Book Title: Devidas Vilas
Author(s): Vidyavati Jain
Publisher: Ganeshprasad Varni Digambar Jain Sansthan
Catalog link: https://jainqq.org/explore/003998/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkavi devIdAsa kRta devIdAsa-vilAsa nimukh'dhnugtkaarjsyaunteraa||devdhrmguryN stysaacaapNthnmaayaa|timiivindhnmaay jIvanaTakatanahI ThikAnAmA janacarita tadevamahicAnenijaguragraMthasAjaninhi ke parasAdApaya mAdigajoniyajinadha rakemuDAguna apuparajAyanajAnemIyuni-prAya svarUja-sApanInahIAepahicAnA jaya mahajUda ho rimatiparagasuI-AtamAdhyAcA aparana-ara haMtapayalaSilamilIkalagAve AtatalI raghugalanavArakairilAmAna svarUpa-Apa dilamealApUra tighejAnekarane kaisa opahasahakIsevAjAke avadhaureSThahotanavilaye padAratha kA sacadArakAsvarUpAtazAhanA shaayynpshriivyetiinhai| vinAdAradhanAhI bAgunaparamAinikauledasadhakarikInhI ula vaidharadharva bhalIlAtiganatInhI pirakA kavitulAI paramaThikAnAlana apanonisamA garikatInakorinanA AmaloMbya nikariyahInajariTIjIeDIekoSakAnAra gagraMthanilapilIjayahavicArasorAgoSamA mnohprinaamngrau||devidhaaskhtrelaaiiv maphisAniravA itIhitopadelATArasara DaoN. (zrImatI) vidyAvatI jaina zrI gaNeza varNI digambara jaina saMsthAna vArANasI laturaternational Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Devidasa-Vilasa is a mejestic Work late 18th century. Its Composer Devidasa was a gifted poet of leli-Hindi. Besides, he was a highly ive, spiritually inclined individual : natured philosopher. He had comcommand on expression, classical of stanza and the varied literary 5. Also, he was a master of the rent kinds of musical modes and dies. The scholarly introduction to the contains a delailed exposition and nentary on these and the other as of Devidasa-Vilasa. It is indeed ting to note that such a popular and Harly poet of his times who gave deli-Hindi a strong literary base, has ined rather unknown and neglected o long. -..... The Hindi world is greatly ined to Dr. (Smt.) Vidyawati Jain, who restored the present work its rightful and has carried out the delicate task liting and making a critical and comtive study. She has rendered a great ice to the literary world by unfolding many facets of the personality and tivity of the poet. For Personal & Private Use Only Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI gaNeza varNI di. jaina granthamAlA prakAzana saMkhyA 34 mahAkavi devIdAsa kRta devIdAsa-vilAsa bundelI-hindI-kavi kI adyAvadhi aprakAzita durlabha racanAoM kA sarvaprathama sampAdana evaM prakAzana sampAdana-samIkSA DaoN. (zrImatI) vidyAvatI jaina ema. e. (dvaya) svarNapadaka prApta, pI-eca.DI. sAhityaratna. adhyakSa- hindI vibhAga, ma.ma. mahilA mahAvidyAlaya ArA, (bihAra) (vIra ku~varasiMha vizvavidyAlaya) prakAzaka zrIgaNeza varNI digambara jaina saMsthAna nariyA, vArANasI vI. ni. saM. 2521 sita., 1994 For Personal & Private Use Only Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammAnya sampAdaka pro. DaoN. rAjArAma jaina, ArA, (bihAra) pro. udayacandra jaina, vArANasI prakAzaka zrIgaNeza varNI digambara jaina saMsthAna nariyA, vArANasI- 221005 (c) zrI gaNeza varNI digambara jaina saMsthAna vArANasI prathama saMskaraNa, sitambara 1994 mUlya : ru. 200.00 mudraka tArA priMTiMga varksa vArANasI For Personal & Private Use Only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Sri Ganesh Varni Dig. Jain Publication Series No. 34 Poet Devidasa's DEVIDASA-VILASA Written in old Bundeli-Hindi Critically edited for the first time from old rare Mss. with an exhaustive Introduction, critical and comparative study and glossary etc. Dr. (Smt.) VIDYAWATI JAIN M.A. (Double, Gold Medalist), Ph.D., Sahitya-Ratna Head of Hindi Department, M.M. Mahila College, Arrah (Bihar) (Under V.K.S. University Services) Published by SRI GANESA VARNI D.J. SAMSTHANA NARIA, VARANASI, (INDIA) 1994 For Personal & Private Use Only Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ General Editors Prof. Dr. Raja Ram Jain, Arrah (Bihar, India) Prof. Udai Chandra Jain, Varanasi (U.P., India) Published by Sri Ganesh Varni Digambar Jain Sansthan Naria, Varanasi-- (U.P., India) 221005 (c) Sri Ganesh Varni Digambar Jain Sansthan First Edition, September 1994 Price : Rs. 200.00 Printed ai Tara Printing Works Varanasi For Personal & Private Use Only Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaurasenI jainAgamoM ke parama uddhAraka, bundelabhUmi ke yazasvI suta, mahAn svatantratA senAnI. karmaTha samAjasevI, dArzanika, vicAraka evaM nirbhIka ojasvI vaktA, jinavANIsevA ke lie sadA samarpita vyaktitva tathA mahAkavi devIdAsa ke sAhitya ke prakAzana ke preraka sUtradhAra, zraddheya pUjya paNDita phUlacandra jI siddhAnta zAstrI kI puNya smRti meM sAdara samarpita - vidyAvatI jaina For Personal & Private Use Only Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ FROM THE PUBLISHER Devidas-Vilas is a majestic work of the late 18th century. Its composer Shri Devidas was a gifted poet of Bundeli-Hindi. Besides he was a highly sensitive, spiritually inclined individual and matured philosopher. He had complete command on expression, classical forms of stanza and the varied literary styles. Also, he was a master of the different kinds of musical modes and melodies. The scholarly introduction to the work contains a detailed exposition and commentary on these and other aspects of Devidas-Vilas. It is indeed amazing to note that such a popular and scholarly poet of his times, who gave Bundeli-Hindi a strong literary base, has remained rather unknown and neglected for so long. One of the important aims of Shri Ganesh Varni (Research) Institute has been to bring to light the rare and unpublished ancient Jain manuscripts. Accordingly, the Institute had published, a few years ago, the historical work of the great poet of Apabhramsh Maha-kavi Raidhu entitled 'Acharya Bhadrabahu-Chanakya-Chadragupta Kathanak evam Raja Kalki Varnan" (Edited by Prof. (Dr.) Rajaram Jain) the publication has been highly acclaimed by scholars. The present work- Devidas-Vilas belongs to this category of publication. We are greatly indebted to Dr. (Mrs.) Vidyawati Jain, who has restored the present work its rightful glory, and has carried out the delicate task of editing and making a critical and comparative study. She has rendered a great service to the literary world by unfolding the many facets of the personality and creativity of the poet Devidas. We are hopeful that the Hindi literary world will gain new impetus and direction from this publication. 4th July, 1994 Shri Ganesh Varni Digambar Jain Sansthan Naria, Varanasi-221 005 ASHOK JAIN Vice-Chairman For Personal & Private Use Only Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradhAna sampAdakIya mahAkavi devIdAsa ke sAhitya ko dekhakara yaha pratIta hotA hai ki unakA nAma koI vyaktivAcI saMjJA nahIM, balki uttara-madhyakAlIna AdhyAtmika-sAhitya kA eka paryAyavAcI nAma bana gayA hai| mahAkavi ke vyaktigata jIvana ke adhyayana se vidita hotA hai ki ve eka aise naiSThika zrAvaka the, jinakA parivAra to bahuta bar3A thA kintu AjIvikA ke sAdhana atyalpa / vevaza paristhitiyoM ke kAraNa ve apane kandhe para athavA baila para vyApArika vastue~ lAdakara (isa prakriyA ko bundelakhaNDa meM Aja bhI baMjI - bhaurI ke nAma se jAnA jAtA hai) grAmINa evaM ATavika ilAkoM meM becate phirate the aura usase unakI jo bhI Aya hotI thI, usIse apane pUre parivAra kA bharaNa-poSaNa kiyA karate the| phira bhI, Atmika-santoSa tathA deva- zAstra evaM guru ke prati zraddhA-bhakti unameM itanI aTUTa thI, ki Arthika vipannatA tathA utkaTa sukhadukha ke kSaNoM meM bhI ve samavRtti se apanI niyamita sAhityika sAdhanA ke lie samaya nikAla lete the| isa dRSTi se hindI - sAhitya ke mahAn rahasyavAdI santa kabIra se devIdAsa kI tulanA kI jA sakatI hai| santa kabIra bhI AjIvikA hetu tantuvAya ( julAhe ) kA kArya karate the kintu samatA vRtti unameM itanI adhika thI ki unhoMne jisa adhyAtmavAda se otaprota rahasyavAdI - kAvya sAhitya kA praNayana kiyA, vaha vizva- -vADmaya ke anUThe sAhitya kI koTi meM A gyaa| mahAkavi devIdAsa kI bhI yahI sthiti thI / sAdhuoM kA sAnnidhya, zAstra - zravaNa, niyamita-svAdhyAya, Atmacintana evaM manana ne unameM gaharI AtmAnubhUti utpanna kI aura usIke sahAre unhoMne hindI - sAhitya ke rItikAlIna pariveza meM bhI AdhyAtmikatA kI jo dhArA pravAhita kI, vaha vismayakArI evaM aitihAsika mUlya kI siddha huI hai| kavi ne jainavidyA ke vividha pakSoM ko, kucheka prasaMgoM ko chor3akara, prAyaH sIdhIsAdI sarala bundelI - hindI meM prakAzita kiyA hai| cAhe vaha jaina- darzana kA pakSa ho athavA adhyAtma, AcAra athavA pUjA-arcA kA, cAhe itihAsa tathA saMskRti kA pakSa ho athavA samAja-zAstra kA, usane Agama- paramparA ko dhyAna meM rakhate hue sabhI viSayoM para apanI lekhanI calAI hai| yahI nahIM, usane citra - bandha For Personal & Private Use Only Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devIdAsa-vilAsa kAvya jaisI durUha evaM mastiSka ko drAvir3I prANAyama karA dene vAlI zailI meM bhI kucha AdhyAtmika racanAe~ likhakara apanI viziSTa takanIkI pratibhA kA paricaya diyA hai| unake atirikta bhI rahasyavAdI evaM kUTapadoM kI racanAkara hindI-sAhitya meM kabIra evaM sUra ke bAda kI avaruddhaprAya dhArA ko bhI punarujjIvita karane kA prayatna kiyaa| usakI vistRta carcA prastuta grantha kI prastAvanA meM yathAsthAna kI gaI hai| devIdAsa eka santa kavi the aura svastha samAja evaM rASTra nirmANa kI dizA ke gambhIra vicAraka the| isIlie "manamatha nejA noMka sI' ke rItikAlIna ghora saMyogazRMgAra kI sAhityika-dhArA ke pravAha ko unhoMne AdhyAtmika mor3a dene kA prayatna kiyaa| jisa prakAra sUra evaM mIrA ne karatAla lekara apanI saMgItAtmaka rAga-rAganiyoM ko gA, bajAkara gA~voM evaM nagaroM meM adhyAtma kA alakha jagAyA, usI prakAra devIdAsa ne bhI vividha zAstrIya evaM lokAnurUpa vividha rAga-rAganiyoM ke mAdhyama se binA kisI vargabheda athavA varNabheda ke, vividha videzI AkramaNoM se jarjara evaM vividha apamAnoM se uttapta evaM pIr3ita tathA apanI prAcIna paramparAoM kI surakSA ke lie vyAkula mAnavatA meM AzA evaM vizvAsa jagAne kA athaka prayatna kiyaa| varNI saMsthAna DaoN. (zrImatI) vidyAvatI jaina ke prati apanA AbhAra vyakta karatA hai, jinhoMne kaThora parizrama kara sAhitya jagata ke eka vismRta mahAkavi devIdAsa kI aprakAzita durlabha racanAoM kA uddhAra kara unakA Adhunika mAnadaNDoM ke anurUpa sampAdana kiyA tathA vividha dRSTikoNoM se tulanAtmaka evaM sAhityika samIkSA prastuta kii| maulika grantha lekhana kI apekSA pANDulipiyoM kA sampAdana jitanA durUha hai, utanA hI vaha dhairyasAdhya, kaSTasAdhya evaM vyayasAdhya bhii| kintu sampAdikA ne apane sAhityika evaM sevA sambandhI anya dAyitvoM kA nirvAha karate hue bhI isa dizA meM jo zramasAdhya kArya kiyA hai, vaha atyanta sarAhanIya hai| zrI gaNezavarNI di. jaina saMsthAna kA yaha eka gaurava-grantha mAnA jAyagA, kyoMki pUjya gaNezaprasAda jI varNI (jinakI puNya-smRti meM ukta saMsthAna saMsthApita hai) svayaM bundelakhaNDI the aura mahAkavi devIdAsa kA janma-sthala evaM sAhityika sAdhanAsthala bhI unake janma-sthala ke aMcala meM hI thA aura donoM hI bundelIbhASA evaM bundelIbhUmi ke mahAn sapUta the| ataH yaha eka sukhada saMyoga hI mAnA jAyagA ki prastuta grantha kA prakAzana varNI-saMsthAna kI ora se kiyA jA rahA hai| For Personal & Private Use Only Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradhAna sampAdakIya isake prakAzana meM yadyapi kucha vilamba ho gayA hai, phira bhI yaha santoSa kA viSaya hai ki saMsthAna ke padAdhikAriyoM, vizeSa kara pro. DaoN. azokakumAra jaina (upAdhyakSa), pro. DaoN. sudarzanalAla jaina (prabhArI-mantrI) tathA DaoN. surezacandra jaina (saMyukta mantrI) Adi ke vizeSa sahayoga se isakA sundara prakAzana sambhava ho skaa| isake lie hama unakI sAdara sarAhanA karate haiM tathA vizvAsa karate haiM ki Age bhI saMsthAna ke sabhI kAryoM meM isI prakAra ke udAra sakriya sahayoga milate rheNge| zrI gaNeza varNI di. jaina saMsthAna nariyA, vArANasI zrutapaJcamI, 16 jUna, 1994 pro. (DaoN.) rAjArAma jaina pro. udayacandra jaina For Personal & Private Use Only Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AbhAra pradarzana janavarI, 1977 kI vaha sunaharI dopahara mujhe abhI bhI smaraNa hai, jaba zaurasenI Agama sAhitya ke mahAn uddhAraka zraddheya pUjya paNDita phUlacandra jI siddhAntAcArya, vArANasI se mere ghara pdhaare| unakA Agamana mujhe aisA lagA jaise marusthala meM kalpavRkSa mila gayA ho| patA nahIM, pUrva janma ke kina sukarmoM kA vaha suphala thA ki eka sarasvatI putra merI kuTiyA para AnAyAsa hI A gyaa| usa kSaNa kI anirvacanIya AnandAnubhUti kI abhivyakti ko zabdoM meM bA~dha pAnA mere lie kaThina ho rahA hai| __bhojanAdi ke bAda unhoMne apane Ane kA uddezya jaba mujhe batAyA to maiM Azcaryacakita raha gii| ve bole- "beTI, tumheM aprakAzita prAcIna pANDulipiyoM ke adhyayana evaM samIkSA kA acchA anubhava hai| tumhAre lekhana meM custI evaM prAmANikatA hai| ataH bahuta hI vizvAsapUrvaka eka aprakAzita durlabha pANDulipi tumheM dene AyA huuN| tumheM isakA uddhAra hI nahIM, balki apane sAhityika kAryoM kI vyastatA meM se samaya nikAlakara isake sampAdana evaM samIkSA ke lie prAthamikatA denA hai| cU~ki yaha pANDulipi gaNeza varNI saMsthAna kI amUlya nidhi hai, ataH isakA prakAzana varNI saMsthAna kI ora se kiyA jaaygaa|" maiM natamastaka thii| ve bhAvAveza meM bolate rahe _ "yaha 'devIdAsa-vilAsa' hai| usake lekhaka kavi devIdAsa bundelakhaNDa ke lokapriya kavi tathA zramaNa saMskRti ke gaurava putra the| hindI-jagata meM yaha kavi sarvathA aparicita hai| ataH isakA sAhityika mUlyAMkana atyAvazyaka hai| merI hArdika icchA hai ki jainetara hindI ke bhakta kaviyoM meM inakA sthAna sunizcita kiyA jaay| merI samajha se abhI taka hindI jaina-sAhitya meM isa dizA meM koI bhI kArya nahIM huA hai aura isI kAraNa hamArA atisamRddha hindI jaina-sAhitya upekSita, nagaNya yA sAmpradAyika zreNI meM DAla diyA gayA hai, jo ki eka dukhada sthiti hai| yadi isa kRti ke mAdhyama se usa abhAva kI kucha bhI kSatipUrti ho sake aura agalI pIr3hI ke lie kucha preraNA mila sake, to mujhe bar3A santoSa hogaa|" pUjya paNDita jI ke ukta zabda abhI bhI mere kAnoM meM gUMja rahe haiN| unakI bhAvanAoM ko Adara dene hetu unake Adeza ko zirodhArya karane ke atirikta mere sAmane dUsarA koI cArA na thaa| apanI sImita zakti evaM buddhi kI alpatA ko jAnate hue bhI sAhasa baToratI rahI aura ukta pANDulipi ke sampAdana ke lie sAdhana sAmagrI For Personal & Private Use Only Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xiv devIdAsa - vilAsa juTAne lgii| kintu pArivArika jhaMjhaToM, sAmAjika dAyitvoM kI pUrti tathA mahAvidyAlaya sevA sambandhI ati vyastatAoM ke kAraNa isa kArya meM tIvratA na A skii| pAThAntaroM ke lie anya pratiyoM kI khoja meM bhI bhaTakatI rahI kintu prayatnoM meM adhika saphalatA nahIM mila skii| idhara, yaha bhI hArdika icchA thI ki jaise bhI ho, pUjya paNDita jI ke jIvanakAla meM hI yaha grantha prakAzita evaM vimocita ho jAya to mujhe hArdika prasannatA hogI kintu aneka dRzya tathA adRzya dukhada vyavadhAnoM, jinakI carcA yahA~ aprAsaMgika hogI, ke kAraNa presa kApI taiyAra ho cukane ke bAda bhI vaha samayAnusAra presa meM na jA sakI aura aba dIrghAntarAla ke bAda usakA prakAzana sambhava ho sakA hai| Aja isa prakAzana ke preraka - sUtradhAra pUjya paNDita jI yadyapi isa saMsAra meM nahIM haiM kintu mujhe isakA hArdika santoSa hai ki isa grantha meM maiMne unake nirdezAnusAra hI bahuta ImAnadArI ke sAtha zodha-paraka evaM tulanAtmaka kArya kiyA hai aura yaha bhI vizvAsa hai ki yadi paNDita jI svayaM usa grantha ko dekha sake hote, to ve avazya hI santuSTa - pramudita hote / isa grantha ke sampAdana meM mujhe anya jina sajjanoM ne upakRta kiyA hai, unameM se zrIvarNI saMsthAna ke vartamAna utsAhI upAdhyakSa tathA jaina vidyA ke lie samarpita yuvA vidvAn DaoN. azokakumAra jI jaina (rur3akI vizvidyAlaya) kI vizeSa AbhArI hU~, jinhoMne isa grantha ke uccastarIya mudraNa- prakAzana ke lie vyavasthA kI / saMsthAna ke vartamAna kAryakArI mantrI DaoN. sudarzanalAla jI (saMskRta - vibhAgAdhyakSa, kAzI hindu vi. vi.), saMyukta mantrI DaoN. surezacandra jaina tathA saMsthAna ke anya padAdhikAriyoM ke prati bhI AbhAra vyakta karatI hU~, jinhoMne samaya-samaya para upekSita sahAyatAe~ pradAna kii| varNI-saMsthAna ke vyavasthApaka DaoN. kapiladeva giri ne prArambhika prUpha saMzodhita kara sahAyatA kI tathA tArA priMTiMga varksa ke mAlika zrI raviprakAza paNDyA ne isakA surucipUrNa mudraNa kiyA, unake prati bhI maiM hArdika AbhAra vyakta karatI huuN| grantha sampAdana meM aneka sandarbha granthoM tathA zodha patra-patrikAoM se bhI maiMne apekSita preraNAe~ evaM sahAyatAe~ lI haiM, ataH unake sammAnya lekhakoM evaM sampAdakoM ke prati bhI maiM vinamra AbhAra vyakta karatI huuN| aprakAzita prAcIna pANDulipi kA sampAdana maulika grantha-lekhana kI apekSA kitanA durUha, samaya-sAdhya evaM dhairya - sAdhya hotA hai, isakA anubhava kevala usa mArga ke pathika-vidvAn hI kara sakate haiN| usake sampAdana evaM mUlyAMkana meM sAdhanApUrNa paryApta ekarasa ekAnta, ekAgratA, lambI-lambI baiThakoM evaM sajagatA kI AvazyakatA For Personal & Private Use Only Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AbhAra pradarzana hotI hai, sAtha hI anekavidha prAsaMgika evaM AnuSaMgika sAmagrI ke adhyayana kI bhI apekSA hotI hai| itanA saba kie jAne ke bAda bhI usameM aneka truTiyoM ke raha jAne kI sambhAvanAe~ haiN| unake lie maiM sahadaya suvijJa pAThakoM se sAdara kSamAyAcanA karatI huI vinamra prArthanA karatI hU~ ki ve una truTiyoM kI sUcanA mujhe dene kI kRpA kareM, jisase agale saMskaraNa meM unakA saMzodhana kiyA jA ske| kimadhikam tuka acchara ghaTi baDhi sabada aru anartha jo hoii| alpamati mujha para chimA kari dhariyo budha soii|| vinayAvanata vidyAvatI jaina zrutapaMcamImahAparva 13 jUna, 1994 mahAjana TolI naM. 2 ArA (bihAra) 802301 For Personal & Private Use Only Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMga. ajita. ananta. abhi. araha. aSTa. aSTA. Adi. Adi pu. upadeza. kuMtha. kabIra granthA. kabIra vacanA. kabIra sAkhI. kevala. kezava. kauTilya. gra. pra. caMda. cakravartI. grantha saMketa-sUcI aMgapUjA ajitanAtha jinapUjA anantanAtha jinapUjA abhinandananAtha jinapUjA arahanAtha jinapUjA aSTaprAtihArya pUjA aSTAdaza doSarahita jinapUjA AdinAtha jinapUjA AdipurANa upadeza-paccIsI kunthunAtha jinapUjA kabIra granthAvalI kabIra-vacanAvalI kabIra-sAkhIsudhA kevalajJAna ke dasa atizaya kezava-kaumudI kauTilya-arthazAstra grantha-prazasti candraprabhu jinapUjA cakravartI-vibhUti-varNana caturviMzati jinapUjA janma ke dasa atizaya jAyasI granthAvalI jinastuti jinanAmAvalI caturviMzati jinavandanA jinAMtarAuli / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / caturviM. janma. jAyasI granthA. jina. jinanAmA. jinavandanA. jinAMta. For Personal & Private Use Only Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xvii jIvacatu. jUvavarA joga. tiloya tInamUr3ha taittarIya darasana dasadhA dvAdaza deva. dharma. dharmanAtha. nami. nemi. paMcapada / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / grantha saMketa-sUcI jIvacaturbhedAdibattIsI jUvavarApada joga paccIsI tiloyapaNNatti tInamUr3ha aratIsI taittarIya upaniSad darasana-chattIsI dasadhA-samyakta dvAdazAnubhAvanA devakRta caudaha atizaya dharma-paccIsI dharmanAtha jinapUjA naminAtha-jinapUjA neminAtha jinapUjA paMcapada-paccIsI paMcavarana ke kavitta pada-paMgati padmanAtha-jinapUjA paramAtma prakAza paramAnanda stotra pArzvanAtha jinapUjA pAhuDadohA pukAra-paccIsI puSpanAtha jinapUjA buddhi-bAunI bRhatkalpa bRhatkathAkoza brahmANDapurANa mallinAtha jinapUjA paMcavarana. paTa padma. paramAtma. paramAnaMda. pArzva. pAhuDa. pukAra puSpa buddhi. bRhat. bRhatkathA brahmANDa malli For Personal & Private Use Only Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xviii devIdAsa-vilAsa mahAvIra. mAnasa. mArIca. muni. rAga. rAmacarita. lachanA. vAsuH vinaya. vimala. viveka. vIta. zAnti. zItala. zIlAMga. zreyAMsa. saMbhava. sandeza. / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / mahAvIra jinapUjA rAmacaritamAnasa mArIcabhavAntarAuli munisokta jinapUjA rAga-rAginI rAmacaritamAnasa lachanAulI-patha vAsupUjya jinapUjA vinayapatrikA vimalanAtha jinapUjA viveka battIsI vItarAga paccIsI zAntinAtha jinapUjA zItalanAtha jinapUjA zIlAMga caturdazI zreyAMsanAtha jinapUjA sambhavanAtha jinapUjA sandeza rAsaka saptavyasana supArzva nAtha jinapUjA sumatinAtha jinapUjA svajoga rAcharau svayambhUstotra-tatvadIpikA hitopadeza hindI jainapada-saMgraha sapta. supArzva. sumati. svajoga. svayambhU. hito. hindI jainapada. / For Personal & Private Use Only Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya - sUcI (prastAvanA) viSaya From the Publisher pradhAna sampAdakIya AbhAra pradarzana grantha saMketa- sUcI 1. yugIna paristhitiyA~ (ka) pRSThabhUmi (kha) kavi devIdAsa ke bundelakhaNDa ke vaibhava kI eka jhA~kI (ga) prati paricaya (gha) prati kI vizeSatAe~ (Ga) pratilipi sambandhI kucha truTiyA~ 2. granthakAra : vyaktitva (ka) kavi paricaya (kha) kavi-kAla-nirNaya (ga) vaMza-paramparA (gha) janma evaM nivAsa-sthala 3. samakAlIna rAjA 4. bahu AyAmI vyaktitva ke dhanI kavi devIdAsa (ka) eka bhakta kavi ke rUpa meM (kha) kavi kA adhyAtma- rasika rUpa (ga) tatvadarzI rUpa 5. kAvya - pratibhA vyaktigata jIvana (ka) kavi devIdAsa, eka vaNik ke rUpa meM (kha) bahujJatA (ga) kavi kI vinamratA (gha) kavi ke jIvana kI kucha preraka ghaTanAe~ pRSTha saMkhyA vii ix xiii xvi 1 For Personal & Private Use Only 4 5 9 10 11 12 13 15 17 18 19 19 20 22 23 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devIdAsa-vilAsa (1) samarasatA (2) saccaritratA (3) zAntabhAva dvArA hRdaya parivartana (4) mitavyayatA 6. kRtitva (upalabdha racanAe~) (ka) devIdAsa-vilAsa : nAmakaraNa kI samasyA tathA vargIkRta racanAoM kA paricaya (kha) pravacanasAra (ga) cidvilAsa-vacanikA (gha) caubIsI pATha Adi tathA (Ga) (1/1) paramAnanda stotra, (1/2) jinastuti, (1/3) jinanAmAvalI, (14) caturviMzatijinavandanA, (2/1) paMcavarana ke kavitta [ lAla, kAlA, zveta, pIlA evaM harA-raMga], (2/2)30 saptavyasana, (2/3) dasadhA samyaktva, (2/4) dvAdasAnubhAvanA, (2/5) zIlAMga caturdazI, (2/6) dharama-paccIsI, (2/7) paMcapada-paccIsI, (2/8) pukAra-paccIsI, (2/9) vItarAga-paccIsI, (2/10) upadeza-paccIsI, (2/11) joga-paccIsI, (2/12) jIvacarturbhedAdi battIsI, (2/13) viveka battIsI, (2/14) darzana chattIsI, (2/15) tIna-mUr3hatA aratIsI, (2/16) buddhibAunI, (3/1) jinAMtarAulI, (3/2) mArIca bhavAntarAulI, (3/3) lachanAulI patha, (tIrthaMkara nAma evaM unake laanychn|) (3/4) cakravartI vibhUti-varNana |cakravartI kI nau nidhiyA~. caudaharatna tathA 17 prakAra ke vaibhava kA saMkSipta varNana] (4.ka) rAga rAganiyA~, (4.kha) padapaMgati khaNDa, (5.) citrabandha racanAe~ (6/1) hitopadeza (6/2) svajoga rAcharau (7/1) janma ke dasa atizaya, (7/2) kevalajJAna ke dasa atizaya (7/3) devakRta 14 atizaya h h h h h For Personal & Private Use Only Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI (prastAvanA) xxi 57 W Mr. w w wr 67 68 68 70 70 (8/1-25) caturviMzati jinapUjA vargIkaraNa tathA aSTa dravya nAmAdi (8/26) aMga pUjA, (8/27) aSTa pratihArya-pUjA, (8/28) ananta catuSTaya pUjA, (8/29) aSTAdaza-doSa rahita jinapUjA kAvya-vaibhava (ka) rasayojanA (kha) alaMkAra-nirUpaNa (ga) mAnavIkaraNa (Personification) (gha) pratIka yojanA (Ga) chanda-yojanA (1) chappaya aMtaralApikA (2) chappaya aMtalApatha (3) teIsA achiracetanI (4) gaMgodaka-chanda (5) chappaya sarvalaghu (6) savaiyA sarvaguru (7) rAcharau (8) tukagupata doharA (9) ardha tukagupata gatAgata doharA (ca) bhASA-vizleSaNa - bundelI bolI kA eka sundara udAharaNa (cha) guNa (ja) kUTapada (jha) sUktiyA~ (ba) zailI (1) upadeza-zailI (2) praznottara-zailI (3) niSedha-zailI (4) prabodhana-zailI . (5) pada-zailI 71 74 75 77 78 78 For Personal & Private Use Only Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxii devIdAsa-vilAsa 8. bhaugolika-sandarbha . (1) deza, (2) grAma, (3) maTaMva, (4) kheTa (5) karvaTa (6) paTTana (7) droNamukha (8) saMvAhana, (9) antardIpa, (10) durgATavI, 9. rAjanaitika-sandarbha (1) rAjA, (2) adhirAjA, (3) mahArAjA, (4) ardhamANDalika (5) mANDalika (6) mahAmANDalika, ...... (7) ardhacakrI, (8) cakravartI 10. devIdAsa kI racanAoM kA jaina evaM jainetara bhakta kaviyoM ke sAtha tulanAtmaka adhyayana (1) AtmA-paramAtmA (2) paramAtmA ke vividha nAma (3) paramAtmA kI bhakti (4) nirguNa-saguNa (5) niraMjana (6) sadguru (7) nAma-smaraNa (8) mana (9) sAranAhI vastu kA grahaNa (10) mAyA-mAna kA tyAga (11) bAhyADambara evaM jAti-pA~ti-khaNDana (12) zAstra-jJAna-samIkSA (13) sakhya-bhakti (14) dAsa-bhakti (15) anubhava (16) AnandAnubhavajanya-samarasatA 105 For Personal & Private Use Only Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxiii 113 sowu o or or or 126 or m or viSaya-sUcI viSayasUcI (mUlapATha) 1. stotra-stuti-vandanA-khaNDa 111 (1) paramAnanda stotra-bhASA (2) jinastuti (rAga-DhAra haradaura kI) (3) jinanAmAvAlI (4) caturviMzati-jinavandanA 115 2. saMkhyAvAcI-sAhitya-khaNDa 122 (darzana, siddhAnta, adhyAtma evaM nItiparaka mizrita sAhitya) (1) paMcavarana ke kavitta 122 (2) sapta-vyasana-varNana 123 (3) dasadhA-samyakta 124 (4) dvAdasAnubhAvanA (5) zIlAMga-caturdazI 130 (6) dharama-paccIsI (7) paMcapada-paccIsI 133 (8) pukAra-paccIsI (9) vItarAga-paccIsI 142 .. (10) upadeza-paccIsI 149 (11) joga-paccIsI (12) jIvacaturbhedAdi battIsI 158 (13) viveka-battIsI 161 (14) darasana-chattIsI 163 (15) tInamUr3hatA-aratIsI (16) buddhibAunI 173 3. purANetihAsa, bhUgola, rAjanIti evaM zarIra-lakSaNasAhitya-khaNDa 189 (1) jinAMtarAulI 189 (2) mArIca-bhavAntarAulI 191 (3) lachanAulI 198 (4) cakravartI-vibhUti-varNana 198 caudaha ratnaM varNana evaM anya vaibhava varNana 198. s or o 139 hy 151 For Personal & Private Use Only Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxiv devIdAsa-vilAsa 4. zAstrIya-saMgItabaddha pada sAhitya-khaNDa 203 (ka) rAga-rAganI-pada (vividha prakAra kI rAga-rAganiyA~) 203 (1) rAga kedArau 203, (2) rAga soraTha 203, (3) rAga kanarI 204, (4) rAga gaurI 204, (5) rAga virAvara 204, (6) rAga malAra 205, (7) rAga virAvara 205, (8) rAga naTa 205, (9) rAga naTa 206, (10) rAga naTa 206, (11) rAga soraTha 206, (12) rAga jaijaivaMtI 207, (13) rAga jaijaivaMtI 207, (14) rAga rAmakalI 207, (15)rAga bhairoM 208, (16) rAgarAmakalI 208, (17) rAga virAvara 209, (18) rAga virAvara 209, (19) rAga bhairoM 209, (20) rAga naTa 210, (21) rAga jaijaivaMtI 210, (22) rAga bhairoM 210, (23) rAga Imana 211, (24) rAga Imana 211, (25)rAga jaijaivaMtI 211 (kha) pada paMgati-khaNDa (1) rAga virAvara 212, (2) rAga virAura 212, (3) rAga sAraMga 212, (4) rAga soraTha 213, (5) rAgaImana 213, (6) rAgaImana 213, (7) rAga sAraMga 214, (8)rAgaImana 214, (9) rAga Imana 215, (10) rAga dhanAsirI 215, (11) rAga dhanAsirI 215, (12) rAga Imana 216, (13) rAga dhanAsirI 216, (14) rAga sAraMga 217, (15) rAga soraTha 217, (16) khyAla dAdarau 217, (17) dAdarau 218, (18) dAdarau 218, (19) rAga gaurI 219, (20) rAga gaurI 219, (21) rAga kAnarau 219, (22) rAga sAraMga 220, (23) rAga soraTha 220, (24) rAga soraTha 220, (25) rAga gaurI 221, (26) rAga soraTha 221, (27) rAga soraTha 222, (28) rAga Imana 222. 5. viziSTa citrabandha-kAvya-khaNDa 223 (1) parvata-bandha-kavitta 223 (2) dohA-cUlIbandha 224 (3) gItikA maDarabandha 225 (4) dohA kapATabandha (5) dohA kaTArabandha 226 226 For Personal & Private Use Only Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (6) doharA candramAbandha (7) doharA candramAbandha (8) doharA kamalabandha (9) doharA kamalabandha (10) doharA kamala-bandha (11) doharA kamala - bandha (12) dohA parvata-bandha viSaya-sUcI 227 228 229 230 231 232 233 234 (13) gItikA maDara-bandha (14) sarvatomukha - caubIsA bandha 235 (15) kavitta-bandha meM kavitta arilla, dohA, caupahI evaM soraThA 235 (16) sarvatomukha savaiyA - caubIsA bandha 236 (17) dohA dhanika-bandha 236 237 237 237 (18) doharA tukagupata-bandha (19) doharA tukagupata-bandha (20) doharA arddhatukagupata gatAgata-bandha 6. sambodha - prabodha- sAhitya - khaNDa (1) hitopadeza (2) svajogarAcharau 7. atizaya (Azcarya) varNana - khaNDa (1) jinavara - janma ke dasa atizaya (2) kevalajJAna ke dasa atizaya (3) devakRta caudaha atizaya 8. caturviMzati jina evaM anya pUjAsAhitya - khaNDa - (1) caturviMzati jinapUjA (2) AdinAtha - jinapUjA (3) ajitanAtha-jinapUjA (4) sambhavanAtha - jinapUjA (5) abhinandananAtha-jinapUjA (6) sumatinAtha - jinapUjA XXV For Personal & Private Use Only 238 238 239 241 241 242 243 246 246 248 251 254 258 261 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Xxvi devIdAsa-vilAsa 265 268 270 273 276 279 283 286 289 293 296 300 304 307 310 (7) padmaprabhu-jinapUjA (8) supArzvanAtha-jinapUjA (9) candraprabhu-jinapUjA (10) puSpadanta-jinapUjA (11) zItalanAtha-jinapUjA (12) zreyAsaMnAtha-jinapUjA (13) vAsupUjya-jinapUjA (14) vimalanAtha-jinapUjA (15) anantanAtha-jinapUjA (16) dharmanAtha-jinapUjA (17) zAntinAtha-jinapUjA (18) kunthunAtha-jinapUjA (19) arahanAtha-jinapUjA (20) mallinAtha-jinapUjA (21) munisuvratanAtha jina-pUjA (22) naminAtha-jinapUjA (23) neminAtha-jinapUjA (24) pArzvanAtha jina-pUjA (25) mahAvIra-jinapUjA (26) aMga pUjA (27) aSTaprAtihArya-pUjA (28) ananta catuSTaya-pUjA (29) aSTAdaza doSa rahita-jinapUjA 9. granthakAra- prazasti 10. pariziSTa-khaNDa stutipada . (1) jUvavarA (2) padi (3) pada (4) ekendriya sainI-asainI 11. zabdAnukramaNika 12. sandarbha grantha sUcI Www00 WWW WWW WWWW WWW WWW W0 316 320 323 326 327 328 329 332 333 lh sh sh 335 335 336 360 For Personal & Private Use Only Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 1. yugIna paristhitiyA~ (ka) pRSThabhUmi-- kavi kA vyaktitva aura usake vyaktitva ko saMvArane vAlI yugIna paristhitiyoM kA usake sAhitya ke praNayana meM vizeSa mahatva hotA hai kyoMki usakI antazcetanA una paristhitiyoM se anuprANita hokara hI sarjana kA kArya karatI haiN| sAhitya svayaM koI svatantra ikAI nahIM, balki vaha tattayugIna vicAroM evaM paristhitiyoM kA supariNAma hotA hai| vaha eka racanAtmaka prakriyA hai, isalie usakA sambandha sAmAjika-jIvana ke sAtha vizeSa rUpa se jar3A rahatA hai| samAja aura sAhitya paraspara sApekSa haiM, ataH sAhitya ko samAja kA pratibimba bhI kahA gayA hai| sAmAjika sambandhoM ke kAraNa kavi athavA sAhityakAra meM eka aisI sphuraNazIla cetanA kA vikAsa hotA hai, jo anyAnya vicAroM evaM siddhAntoM ko janma detI hai| yahI cetanA sAhitya aura itihAsa kI gatividhi kI bhI sarjanakArI tatva ke rUpa meM mukharita hotI haiN| sAhitya kA itihAsa samAja ke vikAsa kA bhI itihAsa hotA hai aura vaha mAnava ke jIvana-mUlyoM kA citraNa karatA hai| isa tathya se bhI sabhI suparicita haiM ki hindIsahitya kA janma rASTriya jIvana kI sAmAnya paristhitiyoM se huA aura AdhunikakAla kA sAhitya bhI hamArI rASTrIya jAgRti kA dyotaka bnaa| kavi devIdAsa kA yuga bhArata kI paratantratA kA yuga thaa| rASTra evaM samAja eka ke bAda eka (mugaloM evaM aMgrez2oM kI) doharI parAdhInatA se pratAr3ita thA, jisake kAraNa rAjanaitika, sAmAjika Arthika evaM dhArmika jIvana asta-vyasta ho rahA thaa| Upara se sAmantI-vyavasthA ne samAja ko vibhinna vargoM meM vibhAjita kara diyA thaa| rAjA aura sAmanta vilAsitA ke paMka meM AkaNTha nimagna the| surA aura sundarI, yahI unake jIvana kA lakSya raha gayA thaa| prajA bhI rAjA kA anusaraNa kara unhI ke pada-cinhoM para cala rahI thii| cAroM ora vilAsitA kA vAtAvaraNa chAyA huA thaa| darabArI kavi rAjAzrita rahakara unake manonukUla kAvya-racanA karane meM apane ko bhI dhanya mAna rahe the| "manamatha nejA noMki sI''1 jaisI ghora zRMgArika kavitA ke likhane kA bolabAlA thaa| phira bhI usa viparIta vAtAvaraNa meM kavi devIdAsa ne adamya utsAha ke sAtha adhyAtma evaM bhaktirasa kI jaisI maMdAkinI pravAhita kI, 1. bihArI ratnAkara; pada 6 For Personal & Private Use Only Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devIdAsa - vilAsa vaha aitihAsika hai| unhoMne viSama paristhitiyoM meM bhI rASTrahita ko dhyAna meM rakhakara eka sacce lokanAyaka kI bhA~ti hindI meM aise sAhitya kA praNayana kiyA, jo girate hue mAnava mUlyoM ko punaH pratiSThita karane meM pUrNa rUpa se sakSama hai| Atmacintana, AtmavikAsa evaM usake mAdhyama se svastha samAja evaM rASTranirmANa hI unakA pramukha lakSya thA / unhoMne satyam, zivam evaM sundaram ke Adarza rUpa ko apane kAvya ke mAdhyama se mukharita karane kA athaka prayAsa kiyA hai| lokakalyANa kI bhAvanAoM kA gAna karane meM jahA~ unhoMne eka ora vibhinna sAmAnya chandoM evaM loka-saMgIta kA Azraya liyA, vahIM dUsarI ora yamana, bilAvala, sAraMga, jayajayavaMtI, rAmakalI, dAdarA, gaurI, kedAra, dhanAzrI Adi rAga-rAganiyoM kA sahArA bhI liyA hai| unhoMne bhakti ke zAstrIya evaM sahaja donoM pakSoM kA udghATana karake bhakti ko jana-sAmAnya ke lie bhI sahaja banA diyA hai| isa prakAra kavi devIdAsa ne rItikAla meM bhI adhyAtma evaM bhakti kI jaisI gaMgA-jamunI dhArA pravAhita kI, vaha bundelI hindI - sAhitya ke itihAsa kI svarNima - rekhA banakara ubharI hai| (kha) kavi devIdAsa ke bundelakhaNDa ke vaibhava kI eka jhA~kI bhArata kI hRdayasthalI madhyapradeza ke sImAnta para eka aisA bhI pradeza hai, jo rAmAyaNa evaM mahAbhArata kAlIna itihAsa ke aneka tathyoM ko apane astitva meM samAhata kie hue hai. kintu durbhAgya se paravartI kAloM meM vaha upekSita hotA rahA hai| yadyapi cedi, haihaya, kalacuri, candela, gahar3avAla evaM bundelA ThAkuroM ne vahA~ aneka svAbhimAna pUrNa parAkramI kArya kie haiM aura apanI atItakAlIna mahimAmayI paramparAoM ko surakSita rakhane ke lie ve sarvasva nyauchAvara karate rahe haiM / itihAsa isakA sAkSI hai| vartamAna me usI upekSita mahAmahima - bhUkhaNDa ko bundelakhaNDa ke nAma se jAnA jAtA hai| yahI vaha puNyabhUmi hai, jahA~ magadha ke dvAdazavarSIya akAla ke samaya AcArya bhadrabAhu apane 12 sahasra munisaMgha tathA navadIkSita magadha samrATa candragupta maurya (prathama) ke sAtha bihAra karate hue ruke the aura yahA~ se Age bar3hakara dakSiNa bhArata kI ora gae the| yahI vaha bhUmi hai, jahA~ mAtRbhUmi kI surakSA ke lie vIra campatarAya bundelA ne apane zaurya-vIrya kA purajora pradarzana kiyA thA, yahI vaha puNyabhUmi hai, jahA~ mahArAjA chatrazAla ne paranAmI - sampradAya ke mahAn sAdhaka svAmI prANanAtha kA AzIrvAda prApta kara bundela - bhUmi ko zrI - samRddhi pradAna kara use nayA tejasvI jIvana For Personal & Private Use Only Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA pradAna kiyA thA / bundela - kezarI chatrazAla kA vaha sAhityika - prema hindI - sAhitya kabhI bhI bhulA nahIM sakatA, jaba unhoMne apanI hI dharatI ke lAla mahAkavi bhUSaNa kI vidAI ke samaya unakI pAlakI meM apanA kandhA diyA thA aura usa rUpa meM sAhitya evaM sahityakAra ko mahAn sammAna diyA thaa| yahI vaha bhUmi hai, jahA~ ke rAjAoMmadhukarazAha evaM indrajIta siMha ne mugaloM ke virodha meM eka ora jahA~ apane zauryavIrya evaM parAkrama ke camatkAra dikhalAe the, vahIM dUsarI ora gopI-kRSNa kI smRti meM apanI lekhanI kA hRdayasparzI camatkAra bhI dikhalAyA thaa| eka hindI kavi ke rUpa meM mahArAjA madhukarazAha kA yaha pada - " or3achau' vRndAvana sauM gA~va" Aja bhI bundelakhaNDa ke jhopar3oM se mahaloM taka sarvatra sunAI detA hai. yahI vaha bhUmi haiM, jahA~ jaganika evaM gosvAmI tulasIdAsa ke bAda mahAkavi kezava, pravINarAya, kaviyitrI- kezava putravadhu, bihArI, balabhadra, khar3agasena kAyastha, govindasvAmI, vIrabala, rahImakhA~, harirAma, ToDaramala, AsakaraNa, caturbhuja, kalyANa, bAlakRSNa, gadAdhara evaM amareza prabhRti kaviyoM ne apane vyaktitva evaM kRtitva se ise mahimAmaNDita kiyA thaa| hindI jaina kavi bhuvAnIdAsa ne bhI sundara gItoM kI racanA kI, jo Aja bhI bundelabhUmi meM loka gItoM ke rUpa meM pracalita haiM / vandanIya bundelakhaNDa vividha kalAkRtiyoM, maThoM evaM mandiroM kA prArambha se hI pramukha kendra rahA hai| vahA~ zAyada hI aisA koI grAma, kasbA, nagara athavA zahara ho, jahA~ jaina evaM jainettara hastalikhita pothiyoM kA bhANDAra na ho / kintu zatAbdiyoM se unakA Alor3ana - vilor3ana nahIM ho pAyA hai aura hajAroM-hajAra pothiyA~ (hastalikhita-grantha) kAla-kavalita ho cukI evaM hotI calI jA rahI haiN| bundelI kaviyoM kI isI zrRMkhalA meM hindI ke eka jaina kavi devIdAsa bhI apanA vizeSa mahatva rakhate haiM, jinhoMne aneka racanAoM kA praNayana kiyaa| ina racanAoM kA saMgraha devIdAsa - vilAsa nAma se prasiddha hai aura ve prAyaH sabhI aprakAzita haiN| upalabdha prati kA paricaya nimna prakAra hai 1. or3achau vRndAvana sau gA~va. gobaradhana sukha - sIla pahariyA jahA~ carata tRna gAya / / jinakI pada-raja ur3ata sIsa para mukta-mukta ho jAya / saptadhAra mila bahata vaitrave jamanA - jala unamAna / / nArI nara saba hota pavitra kara-kara ke snAna / sothala tuMgAraNya bakhAno brahmA vedana gAyau / / so thala diyo nRpati madhukura ko zrIsvAmI haradAsa batAyau / (bundelakhaNDa kI eka lokapriya anuzruti) For Personal & Private Use Only Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devIdAsa-vilAsa (ga) prati paricaya ___ 'devIdAsa-vilAsa' nAmakI ukta saMgraha-kRti vArANasI ke zrI gaNeza varNI digambara jaina saMsthAna meM upalabdha hai| usakI mAtra eka hI prati upalabdha ho sakI hai| usakI kula patra saMkhyA 157 haiM, jinameM se 150 patra to pUrNarUpa se likhe hue haiN| isake pazcAt ke 4 patra khAlI hai, usake bAda eka patra likhA huA hai| phira 1 patra khAlI hai aura usake agale patra meM kevala 4 paMktiyA~ likhI huI haiN| kRti meM kavi kI choTI-bar3I 38 racanAoM kA saMkalana hai| prati kA prArambha kRti kI viSayavastu se huA hai| punaH tIna patra khAlI hai| tatpazcAta mUla racanA kA prArambha huA hai, jo isa prakAra hai OM namaH siddhebhyH| atha paramAnanda-stotra bhASA likhyte| aura anta isa prakAra hotA haibinA vidyA binA bramhAnA koI bhogI ramanI binA / chata tale kiM janmA kirte binA / / prati ke patroM kI lambAI 7.1' tathA caur3AI 5' hai| prati ke prArambhika 12 patroM taka pratyeka pRSTha meM 9-9 paMktiyA~, pR. 24 taka 10-10 paMktiyA~ evaM 25veM pRSTha se 11-11 paMktiyA~ likhI huI milatI haiN| prati paMkti meM varNa-saMkhyA 21 se 24 ke madhya hai| yadyapi isa prati kI sthiti acchI hai kintu prArambha aura anta ke kucha patra atyanta jIrNa ho gae haiN| grantha kA mUla viSaya kAlI syAhI meM likhA gayA hai, kintu patra kI saMkhyA, viSaya kA prArambha evaM anta tathA pUrNa virAma lAla-syAhI meM aMkita hai| patra ke bAe~ kinAre para 1" jagaha chor3I gaI aura dAe~ kinAre para 1/2', Upara aura nIce kramazaH 1-1/2' evaM 1/2' iMca jagaha chor3I gaI hai| (gha) prati kI vizeSatAe~ (1) isa grantha meM sarvatra kha ke sthAna para Sa kA prayoga kiyA gayA hai| (2) nakAra ke sthAna para nakAra aura NakAra donoM ke prayoga milate haiN| (3) bhUla se chUTe hue padoM athavA vargoM ko haMsapada dekara unheM hA~siye meM likhA gayA hai tathA vahA~ sandarbha-sUcaka paMkti-saMkhyA aMkita kara dI gaI hai| yadi chUTA huA vaha aMza Upara kI ora kA hai, to vaha UparI hA~siye meM aura yadi nIce kI ora kA hai, to vaha nIce kI ora, aura vahIM para paMkti saMkhyA bhI de dI gaI hai| For Personal & Private Use Only Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA (4) azuddha mAtrAoM evaM padoM ko miTAne ke lie kabhI kAlI evaM kabhI lAla syAhI kA prayoga kiyA gayA hai tathA bhUla se likhe gae anapekSita zabdoM ke sire para choTI-choTI khar3I 3-4 rekhAe~ khIMca dI gaI haiN| (5) patra 114 se lekara patra 120 a taka citrabandhakAvya sambandhI vibhinna citra diye gae haiM aura una citroM meM granthAgata kucha chandoM kA niyojana kiyA gayA hai / kula milAkara una citroM kI saMkhyA 24 hai / jaina hindI sAhitya meM yaha prayoga sambhavataH sarvaprathama kiyA gayA hai| (6) bha - vyaMjana kI AkRti apabhraMza - yuga kI zailI se samAnatA rakhatI hai| (7) hu~-- kI AkRti bhI apabhraMza-yuga kA smaraNa dilAtI hai| (8) pR. 79 aura 80 ke bIca kucha patroM ko kATakara unheM phUla pattiyoM kA AkAra diyA gayA hai| pratIta hotA hai ki aisA karake grantha kI zobhA bar3hAne kA prayAsa kiyA gayA hai| 5 (Ga) pratilipi sambandhI kucha truTiyA~ (1) patra saMkhyA 17 a, 26 a evaM 44 a khAlI hai| (2) patra saMkhyA 66 evaM 94 para kramazaH 65 aura 93 hI likhA gayA hai, jisase patroM kI krama saMkhyA meM antara A gayA hai| (3) patra saMkhyA 43 para nambara nahIM hai evaM 45 para 43 likhA gayA hai, jisa kAraNa Age kI krama saMkhyA meM bhI parivartana A gayA hai| 2. granthakAra : vyaktitva (ka) kavi paricaya jaisA ki pUrva meM kahA jA cukA hai, kavi devIdAsa rItikAlIna bhakta kavi haiN| gRhastha hote hue bhI eka ora jahA~ ve bhakti - rasa kI ajastra - dhArA meM DubakiyA~ lagAte rahate the, vahIM dUsarI ora, adhyAtma, cintana evaM manana meM bhI lIna rahate the| Atmacintana kI ora inakA viziSTa dhyAna thA / inakI anubhUti kA dharAtala atyanta gahana aura vistRta thA / unhoMne kAvya ke satyam, zivam evaM sundaram ina tInoM avayavoM meM se zivam para adhika bala diyA hai / kintu isakA tAtparya yaha nahIM ki kavi ne satyam evaM sundaram kI upekSA kI hai| balki satyam aura sundaram For Personal & Private Use Only Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 devIdAsa-vilAsa to unake kAvya meM svAbhAvika aura udAtta rUpa se varNita hue hI haiM, kintu lokahita ko dhyAna meM rakhakara unhoMne savRttiyoM ke preraka Avazyaka pakSoM kA nirUpaNa vizeSa rUpa se kiyA hai| saMsAra ke duHkhoM kA mUla kAraNa rAga aura dveSa hai| ye donoM manovikAra hI aneka vikArI-bhAvoM ko janma dete haiN| krodha, mAna, mAyA, lobha, tRSNA evaM IrSyA Adi ko jAgRta karane vAle rAga aura dveSa hI hai| yahIM donoM mAnava ko anAdikAla taka bhava-saMsAra kA bhramaNa karAte rahate haiM aura aSTa-karma rUpI rAkSasa use kanduka ke samAna yahA~ se vahA~ uchAlate rahate haiN| ukta bhAvoM ke kAraNa hI manuSya meM viveka nahIM raha jAtA aura isI kAraNa vaha AtmA ke astitva meM bhI pUrNa vizvAsa nahIM kara paataa| kavi devIdAsa ne ukta vicAroM kI abhivyakti tathA Atma-tatva kI pratiSThA ke lie devIdAsa-vilAsa kI racanA kI, jisameM unhoMne vibhinna kAvya-rUpoM ke dvArA Atma-tatva kA paricaya diyA aura mAnava ko svAnubhava ke dvArA use prApta karane kI preraNA dI hai| (kha) kavi-kAla-nirNaya bhAratIya svatantratA-prApti ke pUrva bundelakhaNDa kI orachA sTeTa kI rAjadhAnI TIkamagar3ha (vartamAna meM madhyapradeza kA eka sAmAnya jilA) ke digaur3A nAmake grAma meM kavivara devIdAsa kA janma huA thaa| unakA vistRta jIvana-paricaya to anupalabdha hai kintu bAhya evaM antakSyioM ke AdhAra para madhukarI-vRtti se kucha paricaya avazya mila jAtA hai| unhoMne apanI kRtiyoM ke antima prazasti padyoM evaM paSpikAoM meM apanI janmabhUmi evaM karmabhUmi para jo kSINa prakAza DAlA hai, usI se unake grAma, mAtA-pitA, bhAI-bahina, jAti-vaMza evaM samakAlIna rAjA ke sambandha meM kucha jAnakArI upalabdha ho jAtI hai| kisI-kisI racanA meM usake samApana-kAla evaM sthAna kA bhI ullekha milatA hai, jisase usake racanA-sthala, racanAkrama evaM samaya-nirdhAraNa meM bhI sahAyatA mila jAtI hai| apanI "vartamAna-caubIsI-pATha" nAmaka racanA ke anta meM usane granthakAra-prazasti aMkita kI hai, jo nimna prakAra hai saMvatu aSTAdasa parai eka bIsa ko bAsa, sAvana sudI paribhAta ravi dharAM ugI dina jaas| dharAM ugI dina jAsa gAma ko nAma digaur3A, jainI-jana basa-bAsa aur3achai sau pura tthaudd'aa| For Personal & Private Use Only Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA sAvaMtasiMha naresa desa parajA saba thavaMtu, jaha nirabhai kari racI yaha supUjA dhari svNtu| golAlAre jAniyo vaMza kharauA hotu / sonavayAra su baiMka tasu puni kAsilla sugotra / puni kAsilla sugotra sikasikahArA kherau, desa bhadAvara mA~hi jo suna racau tini bherau / kailagamA ke vasanahAra saMtosa subhAre, devIdAsa suputra digaur3A golAlAre || ukta prazasti padya se yaha to spaSTa hotA hai ki ukta cauvIsI pATha kI racanA kavi ne vi. saM. 1821 ke zrAvaNa zukla ravivAra ke prabhAta kAla meM kI thI. kintu usake janma-samaya ke sambandha meM kisI prakAra kA koI ullekha abhI taka nahIM mila sakA hai| hindI sAhitya ke itihAsa se bhI usake sambandha meM koI jAnakArI upalabdha nahIM milatI aura uttaravarttI kaviyoM yA lekhakoM ne bhI isa para koI prakAza nahIM DAlA / zraddheya paM. nAthUrAma jI premI (bambaI) ne hindI - jaina - sAhitya ke itihAsa meM unakA sarvaprathama saMkSipta paricaya prastuta kiyA thA, kintu unake janma samaya ke sambandha meM ve bhI mauna rahe' / DA~. kAmatA prasAda jI jaina ne paM. nAthUrAma premI kA anusaraNa karate hue batalAyA ki kavi devIdAsa dugauDaha gA~va (jilA jhAMsI) ke rahane vAle the aura unhoMne paramAnanda-vilAsa (saM. 1812). pravacanasAra - chandobaddha, cidvilAsa vacanikA evaM caubIsI-prATha nAmaka kRtiyoM kI racanA kI thii| paM. paramAnanda zAstrI ne bhI anekAnta (patrikA) meM unakI racanAoM kA ullekha karate hue, unake jIvana kI kucha mArmika ghaTanAoM kA ullekha to kiyA, kintu janma- samaya kI koI carcA nahIM kii'| DaoN. nemicandra zAstrI ne bhI ukta sUcanAoM ke AdhAra para unakI racanAoM kA ullekha mAtra kiyA hai / 7 1. hindI - jaina- sAhitya kA itihAsa, pR. 80, nAthUrAma premI, jainagrantha ratnAkara, hIrAbAga, bambaI, san 1917 2. hindI jaina-sAhitya kA saMkSipta itihAsa, pR. 218, DaoN. kAmatA prasAda jaina, bhAratIya jJAnapITha, kAzI, san 1947 3. anekAnta, akTUbara 1952, pR. 273 - 283. 4. hindI jaina - sAhitya parizIlana, bhAga 2, pR. 212 For Personal & Private Use Only Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devIdAsa - vilAsa pratIta hotA hai, zrI premIjI Adi ke sammukha kavi devIdAsa kI sabhI mUla racanAe~ nahIM thI, isI kAraNa ve kavi kA samaya nirdhAraNa nahIM kara ske| apanI kucha racanAoM meM se kisI-kisI racanA ke anta meM kavi ne usakA samApana varSa, tithi evaM dina kA ullekha kiyA hai| jaise kavi ne 'jIvacaturbhedAdibattIsI' nAmaka racanA kI samApti vi. saM. 1810; buddhibAunI' kI vi. saM. 1812; dvAdazabhAvanA aura vivekabattIsI' kI vi. saM. 1814, upadezapaccIsI kI vi. saM. 1816, vartamAna caubIsI - pATha kI vi. saM. 1821 evaM pravacanasAra" ki racanA vi. saM. 1824 meM kI thii| ina ullekhoM se kavi ke racanA-kAla ke nirdhAraNa meM paryApta sahAyatA mila jAtI hai| 8 adyAvadhi upalabdha racanAoM meM prApta tithiyoM ke AdhAra para kavi kI sambhavataH prathama racanA 'jIvacaturbhedAdibattIsI' kA samAptikAla vi. saM. 1810 jJAta hotA hai| kavi kI kRtiyoM kA adhyayana karane se usakI lekhanI kI kramika praur3hatA, vikAsa evaM viSaya kI gambhIratA kA spaSTa jJAna hotA hai / ataH uparyukta racanA - samApti kAloM evaM viSaya-pratipAdana kI pariniSThata bhASA-zailI ko dekhate hue yaha sahaja hI anumAna lagAyA jA sakatA hai, ki vi. saM. 1890 se vi. saM. 1824 ke madhya kavi ne apane sAhitya kA praNayana kiyA / aba yadi usane 30 varSa kI Ayu se apanA lekhana-kArya prArambha kiyA ho to usakA kula samaya vi. saM. 1780 se vi. saM. 1. "sata aSTAdasa dasa adhika saMvatu asvina mAsa / kRSNa paMcamI bhauma dina pahu viradaMta prakAsa / / ' 2. " saMvatu sAla aThAraha se puni dvAdasa aura dharau adhikAre / caitasudI paramA guruvAra kavitta jabai ikaThe kari dhaare||" 3. " saMvat 1814 bhAdauM sudi 13 sanau / " 4. " sAla aThAraha sau su phira dharau caturdasa aura / dutiya kuMvAra sudI dvAdasI guravAsara suya Thaura / / ' 5. "saMvat 1816 z2aiTha vadI 12 likhita lalitapura majhA suhasta / " 6. "itizrI vartamAna jina pUjA bhASA devIdAsa kRta sampUrNa samAptaM / saMvatu, 1821 varSa asvani sudI 3 bhaumavAsare zubhaM bhavatu / likhI gA~va dugaur3e atha prabhAvanA aMga kArana nirabhilAsa / / " 7 " saMvata 1824 kI sasAla hai| sAvana sadI sa AThai parayo somavAra hai / " For Personal & Private Use Only Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 1830 taka 50 varSa taka kA nirdhArita kiyA jA sakatA hai| ataH jaba taka usake jIvana-kAla sambandhI anya sAkSya upalabdha nahIM ho jAte, taba taka kavi kA kula jIvana kAla vi. saM. 1780 se 1830 taka mAnane meM koI hAni nhiiN| (ga) vaMza-paramparA devIdAsa kI "pravacanasAra' nAmaka racanA ke anusAra unake pitA kA nAma saMtoSa evaM mAtA kA nAma maNi thaa| devIdAsa kI eka bahina aura sAta bhAI the| bahina kA nAma selI thaa| bhAIyoM ke nAma isa prakAra the 1. devIdAsa 2. chagana 3. lalle, 4. marajAda, 5. gaMgArAma, 6 gopAla aura 7. kml| isakA ullekha unhoMne apanI granthakAra-prazasti meM svayaM kiyA hai| ye sabhI bhAI eka sAtha nahIM rahate the| kavi ke kathanAnusAra chagana zivapurI meM (chipurI), lalle lalitapura meM kamala kArI (TIkamagar3ha ke pAsa) meM marajAda evaM gaMgArAma TiharI (TIkamagar3ha) meM tathA devIdAsa evaM gopAla digaur3A meM rahate the, vyApArika kAraNoM se hI sambhavataH ina bhAIyoM ko alaga-alaga rahanA par3A thaa| kavi ne bhAiyoM ke vyaktitva athavA kRtitva ke sambandha meM kahIM koI ullekha nahIM kiyA hai| kevala unakI saMkhyA, nAma evaM nivAsa sthAna kA hI vivaraNa diyA hai| parantu ukta paMktiyoM se yaha avazya jJAta ho jAtA hai, ki sabhI bhAIyoM ke prati devIdAsa kA pragAr3ha-sneha thA aura apane bhAIyoM ke Agraha para unhoMne kaI racanAe~ bhI likhI thii| 1. "dugaur3o su grAMma jAmai jainI kI dhukAra hai, tahA~ ke suvAsI saMtoSa mani sugolaalaare| kharauvA suvaMza jAke dharma vivahAra hai, tinahI ke suputra devIdAsa tinhI pUrI karai, grantha yaha nAma jAko pravacanasAra hai||" (de. NANasAyara patrikA, 2/63) 2. "selI ke sahakArI bhAI, chipurI chagana lalitapura lalle, kArI kamala basata mana bhAyeM, TiharI meM marajAda tathA puni, gaMgArAma basata tina bhaaye| devIdAsa gupAla digauDe udai kavitta kalA ke gaae|| bhASA kari jinezvara pUjA chahauM vIra kI AjJA paae|| (de. vartamAna caturviMzati pUjA-prazasti) For Personal & Private Use Only Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devIdAsa - vilAsa unhoMne granthakAra-prazasti meM apanI jAti evaM vaMza kA spaSTa ullekha kiyA hai| tadanusAra unakI jAti golAlAre arthAt golArADa thIM, vaMza kharauA, gotra kAsilla evaM baiMka athavA mUla sonavayAra thaa| TIkamagar3ha, lalitapura, gvAliyara, jhA~sI, indaura, sAgara, dillI, bhopAla jiloM meM Aja bhI isa jAti evaM vaMza ke loga vidyamAna haiN| yaha 84 jAtiyoM meM se eka pramukha jaina jAti mAnI jAtI hai'| 10 (gha) janma evaM nivAsa-sthala kavi devIdAsa ne apane janma-sthAna ke sambandha meM spaSTa batalAyA hai ki unakA janma kailAgamA~ (jilA TIkamagar3ha, madhyapradeza kA eka grAma) nAmaka sthAna para huA thaa| tatpazcAt ve digaur3A grAma meM Akara rahane lage the| yadyapi unake pUrvaja "bhadAvaradeza ke (tatkAlIna gopAcala - gvAliyara rAjya meM sthita ) sIkasikahArA grAma ke nivAsI the| bAda meM kinhIM kAraNoM se unake pitA kailAgamA~ Akara basa gae the 1 yathA-- " puni kAsilla sugotra sIkasikahArA khairo / desa bhadAvara mA~hi jo suna racau tina bhairo / / kailAgamA ke basanahAra saMtosa subhAre / devIdAsa suputra digaur3A golAlAre / / " - caturviMzati., pR. 157 "sIkasikahArA" kA zAbdika artha hotA hai-- sI = zrI arthAt samRddhi aura kasikahArA arthAt kRSi ko dhAraNa karane vAlA arthAt samRddha khetI vAlA gaaNv| isase pratIta hotA hai ki isa gA~va ke nivAsI kisAna the aura pUrNa rUpa se khetI para Azrita tathA sampanna the| yahI kAraNa rahA hogA ki isa grAma kA nAma "sIkasikahArA" par3a gyaa| isI prasaMga meM kavi yaha likhanA bhI nahIM bhUlatA ki yaha jAnakArI maine apane parivAra se prApta kI hai, isIlie isakA ullekha kara rahA huuN| kavi ne gA~va ke lie "khairau" zabda kA prayoga kiyA hai| yaha bundelakhaNDIbhASA kA zabda hai, jo Aja bhI isI rUpa meM prayukta hotA hai| isakI vyutpatti "kheTa" yA kheDa zabda se huI hai| prAcIna bhUgola ke anusAra parvata evaM nadI ke bIca meM basane vAlA sthala kheTa yA kheDa kahalAtA thA / 1. bundelakhaNDa kA saMkSipta itihAsa, (lekhaka - gorelAla tivArI), kAzI nAgarI pracAriNI sabhA, vi. saM. 1990 pR. 155 2. de. cakravartI. prakaraNa. For Personal & Private Use Only Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 11 tatpazcAt kavi ke pitA "kailagamA'' meM Akara basa gae the, jo atizaya kSetra ahAra (TIkamagar3ha) evaM barmAtAla (TIkamagar3ha) nAmaka grAma ke pAsa hai| lekina bAda meM devIdAsa ne TIkamagar3ha ke pAsa hI digauDA nAmaka grAma ko apanA nivAsa-sthala banA liyaa| unhoMne apanI kaI racanAoM ke samApana meM dugauDA grAma kI carcA kI hai, jo isa prakAra hai "kailagamA puni grAma dugauDaha ke sabahI basa vaasnhaare'|| buddhi, 2/16/54 "grAma dugauDe madhya sAla aThAraha se su phira aura dhrau| dvAdaza.," 2/4/48 "dugauDo sugrAma jAmeM jainI kI dhukAra hai"| pravacanasAra prazasti. jaisA ki pUrva meM batalAyA jA cukA hai ki unake pUrvaja bhadAvara-deza ke "sIkasikahArA" grAma meM nivAsa karate the| kavi ke digauDA meM nivAsa karane ke do pramukha kAraNa pratIta hote haiN| prathama to, usakA uttama vyApArika-kSetra kA honA aura dUsarA, AsthAvAn jaina-dharmAvalambiyoM kA vahA~ bahula-saMkhyaka honaa| kavi ne aneka sthAnoM para baMjI' zabda kA prayoga kiyA hai| yaha bundelakhaNDIbhASA kA zabda hai, jo kandhe para kapar3A athavA anya vyApArika sAmagriyA~ lAdakara abhAvagrasta grAmoM meM becane ke artha meM rUr3ha ho gayA hai| kucha loga baila athavA ghor3e para bhI mAla lAdakara grAmoM meM becane jAyA karate the| aisA pratIta hotA hai ki dugauDA grAma kA, kapar3e ke vyApAra kI dRSTi se vizeSa mahatva rahA hogaa| dUsarA. unhoMne likhA hai ki, jainoM kI yahA~ bar3I dhukAra thii| "dhukAra" zabda kA artha hai dhAka yA prtisstthaa| pratIta hotA hai ki isa grAma meM jJAna, samRddhi evaM dharma kI dRSTi se jainiyoM kI bar3I pratiSThA thI, isIlie kavi yahIM Akara basa gayA thaa| 3. samakAlIna rAjA " kavi ne grantha-prazasti meM apane samakAlIna rAjA sAmantasiMha kA ullekha kiyA hai| yadyapi bundelakhaNDa ke itihAsa meM sAmantasiMha nAmake aneka rAjAoM kA vivaraNa upalabdha hotA hai, tathApi devIdAsa ne jisa rAjA sAmantasiha kA nAmollekha kiyA hai, vaha orachA ke mahArAjA vIrasiMha devajU kI paramparA meM Ane vAle rAjA pRthivIsiMha kA pautra thaa| vi. saM. 1809 meM rAjA pRthivIsiMha kA svargArohaNa ho jAne ke pazcAt unake pautra sAmanta siMha kA rAjyAbhiSeka kiyA gayA thaa| devIdAsa kA racanAkAla 1. "pUMjI le parAI baMju kInau mahA khoTo hai||" (joga. 2/11/13) 2. "dugauDo sau grAma jAmaiM jainI kI dhukAra hai| (pravacanasAra) 3. bundelakhaNDa kA saMkSipta itihAsa, (lekhaka gorelAla tivArI), kAzI nAgarI pracAriNI sabhA. vi saM 1990 pa 155 For Personal & Private Use Only Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 devIdAsa-vilAsa lagabhaga vahI hai, jo sAmantasiMha ke rAjyAbhiSeka kA hai, isalie donoM ke samaya kA mela bhI baiTha jAtA hai| ukta sAmantasiMha orachA sTeTa kA zAsaka thaa| isake zAsana-kAla meM orachA kI sthiti atyanta sudRr3ha thii| apanI kuzala sajha-bajha se usane apane jIvana meM sukha aura zAnti kA vAtAvaraNa upasthita kara diyA thaa| usane apanI vIrocita karttavya-parAyaNatA ke kAraNa aneka sammAna aura upAdhiyA~ prApta kI thiiN| usa samaya bhArata meM alIgauhara (zAha Alama) nAmake muslima bAdazAha kA zAsana thaa| vaha sAmanta siMha kI kArya-kuzalatAM evaM karttavya-niSThA se bahuta prasanna thaa| eka bAra jaba vaha vi. saM. 1815 meM rIvA~ se hotA huA dillI vApisa lauTa rahA thA, usa samaya rAjA sAmantasiMha ne usakA vizeSa rUpa se Adara-sammAna kiyA thaa| isase bAdazAha ne prasanna hokara usako "mahendra'' kI upAdhi se vibhUSita kiyA thaa| rAjA sAmantasiMha ne vi. saM. 1822 taka orachA kI rAjagaddI ko suzobhita kiyaa| isake pazcAt usakA dehAvasAna ho gyaa| kavi devIdAsa ne apanI eka grantha-prazasti meM rAjA sAmantasiMha ke zAsana kI prazaMsA karate hue batalAyA hai, ki "isa deza meM prajA atyanta sukhI aura samRddha hai| sabhI ko apane-apane dhArmika kAryoM ko karane kA pUrNa adhikAra hai| apane ArAdhyadeva kI pUjA evaM stavana kI sabhI ke lie pUrNa svatantratA hai| yahI kAraNa hai ki maiMne bhI nirbhaya hokara apane tIrthaMkara prabhu ke stavana meM "caturvizatijinapUjA' kI racanA kI hai. tAtparya yaha ki rAjA sAmantasiMha ke samaya meM rAjya caturdika samunnati para thaa| samRddhi, surakSA, pragati evaM zAnti kI dRSTi se vaha eka aitihAsika kAla-mAnA jA sakatA hai| usa samaya sAhityakAroM ke lie bhI apanI sAhitya-sAdhanA meM koI vighnabAdhA nahIM AtI thii| sabhI dharma evaM sampradAya ke logoM meM bhI sauhArdra evaM sneha vyApta thaa| kavi ne sUtra-zailI meM inhIM paristhitiyoM kI ora saMketa kiyA hai| 4. bahuAyAmI vyaktitva ke dhanI : kavi devIdAsa kavi devIdAsa ke upalabdha sAhitya ke adhyayana se unake vyaktitva ke aneka rUpa sammukha Ate haiN| kahIM to ve eka niSkAma-bhakta ke rUpa meM dikhalAI par3ate haiM, 1. de bundelakhaNDa kA saMkSipta itihAsa, pR. 157 . 2. de. caturvizatijinapUjA-granthakAra prazasti For Personal & Private Use Only Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA to kahIM unakA adhyAtma-rasika-rUpa Atma-rasa meM aThakheliyA~ karatA huA dRSTigocara hotA hai| kahIM ve tatvadRSTA jJAnI ke rUpa meM dikhalAI par3ate haiM, to kahIM unakA nizchala, saccaritra evaM vizvasta vaNik rUpa logoM ke jIvana ko AkarSita karatA hai aura kahIM para unakA kavi-rUpa apanI samagra kAvyAtmaka-vizeSatAoM ke sAtha sampUrNa kAvya meM apanI sugandha bikheratA sA pratIta hotA hai| eka ora ve zAstrIya-saMgIta ke marmajJa ke rUpa meM dikhalAI par3ate haiM, do dUsarI ora bhASA-vijJAnI tathA zabda-zAstrI ke rUpa meM dikhAI par3ate haiN| sabase bar3I vizeSatA yaha hai ki rItiyuga meM bhI vaha hindIjaina-bhakti-kAvya kA praNetA rahA hai| vaha ApAdamastaka kavi thA aura bhakti kI usa bhAva-bhUmi para pahu~cA huA thA, jahA~ dharma aura darzana kA anAyAsa hI mela ho jAtA hai| apanI kAvya-kRtiyoM meM usane ina tInoM kI jo triveNI pravAhita kI hai, vaha adbhuta hai| usakI sampUrNa racanAe~ zAnta-rasa kI pIyUSa payasvinI kI srota haiM, jinameM kaSAya-nigraha, bhoga-vilAsa kA parityAga, samAnatA, samarasatA evaM AtmA kA nirmalIkaraNa samAhita hai| ____ yahA~ saMkSepa meM unakI zreSThatA ke kucha binduoM para prakAza DAlane kA prayatna kiyA jA rahA hai: (ka) eka bhakta kavi ke rUpa meM devIdAsa vastutaH eka bhakta-kavi haiN| sAMsArika karttavya-kAryoM ke sAtha-sAtha ve sarvajJadeva kI bhakti meM lIna rahane vAle mahAn zraddhAlu the| unakI bhakti kA lakSya saMsAra ke aihika-sukhoM evaM abhilASAoM ko prApta karanA nahIM, balki sarvajJa-guNoM ke smaraNa evaM darzana dvArA apanI AtmA ko nirmala banAnA tathA mana ke vikalpoM ke tAna-vitAna ko dUra karanA hai| isI kAraNa unakI bhakti niSkAma hai| kavi ko yaha dRr3ha vizvAsa hai ki prabhu kI divya-mUrti kA darzana karane se janma-janmAntara ke pApa-karma turanta samApta ho jAte haiM aura citta parama AhlAda se ota-prota ho jAtA hai| yadyapi vItarAgI-prabhu kA guNAnuvAda atyanta kaThina evaM vacanAtIta haiM, kintu usa para zraddhA, manana aura cintana karane se yaha jIvAtmA karma-jaMjAla se mukta ho jAtA hai| kavi ne svayaM kahA hai- "ki jaba taka mujhe jina-guNoM kI parakha nahIM thI, taba taka merA jIvana eka kaur3I ke mola meM jA rahA thA arthAt nirarthaka rUpa meM vyatIta ho rahA thA, lekina aba jinendra ke guNa rUpI ratnoM kA sevana karane se mere sAMsArika vikalpa dUra ho gae haiN|" yathA For Personal & Private Use Only Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 devIdAsa-vilAsa "mUrata dekha sukha pAyo prabhu terii| atigambhIra guNAnuvAda tuma mukha kari jAta na gaayo| vikalapatA sugaI aba merI nija guNa ratana bhNjaayo| jAta hatau kaur3I ke badalai jaba lagu parakhi na aayo|--raag-raaginii 4/ka/20 eka anya pada meM prabhu ke caraNoM meM apanI zraddhA ko dRr3ha batalAte hue ve kahate haiM ki maiM bhagavAna ke suyaza ko sunakara unakI zaraNa meM A gayA huuN| rAgadveSa jaise bhayaMkara taskaroM ne mujhe apane adhIna kara rakhA hai aura ye aSTakarma mokSa-mArga meM pravRtta nahIM hone dete| yaha merI hI bhUla thI ki Aja taka maiM "sva" ko bhUla kara "para" ko apanA mAnatA rhaa| lekina aba maiMne jinendra prabhu kI zaraNa ko grahaNa kara liyA hai| isalie mujhe aba pUrNa vizvAsa ho gayA hai ki mere janma-maraNa kA cakra nizcita rUpa se samApta ho jaaygaa| yathA "sujasa suni Ayo sarana jina tere| hamare baira parai doI taskara rAgadoSa suna tthere| tuma sama aura na dIsata koI jagavAsI bhutere| deviyadAsa vAsa-bhava-nAsana kAja bhaye tuma cere|| pada., 4/kha/20 isake atirikta unhoMne hindI-bhakti-sAhitya meM prApta hone vAlI navadhAbhakti ke sopAnoM kA bhI yatra-tatra varNana kiyA hai| bhakta apane ArAdhya kI bhakti nau prakAra se karatA hai, jise navadhA-bhakti kahate haiM, jo nimna prakAra hai:- zravaNa, kIrtana, smaraNa, pAdasevana, arcana, vandana, dAsya-bhAva, sakhya-bhAva evaM aatmnivedn| yathA "Atama anabhava sAra jagatamahi Atama anabhava saar| samarasamaya tana-mana suvacana kRta rahita sakala vyaupaar| zravaNa kathana upadeza citavana bhajana kriyAdika aar| deviyadAsa kahata iha vidhi sau kIjai svaguna smhaar|| pada -4/kha/14 unhoMne anya bhaktiyoM ke sAtha-sAtha dAsya bhakti kI bhI pratiSThA kI hai| ve apane prabhu ko apanA svAmI mAnakara bhakti karate hue kahate haiM, ki isa saMsAra meM zaraNAgata kI lajjA rakhane vAle eka mAtra jinendra prabhu hI haiN| unake samAna garIbanavAja (dInadayAla) dUsarA koI nhiiN| yathA For Personal & Private Use Only Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA "turata bhajau jinarAja jo sukha cAhata jaga maiN| jA sama aura nahIM puni dUjau deva griibnvaaj| jo sarvajJa nivAhanahAre saranAgati kI laaj|| pada 4/kha/17 "yA vinatI suna sevaka kI nija mAraga se prabhu deu lgaaii| hauM tuma dAsa rahauM tumhare saMga lAja karau saranAgata AI pukaar|| 2 / 8/2 "prabhu tuma dInAnAtha hau maiM anAtha dukha kNd|| suni sevaka kI bInatI harau jagata dukha phNd|| pukAra; 2/8/6 vastutaH kavi devIdAsa ke samaya meM sakhya evaM dAsa-bhakti kA yuga cala rahA thaa| jainetara kaviyoM ne to usa bhakti-bhAvanA se bhakti-sAhitya racA hI, hindI ke jaina kaviyoM ne bhI dAsa bhakti ke gIta gaae| (kha) kavi kA adhyAtma-rasika-rUpa bhakti kA koI na koI AdhAra avazya hotA hai| AtmA ko AdhAra mAnakara jo bhakti kI jAtI hai, use AdhyAtmika-bhakti kahate haiN| kavi devIdAsa adhyAtmavAda ke prabala samarthaka the| ve svayaM na to tapasvI the, na yogI, aura na dhyAnI, phira bhI ve Atma-rasa kA svAda cakhane vAle adhyAtmI-bhakta avazya the| yathA Atama rasa ati mIThau sAdho Atama rasa-ati miitthau|| pada; 4/kha/20 unheM Atma-rasa kI prApti ke lie apane mana ko haThayogiyoM kI bhA~ti brahmarandhra para kendrita nahIM karanA pdd'aa| ve to anubhUti ke mAdhyama se mana kI Antarika sthiti taka pahuMca gae aura unhoMne bhakti ke dvArA bhAvonmeSa ke sA~ce meM adhyAtma ko DhAla diyA aura isa prakAra bhakti aura adhyAtma ko sannikaTa lA diyaa| isa prakAra devIdAsa bhakti aura adhyAtma kA sundara samanvaya karane vAle hindI ke eka siddhahasta kavi ke rUpa meM dikhalAI par3ate haiN| ve kevala bhakta yA kavi hI nahIM the, apitu adhyAtma-rasa kI maMdAkinI meM AkaNTha nimagna rahane vAle bhI the| unhoMne adhyAtma sambandhI zAstroM kA jo adhyayana evaM manana kiyA, use vivekapUrvaka apane hRdaya meM utArane kA bhI prayAsa kiyaa| iSTa-viyoga evaM aniSTa-saMyoga meM nirantara rahane kI unakI pravRtti kAvya meM bhI dRSTavya hai| karmodaya kI gati ko ve pUrI taraha jAnate samajhate the| isalie sabhI prakAra kI paristhitiyoM meM ve samatAbhAva banAe rakhate the| unhoMne svAnubhUti ke dvArA Atma-tatva ko bhalI-bhA~ti samajhA thaa| For Personal & Private Use Only Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 devIdAsa-vilAsa ataH harSa-viSAda, sukha-dukha evaM AzA-nirAzA kI ghar3iyoM meM unakA mana udvigna nahIM hotA thaa| apane mana para unhoMne aisI vijaya prApta kara lI thI ki sAmAjika evaM pArivArika paristhitiyA~ unheM vicalita nahIM kara pAtI thiiN| isakA sabase prabala udAharaNa unake choTe bhAI kamala kI mRtyu hai| apane prANoM se bhI priya isa bhAI kI mRtyu para unhoMne apanA samabhAva nahIM chor3A, balki mA~ ko yaha kahakara unhoMne dhairya ba~dhAyA ki- "he mA~, kamoM kI gati bar3I vicitra hai| use vacanoM ke dvArA vyakta nahIM kiyA jA sktaa| yaha jIva karma ke adhIna hotA haA bhI ahaMvaza apane ko dUsaroM ke sukhoM-dukhoM kA kartA-dhartA mAnatA hai, jabaki vastusthiti isase bhinna hai| kavi ke hI zabdoM meM dekhie "bAMkurI karamagati jAya na kahI, mA~ bAMkurI karamagati jAya na khii| cintata aura banata kachu aurahi honahAra soM hoya shii||... devIdAsa nirantara vastu-svarUpa kA dhyAna karate hue yahI vicAra karate rahate the ki jaba antardRSTi jAgRta ho jAyagI, to samasta bhaya svataH hI naSTa ho jAyeMge aura samarasatA A jAyagI tathA kAlalabdhi, guru-upadeza aura nirvikalpatA sulabha ho jAyagI, usase viSaya-kaSAya kI belI murajhA jAyagI aura mana sthira ho jaaygaa| moharUpI agni zAnta ho jAyagI, viveka rUpI vRkSa hRdaya meM pallavita ho jAyagA aura mana para-paraNati se rAga nahIM kregaa| tUM sabhI prakAra se anubhava rUpI raMga meM raMgakara ratnatraya rUpI mokSa-mArga meM pravRtta ho jaaygaa| ataH he Atman, tUM svAdhIna banakara nijAnanda-rasa kA nirantara pAna kr| kavi svayaM kahatA hai aMtaradiSTi jagaigI jaba terI aMtaradiSTi jgaigii| hoI sarasa dir3hatA dina hU~ dina saba bhrama bhIta bhgaigii| pada 4/kha/19 isI krama meM kavi punaH kahatA hai ki yaha Atma-rasa atyanta madhura hai kintu syAdvAda rUpI rasanA ke binA isakA svAda nahIM liyA jA sktaa| svAnubhava rUpI yaha rasa apUrva hai, AzcaryakArI hai, vacanAnIta evaM agocara hai| isako prApta kara lene para svargAdika-sakha bhI phIke par3a jAte hai| ataH he Atmana, terA lakSya hI use prApta karane kA hai| yathA "Atamarasa ati mIThau sAdhau bhAI Atama rasa ati miitthau| syAdavAda rasanA binu jAkau milata na svAda griitthau|| pada./kha/20 1. anekAnta, patrikA (11/7-8) pR. 275 For Personal & Private Use Only Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 17 tatpazcAt kavi jaba usa sarasa rasa kA pAna kara letA hai, taba usakA hRdaya anUbhUti ke rasa se sarAbora hokara anAyAsa hI kaha uThatA hai 'nija niramala rasu cAkhA jaba hama nija niramala rasu cAkhA / karanai kI su kachU aba maukoM aura nahIM abhilAkhA / / " rAga., 4/ka/4 (ga) tatvadarzI - rUpa devIdAsa ne eka sAmAnya gRhastha hote hue bhI apane kAvya meM AtmA, paramAtmA, aSTakarma, kaSAya, zubha-azubha, puNya-pApa, samyagdarzana, samyagjJAna, samyagcAritra evaM sva-para kA jo nirUpaNa kiyA hai, usase ve eka mahAn tatvadarzI, dArzanika kI koTi meM A jAte haiN| pArivArika jIvana meM rahate hue bhI unhoMne uparyukta tatvoM kA gahana adhyayana kiyA thA, sAtha hI, unhoMne adhyAtma evaM AcAra sambandhI siddhAntoM ko apane Antarika jIvana meM utArane kA prayatna kiyA thaa| isalie ve sva-para, bheda - vijJAna ko bar3I hI sahajatA se kaha pAne meM samartha bhI ho sake / etadviSayaka unake kucha udAharaNa dekhie / gUr3ha dArzanika - rahasyoM ko bhI unhoMne kitanI sIdhI sAdhI sarala bhASA-zailI meM spaSTa kara use sarvabhogya banA diyA hai| sva-para ke bheda - vijJAna kA spaSTIkaraNa unhoMne isa prakAra kiyA hai-- " svapara guna pahicAna re jiya svapara guna pahicAna | tU suchaMda anaMda maMdira pada amUrativAna / / cetana guna cinha tero pragaTa darasana jJAna / jaDa saparasAdika sumUrati pudagalIka dukAna / / " pada., 4 /kha / 26 " samakita binA na tarayau jiyA samakita binA na tarayo / lAkha krora upAsa kari nara kaSTa sahata marayau / / " pada., 4/kha / 23 "kIjai kauMnu havAla avara hama kIjai kauMnu havAla / " pada., 4/kha / 22 Atama-tatva vicArau sudhI tuma Atama tatva vicaarau||" pada., 4/kha / 10 Adi isI prakAra AtmA-paramAtmA ke svarUpa ko bhI dekhie ki bheda - vijJAna dvArA kavi ne kisa prakAra sarala zabdoM meM laukika udAharaNoM dvArA spaSTa kiyA hai "pAhana mai jaise kanaka dahI dUdha maiM ghIu / kATha mAMhi jima agini hai jyoM zarIra meM jIu / / " paramAnaMda, 1/1/24 " tela tilI ke madhya hai paragaTa ho na dikhAI / jagata - jaguti meM bhinnatA kharI telu ho jAya / / " paramAnaMda., For Personal & Private Use Only 1/1/25 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 devIdAsa-vilAsa kavi ne eka paMkti meM niraMjana kI sthiti ko kitane sarala rUpa meM vyakta kara diyA hai| yathAso sivarUpa anUpa amUrati siddha samAna lakhe sunirNjn|| buddhi, 2/16/17 5. kAvya-pratibhA kavi vahI hai, jisake antas se mahAn AcAryoM ke upadeza rUpI amRta-nirjhara kavitA ke rUpa meM svataH hI prasphuTita hone lgeN| kisI bhI bhakta kavi kI yaha vizeSatA hotI hai, ki vaha yA to apane ArAdhya ke prati pUrNatayA samarpita hotA hai aura usakA bhakta-rUpa geya-padoM ke mAdhyama se svataH mukharita hone lagatA hai athavA pUrvAcAryoM kI vANI ko vaha deza-kAla evaM loka-pracalita samakAlIna bolI-bhASA meM likhakara yA gAkara usakA pracAra-prasAra kara yuga kA pratinidhitva karatA hai| kavi-hRdaya nirantara hI sakriya banA rahatA hai aura usakI vANI kA srota avirAma gati se pravahamAna rahatA hai| jisa prakAra kevar3e ke sugandhita puSpoM para bhauMrA baiThe binA nahIM raha sakatA, basanta-Rtu meM Amra-maMjarI ko cakhakara koyala kuhu-kuhU kie binA nahIM raha sakatI, usI prakAra AcAryoM ke upadeza evaM vANI bhI ruka nahIM sktii| aMgreja kavi pI. vI. zailI kA bhI yahI kathana hai ki mahAn AtmA ke guNoM para rIjha kara kavi kA hRdaya phUTa par3atA (Heart outburst) hai| prastuta grantha ke praNetA kavi devIdAsa ke kavi rUpa para vicAra karane se yaha to spaSTa pratIta hotA hai, ki unheM kisI bhI vidyAlaya meM niyamita adhyayana kA avasara nahIM milaa| kintu sAkSara hone ke bAda kavi ko pravacana evaM upadeza sunane tathA svAdhyAya meM nirantara pravRtta rahane se use viSaya kA acchA jJAna ho gyaa| bhakta mAtApitA dvArA nirmita pArivArika vAtAvaraNa, pUrva-janma kA saMskAra, jijJAsu-pravRtti, sAmAjika-dhArmika pariveza, niyamita svAdhyAya aura sarasvatI kI nirantara ArAdhanA se devIdAsa kA susupta kavi-hRdaya mukharita ho utthaa| ArSa paramparA ke anusAra adhyAtma, AcAra evaM saiddhAntika jJAna ke sAtha-sAtha unheM prAkRta, saMskRta evaM hindIbhASA para pUrNa adhikAra prApta ho gayA thaa| yaha unake upalabdha-sAhitya se spaSTa hai| yahI nahIM, unake dvArA likhita pravacanasAra ke padyAnuvAda se prabhAvita hokara paM. sadAsukhajI jaise mahAn dArzanika ne eka TIkA bhI likhii| isase kavi devIdAsa ke pANDitya evaM kavitva ke asAdhAraNa rUpa kA paricaya milatA hai| . 1. de. anekAnta, varSa 1967 kiraNa 6/350 For Personal & Private Use Only Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 19 jaisA ki pUrva meM kahA jA cukA hai ki devIdAsa eka zraddhAlu bhakta kavi the| bhakta kavi hone ke lie apane ArAdhya ke prati zraddhA-bhakti kI samarpita bhAvanA kA honA sarvAdhika sazakta mAdhyama mAnA jAtA hai| devIdAsa ne bhI bhakti ke Aloka meM antartama kI jo anubhUti prApta kI, vahI bhakti ke udreka meM kavitA dvArA eka akRtrima vanya-srota kI taraha prasphuTita huii| hArdika umaMga ke kAraNa jo naisargikavaidagdhya kavi devIdAsa ke kAvya meM A sakA hai, vaha sarvatobhAvena bhAvApanna hai| usI meM unakI camatkArI pratibhA kI jhAMkI dRSTigocara hotI hai| kavi ne binA kisI durAvachipAva ke apanI anubhUti ko svAbhAvika bhASA-zailI meM jyoM kA tyoM citrita kara diyA hai| isa prakAra unake kAvya meM kAvya ke sabhI guNa aura rUpa svayameva hI samAhita ho gae haiN| prasiddha lakSaNazAstriyoM ne rasa ko kAvya kI AtmA mAnA hai| yadyapi devIdAsa ke kAvya-granthoM meM nava-rasoM kI chaTA to dikhAI nahIM detI kintu zAnta-rasa kI chaTA sarvatra dikhalAI par3atI hai, phira bhI usI ko prakAzita karane ke lie anya rasa sahayogI ke rUpa me usake cAroM ora avazya bikhare hue milate haiN| . bhASA ko sa~vArane vAle samucita sAhityika avayava-guNa, alaMkAra aura vividha chandoM ke samAhAra ke sAtha hI sAtha.zAstrIya rAga-rAganiyoM kA manohArI yoga kAvya ke saundarya ko utkRSTatA pradAna karane meM pUrNa rUpa se sakSama haiN| kAvya ke ina sabhI upAdAnoM kA saMkSipta vizleSaNa kAvya-vaibhava nAmaka agale prakaraNa meM kiyA jA rahA hai| vyaktigata jIvana (ka) kavi devIdAsa, eka vaNik ke rUpa meM jaisA ki pUrva meM kahA jA cukA hai ki kavi devIdAsa eka sAmAnya gRhastha the| Arthika dRSTi se kamajora rahane tathA eka bar3e parivAra ke bharaNa-poSaNa kA bojha una para hone ke kAraNa unheM AjIvikA hetu vyApAra karanA par3atA thaa| digaur3A grAma meM Aja bhI yahI kahA jAtA hai ki paM. devIdAsa baMjI kiyA karate the| kintu eka sAmAnya vyApArI hone para bhI unakA jIvana sAtvikatA aura samarasatA se paripUrNa thaa| santa kabIra kI hI bhA~ti gArhasthika kAryoM se unheM jaba bhI avakAza milatA thA, 1. joga., 2/21/13 For Personal & Private Use Only Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 devIdAsa-vilAsa ve gaMganareza ke vIra senApati cAmuNDarAya ke samAna hI apane lekhana-kArya meM lIna ho jAte the| unake kAvya meM jahA~-tahA~ vyApAra sambandhI sandarbha evaM uktiyA~ bhI isa bAta kI dyotaka haiM ki ve eka kuzala vyApArI the| devIdAsa apanA vyApAra pUrI lagana aura saccAI ke sAtha kiyA karate the aura hAni-lAbha ke avasaroM para apanI samavRtti rakhate the| vyApAra unake lie mAtra eka nyAyocita AjIvikA kA sAdhana mAtra thA, use unhoMne kabhI bhI sAdhya nahIM maanaa| unake lie sAdhya to AtmA kA kalyANa thA, isalie ve utanA hI arjana karate the, jitanI ki unheM AvazyakatA rahatI thii| unhoMne apanI "joga-paccIsI'' nAmakI racanA meM vyApAra ke prastuta-vidhAna dvArA aprastuta kA varNana kiyA hai aura anyokti ke mAdhyama se sAMsArika prANiyoM ko udbodhana dene kI ceSTA kI hai| unheM vyApAra kI sabhI yuktiyoM kA acchA anubhava thaa| isalie ve byAz2a para karja lekara vyApAra karane ke pakSa meM kabhI nahIM rhe| kyoMki unakI yaha pakkI dhAraNA thI ki karja le lene se vyApArI para doharI mAra par3atI hai aura vaha usake bojha se adhamarA jaisA ho jAtA hai| isalie unhoMne vyApAriyoM ko karja se dUra rahane tathA adhika dhanopArjana karane ke lie "hAya-hAya" na karane kI salAha dI hai| kavi ke anusAra kama AmadanI se bhI do samaya kA bhojana Ananda se mila sakatA hai| jaisA ki unhoMne svayaM likhA hai "are haMsarAI jaisI kahA tohi sUjhi prii| pUMjI lai parAI baMju kIno mahAkhoTo hai| Apa terI eka samaya kI kamAI ko na ToTo hai|" joga., 2/11/13 tathA"mana vaca tana para-dravya soM kiyo bahuta vyaupaar| . parAdhInatA kari parayo ToTo vividha prkaar|| joga., 2/11/12 (kha) bahujJatA jaisA ki pUrva meM kahA jA cukA hai ki devIdAsa kevala hindI-bhASA ke hI kavi nahIM, apitu unhoMne apane svAdhyAya ke bala para saMskRta, prAkRta, apabhraMza Adi bhASAoM kA jJAna prApta kara unake granthoM kA hindI-padyAnuvAda karane meM bhI ve samartha ho ske| For Personal & Private Use Only Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 21 bhaTTa akalaMka ke saMskRta bhASA nibaddha paramAnanda - stotra, acArya kundakunda ke zaurasenI prAkRta baddha pravacanasAra evaM daMsaNapAhuDa Adi isake sAkSAt udAharaNa haiM / unakI yahI racanAe~ unheM loka-bhASA ke saphala anuvAdaka kI mahattA bhI pradAna karatI haiN| inake atirikta bhI unakI sabhI racAe~ varNya viSaya pratipAdana kI dRSTi se viziSTatA rakhatI haiM evaM unakI bahujJatA ko pramANita karatI haiN| isa prakAra eka ora ve apane viSaya ke vizeSajJa aura marmajJa haiM, to dUsarI ora bhASA ke adhikArI vidvAn tathA tIsarI ora ve mUlAnugAmI saphala padyAnuvAdaka bhii| unhoMne mArIca ke vividha bhavAntara sambandhI racanA meM jisa prakAra se mArIca ke jIva kI eka-eka paryAya kA pAradarzI varNana muktaka- kAvya zailI meM kiyA hai, vaha hindI-sAhitya ke kSetra meM anupama hai / itanA sarvAMgINa varNana to prathamAnuyoga kI sambhavataH kisI prabandha-racanA meM bhI upalabdha nahIM hogaa| isI prakAra " caturvizatijina-pUjA" meM unhoMne pratyeka tIrthakara kA varNana karate samaya tIrthaMkara kA jIvana kisa svarga loka se kisa tithi ko garbhAvasthA meM AyA, nagara, mAtApitA, janma-tithi, janma nakSatra, dIkSAgrahaNa kI tithi, nakSatra, unase sambandhita vana, vRkSa evaM unase dIkSA dhAraNa karane vAle rAjAoM kI saMkhyA, tapake pazcAt unakI prathama pAraNA (AhAra) vAle nagara kA nAma, rAjA-rAnI kA nAma, kevalajJAna kI utpatti kA samaya, unake gaNadhara, pratigaNadhara, muni, AryikA zrAvaka-zrAvikAoM, vikriyARddhi-yukta muniyoM, manaH paryayajJAniyoM, vAdI, prativAdI Adi kI saMkhyA, unake yakSa-yakSiNI kA nAma evaM kisa mahIne aura kisa Rtu meM unhoMne mokSa ko prApta kiyA, Adi kA vistRta ullekha kiyA hai, jo paurANika itihAsa kI dRSTi se vizeSa mahatvapUrNa hai| yaha vizeSatA anya pUjAoM meM prAyaH upalabdha nahIM hotI / > "buddhivAunI" nAmaka racanA meM kavi ne sva- para viveka, AtmA-paramAtmA kA lakSaNa, samyaktva, sumati - kumati, pApa-puNya, jJAna- jJeya evaM bhavya - abhavya jIvoM kA rUpaka evaM udAharaNa- alaMkAra ke dvArA jo sarasa, sarala evaM sahaja nirUpaNa kiyA hai, vaha pUrNarUpeNa unakI bahujJatA kA paricAyaka hai| unhoMne apane rAga-rAginI ke eka pada (17/2) meM yaha bhI batalAyA hai ki Age calakara di. jaina muni kevala dakSiNa - dizA meM hI hoMge, uttara meM nahIM ) / isa sadI ke prArambhika kAla taka unakI yaha bhaviSyavANI lagabhaga yathArtha rhii| "jinAMtarAulI" nAmaka racanA meM kavi ne bha. mahAvIra ke pazcAt calane vAlI AcArya-paramparA kI jo kAla-gaNanA prastuta kI hai vaha hindI bhASA meM hone ke kAraNa zramaNa-saMskRti evaM jaina-sAhitya ke itihAsa kI dRSTi se vizeSa mahatvapUrNa hai| For Personal & Private Use Only Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devIdAsa - vilAsa isI prakAra kavi ke "cakravarttI- vibhUti varNana" se prAcIna bhAratIya bhUgola kI jAnakArI upalabdha hotI hai / kheTa, karvaTa (kharvaTa) maDaMba, upamahAdvIpa, aMtardvapa Adi ke ullekha pUrNa rUpa se prAcIna aura Adhunika bhUgola ko spaSTa karate haiN| isI kRti meM unhoMne rAjA, adhirAjA, mANDalika, arddhamANDalika, cakravarttI arddhacakravarttI Adi kI paribhASAe~ bhI prastuta kI hai, jo rAjanaitika jIvana para prakAza DAlatI hai / kavi ne apanI " pukAra - paccIsI" nAmakI racanA meM " grAmapati" zabda kA ullekha kiyA hai, jisase samakAlIna paMcAyatI rAjya-vyavasthA kA AbhAsa milatA hai| aisA pratIta hotA hai ki kavi ke samaya meM grAmoM meM paMcAyatI - rAjya vyavasthA kArya karatI thii| 22 (ga) kavi kI vinamratA kavi devIdAsa ke sAhitya kA adhyayana karane se yaha spaSTa parilakSita hotA hai ki ve zAnta, sarala, nizchala evaM nirahaMkArI pravRtti ke vyakti the| unakI kisI bhI racanA meM ahaMbhAva kA darzana nahIM hotA, balki apanI kisI-kisI racanA ke anta meM ve atyanta vinamra zabdoM meM apanI laghutA isa prakAra vyakta karate hai - "mai to mandabuddhi, alpaguNI, sAdhAraNa vyakti huuN| jinendra bhagavAna kI samarasavItarAgatA aura samyakatva Adi kA varNana karane meM gaNa-phaNapati bhI stambhita raha jAte haiM, to phira merI gaNanA hI kyA ? mere pAsa na to AgamoM ke artha kI abhivyakti kA kauzala hai aura na chanda-bandha kI mUrta - kalA / ucita zailI ke binA merI mati aura gati donoM hI malina ho gaI haiN| maiM tuccha buddhi hone ke kAraNa sAhityapraNayana meM apane ko asamartha pAtA huuN| na to maiMne guru ke mukha se Agama-granthoM kA zravaNa kiyA hai aura na hI unakA manana / isalie merI kAvya-racanAoM meM yadi kisI prakAra kI kamI raha jAya yA anartha ho jAya to he vidvajjana, Apa apanI buddhimattA se usameM sudhAra kara lIjiyegA / " yathA "alpa buddhakari alpa guna varanaiM deviyadAsa / paramAnaMda, 1/1/31 " devIdAsa kahai mati maMda / / jIvacaturbheda. 