbhakArakA bhI rUpa AtA para aisA nahIM hotA / jJAna ubhayanamasApekSa vastuvyavasthApaka hai yaha nirvivAda hai para donoM nayoMmeM astu jisa rUpa meM vivakSita hai usI rUpase use jAnanA cAhiye aura tabhI anekAntako siddhi hotI hai /
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________ vRtIya daura : 3 : zaMkA 17 upacArakA kSaNa kyA hai ? nimittakAraNa aura vyavahAra meM yadi kramazaH kAraNatA aura nayatyakA upacAra hai to inakA pratizaMkA 3 isa praznakA uttara likhate hue Apane apane prathama uttara meM upacArakA lakSaNa nimna prakAra likhA thA'parake sambandha (Azraya ) se jo vyavahAra kiyA jAtA hai use upacAra kahate haiM ' ina lakSaNa Apane svayaM 'sambandha' indakA artha 'Aya' kiyA hai, isIliye hamArI taraphase yaha bApatti upasthitakI gayI thI ki 'sambandha' zabdakA artha 'Azraya' karanevara upacAra zabdakA artha vilkula saMkucita ho gayA hai, isaliye upacArakA yaha lakSaNa 'jIvI varNAdimAna meM ghaTita nahIM ho sakatA hai| aba Apane apane dvitIya uttara meM yaha likhA hai ki 'Azraya' kA artha 'sambandha' he 'AdhAra' nhiiN| acchA to yahI hotA ki Apa prathama hI 'sambandha' zabdakA artha 'Azraya' ga karate usa hAlata meM hameM Apatti upasthita karane ko bAdhya nahIM honA par3atA, kyoMki yaha bAta to hameM bhI mAluma hai ki AcArya amRtacandrane 'jIvane varNAdimAn' isa vAkyameM upacAra svIkAra kiyA hai| Apake kathanase spaSTa ho gayA hai ki 'sambandha' zabdakA artha Apako 'Azraya' artha abhISTa nahIM hai, kevala 'sambandha sAmAnya' hI 'sambandha' zabdakA artha Apako abhISTa hai / isake pahale hamane Apase prazna kiyA thA ki Apake dvArA mAne gaye uti meM jo 'vyavahAra' zabda AyA hai usakA artha kyA hai ? isI prakAra Apane apane usI uttara meM Age jo dUsarA lakSaNa upacArakA likhA thA usameM bhI 'vyavahAra' zabdakA prayoga Apane kiyA hai, isaliye usa lakSaNa meM paThita 'vyavahAra' zabdakA bhI artha hameM pUchane ke liye bAdhya honA par3A thaa| dasa uttara meM Apane likhA hai ki mAne hue upacArake lakSaNameM Aye hue 'bahAra' zabda paryAyavAcI zabda Apa aura upacAra hai| sAtha hI yaha likhakara ki 'nIce likhe Agama kyoMne 'upacAra' padakA upayoga AyA hai jisase ukta yandakA artha spaSTa ho jAyagA ye uga Ayama vAnayA~kA ullekha bhI Apane kara diyA hai aura antameM yaha bhI Apane likha diyA hai ki 'uta sabhI Agama vAkyoMmeM Aye hue upacAra, vya bahAra Aropa Adi zabdoMkA prayoga eka ho artha huA hai yaha bAta vidvAnoMke liye spaSTa hai / ' isa taraha hama dekhate haiM ki Apake dvArA mAnya upacArake lakSaNoMmeM prayukta 'vyavahAra' zabdakA arthaApake usase spaSTa nahIM ho skaa| yaha ThIka hai ki vidvAnoMke liye vyavahAra, upacAra, Aropa Adi zabdoM ke artha spaSTa hai, parantu upacArake lakSaNa meM paThita vyavahAra zabdakA Apako kaisA artha brAhma hai yaha jAnane ke liye ho hamane apane prazna meM Apase usakA artha pUchA thA, ajJAta honeke kAraNa nahIM pUchA thA / vyavahAra prakaraNAnusAra bahutase artha hote haiN| uname se kucha artha yahA~para diye jA rahe haiM
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________ 816 jayapura (khAniyA ) tasvaSarcA vyavahAra zabda vAstava meM nizcayazabda sApekSa hokara hI apane arthakA pratipAdana karatA hai / pratyeka bastu meM yathAsambhava aneka prakArake nizcaya aura vyavahArarUpa dhoke vikalna pAye jAte haiN| jaise-dravya aura paryAyake vikalpoMmeM dravyarUpatA nizcaya aura paryAyarUpatA byabahAra hai, gaNa aura paryAya ke vikalpoM meM guNarUpatA nizcaya hai aura paryAyarUpatA vyavahAra hai, savatitva aura kramapatitva ke vikalpoMmeM sahatitva nizcaya hai aura kramavatitva vyavahAra hai, anvaya aura vyatirekake vikalpoM meM anvayarUpatA nizcaya hai aura vvatirekarUpatA byavahAra hai, yogapadya aura kramake vikalpoMmeM yogapadya nizyaya hai aura kramarUpatA vyavahAra hai, nirvikalpa aura savikalpake vikalpoM meM nirvikalpakatA nizcaya hai aura savikalpakalA vyavahAra hai. avaktavya aura vaktavyake vikalpoM meM azvatadhyatA nizcaya hai aura vaktavyatA vyavahAra hai, vAstavika aura kalpitake vikalpoM meM vAstavikalA nizcaya hai aura kalpitarUpatA vyavahAra hai, anupacArita aura upacaritake vikalpoM meM anucastitA nizcaya hai aura upacaritatA vayavahAra hai, kArya aura kAraNa, sAvya aura sAdhana tathA uddezya aura vidheyake vikalpoMmeM kAryarUpatA, sAdhyarUpatA ora uddezyarUpatA nizcaya hai tathA kAraNarUpatA, sAyanarUpatA aura vidheyarUpatA vyabahAra hai, upAdAna aura nimittake vikalpoMmeM upAdAnahAtA nizcaya hai aura nimittarUpatA vyavahAra hai, antaraMga aura bahiraMgake vikalpoma antaraMgarUpatA nizcaya hai aura bahiraMgarUpatA vyavahAra hai, vyaliMga aura bhAtraliMgake vikalpoM meM bhAva nizcama hai auraNya vyavahAra hai,labdhi aura upayoga tathA zakti aura vayaktike vikalmoMma labdhirUpatA aura zaktirUpatA nizcaya hai tathA upayogarUpatA aura vyaktimatA vyavahAra hai, svAdhita aura parAdhitake vikalpoM meM svAthitatA nizcaya hai aura parAzritatA dhyapahAra hai, svabhAva aura vibhAvake vikalpoM meM svabhAva nizcaya hai, aura vibhAva vyavahAra hai avaddhatA aura baddhatAke vikalpoM meM abaddhatA nizcaya hai aura baddhatA vyavahAra hai, mukti aura saMsArake vikalpoMmeM makti nizcaya hai aura saMsAra vyavahAra hai| ina prakAra pratyeka vastumai yathAsambhava vidyamAna apane-apane ananta dhoko apekSA paraspara viruddhaananta-prakArake nizcaya aura vyavahArake yugalarUpa vikalpa pAye jAte haiN| jaina saMskRtimeM vastuko anekAkAtmaka svIkAra kiyA gayA hai, isaliye upayukta nizcaya aura vyavahArake vikalpa paraspara virodhI hote hue bhI vastuma paraspara samanvita hokara ho raha rahe hai| ekarava aura anekatva, nityatva aura anityatva, tapatA aura atadrUpatA, sadrUpatA aura asadurUpatA, abhedarUpatA aura bhedarUpatA ityAdi yugaloMmeM bhI pahalA vikalpa nizcayakA aura dUsarA vikalpa vyavahArakA hai| cUMki ye sabhI vastuke hI dharma hai, ataH apane-apane rUpameM sadbhuta haiM, kevala asadbhUta nahIM haiN| Apane upacArakA yaha jo lakSaNa likhA hai ki 'mala vastuke vaisA na honepara bhI prayojanAdivaza usameM parake sambandhase vyavahAra karaneko upacAra kahate haiM / isameM paThita prayojanAdi zabdake 'Adi' zabdase nimitta (kAraNa )kA artha Apako prAhaya hai to yaha ThIka hai / parantu yaha bAta hama apanI pratizaMkA meM pahale ho likha cuke haiM ki upacArake isa artha meM hamAre Apake madhya antara yaha hai ki 'jahA~ Apa upacArakI pravRtti nimitta aura prayojana dikhalAne ke liye karanA cAhate haiM vahA~ hamArA kahanA yaha hai ki upacAra karanekA kucha prayojana hamAre lakSya meM ho aura upacAra pravRttikA koI nimitta ( kAraNa ) vahA~ vidyamAna ho to upacArakI pravRtti hogii|' hamane apanI pratizaMkA meM yaha likhA thA ki 'apane nayacakrakI 'bandhe ca mokkha heka' isa gAthAkA artha galata kiyA hai, to isapara Apane pratyuttara meM likhA hai ki 'yaha Apatti vyarthako uThAI gayI hai| aura phira Age vahIM para ubhaya pakSake arthokI tulanA karate hue Apane hamAre aura Apake kAnoM arthoM meM samAnatA dikhalAne
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 17 aura usakA samAdhAna 817 kA nirarthaka prayatna kiyA hai, kyoMki donoM arthImeM bahuta antara hai| apanI pratizaMkA 2meM usa antarako hamane dikhalAyA bhI hai, parantu usapara Apane dhyAna nahIM diyA, isaliye hama yahA~para usako punaH spaSTa kara rahe hai bandheca mokkha heU agANo bahArado ynnaaynvii| NinchayadI puNa jIvo bhagio khalu sambadarasIhiM // 225 // Apake dvArA kiyA gayA artha-vyavahArame ( upacArase ) bandha aura molakA hetu anya padArtha (nimitta )ko jAnanA cAhiye, kintu nizcaya ( paramArtha )se yaha jIva svayaM bhokSakA hetu hai|' hamAre dvArA kiyA gayA artha-'bandha aura mokSameM joba nizcayanavase kAraNa hotA hai arthAt upAdAna kAraNa hotA hai aura jIvase anya karma-nokarmarUpa padAcaM vyavahAranayase kAraNa hote hai arthAt nimittakAraNa hote haiN|' ina donoM athoMmeM antara yaha hai ki jahAM Agane 'anya' zabdakA artha 'nimitta' kiyA hai vahA~ hamane usakA artha 'kama-nokrama' kiyA hai| isa taraha 'aNNo davahAradA hetu' kA artha jahA~ Apako nimitta vyavahAra yAne upacArase kAraNa hotA hai yaha mAnanA par3A hai, vahA~ hamane urAkA aca aisA kiyA hai ki 'kama-nokarmahA vastu vyavahAranavasa kAraNa hotI arthAt nimitta kAraNa hotI hai|' isa prakAra jahA~ Apane apane arthama nimittama upacArase kAraNatA batalAyI hai vaha hamane apane arthamaM karma-nokarmameM vAstavika nimittarUpase kAraNatA batalAyI hai| hamane Apake arthako galata aura apane arthako sahI isaliye kahA hai ki gAthAke uttarArdhameM 'jIvo' yAbdakA pATha hai, isaliye Nicchayado puNa jIvo heU itane vAkyakA yahI artha yukti-yakta hogA ki 'jova nizcayanayase kAraNa hai arthAt upAdAna kAraNa hai|' Apake dvArA kiye gaye isa vAkyaka ayaMsa bhI yahI Azaya nikalatA hai, isaliye hamArI samajhAmeM yaha nahIM AyA ki uttarAghameM 'jIvo' padakA pATha rahate hue aura usakA artha bhI upAdAnarUpa na karake 'jIva nAmako vastu' karate hue kaise Apa 'aNNA pakSakA nimittarUpa artha kara garva hai / kAraNa ki jobase anya vastu yadi koI isa prakaraNameM gRhIta kI jA sakatI hai to vaha 'kama-nokarma' ho hogii| nimitta jInase anya vastu nahoM kahalA sakatI hai, vaha so upAdAna vastuse ho anya ghastu kahalA sakatI hai, isaliye jaba gAthAmeM upAdAna zabda na hokara jIva dAbdakA spaSTa pATha hai to phira gAcAme 'aNNoM' padakA kama-nokarma ho arya upayukta ho sakatA hai, nimittApa artha upayukta nahIM ho sakatA hai| aisI sthiti meM jisa prakAra 'NicchayadI puNa jIvI heU' arthAt 'jIva nizcaya kAraNa hai' isakA Azaya 'upAdAnarUpase kAraNa hai aisA Apako lenA par3A hai usI prakAra 'apaNo cavahArado heka' kA 'karma-gokarma vyavahArasa kAraNa hai' isa taraha artha karake isakA Azaya nimittarUpase kAraNa hai aisA Apako lenA cAhiya / hamAre itane likhanekA abhiprAya yaha hai ki Apa gAthAkA apane abhiprAyake anusAra artha karake jo nimittakAraNako asatyatA yA kalpitatA siddha karanA cAhate hai vaha kadApi nahIM ho sakatI hai, kyoMki hama apanI pratizaMkArama batalA cuke hai ki 'eka bastukA apanA vastutva upAdAna nahIM hai aura dUsarI vastukA apanA bastuta nimitta nahIM hai, kintu apane svatantra astitvako rakhatI huI vikSita kAryake prati Azraya hAnese upAdAna kAraNa hai aura apane svatantra astitvako rakhatA haI anya vivakSita vastu sahAyaka hone se nimitta kAraNa hai| isase yaha bhI tAtparya nikala AtA hai ki jo vastu apane honevAle kAryake prati Azrayapaneke AdhAra para upAdAna hotA hai vahI vastu anya dUsaro vastumaiM honevAle kAryake prati sahAyakapane ke AdhArapara
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayapura ( khAniyA ) tattvacarcA nimina bhI hotI hai isI prakAra jo vastu dUsarI vastumeM honevAle kArya ke prati sahAyakapake AdhArapara nimitta hotI hai vahI vastu apane meM honevAle kAryake prati ASayapane ke AdhAra para upAdAna bhI hotI hai| isa taraha jisa prakAra vastu meM pAyI jAnevAlo upAdAnatA bastukA dharma hai usI prakAra vastameM pAyI jAnebAlI nimittatA bhI vastukA dharma hI siddha hotA hai, isaliye jina prakAra vastu meM pAyI jAnevAlo upAdAnatA vastu-dharma hone ke kAraNa vAstavika hai usI prakAra vastu meM pAyI jAnevAlI nimittatA bhI vastudharma hone ke kAraNa vAstavika hI siddha hotA hai| Apane svayaM pahale uttaramai yaha svIkAra kiyA hai ki jisa prakAra nizcayakAraka cha: prakArake haiM usI prakAra vyavahArakAraka bhI chaH prakArake hai-kataI, karma, karaNa, saMpradAna, apAdAna aura adhikaraNa / Age Apane yaha bhI likhA hai ki jisa prakAra kAryako nizcaya kArakoMke sAtha Amyantara ghyApti hotI hai usI prakAra anukUla dUsare eka mA ekase adhika padArtho kAryako bAhya vyApti niyamase upalabdha hoto hai|' bAge Apane likhA hai ki 'ekamAtra vastu svabhAvake isa aTala niyamako dhyAnameM rakhakara paramAgamameM jisake sAtha AbhyaMtara vyApti pAyI jAtI hai use upAdAna kartA Adi kahA gayA hai aura usa kAlameM jisa dUsare padArthake sAtha bAhya vyati pAyI jAtI haiM usameM nimittarUpa vyavahArakA avalambana kara jisameM kArUpa vyavahAra hotA hai use kartAnimitta kahate haiM aura jisameM karma, karaNa, saMpradAna, apAdAna, adhikaraNa kArakakA vyavahAra hotA hai use kamaMnimita, karaNanimitta Adi kahate hai| Apane apane isa kathanameM jo yaha likhA hai ki jisa dUsare padArtha ke sAtha bAhya vyApti pAyI jAtI hai usameM nimittApa vyavahArakA thamamakara jisameM prArU: vyA hotA hai usakA nimitta kahate hai Adi', isameM 'nimittarUpa vyabahArakA avalambanakara' isa vAkyAMzakA artha 'usa dUsare padArtha meM upAdAnakI kAryarUpa pariNati ke anukUla jo sahAyatArUpa dhyApAra hakSA karatA hai jisake AdhAra usameM bahivyAptikI vyavasthA bana sakatI hai| yadi ApakA abhISTa artha ho, to vaha vyApAra usa dUsare padArthakA vAstavika vyApAra hI to mAnA jAyagA / use ayAstavika kaise kahA jA sakatA hai ? yadi usa vyApArako Apa avAstavika kahanA cAhate hai to phira usake AdhAra para Apa usa dUsare padArtha ke sAtha Agamasammata vAstavika bahirvyAptiko sthApanA kaise kareMge? yadi isa Apattiko TAlane ke lie Apa usa bahiAptiko bho kevala kalpanAropita kahane ko taiyAra hote hai, to yaha mahAn AvazyakI bAta hogI, kyoMki Apane svayaM hI anta yAptike samAna vahivyAptikI vAstavikatAko pRSTa karane ke lie samayasAra gAthA 84 ko TIkAko apane uttara meM upasthita kiyA hai, ata: Apako aiso kallanA Agamaviruddha hoyo / Age Apane hamAre dvArA pratizaMkA 2 meM kahI gayI nimitta kAraNatAko vAstavikatAke viSaya meM yaha likhA hai ki isameM koI spaSTIkaraNa tathA AyamapramANa na honese vicAra nahIM kiyA jA sakatA hai|' so spaSTIkaraNa to hamane pahale bhI kiyA thA aura abhI bhI kara diyA, sAtha hI AgamapramANa bhI upasthita ___ sahakArikAragena kAryasya kathaM tat ( kAryakAraNatham ) syAIkanavyapratyAsatterabhAtrAditi cet kAlapratyAsasivizeSAt tsindriH| yadanantaraM hi yadavazyaM bhavati tattasya sahakArikAraNamitarata kAryamiti pratItam |....tdevN vyavahAranayasamAzrayaNe kAryakAraNabhAvo dviSThaH saMbandhaH saMyogasamavAyAdivat pratItisiddhatvAt pAramArthika eva na punaH kalpanAroSitaH sarvathA anavadyatvAt / --tattvArthazlokavArtika pR0 151 tattvArthasUtra adhyAya 1 sUtra 7 kI TIkA
