Book Title: Akalanka Granthtrayam
Author(s): Bhattalankardev, Mahendramuni
Publisher: ZZZ Unknown
Catalog link: https://jainqq.org/explore/002504/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghI jaina grantha mA lA bhaavaavaavaavaavaavaa|| granthAMka 12 // vavavavavavavavavavavava zrImadbhaTTA kalaGkadevaviracitam akalaGkaGgranthatrayam prIyastrayam, nyAyavinizcayaH, pramANasaMgrahazca ] potoco000000000 SRI DALCHAND JI SINGHI Low-muc sipI 000000000000 candra jI. saMghI 2200 1000000000 [mUlya rupayaka -0-0] saMcAlaka zrI jinavijaya suni 00000 , Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svargavAsI sAdhucarita zrImAna DAlacandajI siMghI janma vi.saM. 1921, mArga vadi 6 svargavAsa vi.saM. 1984, poSa sudi6 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siMghI jaina granthamAlA 0:32dvAdaza (12) maNi3200 Apoobas0009 0000000000000000000 oooooOOOooooOoooo % 3EED SRI DALCHAND JI SINGHI 0000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 60000000000000000000000000027000000000000000000000000000000 25 zrI DAlavaDI siMghI 2000000000000000000000000000000000000000000000000 zrImadbhaTTAkalaGkadevaviracitam ||aklngk grantha trayam // [khopajJavivRtiyutaM laghIyastrayam, nyAyavinizcayaH, pramANasaMgrahazca / ] Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siMghI jaina granthamAlA jaina Agamika, dArzanika, sAhityika, aitihAsika, kathAtmaka-ityAdi vividha viSayagumphita prAkRta, saMskRta, apabhraMza, prAcInagUrjara, rAjasthAnI Adi bhASAnibaddha bahu upayukta purAtanavAGmaya tathA navIna saMzodhanAtmaka sAhityaprakAzinI jaina grNthaavli| kalakattAnivAsI svargastha zrImad DAlacandajI siMghI kI puNyasmRtinimitta tatsuputra zrImAn bahAdurasiMhajI siMghI kartRkaM saMsthApita tathA prakAzita / sampAdaka tathA sazcAlaka jinavijaya muni [sammAnya sabhAsada-bhANDArakara prAcyavidyA saMzodhana maMdira pUnA, tathA gujarAta sAhitya sabhA ahamadAbAda; bhUtapUrvAcArya-gUjarAta purAtattvamandira ahamadAbAda; jaina vAGmayAdhyApaka vizvabhAratI, zAntiniketana; saMskRta, prAkRta, pAlI, prAcInagUrjara Adi anekAneka grantha saMzodhaka-sampAdaka / ] granthAMka 12 prAptisthAna vyavasthApaka-siMghI jaina granthamAlA anekAnta vihAra siMghI sadana 1, zAntinagara; poSTa sAbaramatI / (48, gariyAhATaroDa po0 bAlIgaMja ahamadAbAda kalakattA sthApanAbda] sarvAdhikAra saMrakSita [vi0 saM0 1986 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImadbhaTTAkalaGkadevaviracitam akalaMkagranthatrayam [svopajJavikRtisahitaM laghIyastrayam, nyAyavinizcayaH, pramANasaMgrahazca / / [nyAyAcArya paM0 mahendrakumArazAstrinirmitaTippaNAdisahitam ] sampAdaka nyAyAcArya paNDita mahendrakumArazAstrI jaina-prAcInanyAyatIrtha ___sampAdaka-"nyAyakumudacandra" nyAyAdhyApaka zrI syAdvAda jaina mahAvidyAlaya, bhadainI, banArasa / prakAzana kartA saMcAlaka-siMghI jaina granthamAlA ahamadAbAda-kalakattA vikramAnda 1966] prathamAti, 750 prti| [1636 kriSTAnda Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SINGHI JAINA SERIES A COLLECTION OF CRITICAL EDITIONS OF MOST IMPORTANT CANONICAL, PHILOSOPHICAL, HISTORICAL, LITERARY, NARRATIVE ETC. WORKS OF JAINA LITERATURE IN PRAKRTA, SAMSKRTA, APABHRAMA AND OLD VERNACULAR LANGUAGES, AND STUDIES BY COMPETENT RESEARCH SCHOLARS. FOUNDED AND PUBLISHED BY SRIMAN BAHADUR SIMHJI SINGHI OF CALCUTTA IN MEMORY OF HIS LATE FATHER SRI DALCHANDJI SINGHI. GENERAL EDITOR JINA VIJAYA MUNI HONORARY MEMBER OF THE BHANDARKAR ORIENTAL RESEARCH INSTITUTE OF POONA AND GUJRAT SAHITYA SABHA OF AHMEDABAD; FORMERLY PRINCPAL OF GUJRAT PURATATTVAMANDIR OF AHMEDABAD: EDITOR OF MANY SAMSKRTA, PRAKRTA, PALI, APABHRAMA, AND OLD GUJARATI WORKS. NUMBER 12 TO BE HAD FROM VYAVASTHAPAKA, SINGHI JAINA GRANTHAMALA ANEKANT-VIHAR 9. SHANTI NAGAR, P.O. SABARMATI, AHMEDABAD.) SINGHI SADAN 48, GARIYAHAT ROAD BALLYGUNGE, CALCUTTA Founded] All rights reserved [ 1931 A. D. Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AKALANKA GRANTHATRAYAM (SVOPAJNAVIVRTI-SAHITAM LAGHIYASTRAYAM, NYAYAVINISCAYAH, PRAMANASANGRAHASCA.) SRI BHATTAKALANKADEVA OF EDITED WITH:-CRITICAL NOTES, VARIANT READINGS, INTRODUCTION AND INDEXES ETC. V. E. 1996] Nyayacharya Pandit Mahendra Kumar Sastri JAINA & PRACHINA NYAYATIRTHA, EDITOR OF "NYAYAKUMUD CHANDRA," NYAYADHYAPAKA SRI SYADVADA JAINA MAHAVIDYALAYA, BHADAINI, BENARES. BY THE SANCHALAKA-SINGHI JAINA GRANTHAMALA PUBLISHED BY AHMEDABAD-CALCUTTA. First edition, 750 copies. [ 1939 A. D. Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ||siNghiijaingrnthmaalaasNsthaapkprshstiH // -- -- asti baGgAbhidhe deze suprasiddhA manoramA / murzidAbAda ityAkhyA purI vaibhavazAlinI // nivasantyaneke tatra jainA ukezavaMzajAH / dhanADhyA nRpasadRzA dharmakarmaparAyaNAH // zrIDAlacanda ityAsIt teSveko bahubhAgyavAn / sAdhuvat saccaritro yaH siMghIkulaprabhAkaraH / / bAlya evAgato yo hi kartuM vyApAravistRtim / kalikAtAmahApuryA dhRtadharmArthanizcayaH // kuzAgrayA svabuddhyaiva sadvRttyA ca sunisstthyaa| upAya' vipulAM lakSmI jAto koTyadhipo hi saH / / tasya mannukumArIti sannArIkulamaNDanA / pativratA priyA jAtA zIlasaubhAgyabhUSaNA // zrIbahAdurasiMhAkhyaH sadguNI suputrastayoH / astyeSa sukRtI dAnI dharmapriyo dhiyAM nidhiH // 1 prAptA puNyavatA'nena priyA tilakasundarI / tasyAH saubhAgyadIpena pradIptaM yadgRhAGgaNam // zrImAn rAjendrasiMho'sti jyeSThaputraH suzikSitaH / saH sarvakAryadakSatvAt bAhuryasya hi dakSiNaH // : narendrasiMha ityAkhyastejasvI madhyamaH sutaH / sUnurvIrendrasiMhazca kaniSThaH saumyadarzanaH // santi trayo'pi satputrA prAptabhaktiparAyaNAH / vinItA: saralA bhavyAH piturmArgAnugAminaH // anye'pi bahavazcAsya santi svasrAdibAndhavAH / dhanairjanaiH samRddho'yaM tato rAjeva rAjate / / anyaccasarasvatyA sadAsatto bhUtvA lakSmIpriyo'pyayam / tatrApyeSa sadAcArI taccitraM viduSAM khalu // na garyo nA'pyahaMkAroM navilAso na duSkRtiH / dRzyate'sya gRhe kvApi satAM tad vismayAspadam / / bhakto gurujanAnAM yo vinItaH sajjanAn prati / bandhujane'nurakto'sti prItaH poSyagaNeSvapi // deza-kAla sthitijJo'yaM vidyA-vijJAnapUjakaH / itihAsAdisAhitya-saMskRti-satkalApriyaH // samunnatyai samAjasya dharmasyotkarSahetave / pracArArtha suzikSAyA vyayatyeSa dhanaM ghanam / / gatvA sabhA-samityAdau bhUtvA'dhyakSapadAGkitaH / dattvA dAnaM yathAyogyaM protsAhayati karmaThAn // evaM dhanena dehena jJAnena zubhAniSThayA / karotyayaM yathAzAkta satkarmANi sadAzayaH // athAnyadA prasaMgena svapituH smRtihetave / kartu kiMcid viziSTaM yaH kArya manasyacintayat // pUjyaH pitA sadaivAsIt samyag-jJAnaruciH param / tasmAttajJAnavRddha yartha yatanIyaM mayA varam // vicAryaivaM svayaM citte punaH prApya susammatim / zraddhAspadasvamitrANAM viduSAM cApi tAdRzAm // jainajJAnaprasArArtha sthAne zAntiniketane | siMghIpadAGkitaM jainajJAnapIThamatiSThipat // : zrIjinavijayo vijJo tasyAdhiSThAtRsatpadam / strIkartu prArthito'nena jJAnoddhArAbhilASiNA // asya saujanya-sauhArda-sthaiyauMdAryAdisadguNaH / vazIbhUyAtimudA yena svIkRtaM tatpadaM varam // yasyaiva preraNAM prApya zrIsiMghIkulaketunA / svapitRzreyase caiSA granthamAlA prakAzyate // vidvajjanakRtAlAdA saccidAnandadA sadA / ciraM nandatviyaM loke jinavijayabhAratI // : - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ HINDUHRIDunu. ||siNghiijaingrnthmaalaasmpaadkprshstiH // sasti zrImedapATAkhyo dezo bhAratavizrutaH / rUpAhelIti sannAmnI purikA tatra susthitA // sadAcAra-vicArAbhyAM prAcInanRpateH samaH / zrImaccaturasiMho'tra rAThoDAnvayabhUmiSaH / / tatra zrIvRddhisiMho'bhUt rAjaputraH prasiddhimAn / kSAtradharmadhano yazca paramArakulAgraNIH // muMja-bhojamukhA bhUpA jAtA yasminmahAkule / kiM varNyate kulInatvaM tatkulajAtajanmanaH // patnI rAjakumArIti tasyAbhUd guNasaMhitA / cAturya-rUpa-lAvaNya-suvAksaujanyabhUSitA / / kSatriyANI prabhApUrNA zauryadIptamukhAkRtim / yAM dRSTvaiva jano mene rAjanyakulajA tviyam // sUnuH kisanasiMhAkhyo jAtastayoratipriyaH / raNamalla iti hyanyad yannAma jananIkRtam / / zrIdevIhaMsanAmAtra rAjapUlyo yatIzvaraH / jyotibhaiSajyavidyAnAM pAragAmI jnpriyH|| aSTottarazatAbdAnAmAyuryasya mahAyateH / sa cAsId vRddhisiMhasya prItizraddhAspadaM param // tenAthApratimapremNA sa tatsUnuH svasannidhau / rakSitaH, zikSitaH samyak kRto caivamatAnugaH // daurbhAgyAttacchizorkhAlye guru-tAtau divaMgatau / mugdhIbhUya tatastena tyaktaM sarva gRhAdikam // tathA caparibhramyAtha dezeSu saMsevya ca bahUn narAn / dIkSito muNDito bhUtvA kRtvA''cArAn suduSkarAn // jJAtAnyanekazAstrANi nAnAdharmamatAni ca / madhyasthavRttinA yena tasAtasagaveSiNA // aghItA vividhA bhASA bhAratIyA yuropajAH / anekA lipayo'pyevaM prala-nUtanakAlikAH // yena prakAzitA naikA granthA vidvatprazaMsitAH / likhitA bahavo lekhA aitihyatathyagumphitAH / / yo bahubhiH suvidvAdbhistanmaNDalaizca satkRtaH / jAta: svAnyasamAjeSu mAnanIyo manISiNAm / / yastha tAM vizrutiM jJAtvA zrImadgAndhImahAtmanA / AhUtaH sAdaraM puNyapattanAtsvayamanyadA // pure cAhammadAbAde rASTrIyazikSaNAlayaH / vidyApIThamiti khyAtaH pratiSThito yadA'bhavat // prAcAryatvena tatrocainiyukto yo mahAtmanA / vidvajjanakRtazlAghe purAtatvAkhyamandire / / varSANAmaSTakaM yAvat sambhUSya tatpadaM tataH / gatvA jarmanarASTre yastatsaMskRtimadhItavAn // tata Agatya sallagno rASTrakArye ca sakriyam / kArAvAso'pi samprAptaH yena svarAjyaparvANa // kramAttasmAd vinimuktaH prAptaH zAMtiniketane / vizvavandyakavIndrazrIravIndranAthabhUSite // siMghIpadayutaM jainajJAnapIThaM yadAzritam / sthApitaM tatra siMghIzrIDAlacandasva sUnunA / / zrIbahAdurasiMhena dAnavIreNa dhImatA / smRtyartha ' nijatAtasya jainajJAnaprasArakam // pratiSThitazca yastasya pade'dhiSThAtRsaJjake / adhyApayan varAn ziSyAn zodhayan jainavAGmayam // tasyaiva preraNAM prApya zrIsiMghIkulaketunA / svapitRzreyase caiSA granthamAlA prakAzyate // vidvajjanakRtAlAdA saccidAnandadA sadA / ciraM nandatviyaM loke jinavijayabhAratI // MAH A RADUADIHINDIBHIBHUMum Buruuuuuuuuun Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naya 18 000 SRKM granthAnukrama 1 prAstAvika (muni jinavijayajI) jJAnake kAraNoM kA vicAra 72-74 pramANa kA phala 2 prAkathana (paM0 sukhalAlajI) 7-13 prameyanirUpaNa 75-84 3 sampAdakIya vaktavya 1-10 pramANa kA viSaya 75-76 (sampAdanagAthA, saMskaraNa paricaya, saMzodhana dhrauvya aura santAna 76-78 sAmagrI, AbhArapradarzana ) vibhamavAda saMvedanAdvaitAdinirAsa 78-82 bhUtacaitanyavAdanirAsa 82-84 4 prastAvanA (paM0 mahendrakumAra )11-106 nayanirUpaNa 85.100 (1) granthakAra 11-32 jainadRSTi kA AdhAra aura sthAna 85-92 janmabhUmi-pitRkula 11-13 92.94 samaya vicAra 13.17 naigamAdinaya vivecana 94-100 akalaMka ke granthoM kI tulanA 17-32 nikSepanirUpaNa 100-101 bhartRhari-kumArila 17-18 saptabhaMgInirUpaNa 101-106 bhartRhari-dharmakIrti saptabhaMgI 101-103 kumArila-dharmakIrti sakalAdeza-vikalAdeza 103-104 dharmakIrti kA samaya saMzayAdidUSaNa 105-106 bhartahari-akalaMka 5 granthatraya kA viSayAnukrama 107-116 kumArila-akalaMka dharmakIrti-akalaMka 6 laghIyastraya ( mUlagrantha ) 1-26 prajJAkaragupta-akalaMka 26-29 7 nyAyavinizcaya , 26-64 karNakagomi-akalaMka 29-30 dharmottara-akalaMka 29-30 8 pramANasaMgraha , 67-127 zAntarakSita-akalaMka 31-32 ha TippaNa 131-182 (2) grantha 33-106 laghIyastraya TippaNa 131-154 bAhyasvarUpa paricaya 33-42 nyAyavinizcaya TippaNa 155.170 ( granthatraya kI akalaMkakartRkatA, nAma kA pramANasaMgraha TippaNa 171-180 TippaNapariziSTa itihAsa tathA paricaya, racanA zailI) 181-182 Antarika viSaya paricaya 43-106 10 pariziSTa 1-60 pramANanirUpaNa 42-75 1 laghIyastraya-kArikAnukrama 1-2 pramANasAmAnya 2 laghIyastraya-avataraNa pramANasamplava 44 3 nyAyavinizcaya-kArikAnukrama 3-12 jJAna kA svaparasaMvedanavicAra45-47 4 pramANasaMgraha-kArikAnukrama 13-14 pratyakSa 48-52 5 pramANasaMgraha-avataraNa 14 sarvajJatvavicAra 52-57 6 laghIyastrayAdigranthatrayagata dArzanika parokSa 57-65 lAkSaNika nAmasUcI 15-52 vAda 7 TippaNopayukta granthasaMketavivaraNa 53-57 jaya-parAjaya vyavasthA 66.67 8 TippaNanirdiSTa prAcAryasUcI jAti 9 laghIyastrayAdigranthatrayabAhya 67-70 ___ akalaMkokta gadyapadyasUcI 58-60 vedApauruSeyatvavicAra 70-72 pramANAbhAsa 72 / 11 zuddhi-pAThabheda 60 67 zruta Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samarpaNam 1-vibhAti sadvRttavapurgaNezaprasAdavarNI gururasmadIyaH / prasAdato yasya nirasya vighnaM karomi nighnaM sakalepsitArtham / / 2-maJjulajainahitaiSItyAkhyaM patraM pracArayan prathitaH / pUrNagaveSaNamabhitaH sazcitajainetihAsazca // nAthurAmapremI santatamutsAhayannatipremNA / nyAyakumudasampAdanalagnaM ceto mamAkArSIt / / 3-zrIjainavANIpraNayI musaddIlAlaH svadharmasya niSevako'sti / yasyAnukampAbhirahaM cirAya syAdvAdavidyAlayamAzrayAmi / / tenodAhRtanAmnAM satAM trayANAM karAravindeSu / amalAkalaGkazAstratraya kramAdapyate modAt / / nyAyAcArya mahendrakumAreNa Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ granthamAlA-mukhyasampAdaka likhita prAstAvika siMghI jaina granthamAlA ke 12 veM maNi ke rUpameM pAThakoM ke karakamala meM, Aja yaha ___akalaMkagranthatraya nAmaka pustaka upasthita kI jA rahI hai / isa granthatraya ke kartA bhaTTa zrI akalaMkadeva jainadharma ke digambara saMpradAya ke eka mahAn jyotirdhara AcArya the| jainamatasammata khAsa khAsa siddhAntoM aura padArthoM kI pramANapariSkRta vyAkhyA aura tarkAbhimata pratiSThA karane meM ina AcArya kA zAyada sarvAdhika kartRtva hai / Arhatamata ke dArzanika vicAroM kI maulika suzrRMkhalA ke vyavasthita saMkalana kA kArya mukhyatayA ina tIna AcAryoM ne kiyA hai-1 divAkara siddhasena, 2 svAmI samantabhadra aura 3 bhaTTa akalaMkadeva / inameM prathama ke do AcArya AviSkAraka koTike haiM aura bhaTTa akalaMka samuccAyaka aura prasAraka koTike haiM / siddhasena aura samantabhadra, ina donoM meM kauna pUrvakAlIna haiM aura kauna pazcAtkAlIna isakA abhI taka ThIka ThIka nirNaya nahIM ho paayaa| jJAnanayana paMDita sukhalAlajI ne sammatitarka Adi kI prastAvanA meM, tathA jaina-itihAsAnveSaka paM0 zrI jugalakizorajI mukhtAra ne 'svAmI samantabhadra' nAmaka pustaka meM, isa viSaya kI yadyapi khUba UhApohapUrNa AlocanA aura vivecanA kI hai, tathApi abhI isameM aura bhI adhika pramANa aura adhika anveSaNa kI AvazyakatA apekSita hai isameM sandeha nahIM / sAmpradAyika mAnyatAnusAra divAkara siddhasena zvetAmbara sampradAya ke prabhAvaka puruSa haiM aura svAmI samantabhadra digambara sampradAya ke / tathApi ina donoM AcAryoM ko donoM sampradAyoM ke anugAmI vidvAnoM ne, samAna zraddhAspada aura samAna prAmANika ke rUpameM * svIkRta aura ullikhita kiyA hai / jisa Adara ke sAtha siddhasenasUri kI kRtiyA~ zvetAmbara sAhitya meM pratiSThita haiM usI Adara ke sAtha ve digambara sAhitya meM bhI uddhRta haiM aura jo sammAna digambara sAhitya meM samantabhadrAcArya ko samarpita hai vahI sammAna zvetAmbara sAhitya meM bhI susmRta hai / ina donoM kI kRtiyoM meM, paraspara saMpradAya-bheda kI koI vizleSAtmaka vyAkhyA sUcita na hokara, samanvayAtmaka vyAkhyA hI vizeSataH vivecita hone se, ina donoM kA sthAna, donoM saMpradAyoM meM samAna sammAna kI koTi kA pAtra banA huA hai| bhaTTa akalaMkadeva, svAmI samantabhadra ke upajJa siddhAntoM ke upasthApaka, samarthaka, vivecaka aura prasAraka haiN| jina mUlabhUta tAttvika vicAroM kA aura tarka-saMvAdoM kA svAmI samantabhadra ne udbodhana yA AvirbhAva kiyA unhIMkA bhadR akalaMkadeva ne aneka taraha se upavRMhaNa, vizleSaNa, saMcayana, samupasthApana, saMkalana aura prasAraNa Adi kiyA / Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akalaGkagranthatraya isa taraha bhaTTa akalaMkadeva ne jaise samantabhadropajJa ArhatamataprakarSaka padArthoM kA parisphoTa aura vikAsa kiyA vaise hI purAtana-siddhAnta-pratipAdita jaina padArthoM kA bhI, naI pramANa-paribhASA aura tarkapaddhati se, arthodghATana aura vicArobodhana kiyA / jo kArya zvetAmbara saMpradAya meM jinabhadragaNI, mallavAdI, gandhahastI aura haribhadrasUri ne kiyA vahI kArya digambara saMpradAya meM aneka aMzoM meM akele bhaTTa akalaMkadeva ne kiyA; aura vaha bhI kahIM adhika suMdara aura uttamarUpase kiyA / ata eva isa dRSTi se bhaTTa akalaMkadeva jaina-vAGmayAkAza ke yathArtha hI eka bahuta bar3e tejasvI nakSatra the| yadyapi saMkucita vicAra ke dRSTikoNa se dekhane para ve saMpradAya se digambara dikhAI dete haiM aura usa saMpradAya ke jIvana ke ve prabala balavarddhaka aura prANapoSaka AcArya pratIta hote haiM; tathApi udAra dRSTi se unake jIvanakArya kA siMhAvalokana karane para, ve samagra Ahetadarzana ke prakhara pratiSThApaka aura pracaNDa pracAraka vidita hote haiM / ataeva samuccaya jainasaMgha ke liye ve parama pUjanIya aura parama zradvaya mAnane yogya yugapradhAna puruSa haiM / siMghI jaina granthamAlA meM, isa prakAra inakI kRtiyoM kA yaha saMgumphana, mAlA ke gaurava ke saurabha kI samRddhi kA batAnevAlA aura jJAnamadhu-lolupa vidvad-bhramaragaNa ko apanI tarapha adhika AkRSTa karanevAlA hogA / granthamAlA ke pratiSThAtA zrImAn siMghIjI, yadyapi saMpradAya kI dRSTise zvetAmbara samAja ke eka pradhAna agraNI aura jAtinetA puruSa haiM; tathApi apane ucca saMskAra aura udAra svabhAva ke kAraNa ye sAMpradAyika kSudratA se sarvathA pare haiM / jaina samAjake vyApaka gaurava kA, ye sAMpradAyikatA ke raMgIna aura virUpadarzI cazame pahana kara uccAvacca avalokana nahIM krte| samuccaya jaina sAhityagata sundara sundara grantharatnoM kA, bhedabhAva-nirapekSa, susaMskRta rIti se samuddhAra karanA aura taddvArA jagat meM samuccaya jaina sAhitya kA samAdara baDhAnA, yahI isa granthamAlA ke sthApana meM inakA Adarza dhyeya hai / isI dhyeya ke anusAra, zvetAbara sAhitya kI saMpattirUpa samajhe jAnevAle pUrva prakAzita anyAnya grantharatnoM ke sAtha, Aja digambara sAhitya ke maNirUpa . ina kRtiyoM kA bhI sarvaprathama prakAzana kiyA jA rahA hai / aura bhaviSya meM anya bhI aise kaI digambarAcAryakRta grantharatna yathAsamaya prakAzita kiye jAne kI bhAvanA hai| siMghIjI kA yaha Adarza kArya, jaina samAja ke anyAnya dhanika janoM ke liye anukaraNIya hai / jahA~ taka hamArA khayAla hai, jaina samAja meM, abhI taka siMghI jI ke jaisA Adaza udAracetA, sAhityapriya aura jJAnopAsaka koI dhanika sajjana agrasara nahIM hue, jo isa prakAra apane dravya kA, abhedabhAva se sadupayoga karane kI icchA rakhate hoN| yadyapi, zrImad rAjacandrajI kI preraNA aura bhAvanA ko lakSyakara, unake kucha anuyAyI janoM meM yaha sAMpradAyika bhAva zithila huA najara AtA hai aura unake dvArA saMcAlita rAyacandra granthamAlA meM, jo bahuta varSoM se bambaI se prakAzita ho rahI hai Jain Education international Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAstAvika zvetAmbara aura digambara donoM saMpradAyoM ke kucha granthoM kA samAna rUpase prakAzana kiyA jAtA hai, tathApi usa granthamAlA kA dhyeya zuddha sAhityika na hokara usakA dhyeya dhArmika hai| usake pIche jo preraNA hai vaha eka aMza meM asAMpradAyika hokara bhI, dUsare aMza meM bahuta kucha sAMpradAyika hai| vaha zrImad rAjacandrajI ke eka naye ataeva eka tIsare hI saMpradAya kA prabhAva, prakAza aura pracAra karane kI dRSTi se prakaTa kI jAtI hai| siMghI jaina granthamAlA ke pIche aisA koI saMkucita hetu nahIM hai / isakA hetu vizuddha sAhitya-sevA aura jJAnajyoti kA prasAra karanA hai| jaina dharma ke pUrvakAlIna samartha vidvAn apane samAja aura deza meM, jJAnajyoti kA prakAza phailAne ke liye, yathAzakti anekAneka viSayoM ke jo choTe bar3e anekAneka granthanibandhana rUpa dIpakoM kA nirmANa kara gaye haiM, lekina deza kAla kI bhinna paristhiti ke kAraNa, aba ve vaise kriyAkArI na ho kara nirvANonmukhase bana rahe haiM, unhIM jJAnadIpakoM ko, isa navayugIna-pradarzita naI saMzodhanapaddhati se suparimArjita, supariSkRta aura susajita kara, samAja aura deza ke prAMgaNa meM prasthApita karanA hI isa graMthamAlA kA eka mAtra dhyeya hai| samAja aura deza isase tattad viSayoM meM uddIpta aura ujjvala jJAna prakAza prApta kare / prastuta granthake saMpAdaka aura saMpAdana kArya ke viSaya meM paMDitavara zrIsukhalAla jI ne apane vaktavya meM yatheSTa nirdeza kara diyA hai| eka taraha se paMDitajI ke parAmarza se hI isa grantha kA saMpAdana kArya huA hai| saMpAdaka paMDita zrI mahendrakumAra jI apane viSaya ke AcArya haiM aura taduparAnta khUba parizramazIla aura adhyayanarata adhyApaka haiM / Adhunika anveSaNAtmaka aura tulanAtmaka dRSTi se viSayoM aura padArtho kA parizIlana karane meM yatheSTa pravINa haiM / dArzanika, sAMpradAyika aura vaiyaktika pUrvagrahoM kA pakSapAta na rakha kara tattvavicAra karane kI zailI ke anugAmI haiM / isase bhaviSya meM hameM inase jaina sAhitya ke gaMbhIra Alocana-pratyAlocana kI acchI AzA hai / grantha ke upodghAtarUpa jo vistRta nibandha rASTrabhASA meM likhA gayA hai, usake avalokana se, jijJAsuoM ko granthagata hArda kA acchI taraha Akalana ho sakegA, aura . sAtha meM bahuta se anyAnya tAttvika vicAroM ke manana aura cintana kI sAmagrI bhI isameM upalabdha hogii| granthakAra bhaTTa akalaMkadeva ke samaya ke bAre meM vidvAnoM meM kucha matabheda calA A rahA hai / isa viSaya meM paMDitajI ne jo kucha naye vicAra aura tarka upasthita kiye haiM una para tajjJa vidvAn yatheSTa UhApoha kreN| hama isa viSaya meM abhI apanA kucha nirNAyaka mata dene meM asamartha haiN| prastAvanA ke pR0 14-15 para paMDitajI ne nandIcUrNi ke kartRtva ke viSaya meM jo zaMkA pradarzita kI hai-vaha hameM saMzodhanIya Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akalaGkagranthatraya mAlUma detI hai / zAyada, sabase pahale hamane hI apane 'haribhadrasUri kA samayanirNaya' nAmaka usa purAne nibandha meM yaha sUcita kiyA thA ki nandIcUrNi ke kartA jinadAsagaNI mahattara haiM aura ve hI nizIthacUrNi aura AvazyakacUrNi ke kartA bhI haiN| aura nandIcUrNi ke prAntollekha se yaha bhI nirdhArita kiyA thA ki usakI racanA zaka-saMvat 518 (vi0 saM0 733 ) meM samApta huI thii| paMDitajI ko cUrNi kA racanAkAla to mAnya sA lagatA hai lekina kartA ke viSaya meM sandeha hai / isake kartA jinadAsagaNI hI haiM isakA koI pramANa inheM nahIM dikhAI detA / sAtha meM, bhAMDArakara prAcyavidyA saMzodhana mandira ke jaina keTalaoNga se pro0 H. R. kApaDiyA kA mata bhI pradarzita kiyA hai, jisameM unhoMne 'nandIcUrNi ke kartA jinadAsa haiM yaha praghoSamAtra hai' aisA kahA hai| pro0 kApaDiyA ne yaha praghoSamAtra hai, aisA kathana kisa AdhAra se kiyA hai isakA hameM koI jJAna nahIM hai / lekina usa keTalaoNga meM jo nandIcUrNi kA prAnta padya svayaM prophesara mahAzaya ne uddhRta kiyA hai usameM to, isa cUrNi ke kartA 'jinadAsa gaNi mahattara' haiM, aisA prakaTa vidhAna kiyA huA milatA hai| yaha ThIka hai ki nandIcUrNi kA yaha padya gUr3ha hai aura gUr3ha hI rUpa meM cUrNikAra ne apanA nAma nirdeza kiyA hai, jisase pro0 kApaDiyA isa gUDha bhAva ko samajhane meM asaphala hue hoN| isakA vizeSa vistAra na karake hama sirpha yahA~ para itanA hI sUcita kara denA cAhate haiM ki-isa padya kA jo prathama pAda 'nireNagAmetta mahAsahAjitA' aisA likhA huA hai vaha kucha bhraSTasA hai, isake badale 'NireNaNAgatta mahAsadAjinA' aisA pATha cAhie / isa pAda meM kula 12 akSara haiM aura ina bAraha akSaroM ko lauTapalaTa kara krama meM rakhane se 'jinadAsagaNiNA mahattareNa' yaha vAkya nikala AtA hai| nizIthacUrNi meM bhI inhoMne isI DhaMga se apanA aura apane guru Adi kA nAmollekha kiyA hai / isaliye nandIcUrNi ke bhI kartA vahI jinadAsa gaNI mahattara haiM jo nizIthacUrNi ke kartA haiM yaha nizcita hai / * __ * prasaMgavaza, hama yahA~ para isa nandIcUNi ke racanA samaya ke viSaya meM bhI kucha nirdeza kara denA cAhate haiN| jisa taraha paMDita zrI mahendrakumArajI ne, isake kartatva ke viSaya meM zaMkA kI hai isI taraha kucha vidvAna isake racanAkAla ke viSaya meM bhI vaise hI zaMkA karate haiN| jisa taraha pro0 kApar3iyA jaise ukta padya ke marma ko na samajha kara isake kartA ke nAma ko 'praghoSamAtra' kaha dene kA sAhasa karate dikhAI dete haiM, vaise kucha vidvAn, isa cUNi ke prAnta meM jo racanAkAla nirdezaka paMkti hai, usake utane aMza ko prakSipta batalA kara, usakA apalApa karate dikhAI dete haiN| unakA sAhasa to inase bhI bahuta bar3ha kara hai| ve isa paMktigata, usa vAkyAMza kA apalApa karake hI nahIM cupa rahate, ve to apane chapAye hue granthameM se utane vAkyAMza ko, svecchApUrvaka nikAla kara bAhara pheMka dene taka kA adhikAra rakhate haiM aura binA kisI pramANa batalAe kaha denA cAhate hai ki kisI kisI prati meM yaha pATha nahIM bhI milatA hai aura isaliye yaha prakSipta hai| ityAdi / nandINi kI jo prati chapAI gaI hai usameM aisA hI kiyA gayA najara A rahA hai| isake Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAstAvika isa sambandha ke jo anya vicAra haiM una para hamane abhI taka koI vizeSa vicAra nahIM kiyaa| nizIthacUrNi meM jisa siddhivinizcaya nAmaka grantha kA nirdeza hai vaha akalaMkakRta hI hai yA kisI anyakRta hai isakA vizeSa vicAra Avazyaka hai| sampradAya bheda ke kAraNa ekahI nAmake do do grantha race jAne ke udAharaNoM kA hamAre sAhitya meM abhAva nahIM hai| siddhapAhuDa, samayasAra, nayacakra, dharmaparIkSA Adi aise aneka samanAmaka grantha tApUrvaka saMzodhana paricaya diyA chapavAnevAle ve hI suprasiddha prAgamoddhAraka AcAryavarya zrIsAgarAnanda sUri haiM, jinakI jJAnopAsanA ke hama atyanta prazaMsaka hai aura jinakA zAstravyAsaMga jainasamAja ke samagra sAdhuvarga meM sarvotkRSTa hai| sUrijI mahArAja, haribhadrasUri ke usa samayanirNaya ke viruddha haiM jo hamane apane nibandha meM nizcita kiyA hai / usIke saMbandha meM ApakA yaha mantavya hai ki nandIcUNi ke racanAsamaya kA jo nirdeza usakI prAnta paMktimeM kiyA gayA hai vaha ThIka nahIM hai aura isaliye vaha prakSipta hai| kisI grantha meM kisI paMkti ke prakSipta hone kI bAta koI pAzcaryajanaka nahIM hotii| saikar3oM graMthoM meM saikar3oM paMktiyA~ prakSipta milatI haiN| lekina yaha paMkti prakSipta hai yA maulika hai isakA vicAra aura nirNaya kisI pramANa ke AdhAra se hI kiyA jAtA hai| binA aAdhAra ke kiyA jAnevAlA kathana vidvAnoM ko grAhya nahIM ho sktaa| agara hameM kisI grantha meM kI koI paMkti, usakI purAnI hastalikhita pothiyoM meM, bhinna bhinna zabdoMvAlI yA vAkyAzoMvAlI prApta hoM, to hameM jarUra mAnanA par3egA ki usa paMkti kI maulikatA ke viSaya meM kucha na kucha gar3abar3a avazya hai| aise zaMkita sthaloM meM satyAnveSI vidvAnoM kA kartavya hotA hai na paMktiyoM kA khuba satyatApUrvaka saMzodhana aura saMpAdana kiyA jAya aura kahA~ kI prati meM kauna pATha milatA hai aura kauna nahIM milatA isakA prAmANika paricaya diyA jAya / ho sake to usakI phoTo-pratikRti bhI prakaTa kI jaay| aisA karanese hamArA kathana aura mantavya satya kA adhika samarthana karanevAlA hotA hai aura hamArI prAmANikatA bar3hatI hai| nandIcUNi ke kartA cAhe jisa samaya meM hue siddha hoM, hameM usake bAre meM yatkicit bhI kadAgraha nahIM hai, vaise hI haribhadrasUri ke samaya kA jo nirdhAraNa hamane kiyA hai usase anyathA hI yadi vaha kisI anya prAmANika AdhAroM para se siddha ho sakatA ho to hama usako usI kSaNa svIkAra karane ko udyata hI nahIM hai, balki utsuka bhI hai| hamAre liye isameM koI Agraha yA pUrvagraha kI bAta nahIM hai| hamArA Agraha hai prAmANikatA kaa| yadi, sAgarAnandasUrijI mahArAja, nandIcUrNi kI aisI koI purAnI hastalikhita prati kA vizvasanIya paricaya deM aura patA batAyeM, ki jisameM unako, vivAdagrasta paMkti ke pAThAMtara mile hoM yA usakA sarvathA abhAva hI dRSTigocara huaA ho, to hama avazya unake anugrahIta hoMge aura hama apanA bhrama dUra kara niHzaMkita baneMge / anyathA hamArA yaha sandeha ki 'sUrijI mahArAja ne, sAbhiprAya, nandIcUrNi sa ullekha ko naSTa kara dene kA prayatna kiyA hai aura vaisA karake apane eka mahAn pUrvAcArya kI kRti kA aura usake sAtha hI eka sArvajanika aitihAsika tathyakA apalApa karane kA nindha aparAdha kiyA hai' dUra nahIM hogaa| kyoMki hamane jitanI pratiyA~ isa grantha kI jahA~ kahIM bhaMDAroM meM, dekhI haiM una sabameM, yaha paMkti barAbara likhI huI milI hai| khAsakara, jabase sAgarAnaMdasUrijI kI vaha mudrita prati hamAre hAtha meM AI tabase hama isa viSayameM bar3I sAvadhAnI aura bar3I utsukatA ke sAtha isakA anveSaNa kara rahe haiM ki koI eka bhI prati vaisI mila jAya jisameM sUrijI kA mudrita kiyA hA pAThabheda ho, jisase hama apanI zaMkA kI nivRtti kara sakeM aura apane bhrama kA nivAraNa kara mithyAtva ra skeN| agara isa vaktavya meM hamArI kucha dhRSTatA mAlama de to sAtha meM use kSamA kI jAne kI prArthanA hai| Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 akalaGkagranthatraya haiM jo digambara aura zvetAmbara donoM saMpradAyoM meM milate haiM aura jinake kartA bhinna bhinna haiM / isI taraha bauddha aura brAhmaNa mata ke sAhitya meM bhI aise samanAmaka kaI grantha milate haiM / kevala grantha hI nahIM, kaI samanAmaka vidvAn bhI hamAre bhUtakAla ke itihAsa meM, bhinna bhinna sampradAyoM meM aura bhinna bhinna kAla meM ho cuke haiM, jinakA samayAdi nizcitatayA jJAta na ho sakane ke kAraNa hamAre itihAsa kI gutthiyA~ bar3I jaTila ho rahIM haiN| agara kisI zAstrakAra ke viSaya meM koI samayasUcaka nirdeza mila jAtA hai to vaha bhI ThIka hai yA nahIM isakI pUrI mImAMsA kI apekSA rakhatA hai| samaya sUcaka saMvatsara bhI, yadi usake sAtha kisI khAsa viziSTa nAmakA ullekha nahIM kiyA huA ho to, vicAraNIya hotA hai ki vaha kauna saMvat hai - zaka hai, vikrama hai, gupta hai, harSa hai yA vaisA koI aura hai| hamAre deza ke purAne lekhoM meM aise kaI saMvatoM kA vidhAna kiyA huA milatA hai jinakA abhI kucha patA nahIM calA hai / jina saMvatoM kA prAraMbha hama eka taraha nizcitatA ke sAtha amuka kAla meM huA mAnate haiM, unake bAre meM bhI kitanI hI aisI naI naI samasyAaiM upasthita hotI rahatI haiM, jo mAnI huI nizcitatA ko zaMkAzIla banA detI haiM / isaliye hamAre ina itihAsa kI paheliyoM kA ThIka ThIka vAstavika uttara DhUMr3a nikAlanA bar3A kaThina kArya hai / isameM koI zaka nahIM hai ki isake liye bahuta anveSaNa, bahuta saMzodhana, bahuta parizIlana, aura bahuta Alocana - pratyAlocana kI AvazyakatA hai / kisI prakAra ke abhiniveza se rahita hokara, kevala satya ke zuddha svarUpa ko jAnane kI icchA se prerita hokara, jo vidvAn isa mArga meM pravRtta hote haiM ve hI apanA abhISTa lakSya prApta karane meM samartha hote haiM, dUsare to bhrama kI bhUlabhulaiyA meM AjIvana bhaTakate rahate haiM aura anta taka pragati ke mArga se parAGmukha bane rahate haiM / na unako Age bar3hane kA koI rAstA milatA hai aura na ve Age baDha sakate haiM / itihAsa aura tattvajJAna viSayaka ina jaTila samasyAoM kA, nirabhinivezatA ke sAtha Alocana - pratyAlocana karanA aura taddvArA samyagjJAna kA yathAzakti prakAza aura prasAra karanA, yahI eka pradhAna nIti, siMghI jaina granthamAlA dvArA prakAzita kiye jAnevAle granthoM ke saMpAdanakArya meM rakhI gaI hai| aura usI nIti ke AdarzAnusAra ye grantharatna suyogya saMpAdaka vidvAnoM dvArA saMpAdita aura pariSkRta hokara prasiddha ho rahe haiM / granthamAlA ke saMcAlana meM, isa prakAra apane ina suhRd mitroM kA jo hameM sahayoga prApta ho rahA hai usake liye hama inake pUrNa kRtajJa haiM / zrAvaNazuklA paMcamI saMvat 1996 baMbaI jinavijaya Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkkathana ka 1. prAkRtayuga aura saMskRtayuga kA antara I jaina paramparA meM prAkRtayuga vaha hai jisameM ekamAtra prAkRta bhASAoM meM hI sAhitya racane kI pravRtti thI / saMskRtayuga vaha hai jisameM saMskRta bhASA meM bhI sAhityanirmANa kI pravRtti va pratiSThA sthira huI / prAkRtayuga ke sAhitya ko dekhane se yaha to spaSTa jAna par3atA hai ki usa samaya bhI jaina vidvAn saMskRta bhASAse, tathA saMskRta dArzanika sAhitya se paricita avazya the / phira bhI saMskRtayuga meM saMskRta bhASA meM hI zAstra racane kI ora jhukAva hone ke kAraNa yaha anivArya thA ki saMskRta bhASA, tathA dArzanika sAhitya kA anuzIlana adhika gaharA tathA adhika vyApaka ho / vAcaka umAsvAti ke pahale kI imeM spaSTa pramANa nahIM milatA / phira bhI saMbhava hai unake pahale bhI vaisI koI racanA jaina - sAhitya meM huI ho / kucha bhI ho saMskRta - jaina- sAhitya nIce likhI kramika bhUmikAoM meM vikasita tathA puSTa huA jAna par3atA hai / saMskRta - jaina- racanA kA 1-tattvajJAna tathA pracAra ke padArthoM kA sirpha prAgamika zailI meM saMskRta bhASA meM rUpAntara, jaise ki tattvArthabhASya, prazamarati Adi / 2 - usI zailI ke saMskRta rUpAntara meM kucha dArzanika chAyA kA praveza, jaise sarvArthasiddhi / 3 - ine gine prAgamika padArtha (khAsakara jJAnasaMbandhI) ko lekara usapara mukhyatayA tArkikadRSTi se anekAntavAda kI hI sthApanA, jaise samantabhadra aura siddhasena kI kRtiyA~ / 4 - jJAna aura tatsaMbandhI Agamika padArthoM kA darzanAntarIya pramANa zAstra kI taraha tarkabaddha zAstrIkaraNa, tathA darzanAntarIya cintanoM kA jaina vAGmaya meM adhikAdhika saMgatIkaraNa, jaise akalaMka aura haribhadra Adi kI kRtiyA~ / 5 - pUrvAcAryoM kI tathA nijI kRtiyoM ke Upara vistRta - vistRtara TIkAe~ likhanA aura unameM dArzanika vAdoM kA adhikAdhika samAveza karanA, jaise vidyAnanda, anantavIrya, prabhAcandra, abhayadeva, vAdideva Adi kI kRtiyA~ / Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akalaGkapranthatraya 6-zvetAmbarIya-digambarIya donoM prAcIna kRtiyoM kI vyAkhyAoM meM tathA nijI maulika kRtiyoM meM navyanyAya kI pariSkRta zailI kA saMcAra, tathA usI zailI kI aparimita kalpanAoM ke dvArA purAne hI jaina-tattvajJAna tathA AcAra sambandhI padArthoM kA abhUtapUrva vizadIkaraNa, jaise upAdhyAya yazovijayajI kI kRtiyA~ / uparyukta prakAra se jaina-sAhitya kA vikAsa va parivarddhana huA hai, phira bhI usa prabala tarkayuga meM kucha jaina padArtha aise hI rahe haiM jaise ve prAkRta tathA Agamika yuga meM rahe / unapara tarka-zailI yA darzanAntarIya cintana kA koI prabhAva Ajataka nahIM par3A hai / udAharaNArtha-sampUrNa karmazAstra, guNasthAnavicAra, SaDdravyavicAraNA, khAsakara loka tathA jIvavibhAga Adi / sArAMza yaha hai ki saMskRta bhASA kI vizeSa upAsanA, tathA dArzanika granthoM ke vizeSa parizIlana ke dvArA jaina AcAryoM ne jaina tattvacintana meM jo aura jitanA vikAsa kiyA hai, vaha saba mukhyatayA jJAna aura tatsambandhI. naya, anekAnta Adi padArthoM ke viSaya meM hI kiyA hai| dUsare prameyoM meM jo kucha nayI carcA huI bhI hai vaha bahuta hI thor3I hai aura prAsaMgika mAtra hai| nyAya-vaizeSika, sAMkhya-mImAMsaka, bauddha Adi darzanoM ke pramANazAstroM kA avagAhana jaise jaise jainaparamparA meM bar3hatA gayA vaise vaise jaina AcAryoM kI mijI pramANazAstra racanekI cintA bhI tIvra hotI calI aura isI cintA meM se purAtana paMcavidha jJAnavibhAga kI bhUmikA ke upara naye pramANazAstra kA mahala khar3A huA / 12. siddhasena aura samantabhadra - jaina paramparA meM tarkayuga kI yA nyAya-pramANa-vicAraNA kI nIMva DAlane vAle yehI do AcArya haiM / inameM se kauna pahale yA kauna pIche hai ityAdi abhI sunizcita nahIM hai / phira bhI isameM to sandeha hI nahIM hai ki ukta donoM AcArya IsA kI pA~cavIM zatAbdI ke anantara hI hue haiN| naye sAdhanoM ke AdhAra para siddhasena divAkara kA samaya chaThI zatAbdI kA anta bhI saMbhavita hai| jo kucha ho para svAmI samantabhadra ke bAre meM anekavidha UhApoha ke bAda mujhako aba atispaSTa ho gayA hai ki-ve 'pUjyapAda devanandI' ke pUrva to hue hI nahIM / 'pUjyapAda ke dvArA stuta prApta ke samarthana meM hI unhoMne AptamImAMsA likhI hai' yaha bAta vidyAnanda ne AptaparIkSA tathA aSTasahasrI meM sarvathA spaSTarUpa se likhI hai / svAmI samantabhadra kI saba kRtiyoM kI bhASA, unameM pratipAdita darzanAntarIya mata, unakI yuktiyA~, unake nirUpaNa kA DhaMga aura unameM vidyamAna vicAravikAsa, yaha saba vastu pUjyapAda ke pahale to jaina paraMparA meM na AI hai na Ane kA saMbhava hI thaa| jo dignAga, bhartRhari, kumArila aura dharmakIrti ke granthoM ke sAtha samantabhadra kI kRtiyoM kI bAhyAntara tulanA karegA aura jaina saMskRta sAhitya ke vikAsakrama kI ora dhyAna degA vaha merA uparyukta vicAra bar3I saralatA se samajha legaa| Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkkathana adhika saMbhava to yaha hai ki samantabhadra aura akalaMka ke bIca sAkSAt vidyA kA saMbandha ho; kyoMki samantabhadra kI kRti ke Upara sarvaprathama akalaMka kI hI vyAkhyA hai / yaha ho nahIM sakatA ki anekAntadRSTi ko asAdhAraNa rUpa se spaSTa karanevAlI samantabhadra kI vividha kRtiyoM meM ativistAra se aura AkarSaka rUpa se pratipAdita saptabhaMgiyoM ko tattvArtha kI vyAkhyA meM akalaMka to sarvathA apanAveM, jaba ki pUjyapAda apanI vyAkhyA meM use chue~ taka nhiiN| yaha bhI saMbhava hai ki-zAntarakSita ke tattvasaMgraha-gata pAtrasvAmI zabda svAmI samantabhadra kA hI sUcaka ho / kucha bhI ho para itanA nizcita hai ki zvetAmbara paraMparA meM siddhasena ke bAda turanta jinabhadragaNi kSamAzramaNa hue aura digambara paraMparA meM svAmI samantabhadra ke bAda turanta hI akalaMka Ae / 3. jinabhadra aura akalaMka yadyapi zvetAmbara-digambara donoM paraMparA meM saMskRta kI pratiSThA bar3hatI calI / phira bhI donoM meM eka antara spaSTa dekhA jAtA hai, vaha yaha ki-digambara paraMparA saMskRta kI ora jhukane ke bAda dArzanika kSetra meM apane AcAryoM ko kevala saMskRta meM hI likhane ko pravRtta karatI hai jaba ki zvetAmbara paraMparA apane vidvAnoM ko usI viSaya meM prAkRta racanAe~ karane ko bhI pravRtta karatI hai| yahI kAraNa hai ki zvetAmbarIya sAhitya meM siddhasena se yazovijayajI taka kI dArzanika cintanavAlI prAkRta kRtiyA~ bhI milatI haiN| jaba ki digambarIya sAhitya meM mAtra saMskRtanibadva hI vaisI kRtiyA~ milatI haiN| zvetAmbara paraMparA kA saMskRtayuga meM bhI prAkRta bhASA ke sAtha jo nikaTa aura gaMbhIra paricaya rahA hai, vaha digambarIya sAhitya meM virala hotA gayA hai / kSamAzramaNa jinabhadra ne apanI pradhAna kRtiyA~ prAkRta meM racI jo tarkazailI kI hokara bhI Agamika hI haiN| bhaTTAraka akalaMka ne apanI vizAla aura anupama kRti rAjavArttika saMskRta meM likhI, jo vizeSAvazyaka bhASya kI taraha tarkazailI kI hokara bhI Agamika hI hai| parantu jinabhadra kI kRtiyoM meM aisI koI svatantra saMskRta kRti nahIM hai jaisI akalaMka kI hai / akalaMka ne Agamika grantha rAjavArtika likhakara digambara sAhitya meM eka prakAra se vizeSAvazyaka ke sthAna kI pUrti to kI, para unakA dhyAna zIghra hI aise prazna para gayA jo jaina-paraMparA ke sAmane joroM se upasthita thA / bauddha aura brAhmaNa pramANazAstroM kI kakSA meM khar3A raha sake aisA nyAya-pramANa kI samagra vyavasthAvAlA koI jaina pramANa-grantha Avazyaka thaa| akalaMka, jinabhadra kI taraha pA~ca jJAna, naya Adi Agamika vastuoM kI kevala tArkika carcA karake hI cupa na rahe, unhoMne usI paJcajJAna, saptanaya Adi Agamika vastu kA nyAya aura pramANa-zAstrarUpa se aisA vibhAjana kiyA, aisA lakSaNa praNayana kiyA, jisase jaina nyAya aura pramANa granthoM ke svatantra prakaraNoM kI mA~ga pUrI huI / unake sAmane vastu to Agamika thI hI, dRSTi aura tarka kA mArga bhI siddha Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akalaGkagranthatraya sena tathA samantabhadra ke dvArA pariSkRta huA hI thA, phira bhI prabala darzanAntaroM ke vikasita vicAroM ke sAtha prAcIna jaina nirUpaNa kA tArkika zailI meM mela biThAne kA kAma jaisA taiptA na thA jo ki akalaMka ne kiyaa| yahI sababa hai ki akalaMka kI maulika kRtiyA~ bahuta hI saMkSipta haiM, phira bhI ve itanI arthaghana tathA suvicArita haiM ki Age ke jaina nyAya kA ve AdhAra bana gaI haiN| yaha bhI saMbhava hai ki bhaTTAraka akalaMka kSamAzramaNa jinabhadrakI mahattvapUrNa kRtiyoM se paricita hoNge| pratyeka mudde para anekAnta dRSTi kA upayoga karane kI rAjabArtikagata vyApaka zailI ThIka vaisI hI hai jaisI vizeSAvazyaka bhASya meM pratyeka cacI meM anekAnta dRSTi lAgU karane kI zailI vyApaka hai / 4 akalaMka aura haribhadra Adi tattvArthabhASya ke vRttikAra siddhasena gaNi jo gandhahastIrUpase sunizcita haiM, unake aura yAkinIsUnu haribhadra ke samakAlInatva ke sambandha meM maiM apanI saMbhAvanA tattvArtha ke hindI vivecana ke paricaya meM batalA cukA huuN| haribhadra kI kRtiyoM meM abhI taka aisA koI ullekha nahIM pAyA gayA jo nirvivAdarUpase haribhadra ke dvArA akalaMka kI kRtiyoM ke avagAhana kA sUcaka ho| siddhasenagaNi kI tattvArthabhASyavRtti meM pAyA jAnevAlA siddhivinizcaya kA ullekha agara akalaMka ke siddhivinizcaya kA hI bodhaka ho to yaha mAnanA par3egA ki gandhahastI siddhasena kamase kama akalaMka ke siddhivinizcaya se to paricita the hii| haribhadra aura gandhahastI akalaMka kI kRtiyoM se paricita hoM yA nahIM phira bhI adhika saMbhAvanA isa bAtakI hai ki akalaGka aura gandhahastI tathA haribhadra ye apane dIrgha jIvana meM thor3e samaya taka bhI samakAlIna rahe hoNge| agara yaha saMbhAvanA ThIka ho to vikrama kI AThavIM aura navavIM zatAbdI kA amuka samaya akalaGka kA jIvana tathA kAryakAla honA caahie| merI dhAraNA hai ki vidyAnanda aura anantavIrya jo akalaGka kI kRtiyoM ke sarva prathama vyAkhyAkAra haiM ve akalaGka ke sAkSAt vidyAziSya nahIM to anantaravartI avazya haiM; kyoMki inake pahile akalaGka kI kRtiyoM ke Upara kisI ke vyAkhyAna kA patA nahIM cltaa| isa dhAraNA ke anusAra donoM vyAkhyAkAroM kA kAryakAla vikrama kI navavIM zatAbdI kA uttarArdha to avazya honA cAhie, jo abhI taka ke unake granthoM ke Antarika avalokana ke sAtha mela khAtA hai| 5 gandhahastibhASya digambara paramparA meM samantabhadra ke gandhahasti mahAbhASya hone kI carcA kabhI cala par3I Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkkathana 11 thii| isa bAre meM merA asaMdigdha nirNaya yaha hai ki - tattvArthasUtra ke Upara yA usakI kisI vyAkhyA ke Upara svAmI samantabhadra ne AptamImAMsA ke atirikta kucha bhI likhA hI nahIM hai / yaha kabhI saMbhava nahIM ki samantabhadra kI aisI viziSTa kRti kA eka bhI ullekha yA avataraNa akalaMka aura vidyAnanda jaise unake padAnuvartI apanI kRtiyoM meM binA kie raha skeN| bezaka akalaMka kA rAjavArtika guNa aura vistAra kI dRSTise aisA hai jise koI bhASya hI nahIM mahAbhASya bhI kaha sakatA hai / zvetAmbara paraMparA meM gandhahastI kI vRtti jaba gaMdhahastimahAbhASya nAma se prasiddha huI taba karIba gandhahastI ke hI samAnakAlIna akalaMka kI usI tattvArtha para banI huI viziSTa vyAkhyA agara digambara paramparA meM gandhahastibhASya yA gandhahasti mahAbhASya rUpase prasiddha yA vyavahRta hone lage to yaha krama donoM phirakoM kI sAhityika paramparA ke anukUla hI hai / parantu hama rAjavArtika ke viSaya meM gandhahasti - mahAbhASya vizeSaNa kA ullekha kahIM nahIM pAte / terahavIM zatAbdI ke bAda aisA virala ullekha milatA hai jo samantabhadra ke gandhahastibhASya kA sUcana karatA ho / merI dRSTi meM pIche aise saba ullekha nirAdhAra aura kiMvadantImUlaka haiM / tathya yaha hI ho sakatA hai ki agara tattvArtha- mahAbhASya yA tattvArtha- gandhahasti-mahAbhASya nAma kA digambara sAhitya meM mela baiThAnA ho to vaha akalaMkI rAjavArtika ke sAtha hI baiTha sakatA hai / $ 8 6. prastuta saMskaraNa prastuta pustaka meM kalaMkIya tIna maulika kRtiyA~ eka sAtha sarvaprathama sampAdita huI haiM / ina kRtiyoM ke saMbandha meM tAttvika tathA aitihAsika dRSTi se jitanA sAdhana upalabdha hai use vidvAn sampAdaka ne TippaNa tathA aneka upayogI pariziSToM ke dvArA prastuta pustaka * meM sanniviSTa kiyA hai / jo jaina, bauddha aura brAhmaNa, sabhI paraMparA ke vidvAnoM ke lie mAtra upayogI hI nahIM balki mArgadarzaka bhI hai| bezaka akalaMka kI prastuta kRtiyA~ abhI taka kisI pAThyakrama meM nahIM haiM tathApi unakA mahattva aura upayogitva dUsarI dRSTi se aura bhI adhika hai / 1 * akalaMkagranthatraya ke sampAdaka paM0 mahendrakumAra jI ke sAtha merA paricaya chaha sAla kA hai / itanA hI nahIM balki itane arase ke dArzanika cintana ke akhAr3e meM hama loga samazIla sAdhaka haiM / isase maiM pUrA tATasthya rakhakara bhI niHsaMkoca kaha sakatA hU~ ki paM0 mahendrakumAra jI kA vidyAvyAyAma kama se kama jaina paraMparA ke lie to satkArAspada hI nahIM anukaraNIya bhI hai / prastuta grantha kA bahuzruta sampAdana ukta kathana kA sAkSI hai / prastAvanA meM vidvAn sampAdaka ne akalaMkadeva ke samaya ke bAre meM jo vicAra prakaTa kiyA hai, Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 akalaGkapranthatraya merI samajha meM anya samartha pramANoM ke abhAva meM vahI vicAra Antarika yathArtha tulanA mUlaka hone se satya ke vizeSa nikaTa hai / samayavicAra meM sampAdaka ne jo sUkSma aura vistRta tulanA kI hai vaha tattvajJAna, tathA itihAsa ke rasikoM ke lie bahumUlya bhojana hai / grantha ke paricaya meM sampAdaka ne una sabhI padArthoM kA hindI meM varNana kiyA hai jo akalaMkIya prastuta granthatraya meM grathita haiN| yaha varNana sampAdaka ke jaina aura jainetara zAstroM ke AkaMTha pAna kA udgAra mAtra hai / sampAdaka kI dRSTi yaha hai ki-jo abhyAsI jaina pramANazAstra meM Ane vAle padArthoM ko unake asalI rUpa meM hindI bhASA ke dvArA hI alpazrama meM jAnanA cAheM unheM vaha varNana upayogI ho| para use sAdyanta suna lene ke bAda mere dhyAna meM to yaha bAta AI hai ki saMskRta ke dvArA hI jinhoMne jainanyAya-pramANa zAstra kA parizIlana kiyA hai vaise jijJAsu adhyApaka bhI agara usa varNana ko par3ha jAyeMge to saMskRta mUlagranthoM ke dvArA bhI spaSTa evaM vAstavika rUpa meM ajJAta, kaI prameyoM ko ve sujJAta kara skeNge| udAharaNArtha kucha prameyoM kA nirdeza bhI kara detA hU~-pramANasamplava, dravya aura santAna kI tulanA Adi / sarvajJatva bhI unameM se eka hai, jisake bAre meM sampAdaka ne aisA aitihAsika prakAza DAlA hai jo sabhI dArzanikoM ke lie jJAtavya hai / vizeSajJoM ke dhyAna meM yaha bAta binA Ae nahIM raha sakatI ki-kama se kama jaina-nyAya-pramANa ke vidyArthiyoM ke vAste to sabhI jaina saMsthAoM meM yaha hindI vibhAga vAcanIya rUpa se avazya siphAriza karane yogya hai| __ prastuta grantha usa pramANamImAMsA kI eka taraha se pUrti hI karatA hai jo thor3e hI dinoM pahale siMghI jaina sirIz2a meM prakAzita huI hai| pramANamImAMsA ke hindI TippaNoM meM tathA prastAvanA meM nahIM Ae aise prameyoM kA bhI prastuta grantha ke hindI varNana meM samAveza hai, aura usameM Ae hue aneka padArthoM kA sirpha dUsarI bhASA tathA zailI meM hI nahIM balki dUsarI dRSTi, tathA dUsarI sAmagrI ke sAtha samAveza hai / ata eva koI bhI jainatattvajJAna kA evaM nyAya-pramANazAstra kA gabhIra abhyAsI siMghI jaina sirIz2a ke ina donoM granthoM se bahuta kucha jAna skegaa| * prasaMgavaza maiM apane pUrva lekha kI sudhAraNA bhI kara letA huuN| maiMne apane pahale lekhoM meM anekAnta kI vyApti batalAte hue yaha bhAva sUcita kiyA hai ki-pradhAnatayA anekAnta tAttvika prameyoM kI hI carcA karatA hai / alavattA usa samaya merA vaha bhAva tarkapradhAna granthoM ko lekara hI thaa| para isake sthAna meM yaha kahanA adhika upayukta hai ki-tarkayuga meM anekAnta kI vicAraNA bhale hI pradhAnatayA tAttvika prameyoM ko lekara huI ho phira bhI anekAntadRSTi kA upayoga to AcAra ke pradeza meM AgamoM meM utanA hI huA hai jitanA ki tattvajJAna ke pradeza meM / tarkayugIna sAhitya meM bhI aise aneka grantha bane haiM jina meM pradhAnatayA AcAra ke viSayoM ko lekara hI anekAntadRSTi kA upayoga huA hai / ataeva samuccaya rUpa se yahI kahanA cAhie ki anekAntadRSTi AcAra aura vicAra ke pradeza meM ekasI lAgU kI gaI hai / Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkkathana 13. siMdhI jaina sirIz2a ke lie yaha suyoga hI hai ki jisameM prasiddha digambarAcArya kI kRtiyoM kA eka viziSTa digambara vidvAn ke dvArA hI sampAdana huA hai / yaha bhI eka Akasmika suyoga nahIM hai ki digambarAcArya kI anyatra alabhya parantu zvetAmbarIya bhANDAra se hI prApta aisI virala kRti kA prakAzana zvetAmbara paraMparA ke prasiddha bAbU zrI bahAdurasiMha jI siMghI ke dvArA sthApita aura prasiddha aitihAsika muni jinavijaya jI ke dvArA saMcAlita siMghI jaina sirIz2a meM ho rahA hai / jaba mujhako vidvAn muni zrI puNyavijaya ke dvArA pramANasaMgraha upalabdha huA taba yaha patA na thA ki vaha apane dUsare do sahodaroM ke sAtha itanA adhika susajjita hokara prasiddha hogA / hindU vizvavidyAlaya, kAzI 14-8-1939 I0 - sukhalAla saMghavI [ jainadarzanAdhyApaka hindU vizvavidyAlaya, kAzI, bhUtapUrva jainavAG mayAdhyApaka gujarAta vidyApITha, ahamadAbAda ] Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yenAzeSakutarkavibhramatamo nirmUlamunmIlitam / sphArAgAdhakunItisArthasarito niHzeSataH zoSitAH / / syAdvAdApratighaprabhUtakiraNaH vyAptaM jagat sarvataH / sazrImAn akalaGkabhAnurasamojIyAjinendraHprabhuH // -prabhAcandraH Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIya vaktavya 1. sampAdana gAthA san 1935 ke apraila mAha meM maiMne siddhivinizcayaTIkA ke pArAyaNa ke lie usakI eka kApI karanA prArambha kiyaa| usameM kaI jagaha 'pramANasaMgraha' grantha kA nAma dekhakara akalaGkakRta pramANasaMgraha ke khoja karane kI icchA huI / julAI 1935 meM mAnyavara paMDita sukhalAlajI jaba grISmAvakAza ke bAda kAzI Ae to maiMne pramANasaMgraha grantha kI caracA unase kii| paMDitajI jahAM kahIM zAstrabhaNDAra dekhane kI suvidhA pAte haiM bar3I sUkSmatA se usakA nirIkSaNa kara atimahattva ke granthoM ko apanI yAdI meM likhavA lete haiM / unhoMne jaba apanI noTabuka ke panne ulaTavAye to sacamuca pATana ke bhaMDAra ke cune huye granthoM meM pramANasaMgraha grantha kA nAma darja thaa| abhI yaha nizcitarUpa se mAlUma nahIM huA thA ki yaha hamArA iSTa pramANasaMgraha hai yA anya koI / / paMDitajI ne sahaja zAstrarasika zrI muni puNyavijayajI ko patra likhA / unakA yaha uttara pAkara ki 'ukta pramANasaMgraha akalaMkakartRka hai tathA usakI kApI bhijavAe~ge' hama loga Anandavibhora ho gaye, aura mArca 1936 meM unake dvArA bhijavAI gaI phalanmanoratharUpa kApI ko pAkara to sacamuca nAca hI utthe| paMDitajI ne isakI sUcanA aura saMkSipta paricaya usI samaya 'vIra, jainadarzana tathA jainasiddhAntabhAskara' Adi patroM meM bhijavA diyA thaa| pramANasaMgraha grantha ko 2-4 bAra bAMca jAne para bhI mujhe santoSa na huA; ataH usake akSaraza: vAcananimitta maiMne usakI eka kApI kI / samasta darzanazAstroM meM bhAratIya rUpa se akhaNDazraddha paMDitajI ne isa prakaraNa ke sAtha hI sAtha akalaGka ke svopajJavivRtiyukta laghIyastraya ko jo usa samaya upalabdha thA, ekahI saMgraha meM prakAzita karane kI yojanA banAI aura use siMghI sIrija ke sampAdaka apane paMDitarUpa samazIlasakhA muni jinavijayajI se kahI / munijI ne kalApriya bAbU bahAdurasiMhajI siMghI ke sadvicArAnusAra saMcAlita aura paripoSita siMghI sIrija meM inheM prakAzita karanA svIkAra karake bAbUjI ke sAhityika-asAmpradAyikabhAva ko kAryarUpa meM pariNata kiyaa| paMDita sukhalAlajI kI yojanAe~ vastutaH gaharI arthabharI tathA bejor3a hotI haiN| unhoMne jaba taka nyAyakumudacandra kA kArya calatA rahA taba taka mujhase isakI caracA hI nahIM kI ki-mujhe inakA sampAdana karanA hai / navambara 1937 meM jaba nyAyakumuda kA kArya kinAre lagA taba eka dina Tahalate samaya unhoMne apanI cirapoSita yojanA batAI ki-'pramANasaMgraha aura laghIyastraya ke sAtha hI sAtha nyAyavinizcayamUla ko bhI milAkara Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akalaGkagranthatraya 'akalaGka grantha traya' ko eka sAtha prakAzita kiyA jAya aura inakA sampAdana maiM kruuN|' merA abhI taka yahI khyAla thA ki jisa prakAra jainatarkabhASA pramANamImAMsA Adi kA kArya hama loga paMDitajI ke sampAdakatva meM AMzika bhAra ko uThA kara karate Ae haiM usI taraha pramANasaMgrahAdi kA kArya bhI isI saMbhUyakAritA meM hI niSpanna hogA / paMDitajI kA kSINazarIra para adbhuta puSTamanogati evaM samucita vyavasthApraNAlI kA dhyAna karake to mujhe aisA lagA ki-paMDita jI kyoM mere hI Upara yaha bhAra DAla rahe haiM ? kyA aba paMDitajI sacamuca sanmatitarka kI kAryasamAptikAla kI bhAMti phira lambA vizrAma karanA cAhate haiM ? para merI ye AzaMkAe~ pramANamImAMsA ke avaziSTa kArya ke bhAra kA vicAra Ate hI vilIna ho gaIM / vastuta: usa samaya mImAMsA kA kArya itanA bAkI par3A thA ki usake nibaTate nibaTate hI karIba 1 // sAla kA samaya laga gayA / __paMDitajI ke isa snehala AzvAsana ke bIca ki-'bhAI, jimmevArI tumhArI hai kArya to hame logoM kA eka dUsare kI pUrNa madada se calegA hI' maiMne isakA sampAdana bhAra bar3e utsAha se le liyA; kyoMki unake sAtha 3-4 varSoM ke pratyakSakAryAnubhava se maiM yaha samajhatA hI thA ki-paMDitajI ke itane kA kahane artha hai-saMpAdana kI rUparekhA, yojanA evaM vyavasthA ke nidarzana kA bauddhika bhAra lenA / isa taraha pUrNa sAdhanoM tathA AzvastavAtAvaraNa ke bIca isakA sampAdana cAlU kiyA gyaa| usakA phaladrUpa yaha saMskaraNa hai| ___ isa saMskaraNa meM mudrita svopajJavivRttisahita laghIyastraya, nyAyavinizcaya tathA pramANasaMgraha ye tInoM grantha sarvaprathama hI prakAzita ho rahe haiN| sirpha itaH pUrva laghIyastraya kI mUlakArikAe~ abhayanandi kI vRtti ke sAtha mANikacandra granthamAlA meM prakAzita huI haiM / 2. saMskaraNa paricaya prastuta saMskaraNa meM prastAvanA ke atirikta tIna sthUla vibhAga haiM-1 mUlagrantha, 2 TippaNa, 3 pariziSTa / inakA saMkSipta paricaya isa prakAra hai mUlagrantha-mUlagranthoM meM sarvaprathama laghIyastraya tataH nyAyavinizcaya phira pramANasaMgraha kA mudraNa huA hai / isa krama meM granthoM kI racanAkAla ke itihAsa kA AdhAra liyA hai / racanAzailI tathA vicAroM kI praur3hatA kA dhyAna se nirIkSaNa karane para mAlUma hotA hai ki prastutagranthatraya meM laghIyastraya hI akalaMkadeva kI AvakRti hai tathA pramANasaMgraha antima / laghIyastraya khopajJavivRti sahita mudrita karAyA hai| prabhAcandrAcArya ne isake upara 18 hajAra zloka pramANa 'nyAyakumudacandra' nAma kI bRhatkAya TIkA likhI hai / vaha itanI vistRta evaM zAstrArthabahula hai ki usameM se mUla kArikAoM evaM vivRti ko DhU~r3a nikAlanA atyanta kaThina hai / phira abhI to usake mAtra do pariccheda hI mudrita hue haiM, jinameM sirpha 9 kArikAoM kI hI vivRti AtI hai| ata: akalaMka ke hArda ko jAnane ke lie yaha Avazyaka huA ki isakA akhaNDa rUpa se pRthak mudraNa ho / inhIM granthoM ke zAbdika evaM Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIya Arthika zilAdhAra para hI uttarakAlIna AcAryoM ne jainanyAya kA mahAprAsAda khar3A kiyA hai| akalaMkadeva kA vAkyavinyAsa evaM pratipAdanazailI itanI duravagAha hai ki usameM nyAyazAstra kI yogya bhUmikA rakhanevAle logoM ko bhI binA Alambana ke sIdhe hI praveza karanA vastutaH kaThina hai / isIlie prabhAcandra ke nyAyakumudacandra se kArikAoM ke aneka utthAnavAkyoM se cuna kara ve utthAna vAkya die haiM, jinase kArikA kA sAmAnyataH pratipAdya artha bhI bhAsita ho jAya, aura pratipAdya viSayoM kA sthUla vargIkaraNa bhI ho jAya / isI taraha nyAyavinizcaya ke Upara vAdirAjasUriviracita 20 hajAra zloka pramANa 'nyAyavinizcayavivaraNa' nAma kI TIkA upalabdha hai, jo Ajataka amudrita hai / usameM nyAyavinizcaya kI kArikAoM ke zAbdika tathA Arthika dRSTi se dasa dasa artha taka kie gae haiN| sAdhAraNataH 2 / 3 artha to calate hI haiN| usa likhitavivaraNa se viSayavargIkaraNa ko dhyAna meM rakhakara kArikArthasparzI utthAnavAkya nyAyavinizcaya meM chA~Takara de die haiN| utthAnavAkyoM ke dvArA viSayAvagAhana ko sulabha banAne ke lie kahIM kahIM eka hI kArikA ke pUrvapakSa aura uttarapakSoM ke aMzoM ko pRthak utthAna dekara chapAnA par3A hai / ina utthAnavAkyoM ke vistRta aMza ko isalie saMkSipta kiyA hai ki-jisase vyarthakA saMbhAra bhI na bar3he aura Avazyaka bhAga bhI na chuutte| pramANasaMgraha kI eka mAtra prati pATana ke bhaMDAra meM milI / yaha nitAnta azuddha hai| isameM jo kArikAMza gadyabhAga meM pratIka rUpa se zAmila the, unheM pRthak karake kArikA ke rUpa meM [ ] isa brekiTa meM chapAyAM hai / pramANasaMgraha grantha para siddhivinizcayaTIkA ke ullekhAnusAra eka 'pramANasaMgrahAlaMkAra yA pramANasaMgrahabhASya' nAma kI TIkA kA patA to calatA hai; para vaha na jAne kisa bhaMDAra meM kITakoM kA bhojana banakara zAstrabhaktoM kI hAsyAspada zAstrabhakti kA udAharaNa bana apanA jIvana niHzeSa kara rahI hogii| yadyapi isake viSayoM kA sAmAnya vibhAjana kara apanI ora se utthAnavAkya dene kA pahile vicAra kiyA thA; para yaha socakara ki-'jaba laghIyastraya aura nyAyavinizcayameM prAcIna TIkAkAroM ke hI utthAnavAkya die haiM taba isameM apanI ora se abhI kucha na likhakara jaisA kA taisA mUlagrantha hI prakAzita karanA samucita hogA' apanI ora se utthAnavAkya dene kI icchA ko viSayasUcI meM hI sImita kara diyA aura pramANasaMgraha ko binA kisI utthAnavAkya ke mUlamAtra hI chapAyA hai| laghIyastraya meM Ae hue avataraNavAkyoM ko iTAlika TAipa meM " " Dabala inavarTeDa kAmA meM tathA pramANasaMgraha ke avataraNavAkyoM ko cAlUTAipa meM hI Davala inavarTeDa kAmA meM chapAyA hai| saba granthoM meM kArikAoM kA TAipa cAlU TAipa se bar3A rakhA hai| TippaNa-TippaNa likhate samaya pahile to yaha vicAra kara likhanA zurU kiyA Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akalakagranthatraya ki-prastutagranthagata khAsa khAsa zabdoM para aitihAsika evaM tAttvika vivecana ke sAtha hI sAtha bhAvodghATana bhI saMskRta meM hI kiyA jAya / tadanusAra hI laghIyastrayake pramANapraveza ke prathamapariccheda ke TippaNa likhe bhI / pIche to eka tarapha se isa kArya kI bahusamayasAdhyatA aura vistAra, tathA dUsarI ora ine gine vidvAnoM ke sivAya sAdhAraNa abhyAsiyoM ke lie isakI alpopayogitA kA vicAra karane se yahI ucita pratIta huA ki isa TippaNabhAga ko itanA vistRta na kiyA jAya / ataH madhyamamArga nikAlakara mukhyatayA nimnadRSTiyoM ke anusAra TippaNa likhe haiM 1-akalaMkadeva ne prastutagranthoM meM jina pUrvavartI aura samavartI vAdoM yA vicAroM kI samAlocanA kI hai una pUrvapakSIya vicAroM kA unhIM granthakAroM ke granthoM se avataraNa dekara saMgraha tathA spaSTIkaraNa / 2-yadi pUrvapakSa ke AdhArabhUta pUrvakAlIna yA samakAlIna grantha upalabdha na hoM taba bhI una pUrvapakSIya vicAroM kA anya uttarakAlIna granthakAroM ke granthoM ke avataraNa dvArA bhI spaSTIkaraNa / 3-pUrvapakSa ke bhAva ko samAnatantrIya granthoM meM Ae hue pUrvapakSa ke zabdoM dvArA vizadIkaraNa / tAtparya yaha ki-prastutagranthagata pUrvapakSIya vicAroM kA pUrvavartI, samavartI aura uttaravartI granthakAroM ke granthoM se, tathA akalaMkadevakI taraha una pUrvapakSoM kA khaMDana karane vAle bauddhAdigranthoM se bhI avataraNa dekara pUrA pUrA khulAsA krnaa| 4-akalaMkadeva ne jina zabdoM yA vicAroM dvArA itaramatoM kA nirasana kiyA hai una uttarapakSIya zabdoM aura vicAroM kI pUrvakAlIna, samakAlIna tathA uttarakAlIna granthoM se zAbdika aura Arthika tulnaa| 5-prastuta tInoM granthoM ke gadya-padyAMza jina jina granthoM meM jisa jisa pAThabheda se uddhRta milate haiM, una granthoM kA sthala nirdeza karake una gadyapadyAMzoMkA pAThabheda ke sAtha aaklnN| jisase mUlagranthoM kI pAThazuddhi kA samarthana ho| 6-prastutagranthagata kArikAoM kI anya AcAryoM dvArA kI gaIM vividha vyAkhyAoM kA tattadranthoM se saJcayana / 7-akalaMka ke prastutagranthatrayagata vicAroM kI jina granthoM meM AlocanA kI gaI hai una granthoM ke usa AlocanAtmaka bhAga kA saMkalana / 8-prastuta granthoM meM Ae hue darzanAntarIya pAribhASika zabdoM kA prAmANika rUpa se bhaavodghaattn| 6-pramANasaMgraha ke TippaNa likhate samaya yaha bAta aura bhI dhyAna meM rakhI gaI hai ki-isakI kArikAoM yA gadyabhAga kI anya granthoM meM jo bhI vyAkhyA upalabdha ho usakA pUrA saMgraha kiyA jAya / jisase isa grantha kI utthAnavAkya na dene kI kabhI bhI yathAsaMbhava pUrNa ho jAya aura amukabhAga kA artha bhI spaSTa ho jAya / Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIyaisa TippaNasaMgraha meM mudrita dArzanikagranthoM ke sivAya pramANavArtika, pramANavArtikAlaMkAra, pramANavArtika svopajJavRtti, pramANavArtikasvavRttiTIkA pramANavArtikamanorathanandinITIkA, hetubindu, hetubinduTIkA, mokSakarIya tarkabhASA, siddhivinizcayaTIkA se uddhRta mUla siddhivinizcaya, nayacakravRtti Adi alabhya likhita tathA prUphapustakoM kA viziSTa upayoga kiyA gayA hai| isa taraha prastuta granthatraya kI yAvat aitihAsika aura tAttvika sAmagrI ke saMgraha karane kA saMbhava prayatna kiyA hai / TippaNa meM jisa grantha kA pATha diyA gayA hai usa grantha kA nAma [ ] isa brekiTa meM diyA gayA hai, zeSa draSTavya granthoM ke nAma brekiTa ke bAhira die haiN| pariziSTa-isa saMskaraNa meM { mahattvapUrNa pariziSTa lagAe haiN| ina granthoM kI kArikAoM ke Adhe bhAga bhI anya granthoM meM uddhRta pAe jAte haiM, ataH kArikAoM ke prAdhe Adhe bhAgoM kA anukrama banAyA hai, jisase anukrama banAne kA uddeza sarvAMza meM saphala ho| 1-laghIyastraya ke kArikAdha kA akArAdikramase anukrama / 2-laghIyastraya meM Ae hue avataraNavAkyoM kA anukrama / 3-nyAyavinizcaya ke kArikAdha kA anukrama / 4-pramANasaMgraha ke kArikAdha kA anukrama / . 5-pramANasaMgraha ke avataraNavAkyoM kI suucii| , 6--laghIyatrayAdigranthatraya ke sabhI lAkSaNika aura dArzanika zabdoM kI sUcI / 7-TippaNasaMgraha meM upayukta granthoM ke saMketa kA vivaraNa tathA sthalanirdeza / 8-TippaNanirdiSTa AcAryoM kI suucii| 1-akalaMkadeva ke nAma se anya granthoM meM uddhRta una gadyapadyabhAgoM kI sUcI, jo prastutagranthatraya meM nahIM haiM / isameM unhIM gadyapadyabhAgoM kA saMgraha kiyA hai, jinheM granthakAroM ne akalaMkakartRkarUpa se uddhRta kiyA hai / prastAvanA-isake do vibhAga kie haiM-pahilA granthakAra se sambandha rakhatA hai, tathA dUsarA granthoM se| granthakAra vibhAga meM akalaMkadeva ke samayanirNaya ke lie upayogI navIna sAmagrI kA saMkalana hai| isameM granthoM kA Antarika parIkSaNa kara una viziSTa evaM tathya vicAroM kA cayana hai jinake AdhAra se vicAra karane para granthakAra ke itihAsa vivecana meM khAsI madada milegii| abhI taka ke isa dizA meM hue prayatna bAhyanirIkSaNa se adhika sambandha rakhate haiN| granthavibhAga meM pranyoM kA bAhyasvarUpa, unakA akalaMkakartRtva, unake nAma kA Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akalaGkapranthatraya itihAsa tathA vistRta Antarika viSayaparicaya hai| Antarika viSayaparicaya meM akalaMkadeva ke prastuta granthoM meM Ae hue vicAroM kA viSayadRSTi se vivecana hai / yaha paricaya prastutagranthatraya ke hArda ko samajhane meM to sahAyaka hogA hI para isase bhI adhika madada nyAyazAstra kI sAdhAraNa bhUmikAvAle jainanyAya ke pravezArthiyoM ko degA / isa viSayaparicaya meM prastutagranthatraya kA sAra to A hI gayA hai, sAtha hI sAtha bahuta se mahattvapUrNa viSayoM kA svatantra vivecana bhI hai| isase jainanyAya ke viziSTa abhyAsI bhI navIna vicArasAmagrI pA skeNge| $ 3. saMzodhana sAmagrI laghIyatraya savivRti-nyAyakumudacandra kI IDarabhaMDAravAlI prati ke prArambha meM vivRti ke 11 truTitapatra vidyamAna haiN| sarvaprathama inhIM patroMke AdhAra se isakI TIkA nyAyakumudacandra se maiMne aura mitravara paM0 kailAzacandrajI ne vivRti kA pUrA saMkalana kiyA thA / una truTita vivRti ke patroM meM karIba 61 kArikAoM kI hI vivRti thii| ina truTita patroM kA bhI prastuta saMskaraNa meM upayoga kiyA hai| inakI saMjJA 'I0' rakhI hai / isake pazcAt mAsTara motIlAlajI saMghI tathA paM0 cainasukhadAsajI kAvyatIrtha kI kRpA se jayapura se eka vivRti kI prati prApta huii| yaha prati prAyaH zuddha hai| isa prati ke milane se saMkalita vivRti ko pUrNatA tathA prAmANikatA prApta huii| isa prati kA 'ja.' saMketa rakhA hai| isameM kula 15 patra haiN| eka patrameM 13 paMktiyA~ haiM / eka do patroMmeM 12 tathA 11 paMktiyA~ bhI haiM / patra kI lambAI caur3AI "101443" iMca hai| eka paMkti meM 41-42 akSara haiN| nyAyavinizcaya-nyAyavinizcayamUla kI koI prati Aja taka nahIM milii| isakA uddhAra nyAyavinizcayavivaraNa se kiyA gayA hai / 'anekAnta' (dvitIyavarSa pR0 104) meM paM0 jugalakizorajI mukhtAra ne isakI uddhAra kathA meM likhA hai ki-'isake uddhAra kA sarvaprathama prayatna paM0 jinadAsa-pArzvanAtha zAstrI solApura ne kiyA / vaha uddhRta aMza mukhtAra sA0 ko prApta huaa| mukhtAra sA0 ne usakI bahuta sI truTiyA~ nikAlakara paM0 mANikacandrajI sahAranapura kI sahAyatA se use kramabaddha tathA pUrNaprAya kiyaa|' yaha kApI mukhtAra sA0 dvArA isake sampAdanakAla meM mujhe prApta huI / isake bAda dUsarA prayatna syAdvAdavidyAlaya ke dharmAdhyApaka paM0 kailAzacandrajI zAstrI ne kiyaa| mukhtAra sA0 ke saMgraha se usakA milAna karane para mAluma huA ki-mukhtAra sA. ke saMgraha meM kucha kArikAMza vivaraNa meM Ae hue pUrvapakSIya granthoM ke the| inhoMne kucha navIna para sandigdha padyoM kA patA lgaayaa| jaba yaha nizcaya huA ki-prastuta saMskaraNa meM nyAyavinizcaya mUla bhI chapAyA jAya, to maiMne bhI nyAyavinizcayavivaraNa se mUlabhAga Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIya - chA~TanA zurU kiyA, aura usI ke AdhAra se presa kApI banAI / mukhtAra sA0 ke saMgraha se milAna karane para, jisameM paM0 kailAzacandrajI ke parivartanoM kI bhI sUcanA thI, maiMne apane saMgraha ko paM0 kailAzacandrajI ke saMgraha se bahuta kucha milatA julatA paayaa| bAda meM kArikAoM kI saMkhyA tathA pATha ke nirNayArtha paM0 kailAzacandrajI ke saMgraha se milAna bhI kiyA / ? mukhtArA ke saMgraha meM to vivAdagrasta kArikAoM kI saMkhyA 5-6 hai / jise mukhtArasA ne paM0 kailAzacandrajI kI sUcanAnusAra vicArAdhIna rakhA hai / para paM0 kailAzacandrajI tathA mere saMgraha meM pArasparika vicAra vimarza ke bAda vivAdagrasta kArikA sirpha eka hI bacI hai / prathamapari0 kI cauthI 'hitAhitApti' vAlI kArikA paM0 kailAzacandrajI mUla kI nahIM mAnate haiM / unakA vicAra hai ki-nyAyavinizcayavivaraNa kI prati meM 'khala - kSaNamasaGkIrNa' kArikA para 117 kA aMka par3A hai / jo mere saMgraha se yadi 'hitA - hitApti' vAlI kArikA nikAla dI jAya to ThIka baiThatA hai / arthAt 197 // vAM aMka usapara AyagA | AdhI kArikA kA hera phera to kisI zloka ko 3 caraNa kA mAnane se bhI ho sakatA hai / merA vicAra hai ki - jisa taraha anya kArikAe~ hama logoM ne vyAkhyAna ke AdhAra se hI saMkalita kI haiM usI taraha jaba isa kArikA kA bhI yathAvat vyAkhyAna vivaraNa meM pAyA jAtA hai taba ise bhI mUla kI hI mAnanA cAhie / isa kArikA meM indriyapratyakSa kA lakSaNa karane ke bAda hI vivaraNa meM zaMkA kI gaI hai ki anindriyapratyakSa tathA atIndriyapratyakSa kA lakSaNa kyoM nahIM kahA ? isakA uttara yaha diyA hai ki vRtti meM isakA lakSaNa hai / isase bhI mAlUma hotA hai ki akalaGkadeva ne indriyapratyakSa kA lakSaNa to kArikA meM kiyA hai tathA anindriya aura atIndriyapratyakSa kA lakSaNa vRtti meM / 117 vAlI saMkhyAkA nirvAha to tIna kArikAoM ko tIna tIna caraNa vAlI mAnakara bhI kiyA jA sakatA hai / bAkI kArikAoM ke viSaya meM merA tathA paM0 kailAzacandrajI kA prAyaH samAna mata hai / isa taraha tIna bhinna saMgrahoM ke AdhAra se nyAyavinizcaya mUla kA saMpAdana kiyA gayA hai / nyAyavinizcayavivaraNa kI banArasavAlI prati atyanta azuddha hI nahIM hai, kintu usameM kaI jagaha 4-4 patra taka ke pATha chUTe haiM, 2-4 paMktiyA~ chUTanA to sAdhAraNasI bAta hai / maiMne isakI zuddhi ke lie mUDavidrI ke vIravANIvilAsa bhavana se nyAyavini vavaraNa kI tADapatrIya prati bulaaii| prati kanar3I akSaroM meM hai / ataH eka kanar3IvAcaka kI sahAyatA se kArikAoM ke mUlasthaloM ke vivaraNAMza ko zuddha kiyA aura chUTe hue patroM meM se mUlAMza kA saMgraha kiyA / itanA saMbhava prayatna hone para yaha saMgraha pAThakoM ke sAmane AyA hai / maiM svayaM abhI isakI pUrNatA ke viSaya meM ni:zaMka nahIM hU~; kyoMki - siddhivinizcayaTIkA ( pR0 66 B. ) meM Ae hue " kathamanyathA nyAyavinizcaye Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akalaGkagranthatraya sahabhuvo guNAH ityasya 'sukhamAGlAdanAkAraM vijJAnaM meyabodhanam / zaktiH kriyAnumeyA syAGnaH kAntAsamAgame // ' ityudAharaNaM syAt" isa avataraNa se mAlUma hotA hai ki'sukhamAlAdanAkAraM ' kArikA nyAyavinizcaya kI hai / para vivaraNa meM yaha kArikA mUla kI nahIM mAlUma hotI; kyoMki eka to isakA vyAkhyAna nahIM kiyA gayA, dUsare vivaraNa (pR0 230 B.) meM yaha kArikA 'taduktaM syAdvAdamahArNave' likhakara binA kisI utthAnavAkya ke uddhRta pAI jAtI hai| hA~, itanA vizvAsa avazya hai ki-yaha saMgraha zuddhi ke bahuta pAsa hogaa| pramANasaMgraha-maiM pahile likha AyA hU~ ki-paM0 sukhalAlajI aura muni puNyavijayajI ke prayatna se isakI pratilipi prApta huii| usI pratilipi ke anusAra presakApI kI gaI thii| presakApI kA tAr3apatra se milAna tathA kucha zuddhapAThoM kI sUcanA zrImAn muni puNyavijayajI ne kii| pramANasaMgraha kI yaha eka mAtra prati atyanta azuddha hai / isakI mUlaprati ke anusAra zuddhatA ke lie muni puNyavijayajI ne isake prUphoM kA milAna bhI tADapatra kI prati se kiyA hai / isakA paricaya bhI munijI ne isa prakAra likhA hai pATana ke saMghavI ke pADe ke tAr3apatrIya pustaka bhaMDAra kI yaha prati hai| DabbA naM0 135, prati naM0 2 hai| isa pothI meM strInirvANa kevalibhukti Adi nimnalikhita 14 prakaraNAtmaka grantha haiM 1-strInirvANa, patra 11-13 taka, saMskRta, zAkaTAyanakRdaMtapAdakRta, zloka 45 / 2-kevalibhukti, patra 13-15 taka, saMskRta, zAkaTAyanakRdantapAdakRta, zloka 33 / 3-mokSopadezapaJcAzaka, patra 15-18 taka, saMskRta, municandrasUrikRta, zloka 51 / 4-pramANasaMgraha, patra 60-12 taka, saMskRta, akalaGkadevakRta / 5-IzvarakartRtvaprakaraNa, patra 13-18 taka, saMskRta, candraprabhakRta / 6-brAhmaNajAtinirAkaraNa, patra 18-104 taka, saMskRta / 7-boTikapratiSedha, patra 104-108 taka, saMskRta, haribhadrasUrikRta / 8-sarvajJavyavasthAprakaraNa, patra 108-121 taka, saMskRta / I-kSaNikavAdanirAsaprakaraNa, patra 122-127 taka, saMskRta / 10-gaNakArikA ratnaTIkAsameta, patra 128-155, saMskRta, bhAsarvajJakRta / 11-yamaprakaraNa, patra 155-156 taka, saMskRta, vizuddhamuni SaDgocara ziSyakRta, zloka 21 / 12-lakulizaprArthanA, patra 15.7, saMskRta, zloka 13 / 13-kAraNapadArtha, patra 157-156 taka, saMskRta, zloka 36 / 14-purANoktaskandanAmAni, patra 156, saMskRta, zloka 7 / inameM pramANasaMgraha patra 60 se 12 meM hai / Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIyapatroM kI lambAI caur3AI "143421" iMca hai| eka patra meM 4 se 8 taka paMktiyA~ haiM / do vibhAga meM likhA gayA hai| eka paMkti meM 60-63 akSara haiN| tAr3apatrIya pratiyoM ke patra prAyaH choTe bar3e hote haiN| isa prati meM 13 iMca se lekara 21 iMca taka ke caur3e patra haiN| lipi ke Upara se prati 12 vIM sadI kI likhI huI mAlUma hotI hai| prati meM lekhaka kA puSpikA lekha nahIM hai| prati meM kahIM kahIM kisI vidvAn vAcaka ne akSara sudhAre haiM, avagraha, padaccheda tathA TippaNa bhI kiye haiN| . . prati kI lipi sundara, svaccha tathA spaSTa hai / hA~, kucha akSaroM meM viparyAsa huA hai| jaise ki-za ke badale sa, sa ke badale za bahuta jagaha likhA hai / sakala ke badale zakala zAstra ke badale sAstra ityAdi / va aura ba kA bheda to lekhaka ne rakhA hI nahIM hai / nimna akSaroM ko samajhane meM bhrama hotA hai-va dha, tva nva ndha, dhya na dhya, nta nna ta, n na Adi / kahIM kahIM parasavarNa kiyA hai / vyaMjana n ke badale nu tathA nu ke badale n , ku ke baTa le ka athavA kra likhA hai / karma dharma zarma tarka sarva ityAdi zabda dvitva karake likhe haiN| prati prAcIna, akhaMDa tathA surakSita hai / kahIM kahIM dImaka ke jAne ke nizAna mAlUma hote haiM; para prati ke akSara kharAba nahIM hue haiM / anya pramANasaMgraha-madrAsa prAnta kI prAiveTa lAibreriyoM ke sUcIpatra meM nimnasthAnoM para pramANasaMgraha kA patA calA haikeTalAga naM0 1417-annasvAmI zrauti bhavAnI ( coimbatore ) 2380-sarasvatI bhaMDArakameTI Tiruvalli kkeni ( Triplikena ) 3170-sItArAma zAstriyara AsthAnapaMDita maisUra / 5098-Attan Alaka PPangar of Alvar Truna Pari (Tinni velly) 5387-annasvAmI oNpha zrIraMgam ( tricanApallI) 5807-vidvAn zrIraMgAcAriara of shri valli Puttur ( Timni velly ) maiMne ina saba sthAnoM ko javAbI patra likhe para kahIM se kucha bhI uttara nahIM milA / mAlUma nahIM ki ina sthAnoM meM pramANasaMgraha akalaMkakRta jaina grantha hai yA anya koI ajaina pramANasaMgraha / aDayAra lAibrerI ke sUcIpatra meM bhI pramANasaMgraha kA nAma thaa| khoja karane para mAlUma huA ki-vaha koI ajaina grantha hai aura usameM dAyabhAga ke pramANoM kA saMgraha hai / zAstrarasika mahAnubhAvoM ko ukta sthAnoM meM pramANasaMgraha kI khoja karanI caahie| 64. AbhAra pradarzana zraddheya prajJAdRSTi paM0 sukhalAlajI-Apane atyanta kaThinatA se prApta pramANasaMgraha grantha ke sampAdanakA bhAra mujhe sauNpaa| ApakI amUlya tathA mArmika sUcanAoM ke anusAra hI isakA sampAdana kiyA gayA hai| ApakI sUkSmadRSTi evaM satsAhitya-pravRddhiviSayaka Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 akalaGkapranthatraya udArabhAva se maiM binA kisI kaThinAI ke isakA sampAdana karane meM samartha huA / grantha ke TippaNa hindIlekhana Adi sabhI kArya ApakI sUcanA evaM parAmarza ke anusAra hI hue haiM / siMghI granthamAlA ke saMsthApaka sadAzaya bAbU bahAdurasiMha jI siMghI-jo binA kisI sampradAyameda ke uttama sAhitya kA akalpita audArya se prakAzana kara saMskRti ke isa aMga kI bhI sudRr3ha rakSA kara rahe haiN| granthamAlA ke saMpAdaka vidvAn muni zrIjinavijayajI-jinakI susaMskRta kAryapraNAlI se granthamAlA kA sarvAGga sundara prakAzana ho rahA hai, tathA jinane sampAdana ke Abhyantara evaM bAhya svarUpanirdhAraNa meM apane cirakAlIna sampAdana prakAzana ke anubhava se anekoM sUcanAe~ diiN| muni zrIpuNyavijayajI-Apane pramANasaMgraha kI presakApI ko tathA prUphoM ko tAr3apatra se milAkara aneka zuddha pAThoM kI sUcanA dii| pramANasaMgraha kA pratiparicaya bhI Apane hI likhA hai| Apa jaisA niHsvArtha sAhityaprema anyatra kama dikhAI detA hai| Apa kI isa sahaja parakAryaparAyaNatA se mujhe bar3A AzvAsana milA hai / bhAI paM0 kailAzacandrajI zAstrI-ApakI sahAyatA se hI sarvaprathama vivRti kA saMkalana kiyA gayA thaa| Apane apane saMkalita nyAyavinizcaya se hameM jaba jarUrata huI taba kArikAnirNaya, azuddhizodhana tathA pAThAntara dene meM sahaja bhrAtRtva se pUrNa yoga diyaa| paM0 jugalakizorajI mukhtAraApane bar3e zrama se taiyAra kiyA huA nyAyavinizcayamUla kA likhita saMgraha paM0 sukhalAlajI kA patra pAte hI turanta bheja diyaa| jisake AdhAra se kArikAnirNaya Adi meM bar3I sahAyatA milii| tripiTikAcArya bhikSuvara rAhulasAMkRtyAyana-Apane apanI asAdhAraNa karmaThatA se prApta pramANavArtika, pramANavArtika manorathanandinI TIkA, pramANavArtika svopajJavRtti aura svopajJavRtti TIkA ke prUpha die, tathA pramANavArtikAlaMkAra kI sarvathA alabhya presakApI se noTa lene die| Apa kI isa Antarika udAratA ke kAraNa maiM TippaNoM meM alabhya atrataraNoM kA saMgraha kara sakA huuN| mi. P. tArakasa M. A. ne hetubindumUla dekhane diyA / kaviratna paM0 cainasukhadAsajI, tathA mAsTara motIlAlajI saMghI jayapura ne laghIyastrayakhavivRti kI prati bhejii| paM0 lokanAtha pArzvanAtha zAstrI mUDabidrI ne nyAyavinizcayAlaGkAra kI prati bhejI / bhAI paM0 dalasukhajI nyAyatIrtha ne chapAI pariziSTa Adi banAne kI sUcanAe~ diiN| pro0 zrIkaNThazAstrI maisUra tathA pro0 e. ena. upAdhyAya kolhApura ne akalaGka ke samaya viSayaka apane mantavya kI patra dvArA vistAra se sUcanA dii| ataeva maiM ukta mahAnubhAvoM kA Antarika AbhAra pradarzana karatA huuN| iti zam / sampAdaka zrutapaMcamI, jyeSTha zukla vIranirvANa saM0 2466 syAdvAda vidyAlaya kaashii| nyAyAcArya mahendrakumAra zAstrI .. Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 1. granthakAra zrImadbhaTTAkalaGkadeva kI jIvanagAthA na to unhoMne svayaM hI likhI hai aura na tannikaTasamayavartI kinhIM dUsare AcAryoM ne hI / upalabdha kathAkozoM meM sabase purAne hariSeNakRta kathAkoza meM samantabhadra aura akalaMka jaise yugapradhAna AcAryoM kI kathAe~ hI nahIM haiN| hariSeNa ne svayaM apane kathAkoza kA samAptikAla zakasaMvat 853 (I. 141) likhA hai| prabhAcandrakRta gadyakathAkoza meM akalaMka kI kathA milatI hai| paM0 nAthUrAma jI premI isakA racanAkAla vikramakI caudahavIM sadI anumAna karate haiN| prabhAcandra ke gadyakathAkoza ko hI brahmacArI nemidatta ne vikramasaMvat 1575 ke AsapAsa padyarUpa meM parivartita kiyA hai| devacandrakRta kanar3I bhASA kI 'rAjAvalIkathe' meM bhI akalaMka kI kathA hai| isakA racanAkAla 16 vIM sadI ke bAda hai| isa taraha kathAgranthoM meM caudahavIM sadI se pahile kA koI kathAgrantha nahIM milatA jisameM akalaMka kA caritra to kyA nirdeza taka bhI ho| akalaMkadeva ke 600 varSa vAda kI ina kathAoM kA itivRttajJa vidvAna pUre pUre rUpa meM anusaraNa nahIM karate haiN| inake sivAya akalaMka ke zAstrArtha kA ullekha malliSeNaprazasti meM hai| yaha prazasti vikramasaMvat 1185 meM likhI gaI thii| akalaMka ke pitA kA nAma rAjavArtika prathamAdhyAya ke anta meM Ae hue 'jIyAccira' zloka meM 'laghuhavva' likhA huA hai / isa taraha akalaMka ke jIvanavRtta kI sAmagrI nahIM vat hai / jo hai bhI vaha itanI bAda kI hai ki usa para anya prabala sAdhaka pramANoM ke abhAva meM sahasA jora nahIM diyA jA sktaa| paM0 nAthUrAmajI premI ne kathAkoza Adi ke AdhAra se jainahitaiSI ( bhAga 11 aMka 7-8) meM akalaMkadeva kA jIvana vRttAnta likhA hai| usIke AdhAra se nyAyakumudacandra kI prastAvanA meM bhI bahuta kucha likhA gayA hai| yahAM maiM usakA piSTapeSaNa na karake sirpha unhIM muddoM para kucha vicAra prakaTa karU~gA, jinake viSaya meM abhI kucha nayA jAnA gayA hai tathA anumAna karane ke lie prerakasAmagrI saMkalita kI jA sakI hai / khAsa kara samayanirNayArtha kucha Abhyantara sAmagrI upasthita karanA hI isa samaya mukhyarUpa se prastuta hai; kyoMki isa dizA meM jaisI guMjAiza hai vaisA prayatna nahIM huaa| 6 1. janmabhUmi-pitRkula prabhAcandra ke gadyakathAkoza tathA usIke parivartitarUpa brahmacArI nemidatta ke ArAdhanAkathAkoza ke lekhAnusAra akalaMka kA janmasthAna mAnyakheTa nagarI hai| ve vahAM ke rAjA Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 akalaGkagranthatraya [ pranthakAra zubhatuMga ke maMtrI puruSottama ke jyeSTha putra the / zrI devacandrakRta kanar3I bhASAke rAjAvalIkathe nAmaka grantha meM unheM kAJcI ke jinadAsa brAhmaNa kA putra batAyA hai| inakI mAtA kA nAma jinamatI thA / tIsarA ullekha rAjavArtika ke prathama adhyAyake anta meM pAyA jAne vAlA yaha zloka hai "jIyAcciramakalaMka brajhA laghuhavvanRpativaratanayaH / anavaratanikhilajananutavidyaH prazastajanahRdyaH || " isa zloka ke anusAra laghuvva rAjAke varatanaya - jyeSTha putra the / vidvAnoM kI Ajataka kI paryAlocanA se jJAta hotA hai ki ve rAjAvalIkathe kA varNana pramANakoTi meM nahIM mAnate aura kathAkoza ke varNana kI apekSA unakA jhukAva rAjavArtika ke zloka kI ora adhika dikhAI detA hai / mujhe to aisA lagatA hai ki- laghuhavva aura puruSottama eka hI vyakti haiM / rASTrakUTavaMzIya indrarAjadvitIya tathA kRSNarAjaprathama bhAI bhAI the / indrarAja dvitIya kA putra dantidurgadvitIya apane pitA kI mRtyu ke bAda rAjyAdhikArI huA / karnATaka prAnta meM pitA ko va yA appa zabda se kahate / sambhava hai ki dantidurga apane cAcA kRSNarAja ko bhI anya zabda se kahatA ho / yaha to eka sAdhAraNasA niyama hai ki jise rAjA 'va' kahatA ho, use prajA bhI 'avva' zabda se hI kahegI / kRSNarAja jisakA dUsarA nAma zubhaMga thA, dantidurga ke bAda rAjyAdhikArI huaa| mAlUma hotA hai ki puruSottama kRSNarAja ke prathama se hI laghu sahakArI rahe haiM, isalie svayaM dantidurga evaM prajAjana inako 'laghu avva' zabda se kahate hoMge / bAda meM kRSNarAja ke rAjyakAla meM ye kRSNarAja ke maMtrI bane hoMge / kRSNarAja apanI pariNata avasthA meM rAjyAdhikArI hue the / isaliye yaha mAnane meM koI Apatti nahIM hai ki puruSottama kI avasthA bhI karIba karIba utanI hI hogI aura unakA jyeSTha putra akalaMka dantidurga kI sabhA meM, jinakA upanAma 'sAhasatuMga' kahA jAtA hai, apane himazItala kI sabhA meM hone vAle zAstrArtha kI bAta kahe / puruSottama kA 'laghuvva' nAma itanA rUr3ha ho gayA thA ki kalaMka bhI unake asalI nAma puruSottama kI apekSA prasiddha nAma 'laghu' adhika pasanda karate hoMge / yadi rAjavArtikavAlA zloka kalaMka yA tatsamakAlIna kisI anya AcArya kA hai to usameM puruSottama kI jagaha 'laghuprava' nAma AnA svAbhAvika hI hai / 'laghupranva' eka tAllukedAra hokara bhI viziSTa rAjamAnya to the hI aura isIlie ve bhI nRpati kahe jAte the / akalaMka unake varatanaya - jyeSTha putra yA zreSTha putra the / yadyapi abhI taka itihAsa se yaha mAlUma ho sakA hai ki- mAnyakheTa rAjadhAnI kI pratiSThA mahArAja amoghavarSa ne kI thI / para isameM sabhI aitihAsika vidvAnoM kA ekamata nahIM hai / yaha to sambhava hai ki amoghavarSa ne isakA jIrNoddhAra karake punaH pratiSThA kI ho, Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samaya vicAra ] 13 kyoMki amoghavarSa ke pahile bhI 'mAnyapura, mAnyAn' Adi ullekha milate haiM / athavA yaha mAna bhI liyA jAya ki amoghavarSa ne hI mAnyakheTa ko pratiSThita kiyA thA / taba bhI isase kathAkoza kI bAteM sarvathA aprAmANika nahIM kahI jA sktii| isase to itanA hI kahA jA sakatA hai ki - kathAkozakAra ke samaya meM rASTrakUTavaMzIya rAjAoM kI rAjadhAnI Amataura se mAnyakheTa prasiddha thI aura isIliye kathAkozakAra ne zubhatuMga kI rAjadhAnI bhI mAnyakheTa likha dI hai / yadi puruSottama aura laghupravva ke eka hI vyakti hone kA anumAna satya hai to kahanA hogA ki kalaMkadeva kI janmabhUmi mAnyakheTa ke hI Asa pAsa hogI tathA pitA kA asalI nAma puruSorAma tathA pracalita nAma 'laghukrava' hogA / 'laghupravva' kI jagaha 'laghuhavva' kA honA to uccAraNa kI vividhatA aura prati ke lekhanavaicitrya kA phala hai / 9 2. samaya vicAra prastAvanA kalaMka ke samaya ke viSaya meM mukhyatayA do mata haiM / pahilA svargIya DaoN0 ke0 bI0 pAThaka kA aura dUsarA pro0 zrIkaNThazAstrI tathA paM0 jugalakizora mukhtAra kA / DaoN0 pAThaka malliSeNaprazasti ke ' rAjan sAhasatuMga ' zloka ke AdhAra se inheM rASTrakUTa vaMzIya rAjA dantidurga yA kRSNarAja prathama kA samakAlIna mAnate haiM, aura akalaMkacarita ke - " vikramArkazakAbdIyazatasaptapramAjuSi / kAle 'kalaMkayatino bauddhairvAdo mahAnabhUt // " isa zloka ke 'vikramArkazakAbda' zabda kA zakasaMvat artha karate haiM / ataH inake matAnusAra kalaMkadeva zakasaMvat 700 ( I0 778 ) meM jIvita the / dUsare pakSa meM zrIkaNThazAstrI tathA mukhtArasA0 ' vikramArkazakAbda ' kA vikramasaMvat artha karake kalaMka devakI sthiti vikrama saM0 700 ( I0 643 ) meM batalAte haiM / prathamamata kA samarthana sva0 DaoN0 Ara0 jI0 bhANDArakara, sva0 DaoN0 satIzacandra vidyAbhUSaNa tathA paM0 nAthUrAmajI premI Adi vidvAnoM ne kiyA hai / isake samarthanArtha harivaMzapurANa ( 1 / 31 ) meM akalaMkadeva kA smaraNa, kalaMka dvArA dharmakIrti kA khaMDana tathA prabhAcandra ke kathAkoza meM kalaMka ko zubhatuMga kA mantriputra batalAyA jAnA Adi yuktiyA~ prayukta kI gaI haiM / dUsare mata ke samarthaka pro0 e0 ena0 upAdhye aura paM0 kailAzacandrajI zAstrI Adi haiM / isa mata ke samarthanArtha vIrasena dvArA dhabalATIkA meM rAjavArtika ke avataraNa liye jAnA, haribhadra ke dvArA 'akalaMka nyAya' zabda kA prayoga, siddhasenagaNikA siddhivinizcaya vAlA ullekha, jinadAsagaNi mahattara dvArA nizIthacUrNi meM siddhivinizcaya kA darzanaprabhAvaka zAstrarUpase likhA jAnA Adi pramANa die gae haiM' / 1 ina donoM matoM ke samarthana kI sabhI yuktiyoM kA vistRta saMgraha nyAyakumudacandra kI prastAvanA meM dekhanA cAhie / Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 akalaGkaanyatraya [pranthakAra hamArI vicArasaraNi-kisI eka AcArya kA yA usake grantha kA anya AcArya samakAlIna hokara bhI ullekha aura samAlocana kara sakate haiM, aura uttarakAlIna hokara bhii| para isa meM hameM isa bAta para dhyAna rakhanA hogA ki ullekhAdi karanevAlA zrAcArya jaina hai yA jainetara / apane sampradAya meM to jaba mAmUlI se thor3A bhI acchA vyakti, jisakI pravRtti itaramata nirasana ke dvArA mArgaprabhAvanA kI ora adhika hotI hai, bahuta jaldI khyAta ho jAtA hai, taba asAdhAraNa vidvAnoM kI to bAta hI kyA ? svasampradAya meM prasiddhi ke liye adhika samaya kI AvazyakatA nahIM hotI / ataH svasampradAya ke AcAryoM dvArA pUrvakAlIna tathA samakAlIna AcAryoM kA ullekha kiyA jAnA ThIka hai| itanA hI nahIM; para khasampradAya meM to kisI vRddha AcArya dvArA asAdhAraNapratibhAzAlI yuvaka prAcArya kA bhI ullekha honA saMbhava hai| para anya sampradAya ke AcAryoM dvArA samAlocana yA ullekha hone yogya prasiddhi ke lie kucha samaya avazya hI apekSita hotA hai| kyoMki 12-13 sau varSa pUrva ke sAmpradAyika vAtAvaraNa meM asAdhAraNa prasiddhi ke vinA anya sampradAya ke AcAryoM para isa prakAra kI chApa nahIM par3a sakatI, jisase ve ullekha karane meM tathA samAlocana yA anusaraNa karane meM pravRtta hoN| ataH sampradAyAntara ke ullekha yA samAlocana karane vAle AcArya se samAlocya yA ullekhanIya AcArya ke samaya meM samakAlIna hone para bhI 15-20 varSa jitane samaya kA paurvAparya mAnanA vizeSa sayuktika jAna par3atA hai| yadyapi isake apavAda mila sakate haiM aura milate bhI haiM; para sAdhAraNatayA yaha praNAlI satyamArgonmukha hotI hai| dUsare samAnakAlIna lekhakoM ke dvArA likhI gaI vizvasta sAmagrI ke abhAva meM granthoM ke AntarikaparIkSaNa ko adhika mahattva denA satya ke adhika nikaTa pahu~cane kA prazasta mArga hai| Antarika parIkSaNa ke sivAya anya bAhya sAdhanoM kA upayoga to khIMcatAna karake donoM ora kiyA jA sakatA hai, tathA loga karate bhI haiN| maiM yahAM isI vicAra paddhati ke anusAra vicAra kruuNgaa| __ akalaMka ke granthoM ke Antarika avalokana ke AdhAra se merA vicAra spaSTarUpa se akalaMka ke samaya ke viSaya meM DaoN. pAThaka ke mata kI ora hI adhika mukatA hai / hA~, merI samarthanapaddhati DaoN0 pAThaka kI samarthana paddhati se bhinna hai| maiM pahile virodhI mata kI una eka do khAsa yuktiyoM kI AlocanA karU~gA jinake AdhAra para unakA mata sthira hai, phira una vicAroM ko vistAra se likhUgA jinane merI mati DaoN. pAThaka ke matasamarthana kI ora jhukaaii| AlocanA-(1) nizIthacUrNi meM siddhivinizcaya kA darzanaprabhAvakarUpa se ullekha hai to shii| yaha bhI ThIka hai ki isake kartA jinadAsagaNimahattara haiM, kyoMki nizIthacUrNi ke anta meM dI huI gAthA se unakA nAma spaSTarUpase nikala AtA hai| para abhI isa Jain Education international Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AlocanA] prastAvanA cUrNi ke racanAkAla kA pUrA nizcaya nahIM hai| yadyapi nandIcUrNi kI prAcIna aura vizvasanIya prati meM usakA racanAsamaya zaka 518 (I0 676) diyA hai para isake kartA jinadAsagaNimahattara haiM yaha abhI saMdigdha hai / isake kAraNa ye haiM 1-abhI taka paramparAgata prasiddhi hI aisI calI A rahI hai ki nandIcUrNi jinadAsa kI hai, para koI sAdhakapramANa nahIM milaa| bhANDArakara prAcyavidyAsaMzodhana mandira ke jainAgama kaiTalaoNga meM pro0 H.R. kApar3iyA ne spaSTa likhA hai ki-nandIcUrNi ke kartA jinadAsa haiM yaha praghoSamAtra hai| 2-nizIthacUrNi kI taraha nandIcUrNi ke anta meM jinadAsa ne apanA nAma nahIM diyaa| 3-nandIcUrNi ke anta meM pAI jAne vAlI"NireNa gAmetta mahAsahA jitA, pasUyatI saMkha jgddhitaakulaa| kamaddhitA vIsaMta ciMtitakkharo phuDaM kaheyaM amihANakammuNA // " isa gAthA ke akSaroM ko lauTa palaTane para bhI 'jinadAsa' nAma nahIM nikltaa| 4-nandyadhyayana TIkA ke racayitA prAcArya malayagiri ko bhI cUrNikAra kA nAma nahIM mAluma thA; kyoMki ve apanI TIkA meM pUrvaTIkAkAra prAcAryoM kA smaraNa karate samaya haribhadrasUri kA to nAma lekara smaraNa karate haiM jaba ki haribhadra ke dvArA AdhAra rUpa se avalambita cUrNi ke racayitA kA ve nAmollekha nahIM karake 'tasmai zrIcUrNikRte namo'stu' itanA likhakara hI cupa ho jAte haiN| isalie yaha spaSTa hai ki-AcArya malayagiri cUrNikAra ke nAma se aparicita the; anyathA ve haribhadra kI taraha cUrNikAra kA nAma liye binA nahIM rhte| ataH jaba nandIcUrNi kI aura nizIthacUrNi kI ekakartRkatA hI anizcita hai taba nandIcUrNi ke samaya se nizIthacUrNi ke samaya kA nizcaya nahIM kiyA jA sktaa| isa taraha anizcitasamayavAlA nizIthacUrNi kA siddhivinizcaya vAlA ullekha akalaMka kA samaya I0 676 se pahile le jAne meM sAdhaka nahIM ho sakatA / (2) akalaMkacarita ke 'vikramArka zakAbda' vAle ullekha ko hameM anya samartha pramANoM ke prakAza meM hI dekhanA tathA saMgata karanA hogA, kyoMki akalaMkacarita 15 vI 16 vIM zatAbdI kA grantha hai| yaha akalaMka se karIba sAta ATha sau varSa bAda banAyA gayA hai| akalaMkacarita ke kartA ke sAmane yaha paramparA rahI hogI ki 'saMvat 1 bhANDArakara prAcyavidyA saMzodhana mandira ke jainAgama kaiTalaoNga (Part II. P. 302) me malayagiriracita likhita tIna nandisUtra vivaraNoM kA paricaya hai| unameM cUrNikAra tathA haribhadra kA nimna zlokoM meM smaraNa kiyA hai"nanyadhyayanaM pUrva prakAzitaM yena viSamabhAvArtham / tasmai zrIcUrNikRte namostu viduSe paropakRte // 1 // madhye samastabhUpIThaM yazo yasyAbhivarddhata / tasmai zrIharibhadrAya namaSTIkAvidhAyine // 2 // " Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akalaGkagranthatraya [pranthakAra 720 meM akalaMka kA zAstrArtha huA thA'; para unheM yaha nizcita mAlUma nahIM thA ki yaha saMvat vikrama hai yA zaka athavA aura koI ? Age likhe hue 'akalaMka ke granthoM kI tulanA' zIrSaka stambha se yaha spaSTa ho jAyagA ki akalaMka ne bhartRhari, kumArila, dharmakIrti, prajJAkara, karNakagomi Adi AcAryoM ke vicAroM kI AlocanA kI hai| kumArila Adi kA kAryakAla san 650 I. se pahile kisI bhI taraha nahIM jAtA; kyoMki bhartRhari (san 600 se 650) kI AlocanA kumArila Adi ke granthoM meM pAI jAtI hai / yadi vikramArka zakAbda se vikramasaMvat vivakSita kiyA jAya to akalaMka ko kumArila Adi se pUrvakAlIna nahIM to jyeSTha to avazya hI mAnanA pdd'egaa| yaha akalaMka ke dvArA jina anya AcAryoM kI samAlocanA kI gaI hai, unake samaya se spaSTa hI viruddha par3atA hai / ataH hama isa zloka ko itanA mahattva nahIM de sakate, jisase hameM sArI vastusthiti ko ulaTa kara bhartRhari, kumArila, dharmakIrti, prajJAkara aura karNakagomi ko, jinameM spaSTa rUpa se paurvAparya hai khIMcatAna kara samAna kAla meM lAnA pdd'e| akalaMkadeva ke granthoM se mAlUma hotA hai ki unakA bauddhadarzanaviSayaka abhyAsa dharmakIrti tathA unake ziSyoM ke mUla evaM TIkAgranthoM kA thaa| isakA yaha tAtparya nahIM hai ki unhoMne vasubandhu yA dignAga ke grantha nahIM dekhe the| kintu bauddhoM ke sAtha mahAn zAstrArtha karanevAle akalaMka ko una pUrvagranthoM kA dekhanA bhara paryApta nahIM thA, unheM to zAstrArtha meM khaNDanIya jaTila yuktijAla kA viziSTa abhyAsa cAhie thaa| isaliye zAstrArtha meM upayogI dalIloM ke koTikrama meM pUrNa niSNAta akalaMka kA mahAn vAda vikrama 700 meM asaMbhava mAlUma hotA hai; kyoMki dharmakIrti Adi kA grantharacanAkAla san 660 se pahile kisI taraha saMbhava nahIM hai / sArAMza yaha ki hameM isa ullekha kI saMgati ke lie anya sAdhaka evaM poSaka pramANa khojane hoMge / maiMne isI dizA meM yaha prayatna kiyA hai| anya haribhadra, siddhasenagaNi Adi dvArA akalaMka kA ullekha, harivaMzapurANa meM 1 harivaMzapurANa ke "indrcndraarkjainendrvyaaddivyaakrnnekssinnH| devasya devasaMghasya na vandante giraH kathama // " (1-31) isa zloka meM paM0 kailAzacandrajI devanandi kA smaraNa mAnate haiN| usake liye 'devasaMghasya' kI jagaha 'devavandyasya' pATha zuddha batAte hai (nyAyakumuda prastA0 ) / para isa zloka kA 'indracandrAkaMjainendravyADivyAkaraNakSiNa:' vizeSaNa dhyAna dene yogya hai| isakA tAtaparya yaha hai ki-ve deva indra canda akaM jainendra vyADi prAdi vyAkaraNoM ke ikSina-draSTA-viziSTa abhyAsI the| deva indra Adi vyAkaraNoM ke abhyAsI to ho sakate haiM para jainendra vyAkaraNa ke to ve racayitA the| yadi devanandi kA smaraNa harivaMzakAra ko karanA thA to ve 'jainendrakartuH yA jainendrapraNetuH' aisA koI pada rkhte| eka hI pada meM jainendra ke kartA tathA indrAdi vyAkaraNoM ke abhyAsI devanandi kA ullekha vyAkaraNazAstra ke niyamoM se viruddha hai| devanandi kA smaraNa mAnane ke lie 'devasaMghasya' kI jagaha 'devavandyasya' pATharUpa kalpanAgaurava kA, tathA 'devanandasya' pATha ke sraSTa rUpa se devanandi kA saMketa mAnane rUpa kliSTakalpanA kA bhAra vyartha hI DhonA par3atA hai| ataH isa zloka meM zabdazAstraniSNAta akalaMka kA hI smaraNa mAnanA caahie| Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhartRhari-kumArila ] prastAvanA akalaMka kA ullekha, vIrasena dvArA rAjavArtika ke avataraNa liye jAnA Adi aise rabaraprakRtika pramANa haiM, jinheM khIMcakara kahIM bhI biThAyA jA sakatA hai| ataH unakI nirAdhAra khIMcatAna meM maiM apanA tathA pAThakoM kA samaya kharca nahIM kruuNgaa| $ 3. akalaMka ke granthoM kI tulanA ___ hameM akalaMka ke granthoM ke sAtha jina AcAryoM ke granthoM kI tulanA karanA hai unake pArasparika paurvAparya evaM samaya ke nirNaya kI khAsa AvazyakatA hai| ataH tulanA likhane ke pahile una khAsa khAsa AcAryoM ke paurvAparya tathA samaya ke viSaya kI Avazyaka sAmagrI prastuta kI jAtI hai| isameM prathama bhartRhari, kumArila, dharmakIrti, prajJAkara, dharmottara, karNakagomi, zAntarakSita Adi AcAryoM ke samaya Adi kA vicAra hogA phira inake sAtha akalaMka kI tulanA karake akalaMkadeva kA samaya nirNIta hogaa| bhatehari aura kumArila-itsiMga ke ullekhAnusAra bhartRhari usa samaya ke eka prasiddha vaiyAkaraNa the| usa samaya inakA vAkyaviSayakacarcAvAlA vAkyapadIya grantha prasiddha thaa| itsiMga ne jaba (san 691) apanA yAtrA vRttAnta likhA taba bhartRhari kI mRtyu hue 40 varSa ho cuke the| ataH bhartRhari kA samaya san 600-650 taka sunizcita hai / bhartRhari zabdAdvaita darzana ke prasthApaka the| mImAMsakadhurINa kumArila ne bhartRhari ke vAkyapadIya se anekoM zloka uddhRta kara unakI samAlocanA kI hai| yathA "astyarthaH sarvazabdAnAmiti pratyAyyalakSaNam / apUrvadevatAsvargaH samamAhurgavAdiSu // " [ vAkyapadIya 2 / 121 ] tantravArtika (pR0 251-253 ) meM yaha zloka do jagaha uddhRta hokara Alocita huA hai / isI taraha tantravArtika (pR. 201-10) meM kumArila ne vAkyapadIya ke "tattvAvabodhaH zabdAnAM nAsti vyAkaraNAhate" ( vAkyapa0 117 ) aMza ko uddhRta kara usakA khaMDana kiyA hai| mImAMsAzlokavArtika ( vAkyAdhikaraNa zloka 51 se) meM vAkyapadIya ( 2 / 1-2 ) meM Ae hue dazavidha vAkyalakSaNoM kA samAlocana kiyA hai / bhartRhari ke sphoTavAda kI bhI AlocanA kumArila ne ( mI0 zlo0 sphoTavAda ) bar3I prakharatA se kI hai / DaoN0 ke. bI. pAThaka ne yaha nirdhArita kiyA hai ki-kumArila isavI san kI 8 vIM zatAbdI ke pUrvabhAga meM hue haiN| DaoN0 pAThaka ke dvArA anviSTa pramANoM se itanA to spaSTa hai ki kumArila bhartRhari ( san 650) ke bAda hue haiM / ataH kama se kama unakA kAryakAla san 650 ke bAda to hogA; para ve itane bAda to kabhI nahIM ho skte| mere 'dharmakIrti