2/12/33 "yaha samakita mahimA kathana ganaphanapati thaka hot|| dasadhA., 2/3/3 " " grantha aratha chavi chaMda kI mUrati kalA na paas| sailI binu mailI bhaI gati-mati deviyadAsa / / " tIna mUr3ha., 2/15/38. For Personal & Private Use Only Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA devI ati-mati-maMda puni kahivai kauM asamartha / buddhivaMta dhari lIjiyo jaha anartha kari artha | | gurumukha graMtha sunyau nahIM munyau jathAvata Apa / / " dvAdaza., 2/4/47-48 ukta prasaMgoM se yaha dhyAtavya hai ki apane ko manda buddhi, alpamati, alpajJa evaM kAvya-zaktihIna kahakara kavi ke Atma-paricaya kI pravRtti prAcIna paramparA se hI calI A rahI hai| saMskRta, apabhraMza evaM hindI ke adhikatara jaina kaviyoM ne isa zailI kA prayoga kiyA hai| jainetara apabhraMza evaM hindI sAhitya meM bhI yaha pravRtti pracura mAtrA meM upalabdha hai / yathA-- 23 "tANaNukaINa amhArisANa suiisddstthrhiyaann| lakkhaNachandapamukkaM kukavittaM ko pasaMseI / / " sandeza., 1/7 "koUhali bhAsiau saralabhAi saMneharAsara / taM jANivi Nimisiddhu khaNu buhayaNa karivi saNeha / " sandeza., pAmarajaNathUlakkharihiM jaM / " kavi na hoU~ nahi~ vacana pravInU sakala kalA saba vidyAhInU / Akhara aratha alaMkRti nAnA chaMda prabaMdha aneka vidhaanaa| kavitta viveka eka nahi~ more satya kahahU~ likhi kAgada kore / mAnasa., pR. 12 (gha) kavi ke jIvana kI kucha preraka evaM mArmika ghaTanAe~.. kavi ke jIvana meM aneka mArmika ghaTanAe~ ghaTita huI thIM, jinase unakI samarasatA, saccaritratA, nirbhIkatA, Atma- dRr3hatA evaM mitavyayatA Adi kI jAnakArI milatI hai| unakI ye ghaTanAe~ bhale hI likhita rUpa meM kahIM upalabdha na hoM, kintu paramparA prApta kiMvadantiyoM ke rUpa meM aura unake sAdhanA sthala dugaur3A grAma meM Aja bhI gU~ja rahI haiN| unameM se kucha pramukha preraka ghaTanAoM ko yahA~ prastuta kiyA jA rahA hai - 1/19 (1) samarasatA jaisA ki pUrva meM kahA jA cukA hai, kavi kI AjIvikA kA pramukha sAdhana kapar3e kA choTA sA vyApAra thaa| vaha baMjI karake apane parivAra kA bharaNa-poSaNa kiyA karate the| gArhasthika-jIvana meM unake parivAra meM kucha aisI asAdhAraNa ghaTanAe~ bhI ghaTita huI thIM, jinase unake jIvana kI dRr3hatA, saccaritratA evaM Atma-saMyama kI kaThora parIkSA huI aura usameM ve khare bhI utre| ina kAraNoM se tatkAlIna sAhityikoM evaM sAmAjikoM meM unakI bar3I pratiSThA bar3hI | For Personal & Private Use Only Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 devIdAsa-vilAsa bundelakhaNDa meM Aja bhI yaha romAMcaka kiMvadantI pracalita hai ki eka bAra ve apane choTe bhAI kamala ke sAtha usake vivAha ke lie Avazyaka vastue~ kharIdane hetu lalitapura (uttarapradeza) jA rahe the| rAste meM ghanA jaMgala par3atA thaa| vahIM kahIM kamala para eka zera ne sahasA hI AkramaNa kara use mAra ddaalaa| isa apratyAzita dukhada ghaTanA ne kavi ke mana ko jhakajhora DAlA, kintu zIghra hI unakA viveka jagRta ho uThA aura apane ko sambodhita karate hue unhoMne kahA "karmoM kI gati vicitra haiM, ise koI nahIM TAla sktaa|" tatpazcAt ve rAste meM hI usakA dAha-saMskAra kara ghara lauTa aae| devIdAsa sneha vaza apane usa bhAI ke lie saba kucha nyauchAvara karane ke lie taiyAra rahate the| balki yaha bhI kahA jA sakatA hai ki usakI smRti ko sthAyitva dene ke lie hI ve gRhastha rUpa meM bane rahe aura apanI AdhyAtmika kRtiyA~ likhate rhe| apane lADale sapUta kI Akasmika mRtyu se Ahata apanI mA~ ko DhADhasa ba~dhAne ke lie, dekhie, unhoMne kitane mArmika, paurANika udAharaNoM kI carcA kI hai| ve kahate hai- "he mA~, dekho, saMsAra kI gati kitanI vicitra hai| vyakti jo socatA hai, vaha kabhI bhI nahIM ho paataa| tuma jAnatI hI ho ki maryAdA puruSottama rAma ko kahA~ to sabere uThate hI pRthivI-maNDala kA cakravartI pada prApta karanA thA aura kahA~ usI sabere unheM yAtanApUrNa vanabAsa mila gyaa| rAvaNa ne socA thA ki yadi vaha rAma ke sAtha yuddha meM jIta jAyagA, to sItA jI ko rAma ke lie vApisa lauTA degaa| kintu use yuddhasthala meM hI mRtyu kA varaNa karanA pdd'aa| maiMne svayaM bhI socA thA ki apane bhAI kA dhUmadhAma ke sAtha vivAha karU~gA, kintu usake pUrva hI vaha akasmAt cala bsaa| mA~, kAla kI yaha gati bar3I hI vicitra hai| kintu isa viSama sthiti meM bhI viveka kho dene se prANI ko kabhI bhI sadgati nahIM mila sktii| ataH isa zoka ko dhairyapUrvaka sahana karo, isI meM jIvana kA sAra hai| (2) saccaritratA kavi devIdAsa kA upanAma bhAyajI thaa| bundelakhaNDa meM Adara sUcaka yaha eka lokapriya vizeSaNa Aja bhI pracalita hai| jo vyakti ojasvI vaktA, tatvajJAtA, prabhAvaka evaM preraka pravacanakartA hone ke sAtha kavi, saMgItakAra evaM samAja ke sukhadukha meM sadaiva sAtha dene vAlA hotA hai, use "bhAyajI" kI upAdhi se vibhUSita kiyA 1. anekAnta 11/7-8/275 For Personal & Private Use Only Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 25 jAtA thaa| kavi devIdAsa meM ye sabhI sadguNa the| isI kAraNa unheM bhI vahA~ ke loga "bhAyajI" kahakara pukArA karate the / kapar3A becane ke lie AsapAsa ke jina grAmoM meM ve pherI lagAyA karate the, unameM se bachaur3A nAma kA eka grAma bhI thaa| kahA jAtA hai ki ve vahA~ ke eka sAdharmIparivAra ke yahA~ rukate the| usa parivAra meM pA~ca varSa kA eka bAlaka thA, jise bhAyajI bahuta sneha karate the| yaha bAlaka bhI unheM dekhakara bahuta prasanna hotA thA / eka bAra bhAyajI usI parivAra meM jAkara ruke| vaha baccA unake pAsa Akara khelatA rhaa| usa samaya kI prathA ke anusAra usake hAthoM meM cA~dI ke kar3e pahanA rakhe the| agale dina bAlaka kI mA~ ne nahalAne ke samaya jaba bacce kA kurttA utArA to DhIle hone ke kAraNa eka hAtha kA kar3A kurte meM hI pha~sa kara raha gyaa| bacce ke hAtha meM kar3A na dekhakara mA~ ko AzaMkA huI aura vaha socane lagI ki kahIM vaha kar3A bhAyajI ne na utAra liyA ho ? vaha turanta unake pAsa pahu~cI aura unase usa kar3e ke viSaya meM pUchane lagI / bhAyajI ne usakI Antarika durbhAvanA ko samajha liyA aura apanI anabhijJatA jatAte hue kahA ki zAyada kapar3e ke kisI gaTThara ke nIce calA gayA hogA, khojane para bAda meM mila jAyagA / yaha kahakara bhAyajI dukhI hokara turanta hI bAjAra gae aura 5 tolA cA~dI kA kar3A banavAkara le Ae aura agale dina hI jAkara use vaha kar3A dekara batalAyA ki yaha kapar3e ke gaTThara ke nIce mila gayA hai| kar3A pAkara mA~ bar3I prasanna huI / dUsare dina jaba mA~ bAlaka ko vahI kuratA pahanAne lagI, to usameM bacce kA vaha kar3A nikalakara jamIna para gira pdd'aa| use dekhakara vaha sanna raha gaI aura AtmaglAni se bharakara socane lagI ki maine vyartha hI bhAyajI para corI kA sandeha kiyaa| usane turanta hI kar3A lauTAte hue bhAyajI se karabaddha hokara kSamA maaNgii| kintu bhAyajI ne zAnta mana se kar3A usI ko lauTAte hue kahA ki "vastu ke kho jAne para vyakti ke mana meM sandeha to utpanna ho hI jAtA hai| yaha to mAnava kA svabhAva hI hai / kintu. isameM ApakA koI doSa nahIM / " (3) zAntabhAva dvArA hRdayaparivartana eka bAra devIdAsa gA~va ke kucha vyApAriyoM ke sAtha kapar3A beca kara lauTa rahe the| rAste meM eka ghanA jaMgala par3atA thaa| jaba sandhyA hone lagI, to unhoMne kahA ki saba loga yahIM para rukakara sAmAyika ( sandhyA- samaya kA Atma-cintana) kara leM, taba Age bddh'eNge| sabhI logoM ne unakA virodha karate hue kahA ki cU~ki For Personal & Private Use Only Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 devIdAsa-vilAsa yahA~ ghanA jaMgala haiM aura cora, luTeroM kA bhI bhaya banA rahatA hai| ataH yahA~ se kucha dUrI para nirApada sthAna hai, vahIM rukakara sandhyA-vandana kara leNgeN| yaha kahakara ve sabhI to Age bar3ha gae kintu devIdAsa ne unakI bAta nahIM mAnI, apanA kapar3e kA gaTThara ghor3e kI pITha se utAra kara use eka tarapha rakha diyA aura ve vahIM sAmAyika karane baiTha gae aura thor3I hI dera meM Atma-cintana meM lIna ho ge| isI bIca kucha cora vahA~ Ae aura bhAyajI ke kapar3e kA gaTThara uThAkara Age bar3ha ge| lekina yaha saMyoga hI thA ki thor3I dUra jAne para una coroM ke mana meM yaha vicAra AyA ki "na jAne yaha kauna sAdhu-puruSa haiM? jo apane dhyAna meM magna hai aura yahA~ hama usakA mAla lekara bhAga rahe haiM, aise santa, mahAtmA ko kaSTa dene se hama mahApApa ke bhAgIdAra ho jaaveNge| aisA socakara unhoMne vaha kapar3A yathAsthAna rakha diyaa| kintu Age jAkara unhIM coroM ne bhAyajI ke una sabhI sAthiyoM ko mAra-pITa kara unakA pUrA mAla chIna liyaa| ___yaha ghaTanA hameM yaha smaraNa dilAtI hai ki koI bhI vyakti apane zAnta-pariNAmoM evaM aTUTa zraddhAbhakti dvArA duSTa-svabhAvI vyaktiyoM kA hRdaya-parivartana karane meM bhI sakSama ho sakatA hai| (4) mitavyayatA eka anya ghaTanA ke anusAra kavi devIdAsa apane adhyayana ke krama meM eka bAra uttarapradeza ke kisI nagara meM gae aura vahA~ 12 mahine taka rhe| pravAsa-kAla meM ve apane hAtha se hI bhojana banAyA karate the| usa samaya unhoMne eka paise kI lakar3I meM 12 mahine taka bhojana banAyA thaa| hotA yaha thA ki ve pratidina eka paise kI lakar3I kharIdakara bhojana banAte the aura bhojanoparAnta usakA koyalA bujhAkara pratidina eka sunAra ko eka paise meM beca diyA karate the aura agale dina usI paise se punaH lakar3I kharIda lete the| yaha krama 12 mAsa taka lagAtAra calatA rhaa| __to, yaha thI kavi devIdAsa kI mitavyayatA kI pravRtti, jo Aja ke yuga meM - bhI hameM vastuoM kI upayogitA kA sandeza detI hai| unakI yaha mitavyayatA kevala bhautika vastuoM taka hI sImita nahIM thI, apitu sAhitya-lekhana meM bhI unhoMne zabdoM kI mitavyayatA se kAma liyA aura thor3e se zabdoM meM hI gUr3ha tathA gambhIra dArzanika tatvoM kA nirUpaNa kara diyaa| isakA eka nimna udAharaNa dRSTavya hai samadaMsana nIra pramAna kahyau tinhi kai ghaTa jAsu pravAha bhyau| vadhuvAluva karma anAdi khage tasu phUTata naiMkuna bAru lge| darasana., 2/14/7 For Personal & Private Use Only Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 6. kRtitva hama yaha pUrva meM hI kaha cuke haiM ki mahAkavi devIdAsa hindI-sAhitya ke rItikAlIna kavi hokara bhI bhakta-kavi ke rUpa meM ubhara kara sammukha Ae haiN| kahA jA sakatA hai ki rItikAlIna vAtAvaraNa meM ye eka aise bhakta kavi haiM, jinhoMne hindIsAhitya meM apane kAvya-guNoM evaM AdhyAtmika viSaya-vastu ke nirUpaNa kI dRSTi se apanI vizeSa pahicAna banAI hai| yadyapi isa kAla meM aneka jaina bhakta kavi hue haiM kintu isa kavi kI vizeSatA yaha hai ki usane ghora Arthika evaM pArivArika saMgharSoM se jUjhate hue bhI unase kabhI hAra nahIM mAnI aura unake sAtha-sAtha apanI lekhanI ko bhI jIvanta banAe rkhaa| unakI eka anya vizeSatA yaha hai ki ve bundelI-bhASA ke akele hindI jaina-kavi haiM, jinhoMne usake mAdhyama se usa pradeza ke zramaNasaMskRti ke anuyAyiyoM ke lie vividha viSayaka vizAla-sAhitya kA praNayana to kiyA hI, bundelI-bhASA ko bhI eka sazakta sAhityika rUpa pradAna kiyaa| devIdAsa kI anya eka vizeSatA yaha bhI hai ki unhoMne apane sAhitya ke mAdhyama se bundelakhaNDa kI samakAlIna Arthika, rAjanaitika evaM sAmAjika paristhitiyoM ke bhI aneka saMketa kie hai, isa kAraNa inakA samagra-sAhitya darzana, dharma, adhyAtma, AcAra, itihAsa, saMskRti, bhUgola, bhASA-vijJAna evaM loka-citraNa kI dRSTi se hindI sAhitya meM vizeSa mahatva rakhatA hai| yaha Azcarya kA viSaya hai ki hindI-sAhitya ke vikAsa meM mahAn avadAna dene vAle isa mahAkavi kI hindI-sAhitya meM kahIM, kisI bhI prakAra kI carcA upalabdha nahIM. jaina itihAsakAroM ne bhI kvacit, kadAcit inakA nAmollekha athavA jIvana sambandhI kucha kiMvadantiyoM kA ullekha karake hI santoSa prApta kara liyA, jabaki usake kRtitva kA sarvAMgINa mUlyAMkana honA cAhie thaa| upalabdha racanAe~ jaisA ki pUrva meM likhA jA cukA hai, mahAkavi devIdAsa ne aneka racanAoM kA praNayana kiyA hai| zrI gaNeza varNI di. jaina (zodha) saMsthAna, nariyA, vArANasI ke granthAgAra meM "devIdAsa-vilAsa" nAmakA eka guTakA surakSita hai, jisakI adhikAMza racanAe~ adyAvadhi aprakAzita haiN| ina racanAoM kA paricaya Age prastuta kiyA jA rahA hai| zraddheya paM. nAthUrAma jI premI ne san 1917 meM prakAzita apane "hindI jaina sAhitya kA itihAsa' meM devIdAsa kI kevala nimna kRtiyoM kI carcA kI hai For Personal & Private Use Only Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 devIdAsa - vilAsa 1. paramAnanda - vilAsa, 2. pravacanasAra, 3. cidvilAsa - vacanikA, aura 4. , caubIsI - paatth| ina racanAoM meM devIdAsa - vilAsa kA nAmollekha nahIM hai| DaoN. kAmatA prasAda' aura paM. paramAnanda zAstrI ne bhI devIdAsa kI ukta racanAoM ke hI ullekha kie haiM, unameM bhI devIdAsa - vilAsa kA ullekha nahIM | pratIta hotA hai ki unakA mUlAdhAra bhI sambhavataH AdaraNIya premI jI kI hI khoja rahA hai| (ka) "devIdAsa - vilAsa'.. nAmakaraNa kI samasyA tathA vargIkRta racanAoM kA paricaya jaisA ki pUrva meM kahA jA cukA hai kavi kI racanAoM ke ullekha meM pUrvokta kisI bhI vidvAn ne "devIdAsa - vilAsa" kA ullekha nahIM kiyaa| unhoMne kevala "paramAnanda - vilAsa" kA ullekha kiyA hai| aisA pratIta hotA hai ki sabhI vidvAnoM ne unakI pahalI racanA "paramAnanda - stotra" ko dekhakara hI ukta sampUrNa grantha kA nAma paramAnanda - vilAsa kara diyA hai, jaisA prAcIna guTakoM meM prAyaH dekhA jAtA hai ki racanAkAra yA pratilipikAra pahalI racanA ke AdhAra para hI pUrI racanA kA nAmakaraNa kara detA hai| yaha bhI sambhava hai ki ukta grantha ke pratilipikAra ne hI prati ke mukhapRSTha para "paramAnanda - vilAsa" likha diyA ho aura vidvAnoM ne usI ko grantha kA pUrA nAma mAnakara usakA ullekha kara diyA ho ? abhI kucha samaya pUrva paM. gambhIramala jaina (alIgaMja) ne kavi ke "paramAnandavilAsa" kI carcA z2aina- sandeza meM kI thii| isakI mUla prati yadyapi mujhe dekhane ko nahIM milI hai kintu unhoMne usakA jaisA paricaya diyA hai, use dekhakara yaha anumAna lagAyA jA sakatA hai ki vaha (paramAnanda - vilAsa ) sambhavataH devIdAsa - vilAsa kA hI apara nAma ho ? vastutaH devIdAsa - vilAsa ke adhyayana krama meM mujhe kahIM bhI grantha ke nAmakaraNa rUpa meM "paramAnanda - vilAsa" pada dRSTigocara nahIM huA aura devIdAsa - vilAsa kI jo prati mujhe prApta huI hai usako devIdAsa ne svayaM hI lipibaddha kiyA hai, jaisA ki unhoMne apanI upadeza - paccIsI" ke anta meM likhA hai ki "ise maine lalitapura 1. hindI jaina sAhitya kA saMkSipta itihAsa, pR. 218 2. anekAnta, patrikA (11/7-8/274) 3. hindI jaina sAhitya kA itihAsa, pR. 81 evaM hindI jaina sAhitya kA saMkSipta itihAsa pR. 218: 4. jaina- sandeza, mathurA 14 disambara 1989 evaM 5 apraila 1990 . For Personal & Private Use Only Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 29 meM baiThakara svayaM apane hAthoM se likhA hai"| ataH uparokta tathyoM ke AdhAra para ukta racanA kA, upalabdha guTake ke nAmakaraNa ke Aloka meM "devIdAsa-vilAsa" nAma hI upayukta pratIta hotA hai| (kha) pravacanasAra premI jI dvArA ullikhita kavi kI dUsarI racanA "pravacanasAra" hai| yaha racanA AcArya kundakunda ke pravacanasAra kA hindI padyAnuvAda hai| yaha adyAvadhi aprakAzita hai| isa grantha kI eka mAtra pANDulipi jayapura ke terahapaMthI bar3e mandira meM surakSita hai| isakI racanA ke sambandha meM kavi ne svayaM hI spaSTa kiyA hai, ki "AcArya kundakunda" ne prAkRta-bhASA meM pravacanasAra kI racanA kii| usakI saMskRta-TIkA amRtacandra ne likhii| unhIM kI paramparA ko Age bar3hAte hue pANDe hemarAja ne usakI hindI meM bAlabodha nAmakI TIkA kI racanA kI aura usI kA avalokana karake maiMne bhI apanI bhASA meM padyoM ko gUMthakara isa grantha kI racanA kI hai|" yathA "pravacanasAra yA grantha jAke karatA kuMdakuMda munirAja bhaye prAkRta ke| jAko zabda kaThina karake saMskRta kInau amRtacaMda meM sudhArI mahAvrata ke tinahi kI paramparA sau pAMDe hemarAja ne bAlabodha TIkA dekhi kahyo so ima like| jAko bheda pAI devIdAsa puni bhAsa dharayo mAkhana te hota jaise karatAra ghRta ke| pravacana. padya., 95-96 / ukta grantha meM mUla viSaya-vastu ko dasa adhikAroM meM suniyojita kiyA gayA hai| grantha meM padyoM kI kula saMkhyA 434 hai| prArambha meM kavi ne vartamAna tIrthaMkaroM kI stuti, atIta evaM bhaviSya meM hone vAle tIrthaMkaroM kI vandanA, paMcaparameSThI kI stuti evaM apanI vinamratA ko vyakta karate hue, grantha meM nihita dasa adhikAroM kI viSaya-vastu kA paricaya diyA hai| yathA "mahAgyAna ko suadhikAra sohe prathama hI, adhikAra dUsarau atindrI sukha bhoga ko| gyAna-tatva darase sAmAnya geya adhikAra, Acarana kaumudAra jatI kItha roga kau| . mokha paMtha dhArauM suddhopayogI ko adhikAra, aura adhikAra bhArI subha upayoga ko| devIdAsa kahaiM mai to thorI buddhi sauM bakhAnau, grantha yauM khajAnauM jAnau caranAnajoga ko|| pravacana; padya. 38 For Personal & Private Use Only Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devIdAsa-vilAsa - isa prakAra kavi ne svayaM hI ukta grantha ko caraNAnuyoga kA khajAnA mAnA hai| (ga) cidvilAsavacanikA kavi kI tIsarI racanA cidvilAsa-vacanikA hai| isa racanA kA mAtra ullekha hI prApta hotA hai| yaha racanA Aja taka na to hastagata hI ho sakI hai aura na hI usake sambandha meM koI vizeSa jAnakArI prApta ho pAI hai| ataH isake sambandha meM kucha bhI likha pAnA sambhava nhiiN| (gha) caubIsI pUjA-pATha Adi ____kavi kI cauthI racanA caubIsI-pATha hai| isakA prakAzana san 1971 meM droNagiri se "zrI vartamAna caturvizati-jina-pUjA maNDala-vidhAna' ke nAma se ho cukA hai| isameM caturvizati-jina pUjA, aMgapUjA, aSTaprAtihAryapUjA, anantacatuSTayapUjA, aSTAdaza doSa rahita jinapUjA, caturvizati-jina stuti, janma ke dasa atizaya, kevalajJAna ke dasa atizaya evaM devakRta caudaha atizaya kA varNana atyanta sarala evaM sarasa bhASA-zailI meM kiyA gayA hai| isa racanA kI sabase bar3I vizeSatA yaha hai ki isameM kavi ne antyaprazasti meM apanA saMkSipta jIvana-vRtta prastuta kiyA hai, jisase kavi ke jIvana-vRtta ke lekhana meM kucha sahAyatA mila jAtI hai| . devIdAsa-vilAsa kI anya racanAoM kA saMkSipta paricaya nimna prakAra hai :* (1/1) paramAnanda stotra prastuta racanA akalaMkadeva dvArA saMskRta-bhASA meM racita paramAnanda stotra kA hindI padyAnuvAda hai| isakI 24 caupAiyA~ to anuvAda kI hai evaM aMtima 6 dohe kavi ne svayaM hI sRjita kie haiN| kavi kI yaha racanA bar3I hI sarasa evaM mArmika hai| kavi ne isakA prArambha dohare nAmaka chanda se kiyA hai aura bIca meM 22 caupAiyoM meM Atmatatva ko vibhinna udAharaNoM dvArA spaSTa kiyA hai| anta meM kavi ne panaH doharAchanda kA prayoga kiyA hai| yaha racanA Atma-rahasya aura adhyAtma-tatva se AplAvita 1. hindI jaina sAhitya kA itihAsa, pR. 81 2. zrIvartamAna caturvizatijinapUjAmaNDalavidhAna, sampA.-paM. motIlAla, droNagiri san 1971 / isakI prakAzita prati ko upalabdha karAne ke lie maiM DaoN. kamalakumArajI jaina chatarapura evaM DaoN. RSabhacandra jI phaujadAra ArA ke prati vizeSa AbhAra vyakta karatI huuN| For Personal & Private Use Only Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA hai| adhyAtma-paraka zabdAvalI ke mAdhyama se kavi ne Atmatatva kA pUrNa jJAna pradAna karane kA prayatna kiyA hai| isameM Atma-tatva ko paramAtmA, paramabrahma, paramAnanda Adi nAmoM se abhihita kiyA gayA hai| niSedhAtmaka zabdoM ke dvArA bhI Atma-sattA kA bodha sarala rUpa meM karAyA gayA hai| AtmA ko cetanA-zakti mAnate hue use nirAkAra, nirlobhI, nirvikAra, nimrantha, nirmala, nirgada (vANI-rahita), nirdvandva, nirbAdha (bAdhArahita), nikAja, nirasaMga Adi rUpoM meM vyakta kiyA gayA hai| ___ AtmA sadaiva Anandamaya hai| vaha amRta rUpI jJAna kA pAna karAkara nirvANapada ko prApta karAne vAlI hai| isa zarIra rUpI ghaTa meM hI AtmA kA nivAsa hai| jisa prakAra patthara meM sonA chipA rahatA hai, dUdha aura dahI meM ghI sampRkta rahatA hai tathA tila ke bIca tela chipA rahatA hai aura parizrama karane para vaha prakaTa ho jAtA hai, ThIka usI prakAra, yaha Atmatatva bhI deha-ghaTa meM hI samAhita rahatA hai| kintu nirmala-dhyAna ke dvArA vaha bhI prakaTa ho jAtA hai| yaha AtmA jala evaM kamala patra ke sadRza hI zarIra se bhinna rahatI hai| ise bheda-vijJAna ke dvArA hI jAnA-samajhA jA sakatA hai| - kavi ne bar3I vinamratA ke sAtha apane ko alpa-buddhi aura alpaguNI batalAte hue isa stotra kI racanA kI hai| kavi ne Atma-svarUpa ko spaSTa karane ke lie udAharaNa alaMkAroM kI jo sundara yojanA kI hai, vaha advitIya hai| prastuta racanA meM kula 31 padya haiN| kavi ke kathanAnusAra usane kisI saMskRta-bhASA ke paramAnanda-stotra (zlokabaddha) kA yaha padyAnuvAda kiyA hai| usakA lekhaka kauna thA, isakI sUcanA kavi ne nahIM dI. kintu anya sAkSyoM ke anusAra vaha akalaMka deva ke saMskRta paramAnanda-stotra kA padyAnuvAda hai| (1/2) jinastuti kavi ne "jinastuti" nAmaka racanA "haradaura-rAga" meM prastuta kI hai| isa racanA meM jinendra kI stuti karate hue kavi ne kahA hai ki jinendra tInoM lokoM ke Iza hai, unake samAna dUsarA koI nahIM hai| unake roga, zoka, rAga-dveSa Adi sabhI durguNa naSTa ho cuke haiM, ve cauMtIsa atizayoM evaM chayAlIsa guNoM se yukta haiN| unake nAma kA smaraNa karane mAtra se hI rAjA zrIpAla samadra ko tairakara sakuzala vApisa A gyaa| muni mAnatuMga ne bhI unakA smaraNa kiyA, to ve bhI lauha-zRMkhalAoM se mukta ho ge| muni vAdirAja ne bhI unakA dhyAna kiyA aura ve bhI kuSTa-vyAdhi se chuTakArA pA ge| isameM kula ATha padya haiN| For Personal & Private Use Only Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devIdAsa-vilAsa isa racanA meM kavi ne tIrthaMkara ke nAma-smaraNa para adhika bala diyA hai| usakA kathana hai ki tIrthaMkara kI mahimA itanI vistRta hai, ki nAga, sura, gandharva sabhI usakI vinatI karate-karate thaka gae, lekina koI bhI usakA pAra nahIM pA skaa| (1/3) jinanAmAvalI prastuta laghu racanA meM kavi ne RSabha Adi caubIsa tIrthaMkaroM kA sarasa evaM sarala bhASA-zailI meM gItikA-chanda meM guNAnuvAda kiyA hai| isameM kula pA~ca padya haiN| pahale padya meM kavi ne paMca-parameSThI ko namaskAra kiyA hai| tatpazcAt agale padyoM meM 24 tIrthaMkaroM kI mahimA kA varNana kiyA gayA hai| kavi kA kathana hai ki unake guNoM kA dhyAna karake mAnava-jIvana sukha-zAnti se paripUrNa ho jAtA hai| (1/4) caturviMzati-jinavandanA __prastuta racanA kavi ne 24 padyoM meM kI hai| isameM kavitta, savaiyA, teIsA, chappaya evaM kuMDaliyA nAmaka chandoM meM 24 tIrthaMkaroM kI stuti karate hue batalAyA gayA hai ki unake zarIra kA varNa svarNAbha hai evaM unakI zobhA karor3oM sUryoM kI prabhA se bhI adhika hai, jisase kAmadeva bhI lajjita ho jAtA hai| aise RSabhadeva ne kaThora sAdhanA kara siddha svarUpa ko prApta kiyA hai| ____ tatpazcAt kavi ne zeSa tIrthaMkaroM kA guNAnuvAda karate hue tathA sabhI kI mahAnatAoM kA varNana kara yaha prArthanA kI hai ki unake nirmala guNa unake bhaktoM ko bhI prApta hoM, jisase ve bhI tIrthaMkaroM kI avasthA taka pahu~ca skeN| (2/1) paMcavarana ke kavitta kavi ne pA~ca raMgoM ke mAdhyama se 24 tIrthaMkaroM kI ArAdhanA kI hai| unhoMne savaiyA-ikatIsA nAmake chanda meM pratIka zailI meM pA~ca vargoM kA vizad vizleSaNa kiyA hai| prathama pA~ca chandoM meM neminAtha-tIrthaMkara kI stuti aura antima-chandoM meM 23 tIrthaMkaroM kA unake vargoM ke anusAra varNana kiyA gayA hai| unake ina varNanoM meM anuprAsa aura yamaka kI bhI sundara yojanA kI gaI hai| aisA pratIta hotA hai, mAnoM raMga-biraMge puSpoM kI surabhi se sArA vAtAvaraNa hI sugandhita ho uThA ho| itanA hI nahIM, kavi ne vividha utprekSAoM dvArA sundara evaM sarasa udbhAvanAe~ bhI kI haiM, jo apane Apa meM anupama haiN| kavi ne apane carmacakSuoM se dekhe gae padArthoM kA anubhava karake unheM apanI kalpanA ke raMgoM dvArA isa prakAra sajAyA hai mAnoM bAhyajagata evaM antarjagata kA sundara samanvaya hI ho gayA ho| kavi kA yaha varNana pUrNarUpeNa manovaijJAnika hai| sabhI raMga apane Apa meM pratIkoM ko vyakta kara rahe haiN| manovaijJAnika For Personal & Private Use Only Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA vizleSaNoM ke AdhAra para lAla, kAlA, sapheda, pIlA aura harA ye pA~coM raMga athavA varNa apane Apa meM mAnavIya saMskRti ke pratIka mAne gae haiN| ina vargoM kA saMkSipta vizleSaNa yahA~ prastuta kiyA jA rahA hai(ka) lAla raMga-yaha raMga zakti aura prema kA pratIka hai, sAtha hI bahumukhI pratibhA evaM adamya sAhasa aura sphUrti kA paricAyaka bhii| saphalatA prApta karanA hI isa raMga kA lakSya hai| kavi ne isa raMga ke dvArA tIrthaMkara neminAtha kI yauvanAvasthA kA citra aMkita kiyA hai| zarIra kA rUpa-raMga evaM usa para dhAraNa kie gae vastrAbhUSaNa sabhI lAla raMga ke haiM, jinako dekhakara karor3oM kAmadeva (prema ke devatA) evaM karor3oM sUrya (zakti ke pratIka) bhI lajjita ho jAte haiN| kavi ne vairAgya kI bhUmikA ke rUpa meM isakA upayoga kiyA hai, jo pUrNatayA manovaijJAnika hai| (kha) kAlA raMga- yaha raMga dRr3hatA evaM zAnti kA pratIka hai| isase garimA kI prApti hotI hai| vairAgya kI avasthA taka pahu~cane ke lie jitane bhI kAraNa ho sakate haiM, kavi ne una sabako kAle raMga meM citrita kiyA hai| neminAtha svayaM kAle haiM, jisa nAgazaiyyA kA unhoMne dalana kiyA hai, vaha bhI kAlI hai| yahA~ taka ki vairAgya kA kAraNa banane vAle pazu, guphA, giranAragalI evaM giranAra-parvata sabhI kAle haiN| usa para baiThe hue kAle varNa vAle neminAtha aise pratIta ho rahe haiM jaise- gajakuMbha ke Upara bhauMrA krIr3A kara rahA ho| yahA~ para kavi ne kalpanA kI ur3Ana ke dvArA sundara bhAvotkarSa kA mohaka evaM sajIva citra prastuta kiyA hai| (ga) zvetaraMga-yaharaMga nirmalatA, pavitratA, uttarottara vItarAga-avasthA evaM zAnti kA pratIka hai| kavi ne neminAtha kI vItarAga-avasthA kI upamA zveta-kamala se dete hue dhyAna, mukti-galI evaM unake cinha (zaMkha) ko zveta batalAyA hai aura manabhAvanI evaM manako nirmala banAne vAlI utprekSA kI hai ki aisA pratIta hotA hai, mAnoM zveta kaMja para bhauMrA kalloleM kara rahA ho|) (gha) pIlA raMga- yaha raMga navInatA, AdhunikatA evaM unnata pragatizIla bhaviSya kA paricAyaka hai| saiddhAntika nirUpaNa evaM Thosa kArya karanA hI isakI vizeSatA hai| kavi ne isa raMga kA citraNa tIrthaMkara neminAtha ke samavazaraNa ke samaya kiyA hai| samavazaraNa kI pratyeka vastu pIle raMga kI hai evaM pIlI gaMdhakuTI para baiThe hue zyAmavarNa neminAtha isa prakAra suzobhita ho rahe haiM, mAnoM campAkalI para bhauMrA krIr3A kara rahA ho| (ka) harA raMga- yaha raMga vyaktitva kI sthiratA, samatA, laganazIlatA, tathA nIti, siddhAnta evaM saMvedanazIlatA ko prakaTa karatA hai| kavi ne saMsAra kA bandhana karAne For Personal & Private Use Only Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 devIdAsa-vilAsa vAle rAga-dveSa, mAyA, moha aura kAma Adi karmoM kA haraNa (nAza) karane ke lie isa raMga kA varNana kiyA hai| hare raMga meM aisI zakti hai ki vaha sabhI karmoM ke sAtha janma-maraNa ke cakkara kA bhI haraNa kara letA hai| ____ anta meM kavi ne batalAyA hai, yaha raMga karma rUpI mala kA haraNa tuSAra ke samAna kara letA hai| supArzva evaM pArzva prabhu isI raMga ke haiN| candraprabhu aura puSpadanta zvetaraMga ke haiN| padmaprabhu evaM vAsupUjya lAlaraMga ke haiN| munisuvrata aura neminAtha kAle raMga ke aura bAkI 16 tIrthaMkara svarNAbha (pIta-varNa) haiN| __saMkSepa meM kaha sakate haiM ki prastuta racanA ke varNya-viSaya meM manovaijJAnikatA aitihAsikatA evaM prAkRtika saundarya kI ratnatrayI kA sundara samanvaya huA hai| (2/2) sapta vyasana ukta racanA gaMgodaka-chanda meM likhI gaI hai| isameM kula 9 padya haiM, jinameM sAta vyasanoM kI nindA karate hue unake bure pariNAmoM kA varNana bar3I sarala bhASAzailI meM kiyA gayA hai| . kavi ne sarvaprathama (1) juA nAmaka vyasana kA varNana kiyA hai aura udAharaNasvarUpa paMca pANDavoM kA kathAnaka prastuta kiyA hai| tatpazcAt kavi ne (2) surApAnaprasaMga meM yAdavavaMza ke nAza evaM dvArikA-dahana kI kathA kA dRSTAnta diyA hai| (3) vezyA-varNana meM cArudatta kI kathA (4) corI-vyasana meM zivabhUti-kathA kA varNana evaM (5) paranArI meM Asakti rakhane vAle prakaraNa meM rAvaNa kA dRSTAnta prastuta kiyA hai| usake bAda (6) mAMsabhakSaNa evaM (7) zikAra-vyasana kA varNana kiyA gayA hai| prastuta racanA meM kavi ne paurANika kathAoM ke udAharaNa dvArA yaha vyakta kiyA hai ki jaba mAtra eka vyasana ko apanAne se samRddhazAlI mahApuruSa bhI dara-dara kI ThokareM khAne ko vivaza ho gae, taba jo loga ukta samasta vyasanoM ko apanAte haiM, unakI isa loka meM hI nahIM, paraloka meM bhI mahAdurgati hotI hai| ataH vivekIjana ko cAhie ki vaha tatkAla hI samasta vyasanoM kA tyAga kara de| (2/3) dasadhA-samyaktva . kavi ne ukta racanA meM samyakatva ke dasa bhedoM kA saMkSipta vizleSaNa kiyA hai| jainadharma kA malAdhAra sAta tatvoM evaM nava padArthoM ke prati zraddhAna karanA hai| vahIM se mAnava ke vikAsa kI prakriyA kA prArambha hotA hai| For Personal & Private Use Only Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA .35 kavi ne 13 prakAra ke vibhinna chandoM meM samyagdarzana, samyagjJAna evaM samyagcAritra kA varNana karake yaha batalAyA hai ki sabhI bhavya janoM ko vItarAga bhAva jAgRta karane ke lie triratnoM kA pAlana karanA Avazyaka hai kyoMki triratna hI mokSa prApti ke lie prathama sopAna haiN| isake pAlana ke binA manuSya vairAgya meM pravRtta nahIM ho sktaa| ukta dasa prakAra kA samyaktva nimnaprakAra kA hai (1) AjJA, (2) mArga, (3) upadeza, (4) sUtra, (5) bIja, (6) saMkSepa (7) vistAra (8) artha, (9) avagAr3ha evaM (10) prmaavgaaddh'| samyaktva ke ukta dasa prakAra vyakti kI ruci ke bheda se mAne gaye haiN| samyaktva ke prakAza ke kAraNa jIva kI saMsAra ke paribhramaNa se aruci ho jAtI hai| eka bAra samyaktva ho jAne para vaha saMsAra-dazA meM arddhapudgala parAvartanakAla se adhika nahIM rhtaa| yadyapi vaha bhI anantakAla hai, tathApi sImita hai| ataH samyaktvI jIva zIghra hI nirvANa kA bhAgI ho jAtA hai| (2/4) dvAdasAnubhAvanA kavi ne 48 doharA-chandoM meM ukta racanA kI hai| kavi kI dvAdazabhAvanAoM kA krama vaha nahIM hai, jo AcArya kundakunda, svAmIkArtikeya evaM umAsvAti kI bhAvanAoM meM pAyA jAtA hai| kavi ne saMvara-bhAvanA ke bAda bodhi-durlabha aura lokabhAvanA kA vivecana kiyA hai, tatpazcAt nirjarA aura dharma-bhAvanA ko varNana krama meM rakhA hai| kavi ko jIvana kI kSaNabhaMguratA evaM apUrNatA kI gambhIra anubhUti thI, isalie usane vizva kI vedanA kA anubhava tatva cintana evaM Atma-manana kA vizleSaNa karate hue Atma-tatva kA digdarzana karAyA hai| prastuta racanA meM usakI dRSTi kevala AtmaniSTha na hokara lokahita se bhI paripUrNa hai| kavi ne bAraha bhAvanAoM ke mAdhyama se mAnava-mana kI zuddhi para bala dete hue evaM bhautikavAda kI vigarhaNA karate hue batalAyA hai ki moha hI eka aisA nazA hai, jo mAnava kI bAhya pravRttiyoM ko jAgRta kara detA hai aura vaha svayaM hI karmakAluSya meM jakar3a jAtA hai evaM sukha-zAnti se vaMcita ho jAtA hai| kavi ke anusAra zAnti prApta karane kA eka hI sAdhana hai- smtaars| isa samatArasa ko prApta karake hI Antarika satyatA ko jAnA jA sakatA hai| isalie kavi ne bAhya jagat ke sthAna para Atmajagat ke saundarya kA isa prakAra citraNa kiyA hai, jisase antara kA jJAna For Personal & Private Use Only Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 devIdAsa-vilAsa sahaja hI meM ho jaay| unakI yaha racanA dArzanikatA, saiddhAntikatA evaM sUkSma manovaijJAnika vizleSaNa kI dRSTi se paripUrNa hai| isa racanA kI eka anyatama vizeSatA yaha hai ki kavi ne isake 45 veM chanda meM svayaM hI spaSTa kiyA hai ki mUla prAkRta-bhASA kI dvAdaza-bhAvanA ko dekhakara maiMne hindI bhASA meM isakI racanA kI hai| anta meM racanAkAla evaM sthAna kA nAma Adi bhI diyA gayA hai| kavi ne yaha racanA vi. saM. 1814 ku~vAra sudI 12 guruvAra ko dugaur3A' nAmaka grAma meM baiThakara samApta kI thii| yathA sAla aThAraha sai su phira dharau caturdasa aur| dutiya ku~vAra su dvAdasI guruvAsara sukha tthaur|| (2/5) zIlAMga caturdazI prastuta racanA mAtra 14 doharA-chandoM meM hai| isameM kavi ne zIla arthAt cAritra ke samasta bheda-prabhedoM kA varNana kiyA hai| kavi ne sarvaprathama mana, vacana, kAya evaM kRta, kArita, anumodanA ke dvArA zIla ke 36 bheda kie| punaH pA~ca indriyoM ko lekara 3645 kara isake 180 bhedoM kA nirUpaNa kiyA hai| tatpazcAt kAmadeva ke dasa bhedoM kA varNana kiyA gayA hai| ina dasa bhedoM kA 180 meM guNA kara dene se zIlAMga ke 1800 bheda ho jAte haiN| kAmadeva ke ina dasa bhedoM ke prakaTa hone se zarIra aura mana kI jo sthiti ho jAtI hai, usa para kavi ne sundara prakAza DAlA hai| kAmadeva ke dasa bhedoM kI taraha zarIra aura mana ke lakSaNa bhI dasa hai| jisa prakAra zRMgAra-rasa meM viyoga kI sthiti Ane para cintA, dIrghotchvAsa, kAmajvara, mUrchA Adi saMcArI-bhAvoM kI jAgRti hotI hai, usI prakAra isameM bhI dasa bhAvoM kI jAgRti hotI hai| jaise- 1. cintA 2. darzana, 3. dIghocchvAsa, 4. kAmajvara, 5. zarIra kI jalana 6. bhojana-aruci, 7. mUrchA 8. kAmavAsanA, 9. prANasandeha evaM 10. praannmocn| isa prakAra kavi ne sAMsArika-prANiyoM ko zIla ke samasta bhedoM kA spaSTa varNana kara unheM zIla para dRr3ha rahane kA upadeza diyA hai| 1. de. dvAdasa-bhAvanA kI puSpikA 2. mUla prati meM "pira" zabda kA prayoga kiyA gayA hai| For Personal & Private Use Only Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA (2/6) dharama- paccIsI dharma-paccIsI kI racanA kavi ne "DhAla chaMda" meM kI hai| isameM kula 25 padya hai| unameM kavi ne aneka dRSTAntoM ke dvArA dharma kI mahattA kA pratipAdana kiyA hai, sAtha hI usakI vyApakatA kA prasAra bhI kiyA hai| kavi ne jinadharma ko sabhI puruSArthoM kA mUla batalAyA hai| usake anusAra sabhI paryAyoM meM mAnava-paryAya hI sarvottama hai, jisake mAdhyama se sarvocca pada (mokSa) ko prApta kiyA jA sakatA hai| .37 dharma ko na mAnane vAloM kI kavi ne tIvra - bhartsanA karate hue kahA hai ki jo loga dharma kA tyAga karake mithyAtva aura viSaya vikAroM kA poSaNa karate haiM ve mUr3ha vyakti amRta-rasa ko tyAga kara viSa kA sAkSAt pAna karata haiM athavA ve kalpavRkSa ko kATa kara usake sthAna para " Aka" ke vRkSa ko apane daravAje para ropate haiN| isa prakAra aneka dRSTAntoM ke dvArA unhoMne dharma ke mahatva ko pratiSThita kiyA hai aura mAnava-samAja ko dharma meM pravRtta hone kI preraNA pradAna kI hai| krodha, mAna, mAyA aura lobha jaise vikArI bhAvoM meM ramaNa karane vAle vyaktiyoM ko kisa gati kI prApti hotI hai, isa para bhI kavi ne vicAra kiyA hai| (2/7) paMcapada - paccIsI prastuta racanA meM kula 25 padya haiN| isakA prArambha doharA - chanda se huA hai| tatpazcAt chappaya-chanda kA prayoga kiyA gayA hai| kavi ne isameM paMca parameSThI kI mahimA kA gAna kiyA hai aura spaSTa kahA hai ki ise usane kevala apanI buddhi evaM anubhava se prakAzita kiyA hai| prastuta racanA ke chappaya bar3e hI sarasa, pravAha - pUrNa evaM sAragrAhI haiM / kavi vastutaH saMsAra kI kSaNikatA se suparicita hai, ataH vaha svAnubhava se sAMsArika jIvana ko bhI sukhamaya banAne kI dRSTi se bhautikatA ke sAtha-sAtha aise AdhyAtmika-rasa kI dhArA pravAhita karanA cAhatA hai, jisameM zAzvata sukha kI prApti kI AzA kA saMcAra evaM nava-jIvana kA sandeza sannihita ho| isIlie usane paMcaparameSThI ke guNoM evaM mahimA ko prakAzita kara mAnava ke AtmoddhAra ke lie eka nayA mArga prazasta karane kA prayatna kiyA hai| kavi kA kathana hai-- ki paMcaparameSThI kA jApa hI prANI ke lie bhavodadhi se pAra utArane vAlA jahAja hai / vItarAgI - arahanta hI zivalakSmI ke aise mahAnAyaka haiM, jinhoMne mithyAjJAna ko jar3amUla se jalAkara bhasma kara diyA hai| una jaise For Personal & Private Use Only Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 devIdAsa-vilAsa lokopakArI mahAprabhu kA varNana karane meM zeSanAga kI jihvA bhI sarvathA asamartha hai| zikhara-loka meM siddha-zilA para virAjane vAle siddha bhagavAna hI paramasiddhi ko pradAna karane vAle haiN| siddha prabhu samasta bhavya jIvoM ko isa kalikAla se chuTakArA dilAne meM samartha haiN| __ AcArya-padadhAraNa karane vAle parameSThI hI samyakdarzana, jJAna aura caritra ko prakAzita karane vAle haiN| cauthe, upAdhyAya hI indriya-janita vikalpoM se mukta kara samarasatA kA pAna karAne vAle haiN| anta meM loka ke sabhI sAdhuoM ko namaskAra karate hue kavi ne kahA hai ki "pApa-puNya se uddhAra karane vAle, bhogarUpI so se chuTakArA dilAne vAle tathA sapta-tatvoM kA varNana karane vAle, sarvasAdhu hI hameM subuddhi dene vAle haiN| ataH una sabhI trikAlavartI paramazreSTha mahApuruSoM ko maiM hAtha jor3akara praNAma karatA huuN| kyoMki unhIM paMcaparameSThiyoM ke mantra kA japa-dhyAna karane se jinapada kI prApti sambhava hai| isa paMca parameSThI stuti ke dvArA kavi ne jaina-darzana evaM siddhAnta ke gUr3ha rahasyoM kA bar3e hI sarala aura prabhAvotpAdaka DhaMga se nirUpaNa kiyA hai, jo atyanta preSaNIya hai| (2/8) pukAra-paccIsI isakI racanA kavi ne savaiyA-teIsA nAmake chanda meM kI hai| isakI kula padya saMkhyA 25 haiN| isa racanA kA pratipAdya to isake zIrSaka se hI spaSTa hai| kavi ne saMsAra ke viSaya-janya kSaNika sukhoM kI sArahInatA evaM abAdha gati se calane vAle janma-maraNa ke kaSTadAyI cakkara se Ubakara apane ArAdhya karuNA-nidhAna evaM garIbanavAja ko apane udvAra ke lie pukAra lagAI hai| kavi kI isa pukAra meM dInatA, karuNA, vinamratA evaM mArmikatA pUrNarUpeNa mukharita huI hai| kavi ne jIvana meM cirantana-satya aura satya kI prakriyA ko jisa rUpa meM dekhA, usI rUpa meM usakI abhivyakti jana-kalyANa hetu kara dI hai| anAdikAla se mAnava kisa prakAra viSaya-rasa ke phaloM ko khAkara nirantara saMsAra-paribhramaNa karatA A rahA hai, isa tathya kA varNana karate hue kavi ne cAroM gatiyoM kA varNana bar3e hI mArmika DhaMga se prastuta kiyA hai| kavi ko kevala apane bhaTakane kI cintA nahIM hai kintu jaba vaha sampUrNa prANIjagat ko isI rUpa meM dekhatA hai, to karuNA se bharakara adhika cintanazIla ho uThatA hai| usakI yaha cintanazIlatA zaradapUrNimA kI snigdha cA~danI ke samAna camaka uThatI hai| vaha sampUrNa mAnava jagat ko isa bandhana se chuTakArA dilAnA cAhatA hai aura dayArdra hokara eka sevaka ke samAna isa prakAra pukAra uThatA hai For Personal & Private Use Only Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA "berahi bera pukArata hauM jana kI binatI sunie jinarAI / ' (2/9) vItarAga paccIsI paccIsa savaiyA - padyoM meM samApta hone vAlI kavi kI yaha eka prabhAvaka laghu racanA hai, jisameM usane vItarAga bhAvoM kA sarasa aura sajIva citraNa kiyA hai| kavi ke ye savaiyA padya bar3e hI rocaka, manohara aura antastala meM praviSTa ho jAne vAle haiN| kavi ne vyaktigata rUpa se jIvana kI nissAratA kA anubhava kiyA thA aura isa dukhada nissAratA se chuTakArA pAne ke lie usane kevala eka hI upAya batalAyA hai-- vItarAga tatva kI prApti / mAnava-jIvana meM virakti-bhAva ko prApta karanA atyanta kaThina mAnA gayA hai, isIlie kavi ne aneka dRSTAntoM ke dvArA vItarAga bhAvanA ko jAgRta karane kA vidhAna bhI batalAyA hai tathA jIvana ke vikAsa ke lie ise paramAvazyaka bhI mAnA hai| kavi kA vicAra hai ki vizva meM phailI huI mAnava-mana kI kaluSatA yA pratidvandvitA kI samApti kA eka mAtra samAdhAna vItarAgatA hI hai| ukta marmasparzI dArzanika racanA meM cetana - AtmA kI tIna avasthAe~ batalAI gaI haiM-- 39 1. azubha 2. zubha, aura 3. zuddha / rAga- -doSa, viSaya-kaSAya evaM ajJAnanidrA meM nimagna hokara yaha AtmA azuddhopayogI hokara naraka evaM tiryaMca-yoni meM bhaTakatI rahatI hai| kintu sAMsArika svArthaparatA aura rAgAtmaka moha - sambandhoM kA parityAga kara dene se vaha zubhopayogI ho jAtI hai| zubhopayogI jIva arahanta - pada ko prApta karake zuddhopayoga ke dvArA siddhapada prApta karatA hai / ina rUpoM ko siddha karane ke lie kavi ne udAharaNa- alaMkAra kA Azraya liyA hai aura mArmika dRSTAntoM dvArA unheM suspaSTa kiyA hai| isI prakaraNa meM kavi ne samyakbhAva, pApa-puNya, rAga-dveSa, kSAyika jJAna, vyavahAranaya, nizcayanaya Adi saiddhAntika tatvoM kA nirUpaNa bhI sarasa evaM hRdayagrAhI DhaMga se kiyA hai| kavi ne vItarAga- paccIsI kI racanA ke preraka - prakaraNoM kA bhI ullekha kiyA hai| usane "pravacanasAra" evaM usakI bAlabodha TIkA se preraNA lekara isa racanA koM likhA hai| (2/10) upadeza paccIsI `isakI racanA 25 doharA - chaMdoM meM kI gaI hai / kavi ne isameM zleSAtmaka zailI kA prayoga kiyA hai| pArivArika sambandhoM ke mAdhyama se upadeza dene kI kavi kI For Personal & Private Use Only Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 devIdAsa-vilAsa yaha zailI anUThI hai| hindI-sAhitya kI upadeza mUlaka-racanAoM meM yaha racanA maulika evaM sambhavataH sarvaprathama viracita hai| ukta racanA meM kavi ne mAnava ke pUre parivAra kA citra upasthita karake, use saMsAra ke samakSa isa rUpa meM prastuta kiyA hai, jisase antas ke saundarya kA jJAna svataH hI ho jAtA hai| yaha racanA mAnava-hRdaya ko svArtha-pUrNa sambandhoM se Upara uThAkara vizvakalyANa kI bhAva-bhUmi para le AtI hai, jisase antarmana ke vikAroM kA pariSkAra ho jAtA hai| isa racanA ke adhyayana se yaha bhI spaSTa hai ki bahujJakavi devIdAsa meM mAnava-hRdaya ke Antarika-bhAvoM ko citrita karane kI kaisI adbhuta kSamatA thii| __ kavi ne prastuta varNya-viSaya kA pArivArika sambandhoM ke sAtha udAharaNa dete hue bar3A hI mArmika citraNa kiyA hai| udAharaNArtha AjA guru upadeza maiM AjIya jnyaansvruup||2|| nAnI kI tUM mAni hai kahauM kholi tujha kaan| nAnA karamana tUM karai karatA pudgala aan||3|| A phUphAsyoM bAla jima rovai cahai na maaii| jyauM tuma para paranati page nija susakti visraaii|7| mausI rAkhyau haiM mano jina Agama ke het| mausA hiva tUM ho rahyau gahai caturgati khet||8|| (Adi Adi) kavi ne yaha racanA vi. saM. 1816 jeTha vadI 12 ke dina lalitapura meM apane hAthoM se svayaM hI likhI thii| yathA- "saMvatu 1816 jeTha vadI 12 likhitaM lalitapura majhA suhst|" (2/11) joga paccIsI kavi ne joga paccIsI kI racanA kavitta, savaiyA evaM chappaya prabhRti aneka prakAra ke 25 padyoM meM kI hai| pratyeka padya ke bAda doharA-chanda ko rakhA gayA hai, jo pUrvaprayukta chandoM kA pUraka pratIta hotA hai| chandoM kI bahulatA evaM vividhatA ko dekhakara barabasa hI hindI sAhitya ke rItikAlIna mahAkavi kezavadAsa kRta rAmacandrikA kI yAda A jAtI hai| kintu vizeSatA yaha hai ki kavivara devIdAsa ke ukta chanda "naTa" ke samAna loka raMjanakArI aThakheliyA~ karate pratIta hote haiN| ina chandoM ko ulaTa-palaTa kara par3hane se vizeSa Ananda kI rasAnubhUti hotI hai| isa racanA ke kucha chanda citroM meM bhI ba~dhe For Personal & Private Use Only Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 41 hue haiN| isa chanda-vaividhya kA mUla kAraNa kavi kI viSaya vividhatA hI hai| kavi ne viSaya ke anukUla chandoM kA prayoga kiyA hai aura isameM kavi kI pratibhA eka lakSaNazAstrI ke rUpa meM ubharakara sammukha AI hai| ___ ukta racanA meM kavi ne sarvaprathama tIrthaMkara neminAtha kI stuti karake unake guNa, tapa aura dhyAna kI kaThora-sAdhanA kA varNana karate hue mAnava ko usI mArga para calane kI preraNA dI hai tathA pArzvanAtha ko saMzaya kA haraNa karane vAlA batalAkara kamaTha ke upasarga kA sarasa varNana kiyA hai| tatpazcAt mahAvIra ke vrata evaM niyamoM kA varNana kara mahA-moha kA varNana kiyA hai aura batalAyA hai ki moha ke udaya se hI jIva meM bhoga-vilAsa kI ruci utpanna hotI hai| AdhyAtmika sAdhanA meM moha hI sabase bar3A bAdhaka hai| isa racanA meM AtmA aura zarIra ko lekara eka vyApAra kA rUpaka prastuta kiyA gayA hai| prastuta zArIrika-kAryoM ke lie aprastuta vyApArika upAdAnoM kA sAMgopAMga nirUpaNa karate hue usase bheda-vijJAna ke prayatnoM para prakAza DAlA gayA hai tathA AtmA ko "haMsa" zabda se sambodhita kiyA gayA hai| apanI sarasa evaM sarala bhASA zailI ke mAdhyama se kavi ne yahA~ AdhyAtmika bhAvanAoM kI sundara abhivyaMjanA kI hai aura anta meM usane guru ke mahatva ko darzAte hue batalAyA hai ki binA guru kI prApti ke samyak-bhAva kI prApti sambhava nhiiN| samyagdRSTi ke prApta hone para hI jIva kA kalyANa sambhava hai. (2/12) jIvacaturbhedAdibattIsI prastuta racanA meM kula 32 padya haiN| isameM caupAI-chanda kA prayoga kiyA gayA hai| caupAI. racanA ke Adi evaM anta meM 1-1 doharA chanda kA prayoga kiyA gayA hai| isameM kavi ne jIva ke cAra bheda batalAe haiM- prathama sattA athavA satva hai, jisake antargata pRthvI, jala, agni evaM vAyukAyika jIva Ate haiN| dUsarA bheda bhUta hai, jisameM vanaspati-jIvoM kI carcA kI gaI hai| tIsare prakAra ke jIvoM meM vikalatraya jIvoM evaM cauthe bheda meM paMcendriya jIvoM kA varNana kiyA gayA hai| kavi ne ina cAroM prakAra ke prANiyoM kI utkRSTa Ayu kA ullekha karate hue inake vadhaM se hone vAle pApa-karmoM para bhI prakAza DAlA hai aura batalAyA hai ki asaMkhyAta jIvoM kI hiMsA ke kAraNa hI jIva-tatva ko anantAnanta-bhavoM meM janma For Personal & Private Use Only Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 devIdAsa-vilAsa maraNa kA cakkara lagAnA par3atA hai| isI prasaMga meM kavi ne kaThora aura komala donoM bhUmiyoM kA bhI varNana kiyA hai| prastuta racanA ke anusAra pRthivIkAyika jIvoM ke do bheda haiN| eka kaThora prathivIkAyika jIva aura dasarA komala pRthivIkAyika jiiv| kaThora pRthivIkAyika jIva use kahate haiM, jo durdhara jala ke bhAra se bhI kabhI nahIM chiijtaa| zilA, upala, abhraka, tAra, lohA, vidruma, ratna evaM tA~bA Adi usI ke bheda mAne gae haiN| . komala bhUmi ke antargata khetoM kI miTTI Adi AtI hai| unameM jo jIva utpanna hote haiM, unheM komala pRthivIkAyika jIva kahate haiN| kavi ne ukta racanA vi. saM. 1810, Azvina kRSNa paMcamI maMgalavAra ke dina kI thii| yathA "sata aSTAdasa dasa adhika saMvata asvina maas| kRSNa paMcamI bhaumadina pahu viradaMta prkaas||" (2/13) viveka battIsI - prastuta racanA ke nAma ke anurUpa hI kavi ne battIsa prakAra ke citrabandha-doharoM meM isa viSaya ko citrita kiyA hai| kavi ne viveka kI tulanA pArasa-patthara se karate hue batalAyA hai ki jisane viveka ko apanAkara samarasatA prApta kara lI, vaha nizcaya hI usa pArasa-patthara ke samAna ho jAtA hai, jisake sparza mAtra se hI lohA sonA bana jAtA hai| kavi ne bhagavAna pArzvanAtha aura varddhamAna kI stuti karake antaraMga aura bahiraMga karuNA kA ullekha kiyA hai, sAtha hI bheda-vijJAna kA varNana karate hue batalAyA hai ki cetana aura kAyA ye donoM hI alaga-alaga haiN| isalie mana, vacana, kAya se nigraMtha-guru kI bhakti karake darzana, jJAna aura cAritra jaise guNoM ko prApta karanA cAhie evaM, vrata, saMyama, tapa, aura caturvidhadAna rUpI cAra ratnoM kI prApti kara AtmA kA kalyANa karanA caahie| , kavi ne prastuta racanA vi. saM. 1814 bhAdoM sudI 13 ke dina kI thii| (2/14) darzana chattIsI yaha racanA AcArya kundakunda kRta darzana-pAhuDa nAmaka racanA kA parivartita bhASA-rUpa hai| racanA ke anta meM kavi ne ise svayaM svIkAra kiyA hai| yathA- kundakunda munirAja kRta... For Personal & Private Use Only Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'prastAvanA kavi ne 36 padyoM meM samyagdarzana, samyagjJAna evaM samyagcaritra rUpI triratnatriveNI ke mahatva kA pratipAdana kiyA hai aura bhava-prANiyoM ko bAra-bAra yahI samajhAne kA prayatna kiyA hai ki bhava-samadra se mAnava kA uddhAra karane kA ekamAtra sAdhana vairAgya aura tapa hI hai| isa tapa aura vairAgya kA pUrNa rIti se pAlana karane ke lie ratnatraya kA dhAraNa karanA Avazyaka hai| siddhAvasthA prApta karane ke lie bhI vahI " pUrNatayA sahAyaka aura samartha hai| kavi ne varNya-viSaya ke prastutikaraNa hetu vividha chandoM kA Azraya liyA hai| . jaise-chappaya, toTaka, savaiyA, kuMDariyA, arilla, caupAI, marahaThA, besarI, carcarI, paddhar3I, sAkinI, nArAca, roDaka, gItikA evaM kavitta aadi| isa chanda-vaividhya ko dekhakara akasmAt hI mahAkavi kezava kI rAmacandrikA evaM canda kavi ke pRthivIrAjarAso kA smaraNa A jAtA hai| isa racanA ke mAdhyama se kavi kI bahumukhI pratibhA tathA usake kAvyazAstrIya jJAna kA paricaya bhI saralatA se mila jAtA hai| (2/15) tIna mUr3hatA aratIsI kavi devIdAsa ne prastuta racanA meM 38 dohA, caupAI-chandoM meM deva-mUr3hatA, guru-mUr3hatA evaM zAstra-mUr3hatA kA mArmika varNana kiyA hai| sarvaprathama unhoMne mahAvIrasvAmI kI vandanA kI hai, tatpazcAt tInoM mUr3hatAoM kA varNana kara tathA unake sAMtasAta bheda batalAkara unheM lakSaNoM evaM udAharaNoM dvArA spaSTa kiyA hai| ___devamUr3hatA ke sambandha meM kavi ne batalAyA hai ki jo loga vItarAga deva kI bhakti ko chor3akara anya sarAgI devatAoM kI bhakti karate haiM, unakA jIvana niSphala ho jAtA hai| yathA "caMDini-muMDini ke rasa yAgyau bhakti kSetrapAlAdika laagyau| hari-harAdi pUjai nija devA jAnaiM mAnina maiM svymevaa| yahu parinamana hRdai tasu Avai so pratyakSa sura-mUr3ha khaavai|| (padya 7-8)" / gurumUr3hatA kA digdarzana karAte hue kavi ne kahA haiM ki, saccA guru usI ko samajhanA cAhie, jo samyaktva kA pAlana karane vAlA, pUrNa-ahiMsaka, aparigrahI evaM SaT-Avazyaka-kriyAoM ko karane vAlA ho| jo bAhara se to vrata dhAraNa karale kintu andara se parigrahI, DhoMgI evaM samyaktvahIna ho, vaha gurumUr3hatA ke antargata hI rhegaa| yathA "samyaktahIna hInavrata ThIko bAhija AbhyaMtara ati phiikau| (padya 13-14)" For Personal & Private Use Only Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devIdAsa-vilAsa isI prakAra jo loga rAgadveSa, evaM mithyAtva se yukta hokara zAstroM kA adhyayana karatA hai, use zAstramUr3hatA kahA jAtA hai| yathA "pragaTa carAcara graMthana ghokau so parokSa zruta mUr3ha vilokau| paDhe Apu aurani supar3hAvai parakha rahita kucha bheda na paavai| vAhija kathana kathata bahuterau so prataccha zruta mUr3ha vserau|'' (padya 28-29) .. anta meM batalAyA gayA hai ki jo bhI manuSya ina tInoM mUr3hatAoM kA tyAga kara detA hai, vahI samyaktva rUpI bhavya mahala ko apanA nivAsa-sthala banA letA hai| racanA ke anta meM kavi ne apanI vinamratA pradarzita karate hue kahA hai kimere pAsa na to koI kalA hai, na artha hai aura na hI chnd-vidhaan| zailI ke binA merI gati aura mati mailI ho gaI hai| ataH mere isa kAvya meM yadi artha kI koI kamI ho yA chandoM meM mAtrA kI nyUnatA yA adhikatA ho, to vidvat-pAThaka usameM saMzodhana kara leN| yathA "kAna mAta pada aratha ghaTi dhari lIjau budha aur|" grantha aratha chavi chanda kI mUrati kalA na paas| sailI binu mailI bhaI gati mati deviydaas|| kavi kI yaha garvahIna ukti Adarza evaM prazaMsanIya hai| (2/16) buddhi-bAunI . prastuta racanA meM kula 55 padya haiN| kavi ne pratyeka chanda ke pUraka ke rUpa meM eka-eka doharA-chanda kA bhI saMyojana kiyA hai| yaha racanA jJAna kI dRSTi se jitanI mahatvapUrNa hai, abhivyaMjanA kI dRSTi se bhI utanI hI mhtvpuurnn| ukta racanA se kavi ke kalA-kauzala kA bhI paricaya mila jAtA hai| isameM usane savaiyA-teIsA ke atirikta chappaya kamalabandha, doharA-kaTAra baMdha, kavitta-gatAgata, doharA-tukagupata jaise chandoM kA bhI prayoga kiyA hai, jo nAmAnukUla citroM meM ba~dhe hue haiM aura naToM jaisI aThakheliyA~ karate pratIta hote hai| ulaTa-pulaTa kara unheM par3hakara unase vizeSa Ananda uThAyA jA sakatA hai| - isakI racanA-zailI praznottarI kI hai| guru aura ziSya ke prazna-uttaroM ke mAdhyama se isa racanA meM jJAna ke gUr3ha-viSayoM kA udghATana kiyA gayA hai| kavi ne tInoM kAloM ke tIrthaMkaroM kI vandanA karake isa racanA kA prArambha kiyA hai| jJAna kI mahimA kA varNana karate hue kavi kahatA hai ki jJAna ke dvArA hI zivatva For Personal & Private Use Only Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 45 kI prApti ho sakatI hai, anyathA to yaha mAnava ko aneka prakAra se dukhI banAte rahate haiN| isalie sadguru ke jJAnamaya amRta vacanoM ko sunakara apane antara ko zuddha evaM nirmala kara, Atma-darzana karanA hI zreyaskara hai| guru sumati rUpI a~gulI se jJAna-rUpI aJjana ko jaba divyaM netroM meM A~jatA hai, tabhI moharUpI andhakAra ko vicchinna kara jJAna-dIpa prakAzita hotA hai| jIvAtmA zuddhopayoga rUpI mahAjala se hI apane antara ko svaccha kara sakatA hai| kavi ne hRdaya kI komalatA, kalpanA kI manoharatA evaM anubhUti kI tIvratA ko aneka rUpakoM ke mAdhyama se prastuta karake jJAna ke mahatva kA pratipAdana kiyA hai| kavi ne isa racanA meM jJAna ko sumati-vadhu ke nAma se sambodhita kiyA hai aura batalAyA hai ki mUrkha vyakti ke hRdaya meM isakA nivAsa sambhava nahIM hai| kyoMki vaha to jJAna-sutA hai aura cetana rUpI nAyaka kI paTarAnI hai| usase jo bhI sAdhaka apane antas ko Alokita kara letA hai, vahI prazasta gati kA adhikArI hotA hai aura jo ajJAnatA ke mohapAza meM Abaddha rahatA hai, vaha rAvaNa ke samAna naraka kA bhAgI hotA hai| isa prakAra kavi ne ukta racanA meM aneka dRSTAntoM dvArA jJAna kI mahattA para sundara prakAza DAlA hai| prastuta racanA kavi ke pArivArika itivRtta, sAdhanA-sthala evaM racanAkAla kI dRSTi se bhI vizeSa mahatvapUrNa hai| kavi ne likhA hai ki usake bhAI gaMgA, gupAla evaM kamalApati nAma ke hue, jo gaMgA kI pavitratA ke samAna the| inameM kamalApati acchI zikSAoM ko sikhAne vAle the| (de. padya saMkhyA. 54...) kavi ne prastuta racanA ke lekhana-sthala ke viSaya meM kahA hai ki usane yaha racanA kailagavAM digaur3A grAma meM rahate samaya kI thI (de. padya saMkhyA 54) / racanA-kAla ke viSaya meM bhI saMketa karate hue kavi ne anta meM kahA hai ki usane isakA lekhana vi. saM. 1812 caitra zukla pUrNamAsI guruvAra ke dina kiyA thaa| (3/1) jinAMtarAulI __"jinAMtarAulI' nAmaka racanA kA prArambha kavi ne dohA chanda se karake 28 caupAiyoM meM apane varNya-viSaya ko spaSTa kiyA hai tathA anta meM do doharA-chandoM kA niyojana kiyA hai| isameM kavi ne caubIsa tIrthaMkaroM ke nirvANa-samaya meM kitanAkitanA antara hai, usakA varNana kiyA hai| tIrthoMkaroM ke nirvANa kI kAla-gaNanA kI dRSTi se yaha racanA vizeSa mahatva rakhatI hai| For Personal & Private Use Only Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devIdAsa - vilAsa prArambha meM kavi ne pahale kAla ko 4 kor3A kor3I sAgara - pramANa, dUsare ko tIna kor3A - kAr3I sAgara - pramANa evaM tIsare ko do kor3A kor3I sAgara pramANa batalAte hue bhoga - bhUmi kA varNana kiyA hai| usI krama meM kavi ne prathama kAla ko uttamabhogabhUmi, dvitIya ko madhyama evaM tRtIya- kAla ko jaghanya bhogabhUmi kahA hai| usake bAda karma-bhUmi kA varNana kiyA hai aura batalAyA hai ki jugalA-dharma ke samApta hote hI Adi jinezvara kA janma huaa| unake parinirvANa ke 50 lAkha koTi sAgaropama ke pazcAt ajitanAtha svAmI nirvANa ko prApta hue / unake koTi 30 lAkha sAgaropama pazcAt smbhvnaath| unake 10 lAkha koTi sAgaropama pazcAt abhinndnnaath| unake 9 lAkha koTi sAgaropama ke bAda sumatinAtha, 90 hajAra koTi sAgaropama ke bAda padmanAtha, 9 hajAra koTi sAgaropama uparAnta supArzvanAtha 9 sau koTi sAgaropama ke bAda candraprabhu, 90 koTi sAgaropama ke bAda puSpadanta, 9 koTi sAgaropama uparAnta zItalanAtha, 1 karor3a 66 lAkha 26 hajAra varSa kama 1 lAkha - pUrva sahita karor3a sAgaropama ke pazcAt zreyAMsanAtha, 54 sAgaropama bIta jAne para vAsupUjya, 30 sAgaropamoM ke bIta jAne para vimalanAtha, 9 sAgaropamoM ke bIta jAne para anantanAtha, 4 sAgaropama meM pAva-palya ghaTane para dharmanAtha, 3 sAgaropama meM AdhA palya ghaTane para zAntinAtha, punaH 2 sAgaropama meM AdhA - palya bItane para kunthunAtha, 11000 kama eka hajAra karor3a varSa meM pAva-palya ke vyatIta ho jAne para arahanAtha, 1 hajAra karor3a varSa bIta jAne para mallinAtha, 54 lAkha varSa bIta jAne para munisuvrata, 6 lAkha varSa bItane para naminAtha, 5 lAkha varSa bItane para neminAtha, paune 48 hajAra varSa bItane para pArzvanAtha evaM unake parinirvANa ke 250 varSa pazcAt mahAvIra svAmI kA parinirvANa huaa| , 46 bhagavAna mahAvIra ke nirvANa ke samaya caturtha- kAla ke 3 varSa, 8 mAha, 15 dina hI zeSa raha gae the| bhagavAna mahAvIra ke pazcAt gautama svAmI, sudharmA svAmI evaM jambUsvAmI kA nirvANa kramazaH 12, 12, 38 varSa bAda arthAt 62 varSoM meM huA / unake 100 varSoM taka manaH paryayajJAna kI sthiti banI rhii| inameM caudahapUrva ke dhArI evaM bAraha-aMgoM ke dhArI 5 zrutakevalI - nandI, nandimitra, aparAjita, govardhana evaM bhadrabAhu nAma ke AcArya hue| ina AcAryoM ke bAda bharatakSetra meM punaH koI zrutakeMvalI nahIM huaa| tatpazcAt 183 varSoM meM dasa pUrva- dhArI 11 AcArya hue| yathA-- 1. vizAkha 2. proSThila, 3. kSatriya, 4. jaya 5. nAga, 6. siddhArtha, 7. dhRtiSeNa, 8. vijaya, 9. buddhila 10. gaMgadeva, 11. sudharma / ukta AcAryoM ke bAda gyAraha For Personal & Private Use Only Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 47 aMga-dhArI 5 AcArya hue 1. nakSatra 2. jayapAla 3. pANDu, 4. dhruvasena aura 5. kNs| ina sabhI kA kula samaya 220 varSa pramANa haiN| ____ tatpazcAt eka aMga ke dhArI cAra munirAja hue- 1. subhadra, 2. yazobhadra, 3. yazobAhu (bhadrabAhu) evaM 4. lohaacaary| inakA kula samaya 118 varSa pramANa hai| isa prakAra mahAvIra-nirvANa ke pazcAt kula 683 varSoM taka kevalI, zrutakevalI evaM AcAryoM kI paramparA calatI rhii| AcAryoM kI ukta kAla-gaNanA ke bAda kavi devIdAsa ne batalAyA hai ki digambara-paramparA ke pratikUla AcaraNa karane vAle bhI aneka sAdhu hue aura Age bhI hoNge| aise 7 karor3a sAdhu jinendradeva ke kathanAnusAra narkagAmI hoNge| paMcama-kAla kI yahI sthiti hai| chaThavA~ kAla to aura bhI adhika vyAkulatA evaM vibhinna dukhoM ko prakaTa karane vAlA siddha hogaa| ukta racanA ke anusAra pA~caveM evaM chaThaveM kAla kA kula samaya 42 hajAra varSa pramANa hai| (3/2) mArIca-bhavAntarAuli kavi ne mArIca bhavAntarAvali kI racanA 26 kuNDaliyA-padyoM meM kI hai| isa racanA meM RSabhadeva ke pote mArIca ke janma se lekara tIrthaMkara varddhamAna ke rUpa meM janma lene taka jitane bhI bhava dhAraNa kie the, una sabhI kA varNana kiyA hai| ___ mArIca apane mithyAjJAna, ahaM evaM karmoM ke kAraNa jisa taraha uccakula meM janma lekara bhI nigodiyA, nArakI, sthAvara Adi jIvoM ke rUpa meM bhaTakatA rahA, usakA rocaka varNana prastuta racanA meM kiyA gayA hai| vItarAga-bhAvanA, karuNA evaM zAnta rasa ke sAtha-sAtha isameM kAvyatva kA nirUpaNa jisa rUpa meM huA haiM. vaha prazaMsanIya hai| siddhAnta aura darzana ke sAtha-sAtha isameM rasa,, bhAva prakRti Adi kA jo varNana huA hai, usane viSaya ko sarasatA pradAna kI hai| ___apane karmoM ke phala-svarUpa mArIca kA jIva 60 hajAra varSoM taka nigodiyA jIva kI sthiti meM rhaa| phira usane vanaspati ke rUpa meM arthAt nIbU, kevar3A, dhatUrA. candana Adi kI paryAyoM ko dhAraNa kiyaa| tatpazcAt pazu-paryAya ko dhAraNa kiyaa| anta meM usane siMha ke rUpa meM janma liyaa| usI paryAya meM usane eka munirAja kA upadeza grahaNa kiyA, jisase usake pariNAma meM nirmalatA A gii| usane tatkAla hI zrAvaka-vrata dhAraNa kie| vaha lagAtAra eka mAha taka saMyama kA pAlana karatA rahA aura anta meM nirmala-bhAvoM ke kAraNa usane deva-pada prApta kiyaa| vahA~ se Ayu pUrNa kara vaha varddhamAna ke rUpa meM janmA aura tatpazcAt nirvANa-pada ko prApta kiyaa| For Personal & Private Use Only Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 devIdAsa-vilAsa (3/3) lachanAulI patha kavi kI yaha racanA atyalpa hai| isameM mAtra do hI chappaya-pada haiN| kavi ne isameM mahApuruSoM ke zArIrika lakSaNoM evaM anya camatkAroM kA acchA varNana kiyA hai| - sarvaprathama isameM 24 tIrthaMkaroM ke vividha lakSaNoM arthAt cinhoM kA varNana kiyA gayA hai| pUrva paramparAnusAra tIrthaMkaroM ke janma samaya meM dasa atizaya prakaTa hote haiM, jinameM se "saulakSaNya" nAmaka atizaya bhI hai| usI atizayAnusAra unake zarIra para 1008 lakSaNoM meM se unake dAhine paira ke aMgUThe meM jo cinha aMkita rahatA hai. usako lAJchana yA cinha kahate haiN| jaisA ki tiloyapaNNati meM kahA gayA hai jammaM kAle jassa du dAhiNa-pAyammi hoI jo cinnhN| te lakkhaNa-pAuttaM Agama-suttesu jinndehN|| kavine zAstra paramparAnusAra ina cinhoM kA nirUpaNa kiyA hai, jo nimnaprakAra haitIrthakara-nAma evaM unake lAJchana 1. RSabhadeva-(baila) 2. ajitanAtha-(hAthI) 3. sambhavanAtha (ghor3A) 4. abhinandananAtha-(bandara) 5. sumatinAtha-(cakavA) 6. padmaprabha-(kamala) 7. supArzvanAtha-(svastika) 8. candraprabha-(candramA) 9. puSpadanta-(magara) 10. zItalanAtha-(kalpavRkSa) 11. zreyAMsanAtha-(gaiMDA) 12. vAsupUjya-(bhaiMsA) 13. vimalanAtha-(varAha, sUkara) 14. anantanAtha-(sehI) 15. dharmanAtha-(bajra) 16. zAntinAtha (mRga) 17. kunthunAtha-(bakarA) 18. arahanAtha-(machalI) 19. mallinAtha-(kalaza) . 20. munisuvratanAtha- 21. naminAtha-(kamala) (kachuA) 22. neminAtha-(zaMkha) 23. pArzvanAtha-(sarpa) 24. mhaaviir-(siNh)| (3/4) cakravartI-vibhUti-varNana prastuta racanA meM kula 51 padya haiM, jinameM kavi ne cakravartI kI vibhUti kA AkarSaka varNana kiyA haiN| usane AcArya jinasena ke AdipurANa se preraNA grahaNa kara isakI racanA kI hai| isameM cakravartI kI 9 nidhiyoM, 14 ratnoM evaM usake anya vaibhava kA vistRta varNana kiyA hai| kavi ne batalAyA hai ki cakravartI samrATa ke adhIna dhana-dhAnya se yukta 36 hajAra deza (arthAt sarvazakti-sampanna nagara) evaM 96 karor3a gA~va hote haiN| isa prasaMga . meM kavi ne sakSepa meM gA~va, maTaMba, kheTa, karvaTa, paTTana, droNamukha, antarvIpa evaM For Personal & Private Use Only Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 49 durgATavI Adi kI paribhASAe~ dete hue unakI bhaugolika-sthitiyoM kA ramya citraNa kiyA hai. isa rocaka viSaya kI carcA Age kI jA rahI hai| AryakhaNDa kI carcA karate hue kavi ne batalAyA hai ki vahA~ kA cakravartI rAjA vahI kahalAtA hai, jisako 32 hajAra rAjA namaskAra kareM arthAt utane rAjA usake adhIna rahate haiN| usakI (cakravartI kI) 96 hajAra rAniyA~ hotI haiN| isI krama meM kavi ne ardhacakrI, mAMDalIka, rAjA, adhirAjA evaM mahArAjA kA bhI vargIkaraNa kiyA haiN| tadanusAra 16 hajAra rAjAoM kA adhipati ardhacakrI, ATha hajAra rAjAoM para zAsana karane vAlA mANDalIka, cAra hajAra rAjAoM para zAsana karane vAlA ardhamANDalIka athavA rAjA, do hajAra rAjAoM para zAsana karane vAlA adhirAjA evaM eka hajAra rAjAoM para zAsana karane vAle ko mahArAjA kahA jAtA hai| cakravartI kI nau nidhiyA~ nimna prakAra haiM (1) kAla nAmakI prathama nidhi- jisase Rtu ke anusAra vividha padArthoM kI prApti hotI thii| (2) mahAkAla-nidhi- jisase asi, masi, kRSi Adi chaha prakAra ke karmoM ke sAdhanabhUta dravya evaM sampadA nirantara utpanna hotI rahatI thI, (3) naisarpanidhi se zaiyyA, Asana evaM makAna Adi kI prApti hotI thI, (4) pANDuka-nidhi se sabhI prakAra ke dhAnyoM kI utpatti hotI thI, sAtha hI chaha-rasa bhI isI nidhi se utpanna hote the, (5) padma nAmakI nidhi se sabhI prakAra ke sUtI, evaM rezamI vastroM kI utpatti hotI thI, (6)mANava-nidhi se nItizAstra tathA aneka prakAra ke zastroM kI utpatti hotI thI. (7) piGgala-nidhi se divya-AbharaNa utpanna hote the, (8) zaMkha nAmakI nidhi se sabhI prakAra ke vAdya-yantra utpanna hote the, evaM (9) sarvaratna nAmakI nidhi se aneka prakAra ke ratna prakaTa hote the| kavi ne cakravartI ke caudaha ratnoM kA bhI varNana kiyA hai.| yahA~ para ratna se tAtparya hIre, motI, javAharAta se nahIM hai, balki saMsAra kI jitanI bhI zreSTha vastue~ haiM aura jo pRthivI kI rakSA tathA aizvarya ke upabhoga karane ke sAdhana haiM, unheM ratna kahA gayA hai| aise ratnoM meM se prathama sAta ratna ajIva evaM antima sAta ratna jIvadhArI hote haiN| ina ratnoM kA paricaya nimna prakAra diyA gayA hai(ka) 1. sadarzana cakra- yaha AyadhazAlA meM utpanna hone vAlA daidIpyamAna cakraratna hai, jo samasta dizAoM para AkramaNa karane meM samartha thaa| zatru isakA teja prabhAva dekha nahIM sakate the| 2. caNDavega ratna- yaha daNDa-ratna sainya , pRthivI evaM guphA ke kA~ToM ko zodhane meM kuzala hotA thaa| For Personal & Private Use Only Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devIdAsa - vilAsa 3. carmaratna -- yaha bajramaya ratna sainyAdikoM ko nada aura nadI se pAra karA dene meM samartha hotA thaa| 50 4. cUr3AmaNiratna icchita padArthoM ko pradAna karane vAlA thA / 5. ciMtAmaNikAkinIratna guphAoM ke andhakAra ko dUra karake candramA ke samAna prakAza pradAna karane vAlA hotA thA / 6. sUryaprabhachatraratna sUrya ke samAna jagamagAne vAlA yaha ratna sainyadala ke Upara AI huI bAdhAoM ko dUra karane meM samartha thA / 7. saunandaka - asi - ratna saunandaka nAmakI daidIpyamAna zreSTha talavAra, jise hAtha meM lete hI samasta saMsAra jhUle meM baiThe hue ke sadRza kampAyamAna ho uThatA thA / 8. ayodhyasenApati- ratna ayodhya nAmaka senAnAyaka, jo manuSya ratna thA / yuddha meM zatruoM ko jItane meM jisakA yaza AkAza aura pRthivI ke bIca vyAptaM ho jAtA thA / 9. buddhisAgara - purohita - ratna jo dhArmika anuSThAna pUrvaka mArgadarzana karAne vAlA evaM sarvavidyAkuzala hotA thA / 10. kAmavRSTi - gRhapati - ratna atyanta buddhimAna evaM icchAnusAra sAmagrI dene vAlA evaM cakravartI ke sabhI kharcoM kA hisAba rakhane meM kuzala hotA thA / 11. bhadramukha- ratna rAjabhavana, prAsAda, mandira Adi zilpa-kalA meM nipuNa injIniyara hotA thA / 12. vijayagiri - hAthI - ratna - vijayaparvata nAmakA sapheda hAthI, jo zatrudala kI gaja - ghaTAoM kA vighaTana karane vAlA hotA thA / 13. pavanaMjaya ghor3A - ratna- tIvra vega evaM zaktizAlI pavanaMjaya nAmakA ghor3A usake sAtha rahatA thA / 14. subhadrA - strI- ratna- rasAyana ke samAna hRdaya ko Ananda dene vAlI subhadrA nAmakastrI - ratna thI, jo cakravarttI kI 96 hajAra rAniyoM meM sarvazreSTha paTarAnI hotI thI / isa prakAra 14 ratnoM se yukta cakravarttI samasta aizvarya aura zakti kA upabhoga karatA thaa| For Personal & Private Use Only Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA cakravarttI ke anya vaibhava nimna prakAra varNita haiM-- (kha) 1. bhayaMkara siMhoM ke dvArA dhAraNa kI huI siMhavAhinI nAmakI manojJa zaiyA / 2. anuttara Asana nAmakA maNi jaTita utkRSTa Asana / 3. anupamAna nAmaka camara, jo gaMgA kI taralita laharoM ke samAna nirmala dhavala thA / 4. vidyutprabha nAmake maNijaTita yugala kuNDala, jo bijalI kI dIpti ko parAjita karate the / 51 5. abhedya nAmakA kavacaM, jisakA bhedana karane meM zatru ke tIkSNa bANa bhI asamartha rahate the / 6. viSamocinI nAmakI aisI do khar3AU~, jo dUsare ke paira kA sparza hote hI bhayaMkara viSa chor3ane lagatI thIM / 7. ajitaMjaya nAmakA atyanta sundara ratha, jisa para aneka divyAstra rakhe rahate the, tathA jo jala, thala meM eka samAna calatA thA / 8. bajrakoDa nAmakA dhanuSa, jisake bANa amogha the| 9. bajratuNDA nAmakI zakti, jo bajra kI banI huI thI evaM indra ko bhI jItane meM samartha thI / 10. siMghATaka nAmakA bhAlA thA, jo siMha ke nAkhUnoM ke sAtha spardhA karatA thaa| jisakI ratnajaTita mUTha bahuta hI daidIpyamAna rahatI thii| 11 .. .. lohavAhinI nAmakI tIkSNa churI, jo bijalI kI camaka ko bhI parAjita karane vAlI thI / 12. manovega nAmakA eka kaNaya (astravizeSa ). 13. bhUtoM ke mukhoM se cinhita bhUtamukha nAmakA kheTa arthAt astravizeSaM thA. jo zatruoM ke lie mRtyu- mukha ke samAna thA / 14. Ananda nAmakI bAraha bheriyA~ thIM, jinakI gambhIra AvAja bAraha- yojana taka phailatI thii| 15. bajraghoSa nAmaka bhISaNa garjanA karane vAle bAraha nagAr3e the / 16. atizaya AvAja vAle gambhIrAvartta nAmake 24 zaMkha the| For Personal & Private Use Only Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 devIdAsa-vilAsa 17. mana ko mohita karane vAlI vividha raMgoM kI ar3atAlIsa karor3a patAkAe~ phaharAtI rahatI thiiN| isa prakAra kavi ne cakravartI ke ukta vaibhava kA varNana kiyA hai| (4.ka) rAga-rAginiyoM ___kavi ne vibhinna rAga-rAginiyoM meM 25 padoM kI racanA kI hai| etadviSayaka padoM meM kavi kA uddezya prANI ko viSaya-vAsanA se haTAkara jinavara-bhakti meM lIna rakhanA hI hai| ye pada prArthanAparaka evaM tathya nirUpaka haiN| inameM Atmazodhana ke prati pUrNa jAgarUkatA ke sAtha-sAtha kalpanA. vicAra evaM anubhUti kA aisA sundara samanvaya huA hai ki pAThaka bhI usI anubhUti meM lIna ho jAtA hai| kavi mana kI asthiratA ke varNana meM mana kI upamA jahAja ke paMchI ke sAtha dete hue bar3I hI sundara udbhAvanA karatA hai aura batalAtA hai ki mana kI isI caMcalatA ke kAraNa mAnava pIr3ita rahatA hai| ina varNanoM meM kavi kI sAhityikatA evaM kAvyapratibhA amRta rasa u~DelatI sI parilakSita hotI hai| isa racanA kI yaha vizeSatA hai ki isameM dArzanika evaM saiddhAntika varNanoM ke hone para bhI usameM bojhilatA nahIM A pAI haiN| mArmikatA evaM rasodrekatA to sthAna-sthAna para vidyamAna hai| ukta geyapadoM meM kavi ne tIrthaMkaroM kA smaraNa karate hue unake guNoM evaM vizeSatAoM kA varNana kiyA haiN| kavi ne batalAyA haiM ki nirmala jJAnasvarUpI paramAtmA ko hRdaya meM sthita karane se zAnti evaM AtmatoSa kA anubhava hotA hai| kavi ne sacce sAdhu aura guru ko pahacAnakara unake sadguNoM aura upadezoM ko grahaNa karane kI salAha dI hai| (4.kha) padapaMgati khaNDa kavi ne isakI racanA padAvalI ke rUpa meM kI hai| isameM kula 28 padya haiN| usane vividha zAstrIya rAga-rAganiyoM ke mAdhyama se vairAgya-bhAvanA ko jAgRta karane kA prayatna kiyA hai| kavi kA vicAra hai ki saMsAra kI avyavasthA, saMgharSa, moha, matsara, IrSyA evaM dveSa Adi kI samApti vairAgya-bhAvanA ke dvArA ho sakatI hai| jaba taka mAnava kI vairAgya-bhAvanA jAgRta nahIM hogI, taba taka vaha isa asAra-saMsAra meM bhaTakatA hI rahegA aura janma-maraNa ke cakrajAla meM pha~sA rhegaa| ataH usane sarasa padoM ke dvArA vItarAgI-bhAvoM kI sundara abhivyakti kI hai| For Personal & Private Use Only Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 53 kavi ne ina padoM ke dvArA saMsAra kI nissAratA, bRddhAvasthA, svArthaparatA AzAtRSNA kI vicitratA, Atma-tatva, samyaktva, syAdvAda, anekAnta, evaM gurubhakti Adi viSayoM para prakAza DAlA hai| bhAvoM ko pUrNa rUpa se citrita karane kI kavi meM adbhuta kSamatA zakti hai| unhoMne gUr3ha aura nIrasa - viSayoM kA nirUpaNa bhI sundara aura sarasa zailI meM kiyA hai| (5) citrabandha racanAe~ kaMvi ne citrabandha padyoM ke mAdhyama se apanI bahumukhI pratibhA kA paricaya diyA hai| usane 22 citroM meM kucha chandoM ko bA~dhA hai, jinameM kavitta, gItikA, doharA evaM dohA - chandoM ko vizeSa mahatva diyA hai / " jogapaccIsI" (doharA saM. ATha) meM unhoMne svayaM hI kahA hai ki ye sabhI chanda naTa kI keli-krIr3A ke samAna hI ulaTapulaTa karake par3hane meM Ananda - varSA karane vAle haiN| yathA - "pada ekAdasa varana kauM duguna karata tukabaMdha / ulaTa-pulaTa naTa se lasaiM keli gatAgata chaMda / / " kavi ne (saM. 14) ke eka chanda meM to apanI buddhi-kauzala evaM bhASA ke prayoga se Azcaryacakita hI kara diyA hai| usane eka kavitta ko eka citra meM isa prakAra samAyojita kiyA hai ki usameM (eka hI chanda meM) arilla, caupahI, dohA, soraThA Adi chandoM kI yojanA anAyAsa hI ho jAtI hai / (6/1) hitopadeza hitopadeza kI racanA kavi ne narendra- chanda meM kI hai, jinakI padya saMkhyA 11 hai| kavi ne sambodhana-zailI meM sadguru ke mAdhyama se sAMsArika-prANiyoM ko saMsAra kI nazvaratA kA upadeza diyA hai aura batalAyA hai ki yaha jIva bhautika viSaya-rasa meM lipta rahane ke kAraNa cAroM gatiyoM meM bhaTakatA rahatA hai| jaba taka yaha arahantadeva ko pahicAna kara, unake upadezoM meM zraddhA rakhakara samyaktva kI prApti nahIM kara letA, taba taka yaha isI prakAra janma-maraNa ke cakra meM bhaTakatA rhegaa| kavi ne svAnubhava ke AdhAra para yaha zikSA dene kA prayatna kiyA hai ki bhavya jIvoM ko cAhie ki ve AtmA aura pudgala ke bheda - vijJAna ko samajhane kA prayAsa kareM kyoMki isa bheda vijJAna ke dvArA hI mukti kI prApti ho sakatI hai| isI prasaMga meM kavi ne dravyoM kI carcA karate hue utpAda, vyaya evaM dhrauvya rUpa sat kI carcA bhI kI hai, jo ki dravya kA mUla lakSaNa hai| For Personal & Private Use Only Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 (6/2) svajoga rAcharau "rAcharau" bundelakhaNDI - bhASA kA zabda hai / hindI - sAhitya ke "rAsA" zabda kA hI bundelakhaNDI meM "rAcharau" ho gayA hai| gujarAtI bhASA kA "rAsar3A" zabda bhI isI artha ko vyakta karatA hai' / bundelakhaNDa meM eka vizeSa prakAra ke gIta hote haiM, jinheM "rAcharau" kahA jAtA hai| bundelakhaNDI - sAhityakAra zrI durgAprasAda samAdhiyA ne "rAcharau" ko sAmayika-gItoM kI zreNI meM rakhA haiM / devIdAsa - vilAsa kavi ne isa racanA kA zIrSaka "svajoga - rAcharau" rakhA hai| isase pratIta hotA hai ki isakI racanA unhoMne apane ko hI sambodhita karane ke lie kI hai / kavi ne isa racanA meM karma - siddhAnta kA nirUpaNa kiyA hai| vaha ajJAna ke kAraNa isa saMsAra meM ThIka isI prakAra ghula-mila gayA hai, jaise dUdha meM zakkara / mithyAtva ke kAraNa isa AtmA kI jina-dharma meM to ruci raha hI nahIM jAtI, vaha apanI durbuddhi evaM vivekahInatA ke kAraNa ratnatraya jaise jJAna - dIpa ko chor3akara asAra-saMsAra ke rAgadveSa evaM moha-vikAroM meM pha~sakara apane svarUpa ko bhUla jAtA hai| kavi devIdAsa anya logoM ko bhI sambodhita karate hue kahate haiM ki - "he bhavya prANiyo, samyaktva ke binA jIva ko nizcayapada kI prApti honA sambhava nahIM / isalie jIva ko cAhie ki vaha samyaktva ko dhAraNa kare, jisase use zivapura kI prApti ho ske| (7/1) janma ke dasa atizaya isakI racanA kavi ne 11 padyoM meM kI hai, jinameM se 10 dohA chaMda haiM evaM antima chanda soraThA hai| isameM tIrthaMkara ke janma ke dasa atizayoM kA varNana kiyA hai, jo nimna prakAra haiM-- 1. niHsvedatva tIrthaMkara kA zarIra janma se hI pasInA - rahita hotA hai / 2. nirmalatva- unakA zarIra mala-mUtra rahita nirmala hotA hai| 3. kSIra gaura rudhiratva- unakA rudhira dUdha ke samAna zveta varNa kA hotA hai| 4. samacaturastrasaMsthAna - unakA zarIra uttama AkAra kA sugaThita hotA hai / 5. vajravRSabhanArAca saMhanana- unakA zarIra bajramaya hotA hai| 1. madhukara, aMka 4, pR. 23, bundelakhaNDI ke kucha zabda, lekhaka paM. nAthUrAmapremI / 2. de. madhukara, aMka 6 pR. 22-23 For Personal & Private Use Only Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 55 prastAvanA 6. saurUpya- unakA zarIra kAmadeva ke samAna atyanta sundara hotA hai| 7. saurabha- (sugandhita)- unakA zarIra atyanta sugandhita hotA hai| 8. saulakSaNya- unakA zarIra 1008 uttama lakSaNoM se vibhUSita rahatA hai| 9. priyahitamitavAditva- tIrthakara hita-mita aura priya vacana bolate haiN| 10. apramitabala- unakA zarIra ananta-bala vIrya se yukta hotA hai| (7/2) kevalajJAna ke dasa atizaya kavi ne 11 chandoM meM tIrthaMkara ke kevalajJAna ke dasa atizayoM kI carcA kI hai| ve atizaya nimna prakAra haiM 1. cAra sau yojana bhUmi meM subhikSatA- kevalajJAna prApta kara lene ke pazcAt tIrthaMkara ke karuNAmaya prabhAva se yaha pRthivI dhana-dhAnya se paripUrNa ho jAtI hai aura cAra sau kosa taka cAroM tarapha durbhikSa kI chAyA bhI nahIM pdd'tii| 2. gaganagamana arthAt AkAza meM gamana karanA-- dhyAna-yoga ke kAraNa kevalI tIrthaMkara kA zarIra atyanta halkA ho jAtA hai| ataH gamana karate samaya unakA zarIra svayameva hI pRthivI kA sparza na karake usake Upara-Upara hI gamana karatA hai| 3. aprANivadha tIrthaMkara ahiMsA ke mahAn devatA haiN| unake samIpa meM kisI ke bhI mana se hiMsA ke pariNAma svataH hI samApta ho jAte haiN| yaha sarvodaya kI carama pariNati hai| 4. bhuktyabhAva- kevalI bhagavAna kavalAhAra grahaNa nahIM krte| unakI AtmA kA itanA vikAsa ho jAtA hai ki unake zarIra ko bhojana kI AvazyakatA hI nahIM raha jaatii| 5. upasarga kA abhAva- tIrthaMkara ke ghAtiyA- karmoM kA kSaya ho jAne se kisI bhI prakAra ke upasargoM kA sarvathA abhAva ho jAtA hai| 6. caturAnanAbhAsatva- arthAt cAroM tarapha prabhu ke mukha kA darzana honaa| samavazaraNa meM prabhu kA mukha pUrva yA uttara-dizA kI ora rahatA hai kintu unake cAroM ora baiThane vAle bAraha-sabhAoM ke jIvoM ko aisA AbhAsa hotA hai ki bhagavAna kA mukha cAroM dizAoM meM haiN| 7. sarvavidyaizvaratA- tIrthaMkara sarva-vidyA ke Izvara (svAmI) kahe jAte haiM. kyoMki kaivalya kI jyoti se alaMkRta hone ke kAraNa unheM samasta jJAna hastAmalakavat spaSTa ho jAtA haiN| For Personal & Private Use Only Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devIdAsa-vilAsa 8. acchAyatva- arthAt zarIra kI chAyA nahIM pdd'naa| AtmA kI nirmalatA ke kAraNa unakA zarIra bhI nirmala ho jAtA hai| isIlie kevalI bhagavAna ke zarIra kI chAyA nahIM pdd'tii| 9, samasiddha-nakhakezatva- arthAt nakha aura kezoM kA nahIM bar3hanA bhagavAna ke zarIra meM malarUpatA dhAraNa karane vAle paramANuoM kA abhAva ho jAne ke kAraNa unake nakha aura keza na to bar3hate haiM, aura na ghaTate hI haiN| ... 10. apakSmaspandatva- arthAt netro kI palakoM kA na hilnaa.| tIrthaMkara bhanantavIrya ke svAmI hote haiN| isa kAraNa unakI palakoM ke uThane-girane kI kriyA nahIM hotii| ve sadA pramAda rahita hokara vizuddha AtmA ke kSetra meM jAgRta rahate haiN| (7/3) devakRta caudaha atizaya isa racanA meM kula chaMda saMkhyA 15 hai| isameM kavi ne devoM dvArA utpanna tIrthaMkaroM ke 14 atizayoM kI carcA kI hai, jo nimna prakAra haiM- . (1) sarvArthamayI ardhamAgadhI bhASA- jinendra bhagavAna kI bhASA sarvaarthamayI ardhamAgadhI-bhASA hotI hai, jisase triloka ke sabhI jIva usako grahaNa kara AnandAnubhava karate haiN| (2) sampUrNa virodhI jIvoM meM maitrI- isa atizaya se saMsAra ke sabhI virodhI jIvoM meM paraspara meM maitrI-bhAva utpanna ho jAtA hai| (3) vRkSoM meM sabhI RtuoM ke phala-phUloM kA eka sAtha utpanna honaa| (4) pRthivI kA darpaNavat nirmala rahanA- devagaNa pRthivI ko ratnamayI kara dete haiM, jise dekhane se netra aura antaHkaraNa Anandita ho uThate haiN| (5) sampUrNa jIvoM ko Ananda kI prApti kA honaa| (6) sarvatra manda-manda aura sugandhita vAyu kA pravAhita honaa| (7) bhUtala darpaNavat svaccha rahanA- pavanakumAra jAti ke deva tIrthaMkara ke vihAra karate samaya pRthivI ko dhUla, tRNa, kaMTaka evaM pASANa se rahita kara dete haiN| (8) gandhodaka kI vRSTi honA- meghakumAra jAti ke deva nirantara hI sugandhita jala kI vRSTi kiyA karate haiN| (9) tIrthaMkara ke caraNoM ke nIce suvarNa-kamaloM kA rahanA- tIrthaMkara ke vihAra karate samaya devagaNa unake caraNoM ke nIce svarNa-kamaloM kI racanA karate hue calate haiN| For Personal & Private Use Only Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 57 (10) samasta pRthivI kA dhAnyAdi se yukta ho jaanaa| (11) samasta AkAza kA nirabhra evaM nirmala rhnaa| (12) AkAza meM devoM dvArA jaya-jaya dhvani kA hote rhnaa| (13) tIrthaMkara prabhu ke Age dharmacakra clnaa| evaM, (14) aSTamaMgala-dravyoM kA tIrthaMkara ke sAmane rhnaa| (8/1-25) caturviMzati-jinapUjA vargIkaraNa zramaNa-saMskRti meM caturviMzati tIrthaMkara rUpa ArAdhya devatA ke guNa-stavana kA vizeSa mahatva hai| prAcIna AcAryoM ne use tIna bhAgoM meM vibhakta kiyA hai (1) sAmAnyatayA trikAla-stavana jisameM prAtaH, madhyAnha evaM sandhyA kAla meM mana, vacana evaM kAya kI pavitratA pUrvaka ArAdhya ke guNoM kA stavana evaM guNAnuvAda kiyA jAtA hai| dUsare zabdoM meM ise sAmAyika bhI kahate haiN| (2) bhAva-pUjA prastuti paddhati meM mana, vacana evaM kAya kI zuddhi pUrvaka ArAdhya ke guNoM kI stuti kI jAtI hai| isameM yadyapi vihita aSTa-dravyoM kA bhI smaraNa kiyA jAtA hai, kintu unakA sAkSAt samarpaNa nahIM hotaa| evaM (3) aSTadravya pUjA-upAsanA-paddhati yaha paddhati aSTa dravya-pUjA ke nAma se prasiddha hai| isameM jina ATha-dravyoM se 24 tIrthaMkaroM kI pUjA-stuti kI jAtI hai, ve nimna prakAra haiM (1) jala, (2) candana, (3) akSata (4) puSpa, (5) naivedya, (6) dIpa, (7) dhUpa evaM (8) phl| ina aSTa dravyoM para yadi vicAra kiyA jAya, to unakA vizleSaNa bahuta hI manoraMjaka, AhlAdakArI evaM manovaijJAnika siddha hotA hai| vastutaH ye ATha dravya vahI haiM, jo mAnava-samAja ke dainika jIvana meM atyAvazyaka haiM evaM sarvasulabha bhii| inakI apanI manovaijJAnikatA bhI hai| saMkSipta vizleSaNa nimna prakAra hai : For Personal & Private Use Only Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 devIdAsa-vilAsa (1) jala- tIrthaMkara kI mUrti ke sammukha usakI pUjA meM sarvaprathama jaladravya samarpita kiyA jAtA hai| bhautika dRSTi se jala jar3a evaM cetana ke lie kitanA upayogI hai, yaha to sarvavidita hI hai| kyoMki unakA astitva evaM vikAsa jala ke binA sambhava nhiiN| jaba AdhyAtmika dRSTi se dekhate haiM, to jala car3hAte samaya ArAdhaka use "janma, jarA, mRtyu vinAzanAya" mantra kA uccAraNa karake hI usakA samarpaNa karatA hai| tAtparya yaha ki jaina darzana ke anusAra isa bhautika saMsAra ke jitane bhI sukha haiM, ve sabhI kSaNika haiM aura prANI jaba taka unameM apanI Asakti rakhatA hai, taba taka vaha sAMsArika bandhanoM se mukti prApta nahIM kara sktaa| janma, mRtyu evaM bRddhAvasthA ko hI saMsAra kahA gayA hai aura ArAdhaka kA aisA paramavizvAsa rahatA hai ki yadi mana, vacana, kAya kI zuddhi pUrvaka evaM jala ko abhimantrita karake ArAdhya ko samarpita kiyA jAya, to nizcit hI ArAdhaka ke sAMsArika bandhanoM kA nAza ho jaaygaa| - (2) candana- jala ke pazcAt ArAdhya ke caraNoM meM candana samarpita karane kA vidhAna hai| candana eka ora zArIrika vyAdhiyoM kA zamana kara zarIra meM zItalatA pradAna karatA hai, to dUsarI ora saMsAra ke dukha rUpI saMtApa ko bhI vinaSTa karane meM samartha hai| isIlie "saMsAratApa vinAzanAya candanam" kA ullekha kiyA gayA hai| (3) akSat- vividha kAlIna, vividha bhASAoM meM upalabdha samasta jainapUjA sAhitya meM cAvala ko akSat kI saMjJA prApta hai| kyoMki bhautika dRSTi se yaha anAja bhAratIya-kRSi utpAdanoM meM prAcInatama evaM poSaka AhAra mAnA gayA hai| isakA sevana karane se vyAdhiyoM kA nAza evaM dIrghAyuSya kI prApti mAnI gaI hai| isIlie pUrvAcAryoM ne jaina-pUjA-vidhAna meM isake lie vizeSa mahatva diyA aura use AdhyAtmika dRSTi se bhI "akSayapada prAptAya akSatam" kA mantra jApa karake ArAdhya ke caraNoM meM samarpita kiyA jAtA hai| (4) puSSa- kAma kI dasa avasthAe~ samasta saMsAra ko apane A~cala meM aisA lapeTa letI haiM ki vaha vivekahIna hokara kSaNika sukha ko hI saba kucha mAna baiThatA hai aura caurAsI lAkha yoniyoM meM bhaTakatA phiratA hai| inhIM viSama paristhitiyoM meM mAnava ko jAgRta evaM vivekazIla banAne ke lie pUjA-ArAdhanA meM puSpa ko vihita mAnakara sandeza diyA gayA haiM ki ArAdhya ke guNAnuvAda ke samaya kAma kI dasoM avasthAoM ko zamana karane ke lie puSpa kA samarpaNa kiyA jAnA cAhie jaisA ki vihita mantra meM kahA gayA hai "kAmabANavidhvaMzanAya puSpam nirvapAmIti svaahaa"| For Personal & Private Use Only Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA (5) naivedya- janma-maraNa se vyApta isa saMsAra meM kSudhA kA roga sabase kaThina mAnA gayA hai| prANI kSudhA-roga kI zAnti ke lie kyA-kyA nahIM karatA? samasta vizva meM Aja jo bhI anyAya, atyAcAra evaM bhraSTAcAra kA bolabAlA hai, vaha kevala kSadhA-roga kI zAnti ke lie| isalie yadi isa roga ko naSTa kara diyA jAya, taba to prANI kA uddhAra hI ho jaae| ataH ArAdhya ke guNAnuvAda ke prasaMga meM ukta roga ke zamana ke lie naivedya kA samarpaNa Avazyaka batalAyA gayA hai| usakA mantra nimna prakAra hai- "kSudhAroga vinAzanAya naivedyam nirvApAmIti svaahaa|" (6) dIpa- Atma-jAgRti ke lie bheda-vijJAna kA jJAna arthAt zarIra evaM AtmA kI bhinnAbhinnatA kA jJAna nitAnta Avazyaka hai, isa jJAna kI prApti kaise ho? isake lie samyak jJAna kI mahatI AvazyakatA hotI hai, jo kaThora saMyama, sAdhanA evaM antarbAhya-tapasyA se hI sambhava hai| I. pU. dvi. sadI ke jainakulAvaMsa vizvavikhyAta jaina-samrATa kaliMganareza khAravela ko kauna nahIM jAnatA, jisakA hAthIgumphA-zilAlekha bhAratIya itihAsa ke andhakArayugIna itihAsa ko prakAzita karane vAlA hai| usane likhA hai ki "prazAsaka rahate hue bhI mujhe jainAcAryoM ke samparka se aisI dRSTi milI hai, jisane zarIra evaM AtmA ke bheda ko spaSTa kara diyA hai aura merI antarAtmA jJAna ke prakAza se Alokita ho gaI hai| kahane kA tAtparya yaha ki nisargaja athavA adhigamaja jJAna rUpI dIpaka se AtmA jaba mohAndhakAra kA vinAza karake Alokita ho jAtI hai, to use prazasta mArga svayaM dikhalAI dene lagatA hai| isalie hamAre AcAryoM ne usa jJAna-jyoti ko jAgRta karane ke lie nimna mantra kA sandeza diyA-"mohAndhakAra vinAzanAya dIpam nirvapAmIti svaahaa|" (7) dhUpa- pUrvAcAryoM ne gahana sAdhanA evaM tapasyA ke AdhAra para yaha spaSTa dekhA-parakhA hai ki AtmA ajara, amara evaM niSkalaMka hai| kintu jJAnAvaraNAdika aSTa karmoM ke kAraNa vaha samala ho jAtI hai aura yahI kAraNa hai ki vaha caurAsI lAkha yoniyoM meM nirantara bhaTakatI rahatI hai| ina duSTa karmoM se mukti hetu AcAryoM ne yaha manovaijJAnika vidhAna kiyA ki nirdhUma agni meM sugandhita evaM utkRSTa koTi kI dhUpa ke kSepaNa se aSTa-karmoM kA nAza ho jAtA hai aura AtmA niSkalaMka hokara mokSAbhimukhI ho jAtI hai| __ Ajakala cAroM ora se bAra-bAra yahI sunAI detA hai ki vAyumaNDala evaM jalamaNDala pradUSita ho gayA hai, jisase aneka prakAra ke viSaile kITANu phaila rahe For Personal & Private Use Only Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 devIdAsa-vilAsa haiM evaM kaiMsara jaisI bhayAnaka bImAriyA~ bhI phaila rahI hai| isase bacane ke lie sAre saMsAra meM taraha-taraha kI yojanAe~ banAI jA rahI haiM lekina saphalatA kahIM bhI dikhalAI nahIM par3a rahI hai| vastutaH pradUSaNa manuSyakRta hI hai aura usake lie hamAre prAcIna AcAryoM ne yahI upAya nirdezita kiyA hai ki bhAvanAe~ sAttvika rakho tathA ArAdhya ke sammukha evaM anya utsava ke samaya zuddha dhUpa ko nidhUma agni meM kSepaNa karake vAyumaNDala ko zuddha kro| pradUSaNa se bacane ke lie ukta upAyoM se bar3hakara anya koI upAya kAragara nahIM hai, yaha sunizcita hai| ataH hamAre AcAryoM ne nimna mantra dvArA usakA saMketa kiyA hai-- "aSTakarmadahanAya dhUpam nirvapAmIti svaahaa|" (8) phala- pratyeka vyakti sukha cAhatA hai, koI bhI dukha nahIM caahtaa| saccA sukha AtmA ke kalyANa meM hI nihita hai| isalie sabhI AcAryoM ne mokSa-prApti ko hI ananta sukha athavA zAzvata sukha kahA hai| japa, tapa Adi jitane bhI sAdhana, haiM ve sabhI usI sukha prApti ke lie hI haiN| eka prakAra se samyak japa evaM tapa kA phala hI mokSa hai, isalie mantra-jApa meM' mokSaphalaprAptaye phalama nirvapAmIti svAhA" kahA gayA hai| (8/26) aMgapUjA kavi devIdAsa dvAdazAMgavANI ke bhI paramabhakta the| unhoMne yadyapi usake antargata Ane vAle granthoM kA ullekha nahIM kiyA, phira bhI, unake prati zraddhA-bhakti karane ke lie aSTAMga-pUjA kA praNayana kiyA hai| isameM kula 11 padya haiN| isakI jayamAla anupalabdha hai| (8/27) aSTaprAtihArya-pUjA ___ "prAtihArya' zabda jaina-dharma evaM sAhitya kA pAribhASika zabda hai| tIrthaMkara ko kevalajJAna hone ke pazcAt indra eka samavazaraNa kI racanA karatA hai aura ve gandhakuTI ke madhya meM zreSTha siMhAsana para virAjamAna rahate haiN| usa samaya ve devaracita jinaaSTaprAtihAryoM se suzobhita hote haiM, ve nimna prakAra haiM- (1) azoka vRkSa- tIrthaMkara ko jisa vRkSa ke nIce kevalajJAna prApta hotA hai, use azoka bRkSa kahA gayA hai kyoMki vaha zoka-nivAraNa ke sukhada atizaya se yukta hotA hai| azoka vRkSa ke sambandha meM mahApurANa meM kahA gayA hai? - "azoka 1. de. jinasena kRta mahApurANa- 23/36 For Personal & Private Use Only Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 61 vRkSa marakatamaNi ke bane hue hare-hare patte evaM ratnamaya citra-vicitra phUloM se alaMkRta rahatA hai| vaha vistRta zAkhAoM se yukta zoka rUpI andhakAra ko naSTa karane vAlA hai| mahAn AtmAoM ke Azraya se vRkSa jaise tuccha padArthoM kI bhI mahAn pratiSThA hotI hai| azoka-vRkSa isakA sundara dRSTAnta hai|" (2) ratlajaTita siMhAsana- tIrthaMkara prabhu ratnajaTita siMhAsana para virAjate haiN| unakA suvarNa ke samAna daidIpyamAna zarIra isa prakAra sundara pratIta hotA hai, jaise unnata udayAcala ke zikhara para suury| (3) tIrthaMkara prabhu ke mastiSka para tIna chatroM kA rhnaa| (4) bhAmaNDala athavA prabhAmaNDala kA sAtha rahanA- bhagavAn ke zarIra kA prabhAmaNDala amRta ke sadRza nirmala evaM jagat ke lie aneka maMgala rUpa tathA darpaNa ke samAna spaSTa hotA hai| usameM deva, rAkSasa aura manuSyoM ko apane sAtasAta bhava spaSTa rUpa se dikhalAI par3ate the| (5) divya-dhvani kA khiranA- tIrthaMkara prabhu kI divya-dhvani ko amRta ke nAma se bhI pukArA jAtA hai| kyoMki bhavya-jIva isa vANI ko apane kAnoM se sunakara isakA rasapAna karake atyanta Anandita hokara ajara-amara pada ko prApta karate haiN| yaha divyadhvani syAdvAdamayI hotI hai| (6) divya-puSyoM kI varSA- AkAza se sugandhi yukta divya puSpoM kI varSA honaa| (7) tIrthaMkara prabhu ke sira para devoM dvArA cauMsaTha cavaroM kA durAnAdevoM ke dvArA tIrthakara prabhu para alaMkRta cauMsaTha ca~vara durAye jAte haiN| (8) deva dundubhi kA bajanA- devoM dvArA AkAza meM dundubhi bajAI jAtI hai, jisakI madhura-dhvani citta ko Anandita karane vAlI hotI hai| (8/28) ananta catuSTaya-pUjA kavi ne isa racanA meM ananta catuSTayoM kI pUjA bhI prastuta kI hai| ananta catuSTaya cAra kAra ke haiM(1) ananta jJAna, (2) ananta-darzana, 2. de. jinasenakRta mahApurANa- 23/67 For Personal & Private Use Only Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devIdAsa-vilAsa (3) ananta-sukha, evaM, (4) ananta- viiry| jJAnAvaraNI, darzanAvaraNI, mohanIya evaM antarAya-- ina cAra ghAtiyA karmoM ke kSaya se uparokta cAra guNa utpanna hote haiN| (8/29) aSTAdaza doSa-rahita jina-pUjA kavi ne isa pUjA meM una aThAraha doSoM kI carcA kI hai, jo tIrthakaroM meM nahIM hote| ve 18 doSa nimna prakAra haiM (1) kSudhA (2) tRSA (3) janma, (4) jarA, (5) mRtyu (6) vismaya (Azcarya) (7) arati, (8) kheda (9) zoka, (10) roga (11) mada (garva) (12) moha (13) rAga, (14) dveSa, (15) bhaya, (16) nidrA (17) cintA evaM (18) sveda (psiinaa)| ukta sabhI doSa mAnava ko atyanta pIr3A dene vAle hote haiN| isalie kavi ne inake duSprabhAva se bacane evaM inake zamana ke lie ardhya car3hakara apane ArAdhya se yaha prArthanA kI hai ki prabho, jisa prakAra Apa tyAga aura dhyAna ke bala para ina doSoM se mukta ho gae, usI prakAra yaha mAnava-samAja bhI Apake guNoM kA dhyAna karake ina doSoM se chuTakArA prApta kara sake aisI zakti deN| 7. kAvya-vaibhava . devIdAsa kI kAvya racanAe~ yadyapi adhyAtma evaM bhakti-paraka haiM, phira bhI unameM kAvya-kalA ke vividha rUpa upalabdha haiN| prasaMgAnukUla rasayojanA, alaMkAra-vaicitrya, chanda-vidhAna, prAkRtika varNanoM kI chaTA, bhAvAnugAminI-bhASA tathA mAnava ke manovaijJAnika citraNoM se unakI racanAe~, alaMkRta bana par3I haiN| . (ka) rasa-yojanA kisI bhI kAvya kI AtmA rasa hotI hai aura AdhyAtmika evaM bhakti-sAhitya meM zAntarasa ko rasarAja mAnA gayA hai| kavivara devIdAsa ne bhI rasa ko Ananda ke rUpa meM grahaNa kara use nijAtma-rasa ke rUpa meM abhivyakta kiyA hai| yathA"tijaga taiM bhArI so apUrava acirajakArI parama Ananda rUpa akhai avicala haiN| vIta. 2/9/3 "Atamarasa ati mITho sAdhau bhAI Atamarasa ati miitthau|" pada. 4/kha/20 . For Personal & Private Use Only Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA kavi ne navarasoM kI vistRta yojanA to nahIM kI, muktaka kAvya hone se use itanA avasara bhI nahIM thA, kintu bhakti ke Avega meM prasaMgavaza prAya: sabhI rasoM kA samAveza ho gayA hai| unhoMne apanI sUkSma dRSTi-dvArA tUlikA rUpI lekhanI se zAnta rasa kA sundara nirUpaNa kiyA hai aura use rasarAja mAnA hai| isakA sthAyI bhAva zama yA vairAgya hai tathA vibhAva-Alambana- asAra-saMsAra, zAstracintana tapadhyAna aadi| uddIpana-saMtavacana, ekAntasthAna evaM mRtk-drshn| anubhAvaromAMca, saMsAra-bhIrutA, tallInatA aura udAsInatA Adi haiN| dhRti, mati, smRti harSa Adi saMcArI bhAva haiN| jahA~ samarasa kI sthiti hotI hai, vahIM zAntarasa rahatA hai| saMsAra kI bhautikavAdI camaka-damaka mAnava ko zAnti-pradAna karane meM asamartha haiM, ataeva use AtmamukhI honA Avazyaka hai aura AtmamukhI honA hI zAntarasa kI niyojanA hai| ataH zAntarasa kA rasarAja ke rUpa meM prayukta honA ekadama sArthaka hai| isalie zAntarasa meM sabhI rasoM kA samAveza ho jAtA hai| usake kucha udAharaNa yahA~ prastuta kie jA rahe haiM "aMtaradiSTi jagagau jaba terI aMtaradiSTi jgaigau| hoi sarasa dir3atA dina hU~ dina saba bhava bhIta bhgaigau|| darasana jJAna caraNa sivamAraga jihi rasa rIti ssgaigau| deviyadAsa kahata taba lagi hai jiya tUM suddha tthgaigau||" (pada., 4/kha/19) "samakita binA na tarayau jiyA samakita binA na tarayau (pada., 4/kha/23) inake atirikta kavi ne prasaMga vaza zRMgAra', bhakti', karuNa, raudra, bhayAnaka', adbhuta evaM vIbhatsa Adi rasoM kI bhI sundara yojanA kI hai, jisake kAraNa unake bhakti kAvya meM bhI nikhAra A gayA hai| 1. zIlAMga., 2/3/5-9 2. pada., 4/kha/15-16 3. pukAra., 2/8/2-4 4. vahI. 2/8/9 5. vahI. 2/8/11 6. vIta 2/9/10 7. pukAra, 2/8/13 For Personal & Private Use Only Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 devIdAsa-vilAsa (kha) alaMkAra-nirUpaNa kalpanA, saundarya bodha, evaM bhAvapravaNatA ke lie kavi ne zabdAlaMkAra evaM arthAlaMkAra donoM kA hI sundara niyojana kiyA hai| jahA~ usane anuprAsa evaM yamaka jaise zabdAlaMkAroM ke mAdhyama se varNya-prasaMgoM ko prastuta kiyA hai, vahIM usakI rasavatIdhArA bhI pAThakoM ko manomugdha kara detI hai| anuprAsa kavi ne isa alaMkAra kA sarvAdhika prayoga kiyA hai| isase kAvya meM apUrva nAdAtmaka saundarya kI sRSTi huI hai| neminAtha ke bAla-varNana meM usane "lAla" zabda ke prayoga se anuprAsa kI sundara vyaJjanA kI hai| yathA "lAla lasiu devI kau suvAla lAla pAga bA~dhai lAla dRga adhara anUpa lAlI pAna kii| lAla manI kAna lAla mAla garai mUMgana kI lAla. aMga a~gA lAla kora giravAna kii| (paMcavarana., 2/1/1) yamaka ukta kAvya-grantha meM yamaka alaMkAra kA bhI samucita prayoga huA hai| kavi ne bairAgya varNana-prasaMga meM isa alaMkAra kA upayoga kiyA hai| yathA "jarA joga hare, hare vana meM nivAsa kre|" (paMcavarana., 2/1/5) "kAre pasu baMdhe baMdha kAjai dekhi kAre bhe||" (paMcavarana., 2/1/2) yahA~ 'hare' aura 'kAre' zabdoM meM yamaka alaMkAra hai| pahale 'hare' zabda kA artha haraNa karanA aura dUsare 'hare' kA artha hai hraa-bhraa| isI prakAra pahale 'kAre' zabda kA artha kAlA aura dUsare kAle zabda kA artha udAsa hai| upamA upameya bhAva ko utkarSa pradAna karane ke lie kavi ne aprastuta varNanoM ke dvArA bhAvoM ko ubuddha karane kI apanI adbhuta kSamatA-zakti kA paricaya diyA hai| apanI "buddhivAunI' racanA meM unhoMne buddhimAn vyakti kI tulanA sUrya aura dIpaka se kI hai| yathA agha aMdhakAra harive ko haMsarUpa mokha kamalA prakAzive kauM kamala pramAna hai| For Personal & Private Use Only Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 65 harata kuvighna jaise harata samIra ghana visva tatva lakhive kauM dIpaka samAna haiN| buddhi., 2/16/24 vratamUla saMjima sakaMdhabaMdhyau jama nIyama ubhai jala sIca sIla sAkhA bRddhi bhayau hai| samiti subhAra caDhayau baDhayau gupti parivAra pahupa sugaMdhI guna tapa-patra chayau hai, mukti phala dAI jAkai, dayA chAha chAI bhaau bhava tapa tAI bhavya jAI Thaura layau hai| gayau agha teja bhayau suguna prakAsa aisau caraNa suvRkSa tAhi devIdAsa nayau hai| buddhi., 2/1626 kavi ne vyApAra ke rUpaka dvArA zarIra aura AtmA kI sthiti ko spaSTa karate hue AtmA ko sambodhita kiyA hai aura kahA hai ki use bheda-jJAna prApta kara lene kI AvazyakatA hai, binA bheda-jJAna ke yaha AtmA ananta kAla taka AvAgamana ke cakkara meM pha~sI rhegii| ve AtmA ko "hasa" zabda se sambodhita karate hue kahate haiM "are haMsarAi jaisI kahA tohi sUjhi parI puMjI lai parAI baMju kInauM mahA khoTau haiN| khoTau baMju kie tauko kaiseM ke prasiddhi hoI naphA mUri the jahA~ sivAhi vyAja coTau hai| behure sauM baMdhyau parAdhIna ho jagatra mAhi deha koTharI maiM tUM anAdi ko agoTau haiN| merI kahI mAMnu khoju Apanau pratApa Apa terI eka samaiM kI kamAI ko na ToTau haiN| joga., 2/11/13 ananvaya kavi ne jJAna aura jJAnI ke varNana-prasaMga meM ananvaya alaMkAra ke dvArA yaha spaSTa kiyA hai ki saMsAra meM aisI koI bhI vastu nirmita nahIM hai, jo jJAna evaM jJAnI kI samatA kara sake, kyoMki donoM hI vyakti kI jIvana-sAdhanA, tyAga-tapasyA evaM tajjanya anubhUti se sambandhita hai| isI tathya kA nirUpaNa unhoMne nimna padya meM kiyA hai| yathAjJAnI sau na aura pai na aura sau sugyAnavaMta gyAnavaMta kai kriyA vicitra eka jAna kii| jAnI eka Thaura ko pichAnI hai su aura kau su aura kau ajAnI hai na jAnai eka ThAna kii|| ThAna-ThAna aura paina aura ThAna-ThAna koI rIti hai pichAnive kI vAhI ke pramAna kii| For Personal & Private Use Only Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 devIdAsa-vilAsa jJAnI hai sugyAnI hai na jJAnI aura dUjau koI aura ke pichAnI maiM nisAnI eka jJAna kii||" vIta., 2/9/23 udAharaNa kavi ne varNya-viSayoM ko aura adhika spaSTa karane ke lie udAharaNa-alaMkAra kI yojanA kI hai| usane eka se eka sundara udAharaNa prastuta kie haiN| unheM par3hakara pAThaka mantra-mugdha sA raha jAtA hai| usane vyavahAranaya aura nizcayanaya jaise dArzanika viSayoM ko bhI apane laukika udAharaNoM dvArA sarala aura sarasa banA diyA hai| yathA jaise indranIla mani DArai paya bhAjana maiM mani ko subhAva paya nIlau sau lagata hai| nizcai kari jadyapi sunIla mani Apu virSe upacAra kareM vyApI paya mai pagata hai| jaise suddhajJAna kI pravarttanA hai gyeya virSe vyavahAranaya ke pramAna sauM sagata hai| suddha nayana nihacai pramAna jJAna eka ThAna cagyau cidAnaMda ke samUha maiM dagata hai| vIta., 2/9/19 isI prakAra nazvara zarIra meM caitanya AtmA kisa prakAra nivAsa karatI hai, isa tathya ko kavi ne atyanta sundara udAharaNoM ke dvArA prastuta kiyA hai| yathA "jaise kATha mAMhi vasai pAvaka subhAva liyeM hATaka subhAva liyai nivasaiu pala maiN| pahupa samUha maiM sugaMdha kau pramANa jaise telu tilI ke maMjhAra basai aura phala maiN| dahI-dUdha virSe su tUpa Apa svarUpa basai tIta rahai jyauM puraina bIca jala maiN| jaise cidAnaMda liyeM Apano svarUpa sadA bhinna haiM nidAna basai deha kI gahala maiN| vIta., 2/9/24 (ga) mAnavIkaraNa (personification) kavi-pratibhA jaba kavitva ke Aveza meM jar3a evaM cetana se tAdAtmya sthApita kara letI hai taba use sRSTi ke rahasyamaya tatvoM meM bhI nAyaka athavA nAyikA ke darzana hone lagate haiN| kavi ne sumati ke varNana-prasaMga meM, dekhie use cetana rUpa nAyaka kI paTarAnI ke rUpa meM kisa prakAra prastuta kiyA hai "sA ciya suMdari sIla satI, sama sItala saMtani ke mana maanii| maMgala kI karanI haranI agha kIrati jAsu jagatra bkhaanii|| saMtani kI paracI na racI parabrahma svarUpa lakhAvana syaanii| jJAnasutA varanI guNavaMtini cetani nAika kI pttraanii||" buddhi. 