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 17 aura usakA samAdhAna hama jaraNakA bocakA aMza isalie chor3a diyA gayA hai ki vaha yahAMke liye bhI prazna naM 1 ko tRtIya pratizaMkA meM isakA sampUrNa bhAga diyA gayA hai, ata: yahAM isakA artha nimna prakAra hai- 819 anAvazyaka hai, phira dekhA jA sakatA hai / sahakArI kAraNake sAtha kAryakA kAryakAraNabhAva kisa taraha banatA hai ? kyoMki vahIM para kArya aura kAraNameM eka dravyapratyAsattikA abhAva hai| aisI zaMkA yahA~ para nahIM karanA cAhiye, kyoMki sahakArI kAraNa ke sAtha kAryakA kAryakAraNabhAva kAlapratyAsattikaM rUpameM pAyA jAtA hai / aisA dekhA jAtA hai ki jisake avantara jo avazya ho hotA hai vaha usakA sahakArI kAraNa hotA hai, usase anya kArya hotA hai !....isa taraha vyavahAra ke Azrayase do padArthoMmeM vidyamAna kAryakAraNabhAvarUpa sambandha saMyoga, samavAya Adi sambandhAkI taraha pratItisiddha ho hai, ataH vaha paramArthika hI haiM, use kalpanAropita nahIM samajhanA cAhiye, kyoMki vaha sarvathA anavadya hai / isI prakAra tavArthavArtika ke pramANa bhI dekhiye -- 1 sva-parapratyayotpAdavigamaparyAyaH dyante dravanti vA dravyANi // 1 // svazca parazca svaparI, svaparau pratyayayoH tI svaparapratyayau / utpAdana vigamazcotpAdavigamau / svaparapratyayau utpAdavigamau yeSAM svaparapratyayopAdavigamAH / ke punaste ? paryAyAH / dravya kSetrakAlabhAvalakSaNo bAdhaH pratyayaH / tasmin satyapi svaya matapariNAmo'rtho na paryAyAntaramAskandatAti / tatsamayaH strazya pratyayaH / tAvubhau saMbhUya bhASAnAmutpAdavigamayoH hetu bhavataH, nAnyatarApAye, kuzUlasthamAsa pacyamAnodakastha ghoTakamASavat / evamubhayahetukotpAdavigamaiH taistaiH svaparyAyaiH dUyante ganyace draSanti macchanti tAn paryAyAniti dravyANIti vyapadizyante / -- adhyAya 5 sUtra 2 kI vyAkhyA bhAvArtha- dravya utpAdavyayarUpa paryAyoMse viziSTa hotA hai aura ke utpAda vyayarUpa paryAyeM svaparaprAya arthAt eva aura parakai kAraNase hI huA karatI haiN| ina sva aura pararUpa kAraNoMmeM dravya kSetra, kAla vivakSita aura bhAvarUpa to bAhya pratyaya ( kAraNa ) hai / inake vidyamAna rahate hue bhI yadi svayaM vastu paryAyarUpase pariNamana karane meM samartha nahIM hai to vaha vastu paryAyAntarako prApta nahIM hotI hai| usameM samartha usa vastukI apanI yogyatA hai| yaha yogyatA usa vastukA svarUpa pratyaya ( kAraNa ) hai / isa prakAra para aura stra donoM milakara padArthoMka utpAda aura vigama ke hetu hote haiN| kAraNa ki una donoMmeMse ekake bhI abhAva meM vastu utpAda aura aiyama ( vinAsa ) ho nahIM sakate hai| yogyatA rakhate hue bhI bAhya kAraNabhUta ubalate hue pAnI ke Dale hue stee ( pakaneko yogyatA se rahita ) ur3ada pakane kI jaise koTho ( TaMkI ) meM rakhe hue ur3ada pakanekI binA pakate nahIM haiM aura ubalate pAnI meM yogyatA binA pakate nahIM haiM / hue isa vyAyA meM 'saMjaya' aura 'nAnyatarApAye' pada vizeSa dhyAna dene yogya haiM, jo batalA rahe haiM ki parapratyaya arthAt brAhmarUpa nimitta ( sahakArI ) kAraNa tathA svapratyaya arthAt anta raMgarUpa upAdAna kAraNa donoM eka sAtha prayukta honese hI kArya niSpanna hotA hai, kisI ekake abhAva meM nahIM hotA / tatvArthavAtikakA dUsarA pramANa bhI dekhiye - kAryasthAnekopakaraNasAdhyatvAt tasiH ||31|| so kAryamanekopakaraNasAdhyaM STam, yathA piNDo ghaTakArya pariNAmaprApti prati gRhAMtAbhyantarasAmarthyaH bAhyakulAla-daNDaca kasUtrodakakAlAkAzAkhine '
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________ ? jayapura (khAniyA ) tattvacarcA kopakaraNApekSaH paviNArvibhavati naika evaM mRtpiNDaH kulASThAdipAdyasAdhanasabhighAtena vinA ghaTAtmanA virmAvita samarthaH tathA patatriprabhRtibhyaM gatisthitipariNAmaprAptiM pratyamimukhaM nAntareNa brAhmAnekakAraNasannidhiM gatiMsthitiM cAvAtumalamiti tadupadmakAraNadharmAdharmAstikAyasiviH / 820 - adhyAya 5 sUtra 17 kI vyAkhyA bhAvArtha - yahA~ para dharma aura adharma dravyoMkA astitva siddha kiyA jA rahA hai| inakI siddhike liye hetu batalAyA hai ki kAryako siddhi ( nivyatti ) aneka kAraNoMse huA karatI hai| lokameM bhI apanI ghaTaparyAya prAptiko antaraMga yogyatA rakhanevAlA miTTIkA gaNDa apanI ghaTa paryAya nirmANa meM bAhya kAraNabhUta kulAla, cakra, sUta, jala, kAla, AkAza Adi aneka vastuko apekSA rakhatA huuN| akelA miTTIkA piNDa kumhAra Adi bAhya kAraNoM ke sahayoga ke binA kabhI Adi padArtha gati athavA sthitirUpa pariNatike sanmukha hote hue bhI sAnidhya (sahayoga) ke binA gati athavA sthitiko prApta nahIM ho sakate haiM, isaliye unako sahAyatA pahu~cAne meM kAraNabhUta dharma aura adharma dravyoMkA astitva siddha ho jAtA hai / yaha kabhI nahIM ho sakatA, ki ghaTa banatA hai| isI prakAra pakSI yathAyogya bAhya aneka kAraNoM ke eka pramANa pracacanasArakI AramasyAti TIkAkA bho dekhiye - yathA kulAladaNDacakracIvarAropyamANa saMskAra sannidhau ya evaM vardhamAnasya janmakSaNaH, sa eva piNDasya nAzakSaNa:, sa eva ca koTiyAdhirUDhasya mRttikAtvasya sthitikSaNA / tathA antaraMgacahiraMgasAdhanA ropyamANasaMskArasannidhau ya evosaraparyAyasya janmakSaNaH sa eva prAktana paryAyasya nAzakSaNaH, sa eva ca koTidvayAdhirUDhasya dravyatvasya sthitikSaNaH / -gAthA 12 10, 102 artha - jisa prakAra kumhAra, daNDa, cakra, cIvarakI sahAyatAse jo ghaTaka utpattikA kSaNa hai, vahI miTTI ke piNDakA vinAzakSaNa hai aura vahAM utpatti tathA vinAzarUpa ubhaya koTiyoM meM vyApla miTTI sAmAnyakA svitikSaNa hai| isI prakAra antaraMga ( upAdAna) aura bahiraMga ( nimitta ) rUpa sAdhanoM ke yogase jo dravyako uttaraparyAyakA usatikSaNa hai, vahIM pUrva paryAyakA nAzakSaNa hai aura vahI utpatti tathA vinAzarUpa ubhayakoTiyoM meM vyApta dravyasAmAnyakA sthitikSaNa hai / yahA~ para kAryotpatti sva aura para vastuoM kI saMyukta hetutAko spaSTarUpase svayaM amRtacandrAcAryane svIkAra kiyA hai| parIkSAmukha aura usako DhokA prameya ratnamAlAkA pramANa bhI dekhiye - tadRSyApArAdhitaM hi taddbhAvabhAvitvam / --sUtra 63 samuddeza 3 TIkA - hi zabdo yasmAdarthe / yasmAt tasya kAraNasya bhAve kAryasya bhAvitvaM tadbhAvabhAvitvaM ta tadvyApArAzritaM / sasmAzna prakRtayoH kAryakAraNabhAva ityarthaH / ayamarthaH - anvayavyatirekasamadhigamyo hi sarvatra kAryakAraNabhAvaH / tau ca kArya prati kAraNavyApArasavyapekSAvevopapadyete kulAlasyeva kalazaM prati / isake dvArA anvaya aura vyatireka vyAptiyoMke AdhAra para bAhya vastuoMkI bhI upAdAnagata kAryake prati kAraNatA pradarzita kI gayI hai aura isake liye ghaTarUpa kAryake prati kulAlakA dRSTAnta upasthita kiyA gayA hai|
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________ 821 zaMkA 17 aura usakA samAdhAna ye saba pramANa spaSTarUpase bAhya vastubhUta nimittakAraNoMmeM bhI vAstavika kAraNatAkI ghoSaNA karate haiN| ina saba pramANoM ke viruddha Apane apane vaktavya meM Age likhA hai--- 'Agama as nimisako vyavahAra kAramA kiyA gayA aura vyavahArakA artha upacAra hai / ' isakA matalaba yaha huA ki Apa nimitta kAraNatAkA upacAra karanA cAhate haiM, lekina yahA~ vicAranA yaha hai ki nirmita zabdakA artha ho jaba kAraNa hotA hai to nimitta meM vidyamAna kAraNavAsa atirikta aura kauna so kArapatAkA upacAra Ana nibhita karanA cAhate haiM? tathA usameM (nimitta meM) kAraNatA vidyamAna rahate hue usa upacarita kAraNatAkA prayojana ho kyA raha jAtA hai ? yadyapi Age Apane svayaM likhA hai ki 'upAdAnavastugata kAraNatAkA anya vastu meM Aropa vizvakI siddhike liye ho kiyA jAtA hai aura isIliye use nimittakAraNa kahA jAtA hai aura isIliye usameM kartA AdikA vyavahAra karate haiN| to isakA Azaya bhI yaha huA ki kArayatAkA upacAra Apake use phira nimitta nahIM hotA hai, balki una anya vastu hotA hai, jo vastue~ upAdAna vastugata kAraNakA bAropa ho jAnepara nirmita kAraNa kahalAne lagatI hai lekina aisI hAlata ne ApakA yaha likhanA galata Thahara jAyagA ki 'Agana meM sarvatra nimittako vyavahArase kAraNa svIkAra kiyA gayA haiM aura vyavahArakA artha upacAra hai|' doMki jaba Apa upayukta prakArako anya vastu kAraNatAkA upacAra karaneko bAta svIkAra kara lete haiM, to phira Apake mase nimitta vyavahArase kAraNa nahIM raha jAtA hai ki usa vastuko ho vyavahArase kAraNa svIkAra karane kI mAnyatA upacAra kiyA jAtA hai| isa saraha svayaM gAthAmeM paThita 'aNNo' padakA Apake dvArA pahale ho batalA cuke haiM ki 'aNNA' padakA nirmita vyavahArase yAne upacArase kAraNa Apake mata meM prApta ho jAtI hai jisameM upadAna-gata kAraNatAkA Apake isa kathA ke AdhAra bhI baMdhe ca mokkha heU....' isa kiyA gayA nimitarUpa artha galata siddha ho jAtA hai, kyoMki hama nimita artha karake Apane 'aNNo vavahAradI heU' isakA artha hotA hai' yahI to kiyA hai| dUsarI bAhya yaha hai ki pratyeka vastumeM samAna rUpase eka sAtha pAye jAnevAle upAdAnatA aura nimittatA nAmake donoM ho dharma kAryasApekSa hote hue bhI vAstavika hI hai, isaliye mAM nimitako vyavahAra (upacAra) se kAraNa kahanA asaMgata ho hai / yadi Apa ukta asaMgatatAko samApta karaneke liye nimita vyavahArase kAraNa hai isake sthAnapara nimitabhUta Rtu vyavahArase kAraNa hai' aisA kahane ko taiyAra hoM, to bhI Apa pUrvokta isa Apatti nahIM baca sakate haiM ki jisa nimittabhUta vastue~ Apa kAraNa kA upacAra karanA cAhate haiM, usameM jaba svayaM kAraNatA vidyamAna hai to aisI hAlata meM eka kAraNa vidyamAna rahate hue usameM dUsarI kAraNA upacArakA prayojana hI gayA raha jAtA hai? mAlUma par3atA hai ki inhIM saba apattiyoM se hI Apa meM isa nikara pahuMce hai ki 'upAdAnavastugata kAraNatAkA zeSa anya usa vastu ho karanA ucita hai jo vastu upAdAnavastugata kAraNatAkA Aropa ho jAnepara nimittakAraNa kahalAne lagatI hai, jaisA ki Apake uparyukta
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayapura khAniyA ) tattvacarcA isa kathanane pragaTa hotA hai ki pAdAnavastugata kAraNatAkA anya vastu meM Aropa nizcayakI siddhi ke liye hI kiyA jAtA hai aura isIliye use nimita kAraNa kahA jAtA hai| isakA tAtparya yaha mA ki pahale to Apa anya vastameM upAdAnagata kAraNatAkA Aropa kara lete haiM aura bAdameM usa Aropita kAraNatAke AdhArapara hI usa vastuko Apa nimittakAraNa nAmase pukArane lagate haiN| arthAt jaba taka upAdAnagata kAraNatAkA anya vastumeM Aropa na ho jAve taba taka usa anya vastuko bhApa nimittakAraNa mAnane ko taipAra nahIM hai| isa viSayameM aba yaha vicAra utpanna hotA hai ki 'mukhyAbhAve sati prayojane nimitte ca upacAraH pravartate / ' isa niyamake anusAra spacArakI pravRtti vahIM para huA karatI hai jahA~ usa upacAra pravRttikA koI na koI nimitta ( kAraNa ) vidyamAna rahatA hai aura sAtha hI koI na koI prayojana bhI hotA hai arthAt jisa vastu meM jisa vastukA yA yastuke dharmakA upacAra karanA abhISTa ho, una donoM vastuoMmeM jaba taka upacAra pravRttike liye kAraNabhUta koI sambandha na pAyA jAye taba taka aura 'prayojanamanudizya nahi mandopi pravatate'-sa siddhAnta ke anusAra upacAra prakRtikA jaba taka prayojana samajameM na A jAve taba taka japacArakI pravRtti honA asambhava hI hai| jaise, 'annaM baisANAH' yahA~ para anameM prANoM kA upacAra tathA 'siMhI mANakaH' yahA~ para bAlavameM siMhakA upacAra pradazita kiyA gayA hai| ye donoM upacAra isa liye ucita hai ki inameM usa upacArakI pravRtti ke liye sAdhArabhUta nimitta (kAraNa) tathA goganA sadbhAca pAma' nAma hai naM ' yahA~para anta meM prANakA upacAra karane ke liye prANasaMrakSaNarUpa kAryama avaniSTha kAraNatA ho nimitta hai| aura prANoM ke rimANameM alakI mahattAkA bhAna prANiyoMko ho jAnA ho usa upacArapravRttikA prayojana hai| isI prakAra 'siMho mANavakaH' yahA~ para bAlaka meM mihakA upacAra karane ke liye bAlaka meM siMha sadaza zauryakA sadbhAva nimitta ( kAraNa) hai aura loko bAlakakA siMha ke samAna mahattva prasthApita ho jAnA ho usa upacAra pravRttikA prayojana hai, isaliye ye yA isI kismakI aura bhI upacAra pravRttiyA~ grAhya mAnI jA sakatI hai| aba dekhanA yaha hai ki isa anya vastumai upAdAnavastugata kAraNatAkA upacAra karane ke liye Avazyaka ukta prakArake nimitta tathA prayojanakA sadbhAva kyA yahA~para pAyA jAtA hai ? to mAlUma par3atA hai ki aise nimitta tathA prayojanakA sadvAna ahA~para nahIM pAyA jAtA hai, isaliye upAdAnavastugata kAraNatAkA anya vastumeM upacArakI pravRtti honA asambhava ho samajhanA caahiye| yadi kahA jAya ki anya vastumai upAdAnagata kAraNatAkA upacAra karaneke liye usa anya vastukA upAdAlavastu ke pariNamanarUpa kArya meM sahayoga denA hI yahA~para nimitta (kAraNa) hai aura dama taraha lokameM kArya ke prati ugAdAnakI sahayogI uma anya vastuko upayogitA pragaTa ho jAnA athavA ugAdAna vastuse hone vAlo kArvotpattimeM upayogI usa anya vastu ke prati manuSyoMkA kArya sampannatAke liye AkRSTa honA hI prayojana hai, to hama Apase kaheMge, ki yadi Apa upAyAnavastugata kAraNatAkA Aropa karane ke liye apAdAnase hone bAlo kAryotpattimeM sahayoga denerUpa vAstavika kAraNatAko usa anya vastu svabhAvataH svIkAra karanako taiyAra hai to phira yaha bAta vicAraNIya ho jAtI hai ki sahayoga denelA usa kAraNatAke atirikta aura