aura kumArila' ke vivecana se yaha spaSTa ho jAyagA ki-kumArila bhartRhari ke bAda hokara bhI dharmakIrti ke kucha pUrva hue haiM; kyoMki dharmakIrti ne kumArila ke vicAroM kA khaMDana kiyA hai / DaoN0 pAThaka kumArila aura dharmakIrti ke pArasparika paurvAparya ke viSaya meM abhrAnta nahIM the| yahI kAraNa hai ki-ve kumArila kA samaya I0 Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 akalaGkagranthatraya [ granthakAra 8 vIM kA pUrvabhAga mAnate the| dharmakIrti kA samaya Age san 620 se 660 taka nizcita kiyA jaaygaa| ataH kumArila kA samaya san 600 se 680 taka mAnanA hI samucita hogaa| bhartRhari aura dharmakIrti kumArila kI taraha dharmakIrti ne bhI bhartRhari ke sphoTavAda tathA una ke anya vicAroM kA khaMDana apane pramANavArtika tathA usakI svopajJavRtti meM kiyA hai / yathA 1-dharmakIrti sphoTavAda kA khaMDana pramANavArtika ( 3 / 251 se ) meM karate haiN| 2-bhartRhari kI-"nAdenAhitabIjAyAmantyena dhvaninA saha / AvRttiparipAkAyAM buddhau zabdo'vabhAsate // " [vaakyp01|85] isa kArikA meM varNita vAkyArthabodhaprakAra kA khaMDana dharmakIrti pramANavArtika svopajJavRtti ( 30253 ) meM isa prakAra ullekha kara ke karate haiM ___ "samastavarNasaMskAravatyA antyayA buddhyA vAkyAvadhAraNamityapi mithyA / " ataH dharmakIrti kA samaya bhartRhari ke anantara mAnane meM koI sandeha nahIM hai / kumArila aura dharmakIrti-DaoN0 vidyAbhUSaNa Adi ko vizvAsa thA ki kumArila ne dharmakIrti kI AlocanA kI hai| madrAsa yuni0 se prakAzita bRhatI ke dvitIya bhAga kI prastAvanA meM pro. rAmanAtha zAstrI ne ukta mantavya kI puSTi ke liye mImAMsAzlokavArtika ke 4 sthala ( mI0 zlo0 pR0 66 zlo0 76, pR0 83 zlo0 131, pR0 144 zlo0 36, pR0 250 zlo0 131) bhI khoja nikAle haiM / mAlUma hotA hai ki-ina sthaloM kI pArthasArathimizra viracita nyAyaratnAkara vyAkhyA meM jo utthAna vAkya die haiM, unhIM ke AdhAra se hI pro0 rAmanAtha jI ne una zlokoM ko dharmakIrti ke matakhaMDanaparaka samajha liyA hai| yahA~ pArthasArathimizra kI taraha, jo kumArila se 4-5 sau varSa bAda hue haiM, zAstrIjI bhI bhrama meM par3a gae haiN| kyoMki una zlokoM meM koI bhI zabda aisA nahIM hai jisake bala para una zlokoM kA artha sAkSAt dharmakIrti ke matakhaMDanaparaka rUpa meM lagAyA jA ske| 4-5 sau varSa bAda hue TIkAkAra ko, jisakI dRSTi aitihAsika kI apekSA tAttvika adhika hai aisA bhrama honA svAbhAvika hai| isI taraha DaoN0 pAThaka kA yaha likhanA bhI abhrAnta nahIM hai ki-" mImAMsA zlokavArtika ke zUnyavAda prakaraNa meM kumArila ne bauddhamata ke 'buddhyAtmA grAhya grAhaka rUpa se bhinna dikhAI detA hai' isa vicAra kA khaMDana kiyA hai / zlokavAtika kI vyAkhyA meM isa sthAna para sucaritamizra dharmakIrti kA nimna zloka, jisako zaMkarAcArya aura surezvarAcArya ne bhI uddhRta kiyA hai, bArambAra uddhRta karate haiM 1 yaha uddharaNa nyAyakumudacandra ko prastAvanA se liyA hai| Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 kumArila-dharmakIrti ] prastAvanA "avibhAgo'pi buddhyAtmA viparyAsitadarzanaiH / grAhyagrAhakasaMvittibhedavAniva lakSyate // " [pramANavA0 2 / 354] isase yaha mAlUma hotA hai ki kumArila dharmakIrti ke bAda hue haiN|" __ DaoN0 pAThaka jina ilokoM kI vyAkhyA meM sucaritamizra dvArA 'avibhAgo'pi ' zloka uddhRta kie jAne kA jikra karate haiM, ve zloka ye haiM "matpakSe yadyapi svaccho jJAnAtmA paramArthataH / tathApyanAdau saMsAre pUrvajJAnaprasUtibhiH // citrAbhizcitrahetutvAdvAsanAbhirupaplavAt / svAnurUpeNa nIlAdigrAhyagrAhakadUSitam // pravibhaktamivotpannaM nAnyamarthamapekSate / " mI0 zlo0 zUnyavAda zlo0 15-17] ina zlokoM kI vyAkhyA meM na kevala sucaritamizra ne hI kintu pArthasArathimizra ne bhI 'avibhAgo'pi' zloka ko uddhRta kara bauddhamata kA pUrvapakSa sthApita kiyA hai / para ina zloMkoM kI zabdAvalI kA dhyAna se paryavekSaNa karane para jJAta hotA hai ki-granthakAra ina zlokoM ko sIdhe taura se pUrvapakSa ke kisI grantha se uThAkara uddhRta kara rahA hai / inakI zabdAvalI 'avibhAgo'pi' zloka kI zabdaracanA se karIba karIba bilakula bhinna hai / yadyapi Arthika dRSTi se 'avibhAgo'pi' zloka kI saMgati 'matpakSe' Adi zlokoM se ThIka baiTha sakatI hai; para yaha viSaya svayaM dharmakIrti dvArA mUlataH nahIM kahA gayA hai / dharmakIrti ke pUrvaja AcArya vasuvandhu Adi ne viMzatikAvijJaptimAtratA aura triMzatikAvijJaptimAtratAsiddhi Adi granthoM meM bar3e vistAra se ukta viSaya kA sthApana kiyA hai| dignAga ke jisa pramANasamuccaya para dharmakIrti ne pramANavArtika vRtti racI hai usa meM to isakA vivecana hogA hii| sthiramati Adi vijJAnavAdiyoM ne vasubandhu kI triMzatikAvijJaptimAtratAsiddhi para bhASya Adi racake ukta mata ko pUrI pUrI taura se pallavita kiyA hai / dharmakIrti to ukta mata ke anuvAdaka haiM / ataH sucaritamizra yA pArthasArathimizra ke dvArA uddhRta zloka ke bala para kumArila ko dharmakIrti kA samAlocaka nahIM kahA jA sakatA / aba maiM kucha aise sthala uddhRta karatA hU~ jinase yaha nirdhArita kiyA jA sakegA ki dharmakIrti hI kumArila kA khaNDana karate haiM 1-kumArila ne zAvarabhASyake 'dharme codanaiva pramANam' isa vAkya ko dhyAna meM rakhakara apane dvArA kie gae sarvajJatvanirAkaraNa kA eka hI tAtparya batAyA hai ki__ "dharmajJatvaniSedhastu kevalo'tropayujyate / sarvamanyadvijAnastu puruSaH kena vAryate // " arthAt-sarvajJatva ke nirAkaraNa kA tAtparya hai dharmajJatva kA niSedha / dharma ke sivAya anya saba padArthoM ke jAnanevAle kA niSedha yahA~ prastuta nahIM hai / dharmakIrti pramANavArtika (1-31-35) meM ThIka isase viparIta sugata kI dharmajJatA 1 yaha zloka kumArila ke nAma se tatvasaMgraha (pR0 817) meM uddhRta hai| Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akalaGka pranthatraya [ granthakAra hI pUre jora se siddha karate haiM, unheM sugata kI sarvajJatA anupayogI mAlUma hotI hai / ve likhate haiM ki 20 "heyopAdeyatattvasya sAbhyupAyasya vedakaH / yaH pramANamasAviSTaH na tu sarvasya vedakaH // dUraM pazyatu vA mA vA tattvamiSTaM tu pazyatu / pramANaM dUradarzI cedeta gRdhAnupAsmahe // " [ pramANavA0 1 / 34-35 ] arthAta- jo heya-dukha, upAdeya-nirodha, heyopAya - samudaya, aura upAdeyopAya -mArga ina cAra AryasatyoM kA jAnatA hai vahI pramANa hai / use samasta padArthoM kA jAnanevAlA honA Avazyaka nahIM hai / vaha dUra atIndriya padArthoM ko jAne yA na jAne, use iSTatattva kA parijJAna honA cAhie / yadi dUravartI padArthoM kA draSTA hI upAsya hotA ho taba to hama ko dUradraSTA gRddhoM kI upAsanA pahile karanI cAhie / 2 - kumArila ne zabda ko nityatva siddha karane meM jina kramabaddha dalIloM kA prayoga kiyA hai dharmakIrti unakA pramANavArtika meM ( 3 / 265 se Age ) khaNDana karate haiM / 3 - kumArila ke 'varNAnupUrvI vAkyam' isa vAkyalakSaNa kA dharmakIrti pramANavArtika ( 3 / 259) meM 'varNAnupUrvI vAkyaM cet' ullekha karake usakA nirAkaraNa karate hai / 4 - kumArila ke "nityasya nitya evArthaH kRtakasyApramANatA" [ mI0 zlo0 vedani0 zlo0 14 ] isa vAkya kA dharmakIrti pramANavArtika meM ullekha karake usakI makhaula ur3Ate haiM "" midhyAtvaM kRtakeSveva dRSTamityakRtakaM vacaH / satyArthaM vyatirekeNa virodhivyApanAd yadi // " [ pramANavA0 3 / 286 ] 5- kumArila ke "ato'tra punnimittatvAdupapannA mRSArthatA " [ mI0 zlo0 codanAsU0 zlo0 169 ] isa zloka kA khaMDana dharmakIrti ne pramANavArtika svopajJavRtti ( 3 / 261 ) meM kiyA hai- "tato yatkiJcinmithyArthaM tatsarvaM pauruSeyamityanizcayAt / " 6 - kumArila ne "AptavAdAvisaMvAda sAmAnyAdanumAnatA " dignAga ke isa vacana kI mImAMsAzlokavArtika meM ( pR0 418 aura 13 ) meM samAlocanA kI hai / isakA uttara dharmakIrti pramANavArtika ( 3 / 216 ) meM dete haiM / 7- kumArila zlokavArtika ( pR0 168 ) meM nirvikalpakapratyakSa kA nimnarUpa se varNana karate haiM "asti hyAlocanAjJAnaM prathamaM nirvikalpakam / bAlamUkAdivijJAnasadRzaM zuddhavastujam // " dharmakIrti ne pramANavArtika ( 2 / 141 ) meM isakA "kecidindriyajatvAderbAladhIvadakalpanAm / AhurbAlA" ullekha karake khaNDana kiyA hai / 8- kumArila veda ke prapauruSeyatvasamarthana meM vedAdhyayanavAcyatva hetu kA bhI prayoga karate haiM Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmakIrti kA samaya ] prastAvanA "vedasyAdhyayanaM sarva tadadhyayanapUrvakam / vedAdhyayanavAcyatvAdadhunAdhyayanaM yathA // " [ mI0 zlo0 pR0 141] dharmakIrti apauruSeyatvasAdhaka anya hetuoM ke sAtha hI sAtha kumArila ke isa hetu kA bhI ullekha karake khaMDana karate haiM "yathA'yamanyato'zrutvA nemaM varNapadakramam / vaktuM samarthaH puruSaH tathAnyo'pIti kazcana // " [pramANavA0 3 / 240 ] pramANavArtikasvopajJavRtti ke TIkAkAra karNakagomi isa zloka kI utthAnikA isa prakAra dete haiM-"tadevaM karturasmaraNAditi hetuM nirAkRtya anyadapi sAdhanam vedasyAdhyayanaM sarva tadadhyayanapUrvakam iti dUSayitumupanyasyati yathetyAdi / " isase spaSTa hai ki-isa zloka meM dharmakIrti kumArila ke vedadhyayanavAcyatva hetu kA hI khaMDana kara rahe haiM / ina uddharaNoM se yaha bAta asandigdharUpa se pramANita ho jAtI hai ki-dharmakIrti ne hI kumArila kA khaMDana kiyA hai na ki kumArila ne dharmakIrti kA / ataH bhartahari kA samaya san 600 se 650 taka, kumArila kA samaya san 600 se 680 taka, tathA dharmakIrti kA samaya san 620 se 610 taka mAnanA samucita hogaa| dharmakIrti ke isa samaya ke samarthana meM kucha aura vicAra bhI prastuta kie jAte haiM dharmakIrti kA samaya-DaoN0 vidyAbhUSaNa Adi dharmakIrti kA samaya san 635 se 650 taka mAnate haiN| yaha prasiddhi hai ki-dharmakIrti nAlandA vizvavidyAlaya ke adhyakSa dharmapAla ke ziSya the| cInI yAtrI huenasAMga jaba san 635 meM nAlandA pahu~cA taba dharmapAla adhyakSapada se nivRtta ho cuke the aura unakA vayovRddha ziSya zIlabhadra adhyakSapada para thA / huenasAMga ne inhIM se yogazAstra kA adhyayana kiyA thaa| huenasAMga ne apanA yAtrA vivaraNa san 645 I. ke bAda likhA hai| usane apane yAtrAvRttAnta meM nAlandA ke prasiddha vidvAnoM kI jo nAmAvalI dI hai, usameM ye nAma haiM-dharmapAla, candrapAla, guNamati, sthiramati, prabhAmitra, jinamitra, jJAna mitra, zIghrabuddha aura zIlabhadra / dharmakIrtikA nAma na dene ke viSaya meM sAdhAraNatayA yahI vicAra hai, aura vaha yuktisaMgata bhI hai ki-dharmakIrti usa samaya prArambhika vidyArthI hoNge| bhikSu rAhulasAMkRtyAyana jI kA vicAra hai ki-'dharmakIrtikI usa samaya mRtyu ho cukI hogii| cUMki huenasAMga ko tarkazAstra se prema nahIM thA aura yataH vaha samasta vidvAnoM ke nAma dene ko bAdhya bhI nahIM thA, isI lie usane prasiddha tArkika dharmakIrti kA nAma nahIM liyA / ' rAhulajI kA yaha tarka ucita nahIM mAluma hotA; kyoMki dharmakIrti jaise yugapradhAnatArkika kA nAma huenasAMga ko usI taraha lenA cAhie thA jaise ki usane 1 dekho vAdanyAya kI prastAvanA / Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 akalaGkagranthatraya [ granthakAra pUrvakAlIna nAgArjuna yA vasubandhu Adi kA liyA hai| tarkazAstra se prema na hone para bhI guNamati sthiramati jaise vijJAnavAdI tArkikoM kA nAma jaba huenasAMga letA hai taba dharmakIrti ne to bauddhadarzana ke vistAra meM unase kahIM adhika evaM Thosa prayatna kiyA hai| isalie dharmakIrti kA nAma liyA jAnA nyAyaprApta hI nahIM thA, kintu huenasAMga kI sahaja guNAnurAgitA kA dyotaka bhI thA / yaha ThIka hai ki-huenasAMga sabake nAma lene ko bAdhya nahIM thA, para dharmakIrti aisA sAdhAraNa vyakti nahIM thA jisakI aisI upekSA anajAna meM bhI kI jaatii| phira yadi dharmakIrti kA kAryakAla guNamati sthiramati Adi se pahile hI samApta huA hotA to inake granthoM para dharmakIrti kI vizAlagrantharAzi kA kucha to asara milanA cAhie thaa| jo unake granthoM kA sUkSma paryavekSaNa karane para bhI dRSTigocara nahIM hotA / huenasAMga ne eka jinamitra nAmake AcArya kA bhI ullekha kiyA hai / itsiMga ke "dharmakIrti ne 'jina' ke pazcAt hetuvidyA ko aura sudhArA" isa ullekha ke anusAra to yaha spaSTa mAlUma ho jAtA hai ki dharmakIrti kA kAryakAla 'jina' ke pazcAt thA; kyoMki huenasAMga ke 'jinamitra' aura itsiMga ke 'jina' eka hI vyakti mAluma hote haiM / ataH yahI ucita mAluma hotA hai ki-dharmakIrti usa samaya yuvA the jaba huenasAMga ne apanA yAtrAvivaraNa likhA / dUsarA cInI yAtrI itsiMga thaa| isane san 671 se 665 taka bhAratavarSa kI yAtrA kii| yaha san 675 se 685 taka dasa varSa nAlandA vizvavidyAlaya meM rahA / isane apanA yAtrAvRttAnta san 691-92 meM likhA hai| isiMga ne nAlandA vizvavidyAlaya kI zikSApraNAlI Adi kA acchA varNana kiyA hai| vaha vidyAlaya ke labdhapratiSTha snAtakoM kI carcA ke silasile meM likhatA hai ki-"pratyeka pIr3hI meM aise manuSyoM meM se kevala eka yA do hI prakaTa huA karate haiM jinakI upamA cA~da yA sUrya se hotI hai aura unheM nAga aura hAthI kI taraha samajhA jAtA hai / pahile samaya meM nAgArjunadeva, azvaghoSa, madhyakAla meM vasubandhu, asaGga, saMghabhadra aura bhavaviveka, antima samaya meM jina, dharmapAla, dharmakIrti, zIlabhadra, siMhacandra, sthiramati, guNamati, prajJAgupta, guNaprabha, jinaprabha aise manuSya the / " ( itsiMga kI bhAratayAtrA pR0 277 ) itsiMga (pR0 278 ) phira likhate haiM ki"dharmakIrti ne 'jina' ke pazcAt hetuvidyA ko aura sudhArA / prajJAgupta ne (matipAla nahIM) sabhI vipakSI matoM kA khaMDana karake sacce dharma kA pratipAdana kiyA / " ina ullekhoM se mAlUma hotA hai ki- san 691 taka meM dharmakIrti kI prasiddhi granthakAra ke rUpa meM ho rahI thii| itsiMga ne dharmakIrti ke dvArA hetuvidyA ke sudhArane kA jo varNana kiyA hai vaha sambhavataH dharmakIrti ke hetubindu grantha ko lakSya meM rakhakara kiyA gayA hai, jo hetuvidyA 1 dignAgake pramANasamuccaya para jinendraviracita TIkA upalabdha hai| saMbhava hai ye jinendra hI huenasAMga ke jinamitra hoN| Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA dharmakIrti kA samaya ] kA eka pradhAna grantha hai| vaha itanA pariSkRta evaM hetuvidyA para sarvAGgINa prakAza DAlanevAlA hai ki kevala usIke adhyayana se hetuvidyA kA paryApta jJAna ho sakatA hai| itsiMga ke dvArA dharmapAla, guNamati, sthiramati Adi ke sAtha hI sAtha dharmakIrti tathA dharmakIrti ke TIkAkAra ziSya prajJAgupta kA nAma lie jAne se yaha mAlUma hotA hai kiusakA ullekha kisI khAsa samaya ke lie nahIM hai kintu eka 80 varSa jaise lambe samaya vAle yuga ke lie hai / isase yaha bhI jJAta hotA hai ki-dharmakIrti itsiMga ke yAtrAvivaraNa likhane taka jIvita the| yadi rAhulajI kI kalpanAnusAra dharmakIrti kI mRtyu ho gaI hotI to itsiMga jisa taraha bhartRhari ko dharmapAla kA samakAlIna likhakara unakI mRtyu ke viSaya meM bhI likhatA hai ki-'use mare hue abhI 40 varSa ho gae' usI taraha apane prasiddha granthakAra dharmakIrti kI mRtyu para bhI A~sU bahAe binA na rhtaa| __ yadyapi itsiMga dharmakIrti ko hetuvidyA ke sudhAraka rUpa se likhatA hai; parantu vaha hetuvidyA meM pANDitya prApta karane ke liye paThanIya zAstroM kI sUcI meM hetudvArazAstra, hetvAbhAsadvAra, nyAyadvAra, prajJaptihetu, ekIkRta anumAnoM para zAstra, Adi granthoM kA hI nAma letA hai, dharmakIrti ke kisI bhI prasiddha grantha kA nAma nahIM letaa| isake ye kAraNa ho sakate haiM-itsiMga ne apanA yAtrA vivaraNa cAinI bhASA meM likhA hai ataH anuvAdakoM ne jina zabdoM kA hetudvAra nyAyadvAra tathA hetvAbhAsadvAra anuvAda kiyA hai unakA artha hetubindu aura nyAyabindu bhI ho sakatA ho / athavA dharmakIrti ko hetuvidyA ke sudhAraka rUpa meM jAnakara bhI itsiMga unake granthoM se paricita na ho| athavA usa samaya dharmakIrti ke granthoM kI apekSA anya AcAryoM ke grantha nAlandA meM vizeSarUpa se paThana pAThana meM Ate hoNge| isa vivecana se hamArA yaha nizcita vicAra hai ki-bhartRhari ( san 600 se 650) ke sAtha hI sAtha usake Alocaka kumArila ( san 620 se 680) kI bhI AlocanA karane vAle, tathA pramANavArtika, nyAyabindu, hetubindu, pramANavinizcaya, santAnAntarasiddhi, vAdanyAya, sambandha parIkSA Adi 6 praur3ha, vistRta aura saTIka prakaraNoM ke racayitA dharmakIrti kI samayAvadhi san 635-650 se Age lambAnI hI hogii| aura vaha avadhi san 620 se 610 taka rakhanI samucita hogI / isase huenasAMga ke dvArA dharmakIrti ke nAma kA ullekha na hone kA, tathA itsiMga dvArA honevAle ullekha kA vAstavika artha bhI saMgata ho jAtA hai| tathA tibbatIya itihAsalekhaka tArAnAtha kA dharmakIrti ko tibbata ke rAjA sroG tsan gam po kA, jisane san 626 se 686 taka rAjya kiyA thA, samakAlIna likhanA bhI yuktiyukta siddha ho jAtA hai| __ akalaMkadeva ne bhatRhari kumArila tathA dharmakIrti kI samAlocanA ke sAtha hI sAtha prajJAkaragupta, karNakagomi, dharmottara Adi ke vicAroM kA bhI Alocana kiyA hai| ina saba AcAryoM ke granthoM ke sAtha akalaMka ke granthoM kI Antarika tulanA akalaMka ke Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akalaGkagranthatraya [pranthakAra samayanirNaya meM khAsa upayogI hogii| isalie akalaMka ke sAtha ukta AcAryoM kI tulanA kramazaH kI jAtI hai __ bhartRhari aura akalaMka-bhartRhari ke sphoTavAda kI AlocanA ke silasile meM akalaMka deva ne apane tattvArtharAjavArtika ( pR0 231 ) meM vAkyapadIya kI ( 176) "indriyasyaiva saMskAraH zabdasyobhayasya vA / " isa kArikA meM vArNata indriyasaMskAra, zabdasaMskAra tathA ubhayasaMskAra rUpa tInoM pakSoM kA khaMDana kiyA hai| rAjavArtika ( pR0 40 ) meM vAkyapadIya kI "zAstreSu prakriyAbhedairavidyaivopavarNyate" [ vAkyapa0 2 / 235 ] yaha kArikA uddhRta kI gaI hai / siddhivinizcaya (siddhivi0 TI0 pR0 546 se ) ke zabdasiddhi prakaraNa meM bhI sphoTavAda kA khaMDana hai| zabdAdvaitavAda kA khaMDana bhI siddhivinizcaya meM ( TI0 pR0 458 se ) kiyA gayA hai| kumArila aura akalaMka-akalaMkadeva ke granthoM meM kumArila ke mantavyoM ke Alocana ke sAtha hI sAtha kucha zabdasAdRzya bhI pAyA jAtA hai1-kumArila sarvajJakA nirAkaraNa karate hue likhate haiM ki "pratyakSAdyavisaMvAdi prameyatvAdi yasya ca / sadbhAvavAraNe zaktaM ko nu taM kalpayiSyati // " [ mI0 zlo0 pR0 85 ] arthAt-jaba pratyakSAdipramANoM se abAdhita prameyatvAdi hetu hI sarvajJa kA sadbhAva roka rahe haiM taba kauna use siddha karane kI kalpanA bhI kara sakegA ? akalaMkadeva isakA prativandi uttara apanI aSTazatI ( aSTasaha, pR0 58 ) meM dete haiM ki-"tadevaM prameyatvasattvAdiryatra hetulakSaNaM puSNAti taM kathaM cetanaH pratiSaDumarhati saMzayituM vA" arthAt jaba prameyatva aura sattva Adi anumeyatva hetu kA poSaNa kara rahe haiM taba kauna cetana usa sarvajJa kA pratiSedha yA usake sadbhAva meM saMzaya kara sakatA hai ? 2 tattvasaMgrahakAra zAntarakSita ke lekhAnusAra kumArila ne sarvajJanirAkaraNa meM yaha kArikA bhI kahI hai ki-- "daza hastAntaraM vyomno yo nAmotplutya gacchati / na yojanazataM gantuM zakto'bhyAzatairapi // " [ tattvasaM0 pR0 826 ] arthAt-yaha saMbhava hai ki koI prayatnazIla puruSa abhyAsa karane para adhika se adhika 10 hAtha U~cA kUda jAya; para saikar3oM varSoM taka kitanA bhI abhyAsa kyoM na kare vaha 100 yojana U~cA kabhI bhI nahIM kUda sakatA / isI taraha kitanA bhI abhyAsa kyoM na kiyA jAya jJAna kA prakarSa atIndriyArtha ke jAnane meM nahIM ho sakatA / akalaMkadeva siddhivinizcaya (TIkA pR0 425 B.) meM isakA upahAsa karate hue likhate haiM ki"daza hastAntaraM vyomno notlaveran bhavAdRzaH / yojanAnAM sahasraM kiM votplavedadhunA nraiH||" Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA dharmakIrti-akalaGka ] 25 arthAt-jaba zArIrika asAmarthya ke kAraNa Apa dasa hAtha bhI U~cA nahIM kUda sakate taba dUsaroM se hajAra yojana kUdane kI AzA karanA vyartha hai| kyoMki amuka maryAdA se U~cA kUdane meM zArIrikagurutva bAdhaka hotA hai| 3-kumArila ne jainasammata kevalajJAna kI utpatti ko AgamAzrita mAnakara yaha anyonyAzraya doSa diyA hai ki-'kevalajJAna hue binA Agama kI siddhi nahIM ho sakatI tathA Agama siddha hue binA kevalajJAna kI utpatti nahIM ho sakatI' "evaM yaiH kevljnyaanmindriyaadynpekssinnH| sUkSmAtItAdiviSayaM jIvasya priklpitm| "narte tadAgamAtsiddhyet na ca tenAgamo vinA / " [ mI0 zlo0 pR0 87] akalaMkadeva nyAyavinizca (kA0 412-13) meM mImAMsAzlokavArtika ke zabdoM ko hI uddhRta kara isakA uttara yaha dete haiM ki-sarvajJa aura Agama kI paramparA anAdi hai| isa puruSa ko kevalajJAna pUrva Agama se huA tathA usa Agama kI utpatti tatpUrva sarvajJa se / yathA"evaM yatkevalajJAnamanumAnavijRmbhitam / narte tadAgamAtsiddhyet na ca tena vinAgamaH // satyamarthabalAdeva puruSAtizayo mataH / prabhavaH pauruSeyosya prabandho'nAdiriSyate // " zAbdika tulanA "puruSo'bhyupagantavyaH kuNDalAdiSu sarpavat / " [ mI0 zlo0 pR0 625] "pratyakSapratisaMvedyaH kuNDalAdiSu sarpavat / " [ nyAyavi0 kA0 117 ] "tadayaM bhAvaH svabhAveSu kuNDalAdiSu sarpavat / " [ pramANasaM0 pR0 112] dharmakIrti aura akalaMka-akalaMka ne dharmakIrti kI kevala mArmika samAlocanA hI nahIM kI hai, kintu parapakSa ke khaMDana meM unakA zAbdika aura Arthika anusaraNa bhI kiyA hai| akalaMka ke sAhitya kA bahubhAga bauddhoM ke khaMDana se bharA huA hai| usameM jahAM dharmakIrti ke pUrvaja dignAga Adi vidvAnoM kI samAlocanA hai vahAM dharmakIrti ke uttarakAlIna prajJAkara tathA karNakagomi Adi ke vicAroM kA bhI nirasana kiyA gayA hai| akalaMka aura dharmakIrti kI pArasparika tulanA kucha uddharaNoM dvArA spaSTa rUpa se nIce kI jAtI hai 1-dharmakIrti ke santAnAntarasiddhi prakaraNa kA pahilA zloka yaha hai"buddhipUrvAM kriyAM dRSTvA svadehe 'nyatra tadgrahAt / manyate buddhisadbhAvaM sA na yeSu na teSu dhIH // " akalaMkadeva ne rAjavArtika (pR. 11) meM ise 'taduktam' likha kara uddhRta kiyA hai, tathA siddhivinizcaya ( dvitIya pari0 ) meM to 'jJAyate buddhiranyatra abhrAntaiH puruSaiH kacit' isa heraphera ke sAtha mUla meM hI zAmila karake isakI samolacanA kI hai| 2-hetubindu prathamapariccheda kA "arthakriyArthI hi sarvaH prekSAvAn pramANamapramANaM vA'nveSate" yaha vAkya laghIyastraya kI svopajJavivRti (pR. 3) meM mUlarUpa se pAyA jAtA hai / hetubindu kI Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 akalamantraya [ pranthakAra " pakSadharmastadaMzena vyApto hetustridhaiva saH / avinAbhAvaniyamAd hetvAbhAsAstato 'pare // " isa AdyakArikA kI AlocanA siddhivinizcaya kI hetulakSaNasiddhi meM kI gaI hai / 3 - pramANavinizcaya ke " sahopalambhaniyamAda bhedo nIlataddhiyoH " vAkya kI aSTazatI ( aSTasaha 0 pR0 242 ) meM uddharaNa dekara AlocanA hai / 4 - vAdanyAya kI - " asAdhanAGgavacanamadoSodbhAvanaM dvayoH / nigrahasthAnamanyattu na yuktamiti neSyate // " isa AdhakArikA kI samAlocanA nyAyavinizcaya (kA0 378 ) meM, siddhivinizcaya ke jalpasiddhi prakaraNa meM, tathA aSTazatI ( aSTasaha0 pR0 81 ) meM huI hai / 5 - pramANavArtika svopajJavRtti kA " tasmAdekasya bhAvasya yAvanti pararUpANi tAvatyastadapekSAH tadasambhavikArthakAraNAH tasya bhedAt yAvatyazca vyAvRttayaH tAvatyaH zrutayaH / " yaha aMza aSTazatI ( aSTasaha pR0 138 ) ke "tato yAvanti pararUpANi tAvantyeva pratyAtmaM svabhAvAntarANi" isa aMza se zabda tathA arthadRSTyA tulanIya hai / 6 - pramANavArtika kI AlocanA tathA tulanA ke lie upayogI avataraNa nyAyavinizcayAdi granthoM meM pracura rUpa se pAe jAte haiM / ye saba avataraNa prastutagranthatraya ke TippaNoM meM saMgRhIta kie haiN| dekho - laghI0 TiM0 pR0 131-133, 136-131, 141, 142, 146, 147, 152 tathA nyAyavinizcaya Ti0 pR0 155 - 157, 156 - 170 meM Ae hue pramANavArtika ke avataraNa / prajJAkaragupta aura kalaMka - dharmakIrti ke TIkAkAroM meM prajJAkaragupta eka marmajJa TIkAkAra haiM / ye kevala TIkAkAra hI nahIM haiM kintu kucha apane svatantra vicAra bhI rakhate haiM / inakA samaya abhI taka pUrNa rUpa se nizcita nahIM hai / DaoN0 satIzacandra vidyAbhUSaNa unheM 10 vIM sadI kA vidvAn batAte haiM / mikSu rAhula sAMkRtyAyanajI ne TibeTiyana guruparamparA ke anusAra inakA samaya san 700 diyA hai / inakA nAmollekha ananta. vIrya siddhivinizcayaTIkA meM, vidyAnanda aSTasahasrI meM, tathA prabhAcandra prameyakamalamArttaNDa meM karate haiM / jayantabhaTTa ne (nyAyamaM0 pR0 74 ) jinakA samaya IsvI 8 vIM kA madhya bhAga hai, inake vArtikAlaMkAra ke " ekamevedaM saMvidrUpaM harSaviSAdAdyanekAkAravivarttaM pazyAmaH tatra yatheSTaM saMjJAH kriyantAm " isa vAkya kA khaMDana kiyA hai| ataH inakA samaya 8 vIM sadI kA prArambhika bhAga to honA hI cAhiye / itsiMga ne apane yAtrA vivaraNa meM eka prajJAgupta nAma ke vidvAn kA ullekha karate hue likhA hai ki- " prajJAgupta (matipAla nahIM ) ne sabhI vipakSI matoM kA khaMDana karake sacce dharma kA pratipAdana kiyA / " hamAre vicAra se itsiMga ke dvArA prazaMsita prajJAgupta dUsare vyakti nahIM haiM / ve vArtikAlaMkAra ke racayitA prajJAkaragupta hI haiM; kyoMki inake vArtikAlaMkAra meM vipakSa khaMDana kA bhAga adhika hai / isa taraha san 691 - 92 meM likhe gae yAtrA vivaraNa meM prajJAkaragupta kA nAma Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prajJAkaragupta-akalaGka ] prastAvanA hone se ye bhI dharmakIrti ke samakAlIna hI haiN| hA~, dharmakIrti vRddha tathA prajJAkara yuvA rahe hoMge / ataH inakA samaya bhI karIba 670 se 725 taka mAnanA ThIka hai / yaha samaya bhinu rAhulajI dvArA sUcita TibeTiyana guruparamparA ke anusAra bhI ThIka baiThatA hai| prajJAkaragupta ke vArtikAlaMkAra kI bhikSu rAhulajI dvArA kI gaI presakApI palaTane se mAlUma huA ki prajJAkara ne mAtra pramANavArtika kI TIkA hI nahIM kI hai| kintu kucha apane svatantra vicAra bhI prakaTa kie haiN| jaise 1-suSupta avasthA meM jJAna kI sattA nahIM mAnakara jAgrat avasthA ke jJAna ko prabodha avasthAkAlIna jJAna meM kAraNa mAnanA tathA bhAvimaraNa ko ariSTa-apazakuna meM kAraNa maannaa| tAtparya yaha ki-atItakAraNavAda aura bhAvikAraNavAda donoM hI prajJAkara ke dvArA AviSkRta haiN| ve vArtikAlaMkAra meM likhate haiM ki "avidyamAnasya karaNamiti ko'rthaH ? tadanantarabhAvinI tasya sattA, tadetadAnantaryamubhayApekSayApi samAnam / yathaiva bhUtApekSayA tathA bhAvyapekSayApi / nacAnantaryameva tattve nibandhanam , vyavahitasyApi kAraNatvAt / / gADhasuptasya vijJAnaM prabodhe pUrvavedanAt / jAyate vyavadhAnena kAleneti vinizcitam // tasmAdanvayavyatirekAnuvidhAyitvaM nibandhanam / kAryakAraNabhAvasya tadbhAvinyapi vidyate // bhAvena ca bhAvo bhAvinApi lakSyata eva / mRtyuprayuktamariSTamiti loke vyavahAraH, yadi mRtyuna bhaviSyanna bhavedevambhUtamariSTamiti / " [ vArtikAlaMkAra pR0 176 ] prameyakamalamArtaNDa (pR0 110 A.) kA yaha ullekha-"nanu prajJAkarAbhiprAyeNa bhAvirohiNyudayakAryatayA kRtikodayasya gamakatvAt kathaM kAryahetau nAsyAntarbhAvaH" isa bAta kA sabala pramANa hai ki-prajJAkaragupta bhAvikAraNavAdI the / isI taraha vyavahitakAraNavAda ke silasile meM anantavIrya kA yaha likhanA ki "iti prajJAkaraguptasyaiva mataM na dharmottarAdInAmiti mnyte|" [siddhivi0 TI0 pR0161A. ] prajJAkara ke vyavahitakAraNavAdI hone kA khAsA pramANa hai / prajJAkara ke isa mata ko samakAlIna dharmottara Adi tathA uttarakAlIna zAntarakSita Adi nahIM mAnate the| 2-svapnAntikazarIra-prajJAkara svapna meM sthUla zarIra ke atirikta eka sUkSma zarIra mAnatA hai| khAna meM jo zarIra kA daur3anA, trAsa, bhUkha, pyAsa, meruparvatAdi para gamana Adi dekhe jAte haiM ve saba kriyAe~, maujUdA sthUlakAya ke atirikta jo sUkSmazarIra banatA hai, usImeM hotI haiM / isa sUkSmazarIra ko vaha svapnAntikazarIra zabda se kahatA hai / yathA"yathA khamAntikaH kAyaH trAsalaMghanadhAvanaiH / jAnadehavikArasya tathA janmAntareSvapi // " "khamAntikazarIrasaJcAradarzanAt" [vArtikAlaMkAra pR0 148, 184] anantavIryAcArya ke siddhivinizcayaTIkA (pR0 138 B.) meM ullikhita "prajJAkarastu khamAntikazarIravAdI........" vAkya se spaSTa hai ki yaha mata bhI prajJAkaragupta kA thaa| Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akalaGkapranthatraya [pranthakAra 3-dharmakIrti ne sugata kI sarvajJatA ke samarthana meM apanI zakti na lagAkara dharmajJatva kA samarthana hI kiyA hai / para prajJAkara dharmajJatva ke sAtha hI sAtha sarvajJatva kA bhI samarthana karate haiM / sarvajJatva ke samarthana meM ve 'satyasvapnajJAna' kA dRSTAnta bhI dete haiM / yathA "ihApi satyasvapnadarzino'tItAdikaM saMvidantyeva" [ vArtikAlaMkAra pR0 396 ] 4-pItazaMkhAdijJAnoM ke dvArA arthakriyA nahIM hotI, ataH ve pramANa nahIM haiM, para saMsthAnamAtra aMza se hone vAlI arthakriyA to unase bhI ho sakatI hai, ataH usa aMza meM unheM anumAnarUpa se pramANa mAnanA cAhie, tathA anya aMza meM saMzayarUpa / isa taraha isa eka jJAna meM AMzika pramANatA tathA AMzika apramANatA hai / yathA "pItazaMkhAdivijJAnaM tu na pramANameva tathArthakriyAvyApterabhAvAt / saMsthAnamAtrArthakriyAprasiddhAvanyadeva jJAnaM pramANamanumAnam ; tathAhi'pratibhAsa evambhUto yaH sa na saMsthAnavarjitaH / evamanyatra dRSTatvAdanumAnaM tathA ca tat // ' tato'numAnaM saMsthAne, saMzayaH paratreti pratyayadvayametat pramANamapramANaM ca, anena maNiprabhAyAM maNijJAnaM vyAkhyAtam / " [ vArtikAlaMkAra pR0 6] akalaMkadeva ne prajJAkaragupta ke ukta sabhI siddhAntoM kA khaMDana kiyA hai| yathA 1-akalaMkadeva ne siddhivinizcaya meM jIva kA svarUpa batAte hue 'abhinnaH saMvidAtmArthaH svApaprabodhAdau' vizeSaNa diyA hai / isakA tAtparya hai ki svApa aura prabodha tathA maraNa aura janma Adi meM jIva abhinna rahatA hai, usakI santAna vicchinna nahIM hotii| isIkA vyAkhyAna karate hue unhoMne likhA hai ki-'tadabhAve middhAderanupapatteH' yadi suptAdi avasthAoM meM jJAna kA prabhAva mAnA jAyagA to middha-atinidrA mUrchA Adi nahIM bana sakeMgI; kyoMki sarvathA jJAna kA abhAva mAnane se to mRtyu hI ho jaaygii| mUrchA aura atinidrA vyapadeza to jJAnakA sadbhAva mAnane para hI ho sakatA hai| hA~, una avasthAoM meM jJAna tirohita rahatA hai| anantavIryAcArya 'tadabhAve middhAderanupapatteH' vAkya kA vyAkhyAna nimnarUpa se karate haiM-"nanu svApe jJAnaM nAstyeva iti cedatrAha'tadabhAva ityAdi'..."jJAnasya asati middhAde: anupapattaH iti / middho nidrA AdiH yasya mUrchAdeH tasyAnupapatteH maraNopapatteH avasthAcatuSTayAbhAvaH tadavastha eva / " [ siddhivi0 TI0 pR0 576 A.] isa uddharaNa se spaSTa hai ki-akalaMkadeva suSuptAvasthA meM jJAna nahIM mAnane vAle prajJAkara kA khaMDana karate haiM / ata eva ve nyAyavinizcaya ( kA0 222 ) meM bhI jIvasvarUpa kA nirUpaNa karate hue 'suSuptAdau buddhaH' pada dete haiM / isake atirikta vyavahitakAraNavAda para bhI unhoMne AkSepa kiyA hai / (dekho siddhivi0 TI0 pR0 161 A. ) ___ isake sivAya akalaMkadeva siddhivinizcaya prathamapariccheda meM spaSTarUpa se likhate haiM ki-" na hi svApAdau cittacaitasikAnAmabhAvaM pratipadyamAnAn pramANamasti" arthAtjo loga svApAdi avasthAoM meM nirvikalpaka aura savikalpakajJAna kA prabhAva mAnate Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karNakagomi-akalaGka ] 26 hai' unakA aisA mAnanA pramANazUnya hai / isa paMkti se kalaMka ke dvArA prajJAkara ke. atItakAraNavAda ke Upara kie gae AkSepa kI bAta atyanta spaSTa ho jAtI hai / 2 - nyAyavinizcaya ( kA0 47 ) meM kalaMkadeva ne prajJAkara ke svapnAntika zarIra kA antaHzarIra zabda se ullekha karake pUrvapakSa kiyA hai / siddhivinizcaya ( TIkA pR0 138 B. ) meM bhI akalaMka ne svapnAntika zarIra para AkramaNa kiyA hai / 3- kalaMkadeva prajJAkara kI taraha sarvajJatA ke samarthana meM nyAyavinizcaya ( kAri0 407 ) meM khama kA dRSTAnta dete haiM / tathA pramANasaMgraha (pR0 99 ) meM to spaSTa hI satyakhamajJAna kA hI udAharaNa upasthita karate haiM / yathA - "svayaMprabhuralaGghanArhaH khArthAlokaparisphuTamavabhAsate satyasvamavat / " 4 - jisa prakAra prajJAkaragupta ne pItazaMkhAdijJAna ko saMsthAnamAtra aMza meM pramANa tathA itarAMza meM pramANa kahA hai| usI taraha akalaMka bhI laghIyastraya tathA aSTazatI meM dvicandrajJAna ko candrAMza meM pramANa tathA dvitvAMza meM apramANa kahate haiM / donoM granthoM ke avataraNa ke lie dekho - laghI0 Ti0 pR0 140 paM0 20 / aSTazatI meM to kalaMkadeva prajJAkara gupta kI saMsthAnamAtra meM anumAna mAnane kI bAta para AkSepa karate haiM / yathA"nApi laiGgikaM liMgaliMgisambandhApratipatteH anyathA dRSTAntetarayorekatvAt kiM kena kRtaM syAt / " [ aSTaza0 aSTasaha0 pR0 277 ] isake atirikta hama kucha aise vAkya upasthita karate haiM jisase prajJAkara aura akalaMka ke granthoM kI zAbdika aura Arthika tulanA meM bahuta madada milegI / "ekamevedaM savidrUpaM harSaviSAdAdyanekAkAravivarttaM pazyAmaH tatra yatheSTaM saMjJAH kriyantAm " [ vArtikAlaMkAra ] "harSaviSAdAdyanekAkAravivarttajJAnavRtteH prakRteraparAM caitanyavRttiM kaH prekSAvAn pratijAnIte / " [ siddhivi0 TI0 pR0 526 B. ] zeSa lie dekho - laghI0 Ti0 pR0 135 paM0 31, nyAyavi0 Ti0 pR0 156 paM0 11, pR0 162 paM0 13, pR0 165 paM0 20 / prajJAkaragupta ne pramANavArtika kI TIkA kA nAma pramANavArtikAlaMkAra rakhA hai / isIlie uttarakAla meM inakI prasiddhi 'alaGkArakAra' ke rUpa meM bhI rahI hai / kalaMkadeva kA 'tattvArtharAjavArtikAlaMkAra' yA 'tattvArthavArtikavyAkhyAnAlaMkAra' nAma bhI vAtikAlaMkAra ke nAmaprabhAva se achUtA nahIM mAlUma hotA / isa taraha uparyukta dalIloM ke AdhAra se kahA jA sakatA hai ki kalaMkadeva ne dharmakIrti kI taraha unake TIkAkAra ziSya prajJAkaragupta ko dekhA hI nahIM thA kintu unakI samAlocanA bhI DaTa kara kI hai / karNakagomi aura akalaMka - dharmakIrti ne pramANavArtika ke prathama svArthAnumAna pariccheda para hI vRtti banAI thI / isa vRtti kI karNakagomiracita TIkA ke prUpha hamAre sAmane haiM / karNakagomi ke samaya kA bilakula ThIka nizcaya na hone para bhI itanA to prastAvanA Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 akalaGkapranthatraya . [pranthakAra unake grantha dekhane se kahA jA sakatA hai ki ye maMDanamizra ke bAda ke haiN| inhoMne anekoM jagaha maNDanamizra kA nAma lekara kArikAe~ uddhRta kI haiM tathA unakA khaMDana kiyA hai / inane pramANavA0 svavR0 TIkA (pR0 88 ) meM 'taduktaM maNDanena' kahakara "AhurvidhAta pratyakSaM na niSeddhR vipazcitaH / naikatve Agamastena pratyakSeNa prabAdhyate // " yaha kArikA uddhRta kI hai, tathA isakA khaMDana bhI kiyA hai / maNDanamizra ne sphoTasiddhi (pR0 113) meM mI0 zlokavArtika (pR0542) kI "varNA vA dhvanayo vApi" kArikA uddhRta kI hai, tathA vidhiviveka (pR. 276) meM tantravArtika (2 / 1 / 1 ) kI 'abhidhAbhAvanAmAhuH' kArikA uddhRta kI hai| isalie inakA samaya kumArila (san 600 se 680) ke bAda to honA hI caahie| vRhatI dvitIyabhAga kI prastAvanA meM inakA samaya san 670 se 720 sUcita kiyA hai, jo yuktiyukta hai| ataH maNDana kA ullekha karanevAle karNakagomi kA samaya 700 I0 ke bAda honA caahie| ye prajJAkaragupta ke uttarakAlIna mAlUma hote haiM; kyoMki inhoMne apanI TIkA meM (pR0 137) 'alaGkAra eva avastutvapratipAdanAt' likhakara vArtikAlaMkAra kA ullekha kiyA hai / ata: inakA samaya 610 se pahile honA saMbhava hI nahIM hai / akalaMkadeva ne pramANasaMgraha meM inake mata kI bhI AlocanA kI hai| yathA jaba kumArila Adi ne bauddhasammata pakSadharmatvarUpa para AkSepa karate hue kahA ki kRtikodayAdi hetu to zakaTodayAdi pakSa meM nahIM rahate, ata: hetu kA pakSadharmatvarUpa avyabhicArI kaise kahA jA sakatA hai ? taba isakA uttara karNakagomi ne apanI khavRttiTIkA meM isa prakAra diyA hai ki-kAla ko pakSa mAnakara pakSadharmatva ghaTAyA jA sakatA hai / yathA"tadA ca sa eva kAlo dharmI tatraiva ca sAdhyAnumAnaM candrodayazca tatsambandhIti kathamapakSadharmatvam ? [pramANavA0 khavR0 TI0 pR0 11] akalaMkadeva isakA khaMDana karate hue likhate haiM ki yadi kAlAdi ko dharmI mAnakara pakSadharmatva siddha karoge to atiprasaMga ho jAyagA / ythaa-"kaalaadidhrmiklpnaayaamtiprsnggH|" [pramANasaM0 pR0 104 ] dharmottara aura akalaMka-prajJAkara kI taraha dharmottara bhI dharmakIrti ke yazasvI TIkAkAra haiN| inhoMne pramANavinizcaya nyAyabindu Adi para TIkA likhane ke sivAya kucha khatantra prakaraNa bhI likhe haiN| nyAyavinizcayavivaraNakAra (pR. 390 B. ) ke lekhAnusAra mAlUma hotA hai ki-akalaMkadeva ne nyAyavinizcaya ( kA0 162 ) meM dharmottara (nyAyabi0 TI0 pR. 16) ke mAnasapratyakSa viSayaka vicAroM kI AlocanA kI hai| isI taraha ve nyAyavinizcayavivaraNa (pR0 26 B.) meM likhate haiM ki-cUrNi meM akalaMkadeva ne dharmottara ke ( nyAyabinduTIkA pR0 1 ) AdivAkyaprayojana tathA zAstrazarIropadarzana kA pratikSepa kiyA hai| yaha cUrNi akalaMkadeva kI hI hai; kyoMki-'tathA ca sUktaM cUrNI Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31 zAntarakSita-akalaMka ] prastAvanA devasya vacanam ' isa ullekha ke sAtha hI eka zloka nyAyavinizcayavivaraNa meM uddhRta dekhA jAtA hai ( dekho isI grantha kA pariziSTa 1 vaaN)| isI taraha anantavIryAcArya ne siddhivinizcaya ke aneka vAkyoM ko dharmottara ke khaMDana rUpa meM sUcita kiyA hai / dharmottara karIba karIba prajJAkara ke samakAlIna mAlUma hote haiM / zAntarakSita aura akalaMka-dharmakIrti ke TIkAkAroM meM zAntarakSita bhI atyanta prasiddha haiN| inhoMne vAdanyAya kI TIkA ke sivAya tattvasaMgraha nAma kA vizAla grantha bhI likhA hai / inakA samaya san 705 se 762 taka mAnA jAtA hai / ( dekho tattvasaMgraha kI prastAvanA ) akalaMka aura zAntarakSita kI tulanA ke lie hama kucha vAkya nIce dete haiM "vRkSe zAkhA: zilAzcAga ityeSA laukikA matiH / " [ tattvasaM0 pR0 267 ] "tAneva pazyan pratyeti zAkhA vRkSe'pi laukikaH / " [ nyAyavini0 kA 104, __ pramANasaM0 kA0 26 ] "avikalpamavibhrAntaM tadyogIzvaramAnasam / " [ tattvasaM0 pR. 134 ] "avikalpakamabhrAntaM pratyakSaM na paTIyasAm / " [ nyAyavi0 kA0 155 ] "evaM yasya prameyatvavastusattvAdilakSaNAH / nihantuM hetavo'zaktAH ko na taM klpyissyti||" [ tattvasaM0 pR0 885] "tadevaM prameyatvasattvAdiryatra hetulakSaNaM puSNAti taM kathaM cetanaH pratiSedhumarhati saMzayituM vA / " ( aSTaza0 aSTasaha 0 pR0 58) inake sivAya zAntarakSita ne sarvajJasiddhi meM IkSaNikAdividyA kA dRSTAnta diyA hai / yathA-"asti hIkSaNikAdyAkhyA vidyA yAM ( yA ) suvibhAvitA / __ paracittaparijJAnaM karotIhaiva janmani // " [ tattvasaM0 pR0 888 ] akalaMkadeva bhI (nyAyavi0 kA0 407) sarvajJasiddhi meM IkSaNikAvidyA kA dRSTAnta dete haiM / ina avataraNoM se akalaMka aura zAntarakSita ke bimbapratibimbabhAva kA AbhAsa ho sakatA hai| akalaMka ke sAtha kI gaI prajJAkara Adi kI tulanA se yaha bAta nirvivAda rUpa se siddha ho jAtI hai ki akalaMkadeva inake uttarakAlIna nahIM to laghusamakAlIna to avazya hI haiM / ukta samasta AcAryoM ko khIMca kara eka kAla meM kisI bhI taraha nahIM rakhA jA sktaa| ataH bhartRhari ke samAlocaka kumArila, kumArila kA nirasana karane vAle dharmakIrti, dharmakIrti ke TIkAkAra prajJAkara gupta tathA prajJAkaragupta ke vArtikAlaMkAra ke bAda banI huI karNakagomi kI TIkA taka kA Alocana karane vAle akalaMka kisI bhI taraha kumArila aura dharmakIrti ke samakAlIna nahIM ho sakate / dharmakIrti ke samaya se inako avazya hI kama se kama 50 varSa bAda rakhanA hogaa| ina pacAsa varSoM meM pramANavArtika kI TIkA vArtikAlaMkAra kI racanA tathA karNakagomi kI svopajJavRttiTIkA banI hogI, Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akalaGkapranthatraya [pranthakAra aura usane itanI prasiddhi pAI hogI ki jisase vaha akalaMka jaise tArkika ko apanI ora AkRSTa kara sake / ataH akalaMka kA samaya 720 se 780 taka mAnanA cAhie / purAne jamAne meM Aja jaise presa DA~ka Adi zIghra prasiddhi ke sAdhana nahIM the, jinase koI lekhaka yA granthakAra 5 varSa meM hI duniyAM ke isa chora se usa chora taka khyAti prApta kara letA hai| phira usa samaya kA sAmpradAyika vAtAvaraNa aisA thA jisase kAphI prasiddhi yA vicAroM kI maulikatA hI pratipakSI vidvAnoM kA dhyAna apanI ora AkRSTa kara sakatI thI, aura isa prasiddhi meM kama se kama 15-20 varSa kA samaya to laganA hI caahie| isa vivecanA ke AdhAra para hama nimna AcAryoM kA samaya isa prakAra rakha sakate haiM bhartRhari 600 se 650 taka prajJAkara 670 se 725 taka kumArila 600 se 680 taka karNakagomi 690 se 750 taka dharmakIrti 620 se 610 taka zAntarakSita 705 se 762 taka dharmottara 650 se 720 taka akalaMka 720 se 780 taka tAtparya yaha ki- bhartRhari kI antima kRti vAkyapadIya san 650 ke AsapAsa banI hogii| vAkyapadIya ke zlokoM kA khaMDana karane vAlA kumArila kA mImAMsAzlokavArtika aura tantravArtika jaisA mahAn grantha san 660 se pahile nahIM racA gayA hogaa| kumArila ke mImAMsAzlokavArtika kI samAlocanA jisa dharmakIrtikRta bRhatkAya pramANavArtika meM hai, usakI racanA san 670 ke AsapAsa huI hogii| pramANavArtika para prajJAkaragupta kI ativistRta vArtikAlaMkAra TIkA san 685 ke karIba racI gaI hogI / vArtikAlaMkAra kA ullekha karane vAlI karNakagomi kI vizAla pramANavArtikasvopajJavRttiTIkA kI racanA 720 se pahile kama saMbhava hai| ataH ina saba granthoM kI AlocanA karane vAle akalaMka kA samaya kisI bhI taraha san 720 se pahile nahIM jA sktaa| akalaMka carita ke '700 vikramArkazatAbda' vAle ullekha ko hameM inhIM pramANoM ke prakAza meM dekhanA hai / yadi 16 vIM sadI ke akalaMka carita kI dI huI zAstrArtha kI tithi ThIka hai to vaha vikramasaMvat kI na hokara zaka saMvat kI honI cAhie / zakasaMvat kA ullekha bhI 'vikramArkazakAbda' zabda se pAyA jAtA hai| akalaMka kA yaha samaya mAnane se prabhAcandra ke kathAkoza kA unheM zubhatuMga ( kRSNarAja pra0 rAjya san 758 ke bAda) kA mantriputra vatalAnA, malliSeNaprazasti kA sAhasatuMga ( dantidurgadri0, rAjya san 745-758 ) kI sabhA meM upasthita honA Adi ghaTanAeM yuktisaMgata samayavAlI siddha ho jAtI haiM / solahavIM sadI ke akalaMkacarita kI apekSA hameM 14 vIM sadI ke kathAkoza tathA 12 vIM sadI kI malliSeNaprazasti ko agrasthAna denA hI hogA; jaba ki usake sAdhaka tathA poSaka anya Antarika pramANa upalabdha ho rahe haiM / iti / Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. grantha [ bAhyasvarUpaparicaya ] $ 1. granthatraya kI akalaGkakartRkatA prastuta granthatraya ke karttA prakhara tArkika, vAgmI zrImadbhaTTAkalaGkadeva haiM / akalaGkadeva kI yaha zailI hai ki ve apane granthoM meM kahIM na kahIM 'akalaGka' nAma kA prayoga karate haiM / kahIM vaha prayoga jinendra ke vizeSaNarUpa se huA hai to kahIM grantha ke vizerUpa se aura kahIM kisI lakSya ke lakSaNabhUta zabdoM meM vizeSaNarUpa se / matra ke pramANanayapraveza ke anta meM Ae hue 'kRtiriyaM sakalavAdicakracakravartino bhagavato bhaTTAkalaGkadevasya' isa puSpikAvAkya se, kArikA naM0 50 meM prayukta 'prekSAvAnakalaGkameti' pada se, tathA kArikA naM0 78 meM kathita 'bhagavadakalaGkAnAm' pada se hI laghIyastraya kI akalaGkakartRkatA spaSTa hai aura anantavIryAcArya dvArA siddhivinizcayaTIkA ( pR0 16 B.) meM uddhRta " taduktam laghIyastraye - pramANaphalayoH ' ......." isa vAkya se, AcArya vidyAnanda dvArA pramANaparIkSA ( pR0 69 ) evaM aSTasahasrI ( pR0 134 ) meM 'taduktamakalaGkadevaiH' kahakara uddhRta laghIyastraya kI tIsarI kArikA se, tathA tattvArthazlokavArtika ( pR0 239 ) meM 'atra akalaGkadevAH prAhuH' karake uddhRta laghIyastraya kI 10 vIM kArikA se laghIyastraya kI akalaGkakartRkatA samarthita hotI hai / AcArya malayagiri Avazyaka niyukti kI TIkA ( pR0 370 B. ) meM ' tathA cAhAkalaGkaH' kahakara laghIyastraya kI 30 vIM karikA uddhRta karake laghIyastraya kI kalaGkakartRtA kA anumodana karate haiM / nyAyavinizcaya kArikA naM0 386 meM prayukta 'visrabdhairakalaGkaratnanicayanyAyo ' pada se, tathA kArikA naM0 480 meM 'abhavyAdakalaMkamaGgalaphalam ' pada ke prayoga se kevala nyAyavinizcaya kI kalaGkakartRkatA dyotita hI nahIM hotI; kintu nyAyavinizcayavivaraNakAra vAdirAjasUri ke ullekhoM se tathA AcArya anantavIryadvArA siddhivinizcayaTIkA ( pR0 208 B. ) meM, evaM AcArya vidyAnanda dvArA prAptaparIkSA ( pR0 41 ) meM 'taduktamakalaGka devaiH' kahakara uddhRta kI gaI isakI 51 vIM kArikA se isakA prabala samarthana bhI hotA hai / prAcArya dharmabhUSaNa ne to nyAyadIpikA ( pR0 8) meM 'taduktaM bhagavadbhirakalaGkadevaiH nyAyavinizcaye' likhakara nyAyavinizcaya kI tIsarI kArikA uddhRta karake isakA asadigdha anumodana kiyA hai / 5 Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akalaGkagranthatraya [grantha pramANasaMgraha kI kArikA naM0 1 meM AyA huA 'akalaGka mahIyasAm' pada pramANasaMgraha ke akalaGkaracita hone kI sUcanA de detA hai| isakA samarthana AcArya vidyAnanda dvArA 'tattvArthazlokavArtika (pR0 185) meM 'akalaGkarabhyadhAyi yaH' kahakara uddhRta isakI dUsarI kArikA se, tathA vAdirAjasUri dvArA nyAyavinizcayavivaraNa (pR0 83 A.) meM 'tathA cAtra devasya vacanam ' likhakara uddhRta kie gae isake (pR0 18) 'vividhAnuvivAdanasya' vAkya se spaSTarUpa meM ho jAtA hai| 6 2. granthatraya ke nAma kA itihAsa tathA paricaya laghIyastraya nAma se mAlUma hotA hai ki yaha choTe choTe tIna prakaraNoM kA eka saMgraha hai| para isakA laghIyastraya nAma granthakartA ke mana meM prArambha se hI thA yA nahIM, athavA bAda meM granthakAraM ne svayaM yA unake TIkAkAroM ne yaha nAma rakhA, yaha eka vicAraNIya prazna hai / mAlUma hotA hai ki-grantha banAte samaya akalaMka deva ko 'laghIyastraya' nAma kI kalpanA nahIM thii| unake mana meM to dignAga ke nyAyapraveza jaisA eka jainanyAyapraveza banAne kI bAta ghUma rahI thii| yadyapi bauddha aura naiyAyika parArthAnumAna ko nyAyazabda kI maryAdA meM rakhate haiM; para akalaMkadeva ne tattvArthasUtra ke 'pramANanayairadhigamaH' sUtra meM varNita adhigama ke upAyabhUta pramANa aura naya ko hI nyAyazabda kA vAcya mAnA hai| tadanusAra hI unhoMne apane grantha kI racanA ke samaya pramANa aura naya ke nirUpaNa kA upakrama kiyA / laghIyatraya ke paricchedoM kA pravezarUpa se vibhAjana to nyAyapraveza ko AdhAra mAnane kI kalpanA kA spaSTa samarthana karatA hai| pramANanayapraveza kI samAptisthala meM vivRti kI prati meM "iti pramANanayapravezaH smaaptH| kRtiriyaM sakalavAdicakracakravartino bhagavato bhaTTAkalaGkadevasya" yaha vAkya pAyA jAtA hai| isa vAkya se spaSTa mAlUma hotA hai ki-akalaGkadeva ne prathama hI 'pramANanayapraveza' banAyA thaa| isa pramANanayapraveza kI saMkalanA, maMgala tathA paryavasAna isake akhaNDa prakaraNa hone ko pUrI taraha siddha karate haiN| yadi nayapraveza pramANapraveza se bhinna eka khatantra prakaraNa hotA to usameM pravacanapraveza kI taraha svatantra maMgalavAkya honA cAhie thaa| akalaMkadeva kI pravacana para agAdha zraddhA thii| yahI kAraNa hai ki svatantra utpAdana kI pUrNasAmarthya rakhate hue bhI unhoMne apanI zakti purAtanapravacana ke samanvaya meM hI lagAI / unane pravacana meM praveza karane ke lie tattvArthasUtra meM adhigamopAya rUpa se prarUpita pramANa, naya aura nikSepa kA akhaNDarUpa se varNana karane ke lie pravacanapraveza bnaayaa| isa taraha akalaMkadeva ne pramANanayapraveza aura pravacanapraveza ye do svatantra prakaraNa banAe / yaha prazna abhI taka hai hI ki-'isakA laghIyastraya nAma kisane rakhA ?' mujhe to aisA lagatA hai ki yaha sUjha anantavIrya AcArya kI hai; kyoMki laghIyatraya nAma kA saba se purAnA ullekha hameM siddhivinizcaya TIkA meM milatA hai / anantavIrya kI dRSTi meM . Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 35 prastAvanA nAma kA itihAsa ] " 'pramANanayapraveza' eka akhaNDa prakaraNa nahIM thA, ve use do svatantra prakaraNa mAnate the / isakA AdhAra yaha hai ki - siddhivinizcaya TIkA ( pR0 572 B. ) meM zabdanayAdi kA lakSaNa karake ve likhate haiM ki " eteSAmudAharaNAni nayapravezakaprakaraNAdavagantavyAni inake udAharaNa nayapravezakaprakaraNa se jAnanA cAhie / yahAM nayapraveza ko svatantra prakaraNa rUpa meM ullekha karane se anumAna kiyA jA sakatA hai ki anantavIrya kI dRSTi meM pramANapraveza aura nayapraveza do prakaraNa the / aura yaha bahuta kucha saMbhava hai ki unane hI pravacanapraveza ko milAkara inakI 'laghIyastraya' saMjJA dI ho / usa samaya pravezaka aura laghu granthoM ko prakaraNa zabda se kahane kI paramparA thI / jaise nyAyapravezaprakaraNa, nyAyabinduprakaraNa Adi / anantavIrya ke isa laghIyasya saMjJAkaraNa ke bAda to inakI pramANanayapraveza tathA pravacanapraveza saMjJA laghIyastraya ke tIna pravezoM ke rUpa meM hI rahI grantha ke nAma ke rUpa meM nahIM / astu, laghIyastraya nAma kA itihAsa jAna lene ke bAda aba hama isakA eka prakhaNDa grantha ke rUpa meM hI varNana kareMge; kyoMki Aja taka nirvivAda rUpa se yaha eka hI grantha ke rUpa meM svIkRta calA A rahA hai / isa grantha meM tIna praveza haiM- 1 pramANa praveza, 2 naya praveza, 3 nikSepa praveza / pramANa praveza ke cAra pariccheda haiM- 1 pratyakSa pariccheda, 2 viSaya pariccheda, 3 parokSa pariccheda, 4 gama pariccheda / ina cAra paricchedoM ke sAtha nayapraveza tathA pravacana praveza ko milAkara kula 6 pariccheda svopajJavivRti kI prati meM pAe jAte haiM / laghIyastraya ke vyAkhyAkAra A0 prabhAcandra ne pravacanapraveza ke bhI do pariccheda karake kula sAta paricchedoM para apanI nyAyakumudacandra vyAkhyA likhI hai / pravacanapraveza meM jahA~ taka pramANa aura naya kA varNana hai vahA~ taka prabhAcanda ne chaThavA~ pariccheda, tathA nikSepa ke varNana ko svatantra sAtavA~ pariccheda mAnA hai / laghIyastraya meM kula 78 kArikAe~ haiM / mudrita laghIyastraya meM 77 hI kArikAe~ haiM / usameM ' lakSaNaM kSaNikaikAnte' (kA0 35) kArikA nahIM hai / nayapraveza ke anta meM 'mohenaiva paro'pi ' ityAdi padya bhI vivRti kI prati meM likhA huA milatA hai / para isa padya kA prabhAcandra tathA abhayanandi ne vyAkhyAna nahIM kiyA hai, tathA usakI mUlagrantha ke sAtha koI saMgati bhI pratIta nahIM hotI, ataH ise prakSipta samajhanA cAhie / prathama pari0 meM 6 // dvi0 pari0 meM 3, tR0 pari0 meM 12, catu0 pari0 meM 7, paMcama pari0 meM 21, tathA 6 pravacana pra0 meM 28, isa taraha kula 78 kArikAe~ haiM / mUla laghIyastraya ke sAtha hI svayaM akalaMkadeva kI saMkSipta vivRti bhI isI saMskaraNa meM mudrita hai / yaha vivRti kArikAoM kA vyAkhyAnarUpa na hokara usa meM sUcita viSayoM kI pUraka hai / kalaMkadeva ne ise mUla zlokoM ke sAtha hI sAtha likhA hai| mAlUma hotA hai ki-akalaMka deva jisa padArtha ko kahanA cAhate haiM, ve usake amuka aMza kI kArikA Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 akalaGkapranthatraya [ prantha banAkara bAkI ko gadya bhAga meM likhate haiM / ataH viSaya kI dRSTi se gadya aura padya donoM milakara hI grantha kI akhaMDatA sthira rakhate haiM / dharmakIrti kI pramANavArtika kI vRtti bhI kucha isI prakAra kI hai| usameM bhI kArikokta padArtha kI pUrti tathA spaSTatA ke lie bahuta kucha likhA gayA hai / akalaMka ke pramANasaMgraha kA adhyayana karane se yaha bAta spaSTa ho jAtI hai kiakalaMka ke gavabhAga ko hama zuddha vRtti nahIM kaha sakate, kyoMki zuddha vRtti meM mAtra mUlakArikA kA vyAkhyAna honA hI Avazyaka hai, para laghIyastraya kI vivRti yA pramANasaMgraha ke gadyabhAga meM vyAkhyAnAtmaka aMza nahIM ke hI barAbara hai| hA~, kArikokta padoM ko AdhAra banAkara usa viSaya kA zeSa vaktavya gadyarUpa meM upasthita kara diyA hai| vyAkhyAkAra prabhAcandra ne isako vivRti mAnA hai aura ve kArikA kA vyAkhyAna karake jaba gadya bhAga kA vyAkhyAna karate haiM taba 'vivRti vivRNvannAha' likhate haiN| vivRti zabda kA prayoga hamAre vicAra se khAlisa TIkA yA vRtti ke artha meM na hokara tatsambaddha zeSa vaktavya ke artha meM hai| laghIyastrayameM carcita viSaya saMkSepa meM isa prakAra haiM prathamapari0 meM samyagjJAna kI pramANatA, pratyakSa parokSa kA lakSaNa, pratyakSa ke sAMvyavahArika aura mukhya rUpa se do bheda, sAMvyavahArika ke indriyAnindriyapratyakSa rUpase bheda, mukhyapratyakSa kA samarthana, sAMvyavahArika ke avagrahAdirUpa se bheda tathA unake lakSaNa, avagrahAdike bahvAdirUpa bheda, bhAvendriya dravyendriya ke lakSaNa, pUrva pUrvajJAna kI pramANatA meM uttarottara jJAnoM kI phalarUpatA Adi viSayoM kI caracA hai| dvitIyapari0 meM-dravyaparyAyAtmaka vastu kA pramANaviSayatva tathA arthakriyAkAritva, nityaikAnta tathA kSaNikaikAnta meM kramayogapadyarUpase arthakriyAkAritva kA abhAva, nitya mAnane para vikriyA tathA avikriyA kA avirodha Adi pramANa ke viSaya se sambandha rakhanevAle vicAra prakaTa kie haiM / tRtIyapari0 meM-mati, smRti, saMjJA, cintA, tathA abhinibodha kA zabdayojanA se pUrva avasthA meM mativyapadeza tathA uttara avasthA meM zrutavyapadeza, vyApti kA grahaNa pratyakSa aura anumAna ke dvArA asaMbhava hone se vyAptigrAhI tarka kA prAmANya, anumAna kA lakSaNa, jalacandra ke dRSTAnta se kAraNa hetu kA samarthana, kRtikodaya Adi pUrvacara hetu kA samarthana, adRzyAnupalabdhi se bhI paracaitanya Adi kA abhAvajJAna, naiyAyikAbhimata upamAna kA sAdRzyapratyabhijJAna meM antarbhAva, pratyabhijJAna ke vaisadRzya ApekSika pratiyogi Adi bhedoM kA nirUpaNa, bauddha mata meM svabhAvAdi hetuoM ke prayoga meM kaThinatA, anumAnAnumeyavyavahAra kI vAstavikatA evaM vikalpabuddhi kI pramANatA Adi parokSajJAna se sambandha rakhane vAle viSayoM kI caracA hai| caturthapari0 meM kisI bhI jJAna meM aikAntika pramANatA yA apramANatA kA niSedha karake pramANAbhAsa kA svarUpa, savikalpajJAna meM pratyakSAbhAsatA kA abhAva, avisaMvAda Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAma kA itihAsa ] 37 aura vivAda se pramANa - pramANAbhAsavyavasthA, viprakRSTaviSayoM meM zruta kI pramANatA, hetuvAda aura prAptoktarUpa se dvividha zruta kI visaMvAdi hone se pramANatA, zabdoM ke vivakSAvAcitva kA khaNDana kara unakI arthavAcakatA Adi zruta sambandhI bAtoM kA vivecana kiyA gayA hai / isa taraha pramANa ke svarUpa, saMkhyA, viSaya aura phala kA nirUpaNa kara pramANapraveza samApta hotA hai / prastAvanA paMcamapari0 meM - naya durnaya ke lakSaNa, dravyArthika aura paryAyArthika rUpa se mUlabheda, satrUpa se samasta vastuoM ke grahaNa kA saMgrahanayatva, brAhmavAda kA saMgrahAbhAsatva, bauddhAbhimata ekAntakSaNikatA kA nirAsa, guNa guNI, dharma dharmI kI gauNa mukhya vivakSA meM naigamanaya kI pravRtti, vaizeSikasammata guNaguNyAdi ke ekAnta bheda kA naigamAbhAsatva, prAmANika bheda kA vyavahAranayatva, kAlpanika bheda kA vyavahArAbhAsatva, kAlakArakAdi ke bheda se arthabheda nirUpaNa kI zabdanayatA, paryAyabheda se arthabhedaka kathanakA samabhirUDhanayatva, kriyAbheda se arthabheda prarUpaNa kA evaMbhUtanayatva, sAmagrIbheda se bhinna vastu meM bhI SaTkArakI kA saMbhava yadi samasta nayaparivAra kA vivecana hai / yahA~ nayapraveza samApta ho jAtA hai / 6 pravacana praveza meM - pramANa, naya, aura nikSepa ke kathana kI pratijJA, artha aura Aloka kI jJAnakAraNatA kA khaMDana, andhakAra ko jJAna kA viSaya hone se varaNarUpatA kA abhAva, tajjanma, tAdrUpya aura tadadhyavasAya kA prAmANya meM prayojakatva, zruta ke sakalAdeza vikalAdeza rUpa se do upayoga, 'syAdastyeva jIva:' isa vAkya kI vikalAdezatA, 'syAjjIva eva' isa vAkya kI sakalAdezatA, zabda kI vivakSA se bhinna vAstavika artha kI vAcakatA, naigamAdi sAta nayoM meM se Adi ke naigamAdi cAra nayoM kA arthanayatva, zabdAdi tIna nayoM kA zabdanayatva, nAmAdi cAra nikSepoM ke lakSaNa, aprastuta nirAkaraNa tathA prastuta artha kA nirUpaNa rUpa nikSepa kA phala, ityAdi pravacana ke adhigamopAyabhUta pramANa, naya aura nikSepa kA nirUpaNa kiyA gayA hai / nyAyavinizcaya-dharmakIrti kA eka pramANavinizcaya grantha prasiddha hai| isakI racanA gadyapadyamaya hai / nyAyavinizcaya nAma spaSTatayA isI pramANavinizcaya nAma kA anukaraNa hai / nAma kI pasandagI meM Antarika viSaya kA nizcaya bhI eka khAsa kAraNa hotA hai / siddhasena divAkara ne apane nyAyAvatAra meM pratyakSa, anumAna aura zabda ina tIna pramANoM kA vivecana kiyA hai| kalaMkadeva ne nyAyavinizcaya meM bhI tIna prastAva rakhe haiM - 1 pratyakSa prastAva, 2 anumAna prastAva, 3 pravacana prastAva / ataH saMbhava hai ki akalaMka ke lie viSaya kI pasandagI meM tathA prastAva ke vibhAjana meM nyAyAvatAra preraka ho, aura isIlie unhoMne nyAyAvatAra ke 'nyAya' ke sAtha pramANavinizcaya ke 'vinizcaya' kA mela baiThAkara nyAyavinizcaya nAma rakhA ho / vAdidevasUri ne syAdvAdaratnAkara ( pR0 23 ) meM 'dharmakIrtirapi nyAyavinizcayasya............' yaha ullekha karake likhA hai ki nyAyavinizcaya ke tIna paricchedoM meM kramazaH pratyakSa, " Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akalaGkapranthatraya [ grantha svArthAnumAna aura parArthAnumAna kA varNana hai yadi dharmakIrti kA pramANavinizcaya ke atirikta bhI koI nyAyavinizcaya grantha hai taba to jJAta hotA hai ki - prastAvavibhAjana tathA nAmakaraNa kI kalpanA meM usI ne kArya kiyA hai / yaha bhI saMbhava hai ki - pramANavinizcaya ko hI vAdidevasUri ne nyAyavinizcaya samajha liyA ho| isake tIna prastAvoM meM nimnaviSayoM kA vivecana hai 38 prathama pratyakSa prastAva meM - pratyakSa kA lakSaNa, indriyapratyakSa kA lakSaNa, pramANasamplavasUcana, cakSurAdibuddhiyoM kA vyavasAyAtmakatva, vikalpa ke abhilApavattva Adi lakSaNoM kA khaMDana, jJAna ko parokSa mAnane kA nirAkaraNa, jJAna ke khasaMvedana kI siddhi, jJAnAntaravedyajJAnanirAsa, acetanajJAnanirAsa, sAkArajJAna nirAsa, nirAkArajJAna siddhi, saMvedanAdvaitanirAsa, vibhramavAdanirAsa, bahirarthasiddhi citrajJAnakhaNDana, paramANurUpa bahirartha kA nirAkaraNa, avayavoM se bhinna avayavI kA khaNDana, dravya kA lakSaNa, guNaparyAya kA svarUpa, sAmAnya kA svarUpa, artha ke utpAdAdAditrayAtmakatva kA samarthana, apoharUpa sAmAnya kA nirAsa, vyakti se bhinna sAmAnya kA khaMDana, dharmakIrtisammata pratyakSalakSaNa kA khaMDana, bauddhakalpita svasaMvedana yogimAnasapratyakSanirAsa, sAMkhyakalpita pratyakSalakSaraNa kA khaMDana, naiyAyika ke pratyakSa kA samAlocana, atIndriyapratyakSa kA lakSaNa Adi viSayoM kA vivecana kiyA gayA hai / dvitIya anumAnaprastAva meM anumAna kA lakSaNa, pratyakSa kI taraha anumAna kI bahirarthaviSayatA, sAdhya-sAdhyAbhAsa ke lakSaNa, bauddhAdimatoM meM sAdhyaprayoga kI asaMbhavatA, zabda kA arthavAcakatva, zabdasaMketagrahaNaprakAra, bhUta caitanyavAda kA nirAkaraNa, guNaguNi bheda kA nirAkaraNa, sAdhana - sAdhanAbhAsa ke lakSaNa, prameyatva hetu kI anekAntasAdhakatA, sattvahetu kI pariNAmitvaprasAdhakatA, trairUpya khaMDana pUrvaka anyathAnupapattisamarthana, tarka kI pramANatA, anupalambhahetu kA samarthana, pUrvacara uttaracara aura sahacarahetu kA samarthana, prasiddha viruddha anaikAntika aura akiJcitkara hetvAbhAsoM kA vivecana, dUSaNAbhAsa lakSaNa, jAtilakSaNa, jayetaravyavasthA, dRSTAnta dRSTAntAbhAsa vicAra, vAda kA lakSaNa, nigrahasthAnalakSaNa, vAdAbhAsalakSaNa Adi anumAna se sambandha rakhane vAle viSayoM kA varNana hai / tRtIya pravacanaprastAva meM - pravacana kA svarUpa, sugata ke prAptatva kA nirAsa, sugata ke karuNAvattva tathA caturAryasatyapratipAdakatva kA parihAsa, Agama ke apauruSeyatva kA khaNDana, sarvajJatvasamarthana, jyotirjJAnopadeza satyasvamajJAna tathA ikSaNikAdividyA ke dRSTAnta dvArA sarvajJatvasiddhi, zabdanityatvanirAsa, jIvAditattvanirUpaNa, nairAtmyabhAvanA kI nirarthakatA, mokSa kA svarUpa, saptabhaMgInirUpaNa, syAdvAda meM die jAne vAle saMzayAdi doSoM kA parihAra, smaraNa pratyabhijJAna Adi kA prAmANya, pramANa kA phala Adi viSayoM kA vivecana hai / laghIyastraya kI taraha nyAyavinizcaya para bhI svayaM kalaGkakRta vivRti avazya rahI hai / jaisA ki nyAyavinizcayavivaraNakAra ( pR0 120 B. ) ke ' vRttimadhyavartitvAt ' Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAma kA itihAsa ] prastAvanA 34 Adi vAkyoM se tathA siddhivinizcayaTIkA ( pR0 120 A.) meM nyAyavinizcaya ke nAma se uddhRta "nacaitadbahireva...." Adi gadyabhAga se patA calatA hai| nyAyavinizcayavivaraNa (pR0 161 B.) meM tathA ca sUktaM cUrNo devasya vacanam ' kahakara "samAropavyavacchedAt..." zloka uddhRta milatA hai| bahuta kucha saMbhava hai ki isI vivRtirUpa gadyabhAga kA hI vivaraNakAra ne cUrNi zabda se ullekha kiyA ho / nyAyavinizcayavivaraNakAra vAdirAja ne nyAyavinizcaya ke kevala padyabhAga kA vyAkhyAna kiyA hai| pramANasaMgraha-paM0 sukhalAlajI kI kalpanA hai ki-'pramANasaMgraha nAma dignAga ke pramANasamuccaya tathA zAntarakSita ke tattvasaMgraha kA smaraNa dilAtA hai / ' yaha kalpanA hRdaya ko lagatI hai| para tattvasaMgraha ke pahile bhI prazastapAdabhASya kA padArthasaMgraha nAma pracalita rahA hai| saMbhava hai ki saMgrahAnta nAma para isakA bhI kucha prabhAva ho / jaisA ki isakA nAma hai vaisA hI yaha grantha vastutaH pramANoM-yuktiyoM kA saMgraha hI hai| isa grantha kI bhASA aura khAsakara viSaya to atyanta jaTila tathA kaThinatA se samajhane lAyaka hai / akalaMka ke ina tIna granthoM meM yahI grantha prameyabahula hai| mAlUma hotA hai ki yaha grantha nyAyavinizcaya ke bAda banAyA gayA hai; kyoMki isake kaI prastAvoM ke anta meM nyAyavinizcaya kI anekoM kArikAe~ binA kisI upakrama vAkya ke likhI gaI haiM / isakI praur3ha zailI se jJAta hotA hai ki yaha akalaMkadeva kI antima kRti hai, aura isameM unhoMne apane yAvat avaziSTa vicAroM ke likhane kA prayAsa kiyA hai, isIlie yaha itanA gahana ho gayA hai| isameM hetuoM ke upalabdhi anupalabdhi Adi anekoM bhedoM kA vistRta vivecana hai; jaba ki nyAyavinizcaya meM mAtra unakA nAma hI liyA gayA hai / ataH yaha sahaja hI samajhA jA sakatA hai ki-yaha nyAyavinizcaya ke bAda banAyA gayA hogaa| isameM 6 prastAva haiM, tathA kula 873 kaarikaaeN| prathama prastAva meM-1 kArikAe~ haiN| inameM pratyakSa kA lakSaNa, zruta kA pratyakSAnumAnAgamapUrvakatva, pramANa kA phala, mukhyapratyakSa kA lakSaNa Adi pratyakSa viSayaka nirUpaNa hai| dvitIya prastAva meM- 6 kArikAe~ haiN| inameM smRti kA prAmANya, pratyabhijJAna kI pramANatA, tarka kA lakSaNa, pratyakSAnupalambha se tarka kA udbhava, kutarka kA lakSaNa, vivakSA ke binA bhI zabdaprayoga kA saMbhava, parokSa padArthoM meM zruta se avinAbhAvagrahaNa Adi kA varNana hai| arthAt parokSa ke bheda smRti pratyabhijJAna aura tarka kA nirUpaNa hai / tRtIya prastAva meM- 10 kArikAe~ haiM / inameM anumAna ke avayava sAdhya sAdhana kA lakSaNa, sAdhyAbhAsa kA lakSaNa, sadasadekAnta meM sAdhyaprayoga kI asaMbhavatA, sAmAnyavizeSAtmaka vastu kI sAdhyatA tathA usameM die jAnevAle saMzayAdi aATha doSoM kA parihAra Adi kA varNana hai| caturtha prastAva meN-11|| kArikAe~ haiN| inameM trirUpa kA khaMDana karake anyathA Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akalakagranthatraya [prantha nupapattirUpa hetulakSaNa kA samarthana, hetu ke upalabdhi anupalabdhi Adi bhedoM kA vivecana, pUrvacara uttaracara aura sahacarahetu kA samarthana Adi hetusambandhI vicAra hai / paMcama prastAva meN-10|| kArikAe~ haiN| inameM viruddhAdi hetvAbhAsoM kA nirUpaNa, sarvathA ekAnta meM sattvahetu kI viruddhatA, sahopalambhaniyamahetu kI viruddhatA, virudvAvyabhicArI kA viruddha meM antarbhAva, ajJAta hetu kA akiJcitkara meM antarbhAva Adi hetvAbhAsa viSayaka prarUpaNa hai, tathA antarvyApti kA samarthana hai / __SaSTha prastAva meN-12|| kArikAe~ haiN| inameM vAda kA lakSaNa, jayaparAjaya vyavasthA kA svarUpa, jAti kA lakSaNa, dadhyuSTatvAdi ke abhedaprasaMga kA jAtyuttaratva, utpAdAditrayAtmakatvasamarthana, sarvathA nitya siddha karane meM sattvahetu kA siddhasenAdi ke mata se asiddhatvAdinirUpaNa Adi vAdaviSayaka kathana hai| anta meM-dharmakIrti Adi ne apane granthoM meM prativAdiyoM ke prati jina jADaya Adi apazabdoM kA prayoga kiyA hai unakA bahuta sundara muMhator3a uttara diyA hai / likhA hai ki-zUnyavAda, saMvRtivAda, vijJAnavAda, nirvikalpakadarzana, paramANusaJcaya ko pratyakSa kA viSaya mAnanA, apohavAda tathA mithyAsantAna ye sAta bAteM mAnanevAlA hI vastutaH jar3a hai| pratijJA ko asAdhana kahanA, adRzyAnupalabdhi ko agamaka kahanA Adi hI ahIkatA-nirlajjatA hai| nirvikalpakapratyakSa ke sivAya saba jJAnoM ko bhrAnta kahanA, sAkAra jJAna mAnanA, kSaNabhaGgavAda tathA asatkAryavAda hI pazutA ke dyotaka haiM / paraloka na mAnanA, zAstra na mAnanA, tapa dAna devatA Adi se inkAra karanA hI alaukikatA hai / atIndriya dharmAdharma Adi meM zabda-veda ko hI pramANa mAnanA, kisI cetana ko usakA jJAtA na kahanA hI tAmasa hai / saMskRta Adi zabdoM meM sAdhutA asAdhutA kA vicAra tathA unake prayoga mAtra se puNya-pApa mAnanA hI prAkRta-grAmINajana kA lakSaNa hai| saptama prastAva meM-10 kArikAe~ haiM / isameM pravacana kA lakSaNa, sarvajJatA meM kie jAne vAle sandeha kA nirAkaraNa, apauruSeyatva kA khaMDana, tattvajJAnacAritra kI mokSahetutA Adi pravacana sambandhI viSayoM kA vivecana hai| ___ aSTama prastAva meM-13 kArikAe~ haiN| inameM saptabhaMgI kA nirUpaNa tathA naigamAdinayoM kA kathana hai / navama prastAva meM-2 kArikAe~ haiN| inameM pramANa naya aura nikSepa kA upasaMhAra hai| 3. racanAzailI akalaGka ke grantha do prakAra ke haiM-1 TIkA grantha, 2 svataMtra prakaraNa / TIkA granthoM meM rAjavArtika tathA aSTazatI haiM / svataMtra granthoM meM laghIyastrayasavivRti, nyAyavinizcaya savRtti, siddhivinizcaya savRtti aura pramANasaMgraha ye cAra grantha nizcita rUpa se akalaMkakartRka haiN| paramparAgata prasiddhi kI dRSTi se svarUpasambodhana, nyAyacUlikA, akalaMka pratiSThApATha, akalaMka prAyazcittasaMgraha Adi haiM, jinake kartA prasiddha akalaMkadeva na hokara anya akalaMka haiM / Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ racanA zailI ] prastAvanA rAjavArtika ke sivAya prAyaH sabhI grantha aSTazatI jitane 800 zloka pramANa hI mAlUma hote haiM / dharmakIrti ke hetubindu, vAdanyAya, pramANavinizcaya grantha bhI karIba karIba itane hI choTe haiM / usa samaya saMkSipta para arthabahula, gaMbhIra tathA talasparzI prakaraNoM kI racanA kA hI yuga thaa| akalaMka jaba Agamika viSaya para kalama uThAte haiM taba unake lekhana kI saralatA, vizadatA evaM prasAda guNa kA pravAha pAThaka ko par3hane se Ubane nahIM detaa| rAjavArtika kI prasanna racanA isakA apratima udAharaNa hai| parantu jaba vahI akalaMka tArkika viSayoM para likhate haiM taba ve utane hI durUha bana jAte haiN| akalaMka ke prastuta saMskaraNa meM mudrita prakaraNagrantha atyanta jaTila, gUr3ha evaM itane saMkSipta haiM ki kahIM kahIM unakA AdhAra lekara TIkAkAroM dvArA kie gae artha akalaMka ke manogata the yA nahIM yaha saMdeha hone lagatA hai / akalaMka ke prakaraNoM kI yathArthajJatA kA dAvA karane vAle anantavIrya bhI inakI gUr3hatA ke viSaya meM varavasa kaha uThate haiM ki"devasyAnantavIryo'pi padaM vyaktaM tu sarvathA / na jAnIte'kalaMkasya citrametatparaM bhuvi // " arthAt-"anantavIrya bhI akalaMka deva ke padoM ke vyakta artha ko nahIM jAna pAtA yaha bar3A Azcarya hai / " ye anantavIrya usa samaya akalaMka ke prakaraNoM ke marmajJa, taladraSTA samajhe jAte the / prabhAcandra evaM vAdirAja anantavIrya kI akalaMkIya prakaraNoM kI talasparzitA kA varNana karate hue likhate haiM ki-"maiMne triloka ke yAvat padArthoM ko saMkSeparUpase varNana karanevAlI akalaMka kI paddhati ko anantavIrya kI uktiyoM kA saikar3oM vAra abhyAsa karake samajha pAyA hai / " "akalaMka ke gUr3ha prakaraNoM ko yadi anantavIrya ke vacanadIpa prakaTa na karate to unheM kauna samajha sakatA thA ?" Adi / savivRti laghIyatraya para prabhAcandra kI TIkA upalabdha hone se tathA usakA viSaya kucha prArambhika hone se samajhane meM utanI kaThinAI nahIM mAlUma hotI jitanI nyAyavinizcaya meM / pramANasaMgraha meM to yaha kaThinAI apanI carama sImA ko pahu~ca jAtI hai / eka hI prakaraNa meM aneka carcAoM kA samAveza ho jAne se to yaha jaTilatA aura bhI bar3ha jAtI hai| udAharaNArtha-nyAyavinizcaya meM bhUtacaitanyavAda kA nirAkaraNa karate hue jahA~ yaha likhA hai ki jJAna bhUtoM kA guNa nahIM hai, vahIM lage hAtha guNa zabda kA vyAkhyAna tathA vaizeSika ke guNaguNibheda kA khaMDana bhI kara diyA hai| samajhanevAlA isase viSaya ke vargIkaraNa meM bar3I kaThinAI kA anubhava karatA hai| akalaMkadeva kA SaDdarzana kA gaharA abhyAsa tathA baudvazAstroM kA atulabhAvanApUrvaka AtmasAtkaraNa hI una ke prakaraNoM kI jaTilatA meM kAraNa mAlUma hotA hai| ve yaha socate haiM ki kama se kama zabdoM meM adhika se adhika sUkSma aura bahu padArtha hI nahIM kintu bahuvidha padArtha likhA jAya / unakI yaha zabdasaMkSiptatA bar3e bar3e prakANDapaNDitoM ko apanI buddhi ko mApane kA mApadaNDa bana Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 akalaGkapranthatraya [ prantha 1 rahI hai / dharmakIrti kI pramANavArtika-svavRtti ko dekhakara to yaha aura bhI spaSTa mAlUma hone lagatA hai ki usa samaya kucha aisI hI sUtra rUpa se likhane kI paramparA thI / lekhanazailI meM parihAsa kA puTa bhI kahIM kahIM bar3I vyaMjanA ke sAtha milatA hai, jaisenyAyavinizcaya meM dharmakIrti ke - " jaba saba padArtha dravyarUpase eka haiM taba dahI aura U~Ta bhI dravyarUpase eka hue, ataH dahI ko khAnevAlA U~Ta ko kyoM nahIM khAtA ?" isa AkSepa kA uttara dete hue likhA hai ki-bhAI, jaise sugata pUrva bhava meM mRga the, tathA mRga bhI sugata huA thA, ataH santAnadRSTi se eka hone para bhI Apa mRga kI jagaha sugata ko kyoM nahIM khAte aura mRga kI vandanA kyoM nahIM karate ? ataH jisa taraha vahA~ paryAyabheda hone se vandyatva aura khAdyatva kI vyavasthA hai usI taraha dahI aura U~Ta ke zarIra meM pudgaladravyarUpase ekatA hone para bhI paryAya kI apekSA bhinnatA hai / yathA tathA "sugato'pi mRgo jAtaH mRgo'pi sugatastathA / tathApi sugato vandyo mRgaH khAdyo yatheSyate // vastubalAdeva bhedAbhedavyavasthiteH / codito dadhi khAdeti kimuSTramabhidhAvati // " [ nyAyavi0 3 / 373-74] I akalaMka ke prakaraNoM kA sUkSmatA se anusaMdhAna karane para mAlUma hotA hai kiakalaMkadeva kI sIdhI coTa bauddhoM ke Upara hai / itaradarzana to prasaMga se hI carcita haiM, aura unakI samAlocanA meM bauddhadarzana kA sahArA bhI liyA gayA hai| bauddhAcArya dharmakIrti ke pramANavArtika se to anekoM pUrvapakSa zabdazaH lekara samAlocita hue haiM / dharmakIrti ke sAtha hI sAtha unake ziSya evaM TIkAkAra prajJAkaragupta, karNakagomi prabhRti bhI kalaMka kedvArA yuktijAloM meM lapeTe gae haiM / jahA~ bhI maukA milA sautrAntika yA vijJAnavAdI ke Upara pUrA pUrA prahAra kiyA gayA hai / kumArila kI sarvajJatAvirodhinI yuktiyA~ prabalapramANoM se khaMDita kI gaI haiM / jainanirUpaNa meM samantabhadra, pUjyapAda kA prabhAva hone para bhI nyAyavinizcaya meM siddhasena divAkara ke nyAyAvatAra tathA laghIyastraya ke nayanirUpaNa meM sanmatitarka ke nayakANDa tathA mallavAdi ke nayacakra kA bhI prabhAva hai / uttarakAlIna granthakAra anantavIrya, mANikyanandi, vidyAnanda, prabhAcandra, abhayadeva, zAntisUri, vAdirAja, vAdideva, hemacandra tathA yazovijaya yadi sabhI AcAryoM ne kalaMka ke dvArA prasthApita jainanyAyakI rekhA kA vistAra kiyA tathA unake vAkyoM ko bar3I zraddhA se uddhRta kara apanI kRtajJatA prakaTa kI hai / akalaMka dvArA praNIta vyavasthA meM anupapatti zAntisUri tathA malayagiri AcArya ne dikhAI hai / zAntisUri ne jainatarkavArtika meM kalaGka dvArA pramANasaMgraha meM pratipAdita pratyakSa-anumAna-Agamanimittaka trividha zruta kI jagaha dvividha anumAna aura zabdaja zruta mAnA hai / malayagiri prAcArya ne samyagnaya meM syAtpada ke prayoga kA isa AdhAra para samAlocana kiyA hai ki syAt pada kA prayoga karane se to pramANa aura naya meM koI bheda nahIM rahegA / para isakA uttara u0 yazovijaya ne gurutattvavinizcaya meM de diyA hai ki - mAtra syAt pada Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanirUpaNa ] prastAvanA 43 ke prayoga se pramANa aura naya meM bhedAbhAva nahIM ho sktaa| nayAntarasApekSa naya yadi pramANa ho jAya taba to vyavahArAdi sabhI nayoM ko pramANa mAnanA hogaa| isa taraha upAdhyAyajI ne akaMlaka ke mata kA hI samarthana kiyA hai / Antarika viSayaparicaya isa paricaya meM akalaMkadeva ne prastuta tInoM granthoM meM jina viSayoM para saMkSepa yA vistAra se jo bhI likhA hai, una viSayoM kA sAmAnya paricaya tathA akalaMkadeva ke vaktavya kA sAra diyA gayA hai / isase yogyabhUmikAvAle jainanyAya ke abhyAsiyoM kA akalaMka ke granthoM meM praveza to hogA hI, sAtha hI sAtha jainanyAya ke rasika adhyApakoM ko jainanyAya se sambandha rakhane vAle darzanAntarIya viSayoM kI anekoM mahattvapUrNa carcAe~ bhI mila skegii| isameM prasaMgataH jina anya AcAryoM ke matoM kI carcA AI hai unake avataraNa dekhane ke lie usa viSaya ke TippaNoM ko dhyAna se dekhanA caahie| isa paricaya ko graMthazaH nahIM likhakara tInoM granthoM ke mukhya 2 viSayoM kA saMkalana karake likhA hai / jisase pAThakoM ko vizeSa suvidhA rhegii| yaha paricaya mukhyatayA se pramANa, prameya, naya, nikSepa aura saptabhaMgIrUpase sthUla vibhAga karake likhA gayA hai / 1. pramANanirUpaNa pramANasAmAnyavicAra-samantabhadra aura siddhasena ne pramANasAmAnya ke lakSaNa meM svaparAvabhAsaka, jJAna tathA bAdhavarjita pada rakhe haiM, jo usa samaya ke pracalita lakSaNoM se jainalakSaNa ko vyAvRtta karAte the| sAdhAraNatayA 'pramAkaraNaM pramANam' yaha lakSaNa sarvamAnya thaa| vivAda thA to isa viSaya meM ki vaha karaNa kauna ho ? nyAyabhASya meM karaNarUpase sannikarSa aura jJAna donoM kA spaSTatayA nirdeza hai| yadyapi vijJAnavAdI bauddha jJAna ko svasaMvedI mAnate rahe haiM, para ve karaNa ke sthAna meM sArUpya yA yogyatA ko rakhate haiN| samantabhadrAdi ne karaNa ke sthAna meM svaparAvabhAsaka jJAna pada rakhake aise hI jJAna ko pramANa mAnA jo sva aura para ubhaya kA avabhAsana karane vAlA ho| akalaMkadeva ne isa lakSaNa meM avisaMvAdi aura anadhigatArthagrAhi ina do nae padoM kA samAveza karake avabhAsaka ke sthAna meM vyavasAyAtmaka pada kA prayoga kiyA hai / avisaMvAdi tathA ajJAtArthaprakAza pada spaSTarUpase dharmakIrti ke pramANa ke lakSaNa se Ae haiM tathA vyavasAyAtmaka pada nyAyasUtra se| inakI lakSaNasaMghaTanA ke anusAra sva aura para kA vyavasAya-nizcaya karanevAlA, avisaMvAdi-saMzayAdi samAropa kA nirasana karanevAlA aura anadhigatArtha ko jAnanevAlA jJAna pramANa hogA / Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 akalaGkagranthatraya [prantha pramANasamplava vicAra-yahA~ eka bAta dhyAna dene yogya hai ki dharmakIrti aura unake TIkAkAra dharmottara ne ajJAtArthaprakAza aura anadhigatArthaprAhi zabdoM kA prayoga karake pramANasamplava kA niSedha kiyA hai| eka prameya meM aneka pramANoM kI pravRtti ko pramANasamplava kahate haiN| bauddha padArthoM ko ekakSaNasthAyI mAnate haiN| unake siddhAnta ke anusAra padArtha jJAna meM kAraNa hotA hai / ataH jisa vivakSita padArtha se koI bhI pratyakSajJAna utpanna huA ki vaha padArtha dUsare kSaNa meM niyama se naSTa ho jAtA hai| isalie kisI bhI artha meM do jJAnoM ke pravRtta hone kA avasara hI nahIM hai / dUsare, bauddhoM ne prameya ke do bheda kie haiM-1 vizeSa (svalakSaNa), 2 sAmAnya (anyaapohruup)| vizeSa padArtha ko viSaya karane vAlA pratyakSa hai tathA sAmAnya ko jAnanevAle anumAnAdi vikalpajJAna / isa taraha viSayadvaividhya se pramANadvaividhyAtmaka vyavasthA hone se koI bhI pramANa apanI viSayamaryAdA ko nahIM lA~gha sktaa| isalie vijAtIya pramANa kI to svaniyata viSaya se bhinna prameya meM pravRtti hI nahIM ho sakatI / raha jAtI hai sajAtIya pramANAntara ke samplava kI bAta, so dvitIya kSaNa meM jaba vaha padArtha rahatA hI nahIM hai taba samplava kI carcA apane Apa hI samApta ho jAtI hai / ___ yahAM yaha prazna hotA hai ki-'jaina to padArtha ko ekAntakSaNika nahIM mAnate aura na viSayadvaividhya ko hI / jaina kI dRSTi se to eka sAmAnya-vizeSAtmaka artha sabhI pramANoM kA viSaya hotA hai| taba anadhigatArthagrAhi pada kA jainokta pramANalakSaNa meM kyA upayoga ho sakatA hai ?' akalaMkadeva ne isakA uttara diyA hai ki-vastu anantadharmavAlI hai / amuka jJAna ke dvArA vastu ke amuka aMzoM kA nizcaya hone para bhI agRhIta aMzoM ko jAnane ke lie pramANAntara ko avakAza rahatA hai / isI taraha jina jJAta aMzoM meM saMvAda ho jAne se nizcaya ho gayA hai, una aMzoM meM bhale hI pramANAntara kucha vizeSa pariccheda na kareM para jina aMzoM meM asaMvAda hone se anizcaya yA viparItanizcaya hai unakA nizcaya karake to pramANAntara vizeSaparicchedaka hone ke kAraNa anadhigatagrAhirUpa se pramANa hI haiN| pramANasamplava ke viSaya meM yaha bAta aura bhI dhyAna dene yogya hai ki-akalaMkadeva ne pramANa ke lakSaNa meM anadhigatArthagrAhi pada ke praveza karane ke kAraNa anizcitAMza ke nizcaya meM yA nizcitAMza meM upayogavizeSa hone para pramANasamplava mAnA hai, jaba ki naiyAyika ne apane pramANalakSaNa meM aisA koI pada nahIM rakhA, ata: usakI dRSTi se vastu gRhIta ho yA agRhIta, yadi indriyAdi kAraNakalApa mila jA~ya to avazya hI pramANa kI pravRtti hogI, isI taraha upayoga vizeSa hoyA na ho, koI bhI jJAna isalie apramANa nahIM hogA ki usane gRhIta ko grahaNa kiyA hai / tAtparya yaha ki naiyAyika ko pratyeka avasthA meM pramANasamplavara vIkRta hai / __akalaMkadeva ne bauddhamata meM pramANasamplava kI asaMbhavatA ke kAraNa 'anumAna kI apravRtti' rUpa dUSaNa dete hue kahA hai ki jaba Apa ke yahAM yaha niyama hai ki pratyakSa ke Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA pramANanirUpaNa] dvArA vastu ke samasta guNoM kA darzana ho jAtA hai; taba pratyakSa ke dvArA sarvAMzatayA gRhIta vastu meM koI bhI anadhigata aMza nahIM bacA, jisake grahaNa ke lie anumAna ko pramANa mAnA jAya / anumAna ke viSayabhUta anyApoharUpa sAmAnya meM viparItAropa kI saMbhAvanA nahIM hai, ataH samAropavyavacchedArtha bhI anumAna pramANa nahIM ho sktaa| akalaMkottaravartI A0 mANikyanandi ne anadhigatArtha kI jagaha kumArila ke apUrvArtha pada ko sthAna diyA / para vidyAnanda tathA unake bAda abhayadeva, vAdideva, hemacandra Adi AcAryoM ne anadhigata yA apUrvArtha kisI bhI pada ko apane lakSaNoM meM nahIM rakhA / jJAna kA sva-parasaMvedana vicAra-jJAna ke svarUpasaMvedana ke viSaya meM nimna vAda haiM-1 mImAMsaka kA parokSajJAnavAda, 2 naiyAyika kA jJAnAntaravedyajJAnavAda, 3 sAMkhya kA prakRtiparyAyAtmaka jJAna kA puruSa dvArA saMcetanavAda, 4 bauddha kA sAkAra-svasaMvedanajJAnavAda, 5 jaina kA nirAkAra-svasaMvedanajJAnavAda / akalaMkadeva ne itara vAdoM kI samAlocanA isa prakAra kI hai parokSajJAnavAdanirAsa-yadi jJAna ko parokSa mAnA jAya arthAt jJAna svayaM apane svarUpa ko na jAna sake, taba usa parokSajJAna ke dvArA jAnA gayA padArtha hamAre pratyakSa kA viSaya nahIM ho sakegA; kyoMki prAtmAntara ke jJAna se hamAre jJAna meM yahI svakIyatva hai ki vaha hamAre svayaM pratyakSa kA viSaya hai, use hama svayaM usI ke dvArA pratyakSa kara sakate haiM, jaba ki AtmAntara ke jJAna ko hama svayaM usI ke dvArA pratyakSa nahIM karate / yahI kAraNa hai ki AtmAntara ke jJAna ke dvArA hameM padArtha kA pratyakSa nahIM hotA / jaba jJAna svayaM pratyakSa nahIM taba usakI siddhi anumAna se bhI kaise hogI ? kyoMki asvasaMvidita arthaprakAzarUpa liMga se ajJAta dharmi-jJAna kA avinAbhAva hI gRhIta nahIM hai / arthaprakAza ko svasaMvidita mAnane para to jJAna kI kalpanA hI nirarthaka ho jAyagI; kyoMki svArthasaMvedI arthaprakAza se sva aura artha ubhaya kA pariccheda ho sakatA hai| isI taraha viSaya, indriya, mana Adi bhI parokSa jJAna kA anumAna nahIM karA sakate; kyoMki eka to inake sAtha jJAna kA avinAbhAva asiddha hai, dUsare inake hone para bhI kabhI kabhI jJAna nahIM hotA ataH ye vyabhicArI bhI haiM / yadi viSayajanya jJAnAtmaka sukhAdi parokSa haiM; taba unase hameM anugraha yA paritApa nahIM ho skegaa| apane sukhAdi ko anumAnagrAhya mAnakara anugrahAdi mAnanA to anya AtmA ke sukha se vyabhicArI hai, arthAt parakIya AtmA ke sukhAdi kA hama usakI prasAda-viSAdAdi ceSTAoM se anumAna to kara sakate haiM para unase anugrahAdi to hameM nahIM hotA / jJAna ko parokSa mAnane para AtmAntara kI buddhi kA anumAna karanA bhI kaThina ho jAyagA / parakIya AtmA meM buddhi kA anumAna vyApAra vacanAdi ceSTAoM se kiyA jAtA hai / yadi hamArA jJAna hameM hI apratyakSa hai, taba hama jJAna kA vyApArAdi ke sAtha kAryakAraNarUpa avinAbhAva apanI AtmA meM to grahaNa hI nahIM kara sakeMge, anya AtmA meM to abhI taka | Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akalaGkagranthatraya [grantha jJAna kA sadbhAva hI asiddha hai / ataH avinAbhAva kA grahaNa na hone se parakIya AtmA meM buddhi kA anumAna nahIM ho skegaa| jJAnAntaravedyajJAnavAda nirAkaraNa-yadi prathamajJAna kA pratyakSa dvitIyajJAna se mAnA jAya aura isI taraha asvasaMvedI tRtIyAdijJAna se dvitIyAdijJAnoM kA pratyakSa; taba anavasthA nAma kA dUSaNa jJAna ke sadbhAva siddha karane meM bAdhaka hogA, kyoMki jaba taka Age Age ke jJAna apane svarUpa kA nizcaya nahIM kareMge taba taka ve pUrvapUrvajJAnoM ko nahIM jAna sakeMge / aura jaba prathamajJAna hI ajJAta rahegA taba usake dvArA artha kA jJAna asaMbhava ho jAyagA / isa taraha jagat arthanizcayazUnya ho jaaygaa| eka jJAna ke jAnane meM hI jaba isa taraha anekAneka jJAnoM kA pravAha calegA, taba to jJAna kI viSayAntara meM pravRtti hI nahIM ho skegii| yadi apratyakSajJAna se arthabodha mAnA jAya; taba to hama loga IzvarajJAna ke dvArA bhI samasta padArthoM ko jAnakara sarvajJa bana jA~yage, kyoMki abhI taka hama loga sarvajJa ke jJAna ke dvArA arthoM ko isI kAraNa se nahIM jAna sakate the ki vaha hamAre svayaM apratyakSa hai| prakRtiparyAyAtmakajJAnavAda nirasana-yadi jJAna prakRti kA vikAra hone se acetana hai tathA vaha puruSa ke saMcetana dvArA anubhUta hotA hai; to phira isa akiJcitkara jJAna kA kyA prayojana ? kyoMki usI jJAnasvarUpasaJcetaka puruSAnubhava ke dvArA artha kA bhI parijJAna ho jaaygaa| yadi vaha saJcetana svapratyakSa nahIM hai; taba isa akiJcitkara jJAna kI sattA kisase siddha kI jAyagI ? jJAna viSayaka saJcetanA jo ki anitya hai, avikArI kUTasthanitya puruSa kA dharma bhI kaise ho sakatI hai ? ataH jJAna pariNAmI puruSa kA hI dharma hai aura vaha svArthasaMvedaka hotA hai| isI taraha yadi arthasaMzcatanA svArthasaMvedaka hai; taba tadvayatirikta akizcitkara puruSa ke mAnane kA bhI kyA prayojana ? yadi vaha asvasaMvedaka hai; taba pUrvajJAna tathA puruSa kI siddhi kisase hogI ? sAkArajJAnavAda nirAsa-sAkArajJAnavAdI nirAkArajJAnavAdiyoM ko ye dUSaNa dete haiM ki-'yadi jJAna nirAkAra hai, usakA kisI artha ke sAtha koI khAsa sambandha nahIM hai; taba pratikarmavyavasthA-ghaTajJAna kA viSaya ghaTa hI hai paTa nahIM-kaise hogI ? tathA viSayapratiniyama na hone se saba artha ekajJAna ke yA saba jJAnoM ke viSaya ho jAyage / viSayajJAna aura viSayajJAnajJAna meM koI bheda nahIM rhegaa| inameM yahI bheda hai ki viSayajJAna jahA~ kevala viSaya ke AkAra hotA hai taba viSayajJAnajJAna artha aura arthAkArajJAna donoM ke AkAra ko dhAraNa karatA hai / viSaya kI sattA siddha karane ke lie jJAna ko sAkAra mAnanA Avazyaka hai / ' akalaMkadeva ne inakA samAdhAna karake jJAna ko nirAkAra siddha karate hue likhA hai ki-viSayapratiniyama ke lie jJAna kI apanI zakti hI niyAmaka hai / jisa jJAna meM jisa prakAra kI jitanI zakti hogI usase utanI aura usI prakAra kI arthavyavasthA hogii| Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanirUpaNa ] prastAvanA isa sva zakti ko na mAnakara jJAna ko sAkAra mAnane para bhI yaha prazna kiyA jA sakatA hai ki 'ghaTajJAna ghaTa ke hI AkAra kyoM huA paTa ke AkAra kyoM nahIM huA ?' tadutpatti se to AkAraniyama nahIM kiyA jA sakatA; kyoMki jisa taraha ghaTajJAna ghaTa se utpanna huA hai usI taraha indriya, Aloka Adi padArthoM se bhI to utpanna huA hai, ataH unake AkAra ko bhI use grahaNa karanA caahie| jJAna viSaya ke AkAra ko yadi ekadeza se grahaNa karatA hai; taba to jJAna sAMza ho jaaygaa| yadi sarvadeza se; to jJAna artha kI taraha jar3a ho jAyagA / samAnakAlIna padArtha kisI taraha apanA AkAra jJAna meM samarpita kara sakate haiM para atIta aura anAgata padArthoM ke jAnanevAle smRti, pratyabhijJAna, anumAnAdi jJAna kaise una avidyamAna padArthoM ke AkAra ho sakate haiM ? hA~,zaktipratiniyama mAnane se atItAdi padArthoM kA jJAna bhalI bhAMti ho sakatA hai / jJAna kA amuka artha ko viSaya karanA hI anya padArtha se vyAvRtta honA hai| ataH jJAna ko nirAkAra mAnanA hI ThIka hai / amUrta jJAna meM mUrta artha kA pratibimba bhI kaise A sakatA hai ? sautrAntika ko jJAna ke sAkAra hone kA 'jJAna meM artha kA pratibimba par3atA hai|' yaha artha iSTa thA yA nahIM yaha to vicAraNIya hai / para vijJAnavAdI bauddhoM ne usakA khaMDana yahI artha mAnakara kiyA hai aura usIkA pratibimba akalaMkakRta khaMDana meM hai| isa taraha akalaMka ne svArthavyavasAyAtmaka, anadhigatArthagrAhi, avisaMvAdi jJAna ko pramANa kahA hai / isa lakSaNa ke anadhigatArthagrAhitva vizeSaNa ke sivAya bAkI aMza sabhI jaina tArkikoM ne apanAe haiN| anadhigatArthagrAhitva kI paramparA mANikyanandi taka hI clii| A0 hemacandra ne svanirNaya ko bhI pramANa ke vyAvarttaka lakSaNa meM nahIM rakhA; kyoMki svanirNaya to jJAnasAmAnya kA dharma hai na ki pramANAtmaka vizeSajJAna kaa| akalaMkadeva ne jahA~ ajJAnAtmaka sannikarSAdi kI pramANatA kA vyavaccheda pramitikriyA meM avyavahita karaNa na hone ke kAraNa kiyA hai, vahA~ jJAnAtmaka saMzaya aura viparyaya kA visaMvAdI hone se tathA nirvikalpajJAna kA saMvyavahArAnupayogI hone ke kAraNa nirAsa kiyA hai / isI saMvyavahArAnupayogI pada se suSupta caitanya ke samAna nirvikalpaka-darzana bhI pramANakoTi se bahirbhUta hai isakI sUcanA milatI hai| pramANa ke bheda-tattvArthasUtra ke 'tatpramANe' isa sUtra ko lakSya meM rakhakara hI akalaMka ne pramANa ke do mUla bheda kie haiN| yadyapi unheM pratyakSa tathA parokSa ke kaI avAntara bheda mAnanA par3e haiM / isIlie unane 'pramANe iti saMgrahaH' pada dekara usa bheda ke AdhArabhUta sUtra kI sUcanA dI hai / ve do bheda haiM-eka pratyakSa, dUsarA parokSa / tattvArthasUtra meM mati (indriyAndriyapratyakSa, smRti, saMjJA (pratyabhijJAna), cintA (taka), abhinibodha (anumAna) ina jJAnoM ko mati se anarthAntara arthAt matijJAnarUpa batAyA hai| matijJAna kA parokSatva bhI vahIM svIkRta hai / ataH uktajJAna jinameM indriyAnindriyapratyakSa bhI zAmila hai Aga Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akalaGkapranthatraya [prantha mikaparamparA meM spaSTarUpase parokSa haiN| para lokavyavahAra tathA darzanAntaroM meM indriyAndriyajajJAna pratyakSarUpase hI prasiddha tathA vyavahRta hote haiN| yadyapi akalaMkadeva ke pahile A0 siddhasena divAkara ne apane nyAyAvatAra meM pratyakSa, anumAna tathA zabda ina tIna pramANoM kA kathana kiyA hai, para pramANoM kI vyAvartaka saMkhyA abhI taka anizcitasI hI rahI hai / akalaMkadeva ne sUtrakAra kI paramparA kI rakSA karate hue likhA hai ki-mati, smRti, saMjJA, cintA aura abhinibodha jJAna zabdayojanA se pahile matijJAna tathA zabdayojanA ke anantara zrutajJAna kahe jA~ya / zrutajJAna parokSa kahA jAya / matijJAna meM antarbhUta mati-indriyAnindriyapratyakSa ko lokavyavahAra meM pratyakSarUpase prasiddha hone ke kAraNa tathA vaizadyAMza kA sadbhAva hone se saMvyavahArapratyakSa kahA jAya / pratyakSa ke indriyapratyakSa, anindriyapratyakSa aura atIndriyapratyakSa ye tIna mUlabheda hoN| ___ isa vaktavya kA yaha phalitArtha huA ki pratyakSa ke do bheda-1 sAMvyavahArika, 2 mukhya / sAMvyavahArika pratyakSa ke do bheda- 1 indriyapratyakSa, 2 anindriyapratyakSa / indriyapratyakSa-avagraha, IhA, avAya aura dhAraNAdijJAna / anindriyapratyakSa-zabdayojanA se pahile kI avasthAvAle smRti, saMjJA, cintA aura abhinibodhajJAna / isa taraha akalaMkadeva ne pramANa ke bheda kie jo nirvivAda rUpa se uttarakAlIna granthakAroM dvArA mAne gae / hA~, isameM jo smRti, saMjJA, cintA aura abhinibodhajJAna ko zabdayojanA ke pahile anindriyapratyakSa kahA hai use kisI bhI anya AcArya ne svIkAra nahIM kiyA / unheM sarvAMza meM arthAt zabdayojanA ke pUrva aura pazcAt donoM avasthAoM meM parokSa hI kahA hai| yahI kAraNa hai ki AcArya prabhAcandra ne laghIyastraya kI 'jJAnamAcaM' kArikA kA yaha artha kiyA hai ki-'mati, smRti, saMjJA, cintA aura abhinibodhajJAna zabdayojanA ke pahile tathA zabdayojanA ke bAda donoM avasthAoM meM zruta haiM arthAt parokSa haiN|' yadyapi jinabhadragaNikSamAzramaNa ne apane vizeSAvazyakabhASya meM pratyakSa ke do bheda karake indriyAnindriyajapratyakSa ko saMvyavahArapratyakSa kahA hai, para unhoMne smRti Adi jJAnoM ke viSaya meM kucha khAsa nahIM likhA / indriyapratyakSa ko saMvyavahArapratyakSa mAna lene se lokaprasiddhi kA nirvAha tathA darzanAntaraprasiddhi kA samanvaya bhI ho gayA aura sUtrakAra kA abhiprAya bhI surakSita raha gayA / / pratyakSa-siddhasenadivAkara ne pratyakSa kA-'aparokSa rUpa se artha ko jAnane vAlA jJAna pratyakSa hai' yaha parokSalakSaNAzrita lakSaNa kiyA hai| yadyapi vizada jJAna ko pratyakSa mAnane kI paramparA bauddhoM meM spaSTa hai, phira bhI pratyakSa ke lakSaNa meM akalaMka ke dvArA vizada pada ke sAtha hI sAtha prayukta sAkAra aura aMjasA pada khAsa mahattva rakhate haiM / bauddha nirvikalpajJAna ko pratyakSa kahate haiM / yaha nirvikalpakajJAna jainaparamparA meM prasiddha-indriya aura padArtha ke yogyadezAvasthitirUpa sannikarSa ke bAda utpanna hone vAle, Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanirUpaNa ] prastAvanA 46 tathA sattAtmaka mahAsAmAnya kA Alocana karane vAle anAkAra darzana ke samAna hai / akalaMkadeva kI dRSTi meM jaba nirvikalpakadarzana pramANakoTi se hI bahirbhUta hai taba use pratyakSa to kahA hI nahIM jA sakatA / isI bAta kI sUcanA ke lie unhoMne pratyakSa ke lakSaNa meM sAkAra pada rakhA, jo nirAkAradarzana tathA bauddhasammata nirvikalpapratyakSa kA nirAkaraNa kara nizcayAtmaka vizada jJAna ko hI pratyakSakoTi meM rakhatA hai / bauddha nirvikalpaka pratyakSa ke bAda honevAle 'nIlamidam' ityAdi pratyakSaja vikalpoM ko bhI saMvyavahAra se pramANa mAna lete haiM / isakA mUla yaha hai ki pratyakSa ke viSayabhUta dRzya-svalakSaNa meM vikalpa ke viSayabhUta vikalpyasAmAnya kA AroparUpa ekatvAdhyavasAya karake pravRtti karane para svalakSaNa hI prApta hotA hai| ataH vikalpajJAna saMvyavahAra se vizada hai / isakA nirAkaraNa karane ke lie akalaMkadeva ne 'aJjasA' pada kA upAdAna karake sUcita kiyA ki vikalpajJAna saMvyavahAra se nahIM kintu aMjasA-paramArtharUpase vizada hai| anumAna Adi jJAnoM se adhika vizeSapratibhAsa kA nAma vaizadya hai| jisa taraha anumAna Adi jJAna apanI utpatti meM liMgajJAna Adi jJAnAntara kI apekSA karate haiM usa taraha pratyakSa apanI utpatti meM kisI anya jJAna kI AvazyakatA nahIM rakhatA, yahI anumAnAdi se pratyakSa meM atireka-adhikatA hai / akalaMkadeva ne itaravAdisammata pratyakSalakSaNoM kA nirAkaraNa isa prakAra kiyA hai bauddha-jisameM zabdasaMsarga kI yogyatA nahIM hai aise nirvikalpakajJAna ko pratyakSa pramANa mAnate haiM savikalpajJAna ko nahIM, kyoMki vikalpajJAna artha ke abhAva meM bhI utpanna hotA hai / nirvikalpaka pratyakSa ke dvArA yadyapi artha meM rahane vAle kSaNikatvAdi sabhI dharmoM kA anubhava ho jAtA hai, para vaha nIlAdi aMzoM meM 'nIlamidam' ityAdi vikalpajJAna ke dvArA vyavahArasAdhaka hotA hai, tathA kSaNikatvAdi aMzoM meM yathAsaMbhava anumAnAdi vikalpoM dvArA / ata: nirvikalpaka 'nIlamidam' ityAdi vikalpoM kA utpAdaka hone se tathA arthasvalakSaNa se utpanna hone ke kAraNa pramANa hai| vikalpajJAna aspaSTa hai; kyoMki vaha paramArthasat svalakSaNa se utpanna nahIM hotA / sarvaprathama artha se nirvikalpa hI utpanna hotA hai| nirvikalpaka meM asAdhAraNa kSaNika paramANuoM kA pratibhAsa hotA hai / usa nirvikalpaka avasthA meM koI bhI vikalpa anubhava meM nahIM aataa| vikalpajJAna kalpitasAmAnya ko viSaya karane ke kAraNa tathA nirvikalpaka ke dvArA gRhIta artha ko grahaNa karane ke kAraNa pratyakSAbhAsa hai| akalaMkadeva isakA nirAkaraNa isa taraha karate haiM-arthakriyArthI puruSa pramANa kA anveSaNa karate haiN| jaba vyavahAra meM sAkSAt arthakriyAsAdhakatA savikalpajJAna meM hI hai taba kyoM na use hI pramANa mAnA jAya ? nirvikalpaka meM pramANatA lAne ko Akhira Apako savikalpajJAna to mAnanA hI par3atA hai| yadi nirvikalpa ke dvArA gRhIta nIlAdyaza ko viSaya karane Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 akalaGkagranthatraya [prantha se vikalpajJAna apramANa hai; taba to anumAna bhI pratyakSa ke dvArA gRhIta kSaNikatvAdi ko viSaya karane ke kAraNa pramANa nahIM ho skegaa| nirvikalpa se jisa prakAra nIlAghazoM meM 'nIlamidam' ityAdi vikalpa utpanna hote haiM usI prakAra kSaNikatvAdi aMzoM meM bhI 'kSaNikamidam' ityAdi vikalpajJAna utpanna honA cAhie / ataH vyavahArasAdhaka savikalpajJAna hI pratyakSa kahA jAne yogya hai / vikalpajJAna hI vizadarUpa se hara eka prANI ke anubhava meM AtA hai, jaba ki nirvikalpajJAna anubhavasiddha nahIM hai / pratyakSa se to sthira sthUla artha hI anubhava meM Ate haiM, ataH kSaNika paramANu kA pratibhAsa kahanA pratyakSaviruddha hai| nirvikalpaka ko spaSTa hone se tathA savikalpa ko aspaSTa hone se viSayabheda mAnanA bhI ThIka nahI hai; kyoMki eka hI vRkSa dUravartI puruSa ko aspaSTa tathA samIpavartI ko spaSTa dIkhatA hai / AdyapratyakSakAla meM bhI kalpanAe~ barAbara utpanna tathA vinaSTa to hotI hI rahatI haiM, bhale hI ve anupalakSita raheM / nirvikalpa se savikalpaka kI utpatti mAnanA bhI ThIka nahI hai; kyoMki yadi azabda nirvikalpaka se sazabda vikalpajJAna utpanna ho; to zabdazUnya artha se hI vikalpa kI utpatti mAnane meM kyA bAdhA hai ? ataH mati, smRti, saMjJA, cintAdi yAvadvikalpajJAna saMvAdI hone se pramANa haiM / jahA~ ye visaMvAdI hoM vahIM inheM apramANa kaha sakate haiN| nirvikalpaka pratyakSa meM arthakriyAsthiti-arthAt arthakriyAsAdhakatva rUpa avisaMvAda kA lakSaNa bhI nahIM pAyA jAtA, ataH use pramANa kaise kaha sakate haiM ? zabdasaMsRSTa jJAna ko vikalpa mAnakara apramANa kahane se zAstropadeza se kSaNikatvAdi kI siddhi nahIM ho skegii| mAnasapratyakSa nirAsa-bauddha indriyajJAna ke anantara utpanna hone vAle vizada jJAna ko, jo ki usI indriyajJAna ke dvArA grAhya artha ke anantarabhAvI dvitIyakSaNa ko jAnatA hai, mAnasa pratyakSa kahate haiM / akalaMkadeva kahate haiM ki-eka hI nizcayAtmaka arthasAkSAtkArI jJAna anubhava meM AtA hai / Apake dvArA batAe gae mAnasa pratyakSa kA to pratibhAsa hI nahIM hotA / ' nIlamidam ' yaha vikalpajJAna bhI mAnasapratyakSa kA asAdhaka hai; kyoMki aisA vikalpajJAna to indriyapratyakSa se hI utpanna ho sakatA hai, isake lie mAnasapratyakSa mAnane kI koI AvazyakatA nahIM hai / bar3I aura garama jalebI khAte samaya jitanI indriyabuddhiyA~ utpanna hotI haiM utane hI tadanantarabhAvI artha ko viSaya karanevAle mAnasa pratyakSa mAnanA hoMgeM; kyoMki bAda meM utane hI prakAra ke vikalpajJAna utpanna hote haiM / isa taraha aneka mAnasapratyakSa mAnane para santAnabheda ho jAne ke kAraNa 'jo maiM khAne vAlA hU~ vahI maiM sUMgha rahA hU~' yaha pratyabhijJAna nahIM ho skegaa| yadi samasta rUpAdi ko viSaya karane vAlA eka hI mAnasapratyakSa mAnA jAya; taba to usIse rUpAdi kA parijJAna bhI ho hI jAyagA, phira indriyabuddhiyA~ kisa lie svIkAra kI jAya~ ? dharmottara ne mAnasapratyakSa ko Agamaprasiddha kahA hai / akalaMka ne usakI bhI samAlocanA kI hai ki jaba vaha mAtra Agamaprasiddha hI hai; taba usake lakSaNa kA parIkSaNa hI nirarthaka hai / Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanirUpaNa ] prastAvanA svasaMvedanapratyakSa khaNDana-yadi svasaMvedana pratyakSa nirvikalpaka hai taba to svApa tathA mUrchAdi avasthAoM meM aise nirvikalpaka pratyakSa ko mAnane