2/16/22 For Personal & Private Use Only Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA isI prakAra kubuddhi kA citraNa bhI dekhie, kisa mArmika zailI meM prastuta kiyA gayA hai "dUtiya durgati nai niyarI parapoSini doSini hai dukhdaaii| iMdrini kI pati rAkhata hai pragaTI viSayA rasa - gurtaaii|| auguna maMDita niMdita paMDita yA durbuddhi kunAri khaaii|| buddhi., 2/16/50 (gha) pratIka yojanA kavi devIdAsa AdhyAtmika kavi the| adhyAtma svayaM apane meM eka aisI vidhA hai, jisakI vyAkhyA karate samaya prajJA-puruSoM ko bhI bhAvAbhivyakti meM vikaTa-samasyA kA sAmanA karanA par3atA hai| aisI paristhiti meM pratIkoM kI yojanA kI jAtI hai| ye pratIka kevala citra hI upasthita nahIM karate, apitu kisI bhI hRdagata bhAva ke jIte-jAgate kriyAzIla pratinidhi hote haiN| kavi ke bhI jaba vividha AdhyAtmika bhAva kaThora-caTTAnoM se TakarAne vAle srotoM kI bhA~ti phUTa nikalane ke lie macalane lagate haiM, taba ve bhI prakRti-pradatta pratIkoM kA Azraya lekara apanI anubhUti kI abhivyakti sahaja rUpa meM kara DAlate haiN| kavi devIdAsa ne sAdhanA ke lie "kehari' - siMha ko pratIka banAyA hai| isI prakAra sukha aura duHkha kI pravRttiyoM ko prakAzita karane ke lie "amRta aura viSa" ko pratIka svarUpa grahaNa kiyA hai| paramAtmA ke lie "garIba navAja evaM AtmA kA varNana haMsa ke mAdhyama se kiyA hai| saMsAra kI ajJAnatA ko unhoMne "kUpa5" ke mAdhyama se vyakta kiyA hai| isI prakAra pA~ca raMgoM kA varNana-pIlA-jJAna evaM sarasvatI; harA-samRddhi, lAla- prema aura zakti, zveta- yaza aura kAlA' varNa- ajJAna tathA aMdhakAra ke pratIka rUpa meM kiyA gayA hai| sva-para-viveka ke lie kavi ne "bhora 1" pratIka kA Azraya liyA hai| ina pratIkoM ke dvArA kavi ne varNya-prasaMgoM ko saralatA, sarasatA, manovaijJAnikatA, ramaNIyatA, komalatA evaM gambhIratA pradAna kI hai| 1. buddhi. 2/16/24 2. dharma. 2/6/8 3. pada., 4/kha/16 4. joga., 2/11/13 5. paMcapada., 2/7/20 6. paMcavarana. 2/1/6 7. vahI., 2/1/6 8. vahI., 2/1/6 9. vahIM., 2/1/6 10. vahI 2/1/2 11. joga., 2/11/6 For Personal & Private Use Only Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 devIdAsa-vilAsa (Ga) chaMda-yojanA prAcIna kAla se hI sAhitya meM chandoM ke prayoga hote rahe haiN| sAhitya kI dRSTi se chandobaddha sAhitya jahA~ adhika rucira aura camatkArapUrNa hotA hai, vahIM para vaha atidIrghajIvI bhI ho jAtA hai| yahI kAraNa hai ki lekhana-sAmagrI ke aviSkAra ke pUrva sahasrAbdiyoM taka vedAdi-prAcIna sAhitya kaNTha-paramparA meM surakSita raha skaa| chAndogyopaniSada meM chandoM kI kriyAtmaka upayogitA ke bhAva ko eka sundara rUpaka ke mAdhyama se isa prakAra vyakta kiyA gayA hai-- "devatAoM ne mauta se Darakara apane Apako (apanI kRtiyoM ko ) chandoM meM Dhapa liyaa| mauta se AcchAdana ke kAraNa hI chandoM ko chanda kahate haiN| sAyaNa-bhASya meM chanda kI eka vyatpatti aura bhI dI gaI hai- "chanda kalAkAroM aura unakI kalA-kRtiyoM ko apamRtyu se bacA lete haiN|" chandoM kI isI upayogitA ke kAraNa sAhitya meM chanda kI paramparA nirantara calatI rahI hai| mahAkavi devIdAsa ne bhI isI purAtana paramparA kA anukaraNa kiyA hai| unhoMne apanI racanAoM meM mAtrika evaM vArNika donoM hI prakAra ke chandoM kA prayoga kiyA hai| unhoMne dohA, caupAI, gItikA, chappaya, savaiyA, kuNDaliyA, kavitta, roDaka, gaMgodaka, toTaka, rAcharau, besarI Adi chandoM ke sAtha-sAtha antaralApikA, antalApatha, achiracetanI, chappaya sarvalaghu, savaiyA sarvaguru Adi viziSTa chandoM kI bhI niyojanA kI hai| savaiyA chandoM ke mAdhyama se unhoMne eka sacce kalAkAra ke samAna ratnoM ko mudrikA meM jar3ane jaisA AkarSaka kArya kiyA hai, sthAnAbhAva ke kAraNa kavi dvArA prayukta kucha viziSTa chandoM kA saMkSipta paricaya hI yahA~ prastuta kiyA jA rahA hai| (1) chappaya-aMtaralApikA isa chappaya-chanda ke dvArA kavi ne isa prakAra ke bhAvoM ko vyakta kiyA hai, jinase sahaja hI antas kI sthiti kA spaSTIkaraNa ho jAtA hai| isa chanda meM 9 prazna haiM, jinake uttara aMtima paMkti ke aMtima pada "vardhamAna dI jaita jina' meM nihita hai| isa caraNa meM 9 akSara haiN| unameM se pahale ATha akSaroM ke sAtha antima "na" ko milA-milAkara ATha praznoM ke uttara banate haiM aura nauveM prazna kA uttara nau akSaroM se banatA hai| jaise- vana, dhana, mAna, nana, dIna, jaina tana, jina aura vardhamAna dI jaita jin| 1. chAndogyopaniSad., 1/4/2 2. sAyaNa bhASya., 1/1/1 3. ina chandoM ke spaSTIkaraNa ke lie mUla citrabandha prakaraNa dekheN| For Personal & Private Use Only Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA kahA~ dharayau tinhiM dhyAna akhai kaha liyau dhyAna dhri| baiMta thaMbha-sama kahA tajyau ko mitra kavana ari| kInI kavana biloki dayA mata kaunu prakAra se| kaha sau taje mamatva kavana kahiye so saase|| tAsu nAma aMka nava Adi tai aMta aMka sauM artha pin| tIrthaMkara mana taiM aMta maiM vardhamAna dI jaita jin|| joga., 2/11/4 arthAt ukta pada meM pahalA prazna hai-- "dhyAna kahA~ rakhA?" isakA uttara nikalA "vana' meN| dUsarA prazna hai, dhyAna dhAraNa karake kyA prApta kiyA? uttara hai- akSaya dhana arthAt nidhi| tIsarA prazna hai baiMta ke stambha ke samAna. kisa vastu kA tyAga kiyA? uttara hai- mAna kA. cauthA prazna hai- kauna mitra aura zatru kauna hai? uttara hai, "nana" arthAt koI nhiiN| pA~cavA prazna hai- kisako dekhakara dayA prakaTa kI? uttara hai-dInoM ko dekhkr| chaThavA~ prazna hai- kauna se mata ko prakaTa kiyA? uttara hai- jaina mata ko| sAtavA~ prazna hai-mamatva kA tyAga kisase kiyA? uttara hai- zarIra se| AThavA~ prazna hai- zAzvata kyA hai? uttara hai-jinendra bhgvn| antima aura nauvA~ prazna haiM- antima tIrthaMkara kauna haiM? uttara hai- vardhamAna dI jaita jin| isa prakAra eka hI chanda meM praznottarI zailI . meM prazna aura uttara donoM hI samAhita haiN| (2) chappaya aMtalApatha . isa chanda ke nAma se hI viSaya spaSTa ho jAtA hai| isameM kavi ne bhagavAna neminAtha kA dRSTAnta dete hue batalAyA hai ki yaha saMsAra asthira hai, isalie tIrthaMkara neminAtha kI taraha isakA tyAga karake apane Antarika bhAva rUpI patha kI ora nihaaro| usI meM AtmA kA kalyANa hai| isa chanda ke antargata 10 prazna chipe hue haiM, jinake uttara aMtima paMkti ke antima caraNa meM nihita haiN| isa caraNa meM 10 akSara haiN| usameM se pahale 9 akSaroM ke sAtha antima "ga" akSara ko milA-milAkara 9 praznoM ke uttara banate haiM aura dasaveM prazna kA uttara dasa akSaroM ko milAkara banatA haiN| jaise- bhoga, jaga, nAga, diga, maga, naga, roga, dhiga, khaga aura "bhojanAdi mana rodhi khg|" (vizeSa ke lie Age dekheM) yathA vinAsIka kaha choDi athira kaha jAni vircce| kavana seja dalamalI kavana vrata dhAraka scce|| For Personal & Private Use Only Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 devIdAsa-vilAsa siva sanmuSa kaha gayau dhyAna kihi parasu dhare pin| kahA rahita tana tAsu dekhi jaga kayau kahA jin|| ko karata seva jaba jIti tini cAra ghAtiyA karma tthg| zrI neminAtha rAgAdi hani bhojanAdi mana rodhi khg|| joga., 2/11/1 (3) teIsA achiracetanI 23 varNa vAle savaiyA chanda ko kavi ne teisA ke nAma se abhihita kiyA hai| yahAM "achira" zabda kA artha 'akSara' hai aura lakSaNA se usakA 'zAstra' yA 'grantha' artha meM grahaNa kiyA gayA hai| kavi ne akSara-jJAna athavA zAstrajJAna ke prati manuSyoM ke vyAmoha ko cetAvanI dI hai, kyoMki zAstrArtha athavA vAda-vivAda ke dvArA kaluSatA utpanna hotI hai, jo mAnava-samAja ke lie ghAtaka hai| isalie kavi ne manuSyoM ko cetAvanI dete hue kahA hai ki akSaroM (zAstroM) meM jJAna nahIM hai, jJAna to tumhArI triguNAtmaka AtmA meM hI hai, usI ko prApta karane kA prayatna kro| usIse mahAsukha kI prApti hogii| jaise "achira ko kaha cetata mUrikha achira meM kaha gyAna dhare haiN| so tragunAtama Atama nitya mahAsukhakaMda anaMda bhare haiN||'' (joga. 2/11/.22) mAnu male mada nASi liyo pada mokha lakhe dhanu naina khulaayaa|| jogA. 2/11/21 aMtara nAMhi base tana bIca nagIca dipai nija khoju hiyA re|| joga., 2/11/23 (4) gaMgodaka-chanda chandazAstra ke anusAra gaMgodaka-chanda 24 varNa kA hotA hai, jisameM 8 ragaNa hote haiN| lekina isa grantha meM kavi ne jisa gaMgodaka-chanda meM racanA kI hai, usake pratyeka caraNa meM 40 mAtrAe~ haiM evaM anta meM guru hai| AcArya kezava ne chandazAstra meM batAe gae niyama ke anusAra hI ise apanAyA hai| isa chaMda kI saMkhyA 9 hai| udAharaNa juvA the nahIM pApa hai aura dIragha sabai pApa haiM te juvA maiM base haiN| sapta., 2/2/2 (5) chappaya-sarvalaghu buddhibAunI nAmaka racanA meM kavi ne eka aise chanda kI racanA kI hai, jisake sabhI varNa laghu haiN| usakA nAma unhoMne chappaya-sarvalaghu diyA hai| yaha chanda kavi 1. de. kezava., pR. 347 For Personal & Private Use Only Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 71 kI kAvya-pratibhA kA paricAyaka hai| isa chanda meM unhoMne laya aura saMgIta kA adabhuta samanvaya kiyA hai, jisane kAvya-saundarya ko bar3hA diyA hai| yathA parama dharama dhana lakhata, cakhata na tana taravara phl|| buddhi. 2/16/20 (6) savaiyA sarvaguru kavi ne prastuta chanda kA bhI prayoga kiyA hai, jisake sabhI varNa guru haiN| usane isa chanda meM mithyAdRSTi sAdhuoM evaM anya matAvalambiyoM kI AlocanA tIvra zabdoM meM kI hai| yathA sAsI sUdhI jAnaiM nAhI lAgyau jhUThI kAyA mAhIMpApAraMbhI DaMbhI ApA mAyA tA maiM hUlyoM hai| buddhi. 2/16/35 (7) rAcharau "rAcharau' zabda bundelakhaNDI-bhASA kA hai, jo hindI-sAhitya ke "rAsA" zabda kA hI samAnAntara hai| yaha eka prakAra kA gItarUpa evaM kAvyarUpa hai| kavi ne "svajoga' nAmaka gIta isI chanda meM racA hai| yathA saMsaya sahita vimoha maiM bhava kAnana mAhI vibhrama jata bala tiin| bhUlyau AtmA bhava kAnana mAMhI karma udai mithyaat|| svajoga., 6/2/5 (8) tukagupata doharA yaha bhI eka nayA chanda hai jaisA ki usake nAma se hI vidita hotA haiM, isa chanda kI tuka rahasyamaya arthAt chipI huI haiN| citra meM ba~dhe hone para hI isakI viziSTatA kA digdarzana kiyA jA sakatA haiN| jise citra-bandha prakaraNa meM citrita kiyA gayA haiN| isakI racanA karake kavi devIdAsa ne hindI chanda-jagat meM eka naI zailI vAle chanda kI udbhAvanA kI hai| yathA bhaja vana tama jaga dAvi gana ati dhUra sahai bain| bhava taji dAga adhU sabai jina maga binu tari hain|| viveka. 2/13/13 1. sandeza. pR. 65-66 For Personal & Private Use Only Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72. devIdAsa-vilAsa (9) arddha tukagupata gatAgata-doharA yaha chanda bhI tukugupata doharA ke samAna hI haiN| kintu citra meM baMdhe rahane para isake par3hane kI zailI meM kucha antara hai| isake par3hane se hI sundaratA parilakSita ho pAtI hai| yathA naI nava sarasa vara dasA dara vasa rasa vana iin| nahIM na gura pada cira bhanI bhara cida para guna hiin|| viveka. 2/13/16 isa prakAra kavi ne uparyukta chandoM ko apane kAvya-grantha meM apanAkara use viziSTatA pradAna kI hai| (ca) bhASA-vizleSaNa bhASA bhAvAbhivyakti kI saMvAhikA mAnI gaI haiN| bhASA hI bhAvoM kI preSaNIyatA kA sarvazreSTha mAdhyama hai| prAmANika evaM gambhIra vicAroM ko vyakta karane ke lie ucita evaM santulita bhASA kA honA nitAnta Avazyaka hai| isake abhAva meM kavi apane kavi-karma meM saphala nahIM ho sktaa| kavi devIdAsa isa kSetra meM bhI eka siddhahasta lekhaka siddha hote haiN| devIdAsa-sAhitya kI bhASA pradhAna rUpa se 18 vIM zatAbdI kI bundelI mizrita hindI hai| kintu usameM tatsama, aura tadbhava zabdoM ke sAtha-sAtha prAkRta, apabhraMza, braja, avadhI, rAjasthAnI tathA urdU evaM phArasI Adi bhASAoM ke zabdoM kA bhI abhAva nahIM haiN| kavi ne bhASA kI guNagrAhakatA ko dhyAna meM rakhakara hI loka-pracalita anya bhASAoM kI zabdAvaliyoM ko grahaNa kiyA hai aura apanI bhASA ke bhANDAra ko samRddha banAyA hai| jahA~ taka bhASA-dhvaniyoM kA prazna haiM, unameM prAcIna hindI (athavA apabhraMza) kI dhvaniyoM ke samAna hI parivartana kI jhalaka dikhalAI par3atI hai| yathA svara-dhvaniyA~ (1) i ke sthAna para "a" kA aadesh| jaise isa-asa (paramAnaMda. 29) (2) "e" ke sthAna para "i" kA pryog| jaise eka-ika (vIta. 4/3) (3). 'ai' ke sthAna para "au" kA pryog| jaise aisA-auso (vIta. 3/4) For Personal & Private Use Only Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 73. (4) "R" ke sthAna para "i"| jaise vRddhApana-viradhApana (pukAra. 15/3), dRr3ha-diDa (paramAnaMda.1011) (5) "R' ke sthAna para 'ri'| jaise Rtu-ritu (pada. 28), RNa-rinu (rAga. 14/6) / (6) kahIM-kahIMRsvara yathAvat surakSita hai| jaise--mRg-mRg(buddhi.41/3)| vyaMjana dhvaniyoM vyaJjana dhvaniyoM meM bhI kucha parivartana upalabdha hote haiN| udAharaNArtha1. 'kha' dhvani ke sthAna para 'Sa' kA pryog| yathA zikhira-siSira (paMcapada. 10/1), mukha-muSa (jIvacatu. 4/16); sukha-suSa (upadeza. 2/1) 2. kahIM-kahIM 'ka' ke sthAna para 'kha' aura 'kha' ke sthAna para 'ka' kA pryog| jaise viveka-vivekha (joga. 14/2), sarIkhe-sarIke (dasadhA. 8/1) 3. 'Da' ke sthAna para "ra" kA pryog| yaha bundelI bolI kI apanI vizeSatA haiN| udAharaNArthakevar3A-kevarA (mArIca. 14/4); karor3a-karora (mArIca. 15/7) evaM krora (pada. 41/1 kha/23); jur3e-jure (pukAra. 22/2); chir3aka chiraka (paMcavarana. 4/3) / 4. "kSa" ke sthAna para 'ch'| kahIM-kahIM 'kha' kA bhI pryog| jaise-kSaNachina (paramAnaMda. 15/1), kSobha-chobha (joga.3/2) mokSa-mokha (buddhi.24/1)| 5. 'jJa' ke sthAna 'gya' kA pryog| yathA pratijJA- pratagyA (tIna mUr3ha. 15/1); jJAna-gyAna (vIta. 27/1), kahIM-kahIM 'jJa' kA prayoga bhI milatA haiN| jaise jJAnI-jJAnI (vIta. 23/1); sujJAnI-sujJAnI (vIta. 23/1) / 6: "tra" ke sthAna "tira" kA pryog| jaise triyaMca-tirajaMca (mArIca. 9/4); tridoSa-tiradosa (pukAra. 2/1) / 7. "tha' ke sthAna para "ta' kA pryog| jaise-hAtha-hAta (buddhi. 45/1) / For Personal & Private Use Only Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 devIdAsa-vilAsa 8. "da' ke sthAna para "ba" aadesh| jaise- dehurau-behurau (joga. 13/3) / 9. "ya" ke sthAna para "I" "ja' evaM 'va' kA aadesh| jaise' nAyaka-nAIka (paMcapada. 1/2); yuga-juga (paMcapada. 20/6); Ayu-Ava (mArIca. 14/7); upAya-upAva (joga., 24/2) / 10. "la" ke sthAna para "r"| yaha bundelakhaNDI-bolI kI vizeSa pravRtti . hai| udAharaNArthagalA-garau (rAga., 8) mUla-mUra (joga. 13/2); caMDAla-caMDAra (paMcapada. 23/3) / 11. sa, za, evaM Sa ke sthAna meM mUla rUpa se 'sa' kI pravRtti ko apanAyA gayA haiN| kintu kahIM-kahIM "sa" ke sthAna para "za" kA prayoga bhI kiyA gayA hai| jaisesadA-zadA (paramAnaMda., 6), sahita-zahita (paramAnaMda., 1/1); svAdazvAda (dharma. 16/2); zarIra-sarIra (paramAnanaMda., 16/2); ziva-siva (paramAnanda., 17/1), zuddha-suddha (paramAnaMda. 15/1) / bundelI bolI kA eka sundara udAharaNa Alocya grantha meM neminAtha ke bAla-varNana meM bundelI-bolI kA ThATa nirAlA hI hai| usakA saundarya nimna padya meM dekhie "kAre haiM kisora so jhulAe vAhI aMgulI sauM, kAre pasu baMdhe badha kAjai dekhi kAre bhe||" ...... kArI kaMdalA meM gahI giranAra galI hai|" paMcavarana. 2/1/2 isI prakAra bakhAnanI kuvAda kI kuvAta ve savAda kii| kugaila hai adAda kI viSAda citta meM bhre| chakIya moha phA~da kI supandrahU~ pramAda kii| apAtatA anAda kI malIna Atamai krai|| buddhi. 2/16/49 aura bhI piyai surA supAna sI kiyai kurA kumAna sii| uDailanI aUta sI chaDaila chIda chUta sii| bhaDaila bhIta bhUta sI kalaisa ko bhaDAri hai| buddhi. 2/16/48 For Personal & Private Use Only Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 75 (cha) guNa guNoM ke mAdhyama se bhASA meM saundarya AtA hai| kavi ne mAdhurya, prasAda aura oja guNoM kA prayoga avasarAnukUla kiyA hai| unakI bhASA meM prasAda aura mAdhurya sarvatra dRSTigocara hotA haiN| prasAda guNa kA Azraya lekara unhoMne loka pracalita sarala .. zabdoM dvArA darzana ke gar3ha-tatvoM ko bhI mAnava-hRdaya taka pahu~cAne kA saphala prayAsa kiyA hai. udAharaNArtha "samakita binA na tarayo jiyaa| lAkha krora upAsa kari nara kaSTa sahata mryo||" pada., 4/kha/23 isI prakAra mAdhurya guNa aura lakSaNA zakti ke nimna sundara udAharaNa dRSTavya haiM "dipati mahAati jora jinavara caraNa kamala duti| dekhata rupa sudhI jana jAkau leta sabai citcor|| kaiMdho tapa gajarAja daI sira bhari saiMdura kI kor| moha nisAkari dUri bhayo kaiMdho niramala jJAna. subhor||" pada. 4/kha/18 (ja) kUTapada devIdAsa ne "joga-paccIsI" aura buddhivAunI nAma kI racanA meM aise aneka padyoM kI racanA kI hai, jo kUTa-padoM kI zreNI meM Ate haiN| aise padyoM meM prazna aura uttara donoM hI nihita rahate haiN| isa dRSTi se kavi devIdAsa hindI ke jaina kaviyoM meM apanI anUThI pahicAna banAte dRSTigocara hote haiN| isa prakAra ke padoM ko samajhane . ke lie pAThaka ko prayAsa karanA par3atA haiN| yathA "vinAsIka kaha chor3i athira kaha jAni vircce| kavana seja dalamalI kavana vrata dhAraka scce| siva sanmuSa kaha gayau dhyAna kihi parasu dhare pin| kaha rahita tana tAsu dekhi jaga kahyau kahA jin| ko karata sevaM jaba jIti tini cAra ghAtiyA karma tthg| . zrI neminAtha rAgAdi hani bhojanAdi mana rodhi khg|| joga. 2/16/1 isa pada meM 10 prazna haiM, jinake uttara antima caraNa ke "bhojanAdi mana rodhi khaga" meM nihita haiN| isa caraNa meM dasa akSara haiN| unameM se nau akSaroM ke sAtha antima For Personal & Private Use Only Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 . devIdAsa-vilAsa akSara ko milA-milAkara nau praznoM ke uttara banate haiN| aura dasaveM prazna kA uttara pUre antima caraNa se banatA haiN| jaise 1. prazna- saMsAra meM naSTa hone yogya vastu kyA haiM; jisakA tyAga Avazyaka haiM? uttara- bhog| 2. prazna- saMsAra meM asthira kyA hai? uttara- jg| jaga svayaM asthira haiN| 3. prazna-- purANoM ke anusAra vaha zaiyyA kauna sI thI, jise rauMdA gayA thA? uttara- naagshaiyyaa| 4. prazna- vaha kauna sA vrata haiM, jisako dhAraNa karane vAlA satpuruSa kahalAtA hai? uttara- digvt| 5. prazna- neminAtha ne zivA mAtA ke samakSa kisa mArga ko grahaNa kiyA thA? uttara- tapasyA kA maarg| 6. prazna- apanA bhava sudhArane ke lie kauna sA dhyAna kiyA jAya? uttaranaga arthAt kevljnyaan| 7. prazna- zarIra ke sAtha kyA lagA rahatA hai? uttrrog| 8. prazna - saMsAra ke kaSToM ko dekhakara jinendra ne kyA kahA thA? uttaraghiga arthAt dhikkaar| 9. prazna- cAra ghAtiyA karmoM ko jIta lene vAle kI kauna sevA karatA haiM? uttara- khaga arthAt svargaloka ke devtaa| 10. prazna- zrIneminAtha bhagavAna ne rAgAdi kA hanana kisa prakAra kiyA? uttara- bhojanAdi mana rodhi khg| ukta grantha meM aneka padya aise haiM, jinakI racanA kUTa-padoM ke antargata huI haiN| una sabhI kA vizleSaNa kara pAnA sthAnAbhAva ke kAraNa yahA~ sambhava nhiiN| udaharaNArtha yahA~ do padyoM kA bhAva darzAyA jA rahA haiN| prathama padya meM kavi ne nirgrantha guru kI tapazcaryA kA varNana kiyA hai| nirgrantha guru grISma Rtu meM cAra mahine taka lagAtAra vana meM rahakara tapasyA ke bhAra ko sahana karate hue Atma-bhAva meM lIna rahate haiN| - dUsare padya meM sAta prakRtiyoM kI carcA karate hue batalAyA gayA hai ki tIna prakRtiyA~ (mithyAtva, samyak mithyAtva aura mizra mithyAtva) hI samyaktva ke pariNAma kA hanana karane vAlI haiN| jaba zuddha bhAvoM ke dvArA AtmA kI anubhUti jAgRta hotI hai, taba ukta tIna prakRtiyoM kA nAza to hotA hI haiM, sAtha hI anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA, lobha kaSAya rUpa ina cAra prakRtiyoM kA bhI nAza ho jAtA hai| yathA mAsa raheM vana cAra apIta tapI aracAna bahaiM rsmaa| / mAchara bhAva taje saba haiM sa sahaiM vasa je tava bhAra chmaa|| mAra ha. jita teha namauM su sumauMna hate taji neha rmaa| mAnata je tapa Ani dhare ta tare dhani Apa taje tnmaa|| buddhi. 2/16/9 tInigaI aru tInikethoka kI cAra kasAI bhalI vidhidauNcii| joga. 2/11/24 For Personal & Private Use Only Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 77 (jha) sUktiyA~ ____sUkti kA artha haiM sundara ukti| sUktiyoM kA prayoga abhidhA zakti ke antargata kiyA jAtA hai| sahRdaya kavi apane viSaya-pratipAdana meM isa prakAra kI uktiyoM kA prayoga karake pAThaka ko udbodhana tathA mArga-darzana dene kA prayAsa karatA hai| Alocya kRti meM bhI kavi ne aneka sUktiyoM kA prayoga kiyA hai| unameM dharma, pApa-puNya, sajjana-durjana, zIla, saMsAra, krodha, mAna, mAyA, sumati-kumati, kAma Adi sambandhI sUktiyA~ pramukha haiN| unameM se kucha sUktiyA~ udAharaNArtha yahA~ prastuta kI jA rahI haiM 1. jyauM nisi sasi binu hU~ na hai jI nAri puriSa binu tema (dharma. 11) 2. prItama suta saba jAniye jI nadI nAva saMjoga re bhaaii| (dharma. 16) 3. muktAhala binu pAni tAhi gunavaMta na goht| (buddhi. 29) 4. kalpavRkSa jimi kATa ke AMka lagAvata dvaar| (dharma. 9) 5. paramalatA binu pahupa huv| (buddhi. 29) 6. jaise pAvaka chAMDi ke IMdhana dahe na koy| (dvAdaza. 12) 7. amRta rasa tyAgi maiM jI pIvata viSa dukhdaaii| (dharma. 8) . "8. dayA mUla dhruva dharma hai| (buddhi. 28) / 9. taise graha saMpati binA jI dharma binA nara deh| (dharma. 13) 10. dharma sarva sukha khaani| (buddhi. 28) 11. bijulI sama dekhyau prakaTa jIvana tana dhana het| (dvAdaza. 3) 12. jyoM gajarAja pravIna hIna daMtani su na soht| (buddhi. 29) 13. zItala hota hudo jima cNdn| (jinavandanA. 4) 14. jJAna ko ArAdhe soi puruSa mahAna hai| (buddhi. 24) 15. jaise aMdha na jAnai bhAna (paramA. 9) 16. bhAgya binA re nara mugadha (buddhi. 44) . . isa prakAra kavi ne bundelI bolI ko kAvya meM pratiSThita kara apanI samakAlIna boliyoM kI vizeSatAoM ko bhI grahaNa kara liyA hai| unakI bhASA sarala, sahaja, subodha aura spaSTa hai| usameM hRdagata bhAvoM ko ubuddha karane kI adbhuta zakti hai| For Personal & Private Use Only Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 devIdAsa-vilAsa kavi ne bhASA kI komalatA ke dvArA prabhAvotpAdana kI zakti ko dvigaNita kara diyA hai| bhASA kI saMgItAtmakatA yatra-tatra apanI madhurimA ko bikhera rahI hai tathA tAla, laya aura nAda kA sundara samanvaya bhAvoM ko mUrta rUpa pradAna karane meM sakSama hai| vAkyoM kA gaThana atyanta kuzalatA ke sAtha huA hai, jo bhAvAbhivyaMjanA meM pUrNa rUpa se sahAyaka hai| (ba) zailI bhASA aura zailI donoM hI eka dUsare ke pUraka haiN| bhASA jahA~ vicAroM evaM bhAvoM ko abhivyakti ke prakAra se sambandha rakhatI hai| kavi ne apanI racanAoM meM pratipAdya viSaya ke anurUpa hI vividha prakAra ke kAvya-rUpoM evaM zailiyoM ko prayukta kiyA hai| kavi devIdAsa ne vicAroM ko ojasvI evaM prabhaviSNu banAne ke lie kahIM AdikAlIna cAraNa-bhATa kaviyoM kI bhA~ti chappaya-kavitta' zailI ko apanAyA hai to kahIM adhyAtma-rasa kI maMdAkinI pravAhita karane ke lie apabhraMzakAlIna dohA caupAI chanda kA prayoga kiyA aura kahIM-kahIM apanI bAta ko cAmatkArika uktipUrNa DhaMga se kahane ke lie savaiyA-chanda kA Azraya liyA hai aura savaiyA ke vividha rUpoM ko bhI sa~vArA hai| ina sArI paddhatiyoM ko dekhakara kavi kI kuzala kAvyapratibhA evaM bahujJatA kA sAkSAt paricaya milatA hai| ina kAvya-paddhatiyoM ke sAtha hI unhoMne viSaya-vastu kA pratipAdana jisa rUpa meM kiyA hai, usase anAyAsa hI vividha zailiyA~ bhI spaSTa ho jAtI haiM, jo nimna prakAra haiM(1) upadeza zailI ___ kavi kI aneka racanAe~ upadezAtmaka-zailI para AdhRta haiN| kahIM kavi sadguru ke mAdhyama se sAMsArika prANiyoM ko udbodhana detA hai, to kahIM usane svayaM bhI unake kalyANa ke lie isa zailI ko apanAyA hai| 1. de. paMca, joga., buddhi. prakaraNa 2. de. zIlAMga.; cakravartI., upadeza., viveka. prakaraNa 3. de. buddhi., sampUrNa racanA 4. de. buddhi. 2/16/7,11,15,17,19, pada. 4(kha) 9/12 5. de. pada. 4. kha/ 24/5. For Personal & Private Use Only Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 12 (2) praznottarI zailI - bhAratIya-sAhitya paramparA meM praznottara kI yaha zailI atyanta prAcIna hai| yaha vidhA camatkAra ke sAtha-sAtha prasAda yukta bhI hai| kavi ne saiddhAntika-tatvoM kA nirUpaNa isa zailI ke dvArA saralatama rUpa meM kara diyA hai, jo pAThaka yA zrotA ke hRdaya meM bhalI-bhA~ti paiTha jAtA hai / "padapaMgati' jaisI racanAe~ isa dRSTi se vizeSa mahattvapUrNa haiN| (3) niSedha-zailI jahA~ kavi ne kuvicAroM, kaSAyoM evaM mithyAtva kA tyAga karane kI salAha dI hai, vahA~ ukta zailI kA nirvAha huA hai| yathA- mAna-mAna kahI jiyA tU mAnamAna khii| (4) prabodhana-zailI niSedha-zailI ke samAna hI yaha zailI hai| antara kevala itanA hI hai ki jahA~ niSedha-zailI meM tyAga para bala diyA jAtA hai, vahA~ isameM tyAga aura grahaNa donoM hI para vizeSa jora diyA jAtA hai| isameM prabodhaka ke hRdaya kI udAtta-bhAvanA kA vizeSa darzana hotA hai| yathA merI kahI mAnuM Apanau pratApa aap| terI eka samai kI kamAI kau na ToTau hai||| (5) pada-zailI kavi ne "padapaMgati' evaM "rAga-rAginI'" racanAoM meM pada-zailI ko apanAyA hai| unake pada vibhinna rAga-rAganiyoM para AdhArita haiM, jinameM kalpanA, anubhUti, bhAvukatA evaM saMgItAtmakatA kA adbhuta samanvaya hai| ye sabhI pada geya hai| isa prakAra kavi ne bhAva-rasa ke anukUla vibhinna-zailiyoM ko grahaNa kiyA hai| sabhI zailiyoM ke mUla meM bhAvAbhivyaMjanA kI vividhatA spaSTa dRSTigocara hotI hai| tAtparya yaha hai ki kavivara devIdAsa bundelI-hindI ke aise mahAkavi haiM, jinhoMne adhyAtma evaM bhakti-paraka sAhitya ke mAdhyama se bundelI-hindI meM vividha racanAoM ke dvArA "mA~ bhAratI" kI amUlya sevA kI hai| inakI racanAe~ samakAlIna itihAsa, saMskRti, sAhityika kAvya-zailI evaM bhASA ke aneka rahasyapUrNa tathyoM ko prakAzita karane meM sakSama hai| 1. pad. 4./kha/24; 2. vahI. 3. joga. 2/11/13, 4. pada. 4(kha) sampUrNa 5. rAga..4 (ka) smpuurnn| For Personal & Private Use Only Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 devIdAsa - vilAsa 8. bhaugolika sandarbha (1) deza kavi devIdAsa ne cakravarttI - vibhUti varNana meM prAcyakAlIna bhAratIya bhUgola ke acche sandarbha prastuta kie haiN| unhoMne deza kA varNana karate hue batalAyA hai, ki cakravarttI ke adhikAra meM 32000 (hajAra) deza Ate haiM, jo dhana, dhAnya, svarNa Adi se samRddha rahate haiM / kavi ke isa "deza" zabda se pratIta hotA hai ki unhoMne eka sImita pradeza athavA nagara ke lie hI "deza" zabda kA prayoga kiyA hai| AdipurANa meM nagara kI paribhASA dete hue batalAyA gayA hai ki jisameM parikhA, gopura, aTArI, koTa aura prAkAra nirmita hoM tathA sundara-sundara bhavana bane hue hoM, vaha nagara hai / mAnasAra meM bhI AdipurANa ke samAna hI nagara kI paribhASA dete hue batalAyA gayA hai ki jahA~ para kraya-vikraya Adi vyavahAra sampanna hote hoM, aneka jAtiyoM aura zreNiyoM ke karmakAra basate hoM aura jahA~ sabhI dharmoM ke dharmAyatana sthita hoM, use nagara kahate haiM / (2) grAma kavi ne grAma kA varNana karate hue batalAyA hai ki grAma unheM kahA jAtA hai, jo cAroM ora vipula bAr3a se ghere hue hoN| cakravarttI ke aise grAmoM kI saMkhyA eka karor3a hotI hai| AdipurANa meM bhI bAr3a se ghire hue grAma kA varNana kiyA gayA hai / "bRhatkalpa" meM grAma kI paribhASA dete hue kahA hai ki jahA~ ke nivAsiyoM ko 18 prakAra ke kara dene par3ate haiM, unheM grAma kahate haiM / (3) maTaMva - (maTamba ) AdipurANa meM maTamba usa bar3e nagara ko kahA gayA hai, jo 500 grAmoM ke madhya meM vyApAra Adi kA kendra ho / maTamba vyApAra - pradhAna bar3e nagara ko kahA jAtA hai| isameM eka bar3e nagara kI sabhI vizeSatAe~ vidyamAna rahatI haiN| AcArAMgasUtra meM maTamba kI paribhASA dete hue batalAyA gayA hai ki jisa gA~va ke DhAI kosa yA eka yojana taka cAroM ora koI gA~va na ho, use maTamba kahate haiN'| kavi devIdAsa dvArA 1. cakravartI., 3/4/1; 2. Adi. 16 / 169 - 170; 3. mAnasAra, adhyAya 10; 4. cakravarttI., 3/4/1; 5. Adi. 16/166; 6. bRhat, 2, 1088, pR. 342; Adi. 16/172; 8. AcArAMga sUtra., 1/8, 6/3. 7. " For Personal & Private Use Only Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 81 prayukta maTava' kI paribhASA AdipurANa ke maTamba se mela khAtI hai| cakravartI-vibhUti varNana meM kavi ne maTaMva kI saMkhyA 4 hajAra batalAI hai, jo cakravartI ke adhikAra meM rahate the| (4) kheTa nadI aura parvata se dhire hue nagara ko kheTa kahA gayA hai| aise 16 hajAra kheTa' cakravartI ke adhikAra meM rahate the| AdipurANa kI paribhASA bhI uparyukta hI hai| samarAMgaNasUtra ke anusAra kheTa grAma aura nagara ke bIca hotA hai| yaha nagara se choTA aura grAma se bar3A hotA hai| brahmANDapurANa meM kahA gayA hai ki nagara se eka yojana kI dUrI para kheTa kA niveza abhISTa hai| bRhatkalpa ke anusAra jisa bastI ke cAroM ora dhUla (miTTI) kA parakoTA ho athavA jo cAroM ora se garda-gubAra se bharA ho, use kheTa kahA gayA hai| ina varNanoM se pratIta hotA hai ki kheTa vastutaH "kher3A' zabda kA rUpa hai| isake cAroM ora bhI choTe-choTe grAma hote haiN| ise eka choTA nagara (yA kasvA) bhI kaha sakate haiM, jo kisI saritA ke taTa para samatala bhUmi para sthita hotA hai| AdipurANa ke anusAra kheTa kI nimnalikhita vizeSatAe~ hotI haiM 1. nadI yA parvata kI talahaTI meM usakI avsthiti| 2. kheTa kA grAma se kucha bar3A hone ke kAraNa nagara-rUpa meM usakA vikaas| 3. nadI-parvata se saMruddha hone se audyogika-vikAsa ke sAdhanoM kI prcurtaa| 4. kRSi-kArya kI prmukhtaa| (5) karvaTa (athavA kharvaTa) kavi ne karvaTa ko parvata se AcchAdita batalAyA hai arthAt jo cAroM ora se parvatoM se ghirA huA ho, use karvaTa kahate haiN| kavi ke anusAra isa prakAra ke karvaToM kI saMkhyA 24 hajAra hai| jo cakravartI ke adhikAra meM rahate haiN| AdipurANa meM karvaTa ko kharvaTa kahA gayA hai| usameM bhI kharvaTa ko parvata pradeza se veSTita kahA gayA hai| usake anusAra kharvaTa aneka gA~voM ke vyApAra kA kendra rahatA thaa| kauTilya ne do sau grAmoM ke madhya kharvaTa kI avasthiti mAnI hai| sAmarika dRSTi se isa karvaTa kA vizeSa mahatva hotA thaa| 1. cakravartI.. 3/4/2; 2. cakravartI. 3/4/3; 3. Adi. 16/171; 4. brahmANDa., adhyAya 10, pR. 104; 5. bRhad. 2,1089 , pR. 342; 6. cakravartI. 3/4/3; 7. Adi. 16/175; 8. kauTilya. 17/1/3 For Personal & Private Use Only Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devIdAsa-vilAsa (6) paTTana kavi ke anusAra jo samudrataTa para basA ho aura jahA~ ratnoM kI atyadhika utpatti hotI ho use paTTana kahate haiN| bRhatkalpa ke anusAra nadiyoM aura samudroM ke kinAre sthita bandaragAhoM ko jahA~ se nAvoM aura jahAjoM dvArA vyApAra hotA thA, pattana yA jalapattana kahate the| AdipurANa aura mAnasAra ke anusAra bhI pattana eka prakAra kA vizAla vANijya-bandaragAha hai, jo kisI sAgara yA nadI ke kinAre sthita rahatA hai tathA jahA~ para mukhya rUpa se vaNikjana nivAsa karate the| bRhatkathAkoza meM pattana ko ratnasambhUti- ratna prApti kA sthAna batAyA gayA hai| kavi devIdAsa ne paTTana kI saMkhyA aDatAlIsa hajAra batalAI hai, jo cakravartI ke adhikAra meM rahate the| (7) droNamukha jo nagara sAgara ke taTa para sthita ho aura jahA~ jAne ke lie jala aura sthala donoM mArga hoM, use droNamukha kahate haiN| bRhatkalpa meM bhI isakI yahI paribhASA dI gaI hai| zilparatna meM droNamukha ko bandaragAha mAnA gayA hai| droNamukha ko vyAvasAyika kendra ke rUpa meM bhI mahatva diyA gayA hai, jo cAra sau grAmoM ke madhya rahatA thA aura una grAmoM kI AvazyakatAoM kI pUrti karatA thaa| kavi devIdAsa ne droNamukha kI jAnakArI dete hue batalAyA hai ki cakravartI ke adhIna eka lAkha droNamukha rahate haiN| (8) saMvAhana kavi ne "saMvAha" zabda ko hI saMvAhana ke rUpa meM liyA hai| unhoMne batalAyA hai ki cakravartI ke 14 hajAra saMvAhana the, jisameM 28 hajAra durga bane hue the, jahA~ para zatruoM kA praveza asambhava thaa| AdipurANa meM usa pradhAna nagara ko saMvAha kahA gayA hai, jisameM mastaka paryanta U~ce-U~ce dhAnya ke Dhera lage hoM12 / bRhatkathAkoza meM "vAhanaM" saMvAha ke artha meM prayukta huA hai aura ise adriruDha-parvata para basA huA eka grAma kahA gayA hai|3| 1. cakravartI. 3/4/4; 2. bRhat. 2, 1090 pR. 342; 3. Adi. 16/172; 4. mAnasAra navama adhyAya; 5. bRhatkathA. 94/16; 6. cakravartI. 3/4/4; 7. vahI. 8. bRhat., 2,1090, pR. 342; 9. zilparatna adhyAya 5/212; 10. Adi.16/175; 11. cakravartI. 3/4/5; 12. Adi. 16/173; 13. bRhatkathA., 94/17. For Personal & Private Use Only Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA '83 (9) antIpara kavi ne antardIpa kI carcA karate hue batalAyA hai ki antardIpa kI sthiti upasamudra ke bIca meM hotI hai| unake isa kathana se jJAta hotA hai ki samudra ke bIca jo TApU bana jAte haiM. use hI unhoMne antardIpa kahA hai, jise vartamAna meM antardIpa yA antarIpa bhI kahA jAtA hai| inakI saMkhyA unhoMne 56 batalAI hai, jo cakravartI ke adhikAra meM rahate the| (10) durgATavI kavi ne durgATavI ke sambandha meM batalAyA hai ki parvatoM para sthita gA~voM ko durgATavI kahate haiN| ina durgATaviyoM kI kula saMkhyA 28 hajAra thI, jo cakravartI ke adhikAra meM rahate the| 9. rAjanaitika sandarbha kavi devIdAsa ne apane sAhitya meM prasaMgavaza nimnalikhita tathA cakravartI ke adhInastha ATha prakAra ke rAjAoM kI carcA kI hai, jisameM unakI vizeSatAoM ko lakSita karate hue, unake adhikAra-kSetra kA ullekha kiyA hai| yathA(1) rAjA eka karor3a gA~va ke adhipati ko rAjA kahate haiN| vaha mukuTa ko dhAraNa karane vAlA evaM sevakoM ko icchita padArtha pradAna karane vAlA hotA hai| usake adhikArakSetra ko rAjya evaM mukhyAlaya ko rAjadhAnI kahate haiN| tiloyapaNNatti meM bhI rAjA kI yahI paribhASA dI gaI hai| (2) adhirAjA ___kIrti se vyApta dizAoM vAle aura pA~ca sau rAjAoM ke svAmI ko adhirAjA kahate hai| tilloyapaNNati meM bhI isI vizeSatA-sampanna rAjA ko adhirAjA kahA gayA hai| 1. cakravattI. 3/4/6; 2. vahI. 3/4/5; 3. vahI. 3/4/48; 4. tiloya. 1/1/4-42; . 5. cakravartI. 3/4/49; 6. tiloya. 1/1/45. For Personal & Private Use Only Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 devIdAsa - vilAsa (3) mahArAjA eka hajAra rAjAoM ke svAmI ko mahArAjA kahate haiM aura usake adhInastha kSetra ko sAmrAjya kahate haiM / (4) arddhamAMDalika do hajAra mukuTabaddha rAjAoM meM pradhAna rAjA arddhamANDalika kahalAtA hai / usake adhInastha kSetra ko arddhamaNDala kahate haiM / (5) mANDalika cAra hajAra rAjAoM ke svAmI ko mANDalika kahA jAtA hai| usake adhInastha kSetra ko maNDala kahA jAtA hai| sabhI rAjA usake caraNoM kI pUjA karate haiM / (6) mahAmANDalika ATha hajAra rAjAoM ke svAmI ko mahAmANDalika kahate haiN| usake kSetra ko mahAmaNDala kahA jAtA hai / (7) arddhacakrI solaha hajAra rAjAoM ke adhipati ko arddhacakrI kahA jAtA hai| sabhI rAjA usako jhukakara praNAma karate haiN| vaha bar3A puNyazAlI mAnA jAtA hai'| usake adhInastha kSetra ko ardhacakrI - sAmrAjya kahate haiM / (8) cakravarttI chaha khaNDa rUpa bharata kSetra kA svAmI cakravartI kahalAtA hai / battIsa hajAra mukuTabaddha rAjA use namaskAra karate haiN| usake kSetra ko cakravartI kSetra (sAmrAjya ) kahA jAtA hai'| devIdAsa ne bhI isI rUpa meM isakA varNana kiyA hai / 1. cakravartI. 3/4/49; 2. vahI. 3/4/50; 3. tiloya. 1 / 2 / 46; 4 cakravartI. 3/4/50; 5. vahI. 3/4/51; 6. vahI. 3/4/51; 7. vahI. 3/4/52; 8. tiloya. 1 / 148; 9. cakravarttI. 3/4/52; For Personal & Private Use Only Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA - 85 10. kavi devIdAsa kI racanAoM kA jaina evaM jainejara bhakta kaviyoM ke sAtha tulanAtmaka adhyayana kavi devIdAsa ne jisa- bhakti-sAhitya kI racanA kI hai, vaha jinendra-bhakti se ota-prota hai| jaina-darzana meM bhakti kA rUpa sakhya, dAsa aura mAdhurya-bhAva kI bhakti se bhinna hotA hai| jinendra to vItarAgI haiM, ve rAga-dveSa se mukta haiM, ataeva na to ve stuti se prasanna hote haiM aura na nindA se aprasanna hii| ve to samatAbhAvI haiM, kintu unakI bhakti meM eka vicitratA yahI haiM ki unakI nindA yA bhakti karane. vAlA svataH hI daNDa yA utkarSa kA bhAgI bana jAtA hai| __jainadharma meM AtmA ke tIna bheda batalAye gae haiM- 1. bahirAtmA, 2. antarAtmA aura 3. shuddhaatmaa| zuddhAtmA ko paramAtmA bhI mAnA gayA hai| pratyeka jIvAtmA karmabandhana se chuTakArA prApta kara lene para paramAtmA bana jAtA hai| jainadharma ke anusAra ananta AtmAoM kI bhA~ti ananta paramAtmA bhI ho sakate haiN| zuddha, buddha, pUrNajJAnajyoti ko pradIpta karake muktAvasthA ko prApta kara lene vAlI siddha-parameSThI kI ArAdhanA bhakta-sAdhaka isa lakSya se karatA hai ki usakI AtmA bhI nirmala aura svaccha hokara pUrNa jJAna ko prApta kara, usa paramapada ko pA ske| devIdAsa-vilAsa meM kavi ne AdhyAtmika padyoM evaM padoM kI jisa ajasrapayasvinI ko pravAhita kiyA hai, usameM bhAvamaya saMgItAtmaka AtmAbhivyakti ke sAthasAtha dArzanika vicAroM kI abhivyaMjanA bhI antarnihita hai| usameM hRdaya-tatva kI komala bhAvanAmaya anubhUti ke sAtha hI dArzanika agAdhatA bhI vidyamAna hai| isalie inakI racanAe~ bhaktiparaka evaM tathya-nirUpaka hone ke kAraNa mahatvapUrNa siddha hotI haiN| inameM unhoMne AtmA-paramAtmA, sataguru, mana, mAyA, Ananda-anubhava, samarasatA, sahajatA, pAkhaNDa-virodha Adi tathyoM kA udghATana eka sahRdaya kavi ke rUpa meM kiyA hai| inake jIvana sambandhI vizleSaNa saMsAra kI vAstavikatA ke AvaraNa meM AveSTita haiN| kavi devIdAsa kI jIvana aura jagata sambandhI vicAradhArAoM para jainAcArya kundakunda (I. pU. prathamasadI), joindu (chaThavIMsadI), muni rAmasiMha, (10vIM sadI), banArasIdAsa (17vIM sadI), Anandaghana (18 vIM sadI), bhUdharadAsa (18vIM sadI), evaM bhaiyA bhagavatIdAsa (18vIM sadI) kA pUrA prabhAva hai| sAtha hI hindI ke bhaktikAlIna kaviyoM ke sAtha kahIM-kahIM unakI vicAradhArA evaM bhAvanA kA hI nahIM, apitu zabdoM For Personal & Private Use Only Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devIdAsa - vilAsa 86 kA sAmya bhI parilakSita hotA hai| unameM eka ora kabIra (1398 I.) jaisA rahasyavAda, pAkhaNDa-virodha evaM sataguru kI mahattA kA udghoSa hai, to dUsarI ora sUra ( 1478 I.) tulasI (1532 I.) aura mIrA (1503 I.) jaisI bhakta - vatsalatA, ananyatA evaM tanmayatA bhI vidyamAna hai| apane padoM kI racanA jisa prakAra kabIra, sUra, tulasI evaM mIrA ne gaurI, sAraMga, soraTha, dhrupada, bhairavI, bilAvala, dhanAzrI, rAmakalI, jayajayavantI, yamana, malAra, kedAra, kAnarA Adi vibhinna rAga-rAganiyoM meM kI, usI prakAra devIdAsa ne bhI ukta rAga-rAganiyoM meM sundara evaM sarasa padoM kI racanA kI hai| saMgIta kI rasapravaNatA aura mAdhurya unake padoM meM sarvatra vyApta hai / isa kathana ke spaSTIkaraNa ke lie yahA~ unakA saMkSipta tulanAtmaka adhyayana prastuta kiyA jA rahA hai (1) AtmA-paramAtmA hama pUrva meM hI kaha Ae haiM ki jaina-darzana meM AtmA ke tIna bheda mAne gae haiN| isameM bahirAtmA ko mithyAtva se yukta malina batalAyA gayA hai| antarAtmA zuddha aura sAtvika hotI hai evaM AtmA kA sarva vizuddha rUpa hI paramAtmA hai| use brahma bhI kahA gayA hai| jainetara hindI- bhakti-kAvya meM brahma ko ArAdhya mAnA gayA hai evaM AtmA ko bhkt| AtmA usakI ArAdhanA meM lIna rahatA hai| vaidika-dharma ke anusAra AtmA, paramAtmA kA hI eka aMza hai, jabaki jaina dharma meM AtmA svatantra astitva vAlA hai aura vaha svayaM vizuddha hokara paramAtmA bhI bana jAtA hai / jAyasI (1495I.) ne sUphImatAnusAra brahma kI sthiti hRdaya meM mAnakara jagat ko usakI praticchAyA ke rUpa meM dekhA hai| yathA-- " kAyA udadhi citava piMDa pAhA~ / dekhau ratana sauM hiradaya mAhA~ / / " jAyasI granthA. 10, pR. 177 tAtparya yaha hai ki isI piNDa meM paramAtmA rUpI priyatama pratiSThita hai / jAyasI ne isI ko zAzvata mAnA hai| sUphI mata meM AtmA ke do rUpa svIkAra kie gae haiM1. saMsArI, aura 2. vivekI / jAyasI ne AtmA kI jJAnarUpatA, svapara prakAzarUpatA, caitanyarUpatA, nitya zuddha paramapremAspadarUpatA aura sadrUpatA ko svIkAra kiyA hai| unhoMne batalAyA hai ki antarmukhI sAdhanA ke dvArA paramAtmA se sAkSAtkAra sambhava hai| kabIra ke anusAra jIva aura brahma pRthak nahIM hai| isalie ve kahate haiM-- "kabIra duniyA dehure sIsa navAMvaNa jAI / hiradA bhItara hari basai tU tAhI sauM lyau lAI / / " kabIra granthA. 10, pR. 105 For Personal & Private Use Only Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 87 dAdU (1544 I.) ne bhI paramAtmA ko ghaTa ke andara hI sthita mAnA hai aura use tIrthoM meM na khojakara ghaTa meM khojane kI salAha dI hai "keI daur3e dvArikA keI kAsI jaahi| keI mathurA kau cale sAhiba ghaTa hI maaNhi|" dAdU kI bAnI, pR 16 sUra ne bhI brahma aura jIva meM koI bheda nahIM maanaa| unakA kathana hai ki mAyA ke vazIbhUta hokara hI jIva apane svarUpa ko bhUla jAtA hai -apunapau Apa hI bisryo| jaise svAna kA~ca maMdira meM bhrami-bhrami bhUka mryo|| sUrasAgara, 369 tulasI ne bhI jIvAtmA ko paramAtmA se bhinna nahIM maanaa| unake matAnusAra jIva mAyA ke kAraNa hI apane vAstavika svarUpa ko vismRta kara detA hai "jiya jaba hari teM bigAnyau taba deha geha nija jaanyau| mAyA basa svarUpa bisarAyo tehi bhrama teM dAruna dukha paayo||'' vinayapada, 136 devIdAsa ne jaina-darzana ke anurUpa hI paramAtmA kI sthiti zarIra rUpI mandira meM svIkAra kI hai deha devare maiM lakhoM niramala nija devaa| jajana-bhajana vihavAra soM kaha mArata tthevaa|| pada. 4/kha/2 appA Apu yahI ghaTa maahiiN| paramAnanda., 1/1/1 / kavi devIdAsa ke anusAra isa paramatatva ko bheda-vijJAna ke binA nahIM jAnA jA sktaa| bheda-vijJAna apanI zakti se jIva aura zarIra ko alaga-alaga karake cetana ko svAnubhava kI zakti pradAna karatA hai| isalie use "hiye kI A~khe' kahA gayA hai| kavi ne jIva aura deha kI pRthakatA ko nimna rUpa meM vyakta kiyA hai pAhana meM jaise kanaka dUdha dahI meM ghiiu| kATha mAhi jima agani hai tyoM zarIra meM jiiu|| paramAnaMda., 1/1/24 jaise kAThamAhi vasai pAvaka subhAva liyai hATaka subhAva liye|.... jaise cidAnaMda liyai Apanau svarUpa sadA bhinna hai nidAna basai deha kI gahala maiN|| vIta., 2/9/24 kabIra ne bhI zarIra aura AtmA kI bhinnatA ko isI prakAra darzAyA hai- - For Personal & Private Use Only Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devIdAsa-vilAsa nita uThi jarA kInhA prgaasaa| pAvaka raha jaise kASTha nivaasaa| binA jugati kaise mathiyA jaaii| kASThe pAvaka rahA smaaii|| . saMkalana grantha., pR. 48 (2) paramAtmA ke vividha nAma-rUpa jaina-paramparA meM prAcIna kAla se hI jinendra deva ko aneka nAmoM se abhihita kiyA jAtA rahA hai| joindu', muni rAmasiMha', mAnatuMgare, bhaTTa akalaMka prabhRti ne use yadyapi brahmA, viSNu, ziva, niraMjana Adi nAmoM se pukArA hai| phira bhI vaha ina sabhI paurANika nAmoM se vilakSaNa hai| vaha to zuddha, buddha aura zAzvata hai| bhale hI use kisI bhI nAma se pukArA jAya kintu usakA tAtparya kevala akhaNDa, avinAzI AtmA yA paramAtmA se hI hogaa| jainadarzana kI dRSTi se ukta samasta nAmAvalI zuddha AtmA kI hI pratIka yA paryAyavAcI hai| kabIra ne bhI uparyukta paramparA se prabhAvita hokara nirguNa brahma ko rAma, ziva, viSNu, govinda, niraMjana evaM allAha Adi nAmoM se pukArA hai| kintu unake rAma dazaratha-putra na hokara sabase bhinna aura sabase Upara parama-AtmA ke hI pratIka haiN| kabIra kI mAnyatA yaha rahI hai ki, jo janma letA aura maratA hai, vaha rAma nahIM, mAyA hai| unakA viSNu to jagat kA vistAra hai, govinda samasta brahmANDa ko dhAraNa karane vAlA hai aura rAma yugoM-yugoM taka usa brahmANDa meM rahane vAlA hai| yathA alaha alakha niraMjanadeva, kiha vidhi karauM tumhArI sev| visna soI jAko vistAra soI kRsna jini kIyo sNsaar|| - kabIra granthA., pada, 325 kintu Age ve kahate hai ki samasta vizva ke naSTa ho jAne para bhI rAma avinazvara . rahatA hai___ "kahai kabIra saba jaga vinasyA rAma rahe avinAzI re| kabIra granthA., pR. 463 devIdAsa ne prAcIna paramparA ke anusAra hI jinendra deva ko aneka nAmoM se sambodhita kiyA hai| inhoMne use brahmA, ziva, jagadIza, hari, hara, evaM rAma Adi kahakara pukArA hai| ina sabhI nAmoM kA abhipreta avinAzI-AtmA hI hai| yathA 1. paramAtmaprakAza, 2/200; 3. bhaktAmara stotra, 25, 2. pAhuDadohA., 54, 215; 4. akalaMka stotra, 2,3,4,10. For Personal & Private Use Only Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA soI parama brahma paradhAna soI zivarUpI bhgvaan| paramAnaMda., 1/1/17 vasuguna sahita siddha sukha dhAma niravikAra niraMjana raam|| paramAnaMda., 1/1/20 svayaMsiddha jagadIza namau tribhuvanapati naaik|| paMcapada., 2/7/1 unakA kathana hai ki- paramAtmA ko kisI bhI nAma se abhihita kiyA jA sakatA hai| kintu use parama-AtmA honA caahie| (3) paramAtmA kI bhakti isa amUrta, alakSa paramAtmA kI bhakti sarala nahIM hai| deha-devAlaya meM basane vAle brahma se prema karanA evaM usakA dhyAna karanA duSkara kArya hai| mana ko vaza meM karake jaina-bhaktoM evaM kabIra ne brahma kA dhyAna kiyaa| unhoMne laukika evaM alaukika sukha kI kAmanA kie binA niSpRha bhAva se mana ko brahma meM samarpita kara diyaa| kabIra ne mana ko brahma meM samarpita karane kI bhAvanA ko nimna rUpa meM vyakta kiyA hai isa mana ko visamila karauM, dIThA karauM adiitth| jau sira rAkhoMApaNA~ tau para sirija aNgiitth| kabIra sAkhI sudhA. mana ko aMga 6 unhoMne binA zarta mana ko niraMjana meM lagA diyA- "mana dIyA mana pAiyai" meM mana ke unmukha hone kI bAta binA kisI zarta ke hai| kabIra jaisA binA zarta AtmasamarpaNa kA bhAva hindI-sAhitya meM anyatra milanA kaThina hai| . kavi devIdAsa ne bhI binA zarta usa niraMjana se mana lagAne kI bAta kahI hai| kyoMki unhoMne jisa jinendradeva kI bhakti kI hai vaha na to vizva kA niyantA hai aura na hI kartRtva-zakti yukt| jinendra deva meM kevala preraNA dene vAlA kartRtva hai| jina-bhakta isa tathya ko bhalI-bhA~ti jAnatA hai aura preraNA dene vAle prabhu ke dhyAna meM apane mana ko binA zarta ke hI kendrita karatA hai| usakI bhakti niSkAma hotI hai| devIdAsa kahate haiM ki- "he jIva, tU anya sabhI bhAvoM ko tyAga kara apanI AtmA kI hI bhAvanA kr| vaha AtmA, jo ATha karmoM se rahita aura darzana, jJAna, cAritra se yukta hai| usI kA dhyAna karane se paramAtma-tatva kI prApti sambhava hai| isalie bAhya-kriyAoM kI ora se vimukha hokara antara kI ArAdhanA kr| yathA "Atama tatva vicArau sudhI tuma Atama tatva vicaarau| vItarAga parinAmani kauM kari vikalapatA saba ddaarau|| pada. 4/kha/10 For Personal & Private Use Only Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ o devIdAsa-vilAsa (4) nirguNa-saguNa jainadharma meM nirguNa kA artha hai- pUrNa viitraagtaa| paramAtma-pada prApta karane ke lie isI vItarAgatA se paripUrNa ArAdhya kA ciMtana, manana evaM dhyAna kiyA jAtA hai| kabIra ne bhI nirAkAra aura nirguNa brahma kI ArAdhanA kI hai| kintu isake sAtha hI unhoMne kahIM-kahIM sagaNa brahma kA varNana bhI kiyA hai| isase yaha spaSTa ho jAtA hai ki unakA brahma nirAkAra aura sAkAra. advaita aura dvaita, abhAva-rUpa aura bhAvarUpa haiN| unhoMne sat, raja aura tama se rahita brahma ko nirguNa aura vizva ke kaNakaNa meM vyApta hone se saguNa mAnA hai| vaha bAhara se bhItara taka aura bhItara se bAhara taka eka jaisA phailA hai| kabIra ne jAne-anajAne jaina-darzana ke anekAnta ko apanAkara hI brahma ke ina vividha rUpoM kA anubhava kiyA hai| yathA "saMto dhokhA kAsoM khiye| guNa meM nirguNa nirguNa meM gunn| bATa chAMr3i kyoM bhiye|| kabIra granthA., pR. 111 unakI satyAnveSaka buddhi ne usa brahma ko jaba jisa rUpa meM samajhA, parakhA, taba usI rUpa meM grahaNa kiyaa| kabIra ne isa anekAnta dRSTi ko kisa sampradAya se grahaNa kiyA? isake sambandha meM AcArya hajArI prasAda dvivedI kA kathana hai, ki "kabIra para nAtha-sampradAya kA bahuta adhika prabhAva thA aura nAtha sampradAya meM jo bAraha sampradAya antarbhukta kiye gae the, unameM pArasa-sampradAya aura nemi-sampradAya bhI the| ye sampradAya jaina the| isalie nAtha-sampradAya meM anekAnta kA svara avazya thaa| bhale hI usakA svarUpa kucha aspaSTa rahA ho|" -- kabIra ne usa paramatatva ko anupama, arUpI tathA puSpa-sugandha se bhI jhInA batalAyA hai| . pUrva meM jisako joindu "niSkala" aura muni rAmasiMha "nisaMga" kaha cuke the| usI ko kabIra ne nirguNa kahA hai _ "nirguNa rAma japahu re bhaaii|" . 1. kabIra, pR. 304, acArya hajArI prasAda dvivedii| 2. kabIra granthAvalI, pR. 64 / / 3. paramAtma. 1/25 / '4. pAhuDadohA., 100 / For Personal & Private Use Only Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA sUradAsa ne yadyapi apane kAvya meM pUrNa rUpa se saguNa-brahma kI hI bhakti kI hai tathApi kahIM-kahIM rahasyAtmaka anubhUti ke sAtha unake kAvya meM nirguNa-brahma ke darzana bhI ho jAte hai Adi sanAtana eka anUpama avigata alpa ahaar| oMkAra Adi veda asura hana nirguNa saguNa apaar|| sUra sArAvalI; pada. 993 tulasI ne sUra kI hI bhA~ti saguNa-bhakti ko apanAyA hai| kintu kahIM-kahIM brahma ke nirguNa rUpa kI carcA bhI kara dI hai| yathA Adi aMta koI jAsu na paavaa| binu pada calai sunai binu kAnA kara binu karma kareM vidhi naanaa| Anana rahita sakala rasa bhogI binu bAnI bakatA bar3a jogii|| mAnasa; pR.. 99 anya sthala para unhoMne "saguNahiM niguNahiM nahiM kucha bhedAra'' kahakara donoM rUpoM meM koI bheda nahIM maanaa| prArambha meM mIrA ne bhI yoga-sAdhanA ko svIkAra karake, nirguNa-brahma kI ArAdhanA kA dhyAna kiyA hai| unake nimna uddharaNa meM unakI isa bhAvanA kA paricaya mila jAtA haiM tero marama nahiM pAyo re jogii| mIrA ke prabhu hari avinAsI bhAgya likhyo sau hI paayo| mIrA kI prema sAdhanA; pR. 281 lekina bAda meM unhoMne yoga-sAdhanA ke bIhaNa kaMTakAkIrNa asAdhya mArga ko chor3akara saguNa-bhakti ko apanAkara apane iSTadeva kI upAsanA mAdhurya-bhAva se kii| unhoMne ArAdhya ko priyatama mAnA aura svayaM unakI preyasI banakara aharniza unakI bATa johatI rahIM. yathA pIva-pIva maiM ra= rAta dina dUjI sudhi budhi bhAgI rii| mIrA vyAkula ati akulAnI piyAkI umaMga ati lAgI rii|| mIrA padAvalI pada. 91 / 1. mAnasa; pR. 99 / For Personal & Private Use Only Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92. devIdAsa-vilAsa devIdAsa ne bhI paMca parameSThI ke arahaMta aura siddha ko saguNa aura nirguNa ke rUpa meM svIkAra kiyA hai| unhoMne saguNa aura nirguNa meM kisI prakAra kI koI sImA-rekhA nahIM khiiNcii| kyoMki donoM avasthAe~ eka hI AtmA kI mAnI gaI haiN| isalie devIdAse donoM avasthAoM ke pujArI haiN| apanI "paMcapada-paccIsI" racanA meM unhoMne saguNa aura nirguNa donoM kI stuti-vandanA' kI haiN| eka ora ve use rUpa, rekha-vihIna batalAte hue kahate haiM- "ki vaha parama tatva na to halkA hai, na bhArI, na komala hai, na kaTu, na sugandhita hai, na durgandhita, vaha to kevala anubhUti janya hai|" sabhI vikalpatAoM kA tyAga karake hI usakA anubhava kiyA jA sakatA hai, to dUsarI ora usakI arcanA, vandanA, zravaNa, kIrtana, pUjA Adi kI carcA karate hue ve kahate haiM vaMdata tasu caranAraviMda ati vivudha anNdit| carana kamala caracata sukRtya nara pApa nikNdit|| paMcapada; 2/7/4 zravana kathana upadesa citavana bhajana kriyAdika aar| deviyadAsa kahata iha vidhi sauM kIjai svaguna smhaar|| pada; 4/kha/14 (4) niraMjana jainAcAryoM ne avinAzI, karmamala se rahita aura kevalajJAna se paripUrNa paramAtmA ke lie niraMjana zabda kA prayoga kiyA hai| muni rAmasiMha ke anusAra darzana aura jJAnamaya niraMjana-deva parama-AtmA hI hai| nirmala hokara jaba taka use nahIM jAna liyA jAtA tabhI taka karma-bandha hotA hai| isalie usI ko jAnane kA prayatna karanA caahie| kabIra ne niraMjana zabda ko brahma ke paryAyavAcI ke rUpa meM grahaNa kiyA hai| unhoMne niraMjana se paramatatva kI ora saMketa karate hue usa tatva ko nirguNa aura nirAkAra bhI mAnA hai___ govyaMde tU niraMjana tU niraMjana raayaa| tere rUpa nAhIM rekha nAhIM aura nAhIM maayaa|| kabIra granthA; pR. 121 kabIra ke anusAra yadi mahArasa kA anubhava karanA haiM, to niraMjana kA paricaya prApta kara use hRdaya meM basA lenA Avazyaka hai| kabIra ke vicAra se dRzyamAna padArtha aMjana hai aura niraMjana ina padArthoM se nitAnta pRthaka hai| yathA 3. paramAtma., 1/1/17; 1. paMcapada., 2/7/4; 2. pada., 4/kha/10, 4. pAhuDadohA., 77-79. For Personal & Private Use Only Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 93 "aMjana alapa niraMjana sAra yahai cInhi nara karahu vicaar| aMjana utapativarataniloI binAniraMjani mukti na hoii|| kabIra granthA; pada. 337 tulasI ne bhI niraMjana zabda kA prayoga vizuda avinAzI aura vikAra rahita paramAtmA ke lie kiyA hai| yathA niramala niraMjana niravikAra udAra sukha prihryo|| vinaya. 3/36/2 . devIdAsa ne bhI karmamalarahita, zuddha, buddha, nirmala AtmA ko niraMjana kI saMjJA se abhihita kiyA hai| unakA kathana hai, ki jaba taka hRdaya rUpI netroM meM sadguruM kI vANI rUpI aMjana nahIM lagatA, taba taka nirmala-dRSTi jAgRta nahIM ho paatii| yathA nirmala diSTi jagai jaba au na lage guru baina hRdai dRga aNjn| so sivarUpa anUpa amUrita siddha samAna lakhai su nirNjn|| buddhi. 2/16 / 17 unhoMne rAga-doSa rahita, tarkarahita, nirAkAra, niravikAra, zuddha ATha-guNoM se yukta siddha-svarUpa ko niraMjana mAnA hai| yathA-. dekhata hota parama ahalAda rAga-dosa vaji tkkvaad| nirAkAra suddha su anUpa sadA sahita nija svaguna svruup| vasu guna sahita siddha sukha dhAma niravikAra niraMjana rAma / / paramAnaMda., 1/1/20-21 (6) sadguru jaina-sAhitya meM paMcaparameSThI meM siddha ko chor3akara cAra parameSThI kI pratiSThA sadguru rUpa meM kI gaI hai| saMta kaviyoM ne bhI sadguru kI pUrNa pratiSThA kI hai| kabIra ne to use govinda se bhI zreSTha siddha kiyA hai- "balihArI guru Apane govinda diyo batAya' kintu jainAcAryoM ne donoM ko eka batalAyA hai| guru hI govinda haiN| AtmA aura paramAtmA ke bheda miTAne vAlA hI guru hai| guru vaha hai, jisakI kRpA se brahmA kI prApti ho ske| guru apane jJAna rUpI dIpaka se usa brahmA kA paMthadikhalAtA hai| antara kevala itanA hI hai ki kabIra ke garu ke pAsa to yaha dIpaka thA, kintu jaina guru to svayaM dIpaka rUpa hote hai yathA. "guru diNayaru guru himakaraNu guru dIvau guru deu| appAparaha~ paraMparaha~ jo darisAvai bheu||" pAhur3adohA-1 "pIche lAgA jAI thA loka veda ke saath| Agai the sataguru milyA dIpaka dIyA haath| kabIra granthA., pR. 2 For Personal & Private Use Only Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 devIdAsa-vilAsa dAdU ke guru to, jaise hI unake mastiSka para AzIrvAda kA hAtha rakhate haiM, vaise hI unheM agama-agAdha ke darzana ho jAte haiM dAdU gaiba mAhi gurudeva milyA pAyA hama prsaad| mastaka mere kara dharayA dekhA agama agaadh|| santasudhAsAra, pR. 44 sundaradAsa (1596 I.) ke guru ne bhI dayAlu hokara unakA milana paramAtmA se karavA diyaa| yathA paramAtama so AtmA jure rahe bahu kaal| sundara melA kari diyA sadguru mile dyaal|| sundara darzana, pR. 117 jAyasI ne padmAvata meM hIrAmana tote ko guru rUpa meM pratiSThita kiyA hai| yathA"bina guru paMtha na pAia bhUle soI jo bheNtt||" padmAvata, pada. 212 unake rahasyavAda kA mUlatatva prema hai aura prema ko pradIpta karane vAlA guru hI hai| hIrAmana totA guru rUpa hai aura sAre vizva ko usane ziSya banA liyA hai| vaha guru sAdhaka-ziSya ke hRdaya meM viraha kI cinagArI prakSipta kara detA hai aura saccA sAdhaka use sulagA detA hai guru viraha cinagI jo melA, jo sulagAI leI so celaa|| padmAvata-pada. 125 sUradAsa ne bhI bhavasAgara se pAra utarane ke lie guru ke mahatva ko darzAyA hai| unake anusAra guru hI andhakAra meM vilIna hone vAle patha ko dikhalAne vAlA dIpaka hai| vaha aisA sAmarthyavAn hai ki kSaNa bhara meM hI uddhAra kara sakatA hai| yathA "guru bina aisI kauna kare, mAlA tilaka manohara bAnA lai sira chatra dhrai| sUra zyAma guru aiso samaratha china maiM lai udhrai|| sUrasAgara, pada. 416 tulasI ne rAmacaritamAnasa ke prArambha meM hI guru kI vandanA kI hai aura unheM kRpAsAgara mAnA hai| moha bhrama kA nivAraNa karane meM sUrya rUpI guru hI eka mAtra sahAyaka hai baMdau guru pada kaMja kRpA sindhu nara rUpa hri| mahAmoha tama puMja jAsu vacana ravi kara nikr|| mAnasa; pR. 3 mIrA ne sataguru kI pratiSThA karate hue batalAyA hai ki sataguru ke milane se hI mana kA saMzaya dUra hotA hai| sataguru ke anusAra yaha saMsAra kisI kA nahIM haiM, yaha to kevala bhrama kA jhUThA pardA hai, jo logoM ko apane AkarSaNa ke jAla meM lubdha For Personal & Private Use Only Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 95 kie hai| jabase sataguru ne isa satya kA udghATana kiyA hai, tabhI se maiM bhagavadbhakti meM lIna ho gaI hU~ "sataguru milayA saMsA bhAgyA sena batAI saaNcii| na ghara terA na ghara merA gAvaiM mIrA daasii|| mIrA padAvalI., pR. 20 "maiMne rAma ratana dhana paayau| basata amolaka dI mere sataguru kari kirapA apnnaayo| sata kI nAvakhevaTiyA sataguru bhavasAgara tari aayo| mIrA padAvalI., pada. 157 devIdAsa ne jaina paramparA ke anusAra hI arahaMta, AcArya, upAdhyAya evaM sAdhuparameSThI ko sataguru mAnA hai aura svIkAra kiyA hai ki paramAtmA ko prApta karane ke lie sadguru hI saccA patha-pradarzaka hai| vahI zuddha jJAna kI prApti karAne vAlA hai, usake zabdoM ko hRdayaMgama karane se Atma-dhyAna meM lIna hokara hI jIva aSTakarmoM ke bandhana se chuTakArA prApta karake paramAtma-pada kI prApti kara sakatA hai kAla anAdi gae bhava bhItara vimukha rahayau susakhA leN| sadaguru sabada abada karU~ bhAI Atama dhyAna lagA taiN| pada., 4/kha/9 sumati AMgulI kari aMjai aMjana sadaguru bain| moha timira phATe jabai pragaTe aMtara nain|| buddhi; 2/16/16 (7) nAma-smaraNa apane ArAdhya ke zravaNa, kIrtana evaM nAma-smaraNa para sabhI kaviyoM ne vizeSa bala diyA hai| ArAdhya ke nAma-smaraNa se bhakta kA mana nirmala hotA hai| yaha eka AdhyAtmika-sAdhanA hai| isameM hArdika bhAvoM kA honA Avazyaka hai| binA-bhAva ke nAma smaraNa vyartha hai| isalie jaina-paramparA meM bhAvazUnya kriyA ko nirarthaka batalAyA gayA hai- "yasmAt kriyAH pratiphalanti na bhaav-shuunyaaH|" kabIra ne bhI ise svIkAra kiyA hai aura kahA hai ki yadi kevala khA~Da kahane se mu~ha mIThA ho jAtA, bhojana kahane mAtra se bhUkha kI zAnti ho jAtI, to rAma kA nAma lene mAtra se mukti bhI ho jAtI. lekina aisA hotA nahIM hai| ArAdhya ke bhAvapUrNa smaraNa se hI sAdhaka sAMsArika jIvana meM bhI apane vAstavika svarUpa kA jJAna prApta kara lene meM samartha ho sakatA hai| isI nAma-smaraNa evaM bhagavad bhajana ko kabIra ne isa prakAra vyakta kiyA hai For Personal & Private Use Only Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 devIdAsa-vilAsa "bhagati bhajana hari nAMva hai dUjA dukkha apaar| manasA vAcA karmaNA kabIra sumiraNa saar|" kabIra granthA, pR. 4 . "mana re rAma sumari rAma sumiri bhaaii||" kabIra granthA., pR. 147 sUradAsa ne bhI nAma-smaraNa kI mahattA ko apane padoM meM vyakta kiyA haijau tU rAma nAma dhrto| aba kau janama Agilo tero doU janama sudhrto| saMkalana grantha, pR. 138 kitte dina hari sumirana binu khoye| prAcIna hindI kAvya, pR 23 tulasI bhI rAma nAma kA jApa karate hue jIvana kA kalyANa kara lenA cAhate haiM"rAma rAma rAma rAma rAma rAma jpt| maMgalamuda udita hota kli-ml-chl-chpt| nAma soM pratIti prIti hRdaya suthira thpt||" vinaya. pada. 130 devIdAsa ne bhI ArAdhya ke smaraNa para jora diyA hai aura usI ke mAdhyama se apane svarUpa ko pahacAnane kA prayatna kiyA hai| jinendradeva kA bhAva-pUrNa smaraNa karane se durmati kA nAza evaM subuddhi kI prApti hotI hai, samatA rUpI jala se hRdaya sarAbora ho jAtA hai| jinendra kI bhakti se saMsAra ke kleza dUra ho jAte haiM aura sukRta rUpI vRkSa meM mukti rUpI phala laga jAte haiN| yathA "jina sumirana ura bIca basata jaba jina sumirana ura biic|" pada., 4/kha/3 "nIcagati parihai sumari nara nIcagati prihai| magana visaya kasAya jima lauMna jala grihai||" pada., 4/kha/15 (e) mana paramAtma-pada ko prApta karane meM mana kI zakti acintya hai| yaha saMsAra bhramaNa aura mokSa donoM kA kAraNa hai| use viSaya-vAsanAoM se pRthak karake AtmA meM sthira karane kI sthiti ko hI yoga kahA gayA hai| kabIra ne mana se hI mana kI sAdhanA karane kI salAha dI hai| caMcala mana. ko vaza meM karane para hI rAma rUpI rasAyana kA pAna karanA sambhava hai "cita caMcala nihacala kIje taba rAma rasAyana piijai|" kabIra granthA. sUra ne bhI mana kI sthiratA ko spaSTa karate hue kahA hai ki jaba mana vaza meM . ho jAtA hai to phira usa parama-AtmA kI bhakti ke atirikta usake lie koI kArya For Personal & Private Use Only Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 97 raha hI nahIM jaataa| mana kA usa parama-zakti se aisA ananya neha laga jAtA hai ki vaha usake binA ThIka usI prakAra nahIM raha pAtA, jaise ki jahAja kA paMchI ur3akara anyatra nahIM jA pAtA aura punaH vahIM lauTakara A jAtA hai| yathA mero mana anata kahA~ sukha pAve / jaise ur3a jahAja ko paMchI phira jahAja para Ave / / sUrasAgara, 1 / 168 devIdAsa ne bhI mana kI donoM sthitiyoM - (1) caMcalatA aura (2) sthiratA kA digdarzana karAte hue batalAyA hai ki mana to anAdi kAla se asthira hai| vaha dhvajA kI taraha caMcala hokara yahA~ se vahA~ ur3atA rahatA hai| lekina jaba usako vaza kara liyA jAtA hai to vahI mana jahAja ke paMchI ke samAna sthira ho jAtA hai aura jisakA mana sthira ho jAtA hai, vaha sahaja hI meM zuddhAtmA kA sparza kara letA hai / phira usakA sAMsArika viSaya-vAsanAoM kA vyApAra svataH hI samApta ho jAtA hai "mana kI daura anAdi nidhana ima jaise athirapatAkhA / so jahAja paMchI sama kInI thira jima darapana tAkhA / " rAga. 4 / ka / 3 mana jAko nija Thaura hai parasi AtamArAma | kahi sAdhauM jAke nahIM dhaMdhau AThau jAma / / upadeza., (9) sAragrAhI vastu kA grahaNa kabIra ne paramAtma-pada ko prApta karane ke lie bhauMre kA udAharaNa prastuta karate hue kahA hai ki jisa prakAra bhauMrA ghaTa-ghaTa se grahaNa karane yogya vastu ko pahacAna kara usako grahaNa kara letA hai aura nirarthaka vastu kA tyAga kara detA hai / usI prakAra mAnava ko cAhie ki vaha paramAtma- pada ko prApta karane ke lie sAragrAhI vastuoM ko grahaNa karale aura nirarthaka vastuoM kA tyAga kara de 2/10/25 "kabIra auguNa na gahai guNa hI kauM le bIni / ghaTa-ghaTa mahu ke madhupa jyU~ paraAtama le cInha / / kabIra granthA., pR 43 "jaba guNa ke gAhaka mile taba guNa lAkha bikAI / jaba guNa kU~ jAne nahIM kaur3I badale jAye / / kabIra - saMkalana grantha., pR. 24 devIdAsa ne bhI paramAtma-pada kI prApti ke lie grahaNa yogya vastuoM ko grahaNa karane evaM tyAgane yogya vastuoM ko tyAga dene kI salAha dI hai " grAhaka joga vasata grAhaja kari tyAga joga taji dInhauM re / dharanaiM kI sudhAranA dhari puni karanai kAju su kInhauM re / rAga ., 4/ka/ 2 For Personal & Private Use Only Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devIdAsa-vilAsa Atma-dainya bhAvanAvAle tulasI ne bhI apanI dInatA, vinamratA pradarzita karate hue samatA, santoSa Adi sadguNoM ke grahaNa karane para bala diyA hai "kabahuMka hauM yahi rahani rhauNgau| zrI raghunAtha kRpAlu kRpA taiM saMta subhAva ghauNgau| jathA lAbha saMtoSa sadA kAhU maiM kachu na chauNgau| vinaya., pada. 172 (10) mAyA-mAna kA tyAga kabIradAsa ne kahA hai ki jo vyakti brahma ko prApta karanA cAhate haiM, unheM apane hRdaya se mAna, mAyA Adi kaSAyoM ko bAhara nikAla denA hogaa| kyoMki jisa prakAra eka myAna meM do khaDga nahIM raha sakate, usI prakAra eka hI hRdaya meM paramAtmA ke prati prema aura abhimAna donoM eka sAtha nahIM raha sakate "pIyA cAhe prema rasa rAkhA cAheM maan| eka myAna meM do khaDga dekhA sunA na kaan| kabIra vacanA., pR. 104 devIdAsa ne bhI isI bhAva ko vyakta karate hue kahA hai ki yaha jIva to saMsAra ke mithyA, moha meM bhramita hokara sadiyoM se bhaTaka rahA hai| yaha apane hRdaya meM sthita zuddha, nijAnanda, caitanya svarUpa parama tatva ko to dekhatA hI nhiiN| jahA~ vaha apane zuddha svarUpa meM akelA hI nivAsa kara rahA hai, vahA~ azuddha bhAvoM kI to pahu~ca hI nahIM haiM "eka suddha nija guna sadana sahita dUsarau naahiN| mithyAmada mohita bhayoM bhramyoM jiyA jaga maahiN|| dvAdaza., 2/4/9 (11) bAhyADambara evaM jAti-pA~ti-khaNDana sAdhanA ke antarbAhya pakSoM meM se kabhI-kabhI sAdhaka bAhya-kriyAoM para vizeSa bala dene lagate haiM, jinase sAdhanA kI bAhya-kriyAoM kA bolabAlA bar3ha jAtA hai aura Antarika zuddhi kI upekSA karake mAtra tIrtha vandanA, pUjA, dhArmika-andhavizvAsa evaM jAti-pA~ti kI ulajhanoM meM hI ulajha kara raha jAtA hai| tIrthaMkaroM evaM jainAcAryoM ne prAcIna kAla se hI dhArmika-andhavizvAsoM evaM pAkhaNDoM kA virodha kiyA hai| sambhavataH unase anuprANita hokara santa kabIra ne bhI For Personal & Private Use Only Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA inakA virodha tIkSNa uktiyoM dvArA kiyA hai| bhAvanAhIna hokara mUrti pUjA karane athavA mUMDa-muMDAne evaM mAlA pherane vAloM ko pAkhaNDI kahakara unhoMne una para kaThora prahAra kiyA hai| unakA vicAra hai ki ina kAryoM se samAja meM vighaTana kI bhAvanA prabala hotI hai| sAtha hI mana vikAra-rahita nahIM ho paataa| isalie ve sarvaprathama mana ko vaza meM karane kI salAha dete haiM "keso kahA bigAriyo jo mUDai sau baar| mana ko kAhe na mUr3ie jAmaiM viSai vikaar|| kabIra granthA., pR. 36 "pAhana pUje hari mileM to maiM pUjR phaar|" kabIra granthA., pR. 34 "kabIra mAlA kATha kI kahi samajhAve tohi| mana na phirAve ApaNoM kahA phirAve mohi||' kabIra granthA., pR. 35 jAyasI ne padmAvata ke jogIkhaNDa meM bAhyAcAra para halkA sA virodha pragaTa kiyA hai| vahA~ ratnasena jyotiSI ke bAhyAcAra-pAlana kA virodha karatA huA kahatA hai ki prema-mArga meM dina, ghar3I Adi para dRSTi nahIM rakhI jAtI"prema paMtha dina gharI na dekhA, taba dekhe jaba hoi srekhaa||" padamAvata jogIkhaNDa padya 2. sundaradAsa, bhIkhA, dAdU Adi saMta kaviyoM ne bhI bAhyADambara evaM jAtipA~ti kA virodha kiyA hai| tulasI ne bhI rAma-bhakti se rahita japa-tapa, tIrtha Adi kriyAoM kI AlocanA karate hue usakI tulanA hAthI ko bA~dhane ke lie banAI gaI bAlU kI rassI se kI hai joga jAga japa virAga tapa sutIratha attt| bA~dhive ko bhava-gayaMda renu kI raju bttt|| vinaya pada. 129 "vrata-tIratha tapa suni sahamata paci marai karai tana chAma ko| gyAna virAga joga japa tapa bhaya lobha moha koha kAma ko|| vinaya. pada. 155 unake prabhu bhakta-vatsalatA meM binA kisI bheda bhAva ke zabarI dvArA die gae jUThe bera prema sahita khA lete haiN|' sUra ne bhI bhagavadbhakti meM jAti-pA~ti kA virodha kiyA hai| unake anusAra bhagavAna to samarasa-bhAvI haiN| unakI bhaktavatsalatA sabake lie samAna rUpa se hai| ve apane bhakta ke lie kisI prakAra kA bheda-bhAva nahIM darzAte1. rAmacaritamAnasa pR. 572. For Personal & Private Use Only Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 devIdAsa-vilAsa "kAhU ke kula tana na vicaart| kauna jAta aura pA~ti vidura kI tAhI ke paga dhaart| sUra saMkalana pR. 135 jana kI aura kauna pati raakhai| jAti pA~ti kula kAni na mAnata, veda purAnani saakhai|| vahI pR. 135 paramAtma-pada kI prApti ke lie devIdAsa bhI bAhyADambara aura jAti-pA~ti kA tIvra virodha karate haiN| unake anusAra Atmazuddhi ke binA vrata, japa, tapa, tIrthabhramaNa Adi kevala ADambara aura dikhAvA hai| isase paramAtmA kI prApti nahIM hotii| use to citta-zuddhi aura guru-prasAda se sva-para viveka jAgRta hone para apane hRdaya meM prakAzita jJAna se hI prApta kiyA jA sakatA hai| unake anusAra rAgAdika-mala rahita citta meM hI paramAtmA kA nivAsa rahatA hai, jo nirAmaya, niraMjana, jJAnamaya hotA hai| ataH use vahIM khojo, anyatra bhaTakane se kyA lAbha? yathA rAkhata sIsa jaTA kei luMcata keika mUDa muDA saMtosai, keika nagana sahita abhrana kari keika aMga bhabhUdi smokhai| keika dhUmapAna kari pAcata jhUlata khAta adhomukha jhaukheN| keika paMca agini pini baiThata kasTa sahata tapa kari tana sokhai| deviyadAsa sakala jIvani kauM svapara vivekha binA ati jokheN|| pad 4/kha/15 aMga lagAvata rAkha rahata nita mauna dhAri mukh| saMga bhAra saba nAsa karata tapa sahata ghora dukha / / buddhi. 2/16/43 Age bhI kavi jAti-pA~ti evaM kula vaMza kI carcA karatA huA kahatA hai, ki kevala tapasvI ho jAne se yA U~cI jAti aura vaMza meM janma le lene se hI isa bhavasamudra ko pAra nahIM kiyA jA sktaa| saMsAra se pAra utarane ke lie kula, vaMza evaM jAti kI AvazyakatA hI nahIM hai| usake lie to citta ko nirmala banAne kI aura hRdaya sthita AtmA ko vizuddha karane kI AvazyakatA hai| usI se AtmA kA kalyANa sambhava hai nA tApacha yaha jagata meM na tApacha tuma hNs| nA tApacha tuma ApanI jAta pAti kula vNs| na tAreM mAtA-pitA na tArai kula got| upadeza. 2/10/16-17 (12) zAstra-jJAna-samIkSA jisa prakAra bAhyAcAra se mukti kI prApti sambhava nahIM hai, ThIka usI prakAra kore grantha-jJAna se bhI Atma-tatva kI upalabdhi sambhava nhiiN| gUr3ha cintana ke pazcAt For Personal & Private Use Only Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 101 prAcIna aura saMta kaviyoM ne yahI niSkarSa nikAlA ki kevala zAstra-jJAna meM pravINa vyakti nizcaya hI Atma-lAbha nahIM kara sktaa| yathArthataH use svasaMvedyajJAna kI parama AvazyakatA hai| kyoMki kore zAstra-jJAna se saMkIrNatAoM, rUr3hiyoM evaM andhavizvAsoM ko hI prazraya milatA hai| vibhinna matoM ke granthoM ke kAraNa hI vAda-vivAda hote haiM aura sAmpradAyikatA bar3hatI hai| muni yogIndra' aura muni rAmasiha ne isa kore zAstrajJAna ko tyAjya ThaharAkara eka ora jana-jIvana ke lie jJAna kA sahaja dvAra khola diyA, to dUsarI ora unhoMne paMDita aura purohitoM ke Upara sIdhA prahAra bhI kiyA, ki unake zAstra evaM vicAra kore pAkhaNDoM se paripUrNa haiN| ___ kabIra ne kore zAstra-jJAna kA virodha karate hue usI eka akSara ko par3hane kI salAha dI hai, jisase Atma-kalyANa sambhava hai| yathA pothi par3hi-par3hi jaga muvA paMDita bhayA na koy| ekai Akhara pIva kA par3he so paMDita hoy|| kabIra granthA. pR. 202 devIdAsa ne bhI kore zAstra-jJAna kA virodha kiyA hai ve kahate haiM ki kevala akSara-jJAna arthAt zAstra-jJAna prApta karake kyA hogA? kyoki zAstroM meM to jJAna rakhA nhiiN| yathArtha jJAna kI khAna to AtmA meM nihita hai| ataH jJAna-svarUpI AtmA kA anubhava karo, tabhI mukti kI prApti ho skegii| akSaroM kI caturAI mAtra se lakSya kI prApti sambhava nhiiN| vaha to eka mAtra darzanajJAna-cAritra rUpa ratnatraya saMyukta nitya, sahajAnanda, mahAsukhakanda AtmA ke jJAnazraddhAna karane se hogaa| ataH kevala nirmala AtmA kA dhyAna kro| yathA achira kauM kaha cetata mUrikha achira maiM kaha jJAna dhare haiN| gyAna dhare jihi maiM tihi cetu su achira kauna pramAna pare haiN|| achira tau caturAina maiM caturAini taiM kaha kAma sare haiN| sau trigunAtama Atama nitya mahAsukhakaMda anaMda bhare haiN|| joga. 2/11/22 (13) sakhya- bhakti sUra kI bhakti mukhya rUpa se sakhya-bhAva kI bhakti hai| usake kAraNa hI usameM ojasvitA kA svara pradhAna hai| jaina-paramparA meM bhI usa cetana-AtmA ko, jisameM 1. paramAtmaprakAza aura yogasAra pR. 383, 2. pADuudohA pR. 30. For Personal & Private Use Only Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 devIdAsa-vilAsa paramAtma-zakti nihita hai, lekina jo apane svarUpa ko bhUlakara bAhya kriyAoM meM bhramaNa zIla hai, use AcAryoM aura kaviyoM ne eka sacce mitra kI bhA~ti phaTakArA aura unakI bhartsanA kI hai| muni rAmasiMha ne kahA hai- "he jIva, dhana aura parijana ke viSaya meM cintana karane se tuma mokSa rUpI sukha ko prApta nahIM kara sakate. isa tathya ko jAnate hue bhI tuma usI kA cintana karane meM apanA sukha mAna rahe ho|" yathA "mokkhu Na pAvahiM jIva tuhu~ dhaNu pariyaNu ciNtNtu| to i viciMtahiM tau ji tau pAvahi sukkha mhNtu||' paahudd.-|| kavi kumudacandra, (16vIM zatI), jagatarAma (17vIM zatI) evaM dyAnatarAya (17vIM zatI) ne bhI isI prakAra kI abhivyaMjanA kI hai prabhu mere tuma kU~ aisI na caahie| saghana vighana gherata sevaka kuuN|| mauna dhari kiuM rhie|| -hindI jaina pada saMgraha pR. 15 "hama Terata tuma herata nAhIM yau~ to sujasa vigaarauge| hama haiM dIna dInabandhu tuma yaha hita kaba paarauge||" vahI. pR. 97 "tuma prabhu kahiyata diindyaal| apana jAya mukati meM baiThe hama ja rulata jgjaal|| tumaro nAma japaiM hama nIke mana vaca tInoM kaal| tuma to hamako kachu deta nahiM hamare kauna hvaal|| hindI jaina pada. pR. 115 kavi devIdAsa kA pada-sAhitya to ukta pravRtti se sarvatra ota-prota hai| usameM bhI oja kI pradhAnatA hai| jisa prakAra sUra ke mIThe upAlambha oja kI vANI se vyaMjita haiM, usI prakAra devIdAsa bhI apane ArAdhya ke prati upAlambha vyakta karane meM kisI se bhI pIche nahIM hai| yathA sarana jina tere sujasa suni aayo| tuma hI tIna loka ke nAyaka surajhAvana urjhaayo|.. zrI bhagavaMta aMta nahiM jAkau chana-chana hota svaayo| jyauM ina bairini ko tuma jIte so mujha kyoM na btaayo| so samujhAI kahayau aba jau nija cAhata paMtha claayo| pada. 4/(kha)/7 For Personal & Private Use Only Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 103 sevaka sAhiba kI duvidhA na rahe prabhajU kari leu bhlaaii| pukAra., 2/8/4 nirmalanAtha karo hamArI mati jyauM Apanau so karo saba svaarth|| jinavandanA., 1/4/3 yadyapi sUra aura devIdAsa ke bhakti-svara Apasa meM milate-julate haiM, tathApi devIdAsa meM kucha vizeSatA banI rahatI haiN| unake kAvya meM samAnatA hote hue bhI unakI preraNA ke mUla svara bhinna haiN| sUra ne saguNa bhakti ko apanAkara nirguNa kA khaNDana kiyA hai, parantu jaina-bhakti meM saguNa-nirguNa jaisI bhinna dhArAe~ nahIM hai, kyoMki usameM jo arahanta saguNa-brahma ke rUpa meM pUjya hai, vahI aghAtiyA karmoM kA hanana karake, nirguNa-brahma bhI bana jAtA hai| isIlie jaina bhakti aura adhyAtma meM koI antara nahIM hai| donoM kA samanvaya hI jaina-bhakti kA AdhAra hai| isI rUpa meM devIdAsa ne jinendra deva kI saguNa-nirguNa bhakti ko apanAyA hai| ____donoM ne hI apane-apane ArAdhyoM ke samakSa dInatA yukta bhakti karake yAcanA kI hai, kintu sUra kI abhilASA to unake ArAdhya ne svayaM hI Akara pUrNa kara dI, kintu devIdAsa kA ArAdhya to vItarAgI hai, vaha to svayaM nahIM A sakatA, jaisA ki AcArya samantabhadra ne kahA hai na pUjayArthastvayi vItarAge na nindayA nAtha vivaantbaire| tathApi te puNyaguNasmRtirnaH punAti cittaM duritaanyjnebhyH|| svayambhU. pR. 96 isalie usake smaraNa, kIrtana aura dhyAna se jina puNya-prakRtiyoM kA bandha huA, unhIM se jaina bhakta ko laukika aura alaukika sukhoM kI prApti hotI hai| (14) dAsabhakti - jaina paramparA meM navadhA-bhakti na hone para bhI jaina-kaviyoM ne usake aMgoM ko apane kAvya meM sthAna diyA hai| tulasIdAsa ne bhakta kI dInatA evaM asamarthatA ko pradarzita karane meM bhakti ke nau sAdhana- zravaNa, kIrtana, smaraNa, pAdasevana, arcana, vandana, dAsya, sakhya evaM Atmanivedana kA nirUpaNa kiyA hai| jaina kavi devIdAsa ne krama-baddha rUpa meM to inakI carcA nahIM kI, lekina Atmazuddhi ke lie rAgAtmikAbhakti ko apanAte samaya unake padoM meM inakI jhA~kI avazya dikhalAI par3a jAtI For Personal & Private Use Only Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 devIdAsa-vilAsa hai| ve bhI isa asAra-saMsAra-samudra se pAra utarane ke lie tulasI kI bhA~ti vinamratA aura dInatA ke svara meM bAra-bAra apane sarvajJa deva kI pukAra karane lagate haiM aura usI krama meM unheM apanA svAmI mAnakara apane ko dAsa rUpa meM vyakta karate haiN| tulasI ne to apane ArAdhya rAma kI bhakti sarvatra dAsya-rUpa meM hI prastuta kI hai| yathA seiye su sAhiba rAma sauN|| vinaya. pada 157 tU garIba ko nivAja haiN| garIba tero|| bAraka kahie kRpAlu tulasIdAsa mero|| vahI. 78/6 virada garIbanivAja rAma kau|| tAte ho bArabAra deva dvAra pukAra krti|| vahI. 99 devIdAsa bhI apanI vinamratA aura dInatA ke udreka meM sevya-sevaka-bhAva kI abhivyaMjanA nimna zabdoM meM karate hue dikhalAI par3ate haiM seva sakala sukhadAI re jAkI seva sakala sukhdaaii| zrI jinarAja garIbanivAja sudhArana kAja sabai sukhdaaii| pada. 4/kha/4 dInadayAla bar3e pratipAta dayA gunamAla sadA sara naaii|| bairahiM bera pukArata hauM jana kI vinatI suniye jinraaii|| pukAra. 2/8/1 (15) anubhava .. AdhyAtmika-sAdhanA meM svAnubhUti ko sabhI sAdhakoM ne svIkAra kiyA hai| yadyapi vedAnta sUtra meM "tarkapratiSThAnAt (1/1/1) sUtra AyA hai, parantu AtmAnubhUti meM tarka ke lie koI sthAna nhiiN| jaina-paramparA meM svapara-viveka ke dvArA kie gae Atma-jJAna ko anubhava kahA gayA hai| yaha anubhava muNDakopaniSad (3/1/8) ke anusAra na to netroM se dekhA jA sakatA hai aura na vANI dvArA hI vyakta kiyA jA sakatA hai| yathA "na cakSurghayate nApi vaacaa|" aura, "yato vAcA nivartante aprAptamanasA saha / / " taittarIya. 1/9 Atma-sAkSAtkAra ke dvArA jisa anubhava kI pratIti hotI hai, use cidAnanda, caitanya-rasa yA brahmAnanda kahA jAtA hai| kabIra ne svAnubhUti ko mahatva dete hue bhI advaitavAda ke AdhAra para brahma se sAkSAtkAra kA anubhava kiyaa| unake anubhava meM bhI tarka kI koI guMjAiza nhiiN| For Personal & Private Use Only Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 105 kabIra ne isa Ananda meM tarka kI pratiSThA karane vAloM ko "mohI mana vAlA" kahakara unheM brahma ko khule netroM se pahicAnane kI salAha dI hai| yathA khule naina pahicAnoM haMsi-haMsi rUpa nihaarau| kabIra granthA. sabada 30 vastutaH yaha AtmAnubhava antarmukhI-vRtti hone para hI prApta ho sakatA hai| dAda ne bhI isa anubhava kA pAna kiyA thA, tabhI to ve kaha sake dekhyA naina bhari sundari- dAdU kI bAnI, paracA ko aMga pR. 13 devIdAsa ne bhI AtmAnubhava ke dvArA isa alaukika Ananda ko prApta karane , kI carcA kI hai| unhoMne bheda-vijJAna ke dvArA prApta kie gae anubhava ko hI jagata kA sAra mAnA hai| yathA Atama anubhava sAra jagata mahiM Atama anubhava sAra. padapaMgati- 4/kha, 14 eka samai anabhau rasa pIkari chor3i bharama vghruule| deviyadAsa milai tumaro pada Ani tumheM paga dhuule|| vahI 4/kha/13 unhoMne isa anubhava-rasa kA pAna kara liyA thaa| isIlie itanI sahajatA se ve saMsAra ke viSama-jAla meM phaMse hue prANiyoM ko bAra-bAra usake pAna karane kI salAha dete hue kahate haiM ki yaha mahArasa amRta kI khAna hai| yathA svAda kari anabhau mahArasa parama aMmrata khaan| vahI 4/kha/26 (16) AnandAnubhavajanya-samarasatA paramAtmA ke prati prema kI bhAvAtmaka abhivyakti ko rahasyavAda mAnA gayA hai| AtmA aura paramAtmA ke tAdAtmya ko samarasatA kahA jAtA hai| kyoMki donoM ke milana se brahmAnanda kI prApti hotI hai aura usa Ananda ko hI rasa kahA jAtA hai| kintu jaina-paramparA meM AtmA aura paramAtmA ke tAdAtmya meM bhinnatA hai| usameM AtmA ko eka akhaNDa brahma kA aMza nahIM mAnA gayA hai, ataH usameM paramAtmA ke sAtha milane jaisI koI bAta nahIM hotii| usake anusAra to AtmA nirmala hokara svayaM hI paramAtmA bana jAtI hai| AtmA paramAtmA meM milatI ho yA paramAtmA banatI ho, donoM hI avasthAoM meM samarasatA evaM tajjanya Ananda kI anubhUti kabIra aura devIdAsa donoM ke kAvya meM vidyamAna hai| kabIra ne AtmA-paramAtmA ke milana ko amRta kA dhArAsAra barasanA batalAyA hai| jisa prakAra amRta se amaratva kI prApti hotI hai, ThIka usI prakAra AtmA-paramAtmA ke milana kI yaha varSA paramapada pradAna karatI hai| yathA For Personal & Private Use Only Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 devIdAsa-vilAsa amRta barasai hIrA nipajai ghaMTA paDai ttksaal| kabIra julAhA bhayA pArakhI anabhau utarayA paar|| kabIra, paracA kau aMga-47 devIdAsa ne bhI isa samarasatA kA anubhava prApta kiyA hai| ve isa rasa kA pAna karake Ananda-vibhora ho uThate haiM aura kahate haiM Atama rasa ati mIThau sAdhau Atamarasa ati miitthau| syAdavAda rasanA bina jAko milata na svAda griitthau|| pIvata hota sarasa sukha so puni bahuri na ultt-puliitthau|| pada paMgati-4/kha/20 kintu isa rasa kA svAda to syAdvAda rUpI rasanA ke mAdhyama se hI grahaNa kiyA jA sakatA hai| kavi ne isa prakAra ekAnta-dRSTi kA virodha karate hue anekAntadRSTi kI pratiSThA kI hai| unake anusAra jo vyakti isa rasa ko pI letA hai, vaha punaH isa saMsAra meM lauTa kara nahIM aataa| paramAtma-pada prApta karane kA yaha sabase utkRSTa upAya hai| anta meM ve kahate haiM ki samarasa kI sthiti A jAne para vahI bhakta sevaka svayaM hI sAhiba bhI ho jAtA hai, usameM anya koI sthiti zeSa nahIM raha jAtI vaha sevaka sAhiba vahI aura nahIM knevaa| deviyadAsa sudiSTi sauM darase svymevaa|| pada paMgati. 4/kha/2 sevaka-sAhiba kI duvidhA na rhai|| pukAra. 2/8/24 isa samarasa rUpI sudhA ko pIne vAlA vyakti hI paramapada (mokSa-pada) kI prApti karane meM samartha ho jAtA hai| yathA ima sukha sudhA dRga pivata ghaTa hota sarala vara mokhmg| jasu ihi prakAra vasu jAma bhani samadaMsana jayavaMta jg|| buddhi. 2/16/23 isa samarasatA kA anubhava kara lene ke pazcAt jIva kA ahaMbhAva svataH hI samApta ho jAtA hai| muni joindu ke anukaraNa para kabIra ne bhI AtmA-paramAtmA kI milana-sthiti ko spaSTa karate hue batalAyA hai, ki jaba jIva paramatatva se ekatva prApta kara letA hai, aura vizva ke sabhI prANiyoM meM usa paramatatva kI sattA AbhAsita hone lagatI hai, taba donoM meM koI bheda nahIM raha jAtA, jo jJAna-svarUpa paramAtmA hai, "vahI maiM hU~" aura jo "maiM hU~" vahI jJAnasvarUpa paramAtmA hai.tUM tUM karatA tUM bhayA mujhameM rahI na huuN| bArI pherI bali gaI jita dekhU tita huuN|| kabIra granthA. pR. 4 For Personal & Private Use Only Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA devIdAsa bhI yahI kahate haiM ki saMsAra ke bAhya - dvandvoM meM saMlagna rahane para bhI sAdhaka apane ArAdhya ke guNoM kA smaraNa, cintana evaM manana karatA huA apane svarUpa ko prApta kara letA hai| dhIre-dhIre vaha "so 'haM kA anubhava kara letA hai aura Age zuddho 'haM meM vicaraNa karatA huA apane svarUpa meM lIna ho jAtA hai-- sohaM sohaM so sabai jiyA na dUjau bheda / bAraMbAra suciMtavata miTai karmakrata kheda / / dvAdasa 2/4/33 kavi devIdAsa ke aura bhI aneka pada aise haiM, jo hindI - bhakta kaviyoM kI vicAra-dhArAoM aura bhAva-saraNI se prAyaH samAnatA rakhate haiM / unameM se kucha ko tulanA kI dRSTi se yahA~ prastuta kiyA jA rahA hai 107 tulasI ne vanavAsa varNana prasaMga meM nArI kI sthiti ko spaSTa karane ke lie sItA ke dvArA yaha kahalavAyA hai, ki "parivAra aura samAja meM pati ke binA patnI kA jIvana nirarthaka hai", apane isa vicAra ko unhoMne nimna dRSTAnta ke dvArA spaSTa kiyA hai jiya binu deha nadI binu vArI taisia nAtha puruSa binu nArI / tulasI ne ukta udAharaNa ke dvArA jIvana ke vyAvahArika pakSa ko spaSTa kiyA hai| kintu devIdAsa ne lagabhaga usI prakAra kA dRSTAnta dekara dharma kI pratiSThA kI hai| unhoMne dharma aura adharma ko dhAraNa karane vAle vyaktiyoM ke jIvana kI dhArA ko spaSTa kiyA hai| unake anusAra dharma rahita vyakti kA jIvana saMsAra meM mAtra pazu ke samAna hotA hai| samAja meM jisa prakAra pati- vihIna nArI kI sthiti hotI hai, usI prakAra dharma vihIna vyakti ke jIvana kI bhI sthiti hotI hai. yathA-- mAnasa pR. 335 jyoM juvatiya binu kaMta raina bina caMda jotibhara / jyoM saratoi na hoi laccha jima hU na sUna ghara / / buddhi. 2/16/24 jyo nisi sasi bina hU~ na hai jI nAri puriSa binu te / jaise gajadaMtani binA jI dharma binA jana je mare bhAI tUM / / dharama 2 / 6 / 11 saMsAra ke sabhI sambandha svArtha se yukta haiM / pati, patnI, putra aura dhana ye sabhI kSaNika haiN| inakA milana usI prakAra hai, jaise nadI pAra karate samaya kaI vyakti eka sAtha nAva maiM baiThate haiM, aura taTa para pahu~cate hI apane pRthak-pRthak mArgoM meM jAne ke kAraNa eka dUsare se bichur3a jAte haiN| sUra ne ukta bhAvanA ko nimna-pada meM vyakta kiyA hai ---- For Personal & Private Use Only Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devIdAsa-vilAsa jyoM jana saMgati heta nAva maiM rahati na parasaiM pAra | taiseM dhana dArA sukha saMpati vichurata lageM na bAra / / prAcIna kAvya pR. 25 devIdAsa ne bhI saMsAra ke nazvara sambandhoM kA citraNa nadI aura nAva ke mAdhyama se hI kiyA hai-- 108 kamalA sIla calA calau jI rUpa jarA tana roga / prItama suta saba jAniye jI nadI nAva saMjoga / / re bhAI tUM / / dharma. 