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 17 aura isakA samAdhAna 823 kaso kAraNatAkA Aropa Apa usa anya vastumeM karanA Avazyaka samajhate haiM ? sAtha hI isa taraha Apake kAryake prasi nimittakAraNako arkicitkaratAke sivAntakA nagar3ana prasavata ho jaaygaa| eka bAta aura bhI hai yi yadi manuSyoMkA vivakSipta upAdAnase vivakSita kAryako utpattike avasarapara sahAyaka anya vastuke prati AkRSTa honA hI ukta upacAra pravRttikA prayojana hai to yaha bAta bhI Ago 'kAryake prati nimittabhUta vastu akicitkara hI rahatI hai-isa siddhAntake bilkula viparIta ho jAyagI, kAraNa ki kArya niSpattike avasarapara nimittabhUta vastuoMke prati manuSyoMkA bhAvarSaNa samApta karaneke liye hI to Apane ukta siddhAnta nizcita kiyA hai| yaha to Upara spaSTa kiyA ho jA cukA hai ki nimittabhata anya vastu meM svataH vAstavika kAraNatva mAne binA nirAdhAra upacAra nahIM kiyA jA sakatA hai| dUsarI bAta yaha kahI gaI hai ki yadi Aropako siddha karaneke liye nimittabhUta anya vastU meM svataH bAstavika kAraNatA svIkAra kara lI jAtI hai to phira Aropavo AvazyakatA ho kyA raha jAtI hai ? athavA kisa kAraNatAkA Aropa kiyA jaaygaa| aba tIsarI bAta yaha hai ki kAraNatAmeM kAraNatAkA to AzeSa kiyA nahIM jA sakatA hai, jaise zavora bAlakameM cUravIratA kA Aroga to kiyA nahIM jAtA hai yA annameM kAraNatAkA Aroga nahIM kiyA jAtA hai| ataH bAlakako bAravIra kahanA yA annako prANoMkA nimitta yA sahAyaka kAraNa kahanA Aropa nahIM hai kintu vAstavika hai| usI prakAra una anya vastuoMko nimittakAraNa kahanA bhI upacAra nahIM ho sakatA, kintu vAstavika hI hai| ho, jisa prakAra bAlakagata zUravIratAke Azarapara bAlakrama siMhatvakA Aropa kiyA jA sakatA hai, anna meM apanI vAstavika kAraNatAke AdhArapara prANakA upacAra kiyA jA sakatA hai uso prakAra nizcitabhUta anya vastu meM apanI vAstavika kAraNatAke AdhAra para upAdAnatAkA Aropa kiyA jA rAkatA hai, kintu kAraNatAkA nhiiN| ata: jisa prakAra bAlakako siMha kahanA yA annako prANa kahanA upacAra hai usI prakAra nimittabhata anya vastuko upAdAna kahanA upacAra ho sakatA hai. kintu nimittakAraNa upacAra nahIM ho sakatA hai / isa prakAra yaha spaSTa ho jAtA hai ki nimittabhUta anya vastu meM nimittatA kisI prakAra bhI upacarita siddha nahIM hotI hai| ukta kathana kA tAtparya yaha hai ki yadi Apa kAya ke prati nimittabhUta astuoMma upAdAnavastugata kAraNatAkA Aropa karanA cAhate haiM, to isake liye Apako una nimittabhUta vastuoMko kAryotpattike prati upAdAnakA vAstavika sahayogI svabhAvataH mAnanA hogaa| aisI hAlatameM phira nimittoMko akiMcitkara mAnanekA ApakA siddhAnta galata ho jAyagA aura yadi Apa manuSyoMko nimittoMko uThAgharIse vista karane ke liye nimittAMkI akiMcitkaratAke siddhAntako nahIM chor3anA cAhate hai to aimo hAlatama nimitta bhUta vastugoMko kAryotpattike avasarapara upAdAnakA sahayogo svIkAra karanekA siddhAnta Apake liye chojamA hogA, lekina taba upAdAnagata kAraNatAkA nimitabhUta vastuma bAropa karanA asaMbhava ho jaaygaa| thor3A isa bAtapara bho Apako vicAra karanA hai ki Apake pUrvokta siddhAntake anusAra binA kisI AdhArake pahale anya vastumai upAdAna vastugata kAraNatAkA Aropa ho jAnepara usake anansara hI usa anya vastumeM nimitta kAraNatAkA vyavahAra kiyA jA sakegA to phira Apake matase pratiniyata anya vastu meM ho upAdAna-vastugata kAraNatAkA Aropa karaneko vyavasthA bhaMga ho jAyayo, isa taraha pratyeka upAdAna vastugata kAraNatAkA Aropa sabhI anya vastu meM hone kA prasaMga upasthita ho jaaygaa|
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________ 824 jayapura (khAniyA ) tattvacarcA ___ yaha bho kitanI vicitra bAta hai ki Apa anya vastumeM upAdAnavastugata kAraNatAkA upacAra isaliye karanA cAhate hai ki koI bhI vyakti upAdAnavastu kI kAryarUpa pariNatima nimittabhUta vastuko vAstavika sahayogo kAraNa na mAna le, parantu vAstavika bAta to yaha hai ki kilo vastumeM kiso vastu yA usake dharmakA Aropa to usa vastu ke mahattya ko bar3hAne ke liye hI kiyA jAtA hai, jaisA ki Upara 'annaM bai prANAH' zrIra "siMho mANavakaH' ina do udAharaNoMmeM batalAyA jA cukA hai| aisI sthiti meM upAdAnakI kAyarUpa pariNati meM nimittabhUta vastuko svabhAvataH siddha vAstavika sahyogAtmaka kAraNatAko kalpita, asatya, nisyapAgaDe banAne ke lie upAdAna-vastugata-kAraNatAkA Aropa andha vastumeM karanA kahA~taka tasammata ho sakatA hai ? tathA isa taraha tarkase asaMgata upAdAnavastugata kAraNatAkA anya vastumeM Aropa kara lene se pUrvoksa pramANoM dvArA Agamaprasiddha usa ampa vastu svabhAvataH vAstavikarUpa meM vidyamAna upAdAnakI kAryarUpa pariNatima sahAyatA pahu~cAnerUpa kAraNAko samApta karanekA prayAsa kahA~taka ucita hogA? punazca Apake kathanAnusAra upAdAnabhUta vastumaiM jo kartA, kama, karaNa, saMpradAna, apAdAna aura adhikaraNarUpa chaha kArakoMko pravRtti pAyo jAtI hai una chaha kArakoMkI pravRtti upacArase nimitabhUta vastumeM huA karatI hai| isakA prAzaya yaha huA ki upAdAna vastumeM pAyA jAnevAlA kartRtvarUpa dharma kartAhamase nimittabhUta anya vastumeM upacarita ho jAtA hai| isI prakAra upAdAnabhUta vastRmeM pAyA jAnevAlA karaNatvarUpa dharma karaNarUpase nimitabhUta anya vastumeM upacarita ho jAtA hai aura yahI prakriyA saMpradAna, apAdAna tathA abhiSaNa ke lie golA nonA hai| isI prakAra karma kArakake viSayameM bhI yahI prakriyA lAgU hogI, aisI hAlatameM upAdAnavastuganu karmatvakA Aropa Apa kauna-sI anya vastumeM kareMge? isapara dhyAna dIjiye, koki paraspara nilakSaNa apane apane alaga-alaga nimitatvako dhAraNa karane vAlo anya vastuoM meM hI jisa prakAra kartatva, karaNatva AdikA Aropa hotA hai usa prakAra karmatvakA Aroga karane ke liye aisI koI bhI anya vastu vahA~ nahIM pAyI jAtI hai, jisameM upAdAnaniSTha karmatvakA Aropa kiyA jA sake, kAraNa ki karmanAmakI vastu to vahA~para ugadAnakA pariNAmarUpa eka ho hai| yaha to suvidita ho hai ki pratyeka vastu svakI apezA upAdAna bhI hai aura parako apekSA nimitta mI hai| jaise-miTTo ghar3eko utpatti hone meM kumhAra kassei nimitta hotA hai aura sUtase vastrako utpatti hone meM julaah| bhI kAlapase nimitta hotA hai, lekina kumhAra aura julAhA ye donoM hI apane-apane pariNamanake prati svayaM upAdAna bhI haiN| isakA matalaba yaha humA ki ghaTAdi vastuoMko utpattimeM nimitabhUta kumhAra Adi vastuokA jo yogopayogarUpa pApAra huA karatA hai vaha una kumhAra Adi vastuoMkA apanA byApAra hai, kyoMki vaha cyApAra unakI upAdAnazaktikA hI parigamana hai, usa vyApArako kumhAra Adi apane saMkalpa, apanI buddhi aura apanI zakti ke anusAra ghaTAdikakI utpattike anukUla kiyA karate hai aura tana unake usa vyApArake sahayogaro miTrI Adi padArthoMse ghaTAdi parvAyoMkI utpatti huA karatI hai| usa vyApArako to upacarita kahA nahIM jA sakatA hai, kyoMki vaha kumhAra Adiko apanI hI upAdAnazaktise prazTa honevAlA unakA apanA hI vyApAra hai, ataH usa vyApArako to vAstavika ho mAnanA hogA, aura cauka usa dhyApArake pAla rahate ho ghaTAdikA nirmANa kArya hotA hai evaM una kumhAra Adike saMkalpAdi athavA anya bAhya sAdhanoM dvArA unake usa vyApArake banda ho jAnepara ghaTAdikA nirmANa kArya bhI banda ho jAtA hai, isa taraha caTAdi kAryoMkA kumhAra Adike vyApAra ke sAtha anvaya aura vyatireka ghaTita hotA hai| isa anyaya aura vyatireka viSayameM jaba vicAra kiyA jAtA hai to yaha bhI vAstavika ho siddha hotA hai, upacarita
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 17 aura usakA samAdhAna 825 nahIM, kyoMki isa anvaya aura vyatirekako AcArya vidyAnandine tasvAdilo kArtika meM kAlapratyAsattike rUpameM svIkAra karate hue pAramArthika hI kahA hai tathA usameM kalpanAropitapanekA spaSTa niSedha kiyA hai, jisakA ullekha hama pUrvameM kara hI cuke haiM / isI kAla pratyAsattirUpa anvaya tathA vyatirekakA hI apara nAma nimitatA yA sahakArikAraNatA hai yaha bAta bhI AcArya vijJAnandine vahA~para batalA dI hai| aisI hAlata meM isa nimittatA ko bhI avAstavika kaise kahA jA sakatA hai ? kyoMki yaha sahArikAraNatArUpa nimittatA apane ApameM vAstavika na hokara yadi upacArita hI hai, to isake phalitArthake rUpameM ghaTAdike sAtha kumhAra AdikA jo pUrvokta ( kumhArake yogopayogarUna vyApArake hote hue hI ghaTanirmANa kArya hotA hai aura usake usa vyApAra ke prabhAvameM nirmANa kArya canda rahatA hai aisA ) anvaya tathA vyatireka anubhUta hotA hai, use bhI usa hAlata meM avAstavika hI mAnanA hogA, aisI hAlata meM ghaTako bhanvaya aura vyatirekarUpa dahirvyApti kumhAra ke ho sAtha hai, abhyake sAtha nahIM tathA paTakI anvaya aura vyatirekarUpa bahirvyApti julAhAke hI sAtha hai, anyake sAtha nahIM - yaha niyama kaise banAyA jA sakatA ? yadi isake uttara meM Apa yaha kahanA cAheM, ki pratyeka vastuko pratyeka paryAya svAzrita aura svataH utpanna honevAlI hI hai, isaliye ghaTako kumhArake sAtha aura padakI julAhe sAtha jo bahirvyApti batalAyI gayo hai vaha bhI kalpanAropita ho hai / to phira isa taraha ke kathanako pratyakSakA apalApa hI kahanA hogA / kAraNa ki yaha to kamase kama dekhane meM AtA hI hai ki kumhArake yogopayogarUpa vyApArake hote hue ho ghaTakA nirmANa kArya hotA hai aura yadi vaha kumhAra apanA yogApayogarUpa vyApAra banda kara detA hai to caTakA nirmANa kArya bhI banda ho jAtA hU~ / Apane svayaM apane prathama vaktavya meM Abhyantara vyApti ke sAtha svapara pratyaya kAryotpatti ke liye bahirvyAptike astitvako svIkAra kiyA hai| isa viSaya meM Apane apane prathama vaktavya meM nimnalikhita vacana likhe hai: 'aisA niyama hai ki jisa prakAra kAryakI nizcayakArakoM ke sAtha Abhyantara vyApti hotI hai usI prakAra anukUla dUsare eka yA eka se adhika padArthoMmeM kAryakI bAhya vyApti niyamase upalakSya hotI hai / ekamAtra vastusvabhAva ke isa aTala niyamako dhyAna meM rakhakara paramAgamameM jisake sAtha Abhyantara vyApti pAI jAtI hai use upAdAna kartA Adi kahA gayA hai aura usa kAlameM jisa dUsare padArtha ke sAtha bAhya vyApti pAI jAtA hai usameM nimittarUpa vyavahArakA avalambanakara jisameM kartArUpa vyavahAra hotA hai use kartA nimitta kahate haiN|' Adi hamAre isa kathana ke viSaya meM bhAgamapramANa bhI dekhiye yathAnyadhyApakabhAvena mRtikayA kalaze kriyamANe mAnyabhAvakramAcena mRttikayevAnubhUyamAne bahirvyApyadhyApakabhAvena kalazasambhavAnukUlaM vyApAraM kurvANaH kalazabhUtatoyopayogajAM tRptiM mAnyabhAvakamAnenAnubhanaMdana kulAlaH kalazaM karotyanubhavati ceti lokAnAmanAdirUbosti tAvad vyavahAraH, tathAntapyaSyApakabhAvena pudgaladrayeNa karmaNi kriyamANe mAnyabhAvaka mAvena pudgala yeNaivAnubhUyamAne ca bahirvyApyavyApakramAvenAjJAnAtpudgala karmasambhavAnukUlaM pariNAmaM kurvANaH pudgalakarma vipAkasampAdita 204