meM kyA bAdhA hai ? suSuptAdyavasthAoM meM anubhavasiddha jJAna kA niSedha to kiyA hI nahIM jA sktaa| yadi ukta avasthAoM meM jJAna kA abhAva ho to usa samaya yogiyoM ko catuHsatyaviSayaka bhAvanAoM kA bhI viccheda mAnanA pdd'egaa| bauddhasammata vikalpa ke lakSaNa kA nirAsa-baura 'abhilApavatI pratItiH kalpanA' arthAt jo jJAna zabdasaMsarga ke yogya ho usa jJAna ko kalpanA yA vikalpajJAna kahate haiN| akalaMkadeva ne unake isa lakSaNa kA khaNDana karate hue likhA hai ki yadi zabda ke dvArA kahe jAne lAyaka jJAna kA nAma kalpanA hai tathA binA zabdasaMzraya ke koI bhI vikalpajJAna utpanna hI nahIM ho sakatA; taba zabda tathA zabdAMzoM ke smaraNAtmaka vikalpa ke lie tadvAcaka anya zabdoM kA prayoga mAnanA hogA, una anyazabdoM ke smaraNa ke lie bhI tadvAcaka anyazabda svIkAra karanA hoMgeM, isa taraha dUsare dUsare zabdoM kI kalpanA karane se anavasthA nAma kA dUSaNa hogaa| ataH jaba vikalpajJAna hI siddha nahIM ho pAtA; taba vikalpajJAnarUpa sAdhaka ke abhAva meM nirvikalpaka bhI asiddha hI raha jAyagA aura nirvikalpaka tathA savikalpaka rUpa pramANadvaya ke abhAva meM sakala prameya kA bhI sAdhaka pramANa na hone se prabhAva hI prApta hogaa| yadi zabda tathA zabdAMzoM kA smaraNAtmaka vikalpa tadvAcaka zabdaprayoga ke binA hI ho jAya; taba to vikalpa kA abhilApavattva lakSaNa avyApta ho jAyagA / aura jisa taraha zabda tathA zabdAMzoM kA smaraNAtmaka vikalpa tadvAcaka anya zabda ke prayoga ke binA hI ho jAtA hai / usI taraha 'nIlamidam' ityAdi vikalpa bhI zabdaprayoga kI yogyatA ke binA hI ho jAyage, tathA cakSurAdibuddhiyA~ zabdaprayoga ke binA hI nIlapItAdi padArthoM kA nizcaya karane ke kAraNa svataH vyavasAyAtmaka siddha ho jAyagI / ataH vikalpa kA abhilApavattva lakSaNa dUSita hai / vikalpa kA nirdoSa lakSaNa hai-samAropavirodhIgrahaNa yA nizcayAtmakatva / sAMkhya-zrotrAdi indriyoM kI vRttiyoM ko pratyakSapramANa mAnate haiN| akalaMka deva kahate haiM ki-zrotrAdi indriyoM kI vRttiyA~ to taimirika rogI ko hone vAle dvicandrajJAna tathA anya saMzayAdi jJAnoM meM bhI prayojaka hotI haiM, para ve sabhI jJAna pramANa to nahIM haiN| naiyAyika-indriya aura artha ke sannikarSa ko pratyakSa pramANa kahate haiM / ise bhI akalaMkadeva ne sarvajJa ke jJAna meM avyApta batAte hue likhA hai ki-trikAla-trilokavartI yAvat padArthoM ko viSaya karane vAlA sarvajJa kA jJAna pratiniyatazaktivAlI indriyoM se to utpanna nahIM ho sakatA, para pratyakSa to avazya hai / ataH sannikarSa avyApta hai| sAMvyavahArika pratyakSa-cAra prakAra kA hai-1 avagraha, 2 IhA, 3 avAya, 4 dhAraNA / pratyakSajJAna kI utpatti kA sAdhAraNa krama yaha hai ki-sarvaprathama indriya aura padArtha Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akalaGkagranthatraya [prantha kA yogyadezasthitirUpa sambandha ( sannikarSa), tataH sAmAnyAvalokana (nirvikalpaka), tataH avagraha (savikalpaka jJAna), tataH IhA (vizeSa jijJAsA), tataH avAya (vizeSa nizcaya), anta meM dhAraNA (sNskaar)| sAmAnyAvalokana se dhAraNAparyanta jJAna cAhe eka hI matyupayogarUpa mAne jA~ya yA pRthak pRthak upayogarUpa, donoM avasthAoM meM anusyUta AtmA kI sattA to mAnanA hI hogI, anyathA 'jo maiM dekhane vAlA hU~, vahI maiM avagraha tathA IhAdi jJAnavAlA hU~, vahI maiM dhAraNa karatA hU~' yaha anubhavasiddha pratyabhijJAna nahIM ho skegaa| isI dRSTi se akalaMkadeva ne darzana kI avagraharUpa pariNati, avagraha kI IhArUpa, IhA kI avAyarUpa tathA avAya kI dhAraNArUpa pariNati svIkAra kI hai| anvita AtmadRSTise abheda hone para bhI ina jJAnoM meM paryAya kI dRSTise to bheda hai hii| IhA aura dhAraNA kI jJAnAtmakatA-vaizeSika IhA ko prayatna nAma kA pRthak guNa tathA dhAraNA ko bhAvanAsaMskAra nAmaka pRthak guNa mAnate haiM / akalaMkadeva ne inheM eka caitanyAtmaka upayoga kI avasthA hone ke kAraNa jJAnAtmaka hI kahA hai, jJAna se pRthak svatantra guNarUpa nahIM mAnA hai / avagrahAdi kA paraspara pramANa-phalabhAva-jJAna ke sAdhakatama aMza ko pramANa tathA pramityaMza ko phala kahate haiM / prakRta jJAnoM meM avagraha IhA ke prati sAdhakatama hone se pramANa hai, IhA pramArUpa hone se usakA phala hai / isI taraha IhA kI pramANatA meM avAya phala hai tathA avAya ko pramANa mAnane para dhAraNA phalarUpa hotI hai| tAtparya yaha ki-pUrvapUrvajJAna sAdhakatama hone se pramANa haiM tathA uttarottarajJAna pramitirUpa hone se phalarUpa haiM / pramANaphalabhAva kA aisA hI krama vaizeSikAdi anya darzanoM meM bhI pAyA jAtA hai| mukhya pratyakSa-indriya aura mana kI apekSA ke binA hone vAle, atIndriya, vyavasAyAtmaka, vizada, satya, avyavahita, alaukika, azeSa padArthoM ko viSaya karane vAle, akrama jJAna ko mukhya pratyakSa kahate haiM / vaha sakala aura vikala ke bheda se do prakAra kA hai / sakalapratyakSa kevalajJAna hai / avadhijJAna aura manaHparyayajJAna amuka padArthoM ko viSaya karane ke kAraNa vikalapratyakSa haiM / sarvajJatva vicAra-prAcInakAla meM bhAratavarSa kI paramparA ke anusAra sarvajJatA kA sambandha bhI mokSa ke hI sAtha thaa| mumukSuoM meM vicAraNIya viSaya to yaha thA kimokSa ke mArga kA kisane sAkSAtkAra kiyA hai ? isI mokSamArga ko dharma zabdase kahate haiN| ataH 'dharma kA sAkSAtkAra ho sakatA hai yA nahIM ?' isa viSaya meM vivAda thaa| eka pakSa kA, jisake anugAmI zabara, kumArila Adi mImAMsaka haiM, kahanA thA ki-dharma jaisI atIndriya vastu ko hama loga pratyakSa se nahIM jAna sakate, usameM to veda kA hI nirbAdha adhikAra hai| dharma kI paribhASA bhI 'codanAlakSaNo'rthaH dharmaH' karake dharma meM codanA-veda Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 53 pramANanirUpaNa ] prastAvanA ko hI pramANa kahA hai| aisI dharmajJatA meM veda ko hI antima pramANa mAnane ke kAraNa unheM puruSa meM atIndriyArthaviSayaka jJAna kA abhAva mAnanA pdd'aa| unhoMne puruSoM meM rAga dveSa ajJAna Adi doSoM kI zaMkA hone se atIndriyArthapratipAdaka veda ko puruSakRta na mAnakara use apauruSeya svIkAra kiyaa| isa apauruSeyatva kI mAnyatA se hI puruSa meM sarvajJatA kA arthAt pratyakSa ke dvArA honevAlI dharmajJatA kA niSedha huaa| kumArila isa viSaya meM spaSTa likhate haiM ki-sarvajJatva ke niSedha se hamArA tAtparya kevala dharmajJatva ke niSedha se hai / dharma ke sivAya yadi koI puruSa saMsAra ke samasta arthoM ko jAnanA cAhatA hai, khuzI se jAne, hameM koI Apatti nahIM hai| para dharma kA jJAna veda ke dvArA hI hogA pratyakSAdi pramANoM se nhiiN| isa taraha dharma ko veda ke dvArA tathA dharmAtirikta anya padArthoM ko yathAsaMbhava anumAnAdi pramANoM ke dvArA jAnakara koI puruSa yadi ToTala meM sarvajJa banatA hai, taba bhI hameM koI Apatti nahIM hai / dUsarA pakSa bauddhoM kA hai| ye buddha ko dharma-caturAryasatya kA sAkSAtkAra mAnate haiM / inakA kahanA hai ki buddha ne apane nirAsrava zuddhajJAna ke dvArA duHkha, samudaya-duHkha ke kAraNa, nirodha-mokSa, mArga-mokSopAya isa caturAryasatyarUpa dharma kA pratyakSa se hI spaSTa sAkSAtkAra kiyA hai| ataH dharma ke viSaya meM buddha hI pramANa haiM / ve karuNA karake kaSAyajvAlA se jhulase hue saMsArijIvoM ke uddhAra kI bhAvanA se upadeza dete haiN| isa mata ke samarthaka dharmakIrti ne likhA hai ki hama 'saMsAra ke samasta padArthoM kA koI puruSa sAkSAtkAra karatA hai ki nahIM' isa nirarthaka bAta ke jhagar3e meM nahIM par3anA caahte| hama to yaha jAnanA cAhate haiM ki usane iSTatattva-dharma ko jAnA hai ki nahIM ? mokSamArga meM anupayogI saMsAra ke kIr3e makor3oM Adi kI saMkhyA ke parijJAna kA bhalA mokSamArga se kyA sambandha hai ? dharmakIrti sarvajJatA kA siddhAntataH virodha nahIM karake use nirarthaka avazya batalAte haiN| ve sarvajJatA ke samarthakoM se kahate haiM ki-bhAI, mImAMsakoM ke sAmane sarvajJatA-trikAla-trilokavartI samastapadArthoM kA pratyakSa se jJAna-para jora kyoM dete ho ? asalI vivAda to dharmajJatA meM hai ki dharma ke viSaya meM dharma ke sAkSAtkartA ko pramANa mAnA jAya yA veda ko? usa dharmamArga ke sAkSAtkAra ke lie dharmakIrti ne AtmA-jJAnapravAha se doSoM kA atyantoccheda mAnA aura usake sAdhana nairAtmyabhAvanA Adi batAe haiM / tAtparya yaha kijahA~ kumArila ne pratyakSa se dharmajJatA kA niSedha karake dharma ke viSaya meM veda kA hI avyAhata adhikAra siddha kiyA hai; vahA~ dharmakIrti ne pratyakSa se hI dharma-mokSamArga kA sAkSAtkAra mAnakara pratyakSa ke dvArA honevAlI dharmajJatA kA joroM se samarthana kiyA hai| dharmakIrti ke TIkAkAra prajJAkaragupta ne sugata ko dharmajJa ke sAtha hI sAtha sarvajJatrikAlavI yAvat padArthoM kA jJAtA bhI siddha kiyA hai| aura likhA hai ki-sugata kI taraha anya yogI bhI sarvajJa ho sakate haiM yadi ve apanI sAdhaka avasthA meM rAgAdivinimukti kI Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 akalaGkagranthatraya [grantha taraha sarvajJatA ke lie bhI yatna kreN| jinane bItarAgatA prApta kara lI hai ve cAheM to thor3e se prayatna se hI sarvajJa bana sakate haiN| zAntarakSita bhI isI taraha dharmajJatA sAdhana ke sAtha hI sAtha sarvajJatA siddha karate haiM aura isa sarvajJatA ko ve zaktirUpa se sabhI bItarAgoM meM mAnate haiM / pratyeka bItarAga jaba cAheM taba jisa kisI bhI vastu ko anAyAsa hI jAna sakate haiM / yoga tathA vaizeSika ke siddhAnta meM yaha sarvajJatA aNimA Adi RddhiyoM kI taraha eka vibhUti hai jo sabhI bItarAgoM ke lie avazya prAptavya nahIM hai| hA~, jo isakI sAdhanA karegA use yaha prApta ho sakatI hai / jaina tArkikoM ne prArambha se hI trikAla-trilokavartI yAvajjJeyoM ke pratyakSadarzana rUpa artha meM sarvajJatA mAnI hai aura usakA samarthana bhI kiyA hai| yadyapi tarkayuga ke pahile 'je egaM jANai se savvaM jANai'-jo eka AtmA ko jAnatA hai vaha sarva padArthoM ko jAnatA hai ityAdi vAkya jo sarvajJatA ke mukhya sAdhaka nahIM haiM, pAe jAte haiM; para tarkayuga meM inakA jaisA cAhie vaisA upayoga nahIM huaa| samantabhadra Adi prAcAryoM ne sUkSma, antarita tathA dUravartI padArthoM kA pratyakSatva anumeyatva hetu se siddha kiyA hai / jJAna AtmA kA svabhAva hai, jaba doSa aura AvaraNa kA samUla kSaya ho jAyagA taba jJAna anAyAsa hI apane pUrNarUpa meM prakaTa hokara sampUrNa artha kA sAkSAtkAra karegA / bauddhoM kI taraha kisI bhI jainatarkagrantha meM dharmajJatA aura sarvajJatA kA vibhAjana kara unameM gauNa-mukhyabhAva nahIM batAyA gayA hai| sabhI jainatArkikoM ne ekasvarase trilokatrikAlavartI samasta padArthoM ke pUrNaparijJAna artha meM sarvajJatA kA samarthana kiyA hai / dharmajJatA to ukta pUrNasarvajJatA ke garbha meM hI nihita mAna lI gaI hai| ____ akalaMkadeva ne sarvajJatA tathA mukhyapratyakSa ke samarthana ke sAtha hI sAtha dharmakIrti ke una vicAroM kA khUba samAlocana kiyA hai jinameM buddha ko karuNAvAn , zAstA, tAyi, tathA cAturAryasatya kA upadeSTA batAyA hai / sAtha hI sarvajJAbhAva ke viziSTa samarthaka kumArila kI yuktiyoM kA khaMDana kiyA hai| ve likhate haiM ki-AtmA meM sarvapadArthoM ke jAnane kI pUrNa sAmarthya hai| saMsArI avasthA meM mala-jJAnAvaraNa se AvRta hone ke kAraNa usakA pUrNa prakAza nahIM ho pAtA para jaba caitanya ke pratibandhaka karma kA pUrNa kSaya ho jAtA hai, taba usa aprApyakArI jJAna ko samasta arthoM ko jAnane meM kyA bAdhA hai ? yadi atIndriyapadArthoM kA jJAna na ho sake to jyotigrahoM kI grahaNa Adi bhaviSyaddazAoM kA jo anAgata hone se atIndriya haiM, upadeza kaise hogA ? jyortijJAnopadeza yathArtha dekhA jAtA hai, ata: yaha mAnanA hI cAhie ki usakA yathArtha upadeza sAkSAddaSTA mAne binA nahIM ho sakatA / jaise satyasvapnadarzana indriyAdi kI sahAyatA ke binA hI bhAvirAjyalAbhAdi kA yathArtha spaSTa jJAna karAtA hai tathA vizada hai usI taraha sarvajJa kA jJAna bhI bhAvipadArthoM meM saMvAdaka tathA spaSTa hai| jaise prazna yA IkSaNikAdividyA atIndriya padArthoM kA spaSTa bhAna karA detI hai Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanirUpaNa ] prastAvanA 55 usI taraha atIndriyajJAna spaSTa bhAsaka hotA hai| isa taraha sAdhaka pramANoM ko batAkara unhoMne jo eka khAsa hetu kA prayoga kiyA hai, vaha hai-'sunizcitAsambhavadbAdhakapramANatva' arthAt kisI bhI vastu kI sattA siddha karane ke lie sabase bar3A pramANa yahI ho sakatA hai ki usakI sattA meM koI bAdhaka pramANa nahIM mile| jaise 'maiM sukhI hU~' yahA~ sukha kA sAdhaka pramANa yahI hai ki mere sukhI hone meM koI bAdhaka pramANa nahIM hai / cU~ki sarvajJa kI sattA meM koI bhI bAdhaka pramANa nahIM hai, ataH usakI nirbAdha sattA honI caahie| isa hetu ke samarthanArtha unhoMne virodhiyoM ke dvArA kalpita bAdhakoM kA nirAkaraNa isa prakAra kiyA hai pra0--'arhanta sarvajJa nahIM hai, kyoMki vaha vaktA hai, puruSa hai, jaise koI bhI galI meM ghUmane vAlA sAdhAraNa manuSya' yaha anumAna bAdhaka hai / u0-vaktRtva aura sarvajJatva kA koI virodha nahIM hai, vaktA bhI ho sakatA hai aura sarvajJa bhii| jJAna kI bar3hatI meM vacanoM kA hrAsa nahIM hotA / pra0-vaktRtva vivakSA se sambandha rakhatA hai, ataH icchArahita nirmohI sarvajJa meM vacanoM kI saMbhAvanA hI kaise hai ? zabdoccAraNa kI icchA to moha kI paryAya hai| u0-vivakSA ke sAtha vaktRtva kA koI avinAbhAva nahIM hai / mandabuddhi zAstravivakSA rakhate haiM, para zAstra kA vyAkhyAna nahIM kara sakate / suSuptAdi avasthAoM meM vacana dekhe jAte haiM para vivakSA nahIM hai / ataH vacanapravRtti meM caitanya tathA indriyoM kI paTutA kAraNa hai / lekina unakA sarvajJatA ke sAtha koI virodha nahIM hai / athavA, vacana vivakSAhetuka mAna bhI lie jAya~ para satya aura hitakAraka vacana kI pravRtti karAne vAlI vivakSA doSavAlI kaise ho sakatI hai ? isI taraha nirdoSa bItarAga puruSatva sarvajJatA ke sAtha koI virodha nahIM rkhtaa| ataH ina vyabhicArI hetuoM se sAdhyasiddhi nahIM ho sakatI; anyathA 'jaimini ko yathArtha vedajJAna nahIM hai, kyoMki vaha vaktA hai evaM puruSa hai' isa anumAna se jaimini kI vedArthajJatA kA bhI niSedha bhalIbhA~ti kiyA jA sakatA hai / pra0-Ajakala hameM kisI bhI pramANa se sarvajJa upalabdha nahIM hotA, ataH anupalambha hone se usakA abhAva hI mAnanA cAhie / - u0-pUrvokta anumAnoM se sarvajJa kI siddhi hotI hai, ataH anupalambha to nahIM kahA jA sakatA / yaha anupalambha Apako hai, yA saMsAra ke samasta jIvoM ko ? Apako to isa samaya hamAre citta meM Ane vAle vicAroM kI bhI anupalabdhi hai para isase unakA abhAva to siddha nahIM kiyA jA sktaa| ataH svopalambha anaikAntika hai / 'sabako sarvajJakA anupalambha hai' yaha bAta to sabake jJAnoM kA jJAna hone para hI siddha ho sakatI hai / aura yadi kisI puruSa ko samasta prANiyoM ke jJAna kA jJAna ho sake; taba to vahI puruSa sarvajJa ho jaaygaa| yadi samastajIvoM ke jJAna kA jJAna nahIM ho sake; taba to 'sabako sarvajJa kA anupalambha hai' yaha bAta asiddha hI raha jaaygii| Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akalaGkapranthatraya [ grantha pra 0 - ' sarvajJatA AgamoktapadArthoM kA yathArthajJAna evaM abhyAsa se hogI tathA Agama sarvajJa ke dvArA kahA jAyagA' isa taraha sarvajJa aura Agama donoM hI anyonyAzrita - eka dUsare ke Azrita hone se prasiddha haiM / u0- sarvajJa Agama kA kAraka hai / prakRta sarvajJa kA jJAna pUrvasarvajJa ke dvArA pratipAdita Agama ke artha ke AcaraNa se utpanna hotA hai, pUrva Agama tatpUrva sarvajJa ke dvArA kahA gayA hai / isa taraha bIjAMkura kI taraha sarvajJa aura Agama kI paraMparA anAdi mAnI jAtI hai / anAdiparamparA meM itaretarAzraya doSa kA vicAra avyavahArya hai / 56 pra0 - jaba Ajakala puruSa prAyaH rAgAdi doSa se dUSita tathA ajJAnI dekhe jAte haiM, taba atItakAla meM bhI kisI atIndriyArthadraSTA kI saMbhAvanA nahIM kI jA sakatI aura na bhaviSyatakAla meM hI ? kyoMki puruSajAti kI zaktiyA~ tInoM kAloM meM prAyaH samAna hI rahatI haiM; ve apanI amuka maryAdA nahIM lA~gha sakatIM / u0- yadi puruSAtizaya ko hama nahIM jAna sakate to isase usakA prabhAva nahIM hotA / anyathA Ajakala koI veda kA pUrNajJa nahIM dekhA jAtA ataH atItakAla meM jaimini ko bhI usakA yathArtha jJAna nahIM thA yaha kahanA cAhiye / buddhi meM tAratamya hone se usake prakarSa kI saMbhAvanA to hai hI / jaise malina suvarNa agni ke tApa se kramazaH pUrNa nirmala ho jAtA hai, usI taraha samyagdarzanAdi ke abhyAsa se AtmA bhI pUrNarUpase nirmala ho sakatA hai / pra0 - jaba sarvajJa rAgI AtmA ke rAga tathA duHkhI ke duHkha kA sAkSAtkAra karatA hai taba to vaha svayaM rAgI tathA duHkhI ho jAyagA / u0- duHkha yA rAga ko jAnanemAtrase koI duHkhI yA rAgI nahIM hotA / rAga to AtmA kA svayaM tadrUpa se pariNamana karane para hotA hai / kyA koI zrotriya brAhmaNa madirA rasa kA jJAna karanemAtra se madyapAyI kahA jA sakatA hai ? rAga ke kAraNa mohanIya Adi karma sarvajJa se atyanta ucchinna ho gae haiM, ataH ve rAga yA duHkha ko jAnanemAtra se rAgI yA duHkhI nahIM ho sakate / pra0 - jaba sarvajJa ke sAdhaka aura bAdhaka donoM prakAra ke pramANa nahIM milate, to usakI sattA saMdigdha hI kahanA cAhie / u0- sAdhaka pramANa pahile batA Ae haiM tathA bAdhakoM kA parihAra bhI kiyA jA cukA hai taba saMdeha kyoM ho ? sarvajJa ke prabhAva kA sAdhana to sarvajJa hue binA kiyA hI nahIM jA sakatA / jaba hama trikAla - trilokavartI yAvatpuruSoM kA sarvajJarUpa meM darzana kara sakeMge tabhI sarvajJatA siddha kI jA sakatI hai / para aisI sarvajJatA siddha karanevAlA vyakti svayaM anAyAsa hI sarvajJa bana jAyagA / dharmakIrtti ne buddha ko karuNAvAn tathA heyopAdeya tattva kA upadeSTA kahA hai| kalaMka kahate haiM ki - jaba Apa samastadharmoM ke AdhArabhUta AtmA ko hI nahIM mAnate taba kisa para Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanirUpaNa ] prastAvanA karuNA kI jAyagI tathA kauna karuNA karegA ? kauna usakA anuSThAna karegA ? jJAnakSaNa to paraspara bhinna haiM, ataH bhAvanA kisI anyajJAnakSaNa ko hogI to mukti kisI dUsare jJAnakSaNa ko| duHkha, samudaya, nirodha aura mArga ye cAra Aryasatya to taba ThIka ho sakate haiM jaba duHkhAdi ke anubhava karanevAle AtmA ko svIkAra kiyA jaay| isa taraha jIva jise saMsAra hotA hai tathA jo mukta hotA hai, ajIva jisake sambandha se duHkha hotA hai, ina do AdhArabhUta tattvoM ko mAne binA tattvasaMkhyA kI pUrNatA nahIM ho sktii| duHkha ko jaina loga bandha tathA samudaya ko Azrava zabda se kahate haiM / nirodha ko mokSa tathA mArga ko saMvara aura nirjarA zabda se kahate haiM / ataH cAra Aryasatya ke sAtha jIva aura ajIva ina do mUla tattvoM ko mAnanA hI cAhiye / jIva aura ajIva ina do mUla tattvoM ke anAdikAlIna sambandha se hI duHkha Adi kI sRSTi hotI hai| buddha ne hiMsA kA bhI upadeza diyA hai ataH mAlUma hotA hai ki ve yathArthadarzI nahIM the / ityAdi / sad aAtmA ko heya kahanA, nirodha ko jo asadrUpa hai upAdeya kahanA, usake kAraNoM kA upadeza denA tathA asat kI prApti ke lie yatna karanA ye saba bAteM unakI asarvajJatA kA digdarzana karAne ke lie paryApta haiM / akalaMka ke dvArA buddha ke prati kie gae akaruNAvattva Adi AkSepoM ke lie usa samaya kI sAmpradAyika paristhiti hI jabAbadeha hai, kyoMki kumArila aura dharmakIrti Adi ne jainoM ke Upara bhI aise hI kalpita AkSepa kie haiN| parokSa-akalaGkadeva ne tattvArthasUtrakAra ke dvArA nirdiSTa parokSajJAnoM meM matijJAna-mati smRtyAdi jJAnoM ko nAmayojanA ke pahile sAMvyavahArikapratyakSa kahakara nAma yojanA hone para unhIM jJAnoM ko zrutavyapadeza diyA hai aura zruta ko aspaSTa hone se parokSa kahA hai| arthAt parokSajJAna ke smRti, saMjJA, cintA, abhinibodha tathA zruta-Agama ye pA~ca bheda hue / akalaMkadeva ne rAjavArtika meM anumAna Adi jJAnoM ko khapratipattikAla meM (nAmayojanA se pahile) anakSarazruta tathA parapratipattikAla meM akSarazruta kahA hai / laghIyastraya meM mati ( indriyAnindriyajapratyakSa) ko nAmayojanA ke pahile matijJAna evaM sAMvyavahArikapratyakSa tathA zabdayojanA ke bAda use hI zruta kahanA unake samanvaya karane ke utkaTa yatna kI ora dhyAna khIMcatA hai, aura isase yaha bhI mAlUma hotA hai kilaghIyastraya banAte samaya veapanI yojanA ko dRr3ha nahIM kara sake the; kyoMki unane laghIyastraya meM mati smRti Adi ko avasthAvizeSa meM matijJAna likhane parabhInyAyavinizcaya meM smaraNAdi jJAnoM ke aikAntika zrutatva-parokSatva kA vidhAna kiyA hai / smRti-smaraNa ko koI vAdI gRhItagrAhI hone se tathA koI artha se utpanna na hone ke kAraNa apramANa kahate Ae haiN| para akalaMkadeva kahate haiM ki yadyapi smaraNa gRhItagrAhI hai phira bhI avisaMvAdI hone se pramANa hI honA caahiye| vaha avisaMvAdI pratyabhijJAna kA janaka bhI hai| smRti samAropa kA vyavaccheda karane vAlI hai, ataH use pramANa mAnane meM koI virodha nahIM honA cAhie / Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 akalaGkagranthatraya [ grantha pratyabhijJAna-darzana aura smaraNa se utpanna honevAle, ekatva sAdRzya vaisadRzya pratiyogi tathA dUratvAdirUpase saMkalana karanevAle jJAna kA nAma pratyabhijJAna hai / pratyabhijJAna yadyapi smaraNa aura pratyakSa se utpanna hotA hai phira bhI ina donoM ke dvArA agRhIta pUrvottaraparyAyavartI ekatva ko viSaya karane ke kAraNa pramANa hai| avisaMvAditva bhI pratyabhijJAna meM pAyA jAtA hai jo pramANatA kA khAsa prayojaka hai / tarka-pratyakSa-sAdhyasAdhanasadbhAvajJAna aura anupalambha-sAdhyAbhAva-sAdhanAbhAvajJAna se utpanna honevAlA sarvopasaMhArarUpase sAdhyasAdhana ke sambandha ko grahaNa karanevAlA jJAna tarka hai / saMkSepa meM avinAbhAvarUpa vyApti ko grahaNa karanevAlA jJAna tarka kahalAtA hai| jitanA bhI dhUma hai vaha kAlatraya tathA triloka meM agni se hI utpanna hotA hai, agni ke abhAva meM kahIMbhI kabhIbhI nahIM ho sakatA aisA sarvopasaMhArI avinAbhAva pratyakSAdi kisI bhI pramANa se gRhIta nahIM hotaa| ataH agRhItagrAhI tathA avisaMvAdaka tarka ko pramANabhUta mAnanA hI cAhiye / sannihitapadArtha ko viSaya karanevAlA avicAraka pratyakSa itane vistRta kSetravAle avinAbhAva ko nahIM jAna sktaa| bhale hI vaha eka amukasthAna meM sAdhyasAdhana ke sambandha ko jAna sake, para avicAraka hone se usakI sAdhyasAdhanasambandhaviSayaka vicAra meM sAmarthya hI nahIM hai| anumAna to vyAptigrahaNa ke bAda hI utpanna hotA hai, ataH prakRta anumAna svayaM apanI vyApti ke grahaNa karane kA prayatna anyonyAzrayadoSa Ane ke kAraNa nahIM kara sakatA; kyoMki jaba taka vyApti gRhIta na ho jAya taba taka anumAnotpatti nahIM ho sakatI aura jaba taka anumAna utpanna na ho jAya taba taka vyApti kA grahaNa asaMbhava hai / prakRta anumAna kI vyApti kisI dUsare anumAna ke dvArA grahaNa karane para to anavasthA dUSaNa spaSTa hI hai / isa taraha tarka ko svatantra pramANa mAnanA hI ucita hai| jinameM avinAbhAva nahIM hai unameM avinAbhAva kI siddhi karanevAlA jJAna kutarka hai| jaise vivakSA se vacana kA avinAbhAva batalAnA; kyoMki vivakSA ke abhAva meM bhI suSuptAdi avasthA meM vacanaprayoga dekhA jAtA hai| zAstravivakSA rahane para bhI mandabuddhiyoM ke zAstravyAkhyAnarUpa vacana nahIM dekhe jAte / anumAna-avinAbhAvI sAdhana se sAdhya ke jJAna ko anumAna kahate haiM / naiyAyika anumiti ke karaNa ko anumAna kahate haiM / unake mata se parAmarzajJAna anumAnarUpa hotA hai / 'dhUma agni se vyApta hai tathA vaha dhUma parvata meM hai' isa ekajJAna ko parAmarzajJAna kahate haiN| bauddha trirUpaliMga se anumeya ke jJAna ko anumAna mAnate haiM / sAdhana kA svarUpa tathA avinAbhAvagrahaNaprakAra-sAdhya ke sAtha jisakI anyathAnupapatti-avinAbhAva nizcita ho use sAdhana kahate haiM / avinAbhAva (vinA-sAdhya ke abhAva meM a-nahIM bhAva-honA ) sAdhya ke abhAva meM sAdhana ke na hone ko kahate haiM / Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 pramANanirUpaNa] prastAvanA yaha avinAbhAva pratyakSa aura anupalambha se utpanna honevAle tarka nAma ke pramANa ke dvArA gRhIta hotA hai / bauddha pakSadharmatvAdi trirUpavAle sAdhana ko satsAdhana kahate haiM / ve sAmAnya se avinAbhAva ko hI sAdhana kA svarUpa mAnate haiM / trirUpa to avinAbhAva ke paricAyaka mAtra haiN| ve tAdAtmya aura tadutpatti ina do sambandhoM se avinAbhAva kA grahaNa mAnate haiM / unake mata se hetu ke tIna bheda haiM-1 svabhAvahetu, 2 kAryahetu, 3 anupalabdhihetu / khabhAva aura kAryahetu vidhisAdhaka haiM tathA anupalabdhihetu niSedhasAdhaka / svabhAvahetu meM tAdAtmyasambandha, kAryahetu meM tadutpattisambandha tathA anupalabdhihetu meM yathAsaMbhava donoM sambandha avinAbhAva ke prayojaka hote haiM / __ akalaMkadeva isakA nirAsa karate haiM ki-jahA~ tAdAtmya aura tadutpatti sambandha se hetu meM gamakatva dekhA jAtA hai vahA~ avinAbhAva to rahatA hI hai, bhale hI vaha avinAbhAva tAdAtmya tathA tadutpattiprayukta ho, para bahutase aise bhI hetu haiM jinakA sAdhya ke sAtha tAdAtmya yA tadutpatti sambandha nahIM hai phira bhI avinAbhAva ke kAraNa ve niyata sAdhya kA jJAna karAte haiN| jaise kRtikodaya se bhaviSyat zakaTodaya kA anumAna / yahAM kRtikodaya kA zakaTodaya ke sAtha na tAdAtmya sambandha hai aura na tadutpatti hii| hetuoM ke tIna bheda mAnanA bhI ThIka nahIM hai; kyoMki khabhAva, kArya aura anupalabdhi ke sivAya kAraNa, pUrvacara, uttaracara aura sahacara hetu bhI svaniyatasAdhya kA anumAna karAte haiM / kAraNahetu-vRkSa se chAyA kA jJAna, candramA se jala meM par3anevAle usIke pratibimba kA abAdhita anumAna hotA hai / yahA~ vRkSa yA candra na to chAyA yA jalapratibimbita candra ke kArya haiM aura na svabhAva hii| hA~, nimittakAraNa avazya haiM / ata: kAraNaliMga se bhI kArya kA anumAna mAnanA cAhiye / jisa kAraNa kI sAmarthya apratibaddha ho tathA jisameM anya kAraNoM kI vikalatA na ho vaha kAraNa avazya hI kAryopAdaka hotA hai / pUrvacarahetu-kRtikA nakSatra kA udaya dekhakara eka muhUrta ke bAda rohiNI nakSatra ke udaya kA anumAna dekhA jAtA hai / aba vicAra kIjie ki-kRtikA kA udaya jisase rohiNI ke udaya kA avisaMvAdI anumAna hotA hai, kisa hetu meM zAmila kiyA jAya ? kRtikodaya tathA rohiNyudaya meM kAlabheda hone se tAdAtmya sambandha nahIM ho sakatA, ataH khabhAvahetu meM antarbhAva nahIM hogaa| tathA eka dUsare ke prati kAryakAraNabhAva nahIM hai ataH kArya yA kAraNahetu meM usakA antarbhAva nahIM kiyA jA sktaa| ataH pUrva carahetu atirikta hI mAnanA caahie| isI taraha Aja sUryodaya dekhakara kala sUryodaya hogA, candragrahaNa hogA ityAdi bhaviSyadviSayoM kA anumAna amuka avinAbhAvI pUrvacara hetuoM se hotA hai| uttaracara hetu-kRtikA kA udaya dekhakara eka muhUrta pahile bharaNI nakSatra kA udaya ho cukA yaha anumAna hotA hai| yaha uttaracara hetu pUrvokta kisI hetu meM antarbhUta nahIM hotaa| Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akalakagranthatraya [prantha sahacara hetu-candramA ke isa bhAga ko dekhakara usake usa bhAga kA anumAna, tarAjU ke eka palar3e ko nIcA dekha kara dUsare palar3e ke U~ce hone kA anumAna, rasa cakhakara rUpa kA anumAna, tathA sAsnA dekhakara gau kA anumAna dekhA jAtA hai| yahA~ : rasAdi sahacara hetu haiM; kyoMki inakA apane sAdhyoM ke sAtha tAdAtmya aura tadutpatti Adi koI sambandha nahIM hone se ye kArya Adi hetuoM meM antarbhUta nahIM haiN| hA~, avinAbhAva mAtra hone se ye hetu gamaka hote haiN| anupalabdhi-bauddha dRzyAnupalabdhi se hI abhAva kI siddhi mAnate haiM / dRzya se unakA tAtparya aisI vastu se hai ki-jo vastu sUkSma antarita yA dUravartI na ho tathA jo pratyakSa kA viSaya ho sakatI ho| aisI vastu upalabdhi ke samasta kAraNa milane para bhI yadi upalabdha na ho to usakA abhAva samajhanA caahie| sUkSmAdi padArthoM meM hama logoM ke pratyakSa Adi kI nivRtti hone para bhI unakA abhAva to nahIM hotA / pramANa se prameya kA sadbhAva jAnA jA sakatA hai para pramANa kI apravRtti se prameya kA abhAva nahIM mAnA jA sktaa| ataH viprakRSTa padArthoM meM anupalabdhi saMzayahetu hone se abhAva kI sAdhikA nahIM ho sktii| . akalaMkadeva isakA nirAsa karate hue likhate haiM ki-dRzyatva kA artha pratyakSaviSayatva hI na honA cAhie kintu pramANaviSayatva karanA cAhie / isase yaha tAtparya hogA ki-jo vastu jisa pramANa kA viSaya hokara yadi usI pramANa se upalabdha na ho to usakA abhAva siddha hogaa| dekho-mRta zarIra meM svabhAva se atIndriya paracaitanya kA abhAva bhI hama loga siddha karate haiN| yahA~ paracaitanya meM pratyakSaviSayatvarUpa dRzyatva to nahIM hai kyoMki paracaitanya hamAre pratyakSa kA viSaya nahIM hotA / vacana uSNatAvizeSa yA AkAravizeSa Adi ke dvArA usakA anumAna kiyA jAtA hai, ata: unhIM vacanAdi ke abhAva se caitanya kA abhAva siddha honA cAhie / adRzyAnupalabdhi yadi saMzaya hetu mAnI jAya to apanI adRzya AtmA kI sattA bhI kaise siddha ho sakegI ? AtmAdi adRzya padArtha anumAna ke viSaya haiM; yadi hama unakI anumAna se upalabdhi na kara sakeM taba unakA abhAva siddha kara sakate haiN| hA~, jina pizAcAdi padArthoM ko hama kisI bhI pramANa se nahIM jAna sakate unakA abhAva hama anupalabdhi se nahIM kara skeNge| tAtparya yaha ki-jisa vastu ko hama jina jina pramANoM se jAnate haiM usa vastu kA una una pramANoM kI nivRtti se abhAva siddha hogaa| __ akalaGka kRta hetu ke bheda-akalaMkadeva ne sadbhAva sAdhaka 6 upalabdhiyoM kA varNana kiyA hai 1 svabhAvopalabdhi-AtmA hai, upalabdha hone se / 2 svabhAvakAryopalabdhi- AtmA thI, smaraNa hone se / 3 svabhAvakAraNopalabdhi-AtmA hogI, sat hone se / Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanirUpaNa ] prastAvanA 4 sahacaropalabdhi-AtmA hai, sparzavizeSa (zarIra meM uSNatA vizeSa) pAyA jAne se| 5 sahacarakAryopalabdhi-kAyavyApAra ho rahA hai, vacanapravRtti hone se / 6 sahacarakAraNopalabdhi-AtmA sapradezI hai, sAvayavazarIra ke pramANa hone se / asadyavahArasAdhana ke lie 6 anupalabdhiyA~ batAI haiM1 svabhAvAnupalabdhi-kSaNakSayaikAnta nahIM hai, anupalabdha hone se / 2 kAryAnupalabdhi-kSaNakSayaikAnta nahIM hai , usakA kArya nahIM pAyA jaataa| 3 kAraNAnupalabdhi-kSaNakSayakAnta nahIM hai, usakA kAraNa nahIM pAyA jAtA / 4 svabhAvasahacarAnupalabdhi-AtmA nahIM hai, rUpavizeSa ( zarIra meM AkAravizeSa) nahIM pAyA jaataa| 5 sahacarakAryAnupalabdhi-AtmA nahIM hai, vyApAra, AkAravizeSa tathA vacanavizeSa kI anupalabdhi hone se / 6 sahacarakAraNAnupalabdhi-AtmA nahIM hai, usake dvArA AhAra grahaNa karanA nahIM dekhA jAtA / sajIva zarIra hI svayaM AhAra grahaNa karatA hai / sadyahAra ke niSedha ke lie 3 upalabdhiyA~ batAI haiM1 svabhAvaviruddhopalabdhi-padArtha nitya nahIM hai, pariNAmI hone se / 2 kAryaviruddhopalabdhi-lakSaNavijJAna pramANa nahIM hai, visaMvAdI hone se / (?) 3 kAraNaviruddhopalabdhi-isa vyakti ko parIkSA kA phala prApta nahIM ho sakatA, kyoMki isane abhAvaikAnta kA grahaNa kiyA hai| isa taraha sadbhAvasAdhaka 6 upalabdhiyA~ tathA abhAvasAdhaka 6 anupalabdhiyoM ko kaNThokta kahakara inake aura anya anupalabdhiyoM ke bhedaprabhedoM kA inhIM meM antarbhAva kiyA hai| sAtha hI yaha bhI batAyA hai ki-dharmakIrti ke kathanAnusAra anupalabdhiyA~ kevala abhAva sAdhaka hI nahIM haiM, kintu bhAvasAdhaka bhI hotI haiN| isI saMketa ke anusAra mANikyanandi, vidyAnanda tathA vAdidevasUri ne upalabdhi aura anupalabdhi donoM ko ubhayasAdhaka mAnakara unake anekoM bhedaprabheda kie haiN| trairUpya nirAsa-bauddha hetu ke tIna rUpa mAnatA hai| pratyeka satya hetu meM nimna trirUpatA avazya hI pAI jAnI cAhie, anyathA vaha saddhetu nahIM ho sakatA / 1 pakSadharmatva-hetu kA pakSa meM rahanA / 2 sapakSa sattva-hetu kA samasta sapakSoM meM yA kucha sapakSoM meM rahanA / 3 vipakSAsattva-hetu kA vipakSa meM bilakula nahIM pAyA jAnA / akalaMkadeva inameM se tIsare vipakSAsattva rUpa ko hI saddhetutva kA niyAmaka mAnate haiN| unakI dRSTi se hetu kA pakSa meM rahanA tathA sapakSasattva koI Avazyaka nahIM hai| ve likhate haiM ki-'zakaTodaya hogA, kRtikodaya hone se' 'bharaNI kA udaya ho cukA, kRtikA kA udaya hone se' ina anumAnoM meM kRtikodaya hetu pakSabhUta zakaTa tathA bharaNi meM nahIM pAyA jAtA / isI Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 akalaGkapranthatraya [ grantha taraha 'advaitavAdI ke pramANa haiM, anyathA iSTasAdhana aura aniSTadUSaNa nahIM ho sakegA / ' isa sthala meM jaba isa anumAna ke pahile advaitavAdiyoM ke yahA~ pramANa nAmaka dharmI kI sattA hI siddha nahIM hai taba pakSadharmatva kaise bana sakatA hai ? para ukta hetuoM kI svasAdhya ke sAtha anyathA 'nupapatti (anyathA - sAdhya ke abhAva meM vipakSa meM anupapatti - prasava ) dekhI jAtI hai, ataH ve saddhetu haiM / dharmakIrti ke TIkAkAra karNakagomi ne zakaTodayAdi kA anumAna karAne vAle kRtikodayAdi vaiyadhikaraNa hetuoM meM kAla yA AkAza ko dharmI banAkara pakSadharmatva ghaTAne kI yukti kA upayoga kiyA hai| akalaMkadeva ne isakA bhI nirAkaraNa karate hue kahA hai ki yadi kAla Adi ko dharmI banAkara kRtikodaya meM pakSadharmatva ghaTAyA jAyagA taba to pRthivIrUpa pakSa kI apekSA se mahAna sagatadhUma hetu se samudra meM bhI agni siddha karane meM hetu pakSadharma nahIM hogA / sapakSasattva ko anAvazyaka batAte hue akalaMdeva likhate haiM ki-pakSa meM sAdhya aura sAdhana kI vyAptirUpa antarvyApti ke rahane para hI hetu sarvatra gamaka hotA hai| pakSa se bAhira - sapakSa meM vyApti grahaNa karane rUpa bahirvyApti se koI lAbha nahIM / kyoMki antarvyApti ke asiddha rahane para bahirvyApti to asAdhaka hI hai / jahA~ antarvyApta gRhIta hai vahA~ bahirvyApti ke grahaNa karane para bhI kucha khAsa lAbha nahIM hai / ataH bahirvyApti kA prayojaka pakSasatvarUpa bhI anAvazyaka hai / isa taraha anyathAnupapatti ko hI hetu kA vyAvartaka rUpa mAnate hue kalaMkadeva ne spaSTa likhA hai ki jahA~ anyathAnupapatti hai vahA~ trirUpatA mAnane se kyA lAbha ? jahA~ anyathAnupapatti nahIM hai vahA~ trirUpatA mAnakara bhI gamakatA nahIM A sakatI / 'anyathAnupapannatvaM' yaha kArikA tattvasaMgrahakAra ke ullekhAnusAra pAtrasvAmi kI mAlUma hotI hai / yahI kArikA akalaMka ne nyAyavinizcaya ke trilakSaNakhaNDanaprakaraNa meM likhI hai / hetvAbhAsa - naiyAyika hetu ke pA~ca rUpa mAnate haiM, ataH ve eka eka rUpa ke abhAva meM asiddha, viruddha, anaikAntika, kAlAtyayApadiSTa aura prakaraNasama ye pA~ca hetvAbhAsa mAnate haiM / bauddha ne hetu ko trirUpa mAnA hai, ataH unake mata se pakSadharmatva ke prabhAva se prasiddha hetvAbhAsa, sapakSasattva ke prabhAva se viruddha hetvAbhAsa tathA vipakSAsattva ke abhAva se anaikAntika hetvAbhAsa, isa taraha tIna hetvAbhAsa hote haiM / kalaMkadeva ne jaba anyathAnupapannatva ko hI hetu kA ekamAtra niyAmaka rUpa mAnA hai taba svabhAvataH inake mata se anyathAnupapannatva ke abhAva meM eka hI hetvAbhAsa mAnA jAyagA, jise unhoMne svayaM likhA hai ki-vastutaH eka hI prasiddha hetvAbhAsa hai / anyathAnupapatti kA abhAva kaI prakAra se hotA hai ataH viruddha, asiddha, sandigdha aura i citra ke bheda se cAra hetvAbhAsa bhI ho sakate haiM / inake lakSaNa isa prakAra haiM Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA pramANanirUpaNa ] 1 asiddha-sarvathAtyayAt-sarvathA pakSa meM na pAyA jAnevAlA, athavA sarvathA jisakA sAdhya se avinAbhAva na ho / jaise zabda anitya hai cAkSuSa hone se / 2 viruddha-anyathAbhAvAt-sAdhyAbhAva meM pAyA jAnevAlA, jaise saba kSaNika haiM, sat hone se / sattvahetu sarvathAkSaNikatva ke vipakSabhUta kathaJcitkSaNikatva meM pAyA jAtA hai| 3 anaikAntika-vipakSa meM bhI pAyA jAne vAlA / jaise sarvajJAbhAva siddha karane ke lie prayukta vktRtvaadihetu| yaha nizcitAnaikAntika, sandigdhanaikAntika Adi ke bheda se aneka prakAra kA hotA hai / 4 akiJcitkara-siddha sAdhya meM prayukta hetu / anyathAnupapatti se rahita jitane trilakSaNa hetu haiM una saba ko bhI akiJcitkara samajhanA cAhie / dignAgAcArya ne viruddhAvyabhicArI nAma kA bhI eka hetvAbhAsa mAnA hai / paraspara virodhI do hetuoM kA eka dharmI meM prayoga hone para prathama hetu virudvAvyabhicArI ho jAtA hai| yaha saMzayahetu hone se hetvAbhAsa hai / dharmakIrti ne ise hetvAbhAsa nahIM mAnA hai / ve likhate haiM ki-pramANasiddhatrairUpyavAle hetu ke prayoga hone para virodhI hetu ko avasara hI nahIM mila sktaa| ataH isakI AgamAzritahetu ke viSaya meM pravRtti mAnakara AcArya ke vacana kI saMgati lagA lenI cAhie, kyoMki zAstra atIndriyArthaviSaya meM pravRtti karatA hai / zAstrakAra eka hI vastu ko paraspara virodhI rUpa se kahate haiM, ataH AgamAzrita hetuoM meM hI yaha saMbhava ho sakatA hai| akalaMkadeva ne isa hetvAbhAsa kA viruddhahetvAbhAsa meM antarbhAva kiyA hai| jo hetu viruddha kA avyabhicArI-vipakSa meM bhI rahane vAlA hogA vaha viruddha hetvAbhAsa kI hI sImA meM AyagA / arcaTakRta hetubinduvivaraNa meM eka SaDlakSaNa hetu mAnanevAle mata kA kathana hai| pakSadharmatva, sapakSasattva, vipakSAdvyAvRtti, abAdhitaviSayatva, asatpratipakSatva aura jJAtatva ye chaha lakSaNa haiN| inameM jJAtatva nAma ke rUpa kA nirdeza hone se isa vAdI ke mata se 'ajJAta' nAma kA bhI hetvAbhAsa phalita hotA hai / akalaMkadeva ne isa 'ajJAta' hetvAbhAsa kA akiJcitkara hetvAbhAsa meM antarbhAva kiyA hai / naiyAyikokta pA~ca hetvAbhAsoM meM kAlAtyayApadiSTa kA akiJcitkara hetvAbhAsa meM, tathA prakaraNasama kA jo dignAga ke viruddhAvyabhicArI jaisA hai, viruddhahetvAbhAsa meM antarbhAva samajhanA cAhie / isa taraha akalaMkadeva ne sAmAnya rUpa se eka hetvAbhAsa kaha kara bhI vizeSarUpase asiddha, viruddha, anaikAntika aura akiJcitkara ina cAra hetvAbhAsoM kA kathana kiyA hai| ___ akalaMkadeva kA abhiprAya akiJcitkara ko svatantra hetvAbhAsa mAnane ke viSaya meM sudRr3ha nahIM mAlUma hotaa| kyoMki ve likhate haiM ki-sAmAnya se eka prasiddha hetvAbhAsa hai / vahI viruddha, asiddha aura sandigdha ke bheda se aneka prakAra kA hai| ye viruddhAdi akiJcitkara ke vistAra haiN| phira likhate haiM ki-anyathAnupapattirahita jitane trilakSaNa www.jaindibrary.org Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 akalaGkagranthatraya [ prantha haiM unheM kiJcitkara kahanA cAhie / isase mAlUma hotA hai ki ve sAmAnya se hetvAbhAsoM kI akiJcitkara yA asiddha saMjJA rakhate the / isake svatantra hetvAbhAsa hone para unakA bhAra nahIM thA / yahI kAraNa hai ki A0 mANikyanandi ne prakiJcitkara hetvAbhAsa ke lakSaNa aura bheda kara cukane para bhI likhA hai ki- isa kiJcitkara hetvAbhAsa kA vicAra hetvAbhAsa ke lakSaNakAla meM hI karanA cAhie / zAstrArtha ke samaya to isakA kArya pakSadoSa se hI kiyA jA sakatA hai / prAcArya vidyAnanda ne bhI sAmAnya se eka hetvAbhAsa kaha kara asiddha, viruddha aura anaikAntika ko usIkA rUpAntara mAnA hai / unane bhI akizcitkara hetvAbhAsa ke Upara bhAra nahIM diyA / vAdidevasUri Adi uttarakAlIna AcAryoM siddhAdi tIna hI hetvAbhAsa ginAe haiM / / sAdhya - A0 dignAga ne pakSa ke lakSaNa meM Ipsita tathA pratyakSAdhaviruddha ye do vizeSaNa die haiM / dharmakIrti Ipsita kI jagaha iSTa tathA pratyakSAdyaviruddha ke sthAna meM pratyAkSAdyanirAkRta zabda kA prayoga karate haiM / akalaMkadeva ne apane sAdhya ke lakSaNa meM zakya ( abAdhita) abhipreta . ( iSTa ) aura prasiddha ina tIna vizeSaNoM kA prayoga kiyA hai| prasiddha vizeSaNa to 'sAdhya' zabda ke artha se hI phalita hotA hai / sAdhya kA artha haisiddha karane yogya, arthAt prasiddha / zakya aura abhipreta vizeSaNa bauddhAcAryoM ke dvArA kie gae sAdhya ke lakSaNa se Ae haiM sAdhya kA yaha lakSaNa nirvivAdarUpa se mANikyanandi Adi AcAryoM dvArA svIkRta hai / siddha, aniSTa tathA bAdhita ko sAdhyAbhAsa kahA hai / dRSTAnta - jahA~ sAdhya aura sAdhana ke sambandha kA jJAna hotA hai usa pradeza kA nAma dRSTAnta hai / sAdhyavikala tathA sAdhanavikalAdika dRSTAntAbhAsa haiM / isa taraha dRSTAnta aura dRSTAntAbhAsa kA lakSaNa karane para bhI akalaMkadeva ne dRSTAnta ko anumAna kA avayava svIkAra nahIM kiyA / unane likhA hai ki sabhI anumAnoM meM dRSTAnta honA hI cAhie aisA niyama nahIM hai, dRSTAnta ke binA bhI sAdhya kI siddhi dekhI jAtI hai, jaise bauddha ke mata se samasta padArthoM ko kSaNikatva siddha karane meM sattva hetu ke prayoga meM koI dRSTAnta nahIM hai ataH dRSTAnta anumAna kA niyata avayava nahIM hai / isIlie uttarakAlIna kumAranandi Adi AcAryoM ne pratijJA aura hetu ina do ko hI anumAna kA avayava mAnA hai / hA~, mandabuddhi ziSyoM kI dRSTi se dRSTAnta, upanaya tathA nigamanAdi bhI upayogI ho sakate haiM / dharmI - bauddha anumAna kA viSaya kalpita sAmAnya mAnate haiM, kSaNika svalakSaNa nahIM / A0 dignAga ne kahA hai ki- samasta anumAna - anumeyavyavahAra buddhikalpita dharmadharmanyAya se calatA hai, kisI dharmI kI vAstavika sattA nahIM hai / akalaMkadeva kahate haiM ki - jisa taraha pratyakSa parapadArtha tathA svarUpa ko viSaya karatA hai usI taraha anumAna bhI vastubhUta artha ko hI viSaya karatA hai / hA~, yaha ho sakatA hai ki pratyakSa usa vastu ko sphuTa tathA vizeSAkAra rUpa se grahaNa kare aura anumAna use asphuTa evaM sAmAnyAkAra 1 Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanirUpaNa ] prastAvanA 65 rUpa se / para itane mAtra se eka vastuviSayaka aura dUsarA vastu ko viSaya karanevAlA nahIM kahA jA sakatA / jisa vikalpajJAna se Apa dharmadharmibhAva kI kalpanA karate haiM, vaha vikalpajJAna nirvikalpaka se to siddha nahIM ho sakatA; kyoMki nirvikalpakanizcayazUnyajJAna se kisI vastu kI siddhi nahIM ho sakatI / bikalpAntara se siddhi mAne meM navasthA dUSaNa AtA hai / ataH vikalpa ko sva aura artha donoM hI azoM meM pramANa mAnanA cAhie / jaba vikalpa arthAMza meM pramANa ho jAyagA; taba hI usake dvArA viSaya kie gae dharmI Adi bhI satya evaM paramArtha siddha hoMge / yadi dharmI hI mithyA hai; taba to usameM rahane vAle sAdhya sAdhana bhI midhyA evaM kalpita ThahareMge / isa taraha paramparA bhI anumAna ke dvArA artha kI prApti nahIM ho sakegI / ataH dharmI ko pramANa siddha mAnanA cAhie kevala vikalpasiddha nahIM / akalaMkottaravartI zrA0 mANikyanandi ne isI Azaya se parIkSAmukhasUtra meM dharmI ke tIna bheda kie haiM - 1 pramANasiddha, 2 bikalpasiddha, 3 ubhayasiddha / anumAna ke bheda - nyAyasUtra meM anumAna ke tIna bheda kie haiM- pUrvavat, zeSavat aura sAmAnyatodRSTa / sAMkhyatattvakaumudI meM anumAna ke do bheda pAe jAte haiM - eka vIta aura dUsarA vIta / vIta anumAna ke do bheda - 1 pUrvavat 2 sAmAnyatodRSTa / sAMkhya ke ina bhedoM kI paramparA vastutaH prAcIna hai / vaizeSika ne anumAna ke kAryaliMgaja, kAraNaliMgaja, saMyogiliMgaja, virodhiliMgaja aura samavAyiliMgaja, isa taraha pA~ca meda kie haiM / kalaMkadeva to sAmAnyarUpa se eka hI anyathAnupapattiliMgaja anumAna mAnate haiM / ve ina pUrNa bhedoM kI parigaNanA ko mahattva nahIM dete / vAda - naiyAyika kathA ke tIna bheda mAnate haiM - 1 vAda, 2 jalpa, 3 vitaNDA / bItarAgakathA kA nAma vAda hai tathA vijigISukathA kA nAma jalpa aura vitaNDA hai / pakSapratipakSa to donoM kathAoM meM grahaNa kie hI jAte haiM / hA~, itanA antara hai ki-vAda meM svapakSasAdhana aura parapakSadUSaNa pramANa aura tarka ke dvArA hote haiM, jaba ki jalpa aura vitaNDA meM chala, jAti aura nigrahasthAna jaise asaduttaroM se bhI kie jA sakate haiM / naiyAyika ne kulAdi ke prayoga ko prasaduttara mAnA hai aura sAdhAraNa avasthA meM unake prayoga kA niSedha bhI kiyA hai / vAda kA prayojana tattvanirNaya hai| jalpa aura vitaNDA kA prayojana hai tattvasaMrakSaNa, jo chalajAtirUpa asadupAyoM se bhI kiyA jA sakatA hai / jaise kheta kI rakSA ke lie kAToM kI bArI lagAI jAtI hai usI taraha tattvasaMrakSaNa ke lie kAMTe ke samAna chalAdi ke prayoga kA avalambana amuka avasthA meM ThIka hai / A0 dharmakIrti ne apane vAdanyAya meM kulAdi ke prayoga ko bilakula anyAyya batAyA hai / usI taraha akalaMkadeva ahiMsA kI dRSTi se kisI bhI hAlata meM chalAdi rUpa asaduttara ke prayoga ko ucita nahIM samajhate / chalAdi ko anyAyya mAna lene se jalpa aura vAda meM koI bheda hI nahIM raha jAtA / ha Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 akalaGka pranthatraya [ prantha ataH ve vAda ko hI eka mAtra kathA rUpa se svIkAra karate haiN| unane bAda kA saMkSepa meM ' samarthavacana ko vAda kahate haiM' yaha lakSaNa karake kahA hai ki vAdi-prativAdiyoM kA madhyasthoM ke sAmane svapakSasAdhana - parapakSadUSaNavacana ko vAda kahanA cAhie / isa taraha vAda aura jalpa ko eka mAna lene para ve yatheccha kahIM vAda zabda kA prayoga karate haiM to kahIM jalpa zabda kA / vitaNDA ko jisameM vAdI apanA pakSasthApana nahIM karake mAtra prativAdI ke pakSa kA khaNDana hI khaNDana karatA hai, vAdAbhAsa kahakara tyAjya batAyA hai / jayaparAjayavyavasthA - naiyAyika ne isake lie pratijJAhAni Adi 22 nigrahasthAna mAne haiN| jinameM batAyA hai ki yadi koI vAdI apanI pratijJA kI hAni kara de, dUsarA hetu bola de, sambaddha pada-vAkya yA varNa bole, isa taraha bole jisase tIna bAra kahane para bhI prativAdI aura pariSada na samajha pAve, hetudRSTAntAdi kA krama bhaMga ho jAya, avayava nyUna kahe jAya~, adhika avayava kahe jAya~, punarukta ho, prativAdI vAdIkedvArA kahe gae pakSa kA anuvAda na kara sake, uttara na de sake, vAdI ke dvArA die gae dUSaNa ko asvIkAra kara khaMDana kare, nigrahAI ke lie nigrahasthAna udbhAvana na kara sake, anigrahAI ko nigrahasthAna batA deve, siddhAntaviruddha bola jAve, hetvAbhAsoM kA prayoga kare to nigrahasthAna arthAt parAjaya hogA / sAmAnya se naiyAyikoM ne vipratipatti aura pratipatti ko nigrahasthAna mAnA hai / vipratipatti-viruddha yA asambaddha kahanA / apratipattipakSasthApana nahIM karanA, sthApita kA pratiSedha nahIM karanA tathA pratiSiddha kA uddhAra nahIM karanA / pratijJAhAnyAdi 22 to inhIM donoM ke hI vizeSa prakAra hai / / 1 dharmakIrti ne inakA khaMDana karate hue likhA hai ki- jayaparAjayavyavasthA ko isa taraha guTAle meM nahIM rakhA jA sktaa| kisI bhI sacce sAdhanavAdI kA mAtra isalie nigraha honA ki vaha kucha adhika bola gayA yA amuka kAyade kA pAlana nahIM kara sakA, satya aura ahiMsA kI dRSTi se ucita nahIM hai / ataH vAdI aura prativAdI ke lie kramazaH prasAdhanAGgavacana aura adoSodbhAvana, ye do hI nigrahasthAna mAnanA cAhiye / vAdI kA karttavya hai ki vaha saccA aura pUrNa sAdhana bole / prativAdI kA kArya hai ki vaha yathArtha doSoM kA udbhAvana kre| yadi vAdI saccA sAdhana nahIM bolatA yA jo sAdhana ke aMga nahIM haiM aise vacana kahatA hai to usakA prasAdhanAMgavacana hone se parAjaya honA cAhie / prativAdI yadi yathArtha doSoM kA udbhAvana na kara sake yA jo doSa nahIM haiM unakA udbhAvana kare to usakA parAjaya honA cAhie / isa taraha sAmAnyalakSaNa karane para bhI dharmakIrti phira usI ghapale meM par3a gae / unhoMne sAdhanAGgavacana tathA pradoSodbhAvana ke vividha vyAkhyAna karake kahA hai ki anvaya yA vyatireka dRSTAnta meM se kevala eka dRSTAnta se hI jaba sAdhyakI siddhi saMbhava hai to donoM dRSTAntoM kA prayoga karanA asAdhanAGgavacana hogA / trirUpavacana hI sAdhanAGga hai, usakA kathana na karanA sAdhanAGga hai / pratijJA nigamanAdi sAdhana ke aMga nahIM haiM, unakA kathana asAdha - Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA pramANanirUpaNa ] nAGga hai / yaha saba likhakara anta meM unane yaha bhI sUcana kiyA hai ki svapakSasiddhi aura parapakSanirAkaraNa jayalAbha ke lie Avazyaka hai| akalaMkadeva AsAdhanAGgavacana tathA adoSodbhAvana ke jhagar3e ko bhI pasanda nahIM krte| kisako sAdhanAGga mAnA jAya kisako nahIM, kisako doSa mAnA jAya kisako nahIM yaha nirNaya khayaM eka zAstrArtha kA viSaya ho jAtA hai| ataH svapakSasiddhi se hI jayavyavasthA mAnanI cAhie / svapakSasiddhi karanevAlA yadi kucha adhika bola jAya to kucha hAni nahIM / prativAdI yadi viruddha hetvAbhAsa kA udbhAvana karatA hai to phira use khatantra rUpa se pakSasiddhi kI bhI AvazyakatA nahIM hai; kyoMki vAdI ke hetu ko viruddha kahane se prativAdI kA pakSa to svataH siddha ho jAtA hai / hA~, asiddha Adi hetvAbhAsoM ke udbhAvana karane para prativAdI ko apanA pakSa bhI siddha karanA cAhie / svapakSasiddhi nahIM karanevAlA zAstrArtha ke niyamoM ke anusAra calane para bhI jaya kA bhAgI nahIM ho sktaa| jAti-mithyA uttaroM ko jAti kahate haiN| jaise dharmakIrti kA anekAnta ke rahasya ko na samajhakara yaha kahanA ki-"yadi sabhI vastue~ dravyadRSTise eka haiM to dravyadRSTi se to dahI aura U~Ta bhI eka ho gayA / ataH dahI khAnevAlA U~Ta ko bhI kyoM nahIM khAtA?" sAdhAdisama jAtiyoM ko akalaMkadeva koI khAsa mahAttva nahIM dete aura na unakI AvazyakatA hI samajhate haiN| A0 dignAga kI taraha akalaMkadevane bhI asaduttaroM ko ananta kahakara jAtiyoM kI 24 saMkhyA bhI apUrNa sUcita kI hai / zruta-samasta ekAnta pravAdoM ke agocara, pramANasiddha, paramAtmA ke dvArA upadiSTa pravacana zruta hai / zruta dvIpa, deza, nadI Adi vyavahita arthoM meM pramANa hai / hetuvAdarUpa Agama yuktisiddha hai| usameM pramANatA hone se zeSa ahetuvAda Agama bhI usI taraha pramANa hai / Agama kI pramANatA kA prayojaka prAptoktatva nAma kA guNa hotA hai| zabda kA arthavAcakatva-bauddha zabda kA vAcya artha nahIM mAnate / ve kahate haiM ki zabda kI pravRtti saMketa se hotI hai / svalakSaNa kSaNakSayI tathA ananta haiM / jaba ananta svalakSaNoM kA grahaNa bhI saMbhava nahIM hai taba saMketa kaise grahaNa kiyA jAyagA ? grahaNa karane para bhI vyavahAra kAla taka usakI anuvRtti na hone se vyavahAra kaise hogA ? zabda atItAnAgatakAlIna arthoM meM bhI prayukta hote haiM, para ve artha vidyamAna to nahIM haiN| ataH zabda kA artha ke sAtha koI sambandha nahIM hai / yadi zabda kA artha ke sAtha sambandha ho to zabdabuddhi kA pratibhAsa indriyabuddhi kI taraha spaSTa honA cAhie / zabdabuddhi meM yadi artha kAraNa nahIM hai: taba vaha usakA viSaya kaise ho sakegA ? kyoMki jo jJAna meM kAraNa nahIM hai vaha jJAna kA viSaya bhI nahIM ho sktaa| yadi artha zabdajJAna meM kAraNa ho; to phira koI bhI zabda visaMvAdI yA apramANa nahIM hogA, tathA atItAnAgata arthoM meM zabda kI pravRtti hI ruka jaaygii| saMketa bhI zabda aura artha ubhaya kA jJAna hone para hI ho Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akalaGkagranthatraya [ prantha sakatA hai| eka pratyakSa se to ubhaya kA jJAna nahIM ho sakatA; kyoMki zrAvaNapratyakSa artha ko viSaya nahIM karatA tathA cAkSuSAdipratyakSa zabda ko viSaya nahIM krte| smRti to nirviSaya evaM gRhItagrAhI hone se pramANa hI nahIM hai / isalie zabda artha kA vAcaka na hokara vivakSA kA sUcana karatA hai| zabda kA vAcya artha na hokara kalpita-buddhipratibimbita anyApoharUpa sAmAnya hai| isa lie zabda se honevAle jJAna meM satyArthatA kA koI niyama nahIM hai| akalaMkadeva isakA samAlocana karate hue kahate haiM ki-padArtha meM kucha dharma sadRza tathA kucha dharma visadRza hote haiM / sadRza dharmoM kI apekSA se zabda kA artha meM saMketa hotA hai / jisa zabda meM saMketa grahaNa kiyA jAtA hai bhale hI vaha vyavahArakAla taka nahIM pahu~ce para tatsadRza dUsare zabda se arthabodha hone meM kyA bAdhA hai ? eka ghaTazabda kA eka ghaTa artha meM saMketa grahaNa karane ke bAda tatsadRza yAvad ghaToM meM tatsadRza yAvad ghaTazabdoM kI pravRtti hotI hai / kevala sAmAnya meM saMketa nahIM hotA; kyoMki kevala sAmAnya meM saMketa grahaNa karane se vizeSa meM pravRtti rUpa phala nahIM ho sakegA / na kevala vizeSa meM; ananta vizeSoM meM saMketa grahaNa kI zakti asmadAdi pAmara janoM meM nahIM hai / ataH sAmAnyavizeSAtmaka-sadRzadharmaviziSTa zabda aura arthavyakti meM saMketa grahaNa kiyA jAtA hai / saMketa grahaNa ke anantara zabdArtha kA smaraNa karake vyavahAra hotA hai| jisa prakAra pratyakSabaddhi atItArtha ko jAna kara bhI pramANa hai usI taraha smRti bhI pramANa hI hai| pratyakSabuddhi meM artha kAraNa hai, ataH vaha eka kSaNa pahile rahatA hai jJAnakAla meM nahIM / jJAnakAla meM to vaha kSaNika hone se naSTa ho jAtA hai / jaba avisaMvAdaprayukta pramANatA smRti meM hai hI, taba zabda sunakara smRti ke dvArA arthabodha karake tathA artha dekhakara smRti ke dvArA tadvAcaka zabda kA smaraNa karake vyavahAra acchI taraha calatA hI hai / yaha avazya hai ki-sAmAnyavizeSAtmaka artha ko viSaya karane para bhI akSajJAna spaSTa tathA zabdajJAna aspaSTa hotA hai / jaise eka hI vRkSa ko viSaya karanevAlA dUravartI puruSa kA jJAna aspaSTa tathA samIpavartI kA spaSTa hotA hai / spaSTatA aura aspaSTatA viSayabhedaprayukta nahIM haiM, kiMtu AvaraNakSayopazamAdisAmagrIprayukta haiN| jisa prakAra avinAbhAvasambandha se artha kA bodha karAnevAlA anumAna aspaSTa hokara bhI avisaMvAdI hone se pramANa hai usI taraha vAcyavAcakasambandha se artha kA jJAna karAnevAlA zabdabodha bhI hI pramANa honA caahie| yadi zabda bAhyArtha meM pramANa na ho; taba bauddha svayaM zabdoM se adRSTa nadI, deza, parvatAdi kA avisaMvAdi jJAna kaise karate haiM ? yadi koI ekAdha zabda artha kI gairamojUdagI meM prayukta hone se vyabhicArI dekhA gayA to mAtra itane se sabhI zabdoM ko vyabhicArI yA apramANa nahIM kahA jA sakatA / jaise pratyakSa yA anumAna kahIM kahIM bhrAnta dekhe jAne para bhI abhrAnta yA avyabhicAri vizeSaNoM se yukta hokara pramANa haiM usI taraha AbhrAnta zabda ko bAhyArtha meM pramANa mAnanA caahie| yadi hetuvAdarUpa zabda ke dvArA artha kA nizcaya na ho; lo Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanirUpaNa ] prastAvanA 66 sAdhana aura sAdhanAbhAsa kI vyavasthA kaise hogI ? isI taraha Apta ke vacana ke dvArA arthabodha na ho to Apta aura anApta kI vyavasthA kaise kI jAyagI ? yadi puruSoM ke abhiprAyoM meM vicitratA hone ke kAraNa zabda arthavyabhicArI karAra die jA~ya~; to sugata kI sarvajJatA yA sarvazAstRtA meM kaise vizvAsa kiyA jA sakegA ? vahA~ bhI abhiprAyavaicitrya kI zaMkA uTha sakatI hai / yadi arthavyabhicAra dekhA jAne ke kAraNa zabda artha meM pramANa nahIM hai; to vivakSA kA bhI to vyabhicAra dekhA jAtA hai, anya zabda kI vivakSA meM anya zabda kA prayoga upalabdha hotA hai / isa taraha to ziMzapAtva hetu vRkSAvisaMvAdI hone para kahIM kahIM ziMzapA kI latA kI saMbhAvanA se, agni indhana se paidA hotI hai para kahIM maNi Adi se utpanna hone ke kAraNa sabhI svabhAvahetu tathA kAryahetu vyabhicArI ho jAyage / ataH jaise yahAM suvivecita vyApya aura kArya, vyApaka aura kAraNa kA ullaMghana nahIM kara sakate usI taraha suvivecita zabda artha kA vyabhicArI nahIM ho sakatA / ataH avisaMvAdi zrutako artha meM pramANa mAnanA cAhiye / zabda kA vivakSA ke sAtha koI avinAbhAva nahIM hai; kyoMki zabda, varNa yA pada kahIM avAJchita artha ko bhI kahate haiM tathA kahIM vAJchita ko bhI nahIM kahate / yadi zabda vivakSAmAtra ke vAcaka hoM to zabdoM meM satyatva aura mithyAtva kI vyavasthA na ho sakegI; kyoMki donoM hI prakAra ke zabda apanI apanI vivakSA kA anumAna karAte haiN| zabda meM satyatvavyavasthA arthaprApti ke kAraNa hotI hai / vivakSA rahate hue bhI mandabuddhi zAstravyAkhyAnarUpa zabda kA prayoga nahIM kara pAte tathA sutAdi avasthA meM icchA ke na rahane para bhI zabdaprayoga dekhA jAtA hai / ataH zabdoM meM satyAsatyatvavyavasthA ke lie unheM artha kA vAcaka mAnanA hI hogA / zruta ke bheda - zrutake tIna bheda haiM-1 pratyakSanimittaka, 2 anumAnanimittaka, 3 Agamanimittaka / pratyakSanimittaka-paropadeza kI sahAyatA lekara pratyakSa se honevAlA / anumAnanimittaka - paropadeza ke binA kevala anumAna se honevAlA / Agamanimittaka - mAtra paropadeza se honevAlA / jainatarkavArtikakAra ne paropadezaja tathA liMganimittaka rUpase dvividhaH zruta svIkAra karake kalaMka ke isa mata kI samAlocanA kI hai / zabda kA svarUpa - zabda pudgala kI paryAya hai / vaha skandha rUpa hai, jaise chAyA aura tapa / zabda mImAMsakoM kI taraha nitya nahIM ho sakatA / zabda yadi nitya aura vyApaka ho to vyaJjaka vAyuoM se eka jagaha usakI abhivyakti hone para sabhI jagaha sabhI varNoM kI abhivyakti hone se kolAhala maca jAyagA / saMketa ke lie bhI zabda ko nitya mAnanA Avazyaka nahIM hai; kyoMki anitya hone para bhI sadRzazabda meM saMketa hokara vyavahAra ho sakatA hai / ' sa evAyaM zabda : ' yaha pratyabhijJAna zabda ke nitya hone ke kAraNa nahIM hotA kiMtu tatsadRza zabda meM ekatvAdhyavasAya karane ke kAraNa hotA hai / ataH yaha ekatvapratyabhijJAna bhrAnta hai / yadi isa taraha bhrAnta pratyabhijJAna se vastuoM meM ekatva siddha ho; to bijalI Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ grantha akalaGkapranthatraya Adi padArtha bhI nitya siddha ho jAya~ge / zabda kI upAdAnabhUta zabdavargaNAe~ itanI sUkSma haiM ki unakI pratyakSa se upalabdhi nahIM ho sakatI / isI taraha zabda kI uttaraparyAya bhI sUkSma hone se anupalabdha rahatI hai / krama se uccarita zabdoM meM hI pada, vAkya Adi saMjJAe~ hotI haiM / yadyapi zabda sabhI dizAoM meM utpanna hote haiM para unameM se jo zabda zrotra ke sAtha sannikRSTa hote haiM vahI zrotra ke dvArA sune jAte haiM, anya nahIM / zrotra ko prApyakArI kahakara prakalaMkadeva ne bauddha ke 'zrotra ko bhI cakSurindriya kI taraha aprApyakArI mAnane ke' siddhAnta kA khaNDana kiyA hai / isataraha zabda tAlvAdi ke saMyoga se utpanna hotA hai aura vaha zrAvaNamadhyasvabhAva hai / isImeM icchAnusAra saMketa karane se arthabodha hotA hai / vedApauruSeyatva vicAra - mImAMsaka veda ko apauruSeya mAnate haiM / unakA kahanA hai ki dharma meM vedavAkya hI pramANa ho sakate haiM / cU~ki pratyakSa se atIndriya puNyapApAdi padArthoM ke jJAna kI saMbhAvanA nahIM hai, ataH atIndriya dharmAdi kA pratipAdaka veda kisI puruSa kI kRti nahIM ho sktaa| Aja taka usake karttA kA smaraNa bhI to nahIM hai / yadi karttA hotA to avazya hI usakA smaraNa honA cAhie thA / ataH veda apauruSeya tathA anAdi hai / akalaMkadeva ne zruta ko paramAtmapratipAdita batAte hue kahA hai ki jaba AtmA jJAnarUpa hai tathA usake pratibandhaka karma haTa sakate haiM, taba use atIndriyAdi padArthoM ke jAnane meM kyA bAdhA hai ? yadi jJAna meM atizaya asambhava hI ho; to jaimini Adi ko vedArtha kA pUrNa parijJAna kaise saMbhava hogA ? sarvatra pramANatA kAraNaguNoM ke hI AdhIna dekhI jAtI hai / zabda meM pramANatA kA lAnevAlA vaktA kA guNa hai| yadi veda apauruSeya hai; taba to usakI pramANatA hI sandigdha rahegI / jaba pratIndriyadarzI eka bhI puruSa nahIM hai; taba veda kA yathArtha jJAna kaise ho sakatA hai ? paramparA to midhyArtha kI bhI cala sakatI hai / yadi samastArthajJAna meM zaMkA kI jAtI hai; taba caMcala - indriyajanya pratyakSAdi pramANoM meM kaise vizvAsa kiyA jA sakatA hai ? yadi pauruSeya veda apane artha kA svataH vivaraNa kare; taba to veda ke aMgabhUta Ayurveda Adi ke parijJAnArtha manuSyoM kA paThana-pAThanarUpa prayatna niSphala hI ho jAyagA / ataH sAmagrI ke guNa-doSa se hI pramANatA aura apramANatA kA sambandha mAnanA caahie| zabda kI pramANatA ke lie vaktA kA samyagjJAna hI ekamAtra aMkuza ho sakatA hai| jaba veda kA koI atIndriyArthadraSTA niyAmaka nahIM hai; taba usake artha meM andhaparamparA hI huI / Aja taka anAdi kAla bIta cukA, aisA anApta veda naSTa kyoM nahIM huA ? anAdi mAnane se yA karttA kA smaraNa na hone se hI to koI pramANa nahIM ho sakatA; kyoMki loka meM bahutase aise mlecchAdivyavahAra yA gAlI galauja Adi pAe jAte haiM, jinake karttA kA Aja taka kisI ko smaraNa nahIM hai, para itane mAtra se ve pramANa to nahIM mAne jA sakate / isalie veda ke artha meM yathArthatA kA niyAmaka atI 70 Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanirUpaNa ] prastAvanA ndriyArthadarzI puruSavizeSa hI mAnanA cAhie / karcA kA asmaraNarUpa hetu jIrNa khaMDahara kuA Adi cIjoM se, jinake kartA kA kisI ko smaraNa nahIM hai, anaikAntika hai| ataH sarvajJapratipAdita Agama ko hI atIndriyadharma Adi meM bhI pramANa mAnanA caahie| sarvajJa ke mAne binA veda kI pratiSThA bhI nahIM ho sakatI; kyoMki apauruSeya veda kA vyAkhyAtA yadi rAgI, dveSI aura ajJAnI puruSa hogA to usake dvArA kiyA gayA vyAkhyAna pramANakoTi meM nahIM A skegaa| vyAkhyAbheda hone para antima nirNaya to dharmAdi ke sAkSAtkartA kA hI mAnA jA sakatA hai / paraparikalpita pramANAntarbhAva-naiyAyika prasiddha artha ke sAdRzya se sAdhya ke sAdhana ko-saMjJAsaMjJisambandhajJAna ko upamAna kahate haiM / jaise kisI nAgarika ne yaha sunA ki 'gau ke sadRza gavaya hotA hai| vaha jaMgala meM gayA / vahA~ gavaya ko dekhakara usameM gosAdRzya kA jJAna karake gavayasaMjJA kA sambandha jor3atA hai aura gavayazabda kA vyavahAra karatA hai| isI saMjJA-saMjJisambandhajJAna ko upamAna pramANa kahate haiM / akalaMkadeva isa jJAna kA yathAsaMbhava anumAna tathA pratyabhijJAna meM antarbhAva karate hue kahate haiM ki-yadi prasiddhArtha kA sAdRzya avinAbhAvI rUpase nirNIta hai taba to vaha liMgAtmaka ho jAyagA aura usase utpanna honevAlA jJAna anumAna kahalAyagA / yadi avinAbhAva nirNIta nahIM hai; to darzana aura smaraNapUrvaka sAdRzyAtmaka saMkalana hone ke kAraNa yaha sAdRzyapratyabhijJAna meM hI antarbhUta hogaa| sAdRzyapratyabhijJAna meM antarbhUta hone para bhI yadi isa jJAna ko svatantrarUpase upamAna nAmaka pramANa mAnoge; to bhaiMsa ko dekhakara 'yaha gavaya nahIM hai' yA 'yaha gau se vilakSaNa hai' isa vailakSaNyajJAna ko kisa pramANarUpa mAnoge ? 'zAkhAdivAlA vRkSa hotA hai' isa zabda ko sunakara vaise hI zAkhAdimAn artha ko dekhakara 'vRkSo'yam' isa jJAna ko kisa nAma se pukAroge ? isI taraha 'yaha isase pUrva meM hai, yaha isase pazcima meM hai,' 'yaha choTA hai, yaha bar3A hai,' 'yaha dUra hai, yaha pAsa haiM,' 'yaha U~cA hai, yaha nIcA hai, 'ye do haiM, yaha eka hai' ityAdi sabhI jJAna upamAna se pRthak pramANa mAnane hoMge; kyoMki ukta jJAnoM meM prasiddhArthasAdRzya kI to gandha bhI nahIM hai / ataH jinameM darzana aura smaraNa kAraNa ho una sabhI saMkalanarUpa jJAnoM ko pratyabhijJAna kahanA cAhiye, bhale hI vaha saMkalana sAdRzya vaisadRzya yA ekatvAdi kisI bhI viSayaka kyoM na ho| ukta sabhI jJAna hitaprApti, ahitaparihAra tathA upekSAjJAnarUpa phala ke utpAdaka hone se apramANa to kahe hI nahIM jA sakate / mImAMsaka jisa sAdhana kA sAdhya ke sAtha avinAbhAva pahile kisI sapakSa meM gRhIta nahIM hai usa sAdhana se tatkAla meM hI avinAbhAva grahaNa karake honevAle sAdhyajJAna ko arthApatti kahate haiM / isase zakti Adi atIndriya padArthoM kA bhI jJAna kiyA jAtA hai / akalaMkadeva ne arthApatti ko anumAna meM antarbhUta kiyA hai; kyoMki avinAbhAvI eka artha se dUsare artha kA jJAna anumAna tathA arthApatti donoM meM samAna hai / sapakSa meM vyApti Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . akalapanthatraya [anya . kA gRhIta honA yA na honA pramANAntaratA kA prayojaka nahIM ho sakatA / saMbhava nAmakA pramANa yadi avinAbhAvaprayukta hai; to usakA anumAna meM antarbhAva hogaa| yadi avinAbhAvaprayukta nahIM hai; taba to vaha pramANa hI nahIM ho sakatA / aitihya nAmakA pramANa yadi AptopadezamUlaka hai, to AgamanAmaka pramANa meM antarbhUta hogaa| yadi AptamUlatva sandigdha hai; to vaha pramANakoTi meM nahIM A sktaa| abhAva nAmakA pramANa yathAsaMbhava pratyakSa, pratyabhijJAna tathA anumAnAdi pramANoM meM antarbhUta samajhanA cAhie / isa taraha paraparikalpita pramANoM kA antarbhAva hone para pratyakSa aura parokSa ye do hI mUla pramANa ho sakate haiM / pramANAbhAsa-avisaMvAdi jJAna pramANa hai, ata: visaMvAdi jJAna pramANAbhAsa hogaa| yahA~ akalaMka deva kI eka dRSTi vizeSarUpase vicAraNIya hai| ve kisI jJAna ko sarvathA visaMvAdi nahIM kahate / ve kahate haiM ki-jo jJAna jisa aMza meM avisaMvAdi ho vaha usa aMza meM pramANa tathA visaMvAdi-aMza meM apramANa hogaa| hama kisI bhI jJAna ko ekAnta se pramANAbhAsa nahIM kaha sakate / jaise timirarogI kA dvicandrajJAna candrAMza meM avisaMvAdI hai tathA dvitvasaMkhyA meM visaMvAdI hai, ataH ise candrAMza meM pratyakSa tathA dvitvAMza meM pratyAkSAbhAsa kahanA caahie| isa taraha pramANa aura pramANAbhAsa kI saMkIrNa sthiti rahane para bhI jahA~ avisaMvAda kI prakarSatA ho vahA~ pramANa vyapadeza tathA visaMvAda ke prakarSa meM pramANAbhAsa vyapadeza karanA cAhie / jaise kastUrI meM rUpa, rasa Adi sabhI guNa maujUda haiM, para gandha kI prakarSatA hone ke kAraNa usameM 'gandhadravya' vyapadeza hotA hai / jJAna ke kAraNoM kA vicAra-bauddha ke mata se cAra pratyayoM se citta aura caittoM kI utpatti hotI hai-1 samanantarapratyaya, 2 adhipatipratyaya, 3 Alambanapratyaya, 4 sahakAripratyaya / jJAna kI utpatti meM pUrvajJAna samanantarakAraNa hotA hai, cakSurAdi indriyA~ adhipatipratyaya hotI haiM, padArtha Alambanapratyaya tathA Aloka Adi anya kAraNa sahakAripratyaya hote haiN| isa taraha baudva kI dRSTi se jJAna ke prati artha tathA Aloka donoM hI kAraNa haiM / unhoMne spaSTa likhA hai ki-'nAkAraNaM viSayaH' arthAt jo jJAna kA kAraNa nahIM hogA vaha jJAna kA viSaya bhI nahIM hogaa| naiyAyikAdi indriyArthasannikarSa ko jJAna meM kAraNa mAnate haiM ataH unake mata se sannikarSa-ghaTakatayA artha bhI jJAna kA kAraNa hai hii| arthakAraNatAnirAsa-jJAna artha kA kArya nahIM ho sakatA; kyoMki jJAna to mAtra itanA hI jAnatA hai ki 'yaha amuka artha hai'| vaha yaha nahIM jAnatA ki 'maiM isa artha se utpanna huA hU~' / yadi jJAna yaha jAnane lage ki 'maiM isa artha se paidA huA hU~'; taba to vivAda ko sthAna hI nahIM rhtaa| jaba utpanna jJAna artha ke pariccheda meM vyApAra karatA hai taba vaha apane anya indriyAdi utpAdaka kAraNoM kI sUcanA svayaM hI karatA hai; kyoMki yadi jJAna usI artha se utpanna ho jise vaha jAnatA hai, taba to vaha usa artha ko jAna hI Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 73 prastAvanA - pramANanirUpaNa ] nahIM sakegA; kyoMki arthakAla meM to jJAna anutpanna hai tathA jJAnakAla meM artha vinaSTa ho cukA hai| yadi jJAna apane kAraNoM ko jAne; to use indriyAdrika ko bhI jAnanA cAhie / jJAna kA artha ke sAtha anvaya aura vyatireka na hone se bhI unameM kAraNa- kAryabhAva nahIM ho sakatA / saMzayajJAna artha ke abhAva meM bhI ho jAtA hai / saMzayajJAnasthala meM sthANu- puruSarUpa do artha to vidyamAna nahIM haiM / artha yA to sthANurUpa hogA yAM puruSarUpa / vyabhicAraanyathA pratibhAsa buddhigata dharma hai / jaba mithyAjJAna meM indriyagata - timirAdi, viSayagata zubhramaNAdi, bAhya - naukA meM yAtrA karanA Adi tathA Atmagata - vAtapittAdijanya kSobha Adi do kAraNa hote haiM; tatra to artha kI hetutA apane hI Apa vyartha ho jAtI hai / mithyAjJAna yadi indriyoM kI duSTatA se hotA hai; to satyajJAna meM bhI indriyagata nirdoSatA hI kAraNa hogii| ataH indriya aura mana ko hI jJAna meM kAraNa mAnanA caahie| artha to jJAna kA viSaya hI ho sakatA hai, kAraNa nahIM / anya kAraNoM se utpanna buddhi ke dvArA sannikarSa kA nizcaya hotA hai, sannikarSa se buddhi kA nizcaya to nahIM dekhA jAtA / sannikarSapraviSTa artha ke sAtha jJAna kA kAryakAraNabhAva taba nizcita ho sakegA; jaba sannikarSapraviSTa AtmA, mana, indriya Adi kisI eka jJAna ke viSaya hoM / para AtmA, mana aura indriyA~ to atIndriya haiM, ataH padArtha ke sAtha honevAlA inakA sannikarSa bhI atIndriya hogA aura jaba vaha vidyamAna rahate hue bhI pratyakSa hai, taba use jJAna kI utpatti meM kAraNa kaise mAnA jAya ? jJAna artha ko to jAnatA hai, para artha meM rahanevAlI sva-kAraNatA ko nahIM jAnatA / jJAna jaba atIta aura anAgata padArthoM ko jo jJAnakAla meM avidyamAna haiM, jAnatA hai; taba to artha kI jJAna prati kAraNatA apane Apa niHsAra siddha ho jAtI hai / dekho - kAmalAdi rogavAle ko zuklazaMkha meM vidyamAna pIlepana kA jJAna hotA hai / maraNonmukha vyakti ko artha ke rahane para bhI jJAna nahIM hotA yA viparItajJAna hotA hai / kSaNika artha to jJAna ke prati kAraNa ho hI nahIM sakatA; kyoMki jaba vaha kSaNika hone se kAryakAla taka nahIM pahu~catA taba use kAraNa kaise kahA jAya ? artha ke hone para usake kAla meM jJAna utpanna nahIM huA tathA artha ke abhAva meM hI jJAna utpanna huA taba jJAna artha kA kArya kaise mAnA jAya ? kArya aura kAraNa eka sAtha to raha hI nahIM sakate / yaha kahanA bhI ThIka nahIM hai ki - " yadyapi artha naSTa ho cukA hai para vaha apanA AkAra jJAna meM samarpita kara cukane ke kAraNa grAhya hotA hai / padArtha meM yahI grAhyatA hai ki vaha jJAna ko utpanna kara usameM apanA AkAra arpaNa kare / " kyoMki jJAna amUrta hai vaha mUrta artha ke pratibimbako dhAraNa nahIM kara sakatA / mUrtta darpaNAdi meM hI mUrtta mukhAdi kA pratibimba tA hai, amUrta meM mUrta kA nhiiN| yadi padArtha se utpanna hone ke kAraNa jJAna meM viSayapratiniyama ho; to jaba indriya prAdi se bhI ghaTajJAna utpanna hotA hai taba use ghaTa kI taraha indriya Adi 10 Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akalaGkagranthatraya [grantha ko bhI viSaya karanA caahiye| tadAkAratA se viSayapratiniyama mAnane para eka artha kA jJAna karane para usI AkAravAle yAvat samAna arthoM kA parijJAna honA caahie| tadutpatti aura tadAkAratA milakara yadi viSayaniyAmaka hoM; to ghaTajJAna se utpanna dvitIya ghaTajJAna ko, jisameM pUrvajJAna kA AkAra hai tathA jo pUrvajJAna se utpanna bhI huA hai, apane upAdAnabhUta pUrvajJAna ko jAnanA cAhiye / para bauddhoM ke sidvAntAnusAra 'jJAnaM jJAnasya na niyAmakam'-jJAna jJAna kA niyAmaka nahIM hotaa| tadadhyavasAya ( anukUla vikalpa kA utpanna honA) se bhI vastu kA pratiniyama nahIM hotA; kyoMki zuklazaMkha meM honevAle pItAkArajJAna se utpanna dvitIyajJAna meM tadadhyavasAya dekhA jAtA hai para niyAmakatA nahIM hai / ataH apane apane kAraNoM se utpanna honevAle artha aura jJAna meM paricchedya-paricchedakabhAva-viSaya-viSayibhAva hotA hai| jaise dIpaka apane tailAdi kAraNoM se prajvalita hokara miTTI Adi se utpanna honevAle ghaTAdi ko prakAzita karatA hai, usItaraha indriya tathA mana Adi kAraNoM se utpanna jJAna apane kAraNoM se utpanna artha ko jaanegaa| jaise 'devadatta kATha ko chedatA hai' yahA~ apane apane kAraNoM se utpanna devadatta tathA kASTha meM kartR-karmabhAva hai usI taraha sva-svakAraNoM se samutpanna jJeya aura jJAna meM jJApya-jJApakabhAva hotA hai| jaise khadAna se nikalI huI malayukta maNi aneka zANa Adi kAraNoM se taratama-nyUnAdhikarUpase nirmala evaM svaccha hotI hai usI taraha karmayukta AtmA kA jJAna apanI vizuddhi ke anusAra taratamarUpase prakAzamAna hotA hai, aura apanI kSayopazamarUpa yogyatA ke anusAra padArthoM ko jAnatA hai| ataH artha ko jJAna meM kAraNa nahIM mAnA jA sakatA / __ AlokakAraNatAnirAsa-AlokajJAna kA viSaya Aloka hotA hai, ataH vaha jJAna kA kAraNa nahIM ho sktaa| jo jJAna kA viSaya hotA hai vaha jJAna kA kAraNa nahIM hotA jaise andhakAra / Aloka kA jJAna ke sAtha anvaya-vyatireka na hone se bhI vaha jJAna kA kAraNa nahIM kahA jA sktaa| yadi Aloka jJAna kA kAraNa ho to usake abhAva meM jJAna nahIM honA cAhiye, para andhakAra kA jJAna Aloka ke abhAva meM hI hotA hai / naktaJcararAtricArI ullU Adi ko Aloka ke abhAva meM hI jJAna hotA hai tathA usake sadbhAva meM nhiiN| 'Aloka ke abhAva meM andhakAra kI taraha anya padArtha kyoM nahIM dikhate' isa zaMkA kA uttara yaha hai ki-andhakAra anya padArthoM kA nirodha karanevAlA hai, ataH Aloka ke abhAva meM nirodha karanevAlA andhakAra to dikhatA hai para usase niruddha anya padArtha nahIM / jaise eka mahAghaTa ke nIce do cAra choTe ghaTa rakhe hoM, to mahAghaTa ke dikhane para bhI usake nIce rakhe hue choTe ghaTa nahIM dikhate / andhakAra jJAna kA viSaya hai ataH vaha jJAna kA AvaraNa bhI nahIM mAnA jA sktaa| jJAna kA AvaraNa to jJAnAvaraNa karma hI ho sakatA hai| isIke kSayopazama kI taratamatA se jJAna ke vikAsa meM tAratamya hotA hai / ata: Aloka ke sAtha jJAnakA anvaya-vyatireka na hone se Aloka bhI jJAna kA . Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 75 prameyanirUpaNa] kAraNa nahIM ho sakatA / arthAlokakAraNatAviSayaka akalaMka ke ina vicAroM kA uttarakAlIna mANikyanandi Adi AcAryoM ne prAyaH unhIMke hI zabdoM meM anusaraNa kiyA hai / pramANa kA phala-prazastapAdabhASya tathA nyAyabhASyAdi meM hAna, upAdAna evaM upekSAbuddhi ko pramANa kA phala kahA hai / samantabhadra pUjyapAda Adi ne ajJAnanivRtti kA bhI pramANa ke abhinna phalarUpase prarUpaNa kiyA hai / akalaMkadeva ajJAnanivRtti ke vidhiparakarUpatattvanirNaya kA tathA hAna, upAdAna, upekSAbuddhi ke sAtha hI paraniHzreyasa kA bhI pramANa ke phalarUpase kathana karate haiN| kevalajJAna bItarAga yogiyoM ke hotA hai ataH unameM rAgadveSajanya hAnopAdAna kA saMbhava hI nahIM hai, isaliye kevalajJAna kA phala ajJAnanivRtti aura upekSAbuddhi hai / inameM ajJAnanivRtti pramANa kA sAkSAt phala hai, zeSa paramparA se| 2. prameyanirUpaNa pramANa kA viSaya-yadyapi akalaMkadeva ne pramANa ke viSaya kA nirUpaNa karate samaya laghIyastraya meM dravyaparyAyAtmaka artha ko hI prameya batAyA hai, para nyAyavinizcaya meM unhoMne dravya-paryAya ke sAtha hI sAtha sAmAnya aura vizeSa ye do pada bhI prayukta kie haiN| vastu meM do prakAra kA astitva hai-1 svarUpAstitva, 2 sAdRzyAstitva / eka dravya kI paryAyoM ko dUsare sajAtIya yA vijAtIya dravya se asaGkIrNa rakhane vAlA kharUpAstitva hai| jaise eka zAbaleya gau kI haraeka avasthA meM 'zAbaleya zAbaleya' vyavahAra karAnevAlA tat-zAbaleyatva / isase eka zAbaleya gauvyakti kI paryAe~ anya sajAtIya zAbaleyAdi gauvyaktiyoM se tathA vijAtIya azvAdivyaktiyoM se apanI pRthak sattA rakhatI haiN| isI ko jaina dravya, dhrauvya, anvaya, UrdhvatAsAmAnya Adi zabdoM se vyavahRta karate haiN| mAlUma to aisA hotA hai ki bauddhoM ne santAnazabda kA prayoga ThIka isI artha meM kiyA hai / isI svarUpAstitva ko viSaya karanevAlA 'yaha vahI hai' yaha ekatvapratyabhijJAna hotA hai / apanI bhinna bhinna sattA rakhanevAle padArthoM meM anugatavyavahAra karAnevAlA sAdRzyAstitva hai| jaise bhinna bhinna gauvyaktiyoM meM 'gau gau ' isa anugatavyavahAra ko karAnevAlA sAdhAraNa gotva / ise tiryak sAmAnya kahate haiM / gautvAdi jAtiyA~ sadRzapariNAma rUpa hI haiM, nitya eka tathA niraMza nahIM haiM / eka dravya kI pUrvottara paryAyoM meM vyAvRttapratyaya paryAyarUpa vizeSa ke nimitta se hotA hai / bhinna sattA rakhane vAle do dravyoM meM vilakSaNapratyaya vyatirekarUpa vizeSa ( dravyagatabheda ) se hotA hai| isa taraha do prakAra ke sAmAnya tathA do prakAra ke vizeSa se yukta vastu pramANa kA viSaya hotI hai| aisI hI vastu sat hai / sat kA lakSaNa hai-utpAda, vyaya tathA dhrauvyase yukta honaa| sat ko hI dravya kahate haiM / utpAda aura vyaya paryAya kI dRSTi se haiM jaba ki dhrauvya guNa kI dRSTi se / ataH dravya kA guNa-paryAyavattva lakSaNa bhI kiyA gayA hai / Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 akalaGkagranthatraya [prantha dravya eka akhaMDa tattva hai| vaha saMyukta yA rAsAyanika mizraNa se taiyAra na hokara maulika hai| usameM bhedavyavahAra karane ke lie deza, dezAMza tathA guNa, guNAMza kI kalpanA kI jAtI hai| jJAna akhaNDadravya ko grahaNa bhale hI kara le, para usakA vyavahAra to eka eka dharma ke dvArA hI hotA hai / ina vyavahArArtha kalpita dharmoM ko guNa zabdase kahate haiM / vaizeSikoM kI taraha guNa koI svatantra padArtha nahIM hai / dravya ke sahabhAvI aMza guNa kahalAte haiM, tathA krama se hone vAle pariNamana paryAya kahalAte haiM / isa taraha akhaNDa maulika tattva kI dRSTi se vastu nitya hokara bhI kramika pariNamana kI apekSA se anitya hai / nitya kA tAtparya itanA hI hai ki-vastu pratikSaNa pariNamana karate hue bhI apane svarUpAstitva ko nahIM chor3a sktii| kitanA bhI vilakSaNa pariNamana kyoM na ho jIva kabhI bhI pudgalarUpa nahIM ho sktaa| isa asAMkarya kA niyAmaka hI dravyAMza hai / sAMkhya ke apariNAmI kUTastha nitya puruSa kI taraha nityatA yahA~ vivakSita nahIM hai aura na bauddha kI taraha sarvathA anityatA hI; jisase vastu sarvathA apariNAmI tathA pUrvakSaNa aura uttarakSaNa sarvathA ananvita raha jAte haiN| dhrauvya aura santAna-yahA~ yaha kaha denA Avazyaka hai ki jisa prakAra jaina eka dravyAMza mAnate haiM usI taraha bauddha santAna mAnate haiN| pratyeka paramANu pratikSaNa apanI arthapayIya rUpase pariNamana karatA hai, usameM aisA koI bhI sthAyI aMza nahIM bacatA jo dvitIya kSaNa meM payAya ke rUpa meM na badalatA ho / yadi yaha mAnA jAya ki usakA koI eka aMza bilakula aparivartanazIla rahatA hai aura kucha aMza sarvathA parivartanazIla; taba to nitya tathA kSaNika donoM pakSoM meM die jAne vAle doSa aisI vastu meM A~yage / kathaJcittAdAtmya sambandha mAnane ke kAraNa payAyoM ke parivartita hone para bhI aparivartiSNu koI aMza ho hI nahIM sakatA / anyathA usa aparivartiSNu aMza se tAdAtmya rakhane ke kAraNa zeSa aMza bhI aparivartanazIla hI hoMge / isa taraha koI eka hI mArga pakar3anA hogA-yA to vastu bilakula nitya mAnI jAya yA bilakula parivartanazIla-cetana bhI acetanarUpase pariNamana karane vAlI / ina donoM antima sImAoM ke madhya kA hI vaha mArga hai jise hama dravya kahate haiN| jo na bilakula aparivartanazIla hai aura na itanA vilakSaNa parivartana karanevAlA jisase acetana bhI apanI acetanatva kI sImA ko lA~dhakara cetana bana jAe, yA dUsare acetana dravyarUpa ho jAya / athavA eka cetana dUsare sajAtIya cetanarUpa yA vijAtIya acetanarUpa ho jAya / usakI sIdhe zabdoM meM yahI paribhASA ho sakatI hai ki kisI eka dravya ke pratikSaNa meM pariNamana karane para bhI jisake kAraNa usakA dUsare sajAtIya yA vijAtIya dravyarUpase pariNamana nahIM hotA, usa varUpAstitva kA hI nAma dravya, dhrauvya yA guNa hai / bauddha ke dvArA mAne gae santAna kA bhI yahI kArya hai ki vaha niyata pUrvakSaNa kA niyata uttarakSaNa ke sAtha hI kArya-kAraNabhAva banAtA hai kSaNAntara se nhiiN| tAtparya yaha ki isa santAna ke kAraNa eka cetanakSaNa apanI uttara cetanakSaNaparyAya kA hI kAraNa hogA, vijAtIya acetanakSaNa kA Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyanirUpaNa] prastAvanA aura sajAtIya cetanAntarakSaNa kA nhiiN| isa taraha tAttvika dRSTi se dravya yA santAna ke kArya yA upayoga meM koI antara nahIM hai / hA~, antara hai to kevala usake zAbdika svarUpanirUpaNa meM / bauddha usa santAna ko kAlpanika kahate haiM, jaba ki jaina usa dravyAMza ko paryAya kSaNa kI taraha vAstavika kahate haiM / sadA kUTastha avikArI nitya artha meM to jaina bhI use vastu nahIM kahate / santAna ko samajhAne ke lie bauddhoM ne yaha dRSTAnta diyA hai kijaise dasa AdamI eka lAina meM khar3e haiM para unameM paMkti jaisI koI eka anusyUta vastu nahIM hai, usI taraha kramika paryAyoM meM kUTastha nitya koI dravyAMza nahIM hai| para isa dRSTAnta kI sthiti se dravya kI sthiti kucha vilakSaNa prakAra kI hai / yadyapi yahA~ daza bhinnasattAka puruSoM meM paMkti nAma kI koI sthAyI vastu nahIM hai phira bhI paMkti kA vyavahAra ho jAtA hai| para eka dravya kI kramika paryAe~ dUsare dravya kI paryAyoM se kisI svarUpAstitvarUpa tAttvika aMza ke mAne binA asaMkrAnta nahIM raha sktiiN| yahA~ eka puruSa cAhe to isa paMkti se nikalakara dUsarI paMkti meM zAmila ho sakatA hai| para koI bhI paryAya cAhane para bhI dUsare sajAtIya yA vijAtIya dravya kI paryAya se saMkrAnta nahIM ho sakatI aura apane dravya meM bhI apanA krama chor3akara na Age jA sakatI hai aura na pIche / ataH dravyAMza mAtra paMkti evaM senA Adi kI taraha buddhikalpita nahIM hai kintu kSaNa kI taraha satya hai / isa taraha dravyaparyAyAtmaka-utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaka vastu arthakriyAkArI hai, sarvathA kSaNika tathA sarvathA nitya vastu arthakriyAkArI nahIM ho sktii| bauddha sat kA lakSaNa arthakriyAkAritva karate haiM / arthakriyA do prakAra se hotI hai1 krama se, 2 yaugapadyarUpa se / unakA kahanA hai ki nitya vastu na krama se hI arthakriyA kara sakatI hai aura na yugapat / ataH arthakriyAkAritva rUpa sattva ke abhAva meM vaha asat hI siddha hotI hai / nitya vastu sadA ekarUpa rahatI hai, ataH jaba vaha samartha hone se sabhI kAryoM ko yugapat utpanna kara degI, taba kAryoM meM bheda nahIM ho sakegA; kyoMki kAryoM meM bheda kAraNa ke bheda se hotA hai / jaba kAraNa eka evaM aparivartanazIla hai taba kAryabheda kA vahA~ avasara hI nahIM hai / yadi vaha yugapat arthakriyA kare, to sabhI kArya eka hI kSaNa meM utpanna ho jAyage, taba dUsare kSaNa meM nitya akiJcitkara tthhregaa| isa taraha kramayogapadya se arthakriyA kA virodha hone se nitya asat hai / akalaMkadeva kahate haiM ki-yadi nitya meM arthakriyA nahIM banatI to sarvathA kSaNika meM bhI to usake banane kI guMjAiza nahIM hai / kSaNikavastu ekakSaNa taka hI ThaharatI hai, ataH jo jisa deza tathA jisa kAla meM hai vaha usI deza tathA kAla meM naSTa ho jAtI hai / isaliye jaba vaha dezAntara yA kAlAntara taka kisI bhI rUpa meM nahIM jAtI taba dezakRta yA kAlakRta krama usameM nahIM A sakatA, ata: usameM kramase arthakriyA nahIM bnegii| niraMza hone se usameM eka sAtha anekakhabhAva to raheMge hI nahIM; ataH yugapat bhI aneka kArya Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akalaGka pranthatraya [ prantha kaise ho sakate haiM ? eka svabhAva se to eka hI kArya ho sakegA / kAraNa meM nAnA zaktiyA~ mAne binA kAryoM meM nAnAtva nahIM A sakatA / isa taraha sarvathA kSaNika tathA nitya donoM vastuoM meM arthakriyA nahIM ho sakatI / arthakriyA to ubhayAtmaka - nityAnityAtmaka vastu meM hI saMbhava hai / kSaNika meM anvita rUpa nahIM hai tathA nitya meM utpAda aura vyaya nahIM haiM / ubhayAtmaka vastu meM hI krama, yaugapadya tathA aneka zaktiyA~ saMbhava haiM / arthanirUpaNa ke prasaMga meM kalaMka ne vibhramavAda, saMvedanAdvaitavAda, paramANurUpaarthavAda, avayava se bhinna pravayavivAda, anyApohAtmaka sAmAnyavAda, nityaika sarvagata-sAmAnyavAda, prasaGga se bhUtacaitanyavAda Adi kA samAlocana kiyA hai| jisakA sAra yaha hai vibhramavAda nirAsa - svamAdi vibhrama kI taraha samasta jJAna vibhrama haiM / jisa prakAra khama meM yA jAdU ke khela meM athavA mRgatRSNA meM anekoM padArtha satyarUpa se pratibhAsita to hote haiM, para unakI vahA~ koI vAstavika sattA nahIM hai, mAtra pratibhAsa hI pratibhAsa hotA hai, usI taraha ghaTapaTAdi jJAnoM ke viSayabhUta ghaTapaTAdi artha bhI apanI pAramArthika sattA nahIM rakhate / anAdikAlIna vikalpavAsanA ke vicitra paripAka se hI anekAneka artha pratibhAsita hote haiM / vastutaH ve saba vibhramarUpa hI haiM / inake mata se kisI bhI artha aura jJAnakI sattA nahIM hai, jitanA grAhya grAhakAkAra hai vaha saba bhrAnta hai / isakA khaMDana karate hue kalaMkadeva ne likhA hai ki- 'svapnAdi vibhrama kI taraha samasta jJAna vibhrama rUpa haiM' isa vAkya kA artha vibhrama rUpa hai, ki satya ? yadi ukta vAkya kA artha vibhrama- mithyA hai; taba to sabhI arthoM kI sattA avibhrama-satya siddha ho jAyagI / yadi ukta vAkya kA artha satya hai; to samasta vastue~ vibhramAtmaka kahA~ huI ? kama se kama ukta vAkya kA artha to svarUpa sat huA / isI taraha anya vastue~ bhI svarUpa sat siddha hoMgIM / saMvedanAdvaitavAda nirasana - jJAnAdvaitavAdI mAtra jJAna kI hI vAstavika sattA mAnate haiM bAhyArtha kI nahIM / jJAna hI anAdikAlIna vikalpavAsanA ke kAraNa anekAkAra rUpa se pratibhAsita hotA hai / jaise indrajAla gandharvanagara Adi meM avidyamAna bhI kAra pratibhAsita hote haiM usI taraha jJAna se bhinna ghaTAdi padArtha apanI prAtibhAsikI sattA rakhate haiM pAramArthikI nahIM / isI abhinnajJAna meM pramANa- prameya Adi bheda kalpita hote haiM, ataH yaha grAhya grAhakarUpa se pratibhAsita hotA hai / isakI samAlocanA karate hue kalaMkadeva likhate haiM ki-tathokta advayajJAna svataH pratibhAsita hotA hai, yA parata: ? yadi svataH pratibhAsita ho; taba to vivAda hI nahIM honA cAhie | ApakI taraha brahmavAdI bhI apane brahma kA bhI svataH pratibhAsa hI to kahate haiM / parataH pratibhAsa to para ke binA nahIM ho sakatA / para ko svIkAra karane para dvaitaprasaMga hogA / indrajAladRSTa padArtha tathA bAhyasat padArthoM meM ittatA moTA bheda hai ki usameM striyA~ tathA Dhora carAnevAle gvAle Adi mUDhajana bhI bhrAnta nahIM ho sakate / ve bAhyasatya padArthoM ko 78 Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyanirUpaNa] prastAvanA 76 prAptakara apanI AkA~kSAe~ zAntakara santoSa kA anubhava karate haiM jaba ki indrajAladRSTa padArthoM se koI arthakiyA yA santoSAnubhava nahIM hotA / ve to pratibhAsakAla meM hI asat mAlUma hote haiN| advayajJAnavAdiyoM ko pratibhAsa kI sAmagrI-pratipattA, pramANa, vicAra Adi to mAnanA hI cAhie, anyathA pratibhAsa kaise ho sakegA ? advayajJAna meM arthaanartha, tattva-atattva Adi kI vyavasthA na hone se tagrAhI jJAnoM meM pramANatA yA agramANatA bhI nizcita nahIM kI jA sakegI / parvatAdi bAhya padArthoM ko vikalpavAsanAprasUta kahane se unameM mUrtatva, sthUlatva, sapratighatva Adi dharma kaise saMbhava ho sakate haiM ? yadi viSAdi padArtha bAhyasat nahIM haiM kevala jJAnarUpa hI haiM; taba unake khAne se mRtyu Adi kaise ho jAte haiM ? viSa ke jJAnamAtra se to mRtyu nahIM dekhI jAtI / pratipAdyarUpa AtmAntara kI sattA mAne binA zAstropadeza Adi kA kyA upayoga hogA ? jaba parapratipatti ke upAyabhUta vacana hI nahIM haiM; taba parapratipAdana kaise saMbhava hai ? isI taraha grAhya-grAhakabhAva, bAdhya-bAdhakabhAva Adi advaita ke bAdhaka haiM / advayasiddhi ke lie sAdhya-sAdhanabhAva to Apa ko mAnanA hI cAhie; anyathA sahopalambhaniyama Adi hetuoM se advayasiddhi kaise karoge ? sahopalambhaniyama-artha aura jJAna donoM eka sAtha upalabdha hote haiM ataH artha aura jJAna abhinna haiM, jaise dvicandrajJAna meM pratibhAsita honevAle do candra vastutaH pRthaka sattA nahIM rakhate, kintu eka hI haiM / ' yaha anumAna bhI saMvedanAdvaita kI siddhi karane meM asamartha hai / yataH sahopalambha hetu viruddha hai-'ziSya ke sAtha guru aAyA' isa prayoga meM sahopalambhaniyama bheda hone para hI dekhA gayA hai / jJAna antaraMga meM cetanAkAratayA tathA artha bAhya deza meM jaDarUpa se dekhA jAtA hai ataH unakA sahopalambhaniyama asiddha hai / bAhyasat ekacandra ke svIkAra kie binA dvicandra dRSTAnta bhI nahIM bana sakatA / sahopalambhaniyama kA bheda ke sAtha koI virodha nahIM hone ke kAraNa vaha anaikAntika bhI hai / jJAnAdvaitavAdI bAhyapadArtha ke astitva meM nimna bAdhaka upasthita karate haiM ki-eka paramANu anyaparamANuoM se ekadeza se saMyoga karegA, yA sarvAtmanA ? ekadeza se saMyoga mAnane para chaha paramANuoM se saMyoga karanevAle paramANu ke chaha deza ho jAyage / sarvAtmanA saMyoga mAnane para paramANuoM kA piNDa ekaparamANurUpa ho jaaygaa| isI taraha avayavI apane avayavoM meM ekadeza se rahegA, yA sarvAtmanA ? ekadeza se rahane para avayavI ke utane hI deza mAnane hoMge jitane ki avayava haiM / sarvAtmanA pratyeka avayava meM rahane para jitane avayava haiM utane hI avayavI ho jaayge| avayavI yadi niraMza hai, to raktArakta, calAcala, Adi viruddhadharmoM kA adhyAsa hone se usameM bheda ho jaaygaa| ityAdi / akalaMkadeva ne inakA samAdhAna saMkSepa meM yaha kiyA hai ki jisa taraha eka jJAna apane grAhya, grAhaka aura saMvidAkAra se tAdAtmya rakhakara bhI eka rahatA hai, usI taraha avayavI apane avayavoM meM kathazcittAdAtmya sambandha se rahane para bhI eka hI rahegA / avayavoM se sarvathA Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akalaGkagranthatraya [prantha bhinna avayavI to jaina bhI nahIM maante| paramANuoM meM paraspara snigdhatA aura rUkSatA ke kAraNa eka aisA vilakSaNa sambandha hotA hai jisase skandha banatA hai| ataH jJAna ke atirikta bAhyapadArtha kI sattA mAnanA hI cAhie; kyoMki saMsAra ke samasta vyavahAra bAhyasat padArthoM se calate haiM, kevala jJAnamAtra se nhiiN| paramANusaMcayavAda nirAsa-sautrAntika jJAna se atirikta bAhyArtha mAnate haiM, para ve bAhyArtha ko sthira, sthUlarUpa nahIM mAnakara kSaNika paramANurUpa mAnate haiM / paramANuoM kA puMja hI atyanta Asanna hone ke kAraNa sthUlarUpa se mAlUma hotA hai| jaise pRthaka sthita aneka vRkSa dUra se eka sthUlarUpa meM pratibhAsita hote haiM / akalaMkadeva isakA khaMDana karate hue likhate haiM ki jaba pratyeka paramANu atIndriya hai aura vaha apane paramANutva ko chor3akara skandha avasthA meM nahIM AtA taba unakA samudAya pratyakSa kA viSaya kaise ho sakegA? atIndriya vastuoM kA samudAya bhI apanI atIndriyatA-sUkSmatA chor3akara sthUlatA dhAraNa kie binA indriyagamya nahIM ho sktaa| bhinnaavayavivAda nirAsa-naiyAyika avayavI ko avayavoM se bhinna mAnakara bhI usakI avayavoM meM samavAyasambandha se vRtti mAnate haiM / ve avayavI ko niraMza evaM nitya svIkAra karate haiM / akalaMkadeva kahate haiM ki avayavoM se bhinna koI avayavI pratyakSAdi pramANoM kA viSaya nahIM hotA / 'vRkSa meM zAkhAe~ haiN| yaha pratibhAsa to hotA hai para 'zAkhAoM meM vRkSa hai' yaha eka nirAlI hI kalpanA hai / yadi avayavI atirikta ho; to eka eka chaTAka vajana vAle cAra avayavoM se bane hue skandha meM avayavoM ke cAra chaTAka vajana ke atirikta kucha avayavI kA bhI vajana AnA caahie| avayava tathA avayavI kA rUpa bhI pRthak pRthak dikhanA caahie| niraMza avayavI ke eka deza ko ra~gane para pUrA avayavI ra~gA jAnA caahie| usake eka deza meM kriyA hone para samasta avayavI meM kriyA honA caahie| usake eka deza kA AvaraNa hone para pUre avayavI ko AvRta ho jAnA cAhie / isa taraha viruddha dharmoM kA adhyAsa hone se usameM ekatva nahIM raha sakatA / ata: avayavoM se sarvathA bhinna avayavI kisI bhI taraha pratyakSa kA viSaya nahIM ho sakatA / isalie pratIti ke anusAra avayavoM se kathaJcidbhinna-avayavarUpa hI avayavI mAnanA cAhie / isa taraha guNa-paryAyavAlA, utpAda-vyaya-dhauvyAtmaka padArtha hI pramANa kA viSaya hotA hai / guNa sahabhAvI tathA paryAe~ kramabhAvI hote haiM / jaise bhedajJAna se vastu ke utpAda aura vyaya kI pratIti hotI hai usI taraha abhedajJAna se sthiti bhI pratibhAsita hotI hI hai| jisa prakAra sarpa apanI sIdhI, Ter3I, utphaNa, viphaNa Adi avasthAoM meM anusyUta eka sat hai usI taraha utpanna aura vilIna honevAlI paryAyoM meM dravya anugata rahatA hai| abhinna pratibhAsa hone se vastu eka hai / viruddha dharmoM kA adhyAsa hone se aneka hai / vastu amuka sthUla aMza se pratyakSa hone para bhI apanI sUkSmaparyAyoM kI apekSA se apratyakSa rahatI haiM / vastu ke dhauvya aMza ke Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyanirUpaNa ] prastAvanA 81 kAraNa hI 'sa evAyam' yaha pratyabhijJAna hotA hai| upAdAnopAdeyabhAva bhI dhrauvyAMza ke mAnane para hI bana sakatA hai| vastu jisa rUpa se uttaraparyAya meM anvita hogI usI rUpa se usameM upAdAnatA kA nizcaya hotA hai / yadyapi zabdAdi kA upAdAna tathA Age honevAlA upAdeyabhUta kArya pratyakSagocara nahIM hai, tathApi usakI madhyakSaNavartI sattA hI usake upAdAna kA tathA Age honevAle upAdeyarUpa kArya kA anumAna karAtI hai; kyoMki upAdAna ke binA kArya kI utpatti nahIM ho sakatI tathA madhyakSaNa yadi Age koI kArya na karegA; to vaha arthakriyAkAritva ke abhAva meM avastu hI ho jaaygaa| ataH dravyaparyAyAtmaka vastu hI pramANa kA viSaya ho sakatI hai| sAmAnya-naiyAyika-vaizeSika nitya, eka, sarvagata sAmAnya mAnate haiM, jo svatantra padArtha hokara bhI dravya, guNa aura karma meM samavAyasambandha se rahatA hai / mImAMsaka aise hI sAmAnya kA vyakti se tAdAtmya mAnate haiN| bauddha sAmAnya ko vastubhUta na mAnakara use atadvayAvRtti yA anyApoharUpa svIkAra karate haiM / jaina sadRza pariNamana ko sAmAnya kahate haiM / ve use anekAnugata na kahakara vyaktisvarUpa mAnate haiN| vaha vyakti kI taraha anitya tathA asarvagata hai| akalaMkadeva ne sAmAnya kA svarUpa varNana karate hue itaramatoM kI AlocanA isa prakAra kI hai nitya-sAmAnyanirAsa-nitya, eka, niraMza sAmAnya yadi sarvagata hai; to use pratyeka vyakti meM khaMDazaH rahanA hogA; kyoMki eka hI vastu aneka jagaha yugapat sarvAtmanA nahIM raha sktii| nitya niraMza sAmAnya jisa samaya eka vyakti meM prakaTa hotA hai; usI samaya use sarvatra-vyakti ke antarAla meM bhI prakaTa honA cAhiye / anyathA vyakta aura avyaktarUpa se kharUpabheda hone para anityatva evaM sAMzatva kA prasaMga hogA / jisa taraha sAmAnya, vizeSa aura samavAya bhinna sattA ke samavAya ke binA bhI svataHsat haiM usI taraha dravya, guNa aura karma bhI svataHsat hokara 'sat sat' aisA anugata vyavahAra bhI karA sakate haiN| ataH dravyAdi ke kharUpa se atirikta sAmAnya na mAnakara sadRzapariNAmarUpa hI sAmAnya mAnanA cAhie / anyApoha nirAsa-bauddha sAmAnya ko anyApoharUpa mAnate haiN| inake mata se koI bhI eka vastu aneka AdhAroM meM vRtti hI nahIM rakha sakatI, ataH aneka AdhAroM meM vRtti rakhanevAlA sAmAnya asat hai| sAmAnya anugata vyavahAra ke lie mAnA jAtA hai / unakA kahanA hai ki hamalogoM ko paraspara vibhinna vastuoM ke dekhane ke bAda jo buddhi meM abheda kA bhAna hotA hai, usI buddhi meM pratibimbita abheda kA nAma sAmAnya hai| vaha buddhipratibimbita abheda bhI koI vidhyAtmaka dharma nahIM hai, kintu atadvayAvRttirUpa hai / jina vyaktiyoM meM amanuSyavyAvRtti pAI jAtI hai unameM 'manuSya manuSya' vyavahAra kiyA jAtA hai / jaise cakSu, Aloka aura rUpa Adi padArtha paraspara meM atyanta bhinna hokara bhI arUpajJAnajananavyA 11 Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akalaGkapranthatraya [prantha vRtti hone ke kAraNa rUpajJAnajanakarUpa se samAna vyavahAra meM kAraNa ho jAte haiM, usI taraha paraspara meM atyanta bhinna manuSyavyaktiyA~ bhI amanuSyavyAvRtti ke kAraNa 'manuSya manuSya' aisA samAna vyavahAra kara skeNgii| isI taraha atatkArya-kAraNavyAvRtti se anugata vyavahAra hotA hai| prakRta manuSyavyaktiyA~ manuSya ke kAraNoM se utpanna huI haiM tathA manuSya ke kAryoM ko karatI haiM, ataH unameM amanuSyakAraNavyAvRtti tathA amanuSyakAryavyAvRtti pAI jAtI hai, isIse unameM kisI vastubhUta sAmAnya ke binA bhI sadRza vyavahAra ho jAtA hai| ___ akalaMkadeva isakA khaMDana karate haiM ki-sadRzapariNAmarUpa vidhyAtmaka sAmAnya ke mAne binA apoha kA niyama hI nahIM ho sktaa| jaba eka zAbaleya gauvyakti dUsarI bAhuleya gauvyakti se utanI hI bhinna hai jitanI ki eka azvavyakti se, taba kyA kAraNa hai ki agovyAvRtti zAbaleya aura bAhuleya meM hI 'gau gau' aisA anugata vyavahAra karAtI hai azva meM nahIM ? ataH yaha mAnanA hogA ki zAbaleya gau bAhuleya gau se utanI bhinna nahIM hai jitanI azva se, arthAt zAbaleya aura bAhuleya meM koI aisA sAdRzya hai jo azva meM nahIM pAyA jaataa| isalie sadRza pariNAma hI samAna vyavahAra kA niyAmaka ho sakatA hai| yaha to hama pratyakSa se hI dekhate haiM ki-koI vastu kisI se samAna hai tathA kisI se vilakSaNa / buddhi samAnadharmoM kI apekSA se anugata vyavahAra karAtI hai, tathA vilakSaNa dharmoM kI apekSA se visadRza vyavahAra / para vaha samAnadharma vidhyAtmaka hai niSedhAtmaka nhiiN| bauddha jaba svayaM aparAparakSaNoM meM sAdRzya ke kAraNa hI ekatva kA bhAna mAnate haiM, zuktikA aura cA~dI meM sAdRzya ke kAraNa hI bhramotpatti svIkAra karate haiM; taba anugata vyavahAra ke lie atadyAvRtti jaisI niSedhamukhI kalpanA se kyA lAbha ? kyoMki usakA nirvAha bhI Akhira sadRzapariNAmake hI AdhIna A par3atA hai| buddhi meM abheda kA pratibimba vastugata sadRza dharma ke mAne binA yathArthatA nahIM pA sakatA / ataH sadRzapariNAmarUpa hI sAmAnya mAnanA cAhie / isa taraha akalaMkadeva ne sadRzapariNAmarUpa tiryaksAmAnya, ekadravyarUpa UrdhvatAsAmAnya, bhinnadravyoM meM vilakSaNa vyavahAra kA prayojaka vizeSa, aura eka dravya kI do paryAyoM meM bheda vyavahAra karAnevAle paryAya ina dravya, paryAya, sAmAnya aura vizeSa cAra padoM kA upAdAna karake pramANa ke viSayabhUta padArtha kI sampUrNatA kA pratipAdana kiyA hai| bhUtacaitanyavAda nirAsa-cArvAka kA siddhAnta