2/6/14 sabhI bhakta kaviyoM kA dhyAna ArAdhya ke caraNa-kamaloM meM hI mugdha hokara magna rahA hai| unakI dRSTi se prabhu ke caraNoM meM itanI zakti nihita hai, ki usI se bhakta kA kalyANa ho jAtA hai / isIlie kaviyoM ne unake caraNoM kA Azraya grahaNa karake apane jIvana ko kRtArtha mAnA hai| jisa prakAra bhauMrA kamala - rasa kA pAna karake tRpti kA anubhava karatA hai, usI prakAra bhakta bhI apane prabhu ke caraNoM kI sevA karake saMsAra-samudra se pAra hokara paramatatva meM lIna ho jAtA hai / isI bhAvanA ko vyakta karate hue kabIra kahate haiM, ki brahma ke caraNa-kamaloM meM jo Ananda prApta hotA hai, usakA varNana kathana ke dvArA sambhava nahIM, usakA anumAna bhI nahIM lagAyA jA sktaa| kyoMki vaha to anirvacanIya hai carana kamala baMdau harirAI / jAkI kRpA paMgu giri laMghe aMdhe ko saba kucha darasAI / / bahirau sunai gUMga puni bolai raMka cale sira chatra dharAI / sUradAsa svAmI karunAmaya bAra - bAra baMdau tihiM paaii| sUrasAgara - 1 / 1 tulasI bhI yahI bhAvanA vyakta karate haiM jAU~ kahA~ taji caraNa tihAre / kAkau nAma patitapAvana jaga kehi atidIna piyAre / / vinaya 101 mIrA bhI caraNoM kI vandanA karatI huI kahatI haiM-- " mana re parasi hari ke caraNa / / - mIrA kI padA. pada 1 devIdAsa to jinendra- caraNoM meM lIna hI nahIM rahe, apitu unhoMne navIna udbhAvanAoM, komala kalpanAoM aura vaidagdhyapUrNa vyaMjanAoM ke sAtha una caraNoM ke saundarya aura kalyANa-kArI rUpa ko bhI vyakti kiyA hai| ve kahate haiM, ki jinendracaraNoM kA saundarya apUrva hai| una caraNoM kI AbhA itanI dIptimAna hai ki AtmA kI zodha karane vAle vyaktiyoM ke citta kA haraNa ho jAtA hai| vaha AbhA aisI pratIta For Personal & Private Use Only Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 109 hotI hai, mAnoM taparUpI gajarAja ke sira para sindUra kI rekhA khIMcI gaI ho, athavA moha rUpI rAtri ko samApta karake ujjvala jJAna rUpI prabhAta kA udaya huA ho, athavA ananta-sukha rUpI vRkSa ke dala umaMga meM bhara kara lahalahAne lage hoM athavA zivaramaNI ke mukha ko kezara ke raMga meM Dubo diyA gayA ho| yathA dipati mahA ati jora carana kmlduti| dekhata rUpa sadhI jaba jAkau leta sabai citcor|| kaiMdho tapa gajarAjadaI sira bhara saiMdara kI kor| moha nisAkari dUri bhayo kaiMdho niramala jJAna subhor|| ke sivakAmini ke mukha rAkhyau kesari ke raMga bor|| pada paMgati- 4/kha/18 mIrA kI bhakti meM apane prabhu ke darzanoM kI pIr3A kA jo varNana hai, vaha atyanta mArmika aura anirvacanIya hai| nimnapada meM unakI antara-vyathA isa prakAra pratIta ho rahI hai, jaise sAgara ke antara kA manthana aura Alor3ana usakI uttAla taraMgoM meM dikhalAI par3a rahA hai darasa bina dUkhana lAge nain| jaba se tuma bichure prabhu more kabahu~ na pAyo cain|| mIrA ke prabhu kabare miloge dukha meTaNa sukha dain|| mIrA padAvalI pR. 113 devIdAsa ke padoM meM bhI prabhu ke darzana kI utkaTa-lAlasA meM unake hRdaya kI tIvra antara-vyathA aura vikalatA kA darzana hotA hai darada bhayau jinadeva tuma darasana binu mokauM darada bhyau| / dInadayAla garIba-navAjana yA arajI suni leu||.. deviyadAsa kahata sukha dIje prabhu caranana kI seu|| pada paMgati. 4/kha/16 mIrA apane ArAdhya ke saundarya para isa prakAra mugdha ho jAtI hai, ki usase dUra rahanA usake lie kaThina ho jAtA hai| isalie vaha use apane netroM meM hI basA lene kI bAta kahatI haiN| usakI isa tanmayatA aura ekarasatA ne hI ArAdhya se pratyakSIkaraNa kA mArga sulabha aura sugama banA diyA hai| yathA baso more nainana meM nNdlaal| .. mohanI mUrata sAMvalI sUrata, nainA bane bisaal|.. mIrA prabhu saMtana sukhadAI bhagata-bachala gopaal|| mIrA. pR. 133 For Personal & Private Use Only Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 devIdAsa-vilAsa devIdAsa bhI isI prakAra jinendra kI ananya - bhakti meM lIna hokara unheM apane hRdaya meM basA dene kI bhAvanA vyakta karate haiM jAke guna dhyAvata supAvai paramAratha kauN| jAko jasa gAvai koTi tIratha ke kiye maiN|| jAke baina sunai naiMna khule ura aMtara ke| jAko nAma leta phala sadA dAna diye maiN|| dekheM sukha rUpa jyoM atihi rasa piye maiN| devIdAsa kahaiM te subasau mere hiye maiN|| jinavandanA. 1/4/17 isa prakAra hindI sAhitya ke santa evaM bhakta kaviyoM ke kAvyoM ke Aloka meM devIdAsa-sAhitya kA tulanAtmaka adhyayana karane se yaha spaSTa ho jAtA hai ki devIdAsa anya jaina evaM jainetara bhakta kaviyoM ke sadRza. hote hae bhI kucha dRSTiyoM se apanI pRthak pahicAna banAte haiN| ataH yaha kahane meM koI saMkoca nahIM ki vastutaH unakA sAhitya hindI-sAhitya kI amUlya nidhi siddha hotI haiN| kyoMki usameM AdhyAtmika-rahasyoM kI cintanapUrNa abhivyakti ke sAtha unakI citramayatA, manovaijJAnikatA, svAbhAvikatA, sajIvatA aura maulikatA vidyamAna hai| unhoMne sAhitya meM aneka chandoM ke upayoga ke sAtha maDarabandha, gatAgata chanda Adi likhakara samasta hindI-jagata meM apane viziSTa kAvya-kauzala kI chApa chor3I hai aura isa mAdhyama se jahA~ unhoMne bundelI-pratibhA ke gaurava ko ujjvala kiyA hai, vahIM hindIjagata meM jaina hindI sAhitya ko prathama paMkti meM agrasthAna dilAne kA bhI satprayatna kiyA hai| vidyAvatI jaina mahAjana TolI naM. 2 ArA (bihAra) 802301 For Personal & Private Use Only Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. stotra-stuti vandanA khaNDa 1. paramAnanda stotra-bhASA doharA paramabrahma paramAtmA paramadeva prdhaan| baMdauM paramAnaMda maiM paramarUpa bhgvaan||1|| caupahI cetani zakti-zahita AnaMda niravikAra niragada nirdvnd| dhyAnahIna tasu sUjhata nA~hi appA Apu yahI ghaTa maaNhi||2|| sukhasAgara anaMtamaya jJAna aru anaMta blviirjvaan| darasana sahita anaMta sudhAma iha vidhi alakha aatmaaraam||3 / / niravikAra nirabAdha abhaMga aMtara bAhija maiM nirsNg| AnaMdamaI sadA aviruddha e cetana lacchani kahi visuddh||4|| ciMtata nara uttima AtamaiM maddhima magana moha gAta maiN| adhama ciMtavata haiM nita kAma mahA adhama ciMtata prdhaam||5|| vikala parahita amRtarasa jJAna dhari viveka aMjuli prvaan| pIvata tAhi munIzvara jAna pAvana pada avicala nirvaan||6|| AnaMdamaI sadA yaha jIva jAnata te budha kahe sdiiv| so zaradahai AtamArAma kArana paramAnaMda sutaam||7|| jyauM nalinI jala ke saMga rIta jalate rahata niraMtara tiit| jyauM ghaTa basai AtmA cinna niramala rahai deha taiM bhinn||8|| driva karma taiM nyArau haMsa bhAvakarama binu vara nirvNs| aru nokarma rahita zivagAma nizcaya rIti aatmaaraam||9|| AnaMdamaI brahmaguna kUpa Nija tana mA~hi virAjata bhuup| dhyAnahIna kima lakheM ajAna jaise aMdha na jAnaiM bhaan||10|| dhyAna dharata bhavijana dir3ha kAi dhyAna mA~hi manu rahata smaai| lakhi parabrahma karata niradhAra lacchana zakala aatmaasaar||11|| For Personal & Private Use Only Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 devIdAsa-vilAsa je nijadharma sahita paradhAna karata hIna dukha niyama prmaan| je para. appA-paratAi suguna vicAri hauhi sivraai|| 12 / / AnaMdamaI AtamA jukta saba saMkalpa-vikalpa vimukt| dharata subhAva Apa meM Apa karata dhyAna jogIzvara jaap||13|| AnaMdamaI gyAna paravIna nirAkAra nirabhai gada hiin| sukha-anaMta kari sahita supaMtha niramala niralobhI nirgNth||14|| nizcayaloka mAtra jiya jAna vyavahArI su sarIra prmaan| ihavidhi bheda AtamA bhayo jaiso zrIjinavara vrnyo||15|| tA chana lakhyo AtamA suddha tA chana nase kubhAva kubuddh| tA china thira hoi brahma arAdha tA chana miTe zakala apraadh||16|| soI parama brahma paradhAna soI ziva-rUpI bhgvaan| soI paramatatva niradhAra soI mahAparamaguna saar||17|| soI paramajoti paravIna soI paramatapodhana liin| soI paramadhyAnamaya dhIra soI paramaAtmA viir||18|| soI sarava karana kalyAna soI sukha bhAjana dukha haan| soI suddha sadA pada ThIka soI pragaTa AtamA liik||19|| soI sahita paramaAnaMda soI sukhadAyaka nirdNd| soI suddha parama caitanya gunasAgara soI prbhiny||20|| dekhata hota parama ahalAda rAgadosa vaji tkkvaad| niraAkAra suddha su anUpa sadA sahita nija svaguna svruup||21|| vasu guna sahita siddha sukhadhAma niravikAra niraaMjana raam| jA sama sakala AtamAsAra jAnata paMDita bheda vicaar||22|| cetami suddha cinha paravAna kevaladarasana kevljnyaan| cetani zahita parama AnaMda cetani jasu bhuva pragaTa suchNd||23|| doharA pAhana maiM jaise kanaka dahI dUdha meM ghiiu|| kAThi mAhi jima agini hai jyauM zarIra meM jiiu||24|| telu tilI ke madhya hai paragaTa ho na dikhaaii| jatana jugati maiM bhinnatA kharI telu ho jaaii||25|| For Personal & Private Use Only Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 113 stotra-stuti-vandanA khaNDa jaise ghaTa meM AtamA khojai dhyAna lgaai| svapara-bheda para-bhinna kari cheda jagata siva jaai||26|| jaha jaga rIti na bhIti bhaya hAra jIti nahIM soss| siddhasvarUpI AtamA rahita aThAraha doss||27|| kevaladarasana-jJAnaguna kevalasukkha anNt| kevalasiddhasvarUpamaya paramabrahma nivsNt||28|| paramAnaMda punIta yaha astuti bhASA kiin| par3heM suneM je sardahaiM karai karmamala chiin||29|| dekhi-dekhi asaloka' meM karai caupahI bNd| saMta sayAne sarda haiM astuti prmaanNd||30 / / bhinna-bhinna ko kahi sakai brahmarUpa guna bhaas| alapa buddhi kari alapa guna varanaiM deviydaas||31|| (2) jinastuti rAga-DhAra haradaura kI tIrthaMkara dhyAiye ho paramapada pAiye ho mana vaca tana kari jina caubiis| jinasama deva na dUsaroM ho jinavara tIna bhuvanapati iis|| tIrthaMkara dhyAiye ho paramapada pAiye ho||1|| chudhA vasA tinhikai nahIM ho tinhi kaiM rAga-dosa puni naaNhii| janamu dharai na maranu karai ho Avata nahIM buDhApe maaNhi|| tIrthaMkara dhyAiye ho paramapada pAiye ho||2|| roga soga visamai binA ho nirabhaya nidrArahita sudev| arati kheda ciMtA cukI ho niramada niramohI nipsev|| tIrthakara dhyAiye ho paramapada pAiye ho||3|| cauMsaTha caMvara suDhArahI ho tinhike sIsa Ani sur-iis| saMpUrana sobhita mahA ho upamA binu atisaya cauNtiis|| tIrthakara dhyAiye ho paramapada pAiye ho||4|| (1) zloka (2) stuti For Personal & Private Use Only Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 devIdAsa - vilAsa ATha pratihAraja dipai ho parama catuSTaya kau sukha na aMta / chayAlIsa guna ke dhanI ho tArana tarana jagata nizciMta / / tIrthaMkara dhyAiye ho paramapada pAiye ho / / 5 / / sirIyapAla sAgara tare ho tinhi ko nAma japata gambhIra / mAnatuMga munirAja ke ho sumarata TUTi gae jNjiir|| tIrthakara dhyAiye ho paramapada pAiye ho / / 6 / / sArimeva suragai gae ho surapada lahacau aNjnaacor| vAdirAja muni kI gaI ho sumarata kuSTa vyAdhi ati ghora / / tIrthaMkara dhyAiye ho paramapada pAiye ho / / 7 / / mahimA zrIjinarAja kI ho so kavi kahai kahA lauM koI / nAgesura ganadhara thake ho kahata na pAru pAvata soI / / tIrthaMkara dhyAiye ho paramapada pAiye ho / / 8 / / (3) jina - nAmAvalI gItikAchanda bandauM supada arahanta siddha samasta uradhara dhyAyakeM bandauM su AcAraja aura uvajhAya mastaka nAyakeM caraNArabinda su sAdhu tinake nirakha kara zira nAyakeM / kara bhinna-bhinna su nAma jina- caubIsa ke guNa gAyakeM / / 1 / / bandauM prathama AdIza jinavara bahura ajita jineza jU / sambhava su abhinandana jinezvara sumati zrIparameza jU / / chaThaveM supadmaprabhu supArasanAtha deva su sAtaveM / lakhiye sucandraprabha jinavara parakhiye nija AThave / / 2 / / / jina pahupadanta namIM susItalanAtha ke pada pUjiye / gaNa gyAraheM zreyAMsa-jinavara bhaktivanta su hUjiye / / vara vAsupUjya jinesa pUjata saraba sukha-sampatti milai / zrIvimalanAtha ju mAtha nAvata jAta saba saMkaTa vilai / / 3 / / jinavara ananta-ananta-guNa- gaNa jAsu mahimA ko kahai / jinadharma dharmadhurA su tinake zaraNa puna saba loka hai / / For Personal & Private Use Only Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stotra - stuti-vandanA khaNDa jina zAntinAtha suzAnti karatA aSTa karma su mArikai zrI kunthunAtha su hIna karatA dukha caturgati TArikai / / 4 / / ari karma jItana malli jinavara jAsu guna ura dhAriye paramAtmA sukhaketu munisuvrata na urateM TAriye / / nami-nemi-pArasanAtha-jinavara varddhamAna su anta maiM / varanaiM sujina caubIsa pUjauM su ati ho nizcinta maiM / / 5 / / (4) caturviMzati jina - vandanA (1) zrI AdinAtha jina vandanA - kavitta sobhita uttuMga jAkau pA~ca dhanuSa sai aMga / parama su raMga pIta varNa atibhArI hai / / guNa so athaMga dekha lAjata anaMga ko hai| koTa sUra sobha jAtaiM prabhA adhikArI hai / / dvividha prakAra saMga jAke nAhiM sarabaMga | DArike bhujaMga bhoga tRSNA niravArI hai / / hota mana paMga jasa sunata abhaMga jAkau / aise nAbhinaMdanaMdyoM vandanA hamArI hai / / 1 / / * (2) zrI ajitanAtha jina-vandanA chappaya draSTA bhAva nokarma kaMja - nAzana samAna hima | janma jarA aru maraNa timira chaya karaNa bhAna jimi / / sukha samudra gambhIra mAra kuMtAra hutAsana / sakala dosa pAvaka pracaNDa jhara megha vinAzana / / pAika samasta jaga jagata guru bhavya puruSa tArana tarana / bandoM trikAla suvisuddha kari ajita jinezvara ke caraNa / / 2 / / (3) zrIsambhavanAtha jina-vandanA kavitta moha karma chIna ke suparama pravINa bhaye / phaTaka maNi bhAjana ma~jhAra jaise nIra hai / / For Personal & Private Use Only 115 Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devIdAsa-vilAsa zuddhajJAna sAhajIka sUraja prakAsyo hie| nahiM aNu timira parokSatAkI pIra hai|| sakala padAratha ke parachI pratyakSa dev| tinateM jagatri ke vi. na dhIra-vIra hai|| jayavanta Toha aise sambhava jinezvara juu| sukha-dukha ko na jAke karata zarIra hai||3|| (4) zrI abhinandananAtha jina-vandanA savaiyA teIsA cAra prakAra mahAguNasAra kare tina ghAtana karma nikNdn| dharmamaI upadeza suneM tasu zItala hota hRdau jimi cNdn|| indra narendra dhanendra jatI saba lokapati su kareM pd-vndn| ghAla kareM tinikI guNamAla visuddha trikAla namoM abhinNdn||4|| (5) zrI sumatinAtha jina-vandanA kavitta moha ko marama cheda sahaja svarUpa ved| tajo saba kheda sukha kAraNa mukati ke|| zubhAzubha-karmamala dhoya vItarAga bhye| surajhe sukha-dukhani taiM nidAna cAra gati ke|| kSAyaka-samUha jJAna-jJAyaka samasta lok| nAyaka so suraga uraga narapati ke|| namoM kara jora zIza nAya so sumtinaath| mere hRdai haje aNi karatA sumati ke||5|| (6) zrI padmaprabhanAtha jina-vandanA kavitta vinAzIka jagata je viloka je udAsa bhye| chor3a saba saMgaho abhaMga bana liyo hai|| jor3a pada padma aDola mahA aatmiik| jaha~ nAsA agra hoya magna dhyAna diyo hai|| hirardai padama jAke virSe mana rAkhoM thaaNm| chayadi svarUpa ho aMtihi rasa piyo hai|| . For Personal & Private Use Only Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stotra - stuti-vandanA khaNDa teI padma-padma jinesajU maiM pAya nija / Apuna bala bA~dhike vibhAva dUra kiyo hai / / (7) zrIsupArzvanAtha jina-vandanA kavitta vinase vibhAva jAhI china maiM asuddharUpa / tAhI china sahaja svarUpa tini karaSe / / mati zruta Adi de sudAha dukha dUra bhayo / hRdai tAsu suddha AtamIka jala varaSe / / kevali sudiSTi AI saMpati aTUTa pAI / sakala padAratha samai maiM eka pr| tinahI supAsa jinesa kI bar3hAI jAke / jagamA~hi bhavya prANI hiya haraSe / / 7 / / (8) zrIcandraprabha jina-vandanA / / 6 / / kuNDaliyA devA devana ke mahA candraprabha pada jAhi / vandauM bhava ura kamalinI vigasata dekhata tAhi / / vigasata dekhata tAhi su tau saba loka prakAsI / keta karai prakAsa candra mahi joti jarAsI / / vimala candra maha samada sama svadeha vANI svayamevA ! candA sahita kalaMka ve su niHkalaMkita devA / / 8 / / (9) zrIpuSpadanta jina vandanA kavitta mAhyo mana tina madana Dasyo pina bhagata aMta tihiM milo na thAni / samosaraNa mahiM so prabhU pagatara pahu rUpa ho varasI Ani / puni tinakI su nAma mahimA sauM apaguna bhayo mahAguna khAni / teI puSpadanta jinavara ke sevata caraNa-kamala hama jAni / / 9 / / (10) zrIzItalanAtha jina-vandanA kavitta .117 zItala sarasabhAva samatArasa kari suparama anta ura bhInauM / ati zItala tuSAra sama pragaTata guNa ura karama kamala vana chInauM / / For Personal & Private Use Only Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 devIdAsa-vilAsa darasana jJAna carana guNa zItala niramala jage sahaja guNa tiinauN| zItalanAtha namauM su Apu tinhi sahaja svabhAva Apa lakha liinauN||10|| (11) zrI zreyAnsanAtha jina-vandanA kavitta cauMsaTha camara jAke sIsa sura Isa ddhaareN| atisai virAja tIsa cAra agre||| ATha prAtihAra jAna aMtu haiM ctussttaise| tinha kau prakAsa lokAloka viSai vgre|| kSudhA tRSA Adi je su rahita aThArA dos| suddha pada pAya mokSapurI kAjai ddgre|| dharikai subhAva bhAva namoM su shreyaansnaath| karmacAra ghAtiyA ko marma cinha rgre||11|| (12) zrI vAsupUjya jina-vandanA kavitta ghAtiyA karama meMTi sahaja svarUpa bhetti| bhae bhavya tinhai je saraiyA jJAnadAna ke|| saheta lAbha mokha kau sa AtamA adoSa kau| aMtihi sukha bhoga aMtarAya karma hAna ke|| upabhoga aMtarAya gaye soM vibhUti paay| samosaraNAdi sukha deta niravAna ke|| vIraja anaMta naMta daMsaNa prakAsyo sty| aise vAsupUjya susamudra suddha jJAna ke||12|| (13) zrI vimalanAtha jina-vandanA kavitta nirmala dharma gaho tina parma su nirmala paMtha gahyo prmaarth| nirmala dhyAna dharo sarvajJa jago ati nirmala dhyAna jthaarth|| nirmala sukhya su nirmala dRSTi viSai saba bhAsa rahe supdaarth| nirmala nAtha karau hamarI mata jyoM Apanau so karo saba svaarth||13|| For Personal & Private Use Only Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stotra-stuti-vandanA khaNDa 119 (14) zrI anantanAtha jina-vandanA kavitta sahaja svabhAva hI sauM vItata vikalpa sbai| lakhau tini jagata vilAta jaise spnauN|| jAnIyoM so jAnyoM dekhavoha so tau dekhyo sb| , dipyo jJAna darzana vithyau samasta jhpnauN|| aMtarAya karma anta kiye taiM ananta bl| bhayo mohamardana ananta sukha spnoN|| jayavanta hohu aise jaga meM anntnaath| pAyo tini sadAko gumAo rUpa apnauN||14|| (15) zrI dharmanAtha jina-vandanA kavitta guNa kau na anta jAke gaNa-phaNapati thaake| rasanA sahasra kari pAra nahIM pAyo hai|| ghAtiyA karama cAra ATha dasa doSa ttaari| sakata samhAra bhUla bhrama ju nasAyo hai|| parama atihi jJAna pragaTyau sahaja aani| ati sukhadAya paradhAna pada pAyo hai|| aise dharmanAtha liye mukata vadhU so saath| jAsoM devIdAsa hAtha jor3a sIsa nAyo hai||15|| (16) zrI zAntinAtha jina-vandanA zuddhopayoga atihiya bhoga layau tihiM karma kalaMka nivaare| eka samai mahiM je sarvajJa bhaye saba loka vilokana haare|| pUjana je bhavi yA jaga maiM tinhi puNya udai pada uttama dhaare| te bhagavanta athAhi ananta vaso ura zAnti jinesa hmaare||16|| (1.7) zrI kunthanAtha jina-vandanA jAke guna dhyAvata su pAvai paramAratha kauN| jAko jasa gAvai koTi tIratha ke kiye maiN|| For Personal & Private Use Only Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 devIdAsa-vilAsa jAke vaina sunaiM naiMna khulai ura antara ke| jAko nAma leta phala sadA dAna die maiN|| jAke karai vandanA ke pApa ko nikaMdana hai| dekheM sukha rUpa jyoM atihi rasa piye maiN|| teI kunthunAthajU so sAtha mokha-mAraga ke| devIdAsa kahaiM te suvaso mere hie maiN||17|| (18) zrI arahanAtha jina-vandanA moha-bhaTa bAndhyo tinhi subhaTa kasAya saandhyo| dhAndhyo mana madana vilAta bhayo ddrike|| apanau su sahaja-svarUpa suddha naukA baitth| pAra bhae tRSNA apAra nadI trike|| . liyo pada sAhajIka parama adosa hoy| janma-jarA-maraNAdi sakhA chor3a krike|| vandanA su kIje aise araha jinesura kii| hoya ke visuddha hAtha jor3a sIsa dhrike||18|| (19) zrI mallinAtha jina-vandanA mAri mahA balabanta hanyau sujanyauM sukharAga virodha vitiito| indrina ko visaro vyopAra sutau ati hI sukha kAraNa liito|| svAratha suddha jago paramAratha dhAraNa kheda saba jaga jiito| malla jineza asalya bhaye tina Apana hU~ apanau pada biitau||19|| (20) zrI munisuvratanAtha jina-vandanA - DAri parigraha dhAri mahAvrata TAri mithyAta miTai dukha muujau| zeSa-naresa-suresa sabai jaba Ani mahA tinikau pada puujau|| jA sama aura nahIM jaga maiM sukha kAraNa deva niraMjana duujau| prANa adhAra sudhI tinike jayavanta sadA munisuvrata huujau||20|| (21) zrI naminAtha jina-vandanA dhyAna kRpAna soM krodha nidAna hanyoM tina mAna balI chala lobhaa| rAjavibhUti anitya lakhI saba nIra bharai na rahaiM jiya kssobhaa|| For Personal & Private Use Only Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stotra-stuti-vandanA khaNDa 121 je niravAra visuddha bhaye tana cetana karma purAtama gobhaa| zrI naminAtha sadA zivakI varanaiM kavi ko su sadA kari sobhaa||21|| (22) zrI neminAtha jina-vandanA rAjamatI sI triyA taja ke puni mokha vadhU sutriyA ko sidhaare| rAjavibhau sabahI tajake saba jIvana dAna diye hitkaare|| Atama-dhyAna dhare giranAra pai karma kalaMka sabai tini jaare| jAdauM suvaMsa karau saba nirmala jo jaganAtha jagatri nai taare||22|| (23) zrI pArasanAtha jina-vandanA savaiyA nAmakI bar3hAI jAke pAhana supAI kaah| tAhi sparza hoi kaMcana su lauha kau|| acaraja kahA hai tinhako su nija dhyAna dhrai| sahaja vinAza hota rAga-dveSa moha kau|| tinahI batAyo mokha mAraga pragaTa ruup| karmatana cetana vichoha kau||| dekho prabhU pArasa kI vAra susvarUpa jaane| bhayo so karai yA suddha AtamA kI Toha kau||23|| (24) zrI mahAvIra jina-vandanA savaiyA saphala sureza zIza nAvata asureza iish| jAke guNa dhyAvata nareza sarva deza ke|| dhoya maila karma cAra-ghAtiyA pavitra bhye| thira ho akaMpa virSe AtamA pradeza ke|| tAraNa samartha bhavasAgara triloknaath| karatA anUpa zuddha dharma upadeza ke|| aise vardhamAnajU ke vaMdanA trikAla krau| dAtA je 'jagatri mA~hi sumati sudesa ke||24|| 1. mUla prati meM "jaNatrimA~ha". For Personal & Private Use Only Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. saMkhyAvAcI sAhitya khaNDa (darzana, siddhAnta, adhyAtma evaM nItiparaka mizrita sAhitya) (1) paMcavarana ke kavitta. dohA paMcavarana yaha jagata mahi aruna zyAma aru piit| seta harita jina nemi kI astuti kahauM puniit||1|| savaiyA ikatIsA lAla lasiu devI kauM suvAla lAla pAga bA~dhaiM lAla draga adhara anUpa lAlI pAna kii| lAla manI kAna lAla mAla gareM mUMgana kI lAlaaMga jhaMgA lAla kora giravAna kii|| lAla raMga pheMTA lAla mojA lasaiM pAini meM lAla-lAla sabai mili khele sabhA kAna kii| jAko lAla rUpadekhi lAjaiM koTi kAmadeva hota lAla joti hai alopakoTibhAna kii||2|| kAre haiM kisora so jhulAe vAhI aMgulI sauM kAre neminAtha kArI nAgaseja dalI hai| kAre pasu ba~dhe vadha kAjai dekhi kAre bhae kArI kaMdalA meM gahI giranAra galI hai|| kAre nIra bhare adha-Uradha ghaTA hai kArI bhAdauM kI aMdherI kArI-kArI megha jhalI hai| kArI sikhA zaila kI virAje jApaideha kArI mAnauM gajakuMbha pai karai kalola alI hai||3|| siMghAsana se tapai samUha seta vArija hai jAteMseta daMDa kI prabhA utaMga calI hai| jApai seta chatra dhare hIrA nagaseta jare mAnauM seta bhAna Ani karI rachapalI hai|| seta jagamagai joti seta phUla vaSTi hotI seta dhyAna dharai seta dharai muktagalI hai| seta saMkha lachana virAjai je jinesa jAnaiM mAnauM seta kaMja pai karai kalola alI hai||4|| pIrI racI bhUmi jahAM sauMma kI kuberajU naiM kaTinikA pIrI pIrau koTu mahAbalI hai| pIre narathaMbha jApai athira patAkhA pIrI pIre phUla jharai sUdhe pareM nIcI nalI hai|| pIrI raMga kesari kI chiraka samaMta dIsaiM pIre haiM azoka vRcha sobhA sabai bhalI hai| pIrI gaMdhakuTI pai virAjai neminAtha Isa mAnauM caMpakalI pai karai kalola alI hai||5|| rAgadosa pAsi harai, ciMtA bhai nivAsa hare, kheda, sveda nidrA moha mAyA jAra hare hai| arati acirja hare, chudhA trasA virja hare kAma mada sirja hare bhoga jJAna khare hai|| sukhI tana larma hare ghAtiyA sukarma hare loka rUDha dharma hare mahAdhyAna dhare haiN| " jarA joga hare hare vana meM nivAsa kare roga soga hare pheri autare na mare hai||6|| For Personal & Private Use Only Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkhyAvAcI sAhitya khaNDa 123 hare haiM supArasu jinesa hare pArasu haiM hare karma kaMja ho tusAra sama siyre| caMdaprabha seta haiM supeta haiM sa puSpadaMta so haiM seta mahAmakti kAminI 6 niyre|| kAre munisovrata haiM, kAre haiM su neminAtha basai devIdAsa ke su AThoM jAma hiyre| lAla padamaprabha jinesa lAla vAsupUja bAkI bace SoDasa jinezvara so piyre||7|| (2) saptavyasana-varNana doharA dUta mAsa mada vesuvA aru AkheTa kudhaam| corI parajuvatI ramana sAta visana ke naam||1|| gaMgodaka chanda juvA theM nahIM pApa haiM aura dIragha savai pApa haiM te juvA maiM base haiN| sahI sAta agha ko juvA mUla hai so sakala guna hate te juvA maiM nase haiN|| yahI dUta kheleM savai paMDavana desa hAre mahA so averA pare haiN| sadhana pApa ke bhara su ye maiM vakhAneM su te pApa logani khilaunA kare haiN||2|| bhakhe mAMsa jinhi jIbha ke svAda kAjai su je mUDha pApI cale narka jai haiN| nahIM sukha hai lesa kiMcaka jahAM ghora saMkaTa mahAkaSTa karikai sahai haiN|| pachAre su bakurA idai bhiMmmanai mAMsake pApa te deha durgati dhare haiN| saghana pApa ke bhara su ye maiM bakhAnaiM su te pApa logani khilaunA kare haiN||3|| surA pAni pIkai chakai mUDa pApI rahe bekhavari ve majAdA bhae haiN| . nahIM je suputrI lakheM mA~ sahodari kahaiM vAilI vAta durgati gae haiN|| yahI so surApAni ke pApa taiM vaMsa jAdauM savai dvArikA maiM jare haiN| saghana pApa ke bhara su ye maiM bakhAnaiM su te pApa logani khilaunA kare haiN||4|| viSaivaMta jana ke harai dharma kauM je raheM vesuvA sauM vrathA janma khauveN| savai vighana ko graha su hai vesuvA vesavA ke rasI je kudhI nIca hoveN|| virSe lAlacI je ramaiM vesuvA sauM mahApApa bUDeM naraka autare haiN| saghana pApa ke bhara su ye maiM bakhAnaiM sa te pApa logani khilaunA kare haiN||5|| rahe vesuvA sauM sahI cArudatta seThi agha sauM asarphI savai khoi diinii| rahI hAta kauDI nahIM kharca kauM vesuvAlA gae kAma kI diSTi kiinii|| uThai le binA dAma dai chAMva choI viSai pApa tai tinhi mahA dukha bhare haiN| saghana pApa ke bhara su ye maiM bakhAnai su te pApa logani khilaunA kare haiN||6|| kareM pApa je pAradhI haiM bhae rUpa rAcai nahIM prAna jIvani staaveN| su haiM duSTa pApI akheTI sahI jIbha ke laMpaTI je mahAdukha paavai|| For Personal & Private Use Only Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 devIdAsa-vilAsa nahIM jIva ke ghAta taiM pApa haiM aura Agama vi. je tatachana dhare haiN| saghana pApa ke bhara su ye maiM bakhAnaiM su te pApa logani khilaunA kare haiN||7|| bhae loka kI darva mUsive kauM su te cora corai sabai vastu pyaarii| kareM jo mahAtrAsa pAvai ghanI je mara jAi na pare dukkhbhaarii|| gaye subhra sivabhUta corI visana taiM para jAi kai dukkha ke pAthare haiN| sadhana pApa ke bhara su ye maiM bakhAnaiM sute pApa logani khilaunA kare haiN||8|| mahApApa kI mari nArI parAI pagai je samaiM eka ke sakkha kaajai| ramaiM mAni AnaMda sauM joga dai kudhI durgati je nahIM naiku laajai|| yahI aura kI nAri ke pApa pai nAsi rAvana gayo rAju nakeM pare haiN| saghana pApa ke bhara su ye maiM bakhAnaiM su te pApa logani khilaunA kare haiN||9|| karana tIni ThAnaiM su mada ATha Ane jurA joga sauM paMca iMdrini lage haiN| kahaiM cAri vikathA sAta viSNa sevai kaSAya sadAcAra hI sauM page haiN|| milaiM paMca mithyAta e karma chattIsa kare baMdha tinhi te nigodai pare haiN| saghana pApa ke bhara suye maiM bakhAnaiM suM te pApa logani khilaunA karai haiN||10|| dohA sevata sAta kuvina ye parata durgate jiiv| jo inhi pApani taiM rahita so sivarUpa sdiiv||11|| (3) dasadhA samyaktva je virakta bhava-bhoga taiM sivaAsaka bhavi koii| tini ko draga dasa vidhi kahyau jina Agama lakhi soii||1|| chappar3a AjJA prathama subhAva dutiya mAraga sukhdaaik| tritiya nAma upadesa sUtra cautho budha laaik|| vIjabhAva paMcamau SaSTa saMchepa nijji| saptama vidhi vistAra artha aSTa guna lijji|| paramAvagAr3ha navamauM kathana aru avagAr3ha vicAra cit| yaha bheda bhinna daza bhA~ti kahi samakita hita nita sunahu mit||2|| doharA jina sAsana bhASita karai bAnI cita srdhaan| AjJA samakita bhAva so jAnauM budha prvaan||3|| For Personal & Private Use Only Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkhyAvAcI sAhitya khaNDa 125 darasana jJAna carita juta parama suddha sukha hoii| baratai nita nija paMtha maiM mAraga samakita soii||4|| caupahI suni kari gura upadesai soI avicala magana jAsu maiM hoii| kari saradhA su eka cita gahiye so upadeza samakitI khiye||5|| soraThA suni subAni siddhata kari saradhA nihacala mghi| sUtra nAma so saMta samakita vibudha pramAna khi||6|| gItikA chaMda gahi paMcapada paiMtIsa achira paMcaparameSTI dhrai| inha Adi aura jinesa bhASita jApa japa sumirana krai|| api thira aTala kari dhari vimala guna harSi-harSi himaiM bhiyaa| ihiM bhAMti nAma viseSa kari so vIrja guna samakita jiyaa||7|| savaiyA teIsA deva nahIM arihaMta samAna nahIM gura zrIniragaMtha sriike| . jIva dayA juta teM dhruva dharma nahIM puni aura prakAra sudhiike|| e vidhi tIni amolaka ratna dharai thiratA kari aNtrhiike| samyaka so kahiye sanachepa su jA binu je jaga maiM jana phiike||8|| arilla.. nai aneka suviseka eka cidrUpa guni| . . bahu vistAra triloka jAsu bahu rUpa suni||| .. sadA kareM saradhA su rahai nija paMtha maiN| so samakita vistAra kahyau jinagraMtha maiN||9|| savaiyA teIsA jIva ajIva su Azrava baMdhana saMvara-nirjara mokha prmaanaiN| ... pApa milai aru punya duhU jaba e nava bheda padAratha jaanaiN|| vijana suddha-asuddha aneka subheda karai saradhA ura aaneN| so dukha dAha sirAvana nAma su samyaka artha jinesa bkhaanaiN||10|| For Personal & Private Use Only Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 devIdAsa-vilAsa arilla parama samarasI bhAva parama rasa rIti hai| suddha bhAva aru suddha sakala vara nIti hai|| iha vidhi kari saradhA su suddha pada jaaniyeN| so samakita paramAvagADha vakhAni / / 11 / / kavitta chaMda uttima kriyA dAna puni uttima vrata uttima uttima mticitt| uttima bhakti chetra zruta uttima uttima japa sumirana anmitt|| uttima dhyAna dhaina tapa tIratha uttima mana astuti vrnitt| uttima bhAva-ThAva saba uttima so avagAr3ha nAma smkitt||12|| doharA yaha samakita mahimA kathana gana phanapati thaka hot| so dazavidhi saMchepa kari varanyauM dharama udot||13|| (4) dvAdazAnubhAvanA baMdau siddha vibhAva vinu paramAnaMda vilaas| sadA suddha upayoga maya rahita caturgati vaas||1|| caturgatI saMsAra maiM je jiya pare kuphNd| dvAdasAnuprekSyA kahauM tihi kArana sukha kNd||2|| athira bhiyA jaga jIvanauM nIrava jU jA jem| bijulI sama dekhau pragaTa jovana tana dhana hem||3|| yahI nirantara jAni budha taji anitya svymev| anityAnuprekSyA su yaha bhASI ganadhara dev||4|| asarana jIva jagatra saba saranu na koI jiiv| Apa-Apa ko sarana nija dekhau Apu sdiiv||5|| 1. mUla prati paravAniyai 2. racanA kAla- dutiya kuvAra sudi 12 saM. 1814 grAma dugauDe madhyadisAla 18sau suphira dharau caturdasa aur| dutiya kuMvAra sudidvAdasI guruvAsara sukha tthaur|| For Personal & Private Use Only Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkhyAvAcI sAhitya khaNDa 127 darasana jJAna caritramaya lakhauM Apu kari aae| aura sarana jiya kauM nahIM saba pariharau khilaapu||6|| tIni loka mahi saranu yaha dUjau sarana na aur| dekhau eka svarUpa nija tIni loka sira maur||7|| paMca prakAra bhramyau jagata baMdhana baMdhyau su pNc| pragaTa lakhe binu AtamA sukha na kahU ika rNc||8|| eka suddha nija guna sadana sahita dUsaro naaNhi| mithyAmada mohita bhayo bhramyau jiyA jaga maahi||9|| jaba samyaka darasana lahaiM saba pariharai vibhaau| eka svarUpa su hoigau muktipurI kau raau||10|| anya sarIrAdika sabai anya aatmaaraam| anya vastu taji kIjiye Apu virSe visraam||11|| jaise pAvaka chAMDi kaiM IMdhanu dahai na koi| jIva vinA jima karma ko hanatA aura na hoi||12|| sAta dhAtu maya tana suyaha krama kula asuci nivaas| jAmai tuma kaha raci rahe nija guna karau prkaas||13|| dekhau tana apavitra ati vimala cidAnaMda ruup| pudagala ko parasaMga taji parasau tatva anuup||14|| jo apanau parinAma taji para paranati maiM liin| so Azrava jAnauM sudhI ahaMbuddhi kari kiin||15|| Azrava yaha saMsAra ko bhAra bar3A vana bNs| so parinAma visAri nija nirakhau niramala hNs||16|| jo pahicAnai Apa para tyAgai para prinaam| so saMvara jinavara kahyau jAkauM sadA slaam||17|| jabai jIva saMvara karai dharai mukatipura pNth| taba vibhAva saba pariharai dhari padavI nirgNth||18|| sahaja rUpa AnaMdamaya sadA suddha niklNk| kaMcana sama su alipta nita karma subhAsubha pNk||19|| For Personal & Private Use Only Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 devIdAsa-vilAsa khoju karau nija ghaTa virSe vahI na dUjau tthaam| jiya jAke AdhAra tUM sAra aatmaaraam||20|| so daralabha saMsAra maiM parama apUrava laabhu| tAkauM tUM jina diSTi sau nirakhu vivarjita gaabhu||21|| vAraMbAra trisuddhi kari dharau aatmaadhyaan| rAga doSa dau pariharau jau cAhata nirvaan||22|| rAgadika ke pariharai dekhau niramala dev| eka svarUpa su jagamagai niravikalapa svymev||23|| jo jagu dekhe dekhu tihi dekhanahAra na any| so svarUpa samadiSTi sauM sahaja hoi utpny||24|| ko dekhai kihi dekhiye duvidhA kahU~ na rNc| sadA akhaMDita suthira pada rahita sakala prpNc||25|| sUnyau so sUnyauM sahI sUnI dasA na jiiv| sunya subhAva su pariharau suni jina vacana sdiiv||26|| paramAnaMda maI sadA jJAna carana draga liik| so nihacalapada AtamA basai hRdai thtiik||27|| sanya sabhAvahi parinavai so parabhAva nidaan| cidAnaMda sUnau nahIM jinavara vacana prmaan||28|| pAvata paramAtama su pada chUTa sakala upaadhi| TUTai tAMtau jagata sauM lUTe suguna smaadhi||29|| kevalajJAna svarUpamaya diSTA parama suchNd| pragaTai nija anubhUti juta para-paranati kari mNd||30|| manavacakAyA sauM nahIM samarasa bhAva smet| appA Apu vicAra jiya yaha terauM nija het||31|| jo juga jAnaiM jAnu jihi vahI jAnive jog| aura na koI dUsarau sahita saMta upyog||32|| sohaM sohaM so savai jiyA na dUjau bhed| bAraMbAra su ciMtavata miTai karma krata khed||33|| For Personal & Private Use Only Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkhyAvAcI sAhitya khaNDa nija para parakha sudharma dhuva suddha parinamana rUpa / nija-nija guna alokanau siva kArana cidrUpa / / 34 / / bhaiyA tUM bhrama-bhUli mati lage aura ke saath| apanau nija ghaTa dekhu taha tIni loka kau nAtha / / 35 / / hUMTha hAtha tana dehurau jAmaiM niramala deva / mUrikha bhayo phirai kahAM karata aura kI seva / / 36 / / jAnata saba jihi jAnu tUM aura na jAnanahAra / dhaMdhai pare jagatra jana svapara vivekha visAra / / 37 / / jo jAnaiM so jAniyeM dhyAna dhariye jAsa / svapara bheda paragaTa judai tIni loka tihi pAsa / / 38 / / bAMdhe vividha prakAra je adhyAvasA kari karma | kArana jAkauM nirjarA so zrI jinavara dharma / / 39 / / rahita subhAsubha parinamana vimala sucetana bhAva / parama dhuraMdhara dharama so suddha vastu darasAva / / 40 / / jajana bhajana para pariharau hRdai jagai java jJAna / karma-dhUli lAgai nahIM yahai paMtha niravAna / / 41 / / samyakadiSTi vinA sudhI nija guna lakhyau na jaai| jAke dhyAvata parama pada mahimA kahI na jaai|| 42 / / vrata tapa niyamAdika sahita svapara vivarjita bheda / so mUrikha mithyAmatI karai akAratha kheda / / 43 / / jo niramala pada pArakhI dhArI vrata tapa sIla / so pahU~ce niravAna pada kATi karma vasu kIla / / 44 / / e dvAdasa vidhi bhAvanA bhavi - jIvani ke kAja / mUla parAkrata dekhi kaiM bhASA karI avAja / / 45 / / jo trisuddha kari ciMtavai agama agocara bAta / jAkauM jaga tarivau mahAsugama samIpa dikhAta / / 46 / / devI ati mati maMda puni kahive kauM asamartha / buddhivaMta dhari lIjiyo jaha anartha kari artha | | 47 / / For Personal & Private Use Only 129 Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 devIdAsa - vilAsa guru mukha graMtha sunyauM nahIM munyauM jathAvata aap| nija para manu samajhAvanauM niravikala yaha jApa / / 48 / / (5) zIlAMga caturdazI dohA sIla sahita baMdauM susiva gae karma vadha chori / kahauM bheda sIlAMga ke sahasa aThAraha jori / / 1 / / caupahIchanda devI prathama dUsaraiM naranI puni tIjai tirajaMcani vrnii| cauthe likhI catevara nArI ihi parakAra vikalapana cArI / / 2 / / mana-vaca - joga viSai puni kAyA krata kArita anamoda bichaayaa| tiguni tIni para nava gani lIje juvati cAri vidhi nava para dIje / / 3 / / ye chattIsa bheda vistariye eka - eka iMdrini para dhariye / chattisa paMcai kari su bahorau gani ekusaiasI saba jorau / / 4 / / puni kaMdarpa bheda dasa jAnauM te varanauM kari ThIka ThikAnauM / saMsakAra tana prathama sudIrA dUjaiM puni siMgAra sarIrA / / 5 / / tIjai gani sarAga sevaMtA krIDA hAsi caturthama gNtaa| puni saMsarga paMcamai kAmA chaTai viSai saMkalpana vAmA / / 6 / / tana nirIchanau saptama bhedA tana maMDana aSTamai ubhedA / maiM bhoga pUrava sumiraMtA mana ciMtA dasamai varataMtA / / 7 / / , asIekusai bheda su varanaiM te inhi dasa thokani para dharanaiM / ihi parakAra jora saba dekhau bheda aThArahasai gani lekhau ||8|| liMgavihita puni dasa vidhikere varanauM suno suprItama mere / ciMtA prathama pravartata bhArI dUjaiM darasana vAMchA kArI / / 9 / / puni tIjai dIragha usvAsA cautheM kAmajvara durvaasaa| aru paMcamai dahai puni dehI bhojana chaTai rucai na su tehI / / 10 / / hoi prapanna mUrachA sAtaiM ATha kAmaaMdha mada mAtaiM / namaiM prAna saMdeha samUjhau mocana sukra dasauM puni bUjhau / / 11 / / For Personal & Private Use Only Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkhyAvAcI sAhitya khaNDa dhari ini dasa thokani para pyAre, bheda aThArahasai gani nyAre / e sava sahasa aThAraha joraiM jAmaiM sIlavaMta suna loreM / / 12 / / iha vidhi kAma kalaMka s TAlaiM je narasIla akhaMDita pAlaiM / jaga mahi sIla sita je prAnI so parataccha sudhI saradhAnI / / 13 / / doharA sIla sahita saravaMga sukha sIla rahita dukha bhauMna / deviyadAsa susIla kau kyauM na karau citauna / / 14 / / kahe bhAkhi sIlAMga ke sahasa aThAraha bheda / te pAlai tinhi ke hRdai siva - sukha sarasa umeda / / 15 / / (6) dharama-paccIsI doharA paMca paramaguru sumari kaiM, sarasuti lAgauM pAi / kahauM dharama paccIsikA, bhASA vividhi banAi / / 1 / / DhAla vIra jiniMda kI phisyo bhramata saMsAra maiM jI / mithyA viSaya var3hAI labadhi binA jinadharma kI jI / / 2 / / dhAriya bahuta parajAi re bhAI tUM yaha dharmu vicAra | tajahu sakala bhrama jAra re bhAI / / tUM tajahu . / / 3 / / dukha cAroM gati ke sahe jI caurAsIlakha mAMhi / karma tanaiM phala bhoga e jI dharma vicArayau nAMhi re bhAI / / tUM tajahu . / / 4 / / 131 naragati durlabha jAniyaijI durlabha deha niro / kula-kamalA duralabha milI jI, dharma binA daI khoi re bhaaii|| tUM tjhu.|| 5 / / dharma-artha-kAmA binA jI, nara pazuvata dukha dhAma / tAmeM dharma pradhAna hai jI, jA binu aratha kA re bhAI / / tUM tajahu . / / 6 / / dharma prathama hI Adarau jI, vighana harana subha riddhi / jihi graha saMpatti AvahI jI, ichai subhagu na riddhi re bhAI / / tUM tajahu / / 7 / / guna binu jIva sadA bhramyau jI, janama - jarA - mrata thaan| nizcaya kari su nahI kiyo jI jai nara sAini pAna re bhAI / / tUM tajahu / / 8 // For Personal & Private Use Only Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 devIdAsa-vilAsa tajati mUDha jinadharma kauM, jI sevata viSaya ksaai| so amaratarasa tyAgi maiM jI, pIvata viSa dukhadAi re bhaaii|| tUM tjhu.||9|| mithyAtI dharmahi taje jI, poSata vissy-vikaar| kalapavracha jima kATi kaiM jI, Aka lagAvata dvAra re bhaaii|| tUM tjhu.||10|| yA naragati vara jAniyeM jI choDi viSaya rcidhrm| indrAdika sukha bhoga maiM jI lahata pUjya pada parma re bhaaii|| tUM tjhu.||11|| jyoM nisi sasi binu hU~ nahai jI, nAri puriSa binu tem| jaise gajadaMtani binA jI, dharma binA jana je mare re bhaaii|| tUM tjhu.||12|| jyauM dala meM sobhA sabai jI, ratha-gaja-vAja anuup| jaise naragati jAniyeM jI, dharma rahita binu bhUpa re bhaaii|| tUM tjhu.||13|| jaise phUla vivAsu ko jI jala binu saravara jeh| taise graha saMpati binA jI, dharma binA nara deha re bhaaii|| tUM tjhu.||14|| ArAdhana jinadeva kauM jI, sevata gura nirgNth| dharma-dAna-sanamAna sauM jI je nara saphala supaMtha re bhaaii|| tUM tjhu.||15|| kamalA sIla calA calau jI rUpa jarA tana rog| prItama suta saba jAniyai jI nadiya-nAva saMjoga re bhaaii|| tUM tjhu.||16|| yaha vicAra mana Adarau jI suddhabhAva kari dhrm| jahA bhAva tahA dharma hai jI, bhuMjai vivagati karma re bhaaii|| tUM tjhu.||17|| je nara mUrakha-buddhi haiM jI niMdata dharma apaar| viSaya-svAda ke lolupI jI, thAvara gati mari dhAra re bhaaii|| tUM tjhu.||18|| rudrabhAva barateM sadA jI krodhAdika hNkaar| niradai para hiyai baseM jI narka gamana sahakAra re bhaaii|| tUM tjhu.||19|| buddhihIna mana AlasI jI lobha sahi prpNc| mAnI guna gopai gunI jI je mari hauhi trijaMca re bhaaii|| tUM tjhu.||20|| sarala citta saMjuta dayAjI kAja akAja vicaar| mAyA binu guna jukta hai jI, pAvata nara avatAra re bhaaii|| tUM tjhu.||21|| je sudharma dhana ke rucI jI dAnavaMta jina sev| viSaya tyAgi vrata dhArika jI, tapa kari hauMhi sudevare bhaaii|| tUM tjhu.||22|| For Personal & Private Use Only Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 133 saMkhyAvAcI sAhitya khaNDa suni sudharma taji bhoga kauM jI uttima aMga prdhaan| uttima dhyAnI mahAvratI jI pAvata pada niravAna re bhaaii|| tUM tjhu.||23|| sivakArana jinadharma hai jI aura dayA binu bhrm| yahI jAni nija Acarau jI suddhabhAva mama parma re bhaaii|| tUM tjhu.||24|| niramala darasana bhakti hai jI vrata maMDita dasa doi| marana kareM sallekhanA jI icchaka sivapada soi re bhaaii|| tUM tjhu.||25|| sakala sukha ika dharma taiM jI pApa karata dukha dossu| yaha bAlaku abalA kahai jI iSTa lagai soi pokhu re bhaaii|| tUM tjhu.||26|| devI mana kammodanI jI sasivata graMtha bkhaan| dharma kosa sukhadAikI jI paDhi haiM saMta sujAna re bhaaii|| tUM tjhu.||27|| (7) paMcapada paccIsI doharA paMca paramaguru kI kahauM mahimA saba sukha kNd| nija subuddhi paragAsi kari varanauM chappaya chNd||1|| chappayachaMda namauM Adi-Adi arihaMta sakala saMtani sukha daaik| svayaM siddha jagadIsa nauM tribhuanapati naaik|| AcAraja-uvajhAi paramagura jagata shaaii| sAdha-puriSa ke carana namauM bhaya-bhaMjana bhaaii|| ye jAma-jAma japiye sadA thira saMtosa sumana dhrn| ye paMca paramagura jagata mahi bahu prakAra maMgala krn||2|| sivanAika sivaIsa SaSTacAlIsa kalita gun| rAgadoSa ari moha jIti jinhi jera kare pun|| uraha suddhaupayoga deha suMdara chavi chaajt| naSTa aSTa dasa dosa aSTa pratihArja viraajt|| kevala sujukta dRga gyAnamaya cAri ghAtiyA chaya krn| zrI paramadeva iva dharahu~ bahu prakAra maMgala krn||3|| For Personal & Private Use Only Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 devIdAsa-vilAsa jina sama deva na aura Thaura dIsata naMhi adbhut| nara sura khaga phana-iMdra-vRiMdra vaMdita prakAra nut|| sumati siddhi dAtAra sukha khAni akhai pd| mithyA bhUbhrata bhasma karana jina sama su vajra gd|| ratanAkara guna gana gyAna maya bhavakalesa mala mada hrn| nami sucarana kara jori juga bahu prakAra maMgala krn||4|| vaMdata tasu caranAraviMda ati vibudha anNdit| carana kamala caracata sukRtya nara pApa nikNdit|| tai aneka jinavAni eka naya kari puni maaniy| Agama aratha vicAri sAdha saMtani mana aaniy|| paravAna jAsa jihi vidhi kariya ura saradhA mana vacana tn| rasanA sahasra kari-kari kathata pArU na pAvata sesphn||5|| udadhi jJAna gaMbhIra moha mada viSaya vihNddit| hATaka samaguna vimala suddha jiya akhaya akhNddit|| kevala pada paragAsa bhayo bhava bhIra vibhNjn| sakala tatva vakatavya deva dhruva parama nirNjn|| mArtaMDa bodha paragaTa avaya harana timira jana mana mrn| cAhata suyema jinadeva nuti bahu prakAra maMgala krn||6|| ramani mukti varakaMta sakala saMtani kauM pyaare| bhavana krapA guna thAna dAna dAtA hitkaare|| leta eka tasu nAma sabai kali-kaluSa vinaast| cArU citta caitanya bhinna nija paraguna bhaast|| hiya dharata surAsura trijaga pati parama bhakti nisa dina srn| jai-jai ju deva arihaMta juva bahu prakAra maMgala krn||7|| iya bhava asa paraloka vividhi vidhi hau sukhdaataa| hAva-bhAva kari namauM na sevaka jana saataa|| keli karai siva svarga paMtha sevaka jineza bhvi| sakala siddhi nava niddhi-riddhi pAvata aneka chvi|| For Personal & Private Use Only Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkhyAvAcI sAhitya khaNDa 135 mAraga sumukti upadeza diya dhyAvata dhuni ganadhara smn| so vItarAga sukha sAra ati bahu prakAra maMgala krn||8|| racchaka mo ura hohu deva-devani ke devaa| bhakti dharata ura harSi karata tribhuana pati sevaa|| leta abhai padasAra suddha karatUti vicaart| heya upAdi vikalpa tyAgi puni ura avdhaart|| Atama subhAva bhedata sarasa saba asuddha karanI hrn| parabhinna parama paMDita bhajata bahu prakAra maMgala krn||9|| kIrati hota apAra eka jinanAma dharata cit| pApapuMja pariharata leta avatAra bhoga chit|| tIratha dAna karai samAna jau jina pujjata nr| AnaMda hota apAra sukti pAvata sumukti vr|| Izvara su hota tribhuana tilaka saMta puriSa sevata crn| so bhaktideva arihaMta kI bahu prakAra maMgala krn||10|| sikhiri loka sira sidva silA jaha sidva viraaj| dhiya pramAna nuti karauM aSTa nirmala guna chA / / zrIsumukti saMjukta bhukta sukhasAra atiNdriy| samaya sudva pranamauM sutAhi dAtAra parama dhiy|| balavIrja jJAna darasana vimala saba asudva karanI hrn| utapAda siddha puni sahita dhruva bahu prakAra maMgala krn||11|| hau tribhuvana pati nAtha deva dAtAra prmdhn| lakhata suddha tuma dhyAna vIta vibhrama vikAra mn|| sIla siMdha sukhakaMda dAsa mama hauM subhakta tuv| dAna deu nija jJAna sarana Ayo anAtha huv|| saba kAja sarata tuma avadharata jIti kama bhavadadhi trn| juta parama bhakti ura dhari nauM bahu prakAra maMgala krn||12|| paMcamagati rAjata pramAna pada deva nirNjn| mAyA moha vinAsi rAsi guna gana bhaya bhNjn|| For Personal & Private Use Only Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 devIdAsa-vilAsa lAja kAja binu varana gaMdha rasa pharasa bIsa kiy| iya asuddha parajAya hIna siva siddha parama jiy|| karatUti kriyA jana mana bharana rahita suddha avvaya atn| zrI paramasiddhi dAtAra bhavi bahu prakAra maMgala krn||13|| hiyeM diSTi samyakta gyAna guna jyoti prkaasii| jagyau suddha caritra sakala viparIti vinaasii|| vrata-tapa-saMjima-jukta-mukta mAraga visraamii| balavIraja mahimA anaMta Araja prinaamii|| cuta rAga doSa nijaguna nilaya AcAraja padavI dhrn| so saMta sahita chattIsa guna bahu prakAra maMgala krn||14|| sarva saMga varjita vibhAva parinAmana jaakaiN| rAkhe nija parinAma Apumahi Apu smaakaiN|| sukha samUha vedyau nidhAna guna samarasa ckhe| iMdriya janita vikalpa sukha dukhadAika nkhe|| pragaTyau subodha vibhrama harana sarva suddha pada aacrn| so hohu parama munirAja mujha bahu prakAra maMgala krn||15|| duddhara dhyAna dharai sudhIra tana-mana aDola kri| sahita parIsA ghora jIti rAgAdi moha ari|| nisaMdeha nirasaMga sadA nirbhaya vikAra nir| nirapramAda niravAda sAdha nivasaiM suchaMda gir|| saMjukta saMta panavIsa guna parama digaMbara suddha gn| nirmala svarUpa juta hohu mujha bahu prakAra maMgala krn||16|| tinhi kaiM sama ari mitra eka kaMcana kudhAtu duti| dukha-sukha eka samAna eka nidrA samAna nuti|| jema grAma basa bAsa jema Ujara vichitta nr| jema raMka jima rAu jema upasarga raccha kr|| je pApa punya sama jAti jaga nijasvarUpa guna aacrn| pranamauM su sAdha krama kamala juga bahu prakAra maMgala krn||17|| tinhi maiM ghaTa pragaTyau samUha nija jJAna divaakr| gunagariSTa gaMbhIra parama utakRSTa sukhaakr|| For Personal & Private Use Only Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 137 saMkhyAvAcI sAhitya khaNDa niravikAra parinAma dhAma nigrana karana kr| jIvana marana pramAna eka nija jJAna praandhr|| taji bharma dharma dhuva Acarata nirmala pada parasata crn| vizrAma sakala sukha dhAma dhana bahu prakAra maMgala krn||18|| jIvAdika navatatva vedi mukha pATha karata dhuni| nija svarUpa ArAdhi sAdhi mAraga sumukti muni|| damana paMca iMdriya sumAra chaTTama vikAra mn| trasa thAvara rakhavAra sAtha bhaMDAra akhai dhn|| saMjukta bheda dvAdaza su tapa bAhija AbhyiMtara dhrn| guna aSTavIsa maMDita sugura bahu prakAra maMgala krn||19|| paMca mahAvrata dharana tarana tArana nivAsa bn| pApa puMja udagarana karana mana hana punIta jn|| saptatatva uccarana marana jana mana suharana puni| moha bhujaMgama Darana dharama anusAra parama cuni|| vidhi cAri jIva rakSyA kareM sevaka sukhadAtAra jn| tasu nAma japata vasu jAma mama bahu prakAra maMgala krn||20|| yahiya paMca parameSTi karama giri dalana vjrdhr| yahiya paMca parameSTi svarga sivapura pravesa kr|| moha viSama bhava-kUpa paryo jiya bahu dukha paavhi| kara gahi leta uvAri sakala bhava bhramahi bhgaavhi|| yaha maMtra rAja trailokya mahi sajjIvana tArana trn| traikAla jAma bhani jori juga bahu prakAra maMgala krn||21|| paMca parama gura maMtra suddha pada kari pramAna dhri| gani achira pana tIsa dhIsa sAthai samUha bhri|| atula anAdi anaMta akRta avicala pratApa tsu| tArana tarana triloka saMta nAsana sukarma vsu|| ihi vidhi pratApa ganadhara kathita bhavya puriSa tArana trn| traikAla jAma-bhani jori kara bahu prakAra maMgala krn||22|| For Personal & Private Use Only Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 devIdAsa - vilAsa jo pUrava krata karma udai subha- asubha deta rasa / bhuMjata bhoga udAsa harSa puni nahi viSAda vasa / / jAgata puni bahiraMta saiMna sovaMta supana kari / grAma greha asthAna maMtra sunata jata ku bhari / / je puriSa kAla paMcama viSai paMcaparama pada mana dharana / traikAla jAma bhani jori kara bahu prakAra maMgala karana / / 23 / / sAgara aru saMgrAma siMgha aru nAga mAga puni / pAvaka aru duravyAdhi roga baMdhana apAra guni || cugala cora caMDAra jagata je te upAi kara / bhUta pisAca aneka avara bahu bhAMti lacchahara / / inhi Adi avara bhayaharana kahu paMca parama pada mana dharana / traikAla jAma bhani jori kara bahu prakAra maMgala karana / / 24 / / paMca paramapada-maMtra akhila achira tIsapana / karata dhyAna dhari dhIra suddha mana-vaca lagAi tana / / zrAvaga saradhAvaMta damana iMdriya su paMca bhara / lacchavAra japi maMtra laccha parimala su pahupa dhara / / zrI jinapada arcita bhrama rahita tIrthaMkara padavI dharana / traikAla - jAma-bhani jori kara bahu prakAra maMgala karana / / 25 / / karata jIva bahu ghAta jhUTha bolata pramAna hati / paradhana arU paranAri karata bahu neha mAni rati / / nAnA ratta vibhUti jAni jaga mahi aneka vidhi| dekhata karata vilApa hohi mama greha sarva nidhi / / ihi bhA~ti Au pUrI karata aMtakAla japi maMtravara / hanikai kukarma subhakarma phala svargapurI pAvata sunara / / 26 / / doharA paMcaparama gura kI kahata mahimA milai na aNt| jathA jugati paccIsakA kahI jAma suta saMta / / 27 / / For Personal & Private Use Only Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 139 saMkhyAvAcI sAhitya khaNDa (8) pukAra-paccIsI doharA je yaha bhava saMsAra maiM bhugatai dukkha apaar| so pukAra paccIsakA kahauM kavitta ika ddhaar||1|| savaiyA teIsA zrIjinarAja garIbanavAja sudhArana kAja sabai sukhdaaii| dInadayAla bar3e pratipAla dayAgunamAla sadA srnaaii|| durgati TArana pApa nivArana ho bhavatArana kauM bhvitaaii| berahi bera pukArata hauM jana kI vinatI suniyeM jinraaii||2|| janma-jarA-maranauM tiradoSa lage hamakauM prabhu kAla anaaii| tAsu vinAsana kauM tuma nAma sunyauM hama vaida mhaasukhdaaii|| so niradoSa nivArana kauM tumhare paga sevata hauM citu laaii| berahi bera pukArata hauM jana kI vinatI suniyeM jinraaii||3|| . jau ika-do bhava kau dukha hohi tau rAkhi rahauM mana ko smujhaaii| yoM cirakAla kuhAla bhayo abalauM kahuM aMtu paryo na dikhaaii|| mo para yA jaga mAMhi kalesa parayau dukha ghora sahyau nahiM jaaii| berahi bera pukArata hauM jana kI vinatI suniyeM jinraaii||4|| dekhi dukhI para hota dayAla su hai ika grAmapatI sirdaaii| ho tuma nAtha trilokapatI tuma sauM hama arja karI sirnaaii|| mo dukha dUri karau bhava ke vasu karmani taiM prabhu leu chudd'aaii| berahi bera pukArata hauM jana kI vinatI suniyeM jinraaii||5|| karma baDe ripu haiM hamare hamarI puna hIna dasA kari paaii| dukkha anaMta diyo hamakauM hari bhA~tini bhA~ti niSAda lgaaii|| maiM ina vairani ke vasa hokari kaiM bhaTakyau su kayau nahiM jaaii| berahi bera pukArata hauM jana kI vinatI suniyeM jinraaii||6|| maiM isa hI bhavakAnana maiM bhaTakyau cirakAla anAdi gmaaii| kiMcaka hI tila se sukha kauM bahu bhA~ti upAi karyo llcaaii|| cAri gatai jihi maiM bhaTakyau jaha meru samAna mahAdukha paaii| berahi bera pukArata hauM jana kI vinatI suniyeM jinraaii||7|| For Personal & Private Use Only Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 devIdAsa-vilAsa nityanigoda anAdi rahyau trasa ke pada kI taha dullbhtaaii| jau krama sauM nikasyau vaha taiM jaba ityaNigoda rahyau circhaaii|| sUchama-bAdara nAmu bhayo jaba hI jihi bhA~ti dharI prjaaii| berahi bera pukArata hauM jana kI vinatI suniyeM jinraaii||8|| jAI mahI jala teja bhayo puni mAruta hoi bhayo taru kaaii| deha aghAta dharI jaba sUchama ghAtata vAdara diirghtaaii|| eka urdai parateka bhayo sahadhAraNa eka nigoda bsaaii| berahi bera pukArata hauM jana kI vinatI suniyeM jinraaii||9|| iMdriya eka rahyau ciru maiM kaba labdhi' udai chaya Upa smaaii| bevaka cAri dharI jaba iMdriya deha udai vikalatraka aaii|| paMca su Adika do parajaMta dharai ini iMdrini ke trasa kaaii|| beMrahi bera pukArata hauM jana kI vinatI suniyeM jinraaii||10|| kAi dharI pazu kI bahu bAra bhaI jala jaMtuni kI prjaaii| ho thala mAMhi agAsa rahyau cara hoi pakheruva paMkha lgaaii|| jo dukha mohi bhaye pasu maiM tinhi kauM varanai kahu~ pAru na paaii| berahi bera pukArata hauM jana kI vinatI suniyeM jinraaii||11|| narka maMjhAra liyo avatAra paryo dukhabhAra na koI shaaii| te tila se sukha kAja kare agha soM sudi narkani meM saba aaii|| tA tiya maiM isakI putarI hamarai hiyarA kari lAla bhittaaii| berahi bera pukArata hauM jana kI binatI suniyeM jinraaii||12|| lAla prabhA su mahI jaha kI aru sarkara reta unhAra btaaii| paMkaprabhA sudhu Avata hai tamasI suprabhA su mahAtama kaaii|| jojana lAkhaka kau isapiMDa jahA ika hI china maiM gara jaaii| berahi bera pukArata hauM jana kI vinatI suniyeM jinraaii||13|| e agha sAta mahAdukha kArana maiM visayArasa ke phala paaii| kATata bA~dhata haiM sabahI niradai saritA mahi deta bhaaii|| deva adeva-kuvAra jahAM saba pUrava bairu batAvata jaaii| berahi bera pukArata hauM jana kI vinatI suniyeM jinraaii||14|| 1. mUla prati "ladhvi" For Personal & Private Use Only Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkhyAvAcI sAhitya khaNDa jo nara deha milI krama sauM kari garbha kuvAsu mhaadukhdaaii| je navamAsa kaleMsa sahe mala mutra ahAra mahAtapa tAI / / e dukha dekha jabai nikasyau puni rovata bAlapanai dukhapAI / berahi bera pukArata hauM jana kI vinatI suniyai jinarAI / / 15 / / jovana maiM tana roga bhayo kabahuM virahA vasa vyAkulatAI / mANi viSai rasa bhoga cahyau umatta rahyau sukha mAnata bhAI / / Ai gayo china maiM viradhApana yA narabhau ihi bhAMti gamAI / berahi bera pukArata hauM jana kI vinatI suniyai jinarAI / / 16 / / devabhayo suraloka viSai jaba mohi rahyau pariyAM ura lAI / pAI vibhUti bar3I sura kI para saMpati dekhata jhUrata jAI / / mAla jabai murajhayA taba hI thiti pUrana jAnata hI vilalAI / berahi bera pukArata hauM jana kI vinatI suniyai jinarAI / / 17 / / e dukha maiM bhugate bhava ke jinhi kauM varanaiM kahuM pAra na pAI / kAla anAdina Adi bhaI tuma maiM dukha bhAjana hauM adhamAI / / so tuma jAnata hau sabahI jabahI jihi bhA~ti dharI parajAI / berahi bera pukArata hauM jana kI vinatI suniyai jinarAI / / 18 / / karma akAja kiyo hamarau hamakauM cirakAla bhae dukhadAI | maiM na bigAra kare ini kau binu kArana pAi bhae ari AI / / mAta-pitA tuma hau jana ke tuma chAMDi phirAdi kahau kaha jAI / berahi bera pukArata hauM jana kI vinatI suniyai jinarAI / / 19 / / so tumha sauM kaha dukkha kahauM prabhu jAnata ho tuma rAiyarAI / maiM inhi kauM parasaMga kiyau dinahUMdina Avata mohi burAI / / gyAna mahAnidhi lUTa liyo ini raMku kiyo haribhA~ti harAI / berahi bera pukArata hauM jana kI vinatI suniyai jinarAI / / 20 / / maiM prabha eka svarUpa sahI saba yA inhi duSTani kI kuTilAI / pApa su puNya duhU nija mAraga maiM hamako inhi pAsi lagAI / / mohi thakAi diyo jaga maiM virahAnala dAha dahai na bujhAI | berahi bera pukArata hauM jana kI vinatI suniyai jinarAI / / 21 / / yA vinatI suni sevaka kI nija mAraga so prabhu deu lgaaii| hauM tuma dAsa rahauM tumhare saMga lAja karau saranAgata AI / / For Personal & Private Use Only 141 Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 devIdAsa-vilAsa maiM kari Asa udAsa bhayo tumharI gunamAla banA ura laaii| berahi bera pukArata hauM jana kI vinatI suniyeM jinraaii||22|| dera karo mati zrIkarunAnidhi jU pati rAkhanahAra nikaaii| joga jure krama sauM prabha jU yaha nyAi hajUra bhaI tuma aaii|| Ani rahyau saranAgata hau tumharI sunikai tihuloka bdd'aaii| behi bera pukArata hauM jana kI vinatI suniyeM jinraaii||23|| maiM prazu jU tumharI sama ko ini aMtaru pAri karI dusraaii| nyAina aMta kaTai hamarI na milai hamakauM tumha sI tthkuraaii|| saMtani rAkhi karau apanai Dhiga duSTani deu nikAri vraaii| behi bera pukArata hauM jana kI vinatI suniyeM jinraaii||24|| duSTani kI rasa-raMgati maiM hamako kachu jAni parI na nikaaii| sevaka sAhiba kI duvidhA na rahai prabha ja kari leu bhlaaii|| pheri namaiM su karau arajI jasu jAhira jAni parai jgtaaii| berahi bera pukArata hauM jana kI vinatI suniyeM jinraaii||25|| yA vinatI prabha ke saranAgata je nara cittu lagAi kreNge| je jaga maiM uparAja kare agha eka samai bhari maiM suhreNge|| je gati nIca nivAri sadA avatAra sudhI suraloka dhreNge| deviyadAsa kahaiM krama sauM puni te bhavasAgara pAra treNge||26|| doharA prabha tuma dInAnAtha hI maiM anAtha dukha kNd| suni sevaka kI vInatI harau jagata dukha phNd||27|| (9) vItarAga-paccIsI doharA mana vaca tana kari kai namauM suddha aatmaaraam| varanauM cetani darva ke trividhi rUpa prinaam|| savaiyA ikatIsA mubhAsubha suddha yA bakhAnauM tIni parakAra paranati jIva kaiM subhAva hI ke rukha kii| viSaya kasAi avratAdi parinAmani sauM karanI asubha jaga mAhi thAna dukha kii|| . 1. mUla prati " dder"| For Personal & Private Use Only Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkhyAvAcI sAhitya khaNDa 143 varata vidhAna dAna pUjA soi subha rIti jAtai utapAda hai vibhUti viSai sukha kii| rAga doSa rahi tapa yoga suddha parinAma daina hAra mokha bhAkhI bhagavAna mukha kii||1|| doharA heya asuddhapayoga phala kahauM duvidha prkaar| garbhita viSaya-kaSAi kari malina moha bhrama jaar|| savaiyA ikatIsA asubha te jIva naragati maiM dalidrI dukhI tirajaMcagati maiM sahai hai kaSTa vednaa| naraka maiM parai nAnA bhA~ti ke vilApa karai jahA~ kAhU nArakI ke jIvana ubhednaa| subha parinAmani ke udai rAja-deva sukha viSaya kasAi kI upAdhi hai shubhednaa| jAnauM mati phera saMta daunoM ekameka pApa-puNya kI vibhUti phala yA maiM mhaakhednaa||2|| dohA jAhI sukha kari ke sahita sadA siddha arhNt| kahauM suddha upayoga phala upAdeya atyNt|| savaiyA ikatIsA tijaga meM bhArI so apUrava acirjakArI parama AnaMda rUpa akhai avicala hai| pragaTe su ApahU taiM aura ko sahAi binA viSaya vitIta so anopama amala hai|| eka sau niraMtara pravarte sadA kAla nitya akhila abAdhita anaMta teja-bala hai| asau sukhu sarasa prakAse bhagavaMtajU kai sau tau saba suddha upayoga hI ko phala hai||3|| dohA samakita rasa parase binA paryo na jiya ko tthiik| kari diSTAMta kahA~ su binu saba karatUti aliik|| savaiyA ikatIsA jaiseM aura dhAtu ke milApavAna hIna hema kasata kasauTI sauM su dIsai praadhiintaa| jo pai pITa patra kari dIje AMca nAnA bhA~ti bigare salaunI jAkI ghaTai na mliintaa|| jaise kriyA koTi karai pAnI jauM vivekha vinA dharai bRta mauna rahai deha krai-chiintaa| samyaka svarUpa ke prakAsa bheda gyAna binA suddhatA na lahai paina dahai karma kiintaa||4|| dohA jo nija Apa svarUpa lakhi pApa punya ika joi| kahau suddha upayoga maiM dInI sakati smoi|| For Personal & Private Use Only Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 devIdAsa-vilAsa savaiyA ikatIsA pApa aru punya jAnaiM eka hI pramAna kari subhAsubha rIti duranIti maiM na dabai hai| iSTa vA aniSTa do prakAra je padAratha haiM jApai rAga-doSa bhAva sauM na parinavai hai|| vimala svarUpa jAgyau cetanA subhAva jAkai bhayo sAMcau suddha upayogavaMta tavai hai| jAkI deha taiM na utapanya hota dukha kheda so tau saMta parAdhIna vedanA nasabai hai||5|| doharA suddhajIva juta suddha guna varanauM kari dissttNt| parAdhIna so vedanA vedai nAhIM sNt|| savaiyA ikatIsA jaise loha piMDa meM na pAvaka pravesa jabai tabai loha piMDa maiM na vAsanA tapana kii| tapana vihIna loha Apanai pramAna sadA pAvaka binA na loha sahai coTa ghana kii|| jaiseM jIva pApa-punya ekatA vicAri rAga doSa ke abhAva sauM samhAri suddhapana kii| suddhaupayogI bhayo Apano svarUpa vedi so tau vedanA na lahai parAdhIna tana kii||6|| doharA cetani parama sabhAva sUkha lIna Apa rasa maaNhi| varanauM viSaya vikAra rasa sukha ko kArana naaNhi|| savaiyA ikatIsA jaise kei rAti kaiM phirai yA kahe bAgha, sarpa rakSasa kujIva cora Adi aura lhiye| diSTi taiM vidAri tama dekheM vastu bhArI kama tinhi kaiM na dIpakAdiko prakAsa chiye| jaise jIva ko subhAva sukha rUpa Apa hI taiM Apa jina bhASita pratIti ura ghiye| virSe sukha Asa hai su moha kauM vilAsa bhramaAtamA maiM tAhi kauna kAraja kauM khiye||7|| doharA suddhapayogI jIva kauM kahauM svruupaadhikaar| vItarAga parinamana kI mahimA agama apaar|| savaiyA ikatIsA jAnai so pramAna bhalI bhA~ti bheda Agama ke jIva nirajIva Adi navatatva drsii| bharama vidArI dhIra dharmajJa tapacArI vigata vibhAva sAra saMjimI smrsii|| 1. mUla prati "zvarUpa" For Personal & Private Use Only Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkhyAvAcI sAhitya khaNDa 145 sukha dukha eka hI pramAna jAna jagata ke rAga doSa moha dasA DArI hai vitrsii| jaiso suddha parama vivekI munirAja jAkai suddha upayoga ghana ghaTA ghaTa vrsii||8|| doharA suddhapayoga prakAra kari pragaTI sakati anNt| Atama suddha subhAva kauM lAbhu kahauM bhgvNt|| savaiyA ikatIsA jAmaiM jJAna kevala prakAse lokAloka bhAse darzanAvaraNa jAkI kInI hai nikNdnaa| aMtarAI aMta kare hare ari mohakarma jagI svayameva sAMcI parama anNdnaa| suddha upayogI so sujogI bhogI Aparasa jAmaiM aura joga kauM pramAna prdhNdnaa| aise vItarAgajU virAjai deha deure maiM jAkI devIdAsa tIni kAla karai vNdnaa||9|| doharA suddhapayoga prakAra kari pragaTyau chAika jnyaan| kahauM jAsu kari kaiM sahita svayaMbhU su bhgvaan|| savaiyA ikatIsA bhayo jAkai lAbhu AtamIka parinAma kauM jage anaMta bhI ghAtiyA kauM cheu juu| savai tatva jJAtA so vidhAtA saravajJa jAkI indra dharanendra cakravarti karai seu juu|| suddhaupayoga ke prasAda kari ApahU taiM pAyo hai subhAva jAnai parma svayameu juu| svayaMbhU sunAma sukhadhAma vItarAga jaise tIni lokanAtha mahAdevani ke deva juu||10|| doharA svayaMbhU suprabha ko kahauM niramala nitya subhaau| aru utapAda bakhAna vaya dhU trikAla smujhaau|| savaiyA teDasA suddha subhAva dasA upajI bhagavaMta viSai phira maiM suna khoi| nAsia suddha vibhAva gae tinhi kaiM suna pheri pravarttata soi|| cetana siddhasvarUpa vahI su asuddha dasA puni suddha smoi| yA utapAda tathA vaya dhU sabako sumilApa samai ika hoi||11|| doharA suddhapayoga prasAda taiM pragaTyau chAika gyaan| svayaMbhU su prabha ko su phiri varanana karauM bkhaan|| For Personal & Private Use Only Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 devIdAsa-vilAsa savaiyA ikatIsA ghAtiyA vinAsai bhaye iMdriya vikArahIna rahita mrajAda bodha phailI vibho tAsa kii| bhaye thira parinAma Apa virSe ApahU ke AkulatA so tauM hota bhaI hai vinAsa kii| svapara prakAsI sukha AtamA vilAsI jaisI para padma khulAsI gyAna kevala prakAsa kii| aMta binu dhIraja prakAse balavIraja su jaise jinarAja kauM pranAma devIdAsa kii||12|| doharA iMdrini kari AdhIna jaba sukha dukha bhugate jiiv| vItarAga iMdrini binA varanauM gyAna sdiiv|| savaiyA ikatIsA chudhA Adi deke dukha jagata maiM nAnAbhA~ti sukha haiM aneka Adi aura je asana taiN| parAdhIna binA gyAna chAika prakAse jaba doU upajai na bhagavAna jU ke tana taiN|| tAteM bhagavAna jU saparsa rasa gaMdha varna rahita vikAra bhAva viSai rasa mana taiN| devIdAsa kahaiM jAno sukha jo atiMdrI gyAna mahimA bakhAni jAkI kahai ko vacana teN||13|| doharA bahuri kahoM diDhatAyakari vItarAga kI baat| tinhi kaiM sukha dukha haiM nahIM yaha diSTAMta smaat|| savaiyA ikatIsA jaise Agi loha piMDa saMgati vihIna hota so tauM Agi eka kheda khinnatA na lahai hai| Agi lohapiMDa ke abhAva sauM su Apa ThAna ekatA sauM dhana kI sucoTa kauM na sahai hai|| jaise vItarAga vedi ApanoM svarUpa Apu saravAMga cetanA subhAva hI kauM gahai hai| iMdriya vitIta rIti parama atiMdriya hai parAdhIna viSai sukha dukha kauMna cahai hai||14|| doharA jinhi kaiM kevalajJAna kauM vimala parinamana hoi| so bhagavAna virSe nahIM anuparokSatA koi|| __ savaiyA ikatIsA jAmaiM paramAnU sau na kiMcita parocha kachU dravyakSetra kAla bhAva samai eka gala ke| jAmaiM saMsArI su parAdhIna iMdriya vikAra marajAda liyai bodha gae ho avala ke|| jAmaiM paMcaiMdrI guna darase samaMta pUre samaratha jAnive kauM samai eka pala ke| ApahU naiM parama prakAsI aso jina jU kaiM acala avAdhita anaMtajJAna jhlke||15|| For Personal & Private Use Only Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 147 saMkhyAvAcI sAhitya khaNDa dohA cetani gyAna pramAna haiM gyAna geya prvaan| kahauM gyAna so sarvagata sunauM saMta dai kaan|| savaiyA ikatIsA cidAnaMda Apu gyAna guna kI barAbari hai gyAna guna taiM na adhikArau hai na kama hai| gyAna guna kI vibhUti phailI lokAloka mAhi lokAloka jJeya jAtaiM gyAna gyeya sama hai|| atIta anAgata anaMta parajAya liya loka hai su jAmaiM chaha darava kau rama hai| jArauM bAhiro alokAkAsa hai sujAke virSe sarvagata gyAna so kahAvai jAkI gama hai||16|| dohA nizcayanaya kari gyAna guna jJeya viSai nahiM jaai| jJeya na Avai gyAna maiM kahauM bAta smujhaai|| savaiyA ikatIsA AtamA ko parama subhAva eka gyAna hI hai gyAna so to aura paramatatva sauM amila hai| paramatatva jIva doU dharai na avasthA eka eka asthAna na pravaH so akhila hai|| vyavahAranaya sauM sugyAna aru gyeya tatva eka kheta rahaiM yoM anAda hI kau hila hai| cacchu kaisI rIti lakhaijAnai asaparsa jaise gyAna jJeya tatvajJeyAkAra hokaiMgila hai||17|| dohA api kari padAratha virSe karai na jIva prves| paiThau so vyavahAra kari lAgaiM kahauM sules|| savaiyA ikatIsA gyAna paradarava pichAnive kauM paravIna jJAna ke samUha dhuva jJeya virSe nrse| vyavahAra diSTi soM pagyau sau jJAna gyeya virSe paiTho so dikhAta kriyA gyAika saba rsaiN|| iMdriya vitIta rIti parama atindriya hai jAmai saba lokAloka ke pramAna drsaiN| jaise nainaM apane pradesani prakAra kari rUpI dravya lakhai jAne bina hU sprsaiN||18|| doharA gyeya viSai vyavahAra kari varatai aatmraam| so varanauM diSTAMta kari suddha jIva prinaam|| savaiyA ikatIsA jaiseM iMdanIla maNi DArai paya bhAjana maiM mani ko subhAva paya nIlau sau lagata hai| nizcai kari jadyapi su nIlamani Apu viauM upacAra karai vyApI paya meM pagataM hai|| For Personal & Private Use Only Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 devIdAsa-vilAsa jaiseM suddha jJAna kI pravartanA hai gyeya viSai vyavahAranaya ke pramAna sauM sagata hai| suddha nayana niha* pramAna jJAna eka ThAna cagyau cidAnaMda ke samUha maiM dagata hai||19|| doharA puni varanauM upacAra kari jJeya jJAna sNbNdh| grahana tajana jinhi maiM nahIM saparasAdi rsgNdh|| savaiyA ikatIsA suddhanaya sauM su jena jAi paratatva gaheM nahIM paratattva ke pramAna parihare haiN| ApahU taiM Apa jAkai vimala sudiSTi jAgI jahA gyeya rUpa se na parinAma kare haiN|| saravAMga dekhai jAnaiM ApanaiM pradesani sauM icchA vinu jJeyAkAra jJAna hI maiM dhare haiN| pragaTyo nikaMpa joti kevala samasta gyAna jaise vItarAga Apa Apu anusare hai||20|| doharA parama atiMdriya jJAna hai sabako jaannhaar| jAkI puni mahimA kahauM kari kavitta nirdhaar|| savaiyA ikatIsA rahita pradesa mahAsUchama aparadesI kAla anU Adi bheda jAhI sauM sprse| sahita pradeza paMca astikAi bhedAbheda mUratIka pudgala pramAna sabai drse|| suddhajIva Adi aura darava amUratIka atIta anAgata subhAva rahe bhrse| auso hai atiMdriya aseSa vItarAga gyAna iMdriya vikAra nAhIM jAmaiM jare prse||21|| doharA jaise niramala gyAna maiM bhAse tatva smuuh| so diDha kari diSTAMta suni sadaguru bhASita kuuh|| savaiyA ikatIsA jaise kAhU silapI likhai haiM soca te ura maiM bAhUbali bharathAdi gae hohi nara te| honahAra bhainikajU Adi tirathaMkara je dhare vartamAna kAla dekhe diSTi bhara te|| jaise gyAna guna maiM samasta parajAya bhAsI hoi maiM vinAsI ArauM hauMhige samara te| jaiso hai subhAva jIva suddha parinAmana kauM atIta anAgata samaiM maiM eka vrte||22|| doharA jJAnI hai so AtamA gyAnI aura na koii| paMca darva ti jinhi ke virSe gyAna gamya suna hoii|| For Personal & Private Use Only Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkhyAvAcI sAhitya khaNDa 149 savaiyA ikatIsA jJAnI sau na aura pai na aura sau sujJAnavaMta kaiM kriyA vicitra eka jAna kii| jAnI eka Thaura ko pichAnI hai su aura kau su aura kau ajAnI hai na jAnai eka ThAna kii|| ThAna-ThAna aura paina aura ThAna-ThAna koI rIti hai pichAnibe kI vAhI ke pramAna kii| gyAnI hai sugyAnI hai na gyAnI aura dUjau koI aura ke pichAnI maiM nisAnI eka gyAna kii||23|| doharA cetani-cetani sau sadA tana sau tana jaDa ruup| nibasaiM eka nidAna do bheda kahauM cidruup|| savaiyA ikatIsA jaise kATha mAMhi basai pAvaka subhAva liyeM hATaka subhAva liyeM nivaseu pala maiN| pahupa samUha maiM sugaMdha ko pramAna jaise telu tilI ke maMjhAra basai aura phala maiN| dahI dUdha virSe su tUpa Apa svarUpa basai tIta rahai jyauM puraina bIca jala maiN| jaise cidAnaMda limaiM Apano svarUpa sadA bhinna hai nidAna baise deha kI gahala maiN||24|| doharA vItarAga parinAmakauM ko kavi bhaakhnhaar| nAgesura rasanA sahasa kari-kari lahyau na paar|| savaiyA ikatIsA paranati tIna parakAra kahI AtamA kI heya ati hI suheya viSai bhrama jAra maiN| upAdeya vItarAga AtamA subhAva kayau gyeya gyAna saravagya parama vicAra maiN|| kevalI kI mahimA anaMta sukha virSe tIta suddha upayoga ko viseSa niradhAra maiN| devIdAsa kahI jaisI vItarAga jU kI kathA bAlabodha TIkA dekhi pravacanasAra maiN||25|| doharA vItarAga paccIsakA paDhe gu* rasa pokh| paramAratha paracai su nara pAvai avicala mokh|| (10)upadeza paccIsI doharA samaiM pAi sadaguru karai bhavijana dekhi avaaj| magana bhaau ihi deha sauM tero hota akaaj||1|| 1. racanA kAla- saMvatu 1816 jeTha vadI 12 likhitaM lalitapura majjhe suhst| For Personal & Private Use Only Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 devIdAsa-vilAsa deha parAjI tU nahIM sukha uparAjA bhuup| AjA guru upadeza maiM AjIya jJAna svruup||2|| nAnI kI tUM mAni hai kahA~ kholi tujha kaan| nAnA karamana tU kare karatA pudgala aan||3|| kAkI mAni kahI karI kA kArana tUM paai| yA kAyA ke heta te saravasu dayo gmaai||4|| mAtA vasu mada pApu re sAtA karama udot| yA apUta tana ke virSe magana mAni sukha hot||5|| moha bhramA mAryo tujhai kInai ghapU nidaan| jAkI tUM mAmI piyeM mUrikha bhayo sujaan||6|| A phUphAsyau bAla jima rovai cahai na maai| jyauM tuma para paranati page nija susakti visraai||7|| mausI rAkhyau hai manoM jina Agama ke het| mausA hiva tUM ho rahyau gahai caturgati khet||8|| magana hoU suni sarasasura so rasasura tujha naaNhi| nirakhu dasA suci so nahIM puni varanAdika maahi||9|| sAre jaga jaMjAla meM sArI apanI riiti| khoi phakata bhauMdU bhayo kari durajana sauM priiti||10|| bhaujiya tUM bahu vidhi.dharI bhAi ura dura durniiti| moha bahini kari kai jaryo gati-gati bhayo phdiit||11|| jIjIvana ke kAja tU maranu na cAhata soi| jIjAgA tUM jAi gau rAkhana hAra na koi||12|| nArI maiM nija guna virSe parama padAratha khoji| tuma subhatIje karama ke udai rahe ati voji||13|| nAtI nau puni guna su tuma lakhe eka cita hoi| nAtini ko vyauhAra api samajhayau bheda na koi||14|| yA samadhI pragaTI nahIM puni kabahu tuma paas| saMmadhina kInI sumati kI taji duramati kI aas||15|| samadhelA sukha jagata ke nija sukha ratta smaan| yA nihace kari kai su tuma kInI parakha na jaan||16|| For Personal & Private Use Only Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkhyAvAcI sAhitya khaNDa 151 na tApacha yaha jagata maiM na tApacha tuma hNs| na tApacha tuma ApanI jAti pAti kula vNs||17|| na tArai mAtA pitA na tAreM kula got| tArai nija karatUti vaha tArai hradai udot||18|| jA tana sauM tU raci rahyau jAta na terI soi| jA tana jA tana kauM supini gharI eka suni hoi||19|| bhavana dharai je jiya sukhI bhavana dharai dukha vaas| bhavana tajai bhau gati bhajai bhavana subhava na paas||20|| jovana bhUle bAure jovana ke rasa rNg| jovana kauM asamartha puni jovanahAra abhNg||21|| tuma jogana paradarva hai tuma jogana guna jnyaan| tuma jogana taiM hau~ jude tuma svaMyoga prvaan||22|| sumati dharau ura vIra hau. bUre bhava sNsaar| sumati dharau paragaTa hiyai utarau bhavadadhi paar||23|| mana jAkau nija Thaura hai parasi aatmaaraam| kahi sAdhau jAkaiM nahIM dhaMdhoM AThoM jaam||24|| jana jAnata nava naya nahI nayana hIna jina bain| lIna cIna vina tIna guna gyAna hIna suna jain||25|| (11) joga-paccIsI dohA sivadevI naMdana namau pApa nikNdnhaar| citrabaMdha chappaya kavitta kahau su jina ura dhaar|| chappaya (aMtalA patha) vinasIka kaha choDi athira kaha jAni bircce| kavana seja dalamalI kavana vrata dhAraka scce|| siva sanamukha kaha gayau dhyAna kihi parasu dhrepin| kahA rahita tana tAsu dekhi jaga kayau kahA jin|| ko karata seva jaba jIti tini cAri ghAtiyA karma tthg| zrIneminAtha rAgAdi hani bhojanAdi mana rodhi khg||1|| For Personal & Private Use Only Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 puni neminAthastuti devIdAsa - vilAsa doharA do do achara jori kaiM jaha taiM bAMcau mitta | bAMcata eka kavitta maiM aratAlIsa kavitta / / cauvIsA taji rAjamatI giranAra gaye vara joga dhare vrata Ana hiyai / bhaji kAja jatI sira bhAra lae dhara soga hare mrata jAna jiyai / / raji lAja hatI khira DAra dae parabhoga kare nRta gyAna liyai / ajitA jagatI tari pAra bhae sara roga Tare trata dhyAna diyai / / 2 / / doharA (candramA bandha) vimala na ravi-sama heta vi tu tamaha vinAsI Thaura / jyau zrIpArasunAtha taji saMsau harai na aura / / gItikA (maDarabandha) sarada garama ta ThaThura tana ritu aura jala gaja barasa / sarava jaga laja rahe taha manu thaMvi paravasanarasa / / sarana savara pavitra pArisu gahaka nuti hama sarasa / sarasa maha tana karasu nava dama kamaTha tama raga darasa / / 3 / doharA varddhamAna sivapada layau vadha kari bhva gati bharma / pApai kasa Apai gahyau dayau chobha vasu karma / / chappaya (antara lapikA) kahA dharyau tinhi dhyAna akhai kaha liyo dhyAna dhari / paiMta thaMbha sama kahA tajyau ko mitra kavana ari / / kInI kavana viloki dayA mata kaunu prakara se / kaha sauM taje mamatva kavana kahiye so sAse / / tasu nAma aMka nava Adi taiM aMta aMka sauM artha pina tIrthaMkara mana taiM aMta maiM varddhamAna dI jaita jina / / 4 / / doharA tIrthaMkara baMdau pragaTa varttamAna jihi Thaura / sevaka laha tasu paMtha tasu krama - krama sauM siva paura / / For Personal & Private Use Only Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 153 saMkhyAvAcI sAhitya khaNDa gItikA (maDarabandha) na mata suraja na harSi tasu pada sadA ulaTi kugmn| na maga kuTila udAsa jaga juta kRpA saravasu rmn|| na mara suvarasa pAi anupama prAna vadhu ruci dmn| na mada ciru dhruva nahIM sukha-dukha moha na jarasu tmn||5|| doharA moha timira vinasata bhayo svapara vivekhI bhor| jAgyau jaba jAnai gae janama jarAdi ktthor|| kavitta (parvatabandha) maiM na jage re pare jama ke vasa tArana hAra lakhenana maiN| Adi na aMta susaMta purAtama suddha svarUpa dasAgana maiN|| marda na moha suchaMda anUpa binA karAmAta basai tana maiN| maiM na jare mana AtamarAma marA mata Ana mare jana maiN||6|| dohA (dhanakabandha) janama marana vana mAhi bhramata suhita rahita suvisaal| re jiya aMta milyau nahIM samakita binu cirkaal|| chappaya (kamalabandha) aMga' lagAvata rAkha rahata nita mauMna dhAri mukh| saMga bhAra saba nAza karata tapa sahata ghora dukh|| dharata bhAMti bahu bheSa baDAvata jaTA sIsa nkh| vana maiM rahata adekha asana tyA- subhASa pkh|| ityAdi kaSTa sahata supuMriSa mAsa avara bIte brkh| so jaina naina bina jhUTha disa-rahita jeha nija para prkh||7|| soraThA nija para parakha vihIna tana mana dhana ke laalcii| sadguru dekhi pravIna kahai vacana upadesa puni|| gatAgata chaMda re dhana dAna binA ruka lAbhu bhulA karunA binu dAna dhre| re mana vAdha valI gana jAsu sujAna galI vadha vAna mre|| 1. yaha pada buddhibAunI (de. padya saMkhyA 41) meM bhI upalabdha hai| For Personal & Private Use Only Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 devIdAsa-vilAsa re tana dIna sale karamAsa samAra kalesa nadI na tre| re jana hIna mudhA vasi mAra ramA sivadhAmu nahIM na jre||8|| doharA pada ekAdasa varana kauM duguna karata tukbNdh| ulaTi pulaTi naTaSe lasau keli gatAgata chNd|| gatAgata chanda re maha mo purihIna kuvaMsu su vaMku nahI ripu moha mre| re mada rAga Sado gama dhAmu mudhA maga doSa gurA dama re|| re mahimA china mAsa nihAra rahA nisa mAna chimAhi mre| re matha maiM yahi deviyadAsa sadAya videhiya maiM thama re||9|| . jathArthamuni varNana- doharA bhaiyA tini manu yaMma ke khojyau khoju lgaai| je yaha bhava saMsAra meM tArana tarana shaai|| gatAgata chaMda 'tIratha gaMga vihInara sApa pasAra nahI viga gaMtha rtii| tIpatha sAdata saMgha adoSa Sado agha saMta dasAtha ptii|| tImaga maiM vasi kaiM siMdhuresu suredhusiM kaiM siva maiM gmtii| tIjaga joni tajI navarAsi sirAvana jI tani joga jtii||10|| doharA mana vaca kAyA sauM nahIM siddha hota siva kaaj| baranaiM sadA svajoga maiM je baranauM muniraaj|| gatAgata chaMda mAjata je lakhi joti gahIra rahI gati jo khilaje taja maa| mAnata khela sudhI tana jAsu su jAnata dhIsu lakhe tana maa|| mAhara jIva pasAra su nImu munIsu rasA pava jI raha maa| mAraga jo sukha moha raceM na nacai raha mokha sujoga rmaa||11|| doharA darasana gyAna cAritra nija mana vaca tana prjog| sudhI suguna Acarata nita vimukha sadA prbhog|| 2. yaha padya buddhivAunI (padya saMkhyA 8) meM bhI upalabdha hai| For Personal & Private Use Only Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkhyAvAcI sAhitya khaNDa gatAgata chaMda vaisa tajI gajarAja tarI ku kurIti jarA jaga jIta sabai / bai su bhauna anUpa asAra rasA apanU anabhau su jabai / / baiThana joga jathA kavi bhAsa sabhA vikathA jaga jo naThabai / vai bhaga joni mukhI sukha sevi visekha sukhI muni joga bhavai / / 12 / / doharA mana vaca tana para dravya sauM kiyo bahuta vyopAra | parAdhInatA kari pasyau ToTau vividha prakAra / / savaiyA ikatIsA are haMsarAi auMsI kahA tohi sUjhI parI puMjI lai parAI baMju kInauM mahA khoTo hai| khoTo baMju kiyai taukauM kaise kai prasiddhi hoi naphA mUra thaiM jahA~ sivAhi vyAju coTo hai| / behurau sauM baMdhyau parAdhIna ho jagatra mAMhi deha koTharI mai tUM anAdi ko agauTau hai / merI kahI mAMnu khoju Apanau pratApa Apa terI eka samai kI kamAI kau na ToTo hai / / 13 // dohA dayA dAna pUjA pujI viSaya kaSAya nidaan| e dou sivapaMtha maiM varanaiM eka pramAna / / savaiyA ikatIsA dayA dAna pUjA sIla puMjI sauM ajAnapanaiM je to haMsa tU anaMtakAla maiM kamAigau / terI vevivekha kI kamAI so nara hai hAtha bhedagyAna binA eka samaiM maiM gamAigauM / alakha akhaMDita svarUpa suddha cidAnaMda jAke baMja mAhi eka samaiM jau ramAigo / merI kahI mAnuM yAmaiM aura kI na aura eka samaiM kI kamAI tUM anaMtakAla khAigau / / 14 / / doharA soi aMchara praSna ke uttamai susamAta / siSya suguru pUchai kahai vara vivekha kI bAta / / chappai ko kavi varanaiM mUDha ko paramadharma vichohI / koparahita upagAravaMta dekhoM jaga TohI / / kopa karai dukha phaMda baMdha kAyA jaga kArana / kAyA jaga meM jhUTha kAju Atama jaga tArana / / 155 kA marama duSTa dekhau pragaTa kAma haMta karatA suvala / yaha praSna hI uttara vacana artha bheda kari kai salala / / 15 / / For Personal & Private Use Only Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 devIdAsa-vilAsa doharA mUla kavitta arilla ke basata caupahI sNg| dohA aru pani soraThA paMca prakAra abhNg|| zrIguru upadeza vyavahArI / prItama punya samAna na aura sumitra hai koi samIpa bkhaanaiN| yA jaga meM sukhadAika Thaura pavitra hai punya pradhAna syaanaiN|| pApa kalesa sadA nahaiM dhIra kudAna maiM garbhita hai dukha tthaanaiN| iSTa lagai karu tAhi suvIra pramAna maiM doi kahai kvitaa.