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________ / jayapura (khAniyA ) tavacarcA viSayasannidhipradhAvatAM sukhaduHkhapariNati bhAvyabhAvakabhAvenAnubhavazca jISaH pudgalakarma karotyanubhavasi cetyajJA ninAmA saMsAramasiddho'sti tAvad vyavahAraH / 826 -- AtmakhyAti TokA samayasAra gAthA 84 artha- jaise eka tarapha to miTTI ghaDeko antarvyApyavyApakabhAva se arthAt upAdAnopAdeyabhAvake AdhAra para nizcita hue vyAdhyavyApakabhAvarUpa anvayavyatirekavyApise karatI hai tathA vahIM miTTI bhAvyabhAvakabhAvase arthAt usa ghaTarUpa pariNamana meM apane rUpako samAptI huI tanmayatA ke sAtha usa ghaTakA bhoga bhI karatI hai aura dUsarI tarapha kumhAra bhI vAhavyayApakabhAvase arthAt nimittanaimittikabhAva ke AdhArapara nizcita hue vyApyavyApakabhAvarUpa anvayavyatirekavyApti se ghaTakI utpatti anukUla vyApAra karatA huA karatA hai tathA vahI kumhAra bhAvyabhAvabhAvase usa ghar3e bhare hue jalake upayoga se utpanna tRptiko anubhava karatA huA usa ghar3akA hI anubhava karatA hai-- isa taraha manuSyoMkA anAdikAlase vyavahAra calA A rahA hai| vaise hI eka tarapha to pudgaladravya karmako antayaSyivyApakabhAva se arthAt upAdAnopAdeyabhAvake AdhArapara nizcita hue vyAdhyavyApakabhAvarUpa anvayavyatirekavyApti se karatA hai tathA vahI pudgala dravya bhAvyabhAvakabhAva se arthAt usa karmarUpa pariNamana meM apane rUpakI samAtA huA tanmayatA ke sAtha usa pharmakA bhoga karatA hai aura dUsarI tarapha jova bho bahiyapyavyApakabhAvase arthAt nimittanaimittikabhAva ke AdhArapara nizcita hue vyApyavyApaka bhAvarUpa anvayavyatire se apanI vikArarUpa pariNatike kAraNa pudgalakarmakI utpattike anukUla pariNAma karatA huA usa pudgalakamaMko karatA hai tathA vahI jIva bhAvyabhAvakabhAvase usa pudgalakarmake udayase prApta viSayoMkI samIpatA se AnevAlI sukha-duHkharUna pazthitiko anubhava karatA huA usa karmakA hI anubhava karatA hai - isa taraha vikArarUpa pariNati meM vartamAna prANiyoMkA bhI anAdise vyavahAra calA mA rahA hai / isa TIkA meM isa bAta ko spaSTa taurapara batalA diyA gayA hai ki upAdAnopAdeyabhAvake AdhAravara sthApita mantavyApakabhAvakI taraha nimittanaimitikabhAvake AdhArapara sthApita bahirvyApyavyApakabhAva bhI vAstavika hI hai, kalpanAropita nahIM hai / aisA kauna hai jo AbAlavRddha anubhavagamya kumbhakAra Adi nimitabhUta vastuoMke saMkalana, buddhi aura zakti ke AdhArapara honevAle ghaTAdikI utpattike prati anukUlatA ke rUpako liye hue sthAdhita vyApAroM ko kalpanAropita kahane ko taiyAra hogA ? aura jaba ye ApAra kalpanAropita nahIM haiM to padAdi kAryoMke prati anukUlatA liye hue kAlapratyAsatirUpa sahakArI kAraNatAko kalpanAropita kahaneko bho kauna taiyAra honA ? nimittabhUta pRthaka-pRthak vastuoM meM yathAyogya kartRtva, karaNatva, saMpradAnatva, thapAdAnatva aura adhikAraNatyake rUpameM pRthak-pRthak pAyo jAnevAlI yaha kAlapratyAsatirUpa sahakArI kAraNatA ( nimittakAraNatA ) una pRthak-pRkka vastuoM ko kramazaH kartA, karaNa, saMpradAna, ApAdAna aura adhikaraNa kArakoM meM vibhakta kara detI hai, isaliye inameM pAye jAnevAle kartRtva, karaNatva, saMpradAnatva, apAdAnatva aura adhikaraNatva rUpa nimittakAraNatA ko bhI kalpanAropita nahIM kahA jA sakatA hai / aisI sthiti meM inako upacArita kahanekA eka hI kAraNa hai ki kartRtvAdi ye saba dharma kAryabhUta vastuse bhinna anya vastuoM meM vizvamAna vAstavika nimittanaimittika bhAvake AdhArapara nizcita hote haiN| isaliye kAryakAraNabhAva ke prakaraNa meM jahA~ bhI upacAra yA
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________ kA 17 aura usakA samAdhAna vyavahAra Adi zabda AgamameM prayukta kiye gaye haiM, una saba zabdoMko nimitta zabdake hI paryAyavAcI zabda samajhanA cAhiye arthAt jahA~ bhI upacArase kAraNa, athavA upacarita kAraNa aura kyavahArase kAraNa athavA apavahAra kAraNa Adi vacana prayoga AgamameM pAye jAte haiM una sabakA artha nimittakAraNa ho karanA cAhiye aura nimittakAraNatAke bhedase unheM upacarita kartA, upacarita karaNa, upacarita saMpradAna, aparita apAdAna tathA upacarita adhikaraNa kahanA caahiye| kalpanAropita nimitta yA kalpanAropita kartA Adi nahIM kahanA paahiye| eka bAta aura hai ki nibhitabhUta vastuoMke jima vyApAra meM Ama nimittakAraNatA yA nimitta kartRtvakA Aropa karate haiM vaha vyApAra to vAstavika hI hai vaha sI kamase kama kalpanAropita nahIM hai, isaliye usameM vidyamAna kAryotpattike prati anukUlatAko bho vAstavika mAnanA hI yuktisaMgata hai, ata: nimitta. kAraNatA. rahiryApyavyApakabhAva. bahiryApti nimittanamittakabhAva, naimittika kata karmabhAva, nimitta kartRtva Adi sabhI dharma apane rUmameM vAstavika arthAta satahada hI Thaharate haiM, kasamAropita arthAta amatrUpa nahIM / hamane apanI pratizaMkAma upAdAna aura nimitta zabdoMkI jo bhASAzAstrake AdhArapara vyutpatti dikhalAI hai, jasase bhI nimittakAraNako vAstavikatA hI siddha hoto hai| isa prakAra lokameM aura Agama meM sarvatra ghaTa, paTAdi miTTI, sUta Adi vastuoMke sthaparapratyaya pariNamana mAne gaye hai, yahI kAraNa hai ki inakI utpatti meM sva ( AzrayabhUta upAdAna) ke sAtha nimittabhUta parake vAstavika sahayogako AvazyakatA anivAryarUpase anamata honI hai, asaH parake mAdha anvaya-patirekake rUpameM mahiAptiko bhI vAstavikarUpameM hI svIkAra kiyA gayA hai, kalpanAropitarUpameM nhiiN| Apane jo yaha likhA hai ki 'upAdAma vastugata kAraNatAkA anya vastu meM Aropa nizciyakI siddhike liye hI kiyA jAtA hai|' va isake samarthana meM anagAradharmAmatake 'kAyA vstun|' bhinnAH' ilokako bhI pramANarUpase upasthita kiyA hai, lekina Apane yaha spaSTa nahIM kiyA hai ki Apa vastuse bhinna karmAdikA kaunase nizcayakI siddhike liye Aropa karanA cAhate hai? isake atirikta pArola-jise Apa kevala kalpanAkA hI viSaya svIkAra karate hai-se vAstavika nizcayakI siddhi kase saMbhava ho sakatI hai, kyoMki jo svayaM kalpanAropita honese 'asadarUpa hI hai usase sadrUpa vastuko siddhi honA asaMbhava hI hai| eka bAta yaha bhI hai ki amagAradharmAmRtake usa ilokameM 'Aropa' zabdakA pATha na hokara 'nyavahAra' zabdakA hI pATha pAyA jAtA hai, usakA artha Apane 'Aropa' kaise kara liyA? yaha Apa hI jaaneN| anagAradharmAmRtakA vaha zloka nimna prakAra hai : kAcA vastuno bhinA yena nizcayasiddhaye / - sAdhyante vyavahAro'sau nizcayastadabhedahaka / / 102 / / -adhyAya prathama isakA sahI arpha nimna prakAra hai : jisake dvArA nizcayakI siddhike liye ( upadAnabhUta) vastU se bhinna kartA Adiko siddhi kI jAtI hai vaha vyavahAra kahalAtA hai aura jisake dvArA vastuse abhinna kartA Adiko siddhi ko jAtI hai baha nizcaya kahalAtA hai| isakA Azaya yaha hai ki kyoMki upAdAnabhUta miTTI prAdi vastuoMse ghaTAdi vastuoMkA nirmANa kumhAra Adi nimittakAraNoM ke sahayogake binA sambhava nahIM hai, ataH nimittakA nimitakaraNa Adi ke rUpa meM
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________ 828 jayapura (khAniyA ) tazvacarcA ana kumhAra Adi Avazyaka nimittakAraNoMkA sahayoga lenA cAhiye / 'nizcayakI siddhi ke liye' isa vApAMzakA abhiprAya yahI hai| isa taraha anagAradharmAmRtakA ukta zloka kartA, karaNa AdirUpase ghaTAdi kArya ke prati miTTI Adi upAdAnako vAstavika sahayoga denevAle kumhAra Adike usa sahayogako vAstavika ho siddha karatA hai, kalpanAropita nahIM / isaliye isase Apake abhiprAyakI kadApi siddhi nahIM ho sakatI hai| miTTIse ghaTA banA hai' tathA 'kumhArane ghar3A banAyA hai| ina donoM prakArake laukika vacanoMko ThIka mAnate hA Apane jo yaha likhA hai ki 'ina vacana prayogoMmeM midoke sAtha jaisI ghaTako antardhArita hai bamo kummakAra ke sAtha mhiiN|' isake viSayameM hamArA kahanA yaha hai ki ukta donoM prayogoMmeM ghaTakI miTTIke sAtha jaimI annAni anubhUta hotI hai vaisI antApti usakI kumhArake sAtha anubhUta nahIM hotI, isakA kAraNa yaha nahIM hai| ki miTTI ghaTake prati vAstavika (sadarUpa) kAraNa hai aura kumhAra sirpha kalpanAropita (asadarUpa) kAraNa, balki isakA kAraNa itanA hI hai ki jisa prakAra Azraya honeke kAraNa upAdAnabhUta miTTo ghaTarUpa pariNata ho jAtI hai usa prakAra kevala sahAyaka hone ke kAraNa nimitabhUta kumhAra kadApi ghaTarUpa pariNata nahIM hotaa| ata: upAdAnopAdeyabhAvarUpa kAryakAraNabhAvake AdhAra para ghaTa kI miTroke sAtha tI antarvyApti batalAyI hai aura isase bhinna-mimitta naimittikabhAvarUpa kArya-kAraNabhAvake AdhAra para ghaTako kummakArake sAtha annApti na italAkara kevala bahivyApti ho vatalAyI hai| yahI kAraNa hai ki ukta donoM prakArake laukika prayogoM meM bhI antara spaSTa dikhAI detA hai arthAt "miTTIse ghar3A banA hai' yaha prayoga ansAritakA honese upAdAnopAdeyabhAva kI sUcanA miTTI aura ghar3emeM detA hai tathA 'kumhakArane miTTIse ghar3A banAyA' yaha prayoga bahirvyAptikA hone se nimittanaimitikabhAvakI sUcanA kumbhakAra aura bar3e detA hai, isaliye donoM prayogoMmeM samAnarUpase antayApti kaise batalAyI jA sakatI hai| isa prakAra nimittakAraNabhUta vastueM upAdAnopAdeyamAvako apekSAse avAstavika ( asadpa) hotI huI bhI bahivyApti ( nimittanaimittikabhAva) kI apekSAse vAstavika (sadarUpa)hI hai| isakA mIghA artha yaha hai ki nimitta, jisa kAryakA baha nimitta hai, usa kArya meM vaha nimitta hI banA rahatA hai usakA bar3a kabhI bhI upAdAna nahIM bana sakatA hai / Age Apane hamAre kayanako uddhata karate hae yApatti upasthita kI hai ki parimana abhayarUpa hotA hai-yaha binA AgamapramANake mAnya nahIM ho sakanA,' isake sAtha hI Apane yaha bhI likhA hai ki 'yadi pariNamana ubhayarUpa hotA, to ghaTameM kummakArakA rUpa A jaataa|' isake viSaya meM hamArA kahanA yaha hai ki AgamameM svapara-pratyaya pariNamanoMko svIkAra kiyA gayA hai, isake liye pramANa bhI diye jA cuke haiM, Apa bhI svapara-pratyaya pariNamanIko svIkAra karate hai, antayApti aura bahiryAptiko vyayasthAko bhI Apane svIkAra kiyA hai, isa taraha eka hI pariNamana yA kAryameM antAsikI apekSA upAdeyatA aura bahiyAptikI apekSA naimittikatA kapa do dharmoko svIkAra karanA amaMgata nahIM hai aura na aisI svIkRtiko azAstrIma hI kahA jA sakatA hai| 'nimitta kAryarUpa pariNata nahIM honA, sirpha upAdAna hI kAryarUpa pariNata hotA hai. isa anubhUta, yukta aura Agamasiddha aTala niyamake rahate hae kArya meM naimittikatArUpa dharma pAyA jAnemAse ukta kArya nimitta ke rUpakA praveza prasakta ho jAyagAaisI zaMkA karanA ucita nahIM hai /
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 17 aura usakA samAdhAna 829 isa vivecanase logoMkA yaha bhaya bhI samApta ho jAnA cAhiye ki nimitta katatva, nimittakaraNasva. Adiko vAstavika mAnanese nimittoM meM dvipakkiyAkAritAkI prasakti ho jAyago, kyoMki apane pratiniyata nimittoMke sahayogale apanI upAdAna zakti ke pariNAmasvarUpa jo eka vyApAra una nimittoMkA ho rahA ho vaha vyApAra ho upAdAnakI pariNapti hone ke kAraNa upAdeya hai aura cUMki nimittoMke sahayogase utpanna huyA hai isaliye naimittika hai tathA vaho vyApAra anya vastuke pariNamanameM sahAyaka hai isaliye nimittakartA Adi rUpa meM nimisakAraNa bhI hai| isa vivecanase yaha bAta acchI taraha siddha ho jAtI hai ki nimitta meM upAdAnagata kAraNatAkA upacAra nahIM hotA hai, kyoMki 'sati nimitta prayojane ca upacAraH pravartate', upacArakA yaha lakSaNa vahAM ghaTita nahIM hotA hai| isaliye jisa prakAra upAdAna kAraNa apane rUpa meM vAstavika aryAta sadbhuta hai usI prakAra nimitta kAraNa bhI apane rUpameM vAstavika aryAta sadbhuta hI he, kalpanAropita (asadbhuta) nhiiN| isI prakAra vyavahAra aura nizcaya ina donoM nayoMke viSaya meM yahI vyavasthA samajhanA cAhiye 1 arthAt jisa prakAra nizcaya apane rUpameM vAstavika hai usI prakAra vyavahAra bhI apane rUpameM vAstavika arthAt sadbhuta hI hai| samayasAra gAthA 13 aura 14 ko AtmacyAti TokAmeM vyavahArako apane rUpameM bhUtArtha hI svIkAra kiyA hai aura utpta vyavahAra meM jitanA bhI abhUtArthatAkA pratipAdana kiyA gayA hai bahU kaMvala nizcayakI apekSAse hI kiyA gayA hai arthAt jisa prakAra nimitta meM vidyamAna nimittatA nimittatA hI hai vaha upAdAnatA rUpa nahIM ho sakatI hai, isaliye upAdAnatArUpa na ho sakane ke kAraNa avAstavika hote hue bhI nimittArUpase vaha vAstavika hI hai, usI prakAra vyavahAra vyavahAra hI hai vaha nizcaya kabhI nahIM ho sakatA hai, isaliye nizcayapa na ho sakane ke kAraNa avAstavika hote hae bhI vyabahArarUpase vaha vAstavika hI hai| yaha bAta hama pahale hI batalA Aye haiM ki eka vastuke dharmakA Aropa anya usa vastuma vahIM hotA hai jahA~ upacArakA ullikhita lakSaNa ghaTita hotA hai / isa prakAra upacArake AdhArapara bastuko hI upacarita kahA jAtA hai| aura isa taraha vastu ke do dharma ho jAte haiM eka upavarita dharma aura dUsarA anuparita dharma / inameMse jo jJAna upacarita dharmako grahaNa karatA hai vaha upavarita jJAnanaya kahalAtA hai aura jo sAna anuparita dharmako grahaNa karatA hai vaha anupacArita jAnanaya kahalAtA hai| isI prakAra jo vacana upacazti dharmakA pratipAdana karatA hai vaha upacarita vacananaya kahalAtA hai aura jo vacana anupacArita dharmakA pratipAdana karatA hai vaha anupacarita vacananaya kahalAtA hai| noTa-isa viSaya meM prazna naM. 1, 4, 5, 6 aura 11 para . avazya dRSTi ddaaliye| tathA inake pratyeka saurakA viSaya dekhiye / maMgalaM bhagavAn vIro maMgalaM gautamo gnnii| maMgalaM kundakundAyoM jainadharmo'stu maMgalam / / zaMkA 17 upacArakA lakSaNa kyA hai ? nimitta kAraNa aura vyavahArameM yadi kramazaH kAraNatA aura nayatvakA upacAra hai to inameM japacArakA lakSaNa ghaTita kIjie ?