hai ki-jIva koI svatantra maulika tattva nahIM hai kintu pRthivI, jala, agni aura vAyu ke amuka pramANa meM vilakSaNa rAsAyanika mizraNa se hI unhIM pRthivyAdi meM caitanyazakti AvirbhUta ho jAtI hai / isI jJAnazaktiviziSTa bhUta-zarIra meM jIva vyavahAra hotA hai| jisa prakAra kodoM, mahuA Adi meM jalAdi kA mizraNa hone se madirA taiyAra ho jAtI hai usI taraha jIva eka rAsAyanika mizraNa se banA huA saMyukta-dravya hai svatantra akhaNDa mUla-dravya nahIM hai / usa mizraNa meM se amuka tattvoM kI kamI hone para jIvanIzakti ke naSTa hone para mRtyu ho jAtI hai / ataH Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyanirUpaNa ] prastAvanA jIva garbha se lekara mRtyu paryanta hI rahatA hai, paraloka taka jAnevAlA nahIM hai / usakI zarIra ke sAtha hI sAtha kyA zarIra ke pahile hI itizrI ho jAtI hai, zarIra to mRtyu ke bAda bhI par3A rahatA hai| "jalabubudavajjIvAH, madazaktivadvijJAnam"-jala ke bubudoM kI taraha jIva tathA mahuA Adi meM mAdakazakti kI taraha jJAna utpanna hotA hai-ye unake mUla siddhAntasUtra haiN| akalaMkadeva isakI samAlocanA karate hue likhate haiM ki-yadi AtmA-jIva svatantra mUla-tattva na ho to saMsAra aura mokSa kise hogA ? zarIrAvasthA ko prApta pRthivyAdi bhUta to isa loka meM hI bhasmIbhUta ho jAte haiM, paraloka taka kauna jAyagA ? paraloka kA abhAva to nahIM kiyA jA sakatA; kyoMki Aja bhI bahuta loga jAtismaraNa hone se apane pUrvabhava kI tathyasthiti kA AMkhoMdekhA hAla varNana karate hue dekhe jAte haiM / yakSa, rAkSasa, bhUta pizAcAdi paryAyoM meM pahu~ce hue vyakti apanI vartamAna tathA atItakAlIna pUrvaparyAya kA samasta vRttAnta sunAte haiM / janma lete hI navajAtazizu ko mA~ ke dUdha pIne kI abhilASA hotI hai| yaha abhilASA pUrvAnubhAva ke binA nahIM ho sakatI; kyoMki abhilASA pUrvadRSTa padArtha kI sukhasAdhanatA kA smaraNa karake hotI hai / ata: pUrvAnubhava kA sthAna paraloka mAnanA cAhiye / "garbha meM mA~ ke dvArA upabhukta bhojanAdi se bane hue amuka vilakSaNa rasavizeSa ke grahaNa karane se navajAtazizu ko janma lete hI dugdhapAna kI ora pravRtti hotI hai" yaha kalpanA nitAnta yuktiviruddha hai; kyoMki garbha meM rasavizeSa ke grahaNa karane se hI yadi abhilASA hotI hai to garbha meM eka sAtha rahanevAle, eka sAtha hI rasavizeSa ko grahaNa karanevAle yugala putroM meM paraspara pratyabhijJAna evaM abhilASA honI cAhie, eka ke dvArA anubhUta vastu kA dUsare ko smaraNa honA cAhie / pratyeka pRthivI Adi bhUta meM to caitanyazakti kA AvirbhAva nahIM dekhA jAtA ataH samastabhUtoM ke amuka mizraNa meM hI jaba eka vilakSaNa atIndriya svabhAvasiddha zakti mAnanI par3atI hai taba aise vilakSaNazaktizAlI atIndriya Atmatattva ke mAnane meM hI kyA bAdhA hai ? jJAna prANayukta zarIra kA bhI dharma nahIM ho sakatA; kyoMki andhakAra meM zarIra kA pratyakSa na hone para bhI 'ahaM jJAnavAn' isa prakAra se jJAna kA anta: mAnasapratyakSa hotA hai| yadi jJAnarUpase zarIra kA grahaNa hotA; to kadAcit jJAna zarIra kA dharma mAnA jaataa| dUsarA vyakti apane netroM se hamAre zarIra kA jJAna kara letA hai para zarIra ke rUpAdi kI taraha vaha hamAre jJAna kA jJAna nahIM kara sakatA / zarIra meM vikAra hone para bhI buddhi meM vikAra nahIM dekhA jAtA, zarIra kI puSTi yA kamajorI meM jJAna kI puSTi yA kamajorI nahIM dekhI jAtI, zarIra ke atizaya balavAn hone ke sAtha hI sAtha budvibala bar3hatA huA nahIM dekhA jAtA, ityAdi kAraNoM se yaha sunizcita hai ki-jJAna zarIra kA guNa nahIM hai / jJAnaM, sukha Adi indriyoM ke bhI dharma nahIM ho sakate; kyoMki cakSurAdi indriyoM kI anupayukta dazA meM mana se hI ' maiM sukhI hU~, maiM duHkhI hU~' yaha mAnasa pratyakSa anubhava meM Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 akalaGkapranthatraya [prantha AtA hai / cakSurAdi indriyoM kI zakti naSTa ho jAne para bhI mAnasa smaraNajJAna dekhA jAtA hai / ataH jIvanazakti yA jJAnazakti bhUtoM kA guNa yA paryAya nahIM ho sakatI, vaha to AtmA kI hI paryAya hai| yaha jIva jJAna-darzanAdi upayogavAlA hai| suSuptAdi avasthAoM meM bhI isakA jJAna naSTa nahIM hotA / akalaMkadeva ne 'suSuptAdau buddhaH' isa pada kA upAdAna karake prajJAkaragupta Adi ke 'suSuptAvasthA meM jJAna naSTa yA tirohita ho jAtA hai' isa siddhAnta kA khaMDana kiyA hai / yaha AtmA prANAdi ko dhAraNa karake jItA hai isalie jIva kahalAtA haiM / jIva svayaM apane karmoM kA kartA tathA bhoktA hai ! vahI rAgAdibhAvoM se karmabandhana karatA hai tathA bItarAgapariNAmoM se karmabandhana tor3akara mukta ho jAtA hai / yaha na to sarvavyApI hai aura na baTabIja kI taraha aNurUpa hI; kintu apane upAttazarIra ke parimANAnusAra madhyama-parimANavAlA hai| karmasambandha ke kAraNa pradezoM ke saMkoca-vistAra hone se choTe bar3e zarIra ke parimANa hotA rahatA hai / guNa-isI prasaMga meM guNa aura guNI ke sarvathA bheda kA khaNDana karate hue likhA hai ki-artha aneka dharmAtmaka hai| usakA akhaNDarUpa se grahaNa karanA kadAcit saMbhava bhI hai, para kathana yA vyavahAra to usake kisI khAsa rUpa-dharma se hI hotA hai| isI vyavahArArtha bhedarUpase vivakSita dharma ko guNa kahate haiN| guNa dravya kA hI pariNamana hai, vaha khatantra padArtha nahIM hai / cUMki guNa padArtha ke dharma haiM ataH ye svayaM nirguNaguNazUnya hote haiN| yadi guNa svatantra padArtha mAnA jAya aura vaha bhI dravya se sarvathA bhinna; to 'amukaguNa-jJAna amukaguNI-AtmA meM hI rahatA hai pRthivyAdi meM nahIM' isakA niyAmaka kauna hogA ? isakA niyAmaka to yahI hai ki-jJAna kA AtmA se hI kathaJcittAdAtmya hai ataH vaha AtmA meM hI rahatA hai pRthivyAdi meM nhiiN| vaizeSika ke mata meM 'eka gandha, do rUpa' Adi prayoga nahIM ho sakeMge; kyoMki gandha, rUpa tathA saMkhyA Adi sabhI guNa haiM, aura guNa svayaM nirguNa hote haiN| yadi AzrayabhUta dravya kI saMkhyA kA ekArthasamavAya sambandha ke kAraNa rUpAdi meM upacAra karake 'eka gandha' isa prayoga kA nirvAha kiyA jAyagA; 'to eka dravya meM rUpAdi bahuta guNa haiM' yaha prayoga asaMbhava ho jAyagA; kyoMki rUpAdi bahuta guNoM ke AzrayabhUta dravya meM to ekatvasaMkhyA hai bahutvasaMkhyA nhiiN| ataH guNa ko svatantra padArtha na mAnakara dravya kA hI dharma mAnanA caahie| dharma apane AzrayabhUta dharmI kI apekSA se dharma hone para bhI apane meM rahanevAle anya dharmoM kI apekSA se dharmI bhI ho jAtA hai| jaise rUpaguNa AzrayabhUta ghaTa kI apekSA se yadyapi dharma hai para apane meM pAye jAnevAle ekatva, prameyatva Adi dharmoM kI apekSA dharmI hai / ataH jaina siddhAnta meM dharma-dharmibhAva ke aniyata hone ke kAraNa 'eka gandha, do rUpa' Adi prayoga bar3I AsAnI se bana jAte haiM / iti / Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA Ay nayanirUpaNa ] $ 3. nayanirUpaNa jainadRSTi kA AdhAra aura sthAna-bhAratIya saMskRti mukhyataH do bhAgoM meM bA~TI jA sakatI hai-eka vaidika saMskRti aura dUsarI usake mukAbile meM khar3I huI zramaNasaMkRti / vaidikasaMskRti ke AdhArabhUta veda ko pramANa mAnanevAle nyAya-vaizeSika, sAMkhya-yoga, pUrvamImAMsA tathA aupaniSada Adi darzana haiM / zramaNasaMskRti ke zilAdhAra vedakI pramANatA kA virodha karanevAle bauddha aura jainadarzana haiM / vaidikadarzana tathA vaidikasaMskRti ke prANapratiSThAna meM vicAroM kI pradhAnatA hai / zravaNasaMskRti evaM avaidika darzanoM kI udbhUti AcArazodhana ke prAmukhya se huI hai / sabhI darzanoM kA antima lakSya mokSa hai, aura gauNa yA mukhyarUpase tattvajJAna ko mokSa kA sAdhana bhI sabane mAnA hI hai / vaidika saMskRti tathA vaidikadarzanoM kI prANapratiSThA, saMvarddhana evaM praur3hIkaraNa meM buddhijIvI brAhmaNavarga ne puztainI prayatna kiyA hai jo Ajataka nyUnAdhika rUpa meM cAlU hai / yahI kAraNa hai ki vaidikadarzana kA koSAgAra, unakI sUkSmatA, talasparzitA, bhAvagrAhitA evaM parAkASThA ko prApta kalpanAoM kA koTikrama apanI sAnI kama rakhatA hai / parampasagata-buddhijIvitvazAlI brAhmaNavarga ne apanI sArI zakti kalpanAjAla kA vikAsa karake vedaprAmANya ke samarthana meM lagAI aura vaidikakriyAkANDoM ke dvArA garbha se lekara maraNa paryanta ke jIvana ke pratyekakSaNa ko itanA otaprota kara diyA jisase mukAbile meM khar3I honevAlI bauddha aura jainasaMskRti bhI pIche jAkara ina kriyAkANDoM se aMzataH parAbhUta ho gii| zramaNasaMskRti vaidika kriyAkANDa, khAsakara dharma ke nAma para hone vAle ajAmedha, azvamedha, naramedha Adi hiMsAkANDa kA tAttvika evaM kriyAtmaka virodha karane ke lie udbhUta huI, aura usane isa kSetra meM paryApta saphalatA bhI pAI / zramaNasaMskRti kA AdhAra pUrNarUpase ahiMsA rahI hai / ahiMsA kA vAstavika rUpa to sacamuca AcAragata hI hai / ahiMsA kA vicAra to vaidikadarzanoM ne bhI kAphI kiyA hai para viziSTa apavAdoM ke sAtha / zravaNasaMskRti ahiMsA kA sakriya rUpa thii| isa ahiMsA kI sAdhanA tathA pUrNatA ke lie hI isameM tattvajJAna kA upayoga huA, jaba ki vaidika saMskRti meM tattvajJAna sAdhyarUpameM rahA hai| bauddhadRSTi-buddha ahiMsA kI sAdhanA ke lie prArambha meM chaha varSa taka kaThora tapasyA karate haiM / jaba unakA bhAvuka citta tapasyA kI ugratA se Uba jAtA hai, taba ve vicAra karate haiM ki-itanI dIrghatapasyA ke bAda bhI mujhe bodhilAbha kyoM nahIM huA ? yahIM unakI tIkSNadRSTi 'madhyama pratipadA' ko pakar3a letI hai| ve nizcaya karate haiM ki-yadi eka ora vaidikI hiMsA tathA viSaya bhoga Adike dvArA zarIra ke poSaNa kA bolavAlA hai to isa ora bhI avyavahArya ahiMsA tathA bhISaNa kAyaklezake dvArA honevAlA zarIra kA zoSaNa hRdaya kI Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 akalakapanthatraya [prantha komalabhAvanAoM ke srota ko hI banda kie detA hai / ataH ina donoM ke madhya kA hI mArga sarvasAdhAraNa ko vyavahArya ho sakatA hai / Antarika zuddhi ke lie hI bAhya ugratapasyA kA upayoga honA cAhie, jisase bAhyatapa hI hamArA sAdhya na bana jAya / dayAlu buddha isa madhyamamArga dvArA apane AcAra ko mRdu banAte haiM aura bodhilAbha kara jagat meM mRduahiMsA kA sandeza phailAte haiN| tAtparya yaha ki-buddha ne apane prAcAra kI mRdutA ke ke samAdhAna ke lie 'madhyamapratipadA' kA upayoga kiyaa| isa tattva kA upayoga buddha ne Akhira taka zrAcAra ke hI kSetra taka sImita rakhA, use vicAra ke kSetra meM dAkhila karane kA prayatna nahIM huA / jaba bodhilAbha karane ke bAda saMgharacanA kA prazna AyA, ziSyaparivAra dIkSita hone lagA tathA upadezaparamparA cAlU huI, taba bhI buddha ne kisI AtmAdi atIndriya padArtha kA tAttvika vivecana nahIM kiyA; kintu apane dvArA anubhUta duHkhanivRtti ke mArga kA hI upadeza diyA / jaba koI ziSya unase AtmA Adi atIndriya padArtha ke viSaya meM prazna karatA thA to ve spaSTa kaha dete the ki-"Avusa ! tuma ina AtmA Adi ko jAnakara kyA karoge ? inake jAnane se koI phAyadA nahIM hai| tumheM to duHkha se chUTanA hai, ataH dukha, samudaya-duHkha ke kAraNa, nirodha-dukhaHnivRtti aura mArga-duHkhanivRtti kA upAya ina cAra AryasatyoM ko jAnanA cAhie tathA AcaraNa kara bodhilAbha karanA caahie|" unheM buddhijIvI brAhmaNa varga kI taraha baiTheThAle ananta kalpanAjAla raca ke darzanazAstra banAne ke bajAya ahiMsA kI AMzika sAdhanA hI zreyaskara mAlUma hotI thii| yahI kAraNa hai ki-ve darzanazAstrIya AtmAdi padArthoM ke tattvavivecana ke jhagar3e ko nirupayogI samajha kara usameM nahIM par3e / aura unhoMne apanI madhyamapratipadA kA upayoga usa samaya ke pracalitavAdoM ke samanvaya meM nahIM kiyA / usa samaya AtmAdi padArthoMke viSaya meM anekoM vAda pracalita the| koI use kUTastha nitya mAnatA thA to koI use bhUtavikAramAtra, koI vyApaka kahatA thA to koI aNurUpa / para buddha ina saba vAdoM ke khaMDana-maMDana se koI sarokAra hI na rakhate the, ve to kevala ahiMsA kI sAdhanA kI hI raTa lagAe hue the| para jaba koI ziSya apane AcaraNa tathA saMgha ke niyamoM meM mRdutA lAne ke lie unake sAmane apanI kaThinAiyA~ peza karatA thA ki-"bhante ! Ajakala varSAkAla hai, eka saMghATaka-cIvara rakhane se to vaha pAnI meM bhIga jAtA hai, aura usase zIta kI bAdhA hotI hai / ataH do cIvara rakhane kI anujJA dI jAya / hameM bAhira snAna karate hue loka-lAja kA anubhava hotA hai, ataH jantAghara (snAnagRha ) banAne kI anujJA dI jAya ityAdi" taba buddha kA mAtRhRdaya apane pyAre baccoM kI kaThinAiyA~ sunakara turanta pasIja jAtA thaa| ve yahA~ apanI 'madhyamapratipadA' kA upayoga karate haiM aura unakI kaThinAiyA~ hala karane ke lie unheM anujJA de dete haiN| isa taraha hama dekhate haiM ki Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayanirUpaNa] prastAvanA buddha kI madhyamapratipadA kevala AcAra kI samAdhAnI ke lie upayukta hotI thI, vaha AcAra kA vyavahArya se vyavahArya mArga DhU~r3atI thii| usane vicAra ke aparimita kSetra meM apanA kArya bahuta kama kiyA / jaba buddha ne svayaM 'madhyamapratipadA' ko vicAra ke kSetroM meM dAkhila nahIM kiyA taba uttarakAlIna bauddhAcAryoM se to isakI AzA hI nahIM kI jA sakatI thI / buddha ke upadezoM meM Ae hue kSaNika, nirAtmaka, vibhrama, paramANupuJja, vijJAna, zUnya Adi eka eka zabda ko lekara uttarakAlIna bauddhAcAryoM ne ananta kalpanAjAla se kSaNikavAda, nairAtmyavAda, vibhramavAda, vijJAnavAda, zUnyavAda, Adi vAdoM ko janma dekara darzanakSetra meM bar3A bhArI tUphAna macA diyaa| yaha tUphAna mAmUlI nahIM thA, isase vaidika darzanoM kI cirakAlIna paramparA bhI kA~pa uThI thI / buddha ne to mAra-kAma vijaya ke lie, viSaya-kaSAyoM ko zAntakara citta zodhana ke lie jagat ko jalabudbuda kI taraha kSaNika-vinAzazIla kahA thA / nirAtmaka zabda kA prayoga to isalie thA ki-'yaha jagat AtmasvarUpa se bhinna hai, nitya kUTastha koI AtmA nahIM hai jisameM rAga kiyA jAya, jagat meM AtmA kA hitakAraka kucha nahIM hai' Adi samajhakara jagat se virakti ho| saMsAra ko svapna kI taraha vibhrama evaM zUnya bhI isIlie kahA thA ki-usase citta ko haTAkara citta ko vizuddha kiyA jAya / strI Adi rAga ke sAdhana padArthoM ko eka, nitya, sthUla, amuka saMsthAnavAlI, vastu samajhakara usake mukha aAdi avayavoM kA darzana-sparzanakara rAgadveSAdi kI amarabela phUlatI hai / yadi unheM sthUla avayavI na samajhakara paramANuoM kA puja hI samajhA jAyagA to jaise miTTI ke Dhele meM hameM rAga nahIM hotA usI taraha strI Adi se virakta hone meM citta ko madada milegii| inhIM pavitra mumukSubhAvanAoM ko subhAvita karane ke lie karuNAmaya buddha ke hRdayagrAhI upadeza hote the| uttarakAla meM ina mumukSubhAvanAoM kA lakSya yadyapi vahI rahA para samarthana kA DhaMga bdlaa| usameM parapakSa kA joroM se khaMDana zurU huA tathA buddhikalpita vikalpajAloM se bahuvidha panthoM aura granthoM kA nirmANa huaa| ina buddhivAgvaibhavazAlI AcAryoM ne buddha kI usa madhyamapratipadA kA isa nae kSetra meM jarA bhI upayoga nahIM kiyaa| madhyamapratipadA zabda kA apane DhaMga se zAbdika Adara to kiyA para usake prANabhUta samanvaya ke tattva kA burI taraha kacUmara nikAla ddaalaa| vijJAnavAdiyoM ne madhyamapratipadA ko vijJAnasvarUpa kahA to vibhramavAdiyoM ne use vibhramarUpa / zUnyavAdiyoM ne to madhyamapratipadA ko zUnyatA kA paryAyavAcI hI likha diyA hai"madhyamA pratipat saiva sarvadharmanirAtmatA / bhUtakoTizca saiveyaM tathatA sarvazUnyatA // " -arthAt sarvazUnyatA ko hI sarvadharmanairAtmya tathA madhyamA pratipat kahate haiM / yahI vAstavika tathA tathyarUpa hai / / ina ahiMsA ke pujAriyoM ne madhyamapratipadA ke dvArA vaidika saMskRti kA samanvaya 12 Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 akalaGkagranthatraya [grantha na karake usa para aikAntika prahAra kara pArasparika manomAlinya-hiMsA ko hI uttejana diyaa| isase vaidika saMskRti tathA bauddha saMskRti ke bIca eka aisI abhedya dIvAra khar3I ho gaI jisane kevala darzanika kSetra meM hI nahIM kintu rAjanaitika aura sAmAjika kSetra meM bhI donoM ko sadA ke lie Atyantika vibhakta kara diyaa| isake phalasvarUpa prANoM kI bAjI lagAkara anekoM zAstrArtha hue tathA rAjanaitika jIvana meM isa kAlakUTa ne pravezakara anekoM rAjavaMzoM kA satyAnAza kiyaa| uttarakAla meM bauddhAcAryoM ne mantratantroM kI sAdhanA isI hiMsA ke uttejana ke lie kI aura Akhira isI hiMsAjvAlA se bhAratavarSa meM bauddhoM kA astitva khAka meM mila gayA / yadi madhyamA pratipad ne isa dArzanika kSetra meM bhI apanA punIta prakAza phailAyA hotA to Aja usakI ahiMsaka kiraNoM se darzanazAstra kA kucha dUsarA hI rUpa huA hotA, aura bhAratavarSa kA madhyakAlIna itihAsa sacamuca svarNAkSaroM meM likhA jAne lAyaka hotA / jainadRSTi-bhaga0 mahAvIra atyanta kaThina tapasyA karanevAle tapaHzUra the| inhoMne apanI ugra tapasyA se kaivalya prApta kiyaa| ye itane dRr3hatapasvI tathA kaSTasahiSNu vyakti the ki inheM buddha kI taraha apanI vyaktigata tapasyA meM mRdutA lAne ke lie madhyamamArga ke upayoga kI AvazyakatA hI nahIM huii| inakI sAdhanA kAyika ahiMsA ke sUkSmapAlana ke sAtha hI sAtha vAcanika aura khAsakara mAnasa ahiMsA kI pUrNatA kI dizA meM thii| bhaga0 mahAvIra pitRcetaska vyakti the, ataH inakA AcAra ke niyamoM meM atyanta dRr3ha evaM anuzAsanapriya honA svAbhAvika thaa| para saMgha meM to pa~camela vyakti dIkSita hote the| sabhI to ugramArga ke dvArA sAdhanA karane meM samartha nahIM ho sakate the ataH inhoMne apanI anekAntadRSTi se AcAra ke darje nizcita kara caturvidhasaMgha kA nirmANa kiyaa| aura pratyeka kakSA ke yogya AcAra ke niyama sthira kara unake pAlana karAne meM DhilAI nahIM kii| bhaga0 mahAvIra kI anekAntadRSTi ne isa taraha AcAra ke kSetra meM sudRr3ha saMghanirmANa karake tattvajJAna ke kSetra meM bhI apanA punIta prakAza phailAyA / _anekAntadRSTi kA aAdhAra-bhaga0 mahAvIra ne buddha kI taraha AtmAdi atIndriya padArthoM ke svarUpanirUpaNa meM mauna dhAraNa nahIM kiyA; kintu usa samaya ke pracalita vAdoM kA samanvaya karanevAlA vastusvarUpasparzI uttara diyA ki-AtmA hai bhI, nahIM bhI, nitya bhI, anitya bhI, aadi| yaha anekAntAtmaka vastu kA kathana unakI mAnasI ahiMsA kA pratiphala hai| anyathA ve buddha kI taraha isa carcA ko anupayogI kaha sakate the| kAyika ahiMsA ke lie jisa taraha vyaktigata samyagAcAra Avazyaka hai, usI taraha vAcanika aura khAsakara mAnasa ahiMsA ke lie anekAntadRSTi vizeSarUpa se upAsanIya hai| jaba taka do vibhinna vicAroM kA anekAntadRSTi se vastusthiti ke AdhAra para samIkaraNa na hogA taba taka hRdaya meM unakA antardvandva calatA hI rahegA, aura una vicAroM ke prayojakoM ke prati Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 86 nayanirUpaNa ] rAga-dveSa kA bhAva jAgrata hue binA na rhegaa| isa mAnasa ahiMsA ke binA kevala bAhya ahiMsA yAcitakamaMDanarUpa hI hai / yaha to aura bhI kaThina hai ki-'kisI vastu ke viSaya meM do manuSya do viruddha dhAraNAe~ rakhate hoM, aura unakA apane apane DhaMga se samarthana hI nahIM usakI siddhi ke lie vAdavivAda bhI karate hoM, phira bhI ve eka dUsare ke prati samatAbhAva-mAnasa ahiMsA rakha skeN|' bhaga0 mahAvIra ne isI mAnasazuddhi ke lie, anirvacanIya akhaNDa anantadharmA vastu ke eka eka aMza ko grahaNa karake bhI pUrNatA kA abhimAna karane ke kAraNa viruddharUpa se bhAsamAna aneka dRSTiyoM kA samanvaya karanevAlI, vicAroM kA vAstavika samajhautA karAnevAlI, puNyarUpA anekAntadRSTi ko sAmane rkhaa| jisase eka vAdI itaravAdiyoM kI dRSTi kA tattva samajha kara usakA ucita aMza taka Adara kare, usake vicAroM ke prati sahiSNutA kA paricaya de, aura rAga-dveSavihIna ho zAnta citta se vastu ke pUrNasvarUpa taka pahu~cane kI dizA meM prayatna kare / samAjaracanA yA saMghanirmANa meM to isa tattva kI khAsa AvazyakatA thii| saMgha meM to vibhinna sampradAya evaM vicAroM ke citra vicitra vyakti dIkSita hote the| unakA samIkaraNa isa yathArthadRSTi ke binA kara sakanA atyanta kaThina thA, aura samanvaya kie binA unake citta kI sthiratA saMbhava hI nahIM thii| UparI ekIkaraNa se to kabhI bhI visphoTa ho sakatA thA aura isa taraha anekoM saMgha chinna-bhinna hue bhii| anekAntadRSTi ke mUla meM yaha tattva hai ki-vastu svarUpataH anirvacanIya hai, anantadharmoM kA eka akhaNDa piNDa hai| vacana usake pUrNa svarUpa kI ora izArA to kara sakate haiM, para use pUrNarUpa se kaha nahIM skte| lihAjA eka hI vastu ko vibhinna vyakti apane apane dRSTikoNoM se dekhate haiM tathA unakA nirUpaNa karate haiN| isa lie yadi virodha bhAsita ho sakatA hai to eka eka aMza ko grahaNa karake bhI apane meM pUrNatA kA abhimAna karanevAlI dRSTiyoM meM hii| jaba hama eka aMza ko jAnanevAlI apanI dRSTi meM pUrNatA kA abhimAna kara baiMThegeM to sahaja hI dvitIya aMza ko jAnakara bhI pUrNatAbhimAninI dUsarI dRSTi usase ttkraaegii| yadi anekAntadRSTi se hameM yaha mAlUma ho jAya ki-ye saba dRSTiyA~ vastu ke eka eka dharmoM ko grahaNa karanevAlI haiM, inameM pUrNatA kA abhimAna mithyA hai taba svarasataH dvitIya dRSTi ko, jo abhI taka viruddha bhAsita hotI thI, ucita sthAna evaM Adara mila jaaygaa| isI ko AcAryoM ne zAstrIya zabdoM meM kahA hai ki'ekAnta vastugata dharma nahIM haiM, kintu buddhigata hai / ataH buddhi ke zuddha hote hI ekAnta kA nAmonizAna bhI nahIM rhegaa|' isI samanvayAtmaka dRSTi se honevAlA vacanavyavahAra syAdvAda kahalAtA hai| yaha anekAnta-grAhiNI dRSTi pramANa kahI jAtI hai| jo dRSTi vastu ke eka dharma ko grahaNa karake bhI itaradharmagrAhiNI dRSTiyoM kA pratikSepa nahIM karake unheM ucita sthAna de vaha naya kahalAtI hai| isa taraha mAnasa ahiMsA ke kArya-kAraNabhUta anekAntadRSTi ke nirvAha evaM vistAra ke lie syAdvAda, nayavAda, saptabhaMgI Adi vividha rUpoM meM Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 akalaGkagranthatraya [prantha uttarakAlIna AcAryoM ne khUba likhaa| unhoMne udAratA pUrvaka yahA~ taka likhA hai ki'samasta mithyaikAntoM kA samUha hI anekAnta hai, samasta pAkhaNDoM ke samudAya anekAnta kI jaya ho / ' yadyapi pAtaJjaladarzana, bhAskarIyavedAnta, bhATTa Adi darzanoM meM bhI isa samanvayadRSTi kA upayoga huaA hai; para syAdvAda ke Upara hI saMkhyAbaddha zAstroM kI racanA jainAcAryoM ne hI kI hai| uttarakAlIna jainAcAryoM ne yadyapi bhaga0 mahAvIra kI usI punIta anekAntadRSTi ke anusAra hI zAstraracanA kI hai; para vaha madhyasthabhAva aMzataH parapakSakhaMDana meM badala gyaa| yadyapi yaha avazyaka thA ki pratyeka ekAnta meM doSa dikhAkara anekAnta kI siddhi kI jAya, phira bhI usakA sUkSma paryavekSaNa hameM isa natIje para pahu~cAtA hai ki bhaga0 mahAvIra kI vaha mAnasa ahiMsA ThIka-zata-pratizata usIrUpameM to nahIM hI rhii| ___ vicAra vikAsa kI caramarekhA-bhAratIya darzanazAstroM meM anekAnta dRSTi ke AdhAra se vastu ke svarUpa ke prarUpaka jainadarzana ko hama vicAravikAsa kI caramarekhA kaha sakate haiN| caramarekhA se merA tAtparya yaha hai ki-do viruddha vAdoM meM taba taka zuSkatarkajanya kalpanAoM kA vistAra hotA jAyagA jaba taka ki unakA koI vastuspazI hala-samAdhAna na ho jAya / jaba anekAntadRSTi unameM sAmaJjasya sthApita kara degI taba jhagar3A kisa bAta kA aura zuSka tarkajAla kisa lie ? tAtparya yaha hai ki jaba taka vastusthiti spaSTa nahIM hotI taba taka vivAda barAbara bar3hatA hI jAtA hai / jaba vaha vastu anekAntadRSTi se atyanta spaSTa ho jAyagI taba vAdoM kA srota apane Apa sUkha jAyagA / svataHsiddha nyAyAdhIza-isalie hama anekAnta dRSTi ko nyAyAdhIza ke pada para anAyAsa hI baiThA sakate haiM / yaha dRSTi nyAyAdhIza kI taraha ubhayapakSa ko samucitarUpa se samajhakara bhI apakSapAtinI hai| yaha maujUdA yAvat virodhI vAdarUpI muddaI muddAhaloM kA phaisalA karanevAlI hai / yaha ho sakatA hai ki-kadAcit isa dRSTi ke ucita upayoga na hone se kisI phaisale meM apIla ko avasara mila ske| para isake samucita upayoga se honevAle phaisale meM apIla kI koI guMjAiza nahIM rhtii| udAharaNArtha-devadatta aura yajJadatta mAmA-phuA ke bhAI haiN| rAmacandra devadatta kA pitA hai tathA yajJadatta kA mAmA / yajJadatta aura devadatta donoM hI bar3e buddhizAlI lar3ake haiN| devadatta jaba rAmacandra ko pitA kahatA hai taba yajJadatta devadatta se lar3atA hai aura kahatA hai ki-rAmacandra to mAmA hai ta use pitA kyoM kahatA hai ? isI taraha devadatta bhI yajJadatta se kahatA hai ki-vAha ! rAmacandra to pitA hai use mAmA nahIM kaha sakate / donoM zAstrArtha karane baiTha jAte haiN| yajJadatta kahatA hai ki-dekho, rAmacandra mAmA haiM, kyoMki ve hamArI mA~ ke bhAI haiM, hamAre bar3ebhAI bhI use mAmA hI to kahate haiM Adi / devadatta kahatA hai-vAha ! rAmacandra to pitA hai, kyoMki usake bhAI hamAre cAcA hote haiM, hamArI mA~ use svAmI kahatI hai Adi / itanA hI nahIM, donoM meM isake phalasvarUpa hAthApAI ho jAtI hai / eka dUsare kA kaTTara zatru bana jAtA hai| Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayanirUpaNa ] 61 anekAntadRSTivAlA rAmacandra pAsa ke kamare se apane honahAra lar3akoM kI kalpanAzakti evaM buddhipaTutA se prasanna hokara bhI usake phalasvarUpa honevAlI hiMsA - mArapITa se khinna ho jAtA hai| vaha una donoM kI galatI samajha jAtA hai aura unheM bulAkara dhIre se samajhAtA haibeTA devadatta, yaha ThIka hai ki maiM tumhArA pitA hU~, para kevala tumhArA pitA hI to nahIM hU~, isakA mAmA bhI to hU~ / isI taraha yajJadatta ko samajhAtA hai ki beTA yajJadatta, tuma bhI ThIka kahate ho, maiM tumhArA to mAmA hI hU~, para yajJadatta kA pitA bhI to huuN| yaha sunate hI donoM bhAiyoM kI dRSTi khula jAtI hai / ve jhagar3anA chor3akara Apasa meM bar3e helamela se rahane lagate haiM / isa taraha hama samajha sakate haiM ki - eka eka dharma ke samarthana meM vastvaMza ko lekara ghar3ha gaIM dalIleM taba taka barAbara cAlU raheMgI aura eka dUsare kA khaMDana hI nahIM kintu usase honevAle rAgadveSa - hiMsA kI paramparA barAbara calegI jaba taka ki anekAntadRSTi unakI caramarekhA banAkara samanvaya na kara degii| isake bAda to mastiSka ke vyAyAmasvarUpa dalIloM kA daladala apane Apa sUkha jAyagA / prastAvanA pratyeka pakSa ke vakIloM dvArA apane pakSasamarthana ke lie saGkalita dalIloM kI phAila kI taraha nyAyAdhIza kA phaisalA bhale hI AkAra meM bar3A na ho; para usameM vastusparza, vyAvahArikatA evaM sUkSmatA ke sAtha hI sAtha niSpakSapAtitA avazya hI rahatI hai / usI taraha ekAntake samarthana meM prayukta dalIloM ke bhaNDArabhUta ekAntavAdI darzanoM kI taraha jainadarzana meM kalpanAoM kA carama vikAsa na ho aura na usakA parimANa hI adhika ho; para usakI vastusparzitA, vyAvahArikatA, taTasthavRtti evaM ahiMsAdhAratA meM to sandeha kiyA hI nahIM jA sktaa| ho sakatA hai ki uttarakAla meM madhyakAlIna AcAryoM dvArA aMzata: parapakSakhaMDana meM par3ane ke kAraNa usa madhyasthatA kA usarUpa meM nirvAha na huA ho; para vaha dRSTi unake pAsa sadA jAgrata rahI, aura usIke zreyaH prakAza meM unhoMne parapakSa ko bhI nayadRSTi se ucita sthAna diyA / jisa taraha nyAyAdhIza ke phaisale ke upakrama meM ubhayapakSIya vakIloM kI dalIloM ke balAbala kI jA~ca meM eka dUsare kI dalIloM kA yathAsaMbhava upayoga hokara anta meM unake niHsAra bhAga kI samAlocanApUrvaka vyavahArya phaisalA hotA hai / usI taraha jainadarzana meM eka ekAnta ke khaNDanArtha yA usake balAbala kI jA~ca ke lie dvitIya ekAntabAdI kI dalIloM kA paryApta upayoga dekhA jAtA hai / anta meM unakI samAlocanA hokara unakA samanvayAtmaka phaisalA diyA gayA hai / ekAntavAdI darzanoM ke samanvayAtmaka phaisale kI ye misaleM hI jainadarzanazAstra haiM / bAta yaha hai ki - bhaga0 mahAvIra kAryazIla mahiMsaka vyakti the / ve vAdI nahIM the kintu santa the / unheM vAda kI apekSA kArya sadAcaraNa adhika pasanda thA, aura jaba taka havAI bAtoM se kAryopayogI vyavahArya mArga na nikAlA jAya taba taka kArya honA hI kaThina thA / mAnasa-ahiMsA ke saMvarddhana, paripoSaNa ke lie anekAntadRSTirUpI saMjIvanI kI Avazya Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 akalaGkapranthatraya [prantha katA thii| ve buddhijIvI yA kalpanAloka meM vicaraNa karanevAle nahIM the| unheM to sarvAGgINa ahiMsApracAra kA sulabha rAstA nikAla kara jagat ko zAnti kA sahaja sandeza denA thaa| unheM mastiSka ke zuSka kalpanAtmaka vyAyAma kI apekSA hRdaya se nikalI huI vyavahArya ahiMsA kI choTI sI AvAz2a hI adhika kAragara mAlUma hotI thii| yaha ThIka hai kibuddhijIvIvarga jisakA AcaraNa se viziSTa samparka na ho, baiTheThAle anantakalpanA jAla se grantha DthI kare aura yahI kAraNa hai ki-buddhijIvIvarga dvArA vaidika darzanoM kA paryApta prasAra huaa| para kAryakSetra meM to kevala kalpanAoM se hI nirvAha nahIM ho sakatA thA; vahA~ to vyavahArya mArga nikAle binA cArA hI nahIM thaa| bhaga0 mahAvIra ne anekAntadRSTi rUpa, jise hama jainadarzana kI jAna kahate haiM, eka vaha vyavahAryamArga nikAlA jisake samucita upayoga se mAnasika, vAcika tathA kAyika ahiMsA pUrNarUpase pAlI jA sakatI hai| isa taraha bhaga0 mahAvIra kI yaha ahiMsAkharUpA anekAntadRSTi hI jainadarzana ke bhavya prAsAda kA madhyastambha hai / isIse jainadarzana kI prANapratiSThA hai| bhAratIya darzanazAstra sacamuca isa atulasatya ko pAye binA apUrNa rhtaa| jainadarzana ne isa anekAntadRSTi ke AdhAra se banI hue mahattvapUrNa grantharAzi dekara bhAratIya darzanazAstra ke koSAgAra meM apanI Thosa aura payAta pU~jI jamA kI hai| pUrvakAlIna yugapradhAna samantabhadra, siddhasena Adi dArzanikoM ne isI dRSTi ke samarthanadvArA sat-asat, nityatvAnityatva, bhedAbheda, puNya-pApaprakAra, advaitadvaita, bhAgya-puruSArtha, Adi vividha vAdoM meM pUrNa sAmaJjasya sthApita kiyA / madhyakAlIna akalaMka, haribhadra Adi tArkikoM ne aMzataH parapakSa kA khaNDana karake bhI usI dRSTi ko praur3ha kiyaa| isI dRSTi ke vividha prakAra se upayoga ke lie saptabhaMgI, naya, nikSepa Adi kA nirUpaNa huaa| isa taraha bhaga0 mahAvIra ne apanI ahiMsA kI pUrNasAdhanA ke lie anekAntadRSTi kA avirbhAva karake jagat ko vaha dhruvabIjamantra diyA jisakA samucita upayoga saMsAra ko pUrNa sukha-zAnti kA lAbha karA sakatA hai / naya-jaba bhaga0 mahAvIra ne mAnasa ahiMsA kI pUrNatA ke lie anekAntadRSTi kA siddhAnta nikAlA, taba usako kAryarUpa meM pariNata karane ke lie kucha taphasIlI bAteM socanA Avazyaka ho gayA ki kaise isa dRSTi se pracalita vAdoM kA ucita samIkaraNa ho ? isa anekAntadRSTi kI kAmayAbI ke lie kie gae moTe moTe niyamoM kA nAma naya hai / sAdhAraNatayA vicAra-vyavahAra tIna prakAra ke hote haiM-1 jJAnAzrayI, 2 arthAzrayI, 3 zabdAzrayI / koI vyakti jJAna kI sImA meM hI apane vicAroM ko daur3AtA hai use artha kI sthiti kI koI paravAha hI nahIM rhtii| aise manasUbA bA~dhanevAle, havAI kile banAnevAle, zekhacillI kI taraha vicAroM kI dhuna meM hI masta rahanevAle loga apane vicAroM ko jJAna hI jJAna-kalpanAkSetra meM hI daur3Ate rahate haiN| dUsare prakAra ke loga arthAnusArI vicAra karate haiN| artha meM ekaora eka, nitya aura vyApIrUpase carama abheda kI kalpanA kI Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayanirUpaNa] prastAvanA 63 jA sakatI hai, to dUsarIora kSaNikatva, paramANutva aura niraMzatva kI dRSTise antima bheda kI kalpanA / tIsarI kalpanA ina donoM carama koTiyoM ke madhya kI hai| pahilI prakAra kI koTi meM sarvathA abheda-ekatva svIkAra karane vAle aupaniSada advaitavAdI haiM, to dUsarI ora vastu kI sUkSmatama vartamAnakSaNavartI arthaparyAya ke Upara dRSTi rakhanevAle, kSaNika, niraMza paramANuvAdI bauddha haiN| tIsarI koTi meM padArtha ko nAnArUpa se vyavahAra meM lAnevAle naiyAyika, vaizeSika Adi haiN| tIsare prakAra ke vyakti haiM bhASAzAstrI, jinheM zabdoM ke bAla kI khAla khIMcane meM hI maz2A AtA hai / ye loga eka artha kI hara eka hAlata meM vibhinna zabda ke prayoga ko mAnate haiM / inakA tAtyarya hai ki-bhinnakAlavAcaka, bhinna kArakoM meM niSpanna, bhinna vacanavAle, bhinnaparyAyavAcaka, bhinnakriyAvAcaka zabda eka artha ko nahIM kaha sakate / zabdabheda se artha bheda honA hI caahie| uparyukta jJAna, artha aura zabda kA Azraya lekara honevAle vicAroM ke samanvaya ke lie kie gae sthUla mUla niyamoM ko naya kahate haiN| inameM jJAnAzrita vyavahAra kA saMkalpa-vicAramAtra ko grahaNa karanevAle naigamanaya meM samAveza huA / arthAzrita abhedavyavahAra kA, jo "AtmaivedaM sarvam , ekasmin vA vijJAte sarva vijJAtam" Adi upaniSadvAkyoM se prakaTa hotA hai, saMgrahanaya meM antarbhAva kiyA gyaa| isake Age tathA ekaparamANu kI vartamAnakAlIna eka arthaparyAya se pahile honevAle yAvad madhyavartI bhedoM kA jinameM nyAya vaizeSikAdi darzana zAmila haiM, vyavahAranaya meM samAveza kiyaa| artha kI AkhirI dezakoTi paramANurUpatA tathA kAlakoTi kSaNamAtrasthAyitA ko grahaNa karanevAlI bauddhadRSTi RjusUtranaya meM zAmila huii| yahA~ taka artha ko sAmane rakhakara bhedAbheda kalpita hue haiN| aba zabdazAstriyoM kA nambara AyA / kAla, kAraka, saMkhyA tathA dhAtuke sAtha lagane vAle bhinna bhinna upasarga Adi kI dRSTi se prayukta honevAle zabdoM ke vAcya artha bhinna bhinna haiM, isa kAlakArakAdivAcaka zabdabheda se arthabheda grahaNa karanevAlI dRSTi kA zabdanaya meM samAveza huaa| eka hI sAdhana meM niSpanna tathA ekakAlavAcaka bhI aneka paryAyavAcI zabda hote haiN| ina paryAyavAcI zabdoM se bhI arthabheda mAnanevAlI samabhirUDhanaya kI dRSTi hai| evambhUtanaya kahatA hai ki jisa samaya jo artha jisa kriyA meM pariNata ho usI samaya usameM takriyA se niSpanna zabda kA prayoga honA caahie| isakI dRSTi se sabhI zabda kriyA se niSpanna haiM / guNavAcaka zukla zabda bhI zucibhavanarUpa kriyA se, jAtivAcaka azvazabda AzugamanarUpa kriyA se, kriyAvAcaka calati zabda calane rUpa kriyA se, nAmavAcaka yadRcchA zabda devadatta Adi bhI 'devane isako diyA' isa kriyA se niSpanna hue haiM / isa taraha jJAna, artha aura zabdarUpa se honevAle yAvazyavahAroM kA samanvaya ina nayoM meM kiyA gayA hai / para yaha samanvaya eka khAsa zarta para huA hai / vaha zarta yaha hai kikoI bhI dRSTi apanI pratipakSI dRSTi kA nirAkaraNa nahIM kara skegii| itanA ho sakatA hai Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akalaGkapranthatraya [ grantha ki eka-abheda aMza kI mukhyatA hone para dUsarI-bhedadRSTi gauNa ho jAya / yahI sApekSabhAva naya kA prANa hai / isa sApekSatA ke abhAva meM nayadRSTi sunayarUpa na rahakara durnaya bana jAtI hai / "sApekSo nayaH, nirapekSo durnayaH" yaha spaSTa hI kahA hai| isa saMkSipta kathana meM yadi sUkSmatA se dekhA jAya to do prakAra kI dRSTiyA~ hI mukhyarUpa se kArya karatI haiM-eka abhedadRSTi aura dUsarI bhedadRSTi / ina dRSTiyoM kA AdhAra cAhe jJAna ho yA artha athavA zabda, para kalpanA abheda yA bheda do hI rUpa se kI jA sakatI hai| usa kalpanA kA prakAra cAhe kAlika, daizika yA svArUpika kucha bhI kyoM na ho| ina do mUla AdhAroM ko dravyanaya aura paryAyanaya nAma se vyavahRta kiyA hai / deza, kAla tathA AkAra jisa kisI bhI rUpa se abheda grahaNa karanevAlA dravyArthika naya hai tathA bhedagrAhI payAyArthika naya hai| inheM mUlanaya kahate haiN| kyoMki samasta vicAroM kA mUla AdhAra yahI do naya hote haiN| naigamAdi naya to inhIM kI zAkhA-prazAkhAe~ haiN| dravyAstika-paryAyAstika, nizcaya-vyavahAra, zuddhanaya-azuddhanaya Adi zabda inhIM ke artha meM prayukta hote haiN| cU~ki naigamanaya saMkalpamAtragrAhI hai, tathA saMkalpa yA to artha ke abheda aMza ko viSaya karatA hai yA bheda aMza ko| isIliye abhedasaMkalpI naigama kA saMgrahanaya meM tathA bhedasaMkalpI naigama kA vyavahAranaya meM antarbhAva karake AcArya siddhasena ne naigamanaya ko khatantra naya nahIM mAnA hai / inake mata se saMgrahAdi chaha hI naya haiN| akalaMkadeva ne naigamanaya ko arthanaya mAnakara RjusUtra paryanta cAra nayoM kA arthanayarUpa se tathA zabda Adi tIna nayoM kA zabdanayarUpa se vibhAga kiyA hai / naya tathA durnaya kA nimna lakSaNa samajhanA cAhie-bhedAbhedAtmaka, utpAdavyayadhrauvyarUpa, samAnyavizeSAtmaka padArtha akhaNDarUpase pramANa kA viSaya hotA hai| usake kisI eka dharma ko mukhya tathA itaradharmoM ko gauNa rUpase viSaya karanevAlA jJAtA kA abhiprAya naya kahalAtA hai / jaba vahI abhiprAya itaradharmo ko gauNa nahIM karake unakA nirAsa karane lagatA hai taba vaha durnaya kahalAtA hai / tAtparya yaha ki -pramANa meM anekadharmavAlI pUrNa vastu viSaya hotI hai, naya meM eka dharma mukhyarUpase viSaya hokara bhI itaradharmoM ke prati upekSA-gauNatA rahatI hai, jaba ki durnaya itaradharmoM kA aikAntika nirAsa kara detA hai| naigama-naigamAbhAsa-yadyapi akalaMkadeva ne rAjavArtika meM sarvArthasiddhi ke anusAra naigamanaya kA 'saGkalpamAtragrAhI' yaha jJAnAzritavyavahAra kA samanvaya karanevAlA lakSaNa kiyA hai, para laghIyastraya meM ve naigamanaya ko artha kI paridhi meM lAkara usakA yaha lakSaNa karate haiM-"guNa-guNI yA dharma-dharmI meM kisI eka ko gauNa tathA dUsare ko mukhyatA se grahaNa karanevAlA naigamanaya hai| jaise jIva ke svarUpanirUpaNa meM jJAnAdiguNa gauNa hote haiM tathA jJAnAdiguNoM ke varNana meM jIva / " guNa-guNI, avayava-avayavI, kriyA-kriyAvAn tathA Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 65 naya nirUpaNa ] sAmAnya-vizeSa meM sarvathA bheda mAnanA naigamAbhAsa hai; kyoMki - guNa guNI se apanI pRthak sattA nahIM rakhatA aura na guNoM kI upekSA karake guNI hI apanA astitva rakha sakatA hai / ataH inameM kathaJcittAdAtmya sambandha mAnanA hI samucita hai| isI taraha avayava avayavI, kriyAkriyAvAn tathA sAmAnya - vizeSa meM bhI kathaJcittAdAtmya hI sambandha hai / yadi guNa Adi guNI Adi se bilakula bhinna svatantra padArtha hoM; to unameM niyata sambandha na hone ke kAraNa guNa-guNyAdibhAva nahIM bana sakegA / avayavI yadi avayavoM se sarvathA pRthak hai; to usakI apane avayavoM meM vRtti-sambandha mAnane meM anekoM dUSaNa Ate haiM / yathA - avayavI apane pratyeka avayavoM meM yadi pUrNarUpa se rahatA hai; to jitane avayava haiM utane hI svatantra avayavI siddha hoMge / yadi ekadeza se rahegA; to jitane avayava haiM avayavI ke utane hI deza mAnanA hoMge, una dezoM meM bhI vaha 'sarvAtmanA rahegA yA eka deza se' ityAdi vikalpa hone se anavasthA dUSaNa AtA hai / prastAvanA sattAsAmAnya kA apanI vyaktiyoM se sarvathA bheda mAnane para, sattAsambandha se pahile dravya, guNa aura karma vyaktiyoM ko sat mAnA jAya, yA asat ? yadi ve asat haiM; to unameM sattAsambandha nahIM ho sakatA / sattA sarvathA sat kharaviSANAdi meM to nahIM rahatI / yadi ve sat haiM; to jisa prakAra svarUpasat dravyAdi meM sattAsambandha mAnate ho usI taraha svarUpasat sAmAnyAdi meM bhI sattAsambandha svIkAra karanA cAhiye / athavA jisa prakAra sAmAnyAdi svarUpasat haiM unameM kisI anya sattA ke sambandha kI AvazyakatA nahIM hai, usI taraha dravya, guNa, karma ko bhI svarUpasat hI mAnanA cAhie / svarUpasat meM atirikta sattA kA samavAya mAnanA to bilakula hI nirarthaka hai / isI taraha gotvAdi jAtiyoM ko zAbaleyAdi vyaktiyoM se sarvathA bhinna mAnane meM anekoM dUSaNa Ate haiM / yathA - jaba eka gau utpanna huI; taba usameM gotva kahA~ se AyagA ? utpanna hone ke pahile gotva usa deza meM to nahIM raha sakatA; kyoMki gotvasAmAnya govizeSa meM hI rahatA hai gozUnya deza meM nahIM / niSkriya hone se gotva anya deza se A nahIM sakatA / yadi anya deza se Ave bhI, to pUrvapiNDa ko ekadeza se chor3egA yA bilakula hI chor3a degA ? niraMza hone ke kAraNa ekadeza se pUrva piNDa ko chor3anA yuktisaMgata nahIM hai / yadi gotva pUrNarUpa se pUrva gopiNDa ko chor3akara nUtana gau meM yAtA hai; taba to pUrvapiNDa gau-gotvazUnya ho jAyagA, usameM gauvyavahAra nahIM ho sakegA / yadi gotvasAmAnya sarvagata hai; to govyaktiyoM kI taraha azvAdivyaktiyoM meM bhI govyavahAra honA cAhie / avayava aura avayavI ke sambandha meM eka bar3I vicitra bAta yaha hai ki -saMsAra to yaha mAnatA hai ki paTa meM tantu, vRkSa meM zAkhA tathA gau meM sIMga rahate haiM, para 'tantuoM meM paTa, zAkhAoM meM vRkSa tathA sIMga meM gau' kA mAnanA to sacamuca eka alaukika hI bAta hai / ataH guNa Adi kA guNI Adi se kathazcittAdAtmya sambandha mAnanA hI yuktisaMgata hai / kathacittAdAtmya kA tAtparya yaha hai ki-guNa Adi guNI Adi rUpa hI haiM unase bhinna nahIM haiN| 13 Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akalakapranthatraya [prantha jo jJAnasvarUpa nahIM hai vaha jJAna ke samavAya se bhI kaise 'jJa' bana sakatA hai ! yadi bhajJa vastu bhI jJAna ke samavAya se 'jJa' ho jAya; to samavAya khayaM 'jJa' bana jAyagA; kyoMki samavAya AtmA meM jJAna kA sambandha tabhI karA sakatA hai jaba vaha svayaM jJAna aura AtmA se sambandha rkhe| koI bhI sambandha apane sambandhiyoM se asambaddha rahakara sambandhabuddhi nahIM karA sktaa| ataH yaha mAnanA hI cAhiye ki-jJAnaparyAyavAlI vastu hI jJAna ke sambandha ko pA sakatI hai / ataH vaizeSika kA guNa Adi kA guNI Adi se nirapekSa-sarvathA bheda mAnanA naigamAbhAsa hai / isI taraha sAMkhya kA jJAna sukhAdi ko AtmA se bhinna mAnanA naigamAbhAsa hai| vaha mAnatA hai ki-sattvarajastamorUpa-triguNAtmaka prakRti ke hI sukha-jJAnAdika dharma haiM, ve usI meM AvirbhUta tathA tirohita hote haiM / isI prakRti ke saMsarga se puruSa meM jJAnAdi kI pratIti hotI hai / prakRti isa jJAnasukhAdirUpa vyakta-kArya kI dRSTi se dRzya hai tathA apane kAraNarUpa-avyaktakharUpa se adRzya hai / puruSa cetanarUpa tathA kUTastha-apariNAmI nitya hai / isa taraha vaha caitanya se buddhi ko bhinna samajhakara use puruSa se bhI bhinna mAnatA hai / usakA yaha jJAna aura AtmA kA sarvathA bheda mAnanA bhI naigamAbhAsa hai; kyoMki caitanya tathA jJAna meM koI bheda nahIM hai| buddhi, upalabdhi, caitanya, jJAna Adi sabhI paryAyavAcI zabda haiN| yadi caitanya puruSa kA dharma ho sakatA hai; to jJAna ko bhI usIkA hI dharma honA cAhiye / prakRti kI taraha puruSa bhI jJAnAdirUpa se dRzya hotA hai| 'sukha jJAnAdika sarvathA anitya haiM, caitanya sarvathA nitya hai' yaha bhI pramANasiddha nahIM hai; kyoMki paryAyadRSTi se unameM anityatA rahane para bhI caitanyasAmAnya kI apekSA nityatA bhI hai| isa taraha vaizeSika kA guNa-guNyAdi meM sarvathA bheda mAnanA tathA sAMkhya kA puruSa se buddhayAdi kA bheda mAnanA naigamAbhAsa hai; kyoMki inameM abheda aMza kA nirAkaraNa hI ho gayA hai / saMgraha-saMgrahAbhAsa-samasta padArthoM ko abhedarUpase grahaNa karanevAlA naya saMgrahanaya hai / yaha parasaMgraha tathA aparasaMgraha ke bheda se do prakAra kA hai| parasaMgraha meM sat rUpa se samasta padArthoM kA saMgraha kiyA jAtA hai, tathA aparasaMgraha meM dravyarUpase samasta dravyoM kA, guNarUpase samasta guNoM kA, gotvarUpase samasta gauoM kA aadi| yaha aparasaMgraha taba taka calatA hai jaba taka ki bheda apanI carama koTi taka nahIM pahu~ca jaataa| arthAt jaba vyavahAranaya bheda karate karate RjusUtra naya ke viSayabhUta eka vartamAna kAlIna arthaparyAya taka pahu~catA hai taba aparasaMgraha kI maryAdA samApta ho jAtI hai / aparasaMgraha aura vyavahAranaya kA kSetra to samAna hai para dRSTi meM bheda hai / jaba aparasaMgraha meM tadgata abhedAMza ke dvArA saMgraha kI dRSTi hai taba vyavahAranaya meM bheda kI hI pradhAnatA hai / parasaMgrahanaya kI dRSTi meM sadUpa se sabhI padArtha eka haiM unameM koI bheda nahIM haiN| jIva ajIva Adi sabhI sadrUpa se abhinna haiN| jisa prakAra eka citrajJAna apane nIlAdi aneka AkAroM meM vyApta hai usI taraha sanmAtratattva sabhI padArthoM meM vyApta hai, jIva ajIva Adi saba usI ke bheda Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayanirUpaNa ] 67 haiM / koI bhI jJAna sanmAna dravya ko binA jAne bhedoM ko nahIM jAna sakatA / koI bhI bheda sanmAtra se bAhira arthAt asat nahIM hai / pratyakSa cAhe cetana sukhAdi meM pravRtti kare yA bAhya nIlAdi zracetana padArthoM meM, vaha sadrUpa se prabhedAMza ko viSaya karatA hI hai / saMgrahanaya kI isa abhedadRSTi se sIdhI Takkara lenevAlI bauddha kI bheda dRSTi / jisameM abheda ko kalpanAtmaka kahakara vastu meM koI sthAna hI nahIM diyA gayA hai / - isa sarvathA bhedadRSTi ke kAraNa hI bauddha avayavI, sthUla, nitya Adi abhedadRSTi ke viSayabhUta padArthoM kI sattA hI nahIM mAnate / nityAMza kAlika prabheda ke AdhAra para sthira hai; kyoMki jaba vahI eka vastu trikAlAnuyAyI hogI tabhI vaha nitya kahI jA sakatI hai / avayavI tathA sthUlAMza daizika- abheda ke AdhAra se mAne jAte jAte haiM; jaba eka vastu aneka avayava meM kathaJcittAdAtmyarUpase vyApti rakhe tabhI avayavI vyapadeza pA sakatI hai / sthUlatA meM bhI aneka pradezavyApitvarUpa daizika abhedadRSTi hI apekSaNIya hotI hai / kalaGkadeva kahate haiM ki - bauddha sarvathA bhedAtmaka khalakSaNa kA jaisA varNana karate haiM vaisA sarvathA kSaNika padArtha na to kisI jJAna kA viSaya hI ho sakatA hai. aura na koI arthakriyA hI kara sakatA hai / jisa prakAra eka kSaNika jJAna aneka AkAroM meM yugapad vyApta rahatA hai usI taraha ekadravya ko apanI krama se honevAlI paryAyoM meM vyApta hone meM kyA bAdhA hai ? isI anAdinidhana dravya kI apekSA se vastuoM meM abhedAMza kI pratIti hotI hai / kSaNika padArtha meM kArya kAraNabhAva siddha na hone ke kAraNa arthakriyA kI to bAta hI nahIM karanI cAhiye / 'kAraNa ke hone para kArya hotA hai' yaha niyama to padArtha ko ekakSaNasthAyI mAnanevAloM ke mata meM svapna kI hI cIja hai; kyoMki eka kSaNasthAyI padArtha ke sattAkSaNa meM hI yadi kArya kI sattA svIkAra kI jAya; taba to kAraNa aura kArya ekakSaNavartI ho jAyage aura isa taraha ve kArya-kAraNabhAva ko asaMbhava banA deMge / yadi kAraNabhUta prathamakSaNa kAryabhUta dvitIyakSaNa taka Thahare taba to kSaNabha~gavAda kahA~ rahA ? kyoMki kAraNakSaNa kI sattA kama se kama do kSaNa mAnanA pdd'ii| isa taraha kAryakAraNabhAva ke abhAva se jaba kSaNika padArtha meM arthakriyA hI nahIM banatI taba usakI sattA kI AzA karanA mRgatRSNA jaisI hI hai / aura jaba vaha sat hI siddha nahIM hotA taba pramANa kA viSaya kaise mAnA jAya ? jisa taraha bauddhamata meM kAraNa apane deza meM rahakara bhI bhinnadezavartI kArya ko vyavasthitarUpa se utpanna kara sakatA hai usI taraha jaba abhinna nitya padArtha bhI apane samaya meM rahakara kArya ko kAryakAla meM hI utpanna kara sakatA hai, taba abheda ko asat kyoM mAnA jAya ? jisa taraha citrajJAna apane AkAroM meM, guNI guNoM meM tathA avayavI apane avayavoM meM vyApta rahatA hai usI taraha dravya apanI kramika paryAyoM ko bhI vyApta kara sakatA hai / dravyadRSTi se paryAyoM meM koI bheda nahIM hai / isI taraha sanmAtra kI dRSTi se samasta padArtha abhinna haiM / isa taraha abhedadRSTi se padArthoM prastAvanA Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akalaGkagranthatraya [prantha kA saMgraha karanevAlA saMgrahanaya hai| isa naya kI dRSTi se kaha sakate haiM ki-vizva eka hai, advaita hai; kyoMki sanmAtratattva sarvatra vyApta hai / yaha dhyAna rahe ki-isa naya meM zuddha / sanmAtra viSaya hone para bhI bheda kA nirAkaraNa nahIM hai, bheda gauNa avazya ho jAtA hai| . yadyapi advayabrahmavAda bhI sanmAtratattva ko viSaya karatA hai para vaha bheda kA nirAkaraNa karane ke kAraNa saMgrahAbhAsa hai / naya sApekSa pratipakSI dharmakI apekSA rakhanevAlA, tathA durnaya nirapekSa-parapakSa kA nirAkaraNa karanevAlA hotA hai / vyavahAra-vyavahArAbhAsa-saMgrahanaya ke dvArA gRhIta artha meM vidhipUrvaka avisaMvAdIvastusthitimUlaka bheda karanevAlA vyavahAra naya hai| yaha vyavahAranaya lokaprasiddha vyavahAra kA avirodhI hotA hai| lokavyavahAraviruddha, vastusthiti kI apekSA na karanevAlI bhedakalpanA vyavahArAbhAsa hai / lokavyavahAra artha, zabda tathA jJAnarUpa se calatA hai| jaise jIvavyavahAra jIva artha, jIvazabda tathA jIvaviSayaka jJAna ina tInoM prakAroM se ho sakatA hai / 'vastu utpAdavyayadhrauvyavAlI hai, dravya guNaparyAyavAlA hai, jIva caitanyarUpa hai' ityAdi vAkya pramANa se avirodhI hone ke kAraNa tathA lokavyavahAra meM avisaMvAdI hone se pramANa haiM, evaM pUrvApara ke avirodhI hone se ye sadvyavahAra ke viSaya haiM / pramANaviruddha kalpanAe~ vyavahArAbhAsa haiM; jaise sautrAntika kA jar3a yA cetana sabhI padArthoM ko kSaNika, niraMza, paramANurUpa mAnanA, yogAcAra kA kSaNika avibhAgI vijJAnAdvaita mAnanA, tathA mAdhyamika kA sarvazUnyatA svIkAra krnaa| ye saba vyavahArAbhAsa pramANavirodhI tathA lokavyavahAra meM visaMvAdaka hote haiN| jo bhedavyavahAra abheda kI apekSA rakhegA vahI vyavahAranaya kI paridhi meM AyagA, tathA jo abheda kA nirAkaraNa karegA vaha durvyavahAra-vyavahArAbhAsa kahalAyagA / RjusUtra-tadAbhAsa-RjusUtra naya padArtha kI eka kSaNarUpa zuddha vartamAnakAlavartI arthaparyAya ko viSaya karanevAlA hai| isakI dRSTi meM abheda koI vAstavika nahIM hai / citrajJAna bhI eka na hokara aneka jJAnoM kA samudAyamAtra hai / isa taraha samasta jagat eka dUsare se bilakula bhinna hai, eka paryAya dUsarI paryAya se bhinna hai / yaha bheda itanA sUkSma hai ki sthUladRSTivAle logoM ko mAlUma nahIM hotA / jaise paraspara meM vibhinna bhI vRkSa dUra se saghana tathA ekAkAra rUpase pratibhAsita hote haiM, ThIka isI taraha abheda eka prAtibhAsika vastu hai| isa naya kI dRSTi meM eka yA nitya koI vastu hI nahIM hai; kyoMki bheda aura abheda kA paraspara meM virodha hai| isa taraha yaha RjusUtra naya yadyapi bheda ko mukhyarUpa se viSaya karatA hai para vaha abheda kA pratikSepa nahIM krtaa| yadi abheda kA pratikSepa kara de to bauddhAbhimata kSaNikatattva kI taraha RjusUtrAbhAsa ho jaaygaa| sApekSa hI naya hotA hai / nirapekSa to durnaya kahalAtA hai / jisa prakAra bheda kA pratibhAsa hone se vastu meM bheda kI vyavasthA hai usI taraha jaba abheda kA bhI pratibhAsa hotA hai to usakI bhI vyavasthA honI hI cAhie / bheda aura abheTa donoM hI sApekSa haiN| eka kA lopa karane se dUsare kA lopa honA avazyambhAvI hai / Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haha nayanirUpaNa ] zabda-kAla, kAraka, liMga tathA saMkhyA ke bheda se zabdabheda dvArA bhinna arthoM ko grahaNa karanevAlA zabdanaya hai / zabdanaya ke abhiprAya se atIta anAgata evaM varttamAnakAlIna kriyAoM ke sAtha prayukta honevAlA eka hI devadatta bhinna ho jAtA hai / 'karoti kriyate ' Adi kartR- karmasAdhana meM prayukta bhI devadatta bhinna bhinna hai / 'devadatta devadattA ' Adi liMgabheda se prayoga meM AnevAlA devadatta bhI eka nahIM hai / ekavacana, dvivacana tathA bahuvacana meM prayukta devadatta bhI pRthak pRthak hai / isakI dRSTi se bhinnakAlIna, bhinnakArakaniSpanna, bhinnaliGgaka evaM bhinnasaMkhyAka zabda eka artha ke vAcaka nahIM ho sakate / zabdabheda se arthabheda honA hI caahie| varttanA - pariNamana karanevAlA tathA svataH pariNamanazIla dravyoM ke pariNamana meM sahAyaka honevAlA kAla dravya hai / isake bhUta, bhaviSyat aura varttamAna, ye tIna bheda haiM / kevala dravya, kevala zakti, tathA anapekSa dravya aura zakti ko kAraka nahIM kahate; kintu zaktiviziSTa dravya ko kAraka kahate haiM / liMga cihna ko kahate haiM / jo garbha dhAraNa kara sake vaha strI, jo putrAdi kI utpAdaka sAmarthya rakhe vaha puruSa, tathA jisameM ye donoM sAmarthya na hoM vaha napuMsaka kahA jAtA hai / kAlAdi ke ye lakSaNa anekAntAtmaka artha meM hI bana sakate haiM / eka hI vastu vibhinna sAmagrI ke milane para SaTkArakarUpa se pariNamana kara sakatI hai / kAlAdibheda se eka dravya kI nAnA paryAyeM ho sakatI haiM / ekarUpa - sarvathA nitya yA anitya vastu meM aisA pariNamana nahIM ho sakatA; kyoMki - sarvathA nitya meM utpAda aura vyaya tathA sarvathA kSaNika meM sthairya nahIM hai / isa taraha kAraka vyavasthA na hone se vibhinna kArakoM niSpanna strIliGga, pulliGga Adi kI byavasthA bhI ekAnta pakSa meM nahIM ho sakatI / isa taraha kAlAdi ke bheda se arthabheda mAnakara zabda naya unameM vibhinna zabdoM kA prayoga mAnatA haiM / kAlAdi bheda se zabdabheda hone para bhI arthabheda nahIM mAnanA zabdanayAbhAsa hai / prastAvanA samabhirUDha - eka kAlavAcaka, eka liGgaka tathA eka saMkhyAka bhI aneka paryAyavAcI zabda hote haiM / samabhirUDha naya una pratyeka paryAyavAcI zabdoM ke dvArA artha meM bheda manatA hai / isa naya ke abhiprAya se eka liMgavAle indra, zakra tathA purandara ina tIna zabdoM meM pravRttinimitta kI vibhinnatA hone se vibhinnArthavAcakatA hai / zakrazabda kA pravRttinimitta zAsanakriyA, indrazabda kA pravRttinimitta indanakriyA tathA purandarazabda kA pravRttinimitta pUrdAraNakriyA hai / ataH tInoM zabda vibhinna avasthAoM ke vAcaka haiM / zabdanaya meM ekaliMgavAle paryAyavAcI zabdoM meM arthabheda nahIM thA, para samabhirUDha naya meM vibhinna pravRttinimitta hone se ekaliGgaka paryAyavAcI zabdoM meM bhI arthabheda honA anivArya hai / paryAyavAcI zabdoM kI dRSTi se artha meM bheda nahIM mAnanA samabhirUDhAbhAsa hai / 1 evambhUtanaya - kriyA ke bheda se bhI arthabheda mAnanevAlA evambhUtanaya hai / yaha naya kriyAkAla meM hI tatkriyAnimittaka zabda ke prayoga ko sAdhu mAnatA hai| jaba indra indana Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 akalaGkaprandhatraya [prantha kriyA kara rahA ho usI samaya use indra kaha sakate haiM dUsare samaya meM nahIM / samabhirUDha naya usa samaya kriyA ho yA na ho, para atIta anAgata kriyA yA usa kriyA kI yogyatA hone ke kAraNa tacchabda kA prayoga mAna letA hai / para evambhUta naya kriyA kI maujUdagI meM hI takriyA se niSpanna zabda ke prayoga ko sAdhu mAnatA hai / isa naya kI dRSTi se jaba kArya kara rahA hai tabhI kAraka kahA jAyagA, kArya na karane kI avasthA meM kAraka nahIM kahA jA sktaa| kriyAbheda hone para bhI artha ko abhinna mAnanA evambhUtAbhAsa hai| ina nayoM meM uttarottara sUkSmatA evaM alpaviSayatA hai / naigamanaya saMkalpagrAhI hone se sat asat donoM ko viSaya karatA thA isalie sanmAtragrAhI saMgraha naya usase sUkSma evaM alpaviSayaka hotA hai / sanmAtragrAhI saMgraha naya se sadvizeSagrAhI vyavahAra alpaviSayaka evaM sUkSma huaa| trikAlavartI sadvizeSagrAhI vyavahAranaya se vartamAnakAlIna sadvizeSa-arthaparyAyagrAhI RjusUtra sUkSma hai / zabdabheda hone para bhI abhinnArthagrAhI RjusUtra se kAlAdibheda se zabdabheda mAnakara bhinna artha ko grahaNa karanevAlA zabdanaya sUkSma hai| paryAya meda hone para bhI abhinna artha ko grahaNa karanevAle zabdanaya se paryAyavAcI zabdoM ke bheda se arthabhedagrAhI samabhirUDha alpaviSayaka evaM sUkSmatara huaa| kriyAbheda se arthabheda nahIM mAnanevAle samabhirUDha se kriyAbheda hone para arthabhedagrAhI evambhUta paramasUkSma evaM atyalpaviSayaka hotA hai / 64. nikSepanirUpaNa nikSepa-akhaNDa evaM anirvacanIya vastu ko vyavahAra meM lAne ke lie usameM bheda kalpanA karane ko nikSepa kahate haiM / vyavahAra jJAna, zabda tathA artharUpa se tIna prakAra kA hotA hai / zabdAtmaka vyavahAra ke lie hI vastu kA devadatta Adi nAma rakhA jAtA hai| ataH zabdavyavahAra ke nirvAha ke lie nAma nikSepa kI sArthakatA hai| jJAnAtmaka-vyavahAra ke lie sthApanA nikSepa tathA arthAtmaka vyavahAra ke lie dravya aura bhAva nikSepa sArthaka haiN| zabda kA prayoga jAti, dravya, guNa, kriyA Adi nimittoM kI apekSA se hotA hai / jAti, dravya, guNa Adi nimittoM kI apekSA na karake icchAnusAra saMjJA rakhane ko nAmanikSepa kahate haiN| jaise kisI bAlaka kI gajarAja saMjJA mAtra icchAnusAra hI kI gaI hai, usameM gajatvajAti, gaja ke guNa, gajakI kriyA Adi kI apekSA nahIM hai / jisakA nAmakaraNa ho cukA hai usakI usI AkAravAlI pratimA yA citra meM sthApanA karanA sadbhAva yA tadAkAra sthApanA kahalAtI hai / tathA bhinna AkAravAlI vastu meM sthApanA karanA asadbhAva yA atadAkAra sthApanA kahalAtI hai, jaise zataraMja ke muharoM meM ghor3e Adi kI sthApanA / bhaviSyatkAlIna rAjaparyAya kI yogyatA ke kAraNa yA bItI huI rAjaparyAya kA nimitta lekara vartamAna meM kisI ko rAjA kahanA dravya nikSepa hai| tatparyAyaprApta vastu meM tatvyavahAra ko bhAvanikSepa kahate haiM, jaise vartamAna rAjaparyAyavAle rAjA ko hI rAjA kahanA / Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA saptabhaGgInirUpaNa ] 101 aprastuta artha kA nirAkaraNa, prastuta artha kA prarUpaNa evaM saMzayavinAzana ke lie nikSepa kI sArthakatA hai| bhavyutpanna zrotA kI apekSA aprastuta kA nirAkaraNa karane ke lie, vyutpanna kI apekSA yadi vaha saMzayita hai to saMzayavinAza ke lie aura yadi viparyasta hai to prastuta artha ke prarUpaNa ke lie nikSepa kI sArthakatA hai| 65. saptabhaMgInirUpaNa saptabhaMgI-prazna ke anusAra vastu meM pramANAvirodhI vidhi-pratiSedha kI kalpanA ko saptabhaMgI kahate haiM / vicAra karake dekhA jAya to saptabhaMgI meM mUla bhaMga to tIna hI haiM, bAkI bhaMga saMyogaja haiN| Agama granthoM meM 'siya asthi, siya Natthi, siya avattavvA' rUpa se tIna hI bhaMgoM kA nirdeza hai / sarvaprathama AcArya kundakunda ke granthoM meM hameM sAta bhaMgoM ke darzana hote haiN| anekAntadRSTi kA uddeza paraspara virodhI dharmoM kA samanvaya karanA hai| vastuta: virodha to do meM hI hotA hai jaise nityatva kA anityatva se, bheda kA abheda se ityAdi / ataH pahile to paraspara virodhI do dharmoM ke samanvaya karane kI hI bAta uThatI hai| aise aneka virodhI yugala vastu meM raha sakate haiM ataH vastu anekAntAtmaka evaM anantadharmA kahI jAtI hai | avaktavya dharma to vastu kI vAstavika sthiti batAnevAlA hai ki vastu kA akhaNDa AtmarUpa. zabdoM kA viSaya nahIM ho sakatA / koI jJAnI anirvacanIya, akhaNDa vastu ko kahanA cAhatA hai, vaha pahile usakA astirUpase varNana karatA hai para vastu ke pUrNa varNana karane meM asamartha hone para nAstirUpase varNana karatA hai| para isasamaya bhI vastu kI anantadharmAtmakatA kI sImA taka nahIM pahu~ca paataa| lihAjA koziza karane para bhI anta meM use avaktavya kahatA hai / zabda meM vastutaH itanI sAmarthya nahIM hai ki vaha samagravastu kA pUrNarUpase pratipAdana kre| isI anirvacanIya tattva kA upaniSadoM meM 'asti asti' rUpase tathA 'neti neti' rUpase bhI varNana karane kA prayatna kiyA gayA hai| para varNana karane vAlA apanI tathA zabda kI asAmarthya para khIz2a uThatA hai aura anta meM varavasa kaha uThatA hai ki-'yato vAco nivartante aprApya manasA saha'-jisake vAstavika svarUpa kI prApti vacana tathA mana bhI nahIM kara sakate ataH ve bhI usase nivRtta ho jAte haiM, aisA hai vaha bacana tathA manakA agocara akhaNDa, anirvacanIya, anantadharmA vastutattva / isI sthiti ke anusAra asti, nAsti tathA avaktavya ye tIna hI mUla bhaMga ho sakate hai / Age ke bhaMga to vastutaH koI svatantra bhaMga nahIM haiN| kArmika bhaMgajAla kI taraha dvisaMyogIrUpa se tRtIya, paJcama tathA SaSTha bhaMga kA AvirbhAva huA tathA saptamabhaMga kA trisaMyogI ke rUpa meN| tIna mUla bhaMgoM ke apunarukta bhaMga sAta hI ho sakate haiN| kahIM kahIM avaktavya bhaMga kA naMbara tIsarA hai aura kahIM ubhaya bhaMga kaa| vastutaH avaktavya mUla bhaMga hai| ataH usIkA naMbara tIsarA honA cAhiye / Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 akalaGkapranthatraya [grantha prathama bhaMga meM vadravya, kSetra, kAla, bhAva se vastu kA astitva vivakSita hotA hai / dvitIya bhaMga meM paradravya kSetra kAla bhAva se nAstitva kI vivakSA hotI hai| yadi vastu meM khadravyAdi kI apekSA se astitva na mAnA jAya to vastu niHsvarUpa ho jaaygii| aura yadi para kA nAstitva na mAnA jAya to vastu sAMkarya ho jAyagA; kyoMki ghaTa meM paTakA nAstitva na rahane ke kAraNa ghaTa aura paTa eka ho jAnA anivArya hI hai / yadyapi ApAtataH yaha mAlUma hotA hai ki svasattva hI parAsattva hai; para vicAra karane se mAlUma ho jAtA hai ki ye donoM eka dUsare se phalita na hokara svatantra dharma haiM; kyoMki inakI pravRtti kI apekSAe~ bhinna bhinna haiM tathA kArya bhI bhinna haiN| jaba hama yugapad anantadharmavAlI vastu ko kahanA cAhate haiM to aisA koI zabda nahIM milatA jo aisI vastu ke sabhI dharmoM kA yA vivakSita do dharmoM kA yugapat pradhAna bhAva se kathana kara ske| ata: kahane kI azakti hone ke kAraNa vastu avaktavya hai / vastutaH padArtha kharUpa se hI anirvacanIya hai aura padArtha kI usI svarUpaniSTha anirvAdhyatA kA dyotana yaha avaktavya nAma kA tIsarA bhaMga karatA hai / saMketa ke bala para aise kisI zabda kI kalpanA to kI hI jA sakatI hai jo do dharmoM kA bhI ekarasase kathana kara sakatA ho / ataH yaha bhaGga vastu ke maulika vacanAtIta pUrNarUpa kA dyotana karatA hai| __ cauthA asti-nAsti bhaMga-donoM dharmoM kI kama se vivakSA hone para banatA hai / krama se yahA~ kAlikakrama hI samajhanA cAhiye / arthAt prathama samaya meM asti kI vivakSA tathA dUsare samaya meM nAsti kI vivakSA ho aura donoM samayoM kI vivakSA ko moTI dRSTi se dekhane para isa tRtIya bhaMga kA udaya hotA hai| aura yaha krama se astitva aura nAstitva donoM dharmoM kA pradhAnarUpa se kathana karatA hai / pA~cavA~ asti-avaktavya bhaMga-astitva aura avaktavya kI kramika vivakSA meM, arthAt prathama samaya meM astitva kI vivakSA tathA dUsare samaya meM avaktavya kI vivakSA hone para tathA donoM samaya kI vivakSAoM para sthUla dRSTi se vicAra karane para asti-avaktavya bhaMga mAnA jAtA hai / yaha krama se astitva aura avaktavyatva kA pradhAnabhAva se kathana karatA haiM / chaThavA~ nAsti-avaktavya bhaMga-nAstitva aura avaktavya kI kramika vivakSA meM / arthAt prathama samaya meM nAstitva kI vivakSA tathA dUsare samaya meM avaktavya kI vivakSA hone para tathA donoM samayoM kI vivakSAoM para vyApakadRSTi rakhane para nAsti-avaktavya bhaMga kI pravRtti hotI hai| yaha krama se nAstitva aura avaktavyatva kA pradhAnabhAva se kathana karatA hai / __sAtavA~ asti-nAsti-avaktavyabhaMga-asti, nAsti aura avaktavya kI kramika vivakSA meM, arthAt prathama samaya meM astitva kI vivakSA, dUsare samaya meM nAstitva kI vivakSA se astinAsti bhaMga banA, isIke anantara tRtIya samaya meM avaktavya kI vivakSA hone para tathA tInoM samayoM kI vivakSAoM para sthUla dRSTi se vicAra karane para asti nAsti Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptabhaGgInirUpaNa] prastAvanA 103 avaktavya bhaMga kI sRSTi hotI hai| yaha krama se astitva, nAstitva tathA avaktavyatva dharmoM kA pradhAnarUpa se kathana karatA hai| yahA~ yaha bAta khAsa dhyAna dene yogya hai ki pratyeka bhaMga meM apane dharma kI mukhyatA rahatI hai tathA zeSa dharmoM kI gaunntaa| isI mukhya-gauNabhAva ke sUcanArtha 'syAt' zabda kA prayoga kiyA jAtA hai / 'syAt' kA artha hai kathaJcit, arthAt amuka apekSA se vastu isa rUpa hai / isase dUsare dharmoM kA niSedha nahIM kiyA jAtA / pratyeka bhaMga kI sthiti sApekSa hai aura isI sApekSatA kA sUcaka 'syAt' zabda hotA hai / sApekSatA ke iMsa siddhAnta ko nahIM samajhane vAloM ke lie pratyeka bhaMga ke sAtha syAt zabda ke prayoga kA niyama hai; kyoMki sthAt zabdake prayoga kie binA unheM sandeha ho sakatA hai| para yadi vaktA yA zrotA kuzala hai taba isake prayoga kA niyama nahIM hai; kyoMki binA prayoga ke hI ve syAcchabda ke sApekSatva artha ko buddhigata kara sakate haiN| athavA spaSTatA ke lie isakA prayoga honA hI caahie| jaise 'aham asmi' ina do padoM meM se kisI eka kA prayoga karane se dUsare kA matalaba nikala AtA hai, para spaSTatA ke lie donoM kA prayoga kiyA jAtA hai / saMsAra meM samajhadAroM kI apekSA kamasamajha yA nAsamajhoM kI saMkhyA ausata darje adhika rahatI zrAI hai / ataH sarvatra syAt zabda kA prayoga karanA hI rAjamArga hai / .. syAdasti-avaktavya Adi tIna bhaMga paramata kI apekSA bhI isa taraha lagAye jAte haiM ki-advaitavAdiyoM kA sanmAtra tattva asti hokara bhI avaktavya hai, kyoMki kevala sAmAnya meM vacana kI pravRtti nahIM hotI / bauddhoM kA anyApoha nAstirUpa hokara bhI avaktavya hai; kyoMki zabda ke dvArA mAtra anya kA apoha karane se kisI vidhirUpa vastu kA bodha nahIM ho skegaa| vaizeSika ke svatantra sAmAnya aura vizeSa asti-nAsti rUpa-sAmAnya-vizeSa rUpa hokara bhI avaktavya-zabda ke vAcya nahIM ho sakate; kyoMki donoM ko svatantra mAnane se unameM sAmAnya-vizeSabhAva nahIM ho sakegA / sarvathA bhinna sAmAnya aura vizeSa meM zabda kI pravRtti nahIM hotI aura na vaisI hAlata meM koI arthakriyA hI ho sakatI hai / sakalAdeza-vikalAdeza-ina bhaMgoM kA prayoga do dRSTiyoM se hotA hai-1 sakalAdezadRSTi, jise syAdvAdazabda se bhI vyavahRta kiyA gayA hai aura yahI pramANarUpa hotI hai / 2 vikalAdezadRSTi, ise naya zabda se kahate haiN| eka dharma ke dvArA samasta vastu ko akhaNDarUpa se grahaNa karanevAlA sakalAdeza hai tathA usI dharma ko pradhAna tathA zeSa dharmo ko gauNa karanevAlA vikalAdeza hai / syAdvAda anekAntAtmaka artha ko grahaNa karatA hai, jaise 'jIvaH' kahane se jJAnadarzanAdi asAdhAraNa guNavAle, sattva-prameyatvAdi sAdhAraNa svabhAvavAle tathA amUrttatva-asaMkhyAtapradezitva Adi sAdhAraNAsAdhAraNa-dharmazAlI jIva kA samagra bhAva se grahaNa ho jAtA hai| isameM sabhI dharma ekarUpa se gRhIta hote haiM ataH yahA~ gauNa-mukhyadhivakSA antarlIna ho jAtI hai / 14 Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 akalakapranthatraya [prantha vikalAdeza-naya eka dharma kA mukhyatayA kathana karatA hai| jaise 'jJo jIvaH' kahane se jIva ke jJAnaguNa kA mukhyatayA bodha hogA tathA zeSadharma gauNarUpa se usIke garbha meM pratibhAsita hoNge| eka dharma kA mukhyatayA bodha karAne ke kAraNa hI yaha vAkya vikalAdeza yA naya kahA jAtA jAtA hai / naya meM bhI syAt pada kA prayoga kiyA jAtA hai aura vaha isalie ki zeSadharmoM kI gauNatA usameM sUcita hotI rahe, unakA nirAkaraNa na ho jAya / isIlie syAtpadalAJchita naya samyak naya kahalAtA hai| 'syAjjIva eva' yaha vAkya anantadharmAtmaka jIva kA akhaNDabhAva se bodha karAtA hai, ataH yaha sakalAdezavAkya hai / 'syAdastyeva jIvaH' isa vAkya meM jIva ke astitva dharma kA mukhyatayA kathana hotA hai ata: yaha vikalAdezAtmaka nayavAkya hai / tAtparya yaha ki sakalAdeza meM dharmivAcaka zabdake sAtha evakAra kA prayoga hotA hai aura vikalAdeza meM dharmavAcaka zabda ke sAtha / akalaMkadeva ne rAjavArtika meM donoM vAkyoM kA 'syAdastyeva jIvaH' yahI udAharaNa diyA hai aura unakI sakala-vikalAdezatA samajhAte hue likhA hai ki-jahA~ asti zabda ke dvArA sArI vastu samagrabhAva se pakar3a lI jAya vahA~ sakalAdeza, tathA jahA~ asti ke dvArA astitvadharmamukhyaka evaM zeSAnantadharmagauNaka vastu kahI jAya vaha vikalAdeza samajhanA cAhie / isa taraha donoM vAkyoM meM yadyapi samagra vastu gRhIta huI para sakalAdeza meM sabhI dharma mukhyarUpa se gRhIta hue haiM jaba ki vikalAdeza meM eka hI dharma mukhyarUpa se gRhIta huA hai / yahA~ yaha prazna sahaja hI uTha sakatA hai ki-'jaba sakalAdeza kA pratyeka bhaMga samagra vastu kA grahaNa karatA hai taba sakalAdeza ke sAtoM bhaMgoM meM paraspara bheda kyA huA?' isakA uttara yaha hai ki yadyapi sabhI dharmoM meM pUrI vastu gRhIta hotI hai sahI, para syAdasti bhaMga meM astitva dharma ke dvArA tathA syAnnAsti bhaMga meM nAstitvadharma ke dvArA / unameM mukhya-gauNabhAva bhI itanA hI hai ki-jahA~ asti zabda kA prayoga hai vahA~ mAtra 'asti' isa zAbdika prayoga hI kI mukhyatA hai dharma kI nhiiN| zeSadharmoM kI gauNatA kA tAtparya hai unakA zAbdika apryog| isa taraha akalaMkadeva ne sAtoM hI bhaMgoM ko sakalAdeza tathA vikalAdeza kahA hai| siddhasenagaNi Adi asti, nAsti tathA avaktavya ina tIna bhaMgoM ko ekadharmavAlI vastu ko grahaNa karane ke kAraNa vikalAdeza tathA zeSa bhaMgoM ko anekadharmavAlI vastu grahaNa karane ke kAraNa sakalAdeza kahate haiN| malayagiri AcArya kI dRSTi se saba hI naya mithyArUpa haiM / inakA kahanA hai kiyadi nayavAkya meM syAt zabda kA prayoga kiyA jAyagA to ve syAcchabda ke dvArA sUcita anantadharmoM ke grAhaka ho jAne ke kAraNa pramANarUpa hI ho jAya~ge / ataH pramANavAkya meM hI syAcchabda kA prayoga unake mata se ThIka hai naya vAkya meM nhiiN| isI Azaya se unhoMne akalaMka ke mata kI samAlocanA kI hai| upA0 yazovijayajI ne isakA samAdhAna karate hue likhA hai ki-mAtra syAt pada ke prayoga se hI nayavAkya meM pramANatA nahIM Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 105 saptabhaGgInirUpaNa] prastAvanA A sakatIkyoMki pramANa meM to anantadharmoM kA mukhyatayA grahaNa hotA hai jaba ki sunaya meM syAcchabda-sUcita bAkI dharma gauNa rahate haiM Adi / ataH samantabhadra siddhasena Adi dvArA upajJAta yahI vyavasthA ThIka hai ki-sApekSa naya samyak , tathA nirapekSa naya mithyA hote haiN| ___ saMzayAdi dUSaNa-anekAtmaka vastu meM saMzayAdi dUSaNoM ke zikAra jaina hI nahIM bane kintu itara loga bhI hue haiN| jaina kI taraha pAtaJjalamahAbhASya meM vastu ko utpAdAdidharmazAlI kahA hai| vyAsabhASya meM pariNAma kA lakSaNa karate hue spaSTa likhA hai ki-'avasthitasya dravyasya pUrvadharmanivRttau dharmAntarotpattiH pariNAmaH' arthAt sthira dravya kI eka avasthA kA nAza honA tathA dUsarI kA utpanna honA hI pariNAma hai / isI bhASya meM 'sAmAnyavizeSAtmano'rthasya' prayoga karake artha kI sAmAnyavizeSAtmakatA bhI dyotita kI hai / bhaTTakumArila ne mImAMsAzlokavArtika meM artha kI sAmAnyavizeSAtmakatA tathA bhedAbhedAtmakatA kA itara-dUSaNoM kA parihAra karake prabala samarthana kiyA hai| unhoMne samantabhadra kI "ghaTamaulisuvarNArthI nAzotpAdasthitiSvayam' ( AptamI0 kA0 51 ) jaisI"vardhamAnakabhaMgena rucakaH kriyate yadA / tadA pUrvArthinaH zokaH prItizcApyuttarArthinaH // hemArthinastu mAdhyasthyaM tasmAdvastu trayAtmakam / " ityAdi kArikAe~ likhakara bahuta spaSTarUpa se vastu ke trayAtmakatva kA samarthana kiyA hai| bhAskarAcArya ne bhAskarabhASya meM brahma se avasthAoM kA bhedAbheda samarthana bahuta vistAra se kiyA hai| kumArilAnuyAyI pArthasArathimizra bhI avayava-avayavI, dharmadharmi Adi meM kathaJcit bhedAbheda kA samarthana karate haiM / sAMkhya ke mata se pradhAna eka hote hue bhI triguNAtmaka, nitya hokara bhI anitya, avyakta hokara bhI vyakta Adi rUpa se pariNAmI nitya mAnA gayA hai / vyAsabhASya meM trailokyaM vyakterapaiti nityatvapratiSedhAt , apetamapyasti vinAzapratiSedhAt' likhakara vastu kI nityAnityAtmakatA dyotita kI hai| isa saMkSipta yAdI se itanA dhyAna meM AjAtA hai ki jaina kI taraha kumArilAdi mImAMsaka tathA sAMkhya bhedAbhedavAdI evaM nityAnityavAdI the| dUSaNa udbhAvita karanevAloM meM hama sabase prAcIna bAdarAyaNa AcArya ko kaha sakate haiN| unhoMne brahmasUtra meM 'naikasminnasaMbhavAt'-eka meM anekatA asaMbhava hai-likhakara sAmAnyarUpa se ekAnekavAdiyoM kA khaMDana kiyA hai| upalabdha bauddha granthoM meM dharmakIrti pramANavArtika meM sAMkhya ke bhedAbheda meM virodha udbhAvana karake 'etenaiva yadahrIkAH' Adi likhate haiN| tAtparya yaha ki dharmakIrti kA mukhya AkSepa sAMkhya ke Upara hai tathA unhIM doSoM kA upasaMhAra jainakA khaMDana karate hue kiyA gayA hai| dharmakIrti ke TIkAkAra karNakagomi jahA~ bhI bhedAbhedAtmakatA kA khaMDana karate haiM vahA~ 'etena jainajaiminIyaiH yaduktam' Adi zabda likhakara jaina aura jaimini ke Upara eka hI sAtha prahAra karate haiM / eka sthAna para to 'taduktaM jainajaiminIyaiH' likhakara samantabhadra kI AptamImAMsA kA 'sarvAtmakaM tadekaM syAdanyApohavyatikrame' yaha kArikAMza uddhRta kiyA hai / eka jagaha digambara kA Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akalaGkamanthatraya [pantha khaMDana karate hue 'tadAha' karake samantabhadra kI 'ghaTamaulisuvarNArthI, payovrato na dadhyatti, na sAmAnyAtmanodeti' ina tIna kArikAoM ke bIca meM kumArila kI "na nAzena vinA zoko notpAdena vinA sukham / sthityA vinA na mAdhyasthyaM tasmAdvastu trayAtmakam // " yaha kArikA bhI uddhRta kI hai| isase mAlUma hotA hai ki bauddha granthakAroM kA prahAra bhedAbhedAtmaka aMza meM sAMkhya ke sAtha hI sAtha jaina aura jaimini para samAnarUpa se hotA thaa| unakA jaina ke nAma se kumArila kI kArikA ko uddhRta karanA tathA samantabhadra kI kArikA ke Upara jaina ke sAtha jaimini kA bhI prayoga karanA isa bAta ko spaSTa batalAtA hai ki unakI dRSTi meM jaina aura jaimini meM bhedAbhedAtmaka mAnanevAloM ke rUpa se bheda nahIM thaa| tattvasaMgrahakAra ne to 'vipranimranthakApilaiH' likhakara isa bAta ko atyanta spaSTa kara diyA hai / ___ saMzayAdi ATha dUSaNa abhI taka kisI grantha meM eka sAtha nahIM dekhe gae haiN| zAMkarabhASya meM virodha aura saMzaya ina do dUSaNoM kA spaSTa ullekha hai, tattvasaMgraha meM sAMkarya dUSaNa bhI diyA gayA hai| bAkI pramANavArttika Adi meM mukhyarUpa se virodha dUSaNa hI diyA gayA hai| vastutaH samasta dUSaNoM kA mUla AdhAra to virodha hI hai| hA~, syAdvAdaratnAkara ( pR0 738 ) meM naiyAyika kI eka kArikA 'taduktam ' karake uddhRta kI hai"saMzayavirodhavaiyadhikaraNyasaMkaramathobhayaM doSaH / anavasthA vyatikaramapi jainamate sapta doSAH syuH||" isa kArikA meM eka sAtha sAta dUSaNa ginAe gae haiM / ATha dUSaNoM kA parihAra bhI sarvaprathama akalaMka ne hI kiyA hai| unhoMne likhA hai ki-jaise mecakaratna eka hokara bhI aneka virodhI ra~goM ko yugapat dhAraNa karatA hai, usI taraha pratyeka vastu virodhI aneka dharmoM ko dhAraNa kara sakatI hai | isI mecakaratna ke dRSTAnta se saMzayAdi doSoM kA parihAra bhI kiyA hai| sAmAnya-vizeSa kA dRSTAnta bhI isI prasaMga meM diyA hai-jaise pRthivItva jAti pRthivIvyaktiyoM meM anugata hone se sAmAnyarUpa hokara bhI jalAdi se vyAvartaka hone ke kAraNa vizeSAtmaka hai aura isa taraha paraspara virodhI sAmAnya-vizeSa ubhaya rUpoM ko dhAraNa karatI hai, usI taraha samasta padArtha eka hokara bhI anekAtmaka ho sakate haiM / pramANasiddha vastu meM virodhAdi doSoM ko koI sthAna hI nahIM hai| jisa prakAra eka vRkSa avayavavizeSa meM calAtmaka tathA avayavavizeSa kI dRSTi se acalAtmaka hotA hai, eka hI ghar3A ekadezena lAlaraMga kA tathA dUsare deza meM anya raMga kA, ekadezena DhaMkA huA tathA anyadeza se anAvRta, ekadezena naSTa tathA dUsare deza se anaSTa raha sakatA hai, usI taraha eka vastu bhI anekadharmavAlI ho sakatI hai| iti / syAdvAda mahAvidyAlaya kAzI ) dvi0 zrAvaNa zukla 5, nAgapaMcamI vIrani0 saM0 2465. nyAyAcArya mahendrakumAra zAstrI. Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akalaMkagranthatrayasya viSayAnukramaH / $ 1. laghIyastrayasya viSayAnukramaH maMgalazlokaH kaNTakazuddhiH pratyakSasya lakSaNam mukhya saMkhyavahAratayA dvidhA vibhAgaH parokSasya lakSaNam sannikarSAderajJAnasya prAmANyaM nirasya jJAnasyaiva prAmANyasamarthanam vaizadyAvaizadyayorlakSaNam sAMvyavahArikasya lakSaNam mukhyapratyakSasya lakSaNam mukhyapratyakSasya siddhiH mukhya pratyakSaviSayaka saMzayasya nirasanam avagrahasya lakSaNam IhAyAH lakSaNam avAyasya lakSaNam viSayasya svarUpam dravyendriyasya lakSaNam bhAvendriyasya svarUpam labdhIndriyasya lakSaNam upayogasya lakSaNam sanmAtradarzanameva avagraharUpatayA pariNamati dhAraNAyA: lakSaNam IhAdhAraNayorapi jJAnAtmakatvam bahvAdirUpeNa aSTacatvAriMzadvibhAgaH pUrvapUrvasya pramANatvamuttarottarasya phalatvam pramANaphalayoH kramabhede'pi tAdAtmyamabhinnaviSayatvaJca arthasya dravyaparyAyAtmakatvam nityakSaNikapakSayoH kramAkramAbhyAm arthakriyAnirasanam prabhedapakSe'pi vikriyAvikriyayoH na virodhaH citrajJAnAdidRSTAntena tattvasya utpAdavyayazrIvyAtmakatvaM dravyaparyAyAtmakatvaJca parokSasya smRtyAdirUpeNa vibhAgaH pratyakSAdinA vyAptigrahaNAsaMbhavatvAt tagrAhI tarkaH pramANam 1. 14. 2. 6. 2. 8. 2. 8. 2. 9. 2. 13. 3.19, 21. 2.20, 25. 2.20, 26. 2. 21. 2. 22. 2. 22. 2. 23. 2. 23. 2. 24. 2. 28,3. 1. 3. 1. 3. 5. 3.6. 1.3. 1.6. anumAnasya lakSaNam anumAnasya phalaM hAnAdibuddhayaH kAryasvabhAvAtiriktasya chAyAdeH kAraNabhUtasya 1. 12. 1. 12. 1. 13. kAryahetuzca na saMbhavati 6. 17.. 7. 6. vikalpabuddhirna svataH siddhyati nApi parataH 6.26. upamAnasya pratyabhijJAna evAntarbhAvaH upamAnasya pRthak pramANatve ApekSikasya pratiyogikasya ca pratyabhijJAnasya pRthak pramANatvaprasaMgaH syAt taimirAdikaM dvicandrAdijJAnaM kathaJcideva pramANAbhAsaM na sarvathA savikalpakajJAnamapi pratyakSAtmakameva nirvikalpakameva pratyakSAbham vizadetara vikalpayorna viSayabhedaikAntaH kalpanA api pratisaMviditotpattivyayAtmakA eva ataH pratyakSaparokSayoH vyavahArAvisaMvAdAt prAmANyam zrutajJAnaM dvIpAntarAdibahirartheSu pramANaM na vaktrabhiprAyamAtre kvacidvyabhicArAnna zrutajJAnasya 9. 19. apramANataikAntaH AptoktihetuvAdayo: bahirarthAvinizcaye satyetaravyavasthAbhAvaH 9. 28. citrAbhiprAyatayA vAco'rthavyabhicAritve 3. 18. agnizizapAdAvapi vyabhicAraH syAt 10. .7 3. 23. nayadurnayayorlakSaNam 10. 23. jJAturabhiprAyasya nayatvam dravyArthikaparyAyArthikatayA vibhAgaH dravyArthikasya vyutpattiH jIvAjIvAdayaH sadantarlInAH saMgrahasya zuddhadravyaviSayatvam pratyakSasya bahirantazca saddravyagrAhakatA ekakSaNikajJAnadRSTAntena dravyasya sadasadA tmakatvaprasAdhanam kathaJcit kSaNika eva arthakriyA kSaNabhaMge na kAryakAraNabhAvasiddhi: kSaNike'pi prakriyA na viruddhA kSaNikasvalakSaNadRSTAntena akSaNikasyApi kAryakAritAprasAdhanam 4. 3. 4. 9. 4. 14. 4. 23. 5. 6. 5. 14. 5. 15. pUrvottaracarahetvoH samarthanam adRzyAnupalabdherapi gamakatvam sthUlasyaikasyaiva darzanaM na tu kSaNabhaMgAdeH niraMzatattvasAdhakaM pratyakSaM svabhAvahetuH 5. 17. chatrAdeH zratiriktahetutvasamarthanam jalacandrAdInAM kAryasvabhAvAtiriktahetutvam 5. 20 1 viSayAnukrame'smin sthUlAGa kAH pRSThasUcakAH sUkSmAGa kAzca paMktisUcakA vijJeyAH / 5. 23. 6. 5. 6. 10. 7. 14. 8. 8. 8. 16. 8. 20. 8. 21. 9. 1. 9. 7. 9. 12. 10. 26. 10. 26. 11. 1. 11. 5. 11. 10. 11. 18. 11. 24. 12. 5. 12. 6. 12. 23. 12. 24. Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 akalaGkagranthatrayasya w nh nh nh nw vijJAna-guNa-avayavidRSTAntena dravyasya maMgalAcaraNam, pramANanayanikSepanirUkramAkramavartiparyAyavyApakatvasAdhanam 12. 29. paNapratijJA ca saMgrahaH sanmAtraM viSayIkaroti 13. 4. pramANasya svarUpam brahmavAdaH saMgrahAbhAsaH 13. 5. nyAsasya svarUpam naigamasya lakSaNam 13.10. nayasya svarUpam nagamAbhAsasya lakSaNam 13. 11. acetanasya na prAmANyam 18. 10. guNaguNyAdInAM na bhedaikAntaH 13.14. jJAnasya nArthajanyatA api tu sattAtadvatAM bhedaikAntanirAsaH 13. 19. ___indriyAnindriyajatvam 18. 12. bhinnasattAsamavAyAt na sadasatoH jJAnaM svasya arthakAryatAM na vetti 18. 17. sadvyavahAraH 13. 21. anvayavyatirekAzavAta nArtha: kAraNam 18. 24. prAmANyaM vyavahArAt 14. 1. arthasya kAraNatve saMzayAdyanutpattiprasaMgaH 18. 25. zuddhamazuddha dravyaM paryAyaM vA vyavasthApayatA ataH indriyamanasI kAraNam artho viSayaH 19. 1. pramANaM mRgyam 14. 3. sannikarSo'pi na pramANam 19. 5. sAMkhyAbhimatatattvasvarUpasya naigamAbhAsatA 14. 7. Alokasya na kAraNatA paricchedyatvAt 19. 11. guNAnAM paramaM rUpamityAdikArikAyAH pAlokAbhAve'pi tamojJAnaM bhavati khaNDanam 14. 9. nAvaraNaM timirAdi paricchedyatvAt 19.20. svayamajJasya na jJAnasamavAyAt jJatvam 14. 12. kSayopazamatAratamyena jJAnasya abhivyaktiH 19. 24, vyahAranayasya svarUpam 14. 17. / 'nAkAraNaM viSayaH' ityasya nirAsaH vyavahArAbhAsasya svarUpam 14. 18. nArthAdayaH kAraNaM vijJAnasya 20. 4. vyavahAraH arthAbhidhAnaMpratyayAtmakaH 14. 19. tajjanma-tAdrUpya-tadvayavasitInAM na avisaMvAdasya lakSaNam 14. 21. prAmANyahetutA 20. 6. RjusUtranayasya svarUpam 14. 28. nArthajanyaM jJAnam 20. 8. sApekSasya nayatvam nirapekSasya durnayatvam 15. 3. nArthasArUpyabhUjjJAnam 20. 9. zabdanayasya lakSaNam 15. 7. jJAnaM svahetRtthameva paricchedAtmakama 20. 16. abhirUDhanayasya svarUpam 15. 8. vyavasAyAtmakaM jJAnameva AtmArthaitthambhUtanayasya lakSaNam 15. 8. ___grAhakatvAt pramANam 20. 23. kAlakArakaliMgabhedAdarthabhedaH 15.10. nirvikalpasya na prAmANyaM nApi evambhUtasya lakSaNam 15. 11. vikalpajanakatA 20. 25. kurvata eva kArakatvam 15. 11. pratyakSaparokSatayA dvidhA pramANam 21. 4. vijJAnasya anAgataviSayatvam 15. 14. prAdezikapratyakSasya svarUpam 21. 6. smRteH prAmANyapradarzanam 15. 18. anindriyapratyakSasya svarUpam 21. 7. pratibhAsabhede'pi ekArthaviSayatvamaviruddham 15. 25. | atIndriyapratyakSasya svarUpam 21. 8. akSajJAnavat zabdArthajJAnamapi avisaMvAdi sunizcitAsaMbhavabAdhakapramANatvAt aspaSTamapi zabdajJAmanumAnavat pramANam 16. 4. atIndriyapratyakSasiddhiH 21. 9. ekAnte kAlasya vartanAlakSaNatvAsaMbhavaH 16. 15. zrutaM parokSaM pramANam 21. 9. ekAnte SaTkArakyasaMbhava: arthApattyAdInAM parokSe'ntarbhAva: 21.10. strIpuMnapuMsakazabdAnAM vyutpattiH 16. 18. zrutasya syAdvAda-nayasaMjJitau dvau upayogI 21. 14. indrazakrapurandarazabdAnAM vyutpattiH 16. 20. sakalAdezaH syAdvAdaH 21. 15. ekasyApi anekasAmagrIsannipAtAt vikalAdezo nayaH 21. 15. SaTkArakIkalpanA 16. 26. syAdvAdasya nirUpaNam 21. 16. nayadurnayayorlakSaNam 17. 2. syAdvAdasya pramANatvam 21.19. pramANasya lakSaNam 17. 3. sAkalyamanantadharmAtmakatA 21. 20 tarkasya prAmANyapradarzanam 17. 7. vaikalyamekAnta: 21. 21. smaraNapratyabhijJAnumAnAdInAM prAmANya nayaH samyagekAntarUpa: 21. 25. ___pradarzanam 17. 9. 'syAjjIva eva' ityatra anekAntaviSayaH antimamaMgalam 17. 12. syAcchabda: 21. 25. 'syAdastyeva jIvaH' ityatra ekAntaviSayaH syAcchabdaH 21.26. iti pramANanayapravezaH / aprayukto'pi syAtkAraH arthAdeva pratIyate 22. 1. Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaH 106 vidhiniSedhAnuvAdAtidezAdivAkyeSu zakaTodayAdInAM bhaviSyadviSayakatvanirNayena syAdvAdaM vinA na prastutArthasiddhiH 22. 5. 'buddherakAraNaM viSayaH' ityasya nirAsa: 25. 1. varNapadavAkyAnAmarthavAcakatvam 22.10. zabdajJAnaM vivakSAvyatiriktArthagrAhi 25. 5. zabdasya vaktrabhiprAyavAcitvanirAsa: 22. 15. kAlasya lakSaNam 25. 6. abhipretavyabhicAritvamapi zabdasya 22. 16. kArakasya lakSaNam nagamAdayo nayAH zrutabhedAH 22. 24 liMgasya lakSaNam 25. 7. nayA dravyaparyAyamUlAH 22. 25. paryAyabhedAdapyarthabhedaH 25. 8. nahi matibhedAnayAH 22. 28. kriyAbhedAdarthabhedaH 25. 10. nApi manomatibhedAH nayAH 23.1. varNapadavAkyavyutpAdaka zAstramavitatham 25.11. malanayo dravyaparyAyAthiko 23.2. nirapekSatva-sApekSatvayorlakSaNam 25. 14. dravyamekAnvayAtmakam 23.2. | zrutAdarthamadhigamya nayaH parIkSya nikSepaH nyasya tadatatpariNAmitvAdekatvam anuyogaiH anayujya samyagdarzanAditrayaM sadazapariNAmAtmakatvAdanvayi 23. 3. prApya mokSaprAptiH 25. 18. paryAyaH pRthaktvaM vyatirekazca 23. 8. zrutamanAdi sAdi ca 25. 26. pRthaktvasya svarUpam 23. 8. pramANasya svarUpam 25. 26. vyatirekasya svarUpam 23. 9. nayasya svarUpam 25. 26. vyavahAra-nizcayaparyAyayoH svarUpam 23.10. nyAsasya svarUpam 25. 29. na naigamasya pramANatA 23. 18. nAmasthApanAdravyabhAvarUpeNa caturdhA nikSepaH 25. 29. naigamasya svarUpam 23. 21. nAmanikSepasya lakSaNaM tadanekatvaJca 26. 1. naigamAbhAsasya svarUpam 23. 21, 24. sthApanAyA lakSaNam 26. 2. dharmadharmiNoH guNapradhAnabhAvena vivakSA naigame 23. 26. dravyanikSepasya lakSaNam 26. 3. saMgrahAdI ekavivakSA 23. 26. bhAvanikSepasya lakSaNam 26. 3. saMgrahanayasya svarUpam 24. 1,3. nikSepasya phalama 26. 4. brahmavAdaH saMgrahAbhAsaH 24. 2,3. mokSasukhasya svarUpam tatprAptyupAyAzca 26. 7. vyavahAranaya-tadAbhAsayoH svarUpam 24. 6. naiyAyikAdikalpitamokSasya nirAsa: 26. 10 RjusUtra-tadAbhAsayoH svarUpam 24. 15. zarIrAdikaM na jJAnAvaraNAdirUpam 26. 11. naigamAdayazcattvAro'rthanayAH 24. 23. zAstrAdhyayanasya phalam 26. 14. zabdAdayastrayo'rthanayAH 24. 24. ! jinezvarapadaprAptyupAyaH 26. 22. zabdanayasya svarUpam 24. 25. abhirUDhanayasya svarUpam 24. 26. iti prvcnprveshH| 2.nyAyavinizcayasya viSayAnukramaH maMgalazloka: 29. 1. | asiddhAdarthaparicchedAnna jJAnasya siddhiH 31. 18. nyAyavinizcayakaraNapratijJA 29. 2. jJAnAntaravedyajJAnavAdanirAsaH 32. 19. pratyakSalakSaNam 29. 3. acetanajJAnavAdanirAsaH 32. 25. indriyapratyakSasya lakSaNam 29. 4. pratibimbavAdanirasanam 32. 26. ekasmin viSaye samakSetarasamplavaH 30 5. sAkArajJAnavAdanirAsa: 33. 28. na abhilApavattvaM vikalpasya lakSaNam atItasya na AkArArpakatA 33. 32. 30.7. ata: svahetoreva buddheH prakAzaniyamo na cakSurAdibuddhInAM vyavasAyAtmakatvam 30.8. . pratibimbata: 33. 33. arthajJAne sata eva nIlAdisthUlarUpasya AtmA satyAsatyajJAnAbhyAM bahirarthameva pratibhAsaH 30. 9, 10. yathArthataratayA avalokate 34. 37. parokSajJAnavAdanirAsaH 31. 11. viSayajJAnatajjJAnaviveko'pi zaktiniyamAdeva 34.38. jJAnasya svasaMvedanasiddhiH 31. 13. arthajJAnasmRtau arthasmaraNe jyotirmanaskAsukhAdayaH svasaMvedyAH 31. 15. rAdibhi: atiprasaMgasya parihAraH 34. 39. viSayendriyavijJAnamanaskArAdayo liMgAH na paricchedazaktiniyamAdeva viSayapratiasvasaMviditajJAnasyAnumApakAH 31. 17. niyamo nAkArAdidhAritayA 34. 39. . 1 viSayAnukrame'smin sthUlAMkA: pRSThasUcakAH sUkSmAMkAzca zlokasaMkhyAsUcakA jJeyA: / Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 akalakamAndhAtrayasva AtmA tatkAle vidyamAno'pi | avayavAvayavinoH samavAyavRttaH khaMDanam 43.103. tadvastu pratyetumalam 35. 41. | 'vRkSe zAkhA' iti pratItibalAt tayostApratyabhijJAnAdyatItAnamitidarzanAdapi / dAtmyameva na samavAyaH 44.104. __ asadarthajJAnasaMbhava: 35. 44. | paramANvatirikta-avayavisvIkAre gauravAbhrAntau svapne vA sata eva keza-kAminyAde: | dhikyAdayo'neke doSAH pratibhAsa iti zaMkAyA nirAsa: 36. 46. kevalam bhedakalpanayaiva avayava-avayavisvapne anta:zarIravartitayA kAminyAde: satvaM ityAdibhedavyavahAro na tu vastutaH na bahiravasthitatayA iti prajJAkarA dravyasya lakSaNam 44. 111. zaMkAyA nirAsa: guNaparyAyayorlakSaNam 44. 111. advayavAdanirAsa: muNaparyAyayoH bhedadarzanama 45. 112. vibhramavAdanirAsaH 36. 51. dravyasya lakSaNaM vyutpattizca 45. 113. saMvidadvaitavAdanirAsa: 37. 56. bhedajJAnAta prAdurbhAvAtyayayoH abhedaasadarthaviSayatve'pi sarvajJAnAnAM yatrArthakriyA jJAnAcca sthiteH siddhiH 45. 114. prAptyA paritoSaH tadeva tattvasiddhinibandhanaM sato lakSaNam 45. 115 yathA maNiprabhAyAma maNijJAnam pUrvottaraparyAyayoH tAdAtmyam 45. 116. ityAzaMkAnirAsaH 38. 61. sakalaM vastu pratyakSataH eva utpAdAditrasvAMzamAtrAvalambitve bikalpAnAM na tato __ yAtmakaMpratIyate 45. 116. vyavahArasiddhiH 38. 64. sarpadRSTAntenApi trayAtmakatvam 45. 117. vicArasAphalyamicchadbhiH vikalpaH artha sAmAnyavizeSayoH svarUpam 45. 118. kriyAkAribahirarthaviSayako'bhyugantavyaH 38.65. sahakramavittisvaguNaH eka svalakSaNam 45. 118. santAnAntaravikalpasya bahirarthaviSayatvamanta pariNAmasya lakSaNam 46. 121. reNa na tatsiddhiH 38. 65. vastunaH pariNAmalakSaNatvaM ekAnekAbahiH sadeva viSaM maraNaprayojaka na tu tmakatvaJca / 46. 121. viSajJAnam 39. 69. vitAkAravijJaptimAtravAdanirAsaH ekatra anekadharmasabhAve na ko'pi 40. 75. virodhaH saMvedanAdvaitaprakriyayA brahmAdvaitasiddhi 46. 122. anvayavyatirekayorlakSaNam prasaJjanam vijJAmavAdanirAsaH pratyakSatarAbhyAmeva bhedAbhedaprakalpanam 46. 124. utpAdAditrayAtmakatvasamarthanam santAnAntaravikalpasya bahirarthaviSayatva 46. 124. bhinnAbhinnAtmakatvasamarthanam prasAdhanam 46. 126. sahopalambhaniyamAdarthajJAnayorabhedasya pratyakSaparokSAtmakatvasamarthanam 47. 128. nirAkaraNam 41. 83 santAnasamudAyAdayo'pi kramAkramAnekAkalpitAddhetorna sAdhyasiddhiH pratI hetaH nta eSa sughaTAH 47. 129. bahiviSayako'bhyupeyaH / pratyabhijJAnasya smaraNapratyakSAbhyAmatiraktAraktAdiviruddhadharmaprasaJjanena bauddhasya riktatvapradarzanam 47. 131. avayavinirAsAzaMkA 41.8 zabdAdAvapi pratyabhijJAnaM sughaTam 47. 132. tadAzaMkAparihArapurassaraM bahirarthasiddhiH 42. zabdAdAbadRSTamapi upAdAnaM siddhayati 47. 133. citrajJAnadRSTAntena anekAnta siddhimupahasato vyAvRttibhedAd bhedakalpanAyA nirAsaH 48. 135. bauddhasya parihAsaH 42. 90. bauddhAnAM viparItakalpanAyA nidarzanam 48.136. vibhamAdivAdaparihAra-anekAtmakArtha na pratyakSataH atyAsannAsaMsRSTaparamANUnAM siddhayorupasaMhAraH 42. 91. pratibhAsaH 48. 140. citrajJAnavAdanirAsaH 42. 92. ata: dravyaparyAyayorna atyantAbhedabhedI / vAsanAbhedAta bahirarthAdibhedakalpanAnirAsaH 42. 96. | na niraMzasAmAnyasya anekatra samavAyAsannivezAdibhivRddhimatpUrvakatvaM sAdhayantaM disambandhAt vRttiH / 48. 143. naiyAyika pratikSipatAM bauddhAnAM taddaSTA vijAtIyavyAvRttyAtmakasAmAnyasya ntenaiva bAhyArthasiddhipradarzanama 43.98. nirAsa: 49. 144. paramANurUpaM bahirarthaM manyamAnAnAM sautrA vibhinnAH sAmAnyavizeSAdayo na santi ntikAnAM pratikSepaH 43. 102. ata ubhayAtmakaM tattvam 49. 145. avayavavyatiriktAvayavivAdinAM na sthUlAdikaM saMvRtyA kalpyam 49. 147. yaugAnAM pratikSepaH 43.102. | niraMze vastuni sarvAtmatayA grahaNaprasaMgaH 49. 147. 01. 84 48. 141. Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaH vastu dRzyetarAtmakam, ata: 'dRSTasya sadRzapariNAmalakSaNasAmAnyAdeva bhAvasya dRSTa: sakalo guNaH'.iti anugatapratyayAdikaM saMbhavet 55. 188. dhamakIrtimatasya pratikSepaH 49. 149. | sarvathA bhedAbhedapakSayoH nAnekopAdhisaMbhavaH 55. 189. 'kalpanApoDhaM pratkSam' iti lakSaNasya upAdhitadvatoH kathaJcidabhedAbhedau 55. 190. nirAsaH niraMzavastuvAde sakalagrahaNaprasaMgaH 55. 191. anekAntAtmano vastunaH upasaMhAraH 49. 150. vizeSANAmAnantyAt na tatra sambandhagrahaNavaizeSikAdikalpitasya nityasarvagata saMbhavo yato'numAnam va 55. 192. niraMzasAmAnyasya nirAsaH / 50. 151. | saugatasya anyApohAtmakasAmAnyapi na sAmAnyavizeSAtmakavastuna upasaMhAraH 50. 153. sambandhagrahaH 55. 193. bauddhaparikalpitanirvikalpakapratyakSasya apohe doSapradarzanam 56. 194. nirAsaH 50. 155. vAsanAjanyavikalpato'pi na apohaprativikalpajananAdapi na nirvikalpasya pattiH saMbhAvyA prAmANyam sadRzAsadRzAtmakaM sat 56. 197. bauddhaparikalpitamAnasapratyakSasya nirAsa: 50157. sadRzapariNAmAtmake sAmAnya eva zAntabhadrakalpitamAnasapratyakSalakSaNasya saMketagrahAt zabdavyavahAraH 56. 198. nirAsa: vastunaH sadRzAsadRzAtmakatvasamarthanam 56. 200. anekamanasA kramAkramotpattau prati sAdRzyAbhAve vibhramajJAnasyAhetusandhyabhAvapradarzanam 51. 15 katvApattiH 57. 203. dharmottarakalpitamAnasapratyakSalakSaNasya vastuno bhedAbhedAtmakatvasyopasaMhAraH 57. 204. pratikSepaH 51. 162. abhedazabdena sadRzapariNAma eva gRhyate 57. 206. svasaMvedanapratyakSanirAkaraNam 51. 163. zabdasya arthAsaMsparzitve sarva zAbdaM jJAnaM yogipratyakSasya khaNDanam 51. 165. pramANaM syAt 58. 207. sAMkhyakalpitazrotrAdivattirUpa vivakSAvAcakatve zabdasya satyAsatyapratyakSasya nirAsa: 51. 165. vibhAgAbhAvaH 58. 208. naiyAyikakalpitasannikarSAtmaka artha eva saMketo na jJAnAkAreSa pratyakSasya nirAsa: 58. 209. 52. 166. naiyAyikasya kAzcita viruddhaSTayaH svamatena saMketapravRttiprakAraH 58. 210. 52. 167. atIndriyapratyakSasya lakSaNam bheda-sAmAnya-tadvatsu na saMketaH 58. 211. 52. 168. bauddhamate tasvopadezasya saMbhAvanaiva nAsti 52.169. ekatva-sAdRzyanibandhanaH saMketaH 58. 212. saMketitasya zabdasya pravRttiprakAraH 58. 214. iti prathamaH pratyakSaprastAvaH / mecakAdivat ekatrApi anekadharmasadbhAve na virodhaH 59. 215 sAmAnyAbhAve'pi sadRzapariNAmAt anumAnasya lakSaNam 52. 170. 59. 216. pratyakSavadanumAnamapi bahiHsadarthaviSayam tannimittakaH vyavahAraH sughaTaH 52. 171. sadRzapariNAmasyAnekatvepi saMketavazAsAdhyasya lakSaNam 53. 172. | dekarUpatayA vyavahAraH 59.218. sAdhyAbhAsasya lakSaNam 53. 172. sattAsAdhane asiddhAdidoSatrayasya parihAra: 53. 173. | dvidhA pratyabhijJA, ekatvanibandhanA bhAvadharmatve prasiddhatvasya parihAraH 53. 174. sAdRzyanibandhanA ca 59.219. apakSadho'pi hetuH 53. 176. pradhAnAstitvasAdhane hetvabhAva eva 59. 220. sautrAntikaM prati sattAsAdhanam 54. 179. suSuptAvasthAyAmapi upayogAtmaka eva adRzyasyApi sattA siddhayati 54. 179. AtmA vidyate 59. 222. aspaSTAvabhAsitve'pi pramANamanumAnaM prAtmaiva karmaNAM kartA tatphalasya ca pratyakSavat 182. / bhoktA saMsArI muktazca 60. 223. anumAnamapi svalakSaNaviSayameva 54. 183. bhUtacaitanyavAdanirAsaH 60. 225. vastuSveva pratibandhaparijJAnAt anumA jainanaye guNavyavahAraprakAraH 60.227. nasya sAphalyam 54. 184. guNaguNinoH bhedAbhedAtmakatvam 60. 228. sattAsAmAnyasya vizeSAt kathaJcid na zarIraguNaH caitanyam 61. 229. bhedAbhedI 54. 185. vaizeSikanirUpitasya pRthak guNapadArthasya sAmAnyasya kathaJcitsambandhAsambandhI 54. 186. nirAsaH naiyAyikakalpite sAmAnye doSapradarzanam 55. 187. | prAkArabhedAdapi na guNinaH pRthagguNAH 61. 233. 15 Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 guNaguNinoH vAstavasyaikatvasyAbhAve pRthaktvamapyupacaritaM syAt jJAnasya jIvaccharIradharmatvamapi na saMbhavati dehajJAnayoH guNaguNibhAvanirAsaH bhavasya lakSaNam kAyo na caitanyasya kAraNamAtram nApi kAyaH pariNAmikAraNam saMsAravaicitryaM karmavaicitryAt indriyANAM saha pratyekaM vA na caitanyakAraNatA jAtismaraNAdihetubhyaH pRthagAtmasiddhiH 'garbhagatarasavizeSAdabhilASAdayaH' iti matasya nirAsaH 64. 257. rAgAdidarzanAdapi pRthagAtmasadbhAvaH buddheH puruSadharmatve cArvAkeNa udbhAvitAnAM doSANAM parihAraH bauddhasammatajJAnapravAhasya AtmatvanirAsaH 65. 258. bauddhamate kAryakAraNapravAhAtmakaH jJAnasantAna eva na saMbhavati 65. 262. anvayidravyAbhAve santAnakalpanApya 66. 264. 66. 267. saMbhAvyA eva kAryakAraNayoH sarvathA bhedanirAsaH sAdhanasya lakSaNam sAdhanAbhAsasya lakSaNam calAcalAdiviruddhadharmAdhyAsasaMbhavAdane 66. 269. 66. 270. kAntAtmakaM tattvam samavAyAdapi na calAdivyapadezasaMbhavaH anekAntAtmakatattvAbhAve sakala vyavahArAdyabhAvaH akalaGkagranthatrayasya 61. 234. 62. 235. 62. 237. 62. 219. 62. 241. 62. 242. 62. 246. 62. 248. 63. 249. 64. 251. 64. 254. 67. 271. 67. 272. 67. 273. 67. 276. 68. 279. acetanasyApi skandhAtmana eva sapradezasya darzanam na niraMzasya citrajJAnadRSTAntena skandhasya siddhiH skandhApekSayA ekatve'pi bhAgAnAM darzanAdarzanasthitirna viruddhA skandhasya tAdAtmyameva sambandhaH skandhaH rUpAdiguNAnAmabheda eva na tu rUpAdimyo bhinna iti skandhasyaikatve'pi ekendriyeNa tadgrahaNe nendriyAntarasya vaiphalyam prameyatvaM hetuH anekAntAtmakavastusattvasAdhana evaM sAdhuH abhAvo'pi prameyam bhAvAntarameva prabhAvaH na tu tuccharUpaH agnidRSTAntena bhAvasyaiva abhAvAtma katvapradarzanam 69. 292. prameyatvasya gamakatve avinAbhAva eva nibandhanam 69. 294. 70. 296. sattvaM hetuH pariNAmaprasAdhakam saMvRtisiddhamapi sattvaM kSaNike na saMbhavati 70. 296. 68. 280. 68. 283. 68. 285. 69. 287. 69. 288. 69. 289. 69. 291. anekAntAtmani tu sattvaM pratItisiddham niraMzaparamANurUpasya avayavirUpasya vA arthasya na pramANataH pratItiH yadyapi anekAntAtmA'rthaH samarthaH tathApi 70. 298. 70. 301. apekSAtaH sahakArikAraNApekSA bhavati 70. 299. pariNAmAbhAve kAraNAdutpattirdughaTA anyAnapekSatvaM hetuH na vinAzaprasAdha kamapi tu pariNAmaprasAdhakam bhedAbhedAtmano'rthasya svasvarUpatayA pramANataH lokatazca pratItiH sattvaM hetuH na kSaNikatvAdiprasAdhakam anyathAnupapattivirahAt sthUlAdyAkAroM nAropitaH kintu vAstavaH 'aNavaH kSaNikAtmAnaH spaSTAvabhAsinaH ' iti bauddhamatasyopahAsaH vikalpabuddha yatpratibhAti sthUlAdirUpaM tadeva vastusvarUpam jJAnasya svaparanirNayAtmakatve'pi na pratikSaNapariNAmAdeH sAMkaryam apratyakSANAmapi kSaNapariNAmAdInAM 70. 297. vyApyavyApakabhAvAdisambandhAvagatiH tarkAkhyapramANAt tarkasya prAmANyasamarthanam tarkasya zrutajJAne'ntarbhAvaH zrutajJAnasya bahubhedatvasamarthanam anupalambhahetoH samarthanam dRzyAnupalambhasya anyathAnupapattibalAdeva gamakatvam 70.302. 71. 303. 71. 304. 71. 305. 71. 310. 72. 314. 73. 315. pramANAntareNa pratibhAsaH jJAnaM svarUpavat paramapi prakAzayati citrajJAnasyApi kSaNikasya apratibhAsanAt 73. 317. jIva anAvRtaH san sarvArthagrAhI bhavati jIve na sadRzAparAparotpatteH pratyabhijJAnam api tu ekatvAt 73. 319. trairUpyakhaMDanapurassaram anyathAnupapattirUpasyaikalakSaNasya upasaMhAraH anumAnAnna hetusambandhapratipattiH analadhUmAdyoH vAstava eva kAryakAraNa bhAvaH anyathAnupapattiH pratyakSAnupalambhAbhyAM pratIyate 72. 