||16|| nizcaya guropadeza dohA dayA dAna pUjA suphala punya pApa phala bhog| bheda jJAna paragaTa binA karma baMdha ko jog|| chappaya dayA dAna pUjA su punya kArana bhavi jaanauN| punya karma saMjoga saMta sAtA phicaanauN|| subha sAtA taha viSaya bhoga paranati jaga maahii| viSaya bhoga taha pApa baMdha duvidhA kachu naahii|| phala pApakarma durgati gamana duragati dukhadAika amit| ihi vidhi viloki nija diSTi sauM pApa punya ika Seta nit||17|| doharA koU kahai vitarka sauM bhalau punya te paap| jAsu udai dukha maiM bhaje paMca paramapada jaap|| chappaya pApa karma ke udai jIva baha vidhi dukha paavt| dukha maiTana ke kAja paMca paramesvara dhyaavt|| paMca paramaguru jApa mAhi subha karma viraajt| subha karamani ko udau hota duragati dukha bhaajt|| dukha nasata hota sukhavaMta jiya kugati gamana tinhi dala mlau| kahi punya karma tai jagata mahi pApa karma ihi vidhi bhlau||18|| dohA koI jana aisI kahai bhalau pApa teM puny| upaje visaya-kasAya kari vighana dharma kari suny|| For Personal & Private Use Only Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkhyAvAcI sAhitya khaNDa 157 teIsA punya ke joga sauM bhoga milai puni bhoga tau pApa ko puMja bhiyA re| pApa kInI tisauMrI tilaTI gati nIca parai mari kaiM su jiyA re|| tyAjivo joga ubhai karanI nija paMtha ta* iniko rasiyA re| karma tau eka svarUpa sabai raci kai su bhalo panu kauMna liyA re||19|| dohA pApa punya paranamana maiM nahIM bhalappanu koi| suddhapayoga dasA jagai sahaja bhalAI hoi|| suddhopayogI varNana chappaya pApa punya parinamana hIna rAgAdi nivaark| sahita suddha upayoga joga nizcaya suvicaark|| maMDita dhyAna abhaMga saMga saravaMga vihNddit| manamatha mada aMkUra cUri iMdriya mana dNddit|| karunA samasta juta pragaTa taha samai-samai pratiguna mrm| je dharmavaMta su mahaMta puni lahata iSTa padavI dhrm||20|| dohA binu upadesa jagatra maiM dhokheM pare sujNt| tinhaiM jJAna dAtAra teM varanau gura gunvNt|| achiracetanI teIsA deta sadAna dukhI tini dekhi kaSAyani kauM caya doSa nasAyA sIla liyo sukha ko saba mUla mathe khalu kAmabali kasi kAyA mauna race dhuva dhyAna sa. vara sAdhi sunauM nivare puni maayaa| mAnu male mada nASi liyo pada mokha lakhe dhanu naina khulaayaa||21 doharA tIrthaMkara caubIsa pada lekho dhyAna smaay| ceto paMdraha aMka maiM ko ika aMka subhaay|| gurUpadesa . teIsA achira ko kaha cetata mUrikha achira maiM kaha gyAna dhare haiN| gyAna dhare jihi maiM tihi cetu su achira kauna pramAna pare haiN|| achira tau caturAini maiM caturAini taiM kaha kAma sare haiN| so tragunAtama Atama nitya mahAsukhakaMda anaMda bhare haiN||22|| For Personal & Private Use Only Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1588 devIdAsa-vilAsa dohA paramAnandamaI sadA Atama aNg-abhNg| dravya draSTi kari dekhiye vimala rUpa srvNg|| teIsA dekhanahAra su dekhu sudhI jaga jAnanahAra su jAna bhiyA re| bAhiya kera samai rasi tUM vaha to apanaiM rasa ko rasiyA re|| cetani aMka nisaMka sadA nikalaMka padAratha nAma jiyA re| aMtara nAMhi basai tana bIca nagIca dipai nija khoju hiyA re|23|| dohA hiye mAMjha khojai kahAM samyakadiSTi vihiin| sAta prakati ghAte binA samyaka lahai na tiin|| kavitta teIsA mUla mithyAta mithyAta samai aru mizra mithyAta jahA lagu cauNcii| e prakate dukhadAini tIni su samyaka ke parinAmani lauNcii|| Atama kI anubhUti jagI jaba Ani subuddhi sakhI su phauNcii| tIni gaI aru tIni ke thoka kI cAri kaSAi bhalI vidhi dauNcii||24|| doharA sAta prakRti kauM bala ghaTai upajai samyaka bhaav| yahI sAta marade binA niraphala koTi upaav|| teIsA samyakadiSTi jage binu jIva nahIM apanau para poriSa buujhai| samyakadiSTi jage binu jIva ubhai nihacai vyavahAra na suujhai|| samyakadiSTi jage binu jIva sahI niju maiM sivapaMtha na suujhai| so samadiSTi jagai svayameva kidhauM gura ko upadeza smuujhai||25|| dohA kriyA subhAsubha Acarata baMdha subhAsubha hoi| suddha svarUpa jage binA sivapada lahai na koii|| (12) jIvacaturbhedAdi battIsI' - doharA vaMdauM mana vaca kAikai carana naabhinynNd| jIva caturabhedAdi kari kahauM copahI bNd||1|| 1. racanA kAla-vi. saM. 1810 azvinamAsa kRSNa paMcamI bhaumvaar| For Personal & Private Use Only Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkhyAvAcI sAhitya khaNDa 159 caupahI sattA prathama kahyau jina deva bhAkhyau bhata dasarau bhev| prAna tIsarau bhanaiM sujaMta cauthe jIva nAma vivrNt||2|| mUla nAma ye varanaiM cAri tinake bheda kahauM vistaar| prathavI jala pAvaka aru pauna cAri bheda ye sattA tauNn||3|| ana sunu bhUta bheda dUsarau jAmai vanasapatI saba dhrau| vikalatrika caturiMdriya je jIva tini kauM saMgyA prAna sdiiv||4|| paMceMdrI pUrau jo hoi jAsauM jIva kahau saba koi| aba sunu jAke vadha kI kathA judI-judI varanauM saba vthaa||5|| jaha sattA asaMkhya ko ghAta bhUta jIva taha eka smaat| asaMkhyAta taru kAI gharauM so vadha ika do iMdrI ht||6|| do iMdrI ika lAkha satAya te iMdrI ika ghArauM paayu| te iMdrI vadha karai hajAra jahA~ eka cauridriya maar||7|| cauriMdriya sau ghAtai koi vadha ika paMceMdrI sama hoi| paMceMdrI ke vadha kau pApa varanauM sunauM subhavijana aap||8|| hema sudarasana meru samAna aru puni koTi ratana prdhaan| etI darva karai jau punya. eka jIva ghAtata saba suny||9|| karai su vadha nara mana vaca kAi jAkau pApa kahyau smujhaai| aba kuchu kahauM samajha kI daura jAmaiM samajhi parai puni aur||10|| prathavIkAi tAsu do jUma ika kaThora ika komala bhuum| thiti kaThora chiti kAi sarIsa uttima sahasa varasa baabiis||11|| komala bhUmi kAi thiti kahI dvAdaza sahasa barasa saba shii| puni jala kAi jIva kI Au varaSa hajAra sAta gati jaau||12|| aginikAi thiti dina tIni so budha jana-mana leu nviini| pavana kAi thiti varanana karauM varaSa hajAra tIni gani dhrauN||13|| vanasapatI kAi thiti joi varaSa hajAra bhanI dasa soi| aba varanauM vikalatraka jIva Au kAu kauM bheda sdiiv||14|| jAkai tana aru mukhu jAniyeM so jiya doiMdrI maani| tana mukha aru puni nAsAvaMta so teiMdrI jAnau sNt||15|| For Personal & Private Use Only Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 devIdAsa-vilAsa tana mukha nAka dharai so naiMna so bhAkhyau cauriMdrI jain| saMkha Adi doiMdrI gAta jalacara gocarunI krama jaat||16|| dvAdasa varaSa Au utakiSTa tinhi kI jinavara kahI sudisstt| bAraha jojana dIragha deha kahI saMkha kI uttima eh||17|| kAnakhajUrAdika jiya Thaura ciMTI juvA khaTakIrA aur| e saba jiya teiMdrI rAsa tinha kI Au dinA uncaas||18|| tIni kosa utakiSTa sarIra tana paravAna viSai rasa dhiir| ali vicchU pataMga TiDi mAkhi e jiya curiMdriya ji bhaakhi||19|| uttima tAsu Au SaTu mAsa cAri kosa dIradha tanu taas| yaha vikalatraka jiya kI bAta varanI jina Agama vikhyaat||20|| paMceMdrI sanamUracha maccha jAkI kathA kahauM prtcch| sahasa eka jojana tana dhIra pUrava koTi varaSa thiti viir||21|| saMbhUramana dIpa ke mAMhi yAmaiM kachU vikalatA naaNhi| yaha utakiSTa Ava utapanya aMtamahUrati kahI jghny||22|| tanu varanyau utakiSTa utaMga maddhima laghu nAnAvidhi aNg| garbhaja aru puni jo tirajaMca jAkI bAta kahauM puni rNc||23|| tinhi maiM samanA amanA hota strI puriSa napuMsaka sot| samanA nara nArakI sudeva jina Agama meM bhASI ev||24|| tIni liMga puni varanauM bheda strI puriSa napuMsaka ved| naraka sutIni veda saMyukta yaha parataccha bAta jina ukt||25|| strI puriSa devagati mAMhi naraka virSe je jAnau naaNhi| veda napuMsaka naraka maMjhAra nara tirajaMca trividhi prkaar||26|| paMceMdrI saMnamUracha kahe ekeMdrI vikalatraka lhe| aru huMDaka saMsthAna sadIva e jaga mAhi napuMsaka jiiv||27|| astrI puriSa jahA paravIna bhomabhUmi vararauM taha tiin| prathavI jala aru agini samIra itara nigoda nitya puni dhiir||28|| ye sUchama SaTu vidhi jiya leu tinhi maiM milai nArakI deu| carama sarIrI uttima loga aru puni kahe bhUmi vA bhog||29|| ye saba udaya marana kari marai bAkI jiya udIranA bhreN| yaha saMsAra dasA varanaI jathA sakti bhASA kari dii||30|| For Personal & Private Use Only Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkhyAvAcI sAhitya khaNDa 161 jIva darava kI kathA ananta jAkau kahata na Ave aNt| ihi kArana su caupahI bhanI sunata dayA upajai ura dhnii||31|| dayA-dharma taiM upajai gyAna hoi jIva jaga maiM prdhaan| jArauM dayo supatha darasAi bhavya jIva kaiM citta smaai||32|| jathA joga caracA saradahI jAkI bAMdhi karI cauphii| paData sunata upajai AnaMda devIdAsa kahaiM mati mNd||33|| doharA sata aSTAdasa dasa adhika saMvat asvani maas| kRSNa paMcamI bhauma dina paha viradaMta prkaas||34|| (13) viveka battIsI. doharA doSa aThAraha kari rahita sahita suguna chyaaliis| baMdau te arihaMta dhari bAra-bAra kari siis||1|| surasa durasa sArasa purasa dhIrasamarasa nivaas| parasa darasa pArasa sarasa porasa sujasa vilaas||2|| vimala na ravi sama heta vitu tamaha vinAsI tthaur| jyauM zrI pArasanAtha taji saMsau harai na aura / / 3 / / varddhamAna sivapada lahyau vadha kari bhava gati krm| pApai kasi Apai gahyau dahyau chobha vsukrm||4|| bhavijana bhaja japa nAma jina yaha so nidhi hai jain| bhaja-bhaja nA jiya sodhi jai binu japa mana hani hain||5|| karunA doi prakAra hai aMtaraMga bhirNg| tA kari sahita sudharma maiM baratata budha saba rNg||6|| dharma rIti dhari doSa dahi bhIta bhAga mada khoi| karma jIti kari mokha lahi vItarAga pada hoi||7|| ya jI supana kara nara suhai sura narakana pasu jiiy| yahI najara sudhi samara hai rama sadhi sura jana hiiy||8|| 1. racanAkAla-saMvat 1814 bhAdau sudI 13 / sn|| 2. yaha dohA joga paccIsI ke kramAMka 3 meM bhI AyA hai| 3. yahadohA jogapaccIsI ke kramAMka 4 meM bhI AyA hai| For Personal & Private Use Only Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 devIdAsa-vilAsa mana' jAkau nija Thaura hai parasi aatmaaraam| kahi sAdhau jAkai nahIM dhaMdhau AThauM jaam||9|| jinavara ika sama dhyAna vasu tasu Arati bhai main| jaba isa dhyAvata AtamaiM naraka manasa sura bhain||10|| sabai su paranara surati sauM tira sura nara pasu bais| samai bhanata ika tana gumaiM gunata ki ita nabha mais||11|| duvidha virodha vinAsanI syAdavAda tasu aNk| so nivasau hamare hR, jinavAnI niklNk||12|| janare jAnata nava naya nahI nayanahIna jina bain| lIna cIna bina tIna guna gyAna hIna suna jain||13|| bhaja vana tama jaga dAvi gana ati dhUra sahai bain| bhava taji dAga adhU savai jina maga bina tari hai n||14|| kAyA cetani kai nahIM kAyA cetana bhek| kAyA cetani ta~ judI kAyA cetana ek||15|| naI nava sarasa vara dasA darava sarasa vana Ina na hIna gura pada cira bhanI bhara cida para guna hiin|16|| maina naina tana kAna dhuni ghAna vaina mana hain| gyAna prAna gana jAna pana lIna tIna guna aNn||17|| darasana gyAna cAritra tapa maMDita sivapura pNth| baMdau mana vaca kAi maiM te gura shriinirgNth||18|| namauM jita nava siva puta jyau. tapu vasi vana taji bhauNn| namauM carana guravara tapI taravara guna raca maun||19|| durita harana nara harata mana namata carana gunvNt| vigata karana naraka su gamana na maga kuTila sumhNt||20|| sudhI nipuna guravaranaU~ naravara guna puni dhiisu| sukhI sarana ari kasa kareM kasa kari anarasa khiisu||21|| tajI vibhava na sarana gahata taki sura siva rasa niit| tanI saravasi rasu kita taha gana rasa nava bhavi jiit||22|| 1. yaha padya upadezapaccIsI meM bhI AyA hai| dekhie usakI pada saM. 2/10/24 2. yaha padya bhI uparyukta prakaraNa meM AyA haiN| dekhie 2/10/25 For Personal & Private Use Only Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkhyAvAcI sAhitya khaNDa deva dharma gura graMtha ye cArauM ratna amol| parakhi laihiM bhavi jauharI aMtara keM draga khol||23|| vrata tapa saMjama Adi dai cau vidhi dAna spuut| cAra ratna ima parakha binu niraphala saba krtuuti||24|| janama marana vana mahi bhramata suhita rahita suvisaal| re jiya aMta milyau nahIM samakita binu cirkaal||25|| arati harati kIrati ramati sArati kugati vilaati| jagati sumati sUrati suati bhAgati kumati jmaati||26|| bRta tapAdi karanI sahita cAri ratna srdhaan| yaha samakita vyavahAra bhavi phala dAika prdhaan||27|| taji kudharma taji kaiM kuguru taji kudeva durbhess| bhaiyA bhavi jo cahata hau siva svargAdi visess||28|| sAta viSna ko tyAga kari taji mada aSTa prkaar| eka bAra kI mAniyauM kahivata bAra hjaar||29|| ihi prakAra paranati prakaTa samyaka darasana muul| upajai tAsu paraMparA nihacala mAraga thuul||30|| jaha nihacala paranati jagI bhagI sakala vipriit| pagI Apa sauM Apa jaba nirabhaya niramala riiti||31|| svapara heta uddima kiyo deviyadAsa vigoi| bhavya purisa avadhAriyo yAmaiM kaSTa na koi||32|| citravaMdha saba doharA vara vivekha kI baat| bhASA paragaTa samajhiyo suddhIvaMta je taat||33|| (14) darasana chattIsI chappaya Adi jinezvara Adi aMta mahAvIra bkhaanauN| jinhi ke juga caranAraviMda nita prati ura aanauN|| paragaTa jina darasana supaMtha ThAnau sukhkaarn| jJAnAvaranAdika suaSTa durabaMdha nivaarn|| tasu par3hata sunata ahalAda ati paramAratha patha kauM vidit| samujhaiM suM saMta gunavaMta ati bhASA kari varanauM kvit||1|| For Personal & Private Use Only Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 devIdAsa-vilAsa savaiyA ikatIsA dharama ko mUla jAmaiM bhUla kahU~ eka nAhi daMsana sunAma tAhi bhagavAna bhAkhyau hai| ganadhara racyau jaiso guna kauM nidhAna bhArI jAkai kAna bhae soi suni suni cAkhyau hai| bhainikajU Adi jIva saMta saba suci mAnI samajhi-samajhi tAhi ghara mAMhi rAkhyau hai| darasana su hIna bAla vaMdiye su tInikAla kAraja na hota jinavAnI mAMhi nAkhyau hai||2|| chappaya darasana karikai hIna-hIna sohai jaga maaNhii| darasana karikaiM hIna jAsu avvaya pada naahii|| jo caritra kari hIna hoi jau darasana dhaarii| krama-krama setI tauna puriSa pAvai sivnaarii|| bhavi dekhau yaha saMsAra mahi binu darasana je nara rheN| so saMta puriSa yaha jAnika cala sabaU tinhi sauM kheN||3|| chappaya samyaka ratta vihIna kareM jana jau bahu kthnaa| jAnaiM bahuta purAna bheda nAnA vidhi mthnaa|| darasana gyAna cAritra tapai ArAdhyau naahii| jyauM hUM bhramai anAdi bhramyauM tyauM hUM jaga maahii|| bhavi dekhau yaha saMsAra mahi binu darasana je nara rhaiN| so saMta puriSa yaha jAni kaiM cala sabaU tinhi sauM khaiN||4|| chappaya samyaka binu jo puriSa dharata bahu vidhi prakAra jp| sahasa bhA~ti ati kaSTa ugra api karata parama tp|| sahasa koTi varSana pramAna sAdhe sukAla sstt| bodha bIja samyaka svarUpa pragaTyau na jAsu ghtt|| bhavi dekhau yaha saMsAra mahi binu darasana je nara rhaiN| so saMta puriSa yaha jAni kaiM cala sabau tinhi sauM kh||5|| teIsA samyaka darsana samyakajJAna jage jinhi ke ghaTa maiM guna doi| jA suhu rdai balavIraja vRddhi samraddhiM su tau pragaTai puni soi|| je nara punya pradhAna jahA mala pApa anU na rahai china koi| kauMna acirju tinhaiM vara jJAna samai bhari bhItara maiM puni hoi||6|| For Personal & Private Use Only Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 165 saMkhyAvAcI sAhitya khaNDa toTaka chaMda samadaMsana nIra pramAna kahyau tinhi kaiM ghaTa jAsa pravAha bhyau| badhu vAluva karma anAdi khage tasu phUTata naiMku na vAru lg||7|| savaiyA teIsA je nara samyaka daMsana hIna tinheM ati dullabha jJAna kalA hai| gyAna kalA binu je nara haiM tinhi sauM kavahU~ na caritra palA hai| je binu cArita haiM jaga maiM tinhi kauM na sukArata hota bhalA hai|| samyakatAdi binA karatUti karI tinhi Atama rAga chalA hai||8|| chappaya dharmavaMta jo saMta sIla saMjuta vrata bhaarii| karana damI saMjamI niyama uttima gana dhaarii|| joga damI jogI jagatra vedI tapa caarii| samadarasI parasI sutatva bhrama bhIta prhaarii|| paravIna sakala karatUti mahi kahata jAsu dUSanaM sujn| mari-mari sa parata nara narakagati phiri-phira pAvata bhagana tn||9|| caupahI jaise taravara vinasyau mUla jaha na khaMda sAkhA phala phuul| jaise binu darasana nara koi dharma mUla binu mukti na hoi||10|| arilla jaise taravara mUla peDa sAkhA sudl| tinhi prati puni parivAra virAjata phUla phl|| jaiseM samadarasana sumUla samyakta gun| samyaka sivataru mUla mukti mAraga su pun||11|| kaDariyA darasana karike hIna haiM dharai jatI kau naaNu| darasana dhArI sauM kahaiM parau hamAre paaNu|| parau hamAre pAMu tajai niju mAraga tthauraa| je nara mara kara hauMhi nipaTa lUlA aru bauraa|| kabahU phurai na jJAna kaSTa sahi bahu vrsn| tinhi kauM devIdAsa kaThina hUvau smdsrn||12|| For Personal & Private Use Only Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 devIdAsa-vilAsa savaiyA ikatIsA ekai jaise kuguru kauM namaiM Apu akalisau ekai namaiM jAni ekai lajyA sAta ATha ke| ekai nara namata baDAI nAma karama kauM ekai bhaya mAni bhare sarama ucATa ke|| tinhi kauM na bodha Ai pApa kareM harSa pAi dayA kauM kaThora mithyA mada moha mATa ke| kahata saMtoSa jete jana jaisI kriyA kareM dhobI kaise kUkarA na ghara ke na ghATa ke||13|| teIsA aMtara bAhira jado parakAra parigraha tyAgi pramAna kare haiN| bhaMjata bhogasva joga vicArata saMjima bhAvahu dai sudhare haiN|| nirmala suddhapayoga dasA kari maiM dura kara kubhAva hare haiN| samyakavAna su. haiM paradhAna jathAratha je muni jAni pare haiN||14|| samyaka bhAva jagaiM ura aMtara gyAna kalA upajai atibhaarii| gyAna kalA upajai saba Ani bhaye supadAratha prApati kaarii| prAtiti hota padAratha kI supadAratha sAdhi dasA nirvaarii| jo su dasAni navArata hI su bhae paramAratha kAraja kaarii||15|| arilla zreyAzreya vicAra karata avadharata mn| chedana hAra kusIla sIla saMjukta jn|| sIlavaMta jaga mAhi lahata adabhuta suphl| muktipurI ko rAja bahuri pAvata attl||16|| ___gItikA chaMda-paligavaMdha nara vacana jinavara parama auSadhi mohadvAra udgrn| naragati ika sukha dAna viSaya upAdhi vyAdhi suhrn|| nara sai abhavya jhai suamRta tulya saba sukha krn| nara hai su pIvata roga duddhara jraa-jnmn-mrn||17|| cauvIsA pahilo liMga jAni ika darasana jina svarUpa mudrAvata bhaarii| liMga avara dUsarau sarAvaga darasana ekAdasa prtimaadhaarii|| darasana liMga tIsarau sohai sahita arjikA ke vrata naarii| darasana vi rahita puni cauthau liMga ukti jina graMtha utaarii||18|| For Personal & Private Use Only Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkhyAvAcI sAhitya khaNDa 167 chappaya cetani pudagala dharma darva kahie adharma puni| kAla darava nabha SaSTa sapta parakAra tatva suni|| jIvAjIva Azrava su baMdha saMvara su nirjrn| mokha pApa aru puNya eha nava pada pramAna bhn|| SaTu darva kAla kari kaiM rahita paMca astikAyA su iy| saradahana jAsu ghaTayahu aTala bhavi samyakadiSTI su jiy||19|| carcarI chanda jIva Adi dai su tatva sarda hai bhaaii| jAni so diSTi vItarAga jU btaaii|| eka bebahAra eka dhU prabhA guujhai| hota hI sudiSTi jIva ko svarUpa suujhai||20|| marahaThA chanda zrIjinavara bAnI ukta bakhAnI sunau suddha gunvNt| yahu samyakadarasana parama saparasana kIjai hRdai turNt|| ratanatraya maMDita parama akhaMDita hUje gunani prdhaan| jaga maiM guna bhArI saba sukhakArI pahilI siva sopaan||21|| gItikA chaMda tapa carana vrata saMjima kriyA saba sakti mAphika kiijiye| besakti kI karanI sukari saradahana ura dhari liijiye|| so parama sAkhi sunauM bhavika jana kathita zrIbhagavaMta juu| saradahana jAsu hRdai su nara vara samakitI so saMta juu||22|| __ besarI chanda darasana jJAna carana paripUre maMDita vinaya parama tapa suure| gautamAdi ganadhara guna bhArI je nara vaMdanIka shkaarii||23|| . savaiyA ikatIsA jAke ura sahaja svarUpa jJAna bhAna jagyau moha aMdhakAra ke samasta Thaura nase haiN| vItarAgabhAva dhAri ke asuddhatA vidAri ke suddhatA sutIti Apa sauM su Apa rase haiN| tinhi kI pratijJA je na mAneM mahAmUDha prAnI dekhata tinhaiM su ahaMkAra mAhi dhase haiN| teI baMci Apano svarUpa mithyAcArI jIva basai sadA loka maiM kubuddhi pAsa pase haiN||24|| For Personal & Private Use Only Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 devIdAsa-vilAsa paddhaDI chaMda je puriSa surAsura vaMdanIka saMjukta sIla saMjima su tthiik| tinhi dekhata je nara karata krodha dullabha tinikauM samyakta bodh||25|| doharA saMjima svaguna samhAri binu rAga na digaMbara bhes| tapa saMjukta jinukta bhani vaMdanIka suna les||26|| sAkinI baMdauM parama tapasyA pUrana sIlavaMta guna bhaarii| baMdauM brahmacarja guna maMDita mukti gamana shkaarii|| tapasI sIlavaMta jo prAnI parama suddha upyogii| jo pranIta nara baMdanIka vara ThIka parama rasa bhogii||27|| nArAca chaMda na baMdie sarIra baMdiye nahIM kuliintaa| na baMdie sujAti jAtivaMta kI prviintaa|| na baMdie asaMjamI muni sudoSa dhAma haiN| na baMdie sarAugai nahIM su Apa ThAma haiN||28|| kavitta cauMsaThi caMvara sahita puni atisaya aru cauMtIsa viraajai| pratIhArja vidhi aSTa catuSTaya je anaMta chavi chA / / rahita aThAraha dosa niraMtara bahu jIvani hitkaarii| jo bhagavaMta karma chaya lacchana kauM nimitta atibhaarii||29|| dohA gyAna darasa tapa carana guna saMjima sahita sujNt| mukti hetu yahu cAri vidhi kahyau bhASi bhgvNt||30|| kavitta chaMda sadaguru kahaiM bhavya jIvani sauM tuma kahu eka jJAna gunsaar| paragaTa hota gyAna ura upajata aru puni guna samyakta apaar|| so samyaka prakAra kari Avata carana harana durgti-dukhraar| Avata carana narana bhava chAvata pAvata jaba samadra bhava paar||31|| For Personal & Private Use Only Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkhyAvAcI sAhitya khaNDa arilla pragaTyau samyakajJAna pragaTa samyaka drs| pragaTyau tapa samyakta carana pragaTyau srs|| cAri joga sama eka jahA sohai dhrm| nisaMdeha so siddha jIva kahie prm||32|| teIsA suddha anUpa akhaMDita sAra hRdai tinhi ke samadiSTi prkaasii| so vaha diSTi mahA utakiSTa sumaMgala kI karatA avinaasii| sevai tAi surAsura rAi dharai ura dhyAi binA iha raasii| so mahimA baranI suta saMta suchaMda kavitta mAhi jarA sii||33|| ___-gItikA jaga mAhi sukRta udota kari bhavi jiya su naragati aavhii| puni U~ca gota milai jahAM kula parama uttima paavhiiN|| jaha jagai samakita bhAva niramala diSTi so sAsI dsaa| nirabhai suchaMda bhayo jiyA' jaba jAi sivapura kauM dhsaa||34|| roDaka jaba jini karata vihAra sahasa vasu lacchana mNddit| juta atisaya cautIsa akhila guna sahita akhNddit|| so pratimA thAmara viseSa jina Agama maaNhii| acala mAna thAvara tathApi so jaMgama naahii||35|' chappaya dvAdasa vidhi tapa jukta mukta vidhi bala su karma kiy| mana vaca tana bala Adi prAna parasaMga chor3i jiy|| je tatachani nirvAna lahata utakiSTa sarva sukh| janma jarA aru marana Adi khaya kari sudosa dukh|| kevala prabodha darasana udita acala anaMta pratApa gn| krama kamala jAsu vaMdita bhavika lahata sukha svargati sudhn||36|| doharA kuMdakuMda munirAja kRta darasana pAhuDa dekh| kInaiM tAsa paraMparA bhASA chaMda visekh||37|| 1. mUla prati meM "bhiyA" For Personal & Private Use Only Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 devIdAsa-vilAsa (15) tIna mUDhatA aratIsI. . doharA mahAvIra gaMbhIra guna vaMdauM trividhi prkaar| devazAstra guru mUDha kauM karauM pragaTa nirdhaar||1|| bhAva dravya jaga mahi pragaTa, puni parokSa prtkss| loka kSetra aru kAla saTha lakhau sapta vidhi dkss||2|| sAta-sAta vidhi tIna hU~ eka bIsa ektr| sunau saMta varanau su puni nija mAraga hana str||3|| caupahI chaMda sarva deva jete jaga mAhI jAmai aura bheda kachu naaNhii| ika cita hoI suvaMdana hArau so sura bhAva mUDha nirdhaarau||4|| deva sahita Abharana su mAMnai sevA kaho pratIti ura aaneN| mana vaca kAi karai tasu pUjA dravya deva mUrakhi so duujaa||5|| pUjai kula saba devani kerA ura aMtara vikalapI ghneraa| rahai magana jAke rasa bhIjau so parokSa sura mUrikha tiijau||6|| hari harAdi pUjai nita devA jAnai mAnina maiM svymevaa| yaha parinamana hRdai tasu Avai so pratakSa sura mUDha khaavai||7|| vaMDini-muMDini ke rasa yAgyau bhakti chetra pAlAdika laagyau| dhana sutAdi triya kArana Dolai pUjai pragaTa avAMI bolai||8|| ihi prakAra jAkauM manu daurai magana Apu upadesata aurai| sunau saMta rucivaMta kahAnI loka deva mUrikha so praanii||9|| jinamaMdira athavA ghara hoI jinaprati chAMDi apUjaka soii| tIratha jAI binaikari bhArI chetra deva saTha maargdhaarii||10|| chAMDi kAla berA sudi pAvai sarateM Apu divAlai aavai| pUjA bhakti kasyau tihi cahiye kAladeva mUrikha soM khiye||11|| doharA sAta bhA~ti paragaTa kahe deva mUDa ke bhed| aba varanauM gurumUDha tuma sunau sudhI taji khed||12|| For Personal & Private Use Only Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkhyAvAcI sAhitya khaNDa 171 caupahI chaMda bAhija vratI hridai mithyAtI tAhi mAMni gara kahai sghaatii| ihi prakAra paranati jaha lIje bhAva mUDha guru nara su kahI jai||13|| samyaka hIna-hIna vrata ThIko bAhija-AbhyaMtara ati phiiko| tAkauM mAni hohi guru celA so nara dravya mUDha guru melaa||14|| gurajana mAnata tesu pratagyA mArne kyauM na jAsu hama agyaa| ihi parinamana sahita sunu gyAtA so parocha gura mUDha vikhyaataa||15|| sveta pIta paTa pahirana hArau jorata dAma parigraha bhaarau| celA ihi prakAra gurakerA so prataccha gura mUDha nbairaa||16|| loka rauMsa sauM kuguru kusevai kari upadeza Apu puni sevai| yaha karanI saMyukta visekhau so guruloka mUDha utpekhau||17|| karai vihAra ahAra vaserA jA gura ura vikalapa bhuteraa| samAdhAna kArana yaha jAgA kAlu gamAvata yaha sukha laagaa||18|| yaha paranati saMyukta suherau jAsauM kahai suhai guru merau| sajjana nija sudaSTi kari dekhau chetra sugura mUriSa kari lekhau||19|| jo gurakAla prajAdA chAMDai SaTu AvAsa kriyA puni maaNddai| sarateM Apu asana vyauhArI nagana digaMbara mudraadhaarii||20|| jAko sugura mAni saMto nahIM vicAri sakai guna dossai| sahita jaina draga je parakhaiyA kAla mUDha gura lakhau su bhaiyaa||21|| doharA deva mUDha gura mUDha ko kahyau bheSi virtNt| aba varanau zruta mUDha ko sunauM bheda gunvNt||22|| caupahI chaMda gunasthAna dvAdasai batAyo sukala dhyAna ko dUjau paayo| avIcAra ekatva vitarkI bhAvasUtra paranati taha srkii||23| ava suni bhAva mUDha zrutajJAnI varanauM jihi vidhi graMtha bkhaanii| zruta siddhAMta paDhe bahuterA nirmala tAsu jagai na sberaa||24|| pragaTa Adi aSTama gaNa ThAnA ekAdasa parajaMta bkhaanaa| bAlaka taruna sunauM bhavi bUDhA yahu virataMta' bhAva suta muuddhaa||25|| 1. mUla prati meM "viradaMta' pATha hai| For Personal & Private Use Only Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 devIdAsa-vilAsa ekAdasama aMga kau pAThI aMtara mithyA diSTiM sutthaatthii| jadapi sapta tatvAratha bhAsai nava pAdAratha bheda prkaasai||26|| SaTu sudarava paMcAsati kAyA utapAdAdi triguna tinhi paayaa| heya upAde tinhai na sujhau dravya sUtra mUriSa su smuujhau||27|| karanI karina ke siva sauMhI vedanahAra subhAsubha yauNhii| pragaTa carAcara graMthani ghoko so parokSa zruta mUDha vilokau||28|| paDhe Apu aurani supaDhAvai parakha rahita kachu bheda na paavai| bAhija kathana kathata bahuterau so prataccha zruta mUDha vserau||29|| vaMsa vRddhi dhana kAja nidAnA sunai suharivaMsAdi puraanaa| aurani kauM upadesa karaMtA loka sUtra mUrikha so jmNtaa||30|| saptadhAtu jAgA jihi phailI aMtarAi saMyukta sumailii| jihi asthAna graMtha AraMbhai kareM ajAna loga lakhi ddNbhai||31|| astrI veda napuMsaka daunauM tinhi ke bIca paDai mati raunauN| murikha tinhaiM sunAvai bAta~ chetra mUDha zruta kahyauM sukhaa||32|| paDhe sUtra taji kAla mrajAdA jaha upajai paratakSa prmaadaa| ihi pramAna jo zruta AcaratA kAla mUDhazruta mati ko dhrtaa||33|| ye ikaIsa bhAva tinhi pokhai je nara jaina paMtha maiM dokhai| devasAstraguru mUrikha tInhauM tinhi samyakta bhAva grsiliinoN||34|| yaha parinamana gayo tinhikerA samyaka mahala virSe tasu dderaa| tinhi taiM aura na parama vivekhI tinhi jina nIti pragaTa kari dekhii||35|| doharA sunata mahAsukha Upajai jAmaiM raMca na guuddh| bhASA kari paragaTa kaheM devadharma guru muuddh||36|| graMtha ukti dekhI pragaTa kahI bhAkhi jihi tthaur| kAna mAta pada aratha ghaTi dhari lIjau budha aur||37|| graMtha aratha chavi chaMda kI mUrati kalA na paas| sailI binu mailI bhaI gati mati deviydaas||38|| 1. mUlaprati meM "upadAdidi" 2. ikkIsa For Personal & Private Use Only Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 173 saMkhyAvAcI sAhitya khaNDa (16) buddhi bAunI' chappai baMdau jinavara bhUta bhaviSyata vartamAna vl| baMdau rahita susiddha darva naubhAva krmml|| baMdau te Acarata paMca-AcAra prmgur| baMdau te uvajhAI dharata ura harata moha jur|| vasu bIsa mUlagunagana sahita baMdau sAdhu-samUha nit| sajjana supaMtha mUrikha kumaga bhASA kari varanauM kvit||1|| doharA deha-kheha kI kotharI mahAdukha aNkri| je yaha sauM viracai racaiM sukha-dukha bhugateM bhuuri|| savaiyA teIsA kheha kau kaMda mahAdukha phaMda bhramai jaga maiM jana yAke snehii| ghAtau hai karma upAdhi viSai rasa bhoga vinasvara kArana ye hii|| cetani siddha svarUpa sadA jaba karma upAdhi ghaTai ghaTa tehii| sajjana poSata suddha dasA saTha poSata yA apanI kari dehii||2|| doharA mUrikha mithyAdiSTi sauM sajjana samyaka nain| gura upadesa kahaiM gahau yaha nija mAraga aun|| teIsA sevahu eka sadA arihaMta sudhI niragaMtha vratIgura maanauN| dharma dharau ura mAMhi dayA juta zrI jinabhASita graMtha vkhaanauN|| mokha-dasA na jagI jabalauM tabalauM kachu aura kI aura na jaanauN| samyakabhAva jagai vara mokha kahai gura yo upadesa pichaanauN||3|| doharA nahIM abai arihaMta puni nahIM sugura nirgNth| kahai siSya kihi bhAMti sauM gahiye srdhaapNth|| guru-uttara teIsA Alasa choDi nirAlasa ho jina sAsana ko bhavibhyAsa karau re| durjana kau parasaMga tajau gunavaMtani ko satasaMga dharau re|| 1. racanA kAla-saM. 1812 caittasudI paramA guruvAra kailagamA grAma dugoDaha mjjhe| For Personal & Private Use Only Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 devIdAsa - vilAsa deva sudeva sahI guru so guru dharma sudharma arAdha kharau re / aurava nAu nahI jaga tAla maiM paMcama kAla kau bhaura paryo re / / 4 / / doharA phiri bahu baulai suguru kahai bAta samujhAi / bhaiyA paMcama kAla kauM Daru kari mati kaciyAi / / savaiyA teIsA paMcama kAla tau kAla sahI kachu paMcama kAla na jIva kau lacchana / ausara pAi jagai jaba jJAna sucetani tau cirakAla vi jcchn|| uttima kAla milaiM jaDa darva su tau puni cetana ho tasu dacchana / samyaka diSTi nahIM jaba lauM taba lauM jiya kauM anabhau supratacchana / / 5 / / doharA seva kahI arihaMta kI guru upadesa majhAra / so kaise arihaMta puni pUchata siSya vicAra / / kavitta tukkasakau nAsa kare jini cAri haiM karma anaMta catuSTaya prApati kevala / joga dhare ura sAra haiM dharma su saMta punIta mahAmati kevala / / bhoga Dare bhava jAra hai bharma samaMta sadA sukha bhAvata kevala / loka tare yahu pAra haiM parma su aMta kare jaga pAvata kevala / / 6 / / doharA aba niragaMtha kahauM jatI parama suddha pada liin| AcAraja uvajhAi puni sAdha parama gura tIna / / kavitta tukkasakau daMsana jJAna caritra su lIna suvIrajavaMta tapai dhua Araja / hai paradhAna pavitra pravIna su te guru saMta japai hoi kAraja / / so ari jAnata mitra su vIna lahaiM bhava aMta su hai bhava tAraja / dhyAvata dhyAna vicitra su chIna dayA saba jaMtani pai su acAraja / / 7 / / doharA nirvikAra nirbhaya nipuna mahA parama sukha kaMda / nirvikalpa niramala suguru varanauM paramAnaMda / / For Personal & Private Use Only Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkhyAvAcI sAhitya khaNDa 175 kavitta gatAgata mAjata je lakhi joti gahIra rahI gati jokhi laje taja maa| mAnata khela sudhI tana jAsu su jAnata dhIsu lakhe tana maa|| mA hara jIva pasAra su nImu munIsu rasA pava jI raha maa| mAraga jo sukha moha racai na nacai raha mokha sujoga rmaa||8|| doharA gatAgata sudhI nipuna guruvara naUM naravaru guna puni dhiisu| sukhI sarana ari kasa kareM kasa kari anarasa khiisu|| kavitta gatAgata mAsa rahaiM vana cAra apIta tapI aracAna bahaiM rsmaa| mAchara bhAva taje savahaiM sa sahaiM vasa je tava-bhAra chmaa|| mAra ha. jita teha namauM su sumauM naha te taji naiMha rmaa| mAnata je tapa Ani dhare ta tare dhani Apa taje tnmaa||9|| doharA kaTArabaMdha durita harana nara harata mana namata carana gunvNt| vigata karana naraka su gamana na maga kuTila sumhNt|| chappaya kamalabaMdha maMDita parama svajoga rahe samakita samUha pg| vimukha rahata parabhoga jAni kari kai asAra jg|| aMtaraMga bahiraMga dayA tinhi kaiM prakAra ddhig| do prakAra kahi saMga rahita marajAta sahita dig| iva sAdhu carana kamala nakhajuga namita surAsura pati su khg| citta tAsu parama avicala aDuga sama sujAni sumera ng||10|| dohA tukagupata tajI vibhava na sarana gahata taki sura siva rasa niit| tanI saravasi rasu kita taha gana rasa nava bhavi jiit|| 1. yaha pada joga paccIsI meM bhI upalabdha hai| de. krama saM. 2/11/11 2. yaha dohA viveka-battIsI meM bhI upalabdha hai| de. krama saM. 2/13/20 3. yaha dohA viveka-battIsI meM bhI upalabdha hai| de. krama saM. 2/13/22 For Personal & Private Use Only Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 devIdAsa-vilAsa kavitta gatAgata tIratha gaMga vihI nara sApa pasArana hI viga gaMtha rtii| tIpatha sAdata saMgha adoSa Sado agha saMta dasAtha ptii|| tImaga maiM vasi kaiM sidharesu sure dhasi kaiM siva maiM gmtii| tIjaga joni tajI nava rAsi sirAvana jI tani joga jtii||11|| doharA siSya brahma pUcha su phiri sadaguru kahai bhori| ekAdasa maiM aMka taiM Adi aMta sauM jori|| prazna-uttara teIsA deta kahA budha kI padavI siva kI asathAna kareM suniraan| kaunu harai tama ko nRpa iMdrini kau aru kauna ghinAvana jaan|| tArana kauna kahA kharacaiM nara dekhi kapUta Darai kaha aan| jAi dharai guru kA vana mAMhi sadA jaba bhAma tajai dhari dhyaan||12|| doharA bAnI jinavara deva kI sptbhNgmysaar| tinhi ke ghaTa pragaTI su te varanauM parama udaar|| savaiyA ikatIsA jAke ghaTa vasai jinavAnI so punIta prAnI jAkai ubhai bhAMti kI dayA samasta hiyai haiN| jAkI mati painI bheda svapara prakAsivai kauM bhinna-bhinna karai chainI ko subhAva liye haiN|| para sauM mamatva TAri kai su dharai nija bhAva parama uchAu suddha rasapAna kiyai hai| jAkai bhrama nAhIM page nija jJAna mAhIM so tau guna kau athAhI satya hI sauM citta diye hai||13|| doharA satya pratIti dasA jagI tinhi ke hadai smNt| tinhi kI sata saMgati kahauM sukha dAtAra anNt|| teIsA jIrana jAsu kaSAya viSai mukha bhAkhata je kahi tatva chaU re| je nija mAraga ko upadesa karai bhrama bhIti jahAna anU re|| 1. yaha pada jogapaccIsI meM bhI upalabdha hai| de. krama saM.-2/11/10 For Personal & Private Use Only Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 177 saMkhyAvAcI sAhitya khaNDa samyakadiSTI jagI jinhikai vara jAni lakhyau supadAratha dhuure| yA jaga meM jinhi saMtana kI satasaMgati maiM sukha sauM rahibU re||14|| doharA tinhi kau ura aMtara larama parama dharama rasa riiti| phiri tinhi saMtani kI kahauM saMgati parama puniit|| teIsA je vikathA sunivai bahire paradUSana je na kahaiM kabahU re|| pAvata leta jahA guna khoji sukhIka mahA su akhai nidhi puure| ' eka sadA samabhAva rahai ika jAni lakhai ari mitra hitU re| yA jaga meM jinhi saMtana kI satasaMgati maiM sukha sauM rahibU re||15|| doharA bUjhata sadaguru sauM bahuri siSya avara ukhled| judauM-judauM kari maiM kahauM suno saMta vasu bhed|| teIsA kauMna sudhI kavi ko rucivaMta kaho puni bhavya su ko jaga maahii| ko samujhAI jatI su kahau puni samyakavaMta kahAvata kaaNhii|| gyAika ko su kahA puni maMjana aMjana maiM samajhyau puni naahiiN| bujhata siSya kahau gura bAta hamaiM atigUDha dikhAta athaahiiN||16|| doharA siSya sunauM uttara kahai guru updesnhaar| bhinna-bhinna samujhAi maiM so puni aSTa prkaar|| teIsA graMtha pranIta kahai su sudhI kavi so rucivaMta sudharmahi buujhai| so bhavi tAhi lagai upadesa jatI suparigraha sauM na aruujhai|| samyakavaMta su hai saradhA jaha gyAika so nija tatva smuujhai| maMjana soi majai ura aMtara aMjana soi niraMjana suujhai||17|| doharA sumati aMgulI kari aMjai aMjana sadaguru vain| moha timira phATai jabai pragaTa aMtara nain|| For Personal & Private Use Only Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 devIdAsa-vilAsa teIsA suddhapayoga mahAjala sauM mala pApa su punya harai kari mNjn| rAga virodha vimoha niraMtara aMtara hota jagai jaga bhNjn|| nirmala diSTi jagai jaba jaina lagai guru vaina hRdai draga aNjn| so sivarUpa anUpa amUrati siddha samAna lakhai su nirNjn||18|| doharA anubhava suddha svarUpa ko hota ghaTai thiti krm| miTai mohinI karma kI sAta prakati ko bhrm|| teIsA siddha samAna lakhai jaba Atama sAta marai prakateM guna ghaatn| sAta gahaiM jaba lauM apano gharu kAja sarai jaba lau suna vaatn|| vAtana kI samajhai jaba cauja hiya~ duragauja mithyAta vilaatn| rAga virodha vimoha ghaTeM ghaTikA puni do na lagaiM siva jaatn||19|| doharA sama na hota puni bhavana taji samyakadiSTI jiiv| je varanauM siva paMtha maiM anubhava virSe sdiiv|| chappai sarvalaghu parama dharama dhana lakhata cakhata na, na tana taravara phl| samara samaya vara bhajata tajata para mana vaca tana bl|| abhaya bakhata bhara vaDhata sarasa pana samaya-samaya pl| agama akatha gana caDhata nasata jaga bharama karama ml|| ura sarala amala para pana aTala karana sakala adharama ptn| apavaraga sahaja parasata samana paragaTa bala anabhava rtn||20|| doharA magana sadA samarasa virSe pagana cAma sauM naaNhi| je sadabuddhI samarasI puni varanauM jaga maaNhi|| savaiyA teIsA je saravajJa samAna svarUpa sadA niradhAri dharai ura aNtr| rAga virodha vimoha dasA bhrama bhoga vilAsa udAsa nirNtr|| dekhi samAna subhAsubha karma viseSa matI na davai su kujNtr| je diDha AtamagyAna kriyA siva sukha lahaiM agile subhvNtr||21|| For Personal & Private Use Only Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkhyAvAcI sAhitya khaNDa . 179 dohA sivapada sukkha prakAsinI sumati vadhU jaga maahi| aba jAkI mahimA kahauM mUriSa kai ghaTa naahiN|| savaiyA teIsA sA ciya suMdara sIla satI sama sItala saMtani ke mana maanii| maMgala kI karanI haranI aghakIrati jAsu jagatra vssaanii|| saMtani kI paracI na racI parabrahma svarUpa lakhAvana syaanii| jJAnasatA varanI gunavaMtini cetani nAika kI pttraanii||22|| dohA darasana jJAna cAritra maya cetani parama prdhaan| aura padAratha jagata mahi je saravaMga ajaan|| darzanamahAtama chappar3a atula sukha dAtAra sarva maMgala taru viirj| bhavijana tinhi kauM pota siMdhu tArana bhvdhiirj|| vighana vRkSa tasu harana mahAtIchana kuThAramaya tIratha dAna pramAna punya paradhAna harana bhy|| ima sukha sudhA draga pivata ghaTa hota sarala vara mokha mg| . jasu ihi prakAra vasu jAma bhani samadaMsana jayavaMta jg||23|| . dohA sadabuddhI tinhi kai hRdai bheda jJAna bhari puuri| varanauM te sukavitta maiM alpa bheda guna muuri|| savaiyA ikatIsA agha aMdhakAra harive kauM haMsa rUpa mokha kamalA prakAsive kauM kamala pramAna haiN| madana bhujaMga rokive kauM maMtra avagADha citta nAga rokive kauM keharI bhayAna haiN|| Tarata kuvighna jaiseM harata samIra ghana visva tatva lakhive kauM dIpaka samAna haiN| viSa mIna rokive kauM hota mahAjAra jaise jJAnakauM arAdhai soi puriSa mahAna haiN||24|| dohA kAlu pAi tinhikai jagyo vara viveSa aNkuur| jinhike ghaTa vara sadA cAri bhAvanA bhuur|| For Personal & Private Use Only Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 devIdAsa-vilAsa chappaya jiyA joni jaga mAMhi sarva dekhata su mitra sm| tinhikauM karata pramoda Apa" guna gariSTa gm|| dukhita vAna durabala biloki karunA dharaMta mn| ArAdhai na virodha te su durajana viloki tn|| jaga mAMhi jeha jainI puriSa cAri bhAvanA mana dhrt| pUrana pratApa lakhi Apa bala parama bhAva paragaTa krt||25|| dohA carana vRkSa karikaiM jahAM kareM saMta vishraam| bhava dukha tapana bujhAi taha lahata parama sukha dhaam|| savaiyA ikatIsA vrata mUla saMjima sakaMdha vaMdhyau jama nIyama ubhai jalasIMca sIla sAkhA vRddhi bhayo hai| samiti subhAra caDhyau baDhyau gupti parivAra pahapa sugaMdhI guna tapa patra chayo hai|| mukti phaladAI jAkai dayA chAha chAI bho bhava tapa tAI bhavya jAi Thaura layo hai| gayo aghateja bhayo suguna prakAsa jaiso carana suvRkSa tAhi devIdAsa nayo hai||26|| doharA samitA nija cAritra guna dharma eka rsrNg| ini tInhIM kI ekatA kahauM suno srvNg|| chappai dharma soi cAritra dharma samitA rasa mNddit| dharma suddha parinAma dharma parabhAva vihNddit|| dharma kSamAdika mUla dharma saMsAra niraask| dharmasAra jaga mAMhi dharma ari karma vinaask|| jayavaMta dharma dhana dhua sabala tIni loka mahi puni prm| pranamauM su dharma kara jori juga hohu dharma rakSaka su mm||27|| dohA dharma aneka prakAra hai aru puni eka prkaar| syAdavAda vedI puriSa kareM dharma nirdhaar|| chappaya dharma mahAtama dharma sarva sukha khAni dharma dhana jana hita kaarn| dharma vivudha tA cinha dharma siva svarga sidhaarn|| For Personal & Private Use Only Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkhyAvAcI sAhitya khaNDa dayA mUla dhuva dharma-dharma sama hai na mitra puni / dharmavaMta taha riddhi-siddhi prApati aneka guni || bhrAta su aura jagamAMhi priya lakhyau nahIM vara dharma sama / namauM sudharma kara jori juga hohu dharma rakSaka su mama / / 28 / / dohA dharma hIna varanau su nara yaha saMsAra maMjhAra / je mUriSa mithyAmatI pasu sama nara avatAra / / chappaya jyauM juvatiya binu kaMta rainu bina caMda jotibhara / jyauM saratoi na hoi laccha jima hu na sUna ghara / / jyauM gajarAja pravIna hIna daMtani su na sohata / mukatAhala binu pAni tAhi gunavaMta na gohata / / jima sainA narapati hIna kahi parama latA bina pahupa huva / jima yA nara bhava niraphala bhaIya jini jana kaiM nahiM dharma dhuva / / 29 / / doharA eka kavitta viSai kahauM artha doi sunu saMta / mUriSa aru mati maMda kau judai - judau virataM / / savaiyA ikatIsA parama dasA maiM rahaiM bharama na bhoga gahaiM, je nara malIna ura gunahIna nara haiM / karama damaMta samarasa maiM magana, sadA mAraga na rAcaiM durabuddhi ura dhara haiM / / so samana mAhi jAkai rAga haiM na doSa, bhAva jAkauM sukha lesa nAMhi nAMhi loka tarahaiM / kahai devIdAsa tana mAnai nija mAraga maiM rAce saMta, kudhI je na jAnata su parahaiM / / 30 / / dohA suguru kahai sajjana sunauM durabuddhini kI daura / gahi kupaMtha viparIta maga kahata aura kI aura / / teIsA mAraga chor3i kumAraga hota nahIM tinhikaiM draga diSTi pulAsI / suMdari sIla subuddhi sakhI taji sevata pApi durmati dAsI / / 181 Atama suddha dasA na samhArata mAnata jhUTha kriyA kari sAsI / yA bhava nagra viSai nara je saTha amrata chAMr3i piyai viSa AsI / / 31 / / For Personal & Private Use Only Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 devIdAsa-vilAsa dohA saMpati greha sarIra maiM magana mahAmada mst| mUrikha maramu na jAnahIM nija svarUpa prvst|| teIsA karmani kau na vicArata svAMgu made manu moha mithyAta maiM huule| rovata dekhi aniSTa padAratha iSTa padAratha dekhata puule|| saMpati greha sarIra virSe mamitA rasa ke vasa hokari jhuule| yA jaga mAhi mahA viparIti acetani ke saMga cetani bhuule||32|| doharA viSai bhoga ke lAlacI aMtara hRdai mliin| varanauM teM bahirAtamA karama roga adhiin|| teIsA bheSa dharai na munIzvara ko suvivekha na raMcahi ye mahi aanaiN| jorata dAma kahAvata nAma jatI viparIti mahA ati tthaanaiN|| aMbara choDi digaMvara hota su aMmara pheri grahaiM taji aaneN| je saTha Apu karaiM saTha aurani je saTha loga tinheM gura maaneN||33|| . doharA mahAvratI su na anuvratI samyakatI su na koi| kahie duraliMgI puriSa aMtaradiSTi na hoi|| teIsA bheSa dharai munirAja paTaMtara Asana mAri mahAvrata tthaaneN| maMtra mahAsuni kaiM vasu bheva karAvata seva mahAsukha maaneN|| so vrata chADi parigraha jori bhalA jana naiMku hie mahi aanN| vaMcata logani bhogani heta pare bhavasAgara maiM su ayaanaiN||34|| doharA lIna virSe rasa bhoga sauM dIna bhae villaat| mithyAmatI asaMjamI kahauM adhama utpaat|| sarvaguru savaiyA sAsI sUdhI jAnaiM nAMhI lAgyau jhUThI kAyAmAhI pApAraMbhI DaMbhI ApA mAyA tA maiM hUlyo hai| dekheM te berUpI poTI rove sovai rAjI hove nauMnI nIkI mIThI sAtA sobhA dekheM phUlyau hai|| For Personal & Private Use Only Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkhyAvAcI sAhitya khaNDa 183 rAgI doSI mohI krodhI mAnI mAyA lobhI hiMsArUpI ciMtA cArI bhArI jhUlA jhUlyau hai| jainI kaisI mudrAdhAreM dainI detauM jItai hArai aso mithyAvAdI so vedAdI hokaiM bhUlyo hai|| 35 / / . doharA guna vistArai Apanai pragaTa kareM prdoss| parAdhIna bahirAtmA je varanau nirmoss|| kuriyA samyakatI ke cihna je jAnata nAMhIM rNc| rAgadoSa paranamana juta krodhAdika prpNc|| krodhAdika parapaMca suddha karatUti na jaanaiN| punya karma utapatya satya sivamAraga maaneN|| jaisai bAlaka mahuri mAni gaurA kI cikatI / taiseM kahai ajani mAna hama haiM smyikttii||36|| doharA pudagalAdi paravastu sauM rAgadoSa aru moh| kahauM sukriyA kalesa sauM karata mukti kI ttoh|| mUDhakriyA teIsA moha mahAmala kauM na male aru rAga virodha hare na hraamii| karmani ke khaya kArana heta kareM tana daMDa jarAvata caamii|| mArana cAhata haiM su bhujaMga liyai laTha kUTata Upara vaamii| maMda kaSAya viSai na kare nara cAhata mUDha bhayo shivgaamii||37|| doharA parAdhIna parajoga sauM aru kaSAya sNyukt| hauM na kahata saTha kaSTa sahi aSTa karma taiM mukt|| . teIsA iMdriya paMca na raMca karI vasa vaMchata sukha bhayo prdhaamii| dhyAna dharai vrata mauMna japAdika sauM siva kI thiti vAdhata laamii|| Agama-veda-parAna kahaiM jaDa haMsa na aMsa lakhyau sakha daamii| maMda kaSAya viSai na karai nara cAhata mUDha bhayo sivgaamii||38|| doharA kahauM bAta diSTAMta kari sunau catura manu laai| je abhavya tinike hRdai jinavAnI na smaai|| For Personal & Private Use Only Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 devIdAsa-vilAsa teIsA aMmrata jau upajai ahi ke mukha pAhana bhUmi saroja phulaihai| pacchima kI disi bhAna ubhe jiya ghAta tajau suralokani jaihai| vAsara bhAna lakheM aru Avahu bhAMtini pAta karIlani chaihai| jau jinasAsana bhASita rIti abhavyani kai ghaTa maiM srdaihai||39|| doharA sunauM suyahu diSTAMta ava kahIM dUsarI baar| jyauM abhavya upadesu guru pAThe para jldhaar|| teIsA jau turaMgai sira sIMga lagai phiri kaiM saritA ulaTau jalu baihai| siMghini dUdhu rahai mRtukA ghaTa sIMcata hI ghRta Aga bujhai hai|| pAhana pota tarai jala sAgara jA kari kehari kauM mRgu gaihai| jau jinasAsana bhASita rIti abhavyani ke ghaTa maiM srdaihai||40|| doharA jaina naina binu je karata mUrikha tathA upaaii| jaise bhUleM gaila ke calyau akAratha jaai|| chappaya kamalavaMdha aMga'lagAvata rAkha rahata nita mauna dhAri mukh| saMga bhAra sabanASa karata tapa sahata ghora dukh|| dharata bhAMti bahubheSa baDhAvata jaTA sIsa nkh| vana maiM rahata adekha asana tyAgeM sumAsa pkh|| ityAdi kaSTa sahata supuriSa mAsa avara bIteM brkh| so jaina naina binu jhUTha diSa rahita jeha nija para prkh||41|| dohA jaina dharma saMsAra maiM parama sukha daataar| varanauM jAsu prasAda bhavi utarata bhavadadhi paar|| chappai iya bhava aru paraloka jaina jagamAMhi shaaik| jaina karma krata roka jaina nAnA sukha daaik|| 1. yaha pada joga paccIsI meM bhI upalabdha hai| jisakI krama saMkhyA 2/11/7 hai| For Personal & Private Use Only Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -185 saMkhyAvAcI sAhitya khaNDa jaina durita tama araka jaina mithyAta vinaask| jaina harana dukha naraka jaina sava tatva prkaashk|| jayavaMta jaina jaga mahi bhavika jAsu binA kAraja na ik| so jaina baina binu sivaramika bhAva nahIM upajai smik||42|| doharA varttamAna varte nahIM sosu karai besrm| baMdha asAtA karma ko karai cahai subhkrm|| ikatIsA jaise koi roga mAMhi asana gariSTa karai roga ke vinAsa ko vicAra citta rahai hai| jaise ghRta dhArA kari sIMcata hai pAvaka maiM pAvaka so ghRta sauM bujhAi daina kahai hai|| jaiseM kAlakUTa tAsu bhakSana karai hai mUDhatA pai jIvitavyatA binA vivekha gahaiM hai| jaiseM jagavAsI jIva joga dai AThoM jAma karata asAtA baMdha sAtAkarma cahai hai||43|| doharA bhAgya binA re magadha nara saMpati car3he na haat| jaiseM cAtraka mukha virSe bUMda parai khiri jaat|| savaiyA ikatIsA jaise candramA ko pratibiMba dIse pAnI mAhi vAkauM hAtu ghAlika su kaiseM koI pAi hai| jaise koI janama kau baurA jana bolai nAMhi kaho rAga rIti sauM su kaise gIta gAi hai|| jaise cachuhIna nara calai Apa akali sauM aurani kauM kahau kaiseM mAraga batAi hai| jaise mUDha prAnI jinavAnI maiM vicAra dekhuudai tau AsAtA karma sAtA kaise Ai hai||44|| dohA mUDha matI tini kauM nahIM lagai parama updesh| sunauM bhavya diSTAMta yaha kahU pragaTa kari les|| teIsA jyauM mukatAhala mAla banA kari kaiM kapi caMcala ke ura laavau| bhojana pAna cahU rasa thAna su jyauM kharu ke mukha maiM bhugtaavau|| aMdhana pAsa kare jima nRtya su jyauM bahire jana ke Dhiga gaavau| jyauM jaga mAMhi kahai mati mAna su mUrikha logani kau smujhaavau||45|| For Personal & Private Use Only Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 devIdAsa-vilAsa dohA aMkusa upadesu na lagai kari madamaMta smaan| sunau saMta kumatI puriSa varanauM parama ajaan|| savaiyA teIsA dAna dayA su nahIM jinhi kaiM na payAsa mato ina bodha bdd'aaii| dhyAna nahIM na pramAna vratAdika sAdhika mokha nahIM budhtaaii|| joga jagai na lagai upadeza palaina kriyA na kasyau tpyaaii| yA karatUti milai na jahA~ jinhi ke ghaTa kUra kudurmati aaii||46|| dohA duramati ke parasAda taiM bhaTakyau jIva anNt| .. aba jAkI niradhAranA karau sunau gunvNt|| savaiyA battIsA piyeM surA su pAnasI kiyai kurA kumAna sI diya durAdudhyAna sI liyai kugyAna bhAri hai| uDailanI aUtasI chaDaila chIda chUti sI bhaDailabhIti bhUtasI kalesa ko bhaDAri hai|| vaDhAvanI kukAma kI raDhAvanI kuvAma kI paDhAvanI kudhAma kI kubhAva daina hAri hai| calai kurIti abaMdha kI karAvanI kubaMdha kI jagatra kI juThela so kubuddhi kUra nAri hai||47|| dohA dekhau yaha mati dokhinI karata bhajana meM bhNg| parAdhIna bahirAtamA yAhI kaiM prsNg|| .. savaiyA ikatIsA sugyAna bhAna kauM ghaTA jagatra jIva kauM naTA karai ghuTAna kauM baTA kugaila so btaavii| susIla sauM karai SaTA viSai savAda kauM caTA sumAna sai karaiM saTA araila aapdaamii|| payUSa ko kareM kaTA caDhI kupaMtha ke aTA diyai supaMtha ko TaTA phirai kuvesuvA bhii| lakheM kubuddhi kI laTA sucitta saMta kau phaTA dharai su eka I haTAjhaTA ki durgaheM gii||48|| dohA jAke ghaTa yaha pApinI dharai sunara bahu bhes| jA duramati kI vAratA sunau sudhI puni les|| savaiyA batIsA vakhAnanI kuvAda kI kuvAta besavAda kI kugaila hai adAda kI viSAda citta maiM bhrai| chakIya moha phAMda kI supaMdrahU pramAda kI apAtatA anAda kI malIna AtamaiM krai|| For Personal & Private Use Only Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkhyAvAcI sAhitya khaNDa 187 arI parai susAda kI vigAri kIca kAda kI madora aSTamAda kI subhAva saMta kau harai / janI harAmajAda kI nakI manauM kulAda kI parai su tAhi khAda kI kubuddhi gAta maiM dharai / / 49 / / dohA saMtani taji mati dokhinI ati dukhadAini jAni / sunauM bhavya yaha kI kathA kahalauM kahauM vakhAni / / teIsA saMtani ke mana meM utarI jisakI apakIrati graMthani gAI / dUtiya durgati taiM niyarI parapokhini dokhini hai dukhadAI / / iMdrini kI pati rAkhana hai pragaTI viSayArasa taiM guratAI / augana maMDita niMdita paMDita yA durabuddhi kunAri kahAI / / 50 / / doharA kumatI puriSa jagatra mahi dharata svAMga bahurUpa / kAma aMdha durabaMdha puni baranauM jaMta svarUpa / / chappaya kAma aMdha so puriSa satya kari sakai na kAraja / kAma aMdha so puriSu tAsu parinAma na Araja / / kAma aMdha taha krapA milai ika raMca na koI / kAma aMdha taiM adhama nahIM jaga maiM puni soI / gati nIca mahAdukha bhogavata so saba kAma kalaMka phala / so kAmAna kari chinakamahi dahata sIla taruvara sabala / / 51 // dohA sItA SoDasa maiM svaraga pahu~cI sumati sameta / rAunAdi narakaiM gae duramati kaiM hita heta / / savaiyA cauvIsA sarvatomukha hiyArasa kAma bahyauM rukha sora harI paranAra gaI mati tAsa / piyAtasu rAma rahyau mukha mora gharI ghara yAra bhaI pati pAsa / / siyA jasudhAma lahyau sukha kora dharI bharathAra maI sati Asa / jiyA vasu jAma sahyau dukha ghora karI karatAra ThaI gati tAsa / / 52 / / For Personal & Private Use Only Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 devIdAsa - vilAsa doharA buddhi bAunI kI kahauM sunauM vivasthA saMta / kavi apanI matimaMdatA varanai kari diSTaM / / savaiyA ikatIsA jaise kAhU jauMharI nai hAri ke vicAra binA mautI eka - eka do athoka jori dhare haiN| samaiM pAi eka-eka mautI kau samUha dekhi paMgati lagAi eka sUta mAjha bare haiM / / jaiseM ye kavitta mitra kahe te apaMgati sauM buddhi sauM lagAi pheri paMgati maiM dhare haiM / jAtaiM dhare nAma buddhibAunI anUpa yAkau buddhivaMta mUrikha prataccha jAni para haiM / / 53 / / doharA sabhA binA guna jana binA bina jana gunA vibhAsa / sadAyavIde maiM gajata jaga maiM deviyadAsa / ' teIsA savatu sAla aThAraha saiM puni dvAdasa aura dharau adhikAre / caitasudI parimA guruvAra kavitta jabai ikaThe kari dhAre / / gaMgaha rUpa gupAla kahe kamalApati sIkha sikhApana vAre / kailagamA puni grAma dugoDaha ke sabahI vasavAsanahAre / / 54 / / dohA durita mUla mithyAta maga duramati hota nikaMda | buddhi bAunI ke sunata upajata paramAnaMda / / For Personal & Private Use Only Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. purANetihAsa, bhUgola, rAjanIti evaM zarIra- lakSaNa - sAhitya khaNDa (1) jinAMtarAulI dohA paMca paramaguru kauM namau mana vaca sIsa navAI | jina aMtara paMgati kahauM bhinna-bhinna samujhAI / / 1 / / caupar3I tIja kAla jAni bhavi soI sAgara koDAkoDI doii| dUjau koDAkoDI tIna pahilo ko cAri paravIna / / 2 / / puni pahilau dUjau tIsarau Avata jAta duguna kari dharau / bhogabhUmi nidhaTI SaTu teha utti maddhi jaghanya su jeha / / 3 / / koDAkoDi gae daza AThi baMdhyaukAla cauthe kau ThATha / so puni koDAkoDI eka jAkau varanana kahau viseka / / 4 / / jugalA dharma gayo jaba bAdi upaje prathama jinezvara Adi / koDAkoDi Adhi jalarAsa bItaiM ajita gae siva pAsa / / 5 / / tIsalAkha puni sAgara koDi saMbhava mukti gae tihiM choDi / puni dasalAkha koDi saralae abhinaMdana jinavara siva gae / / 6 / / sAgara gae. koDi nava lAkha sijjhe sumati karma vasu nASa / navai hajAra koDi sarajAta mukati gae padamaprabha tAta / / 7 / / koDI nava sahazra puni tAla bAtaiM taji supArzva jaga jAla / navasai koDi gae sara aura caMdaprabha pahu~ce siva Thaura / / 8 / / navai koDi sAgara jaba nase jinazrI puSpadaMta siva vase / puni nava koDi tAla bItiyo sItala nAtha akhai pada liyo / / 9 / / sau sAgara chAchaTi puni laccha aru chabbIsa hajAra prtcch| ye varasai ghaTi sAgara koDi gae zriyaMza mukti jaga choDi / / 10 / / For Personal & Private Use Only Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devIdAsa-vilAsa aru puni cauvana sAgara aMta sijhe vAsupUja bhgvNt| bahuri vitIte sAgara tIsa vimalanAtha tribhuvana guna dhiis||11|| tinhi taiM nava sAgara ke bIca dhoI jina anaMta jaga kiic| pAu palya ghaTi sAgara cAra dharmanAtha utare bhava paar||12|| Adhipalya ghaTi sAgara tIna sAMtinAtha kari karmani chiin| Adhi palya ko antara pare kuMthunAtha sivapura vistre||13|| varSa hajAra koDi ika hIna pAu palya mahi karau prviin| etau jaba aMtara pari gayo arahanAtha ko kevala bhyau||14|| sahasakoDi varSe pUriyo malyanAtha nirbhe pada liyo| cauvana lAkha varaSa paravAna bItata munisobata sivnaath||15|| puni SaTu lAkha varSa gata hota nami jinesaura parama udot| pA~ca lAkha varSe kari hIna neminAtha avvaya pada liin||16|| paune caurAzI suhajAra bIte varSa pArzva jina paar| varaSa doisai adhika pacAsa mahAvIra pahu~cai siva paas||17|| bAkI varaSa tIni vasu mAsa vAsara rahe paMca dasa taas| koDAkoDi kachu ghaTi tAla pUrana bhayo caturthama kaal||18|| varaSai viyAlIsa hajAra bAkI bacI avara je aar| tinhi ke maddhikAla do eva paMcama chyau kayau jindev||19|| jaha taiM thake mukti pada soI honahAra viparIta su hoii| kAla sarpinI huMDAchalI bAsaThi barasa rahe kevlii||20|| rahayau eka meM varSa nidAna vara variSTha mnprjyjnyaan| terAsI varaSai sata eka kAla paMcamau gaau su ttek||21|| dasa pUraba dhArI muni kahe puni ete aMtara mahi rhe| dhArI puni ekAdasa aMga vasu munirAja sudhI srvNg||22|| vara" varaSa doI sai bIsa te vaMdau cirakAla muniis| puni nimittajJAnI municAra eka aMga ke dhArana haar||23|| varaSa ekusai dasa aru ATha vartamAna vateM jina paatth| tinhi bahubhAMti prakAse graMtha Agama adhyAtama nija pNth||24|| chaise terAsI puni varza rahe avara muni varaguna srs| jahaM teM saragaMthI avalAdha dakhina disA rahai puni saadh||25|| For Personal & Private Use Only Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purANetihAsa-sAhitya-khaNDa dina-dina puni viparIta kubhiMga jatI vratI kari thapai kuliNg| pahirai vasana bhoga vidhi cahaiM tinhi sauM mugadha munIzvara khaiN||26|| sADe sAta koDi saragaMtha jaiheM narka kahI jina pNth| aru tinhi ke paramodanahAra te puni jaiheM narka mjhaar||27|| saradhAvaMta rUcI nara kahe kahUM-kahUM jo virale rhe| tinhi ke ura varanyauM samakita chaTai kAla puni mahA vichitt||28|| jAkai kahanahAra bhagavAna ko kavitA kari sakai bkhaan| alapa buddhi karake kavi kahI suddha sodha kI jai budha shii||29|| doharA aMtara jina caubIsa ko jathA sakti mati hiin| graMthasAra siddhAMta lakhi bhASA paragaTa kiin||30|| devI sevI sarva jina khevI daza vidhi dhuup| levI surapada jAi kaiM jevI parama anuup||31|| (2) mArIca bhavAMtarAulI baMdau pada arihaMta siddha guna ura dhrauN| AcAraja uvajhAi sAdhu vaMdana krauN|| baMdau zratu siddhAMta saMta suramati lhauN| bhavaaMtara mArIca kuMara bhASA khaiN|| bhASA samujhai bhavikajana sunata ati sukha paavhiiN| saMsAra bhoga udAsa kArana yahu caritra sugaavhiiN|| ati sugama aratha suDhAra sajjana parama zabda suhaavnau| kavi alpamati kari kahata so puni alpa mana smujhaavnau||1|| nAbhi nRpatiM suta prathama Adijinavara lhuuN| tinhi ke suta bharathesa khaMDa SaTupati khuuN|| bharathesa suta puni mArIca bkhaani| tinhi taji grahavasa vAsa mahAvrata tthaani|| ThAniyai mahAvrata kaSTa duddhara sahata ati dina dina dhnaiN| teraha prakAra dharai supuni cAritra so kahata na bneN|| For Personal & Private Use Only Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 devIdAsa-vilAsa SaTu kAla sAdhata dhari sudhIraja ekacita saMjima dhnii| diDha kAya joga bhae su muni ko kahi sakai upamA ghnii||2|| ihavidhi saMjima sahita kAla kachu biitiyo| jaha puni Adijinesa karma bala jiitiyo|| cAradhAtiyA karma kalaMka jabai gyo| kevaLa darasana jJAna carana pasmaTa bhyo|| paragaTa bhayo bala jJAna darasana suddha paranati prne| jaha Ani turata kubera suraMvara samavasarana racata bhe|| so sakala vidhi pUrana manohara pragaTa jima Agama khii| tihi maddhi zrI jinavara virAjata AdinAtha prabhU shii||3|| SaTu ritu ke phala phUla jahA~ phUle phre| le bharathezvara agra suvanamAlI dhre|| bharathezvara vanamAliya sau puni buujhikaiN| kInau ati ahalAda subAta smuujhikaiN|| susamUjhi bharathezvara kahI sabasauM bahuri smujhaaikaiN| pahu~cyau tataccha jinesa tinhi ko samavasarana su aaikaiN|| bharathesa ati AnaMda sauM jaba samavasarana virSe cle| utasAha kari ati mana vicArata Aju janama saphala phle||4|| pahu~ce jaha jinarAja jAi darasana kiyo| janama-janama krata pApa gae harSata hiyo|| jai-jai sabada karata puni ati AnaMda bhre| sakala manoratha kAja Aju pUrana pre|| pUrana pare saba kAja jaba jinavara sumukhu puni dekhiyo| baiThata sunara koThA viSai nara janama vara kari lekhiyo|| jaha uThata oMkAra rUpI dhuni jinesa nirkssrii| so syAdavAda maI jinezvara vAni saba sNsaihrii||5|| bharathezvara taha prasna bahuta pUchI khrii| so saba ganadhara deva batAi pragaTa krii|| hama kula puni tIrthaMkara dUjai hoigau| so prabhu deu batAi tau saMsau khoigau| For Personal & Private Use Only Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purANetihAsa-sAhitya-khaNDa sunahu bharathesvara suganadharajU khii| khAigau saMsau tapu karata ye mArIca tIthaMkara supuni hUhai sahI / / suni jaba kuMvara mArIca jinavara vacana Teka hiyaiM rhii| mana mAMhi garchu kiyo susava saMjima utAri dharayau tahI / / 6 / / kArana kauna su ava hama duddhara tapu karaiM / jinavara bhASita so aba kyoM na hiyai dharai / / ganadhara deva kahI bharathezvara sau yahI / tIrthaMkara padavI su kahA hauMne rahI / / hauMne rahI na su bAta, bhASI yaha vicAra suvratu taje / graha bhoga pheri grahau sakala vratu tajata naiku nahIM laje / / kaiM mana vacana tana kari viSaya rasa saravaMga sukha kari bhogayo / tapa kari sutrAsa sahyau akAratha dinu su puni niraphala bhayau / / 7 / / viSaya bhoga puni kauMnu kahai subakhAni / je bhugate mArIca kuMvara hitu jAnikai / / kratakArita anumodamAni je agha kare / jAkau phala puni pAi nigoda viSai pare / / supare nigoda viSai mahA ati viSama duddhara dukhasahe / sAgara sueka rahe jahA~ suna jAta puni mo para kahe / / taha parama ati suchama apAvana tana su sAdhArana dhare / taha marana eka samai viSai bahu bAra aSTAdasa kare / / 8 / / bahuvidhi dukha bhugate ati ghora nigoda ke / uparAje krata kArita puni anumoda ke / / kInI jaha karanI su bahuta parapaMca kI / dhari aMtima parajAi siMdha tirajaMca kI / / tirajaMcagati ati dukha kArana siMha puni paranati laTI / vanacara su ari na bacai jahA~ cahu~ ora pasu paMgati ghaTI / / puni parama cArUna muni tapIsvara suddha vaha vana maiM rahaiM / sukha kaMda samarasavaMtatA upadesa bhavi dekhata kahaiM / / 9 / / munivara dekhata siMgha su bhakSana kauM gayo / bhavya dekhi munirAja su saMbodhita bhayo / / For Personal & Private Use Only 193 Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 devIdAsa-vilAsa sunahu siMdha tuma bAta jIva uttima khe| bhava aMtara suni leu eka china ho khdd'e.|| china ho khaDi yahu vacana suni kari siMdha mana vaca kAi kaiN| kara jori jagu pAini pasyau prabhu dukha kayau smujhaaikaiN|| muni kahata suni bhavijaMta ho ati sAvadhAna pa. sukhii| varanau~ bhavAMtara bhinna-bhinna suavadhijJAna pragaTa mukhii||10|| prathama riSabhi jinarAja bhae uttimmtii| tinhi kaiM suta upaje su bharatha ssttukhNddptii|| bharathezvavara suta bahuri kuMvara mArIca ju| tini taji graha dukhadAi sakala bhava soca juu|| graha soca taji diDadhari mahAvrata puni su tapa yuta vana bsaiN| mana-madana vAna kaSAya-viSaya vikAra jIti su tana ksaiN|| jaha AdinAtha jinesa pahu~cau samavasarana su aaikaiN| taha samavasarana viSai gae bharathesa ati sukha paaikaiN||11|| bharathesvara ganadhara tinhi sauM pUchata yhau| hama kula puni ko hoi su tIrthaMkara kho|| ganadhara deva kahI subharatha puni buujhiyo| tIrthaMkara mArIca hohi su smuujhiyo|| su samUjhi puni mArIca suni kari mahAga( himaiM dhsyau| atisAra saMjima sarasu munivrata chinaka mahi sava prihtyau|| sava rAja kAja kiyo jathAratha bahuri mana vaca kAi kaiN| bhAkhI su zrIjinarAja sabahU hai su ausaru paaikaiN||12|| iha vidhi saMjima tyAga ahUM cita maiM dhrii| pUrana kari para jAi nigoda vithA bhrii|| so puni itara nigoda virSe dukha dekhiyo| viSaya-bhoga phala jAni susaMta visekhiyo|| su visekhiyo saba pApa ko phala chinaka sukhai jhAMka kauN| vaha teM su phiri nikasata bhae mAraga viSai taru AMka kauN|| taha varaSa sAThi hajAra bItI marata puni upajata jiyaa| vaha thiti supUrana hota puni avatAra chIpa viSai liyaa||13|| For Personal & Private Use Only Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 195 purANetihAsa-sAhitya-khaNDa asiya hajAra varaSa taha dukha kari puuriyo| nibUM taravara turata jAi aNkuuriyo|| bIsa hajAra varaSa niMbU paranati rhii| niMbU taji parajAi kevare kI ghii|| gahi kevarau parajAi thAvara gati jahA~ saMkaTa syau| dasa sahasa ghaTi eka lAkha varaSa dukhita dura paranati rhyau|| phiri Ava aMta bho sa pani upaje kanaka taravara vipaiN| taha pAMca koDi nidAna varapani dukha sahe lekheM likheN||14|| tIsa lAkha varaSani caMdana druma maiM bse| chinaka ghAna sukhamAni mahAdukhamaiM phNse|| tIsa koDi varaSani sudhare tana maccha ko| sau dukha kaunu kahai suviauM phala accha kau|| phala accha ko sukha chinaka kArana phala su ganikA gati dhrii| avatAra sAThi karora dhari ati niMda mati pUrana krii|| avatAra pAMca karora phiri pasiyA bhae niradai prne| bahu jIva ghAta kare jahA~ suna jAta puni mo para bhnai||15|| AgAmI parajAya choDi gaja tana liyo| bIsa koDi avatAra dhare mari jiyo|| taji gaji gati puni deha dhari khara joni maiN| sAThi koDi avatAra milai mari honi maiN|| mari hauni bAra anaMta kari phiri janama kUkara ko milyau| taha tIsa koDi pramAna varSani mAsa mala nisa dina gilyau|| avatAra sAThi sulAkha puni jaga maiM napuMsaka ke jnaiN| dukha kI samhAri nahIM jahA~ ati ghora durakarmani tnaiN||16|| bIsa koDi avatAra dhare triya ke bhiyaa| sAdhArana tana viSaya vaMta jana kauM priyaa|| saMpUrana kari Aukarma dhobI bhe| dasa sahasra ghaTi eka lAkha janama ntthe|| janamanaThae eka lAkha phiri mari dhari sarIra turaMga ko| vasukoDi bhava bhugatI jahA~ phala viSaya parAnati saMga kau|| For Personal & Private Use Only Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 devIdAsa-vilAsa taji tana bahuri nRpa hoi sAThi sulAkha bhava ganatI grne| taha pAtra dAna diyo suphala kari bhoga bhUmi virSe jnai||17|| asiya lAkha parajAi dharI sakha thoka maiN| jahaM taiM mari upaje sa bahuri suraloka maiN|| asiya lAkha puni janma svarga gati maiM dukhii| mUriSa jaga jaga mAMhi kahaiM tini sauM sukhii|| tinhi sauM sukhI su kahai ajAnai sura viSaya bhugatata mre| bhava tIsa-koDi lagAra ika maMjAra tanu mari-mari dhre|| maMjAra tanu taji sAThi lAkha subAra garbha viauM khire| so dukha kaunu kahai jahA~ ati bhAMti-bhA~tina kai pire||18|| aura bhavAMtara bahuta sakai ko gaaikaiN| avadhi viSai pragaTai sukahe samujhAi kaiN|| taba tuma yaha parajAi dharI puni siMgha kii| tAsu kathA ati nIca var3hAvana bhiMga kii|| ati bhiMga kI karatA kathA saba siMdha sauM munivara khii| so sunata siMgha khaDau bhayo kara jori juga siru naavhii|| puni kahata siMgha mahAmunIsvara sauM suderana aani| hama kauM su aba tatakAla dIjai so sikhApanu jaaniyeN||19|| tuma prabhu tArana tarana sudhArana kAja hau| tuma saranAgata saMta garIbanabAja hau|| tuma guradInadayAla mahAjasu liijie| moha dukhita ati dekhi su bAta khiijie|| su kahIjie upadesa svAmI mana vacana tana kari ghauN| tuma vacana kI supratIti kari uradhAri su nija mAraga lhauN|| yaha kahata siMgha udAsa ati sanamukha bhayo munirAja sauN| hama sauM kahau avasIkha so hama lahi sabai nijakAja sauN||20|| jaba munivara upadesa kahata sunu bhavi jiyaa| ura aMtara avadhAra harSa karika hiyaa|| sUkhau trana tuma carahu harita chor3o sdaa| nIra piyo jaha dhAra girai ati bhdbhdaa|| For Personal & Private Use Only Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purANetihAsa-sAhitya-khaNDa 197 ati bhadabhadA jaha piyo pAnI sakala anachAnyau tjau| saba jIva Apu samAna ke lakhi parama niramala pada bhjau|| tuma Au puni ika mAsa bAkI supana sovata sI rhii| yaha sIkha dhari ura mAMhi taji kari sakala bhrama kIjau khii||21|| zrAvaka vratu jaga mAMhi sukha kauM krai| zrAvaga vrata su prasAda jIva bhavodadhi trai|| zrAvaga vrata tuma joga sa diDha kari liijiye| ihi vidhi bhava dukha vAsu julAMjuli diijiye|| dIjiye bhava-bhava dukha julAMjuli aura vratu tumha kauM nhii| yaha vacana suni kari siMgha-puni baiThau rahayau vahIM ko vhiiN|| saMnyAsa dhari ika mAsa kau dina-dina dayA pragaTai hiauN| sau sakala jIvani para krapA juta sudhA samitA rasa piyai||22|| tana para caDhi bahujIva vamIThe lagi rhe| leta karauTA nA~hi mahI saMkaTa she|| iha vidhi saMjima pAli mahAtanu soddhikai| puni pahu~ce suraloka siMgha tana choddikaiN|| choDikaiM tanu jaba siMgha ko suraloka sura padavI lhii| taba avadhi Apu vicAri kari kahi kauna punya udai yhii|| munivara vacana ura dhari travidha kari diDha parama anuvrata gyau| pUraba su punya udota kariyahu Ani puni sura pada lyau||23|| phiri munivara ke pAsa Ani astuti krii| prabhu tumharau upadezu pAi suragati dhrii|| prabhu tuma dInadayAla anAthani ke dhnii| tuma darasana jaga mAMhi vipati TArana ghnii|| TArana vipati bhavijaMta tinhike tarana tArana hAra ho| mahimA anaMta su ko kahai tumha tIni loka siMgAra hau|| ihi bhAMti thuti karikai su phini sura Apu loka viauM ge| tahaM sukha vilAsa-vinoda ati-ati bhA~ti bhA~tina ke bhe||24|| ati uttima pada pAi sukhI saba saMta maiN| Ani bhae puni vardhamAna jina aMta maiN|| For Personal & Private Use Only Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 devIdAsa-vilAsa garbha janma tapa gyAna su dhyAna diddhaaikaiN| pAyo pada niravAna sukarma nsaaikaiN|| su nasAikaiM basu karma kalyAnaka supaMca viraajhii| jaga jAla taji anubhUti saji nija mile svAratha saajhii| jaha bhUkha pyAsa na trAsa rAga na doSa moha na jaaniye| jaha roga soga viyoga vismaya kheda sveda na maaniye||25|| janama dharana taha marana jarAdika dukha nhiiN| mana vaca tana para joga rahe jaha~ke thiiN| samyaka darasana gyAna Adi vasa guna lhe| siddha sahita puni tena jAta mo para khe|| mo para kahe kima jAhi je gana Adi aMta na jA skau| ko kari sakai niradhAra munigana suddha jJAna prkaaskau|| zrIvarddhamAna jinesa siddha svarUpa nita prati dhyaaie| kara jori deviyadAsa tinikauM sadA sIsu nvaaiye||26|| (3) lachanAulI chappaya Adi jinezvara vRSabha ajita gajarAja viraajt| saMbhavanAtha turaMga kapI abhinaMdana chaajt|| cakahA sumati jineza padma padamaprabha sohai| jinasupAsa satiyo caMdra caMdraprabha mohai|| kahi puSpadanta lacchana magara sItala zrIjina vRcchdhr| gaiMDA zriyaMsa sobhita pragaTa vAMsapUja mahiSA suvr||1|| lacchana vimala varAha sahita seI ananta jin| dharmanAtha pada vajra sAMti jina mraga viloki pin|| cherau kuMtha jinesa araha jinarAja mIna bhni|| malyaNAtha taha kalasa munisobata su kaccha gni|| nami kamala jakta jinarAja kahi neminAtha paga saMkha huv| ahi pArvanAtha jina siMgha puni varddhamAna jinadeva juv||2|| (4) cakravartI vibhUti varNana sahasa battIsa sAsate desa dhana kana kaMcana bhare vises| vipula vADi beDhe cahuMvora te saba gAMva chAnavai kor||1|| For Personal & Private Use Only Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purANetihAsa- sAhitya-khaNDa koTa-koTa daravAje cAra ase pura saba bIsa hajAra / jina kau lagai pAMca sau gAMva te aTaMva cau sahasa suThAMva / / 2 / / parvata aura nadI ke peTa solA sahasa kahe te kheTa / karvaTa nAma sahasa caubIsa kevala giravara baiThe diis||3|| paTTana aDatAlIsa hajAra ratana jahAM upaje atisAra / eka lAkha dronAmukha vIra sahasa ghATa sAgara ke tIra / / 4 / / gira Upara saMvAhana jAna caudaha sahasa manohara thAna / aTThAIsa hajAra asesa durga jahA~ ripu ko na pravesa / / 5 / / upasamudra ke madhya mahAna aMtadIpa chappana prvaan| ratnAkara chabIsa hajAra bahuvidhi sAgara vasta bhaMDAra / / 6 / / ratana kucchi suMdara sAta sai ratanadharA thAnaka jaha lasai / epura sU vasa rAjai khare jaina dhAma dharmI jana bhare / / 7 / / vara gayaMdu caurAsI lAkha itane hI ratha Agama sAra / teja turaMga aThArA kora je vaTa caleM pavana taiM jora / / 8 / / puni caurAsI koTa pravAna pAyaka saMga mhaablvaan| sahasa chAnavai banitA saha gehu tinakau aba varanana suna lehu / / 9 / / ArajakhaMDa basai narahaMsa tinakI kanyA sahasa battIsa / itanai hI ati rUpa rasAla vidyAdhara putrI gunmaal|| 10 / / puni malecha bhUpana kI jAna rAjakumArI tAvata mAna / nATaka gana battIsa hajAra cakrI nRpa kau sukhadAtAra / / 11 / / Adi sarIra Adi saMThAna puvvakathiti tana lacchina jAna / vahuvidhi vijana sahita manoga hemavarana tana sahaja niroga / / 12 / / chahoM khaMDa bhUpata balarAsa tinasau adhika deha bala jaas| sahasa battIsa carana tala ramai mukuTa baMdha rAjA nita namai / / 13 / / bhUpa malecha chor3a abhirAma sahasa aThAraha mAnaiM aan| puni ganabaddha bakhAnai deva solA sahasa karai nRpa seva / / 14 / / koTa thAla kaMcana niramAna eka koDa hala sahita kisaan| nAnA varana gajakula bhare tIna koTa braja Agama dhare / / 15 / / For Personal & Private Use Only 199 Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 devIdAsa-vilAsa doharA aba nau nidha ke nAma guna sunau jathAratha rUpa / jainI bina jAnaiM nahIM jinako sahaja sarUpa / / 16 / / caupaI prathama kAlanidhi subha akAra so aneka pustaka dAtAra / mahAkAla nidhi dUjI kahI yAkI mahimA suniyau sahI / / 17 / / asi si Adika sAdhana joga sAmagrI saba dei manoga | - tIjI nidhi sarpa mahAna nAnA vidhi bhAjana kI khAna / / 18 / / pAMDuka nAma caturathI hoya sava rasa dhAna samarthai soya / / padama paMcamI sukrata Neta vAMchita ratana niraMtara deta / / 19 / / mAnava nAma chaTI nidhi jeha Ayudha jAta janama bhuva teh| sattama subhaga piMgalA nAma bahubhUSana Apa abhirAma / / 20 / / saMkha nidhAna AThamI ganI saba vAjitra bhUmakA dhanI / sarva ratana naumI nidhi sAra so nita sarva ratana bhaMDAra / / 21 / / doharA e nau nidhi cakresa ke sakaTAkRti saMThAna / ATha cakra saMjugata subha caukhaMDI saba jAna / / 22 / / jojana ATha uttaMga ati nava jojana vistAra / bAraha miti dIragha sakala vasai gagana niradhAra / / 23 / / eka eka ke sahasamiti rakhavAle jakhadeva / e nidhi ra vai punyasauM sukhadAika suyameva / / 24 / / caudaha ratna varNana prathama sudarzana cakra samaththa chahau khaMDa sAdhana samaraththa / caMDavega diDhi daMDa dutIya jisabala khulai guphA giri kIya / / 25 / / carmaratana so tratiya niveda mahAvajramaya nIra abheda / caturatha cUDAmani mani raina aMdhakAra nAseka sukha daina / / 26 / / paMcama ratana kAkinI jAna ciMtAmani jAkau abhidhAna / ina daunauM thai guphA maMjhAra sasi sUraja likhiye niradhAra / / 27 / / For Personal & Private Use Only Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purANetihAsa - sAhitya-khaNDa sUrajaprabha zrubha chatra mahAna so ati jagamagAi jyauM bhAna / saunandaka asi adhika pracaMDa jarai dekhi bairI balavaMDa / / 28 / / puni ajodha senApati sUra jo digavijai karai balabhUra / budhisAgara prohita paravIna budhi nidhAna vidyAguNa lIna / / 29 / / thApita bhadramukha nAma mahaMta silapakalA kovida gunavaMta / kAma vRSTi grahapati vikhyAta saba graha kAja karai dina rAta / / 30 / / byAla vijaigiri ati abhirAma turaMgateja pavanaMjaya nAma / banitA nAma subhadrA kahI cUrai vajrapAna sauM sahI / / 31 / / mahAdeha bala dhArai soi jA paTatara tiya aura na koya | mukhya ratana ye caudaha jAna aura ratana ko kauna pramAna / / 32 / / t doharA rAja aMga caudA ratana vividhi bhAMti sukhakAra / jinakI sura sevA karai punya tarovara DAra / / 33 / / caki chatra asi daMDae upajai Avadha thaan| carma kAkinI mana ratana zrIgraha utapati jAna / / 34 / / gaja turaMga tiya tIna e rUpAcala pai hoya / cAra ratana bAkI vimala nijapura lahai udota / / 35 / / anya vaibhavacaupaI mukhya saMpadA kau virataMta Age aura sunau mativaMta / siMghavAhinI seja manoga siMghArUDha cakka vai joga / / 36 / / AmanatuMga anuttara nAma mAnaka jaTita jAla abhirAma / anupamAnAmA camara anUpa gaMgA tarala taraMga sarUpa / / 37 / / vidyuti duti manakuMDala joTa chipai ora duti jinakI voTa / kamaca aveda - abheda mahAna jAmaiM bhidai na bairI bAna / / 38 / / viSamocinI pAdukA doi parapada sauM viSa muMcai soi / / ajitaMjaya ratha mahAravanna jala pai thalavata karai gavanna / / 39 / / bajrakoDa cakrIdhara cApa jAhi caDhAvai narapati aap| bAna amogha jaba kara leta rana maiM sadA vijaivara deta / / 40 / / vikaTa vajra tuMDA abhidhAna satru khaMDa nisakatI jAna | siMghATaka varachI vikarAla ratanaDaMDa lAgI ripukAla / / 41 / / For Personal & Private Use Only 201 Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 devIdAsa - vilAsa lohavAhinI tIkhana churI jisa camakaiM capalA duti durI / e saba vasta jAta bhUmAMhi, cakrI chUTi aura ghara nAMhi / / 42 / / doharA manovega nAmA kanaya graMthana kahauM vikhyAta / kheTa bhUtamukha nAma hai donoM Ayudha jAna / / 43 / / caupaI AnaMda bherI dasadoI bAraha jojana lauM dhuni hoI / bajraghoSa phuni jinakauM nAma bAraha paTaha nRpati kaiM dhAma / / 44 / / vara gaMbhIrAvartta garIsa sobhata rUpa saMkha caubIsa / nAnA varan dhujA ramanIya aThatAlIsa koTa miti kI / / 45 / / ityAdika bahu vastu apAra varanana karata na lahiye pAra / mahala tanI racanA asamAna jinamata kahI su lIjau jAna / / 46 / / doharA cakrI nRpa kI saMpadA kahai kahA haiM koI / punyabela pUravavaI phalI sAMthinI soi / / 47 / / caupaI aba suni ATha jAta ke bhUpa jinakauM jinamata kahau sarUpa / koTi gAMva ko adhipati hoi rAjA nAma kahAvai soi / / 48 / / navai pAMca sau rAjA jAhi adhirAjA nRpa kahiye tAhi / sahasarAya jisa mAne Ana mahArAja rAjA vaha jAna / / 49 / / doya sahasa nRpa navai asesa maMDalIka vaha adha naresa | cAra saha jisa pUje pAi soi maMDalIka nara rAi / / 50 / / ATha sahasa bhUpana kau Isa maMDalIka so mahA mahIsa / solA sahasa vai bhUpAla so adhacakrI punya visAla / / 51 / / sahasa battIsa Ana jisa vahai tAhi sakala cakrI budha kahai / so yaha cakravartti kI nidhI jinamata maiM subhASI vidhI / / 52 / / For Personal & Private Use Only Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. zAstrIya saMgIta-baddha-pada-sAhitya khaNDa ka. rAga-rAginI-pada ____ (1) rAga kedArau gura niragaMtha hamAre vasata ura gura niragaMtha hmaare| prajalI dhyAna agini tinhi ke ghaTa vikaTa madana bnjaare||1|| vasata. taji caubIsa prakAra parigraha paMca mahAvrata dhaare| paMca samiti juta tIni salya cuta vasa dhAvara rkhvaare||2|| vasata. suddhapayoga bhoga paripUrana adharama cuurnhaare| ratanatraya maMDita tapa saMjima sahita digaMbara bhaare||3|| vasata. bhUkha trasAdika sahata parIsaha tIni bhuvana ujiyaare| mana vaca kAi nirodhi sodhi tini saba bhava-bhrama taji ddaare||4|| vasata. svapara dayA sukha siMdhu gunAkara sIla dhuraMdhara pyaare| deviyadAsa gayau tinhi kauM patha tinhi, tinhi taiM svtaare||5|| vasata ura gura niragaMtha hmaare|| (2) rAga soraTha tinhi nija para guna cInhauM re bhAI tinhi nija para guna cInhauM re||ttek|| cetani aMka jIvani jala chana jaDa su acetani rInhau re| bhAI tinhi nija para guna cInhauM re||1|| darasana jJAna carana jinhi ke ghaTa pragaTa bhaye guna tiinhaure| jAnanahAra hatau soI jAnyau lakhanahAra lakhi lInhauM re||2||bhaaii tinhi. grAhaka joga vastu' grAhaja kari tyAga jo gata ji dInhau re| dhara naiMkI sudhAranA dhari puni karanai kAju sukInhau re||3||bhaaii tinhi. saba rAgAdi vibhAva parinamana samaya-samaya prati khInhauM re| devIyadAsa bhayo siva sanamukha sau taji saMga uchInhauM re||4|| tinhi nija para guna cInhauM re bhAI tinhi nija para guna cInhau re|| (1) mUla prati - "vasta" For Personal & Private Use Only Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 devIdAsa-vilAsa (3) rAga kanarI jinavara vacana hamAre mana maanaa| jA parasAda miTai vikalapa, sava nija paratatva pichaanaa|jinvr / 1 / / harana virodha ubhai naya niramala syAdavAda sutthikaanaa|| aTala anAdi anaMta anopama upajAvana guna jnyaanaa|jinvr. / 2 / / auSadhi-parama pradhAna supIvata viSaya vikAra vmaanaa|| amrata jarA maranAdika harana vyAdhi sukhdaanaa|jinvr / 3 / / prApati binu tasu jIva jagata maiM bhaTakyo hoi divaanaa| jA sama aura rasAini nAMhI tila-tila kari jaga chaanaa|jinvr|4|| jAke pragaTa bhI ura aMtara sugama paMtha nirvaanaa| devIyadAsa kahata hama baiThe kari ura tasu srdhaanaa|jinvr|5|| (4) gaurI nija niramala rasa cAkhA jaba hama nija niramala rasu caakhaa| karane kI su kachU aba mokauM aura nahIM abhilaakhaa||1||jb. sUjhi pare parajoga Adi paramana su avara tana bhaakhaa| darasana jJAna caraNa samakita juta mUla mukatitaru aakhaa||2||jb. rAga doSa mohAdi parinamana heya rUpa kari naasaa| sudhira suddha upayoga upAde parama dharama ura raakhaa||3||jb. mana kI daura anAdi nidhana ima jaise athira ptaakhaa| so jihAja paMchI samakInI thira jima darapana taakhaa||4||jb. jAnanahAra hatau soI jAnyau dekhanahAra sudyaakhaa| deviyadAsa kahata su samai ika hoi cukyau saba saakhaa||5||jb. (5) rAga-virAvara kyoM bhUlatu mana vAure china hotu na suudhau| mohi viSai rasiyA kare vasu bhAMti virudhau||1||kyoN bhUlata. rAgAdika taireM baDau jagamAMhi usiilaa| jAke bala karikai su tUM bhugatai bahu kiilaa||2|| kyoM bhUlata. paMca sakhI puni lauMDiyA sattAisa terai| tai unikauM puni svAmi yA hamakauM kima ghe||3|| kyoM bhUlata. madana bhUpa bairI sabai jaga jIvani kairau| taiM jisakI saravara karai hoi DhIThu na ttherau||4|| kyoM bhUlata. For Personal & Private Use Only Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMgIta-baddha-sAhitya-khaNDa 205 saba tere sAtara ghaTai nija padaha jaageN| deviyadAsa kahaiM kahU~ na bacai puni bhaarg||5|| kyoM bhUlata. (6) rAga malAraiha vidhi sauM dina bhariye jagatamahi iha vidhi sauM dina bhariye jIvana parama tathA vasa dIragha turata avaikina mariye / / 1 / / jagata. hiMsAraMbha sakala vidhi parihari jhUTha bacanu na ucriye| taji paranAri pramAna parigRha tasakaratA udagariye / / 2 / / jagata. vikathAvAda virSe hoI mauMnI sAta visana prihriye| dekhi samasta-kuliMgiya kUTaka harghya-viSAda na kariye / / 3 / / jagata. sAdhi supaMtha nivAri kusaMgati sata saMgati anusriye| kIje nita abhyAsa jinAgama jina-astuti ura dhariye / / 4 / / jagata. dhari jinavajana pratIti dasAura bhoga-bhujaMgama ddriye| deviyadAsa kahata krama-krama kari bhavadadhi pAra utariye / / 4 / / jagata. (7) rAga virAvara vasata kAla ke gAla meM jaga jIvani suugau| dekhi sahaja samujhe nahIM athavata dina Ugau / / 1 / / vasata. china-china prati tana chavi ghaTai dinu Avata nerau| janama-marana lakhi aura ko cetata na saberau / / 2 / / vasata. dhana kArana Dolata phirai jovana tana bhuulau| china saMtoSa dharai Idhana jima cUlau / / 3 / / vasata. visayArasa ko lAlacI gura Ani na jhlai| karma kalaMdara basa parayau marakaTa sama khele / / 4 / / vasata. tinhi nija guna sAtara gayau ura aMtara jaage| deviyadAsa sukAla ke basatai baci bhAge / / 5 / / vasata. (8) rAga naTa dera' karau mati dera karau jinavara sumirata mati dera krau| Akhara phiri pIche pachitaihau Ani dharai jaba kAla grau||1||jinvr. jA parasAda miTe duragati dukha asubha karamana rahai jhgrau| ramani sadA sura naragati mAMhI dina-dina prati ati sukha agrau||2|| jinavara. 1. mUla prati meM 'Dhera' zabda hai| For Personal & Private Use Only Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 devIdAsa-vilAsa sahaja subuddhi jagai jisahI china jAsa samai duramati rgrau| tinhi ke cita saradhA jinamata kI jinhi kauM jasu jaga maiM vgrau||3|| jinavara. vrata tapa dAna zIla niyamAdika jAko mUla yahai sgrau| deviyadAsa kahata jisahI maiM krama-krama sau sivapura ddgrau|4|| jinavara. (9) rAga naTa niyati laTI ho niyati laTI hama dekhI jaga jIvani kI niyati lttii| sumati sakhI saravaMga visari kari ghara DArai duramati nakaTI / / 1 / / hama. rAja kathA tasakara triya bhojana nisa vAsara mukha uraha tthttii| krodha-kalita nija prati sumAna bhaya lobha lagani aMtara kpttii||2|| hama. saparasa lIna gaMdha rasanA rUkha varana svarUpa ramana prgttii| zravana sabada suni para-paranati puni nidrA juta asaneha httii||3|| hama, vasata pramAda purAMjuga-juga ke chAMDi sabai nija bala subhttii| Tuka sukha kAja ilAja karata bahu nija gurU rAji paratIti ghttii||4|| hama. gura upadesa viSai suna Avata tini taiM bhavi paranati ucttii| deviyadAsa kahata jima sIMcata beli nahIM palahati ukhttii||5|| hama. (10) rAga naTa nigoda parai ho nigoda parai jiya ihi parinamana nigoda pre| mana vaca kAi tIni jogani kari kuTila hoi karatUti krai||1|| Teka. jAti lAbha kula tapa bala vidyA prabhutA chavi vasu mada dhgrai| saparasa rasana ghAna draga sravatani paMca viSaya sevata na ddrai||2|| Teka. rAja cora triya asana caturavidhi nisa vAsara vikathA ucrai| dUta mAsa mada raci ganikA rasa AkheTI paranAri hrai|| 3 / / Teka. tasakara hoi 'harai para saMpati sAta visana sevata sumrai| krodha mAna mAyA chala chudrama cAri kasAI. nahIM visrai||4|| Teka. gahi ekAMta vinaya viparItahi saMsaya sahita ajAna lrai| e chatrIsa prakati bhASA kari graMthaukata devIdAsa dhrai||5|| Teka. (11) rAga soraTha dharata gati tirajaMca je mari dharata gati tirjNc| aura kI nidrA sadA mada ApanI prseNc| ttek||1|| 1.. mUla prati meM "rahai" zabda hai| For Personal & Private Use Only Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMgIta- baddha-sAhitya - khaNDa thapata mithyAmata racata para jiyani kauM dukha aMca | socavaMta akAla kelI hita na cita ika kaMca / / 2 / / Teka kApota lesyA dura vicAra kiraMca | hRrdai tasu sIlahana jani dhyAna Arati dayA ura suna raMca / / 3 / / Teka dhAtu na ju rasu gaMdha suddha asuddha deta khimNc| taula mApa su deta ghaTi baDi leta molini vaMca / / 4 / / Teka bharata jhaThI sAkha kuvacana sahita juta prpNc| kriyA cora kudharma upadesana kudhI uka taMca / / 5 / / Teka (12) rAga jaijaivaMtI so niramala deva mere mana bhAyo hai / guna kauna aMta jAke gana- phanapati thAke / rasanA sahasa kari pAsa nAMhi pAyo hai / / 1 / / bhAI aso. ghAtiyA karama cAri ATha dasa doSa TAri / sakata samhAri bhava bhramanu nasAyo hai / / 2 / / bhAI auso. parama atiMdrI jJAna pragaTayau sahaja Ana / ati sukha dAna paradhAna pada pAyo hai / / 3 / / bhAI aso. rAga doSa moha mala khoi kaiM bhae sabala / devIdAsa tAhi vAra-vAra sira nAyo hai / / 4 / / bhAI aso. (13) rAga jaijaivaMtI sevaiM parakAminI je jana dhaka-dhaka haiM | Teka / / sumatina ghaTa mAhIM subha karatUti nAMhI / karanI asubha duragati maiM Dharaka haiM / / 1 / / savaiM. vighana karata bhArI kula kauM lagAvaiM gArI Tuka sukha heta mUDha parata bharaka haiM / / 2 / / sevaiM. suraga mukati doI tinhi kauM kaThina soI / sugama sahaja gati niyarI naraka haiM / / 3 / / sevaiM. sIla suratarU khovaiM viSa ko virakha vo vaiM / dukha ke su nara kauna vivara kahaiM / / 4 / / sevaiM. (14) rAga rAmakalI dekhi kaiM svarUpa paramAtamA maiM raciye / dhari nija guna dhyAna ruci paratIti Ana For Personal & Private Use Only 207 Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 devIdAsa-vilAsa kari sadhAna bhavagati maiM na nciye||1|| Teka jAhI ke lakhata mokha harata sakala doSa parama sNtoss| dhari bhrama maiM na pcie||2|| Teka tAhI kI parakha binu vAData karama rinu kIjai jau upaaii| koTi kAla sau na bciye||3|| Teka yA mai na kaThina koI sahaja pragaTa hoii| aso deva taji devI aura sauM na lciye||4|| Teka __ (15) rAga bhairoM nAbhinaMdana carana sevaha nAbhinaMdana crn| tIni loka maMjhAra sAMce deva tArana trn||1|| nAbhinaMdana. dhanika saitana pAMca sobhita vimala kaMcana vrn| kAmadeva su koTi lAjata koTi ravi chavi hrn||2|| nAbhinaMdana. kAma krodha sulobha bhAge Apu tinhi ke ddrn| sahaja doSa Tare aThAraha Adi jnmnmrn||3|| nAbhinaMdana. bhaktivaMta su puriSa tinhi ke saMta aNthkrn| U~ca gati kula gota uttima lahata uttima varana ||4||naabhinNdn. mAni kari bhava bhaya subhavijana Anile tasu srn| deta deviyadAsa pAnI mukti taravara jrn||5|| nAbhinaMdana. (16) rAga rAmakalI bhagati mahi jitu deta prabha terI bhagati mahi citu det| mUDhatA suvisAri china mahi hota saMta sucet||1|| Teka jagata mA~hi su bhavya prAnI tIni joga smet| paDhata mukha kara sIsa nAvata manu suphala kari let||2||ttek tarana-tArana jAni jinavara Apanau hita het| punya ati upajata sudarasata asubha karamani ret||3|| Teka moha ripu ko hota sanamukha ropi kari rana khet| bAMdhi mukha tasu karata kArau dharata paMtha supet||4|| Teka lakhata tuma duti baMdhata mAtheM mukatipura kauM netu| deviyadAsa su. hota prAnI parama AnaMda ket||5|| Teka For Personal & Private Use Only Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 209 saMgIta-baddha-sAhitya-khaNDa (17) rAga virAvara ye lachina munirAja ke lakhikai prgaaho| paMcamakAla viSe avai dakhini disi paaho||1|| ye lachina. kAlu pAi kabahU jahA~ bhojana kauM aavai| paMca gharA pheri leta hau niradUSana paavai||2|| ye lachina. ThA. laghu ika bAra maiM bhugatai thira naaNhii| viSa aMmrata sama eka sau tinhi ke vrata maaNhii||3|| ye lachina. aMtara vAhija ko nahIM parigaha vidhi douu| tinhi ke guna parakheM nahIM samakita binu kouu||4|| ye lachina. niramala para-paranati binA Atamarasa rNgii| Ujarapura kAnana basaiM mudrA dhari nNgii||5|| ye lachina. agravAra kauM koTi mohaiM sAika liijai| jA samAna parigraha dhanI munivara na khiijai||6|| ye lachina. munivara mAni su deta je bhojana saTha kaahau| tinhi kauM duralabha jJAna kauM devIdAsa sulaahau||7|| ye lachina. (18) rAga virAvara mana vaca tana kari sAdhu ke hama hI guna gaaveN| sAdhuni taji hamare manai koI aura na bhaaveN||1|| mana vaca. paMca mahAvrata kauM dharai pacaiMdrI dNddeN| paMca samiti pAlaiM chahaAvAsaka mNddai||2|| mana vaca. ThA. laghu ika bAra maiM bhojana ruci hiinaiN| bhArau deta sarIra kauM binu vasana udiinaiN||3|| mana vaca. kesa lauMca sapareM nahIM daMtani na prchaalaiN| bhUmi saina guna mUlaye aTThAisa paalaiN||4|| mana vaca. samyaka darasana Adi dai tInauM guna bhaarii| deviyadAsa sucarana kauM nita dhoka hmaarii||5|| mana vaca. (19) rAga bhairau samajhi maiM jAkI AtamIka jJAna hai| svapara vivekavaMta jagata maiM soi saMta jAkI suramati paisu aura kauna syAna hai||1|| Teka For Personal & Private Use Only Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 devIdAsa-vilAsa rAga doSa moha nAhIM sahaja sudiSTi mAMhI dharama sukala sAdhyau tiNahI sudhyAna hai||2|| Teka pApa aru punya dou karma maiM na bheda kou vanija maiM jAkI kahaM viDatauMna jyAna hai||3|| Teka sAMcau sukha mAtrai nija mahimA hie maiM aaleN| devIdAsa pada tinahIM kauM paradhAna hai||4|| Teka (20) rAga naTa mUrati dekhi sukhu pAyo maiM prabha terii| eka hajAra ATha gati sobhita lachina sarasa suhaayo||1|| Teka janama janama krata asubha karama kauM rinu sabaturata cukaayo| paramAnaMda bhayo paripUrita jJAna ghaTA ghaTa chaayo||2|| Teka ati gaMbhIra gunAnavAda tuma mukha kari jAta na gaayo| jAke sunata saradahata prAnI karma ka~dA surjhaayo||3|| Teka vikalapatA sugaI aba merI nija guna ratana bhNjaayo| jAta hatauM kauMDI ke badalai jaba lagu parakhi na aayo||4|| Teka pari-parinAma kugrAma vAsu taja Atama-nagara bsaayo| deviyadAsa adyauta bhAva dhari hAtha jori siru naayo||5|| Teka - (21) rAga jaijaivaMtI merai tau bhagati nisadina jaise gura kI sumati sauM karisATa kholi ghaTa ke kapATa paaii| tinhi vATa so nirATa zivapura kii||1|| Teka dharama-dharA maiM pAI dharata sudhIra aaii| tapana bujhAI dukha dAi moha jura kii||2|| Teka vimU subhAva sodha pragaTyo sahaja bodh| kara nirodha niramalatAI ura kii||3|| Teka upamA su dIje kAhi dharanai suseSa taahi| devItAsa sukha dAhi gati narasura kii||4|| Teka (22) rAga bhairo tuma sama jinadeva aura dUsarau na koii| kAma krodha moha rAga doSa vyAdhi khoii||1|| Teka For Personal & Private Use Only Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMgIta-baddha-sAhitya-khaNDa 211 karma cAri ghAtiyA anAdi ke kujaatiyaa| apAra dukha dainahAra kAlimA su dhoii||2|| Teka anaMtagyAna kevalI jarI samAna je blii| lagai aghAtiyA su tau mahA-asakti hoii||3|| Teka viSaisu sarva siSTi maiM dhare su eka diSTi maiN| pratakSa sarvabhAva loka vA aloka doi||4|| Teka banAi nAma kI sumAla buddhi sauM mahAvisAla devIdAsa kaMTha so navAI mAla poi||5|| Teka (23) rAga Imana caleM jAta pAyo sarasa gyAna hIrA dukha dAlidra durita sukrata krata dUri bhaI para piiraa||1|| Teka chita vairAjJa viveSa paMtha para varasata samarasa niiraa| moha dhUli vahi jAta jagamajJau niramala joti ghiiraa||2|| Teka akhila anAdi anaMta anaupamanija-nija guna gNbhiiraa| arasa agaMdha apharasa anUtana alakha akheda aciiraa||3|| Teka aruna supetana heta harita duti syAma varana suna piiraa| Avata hAtha kAMca sabha samajhe para pada Adi sriiraa||4|| Teka jAsu udota hota siva sanamuSa choDi caturagati kiiraa| deviyadAsa miTI tinahI kI sahaja viSama bhava bhiiraa||5|| Teka (24) rAga Imana kAraja kyoM na karai re tUM praanii| jyauM nara vIju vavata tahe taisau jaisau hI su pharai re||1|| Teka tana mana lAi kuTama ke kArana para kI daraba harai rai| viSayani ke sukha heta haraSi kari pApa karati na Darai re||2|| Teka (25) rAga jaijaivaMtI jana je paranArI sevai tinhi ko ghara khai| sumati na ura mAhi subha karatUti nAhi / 1. isake pazcAt padAMza upalabdha nahIM hai| 2. mUla prati meM Age kI paMktiyA~ anupalabdha haiN| For Personal & Private Use Only Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 devIdAsa-vilAsa kha. pada-paMgati (1) rAga virAvara tUM jiyare nija tatva kau na bhayo srdhaanii| kAla bahuta bhaTakata gae tohi sauMjha viraanii||1|| tUM jiyare. mithyAmadi karika matyau gurU sIkha na maanii| tautheM aura na dUsarau jaga mAMhi alhaanii||2|| tUM jiyare. jaba-jaba jihi gati maiM gayo apanI krijaanii| ura aMtara locana binA darasI na nisaanii|| 3 / / tUM jiyare. para paranati raci jyauM tajyau pAvaka juta paanii| dhAi-dhAI viSayani lagyau trasanA na bujhaanii||4|| tUM jiyare. darva liMga dharita pukaryo karunA cita aani| navagrIvaka pada pAi kaiM gati-gati phiri ThAnI / / 5 / / tUM jiyare. kuguru-kudeva-kudharma kI rasa rIti suhaanii| tihi kArana tau sauM kahyau saTha gaira tthikaanii||6|| tUM jiyare. deva dharma guru graMtha kI dir3hatA sukha daanii| deviyadAsa pratIti sauM tirahai jinvaanii||7|| tUM jiyare. (2) rAga virAura deha devare maiM lakho niramala nija devaa| jajana-bhajana bihabAra sauM kaha mArata tthevaa|| 1 / / deha devare. Apa svarUpI Apa maiM apanauM rasa levaa| rAga doSa bhrama bhAva sauM jihi sauM nala thevaa||2|| deha devare. jAsu viSai paragaTa sabai graMthani kauM revaa| dekhanahAra sabai vahI saba kauM guna khevaa||3|| deha devare. kyauM tama prabha kArana tajau vanitA ghara jevaa| bhUli bharama kaha karata hauM gaDhi mUrati sevaa||4|| deha devare. vaha sevaka sAhiba vahI nahiM aura knevaa| deviyadAsa sudiSTi sauM darase svymevaa||5|| deha devare. (3) rAga sAraMga jina sumirana ura vIca basata jaba jina sumirana urbiic| sukha saravaMga abhaMga lahata tana janama dharata mari miic|| 1 / / Teka For Personal & Private Use Only Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 213 saMgIta-baddha-sAhitya-khaNDa duramati nasati basati suramati ura lahata sugati ati niic| samitA salila bharata dila sAgara jala dAlidra uliic||2|| Teka bhagata kalesa jagata jasu pragaTata lagata na kalamala kiic| baData sukRta taravara su sabala phala deviyadAsa ngiic||3|| Teka (4) rAga soraTha seva sakala sukhadAI re jAkI seva sakala sukhadAI re| sevaka ghaTa dina hUM dina bAData sukRta' beli savAI re|| 1 / / jAkI. bhUkha tRSA taha rAga doSa mala janma-jarA na basAI re|| moha marana tana roga na jAkai nahiM nidrA na kaSAI re||2|| jAkI. nirmala deva vimala kaMcana sama madana vivarjita kAI re| vigata acirja na sveda pasIjata kai saka kauna bar3AI re||3|| jAkI. soga arati mardana mada macchara ciMtA cuta capalAI re| rahita aThAraha dosa niraMtara tIni loka pasarAI re||4|| jAkI. kAla Adi bhagati binu jAkI nijapura rAha na pAI re| deviyadAsa namata tA prabha kauM bAra bAra siranAI re||5|| jAkI. (5) rAga Imana saguru mere mana ke nikaTa kaba aavai| jIva ajIva dasA niravArana paMtha-kupaMtha btaavai||1|| suguru. veda vikAra mithyAta mahAari rAga doSa sa nsaaveN| hAsa-arati-rati-soga-vithA hari nirabhai dhyAna diddh'aavai||2|| suguru. rahita gilA na mAna mAyA chala lobha lahari su vilaavai| krodha kalaMka paMka su pracchAlana sahaja suthira pada paavai||3|| suguru. yaha AbhyaMtara saMga caturdasa bAhirayaMga gsaaveN| darasana-gyAna-carana-tapa-saMjima sahita mukati mukha dhaaveN||4|| suguru. tArana-tarana sarana-saMtani ke te niragaMtha khaavai| deviyadAsa karata hama tinhi kauM bAra-bAra sira naavai||5|| suguru. (6) rAga Imana nikaTa kaba Avai suguru mere mana ke| janama-janama kRta pApa vinAsata hota na bina darasana ke||1|| nikaTa. 