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayapura ( khAniyA ) tasvacarcA pratizaMkA 3 kA samAdhAna prathama uttarameM mala prazna ke anusAra aura dvitIya uttaramai apara pakSake prapatra ke anusAra vicAra kiyA gayA hai| tatkAla apara pakSake prapana 3 para vicAra karanA hai| 1. punaH spaSTIkaraNa ise prArambha karate hue apara pakSane apane purAne nicAroMko dugayA hai| hamane prathama uttarameM upacArakA svarUpa batalAte hue likhA thA ki 'parake sambandha (Azraya) se jo vyavahAra kiyA jAtA hai use upacAra kahate hai|' isameM 'sambandha' padake sAtha usakA paryAyavAcI 'Azraya' pada AyA hai|' apara pakSane 'Apa' padakA 'AdhAra' ardha kara apane prapatra 2 meM jo Apatti upasthita kI thI usakA samAdhAna hamane yaha likhakara kara diyA thA ki 'vahA~ AzrayakA artha sambandha strayaM likhA gayA hai| apara pakSane punaH use duharAyA hai, isalie itanA saMketa karanA pdd'aa| vicAra kara dekhA jAya to usa lamaNamaiM ye donoM zabda Alambanake arthamaM prayukta 2. vyavahArapadake viSaya vizeSa spaSTIkaraNa apara pakSane isI prasaMgameM 'yabahAra' padake aryake viSavameM bhI spIkaraNakI pRcchA kI thii| usakA hamane apane uttara 2 meM itanA hI spaSTIkaraNa kiyA thA ki upacAra aura prAropa pada isI arthameM prayukta hue haiN| agara pasane apane patraka 3 meM likhA hai ki vyavahAra padakA artha hamane ajJAta hone ke kAraNa nahIM pUchA thA1' aura isake bAda usa pakSane aise aneka dharma yugala isa patra meM nidikSa kiye hai jinamese prayamako nizcaya aura dusareko vyavahAra kahA gayA hai| yayA 'vya aura paryAyake vikaloMmeM dayarUpatA nizcaya hai aura paryAyarUpatA mavahAra hai |........mukti aura saMsArake vikalpoM meM mukti nizcaya hai ora saMsAra vyavahAra hai|' aadi| Age apara pakSane likhA hai ki 'isa prakAra pratyeka vastumeM yathAsambhava vidyamAna apane-apane ananta dharmoM kI apekSA paraspara viruddha ananta prakArake nizcaya aura vyavahArake yugalarUpa vikalpa pAye jAte haiM / jaina saMskRti meM vastuko anekAntAtmaka svIkAra kiyA gayA hai isalie upayukta nizcaya aura vyavahArake vikalpa paraspara virodhI hote hue bhI vastume paraspara samanvita hokara hI raha rahe haiN| ekatva aura anekatva, nityatva aura anityatva, ladpatA ora atadrUpatA, sadUpatA aura asadrUpatA, abhedarUpatA aura bhedarUpatA ityAdi yugaloMmeM bhI pahalA vikalpa nizcayakA aura dUsarA vikalpa vyavahArakA hai| cUMki ye sabhI vastuke hI dharma hai, ata: apane-apane rUpameM sadbhUta hai, kevala asadbhUta nahIM hai|' nizcaya kise kahate hai aura vyavahAra kise kahate haiM isa sambandhamai yaha apara pakSakA vaktavya hai / apara pacane kisa Agama pramANake AdhArase yaha spaSTIkaraNa kiyA hai ise deneko usa pakSane isalie sambhavata: AvazyakatA nahIM samajhI hogI, kyoMki vaha pakSa Ayamake sthAnapara sarvatra apane vicAroMko hI pradhAnatA detA hamA pratIta hotA hai| yadi hamane vyavahAra zabdakA artha spaSTa nahIM diyA thA aura apara pakSa use jAnatA to usa pakSakA yahI kartavya thA ki AgamapramANa dekara usakA spaSTIkaraNa kara detA / hamane abhI taka jitane bhI AgamoMkA avalokana kiyA hai unameM na to nizcayako hI eka-eka dharmarUpa pratipAdita kiyA gayA hai aura na vyavahArako hI eka-eka dharmarUpa pratipAdita kiyA gayA hai| do-do dharmayugaloMmeM prathama dharma nizcaya
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 17 aura usakA samAdhAna 831 hai aura dusarA dharma vyavahAra hai yaha apara pakSako apanI kalpanA hai, Agama nhiiN| AlApapaddhatimeM nizca aura vyavahArake lakSaNAMkA nirdeza karate hue likhA hai abhedAnupacArayA vastu nizcIyate iti nizcayaH, bhedopacAratayA vastu vyavahiyate iti vyavahAraH / abheda aura anupacArarUpase vastu nizcita karanA nizcaya hai tathA bheda aura upacAra rUpase vastu vyavahRta karanA vyavahAra hai / nizcaya aura vyavahArake ina lakSaNoM meM adhyAtmadRSTise prarUpita lakSaNoM kA bhI samAveza ho jAtA hai, isalie yahA~ para hamane unakA pRthakse nirdeza nahIM kiyA hai| nizcaya aura vyavahAra ke ye sAmAnya lakSaNa hai, ataH inakA yathAprayojana apane uttara bhedAMmeM ghaTita honA svAbhAvika hai| yahA~ itanA vizeSa samajha lenA cAhie ki ukta lakSaNa nizvayanaya aura vyavahAranayakI mukhyasAse prarUpita kiye gaye haiM, kintu isase nizcaya aura vyavahAra ke svarUpakA spaSTokaraNa ho jAtA hai / inake svarUpapara bhokSamArgako dRSTise spaSTa prakAza DAlate hue samayasAra gAthA 7 kI zrAtmakhyAti TokAmeM likhA hai zuddha AstAM tAvadvandhapratyaya / yato ghanansadharmaNyekasmin dharmiNyaniSNAtasyAntevAsijanasya tadavayodhavidhAyibhiH kaizcit maiM stamanuzAsitAM sUrINAM dharmadharmiNoH svabhAvato'bhede'pi vyapadezato bhedamutpAdya vyavahAramAtreNaiva jJAnino darzanaM jJAnaM cAritramityupadezaH / paramArthatassvekadravya nipItAnantaparyAyattayaikaM kiJcimmilitAsvAdamabhedamekasvabhAvamanubhavato na darzanaM na jJAnaM na cAritram jJAyaka evaM eka zuddhaH / jJAyaka AtmAkaM bandhaparyAya nimittase azuddhatA to dUra raho, usake darzana, jJAna, cAritra hI vidyamAna nahIM haiM, kyoMki ananta dharmavAle eka dharmIkA jinheM jJAna nahIM hai aise nikaTavartI ziSyoMko use (dharmIko ) batalAnevAle kitane hI dharmoM dvArA usakA anuzAsana karanevAle AcAryoMkA aisA upadeza hai ki yadyapi dharma aura dhamama svabhAvase abheda hai to bhI nAmase bheda upajAkara vyavahAramAtrase hI jJAnIka darzana hai, jJAna hai, cAri hai / parantu paramArthase dekhA jAya to eka dravyake dvArA piye gaye ananta paryAyapanase jo eka hai, kicit milita AsvAdavAlA hai, abhedarUpa hai aura ekasvabhAva hai aisI vastukA anubhava karanevAleke na darzana hai, na jJAna hai aura na cAritra hUM - ekamAtra zuddha jJAyaka hai / isI tathyako udAharaNa sahita sarala zabdoM dvArA samajhAte hue AcArya jayasena ukta gAthAko TIkA meM likhate hai yathA nizcayanayenAbhedarUpeNAgnireka eva pazcAd bhedarUpavyavahAreNa dahati dAhakaH pacatIti pAvakaH prakAzaM karotIti prakAzaka iti vyupasyA viSaya medena tridhA bhidyate / tathA jIvo'pi nizcayarUpAbhedanayena zuddhacaitanyarUpo'pi bhedarUpavyavahAranayena jAnAtIti jJAnaM pazyatIti darzanaM caratIti caritramiti syupasyA viSayabhedena tridhA bhidyata iti / jisa prakAra se abhedarUpase ani eka hI hai, padacAt bhedarUpa vyavahArase dahana karatI hai, isalie dAhaka hai, pacAtI hai, isalie pAcaka hai aura prakAza karatI hai, isalie prakAzaka hai isa taraha vyutpattikaranepara viSayabheda se tIna prakArake bhedako prApta hotI usI prakAra jIva bhI nizcayarUpa abhedanayase zuddha caitanyasvarUpa hokara bhA bhedarUpa vyavahAranayase jAnatA hai, isalie jJAna haiM, dekhatA hU~, isalie darzana hai
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayapura ( khAniyA ) tattvacarcA hai aura caraNa karatA hai, isalie cAritra hai isa prakAra vyutpatti karane para viSamabhedase tIna prakArakai bhedako prApta hotA hai| ghe Amama pramANa hai| ina para sabhya prakArase dRSTigAta karanepara vidita hotA hai ki jo eka dradhyake dvArA kiye gaye ananta paryAyapane eka iM, kiMcit milita AsvAdavAlA hai, abhedarUpa hai aura eka svabhASa hai vaha nizcaya hai, kyoMki paramArtha se bastukA svarUpa hI aisA hai| isa prakAra isa kathana dvArA vastusvarUpakA hI kiyA gayA hai. ataeva ukta prakArasa vastasvarUpako grahaNa karanevAlA nizcayanaya hai yaha siddha hotA hai| spaSTa hai ki trikAlAbAdhita abhedarUpa eka akhaNDa vastuko nizcaya saMjJA hai aura use grahaNa karanevAlA nizcayanaya hai| yaha to nizcayasvarUpa vastukA aura use grahaNa karanevAle nizcayanayakA svarUpanirdeza hai| aba vyavahAranaya aura usake viSayapara dRSTipAta kojie / AcArya kahate hai ki 'yadyapi bama aura dharmoM meM svabhAvase abheda hai, so bhI nAmase bheda upajAkara vyavahAramAzse ho jJAnoke darzana hai, jJAna hai aura cAritra hai|' isase vidita hotA hai ki dharma-dharmI meM svabhAvase abheda honepara bhI bheda hApajAkara kathana karanA vyavahAra hai aura ise viSaya karanevAlA vyavahAranaya hai| yataH dharma aura dharmI eka vastumeM sadbhUta haiM, isalie aise nayako sadbhUta vyavahAranaya kahate hai| yahA~ aisA jAnanA cAhie ki jinAgamameM jo nizcaya vyavahArarUpa varNana hai usameM yathArthakA nAma nizcaya hai aura upacArakA nAma vyavahAra hai| yaha vastusthiti hai| ise dRSTi ojhala karake apara pakSa vastuke eka dharmako nizcaya kahatA hai aura dUsare dharmako nyabahAra kahatA hai / yaha bar3I jaTila kalpanA hai| usa pakSane isa kalpanAko mUrtarUpa kisa AdhArase diyA yaha hama abhI taka nahIM samajha sake / jaba ki nizcaya zuddha akhaNDa vastu hai aura vyavahAra akhaNDa vastumai bheda upajAkara nasakA kathana karanAmAtra hai| apara para samajhatA hai ki vyavahAranayakA viSaya vastukA dharmavizeSa hai tathA isI prakAra nizcayanayakA biSaya bhI vastUkA dharmavizeSa hai / kintu aisI bAta nahIM hai jaisA ki samayasAra gAthA 7 ko ukta TokAse spaSTa hai| apara pakSako Agama para dRSTi rakha kara unake svarUpakA nirdeza karanA caahie| Agamaphe abhiprAyako spaSTa karanekA yaha vidhimArga hai| yadyapi AgamameM vyavahArako pravRtti-nivRtti lamaNabAlA nirdiSTa kiyA gayA haimyavahAraM pravRtti-mivRttilakSaNam / -anagAradharmAmRta a0 1 zloka 99 so prakRtama usakA Azaya itanA ho hai ki jo pratAdirUpa jIvakI pravRtti hotI hai use mokSamArga kahanA yaha vyavahAra hai| isI prakAra sarvatra jAnanA / AgamameM jo vyavahArako sadabhUta vyavahAra aura asadabhUta vyavahAra ityAdi bheda kiye gaye haiM ve mAtra kisa AlAbanase yaha vyavahAra pravRtta huA hai yaha dikhalAnake lie kiye gaye haiN| abheda aura anapacAratarUpa jo vastu hai use ina meM se koI bhI vyavahAranaya viSaya nahIM karatA, kyoMki sadbhUta byavahAranayakA viSaya saMjJA, prayojana aura lakSaNa Adiko dhyAnameM rakhakara akhaNDa trikAlacAdhita vastu meM
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________ / zaMkA 17 aura usakA samAdhAna bheda upajAkara kathana karanAmAtra haiM aura asadbhUta vyavahAranayakA viSaya eka vastumeM anya vastuke guNa-dharmakA prayojanAdivaza Aropakara kathana karamAmAtra hai| yahA~ prazna ho sakatA hai ki jaba ki pratyeka vastu trikAlAbAdhita akhaNDarUpase paramArtha sat hai to use viSaya karanevAle jJAnako nizzcayanaya kyoM kahA gayA hai| aise jhAmako pramANazAna kyoM nahIM kahate? samAdhAna yaha hai ki yaha jJAna dharma aura kAlAdi vizeSaNase viziSTa vastuko viSaya nahIM karatA, isalie yaha zAna nayajJAna hI hai aura cauka vastu svabhAvase abheda-ekarUpa hI paramArthasat hai, isalie ise svIkAra karanevAle nayavikalpako nizcayanaya kahate haiN| isa prakAra 'vyavahAra' padakA kyA artha hai ? use hamane apane picale uttarameM upacarita yA Aropita kyoM batalAyA isakA sapramANa spaSTIkaraNa ho jAtA hai| sAtha hI apara pakSane nizcaya mora vyavahArako jo eka-eka dharma svarUpa batalAyA hai vaha ThIka nahIM hai yaha bhI jJAta ho jAtA hai / 3. 'mukhyAbhAve' ityAdi dhavanakA spaSTIkaraNa apara pakSane hamAre dvArA nirdiSTa kiye gaye upacArake lakSaNako mAnya kara liyA yaha to prasannatAkI bAta hai| kintu use 'mukhyAbhAve sati nimine prayojaneca upacAraH pravartate' isa vacanameM paThita 'nimitte' pada para vivAda hai| usakA kahanA hai ki 'upacArake isa arthama hamAre Apake mamma antara yaha hai ki jahAM Apa upacArako pravRtti nimitta aura prayojana dikhalAne ke lie karanA cAhate hai vahA~ hamArA kahanA yaha hai ki upacAra karane kA kucha prayojana hamAre lakSyoM ho aura upacAra pravRttikA koI nimitta (kAraNa) vahA~ vidhamAn ho to upacArakI pravRtti hogii|' samAdhAna yaha hai ki AlApapaddhati ke ukta vacana dvArA 'mukhyAmAce sasi isa vacanakA nirdeza kara yahI to batalA diyA gayA hai ki jahA~ vyavahAra hetu aura vyavahAra prayojana batalAnA iSTa ho vahA~ upacArako pravRtti hotI hai| yahA~ nimitta' aura 'prayojana' zabda 'mukhya hetu' aura 'mukhya prayojana' ke arthameM prayukta nahIM huA hai, anyathA ukta vacanameM 'mukhyAbhAve sati' isa ghacanakA saniveza karanA trikAlameM sambhava nahIM thA Agama meM upacAra kathanake jitane udAharaNa milate hai unase bhI yahI siddha hotA hai| udAharaNArtha 'siMho'yaM mANavakaH' isa vacanapara dRSTimAta kiijie| isa dvArA vAlakameM siMhakA upacAra kiyA gayA hai| isakA kAraNa jisa gaNake kAraNa tiryapatra vizeSa yayArthameM 'siMha' kahalAtA he. 'siMha' ke usa guNakA bAlaka sadbhAva svIkAra karanA hI so hai| yahI upacAra karane kA bayavahAra hetU hai| apara pakSa aisA eka bho udAharaNa upasthita nahIM kara sakatA jisase yaha siddha kiyA jA sake ki eka TraeNvyakA dharma dUsare dravya meM vAstava meM pAyA jAtA hai| dekho, samayasAra gAthA 100 meM ajJAnI jIvake yoga aura vikalpako caTakA nimittakartA kahA hai| kyA apara pakSa yaha sAhasa pUrvaka kaha sakalA hai ki ye dharma jovake na hokara miTTI ke haiN| yadi nahIM, to azAno jIvake una dharmoko ghaTakA nimitta yA nimitta kA kahanA kramase upacarita tathA upavaritopabharita ho to hogA / prakRtameM 'sati nimise prayojaneca' kA yahI tAtparya hai aura iso tAtparyako spaSTa karane ke lie AlA papaddhati ke ukta vacana meM 'mukhyAmAce' pada diyA hai| isa prakAra hama dekhate haiM ki apara panane ukta vacanake AdhAra para hamAre aura apane bIca jisa matabhedako caracA kI hai vaha vastusthitiko jyAnameM na lenekA hI pariNAma hai| yadi apara pakSa AlApapaddhatike usa prakaraNa para hI dRSTipAta kara le jima prakaraNameM yaha vacana AyA hai to bho hameM AzA hai ki bala pakSa matabhedako bhUlakara isa viSayameM hamAre kathanase sahamata ho jaaygaa| 105 -