311. 72. 313. 73. 320. 74. 323. 74. 325. 74. 326. 74. 327. 74. 328. 74. 330. 74. 331. 75. 332. 75. 335. 75. 336. 75. 337. 75. 338. 76. 340. 76. 341. 76. 342. 76. 344. anupalabdheH prapaMcaH tAdAtmyatadutpattyabhAve'pi tulonnAmarasAdInAM hetutvasamarthanam 'pAtra ke sarisvAminApi hetoH traividhyaniyamaH pratiSiddhaH' iti pradarzanam pUrvacarahetoH samarthanam hetvAbhAsavivecanam sattvAdayo na kSaNike nitye vA gamakA api tu pariNAme eva Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaH 113 anvayasya lakSaNam 76. 346. sagatasya kapAlina sugatasya kRpApi na saMbhAvyA 82. 393. kSaNikatvasAdhanAya prayuktAH sattva-kRta mithyAbhAvanAto na tattvajJAnasamutpattiH 82. 394. katvAdayo hetavo viruddhAH 76. 348. anAdivAsanApi na saMbhAvyA 82. 395. sarvajJAbhAvasAdhane vacanAdayo'nakAntikAH 76. 349. prAtmadarzanasya sughaTatvAnna nairAtmyaM sAdhu 83. 396. trairUpyAd gamakatve tu vacanAdInAM sagatasya karuNayA sthitirapina saMbhAvyA 83. 397. saddhetutA syAt 77. 349. vAstavikasantAnasya meAkSakathane Atmana vyApakaviruddhopalabdhyAdinApi tadbAdhA 77. 352. eva sa nAmAntareNa kathitaH syAt 83. 398. ato vacanAdayo'nyathAnupapattivaikalyAdeva vedo'pi na mokSapratipAdakaH 83.400. agamakAH 77. 353. sArvazyajJAne saMzayakAnta akSAdau vivakSAmantareNApi vacanapravRttiH bhavati 77. 354. caJcale kathamAzvAsaH? 83. 401. vijJAnahetukameva vacanaM na vivakSAhetukam 77. 356. | AgamaH pauruSeya eva 84. 405. satyAmapi vivakSAyAM satyahitavacana sarvajJAbhAvasAdhane sva-sarvAnapalambhau vivakSA nirdoSava 77. 356. asiddhAnakAntiko 84. 406. sarvajJavaktRkavacanAnAM yathArthataiva 78. 357. viprakRSTArthagrAhi jJAnamami spaSTaM bhavati puruSatvAdInAmapi sarvajJatvena na virodhaH, satyasvapnekSaNikAdijJAnavat 84. 407. ataste'pi sarvajJAbhAvasAdhane Atmano jJAnasvabhAvatve'pi prAvaraNakarmaanaikAntikA eva 78. 358. vazAnna sarve sarvadarzinaH 84.408. saMsAriNAM tu jJAnAvaraNavazAnna AvaraNavigame tu sarvArthasAkSAtkAritA sarvaprakAzasAmarthyam 78. 361. bhavatyeva 84. 410. paraduHkhaparijJAne'pi na sarvajJasya nirAvaraNasya kevalino na punaH karmabandhaH 84. 411. duHkhitvam 78. 364. sarvajJajJAnasya AgamapUrvakatve'pi prasiddhahetvAbhAsavivecanam 78.365. nAnyonyAzrayaH 85. 412. viruddhAsiddhasandigdhAkiJcitkarAdibhedaiH jyotirgrahAdigatInAM phalopadezakatvAdapi bahudhA asiddhahetvAbhAsaH sarvasAkSAtkAritvasiddhiH 85.414. kSaNikatvasAdhane sattvAdikamasiddham | anumeyatvAt hetorapi sarvajJasiddhiH 85. 415. zabdasya bhedAbhedAtmakatvasamarthanam 79. 368. na grahAdigatiphalopadezaH tatsAkSAtkAripudgalaparamANUnAM pariNAmAH zabdaH tvamantareNa kevalaM vedAt saMbhAvyaH 85. 416. akiJcitkarahetvAbhAsavinAra: 79. 370. anAdisampradAyAdeva vedasya yathArthatvanirNaye dUSaNAbhAsa (jAti) lakSaNam 79. 371. andhaparamparA, mlecchAdivyavahArasya ca dhamakIttisamudbhAvitadadhyuSTrAdere katva yathArthatvaprasaMgaH 85. 417. prasaMgasya dUSaNAbhAsatA 79. 372. | vedasya anAditve doSapradarzanam 86. 418. prato bhedAbhedAtmani na kazcidoSaH 80.373. zabdamAtrasya nityatve doSapradarzanam 86. 422. sAdhAdisamajAtInAmakathane kAraNam 80.376. pudgalopAdAnakatve'pi zabdasya sUkSmatvAnna jayetaravyavasthAvicAraH 80. 377. tadupAdAnopalabdhiH 86. 425. dhamakIrtikalpitanigrahasthAnasya khaNDanam 80.379. sa evAyaM zabda iti pratyabhijJAnaM dRSTAntAbhAsasya vivecanam 80.380. sAdRzyAt natvekatvAt 86. 425 dRSTAntaM vinApi sAdhyasiddhirato darzanasyaparArthatvAdapi na nitya : zabda: 87. 428 na tadanubhAvanaM nigrahasthAnam 80. 381. zabdasya prAmANyaM na nityatvAt kintu vAdasya lakSaNam 81. 383. tadarthavedipuruSapUrvakatvAt 87. 429. nigrahasya svarUpam 81.383. saMketo hi vyavahArAnusAreNa bahudhA 87. 430. vAdasya lakSaNam 81. 384. zabdasya na svataH sarvArthayogyatA 87. 431. zAstrAntaraM na niHzreyasanibandhanaM saMketAnusAreNaiva arthapratyAyakatvaM zabdasya 87. 432. kintu jainazAstrameva 81. 386. saugatamate na varNapadavAkyavyapadezasaMbhavaH 88.433. jainamate tu pariNAmI zabdaH zrotragocaraH 88.434. iti dvitIyaH anumAnaprastAvaH zabdasya apauruSeyatve doSapradarzanam 88. 436. pauruSeyo'pi zabdaH samyagjJAnADakuzita pravacanasya svarUpam 81. 387. eva satyArthapratipAdakaH 88.436. puruSAtizaye yadi saMzayaH kathaM sugataH satyasya svarUpam 88. 437. sarvajJatveneSTaH ? 82. 388. mokSamArgaviSayabhUtAnAM jIvAditattvAnAM sugatAdayaH sadoSA eva 82. 393. | svarUpanirUpaNam 88. 438. Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 akalakagranthatrayasya AzradhabandhasaMbhavaprakAraH 89. 442. | jyotirjJAnAdyapadezakatvAdapi tattvajJAnAt karmasaMvaranirjarAprakAraH 89.443. sarvajJatvasiddhiH 92. 466. doSANAM svarUpam 89. 445. | zAstra praNayana tadviSayAnupadezAliMgAnairAtmyabhAvanAto na kiJcitphalam 89. 445. nanvayavya tirekAvisaMvAditvavizeSaNanairAtmya bhAvanAyA na mArgatvaM na ca viziSTameva sarvajJatvaprasAdhakam 92. 467. tatra maitryAdisaMbhAvanA 89. 446. | na sugatAdInAM zAstrapraNetRtvam 92. 468. jainamate tu samyagdarzanAdiSu pramodAdeH zAstramapi sarvajJa pUrvakatayA saMbhavAt 89..447. pramANaM na apauruSeyam 92. 468. sugatasya na karuNAdisaMbhavaH 89. 448. pratyakSaparokSa rUpeNa pramANavibhAgaH 92. 469. jainamate mokSasya svarUpam 89. 449. smaraNaprAmANya pradarzanam 92. 470. ekAntanityatve'pi na mokSasya saMbhAvanA 450. | tarkasya prAmANyasamarthanam 92.471. saptabhaMgisvarUpanirUpaNam naiyAyikaparikalpitopamAnasya lakSaNam 92. 472. 90.451. saptabhaMgAnAM kramanirUpaNam 90.452. yadyupamAnasya pRthak prAmANyaM tadA anekadhA pramANAni syuH 93. 472. syAtpadaprayogasAphalyapradarzanam 90.453. 93.473. pratItArthasyApi syAtpadasya prayogaH smaraNAdikaM zrutajJAne'ntarbhUtam lokavyavahArAnusAreNa kartavyaH 90.454. sampradAyAvicchedAdAgamasya prAmANyam 93. 474. | matijJAnAdInAM pratyakSaparokSatayA syAtkArArthe mandamatIn prati pravibhAgaH 93. 474. syAtpadaprayogaH saphala eva * 90 456. matijJAnasya pratyakSatvaM lokavyahArApekSayA 93. 474. syAdvAde sazayAdidoSaprasaMgaparihAraH 91. 458. syAdvAdaH pramANam 93. 475. jainAgama eva pramANam 91. 460. pramANasya sAkSAtparamparayA ca sarvajJatvAdiguNAbhAve na phalanirUpaNam 93. 476. prAgamaprAmANya saMbhAvanA 91. 462. nayAnAM vivaraNaM nayacakragranthe draSTavyam 93. 477. guNAdhInameva pravacanasya prAmANyam 91. 463. pravacanasya prayojanapradarzanam 9.. 478. pravacanasya pramANye sarvajJatvasaMsiddhiH 91.464. kevalajJAnArthameva syAdvAda upAsya iti jJasvabhAvasyAtmano jJAnavaraNaparikSaye kevalajJAnasvarUpanirUpaNam sArvazyaM samutpadyate 91. 466. | zAsanArAdhanAyAH phalanirUpaNam 94.480. 3. pramANasaMgrahasya viSayAnukramaH ny ngr maMgalAcaraNam / pratyakSAnupalambhataH tarkasamudbhUtiH 100. 5. pratyakSaparokSarUpeNa pramANAnAM saMgrahaH pratyakSAnumAnAbhyAM na vyAptigrahaH 100. 9. pratyakSasya lakSaNam utpattimatAM na nityaM nimittam 100. 17. pratyakSasya tridhA vibhAgaH 97. 5. avayavino vRttivikalpAdidoSazrutasya pratyakSAnumAnAgamanimittakatayA pradarzanam 100. 26. vidhyam 6. kutarkasya lakSaNam 101. 3. arthAnukAriNo jJAnasya na prAmANyam 97. 9. vivakSAto vAcovRttisvIkAraH kutarkaH 101.4. cakSurAdijJAnasya sAmAnyavizeSAtma vijJAnaguNadoSAbhyAM vAgvRttiH kArthaviSayatvam 97. 18. guNadoSavatI bhavati 101. 7. jJAnaM sadarthaniyatam | zarIramapi na guNadoSakAraNam 101. 9. pramANasya tattvArthanirNayaH phalam 98.9. doSAvaraNayorapi na vAgghetutA 101.10. atIndriyajJAnAbhAve na pravacanasya parokSe'pi avinAbhAvasiddhiH 101.16. pramANatA tarkasya prAmANyaprasAdhanam 101.19. mukhyapratyakSasya lakSaNam 'nApratyakSamanumAnavyatiriktaM mAnam' arthasaMvAdAt smRtiH pramANam 99.15. ityasya khaNDanam 101. 24. pratyabhijJApi pramANam 99. 20. sAdhyasya lakSaNam 102. 1. tarkasya lakSaNam 100. 5. sAdhyAbhAsasya lakSaNam 102. 2. 1 viSayAnukrame'smin sthUlAMkAH pRSThasaMkhyAbodhakAH sUkSmAMkAzca paMktisaMkhyAsUcakA vijJeyAH / Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaH 115 sadasadekAntayoH na sAdhyatvam 102. 5. | sarvathA nitye sattvaM hetuviruddhaH 107. 21. sAdhanasya lakSaNam 102. 9. viruddhasya lakSaNam 107. 23. nityasarvagatasvabhAvasAmAnyasya na kauTasthye vikriyAvirodhaH 108.4. sAdhyatvam 102. 20. acalAtmani prANAdInAM sattvaM viruddham 108. 19. ekasya calAcalAdiviruddhadharmAdhyA acalAtmani sannivezAdi viruddham 108. 23. sAdanekAntAtmakatA 102. 25. acalAtmani cakSurAdInAM sattvaM sAmAnya vizeSAtmake vastuni viruddham 108. 27. saMzayAdidoSaparihAraH 103. 4. acalAtmani zabdAdInAM sattvaM viruddhama 108. 30. abhAbasya prameyatvaM bhAvasya ca acalAtmani sukhAdInAM sattvaM viruddham 109. 1. aprameyatvaM nAsti 103. 19. sahopalambhaniyamaH viruddhaH 109. 3. 'eka citram' iti dhamakIrteH karturasmaraNAdayaH sandigdhAH 109. 6. AkSepasya parihAraH 103. 28. anaikAntikabhedA nizcitasandigdhAdayaH 109. 12. sati avinAbhAve trairUpyaM nirarthakam 104. 3. vaktRtvAditi hetuH anaikAntikaH 109. 13. kRtikodayAdihetUnAM trairUpyAbhAve'pi prasiddhahetvAbhAsanirUpaNam 109. 21. gamakatvam 104. 5. sahopalambhasya khaNDanam 109. 25. kRtikodayAdiSu na kAlAdInAM svasarvopalambhayoH anaikAntikAdhamitvam 104. 5. siddha tvam 110. 3. sAtmakaM jIvaccharIraM prANAdimattvAditya akiJcitkarahetvAbhAsanirUpaNam 110. 6. / syApi gamakatvam 104. 6. ajJAtasya hetvAbhAsasya nidarzanam 110. 9. vidhau sAdhye upalabdhayaH 104. 16. sarvathA nitye'rthakriyA'bhAvasamarthanam 110. 18. svabhAvopalabdhiH 104. 19. viruddhAvyabhicAriNo viruddhe'ntarbhAvaH 111. 5. svabhAvakAryopalabdhiH 104. 21. vAdasya lakSaNam 111. 15. svabhAvakAraNopalabdhiH 104. 23. sarpadRSTAntena bhAvasya pariNAmitvasahacaropalabdhiH 104. 25. prasAdhanama 112. 11. sahacarakAryopalabdhiH 104. 26. utpAdAditrayAtmakatvasamarthanam 112. 15. sahacarakAraNopalabdhiH 104. 28. utpAdAdiSu vinAzAdisamarthanam 113. 5. asadvayavahArAya anupalabdhayaH 105. 1. jayaparAjayavyavasthA 113. 6. svabhAvAnupalabdhiH 5. 2. jAterlakSaNam 113. 22. kAryAnupalabdhiH 105.4. acalAtmani sattvAdayaH siddhasena-devanandikAraNAnupalabdhiH 105. 5. samantabhadramatena asiddha-viruddha-anaisvabhAvasahacarAnupalabdhiH 105. 8. kAntikAtmakAH 113. 21. sahacarakAryAnupalabdhiH svapararUpeNa bhAvAbhAvAtmakatvam 114. 6. sahacarakAraNAnupalabdhiH 105. 11. zUnyAdInAM jADyahetutvama 114. 22. sattiniSedhAya viruddhopalabdhayaH 105. 16. pratijJA'sAdhanatvAdInAmahIkanibandhasvabhAvaviruddhopalabdhiH 105. 17. / 114. 26. kAryaviruddhopalabdhiH 105.19. niSkalapratyakSatvAdikasya pazutvahetutA 114. 26. kAraNabiruddhopalabdhiH 105.20 pretyabhAvAdInAM vilope alaukikatA 114. 28. vyApya siddhiH vyApakasAdhinI 105. 20. tAmasahetutvam Atmavilopasya 115. 1. vyApakAnupalabdhiH vyApyAbhAva prAkRtahetutvam saMskRtapadasAdhutvavicArasya 115. 3. prasAdhikA 105. 25. pravacanasya lakSaNam svabhAvaviruddhavyAptopalabdhyoH puruSAtizayo'jJeyazcet kathaM tatra sandehaH 116. 18. vyApakAnupalabdhAvantarbhAvaH 105. 27. apauruSeyaM zAstraM nirarthakam 117. 2. svabhAvaviruddhakAryAnapalabdhyoH sannikarSAnna rUpajJAnam 118. 1. kAryAnupalambhe'ntarbhAvaH 105. 18. zrotraM nAprApyakAri 118. 16. antavyaptyiA hi gamakatvaM na bahirdarzanA tattvajJAnacAritrayoH mokSahetutA 119. 10 darzanAmyAm 106. 5. cetanasya karmabandhasiddhiH 119. 20. sarvatra na dRSTAntasyAvazyakatA 106. 10. doSaprabhavaH saMsAraH 119. 28. sarvathA vibhamavAdo na yuktaH 106. 25. | mohAdisambandhAdajJAnAdayaH 120. 2. apratyakSo'pi prAtmA siddhayati 107.11. pudgaladravyamapi vyAvRttyanugamAtmakam / 121. 18. sahacaraheto: samarthanam 107. 15. zarIrAdibhyaH caitanyaM pRthak 121. 26. natvam Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 akalaGkagranthatrayasya saptabhaMgIsvarUpam zabadArthayornityaH sambandhaH saMkhyAkAlakArakaliMgataH zabdeSu bhedaH AtmajJAnAdibhedAnAmAnantyaM nayacakrato jJeyam 122. 16. / naigamAdinayasaptakasya svarUpam 124. 7. | pramANanayanikSepANAM svarUpam 124. 20 jJAnaM pramANaM na zabdAdi kapilAdisiddhAnto nayaH 125. 27. / 126. 127. 2. 127. 4. 127. 17. Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImadbhaTTAkalaGkadevaviracitam [akalaMkagranthatrayam ] khopajJavivRtisahitam ||lghiiy strym|| Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImadbhaTTAkalaGkadevaviracitam svopajJavivRtisahitam ||l ghI ya strayam // pramANapraveze prathamaH prtyksspricchedH| - 8 5 [$ 1. tatra zAstrasyAdau zAstrakAro nirvighnena zAstraparisamAptyAdikaM phalamabhilaSanniSTadevatAvizeSaM namaskaroti-] dharmatIrthakarebhyo'stu syAdvAdibhyo nmonmH| RSabhAdi-mahAvIrAntebhyaH svAtmopalabdhaye // 1 // [62. svapramANAdilakSaNavarmani kaNTakazuddhyarthaM nirAkurvannAha-] santAneSu niranvayakSaNikacittAnAmasatsveva cet, tattvAhetuphalAtmanAM svaparasaGkalpena buddhaH svayam / sattvArthavyavatiSThate karuNayA mithyAvikalpAtmakaH , syAnnityatvavadeva tatra samaye nArthakriyA vastunaH // 2 // 3. svamate pramANAdilakSaNaprarUpaNArthamidamupakramate......."akSuNNasakalazAstrArtha- 10 samahasamarthamAdizlokamAha-] pratyakSaM vizadaM jJAnaM mukhyasaMvyavahArataH / parokSaM zeSavijJAnaM pramANe iti saGgrahaH // 3 // satrikarSAderajJAnasya prAmANyamanupapannam arthAntaravat / naivai 'jJAnam' ityeva pramANam atiprasaGgAt , saMvyavahArAnupayoginaH saMzayaviparyAsakAraNasya aki- 15 1 vRSabhA- nyAyaku0 / 2 navijJAna- ja0 / 3-viparyaya- nyAyaku0 / Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghIyatraye [1 pratyakSapari0 zcitkarasya ca jJAnasya bhAvAvirodhAt / 61) "nahi tattvajJAnamityeva yathArthanirNayasAdhanam" ityaparaH, tenApi tattvanirNayaM prati sAdhakatamasya jJAnasyaiva prAmANyaM samarkheta vastubalAyAtatadarthAntarasyApi paramparayA ttkaarnntopptteH| tanA'jJAnasya pramANatA anyatropacArAt / jJAnasyaiva vizadanirbhAsinaHpratyakSatvam , itarasya parokSatA // 3 // 5 [4. ke punarbuddhervezadyAvaizaye yadupetatvena pratyakSatarayorbhedaH syAditi ceducyate-] anumAnAdyatirekeNa vizeSapratibhAsanam / tadvaizadya mataM buddheravaizadyamataH param // 4 // tatra sAMvyavahArikam indriyAnindriyapratyakSam / mukhyamatIndriyajJAnam / tadasti sunizcitAsambhavadbhAdhakapramANatvAt sukhAdivat / yAvajjJeyavyApijJAna10 rahitasakalapuruSapariSatparijJAnasya tadantareNAnupapatteH / tadabhAvatattvajJo na kazcida nupalabdheH khapuSpavat / navai jaiminiranyo vA tadabhAvatattvajJaH satvapuruSatvavaktatvAdeH rathyApuruSavat / puruSAtizayasambhave atIndriyArthadarzI kina syAt ? atrA'nupalambhamapramANayan sarvajJAdivizeSAbhAve kutaHpramANayet abhedAt ? sAdhaka bAdhakapramANAbhAvAt tatra saMzItiH ityanena pratyuktA; bAdhakasyaivA'sambhavAt / 15 sarvatra bA~dhakAbhAvetarAbhyAM bhAvAbhAvavyavahArasiddhiH, tatsaMzayAdeva sandehaH / tata evAnubhavaprAmANyavyavasthApanAt ityalamatiprasaGgena // 4 // [65. nanu ca indriyA'nindriyapratyakSasya vartamAnamAtraparyavasitatvena heyopAdeyA'viSayatvAt kathaM saMvyavahAraniyuktatvamityArekAyAmAha-] akSArthayoge sttaalokokiaarviklpdhiiH| avagraho vizeSAkAhA'vAyo vinizcayaH // 5 // viSayaviSayisanipAtAnantaramAdyaM grahaNam avagrahaH / viSayastAvat dravyaparyAyAtmArthaH viSayiNo dravya-bhAvendriyasya / dravyendriyaM pudgalAtmakam / labdhyupayogI bhAvendriyam / * arthagrahaNazaktirlabdhiH / upayogaH punararthagrahaNavyApAraH / * arthagrahaNaM yogyatAlakSaNam / tadanantarabhUtaM sanmAtradarzanaM svaviSayavyavasthApanavika25 lpamuttarapariNAmaM pratipadyate avgrhH| punaH avagRhItavizeSAkAvaNam IhA / tathehitavizeSanirNayo'vAyaH / kathazcidabhede'pi pariNAmavizeSAdbhedaH // 5 // [66. avAyAnantaraM dhAraNAmuktvA caturvidhamatijJAnamupasaMharan kArikArdhamAha-] dhAraNA smRtihetustanmatijJAnaM catuvirdham / 1 kArikeyaM ja0 pratau nAsti / 2 tatrA- ja0 / 3 bAdhakabhAve- ja0 / * etadantargataH pATho nAsti j0| 4 avagrahagRhIta- ii0| 20 Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAri0 4-7] 1. pramANapravezaH smRtiheturdhAraNA saMskAra iti yAvat / IhA-dhAraNayorapi jJAnAtmakatvamugneyaM tadupayogavizeSAt / [7. idAnIM svasaMvidAmapi bahvAdibhedamavagrahAdikam avagrahAdInAzca pUrvapUrvasya pramANatve phalatvamuttarottarasya darzayannAha-] bahAdyavagrahAdyaSTacatvAriMzatsvasaMvidAm // 6 // pUrvapUrvapramANatvaM phalaM syAduttarottaram / paramArthaikasaMvittervedyavedakAkArayoH pramANaphalavyavasthAyAM kSaNabhaGgAderapi pratyakSatvaM prasajyeta / tataH kim ? gRhItagrahaNAt saMvRtivattadanumAnaM pramANaM na syAt / tadanayoH samAropavyavacchedAvizeSAt saMvRterapi pramANAntaratvaM syAt / sarvasyaiva nirvikalpakajJAnasya samAropavyavacchedAkAsigNaH pramANyaM na syAt tataH saMvyava- 10 hArAbhAvAt / arthakriyArthI hi pramANamapramANaM vaa'nvesste| rUpAdikSaNakSayAdisphuTapratibhAsAvizeSAt khaNDazaH prAmANyaM yadapekSaM tadeva phalaM yuktam / tattvatastatkRto na bhavati, bhAve vA nirNItiH akhaNDazaH kuto na bhavet ? bahubahuvidhakSiprAnisRtA'nunadhuvetaravikalpAnAmavagrahAdeH svabhAvabhedAna viruddhyate / pratibhAsabhedepi khabhAvabhedAbhAvakalpanAyAM kramavRttidharmANAmapi tathA bhAvAt kutaH kramaH sukha- 15 duHkhAdibhedo vA paramArthataH pratiSThApayet sahapratibhAsavat ? tadayamekamanekAkAraM kSaNikajJAnaM kutazcitpratyAsatteH pratibhAsabhedAnAmupayan kramavartinAmapi tathaikatvaM pratipattumarhati harSaviSAdAdInAm , ato'nekaantsiddhiH| pramANaphalayoH kramabhede'pi tAdAtmyamabhinna viSayatvaJca pratyeyam // 6 // iti bhaTTAkalaGkaviracite nyAyakumudacandrodaye (? laghIyastraye) pramANapravezaH (ze) prathamaH pricchedH| 20 pramANapraveze dvitIyaH prmeypricchedH| [8. samIcInazca viSayaH pramANasya yAdRzo bhavati taM darzayan prakRtamarthazcopasaMharannAha-] tadravyaparyAyAtmArtho bahirantazca tattvataH // 7 // bhedAbhedaikAntayoranupalabdhaH arthasya siddhiranekAntAt / nAntarbahirvA khala 1 'pramANaM' nAsti I0 / 2-tastattato ityapi pAThaH nyAyaku0 / 3 viruddhacet ja0 / 4 kramabhAve'pi nyaaykuu0| 5 iti pratyakSapratipAdakaH prathamaH paricchevaH smprnnH| ii0| ja0. pratyoH sandhivAkyeSu kvacit nyAyakumudacandrasya nyAyakumudacandrodayasya vollekhaH laghIyastrayavyAkhyAbhUtasya prabhAcandrakRtanyAyakumudacandrasya bhUmAdeva jAtaH / -sampA0 / Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 laghIyatraye [2 prameyapari0 kSaNaM sAmAnyalakSaNaM vA parasparAnAtmakaM prameyaM yathA manyate paraiH; dravyaparyAyAtmano'rthasya buddhau pratibhAsanAt / na kevalaM sAkSAtkaraNamekAnte na saMbhavati; apitu arthakriyA na yujyeta nityakSaNikapakSayoH / kramAkramAbhyAM bhAvAnAM sA lakSaNatayA matA // 8 // 'arthakriyAsamartha paramArthasat' aGgIkRtya svapakSe punararthakriyAM svayameva nirAkurvan kathamanunmattaH ? svabhUtimAtramarthakriyAM vipakSe'pi kathaM nirasyet , mithyAvyavahAraM vA ? saMvitterabhede'pi viSayAkArasyaiva viSayasAdhanatvaM nAkArAntarasya / tataH [$6. tasmAd viSayAkArasya viSayasAdhanatvAt-] ___nAbhede'pi viruddhayet vikriyA vikriyaiva vaa| paramArthaMkatve'pi mithyAvyavahArabhedAt jJAnasyAnekArthakriyAkAriNaH pratibhAsAH paramArthAsaMvedinaH tattvaM bhedAbhedAtmakaM sAdhayanti / [$10. evaM tAvat sautrAntikamatamanekAntanAntarIyakaM pradarya sAmprataM yogAcAramataM tannAntarIyakaM pradarzayannAha-] mithyetarAtmakaM dRzyAdRzyabhedetarAtmakam // 1 // cittaM sadasadAtmakaM tattvaM sAdhayati svtH| citranirbhAsinaH taccamavibhAgavijJAnasya dRzyaM yadi krameNApi sadasadAtmakaM vivarteta tataH siddhaM dravyaparyAyAtmakam utpAdavyayadhrauvyayuktaM vastutattvamantarbahizca prameyam / ekAntasyAnupalabdheH tadanekAntAtmA'rthaH iti // 6 // iti zrIbhaTTAkalaGkaviracite nyAyakumudacandrodaye ( ? laghIyatraye ) paraparikalpitadravyakhaNDanamane kAntanayena dravyavyavasthApanaM nAma dvitIyaH pari chedaH // 10 15 20 pramANapraveze tRtIyaH proksspricchedH| -> e[611. athedAnIM parokSapramANaprarUpaNAyAha-] jJAnamAdya matiHsaMjJA cintA vA (cA) bhinibodhikam // 10 // prAGnAmayojanAccheSaM zrutaM zabdAnuyojanAt / 1 'avikriyeva vA' ityapi pAThaH nyAyaku0 / 2-gajJAna- nyAyaku0 / 3 iti nyAyakumudacandre (?) prameyasvarUpapratipAdakaH dvitIyaH paricchedaH smaaptH| ii0| 4-bodhakam ii0|-bodhnm ma0 laghI0 / Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . kAri08-14] 1. pramANapravezaH avisaMvAdasmRteH phalasya hetutvAt pramANaM dhAraNA / smRtiH saMjJAyAH pratyavamarzasya / saMjJA cintAyAH tarkasya / cintA abhinibodhasya anumAnAdeH / prAk zabdayojanAt zeSaM zrutajJAnamanekaprabhedam // 10 // [612. nanu vyAptipratItyarthaM tarkalakSaNapramANAbhyupagamo'nupapannaH pratyakSato'numAnato vA tasyAH pratItisiddheH ityAzaGkAM nirAkurvannAha-] avikalpadhiyA liGgaM na kizcitsampratIyate // 11 // nAnumAnAdasiddhatvAt pramANAntaramAJjasam / nahi pratyakSaM 'yAvAn kazciddhamaH kAlAntare dezAntare ca pAvakasyaiva kArya nArthAntarasya' itIyato vyApArAn kA samartha sannihitaviSayabalotpatteravicArakatvAt / nApyanumAnAntaram ; sarvatrA'vizeSAt / nahi sAkalyena liGgasya liGginA 10 dhyApterasiddhau kvacit kizcidanumAnaM nAma / 2) tanApratyakSamanumAnavyatiriktaM pramA- . Nam" ityayuktam ; liGgapratipatte pramANAntaratvAt // 11 // [6 13. kIdRzaM tadanumAnamityAha-] liGgAtsAdhyAvinAbhAvAbhinibodhaikalakSaNAt // 12 // liGgidhIranumAnaM tatphalaM haanaadibuddhyH| nahi tAdAtmyatadutpattI jJAtuM zakyate vinA'nyathAnupapativitarkeNa, tAbhyAM vinaiva ekalakSaNasiddhiH / nahi vRkSAdiH chAyAdeH svabhAvaH kAryaM vA / nacAtra visaMvAdo'sti // 12 // [614. atraivArtha dRSTAntAntaramAha-] candrAderjalacandrAdipratipattistathAnumA // 13 // nahi jalacandrAdeH candrAdiH svabhAvaH kArya vA // 13 // [15. aparamapi kAryAdibhyo'rthAntaraM hetumupadarzayati-] bhaviSyatpratipadyeta zakaTaM kRtikodayAt / zva Aditya udeteti grahaNaM vA bhaviSyati // 14 // tadetadbhaviSyadviSayamavisaMvAdakaM jJAnaM pratibandhasaGkhyA pramANasaGkhyAJca prati- 25 ruNaddhi // 14 // 15 1na pratya- nyaayku0| 2-tiyato ja0 / 3-namAnta- ii0| 4 vyAptira- ja0 / 5-pattitarkeNa nyaayku0|-pttivit-j0 / Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA laghIyatraye [3 parokSapari0 ___ [F16. athedAnIm 'dRzyAnupalabdhireva gamikA nAnyA saMzayahetutvAt' iti niyama nirAkurvannAha-] adRzyaparacittAderabhAvaM laukikA viduH| tadAkAravikArAderanyathAnupapattitaH // 15 // adRzyAnupalabdheH saMzayaikAnte na kevalaM paracittAbhAvo na siddhyati api tu svacittabhAvazca; tadanaMzatattvasya adRzyAtmakatvAt / tathA ca kutaH paramArthasataH kSaNabhaGgasiddhiH ? tadviparItasya abhedalakSaNasyaiva syAt // 15 // [6 17. nanu cAbhedalakSaNatattvasya savikalpakapratyakSeNa sarvAtmanA pratipannatvAt kiM tatra kSaNabhaGgAdyanumAnena ? ityAzaGkApanodArthamAha-] 10 vIkSyANupArimANDalyakSaNabhaGgAdyavIkSaNam / khasaMvidviSayAkAravivekAnupalambhavat // 16 // sthUlasyaikasyai dRzyAtmana eva pUrvAparakovyoranupalambhAt abhAvasiddharanityatvaM buddheriva vedyavedakAkArabhedasya paramArthasattvam , na punaH parimaNDalAdervijJAnA'naMza tattvavat / nApi kSaNikaparimaNDalAderavibhAgajJAnatattvasya vA jAtucitsvayamupalabdhiH 15 tathaivA'pratibhAsanAt / tatkathaJcit tatsvabhAvapratibhAse anekAntasiddhiH // 16 // [$ 18. evaM parasya anupalabdhiM nirAkRtya adhunA svabhAvAdihetuM nirAkurvannAha-] anaMzaM bahirantazca pratyakSaM tadabhAsanAt / kastatvabhAvo hetuH syAt kiM tatkAryaM yato'numA // 17 // sAkSAtsvabhAvamapradarzayato niraMzatattvasyAnumitau svabhAvahetorasambhavaH svabhA20 vaviprakarSAt / tata eva kAryahetoH kAryakAraNayoH srvtraanuplbdheH| na cAtra pratya kSAnupalambhasAdhanaH prabhavaH kAryavyatirekopalakSitA vA kAraNazaktiH, tadaGgIkaraNaM pramANAntaramantareNAnupapannam / svayamupalabdhasya prAgUz2a cAnupabdheH kRtakatvAdanityatvaM siddhyennAnyathA // 17 // [611. yato vikalpabuddhau siddhAyAM tatkalpito'khilo'yaM vyavahAraH syAt , na ca 25 tatsiddhiH khataH parato vA ghaTate ityAvedayati-] dhIrvikalpAvikalpAtmA bahirantazca kiM punH| nizcayAtmA svataH siddhayet prtopynvsthiteH||18|| sarvavijJAnAnAM svasaMvedanaM pratyakSamarvikalpaM yadi; nizcayasyApi kasyacit 5-ddhiparI- ja0 / 2-syAdRzyA- ja0 / 3-raprabheda- nyAyaku0 / 4-kalpakaM ii0| Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAri0 15-21] 1. pramANapravezaH svata evA'nizcayAt / nizcayAntaraparikalpanAyAmanavasthAnAt kutaH tatsaMvyavahArasiddhiH 1 tataH svArthe'pi kathaJcidabhilApasaMsargayogyAyogya vinirbhAsaikajJAnaM pratipattavyaM svarUpavat // 18 // [$ 20. evaM paraM prati tarkAdikaM pramANAntaraM pratipAdya idAnImupamAnasya pramANAntaratvaniyamaM vidhurayannAha - ] upamAnaM prasiddhArthasAdharmyAt sAdhyasAdhanam / tadvaidharmyAt pramANaM kiM syAt saMjJipratipAdanam // 19 // prasiddhArthasAdharmyamanyathAnupapannatvena nirNItaJcet liGgameva, tataH pratipattiranyathA na yujyate / pratyakSe'rthe saMjJAsaMjJisambandhapratipatteH pramANAntaratve vRkSo'yamiti jJAnaM vRkSadarzinaH pramANAntaram gavayo'yamiti yathA gavayadarzinaH, prasiddhArthasAdha - 10 ryAt sAdhyasiddherabhAvAt gauriva gavayaH iti zrutvA gavayadarzinaH tannAmapratipattivat / pratyakSeSu itareSu tiryabhuM tasyaiva punaragavayanizcayaH kinnAma pramANam ? hAnopAdAnopekSApratipaciphailaM nApramANaM bhavitumarhati // 16 // [$ 21 tathA aparamapi parasya aniSTaM pramANaM darzayannAha - ] pratyakSArthAntarApekSA sambandhapratipadyataH / tatpramANaM na cetsarvamupamAnaM kutastathA // 20 // AgamAhitasaMskArasya tadarthadarzinaH tannAmapratipattiH sAkalyena pramANamapramANaM vA na punarupamAnameva / yathA etasmAtpUrvaM pazcimamuttaraM dakSiNaM vA grAmadhAnakaeNmetannAmakamityAhitasaMskArasya punastaddarzinaH tannAmapratipattiH / kazcArya nizcayaH saMjJAsaMjJisampratipattisAdhanameva samakSe'rthe pramANAntaraM na punaH saGkhyAdipratipatti - 20 sAdhanamiti 1 // 20 // [8 22. etadeva darzayannAha - ] idamalpaM mahad dUramAsannaM prAMzu neti vA / vyapekSAtaH samakSe'rthe vikalpaH sAdhanAntaram // 21 // 5 1 yujyeta ja0 / 2 'tiryakSu' nAsti I0 / 3- tipramANaM I0 / 4-kaM ye tannAma - I0 / 5 saMjJAsamprati- ja0 / 6- raMvya - I0 / 7 alpabahutvAdi - I0 / dRSTeSvartheSu parasparaivyapekSAlakSaNam alpa mahattvAdijJAnam adharottarAdijJAnaM 25 dvitvAdisaGkhyAjJAnam anyacca pramANam, avisamvAdakatvAt upamAnavat / arthApa 15 Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghIyatraye [4 Agamapari0 ciranumAnAt +pramANAntaraM naveti kinazcintayA sarvasya proksse'ntrbhaavaat| / tatsamajasaM pratyakSaM parokSaM ceti dve eva pramANe anyathA tatsaGkhyAnavasthAnAt // 21 // iti zrImadbhaTTAkalaGkaviracite nyAyakumudacandrodaye (? laghIyastraye) paraparikalpitAnumAnAdigvaNDane svamatapUNItapUmANadvayavyavasthApane tRtIyaH paricchedaH / / -- - pramANapraveze caturthaH aagmpricchedH| ->[623. atha pUmANAbhAsatvena prasiddha vijJAnaM kathazcideva tadAbhAsaM na sarvatheti pradarzayannAha-] pratyakSAbhaM kathaJcitsyAt pramANaM tamirAdikam / yadyathaivAvisaMvAdi pramANaM tattathA matam // 22 // 10 timirAdyupaplavajJAnaM candrAdAvavisaMvAdakaM pramANam yathA tatsaGkhyAdau visamvA dakatvAdapramANaM pramANetaravyavasthAyAH tallakSaNatvAt / nahi jJAnaM yadapyanukaroti tatra pramANameva samAropavyavacchedAkAGkSaNAt / kathamanyathA dRSTe pramANAntaravRttiH kRtasya karaNAyogAt ? tadekAntahAneH kathaJcitkaraNAniSTeH / tadasya visaMvAdopya vastunirbhAsAt candrAdivastunirbhAsAnAm avisamvAdakatvAt // 22 // 15 [24. sAmprataM kalpanApadena yatpareNa tadAbhAsamuktaM tadapi pratyakSaM sAdhayannAha-] svasaMvedya vikalpAnAM vizadArthAvabhAsanam / saMhRtAzeSacintAyAM savikalpAvabhAsanAt // 23 // sarvataH saMhRtya cintAM stimitAntarAtmanA sthito'picakSuSA rUpaM saMsthAnAtmakaM sthUlAtmakamekaM sUkSmAnekasvabhAvaM pazyati na punaH asAdhAraNaikAntaM svalakSaNam / 20 pratisaMhAravyutthitacittasya tathaivA'smaraNAt / tasmAdavizadameva avikalpakaM pratya kSAbham / na vizadetaravikalpayoH viSayabhedaikAntaH pratyAsannetarArthapratyakSANAm ekArthaviyaSatopapatteH // 23 // [625. na hImAH kalpanA atisaMviditA evodayante vyayante ca yataH satyo'pyanupalakSitAH syuriti / tadbaSayannAha-] + etadantargataH pATho nAsti I0 / 1 iti nyAyakumudacandre (?) parokSapramANasaMkhyAsvarUpapratipAdakaH tRtIyo'ntarbhUtaH paricchedaH ||ch| ii0| 2-hAraMvyu- I0 / Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAri0 24-30 ] 1. pramANapravezaH pratisaMviditotpattivyayAH satyopi kalpanAH / pratyakSeSu na lakSyeraMstatsvalakSaNabhedavat // 24 // sadRzAparAparotpattivipralambhAt tadvizeSAdarzino'navadhAraNam asamIkSitAbhidhAnam ; sarvathA tatsAdRzyAniSTeH / pratisaMhAraikAntaH saMbhavati na veti cintyametat / kathazca pratyakSabuddhayaH sarvathA'vikalpAH punarvikalperan ! ||24|| [g 26. tataH sthitamarthamupadarzayannAha - ] 5 akSadhIH smRtisaMjJAbhizcintayA''bhinibodhikaiH / vyavahArAvisaMvAdastadAbhAsastato'nyathA // 25 // pratyakSasmRtipratyabhijJohAnumAnAdibhiH avisaMvAdasiddheH artheSu tatprAmANyam, anyathA tadAbhAsavyavasthA / tathaiva zrutajJAnatadAbhAsavyavasthA ||25|| [$ 27. nanu zrutajJAnaM pramANameva na bhavati tatkathaM tadvyavasthA ityAzaGkayAha-] pramANaM zrutamartheSu siddhaM dvIpAntarAdiSu / anAzvAsaM na kurvIran kacittadvyabhicArataH // 23 // zrutajJAnaM vaktrabhiprAyAdarthAntare'pi pramANam / kathamanyathA dvIpadezanadIparvatAdikamadRSTasvabhAvakAryaM digvibhAgena dezAntarasthaM pratipattumarhati nirArekamavisaMvAdaM caM // 26 // [828. nanu cArthAbhAve'pi zruteH prAyaH pravRttidarzanAnna kacidapyasau pramANamityAzaGkayAha-] prAyaH zrutervisaMvAdAt pratibandhamapazyatAm / sarvatra cedanAzvAsaH so'kSaliGgadhiyAM samaH // 27 // ha AptokterhetuvAdAcca bahirarthAvinizcaye / satyetaravyavasthA kA sAdhanetaratA kutaH 1 // 28 // 1 'ca' nAsti I0, ja0 / 2-bhi- ja0 / 3-dhAnamavi- I0 / 4 kSata- I0 / 2 10 nahi indriyajJAnam abhrAntamavyabhicArIti vA vizeSaNamantareNa pramANam atiprasaGgAt / tathAvizeSaNe zrutajJAne ko'paritoSaH 1 yathA kRtikAdeH zakaTAdijJAnaM svabhAvapratibandhamantareNa tathaivAdRSTapratibandhArthAbhidhAnaM jJAnamavisaMvAdakam / nahi egsnupapannaM nAma / kvacid vyabhicAre sAkalyenA'nAzvAse vaktrabhiprAye'pi vAcaH kathamanAzvAso na syAt tatrApi vyabhicArasambhavAt / tathA'nicchataH zrutikalpanA- 25 duSTAdeH uccAraNAt ||27|| [129. kiJca - ] 15 20 Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghIyanaye [ 4 bhAgamapari0 ___nahi puruSArthAbhisandhayaH sarve' arthAn vyabhicaranti, anyathA vAgarthavyabhicAraikAntasambhavAt / vAco'bhiprAyavisaMvAde kutastadanumAnam ? sugatetarayoH AptetaravyavasthAM kutazcit sAdhanAsAdhanAGgavyavasthAM vA svayamupajIvan 3) "vakturabhipretaM tu vAcaH sUcayantyavizeSeNa nArthatattvamapi'' iti kathamaviklavaH ? // 28 // 5 [630 atrAha saugataH-vakturabhiprAye'pi yadi vacanasya prAmANyaM nAsti, mAbhUt , kinnaSTa pramANadvayavAdinaH ? vyavahArijanAnurodhAdeva tatra tasya prAmANyAbhyupagamAt ityAzaGkayAha-] puMsazcitrAbhisandhezced vaagrthvybhicaarinnii| kAryaM dRSTaM vijAtIyAt zakyaM kAraNabhedi kim // 29 // zruterbahulaM bahirAvisaMvAde'pi tadarthapratibandhAsiddheH vaktrabhiprAyAnuvidhA10 yinyAH sarvatra tadarthAnAzvAsaH iti cet ; unamatra 'tAdAtmyatadutpattibhyAM vinApi parokSArthapratipatravisaMvAdaH' iti / api ca vRkSo'yaM ziMzapAtvAt agniratra dhUmAditi vA kathamAzvAsaH kvacillatAcUtAderupalabdheH ziMzapAyAH svayamavRkSatvepyavirodhAt ? kASThajanmano maNyAdisAmagrIprabhavasya azanijanmanaH tadarthAntarajanmanazca sAkalyena agnisvabhAvAvirodhe punaH 'agnijanmaiva dhUmo nArthAntarajanmA' iti kuto'yaM niyamaH ? 15 yataH kAryahetoravyabhicArAt dhUmAdagniratra ityAzvAsaH / kasyacidanyathAnupapattyA parokSArthapratipattau zrutajJAnasya svayamadRSTatAdAtmyatadutpateH kvacidavisamvAdasya anyathAnupapateH siddhaM prAmANyamiti // 26 // iti zrImadbhaTTAkalaGkaviracite nyAyakumudacandre (? laghIyastraye ) paroktAgamakhaNDane khapraNItAgamasthApane caturthaH paricchedaH // 20 evamantabhUtapratyakSAdiparicchedacatuSTayaH pramANapravezaH paricchedaH samAptaH / nyAyaku0 / 2.dvitIyo nyprveshH| -- -- [ 6 31. atha pramANaM parIkSyedAnI nayaparIkSArthamupakramate--] bhedAbhedAtmake jJeye bhedAbhedAbhisandhayaH / ye te'pekSA'napekSAbhyAM lakSyante nayadurnayAH // 30 // dravyaparyAyAtmakamutpAdavyayadhrauvyayuktaM sat prameyaM vastutattvam, tatraiva kathazcit pramANatadAbhAsayorbhedAt / nayo jJAturabhiprAyaH / sa dravyArthikaH, paryAyA 1 sarvarthAn ja0 / 2 kAryadRSTaM I0 / 3 pramANapraveza (zaH) prathamaH paricchedaH samAptaH / I0 / 4 etemu0 lghii| 25 Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAri0 31-37 ] 2. nayapravezaH rthikazca / dravati droSyati aduMdravat iti dravyam , tadevArtho'sti yasya so dravyArthikaH / so'bhedAzrayaH // 30 // [632. nanu sakalabhAvAnAM dezakAlAkArairatyantabhedAt nAbhedo nAma, ataH kathamasau abhedAzrayaH syAdityArekApanodArthamAha-] jIvAjIvaprabhedA yadantInAstadasti sat / ekaM yathA svanirbhAsi jJAnaM jIvaH svaparyayaiH // 31 // . yathaiva jJAnasya AtmanibhA (nirbhA) sabhedA naikatvaM bAdhante jIvasya ajIvasya vA kasyacit svaguNaparyAyAH, tathaiva sattvasya bhedA jIvAjIvAdayaH / tadevam - [$ 33. tasmin sattve evamuktaprakAreNa jIvAjIvAtmake sthite sati-] zuddhaM dravyamabhipreti snggrhstdbhedtH| 10 bhedAnAM nA'sadAtmaikopyasti bhedo virodhtH||32|| sarvamekaM sadavizeSAditi snggrhH| satAM ca svabhAvAnAM bhAvakatvAbAdhanAt / nahi kazcidasadAtmA bhedo'sti vipratiSedhAt / nahi kizcijjJAnaM sadrUpaM dravyamanavabuddhya bhedaM gRhNAti nAma // 32 // [634.atrAha saugataH-yaduktam-'yathA jJAnasya AtmanirbhAsabhedA naikatvaM bAdhante' iti; 15 tadayuktam ; niraMzaikajJAnopagamAt / puruSAdvaitavAdyapi Aha-nistaraGgaM puruSamAnaM tattvaM jIvAjIvapUbhedaH punarupaplavaH, tato 'jIvasyA'jIvasya vA' ityAdyapyayuktamityAzaGkayAha-] pratyakSaM bahirantazca bhedAjJAnaM sadAtmanA / dravyaM svalakSaNaM zaMseredAtsAmAnyalakSaNam // 33 // __ svArthabhedAnavabodhe'pi bhrAntaM jJAnaM sarva sadrUpeNa pratyakSaM dravyaM svalakSaNaM 20 vidyAt , anyathA bhrAnterabhAvaprasaGgAt // 33 // [$35. nanu pratikSaNavilakSaNajJAnAdikSaNavyatiriktasya jIvAdidravyasyAsaMbhavAtkathaM 'dravyaM zaMset' ityAdyuktaM zobheta ? ityAzaGkayAha-] sadasatsvArthanirbhAsaiH shkrmvivrtibhiH| dRzyAdRzyairvibhAtyekaM bhedaiH svymbhedkaiH||34|| 25 yathaikaM kSaNikaM jJAnaM sadbhirasadbhirvA pratibhAsabhedaiH svayamabhedakairiSTaM tathaikaM dravyaM sahakramamAvibhiH svayamabhedakaiH bhedaiH dRzyairadRzyaizca anAdinidhanamavagantavyam / bahiriva jJAnaparamANusaJcaye punaH anyonyAnAtmakatve sarvathA'saGkramavyavasthAyAmekasthUlanirbhAsavirodhAt // 34 // 1 pradravat ja0 / 2 jIvAdayaH j0| Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 laghIyalaye [5 nayapari0 [36. evaM pratibhAsabalena svaparamatavidhipratiSedhAvabhidhAya sAmpratamarthakriyAkAritvabalena tau pratipAdayitukAmaH prathamaM kSaNikaikAnte arthakriyAM nirAkurvannAha-] lakSaNaM kSaNikaikAnte nArthasyArthakriyA sati / kAraNe kAryabhAvazcet kAryakAraNalakSaNam // 35 // 5 saha krameNa vA arthakriyAm akSaNikasya nirAcikIrSuH kathaJcitkSaNike arthakriyAM sAdhayet , anyathA tallakSaNaM sattvaM tato vyAvarteta / naca kSaNikAnAmanizcayAtmanAM bhAvAnAM pratyakSAnupalambhasAdhanaH kAryakAraNabhAvaH siddhayet viprakRSTA'rthAntaravat / 'yasmin satyeva yadbhAvaH tattasya kAryam itarat kAraNam' iti lakSaNaM kSaNabhaGge na sambhavatyeva kAryakAraNayoH sahabhAvApateH; anyathA kSaNabhaGgabhaGga10 prasaGgAt // 3 // [637. nanu yasminniti saptamI kAraNabhAve kAryabhAvaM sUcayati, sa ca pUrvameva svasattAkSaNe kAraNe sati uttarakSaNe kAryabhAvo na virudhyate, yathA goSu duhyamAnAsu gata: dugdhAsu Agata iti / samasamayabhAvitve cAnayoH kAryakAraNabhAvavirodhAt savyetaragoviSANavat ityArekApanodarthamAha-] kAryotpattiviruddhA cet svayaM kAraNasattayA / yujyeta kSaNike'rthe'rthakriyAsambhavasAdhanam // 36 // ___nahi kAryotpattiH kAraNasyAbhAvaM pratIkSate, yataH tadarthakriyA akSaNikatve viruddhayeta / niSkAraNasya anyAnapekSayA dezakAlaniyamAyogAta sarvatra sarvadA sarvathaiva bhAvAnuSaGgAt / tadayaM bhAvA'bhAvayoH kAryakAraNatAM lakSayet sarvathA bhAvasyaiva vA / skhalakSaNasya kvacit pratyakSAnupalambhA'siddheH kutaH kAryavyatirekopalakSaNaM 20 kAraNazakteH ? // 36 // . [638. kAryasya dezavat kAle'pi asata eva kAraNAdeva udayopagamAt , kathamanyathA jAgradvijJAnAt prabodhaH bhAvimaraNAdervA ariSTAdikamityAzaGkayAha-] yathaikaM bhinnadezArthAn kuryAyApnoti vA sakRt / tathaikaM bhinnakAlArthAn kuryAdhyAmoti vA kramAt // 37 // yathA kSaNikaM svalakSaNaM nAnAdigdezabhAvIni kAryANi sthAnasaGkaravyatikaravyatirekeNa karoti tatkaraNaikasvabhAvatvAt / nahi sAmagrIbhedAt kAryabhede'pi ttkaarnnsvbhaavbhedH| tathaikamakSaNikaM kAraNaM yadyadotpitsu kArya tatcadaiva karoti tatkaraNaikasvabhAvatvAt / sarvadA kAryakAlAnatikrameNa kAraNasAmarthyAt tadAtmakamekameva ityaviruddham / yathA vijJAnaM svanirbhAsabhedAn guNI guNAn avayavI ava 1 kArikeyaM mudritalaghIstraye nAsti / 2 lakSaNabhaGge ja0 / 3 kAryasyotpa- I0 / 4 kAraNasiddhaH ii0| 5 karaNa- I0 / 25 Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAri0 38-43 ] 2. nayapravezaH yavAn vyAmoti sakRdapi tadAtmakatvAt tathaiva dravyaM svaparyAyabhedAn svayamabhedakatvAtteSAM svabhAvAnAmiti / evam [139. tatra parasaGgrahaM pradarzayitumAha - ] saGgrahaH sarvabhedaikyamabhipraiti sadAtmanA / brahmavAdastadAbhAsaH svArthabhedanirAkRteH // 38 // afe afradAtmA bhedo'sti virodhAt / yadyadAtmakaM tattadeva yathA svanisabhedAtmakaM jJAnam, tasmAtsadAtmano bhedAH sanmAtrameva nAnyaditi saGgrahaH tatprAdhAnyAna tu bhedapratikSepAt / svaparyAyabhedAnapekSayA tatpratirUpakatvaM brahmavAdavat // 38 // [$40. adhunA naigamatadAbhAsaprarUpaNArthamAha-] anyonyaguNabhUtaikabhedAbhedaprarUpaNAt / naigamo'rthAntaratvoktau naigamAbhAsa iSyate // 39 // 13 5 svalakSaNabhedA'bhedayoranyatarasya prarUpaNAyAm itaro guNaH syAt iti naigamaH / yathA jIvasvarUpanirUpaNAyAM guNAH sukhaduHkhAdayaH, tatprarUpaNAyAM cAtmA / tadarthAntaratAbhisandhiH naigamAbhAsaH / katham ? guNaguNinAm avayavAvayavinAM kriyAkArakANAM jAtitadvatAJca mitho'rthAntaratve sarvathA vRtivirodhAt / ekamanekatra 15 varttamAnaM pratyekaM sarvAtmanA yadi syAt ; tadekamityevaM na syAt / yadi punaH ekadezena vartteta; tadekadezeSvapi tathaiva prasaGgAt kva kiM vartteta ? // 36 // [$41. evaM guNaguNyAdInAM bhedaikAntaM nirAkRtya sattAtadvatAM taM nirAkarttumAha - ] svatA'rthaH santu sattAvat sattayA kiM sadAtmanAm / asadAtmasu naiSA syAt sarvathA'tiprasaGgataH // 40 // yathA sadarthAntarANi svataH santi tathaiva dravyaguNakarmANyeva santu kiM tatra sattAsamavAyena ? svataH satAM tadvaiyarthyAt asatAM cAtiprasaGgAt / tadevamavAntarajAtiSvapi yojyam / gotvAdeH sarvagatatve tatpratyayasAGkaryam, anyathA niSkriyasya arthotpitsudezamavyApnuvataH anaMzasya anekatra kadAcitkavarttanamayuktam / guNaguNyAdInAmanyonyAtmakatve na kiJcidviruddhamityalaM prasaGgena / guNAnAM vRttaM calaM 25 sacvarajastamasAM sukhajJAnAdikaM caitanyaM puruSasya svarUpamacalamityetadapi tAdRgeva; tadarthAntaratA'siddheH, atiprasaGgazcaivaM tadabhede virodhAbhAvAt / guNAnAM dRzyAdRzyAtmakatve puMsAmeva tadAtmakatvaM yuktaM kRtaM guNakalpanayA ||40|| [$ 42. adhunA pramANAbhAvAt tadAbhAsatAM tayordarzayitumAha-- ] 1 - tvAtsva- I0 / 2-smAttadAtmAno I0 / 3-ntaratoktau ja0 / 4-yavyavayavakri - I0 / 10 20 Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghIyatraye [5 nayapari0 prAmANyaM vyavahArAddhi sa na syaattttvtstyoH| mithyaikAnte vizeSo vA kaH svpkssvipkssyoH||41|| zuddhamazuddhaM vA dravyaM payoyaM vyastaM samastaM vo vyavasthApayatA tatsAdhana pramANaM mRgyam , anyathA'tiprasaGgAt / tatprAmANyaM ca vyavahAreNaiva, sa ca saGgrahe / bhedAzrayo mithyaiva / tataH sapra (saHpra) tipakSaM kathamatizayIta satyetarasvarUpavat ? mithyaikAntAvizeSe'pi tavyavasthApanamayuktam / tadubhayopalabdheravitathAtmakatvAt , anyathA svamAntaravat tadvisaMvAdAnna kiJcitpramANam / naigame'pi calaM guNapravRttaM nityaM caitanyamiti vyavahArA'siddheH svaruciviracitadarzanapradarzanamAtram / nahi $ 4) "guNAnAM paramaM rUpaM na dRSTipathamRcchati / / 10 yattu dRSTipathaprAptaM tanmAyai(ye)va sutucchakam // " iti pramANamasti / samavAyena svAvayaveSu avayavI varteta zRGge gauH zAkhAyAM vRkSaH iti lokavyavahAramativarteta viparyayAt / svayamajJasvabhAvAtmA jJAnasamavAye kathamiva jJaH syAt ? nahi tathA'pariNatasya tattvam , samavAyasyApi jJatvaprasaGgAt / navai jJAnasamavAyo'sti samavAyasyeti cet / kathaM svasvabhAvarahitaH so'sti, varteta 15 vA samavAyAntarAbhAvAt / tadanavasthAnuSaGgAt // 41 // [$ 43. idAnI vyavahAranayaM darzayitumAha-] vyavahArAvisavAdI nayaH syAd durnayo'nyathA / bahirartho'sti vijJaptimA zUnyamitIdRzaH // 42 // pratyakSasyA'pi prAmANyaM vyavahArApekSam / sa punaH arthAbhidhAnapratyayA20 tmakaH / katham ? utpAdavigamadhrauvyalakSaNaM sat , guNaparyayavadravyam , jIvazcaitanya svabhAvaH iti shruteH| pramANAntarAdhinaM puurviipraa'virodhshcaa'visNvaadH| tadapekSo'yaM nyH| tato'nyathA durnyH| katham ? bahirapi svalakSaNamarthakriyAsamartha sadaGgIkRtya, tatpratikSepeNa vijJaptimAtramantastattvamiti pratyavasthApya, tadatisUkSmekSikayA nirIkSa mANaM na parIkSAkSamamiti svabhAvanairAtmyamasAdhyasAdhanamAkulaM pralapanna kvacidyavatiSTheta 25 svaparavisaMvAdavyasanIyena pratyakSAdivirodhAt / tadanyatamasyAbhimatatvAt punaralaM zeSapralApena // 42 // [$ 44. idAnIM RjusUtranayaM sAbhAsaM darzayannAha-] RjusUtrasya paryAyaH pradhAnaM citrsNvidH| cetanANusamUhatvAt syAGgedAnupalakSaNam // 43 // 1 paryAyaM nAsti ii0| 2 'vA' nAsti j0| 3 balaM ii0| 4 'sosti' nAsti ii0| 5-prazama0 lghii0| 6-bAdhane j0| 7 pUrvAparavirodhazca visaMvAdaH ii0| 8 'zeSa nAsti I0 / Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAri0 44-48] 2. nayapravezaH 15 yathA bahiH paramANavaH saniviSTAH sthavIyAMsamevaikamAkAramabhUtaM darzayanti tathaiva saMvitparamANavo'pi / tanaikamanekarUpaM tattvamakramaM yat sakramaM sAdhayet , bhedasya abhedavirodhAt , kvacinAnAtvameva anyathA na syAt / sApekSo nayaH, nirapekSo durnyH| pratibhAsabhedAt svabhAvabhedaM vyavasthApayan tadabhedAdabhedaM pratipattumarhatyeva vizeSAbhAvAt / tadanyatarApAye'rthasyA'nupalabdheH // 43 // [$ 45. adhunA zabdasamabhiruDhetthambhUtAnnayAn kathayannAha-] kAlakArakaliGgAnAM bhedAcchabdo'rthabhedakRt / abhirUDhastu paryAyaritthambhUtaH kriyaashryH||44|| kAlabhedAttAvadabhUt bhavati bhaviSyati iti , kArakabhedAt karoti kriyate ityAdi , liGgabhedAta devadatto devadattA iti, tathA paryAyabhedAt indraH zakraH purandara 10 iti, tathaitau zabdasamabhirUDhau / kriyAzrayaH evambhUtaH / kurvata eva kArakatvam , yadA na karoti tadA kartRtvasyAyogAt / tatkathaM punaH zabdajJAnaM vivakSAvyatiriktaM vastu pratyeti ? kathaM ca na ? tadapratibandhAt ; 'nahi buddherakAraNaM viSayaH' ityetat prativyUDham ; vijJAnasya anAgataviSayatvanirNayena // 44 // [646. nanu zabdAH saGketitamevArthaM prAhurnAnyam atigrasaGgAt / saGketazca nAviSayI- 15 kRtAnAM zabdArthAnAM yukto tanniviSayatAprApteH / tadviSayIkaraNaJca nAdhyakSeNa; zabdAdhyakSasya abhidheye, tadadhyakSasya ca abhidhAne'pravRttaH / nApi smRtyA; tasyA nirviSayatvAdityAzaGkayAha-] akSabuddhiratItArtha vetti cenna kutaH smRtiH| pratibhAsabhidaikA'rthe dUrAsannAkSabuddhivat // 45 // kSaNikAkSajJAnajJeyayoH kAryakAraNatvaniyame nirviSayaM pratyakSaM tatkAraNasya 20 atItasya tadanAtmakatvAt , prAgabhAvapradhvaMsAbhAvayoH samanantaretaravinAzayozca abhAvA'vizeSAt / tadutpattisArUpyayorasambhavAt , vyabhicArAcca kiM kasya jJAnamityuktam / yadi punaH atItamarthaM pratyakSaM kathazcidvetti smRtiH kathana saMvidyAt ? sAkSAdatadutparatAdUpyAcca iti vaiyAtyam ; vyavahitotpattAvapi tadrUpAnukRterdarzanAt dRSTArthasvamavat / pratyakSasmRtyoH pratibhAsabhedAnnaikArthatvamanaikAntikam ; dUrAsanna- 25 kArthapratyakSayoH bhinna pratibhAsayorapi tadekArthaviSayatvAt / dUrAkSArthajJAnaM bhrAnterapratyakSaM pramANAntaraM syAt / nahi tato'tha paricchidya pravRttau visaMvAdaikAntaH tadapramANaM yataH syAt / tadayaM zabdArthoM smRtyA saGkalayya saGkete punaH zabdapratipacau tadartha pratyeti / smRtipratyabhijJAnAderapi paramArthaviSayatvAt / tadarthAbhAve'pi pratyakSavat zabdArthajJAnaM vastunyapi saGketasambhavAt // 4 // 1 visaMvAdyate savapra- ja0 / 2 saMkalpayya I0 / 3-pravRttau I0 / Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 laghIyastraye [ 5 nayapari0 [$47. nanu yadyarthAbhAve'pi tajjJAnaM syAttarhi sarvameva zAbdajJAnamapramANaM syAt prayogaH- vivAdAspadIbhUtaM zabdArthajJAnamapramANaM tattvAt prakRtajJAnavadityAzaGkyAha--] akSazabdArthavijJAnamavisaMvAdataH samam / aspaSTaM zabdavijJAnaM pramANamanumAnavat // 46 // tadutpattisArUpyAdilakSarNavyabhicAre'pi AtmanA yadarthaparicchedalakSaNaM jJAnaM tattasyeti sambandhAt / vAgarthajJAnasyApi svayamavisaMvAdAt pramANatvaM samakSavat / vivakSAvyatirekeNa vAgarthajJAnaM vastutattvaM pratyAyayati anumAnavat, smbndhniymaabhaavaat| vAcyavAcakalakSaNasyApi sambandhasya bahirarthapratipattihetutopalabdheH // 46 // [48. nanu kAlAdInAM grAhaka pramANAbhAvato'bhAvAt satAmapyabhedAt, anyataH kAla10 bhedAttadvede anavasthA syAt / arthabhedAttadbhede anyonyAzrayaH / tato'yuktamuktaM 'kAlakAraka' ityAdi ; ityAzaGkyAha- ] 20 16 25 nahi ekAnte varttanAlakSaNaM kAlasya sambhavati / bhUtabhaviSyadvarttamAnaprabhedo yataH 15 syAttadarthakriyAnupapatteH / na ca dravyaM zaktiH tadubhayaM verti kArakalakSaNam ; zaktizaktimatorvyatirekaikAnte sambandhA'siddhiH, anavasthAnuSaGgAt / tadavyatirekaikAnte 'zaktiH zaktimat' iti riktA vAcoyukti: / tanna ekAnte SaTkArakI vyavatiSThata / kutaH punaH styAyatyasyAM garbhaH iti strI, prasUte svAn paryAyAn iti pumAn, tadurbhayAtyaye napuMsakam iti zabdArthapratyayAnAm anyatamasyApi liGgavyavasthA ? tathaikasyArthasya indanAdindraH, , zakanAt zakraH puraM dArayatIti purandaraH iti paryAyabhedAt bhinnArthatA tadvAcinAM zabdAnAM na sambhavatyeva, vyatireketaraikAntayoH tatra virodhAt / tata eva kriyAkArakayostatra asambhavo vijJeyaH / tadanekAntasiddhiH vidhipratiSedhAbhyAM tadarthAbhidhAnAt / nIbhAvaikAntaH kutaH, tadabhidhAnaliGgAdyasambhavopAlambhaH syAdvAdamanuvarttata 1 // 47 // [ 149. yatazcAnekAntena tadupAlambhAbhAvaH ataH - ] kAlAdilakSaNaM nyakSeNAnyatrekSyaM parIkSitam / dravyaparyAyasAmAnyavizeSAtmArthaniSThitam // 47 // ekasyAnekasAmagrIsannipAtAt pratikSaNam / SaTTArakI prakalpyeta tathA kAlAdibhedataH // 48 // 1 prakSAt zabdArtha- I0 / 2- lakSaNaM vya I0 / 3 tattatheti ja0 // 4 pratyApayati I0 / 5 - nizcitam ja0 / 6 ceti I0 / 7 zaktiza- I0 / 8- bhayAbhAve napuM - I0 / 9ntarayoH ja0 / 10 nacaikAntaH ja0 / 11 prakalpet ja0 / Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAri0 46-50] 2. nayapravezaH pratikSaNaM pratyartha ca nAnAsAmagrIsanipAtAt SaTrArakIsambhave'pi yathaikaM svalakSaNaM svabhAvakAryabhedAnAM tadabhedakatvAt tathA kAlAdibhede'pi / tatpratikSepo durnayaH, tadapekSo nyH| svArthaprAdhAnye'pi tdgunntvaat| tadubhayAtmArthajJAnaM pramANam / [650. nanu nayaH sarvo'pi mAnaso viklpH| vikalpazca nirviSaya eva tattvAt pradhAnAdivikalpavat , tatkathaM tena kasyacidadhigamaH syAdityAzaGya 'vikalpatvAt' ityasya 5 hetoH tarkAdinA anaikAntikatvaM darzayannAha-] vyAptiM sAdhyena hetoH sphuTayati na vinA cintayaikatra dRSTiH, sAkalyenaiSa tarko'nadhigataviSayaH ttkRtaarthekdeshe| prAmANye cAnumAyAH smaraNamadhigatArthAvisaMvAdi sarvam, saMjJAnazca pramANaM samadhigatirataH saptadhAkhyairnayodhaiH // 49 // [$51. taizca teSAM samadhigatau satyAM yajjAtaM taddarzayati-] sarvajJAya nirastabAdhakadhiye syAdvAdine te namastAtpratyakSamalakSayan svamatamabhyasyApyanekAntabhAk / tattvaM zakyaparIkSaNaM sakalavinnakAntavAdI tataH, prekSavAnakalaGkameti zaraNaM tvAmeva vIraM jinam // 50 // 15 nayapraveze paJcamaH paricchedaH / Iti pramANanava (ya) pravezaH samAptaH / kRtiriyaM sakalavAdicakracakravartino bhagavatA bhaTTAkalaGkadevasyeti / - - [ mohenaiva paro'pi karmabhiriha pretyAbhibandhaH punaH, bhoktA karmaphalasya jAtuciditi prbhrssttdRssttirjnH| kasmAccitratapobhirudyatamanAzcaityAdikaM vandate, kiM vA tatra tapo'sti kevalamime dhUrterjaDA vshcitaaH||] * 20 1 yarthakasva-ja0 / 2-theM jnyaa-j0| 3-vAnu-ja0 / 4-disaM-mu0 lghii0| 5-vAnakalayAti mu0 lghii0| 6 evaM prakrAntapratyakSAdiparicchedapaJcamaH nayapravezo dvitIyaparicchedaH samAptaH / nyAyaku0 / 7 zloko'yaM I0, ja0 pratyoH pramANanayapravezasamAptyanantaramupalabhyate / paraM nyAyakumudacandra kRtA prabhAcandreNa laghIyastrayatAtparya vRttikRtA abhayacandreNa ca avyAkhyAtatvAt , arthadaSTa thA prakaraNena cAsaMgatatvAt prakSipta eveti bhAti |-smpaa0 / Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 10 18 25 laghIyastraye 3. tRtIyaH pravacanapravezaH / -->< [152. atha pramANanayasvarUpaM nirUpya idAnIM pramANavizeSasya Agamasya svarUpaM prathag nirUpayitumupakramate, tatrAnekathA vipratipattisadbhAvAt / tadAdau ca zAstrasya madhyamaGgalabhUtam iSTadevatAvizeSaguNastotramAha - ] [ kAri0 51-54 praNipatya mahAvIraM syAdvAdekSaNasaptakam / pramANayananikSepAnabhidhAsye yathAgamam // 51 // [153. tatra pramANAdInAM samAsato lakSaNaM pratipAdayannAha - ] jJAnaM pramANamAtmAderupAyo nyAsa iSyate / nayo jJAturabhiprAyo yuktito'rthaparigrahaH // 52 // jJAnaM pramANaM kAraNasyApyacetanasya prAmANyamanupapannam asannikRSTendriyArthavat / viSamo'yamupanyAsaH, asannikRSTasya tadakAraNatvAditi ; naitatsAram ; arthasya tadakAraNatvAt, tasya indriyAnindriyanimittatvAt, arthasya viSayatvAt / nahi tatparicchedyo'rthaH tatkAraNatAmAtmasAtkuryAt pradIpasyeva ghaTAdiH // 52 // [$54. kiJca arthasya jJAnaM prati kAraNatve siddhe ayaM niyamaH parikalpyeta, asiddhe 15 vA ? na tAvadasiddhe atiprasaGgAt / atha siddhe kutaH tatsiddhi: ? tata eva jJAnAt, anyato vA ? na tAvattata eva; yataH -] ayamartha iti jJAnaM vidyAnnotpattimarthataH / anyathA na vivAdaH syAt kulAlAdighaTAdivat // 53 // arthaM paricchindad vijJAnam AtmanaH kAraNAntaramaparaM sUcayatyeva / nahi tataH 20 svabhAvalAbhaM prati vyApriyamANasya tatparicchittiH anutpannatvAt / utpannasyApi na kAraNe vyApAraH karaNAdivat / yadi kAraNakArya bhAvamAtmArthayorvijJAnaM paricchindyAt na kazcidvipratipattumarhati kartRkaraNakarmasu // 53 // [$ 55. anvayavyatirekau anukaroti ca jJAnamarthasyetyAzaGkyAha-] anvayavyatirekAbhyAmarthazcet kAraNaM vidaH / saMzayAdividutpAdaH kautaskuta itIkSyatAm 1 ||24|| buddhereva vyabhicAro nArthasya / kathamavyabhicAriNo'rthasya anvayavyatirekAvanukurvatI vyabhicarennAma ? tataH saMzayAdijJAnamahetukaM syAt / timirAzubhramaNanauyAnasaGghobhAdihetutve kaeNmarthamarthaH puSNAtIti mRgyam ? satyajJAne'pi timirAdya 1 ucyate ja0 / 2 kimartha - ja0 / Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAri0 55-57 ] 3. pravacanapravezaH 3 bhAvasya indriyamanogatasya kAraNatvAt tataH subhASitam - 5 ) " indriyamanasI kAraNaM vijJAnasya artho viSaya:" iti // 54 // [8 56. nanu cendriyArthayoH satorapi sannikarSavyatirekeNa buddheranutpatteH tasmin satyeva utpatteH tasyaiva tatra sAdhakatamatvopapatteH nendriyamanasI tatkAraNam / ityAzaGkApanodArthamAha-] sannidherindriyArthAnAmanvayavyatirekayoH / kAryakAraNayozcApi buddhiradhyavasAyinI // 55 // sannikarSAdayaH kAraNAntarAdutpannayA buddhyA'dhyavasIyante naca tairbuddhiH, prAganadhyavasAyAt, anyathA kaimarthakyAd buddheranveSaNam ? AtmamanaindriyArthAnAM kAraNAnAmatIndriyANAM sannikarSo duravabodhaH / kaithaM tasya vijJAnotpattAvaGgIkaraNa miti cintyam / prAgvijJAnotpatterarthamanava buddhyamAnAH kAraNamakAraNaM vA kathaM brUyuH ? utpannaM 10 hi vijJAnamarthasya paricchedakaM na tatkAraNatAyAH / Aloko'pi na kAraNaM paricchedyatvAdarthavat // 55 // [SS 57. nanu yadyAlokaH tadutpatteH kAraNaM na syAttarhi tadabhAve'pi rUpajJAnotpattiH kuto na syAdityAzaGkayAha -] tamo nirodha vIkSante tamasA nAvRtaM param / kuDya dikaM na kuDyA ditire / hitamivekSakAH // 56 // 16 [ 58. nanu cAtmano jJAnasvabhAvatayA sarvatra sarvadA sarvathA sarvArthagrahaNasvabhAvatvena azeSajJatvaprasaGgAnna kiJcidAvaraNakalpanayA ityAzaGkApanodArthamAha-] nahi tamaH cakSurjJAnapratiSedhakam ; tamovijJAnAbhAvaprasaGgAt / anyatra vijJAnA'bhAvaheturiti cet; Aloko'pi tamovijJAnAbhAvahetutvAt tamovadabhAvahetuH syAt / arvAgbhAgadarzinaH parabhAgaparicchedA'bhAvAt tasyApi jJArnanirodhitvaM syAt tamovat / pratyarthamAvaraNavicchedApekSayA jJAnasya paricchedakatvAt / nAvaraNaM 20 timirAdi paricchedyatvAdarthavat // 56 // malaviddhamaNivyaktiryathA'nekaprakArataH / karmaviddhAtmavijJaptistathA'nekaprakArataH // 57 // yathasvaM karmakSayopazamApeciNI karaNamanasI nimittaM vijJAnasya na bahirarthAdayaH / s6 ) " nAnanukRtAnvayavyatirekaM kAraNaM nAkAraNaM viSayaH " iti bAlizagI 1- kyA bu-ja0 / 2 zrAtmano manasA karaNAnAmatIndriyANAM I0 / 3 vAkyametannAsti ja0 / 4 - khacamanA ja0 / 5 brUyuH kathaM tasya vijJAnotpattAvaGgIkaraNamiti vityAsAdhi ( ? ) jJAnotpatterathaMmanavabuddhadhamAnAH kAraNamakAraNaM vA kathaM brUyuH ja0 / 6 tatkAraNatayA I0 / 7 virodhi ja0 / 8-jJAne pra-ja0 / 9 - naviro- I0 / 10 - svakarma - ja0 / 5 15 25 Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 15 [ kAri0 58- 60 tam ; tAmasakhagakulAnAM tamasi sati rUpadarzanamAvaraNavicchedAt, tadavicchedAt Aloke satyapi saMzayAdijJAnasambhavAt / kAcAdyupahatendriyANAM zaGkhAdau pItAdhAkArajJAnotpatteH, mumUrSANAM yathAsambhavamarthe satyapi viparItapratipacisadbhAvAt nArthAdayaH kAraNaM jJAnasyeti sthitam ||57 // 25 20 [$ 59. atraiva dUSaNAntaramAha-] nArthaH kAraNaM vijJAnasya kAryakAlamaprApya nivRtteH atItatamavat / na jJAnaM tatkAryaM tadabhAva eva bhAvAt tadbhAve cA'bhAvAt bhaviSyazamavat / nArthasArUpyabhR10 dvijJAnam amUrttatvAt / mUrcA eva hi darpaNAdayaH mUrcamukhAdipratibimbadhAriNo dRSTAH, nAmUrtta mUrca pratibimbabhRt, amUrttaM ca jJAnaM mUrtidharmAbhAvAt / nahi jJAne'rtho'sti tadAtmako vA yena tasmin pratibhAsamAne pratibhAseta zabdavat / tataH tadadhyavasAyo na syAt / kathametadavidyamAnaM tritayaM jJAnaprAmANyaM pratyupakArakaM syAt alakSaNatvena 1 // 58 // [8 60. nanu jJAnasya tadutpattitritayAsambhave kathamarthagrAhakatvamatiprasaGgAdityArekAyAmAha-svahetujanitopyarthaH paricchedyaH khato yathA / tathA jJAnaM khahetutthaM paricchedAtmakaM svataH // 59 // arthajJAnayoH svakAraNAdAtmalAbhamAsAdayatoreva paricchedyaparicchedakabhAvaH nA'labdhAtmanoH kartRkarmasvabhAvavat / tatastadutpattimantareNApi grAhyagrAhakabhAva20 siddhiH svabhAvataH syAt, anyathA vyavasthAbhAvaprasaGgAt // 56 // laghIyastraye na tajjanma na tAdrUpyaM na tadvyavasitiH saha / pratyekaM vA bhajantIha prAmANyaM prati hetutAm // 58 // [$ 61. nanu siddhepi svarUpatastadbhAve tatphalaM vaktavyam / tacca adhigatimAtramityeke, svarUpasyaivAdhigatirityanye, arthasyaivetyapare / ityAzaGkyAha-] vyavasAyAtmakaM jJAnamAtmArthagrAhakaM matam / grahaNaM nirNayastena mukhyaM prAmANyamaznute // 60 // anirNItiphalasyai nAdhigamo'sti vicAryamANAyogAt | avisaMvAdakatvaM ca nirNayAyattaM tadabhAve'bhAvAt tadbhAve ca bhAvAt / vyavasAyaphalaM jJAnaM mukhyaM pramANamiti vyavasthitam / svato'vyavasAyasya vikalpotpAdanaM pratyanaGgatvAt, tadutpatiM pratyaGgatve abhilApasaMsargayogyatA na pratiSedhyA, anyathA vikalpotpattyabhAvaprasaGgAt / sati 1 - kAriNo I0 / 2 - rtamUrta-ja0 / 3 - hetutvaM ja0 / 4 - labdhAtmAkartR - I0 / 5 mukhyaprAja0 / 6 - syAdhigamo - I0 / 7-topyava- I0 / Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21 kAri0 61-62 ] 3. pravacanapravezaH mukhya nirNayAtmake jJAne sakalavyavahAraniyAmake kathamasaMvedyamakizcitkaramanupAyamanupeyaM bruvANaH svasthaH // 60 // [662. adhunA tadbheda darzayannAha-] tatpratyakSa parokSaM ca dvidhaivAnAnyasaMvidAm / antarbhAvAnne yujyante niyamAH parakalpitAH // 31 // indriyArthajJAnaM spaSTaM hitAhitaprAptiparihArasamarthaM prAdezikaM pratyakSam , avgrhehaavaaydhaarnnaatmkm| anindriyapratyakSam smRtisaMjJAcintA'bhinibodhAtmakam / atIndriyapratyakSaM vyavasAyAtmakaM sphuTamavitathamatIndriyamavyavadhAnaM lokottaramAtmArthaviSayam / tadasti sunizcitA'sambhavadbhAdhakapramANatvAt sukhaadivt| zrutaM parokSaM sakalapramANaprameyeyattAvatsvarUpAbhidhAyi bAdhArahitaM pramANam / atra arthApattyanu- 10 mAnopamAnAdInyantarbhavanti / paraparikalpitapramANAntarbhAvanirAkaraNamanyatroktamiti nehocyate // 61 // [63. zrutasya bhedaM darzayannAha-] upayogI zrutasya dvau syAdvAdanayasaMjJitau / syAdvAdaH sakalAdezo nayo viklsngkthaa||12|| 15 anekAntAtmakArthakathanaM syAdvAdaH, yathA jIvaH pudgalaH dharmo'dharma AkAzaM kAla iti / tatra jIvo jJAnadarzanavIryasukhairasAdhAraNaiH amUrttatvAsaGkhyAtapradezatvasUkSmatvaiH sAdhAraNAsAdhAraNaiH savaprameyatvA'gurulaghutvadharmitvaguNitvAdibhiH sAdhAraNaiH anekaantH| tasya jIvasyAdezAt pramANaM syaadvaadH| tathetare pariNAmato yojyaaH| jJo jIvaH sukhaduHkhAdivedanAt ityAdi vikalAdezo nayaH / sAkalya- 20 mnntdhrmaatmktaa| vaikalyamekAntaH dharmAntarAvivakSAtaH / tatra 'jIvaH' ityukta jIvazabdo yogyatApekSA'nAdisaGketaH svabhAvabhUtA'nyApohasvArthapratipAdanaH nyakSeNa pratipakSaM nirasya jIvamAtrameva abhidadhyAt / tataH syAtpadaprayogAt sarvathaikAntatyAgAt svarUpAdicatuSTayavizeSaNaviziSTo jIvaH abhidhIyate iti svessttesiddhiH| nayopi tathaiva smygekaantH| 'syAjIva eva' ityukte'nekAntaviSayaH 25 syAcchabdaH / 'syAdastyeva jIvaH' ityukte ekAntaviSayaH syAcchabdaH // 62 // [664. nanu na sarvatra vAkye laukikAH syAtkAramevakAraJca prayuJjate anyathaiva tatprayogadarzanAt , ato na yuktametadityArekApanodArthamAha-] 1- j0| 2-yArthe jnyaa-j0| 3-yattAsva- nyaaykuu0| 4-kSo'nA-I0 / 5 svessttvisi-j0|6-pte naikA- nyAyaku0 / Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 laghIyatraye [kAri0 63-67 aprayukto'pi sarvatra syAtkAro'rthAt pratIyate / vidhau niSedhepyanyatra kuzalazcet prayojakaH // 13 // kvacit syAtkAramanicchadbhiH sarvathaikAnto'bhyupagataH syAt , avadhAraNAbhAve'pi anekAntanirAkaraNasya avazyambhAvitvAt , anyathA prmaannnyyorbhedprsnggH| 5 kiM bahunA vidhiniSedhAnuvAdA'tidezavAkyeSu, kArakeSu kAdiSu, svArthAdiSu, prAtipadikArtheSu, sAdhanadUSaNatadAbhAsavAkyeSu syAdvAdamantareNa prastutA'prasiddhiH ityAbAlaprasiddham // 63 // [665. nanu zabdaH sarvo'pi vivakSApratibaddhatvAt tAmeva gamayati nArtham , ato'yuktamuktaM 'tatra jIva ityukte' ityAdyAzaGkayAha-] varNAH padAni vAkyAni prAhurarthAnavAJchitAn / vAJchitAMzca kacinneti prasiddhiriyamIdRzI // 14 // svecchayA tAmatikramya vadatAmeva yujyate / vaktrabhipretamAtrasya sUcakaM vacanaM tviti // 65 // varNapadavAkyAnAM vAcakatvaM yathAsvamAgamAt pratipattavyam / vaktrabhiprAyAdbhi15 nasyArthasya vAcakAH zabdAH satyAnRtavyavasthAnyathAnupapatteH / ayaJca prasaGgo' nyatra vistareNoktaH iti neha pratanyate / zabdAnAmarthavyabhicAritve abhipretavyabhicAritvaM kuto'panIyate suSuptAdau vAgvRtcedarzanAt , anicchatAmapi apazabdAdibhASaNasadbhAvAt , vAJchatAmapi mandabuddhInAM zAsravaktRtvAbhAvAt / ubhayatra vyabhicArAnna kasyacidvAcakAH zabdA ityalaukikapratibhAnam ; loko hi arthasyA20 ''ptyanAptiSu satyAnRtavyavasthAmAtiSTheta zabdasya nAbhiprAyamAtre, taMtra zabdavyavahAra bAhulyAbhAvAt / a~bAdhitAM tatpratItimatikramya svecchayA pramANaprameyasvarUpamAtiSThamAnAnAM yuktamabhipretamAtrasUcitvaM zabdAnAm // 64, 6 // [666. sAmprataM 'nayo jJAturabhiprAyaH' ityetadvyAkhyAtukAma Aha-] zrutabhedAH nayAH sapta naigamAdiprabhedataH / 25 dravyapayoyamUlAste dravyamekAnvayAnugam // 66 // nizcayAtmakamanyo'pi vytirekepRthktvgH|| nizcayavyavahArau tu dravyaparyAyamAzritau // 17 // nahi matibhedA nayAH trikAlagocarAnekadravyaparyAyaviSayatvAt , mateH sAmpra 1-kte'pi mu0 lghii0| 2-nirAkArAbhyupagamasyAvazya-I0 / 3 nviti mu0 laghI0 / 4 kuto'pratIyate j0| 5-ktRtvbhaa-j0| 6-rthsyaanaapti-j0| 7 tatra zabdavyavahArasthitimatikramya svecch-ii0| 8 abAdhitamatikramya j0| 9-rekApa-mu0 laghI0 / Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . kAri0 68 ] 3. pravacanapravezaH tikArthavAhitvAt / manomaterapi smRtipratyabhijJAnacintA'bhinibodhAtmikAyAH kAraNamatiparicchinnArthaviSayatvAt / tatra mUlanayau dravya-paryAyArthiko / dravyamekAnvayAtmakam / ekatvaM tadatatpariNAmitvAt , sadRzapariNAmalakSaNasAmAnyAtmakatvAdanvayi / puruSatvAdeH apekSAtaH satyapi samAnetarapariNAmAtizaye nAnaikasantAnAtmanAM tathAbhAvasaGkaravyatikaravyatirekAdanvayinoraskhalatsamAnaikapratyayavi- 5 SayatvamanumimImahe / tathAhi-skandhaH svaguNaparyAyANAmekatvaM na smaanprinnaamH| puruSazca samAnapariNAmo'pi sakalapadArthago'nekatvam / nizcayanayAdeko jIvaH karmanirmuktaH, vyavahAranayAt sakarmakaH / paryAyaH pRthaktvaM vyatirekazca / pRthaktvam ekatra dravye guNakarmasAmAnyavizeSANAm / vyatirekaH santAnAntaragato visadRzapariNAmaH / vyavahAraparyAyAH krodhAdayaH jIvasya saMsAriNaH, nizcayaparyAyAH zuddhasya 10 jJAnAdayaH pratikSaNamAtmasAtkRtA'nantabhedAH / nizcayanayAt pudgaladravyamekam pRthivyAdibhede'pi rUparasagandhasparzavatvamAvirbhUtA'nAvirbhUtasvarUpamajahat skandhaparamANupayaryAyabhede'pi rUpAdimattvamaparijahat / nahi avasthAdezakAlasaMskArAH mUrtatvamatyantaM bhindanti amUrtabhedaprasaGgAt / sattAbhedAzca jIvAdayaH sacAmityuktaprAyaM nehocyate / bhedavAdino'pi jJAnamekam ekasmin kSaNe svayamanekAkAramAtmasAtku- 15 rvat kathannirAkuryuH 1 tataH tIrthakaravacanasaGgraha vizeSaprastAvamUlavyAkAriNau dravyaparyAyArthiko nizcetavyau / nahi tRtIyaM prakArAntaramasti, tasya pramANa evA'ntarbhAvAt / na naigamasya pramANatA tAdAtmyavivakSA'bhAvAt // 67 // [667. etadapi kuta ityatrAha-] guNapradhAnabhAvena dhrmyorekdhrminni| 20 vivakSA naigamo'tyantabhedoktiH syAttadAkRtiH // 18 // 'jIvaH sannamUH kI sUkSmo jJAtA dRSTA'saGkhyAtapradezo bhoktA pariNAmI nityaH pRthivyAdibhUtavilakSaNaH' iti jIvasvatattvanirUpaNAyAM guNIbhUtA sukhaadyH| sukhAdisvarUpanirUpaNAyAM vA AtmA / tadatyantabhedAbhisandhi gmaabhaasH| guNaguNinAm avayavyavayavAnAM kriyAkArakANAM jAtitadvatAzcetyAditAdAtmyama- 25 vivakSitvA guNaguNinoH dharmidharmayorvA guNapradhAnabhAvena vivakSA naigame, saGgrahAdAvekavivakSeti bhedaH // 6 // [668. tatra saMgrahasvarUpaM sapratipakSaM darzayannAha-] 1-mtibhinnaarthvi-ii0|2-mektvaanvyaa-nyaayku0|3-yste ca pr-nyaaykuu0|4 mrti-j0| 5-NAma j0| 6-bhuutaavi-j0| 7 nigame ja0 / Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 laghIyanaye [ kAri0 69-72 sadabhedAtsamastaikyasaMgrahAt sNgrh| nyH| durnayo brahmavAdaH syAt tatsvarUpAnavAptitaH // 69 // sarvamekaM sadavizeSAt iti saMgraho nayaH / tadAbhAso brahmavAdaH tadabhyupagamopAyAbhAvAt , nApi tasyopeyatvaM kharaviSANavat // 66 // 5 [666. vyavahAranayaM darzayannAha-] vyavahArAnukUlyAttu pramANAnAM pramANatA / nAnyathA bAdhyamAnAnAM jJAnAnAM tatprasaGgataH // 7 // pramANAnAM prAmANyaM vyavahArAvisaMvAdAt ityAkumAraM prasiddham / anyathA saMzayaviparyAsasvamajJAnAdInAmapi prAmANyamanivArya syAt / pratyakSaM savikalpaM pramANa 10 vyavahArAvisaMvAdAt / 'utpAdavigamadhrauvyalakSaNaM sat, guNaparyayavadravyam , jIvazcai tanyasvabhAvaH' ityAdizrutajJAnena pUrvAparAvirodhalakSaNasaMvAdasambhavAt prAmANyam , arthAbhidhAnapratyayAtmakavyavahArAnukUlyAca / bahirarthavijJaptimAtrazUnyavacasAM vyavahAravirodhitvAt durNa (rna) yatvam // 70 // [70. RjusUtranayaM darzayannAha-] __ bhedaM prAdhAnyato'nvicchan RjusUtranayo mtH| sarvathaikatvavikSepI tadAbhAsastvalaukikaH // 71 // bahiraNavaH saJcitAH sthUlamekAkArapratyayamabhUtaM darzayanti yathA tadvat saMvitparamANavo'pi citrAkAramekam / tato naikamanekarUpaM tattvamakramaM yat sakramaM sAdha yet bhedasya abhedavirodhAt , anyathA kvacinnAnAtvameva na syAt / sApekSA nayaH, 20 nirapekSo durnyH| pratibhAsabhedAt svabhAvabhedaM vyavasthApayan tadabhedAdabhedaM pratipadyata eva vizeSAbhAvAt, tadanyatarApAye'rthasyAnupapatteH / / 7 / / [671. atha saptanayeSu madhye ke'rthapradhAnAH ke ca zabdapradhAnAH ? ityAha-] catvAro'rthanayA hyete jIvAdyarthavyapAzrayAt / trayaH zabdanayAH satyapadavidyAM samAzritAH // 72 // kAlakArakaliGgabhedAt zabdaH arthabhedakRt , abhUt bhavati bhaviSyati, karoti kriyate, devadatco devadatteti / paryAyabhedAdabhirUDho'rthabhedakRt , indraH zakraH purandara iti / kriyAzrayaH evambhUtaH, kurvata eva kArakatvam / yadA na karoti tadA kartRtvasyA'yogAditi / kathaM punaH zabdajJAnaM vivakSAvyatiriktamartha pratyeti ? kathazca na ? 1 tasyaupe-ja0 / 2-mAtre zUnyavacasA ja0 / 3-vinyAsamAzritAH j0| 15 25 Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAri0 73-76 ] 3. pravacanapravezaH 9 tadapratibandhAt; 'nahi buddherakAraNaM viSayaH' ityeva prativyUDham ; vijJAnasya anAgatanirNayAt / kRtikodayadarzane zakaTodayo bhaviSyati buddhiravisaMvAdinI, AdityaH zva udetA, sUryAcandramasorgrahaNaM bhaviSyati, tantavaH paTo bhaviSyanti, mRtpiNDo ghaTo bhaviSyati, tandulA bhaviSyantyaudanaH, brIhayastandulA bhaviSyanti ityAdyanAgataviSayANAmavisaMvAdinAmAnantyAt / tataH zabdajJAnamapi vivakSAvyatiriktArthagrAhi 5 siddham pratibandhamantareNApi tatpratipAdakasvAbhAvyAt vijJAnavat / varttanAlakSaNaH kAlaH, kriyAviSTaM dravyaM kArakam styAnaprasavatadubhayAbhAva sAmAnyalakSaNaM liGgam, kathaJcidvastusvabhAvabhedakaM tathApratIteH / paryAyo'pyarthabhedakRt / kriyAbhedAt eko'pi zabdaH kriyAnimittakavyutpattiH tadabhAvAttadarthaM nAcaSTe iti paramaizvaryamanubhavanneva indraH nAnyadA / tataH siddhaH kriyAbhedaH pAcakapAThakAdivat / nahi varNapadavAkyAnAM vyutpAdakaM zAstraM vitathaM paramArthazabdaprAptyupAyakRt jJAturabhiprAyAtmakanayavat / vyAvahArikaprakRtyAdiprakriyApravibhAgena yathA pAramArthikAdane kAntAtmakAdarthAdapoddhRtya tadaMzamekAntaM vyAvahArikaM tatpratipattyupAyaM prakAzayannayo na mithyAtvamanubhavet, nirapekSatvasyaiva mithyAtvAt / anekAntanirAkRteH nirapekSatvam, , tadanirAkRteH sApekSatvam, nAnyathA nayAnAM samyaktvamithyAtve iti sthitam / 15 [$ 72. athedAnIM zAstravidhAnAdhyayanaparyavasitaphalaprarUpaNapurassaraM nikSepakharUpaM prarU payannAha - ] zrutAdarthamanekAntamadhigamyAbhisandhibhiH / parIkSya tAMstAn taddharmAnanekAn vyAvahArikAn // 73 // nayAnugatanikSepairupAyairbhedavedane / viracayyArthavAkpratyayAtmabhedAn zrutArpitAn // 74 // anuyujyAnuyogaizca nirdezAdibhiMdAM gataiH / dravyANi jIvAdInyAtmA vivRddhArbhinivezanaH // 75 // jIvasthAna guNasthAnamArgaNAsthAnatattvavit / taponirjIrNakarmA'yaM vimuktaH sukhamRcchati // 76 // zrutamanAdi santAnApekSayA, sAdhanaM prati sAdi / pramANaM trikAlagocarasarvajIvAdipadArthanirUpaNam / tadarthAMzaparIkSApravaNo'bhisandhirnayaH / tAbhyAmadhigamaH paramArthavyAvahArikArthAnAm / tadadhigatAnAM vAcyatAmApannAnAM vAcakeSu bhedopanyAso nyAsaH / so'varatazcaturdhA nAmasthApanAdravyabhAvataH / tatra nimittAntarAna 25 1- pAyatvAt nyAyaku0 / 2-pratibhAge - ja0 / 3 tatprAptyupA - nyAyaku0 / 4 etAvatparyantaM nyAyakumudacandrakRtA tAtparyavRttikRtA ca SaSThaparicchedarUpeNa vibhajya paricchedasamAptiH kRtA / vivRtipratau tu nAyaM vibhAgaH / - sampA0 / 5 - bhidAgataiH mu0 laghI0 / 6-bhinivezataH ja0 / 7-rIkSapra ja0 / 4 10 20 25 Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 laghIstraye [ kAri0 77-78 pekSaM saMjJAkarma nAma / taca jAtidravyaguNakriyAlakSaNanimittAnapekSasaMjJAkarmaNo'nekatvAdanekadhA / AhitanAmakasya dravyasya sadasadbhAvAtmanA vyavasthApanA sthApanA / anAgatapariNAmavizeSa prati gRhItAbhimukhyaM dravyam / tathopayogalakSaNo bhAvani kssepH| aprastutArthA'pAkaraNAt prastutArthavyAkaraNAcca nikSepaH phalavAn / nikSiptAH 5 padArthAH nirdezAdibhiH sadAdibhizcAnuyogaiH anuyo (yu) jynte| anuyuktAH prayuktAH sarve padArthAH; tathApi jIvapadArthaviSayavizeSaprarUpakANi jIvasthAnaguNasthAnamArgaNAsthAnAni / evaM pramANanayanikSepAnuyogaiH sarvAn padArthAnadhigamya puruSatatvaM jIvasthAnaguNasthAnamArgaNAsthAnaH dRDhataramavabuddhya pravRddhAbhinivezAtmakasamyagdarzana: tapasA nirjIrNakarmA sarvakarmavinirmukto bAdhArahitamavyavacchinnamanantamatIndriyaM 10 sukhamRcchatyAtmA / nahi guNAdivinAzAt jaDaH, guNaguNivinAzAt zUnyaH, bhogyavirahAt tadabhoktA; tathAdhigamAbhAvAt tadbAdhAsambhavAcca / zarIrAdikaM dharmi jJAnAvaraNAdisvarUpaM na bhavati sAdhyatA'sya, tatsatyapi jJAnodayasambhavAt // 76 // [6 73. idAnIM zAstrakAraH zAstrAdhyayanasya prayojanaM prarUpayannAha-] bhavyaH paJca gurUn tapobhiramalairArAdhya budhvAgamam , 15 tebhyo'bhyasya tdrthmrthvissyaacchbdaadpbhrNshtH| dUrIbhUtatarAtmakAdadhigato boddhA'kalaGka padam , lokAlokakalAvalokanabalaprajJo jinaH syAt svym||77|| pravacanapadAnyabhyasyArthIstataH pariniSThitAna sakRdavabuddheddhAdvodhAdudho htsNshyH| 20 bhagavadakalaGkAnAM sthAnaM sukhena samAzritaH, kathayatu zivaM panthAnaM vaH padasya mahAtmanAm // 78 / / lakSaNasaGkhyAviSayaphalopetapramANanayanikSepasvarUpaprarUpake hi hetuvAdarUpe Agame gurUpadezaparamparAyathAvadadhigate paramaprakarSaNa abhyaste sati Atmano jinezvarapada prAptilakSaNasvArthasampatirbhavati / tatsampattau ca mumukSujanamokSamArgopadezadvAreNa 25 parArthasampattaye'sau ceSTate // 7 // iti bhaTTAkalaGkazazAGkAnusmRtapravacanapravezaH samAptaH ||ch|| -08880namo'kalaDakAya katIrthanAzine syAdvAdamArgapratibodhahetave / mithyAndhakArapratibhedabhAnave samyaktvasadanavikAzamataye ||ch|| [samAptamidaM prakaraNam / ] 1-kSaM karma j0| 2 'jaDaH' nAsti j0| 3 ayaM vivatibhAgo na vyAkhyAto nyAyakumadacandrakatA / smpaa| Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImadbhaTTA'kalaGkadevaviracitaH // nyAya vinizca yH|| [ nyAyavinizcayavivaraNAduddhRtaH ] Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImadbhaTTA'kalaGkavicitaH // nyAya vinizca yH|| 1. prathamaH pratyakSaprastAvaH / [ 1 ataH sarvatra tadguNastavanameva maGgalam, tata eva tatprayojanabhAvAnnAparam / kiM punastadityAha-] prsiddhaashesstttvaarthprtivuddhkmuurtye| namaH zrIvarddhamAnAya bhavyAmburuhabhAnave // 1 // [$ 2. atha yadi bhagavato bhavyAmburuhabhAnutvaM tattarhi vAGmayUkhasApekSameva nAnyathA / 5 na hi tatsannidhAnAdanupadezameva bhavyAnAM tattvajJAnamiti saugatavatsyAdvAdinAmabhinivezo'sti, tatastadvAGmayAdeva tattvajJAnasiddheH vAGmayamidamapArthakam / nokavAGmaye (yA) vasAdhye tadaMzamupayogavat / tatrApi tadaparAparavAGmayopayogaparikalpanAyAmanavasthAprasaGgAditi, tatredamAha-] bAlAnAM hitakAminAmatimahApApaiH puropArjitaiH, mAhAtmyAttamasaH vayaM kalibalAt prAyo gunndvessibhiH| 10 nyAyo'yaM malinIkRtaH kathamapi prakSAlya nenIyate, samyagjJAnajalairvacobhiramalaM ttraanukmpaapraiH||2|| [ 3. samyagjJAnAtmakatvameva pramANasya vyavasthApayannAha-] pratyakSalakSaNaM prAhuH spaSTaM saakaarmnyjsaa| dravyaparyAyasAmAnyavizeSArthAtmavedanam // 3 // [s 4. kariSyate hi 'sadasajjJAna' ityAdinA indriyapratyakSasya 'parokSajJAna' ityAdinA anindriyapratyakSasya 'lakSaNaM samam' ityAdinA cAtIndriyapratyakSasya samarthanamatamami ( mata i) ndriyapratyakSAdibhedena trividhameva taditi bhavatyeva nirNayaH / tatra-] hitAhitAptinirmuktikSamamindriyanirmitam / yaddezato'rthajJAnaM tadindriyAdhyakSamucyate // 4 // [15. kazcidAha-yadi sAkAraM nizcayAtmakaM pratyakSaM tata eva niravazeSopAdhigarbhasya 15 20 Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 - 10 nyAyavinizcaye . [kAri0 5-10 bhAvasya nizcayAt kiM pramANAntareNa apUrvArthAdhigamasya tatphalasyAbhAvAt , samAropavyavacchedasya ca nizcite samAropAbhAvenAsaMbhavAdityatredamAha-] sdsjjnyaansNvaadvisNvaadvivektH| savikalpAvinAbhAvI samakSetarasamplavaH // 5 // 5 [66. nAdhyAropavyavacchedAnnApi vastugrahAttataH, prAmANyamanumAnasya syAdvAdanyAyavidviSAm / etadevAha- 'ekatra' ityAdinA / ] ekatra nirNaye'nantakAryakAraNatekSaNe / ataddhetuphalApohe kutastatra viparyayaH ? // 6 // [ 8 7. tanna abhilApavattvaM vikalpalakSaNamityetadevAha-] abhilApatadaMzAnAmabhilApavivekataH / apramANaprameyatvamavazyamanuSajyate // 7 // [6 8. bhavatu vA kimapi sAmAnyaM tathApi zabdasmaraNavaccakSurAdibuddhInAmapi vyavasAyAtmava (ka) tvamanivAryameva, tadAha-] padArthajJAnabhAgAnAM padasAmAnyanAmataH / 15 tathaiva vyavasAyaH syAcakSurAdidhiyAmapi // 8 // [ 1. tanna vicArabalAt pratyakSasya kSaNaviSayatvAvagamaH, svata eveti cenna; tathaivAsampratipattaretadevAha-] AtmanA'nekarUpeNa bahirarthasya taadRshH| vicitraM grahaNaM vyaktaM vizeSaNavizeSyabhAk // 9 // 20 [ 10. nanu tadidaM bhavatAM jAtyantaraM yatpurovartitayA pratibhAti nIlAdisthUlarUpaM tasya ca dUraviralakezAdivivA (divada ) vidyamAnasyaiva pratibhAsanAt kathaM tadrUpo bahirarthaH pAramArthiko yatastadviSayatvaM pratyakSasyeti cedatrAha-] arthajJAne'sato'yuktaH pratibhAso'bhilApavat / [11. na kevalamavayavina eva tasya tadviSayatvamapi tad (tu) dravyasyApi akramavat 25 krameNApi parAparaparyAyAviSvagbhAvasvabhAvasya dravyasaMjJitasya stambhAderavirodhAdetadevAha-] paramArthakatAnatvapariNAmAvighAtinaH // 10 // [6 12. syAnmatam-avayavebhyo bhinna evAvayavI, paryAyebhyazca dravyamarthAntarameva, bahirI avayavA eva vA, niravayavino dravyA eva vA, paryayA bahirarthAH, tatastasyaiva pratyakSAt pratibhAso na kramAkramAnekasvabhAvasyeti / tatrAha-] pratijJAto'nyathAbhAvaH pramANaiH prtissidhyte| 30. Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAri0 11-18 ] 1. pratyakSaprastAvaH [ 13. vicArajJAnaM svaparaprakAzamurarIkarttavyam, anyathA svagataparokSatAyAstenApratipatteruktadoSAparihArAdetadeva darzayitumAha-] parokSajJAnaviSayaparicchedaH parokSavat // 11 // [$ 14. tanna siddhasya tasya [ arthaprakAzasya ] anyathAnupapattiparijJAnam , nApyasiddhasyaiva; nahyapratipanne dhUme tasya pAvakApekSaM svapa (supa) rijJAnamanyathAnupapannatvam, tadevAha-] 5 anyathAnupapannatvamasiddhasya na siddhayati / [$ 15. tato mithyaivedaM matam-'avyavasitairapi vyavasAyaibAhya vyavasIyate' iti; tadAha mithyAvikalpakasyaitada vyaktamAtmabiDambanam // 12 // [$16. tadevaM prAsaGgikaM pratipAdya 'parokSa' ityAdikasyaivArtham 'adhyakSam' ityAdibhiH 10 zlokaiH saGgrahItukAmaH prathamaM paraprasiddhenaiva arthajJAnAnumAnena arthajJAnasya svasaMvedanaviSayatAM vyavasthApayannAha-] adhyakSamAtmani jJAnamaparatrAnumAnikam / nAnyathA viSayAlokavyavahAravilopataH // 13 // [$ 17. punarapyuktasyaivArthasya sopapattikaM saGgrahamAha-] AntarA bhogajanmAno nArthAH prtyksslkssnnaaH| na dhiyo nAnyathetyete vikalpA vinipAtitAH // 14 // [$ 18. yatpunaretat-'mAbhUt sukhAdInAM pratyakSatvam' iti; tatrAha-] sukhaduHkhAdisaMvitteravittirna hrssaadyH| AnumAnikabhogasyApyanyabhogAvizeSataH // 15 // 20 [$ 19. tato na sukhAdibuddherapratyakSatvaM nyAyyam / itazca [na ] tannyAyyam ityAha-] tAvatparatra zabdo'yamanumAtuM kathaM dhiyam / yAvadAtmani tacceSTAsambandhaM na prapadyate ? // 16 // [$20. tanna Atmani bodhajJAnamanumAnAt, liGgAbhAvAca; tadAha-] viSayendriyavijJAnamanaskArAdilakSaNaH / aheturAtmasaMvitterasiddhaya'bhicArataH // 17 // [$21. 'manaskArAdi' ityatra Adizabdena anuktaparigrahaH / anuktaJca paricchinno viSayaH, tatparicchedo vA syAt , sopyAtmasaMvitte: mImAMsakajJAnasya aheturagamakaH ityAha-] asiddha siddherapyarthaH siddhazcedakhilaM jgt|| siddhe tatkimato jJeyaM saiva kinnAnupAdhikA ? // 18 // 30 15 25 Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 nyAyavinizcaye [kAri0 16-26 [$ 22. tadayaM parokSajJAnetyAdeH saGagrahaH, tadeva dUSaNamanyatrApyatidizannAha-] etena ye'pi manyerannapratyakSaM dhiyo'param / saMvedanaM na tebhyo'pi prAyazo dattamuttaram // 19 // [623. tato nA'nAtmavedanasya jJAnasya viSayapratiniyamo vivakSitavadanyatrApi tasya 5 pravRttisaMbhavAt / tadevAha-] vimukhajJA na saMvedo viruddho vyktirnytH| asaJcAro'navasthAnamavizeSyavizeSaNam // 20 // [$24. sAmprataM 'vimukha' ityAdikameva vyAkhyAtukAmo yaugajJAnadUSaNaM saugatajJAne'pi yojayannidamAha-] 10 nirAkAretarasyaitat pratibhAsabhidA ydi| tatrApyanarthasaMvittau arthajJAnAvizeSataH // 21 // [$ 25. idAnImanavasthAnameva saMvidviSayaM pUrvoktaM vyakti (ktI) kurvannAha -] jJAnajJAnamapi jJAnamapekSitaparastathA / jJAnajJAnalatA'zeSanabhastalavisarpiNI // 22 // 15. prasajyeta, anyathA tadvatprathamaM kinna mRgyate ? / gatvA sudaramapyevamasiddhAvanyacetasaH // 23 // asiddhiritareSAJca tdrthsyaapysidvitH| asiddho vyavahAro'yamataH kiM kathayA'nayA ? // 24 // [ 8 26. tadevamavasthApite arthajJAnasyAtmavedane sAMkhyaH prAha-satyamarthajJAnaM pratyakSamiti 20 nAtra vivAdaH, kintu tat parArthamacetanaJca tata idamucyate - arthajJAnamacetanaM viSayatvAt __ ghaTAdivaditi; tatredamAha-] pratyakSo'rthaparicchedo yadyakiJcitkareNa kim ? / atha nAyaM paricchedo yadyakiJcitkareNa kim ? // 25 // [627. arthaviSayatvaJca yadi pratibimbamantareNa prathamapratyakSe'pi vyartha tatkalpanam / 25 pratibimbeneti cet ; tadarthakAryatvasyApi na svato'vagamaH / pUrvavadanyataH pratyakSAditi cenna; tasyApyarthaviSayatva ityAdyanubandhAdavyavasthiteH / etadevAha-] pratyakSa krnnsyaarthprtibimbmsNvidH| [$28. na puruSasyApi vastu taduparaktaM vA cittaM saMvedyaM saMbhavatIti, tadevAha-] apratyakSaM svasaMvedyamayuktamavikAriNaH // 26 // 30 [29. yathaiva tarhi svarUpaM saMvedanarUpeNa pazyati tadA'rthamartharUpeNa ityartharUpatA Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. pratyakSaprastAvaH 33 kAri0 27-33 ] arthasya sAdhikA, saMvedanarUpatA saMvedanasyeti tadAkArataiva sarvasya sAdhikA nAnyaH svabhAvo bhedako'pi jJAnasyArthena ghaTayatItyatrAha-] etena vittisattAyAH sAmyAtsarvaikavedanam / pralapantaH pratikSiptAH pratibimbodaye samam // 27 // [630. punarapi sAkAravAdaM dUSayannAha-] sArUpye'pi samanveti prAyaH sAmAnyadUSaNam / [$31.....iti nArthaH sArUpyeNa yataH sa eva tatra tadvizeSaH syAt / kastarhi tadvizeSa iti cet, atadarthaparAvRttatvameva, tadevAha-] atadarthaparAvRttamatadrUpaM tadarthadRk // 28 // [632. tadayamarthazaktiniyamAt saMvedanasyAdhigamaniyamaH ityetadevottarArthaM vivRNvannAha-] 10 athedamasarUpaM kimtdrthnivRttitH| tadarthavedanaM na syAdasamAnAmapAhavat // 29 // atrAkSepasamAdhInAmabhede nUnamAkulam / svacittamAtragarttAvatArasopAnapoSaNam // 30 // [$33. syAnmatam-'sArUpye'pi' ityAdinA sArUpyasAmAnyayoH sAdhAraNo doSama 15 (So'na) nvayaH pratipAditaH / tatazca kathaM sArUpyavat sAmAnyasyApi vastutvam ? mAbhUditi cenna; tasya 'sAmAnyavizeSArthAtmavedanam' ityanena pratyakSaviSayatvanivedanAt / avastunaH pratyakSaviSayatvAnupapatteriti / tatrAha-] sAmAnyamanyathAsiddhaM na vijJAnArthayostathA / adRSTerartharUpasya pramANAntaratA gateH // 31 // 20 [$ 34. bhavatu tarhi prAgbhAvina eva viSayatvaM tasya hetutvena jJAne pratibandhAditi cenna; jJAnakAle tasyAbhAvAt / na hi asatastatkAle tadviSayatvam , evaM hi nirviSayatvameva jJAnasya syAt / sAkAravAdinAM tu nAyaM doSaH, khAkArajJAnahetutayaiva tasya tadviSayatvopapatteH...tatrAha-] atItasyAnabhivyaktI kathamAtmasamarpaNam ? / asatA jJAnahetutve vyaktiravyabhicAriNI // 32 // [ 35. yadi nirAkAraiva vyaktiH, kathaM tataH prakAzananiyamo 'nIlasyaivAyaM prakAzo na pItAdeH' ityevaMrUpa iti cedatrAha-] prakAzaniyamo hetorbuddherna prtibimbtH|| antareNApi tAdUpyaM grAhyagrAhakayoH satoH // 33 // [336. bhavatu nAma satyartha (rthe ) hetoreva tatprakAzananiyamo na tAdrUpyAt / yatra tu 30 Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 nyAyavinizcaye [ kAri0 34-36 taimirikajJAnAdAvartha eva nAsti tatra katham iti siddhaM tatkezAdestAdrUpyAdeva prativedanam , tatastatra viparyasyatyeva bhavadukto nyAyaH / tadevAha-] anAkArazaGkeSu truTatyeSa nayo yadi / [$ 37. uttaramAha-] sarvaM samAnamAtmAsaMbhAvyAkAraDambaram // 34 // taddhAnterAdhipatyena sAntarapratibhAsavat / [38. idAnIM 'prakAzaniyamo hetoH' ityAdikameva vyAcikhyAsuravasaraprAptameva codyamutthApayati-] yathaivAtmAyamAkAramabhUtamavalambate // 3 // tathaivAtmAnamAtmA cedabhUtamavalambate / [ 39. tatrottaramAha-] na svasaMvedanAttulyaM bhrAnteranyatra cenmatam // 36 // [ 40. tadekayogakSematvena AtmApyanupaplava eva khaparaparicchedakhabhAvAvapi tasya, iti ___ kathanna bAhyagrahaNam ! tadevAha-] satyaM tamAhurAcAryA vidyayA vibhramaizca yH| yathArthamayathArtha vA prabhureSo'valokate // 37 // [ 41. tato na grAhyabhedAnnApyAkArabhedAt saMvittibhedaH zaktibhedAdeva tadupapatteH ityupapannamuktam-'viSaya' ityAdi / ] viSayajJAnatajjJAnavizeSo'nena veditH| grAhyabhedo na saMvittiM bhinattyAkArabhaNayapi // 38 // [$ 42. tato viSayasaGkalitatajjJAnasmaraNasya anyathaiva bhAvAnna tato viSayAkAravyavasthApanaM vijJAnasyopapannamiti ceducyate-arthakAryatayA jJAnasmRtAvarthasmRteryadi / bhrAntyA saGkalanaM jyotirmanaskAre'pi sA bhavet tadidamatiprasaGgApAdanaM..."parasyAvyutpattimApAdayati na nirAkAra jJAnavAdinaH, zaktipratiniyamAdeva tena tatparihArasya abhidhAnAt / tadevAha -] 25 arthajJAnasmRtAvarthasmRtI nAtiprasajyate / [ 8 43. kathaM punarnAtiprasajyate yAvatA nirAkArajJAnasya sAdhAraNatayA sarvaviSayatvaM tatsmaraNasyaiva ca sarvatraivAnubhavaviSaye pravartanamApadyata eveti cet ; atra pUrvoktameva zaktiniyamamuttarIkurvannAha-] sarUpamasarUpaM vA yatparicchedazaktimat // 39 // 30 tayanakti tato nAnyat, 15 20 Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. pratyakSaprastAvaH 35 5 10 kAri0 40-45] [644. bhavatu nAma vartamAnasya tacchaktito vyaktiH sati tatra zaktisadbhAvAt / atItAdestu katham asati tadabhAvAditi manyamAnazcodati-] vyaktizcedasataH katham ? / [$ 45. tadidamapi darzanabalena tatrApi zaktimavasthApayan pariharati-1 ArAdapi yathA cakSuracintyA bhAvazaktayaH // 40 // [646 codyamAviSkurvannAha-] viSamo'yamupanyAsaH tyoshcetsdsttvtH| [ 47. pariharannAha--] yadA yatra yathA vastu tadA tatra tathA nayet // 41 // atatkAlAdirapyAtmA, [$ 48. vipakSe doSamAha-] na cenna vytisstthte| vyavahAravilopo vA, [6 46. nAstyeva dezAdibhedaH pravRttyAdirUpo vyavahAro vA kacit , tadAzrayasya bahirbhAvasyaivA'bhAvAt / tatpratibhAsastu viparyAsopanIta eva / 'pratibhAsaH samasto'pi vAsanA-15 balanirmitaH' iti vacanAt / tasmAdayamayathArthameva ( rtha eva ) tadevAha-] mohAccedayathArthatA // 42 // [ 50. tatrottaramAha-] atyantamasadAtmAnaM santaM pazyan sa kiM punH| prasphuTaM viparItaM vA nyUnAdhikatayApi vA // 43 // pradezAdivyavAye'pi pratIyan pratiruddhayate ? / [51. sAmprataM 'viparItaM vA prati (tI) yan' ityetat smaraNaparyAyeNaiva (Neva) pratyabhijJAnAdinA payAyeNApi dama (darza) yannAha-] etena pratyabhijJAnAdyatItAnumitirgatA // 44 // prAyazo'nyavyavacchede pratyagrAnavabodhataH / avijJAtatathAbhAvasyAbhyupAyavirodhataH // 45 // [52. syAnmatam yaduktamasanneva kezAdiH taimirikasya pratibhAsate tadrAnterAdhipatyeneti; tadayuktam ; asataH pratibhAse'tiprasaGgAt vyomakusumAderapi tadApatteH, tato vastusanceva tatkezAdiH svapnaviSayaraceti; tanna; icchayaiva tadbhAvanAlakSaNayA paritaH kAminyAderupalambhAt , ato na tasya pAramAthikaM bahirarthatvametadevAha-] 30 20 25 Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 nyAyavinizcaye [kAri0 46-51 abhinndeshkaalaanaamnyessaampygocraaH| viplutAkSamanaskAraviSayAH kiM bahiH sthitAH ? // 46 // [953. tato na bahirarthatayA svapnAntikasya kAminyAdervA sattvam , bahiravasthitasya nAnApratipattRsAdhAraNatvaprasaGgAt / nAyaM doSaH, tasya antardehavRttitvAt iti cet ; idamevolliMgya 5 (llikhya) parihArayannAha-] antaHzarIravRttazcedadoSo'yam ; na; taadRshH| tatraiva grahaNAt kiM vA racitA'yaM zilAplavaH // 47 // [654. tadidamatisukumAraprajJagocaramapi hetudoSam antaraGgatamobAhulakA [da] pratipadyamAnaireva paraiH prakRtamanumAnamupadarzitamityAvedayannAha-] 10 viplutAkSA yathA buddhirvitthprtibhaasinii| tathA sarvatra kinneti jaDAH sampratipedire // 48 // [ 8 55. yatpunaretat-kAminyAdibuddhivattaraGgacandrAdivacceti nidarzanam ; tatrApi vitathapratibhAsitvasya ca yataH pratipattiH tasya cedavitathapratibhAsatvaM kathanna vyabhicAraH ? vitathaprati bhAsitve tu tataH kathaM tatsiddhirviparyayavat / ato nidarzanasya sAdhyavakalyA [t ] mithyA [tvamA] 15 vedayannAha-] pramANamAtmasAtkurvan prtiitimtilngghyet| vitathajJAnasantAnavizeSeSu na kevalam / / 49 / / [656. grAhyAdisantAnAntarajIvAntarabhedapratibhAsastu viparItavAsanAbalAdavidyAbalAdvA parikalpitaH / tadevAha-] advayaM dvayanibhIsaM sadA cedvbhaaste| [ 57. tatrottaramAha-] na svato nApi parato bhedaparyanuyogataH // 50 // [958. tanna atrApi vikalpapratisaMhAravatI velA nAma kAcicchakyanirUpaNA, yatada ( yatastada ) dvaitasya svataHprakAzanamupakalpyeta / tadAha-] 25 pratisaMhAravelAyAM na sNvednmnythaa| [$51. tanna advaitavAdaH zreyAn / vibhramavAda evAstu; iti cenna; tasya 'vipluta' ityAdinA pratikSepAt / tadeva vyAcakSANAstatpratikSepameva darzayati-] indrajAlAdiSu bhrAntimIrayanti nacAparam // 51 // api caannddaalgopaalbaallolvilocnaaH| 2 [ 60. bAlAdInAmapi tatra viplavapratipattiprasaGgAt, na caivam, aviplavaparijJAnasya tatra teSAM bhAvAdityasiddho hetuH / atazca tadvAdinAM jaDatvamiti,"tadAha-] 20 Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 kAri0 52-59 ] 1. pratyakSaprastAvaH tatra zauddhodanereva kathaM prajJA'parAdhinI // 52 // babhUveti vayaM tAvad bahu vismayamAsmahe / tatrAdyApi janAH saktAH tamaso nA'paraM param // 53 // [661. api ca yadyaparijJAnaM tadviplavasya kathamavasthAnam aviplavavat ? parijJAnazca yadyaviplavaM kathaM tadekAntaH ? saviplavaM cetkathaM tatastatsiddhiH viparyayavat ? tadAha-] vibhrame vibhrame teSAM vibhramo'pi na siddhayati / [$ 62. tadasiddhau dUSaNAntaramapyAha-] kathamevArtha AkAGkSAnivRtterapi kasyacit // 54 // vyavahAro bhavejAtimUkalohitapItavat ? / [$ 63. tadanena pratItyapalApAdanavadheyavacanatvaM teSAmupadarzayati-] anarthAnekasantAnAnasthirAnavisaMvidaH // 55 // anyAnapi svayaM prAhuH prtiiterplaapkaaH| [64. bhavatu tattvaM saMvidadvaitameveti cet ; dattamatrottaram-'advayaM dvayani sam' ityAdinA / tadeva vistarayannAha-] svatastattvaM kutastatra vitathapratibhAsataH ? // 56 // mithastattvaM kutastatra vitathapratibhAsataH ? / [365. ato vidyata eva parasyApi paratastatpratibhAsanamityupapanna eva tadupakSepaH, tadevAha-] yatastattvaM pRthak tatra mataH kazcid budhaH paraH // 57 // tatastattvaM gataM kena kutastattvamatattvataH ? / [ 66. yadi niraMzasya svataH paratazca na pratibhAsanaM tadapi mAbhUt ; sarvAbhAvasyApi bauddhaiH siddhAntIkaraNAditi kazcit / niraMzetarAdinityetarAdivikalpanAditi paraH / tatrAha-] yathA sattvaM satattvaM vA pramAsattvasatattvataH // 58 // tathA'sattvamatattvaM vA pramA'sattvasatattvataH / [ 67. yadi teSu sattvasa [ta] ttve tadA kathamasattvAsatattve ? te cet ; kathaM sattva- 25 satattve iti ? tadevAha -] tadasatvamatattvaM vA parasattvasatattvayoH // 59 // na hi sattvaM satattvaM vA tadasattvAsatattvayoH / [ 68. syAnmatam -sAMvRtamapi vijJAnamasattvAdiviSayameva tattvasiddhinibandhanaM na / satattvAdiviSayamiti tanmithyAtvAvizeSAt / mithyAjJAnamapi maNiprabhAmaNijJAnameva tannibandhanam , 30 15 20 Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcaye [ kAri0 60-65 tatra maNiprAptyA paritoSadarzanAt , na pradIpaprabhAmaNijJAnaM viparyayAt / tadvadanApIti cenA ; tatrApi vibhrame tadanupapatteH..."tadevAha-] parituSyati nAmaikaH prabhayoH paridhAvatoH // 10 // maNibhrAnterapi bhrAnto maNiratra durnvyH|| 5 [169. tadanena sAdhyasamatvaM dRSTAntasya darzitam / paro dRSTAntasamarthanamAha-] sati bhrAnteradoSazcet, [ 70. tatrottaramAha-] tatkuto yadi vastu na ? // 6 // kAmaM sati tadAkAre taddhAntaM sAdhu gamyate / 10' [671. tanna sAMvRtaM tattvamityupapannam / bhavatu vAstavameveti cenna; tasya mithyAjJAnAdasiddheH, sarveSAmapi tata evAbhimatasiddhiprasaGgAt / tadAha-] ayamevaM navetyevamavicAritagocarAH // 12 // jAyeran saMvidAtmAnaH srvessaamvishesstH| tAvatA yadi kizcit syAt sarve'mI tattvadarzinaH // 13 // 16 [ 72. zUnya-nirvikalpavAdinoH vicArasyaivAsaMbhavAt / sato'pi tasya khAMzamAtraparyavasAnAt tadAha-] parvatAdivibhAgeSu khaaNshmaatraavlmbibhiH| vikalpairuttarairvetti tattvamityatiyuktimat // 64 // [$ 73. tato vicArasAphalyamabhyupagacchatA tAvad vaktavyaM bahirarthaviSayatvaM vikalpAnAm , 20 anyathA upahAsAspadatvena tatsAphalyAnupapatteH / prakArAntareNApi teSAM tadviSayatvaM darzayannAha-] sntaanaantrsdbhuuteshcaanythaanuppttitH| vikalpo'rthakriyAkAraviSayatvena tatparaiH // 65 // jJAyate, [74. nanu yAvadarthAntarasyaiva jalAdervikalpavedyatvamanumAnena ucyate, tAvadanantarasya 25 kasmAnna kathyate ? tadanumAnasyApi bhAvAt ; tathAhi-jalAdistadvikalpAdanAntaraM tadvadyatvAt tatkharUpavat iti cenna ; santAnAntareNa vyabhicArAt / idamevAha-] na punazcittamAtre'pyeSa nayaH smH| [6 75. nanu santAnAntarasya vikalpo na tAvatpratyakSam ; paracetasAM sAkSAdapratibhAsanAt / anumAnamiti cenna; liGgAbhAvAt / vyAhArAdestu na liGgatvaM gADhamUrchAdau tadabhAve'pi 30 bhAvAt / tadvizeSasya tattvamityapi na yuktam ; asiddhe sAdhye tasyaiva duravabodhatvAt / siddhe Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAri0 66-72] 1. pratyakSaprastAva tasmin tabuddhiriti cenna ; parasparAzrayAt-sAdhyasiddhyA tadvizeSasya tatsiddhyA ca sAdhyasya vyavasthApanAt / tadevAha-] anyonyasaMzrayAnno cet, [6 76. samAdhAnAntarAbhidhitsayA paraM pRcchannAha-] tatkimajJAnameva tat ? // 66 // [77. tatrottaramAha-] advayaM paracittAdhipatipratyayameva vaa| vIkSate kiM tamevAyaM viSamajJa ivAnyathA // 67 // [ 78. teSAM [ vikalpAnAm ] samAropavyavacchedena phalavattvAttadevAha-] samAropavyavacchedaH sAdhyazcet sviklpkaiH| [$ 79. atrottaramAha-] naiSA vikalpanA sAmyAdoSANAmanivRttitaH // 28 // [$80. evaM vikalpAnAmarthakriyAkAraviSayatvavyavasthApanena bahirarthamavasthApya prakArAntareNApi tamavasthApayannAha-] na hi jAtu viSajJAnaM maraNaM prati dhAvati / asaMzced bahirarthAtmA prasiddho'pratiSedhakaH // 19 // [81 nanu yathA tasya [bahirarthasya] na pratiSedhakaM tathA na sAdhakamapi / tataHsAdhakabAdhakapramANAbhAvAt sandeha eva / na ca sandigdhasya prasiddhatvamiti cedatrAha-7 sandehalakSaNAbhAvAt , mohazced vyavasAyakRt / / bAdhakAsiddheH, spaSTAbhAt kathameSa nizcayaH ? // 7 // 20 viparyAso'pi kinneSTaH Atmani bhrAntyasiddhitaH ? / [ 82. bheda eva bhramastasya cidAdau nAtmanIti cet, vibhrametararUpaM tadekaM saMvedanaM katham ? tathaiva pratibhAsAccedetadevAha saugataH-] advayaM dvayani samAtmanyapyavabhAsate // 7 // [ 83. evaM prakramAnekAnte pareNa nirUpite satyAha-] 25 itaratra virodhaH kaH eka eva svhetutH| tathA cet svaparAtmAnau sadasanto samaznute ? // 72 // [$ 84. tanna vibhrametarAkAratayA ubhayAkAraM saMvedanaM yat tadavasthaMbhena (vaSTambhena) kramAnekAntavyavasthApana miti cedatrAha-] 15 Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 10 prAta nyAyavinizcaye [kAri0 73-81 ttprtykssprokssaaksskssmmaatmsmaatmnoH| tathA hetusamudbhUtamekaM kinnopagamyate ? // 73 // sarvaikatvaprasaGgAdidoSo'pyeSa samo na kim ? / bhedAbhedavyavasthaivaM pratItA lokacakSuSaH // 74 // 5 [$ 85. nahi vibhramAvastuparijJAnamatiprasaGgAt , iti cedetadevAzaGkaya pariharannAha-] vijJaptirvitathAkArA yadi vastu na kizcana / bhAsate kevalaM no cet siddhAntaviSamagrahaH // 7 // [ 86. bhavatu tata eva nirNaya iti cenna; tato'pi vibhramarUpAttadayogAt , anyatAdRzAdeva pra[ti ] siddhAntAdapi tadviSayasya tatprasaGgAttadevAha-] anAdinidhanaM tattvamalamekamalaM praiH|| samprItiparitApAdibhedAt tatkiM dvayAtmakam ? // 76 // [ 87. evaM pAtanikAyAM pratividAhana (vidhAna ) mAha-] grAhyagrAhakavadbhAntistatra kinnAnuSajyate / [s88. tadevamaGgIkRtya samprItyAdibhedaM tasya tatpratyanIkatvamapAkRtam / idAnIM sa 15 evopAyAnnAstIti nivedayannAha-] bhedo vA sammataH kena hetusAmye'pi ? bhedtH||7|| teSAmeva sukhAdInAM niyamazca nirnvyH| [86. bhavatu tarhi vijJAnavAda eva tasya pratyakSabalAdevopapatteH na brahmavAdo viparyayAditi cedatrAha-] pratyakSalakSaNaM jJAnaM mUJchitAdau kathanna tat ? // 78 // [60. api ca mUrchitAdau jJAnAbhAve prabodhasya kAdAcitkatvenAhetutvAyogAt zarIropAdAnatvaprasaGgAttadAha-] ajnyaanruuphetustdhetutvprsnggtH| pravAha ekaH kinneSTaH tadabhAvAvibhAvanAt ? // 79 // [11. yadyeka AtmA kathaM pratizarIraM jIvabheda iti cenna samyagetat , upAdhikalpitebhyastebhyaH paramAtmano'nyatvAt , tadvikAratvAcca, tasyaiva paramAtmanaH khalvete vikArAH tathai (trai) vAha-] aviprakRSTadezAdiranapekSitasAdhanaH / dIpayet kinna santAnaH santAnAntaramaJjasA ? // 8 // 30 anyavedyavirodhAt kimacintyA yoginAM gtiH| AyAtamanyathA'dvaitamapi cetthamayuktimat // 81 // 25 Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAri0 82-87 ] 1. pratyakSa prastAvaH | 62. kathaM punarbahirarthasya vastusataH parijJAnam ? na pratibhAsAt, tasyA'satyapi tasmin viplavAvasthAyAM bhAvAt / tadvizeSAdityapi na yuktam, ajAditattvAdestadvizeSasya nirAkaraNAditi cenna; tadvat santAnAntarasyAparijJAnApatteH, pratyakSatastadavedanAt, talliGgasya ca vyAhArAderasatyapi tasmin viplavadazAyAM bhAvAttadAha - ] vyavahArAdinirbhAso viplutAkSe'pi bhAvataH / anAdhipatyazUnyaM tat pAramparyeNa cet; asat // 82 // artheSvapi prasaGgazcetyahetumapare viduH / [ 63. tato bhavatyeva nIlatajjJAnayorabhedapratipattiriti cedAha - ] sahopalambhaniyamAnnAbhedo nIlatadviyoH // 83 // viruddhAsiddhasandigdhavyatirekAnanvayatvataH / [s 94 tadayaM pratipakSamanapAkurvata eva kalpitAddhetoH sAdhyasiddhiM tAttvikImanvicchan kathamiva prajJAvantamAtmAnaM prekSAvadbhayaH prakaTIkuryAt, api ca yadi kenApi niSThurahRdayena vipralabdho na bhavettadAha - ] tatra digbhAgabhedena SaDaMzAH paramANavaH // 86 // [ $ 16. tasmAnnaikadezena teSAM saMyogaH / sarvAtmaneti cedAha - ] 41 5 sAdhyasAdhanasaGkalpastattvato na nirUpitaH ||84|| paramArthAvatArAya kutazcitparikalpitaH / anapAyIti vidvattAmAtmanyAzaMsamAnakaH ||85|| kenApi vipralabdho'yaM hA kaSTamakRpAlunA ! / [ 15. syAdetadevaM yadi paramANavaH pratIyeran, na caivam ekaikazaH samudAyena vA tatpratipatteraprativedanAt / * tadArabdho'vayavIti cenna; paramANUnAM nirapekSatayA tadArambhakatve pRthagdazAyAmapi prasaGgAt / saMyogasavyapekSANAM tattve; saMyogo yadyakadezena, avyavasthApattiH / 20 tadAha- ] 10 no cet piNDo'NumAtraH syAnna ca te buddhigocarAH / [$ 17. paTAderapi paraparikalpitasyAbhAvAt, abhAvazca tasya parisphuTamanavabhAsa- 25 nAttadAha - ] 15 na caikamekarAgAdau samarAgAdidoSataH ||87|| svataH siddherayogAcca, tadvRtteH sarvatheti cet; / [8 68. sAmprataM pUrvapakSasamAptimitizabdena cecchabdena ca parAbhiprAyaM dyotayannAha - 'iti cet' iti / atrottaramAha - ] 30 6 Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 10 nyAyavinizcaye [ kAri088-65 etatsamAnamanyatra bhedAH saMvidasaMvidoH // 8 // na viklpaanpaakunnirntryaanubndhinH| AhurarthabalAyAtamanarthamavikalpakAH // 89 // [$ 26. idameva anekAntavAdinamupahasataH saugatasya pratyupahAsaM darzayan vyAcaSTe-] citraM tadekamiti cedidaM citrataraM ttH| citraM zUnyamidaM sarvaM vetti citratamaM tataH // 10 // [ 100. tato na yathoktaM bAhyamasat , nApi vibhramamAtram , sakalavikalpavikalaM vA, tatpratiSedhasyAbhihitatvAt / nApi saMvRtimAtra (traM) spaSTapratItiviSayasya tattvAnupapatteH / tadAha-] tasmAnnaikAntato bhrAnti 'satsaMvRtireva vaa| atazcArthabalAyAtamanekAtmaprazaMsanam // 9 // [ 101. sugatasannidhAnAttad (citrajJAnaM) avagamyata iti cenna; advaitavAde sugatasyaivAbhAvAt / bhAve'pyuttaramAha-] na jJAyate na jAnAti na ca kiJcana bhASate / buddhaH zuddhaH pravakteti tatkilaiSAM subhASitam // 12 // 15 [ 102. na ca kAryAbhAvAdasattvaM kAryeNa sattvavyApterabhAvAt iti na kAryAbhAvAt tadvaya ( tadadvaya ) syAbhAvaH, etadevAha-] na jAtaM na bhavatyeva na ca kizcitkaroti sat / [ 103. uttaramAha-] tIkSNaM zauddhodaneH zRGgamiti kinna prakalpyate ? // 93 // 20 [6 104. tato yuktaM vijJAnavadarthasyApi pratItibalAdavasthApanam / idAnIM vaktavyazeSaM darzayitvA parihartumAha-] ekena critaarthtvaatttraaviprtipttitH| alamarthena cet ; [6105. uttaramAha-] naivamatirUDhAnuvAdataH // 14 // [ 106. tataH pratItibalAdvijJAnasya yadastitvaM tadarthasyApi, yacca arthasyA'paramArthatvaM vizadadarzanapathaprasthAyitvAttaimirikakezAdivat tad vijJAnasyApi syAdavizeSAt / tadAha-] kalpanA sadasattvena samA kintu garIyasI / pratItipratipakSeNa tatraikA yadi nAparA // 9 // 25 Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAri0 3 - 103 ] 1. pratyakSa prastAvaH 43 [107. na caivaM kezAderapi tajjJAnAtsiddhiH; tatra khataH paratazca asatyatvasyaiva nizca yAt, tadAha-] na hi kezAdinirbhAso vyavahAraprasAdhakaH / [8 108. para Aha-vAsanAbhedAt / tatrottaram - siddhastatra / ] vAsanAbhedAdbhedo'yam ; siddhastatra na siddhyati // 96 // tanmAtrabhAvo dRSTAnte sarvatrArthopakArataH / pAramparyeNa sAkSAdvA parApekSAH sahetavaH // 97 // vicchinnapratibhAsinyo vyavahArAdidhiyo yathA / [106. yathaitAH parApekSAH tathAnye'pi dRSTAntA ityevaM sAdhyavaikalyaM dRSTAntasya pratipAdya idAnIM tanmAtrAbhAve sAdhyasiddhimAvedayannAha - ] sannivezAdibhirdRSTairgo purAhAlikAdiSu // 98 // buddhipUrvairyathA tattvaM neSyate bhUdharAdiSu / tathA gocaranibhAsairdRSTaireva bhayAdiSu // 99 // abAhyabhAvanAjanyairanyatretyavagamyatAm / atra mithyAvikalpaudhairapratiSThAna kairalam // 100 // [ 110. bhavatu bahirarthaH sa tu paramANurUpa eva tasyaiva pratyakSatvAnna paro viparyayAdityupakSipya pratyAcakSANa Aha-] .... atyAsannAnasaMsRSTAnaNUnevAkSagocarAn / aparaH prAha; tatrApi tulyamityanavasthitiH // 101 // [ $ 112. atra pratividhAnamAha - ] tatrApi tulyajAtIyasaMyogasamavAyiSu / atyakSeSu drumeSvanyadadhyakSamapare viduH // 102 // [ $ 111. tadevaM paramANUnAM pratyakSatvaM pratyAkhyAya avayavinastatpratyAkhyAnAyAM yoga- 20 matamupakSipati - ] kAraNasyAkSaye teSAM kAryasyoparamaH katham ? | [ 8 113. tataH zAkhAcalanameva bRkSasyApi calanamiti kathaM zAkhAtAdAtmyaM vRkSasya pratItisiddhaM na bhavet, yatastatra arthAntarasambandhapratijJA pratItipratikSiptA hetavazca viruddhA na bhaveyuH / tadevAha - ] samavAyasya vRkSo'tra zAkhAkhityAdisAdhanaiH // 103 // ananyasAdhanaiH siddhiraho lokottarA sthitiH / / 5 10 15 25 80 Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 [ $ 115. iti nAvadhibhyaH [ paramANubhyaH ] sthUlamarthAntaram arthAntaratve punarapi 5 tadAzaGkApUrvaM dUSaNamAha-] 15 44 25 nyAyavinizcaye [ kAri0 104 - 195 [ $ 114. kutaH punaH samavAyAbhAve ' zAkhAsu vRkSa:' iti pratyayaH 1 iti cedAha - ] adha UrdhvavibhAgAdipariNAmavizeSataH // 104 // tAneva pazyan pratyeti zAkhAH vRkSe'pi laukikaH / 30 [ $ 116. tatraiva dUSaNAntaramAha--] tulitadravyasaMyoge sthUlamarthAntaraM yadi // 105 // tatra rUpAdiranyazca sAkSairIkSyeta sAdaraiH / [ $ 117. atra parasya parihAramAha- ] zAstrakRt - ] gauravAdhikyatatkArya bhedAzca, AsUkSmataH kila 106 // ataulyAdartharAzestadvizeSAnavadhAraNam ; / [ $ 118. tannA taulyAd gurutvAdestatrApyanavadhAraNam / AhAsiddhatvamapyasya hetoH samprati [111. api paramANuparyantamadhyapAtinAmavayavavizeSANAm azakyeyattAtolanAnAM yadya20 bhAvaH paryanto'pyavayavI na bhavet, tasyApyavayavAdhArasyaivAbhyupagamAt / bhAvazcettatrAha - ] kSIrAdyairavijAtIyaiH prakSiptaiH kramazo ghaTaH // 109 // tAvadbhireva pUryeta yAvadbhirna viparyayaiH / " tAmrAdiraktikAdInAM samitakramayoginAm // 107 // kathamAtilakAtsthUlapramANAnavadhAraNe / alpabhedAgrahAnmAnamaNUnAmanuSajyate // 108 // aMzupAtAnumAdRSTeranyathA tu prasajyate / [ $ 120. sAmprataM paramatAkSepapurassaraM svamatamAha - ] nAMzeSavaMzI na te'vAnye vIkSyA na paramANavaH // 110 // AlokyArthAntaraM kuryAdatrApoddhArakalpanAm / $ 121. tadevaM 'parokSajJAnaviSaya' ityAdinA Atmavedanam, 'etena vittisattAyAH ' ityAdinA cArthavedanaM vyavasthApayatA kArikopAttamAtmapadamarthapadaM vyAkhyAtam / idAnIM tadupAttaM dravyapadaM vyAcikhyAsurAha - ] guNaparyayavad dravyaM te sahakramavRttayaH // 111 // vijJAnavyaktizaktyAdyA bhedAbhedau rasAdivat / Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 45 10 kAri0 112-116 ] 1. pratyakSaprastAvaH [ 8 122. kiM guNagrahaNena paryAyavadravyamityevAstu, guNAnAmapi paricchinnAyana (ta)rUpatayA paryayeSvantIvAditi cedatrAha-] . sadApi savikalpAkhyAsAdhanAya kramasthiteH // 112 // guNaparyayayo kyamiti sUtre dvygrhH| guNavadravyamutpAdavyayadhovyAdayo guNAH // 113 // adravad dravati droSyatyekAnekaM svaparyayam / bhedajJAnAt pratIyete prAdurbhAvAtyayau yadi // 114 // abhedajJAnataH siddhA sthitiraMzena kenacit / [$ 123. tataH sarvaM sat utpAdAditrayAtmakameva notpAdAdyanyatamaikAntAtmakaM tadapratipattaretadevAha-] sadotpAdavyayadhrauvyayuktaM sat, asato'gateH // 11 // [124. nanu dhrauvyaM nAma dadhiparyAyasya uttaratatparyAyaNaikatvaM tacca tenaiva kuto na karabhaparyAyeNApi ? dezAdibhedasya prakRte'pyavizeSAditi cedatrAha-] tAdAtmyaniyamo hetu-phalasantAnavadbhavet / [$ 125. bhavatu tadubhayamapi kSaNikameveti cedatrAha-] bhinnamantarbahiH sarvaM yugapatkramabhAvi, na // 116 // pratyakSaM na tu sAkAraM kramayuktamayuktimat / [8126. etadeva lokaprasiddhenodAharaNena darzayannAha-] pratyakSapratisaMvedyaH kuNDalAdiSu sarpavat // 117 // [6 127. tadevaM mUlakArikAnirdiSTayoH dravyaparyAyapadayoH vyAkhyAnaM kRtvA sAmAnyavi- 20 zeSapadayoH taddarzayati-] samAnabhAvaH sAmAnya vizeSo'nyavyapekSayA / [$ 128. tadevaM dravyaparyAyasAmAnyavizeSAtmakatvaM bhAvasya prapaJcoktamupasaMhRtya darzayannAha-] khalakSaNamasaGkIrNa samAnaM savikalpakam // 118 // - samartha khaguNairekaM shkrmvivrtibhiH| [6 126. sahavivartibhirekamityetadasahamAnasya matamAzaGkate-1 yadi zeSaparAvRtterekajJAnamanekataH // 119 // [$130. atrottaramAha-] anvarthamanyathAbhAsamanazAnAM na raashyH| [ 131. siddhA tarhi kSaNabhaGgasyApi pratyakSe tadvadapratipattiretadevAha-] 15 25 80 Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 46 [ 9132. evaM sthite pariNAmasya nirvyAkulatvAt tameva vastulakSaNamAgamAvirodhena kathayan tallakSaNaM tattvArthasUtreNa darzayati- ] 5 'tadbhAvaH pariNAmaH syAt sabikalpasya lakSaNam // 121 // [s 133. tatraivAnumAnamAha - ] tadeva vastu sAkAramanAkAramapoddhRtam / 20 [ 134. yatpunaridamanekAntavyA (nirA) karaNAya vyAsasya sUtram -'naikasminnasambhavAt' iti / asyArthaH nAnekAntavAdo yuktaH / kuta etat ? ekasmin dharmiNi sadasattvanitya10 tvAnityatvanAnaikatvAdInAM viruddhadharmANAmasaMbhavAditi tatrAha - ] 25 nyAyavinizvaye tathAyaM kSaNabhaGgo na jJAnAMzaH sampratIyate // 120 // arthAkAraviveko na vijJAnAMzo yathA kacit / [ kAri0 120-126 bhedAnAM bahubhedAnAM tatraikatrApi sambhavAt // 122 // [ $ 135. tannaikatra bhedasaMbhavaH tasyaivaikasyAbhAvAditi, tatrAha - ] anvayo'nyavyavacchedo vyatirekaH svalakSaNam / tataH sarvA vyavastheti nRtyetkAko mayUravat // 123 // [ $ 136. kutazca svalakSaNasyAnvayasya vA pratipattiH, apratipattau tAbhyAmeva sarvavyavasthitipratijJAnupapatteH / yathAsaMkhyena pratyakSAdanumAnAcceti cenna; pratyakSasya yathAkalpanamapratipatteH * anumAnasya ca yathA nAbhijalpasamparkayogyAkArasya pratipattiH tathA niveditameva / apratipannAdapi tata eva tatpratipattiriti cedAha - ] prAmANyaM nA'gRhIte'rthe pratyakSetaragocarau / bhedAbheda prakalpayete kathamAtmavikalpakaiH 1 // 124 // [s 137 iti sthitam - sAmAnyavizeSAtmakatvaM pratyakSaviSayasya / sAmpratamuktamevArthamanugrahaparatvAcchiSyANAmanusmaraNAya zlokAnAM viMzatyA sagRhya kathayannAha - ] utpAdavigamadhauvyadravyaparyAyasaGgraham / sad, bhinnapratibhAsena syAdbhinnaM savikalpakam // 125 // [ $ 138. yadyevaM bhinnameva tadastu nAbhinnamityatrAha-] abhinnapratibhAsena syAdabhinnaM svalakSaNam / [ $ 139. kathaM punaH parasparaviruddha bhedAbhedadharmAdhiSThAnamekaM vastviti cedAha - ] viruddhadharmAdhyAsena syAdviruddhaM na sarvathA // 126 // [ 8 140. etadeva kuta ityAha--] Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAri0 127-134] 1. pratyakSaprastAvaH syAdasambhavatAdAtmyapariNAmapratiSThitam / samAnArthaparAvRttamasamAnasamanvitam // 127 // [ 141. kutaH punastaditthamityAha-] pratyakSaM bahirantazca parokSaM khprdeshtH| [ 142. kathaM punarekameva svalakSaNaM tathA pratyakSa parokSazceti cedatrAha-] sunishcitmnekaantmnishcitpraapraiH||128|| [143. syAnmatam-upAdAnopAdeyalakSaNasantAnAdanyat kramA'nekAntaM paramANusamudAyAdavayayavyAdezcArthAntaramakramAnekAntamapi durvivecanameveti; tatrAha-] sntaansmudaayaadishbdmaatrvishesstH| [ 144. upAdAnamapi na pratyabhijJAnAdanyataH zakyasamarthanam tataH tatsamarthanA-10 dapi anekAntameva sunizcitamityAvedayannAha-] pratyabhijJAvizeSAttadupAdAnaM prakalpayet // 129 / / anyonyAtmaparAvRttabhedAbhedAvadhAraNAt / mithyApratyavamarzebhyo viziSTAt paramArthataH // 130 // [s 145. taditi smaraNamidamiti pratyakSam , na tAbhyAM bhinnamanyat pratyabhijJAnaM yata-15 stayoravadhAraNamiti cedatrAha-] tathApratItimullaMghya yathAsvaM svymsthiteH| nAnaikAntagrahagrastA nAnyonyamatizerate // 131 // [ 146. bhavatu tatra sunizcitamanekAntaM yatra pUrvavaduttarasyApi darzanaM pratyabhijJAnasya tannizcayahetostatra saMbhavAt / yatra tu pUrvasyaiva darzanaM na parasya tatra kathaM saMbhavAt (vaH) nApra- 20 tipannasya pUrvAbhedena anyathA vA pratyabhijJAnaM saMbhavatIti cedatrAha-] . zabdAderupalabdhasya viruddhprinnaaminH| pazcAdanupalambhe'pi yuktopAdAnavadgatiH // 132 // [ 147. yuktamupAdAnasyopalabdhAcchabdAderanumAnam tasya nirupAdAnasyAyogAt / nopAdeyasya; kAraNasya kAryavattvaniyamAbhAvAditi cedatrAha-] 25 tasyA'dRSTamupAdAnamadRSTasya na tatpunaH / avazyaM sahakArIti viparyastamakAraNam // 133 // [$ 148. nigamayannAha-] tadevaM sakalAkAraM ttsvbhaavairpoddhRtaiH| nirvikalpaM vikalpena nItaM tattvAnusAriNA // 134 // 30 Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 nyAyavinizcaye [ kAri0 135-143 samAnAdhArasAmAnyavizeSaNavizeSyatAm / [ 141. tadevaM vastubhUtAdeva dharmabhedAt vyavahAropapattau yattadarthaM vyAvRttibhedena jAtibhedopakalpanaM tasyAyuktatvaM tatkalpanAkRtAJca asthAnabhIrutvaM darzayannAha-] atra dRSTaviparyastamayuktaM parikalpitam // 13 // mithyAbhayAnakagrastaiH mRgairiva tapovane / [ 150. mithyAbhayAnakatvameva teSAM darzayannAha-] yasyApi kSaNikaM jJAnaM tasyAsannAdibhedataH // 136 // pratibhAsabhidAM dhatte'sakRtsiddhaM svalakSaNam / / vilakSaNArthavijJAne sthUlamekaM svalakSaNam // 137 // ___10 tathA jJAnaM tathAkAramanAkAranirIkSaNe / anyathA'rthAtmanastattvaM mithyAkAraikalakSaNam // 138 // [$ 151. sadAdirUpasyaiva tatra darzana na tadvivekasyeti cedatrAha-] vijJAnapratibhAse'rthavivekApratibhAsanAt / viruddhadharmAdhyAsaH syAt vyatirekeNa cakrakam // 139 // 15 [6 152. tanna jIvati sthUlajJAne nirbhAgajJAnasaMbhavo yataH paramANusiddhiH, tadasiddhau __ yadanyatprApta tadapyAha-] pratikSaNaM vizeSA na pratyakSAH. paramANuvat / atadArambhatayA buddharAkAravivekavat // 140 // [$ 153. evaJca yajjAtaM parasya tadarzayannAha-] atyantAbhedabhedau na tadvato na parasparam / dRzyAdRzyAtmanorbuddhinirbhAsakSaNabhaGgayoH // 141 // sarvathA'rthakriyA'yogAt, tathA suptprbuddhyoH| aMzayoryadi tAdAtmyamabhijJAnamananyavat // 142 / / [ 154. idAnIM tena dravyaparyAyAdInAmanyonyAtmakatvena bhAvaH iti pariNAmalakSaNaM 25 saGgRhya darzayannAha-] saMyogasamavAyAdisambandhAdyadi vartate / anekatraikamekatrAnekaM vA; pariNAminaH // 14 // [ 155. bhavatu sAmAnyaM tattu vijAtIyavyAvRttirUpameva * * * iti cedatrAha-] 1 etadanantaram 'ata evAha-' iti kRtvA 'bhedAnAM bahubhedAnAM tatraikatrApi sambhavAt' iti kArikAMzaH punarapyaktaH / paraM vivaraNakRtA'vyAkhyAtatvAt sa vivaraNakAreNava anusmRta iti pratibhAti / Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. pratyakSaprastAvaH kAri0 144-150] ataddhetuphulApohamavikalpo'bhijalpati / [6 156. sAmprataM tasya vastuSu bhAvAdInAM vastusAmAnyasAdhanatvena viruddhatvamAvedayannAha-] samAnAkArazUnyeSu sarvathA'nupalambhataH // 144 // tasya vastuSubhAvAdisAkArasyaiva sAdhanam / na vizeSA na sAmAnyaM tAn vA zattayA kayAcana // 145 // 5 tadvibharti svabhAvo'yaM samAnapariNAminAm / [ 157. bhinnameva sAmAnyaM vizeSebhyaH tadAdheyaJca, khaNDAdiSu gotvamiti pratipatteH tatkathaM te tanna vibhrati ? idi cedatrAha-] ___ aprasiddhaM pRthasiddham ubhayAtmakamaJjasA // 146 // [6158. tataH sAMvRtametat , asthUlAdivyAvRttyA sthUlAdeH saMvRtyA kalpanAditi 10 cedatrAha-] sannivezAdivadvastu sAMvRtaM kinna kalpyate ? / [ 151. niraMzArthapravAde hi vastunaH sarvathA grahAt / na kacidvibhramo nAma bhavedityAha zAstrakRt-] samagrakaraNAdInAmanyathA darzane sati // 147 // 16 sarvAtmanAM niraMzatvAt sarvathA grahaNaM bhavet / [ 160. bhavatu tasya [candrasya] ekatvAdineva vartulatvAdinApyagrahaNameveti cedatrAha-] nauyAnAdiSu vibhrAnto na na pazyati bAhyataH // 148 // [6161. pazyannapi asadeva pazyatIti cedAha-] na ca nAsti sa AkAraH jnyaanaakaare'nussnggtH| 20 [$ 162. tasmAd dRzyetarAtmatvamanekAntAvalambanam , idamevAha-] ___ tasmAd dRSTasya bhAvasya na dRSTaH sakalo guNaH // 149 / / [$ 163. tadevaM rUpasaMsthAnAtmakatvavad dRzyetarAtmakatvavacca sAmAnyavizeSAtmake vastuni vyavasthite sati yat parasyApadyate, tadAha-] pratyakSaM kalpanApoDhaM pratyakSAdinirAkRtam / [ 164. nigamayannAha-] adhyakSaliGgataH siddhamanekAtmakamastu sat // 150 // satyAlokapratIte'rthe santaH santu vimtsraaH| [ 165. sAmprataM sadRzapariNAmaM sAmAnyamanabhyupagacchato vaizeSikAdeH tadvyavahAra eva na saMbhavati tatparikalpitasya sAmAnyasyAnupapatteriti darzayituM prathamaM tAvat parasAmAnyaM sattvameva 30 25 Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcaye [ kAri0 151-158 pratyAcaSTe, samAnanyAyatayA tatpratyAkhyAnAdeva dravyatvAderaparasAmAnyasyApi pratyAkhyAnopanItA(nItatvA) t-] nityaM sarvagataM sattvaM niraMzaM vyaktibhiryadi // 151 // vyaktaM vyaktaM sadA vyaktaM trailokyaM sacarAcaram / sattAyogAdvinA santi yathA sattAdayastathA // 152 // sarve'rthAH dezakAlAzca sAmAnyaM sakalaM matam / sarvabhedaprabhedaM sat sakalAGgazarIravat // 153 / / tatra bhAvAH samAH kecinnApare caraNAdivat / [$ 166. sAmprataM prastutaprastAvArthavistAramupasaMhRtya darzayannAha-] 10 ekAnekamanekAntaM viSamaM ca samaM yathA // 154 // tathA pramANataH siddhamanyathA'pariNAmataH / [167. tato vyavasthitaM vyavasAyAtmakaM vizadaM dravyaparyAyasAmAnyavizeSAtmArthavedanaM pratyakSamiti / kimanena tallakSaNena pratyakSaM kalpanApoDhamabhrAntamityevAstu nirdoSatvAt 1 iti ceducyate-] avikalpakamabhrAntaM pratyakSaM na paTIyasAm // 155 / / 15 avisaMvAdaniyamAdakSagocaracetasAm / [168. tanna vikalpajananAt pratyakSaprAmANyaM vikalpasyaiva mukhyatastadupanipAtAt / vikalpAnAmayathArthatvAnneti cedatrAha-] sarvathA vitathArthatvaM sarveSAmabhilApinAm // 156 // tatastattvavyavasthAnaM pratyakSasyeti sAhasam ! / 20 169. idAnIM mAnasamapi tatpratyakSaM pratiSaI kArikApAdatrayeNa paraprasiddhaM tatsvarUpamupadarzayati akSajJAnAnujaM spaSTaM tadanantaragocaram // 157 // pratyakSaM mAnasaM cAha; [ 170. tadidAnIM nirAkurvancAha-] bhedastatra na lakSyate / [6 171. zAntabhadrastvAha-yadyapi pratyakSatastasya tasmAdbhedo na lakSyate, kAryato lakSyata eva / kArya hi nIlAdivikalparUpaM smaraNAparavyapadezaM na kAraNamantareNa kAdAcitkatvAt / na cAkSajJAnameva tasya kAraNaM santAnabhedAt prasiddhasantAnAntarajJAnavat / tato'nyadeva akSajJAnAt tatkAraNam, tadeva ca mAnasaM pratyakSamityetadeva darzayitvA pratyAcikhyAsurAha-] 30 antareNedamakSAnubhUtaM cenna vikalpayet // 158 // 15 25 Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAri0 156-164 ] 1. pratyakSaprastAvaH santAnAntaravaccetaH samanantarameva kim ? / zaSkulIbhakSaNAdau cetAvantyeva manAMsyapi // 159 // yAvantIndriyacetAMsi pratisandhirna yujyate / [6 172. tanna tAvattvaM manasAmupapannam , athaikameva sakalarUpAdiviSayaM tebhyo manastadAha-] athaikaM sarvaviSayamastu; [ 173. atrottaram-] kiM vA'kSabuddhibhiH ? // 160 // [ 174. sAmprataM manasAmakramotpattA uktaM pratisandhyabhAvaM kramotpattAvapi darzayannAha-] kramotpattau sahotpattivikalpo'yaM viruddha yate / 10 adhyakSAdivirodhaH syAtteSAmanubhavAtmanaH // 16 // [ 175. tanna zAntabhadrapakSo jyAyAn / dharmottarastvAha-na pratyakSAdiprasiddhatvAt mAnasaM pratyakSamiSyate yato'yaM doSaH kintu AgamAdhInatvAt / tatra ca pare doSamutpAdayanti yadi mAnasamapi kizcit pratyakSaM tarhi nAndho nAma kazcit locanavikalasyApi tatsambhavAt ; iti tatparihArAya tallakSaNapraNayanam-'indriyajJAnena' ityAdi / na hIndriyajJAnamandhasya yatastadupAdAnasya mAnasapra-15 tyakSasya tatra bhAvAttavyavahAro na bhavediti; tatrottaramAha-] vedanAdivadiSTaM cet, kathannAtiprasajyate / [176. yatpunaruktam-vipratipattinirAkaraNAya tallakSaNamucyate iti; tatrAha-] . prokSitaM bhakSayenneti dRSTA vipratipattayaH // 162 // lakSaNaM tu na karttavyaM prastAvAnupayogiSu / 20 [ 177. sAmpratamavikalpakamityAdinA sAmAnyataH pratikSiptamapi svasaMvedanapratyakSaM yuktyantareNa pratikSipannAha-] adhyakSamAtmavitsarvajJAnAnAmabhidhIyate // 163 // svApamUrchAdyavastho'pi pratyakSI nAma kiM bhavet ? / [6 178. tadavasthasya jJAnameva nAsti, tadbhAve jAgrata iva tattvavirodhAt , tataH katha- 25 mAtmavedanaM yato'yaM prasaGga iti prajJAkaro brahmavAdI ca tatrottaraM darzayati-] vicchede hi catuHsatyabhAvanAdiviruddhayate // 164 // [ 176. tanna nizcayavikalaM saMvittimAtrameva pratyakSam / atraivopapattyantaramAha-] prAyazo yogivijJAnametena prativarNitam / [6180. sAmprataM sAMkhyasya pratyakSalakSaNaM pratyAcakSANa Aha-] Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcaye [ kAri0 165-171 zrotrAdivRttiH pratyakSaM yadi taimirikAdiSu // 165 // prasaGgaH kimatavRttistadvikArAnukAriNI ? / [6 181. sAmprataM naiyAyikasya pratyakSalakSaNamupadarya nirAkurvannAha-] tathA'kSArthamanaskArasattvasambandhadarzanam // 166 // vyavasAyAtmasaMvAdyavyapadezyaM viruddhayate / [ 182. punarapi naiyAyikasya viruddhaM darzayati-] nityaH sarvagato jJaH san ksycitsmvaaytH||167|| jJAtA dravyAdikArthasya neshvrjnyaansNgrhH| [ 183. bhavatA'pi kasmAdatIndriyapratyakSasya lakSaNAntaraM nocyate ? iti cedatrAha-] 10 lakSaNaM samatAvAn vizeSo'zeSagocaram // 168 // akramaM karaNAtItamakalakaM mahIyasAm // 1683 // [184. bhavatu tarhi tatsugatasyaiva tatraiva talliGgasya tattvopadezasya bhAvAt iti cet ; sasyamidaM yadi tattvopadeza eva tatra bhavet , na caivamata evAha-] jJAtvA vijJaptimAtraM paramapi ca bahirbhAsibhAvapravAdam, cakre lokAnurodhAt ghunarapi sakalanneti tattvaM prpede| na jJAtA tasya tasminna ca phalamaparaM jJAyate nApi kizcit , ityazlIlaM pramattaHpralapati jaDadhIrAkulaM vyaakulaaptH||1693|| iti nyAyavinizcaye prathamaH pratyakSaprastAvaH // 15 ___-098880 2. dvitIyaH anumAnaprastAvaH / 20 [ 185. idAnIM parokSasya tathAnirUpaNamavasaraprAptamiti tatprabhedamanumAnaM nirUpayannAha-] sAdhAnAt sAdhyavijJAnamanumAnaM tadatyaye // 17 // virodhAt kacidekasya vidhAnapratiSedhayoH / [8 186. pratyakSasyApi na vastutaH svArthaparicchedaH tatkAle tadarthasya kAraNatvena vyatikramAdapi tu tadAkArasvarUpaparicchedasya tatrAropAdaupacArikavat (kaM tat) tathA'numAnasyApi 25 tatparicchedasAdhane siddhasAdhanamiti cedatrAha-] pratyakSaM paramAtmAnamapi ca pratibhAsayet // 17 // satyaM parisphuTaM yena tathA prAmANyamaznute / Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 kAri0 172-178 ] 2. anumAnaprastAvaH [8 187. idAnIM sAdhyaM nirUpayannAha-] ' sAdhyaM zakyamabhipretamaprasiddham , [ 188. sAdhyAbhAsaM nirUpayati-] tato'param // 172 // sAdhyAbhAsaM viruddhAdi saadhnaavissytvtH| [8 186. yadyaprasiddha sAdhyaM dharmiNo vidyamAnamapi sAdhyaM bhavet tatrApi vipratipatteH saMbhavAttayAha-] jAtervipratipattInAM sattA sAdhyAnuSajyate // 173 // [1 190. tatrottaramAha-] tatheSTatvAdadoSo'yam, [8 161. para idAnImazakyasAdhyatAM tasyAM [sattAyAM] darzayannAha-] hetordoSatrayaM ydi| [$ 192. zAstrakArastu ubhayAbhAvadharmayoranabhyupagamaM parihAraM manyamAnaH parihArAntaramanuktvA bhAvadharmasya asiddhatvameva pariharanAha-] bhrAnteH puruSadharmatvAdyathAvastubalAgamam // 174 // 15 prapede sarvathA sarvastusattAM pratikSipan / [8 163. tataH pratiSThAparihAreNa pratikSepameva bruvatA tAttvikameva bhAvadharmatvaM tasyAbhyupagantavyaM tathAha-] bhAvanAdabhyupaitisma bhAvadharmamavastuni // 17 // [164. tadevaM nirupAdhikaM sattvaM prasAdhya sopAdhikaM sAdhayannAha-] ___20 asiddhadharmidharmatve'nyathA'nupapattimAn / hetureva yathA santi pramANAnISTasAdhanAt // 176 // iSTasiddhiH pareSAM vA tatra vakturakauzalam / [195. tataH satyeva bhedAbhedAtmikA tadiSTasiddhiridamevAha-] atItAnAgatAdInAmapi sattAMnuSaGgavat // 177 // 25 atazca bahirAnAmapi sattA prsaadhyte| [6 196. tataH pratyakSAdarthasAdhanopapatteH sthitametat-'atazca' ityAdi / yadi cAyaM nirbandho na tatastatsAdhanamiti tathApi tadAha-] tadabhAve'pi tadvAdasyAnyathAnupapattitaH // 178 // Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 5 10 nyAyavinizcaye [kAri0 176-186 [6 197. sAmprataM sautrAntikaM prati sattAsAdhanamAha-] akSAderapyadRzyasya ttkaaryvytirektH| [6 198. evamadRzyasyApi sattA prasAdhyate; tatra paroktaM dUSaNaM pratyAcakSANa Aha-] etenAtIndriye bhaavkaarykaarnntaagteH||179|| tatsattAvyavahArANAM pratyAkhyAnaM nivAritam / [8 196. idAnIm 'atIndriye bhAva' ityAdikameva vyAcikhyAsurAha-] vyAdhibhUtagrahAdInAM viprakarSe'pi gamyate // 180 // kutazcitsadasadbhAvavirodhaprabhavaM tathA / prAmANyamavisaMvAdAd bhrAntiradhyavasAyataH // 18 // prtykssaabhaaprsnggshcettthaanbhiniveshtH|| [ 200. yadyaspaSTAvabhAsitvAdanumAnamavastuviSayaM pratyakSamapi kathazcittathA bhavedityAha-] dUradUratarAdisthairekaM vastu samIkSyate // 182 // nAnAbhaM syAttathA satyaM na cedvastvanurodhi kim ? / [$ 201. iti siddhaM tasya spaSTajJAnenaikaviSayatvaM bhinnapratibhAsatve'pi tadekArthatvAt , 16 etadeva darzayannAha-] tasmAdanumiterarthaviSayatvanirAkRtiH // 183 // pratibhAsabhidAyAH kimekasyAnekato grahAt ? / [$ 202. siddhaM tarhi vastuSveva pratibandhaparijJAnamanumAnasya ca sAphalyametadevAha-] smaanprinnaamaatmsmbndhprtipttitH||184|| 20 tatrAzaktiphalAbhAvI na syAtAM lingglingginoH|| ___ [ 203. bhavatu tatpariNAma eva sAmAnyam , tasya tu vyaktibhyo bheda eveti yaugAH abheda eveti sAMkhyAH , tatrAha-] na bhedo'bhedarUpatvAt nA'bhedo bhedarUpataH // 185 / / sAmAnyaM ca vizeSAzca tadapoddhArakalpanAt / 204. abhedasyaiva sarvabhAveSu.."pratipatteH iti kazcit ; bheda eva bhAvAnAM tAttvikaH na kathaJcidapyanugamaH ." ityaparaH, tatrottaramAha-] saMsargo nAsti vizleSAt, vizleSo'pi na kevalam // 186 // saMsargAt sarvabhAvAnAM tathA saMvittisaMbhavAt / [8 205. kutaH punaH samAnapariNAma eva sAmAnyamabhimatam [na] naiyAyikAdika80 lpitamevetyAha-] Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 kAri0 187-193] 2. anumAnaprastAvaH tadvyAptivyatirekAbhyAM mataM sAmAnyadUSaNam // 187 // [$206. kuta punaH samAnapariNAme na sAmAnyadUSaNam ? iti cedatrAha-] samAnapariNAme na tdeksyaanupaaytH| [$207. tanna sAmAnyaM nAma kizcit / tadbhA ( tadabhA) ve kutastatprayojanaM samAnapratyayAdikamiti cenna; samAnapariNAmAdeva tadbhAvAttadAha-] sahazAtmani sambandhagrahe bhUyastathAvidhe // 188 // pratyabhijJAdinA siddhayet prAyo lokvyvsthitiH| [ 208. api ca sadRzetaravadekAnekarUpayorapi virodhAvizeSAt kathamekatra anekopAdhisaMbhavo yatastaistadvAn vyapadizyeta ? arthAntarabhUtaireva sa taistadvayapadizyata iti cedatrAha-] tattvato'nupakAre'pi bhede kathamupAdhayaH ? // 189 // [$ 206. abheda eveti cedatrAha-] tatraikatvaprasaGgAcedabhede kathamupAdhayaH ? / [6210. kathaM punarbhedAbhedAbhyAmupAghitadbhAvanirAkaraNam jainasya, khayamapi tadabhyupagamAt, iti cedatrAha-] nopAdhayo na tadvanto bhinnA'bhinnA api svayam // 190 // 15 jAtyantare tathAbhUte sarvathA darzanAdapi / [62 11. parasya tu matam-ca (na) zabdAlliGgAdvA upAdhimataH pratipattiryatastasya niravazeSopAdhizabalitasya ekasmAdeva zabdAderavagamAt tadantarasya tatra vaiphalyaM syAt , api tu upAdhInAmeva, tatra ca ekalpatama ( ekatama ) viSayeNa anyeSAmanavagamAnna tadantaravaiyarthya miti / tatrAha-] tadvatyacodite zakte'zaktAH kiM tadupAdhayaH ? // 19 // codyante zabdaliGgAbhyAM samaM taistasya lkssnne| [212. bhavatu vizeSeSveva tasya tat; iti cenna; teSAmAnantyena arvAgdRzAM tatra (tada) saMbhavAt ityabhAva evAnumAnasya / idamevAha-] - sambandho yatra tatsiddheranyato'pratipattitaH // 192 // anumAnamalaM kiM tadeva dezAdibhedavat ? / [$ 213. sAmpratamuktanyAyena saugatamapi pratikSipannAha-] etena bhedinAM bhedasaMvRtteH pratipattitaH // 19 // tatraikaM kalpayan vAryaH samAnA iti tadgrahAt / 20 25 Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcaye [kAri0 164-200 [6214. tatastatra [ apohe ] bhedAbhedAbhyAM doSopakalpanaM paramatAnabhijJAnaM pizunayati iti / tadevAha-] sAmAnyaM cedapohinAM buddhayA sandaryate tathA // 194 // ataddhetuphalApohaH, 5 [$ 215. tatrottaramAha-]. na tthaa'prtipttitH| [216. tatpratipattiH [ apohapratipattiH ] tu vAsanAparipAkajanmano vikalpAdeva, tasya cAvastuviSayatvAnna tatastavyavasthApanamiti cedatrAha-] yanna nizcIyate rUpaM jAtucittasya darzanam // 195 // __ yathA nizcayanaM tasya darzanaM tadvazAt kil| [$ 217. tannaikastatpariNAmaH sambhavati yasya darzanaM yato vA sAmAnyaprayojanamupakalpyeta, tadevAha-] samAnapariNAmazcedanekatra kathaM dRziH ? // 196 // [8 218. bhavatu prativizeSaM bhinna eveti cet , kathamidAnImasau sAmAnyam asAdhAra15 NatvAt , vizeSavadasaMbhavAcca vizeSAvyatirekAt / vyatireke sambandhAbhAvAt tasyeti vyapadezAnupapattiH / tadAha-] na ced vizeSAkAro vA kathaM tadva-yapadezabhAk ? / [8 219. pratividhAnamAha-] sadRzAsadRzAtmAnaH santo niytvRttyH||197|| 20 [6220. atazca te santa ityAha-] tatraikamantareNApi sngketaacchbdvRttyH| [6221. yadi na zabdasya kAlAntarAvasthitiH kimiti tatra samayaH sAdhyate vyavahArAnupayogAditi cedatrottaram-] tatraikamabhisandhAya samAnapariNAmiSu // 198 // samayaH tatprakAreSu pravattateti saadhyte| tajjAtIyamataH prAhuryataH zabdA niveshitaaH||199|| [ 8 222. sAmpratamuktArthasmaraNArtha 'sadRzAsadRzAtmAnaH' ityAdi vyAcakSANa Aha-] nAnaikatra nacaikatra vRttiH sAmAnyalakSaNam / atiprasaGgatastattvAdanyatrApi samAnataH // 20 // 30 [ 223. sarvataH sarvasya vyAvRttatvena vilakSaNatvAt kathaM tatpariNAma ityatrAha-] 25 Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 10 kAri0 201-206] 2. anumAnaprastAvaH vyAvRttiM pazyataH kasmAtsarvato'navadhAraNam ? / [224. na dRSTamityeva nizcayaH, tatrApi sArUpyAdvibhramopapatteH mAyAgolakavat iti cedatrAha-] sAdRzyAdyadi sAdhUktam , [ $ 225. sAdRzyamapi vyAvRttirUpameveti cedAha-] tatkiM vyAvRttimAtrakam ? // 201 // [6 226. paramatamAzaGkate parihartum-] ekAnte cettathA'dRSTeriSTam; [ 8 227. atrottaramAha-] vakturakauzalam / sarvaikatvaprasaGgo hi taddRSTaM bhrAntikAraNam // 202 // [6 228. na kazcidapi anyathA pratibhAsaheturbhavet nauyAnAdInAmapi niraMzavAdinAmasaMbhavAt / mAbhUditi cedetadevAha-] no cedvibhramahetubhyaH pratibhAso'nyathA bhavet / [6226. atrottaramAha-] tadakizcitkaratvaM na nizcinoti sa kiM punaH ? // 20 // [$ 230. bhavatvevaM tathApi kimityAha-] tathAhi darzanaM na syAd bhinnAkAraprasaGgataH / [6231. vizeSa eva paramArthasaMjJaH tasyaiva dRSTe: nAvizeSa [ : ] paramArthaviparyayAditi cedatrAha-] 20 na ca dRSTervizeSo yaH pratibhAsAt paro bhavet // 204 // [ 1 232. bhavatu tarhi yathAdarzanaM vastuvyavasthitiriti cedatrAha-] pratibhAsabhidaikatra tadanekAtmasAdhanam / [6233. anekAnte'pi durlabhaiva dRSTiriti cedAha-] adRSTikalpanAyAM syAdacaitanyamayoginAm // 205 // [ 234. upasaMharacAha-] tasmAdabheda ityatra samabhAvaM pracakSate / nekSate na virodho'pi na samAnAH syuranyathA // 206 // [1 235. kathaM punaH zabdAnAmarthavattvaM tadabhAve'pi pravRtteH pradhAnAdizabdAnAm , 15 25 Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 58 nyAyavinizvaye [ kAri0 207 - 214 teSAmapi tadvatte (ve) na kazcidapi anRtavAdI tIrthakara iti prAmANyameva sarvapradhAnAnAm, na ca tadupapapannam, tataH pradhAnezvarAdizabdavat anye'pi anRtArthA eveti cedatrAha-] akSajJAne'pi tattulyamanumAnaM tadiSyate / tataH saMbhAvyate zabdaH satyArthapratyayAnvitaH // 207 || 10 15 [ $ 237. sAmprataM 'tatraikamabhisandhAya' ityAdi prapaJcena zlokairvyAcikhyAsuH saGketanibandhanaM pratyabhijJAnameva tatra sa iti ayamiti smaraNadarzanarUpayorviruddhAkArayoranupapattyA nirAkurvantaM pratyAha-] 20 25 [$ 236. yasyAyaM nirbandho vivakSAjanmAnaH zabdAstAmeva gamayeyurna bahirarthamiti / tatrAha--] satyAnRtArthatA'bhedo vivakSA'vyabhicArataH / 30 saha zabdArthadRSTAvapyavikalpayataH katham // 208 // samayastatpramANatve va pramANe vibhAvyatAm ? | [9238. kiM punavikalpena, samudAyaparijJAnasya pratyakSAdeva bhAvAditi cedAha - ] tadarthadarzanAbhAvAt, [239. artha eva saGketo na jJAnAkAreSu ityAha--] mithyArthapratibhAsiSu // 209 // jJAnAkAreSu saGketa iti kecit pracakSate / [ 240. ka tarhi saH ? ityAha-] vAgarthadRSTibhAgeSu gRhItagrahaNeSvapi // 210 // satyAkArAvabodheSu saGketamapare viduH / [ 241. bhavatu tarhi vAgAdibhedeSveva samayaH iti cenna ; ... etadevAha - ] na bhedeSu na sAmAnye kevale na ca tadvati // 219 // phalAbhAvAdazaktezca samayaH sampravarttate / [8 242. kinnibandhanaH punaH saGketo'yamapare viduriti cedAha - ] sa evAyaM samazceti pratyayastannibandhanaH // 212 // vitatho'vitathazcApi tatraikatvanibandhanaH / tathA tatpratiSedhe'pi vailakSaNyAdizabdavat // 293 // [8 243. sAmprataM saGketitasya zabdasya pravRttiprakAraM darzayati - ] tatsamAnAsamAneSu tatpravRttinivRttaye / saGkSepeNa kacit kazcicchandaH saGketamaznute // 214 // tathAshist taddharmanAnAtvapratipAdane / Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAri0 215-222] 2. anumAnaprastAvaH [$ 244. kathaM punarekatrAnekadharmasadbhAva ityatrAha-] ekatra bahubhedAnAM saMbhavAnmecakAdivat // 215 // [$245. kathaM punaH sAmAnyasya vyaktivyatiriktasyAbhAve tadvyavahAra iti cedatrAha-] samAnaM kenacitkiJcidaparazca tathAvidham / bhedavaddharmiNaH kRtvA samAnAkArakalpanA // 216 // tadanyatra samAnAtmA sa eveti tthaavidhe| vyavacchedasvabhAveSu vizeSaNavizeSyadhIH // 217 // tattannimittakaH zabdaH tadanyatrApi yojyatAm / [246. yadi punaH sadRzapariNAma eva sAmAnyaM tasya vyaktivadanekatvAt kathaM tatra sattetyekatayA vyavahAra iti cedatrAha-] 10 tataH satteti sAdhyante santo bhAvAH svlkssnnaaH||218|| nAnaikavacanAH zabdAstathA saGketitA ytH| [6247. yadi samAnapratyavamarzAt sAmAnyaM tarhi jalayoriva jalamarIcikAcakrayorapi bhavet idaM jalamidamapi jalamiti / tatrApi pratyavamarzAditi cenna; taccakre pratyavamarzasya bAdhyatvena mithyAtvAt tato nirbAdhAdeva pratyavamarzAttatsiddharetadevAha-] pratyabhijJA dvidhA kAcit sAdRzyavinibandhanA // 219 // pramANapUrvikA nAnyA dRssttimaandyaadidosstH| [$248. kathaM tarhi bahirAdivat pradhAnasyApi sattvaM tato na sAdhyate ? nAnvayAditi cenna; anvayasya tanmatenAliGgalakSaNatvAt ityatrAha-] asti pradhAnamityatra lakSaNAsambhavitvataH // 220 // 20 [ 246. nanvanyathAnupapannatvamapi satyeva pakSadharmatvAdau bhavati, tatastadeva hetulkssnnm| tadasattvAdeva ca pradhAnAstitvamapyasAdhyamiti cenna; tadabhAve'pi kacittadupalambhAt / tadAha-] tatrAnyatrApi vA'siddhaM yadvinA ydvihnyte| tatra tadgamakaM tena sAdhyadharmI ca sAdhanam // 221 // [8 250. tato na mRtazarIravat suSuptAdAvapi jAgrajjJAnAdutpattiriti sannihita eva 25 kazciddhaturvaktavyaH, sa cAtmaiva upayogapariNAmI nApara iti tatraiva tasya gamakatvam anyathAnupapattisaMbhavAdetadevAha-] apratyakSaH suSuptAdau buddhaH prtyksslkssnnH| jIvatIti yataH so'yaM jIva AtmopayogavAn // 222 // 15 Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __15 nyAyavinizcaye [kAri0 223-228 [8 251. kathaM punarupayogavattve tasya suSuptyAdiH satyajJAnasvabhAvasya tadasaMbhavAditi cenna; karmavazAttasyApi tadupapatteH tadAha-] karmaNAmapi kartA'yaM tatphalasyApi vedkH| [$ 252. paramapi tatphalaM darzayati-] 5 saMsaret pariNAmAtto mucyate vA tataH punaH // 223 // [6253. nanvAtmA karma tatphalaM saMsAro muktiriti ca satyeva mede, nacAyamasti tadavasthAnopAyAbhAvAt / tato'dvaitabodha eva paramArthaH tasya svata evAdhigamAt 'kharUpasya khato gatiH' iti vacanAditi cedatrAha-] AtmAdivyatirekeNa ko'paro'dhyakSatAM brajet / 10 nAnA'yaM kramazo vRtterna cedabhidhAsyate // 224 // [6 254. tato yuktaM prANAdimattvAt pariNAmina evAtmanaH sAdhanam na kUTasthasya nApi jJAnasantAnasya tatra tasya viruddhatvAt / pariNAminyapi viruddha evAyaM zarIropakluptAdeva caitanyAdutpatteriti cArvAkaH / tadevAha-] bhUtAnAmeva keSAJcit prinnaamvishesstH| kAyazcitkAraNam ; [$255. tatrottaramAha-] so'pi kathaM saMsAramuktibhAk ? // 22 // zaktibhede tathA siddhiH; saMjJA kena nivAryate ? / yathA bhUtAvizeSe'pi prajJAdiguNasaMsthitiH // 226 // tathA bhUtAvizeSepi bhvdbhuutaadisNsthitiH| [6256. tanna tadguNasyApi tenAbhivyaktiH, nApi tatkAryasya vakSyamANottaratvAt / kathamevaM guNaniSedhe guNavadrvyamityupapannaM bhavato'pi iti cenna; parakIyatallakSaNasyaivAtivyAptyAdinA pratiSedhAnna guNasya / kathaM tarhi tadupapattiriti cedAha-] tasmAdanekarUpasya kathaJcid grahaNe punH||227|| 25 tadrUpaM bhedamAropya guNa ityapi yujyate / [ $ 257. guNatadvatoH ekAnta eva bhedo na kathazcit , tadvAdasya virodhAdidoSAditi cedatrAha yadi svabhAvAdbhAvo'yaM bhinno bhAvaH kathaM bhavet 1 // 228 // anavasthAnato bhede sakalagrahaNaM bhavet / tadanekAntAtmakaM tattvam, 15 20 30 Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAri0 226-234 ] 2. anumAnaprastAvaH . [$ 258. bhavatu sa eva vAdaH, tatraiva cetano dehasya guNa iti cedatrAha-] nahi jJAnAtmanA kacit // 229 // zarIragrahaNaM yena tadguNaH parikalpyate / [ 6 251. vaizeSikAdessva ( destva ) guNavAn guNa iti bruvANasya na gandhAderguNatvaM guNavattvAt / tadevAha-] guNAnAM guNasambandho gandhAdeH saGkhyayA grahAt // 230 // tAdAtmyaM kena vAryeta ? [ 8 260 nanUktaM bhAktatvena tannivAraNamiti cedatrAha-] nopacAraprakalpanam / atrAnyatrApi tulytvaadaadhaarsyaikruuptH||231|| - 10 tatraikatvaM prasajyeta, saGkhyAmAtraM yadISyate / nAnAtmavibhramAdevaM na pRthagguNino guNAH // 232 / / [ 8 261. AkArabhedAtte tataH pRthagiti cedetadevAha-] prasaktaM rUpabhedAcet; [ 8 262. tatrottaramAha-] bhedo naanaatvmucyte| [6263. nAstyeva tatraikatvaM kevalaM bhAvasAdRzyAttatra tadvyavahAraH tadevAha-] ekatA bhAvasAmyAcet ; [ 8 264. tatrottaramAha-] upacArastathA bhavet // 233 // 20 [$ 265. yadi ca tatra guNavattvabhayAnna vAstavamekatvaM pRthaktvamapi na bhavet , tadapi kutazcitkAryavizeSAderupacaritameva syAt tadevAha-] bhede'pi, vasturUpatvAnna cedanyatra tatsamam / [ 266. tanna guNaguNyAdInAmapRthaktvam , bhavatu pRthaktvameva pratibhAsAdibhedAditi cedatrAha-] etena bhinnavijJAnagrahaNAdikathA gatA // 234 // [8 267. tanna guNo nAma kazcinizcito ya [ta] zcetano'pi guNaH syAt / mAbhUt dharmastu tarhi syAt , tadavaSTambhena avasthAnAt citravat kuDayasya / yathA kuDayAdyapAye na citraM tatra tiSThati nApyanyatra gacchati nazyatyeva paraM tathA zarIrApAye cetano'pi iti manvAnasya matamupadarzayannAha-] 15 25 80 Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 5 15 25 30 62 nyAyavinizcaye jIvaccharIradharmostu caitanyaM vyapadezataH / yathA caitanyamanyatretyaparaH pratipannavAn ||235|| [ 9268. tatrottaramAha-] apratyakSe'pi dehe'smin khatantramavabhAsanAt / pratyakSaM tadguNo jJAnaM neti santaH pracakSate // 236 // [ 9269. tataH kim ? ityAha-] taddRSTahAniranyeSAmadRSTaparikalpanA | svAtantryadRSTerbhUtAnAmadRSTerguNabhAvataH ||237 // [ $270. bhavatu tasya tadAtmatvaM tadguNatvaM vA tathApi saMsAramokSayorabhAva ityAhatatsAratara bhUtAni kAyApAye'pi kAnicit / [ 9271. matAntaramupadarzayati dUSayitum - ] [ kAri0 235-243 [8 272. tatrottaramAha-] kAryakaraNayorbuddhikAyayostannivRttitaH // 238|| kAryAbhAvagaternAsti saMsAra iti kazcana / [8 273. upasaMharannAha - ] tasyApi dehAnutpattiprasaGgo'nyonyasaMzrayAt // 239 // uttarottaradehasya pUrvapUrvadhiyo bhavaH / [ 9274. kiJca, kAyaH kAraNamAtraM tadvizeSo vA buddheH ? tanmAtramiti cet, na tarhi 20 tannivarttamAnamapi kAryasya buddhessattvaM nivartayati, nivRtte'pi sahakAriNi kAryasyAvasthitipratipatteH, yathA mRte'pi sthapatau prAsAdagopurAdeH / idamevAha - ] ata eva viruddhatvAdalaM prAyastathA bhavAt // 240 // tanna kAraNamityeva kAryasattAnivarttakam | svanivRttau yathA takSA gopurATTAlikAdiSu // 241 // [ 9275. bhavatu pariNAmitvena kAraNavizeSa eva sa tasyA iti cedAha - ] yugapadbhinnarUpeNa bahirantazca bhAsanAt / na tayoH pariNAmo'sti yathA gehapradIpayoH // 242 // [$ 276. atazca na tayoH pariNAmaH ityAha-] pramite'pyaprameyatvAd vikRteravikAriNI / nirhAsAtizayAbhAvAnnirhAsAtizaye dhiyaH // 243 // balIyasyabalIyastvAd viparIte viparyayAt / Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAri0 244-250] 2. anumAnaprastAvaH [$ 277. upasaMharannAha-] kAye tasmAnna te tasya pariNAmAH sukhaadyH||244|| [6 278. yatrApi pariNAmatadvadbhAvo ghaTakapAlAdau tatrApi pramite'pItyAdi vidyate, tato vyabhicAraH; iti cedAha-] etadatra ghaTAdInAM na tjaatucidiikssyte|| [$ 276. guNadUSaNamapyatrAtidizannAha-] tulyazca guNapakSeNa tattathA prinnaamtH||245|| [$280. kuta idaM saMsAravaicitryam ?... tasya ca karmaNa eva tadvaicitryAt .. etadevAha-] akSAdInAM vikAro'yamAtmakarmaphalaM bhvet|| 10 anyathA niyamAyogAt pratIterapalApataH // 246 // [$ 281. svabhAvakalpanAyAM sAmarthyasya muktirUpasthAbhAvAt karmaphalameva tadvaicitryaM tadevAha-] kalpanAyAmasAmarthyAt, [ 8 282. tadevaM tadaharjAtasya paralokitve karmasiddhyA siddhe yatsiddhaM tadAha-] 15 tatastadvikRte Rte| pAramparyeNa sAkSAca nAsti vijJAnavikriyA // 247 // [8 283. tanna zarIraparatantro jIvaH taduparame vyavasthAnAttadaharjAtavat / kuto vA tasya tatparatantratvam ? taddhetutvAditi cenna; kevalAdutpattau mRte'pi prasaGgAt / indriyasahAyAditi cet ; 20 indriyANAmapi samudAyena tatsahAyatvaM pratyekaM vA ? prathamavikalpaM nirAkurvannAha-] kAraNaM nAkSasaGghAtaH tatpratyekaM vinA bhavAt / vikalpAnAM vizeSAca tattadvati virodhtH||248|| jAtismarANAM saMvAdAdapi sNskaarsNsthiteH| anyathA kalpayan lokamatikAmati kevalam // 249 // 25 [8 284. tataH paurvabhavikasyaiva tasya tena smaraNamiti kathanna jAtismarANAM saMvAdaH ? . etadevAha-] nA'smRte'bhilASo'sti na vinA sApi darzanAt / taddhi janmAntarAnna, [$ 285. tadaharjAtasya abhilASa eva nAsti tatkutastadanumitiH ? iti cedatrAha-] 30 ayaM jAtamAtre'pi lakSyate // 250 // Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcaye [ kAri0 251-256 [6286. satyaM lakSyate, sa tu na paurvabhavikAd anumAnA ( anubhavA ) dapi tu garbhabhAvina eva, tadAha-] garbhe rasavizeSANAM grahaNAditi kazcana / tadAdAvabhilASeNa vinA jAtu yadRcchayA // 251 // tatsaMskArAnvayekSatvAd bhUyobhUyaH prvrtitH| [6287. tatrottaramAha-] kozapAnaM vidheyam, [1288. bhavato'pi samAnamidaM garbha [ga] tasyApi paurvabhavikAdevAnubhavAde: smaraNA__dityatrApi pramANAbhAvAditi cedatrAha-] 10 na samaM bhUyastathA dRzaH // 252 / / [ 8 289. punarapi garbha ityAdi nirAkurvannAha-] rUpAdidarzanAbhAvAt tatsambandhasmRtiH katham ? / nAvazyaM cakSurAdInAM srvtronmiilnaadyH|| 253 // [6210. punarapi 'tadvikRteH' ityAdi samarthayitumAha-] 15 tathA rAgAdayo dRSTAH sngklpaadyvinaabhuvH| [6261. kathaM tarhi sAmAnyasmaraNAdvizeSe pravRttiriti cenna; tasya tasmAdavyatirekAt dRSTatvAcca, tadevAha-] tadAhArAdisAmAnyasmRtitadvipramoSayoH // 254 // bhAvo'bhAvazca vRttInAM bhedeSviha ca dRshyte| 20 [ 262. upasaMharannAha-] tasmAtsaMsAravaicitryaM niyamAnna vihanyate // 255 // [6293 vyAhatameva pipIlikAjIvasya taccharIraparityAgena hastizarIrasazcaraNam... iti cedatrAha-] na ca kazcidvirodho'sti dehaantrprigrhe| 25 [ 264. tadevam 'iha ca dRzyate' ityanena tatparigrahamupapAdya tadantareNApi upapA dayannAha tadabhAve hi tadbhAvapratiSedho na yuktimAn // 256 // [6215. tasmAd buddhiriyaM puruSasyaiva svabhAvo na pRthivyAdeH / cArvAkastatsvabhAvatve dUSaNamAha-] buddheH puruSatantratve nitytvaattdnukriyaa| na bhavet; 30 Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAri0 257-263 ] [ 9216. samAdhAnamAha - ] 2. anumAnaprastAvaH pariNAmitvAdvinAzAnupalakSaNAt // 257 // [ 8 267. atyantavinAze'pi santAnApekSayA tatsaMbhavaM manyamAnasya matamAzaGkate -] parasyApyavirodhazcet phalahetuvyapohataH / pravRttervyavahArANAm ; [8 218. pariharannAha - ] avinAze'pi saMbhavAt // 258 // [8 299. idameva zlokairvyAcikhyAsuH 'phalahetuvyapohata H' ityasya dvitIyamarthaM darza yannAha - ] yathA'janakajanyeSu na santi kalazAdayaH / tathA janakajanyeSu tatastattvaM niranvayam // 259|| [ 300 satyevaM yatsiddhaM tadAha - ] tatra nAzAdizabdAzca samitAH samanantare / [ 9301. tadevaM paramatamupadarzya alpavaktavyatvAt tatretyAdi nirAkurvan vinAza pRcchati - ] anyasyAnyo vinAzaH kim ? [ 9302. iti praznayitvA dUSaNamAha-] kinna syAdacalAtmakaH 1 // 260 // [ 1303. para idaM pariharannAha - ] tadvivekena bhAvAcet; [ 6304. uttaramAha - ] 65 kathannAtiprasajyate ? | sadApi sarvabhAvAnAM parasparavivekataH // 261 // [8 305. sAmprataM vivekamabhyupagamya janakajanyeSu ityetannirAkurvannAha - ] na cAnantaramityeva bhAvastadvyapadezabhAk / tatpratItyasamutpAdAdbhAvazcet; sa kuto mataH ? || 262 // sAdRzyAt; pratyabhijJAnaM na sabhAganibandhanam / [ 8306. citrajJAnavAdinaH saMbhavatyeva taditi cedAha - ] vizeSakalpanAyAM syAtparasyAvyabhicAritA // 263 // [1 307. mAbhUtpratyabhijJAnaM yugapadapi citraikasyAnabhyupagamAditi cedatrAha--] e 5 10 15 20 25 30 Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 10 15 20 66 nyAyavinizvaye tasmAtsa bhAgasantAnakalpanApi na yujyate / na cetsa parivartteta hetureva phalAtmanA // 264 // [ 9308. kathaM punarhetoH phalAtmanA parivarttanaM pratyakSabAdhanAt tena niranvayasyaiva vinAzasya pratipatteriti cedAha -] tasmAdbhAvavinAzo'yaM phalIbhAvastadagrahaH / zarUpatvAt ; atrAha - ] tadgrahaH, [ 9301. bhavatu tatra phalIbhAvavyavahAro vinAzavyahArastu katham ? tadbhAvasyAvinA - [ kAri0 264-270 pratiSedho'sya kevalaM tannibandhanaH // 265 // [ 8310. sAmprataM hetuphalayoH parAbhipretamanyatvavyavasthApanaM darzayati--] anyathAtvaM yadISyeta hetorapi phalAtmanaH / anya eveti kinneSTamiti kecit pracakSate ? || 266 // [8 311. tatrottaramAha - ] anyathAtvaM nacettasya bhaved dhrauvyamalakSaNAt / abhAvasyApyabhAvo'pi kinnetyanye pracakSate ? // 267 // [ $ 312. sAmprataM vyavahArasyAtiprasaGgamaparatra tadabhAvaprasaGgamiva pariharannAha - ] svasvabhAvasthito bhAvo bhAvAntarasamudbhave / naSTo vA nAnyathAbhUtastato nAtiprasajyate // 268 / / [8 313. tadevaM prapaJcataH sAdhyamupadizya sAdhanasvarUpaM darzayannAha - ] sAdhanaM prakRtAbhAve'nupapannam, [8 314. hetvAbhAsAnupadarzayati-] tato'pare / viruddhAsiddhasandigdhA akiJcitkaravistarAH // 269 // [ 6315. yadi sAdhanaM prakRte satyeva na tadA khapa (sapa) kSe'pi syAt tatra prakRtAbhAvAt, 25 tatazca na tasya tadavinAbhAvaparijJAnam, sapakSa eva tatsaMbhavAnna pakSe, tatra athApi prakRtasyAni - zcayAditi cedAha - ] tathA'rthe satyasambhUSNuH dharmo na bahirgataH / sarvathaikAntavizleSe sAdhyasAdhanasaMsthiteH // 270 // [8 316. jAtyantarasyaiva tattvAt / na tAdRzaM kimapi dRSTamasti yataH savisragbhaM cetaH 30 syAt iti cedAha - ] Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAri0 271-277 ] 2. anumAnaprastAvaH ekaM calaM canyaiH naTernaSTaM macAparaiH / AvRtairAvRtaM bhAge rakta raktaM vilokyate ||271 // [ 8 317. atha mataM calAdestato'rthAntaratvAdacalAdikameva tattvataH, tato na calAcalAdirUpavattayA jAtyantarasyAvalokana miti; tatrAha - ] anyathA tadanirdezyaM niyamasyApyasambhavAt / [ 8318. saMbhava eva samavAyAditi cenna; tasya niSedhAt / abhyupagamyApyAha - ] vRttAvapi na tasyedaM vizvarUpaM vibhAvyate // 272 // [8 316. tadanabhyupagame doSamAha - ] samyagjJAnaM vyavasthAyA hetuH sarvatra tatpunaH / pratyakSaM yadi bAdhyeta lakSaNaM pratirudhyate // 273 // sAGkaryaM vyavahArANAM sannivezavizeSataH / nAnaikapariNAmo'yaM yadi na vyavatiSThate // 274 || satyapyekArthakAritve saMzleSapariNAmataH / indriyAdiSu naikatvaM yadi kiM vA biruddhayate ? || 275 || [ 9321. asyaiva tAtparyaM vistarato vyAkhyAtukAma Aha-] tadanekArthasaMzleSavizleSapariNAmataH / skandhastu sapradezoM'zI bahiH sAkSAtkRto janaiH // 276 // [ 8 322. idAnIM tatsAkSAtkaraNenaiva vipakSAbhyupagamaM pratikSipannAha - ] nAsnAkAraikavijJAnaM svAdhAre badarAdivat / tAdAtmyena, [8 323. bhede dUSaNAntaramapyAha - ] [8 320. kutazcAyaM niraMzavAde vastuSu sthUlapratibhAsa: ? na cAyaM nAsti; prasiddhatvAt / ekArthakAritvAditi cenna ; arthasyApyaNurUpasyAprativedanAt... .... tanna tatkAritvam, satyapi tasmin na tatastatpratibhAso vyabhicArAt, asti hi tatkAritvamindriyAlokAdInAM na ca tatra sthUlaikapra- 15 tibhAsaH, viSaye coditA pravRttirindriyAdAvapi syAt, etadeva darzayannAha - ] 67 pRthagbhAve sati vRttirvikalpyate ||277|| [ 7324. bhavedevaM yadi tathAdarzanaM labhyeta, na cainaM kazcit, tadabhedasyaivopalambhAt, tadevAha - ] 5 10 20 darzanAdarzane syAtAM sapradezApradezayoH / [ 9325. bhavatu tarhi bhavatparikalpitasyApi skandhasyAbhAvo bhedAbhedayorekatra virodhA - 30 diti cedAha - ] 25 Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 10 15 nyAyavinizcaye virodhAnupalambhena kila skandho virudhyate // 278 // [ $ 326. arvAgbhAgadRSTyA parabhAgAderapi darzane tadanumAnAbhAvaprasaGgAt / adarzane tadabhedAt arvAgbhAgasyApyadarzana mityanupalambhAdabhAvasyaiva prApteriti cedatrAha-] sambhavatyapi mAtrANAM darzanAdarzanasthitiH / 20 25 68 idaM vijJAnamanyadvA citramekaM yadIkSyate // 279 // [ 1 328. bhavatu citramekaM vastu tathApi kutaH ka (ta) smin sati mAtrANAM darzanAdarzanasthitiriti cedAha --] 30 [ 9327. nidarzanamatra - ] avAntarAtmabhedAnAmAnantyAt sakalAgrahe / nAnAkAraNasAmarthyAjjJAnaM bhedena bhAsate // 280 // bhedasAmarthyamAropya pratyAsattinibandhanam / codyaM mahati nIlAdau tulyaM tadviSayAkRti // 281 // [ 9321. sati caivamanupaplavadarzanaviSayatve skandhasya yajjJA ( yajjA ) taM tadAha-] sarvathA zleSavizleSe nANUnAM skandhasambhavaH / anyathA no'pradezAdItyaparairdattamuttaram // 282 // [ kAri0 278-286 [ 9330. ato nirdoSatvAt sa eva tadanuguNaH zleSaH iti kathaM tadabhAva: : idamevAha - ] nairantaryaM niraMzAnAM svabhAvAnatirecanam / skandho mAtrAnurodhena vyavahAre'vadhAryate // 283 // [ $ 331. kutaH punaranyonyAtmagamanenaiva tasyAvadhAraNaM na rUpAntareNeti cedAha - ] saGkhyAdisamabhAve'pi tatsvabhAvavivekataH / [ 332. tathApi tadanabhyupagacchato dUSaNamAha-] atAdAtmyasvabhAve vA''narthakyAdalaM paraiH // 284 // [s 333. tato'vazyaM vaktavyaH skandhaH tasyaiva tadupayogAt, sa ca rUpAdInAmanyonyAbheda eva nApara: ityAha-] sparzo'yaM cAkSuSatvAnna, na rUpaM sparzanagrahAt / [ 9334. bhinna eva kasmAnna bhavatIti cedAha - ] rUpAdIni nirasyAbhirna (syAnyanna) cAbhyupalabhemahi // 285 // [8 335. etadeva kasmAditi cedAha - ] sAmagrIvihitajJAnadarzitAkAra bhedinaH / prAyeNaikasya tAdrUpyam, pRthakUsiddhau prasaGgataH // 286 // Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAri0 287 - 264 ] 2. anumAnaprastAvaH [ 9336. nanvevamekasminnevendriye tasya tathaiva pratibhAsAdindriyAntaramanarthakamiti cedAha - ] alpabhUyaH pradezaikaskandhabhedopalambhavat / anyathA svAtmani jJAnamanyathA cAnumIyate // 287 // [ SS 337. tatpUrvamanekAntAtmakaM prameyatvAditi / sataH prameyatve tasya ca sati niyame 5 syAdidamanumAnaM nAnyathA hetudoSasaMbhavAditi manyamAnasya matamAdarzayati - ] satprameyatvayornAsti sarvathA niyamo yadi / [ 1338. tatrottaramAha - ] apravRtteH phalAbhAvAt tatra vRtterniSedhataH || 288 || [ 9331. kiMvA pramANaM yataH prameyatvamabhAvasya ? pratyakSamiti cedAha - ] pramANamarthasambandhAt prameyamasadityapi / pravRtterdhyAndhamevaitat kinna santaM samIkSate ? // 289 // [ 9340. tanna pratyakSataH prameyatvamabhAvasya / nApyanumAnAt ; tasyApi pratibandhasavyapekSasyaiva pramANyAdabhAve ca pratibandhasyAsambhavAt / tadevAha - ] 66 tatpratyakSaM parokSe'rthe sAdhanaM trividhaM dvayam / hetvAtmanoH paraM hetustajjJAnavyavahArayoH // 290 // parasattvamasattA'syA'darzanaM paradarzanam / [8341. yadi bhAvAntaramevAbhAvaH tatra katham asajjJAnAdipravRttiriti cedAha - ] sadasajjJAnazabdAzca kevalaM tannibandhanAH // 299 // [8 342. bhAvasyaivAbhAvAtmakatve prasiddhamudAharaNamAha-] 10 15 agniH khapararUpAbhyAM bhAvAbhAvAtmako yathA / anvayavyatirekAbhyAM zabdabuddhayA'vadhAryate // 292 // [ 9343. nirUpitamidam, yadi na tAvatA paritoSaH punarapi vadAmaH / ityAha--] aprameyaM prameyazcet asat kinna sadAtmakam ? | atha na vyavahAro'yamanyatrApi niraGkuzaH // 293 // [ 344. samprati sarvatra prameyatvasya sadbhAvamupasaMhRtya gamakatve nimittaM darzayannAha - ] satpratyakSaM parokSArthagatistatraikalakSaNam / sAdhye sati virodho'yamatastarkeNa sAdhyate // 294 // [ 9345. tanna bahiranvayAdinA kizcit vinApi tena tannirNayAt / na ca sarvatra tatsaMbhavo yataH tasmAdeva sa bhavedityAha --] 30 20 25 Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 nyAyavinizcaye [kAri0 265-301 sarvaca pariNAmAdI hetu: srvaatlonythaa| zabde'pi sAdhayetkena ? tasmAnnAnvayato gatiH // 295 // [$346. sAmprataM vipakSavyavacchedena pariNAmahetutvameva sattvAdevistareNa vyAcakSANa Aha-] siddhamarthakriyA'satvaM sarvathA'vicalAtmanaH / niranvayavinAze'pi, [6 347. saMvRtisiddhaM tu tatsattvaM zuddhamazuddhaM vA tatra heturiti cedatrAha-] sAdhanaM nopacArataH // 296 // [$ 348. nanu yathA kSaNikAyekAnte tathA'nekAnte'pi tasyApi tatkurvataH kutazcidapratipatteriti cedatrAha-] 10 avazyaM bahirantarvA pramANamavaNacchatAm / siddhamekamanekAtmapariNAmadhyavasthitam // 29 // [349. bhavatu antastatpariNAmavyavasthA 'citrapratibhAsApyekaiva buddhiH' iti vacanAt , na bahiH; satra paramANUnAmeva pratikSaNakSINAnAM parasparavilakSaNAnAJca bhAvAditi kazcit / avapyavAvayavyAdInAmeva ityaparaH / tatrAha-] 15 praaprvivekaiksvbhaavprinisstthitH| paramANurato'nyo vA bahirantana buddhayate // 298 // [ 8 350. tasyApi khato'rthakriyAsAmarthya kiM sahakAripratIkSayeti cedatrAha-] arthasthAnekarUpasya kadAcitkasyacitkacit / zaktAvatizayAdhAnamapekSAtaH prakalpyate // 299 // 20 [$ 351. yadyarthasya svabhAvo'tizayaH tarhi taddhetoreva siddherapekSayA na kizcit , asiddhau tu na tatsvabhAvatvaM siddhAsiddhayorviruddhadharmAdhyAsena bhedasyaivApatteriti cedatrAha-] svabhAvAtizayAdhAnaM virodhAnna parIkSyate / tatra siddhamasiddhaM bA tasmAjAtine hetutaH // 30 // sannidhAnaM hi sarvasminnavyApAre'pi tatsamam / 25 [6 352 kiM sarvathA tato na jAti: ? netyAha-] na cetsa parivarteta bhAva eva phalAtmanA // 301 // [ 353 samprati yaduktam-vinAzaniyato bhAvastatrAnapekSaNAditi; tasya viruddhatvaM darzayannAha-] pariNAmasvabhAvaH syAdbhAvastatrAnapekSaNAt / 30 [ 354. kutaH punarniranvayavinAzasyaiva tato na siddhiH ! ityatrAha-] Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 . kAri0 302-307 ] 2. anumAnaprastAvaH ayamarthakriyAheturantareNa niranvayam // 30 // [$ 355. pariNAme bhAvasAkaryam, kasyacitkhaparyAyairiSa paraparyAyairapyavizeSAt sadApatteriti cedavAi-] bhedAbhedAtmano'rthasya bhedaabhedvyvsthitiH| lokato vAnugantavyA sabhAgadhisabhAgavat // 303 // 5 18 356. sAmprataM tadvizeSANAmapi taddhetutvaM tavyApakasya tavacanAdavagatamapi vineyAnugrahaNArya darzayanAha-] sAmAnyabhedarUpArthasAdhanastadguNo'khilaH / [$ 357. kutastatsAdhana evAyaM na kSaNikatvAdisAdhano'pIti cedatrAha-] anyathA'nupapannatvaniyamasyAtra saMbhavAt // 304 // [$358. kIdRzo vA zabdAdiryatra kSaNabhaGgasAdhanam ? niSkalaparamANurUpa iti cenna,..."saJcaye tarhi saudamyeNaiva teSAM pratipattiH syAt tatsvabhAvatvAt , tathA ca kathamekaghaTAdivyavahAraH ? vikalpAropitAdeva sthaulyAt kSaNabhedavyavahAravaditi cedetadeva darzayati-] pratyakSe'pi samAnAnyanirNayaH pratiruddhayate / yathA kSaNakSaye'NUnAm / [6351. atrottaramAha-] ityAtmAptau viDambayet // 305 // [6360. tannAyamAropitaH sthUlAkAraH tatpratyayavyatirekeNa pratyakSasyAprativedanAt / ekatvAdhyavasAyAcca tatkalpanasya pratikSepAdetadevAha-] apRthagvedyaniyamAdabhinnAH prmaannvH| 20 [6361. tato yathA vibhrametaravikalpetarAdInAmekatra samuccayaH tathA vastusvAbhAvyAdeva sUkSmetarAbhedetarANAmapi / etadevAha-] dezakAlAntaravyAptisvabhAvaH kSaNabhaGginAm // 306 // sampratyastamitAzeSaniyamA hi prtiityH| [s 362. tasmAdakramavat krameNApi anekAntAtmaka eva bhAvaH tathA pratyabhijJAnAt / 25 nanu ca pratyabhijJAnaM pratyakSaviSaya eva pravRttimannAnyatra atiprasaGgAt / na ca pratyakSasya parAparaparyAyeSu pravRttiryataH teSAM kathaJcidamedapratipattyA tasmAdanekAntaviSayatvAtpratyabhijJAnaM tatra syAditi cedatrAha-] agrahaH kSaNaGgo'pi grahaNe kimanizcayaH ? // 307 // [363. .. samAropanirAsArthatvasya tattvAditi cedanAha-] 30 15 Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 10 15 20 25 30 72 nyAyavinizcaye AkRtibhramavad yadvadviSamajJairvilokitam / na ca te'rthavido'rtho'rthAt kevalaM vyavasIyate // 308 // [ 9364. tanna vyavasAyArthamapi darzanakalpanamupapannam / bhavatu vyavahArArthameva tat; abhyAsadazAyAM darzanAdeva vyavasAyanirapekSAd vyavahArapravRtteriti cedAha - ] bhAvAntarasamArope bhAvitAkAragocarAH / samakSasaMvido'rthAnAM sannidhiM nAtizerate // 309 // [ 8365. ....ko'paraH syAdanyatra vyavasAyAditi tadAtmikaiva dRSTiH, anyathA tasyAH tadviSayasya cAnavakalpanAdityAvedayannAha-] [ 366. paramapi aruciviSayaM darzayati-] [ kAri0 308-315 aNavaH kSaNikAtmAnaH kila spaSTAvabhAsinaH / atatphalaparAvRttArthAkArasmRtihetavaH // 310 // [ 9367. tato yathA tannirNayAttadAkAraH tathA sAdhAraNarUpamapi iti tasyaiva pratyakSavedyatvametadevAha-] [ 9368. tathA ca yatsiddhaM tadAha - ] sthUlaspaSTavikalpArthAH svayamindriyagocarAH / samAnapariNAmAtmazabdasaGketahetavaH // 311 // [$369. sAmprataM tasyAstato'nyatve'pi tatsaMvedanavat indriyapratyakSasyApi vyavasAyAtmakatvaM darzayannAha-] svabhAvavyavasAyeSu nizcayAnAM svato gateH / nAzasyaikArtharUpasya pratItirna virudvayate // 312 // [ $ 370. bhavato'pi khaparanirNayAtmano jJAnasya svata eva saccetanAdivat pratikSaNapariNAmAderapi nirNayAt kiM tatra pramANAntareNeti cedAha - ] vyAmohazabalAkAravedanAnAM vicitratA / sAkalyena prakAzasya virodhaH sampratIyate // 313|| [$ 371. nanvevamagRhItAkArasaMbhave kutastadastitvamityatrAha - ] saMbhAvitAnyarUpANAM samAnapariNAminAm / pratyakSANAM parokSAtmA pramANAntaragocaraH ||314 || [ $ 372. kutaH punaridamavagantavyaM pramANAntaragocara AtmA pratyakSANAmiti, pratyakSasya tatra tadviSaye ca pramANAntarasyAvRtteH, ubhayaviSayasya ca kasyacidabhAvAditi cedAha - ]. pratyayaH paramAtmAnamapi ca pratibhAsayet / satyaM parisphuTaM yena tatra prAmANyamaznute // 315 // Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 15 kAri0 316-322] 2. anumAnaprastAvaH [6373. ekasya khaparapratibhAsinaH khabhAvadvayasyAsaMbhavAt, ata AtmAnameva pratyayaH pratibhAsayatIti cedatrAha-] aasaaditvishessaannaamnnuunaamtivRttitH| ekAkAravivekena naikaikprtipttyH||316|| [6 374. bhavatvevaM yugapaccitrameva na tatkrameNa kSaNikatvAditi cenna; citrasyApi kSaNakSINa-5 zarIrasyA'prativedanAdetadevAha-] kAlApakaSaparyantavivarttAtizayA gtiH| azakteraNuvat seyamanekAntAnurodhinI // 317 // aMzagrahavivekatvAnmandAH kimatizerate ? / [$375. satyapi tadabhyAsAt bahisteSAM khAkAranirNaye nAtaH (nAntaH) tatsaMbhavaH ityAha-] 10 nirNaye'nirNayAnmoho bahirantazca tAdRzaH // 318 // [$ 376. [mahAmatitvaM] pratikSaNapariNAmAdisakalasUkSmavizeSeSvapi kinneti cet ? syAdeva yadyasAvanAvRtaH syAdetadeva darzayati-] jIvaH pratikSaNaM bhinnazcetano yadi naavRtH| sakalagrahasAmarthyAttathA''tmAnaM prakAzayet // 319 // [6377. pratikSaNapariNAme jIvasya kSaNikatvameva na nityatvamiti cenna; tasyApi pratyabhi. jJAbalena tatra vyavasthApitatvAt / tadapi sadRzAparAparotpattivibhramAdeva na tAttvikAdekatvAditi cedatrAha-] tAdAtmyAt pratyabhijJA na sadRzAparahetutaH / avasthAntarvizeSo'pi bahirantazca lakSyate // 320 // 20 [$ 378. punarapi tAdAtmyAt pratyabhijJAnamityatropapattimAha-] sUkSmasthUlatarA bhAvAH spssttaaspssttaavbhaasinH| vitathetaravijJAne pramANetaratAM gate // 321 // [6376. mAbhUtvayaM parAmarzarUpaM darzanaM parAmarzasya kAraNaM tu bhavati saMskAraprabodhasahAyamiti cedatrAha-] 25 yasminnasati yajjAtaM kAryakAraNatA tyoH| bhedinAM pratyabhijJeti racito'yaM zilAplavaH // 322 // [380. tadevaM pakSadharmatvAdikamantareNApi anyathAnupapattibalena hetorgamakatvaM tatra tatra sthAne prativAdyabhedaM (pAdya nedaM) svabuddhiparikalpitamapi tu paramAgamasiddhamityupadazayitukAmo bhagavatsImandharasvAmitIrthaGkaradevasamavazaraNAt gaNadharadevaprasAdAdApAditaM devyA padmAvatyA yadAnIya 30 pAtrakesarivAmine samarpitamanyathAnupapattivArttikaM tadAha-] 10 Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcaye [kAri0 323-331 anyathAnupapannatvaM yatra tatra trayeNa kim ? / nAnyathAnupapannatvaM yatra tatra trayeNa kim ? // 323 // [$ 381. tataH sAmastyenaiva tatkaraNamabhyupagantavyaM tacca tato na saMbhavati, tadevAha-] pratyeti na pramAhetuM pratyeti punarapramAm / pramAhetutadAbhAsabhedo'yaM suvyavasthitaH ! // 324 // [6382. bhavatu tarhi pramANAdeva anumAnAd hetupratipattiriti cedatrAha-] niyamena na gRhNAti niHzaGkaM ctursrdhiiH| anyathA'saMbhavejJAne hyarthazcAtmavyavasthitaH // 325 // [ 383. tanna kalpitastadbhAva upapannaH, tadAha-] 10 prativyUDhastu tenaiva prbhvo'nldhuumyoH| pratyakSe'rthe pramANena vikalpena prakalpitaH // 326 // [ 8 384. evametat pramANataH pratyakSAdeva tatpratipatteH etadeva darzayati-] pratyakSAnupalambhAbhyAM yadi tattvaM pratIyate / anyathAnupapannatvamataH kinna pratIyate ? // 327 // 15 [385. pratibandho yadi asAdharaNaH na tasmAdanumAnam , yatra tatsiddhiH pratyakSAt sAdhyasyApi tatra tata eva siddheH anyatra cAvidyamAnatvAt / sAdhAraNazcet , na tarhi sa viSayaH pratyakSasya syAt , tasya skhalakSaNa eva niyamAdataH pramANAntarasyaiva viSayo vaktavyaH, tadevAha-] pramANasAdhanopAyaH prmaannaantrgocrH| vyApyavyApakabhAvo'yamekatrApi vibhAvyate // 328 // 20 [386. pratibandhasamAropanivAraNArtha tannirUpaNamiti kathaM tadvyApAravAn vikalpo ___na pramANam / apramANAttannivAraNAyogAdanumAnavat , etadevAha-] satyapyanvayavijJAne sa trkprinisstthitH| avinAbhAvasambandhaH sAkalyenAvadhAryate // 329 // [$ 387. punarapi tarkasyaiva prAmANyaM dRDhayannAha-] sahadRSTaizca dharmestanna vinA tasya saMbhavaH / iti tarkamapekSeta niyamenaiva laiGgikam // 330 // tasmAd vastubalAdeva pramANam , [6388. yadyevaM bhavato'pi tRtIyaM pramANaM prAptam , pratyakSavat parokSe'pyanantarbhAvAditi cedAha-] 80 matipUrvakam / bahubhedaM zrutaM sAkSAtpAramparyeNa ceSyate // 331 // 25 Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAri0 332-336 ] 2. anumAnaprastAvaH [$ 381. bahumedatvameva tasya darzayituM tadvayApArAnAha-] arthamAtrAvabodhe'pi yato narte pravartanam / sa yukto nizcayo mukhyaM pramANaM tadanakSavat // 332 // [$390. tad vyApArAntaropanyAsena darzayati-] liGgasAMvRtayostulyA gRhItagrahaNAdapi / vyavacchedAvisaMvAdavyavahartRpravRttayaH // 333 // [6 361. avisaMvAdavyavahArayoH nizcaye'pi parasya prasiddhatvAt tatra vyavaccheda darzayannAha-] zabdAdyayogavicchede tatprAmANyaM na kiM punaH ? / anumAnaM tu hetoH syAdavinAbhAvanizcayAt // 334 // 10 [$ 392. tadevaM kAryAdAvanyathAnupapannatvAdeva hetutvamavasthApya anupalambhe'pi tata eva tadavasthApayannAha-] ___ yathA kArya svabhAvo vApyanyathA''zaGkAyasaMbhavaH / hetuzcAnupalambhe'yaM tathaivetyanugamyatAm // 335 // [$393. tadevamadRzyAnupalambhasya gamakatvamanyathAnupapattibalenopapAdya dRzyAnupalambha-15 syApi tata eva tat , na tadantareNeti darzayannAha-] pratyakSAnupalambhazca vidhAnapratiSedhayoH / antareNeha sambandhamaheturiva lakSyate // 336 // [6364. idAnIM tatprapaJcaM darzayati-] prapazco'nupalabdhe 'pakSe prtykssvRttitH| 20 pramANaM sambhavAbhAvAdvicArasyApyapekSaNAt // 337 // [$ 365. sAmpratamunnAmAdestadutpattyAdyabhAve'pi gamakatvopadarzanena hetuH ( toH ) traividhyamapi vidhvaMsayannAha-] tulonnAmarasAdInAM tulyakAlatayA na hi| nAmarUpAdihetutvaM na ca tadvayabhicAritA // 338 // 25 tAdAtmyaM tu kathazcitsyAt tato hi na tulaantyoH| [ 8 316. na kevalaM tulyakAlatvAt kathaJcidvAde cAniSTApatteH tulAntayoreva na tAdAramyamapi tu apye (anye) SAmapIlyAha-] sAlAdInAM ... ... ..candrApirabhAgayoH // 339 // [s 317. tadevamunnAmAderakAryaskhabhAvasyApi liGgatvopapAdanena traividhyaniyamaM pratiSidhya 30 patrakesarikhAminA'pi tanniyamaH pratiSiddha iti darzayaMstadvacanamAha Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 10 15 25 76 30 nyAyavinizcaye upalabdhezca hetutvAdantarbhAvAt khabhAvataH / tayoranupalambheSu niyamo na vyavasthitaH || 340|| [SS 318. punarapi niyamena (niyamaM ) vidhurayituM liGgAntaramupadarzayannAha - ] . abhaviSyatyasaMbhAvyo dharmo dharmAntare kvacit / zeSavaddheturanyo'pi gamaka: suparIkSitaH // 341 // [ 3329. sAmprataM naiyAyikAdikalpitamapi tanniyamamatidezena vidhurayannAha - ] etena pUrvavadvItasaMyogyAdau kathA gatA / tallakSaNaprapaJcazca niSeddhavyo'nayA dizA // 342 // [ 400 samprati hetvAbhAsaM darzayannAha - ] 20 cedatrAha-] anyathAnupapannatvarahitA ye viDambitA: / hetutvena paraisteSAM hetvAbhAsatvamIkSyate // 343 // [ 401 yadyanyathAnupapattivaikalyamekAntataH sattvAdInAm, kSaNabhaGgAdivat pariNAmespi na teSAM hetutvaM syAditi cenna, ekAntatastadabhAvAdetadevAha-] virodhAdanvayAbhAvAd vyatirekAprasiddhitaH / kRtakaH kSaNiko na syAnnaikalakSaNahAnitaH // 344 // [ 402. virodhameva darzayannAha - } [ kAri0 340-348 sattA sampratibaddhaiva pariNAme kriyAsthiteH / nirvyApAro hi bhAvaH syAnnityatve vA niranvaye || 345|| [8 403. kaH punaranvaya (naraya) manvayo nAma yato niranvayo nirvyApAratvamucyate iti avasthAdezakAlAnAM bhede'bhedavyavasthitiH / yA dRSTA so'nvayo loke vyavahArAya kalpyate // 346|| [ 9404. uktamarthaM zlokAbhyAM sagRhannAha-] sarvasantAnavicchedaH sati hetau phalodayaH / anyathA niyamAbhAvAdAnantaryaM viruddhayate // 347 // [ 9405. tataH kSaNikAderarthakriyAvyAvRttinirNayAttadAtmakaM sattvaM kRtakatvAdayazca tadvizeSAH tatsAdhanAya prayuktA viruddhA eva, pariNAmasyaiva sAdhanAdityAvedayati-] sattvamarthakriyA'nye vA vastudharmIH kSaNakSaye / hetvAbhAsA virudvAkhyAH pariNAmaprasAdhanAH // 348|| [$406. samprati anaikAntikAMstadAbhAsAnAha - ] sarvajJapratiSedhe tu sandigdhA vacanAdayaH / Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 77 10 kAri0 346-356] . 2. anumAnaprastAvaH [6407. yeSAM tu trairUpyAdgamakatvaM tanmatyA hetava evetyAha-] rAgAdisAdhanAH spaSTA ekalakSaNavidviSAm // 349 // [$ 408. parakIyaM tatrottaraM darzayati-] dharmidharmasya sandehe vyatireke tato bhavet / asiddhiH pratibandhasyetyapare pratipedire // 350 // [$ 406. atrottaramAha-] vAco viruddhakAryasya siddhiH sarvajJabAdhinI / ziraHpANyAdimattvAdyA viruddhvyaaptisiddhyH||351|| [$ 410. tadevaM viruddhakAryopalabdhi viruddhavyAptopalabdhizca pratipAdya vyApakaviruddhopalabdhyAdinA'pi tadbAdhanaM darzayannAha-] satsamprayogajatvena viruddhaH sakalagrahaH / svabhAvakAraNAsiddherekalakSaNavidviSAm // 352 // [$ 411. evamete vacanAdayaH kAryasvabhAvAnupalambharUpatayA traividhyamaparityajanto'pi anyathAnupapattivaikalyAdeva agamakAH, tadeva darzayati-] kathanna sambhavI vaktA sarvajJastasya tena no| yAvatprakRSyate rUpaM tAvatkAryaM virudhyate ? // 353 // [$ 412. syAdevaM yadi vijJAnAdvacanam , na caivaM vivakSAyAstatkAraNatvAt / sA ca rAgavizeSatvena doSAtmA satI vidhUtAzeSadoSato niHzeSatattvajJAnAnnivartamAnA vacanamapi nivartayatyeva / tatkathannAnyathAnupapattiryataH tatsugatAdAvanivartitaprasaratayA pravarttamAnaM vivakSA doSopasthApanena niHzeSaveditvaM vyApAdayediti cedatrAha-] 20 vivakSAmantareNApi vAgvRttirjAtu vIkSyate / vAJchanto vA na vaktAraH zAstrANAM mandabuddhayaH // 354 // [$ 413. ato vijJAnahetukaiva tatpravRttiretadeva darzayannAha-] prajJA yeSu paTIyasyaH prAyo vacanahetavaH / vivakSAnirapekSAste puruSArtha pracakSate // 355 // 25 [$ 414. bhavatu vA vivakSA, tathApi na doSa ityAha-] apramattA vivakSeyam, anyathA niyamAtyayAt / [$ 415. tataH sA pramAdarahitaiva tato na doSavatItyAha-] iSTaM satyaM hitaM vaktumicchA doSavatI katham ? // 356 // [ 416. kutaH punaH kasyacit sakalajJAnaM yataH 'katham' ityAdhucyate iti cedatrAha-]30 15 Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 nyAyavinizcaye [kAri0 357-364 prajJAprakarSaparyantabhAvaH srvaarthgocrH| [8 417. bhavatu vaktA sarvajJaH tadvacanasya tu kathaM yathArthatvaM yatastarajJAnArthinAmanveSaNIyaH syAt ? kharasata eva zabdAnAmayathArthabuddhihetutvena taduktAnAmapi vastugocaratvAnupapatteriti cedatrAha-] tatkAryotkarSaparyantabhAvaH sarvahitAbhidhA // 357 // [$ 418. tadevaM vaktRtvasya sarvajJatvenAvirodhamupapAdya puruSatvAderapyupapAdayannAha-] yathA vcnsrvjnykaarykaarnnbhuutyoH| avirodhena vAgvRtterAdrekastanniSedhane // 358 // tathaiva puruSatvAderakSayAd buddhivistare / ____10 sarvaprakAzasAmarthya jJAnAvaraNasaGghayAt // 359 // [$ 411. etadeva spaSTayannAha-] | akSayAtpuruSatvAdeH pratipakSasya saGkhyAt / sarvato'kSamayaM jyotiH sarvArthaH samprayujyate // 360 // [ 420. yadi pratipakSaparikSayAt jyotiH, chamasthAnAM tadabhAvAt kathaM rUpAdivedana15 miti cedatrAha-] kathaJcit khapradezeSu syAtkarmapaTalAcchatA / saMsAriNAM tu jIvAnAM yatra te ckssuraadyH||36|| sAkSAtkartuM virodhaH kaH sarvathAvaraNAtyaye ? / satyamarthaM tathA sarva yathA'bhUdvA bhaviSyati // 362 // 20 [$ 421. paraduHkhAdikaM yadi sarvajJo na jAnAti kathaM tajjJatvam ? jAnAti cet __ kathanna duHkhAdimAn" iti cedatrAha-] paraduHkhaparijJAnAd duHkhitaH sa kathaM bhavet ? / svato hi pariNAmo'yaM duHkhitasya na yoginaH // 363 // [$ 422. kiM punarbhAvanApATavAt kutazcid buddhiprakarSo dRSTaH yataH sakalavedanamapi 25 tato bhavediti cet ? vADhamasti, ityAha-] bhAvanApATavAd buddheH prakarSo'yaM mlkssyH| kAraNAsambhavAkSepavipakSaH sampratIyate // 364 // [$ 423. tadevamanaikAntikatvaM vaktRtvAdInAmabhidhAya sAmpratamasiddhamapi hetvAbhAsaM darzayannAha-] 30 asiddhazcAkSuSatvAdiH zabdAnityatvasAdhane / [6 424. bahuvidhatvaM ceSyate, tatkathamiti cedatrAha-] Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAri0 365-371] 2. anumAnaprastAva: anyathA'saMbhavAbhAvabhedAtsa bahudhA smRtH||365|| [6425. kaiH kRtvA sa bahudhA ityAha-] viruddhaasiddhsndigdhairkinycitkrvistraiH| [6426. bhavatu tarhi sAnvayaniranvayavizeSa vivakSArahitaM tadubhayasAdhAraNaM vinAzamAtraM dharmI siddhatvAditi cenna; vizeSadvayasyAsaMbhavAt / nahi niranvayo'pi vinAza: kacidavagatipatha-5 prasthAyI sAnvayasyaiva pratIteH tatkathaM tayoH kiJcit sAmAnya nAma yasya hetumprati Azrayatvamupakalpyeta ! tadevAha sarvathA nAsti sAmAnya pariNAmavinAzayoH // 366 // yo hetorAzrayaH, aniSTaH, iSTaH khAtmA vishesstH| [6 427. tanna kalpanAsiddhasya siddhatvamityasiddha eva sattvAdiH, etadevAha-] 10 sAdhyasAdhanabhAvo na zabdanAzitvasattvayoH // 367 // [ $ 428. atraiva prativastUpamayA dRSTAntamAcaSTe-] analaH pAvako'gnitvAdityanekAntavidviSAm / [$ 421. bhavatu kalpitastatrAnekAntaH iti cenna; anavasthAdoSasyodghoSitatvAt / / bhavataH kathaM tayostadbhAva iti cedAha-] 15 sarvAnyasadRzaH zabdaH sattvAdipariNAmataH // 368 // sarvArthAnyAsamaH zabdaH shbdaadiprinnaamtH| [$ 430. zabdasya pariNAmi (NAma) tve pariNAminA bhavitavyam tasya taddharmatvAt / na cAsau kazcidapyastIti cenna; pudgalaparamANUnAM bhAvAt / etadevAha-] aNUnAM zrutayogyatvAtizayAdAnahAnayaH // 369 // 20 zabdotpattivinAzAstatsAdhyasAdhanasaMsthitiH / [$ 431. samprati cirantanAcAryAnusmaraNena puNyAtizayAvAptimanusandadhAnaH zrImatpAtrakesarivacanena hetvAbhAsAnAmupasaMhAraM darzayannAha-] anyathAnupapannatvarahitA ye vilakSaNAH // 370 // akizcitkArakAn sarvAMstAn vayaM saGgirAmahe / [6 432. samprati dUSaNAbhAsaM darzannAha-] tatra mithyottaraM jAtiH, [s 433. kIdRzaM tadityAha-] yathA'nekAntavidviSAm // 371 // dadhyuSTrAderabhedatvaprasaGgAdekacodanam / 30 25 - Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ro 15 nyAyavinizcaye [ kAri0 372-381 [ 434. syAdvAdimatamanavabuddhya tatredamucyamAnaM dharmakIrtarvidUSakatvamAvedayati-] pUrvapakSamavijJAya dUSako'pi vidUSakaH // 372 // [$ 435. etadeva prasiddhana nidarzanena darzayannAha-] sugato'pi mRgo jAto mRgo'pi sugataH smRtaH / tathApi sugato vandyo mRgaH khAdyo yatheSyate // 373 // tathA vastuvalAdeva bhedaabhedvyvsthiteH| codito dadhi khAdeti kimuSTramabhidhAvati ? // 374 // [$ 436. samprati jAtyantaraM darzayannAha-] atraivobhayapakSoktadoSArekAnavasthiteH / 10 [437. punarapi tadantaramAha-] ananvayAdidoSokteH prapaJco vA'nayA dizA // 375 // [ 438, nanu yathA vyApyasAdhAdisamA jAti yAyikena kathyate tathA tvayA kinneti cedatrAha-] mithyottarANAmAnantyAt zAstre vA vistroktitH| sAdhAdisamatvena jAtirneha pratanyate // 376 // [$ 436. yathA jayetaravyavasthA tathA darzayannAha-] prkRtaashesstttvaarthprkaashpttuvaadinH| vibruvANo'bruvANo vA viparIto nigRhyate // 377 // [$ 440 tasmAdekasya prakRtasiddhereva parasya nigraho na prakArAntareNa, tadevAha-] asAdhanAGgavacanamadoSodbhAvanaM dvyoH| na yuktaM nigrahasthAnamarthAparisamAptitaH // 378 // [6441. etadeva darzayati-] vAdI parAjito'yukto vastutattve vyavasthitaH / tatra doSaM bruvANo vA viparyastaH kathaM jayet ? // 379 // 25 [ 442. kaH punasau dRSTAnto yaddoSAnudbhAvanaM prativAdino nigrahasthAnaM saGkalpayanti saugatAH ? iti cedatrAha-] sambandho yatra nirjAtaH sAdhyasAdhanadharmayoH / sa dRSTAntaH, tadAbhAsAH saadhyaadiviklaadyH||380|| [$ 443. kutaH punareSAmanudbhAvanAnna nigrahasthAnamiti cedatrAha-] 30 sarvatraiva na dRSTAnto'nanvayenApi sAdhanAt / anyathA sarvabhAvAnAmasiddho'yaM kssnnkssyH||381|| 20 Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 81 kAri0 382-387] 3. pravacanaprastAvaH . [6.444. kaH punarayaM vAdo nAma yatredaM nigrahasthAnamityatrAha-] pratyanIkavyavacchedaprakAreNaiva siddhye| vacanaM sAdhanAdInAM vAdaH so'yaM jigISatoH // 382 // [$ 445. tato lAbhAdyabhAva eva nigraho vaktavyaH iti cedatrAha-] AstAM tAvadalAbhAdirayameva hi nigrhH| nyAyena vijigISUNAM vAbhiprAyanivarttanam // 383 // [ 8 446. samprati vAdAbhAsaM darzayati-] tadAbhAso vitaNDAdirabhyupetAvyavasthiteH / tadAtmotkarSaNAyaiva vAco vRttiranekadhA // 384 // [ 447. sAmprataM pratyakSAdijJAnAnAM saMkhyAdikathananirUpaNe prayojanamupadarzayitukAmaH 10 pareNa praznaGkArayati-] prAmANyaM yadi zAstragamyamatha na prAgarthasaMvAdanAt, saGkhayAlakSaNagocarArthakathane kiM kAraNaM cetasAm ? / A jJAtaM sakalAgamArthaviSayajJAnAvirodhaM budhAH, prekSante tadudIritArthagahane sandehavicchittaye // 385 // 15 [6448. kutaH punAyadarzanAdi niHzreyasanibandhanatayA prasiddhamapi zAstrAntaraM parityajya puruSArthasiddhaye bhagavadA [mnA] ya eva bhavatAmamiratiriti cedatrAha-] zAstraM zakyaparIkSaNe'pi viSaye sarva visaMvAdakam , mithyaikAntakalaGkitaM bahumukhairuvIkSya taaNgmaiH| dAhAH pariNAmakalpaviTapicchAyAgataiH sAmpratam , visrabdhairakalaGkaratnanicayanyAyo vinizcIyate // 386 // iti nyAyavinizcaye dvitIyaH anumAnaprastAvaH // 20 3. tRtIyaH pravacanaprastAvaH / 6441. tadevaM prastutaprastAvAbhyAM pratyakSAnumAnayoH prAmANyaM nizcitya sAmprataM vacanasya tanizcaya(ya)pratItaprastAvAntyavRttena sUcitaM darzayitumAha-] sakalaM sarvathaikAntapravAdAtItagocaram / siddhaM pravacanaM siddhaparamAtmAnuzAsanam // 387 / / 25 11 Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcaye [kAri0 388-365 [$ 450. bhavatu nAma kazcidvizvadarzI paramavItarAgazca saH, tatkutaH pratipattavyaH.... na ca pramANAntaramasti yatastatpratipattiH / ataH kathaM tasya pravacanAnuzAsitvena paryeSaNaM prekSAvadbhiriti cedatrAha-] tathAnyaguNadoSeSu sNshyaikaantvaadibhiH| puruSAtizayo jJAtuM yadyazakyaH kimiSyate ? // 388 // [$ 451. tato na rAgAdimati tadanyavyApArAdiryataH tataH puruSAtizayapratipattiravyabhicAriNI na bhavedetadevAha-] parokSo'pyavinAbhAvasambadvairguNadoSayoH / zAstrInivartitaiH zAstrakAravatsampratIyate // 389 // 10 [6452. samprati sarvathaikAntavAdinaH sugatAde: doSavattvameva tadvyApArasamadhigamyamAvedayannAha-] siddhhiNsaanRtsteyaabrhmcryprvRttitH| sa pratyastamitA'zeSadoSo neti pratIyate // 390 // [$ 453. bhavatu nAma sugatastathAvidhaH tathApi kimityAha-] 15 heyopAdeyatattvasya sopAyasya kiledRshH| pravakteti dhiganAtmajJaM tadasAdhyamasAdhanam ! // 391 // [6454. punarapyatraivopacayamAha-] sarvathA sadupAdeyaM heyaM sattadakAraNam / tadartho'yaM prayAsazcetyaho satyavyavasthitiH ! // 392 // 20 [6 455. idameva zlokaiH vivarItumAha-] karuNA svaparajJAnasantAnocchedakAraNam / iti naH karuNeSTamatyantaM paraduHkhaM na gocaraH // 393 // [456. iti taddhetunA naiva kRpA, yA yuktimRcchati, tadevAha-] tattvajJAnAdyanutpAdaheturunmArga eva sH| 25 [ 457. kevalaM cittasantAnasya aparizuddhasya sataH sAmagrIvizeSataH paro bhAgo vizuddha utpadyata iti tatrAha-] mithyaaviklpvijnyaanbhaavnaapripaaktH||394|| tattvajJAnamudetIti kutastattvavinizcayaH ? / [6458. tannAnAdisaMskArasaMbhavaH tadaparijJAnAdesta ( nAdetade ) vAha-] anAdivAsanA na syAt trailokyamavikalpakam // 395 // 80 Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ____10 kAri0 366-403] 3. pravacanaprastAvaH [ 456. tataH pratyakSatvAdAtmadarzanasya na tadviparItairanumAnavikalpairupapannA boddhA ( bAdhA ) priklpnaa| tadAha nirupadravabhUtasya vAdhA'yuktA viparyayaiH / [$ 460. bhavatu tarhi saMvidadvaitameva avizeSavat , yadyadvaite na toSo'sti mukta evAsi sarvathetyabhidhAnAditi cedatrAha-] vicchedo varamucchedAt vidsttpksspaattH||396|| [$ 461. tadavasthitizca karuNayeti cettadAha-] yattAvatkaruNAvattvAttiSThatyeva hi cetasAm / santAnaH, [$ 462. atra dUSaNamAha-] sa parocchedAnna samatvaM prapadyate // 397 // [$ 463. saMsAraduHkhasambandhaH santAnasyA'sataH katham ? mokSo'pi tadasambandhaH / santAnasyAsataH katham ? tataH kathaJcidasata evAsau tathA cedAha-] tathA nirAsravIbhAvaH saMsArAnmokSa ucyate / santAnasyAtmano veti zabdamAtraM tu bhidyate // 398 // [464. sAmprataM sAMkhyAdimate vedasya tatpracikhyAsurAha-] nityasyApi sataH saakssaaddRshyaanubhvaatmnH| sukhAdirviSayaH zabdAdavizeSadhiyA'nyayA // 399 / / pradaryaH; [$ 465. sAhasAntaraM punarityAdinA nivedayati-] ____20 punarasyaiva guNayoganivRttitaH / nirvANamAha vedo'yaM pramANamiti sAhasam ! // 400 // [6466. samAnasyApi kartuH kvacidvipralambhasaMbhave cakSurAdAvapyanAzvAsApatteretadevAha-] vizvalokAdhikajJAne viprlmbhnshngkinH| prAmANyaM kathamakSAdau caJcale pramimImahe ? // 40 // 25 [$ 467. tadeva tribhirantara zlokaiAcikhyAsurAha-] parIkSAkSamavAkyArthapariniSThitacetasAm / adRSTadoSazaGkAyAmamAnaM sakalaM bhavet // 402 // pratyakSAgamayoriSTaM prAmANyaM gunndossyoH| darzanAdarzanAdhyAsAt kacid vRttasamatvataH // 40 // 30 15 Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 10 15 nyAyavinizcaye tajjJAnapUrvakaM tarkyamanumAnasamIkSitam / mAnaM vastubalAdeva sarvavastunibandhanam ||404|| [ 468. yadyapauruSeyasyApi puruSaguNabalAdeva arthatattvanizcayaH, yatvameva kinna bhavatIti manvAna Aha-] AgamaH pauruSeyaH syAtpramANamatilaukikam / saMvAdAsaMbhavAbhAvAt samayAvipralambhanaH // 405 // [ $ 469. kiJcAyamanupalambho vAdinaH svasya vA bhavet sarvasya vA gatyantarAbhAvAt / tatrobhayatrApi doSamAvedayannAha - ] 84 [ 470 tato yuktamakSAnapekSaM kevalinaH pratyakSam tatra vaizadyasya tallakSaNasya puSkalatvAt, tasya cAvaraNavivekanibandhanatvena akSavyApAraparAdhInatvAbhAvAdetadevAha-] vijJAnamaJjasA spaSTaM viprakRSTe viruddhayate / na, svaprekSaNikAdervA jJAnAvRttivivekataH // 407 || 30 [ kAri0 404-411 sakalajJasya nAstitve sva-sarvAnupalambhayoH / ArekAsiddhate tasyApyagdarzanato'gateH // 406 // [ $ 471. sAmprataM pratipAditArthasaGagrahArthaM zlokAnAcakSANaH prathamam Atmano jJAnAtmakatve sarvasya sarvadarzitvaparyanuyogam AvaraNavivekavaicitryeNa pariharannAha-] pravacanasya pauruSe [ $ 472. anAdimUrttakarmasambandhAttatpradezAnupravezarUpAt kathaJcinmUrttatvasyApi bhAvA20 tadevAha - ] tataH saMsAriNaH sarve kathaJcicetanAtmakAH / tattatsvabhAvato jJAnaM sarvatra zabalAyate // 408 // 25 evAsau samantataH sarvArthasAkSAtkaraNarUpatayA ca tadevAha-] abhinno bhinnajAtIyairjIvaH syAccetanaH svayam / [ $ 473. sa tarhi kasmAt sarvato na prakAzate sarvaviSayatayeti cedatrAha-] malairiva maNirviddhaH karmabhirna prakAzate // 409 // [ $ 474. yadA tu tadAvaraNamalAnAM niHzeSavRttyA jIvato vizleSaH tadA prakAzata sarvArthagrahasAmarthyAt caitanyapratibandhinAm / karmaNAM vigame kasmAt sarvAnarthAnna pazyati ? // 410 // [ 475. niravazeSanirdhUtabodhAvaraNamalasyApi kevalinaH punaH kutazcidabhisambandhasaMbhavAdanarthopanibandhaH kinna bhavatIti cedAha --] prabhuH sAkSAtkRtAzeSaprapaJcabhuvanatrayaH / anarthaiH H paramAtmAnamata eva na yojayet // 411 // Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 kAri0 412-417 ] 3. pravacanaprastAvaH [ 476. kutaH punaH prabhorniravazeSaprapaJcabhuvanatrayasAkSAtkaraNamiti cedatrAha-] evaM yatkevalajJAnamanumAnavijRmbhitam / narte tadAgamAt siddhayet, [ 477. nanvevam Agamasya tatpUrvakatvaM na bhavet tato'pi pUrvaM tasya bhAvAditi cedatrAha-] na ca tena vinaa''gmH||412|| [ 478. nacaivamanyonyasaMzrayaH; hetuhetumadbhAvena paramAgamakevalajJAnasantAnasya bIjAGkuravadanAditvAt / etadeva darzayannAha ] satyamarthabalAdeva puruSAtizayo mtH| prabhavaH pauruSeyo'sya prabandho'nAdiriSyate // 413 // 10 [$ 479. grahagalyAdayo hiM dezakAlajAtIyavikalpena prANinAM zreyaHpratyavAyopanipAtapizunatayA pratIyamAnA niHzeSAnapi dezakAlavizeSAn tannivAsinaH trasasthAvarAdyanekavikalpAn prANinaH tadadhikaraNAnadRSTavizeSAnapi taddhetuphalavikalpena pratyAyayanti, anyathA tatpizunatayA tatpratipatteranupapatteH / tatkathamazeSaviSayameva tatastanna sAvita bhavedetadevAha-] grahAdigatayaH sarvAH sukhduHkhaadihetvH| yena sAkSAtkRtAstena kinna sAkSAtkRtaM jagat ? // 414 // [480. sAmprataM parasya nibandhAlliGgabalopanibandhanatve satyapi tasya sUkSmAdipadArthasAkSAtkaraNamavazyambhAvIti darzayannAha-] sUkSmAntaritadUrArthAH pratyakSAH kasyacidyathA / anumeyatvato'nyAdiriti srvjnysNsthitiH||415|| 20 [s 481. bhavatyeva tatprasaGgasAdhanaM yadi grahagatyAdikramamanumAnataH pratipadya kazcidupadizet, na caivam , tacchAtrasya vedAGgatvenApauruSeyasya upadeSTurabhAvAt , etadevAha-] bevasyApauruSeyasya svatastattvaM vivRnnvtH| AyurvedAdi yadyaGgam ; [s 482. atrottaramAha-] 25 yatnastatra nirarthakaH // 416 // [ $ 483. sa ca puruSaH tadarthasAkSAtkAryeva nAparaH... tadeva darzayannAha-] zAstrajJAnaM tathaiva syAt saamgriigunndosstH| [$ 484. prayatnasApekSatvena tatra nityatvavirodhasyAbhidhAnAt / tadavirodhe'pi dUSaNamAha-] avirodhe'pi nityasya bhavedandhaparamparA // 417 // 30 15 Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 . nyAyavinizcaye [kAri0 418-425 tadarthadarzino'bhAvAnmlecchAdivyavahAravat / [485. satyapi tadarthAbhimukhe anAdisampradAyatve vedAgamasya bhavitavyaM tadarthadarzinA puruSeNeti pratipAdayiSuH pUrvapakSayati-] anAdisampradAyazcedAyurvedAdirAgamaH // 418 // 5 [6 486. atrottaramAha-] kAlenaitAvatA'nAptaH kathanna pralayaM gataH ? / [$ 487. tato yatsiddhaM tadAha-] siddhaM zrutendriyAtItaM trikAlaviSayaM sphuTam // 419 // [ 488. tarhi tathAvidhasya tajjJAnasya saMgatA ( sugatA ) diSveva bhAvAt ta eva 10 tadvedAdeH pravartakASaiH ( kAH syuH ) iti cedatrAha-] tathA na kSaNikAdInAM sarvathAptaguNAtyayAt / [6486. upasaMharagAha-] ___ tadviramya viramyaitad yuktaM zAstrapravarttanam // 420 // [$ 460. tadevaM tasya zAstraM pratyupayogamabhidhAya tatra pravRtterarthavattvaM pratyabhidhitsurAha-] tAdRzo'bhAvavijJAne zAstre vRttirnrthikaa| [6 461. tatra bAdhakavat sAdhakasyApyasaMbhavena saMzayasyaivopapatteriti cedatrAha-] sandehe'pi ca sandehaH tatastattvaM nirUpyate // 421 // [ 462. tadevaM vedAvayavatvena AyurvedAdeH nityatve doSamabhidhAya sAmprataM zabdamAtrasya nityatve taM darzayannAha-] 20 svatantratve tu zabdAnAM prayAso'narthako bhavet / vyktyaavrnnvicchedsNskaaraadivirodhtH||422|| vaMzAdisvaradhArAyAM saGkulaM prtipttitH| krameNAsugrahe'yuktaH sakRdgrahaNavibhramaH // 423 // tAlvAdisannidhAnena zabdo'yaM yadi jaayte| ko doSo yena nityatvaM kutazcidavakalpyate ? // 424 // [$ 463. bhavato'pi tadupAdAnasya prAgbhAvinaH kuto nopalabdhiriti cedatrAha-] upAdAnasya sUkSmatvAdyuktazcAnupalambhanam / [$ 464. pratyabhijJAnAttatra nityatvamevopapannaM na bhedaH, tatpratipattestenaiva pratikSepAditi cedatrAha-] sAdRzyAt, naikarUpatvAt sa evAyamiti sthitiH // 42 // . 15 25 30 Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAri0 426-432] 3. pravacanaprastAvaH 87 [415. yadi cAyaM nirbandhaH tathAbhUtayA'pi pratyabhijJayA pratikSepAnnityaH zabda eveti / tatrAha-] yadi caivaMvidho nityo nityAste vidyudaadyH| pratyabhijJA'pramANaM syAd yugpdbhinndeshyoH||426|| [$ 466. bhavatu tatastatrApyabhedapratipattiriti cedatrAha-] sarvArthAnAmanAditve sa vizeSo niraashryH| yo'nyathAsambhavI zabdaghaTAdyAkhyo'vabhAsate // 427 // [$ 497. taduccAraNasya pArArthyAnyathAnupapattyA nitya eva zabdaH iti ceduttaramAha-] sa varNapadavAkyAnAM kAladezAdibhedinAm / sadRzAnAM prabandho'yaM sarveSAM na virudhyate // 428 // 10 [$ 468. kathaM punarasati nityatve zabdasya prAmANya miti cet ; ka evamAha-tasya prAmANyamiti, samyagjJAnasyaiva tattvAt / zabdasya tu tattvaM tatkAraNatvena upacArAt / na ca taddhetutvamapi nityatvAt , api tu tadarthavedipuruSapUrvakatvAt , etadeva darzayannAha-] vAcaH pramANapUrvAyAH prAmANyaM vastusiddhaye / svataH sAmarthyavizleSAt saGketaM hi pratIkSate // 429 // 16 [ 421. tadevamanekadhA samayapratipattisaMbhavenopapannaM tatpratIkSayaivArthi(vArtha)pratyAyakatvaM vacanasya / tadanekatvameva darzayannAha-] sa punarbahudhA lokavyavahArasya darzanAt / zabdArthayorvikalpena sannivezo'nuvartate // 430 // [500. yadi punaH zabdasya vastuni svata eva yogyatvaM ko doSo yena saGketastatrA- 20 pekSyate ? iti ceducyate-tatsarvaviSayaM niyataviSayaM vA ? pUrvavikalpe tato yugapatsarvArthapratIti. prasaGgAt , tathA ca na tato niyataviSayapravRttyAdiriti vyavahAravilopaH / tata Aha-] na sarvayogyatA sAdhvI saGketAnniyamo ydi| [$ 501. dvitIyavikalpe doSamAha-] sambandhaniyame'nyatra samaye'pi na varttatAm // 431 // [6502. kastarhi tayoH sambandhaH ? ityAha-] na hi zabdArthasambandho yato'rthaH smprtiiyte|| tAdRzo vAcakaH zabdaH saGketo yatra vartate // 432 // [503. tanna saugatamate zabdasya saMbhavo varNasyaiva anavasthito (teH ) tatkramAtmanaH pdaaderpyvyvsthiteH| etadevAha-] 25 80 Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 nyAyavinizcaye [kAri0 433-441 krameNocAryamANeSu dhvanibhAgeSu keSucit / na varNapadavAkyAkhyA vikAreSveva saMbhavAt // 433 // [$ 504. khamate tu tatsaMbhavaM darzayangAha-] zabdabhAgAH svahetubhyaH samAnonnayahetavaH / sakalAgrahaNAtteSAM yuktA hi zrotragocarAH // 434 // [ 505. tathAca pudgalaparyAyaH zabdaH zarIrAvayavasambandhenopalabhyamAnatvAt zItAtapAdivat etadeva darzayannAha-] pariNAmavizeSA hi bhAvAnAM bhaavshktyH| dhvanayastatsamarthAnAmabhAvAdatirekiNAm // 435 // 10 [1506. sAmprataM prakaraNArthamupasaMhRtya darzayannAditaH zabdAnAmapauruSeyatve doSamAvedayati-] vAcAmapauruSeyINAmAvirbhAvo na yujyate / [$ 507. pauruSeyasyApi vAcakatvamami (tvamanabhi) matasyApi kinna syAditi cedatrAha-] samyagjJAnAGkuzaH satyaH puruSArthAbhidhAyakaH // 436 // 15 atrApauruSeyatvaM jAtu siddhamanarthakam / / [6508. kiM punastatsatyam yadabhidhAyitvena zabdaH satya ucyate ityatrAha-] sarvArthAnAmanekAtmapariNAmau vyavasthitau // 437 // mArgastadviSayazceti mataM satyaM caturvidham / [$ 509. jIvAdInAJca mArgaviSayatvapratipAdanamaparijJAtatadrUpasya prekSAvato mokSArthAyAH 20 pravRtteranupapatte: ata evAha-] ahaM mamAsravo bandhaH saMvaro nirjarA kSayaH // 438 // karmaNAmiti satkRtya prekSAkArI samIkSate / tattvajJAnaprabhAveNa tapaH saMvaraNaM nRNAm // 439 // tapasazca prabhAveNa nirjIrNaM karma jAyate / 25 rAgadveSI vihAyaiva guNadoSavatostayoH // 440 // mokSajJAnAt pravartante munayaH smbuddhyH| sajjJAnapariNAmAtmatattvasampratipattitaH // 441 // pItadoSAvAkAro vipriitgrhkssyH| [6510. karmapudgala zleSo'pi jIvasya aparamohAdipUrvakaH tattvAt dhattUrAdirasopazleSavat 30 iti siddha Azravo bandhazca, tadupazleSasya bandhatvAt , taddhetozca mohAderAzravatvAt / etadevAha-] Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAri0 442-450] 3. pravacanaprastAvaH rAgAdayaH sajAtIyapariNAmAbhivRddhayaH // 442 // sUcayanti hi karmANi khahetuprakRtIni ca / [$ 511. sAmprataM 'tattvajJAna' ityAdinA uktamapi karmanirjaraNaM vineyajighRkSayA spaSTamabhighitsurAha-] sAtmIbhAvAdvipakSasya sato doSasya saGkhaye // 443 // 5 kazleiSaH, pravRttAnAM nivRttiH phaladAyinAm / [6 512. kutaH punaH vipakSasya sAtmIbhAvaH ? ityAha-] pratipakSasthirIbhAvaH prAyaH saMskArapATavAt // 444 // [6513. ke punaste doSAH yeSAM tadbhAvanAvipakSabhAvenopekSipyate iti cedatrAha-] nirhAsAtizayau yeSAM ttprkrssaapkrssyoH| 10 6514. tanna tasya [nairAtmyasya ] bhAvanA, tatsaMbhave'pi na kiJcitphalamityAvedayati-] ydypynaatmvijnyaanbhaavnaasNbhvsttH||445|| na nirodho nirodhe vA na prayojanamIkSyate / [9515. tanna saugatakalpito mokSaH, tadabhAvAnna tanmArgatvam / anAtmavijJAnAbhiyogasya nairAtmyajJAnasya mithyAtvAcca na tadabhyAsasya mArgatvamityAdarzayati-] heyopAdeyatattvArthaviparItavyavasthiteH // 446 // mithyAjJAnamanAtmajJaM maitryaadiprtirodhtH| [6516. sAmprataM khamate pramodAdeviSayabhAvAdinA vidhAnamupapannamiti darzayannAha-] tattvArthadarzanajJAnacAritreSu mahIyasAm // 447 // AtmIyeSu pramodAdirata eva vidhiiyte| [$ 517. na caivamavasthitasyApi sugatasya kacinmaitryAdikaM saMbhavatItyAha-] yastAvatkaruNAvattvAttiSThatyeva hi cetasAm // 448 // santAnaH sa parocchedAnna samatvaM prpdyte| [$ 518. tanna ucchedAtmA mokSaH saMbhavati / kastarhi karttavya ityAha-] tasmAnnirAsravIbhAvaH saMsArAnmokSa ucyate // 449 // 25 santAnasyAtmano veti zabdamAtraM tu bhidyate / [6 519. ekAntanityatvena (tve) vinazvaraikAntavanirvANasyaivAbhAvaprasaGgAdetadevAha-] nityasyecchA pradhAnAdiyogo'nityaH kimAtmanaH // 450 // mithyAjJAnAdanirmokSaH tathA'nekAntavidviSAm / 15. 20 12 Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcaye [kAri0 451-457. [8 520. taJca [pravacanaM] svaviSaye saptabhaGgayA pravarttate iti, tadvinizcayaM kurvavAha-] dravyaparyAyasAmAnyavizeSapravibhAgataH // 451 // __ syAdvidhipratiSedhAbhyAM saptabhaGgI prvrtte| [9521. tatra prathamadvitIyau tadbhAvAbhAvayoH pratyekaM pratipitsAyAm , tRtIyastu tadubhaya5 jijJAsAyAm / tadevAha-] tadatadvastubhedena vAcovRttestathobhayam // 452 // [ 522. caturthastu yugapattatpratipitsAyAM vacanapravRtterasaMbhavAttadAha-] tadatadvAgavRttezca, [6523. paJcamAdibhaGgatrayaM tu prathamAdeH pratyekaM jijJAsayA caturthena sammIlanAttadeva 10 nivedayati-] - saha tdvaagvRttinaa| [$ 524. tarhi kimartho'yaM syAdevakAraprayogaH vinApi tena bhaGgavikalpAnAmupapatteriti ceducyate-] prayogavirahe jAtu padasyArthaH pratIyate // 453 // sa hi zabdArthatattvajJaistasyeti vyapadizyate / [$ 525. kiM syAtkArAdeH pratItArthasya prayogena iti cennAyamupAlambho loka (ke) pratItArthAnAmapi prayogapratIteridamevAha-] ahamasmIti vAkyAdau siddhAvanyatarasthiteH // 454 // ubhayoktivadatrokto upAlambho viruddhayate / 20 [6526. prakArAntareNApi sa viruddhyate iti darzayati-] yadi kecit pravaktAro vRttivAkyArthayorapi // 455 // sUtreSveva tayorukto trailokyaM kinna vartate ? / [8 527. tarhi syAtkArAdiprayogo'pi saphala eva tadviSaye mandamatInAM bhAvAdetadevAha-] kevalaM pratipattAraH sthAdvAde jaDavRttayaH // 456 // [$ 528. paratrApi jaDavRttaya iti darzayati-] jAtitadvadapohAdivAdazca na hi jaante| [$ 521. ke tarhi syAdvAdamanurundhante yadi saugatAdayo jaDavRttaya iti cedatrAha-] srvthaikaantvishlesstttvmaargvyvsthitaaH||457|| vyAkhyAtAro vivakSAtaH syAdvAdamanurundhate / 15 25 Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 10 kAri0 458-465] 3. pravacanaprastAvaH [$ 530. pramANaprasiddhatvAdeva anekAnte saMzayAdidoSaprasaGgo'pi prekSAvatAM nAvataratItyAha-] anekalakSaNArthasya prasiddhasyAbhidhAnataH // 458 // saMzayAdiprasaGgaH kiM syAdvAde'mUDhacetasaH / sAkalyeneha sAmAnyavizeSapariNAmadhIH // 459 // mithyaikAntapravAdebhyo viduSo vinivartayet / [$ 531. kathaM punaH zAsanatvAvizeSe'pi zAsanAntaraparihAreNa bhagavadarhacchAsanasyaiva prAmANyamityArekAyAM tathA tadarzayannAha-] AptavAdaH sa evAyaM yatrArthAH samavAyinaH // 460 // pramANamavisaMvAdAt, [s 532. kathaM punaH dRSTAgamavirodhavikalatayA pramANamapyanekAntavAda:..."sakalavedina eveti nizcayaH ? kathaM vA yathoktaguNopapanno'pi kacinmithyAvacanAnAmapraNetA ityeva nirNayaH ? bItarAgANAmapi sarAgavacceSTAsaMbhavAdetadeva darzayati-] praNetA yadi zaGkayate / [ 533. prathamazaGkAyAmuttaramAha-] AtmA yo'sya pravaktA'yamaparAlIDhasatpathaH // 46 // nAtyakSaM yadi jAnAti nopadeSTuM pravartate / [6534. dvitIyazaGkAyAmapyAha-] parIkSAkSamavAkyArthapariniSThitacetasAm // 462 // adRSTadoSAzaGkAyAmanyatrApi prasajyate / [535. tataH svasaMvedanaM pramANayatA pravacanamapi pramANamabhyupagantavyam avizeSAt / etadevAha-] pratyakSAgamayoriSTaM prAmANyaM guNadoSayoH // 46 // upalabdhyanupalabdhibhyAM kacid vRttsmtvtH| [1536. tadevaM pravacanasya prAmANye yatsiddhaM tadarzayannAha-] tathA sAkSAtkRtAzeSazAstrArtho'kSAnapekSaNAt // 464 // savRttakevalajJAnaH sarvajJaH sampratIyate / [$ 537. sakalAvaraNaparikSayAvirbhUtamapi kathaM tadazeSaviSayamiti cedatrAha-] jJasyAvaraNavicchede jJeyaM kimavaziSyate ? // 465 // 15 20 25 Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 10 15 ha2 25 nyAyavinizcaye [ 538. bhagavato'kSAnapekSadarzanatvAttadAha-] aprApyakAriNastasmAt sarvArthAvalokanam / [ $ 539. sarvArthAvalokanameva darzayannAha - ] zAstre duravagAhArthatattvaM dRSTaM hi kevalam // 466 // jyotirjJAnAdivatsarvaM svata eva praNetRbhiH / [ SS 540. tadvat anyadapi sarva tattairdRSTameva anyathA tadviSayAnupadezAliGgAnanvayavyatirekAvisaMvAdizAstrapraNayanAnupapatteH / anupadezAdaya: praNayanavizeSaNatvena saMhatA eka (eva ka ) smAddhetavo na pratyekamapIti cedAha - ] saGghAto hetureteSAM pRthaganyatra sambhavAt // 467 // [ 3541. tato na sugatAdInAM praNetRtvaM tadabhAvAt / tatra ca doSamAha - ] evaM hi sugatAdibhyo varamIkSaNikAdayaH / [$ 542. arhatAmapi kiM tattvadarzitvakalpanayA zAstrAdeva anuSTheyArthapratipatteH, tasya ca saMvAdAdeva prAmANyAvagamAt iti cedatrAha-] zAstraM tallakSaNavyAptaM sarvajJAderabAdhanAt // 468|| apauruSeyavRttAnto'pyata eva virudvayate / [ 543. samprati zAstrArthamupasaMharannAha - ] [ 20 darzayiSuH prathamaM tadAdyatvAt smaraNajJAnasyopadarzayati-] [ kAri0 466-471 pratyakSamaJjasA spaSTamanyacchrutamaviplavam // 469 // prakIrNaM pratyabhijJAdau pramANe iti saGgrahaH / 544. sAmprataM parokSavikalpAnAM prAgupavarNitamapi prAmANyamanusmaraNArthaM punarupa idamevamiti jJAnaM gRhItagrahaNe'pi naH || 470 // [ $ 545. sAmprataM tarkasya prAmANyaM darzayitumAha-] pratyakSe'rthe'nyathAropavyavacchedaprasiddhaye / anumAnamato hetuvyavacchede 'navasthitiH // 471 // [ 546. sAmpratamupamAnasya pratyabhijJA vizeSatvena pramANAntaratvamupAcikIrSuH tadeva tAvatpari (tAvatpara) kalpanAmAdarzayati-] [8 547. tAn prati atiprasaGga darzayannAha - ] upamAnaM prasiddhArthasAdharmyAt sAdhyasAdhanam / Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. pravacanaprastAvaH kAri0 472-478] yadi kiJcidvizeSeNa pramANAntaramiSyate // 472 // pramito'rthaH pramANAnAM bahubhedaH prasajyate / [$ 548. tarhi smaraNAdikaM kinnAma pramANamiti cedAha-] sarvametacchutajJAnamanumAnaM tathA''gamaH // 473 // [$ 546. kathaM punarAgamaH pramANamiti cedAha-] sampradAyAvighAtena yadi tattvaM prtiiyte| [6550. kiM punaH pratyakSaM kiM vA parokSamityatrAha-] Aye parokSamaparaM pratyakSaM prAhurAJjasam // 474 // [ 8 551. kathaM tarhi matijJAnasyaiva (va) avagrahAdibhedasya pratyakSatvamuktam AtmamAtrApekSatvAbhAvAditi cedatrAha-] kevalaM lokabuddhayaiva mterlkssnnsnggrhH| [6552. kathamAgamasya parokSatvamuktam-'anumAnaM tathAgamaH' iti; tasya ajJAnatvAt, jJAnasyaiva cAgame parokSatvakathanAditi cedatrAha-] sthAdvAdaH zravaNajJAnahetutvAcakSurAdivat // 475 // [ 8 553. tatkimidAnI pramANaphalamityAha-] pramANasya phalaM tattvanirNayAdAnahAnadhIH / niHzreyasaM paraM veti kevalasyApyupekSaNam // 476 // pratyakSaM zrutavijJAnahetureva prasajyate / [6554. pramANavannayAnAmapi adhigamahetutvaM te'pi vipratipattinirAsena nirNetavyam ( vyAH ) iti cedatrAha-] iSTaM tattvamapekSAto nayAnAM nayacakrataH // 477 // [$ 555. tadevaM vyavasthApitaprAmANyasya pravacanasya zAstrAnte prayojanamAha-] mithyAtvaM saugatAnAM kaNacarasamayaM kApilIyaM prameyam, prAgalbhyaM zAyarANAM jinapativihitAzeSatattvaprakAze / paryAptatvaM vyapohannupahasanamayaM prastuvannyAyamArge, 25 sthAdvAdaHsarvavAdapravaNaguNagaNaHzreyase no'stu nityam // 478 // . [ 8 556. kiM punastacchyo yadarthatvaM syAdvAdasyAzAsyate iti cet ? sakalAvaraNaparikSayavijRmbhitaM kevalajJAnameva / tadevAha-] 15 20 Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 nyAyavinizcaye 47-480. 