1. mUla prati "sukRta kRta beli'| For Personal & Private Use Only Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 devIdAsa-vilAsa kasata sarIra dhIra sahi saMkaTa vasata vikaTha Thavana ke| dekhanahAra aniSTa iSTa sama kAMca-khaMDa suvarana ke||2|| nikaTa. dInadayAla sIla sukha sAgara Agara kugati sadana ke| komalabhAva uchAha surasa juta upadesaka bhavijana ke||3|| nikaTa. parama pradhAna mahAna jauharI nirakhI anabhauM ratana ke| suddhapayoga bhoga bhara maMDana khaMDamahAra vighana ke||4|| nikaTa, balavIraja gunavaMta sukhAkara dharma dhuraMdhara dhana ke|| atiudAra juta sAra mahAvrata surajhAvana urajhana ke||5|| nikaTa. sevaka sahaja lahata tasu china maiM sukkha sarasa suragana ke| dhanya-dhanya paratApa milaiM jaba muni ihi vidhi parapana ke||6|| nikaTa. dukhaharatA karatAra mahAmuni tatva samUha kathana ke| deviyadAsa aTala saradhAnI hota bhae su vacana ke||7|| nikaTa. (7) rAga sAraMga je nara kAmakalaMka cakita cita je nara kAma klNk|| tinhi kauM asuci malini ura aMtara jyauM jala garabhita pNk||1|| cakita. nija paranAri vicAra na jAnata varatata hoi nisNk| je avivekha prakAra bajAvata ati avajasa kI ddNk||2|| cakita. bahira vadana parinAma anAraja mana vaca tana kari bNk| dukha dAlidra lahata naragati mahi bhIkha bhakhati hoi rNk||3|| cakita. trAsa aneka sahata pasugati dhari bAla tarunapana jhNk| naraka kalesa lahata trasanAdika asana nahIM ika ttNk||4|| cakita. bhavasAgara pari je na saradahata suni guravacana dhrmk| deviyadAsa viSai rasa paranati bhraSTa bhae nija aNk||5|| cakita. (8) rAga Imana sarana jina tere sujasa suni aayo| tuma hauM tIni loka ke nAika surajhAvana urjhaayo||1|| sarana. ATha karama vairI tini merau nija mAraga visraayo| parama dharama dhana lUTi hamArau mohi kupaMtha lgaayo||2|| sarana. paravasa maiM parideha koTharI kAla anAdi gmaayo| ko kavi varani sabai suvedanA sukha sapane su na paayo||3|| sarana. For Personal & Private Use Only Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 215 saMgIta-baddha-sAhitya-khaNDa inhi hamakauM binu kArana dInauM dukha apanai mana bhaayo| zrI bhagavaMta aMta nahiM jAkau china-china hota svaayo||4|| sarana. jyauM ini vairini kauM tuma jIte so mujha kyoM na btaayo| so samujhAi kahau aba jauM nija cAhata paMtha claayo||5|| sarana. (9) rAga Imana sunauM merI bAteM aho bhavi praanii||sunoN merI baateN|| sakati samhAra so hohu nirAle tana mana vikalapa taate||1|| aho. yo tana jaDa para rUpa acetana cinamUrati cturaateN| lakSana bheda ubhai pada nyAre bheda jJAna srdhaateN||2|| aho. tuma apanI rasa rIti bisArI moha mahAmada mA / pudagala kI paratIti bar3hAkari hilata milata binu naate||3|| aho. rAga doSa parinAmani ke rukha virace jJAna-kalA taiN| kAla anAdi gae bhava bhItara vimukha rahyau su sakhA / / 4 / / aho. sadaguru sabada-abada karu bhAI AtamadhyAna lgaateN| deviyadAsa sahaja jaba chUTau vasuvidhi krm-phdaat||5|| aho. (10) rAga dhanAsirI Atama tatva vicArau sudhI tuma Atama tatva vicaarau| vItarAga parinAmani kauM kari vikalapatA saba ddaarau||1|| sudhI. darasana jJAna caranamaya cAtura so niha* nirdhaarau| nija anubhUti samAna cidAnaMda hIna adhika na nihaarau||2|| sudhI. sura duragaMdha harita piyarI duti seta aruna puni kaarau| komala kaThina cikana saba pudagala daraba psaarau||3|| sudhI. sIta uSNa halkau tana bhArI kaTu komala mdhuraarau|| tikata kasAila guna su acetana so nahi rUpu tumhaarau||4|| sudhI. Apu nikaTa ghaTa mAMhi vilokahu so saba dekhana haarau| deviyadAsa hoi ihi vidhi sauM jaDa cetana nirvaarau||5||sudhii. . (11) rAga dhanAsirI apanahu pada na samhArau cetani apanahu pada na smhaarau| ghara-ghara Dolata karata phire tuma binu svAratha mukha kaarau|| 1 / / cetani. For Personal & Private Use Only Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 devIdAsa - vilAsa aurani deta sikhApana sUdhau parama sarasa ati bhArau / Apuna kAja nikaTa kari rAkhe dIvaTa tara aMdhayArau / / 2 / / cetani. para-paranati gati-gati ati bhUle kahivati kuTuma hamArau / tinhi ke kAja upAi karata bahu cetana nAMhi sNvaarau||3|| cetani, tumharahu pada tumahI kauM sohata so tuma kyauM na vicArau / rAga doSa mada moha vivarjita ATha karama taiM nyArau / / 4 / / cetani. bhUli - bhUli aurani su pukArata e prabha jU mohi tArau / deviyadAsa tarau karanI nija aura na tAranaM hArau / / 5 / / cetani. (12) rAga Imana khabara kima bhUle aho mere bhAI / dekhau pragaTa svarUpa Apanau aMtaradiSTi jagAI / / 1 / / khabari rAga doSa mada moha tinhaiM tuma dhAi lage lapaTyAI / tuma tai saravaMga nirAle kUra pracura dukhadAI | | parasvAratha paramAratha mAnyau gAha gahI gahi aaii| te / / khabari mithyA timira lagyau tumhare dRga nija para parakhana pAI / / 3 / / khabari kAla anAdi viSai rasa gUte parama dharama visarAI / tuma taiM aura nahIM puni bhauMdU byAha mAjha khari khAI / / 4 / / khabari laugani Thagata pagata para jogani karata bahuta caturAI / veda-purAna kahata samujhAvata kArana rUpa bar3AI / / 5 / / khabari tuma caturaMgani puna cinamUrati jaDa pudagala parajAI / khoja lagAi lakhau ghaTa aMtara khaujanahAra su tAI / / 6 / / khabari iha vidhi sauM mana kIdhu karau kau bAra - bAra smujhaaii| deviyadAsa kahata tuma cAhata jau cirakAla nikAI / / 7 / / khabari (13) rAga dhanAsirI tuma apano pada bhUle cetani tuma apanau pada bhUle | vicalata jyauM nara mAdhikatA kari ghara taji loTata ghUle / / 1 / / cetani. nitya nigoda anAdiu tana taiM nikasi bhae adha khuuleN| cAri gataiM gaDhi beDhi palikiyani karma hiMDorA jhUle / / 2 / / cetani. U bhaTakA jasi tAva pAi le mAraga sanamukha lUle / nija draga kari nija dhana na vilokata dekhi vibhau para phUle / / 3 / / cetani, For Personal & Private Use Only Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMgIta- baddha-sAhitya - khaNDa tuma anupaduti aura padAratha je jaga maiM vdsuule| kabaDI kauM bahu bAra bikAnaiM pAta viSai hoi mUle / / 4 / / cetani eka samai anabhau rasa pIkara choDi bharama bagharUle / deviyadAsa milai tumharau pada Ani tumhaiM paga dhUle / / 5 / / cetani. (14) rAga sAraMga Atama-anabhava sAra jagata mahi Atama-anabhava sAra / samara samaya tana-mana suvacana krata rahita sakala vyApAra / / 1 / / jagata. jAsu samaiM nau darvabhAva vidhi karmani sauM na lagAra / mokha svarUpa sadA niravikalapa varjita moha vikAra / / 2 / / jagata. subha parinAmani kevala upajata sukrata suphala daataar| suranara sukha bhugatata dukha garabhita jIva aneka prakAra / / 3 / / jagata. utapati dukha asubha parinAmani trijaga naraka gati dhAra / sukhadukha eka vimala citavani maiM heya karama bddvaar||4|| jagata. zravana kathana uvadesa citavana bhajana kriyAdika Ara / deviyadAsa kahata iha vidhi sauM kIje svaguna samhAra / / 5 / / jagata. (15) rAga soraTha nIca gati parihai sumari nara nIca gati pari hai| magana viSaya kaSAya rasa jima lauMna jala garihai / / 1 / / sumari kumati raci khelata juvA nahi vighana kauM Darihai / poSia chana mAsa bhakSana ati nirasa karihaiM / / 2 / / sumari0 / khAta madirA pAni tasu ghUmata sumata hari hai| ramata tana ganikA sujana jaga mAMhi sudarimari hai / / 3 / / sumari karata nita AkheTa so saba jiyani kauM ari hai| trAsa puni paratakSa corI karata bedari hai / / 4 / / sumari mugadha nara paranAri ke rasa raMga anusari hai| kugati deviyadAsa sAta su viSNataru phari hai / / 5 / / sumari (16) khyAla dAdarau darada bhaI jinadeva tuma darasana vinu mokauM darada bhaI / jinadeva dInadayAla garIba navAjana yA arajI suni leu / / 1 / / tuma. 217 For Personal & Private Use Only Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 devIdAsa-vilAsa devadharma gura graMtha na jAnyau gahi kukarama kI tteu| bhajata kudeva baDhyau dukha dUnau jyoM pAvaka maiM gheu||2|| tuma. bAra anaMta dhare tana thAvara taha bahu bhAMti rajheDa phiri utaryo vikalatraka mAMhIM khAta phirayau bahu ttheu||3|| tuma. nara tirajaMca naraka suragati sauM TUTyau nAMhI sneu| sukha sapanaiM na milyau kahuM sAMcyau yA jaga maiM svymeu||4||tum. nihacai kari bhari rUpa na dekhyau suni samajhyo sunbheu| deviyadAsa kahata sukha dIje prabhu caranana kI seu||5||tum. (17) dAdarau turata bhajau jinarAja jau sukha cAhata jaga maiN|| turata bhjo|| jA sama aura nahIM puni dUjau deva garIva nvaaj||1|| jau sukhu. so saravajJa nivAhana hAre saranAgati kI laaj| ika-ika nAma mahAhita kArana sarava sudhArana kaaj||2|| jau sukhu. eka samai tinhi kI prati dekhata jAta savai bhrama bhaaj| je jaga-dhIra gaMbhIra jaladhi ke tArana-tarana jihaaj||3|| jau sukhu. mana vaca kAi eka cita hokari kuguru kudevahi tyaaj| java ghaTi hai yo asubha karamani ko dainoM mUri viyaaj||4|| jau sukhu. je bhagavaMta tajai nara tinhi kauM mukha bhari milata na naaj| deviyadAsa kahata su hamAre vasata sadA dila maaj||5|| jau sukhu. (18)dAdarau dipati mahAati jora jinavara carana kamala duti||dipti mhaa|| dekhata rUpa sudhI jana jAkau leta savai cita cor||1|| jinavara. kaiMdho tapa gajarAja daI sirabhari saiMdura kI kor|| moha nisAkari dUribhayo kaiMdho niramala jJAna subhor||2|| jinavara. kai vasu bhAMti karama vana dahyau so pAvaka jhkjhor| kai nija sukkha tarovara ke dala umagi uThai sira phor||3|| jinavara. kai nija-nija gunarAsi ratana kI jAkau vimala ahor| kai siva kAmini ko mukha rAkhyau kesari ke raMga bor||4|| jinavara. kai nija dhyAna bhai capalA thira prabhu dhuni garajata ghor| deviyadAsa nirani ati haraSita prabha ghana mana mor||5|| jinavara. For Personal & Private Use Only Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMgIta-baddha-sAhitya-khaNDa 219 (19) rAga gaurI aMtaradiSTi jagaigau java terI aMtaradiSTi jgaigau| hoi sarasa diDatA dinahUM dina sava bhrama bhIta bhgaigau||1|| jaba terI. kAla labadhi Avata su nikaTa jaba zata saMgati usgaigau| alapakAla mahiniravikalapa hoi gura upadesa lgegau||2|| jaba terI. viSaya-kaSAi sahaja murajhyA tana thira hoi manu na ddgaigo| hota suthira mari vyAkulatA mati kI gahi moha anala dgaigo||3|| jaba terI. vaData vivekha surukha ghaTa aMtara para paranati na pgaigau| zamaratha ho karihai nija kAraja anabhava raMga rgaigo||4|| jaba terI. darasana jJAna carana sivamAraga jihi rasa rIti khgaigo| deviyadAsa kahata tava lagihai jiya tUM suddha tthgaigau||5|| jaba terI. (20) rAga gaurI Atama rasa ati mIThau sAdhau bhAI Atama rasa ati miitthau|| syAdavAda rasanA vinu jAkau milata na svAda griitthau|| 1 / / Teka. pIvata hota sarasa sukha so puni bahuri na ulaTi puliitthau| aciraja rUpa anUpa apUrava jA sama aura na iitthau|2|| Teka. tinhi utakiSTa-iSTa rasa cASyau mithyAmata dai piitthau| tinikauM iMdra-nareMdra Adi sukha so sava lagata nsiitthau||3|| Teka. AnaMda kaMda suchaMda hoi kari mugatanahAra ptthiitthau| parama sudhA su samai ika parasata janama jarA dina ciitthau| deviyadAsa nirakSaka svAratha aMtara ke draga diitthau||5|| Teka. (21) rAga kAnarau binu nija naina pare jiya dhokheN| bhUli rahe pratapakSapAta gahi kari apanI-apanI mata pokheN||1|| Teka. ekai seta varana paTa pahirata ekai malina vasana tana aukheN| ekai sahita arUna aMmara mukha bhAkhata jaina jatI hama caukheN||2|| binu. keika graMtha racata jaga vaMcata nUtana rIti-prIti kari ghokheN| rAkhata sIsa jaTA keI luMcata keika mUr3a mur3A sNtokheN||3|| binu. keika nagana sahita abhrana karike ika aMga bhabhUdi smokheN| keika dhUmapAna kari pAcata jhUlata khAta adhomukha jhokheN||4|| binu. For Personal & Private Use Only Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devIdAsa-vilAsa keika paMca agini pini baiThata kaSTa sahata tapa kari tana sokheN| deviyadAsa sakala jIvani kauM svapara viveSa binA ati joii||5|| binu. (22) rAga sAraMga kIje kauMnu havAla avara hama kIje kauMna hvaal| mana vaca kAi japata ar3i baiThe zrIjinadhara gunmaal||1|| avara hama. avara hanahi saMsthAnana sAra saMghanana puni munivrata sunhaal| chAika jJAna na chAika samakita dinadina prati mati caal||2|| avara hama, caMcalatA parinAmani kI ati gura upadesu na tthaal| sivapura paMtha thakyau taha so puni paragaTa paMcama kaal||3|| avara hama. vRddhaparne trasanA adhara marata taruna sahita rucivaal| saba viparIti pragaTa taha dekhau SaTu mata ati vikraal||4|| avara hama. kara paritIti dharI saradhA ura deva dharama gura caal| deviyadAsa prasAda miTai tasu krama-krama sauM jaga jaal||5|| avara hama. (23) rAga soraTha samakata vinA na tyo jiyA samakita binA na tryo| bahukoTi jatana karyo jiyA samakita binA na tryo|| 1 ||ttek. jAi vana manu lAi tana kari acala dhyAna dhryo| bIsa doi parisahA sahi tapata deha jryo||2|| jiyA samakita. vodha lAbha bhayo na kavahU mauna dhari spryo| lAkha krora upAsa kari nara kaSTa sahata mryo||3|| jiyA samakita. bhAMti vahu vidhi sAstra jAnyauM aratha karata khryo| rahita nija ArAdhanA cirakAla bhramata phiryo||4|| jiyA samakita. sAra amala anUpa anuvaya atula rahasa bhryo| dvAra devI mukati ko samakita su nara visryo|| 5 / / jiyA samakita. (24) rAga soraTha mAnu-mAnu kahI jiyA tUM mAnu-mAnu kahI taji viSaya rAga shii| kaThini yaha nara deha phiri zrAvaga na kula milhii| bahuri mana pachitAvahU hai kAla vasi prhii||1|| Teka. choDi kumati kubhAva paranati kaTilatA saba hii| pAMca iMdrini vasa virSe rati mAni mati rchii|| 2 / / Teka. For Personal & Private Use Only Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMgIta- baddha - sAhitya - khaNDa pharasa vasa gaja mIna rasanA draga pataMga dahI / bhramara nAsA zravana suni mraga marata tAna gahI / / 3 / / Teka. yaha prataccha vicAri lakhi taju karana vikalapahI / tyAgi para paranIti para guna samajha sIkha yahI / / 4 / / Teka. (25) rAga gaurI jinavAnI ura dharatau jau tUM bhAI jinavAnI ura dharatau / sahaja hoi iMdrAdika ke sukha gati - gati dukha visaratau / / 1 / / jau tUM . viSaya kaSAya viraci - raci samarasa vighanakarata abha Daratau / vasumada chedi suvedi parama rasa sAta visana udagaratau / / 2 / / jau tUM. tIna loka vijaI china aMtara madana vAna daramaratau / vairiya ubhaya anAdi kAla ke rAga doSa pariharatau / / 3 / / jau tUM heya upAdi jJeya jJAika guna bheda samajha saba paratau / parama vivekha baData ura aMtara parakha svapara vara karatau / / 4 / / vrata tapa sIla sAdhi saMjima guna Agama aratha ucrtau| iMdriya mana gana roki kari suvidhi karma ucharatau / / 5 / / jau tUM pragaTa samasta vicAri paramaguna bhavadadhi pAra utaratau / deviyadAsa kahata jaba terau ajara amarapura dharatau / / 6 / / jau tUM. (26) rAga soraTha jau svapara guna pahicAna re jiya svapara guna pahicAna / sata paramapuriSa mahAna re jiya / / 1 / / re jiya. tUM suchaMda anaMda maMdira pada amUrativAna / mana vacana tana kau pasArau so sakala parajAna / / 2 / / re jiya0 cetanA guna cinha terau pragaTa darasana jJAna / jaDa saparasAdika sumUrati pudgalIka dukAna / / 3 / |re jiya. naraka nara pasu deva padavI dhari subharama bhulAna / karma kI racanA savai tU karma kau karatA / / 4 / / re jiya. nA~hi teraiM krodha mAyAlobha moha na mAna / nA~hi puni teraiM caturdasa mArganA gunaThAna / / 5 / / re jiya. paMca darva sarIra Adi su jaDa aceta ayAna / taiM samasta sutatva gyAika sahaja sukha nidhAna / / 6 / / re jiya. For Personal & Private Use Only tUM. 221 Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 devIdAsa-vilAsa ho ajAna rahyau kahA kari moha madirA paan| khoju aMtara diSTi sauM pada Adi aMta puraan||7|| re jiya. Apanau niradhAra kara tUM nija sarIra suchaan| svAda kari anabhau mahArasa parama aNmrtssaan||8|| re jiya. sahaja suddha subhAva terau milai jaba tohi aan| hoi bhAgyavalI sudeviyadAsa kahata nidaan||9|| re jiya. ___(27) rAga soraTha dharahu ura paratIta tasu guru dharahu ura prtiit| vasata tinhi maiM citta nisa dina sumati saravasu riit||1|| tasu guru. nagana bhesa na lesa parigaha je su parama puniit| rAga-doSa na moha tinhi kaiM vaira-bhAva na priit||2|| tasu guru. bhojanAdi alAbha lAbha virSe su hAri na jiit| rahita bhoga su joga maMDita rahita nita bhaya bhiit||3|| tasu guru. paMca vidhi Acarana tinhi kaiM vigata para prniit| eka hI paravAna sukha-dukha uSNatA ritu siit||4|| tasu guru. bhavyajana upadeza dAika dayA nAika miit| karata deviyadAsa tinhi kI bhakti gAvata giit||5|| tasu guru. (28) rAga Imana sujasa suni Ayo sarana jina tere| hamare baira pare doi tasakara rAga doSa suna tthere||1|| sujasa. tama sama aura na dIsata koi jagavAsI bhtere| mo mana aura na mAnata dUjau lIka lagAi nvere||2|| sujasa. mohi jAta sivamAraga ke rukha karma mahAripu ghere| Ani pukAra karI tuma sanamukha dUri karau ari mere||3|| sujasa. yaha saMsAra asAra virSe hama bhugate dukkha ghnere| aba tuma jAni japauM nisa vAsara doSa harau hama kere||4|| sujasa. kAla anAdi carana saranana binu bhava vana mAMhi pare re| deviyadAsa vAsa bhava nAsana kAja bhae tumha cere||5|| sujasa. For Personal & Private Use Only Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. viziSTa citrabandha-kAvya - khaNDa 1. parvatabandha kavitta 39 40 pa da # 52 53 54 55 da a nU pa 12 sa tA 41 sA ga 7 20 na na ov IT 21 de bi 13 14 28 29 30 31 32 2 3 4 24 ge na 8 ja 42 43 44 22 67 56 57 58 88 68 * IT na 87 69 or 15 w ja 86 ra na 72 5 re 70 85 ta pu rA ta 74 ma 71 2 2 2 2 3 V " .wp nA ka rA 76 6 ma 78 pa 10 to arhe 46 maiM ma 75 rda 24 25 26 27 A 73 di na aM ta 11 16 17 to va hA ra 60 mA 34 35 36 37 ma su dva sva 18 la 61 ta 47 48 49 na mo 62 va %% ne For Personal & Private Use Only ha 63 38 rU 50 su parvatabaMdha kavitta maiM na jage re pare jama ke vasa tArana hAra lakhenana maiM / Adi na aMta susaMta purAtama suddha svarUpa dasAgana maiM / marda na moha suchaMda anUpa binA karAmAta vasai tana maiM / maiM na jare mana AtamarAma marA mata Ana mare jana maiM / / (jogapaccIsI.6) $1.5 51 64 65 ta na 66 Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 devIdAsa-vilAsa (2) dohA- cUlIbandha na 33 ra sulahai // sura||na || ra ma 36 32 4 37 4 38 4 28 //// 29/30 dhi:/ee// mara 27 | 02 su IAL 11 jI su pa .. 26 26 25 24 23 22 1 2 3 4 dohA-cUlIbandha ya jI supana kara nara suhai sura narakana pasu joy| yahI najara sudhi sumara hai rama sudhi sura jana hiiy|| . (vivekabattIsI, 8) For Personal & Private Use Only Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 225 viziSTa citrabandha-kAvya-khaNDa (3) gItikA-maDarabandha 2 ___53 54 55 56 57 58 i a nu pa ma prA 59 na \urio 9. me X // / na kra 35 .. 36 ta dhu ru ci 61 6263 64 65 72 / 71 70 69 68 da ma hI su 34 ju kha 33 ga du 32 ja sa 38 39 4041 42.432223888786 85 84 83 82 ra vasu ra ma |44 na67 ma 51 50 49,48474645166 2 ta 3 su 4 ra 5 ja 6. 7 na kha ku. ga. ma . 29 28 27 2625 24 / la Ti u sa 16 17 18 19 20 21 mo : BOX gItikA-maDarabandha namata suraja na harSi tasu pada sadA ulaTi kugmn| na maga kuTila udAsa jaga juta krapA saravasu rmn|| na mara suvarasa pAi anupama prAna vadhuruci damana na mada ciru dhuva nahI sukha dukha moha na jarasu tmn| (jogapaccIsI-5) For Personal & Private Use Only Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 (4) dohA- kapATabandha 1 dha 2-18- rma 20-36- ka 3 rI jI 19 21 de $5 5 dha ri ka (5) dohA- kaTArabandha devIdAsa - vilAsa 2 W tic welc .4 ri 23-03 19 7 do Sa 23 25 dohA - kapATabaMdha dharma rIti dhari doSa dahi bhIta bhAga mada khoi / karma jIti kari moSa lahi vItarAga paMda hoi / / mo te pU 20 na 12 1 2 W 21 22 59 9 da hi. 22 la 27 29 - 23 13 2 ta G 11 bhI 6 ta 32 4 45 41 42 43 44 ku Ti la su ma. 35 ( viveka battIsI, 7 ) 31 13 bhA ? 28 ga W ma IG For Personal & Private Use Only rA 31 ro su. ga P F RE tw 26 25 dohA - kaTArabandha durita harana nara harata mana namata carana gunavaMta / vigata karana naraka sugamana na maga kuTila sumahaMta / / vi. 24 15 17 kho ma da ho pa ho 33 . 35 (buddhivAunI, 9) i the Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viziSTa citrabandha-kAvyakhaNDa 227 (6) doharA-candramAbandha m / ma | bha ti ga zava.1 pa da la hyau ? 22 . A 26 26 . 25 doharA-candramAbandha varddhamAna sivapada lahyau vadha kari bhava gati bhrm| pApai kasi Apai gahyau dahyau chobha vsukrm|| (joga paccIsI,3) For Personal & Private Use Only Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 devIdAsa-vilAsa (7) doharA-candramAbandha 46 35 29 au ji 19 18 ra | Thau sI * 17 / nA vi 8 ma / sa 9 he | ta. jyauM nA 22 26 15 doharA-candramAbandha vimala na ravi sama heta vitu tamaha vinAsI tthaur| jyauM zrIpArasanAtha taji saMsau harai na aur|| (jogapaccIsI-2) For Personal & Private Use Only Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (8) doharA kamalabandha 5 ghrA * s kA viziSTa citrabandha - kAvyakhaNDa ta nai mai gyA IK 18 doharA maina naina tana kAna dhuni ghrAna vaina mana haina / gyAna prAna gana jAna pana lIna tIna guna auna / / qe For Personal & Private Use Only ZH Wo b (viveka battIsI, 17) 229 38 Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 (9) doharA - kamalabandha ya hI jA ya hI devIdAsa - vilAsa 19 jai ji mITha 18 doharA jana jAnata nava naya nahI nayana hIna jina vain| lIna cIna vina tIna guna gyAna hIna suna jaina || lI For Personal & Private Use Only fo lat o (vivekabattIsI, 13) 38 Fa n 54 z Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viziSTa citrabandha-kAvyakhaNDa 231. (10)doharA-kamalabandha 4 13 / suja 12 | pora vilA sAra nivA mara doharA surasa durasa sArasa purasa dhIrasa marasa nivaas| parasa darasa pArasa sarasa porasa sujasa vilaas|| (vivekabattIsI, 2) For Personal & Private Use Only Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 devIdAsa-vilAsa (11) doharA-kamalabandha 2d 13 / / kuma jamA sAra jaga kuga vilA / doharAarati harati kIrati ramati sArati kugati vilaati| jagati sumati sUrati suati bhAgati kumati jmaati|| (vivekabattIsI, 26) For Personal & Private Use Only Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viziSTa citrabandha-kAvyakhaNDa 233 (12)dohA-parvatabandha 10 | 11 | 15 | mA ta dohA-parvatabandha mana jAkau nija Thaura hai parasi aatmaaraam| kahi sAdhau jAkai nahIM dhaMdhau AThau jaam|| (viveka battIsI,9) For Personal & Private Use Only Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 53 m to 37 w m 34 m m 35 ma m 234 (13) gItikA - maDarabandha vi m ' nu ho ta 34 pa 54 tra 52 5150 ra 55 56 pA ri 39 40 41 42 43 sa na 49 48 va Ru maThe 17 18 ja la ga ja devIdAsa - vilAsa th 47 30 29 28 27 X 57 su 1 va ra 19 20 21 22 / 44 4546 ra 240 90 8988 87 86 85 ta ka 58 64 ga m 40 121 Shang 84 21 ra 06 ra 59 ha m m 2 sa l br For Personal & Private Use Only 65 4 Tena hana 60 ka ga ra 10 0 ha ma 62 63 64 71 5 ti 6 ma lm gItikA - maDarabandha sarada garama ta ThaThura tana ritu aura jala gaz2a varasa | sarava jaga laja rahe taha manu thaMvi para vasa narasa / / sarana savara pavitra pArisu gaha kanu ti hama sarasa / sarasa maha tinu karasu nava dama kamaTha tama raga darasa / / s. 7 84 61 64 ka ra 75 76 77 78 su na va 7980 da ma ka 74 to ma 83 o (joga paccIsI - 3) 8182 shi Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 235 viziSTa citrabandha-kAvyakhaNDa (14) sarvatomukha-caubIsA bandha | taji | rAja | matI | gira | nAra | gae | vara | joga | dhare | vrata | Ana | hiyeM | bhaji kAja jatI | sira bhAra | lae | dhara | soga | hare | prata | jAna | jithe ta Ana prata / jA ta | gyAna | aji | tAja | gatI | tira | pAra | bhae | sara | roga | Tare | vrata | dhyAna | diya sarvatomukha caubIsA bandha taji rAjamatI giranAra gae vara jogadhare vrata Ana hiauN| bhaji kAja jatI sira bhAra lae dhara soga hare mRta jAna jiyeN|| raji lAja hatI khira DAra dae parabhoga kare nRta gyAna liy| ajitA jagatI tira pAra bhae sara roga Tare vratadhyAna diyeN|| (joga. pa.2) (15) kavitta-bandha meM kavitta, arilla, caupahI, dohA evaM soraThA prItama puNya samA | na | na | aura | sumitra haiM | koI samIpa bakhAnaiM yA jaga maiM sukhadA Thaura pavitra haiM | punya pradhAna sayAnaiM pApa kalesa sadA na dhIra kudAna maiM | garbhita hai dukha ThA. iSTa lagai karutA | i | su | vIra | pramAna maiM | doi kahe kavitA. prItama puNya samAna na aura sumitra haiM koi samIpa bkhaanaiN| yA jaga maiM sukhadAika Thaura pavitra haiM puNya pradhAna syaanaiN|| pApa kalesa sadA na hai dhIra kudAna maiM garmita hai dukha tthaaneN| iSTa lagai karutAhisu vIra pramAna maiM doi kahe kvitaa.|| ___ (joga pa., 16) dhyAtavya - (1) isa kavitta meM arilla, caupahI, dohA evaM soraThA chandoM kI yojanA kI jA sakatI hai| For Personal & Private Use Only Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiyA rasu | kAma | bahA | tAsa 236 devIdAsa-vilAsa (16) sarvatomukha-savaiyA caubIsA bandha | kAma | bahyau | rukha | sora | harI | para | nAra | gaI | piyA | tasu | rAma rahyau mukha | mora | gharI | ghara | yAra | bhaI | pati | pAsa | siyA jasu | dhAma | lahyau sukha kora | dharI | bhara | thAra | maI | sati | Asa jiyA | vasu | jAma | sahyau | dukha | ghora | karI | kara | tAra | ThaI | gati | tAsa savaiyA caubIsA hiyA rasu kAma bahyau rukha sora harI paranAra gaI mati taas| piyA tasu rAma rahyau mukha mora gharI gharayAra bhaI pati paas|| siyA jasu dhAma lahyau sukha kora dharI bharathAra maI sati aas| jiyA vasu jAma sahyau dukha ghora karI karatAra ThaI gati taas|| (buddhivAunI, 52) (17) dohA-dhanikabandha .30 38 94.41 vinu ci ra kA ma 31 2034 hI sama ki ji.ya meM ta milpI | ma ma ra nabana 25 26 27 28 29 / . dohA-dhanikabaMdha janama marana vana mahi bhramata suhita rahita suvisaal| re jiya aMta milyau nahIM samakita binu cirkaal|| (joga paccIsI, 6) For Personal & Private Use Only Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (18) doharA-tukagupata jI vi 1-11 2-22 ta ta to ta to r ta ki jI (19) doharA-tukagupata bandha ta ta viziSTa citrabandha-kAvyakhaNDa bha vi ki va na si su ra sa nI tajI vibhava na sarana gahata taki sura siva rasa nIta / tanI saravasi rasu kita taha gana rasa nava bhavi jIta / M su ra bha va na si sa fa ra sa va 10 va (20) doharA - arddhatukagupatagatAgata ta jI vi bha va na ki su si ra sa na ga va bhavi jana bhaja japa nAma jina yaha so nidhi hai jain| bhaja - bhaja nA jiya sodhi jai vina japa mana hAni haina / / (viveka battIsI, 5) (buddhi vAunI 10) ra na ga ha ra sa nI ra ra doharA naI nava sarasa vara dasA darava sarasa vana Ina / Pho na nahI na gura pada cira bhanI bhara cida para gunahIna / / sa For Personal & Private Use Only ha 34-44 ta 23-33 ta ga nI (vivekabattIsI, 16) 237 ha ta Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. sambodha-prabodha - sAhitya - khaNDa (1) hitopadeza sadagura kahai suno re bhAI yaha saMsAra asArA / yA vica bhramata-bhramata ihi cetani lahiyo vAra na pArA / / Teka basata nigoda kAla bahu bItyA kaThina deha trasa dharanau / ve jahA~ eka usvAsa svAsa mahi janma aThAraha maranau / 1 / eka aMgulI ke asaMkha maiM bhAga jahA tana hInauM / jAmaiM nivasata jIva rAsi sama siddha kAla ke tInauM / / jahataiM jIva labadhi khaya upasama kevala kahyA akelA / krama kari eka-eka iMdrini kI baDanavAra sauM bhelA / 2 / prathavIkAI Adi ve iMdrI Adi dharI bahu kAyA / vikalatraka parajAI bhugati kari pasu paMkSI maiM AyA / / pasu parajAi pAi dukha dekhyA bhUkha traSA taha bhArI / baraSAkAla ghAma jADai maiM nisadina deha udhArI / 3 / narakamAMhi je je dukha bhugate tini kA nahIM ThikAnA / naragati mAhi dukha tana mana kA ko kari sakaiM suchAnA / / suragati viSai viSai kI traSNA deta mahA ati pIrA / jAsauM hota sabai sura vyAkula Akula hRdau sarIrA / 4 / punya pApa phala yaha jaga bhItara bhugatI karama kamAI / binA vivekha yahI naragati tUM vAra anaMtI pAI / / kari kari viSayanike rasa rAcyau kratakArita anamodai / puni chattIsa prakRti baMdhana kari pahuca itara nigodai / 5 / itara nigoda arddha navagrIvaka lauTe phiryau sugherA / nAnA bhAMti sukha-dukha bhugataiM kAraja saryau na terA / / devadharma guru graMtha satya tUM sAMcA paMtha na paayaa| bina samyakta jIva ta bhaTakata bahaM ThikAne AyA / / 6 / / For Personal & Private Use Only Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sambodha-prabodha-sAhitya-khaNDa 239 java arihaMta deva pahicAnai nija gura graMtha smuujhai| java tinhi ke parasAda ApahU heya upAde suujhai|| jo jiya jinavara ke sudravya guna parajAya na jaanaiN| jo puni Apa svarUpa ApanauM nahIM Apu phicaan|7| jaba muhajUda hohi mata paragaTa suddha AtamA dhyaavai| apanai guna arihaMta deva ke lakhi-lakhi lIkala gaavai|| Atama tatva aura pudagala jaba judA-judA kari lekhai| Apa svarUpa Apanai dila mai alaSa amarati dekhai|8| jAte karane ko sujogya hai sabdavramha kI sevaa| jAke avadhArai su hota bhavi savai padAratha gyevaa|| sabai padAratha kA svarUpa hai sabdavRmhake maaNhii| vaya utapatya dhrauvya e tInhau binA padAratha naaNhii|9| dravya avaraguna parajAini ko bheda sabda kari kiinhau| ulakhe sabda bRmha ke sevaka bhalIbhAMti guna tiinhauN|| ihi parakAraka kaSTa binu bhAI parama ThikAnA lainau| apanau niju samhAri guna pauriSu karmani ko rinu dainauN|10| je AsAna bhavya jana suni kari yahI najari maiM diijau| ehI eka mokha ko mAragu graMthani maiM lakhi liijau|| yaha vicAra sau rAga doSa arU moha parinamana ddaarau| deviyadAsa kahata re bhAI karma phaMdA nirvaarau||11|| (2) svajoga-rAcharaukarma ude mithyAtva bhUlyau AtmA bhava-kAnana maaNhii| jyauM ju ramaiM paya sarakarA bhava-kAnana maahii|| tyauM na rucai jinadharma bhUlyau AtmA bhava-kAnana maahii||bhuulyau.|| 1. vimukha bhayo nija dharma taiM bhava kAnana maaNhii|| bA~dhe muca ina karma bhUlyau AtmA bhava kAnana maaNhii||2||| darasana jJAna caraNamaI bhava kAnana mAMhI pudagala ke guna hiin||bhuulyau. samyaka darasana dRga binA bhava kAnana mAMhI svapara vivekha aliin||bhuulyau||3|| For Personal & Private Use Only Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 devIdAsa-vilAsa para pada ke rasa raMga maiM bhava kAnana mAMhI duramati ura avdhaar|| bhUlyo. visarayau saravasu cetanA bhavakAnana mAMhI rahita vibhAva vikaar|| bhUlyoH / / 4 / / parama supada paracyau nahIM bhava kAnana mAMhI samadarasana binu aadi|| bhuulyau| japa-tapa saba saMjima gayo bhava kAnana mAMhI vAra anNtiivaadi||bhuulyau.||5|| samyakagyAna binA jiyA bhavakAnana mAMhI dInauM supada visaari| bhUlyau. bhedA bhedi na kari sakyau bhava kAnana mAMhI bhinna-bhinna nirdhaari||bhuulyau.||6|| saMsaya sahita vimoha maiM bhavakAnana mAMhI vibhrama juta bala tiin| bhUlyau. bhraSTa bhayo pada Apanau bhavakAnana mAMhI samyakajJAna vihiin||bhuulyauN / / 7 / / chAMDi paramapada ApanauM bhavakAnana mAMhI paMcakarana rasa raaci|bhuulyau. Tuka sukha svAratha ko phaMse bhavakAnana mAMhI bhavagati gati dukha naaci||bhuulyau / / 8 / / rAgadoSa paranati rahI bhavakAnana mAMhI racanA trividhi vicitr|bhuulyau / / ko kavi varani sakai vithA bhavakAnana mAMhI bhaTakyau binu caaritr||bhuulyau / / 9 / / eku lakheM iku jAni hai bhavakAnana mAMhI eka virSe vishraam||bhuulyau|| vimala paMtha jaba pagu dharai bhavakAnana mAMhI pAvai zivapura tthaam||bhuulyau.||10|| jIvapadAratha kI dasA bhavakAnana mAMhI suni bhavi heta udaas|bhuulyau|| so nihacai pada pAva hI bhavakAnana mAMhI ajara amara deviidaas||bhuulyo.|| AtamA bhavakAnana mAMhI karma udai mithyaat||bhuulyau.10|| For Personal & Private Use Only Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. atizaya (Azcarya) varNana-khaNDa (1) jinavara-janma ke dasa atizaya dohA sadA sveda varjita su vapu tIna bhuvanapati iis| lai jalAdi pUjauM su jina vartamAna caubiis||1|| OM hrIM sveda rahita-guNa maNDita zrI vRSabhAdi vIrAntacaraNAgreSu arghyam svAhA. mahAdeva saba mala rahita jaganAyaka jgdiish| lai jalAdi pUjauM su jina vartamAna caubiis||2|| OM hrIM malarahita-guNa prApta zrIvRSabhAdivIrAntacaraNAgreSu arghyam svAhA. kSIravarNa tinako rudhira hAtha jora juga siis| lai jalAdi pUjauM su jina vartamAna caubiis||3|| U~ hrIM kSIravarNarudhira guNa prApta zrIvRSabhAdivIrAntacaraNAgreSu arghyam svAhA. vara saMsthAna su samacatura hantA karma hriis| lai jalAdi pUjauM sujina vartamAna caubiis||4|| U~ hrIM samacaturastrasaMsthAnaguNaprAptazrIvRSabhAdivIrAntacaraNAgreSu arghyam svAhA. vajravRSabha nArAca hai vara saMhanana sudhiish| lai jalAdi pUjauM su jina vartamAna caubiis||5|| OM hrIM kvRSabhanArAcasaMhanana atizaya guNa maNDita zrI vRSabhAdivIrAntacaraNAgreSu ardhvam svAhA. kAmadeva sUraja chapata koTi su tana chavi diis| lai jalAdi pUjauM su jina vartamAna caubiis||6|| OM hrIM zobhanIkasvarUpa atizayaguNamaNDita zrIvRSabhAdivIrAnta caraNAgreSu arghyam svAhA. cale sahaja sugandhatA tana virSe ju dhrmiis| lai jalAdi pUjauM su jina vartamAna caubiis||7|| OM hIM paramasugandhita atizayaguNamaNDita zrIvRSabhAdivIrAntacaraNAgreSu arghyam svAhA. For Personal & Private Use Only Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 devIdAsa-vilAsa ATha adhika ika sau kahe lakSaNa svaguNa sriish| lai jalAdi pUjau su jina vartamAna caubiis||8|| OM hIM sulakSaNa atizaya guNa maNDita zrIvRSabhAdivIrAntacaraNAgreSu arghyam svAha. bolata hita-mita-priya vacana jAmeM rAga na ros| lai jalAdi pUjauM su jina vartamAna caubiis||9|| OM hrIM hitamipriyavacana atizayaguNamaNDita zrIvRSabhAdivIrAntacaraNAgreSu arghyam svAhA. bala bemarajAdI kahai deha virSe tina kiis| lai jalAdi pUjauM su jina vartamAna caubiis||10|| OM hI amitabalaguNa atizayamaNDita zrIvRSabhAdivIrAntacaraNAgreSu arghyam svAhA. soraThA dasa atisaya jinarAja janmata ke paragaTa khe| par3hata sunata zubha kAja jinavara pUjA ke sdaa||11|| U~ hrIM zrIvRSabhAdivIrAntacaraNAgreSu pUrNAya'm nirvapAmiti svaahaa| (2) kevalajJAna ke dasa atizaya dohA hohi nahIM durbhikSa jahA~ guNa jojana sama caar| lai jalAdi pUjauM su jina maNDita jinavara saar||1|| OM hrIM cArasau yojana subhikSa atisayaguNamaNDita zrIvRSabhAdivIrAntacaraNAgreSu arghym| , gamana sahaja AkAza meM kara sughAtiyA chaar| lai jalAdi pUjauM suguNa maNDita jinavara saar|2|| OM hrIM AkAzagamanaatizayaguNamaNDita zrIvRSabhAdivIrAntacaraNAgreSu arghym| kAhU jIvana ko jahAM koU ghAta na hoy| lai jalAdi pUjauM suguNa maNDita jinavara saar||3|| OM hrIM prANighAtanivAraNa atizayaguNamaNDita zrIvRSabhAdivIrAntacaraNAgreSu arghym| paramadeva paramAtmA rahita sarva aahaar| lai jalAdi pUjauM suguNa maNDita jinavara saar||4|| OM hrIM sarvaAhArarahita atizayaguNa maNDita zrIvRSabhAdivIrAntacaraNAgreSu arghym| For Personal & Private Use Only Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atizaya (Azcarya) varNana-khaNDa 243 niraupasarga dasA ghanI kevalajJAna apaar| lai jalAdi pUjauM suguNa maNDita jinavara saar||5|| OM hIM upasargarahita atizayaguNamaNDita zrIvRSabhAdivIrAntacaraNAgreSu arghym| caturAnana bhAsyo mahA sobhita disA sucaar| lai jalAdi pUjauM suguNa maNDita jinvrsaar||6|| U~ hrIM caturmukhasahita atizayaguNamaNDita zrIvRSabhAdivIrAntacaraNAgreSu arghym| pragaTa su IzvaratA viauM vidyA sakala apaar| lai jalAdi pUjauM suguNa maNDita jinavara saar||7|| OM hrIM sarvajagataIzvaratAguNaatizayamaNDita zrIvRSabhAdivIrAntacaraNAgreSu arghym| paramaudArika tana vimala chAyA kau na aakaar| lai jalAdi pUjauM suguNa maNDita jinavara saar||8|| OM hrIM chAyA rahita atizayaguNamaNDita zrIvRSabhAdivIrAntacaraNAgreSu arghym| pramANIka sobhA sahita bar3he naI nakha vaar| lai jalAdi pUjauM suguNa maNDita jinavara saar||9|| U~ hrIM nakhakezarahita atizaya guNamaNDita zrIvRSabhAdivIrAntacaraNAgreSu arghym|| nidrA karma gayau vinasi pala soM pala na lgaay| lai jalAdi pUjauM suguNa maNDita jinavara saar||10|| OM hrIM netroM se palarahita atizayaguNamaNDita zrIvRSabhAdivIrAntacaraNAgreSu arghym| soraThA kevalajJAna udyota bhaya bhae atisaya su ds| varanana kaise hota so hamase mati manda pr||11|| OM hrIM kevalajJAnakRta dasaatizayaguNamaNDita zrIvRSabhAdivIrAntacaraNAgreSu arghym|| (3) devakRta caudaha atizaya __dohA sarva arthamaya mAgadhI dhvani saMzaya hrtaar| lai jalAdi pUjauM suguNa maNDita jinavara saar||1|| U~ hrIM sakala aradhamAgadhI bhASA atizayaguNamaNDita zrIvRSabhAdivIrAntacaraNAgreSu arghym| For Personal & Private Use Only Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 devIdAsa-vilAsa sarva jagata jIvanaviSai maitrI bhAva udaar| lai jalAdi pUjauM suguNa maNDita jinavara saar||2|| U~ hrIM jIvana viSai maitrI bhAva atizaya guNamaNDita zrIvRSabhAdivIrAntacaraNAgreSu arghym| saMpUraNa ritu ke jahAM phUla suphala druma ddaar| lai jalAdi pUjauM suguNa maMDita jinavara saar||3|| OM hrIM sarvaRtu ke phala-phUla atizayaguNa maMDita zrI vRSamAdivIrAntacaraNAgreSu arghym| darpaNa sama su dipai dharA maNimaya parama suddhaar| lai jalAdi pUjauM suguNa maNDita jinavara saar||4|| OM hrIM Adarza bhUmyAtizaya guNamaNDita zrIvRSabhAdivIrAntacaraNAgreSu arghym| upajata paramAnaMda ati saba jIvana hitkaar| lai jalAdi pUjoM suguNa maNDita jinavara saar||5|| U~ hrIM sakala jana Ananda utpAdaka atizayaguNamaNDita zrIvRSabhAdivIrAntacaraNAgreSu arghym| vAyu vRSTi uchita mahA parimalatA puni saar| lai jalAdi pUjauM suguNa maNDita jinavara saar|6|| U~ hrIM anukUla mAruta atizayaguNamaNDita zrIvRSabhAdivIrAntacaraNAgreSu, arghym| bhUmi sodhane ko calai mAruta puni adhikaar| . lai jalAdi pUjauM suguNa maNDita jinavara saar||7|| U~ hrIM yojanAntaratRNa kaNTaka raja upalabhUbhAga upasamata sugaMdha vAyu atizayaguNamaNDita zrIvRSabhAdivIrAntacaraNAgreSu arghym| gandhodaka varSA bahI jahA~ puni megha kumaar| lai jalAdi pUjauM suguNa maNDita jinavara saar||8|| OM hrIM meghakumAradevakRta gandhodakavRSTidevakRtAtizayaguNamaNDita zrIvRSabhAdivIrAntacaraNAgreSu arghym|| caraNa kamala taru chipana tasu hema kamala asraari| lai jalAdi pUjauM suguNa maNDita jinavara saar||9|| OMhIM hemakamala Upara saMcaraNa atizayaguNamaNDita zrIvRSabhAdivIrAntacaraNAgreSu arghyam sakala nAja saMyukta kRSi sobhita mahA suddhaar| lai jalAdi pUjauM suguNa maNDita jinavara saar||10|| OMhI phalabhAraNanimittasamastadhAnyaAtizayaguNamaNDita zrIvRSabhAdivIrAntacaraNAgreSu arghym| For Personal & Private Use Only Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 245 atizaya (Azcarya) varNana-khaNDa 245 nimala gagana dasoM dizA malinatA su prihaar| lai jalAdi pUjauM suguNa maNDita jinavara saar||11|| OM hIM nirmalaAkAsadigaAtizayaguNamaNDita shriivRssbhaadiviiraantcrnnaagressuarghym| catura nikAyI sura karai sura AhvAna vicaar| lai jalAdi pUjauM suguNa maNDita jinavara saar||12|| OM hrIM suraAhvAnaAtizayaguNamaNDita zrIvRSabhAdivIrAntacaraNAgreSu arghym| dharma cakra Age calai mahAteja duti dhaam| lai jalAdi pUjauM suguNa maNDita jinavara saar||13|| OMhI prAti agradharmacakra atizayaguNamaNDita zrIvRSabhAdivIrAntacaraNAgreSu arghym| aSTa prakAra mahA su ati maMgala sukha krtaar| lai jalAdi pUjauM suguNa maNDita jinavara saar||14|| OMhIM aSTa maMgala dravya prApti atisayaguNamaNDita zrIvRSabhAdivIrAnta caraNAgreSu arghym| soraThA caudaha atizaya yeha devaracita jAnau sudhii| upajata sunata suneha devIdAsa kahata sukvi||15|| OM hrIM devakRtacaudahAtizayaguNamaNDita zrIvRSabhAdivIrAntacaraNAgreSu arghym| For Personal & Private Use Only Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8.caturvizatijina evaM anya pUjA-sAhitya khaNDa 1. caturviMzati jinapUjA dohA zrI Adizvara Adi jina antima su mhaaviir| pUjauM bhavasAgara sutara hota pAra gmbhiir||1|| OM hIM caturviMzatijanacaraNAgreSu puSpAJjaliM kssipaami| drutavilamvita chanda parama pAvana nIra su chAnikai kanaka bhAjana meM bhara aanike| trividha joga su ujjvala hUjiye caturvIzajinezvara puujiye||2|| OMhIM zrIcaturvizatijinacaraNAgreSu janmajarAmRtyuvinAzanAya jalaM nirvapAmIti svaahaa| ati sugandha sucandana gAriye vimala bhAjana mAMhi sudhaariye| trividha joga su ujjvala hUjiye caturvIza jinezvara puujiye||3|| OMhIM zrIcaturviMzatijinacaraNAgreSu saMsAratApavinAzAya candanaM nirvapAmIti svaahaa| sarasa tandula ujjvala dhoyake malinatA su nirantara khoyke| trividha joga su ujjvala hUjiye caturvIza jinezvara puujiye||4|| OM hrIM zrIcaturviMzatijinacaraNAgreSu akSayapadaprAptaye akSatAn nirvapAmIti svaahaa| pahupa sundara le bhara thAra meM bhramara jhUma rahe jhaMkAra meN| trividha joga su ujjvala hUjiye caturvIza jinezvara puujiye||5|| OMhIM zrIcaturviMzatijinacaraNAgreSu kAmavANavidhvaMsanAya puSpaM nirvapAmIti svaahaa| ukta Agama nevaja lIjie vasana hasta malIna na chiijiye| trividha joga su ujjvala hUjiye caturvIza jinezvara puujiye||6|| OM hrIM zrIcaturviMzAtijinacaraNAgreSu kSudhArogavinAzAya naivedyaM nirvapAmIti svaahaa| For Personal & Private Use Only Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturvizaMtijina evaM anya pUjA - sAhitya-khaNDa dipata dIpaka ratna jar3Ava ke timira hIna dazA darasAva ke / trividha joga su ujjvala hUjiye caturvIza jinezvara pUjiye / / 7 / / OM hrIM zrIcaturviMzatijinaracaraNAgreSu mohAndhakAravinAzanAya dIpaM nirvapAmIti svaahaa| vara suvAsa samUha suvastu meM karahu homa su lai nija hasta meM / trividha joga su ujjvala hUjiye caturvIza jinezvara pUjiye / / 8 / / OM hrIM zrIcaturviMzatijinaracaraNAgreSu aSTakarmadahanAya dhUpaM nirvapAmIti svAhA / jala su candana Adika jo kahI darava lekara argha racauM sahI / trividha joga su ujjvala hUjiye catuvaza jinezvara pUjiye / / 9 / / OM hrIM zrIcaturviMzatijinacaraNAgreSu anarghapadaprAptaye ardhaM nirvapAmIti svAhA / gItikA hama nirakha jina prativimba pUjata trividha guNakara thApanA / tinake na kAraja kAja nija kalyANa heta su ApanA / jaise kisAna karai ju khetI nA~hi parapati kAranai / apano su nija parivAra pAlana kau su kAraja sAranai / / 10 / / OM hrIM zrIcaturviMzatijin2aracaraNAgreSu pUrNArghyaM nirvapAmIti svAhA / (jApya 108 bAra - zrIvRSabhAdivIrAntebhyo namaH) jayamAla dohA tinakI bhakti binA gaye bhramata anante kAla / tina jinavara caubIsa kI varaNauM guNa jayamAla / / 11 / / caupAI jaya jaya Adi jinezvaradevA jaya jaya ajita sukhI svayamevA jaya jaya saMbhava jina su vidhAtA jaya jaya abhinandana guna bhrAtA / / 12 / / 247 jaya jaya sumati kubuddhi nivAraNa jaya jaya padma prabhu bhavatAraNa jaya jaya jina su supArasasvAmI jaya jaya candraprabhu zivagAmI / / 13 / / jaya jaya puSpadanta guNa pUre jaya jaya jina zItala dukha cUre . jaya jaya zreyAMsa sukha dAyaka jaya jaya vAsupUjya jaganAyaka / / 14 / / jaya jaya vimala vimala guNa darasI jaya jaya jina ananta su samarasI jaya jaya dharma dharma - dhanadhArI jaya jaya zAnti zAnti - vratabhArI / / 15 / / For Personal & Private Use Only Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 devIdAsa-vilAsa jaya jaya'kuMthu kugati-gRha Agara jaya jaya arahanAtha sukhasAgara jaya jaya malli karama-drumahAthI jaya jaya munisuvrata shivsaathii||16|| jaya jaya nami bhagavata mala bhaMjana jaya jaya neminAtha bhavabhaMjana jaya jaya pArzvanAtha paramezvara jaya jaya varddhamAna jnyaaneshvr||17|| soraThA Adi anta cauvIsa tIrthakara gunnmaalikaa| varanI kara dhara zIsa tinake bhktiprsaadteN||18|| OM hrIM zrIvRSabhAdivIrAntacaraNAgreSu jayamAlAghu nirvapAmIti svaahaa| (2) zrI AdinAtha-jinapUjA (1) dohA unnata dhanuSa pAMcasai, kaMcana varaNa shriir| vRSabha cihna lakhi pUjiye, AdinAtha gunn-viir||1|| OM hIM zrIAdinAthajinacaraNAgre puSpAMjali kssipaami| arilla chanda zItala vimala gahIra samudra su kSIra ko bhari thArI mahi dhAra kaTorA nIra ko| kAraNa duHkha su janma jarA mRta hAni ke jAsoM pajauM caraNa prathama bhagavAna ke / / 2 / / OM hrIM zrIAdinAthajinacaraNAgre janmajarAmRtyuvinAzAya jalaM nirvapAmIti svaahaa| malayAgira candana ghisakeM jalasoM halauM parama sugandha mahA jAmeM kezara milyau| sanmukha hoya su haraSa heta nija jJAna ke jAsau pUjau caraNa prathama bhagavAna ke / / 3 / / OMhIM zrI AdinAthajinacaraNAne saMsAratApavinAzAya candanaM nirvapAmiti svaahaa| parama sugandha akhaNDita tandula zAlike dhavala varana sama canda supeta suhAla ke| thArI lekara heta sva-para pahicAna ke jAsoM pUjI caraNa prathama bhagavAna ke / / 4 / / hI zrIAdinAthajinacaraNAgre akSayapadaprAptaye akSataM nirvapAmIti svaahaa| For Personal & Private Use Only Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 249 caturvizaMtijina evaM anya pUjA-sAhitya-khaNDa pUjauM kamala subela camelI ketakI jAsu virSe varavasata vAsa ati hetkii| kAraNa heta vinAzana viraha su vAnake jAsoM pUjauM caraNa prathama bhagavAna ke||5|| OM hrIM zrIAdinAthajinacaraNAgre kAmavANavidhvaMsanAya puSpaM nirvapAmIti svaahaa| nAnA rasa vidhi sahita vyaMjana khare ghRta pakavara pakavAna Adi mevA dhre| dUra karana ke heta kSudhA-dukha dAna ke jAsoM pUjauM caraNa prathama bhagavAna ke||6|| OM hIM zrIAdinAthajinacaraNAgre kSudhArogavinAzAya naivedyaM nirvapAmIti svaahaa| nirmala jAsu prakAza dhUma vAtI vinA dIpaka jJAna svarUpa moha kInau ninA lyAyau meTanakauM su timira ajJAna ke jAsauM pUjauM caraNa prathama bhagavAna ke||7|| OM hrIM zrIAdinAthajinacaraNAgre mohAndhakAravinAzanAya dIpaM nirvapAmIti svaahaa| le dazAMga vara dhUpa agni maha~ khevahU~ do kara jori vacana mana dekara sevhuuN| jArana heta karama vana ari durdhyAna ke jAsoM pUjauM caraNa prathama bhagavAna ke / / 8 / / OM hrIM zrI AdinAtha jinacaraNAgre aSTakarmadahanAya dhUpaM nirvapAmIti svaahaa| zrIphala ara bAdAma supArI lIjiye phala ina Adi utAra agra dhara diijiye| kIje bhakti sukAja pragaTa nirvAna ke jAsoM pUjauM caraNa prathama bhagavAna ke||9|| OM hrIM zrIAdinAthajinacaraNAgre mokSaphalaprAptaye phalaM nirvapAmIti svaahaa| nIra vimala candana cAMvara ara phUla lai nevaja dIpa sadhapa sarasa phala thUla lai| yaha vidhi aragha saMjoya sakRta phala ThAna ke jAsoM pUjoM caraNa prathama bhagavAna ke||10|| OM hIM zrIAdinAthajinacaraNAgre anarSapadaprAptaye argha nirvapAmIti svaahaa| For Personal & Private Use Only Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devIdAsa-vilAsa gItikA hama nirakhi jina pratibiMba pUjata trividha kara guna thaapnaa| tinake na kAraja kAja nija kalyANa heta su aapnaa|| jaise kisAna karai ju khetI nA~hi narapati kaarnai| apanauM sunija parivAra pAlana kauM sukAraja saarnai||11|| OM hrIM zrIAdinAtha jinacaraNAgre pUrNArgha nirvapAmIti svaahaa| (jApya 108 bAra zrIvRSabhAya namaH) jayamAla. dohA prathama Adi jinavara bhaye Adi caturthama kaal| mati mAphika tinakI kahauM bhASA kara jymaal||12|| 'paddharI sarvArtha siddhi taja ke suAya, kula meM ati uttama naabhiraay| utare duHkha harana su Adi bhUpa, maru devI tinakI sukuukh||| dina vadi asAr3a doyaja suvAra Ayodha nagara sura gati unahAra tasu janama namaiM vadi caita mAsa sunakSatra uttarASAr3ha maas||13|| caurAsI pUravalakSa Ava, bhugatI hai tinane ati uchaav| kuMvarAvara pUrava lAkha bIsa puna rAja karo surapati sriikh||14|| vesaTha su lAkha pUraba visAla tapa eka lAkha pUrava su kaal| tapa dina vadi caita namaiM anUpa dIkSA juta cAra sahasra bhuup||15|| vaTa vRkSa tarai lInI su harSa, AhAra eka vItI suvrss| pura hastanAga jahA~ nRpa zreyaMsa tinakeM ikSurasa lInauM suhNs||16|| chadamasta rahe su hajAra varSa pUrvAyana kAla virSe su srss| phAguna vadi gyArasa dina pradhAna upajyau dinakeM kevlsujnyaan||17|| bAraha jojana bahu vidhi prakAra samavAdisarana varanata na paar| .. . caurAsI Adi su vRSabhasena ganadhara tasu vacanA raca su en||18|| pratigaNadhara caurAsI hajAra saba tIna lAkha zrAvaka susaar| zrAvakanI lAkha supaMca dakSa varanau vara gomukha nAma jkss||19|| jakSani tinake cakresurIza rakSA kara vahu vidhi namata shiis| zivakAraNa chor3ata karama gAMTha gati siddhi jatI sa hajAra saatth||20|| For Personal & Private Use Only Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturvizaMtijina evaM anya pUjA-sAhitya-khaNDa 251 varanI su arjikA lakSa hUTha nava sahasa avadhijJAnI na jhuutth| vaikriyaka Rddhi vAre su daura chahasai puna bIsa hajAra aur||21|| vAdI aru manaparyaya susAra paune teraha-teraha hjaar| puna bIsa sahasa kevala sujJAna tinake guna puna jinavara smaan||22|| ikSvAkuvaMza mahi guNa gariSTha upaje paramezvara parama isstth| badi mAgha caturdazamI adoSa aSTApada car3ha pahu~ce sumokh||23|| . soraThA tinake guna ko pAra gana-phanapati pAve nhiiN| maiM yaha kiyau vicAra par3hata sunata sukha uupje||24|| OM hIM zrIAdinAthajinacaraNAgre pUrNA nirvapAmIti svaahaa| gItikA vidhi pUrva jo jina bimba pUjai dravya arU puna bhaavsoN| ati punya kI tinakoM su prApata hohi dIragha Ayu soN|| jAke suphala kara putra dhana-dhAnyAdi deha nirogtaa| cakreza-khaga-dharaNendra-indra su hohi nija sukha bhogtaa||25|| (3) zrI ajitanAtha jinapUjA (2) dohA gaja lakSaNa puni dhanuSa sai sAr3he cAra utaMga so prati ajita jineza kI, kaMcana varaNa su aNg||1|| . . OM hrIM zrIajitanAthajinacaraNAgre puSpAMjaliM kssipaami| tribhaMgI chanda ujjvala sukhadAnI prAsuka pAnI gurU ura jJAnIsama siyro| le sanmukha Ayau jinaguNa gAyau tana haraSAyau puna hiyrau|| vasu karamana dAhata te sukha sAhata jo tuma cAhata shivnaarii| prabhu ajita su pUjau jinavara dUjau nara sura hUjau gtibhaarii||2|| OM hrIM zrIajitanAtharjinacaraNAgre janmajarAmRtyuvinAzanAya jalam nirvapAmIti svaahaa| ati surasa suvAsI kezara khAsI parama hulAsI kara gaarauN| malayAgira bAvana candana pAvana niramala bhAvana dhari vaarauN| For Personal & Private Use Only Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 devIdAsa-vilAsa vasu karamana dAhata te sukha sAhata jo tuma cAhata shivnaarii| prabhu ajita supUjau jinavara dUjau nara sura hUjau gtibhaarii||3|| OM hrIM zrIajitanAtha jinacaraNAgre saMsAratApavinAzanAya candanam nirvapAmIti svaahaa| tandula ati cokhe amala adokhe jalakara pokhe vimala chre| komala saba sAje ati chavi chAje yaha vidhi tAje le suthrai|| vasu karamana dAhata te sukha sAhata jo tuma cAhata shivnaarii| prabhu ajita supUjau jinavara dUjau nara sura hUjau gtibhaarii||4|| OM hrIM zrIajitanAthajinacaraNAgre akSayapadaprAptaye akSatam nirvapAmIti svaahaa| tina pahupana chAyI paramalatAyI ati sukhadAyI dRgnaasaa| tinakI varamAlA paramavisAlA le jina Alaya taja aasaa|| vasu karamana dAhata te sukha sAhata jo tuma cAhata shivnaarii| prabhu ajita su pUjau jinavara dUjau nara sura hUjau gtibhaarii||5|| OM hrIM ajitanAthajinacaraNAgre kAmavANavidhvaMsanAya puSpam nirvapAmIti svaahaa| nevaja vara nIko turata sudhI ko purasa vidhI kau haraNa kssudhaa| pA~coM vara mevA bahuvidha jevA kAraNa sevA sukta sudhaa| . vasu karamana dAhata te sukhasAhata jo tuma cAhata shivnaarii| prabhu ajita su pUjau jinavara dUjo nara sura hUjau gtibhaarii||6|| OM hrIM zrIajitanAthajinacaraNAgre mohAndhakAravinAzanAya dIpaM nirvapAmIti svaahaa| vara dhUpa dazAMgI paramalacAMgI agani suraMgI kara daahai| jagamAMhi sukhIte vighana vitIte nijamana cIte phala paahai|| vasu karamana dAhata te sukha sAhata jo tuma cAhata shivnaarii| prabhu ajita su pUjau jinavara dUjau nara sura hUjau gtibhaarii||7|| OM hrIM zrIajitanAthajinacaraNAgre aSTakarmadahanAya dhUpaM nirvapAmIti svaahaa| bAdAma supArI loMga lacArI zrIphala bhArI Rtuhita ke| locana dRga nAsA karana hulAsA lai atikhAsA Rtu-Rtu ke|| vasu karamana dAhata te sukha sAhata jo tuma cAhata shivnaarii| prabhu ajita su pUjau jinavara dUjo nara sura hUjau gtibhaarii||8|| OM hrIM zrIajitanAthajinacaraNAgre mokSaphalaprAptaye phalaM nirvapAmIti svaahaa| 1. mUlaprati meM "udhaa"| For Personal & Private Use Only Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 253 caturvizaMtijina evaM anya pUjA-sAhitya-khaNDa jala candana cAMvara pahupa suthAvara bhramara su bhA~vara de tinhe| caru dIpaka dhUpaM phala su anUpaM lai bhavakUpaM aSTaka lai|| vasu karamana dAhata te sukha sAhata jo tuma cAhata shivnaarii| prabhu ajita su pUjau jinavara dUjau nara sura hUjau gtibhaarii||9|| OM hrIM zrIajitanAthajinacaraNAgre anarghyapadaprAptaye argha nirvapAmIti svaahaa| gItikA hama nirakha jina pratibimba pUjauM trividha kara guNa dhaapnaa| tinake na kAraja kAja nija kalyANa heta su aapnaa|| jaise kisAna karai ju khetI nAhi narapati kaarnai| apanI su nija parivAra pAlana ko su kAraja saarnai||10|| OM hrIM zrIajitanAthajinacaraNAgre pUrNAya'm nirvapAmIti svaahaa| (jApya 108 bAra - OM hrIM zrIajitanAthAya nama:) jayamAla dohA ajita jinezvara dUsare, guNa saMyukta visaal| mati mAphika tinakI kahauM bhASA tina jymaal||11|| paddharI Anata taja vijaya vimAna nAma, jitazatru nRpati tinake sudhaam| . vijayAdevI tasu kUkha mA~hi. tita paTatara aura triyA su naaNhi||12|| vadi jaiTha amA rohiNi nakSatra, sAketa nAma nagarI vicitr| janmana sudi mAhu dazeM pravIna, vara rohiNI nAma nakSatra liin||13|| pUraba su bahattara lakSa Ayu, ku~varAvara cauthe bhAga jaayu| pUraba su lakSa trepana surAja, bhugatau phira karamana ko ilaaj||14|| tapa kInau pUraba lakSa eka, dina mAgha sudi navamI suttek| dIkSA lInI dhara zIza hAtha, rAjA tinake su sahasra saath||15|| nIce su saptachada nAma vRkSa, baranau vidhi bhojana kI ttcch| godUdha ajudhyA mahi su lIna, gRha naradatta rAjA prviin||16|| chadamasta rahe dvAdaza su varSa puni kevalajJAna bhayau suhrss| cAturadazamI sudi pauSa mAsa aparAhanIka verA prbhaas||17|| For Personal & Private Use Only Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 * devIdAsa-vilAsa samavAdisarana bahu vidhi vakhAna sAr3he gyAraha yojana prmaan| tahAM siMhasena gaNadhara su Adi zata eka ghATa daza gaNi suvaadi||18|| vAdI bahu bhA~tina ke susAra zata cAra adhika bAraha hjaar| pratigaNadhara tahA~ varanai su lakSa tinake sevaka mahAsena jkss||19|| ye jakSa-jakSinI ke sunAma rohiNi nAmA tinakI subaam| AryA bIsa-sahasa ara-tIsa-lAkha zrAvaga traya-lakSasu nirbhilaass||20|| zrAvaganI lakSa jahA~ sa paMca gati siddhi jatI barajata prpNc| ikalAkha saMkhya RSi haiM mahanta nvshs-caari-sht-avdhivnt||21|| vaikriyaka-Rddhi vAre munIza zatacAra adhika su hajAra viis| manaparyaya juta bAraha-hajAra-zata-Upara puna saaddh'e-su-caar||22|| juta sahasa-bIsa kevala subodha tinakeM saba karamana ko nirodh| samavAdisarana varanata samanta munijana varNana pAve na ant||23|| upaje kula meM icchAkuvaMza sammedazikhara car3ha duHkh-vidhvNs| sura nara munivara karate su seva jaya jaya tuma ajita jineza dev||24|| soraThA aSTa karama mala dhoya, pahu~ce zivathAnaka vireN| tina sama deva na koya, jagata mA~hi tArana trn||25|| OM hrIM zrIajitanAthajinAye jayamAlAya'm nirvapAmIti svaahaa| gItikA vidhi pUrva jo jinabimba pUjai dravya aru puna bhaavsoN| atipuNya kI tinakoM suprApata hoya dIragha Ayu soN|| / / jAke suphala kara putra dhana-dhAnyAdi deh-nirogtaa| . cakreza-khaga-dharaNendra-indra su hohi nija sukha bhogtaa||26|| (4) zrIsaMbhavanAtha-jinapUjA (3) dohA zobhita dhanuSa su cArasai, kaMcana varaNa surNg| so prati saMbhavanAtha kI, lakSaNa sahita turNg||1|| OM hIM zrIsaMbhavanAthajinAgre puSpAMjaliM kssipaami| For Personal & Private Use Only Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturvizaMtijina evaM anya pUjA - sAhitya - khaNDa gItikA chanda moha janmana maraNa prerata, karata ati sAhasa bar3I / tinakI su bhaya bhrAmaka na chUTata, viSama ati gati - gati khar3I / / so dukha nivAraNa heta jala lyAyau viSai dhara hAtha ke / pUjauM surucikara caraNa- ambuja nirakha saMbhavanAtha ke / / 2 / / OM hrIM zrIsaMbhavanAthajinacaraNAgre janmamRtyuvinAzanAya jalam nirvapAmIti svaahaa| ara moha karma su droha karatA oTa para paraNati chipyau / hama pAsa trAsa karai su maiM ciradeta bhava bhA~vara tapyau / / so dukhanivArana heta candana le viSai dhara hAtha ke / pUjoM surucikara caraNa- ambuja nirakha saMbhavanAtha ke / / 3 / / OM hrIM zrIsaMbhavanAthajinacaraNAgre saMsAratApavinAzanAya candanam nirvapAmIti svaahaa| ina rAga dveSa nidAna mero malina ura antara karayau / tinane garAsa karau hai mokoM samajha nija para pada parayau / / so dukhanivArana heta akSata le viSai dhara hAtha ke / pUjauM surucikara caraNa- ambuja nirakha saMbhavanAtha ke / / 4 / / OM hrIM zrIsaMbhavanAthajinacaraNAgre akSayapadaprAptAya akSatam nirvapAmIti svAhA / yaha madanabANa kucAla ati vikarAla khalu pIrA karai / kabahU~ susaMgata milI N moMko parama sukha sampati harai / / so dukha nivArana phUla le, caraNoM viSai dhara hAtha ke pUjoM suruci kara caraNa- ambuja nirakha saMbhavanAtha ke / / 5 / / OM hrIM zrIsaMbhavanAthajinacaraNAgre kAmabANavidhvaMzanAya puSpam nirvapAmIti svaahaa| 255 jar3a kSudhAroga anAdi hI kau Aya nita prerata hameM / tihike su. mAraiM hI phirata haiM jantu nisavAsara bhramaiM / / so dukhanivArana heta nevaja le viSai dhara hAtha ke / pUjoM suruci kara caraNa- ambuja nirakha saMbhavanAtha ke / / 6 / / OM hrIM zrIsaMbhavanAthajinacaraNAgre kSudhArogavinAzanAya naivedyam nirvapAmIti svaahaa| ura kumati Adi lagI hamAraiM mahAtama ajJAnatA / jAke urdai saba khabara bhUlI svapara para nahiM jAnatA / / For Personal & Private Use Only Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devIdAsa - vilAsa so dukhanivArana heta dIpaka le viSai dhara hAtha ke / pUjauM suruci kara caraNa- ambuja nirakha saMbhavanAtha ke / / 7 / / OM hrIM zrIsaMbhavanAthajinacaraNAgre mohAndhakAravinAzanAya dIpaM nirvapAmIti svAhA / 256 so darva karma svabhAva puna nokarma Adi kau udau / dukha deta moha mahA su jAsauM sahaja nirmala guNa mudau / / sau dukhanivArana heta dhUpa liye viSai dhara hAtha ke / pUjoM surucikara caraNa- ambujaM nirakha saMbhavanAtha ke / / 8 / OM hrIM zrIsaMbhavanAthajinacaraNAgre aSTakarmadahanAya dhUpam nirvapAmIti svAhA / yaha karma bahuta prakAra antara karana hAra mahAbalI / dukha deta moha so sakala bhA~tana vighana kara DArata bhalI / / so dukha nivArana heta phala le yauM viSai dhara hAtha ke / pUjoM surucikara caraNa- ambuja nirakha saMbhavanAtha ke / / 9 / / OM hrIM zrIsaMbhavanAthajinacaraNAgre mokSaphalaprAptAya phalam nirvapAmIti svAhA / vasu karma moha lage sadA ke duSTa apaguNa ko kareM / AcaraNa saba hamarau bhulAyo kyoM su bhava- sAgara taraiM / / so dukhanivArana heta argha liye viSai dhara hAtha ke / . pUjoM surUcikara caraNa-ambuja nirakha saMbhavanAtha ke / / 10 / / OM hrIM zrIsaMbhavanAthajinacaraNAgre anarghapadaprAptAya arghyam nirvapAmIti svAhA / gItikA hama nirakha jinapratibimba pUjata trividha kara guNa thApanA / tinake na kAraja kAja nija kalyANa heta su ApanA / / jaise kisAna karai ju khetI nA~hi narapati kAranai / apano su nija parivAra pAlana kauM su kAraja sAranai / / 11 / / OM hrIM zrIsaMbhavanAthajinAgre pUrNArghyam nirvapAmIti svAhA / ( jApya 108 bAra - zrIsaMbhavanAthajinendrAya namaH) jayamAla dohA saMbhavanAtha su tIsare, haraNa viSama jaga jAla / mati mAphika tinakI kahauM, bhASA kara jayamAla / / 12 / / For Personal & Private Use Only Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 257 caturvizaMtijina evaM anya pUjA-sAhitya-khaNDa paddharI utare traivayaka teM jaghanya, zrAvastI nagarI nAma dhny| dharmajJa jitArI nAma bhUpa, tasu rAni su senA ati sruup||13|| Aye puni garbha viSai su tAsa, aThamI ujjvala phAguna sumaas| magasira sudi kI pUnauM pavitra, janmana ati jyeSThA zubha nksstr||14|| Ayu su pUrva pravasATha-lAkha, ku~varAvara cauthe bhAga jaas| pUraba su cabAlisa-lakSa rAja, bhugatata su hota jAnau akaaj||15|| sahahetuka taru dIkSA abhaMga, narapati tinake su hajAra sNg| tapa kInau pUraba lakSa kAla ba dina pUnai Agahana vishaal||16|| zrAvastI nAma purI ke indra, jahA~ nItivanta rAjA surendr| bhojana nimitta tasubhavana Aya, lInauM tinake paya asana jaay||17|| chadamasta rahe nija guNanikarSa, pUrI kara jaMha daza-cAra vrss| kAtika-vadi paMcami dina pradhAna, upajyau animisa kevala sujnyaan||18|| ina cAra ghAtiyA ara ajogya, aparAhanIka berA niyog| jojana gyArA vistAra hona, samavAdizaraNa baranai su. kaun||19|| gaNadhara Adika varu cArusaina, ikasau-su pA~ca guNa sahita bain| pratigaNadhara lakSa ubhai pravIna, zrAvaka saMkhyA kara lkss-tiin||20|| AryA trilakSa traya-sahasa sA~ca, gaNa zrAvaganI hai su lAkha paaNc| chaha sai-nava-sahasa su avadhivanta, gati siddhajatI varanau su sNt||21|| RSiyoM kI saMkhyA doya lakSa, jakSa trimukhanAma jakSI prjnypti| vaikriyaka RddhivAre munIza, zata ATha kahe su sahasa uniis||22|| manaparyayajJAna dhanI nivAsa, bArA-sahasra ika sai-pcaas| chaha sau sahastra nava avadhivanta, bAdI sahasra dvAdaza prmnt||23|| samavAdisarana su vibhUtisAra, varaNati tinako lahiyata na paar| chaThi caita sukala pakSa dina jinukta, sammedazikhara pahu~ce sumukt||24|| soraThA vaMza virSe ikSvAku, upaje bhava tAraNa trnn| aSTakarama kara khAka, siddha bhaye vasu guNa shit||25|| OM hrIM zrIsaMbhavanAthajinAye jayamAlArghyam nirvapAmIti svaahaa| For Personal & Private Use Only Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 devIdAsa-vilAsa gItikA chanda vidhi pUrva jo jinavimba pUjata dravya aru puni bhaavsoN| ati puNya kIrtina kaiM su prApata hohi dIragha Ayu soN|| jAke suphala kara putra dhana dhAnyAdi deha nirogtaa| cakreza khaga dharaNendra indra so hohi nija sukha bhogtaa||26|| (4) zrI abhinandananAtha-jina pUjA (4) dohA dhanuSa so sAr3he tIna sai, kaMcana varana shriir| kapi lakSaNa avaloka ke, abhinandana prtiviir||1|| OM hrIM zrIabhinandanajinacaraNAgre puSpAMjaliM kssipaami| cAla paramAdi muni kI ati ujjvala su vizAla, zItala prAsuka pAnI, lyAyau kara utsAha, ati utkRSTa nishaanii| dUra karana ke heta, roga tRSA aparata ke pUjauM caraNa trikAla abhinandana-jinavara ke||2|| OM hrIM zrIabhinandanajinacaraNAgre janmamRtyuvinAzanAya jalam nirvapAmIti svaahaa| candana parama sugandha, malayAgira zubha sIrau, kezara mizritagAra sarasa varaNa ati piirau| mohamayI AtApa karana heta nirjara ke, pUjauM caraNa trikAla abhinandana-jinavara ke||3|| OM hrIM zrIabhinandanajinacaraNAgre saMsAratApavinAzanAya candanam nirvapAmIti svaahaa| tandula parama pavitra sulaphAI kara kUTe, / paramaMlatA su taraMga, sahita subhAva attuutte| dhara laikeM bhara thAra, heta abhaya pada bhara ke, pUjauM caraNa trikAla abhinandana jinavara ke||4|| OM hrIM zrIabhinandanajinacaraNAne akSayapadaprAptAya akSatam nirvapAmIti svaahaa| kamala ketakI vela, ara macakunda camelI, rahita sumana durgandha sahita suvAsa akelii| For Personal & Private Use Only Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturvizaMtijina evaM anya pUjA-sAhitya-khaNDa 259 mUla vinAzana heta, madana mahA viSadhara ke, pUjauM caraNa trikAla abhinandana-jinavara ke||5||. OM hrIM zrIabhinandanajinacaraNAgre kAmabANavidhvaMsanAya puSpam nirvapAmIti svaahaa| SaT rasa kara saMyukta, vara naivedya pakAI, upamA bahuta prakAra, mopara kahIM na jaaii| bhUkha nivArana kAja, thAra virSe bhara karake, pUMjauM caraNa trikAla abhinandana-jinavara ke||6|| OM hrIM zrIabhinandanajinacaraNAgre kSudhArogavinAzanAya naivedyam nirvapAmIti svaahaa| svapara prakAzana jyoti dIpaka mA~hi sunIkI, ati jagamagAti anUpa saraba sahAyI sudhI kii| ..... haraNa heta ajJAna le saba ina samarasa ke, pUjauM caraNa trikAla abhinandana-jinavara ke||7|| OM hrIM zrIabhinandanajinacaraNAgre mohAndhakAravinAzanAya dIpam nirvapAmIti svaahaa| kRSNAgara vara dhUpa khevata sarasa suhAI, nabha maNDala meM jAya, paramalatA jasu chaaii| dahata heta vasu karma, dhUpa agani meM dharike. pUjauM caraNa trikAla abhinandana-jinavara ke||8|| OM hrI zrIabhinandanajinacaraNAgre aSTakarmadahanAya dhUpam nirvapAmIti svaahaa| khAraka aru bAdAma dAkha lavaMga supArI, zrIphala Ama anAra, miSTa mahA ati bhaarii| dhara bhAjana ke mAMhi heta sugati sura-nara ke, pUjauM caraNa trikAla abhinandana-jinavara ke||9|| OM hrIM zrIabhinandanajinacaraNAgre mokSaphalaprAptAya phalam nirvapAmIti svaahaa| jala phala Adi suanta daraba virSe dhara. thArI, lekara ura Ananda saba jIvana hitkaarii| vasu vidha argha utAra heta vighana nirjara ke, pUjauM caraNa trikAla abhinandana jinavara ke||10|| OM hrIM zrIabhinandanajinacaraNAgre anarghyapradaprAptAya arghyam nirvapAmIti svaahaa| jara ke, For Personal & Private Use Only Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devIdAsa - vilAsa gItikA hama nirakha jinaprativimba pUjata trividha kara guNa thApanA / tinake na kAraja kAja nija kalyANa heta su ApanA / / jaise kisAna karai ju khetI nA~hi narapati kAranai / apanau su nija parivAra pAlana kauM su kAraja sAranai / / 11 / / OM hrIM zrIabhinandanajinacaraNAgre pUrNArthyam nirvapAmIti svAhA / (jApya 108 bAra - zrIabhinandanajinendrAya namaH) 260 jayamAla dohA abhinandana bandana karata, sura-nara kara dhari bhaal| mati mAphika tinakI kahauM bhASA kara jayamAla / / 12 / / paddhar3I chUTau jaba vijaya vimAna bAsa, ikSvAku vaMza jAmahi nivAsa / narapati saMvara siddhArtha rAni, sukha sauM tasu garbha se suA / / / 13 / vaisAkha sudI chaTa dina sunIta, navamAsa gaye janmana punIta / dvAdazamI mAgha sudI nagIca, janame su punarvasu nakhata bIca / / 14 / / prabhu Ayu lAkha pUraba pacAsa, varanau kavi Ananda dhari hulAsa / sADhe bAraha pUraba sulakSa, ku~varAvara meM varase pratakSa / / / 15 / / pUraba sAr3he chattIsa lAkha, bhugatau surAja ati niraparAdha / dina mAgha sudI vArasa suThAla, tapa pUraba lakSa su eka kAla / / 16 / / dIkSA su arilidruma taru suceta, lInI su sahasa narapati sameta / nagarI su ayodhyAnAma satya, rAjA jaha~ kau vara indradatta / / 17 / / tinakeM gau-dUdha liyau ahAra, vidhi pUrana jina bhava- taraNatAra / chadamasta varSa daza adhika aSTa, tapa kari bahu bhAMti sahyau sukaSTa / / 18 / / kAtikasudi tithi paJcamI suThIka, kevala sukAla aparAhanIka / samavAdisarana tinakau nidAna / / 19 / / sADhe daza jojana ke pramAna, vara bajra camara Adika sudaura gaNadhara zata adhika sutIna aura / pratigaNadhara pragaTa sulakSa-tIna, AryA varanI tapakara sukSINa / / 20 / / For Personal & Private Use Only Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturvizaMtijina evaM anya pUjA-sAhitya-khaNDa 261 chahasau-tIsa sahasa aru tIna lAkha, puni tIna-lAkha zrAvaka sudyAta zrAvaganI lakSa jahA~ supaMcagati siddhi jatI tahA~ cyuta prpNc||21|| RSiyoM kI saMkhyA tIna lAkha, zata-ATha-sahasa nava avdhvaar| unaIsa-sahasa vaikriyaka Rddhi, vArai manaparyaya smRddh||22|| sAr3he chahasau-ikkIsa-sahasra, para ke mana kI jAne nirstr| upajyau kevala tinakeM apAra, je jinavara sama solaha hjaar||23|| jalezvara nAma kaho hai jakSa, vAdI sahasra ekavAdi pkss| samavAdizaraNa tinakI suvAti, nija zakti ulaMghya varanI na jaat| guNako varaNana kInau su leza, cauthe haiM abhinNdn-jinesh||24|| soraThA giri Upara sammeda, sudi baisAkha su sptmii| aSTa karama naga bheda, mukti gaye baMdauM sdaa||25|| OM hrIM zrIabhinandanajinacaraNAgre jayamAlAya'm nirvapAmIti svaahaa| gItikA vidhi pUrva jo jinavimba pUjata dravya aru puna bhaavsoN| atipuNya kI tinakeM su prApata hoya dIragha Ayu soN|| jAke suphala kara putra dhana dhAnyAdi deha nirogtaa| cakreza khaga-dharaNendra-indra su hohi nija sukha bhogtaa||26|| puSpAjjaliM kSipAmi (6) zrIsumatinAtha jinapUjA (4) dohA zobhita dhanuSa su tIna sai, vimala varNa kldhaut| lakSaNa cakavA sumati jina, prati guna sama iksnt||1|| OM hrIM zrIsumatinAthajinapratimAge puSpAMjaliM chipaami| gItikA chanda - ujjvala vasu gaMgA jala sucaMgA parama pAvana siiyrau| drahate mu nikasata dipata dhArA dekha haraSata hIya / / For Personal & Private Use Only Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 devIdAsa-vilAsa lekara subhAjana mAMhi dhara vara rajata-kaMcana zuddhi ke| pUjauM su sumati-jineza vara dAtAra sAra subuddhi ke||2|| OM hrIM zrIsumatinAthajinapratimAye janmamRtyuvinAzanAya jalam nirvapAmIti svaahaa| paramala sukhAzA duHkha nAzA heta harana sudaahko| tasu bhramara lobhita zabda zobhita karata parama uchAha kau|| lekara subhAjana mAMhi ghara vara rajata-kaMcana zuddhi ke| pUjauM sumati-jineza vara dAtAra sAra subuddhi ke||3|| OM hrIM zrIsumatinAtha jinapratimAgre saMsAratApavinAzanAya sugandham nirvapAmIti svaahaa| akSata surAsI kamalavAsI ati akhaNDita uujre| manu sarasa muktAphala abhedye Anakara ikaThe kre|| lekara subhAjana mAMhidhara bara rajata-kaMcana shuddhike| pUjauM su sumati-jineza vara dAtAra sAra subuddhi ke||4|| OM hrIM zrIsumatinAthajinacaraNAgre akSayapadaprAptAya akSatam nirvapAmIti svaahaa| uttama su phUla gadhUla sundara sakala janmana bhaavnai| so turata uttama bhAvakari, jinadehure phuNcaavne|| lekara subhAjana mAMhi dhara vara rajata-kaMcana shuddhike| pUjauM su sumati-jineza vara dAtAra sAra subuddhi ke||5|| OM hIM zrI sumatinAthajinacaraNAgre kAmavANavidhvaMzanAya puSpam nirvapAmIti svaahaa| dhara kara sarasa vara khoparA aru ghIu paka mizrI mile| upamA kahA kahiye su jAkI kSudhA tihi parasata vilai|| lekara subhAjana mAMhi dhara vara rajata-kaMcana zuddhi ke| pUjauM su sumati-jineza vara dAtAra sAra subuddhi ke||6|| OM hrIM zrI sumatinAthajinacaraNAgre kSudhArogavinAzanAya naivedyam nirvapAmIti svaahaa| saMjoga ghRta vAtI agani trita andhakAra vinaashnii| dIpaka su jyoti prakAza hota su svpr-pd-prkaashnii|| laikara subhAjana mAMhi dhara vara raja-kaMcana zuddhi ke| pUjauM su sumati jineza vara dAtAra sAra subuddhike||7|| OM hrIM zrIsumatinAthajinacaraNAgre mohAndhakAravinAzanAya dIpam nirvpaamiitisvaahaa| lai kari sudhUpa anUpa bahuvidha surabhitA jAkI cle| khevata supAvaka mAhi sevata turata madhu madhukura gilai|| For Personal & Private Use Only Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturvizaMtijina evaM anya pUjA - sAhitya - khaNDa lekara su bhAjana mAMhi dhara vara rajata - kaMcana zuddhike / pUjauM su sumati - jineza vara dAtAra sAra subuddhike / / 8 / / OM hrIM zrIsumatinAthajinacaraNAye aSTakarmadahanAya dhUpam nirvapAmIti svAhA / phala parama bhArI marama jAkau kahata anta na pAiye / locana sunAsA rasana kara bhugatata mahAsukha pAiye / / laikara su bhAjana mAMhi dhara vara rajata - kaMcana zuddhike / pUjauM su sumati - jineza vara dAtAra sAra subuddhike / / 9 / / OM hrIM zrI sumatinAthajinapratimA mokSaphalaprAptAya phalam nirvapAmIti svAhA / pAnI su candana dukha nikandana Adi sarva su hoyake / kari thAra madhya su svastikA ihi bhAMti argha saMjoyake / / lekara subhAjana mAMhi dhara vara rajata - kaMcana zuddhike / pUjauM su sumati- jineza vara dAtAra sAra su buddhike / / 10 / / OM hrIM zrIsumatinAthajinapratimAgre anarghyapadaprAptAya arghyam nirvapAmIti svAhA / gItikA hama nirakha jina pratibimba pUjata trividhakara guNa thApanA / tinake na kAraja kAja nija kalyANa heta su ApanA / jaise kisAna karai ju khetI nA~hi narapati kAranai / apanau su nija parivAra pAlana kau su kAraja sAranai / / 11 / / OM hrIM zrI sumatinAthajinacaraNAgre pUrNArghyam nirvapAmIti svAhA / ( jApya 108 bAra - zrIsumatijinAya namaH) jayamAla dohA sumatinAtha sevata tinheM, sumati deta tatkAla / mati mAphika tinakI kahauM, bhASA kara jayamAla / / 12 / / caupAI jayanta vimAna chor3a sukhadAtA garbha viSai upaje nijamAtA / tanakau nAma maMgalA rAnI, nRpati meghaprabhake manamAnI / / 13 / / 263 For Personal & Private Use Only Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 devIdAsa-vilAsa vaMza jAMsa ikSvAku subhArI, AjodhyA nagarI sukhkaarii| sAvana sudi doyaja dinu nIko, mAsa gaye nava ati sughriikau||14|| zrAvana sudi dina gyArasa pAkhau, parama nakSatra maghA hai khaasau| janamana dina suni Ayusa prAnI, lakSa pUrva cAlIsa vkhaanii||15|| ku~varAvara haiM sApuna cauthau, rAja karau varjita bhaya cautho| pUrva lakSa unatIsI barasai, kInau tapa suvimala guna drsai||16|| sudi vaisAkha namaiM zubha jAno, pUraba lakSa eka prmaanauN| vRkSa priyaMgu tarai sukha kAjA, dIkSA sahita sahasra su raajaa||17|| saumanasa nAma purI atibhArI, padyadyuti rAjA upkaarii|| tinake geha gaye dukha chInau, vara gau-dUdha pAranau liinau||18|| puni chadamasta rahe vanavAsI, bIsa varaSa marayAda subhaasii| pUsa sudI pUnama dina berA, varaaparAhanIka sukhkeraa||19|| kevalajJAna jagyo hitakArI, vidhi samavAdisarana vistaarii| jojana bAra maNDita saba zobhA, dekhata hota dUra chala lobhaa||20|| bajra Adi ari karma vichorA, gaNadhara pragaTa ekasau soraa| tIna-lAkha pratigaNadhara bhAkhe, aru puni vIsa-sahasa adhikaare||21|| tIna-lAkha puni adhika sudhArI, tIsa-sahastra ArjA vrtdhaarii| tIna-lAkha viMza sahasa sunAmI, chaha-sai turata yatI shivgaamii||22|| gyArA-sahasa avadhi tina kAjai, juta vaikriyaka-Rddhi chavi chaaje| te saba cAra-sahastra aThArA, chahasai ghaTa hajAra su vaaraa||23|| . ye muni manaparyaya yuta jAnau, teraha-sahasa kevalI maanau| bAdI bAda karai taMha ThAMDe, so daza-sahasa caar-sai-saadd'e||24|| tuMvara yakSa bajrAMkuzA yakSI, je prabhu seva kareM ati acchii| indradhanendra sucakrI dhyAvai, tinake gunako pAra na paaveN||25|| - soraThA gaye sumati jina mukti, caitra sudI dazamI dinaa| varanau hai jina ukti, samavasarana mahimA agm||26|| OM hrIM sumatijinacaraNAgre jayamAlArghyam nirvapAmIti svaahaa| For Personal & Private Use Only Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 265 caturvizaMtijina evaM anya pUjA-sAhitya-khaNDa gItikA vidhi pUrva jo jinavimba pUjata dravya aru puna bhaavsoN| ati puNya kI prApata su tihikauM hohi dIragha Ayu soN|| jAke suphala kara putra dhana dhAnyAdi deh-nirogtaa| cakreza-khaga-dharaNendra-indra su hohi nija sukha bhogtaa||27|| (7) zrI padmaprabhu-jinapUjA (6) dohA dhanuSa ar3hAI sai ucita, vidruma varaNa shriir| padma aMka avalokiye, padmaprabha prtviir||1|| OM hrIM zrIpadmaprabhujinendracaraNAgre puSpAMjaliM kssipaami| nArAca chanda sunIra kUpa-vApikAdiko prasAMga chAnikai sulyAiye apArapuNya ko suheta jaanikai| suhAtha jorike ubhai viSai sudhAri mAthake so pUjiye trikAla pAda-padma padmanAtha ke / / 2 / / OM hrIM zrIpadmaprabhujinacaraNAgre janmamRtyuvinAzanAya jalam nirvapAmIti svaahaa| mahAdrumesa gAra sIyarau sugandha maanke| sulyAiye apAra puNya ko suheta jaanike| suhAtha. / / 3 / / OM hrIM zrIpadmaprabhujinacaraNAgre saMsAratApavinAzanAya sugandham nirvapAmIti svaahaa| suakSataM vizuddha je virSe samasta dhAna ke| sulyAiye apAra puNya ko suheta jaanike||suhaath. / / 4 / / OM hrIM zrIpadmaprabhujinacaraNAgre akSayapadaprAptaye akSatam nirvapAmIti svaahaa| suphUla ketakI su Adi le suharSa tthaanike| sulyAiye apAra puNya ko suheta jaanike||suhaath. / / 5 / / OM hrIM zrIpadmaprabhujinacaraNAgre kAmabANavidhvaMzanAya puSpam nirvapAmIti svaahaa| su bhojanAdi anna ghIU zarkarAdi sAnake sulyAiye apAra puNya kau suheta jaanike||suhaath.||6|| OM hI zrIpadmaprabhujinacaraNAgre kSudhArogavinAzanAya naivedyam nirvapAmIti svaahaa| For Personal & Private Use Only Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 devIdAsa-vilAsa prajAliye sudIpa kaMja aMdhakAra haanke| sulyAiye apAra puNya ko suheta jaanike||suhaath / / 7 / / OM hrIM zrIpadmaprabhujinacaraNAgre mohAndhakAravinAzanAya dIpaM nirvapAmIti svaahaa| su Aga mAMhi khevahU~ vicAra dhUpa aanke| sulyAiye apAra puNya ko suheta jaanike||suhaath. / / 8 / / OM hrIM zrIpadmaprabhujinacaraNAgre aSTakarmadahanAya dhUpam nirvapAmIti svaahaa| lavaMga lAyacI su Adi le suharSa haanike| sulyAiye apAra puNya ko suheta jaanke||suhaath. / / 9 / / OM hrIM zrIpadmaprabhujinacaraNAgre mokSaphalaprAptaye phalam nirvapAmIti svaahaa| sunIra Adi aSTa darva je kubhAva maanke| sulyAiye apAra puNya ko suheta jaanke||suhaath. / / 10 / / OM hrIM zrIpadmaprabhujinacaraNAgre ana_padaprAptaye aya'm nirvapAmIti svaahaa| gItikA hama nirakha jinaprativimba pUja trividha kara guNa thaapnaa| tinake na kAraja kAja nija kalyANa heta su aapnaa|| jaise kisAna karai ju khetI nA~hi narapati kaarnai| apanau su nija parivAra pAlana kauM su kAraja saarnai||11|| . OM hrIM zrIpadmaprabhujinacaraNAgre pUrNArghyam nirvapAmIti svaahaa| (jApya 108 bAra - zrIpadmaprabhujinendrAya namaH) jayamAla dohA so padmaprabhu bhakti vina, jaga kA kaTa na jaal| mati mAphika tinakI kahauM, bhASA kara jymaal||12|| . caupAI kauzAbI nagarI ati sohai, tihi dekhata nara surapati mohai / dhAranAkSa naspati taha~ jJAnI, tihi ke nAma susImA raanii||13|| tihiM ke garbha virSe su rahAye Upara aveyaka teM aaye| kRSNapakSa chaTa mAgha mahInA, bItata mAsa janama jaba liinaa||14|| For Personal & Private Use Only Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturvizaMtijina evaM anya pUjA-sAhitya-khaNDa 267 Azvina vadi terasa sukhadainI, nakhata bakhata citrA saba jainii| AyuSa tIsa lAkha pUrava kI, ku~varAvara haiM sAsama saba kii||15|| rAja pUrva ikaIsa su sAr3he. kAtita vadi terasa tapa baaddh'e| eka lAkha pUraba nira icchA, bhUpa sahasa saMjukta su dikSA / / 16 / / priyaMguvRkSa heTi prabhu Ake, nija kara kesa-luMca jaha jaake| pahu~ce varddhamAna su nagarI, somadatta nRpa gRha vidhi sgrii||17|| lInoM paya chadamasta chamAsA, sudi baisAkha dasaiM dina bhaasaa| jJAnahauna aparAhina verA, maiTi sabai ajJAna aMdherA / / 18 / / samozarana sukha kArana jI ko, sAr3he-nava jojana ati niiko| camara bajra Adika su prakArA, gaNadhara kahe ek-sau-gyaaraa||19|| tIna-lAkha pratigaNadhara jIje, aru puni tIsa-sahasa gani liije| vIsa-hajAra-lAkhacattArI guNa gaMbhIra arjikA naarii||20|| tIna-lAkha zrAvaga vrata pAlaiM, pAcaM-lAkha zrAvaganI aalaiN| avadhivanta daza-sahasa batAye, dvAdaza-sahasa kevalI gaaye||21|| dazahajAratrayazata adhikAre, samanasarasa manaparyaya vaare| chai-sai-navasahastra saba vAdI, mAtaMgajakSa jahA~ su naadii||22|| aprati cakrezvarI jacchI devI, zrI jina bhaktivanta bhvgrevii| samavasarana mahimA su ghanerI, lahata na anta mandamati merii||23|| soraThA karma sarva vidhvaMsa, phAguna vadi cauthau dinaa|| vara ikSvAku suvaMza, nirmala kari pahu~ce mukti||24 OM hrIM zrImadmaprabhujinacaraNAgre jayamAlArghyam nirvapAmIti svaahaa| gItikA vidhipUrva jo jinabimba pUjata dravya aru puna bhaavsoN| ati puNya kI prApata su tihikauM hohi dIragha aayusoN| jAke suphala kara putra dhana-dhAnyAdi deha nirogtaa| cakreza khaga-dharaNendra indra su hohi nija sukha bhogtaa||25|| puSpAJjaliM kssipaami| For Personal & Private Use Only Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 devIdAsa-vilAsa (8) zrI supArzvanAtha jinapUjA (7) dohA lakSaNa tinake sAthiyA, ucita dhanuSa zata doy| harita varana pUjoM su prati, deva supArasa soy||1|| OM hrIM zrIsupArzvanAthajinacaraNAgre puSpAMjaliM kssipaami| aSTaka (dhunameM) roga tRSA hamako dukha deta nIra liyau su nivArana het| jora juga hAtha, pUjauM caraNa supaarsnaath||| bAra-bAra hama nAvata mAtha, tribhuvana guru zivamAraga saath||2|| OM hrIM zrIsupArzvanAthajinacaraNAgre janmamRtyuvinAzanAya jalam nirvapAmIti svaahaa| candana dhara Age jinarAja, moha tapana meMTana ke kaaj| jora juga hAtha pUjauM caraNa supaarsnaath||baar. / / 3 / / OM hrIM zrIsupArzvanAthajinacaraNAgre saMsAratApavinAzanAya sugandham nirvapAmIti svaahaa| akSata le nija mAphika zakti, akSaya pada kArana suna bhkti| jora juga hAtha, pUjauM caraNa supaarsnaath||baar. / / 4 / / OM hrIM zrIsupArzvanAthajinacaraNAgre akSayapadaprAptAya akSatam nirvapAmati svaahaa| Ayau le kara ujjvala phUla, heta madana-zara nAzana muul| jora juga hAtha, pUjauM caraNa supaarsnaath||baar / / 5 / / OM hrIM zrIsupArzvanAthajinacaraNAgre kAmavANavidhvaMsanAya puSpam nirvapAmIti svaahaa| dhara naivedya nirakha nirdukha, kAraNa doSa nivAraNa bhuukh| jora juga hAtha, pUjauM caraNa supaarsnaath||baar. / / 6 / / OM hrIM zrIsupArzvanAthajinacaraNAgre kSudhArogavinAzanAya naivedyam nirvapAmIti svaahaa| dIpaka jyoti liye lahalAta, nAzana heta timira mithyaat| jora juga hAtha, pUjauM caraNa supaarsnaath||baar.||7|| OM hrIM zrIsupArzvanAthajinacaraNAgre mohAndhakAravinAzanAya dIpam nirvapAmIti svaahaa| yaha kAraNa hama khevata dhUpa, karma dahai pada hohi anuup| jora juga hAtha, pUjauM caraNa supaarsnaath||baar. / / 8 / / OM hrIM zrIsupArzvanAthajinacaraNAgre aSTakarmadahanAya dhUpam nirvapamIti svaahaa| For Personal & Private Use Only Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturvizaMtijina evaM anya pUjA-sAhitya-khaNDa 269 phala utkRSTa dharauM prabhU agra, vAsI hau na heta ziva agr| jora juga hAMtha, pUjauM caraNa supaarsnaath||baar. / / 9 / / OM hrIM zrIsupArzvanAthajinacaraNAgre mokSapadaprAptAya phalam nirvapAmIti svaahaa| darava Adi jala candana aSTa, harana heta bhava bhrAmaka kaSTa, jora juga hAtha, pUjauM caraNa supaarsnaathaabaar.||10|| OM hrIM zrIsupArzvanAthajinacaraNAgre anaryapadaprAptAya aya'm nirvapAmIti svaahaa| gItikA hama nirakha jina pratibimba pUjata trividha kara guNa thaapnaa| tinake na kAraja kAja nija kalyANa hetu su aapnaa||11|| jaise kisAna karai ju khetI nA~hi naraMpati kaarnai| apanau su nija parivAra pAlana ko su kAraja saarnai||12|| OM hrIM zrIsupArzvanAthajinacaraNAgre pUrNAdhya nirvapAmIti svaahaa| (jApya 108 bAra- zrIsupArzvanAthAya namaH) jayamAla dohA turata supArasanAtha koM, dhara nija dhyAna trikaal| mati mAphika tinakI kahauM, bhASA kara jymaal||13|| caupAI banArasa nagarI atigaMgA, nRpa supratiSTha tahAM ati cNgaa| nAma su pRthvI siMha mahArAnI, tinha kI kuMkha mA~hi sukhdaanii||14|| madhya su aveyaka teM Aye, bhAdoM sudi chaTa maMgala gaaye| dvAdazI dina zubha jeTha mahInA, janma liyau vidhi jAta khiinaa||15|| bIsa-lAkha pUraba thiti lInI, ku~varAvara saba jina sama kiinii| pUrva caturdaza lAkha vivekI, rAja karyo zrInetra na dekhii||16|| jeTha sudI vArasa tapa lInauM, pUrava lakSa varasa juta kiinau| druma zrIkhaNDa tarai sukhakAjA, dIkSyA sahita sahastra su raajaa||17|| somakheTa nagarI kA svAmI, bhUpa mahendradatta tihi naamii| .. tina utkRSTa bhAva kara dInau, jaMha gau-dUdha pAranau liinau||18|| For Personal & Private Use Only Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 devIdAsa-vilAsa puni chadamasta varaSa nava vItau, mana saMjukta karata ari jiitau| phAguna saptami pakSa aMdherA, kevala dina aparAhina veraa||19|| samavazaraNa jojana nava lIje, sau gaNadhara ghaTa paMca gniije| baladatta Adi kahe gunavantA, tIna lAkha pratigaNadhara sNtaa||20|| tIna sahastra-lAkha-gana tInI, triya su arjikA vrata liinii| sIna lAkha zrAvaka tahAM ginatI, pA~ca lAkha shraavgniivntii||21|| avadhivanta nava sahasa susAre, pani vanarau manaparyaya vaare| nava sahastra zata Der3ha su jAnI, gyArA sahasa su kevljnyaanii||22|| bAdakarana hAre paravAdI, ATha-sahasa-chai sau saba vaadii| vijaya jakSaM nAmA suna jevI, jacchI puruSadattA jindevii||23|| phAguna chaTi a~dhiyAre pAkhe, car3ha sammedazikhara aMri ghaate| mahimA samavasaraNa aru tAkI, kahabe ko samaratha mati kaakii||24|| soraTha kheMca leta dhara hAtha, bUr3ata je bhava udadhi meN| bhajauM supArasanAtha, bhaye vaMza ikSvAku meN||25|| OM hrIM zrIsupArzvanAthajinacaraNAye jayamAlArghya nirvApAmIti svaahaa| (9) zrI candraprabhu-jinapUjA (8) dohA zukla varana tana Der3ha dhanuSa ucita ati taas| zazi lakSaNa lakhi pUjiye, candraprabhu prati jaas||1|| OM hrIM zrIcandraprabhajinacaraNAgre puSpAMjaliM kssipaami|| aSTaka (sAraMga meM) byApata ati vikarAla mahAdukha mohi tRSA ko, bhaTakyau mRga paratApa pAya lakhi nIra mRSA kau| dUra karana ke heta aba Ayo jala bhara jAya pUjauM manavacakAya ke zrI candraprabhu jU ke sukhakArana sudhre||2|| hane tina cAra ghAtiyAkarma, lahyo suananta catuSTaya sarmma bhavasAgara sudhare OM hrIM zrIcandraprabhujinacaraNAgre janmamRtyuvinAzanAya jalam nirvapAmIti svaahaa| For Personal & Private Use Only Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturvizaMtijina evaM anya pUjA - sAhitya-khaNDa moha mahA paracaNDa udai ura antara DAhyA viSayana ke rasaraMga caturgati meM dukha pAyau / yAhi bujhAvata heta yo dhari candana nAya / pUjauM / / 3 / / OM hrIM zrIcandraprabhujinacaraNAgre saMsAratApavinAzanAya candanam nirvapAmIti svAhA / puNya-pApa jagamAMhi meM perata ye doI ina donoM se bhinna Atma paraNati hai soI / nAzaMkarana ke heta so le tandula mana haraSAya / pUjauM / / 4 / / OM hrIM zrIcandraprabhujinacaraNAgre kAmavANavidhvaMsanAya puSpam nirvapAmIti svaahaa| iha saMsAra maMjhAra bahuta yaha bhUkha satAyau naraka gayau su ahAra kahU~ supane nahiM pAyau / nirabArana ke heta so caru lekara dhariOM nAya / pUjauM / / 5 / / OM hrIM zrIcandraprabhujinacaraNAgre kSudhArogavinAzanAya naivedyam nirvapAmIti svaahaa| nija antara ura mohi lagI ajJAna andherI / pragaTata nAMhi sudRSTi iSTa ura antara kerI / vidhvaMsana ke heta so kara dIpaka le ziranAya / pUjauM 0 / / 6 / / OM hrIM zrIcandraprabhujinacaraNAgre mohAndhakAravinAzanAya dIpam nirvapAmIti svAhA / kAnana karma maMjhAra basata bahukAla gamAyau parau nija paMtha bhramata kahu~ anta na pAyau bhUla lyAyau dhUpa vicArakai tasu dahata heta su dahAya / pUjauM0 / / 7 / / OM hrIM zrIcandraprabhujinacaraNAgre aSTakarmadahanAya dhUpam nirvapAmIti svAhA / antarAya AThau sukarmmavidha paMca vigArai Avata vastu su hAtha jahAM antara kara DArai / jAsu vihaMDana heta le phala uttama gAya bajAya / pUjauM / / 8 / / OM hrIM zrIcandraprabhujinacaraNAgre mokSaphalaprAptaye phalaM nirvapAmIti svAhA / 271 ATha karama dukha deta deta tina ATha nizAnI jala phala Adi su anta mahAruci sauM dhari AnI / devIdAsa arajI karai mohi lIje paMtha lagAya / pUjau 0 / / 9 / / OM hrIM zrIcandraprabhujinacaraNAye anarghapadaprAptaye arghyam nirvapAmIti svAhA / For Personal & Private Use Only Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 devIdAsa-vilAsa gItikA hama nirakha jina pratibimba pUjata trividha kara guNa thaapnaa| tinake na kAraja kAja nija kalyANa heta su aapnaa|| jaise kisAna karai ju khetI nA~hi narapati kaarne| Apanau su nija parivAra pAlana ko su kAraja saarne||10|| OM hrIM zrIcandraprabhujinacaraNAgre pUrNAyaM nirvapAmIti svaahaa| jayamAla dohA yaha jaga meM bhArI sarana, candraprabhu sursaal| mati mAphika tinakI kahauM, bhASA kari jymaal||11|| caupAI candrapurI sahita jina AjJA, nRpa mahisena sahita suprtijnyaa| zubha sulakSmI nAma kI rAnI, kIratavanta sabai jaga jaanii||12|| baijayanta tajike suvimAnA, garbha virSe su base sukha tthaanaa| caitavadI niramala zubha pA~ce ghara-ghara dAna deta vinu yaaceN||13|| pauSavadI gyArasa sukhachAhI, janama nakhata anurAdhA maaNhii| AyuSa pUrva lAkha daza pAI, ku~varAvara pUrava su addh'aaii||14|| rAja karyo paramAnandakArI, lakSa pUrva sAr3he-SaTa bhaarii| pUSa sudI gyArasa dina lInau, tinha tapa lAkha pUrva ika kiinau||15|| nAgara bRkSa tarai lina zikSA, bhUpa sahastra sahita ina dikssaa| nalinIpura nara zubha rAgI, somadatta rAjA bdd'bhaagii||16|| tinhi sanmAna karyo prabhujI kau, dInau paya utkRSTa gaU ko| mAsa tIna chadamasta vitIte, jahaari karma ghAtiyA jiite||17|| phAgunavadi sAteM sukha kerA, kevala dina aparAhina veraa| samavazaraNa jojana vasu sAr3he, gaNadharadatta Adi vrata baaddh'e||18|| vaidarbha Adi tirAnavai batAI pratigaNadhara ta~ha lAkha atthaaii| varuNAdi tri-lAkha gana rAzI, asI-sahasa ajayA ta~ha bhaassii||19|| zrAvaka tIna lAkha jahA~ lahiye, pAMca-lAkha zrAvaganI khiye| sahasa ubhaya muni avadhi prakAzI, ATha-sahasa manaparyaya raashii||20|| For Personal & Private Use Only Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturvizaMtijina evaM anya pUjA - sAhitya - khaNDa sahasa aThAraha kevala jJAnI, bAdI sAta hajAra gumAnI / ajita yakSa manovegA jacchAnI, sevaka jana pujavai sukAmI / / 21 / / mahimA samavazaraNa jinakerI, kahive zakti hota mati merI | bhAdoM sudi sAteM sukhadAI, ziva sammedazikhara car3ha pAI / / 22 / / soraThA tArana bhavadadhi pAra, bhaye vaMza ikSvAku meM / nirmala guNa sukhakAra, vAra - vAra su dhyAiye / / 23 / / OM hrIM zrIcaMdraprabhujinacaraNAgre jayamAlArghyaM nirvapAmIti svAhA / gItikA vidhi pUrva jo jinavimba pUjata dravya aru puna bhAvasoM / atipuNyakI tinako su prApata hohi dIragha AyusoM / / jAke suphala kara putra dhana-dhAnyAdi deha - nirogatA / cakreza khaga-dharaNendra-indra su hohiM nija sukha bhogatA / / 24 / / puSpAJjali kSipAmi (10) zrIpuSpadanta - jinapUjA (9) dohA dhanuSa ucci tana eka sai, lakSaNa magara supaas| pahupadanta jina pUjiye, dhara nija hiye hulAsa / / 1 / / OM hrIM zrIpuSpadanta jinacaraNAgre puSpAJjaliM kSipAmi / aSTaka DhAla kAtika kI prANI gaMgAjala atisIyarau nirmalamaNi phaTika samAna ho / prANI le nijamandira Aiye hoI azubha karama kI hAni ho / prANI pahupadanta jina pUjiye jAke pUjata puNya apAra ho / prANI nara surapati sukha bhoga kaiM dhariye na bahura avatAra ho / / 2 / / prANI pahupadanta jina pUjiye / OM hrIM zrIpuSpadantajinacaraNAgre janmamRtyuvinAzanAya jalam nirvapAmIti svaahaa| prANI bAbana candana Adi de maliyAgira sAra sugandha ho / prANI le jina mandira Aiye jahaoN hoya sugati kau bandha ho / prANI0 / / 3 / / OM hrIM zrIpuSpadantajinacaraNAgre saMsAratApavinAzanAya sugandham nirvapAmIti svaahaa| 273 For Personal & Private Use Only Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 devIdAsa-vilAsa prANI tandula dhavala suvAsa ke muktAphala kI unahAra ho| prANI le jina mandira Aiye phala akSaya sukhasAra ho| prANI. / / 4 / / OM hrIM zrIpuSpadantajinacaraNAgre akSayapadaprAptaye akSatam nirvapAmIti svaahaa| prANI parama sugandhI phUla je ati ujjvala sarasa anUpa ho prANI le jina mandira Aiye, pariye na viSaya dukha kUpa ho| praannii.