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________ 814 jayapura ( khAniyA ) tasvacarcA 4. baMdhe ca mokna heU' gAthAkA artha apara pakSane nayacakrakI 'baMdhe ca mokkha heka' isa vacanako uddhata kara hamAre dvArA kiye gaye usake artha ko galata batalAyA hai| apara pakSane jabaki bandha aura mosameM jIvako yathArtha hetu tathA karma-mokamakI vyavahAra hetu svIkAra kara liyA hai to isase yaha to sutarAM siddha ho jAtA hai ki karma aura nokarmako jo bandha aura mokSA hetu kahA hai vaha upacArase ho kahA hai, kyoki 'vyavahAra hetu' aura 'upavAra hetu' ina donoM kA Azaya eka ho hai| ataeva ukta gAthAke AdhArase apara panbhane jo yaha tAtparya phalita kiyA hai ki 'isa prakAra jahA~ Apane apane arthama nimitta meM upacArase kAraNatA batalAI hai vahA~ hamane apane artha meM karmanokarmameM vAstavika nimittarUpase kAraNatA batalAI hai|' vaha bAgamaviruddha hai, kyoMki anya vastu dUsareke kAryameM vyavahArase hetu hotA hai, isakA ho yaha gArtha hai ki vaha upacarita hetR hotA hai| gAthA meM 'cahArado' yaha pada pathakase AyA hai| vaha bhI isa tathyakI ghoSaNA karatA hai ki bandha-mokSa meM kama-nokarmako hela upacArase hI svIkAra kiyA gayA hai, yathArthameM nahIM / hamane apane artha meM koSTakameM jo 'nimitta' pada diyA hai vaha nahIM denA thA yaha hameM iSTa hai, kyoMki anya padArtha anya ke kAryakA svabhAvase hetu nahIM hotaa| kintu isa parase apara pakSaka abhimatako siddhi nahIM hotii| gAthA apane meM spaSTa hai| usake pUrvArdhane vyavahAra hetu-upacarita hetukA aura uttarArdhameM nizcaya hetu-yathArtha hetukA nirdeza karake batalAyA gayA hai ki anya padArtha bandha-mokSameM vyavahAra hetu hai aura jIva nizcaya hetu hai| apara pakSakA pAhanA hai ki gAyA. usa rA joya 58 hai, isalie pUrvAdhama 'aNNo' padase jIvase bhinna 'anya padArtha liye gaye haiM so yaha kahanA jahA~ Thoka hai vahA~ karma-nokarmako vyavahArase nimitta batalAkara bhI ve vAstavika kAraNa hai yaha artha karanA saMgata nahIM hai, kyoMki ukta gAghAmeM 'heU apaNo vabahArado' ye tIna pada svatantrarUpase pAyeM haiM, jinakA artha hotA hai ki 'vyavahAranapase anya padArtha hetu arthAt nimitta hai|' isase siddha hai ki ukta gAthA dvArA bandha aura mokSameM anya vastuko upacArase hetu svIkAra kiyA gayA hai| apara pakSa 'vavahAradI heU kA artha 'nimitta kAraNa' mAtra isanA karake use vAstavika siddha karanA cAhatA hai yahI usakI bhUla hai| apara pakSako yaha smaraNa rakhanA cAhie ki nimitta, kAraNa, hetu aura sAdhana ityAdi zabda ekArthavAcI hai| yahI kAraNa hai ki gAthAmeM upacAra kAraNa aura yathArtha kAraNa ina donoMke lie mAtra hetu' zabdakA prayoga kiyA gayA hai| gAyA batalAyA hai ki bandha aura mokSameM anya padArtha bhI hetu haiM aura jIva bhI hetu hai| parantu ve kisa rUpamai hetu hai isakA jJAna karAte hae 'cavahAradI' aura 'Nicchayado' pada dekara yaha spaSTa kara diyA hai ki anya padArtha bandha-mokSama vyavahArase ( upacArase ) hetu hai aura jIya padArtha nizcayase ( paramArthase ) hetu hai / ataeva apara pakSane prakRtameM ukta gAthAke AdhArase jitanA vyAkhyAna kiyA hai vaha ThIka nahIM hai aisA yahA~ samajhanA caahie| apara pakSakA kahanA hai ki 'kyoMki hama apanI pratizaMkAmeM batalA cuke haiM ki eka bastukA apanA vastutva upAdAna nahIM hai aura dUsarI vastukA apanA vastutva nimitta nahIM hai, kinsu apane svatantra astitvako rakhatI huI vivakSita vastu vikSita kAryake prati Atraya honese upAdAna kAraNa hai aura apane svatantra astitvako rakhatI huI anya vivakSita vastu sahAyaka honesa nimitta kAraNa hai|' aadi| samAdhAna yaha hai ki pratyeka bastukI upAdAnakAraNatA usakA svarUpa hai| tabhI to pratyeka bastumeM
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 17 aura usakA samAdhAna 835 ', * kartA Adi SaTkAraka dharmo ko yathArtha rUpa meM svIkAra kiyA gayA hai| isake lie samayasAra pariziSTapara dRSTipAta kiijie| isameM joba bhAvazakti aura kiyAzaktikA astitva batalAne ke bAda karmazakti, zakti, karaNazakti sampradAnayati apAdAnasakita aura adhikaraNazakti meM chaha kAraka zaktiyoM nirdiSTa kI gaI spaSTa hotA hai pariNAmalakSaNa kAryakA yathArtha upAdAna honeke sAtha yaha usakA mAtra Azraya na hokara kartA bhI hai| itanA avazya hai ki pratyeka vastukA apanA vastutva dUsarI vastu kAryakA yathArtha nimitta avazya hI nahIM hai| yahI kAraNa hai ki yatha-moza meM anya vastuko vyavahArase (upacAra) nimitta kahA hai aura jIvako nizvayase paramArtha ) hetu kahA hai| isa sandarbha meM jaba hama apara ke ukta vaktavyapara dRSTipAta karate hai to hameM apara pakSakA ukta kathana bhAgamaviSaddha hI pratIta hotA hai| isa choTese vaktavyameM apara palane paraspara viruddha aisI mAnyatAoMkA samAveza kara diyA hai jinakI somA nhiiN| jaba ki apara esake kathanAnusAra eka vastukA apanA vastutva upAdAna hI nahIM to vaha apane kAryakA yathArtha Azraya kaise bana sakatA hai isakA apara pakSa svayaM vicAra kare / aura sAtha ho jaba ki dUsarI vastukA apanA vastutva nimitta nahIM to vaha dUsareke kAryakA yathArtha sahakArI kaise kahalA sakatA hai| hama to apara pakSa ke isa kathana se yahI samajhe haiM ki yaha vAstavame vastuke vastukhameM ho saMdigdha hai| hamane ni cha kAraka aura vyavahAra chaha kAraka svIkAra kiye hai isameM sandeha nahIM parantu svIkAra karane ke sAtha hamane yaha bhI to batalAyA hai ki nizcaya chaha kAraka kAraka kathanamAtra hai, viTTI ghar3e ko dhokA par3A kahane ke samAna L yathArtha hai, aura vyavahAra ha hama jisake sAtha kAryako vAhya vyApti pAI jAtI hai usameM karttA jAtA hai|' yaha likhA hai| sAtha hI isI prasaMgameM hamane yaha bhI likhA hai ki vyApti pAI jAtI hai usameM nimittarUpa vyavahArakA Alambana kara jisameM kartA nimitta karate haiN|' aadi| Adi nirmita vyavahAra kiyA jisa dUsare padArtha sAmA vyavahAra hotA hai use kartA isapara apara pAne 'nimittarUpa vyavahArakA Alambana kara isa vAkyAMzake AdhAra likhA hai ki isa vAkyakA varSa usa dUsare padArtha upAdAnako kAryarUpa pariNati ke anukUla jo sahAyatArUpa vyApAra havA karatA hai jisake AdhAra usameM bahirvyAdhiko vyavasthA bana sakatI hai, yadi ApakA abhISTa artha ho to vaha vyApAra usa dUsare padArthakA vAstavika vyApAra hI to mAnA jAyegA use vAstavika kaise kahA jA 1 honekA niyama hai mAtra tA hai|' Adi samAdhAna yaha hai ki eka dravya dUsare dravyake kArya mahAtArUpa vyApAra karatA hai vaha mAthanamAtra hai| pratyeka dravya apanA-apanA vyApAra svayaM karate haiM para unake eka sAtha isaliye vahA~ upAdAna bhitra dUsare ke kArya meM nimita vyavahAra kiyA jAtA hai kalpanAropita nahIM hai / vyavahAra SaTkAraka vikalpa vaza vastumeM aise hI Aropita kiye ghar3eko vIkA ghar3A kahA jAtA hai / jaise dhIkA mahA kahanA jAte haiM jaise-- miTTo ke 5. tasvArthazlokayArtika ke eka pramANakA spaSTIkaraNa tattvArtharupAtika pR0 151 pramANako para pakSa aneka bAra upasthita kara AyA hai aura hama mI usakA kahIM se tathA kahIM vistArase samAdhAna bhI kara Aye haiN| apara pakSane yahA~ punaH usa pramANako upasthita kiyA hai| usameM dviSTha kAryakAraNabhAvako vyavahAranavase paramArthabhUta kahA gayA hai| mAtra isI kAraNa
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayapura (sAniyA ) tattvacarcA apara pakSa uSata kathanako apane abhimatake samarthanameM mAnatA hai| kintu mAcArya vidyAnandi usa kathanako nizcaya kathana nahIM batalA rahe hai, mAtra vyavahAranaya kathana batalA rahe haiM, isapara apara pakSa apanA dhyAna de yaha hamArA usa pakSase savinaya nivedana hai| aba dekhanA yaha hai ki AcArya vidyAnandine yadi dviSTa kArya-kAraNabhAvako vyavahArasamase paramArthabhUta kahA to kyoM kahA ? bAta yaha hai ki jisa prakAra bauddha-darzana skandhasantati Adiko gaMvRtimat (kalpanAropita) mAnatA hai usa prakAra janadarzana tase sarvathA kalpanAropita nahIM mAnatA, kyoMki do Adi paramANuoMma se pratyeka paramANumeM apane se bhinna dUsare paramANuko nimitta kara apanI yogyatAvaza aisaH pariNAma hotA hai jisake kAraNa nAnA paramANuoMke ukta pariNAmako deza-bhAvapratyAsasivaza skAradha Adi kahate hai| aisA pariNAma susaMskRta arthAt paramArthasat hai, asaMskRta arthAt kalpanAropita nahIM hai / yahA~ pratyeka paramANuke yugapat deza-bhAvapratyAsattirUpa aise pariNAmako dekhakara ho prahAranapase dviSTha kAryakAraNabhAvako paramArthasat bahA gayA hai| Azaya yaha hai ki pratyeka paramANukA ukta prakArakA pariNAma yathArtha hai / sAtha hI una saba paramANugraM meM devAbhAvapratyAsatti hai / una meM skandha vyavahAra karanekA yahI kAraNa hai / spaSTa hai ki bauddha-darzana skandhasantatiko jisa prakAra saMyattimata-kalpanAropita mAnatA hU~ usa prakAra jainadarzana nahIM mAnatA / isI kAraNa AptamImAMsA kArikA 54 ko aSTazatI TokAmeM use susaMkRta arthAt paramArthasat batalAyA hai| AcArya vidyAnandine bho isI AdhArapara ta. zlo. ghAra, pR0 151 meM dvicha kArya-kAraNabhAvako paramArtha sat kahA hai| AcArya vidyAnandine vahIM para ukta ullekhake bAda saMgraha aura majasUtranayase use jo kalpanAmASa ghoSita kiyA hai usakA yahI tAtparya hai ki skandha vyavahArako prApta hue una paramANuoMko na to eka sattA hai, kyoM ki rAva paramANuoMkI svarUpasattA pRthaka-pRthaka hai aura na eka paryAya ho hai, kyoMki pratyeka paramANu pRyakA-pRthak apanI-apano paryAyarUpase pariNama rahA hai| isa STise dekhanepara dviSTha kAryakAraNabhASa kalpanAmAtra hai yaha ukta kathanakA tAtparya hai / unake ve zabda isa prakAra haiM saMgraha sUtranayAzrayaNe tu na kasyaciskazcitsambandhaH anyatra kalpanAmAtrAt iti sarvamaviruddham / saMgrahanaya aura jusUtrakA Azraya karane para to kalpanAmAtrako chor3akara kisIkA koI sambandha nahIM hai isa prakAra sarva kathana aviruddha hai| isa prakAra samagna kathanapara daripAta karanepara yaha spaSTa ho jAtA hai ki yahAM para dviSTha kArya-kAraNabhAvako jo paramArthasat kahA hai vaha vikalparUpa vyavahAramayako dhyAnameM rakhakara hI kahA hai| vyavahAra naya mAtra vikalparUpa honese upacarita hai isake lie samayasAra gAthA 107 kI AtmakhyAti TokApara dRSTipAta kojie / saMsArI jIva ke aisA vikalpa sAdhAra hotA hai, isalie to vaha kalpanAropita nahIM hai aura usa vikalpako viSayabhUta vastu vaisI nahIM hai, isalie vaha upacarita hai yaha yukta kathanakA tAtparya huuN| apara pakSane tatvArthavArtika aM05 sU0 2 ko upasthita kara pratyeka kArya-strapara pratyaya hotA hai isakI siddhi kI hai / samAdhAna yaha hai ki pratyeka kArya sva-para pratyaya hotA hai isakA niSedha nhiiN| vicAra to yaha karanA hai ki ina donoM meM kisakI kAraNatA yathArtha hai aura kisakI kAraNatA upacarita hai| paramAgama meM isakA vicAra karate hue apanA kArya karane meM samartha strako yathArtha kAraNa batalAyA gayA hai aura parako kAraNatAko upacarita batalAyA gayA hai / ukta ullekhameM 'nAnyatarApAye
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 17 aura usakA samAdhAna hatyAdi vacana nizcaya aura vyavahAra ina donoM pakSoMkI siddhike abhiprAyase likhA gayA hai| yataH donoM pakSoMkI siddhi yugAta nahIM ho sakato, ataH unakI siddhi kramase kI gaI hai| para isakA AvAya yaha nahIM ki pratyeka kAryameM donoM prakArake hetu oMkA bugapat samAgama nahIM hotaa| isaliye pratyeka samaya meM pratiniyata hetuoMkA samAgama hokara pratiniyata kArya ho utpanna hotA hai aisA yahA~ ukta kathanakA Azama lenA cAhie, anyathA ekAntakA parihAra karanA azatrya hogase samasta kArya-kAraNaparamparA hI gar3abar3A jAtI hai| aura isa prakAra vastumai pratyeka samaya meM utsAda-vyayake na bana sakaneke kAraNa vastukA hI abhAva prApta hotA hai jo yuvA nahIM hai, ataH pratyeka samaya meM pratiniyata vAhyAbhyantara sAmagrIko samagratAmeM prasiniyata kArya ko utpattiko svIkAra kara lenA yahI Agamasammata mAga hai aisA vahIM samajhanA cAhie / apara pakSane tatvArthavAtika a05 sU017 kA 'kAyasyAnekopakaraNasAdhyatvAt tasiddhe ityAdi bacana ukSata kiyA hai| so usakA bhI pUrvokta Agaya hI hai| pratyeka kAryake prati bAhya upakaraNa pratiniyata bAhya sAmagrI hai aura Abhyantara upakaraNa samartha upAdAnarUpa Abhyantara sAmagrI hai| inameM se kAryakA eka AtmabhUta vizeSaNa hai aura dUsarA anAtmabhUta vizeSaNa hai| isIko AcArya samantabhadrane bAgha aura Abhyantara upAdhiko samagratA kahA hai| isase spaSTa hai ki pratiniyata bAhyAbhyantara sAmagrIko samagratAmai ho pratyeka samayameM pratiniyata kArya hotA hai| pravacanasAra gAthA 102 ko murikRta TokAkA bhI yahI Azaya hai / mImukha samAja meM jo nahalapArAdhita' ityAdi vadhana AyA hai, isameM mukhyatayA upAdAnopAdayabhAvI dRSTise vicAra kiyA gayA hai| tathA 'kulAlasyeva kalazampati' isa vacana dvArA usakI puSTi kI gaI hai| isa dvArA batalAyA gayA hai ki jaise kulAla (kumhAra ) kalazake prati nimitta ( dhyabahAra hetu ) hai usI prakAra anantara pUrva kSaNa kAraNa hai aura anantara uttara bhaNa kArya hai, kyoMki kAraNa ke honepara kAyake honekA niyama hai| isa prakAra isa vacana dvArA bhI pUrvokta abhiprAyakI ho puSTi kI gaI hai| spaSTa hai ki ye saba vacana hamAre abhiprAyakohI paSTi karate haiM, kyoMki pratiniyata kAryako pratiniyata bAhyAbhyantara sAmagrIke pratiniyata kAlama hAnekA niyama hai| isa prakAra ta* ilo0 vA0, pR0 151 Adike vacanoM kA kyA Azaya hai isakA spaSTIkaraNa kiyaa| hamane likhA thA ki "nimittako vyavahArase kAraNa svIkAra kiyA gayA hai| isa para apara pakSakA kahanA hai ki 'Apa nimitta meM kAraNatAkA upacAra karanA pAhate haiM / lekina yahA~ vicAranA yaha hai ki nimitta zabdakA artha hI jaba kAraNa hotA hai to nimitta vidyamAna kAragatAse anirikta aura konasI kAraNatAkA upacAra Apa nimittameM karanA cAhate haiN| tayA usameM nimittama ) kAraNasAne vidyamAna rahate hae usa upacarita kAragatAmA prayojana ho kyA raha jAtA hai|' samAdhAna yaha hai ki yahA~ para bAhya sAmagrIphe artha meM nimitta zabdakA prayoga karake use anyake kArya vyavahAra hetu batalAyA gayA hai| ataH apara pakSako hamArA abhiprAya samajhakara hI jamakA Azaya grahaNa karanA cAhie / 'baMdheca moktva heU' ityAdi gAthAke arthapara apara pakSane jo TippaNI kI hai usakA spaSTIkaraNa hama ibhI uttarameM pahale ho kara Aye hai| ata: vyavahAra hetu aura nizcaya hetuke viSayameM jo Azaya AgamakA hai, jisakA ki hamane vividha pramANoM ke AdhArase spaSTIkaraNa kiyA hai vahI ThIka hai| apara palane 'pratyeka vastu meM samAnarUpase eka sAtha pAye jAnevAle upAdAnatA aura nimittatA nAmake donoM hI dharma kAryasApekSa hote hae bho vAstavika hI haiN|' ityAdi likhakara vyavahAra hetutAko bho vAstavika