5 naikAntakSAyikANAmatizayamavadanava nAnArthasAdhyam, naiSkiJcanyaM tapo vaa'viglitskllleshraashervinaashe| niSparyAyaM pravRttaM sakalaviSayagaM kevalaM veda nityam, yo'yaMtasmai namAmA tribhuvanaguravezabhbhave shaantyete||479|| [557. punarapi zAsanasyArAdhyatvaM phalavatvena darzayanAha-] yuktAyuktaparIkSaNakSamadhiyAmatyAdarArAdhinAm, saMsevyaM paramArthavedasakaladhyAnAspadaM zAzvatam / lokAlokakalAvalokanabalaprajJAguNodbhUtaye, AbhavyAdakalaGkamaGgalaphalaM jainezvaraM zAsanam // 480 // iti nyAyavinizcaye tRtIyaH pravacanaprastAvaH // [samAptazcAyaM granthaH] ____10 10 Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImadbhaTTAkalaGgaviracitaH ||pr mA Na saGga hH|| Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImadbhaTTAkalaGkaviracitaH // pramA Na sa Gga haH // // namaH zrIvarddhamAnAya // zrImatpamara (tparama) gambhIrasyAdvAdAmoghalAJchanam / jIyAt trailokyanAthasya zAsanaM jinazAsanam // 1 // [s 1. pratyakSaM vizadajJAnaM tridhA zrutamaviplavam / parokSaM pratyabhijJAdi pramANe iti saMgrahaH // 2 // ] 1. prathamaH prastAvaH $ 1. pratyakSaM vizadajJAnaM tattvajJAnaM vizadam, indriyapratyakSam anindriya- 5 pratyakSam atIndriyapratyakSam tridhA / zrutam aviplavam pratyakSAnumAnAgamanimittam / parokSaM * pratyabhijJAdi smaraNapUrvakam / hitAhitaprAptiparihArasamarthaM dve eva pramANe iti zAstrArthasya saGgrahaH, pratibhAsabhedena sAmagrIvizeSopapatteH ||ch || 13 prAmANyamaprasiddhArthakhyAterarthAnukAriNaH / vyabhicArAdanirNItaM vyAvRttaM sarvato gatam // 3 // S 2. pramANam acyuttanna ( avyutpanna ) sandigdhaviparyastArthapratItau viSayA.nuvidhAyino'kiJcitkarArekAviparyAsA'nivRtte ( tteH ) sarvathA sArUpyAsaMbhavAt / arthopalambhAdyavasAyasAmarthya anyakalpanAvaiyarthya (rthyA) t / tajjanmasArUpyAdhyavasAyasya anyatra vRttiH bhrAntikAraNavat / niSkalAnAmetanna bhavati, sakalavyavacchedanirNayA'nirNayAdiprasaGgaH ||ch || akSajJAnamanekAntamasiddheratpa (rapa) rAkRteH / spaSTaM sannihitArthatvAd bhAvanAto nivarttate // 4 // 9 3. cakSurAdijJAnaM savikalpakaM sAmAnyavizeSAtmaviSayaM varNasaMsthAnAdimataH * pratyabhijJA smRti Uha 10 15 Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hada pramANasaGgrahe [ kAri0 5-60 sthUlasya kasyaciddarzanAt, anyathArthI niyama vaisyadyecchA vRttayaH (1) saGkalanAntaravat / na tAdRzaM saJcitAlambanaM yuktam ; vividhAn vidhAnasya (vivAdAnuvivAdanasya ) vikalpanAntarIyakatvAt / tadekAnte paratra ko [s] paritoSaH 1 sakRtpa (pra) tibhAsamedaH saMvidAtmanaH santAnAntaravat / tatra bhedAbhedasAdhano na bhedasAdhano na bheda5 pratiSedho viSayavat, vijJAnasaJcaye punarasaGkramAdaparAmarzasparzAdijJAnayaugapadye tadarthAnantaramAnasapratyakSe'pi samAnaH prasaGgaH / tanna atItaviSayaM parisphuTaM yuktam atiprasaGgAt / tadevaM viplutavad bhAvanAto nivarttate / acintAyAM vikalpasaMhAre tathAdRSTau punarbhAvayato'nivRtteH ||ch| 10 [8 2. sadarthaniyataM jJAnaM phalaM tattvArthanirNayaH / 25 4. sadarthaniyataM jJAnam, nahi satorviSayaviSayitve'pi aniyamo bhrAtRvadupacArasyApi tatrAnupayogaH / sambhavatyapi bhAvAnAM svabhAvabhedaH / phalaM tattvArthanirNayaH, svArthamAtrAdhyavasAyAbhAve darzanasya sannidhAnAbhedena dRSTasajAtIyAbhilApAsmRteH ubhayavyavasAyo'pi na syAt / tadabhAve pramANAbham, timirAdyavagrahaH 15 pramANaM candrAdiSvavisaMvAdaM na punaH zuktyAdau, tathA'nabhini ( 'bhini) bodhe yathArthadarza - ne'pi viplavasambhavAt / mAnasaM savikalpakam, sukhAdiravikalpapratyakSApratyakSaikAnte na mAnasaM kSaNaparimANAderapratibhAsaH kezAdivivekavat / parokSajJAnArthaparicchedaH paro - kSavat / satyapi samAnetarapariNAmAtizaye nAnaikasantAnAtmanA ( nAM) tathAbhAvasaGkaravyatika [ra] vyatirekAd anvayinoraskhalatsamAnaikapratyayaviSayatvaM parasparaparigrahapari20 NAmAvinAbhAvI matizrutayo [:] svArthaviveko niyatodbhavetaravivarttena guNavat, ubhayopayogalakSaNatvAdAtmanaH / tadabhAve pramANAbhaM mAnasaM savikalpakam // 5 // ] svanizcayaphalApetaM mAnAbhAsaM suSuptavat / $ 5. svato nirNayAtmakaM phalam, pramANAntarAnubhavanirNayaM punarmAnAbham / zAstrArthajJAnasaMvAdaH tatpratyakSaprasAdhanaH // 6 // 96. sarvamithyaikAntAtIjA (tA ) tizayajJAnaM pravacanam, atikaraNapratyayAtyaye sarvathA sambandhagrahaNAyogAdandhaparamparayA'nupapannam ||cha || kAlene (nai) tAvatA [s] nAptaH kathaM na pralayaM gataH ? | $ 7, nahi zabdaH svataH pramANaM vipratipattidarzanena tadarthopalambhasampradAyApekSaH saMvAdasatyapratipatteH / doSAvaraNakSayopazamaprayogAtizayavazAd vijJAnavizeSA80 nupapattau tajjJAnamapi na pramANam / tadarthadarzanasamayasaMvAde samabhihAreNa pramANAntarapravarttane sampradAyA'vicchedaH / Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAri0 7-10.] 2. dvitIyaH prastAvaH . antaraGgaM svataH siddhmkssaadervybhicaartH||7|| ___18. jJAnapariNAmavyatirekiNo jJatvavirodhAt / svayaMprabhuralaGghanArhaH svArthAlokaparisphuTamavabhAsate satyasvamavat ||ch| - ekatra nirNaye'nantakAryakAraNatekSaNe / 8. caitanyasvabhAvasya zataH ( sataH) sahakramasaMyogadharmAntarebhyo vyAvRtti-5 riti samavagrahe sphuTam AtmasahabhAvinA pUrvAparakoTayoH anAdyanantayoranavayavena parijJAnam aavrnnvigme| __paraM jyotiranAbhAsaM sarvato bhAsamakramam // 8 // 10. nAtIndriyamatyeva sarva [vi] ta sarvatra parisphuTaM yathA IkSaNikAde [] sakalajJAnAvaraNaparikSaye tu nirAbhAsam , sAmAnyavizeSAtmano'yugapatpratibhAsAyogAt / 10 lakSaNaM samametAvAn vizeSo'zeSagocaram / akramaM karaNAtItamakalata mahIyasAm // 6 // iti pramANasaGgrahe prathamaH prastAvaH ||ch|| 2. dvitIyaH prastAvaH pramANamarthasaMvAdAt pratyakSAnvayinI smRtiH| 15 11. indriyajJAnaM hitAhitapratipattau na vai sAdhakatama (maM) smRtivyavadhAnAt , dRSTasaa (sajA) tIyasambandhAvya (dhya) vasAyanAntarIyakatvAt / anadhigatArthAvagrahe'pi arthAtizayavaidhurye pravRtteranaGgamanadhyavasAyAdinimittam / samadhigate punaH 'vyAmohavicchedena pramANAntaravat / pratyabhijJA phalaM tasyAH prAmANyaM pratipattitaH // 10 // 20 12. pratyavamarzaH phalamapi pramANam upAdAnAdeH tadanA ( tannA) ntarIyakatvAt / dravyasAmAnyasaMhAraviSayaH puruSAdivat / 13. jIvAdayo dravyapadArthA viniyatatada [ ta] tpariNAmasatanva (tatva)vivarttagranthivikArAH kaumArAdivat / sadRzapariNAmaH sAmAnyaM yamalakavat / sabhArAH 25 (bhAga) visabhAgayorasAkaryeNa pratyavamarzaH ekAnekasvabhAvaniyamaH / Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 sambhavapratyayastarkaH pratyakSAnupalambhataH / anyathAsambhavAsiddheranavasthAnumAnataH // 12 // $ 15. samakSavikalpAnusmaraNaparAmarza sambandhAbhinibodhastarkaH pramANam / saMvAdasAmarthyabhedena sahakramasaMyogabhAviSu tathAbhAvAbhAvaniyamanizcaye na punaravagrahavyApAro viSayaviSayisannipAtasamanantaralakSaNatvAt / nahi pratibandhanirNayAt prAk 10 siddhamanumAnam, anavasthA ca ||ch| vivarttaH sarvathaikAnte viruddhaH puruSAdivat / $ 16. pradhAnapuruSakAlaparamANusvabhAvapravAdeSu sahakramasaMyogavaisya (vaisa )rUpyavirodhicetanetaraprabhedaikapariNAme nAmni vivAdaH sanmAtrAvizeSAt / anyathA sarvat (sarva) sarvatra sarvathA syAt // cha || nityamekamanekatra nimittaM samavAyinam // 13 // niraMzaM karmasaMyogAt kAraNaM pariNAminam / $ 17. nimittam utpattimatAM yadi nityaM sthityutpattivipattInAmakramaH jJAnecchAkaraNazaktInAmavyatirekAt, anyathA tadakarttRtvam / tatkaraNaniyame tulyaH prasaGgaH, vyapadezaniyamAbhAvaH, svataH siddheH / tadutpattimattve'pi dezakAlasvabhAvAniyamo 20 nirhetukatvAt / taddhetutve punarakramaH, tatkaraNazaktestadAtmakatvAt, vyatireke samAnaH prasaGgo'navasthA ca / sahasiddheH tadvattAyAmAtmAdeH tadguNatvaM sarvatra samavAyA'vizeSAt / nityAnAM svabhAvotpAdavi ( dAvi ) ghAtAdanapekSA / tadanyakaraNe punaranivRttaH prasaGgaH / na karma saMyogakAraNaM sAvayavavirodhAt, sarvasya paramANumAtraprayo vA / pariNAme'pi nimittAntarakalpanAyAmanavasthA / 15 pramANasaGgrahe [ kAri011-14. tadAbhAsau viparyAsasaMzayo (yau ) mativibhramAt // 11 // 14. na saMzayo vyavasAyasAdRzyAbhinibodhaniyamAdanuddhRtavikalpo [s] nadhyavasAyaH, tadatadvizeSAdhyavasAyAniyamapratyayo vimarzo [s] nadhyavasAyaH / viparyAsaH pratyakSapratibhAsavaikalyena hitAhitavivekavirahaH ||cha || 25 30 100 tatraikamarthakRd buddherAnantaryamanarthakam // 14 // $ 18. ekamanekatra niSparyAyaM pratyavayavaM na sarvAtmanA pratyekaM tatsvabhAvanai( venai) katvavirodhAt / naikadezena niravayavAnAm, anyathA anavasthA / 'varttate' iti vijJaptimAtre'pi sarvaM samAnam / na caitanyamityeva tadavayavavikalpananivRttiH / vibhramazUnyapratipattivipratiSedhaH / iti tarkamapekSeta niyamenaiva laiGgikam / Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAri0 15-16.] 3. tRtIyaH prastAvaH 101 16. sAdhanasya kacidupalambhe'pi virodhAvirodhayoH tadarthatvAt / doSAvaraNaparikSaye vacanAdeH sambhavo nAnyataH / anyathA sambhavajJAna (naM) kutakA bhrAntikAraNam // 15 // 20. vivakSAto vAcovRtteranyatrAnupalambhena sarvataH tadabhAve vyatirekacintA mithyohaH, suptapramattayoH tadabhAve'pi darzanAd , hetusannidhAnAsanidhAnAvizeSaH karaNa-b zaktyanuvidhAnAt / vijJAnaguNadoSAbhyAM vaagvRttergunndosstaa| vAJchanto vA na vaktAraH zAstrANAM mandabuddhayaH // 16 // 3 21. zarIraM yadi guNadoSakAraNaM tannirhAsAtizayAnuvidhAnam / teSAM zarIrasthitihetutve tatrAnuparamaH syAt / doSAvaraNakAraNatve tatprakarSApakarSAvirodhaH / tadA-10 tmakatve puruSasyaikabhAve nivRttiH caitanyavat / tadguNadoSAnuvidhAyinI varNapadavAkyAnupUrvI doSayA( jA )ti vizeSayed , vivakSAyAmapi aviSaye svayamapravRtteH / pratyakSanirNayAnnateM saamaanyaanusmRtisttH| pratyabhijJA tatastarkaH tataH sAdhyaparigrahaH // 17 // Atmaiva matimA (mAn) dRssttsaamaanyaabhinibodhtH| parokSe'pyavinAbhAvamupaiti zrutapATavAt // 18 // ||ch|| iti pramANasaGgrahe dvitIyaH prastAvaH // 15 3. tRtIyaH prastAvaH 20 anumAnasamAsArthamanumAnamataH param / pramANaM kacidekasya vidhaanprtissedhyoH||19|| $ 22. sAdhyAvinAbhAve sahakramasaMyogalakSaNe sAdhanasya sAkSAtkRte sAdhya(dhyA) rthasamAkSiptaH tatra smRtivikalpa (lpaH) kutazcit pramANam , kathana UhAdiH / khasaMvedane'pi samAropavyavacchedAbhAvAt, iva (ita) rathA vipratipatteranana (nu) mAnam , svato [5] siddhasya sAdhanAntare'pyanavasthA / ayuktam-1.) "nApratyakSamanumAnavyatiriktaM mAnam" iti / sarvatra saMvAdAvizeSe tadvidhipratiSedhayorvipratiSedhaH 25 zAstrAnumAnavat / Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 10 pramANasaGgrahe [kAri0 20-23. [s 3. sAdhyaM zakyamabhipretamaprasiddhaM tato'param / / ___ sAdhyAbhAsaM yathA sattA bhrAnteH puruSadharmataH // 20 // ] $ 23. sAdhyaM zakyamabhipretamaprasiddham / avyutpattisaMzayaviparyAsaviziSTo'rthaH sAdhyaH / tatra sAdhanasAmarthyam / yathA sarva sAmAnye (nya) vizeSAtma5 kamiti / tato'paraM sAdhyAbhAsam / yathA sattA, sadasadekAntayoH sAdhanAsambhavaH, tadatadubhayadharmANAmasiddhaviruddhAnaikAntikatvam / bhrAnteH puruSadharmataH vipratipattayaH sadasatpramANaprameyaikAntAtma (tmA ) no bahuprabhedAH pratipatrabhiprAyANAM niraGkuzatvAt / sAdhanaM prakRtAbhAve'nupapannaM yathA sti| . prameyatvaM niraMzAnAM pratibhAsavirodhataH // 21 // 24. sAdhyArthA'sambhavAbhAvaniyamanizcayaikalakSaNo hetuH, sarvamanekAtmakaM prameyatvAt / nahi cakSurAdijJAnamanyadvA svabhAvAntaravivekena jJArucide (jAtucide)kamAkAraM viSayIkaroti / parasparavizleSiNAmaNUnAM bhavatAmapyanupalambhaH / vipratiSiddhaM tAdRzAM vartanaM sambandhAsiddheH, pRthksiddhiprsnggH| zakalA (sakalA) vayavopalambhA15 sambhave tadagrahaH, tdvyvaantrdrshnaadrshnvirodhH| vizvaM sarvagataM sattvaM vyaktaM ced vyaktibhiH sphuTam / 625. ekamakramaM sarvavyaktisAmAnyamanyatamAbhivyakta khAzraye yadi satupra (satpra) tyayaheturavizeSeNa sakalaM sadai (de) va prameya (yam) tadvizeSe khbhaavhaaniH| sarvasvAzrayasambandhe sAmAnyaM syAt pradezavat // 22 // 20 26. yadi sarvagataM sAmAnyaM sarvatra vizeSapratyastana (ma) ye pratyayasaGkaraH / svAzrayavyApitve tathA'nekatvam / kA zra viriNo (AzrayavirahiNo') vastutvam / AzrayAzrayibhAvo'bhivyaktyanabhivyaktI satpratyayakattRtvAkartRtve sahakArikAraNApekSAvizeSato niSkalasya yugapadanekatra vRttiH iti duranvayam / sato'pi tadAzrayAdarzane darzane ca sAvayavatvam / / 25 ekaM calaM calairnAnyairnaSTaM naSTairna caapraiH| AvRttai (tai)rAvRttaM (taM) rUpaM raktaM raktairvilokyate // 23 // 8 27. vicitrAvayavAtmakamekaM bahirantazca kaizcideva AtmabhUtaiH anyaizca mAtrAbhedaizcalamacalam , vinaSTamavinaSTam, AvRtamanAvRtam , raktamarakkam, upalambhA nupalambhayogyaM nAparaiH, anavasthAprasaGgaH / tenaiva tadAtmakaM yuktaM yenAtizayena 80 vastvantaraM samavaiti / Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 103 kAri0 24-28.] 3. tRtIyaH prastAvaH khalakSaNamasaGkIrNa samAnaM savikalpakam / samartha khaguNairekaM sahakramavivartibhiH // 24 // 8 28. udayasthitisaMhAralakSa [Na] sya sataH pratibhAsAdibhedAbhedAbhyAM bhedAbhedaprasiddhiH, Atmapratibandhena tathA pariNAmAt saMzayavirodhavaiyadhikaraNyobhayadoSaprasaGgA'navasthAsaGkarAbhAvakalpanAm anyonyAvivekapratItiH atizete / jAtyanta-5 rAdhigame mecakAdivat satyapi vaizvarUpe tathApariNAmena samAnazaktInAmekatvam / tenaiva tatsamaM karttavyamiti niyamAbhAvAt / nahi sahakAriNAM shktisngkrH| vyaktivadekaikasya sakalazaktiyoge sahakArikAraNApekSA mA bhUt / samagrANAM tadekAmivyaktI yuktaH tadekakAryaH praadurbhaavH| pradhAnapuruSayo [:] zaktisaGkaraprasaGga [:] / guNAnAzca na kartRtvam , anyatrAbhivyakteH / tadime sAmAnyavizeSAtmAno na saGkIryante / 10 vijJAnasyaikarUpatve vijnyeysyaa'vishesstH| $ 26. 'pratibhAsabhede'pi buddherekatvam' iti viruddhaM pshyaamH| sarvasyaikAMzamAtrAnuSaGgaH saMvitsvabhAvasya te tathotpattireva saMvedanam , anyathA ekatrApi 'kSaNikatvavijJaptimAtratA santAnAntaraviveka' iti na svato naanytH| vitathanirbhAsA'vizeSe vRkSAdidarzinaH svAMzamAtrAvigrahavikalpairna tttvprtipttivyaapaarvyaahaarprtiitiH| vimave'pi 15 sarvathA vibhrame vibhramAsiddhiH / anekAtmakatve bAhyArthe ko'paritoSaH ? sarvathA virodhaparihArasya krtumshkteH| svasaMvedanamAtrasya kadAcidanupalambhe yathopalambhaM vipratiSedhena zUnyatApratipatterazUnyatAnuSaGgaH / tathAhi nAbhAvasya prameyatvaM na bhAvasyA'prameyatA // 25 // 630. sarvathA sataH pratItau anivRttiH / asadupalambho vipratiSedhaH / arthAbhA- 20 vavikalpasya svaviSayatvam / kasyacit kaivalyamaparasya vaikalyam / tadetat prameyatvamavitattva (tha) pratyayAtmakaM pramAtari pratyakSa prameyadharmatayA tadadhigamayogya sa (sva) bhAvaH, parokSaM ca / viSayadvaividhyena sadvyavahAralakSaNa prameyameva / sarvatra sarvathA bhAve virodhH| praaprvibhaagaikprinnaamvishesstH| tAnyeva pazyan pratyeti zAkhA vRkSe'pi laukikaH // 26 // 25 pramANamAtmasAtkurvan pratItimatilavayet / vitathajJAnasantAnavizeSeSu na kevalam // 27 // tatra citraM bhavedekamiti citrataraM ttH| citra (tra) zUnyamidaM sarvaM vetsi citratamaM tataH // 28 // iti pramANasaGgrahe tRtIyaH prastAvaH ||ch|| Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 pramANasamahe [kAri0 26. 4 caturthaH prstaavH| anyathA [s] sambhavo jJAto yatra tatra trayeNa kim ? / 631 anitya AtmAdiH zarIrAderanityatvAt / nahi tatpariNAmamantareNa tadvikAritvaM yuktamiti / etAvatA yadi pratItiH kiM sAdhyadharmakalpanayA dharmA5 ntaratvAt 1 udeSyati zakaTam udgAdbharaNiH kRttikodayAditi / kaalaadidhrmiklpnaayaamtiprsnggH| zabdAnityatve cAkSuSatvAdirapi siddhaH (?) / sAtmakaM yA (jI) vaccharIraM prANAdimattvAditi / caitanyopayogAdanyatrAvRttau suSuptAdiSu darzanAdayuktA vRttiH| na zarIrapariNAmaH tadapratyakSe (kSa) tve prtykssH| tathA'pariNAminaH tadguNatve anavasthA / sahabhAvaniyame'pi anyonyavyapekSAto'nAdisambandhaprasaGgaH, tadubhayatrA10 vizeSAt / pUrvAbhyastasmaraNAvinAbhAvinaH kvacid guNAntarasya liGgato jAtisparasaMvA dena niraMzasya vigrahavyAptivirodhaH / nAnAtve punarasamsavaH, prabhavasmRtipratyabhijJAcaM (di) vighaatH| tathApariNAme sakaladoSanivRttirityAtmabhAvasiddhitaH kimanvayena zabdapariNAme zrAvaNatvAdivat ? pUrvAparasvabhAvaparihArAvAptilakSaNatvAd / upAdhi pratiSedhe kRtakatvAdi vaizvarUpyaM sattAvyatiriktaM mA bhUt / sarvasya sataH tathA vipratipattau 15 ekatrAnanvaye kathamupasaMharet ? tadvizeSAnAkSepe kiM sAdhanam ? ekalakSaNAnupalakSaNe kAryAderagamatva (mktvm)| vacanapuruSatvAnupalabdhInAM kvacid rAgAdi-sarvajJatAbhAvasAdhanasAmarthyavaidhurya (ye) vyAptivizeSaH ko'paro'nyathA [s] sambhavAt / satpravRttinimittAni svsmbndhoplbdhyH||29|| 632. svabhAvopalabdhiH-yathA astyAtmopalabdheriti / jJAnasvabhAvapariNA20 mino vigrahavyApina ( naH) svasaMvedane'nyavedanam / nahi sukhAdayo bhedinaH saMvidrate tathA [s] nirNayAt / vibhramakalpanAto nAnyonyamatizayAte / svabhAvakAryopalabdhiHabhUdAtmA smaraNAt / satyapi prabhavasAsyA (vasyA) tizaye tadasambhavaH, janyajanakavad visadRzapariNAme'pi bAlavRddhavat / svabhAvakAraNopalabdhiH-bhaviSyati AtmA sattvAt / svabhAvAntarapariNAmAtmakaM bhAvalakSaNam / sakalazaktivirahiNo nirupA25 khyatvam / svapariNAmavikalasya paratrAsAmarthyam / sahacaropalabdhiH asyA (astyA) tmA sparzAdivizeSAta / tAdRzaM loko vivecayati / sahacarakAryopalabdhiH -atra vacanAta kaayvyaapaarH| anvayavyatirekAnuvidhAnaM sahacAriNo vyApAre sAdhakatamatvam / sahacarakAraNopalabdhiH -sakala AtmA zarIrAvayavabhedAt / tadvRttinAntarIyakaH saMyogaH kAryakAraNayoH tathApariNAmaH / tAdRzaH kramavRtterapratighAtaH / nAnAtve'prati30 sandhAnam / ekasya kAladezAntaravyApitvaM pratibhAsabhedena rUpetarayordarzanAt / darzanavattadvattau tathA saMzleSe sarvathA'sambaddhaH prasaGgaH / Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 105 15 kAri0 30-31.] 4. caturthaH prastAvaH tathA [s] sadvyavahArAya svbhaavaanuplbdhyH| $ 33. svabhAvAnupalabdhiH-yathA na kssnnkssyaikaanto'nuplbdheH| nahi bahirantarvA bhedanirbhAsavivekaH / paramANuvacchala (vatsthUla) sya kasyacit pratibhAse tadAbhAsavirodhaH / kAryAnupalabdhiH-atra kAryAbhAvAt / sati tAdRze kArya yadi akramaHpra(mapra) snggH| kAraNAnupalabdhiH -atraiva kAraNAbhAvAt / nAzasamakAlakAryakalpanAyAM 5 pazcAdapi asato'vizeSAt / samanantarabhAve'pi atiprsnggH| vizeSavyavasthAyAM tAdAtmA (tmyA) siddhiH / upAdAnapraklaptaiH (ptau) pratyabhijJAdihetoH ko'paro'tizayo'nyatra pariNAmAt / svabhAvasahacarAnupalabdhiH-nAtrAtmA rUpAdivizeSAbhAvAt / tAdRzo [5] viveke kathaM dAhAdisAhasamAcaret prekSApUrvakArI ? sahacarakAryAnupalabdhiH-atra vyApAravyAhAravizeSAbhAvAt / nivRttipratibandhayoH vizeSAnupalakSaNe 10 punaraviviktaM syAt / sahacarakAraNAnupalabdhiH -atraiva AhAramA ( rA'bhA ) vAt / sa vicitraH shriirsthitiheturvijnyeyH| pariNAmi-sahakArikAraNayoH tadavizeSe'pi tAdAtmo(tmye) tadabhede'pi yugapadbhAvinAmajanyajanaka [ka] sahabhAvaniyamaH / svApadona(svopAdAna ) sahakArivivartavikalpe pratibandhaniyame kiM paraspa (rampa) rayA niyamahetunA ? tadanyatrAnivAraNe svabhAvAntaravat / ____savRttipratiSedhAya tdviruddhoplbdhyH||30|| 3 34. nAnupalabdhireva abhaavsaadhnii| yathA svabhAvaviruddhopalabdhiH -nAbicalitAtmA bhAvaH pariNAmAt / sthitisvabhAvaikAntasya svabhAvaparihAravirodhaH / svato [5] nazvaratve kauTasthyaprasaGgaH / kAryaviruddhopalabdhiH-na lakSaNavijJAnaM pramANaM visaMvAdAt pramANAntarApekSaNe / kAraNaviruddhopalabdhiH -nAsya parIkSAphalam abhAvaikAntayaha- 20 NAta / saMvRtivAde'pi smiikssaavirodhH| vyApyavyApakayorevaM siddhayasiddhI vicaartH| sadasayavahArAya tattvAnyatvavivekataH // 31 // $ 35. sarvatra vyApyasiddhiravizeSeNa vyApakasAdhanI / yathA [s] nityaM kRtakatvAt / pariNAmAbhAve tadanupapattiH / tathA vyApakasyAnupalabdhiH vyApyavi-25 nivartanI / na niranvayavinAzo bhAvasya atyantAbhAvAnupalabdheH / iti svabhAvasahacarakAryakAraNabhedaparigrahaH / svabhAvaviruddhavyAptopalabdhyoH vyApakAnupalabdhau antarbhAvaH / na nityaH kRtakatvAt , akRtakatvAsiddhiH (ddheH)| avizeSeNa svabhAvaviruddhakAryo (ryA) nupalabdhyoH kAryAnupalamme / tatra prayatnAnantarIyakatvAt iti nAparo heturanupalambhAt / upalabdhervA anyonyavivekopalambhalakSaNatvAt / anayo 30 [:] svabhAvaviruddhopalabdhyoranupalambhalakSaNatvAt / anyopalambhojnupalambhaH / 14 Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 pramANasaGgrahe [kAri0 32-35. svabhAvaviruddhavyApyavyApakakAryakAraNopalambhAnupalambhaprayogabhedAH pratyakSe'pi vivAdavRttayo nirNaye niyamena parIkSAmapekSante / tadarthasAdhanaM sarvatra jJAnazabdavyavahArasAdhanam / adhyakSasyAparIkSatvAdanumAnaM (na) paramparA / avinAbhAvasambandhe'pyantAptyA'vatiSThate // 32 // 36. bahirdarzanAdarzane dharmidharmasya na liGgilakSaNaM tandulapAkAdivat / tanaitAvatA vyAptiH anyatra vicArAt, yato vyApakaM nivartamAnaM vyApyaM nivartayet / kasyacidavagrahamAnaM nityAnityayoH virodhA'virodhAt niyama na parIkSate atiprasa GgAt / tadanumAnaparamparA'pi anavasthA / parasya darzanapATavAdimataH svato viveca10 katvAd vipratipattinivRttiH / avissye'nysyaavRttiH| tadAzrayatvAcca sarvatra dRSTAnto nAvazyaM bhiH| apekSaH sadanai(ne)kAntaM sampazyadviH (dbhiH) samIkSakaiH / anyathAyogataH sarva [:] tathaivetyanumIyate // 33 // $ 37. sAdhyasAdhanayoH svabhAvapratibandhe sAkSAtkRte'pi sAkalyena vyAptiH 15 priikssaatH| tadvibhramakalpanAyAM prakRtamakRtaM syAt / tadAbhAsAvizeSe kAdAcitkasaMvAdasyApratibandhe'pi sambhavatsvalakSaNayoge vyabhicAraH, samIkSAkAriNaH punrviprtisaarH| tatra sarvatra vibhramopalambho [5] vizeSAt / satAmekAntAnekAntavicchedaparicchedayorabhedapratyanIkasvabhAvavidhipratiSedhapratibaddhe / pratyakSasyApi sAmagrIpratibhAsavizeSataH 638. matizrutayoH pratibhAsabhede'pi paramArthaMkatAnatvam / sAmagrIbhede pratyakSavazvAMsa (vatsvAMza) mAtrAbhinibodhe naanyaartho'nyvyvcchedH| aviSaye svymprvRtteH| ayathArthAtmAvabhAsavicchedaH parokSamAtmAnaM kathaJcid vidadhato vicchedena bahirarthAvalambanam asAdhAraNanirbhAsavirahiNo'pi aviruddhm| jJasya vibhramasaMzleSe kathaJciddhAntirAtmani // 34 // sarvathA vibhrame tasya vibhramo'pi na siddhayati / yathA vibhramavicchedAjAnAtyantaritaM svayam // 35 // tathA'rthajAtidharmANAM tatra smprtipttitH| 636. cetanasya sataH kathAzcatsvabhAvApratipattau na vai nimittAntaramanyatra vibhramAt / anyathA suptaprabuddhAvizeSaprasaGgamu (nggH| u) palakSitasukhAdivijJAnasvala30 kSaNakSaNakSayAdivizeSAnupalakSaNe durAsannAdidezasthapuruSakaviSayopalambhavat / kvacid 25 Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAri0 36-40.] 5. paJcamaH prastAvaH vibhrame'pi vastumAtropagrahe vyaktamanekAntasiddhiH, iti sAkArau viSaya-viSayiNau syAtAm / evaM hi kAlAdivyavahitAtmaparyAyasamupagrahe paratra kA pratighAtaH? vyAmohavicchedAvizeSaNa antastamovigame bahirakAraNaM saMskRtendriyavat / mUcchitAdau bahiraGgasAkalyena antaraGga balIyastvam / tadatatkAyevicchedamupaiti na tatvaparicchedamiti svaruciviracitadarzanapradarzanamAtram / tatsamAropavidhipratiSedhayoratAdAtmye prakRtamakRta (tN)| syAt / samAnapariNAmarahitAnAM (nA) matatkAyevyAvRttI samAnapratyayaH cakSurAdivat / same samavikalpajanakatve kvacit parAmarzaniyamaH tAdRzo darzane sAmAnyasya tairapyAzrayaNIyatvam , arthakriyAvirodhaH, kalpanAgauravato jaatilkssnnsNvRteH| svasAmAnyalakSaNayorbhedAbhAve pratyakSatarayoratAdAtmye'pyanavasthAdidoSAnuSaGgaH / savikalpaH siddhaH tadanyavidhipratiSedhaviSayamanumAnam / / apratyakSe'pi dehe'smin svatantramavabhAsanAt // 36 // pratyakSaM tadguNo jJAnaM no jAtismaradarzanAt / satyaM tamAhurvidvAMso vidyayA vibhrameNa yaH // 37 // yathArthamayathArthasyA (thaM vA) prbhuresso'vlokte| tulonnAma-rasAdInAM tulyakAlatayA nahi // 38 // nAma-rUpAdihetutvaM tAdAtmyaM shcaartH| anvayo'nyavyavacchedo vyatirekaH svalakSaNam // 39 // tataH sarvA vyavastheti ni (nR) tyet kAko mayUravat / 10 15 iti pramANasaGgrahe caturthaH prastAvaH ||ch|| 5 paJcamaH prastAvaH / 20 anyathAnizcitaM sattvaM viruddhamacalAtmani // 40 // nirvyApAro hi bhAvaH syAnnityatve vA nirnvye| $ 40. sAdhyAbhAvasambhavaniyamanirNayaikalakSaNo viruddho hetvAbhAsaH, yathA nityaH zabdaH sattvAt iti / sarvathA [s] vicalitAtmanaH kvacidanupayoga [:] / kasyacidbhAve svayamanAyAsayato bhAvAntarA'vizeSiNo'bhAvAvizeSasannidhAne'pya- 25 Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 pramANasaGgrahe [kAri0 41. nupakAraH / tathA nityAnAM parasparato hetuphalAbhAvaH / nirvyApAreSu vyApArasamAropaH kramayogapadyAsambhavo na kArakajJApakavyavasthA paarmaarthikii| tadAkasmikatve dezakAlasvabhAvaniyamAyogaH / iSTavighAtakRtade (kRde) kasya pUrvAparasvabhAvaparihArA'vAptinAntarIyakatvAdarthasiddheH, ityanizri (zci) tavipakSavyAvRttiranaikAntikaH / kauTastho 5 (sthye) vikriyAvirodhaH / kSaNikatve sarvathAnanvayaH / jAtyantare vitarkayataH sammohaH / kRtakatvAdiSu samAnazcarcaH / / jAtyantaropalambhana kathazcitsakalagrahaH // 41 // atarkA (tkA) ryavyavacchede'pyarthamAtropra (pa) yogtH| $ 41. svato vyatireke na upAdhayaH syuri (ra) tiprasaGgAt / tathA dRSTe pramA10 NAntaravRttirna, ekopAvi(pAdhi)pratipatteH za(sa)kalagrahanAntarIyakatvAt / anyathA anvsthaaprtiitiH| samAropavyavacchede samAnaH prasaGgaH tatparicchedA'vizeSaH / itarathA vipakSAnatizAyanAt / svato nirNayasya ataddhetuphalApohanirNayaH, svaviSayanizcayayoravinAbhAvaH, parato'navasthA ca / nahi nirNayamya svarUpamanyadapi nirNayAt / sa punaH avazyamAtmAnaM vyavasAyayat (yan ) sakalaM nyAyaviSayIkaroti / sarvathA 15 tadataddhAntiviccheda ekatra nizcayasamAropavighAtAt , tadetadapi gaNDUpadabhayAd aja garamukhakuharaparipatanamanusarati / tasmAnna bhedA'bhedapratipattiH ubhayatra vyAghAtA [ta / kvacidanayoravAcyatAyAM tadvaikalyam / ato na dRSTAd gariSThamiSTam / $ 42. prANAdInAm anyathAnizcitaM sattvaM viruddhamacalAtmani / svayamadRzye'pi nyAyasya pravijRmbhaNAt / prabhavAbhAvavirodhaprasiddhiH vyAdhibhUtagrahAdivat / 20 ataH sAkalyena calanonAnyaH (1) tAdRzo vipratiSedha ityanabhi (bhini) nibodhanakAnti katvam / adRzyAnupalambhAdabhAvAprasiddheH ghaTAdInA(nAm) nairAtmyAsiddhau prANAderanivRttiH iti tamAsA (tamaso) naipuNyAt / 43. calAnAM tanukaraNabhuvanAdInAM sannivezAdeH anyathA nirNItaM sarva (sattvaM) viruddhmclaatmni| viprakRSTe'pi nyAyasya vijRmbhnnm| pariNAmini sNshyH| 25 siddhaH saMsthAnAdivivAdAspade tathA pratyavamarzanAbhidhAnamAtram / vizeSakalpanAyAmatiprasaGgaH / tAdRzajJAnapUrvakatvAbhAve'pyavirodhAdanaikAntikaH / / 44. calAnAM cakSurAdInAM sanivezAdeH anyathA nirNItaM sattvam iSTavighAtakRta aclaatmni| pariNAmini saMzayaH / saMhatAnAM pArArSyA (W) niyamA bhAvaH / kAryakAraNayoH bhedaikaantaa'siddheH| 30 45. calAnAM zabdAdInAM sannivezAdeH sattvaM viruddhamacalAtmani / pradhAna puruSAdau pariNAmini saMzayaH / kAryakAraNAnAmanvayAderanekakAraNapUrvakatve sambhavaH / Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 kAri0 12-43.] 5. paJcamaH prastAvaH 46. calAnAM sukhAdInAM sattvaM viruddhamacalAtmani / pradhAnAdau teSAmanupravezo vA / calAtmani caitanyapariNAmini tadubhayatra vRtteranaikAntikam / sahopalambhaniyamaH syAd bhedasyApi sAdhakaH // 42 // 47. uktavighAtakRd dravyaparyAyaparamANUnAM sahadarzanam , yathA bhedaH, tadanyathA vighAto bhedapratiSedhako na syAt / bhedamAtrasya sAdhanAt / nahi sarvacittAnAM 5 sahopalambho[s]paraH shotptteH| svabhAvAntaravirodhakalpanAyAM tthoppttiH| sandigdhA [:] kturmmrnno(nnaa)dyH| sataH smRterabhAvo yadviruddhaH sarvaH sarvajJaH syAt / anyatamasyApi sambhave tatpratiSedhe vipratiSedhaH / zAstraliGgataH pratipattAvaniyamaH / tadavizeSaNa (SeNa) vRttau pratyakSe'pi kaaryvybhicaarH| sato darzanasAkalyaniyame smRtirna bhavet / tadabhAve mAnAntarAsiddhiH / svataH prAmANyavipratiSedhe punarandhaparamparAyAM 10 na gunnotkrssH| tadarthasaMvAdasmaraNavyatireke'pi sarvathA sAdhakapramANapratikSepe ca sandehaH / ityanaikAntikabhedAH nizcitasandigdhavyabhicAriNo'nekaprakArAH / 48. trilakSaNayoge'pi 'sarvajJo na vaktRtvAt' iti pakSadharmasya sapakSa eva darzanAt svabhAvapratibandhena pramANAntaraM vyAptiH ayuktapratipattiH, ato na vyApakAnupalabdhirvya ( bdhivya ) vasthA / tathA ca na kazcid vizeSaH / tAdRzavacanAdiguNo-15 papattau antarvyApti (pte) rasiddhAvagamakatvam , tatsiddhau ananvaye'pi / na tvasAdhAraNA hetavaH, tadyathA nityaH zabdaH zrAvaNatvAt / sarvathA'pariNAminaH tadasambhavaikAntaH, tatra sarvahetUnAmasAdhAraNatvam / sAkalyena vyAptidarzanevipratipattiH / anyathA prakRte'pi kathamupasaMharet ? sarvathA bhAvAt sndehe'pynythaavystsNvidH| 20 46. AsiddhaH cAkSuSatvAdiH / zabdasya pariNAme'pi cakSurAdijJAnamayukram / rUpAdivivartasya tattvavyatikrameNa dravyamanAdinibandhanaM (nidhanam ) na zabda. paryAyo ( yaH ) cAkSuSatvaprasaGgAditi hetulakSaNaM puSNAti / [ 4. sahopalambhaniyamo'pyanyonyArthavidAM vidAm // 43 // ] 650. sahopalambhaniyamo'pi arthajJAnayoH anyonyArthavidAM vidAm / 25 yadekArthopanibaddhadRSTayaH parasparajJAnaM paracittavido vA tadartha nAvi (nAva) zyaM saMvidanti, bahirasati tAdRzo [s] sambhavaH / vibhrame kuto vizeSaH ? tathA siddho hetuH kutazcid grAhyagrAhakaviplavanivRtteH vipratiSedhaH / evamasahAnupalambho vyAvRttimAtraM zazavipANayoriva bAhyetarapakSayorasiddhaH / sadasatorasambaddho (ndho ) bhedAbhAve bhAvasiddhau kiM bAdaH ? tanna ekopalambhaniyamaH, tadAtmakatve sAdhyA'vizeSaH / svopalambhaniyamo 80 Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 pramANasaGgrahe [ kAri0 44-45. vijJaptimAtrasiddheH syAt / atadrUpasyApyatatparicchedavyatirekaniyamena viSayAkArAvizeSe vijJAnasantAnabhedavAdo niraalmbH| tadvizeSo vibhramavivekanAntarIyakaH / nAsti sarvajJo'nupalabdheH iti svapramANanivRttiranyathA'pi / sarvopalambhanivRttirasiddhA / sambhave'pi nirNetumazaktau tAdRzo vipratiSedhe tatpratiSedhayoH svayamuphlambhAtmakatvAJca 5 svAzrayayoH sandehe sandehaH / siddhe [5] kizcitkaro hetuH svayaM sAdhyavyapekSayA / 51. zabdavinAzAdau sattvena siddhe siddho'pi kRtakatvAdiH pratyakSAgnau dhUmavat / vizeSAdhAnamarthAntara (?) tatra dhUmadarzinaH pratyakSavat sAkSAtkRte'pi kutasidvi (zcidvi) paryAsanivRttirajJAto'hetuH / sAdhye'pi kRtakatvAdiH ajJAtaH sAdhanAbhAsaH / 10 tadasiddhalakSaNena aparo hetvAbhAsaH, sarvatra sAdhyArthAsambhavAbhAvaniyamAsiddheH arthajJAnanivRttilakSaNatvAt / anayorarthe'pi viruddhAvyabhicAriNaH sambhavaH, yathA nityo bhAvaH tadbhAvaM pratyanapekSaNAt / taddhetUnAmasAmarthya tada [ta ] tkAraNAsambhavaH / kAdAcitkatvamapekSAtaH syAt / nahi bhAvAdavyA (danyA) thkriyaa| kAdAcitkatvamayuktaH (klam)svamAdivat / kacit pratibhAsabhedo viruddhadharmAdhyAso vA grAhyagrAhakavat / na cAparaM 15 bhedalakSaNamityaviviktaM tattvam / svato janmani sadasatoH prabhavavirodhaH / parataH tulyaH prynuyogH| etena ubhayAnubhayavikalpAH prtyuktaaH| tatra niyApAreSu vyApArakalpanAyAM paratra ko [s] paritoSaH ? nityasannidhAne kalpanAgauravaparihAreNa bhAvadharmaparisamApteH / tathA sarvamanityamarthakriyAkAritvAt / tadabhAve nirupAkSa (khya) tvam / pUrvAparasvabhAvaparihArAvAptirayuktA tadavasthasya / na tAvat krameNa kasyacide20 katra karaNAkaraNavirodhAt / pUrvamasamartha pazcAdapi / sahakArikAraNavaikalyaM samAnam / tdpekssaa'yogH| tatkRtamupakAramAtmasAtkuvetaH svbhaavbhedH| anyakaraNe asmbndhaa'nvsthaa| na sarvathA nityamupakartuM yuktam / akizcitkaro'napekSa [:] syAt / nApi yaugapadyena tatkaraNasvabhAvasya punastadakaraNe'pi svabhAvahAniH / sahakArivaika lyAdi samAnaM prtybhijnyaane'pi| sadRzAparAparotpattivipralambhAnaikatvam / tAdRzaM bheda26 nAntarIyakam / na cAparaM bhedalakSaNamiti / svabhAvapratibandhe naitAvanyonyamatizayAte / samudAyo'hetu [:] mithyaikAntaparigrahAt / sarvathAnyonyasambandhe viruddhaM za (sa) kalAtmani // 44 // 652. pratyekaM saha vA sAmAnyavizeSArthasAdhanaH / / ekAntAzraye viruddhaH tadvediti sandehakRt / / saMzayAtvibhAve'pi sAdhye'kizcitkaro'khilaH // 45 // 653. kiM vai vyabhicAriNaH sandehaH satyapyavinAbhAve pakSavipakSayoH tada 80 Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAri0 46-51.] 6. SaSThaH prastAvaH 111 vedini sambhavI ? prAg viparyAsavadvattasyAnirAkaraNaM sarvatra samAnam / sAdhye guNadoSayoH kasyacidanveSaNaM siddhasAdhyArthayoH siddhAsiddhA'kizcitkaravistarA viruddhAdayaH / anyathAsambhavAsiddhaH sAdhanaH pratirUpakaH / viro (ru) ddho'kizcitkaro jJAtaH pratyekamiti saGgrahaH // 46 // viruddhAvyabhicArI syAt viruddho viduSAM punH| prakRyA (prakriyA) vyatirekeNa sarve sammohahetavaH // 47 // tathAhi sarvahetUnAM bhAvanA sattvamIkSate / sa viruddho'nyathAbhAvAd asiddhaH sarvathAtyayAt // 48 // vyabhicArI vipakSe'pi siddhe'kishcitkro'khilH| ajJAtaH sNshyaasiddhvytirekaanvyaaditH||49|| 10 viruddhAvyabhicArI syAdarthamAtrAvadhAraNAt / antAptAvasiddhAyAM bahiraGgamanarthakam ||50||ch|| iti pramANasaGgrahe paJcamaH prastAvaH . . 6. SaSThaH prastAvaH 16 [5. samarthavacanaM vAdaH zAzvataM satkriyAzrayAt / ] 54. samarthavacanaM vAdaH / prakRtArthapratyAyanaparaM sAkSisamakSaM jigISatorekatra sAdhana-dUSaNavacanaM vaadH| zAzvataM sat kriyAzrayAt / 'sarva nityaM kRtakatvAta , yat kRtakaM tannityaM yuktaM yathA AtmA, tathA ca sarva kRtakam , tasmAnityam' 'iti sAdhanAGgavacanopAlambhacchalena svAmeva sthitiM vidhurayaM ( yan ) sarvathAnarthanibandhino vijayate / vicitrA hi parapratyAyanopAyAH svanizcayavat / pratyakSe'pi kutazcita 20 sAdhanasambandhapratipatteH / sammohavyavacchedena tattvAvadhAraNe svayaM sAkSAtkRte'pi sAdhanavacane kathaJcinizcitya vicAre vinizcayopapattau sAdhyadharmasambandhadarzanasya pratijJAvizeSeNa tadanyataravacanapratItau vAcakam upanayAdisamam / anyathA sAdhyasamam / tadevamapi 'yuktaM na vA' iti tarkaya tAvadakSiNI visphAlya / yadi yuktm| kiMkRtAka[ta] niyamena ? tAvat prayoktavyaM yAvatA sAdhyasAdhanamadhikaraNaM pratyeti ||ch|| nahi taiH sarvathA'siddhaM kartuM yuktaM niranvaye // 51 // Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANasaGgrahe [ kAri0 52. 55. prAgutpatteH asataH pUrva pratyanapekSA, niSpannasyApi sataH svayamanAdheyAtizayAtmano bhAvAntaravat / etena ubhayAvu (nu) bhayavikalpaH prativyUDhaH / sattAsambandhe'pi samAnaH prasaGgaH / kAlAdyanapekSiNaH sarvato vyAvRtteH svatantro bhAvaH syAt / apekSitaparavyApAro hi bhAvaH kRtakaH / tatkRtamupakAramAtmasAtkurvataH tanniya5 tavRtteH sarvathA tatkAryatayA pratikSaNaM bhedinaH tadbhAvA'vyavasAyatayA tadapekSaNam / itaravA ( thA) kAraNasyApi sataH sAmarthya sakRt kAryajanane vizvamakramamakAryakAraNamanupAkhyam / sati samarthe tatrAbhavat niyamena pazcAt svayaM bhavat kimAnantaryamapekSate ? tadasAmarthyAvizeSeNa prAgapi syAdabhAvAnantaryAvizeSeNa / tadayaM prabhavasamarthAM satIM vihAya mRtAM putrAya kAmayate / sambhavatyapi pariNAminAM zaktivicitratA 10 abhAvavilakSaNatvAt / viruddhadharmAdhyAse'pi nAnaikavyavasthA nAnArthaikajJAnavat / tadayaM bhAvaH svabhAveSu kuNDalAdiSu sarpavat / 112 15 56. tatra spaSTanirbhAso vikalpaH sannidhAnApekSI bhAvanAto nivRttiH sukhAdivat / anyathA smaraNa pratyabhijJA'bhAvaH / tadevaM parasparapariNAmaparigrahavivarttAhitavividhaparyAyairavasthAntaramanubhavati || cha || utpAdavigamadhautryaM sat pratyekamasambhavAt // 52 // $ 57, nAzasyApi kAraNe siddhaM kRtakatvamuttarodayA'vizeSeNa / pUrvAparAvadhi - paricchinnasattAsambandhe'pi tAdAtmyA'natikramaH / tanna utpattisaMhArau sthitirahitau syAtAm / evaM pratikSaNam utpAdavigamadhauvyayuktaM sat / sakRdapi atatsvabhAvasya tanniyamavirodhaH / nAzazvAnapekSAyAM na kadAcidbhavet pUrvottarAvizeSeNa / svato 20 hetornazvarasthAsnurudeti na punaranapekSaH / parasparapariNAmAhitavizeSaparigrahe'pi svarasavRtterapratighAtaH viSayasannidhAnAhitavizeSavijJAnavat / svarasabhaGkurasyApi virodhi - pratyayavihitavizeSalakSaNena nivRttiM pazyAmaH / sadasatoH pUrvAparabhAvaniyamaH / kathaJcit kAryakAraNavat acalasyApyavyayAduttarIbhavati / tAdAtmyapariNAmena pratibhAsanAt / sarvasya anekAntAtmakatve tadatadvayavasthA tathApariNAmAt / 25 nahi tathA apariNataM tat vipratiSedhAt / prasiddhaprabhavasAdRzyapratyAsattiviprakaSayorapi nAnaikasvabhAvaniyamaH pitAputravat / santAnasya anyathAsambhavAt / ekapratyavamarzavizeSavyavasthAyAm ekatvavidhAnam / vibhramakalpanAsnAnaikavyavasthA, naikayogakSemalakSaNamekam atiprasaGgAt / viruddhadharmAdhyAsAd bahirantarmukhapratibhAsavijJAnaikatAnivRttiH / arthajJAnavivekapratibhAsayoH adRzyetarayoravirodhe sUkSma30 sthUla kalAkalApasya pratikSaNamudayasthitisaMhAramanubhavataH kramavRttera pratighAte vivekakalpanAvivekaH / Adau dRSTAparasvabhAvAvighAtena punaH kSayadarzanAt siddheH (ddhaH) antAdyoH Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAri0 53-55.] 6. SaSThaH prastAvaH 113 pUrvAparasvabhAvAptiparihArayoH sAdhyasAdhanabhAvaH / za (sa)kalazaktivirahiNo'vastutve tadupAdAnavicchedaH, prakRtivikAranAntarIyakatvAdAntaraprasUteH / trilakSaNaM pratikSaNamavikalpitaM vikalpalakSaNam, anyataravyatireke'nupapannam / samudAye'saGkaraprasaGgaH / ekazaH tallakSaNAnvaye bhedakalpanAnarthakyam / tadayam utpAda eva tiSThati, nazyati / nAzayeva tiSThati,udeti / sthitireva nazyati udeti ||ch|| prkRtaa'shesstttvaarthprkaashpttuvaadinH| vibruvANo'bruvANo vA viparIto nigRhyate // 53 // 58. nitya AtmA kathamanyathA kRtaka iti ? nyUnatayA kilAyamapi asmAt pratyavasthAtumakRtajJaH svayamavayavAn kalayati / syAdajagraM parApekSamudayaM pralayaM prti| 10 abhAvasthAnapekSatvaM bhAvasya pariniSThite // 54 // 56. na khalu akRtakasya nityatvam / utpAdavigamakriyAbhAvasyaiva kssnniksyaanpeksstvm| siddhAsiddhayoH tadayogaH / svayamAtmalAbhaM prati apekSitaparaparispandaM nityaM kathamakRtakam ? sarvadezakAlAdisambandhasAtatye tatkRtopakArApekSam / vyatireke'navasthA, smbndhaasiddhiH| svayamAtmalAbhasya kathazcid vypdeshH| nityAnityayoracalayoH 15 anupakAre'pi satsvabhAvAnatikramAvizeSaH / 'kRtakAkRtakayoH nityAnityasvabhAvapratiSedhaH' iti dUSaNodbhAvane bhUyastathaikAntapratiSedhe za(sa)kalakalAkalApasamAzleSajAtyantarapratipattinAntarIyake prakRtasAdhane paraM parAkramate / tathA'nityaM kRtakatvAdityatrApi sarva samAnam / avicAlinaM (calinAM) kriyAnivRttiH, svabhAvAntaralakSaNatvAt sttaayaaH| tathA'pratipAdane sAdhanadUSaNasAmarthyA'parijJAnam / ajJAtA'kizciAtka- 20 rAbhidhAne'pi jayAbhAvaH prakRtasAdhanazaktivaiguNyena / sAdhye paratiraskAro jalpaH tacchaktito jyH| tatra mithyottaraM yA (jA) tiH yathA'nekAtmavidviSAm // 5 // 60. sarvamanekAntAtmakaM sattvAt ityatra (vA) rekAH pratyekamAhosvit samuditam ? siddhasAdhanam sarvasya anekAtmakatAvigAnam / ekAtmakatvapratiSedha (dhe) 25 virodhH| kvacidekatA'bhAve anektvaa'siddhiH| atha ekaikazaH ekAtmakatvam anyathA nAnAtvam / adhikaraNaM pratijJAntaraM punarakizcitkaram / atha ekatvavidheH sAmAnAdhikaraNyam; ubhayadoSaprasaGgaHsAdhyasAdhanasambandhAsiddhiH atha tAdAtmyam ; saGkaraH, prspraanuprveshH| vizeSe naikAdhikaraNatvam / saMzleSe punrnvsthaa| ato nirU (ru) pAkhyatayA 1 patra "royaH" ( siddhahema0 1-3-36 ) ityanena nAzaH + eva = nAzayeva iti jJeyam / 15 Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 pramANasaGgrahe [ kAri0 56. khapuSpavat pratyekamanekAtmani saMzayaH kvacid UrdhvatAdivat / tAdAtmyanirNaye parasparaparihAre (ra) sthitiH ekAnekasvabhAvayoH nimittabhedAt / niSpratyanIkatve vaiydhikrnnyaat| ubhayadoSe sadubhayopayogena bhedasaMhAre sAGkaryeNa vyavasthA mA bhUt / tadanayorekasyApi kasyacidrUpasya abhAvAt svarUpasyAtadbhAvinaH svaniyatasyA'bhAvAt sarvavyavahAra5 saGkaraH / tadatizaye vyatirekAdumayAbhAvaH / ekamanekAtmakaM svavacanaviruddham / zabalAkArajJAnAbhAvAt / pratyakSaviruddham ; kasyacidekasyAnupalambhena / saMhArasUtranIlAderaparaM na mecakAdikaM prameyam / tadbuddherapi tadrUpatve tathAbhAvaH, tadanekAtmakatvaviruddhaM dravyAntaravat / yadekaM tadekAtmakameva nAnAtvaviruddhaM tadekAMzavat , sadatyaye dharmanairAtmyam / tathopalabdhiH ityasiddham / vedyavedakaikAkArajJAne'pi anaikA10 ntikatvam , yathopalambhaM bhAvasvabhAvaniyamAbhAvaH svamavat / tathopalambhasya tadbhAvaniyama iSTavighAtakRt / pariNAmavighAtaH tadanyathopalambhAbhAvaH, sAdhanAntaraM tadapi prakaraNasamam , tathA'nyathA sambhavasamArekataH prakriyApravRtteH / nahi dRSTAd gariSThamiSTaM yato'yaM tathAdarzI prmaapnniiyH| sAdhyasAdhanavyavasthAyAM punaH sandeho yathA kiMzvi _ (khi) dayaM sthANuH syAt iti / nipAtasya pUrvaprayoganiyame viruddhazca prniymoplbdheH| 15 uccaidezene vyabhicAra ityanekavA (dhA) jaJjapUke parasya tadvipratipattau apratipattI prakRtArthavidhAnapratiSedhavidhure guNadoSavizeSAmavasthAto (1) jayaparAjayA'sambhave rAjakulavat jalpAnArambhe'pi nigrahasthAnam Akasmikam , atizayAna (atizAyane) kathamasthAnaM syAt / bhUtadoSodbhAvane'pi tattvaM pratipitsavo nigRhyate (nte ) sanmArga sthAyino vA prastutAnupayogapralApairiti prakRtArthapratyAyane vAgdoSe'pi jalpAkaM 20 vijayate, yathA'nityaH sattvAt iti / asiddha [:] siddhasenasya viruddho devnndinH| dvedhA samantabhadrasya sattvAdiracalAtmani // 56 // 61. yAvAn kazcitsvabhAvo mithyaikAnte sa sarva aashryaasiddhH| tadatyaye teSAM ca tatrAbhAvaH tadAtmakatvAt / nahi asti sambhavaH yaniraMzo bhAvaH paraspara25 vizleSavighAtAt tatrAsiddhiH anekaantsiddhiH| tatpratividhAnaM hi tat , kvacit kazcit prasiddho dharmaH pratipakSApekSI / tadatatpariNAmalakSaNo'rthaH svabhAvAntaravirodhI parasparavivekasthiteH arthAntaravat / tadayam antaraGgabahiraGgapratyanIkasvabhAvapratikSepavikalatayA viruddham / vyabhicArI prabhavasAmAnyasahacarapratyAsattiviprakarSayorapi tadarthAntarabhAvayoH tathApariNAmavyavasthAyAm / sAdhyasAdhanabhede'pi tAdAtmyam / 30 niSkalasya tathApratibhAsavikriyAvirodhaH / guNaparyayavadravyam / vyatireke pRthagupalambhasahabhAve'pi samavAyino naikayogakSemalakSaNo guNabhAvaH / tAdAtmye kathaJci 1 etadanantaraM tA0 pratau 'vyatireke pRthagupalambhasahabhAve'pi samavAyino' iti pAThaH punalikhitaH / Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 115 kAri0 57-61.] 6. SaSThaH prastAvaH dbhedaH sparzAdeH saMkhyAdivat / pratyayabhedino'pyekatvaM sAmagrIbhedena kAryakAraNavat / varNasaMsthAnAderakatve vipratibhAsaH, kvacid durAsannAdikaraNaguNavaiguNyatAratamyabhedena muktAdivizeSasya rUpajJAnasya pratItiH, anyathA dezAdiniyamena candrAdau tathA saMvAdaH kathaJcidavipratisAraH sAmagrIvaikalye'pi na syAt / vitaNDAtmatiraskAraH saM (sa) vaitaNDiko mithyAdRSTiH niyamena paratirazcikIrSayA svavacanapratighAtI yathA sadasa-5 dAtmA ka [zcit / svabhAvaparabhAvAbhyAM vAcovRttiranekadhA / 62. yadi svarUpeNa Asti pararUpeNApi bhAvasya kcidbhaavvirodhH| cetanetaravikalpe'pi na vstuviklpH| sattAvizeSeNa pramANasya aprameyatve svarUpaM na syAt / prameyasyA'prAmANye'pi saMvAdAvizeSeNa vedyavedakayoH parasparaparihAre'pi bahira- 10 ntazca vedyatA / vizeSeNa vyApAranirbhAsasya kevalasya darzanAt AtmanaH svayam AtmAntareNa sattvam ananyavedyaniyamAt / nirvyApArasya vyApArato vRttiH udayasthitisaMhAravirahe ekAkArasyA'dRSTau punaH anekasya tathA virodhena bhAvalakSaNavaidhuryam / sarve (4) vikalpAtItaM tattvamiti svAmeva kRti svavAcA viDambayati / yadi pararUpeNa asat tadviviktasvarUpasya kathaJcidanupalabdhau pararUpA'vizeSeNa svarUpeNApi 15 itiH so'yamAtmAnaM viDambayatitarAm / saMvRtyA svaparapakSasAdhanadRSaNavyavasthA samArabhayan sutarAM viDambayati prmaarthvipryyenn| tathA'parapara (tathA para) prasiddhapramANena 8 2.) "nApratyakSa pramANaM na paralokAdikaM prameyam ananumAnamanAgamaMca" iti lokavisaMvAdazAstrAgamanikAyAdayo'dhikaraNabhedepi kevalam AtmotkarSaNArtha lAbhalokapUjAkhyAtihetavo vAgvRttayo'nekadhA, varNapadavAkyAnupUrvIniyamaH tattvaprati- 20 patteranaGgam , anyatra AhopuruSikAtaH / kalpanAto'navasthA / zUnyasaMvRtivijJAnakathAniSpha (ka) ladarzanam // 5 // sazcayApohasantAnAH za (sa) ptaite jAdya (jya) hetavaH / pratijJA'sAdhanaM yattatsAdhyaM tasyaiva nirNayaH // 58 // yadahazyamasaMjJAnaM trikamajjhI (hI) kalakSaNam / pratyakSaM niSkalaM zeSaM bhrAntaM sArUpyakalpanam // 59 // kSaNasthAnamasatkAryamabhASyaM pazulakSaNam / pretyabhAvAtyayo mAnamanumAnaM mRdAdivat // 60 // zAstraM satyaM tapo dAnaM devatAni (ne) tyalaukikam / zabdaH svayaMbhuH sarva [tra] kAryAkAryeSvatIndriye // 11 // 30 25 Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 116 pramANasaGgrahe na kazcicetano jJAtA tadarthasyeti tAmasam / padAdisattve sAdhutvanU (nyU) nAdhikyakramasthitiH // 62 // prakRtArthAvidyate'pi prAyaH prAkRtalakSaNam ||ch || iti pramANasaGgrahe SaSThaH prastAvaH // ->SE 7. saptamaH prastAvaH / siddhaM pravacanaM siddhaparamArthAnuzAsanam // 63 // $ 63. sarvamithyaikAntAtItaM zAsanam anavayavena pramANam, sAkSAtkRtasamayasaMvAdena tAdRzo'bAdhanaM pratyakSAdivat / prasiddhasaMjJAnasAmagrIprabhavatayA pramANAntarasamplavAsambhave'pi kAraNaguNadoSasAkalyavaikalyAbhyAM pravRtteraGgam / sarvatra zaGkAnivRtteH 10 svataH pratibandhavaidhurye praNeturanubhavairanAditve'pi kAyavijJaptivat / svataH prAmANyamatIndriye na vai buddhervipratiSiddhaM vacanavat / svaviSaye prakarSaniyamena doSAvaraNaparikSayAbhAve tadartheSvanAzvAsaH / prakArAntarAsambhavena tadarthajJAnAbhyAsaprakarSaprabhavaparisphuTapratyaye priyamanuSThitam / kvacittattva paricchedavyAmohavicchedayostAdAtmyena sarvaheyopAdeyopAyaparijJAne kimaparijJAnaM (taM ) syAt ? tadavizeSa ( tadvizeSa) vyAmohe tadarthAsiddhe [:] 15 sarvasya prakaraNopayogaH / sAkalyena vRttau pravacanaM viprakRSTe'pi spaSTamavitathaM prativiziSTasvabhAvaM svamAdivat / pratibandhavaikalye svaprabhavakAyavAgvyavahArAnumeyA rAgAdipratipakSAH / [ kAri0 62-63* puruSAtizayo'jJeyo vipralambhI kimiSyate ? | $ 64. yadi jJAnavizeSo duravagAhaH prekSAvataH kathamAgamArtheSu pravRtti: ! 20 sarvavizeSANAM zakyakriyatvAt / siddhe'pyakRtakasya prAmANye tadvizeSAparijJAnam / zruteH prAyazo viparyAsaiH sarvathA vyavasthA na syAt / tadayaM tripuradahanAdivad AtmaghAto'pi sitAsanapuraHsaro mithyaikAntapralApI prAkRtaprajJAvigAhyArthadigmUDhaH svayamaGgIkRtAtIndriyArthapratyakSa deza nAtaH satyatapaHprabhAvarahito manuSyadharmA karaNAdicchalena sambhAvitodvRttavRttiH / prasiddha hiMsAnRtasteyAbrahmaparigrahasvavipakSaguNotkarSamAsaM ( zaM)25 samAnaH yathArthadarzanAdiguNo neti niHzaGkaM nacetaH / 83. ) " kSINAvaraNaH samadhigatalakSaNo'pi san vicitrAbhisandhiH anyathA dezayet" iti vipralambhazaGkI tAdRzaM prakaraNAnupayogavizeSaM kimarthaM pravRttikAmo mRgayato (te) 1 dRSTeSTayukta (kti ) viruddhArthapravacanasamayAntarANAM praNetAro viprakarSe'pi vizeSato nirNIyante zAstrakArA iva zAstraiH yathArthadarzanAdisAkalyavaikalyapratibandhena | Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAri0 64.] 7. saptamaH prastAvaH 117 ___ samAnapariNAmArthe saGketAcchabdavRttitaH // 64 // 65. kvacit samayAnapekSaNe zAstramapauruSeyamanarthavad / anAditve vyavahAravad vyAkhyAvipratipattau paramagahane kaH sAkSI yato niHzaGkaM cetaH puruSaH ? svayaMkRtasamaye tadarthadarzI kathazciAd vyavahAriNaH pravattayet / nitye'pi zabdArthasambandhe anavasthAprasaGgaH / saGketadarzinaH tatpratipattau tadanyatame calatyacalati vA acalazcalo vA vipra- 5 tiSiddhaH / nityAnAmanityAnAM vA saba ( samba ) ndho'nupakAravizeSaNe siddhasya paratantratAyogo vyatirekAvyatirekayoranavasthAsaGkaraprasaGgaH / tatsaGketAdyabhivyaktI anyakalpanAsAmathryam , ubhayorava (ca) lAtmatayA dezakAlAvasthAbhedena upalambhAsambhavaH anyatra pratipatteH / anyatra saGkete atiprsnggH| sAmAnyasanivezini tathA samavAyAvizeSeNa niyatavRttervizeSAvizeSavyapohavat / svabhAvabhedAnupalabdherjJAnAbhidhAnAnu-10 pravRtteH, anyathA sambhavo dravyaguNasamavAyeSu prasaGgaH / samAnapratyayajanakeSu tadavyatirekeNa samaviSamatayA samprajJAyamAneSu jAtidharmaparisamAptA ca ta (ptAvata) kAraNavyAvRttAvasAdhAraNatvam / abhAvavizeSe jAtivat samAnapratyayaH, samAno nAma ekajJAnanI lAdivat / cakSurAdijJAne'pi sarvatra sarvathA sArUpyavyabhicArAbhAvaH, taaduupyniymsmbhvH| darzanetarayoH sarvathA bhede pazyato [5] smRtirasmRteraparAmarza iti viSayajJAnavat 15 samanantarayormatizrutayoH svabhAvabhede vedyavedakalakSaNam , tadekArthaviSaye (ya) yorabhimAtmanA bahirapi zabdArthasaGkete tadarthapratyabhijJAne vA satyArthatA, samAnaikAtmapratipattI satyAnRtArthatAbhedaH / samavAyasAkalyavaikalyAbhyAM zAbde'pi Abhinibodhikavad bhinnapratibhAsa ekatAnatvam / yathArthadarzanAdiguNavaiguNyAbhyAM pravacanetarava (vaM) zasaMvRttI sarvavizeSakalpanAyAmAptAgamapadArthapramANapravRttiphalaliGgacAritraM mA bhUt / svAMzamAtrA- 20 valambino naarthprtipttiH| 66. ekatra bahubhedAsambhave mithyAvikalpo na syAt / sarvathA vibhrame nIlAdivizeSavad dezakAlAdibhede'pi dRSTasamAnArtha vikalpayataH tadviSayatApratyakSavad dezAdiniyamaH, anyathA svamavad dUrAsannakAryakAraNabhAvapratividhAvanAnaikaM samanantarasAdhAraNamAtmAnaM saMvidat (n) svarUpatattvavibhramaM vA sAdhAraNaM pratilakSa(tikSaNaM trikA- 25 lagocarAnantaparyAyadarzI doSAvaraNakSayopazamavazAd darzanaviSayasAmAnyavizeSAtmAnaM samAsAdayet sthApanAdivat / pratimAdau yathAsamAropaM vyavasthApite tatsamAnavikanpamAtmAnaM dhArayati, samAne'pi sarvatra tathA'rthadarzanAdiguNayogaviyogaH tattvamidhyApratipattiH / satyAM pratItau tadanumAnaM zreyo'vAptipariharattadguNadoSaviveko vA sanidhivat tatsthAyA (tacchAyA) pratipattau tadanumAnaM svarUpapratibhAsAtizaye tathA- 30 pariNatam, na caitad yugapadbhinadezopalambhe svaparapratyakSaM vibhramakalpanAviruddham / Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 pramANasaGgrahe [ kAri0 65. 67. sannikarSAd rUpajJAnaM yadi spaSTAvagrahaH, tadarthapratighAte dIparazmivad aniyamaprakAzaprasaGgaH / sphaTikAdyupahitArthapratibimbogha ( pa ) lambhavaccha ( cchu) tau tadarthAdhigame pramANAntare'pi tadayamarthamabhinibudhya zrutavikalpe dravyaparyAyasAmAnyavizeSaviSayamadhigacchati / vyAmohavicchede sati matizrutayorekatve'pi kathazcit 5 pratibhAsabhedo avagrahAdivat / tadetadasadUpatve'pi tatsamadhigamanimittam / tatra tadadhigama eva satyapi sArUpye sthApanAdivat / paraMjyotiranAkAraM pryaayaanukrmsthiti| 68. sthApanAzrutireva vyApinI sarvatra samAnAkArasambhavaH / sato'pi kvacidasadavizeSo vyatirekAsiddhiH, samayasmaraNAbhAve tadarthApratipattiH / asatyarthajJA10 pane tadabhyAsamAtre'pi shreyo'tishypraaptiH| vicitrAbhi [sa] ndhayaH pratipattAraH / svAdhyAyatapaHprabhAvamUlaM sakalamalaM tadarthajJAnaM tatparicchedasAmarthya pratiniyatabhedametadAkArAtirekeNa vyabhicAradRSTau tadAvaraNaparikSaye nirupAdhikapravRttiH, yathApratibandhakSayopazamaM varNapadavAkyAnupUrvIsaMhArAtizayaH paramANukramanimeSalakSaNaparyAyasamAsataH tAlvAdivyApArAhitasaMskArAH sadRzAparapariNAmena zabdavA (dhA) rAH zarIrAvayava15 saMsparzinyaH pratyavabhAseran / 666. zrotraM hi nAprApyakAri cakSuriva prtyaasbaagrhnnprsnggH| tadabhighAte vizeSopalambhe digvibhAgapratItiH / avagRhItasyApratyakSaguNatvamayuktam , anAhitavizeSaguNotpattivinAzA'sambhavAt / niraMzAnAM kramavRttau arthAntaravyaktivad artho payogaH syAt / kutazcidakramasya vyaktAvanabhivyaktau tadanyavaiyarthyam / dhvanivize20 SAhitasaMskArazrutipariNAmI tadarthamadhigacchet / guNaparyayavadravyam / sparzavataH krama vRtteH dravyatvaM na kasyacidapariNAminaH, paurvAparayorbhAgasya parapariNAme varNAntaraparAvRttau asklprtipttiH| ubhayapariNAme anukramagrahaNaniyamAnupapatti [:] prativarNaprayatnamedena kasyacittirobhAve paro'pi tAdRzapariNAmaH samanantaramAvirbhavati kAraNa sAmagrIsannidhau / pratyabhijJAne'pi nAnAtvam / yugapadbhinadezopalabdhaiH (bdheH) sarva25 gatatve sarvatra savedopalabdhiH / apariNAminaH tAlvAderabhivyaktA [vA] varaNavicchedAta ka (ka) saMskArAdiviyogaH ? sakRnnAnAdezopalambho vyApinaH prayAse'pi na syAt / vyaJjakavyApAre vynggyvishessaaniymH| karaNasanipAtau (to) panItazrAvaNasvabhAvaH pUrvAparakovyoH dIpAdidravyavad anupaadaanaanutpttirprinnaamvidhaatH| tathA'nupAla mbhe'pi nityasvabhAvAntarapratibandhI / tathAhi-dravyameva bhAvAvyabhicAri tadAtmaka80 tvAdhurApa (tvAd yugapat) kramamAve'pi tadekayogakSemalakSaNavannAmasadRzopalambhataH / tathA dvi (tadvi) zeSApratipatterAtmA svAmI tadarthakRt // 66 // Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAri0 66. ] 7. saptamaH prastAnaH 116 70. sarvasya nirdiSTasya sarvathA nopakArakatvam / zarIrAdipariNAmopayogasAdhanena gatisthitikaraNavidhAte tadanupakArya bhoktRtvvirodhH| sambandhAsiddhiH upakAraH pariNAmAvyatirekeNAnavasthA / savetra tadguNopalabdhAvadhidhyAnAtirekaH taniyatavRttAvatirekavyatikarasaGkaraprasaGgaH / tadguNAntarasamavAyAvizeSasvAtmAntararayApi kAlAdhavizeSeNecchAdisamavAyaniyamaH kutaH saMsAraH1cetanasyApi nityamadRzyasya svayaM vijJAne / na buddhiracetanA atItakAryakAraNatayA vikAriNamAtmAna naM) kathaM darzayate tadupalambhAnivRtteravizeSeNa tdvttisngkrH| tadAtmAnatizAyanaM (1) yadi vigrahamAtravyApI na bhavet sahavyAptirupabhoge na syAt / parasyaiva saMsAre nAtmanaH karmaphalasambandhaH / santAnasyApi nirU (ru) pAkhyatayA na saMsAraH / / sAdhanaM natva (tattva) vijJAnaM cAritraM smysthitiH| 71. AtmetarasambandhaviyogakAraNatattvabuddharasti kAyAdhikaraNasya tadanuSThAnavizeSato mokSaH, tanisargAdavi (dhi) gamaH, tadvipakSavRtteH saMsAra AtmasukhaduHkhatarpaNAdipravRttinivRttyorakAraNavizeSauSadhavat / anyataravaikalyena prsyaapyprismaaptiH| sAdhyasAdhanayoranavayavena vijJAnasvabhAvavyAptau prakRtaviSayavyApAravizeSApekSayA sAdhanasya traividhyam , sakalAtmaparijJAne'pi viratavigrahasambandhasya paratvam / 15 sambandhayogataH sthAnaprasthAne tadvizeSataH // 66 // 72. cetanasyArthAntarasambandhavaikalye na zarIrasthitiH / saMyogapariNAmataH kAryakAraNavad anAdisambandhavivartI suvarNapASANAdivad vizeSopapatte [:] jJAnasvabhAvasya mohAdimUttAnupraveze madirAdivat / mntraadestaadRshopyogaavirodhH| dharmAderajJAnasvabhAve tdvishessH| cetanasya hInasvApa (sthAna) prApaNaM bandha [:] saMskAravazAt 20 dezAntaraprAptiH devadattAdivat, parAparakarmaprabandhAt paravaMso (zo) tpattiH vitaTapAta(bIjapAdapa ) vat / satyapi parasyaraMde ( sparaM bhede) yogyatAlakSaNaH sambandhaH / mUrtAnAM ca snigdharUkSatAbhAve tAdRzo vRtteH / nAyaM prajJAguNaH tatprakarSApakarSaniharhAsAtizayajAtIyAbhyAsavivartI krodhAdikarmopAdAnayogyatAm AtmanaH sUcayet / yugapadbhAvinorvAsanAniyamaH / pariNAmAntare'pi tadanvayena avikalatayA yugapadupalambha-25 prsnggH| tadudbhavA'bhibhavasvabhAvapratiSedhe tirobhAvA'sambhavaH / itarasyApi tadAtmakatvAt / cetanopatApahetavaH karmaNo na viziSyante / tadayaM doSaprabhavaH sati hetau na kadAciduparamaMte / - Atmano doSasambandham AtmajJaH snnivrtyet| 73. nisargato'navaratavyAmohasamudayavazAt svarasato vRttaprasAdavRttadoSa-30 prasarasya pratIkAro na AtmAtmIyaprajJAprakarSapratipakSaH prathamavat / jJAnadarzanopayoga Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 pramANasaGgrahe [ kAri0 67, , lakSaNam antarjyotirmayam anAdinidhananirbhAsamAtmIyatattvam arthAntarAnapekSaM caitanyavat, mohAdisambandhAnvayasva (vya ) tirekAnuvidhAyinaH tAdRzo'jJAnAdayaH timi rAdivat svahetupratipakSapATave nivarteran / AlokAdayo doSasaMzleSavizleSahetavaH aNja [] nAdivat, nmA (mA) rgAvigamAd dUre'yogyAnAM parinivRttiH / sAdhyasAdhanamithyA5 saGkalpAbhinivezo nisargataH pApIyAn yathA AtmajJasvabhAvasya vyatirekiNI buddhi: apariNAmino'rthopalambhe'kartuH karaNatayA saMvidviSayaM vyavasthApayantI svayamanvayavyatirekau saMsAramokSau anuyA (mA) payati / sarvathA viziSTA guNasambandhavivekataH puruSArthasiddhiriti parasparavirudvam / tAdRzo bhAvAntarAvizeSaH / sattvAdisAmAnyaguNasambandhena cetanAnivRttirantaHkaraNasannidhAvadRSTakalpanA anavasthA, sAmAnyavizeSa10 samavAyavyapadeze cetanAvyatirekeNAtmA mA bhUdupayogalakSaNAtirekato acetanAdivat / parasparaparihArasthita (ti) lakSaNatayA cetanetarAtmanoH cetanetarasamavAyivivekataH samadhigamaH paraM nirvANam / $ 74. svAMzamAtraviSayena (Na) niraMzaparamArthena sarvathAnyA (nya ) vedyavirodhe paraduHkhamajAnataH karuNaiva tAvanna bhavet / vibhramato bhAve vibhramo na syAt / duHkhavina15 zvarasya bhAvopalambhe'pi siddhasAdhanI [ya] paratantro devAnAMpriyaH / santAnAbhAvasAdhane samAnaH prasaGgaH / prabhavasAdRzyapratyAsatteH anyathAbhAvaH svapUrvApara svabhAvamataddhetuphalavyAvRttaM mAnasaM tactvaM tatparaM vicchinatti svayamupekSamANaH kRpAtyu ( kRpAlu ) riti kaSTamanAtmajJatA parigataM tamaH / tadIdRze saMjJAntaravikalpe'pi svaparasantAnabhAvanayA kvacidupakArApakArasaGkalpahetavaH snehAdayaH pravartteran / bhedadarzane saGkalpAbhAvakalpanAyAM 20 saMjJAntarasamAveze mamaH samAdhiH / AtmavatAM vizeSataH tatsvabhAvaguNadoSavivekato hitAhitaprAptiparivarjanaM yathA viparItacetasAM sakaladoSasantatayaH kAraNaparatantre'pi kAryajanmani tatkaraNaniyamavaidhurya (rye) saGkIryeran / nirabhiprAyavRttau anivAraNe vaMzavat AdautrilakSaNasyAnte'pyanantA jIvarAzayaH pradIpAdeH ante kSayaM (ya) darzanenArthAbhAvasiddhiH / ekatra dRzyAdRzyasvabhAvaprasiddhe nirNaye'nirNayavat, bhAvasvabhAvo'yaM yat kathaJcid 25 bhavityeva ( bhavatyeva ) madhyavat sadaivAnyathA na bhavetparyavasAne pariNAminaH kAraNaparamparAbhAvaprasaGgaH / svatau (to) vivarttazaktivirahiNo bahiraGge sutarAmasAmarthyam / upakA [kA] rakasannidhAnAt sannidhAnasAmye parasparavivartagranthInAM dezakAlAdyapekSiNAM prabhavaniyamaH / tannirapekSANAM saMyogavirodhaH / pratyAsadvi (tti) viprakarSavikalpapratyastamayena vyavadhAne'pi prasaGgo'navasthA ca / tadayam arthapravRttinimittapradezAdisahacArI 80 vinazvaravikalpaviSayaH nivarttAte ( nivarttate ) na pravarttate iti dustaraM dausthyamApadyate / tAdRzaH puruSapariNAmasvabhAveSu tadabhAvaprasaGgAttadadhikAre janmamaraNAdirmA bhUt / vibhrame tadvikalpavibhrameNa vibhramo'pi na siddhyet / pariNAme yathA kAryakAraNanAnaikatvaM yuktam Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAri0 65.] 7. saptamaH prastAvaH 121 upalambhavyabasthAyAH sAmagrIbhede'pi ekatra pratyavamarza bAlAdivad , bhAvAntarasmaraNAcca / niraMzasyA'nekatra vRttivirodhaH / AtmavRtterarthAntarasambandhAbhAve sAkalyavaikalyataH yAmaH svayamaMze svavRttiranavasthA ca / vA (ka) syacit sakalapariNAminaH karmAvaraNacitrAtmano'dhiSThAnabhede sakRt samsavaprasaGgena devadattavat / pudgalAnAm asajyeyaM tattvaM zabdAdibhedataH, pariNAmAderekakAraNapratyanIkaniyame bhedAnAmavirodhaH / caitanyeSu prasaGgaH, tadatyaye nirU (ru) pAkhyatvaM saMvidAna (dAMta) dIkSaNavyApteH / 75. sukhAdisaMvidviSayasya tatpariNAmavijJAnAtmanaH paratrAvRttAvacetanajJAnasaGgama aatmkaayeprismaaptiH| ajJAnasya vA sukhAditve shbdaadivytirekinno'bhaavH| kacid bhAvanAvizeSe vizeSadRSTau tadetava (tada) nimittamiti niyogAsiddhau caitanyaparitApavat parAparabhAviniyamabhedAbhedayoH kutaH prakRtivikAravyavasthA ? svayamavi-10 kAriNo vikArakalpanAyAm Atmano'pi guNAntarasya tathApariNAme nimittamAtrAvizeSeNa samavAyaniyamo mA bhUt ; samAcAryA samavAyA) vizeSato dravyaguNakarmasAmAnyavizeSaniyamo vaa| na khalvArambhakAvayavAnyonyAvAptirjana da (? tirekeNa prabhavapradhvaMso yataH pdaarthbhedH| sambandhavizeSasparzAdimatAmaniyatasnigdharUpANAM bhAvAt , yena sUkSmakaThinAdivizeSAH sthUladravyAdikamArabhante, tatsamasthAne na tathA bhaveyuralara (lama) 15 rthaantrklpnyaa| tUlopalAdisparzavaizvarUpye kacid vizeSaH, jAtibhede kathamAnantyaM na syAt, bhUtAnAmatyantasambandhagandhAdirasaGkare citraH samAdhiH / 76. pArthivAdivizeSeSu pudgalaH sparzAdimAn khalasneho ghR (dhA) raNAdibhirguNaparyAyaiH sparzAdisvabhAvAnvayaiH ayaM sukhduHkhaadivijnyaanopyogvghyaavRttynugmaatmkH| tathAhi-nAyaM sparzaH saMsthAnAdimAn nApi tatsvabhAvaH sparzAdimAna tavyati- 20 rito nirupAkhyaH / parasparaviveke svabhAvapratibandho mA bhUt / tadudbhUtavRttau dRzyetarasvabhAva anubhUtavirodhe svabhAvasya svabhAvaparihAre atyntnivRttiprsnggH| parAparaparyAyAvAptiparihArasthitilakSaNo'rthaH sparzAdivizeSakramavarti tavidgamA ( tadvigamA) sambhave astyantaram utpAdavigamadhauvyavat pragaletarayoH sammavasthAnapariNAmaviro dhe'pi / na vai du ( 6 ) TAd gariSThamiSTam / tadvizeSopapattI___anta [:] jyotiH svataH siddhamanumAnAnurodhataH // 6 // 77. svataH siddhaM cai [ta ] nyaM bhUtebhyaH param / viruddhakarmavizeSakalpanAyAM samsavAtupapaciMtaH tattvavyapasthiteranyathA'parisaMkhyAnam / parasparapariNAmasthitau samadAya (ye) tatsvabhAvAbhAvo nyomAdivat / zarIrAdeH puMgala (pudgala) svbhaavaantirekH| badhA ca skandhayadanivRttiHprANAdInAM sAmagrIsAkalyena vRtterasani (1) kSayopalakSaNAdau 30 pramANAntaraM viruddham, tanmAtrAnubandhini tdyogH| pariNAmAdeH tulyaH prynuyogH| 25 Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 pramANasamahe [kAri0 68-73. tathA saMsArasthiterevAnumAnAtmabhUtAvizeSe'pi prajJAdiguNaniyamavat varamAgamAt pravRttI pratyakSAdyaviruddhAt pravRttiriti / samyagjJAnAGkuzaH satyaH purussaarthaabhidhaaykH| aheturanyahe (?) kyArthapariniSThitacetasAm // 68 // adRSTadoSazaGkAyAmanyatrApi prshyte|| ahaM mamAzravo bandhaH saMvaro nirjarA kSayaH // 69 / / karmaNAmiti saMvyA (satkRtya) prekSAkArI samIhate / kRpA svaparasantAnasthAnasaMhArakAraNam // 70 // acetaH krunnaatyntmnyduHkhmjaantH| kUTasthasya sataH sAkSAdadRzyAnubhavAtmanaH // 7 // sukhAdi viSayaH zabdAdyavizeSovi (Sadhi) yonytH| guNayogaviyogAbhyAM saMsAraparinirvRtI // 72 // samplavaH sarvabhAvAnAM zAstraM dRSTeSTabAdhitam / ||[iti pramANasaGgrahe saptamaH prstaavH|| 15 8. aSTamaH prstaavH| dravyaparyAyasAmAnyavidhAnapratiSedhataH // 73 // sahakramavivakSAyAM saptabhaGgI tadAtmani / 78. sAmAnyavizeSAtmake vastuni svaparabhAvAnugamavyAvRttivat parAparasvabhAvAnugamaparAvRttiprasaGgena tattvamavakiran kathamavicAryaH 1 tadA'nAnaikatvaM kArakajJA20 pakavyavasthA [pa] katvam / vibhrame vibhramaH / svAbhilApyAnabhilApyatvam abhilApyAnabhilApyabahuvattvAt / pratibhAsabhede'pi matizrutayoH anvayavyatirekArthaviSayatvaM zabdArthagrahaNaM pratyabhijJAnAderAtmano vizeSe pratyakSavattadabhAvaH, anyathA santAnAntarakhattasya itarathA bhaavH| tadekArthAviSayatvaM dharmabhede'pi tadavizeSAt / svabhAvAbhede jAtyantaraM syAt / tatra arthabhedA'bhedau sadasantau vyatirekeNa nirAmayatvAt / vRtti25 vikalpavirodhe sambandhopakArAdhanavasthAdoSaiH sa eva sarvathA'khaNDitAkArasya pratyakSavat zabdabuddhAvapratibhAsane tadabhedAbhAvamavadhArayan vA tatpratyakSapratibhAsabhedanidarza nena tadviSayAvi (ghi) gamavikalavikalpena tatpratipattivipratiSedhena dhruvatvApariNAmini Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 123 kAri0 73.] 8. aSTamaH prastAvaH vividhadharmAdhyAsavikalpaviSayatA'virodhena pramANAnusAreNa loko'yaM svayameva vilopayantaM vyavasthApayet / / 76. svataH satAM sAmAnyavizeSANAm asatAzca dravyaguNakarmaNAM svabhAvabhedaM prakalpA (lpya) prayojanasAmarthyasambandhiniyamavyatirekeNa pariNAminaH kathaJcit sadasadasana (dana) bhilApatadyogavikalpavidhAnataH prakRti kramayet / svbhaavaantrgrhtyaagtH| kramayogapadyavivakSAyAmabhilApA'nabhilApau, tadupAdhibhedena jAtyantarasya tathA pratipAdane sambandho grahaNaniyamAsambhavaH / saGgrahavyavahArarjusUtrArthana[ya] saMzrayAt sAmAnyena tattvapratyavasthito'bhedokAnapa (bhedaikAntapa) rigrahaH sarvavizeSANAM sattAvizeSAt , sadeva pratyakSaM sarvato vyAvRttasya buddhAvapratibhAsane kAlAdivizeSasya vikalpaviSayatvam / nahi kAlAdayaH pratyakSAH, teSAmavizeSe parAparabhAvAsiddhaH,upAdhyantarakalpanAyAm anavasthA- 10 'pratItirityatireke nIlAdayo na syuH| ekatrAnekadharmAnupapatteH / samudAyasya parasparaparigrahAvyavadhAnAnupapattirnArthAntaravRtteH, nirvyApAre cetanAdivikalpe saMhRtAvikalpAvasthAyAM sanmAtrAnivRtteriti kArakajJApakavyavasthAvilope kSaNika vakSiM (1) vAdaHsyAt / sadasatprAptityAgetaravikalpavizeSeNa tdttprvRttisngkrH| vibhrametaravivekasya pramANetarabhedaniSThAtA (SThatA) dRzaH sakalatattvapratiSThApane svaparabhedavyavahAraparigrahaH / svalakSaNam 15 AtmAnaM yadi parairmizrayati sarvathA paratvam / anekadharmasambandhe'pyekatvahAniranAnaikatvaM ato [s] nvayo bhAvalakSaNaM parikalpitaparArthAnvayavat / kvacit sAmarthyAsiddhibhedeSu nairantaryAdivyatireke [s] niSThA kAryasya sUkSmasyAdarzane na kAryadarzanaM sthuulaadiprtipttiH| ___ 180. ime nairantarye'pi vyAvRttisvabhAvA bhAvAH zaktipratibhAsAdibhede, te shuddhaashuddhdrvypryaayprigrhvibhaagto'rthnyaaH| sarve sarveSAmartharUpatve samayAt parataH smRtiH| 20 na vai zabdamartha pratipAdayati / satyapratipatteH svabhAvopalambhe'pi samayasmaraNabhAve bhAvAt tadanusmaraNe'pi liGgavat prtibndhaasiddhiH| smaraNaheturartho'pi lipyAdivata vastudarzane nAma saMskArAbhivyakteH samAne vijJAtetarasvabhAve nimittanaimittikabhAve'pyavicAre vA na kazcidvizeSaH / saGketasmaraNakaraNaniyamAbhAve artho'them avinAbhAvinaM gamayet / sadasadviSayavivekino arthakriyAM prati srnne'pyvishessH| prayatnato 25 vizeSeSu samayAvRttirasamitavizeSAdhigame atiprasaGga ityavAcyatA zabdaparyAyataHtattattvaM sadRzAparadarzane hi zabdaparyAyo'rthaH, svabhAvAnanvayAt zravaNagrahaNayogyatAvyAvRttiH, yadi nArthaparyAyaH tatsvabhAvanivRttiH upalambhaviSayasya pUrvAparakovyorasambhavaH, tattadravyAntarakArakadharmo yaM yaM niyamena tAlvAdayaH tAdRzaM sannidhApayeyuHpradIpAdivat / sarvatra sarvasya sarvadA vyaktiH sannidhAno ( nA) vizeSeNa pratiniyatavRttInAM prakAzaniyamA-30 bhAvaH / sarvatropAdAnasambhave'pi kAraNAnAM pratyarthavyApArabhedaH / tadayamarthaH anAdirna . Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 TRACK pramANasamahe [kAri0 74-75. zabdaparyAyaH zAbaleyAdivat prakRtibhede'pi dezakAlAdibhedAnuvidhAyinAM gaNAdika kalpopajananaM samAnavarNabhAgAnAM paraparihArasthitiH / padavibhAgavat anavAsthitAnAma ekavastubhAvasambandhaviveke'pi varNapadavAkyAnupUrvIniyamavat sato na samudAyasamudAya(yi) niyogH| tathAhi-gozabdArthayorazcAdivyAvRtteH gobuddhijanakatvaM tulyam vAkyA5 ntaravat, vAcyavAcakavyAvRttAvapi zAbaleyAdibhedAnvaye tadarthAbhidhAnapratyayAnAm ataghyAvRttitulyarUpaM gavAdivat / kacidekatra aikyavyavahArAsambhavaH paratra kalpanAvRtteH / nityaH zabdArthasambandhaH tathA saGketasambhavaH // 7 // 81. svato yogyatAvidherayogaH, prayalato'pi candradezakAlagatiniyamakra sammohavicchedaH, prakaraNAdivazAt nAnArthavAkyAnAmekArthaniyamaH, siddhe tadarthasambandha 10 samayavyapadezaH, tadavacano'pi yathAbhiprAyagaMta (gata) jaspaSyavasAyazRGgagrAhikayA tarhi sammohanivRttiH sambandhAbhijJA [na] syAbhyAsAtizayavivarne sAdhAraNAsAdharaNaviSa [ya] yoH sambhavatsaGketetarayoH samaye phalAbhAvaH / svayamakRtasaGketArthapratItiH tatkAlabhAvinoranvayaH, sadayaM sva ( svA) bhAviko jJAnajJeyasambandhavat saamgriivishessopptteH| sambandhAntarato nAsti sAdhyasAdhanasaMsthitiH / 15 82. satyapi zabdArthayoH kAryakAraNabhAve ayogyatAyAM na tatpratipattiA ntaravat , viprakRSTArthavivakSAvizeSasambandhAsiddheH, arthajJAnavivakSAprayatnavAyUdIraNAkaraNavyApArAvizeSa vyomAdivizeSasambandhavat / tadete pratyarthaniyatAHpratiniyatavRttavaH svayaM yatra yogyAH tamarthamavagamayeyuH, narte sampradAyAt grahAdigatiniyamo rasavIryavipAkAdirvA saMvAdayitumazakyo yataH tatprativaddhajanmani vivakSAmeva pratipAdayeyuriti / 20 zabdAH zabdAntaraM saGkhyAkAlakArakaliGgataH // 7 // 83. padavAkyAntareSu varNapadasArUpye'pi bhedaH tadarthavat / nahi samAsalayeyayorabhedo vipratibhAsAt / kacid guNaguNinoranyataradarzane'pi tadaSTeH dvicandrAdivadekatvA'nekatvayoH parasparaparihAreNa guNino vizeSaNAt / kAlasya kacidabhedakatve pUrvA parasvabhAvaprAptiparihAreNAnvapinA'pi nirupAkhyatvam, kArakabhedabhedino'bhidhAnA25 yogH| sakRdapi kAryavizeSopalakSitArthazaktibhedAnAM zaktimato'rthAntaratve anyataravilopaH / kArakabhedAnuvidhAyitve kAryANAM vaizvarUpyamakAraNaM syAt , anyathA strIpuruSAdibhedinopayogaH (1) / kvacid vizeSanirNayAbhAve brAhmaNatvAdivat tadabhiSA [nA] va tadabhidhAnayogyatAlakSaNaM sampradAyAvicchede samakriyAvizeSaNa zabdaprAdhAnyato nayA vastuno [s] sAdhAraNasya vijAtIyavyavacchedaniSandhanAH paryAyA na sngkiirynte| abhASA80 nsarAkhyAto bhAvAntarAsiddhau kRtakAnityAdivat vyApAravyatirekiNo'bhASAvizeSaNa tAvatA sarvArthaparisamAptau kArakakalpanA'bhilApinI niSkAleSu bhASeSu becaSedakanirmA Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 kAri0 76-77.] 8. aSTamaH prastAvaH 125 sena vyApArayati dravyaparyAyanayadyapravibhAge pramANaprameyabhedeSu parasparaM pratikSepaikAtaparigrahaH / svahetoreva nivRttasya kAryato'nupakAre kAraNasya pAratantryAnupapatiH, artha eva jJAnaM gamayet sannidhAne tathAnirbhAsanAt / saMvAdanirapekSasa praamaannyaasiddheH| pratyakSaM sarvavijJAnaM svarUpasya svato gteH| 684. arthAdhigamasya tAdAtmA (tmya ) manAtmavido'nyatra prAmANyAvize-5 SAt / parasyArthavidaH tulyaH prasaGgo'navasthA ca / svaviSayanirbhAsAvivekena kacidaspaSTaM pramANasAmagrIvizeSataH pramANAntaravyavasthA mA bhUt / viSayavyavadhAne'pi sannikarSA'vizeSaH sukhAdivat / tadatadrUpajJAnaM tadviSayatAnupapatteH sakalaniSka [la] svavikalpitetarasvabhAvaniyamaH / sAkSAt sA (svA) kAramarpayataH ttprtipksse'tiprsnggH| __ parokSaparatantrANAM spaSTAkAravivekataH // 7 // 85 yathAsvaM vibhramavivekavikalaM tadaparisphuTaM pratisaMvedane'pi bhedAnAmavagrahAdeH parato nizcayaM kvacidavagRhIte saMzayAderabhAvaH samIhite'pyanadhigame niNeyasya vigate vA'vadhAraNAbhAve na smRteH ityakizcitkarAreka ( kA ) viparyAsaparAkramaH / pariNAmapATavAtizaye saMvAdazakteH sadA vibhrameNa tathAbhAvasyApi kutshcidkmaadraahinnaamaakaasaa'nivRttiH| 15 prakramArthAvizeSeNa zrutau bheda [:] prisphuttH| 686. kvacid yathAzrutamavagRhNAti, punaH samIhamAno nirNItiM smRtibIjamAdhatte vA svabhAvopalambhopayogasaMskAravizeSaH, saMhRtaviSayasAdyA hi samupalakSitavizeSasaGkhyAne'pi zabdaH pratyayaH saMzayAdivat / abhilApAnapekSo mativikalpaH sannihitaviSayAvayahasamIhAvAyadhAraNAsamAnAnusaraNasaMkalanaparAmarzAbhAve tannAmavikalpavikalatayA 20 varNapadavAkyAnupUrvIvat varNAvayavAnusmaraNavikalpe tadAkhyAkalpanAyAmaniSTAnuSaGgaH / samakSasajAtIyasambandhAnusmaraNacintAprakarSeNa tadvizeSAminibodhaH tadabhidhAnamapi *sabhivezayet / sAkSAdanubhavAtmanaH ramRtyAderabhyAsavizeSe pATavopapatteH / dUradUratarAdibhedena svato'tha prati saMyogasamavAyatadanudayamanubhavasvabhAvanirNaye parApekSaH kathamartha niSThApayet / sakalaniyamagrahe'vikalasAmagrIjanmanAM sarvathA viSayatvaM pratibimbodayavat / tathA pariNateranyathA pratibhAsasambhabe buddheraparatra na kazcidvirodhaH / AtmajJAnAdibhedAnAmAnantyaM nayacakrataH // 77 // 87. dravyaparyAyabhede tadbhAva utpAdavigamadhrauvyavirahe varNavyatirekavad / ubhayakalpanAyAmubhayadoSaH, anubhayavad anyonyavidhipratiSedhalakSaNAnugame pramANaprameyavyavahAranivRttiH anvsthaa| sarvathA'vaktavyakalpanAyAM sarvadoSaprasaGgaH sarvathA vakta- 30 - Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 126 pramANasamahe kAri0 78-80 vyavat / jAtyantarakalpanAyAM ca tadvidhipratiSedhAtmakatvam , tadatadubhayAnubhayavikalpane pratyekamapi cakrakam , sarvanayAbhAsapratipAdakhyAtisaMkhyeyatve'pi varNAnupUrvIbhedAnoM tadvizeSavastuvikalpAnantyam / / anyonynirpekssaannaamprmaannprmeytaa| 5 88. sakalakalAkalApamayA sattA parasparavidhipratiSedhaparamArthA sUkSmasthUlasaMsthAnAdibhedamUrtivat pramANaprameyaikAntaprabhedaparihAreNa parasparaparigrahapariNAmasiddhiriti / dravyaparyAyayorbhedamekAntena prapazcayan // 78 // naigamaH saptadhA zAsti hi bhAvAnAM vyavasthitim / sarvamekaM sato [s] bhedAdibhirmithyArthasaGgrahaH // 79 // sa prtystmitaashessdrvypryaaybhedtH| AtmAdibhedamAzritya vyavahAraM pratikSipet // 40 // paryAyAd vyatirekANAmanvayapratipattitaH / akrama sa ca bhedAnAM RjusUtro vidhArayan // 8 // kaarykaarnnsntaansmudaayviklptH| zabdo liGgAdibhedena vastubhedaM samuddizan / / 82 // abhirUDhastu paryAyairitthambhUtaH kritA (yA) zrayaH / dravyaparyAyasAmAnyavizeSapravikalpataH // 8 // nayadvayavibhAgena naigamAdiranekadhA / matizrutAdau bhedAnAM svaparaprativedinAm // 84 // 20 kalpanA cArthasambandhenAnveti nayalakSaNam / pramANanayanikSepairAtmAdipravibhAgataH // 85 / / samprekSe nitarA [rAM] siddhaM tattvajJAnamanantaram / // iti pramANasaGgrahe aSTamaH prastAvaH // 15 Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAri0 86-87 ] 6. navamaH prastAvaH 6. navamaH prastAvaH / jJAnaM pramANamAtmAderupAyo nyAsa iSyate // 86 // nayo jJAturabhiprAyo yuktito'rthaparigrahaH / 86. matizrutAvadhimanaH paryayakevalAni jJAnam, tadeva pramANaM na zabdAdiH anyatropacArAt / pramANameva hi jJAna (naM) matyajJAnAderanadhigateH / caitanye'pi talla - 5 kSaNavizeSe bAlAdivat jJAnavAn na visaMvAdayet / jJAnaM pramANaM bhavatyeva, vyapekSAtaH tadvidhikaraNAdiparApekSa (kSaM) parokSam / AtmaniyataM pratyakSam / pariNAmavizeSAvirodhe doSAvaraNakSayopazamodayavRtte [:] trasaM (sa) sthAvarAdiguNaprakarSAprakarSe'pi sya (?) syAdivazAAtmasvabhAvA'vyatirekeNa hitAhitaprAptiparihAropayogasAmarthyavirahe'pi garbhANDamUrcchitAdiva [[ ] svato jIvatIti vRkSe'pi nArdrakApyAdau prANAdipariNAmavizeSe 'pi 10 caitanyavilakSaNatayA mUrttimataH kAyAdipravRttazrotasaH karmaNo vA sakalazrutabhAvanAsaMvaraNavigalitanikhilakleza vijRmbhitakevalajJAnAdhigamaphalasya prAgapi tatvajJAnAt pratyakSAdiH upAyaH / svayamanikSiptaviSayaH kathaJcid vitarkayanto nidarzanAdyabhAve'pi kSayopazamavizeSApekSayA mArgapratipattinikSiptetaravastusvabhAve'pi tadviSayavijJAnavat / tadupAyA'vizeSe'pi anupayogAdivat pratyAsattiviprakarSatAratamyam iSyate / 15 sAkSAdupAyAnadhigame'pi tatpratipanyupAyatayA tattvaM svaviSaye sarvasya guNadoSavicAreNa atiprasaGganivRttiH / nayaH kapilAderabhyupagamaH, prameyadharmatayA viruddhAvyabhicAriNaM svabhAvapratibandhaparicchedena tadatirekavyavacchedaH tattvAdhigamaH pratipatra (tra) bhiprAyaH tarhi vastumAtrAnirodhe kiM vai sandigdhAdiparigrahaH sAkalyeneSyate ? samAno hi teSAmarthAzrayaH tatpratiSedhena yuktito'rthaparigrahaH sarvathaikAntavyatikramaH zra (ka) mabhAvanayA 20 cintAmayabuddhiH Atmetaratvamanusarati / prAmANyaM yadi zAstragamyamatha na prAgarthasaMvAdanAt, saGkhyAlakSaNagocarArthakathanaM kiM cetasAM kAraNam / 127 A jJAtaM sakalA [gamA ] rthaviSayA (ya) jJAnAvirodhaM budhAH, prekSante tadudIritArthagahane sammohavicchittaye ||873||ch|| // iti pramANasaGgrahaM nAma prakaraNaM samAptam ||6|| 25 Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImadbhaTThAkalaGkasya pAtu puNyA sarasvatI / anekAntamarunmArge candralekhAyitaM yayA // - zubhacandraH Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ||ttippnnaa ni|| [Notes.] Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghIyastrayasya TippaNA ni akalaGkaM jinaM natvA tAtparyetihyatolanaiH / nyAyosyamAkalaGko vai vizadIkriyate mayA // pR0 1. paM0 6. 'santAneSu' - santAnazabdo'yaM bauddha: aparAmRSTabhedeSu kAryakAraNabhUteSu pUrvottara kSaNeSu samprayujyate / sa ca santAno na pAramArthikaH kazcit mAlAGgabhUtamauktikeSu sUtravat api tu " santAnaH samudAyazca paGktisenAdivanmRSA / santAno nAma na 5 kazcidekaH paramArthasan sambhavati / kiM tarhi ? kAryakAraNabhAvapravRttakSaNaparamparApravAharUpa evAyaM tato vyatiriktasyAnupalambhAt / tasmAdeteSAmeva kSaNAnAmekapadena pratipAdanAya saGketaH kRto buddhaiH vyavahArArthaM 'santAnaH" iti / " [ bodhicaryAva0 pa0 pR0 334 / zikSAsamu0 pR0 359 / tattvasaM0 pR0 523] ityAdivacanAt vyavahArArthaM kriyamANaH saGketarUpa evAyam / ayaJca tattvAnyatvAdivikalpairavAcya eva avastutvAt " tattvAnyatvaprakArAbhyAmavAcyamatha varNyate" iti 10 tattvasaGagrahakAravacanAt [ pu0 510] / pR0 1. paM0 8 'sattvArthaM vyavatiSThate karuNayA ' - samprAptabodherapi buddhasya na sadyaH nirvANamapi tu buddhatvasaMvarttaka karmavazAtte sattvArthaM karuNayA tiSThanti / "tiSThantyeva parAdhInA yeSAM tu mahatI kRpA / " [ pramANavA0 2 / 198] "kalpakalpAsa GkhyeyabhAvanAparivarddhitAH / tiSThantyeva parAdhInA yeSAM tu mahatI kRpA // " [ abhisamayAlaGkArAlo0 pR0 134] ityAdi vacanAt / 15 yathA hi-darzana vizuddhayAdibhiH bhAvanAvizeSaiH jainatIrthakarAH purAkRtasaMsArijIvoddharaNAdhyavasAyasamupArjitatIrthaMkara nAmakarmodayaM yAvat tiSThanti, dezanayA ca santarpayanti bhavyajIvAn tathaiva - " anena puNyena tu sarvadarzitAmavApya nirjitya ca doSavidviSaH / jarArujAmRtyumahormikulAt samuddhareyaM bhAvasAgarAjjagat / / " [prabhisamayAlaGkArAlo0 pR0 132 ] " anena cAhaM kuzalena karmaNA bhaveya buddho na cireNa loke / dezeya dharmaM jagato hitAya moceya sattvAn 20 bahuduHkhapIDitAn // " [ advayavajUsa graha pR0 9] " utpAdayAmi varabodhicittaM nimantrayAmi bahusarvasattvAn / iSTAM cariSye varabodhicArikAM buddho bhaveyaM jagate hitAya / / " [ advayavajUsaGagraha pR0 5] "tIrNAn tArayiSyAmi amuktAn mocayAmyaham / anAthAnnAthayiSyAmi sthApayiSyAmi nirvRtau // " [ buddhaveda pR0 82 ] ityAdibhiH jagaduddharaNabhAvanAvizeSaiH buddhA api tAdRzaM saMskAravizeSaM samupArjayanti, yena samyaka sambodhipariNatA api anantakalpaM karu- 25 yA tiSThanti dezanayA ca santArayanti bhavanidAghaparipIDitAn prANinaH / pR0 1. paM0 12. 'pratyakSaM vizadajJAnaM' - samagreyaM kArikA 'taduktamakalaGkadevaiH" iti kRtvA pramANaparIkSAyAm (10 69 ) aSTasaharuyAJca ( pR0 134) samuddhRtA / " pratyakSaM vizadaM Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 laghIyastrayasya [ pR0 1 paM 12 ..." [ patraparI0 pR05] " pratyakSaM vizadaM jJAnaM jJAnaM pramANaM jJAnamityapi / akalaGkavaco . mukhyasaMvyavahArataH" [ nyAyavi0 vi0 pR0 48A. ] pratyakSasya vizadajJAnAtmakatvena lakSaNasyAnusaraNaM tu nimnaprantheSu dRzyate - pramANasaM 0 pR0 97 | siddhivi0 TI0 pR0 71 A. 96 B. / tattvArthazlo0 pR0 181 / pramANapa0 pR0 67 / 5 parIkSAmu0 2 / 1 / jainatarkavA0 pR0 93 / pramANani0 pR0 14 / pramANanaya0 2 / 2 / pramANamI0 1 / 13 | jainatarkabhA0 pR0 2 / 10 tulanA - " sAkSAtkAritvameva pratyakSArthaH / " [ pramANavAttikAlaM0 li0 pR0 410, 439 / mu0 pR0 130 ] "mukhya saMvyavahAreNa saMvAdi vizadaM matam / jJAnamadhyakSamanyaddhi parokSamiti saGgrahaH // " [ sanmati 0 TI0 pR0 595 ] SaDda0 bRha0 pR0 85 A. pR0 1. paM0 12. 'mukhyasaMvyavahArataH ' - zrAgamikajJAnacarcAyAm indriyAnindriyajasya pratyakSasya matijJAnAntargatatvAt parokSatvaM suspaSTam / zraryarakSitAcAryai: ( anu0 144 ) nadIsUtrakAraizca ( nandisU0 3) indriyapratyakSa - noindriyapratyakSarUpeNApi indriyAnindriyajamatijJAnasya nirdezaH kRtaH / atazca zrAgamikaparamparAyAmeva indriyAnindriyajamatijJAnasya pratyakSaparokSetiviruddharUpatayA nirdezAt samprApto virodhaH / sa ca jinabhadragaNikSamAzramaNaiH vizeSA15 vazyakabhASye ( gA0 95 ) " iMdiyamaNobhavaM jaM taM saMvavahArapaccakkhaM / " iti indriyAnindriyajamatijJAnaM saMvyavahArapratyakSatayA svIkRtya parihRtaH / nAgArjunaprabhRtibauddhAcAryaiH mAdhyamikamatAnusAribhiH "dve satye samupAzritya buddhAnAM dharmadezanA | lokasaMvRtisatyaM ca satyaM ca paramArthataH / / " [ mAdhyamikakA0 pR0 402 ] ityAdivacobhiH jJAnajJeyAdibhedopadezena zUnyatAyAM samAyAtasya virodhasya parihAraH tadupadezAnAM 20 lokasaMvRtisatyatvamurarIkRtya vidhIyate / evameva dharmakIrttinA " prAmANyaM vyavahAreNa" [ pramA vA0 205 ] prajJAkaraguptena ca " tatra pAramArthikapramANalakSaNametat pUrvaM tu sAMvyavahArikasya" [ pramANavArtikAlaM0 li0 pR0 76 ] iti vyavahAra-sAMvyavahArikAdibhireva zabdaH saMvedanAdvaite bhedavirodhaH samAdhIyate / saMvyavahArazabdo'yaM mAdhyamikakArikAyAmapi ( pR0 489 ) prayuktaH / vAdanyAyaTIkAyAM ( pR0 14 ) tattvasaMgrahapaMjikAyAJca ( pR0 784 ) suspaSTamuddhRtam yat 25 " sAMvyavahArikasyedaM pramANasya lakSaNaM yaduta pramANamavisaMvAdijJAnamiti / " iti saMvyavahArazabdasya jainabauddhadarzana sAdhAraNatvaM saMsUcyate / jainAgame vyavahAranayasyApi etadarthakatvameva bodhyam / mukhyasaMvyavahAratayA pratyakSasya dvidhA vibhAgaH nimnaprantheSu draSTavyaH - pramANapa0 pR0 68 / parIkSAmu0 225 / pramANanaya0 2 / 4 / pramANamI0 1 / 1 / 15, 20 / pramANani0 pR0 23 / nyAyadI 0 pR0 9 / jainatarkabhA0pU0 2 / 30 pR0 1. paM0 12. 'parokSaM zeSa' - tulanA - pramANapa0 pR0 69 / parIkSAmu0 3|1 | sanmati 0 TI0 pR0 595 / pramANanaya0 3 / 1 / pramANamI0 1 / 2 / 1 / jainatarkabhA0 pR0 8 / pR0 1. paM0 13. ' pramANe iti' - " tatpramANe " [ tattvArthasU0 1 / 10 ] iti sUtrArthaM samanvetrA granthakRtA laghIyastrayavat nyAyavinizcaye (kA0 469 ) pramANasaGgrahe ca (kA0 2 ) 85 idamevoktamiti / pR0 1. paM0 14. 'sannikarSAde' - tulanA - "jJAnaM pramANaM nAjJAnamindriyArthasanni Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 pR0 2 paM0 14.] TippaNAni 133 karSAdi" [ pramANavA0 manoratha0 pR0 3] "na vai sannikarSAderajJAnasya prAmANyamupapannaM tasyArthAntarasyeva svArthavyavasitI sAdhakatamatvAnupapatteH / " [ pramANanaya0 1 / 4] pR0 2. paM0 3. 'tannAjJAnasya-tulanA-"tannAjJAnaM pramANamanyatropacArAt / " [prameyaka0 pR0 7 B. ] pR0 2. paM0 4. 'pratyakSatvam'-tulanA-"tasmAt idaM spaSTa vyavasAyAtmakaM , svArthasannidhAnAnvayavyatirekAnuvidhAyi pratisaMkhyAnirodhyavisaMvAdakaM pratyakSa pramANaM yuktam / " [ siddhivi0 pR0 96 A. ] pR0 2. paM0 6. 'anumAnAdyatirekeNa'-tulanA-' anumAnAdyAdhikyena vizeSaprakAzanaM spaSTatvam" [pramANanaya0 2 / 3 ] jainatarkabhA0 pR0 2 / "pratItyantarAvyavadhAnena vizeSavattayA vA pratibhAsanam vaizadyam / " [ parIkSAmu0 2 / 4 ] nyAyavi0 vi0 pR0 42 B. 10 "vaizadyamidantvenAvabhAsanam" [ jainatarkavA0 vR0 pR0 95 ] pramANamI0 111 / 14 / "etadeva spaSTatvaM yat sarvAkArapratibhAsaH" [ pramANavAtikAlaM li0 pR0 306 ] samuddhRteyam-syAdvAdaratnA0 pR0 316 / zAstravA0 TI0 pR0 310B. pR0 2. paM. 8. 'tatra sAMvyavahArikam'-tulanA-parIkSAmu0 2 / 6 / pramANanaya0 2 / 5 / jainatarkabhA0 pU0 2 / / pR0 2. paM0 6. 'tadasti sunizcitA'-tulanA-"asti sarvajJaH sunizcitAsaMbhavadvAdhakapramANatvAt sukhAdivat, zAstraprAmANyAt / " [ siddhivi0 pR0 421 B. ] aSTaza0, aSTasaha0 pR0 44 / Aptapa0 pR0 56 / tattvArthazlo0 pR0 185 / pramANani0 pR0 29 / SaDda0 bRha0 pR0 53 // pramANamI0 pR0 14 / pR0 2. paM0 8 'yAvajjJeyavyApi'-tulanA-'jJAnaM no cennirupamamaM vizadaM 20 sarvagataM svataH / lokAn veda kutaH 'sarvajJavikalAniti / / ' [ siddhivi0 pR0 423 ] "srvjnyaabhaavsNvitternythaanuppttitH| puruSAtizayaH siddhaH / " [ siddhivi0 pR0 428 ] pramANamI0 pR0 14 paM0 16-17 / pR0 2. paM0 11. 'sattvapuruSatvavaktRtvAde'-kumArilena sarvajJanirAkaraNAya uktam yat-"pratyakSAdyavisaMvAdi prameyatvAdi yasya ca / sadbhAvavAraNe zaktaM ko nutaM kalpayi- 25 dhyati / / " ( mI0 zlo0 pR0 8 5) tattvasaMgrahapaMjikAyAm (pR0 881) "ayaM ca vaktRtvAkhyo hetuH 'yasya jJeyaprameyatvavastusattvAdilakSaNaH' ityatra Adizabdena AkSipta eveti'. "tadatrAdipadAkSipte vaktRtve yo'bhimanyate / ityuktatvAt anumIyate yat mImAMsAzlokavyAkhyAtAraH 'prameyatvAdi' ityatra Adipadena vaktRtvAdikAn hetUn samuccinvanti / tAneva vaktRtvAdIn hetUna pranthakAraH prativandyA sarvajJAbhAvajJAnasya azakyatvasAdhane pryunkti| 30 tulanA-nayacakravR0 pR0 123 / .. uttayAderdoSasaMkSayo netyeke vyatireko'sya sandigdho vyabhicAryataH // " [ pramANavA0 1 / 144 ] siddhivi0 pR0 429 / pR0 2. paM0 13. 'atrAnupalambha'-tulanA-pramANamI0 pR0 14 / pR0 2. paM0 14. 'sAdhakabAdhakapramANA'-'sAdhakabAdhakapramANAbhAvAt sandeho jAyate' iti vicArasya tulanA-"sAdhakabAdhakapramANAbhAvamAtraM cAtra sandehena lakSyate / " 35 Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 laghIyastrayasya [pR0 2 paM0 19[pramANavAtikAlaM0 li. pR0 128 ] "seyaM sAdhakabAdhakapramANAnupapattau satyAM samAnadharmopalabdhiH vinazyavasthA vizeSasmRtyA sahAvinazyadavasthayaikasmin kSaNe satI saMzayajJAnasya heturiti siddhm|" [nyAyavA0 tA0 TI0 pR0 247] "na hi sAdhakabAdhakapramANAbhAvamavadhUya smaandhrmaadidrshnaadevaasau|" [nyAyakusu0 sta0 2, pR08] "yatpunaruktaM dharmakIrtinA-sAdhaka5 bAdhakapramANAbhAvAttahi sandeho'stu iti tatrAha-" [siddhivi0 TI0 pU0 431A.] "sAdhaka bAdhakapramANayonirNayAta bhAvAbhAvayoravipratipattiranirNayAdArekA syAt / " [aSTaza0 aSTasaha0 pR0 49] pramANanaya0 1112 / pramANamI0 pR0 550 9 / "sAdhakabAdhakapramANAbhAvAt sarvajJe saMzayo'stu ityayuktam / " [ aSTasaha0 pR0 49 ] prameyaratnamA0 3 / 29 / pR0 2. paM0 16. 'akSArthayoge'-tulanA-"akSArthayogajAdvastumAtragrahaNalakSa10 NAt / jAtaM yadvastubhedasya grahaNaM tadavagrahaH / / " [ tattvArthazlo0 pR0 219] "akSArthayoge darzanAnantaramarthagrahaNamavagrahaH / " [pramANamI0 111 / 27] " akSArthayoge ityAdi vyAcakSANaiH bhASyakAraireva" [nyAyavi0 vi0 pR0 32 A.] avagrahAdInAM catuerNA lakSaNAni niyukti-bhASyayoH itthaM draSTavyAni-" atthANaM umgahaNaM avaggahaM taha viyAlaNaM IhaM / vavasAyaM ca avArya dharaNaM puNa dhAraNaM veti // [Ava0 15 ni0 gA0 179] "sAmaNNatthAvaggahaNamuggaho bheymggnnmhehaa| tassAvagamo'vAo aviJcuI dhAraNA tss||" [vizeSA0 gA0 180 ] pR0 2. paM0 21. 'viSayaviSayi'-tulanA-"tatra avyaktaM yathAsvamindriyaiH viSayANAmAlocanAvadhAraNamavagrahaH / " [ tattvArthAdhi0 bhA0 1 / 15 ] "viSayaviSayisannipAta smyaanntrmaadygrhnnmvgrhH| viSayaviSayisannipAte sati darzanaM bhavati, tadanantaramarthasya 20 grahaNamatragrahaH / " [ sarvArthasi0 1 / 15 ] rAjavA0 1 / 15 / dhavalATI0 satprarU0 |prmaannp0 pR0 68 / sanmati0 TI0 pR0 552 / pramANanaya0 217 / nyAyadI0 pR0 10 / idameva avagrahalakSaNaM samuddhRtaM nyAyavinizcayavivaraNe (pR0 32 A.) pR0 2. paM0 21. 'viSayastAvat'-tulanA-"viSayasya tAvat dravyaparyAyAtmanorthasya viSayiNazca nirvRtyupakaraNalakSaNasya dravyendriyasya labdhyupayogasvabhAvasya ca bhAvendriyasya 25 viziSTapudgalapariNatirUpasya arthagrahaNayogyatAsvabhAvasya ca yathAkramaM sannipAtaH yogyadezA vasthAnaM tadanantarodbhUtaM sattAmAtradarzanasvabhAvaM darzanamuttarapariNAmaM svaviSayavyavasthApanavikalparUpaM pratipadyamAnamavagrahaH / " [sanmati0 TI0 pR0 553 ] SaDda0 bRha0 pR0 84 A. pramANamI0 pR0 21 / pR0 2. paM0 22. 'dravyendriyaM'-tulanA-" nirvRttyupakaraNe dravyendriyam / " 30 [ tattvArthasU0 2 / 17 ] pramANamI0 111 / 22 / pR0 2. paM0 22. 'labdhyupayogau'-tulanA-"labdhyupayogI bhAvendriyam / [tttvaarthsuu02|18|] pramANamI0 1 / 1 / 23 / pR0 2. paM0 23. 'arthagrahaNazakti'-tulanA-"lambhanaM labdhiH / kA punarasau ? jnyaanaavrnnkssyopshmvishessH|" [ sarvArthasi0 2 / 18 ] rAjavA0 2 / 18 / tattvArthasA0 pR0 111 / 35 pramANamI0 pR0 18 / "svArthasaMvidyogyataiva ca labdhiH / " [ tattvArthazlo0 2 / 18 ] "Avara NakSayopazamaprAptirUpA arthagrahaNazaktilabdhiH / " [ syA0 ratnA0 pR0 344 ] jainatarkabhA0 pR0 1 / Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR0 3. paM0 6.] TippaNAni 135 pR0 2. paM0 23. 'upayogaH punaH-tulanA-"upayogaH praNidhAnam / " [ tattvAdhi0 bhA0 1119 ] "tannimitta AtmanaH pariNAma upayogaH / " [sarvArthasi0 2 / 18] rAjavA0 2 / 18 / tattvArthazlo0 2 / 18 / tattvArthasA0 pR0 111 / pramANamI0 pR0 18 / jainatarkabhA0 pR0 1 / "upayogastu ruupaadigrhnnvyaapaarH|" [ syA0 ratnA0 pR0 344 ] pR0 2. paM0 25. 'punaravagRhIta'-"avagRhIte'rthe viSayArthaikadezAccheSAnugamanaM 5 nizcayavizeSajijJAsA ceSTA IhA / " [ tattvArthAdhi0 bhA0 1115 ] "avagrahagRhIterthe tadvizeSAkAGakSaNamIhA "[ sarvArthasi0 1115] rAjavA0 1115 / dhavalA TI0 satprarU0 ! tattvArthazlo0 pU0 220 / pramANapa0 pR0 68 / sanmati0 TI0 pR0 553 / pramANanaya0 2 / 8 / SaDda0 bRha0 pR0 84A. pramANamI0 1 / 1 / 27 / nyAyadI0 pR0 11 / jainatarkabhA0 pR0 5 / pu0 2. paM0 26. 'tathehitavizeSa'-"avagRhIte viSaye samyagasamyagiti guNado- 10 SavicAraNAdhyavasAyApanodopAyaH / " [ tattvArthAdhi0 bhA0 1 / 15 ] "vizeSanirjJAnAdyAthAtmyAvagamanamavAyaH / " [sarvArthasi0 1 / 15 ] rAjavA0 1115 / dhavalATI0 satprarU0 / tattvArthazlo0 pU0 220 / pramANapa0 pR0 68 / sanmati TI0 pR0 553 / pramANanaya0 2 / 9 / SaDda0 bRha0 pR0 84A. pramANamI0 111 / 28 / nyAyadI0 pR0 11 / janatarkabhA0 pR0 5 / pR0 2. paM0 26. 'kathaJcidabhede'pi tulanA-sanmati0 TI0 pR0 553 / pramA- 15 NamI0 pR0 22 / SaDda0 bRha0 pR084 A. "kathaJcidabhedepi pariNAmavizeSAdeSAM vyapadezabhedaH / " [pramANanaya0 2 / 12] pR0 2. paM0 28. 'dhAraNA'-"dhAraNA pratipattiryathAsvaM matyavasthAnamavadhAraNaM ca dhAraNA pratipattiH avadhAraNamavasthAnaM nizcayo'vagamaH avabodhaH ityanarthAntaram / " [ tattvAAdhi0 bhA0 1115 ] "athaitasya kAlAntare'vismaraNakAraNaM dhAraNA" [ sarvArthasi0 1115 ] 20 rAjavA0 1115 / dhavalATI0 satprarU0 / pramANapa0 pR068| sanmati TI0 pR0 553 / pramANanaya0 2 / 10 / pramANamI0 111129 / SaDda0 bRha0 pU084 A. nyAyadI0 pR0 11 / janatarkabhA0pa0 5 / "mahodaye ca kAlAntarAvismaraNakAraNaM hi dhAraNAbhidhAnaM jJAnam anantavIryo'pi tathA nirNItasya kAlAntare tathaiva smaraNahetuH saMskAro dhAraNA iti / " [ syA0 ratnA0 pR0 349 ] pR0 3.paM0 1. 'IhAdhAraNayorapi'-tulanA-"ajJAnAtmakatAyAMtu saMskArasyeha tasya vA / jJAnopAdAnatA na syAdrUpAderiva sAsti ca // ' [ tattvArthazlo0 pR0 221] vizeSA0 25 gA0 182 / pramANamI0 pR0 21 paM0 25, pR0 22 paM0 5, pR0 30 paM0 23 / pR0 3. paM0 5. 'bahvAdyavagrahA'-tulanA-"bahubahuvidhakSiprAnisRtAnuktadhruvANAM setarANAm" [tattvArthasU0 1516] 'avagrahAdayazcatvAse matijJAnavibhAgA eSAM bahvAdInAmarthAnAM setarANAM bhavantyekazaH / " [ tattvArthAdhi0 bhA0 1116 ] dhavalATI0 stprruu| 30 pR. 3. paM0 6. 'pUrvapUrvapramANatvaM'-tulanA-"pUrvapUrva pramANamuttarottaraM phalamiti krmH|" [pramANavArtikAlaM0 li. pR0 4] "tathA pUrvaM pUrva pramANamuttaramuttaraM phala miti' [nyAyabi0 TI0 Ti0 pR0 40] "sAmprataM pUrva pUrva pramANaM syAt phalaM syAduttarottaram ityabhisamIkSya'." [ siddhivi0 TI0 pR0 184 A. ] "kecidAhuH- pUrva jJAnaM pramANamuttaraM jJAnaM pramANaphalamiti / " [ tarkabhA0 mo0 pR0 11 ] sanmati0 TI0 pR0 553 paM0 6 / SaDda0 bRha0 pR0 35 Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 laghIyastrayasya [ pR0 3. paM0 7 84 A. "avagrahAdInAM kramopajanadharmANAM pUrvaM pUrvaM pramANamuttaramuttaraM phalam / " [ pramANamI0 11 // 39 ] pR0 3. paM0 7. 'paramArthaikasaMvitte' - atrAyaM pUrvapakSa: - saMvedanAdvaitavAdinaH khalu niraMzaM saMvidadvayaM manyamAnAH kalpite saMvedyAkAre- sArUpye pramANavyavasthAM saMvedakAkAre5 adhigatisvarUpe phalavyavasthAcorarIkurvanti / tathA coktam - " svasaMvittiH phalaM vAtra tadrUpAdarthaM nizcayaH / viSayAkAra evAsya pramANaM tena mIyate / " [ pramANasamu0 110 ] "arthasArUpyamasya pramANam / tadvazAdarthapratItisiddheriti / [ nyAyavi0 119, 20] "viSayAdhigati - zcAtra pramANaphala miSyate / svavittirvA pramANaM sArUpyaM yogyatApi vA / / " [ tattvasaM0 pR0 358] pR0 3. paM0 7. 'kSaNabhaGgAderapi ' - tatrottaram - yataH niraMzasaMvedanaM vastu tata eva 10 tanniSTakSaNikatvasyApi svarUpavat pratyakSaviSayataiva syAt iti / tatazca yathA pratyakSagRhItakSaNikatvagrAhiNaH anumAnasya prAmANyaM svIkurvanti bauddhAH tathaiva pratyakSa gRhItanIlAdyarthaM prAhiNaH saMvRtyaparanAmno vikalpasyApi prAmANyaM svIkuryuH / na ca teSAM mate vikalpasya pramANatA "gRhItagrahaNAnneSTa sAMvRtam - darzanottarakAlaM sAMvRtaM vikalpajJAnaM pramANaM neSTaM darzanagRhItasyaiva grahaNAt tenaiva ca prApayituM zakyatvAt sAMvRtama kiJcitkarameva / " [ pramANavA0 manoratha0 2 / 5 ] 15 ityabhidhAnAt / pR0 3. paM0 11. 'arthakriyArthI hi' - tulanA - 'arthakriyArthI hi sarvaH prekSAvAn pramANamapramANaM vA'nveSate / " [ hetuvi0 li0 pra0 pari0 ] tattvasaM0 paM0 pR0 778 / pu 0 3 paM0 11. 'rUpAdikSaNakSayAdi' - atrAyaM bhAvaH - saugatAnAmidamabhimataM yat nirvikalpakapratyakSeNa sarvAtmanA vastunaH svalakSaNasya grahaNaM bhavati / " tasmAt dRSTasya 20 bhAvasya dRSTa evAkhilo guNaH / " [ pramANavA0 1 / 46 ] iti vacanAt / tatra yadyapi nIlaM vastu sarvAtmanA pratyakSeNa gRhItaM tathApi yasminnaMze vikalpotpAdakatA nirvikalpakasya tasminneva ze prAmANyam atha ca pravRttijanakatvam / tathA coktam- "pratyakSeNa gRhIte'pi vizeSe'zavivarjite / yadvizeSAvasAyo'sti pratyayaH saH pratIyate // " [ pramANavA0 1059] "adhikalpamapi jJAnaM vikalpotpattizaktimat / niHzeSavyavahArAGgaM tadddvAreNa bhavatyataH / / 1306 // 25 pratyakSamutpannamapi yatrAMze'vasAyaM janayati sa evAMzo vyavahArayogyo gRhIta ityAbhidhIyate / yatra tu bhrAntinimittavazAt samAropapravRtterna vyavasAyaM janayitumIzaM sa vyavahAra yogyatvAd gRhItoya gRhItaprakhya iti tatra anumAnasya pravRttasamAropavyavacchedAya pravarttamAnasya prAmANyaM bhavati, na punaH pratyakSAnantarabhAvivikalpasya tasya pravRttasamAropavyavacchedAbhAvAt / " [ tattvasaM0 paM0 pR0 390] ataH nIlanirvikalpakaM nIlAMze vyavasAyaM janayat tasminnevAMze 30 pramANam, na punaH kSaraNakSayAdyaMze tatra vyavasAyajanakatvAbhAvAt iti pUrvapakSatAtparyam / uttarapakSasyAyaM bhAvaH - yadA hi nIlanirvikalpake nIlAMzasya kSaraNakSayAdyaMzasya ca sphuTaH pratibhAsaH saMjAtaH tadA kiM kAraNaM yat nirvikalpake khaNDazaH- nIlAMze prAmANyaM na kSaNakSa yAMze / yadi nIlavikalpavazAt nIlAMze prAmANyaM tadA tadeva vikalpajJAnaM mukhyarUpatayA phalaM svIkarttavyam / yadi ca nirvikalpakAt vikalpaH saMjAyate tadA kuto na akhaMDazaH - nIlAM35 zavat kSaNakSayAdyaMze'pi vikalpotpattiH iti ? pR0 3. paM0 17. ' tathaikatvam ' - tulanA - "kramopalabdhiniyamAt syAdabhedaH svasaMvidAm / sukhaduHkhAdibhede'pi sahavIcyA niyAmavat // " [ siddhivi0 pR0 359 ] Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR0 4. paM0 3.] TippaNAni 137 pR0 3. paM0 18. 'pramANaphalayo'-"ityuktaM laghIyatraye pramANaphalayoH kramabhAve'pi tAdAtmyaM pratyeyam / " [ siddhivi0 TI0 pR0 99 B. ] iti pramANapraveze prathamaH paricchedaH // - - pR0 3. paM0 23. 'tadravyaparyAyA'-tulanA-"tattvaM tvanekAntamazeSarUpam" [yuktyanuzA0 zlo0 47] "anekAntAtmakaM vastu gocaraH sarvasaMvidAm" [nyAyAva0 zlo0 29] 5 parIkSAmu0 4 / 1 / pramANanaya0 5 / 1 / pramANamI0 111 / 30 / "dravyaparyAyAtmArthaH ityakalaGkadevairabhidhAnAt" [ tattvArthazlo0 pR0 424 ] pR0 3. paM0 24. 'svalakSaNaM sAmAnyalakSaNaM vA'-" tatra yadarthakriyAsamarthaM tadeva vastu svalakSaNamiti / sAmAnyalakSaNaM ca tato vipriitm|" [ pramANasamu0 TI0 pU0 6 ] "yasyArthasya sannidhAnAsannidhAnAbhyAM jJAnapratibhAsabhedaH tatsvalakSaNam / tadeva paramArthasat / " 10 [nyAyabi0 // 13, 14] "svamasAdhAraNaM lakSaNaM tattvaM svalakSaNama " nyAyabi0 TI0 pu0 22] "arthakriyAsamartha yattadatra paramArthasat / anyatsaMvRtisat proktaM te svasAmAnyalakSaNe / / " [pramANavA0 3 / 3 ] "anyat sAmAnya lakSaNam / so'numAnasya viSayaH / " [ nyAyabi0 1116, 17 ] . . . 'sAmAnyena lakSaNaM sAmAnyalakSaNam , sAdhAraNaM ruupmityrthH|" [ nyAyabi0 TI0 pR0 24 ] "yadAha-na hi svasAmAnyalakSaNAbhyAmaparaM prameyamasti, svalakSaNaviSayaM pratyakSaM 15 sAmAnyaviSayamanumAnamiti / yadA sAkSAjjJAnajananaM prati zaktatvena pratIyate tadA'sau svena rUpeNa lakSyamANatvAt svalakSaNam / yadA tu pAramparyeNa zaktatA tasyaiva pratIyate tadA sAmAnyarUpeNa lakSaNamiti saamaanylkssnnm|" [pramANavArtikAlaM.li. pa0273] ___ tulanA-"na hi bahirantarvA svalakSaNaM sAmAnyalakSaNaM vA tathaivopalabhAmahe yathaikAntavAdibhirAmnAyate / " [ aSTaza0, aSTasaha0 pR0 175 ] 20 pR0 4. paM0 3. 