||5|| OM hrIM zrIpuSpadantajinacaraNAgre kAmabANavidhvaMsanAya puSpam nirvapAmIti svaahaa| prANI vara mizrI aru khopar3A, bahu bhA~tina ke pakavAna ho, prANI le jina mandira Aiye, jaga meM ati uttama dAna ho| prANI. / / 6 / / OM hrIM zrIpuSpadantajinacaraNAgre kSudhArogavinAzanAya naivedyam nirvapAmIti svaahaa| prANI dIpaka jyoti suhAvanI, udita jima ratana amola ho, prANI le jinamandira Aiye, tana mana kara parama aDola ho| praannii.||7|| OM hrIM zrIpuSpadantajinacaraNAgre mohAndhakAravinAzanAya dIpam nirvapAmIti svaahaa| prANI dhUpa dazAMga banAiye pAvaka ma~hi khevana heta ho| prANI le jina mandira Aiye uttama bhAva sameta ho| praannii.||8|| OM hrIM zrIpuSpadantajinacaraNAgre aSTakarmadahanAya dhUpam nirvapAmIti svaahaa| prANI phala phAsU jagameM bhale, loMgAdika ati utkRSTa ho, prANI le jinamandira Aiye pragaTai ura sabhyagdRSTi ho| prANI / / 9 / / OM hrIM zrIpuSpadantajinacaraNAgre mokSaphalaprAptAya phalam nirvapAmIti svaahaa| prANI vAMchA rahita saMjoya kaiM, jala candana Adi su darva ho, prANI le jana mandira Aiye bhava zradvAvanta susarva ho| prANI. / / 10 / / OM hrIM zrIpuSpadantajinacaraNAgre anarghyapadaprAptaye ayaM nirvapAmIti svaahaa| gItikA hama nirakha jinapratibimba pUjata trividha kara guNa thaapnaa| tinake na kAraja kAja nija kalyANa heta su aapnaa| jaise kisAna karai ju khetI nA~hi narapati kaarne| Apanau su jina parivAra pAlana ko su kAraja saarne||11|| OM hrIM zrIpuSpadantajinacaraNAgre pUrNAr2yA nirvapAmIti svaahaa| (jApya 108 bAra - zrIpuSpadantajinAya namaH) For Personal & Private Use Only Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayamAla caturvizaMtijina evaM anya pUjA - sAhitya - khaNDa deva sakala paramAtamA pahupadanta aghaTAla / mati mAphika tinakI kahauM bhASA kara jayamAla / / 12 / / troTaka chanda ujjvala kAkandI nAma purI, upamA siMha dekha samasta durI / naranAtha sugrIva tahAM sukhiyA, varanI rAmA tinake su tiyaa|| 13 / / taMjake prabhu AraNa svarga caye, tasu garbha viSai utpanna bhaye / navamI vadi phAgunamAsa bhalI, upaje tasu sukrata bela phalI / / 14 / / paramA sudi agahana janma layau, sukha kArana mUla nakSatra kahyau / tasu AyuSa pUraba lAkha ubhai, ku~varAvara bhAga caturtha thuvai / / 15 / / mita pUrva sahazra pacAsa dharo, paramAgama pUraba lakSa karoM / tapa pauSa sudI gyArasa dina ko dvaya pUraba lakSa saho tapakau / / 16 / / tuma dIkSita bhUpa sahastra sahI, taru nAma suzAlira heTha lahI / zubha zailapurI nagarI sumahA~, puSpamitra mahA~ naranAtha jahA~ / / 17 / / tinake gRha jAya ahAra liyo, kara pAna su gAyakau dUdha liyau / varaSeM chadamasta sucAra rahe, aparAhina kAla viSai su kahe / / 18 / / sudi tIja kArtikI vAra lagyau, tinakeM vara kevalajJAna jagyau / vasu jojana jAsu samozaraNA, puni jAta su tau kihi pai varanA / / 19 / / gandharva nAga su Adi navai, lahiye kara Una su doya navai / ganadhAra ubhai pratilAkha budhA, tahA~ zrAvaka lAkha kahe su dudhA / / 20 / / ajayAtraya - lakSa sahastra asI, cavalakSa sarAvaganI sujasI / tinakai ghaTa avadhi sujJAna janau zatacAra - sahazra su ATha ganau / / 21 / / puna je manaparyayavanta vai gana sAta - sahastra su paMca - zatai / ganatulya su kevala bodhadhanI, mahimA tinakI suna jAta bhanI / / 22 / / zata chayAsaTha bAdI bAda kareM, brahmezvara jakSa supakSa dhreN| kAlI hai nAma su jakSina kau, upasarga harai jinapakSana kau / / 23 / / AThai sudi azvinamAsa jahA~, ziva zaila-sammeda gaye su tahA~ / hata aSTa prakAra sukarma arI, guna ho vasu 275 jo varane sudharI / / 24 / / For Personal & Private Use Only Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 devIdAsa-vilAsa soraThA par3he sune nara koya, zrI jina guNa jayamAla ko| uti uttama phala hoya, sura nara gati pAvai sukhii||25|| OM hrIM zrIpuSpadantajinacaraNAgre jayamAlAya'm nirvapAmIti svaahaa| gItikA vidhi pUrva jo jinabimba pUjata dravya aru puna bhaavsoN| atipuNyakI tinako su prApata hohi dIradha aayusoN|| jAke suphala kara putra dhana-dhAnyAdi deha nirogtaa| cakreza-khaga-dharaNendra-indra su hohiM nija sukha bhogtaa||26|| puSpAJjaliM kssipaami| (11) zrI zItalanAtha-jinapUjA (10) - dohA hATaka varana so tana nabai, dhanuSa mahA chavi det| zItalanAtha suprati lakhata, zrI darzata smmed||1|| OM hrIM zrIzItalanAthajinacaraNAgre puSpAMjaliM kssipaami| aSTaka-nAradIcAla uSNodaka ujjvalaati dhara kara nita uTha prAta anaahoN| kaMcana kI jhArI bharale pada paMkaja agra bhaahoN|| lIje bhava prANI jaga meM jo lAho, zItalanAtha jinezvara pUjauM jo nijake sukhcaaho| lIje bhava prANI jaga meM je laaho||2|| OM hrIM zrIzItalanAthajinacaraNAgre janmamRtyuvinAzanAya jalam nirvapAmIti svaahaa| candana gAra milA kara kezara, le jina Alaya aahauN| AnaMda sahita dharoM prabhu Age bhava dukha tapana bujhaahauN|| lIje bhava prANI jaga meM jo laaho| zItalanAtha. / / 3 / / OM hrIM zrIzItalathajinacaraNAgre saMsAratApavinAzanAya sugandham nirvapAmIti svaahaa| For Personal & Private Use Only Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 277 caturvizaMtijina evaM anya pUjA-sAhitya-khaNDa tandula dhavala pavitra akhaNDita, bar3a dAmana jo paahau| puMja parama tinake prati Age de bhavasAgara thaahau|| lIje bhava prANI jaga meM jo laahau| zItalanAtha. / / 4 / / OM hrIM zrIzItalanAthajinacaraNAre akSayapadaprAptaye akSatam nirvapAmIti svaahaa| parimala phUla bahuta bhA~tina ke sanmukha hoM vrsaahau| manabaca kAya lagA thira hokara azubha karama soM nsaahau|| lIje bhava prANIjaga meM jo laahau| shiitlnaath.||5|| OM hrIM zrIzItalanAthajinacaraNAgre kAmavAMNavidhvaMsanAya puSpam nirvapAmIti svaahaa| lekara vara naivedya pakAI asaparaso mata kaahau| kaMcana thAra dharo bhara sAmeM janmAntara su nivaahau|| lIje bhava prANI jaga meM jo laahau| zItalanAtha / / 6 / / OM hrIM zrIMzItalanAthajinacaraNAgre kSudhArogavinAzanAya naivedyam nirvadhAmIti svaahaa| dIpaka ratna samAna amolaka jo nitaprati su cddh'aaho| saba dukhadAya dUra kara prANI bhavanagarI su na caahau|| lIjai bhavaprANI jaga meM je laahau| shiitlnaath.||7|| OM hIM zrIzItalanAthajinacaraNAgre mohAndhakAravinAzanAya dIpam nirvapAmIti svaahaa| vastu sugandha kUTa ikaThIkara dhUpa agana ma~ha daahau| antarabhAva jage jaba mere kugurAdika nahiM caahau|| lIjai bhava prANI jaga meM je laahau| zItalanAtha / / 8 / / OM hrIM zrIzItalanAthajinacaraNAye aSTakarmadahanAya dhUpam nirvApAmIti svaahaa| phala phAsU utkRSTa sugandhI, lekara sukRta kmaahau| jinapUjA su kareM bidhi so hama parasoM na jAta sraahau|| lIje bhava prANI jaga meM je laahau| zItalanAtha. / / 9 / / OM hrIM zrIzItalanAthajinacaraNAgre mokSaphalaprAptaye phalam nirvapAmIti svaahaa| jala phala Adi anta darabeM dhara, aragha banA le dhaahau| devIdAsa kahe tina so jina mAraga ke dhrtaahau|| lIje bhava prANI jaga meM je laahau| zItalanAtha. / / 10 / / 'OM hrIM zrIzItalanAthajinacaraNAgre anarthyapadaprAptaye ayaM nirvapAmIti svaahaa| For Personal & Private Use Only Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 devIdAsa-vilAsa gItikA hama nirakha jina pratibimba pUjata trividha guNa kara thaapnaa| tinake na kAraja kAja nija kalyANa heta su aapnaa|| jaise kisAna karai ju khetI nA~hi narapati kaarnai|| Apanau su nija parivAra pAlana ko su kAraja saarnai||11|| OM hrIM zrIzItalanAthajinacaraNAgre pUrNAr2yA nirvapAmIti svaahaa| (jApya 108 bAra zrIzItalanAthajinAya namaH) jayamAla dohA zItala jina zItala karana, karma purAtana jvaal| mati mAphika tinakI kahauM, bhASAkara jymaal||12|| troTaka chanda nagarI bhadalapuri nAma bhanI, naranAtha dRr3hAratha jAsa dhnii| tasu nAri sunandA pyArI triyA, jagameM tina tulya na aura triyaa||13|| taja acyuta svarga jinukta likhe, upaje tinakI vara kUkha visse| aThamI vadi caita mahAparabI, jiMha vAsara ko brata aacrbii||14|| badi bArasa mAgha so janma dinA, puna pUrvASAr3ha nakSatra ginaa| ikalakSa su pUraba Ayu parI, ku~varAvara bhAga caturtha krii||15|| gatati AyuSa ardha su rAja kiyau, tapa vArasa mAgha lage su liyau| nRpa lAkha su pUraba pAva kareM, jina dIkSA vRkSa palAza treN||16|| juta bhUpa sahastra mahAruci sauM, sudharI nija antara kI zuci sauN| nagarI su ariSTapurI sutharai, nRpa jAsa punarvasu rAja kreN||17|| paya-denu ahAra liyau tinake, rasa-vyaMjana svAda nahIM tinkeN| chadamasta su tIna rahe varapaiM, paramAtama zuddha dazA drsheN||18|| caudaza vadi pauSa sumAsa ganai, aparAhinakAla sujJAna jgai| vara jojana sAta su ardhajanA, sukhadAyaka sAra smosrnaa||19|| For Personal & Private Use Only Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturvizaMtijina evaM anya pUjA - sAhitya - khaNDa kuMthusvara Adika sAtha asI tinake gaNadhAra kahe su jasI / gaNadhAra su je prati pakSa dameM, ika lAkha kahe sujinAgama meM / / 20 / / bhaya lakSa-sahasa asI - ajayA, varanI tinake trasa kI sudyaa| zrAvaka lakSa ubha karaNI, samajho tasu ina zrAvaganI / / 21 / / dharatA vidha audhasujJAna kahe, sata doya sahastra su sAta lahe / manaparyayajJAna dhanI bhanajai, pacahattara se ginatI ginaje / / 22 / / vara kevalajJAna bhayau tinakaiM, jina sAta - sahastra kahe ganakeM / saya-sAta-sahazra su pA~ca savai, tinasauM nizivAsara bAda bhave / / 23 / / tahA~ brahmasulakSa dhanI sudhiyA, tinake jvAlAmAlini tiyA / paMcami sudi kArtika mAsa kahI, car3hi zaila sammeda su mukta lahI / / 24 / / soraThA jinavara dInadayAla, bhaye vaMza ikSvAku meM / mana baca tana kara bhAla, namata tinheM trijagatapatI / / 25 / / OM hrI zrIzItalanAthajinacaraNAgre jayamAlAyaM nirvapAmIti svAhA / gItikA vidhi pUrva jo jinabimba pUjata dravya aru puna bhAvasauM / atipuNya kI tinakoM suprApata hoya dIragha Ayu soM / / jAke suphala kara putra dhanadhAnyAdi deha nirogatA / cakreza khaga-dharaNendra indra su hohi nija sukha bhogatA / / 26 / / puSpAJjaliM kSipAmi / (12) zrI zreyAMsanAtha - jinapUjA (11) dohA asiya dhanuSa unnata parama, tana su suvarNa svarUpa / gaiMr3A aMka zreyAMsajina pUjoM prata su anUpa / / 1 / / OM hrIM zrI zreyAMsajinacaraNAgre puSpAMjaliM kSipAmi / aSTaka (rAga rAmakalI) lIjiye bharikeM su phAsU parama ujjvala vAri / dIjiye jina prati sa Agai sarasa zItala dhAri / / su For Personal & Private Use Only 279 Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 devIdAsa-vilAsa bhavijana calau pUjana het| gyAraveM zreyAMsa jinavara, sevakani sukha det| bhavijana. / / 2 / / OM hrIM zrI zreyAMsajinacaraNAgre janmamRtyuvinAzanAya jalam nirvapAmIti svaahaa| gAri malayAgira su candana sIyarau zubha gndh| lai car3hAvata hI sukArana miTata durgati bndh|| bhavijana calau pUjana het| gyAraveM zreyAMsajinavara sevakani sukhdet|| bhavijana. / / 3 / / OM hrIM zrIzreyAMsajinacaraNAgre saMsAratApavinAzanAya sugandham nirvapAmIti svaahaa| mAlatI sukhadAsa lAMjI zyAma jIrau dhaan| pAhunI dhAna kezarAdika ke sutandula aan|| bhavijana calau pUjana het| gyAraveM zreyAMsajinavara sevakani sukhdet|| bhavijana. / / 4 / / OM hrIM zrIzreyAMsajinacaraNAgre akSayapadaprAptaye akSatam nirvapAmIti svaahaa| ketakI macakunda khUjau kevarau su gulaab| kamalabela kusuMbha caMpau lyAyakara zubha bhaav|| bhavijana calau pUjana het| gyAraveM zreyAMsa jinavara sevakani sukhdet|| bhavijana. / / 5 / / OM hrIM zrIzreyAMsajinacaraNAgre kAmavANavidhvaMzanAya puSpam nirvapAmIti svaahaa| pUA barA perA su pApara, pUriyA peraakh| khopar3A khAraka su lekara, khAMDa khuramA paak|| bhavijana calau pUjana het| gyAraveM zreyAMsa jinavara sevakani sukhdet|| bhavijana. / / 6 / / OM hrIM zrIzreyAMsajinacaraNAgre kSudhArogavinAzanAya naivedyam nirvapAmIti svaahaa| dipai dIpaka aruNa dyuti ko harana tama dukha ruup| lai dharauM paragaTa jahA~ pratibimba lasata anuup|| bhavijana calau pUjana het| gyAraveM zreyAMsa jinavara sevakani sukhdet|| bhavijana. / / 7 / / OM hrIM zrIzreyAMsajinacaraNAgre mohAndhakAravinAzanAya dIpam nirvapAmIti svaahaa| agaru kRSNAgaru su candana Adi sarasa suvaas| homa agani maMjhAra hokara kai su sanmukha jaas|| For Personal & Private Use Only Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 281 caturvizaMtijina evaM anya pUjA-sAhitya-khaNDa bhavijana calau pUjata het| gyAraveM zreyAMsa jinavara sevakani sukhdet|| bhavijana. / / 8 / / OM hrIM zrIMzreyAMsajinacaraNAgre aSTakarmadahanAya dhUpam nirvapAmIti svaahaa| amalaveta su imaratA su anAra Ama su misstt| phala su Adi utAriye ina jagata mAMhi utkRsstt|| bhavijana calau pUjana het| gyAraveM zreyAMza jinavara sevakani sukhdet|| bhvijn.||9|| OM hrIM zrIzreyAMsajinacaraNAgre mokSaphalaprAptAya phalam nirvapAmIti svaahaa| lai sunIra sugandha akSata pahupa arU naivedy| dIpa dhUpa pradhAna-phala phala, aSTakarma ucched|| bhavijana calau pUjana het| gyArave zreyAMza jinavara sevakani sukhdet|| bhavijana. / / 10 / / OM hrIM zrIzreyAMsajinacaraNAgre ardhyam nirvapAmIti svaahaa| gItikA hama nirakha jina pratibimba pUjata trividha kara guNa thaapnaa| tinake na kAraja kAja nija kalyANa heta su aapnaa| jaise kisAna kareM ju khetI nA~hi narapati kaarnai| Apanau su nija parivAra pAlana ko su kAraja saarnai||11|| OM hrIM zrIzreyAMsajinacaraNAgre pUrNAya'm nirvapAmIti svaahaa| (jApya 108 bAra-zrIzreyAMsajinAya namaH) jayamAla dohA maNDita zuddhAtama suzriya, jina zreyAMsa cirkaal| mati mAphika tinakI kahauM, bhASA kara jymaal||12|| troTaka vara siMhapurI nagarI su jahA~ naranAyaka viSNavanAtha jhaaN| tinake ghara veNu tiyA vimalA, chabi kI ko barane jAna klaa||13|| puSpottarateM tina gamana kare, tinakI nija kUkha viSa utre| chaTi jeTha badI sujudI dukhasoM, navamAsa mahAM bhugate sukhsoN||14|| For Personal & Private Use Only Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 devIdAsa - vilAsa sudi gyArasa phAguna mAsa bhalI, janameM naganAtha anntblii| ati uttama zravaNa nakSatra paryo yaza jAsa jagatraviSai vagaryau / / 15 / / tasu AyuSa Agama ukta bhanI, caurAsiya lAkha su varSa ganI / varaSeM ikaIsa sulakSa gaI, sukhasoM ku~varAvara mA~hi gaI / / 16 / / varaseM suvayAlisa lAkha dharo, niradhAra nizaMkita rAja karo / tapa lAgata phAlguna ekAdazI, varasAyuSa lAkha ikaisa lasI / / 17 / / jina dIkSita tinduka vRkSa tareM, tasu saMga su bhUpa sahastra dhareM / nagarI utkRSTa siddhArthapurI, nRpananda nAma su rAja surI / / 18 / / paya- dhenu suheta mahAnidhi ko, tina bhojana dAna diyau vidhi kau / chadamasta rahe varase su ubhaya, ura antarakI nijadRSTi cuvai / / 19 / / badi mAgha amAvasa kau subhagyau, tinake vara kevalajJAna jagyau / tasu sAMjha sukAla samaya varaNA, vara jojana sAta samozaraNA / / 20 / / gaNadhara su Adi dharmAdika kau, satahattara buddhi vicAra sakau / prati je gaNadhAra mahAsurasI, gana ATha-sahastra su cAra- asI / / 21 / / ajayAvaraNI su jahA~ athavA, tahA~ paMca sahastra sulakSa savA / duga lAkha zrAvaka saMgha sunI, gana zrAvaganI tinataiM duganI / / 22 / / avadhImuni - SaSTa- hajAra gane, manaparyayavanta munI titane / paisaTha sau kevalajJAna dhanI, mita vAdiya paMca -sahastraganI / / 23 / / jahAM kumAra jakSa su nAma liyau, jakSina mahAkAlI nAma triyau / anubhUti mahA susamozaraNI, puna jAta su taukiha pai vrnii|| 24 / / soraThA zikhara sammeda suzIza, car3ha sudeva muktI gaye / karma kulAcala parisa, zrAvaNa sudi kI pUrNimA / . 25 / / OM hrIM zrIzreyAMsanAthajinacaraNAgre jayamAlArdhya nirvapAmIti svaahaa| gItikA vidhipUrva jo jinabimba pUjata dravya arU puna bhAvasoM / atipuNyakI tinakeM su prApata hoya dIsgha AyusoM / / jAke suphala kara putra dhana-dhAnyAdi deha nirogatA / cakreza- khaga dharaNendra-indra su hohi nija sukha bhogatA / / 26 / / puSpAJjaliM kSipAmi / For Personal & Private Use Only Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 283 caturvizaMtijina evaM anya pUjA-sAhitya-khaNDa (13) zrI vAsupUjyajinapUjA (12) dohA lAla varaNa sattara dhanuSa, unnata tinakI deh| mahiSa cihna lakhi pUjiye, vAsupUjya prati jeh||1|| aSTaka zItala chIra samudra kau, ghaTa bhari sundara toy| lai traya dhArA dIjiye haiM sAmheM pada paMkaja doy|| vAsupUjya jina puujiye| zuci karake ati ujjvala gAta, ujjvala daraba lyaaiye| tanamana ke saba pAtaka jAta, vAsupUjya jina puujiye||2|| OM hrIM zrIvAsupUjyajinacaraNAgre janmamRtyuvinAzanAya jalam nirvapAmIti svaahaa| vAvana candana Adi de, dhisa jalasoM atisAra suvaas| le jina zaraNa sudeva ke, dhara Age krama vArija jaas|| vAsupUjya jina puujiye| zuci karake ati ujjvala gAta, ujjvala daraba lyaaiye| tanamana ke saba pAtaka jAta, vAsupUjya jina puujiye||3|| OM hrIM zrIvAsupUjyajinacaraNAgre saMsAratApavinAzanAya candanam nirvapAmIti svaahaa| dhokara cAvala Ujare ati akhaNDa saba eka svruup| puMja caraNa tava dIjiye, gaNu prakaTe su anuup|| vAsupUjya jina puujiye| zuci karake ati ujjavala gAta, ujjvala daraba lyaaiye| tanamana ke saba pAtaka jAta, vAsupUjya jina puujiye||4|| OM hrIM zrIvAsupUjyajinacaraNAye akSayapadaprAptaye akSatam nirvapAmIti svaahaa| bhAvana parama vilokakaiM, kara uttama lIje phuul| vAsupUjya jina puujiye| zuci karake ati ujjvala gAta, ujjvala daraba lyaaiye| tanamana ke saba pAtaka jAta, vAsupUjya jina puujiye||5|| OM hrIM zrIvAsupUjyajinacaraNAgre kAmavANavidhvaMsanAya puSpam nirvapAmIti svaahaa| nevaja pakva sughIU ko, mila pAgai khuramA khaaNdd'| hAtha jora karake ubhaya, jinaprabhu agra su chaaNdd'|| For Personal & Private Use Only Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 devIdAsa-vilAsa vAsupUjya jina puujiye|| zuci karake ati ujjvala gAta, ujjvala daraba sulyaaiye| tanamana ke saba pAtaka jAta, vAsupUjya jina puujiye||6|| OM hrIM zrIvAsupUjyajinacaraNAgre kSudhA rogavinAzanAya naivedyam nirvapAmIti svaahaa| dIpaka ratna jar3Ava ke, ati damakeM sama sUraja jot| yajJa heta dhara lyAiye, vara tina kevalajJAna udyot| vAsupUjya jina puujiye| zuci karake ata ujjvala gAta, ujjvala daraba su laaiye| tana mana ke saba pAtaka jAta, vAsupUjya jina puujiye||7|| OM hrIM zrIvAsupUjyajinacaraNAgre mohAndhakAravinAzanAya dIpam nirvapAmIti svaahaa| le dhara pAvaka kheiye, bahu vidhi soM vara dhUpa dshaaNg| deya manojJa suvAsa so, tina prabhu caraNa abhNg| vAsupUjya jina puujiye| zuci karake ati ujjvala gAta, ujjvala daraba su laaiye| tana mana ke saba pAtaka jAta, vAsupUjya jina puujiye||8|| OM hrIM zrIvAsupUjyajinacaraNAgre aSTakarmadahanAya dhUpaM nirvapAmIti svaahaa| lyAya lavaMga su lAyacI, bAdAmeM khAraka dAkha jAti phala jala dhoyakaiM jinapata kI prati AseM rAkha zuci karake ati ujjvala gAta, ujjvala daraba lyaaiye| vAsupUjya jina puujie||9|| OM hrIM zrIvAsupUjyajinacaraNAgre mokSaphalaprAptaye phalam nirvapAmIti svaahaa| nIra sugandha suAdi dai bahuvidhi ke phAsU phala aMta thAra madhya dhari sAthIyauM ura dharike guNa je bhagavaMta zuci karake ati ujjvala gAta, ujjvala daraba lyaaiye| tana mana ke saba pAtaka jAta, vAsupUjya jina puujiye||10|| OM hrIM zrIvAsupUjyajinacaraNAgre anarghyapadaprAptAya ayaM nirvapAmiti svaahaa| For Personal & Private Use Only Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 285 caturvizaMtijina evaM anya pUjA-sAhitya-khaNDa gItikA hama nirakha jinapratibimba pUjata trividhi kara guna thaapnaa| tinake na kArana kAja nija kalyANa heta su aapnaa|| jaise kisAna karai ju khetI nA~hi narapati kaarnai| apanai su nija parivAra pAlanau su kAraja saarnai||11|| jayamAlA dohA vAsapUjya jina pariharI, candra caturgati caal| mati mAphaka tinakI kahauM bhASAkara jymaal||12|| troTaka chanda upaje taja zukra susvarga mahA campApura nagra sunAma jhaaN| vasudeva nareza arIha jitaa| tasurAnI mahAvijayA vnitaa||13|| tinake nija garbha virSe utre| chaTa Adi aSAr3a lagaiM sudhre|| . nava mAsa gaye su kachUka kmii| vadi phAguna janma cturdshmii||14|| sunakSatra bhiSAsata nAma thkii| varaSAyuSa lAkha bahattara kii|| vararSe su aThAraha lakSa lii| sukha sauM ku~varAvara mAMhi gii||15|| su liyau tapa rAjavilAsa vinA, vadi phAguna caturdazamI su dinA tapa cauvana lAkha suvarSa kareM jaga bhoga bhujaMgama dekha ddre||16|| prabhu sAtha bhae tajakai su munI, saya tIna chihatara raajdhnii|| tarupADara dIkSita vRkSatareM, savahI svayameva sudhyAna dhrai||17|| susiddhAratha nAma lahI nagarI, jaha~ sundara nAma suraajdhrii| haraSyau tiniko prabha dekha hiyauM, jinake gau-dUdha ahAra liyauN||18|| chadamasta suddhAdasa mAsa rahe, jaha~ cAra prakAra su karma dhe| aparAhina kAla su mAgha sudau, dina doyaja kevalajJAna udau||19|| tinikau sama vAdi kahau saranA, SaTa Adi sujojana ko vrnaa| dharamAdika jai ganadhAri kahai, gaNatI ganaje SaTa SaSTa phhai||20|| puni je ganajU manakI chanatI, suhajAra bahattara hai gntii| ajayA ikalAkha sahasra su che, lahiye jaha~ zrAvaka laccha ubhai||21|| For Personal & Private Use Only Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 devIdAsa-vilAsa dugunI tina" su zrAvaganI, sata cauvana ina su audhdhnii| manaparyayavaMta namauM su ave, paramAgama meM chai-hajAra svai||22|| chai-hajAra su kevalajJAna munI, suananta catuSTaya ke sudhnii|| saba hoya sahastra-sucAra ginaiM taha~ vAdiya vAda suhAta tinhaiN||23|| vara jakSa kuvAra sunAma sahI, gana dhariye jakSina nAma khii| jinarAja vibhau kaha~lauM varanauM, tinake su na janma jarA mrnauN||24|| soraThA campApuri car3ha mokhabhAdoM sudi pAceM dinaaN| rahita aThAraha doSa bhae vaMsa ikssvaakumeN||25|| mahArgha (jApya 108 bAra zrIvAsapUjyajinAya namaH) gItikA vidhi pUrva jo jinabimba pUjata dravya aru puni bhAvasoM atipuNyakI tinake su prApata hoya dIragha aayusoN|| jAke suphala kari putra dhana-dhAnyAdi deha nirogtaa| cakrIsu-khaga-dharanendra-indra so hohi nija sukha bhogtaa||26|| ityaashiirvaad| (14) zrIvimalanAtha-jinapUjA (13) dohA dhanuSa sATha kaMcana varaNa, lakSaNa pragaTa vraah| vimala nAtha prati jAna bhavipUjau kara utsaah||1|| OM hrIM zrIvimalanAthajinacaraNAgre puSpAMjaliM kssipaami| aSTaka tribhuvana pati kevalajJAnI, hama pUjata kara dhara paanii| lIje svAmI vimalanAtha jU ko zaraNA, tasu dhyAna dharata bhaya taranA tAko janama na hoya na maranA, lIje vimalanAtha jU ko shrnaa||2|| OM hrIM zrIvimalanAthajinacaraNAgrejanmajarAmRtyuvinAzanAya jalam nirvapAmIti svaahaa| For Personal & Private Use Only Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturvizaMtijina evaM anya pUjA-sAhitya-khaNDa 287 puna kevala darzana dhArI dhara pUjata kezara gArI lIje svAmI vimalanAtha jU ko zaraNA tasu dhyAna dharata bhaya taranA tAko janama na hoya na maranA lIje vimalanAtha jU ko shrnaa||3|| OM hrIM zrIvimalanAthajinacaraNAgre saMsAratApavinAzanAya candanam nirvapAmIti svaahaa| prabhu bala anaMta sukha chAjai dhara pUjata tandula chAje, lIje svAmI vimalanAtha jU ko zaraNA, tasu dhyAna dharata bhaya taranA tAko janama na hoya na maranA lIje vimalanAtha jU ko shrnnaa||4|| OM hrIM zrIvimalanAthajinacaraNAgre akSayapadaprAptaye akSatam nirvapAmIti svaahaa| juta balavIraja avinAzI dhara pUjata pahupa suvAsI, lIjai svAmI vimalanAtha jU ko zaraNA, tasu dhyAna dharata bhaya taranA tAko janama na hoya na maranA lIje vimalanAtha jU ko shrnnaa||5|| OM hrIM zrIvimalanAthajinacaraNAgre kAmabANavidhvaMsanAya puSpam nirvapAmIti svaahaa| bala jJAnAvaraNI ghAte, dhara pUjana vijana tAje, lIje svAmI vimalanAthajUko zaraNA, tasudhyAna dharata bhaya trnaa| taakau.||6|| OM hrIM zrIvimalanAthajinacaraNAgre kSudhArogavinAzanAya naivedyam nirvapAmIti svAhA jina darzana ko paTa khole, dhara pUjata dIpa amole, lIje svAmI vimalanAthajU ko zaraNA, tasadhyAna dharata bhaya trnaa| taako.||7|| OM hrIM zrIvimalanAthajinacaraNAgre mohAndhakAravinAzanAya dIpam nirvapAmIti svaahaa| ari moha hano dalabaMdI, dhara pUjata dhUpa dazAMgI lIje svAmI vimalanAtha jU ko zaraNA, tasu dhyAna dharata bhaya trnaa|taako.||8|| OM hrIM zrIvimalanAthajinajaraNAgre aSTakarmadahanAya dhUpam nirvapAmIti svaahaa| je antarAya ke hantA, dhara pUjata sukkha anantA lIje svAmI vimalanAthajU ko zaraNA, tasudhyAna dharata bhaya trnaa| taako.||9|| OM hrIM zrIvimalanAthajinacaraNAgre mokSaphalaprAptaye phalam nirvapAmiti svaahaa| jina doSa aThAraha jIte, dhara pUjata argha sudhIte lIje svAmI vimalanAthajUko zaraNA, tasudhyAna dharata bhytrnaa| taako.||10|| OM hrIM zrIvimalanAthajinacaraNAgre anarghapadaprAptAye argha nirvapAmIti svaahaa| For Personal & Private Use Only Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 devIdAsa-vilAsa gItikA hama nirakha jinabimba pUjata trividha kara guna thApanA tinake na kAraja kAja nija kalyAna heta suApanA jaise kisAna karai jU khetI nA~hi narapati kArane apano su parivAra pAlana ko su kAraja saarne||11|| OM hrIM zrIvimalanAthajinapratimAgre pUrNAgha nirvapAmIti svaahaa| (jApya 108 vAra-zrIvimalanAthAya namaH) jayamAla dohA vimalapatha prApti bhaye zrI jina vimala kRpaal| mati mAphika tinakI kahoM bhASA kara jymaal||12|| DhAla jayamAla kI purI kaMpilya kRtavarma rAjA jahAM jAsu rAnI jayazyAdevI mhaa| taji sahastravara svarga teM Apake garbhA mAhiM huye thira prabhu mAta ke||13|| jeTha vadI dina sudazamIya hai ati bhalI jahA~ sukara ThIka navamAsa puna gana calI mAghasudI caUdazI vAra jana mana bhalo pUrva bhAdrApadA nakhata zubha brnnyo||14|| lAkha gana sATha punabaraNa Ayusa kahI lAkhapandraha subarasana ko ku~varAvari lAkha punatIsa barase gaI rAja meM mAgha sudI cautha dina ko sutapa kAja meN||15|| lAkha pandraha su puni varSa yaha tapa kare sahasa kara nAtha juta, vRkSa jambU tareM laya su dIkSA yahA~ zuddha guna dhyAya ke parama Ananda kara sahaja sukha paayke||16|| For Personal & Private Use Only Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 289 caturvizaMtijina evaM anya pUjA-sAhitya-khaNDa rAjA sujaya haiM jahA~ nanda-nagarI dhanI gAya-paya vidhi jahA~ pAraNe kI banI varSa pana tIna chadamastha, ganatI gane pUsa sudI dazamI dina jJAna kevala jnai||17|| sAjha verA vi, nidhi mili dhAya ke| SaSTa jojana samozaraNa sukhadAyake neka nAmAdi ganadhara, so pacavana jure sahasa-arasaTha supuni pati sugaNadhara pre||18|| tIna-hajAra eka-lAkha vrata arjikA nava-sahasa Rddha vaikriyaka dhara maMjakA lakSavara ubhaya zrAvakAna maya zrAvikA ___ ATha se-sahasa sau avadhi jnyaaniiykaa||19|| pA~ca-sAr3he sahasa jJAna manaparajayI ganahu tina tulya kevalIya taha~ sukhamayI vAdi tinake sahasa-tIna dahasau lahoM yakSa ko nAma pAtAla tinakoM kho||20|| jakSanI jAsu gAndhArI zubha lakSaNA aura varaNana karauM kaise prajJA vinA sudi su ASAr3a zubha dana su AThe parI zikhara sameda car3hi mukti-kAminI brii||21|| soraThA vara ikSvAku su vaMsa, vimala bhaye jaga meM mhaa| aSTa karma vidhvaMsa, hota bhaye ziva siddha pun||22|| OM hrIM zrIvimalanAthajinacaraNAgre pUrNAgha nirvapAmIti svaahaa| gItikA vidhi pUrva jo jinabimba pUjata dravya aru puna bhaavsauN| ati puNya kI tinakeM su prApata hoya dIragha AyusauM jAke suphala kara putra dhana-dhAnyAdi deha nirogtaa| cakreza khaga dharaNendra su hohi nija sukha bhogtaa||23|| For Personal & Private Use Only Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 devIdAsa-vilAsa (15) zrI anantanAtha-jinapUjA (14) seI lakSina sobarana barana su dhanuSa pcaas| pUjata puNya su Upajai jina ananta prati jaas||1|| OM hrIM zrIanantanAthajinacaraNAgre puSpAMjaliM kssipaami| aSTaka gItikA ati sarasa jhArI dipata bhArI ubhaya kara dhara lyAyakaiM, zivakaMta sanmukha salila dhArA dai su mana-baca-kAya kaiN| je tarana-tArana trijagapati Izvara sunara surazeSa ke, sira nAyake krama-kamala pUjoM zrI ananta jineza ke||2|| OM hrIM zrIanantajinacaraNAgre janmajarAmRtyuvinAzanAya jalam nirvapAmIti svaahaa| dhara sobhanIka suraMga kuMkuma madhya uttama thAra ke, ghisa parama candana heta vandana duHkha nikandanahAra ke|| je tarana tArana. . . . . . . . / / 3 / / OM hrIM zrIanantajinacaraNAgre saMsAratApavinAzanAya candanam nirvapAmIti svaahaa| ujjvala su akSata lai sugaMdhita jAsa paragaTa dehure, surajhAvane ke heta hama bAdhe caturgati dehure| je tarana tArana . . . . . . . . / / 4 / / OM hrIM zrIanantajinacaraNAgre akSayapadaprAptayeakSatam nirvapAmIti svaahaa| le pahupa ritu ke SaTa su Rtu ke amala nIra pakhAra ke, nija zakti mAphika Apa jinake tAsu ura avadhAra ke| je tarana tArana . . . . . . . . . / / 5 / / OM hrIM zrIanantajinacaraNAgre kAmavANavidhvaMsanAya puSpam nirvapAmIti svaahaa| naivedya parama umeda so raci sakala doSa su hAni kaiM, dhariye su tana jinarAja ke pratibimba agra suAni kai| je tarana tArana . . . . . . . . . / / 6 / / OM hrIM zrIanantajinacaraNAgre kSudhArogavinAzanAya naivedyam nirvapAmIti svaahaa| dIpaka aDola amola, ratna jar3e mahA sovarana ke, sevaka su lyAyo zarana Ayo nikaTa bhava duHkha harana ke| For Personal & Private Use Only Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturvizaMtijina evaM anya pUjA-sAhitya-khaNDa 291 je tarana tArana . . . . . . . . . / / 7 / / OM hrIM zrIzranantajinacaraNAgre mohAndhakAravinAzanAya dIpam nirvapAmIti svaahaa| ghara jvalana madhya su dhUpa parama anUpa uttama vAsa kI, uttama su devA heta sevA nirakha pratimA jaaskii| je tarana tArana . . . . . . . . . . / / 8 / / OM hrIM zrIanantajinacaraNAgre aSTakarmadahanAya dhUpam nirvapAmIti svaahaa| le parama iSTa sumiSTa ati utkRSTa dRSTi suhaavneN| saja lai suthAra suDhAra tina bhagavanta karana suhaavneN| je tarana tArana. . . . . . . . . . . . / / 9 / / OM hrIM zrIanantanAthajinacaraNAgre mokSaphalaprAptaye phalam nirvapAmIti svaahaa| jala gandha akSata phUla naivedya dIpa dhUpa suphala bhye| vasu bhAti argha saMjoya kara hama jAsu prati aracana cle| je tarana tArana . . . . . . . . . / / 10 / / OM hrIM zrIanantanAthajinacaraNAgre anarghyapadaprAptaye argham nirvapAmIti svaahaa| gItikA hama nirakha jina pratibimba pUjata trividha kara guNa thApanA tinake na kAraja kAja nija kalyANa heta su aapnaa|| jaise kisAna karai ju khetI nA~hi narapati kaarnaiN| apanau su nija parivAra pAlana ko su kAraja saarnaiN||11|| OM hrIM zrIanantanAthajinacaraNagre pUrNaya'm nirvapAmIti svaahaa| jayamAla dohA jina ananta guNa dhyAvahI surapati muni bhuupaal| mati mAphika tinakI kahau bhASA kara jymaal||12|| DhAla chor3a karake vimAno supuSpottaro, vaMza ikSvAku nRpasiMha senAhi dhreN| nAma sura jAsudevI surAnI bhanI, Ani upajai su kara kUkha tribhuvana dhnii||13|| For Personal & Private Use Only Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 devIdAsa-vilAsa vadi su kAtika mahAdina paramA parayo, duHkha na sapane su navamAsa pUrana kryo| jaiThavadi dvAdazI sarasa janmA layo, revatI nakSatra meM sukha nakhata kavi vrnyo||14|| Akhala varasa gani lAkha puni tIsa kI, bhAga cauthe ku~varakAla mahi zIsa kii| rAja tihi-lAkha-pandraha su varasana kare, jeTha vadI dina su bArasa mahA tapa kre||15|| lAkha sAr3he su puni sAta barasaiM bhavai, kAla tapa kA sujAno mahAjana svai| vRkSa pIpala tarai sahita nRpa sahasa hI, heta nijakAja jinarAja dIkSA lhii||16|| zubha ayodhyA nagara nRpa vizAkhana prApu, pArano jahA~ su gaU~-kSIra lIno prbhu| varSa jaha gana su chadamasta varane dudhA, jJAna dRga hauMna vara ardha caita su budhaa||17|| pAMca sAr3he samozarana jojana bane, Adi gaNadhara AriSTAdi adha sau gne| sahasa chayAsaTha kathata prati so gaNadhara kathA, sahasa vasu lAkha ika arjikA jahaM ythaa||18|| lakSa zrAvaka duguna ati sa chavi chAjahIM, zrAvikA tAsu duganI jahA~ raajhiiN| tIna-sai-sahasa-cau avadhayuta mahAvratI, sahasa-vasu vaikriyakaRddhi vAre ytii||19|| muni su jAnau vara manasuparajaya dharI, lekhiye sahasa gana pAca saMkhyA krii| kevalI sahasa tahA~ pAca-sai pAiye, vAda karatA su vattIsa-sai gaaiye||20|| jakSa kinnara su vairoTi devI ginI, samozarana su par3hata gunata uttama gatI, caita vadI dina amAvasa su utsAhake, car3ha su sammeda hara duHkha karama daahke||21|| For Personal & Private Use Only Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturvizaMtijina evaM anya pUjA - sAhitya - khaNDa soraThA yaha saMsAra anaMta bhramata supAra na pAiye kAnapunita anta jina ananta pUjo su bhavi / / 22 / / OM hrIM zrIanantanAthajinacaraNAgre jayamAlArdhaM nirvapAmIti svAhA / gItikA vidhipUrva jo jinabiMba pUjata dravya aru puna bhAvasauM / atipuNyakI tinake su prApata hoya dIragha Ayusau jAke suphala kara putra dhana-dhAnyAdi deha nirogatA / cakreza-khaga-dharaNendra-indra su hohi nija sukha bhogatA / / 23 / / puSpAJjaliM kSipAmi / (16) zrI dharmanAtha - jinapUjA (15) dohA lakSaNa vajra kanaka varaNa dhanuSa su paitAlIsa / dharmanAthapratimA sukRta pUjata nara sura Iza / / 1 / / OM hrIM zrIdharmanAthajina atra avatara avatara saMvoSaT OM hrIM zrIdharmanAthajina atra tiSTha tiSTha ThaH ThaH sthApanaM OM hrIM zrIdharmanAthajina atra mama sannihito sannidhIkaraNaM aSTaka DhAla gurubhakti prAsuka jala ati sIyarau niramala su vizAla | lai trayadhArA de yahI kara dhari juga mAla / dharmanAtha dharamajJa ho / devanake deva saradhAkara tinakI kahau, sukhakAraNa seva dharmanAtha dharamajJa ho / / 2 / / OM hrIM zrIdharmanAthajinacaraNAgreSu janmajarAmRtyuvinAzanAya jalam nirvapAmIti svAhA / caMdana kezari Adi lai karapUra suvAsa jala sau gAri su dhAri dai caraNAmbuja paas| dharmanAtha dharamajJa ho / devana. / OM hrIM zrIdharmanAthajinacaraNagre saMsAratApavinAzanAya caMdanam nirvapAmIti svAhA / 293 . / / 3 / / For Personal & Private Use Only Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .294 devIdAsa-vilAsa ujjvala taMdula dhoya ke parimala su akhNdd| nirakha sakala paramAtamA vikalapa saba chNdd| dharmanAtha dharamajJa ho| devn.||4|| OM hrI zrIdharmanAthajinacaraNAgre akSayapadaprAptaye akSatam nirvapAmIti svaahaa| sumana vidhi parakAra ke kara dhara mhkaat| mana vaca tana karake su lai jinamandira jaat|| dharmanAtha dharamajJa ho| devana. / / 5 / / OM hrIM zrIdharmanAthajinacaraNAgre kAmavANavidhvaMsanAya puSpaM nirvapAmIti svaahaa| nAnA rasa vyaMjanabhare SaTarasa sNyukt| lai vidhisauM aracana cale jina Agama ukt|| dharmanAtha dharamajJa ho| devana. / / 6 / / OM hrIM zrIdharmanAthakSudhArogavinAzanAya naivedyam nirvapAmIti svaahaa| sva-para prakAzaka jyoti hai tasu dIpaka maaNhi| so lai hama jinadeva ke zaraNAgati jaahi|| dharmanAtha dharamajJa ho| devana. / / 7 / / OM hrIM zrIdharmanAthajinacaraNAgre mohAdhaMkAravinAzanAya dIpam nirvapAmIti svaahaa| kRSNAgaru pAvakavirSe khevata bhrpuur| tana mana zucikara lyAyake sarvajJa hujuur|| dharmanAtha dharamajJa ho| devana. / / 8 / / OM hrIM zrIdharmanAthajinacaraNAgre aSTakarmadahanAya dhUpam nirvapAmIti svaahaa| loMga supArI lAicI khAraka baadaam| zrIphala dAkha pakhArake daramAdika aam| dharmanAtha dharamajJa ho|devn.||9||| OM hrIM zrIdharmanAthajinacaraNAgre mokSaphalaprAptaye phalam nirvapAmIti svaahaa| jala caMdana Adika liye daraveM sava aatth| darva bhAva vidhi sauM ubhai par3hake mukha paatth|| dharmanAtha dharamajJa ho| devana. / / 10 / / OM hrIM zrIdharmanAthajinacaraNAgre anarghyapadaprAptaye ayaM nirvapAmIti svaahaa| For Personal & Private Use Only Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 295 caturvizaMtijina evaM anya pUjA-sAhitya-khaNDa gItikA hama nirakha jina pratibimba pUjata trividha kari guna thaapnaa| tinake na kAraNa kAja nija kalyANa heta su aapnaa| jaise kisAna karai sa khetI nA~hi narapati kaarnaiN| apanauM su nija parivAra pAlana ke ju kAraja saarnaiN||11|| pUrNA jayamAla dohA dharmanAtha lakhi dharma dhana paMca mahAvrata paal| mati mAphika tinakI kahoM bhASA kari jymaal||12|| tomara chaMda svarga unahAra vararatna nAmApurI, bhAnu rAjA jahA~ tInaguNa cAturI subratAnAma devI surAnI khii| kUkha avatAranikI su lInau shii||13|| siddha sarvArthataja sukha sahita duHkha binaa| sudi su vaisAkha teraha mahA zubha dinaa|| puna sukala mAgha terasa su janamana liyau| puSya vara nakhata sukha takhata para baitthiyo||14|| Akhala varaSa dasa lAkha Agama dhrii| lAkha vara ar3hAI su kuNvraavrii|| lAkha varauM gaI pA~ca zubha raajmeN| Ayu gaNa bhAga cauthauM sutapa kaajmeN||15|| bhAdra sudi trayodasI dina su dIkSA dhrii| vRkSa dadhiparNa tara jina tapasyA krii|| sahasa rAjA sahita chor3a parigraha svai| paMcamuSThi su kara keza muMce tvai||16|| pATalIputrameM dharmasenahiM blii| puNya paratApa tasu sukRta valI phlii|| tAsu graha asana lInoM supy-gaayko| varaSa chadamasta ika jJAna yuta kssaaykau||17|| For Personal & Private Use Only Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 devIdAsa-vilAsa pUsa sudi pUrNamA kAla aparAhiNI pAMca yojana samozaraNa zobhA bnii|| sena Adika gaNadhAra tricAlisa lhe| sahasacausaTa sumahAvrata sumunavara khe||18|| sahasa-vAsaTa ju sata-cAra puni arjkaa| du-lakha zrAvaka tathA zrAvikA ctu-lkhaa|| sahasa-unacAsa saba cAra muni mhaavrtii| siddha gati jAna hAre suvara je jtii||19|| zramaNa chattIsa sai avadhajJAnI munii| sAtahajjAra vaikrayaka-ridvi gunii|| cAra sAr3he sahasa manasuparyaya thlii| tulya tinahI sujina jAna jina kevlii||20|| ATha-sata-sahasa puni ubhaya vAdI ghnai| jakSa kinnara su jakSana surakSita tnaiN| chavi samozaraNakI vara kimi kiijiye| vaMsavara kukSa mahA jina sucira jiijiye||21|| soraThA zikhara sammeda suzIza car3ha sumukti-kAmini vrii| bhaye zuddha jagadIza jeTha vadI caudasa dinaa||22|| OM hrIM zrIdharmanAthajinacaraNAgre mahAya~ nirvapAmIti svaahaa| gItikA vidhi pUrva jo jinavimba pUjata dravya aru puni bhaavsauN| ati puNyakI tinike su prApata hoya dIragha aayusauN|| jAke suphala kara putra dhana-dhanyAdi deha nirogtaa| cakrIsu-khaga-dharanendra-indra so hoya nija sukha bhogtaa||23|| ityaashiirvaad| (jApya 108 bAra OM- zrIdharmanAthajinAya namaH) For Personal & Private Use Only Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 297 caturvizaMtijina evaM anya pUjA-sAhitya-khaNDa (17) zrI zAntinAtha-jinapUjA (16) dohA mRgalakSaNa hATakavaraNa dhanuSa su tana caaliis| zAntinAtha pratimA su lakhi pUjoM kari dhari shiish||1|| OM hrIM zrIzAntinAthajina, atra avatara 2 saMvoSTa ityaahvaannm| OM hrIM zrIzAntinAthajina, atra tiSTha tiSTha Tha : Tha : sthaapn| OM hrIM zrI zAntinAthajina, atra mama sannihito bhava 2 vaSaT sanidhikaraNaM aSTaka (DhAla tatva rAyasekI) jJAnAvaraNI karma hamarau kevalajJAna chipaayau| dUra hoya AvaraNa hamArau hAtha jora jala lyaayau| sukAraNa pUjata hauM zrI zAntinAtha jU ke pAya sukAraNa pUjata hau bhavatAraNa taraNa sahAya sukAraNa pUjata hauN||2|| OM hrIM zrIzAntinAthajinendrAya janmajarAmRtyuvinAzanAya jalam nirvapAmIti svaahaa| dUjau karma darsanAvaraNI tisa darsana guNa khaayau| nira AvaraNa bhayo cAhata hauM candana ghasakara laayau|| sukAraNa pUjata hauN| shriishaantinaath.||3|| OM hrIM zrIzAntinAthajinendrAya saMsAratApavinAzanAya caMdanam nirvapAmIti svaahaa| tIjau karma vedanI merau nirAvAdha guna roke| thAlamAMhiM niravero su dhAre ujjvala tandula dhoke| sukAraNa pUjata hauN|| zrIzAntinAtha. / / 4 / / OM hrIM zrIzAntinAthajinendrAya akSayapadaprAptaye akSatam nirvapAmIti svaahaa| cauthau karma mohanI ghAte guna samyaktva hmaarau| jAko nAza hoya dhari lyAyau bahuvidha phUla smhaarau|| sukAraNa pUjata hauN| zrIzAntinAtha. / / 5 / / OM hrIM zrIzAntinAthajinedrAya kAmavANavidhvaMsanAya puSpam nirvapAmIti svaahaa| Ayu karma paMcamoM Ayau taha~ avagAhana guna naahiiN|| For Personal & Private Use Only Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devIdAsa - vilAsa so chUTai dukhadAyaka merau le carudhara kara maaNhii| sukAraNa pUjata hauM / zrIzAntinAtha / / 6 / / OM hrIM zrIzAntinAthajinendrAya kSudhArogavinAzanAya naivedyam nirvapAmIti svAhA / 298 nAma karma chaTTamo vigArai sUkSmatva guNa bhArI / tihika hoya niSedha prajAlai dIpaka bharale thArI / / sukArana pUjata hauM / zrIzAntinAtha / / 7 / / OM hrIM zrIzAntinAthajinendrAya mohAndhakAravinAzanAya dIpam nirvapAmIti svAhA / gotrakarma sAtamoM jaga jAnA agurulaghu guNa vairI / so nirmala hoya maiM kheU~ dhUpa mahAguna gairI / / sukAraNa pUjata hauM / zrIzAntinAtha / / 8 / / OM hrIM zrIzAntinAthajinendrAya aSTakarmadahanAya dhUpam nirvapAmIti svaahaa| antarAya AThamoM mahAripu vala ananta kau drohI / so na rahai ju pAsa hamAre lai phala sundara TohI / / sukArana pUjata hauM / zrIzAntinAtha / / 9 / / OM hrIM zrIzAntinAthajinendrAya mokSaphalaprAptaye phalam nirvapAmIti svaahaa| ATha karama ye hI jo mere ATha mahAguna daavaiN| ATha daraba lai argha saMjoyo lekara zivapatha pAvaiM / / sukAraNa pUjata hauM / zrIzAntinAtha / / 10 / / OM hrIM zrIzAntanAthajinendrAya anarghyaMpadaprAptAya arghya nirvapAmIti svAhA / gItikA hama nirakha jina prativimba pUjata trividha kara guna thApanA / tinike na kAraja kAja nija kalyAna heta su ApanA / / jaise kisAna karai j khetI nA~hi narapati kAranaiM / apanauM su nija parivAra pAlana ke su kAraja sAranai / / 11 / / pUrNA jayamAla dohA zAntikaranahAre sujina ghAta ghAtiyA sAla / mati mAphika tinikI kahU~ bhASA kari jayamAla / / 12 / / For Personal & Private Use Only Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 299 caturvizaMtijina evaM anya pUjA-sAhitya-khaNDa hastanApura nagara sarva zobhA dhraiN| vizvasena su nRpa rAja jaha~ ko krai|| nAma erA su devI su tinake triyaa| jAsu kavi kauMna varanaiM suchavi guNa kriyaa||13|| chor3a sarvArthasiddhi su ko cle| kUkha tinikI supara kAja upajata bhle|| saptamI vadi su bhAdoM ju mahinA jnaiN| traya su dazamI sudI jeTha kI dina grne||14|| nakhata-bharanI bakhata Ayu ika-lakSa kii| sahasa-panavIsa varaSana ku~varapakSa kii|| rAja paMcAsa gana sahasa varanata kiyau| jeTha vadi cautha ke dina su jina tapa liyau||15|| kAla tapa sahasa paccIsa varaIM lhii| vRkSa nandI su tareM jAya dIkSA lii|| sahasa bhUpati sahi parama vrata dhaarnauN| jAya gau-dUdha lInoM tina paarnauN||16|| nAma saumaMta sarapura su grandhana likheN| sukhiya priyamitra rAjA sumandira bikheN|| varaSa Sor3asa su chadamastatA taheM lge| pauSa sudi gyArasI jJAna kevala jgai||17|| nasata ari karma kA aura karanaiM rhyau|| cAra sAr3he samozaraNa jojana lhyau|| cakra Ayudha su de Adi gaNadhara bddh'e| jAsu paramita su chattIsa granthana cddh'e||18|| sahasa vAsaTa su tihiM pAsa prati gnndhrii| sahasa vitarita sajina dhvani sahita uccrii|| sahasa gana sATha-saya-tIna puni arjkaa|| lakSa zrAvaka ubhaya vidhana saya vrjikaa||19|| duguna lakha zrAvikA pAsa jinaguna rmii| zivajatI sahasa paMcAsa-chai-sai kmii|| For Personal & Private Use Only Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 devIdAsa-vilAsa avadhajJAnI sahasa-tIna varanaiM tb| tahasa chai-ridvi vaikrayakadhArI sb||20|| sahasa jaha~ cAra muni manasuparyaya khe| sama su tini kevalI karma kATana khe|| cArasai mani ubhaya sahasa vAdI gnii|| asa su ya: jaha~ mAnasI ykssnnii||21|| vaMsa ikSvAka maha~ jina su duHkha hrnkii| kaha sakai ko su mahimA smvsrnkii|| zikharasammeda car3ha zuddha Atama bhye| jaiTha vadi caturdazamI su muktI gye||22|| soraThA - pApa puNya pariNAma TAri sahaja guNa prinnmaiN| pUrana bhayo sukAma jArauM phera na aavnaiN||23|| OM hrIM zrIzAntinAthajinendrAya mahAya~ nirvapAmIti svaahaa| gItikA vidhipUrva jo jinabimba pUjata dravya aru puni bhaavsauN| ati puNya kI tinike suprApata hoya dIragha aavsauN|| jAke suphala kari putra dhana-dhAnyAdi deha nirogtaa| cakrIsu-khaga-dharanendra-indra su hoya nija sukha bhogtaa||24|| ityAzIrvAda (jApya 108 bAra - OM hrIM zrIzAntinAthAya namaH) (18) zrI kunthanAtha-jinapUjA (17) dohA kanaka varaNa lakSaNa su aja tana su dhanuSa paiNtiis| kunthanAtha pratimA sulakha pUjauM kari dhari shiish||1|| OM hrIM zrIkunthunAthajina atra avatara avatara saMvauSaT ityaahvaannm| OM hrIM zrIkunthunAthajina atra tiSTa tiSTha Tha, Tha, : sthaapnm| OM hrIM zrIkunthunAthajina atra mama sanihito bhava bhava vaSaT snidhiikrnnm| For Personal & Private Use Only Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturvizaMtijina evaM anya pUjA-sAhitya-khaNDa ___301 aSTaka (rAga dhamAra) ujjvala muni-mana sama atizItala gaMgodaka sukhdaaii| ratana-jar3ata kaMcanakI jhArI ati zuci kari bhara laaii|| saradhAnI hokara pjie| so zrI kunthanAtha pada pUjata harata sakala duHkha doss| jA prasAda uttamapada lahiye sahita akhila sukha mokh|| saradhAnI hokara puujie||2|| OM hrIM zrIkunthanAthajinacaraNAgreSu janmajarAmRtyuvinAzanAya jalam nirvapAmIti svaahaa| malayAgiri candana ghasi kezara parama suvAsa kpuur| prANI.su lekara jina chavi dekho praNamata jAya hjuur|| saradhAnI hokara puujiye| zrIkunthanAtha / / 3 / / OM hrIM kunthanAthajinacaraNAgreSu saMsAratApavinAzanAya candanam nirvAmIti svAhA cA~vara salila pakhAra Ujare sarasa akhaMDita viin| prANI niramala puMja dharI taha~ jAke lakSaNa lakha prati ciin|| saradhAnI hokara puujiye| zrIkunthanAtha / / 4 / / OM hrIM zrIkunthunAthajinacaraNAgeSu akSayapadaprAptaye akSataM nirvapAmIti svaahaa| lekara puSpa bahuta bhAMtinake sarasa suvAsI phuul| jina guNa gAya utArahu jAkA aura na jina sama tuul|| saradhAnI hokara puujiye| zrIkunthanAtha / / 5 / / OM hrIM zrIkunthunAthajinacaraNAgreSu kAmabANavidhvaMsanAya puSpam nirvapAmIti svaahaa| vyaMjana vidhi prakAra suhAye SaTarasakari sNyukt| prANI-hATika thAra karauM dharinI ke jinavara Agama ukt|| * saradhAnI hokara puujiye| zrIkunthanAtha / / 6 / / OM hrIM zrIkunthanAthajinacaraNAgreSu kSudhAgavinAzanAya naivedyam nirvapAmIti svaahaa| sanakari ghRta dIpaka suvaraNake vAtI sumila prjaal| so lekara saranAgata prabhU ke nita prati nija prtipaal|| saradhAnI hokara puujiye| zrIkunthanAtha / / 7 / / OM hrIM zrIkunthanAthajinacaraNAgreSu mohAndhakAravinAzanAya dIpam nirvapAmIti svaahaa| kRsnAgarU Adika suvastuko jAsu virSe khuzavoha For Personal & Private Use Only Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 devIdAsa-vilAsa cUraNakari khevo pAvakameM uradhara kari nirmoh|| saradhAnI hokara puujiye| zrIkunthanAtha / / 8 / / OM hrIM zrIkunthanAthajinacaraNAgreSu aSTakarmadahanAya dhUpam nirvapAmIti svaahaa| phala phAsU vAdAma supArI Adi avIgha anuup| parakha prachAla salila dhArAsoM surapati puna nara bhuup|| saradhAnI hokara puujiye| zrIkunthanAtha / / 9 / / OM hrIM zrIkunthanAthajinacaraNAgre mokSaphalaprAptaye phalam nirvapAmIti svaahaa| jala candana cA~vara phUlanakI mAla avara naivedy| dIpa dhUpa phala argha banAyo pragaTata nij-prbhed|| saradhAnI hokara puujiye| zrIkunthanAtha / / 10 / / OM hrIM zrIkunthanAthajinacaraNAgre anarghyapadaprAptAya arghya nirvapAmIti svaahaa| gItikA hama nikha jina pratibimba pUjata trividha kara guNa thaapnaa| tinake na kAraja kAja nija kalyANa heta su aapnaa|| jaise kisAna karai su khetI nAhiM narapati kaarnaiN| apanauM su nija parivAra pAlana ko ju kAraja saarnaiN||11|| pUNArgha jayamAla dohA kunthanAtha jagamaiM sabai jIvanake rkhvaal| mati mAphika tinikI kahauM bhASA kari jymaal||12|| paddhar3I hathanApura ati uttama suthAna, taha~ sUryasena rAjA prdhaan| devI tina zrImati guNa gariSTha, tini paTatara nAra na avara vrisstth||13|| sarvArthasiddhi Agama sulekha, tasu garbha viSa upaje ju dev| sAvana vadi vara dazamI suvAra samajho jina bhava grbhaavtaar||14|| vaisAkha sudI paramA sulekha, kRtikA- nakSatra jnmaabhissek| ghaTa paMca-sahastra sulakSaeka, AyuSa bhugatI vidhisauM anek||15|| For Personal & Private Use Only Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 303 caturvizaMtijina evaM anya pUjA-sAhitya-khaNDa ku~varAvara puni kInI suharSa, paune cauvIsa-sahastra vrss| tina" gana duguna karo surAja, taja sarva vibhUti kiyo ilaaj||16|| vaisAkhasudI paramA suchaMda, tapa lInoM tihiM vAsara nrind| tapakAla suku~varAvara samAna, vRkSa tilaka sutara-dIkSA tthikaan||17|| taji saMga sameta sahastra bhUpa, citavata kAraja Atama svruup| hathinApura jaha dharmadattarAya, bhojana tihiM madha vsaayN||18|| gaU-dUdha liyauM tinike sumeha, naranAtha mahA dharmajJa jeh| chadamasta rahe SoDasa suvarSa, upajo puni kevalajJAna srss||19|| vara caitra sudI tritIyA sulIna, aparAhanIka verA pravIna samavAdizaraNa jojana sucAra, mahimA varaNati lahiye na paar||20|| taha svayaMbhUti Adika suthUla, gaNadhara paiMtIsa kahe su muul| jativara gaNa sATha hajAra aura, varaNauM kiMcita vratakI sutthaur||21|| zata sAr3he tIna sahastra sATha, ajiyA tinikI ikaThI su gaaNtth| zrAvaka ikalAkhakriyA sulIna, zrAvakanI lAkha pratyakSa tiin||22|| chayAlIsa sahasa puni saya sATha, gati sidvi gatI tiniko sutthaatth| satapaMca sahasa ubhaya samanta, vara avadhijJAna maMDita mhNt||23|| vaikriyaridvi vAre susAMca, sataeka su aura hajAra paaNc| manaparyaya jJAna virSe sulIna, sata-sAr3he tIna sahastra tiin||24|| dosai aru tIna-hajAra bhAkhi, kevalajJAnI varaNoM su saakhi| vAdI varaNeM taha~ hajAra doya, jahaM jakSa garUr3a nAmA su hoy||25|| jakSina aneka rUpa tisu jAna, suna Agama ukti pratIta maan| kuruvaMsa viauM upaje sudeva, sammedazikharapara moksslev||26|| soraThA paramA vadi vaizAkha, mukta gaye zubha dina vissai| aSTakarama kari khAka, te jinavara bandoM sdaa||27|| OM hrIM zrIkunthanAthajinendrAya mahAyaM nirvipAmIti svaahaa| gItikA vidhipUrva jo jina bimba pUjata dravya aru puni bhaavsoN| ati puNyakI tinakeM suprApata hoya dIragha aavsoN|| For Personal & Private Use Only Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 devIdAsa-vilAsa jAke suphala kari putra dhana-dhAnyAdi deha nirogtaa| cakrIsu-khaga-dharanendra-indra so hoya nija sukha bhogtaa||28|| ityAzIrvAda (jApya 108 vAra zrI kunthanAthAya namaH) (19) zrIarahanAtha-jinapUjA (18) dohA tIsa dhanuSa kaMcana varana, lakSaNa tasu pAThIna so prati arahajinezakI, pUjauM parama prviin||1|| OM hrIM zrIarahanAthajinapratimAgre puSpAJjalim kssipaami| gItikA jinake su pAsa rahI na phAsa su jarA roga na aabhiiN| tinako su janmana phira na hoya na unheM maraNa staavhiiN|| hani karma cAra su ghAtiyA pragaTe su ura guNa cAra haiN| pUjauM su ujjvala nIra lekara, arahanAtha aThAra haiN||2|| OM hrIM zrI arahanAthajinapratimAgre janmajarAmRtyuvinAzanAya jalam nirvapAmIti svaahaa| tinake na roga viyoga zoka svajoga dekha ananta juu| tinake na pApa na puNya zrI paramAtmA bhagavanta juu| hani karma cAra su ghAtiyA pragaTeM su ura guNa cAra haiN| pUjauM su zItala gaMdha kari jina arahanAtha aThAra haiN||3|| OM hrIM zrIarahanAthajinapratimAgre saMsAratApavinAzanAya sugandham nirvapAmIti svaahaa| tinake na kheda na sveda mada nirabhaya dazA udita bhii| tinake na kAma na dhAma puni karanI sakala vidhi taja dii| hani karma cAra su ghAtiyA pragaTe sa ura guNa cAra haiN| pUjauM su cA~vara dhoya kara jina arahanAtha aThAra haiN||4|| OM hrI zrIarahanAthajinapratimAye akSayapadaprAptaye akSatam nirvapAmIti svaahaa| jinake na rAga na dveSa moha na, sahaja zuddha dazA jgii| tinake na krodha na mAna mAyA lobha bhaya paranati bhgii| hani karma cAra su ghAtiyA pragaTe sa ura guNa cAra haiN| pUjauM su uttama pahupa lekara, arahanAtha aThAra haiN||5|| OM hrIM zrIarahanAthajinapratimA kAmavANavinAzanAya puSpam nirvapAmIti svaahaa| For Personal & Private Use Only Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 305 caturvizaMtijina evaM anya pUjA-sAhitya-khaNDa tinake na vismaya arati cintA, kSudhAdoSa na vyaaphiiN| tinake su jJAna majhAra jJeyAkAra Apa su aaphiiN| hani. / / 6 / / OM hrIM zrIarahanAthajinapratimAgre kSudhArogavinAzanAya naivedyam nirvapAmIti svaahaa| tinake su veda vikAra nAhIM sapta dhAtu binA dipaiN| tana parama audArika su dekhata koTi ravizazi chavi chipaiN| hani. / / 7 / / OM hrIM zrIarahanAthajinapratimAgre mohAndhakAravinAzanAya dIpam nirvapAmIti svaahaa| tinake suzira surapati haraSa kara ca~vara causaTha ddhorhiiN| tinake suatizaya sarasa cautisa sakala janamana borhiiN| hni.||8|| OM hrIM zrIarahanAthajinapratimAge aSTakarmadahanAya dhUpam nirvapAmIti svaahaa| tinake su Agu azoka tarUvara, pahupa tarU vrssaavhiiN| tinakI su vAnI khirata bhavijana sunata saba sukha paavhiiN| hni.||9|| OM hrIM zrIarahanAthathajinapratimAye mokSaprAptaye phalam nirvapAmIti svaahaa| zobhita su bhAmaNDala su Asana, mahA ati chavi chaajhiiN| tasu bhAla para dhari chatra surapati zabda duMdubhi baajhiiN| hni.||10|| OM hrIM zrIarahanAthajinapratimAye anarghyapadaprAptaye arghya nirvapAmIti svaahaa| gItikA hama nirakha jina prativimba pUjata trividha kara guNa thaapnaa| tinake na kAraja kAja nija kalyANa heta su aapnaa|| jaise kisAna karai ju khetI nA~hi narapati kaarnai| apanau su nija parivAra pAlana kauM su kAraja saarnai||11|| OM hrIM arahanAthajinapratimAgre pUrNarghya nirvapAmIti svaahaa| (jApya 108 bAra - OM hrIM arahanAthAya namaH) jayamAla dohA arahanAtha avicala bhaye hani ari karma kraal| mati mAphika tinakI kahauM bhASA kara jymaal||12|| paddhaDI hathinApura nagra mahA anUpa, guNavanta sudarzana nAma bhuup| mitrA devI jisakA su nAma, tina paTatara aura nahIM sunaam||13|| For Personal & Private Use Only Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devIdAsa - vilAsa tajikeM aparAjita hI vimAna, tasu garbha viSai jina guNapradhAna / phAgunasudi tIja sudina sukAla sukhasauM navamAsa gaye vizAla / / 14 / magaSira sudi caudasa dina pavitra, janmata su rohanI vara nakSitra / thiti varSa sahasa cau asiya sarsa, ku~varAvara sahasa ikkIsa varSa / / 15 / / mahArAja varSa vyAlisa hajAra, kInoM su taja lAgI na vAra / magaSira sudi dasamI suTeka, ku~varAvara tapa sama kAla eka / / 16 / / taru Amu talai nija jAna heta, dIkSA su sahasa rAjA sameta / cakrIpura parAjita su jeha, gau - dUdha liyauM tinake su geha / / 17 / / / / chadmasta varaSa Sor3asa saMyukta, magasira sudi kI dazamI jinukt| aparAhitakAla suniravirodha, upajyo tinake kevala subodha / / 18 / / jojana gani sAr3he tIna ThAna, samavAdizaraNa zobhita nidAna / ku~varAdika gaNadhara kahe tIsa, pratigaNadhara sahasa pacAsa dIsa / / 19 / / ajayA tahA~ sATha hajAra ThIka, ika lAkha tahA~ zrAvaka sutthiik| munisaMta zrAvakanI nivAsa, saba tIna lAkha ganatI su jAsa / / 20 / / zata nau hajAra do catu asIya, kevalI kAla varano tpiiy| do sai ghaTi tInahajAra sodha, tinake ghaTi avadhi prakAzabodha / / 21 / / vaikriyakaRdvivAre udAra, sasatIna adhika su sahasa cAra / manaparyaya jJAnadhanI viloya, adhike pacapana suhajAra doya / / 22 / / kevalajJAnI aru avadhivanta, ginatI sama eka lekhA susanta / vAdI puni solaMha se tatakSa, jakSI haiM jayA kuvera jakSa / / 23 / / samavAdizaraNa tihiMkI suvAta, anamita hama para varanI na jAta / kuruvaMsa viSai upajai su vIra, hani karma zikharasammeda kIra / / 24 / / soraThA gaye muktipura vAsa, caitra amAvasa ke dinA / tinakauM devIdAsa, alpamatI kahA guNa kahauM / / 25 / / OM hrIM zrIarahanAthajinapratimAgre mahArghyaMm nirvapAmIti svAhA / gItikA vidhipUrva je jinabimba pUrjeM dravya aru puni bhAvaseM / ati puNya kI tinakeM su prApati, hoya dIragha AyusoM / / jAke suphalakara putra- dhanadhAnyAdi deha - nirogatA / cakresa-khaga- dharanendra-indra su hohi nija sukhabhogatA / / 26 / / puSpAMjaliM kSipAmi 306 * For Personal & Private Use Only Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 307 caturvizaMtijina evaM anya pUjA-sAhitya-khaNDa (20) zrI mallinAtha-jinapUjA (19) dohA dhanuSa deha paccIsa tasu hema varaNa sukhdaay| mallinAtha prati kumbha tasu lakSaNa deta btaay||1|| OM hrIM zrImallinAthajina atra avatara saMvauSaT ityaahnaanm| OM hrIM zrImallinAthajina atra tiSTha Tha : ThaH sthaapnm| OM hrIM zrImallinAthajina atra mama sannihito bhava bhava vaSaTa snnidhikrnnm| aSTaka kaMcanakI jhArI bhara lekara gaMgAjala ati nirmlau| ejU-caraNa kamala Age dhari jinake sabavidhi kAja saphala phlau|| bhavi mallinAtha pUjana clau| thakita bhaye tinike pada pUjata indrAdikako mada glau| ejU-jyoM sUraja udyota jaba nAhIM taba prakAza dIpaka bhlau|| bhavi mallinAtha pUjana clau||2|| OM hrIM zrImallinAthajinapratimAgreSu janmajarAmRtyuvinAzanAya jalam nirvapAmIti svaahaa| candana gAri kapUra milAkara ara jAmeM kezara grau| ejU- caranakamala Age dhari jinake sabavidhi kAja saphala phalau bhavi mallinAtha pUjana clau| thkit.||3|| OM hrIM zrImallinAthajinapratimAgreSu saMsAratApavinAzanAya caMdanam nirvapAmIti svAhA / tandula dhavala suvAsa akhaMNDita prAsuka jala karikai mlau| ejU-caraNa kamala Age dhari jinake saba vidhikAja saphala phalau bhavi mallinAtha pUjana clau|thkit.||4|| OM hrI zrImallinAthajinapratimAgeSu akSayapadaprAptaye akSatam nirvapAmIti svaahaa| tAje pahupa sahita paramala guNa tApara bha~vara karata klau| ejU-caraNa kamala Age dhari jinake saba vidhi kAja saphala phlau|| bhavimallinAtha pUjana clau| thkit.||5|| OM hrIM zrImallinAthajinapratimAgeSu kAmavANavidhvaMsanAya puSpam nirvapAmIti svaahaa| For Personal & Private Use Only Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 devIdAsa - vilAsa paMcAmRta mevAvara ghRta paka nevajakari ati nirmalau / ejU-caranakamala Age dhari jinake saba vidhi kAja saphala phalau / / bhavi mallinAtha pUjana calau / thakita / / 6 / / OM hrIM zrImallinAthajinapratimAgreSu kSudhArogavinAzanAya naivedyam nirvapAmIti svaahaa| dIpaka jyoti ugati mAruta kari praNamata manu mAthau halau / ejU-caranakamala Age dhari jinake saba vidhi kAja saphala phalau / / bhavi mallinAtha pUjana calau / thakita / / 7 / / OM hrIM zrImallinAthajinacaraNAgreSu mohAndhakAravinAzanAya dIpam nirvapAmIti svaahaa| pAvaka mAMhi khevane kAraNa candana Adika lai calau / ejU-caranakamala Age dhari jinake sabavidhi kAja saphala phalau / / bhavi mallinAtha pUjana calau / thakita 0 / / 8 / / OM hrIM zrImallinAthajinacaraNAgreSu aSTakarmadahanAya dhUpam nirvapAmIti svaahaa| zrIphala Adi anAra Adi phala jo drumataiM Apa hu Dhalau / ejU- caranakamala Age dhari jinake saba vidhi kAja saphala phalau / / bhavi mallinAtha pUjana calau / thakita / / 9 / / OM hrIM zrImallinAthajinacaraNAgreSu mokSaphalaprAptaye phalam nirvapAmIti svaahaa| jala Adika parakAra daraba vasu ujjvala thAra vidhi kAja saphala phalau / / e jU caranakamala Age dhari jinake saba vidhi kAja saphala phalau / bhavi mallinAtha pUjana calau / thakita / / 10 / / OM hrIM zrImallinAthajinacaraNAgreSu anarghyapadaprAptaye arghyaM nirvapAmIti svAhA / hama nirakha jina prativimba pUjata trividha kari guNa thApanA / jinake na kAraja kAja nija kalyANa heta su ApanA / / jaise kisAna karai j khetI nA~hi narapati kAranaiM / apanoM su nija parivAra pAlana kau su kAraja sAranaiM / pUrNA / / 11 / / jayamAla dohA malli jineza amallaho pAyo avicala ThAla / mati mAphika tinakI kahauM bhASA kari jayamAla / / 1.2 / / For Personal & Private Use Only Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturvizaMtijina evaM anya pUjA-sAhitya-khaNDa 309 paddhaDI mithalA nagarI samasvarga loka, jaha~ kumbha nAma bhUpati mnog| rAnI tasu nAma prabhAvatIsa, tina deva sugurU nAvata sushiish||13|| aparAjita chor3a vimAna vAsa, paramA sudi caita sugarbha jaas| navamAsa jaha~ su ganau pravIna, magasira sudi gyArasa janma liin||14|| azvinI-nakSatra sukhako suketa, ghara-ghara vara tilaka tamora det| Ayu su varaSa pacapana hajAra, pUrana kari puni bahuvidhi prkaar||15|| paune sucaturdaza sahasavarSa, ku~varAvara ati kInI susrs| jagajAla sakala jAnoM anitta tani rAjavirSe dInoM na citt||16|| ikatAlIsa sahasa sahastra pAu, tapakAla kahAsa jaha~ nija uchaau| mAragasudi gyArasa tapa tapaMta, dIkSA tarUtara su azoka gNt||17|| satatIna sudhI naranAtha saMga, lInauM sumahAvrata ati abhNg| ati sundara mithalApura sunagra, nRpa naMdasena juta guNa smgr||18|| pahu~ce jina tasugraha kI su sUdha, dInoM tina asana guu-suduudh| chahadina hI rahe chadamasta dhIra, puni kevalajJAna bhayo ghiir||19|| phAgunavadi vArasake su joga, aparAhinIka berA niyog| samavAdisarana jojana su tIna, gaNadhAra aThAisa suguNa liin||20|| varane su vizAkhA nAma Adi, munivaragaNa guNa maMDita tpaadi| paramita susahasa cAlIsa soya, hamaseM so saba varaNana na hoy||21|| munivara tadbhava bhavatarana hAra, dausai ghaTa je unatisa hjaar| pacapana sahastra ajiyA samUha, tinake jasakI jagameM su kuuh||22|| ikalAkha zrAvaka taha~ su bhUri, tigunI taha~ zrAvakanI su bhuuri| jugasahasa ubhaya sata avadhivaMta, manaparyaya sahita kaho mhNt||23|| je muni hajAra poMne sudoya, tinike suparigraha puni na koy| gana sahasa-tIna saya ekaghATa vaikriyikaridvivAre niraatth||24|| kevalI sahasa juga-juga satIsa, tinikoM su jagatapati namata shiish| vAdI caudAsata sahita vAda, jaya karata sujakSa su varuNa vaad||25|| vijiyA nAmA devI supAsa, jinabhakti karata ura dhari hulaas| jagamAhiM parama Ananda bhauna, samavAdisarana vara. su kaun||26|| For Personal & Private Use Only Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 devIdAsa-vilAsa ikSvAku-vaMza uttama sugota, tina kInoM jagameM yaha udyot| phAgunavadi pAceM dina adosa, sammedazikhara car3hi gamana mokh||27|| soraThA tInaloka tasu jJAna virSe dharai jyoM ke su tyoN| so jagameM sukhadAna bhaye siddha prmaatmaa||28|| OM hrIM zrImallinAthajinacaraNAgreSu mahAya~ nirvapAmIti svaahaa| . gItikA vidhipUrva jo jinabimba pUjata dravya aru puna bhaavsauN| atipuNyakI tinake su prApata hoya dIragha aavsauN|| jAke suphala kari putra-dhana-dhAnyAdi deh-nirogtaa| cakrIsu-khaga-dharanendra-indra su hoya nija sukha bhogtaa||29|| ityAzIrvAda (jApya 108 bAra - OM zrImallinAthAya namaH) (21) zrI munisuvratanAtha-jinapUjA (20) dohA zyAma varaNa zobhita sutanu, kachavA lakSaNa taas| vIsa dhanuSa unnata sutana, munisuvrata prati jaas||1|| OM hrIM zrImunisuvratajina atra avatara saMvoSaTa ityaahvaannm| OM hrIM zrImunisuvratajina atra tiSTha tiSTha Tha : Tha : sthaapnm| stridhikrnnm| U~ hI zrImunisovratajina atra mama sanihato bhava bhava vsstt| aSTaka (sAraMga chanda) jinavara Agama ukti su chAna su prAsuka paanii| ujjvala parama anUpa mahA shiitlsukhdaanii|| jA sama deva na aura taranatArana puni duujau| thira kara cita su lai jina munisuvrata prati puujau||2|| OM hrIM zrImunisuvratajinacaraNAgreSu janmajarAmRtyuvinAzanAya jalanirvapAmIti svaahaa| For Personal & Private Use Only Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturvizaMtijina evaM anya pUjA-sAhitya-khaNDa vAvana caMdana sarva svadAha nikaMdana haarau| parimala sahita kapUra su kezara mizrita gaarau| jAsama. / / 3 / / OM hrIM zrImunisuvratajinacaraNAgreSu saMsAratApavinAzanAya caMdanam nirvapAmIti svaahaa| tandula ujjvala dhoya vivarjita puni rktaaii| parama akhaMDita sarasa suvAsa kahI nahiM jaaii| jAsama. / / 4 / / OM hrIM zrImunisuvratajinacaraNAgreSu akSayapadaprAptaye akSatam nirvapAmIti svaahaa| kamala ketakI vela sutAra nihAra cmelii| nijakara dhari suddha nyAra sumAla hathAhatha jhelii| jAsamaH / / 5 / / OM hrIM zrImunisuvratajinacaraNAgreSu kAmavANavidhvaMzanAya naivedyam nirvapAmIti svaahaa| bAbara puriyA perAka turata khAjA kara phainii| iva Adaka pakavAna surasa upajau ghara jainii| jAsama. / / 6 / / OM hrIM zrImunisuvratajinacaraNAgreSu kSudhArogavinAzanAya naivedyam nirvapAmIti svaahaa| vAtI ghRta bhara pUra su pAvaka lai ujyaarii| pragaTa mahAtama dIpa mahAtama naashnhaarii| jAsama. / / 7 / / OM hrIM zrImunisuvratajinacaraNAgreSu mohAndhakAravinAzanAya dIpam nirvapAmIti svaahaa| pAvaka madhya suhoya na heta su dhUpa suvaasii| candana Adi milAkara uttama vastu su khaasii|jaasm. / / 8 / / OM hrIM zrImunisuvratajinacaraNAgreSu aSTakarmadahanAya dhUpam nirvapAmIti svaahaa| jAtIphalu puMgIphala zrIphala dAkha chuhaare| Ama anAra kapittha su duHkha nivArana haare|jaasm. / / 9 / / OM hrIM zrImunisuvratajinacaraNAgreSu mokSaphalaprAptaye phalam nirvapAmIti svaahaa| vAri sugandha su akSata phUla su vyaMjana taaje| dIpaka dhUpa dazAMga su lai uttama phala saaje|jaasm. / / 10 / / OM hrIM zrImunisuvratajinacaraNAgreSu anarthyapadaprAptaye arghya nirvapAmIti svaahaa| gItikA hama nirakha jinapratibimba pUjata trividhi kara guNa thaapnaa| tinake na kAraja sAranaiM kalyANa heta su aapnaa|| jaise kisAna karai ju khetI nA~hi narapati kaarneN| apanauM su nija parivAra pAlana kauM su kAraja saarneN| puurnnaagh||11|| For Personal & Private Use Only Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 jayamAla devIdAsa - vilAsa dohA munisuvrata lakha kara bhavi munisuvrata kI lAla / mati mAphaka tinakI kahU~ bhASAkari jayamAla / / 12 / / par3I rAjagRha nagara sunauM su bhAya, jaha~ rAja kareM sumitrarAya / rAnI padamA devI su bhauMna, tina tulya triyA varanoM su kauMna / / 13 / / utare taja Anata svarga saMta, tasu garbha viSai upaje mahaMta / sAvanavadi dina dutiyA supAya, tinataiM navamAsa ginaiM su A / / 14 / / asauMja sudI vArasa su vAra, vidhi pUrva bhayo janmAnnatAra / su vizAla zravaNa nAmA nakSatra, varaSAyusa tIsa hajAramitra / / 15 / / ku~varAvara meM jAnI na jAta, varSai su sAr3he- hajAra - sAta / pandraha-sahastra varasana surAja, bhugatauM puni tapa kInoM ilAja / / 16 / / vaisAkha vadI dazamIM sujAna, tapa kInauM ku~varAvara samAna / dIkSA hajAra rAjA sameta, caMpaka taru tara nijakAja heta / / 17 / / rAjagRha nagara su vRSabhasena, tinake ghara dUdha liyau su dhenu / chadamasta mAsa gyAraha gamAya, phAgunavadi chaTa mahinA supAya / / 18 / / aparAhina kAla sudipau dhyAna, upajo tinake kevalasujJAna / jojana aTThAIsa atisumera samavAdisarana varaNoM suhera / / 19 / / gaNa Adi aThAraha mallideva, pratigaNadhara tIsa sahastra leva / ajayA su pacAsa sahastra sarva, zrAvaka ika lAkha subhAva darva / / 20 / / tiguNI tina zrAvakanI sukendra, juta avadhi aThAraha se munendra / unaIza - sahasa-sata avara doya, gati siddha jatI tina sama na koya / / 21 / / vaikriyikariddhi vAre susAdha, dosahasa zataka juga jJAna sAdha / manaparyayajJAna dhanI sudakSa, saMkhyA tasu pandrAsai tatakSa / / 22 / / kevala su aThArAsai jineza, tinakauM karanau kAraja na le / vAdI zatadoya sahastra eka, puni yakSa bhrakuTi nAmA su eka / / 23 / / jakSanakA aparAjita sunAma, nivasai jaha~ zrIjinavara sudhAma / harivaMza viSai zobhA sudaina, mukhapara zobhita jaise sunaina / / 24 / / For Personal & Private Use Only Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturvizaMtijina evaM anya pUjA - sAhitya-khaNDa phAgunavadi vArasa Rtu vasaMta, sammeda zikhara car3ha karmahaMta / tinakau nija dhyAna dharaiM trikAla, kavi devIdAsa lakhA gupAla / / 25 / / soraThA timira sakala ajJAna dUra bhayau jAtI samaya / sukhadAtAra nidAna lekhe kevalajJAnake / / 26 / / OM hrIM zrImunisuvratajinacaraNAgreSu mahArghyaM nirvapAmIti svAhA / jApya 108 vAra OM zrImunisuvratajinAya namaH / gItikA vidhi pUrva jo jinavimbapUjata dravya aru puni bhAvasauM / ati puNyakI tinake suprApata hoya dIragha AvasauM / / jAke suphala kari putra dhana-dhAnyAdi deha nirogatA / cakrIsu-khaga-dharanendra-indra su hoya nija sukhabhogatA / / 27 / / ityAzIrvAdaH (22) zrInaminAtha - jinapUjA (21) dohA pandraha dhanuSa suhema raMga, cinha pAkhurI kaMja / mUrata zrInaminAthakI, pUjauM tana mana aMga / / 1 / / OM hrIM zrInaminAthajinacaraNA atra avatara avatara saMvauSaTa ityAhvAnanam / OM hrIM zrInaminAthajinacaraNA atra tiSTha tiSTha Tha: Tha: sthApanam / OM hrIM zrInaminAthajinacaraNA atra mama sannihito bhava-bhava vaSaT sannidhikaraNam / aSTaka (DhAra kArtikakI) laikara nIra mahA atiThaMDau dai traya dhArA su sanmukha chaMDau / suguNa hama dhyAvaiM gaNaphanapati katha pAra na pAvaiM suguNa hama dhyAvaiM / / jina sama deva avara nahiM dUjauM, zrInaminAtha jinezvara pUjau / suguNa hama dhyAvaiM gaNa phanapati kathapAra na pAvaiM suguNa hama dhyAvaiM / / 2 / / OM hrI zrInaminAthajinendrAya janmajarAmRtyuvinAzanAya jalama nirvapAmIti svaahaa| 313 zItala paramala candana gArau, jina prabhukI prati agra utArau / suguNa hama dhyAveM gaNaphanapati katha pAra na pAveM suguNa hama dhyAvaiM / jinasama / / 3 // OM hrIM zrInaminAthajinendrAya saMsAratApavinAzanAya candanam nirvapAmIti svAhA / For Personal & Private Use Only Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 devIdAsa-vilAsa ujjvala akSata nIra pakhAre, pAsa dharoM prabhU taarnhaare| suguNa hamadhyAveM gaNaphaNapati katha pAra na pAveM suguNa hama dhyaaRs| jinasama. / / 4 / / OM hrIM zrInaminAthajinendrAya akSayapadaprAptaye akSatam nirvapAmIti svaahaa| pahupa mahA utkRSTa suvAsI, le samaratha ura hoU hulaasii| suguNa hama dhyAnai gaNaphaNapati katha pAra na pAvaiM suguNa hmdhyaaveN| jinasama. / / 5 / / OM hrIM zrInaminAthajinedrAya kAmavANavidhvaMzanAya puSpam nirvapAmIti svaahaa| nevaja kara utsAha banAyau le zrIpati saranAgati aayau| suguNa hama dhyAveM gaNa phaNapati katha pAra na pAveM suguNa hama dhyaavai| jinasama. / / 6 / / OM hrIM zrInaminAthajinendrAya kSudhArogavinAzanAya naivedyam nirvapAmIti svaahaa| kara le dharakara dIpa prajAlauM bhakti karata jagamagata divaalau| suguNa hama dhyAveM gaNaphaNapati katha pAra na pAveM suguNa hama dhyaavai|| jinasama. / / 7 / / OM hIM zrInaminAtha jinendrAya mohAndhakAra vinAzanAya dIpam nirvapAmIti svaahaa| khevata dhUpa adhika mahakAtI agana ma~jhAra sugaMdha sutaatii| suguNa hama dhyAveM gaNaphaNapati katha pAra na pA suguNa hama dhyaaveN| jinasama. / / 8 / / OM hrIM zrInaminAthajinendrAya aSTakarmadahanAya dhUpam nirvapAmIti svaahaa| phala Adika vAdAma supArI sevaka hohi jajauM sara bhaarii| suguNa hama dhyAveM gaNaphaNapati katha pAra na pAvai saguNa hama dhyaavai| jinasama. / / 9 / / OM hrIM zrInaminAthajinendrAya mokSaphalaprAptaye phalaM nirvapAmIti svaahaa| jalaAdika daraveM vasu lIje bhava-bhara duHkha jalAMjula diije| suguNa hama dhyAveM gaNaphaNapati katha pAra na pAvai suguNa hama dhyaaveN| jinasama. / / 10 / / OM hrIM zrInaminAthajinendrAya anarghyapadaprAptaye arthya nirvapAmIti svaahaa| gItikA hama nirakha jina pratibimba pUjata trividha kara guNa thaapnaa| tinake na kAraja kAja nija kalyANa hetu su aapnaa|| jaise kisAna karai ju khetI nA~hi narapati kaarneN| apanauM su nija parivAra pAlana heta kAraja saarneN| puurnnaagh||11|| jayamAla dohA . sukha upajata naminAtha ke suna tasu vacana rsaal| mati mAphaka tinikI kaha~ sUkhadAyaka jymaal||12|| For Personal & Private Use Only Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturvizaMtijina evaM anya pUjA-sAhitya-khaNDa 315 315 __ padvaDi mithilA nagarI uttama suthAna, dharmajJa vijaya nAmA sunaam| vaprA devI tinike rAni, sampUraNa zubhaguNa gaNa sukhaani||13|| upaje aparAjita taja vimAna, nivasaiM tinakI vara kakha maan| doyaja dina zubha lAgata sukvAra, varaSai tinake kara ratna dvaar||14|| navamAsa mahA sukhasoM jamAya, vadi dina dasamI su aSAr3a aay| janameM azvina su nakSatra mAhi, tini pAsa sahaja malamUtra naaNhi||15|| dasa sahasa varaSa thiti vItarAga ku~varAvara mahi cauthe subhaag| kara rAja sahasa varace supAMca, dina zeSamAhiM tapakI su baaNc||16|| vadi dina aSAr3a dasamI gahIra, tapa vAsara parama su.ghora viir| dIkSA juta eka sahastra bhUpa, drumamaulazrI nAmA anuup||17|| vara sugajapurI nagarI susatta, jaha~ pragaTa nAma rAjA sudtt| baDabhAgavaMta tinake su jAya, bhojana tihiM dUdha liyau sugaay||18|| chadamasta rahe navamAsa soya, vara jJAna bhayo mala karma dhoy| tRtIyA sudi caita sudina sunIta, aparAhanIka verA puniiti||19|| samavAdizaraNa jojana su doya, gaNadhara suprabha Adika sujoy| dasasapta tinhaiM nita namata zIza, prati gaNadhara pUjya hajAra viis||20|| ghaTa paMca-sahasa gaNa lAkha arddha mArginI arjikA tasu suprdh| zrAvaka ina zrAvakanI sutIna, gaNatIsulAkha jAnauM prviinn||21|| sata-Sor3asa avadhidhanI munIza, tina tulya sukevala trijgdiish| narasahasa avara SaTa saba gunajJa, gatisidva jatI nija dharama ljny||22|| vaikriyakariddhivAre sujeTha, tinakI ginatI su hajAra ddeddh'| manaparyaya cauthau jJAna dhAra, tinakI ginatI su savA hjaar||23|| varane ika sahasa su vAdavanta, gomedaka nAma su jaccha snt| jacchina bahurUpina devI hoya ikSvAku vaMza rakSau so moy||24|| soraThA caudasa vaddhi vaisAkha mukti zikhara sammeda cddh'| pahu~ce niraabhilAkha devIdAsa kahai su kvi||25|| OM hrIM zrInaminAthajinendrAya mahAyaM nirvapAmIti svaahaa| (jApya 108 vAra OM zrInaminAthAya namaH). For Personal & Private Use Only Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 devIdAsa-vilAsa gItikA vidhi pUrva jo jinabimba pUjata dravya aru puna bhaavsauN| ati puNya kI tinake suprApata hoya dIragha aavsauN|| jAke suphala kara putra dhana-dhAnyAdi deha nirogtaa| cakrIsu-khaga-dharanendra-indra su hoya nija sukha bhogtaa||26|| ityaashiirvaad| (23) zrI neminAtha-jinapUjA (22) dohA zyAmavaraNa tanu daza dhanuSa lakSaNa saMkha spet| mUrata nemi jinezakI pUjata ati chavi det||1|| OM hrIM zrIneminAthajinacaraNA atra avatara saMvauSaT ityaahvaannm| OM hrIM zrIneminAthajinacaraNA atra tiSTha tiSTha Tha : Tha : sthaapnm| OM hrIM zrIneminAthajinacaraNA atra mama sannihito bhava 2 vaSaT snidhikrnm| aSTaka (gandhodaka chanda) mahAzuddhapAnI samanai samAnI su lai, Adi dai mukhya gaMgA ndiiko|| ubhai nemijinake supada kaMja pUjauM, liyau bhAra tina Apa zira dhara jtiikau|| tajI rUpa bhArI vinAzIka nArI, laI sAra vAlApanaiM mA~hi diikssaa| sugiranAra car3haka dharo dhyAna bar3haka, tinhai mukti sukha bhuktivekI suicchaa||2|| OM hrIM zrIneminAthajinendrebhyo janmajarAmRtyuvinAzanAya jalam nirvapAmIti svaahaa| suvAsIka sIrau mile raMga pIrau, sulai kuMkumAdika drumezvara driikau| ubhai nemijinake supada kaMja pUjau, liyau bhAra tina Apa zira dhara jtiikau| tjiiruupbhaarii.||3|| OM hrIM zrIneminAthajinendrebhyo saMsAratApa vinAzanAya caMdanam nirvapAmIti svaahaa| For Personal & Private Use Only Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturvizaMtijina evaM anya pUjA-sAhitya-khaNDa 317 sudhe zAli acchita sudhItAhi acchit| avIdhe akhaMDita sulai harSa hiiko| ubhe nemijinake sapada kaMja pUjauM, liyau bhAra tina Apa zira dhara jtiiko|tjiiruupbhaa.||4|| OM hrIM zrIneminAthajinendrabhyo akSayapadaprAptaye akSatanirvapAmIti svaahaa| sumana setajIko kamala ketakI kau, suvAsIka sundara varaNa soMna kI ko| ubhai nemijinake supada kaMja pUjoM, liyau bhAra tina Aya sira dhara jtiiko| tjiiruupbhaa.||5|| OM hrIM zrIneminAthajinendrebhyo kAmavANavidhvaMzanAya puSpam nirvapAmIti svaahaa| dharo miSTa mevA mahA jogya jevA, su lai anya zodhau pako suddha ghiiko| ubhai nemijinake supada kaMja pUjau, liyau bhAra tina Aya ziradhara jtiikau|tjiiruupbhaa.||6|| : OM hrIM zrIneminAthajinendrabhyo kSudhArogavinAzanAya naivedyam nirvapAmIti svaahaa| diyau ghRta suvAtI jvalana jyoti lAtI, mahAtama sughAtI udaya jAsu niiko| ubhe nemijinake supada kaMja pUjauM, liyau bhAra tina Aya zira dhara jtiiko| tjiiruupbhaa.||7|| OM hrIM zrIneminAthajinendrebhyo mohAndhakAravinAzanAya dIpam nirvapAmIti svaahaa| sugandhIka dharakai bhalI vastu karikaiM, latA per3a pallava nahIM jAsa riiko| ubhai nemijinake su pada kaMja pUjauM, liyau bhAra tina Aya ziradhara jtiiko| tjiiruupbhaa.||8|| OM hrIM zrIneminAthajinendrebhyo aSTakarmadahanAya dhUpam nirvapAmIti svaahii| su je phala adokhesahIsAra sUkhe lavaMgAdi ke thAra bhara lAicIko ubhai nemijinake supada kaMja pUjauM liyaubhAra tina Apa zira dhara jtiiko| tjiiruupbhaa.||9|| OM hrIM zrIneminAtha jinendrebhyo mokSaphalaprAptAya phalam nirvapAmIti svaahaa| For Personal & Private Use Only Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 sulai aSTa vidhi dravya jo candanAdika karo eka bhAjana viSai adha ThIkau / ubhai nemijinake supada kaMja pUjauM liyau bhAra tina Apa zira dhari jatI kau / tajIrUpabhA0 / / 10 / / OM hrIM zrIneminAthajinendrAya anarghyapadaprAptaye arghyaM nirvapAmIti svAhA / devIdAsa-vilAsa gItikA hama nirakha jina pratibimba pUjata trividha kari guNa thApanA / jinake na kAraja kAja nija kalyANa heta suApanA / / jaise kisAna karai ju khetI nA~hi narapati kAranaiM / apanauM su nija parivAra pAlana kau ju kAraja sAranai / pUrNArthaM / / 11 / / jayamAla dohA rAjamatI tajakai bhae nemijatIsura vAla / mati mAphaka tini kI kahauM bhASAkari jayamAla / / 12 / / nAma nagarI mahAM dhanya dvArAvatI, nRpa samuda vijaya jaha~ parama uttamagatI / / 12 / / jAsu rAnI su zivadevi vahuguNa bhaNI, kUkha avatAra lInau, sutribhuana dhanI / / 13 / / chor3a karake vimAna su aparAjatai, chaTa sukAtika sudi sukhasau upajo pita sudi su vaisAkha terasa su nava - mAsameM, janma tinika sucitrAnakhata tAsa meM / / Akhala sahasa ika varasa AgamadharI, tInasai varaSa tinakI suku~varAvarI / rAja kInoM nahIM, tapa so hiradaiM dharo, SaSTamI sudi su sAvana mahAM dina kharo / / 15 / / / / 14 / / sAtaveM varaSa thiti seva tapa meM karI, bhUpa ikasahasa saMyukta dIkSA laI / ati saMga sava pariharaiM, vRkSa tasu nAmameM hai susiMgI tarai / / 16 / / For Personal & Private Use Only Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 319 caturvizaMtijina evaM anya pUjA-sAhitya-khaNDa vIra vara puruSa varadatta rAjA jahAM, jAya gaU-dUdha AhAra lInauM thaaN| divasa chadamasta chappana sa tAmeM raheM, eka azvina sudI dina su kevala lhe||17|| kAla verA su pUrvAhinI jina bhanauM, Der3ha jojana samosaraNa tiniko bnau| sahasa ika sataka cau pratisu gaNaghara kahe, Adi varadatta gyAraha su gyAraha khe||18|| sahasa ca juta arjakA vrata sunI, lAkhazrAvaka su jaha~ zrAvikA trygnii| sata sa pandraha su vara avadhajuta mahAvratI, sahasa yaha~ ATha puni siddha gati je jtii||19|| sahasa ika ekasai vaikriyakariddhike, kevaliyA sahasa taha~ Der3ha sukhasiddhike manasuparyayadhanI sahasa ikasau karmI, AThasai vAdi karatAra tinikI jmii||20|| jakSa pArasa su jakSI hai kuSmAnunI, bhakti maha~ lIna sarvajJa jina jaannii| saba samozaraNa kI vibhava ko kahi sake, amita mahimA sukavi mandamati kaha thkai||21|| sudi su ASAr3a ATha na punarUktameM, car3ha sugiranAra pahu~ce su jina muktimeN| vaMza-yAdava su jagamAhi jAhira bhayo, tapa phalo sukRta bhava-pUrvameM viijyo||22|| soraThA sunata mahAsukha hoya tini jinavarakI vaat| iSTa lagai ati soya kavitta chaMda bhASA krt||23|| OM hrIM zrIneminAthajinendrebhyo mahAarghya nirvapAmIti svaahaa| For Personal & Private Use Only Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 devIdAsa-vilAsa gItikA vidhi pUrva jo jinavimba pUjata dravya aru puni bhaavsauN| ati puNya kI tinakai suprApata hoya dIragha aavsauN|| jAke suphala kari putra dhana-dhAnyAdi deha nirogtaa| cakrIsu-khaga-dharanendra-indra su hoya nija sukha bhogtaa||24|| ityaashiirvaad| (jApya 108 vAra - OM zrIneminAthAya namaH ) (24) zrI pArzvanAtha-jinapUjA (23) dohA lakSaNa uraga harita varaNa, tana utaMga nava haath| mana-vaca-tana kara pUjiye, so prati paarsnaath||1|| OM hrIM zrIpArasanAtha jinacaraNAgre puSpAMjalim kssipaami| gItikA chanda upamAna jAsU, vimala vAsU bhAva zubha gati levjuu| lyAyau supUjana heta pArzvanAtha uttama devjuu|| juga uraga suni suvacana bhaye dharaNendra puna pdmaavtii| tasu caraNa pUjata kyoM na ho suvibhava vara mnbhaavtii||2|| OM hrIM zrIpArzvanAthajinacaraNAgre janmajarAmRtyuvinAzanAya jalam nirvapAmIti svaahaa| ati sarasa candana dukha nikandana, karama-hAra suzreya juu| lyAyau su pUjana heta, pArzvanAtha uttama devjuu|| juga. / / 3 / / OM hrIM zrIpArzvanAthajinacaraNAgre saMsAratApavinAzanAya sugandham nirvapAmIti svaahaa| ujjvala su tandula, sama sucanda bar3ata dAma sulevjuu| lyAyau su pUjana heta, pArzvanAtha uttama devjuu|| juga. / / 4 / / OM hrIM zrIpArzvanAthajinacaraNAgre akSayapadaprAptaye akSatam nirvapAmIti svaahaa| chavi dhavala phUla, gadUla Adika, kara mahA sutavera juu| lyAyau su pUjana hetu pArzvanAtha uttama devjuu|| jug.||5|| OM hrIM zrIpArzvanAthajitacaraNAgre kAmavANavidhvaMzanAya puSpam nirvapAmIti svaahaa| For Personal & Private Use Only Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturvizaMtijina evaM anya pUjA-sAhitya-khaNDa 321 carU narama puni guna sarasa kAraNa mile zakkara svAdu juu| lyAyau su pUjana hetu pArzvanAtha uttama devjjuu|| juga. / / 6 / / OM hrIM zrIpArzvanAthajinacaraNAgre kSudhArogavinAzanAya naivedyam nirvapAmIti svaahaa| tasu jyoti jagamaga, hota dIpaka, damaka vara svayameva juu| lyAyau su pUjana hetu pArzvanAtha uttama devjuu|jug.||7|| OM hrIM zrIpArzvanAtha jinacaraNAgre mohAndhakAravinAzanAya dIpam nirvapAmIti svaahaa| vara dhUpa parama anUpa agni majhAra kara dhara khevjuu| lyAyau su pUjana hetu pArzvanAtha uttama devajU |jug. / / 8 / / OM hrIM zrIpArzvanAthajinacaraNAgre aSTakarmadahanAya dhUpam nirvapAmIti svaahaa| phala sAra sakha dAtAra jAmahi sarasa guNa svymevjuu| lyAyau su pUjana hetu pArzvanAtha uttama devjuu|jug.||9|| OM hrIM zrIpArzvanAthacaraNAgre mokSaphalaprAptaye phalam nirvapAmIti svaahaa| jala Adi sarva prakAra darva su aragha kara svayameva juu| lyAyau su pUjana hetu, pArzvanAtha uttama devjuu|jug. / / 10 / / OM hrIM zrIpArzvanAthacaraNAgre anarghyapadaprAptaye ayaM nirvapAmIti svaahaa| gItikA . hama nirakha jinabimba pajata trividha kara guNa thaapnaa| tinake na kAraja kAja nija, kalyAna hetu su aapnaa| jaise kisAna kare ju khetI, nA~hi narapati kaarne| apane su nija parivAra pAlana, ko ju kAraja saarne||11|| OM hrIM zrIparzvanAthacaraNAgre pUrNAya'nirvapAmIti svaahaa| ___ (jApya 108 vAra - OM hrIM pArzvanAthAya namaH) jayamAla dohA pArzvanAtha su kamaTha mada, mada mardana vikraal| mati mAphika tinakI kahauM, bhASA kara jymaal||12|| padADi banArasa nAma purI su anUpa, jaya azvasena nAmA subhuup| vAmAdevI tinake su rAni, duHkhaharana parama sukha kI sukhaani||13|| For Personal & Private Use Only Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 devIdAsa - vilAsa Aye taji prANata nAma svarga, lakSaNa tinake varaNoM su urga / vezAkha vadi tRtIyA nagIca, utpanna bhaye tasu garbha vIca / / 14 / / Ayusa varanI zata sahasa kIsa, ku~varAvara varasa pravIna tIsa / tapa dina gyArasa sudI mAghasarma, tapa kAla karo sattara suvarSa / / 15 / / rAjA zata saMgha kahe sutIna, dIkSA- dhava vRkSa ta su tIna / puna gulma nagarI su zreSTha, dhanadatta jahA~ rAjA su jyeSTha / / 16 / / gau-dUdha liyau tinake ahAra, chadmasta kAla hai cAra mAsa / vadi caita cautha verA prabhAva, upajyau kevala arikarmaghAta / / 17 / / jojana savA samavAdizaraNa, utkRSTa viSai tasupaMcavaraNa | dasa Adi svayaMbhUgaNadhareza, tinako hama nitaM nAvata su zIza / / 18 / / pratigaNadhara vara sorA - hajAra, ar3atIsa - sahasa ajayA su sAra / zrAvaka arU zrAvakanI pratyakSa ika lAkha tathA puni tIna lakSa / / 19 / / ddeddh'| saMyukta avadhi tinake na Der3ha, zata hIna sahasa varane su vaikriyakaRdvi vAre mahaMta, isa sahasa viSai varane siddhAnta / / 20 / / manaparyayavaMta aDola gAta, Upara pacAsa su zataka - sAta / kevalajJAnI su hajAra eka, je vAdi karata chaha zata su Teka / / 21 / / mAtaMga jakSapadmAvatIya, jina bhakti karata nAvata suzIza / ujjvala zubha yau vara ugra vaMza, zivakAraja ari karmana vidhvaMza / sAvana sudi dina sAteM sumAsa, sammedazikhara car3ha mukti pAya / / 22 / / soraThA teisameM jinarAya, maiM mana vaca tana karakeM jajauM / tAraNataraNa jihAja, caturgati bhava udadhike / / 23 / / OM hrIM zrIpArzvanAthajinendrAya jayamAlA | gItikA vidhi-pUrva jo jinavimba pUrje, dravya aru puna bhAvasauM / ati punya kI tinakauM su pati, hoya dIragha AyusoM / / jAke suphala kara putra, dhana-dhanyAdi deha nirogtaa| cakreza-khaga-dharaNendra-indra su hoya nija sukha bhogatA / / 24 / / puSpAMjalim / For Personal & Private Use Only Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 323 caturvizaMtijina evaM anya pUjA-sAhitya-khaNDa (25) zrI mahAvIra-jinapUjA (24) - lakSaNa siMha suhAvano, tana tinakoM kara saat| pIta-varana mahAvIra prati, pUjau bhavya prbhaat||1|| OM hrIM zrImahAvIrajinacaraNAgre puSpAJjaliM kssipaami| ____ aSTaka DhAra dezI kI prANI janma jarA maraNo mahA, jo duHkha tIna prakAra ho| jAsu vinAzana kAraNe, le jala traya dhAra ho|| manavacakAya lagAye ke, phira na mile yaha vAra ho| varddhamAna jina pUjiye, dravya bhAva vidhi sAra ho|| manavacakAya lagAya ke, phira na milai yaha vAra ho| varddhamAna jinpuujiye||2|| OM hrIM zrImahAvIrajinacaraNAgre janmajarAmRtyuvinAzanAya jlm| moha mahA AtApa ko karata svabhAva visAra ho| jAsu vinAzana kArane lekara candana gAri ho|| varddhamAna jinpuujiye.