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayapura (khAniyA) tattvacarcA batalAnekA prayatna kiyA hai| kintu apara pakSakA yaha kathana kalpanAmAtra hai, kyoMki eka vastukA usase bhinna vastumeM atyantAbhAva hai, isalie eka vastuke kAryakA kAraNa dharma dUsarI vastumeM sadbhUta hai yaha mAnanA Agamasammata nahIM hai| ataeva bheda vivaznAmeM upAdAnatA nAma dharmako kAryasApekSa svIkAra karanA jahA~ sadbhUta vyavahArakA viSaya hai vahIM vyavahArahetuko kAryasApekSa svIkAra karake bhI asadbhUta vyavahAranayakA viSaya mAnanA hI ucita hai| yahI kAraNa hai ki paramAgamama 'eka kAryake do kartA nahIM hotaM' yaha svIkAra kiyA gayA hai| isa viSayakA vizeSa khulAsA aneka pradanoM ke uttarameM kiyA hI hai| apara pakSako eka vastu ke kAryakA dUsarI vastuko nimittavArtA kahanA kisa nayakA viSaya hai aura usa nayakA lakSaNa kyA hai isa ora dhyAna denA caahie| isameM saha spaSTa ho jAyagA ki eka vastake kAryakA dUsarI vastuko nimittakA kahanA miTTIke ghar3eko dhokA ghar3A kahane ke samAna upacarita vacana hI hai| pratyeka vastu svabhAbase apane hI kArya kA nimitta (kAraNa) hai| isIko upAdAnakAraNa kahate haiN| anya vastu anya vastuke kArya ko kare yaha usakA svabhAva nahIM hai| apara pakSa anya vastu ke kAryakA anya vastuko vAstavika nimitta mAnakara use upacarita mAnane se hicakicA rahA hai| yahI kAraNa hai ki prakRti meM usakI orase jo taka upasthita kiye gaye hai ve saba pravRtameM prayojanIya nahIM hai| ataeva unakI upekSAkara denA hI hama apanA pradhAna kartabya mAnate haiN| apara pakSane yahA~ para jo ApattiyAM upasthita kI haiM, mAtra unake bhavase hama ugAdAnagata kAraNatAkA anya vastu meM dhAropakara use vyavahArahetu nahIM khte| kintu eka vastukA kAraNa dharma dUsarI vastumeM nahIM pAyA jAtA, phira bhI usameM nimitta vyavahAra hotA hai, mAtra isalie hama upAdAnagata kAraNatAkA Aropa anya vastumeM karate hai| apara pakSane 'mukhyAbhAve sapti prayojane' ityAdi vacanako upasthita kara puna: use apanI TokAkA viSaya banAyA hai / nivedana yaha hai ki isake Azayako samajhane ke lie sarva prathama usa pakSako 'mukhyAbhAve isa padapara dhyAna denA caahie| isase spaSTa ho jAtA hai ki jahA~ musma hetu aura mukhya prayojanake abhAva meM vyavahAra hetu aura vyavahAra prayojana vikhalAnA ho vahA~ upacArakA pravRtti hoto hai / 'anaM prANA; siMho mANakamaH' ina udAharaNoMko bhI isI nyAyase samajha lenA cAhiye / anna prANoMke mukhya hetu nahIM hai / prANoMkA sya hetu to usakA upAdAna hai| phira bhI anako jo prANa kahA gayA hai vaha vyavahAra hetutAko dikhalAne ke lie hI kahA gayA hai, ataH yahA~ upAcArakI pravRtti ho jAtI hai| isI prakAra dUsare udAharaNako bhI ghaTita kara lenA cAhie / svayaM anna apanese bhinna prANoM kA saMrakSaNa nahIM karate haiM, yaha kArya to upAdAnakA hai / prANoke saMrakSaNa AdimeM vaha vyavahAra hetu avazya hai, isalie pahale to annameM prANoMko vyavahAra hetutAkA upacAra kiyA gayA aura isake bAda usameM prAthApanekA upacArakara annako prANa hI kahA gayA / isalie annako prANa kahanA yaha upacaritopacAra hai| apara pakSane apano kalpanAko hamArA kathana batalAkara yahA~ jo kucha bhI likhA hai usakA ukta kathanase nirAza ho jAtA hai, ataH yahA~ hamane vistArase apane abhiprAyako spaSTa nahIM kiyA hai| eka dravya dUsare dravya ke kArya meM sahayoga kara nahIM sakatA, mAtra kAlapratyAsattivaza sahayogakA vyavahAra avazya kiyA jAtA hai| ajJAnI jIva para vastuma izaniSTa yA ekatvabuddhi karatA hai, ise ho yadi apara pakSa apanesa bhinna vastumeM AkRSTa honA kahanA cAhatA hai to isameM Apatti nhiiN| kintu isa AdhArapara yadi
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 17 aura usakA samAdhAna apara pakSa yaha mAnanA cAhatA hai ki upAdAnase bhinna anya vastu upAdAnake kArya meM vAstava meM sahayoga karatI hai yA use vAstavameM pariNamAsI hai to aisA mAnanA mithyA hai| upAdAnake kAryameM usase bhinna anya bastuko isIlie akicikara kahA gayA hai| AdAnase bhinna vastuma apane bArIkA kAraNa dharma vAstavika hai isalie upacAra nirAdhAra nahIM kiyA jAtA' yaha saca hai / kintu vaha kAraNa dharma apanese bhinna anya vastuke kAryakA nahIM hai, phira bhI prayojana vizeSako dhyAnama rakhakara use anya vastuke kAryakA kAraNa kahA jAtA hai, isalie usameM anya vastu ke kAryake vAstavika kAraNakA Aropa karanA lAjimI hojAtA hai| anyathA use anya vastu ke kAryakA kAraNa trikAlamaiM nahIM kahA jA sakalA / apara pakSa AlApapaddhatimeM nirdiSTa kiye gaye upacAra prakaraNa meM Aye hara una vacanoMpara dRSTipAta kara le / una para dRSTipAta karanese apara pakSako samajhameM yaha bAta acchI tarahase AjAyago ki ekakI kAraNatAko yadi dUsareke kAryako kAraNatA kahA jAtA hai to kAraNatAmeM bhI kAraNatAkA Aropa karanA bana jAtA hai| eka zUravIra bAlakako yadi dUsarA zUravIra bAlaka kahA jAtA hai, jaise Ajake balazAlI manuSyako atIta kAlameM hue bhImako apekSA bhIma kahanA, to eka zUravIra bAlaka meM dUsare kAravora bAlakakI apekSA zuravIratAkA kAropa karanA bana jAtA hai| prANoMko vAstavika sahAyaka sAmagrI to svayaM unakA upAdAna hai,anna nahIM / phira bhI annako prANoMkA sahAyaka kahanA yaha Aropita kathana hai / ise vAstavika mAnanA yahI ticyA hai ! se pahIcA kima hI hai| spaSTa hai ki anya vastu anyake kAryakA nimitta kAraNa vAstavika nahIM hai, upacarita hI hai| bAlakako zuravIratAmeM pahale siMhako zUravIratAkA Aropa hogA aura isa mAcArapara usameM siMhakA Aropa kara use siMha kahA jaaygaa| isI prakAra anna ko prANa kyoM kahA gayA hai isa viSaya meM bhI spaSTIkaraNa kara lenA caahie| __ eka dravyake kAryake prati dUsarI vastu svayaM nimitta (kAraNa) nahIM hai| yaha to vyavahAra hai / ataH AgamameM anya vastuko dUsare ke kAryake prati svabhAvata: sahayogI nahIM mAnA gayA hai| yahI kAraNa hai ki 'anya vastu dUsareke kAyama vAstava meM akicitkara hai hamArA yaha mAnanA yuktiyukta hai| eka hama hI kyA, koI bhI vyakti yadi paramai kAraNatAko vAstavika mAnakara parako uThAdharIkai vikalpa aura yogapravRtti karatA hai to use azAnakA phala hI mAnanA cAhie / isI tampako dhyAna meM rakhakara niSkarSarUpameM pravacanasAra gAthA 16 ko sUrikRta TokAmeM maha vacana upalabdha hotA hai ato na nizcayataH pareNa sahAtmanaH kArakasvasambandho'sti, yata; zudvAtmasvabhAvalAbhAya sAmagrImArgaNavyagratayA paratantraibhUyate / ataH nivayase parake sAtha yAtmAkA kArakA sambandha nahIM hai, jisase ki zuddhAtmasvabhAvako prApti ke lie sAmagrI (bAhya sAmagrI) DhU~r3hane kI vyagratAvaza jIva paratantra hote haiN| ___ anya vastumai kAraNatAkA Aropa sAdhAra kiyA jAtA hai| use nirAdhAra kahanA ucita nahIM hai| dusareke upAdAna meM anyake upAdAnakA Aroga karanA ho nimittakAraNa kahalAtA hai| bhramakA nirAsa karaneke lie ho ekako upAdAna kAraNa aura dUsareko nimitta kAraNa kahA jAtA hai| tAtparya eka hI hai| isalie pahale upAdAna lAkA Aroga kiyA jAtA hai| bAdame nimittatAkA, aisA nahIM hai| bAhya vastukA anyake kArya ke prati svayaM mahatva nahIM hai| apane ajJAnarUpa aparAdhake kAraNa use apane dvArA mahatva
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________ ayapura (khAniyA ) tasvacaryA mila jAtA hai| 'aJca vai prANAH' ityAdi udAharaNoMmeM isI nyAyase vicAra kara lenA caahie| upacAra sarvathA kalpita aura nirAdhAra nahIM hai| kintu vaha sAdhAra hai / upacArako paramArthabhUta mAnanA hI asatya hai, anyathA yaha vyavahArase satya hai, kyoMki vyavahArIjanoM kI usake AdhArase lokavyavahAra kI prasiddhi hotI hai| hama anyake kArya meM anyakI sahAyatArUpa vyavahArakA lopa nahIM karanA caahte| use paramArtharUpa mAnanekA niSedha avazya karate haiN| apara makSa avazya hI use paramArUna siddha karane ke prayatna meM lagA hai jo Agama, taka aura anubhavake sabaMdhA viruva hai| yahA~ nizcayaha chaha kArakoMkA upacAra kaise hotA hai isakA nirdeza karate hue apara pakSane kAryakAraNa viSamameM likhA hai ki 'upAdAna vastagata karmatvakA Aropa Apa kaunasI anya vastumeM kreNge|' samAdhAna yaha hai ki upAdAnakA apanA kArya bAstavika karma hai usameM vyavahAra hetu rUpase svIkRta anya vastuke karmakA Aropa karake use usakA naimittika (kArya) kye| isameM kahA~ kisa prakArakA upacAra gRhIta hai isakA samyak parijJAna ho jAtA hai| kumhAra aura julAhekA jo yoga aura vikalparUpa vyApAra hotA hai usameM vyavahAra hetRptA isalie ghaTita hotI hai, kyoMki jamakI kramaza: paTa aura paTa kAryake sAtha kAlapratyAsatti pAI jAtI hai, isalie gahoM ki kumhAra aura jalAhA ghaTa aura paTake yathArtha meM sahAyaka haiN| kyoMki unhe ghaTa aura pada ke vAstavika sahAyaka mAnanepara pratyeka dradhyakI vAstavika svatantratAko hAnikA prasaMga upasthita ho jAtA hai jo yukta nahIM hai| ghadAdi kAryokI utpatti vAstava meM apane-apane upAdAnake vyApArase huA karatI hai, bAhya sAmagroke vyApArase unakI utpatti kahanA yahIM upacAra kathana hai / bAhya sAmagnoM ke sAtha dusaraMke kAryakA andhama-vyatireka tana jAtA hai. mAtra isalie bAhya sAmagroko kAraNA kahanA ucita nahIM hai| kauna baMdhArtha kAraNa hai aura kauna upacarita kAraNa hai isakA nirNaya anuparita aura upacarita kAraNatAke AdhArapara karanA hI ThIka hai| bAhya anvaya-yatireka antaraMga dhyatirekakA sahacara hai / irAlie inameM kAlapratyAsatti jana jAnese bAhya vyAptiko dhyAna meM rakhakara yaha bhI kahA jAtA hai ki kumhArane apanA vivakSita vyApAra banda kara diyA isalie ghaTa nahIM bana rahA hai| kintu hai yaha kathana upacarita ho / vAstavika kathana yaha hai ki usa samaya miTTIne svayaM kartA hokara apanA ghaTarUpa vyApAra banda kara diyA, isalie Ta nahIM bana rahA hai| AcArya vidyAnandine kAlapratyAsattirUpa anvaya-vya nirekako dekhakara jo anya vastuko sahakArI kahA hai vaha vyavahArase hI kahA hai, yathArtha meM nahIM / so aise vyavahArakA niSedha nahIM / yataH yaha vyavahAra sAdhAra hotA hai, isalie AdhArakI apekSA ise paramArthasat bhI kahate haiN| hA~ yadi nizvayako apekSA vicAra kiyA jAya to yaha abhUtAba ho kahA jAyagA / yaha to vastUsvabhAva hai ki kumhArake vivakSita vyApArake samaya hI miTTI ghaTarUpa kArya karato hai / tabhI to inakA kAlapratyAsattirUpa anSaya-vyatireka kahA gayA hai aura sabhI kumhArako ghaTakA vyavahAra hetu kahA gayA hai| yahA~para apara pakSane antavyApti aura bAhya vyAptika jisa aTala siddhAntakA nirUpaNa kiyA hai usapara vaha sthira rahe yaha hamArI kAmanA hai / nabho samayasAra gAthA 84 ko AtmarUyAti TIkAkA apara pakSa dvArA uddhRta kiyA jAnA sArthaka hai| pratyeka vastu utpAda-vyaya dhruvasvarUpa hai, vaha svasahAya hai, isa siddhAntako bhItarase svIkAra kara lene para parasahAya kahanA uparita kaise haiM yaha samajha meM A jAtA hai| aparapakSa vibAdako sthitikA tyAgakara isa ora dhyAna de yaha nivedana hai| pratyakSase jaisA pratIta hotA hai
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 17 aura usakA samAdhAna use kisI apekSAse mAnya rakhate hue bhI vastugata yArtha yogyatAko dhyAnameM rakhakara nirNaya karanA ucita hai| tabhI usa pratyakSajJAnako pramANIbhUta mAnA jA sakatA hai| anyathA nahIM / yadi bAhya vyAptike pratyakSIkaraNako pramANa mAnA jAya aura usa AdhArapara yaha kahA jAya ki miTTI to ghaTakA upAdAna hai para kumhArake vivakSita vyApAra ke abhAva meM ghaTa nahIM bana rahA hai to yahI mAnanA par3egA ki vastuta: aisA kahanevAlA vyakti ghaTakI apane upAdAnake sAtha rahanevAlo gantAptiko svIkAra nahIM karanA cAhatA jo yukta nahIM hai| jo AbAlavRddha kAryakAraNabhAvakI samyak vyavasthAko na jAnakara mAtra pratyakSake AdhArapara ekAnta pakSakA samarthana karatA hai usakI vaha vicAradhArA kalpanAropita ho hai isameM sandeha nahIM. kyoMki usa vicAradhArA antAptike nizcayapUrvaka hI samyak kahI jA sakatI hai, anyathA nahIM / ghaTAdi kAryoMke prati kumhAra AdikA vyApAra anukUla hotA hai yaha kathana bAhya vyAptiko dhyAnameM rakhakara kiyA gayA hai aura bAhya vyAptikA kazna kAlapratyAsattike AdhArapara kiyA gayA hai / tathA do dravyoMke vivakSita pariNAmAna kAlamatvAsakti kaise banatA hai. isakA samAdhAna vastugala svabhAvake AdhArapara kiyA gayA hai| isase yaha phalita huA ki aisA nyagata svabhAva hai ki jaba-jaba miTTI ghaTarUpase svayaM kartA hokara pariNamatI hai taba taba kumhArakA vivakSita vyApAra niyamase hotA hai| apara pakSane apanI isa pratizaMkAme pravacanasAra gAthA 102kI murikRta TokA tathA samayasAra gAyA 84 ko AtmakhyAti TokA Adike jo uddharaNa upasthita kiye hai sanakA ukta TokA vacanoMke anusAra artha na kara isa paddhatise asaM kiyA hai, jisase sAdhAraNa pAThaka bhramameM par3a jAya aura isa prakAra ukta TokA vacanoMse apanA abhiprAya puSTa karanA cAhA hai| udAharaNArtha anagAraghamita prathama adhyAya zloka 102 ke apara pakSa dvArA kiye gaye arthapara dRSTipAta kojie / vaha zloka isa prakAra hai kAdyA vastunI mizA yena nizcayasiddhaye / sAdhyante vyavahAro'sau nizcayastadabhedaraka 5102 / / jisake dvArA nizcaya (mRtArtha-yathArtha) nayakI siddhike lie vastuse bhinna (pRthak ) kartA Adi kAraka jAne jAte haiM vaha vyavahAra hai tathA vastuse abhinna kartA Adiko jAnanA nizcaya hai // 102 / / yaha ukta ilokakA pAstavika artha hai| isake racayitA paNDitapravara mAzAgharajone isa zlokakA svayaM yaha artha kiyA hai kintu isake viruca apara pakSane isakA jo artha kiyA hai vaha yadyapi sAdhAraNa pAThakake dhyAna meM nahIM AyagA, phira bhI yaha artha soddezya kiyA gayA hai, isalie yahA~ diyA jAtA hai| ukta zlokakA apara pakSa dvArA kiyA gayA vaha artha isa prakAra hai jisake dvArA nizcayakI siddhike lie ( upAdAna bhUta ) vastuse bhinna kartA AdikI siddhi kI jAtI hai vaha vyavahAra kahalAtA hai aura jisake dvArA vastuse abhinna kartA Adiko siddhi kI jAtI hai vaha nizcaya kahalAtA hai||10|| apata zlokake ye do artha hai / eka vaha jo vAstavika hai aura dUsarA baha jo vAstavika to nahIM hai, kintu apane viparIta abhiprAyakI puSTike lie jise apara pakSane svIkAra kiyA hai| aba hameM isa bAtakA vicAra karanA hai ki aSata ilokakA hamAre dvArA kiyA gayA artha ThIka kyoM hai aura apara pakSa dvArA kiyA gayA artha ThIka kyoM nahIM hai| ukta zlokameM Aye hue 'nizcayasiddhaye, sAzyante' aura 'tadabhedaka' ye pada dhyAna dene yogya haiN|
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________ 846 jayapura (khAniyA) tattvacarcA svayaM paNDitapravara AzAgharajIne inameMse 'sAdhyante' padakA artha kiyA hai-'jJApyante' 'nizcayasiddhaye' padakA artha kiyA hai-'bhUtArthanayamApsyartham' tathA 'sadabhedara' padakA artha kiyA hai-teSAM kAdInAmabhedena vastuno'nantaraspena dRk prtipttiH|' ukta padoMkA hindI anuvAda isa prakAra hogA-'sAdhyante'--jAne jAte hai, "nizcasiddhayebhUtArthanayakI prApti ke lie, tathA 'tadabhedadaka-vana kAdikake abhedase vastukA abhedarUpase dekhatA jAnanA / kintu apara pakSane ina tInoM padoMkA artha kiyA hai-'sAdhyante-siddhi kI jAtI hai, nizcayasiddhaye--nizcayakI siddhike lie tathA tadabhedadaka' jisake dvArA vastuse abhinna kartA Adiko siddhi kI jAtI hai| kartA Adika vastuse abhinna hai, isakA nAma nizcaya hai / yaha yathArtha hai| ise jAnanevAle nizcayanaya (bhUtArthanaya-yathArthanaya) ko siddhi aise vyavahArase hotI hai jo vastuse bhinna kartA AdikA jJAna karAtA hai, yaha ukta zlokakA tAtparya hai| paNDitajIne isI grantha ke adhyAya 1 zloka 99 meM vyavahArako abhUtArtha kaha kara abhUtArthakA artha avidyamAna iTa viSayarUpa kiyA hai| isase jJAta hotA hai ki pratyeka bastuke kartA Adi dharma usase abhinna hI hote haiN| usase bhinna vastumeM usa vastuke kartA Adi dhokA atyanta abhAva hI hotA hai| isalie eka vastu ke kartA Adi dharma dUsarI vastumeM mAnanA yathArtha na hokara mAtra vyavahAra hI hai| ise paramAgamameM jo asadbhuta dhyabahAra kahA hai usakA kAraNa bhI yahI hai| anamAradharmAmRtake ukta vacanameM yadyapi 'Aropa' zabda na Akara 'vyavahAra' zabda hI AyA hai / para yahA~ 'vyavahAra' padase kyA artha liyA gayA hai isakA jaba samyaka jJAna kiyA jAtA hai to yahI jJAta hotA hai ki upAdAnameM rahanevAle kartA Adi dhokA anya vastumeM Aropa karanA yahI vyavahAra yahA~ para iTa hai / yahA~ para 'nizcaya' padase kyA artha liyA gayA hai isakA jJAna prakaraNase ho jAtA hai| prakaraNa kArya-kAraNabhAvakA hai / kArya kAraNase abhinna hotA hai isakA jJAna nizcayanaya karAtA hai| isalie ise yathArtha kahA gayA hai, kyoMki pariNAma pariNAmImeM abheda honese pratyeka vastu svayaM Apa kA hokara usarUpa pariNamato rahatI hai| isake prakAza meM jaba hama kArya kAraNase bhinna hotA hai isa kathana para vicAra karate haiM to vaha asadbhUta hI pratIta hotA hai, kyoMki vaha kAraNa kaisA jo vivakSita kAryase bhinna dUsarA kArya karate hue bhI usa vivakSita kAryakA kAraNa kahalAye / spaSTa hai ki vikSita kAryase bhinna vastuko usakA kAraNa kahanA Aropita kathana hI hogaa| usase vivakSita kAryake yathArtha kAraNakA jJAna to ho jAtA hai, para vaha svayaM usakA yathArtha kAraNa kahalAnekA adhikArI nahIM hai| 'katrAMcA vastuno bhisAH' isa vacana dvArA yahI batalAyA gayA hai| apara pakSane "miTTIse bar3A banA hai| tathA kumhArane ghar3A banAyA hai' ina donoM prakArake laukika bacanoMko ThIka mAnate hae' likhakara yaha bhrama phailAnekI ceSTA kI hai ki hama bhI ina donoM bacanoMko lokika vacana mAnate haiN| kintu yaha kathana yathArtha nahIM hai, kyoMki ukta vacanoMmeM 'miTrIse ghar3A banA hai' yaha vacana yathArtha hai aura 'kumhArane ghar3A banAyA hai| yaha vacana laukika hai| hamane liyA thA ki 'ina vacana prayogoMmeM miTTI ke sAtha jaisI ghaTako antarvyApti hai vaisI kumhArake sAtha nhiiN|' isapara Apatti karate hue apara pakSakA kahanA hai ki 'ukta donoM prayogoM meM ghaTakI miTrIka sAtha
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 zaMkA 17 aura usakA samAdhAna 843 jaisI antata anubhUta hotI hai vaiyo anyadi unako kumhArake sAtha anubhUta nahIM hotI isakA kAraNa yaha nahIM hai ki miTTI paTake prati vAstavika (sa) kAraNa hai aura kumhAra sirpha kalpanAropita (asadupa kAraNa hai| aadi| samAdhAna yaha hai ki miTTI meM ghaTakI kAraNatA vAstavika hai aura kumhArameM yoga aura freest kAraNatA vAstavika hai| parantu kumhArake yoga aura vikalpako paTake sAtha asAdhAraNa dravyapratyAsati tathA prativiziSTa bhAvaprasthAsatti nahIM hai| isa apekSA se kumhAra meM ghaTaka kAraNatA asadrUpa hI hai| yadi isa rUpa meM use sadUpa mAna liyA jAya to kumhAra aura miTTI eka ho jaayeNge| yahI kAraNa hai ki AvAne kAlapratyAsattiya kumhArako pahA ( upacarita) hetu kahA hai| apara pakSa ho svayaM aisI kAraNatAko sarvathA kalpanAropita (sadrUpa) likhatA hai, anyathA yaha upacAra ke lie ina zabdoM kA prayoga na krtaa| yaha usa pakSI apanI sUkha hai| hamAre kathanakA Azraya nahIM miTTI aura ghaTane abheda honese upAdAnopAdeyabhAvake AdhArapara jaisI antati bana jAtI hai desI antaryApta kumhAra aura paTameM nimittanaimittikamAtra AdhArapara nahIM banI isalie kumhArako ghaTakA nimitta kahanA aura ghaTako kumhArakA naimittika kahanA yaha upacarita ho middha hotA hai / isakA Azaya yaha hai ki kumhAra ghaTakA vAstava nimita nahIM hai aura na paTa kumhArakA vAstava meM naimittika hI hai| yaha mAtra vyavahAra hai / jo upacArita hone se adbhUta ho hai| kumhArake vivakSita yoga aura vikalpase yaha sUcanA aat milatI hai ki miTTIne ghaTa bnaayaa| parantu usase yaha sUcanA milatI hai, isalie kumhAra aura ghaTameM vAstavika kartA karmabhAva ghaTita nahIM hotA / F yahA~ itanA vizeSa samajhanA cAhie ki nimitta kAraNako kahate haiM aura naimisika kAryakA dUsarA nAma hai| yahI kAraNa hai ki aneka sthaloMpara upAdAnake lie bhI nirmita zabdakA prayoga huA hai| isalie anya dravya meM anya dravyake kAryako apekSA jo nimitta vyavahAra kiyA jAtA hai vaha upacarita ho siddha hotA hai / Agama meM sva-parapratyaya pariNamanako svIkAra kiyA hai isameM sandeha nahIM / parantu usI AgamameM parako kAraNa upacArase mAnA gayA hai| ise vaha pakSa kyoM svIkAra nahIM karatA / Agama to donoM hai / ekako svIkAra karanA aura dUsareko asvIkAra karanA yaha nyAyamArga nahIM kahA jA sktaa| yadi agara pakSa eka upake kAryakA kAraNa dharma dUsare drAmeM vAstavika siddha kara de taba to bAhya sAmagrI nimitatA vAstavika mAnI jAya, anyathA use upacArita mAnanA hogaa| apara pakSakA kahanA hai ki 'nimitta kAryarUpa paritra nahIM hotA, sirpha upAdAna hI kAryapariNata hotA hai|' samAdhAna yaha hai ki jaba ki apara 1 bAhya vyApti bAdhAra para bAhya sAmagrIko vAstavika nimitta mAnanA hai to use bhI kAryarUpase pariSata honA caahiye| ataH vaha kAryarUpa pariNata nahIM hotA, isalie use upacarita mAnanA hI rAMgata hai / apara pakSa apanI mAnyatA ke AdhAra para yaha bhale ho samAdhAna karane ki nimitta svara nimita kAraNatva Adiko vAstavika mAnanese nimittoMmeM dvikriyAkAritAko prasavita nahIM hogii| kintu usakI yaha mAnyatA ThIka nahIM hai, kyoMki jisa bAhya sAmagrIko apara pakSa anya kAryakA vAstavika nimitta kahatA hai vaha apane kAryakA upAdAna bhI hai, isalie jaise upAdAna hokara kI gaI usa (bAhya mAmadro) kI kriyA vAstavika hai usI prakAra anya kAryake prati nimitta hokara kI gaI usa vastukI dUsarI kriyAko bho vAstavika mAnanA
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 844 jayapura (khAniyA) tattvacarcA hogA aura aimo avasthAmeM yaha bAhya sAmagrI kI kartA ho jAyagI jo jinAgamake samaya hai| spaSTa hai ki bAhya sAmagrImeM jaise nimitta vyavahAra upacarita hai vaise ho use nimitta kara jo kArya huA hai usameM naimittika vyabahArako upacarita mAna lenA hI zreyaskara hai / isa vivedhanase yaha spaSTa ho jAtA hai ki vAhya sAmagrI meM nimitta vyavahAra upacArita hI hai| 'mukhSAbhAve sati prayojane nimite upacAraH pravartate yaha vacana isake lie likhA gayA hai| isakA vizeSa spaSTokaraNa pUrvameM kiyA hI hai / ataeva upAdAna ke samAna nimitta vyavahArako vAstavika nahIM mAnA jA sktaa| nimita vyavahArako kalpanApita to apara pakSa do kahatA hai hamArI aisI mAnyatA nahIM hai, kyoMki jitanA bhI upacarita kathana kiyA jAtA hai vaha ekake dharmako dUsarekA svIkAra karake hI kiyA jAtA hai, nirAdhAra nahIM kiyA jaataa| yadi apara pakSa upacArarUpa lokavyavahArako kalpanA zeSita ghoSita karanemeM hI apanI itikartavyatA mAnatA rahegA to usake zera hai ghokA ghar3A le mAo' Adi rUpa samasta vyavahAra kalpanAropita siddha ho jAyagA / kintu lokameM aisA vyavahAra hotA hai aura vaha daSTArthakA jJAna karAne meM bhI samartha hai, ataeva nimittanaimittika vyavahArako upacarita mAna lene apara pakSako Apatti nahIM honI caahie| yaha apara pakSakA kahanA hai ki 'samasAra gAthA 13,14 ko AtmAti TIkAme vahArako apane rUpa meM bhUtArtha ho svIkAra kiyA hai ' so yahA~ vaho to jJAta hai ki vyavahArakA vaha apanA rUpa kaunamrA hai jisa AdhAra para ukta TokAme use bhUtArtha svIkAra kiyA hai| yahA~ para mauna kyoM hai ? apara pakSakA kahanA hai ki jisa prakAra nimittameM vidyamAna nimittatA nimitatA hI hai vaha upAdAnArUpa nahIM ho sakatI hai, isalie upAdAnatArUna na ho sakane ke kAraNa avAstavika hote hue mo nimittasArUpase vaha vAstavika ho hai, usI prakAra vyavahAra-vyavahAra hI hai vaha nizcaya kabhI nahIM ho sakatA hai, isalie nizcaya na ho sakane ke kAraNa avAstavika hote hue bhI vyavahArarUpase vaha vAstavika hI hai| so prakRta meM jAnanA to yaha hai ki jisa prakAra upAdAnatA vastukA vAstavika dharma hai, isalie svayaM vastu hI hai isa prakAra nimittatA kyA vastukA vAstavika dharma hai ? yadi vaha vAstavika hUM to kyA eka vastukA guNazramaM dUsarI vastu sadbhUta ho sakatA hai? yadi nahIM to use upacArita mAna lene meM apara po bAta nahIM honI caahie| nimittatA apane rUpa meM hai yaha kahanA agya bAta hai aura use vasturUpa mAnanA anya bAta hai| isI vAyase vyavahAra ke viSaya meM bhI samajha lenA caahie| samAragAthA 13,14 ko AtmarUpAvi DhokAmai apanI-apanI paryAyakI apekSA sadbhUta vyavahArako bhUtArtha kahA hai, asadbhUta vyavahArako nahIM / apara pakSane antameM prastuta pratizaMkAkA upahAra karate hue likhA hai ki 'yaha bAta hama pahale ho ye hai ki eka vastu vA vastuke dharmakA Aropa anya usa vastu yahI hotA hai jahA~ upacArakA ullikhita lakSaNa ghaTita hotA hai| isa prakAra upacArake AdhAra para vastuko hI upacarita kahA jAtA hai / aura isa taraha vastuke do dharma ho jAte haiM eka upacarita dharma aura dUsarA anupacArita dharma / inameM se jo zAna upacaritadharmako grahaNa karatA hai vaha upacArita jJAnanaya kahalAtA hai aura jo jJAna anucaritadharmako grahaNa karatA hai vaha anupacarita jJAnanava kahalAtA hai| isI prakAra jo vacana upacarita dharmakA pratipAdana karatA hai vaha upacarita vacanaya kahalAtA hai aura jo vacana anupacArita dharmakA pratipAdana karatA hai vaha anupacArita vacananaya kahalAtA hU~ / '
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA 17 aura usakA samAdhAna khulAsA yaha hai ki pratyeka vastumeM upacarita dharmako svatantra sattA nahIM huA karano, kintu anya jisa vastusambandhI dravya, guNa aura paryAyakA prayojanAdivaza tadbhinna vastumeM dravya, guNa yA paryAya jisa rUpase upacAra kiyA jAtA hai vaha dravya, guNa yA paryAya jisakA upacAra kiyA gayA hai usa nAmase kahA jAtA hai / isI dRSTiko dhyAnameM gkhakara AlApapaddhati meM asadbhuta dhyavahAra kA artha (viSaya) no prakArakA batalAyA gayA hai| aura isI AdhArapara vastumeM asaddhRtadhyavahAraro upacArasasvabhAvakI bhI sthApanA kI gaI hai-asadbhupta vyvhaarenniicritsvbhaavH|-paalaapp0 / anya vastuko yA usake dharmako anyake kAryakA nimitta kahanA upacarita isalie hai ki isameM anyake kAryakI apekSA mukhya nimitta (upAdAna) aura mukhya prajojanakA sarvathA abhAva hai, kintu nidarayakA jJAna karAnake lie byavahAra hetu aura vyavahAra prayojana dikhalAnA Avazyaka hai, isalie 'mukhyAbhAve sati' ityAdi vadhA ke anusAra vahAM palArI buniyAdI hai| kA kahanA hai ki isa prakAra upacArake AdhAra para vastuko ho upacarita kahA jAtA hai|' kintu sarvathA aisI bAta nahIM hai, kyoMki kahIM para pUrI vastuko, kahoM para guNako aura kahIM para paryAyako isa prakAra tInoMko upacarita kahA jAtA hai| apara pakSane yahA~ para jisa upavAra jJAnanaya aura upacAra vacananayakA nirdeza kiyA hai usIkI dUsarI saMjJA asadabhUtavyavahAranaya hai|| isa prakAra hamane apane prathamAdi uttaroM meM upacArakA jo lakSaNa aura aneka udAharaNa nirdiSTa kiye hai ve AgamAnusAra hI nirdiSTa kiye haiM aisA yahA~ samajhanA cAhie / apara pakSase nivedana jayapura (khAniyA meM tattvaca kA jo upakrama kriyA gayA thA vaha isa jattarake sAtha antimarUpase sampanna ho rahA hai| isa samatra prarUpaNA dvArA vastu vyavasthA meM aura kArya-kAraNabhAvameM nizcaya aura vyavahArako jinAgama kisa rUpameM svIkAra karatA hai yahI dikhalAnA hamArA mukhya prayojana rahA hai| hamArA ayopazama manda hai aura jIvana meM pramAdakI bahulatA hai, kintu jinAgama dvAdazAMga vANIkA sAra honese gahana aura nayaprarUpaNAbadsala hai| isalie ukta kAraNoMse pUrI sAvadhAnI rakhate hue bhI hamase yadi kahIM cUka huI ho to apara pakSa hamAre kSayopazamako mandatA aura prabhAvako bahulatAkI ora vizeSa dhyAna na dekara use samhAlakara hI yathArthako svIkAra karegA yaha nivedana hai| vidvAn zrutaghara hote hai / ataeva unheM zrutake Azayako usIrUpameM prarUpita karanA cAhie jo dvAdazAMga vANIkA sAra hai| vartamAnakAlIna vidvAnoM ke sAmane AcArya paramparA to AdarzarUpameM hai hI, zrutadhara paNDitapravara rAjamalajI, banAramodAsajI, ToDaramalajI, daulatarAmajI, mAgacandrajI, dyAnatarAma jI, bhUdharadAsajI jayacandajI Adi vidvAnoMkI paramparA bhI AdarzarUpameM hai| ataeva use dhyAna meM rakhakara vartamAnakAlIna vidvAna apane kartavyakA nirvAha kareMge aisI AzA hai| jinAmamameM nizcaya aura vyavahAra donoM nayoMmeMse kahIM nirannayanayakI mukhyatAse aura kahIM vyvhaarny| masyatAse prarUpaNA huI hai| usakA Azaya kyA hai isakA spaSTIkaraNa paNDitapravara ToDaramalajIne mokSamArga prakAzaka a07 meM 'vavahAro bhUyaradho'bhUyatyo desido du suddhaNaoM' isa Agama vacanako uddhRta kara kiyA hai| ve likhate hai
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayapura ( khAniyA ) tatvacarcA yAkA artha-vyavahAra abhUtArtha hai, satya svarUpako na nirUpa hai| bahuri zuddhanaya jo nizcaya hai sI bhUtArtha hai| jaisA vastukA svarUpa hai tasA nirUpa hai / isI tathyako spaSTa karate hue ve Age punaH likhate hai jinamA varSe kahIM sau nizcayanayakI mukhyatA lie vyAkhyAna hai| lAkoM to 'satyArtha aise hI hai aisA jAnanA / bahuri kahIM vyavahAranayakI mukhyatA lie vyApyAna hai| tAkrauM 'esa hai nAhI, mimittAdi apekSA upacAra kiyA hai| esA jaannaa| 'isa prakAra jAnanekA nAma hI doU nayanikA grahaNa hai| bahuri doU nayanikai nyAkhyAnauM samAna satyArtha jAni' "aise bhI hai, aise bhI hai' aisA bhramarUpa pravartana kari so doU nayamika kSaNa mAnA gayA hai tbhii| isa prakAra samAdhAnakA tIsarA daura samApta hokara prastuta tatvacarcA samApta huii| . . .yAlaya di