|. . . prANI manavacakAya lAgAyakai phira na mile yaha vAra ho||3|| OM hrIM zrImahAvIrajinacaraNAprai saMsAratApavinAzanAya sugandham prANI gamana caturgati ko ju hai ati dIragha duHkha pradAya ho| jAsu vinAzana kArane ujjvala akSata lAya ho|| varddhamAna jinpuujiye| prANI manavacakAya lagAyakai prANI phira na milai yaha vAra ho||4|| OM hrIM zrIvarddhamAnajinacaraNAgre akSayapadaprAptaye aksstm| prANI duHkhadAyaka jaga meM nahIM aura viraha sama tUla ho| jAsu vinAzana kAraNe, le ati sundara phUla ho| varddhamAna jina pjiye| prANI manavacakAya lagAya ke prANI phira na milai iha vAra ho||5|| OM hrIM zrIvarddhamAnajinacaraNAgre kAmavANavinAzanAya pusspm| prANI bhUkha bhayAnaka hai bar3I karata kleza apAra ho| jAsu vinAzana kAraNe le nevaja bhara thAra ho|| For Personal & Private Use Only Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 devIdAsa-vilAsa varddhamAna jina puujiye| prANI manavacakAya lagAyakai prANI phira na milai iha vAra ho||6|| OM hrIM zrIvarddhamAnajinacaraNAgre kSudhArogavinAzanAya naivedym| prANI gopata kevalajJAna ko andhakAra ajJAna ho| jAsu vinAzana kAraNe, le dIpaka sukhadAya ho|| vardhamAna jina puujiye| prANI manavacakAya lagAyakai prANI phira na mile iha vAra ho||7|| OM hrIM zrIvarddhamAnajinacaraNAgre mohAndhakAravinAzanAya diipm| prANI aSTakarma urajhAvahiM yaha jaga meM sarvAMga ho| jAsu vinAzana kAraNe khevata dhUpa dazAMga ho|| varddhamAna jina pUjiye prANI manavacakAya lagAya kai, phira na mile iha vAra ho||8|| OM hrIM zrIvarddhamAnajinacaraNAgre aSTakarmadahAnAya dhuupm| prANI antarAya ari AThamoM akSaya nidhi kho deta ho| tAsu vinAzana kAraNe le phala hohi su ceta ho| barddhamAna jina pUjiye, prANI manavacakAya lagAyakai, phira na mile iha vAra ho||9|| OM hrIM zrIvardhamAnajinacaraNAgre mokSaphalaprAptaye phlm| prANI cala caMdana cA~vara bhale phUla su rasa naivedya ho| dIpa dhUpa phala Adi de ura dhara parama umeda ho| varddhamAna jina pUjiye prANI manavacakAya lagAyake, phira na mile iha vAra ho||10|| OM hrIM zrIvarddhamAnajinacaraNAgre anarghapadaprAptaye arghm| gItikA hama nirakha jina pratibimba pUjata trividha kara guNa thaapnaa| tinake na kAraja kAja nija kalyANa hetu su aapnaa|| jaise kisAna kare ju khetI nA~hi narapata kaarnne| apanoM su nija parivAra pAlana ko su kAraja saarne||11|| OM zrIvardhamAnacaraNAgre pUrNAyaM nirvapA. mIti svaahaa| (jApya 108 vAra mantra - OM hrIM varddhamAnajinAya namaH) / For Personal & Private Use Only Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturvizaMtijina evaM anya pUjA-sAhitya-khaNDa 325 jayamAla dohA pUjata sanmatinAtha pada, pUjata mana kI haal| mati mAphika tinakI kahU~ bhASA kara jymaal||12|| paddhati puSpottara sukhakAraNa vimAna, suna jAno tasu Agama prmaann|| kuNDalapura nAma su nagra aina sidvAratha nAma rAjA su jain||13|| tinake GkhapriyakAriNIGga devI su vAma, tasu geha Aja mahAvIra naam| ASAr3ha sudI chaTamI ju jAna upaje tasu kUkha virSe su aan||14|| janme terasa dina sudi su caitra hata aSTakarma kari hai su jaitr| vara uttarAphAlguna nakhata joga, barase suvahattara thiti niyog||15|| ku~varAvara barasa sa tIsa yoga, tina rAjaridvi bhaktI na koy| magasira vadI zubha dazamI su joya, tapa kInau ati nizcinta hoy||16|| varase su kAli savidhi aneka, dIkSA juta bhUpa nidAna ek| duma sAlira tara lInau suThaura vidhi jogya pArane kI suvaur||17|| kuNDalapura tahA~ nRpa kUlasena, tinake ghara dUdha liyau sudhen| chadmastha baraSa daza aura doya, duHkhadAyaka karma kalaMka dhoy||18|| vaisAkhasudi dazamI pradhAna, utpanna bhayo kevala sujnyaan| pUrvAhanIka verA suTeka samavAdizaraNa jojana su ek||19|| gaNadhara gyArA indrabhUti Adi, samajheM taha~ nara bhale anaadi| pratigaNadhara su caturadaza sahasa baura, chattIsa sahasa ajayA sutthaur||20|| ika-lakSa jahA~ zrAvaka pravIna tiganI taha~ zrAvakanI sa liin| ginatI kara teraha se pramANa munirAja dhanI vara audhjnyaan||21|| gati siddha jatI tari hai su tAra matihIna sahasa sAr3he sudhaar| vaikriyakariddhi vAre samanta, ika sai ghaTa eka hajAra snt||22|| zata pA~casu manaparyaya su jJAna, zata-sAta kahe kevala sujnyaan| vAdI satacAra su vAdikatta guhyaka nAmA tinake sujkss||23|| jacchana tasu sidvAyanisu nAma, jinavara jI ke hAjara sutthaam| jina nAtha-vaMza trijagatapati Iza, kArtika vadI dina su cturdshiish||24|| For Personal & Private Use Only Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 devIdAsa - vilAsa vara jina guna sunakara jinukta, pAvApura car3ha pahu~ce sumukt| jina guNa ananta su samudra Teka, mati bhAjana alpa bhara kiteka / / 25 / / soraThA nizcaya guna vidha cAra, darzana - jJAna - ananta sukha / balavIraja su apAra, siddha bhaye guna ATha guNa / / 26 / / OM hrIM zrIvarddhamAnajinacaraNAgre jayamAlArdhaM / gItikA vidhi pUrva jo jina bimba pUjai daraba aru puna bhaavsauN| ati puNya kI tinakauM suprApati hoya dIragha AyusoM / jAke suphala kara putra -dhana-dhanyAdi deha nirogatA / cakreza-khaga-dharaNendra-indra suhohi nija sukha bhogatA / / 27 / / puSpAJjali | (26) aMga-pUjA dohA lai kari parama uchAha sai, prAzuka niramala nIra / jAsoM pUjoM vRSabha jina, Adi anta mahAvIra / / 1 / / OM hrIM vRSabhAdivIrAntajinacaraNAgreSu jalam nirvapAmIti svAhA / zItala candana gAri ati, parimala guNa gambhIra / jAsoM pUjoM vRSabha jina, Adi anta mahAvIra / / 2 / / OM hrIM vRSabhAdivIrAntajinacaraNAgreSu candanam nirvapAmIti svAhA / parama akhaNDita Ujare, akSata lai samaravIra / jAsoM pUjoM vRSabha jina, Adi anta mahAvIra / / 3 / / OM hrIM vRSabhAdivIrAntajinacaraNAgreSu akSayapadaprAptaye akSataM nirvapAmiti svAhA pahupa suvAsI turata ke, phUle sarasa sudhIra / jAsoM pUjoM vRSabha jina, Adi anta mahAvIra / / 4 / / OM hrIM vRSabhAdivIrAntajinacaraNAgreSu kAmavANavidhvaMzanAya puSpam svaahaa| vyaMjana vidhi prakAra je, karana kSudhA dukhakIra / jAsoM pUjoM vRSabha jina, Adi anta mahAvIra / / 5 / / OM hrIM vRSabhAdivIrAntajinacaraNAgreSu kSudhArogavinAzanAya naivedyam svaahaa| For Personal & Private Use Only Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturvizaMtijina evaM anya pUjA-sAhitya-khaNDa 327 dIpaka jyoti suhAvanI, haraNa mahAtama piir| jAsoM pUjoM vRSabha jina, Adi anta mhaaviir||6|| OM hrIM vRSabhAdivIrAntajinacaraNAgreSu mohAndhakAravinAzanAya dIpam svaahaa| dhUpa sugandhI parasa tasu, karata suvAsa smiir| jAsoM pujoM vRSabhajina, Adi anta mhaaviir||7|| OM hrIM vRSAbhAdivIrAntajinacaraNAgreSu aSTakarmadahanAya dhUpam nirvapAmiti svAhA phala phAsU bahubhAMti ke, haraNa heta bhvpiir| jAsoM pUjoM vRSabhajina, Adi anta mhaaviir||8|| OM hrIM vRSabhAdivIrAntajinacaraNAgreSu mokSaphalaprAptaye phalam nirvapAmIti svAhA jala candana Adika su dhari, bahuvidha daraba ghiir| jAsoM pUjoM vRSabha jina, Adi anta mhaaviir||9|| OM hrIM vRSabhAdivIrAntajinacaraNAgreSu mokSaphalaprAptaye arghya nirvapAmIti svaahaa| gItikA hama nirakha jina prativimba pUjata trividha kara guNa thaapnaa| tinake na kAraja kAja nija kalyANa heta su aapnaa|| jaise kisAna karai ju khetI nAhi narapati kaarnai| apanau su nija parivAra pAlana ko su kAraja saarnai||10|| OM hrIM vRSabhAdivIrAntajinacaraNAgreSu pUrNAya'm nirvapAmIti svaahaa| soraThA maNDita guNa chayAlIsa, doSa aThAraha kara rhit| jai jinavara cauvIsa, pUjau puni smjhaaykai||11|| (27) aSTaprAtihArya-pUjA drutavilambita chanda druma azoka jahA~ chavi deta hai, lakhata zoka vyathA hara leta hai| guNa sumaNDita zrIjinadeva jU karahU lai jala Adi su seva juu||1|| OM hrIM azokavRkSaprAtihAryaguNamaMDita zrIvRSabhAdivIrAntacaraNAgreSu ayam nirvapAmIti svaahaa| sura suphUlana kI varasA kareM, tara suheTa supaga tisapai pre| guNa sumaNDita zrIjinadeva jU, karahu lai jala Adi su seva juu||2|| OM hrIM puSpavRSTiprAtihArya guNamaNDitazrIvRSabhAdivIrAntacaraNAgreSu aym| For Personal & Private Use Only Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 devIdAsa-vilAsa dhvani su divya jineza nirakSarI, saptabhaMga viSai jihi ke prii| guNa sumaNDita zrIjinadeva jU, karahu lai jala Adi su seva juu||3|| OM hrIM divyadhvaniprAtihAryaguNamaNDitazrIvRSabhAdivIrAntacaraNAgreSu aym| camara-causaTha le sura DhArahIM, zikhara soM jaladhAra manau vhii| guNa sumaNDita zrI jinadeva jU, karahu lai jala Adi su seva juu||4|| OM hrIM camaraprAtihAryaguNamaNDitazrIvRSabhAdivIrAntacaraNAgreSu aym| ati umaMga su Asana sohanI, sakala jIvana ko mana mohnii| guNa sumaNDita zrI jinadeva jU, karahu lai jala Adi su seva juu||5|| OM hrIM siMhAsanaprAtihAryaguNamaNDita zrIvRSabhAdivIrAntacaraNAgreSu ay'm| varaNa paMca viauM tasu pAiye tana su je jina sarva su gaaiye| guNa sumaNDita zrI jinadeva jU, karahu lai jala Adi su seva ju||6|| OM hrIM bhAmaNDalaprAtihAryaguNamaNDita zrIvRSabhAdivIrAntacaraNAgreSu arghym| bajata dundubhi zabda suhAvanai, sunana kAna virSe mana bhaavnai| guNa sumaNDita zrIjinadeva jU, karahu lai jala Adi su seva juu||7|| OM hrIM dundubhiprAtihAryaguNamaNDitazrIvRSabhAdivIrAntacaraNAgreSu arghym| uSNakAla manauM su dupAharI ravi samAna su chatra prbhaadhrii| guNa sumaNDita zrIjinadeva jU, karahu lai jala Adi su seva juu||8|| OM hrIM chatratrayaprAtihAryaguNamaNDitazrIvRSabhAdivIrAntacaraNAgreSu arghym| dohA cauvIsoM jinavara sahita, prAtihArya vidhi aatth| so varanaiM pUjA virSe, dekha jinAgama paatth|| OM hrIM aSTaprAtihAryaguNamaNDitazrIvRSabhAdivIrAntacaraNAgreSu puurnnaarghym| (28) anantacatuSTaya-pUjA caupahI-chanda jJAnAvaraNI karma vinAse, jJAna ananta bhayau saba bhaase| - jinasama deva avara nahiM dUjA, lai jalAdi kIje bhavi puujaa||1|| OM hrIM anantajJAnaguNamaNDita zrIvRSabhAdivIrAntacaraNAgreSu arghyam nirvapAmIti svaahaa| For Personal & Private Use Only Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturvizaMtijina evaM anya pUjA-sAhitya-khaNDa 329 kevala dRga AvaraNI cUre, darzana kara ananta pripuure| jinasama deva avara nahiM dUjA, lai jalAdi kIje bhavi puujaa||2|| OM hrIM anantadarzana guNamaNDita zrIvRSabhAdivIrAntacaraNAgreSu arghyam nirvapAmIti svaahaa| mohakarama tIje jaba bhaMje, suka ananta ke mAMhi surNge| jinasama deva avara nahiM dUjA, lai jalAdi kIje bhavi puujaa||3|| OM hrIM anantasukha guNamaNDita zrIvRSabhAdivIrAntacaraNAgreSu arghyam nirvapAmIti svaahaa| antarAya arikarma nasAyau, bala bIraja ananta jaba aayau| jinasama deva avara nahi dUjA, lai jalAdi kIje bhavi puujaa|||4|| OM hrIM anantavIrya guNamaNDita zrIvRSabhAdivIrAntacaraNagreSu arghyam nirvapAmIti svaahaa| arilla zrI jinarAja catuSTaya ke dhanI, tinikI mahimA jAta su tau kihi para bhnii| jathA zakti kInI suApa manaraMjanA, par3hata sunata sukha hoya vighana dukh-bhNjnaa||5|| OM hrIM anantacatuSTayaguNamaNDitazrIvRSabhAdivIrAntacaraNAgreSu puurnnaarym| (29) aSTAdazadoSarahita-jinapUjA caupahI-chanda perata rAga sabai jaga kAjai, iSTa padAratha pIra upjaavai| jAke zrI sarvajJa sughAtA, lai jalAdi pUjoM su vidhaataa||1|| OM hrIM rAgabhAvarahita zrIvRSabhAdivIrAntacaraNAgreSu arghyam nirvapAmIti svaa.| doSa bhAva saba jIvana ghere, dekha aniSTa padAratha pere| jAke zrIsarvajJa sughAtA, lai jalAdi pUjauM su vidhaataa||2|| OM hrIM dveSabhAvarahita zrIvRSabhAdivIrAntacaraNAgreSu arghyam nirvapAmIti svaahaa| saba jIvana yaha bhUkhasatAvai, haraNa heta bhojana so caahai| jAke zrIsarvajJa sughAtA, lai jalAdi pUjoM su vidhaataa||3|| OM hrIM kSudhArogarahita zrIvRSabhAdivIrAntacaraNAgreSu arghyam nirvapAmIti svaahaa|| yA jaga mAMhi tRSA atibhArI, pAvana nIra hohi sukhbhaarii| jAke zrI sarvajJa sughAtA, lai jalAdi pUjoM su vidhaataa||4|| OM hrIM tRSArogarahita zrIvRSabhAdivIrAntacaraNAgreSu arghyam nirvapAmIti svaahaa| For Personal & Private Use Only Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 devIdAsa-vilAsa janma dharai sucaturgati mAMhIM, bArambAra tinheM sukha naahiiN| jAke zrIsarvajJa sudhAtA, lai jalAdi pUjoM su vidhaataa||5|| OM hrIM janmadoSarahitAya zrIvRSabhAdivIrAntacaraNAgreSu arghyam nirvapAmIti svaahaa| maraNa sadA janamana prati lAgyau, gati-gati duHkha davAnala paagyau| jAke zrIsarvajJa sughAtA, lai jalAdi pUjauM su vidhaataa||6|| OM hrIM maraNadoSarahitAya zrIvRSabhAdivIrAntacaraNAgreSu arghyam nirvapAmIti svaahaa| jaba ati jora karai su bur3hApau, tana mana bacana zithila ati kaaNpau| jAke zrIsarvajJa sughAtA, lai jalAdi pUjauM su vidhaataa||7|| OM hrIM jarAdoSarahitAya zrIvRSabhAdivIrAntacaraNAgreSu arghyam nirvApAmIti svaahaa| jaba-jaba vyAdhi satAvata koI, jAsu udaya dIragha duHkha hoii| jAke zrI sarvajJa sughAtA, lai jalAdi pUjauM su vidhaataa||8|| OM hrIM sarvarogarahitAya zrIvRSabhAdivIrAntacaraNAgreSu arghyam nirvapAmIti svaahaa| iSTa vastu vinasai dukhadAI, zoka samai upajata hai aaii| jAke zrI sarvajJa sughAtA, lai jalAdi pUjauM su. vidhaataa||9|| OM hrIM zokarahitAya zrIvRSabhAdivIrAntacaraNAgreSu arghyam nirvAmIti svaahaa| bhaya vidha sapta mahAdukha dainI, yA jaga mAhi pichAnata jainii| jAke zrI sarvajJa sughAtA, lai jalAdi pUjauM su vidhaataa||10|| OM hrIM bhayadoSarahita zrIvRSabhAdivIrAntacaraNAgreSu arghyam nirvapAmIti svaahaa| vismaya doSa sabai duHkha deI, jagata mAMhi su tajai naMhi koii| jAke zrI sarvajJa sughAtA, lai jalAdi pUjauM su vidhaataa||11|| OM hrIM vismayadoSarahita zrIvRSabhAdivIrAntacaraNAgreSu arghyam nirvpaamiiti.| nidrA doSa udai jiya sove, surata samhAra jahA~ saba khove| jAke zrI sarvajJa sughAtA, lai jalAdi pUjoM su vidhaataa||12|| OM hrIM nidrAdoSarahita zrIvRSabhAdivIrAntacaraNAgreSu aya'm nirvapAmIti svaahaa| jagatamAMhi jete tanadhArI, byApata kheda tinheM atibhaarii| jAke zrI savarDa sughAtA, le jalAdi pUjoM su vidhaataa||13|| OM hrIM khedadoSarahita zrIvRSabhAdivIrAntacaraNAgreSu arghyam nirvapAmIti svaahaa| chAnau saba jaga ko kara lInA, saba zrama kara saMyukta psiinaa| jAke zrI sarvajJa sughAtA, le jalAdi pUjauM su vidhaataa||14|| OM hrIM zramadoSarahita zrIvRSabhAdivIrAntacaraNAgreSu arghyam nirvapAmIti svaahaa| For Personal & Private Use Only Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturvizaMtijina evaM anya pUjA-sAhitya-khaNDa 331 aSTa prakAra su je mada gAye, te jaga jIvana pAsa btaaye| jAke zrI sarvajJa sughAtA, le jalAdi pUjoM su vidhaataa||15|| OM hrIM madadoSarahita zrIvRSabhAdivIrAntacaraNAgreSu arghyam nirvapAmIti svaahaa| moha udaya saba jagata bhulAnauM, nija kari cUka parau su tthikaanau| jAke zrI sarvajJa sughAtA, lai jalAdi pUjoM su vidhaataa||16|| OM hrIM mohadoSarahita zrIvRSabhAdivIrAntacaraNAgreSu arghyam nirvapAmIti svaahaa| jaga meM arati udaya jaba Avai, so dukhasoM kachU nahIM dikhaave| jAke zrI sarvajJa sughAtA, lai jalAdi pUjoM su vidhaataa||17|| OM hrIM aratidoSarahita zrIvRSabhAdivIrAntacaraNAgreSu arghyam nirvapAmIti svaahaa| vyApati jaba cintA ura mAMhI, jaba prANI sukharUpa su naahiiN| jAke zrI sarvajJa sughAtA, le jalAdi pUjoM su vidhaataa||18|| . OM hrIM cintAdoSarahita zrIvRSabhAdivIrAntaraNAgreSu arghyam nirvapAmIti svaahaa| savaiyA-ikatIsA ghAtiyA vinAsa bhaye indriya-vikArahIna, rahita mRjAda-bodha phailI vibhau jaaskii| bhaye thira pariNAma Apa virSe ApahUke, AkulatA so tau hota bhaI hai vinAza kii| svaparaprakAsI sukha-AtmavilAsI, aisI parama khulAsI jJAna kevalaprakAza kii| anta bina dhIraja prakAza balabIraja su aise jinarAja kauM praNAma devIdAsa kii||19|| OM hrIM aSTAdazadoSarahitazrIvRSabhAdivIrAntacaraNAgreSu arghyam nirvapAmIti svaahaa| gItikA vidhipUrva jo jinabimba pUjata dravya aru puna bhaavsoN| atipuNya kI prApata sutihikauM hohi dIragha aayusoN|| jAke suphala kara putra dhanadhAnyAdi deha nirogtaa| cakreza-khaga-dharaNendra-indra su hohi nija sukha bhogtaa||20|| puSpAJjaliM kSipAmi For Personal & Private Use Only Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9. granthakAra-prazasti-khaNDa dohA chanda-bheda samajhau nahIM nahi samhArI punrukti| lagani lagI jina-bhakti soM rokeM te suna skti||1|| chayAlisaThAnaiM kI ukati aMka Argala dekh| bhASA kI bhASA karI paddhati chanda vishess||2|| kuNDaliyA saMvat aSTAdasa parai eka bIsa ko vaas| sAvana sudi paribhAsa ravi dharA ugI dina jaas|| dharA ugI dina jAsa grAma ko nAma digaudd'o| jainI-jana vasavAsa aur3achau sau pura tthauddho|| sAvantasiMha naresa desa parajA saba thvNtu| jaha nirabhai kara racI yaha supUjA dhari svNtu||3|| kuNDaliyA golAlAre jAniyo vaMza kharauA hot| sonavayAra subaiMka tasu puni kAsilla sugautr|| puni kAsilla sugautra sI kasikahArA kherauN| desa bhadAvara mAMhi jo suna racau tini bherau| kailagamA ke vasanahAra santoSa subhaare| devIdAsa suputra digaur3A golaalaare||4|| kavitta selI ke sahakArI bhaaii,| chipurI chagana lalitapura lalle kaarii|| kamala vasata mana bhaaye| TiharI meM marajAda tathA puni, gaMgArAma vasata tina gaaye|| devIdAsa gupAla digaur3e udai kavitta kalA ke aaye| bhASAkari jinezvara pUjA chahauM vIra kI AjJA paaye||5|| For Personal & Private Use Only Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sevata zrI niragraMtha guru aru arahanta sudeva / paThata sunata siddhanta zruta sadAkAla svayameva / / 6 / / caturvizaMtijina- sAhitya-khaNDa dohA tuka akSara ghaTi bar3hi sabada aru anartha jo hoI / alpamati kavi para kSamA kari dhariyo budha soI / / 7 / / pariziSTa khaNDa dhyAtavyya prastuta grantha meM kucha padyAzoM ko agale do pRSThoM meM pariziSTa meM surakSita kara diyA gayA hai| isakA mUla kAraNa yaha hai ki ve kavi devIdAsa dvArA likhita pratIta nahIM hote kyoMki padAnta meM devIdAsa ne apanA nAma aMkita nahIM kiyA hai| unakI bhASA evaM zailI kA bhI kavi kI racanAoM se mela nahIM baiThatA / prathama pada kisI jAdaurAi (yadurAya) dvArA likhita hai jaisA ki usa pada kI antima paMkti se vidita hotA hai| ukta padoM ko prakAzita karanA isalie Avazyaka hai ki ve adyAvadhi ajJAta rahe haiM aura Age calakara bhI ajJAtAvasthA meM hI rahakara kahIM naSTa-bhraSTa na ho jAya~ isI kAraNa unheM devIdAsa - sAhitya ke sAtha grathita hone ke kAraNa yahA~ pariziSTa meM prastuta kiyA jA rahA hai stuti - pada 1. jUvavarA* - pada nau jinadeva sadA caraNa kamala taire / riSabha ajita saMbhava abhinandana kere / / sumata padama zrI supArsa caMdAprabha tere / pranamauM / / 1 // 333 1. iti zrIvartamAna jinapUjAbhASA devIdAsa kRta sampUrNa samApta saMvat 1822 varSe Asvina sudI 3 bhaumavAsare zubhaM bhavatu / likhitaM svahastAM svayaM paThanArthaM / par3hata sunata maMgala hoi / likhI gAMva dugaudde| atha prabhAvanA aMgakAraNa nibhilAsa / devIdAsa - vilAsa meM isakA zIrSaka "jUvavarA" diyA gayA hai| jisakA artha spaSTa nahIM hai| bahuta sambhava hai ki usase kavi kA tAtparya tIrthakaroM ke "yuvarAja- pada" se ho ? yaha padya kisI jAdaurAi (yadurAja) nAmaka kavi kA hai, jisakA saMgraha ukta racanA meM kara liyA gayA pratIta hotA hai| For Personal & Private Use Only Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 devIdAsa - vilAsa puSpadaMta sItala zrIaMsa guna ghanere / vAMsapUja vimala naMta dharma jaga Ujere / / pranamau0 / / 2 / / sAMta kuMtha arahu malla munasobata kere / nami nima pArasyanAtha vIra dhIra here / / pranamau0 / / 3 / / leta nAma aSTa jAma chUTata bahutere / / janama pAya jAdaurAi caranana ke cere / / 4 / / pranamau0 / / 2. padi bhAI tuma kyA ho bar3e-bar3e tana dhArI / kAya chor3a duragati kauM pace / tauM kisa para karoM gumAna / / Teka || bhAI tuma 0 / / 1 / eka kosa puna do tIna kosa kI kAya dharI taha thita bhArI / dhanu pA~casautaMga meM hau kAla bhakau saba mada dhArA rI / / bhAItuma. / / 2 / / koTi bhaTa se jodhA laka bhaTa sahasa bhaTa sata bhaTa mArI / jama para saba hI dIna bhae hau jaga ke jodhA saba hArI / / bhAI tuma. / / 3 / / 3. pada' dekhe jinarAja Aja rAja riddhi paaii| yahu vraSTa mahAiSTa deva duMdavI samasta / sona karai sokaso azoka tara bar3AI / dekhe 0 / / 1 / / siMdhAsana jhilamilAta tIna chatra sira suhAta / bhramara pharaharAta manau bhakti ata bar3AI / dekhe / / 2 / / dyAnata bahu maMDalAmai dIsai parajAya / sAtavAnI tihukAla khirai suranara sukhadAi' / dekhe / / 3 / / 1. yaha pada kavi dyAnatarAyakRta hai| 2. dyAnata pada saMgraha (prakAzaka, sAhitya zodha vibhAga, mahAvIra jI, san 1965 aura dyAnata pada saMgraha (jinavANI pracAraka kAryAlaya, kalakattA) meM isa pada kI khoja kI gaI kintu vaha unameM anupalabdha hai | pratIta hotA hai ki devIdAsa - vilAsa ke lipikAraM ne dyAnata kavi ke isa pada kI lokapriyatA dekhakara use apanI prati meM surakSita kara liyA hogA / For Personal & Private Use Only Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturvizaMtijina-sAhitya-khaNDa 4. ekeMdrI sainI-asainI paMceMdrI parajaMtau kaSTa vissai| pharasa cAri sai pA~ca jIbha causaTha sau naasaa| draga jojana unatIsa sataka cauvana krm-bhaassaa||1|| duguna asainI lau zravana vasu sahasa dhanuSa phuni sainii| saparasa virSe kahau nau jojana zrI muni||2|| nau rasana ghrAna nau cacchu prati saiMtAlIsa hajAra gni| dau sai tirasaTha vAraha zravana viSai chetra paTavAna bhni||3|| 3. isa pada kA lekhaka ajJAta hai| 4. mUla prati -sausaTha 5. mUla prati. -tisaTha For Personal & Private Use Only Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aUta 11. zabdAnukramaNikA putrahInA, niHsantAna (buddhi . 48/2) aMka - adhyAya (prazasti. ) az2a- bakarA (kuMtha. 1 ) ajayA-- arjikA (zItala. 50) ajAnI -- ajJAnI (vIta. 23 / 2) ajita - ajita nAmakA yakSa (caMdra. 74) ajitanAtha - ajitanAtha tIrthaMkara (lachanA. 1, aMkUra - aMkura (buddhi. 111 ) ajita.) aMtardIpa- samudra ke bIca meM ubharA huA dvIpa ajitA - jo jItA na gayA ho (joga. aMkusa -- hAthI ko vaza meM karane vAlA astra ( buddhi 46 / 2) 2 / 4) (cakra. 6 / 1) aMtarAI-- antarAya, vighna (vIta. 9 / 2) aMtarAya -- antarAya nAmakA karma ( zAnti. 31) aMtahakarana-- antaHkaraNa ( rAga. 15 / 7) aMmara - ambara; vastra (buddhi 33 / 3) aMsa -- bhAga; hissA; apanatva (buddhi. aTaMba - maDamba (cakra. 2 / 2) aTA- aTArI; chata (buddhi. 49 / 3) aThArA- aThAraha (cakra. 8 / 2) aDuga - aDiga (buddhi. 10 / 6 ) aDola- jo hile nahIM, aDiga (paMca. 15 / 1) 39 / 3) aNi - lohe kI dhurI; sImA (jinavandanA. .518) aNu - paramANu ( jinavandanA. 3 | 4 ) atindiya -- indriyAtIta (paMca. 10 / 3) atihi-- atyadhika (jinavandanA 17 / 6) atiMhiya--atyadhika (jinavandanA. 16 / 1) atisai-- atizaya (jinavandanA. 11 / 2) atIta -- vyatIta; nirlepa, virakta (vIta. 16 / 3) atula - atulanIya, asIma (pada. 23 / 9) athaMga -- bahuta adhika (jinavandanA. 13) athavata -- hamezA kI taraha (rAga. 7 / 2) athoka - thor3A (buddhi. 54 / 1 ) adAda - burAI; anIti ( buddhi. 50 / 1) adokheM- adoSa; nirdoSa (ajita. 13) adyauta- advaita ( rAga. 20 / 10 ) adhamAI - adhamatA; nIcatA (pukAra. 17 / 2) akali-- akla; buddhi ( darasana 13 / 9 ) akRta -- nikammA; karmahIna (paMca. 21 / 3) akhai - akSaya (paMca. 4 / 2) akhaidhana -- akSaya-dhana (paMca. 19 / 4) agaro - garrAnA; abhimAna, zreSTha (rAga. 8 / 4) agAsa--- AkAza ( pukAra. 10 / 2) agini -- agni (jIvacatu. 27 / 2) agoTo -- bandI rakhanA; rokanA (joga. 13 / 3) acyuta - acyuta nAmakA svarga (zItala. 43) acchita - akSata, cAvala (nemi. 15) acirja - Azcarya (vIta. 3 / 1 ) acIrA- akhaNDa ( rAga. 23 / 6) achira- asthira (paMca. 21 / 2) For Personal & Private Use Only Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAnukramaNikA 337 adhracakrI- tIna khaMDa kA svAmI (cakra. apIta- nAza karanA (buddhi. 9 / 2) 26 / 2) apUjaka- pUjA na karane vAlA (tInamUr3ha adhirAjA-500 rAjAoM kA svAmI 10 / 10) ___(cakra. 24 / 1) abada- hRdayaMgama karanA (pada. 9 / 9) adhU- adhunA; vartamAna (viveka. 14 / 2) aberA- dera; vilamba (sapta. 13) adhyavasA- puruSArtha, lakSya ko prApta karane abai-- abhI (rAga. 6 / 2) kI udyamazIlatA (dvAdaza. 39 / 1) abha- aba (pada. 25 / 3) anaMdanA- Anandita honA (vIta. 9 / 2) abhilASa-abhilASA (nami. 52) anachAnyo- anachanA, (mArIca. 21 / 5) abhai- abhaya (paMca. 8 / 3) anabhau- anubhava (pada. 6 / 7) abhrana-AbharaNa, AbhUSaNa (pada. 217) anamoda- Ananda rahita (mArIca. 8 / 3) amanA- mana rahita (jIvacatu. 24 / 1) anarasa- rasarahita (viveka. 2112) amalaveta- amalavaita nAmakA khaTTArasadAra anAI- anAdi (pukAra. 2 / 1) phala (gAgara nIbU, jo auSadhi ke kAma AtA anAgata- bhaviSya (vIta. 2112) hai (zItala. 29) anAraja-azreSTha; jaghanya (pada. 7 / 5) amA- amAvazyA (ajita. 49) anAhoM- snAna, nahAnA (zItala. 3) amola- amUlya (dasadhA. 3 / 2) anubhUti- mUla prajJA se prApta jJAna (pada. amolaka-anamola (zItala. 24) 10 / 4) amRtaraza- amRtarasa (paramA. 5 / 1) anurAdhA- anurAdhA nAmakA nakSatra (candra. araka- arka; sUrya (buddhi. 43 / 3) 58) aracana-arcanA (ananta. 22) anusarai- anusaraNa karanA (vIta. 2014) arajI- vinatI; prArthanA (pukAra. 24 / 3.) anaupama- anupama (rAga. 23 / 5) aratha- artha; kAraNa (dharma. 4 / 2) appA-AtmA (paramA.1) arali- arali nAmakA vRkSa (abhi. 52) aparata-asantoSa (abhi. 9) arAdha- ArAdhya (paramA. 15 / 2) aparAjita- aparAjita (rAjA kA nAma) ariSTapurI- ariSTapurI (nagara) (zItala. (nami. 29) aparAjita- aparAjita (vimAna) (araha. arUjhe- ulajhanA (buddhi. 17 / 2) 47) araila- ar3anA (buddhi. 49 / 2) aparAjitA- aparAjitA nAmakI yakSiNI arja prArthanA karanA (pukAra. 4 / 2) (muni. 50) arjikA- AryikA (darasana. 18 / 3) aparAhanIka- dopahara sambandhI (abhi. arjI- prArthanA (pukAra. 3 / 2) jayamAla. 15) alhAnI- nizcita; bacapanA (pada. 1 / 4) apavaraga- apavarga; mokSa (buddhi. 2016) alakha-adRzya, apratyakSa (rAga. 23 / 6) 50) For Personal & Private Use Only Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 devIdAsa-vilAsa alapa-thaur3A (paramA. 30 / 2) asarphI-azaraphI, madhyakAlIna sone kA alI- sakhI; bhauMrA (paMcavarana. 2 / 4) sikkA (sapta. 5 / 1) alIka-jhUThA (vIta. 3 / 2) asarAri-nirantara; lagAtAra (deva. 17) alokAkAsa- alokAkAza(vIta. 16 / 4) asAr3ha- ASAr3ha (mAsa) (Adi. 44) avyaya- zAzvata (paMca. 12 / 5) asi-talavAra (cakra. 1811) avvaya- avinazvara; akhaNDita (darasana. asoka-azoka vRkSa (paMcavarana. 4 / 3) 3 / 3) ahalAda-AhlAda; (darasana. 1 / 5) avagAr3ha- DUbA haA (dasadhA. 215) ahi-sarpa (buddhi. 40 / 1) avadharata-- avadhAraNa; dhAraNa karanA (paMca. ahora-AbhA; prabhA (pada. 1817) 11 / 5) Au- Ayu; jIvana (paMca. 25 / 5) avadhAra- dhAraNa karanA (svajoga. 3 / 1) Aka- arka vRkSa (dharma. 8 / 2) avaya- pUrNa rUpa se (paMca. 5 / 5) AkhA- akSaya; acchA (rAga. 4 / 4) avara- anya; dUsarA (zIlAMga 7 / 5) AkheTI- zikArI (rAga. 10 / 6) avara-aura (nami. 5) Acaraja- AcArya (paMca. 1 / 3) avalAdha- aparAdha (jinAMta. 24 / 2) Acarau- AcaraNa karanA (dharma. 22 / 2) avAMi-aTapaTa zabda, nirarthaka bAteM (tIna AjodhyA- ayodhyAnagara (sumati. jayamAla. mUr3ha. 8 / 2) avicala-acala; sthira (paMca. 25 / 5) Adarau- Adara (dharmanAtha. 5 / 9) avIcAra- avicAra (tInamUDha. 23 / 2) Anata- Anata (svarga) (ajita. 47) avIdha- akhaNDa (kuMtha. 44) Ani-pratiSThA (rAga. 717) azvasena- azvasena (rAjA, pArzvanAtha ke Abhyitara-Abhyantara (paMca. 18 / 5) pitA) (pArzva. 29) Ayu-Ayu (nAmakA karma) (zAnti. 19) azvina- Azvina (nakSatra) (nami. 32) Ayodha- ayodhyA nagara(Adi. jayamAla.5) asI-svarNa mudrA (sapta. 5 / 1). Araja- zreSTha; uttama (paMca. 13 / 4) / asaloka- zloka (paramA. 1 / 30) ArajakhaMDa- AryakhaNDa (cakra. 10 / 9) asoka- azoka vRkSa (malli. 46) AraNa- AraNa (svarga) (puSpa. 46) astuti- stuti (paramA. 28 / 1) ArAdhi-ArAdhya, pUjita (paMca. 1812) astrI- strI (jIvacatu. 25 / 1) Argala-bandhana; pratibandha (gra. pra.) astikAi-astikAya (vIta. 2112) Alaya-gRha; bhavana (ajita. 18) asa- asa (yakSa) (zAnti. 80) Ava- Ayu (mArIca. 14 / 7) asana- bhojana (buddhi. 4311) Avadha- Ayudha (cakra. 33) asaparaso-- binA chuA huA; pavitra Azrava- Azrava tatva (dasadhA. 9 / 1) (zItala. 20) AsI- AsIviSa (sarpaviSa) (buddhi. 39 / 6) For Personal & Private Use Only Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAnukramaNikA 339 iMdanIla- indranIla (kamala) (vIta. 7 / 2) udAsa- khinna; dukhI (svajoga. 10 / 1) ika- eka (vIta. 4 / 3) udI.- dInatA rahita; pramudita hokara (rAga. ikaThe- ikaTTha; (buddhi. 54 / 2) 18 / 6) icchavAku- ikSvAku (vaMza) (Adi. 67) udIranA- apakkakarmapAcana kI prakriyA itaranigoda- itaranigoda (pukAra. 7 / 2) (jIvacatu. 29 / 1) iMdradatta-- indradatta (rAjA) (abhi. 50) udai- udaya (pukAra. 8 / 3) imaratA- imaratA nAma kA nIbU (zreyAMsa. udau- udaya (saMbhava. 27) 29) udyamazIlatA- dvAdaza 39 / 1 ilAja-upacAra (rAga. 98) unhAra- samatA; barAbarI, tulanA, upamA IThau- iSTa; acchA (pada. 2004) ___(pukAra. 12 / 1) uau- udaya (buddhi. 40 / 2) unahAra- samAnatA (puSpa. 10) ukata-ukti (rAga. 1015) uparAja- upaja; utpAdana(pukAra. 25 / 2) ukhaTI- ukhar3I huI (rAga. 9 / 10) upasamudra- pArzvavartI khaNDita samudra (cakri. ukhaleda- kholakara; ukhAr3akara; (buddhi 15 / 1) upAdi-svIkAra karane yogya (paMca. 8 / 4) uccarana- uccAraNa (paMca. 19 / 3) upAdeya-grahaNa karane yogya (rAga. 4 / 6) ucATa-virakta, udAsa, anamanA (darasana. ubhedanA- bAra-bAra naSTa karanA (vIta. 6 / 1) 13 / 2) 2 / 2) uchInhI- ucchinna karanA; naSTa karanA (rAga. ubheda-ummIda; AzA (ananta. 13) 2 / 6) uraga- sarpa (pArzva. 1) uDelanI- ur3elane vAlI (buddhi. 48 / 2) uraha- hRdaya meM (paMca. 2 / 3) uta-udhara; usa ora (tInamUr3ha. 17 / 2) ulakhai- lakSya-pUrvaka dekhanA(hito. 1012) utaMga-U~cA; zreSTha (paMcavarana. 311) ulIca-ulIcanA; uchAlanA (pada. 3 / 4) utakiSTa- utkRSTa, zreSTha; uttama (darasana. uvajhAI- upAdhyAya (paMca. 1 / 3) / 33 / 2) uvIThau- arucikara, mana tRpta ho jAnA utapaNya-utpanna (vIta. 5 / 3) (pada. 2069) utapati- utpatti; sRSTi (pada. 14 / 7) usIlA-bistara kA UparI bhAga; takiyA utasAha- utsAha (paMca. 4 / 8) (rAga. 5 / 3) udagara- hRdaya kI bAta vyakti karanA (pada. U~kAra- oMkAra mantra (mArIca. 5 / 7) 25 / 4) Ugau- udita huA (rAga. 7 / 2) udagarana- hRdaya kI bAta vyakta karanA Ujarapura-ujjavalapura (nagara) (rAga. (darasana. 17 / 1) ___ 17 / 10) udadhi- samudra (paMca. 5 / 1) Ujarai- ujjva la (jUvavarA.) For Personal & Private Use Only Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 devIdAsa-vilAsa 214) 4 / 1) Upa- aupa, auja (pukAra. 9 / 1) kalapavracha-kalpavRkSa (dharma. 8 / 2) erAdevI- erAdevI (rAnI) (zAnti. 47) kalamala- kaliyuga ke pApa (pada. 3 / 5) jaina- gati, cAla (buddhi. 3 / 3) kalita-sundara (paMca. 2 / 1) aukhai- dhAraNa karanA (pada. 21 // 3) kalesa-kleza; dukha (pukAra. 3 / 3) autare- avatarita honA (paMcavarana. 5 / 4) kalola- kallola; Ananda; krIr3A (paMca. ausara- avasara (mArIca. 12 / 8). kaMda- guphA; kandarA (buddhi. 2 // 1) kavaDI- kapaTI (pada. 13 / 8) kaciyAi- hicakicAnA (buddhi. 4 / 3) kavana- kauna (joga. 4 / 2) kaTA- kATane vAlI (buddhi. 49 / 3) kavitta- kavitta nAmakA chaMda (pukAra. 21) kathanA-kahanA (darasana. 4 / 1) kasata- kasanA, zuddhatA kI jA~ca karanA kanaka-dhatUrA (mArIca. 1417) (vIta. 411) kanapa- astra vizeSa (cakra. 43 / 1) kasAila- kasailA (pada. 10 / 8) kanevA- dAsa (pada. 219) kasauTI- kasauTI nAmakA patthara (vIta. kapATa-daravAjA (rAga. 22 / 2) kapi- bandara (buddhi. 46 / 1) kahahalauM- kahA~ taka (buddhi. 50 / 2) kapittha- kaiMthAphala (muni. 20) kAI- kAyA (pukAra. 8 / 1) kapota-kapota nAmakI lezyA(rAga. 1115) kAMpilya-kAmpilya(nagarI)(vimala. 36) kammodanI- kumudanI (dharma. 25 / 1) kAkandI-kAkandI (nagarI) (puSpa. 44) kamaca- kavaca (cakra. 38 / 2) kAkinI-kAkinI nAmakA ratna (cakra. kamalajuga- kamala-yugala (paMca. 16 / 6) kamalavana- kamala-samUha (jinavandanA. kATha- lakar3I (vIta. 24 / 1) 10 / 2) kAnakhajUrA- kanakhajUrA (kIr3A) (jIva kamalA- lakSmI (dharma. 312) catu. 17 / 1) kamalApati- kavi devIdAsa ke choTe bhAI kAmAnala-kAmarUpI agni(buddhi. 52 / 6) kA nAma (buddhi. 55 / 1) kAla-samaya; mRtyu (cakra. 17 / 2) karatUti- karatUta (darasana. 8 / 4) kAlakUTa-viSa (buddhi. 44 / 3) karamadruma- karma rUpI vRkSa (Adi. 40) kAlasarpiNI-avasarpiNI evaM utsarpiNI karIlani- karIla vRkSa se (buddhi. 40 / 3) kAla (jinAMta. 2012) karmakalandara- karma rUpI madArI (rAga. kAlIyakSiNI- kAlI nAmakI yakSiNI 78) (puSpa. 66) karvaTa- vaha mukhya nagara, jisake adhikAra kiMcaka-thor3A sA (sapta. 3 / 2) meM 200 se 400 gA~va hoM (cakra. 3 / 2) kiteka-kitane hI (mahAvIra. 68) kaladhauta-sundara, sonA; cA~dI(sumati. 1) kinnara- kinnara (yakSa) (dharmanAtha. 65) 27 / 1) For Personal & Private Use Only Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAnukramaNikA 341 kina-kyoM (rAga. 6 / 2) kusmAnunI- kuSmANDanI (yakSiNI)) (nemi. kIca-kIcar3a (pada. 315) ___ + 81) kIcakAda-kIcar3a; gandagI (buddhi. 50 / 3) kusaMbha-kusumbhI raMga (zreyAMsa. 16) kIdhu- dRr3ha karanA; sthira karanA (pada. kUkara-kuttA (mArIca. 16 / 5) 12 / 13) kUTa-kUTanA (puSpa. 28) / kIsa-kisa; kise (janma. 19) kUTata-- kUTate hue (buddhi. 38 / 3) kuMdakuMda- AcArya kundakunda (darasana. kUlasena-kUlasena (rAjA) (mahAvIra. 52) 37 / 1) kUha-aMdherA (vIta. 21 / 6) kuMvarAvara- kumArAvasthA (Adi. 49) / kRtakArita--karanA aura karavAnA (mArIca. kukSa-kokha (dharmanAtha. 84) 8 / 3) kugaila- burA mArga; (buddhi. 50 / 1) kRtavarmA-kRtavarmA (rAjA) (vimala. 36) kuchi- kokha (cakra. 7 / 1). keta-ghara, bhavana (rAga. 168) kuTuma- kuTumba (pada. 115) ketakI- ketakI (puSpa) (Adi. 15) kuThAra-kulhAr3I (buddhi 23 / 3) keli- krIr3A (paMca. 7 / 3) kudhAtu - burI dhAtu (paMca. 16 / 1) kevarA-kevar3A (puSpa) (mArIca. 14 / 5) kudhI- durbuddhi (buddhi. 30 / 4; sapta. kevalI-kevalajJAnI (vIta. 25 / 3) 5 / 2) kesari--kezara (paMcavarana. 4 / 3) kuNDalapura- kuNDalapura (nagara) (mahAvIra. kesariyA- kezara ke raMga meM raMgA huA cAvala (zreyAMsa 9) kubAra- vilamba (pukAra. 13 / 3) kehari- siMha (buddhi 24 / 1) kubera-kubera (yakSa) (araha. 66) kaiMdhoM- kauna; kise (pada. 8 / 3) kubhiMga-ArSa paramparA ke viparIta (jinAMta. kotharI-koTharI (buddhi. 1 / 1) . 26 / 1) kora-kinArA (pada. 8 / 3) kubhevai-kubheda (tInamUr3ha. 17 / 1) kovida- vidvAn (cakra. 30 / 1) kumbharAjA-kumbha nAmakA rAjA (malli. kauDI- kaur3I (sapta. 5 / 1) 37) krata- kiyA (buddhi 43 / 2) kumAra-kumAra (yakSa) (zreyAMsa. 65) krapA-kRpA (paMca. 62) kulAcala- parvatamAlA (zreyAMsa. 68) khaMDukhaTupati-chahakhaMDa kAsvAmI (cakratI) kulAda- saMskAravihIna santAna (buddhi. (mArIca. 2 / 2) 50 / 3) khaMdha- skandha (darasana. 10 / 1) . kuliMga-viruddha AcaraNa vAlA (jinAMta. khagapati-garur3a (padi. 9) 26 / 1) khaTakIrA-khaTamala (jIvacatu. 1712) kuvAra- kuvAra (yakSa) (vAsu. 67) khaTA- jhagar3A, dveSa (buddhi. 48 / 2) 40) For Personal & Private Use Only Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 devIdAsa-vilAsa khara- gadhA (mArIca. 16 / 3) gajadaMta- hAthI kA dA~ta (dharma. 10 / 2) kharyo- kharA; zuddha (pada. 24 / 7) gar3hi- gar3hanA; banAnA (pada. 28) kharI- zuddha (paramA. 242) gada- vANI (paramA. 13 / 1) kharu- gadhA (buddhi 46 / 2) gada-gadA (paMca. 3 / 4) kharau- kharA; uttama (buddhi. 4 / 3) gadUla- gadUla nAmakA phUla (pArzva. 11) khAMDa- cInI (zreyAMsa. 18) gandhodaka- tIrthaMkara ke abhiSeka kA jala khAsI- pramukha (ajita. 7) (deva. 15) khimaMca-khIMcanA (rAga. 1117) ganadhara-gaNadhara (paMca. 21 / 5) khIsa- gussA (viveka. 21 / 2) ganikA-vezyA (rAga. 10 / 6) khuramA- khuramA nAmakA bundelI vyaJjana ganIje-ginanA (supArzva. 57) (zreyAMsa. 18) gama- jAnA (vIta. 16 / 4) khulAsI- spaSTa (aSTA. 42) garAsa- grAsa (saMbhava. 12) khuzavoha- khuzabU (kuMtha. 38) gariSTa- uttama; zreSTha (paMca. 17 / 20; khUjA- khAjA; maTharI (vyaJjana) (zreyAMsa. buddhi. 44 / 1) 16) garihai- galanA (pada. 1512) kheMca-khIMcanA (supArzva. 67) garITho-gariSTa, zreSTha (pada. 2012) kheTa- choTA nagara (cakra. 3 / 1) garIbanavAja- garIboM para dayA karane vAle kheTa- astra-vizeSa (cakra. 43 / 2) (pukAra. 10 / 1) khevI- khenA; pAra utaranA (jIvacatu. garIsa- mahAn (cakra. 45 / 1) 30 / 1) garur3a- garur3a nAmakA yakSa (kuMtha. 88) kheha-dhUla (buddhi. 1 / 1) garai- galA (rAga. 8 / 2) kho-khojanA (paramA. 25 / 1) garbha- garbha (pukAra. 14 / 1) khoparA- nAriyala (sumati. 19) garbhu- garva (mArIca. 6 / 8) gaMga- gaMgA nadI (joga. 10 / 1) galau- galanA (malli. 6) gaMgaha- gaMgArAma (kavi kA bhAI) (buddhi. gavana- gamana (cakra. 38 / 2) 55 / 1) gasAvai- grasita karanA (pada. 5 / 7) gaMtA- jAne vAlA (zIlAMga. 5 / 1) gahala- galI (pukAra. 24 / 4) gaMbhIrAvRtta-gaharI rekhAe~ (cakra. 45 / 1) gahIra- gambhIra (buddhi. 8 / 1) gyAna- jJAna (vIta. 21 / 1) . gAndhArI-gAndhArI nAmakI yakSiNI (vimala. gaja- hAthI (cakra. 1641) gajakuMbha-vizAla gaNDasthala vAlA hAthI gAbhu- garva; gaurava (dvAdaza. 2112) __ (paMcavarana. 2 / 4) gArI- gAlI; apazabda (rAga. 1314) gajata- garjanA; bhaTakanA (buddhi. 54 / 2) gArau- milAnA; nicor3anA (muni. 8) 69) For Personal & Private Use Only Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAnukramaNikA 343 gA~va- gA~va (cakra. 112) gaurA-saMgamaramara patthara (buddhi. 36 / 5) giravAna-jhabale yA kamIja kI kAlara grasi- pakar3a lenA (tInamUr3ha 34 / 2) (paMcavarana. 1 / 5) grAmapatI- gA~va kA mukhiyA(pukAra. 4 / 1) gila- galanA; milanA (vIta. 17 / 3) greha- gRha; ghara (paMca. 25 / 4) gilA-zikAyata (pada. 5 / 5) graiveyaka- graiveyaka svarga (supArzva. 47) gilai- nigalanA (sumati. 28) ghaTa- ghar3A (vIta. 8 / 4) gupAla- gopAla (kavi kA bhAI) (buddhi. ghaTayahu- ghaTita honA (darasana. 19 / 6) 55 / 1) ghaTA-umar3e hue megha (vIta. 8 / 4) gumAo-gumA denA, bhulA denA (jinavandanA. ghaTikA- ghar3I (buddhi. 19 / 4) 14 / 8) ghana- megha (vIta. 6 / 2) gulma- gulma (nagarI) (pArzva. 36) ghAli- pheMkI (buddhi. 45 / 1) guhyaka- guyaka nAmakA yakSa (mahAvIra. ghIu- ghI (paramA. 23 / 1) 63) ghuTAna- ghoMTanA (buddhi. 49 / 1) gUjhai- gUMthanA; milAnA (darasana. 2014) ghUle- ghUrA (pada. 13 / 2) gUte- DUbe hue; nimagna (pada. 1217) gheu- ghI (pada. 16 / 4) gRha- graha (dharma. 13 / 2) ghokau- raTanA (tInamUr3ha. 28 / 2) gaina- gamana; sthAnAntaraNa (buddhi. 47 / 3) cautho- cauthA (cAra) (padya. 65) gaira- dUsarA (pada. 1 / 12) caMDavega- caNDavega nAmakA daNDa (cakra. gairI-atyanta surabhita; garimAmaya (zAnti. 2542) 38) caMDAra- caNDAla (paMca. 23 / 3) gaila- galI (buddhi. 41 / 3) caMDini-maMDini- caNDinI-maNDinI nAmakI gaihe- pakaDanA (buddhi. 41 / 3) deviyA~ (tInamUr3ha. 8 / 1) gotta- gotra (darasana. 34 / 2) / caMdapurI- candrapurI nagarI (candra. 54) gopata- chupAnA (mahAvIra. 21) caMpApuri- campApurI nagarI (vAsu. 45) gobhA- lahara (jinavandanA. 213) caMpau- campA-phUla (zreyAMsa. 16) gomukha- gomukha (yakSa) (Adi. 62) cakavA-cakavA pakSI (abhi. 2) gomedaka- gomedaka (yakSa) (nami. 49) cakra- cakraratna (cakra. 25 / 1) gohata- gohanA; pironA (buddhi. 29 / 4) cakrI- cakravartI (cakra. 42 / 2) gauMca- eka prakAra kA jalacara jIva cakrezvarI- cakrezvarI devI (Adi. 61) (jIvacatu. 15 / 2) cakhe- cakhanA (paMca. 14 / 3) gauja- maila; ajJAna (buddhi. 29 / 3) cagyau- Ananda se pUrNa (vIta. 19 / 4) gautama- gautama gaNadhara (darasana. 23 / 2) cachu- cakSu (vIta. 17 / 4) gaupai-chipAnA (dharma. 18 / 2) . caturAina- caturAI pUrNa (joga. 22) For Personal & Private Use Only Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 devIdAsa-vilAsa Wii catevara- caMcala, catura (zIlAMga. 5) chaTTama- chaThavA~ (paMca. 18 // 3) caTA- cA~Tane vAlA (buddhi. 49 / 2) chaDaila- chor3a die gae (buddhi. 48 / 2) caturAnana- brahmA (kevala. 11) chadamasta- chadmastha, sAMsArikatA meM par3A carmaratna- carmaratna (cakra. 26 / 1) huA (Adi. 55) cAkhA- cakhA (rAga. 4 / 1) chana- kSaNa (paramA. 15 / 1) cAtura- catura (pada. 10 / 3) chamA- kSamA (buddhi. 9 / 2) cAtraka- cAtaka pakSI (buddhi. 44 / 2) charai- bikhare hue; samarpita (ajita. 11) cAmI- camar3I (buddhi. 38 / 2) chahaAvAsaka-SaTAvazyaka(rAga. 18 / 4) citAbhe- cintAoM meM (paMcavarana. 511) chAika- kSAyikajJAna (vIta. 9 / 1) cikatI- mUrti; caukora Tukar3A (buddhi. chAchaTi- chayAsaTha (jinAMta. 9 / 1) 36 / 3) chAjata- zobhita (paMca. 2 / 3) citrA- citrA nakSatra (padma. 49) chAva- chavi (sapta. 5 / 3) cidAnaMda-Anandamaya brahma (joga. 14 / 3) chita- pRthivI; zIghra (paMca. 9 / 2) cidrUpa- caitanya svarUpa (dasadhA. 8 / 1) chipyau-chipA huA (saMbhava. 7) citra-ciNha (paramA.. 7 / 2) chIda- saMkrAmaka bImArI (buddhi. 48 / 2) cIThau- cAhA huA: pahacAna lenA (pada. chudrama- kapaTa-jAla (rAga. 10 / 8) 218) chUti- saMkrAmaka roga, apavitra vastu kA cIna- cinha (kuMtha. 16) sparza (buddhi. 48 / 2) cukI- samApta (jinavandanA. 2 / 2) choi- naSTa (sapta. 5 / 3) cugala- cugalI (paMca. 23 / 3) chobha- kSobha; dukha (viveka. 3 / 2) cuta- cyuta (pada. 4 / 7) jyAna- jJAna (rAga. 19 / 7). cuni- cunanA (paMca. 19 / 4) jyesThA- eka nakSatra (saMbhava. 48) cUr3AmaNi-cUr3AmaNiratna (cakra. 26 / 2) jvAlAmAlinI- jvAlAmAlinI devI cUlI- cUlhA (rAga. 7 / 6) (zItala. 63) cere- dAsa (pada. 29 / 10) jagyo- jAganA (buddhi. 24 / 1) caita- caitramAsa (pArzva. 37) jagamagyo- jagamagAnA (rAga. 23 / 4) caitanya-cetana AtmA (paMca. 6 / 4) jacchana- upabhoga karanA (buddhi. 5 / 2) cokheM- khare; acche (pada. 2114) jttaa-lmbebaal(saadhuoNke)(jog.7|2) cauMcI- AkhirI chora, banAvaTIpana (joga. jar3Ava- jaTita (caturviM. 13) 24 / 1) jathAratha- yathArtha (darasana. 14 / 4) cauja- Azcarya (vIta. 19 / 3) jambU- jambU vRkSa (vimala. 49) chaMDauM- chor3anA (nami. 3) jamAti- jamAta; paMgata; TolI (viveka. chakIya- SaTkAya (buddhi. 50 / 2) 26 / 2) For Personal & Private Use Only Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAnukramaNikA jayanta -- jayanta vimAna (sumati. 45 ) jayasyA - jayazyA rAnI (vimala. 37) jayA - jayA nAmakI yakSiNI (araha. 66) jara - jar3a; mUla (rAga. 15/8 ) jalarAsa - jalarAzi (jinAMta. 4 / 2 ) jAtiphala -- jAyaphala ( muni. 19) jAtIsamaya -- antasamaya (muni 53) jAdaurA -- yAdavarAja nAmakA kavi (jUvavarA. 3) jAdauvaMza -- yAdavavaMza (sapta. 3 | 3 ) jAma - prahAra (paMcavarana. 6 | 3 ) jAra- jAla; phaMdA (buddhi. 6 / 3) jAsurAnI- jAsu nAmakI rAnI (ananta. 31) jAhira - spaSTa (pukAra. 24 / 3) jitArI - jitArI nAmakA rAjA (saMbhava 46) jihAja - jahAja (rAga. 4 / 8 ) jIvatavyatA -- jIvita rahane yogya (buddhi. 44 / 3) juga - yuga (paMca. 20 / 6) jugalAdharma -- yugalAdharma (jinAMta. 4 / 1 ) juThaila - jUThI kI huI (buddhi. 48 / 4) jura - jvara; tApa (rAga. 22) julAMjalu - aMjali meM jala lenA (mArIca. 22 / 4) jhagarau - jhagar3A karanA ( rAga. 8 / 3) zIghratA se (buddhi. 49 / 4) jhaTA - jhapanauM -- Dha~kanA (jinavandanA. 14 / 4) jhalI - jhalanA (paMcavarana. 2 / 3) jhUrata - jhUranA (pukAra. 16 / 2 ) jhaukheM- jhauMkA; jhauMkhanA (pada. 21 / 8) TaMka -- jarA sA; lezamAtra (viveka. 7 / 8) TaTA - ghAsa-phUsa kA banA huA daravAjA (buddhi. 49 / 3) TAri - TAlanA (zAnti. 85 ) TiDi-- TiDDI (eka prakAra kA kIr3A ) (paramA. 17 / 2) ToTo- ghATA; nukasAna (joga. 13 / 4 ) Toha-- TaTolanA; khojanA (buddhi. 36 / 2) TauhI- khojane vAlA, Antarika sthiti ko samajhane vAlA (zAnti. 32) ThakurAI-- prabhutA (pukAra. 23 / 2) ThaTI - dhaMsI huI, sthira kI gaI; (rAga. 9 / 3) Thavana - sthAna (pada. 6 / 3) ThAna - nizcaya (vIta. 23 / 3) ThAma - sthAna ( darasana. 28 / 4 ) ThAla - sthAna (abhi. 52 ) ThIkauTheu - juvatiya-- yuvatI ( buddhi. 29 / 1) jUma -- jur3anA; prakAra ( jIvacatu. 10 / 1) joTa-- jor3A (cakra. 37 / 1) jori - jor3anA (paMca. 15 jauharI -- ratnoM kA pArakhI (buddhi. 54 / 1) Dagarau -- jhaMka -- jha~kanA (pada. 7 / 7) jhaMgA -- baccoM kA jhabalA nAmaka vastra (paMcavarana. 1 / 2) 345 dhana, (tInamUr3ha. 14 / 1 ) dhakkA denA; ThoMkara mAranA (pada. 16 / 6) Thera - dera ( mArIca. 19 / 7) ThevA -- bAdhA DAlanA; rokanA (pada. 2 / 2) DaMbhI-- dambhI (buddhi. 35 / 1) dhIre-dhIre calanA (rAga. 818) Dagaigau -- DagamagAnA ( pada. 19 / 5 ) DabhaiM-- A~sU bharA huA (tInamUr3ha. 31 / 2) DAra - DAla; zAkhA (deva. 5) For Personal & Private Use Only Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 devIdAsa-vilAsa Dera- dera (pukAra. 22 / 1) tisauMrI- tisaurI nAmaka jIva (joga. DerA-ThikAnA; par3Ava (tInamUr3ha. 35 / 1) 1912) Dharaka- DhaMDakanA; lur3hakanA (rAga. 13 / 3) tIta- virakta (vIta. 24 / 2) / DhAla- eka prakAra kA rAga yA chanda (dharma. tuMvara- tumbara nAmakA yakSa (sumati. 68) 1 / 1) tumhasI- tumhAre jaisI (pukAra. 23 / 2) Dhiga- pAsa; nikaTa (buddhi. 10 // 3) tasAra- hima; pAlA (paMcavarana. 6 / 1) DheTa- doSa pUrNa (pArzva. 42) tUpa- ghI (vIta. 24 / 3) Dhera-dera (rAga. 811) telu- tela (paramA. 24 / 1) Neta- rezamI vastra (cakra. 19 / 2) teva- krodha dRSTi (padi.) takkavAda- tarkavAda (paramA. 2011) toya- jala (vAsu. 3) taja- tajanA; tyAga (buddhi. 8 / 1) taula-mApa-taulanA-mApanA (rAga. 11 / 6) tata- tatva (sapta. 6 / 3) trAsa-dukha (pada. 7 / 5) tataccha- zIghra (mArIca. 4 / 6) trijaMca- tiryazca jIva (dharma. 18 / 2) tatachana- tatkSaNa; (sapta. 7 / 3) tribhuvana tInoM loka (paMca. 1 / 2) tanamA- zarIra meM (buddhi. 9 / 4) trimukha-trimukha nAmakA yakSa (saMbhava.63) tapyau- tapanA (saMbhava. 8) tapana- garmI, tapasyA kI tpn(viit.6|2) thAna- sthAna (jinAMta. 6 / 1) thApanA- sthApanA (Adi. 36) tamora- sUrya; tamolavRkSa (malli. 41) thAvara-sthAvara jIva (paMca. 18 / 4) tarasI- tarasanA (vIta. 8 / 3) thiti- pRthivI; sthiti (paMca. 18 / 4) tavera- subaha (pAzrva. 12) tasakara- cora. Thaga (rAga. 9 / 3) thUla- sthUla; moTA (viveka. 30 / 2) tahatIka- tIkSNatA se taha taka pahu~canA thevA-dhAtu kA pattara jisa para muhara khodI (dvAdaza. 27 / 2) jAtI hai (pada. 214) tAkhA- dekhA (rAga. 4 / 8) thevA- sthAna (pada. 2 / 4) tAla- tAlAba (buddhi. 4 / 4) dvArAvatI- dvArikA nagarI (nemi. 49) tikata- tItA (pada. 1068) daMDa- DaMDA (paMcavarana. 3 / 1) tiNahI- unhIM se (rAga. 19 / 5) dagata- dAganA (vIta. 19 / 4) tinduka-tinduka vRkSa (zreyAMsa. 53) dachana-darzana (buddhi. 5 / 3) tinikI- tinakI, unakI (jinavandanA. dadhi- dadhi vRkSa (dharmanAtha. 62) 44) damI- damana karane vAlA (darasana. 9 / 3) tila-tila nAmaka khAdya padArtha (paramA. darapana- darpaNa (rAga. 4 / 8) 2411) daramAdika- anAra Adiphala (dharmanAtha. tilaTI- tilaTI nAmakA jIva (joga. 19 / 2) darava- dravya (paramA. 30 / 1) 16) For Personal & Private Use Only Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAnukramaNikA 347 darI- ghATI (nemi. 12) dronamukha- droNamukha (cakra. 4 / 2) darva- dravya (paramA. 8 / 2) / dhagare- jhagar3A kare (rAga. 10 / 1) dazAMga- dasa aMga (puSpa. 27) dhanadatta- dhanadatta nAmakA rAjA (pArzva. 36) dahai- draha; sarovara (pukAra. 2013) dharaNendra- dharaNendra nAmakA deva(pArva.5) dAga- calA denA (viveka. 14 / 2) dharatA- dhAraNa karane vAlA (zItala. 33) dAhata- jalAnA (ajita. 9) dharama- dharma (dharma. 1 / 1) digavijai- digvijaya (cakra. 29 / 1) dharmajJa- dharmajJa nAmakA rAjA (nami. 27) diDa-dRr3ha (paramA. 10 / 1) dhava-dhava vRkSa (pArzva. 35) dila- hRdaya (pada. 3 / 4) dhasA- dhasanA (darasana. 243) dilamAja- hRdaya ke bhItara (pada. 17 / 10) dhAndhyau- jabardastI dabAnA (jinavandanA. divAkara- sUrya (paMca. 17 / 1) 18 / 2) divAlau- mandira (nami. 15) dhAma- bhavana, ghara (dharma. 4 / 1) diSTAMta- dRSTAnta; udAharaNa (vIta. 3 / 2) dhAranAkSa- dhAranAkSa rAjA (padma. 46) dukAna- dukAna (pada. 27 / 6) dhI- buddhi (paMca. 2112) dukharArA- duHkha kI kathA(darasana. 313) dhua- dhruva (buddhi. 7 / 1) duti- camaka (paMca. 16 / 1) dhuva- dhruva; aTala (paMca. 5 / 4) duddhara- durddhara; kaThina (darasana. 17 / 4) dhU-dhauvya (vIta. 11 / 4) dura- tiraskAra karanA (paMca. 23 / 2) dhUra- dhUli (viveka. 14 / 1) duralabha-durlabha; kaThina (jinAMta. 311) dhaina- dhyAna (dasadhA. 1213) duravaMdha- burAbandhana (darasana. 114) dhoka- sira TekanA (rAga.. 18 / 10) dusarAi- pratidvandvitA (pukAra. 23 / 1) dhokheM- dhokhA (buddhi. 21 / 3) dUta- dhUta; juA (sapta. 1 / 13) dhobI-kapar3A dhone vAlA(mArIca. 17 / 3) dRr3haratha- dRr3haratha nAmakA rAjA (zItala. dhaka-dhraka- dhik-dhik (rAga. 13 / 1) 43) nyAi- nyAya (pukAra. 22 / 2) deure- devalA (mandira) (vIta. 9 / 4) naIThau- iSTa na honA (pada. 2114) dainI de to- bhAgya ke dvArA prApta (buddhi. nakaTI- kaTI nAka vAlI, apratiSThita 35 / 4) (rAga. 9 / 2) dauMcI- dabocanA (joga. 24 / 4) naga- parvata; bahumUlya (paMcavarana. 3 / 2) daura- samajha meM A jAnA (jIvacatu. 9 / 2) nagIca- pAsa (pada. 3 / 6) daure- daur3anA (tIna mUr3ha. 9 / 1). nagra- nagara (araha. 45) draga- netra (dasadhA. 112) najari-najara; dRSTi (hito. 11) drumezvara- vRkSeza (vaTa evaM; pIpala vRkSa) naTA- naTa; nAcanevAlA (buddhi. 49 / 1) (nemi. 12) nadiya- nadI (dharma. 15 / 2) For Personal & Private Use Only Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 devIdAsa-vilAsa fa X13) nandanagarI- nanda nAmakI nagarI (vimala. niravAda- vAda rahita (paMca. 15 / 4) 52) niravArana-- dUra karane vAle (pada. 5 / 2) nandasena- nandasena rAjA (malli. 48) nirasaMga- saMga rahita (paMca. 15 / 13) nandIvRkSa- nandI nAmakA vRkSa (zAnti. nirATa- kevala (rAga. 21 / 3) 58) nirAsaka- nirAkaraNa karane vAlA; (buddhi. namitA- namratA (paMca. 3 / 6) 27 / 2) naya-nIti (paMca. 4 / 3) nirIchano-nirIkSaNa krnaa(shiilaaNg.6|1) navAja- rakSA karane vAlA (pukAra. 11) niroI-nIroga (dharma. 4 / 1) navere- dUra karane vAle (pada. 28) nirdUkha- nirdoSa (supArzva. 19) nasIThau- naSTa ho jAnA (pada. 21) nirmalanAtha- vimalanAtha tIrthaMkara (caturviM nAika- nAyaka (paMca. 1 / 1) 13 / 4) nAu- nAva (buddhi. 4 / 3) nivArana- nivRtti; chuTakArA dilAne vAlA nAgara- nAgara nAmakA vRkSa (candra. 62) (pukAra. 1 / 3) nAja- anAja (pada. 17 / 9) nizcaya- nizcaya naya (paramA. 14 / 1) nAbhirAya-nAbhirAya rAjA (Adi. 42) niSAda- aparAdha (pukAra. 5 / 2) nAva- nAva (dharma. 14 / 2) nIkI- acchI (buddhi. 35 / 2) nASA- nAza (rAga. 4 / 5) nIsakatI- ni:zakti (cakra. 40 / 1) niMbU- nIbU (mArIca. 14 / 2) nRta-nRtya (joga. 2 / 3) nikaMda- nAza (buddhi. 55 / 5) nRpananda- nRpananda (rAjA) (caMndra. 54) nikAI-acchApana; saundarya (pada. 12 / 14) ne- naya (dasadhA. 9 / 1) nighaTI- samApta huI (jinAMta. 2 / 12) nerau- pAsa (rAga. 7 / 3) nijjaI- jIta lenA (dasadhA. 13) naiMku- jarA bhaI, kucha bhI nahIM (paMca. nidhi- dhana; saMpatti; nau nidhiyA~ (cakra. 22 / 4) 2011) naukA- nAva (jinavandanA. 18 / 3) ninA- alaga (Adi. 24) naunI- acchI (buddhi. 35 / 2) nipaseva- pasInA rahita (jina. 2 / 2) paMgati- paMkti (jinAMta. 1 / 2; buddhi. niyarI- pAsa AI huI (buddhi. 51 / 1) 54 / 2) nirakSara- ajJAnI, akSara rahita (pada. paMcaparamaguru- paMca parameSThI (paMca. 1 / 6) 21 / 10) paMchI- pakSI (rAga. 48) niradhAranA- nizcita karanA (buddhi. 47 / 1) pakhAre- dhoye (nemi. 9) nirapramAda- pramAda rahita (paMca. 15 / 4) pakheru- pakSI (pukAra. 10 / 2) nirabhai- nirbhaya (paramA. 13 / 1) pagata- page hue; race hue (vIta. 19 / 2) niramokha- mokSa rahita (buddhi. 36 / 2 ) pagana- paganA (buddhi. 19 / 16) For Personal & Private Use Only Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAnukramaNikA 349 pachAre- pachAr3anA (sapta. 2 / 3) parimala- sugandha (paMca. 24 / 2) patra- sone kA pattara (vIta. 4 / 2) parIsA- parISaha (paMca. 15 / 2) paTTana- samudra yA nadI ke kinAre kA parma- parama, zreSTha (buddhi. 6 / 4) vyApArika sthAna (cakra. 4 / 1) palahati- praphullita, harI-bharI (rAga. paTa- vastra (tInamUr3ha. 1661) 9 / 10) paTatara- niravastra; nagna (buddhi. 34 / 1) palAsa- palAza vRkSa (zItala. 48) paTatara- samAnAntara (kuMtha. 64) palikiyana- jhUlA (pada. 13 / 4) paDhAvanI- par3hAne vAlI (buddhi. 48 / 2) palaina- palAyana (buddhi. 4 / 3) pataMga- zalabha (jIvacatu. 17 / 2) pavanaMjaya- pavanaJjaya nAmakA ghor3A (cakra. patAkhA- dhvajA (paMcavarana. 4 / 2; rAga. 31 / 1) 4 / 7) pasarAI- phailI huI (pada. 48) padma- pradmaprabhu tIrthaMkara (padma. 1) pasiyA- pazuyoni (mArIca. 157) padmadyuti- padmadyuti rAjA (sumati. 55) * pasIjata- dravita honA (pada. 4 / 6) padmAvatI-padmAvatI rAnI (pArzva. 5) pasuvata- pazu samAna (dharma. 4 / 1) paya-dUdha (vIta. 19 / 1) pahiranahAro- pahinane vAlA (tIna mUr3ha. payAsa- prayAsa (buddhi. 47 / 1) 16 / 1) payUsa- pIyUSa; amRta (buddhi. 47 / 1) pahupa- puSpa (paMca. 24 / 4) paragAsi- prakAza (paMca. 1 / 2) pahauMcI- pahu~canA(joga. 24 / 3) paragAho- par3agAhanA (rAga. 17 / 1) pAu- paira (darasana. 12 / 2) paracyo- paricaya (svajoga. 4 / 1) pAga- pagar3I (paMca. 1 / 2) / paracai- paricaya (vIta. 25 / 2) pAThI- par3hane vAlA (tInamUr3ha. 26 / 1) parachI- parakhI (jinavandanA. 315) pAThe- pakkIchata, paThAra (buddhi. 40 / 1) parajAI- paryAya (dharma. 2 / 1) pAthare- patthara (sapta. 7 / 3) parateka-pratyeka (pukAra. 8 / 3) pAdukA- pAdukA ratna (cakra. 39 / 1) paradhaMdanA-dUsare ke vaza meM (vIta. 9 / 3) pApara- pApar3a (zreyAMsa. 13) paradhAna- pradhAna (jinavandanA. 15 / 6) pArasyanAtha- pArzvanAtha tIrthaMkara (jUvavarA) parapaMca- prapaJca (dharma. 18 / 1) pArasa- pArzvanAtha (viveka. 2 // 2) paramA- ekama kI tithi (ananta. 34) pArisu- pArzvanAtha (joga. 3 / 3) paramAvagAr3ha- paramaavagAr3ha (dasadhA. 215) pAsa- nikaTa (darasana. 24 / 2). paramodana- Anandita karanA (jinAMta. pAsi- pAsa meM (pukAra. 2012) 26 / 2) pAhana- patthara (buddhi. 24 / 1) paravAna-pramANa; sImA (pada. 28) pAhuDa- prAbhRta; upahAra (darasana. 37 / 2) parAkrata- prAkRta bhASA (dvAdaza. 45) pAhunI-pAhunI nAmakA cA~vala(zreyAMsa. 8) For Personal & Private Use Only Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 devIdAsa-vilAsa piMgalA-eka nidhikA nAma(cakra. 2012) prajalI- prajjvalita karanA (padma. 23) piMDa- samUha (vIta. 6 / 1) prata- pratibimba (zreyAMsa. 2) pichAnI- pahacAnanA (vIta. 23 / 4) pratagyA- pratijJA (tInamUr3ha. 15 / 1) pina- sambaddha; jakar3A huA (joga. 4 / 5) pratacha- pratyakSa (buddhi. 24 / 2) pire-pelanA; prerita karanA, (mArIca. 1818) pratachana- pratikSaNa (buddhi. 5 / 4) pITa-pITanA (vIta. 4 / 2) pratihArja- pratihArya (darasana. 29 / 2) pIThau- pITha denA (pada. 2015) pradAya- denA (mahAvIra. 12) pIta- pIle raMga kA (tIna mUDha. 16 / 1) prabhAvatI- prabhAvatI rAnI (malli. 38) pIrau- pIlA (abhi. 8) pramanta- mahAna; balazAlI (saMbhava. 66) putarI- putalI (pukAra. 11 / 3) pramAda- Alasa (tInamUr3ha. 33 / 6) pura- nagara (cakra. 2 / 1) pravacanasAra- pravacanasAra nAmakA grantha purasa- uttama (ajita. 19) (vIta. 25 / 4) purAtama- prAcInatama (jinavandanA 21 / 3) pravarta- kArya meM laganA (vIta. 3 / 3) puriyA- pur3I (zreyAMsa. 17) pravarttata- honA (vIta. 11 / 2) purisa- puruSa (jIva catu. 25 / 1) prasAMga- prAsuka; tAjA (padma. 3) puraina- kamalapatra (vIta. 24 / 3) / prahArI- prahAra karanevAlA (darasana. 9 / 4) pulAsI- pulakita honA (vIta. 12 / 3) prAtiti- pratIti (darasana. 15 / 3). pulITho- praphullita (pada. 20 / 3) prApati- upalabdhi (darasana. 15 / 2 buddhi. pekhau- dekhanA (tInamUr3ha. 17 / 2) 28 / 4) per3A- eka miSThAna (zreyAMsa. 13) prApu- prApta (ananta. 46) perAkha- peThApAka (miThAI) (zreyAMsa. 13) priyaMgu- priyaMgu vRkSa (sumati. 54) paiTho- preveza kiyA (vIta. 18 / 2) priyamitra- priyamitra nAmakA rAjA (zAnti. pai- para (vIta. 23 / 3) poI- pirokara, gUMthakara (rAga. 2215) prItama- priyatama; pati (dharma. 14 / 2) pokhai- pAlanA; posanA (pada. 21 / 2) / prohita- purohit (cakra. 29 / 2) poTI- poTalI (buddhi. 35 / 2) phaTA- phaTanA; cheda (buddhi. 49 / 2) pota- jahAja (buddhi. 41 / 3) phaTika- sphaTika (puSpa. 2) porasa- pauruSa (viveka. 2 / 2) phadAteM- phA~danA (pada. 9) porisa- pauruSa (hito. 10 / 4) phadIta- phajIhata; (upadeza. 11 / 2) pauna- pavana (paramA. 2 / 2) pharasa- sparza (pada. 25) prakatai- prakRti se (buddhi. 19 / 1) phAse- tAje (puSpa. 30) prajJapti- prajJapti nAmakI yakSiNI (saMbhava. phirAda- phariyAda (pukAra. 18 / 3) 63) phUla- puSpa (paMcavarana. 4 / 2) 62) For Personal & Private Use Only Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAnukramaNikA phainI-- phainI nAmakA pakavAna (muni. 16) behuro - deharI, caukhaTa (joga. 13 / 3) bairoTi - bairoTi nAmakI yakSiNI (ananta. 63) byAla - sarpa (cakra. 31 / 1) baMju - vyApAra (joga. 13 / 1 ) baMda - bandha (paramA. 29 / 1) bagharUle - babaMDara (pada. 13 / 9) banArasa - banArasa nagara (supArzva. 45 ) barasAhau -- varSA karanA (zItala. 16) * bar3A nAmakA vyaJjana (zreyAMsa. 17) barAI - bar3AI ( pukAra. 23 / 3) balavaMDa - balavaMta (cakra. 28 / 2) basaMta - basanA (Adi. 16) bahAhoM- pravAhita karanA (zItala. 4) bahirayaMga -- bahiraMga (pada. 5/5 ) bahurUpiNI - bahurUpiNI nAmakI yakSiNI (nami. 50) brahma-- brahma nAmaka yakSa (zItala. 63) brahma- paramAtmA (paramAnaMda. 16 / 1) brahmezvara -- brahmezvara nAmakA yakSa (puSpa. 65) bhaMjata- nAza honA ( darasana. 14 / 2 ) bhakhe - bhakSaNa kiyA (sapta. 211) bhagavaMta -- bhagavAna (vIta. 11 / 1 ) bhaDAri -- bhaMDAra, bhaTTArakI barA zreSTha (buddhi. 48 / 2) bhaDaila -- bhoMDI; kurUpa; bhayaMkara (buddhi. 48 / 2) bhaddalapuri- bhaddalapura nagara (zItala. 41 ) bhadabhadA - parvata se nIce girane vAlA jharanA ( mArIca. 21 / 4 ) bhamaisa- bhramaNa (viveka. 11 / 2) bharakahai-- darAra par3anA ( rAga. 13) bharaNI- bharaNI nakSatra (zAnti 53) bAgha -- bAgha (vIta. 7 / 1) bAdAma - bAdAma (phala) (Adi. 30) bAdhi-- bAdhA, vyAdhi (jIvacatu. 32 / 1) bAna - Adata (Adi. 17) bAbara -- bAbara nAmakA pakavAna (muni. 13) bharata - bharanA ( rAga. 11) bAra-- bAla (kevala. 17) bAlapanai -- bAlApana, bacapana (pukAra. 14 / 3) bAhubali -- bAhubali (RSabha putra) (vIta. 22 / 1) bAhirayaMga - bahiraMga (pada. 5/7 ) bisAra - bhUlanA (mahAvIra. 9) bIna -- bInanA, cunanA (kuMtha. 15) bur3hApA - vRddhAvasthA (jina. 1 / 4) bur3hApau-- vRddhAvasthA (aSTA. 13) bUr3ai - DUbanA (sapta. 5 / 3) bUr3hA - vRddha ( tInamUr3ha. 25 / 2) be- do ( pukAra. 9 / 2) bedari - vidIrNa (pada. 15/7 ) 351 bharatha-- bharata cakravartI (vIta. 22 / 1) bharathesa - bharata cakravarttI ( mArIca. 4 / 7) bhare - bharanA (sapta. 5 / 3) bhavakAnana- saMsAra rUpI vana (svajoga. 1 / 1) bhavagrevI - saMsAra ko grasita karane vAlI; (padma. 65) bhavabhAMvara -- saMsAra rUpI bha~vara; (saMbhava. 8) bhavitA - honI, bhAgya ( pukAra. 31 / 3) bhAjana -- bartana (vIta. 19 / 1 ) bhAdauM - bhAdoM kA mahinA (paMcavarana. 2 / 4) bhAdrApada -- bhadrA nakSatra (vimala. 43 ) sUrya (paramA. 9 / 2) bhAna For Personal & Private Use Only Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 devIdAsa-vilAsa bhAnu- bhAnu nAmakA rAjA (dharma. 51) mahakAtI- sugandhita karatI (nami. 17) bhAmaNDala- prabhA maNDala (araha. 35) mahatIchana- mahAtIkSNa (buddhi. 23 / 3) bhiMga- bhuMga, bhauMrA (mArIca. 19 / 4) mahavratI- mahAvratI (dharma. 21 / 2) / bhiMmbhane- bhinabhinAnA (sapta. 2 / 3) mahAjAra- atyadhika jvAra; samudra meM tUphAna bhIta- bhayabhIta (buddhi. 48 / 2) AnA (buddhi. 24 / 4) bhujaMgama- sarpa (paMca. 19 / 4) mahari- madhura (buddhi 36 / 3) bhUta- vyantaravAsI deva, bhUta-preta (paMca. mAjha- madhya (buddhi. 54 / 2) 23 / 14) mAchara- matsara bhAva (buddhi. 9 / 2) bhUma- bhUmi (cakra. 2111) mAja- madhya (pada. 17 / 10) bheka- bheda, meNDhaka (viveka. 15 / 1) mAteM- matavAle (pada. 9 / 5) bhaina- sarAbora, tara-batara (viveka. 10 / 2) mAda- garva (buddhi. 50 / 3) bhogazva- bhoga meM lipta (darasana. 14 / 2) mAdhakatA- mAdakatA (pada. 13 / 2) bhora- subaha (joga. 5 / 4) mAphika- anukUla (darasana. 22 / 1) bhauMdU- buddha (pada. 1218) mAraga- mArga (buddhi. 8 / 4) bhaura- bhaMvara; lahara (buddhi. 4 / 4) mArUta- pavana; vAyu (pukAra. 8 / 1) maMjAra- billI (mArIca. 19 / 6) mArgaNA- mArgaNA (jaina pAribhASika zabda) maMDalIka- rAjAoM kA adhipati (cakra. (pada. 26 / 10) 50 / 1) mAla- mAlA (pukAra. 16 / 3) macakuMda- macakuMda phUla (abhi. 15) / mAlata-mAlatI nAmakA cA~vala(zreyAMsa.08) macha- machalI (mArIca. 15 / 3) mAlIca-mAloca- mArIca (mArIca. 1 / 4) majhAra-bIca meM, bhItara (jinAMta. 26 / 2) mitrA- mitrA rAnI (araha. 46) matyau- matavAlA (pd..1|3) mithyAdRSTi- mithyAdRSTi (buddhi. 215) mathanA- bilaunA, mathanA (darasana. 4 / 1) mithalA- mithilA nagarI (malli. 37) madana- kAmadeva (buddhi. 24 / 1) - mIna- machalI (buddhi. 24 / 1) madora- maMdUlA arthAt miTTI kI bar3I gharelU mukatAhata-muktAphala (motI)(buddhi. 46 / 1) ___TaMkI (buddhi. 50 / 3) mukati- mukti (pada. 23 / 10) madhurA- madhura zabda, madhuratA (pada. 107) muca- mukta (svajoga. 1 / 5) manovegA- manovegA yakSiNI (candra. 74) mudau- DhaMkA (saMbhava. 28) mama- merA (dharma. 212) mudrA- avasthA (rAga. 17 / 10) marakaTa- bandara (rAga. 7 / 8) munyo- manana karanA (dvAdaza. 48 / 1) marajAda- maryAdA (buddhi. 10 / 4) muhajUda- maujUda (hito. 8 / 1) maramu- marma (buddhi. 30 / 6) . mUjau- samasta (jinavandanA. 2011) marihoM- marakara (mArIca. 6 / 4) mUDa- mUr3ha (sapta. 4 / 1) For Personal & Private Use Only Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAnukramaNikA 353 mUra- mUla; AdhAra (joga. 13 / 2) rasI- rasika (sapta. 4 / 2) mUratIka- mUrtika (vIta. 21 / 2) rahasa- rahasya (pada. 24 / ) mUri- mUladhana (buddhi. 23 / 6) rahibU- rahanA (buddhi. 14 / 2) mUsi- lUTanA; corI karanA (sapta. 7 / 1) rAiyarAi- rAjAoM ke rAjA (pukAra. mRtukA- miTTI kA banA (buddhi. 41 / 2) 1911) mRgu- mRga; hirana (buddhi. 41 / 2) rAjamatI- rAjamatI rAjakumArI (joga. mera- sumerU parvata (pukAra. 6 / 3) 2 / 1) maina- kAmadeva (viveka. 10 / 1) rAmA- rAmA nAmakI rAnI (puSpa. 45) mokha- mokSa (buddhi. 24 / 1) ritu- Rtu (pada. 2815 ) mojA- mojA (paMcavarana. 112) rinu- RNa (rAga. 14 / ) mora- mora pakSI (pada. 18 / 10) / riSibhi- RSabha deva (mArIca. 11 / 1) prajAdA- maryAdA (tInamUr3ha 20 / 1; sapta. rInhauM- rIjhanA (rAga. 2 / 2) 4 / 1) rISa- IrSyA, kSati kA bhAva (janma. 17) mrata- mRta (dharma. 6 / 1) rucI- rucikara (dharma. 2011) raMku- garIba (pukAra. 19 / 2) rudrabhAva- krodha bhAva (dharma. 17 / 1) raMgati- raMgIna; raMga se bharA (pakAra. revatI-revatI nakSatra (ananta. 37) 24 / 1) rohiNI-rohiNI nakSatra (araha. 49) raMje- zobhita (ananta. 5) lagAra--sambandha (pd.14|3) rakSyA- rakSA karanA (paMca. 19 / 5) laciye-jhukanA; vazIbhUta (rAga. 14 / 8) ragaro- ragar3anA (rAga. 815) lachana-lakSaNa (darasana. 29 / 4) racha- rakSA (paMca. 16 / 4) lacha- lakSmI, kamala (buddhi. 29 / 2) rachaka- rakSaka (paMca. 8 / 1) lachahara- lakSaNadhara (paMca. 23 / 14) rakSapalI- rakSA karanA: AcchAdita karanA lajyA- lajjA (darasana. 13 / 1) (paMcavarana. 3 / 2) laTA-lipaTA huA (buddhi. 49 / 4) rajheu- rijhAnA (pada. 16 / 5) laTI- Thagane vAlI, duSTA (rAga. 9 / 1) raDhAvanI- raTanevAlI (buddhi. 48 / 3) laTha- laTTha; DaMDA (buddhi. 38 / 3) ratta- anurakta (paMca. 25 / 3) larama- narma (buddhi. 14 / 5) ratnanAmApurI- ratnanAmApurI nagara (dharmanAtha. lahalAta- lahalahAtI (supArzva. 23) 50) lAMjI-lAMjI nAmakA cA~vala(zreyAMsa.8) rasa-Ananda; svAda (pukAra. 24 / 1) lAmI- lambI (buddhi 39 / 2) rasanA- jIbha (paMca. 4 / 6) lAyacI- ilAyacI (vAsu. 33) rasamA- Ananda se bhare hue (buddhi. 9 / 2) lIka- paripATI (pada. 29 / 3) rasiyA- rasika (joga. 9 / 3) lIkala- gIta (hito. 812) For Personal & Private Use Only Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 lIna - DUbe hue (viveka. 13 / 2) lUlA- apaMga (darasana. 12 / 4 ) loraiM- loTanA; caMcala (zIlAMga 11 / 2) lauMcI- loMcanA (joga. 24 / 1 ) lauTe - loTanA (hito. 6 / 1 ) vyApata- * saMkaTa; durbhAgya ( candra. 3) vyauhArI -- vyavahArI (tIna mUr3ha. 2012 ) vaMcata - ThaganA (buddhi. 34 / 3) vaMju -- vyApAra (joga. 13 / 1 ) vaMdhana -- bandhana (paMca. 23 / 2) vaMsa - vaMza; kula (tIna mUr3ha. 30 / 1) vakatavya -- kathana ( paMca. 5 / 4 ) devIdAsa - vilAsa vakurA - bakarA (sapta. 2 / 3) vagarau - bikharA ( rAga. 8 / 6 ) vajra - vajra (dharma. 1) vajrakoDa - vajrakoDa nAmakA dhanuSa (cakra. 40 / 1) vajratuNDA-- vajratuNDA nAmakI zakti (cakra. 41 / 1) vajravRSabhanArAca-- vajravRSabhanArAca saMhanana ( janma. 9) vajrazRMkhalA -- vajrazRMkhalA nAmakI yakSiNI (abhi. 66 ) vajrAMkuzA -- vajrAMkuzA nAmakI yakSiNI ( sumati. 69 ) vanija - vyApAra (rAga. 19 / 7) vapu - zarIra (janma. 1 / 1 ) vaprA - vaprA nAmakI rAnI (nami. 28) vamAnA-- vamana karanA; ulTI karanA (rAga. 3 / 5) vamIThA - eka prakAra kI lAla cIMTI dvArA banAyA gayA miTTI kA talagRha ( mArIca. 23 / 1) varakha - varSa (joga. 7/5 ) varadattavaradatta rAjA (mi. 70 ) varanayo -- varNana karanA (paramA. 14 / 2) varAha-- zUkara (vimala . 1 ) varddhamAna -- varddhamAna tIrthaMkara (joga. 3 / 3) vavata- bonA, bone kI kriyA ( rAga. 24 / 2) vavare - vAvale (pariziSTa. pada) vasata-- basanA, makAna ( rAga. 1 / 1 ) vasu - ATha (buddhi. 15 / 6) vasudeva - vasudeva rAjA (vAsu. 46) vaserau -- baserA (tIna mUDha. 29 / 2) vahire -- bahare (buddhi. 46 / 3) vAilI -- nirarthaka, sannipAta kI sthiti (sapta. 3 | 3) vAMchA-- icchA (puSpa. 34) vATa- mArga (rAga. 21 / 3) vAData -- bar3hanA (pada. 4 / 2) vADi-- bahuta adhika; atyanta (cakra. 1 / 2 ) vAdara - sthUla (pukAra. 7 / 3) vAdhi - vyAdhA (jIvacatu. 32 / 1) vAmAdevI - vAmAdevI nAmakI rAnI ( pArzva. 30) vaTa- mArga (cakra. 7 / 2) vaTa - vaTavRkSa (Adi. 52 ) vaTA - ghar3A (buddhi. 49 / 1) vaDavAra - bikhara jAnA; chinna-bhinna ho jAnA (pada. 14 / 8) vadasUle- badasUrata (pada. 13 / 7) vadhuvAlu -- bAlU kA vizAla Dhera (darasana. vAmI- sarpa ke rahane kA sthAna (buddhi. 7 / 2) 38 / 1) vanaspati -- vanaspati (jIvacatu. 13 / 1 ) For Personal & Private Use Only Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAnukramaNikA vArija- kamala (paMcavara. 3 | 1) vAsara - dina (buddhi. 40 / 3) vAsupuja-- vAsupUjya tIrthaMkara (paMcavarana 6 / 4) vAhija - bAhara se, Upara se (tIna mUDha. 29 / 2) virakha - vRkSa ( rAga. 137) viracce - virale (joga. 1 / 1 ) viradaMta - vRttAMta (tIna mUDha. 22 / 1 ) viradhApana -- vRddhAvasthA ( pukAra. 15 / 3) virale - durlabha (dharma. 27 / 1) viraha -- viyoga (Adi. 16) virAvara - rAga-vilAvala (pada. 1) vilalAta -- vilakhanA (buddhi. 34 / 2) vilAta -- naSTa honA (jinavandanA. 14 / 2 ) vilAti -- naSTa honA (viveka. 26 / 1 ) vilAvaiM - naSTa ho jAyeM (pada. 5 / 5 ) vilai - samApta (sumati. 20 ) vivara - bila ( rAga. 13 / 8 ) vivarjita -- chor3A huA, parityakta (dvAdaza. 21 / 2) vivasthA - vyavasthA (buddhi. 53 | 1 ) vivAMsu -- javAsa vRkSa (dharma. 12 / 1) viveSa -- viveka (svajoga. 2 / 2 ) vizvasena - vizvasena rAjA (zAnti 46 ) vizAkhana -- vizAkhana rAjA (ananta. 46 ) viSNataru -- vyasana vRkSa (pada. 15/10) viSNavanAtha -- vaiSNavanAtha rAjA (zreyAMsa. 43) vijaigiri - vijayagiri parvata (candra. 31 / 1) vijaivara -- vijaya lakSmI (cakra. 40 / 2) viDatauMna -- bikharanA ( rAga. 19 / 7) vitIte - vyatIta (jinAMta. 11 / 2) vithyau - vinaSTa (jinavandanA. 14 / 4) vithA - vyathA ( pada. 5/4 ) vidAri - vidIrNa, cIranA (vIta. 7 / 2) visamai-- vismaya (jina. 211 ) vidruma - mU~gA (padma. 1) vihaMDana -- naSTa karanA (candra. 40 ) viSamocinI - viSa ko dUra karane vAlI (cakra. 39 / 1) visana - vyasana ( sapta 1 / 1 ) vibhaMjana -- tor3anA, bhaMga karanA (paMca. 11 / 2 ) vIna- cunanA (kuMtha. 8) vibhUti - aizvarya (paMca. 25 / 3) vibhau - vaibhava (vIta. 12 / 1 ) vibhrama- bhramayukta (paMca. 11 / 2) viyAju -- byAja (pada. 17/8 ) vijana- vyaJjana, (dasadhA. 9 / 2) vikaTha-- vikaTa (pada. 6 / 3) vikalapI -- vikalpa karanA ( tInamUDha. 6 / 1) vikalatraka -- vikalatraya jIva (paramA. 14 / 2) vikheM - viSeM (viSaya) (zAnti. 62) viga - do (buddhi. 10 / 3) vigoI -- bhiMgokara (viveka. 32 / 1) vichitta-- vikSipta (dharma. 27 / 2) vijana -- vyaJjana (vimala. 15) vijaya -- vijaya nAmakA vimAna (ajita 47) vijaya - vijaya nAmakA yakSa (supArzva. 64) vijayAdevI- vijayAdevI nAma kI rAnI ( ajita 48 ) 355 vRda-- vRnda- samUha (paMca. 3 / 2) vRthA -- vyartha (buddhi. 41/5) bramha -- brahmA (hito. 10 / 2) vRSabhasena -- vRSabhasena rAjA ( muni. 38) For Personal & Private Use Only Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 devIdAsa-vilAsa veDhe- gheranA; ghirA huA (cakra. 112) zrAvastI- zrAvastI nagarI (saMbhava. 45) veNurAnI-veNu nAmakI rAnI (zreyAMsa. 44) zrIkhaNDa- zrIkhaNDa vRkSa (supArzva. 52) vedyau- bIghanA; chedanA; jAnanA (paMca. zrIphala- mAMgalika phala; nAriyala (rUDhArtha) 14 / 3) (Adi. 27) vedanA- dukha, kaSTa (vIta. 6 / 4) zrImatI- zrImatI nAmakI rAnI (kuMtha. 63) vedanI- vedanIya karma. (zAnti. 11) zruta- zAstra, Agama. sunanA; veda (dasadhA. vedI- jAnakAra (buddhi. 27 / 6) 12 / 2) vedai- kaSTa sahanA (vIta. 5 / 6) zrubha- zubha (cakra. 28 / 1) vemarajAdI- maryAdArahita (janma. 19) zreyAMsa- zreyAMsa rAjA (Adi. 54) verA- samaya (pArzva. 37) bhainika- zreNika rAjA (vIta. 22 / 2) vevahAra- vyavahAra (darasana. 20 / 4) SaTA- khaTapaTa, lar3AI (buddhi. 49 / 2) vesu- vezyA (sapta. 1 / 1) SaTu- SaT (jinAMta. 2 / 2) vesuvA- vezyA (buddhi. 49 / 2) ha- rAkha (buddhi. 115) vaijayanta- vaijayanta nAmakA vimAna (cakra. syAdavAda- syAdvAda (viveka. 12 / 1) 56) svajoga- saMyoga (buddhi. 1011) vaida- vaidya (pukA. 2 / 2) svargapurI- svargapurI (paMca. 25 / 6) vairoTi-vairoTi nAmakI davI (ananta.63) svAMgu- rUpa dhAraNa karanA (buddhi. 32 / 1) vaisa- vaizya (vyApArI) (viveka. 11 / 1) svAratha- svArtha (viveka. 7 / 2) voji- bojha (upadeza. 13 / 2) saMga- antara evaM bAhya parigraha (joga. voTa- oTa (cakra. 37 / 1) 2003) vorahIM- DubAnA (araha. 28) saMkha-zaMkha (jIvacatu. 16 / 2) vaurA-baurA; gUMgA, mUka (darasana. 12 / 4) saMchepa-saMkSepa (dasadhA. 2 / 3) vraddhi- vRddhi (darasana. 6 / 2) , saMjukta- saMyukta (dharma. 19 / 1) zyAmajIrA- zyAmajIrA nAmakA cA~vala saMtapuriSa- santapuruSa (paMca. 9 / 5) (zreyAMsa. 8) saMvAhana- vAhana-(cakra. 5 / 1) zvAda- svAda (dharma. 1612) sakati- zakti (vIta. 9 / 1) zAlavRkSa- zAla nAmakA vRkSa (saMbhava. sarkI-sarakanA, khisakanA (tInamUDha. 51) 23 / 2) ziva- ziva (paramA. 16 / 1) sakhA- mitra (pada. 98) zivadevI- zivAdevI rAnI (nemi. 51) saghAtI-apanI hAni karane vAlA (tInamUr3ha. zukra- zukra nAmakA svarga (vAsu. 45) 13 / 1) zailapurI- zailapurI nagara (puSpa. 54) saTA- saTanA, lipaTanA (buddhi. 49 / 2) zrAvaNa- zrAvaNa nakSatra (zreyAMsa. 48) saTha- mUrkha (pada. 1 / 12) For Personal & Private Use Only Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17) zabdAnukramaNikA 357 sakti- zakti (jIvacatu. 29 / 2) samraddhi- samRddhi (vIta. 6 / 2) satasaMga- satsaMga (buddhi. 4 / 2) sarakarA- zakkara (svajoga. 1 / 2) sadake- nyauchAvara (cakra. 1) saragaMthI- graMthasahita, gA~Thasahita (jinAMta. sadhAna- zraddhAna (rAga. 14 / 3) 24 / 2) sanyAsa- saMnyAsa (mArIca. 2217) saradahata- zraddhAyukta hokara (pada. 7 / 9) sanamAna- sanmAna (dharma. 13 / 2) saradaihai- zraddhA rakhatA hai (buddhi. 40 / 4) sanau- sanada (pramANita karanA) (viveka. saradhA- zraddhA (dasadhA. 9 / 3) antima paMkti) saradhAna- zraddhAna (dasadhA. 311) saptadhAtu- sAta-dhAtu (tInamUr3ha 31 / 1) saradhApaMtha- zraddhApaMtha (buddhi. 3 / 4) saparsa- sparza (vIta. 13 / 1). saradhAvaMta- zraddhAvaMta (jinAMta. 27 / 1) sapiMDa- piNDa sahita (pukAra. 12 / 3) sarapura- zrIpura nagara (zAnti. jayamAla. samyak-mahala- samyaktva mahala (tInamUDha. . 35 / 1) saravaMga- sarvAMga (pada. 3 / 2) samakita- samyaktva (jinAMta. 27 / 2) saravagya- sarvajJa (vIta. 25 / 2) samakitI- samyaktva pAlanakarane vAlA saravasu- sarvasva (svajoga. 3 / 2) (darasana. 22 / 4) sarasuti- sarasvatI (dharma. 111) samatArasa- samatArasa (mArIca. 22 // 3) sarAuga- zrAvaka (darasana. 28 / 4) samadhelA- samadhI (upadeza. 16 / 1) / saritA- nadI (pukAra. 13 / 2) samanA- mana sahita (jIvacatu. 23 / 1) sarIke-sadRza, samAna (dasadhA. 8 / 1) samarpa- samarpita (cakra. 19 / 1) saroja- kamala (buddhi. 4011) samara-kAmadeva (buddhi. 2012) sarkara- zarkarA nAmakA naraka (pukAra. samarate- smaraNa karate samaya (vIta. 12 / 1) . 2213) sarkI- sarakanA (tInamUr3ha. 23 / 2) samaratha - samartha (cakra. 25 / 1) sarda-zraddhA(paramA. 29 / 2; darasana.2011) samarasa- samatAdhArI (paMca. 14 / 3) sardahai- zraddhA karate haiM (paramA. 29 / 2) samarasavaMta- samatArasa se pUrNa (mArIca. sarvaGga- sarvAGga (zIlAMga. 13 / 1) 4) sallekhanA- sallekhanA (dharma. 23 / 1) samarasI-samatA rasa vAlA(dasadhA. 1111) salAma-(a.) praNAma (dvAdaza. 1712) samika- zramika, zramakarane vAlA (baddhi. salila- jala (pada. 3 / 4) 4316) salau- sajA huA, (malli. 8) samitA- samatA (pada. 3 / 4) salaunI- lAvaNya yukta (vIta. 4 / 2) samIra- vAyu, pavana (jIvacata. 27 / 2) savAyo- savAyA (pada. 818) samoi- milA denA (vIta. 4 / 3) sahakArI- sahayoga dene vAlI (darasana. 23 / 2) For Personal & Private Use Only Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 sahaja - svAbhAvika (jinavandanA. 12 / 1) sahazra - hajAra (jinAMta. 7 / 1 ) sahodari - eka hI udara se utpanna (sapta. 3 / 2) sAika - dhanuSa ke samAna bhauMheM (rAga. '17 / 9) sAkhA- zAkhA (darasana. 111 ) sAthIyau -- svastika kA cinha (vAsu. 26) sAtara - sAta prakRtiyA~ ( rAga. 5 / 9 ) sArima- kutiyA (jina. 6 ) sAhajika -- sahajatA se (jinavandanA. 18 / 5) devIdAsa-vilAsa sAhiba - svAmI; (pada. 4 / 2 ) siMghavAhinI - siMghavAhinI nAmaka zaiyyA (cakra. 36 / 2) siMghATaka- siMghATaka nAmakI vardhI (cakra. 41 / 2) sikhA- coTI (paMcavarana. 2 / 4 ) sikhira - zikhara (paMca. 10 / 1 siyare- ThaNDe (paMcavarana 6 / 1 ) sirja-- banAnA (paMcavarana. 5 / 2) silapakalA - zilpakalA (cakraM. 30 / 1) silapI - zilpI (vIta. 22 / 1) sIta- zIta, ThaNDa (pada. 28) sIla - caritra, AcaraNa (dharma. 14 / 1) silasiMdha - zIla ke sAgara (paMca. 11 / 3) sukRta- puNya (pada. 3 | 6 ) sukhadAsa - sukhadAsa nAmaka cA~vala (zreyAMsa. 18) sukhAkara - sukha kI khAna (paMca. 17 / 2) sugaMdha - sugandha (vIta. 24 / 2) suThAThI -- caina se rahanA (tIna mUDha. 26 / 1) sudhAkhA- acchI taraha dekhA (rAga. 4 / 9) supeta- zveta (paMcavarana. 6 / 2) subhadrA -- subhadrA nAmakI nidhi (cakra. 31 / 2) subhaura - sundara subaha (pada. 19 / 4) sumati vadhU - jJAna rUpI vadhU (buddhi. 21 / 2) suyameva -- svayaM hI (cakra. 24 / 2) surati - smRti (viveka. 11 / 1) surasa - uttama rasa (viveka. 2 / 1 ) susAda - uttama svAda (buddhi 50 / 3) suharaiMge -- sudharanA ( pukAra. 25 / 2) sUgau -- sUnA, khAlI (rAga. 7 / 1 ) sUdhai-- sIdhe (paMcavarana. 4 / 2 ) seta- zveta (paMcavarana 3 | 3 ) setI- pAlana karake ( darasana. 3 / 4) selI - kavi kI bahina kA nAma (praza. caubIsI pATha) seva - sevA (paMcavarana. 3 / 1 ) sesaphana- zeSanAga (paMca. 4 / 6 ) ) saiMdura-siMdUra (pada. 18 / 3) soga- zoka (jinavandanA 2 / 1 ) soDhi - zodha ( mArIca. 22 / 3) sonavayAra - sonavayAra nAmakA mUra (prazasti. caubIsI pATha) sopAna -- sIr3hI (darasana. 21 / 4) sosu-- zoka (buddhi. 43 / 1) sauM-- samAna (paMcavarana. 2 / 1 ) sauMma-- samavazaraNa (paMcavarana. 4 / 1 ) sauMjha - samajha, buddhi, (pada. 1 / 2) haMkAra - ahaMkAra (dharma. 17/1 ) haMsarAi -- haMsarAja (AtmA) (joga. 13 / 1) hajUra - a., hajUra, sAhiba, (pukAra. 22 / 2) haTA - haTA denA (buddhi. 49 / 4) hate - ( asti ) the (sapta. 1 / 2 ) hathAhatha - hAthoM-hAtha (muni. 12). For Personal & Private Use Only Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAnukramaNikA 359 hanikaiM-jora se; bahutaadhika(paMca. 25 / 6) hastinAgapura- hastinApura (zAnti. 45) hamarI- hamArI (jinavandanA. 13 / 4) hATaka- sonA (paMca 5 / 2) harAmajAda- eka bundelI apazabda (buddhi. hAtu- hAtha (buddhi. 45 / 1) 50 / 3) hAtha- hAtha (sapta. 5 / 2) harAmI- eka gAlI (apazabda) (buddhi. hiyare- hRdaya (paMcavarana. 6 / 3) 50 / 3) hiyArasa- hRdaya-rasa (buddhi. 53 / 1) hari- siMha (buddhi. 41 / 3) hiyai-- hRdaya (paMca. 13 / 1) harivaMzapurANa- eka purANa grantha(tIna mUDha. hila- hila milakara (vIta. 17 / 4) 30 / 1) hIyarA- hRdaya (sumati. 4) halau- hilAnA; ghisanA (Adi. 7) hIrA-hIrA nAmaka ratna (paMcavarana 3 / 2) For Personal & Private Use Only Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12. sandarbha grantha- sUcI akalaMka stotra - saM. paM. phUlacandrazAstrI sva. DaoN e. ena. upAdhye, bhAratIya jJAnapITha, kAzI / adhyAtma padAvalI - saM. DaoN. rAjakumAra jaina, bhAratIya jJAnapITha, prathama saMskaraNa, 1954 apabhraMza aura hindI meM jaina rahasyavAda - DaoN. vAsudeva siMha, samakAlIna prakAzana, vArANasI, vi. saM. 2022, AcArAMga sUtra-- Agamodaya samiti, bambaI, san 1935 I. AdipurANa meM pratipAdita bhArata - DaoN. nemicandra zAstrI, zrI gaNeza varNI granthamAlA, nariyA vArANasI, 1968 I. | kabIra - AcArya hajArI prasAda dvivedI, hindI grantharatnAkara, bambaI, san 1968 I. kabIra granthAvalI - saM. zyAmasundaradAsa, nAgarI pracAriNI sabhA, kAzI, vi. saM. 2021 kabIra kI vicAradhArA - DaoN. govinda triguNAyata, sAhitya niketana, kAnapura, vi. saM. 2014 kabIra vacanAvalI - ayodhyAsiMha kabIra sAhitya kA adhyayana- puruSottama lAla, sAhitya ratnamAlA kAnapura kAvyAlaMkAra - bhAmaha, vi. vi. presa, kAzI, prathama saMskaraNa, saM. 2018 kezava kaumudI - saM. lAlA bhagavAna dIna, rAmanArAyaNa lAla benI mAdhava, ilAhAbAda, san 1965 I. , kauTilya arthazAstra -- saM. Ara. rAma zAstrI, maisUra san 1909 I. chAndogyopaniSad - gItA presa, gorakhapura jAyasI kA padmAvata -- DaoN. govinda triguNAyata, azoka prakAzana, dillI - 6, san 1963 I. jAyasI granthAvalI-- saM. rAmacandra zukla, nAgarI pracAriNI sabhA, kAzI, paMcama saMskaraNa vi. saM. 2008 triloyapaNNatta bhAga. 1-2 - saM. DaoN hIrAlAla jaina aura DaoN A. ne. upAdhye, jIvarAja granthamAlA zolApura, san 1943, 1952 ii.| - taittarIya upaniSad -- gItApresa, gorakhapura, san 1937I. trikAlavarttI mahApuruSa - saM. saMgrahakarttA paramapUjya 108 zrI AdisAgara jI zeDavAla dAdU kI bAnI - velaveDiyara presa, prayAga padamAvata -- saM. DaoN vAsudeva zaraNa agravAla, sAhitya sadana, ciragA~va (jhA~sI) vi. saM. - 2012 / paramAtmaprakAza-- saM. DaoN. A. ne. upAdhye, rAyacandra zAstrazAlA, agAsa, (bambaI) san 1960 I. / For Personal & Private Use Only Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sandarbha-grantha-sUcI 361 pAhuDadohA- munirAmasiMha, saM. DaoN. hIrAlAla jaina, jaina granthamAlA, kAraMjA, 1965 ii.| pravacanasAra (aprakAzita)-le. devIdAsa (hastalikhita) prAkRta paiMgalam- saM. DaoN. bholAzaMkara vyAsa, vArANasI. san 1962 I. prAcIna hindI kAvya-saM. acArya vizvanAtha siMha, paTanA, 1989 I. bihArI ratnAkara- saM. jagannAthadAsa ratnAkara, vArANasI, san 1951 I. bundelakhaNDa kA saMkSipta itihAsa- gorelAla tivArI, kAzI nAgarI pracAriNI sabhA, vArANasI, san 1933 I. bundela-vaibhava- gaurIzaMkara dvivedI, bundela vaibhava granthamAlA, TIkamagar3ha, san 1933 I. bRhatkathAkoza- hariSeNa, saM. DaoN. e.ena. upAdhye, siMghI jaina sIrIja, san 1943. bRhatkalpasUtra- zvetAmbara sabhA, ratalAma bRhatsvayambhUstotra pradIpikA- le. samantabhadra saM. pro. udayacandra jaina, zrI gaNezavarNI di. jaina (zodha) saMsthAna. vArANasI, san 1993 brahmANDapurANa- vaiMkaTezvara presa, bambaI, san 1913. bhaktAmara stotra- muni mAnatuMga, bRhajjinavANI saMgraha, kalakattA mahApurANa- le. jinasena, saM. pannAlAla jaina. bhAratIya jJAnapITha, kAzI 1965 I. mAnasAra- pI. ke AcAryA, AksaphorDa yUnivarsiTI presa landana mIrA kI premasAdhanA- bhuvanezvaranAtha mizra mAdhava, rAjakamala, prakAzana, dillI mIrA kI zabdAvalI- velaveDiyara presa, mIrA padAvalI - velaveDiyara presa, mIrAbAI - DaoN. prabhAta, hindI grantha ratnAkara bambaI, san 1965 I. mIrAbAI kA jIvana carita- muMzI devIprasAda yogasAra- joindumuni, paramazruta prabhAvaka maNDala, bambaI san 1937I. rAmacaritamAnasa- le. tulasIdAsa, saM. hanumAna prasAda poddAra, gItApresa, gorakhapura san 1889 I. vinayapatrikA- le. tulasIdAsa, gItApresa, gorakhapura, san 1950 I. zilparatna- gaNapati zAstrI, gavarnameMTa presa, trivendrama, san 1922 I. zrI vartamAna caturviMzati pUjA maNDala vidhAna- saM. paM. motIlAla, droNagiri san 1971 I. saMtakabIra kI sAkhI- veMkaTezvara presa, bambaI saMtakAvya- parazurAma caturvedI, kitAba mahala, ilAhAbAda, san 1952 I. saMtasudhAsAra-saM.viyogIhari, sastAsAhityamaNDala, prakAzana, naI dillI san 1953 I. sAyaNabhASya- e barnela, san 1873 I. * sAhityika nibandha- rAjanAtha zarmA, vinoda pustaka mandira, AgarA, san 1968I. For Personal & Private Use Only Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devIdAsa - vilAsa sundara - darzana - DaoN. trilokI nArAyaNa dIkSita, kitAbamahala, ilAhAbAda, san 1953I. sUra aura unakA sAhitya - DaoN. harivaMza lAla zarmA, bhArata prakAzana mandira, alIgar3ha sUra kI kAvyasAdhanA - DaoN. govindarAma zarmA, nezanala pabliziMga hAUsa, dillI, san 1970 I. sUra ke sau kUTa - cunnIlAla zeSa, hindI pracAraka pustakAlaya, vArANasI, san 1966 I. sUrasAgara -- saM. rAdhAkRSNadAsa, beMkaTezvara presa, bambaI sUrasArAvalI - veMkaTezvara presa, bambaI hindI kAvyadhArA- rAhula sAMkRtyAyana, kitAba mahala, ilAhAbAda, san 1945 I. hindI jaina sAhitya kA itihAsa - nAthUrAma premI, hindI grantha ratnAkara, bambaI, 1916I. hindI jaina sAhitya kA saMkSipta itihAsa - DaoN kAmatA prasAda jaina, bhAratIya jJAnapITha, kAzI san 1947 I.. hindI jaina bhakti kAvya aura kavi - DaoN. premasAgara jaina, bhAratIya jJAnapITha, kAzI, san 1964 I. hindI jaina sAhitya parizIlana. bhAga. 1-2- DaoN. nemicandra zAstrI, bhAratIya jJAnapITha, kAzI, san 1956 I. hindI sAhitya kA AdikAla - DaoN hajArI prasAda dvivedI, bihAra rASTra bhASA pariSada, paTanA, san 1956 I. hindI sAhitya kA udbhava aura vikAsa - AcArya hajArI prasAda dvivedI, attara canda kapUra eNDa sansa, dehalI, ambAlA, san 1952 I. hindI sAhitya kI pravRttiyA~ - jayakizana khaNDelavAla, vinoda pustaka mandira AgarA, san 1969 I. 362 patra-patrikAe~ anekAnta - varSa 11, kiraNa 7-8 akTUbara 1952 anekAnta - varSa 11 kiraNa 19. navambara 1952 anekAnta - varSa 20, kiraNa 4. akTUbara anekAnta varSa 26, kiraNa 6 - * jaina sandeza - 14 disambara 1989 jaina sandeza - 21-28 disambara 1989 jaina sandeza - 11 janavarI 1990 jaina sandeza - jaina sandeza - jaina sandeza - jaina sandeza - 29 mArca 1990 jaina sandeza - 5 apraila 1990 8 mArca 1990 15 mArca 1990 22 mArca 1990 For Personal & Private Use Only Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdikA kI anya racanAe~ mahAkavi siMha evaM unakA apabhraMza mahAkAvya- pajjuNNacariu (adyAvadhi aprakAzita durlabha pANDulipi kA sarva prathama sampAdana anuvAda evaM smiikssaa)| 2. mahAvIrarAsa (rAjasthAnI bhASA ke adyAvadhi aprakAzita mahAkAvya kI durlabha pANDulipi kA sarvaprathama sampAdana- anuvAda evaM smiikssaa)| 3. 4. 5. 6. 7. 8. - devIdAsa vilAsa (bundelI hindI ke rItikAlIna mahAkavi devIdAsa kI aprakAzita durlabha pANDulipiyoM kA sampAdana evaM samIkSA) madhyakAlIna jaina saTTaka- nATaka - saMgraha prAcya bhAratIya jJAna-vijJAna ke mahAmeru : AcArya kundakunda | hindI ke prasiddha lokakavi / mahAkavi kAlidAsa aura rAjA bhoja mahAkavi koUhala kRta lIlAvaIkahA- prAkRta mahAkAvya ( chAtropayogI saMskaraNa) / kumArapAlacariyaM (AcArya hemacandra ) chAtropayogI sNskrnn| 9. 10. bAhubalicarita - sAhitya: sarvekSaNa evaM mUlyAMkana 11. setubandha (prAkRta)- mahAkAvya, mahAkavi pravarasena chAtropayogI sNskrnn| 12. ArAmasohAkahA- (prAkRta bhASA ke prAcIna laghu upanyAsa kA sarvaprathama hindI anuvAda samIkSA sahita ) For Personal & Private Use Only Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavi devIdAsa ne rItikAla meM bhI adhyAtma evaM bhakti kI jaisI gaMgA-jamunI dhArA pravAhita kI vaha bundelI-hindI sAhitya ke itihAsa kI svarNima rekhA banakara ubharI hai| DaoN. vidyAvatI jaina ne kaThora parizrama kara sAhitya jagata ke eka vismRta mahAkavi devIdAsa kI adhikAMza aprakAzita durlabha racanAoM kA uddhAra kara unakA Adhunika mAnadaNDoM ke anurUpa sampAdana kiyA tathA vividha dRSTikoNoM se unakI tulanAtmaka evaM sAhityika samIkSA prastuta kii| maulika grantha-lekhana kI apekSA prAcIna jIrNa-zIrNa pANDulipiyoM kA sampAdana jitanA durUha hai, utanA hI vaha dhairyasAdhya, kaSTasAdhya evaM vyayasAdhya bhii| phira bhI sampAdikA ne isa dizA meM jo zramasAdhya kArya kiyA hai vaha preraka evaM sarAhanIya hai| vastutaH hindI ke anusandhitsuoM ke lie yaha grantha eka bahumUlya upahAra hai| .....loka kalyANa kI bhAvanAoM kA gAna karane meM kavi devIdAsa ne jahA~ eka ora yamana, bilAvala, sAraMga, jayajayavaMtI, rAmakalI, dAdarA, gaurI, kedAra, dhanAzrI Adi rAga-rAganiyoM kA sahArA bhI liyA hai, vahIM dUsarI ora usane bhakti ke zAstrIya evaM sahaja donoM pakSoM kA prabhAvaka zailI meM udghATana karake bhaktibhAva ko jana sAmAnya ke lie bhI sahaja banA diyA hai| ....kavi devIdAsa kI kAvya-racanAe~ yadyapi adhyAtma evaM bhaktiparaka haiM, phira bhI, unameM kAvyakalA ke vividha rUpa upalabdha haiN| prasaMgAnukUla rasayojanA, alaMkAra-vaicitrya, chanda-vidhAna, prAkRtika varNanoM kI chaTA, bhAvAnugAminI-bhASA tathA mAnava ke manovaijJAnika citraNoM se unakI racanAe~ alaMkRta bana par3I hai| devIdAsa-sAhitya hindI sAhitya kI amUlya nidhi hai kyoMki usameM AdhyAtmika rahasyoM kI cintana pUrNa abhivyakti ke sAtha unakI citramayatA. manovaijJAnikatA. svAbhAvikatA, sajIvatA evaM maulikatA vidyamAna hai| unhoMne sAhitya meM aneka chandoM ke prayoga ke sAtha maDarabandha gatAgata chanda Adi likhakara samasta hindI jagata meM apane viziSTa kAvya-kauzala kI chApa chor3I hai aura isa mAdhyama se jahA~ unhoMne bundelI pratibhA ke gaurava ko ujjvala kiyA hai vahIM hindI jagata meM hindI jaina sAhitya ko prathama paMkti meM agrasthAna dilAne kA bhI satprayatna kiyA hai| sonals Private Use Only www.jainelibreg Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI gaNeza varNI digambara jaina saMsthAna ke mahatvapUrNa prakAzana pustaka kA nAma lekhaka, saMpAdaka/anuvAdaka mUlya 1. merI jIvana gAthA bhAga-1 kSu. gaNeza prasAda varNI 60.00 2. merI jIvana gAthA bhAga-2 kSu. zrI gaNeza prasAda varNI 40.00 3. varNI vANI bhoga-2 DaoN. narendra vidyArthI 20.00 4. jaina sAhitya kA itihAsa bhAga-1 paM. kailAzacandra zAstrI 60.00 5. jaina sAhitya kA itihAsa bhAga-1 paM. kailAzacandra zAstrI 60.00 6. jaina sAhitya kA itihAsa (pUrva pIThikA) paM. kailAzacandra zAstrI 7. jaina darzana (saMzodhita saMskaraNa) paM. mahendrakumAra nyAyAcArya 60.00 / 8. tatvArtha sUtra (saMzodhita saMskaraNa) paM. phUlacandra zAstrI pu. saM. 50.0 vi. saM. 30.00 9. mandira vedI pratiSThA evaM kalazArohaNa vidhi DaoN pannAlAla sAhityAcArya 30.00 10. anekAnta aura syAdvAda pro. udayacandra jaina. aprApya 11. kalpavRkSa ekAMkI zrImatI rUpavatI kiraNa aprApya 12. AptamImAMsA- tatvadIpikA pro. udayacandra jaina 60.00 13. tatvArthasAra DaoN. pannAlAla sAhityAcArya aprApya 14. varNI adhyAtma patrAvalI bhAga-1 kSu. gaNeza prasAda varNI 10.00 15. AdipurANa meM pratipAdita bhArata DaoN. nemicandra zAstrI aprApya 16. satya kI ora prathama kadama kSu. dayAsAgara 5.00 17. samayasAra (pravacana sahita) kSu. gaNeza prasAda varNI aprApya 18. zrAvakadharma-pradIpa paM. jaganmohanalAla zAstrI 40.00 19. paMcAdhyAyI (saMzodhita saMskaraNa) paM. devakInandana siddhAntazAstrI 60.00 20. laghu tatvasphoTa DaoN. pannAlAla sAhityAcArya aprApya 21. bhadrabAhu-cANakya-candragupta pro. rAjArAma jaina 30.00 kathAnaka evaM rAjA kalki varNana 22. AtmAnuzAsana paM. phUlacandra zAstrI 25.00 23. yogasAra (bhASA vacanikA) DaoN. kamalezakumAra jaina 15.00 24. jaina nyAya bhAga-2 paM. kailAzacandra zAstrI 50.00 30.00 25. svayambhUstotra-tatvapradIpikA pro. udayacandra jaina 60.00 50.00 26. devIdAsavilAsa zrIpatI TaoN vidyAvatI jaina 200.00 27. adhyAtmapada-pArijAta Serving JinShasan A la jaina 28. sarvajJa (saMsthAna kI zodhapatrikA prakAzyamAna a 29. siddhAntAcArya paMDita phUlacandra ""134569 151.00 30. siddhAntAcArya paMDita kailAzaca- gyanmandirdkohatirth.org 101.00 31. akiMcitkara-eka anuzIlana paM. phUlacandra zAstrI 6.00 32. prAcya bhAratIya jJAna ke mahAmeru AcArya kundakunda pro. rAjArAma jaina 16.0 'sabhI prakArakA patravyavahAra karane evaM DrAphTa Adi bhejane kA patA zrI gaNeza varNI digambara jaina saMsthAna nariyA, vArANasI-221005 For Personal Private Use Only