'arthakriyA'-saugataiH nityapakSasya asattvasiddhayarthaM 'kramayogapadyAbhyAmarthakriyAkAritvAbhAvAt ' iti hetuH prayujyate / tathAhi-"yadi na sarvaM sat kRtakaM vA pratikSaNavinAzi syAdakSaNikasya kramayogapadyAmyAmarthakriyA'yogAt arthakriyAsAmarthyalakSaNamato nivRttamityasadeva syAt / " [vAdanyAya pR07] "kramayogapadyAbhyAmityAdi-naiva pratyakSataH kAryavirahAdvA zaktiviraho'kSaNikatve ucyate kintu tadvathApakavirahAt; tathAhi-kramayoga- 25 padyAbhyAM kAryakriyA vyAptA prakArAntarAbhAvAt / tataH kAryakriyAzaktivyApakayoH tayorakSaNikatve virodhAnivRtteH tadvathAptAyAH kriyAzaktarapi nivRttiH iti sarvazaktivirahalakSaNamasatvamakSaNikatve vyApakAnupalabdhirAkarSati viruddhayorekatrAyogAt / tato nivRttaM sattvaM kSaNikebveva avatiSThamAnaM tadAtmatAmanubhavati iti yat sat tat kSaNikameva / " [hetubi0 TI0 li. pR0 142 B.] ' krameNa yugapaJcApi ysmaadrthkriyaakRtH| na bhavanti sthirA bhAvAH niHsa- 30 vAste tato mtaaH||" [tatvasaM0 pR0143 ] kSaNabhaMgasi0 pR0 20 / ityaadi| nityavastuvAdibhiH anenaiva hetunA kSaNikerthakriyA'bhAvaH prativandyA prasAdhyate / tathAhi-"kSaNikasyApi bhAvasya sattvaM nAstyeva so'pi hi / krameNa yugapadvApi na kAryakaraNe kssmH||" [nyAyamaM0 pR0 453] nyAyavA0 tA0 TI0 pR0 554 / vidhivi0 nyAyakaNi0 pR0 130 / tattvasaMgrahe 'kSaNikeSvapi ityAdinA bhadantayogasenamatamAzaMkate' ityuktvA 'kSaNiko'pi 35 18 Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 laghIyatrayasya [pR0 4. paM05bhAvaH krameNa yugapadvA na arthakiyAM kartuM kSamaH' iti mataM pUrvapakSIkRtam / tathAhi-"kSaNikedhvapi bhAveSu nanu cArthakiyA katham / krameNa yugapaJcApi ytste'rthkriyaakRtH| na bhavanti tatasteSAM vyarthaH kSaNikatAzrayaH / / " [ tattvasaM0 pR0 153 ] jainaiH tenaiva hetunA sarvathA kSaNike nitye ca arthakriyAkAritvAbhAvaM prasAdhya kathaJci5 nityAnityAtmanyarthe arthakriyAkAritvaM saMsAdhyate / draSTavyam-zAstravA0 zlo0 437 / aSTasaha0 pR0202 / prameyaka0 pR0 147'A. nyAyakumu0 pR0 379 / samuddhRteyam-nyAyavi0 vi0 pR0 527 A. pramANamI0 pR0 14 / pR0 4. paM0 5. 'arthakriyAsamartha-"arthakriyAsAmarthyalakSaNatvAdvastunaH"[nyAyabi0 // 15 ] pramANavA0 3 / 3 / / 10 pR0 4. paM0 6. 'svabhUtimAtram'-"tathA-kSaNikAH sarvasaMskArAH sthirANAM kutaH kriyA / bhUtiyaiSAM kriyA saiva kArakaM saiva cocyate // [ bodhicaryA0 paM0 pR0 376 ] pR0 4. paM0 7. 'viSayAkArasyaiva'-pUrvapakSaH-"atrApi phale viSayAkArataiva pramANam / yadAha AcAryaH-nanvavyatirekAd grAhakAkAropi kasmAnna pramANama ? atrocyate tadArthAbhAsataivAsya pramANaM na tu sannapi / grAhakAtmA'parArthatvAdvAhyeSvartheSvapekSyate // " 15 [pramANavAtikAlaM. pR0 70 ] iti pramANapraveze dvitIyaH paricchedaH / - - pR0 4.paM0 23. 'jJAnamAyaM-asyAM kArikAyAM granthakAraH matismRtisaMjJetyAdi sUtre [ tattvArthasU0 1 // 13 ] anarthAntaratvenoktAnAM matyAdInAm avasthAvizeSApekSayA matitvaM zrutatvaJca nirUpayati / atra vyAkhyAbhedaH-prabhAcandrAH "kiM yat nAmayojanAt jAyate'vizadaM jJAnaM tadeva zrutamutAnyadapi ? ityAha-prAGnAmayojanAt / nAmnaH abhidhAnasya yojanAt pUrvamupajAyate yadaspaSTaM jJAnaM tacchutam nAmayojanAjanitArthAspaSTajJAnasAdharmyAt ityabhiprAyaH / 'cintA ca' ityatra cazabdo bhinna prakramaH 'zabdAnuyojanAt' ityasyAnantaraM drssttvyH| tena na kevalaM nAma yojanAt pUrvaM yadaspaSTaM jJAnamupajAyate tadeva zrutaM kintu zabdAnuyojanAcca yadupajAyate tadapi 25 zrutamiti saMgRhItaM bhavati / " [nyAyakumu0 li. pR0 222 B. ] ityAdisandarbheNa smRtyAdijJA nAnyubhayathA zabdayojanAt prAk anantaraJca zrute'ntarbhAvayanti / kArikAyAmAyAtasya Adyazabdasya kAraNArthakatAJca sUcayanti / vidyAnandAstu-zabdayojanAt prAk matijJAnAdAdyAdAbhinibodhikaparyantajJAnAnAM matitvaM zabdAnuyojanAJca teSAmeva zrutatvaM svIkurvanti / tathAhi-"atra akalaMkadevAH prAhuH-jJAnamAdyaM 30 smRtiH saMjJA . . . . 'tatredaM vicAryate-matijJAnAdAdyAdAbhinibodhikaparyAntAccheSaM zrutaM zabdAnu yojanAdevetyavadhAraNam , zrutameva zabdAnuyojanAditi vA ? ( pR0 239 ) ityuktA matiH prAGnAmayojanAt / zabdAnuyojanAdeva zrutamevaM na na bAdhyate" [ tattvArthazlo0 pR0 241] sanmatiTIkAkArAstu vidyAnandAbhimatavyAkhyAnameva pratIyanti; tathAhi-"atra ca yat zabdasaMyojanAt prAka smRtyAdikamavisaMvAdivyavahAranirvartanakSama pravartate tanmatiH, zabdasaMyoja35 nAt prAdurbhUtaM tu sarva zrutamiti vibhAgaH / " [sanmati0 TI0 pR0553] SaDda0 bRha0 pR084 B. 00 Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR0 7. paM0 6. ] TippaNAni 136 pR0 5. paM0 1. 'avisaMvAdasmRteH ' - tulanA - "dhAraNArUpA ca matiH zravisaMvAdasvarUpasmRtiphalasya hetutvAt pramANam / " [ sanmati0 TI0 pR0 553 ] SaDda0 bRha0 pR0 84 A. pR0 5. paM0 2. 'prAkzabda ' - tulanA - "matismRtyAdayaH zabdayojanamantareNa na bhavantItyekAntona, tadekAnte punaH na kvacit syuH tannAmasmRterayogAt anavasthAnAdeH / " [siddhivi0 pU0 100 A. ] " prAkzabdayojanAt matijJAnametat zeSamanekaprabhedaM zabdayojanAdupajAyamAnamavizadaM jJAnaM zrutam iti kecit / " [ sanmati 0 TI0 pR0 553 ] SaDda0 bRha0 pR0 84 A. 5 pR0 5. paM0 10. ' nahi pratyakSaM ' - tulanA - " nahi kasyacit sAkalyena vyAptijJAnaM pratyakSaM kvacit kadAcidbhavitumarhati sannihitaviSayabalotpatteravicArakatvAt / " [ siddhivi0 pR0 156] aSTaza0, aSTasaha0 pR0 119 / "yathAhuH - na hIdamiyato vyApArAn kartuM samarthaM sannihitaviSayabalenotpatteravicArakatvAt / " [zAM0 bhA0 bhAmatI pR0 766 ] nyAyavA0 tA0 TI0 pR0 137 / 10 pR0 5. paM0 11. 'tannApratyakSam ' - uddhRtamidam - pramANasaM0 pR0 101 / pU0 5. paM0 12. 'pramANAntaratvAt ' - tulanA - "sannikRSTaviprakRSTayoH sAkalyedantayA nedantayA vA vyavasthApayitukAmasya tarkaH paraM zaraNam / " siddhivi0 pR0 293 A.] pR0 5. paM0 16. ' tAdAtmyatadutpattI' - bauddhA hi tAdAtmyatadutpattibhyAmeva zravinAbhAvaniyamaM varNayanti; tathAhi - " sa ca pratibandhaH sAdhyerthe liMgasya vastutastAdAtmyA - 15 tsAdhyAdarthAdutpattezca / " [ nyAyabi0 pR0 41 ] "kAryakAraNabhAvAdvA svabhAvAdvA niyAmakAt / avinAbhAvaniyamaH / " [ pramANavA0 132] pR0 5, paM0 20. 'candrAdeH " - tulanA - " candrAdau jalacandrAdi so'pi tatra tathAvidhaH / chAyAdipAdapAdau ca so'pi tatra kadAcana // " [ tattvArthazlo0 pR0 201] pR0 5. paM0 23. 'bhaviSyatpratipadyeta' - tulanA - " kRtikodayamAlakSya rohiNyA - 20 sattiklRptivat / " [ mI0 zlo0 pR0 351 praza0 vyo0 pR0 571 / " pratibandhaparisaMkhyAyAm udeSyati zakaTaM kRtikodayAditi kiM pramANam ? " [siddhivi0 pR0 317 B. ] pramANapa0 pR0 71 / parIkSAmu0 3 / 63 | pramANanaya0 3 / 80 / pramANamI0 pR0 41 / jainatarkabhA0 pR0 16 / pR0 6. paM0 5. 'adRzyAnupala' - " viprakRSTaviSayAnupalabdhiH pratyakSAnumAnanivRttilakSaNA saMzayahetuH pramANanivRttAvapyarthAbhAvA'siddheH / " [ nyAyavi0 pR0 59 ] vAdanyAya pR0 18 / " anupalabdhilakSaNaprAptAnupalabdheH saMzayahetutayA zragamakatvAditi bhAvaH / " [ vAdanyAyaTI 0 pR0 19 ] 25 tulanA - aSTaza, aSTasaha 0 pR0 52 / pR0 6. paM0 20. 'pratyakSAnupalambha' - 'pratyakSAnupalambhasAdhanaH kaarykaarnnbhaavH|" [ hetubi0 TI0 li0 pR0 73 ] pR0 6. paM0 28, 'sarvavijJAnAnAM ' - atrAyaM pUrvapakSa:- "sarvacittacaittAnAmAtmasaMvedanam / cittamarthamAtraprAhi / caittA vizeSAvasthAprAhiNaH sukhAdayaH / ..... nAsti sA kAci - cittAvasthA yasyAmAtmanaH saMvedanaM pratyakSaM na syAt / " [ nyAyabi0 pR0 19] pR0 7. paM0 6, 'upamAnaM ' - pUrvapakSa:- " prasiddhArtha sAdharmyAt sAdhyasAdhanamupamAnam / " [ nyAyasU0 1|1|6 ] 35 30 Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 laghIyastrayasya [pR0 7. paM0 23tulanA-"sAdharmyamiva vaidhayaM mAnamevaM prasajyate / " [nyAyakusu0 3 / 9] "sAdRzyaM cet prameyaM syAt vailakSaNyaM na kiM tathA / " [jainatarkavA0 pR0 76 ] samuddhRteyam-syA0 ratnA0 pR0 498 / ratnAkarAva0 3 / 4 / prameyaratnamA0 35 / pramANamI0 pR0 35 / pR0 7.paM0 23. 'idamalpaM-tulanA-"ekaviSANI khaDgaH saptaparNo viSamacchadaH ityAhitasaMskArANAM punastatpratyakSadarzinAmabhijJAnaM kinnAma pramANaM syAt / tathA ruyAdilakSaNazravaNAt tathAdarzinaH samabhijJAnam , saMkhyAdipratipattizca pUrvAparanirIkSaNAt , pazyatAM ca nAmayojanA upamAnavat sarvaM pramANAntaram / " [ siddhivi0 pR0 150 B.] parIkSAmu0 3 / 5 10 / pramANanaya0 3 / 5, 6 / pramANamI0 112 / 4 / 10 uddhRteyam- syA0 ratnA0 pR0 498 / prameyaratnamA0 3 / 5 / pramANamI0 pR0 35 / pR0 7. paM0 26. 'arthApattiH'-"arthApattirapi dRSTaH zruto vA'rtho'nyathA nopapadyata ityarthaMkalpanA / yathA jIvati devadatte gRhAbhAvadarzanena bahirbhAvasyAdRSTasya kalpanA / " [ zAbarabhA0 11115 ] mI0 zlo0 arthA0 zlo0 1 / pR08.paM0 1. 'parokSe'ntarbhAvAta'-tulanA-"anumAnopamAnAgamArthApattisaMbhavA15 bhAvAnyapi ca pramANAnIti kecit manyante tatkathametaditi ? atrocyate-sarvANyetAni mati zrutayorantarbhUtAni indriyArthasannikarSanimittatvAt / " [tattvArthAdhi0 bhA0 1112] "upamAnArthApattyAdInAmatraivAntarbhAvAt., [ sarvArthasi0 111 ] " arthApattyAderanumAnavyatireke'pi parokSe'ntarbhAvAt / " [aSTaza0, aSTasaha0 pR0 281] iti pramANapraveze tRtIyaH paricchedaH // - - 20 pR08.paM06. 'yadyathaivAvisaMvAdi' tulanA-"yathA yatra vizadaM tathA tatra prtykssm| yathA yatrAvisaMvAdaH tathA tatra pramANatA / (pR0 65 B.) tathA ca sarvaM svabhAve parabhAve vA kathaJcideva pramANaM na sarvathA / " [siddhivi0 pR0 86 A.] "yathA yatrAvisaMvAdaH tathA tatra prmaannnaa|' [tattvArthazlo0 pR0 170] siddhivi0 TI0 pR0 69 B. "yathA yatrAvisaMvAdastathA tatra pramANatetyakalaMkadevairapyuktatvAt / " [aSTasaha0 pR0 163] "yadyathaivAvisaMvAdi pramANaM tattathA 25 matam / visaMvAdyapramANaM ca tadadhyakSaparokSayoH / / " [ sanmati0 TI0 pR0 595 ] pR08.paM0 10. 'timirAdyupaplava'-tulanA-"yenAkAreNa tattvaparicchedaH tadapekSayA prAmANyamiti / tena pratyakSatadAbhAsayorapi prAyazaH saMkIrNaprAmANyetarasthitirunnetavyA, prasiddhAnupahatendriyadRSTerapi candrAkAdiSu dezapratyAsattyAdyabhUtAkArAvabhAsanAt , tathopahatAkSAderapi saMkhyAdivisaMvAde'pi candrAdisvabhAvatattvopalambhAt / tatprakarSApekSayA vyapadezavyavasthA gandha30 dravyAdivat / " [ aSTaza0, aSTasaha0 pR0 277 ] "anupaplutadRSTInAM candrAdiparivedanam / tatsaMkhyAdiSu saMvAdi na pratyAsannatAdiSu / / " [tattvArthazlo0 pR0 170] "timirAdyupalavajJAnaM candrAdAvavisaMvAdakatvAt pramANaM tatsaMkhyAdau tadeva visaMvAdakatvAdapramANaM pramANetaravyavasthAyAstallakSaNatvAt / yato jJAnaM yadapyanukaroti tatra na pramANameva samAropavyavacchedApekSatvAt / anyathA dRSTe pramANAntaravRttirna syAt kRtasya karaNAyogAt tadekAntahAneH kathaJcitkaraNA Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR0 10. paM0 3. ] TippaNAni 141 niSTeH, tadasya visaMvAdogyavastunirbhAsAt candrAditrastu nirbhAsAdavisaMvAdo'pItyekasyaiva jJAnasya yatrAvisaMvAdaH tatra pramANatA itaratra tadAbhAsateti / " [ sanmati 0 TI0 pR0 595 ] pR0 8. paM0 18. 'sarvataH saMhRtya ' - dharmakIrtinA uktaM yat - zAntacetaskatayA cakSuSA yat rUpadarzanaM bhavati tannirvikalpakam / tasmiMzca rUpasvalakSaNaM kSaNika paramANvAtmakaM pratibhAti / tathAhi - "saMhRtya sarvatazcintAM stimitenAntarAtmanA / sthito'pi cakSuSA rUpamIkSate sA - 5 kSajA matiH || " [ pramANavA0 3 / 124 ] granthakRtA tatpratividditam - yat tadavasthAyAmapi savikalpakameva jJAnaM sthirasthUlAdyarthagrAhyanubhUyate / / tulanA - " saMhRtya sarvatazcittaM stimitenAntarAtmanA / sthito'pi cakSuSA rUpaM straM ca spaSTa vyavasyati // " [ tattvArthazlo0 pR0 186 ] pR0 8. paM0 16. 'na punarasAdhAraNaikAntam ' - tulanA - " nahi jAtucidasahAya- 10 mAkAraM pazyAmo yathA vyAvarNyate tathaivAnirNayAt / nAnAvayavarUpAdyAtmano ghaTAdeH bahiH sampratipatteH na paramANusaMcayarUpasya / " [ siddhivi0 pR036B. ] pR0 8 paM0 20. 'pratisaMhAra' - " pratisaMhAraH punarvikalpapravRttiH " [ nyAyakumu0 li0 pR0 270 A. ] pR0 6. paM0 1. 'pratisaMvidito' - tulanA - " nahi saMvitteH bahubahuvidhaprabhRtyA - 15 kRtayaH svayamasaMviditA eva udayante pratyayante vA yataH satyo'pi anupalakSitAH syuH kalpanAvat / " [ siddhivi0 TI0 pR0 98 B. ] pR0 6. paM0 3. 'sadRzAparAparo - "tAM punaranityatAM pazyannapi mandabuddhi: nAdhyavasyati, sattopalambhena sarvadA tadbhAvazaMkAvipralabdhaH sadRzAparotpattivipralabdho vA / " [ pramANavArtikAlaM0 li0 pu0 237 ] 20 pR0 6. paM0 21. 'abhrAnta' - abhrAntaM vizeSaNaM bauddhApekSayA "kalpanApoDhamabhrAntaM pratyakSam / " [ nyAyavi0 114 ] ityabhidhAnAt / avyabhicArIti vizeSaNaM naiyAyikApekSayA jJeyam "indriyArthasannikarSotpannamavyapadezyamavyabhicAri vyavasAyAtmakaM jJAnaM pratyakSam / " [ nyAyasU0 1|1| 4 ] ityuktatvAt / pR0 6. paM0 23. 'nahi dRSTe'nupapa' - tulanA - " svabhAve'dhyakSataH siddhe paraiH 25 paryanuyujyate / tatrottaramidaM vAcyaM na dRSTe'nupapannatA / " [ pramANavArttikAlaM0 li0 pR0 68 ] pR0 6. paM0 24. 'vaktrabhiprAye'pi ' - tulanA - "vivakSAprabhavaM vAkyaM svArthe na pratibadhyate, yataH kathaM tatsUcitena liMgena tattvavyavasthitiH / vaktrabhiprAyamAtraM vAkyaM sUcayantIti vizeSeNAkSipan na pAramparyeNApi tattvaM pratipadyeta / naca vaktrabhiprAyamekAntena sUcayanti zrutiduSTAdeH anyata eva prasiddheH / " [ siddhivi0 pR0 264 ] pR0 6. paM0 26. 'satyetaravyavasthA kA' - tulanA - " vAkyAnAmavizeSeNa vaktrabhipretavAcinAm / satyAnRtavyavasthA na tattvamidhyArthadarzanAt // mithyAdarzanajJAnAt mithyA rthatvaM girAM matam / " [ siddhivi0 pR0 502 ] " pR0 10. paM0 3. 'vakturabhipretaM' - " vaktRvyApAraviSayo yo'rtho buddhau prakAzate / prAmANyaM tatra zabdasya nArthatattvanibandhanam // vakturvyApAro vivakSA tasya viSayo yo'rthaH samAropita bahIrUpo jJAnAkAraH prakAzate buddhau vivakSAtmikAyAM tatra zabdasya prAmANyaM liGgatvam 30 35 Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 laghIyastrayasya [pR0 10 paM0 23zabdAduJcaritAdvivakSitArthapratibhAsI vikalpo'numIyata ityarthaH / " [pramANavA0 manoratha0 pR0 4 ] "yadyathA vAcakatvena vaktabhirviniyamyate / anapekSitabAhyArthaM tattathA vAcakaM matam / / " [ pramANavA0 1 / 67 ] "paramArthakatAnatve zabdAnAmanibandhanA / na syAtpravRttirartheSu samayAntarabhediSu // atItAjAtayo'pi na ca syaadnRtaarthtaa| vAcaH kasyAzcidityeSA bauddhArthaviSayA matA // " 5 [pramANavA0 1 / 209-10 ] "vivakSAparatantratvAnna zabdAH santi kutra.vA / tadbhAvAdarthasiddhI tu sarva sarvasya siddhayati / / " [ pramANavA0 2 / 16 ] "yathoktam-vaktarabhiprAyaM sUcayeyuH zabdAH / " [tarkabhA0 mo0 pR0 4] iti pramANapravezaH prathamaH // pR0 10. paM0 23. 'bhedAbhedAtmake'-"tathA cAhAkalaGkaH-bhedAbhedA yato'pekSA10 napekSAbhyAM .." [ Ava0 ni0 malaya0 pR0 370 B. ] gurutattvavi0 pR0 16 B. __ pR0 10. paM0 24. 'apekSA'napekSA'-"nirapekSatvaM pratyanIkadharmasya nirAkRtiH sApekSatvamupekSA / " [ aSTaza0, aSTasaha0 pR0 290 ] pR0 1. paM0 24. 'nayadurnayAH'-"nirapekSA nayA mithyA sApekSA vastu terthkRt|" [AptamI0 zlo0108] "tamhA savve viNayA micchAdiTThI sapakkhapaDibaddhA / aNNoeNaNi15 ssiA uNa havaMti sammattasabbhAvA // " [ sanmati0 121 ] "nayAH sApekSA durnayA nirapekSA lokato'pi siddhAH" [ siddhivi0 pR0 537 B.] "tathA coktam-arthasyAnekarUpasya dhIH pramANaM tadaMzadhIH / nayo dharmAntarApekSI du yastannirAkRtiH / / " [aSTaza0, aSTasaha0 pR0 290] "dharmAntarAdAnopekSAhAnilakSaNatvAt pramANanayadurnayAnAM prakArAntarAsaMbhavAJca, pramANAttada tatsvabhAvapratipatteH tatpratipatteH tadanyanirAkRtezca / " [ aSTaza0, aSTasaha0 pR0 290 ] "sadeva 20 sat syAtsaditi vidhArtho mIyeta durnotinyprmaannaiH|" [ anyayogavya 0 zlo0 28 ] _pR0 10. paM0 25. 'utpAdavyaya'-"uppanne vA vigae vA dhuve vA" [ sthAnAMga sthA0 10] "savvaM vA" [ vyA0 pra0 za0 8 u0 9 satpadadvAra ] "sadravyalakSaNama, utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat" [tattvArthasU0 5 / 29,30] "davvaM jayaviuyaM davvaviuttA ya pajjavA Nasthi / uppAyaTThiibhaMgA haMdi daviyalakkhaNaM eyaM // " [ sanmati0 gA0 1312 ] "notpAdasthitibhaMgAnA25 mabhAve syAnmatitrayam / " [ mI0 zlo0 pR0 619] "utpAdasthitibhaMgAnAM svabhAvAdanubandhitA / taddhetUnAmasAmot atastattvaM trayAtmakam // " [ siddhivi0 pR0167] __ pR0 10. paM0 25. 'dravyaparyAyA'-"dravyaM hi nityamAkRtiranityA / kathaM jJAyeta ? evaM hi dRzyate loke mRt kayAcid AkRtyA yuktaH piNDo bhavati / piNDAkRtimupamRdya ghaTikAH kriyante / ghaTikAkRtimupamRdya kuNDikAH kriyante / tathA suvarNa kayAcidAkRtyA yuktaH piNDo 30 bhavati / piNDAkRtimupamRdya rucakAH kriyante / rucakAkRtimupamRdya kaTakAH kriyante / kaTakAkR timupamRdya svastikAH kriyante punarAvRttaH suvarNapiNDaH punaraparayA AkRtyA yuktaH khadirAGgArasadRze kuNDale bhavataH / AkRtiranyA cAnyA ca bhavati dravyaM punastadeva / AkRtyupamardaina dravyamevAvaziSyate / " [ pAta0 mahAbhA0 111 / 1] yogabhA0 3 / 13 / pR0 10. paM0 26 'nayo'-"nayAH kArakAH sAdhakA nivartakA nirbhAsakA upa35 lambhakA vyaJjakA ityanAntaram / jIvAdIna padArthAn nayanti prApnuvanti kArayanti sAdha yanti nivartayanti nirbhAsayanti upalambhayanti vyaJjayantIti nayAH / " [ tatvArthAdhi0 bhA0 235] "sadharmaNaiva sAdhyasya sAdhAdavirodhataH / syAdvAdapravibhaktArthavizeSavyaJjako nayaH // " Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR0 10. paM0 26.] TippaNAni 143 [AptamI0 zlo0 106] "vastunyanekAntAtmani avirodhena hetvarpaNAt sAdhyavizeSasya yAthAtmyaprApaNapravaNaprayogo nyH|" [sarvArthasi0 1 / 33] "jJAtRNAmabhisandhayaH khalu nayAste dravyaparyAyataH 'nayo jJAturmataM mataH / " [siddhivi0 pR0 517 A. 518 A.] "pramANaprakAzitArthavizeSaprarUpako nyH| - [rAjavA 10133] "nayante arthAn prApayanti gamayantIti nayAH, vastuno'nekAtmakasya anyatamaikAtmaikAntaparigrahAtmakA iti / " [nayacakravR0pR0526A.] "yathoktam- 5 dravyasyAnekAtmano'nyatamaikAtmAvadhAraNam ekadezanayanAnnayAH / " [ nayacakravR0 pR0 6 B. ] "egeNa vatthuNo'NegadhammuNo jamavadhAraNeNeva / nayaNaM dhammeNa to hoI no sattahA soy||" [vizeSA0 gA0 2676 ] "nayantIti nayAH, anekadharmAtmakaM vastu ekadharmeNa nityamevedamanityameveti vA nirUpayanti / " [tattvArthahari0 16] tattvArthasiddha0 116 // " uktaM hi-Nayadi tti gayo bhaNio bahUhiM guNapajjaehiM jaM davvaM / pariNAmakhettakAlaMtaresu aviNa?sabbhAvaM / / 10 ....... 'pramANaparigRhItArthaMkadezavastvadhyavasAyo nyH|" [dhavalATI0 satprarU0] " svArthakadezanirNI tilakSaNo hi nayaH smRtH|' (pR0 118) "nIyate gamyate yena zrutAthAzo nayo hi sH|" [tatvArthazlo0 pR0 258 ] nayaviva0 zlo0 4 / "anirAkRtapratipakSo vastvaMzagrAhI jJAturabhiprAyo nyH|" [ prameyaka0 pR0 205 A.] "jaM NANINa viyappaM suyabheyaM vatthuyaMsasaMgahaNaM / ta iha gayaM paDataM NANI puNa tehi NANehiM / / " [nayacakra gA0 2] "vastuno'nantadharmasya pramANaM 15 (Na) vyaJjitAtmanaH / ekadezasya netA yaH sa nayo'nekadhA smRtaH // " [tatvArthasAra pR0 106] "tadvArAyAtaH punaranekadharmaniSThArthasamarthanapravaNaH parAmarzaH zeSadharmasvIkAratiraskAraparihAradvAreNa vartamAno nayaH / " [ nyAyAvatA0 TI0 pR0 82] "nIyate yena zrutAkhyapramANaviSayIkRtasyArthasyAMzaH taditarAMzIdAsInyataH sa pratipatturabhiprAyavizeSo nayaH / " [pramANanaya0 71] syA0 maM0 pR0 310 / " pramANaparicchinnasyAnantadharmAtmakasya vastunaH ekadezagrAhiNaH tadita- 20 rAMzApratikSepiNaH adhyavasAyavizeSA nyaaH|" [ jainatarkabhA0 pR0 21 ] "prakRtavastvaMzagrAhI taditarAMzApratikSepI adhyavasAyavizeSo nyH|" [ nayarahasya pR0 79 ] nayapradIpa pR0 97 B. __ malayagiryAcAryamatena sarve'pi nayAH mithyA eva; tathAhi-"anekadharmAtmakaM vastvavadhAraNapUrvakamekena nityatvAdyanyatamena dharmeNa pratipAdyasya buddhiM nIyate prApyate yenAbhiprAyavizeSeNa sa jJAturabhiprAyavizeSo nayaH / . . . . . iha hi yo nayo nayAntarasApekSatayA syAtpadalAJchitaM 25 vastu pratipadyate sa paramArthataH paripUrNa vastu gRhNAti iti pramANa evAntarbhavati, yastu nayavAdAntaranirapekSatayA svAbhipretenaiva dharmeNa avadhAraNapUrvakaM vastu paricchettumabhipreti sa nayaH vastvekadezaparigrAhakatvAt,'sa ca niyamAnmithyAvRSTireva / " [Ava0 ni0 malaya0 pR0 369 A.] pR010.paM026.'sa dravyArthikaH'-" tacca saccaturvidham, tadyathA dravyAstikaM mAtRkApadAstikam utpannAstikam paryAyAstikamiti / " [tattvArthAdhi0 bhA0 5 / 31] " itthaM dravyAstikaM 30 mAtRkApadAstikaM ca dravyanayaH / utpannAstikaM paryAyAstikaM ca pryaaynyH| [tattvArthahari0 5 / 31 ] tattvArthasiddha0 5 / 31 / "davvadio ya pajjavaNo ya sesA viyappAsiM / " [ sanmati0 1 / 3] "nayo dvividhaH dravyArthikaH pryaayaarthikshc|"[srvaarthsi0 1 / 6] "dvau mUlabhedau dravyAstikaH, paryAyAstika iti / athavA * 'dravyArthikaH... - pryaayaarthikH|" [ rAjavA0 1133 ] "tatra mUlanayo drvypryaayaarthgocrau| mithyAtvaM nirapekSatve samyaktvaM tadviparyaye / " [siddhivi0 35 pa0521 A.1 "teSAM vA zeSazAsanArANAM davyArthaparyAyArthanayo dvau samAsato malabhedI tatprabhedA saMgrahAdayaH / " [ nayacakravR0 pR0 526 A. ] "davvaTThiyassa davvaM vatthu pajavanayassa pjjaao|" [ vizeSA0 gA0 4331 ] dhavalATI0 satprarU0 / pramANanaya0 75 / Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 laghIyatrayasya [pR0.11 paM0 1pR0 11. paM0 1. 'dravati'-"tulanA-daviyadi gacchadi tAI tAI sabbhAvapajjayAiM jaM / daviyaM taM bhaeNate aNaNNabhUdaM tu sttaado|" [paMcAsti0 gA0 9] " yathAsvaM paryAyaizyante dravanti vA tAni dravyANi / " [sarvArthasi0 5.2] "dravati droSyati duvaiti (adudravat) druH drovikAro'vayavo vA dravyam / " [ nayacakravR0 pR0 9 B.] "drovikAro dravyam , droravayavo 5 vA dravyam , dravyaM ca bhavye bhavatIti bhavyam dravyam, dravatIti dravyam drUyate vA, dravaNAt guNAnAM guNasandrAvo dravyam / " [nayacakravR0 pR0 441 B.] " davie duyae doravayavo vigAro guNANa saMdAvo / davvaM bhavvaM bhAvassa bhUabhAvaM ca jaM joggaM / " [vizeSA0 gA0 28 ] "athavA yasya guNAntareSvapi prAdurbhavatsu tattvaM na vihanyate tad dravyam / kiM punastattvam ? tadbhAvastattvam / tadyathA AmalakAdInAM phalAnAM raktAdayaH pItAdayazca guNAH prAdurbhavanti AmalakaM badarami10 tyeva bhavati / anvartha khalvapi nirvacanaM guNasandrAvo dravyamiti / " [pAta0 mahAbhA0 5 / 1 / 119] pR0 11. paM0 1. 'dravyArthika'-" dravyamarthaH prayojanamasyetyasau dravyArthikaH / " [sarvArthasi0 116 ] "pajjavaNissAmaeNaM vayaNaM davvaTThiyassa asthitti / avaseso vayaNavihI pajjavabhayaNA sapaDivakkho // " [sanmati0 gA0 117] "dravyeNArthaH dravyArthaH, dravyamartho yasyeti vA, athavA dravyArthikaH dravyamevArtho yasya so'yaM drvyaarthH|" [ nayacakra vR0 pR0 4 B.] 15 dhavalATI0 satprarU0 / pR011.paM010. 'saMgraha'-"saMgahiya piMDiatthaM saMgahavayaNaM samAsao viti / " [ anuyoga0 4 dvA0 ] Ava0 ni0 gA0 756 / vizeSA0 gA0 2699 / "athAnAM sarvaikadezasaMgrahaNaM sNgrhH| 'Ahaca-yatsaMgRhItavacanaM sAmAnye dezato'tha ca vishesse| tatsaMgrahanayaniyataM jJAnaM vidyAnnayavidhijJaH // " [ tattvArthAdhi0 bhA0 1135 ] tattvArthahari0, tattvArthasiddha0 1235 / 20 "svajAtyavirodhenaikadhyamupanIya paryAyAnAkrAntabhedAnavizeSeNa samastagrahaNAt saMgrahaH / " [ sarvArthasi0 1133 ] rAjavA0 1 / 33 / "vidhivyatiriktapratiSedhAnupalambhAdvidhimAtrameva tattvamityadhyavasAyaH samanasya (mastasya ) grahaNAt sNgrhH| dravyavyatiriktaparyAyAnupalambhAd dravyameva tattvamityadhyavasAyo vA sNgrhH|" [dhavalATI0 satprarU0 ] "zuddhaM dravyamabhipraiti sanmAnaM saMgrahaH prH| sa cAzeSavizeSeSu sadaudAsInyabhAgiha // " [tattvArthazlo0 pR070 ] 25 nayaviva0 shlo067| prameyaka0 pR0 205B. "zuddhaM dravyaM samAzritya sNgrhstdshuddhitH|" [sanmati. TI0 pR0 272 / ] nayacakra gA0 34 / tatvArthasAra pR0 107 / pramANanaya0 7.13 / syA0 maM0 pR0 311 / janatarkabhA0 pR0 22 / pR0 11.paM012.'sarvamekaM'-tulanA- yathA sarvamekaM sadavizeSAt |"[tttvaarthaadhi. __ bhA0 1135] "ahava mahAsAmannaM saMgahiyaM piMDiyatthamiyaraM ti| savvavisesAnannaM sAmannaM 30 savvahA bhaNiyaM // " [vizeSA0 gA0 2701 ] "vizvamekaM sadavizeSAt iti yathA / " [pramANanaya0 716 ] pR012. paM.7. 'na ca kSaNikAnAm'-tulanA-"kAryakAraNatA nAsti bahirantaH santatiH kutH| niranvayAt kutasteSAM sArUpyamitarArthavat / / sati kSaNike kAraNe yadi kArya syAt kSaNikamakramaM jagat niHsantAni syAt / tasminnasati bhavataH kutaH punaH kAraNAnanta35 rotpattiniyamaH ? sadeva kAraNaM svasattAkAlameva kArya prasahya janayet / svarasata eva kAryotpatti kAlaniyame svatantrasya kuta eva kAryatvam / nairantaryamAtrAt prabhavaniyame sarvatra sarveSAmavizeSe kutaH prbhvniymH| dravyasya prabhavaniyame na kiJcidatiprasajyate svahetoH parapratyayatAyAma / " [ siddhivi0 pR0 363-64] Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR0 13 paM0 16.] TippaNAni 145 pR0 12. paM08. 'yasmin satyeva'-tulanA-"kiM rUpaH punarasau kAryakAraNabhAvaH anupalambhasahAyapratyakSanibandhanaH ? ityAha-tadbhAve bhAvaH tadabhAve'bhAvazceti / " [ hetubi0 TI0 li0 pR0 69] pR012.paM014.'kAryotpatti'-tulanA-"kAryotpattivirudhyeta na vai kaarnnsttyaa| yasmin satyeva yadbhAvaH tattasya kAryamitarat kAraNam iti kSaNikatve na saMbhavatyeva sahotpatti-5 prasaGgAt kutaH sntaanvRttiH|" [siddhivi0 pR0 160, 326 ] pR0 13. paM05. 'brahmavAdastadAbhAsaH'-"nirAkRtavizeSastu sttaadvaitpraaynnH| tadAbhAsaH samAkhyAtaH sadbhiISTeSTavAdhanAt // " [ tattvArthazlo0 pR0 270 ] nayaviva0 shlo068| prameyaka0 pR0 205 B. nyAyAvatA0TI0 pR085| pramANanaya0 7 / 15-21 / jainatarkabhA0 pR0 24 / pR0 13. paM0 11. 'naigamaH'-"Negehi mANehiM miNaitti Negamassa ya niruttii| 10 sesANaM pi nayANaM lakkhaNamiNamo suNaha vocchaM / / " [ anuyoga0 4 dvA0] Ava0 ni0 gA0 755 / vizeSA0 gA0 2682 / "nigameSu ye'bhihitAH zabdAsteSAmarthaH zabdArthaparijJAnaM ca dezasamagrAhI naigamaH / 'aahc-naigmshbdaarthaanaamekaanekaarthnygmaapekssH| dezasamagrAhI vyavahArI naigamo jJeyaH // " [ ttattvArthAdhi0 bhA0 1 / 35 ] tattvArthahari0, tattvArthasiddha0 1 / 35 / "abhinivRttArthasaMkalpamAtragrAhI naigmH|" [ sarvAthasi0 1133 ] rAjavA0 1 / 33 / "yadasti na 15 tavayamatilaya vartata iti naikaM gamo nayaH saMgrahAsaMgrahasvarUpadravyArthiko naigama iti yAvat / " [dhavalATI0 satprarU0] "tatra saMkalpamAtrasya grAhako naigamo nayaH / yadvA naikaM gamo yo'tra sa satAM naigamo mataH / dharmayoH dharmiNo'pi vivakSA dhrmdhrminnoH||" paryAyanaigamAdibhedena navavidho naigmH| [ tattvArthazlo0 pR0 269] nayaviva0 zlo0 33-37 / prameyaka0 pR0 205 A. sanmati0 TI0 pR0 310 / nayacakra gA0 33 // tattvArthasAra pR0 107 / "dharmayoH dharmiNoH 20 dharmadharmiNozca pradhAnopasarjanabhAvena yadvivakSaNaM sa naikaM gamo naigamaH / " [ pramANanaya 77 ] syA0 maM0 pu0311| jainatarkabhA0pU021 / pR0 13. paM0 11. 'naigamAbhAsa'-"jaM sAmanavisese paropparaM vatthuo ya so bhinne / mannai aJcantamo micchaTThiI kaNAdovva / / " [ vizeSA0 gA0 2690 ] "tayoratyantabhedoktiranyo'yaM svAzrayAdapi / jJeyo vyaMjanaparyAyanaigamAbho virodhataH // " [ tattvArthazlo0 pR0 25 270 ] nayaviva0 zlo0 63 / prameyaka0 pR0 205 A. nyAyAvatA0 TI0 pR0 82 / pramANanaya0 7.11 / jainatarkabhA0 pR0 24 / pR0 13. paM0 15.'vRttivirodhAt'-tulanA-"vRttizca kRtsnAzavikalpato na...!" [ yuktyanuzA0 zlo0 55 ] "ekasyAnekavRttirna bhAgAbhAvAdvahUni vaa| bhAgitvAdvAsya naikatvaM doSo vRtteranAhate // " [ AptamI0 zlo0 62 ] aSTaza0, aSTasaha0 pR0 214 / "tasya teSu 30 sarvAtmanA'nyathA vA vRttyayogo bAdhakaM prmaannm.....|" [vAdanyAyaTI0 pu0 30 ] "yadvA sarvAtmanA vRttAvanekatvaM prasajyate / ekadezena cAniSTA naiko vA na kvacicca sH||" [ tattvasaM0 pR0 203 ] "yadi sarveSu kAyo'yamekadezena vartate / aMzA aMzeSu vartante sa ca kutra svayaM sthitaH / / sarvAtmanA cet sarvatra sthitaH kAyaH kraadissu| kAyAstAvanta eva syuryAvantaste kraadyH||" [ vodhicaryAva0 pR0 495 ] 35 pR013. paM0 16. 'svato'rthAH' -"sattAjogAdaso so va sattaM haveja davvassa / asao na khapuSpharasa va sao va kiM sattayA kaja" [vizeSA0 gA0 2694 ] Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 laghIyatrayasya [pR0 14. paM06uddhRteyaM kArikA-sUtrakRtAMgazI0 pR0 227 A. / pR0 14.paM06. 'guNAnAM paramaM'kArikeyaM nimnaprantheSu samuddhatA'sti-"tathA ca zAstrAnuzAsanam-guNAnAM / " [yogabhA0 4 / 13] "SaSThitantrazAstrasyAnuziSTiH-guNAnA'.." [yogabhA0 tatvavai0 4 / 13] yoga0 bhAsvatI, pAta0 rh04|13| "bhagavAn vArSagaNyA-guNAnAM / " 5 [zAM0 bhA0 bhAmatI pR0 352] nayacakravR0 pR0 43 A. tasvopaplava0 pR0 80 / "guNAnAM sumahadUpam..." [pramANavAttikAlaM pari0 4 pR0 33] aSTasaha0 pR0 144 / siddhivi0 TI0 pR0 74B. pR014. paM011. 'samavAyena'-"paTastantuSvivetyAdizabdAzceme svayaMkRtAH / zRGga gavIti loke syAt zRGge gaurityalaukikam // " [ pramANavA0 11350 ] "vRkSe zAkhAH zilAzcAga ityeSA laukikA mtiH| zilAkhyapariziSTAMganairantaryopalambhanAt // tau punastA10 sviti jJAnaM lokAtikrAntamucyate / ' [ tattvasaM0 pR0 267 ] pR0 14. paM0 17. 'naya:'-"vaccai viNicchiatthaM vavahAro savvadavvesu / " [anuyoga0 4 dvA0] Ava0 ni0 gA0 756 / vizeSA0 gA0 2708 / "laukikasama upacAraprAyo vistRtArtho vyavahAraH ''Aha ca-lokopacAraniyataM vyavahAraM vistRtaM vidyAt / " [ tattvArthAdhi0 bhA0 1135 ] tattvArthahari0, tattvArthasiddha0 1235 / "saMgrahanayAkSiptAnAmarthAnAM 13 vidhipUrvakamavaharaNaM vyvhaarH|" [sarvArthasi0 1 / 33] rAjapA0 1 / 33 / dhavalATI0 satprarU0 / tattvArthazlo0 pR0 271 / nayaviva0 zlo0 74 / prameyaka0 pR0 205 B. sanmati0 TI0 pR0 310 / nayacakra gA0 35 / tattvArthasAra pR0 107 / pramANanaya0 123 / syA0 maM0 pR0 311 / janatarkabhA0 pR0 22 / pR0 14. paM0 17. 'durnayaH' - kalpanAropitadravyaparyAyapravibhAgabhAk / pramANa20 bAdhito'nyastu tadAbhAso'vasIyatAm // " [tattvArthazlo0 pR0 271] nayaviva0 shlo076| prameyaka0 pR0 205 B. nyAyAvatA0 TI0 pR0 86 / pramANanaya0 7 // 25, 26 / janatarphabhA0 pR0 24 / pR014.paM0 28 'RjusUtra'-"paccuppannaggAhI ujjusuzroNayavihI munneavvo|" [anuyoga0 4 dvA0] Ava0ni0 gaa0757| vizeSA0 gA0 2718 / "satAM sAmpratAnAmarthAnAma bhidhAnaparijJAnamRjusUtraH . . . . / zrAha ca-sAmprataviSayagrAhakamRjusUtranayaM samAsato vidyAt / " 25 [tasvArthAdhi0 bhA0 1 / 35] tasvArthahari0, tattvArthasiddha0 1135 / "RjuM praguNaM sUtrayati tantrayata iti RjusUtraH / " [sarvArthasi0 1133] "sUtrapAtavad RjusuutrH|" [rAjavA0 1133] "RjuM praguNaM sUtrayati nayata iti RjusUtraH / sUtrapAtavad RjusUtra iti|" nayacakravR0 pR0 354B.] dhavalATI0 satprarU0 / "RjusUtraM kSaNadhvaMsi vastusatsUtrayeju / prAdhAnyena guNIbhAvAd dravya syAnarpaNAt sataH / / " [ tattvArthazlo0 pR0 271 ] nayaviva0 zlo0 77 / prameyaka0 pR0 205B. 30 sanmati0TI0pa0 311 / nayacakragA0 38 / tattvArthasAra pR0 107 / prmaannny07|28 / syA0 maM0 pR0 312 / jainatarkabhA0 pR0 22 / pR0 15.50 4. 'durnayaH'-"nirAkaroti yad dravyaM bahirantazca srvdaa|stdaabhodd bhimantavyaH prtiitreplaaptH||" [tattvArtha zlo0 pR0 271] nayaviva0 shlo078| prameyaka0 pU0 206A. nyAyAvatA0 TI0 pR0 88 / pramANanaya0 7 / 30,31 / jainatarkabhA0 pR0 24 / 35 pR0 15. paM0 7. 'zabda'-"icchai visesiyataraM paccuppaNNaM No saTTo / " [anuyoga0 4 dvA0] Ava0 ni0 gA0 757 / vizeSA0 gA0 2718 / "yathArthAbhidhAnaM zabdaH... Aha ca-vidyAdyathArthazabdaM vizeSitapadaM tu zabdanayam / " [tattvArthAdhi0 bhA0 1 / 35] tattvArthahari Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR0 16. paM0 18.] TippaNAni 147 tasvArthasiddha0 1135 / "liMgasaMkhyAsAdhanAdivyabhicAranivRttiparaH shbdH|" [sarvArthasi0 1133] rAjavA0 1 / 33 / "zabdapRSThato'rthagrahaNapravaNaH zabdanayaH, liGgasaMkhyAkAlakArakapuruSopagravyabhicAranivRttiparatvAt / " [ dhavalATI0 satprarU. ] "kAlAdibhedato'rthasya bhedaM yaH pratipAdayet / so'tra zabdanayaH shbdprdhaantvaadudaahRtH||" [ tattvArthazlo0 pU0 272] nayaviva0 zlo0 84 / prameyaka0 pU0 206 A. sanmati0 TI0 pU0 312 / nayacaka gA0 40 / tattvArthasAra pR0 107 / 5 pramANanaya0 7 / 32,33 / syA0 maM0 pR0 313 / jainatarkabhA0 pR0 22 / / pR0 15. paM0 8. 'abhirUDha'-"vatthUzro saMkamaNaM hoi avatthU nae samabhirUDhe / " [ anuyoga0 4 dvA0 ] Ava0 ni0 gA0 758 / "satsvartheSvasaGkramaH smbhiruuddhH|" [tattvArthAdhi0 bhA0 1135] tattvArthahari0, tattvArthasiddha0 1135 / " jaM jaM saeNaM bhAsai taM taM ciya samabhirohae jamhA / saraNataratthavimuho tao to samabhirUDhotti // " [vizeSA0 gA0 2727 ] "nAnArtha- 10 samabhirohaNAt samabhirUDhaH / athavA yo yatrAbhirUDhaH sa tatra sametyAbhimukhyenArohaNAt smbhiruuddhH|" [ sarvArtha siddha0 1133 ] rAjavA0 1 / 33 / dhavalATI0 satprarU0 / "samabhirUDhaH evaM mattvaikIbhAvena Abhimukhyena eka eva rUpAdirartha eveti yA yA saMjJA nAnAM (?) smbhiruuddhH|" [ nayacakrava0 pR0 483 A.] "paryAyazabdabhedena bhinnArthasyAdhirohaNAt / nayaH samabhirUDhaH syAta pUrvavaccAsya nishcyH||" [tattvArthazlo0 pR0 273] nayaviva0 zlo0 92 / prameyaka0 pR0 206 A. 15 sanmati0 TI0 pR0 313 / nayacakra gA0 41 / tattvArthasAra pR0 107 / pramANanaya0 7 / 36 / syA0 maM0 pR0314| jainatarkabhA0 pR0 22 / / pR0 15. paM0 8. 'itthambhUtaH'-" vaMjaNa attha tadubhayaM evaMbhUtro biseseI / " [anuyoga0 4 dvA0 ] Ava0 ni0 gA0 758 / "vynyjnaarthyorevmbhuutH|" [ tattvArthAdhi0 bhA0 1 // 35] tattvArtha hari0, tattvArthasiddha 01 / 35 / "yenAtmanA bhUtastenaivAdhyavasAyayati ityevmbhuutH| 20 athavA yenAtmanA yena jJAnena bhUtaH pariNataH tenaivAdhyavasAyayati / " [ sarvArthasi0 133 ] rAjavA0 1 // 33 / "vaMjaNamattheNatthaM ca vaMjaNeNobhayaM visesei / jaha ghaTasaDhe ceSTAvayA tahA taM pi teNeva // " [vizeSA0 gA0 2743] "evaM bhede bhavanAdevambhUtaH / na padAnAM samAso'sti bhinnakAlavartinAM bhinnArthavartinAM caikatvavirodhAt / na parasparavyapekSApyasti varNArthasaMkhyAkAlAdibhirminnAnAM padAnAM bhinnpdaapekssaa'yogaat| tato na vAkyamapyastIti siddham / tataH 25 padamekArthasyaiva vAcakamityadhyavasAya evambhUtanayaH / " [dhavalATI0 satprarU. ] "takriyApariNAmorthastathaiveti vinizcayAt / eSambhUtena nIyeta kriyaantrpraangmukhH||"[ tattvArthazlo0 pR0274] nayaviva0 shlo094| prameyaka0 pR0 206 B. sanmati0 TI0 pR0 314 / nayacakragA0 43 / tattvArthasAra pR0 107 / pramANanaya0 7 / 40 / syA0 maM0 pR0 315 / jainatarkabhA0 pR0 23 / pR0 15. paM0 6. 'kAlabhedAttAvata'-tulanA-pramANanaya0 7 / 33 / jenatarka- 30 bhA0 pR0 22 / pR0 16. paM0 5. 'tadutpattisArUpya' tulanA-"tatsArUpyatadutpattI yadi sNvedylkssnnm| saMvedyaM syAtsamAnArthaM vijJAnaM smnntrm||' [pramANavA0 3 / 323] pramANanaya0 4 / 47 / __ pR0 16. paM0 18. 'styAyatyasyAM'-"saMstyAnaprasavau liMgamAstheyo svkRtaanttH| ''adhikaraNasAdhanA loke strI styAyatyasyAM garbha iti / kartRsAdhanazca pumAn sUte pumAniti / 35 ''saMstyAnavivakSAyAM strI, prasavavivakSAyAM pumAn, ubhayavivakSAyAM npuNskmiti|" [pAta0 mahA0 4 / 1 / 3] iti pramANanayapravezaH / / Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 laghIyastrayasya [pR0 17. paM03pR0 17. paM0 3. 'durnaya'-"evaM zabdAdayo'pi sarvathA zabdAvyatirekamarthaM samarthayanto durnayAH / " [nyAyAvatA0 TI0 pR0 90 / ] "tadbhedena tasya tameva smrthymaanstdaabhaasH|" [pramANanaya0 7 / 34 ] jainatarkabhA0 pR0 24 / "paryAyadhvanInAmabhidheyanAnAtvameva kakSIkurvANaH tadAbhAsaH / " [pramANanaya0 7 / 38 ] jainatarkabhA0 pR0 24 / "kriyAnAviSTaM vastu zabdavAcyatayA 5 pratikSipastu tadAbhAsaH / " [pramANanaya0 7 / 42 ] jainatarkabhA0 pR0 24 / pR0 18. paM0 8. 'jJAnaM pramANa'-tulanA-pramANasaM0 pR0 127 / "uktaJca-jJAnaM pramANamityAhurupAyo.." [ dhavalATI0 satprarU0 ] pR0 18. paM0 27. 'timirAzubhramaNa'-"timirAzubhramaNanauyAnasaMkSobhAdyanAhitavibhramaM jJAnaM pratyakSam / timiramaNorvisavaH, indriyagatamidaM vibhramakAraNam / zrAzubhramaNa10 malAtAdeH, mandaM hi bhrAmyamANe'lAtAdau na cakrabhrAntirutpadyate tadarthamAzugrahaNena vizeSyate bhramaNam / etacca viSayagataM vibhramakAraNam / nAvA gamanaM nauyAnam / gacchantyAM nAvi sthitasya gacchavRkSAdibhrAntirutpadyate iti yAnagrahaNam / etacca bAhyAzrayasthitaM vibhrmkaarnnm| saMkSobho vAtapittazleSmaNAm / vAtAdiSu hi kSobhaM gateSu jvalitastambhAdibhrAntirutpadyate / etaJcAdhyAtma gataM vibhramakAraNam / " [ nyAyavi0 TI0 pR0 16 ] 15 pR0 16. paM0 1. 'indriyamanasI'-"indriyamanasI vijJAnakAraNamiti vacanAt / " [nyAyavi0 vi0 pR0 32 A.] "tasmAdindriyamanasI vijJAnasya kAraNaM nArtho'pItyakalaMkairapi.." [tattvArtha zlo0 pR0 330 ] pR0 16. paM0 11. 'Aloko'pi' tulanA-" nArthAloko kAraNaM paricchedyatvAttamovat / tadanvayavyatirekAnuvidhAnAbhAvAca keshoeddukjnyaanvnnktshcrjnyaanvnyc|" [parIkSAmu0 20 216, 7 ] pramANamI0 1125 / __ pR0 16. paM0 16. 'tamo nirodhi'-"uddhRteyam-siddhivi0 TI0 pR0 187 B. " tamonirodhe vIkSante tamasA nAvRtaM param / ghaTAdikam - " [ sanmati0 TI0 pR0 544 ] pR0 16. paM0 24. 'malaviddhamaNi'-uddhRteyam-siddhivi0 TI0 193 A. Ava0 ni0 malaya0 pR0 17 / iSTopadezaTI0 pR0 30 / karmagraMthaTI0 pR0 8 / 25 tulanA-"malAvRtamaNervyaktiryathA'nekavidhekSyate / karmAvRtAtmanastadvadyogyatA vividhA na kim // " [ tattvArthazlo0 pR0 191] pR0 20. paM0 6. 'na tajjanma'-pUrvapakSaH-"tasmAccakSuzca rUpazca pratItyodeti netrdhiiH| ( 3 / 190) bhinnakAlaM kathaM grAhyamiti ced grAhyatAM viduH| hetutvameva yuktijJAH jJAnA kArArpaNakSamam / / kArya hyanekahetutvepyanukurvadudeti yat / tattenApyatra tadrUpaM gRhItamiti 30 cocyate / ( 3 / 247-48) arthena ghaTayatyenAM na hi muktvArtharUpatAm / tasmAt prameyAdhigateH sAdhanaM meyarUpatA / " [pramANavA0 3 / 305 ] tulanA-"tatpunaH tajjanmasArUpyAdilakSaNaM samAnArthanAnaikasantAneSu saMbhavAt vyabhicarati, tadadhyavasAyahetutvaM ca / tathA cArthagrahaNe na kazcidvayAghAtaH / anAgatasya sampratyabhAve__ pi viSayatopapatteH pratyakSasyApi avisNvaadH|" [siddhivi0 pR0 566-68 ] 35 pR0 2. paM0 16. 'svahetujanito'-uddhRteyam-"svahetujanito'pyarthaH svayaM grAhyo Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR0 21. paM0 20-21.] TippaNAni 146 yathA mataH / tathA jJAnaM svahetUtthaM svayaM tadgrAhakaM matam / / " [ siddhivi0 TI0 pR0 10 B. ] nyAyavi0 vi0 pR0 33 A. pR0 21. paM0 14. 'upayogau'-"taduktam-upayogI zrutasya dvau prmaannnybhedtH|" [siddhivi0 TI0 pR0 4 A. ] pR0 21. paM0 16 'syAdvAda'-"sa ca tiGantapratirUpako nipAtaH / tasyAne- 5 kAntavidhivicArAdiSu bahuSvartheSu saMbhavatsu iha vivakSAvazAdanekAntArtho gRhyte|" [ rAjavA0 pR0 181] "nirdizyamAnadharmavyatiriktAzeSadharmAntarasaMsUcakena syAtA yukto vAdo'bhipretadharmavacanaM syAdvAdaH / " [ nyAyAvatA0 TI0 pR0 93 ] pR0 21.paM0 17. 'jJAnadarzana'-tulanA-"syAtpradaprayogAttu ye jJAnadarzanasukhAdirUpA asAdhAraNA ye cAmUrttatvAsaMkhyAtapradezasUkSmatvalakSaNA dharmA dharmAdharmagaganAstikAya- 10 pudgalaiH sAdhAraNAH ye'pi ca sattvaprameyatvadharmitvaguNitvAdayaH sarvapadArthaiH sAdhAraNAste'pi ca pratIyante / " [ Ava0 ni0 malaya0 pR0170 A. ] pR0 21. paM020-21. sAkalya.. vaikalya'-sakalAdeza-vikalAdezayoH svarUpe prAyaH aikamatye'pi kecidakalaMkAdyAcAryAH sarvAnapi bhaMgAn ekadharmamukhena azeSadharmAtmakavastupratipAdanakAle sakalAdezarUpAn ekadharmapradhAnatayA anyadhAMzca gauNatayA'bhidhAnasamaye 15 vikalAdezAtmakAn svIkurvanti / kecicca siddhasenagaNiprabhRtayaH sadasadavaktavyarUpaM bhaMgatrayam sakalAdezatvena ziSTAMzca caturo bhaMgAna vikalAdezarUpeNa manyante / tathA ca teSAM granthAH "tathA coktam-sakalAdezaH pramANAdhIno vikalAdezo nayAdhIna iti / " [ sarvArthasi0 116] "tatra yadA yogapadyaM tadA sakalAdezaH ekaguNamukhenAzeSavasturUpasaMgrahAt sklaadeshH|" ''tatrAdezavazAt saptabhaMgI pratipadam / yadA tu kramaM tadA vikalAdezaH (pR0 180) niraMza- 20 syApi guNabhedAdaMzakalpanA viklaadeshH| tatrApi tathA sptbhNgii|" [ rAjavA0 pR0 181] nayacakravR0 pR0 348 B. "sakalAdezo hi yogapadyenAzeSadharmAtmakaM vastu kAlAdibhirabhedavRttyA pratipAdayati abhedopacAreNa vA, tasya pramANAdhInatvAt / vikalAdezastu krameNa bhedopacAreNa bhedaprAdhAnyena vA" [ tattvArthazlo0 pR0 136 ] prameyaka0 pR0 207 A. saptabhaMgi0 pR0 32 / pramANanaya0 4 / 44, 45 / jainatarkabhA0 pR0 20 / / "iyaM saptabhaMgI pratibhaMgaM sakalAdezasvabhAvA vikalAdezasvabhAvA ca / " [pramANanaya0 4 / 43 ] jainatarkabhA0 pR0 20 / gurutattvavi0 pR0 15 A. zAstravA0 TI0 pR0 254 A. "yadA madhyasthabhAvenArthitvavazAt kiMciddhama pratipAdayiSavaH zeSadharmasvIkaraNanirAkaraNavimukhayA dhiyA vAcaM prayuJjate tadA tattvacintakA api laukikavat sammugdhAkAratayAcakSate-yaduta jIvo'sti kartA pramAtA bhoktetyAdi, ataH sampUrNavastupratipAdanAbhAvAt vikalAdezo'bhidhIyate nayamatena 30 saMbhavaddharmANAM darzanamAtramityarthaH / yadA tu pramANavyApAramavikalaM parAmRzya pratipAdayitumabhiprayanti tadAGgIkRtaguNapradhAnabhAvA azeSadharmasUcakakathazcitparyAyasyAcchabdabhUSitayA sAvadhAraNayA vAcA darzayanti 'syAdastyeva jIvaH' ityAdikayA, ato'yaM syAcchabdasaMsUcitAbhyantarIbhUtAnantadharmakasya sAkSAdupanyastajIvazabdakriyAbhyAM pradhAnIkRtAtmabhAvasyAvadhAraNavyavacchinnatadasaMbhavasya vastunaH sandarzakatvAt sakalAdeza ityucyate / pramANapratipannasampUrNArtha- 35 kathanamiti yAvat / taduktam-sA jJeyavizeSagatirnayapramANAtmikA bhavettatra / sakalagrAhitu mAnaM vikalagrAhI nayo jJeyaH // [ nyAyAvatA0 TI0 pR0 92] 25 Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghIyastrayasya [pR0 21. paM0 25 " evamete trayaH sakalAdezA bhASyeNaiva vibhAvitAH saMgrahavyavahAranusAriNa zrAtmadravye / samprati vikalAdezAzcatvAraH paryAyanayAzrayA vaktavyAstatpratipAdanArthamAha bhASyakAraH - dezAdezena vikalpayitavyamiti vivakSAyattA ca vacasaH sakalAdezatA vikalAdezatA ca draSTavyA / dravyArtha jAtyabhedAt tu sarvadravyArthabhedAnaivaikaM dravyArthaM manyate, yadA paryAyajAtyabhedAMzcaikaM paryA5 yA sarva paryAyabhedAn pratipadyate, tadA tvavivakSitasvajAtibhedatvAt sakalaM vastu ekadravyArthA - bhinnam ekaparyAyArthAbhedopacaritaM tadvizeSaikAbhedopacaritaM vA tanmAtramekamadvitIyAMzaM bruvan sakalAdezaH syAnnitya ityAdistrividho'pi nityatvAnityatva yugapadbhAvaikatvarUpaikArthAbhidhAyI / yadA tu dravyaparyAyasAmAnyAbhyAM tadvizeSAbhyAM vA vastuna ekatvaM tadatadAtmakaM samuccayAzrayaM caturthavikalpe svAMzayugapadvRttaM kramavRttaM ca paJcamaSaSThasaptameSUcyate tathAvivakSAvazAt tadA tu tathA 10 pratipAdayan vikalAdezaH / " [ tattvArthabhA0 TI0 pR0 416 ] 150 "tatra vivakSAkRtapradhAnabhAvasadAdyekadharmAtmakasyApekSitAparAzeSadharmakroDIkRtasya vAkyAsya syAtkArapadalAJchitavAkyAt pratIteH syAdasti ghaTaH syAnnAsti ghaTaH syAdavaktavyo ghaTaH ityete trayo bhaGgA sakalAdezAH / vivakSAviracitadvitridharmAnuraktasya syAtkArapadasaMsUcitasakaladharmasvabhAvasya dharmiNo vAkyArtharUpasya pratipatteH catvAro vakSyamANakA vikalAdezAH syAdasti 15 ca nAsti ghaTa iti prathamo vikalAdezaH syAdasti cAvaktavyazca ghaTa iti dvitIyaH syAnnAsti cAvaktavyazca ghaTa iti tRtIyaH syAdasti ca nAsti cAvaktavyazca ghaTa iti caturthaH / " [sanmati 0 TI0 pR0 446 ] 30 u0 yazovijayaiH yadyapi zAstravA0 TI0 - jainatarka bhA0 - gurutatvavinizcayAdau sarveSu bhaMgeSu sakalAdeza vikalA dezobhayarUpatA siddhAntIkRtA / tathApi taiH aSTasahasrIvivaraNe 'AdyAH trayo 20 bhaMgAH sakalAdezAH ziSTAzca catvAro vikalAdezAH' ityapi kRtAntIkRtam / tathAhi - " ... kintvAdyabhaGgadvayaghaTakanijapararUpayoH zrRMgagrAhikayA vyavasthApana eva nayabhedo matabhedo yopayujyate, tRtIyabhaMgastvavaktavyatvalakSaNaH tAbhyAM yugapadAdiSTAbhyAM tadbhedAdanekabheda ityete trayo niravayavadravyaviSayatvAt sakalAdezarUpAH, sadasattva - sadvaktavyAdayazcatvArastu caramAH sAvayavadravyaviSayatvAdvikalA dezarUpAH, dezabhedaM vinaikatra tu krameNApi sadasattvavivakSA sampradAya25 viruddhatvAt nodetIti na niravayavadravyaviSayatvameSAmityasmadabhimatoktameva yuktamiti mantavyam / " [ aSTasaha0 viva0 pR0 208 B. ] zAstravArttATIkAyAm ayameva siddhAntaH 'kecittu ' iti kRtvA nirdiSTaH / tathAhi - "kecittu - anantadharmAtmaka vastupratipAdakatvAvizeSe'pi dhAtraya eva bhaMgA niravayavapratipattidvArA sakalAdezAH agrimAstu catvAraH sAvayavapratipattidvArA vikalAdezAH iti pratipannavantaH / " [zAstravA0 TI0 pR0 254 B.] > pR0 21. paM0 25. 'syAjjIva eva' - malayagiryAcAryAH syAtpadaprayogaM pramANavAkye eva urakurvanti / etanmatAnusAreNa sarveSAM nayAnAM mithyArUpatvAt / atastai H 'syAtpadalAcchito nayaH samyag' ityakalaGkamatasya samAlocanA kRtA / samantabhadra-siddhasena divAkarAdibhiH upajJAtam akalaMkamataM hemacandrAdayaH samarthayanti / ( draSTavyam - TippaNaM pR0 142 paM0 13 ) malayagirikRtA samAlocanA ittham - "nayacintAyAmapi ca te digambarAH syAtpadaprayoga35 micchanti tathA cAkalaGka eva prAha - nayo'pi tathaiva samyagekAntaviSayaH syAt' iti / atra TIkAkAreNa vyAkhyA kRtA- nayo'pi nayapratipAdakamapi vAkyaM na kevalaM pramANavAkyamityapi - zabdArthaH, tathaiva syAtpadaprayogaprakAreNaiva samyagekAntaviSayaH syAt, yathA syAdastyeva jIva iti / syAtpadaprayogAbhAve tu mithyaikAntagocaratayA durnaya eva syAditi / tadetadayuktam Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR0 22. paM0 24.] TippaNAni 151 pramANanayavibhAgAbhAvaprasakteH; tathAhi - 'syAjjIva eva' iti kila pramANavAkyam 'syAdasva jIvaH' iti nayavAkyam / etacca dvayamapi laghIyastrayyalaGkAre sAkSAdakalaGkenodAhRtam, zra yobhayatrApyavizeSaH tathAhi - syAjjIva evetyatra jIvazabdena prANadhAraNa nibandhanA jIvazabdavAcyatApratipattiH astItyanenodbhUtAkArazabdaprayogAdajIvazabdavAcyatAniSedhaH syAcchandaprayogato'sAdhAraNasAdhAraNadharmAkSepaH / 'syAdastyeva jIvaH' ityatra jIvazabdena jIvazabda- 5 vAcyatApratipattiH astItyanenodbhUtavivakSitAstitvAvagatiH, evakAraprayogAttu yadAzaMkitaM sakale'pi jagati jIvasya nAstitvaM tadvayavacchedaH, syAtpradaprayogAt sAdhAraNAsAdhAraNa pratipattirityubhayatrApyavizeSa eva / " [ Ava0 ni0 malaya0 pR0 371 A. ] OM0 yazovijayaiH sarvametat malayagirimataM pUrvapakSIkRtya itthaM samAhitam - " atredamavadheyam- yo nAma nayo nayAntarApekSastasya pramANAntarbhAve vyavahAranayaH pramANaM syAnU, tasya tapaH- 10 saMyamapravacanagrAhakatvena saMyamagrAhinizcayaviSayakatvena tatsApekSatvAt / zabdanayAnAJca nikSepacatuSTayAbhyupagantRRNAM bhAvAmyupagantRzabdanayaviSayaviSayakatvena tatsApekSatvAtpramANatvApattiH / nayAntaravAkyasaMyogena sApekSatve ca grAhye syAtpadaprayogeNa sapratipakSanayadvaya viSayAvacchedakasyaiva lAbhAt tenAnantadharmAtmakatvAparAmarzaH / na cedevaM tadAnekAnte samyagekAntapravezAnupapattiH, avacchedakabhedaM vinA sapratipakSaviSaya samAvezasya durvacatvAt / iSyate cAyam, yadAha mahAmatiH- 15 'bhayaNA vihu bhaiyavvA jaha bhayaNA bhasai savvAiM / evaM bhayaraNA niyamo vi hoi samayAvirAharaNayA / / ' ( sanmati0 gA0 3 / 27 ) iti / samantabhadro'pyAha- 'anekAnto'pyanekAntaH pramANanayasAdhanaH / anekAntaH pramANAtte tadekAnto'rpitAnnayAt // ' ( bahatsvaya0 zlo0 103 ) iti / pAramarSe'pi - 'imA NaM bhaMte rayaNappabhA puDhavI kiM sAsayA asAsayA ? goyamA ! siya sAsayA siya sAsayA / se keANaM bhaMte ! evaM vuzcai / goyamA ! davvaTTayAe sAsayA pajjavaTTayAe 20 asAsayA / ' (bhagavatIsU0 ) iti pradeze syAtpadamavacchekabhedapradarzakatayaiva vivRtam, ata eva syAdityavyayamanekAntadyotakameva tAntrikairucyate samyagekAntasAdhakasyAne kAntA kSepakatvAt, na tvanantadharma parAmarza kam, zrato na sthAtpadaprayogamA trAdhInamAdezasAkalyaM yena pramANanayavAkyayorbhedo na syAt, kintu svArthopasthityanantaramazeSadharmAbhedopasthApakavidheyapadavRttyadhInam, sA ca vivakSAdhInetyAdezasAkalyamapi tatheti nayapramANavAkyayoritthaM bheda eva / malayagiripAdavacanaM 25 tu pratipakSadharmAbhidhAnasthale'vacchedakabhedAbhidhAnAnupayuktena syAtpadena sAkSAdanantadharmAtmakatvAbhidhAnAttatra pramANanayabhedAnabhyupagantRdurvidagdha digambara nirAkaraNAbhiprAyeNa yojanIyam / " [gurutattvavi0 pR0 17 B.] pR0 22. paM0 1. 'aprayukto'pi ' - "vidhau niSedhe'nyatrApi " Ava0ni0 malaya 0 30 pR0 369 B. ] gurutattvavi0 pR0 16 A. tulanA - "so'prayukto'pi vA tajjJaiH sarvatrArthAt pratIyate / yathaivakAro'yogAdivyavacchedaprayojanaH // " tattvArthazlo0 pR0 137 ] syA0 ratnA0 pR0 718 / ratnAkarAvatA0 pR0 61 / saptabhaMgi0 pR0 31 / syA0 maM0 pR0 279 / nayapradIpa pR0 96 A. pR0 22. paM0 3. 'kvacit syAtkAra' - tulanA - " atrAnyatrApi iti N M'anuSAdAtidezAdivAkyeSu / " [ Ava0 ni0 malaya0 pR0 369 B. ] pR0 22. paM0 10. 'loko hi arthAptyanAptiSu' - tulanA - "buddhizabdapramANatvaM bAhyarthe sati nAsati / satyAnRtavyavasthaivaM yujyate'rthApyanAtiSu ||" [ AptamI0 kA0 87 ] pR0 22. paM0 24. 'nayAH sapta' - "satta mUlaNayA paNNattA taM jahA - game, saMgahe, 35 Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 152 laghIyastrayasya [ pR0 23. paM0 6 vavahAre, ujjusUe, saTTe, samabhirUDhe, evaMbhUe / " [sthAnA0 7 19] anuyoga0 136 / "naigamasaMprahavyavahArarju sUtrazabdasaMmabhirUDhaivambhUtAH nayAH / " [ tattvArthaMsU0 1 33 ] " negamasaMgrahavavahA rujjusu hoI bodhavve / sa ya samabhirUDhe evaMbhUe ya mUlanayA / " [Ava0 ni0 gA0 754 ] " naigamasaMgrahavyavahArarju sUtrazabdA nayAH / Adyazabdau dvitribhedau / " [ tattvArthAdhi0 1 34, 35 ] siddhasena divAkarAstu SaD nayAn svIkurvanti, tanmatAnusAreNa naigamasya saMgrahavyavahArayorantarbhAvAt / ( sanmati 0 114,5 ) pR0 23. paM0 6. 'vyatirekaH ' - tulanA - " arthAntaragato visadRzapariNAmo vyatireko gomahiSAdivat / " [ parIkSAmu0 4 / 9 ] pR0 23. paM0 16. ' tatastIrthaMkara' - tulanA - " titthaya ravayaNa saMgaha visesapatthA10 ramUlavAgaraNI / davvadio ya pajjavaraNao ya sesA viyappAsiM // [ sanmati 0 gA0 1 / 3 ] pR0 23. paM0 18. 'na naigamasya pramANatA' - tulanA-tattvArthazlo0 pR0 269 / pR0 24. paM0 6. 'vyavahArAnu' - " vyavahArAnukUlye na " [ tattvArthazlo0 pR0271] tulanA - " prAmANyaM vyavahAreNa / " [ pramANavA0 3 / 5 ] " pR0 24. paM0 23. 'catvAro'rtha' - tulanA - " catvAro'rthAzrayAH zeSAstrayaM zabdataH / " 15 [siddhivi0 pR0 517 B.] rAjavA0 50 186 / "atthapavaraM saddovasajjaNaM vatthumujjusuttatA / sadvRSpahAraNamatthovasajjaraNaM sesayA viMti // " [ vizeSA0 gA0 2753 ] pramANanaya0 7 / 44,45 / jainatarkabhA0 pR0 23 / nayapradIpa pR0 104 B. " tatrarjusUtraparyantAzcatvAro'rthanayA matAH / trayaH zabdanayAH zeSAH zabdavAcyArthagocarAH // " [ nayaviva0 pR0 262 ] uddhRtamidam "jIvAdyarthavinizcayAt / " [Ava0 ni0 malaya0 pR0 381B.] sUtrakRtAMga 20 TI0 pR0 326A. pR0 25. paM0 26. 'nyAsa : ' - " vistareNa lakSaraNato vidhAnatazcAdhigamArthaM nyAso nikSepaH / " [ tattvArthAdhi0 bhA0 15 ] "Nicchae girAe khivaditti kkheivo / so vi chavviho NAmaTThavaraNAdavvakhettabhAvamaMgalamidi / " [ dhavalATI0 satprarU0 ] pR0 25. paM0 26. 'caturdhA' - " jattha ya jaM jANejjA nikkhevaM nikkhive niravasesaM / 25 jatthavi a na jANejjA cakkagaM nikkhive tattha || AvassayaM cavvihaM parAnte / taM jahAnAmAvasyaM ThavaNAvassayaM davvAvassayaM bhAvAvassayaM / " [ anu0 sU0 8] "nAmasthApanAdravyabhAvatastannyAsaH / " [ tattvArthasU0 14 ] mUlAcAre SaDAvazyakAdhikAre ( gA0 17 ) sAmAyikasya nikSepaH nAmasthApanAdravyakSetrakAlabhAvaiH SaDUvidha uktaH / Avazyaka niryuktau ( gA0 129 ) nAmasthApanAdravya kSetrakAlava30 canabhAvavikalpAt saptavidho nikSepaH prarUpitaH / pR0 26. paM0 1. 'nAma' - " nAma saMjJAkarma ityanarthAnantaram / " [ tattvArthadhi0 bhA0 1 / 5 ] "atadguNe vastuni saMvyavahArArthaM puruSAkArAnniyujyamAnaM saMjJAkarma nAma / " [ sarvArthasi0 1 / 5 ] rAjavA0 pR0 20 | tattvArthazlo0 pR0 98 / "pajjAyANabhidheyaM mitthe tayatthaniravekkhaM / jAicchitraM ca nAmaM jAvadavvaM ca pAe / " [ vizeSA0 gA0 25 ] jainatarkabhA0 35 pR0 25 / "attAbhippAyakayA sannA ceyaNamaceyaNe vA vi / ThavaraNAdI niravikkhA kevala sannA u nAmiMdo / " [ vRhatkalpabhA0 gA0 11 ] " tattha khAmamaMgalaM khAmaNimittaMtaraNiravekkhA maMgalasaNNA / tattha NimittaM cauvvihaM jAi davva guNa kiriyA cedi / " [ dhavalATI0 satprarU0 ] Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR0 26. paM0 5.] TippaNAni 153 pR0 26.paM0 2. 'sthApanA'-"yaH kASThapustacitrakarmAkSanikSepAdiSu sthApyate jIva iti sthApanAjIvaH devatApratikRtivad indro rudraH skando viSNuriti / " [tattvArthAdhi0 bhA0 115 ] "kASThapustacitrakarmAkSanikSepAdiSu so'yamiti sthApyamAnA sthaapnaa|" [sarvArthasi0 15] rAjavA0 pR020 / "jaM puNa tayatthasunnaM tayabhippAraNa tArisAgAraM / kIrai va nirAgAraM ittaramiyaraM va sAThavaNA / / " [ vizeSA0 gA0 26 ] "sabbhAvamasambhAve ThavaNA puNa iMdake- 5 umaaiiyaa| ittaramaNittarA yA ThavaNA nAmaM tu AvakahaM / / " [vRhatkalpabhA0 gA0 13] "sadbhAvasthApanayA niyamaH, asadbhAvena vA'tapeti sthUNendravat / " [ nayacakravR0 pR0 381 A. ] jainatarkabhA0 pR0 25 / "AhidaNAmassa aNNassa soyamidiThThavaNaM ThavaNA NAma / sA duvihAsabbhAvAsabbhAvaTThavaNA cedi / tattha zrAgAravaMtae vathummi smbhaavtttthvnnaa| tabivarIyA asbbhaavddhvnnaa|" [dhavalATI0 satprarU0] "vastunaH kRtasaMjJasya pratiSThA sthApanA mtaa| sadbhA- 10 vetarabhedena dvidhA tattvAvirodhataH / / " [ tattvArthazlo0 pR0 111] pR0 26. paM0 3. 'dravya'-"dravyajIva iti guNaparyAyaviyuktaH prajJAsthApito'nAdipAriNAmikabhAvayukto jIva ucyate / " [ tattvArthAdhi0 bhA0 115 ] "guNaiH droSyate guNAna droSyatIti vA dravyam / " [ sarvArthasi0 115 ] "anAgatapariNAmavizeSa prati gRhItAbhimukhya drvym| atadbhavaM vaa|" [ rAjavA0 pR0 20 ] dhavalATI0 satprarU0 / tattvArthazlo0 pR0 111 / 15 "davve puNa talladdhI jassAtItA bhavissate vA vi / jo vAvi aguvajutto iMdassa guNe parikahei / / " [ bRhatkalpabhA0 gA0 14] vizeSA0 gA0 28 / jainatarkabhA0 pR0 25 / "bhUtasya bhAvino vA bhAvasya hi kAraNaM tu ylloke| tad dravyaM tattvajJaiH sacetanAcetanaM kathitam / / " [ Ava0 ni0 malaya0 pR0 6 B.] pR0 26. paM0 3. 'bhAvanikSepaH'-"vartamAnatatparyAyopalakSitaM dravyaM bhaavH|| 20 [ sarvArthasi0 115] rAjavA0 pR0 21 / dhavalATI0 satprarU0 / tattvArthazlo0 pR0 113 / "jo puNa jahatthajutto suddhanayANaM tu esa bhaaviNdo| iMdassa vi ahigAraM viyANamANo tduvutto||" [ bRhatkalpabhA0 gA0 15 ] "bhAvo vivakSitakriyAnubhUtiyukto hi vai samAkhyAtaH / sarvajJarindrAdivadihendanAdikriyAnubhavAt / / " [prAva0 ni0 malaya0 pR0 9 A.] pR0 26. paM0 4. 'aprastutArthA'-tulanA-"sa kimarthaH ? aprakRtanirAkaraNAya 25 prakRtanirUpaNAya ca / " [ sarvArthasi0 115] tattvArthazlo0 pR0 98 / "atha kimiti nikSepaH kriyate ? iti ceducyate-trividhAH zrotAraH avyutpannaH, avagatAzeSavivakSitapadArthaH, ekadezato'vagatavivakSitapadArtha iti| tatra prathamo'vyutpannatvAnnAdhyavasyatIti vivakSitapadasyArtham / dvitIyaH saMzete ko'rtho'sya padasyAdhikRta iti, prakRtArthAdanyamarthamAdAya viparyasyati vA / dvitIyavattRtIyo'pi saMzete viparyasyati vA / tatra yadyavyutpannaH paryAyArthiko bhavenikSepaH; avyutpa- 30 navyutpAdanamukhena aprakRtanirAkaraNAya / atha dravyArthikaH; tadvAreNa prakRtaprarUpaNAyAzeSanikSepA ucyante, vyatirekadharmanirNayamantareNa vidhinirnnyaanupptteH| dvitIyatRtIyayoH saMzayavinAzAyAzeSanikSepakathanam / tayoreva viparyasyatoH prakRtArthAvadhAraNArthaM nikSepaH kriyate / uktaM hi-avagayaNivAraTuM payadassa pruuvnnaannimittNc| saMsayaviNAsaNaTuM tcctthvdhaarnnttuNc||" [dhavalATI0 satprarU0] uddhatamidaM vAkyam-jainatarkabhA0 1025 / 35. pR0 26. paM0 5. nirdezAdibhiH'-"nidvese purise kAraNa kahiM kesu kAlaM kaivihaM / " [anu. sU0 151] "nirdeshvaamitvsaadhtaadhikrnnsthitividhaantH|" [tattvArthasU0 117] "kiM keNa kassa kattha vi kevaciraM kadividho ya bhAvo y| chahiM aNiogadvAreM..." [mUlAcAra 8 / 15] 20 Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 laghIyatrayasya [pR0 26. paM05-11. pR0 26. paM0 5. 'sadAdibhiH'-"se kiM te aNugame ? navavihe paNNatte taM jahAsaMtapayaparUvaNyA, davvapamANaM ca, khitta, phusaNA ya, kAlo ya, aMtaraM, bhAga, bhAva, appAbahuM cev|" [anu0 sU0 80] "satsaMkhyAkSetrasparzanakAlAntarabhAvAlpabahutvaizca / " [tattvArthasU0 118] pR0 26. paM0 6. 'jIvasthAna'-"suhumA bAdarakAyA te khalu pajjattayA apajattA / eiMdiyA du jIvA jiNehi kahiyA caduviyappA / / pajjattApajattA vi hoMti vigaliMdiyA du chbbheyaa| pajjattApajattA saeiNa aMsaraNI ya sesA du||' [mUlAcAraparyA0 gA0 152-153] jIvakAMDa gA0 72 / karmagra0 4 / 2 / / __ pR0 26. paM06. 'guNasthAna'-"micchAdiTThI sAsAdaNoya misso asaMjado ceva / desavirado pamatto apamatto taha ya NAyavvo ||eto apuvakaraNo aNiyaTTI suhumasaMparAzro y| 10 upasaMtakhINamoho sajogakevalijiNo ajogI ya / / " [ mUlAcAraparyA0 gA0 154-155 ] jIkANDa gA0 9-10 / karmagraM0 2 / 2 / pR0 26. paM0 6. 'mArgaNAsthAna'-"gai iMdiye ca kAye joge vede kasAyaNANe ya / saMjama daMsaNa lessA bhaviyA sammatta saNiNa AhAre / / " [mUlAcAraparyA0 gA0 156] jIvakANDa gA0 141 / karmagra0 4 / 9 / 15 pR0 26. paM0 10. 'nahi guNAdivinAzAta'-tulanA-"AtmalAbhaM vidurmokSaM jIvasyAntamaMlakSayAt / nAbhAvaM nApyacaitanyaM na caitanyamanarthakam // " [siddhivi0 pR0 384] pR0 26. paM0 10. 'jaDaH' naiyAyikAH jarUpatvamAtmano muktau svIkurvanti / tathAhi-"navAnAmAtmavizeSaguNAnAM santAno'tyantamucchidyate santAnatvAt , yo yaH santAnaH sa so'tyantamacchidyamAno yo yathA pradIpasantAnaH" [praza0 vyo0 pa0 20 ka] "tadevaM 20 navAnAmAtmaguNAnAM nimUlacchedo'pavarga iti yaducyate tadevedamuktaM bhavati tadatyantaviyogo'pavarga iti / " [ nyAyamaM0 pR0 508] pR0 26. paM0 10 'zUnyaH'-"bauddhAH zUnyAtmakatvamapi muktau manyante / tathAhi" iha hi bhagavatA uSitabrahmacaryANAM tathAgatazAsanapratipannAnAM dharmAnudharmapratipattiyuktAnAM pudgalAnAM dvividhaM nirvANamupavarNitaM sopadhizeSam , nirupadhizeSa ca / tatra niravazeSasthAvidyA25 rAgAdikasya klezagaNasya prahANAt sopadhizeSaM nirvANa miSyate / tatropadhIyate'sminnAtmasneha itypdhiH| upadhizabdena AtmajJaptinimittAH paJcopAdAnaskandhA ucynte| ziSyata iti shessH| upadhireva zeSa upadhizeSaH / saha upadhizeSeNa varttate iti sopadhizeSam / kiM tannirvANam / taJca skandhamAtrakameva kevalaM satkAyadRSTayAdiklezataskararahitamavaziSyate nihatAzeSacauragaNagrAma mAtrAvasthAnasAdharmyaNa, tatsopadhizeSaM nirvANam / yatra tu nirvANe skandhamAtrakamapi nA sta 30 tannirupadhizeSaM nirvANam / nirgata upadhizeSo'sminniti kRtvA / nihatAzeSacauragaNasya grAmamAtrasyApi vinAzasAdharyeNa / " [ mAdhyamikavR0 pR0 519] pR0 26. paM0 11. 'tadabhoktA-sAMkhyA hi virate prakRtisaMyoge muktayavasthAyAM puruSamabhoktAraM sAkSiNamAmananti / tathAhi-"prakRteH sukumArataraM na kizcidastIti me matirbhavati / yA dRSTAsmIti punarna darzanamupaiti puruSasya // tena nivRttaprasavAmarthavazAt saptarUpavinivRttAm / 35 prakRtiM pazyati puruSaH prekSakavadavasthitaH svasthaH // " [ sAMkhyakA0 61,65 ] iti laghIyastrayasya TippaNAni / Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR0 26. paM0 3. 'prasiddhAzeSa' - tulanA - "prabuddhAzeSatattvArthabodha'' kA0 1] patraparI 0 kA 0 1 / pR0 26. paM0 6. 'bAlAnAM hitakAminAm' - tulanA - pramANavA0 1 / 2 | zloko'yaM nayavivaraNe (kAri0 119) mUlarUpeNa upalabhyate / nyAyavinizcayasya // TippaNAni // pR0 26. paM0 14. 'pratyakSalakSaNaM' - 'AkalaMkAvabodhane' iti kRtvA samagreyaM 5 kArikA tattvArthazlokavAttike ( pR0 184) vidyate / 'taduktaM bhagavadbhirakalaGka devainyayavinizcaye' iti kRtvA pUrvArddha nyAyadIpikAyAm ( pR0 8 ) uddhRtam / pR0 26. paM0 15. 'dravyaparyAyasAmAnya' - ''tulanA - dravyaparyAyasAmAnyavizepAstasya gocarAH / " [ jainatarkavA0 pR0 101] ......" pR0 26. paM0 15. 'sAmAnyavizeSa' - tulanA - " sAmAnya vizeSAtmano'rthasya 10 ( pR0 27 ) "sAmAnyavizeSasamudAyo'tra dravyam / " [ yogasU0 vyAsabhA0 pR0 366 ] "sarvavastuSu buddhizca vyAvRttyanugamAtmikA / jAyate dvayAtmakatvena vinA sA ca na siddhyati // .. tena nAtyantabhedo'pi syAt sAmAnyavizeSayoH ||" [mI0 zlo0 pR0 546-48] "sarvaSvapi vastuSu iyamapi gauriyamapi gauH zrayamapi vRtto'yamapi iti vyAvRttAnuvRttAkAraM pratyakSaM dezakA - lAvasthAntareSvaviparyastamudIyamAnaM sarvameva tarkAbhAsaM vijitya dvayAkAraM vastu vyavasthApayat- 15 kenAnyena zakyate bAdhitum / " [ zAstradI0 pR0 387 ] pR0 30. paM0 7. 'ekatra nirNaye' - pUrvArddhaM pramANasaMgrahe (kA0 8) upalabhyate / [ Aptapa0 pR0 30, paM0 10. 'abhilApatadaMzAnAm ' - asyAM kArikAyAM bauddhAbhimatasya 'abhilApavattvaM vikalpasya lakSaNam' iti matasya khaNDanaM kRtam / tanmatacettham - " atha kalpanA ca kIdRzI cedAha - nAmajAtyAdiyojanA / yadRcchAzabdeSu nAmnA viziSTo'thaM ucyate 20 Dittha iti / jAtizabdeSu jAtyA gaurayamiti / guNazabdeSu guNena zukla iti / kriyAzabdeSu kriyayA pAcaka iti / dravyazabdeSu dravyeNa daNDI viSANIti / " [ pramANasamu0 TI0 pR0 12 ] "abhilApasaMsargayogyapratibhAsapratItiH kalpanA " [ nyAyabi0 pR0 13 ] abhilApinI pratItiH kalpanA / zabdArthaghaTanA yogyA vRkSa ityAdirUpataH / yA vAcAmaprayoge'pi sAbhilApeva jAyate / / " [ tattvasaM0 pR0 366 ] ... aSTasahasyAm asya soddharaNaM vyAkhyAnamittham - "nAmno nAmAntareNa vinApi smRta kevalArtha vyavasAyaH kinna syAt ? svAbhidhAnavizeSApekSA evArthA nizcayaivyaMvasIyante ityekA 25 Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 nyAyavinizcayasya ntasya tyAgAt, nAmnaH svalakSaNasyApi svAbhidhAnavizeSAnapekSasyaiva vyavasAyavacanAt / tadavacane vA na kacidvayavasAya: syAt, nAmatadaMzAnAmavyavasAye nAmArthavyavasAyAyogAt / darzanenAvyavasAyAtmanA dRSTasyApyadRSTakalpatvAt sakalapramANAbhAvaH pratyakSasyAbhAve'numAnotthAnAbhAvAt / tata eva sakalaprameyApAyaH, pramANApAye prameyavyavasthAnupapatteH ityapramANaprameyatvama5 zeSasyAvazya manuSajyeta / taduktaM nyAyavinizcaye - abhilApa iti / 'abhilApavivekataH' iti abhilAparahitatvAditi vyAkhyAnAt / prathamapakSopakSiptadoSaparijihIrSayA tannAmAntaraparikalpanAyAmanavasthA / nAmatadaMzAnAmapi nAmAntarasmRtau hi vyavasAye nAmAntaratadaMzAnAmapi vyavasAyaH svanAmAntarasmRtau satyAmityanavasthA syAt / tathA ca tadevApramANaprameyatvamavazyamanuSajyeta / atrApi iyameva kArikA yojyA 'abhilApavivekataH' iti abhilApavinizcayAt 10 iti vyAkhyAnAt / " [ aSTasaha 0 pR0 120 ] tattvArthaM zlo0 pR0 240 / [ pR0 30 pR0 30. paM0 18. 'AtmanA'nekarUpeNa' - " taduktaM nyAyavinizcaye - thAla nASnekarUpeNa ityAdi / " [ siddhivi0 TI0 pR0 56 B. 512 A. ] paM0 18 pR0 31. paM0 3. 'parokSajJAnaviSaya' - ' atra hi parokSajJAnavAdino mImAMsakasya khaNDanam / tanmatazrvettham - " na jJAte'rthe kazciddhimupalabhate jJAte tu anumAnAdavagacchati 15 tasmAdapratyakSA buddhiH / " na cArthavyapadezamantareNa buddhe rUpopalambhanam / tasmAnna buddhiviSayaM pratyakSam, arthaviSayaM hi tat / ataH siddhamAnumAnikatvaM buddheH phalataH / " [ zAbarabhA0 bRhatI pR0 87 ] tulanA - " parokSajJAnArthaMparicchedaH parokSavat / " pramANasaM 0 pR0 98 paM0 17 ] pR0 31. paM0 6, 'anyathAnupapannatva' - uddhRtaM pUrvArddhaM prameyaratnamAlAyAM (3 / 15) 20 pramANanirNaye ca ( pR0 12 ) tulanA - " tathA cAnyathAnupapannatvamasiddhasya na siddhyati / " [siddhivi0 pR0 134 A. ] pR0 31. paM0 13. ' adhyakSamAtmani' - tulanA - " pratyakSamAtmani jJAnamaparatrAnumAnikam / pratyAtmavedyamAhanti tatparokSatvakalpanAm // " [ tattvArthazlo0 pU0 166 ] pR0 31. paM0 25. 'viSayendriya' - tulanA - " api cAdhyakSatAbhAve dhiyaH syAlliM25 gato gatiH / taccAkSamartho dhIH pUrvo manaskAro'pi vA bhavet / kAryakAraNa sAmagryAmasyAM sambandhitA param / sAmarthyAdarzanAttatra nendriyaM vyabhicArataH / tathArtho dhImanaskArau jJAnaM tau ca na siddhyataH / nAprasiddhasya liMgatvaM vyaktirarthasya cenmatA // [ pramANavA0 3 / 461-63 ] pR0 31. paM0 25. 'manaskArAdi' - "manaskArazcetasa AbhogaH | AbhujanamAbhogaH, Alambena yena cittamabhimukhIkriyate / sa punarAlambena cittadhAraNakarma | cittadhAraNaM 30 punaH tatravA ( tatraivA ) lambane punaH punazcittasyAvarjanam / etacca karma cittasantaterAlambananiyamena viziSTaM manaskAramadhikRtyoktan / " [ trizikAbhA0 pR0 20 ] "viSaye cetasa AvarjanaM ( avadhAraNaM) manaskAraH manaH karoti zrAvarjayatIti / " [ abhidharmako0 vyA0 2 / 24 ] pR0 32, paM0 7. 'asaJcAro'navasthAnam ' - tulanA - " jJAnAntareNAnubhave'navasthA tatra ca smRtiH / viSayAntarasaJcArastathA na syAt sa ceSyate // " [ pramANasamu0 1 / 13 ] 35 " jJAnAntareNAnubhavo bhavettatrApi ca smRtiH / dRSTvA tadvedanaM kena tasyAnyanyena cedimAm || mAloM jJAnavidAM ko'yaM janayatyanubandhinIm / pUrvA dhIH saiva cenna syAtsacAro viSayAntare / / " Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR0 34. paM0 25.] TippaNAni 157 [pramANavA0 3 / 513-14 ] "jJAnAntareNAnubhave so'rthaH svAnubhave sati / pra (a) siddhaH siddhathasaMsiddhaH kadA siddho bhvetpunH|| tajjJAnajJAnajAtI cedasiddhaH svAtmasaMvidi / parasaMvidi siddhastu sa ityetatsubhASitam / / tasyApyanubhave ( 'siddhe) prathamasyApyasiddhatA / tatrAnyasaMvidutpattAvanavasthA prasajyate / / gocarAntarasaJcArastathA na syAt sa cessyte| gocarAntarasaJcAre yadantyaM ttsvto'nytH|| na si (ddhayettasya cA) siddhau srvessaampysiddhtaa| atazcAndhyama- 5 zeSasya jagataH samprasajyate / / " [ tattvasaM0 pR0 564 ] tattvArthazlo0 pR 0 167 / pR0 33. paM0 6. 'sArUpye'pi'-pUrvapakSaH-"hetubhAvADhate nAnyA grAhyatA nAma kAcana / tatra buddhiryadAkArA tasyAstad grAhyamucyate / / " [ pramANavA0 3 / 224 ] "arthena ghaTayatyenAM na hi muktvaarthruuptaam| anyatsvabhedo jJAnasya bhedako'pi kathaJcana / / tasmAt prameyAdhigateH sAdhanaM meyruuptaa|" [ pramANavA0 3 / 305] 10 pR0 34. paM0 15. 'satyaM tamAhuH'-"taduktaM nyAyavinizcaye-satyaM tamAhu.. sadarthamasadartha vA. . . . ." [siddhivi0 TI0 pR0 189] "satyaM tamAhurvidvAMso vidyayA vibhrameNa yH|" [pramANasaM0 pR0 107 ] pR0 34. paM0 16. 'viSayajJAna' -svasaMvedanajJAnavAdibhiH bauddhaiH hi viSayajJAnatajjJAnayoH bhedadarzanAt tadAkAratA prsaadhyte| granthakRtA uktaM yat-viSayajJAnatajjJAnabhedaH 16 nirAkAratve'pi sughaTaH / bauddhAnAM tadAkAratAsAdhanaprakAraH itthaM draSTavyaH __ "viSayajJAnatajjJAnabhedAd buddhrdviruuptaa| smRterapyuttare kAle nahyasAvavibhAvitaH // " [pramANasamu0 1 / 12 ] " nanu cAkAraH pramANaM svasaMvedanaM phala miti sAkArasiddhau syAt , tadeva tu kathaM siddhayati ? uktamatra, api caviSayajJAnatajjJAnavizeSAd buddhiruuptaa| 20 viSaye rUpAdo yajjJAnaM tadarthasvAbhAsam, viSayajJAne tu yajjJAnaM tadarthAnurUpajJAnAbhAsam svAbhAsaJca / anyathA yadi viSayajJAnamarthAkArameva syAt svAkArameva vA viSayajJAnajJAnamapi tadaviziSTaM syAt / viSaye yat jJAnaM tadarthasvAbhAsamiti sAdhyam , uttaro hetuH, anyathetyAdi bAdhakapramANam / " [pramANavAttikAlaM0 pR0 83 ] tulanA-"viSayajJAnatadvijJAnayoravizeSa:-viSayAkAraparicchedAtmani jJAne yadi svAkAra- 25 paricchedA na syAt tadviSaye vijJAne viSayAkArarUpataiveti tayoravizeSaH syAt / / [ rAjavA0 pR0 35 ] " ghaTavijJAnatajjJAnavizeSastena durlabhaH / ' [ mI0 zlo0 pR0 324] pR0 34. paM0 25. 'arthajJAnasmRtA'-bauddhA hi viSayasaMkalitajJAnasmRtyanyathAnupapattyA tadAkAratAM prasAdhayanti / kenacidAzaGkitam-'yat mAstu tadAkAratA, kevalaM jJAnamarthakAryam, ataH arthasaMkalitajJAnasmaraNaM jAyate, na tu tadAkAratayA' tatra samAhitaM 30 bauddhaH-'yat tadAkAratAM vinApi yadi arthakAryatAmAtreNa arthasaMkalitasmaraNaM syAttadA jJAnam Alokasya manaskArasya vA kAryaM bhavati, ataH AlokasaMkalitasya manaskArasaMkalitasya vA jJAnasya smaraNaM syAt / na ca dRzyate ataH svIkAryam-yat yadAkAraM jJAnaM tadAkArAnuraktasya smaraNamiti / ' yadi kAraNatvAdeva arthasya saMkalanaM jJAne tadA ghaTe'pi kulAlasya kAraNabhUtasya saMkalanaM syAt , tathA ca ghaTasmRtau kulAlo'pi smaryeta ityAdi / granthakRtA atra tadAkAratA- 35 sthApanAya bauddhaiH ya atiprasaGga ApAditaH sa jJAnaM nirAkAraM svIkRtyApi zaktipratiniyamAdeva samAhitaH / atiprasaGgApAdakaH bauddhagranthastvayam Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 158 nyAyavinizcayasya [pR0 36. paM0 6"arthakAryatayA jJAnasmRtAvarthasmRteryadi / bhrAntyA saMkalanaM jyotirmanaskAre'pi sA bhavet // " bhrAntiriti sambandhaH / yadyarthasya kArya vijJAnam athApi arthe kArya vyApAro yasyeti jJAnasmRtau niyamena arthasmaraNam , atastadeva mUDhamatisantAnasya tathA bhavati pratipattiH / evantarhi jyortimanaskAre'pi tathA pratItiH syAt / yathA viSayakAryatA vijJAnasya tathA 5 AlokakAryatA manaskArakAryatApi tena dvayasaMkalanenApi pratIyeta / na hi kAyatve kazcidvizeSaH / atha viSaye vyApRtatvAt tatsaMkalanaM manaskAre tatrAvyAni [pa] tatvAt tadA tarhi Aloke'pi samAna eva vyApAraH / na hyAlokamapahAya rUpe vyApriyate / tadasadetat / tasmAdyathA AlokapratibhAsamiti na bhavati tathA rUpapratibhAsamiti na syAt / ....' 'tasmAdrU pAdyAkArameva vijJAnam / kAryatayA tu tathA pratipattI10 sarveSAmapi kAryANAM kAraNaiH syAttathA grahaH / kulAlAdivivekena na smaryeta ghttsttH|| tenApi kAryo'pi ghaTAdiH svakAraNavivekena na smaryeta / atha arthakRtaH kazcidatizayo yena jJAnasmaraNe arthovi (pi ) smayate, jJAnagrahaNe cArthagrahaH, kevalasya jJAnasya na grahaNasmaraNe; ghaTAdistu kevalo'pi gRhyate tenAdAnAdikaJca / tadapi svapakSabAdhanAya / tathAhi'yasmAdatizayA (yo) jJAnamarthasaMsargabhAjanam / sArUpyAttatkimanyatsyAd dRSTazca yamalAdiSu // yadi tasya vijJAnasya nAkAratA tadA'rthagrahaNenaiva saha vijJAnaM gRhyate smayate ceti ko'yaM niyamaH / tadarthAntargataM tu niyamena tadgrahaNenaiva gRhyata iti bhavati niyamaH / tasmAdarthasvarUpameva vijJAnamarthagrahaNanAntarIyakagrahaNaM tatsmaraNanAntarIyakasmaraNazca / / " [ pramANavAttikAlaM0 pR0 88-89] pR0 36. paM0 6. 'antaHzarIra'-prajJAkaro hi svapnAvasthAyAM sUkSmazarIraM 20 svapnAntikanAmAnaM svIkaroti / tasminneva trAsalaMghanadhAvanAdayo bhavanti / tadeva svapnAntika zarIramatra granthakRtA 'antaHzarIra' zabdena AkSiptam / tannirdazazcettham-"yathA svapnAntikaH kAyaH trAsalakunadhAvanaiH / jAgradeivikArasya tathA janmAntareSvapi // [pramANavAttikAlaM. li0 pR0 148] "prajJAkarastu svapnAntikazarIravAdI svapnadazAyAmapi vyavahArAdinirbhAsajJA nasya sAkSAt cikIrSAdiprabhavaniyamamamyupagacchati'' [siddhivi0 TI0 pR0 138 B.] 25 pR0 36. paM0 10. 'viplutAkSA'-vijJAnavAdinaH viplutAkSabuddhi= taimirika candradvayabuddhi-dRSTAntena sarveSAM pratyayAnAM nirAlambanatvaM sAdhayanti / tathAhi-" vijJaptimAtramevedam asadathovabhAsanAt / yathA taimirikasyAsatkezacandrAdidarzanam / / " [vijJaptimAtra0 viMzatikA pR0 1] "ata eva sarve pratyayAH anAlambanAH pratyayatvAt svapnapratyayavaditi pramANasya prishuddhiH|" [pramANavAttikAlaM0 pR0 22] tulanA-" viplutAkSA yathA buddhiH vitthprtibhaasinii| tathA sarvatra kinneti jaDAH sampratipedire / / sarvajJAnAnAM svayamaviSayIkRtAnAM nirviSayatAsiddhiH iSTavighAtakRt viruddhaHsyAdvAdalaMghane / " [siddhivi0 pR0 337 ] pR0 36. paM0 16. 'pramANamAtmasAtkurvan'-" taduktaM nyAyavinizcaye-pramANamAtmasAtkurvan ' ityAdi / " [ siddhivi0 TI0 pR0 268 B. ] pramANasaM0 pR0 103 / 35 pR0 36. paM0 28. 'indrajAlAdiSu'-" tathA coktamakalaMkadevaiH- indrajAlA diSu'" [Aptapa0 pR0 49 ] siddhivi0 TI0 pR0 208 B. 30 Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR0 41. paM0 . ] TippaNAni 156 pR0 37. paM0 1. 'tatra zauddhodanereva' - " taduktaM nyAyavinizcaye - tatra zauddhodanereva'' tatrAdyApi jaDAsaktAstamaso " [ aSTasaha 0 pR0 116 ] tulanA - " zauddhodanereva prajJAparAdho'yaM lokAtikrAntaH kathaM babhUvetyativismayamAsmahe / tanmanye ( tamanye ) punaradyApi kIrttayantIti kiM bata paramanyatra mohanIyaprakRteH / " [ aSTaza0, aSTasaha0 pR0 116] " kathaJcid yAthAtmyapratipattimantareNa yathAdarzanamevetyAdi bruvataH kSaNi 5 kabhrAntai kAntacittasantAnAntarANi svabhAvanairAtmyaM vA bruvataH zauddhodaneH tAvadayaM prajJAparAdhaH kathamiti savismayaM sakaruNaM nazcetaH / santyasyApi anuvakkAra iti kimanyadanAtmajJatAyAH / " [ siddhivi0 pR0 74 ] "AcAryastasyaiva tAvadidamIdRzaM prajJAskhalitaM kathaM vRttamiti savismayAnukampannazcetaH / tadapare'pyanuvadantIti nirdayAkrAntabhuvanaM divyApakaM tamaH / " [ vAdanyAyaTI0 pR0 51 ] pR0 37. paM0 6. 'vibhrame vibhrame' - tulanA - "bhrAntAvapi yadi bhrAntiH bhrAntireva vizIyate / bhrAntAtrabhrAntatAvittau bhrAntiH seti pratIyate / / " [ pramANavArtikAlaM 0 li0pR0 303] " taduktaM nyAyavinizcaye - vibhrame " [siddhivi0 TI0 pR0 62A.] aSTasaha0pR0116 / "sarvathA vibhrame tasya " [ pramANasaM0 pR0 106 ] pR0 38. paM0 3. ' parituSyati' - atrAyaM pUrvapakSa:- " maNipradIpaprabhayoH maNi- 15 buddhAbhidhAvatoH / mithyAjJAnAvizeSe'pi vizeSo'rthakriyAM prati / / " [ pramANavA0 3 / 57 ] pR0 40, paM0 68. 'vijJaptirvitathA' - pUrvapakSa:- " yathA [ svapra ] tyayApekSAdavidyopaplutAtmanAm / vijJaptirvitathAkArA jAyate timirAdivat || asaMviditatattvA ca sA sarvAparadarzanaiH / " [ pramANavA0 3 / 217 ] 10 pR0 41. paM0 6. ' sahopalambha' - vijJAnatrAdinaH arthasaMvidoH sahopalambhani - 20 yamAdabhedaM sAdhayanti / tathAhi - " sakRtsaMvedyamAnasya niyamena dhiyA saha / viSayasya tato'nyatvaM kenAkAreNa siddhayati / / viSayasya hi nIlAderdhiyA saha sakRdeva saMvedanam / dhiyA saha na pRthak / tataH saMvedanAdaparo viSaya iti katham ? " [ pramANavAttikAlaM0 pR0 91 ] " yad yasmAdapRthaka saMvedanameva tattasmAdabhinnaM yathA nIladhIH svasvabhAvAt / yathA vA taimirikajJAnapratibhAsI dvitIya uDupaH - candramAH / nIladhIvedanavedam iti pakSadharmopasaMhAraH / dhayaMtra 25 nIlAkAra taddhiyau, tayorabhinnatvaM sAdhyadharmaH, yathoktaH sahopalambhaniyamo hetuH / IdRza evAcAryo ye prayoge hetvartho'bhipretaH / " [ tattvasaM0 paM0 pR0 567 ] tulanA - " sahopalambhaniyamAt syAdbhedo nIlataddhiyoH / asahAnupalambhazcet zrasiddhaH pRthagIkSaNAt // sahopalambhaniyamAdabhedai kAntasAdhane na kaciGkrAntijJAnaM syAt suSuptavat bhrAntipratyakSayoH tena tadekAntaH, bhrAntiviviktapratyakSasvabhAvopapatteH / bahirantazca nIlataddhi - 30 yadarzanAt kutaH sahopalambhaniyamaH siddhaH ? sakRdekArthopanibaddhadRSTInAM parajJAnAnupalambhe tadarthadarzanAt kuto niyamaH ? tadekakSaNavarttinAM sahopalambhaniyamAt svayaM vA utpatteH sakalajagadekasantAnaM prasajyeta / yadi punarekajJAnopalambhaniyamaH; asiddho hetuH anaikAntikazca, nIlasya anekajJAnopalambhavat bahUnAmapi dravyANAmekajJAnopalambhApratiSedhAt / yadyasahAnupalambha:; ko vizeSaH ? prasajyapratiSedhamAtramasAdhyasAdhanam sasyeva (?) arthAdarthagatilakSaNAt / " 35 [ siddhivi0 pR0 333 - 336 ] pramANasaM 0 pR0 109 / " tatra bhadantazubhaguptastvAha - viruddho'yaM hetuH yasmAt sahazabdazabdazca loke'nyo (syA) Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 nyAyavinizcayasya [ pR041. paM0 22 naivAnyena vinA kacit / viruddho'yaM tato heturyadyasti sahavedanam // punaH sa evAha - yadi sahazabda ekArthaH tadA heturasiddhaH; tathAhi naTacandramallaprekSAsu na hyekenaivopalambho nIlAdeH / nApi nIlatadupalambhayoH ekenaivopalambhaH / tathAhi - nIlopalambhe'pi tadupalambhAnAmanyasantAnagatAnAmanupalambhAt / yadA ca sattvaM prANabhRtAM sarve cittakSaNAH sarvajJenAvasIyante tadA kathamekenaivopalambhaH siddhaH syAt / kiMca, anyopalambhaniSedhe satye kopalambhaniyamaH siddhayati / na cAnyopalambhapratiSedhasaMbhavaH; svabhAvaviprakRSTasya vidhipratiSedhAyogAt / atha sahazabda ekakAla vivakSayA; tadA buddhavijJeyacittena cittacaittaizca sarvathA'naikAntikatA hetoH / yathA ki buddhasya bhagavato yadvijJeyaM santAnAntaracitaM tasya buddhajJAnasya ca sahopalambhaniyamepyastyeva ca nAnAtvam, tathA cittacaittAnAM satyapi sahopalambhe naikatvamityato'naikAntiko heturiti / syA10 detat yadyapi vipakSe sattvaM na nizcitaM sandigdhaM tu tatazcAnaikAntiko hetuH sandigdhavipakSavyAvRttikatvAt / " [ tattvasaM0 paM0 pR0 567-69 ] zAvarabhA0 bRhatIpaM0 1 / 5 / zA0 bhA0 bhAmatI 2 / 2 / 28 | yogasU0 tattvavai0 4 / 14 / nyAyakaNi0 pR0 264 / aSTaza0, aSTasaha0 pR0 242 / prameyaka0 pR0 21 / nyAyakumu0 pR0 122 / sanmati0 TI0 pR0 352 / syA0 ratnA0 pR0 152 / 5 pR0 41. paM0 22. ' tatra digbhAga' - tulanA - " SaTkena yugapadyogAt paramANoH 15 SaDaMzatA / SaNAM samAnadezatvAt piNDaH syAdaraNumAtrakaH || " [ vijJapti0 viMzikA pR0 7 ] catuHzataka pR0 48 / "yadvA sarvAtmanA vRttau anekatvaM prasajyate / ekadezena cAniSTA naiko vA na kacicca saH / / " [ tattvasaM0 pR0 203 ] nyAyakumu0 pR0 227 / pR0 41. paM0 27, 'na caikamekarAgAdau' - tulanA - "ekasya cAvRtau sarvasyAvRtiH syAdanAvRtau / dRzyeta rakte caikasmin rAgo'raktasya vA'gatiH // " [ pramANavA0 2285 ] "rakte 20 ca bhAga ekasmin sarvaM rajyeta raktavat / viruddhadharmabhAve vA nAnAtvamanuSajyate / / " [ tattvasaM 0 pR0 198 ] avayavinirA0 pR0 87 / nyAyakumu0 pR0 228 / tulanA - "tatra citraM bhavedekamiti vetsi " [ pramANasaM0 pU0 103 ] pR0 43 paM0 18 'atyAsannAnasaMsR' - pUrvapakSa:- " arthAntarAbhisambandhAjjAyante sasur / uktAste saMcitAste hi nimittaM jJAnajanmanaH // " [ pramANavA 3 / 195 ] pR0 43. paM0 25. ' kAraNasyAkSaye' - " taduktaM nyAyavinizcaye - kAraNasyA'.." [ siddhivi0 TI0 pR0 46 B. 314 A. 343 A. ] pR0 43. paM0 26. 'samavAyasya' - atrAyaM pUrvapakSa:- zrayuta siddhAnAmAdhAryAdhAra30 bhUtAnAM yaH sambandhaH ihapratyayahetuH sa samavAyaH / iha tantuSu padaH iha vIraNe kaTa iha dravye guNakarmaNI 1" [ praza0 bhA0 pR0 669 ] pR0 44. paM0 3. 'zAkhA vRkSe'pi ' - tulanA - laghI0 Ti0 pR0 146 paM0 7 / pR0 44. paM0 6. 'tulitadravyasaMyoge ' - tulanA - " gurutvAdhogatI syAtAM yadyasya syAttulAnatiH / " [ pramANavA0 4 / 154 ] 25 pR0 42. paM0 5. 'citraM tadekamiti' - atrAyaM pUrvapakSa:- " citraM tadekamiti cedidaM citrataraM tataH / naikasvabhAvaM citraM hi maNirUpaM yathaiva tat // " [ pramANavA0 3 / 200 | 35 pR0 44. paM0 11. 'AsUkSmata: ' - tulanA - " AsUkSmAd dravyamAlAyAstaulyatvAdaMzupAtavat / dravyAntaragurutvasya gatirnetyaparo'bravIt / / " [ pramANavA0 4 / 156 ] Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pR0 50. paM0 14.] TipparaNAni 161 pR0 44. paM0 15. 'tAmrAdi' - tulanA - " tasya krameNa saMyukte pAMzurAzau sakRdyute / bhedaH syAdvaurave tasmAt pRthak saha ca tolite / / krameNa mASakAdInAM saMkhyAsAmyaM na yujyate / sarSapAdermahAra | zeruttarottarottaravRddhimat // " [ pramANavA0 4 / 157-58 ] pR0 44, paM0 26. 'guNaparyayavaddravyam' - tulanA - " guNANamAsao davvaM ekadavvassiyA guNA / lakkhaNaM pajjavANaM tu ubhao assiyA bhave // " [ uttarA0 28|6 ] "davvaM 5 sallakkhariNayaM uppAdavyayadhuvattasaMjuttaM / gugapajjayAsayaM vA jaM taM bhAMti samvarahU || " [ paMcAsti0 gA0 10 ] " guNaparyayavad dravyam " [ tattvArthasU0 5 / 38 ] " taM pariyAhu davvu tuhu~ jaM guNa- pajjayajuttu / sahabhuva jANahi tAha~ guNa kama-bhuva pajjau vuttu ||" [ paramAtmapra0 gA0 57 ] laghI0 Ti0 pR0 142 paM0 27 / pR0 45. paM0 7. 'bhedajJAnAt ' - tulanA - " bhedajJAnAt pratIyante yathA bhedAH 10 parisphuTam / tathaivAbhedavijJAnAdabhedasya vyavasthitiH // " [ jainatarkavA0 pR0 110] " tathA coktaM nyAyavinizcaye-bhedajJAnAt " [ siddhivi0 TI0 pR0 169 A. ] pR0 45. paM0 11. ' sadotpAda' - draSTavyam - laghI0 Ti0 pR0 142 paM0 21 / pR0 45. paM0 16. ' pratyakSa pratisaMvedyaH ' - tulanA - " tasmAdubhayahAnena vyAvRtyanugamAtmakaH / puruSo'bhyupagantavyaH kuNDalAdiSu sarpavat // " [ mI0 zlo0 pR0 695 ] 15 " tadayaM bhAvaH svabhAveSu kuNDalAdiSu sarpavat / " [ pramANasaM0 pR0 112 ] pR0 45. paM0 24. 'svalakSaNa' - tulanA - pramANasaM 0 pR0 103 // pR0 46. paM0 5. 'tadbhAvaH ' - tulanA - " tadbhAvaH pariNAmaH / " [ tattvArthasU0 5 / 42 ] pR0 46. paM0 11. 'bhedAnAM' - atrAyaM pUrvapakSa:- " naikasminnasaMbhavAt " [brahmasU0 2233] "bhedAnAM bahubhedAnAM tatraikasminnayogataH / [ pramANavA0 1191] pR0 46. paM0 13. ' anvayo ' - tulanA - pramANasaM0 pR0 107 / pR0 46. paM0 23. ' utpAdavigama' - tulanA - " utpAdavigamadhauvyadravyaparyAyasaMgraham / kRtsnaM zrIvardhamAnasya vardhamAnasya zAsanam // [ siddha0 dvAtriM0 2011] pR0 46. paM0 18. 'nauyAnAdiSu' - nauyAnAdIni vibhramakAraNAni / draSTavyamlaghI0 Ti0 pR0 148 paM0 8 / pR0 46. paM0 22. 'tasmAd dRSTasya ' - atrAyaM pUrvapakSa:- " tasmAd dRSTasya bhAvasya dRSTavAkhilo guNaH / bhrAntyA na nizcaya iti sAdhanaM sampravarttate // " [ pramANavA0 1/46 ] pR0 46. paM0 25. ' pratyakSaM kalpanA' - atrAyaM pUrvapakSa:- " pratyakSaM kalpanApoDhaM pratyakSeNaiva siddhayati / " [ pramANavA0 3 / 123] ..23 pR0 50. paM0 14. ' vikalpaka' - pUrvapakSa:-" pratyakSaM kalpanApoDham [pramANasamu0 1 3 ] " yajjJAnamarthe rUpAdau nAmajAtyAdikalpanArahitaM tadakSamakSaM prati varttata iti pratyakSam / " [ nyAyaprave0 pR0 7] " tatra kalpanApoDhamabhrAntaM pratyakSama / " [ nyAyabi0 pR 11 ] tattvasaM0 pR0 366 / "tatrAyaM nyAyamukhagrantha : - yajjJAnamartharUpAdau vizeSaNAbhidhAyakAmedopacAreNAvikalpakaM tadakSamakSaM prati varttata iti pratyakSam / " [ tasvasaM0 paM0 pR0 372 ] 21 20 25 30 Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 10 nyAyavinizvayasya [ pR0 50. paM0 23 pR0 50. paM0 23. 'mAnasam ' - " tasmAdindriyavijJAnAnantarapratyayodbhavaH / manaH ..," [ pramANavA0 3 / 243 ] "svaviSayAnantaraviSaya sahakAriNendriyajJAnena samanantarapratyayena janitaM tat manovijJAnam / " [ nyAyabi0 pR0 17 ] " idamityAdi yajjJAnamabhyAsAt purataH sthite / sAkSAtkaraNatastattu pratyakSaM mAnasaM matam // " [ pramANavArtikAlaM li0 pR0 410 ] pR0 51. paM0 16. 'prokSitam ' - 'prokSitaM - yajJAdau mantrAdisaMskRtaM mAMsAdi / " [ zabdakalpadrumaH ] 25 162 pR0 51. paM0 27. 'catuH satya' - " catvAryAryasatyAni / tadyathA - duHkhaM samudayo nirodho mArgazceti / " [ dharmasaM0 pR0 5 ] " satyAnyuktAni catvAri duHkhaM samudayastathA / nirodho mArga eteSAM yathAbhisamayaM kramaH // " [ abhidharmako 0 62 ] pR0 51. paM0 26. 'yogivijJAnam' - " prAguktaM yoginAM jJAnaM teSAM tadbhAvanAmayam / vidhUtakalpanAjAlaM spaSTamevAvabhAsate / / " [ pramANavA0 3 / 281 ] "bhUtArthabhAvanAprakaparyantajaM yogijJAnaM ceti / " [ nyAyabi0 pR0 20 ] tattvasaM 0 pR0 398 / pR0 52. paM0 1. 'zrotrAdivRttiH ' - pUrvapakSa:-" indriyapraNAlikayA cittasya bAhyavastUpa rAgAt tadviSayA sAmAnyavizeSAtmano'rthasya vizeSAvadhAraNapradhAnA vRttiH pratyakSam / " 15 [ yogasU0 vyAsabhA0 pR0 27 ] I tulanA - " kApilAstu zrotrAdivRtteH pratyakSatvamicchanti / " [ pramANasamu0 pU0 64 ] nyAyavA0 pR0 43 / "vArSagaNyasyApi lakSaNamayuktamityAha zrotrAdivRttiriti / " [ nyAyavA0 tA0 TI0 pR0 155 ] nyAyamaM0 pR0 100 / " zrotrAdivRttiH bhrAnte'pi nahi nAma na vidyate / na ca jJAnaM vinA vRttiH zrotrAderupapadyate // " [ pramANavArtikAlaM li0 pR 440 ] tasvopa0 li0 20 pR0 77 / " zrotrAdivRttiradhyakSa mityapyetena cintitam / tasyA vicAryamANAyA virodhazca pramANataH // " [ tattvArthazlo0 pR0 187 ] nayacakravR0 pR0 73 A SaDda0 bRha0 pR0 43 / pramANamI0 pR0 24 / pR0 52. paM0 4. ' tathAcArtha ' - pUrvapakSa:- "indriyArthasannikarSotpannaM jJAnamavyapadezyamavyabhicAri vyavasAyAtmakaM pratyakSam / " [ nyAyasU0 14 ] praza0 bhA0 pR0 553 / pR0 52. paM0 10. ' lakSaNaM' - tulanA - pramANasaM 0 pR099 / tattvArthazlo0 pR0184 / iti prathamaH pratyakSa prastAvaH / ->< pR0 52. paM0 21. 'sAdhanAt ' - tulanA - " sAdhyAvinAbhuvo liMgAt sAdhyanizcAyakaM smRtam / anumAnaM tadbhrAntaM pramANatvAt samakSavat // " [nyAyAva0 zlo05] laghI 0 kA 0 12 / "sAdhanAtsAdhyavijJAnamanumAnaM vidurbudhAH / pradhAnaguNabhAvena vidhAnapratiSedhayoH // " 30 [ tattvArthazlo0 pR0 107] pramANapa0 pR0 70 / parIkSAmu0 3 / 14 | pramANanaya0 3 / 9 / pramANamI0 12|7 | nyAyadI0 pR0 20 / jainatarkabhA0 pR0 12 / pR0 53. paM0 2. 'sAdhyaM' - " evaM hi yairuktam - sAdhyaM 214, 197] "taduktamakalaMka devaiH - sAdhyaM'' ...," [ pramANapa0 pR0 72 ]". bhrAnteH puruSadharmataH / " [ pramANasaM0 pR0 102 ] pramANani0 pR0 61 35 zvaye - sAdhyaM " [ nyAyadI0 pR0 21 ] / " [ tattvArthazlo0 pR0 sAdhyAbhAsaM yathA sattA taduktaM nyAyavini (6 Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR0 63. paM0 31. ] TippaNAni tulanA - " pakSaH prasiddho dharmI, prasiddhavizeSeNa viziSTatayA svayaM sAdhyatvenepsitaH, pratyakSAdyaviruddha iti vAkyazeSaH / " [ nyAyaprave0 pR0 1] " sAdhyAbhyupagamaH pakSaH pratyakSAdyanirAkRtaH / " [ nyAyAva0 zlo0 14] "svarUpeNaiva svayamiSTo'nirAkRtaH pakSaH iti / " [ nyAyavi0 pR0 79 ] " iSTamabAdhitamasiddhaM sAdhyam / " [ parIkSAmu0 3 / 15 ] "pratItamanirAkRtamabhIpsitaM sAdhyam / " [ pramANanaya0 3 / 12 ] jainatarkabhA0 pR0 13 / " sisAdhayiSitama - 6 siddhamabAdhyaM sAdhyaM pakSaH / " [ pramANamI0 1 / 2 / 13 ] pR0 53. paM0 15. 'bhrAnteH ' - tulanA - " bhrAnteH puruSadharmatvAt " [ nyAyavA0 pramANasaM 0 pR0 102 / pR0 20 pR0 54. paM0 7. ' vyAdhibhUta' - tulanA - " vyAdhibhUtaprahendriyapravRttinivRttyoH mantrauSadhAdizaktezca kutaH siddhiH ? " [ siddhivi0 pR0 349 A. ] pR0 57. paM0 14. 'no cedvibhrama ' - tulanA - " no ced bhrAntinimittena saMyojyeta guNAntaram / " pramANavA0 1145 ] 163 pR0 56. paM0 2. 'mecakAdivat' - tulanA - " yathA kalmApavarNasya yatheSTaM varNana - grahaH / citratvAdvastuno'pyevaM bhedAbhedAvadhAraNam // yadA tu zabalaM vastu yugapatpratipadyate / tadAnyAnanyabhedAdi sarvameva pralIyate // " [ mI0 zlo0 pR0 561 ] narasiMhamecakavad vastuno 15 jAtyantarAtmakatvAbhyupagamAt / " [ anekAntajaya0 pR0 281 ] pR0 56. paM0 16. ' pratyabhijJA' - " pratyabhijJA dvidhA ityAdivacanAt / " [ siddhivi0 TI0 pU0 178 B. ] pR0 62. paM0 3. apratyakSe'pi ' - " apratyakSe'pi tadguNo jJAnaM no jAtismaradarzanAn / " [ pramANasaM0 pR0 107 ] pR0 62. paM0 28. 'vikRteravikAriNI ' - tulanA - " prasuptikAdyavasthAsu zarIravikRtAvapi / nAnyathAtvaM manobuddhestasmAnneyaM tadAzritA ||" [ tattvasaM 0 kA 0 1934 ] " na ca yasya vikAre'pi yanna vikriyate tattatkAryaM yuktamatiprasaGgAt / " [ tattvasaM0 paM0 527 ] 10 nyAyakumu0 pR0 346 / pR0 62. paM0 26. 'nirhAsA ' - tulanA - " buddhivyApArabhedena nirhrAsAtizayAvapi / 25 prajJAderbhavato dehanirhrAsAtizayairvinA // " [ pramANavA0 2 / 73 ] 20 pR0 63. paM0 24, 'jAtismarANAM ' - tulanA - "jAissaro na visaraNAo bAlajAisaraNovva / jaha vA sadesavattaM naro saraMto videsammi | " [ vizeSA0 gA0 2150 ] " jAIsaraNaM ca ihaM dosaI ke siMci vitaha loe / puvvabhavaNaviyaseviya saMvAdAto arogabhavaM // " [ dharmaMsaMgra0 gA0 146 ] " nAtmApi loke no'siddho jAtismaraNasaMzrayAt / " [zAstravA0 1 / 40] 80 - pR0 63. paM0 28. 'nAsmRte'bhilASo' - " na smRterabhilA itya kalaMka vacanam ' / " [ tattvArthazlo0 pR0 329 ] pR0 63. paM0 31. 'jAtamAtre'pi ' - tulanA - " pUrvAnubhUtasmRtyanubandhAt jAtasya harSabhayazokasampratipatteH / [ nyAyabhA0 3 | 1|19 ] nyAyamaM0 pR0 470 | tattvasaM0 paM0 pR0 532 / "paDhamo thaNAhilAso araNAhArA hilAsapuvvo'yaM / jaha bAla hilAsapuvvo juvAhilAso ya 35 Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 15 164 nyAyavinizcayasya [ pR0 64. paM0 15 dehahio // " [vizeSA0 gA02140 ] " jo bAlathaNabhilAso paDamo mahilAsapubbago sovi / ahilAsattA jUNo jaha vilayAhAraahilAso // [ dharmasaMgra0 gA0 145 ] pR0 64. paM0 15. ' tathA rAgAdayo' - tulanA - " rAgadveSAdayazcAmI paTavo'bhyAsayogataH / anvayavyatirekAbhyAM bhavantaH parinizcitAH // " [ tattvasaM0 pR0 546 ] 1 pR0 66. paM0 20. ' sAdhanaM ' - tulanA - pramANasaM 0 pR0 102 / "anyathAnupapasyekalakSaNaM tatra sAdhanam // " [ tattvArthazlo0 pR0 214 ] parIkSAmu0 3 / 15 / " tathA cAbhyadhAyi kumAranandibhaTTArakaiH - anyathAnupapattyekalakSaNaM liMgamaMgyate / prayogaparipATI tu pratipAdyAnu10 rodhataH // " [ pramANapa0 pR0 72 ] pR0 66. paM0 2. ' na cetsa' - tulanA - " taduktam- svato'nyato vA vivarteta kramAtuphalAtmanA / " [ siddhivi0 TI0 pR0 359 A. ] 25 pR0 66. paM0 23. 'viruddhA siddha' - tulanA - " hetvAbhAsA prasiddha viruddhAnaikAntikAkicitkarAH / " [ parIkSAmu0 6 / 21] pR0 67. paM0 1. ' ekaM calaM' - tulanA - " ekaM AvRtairAvRtaM rUpaM raktaM " [ pramANasaM0 pR0 102 ] pR0 68. paM0 27. 'rUpAdIni ' - tulanA - " nIlAdIni nirasyAnyaccitraM citraM yadIkSase / " [ pramANavA0 3 / 202 ] * pR0 73. paM0 27. 'zilAplavaH ' - tulanA - " svalakSaNAni parisphuTam akSabuddhau pratibhAsante iti zilAsavaM kaH zradhIta ?" [ siddhivi0 pR0 125 B. ] pR0 74. paM0 1. 'anyathAnupapanna' - zloko'yaM siddhivinizcaye'pi vidyate / taTTI20 kAkRtA cAyaM pAtrasvAmi karttRkatvasamAlocanapurassaraM bhagavatsImandharasvAmikarttakatayA nirdiSTaH / [ siddhivi0 TI0 pR0 300 A. ] nyAyavinizcayavivaraNe ArAdhanAkathAkoze ca asya padmAvatIdevyA bhagavatsImandharasvAmisakAzAdAnIya pAtrasvAmine samarpaNaca samullikhitam / zloko'yaM tattvArthazlokavArttike vArttikakAra ( rAjavArttikakAra ) kartRkatayA tasvasaMgrahAdiSu ca pAtrasvAmipraNetRkatayA samuddhRtaH / tathAhi 6: ' tathAha ca - anyathAnupapanna " " [ tattvArthazlo0 pR0 203] " hetulakSaNaM vArtikakAreNaivamuktam - anyathAnupapannatvaM yatra tatra trayeNa kim / iti / " [ tattvArthaM zlo0 pR0 205 ] pramANapa0 pR0 72 / jainatarkavA0 pR0 135 / sUtrakRtAMgaTI0 pR0 225 / pramANamI0 pU0 40 / " anyathetyAdinA pAtrasvAbhimatamAzaGkate - anyathAnupapannatve nanu dRSTA suhetutA / nAsati tryaMzakasyApi tasmAlIbAstrilakSaNAH // 'nAnyathAnupapannatvaM yatra tatra - anyathAnupapannatvaM [tattvasaM 00406] " taduktaM jainaiH - anyathAnupapannatvaM" [ sanmati 0 TI0 pR0 560 ] nyAyadI0 pR0 32 / " taduktaM pAtrasvAminA - anyathAnupa" [ syA0 ratnA0 pR0 521 ] ...,' 30 tulanA - "anyathA'sambhavo jJAto yatra tatra trayeNa kim / " [ pramANasaM0 pU0 104 ] pR0 75. paM0 24, 'tulonAma' - tulanA - " tulonnAma tAdAtmyaM sahacArataH / " [ pramANasaM0 pR0 107 ] " parasparAvinA bhUtau nAmonAmau tulAntayoH / " [ siddhivi0 pR0 315 A. ] Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR0 76. paM0 27.] TippaNAni 165 pR0 75. paM0 26. 'candrArvAkparabhAgayoH ' - tulanA - " tadetasmin pratibandha - niyame kathaM candrAdervAgbhAgadarzanAt parabhAgo'numIyeta nAnayoH kAryakAraNabhAvaH sava bhAvAt / na ca tAdAtmyalakSaNo bhedAt / " [ siddhivi0 pR0 306 B. ] pR0 76. paM0 7. 'etena pUrvavat ' - atrAyaM pUrvapakSa:- " atha tatpUrvakaM trividhamanumAnaM pUrvavat zeSavat sAmAnyatodRSTaM ca / " [ nyAyasU0 11115 ] 5 pR0 76. paM0 7. 'vIta ' - pUrvapakSa:- " tatra prathamaM tAvat dvividhaM vItamavItaM ca / tatra anvaya mukhena pravarttamAnaM vidhAyakaM vItam / vyatirekamukhena pravarttamAnaM niSedhakamavItam / tatra abItaM zeSavat / vItaM dvedhA pUrvavat, sAmAnyatodRSTakha / " sAMkhyatattvakau0 pR0 30 / pR0 76. paM0 7. 'saMyogyAdau ' - pUrvapakSa:-" asyedaM kAryaM kAraNaM saMyogi virodhi samavAyi ceti laiGgikam / " [ vaize0 sU0 9 / 2 / 1] 10 pR0 76. paM0 10. ' anyathAnupapannatva' - tulanA - " anyathAnupapannatvaM hetorla - kSaNamIritam / tadapratItisandehaviparyAsaistadAbhatA / / " [ nyAyAva0 zlo0 22] pR0 76. paM0 18. 'nirvyApAro' - tulanA - pramANasaM0 pR0 107 | pR0 76. paM0 28. 'satvamartha ' - tulanA - " anyathA nizcitaM sattvaM viruddhamacalAtmani / " [ pramANasaM0 pR0 107 ] pR0 76. paM0 31. 'sarvajJa pratiSedhe ' - tulanA - " sarvajJavItarAgayorviprakarSAdvacanAdestatra sattvamasattvaM vA sandigdham, anayoreva dvayo rUpayoH sandehe'naikAntikaH / " [ nyAyavi0 pR0 105] uktapAderdoSasaMkSayo netyeke vyatireko'sya sandigdho vyabhicAryataH || " [ pramANavA0 2 / 142 ] parIkSAmu0 6 / 33 / pramANanaya0 6 / 57 / pR0 78. paM0 22. ' paraduHkha parijJAnAt ' - tulanA - " sarvavedane tu parasantAna - 20 rAgAdivedane rAgAdimattvamiti na sat; tathAhi - parasantAna saMvittau vItarAgitvavedane / tasya rAgitvamapyastItyetadatyantadurghaTam // yadaivAsau rAgI pararAgavedane tathA paravItarAgavedane vItarAgo'pi / ubhayamapi tadeveti cenna; ekenApyanubhUtatvAbhAve rAgI kathaM mataH / taTasthasya hi saMvittau na rAgitvAdisaMbhavaH / tathAhi-na ghaTavedane ghaTIbhavati / evaM rAgAdayo'pi parasantAnAntargatAstaTasthatayA avagamyamAnA na rAgitvaM nirvarttayanti / " [ pramANavArtikAlaM0 li0 pR0 434 ] 25 pR0 78, paM0 30. 'asiddhazvAtu' - tulanA - " tatra zabdAnityatve sAdhye cAkSuSatvAdityubhayAsiddhaH / " [ nyAyaprave0 pR0 3 ] " avidyamAnasattAkaH pariNAmI zabdaH cAkSuSatvAt / " [ parIkSAmu0 6 / 23 / ] pramANanaya0 6 / 50 / 15 pR0 76. paM0 3. ' viruddhA' - " ekalakSaNamAhAtmyAddhetvAbhAsA nivartitAH / viruddhAnaikAntikA siddhAjJAtA kiJcitkarAdayaH / anyathAnupapattyA nirNIto hetuH / zranyathaivopa- 30 pattyA viruddhaH / anyathA vopapayA'naikAntikaH / tathA anyathA ca sambhUSNurasiddhaH / ajJAne punarajJAto'kicitkaraH tathaiva / na hyekalakSaNAbhAve trilakSaNaM gamakam / anupalabdhistAvazcitrA nizcetumazakyaiva / " [ siddhivi0 pR0 343-44] pR0 76. paM0 27. ' tatra mithyottaraM ' - tulanA -"dUSaNAbhAsAstu jAtayaH / " Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayasya [pR0 76.50 30[nyAyabi0 pR0 133 ] nyAyaprave0 pR0 9 / pramANamI0 2 / 1 / 29 / "astu mithyottaraM jAtirakalaGkoktalakSaNA / " [ tattvArthazlo0 pR0 309,310 ] pR0 76. paM0 30. 'dadhyuSTrAdeH-pUrvapakSaH-"sarvasyobhayarUpatve tadvizeSanirAkRteH / codito dadhi khAdeti kimuSTuM nAbhidhAvati / ." [ pramANavA0 1 / 183 ] pR080.paM0 2. 'viduusskH'-tulnaa-"mithyaarthaabhaasthirjnyaancitrsntaansaadhkH| tattvajJAnagirAGga ( ? ) dUSakastvaM viduusskH||" [ siddhivi0 pR0 330 B.] pR0 80. paM0 15. 'sAdhAdisamatvena'-"sAdharmyavaidharyotkarSApakarSavAvarNyavikalpasAdhyaprAptyaprAptiprasaGgapratidRSTAntAnupapattisaMzayaprakaraNahetvarthApattyavizeSopapattyupa labdhyanupalabdhinityAnityakAryasamAH / " [nyAyasU0 5 / 1 / 1] 10 vAdavidhi-pramANasamuccaya-nyAyamukha-tarkazAstropAyahRdayAdiSu sAdhAdisamAnAM jAtInAM varNanamasti / draSTavyam-pramANamI0 bhASATi0 pR0 113 / nyAyakumu0 Ti0 pR0 323 / pR0 80. paM0 15. 'neha pratanyate'-tulanA-"chalajAtinigrahasthAnabhedalakSaNaM neha pratanyate vistarabhayAt anyatra tad drssttvym|" [siddhivi0 pR0 256 B. ] pR0 80. paM0 20. 'asAdhanAGga' pUrvapakSaH-" asAdhanAGgavacanamadoSodbhAvana 15 dvayoH / nigrahasthAnamanyattu na yuktamiti neSyate // " [vAdanyAya pR0 2] - tulanA-"asAdhanAGgavacanamadoSodbhAvanaM dvayoH / nigrahasthAnamiSTaM cet kiM punaH sAdhyasAdhanaiH // " [ siddhivi0 pR0 272 A.] tattvArthazlo0 pR0 281 / prameyaka0 pR0 203 A. pramANamI0 2 / 1 / 35 / pR0 80. paM0 28. 'dRSTAntaH'-tulanA-"sAdhyasAdhanayorvyAptiryatra nizcIyate 20 tarAm / sAdharyeNa sa dRSTAntaH sambandhasmaraNAnmataH / / sAdhye nivartamAne tu sAdhanasyApya saMbhavaH / khyApyate yatra dRSTAnte vaidhayeNeti sa smRtaH / / " [nyAyAva0 zlo0 18-19] parIkSAmu0 3 / 47-49 / pramANanaya0 3 / 40-44 / pR080. paM0 28. 'tadAbhAsAH'-tulanA-"sAdhayeNAtra dRSTAntadoSA nyaayvidiiritaaH| apalakSaNahetUtthAH saadhyaadiviklaadyH||" [nyAyAva0 zlo0 24 ] parIkSAmu0 6 / 25 40-45 / pramANanaya0 6 / 58-79 / pramANamI0 2 / 1 / 22-27 / pR081.paM0 3. 'vAdaH'-tulanA-"viruddhayo dharmayorekadharmavyavacchedena svIkRtatadanyadharmavyavasthApanArthaM sAdhanadUSaNavacanaM vaadH|" [pramANanaya0 8 / 1] pramANamI0 2 / 1 / 30 / pR0 81. paM0 5. 'zrAstAM tAvada'-uddhRteyaM kArikA-tattvArthazlo0 pR0 279 / pR0 81. paM0 8. 'vitaNDAdiH'-" yathoktopapannaH chalajAtinigrahasthAnasAdha30 nopAlambho jalpaH / sa pratipakSasthApanAhIno vitaNDA / " [ nyAyasU0 1 / 2 / 1,2] pR081.51 12. 'prAmANyaM yadi' zloko'yaM pramANasaMgrahe'pi (pR0 127) vidyte| iti dvitIya anumAnaprastAvaH / - - Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR084. paM06.] TippaNAni 167 pR0 81. paM0 27. 'siddhaM pravacanaM'-tulanA-"kRtsnaM zrIvardhamAnasya vardhamAnasya zAsanam / " [ siddha0 dvAtriM0 21 / 1 ] pramANataM0 pR0 116 / pR0 82. paM0 5. 'puruSAtizayo'-pUrvapakSaH-"puruSAtizayApekSaM yathArthamapare viduH| iSTo'yamarthaH [ pratyetuM zakyaH ] so'tizayo yadi / / ayamevaM navetyanyadoSA nirdoSatApi vA / durlabhatvAt pramANAnAM durbodhetyapare viduH // " [pramANavA0 1 / 220-21] 5 tulanA-"puruSAtizayo'jJeyo vipralambhI kimiSyate // " [pramANasaM0 pR0 116 ] "vipralambhazaGkAnubandhAt ityadhikArikArikAM vipralambho vacanaM tasyAzaGkA tasyA anubandhAt kAraNAt puruSAtizayaH kimiSyate ? neSTavya ityarthaH tadanubandhikAraNaM darzayannAha-ceSTate vyApriyate vedyAdi yathAkUtam , ka ityAha-vItadoNe vItarAgaH, ka iva doSavaditi / dUSaNAntaramAhapuruSAtizayaH sannapi jJAtu yadyazakyaH kimiSyate ? [ siddhivi0 TI0 pR0 393 B.] 10 pR0 82. paM0 12. siddhahiMsA'-tulanA-"prasiddhahiMsAnRtasteyAbrahmaparigrahasvavipakSaguNotkarSamAzaMsamAnaH yathArthadarzanAdiguNo neti niHzaGka nshcetH|" [pramANasaM0 pR0 116] pR0 82. paM0 15. 'heyopAdeyatattvasya'-pUrvapakSaH-"heyopAdeyatattvasya sopAyasya prasiddhitaH / pradhAnArthAvisaMvAdanumAnamparatra vA // " [ pramANavA0 11219 ] pR0 82.50 28. 'bhAvanAparipAkataH' pUrvapakSaH-" tasmAd bhUtamabhRtaM vA yad 15 yadevAbhibhAvyate / bhAvanApariniSpattau tatsphuTAkalpadhIphalam / / " [pramANavA0 3 / 285 ] "bhUtArthabhAvanAprakarSaparyantajaM yogijJAnam " [ nyAyabi0 pR0 20 ] "kiMca, ye ye vibhAvyante te te bhAnti parisphuTam / bhAvanApariniSpattau kAmAdiviSayA iva / / ' 'bhUtArthabhAvanodbhUteH pramANaM tena tanmatam / " [ tattvasaM0 pR0 896 ] __tulanA-" catuHsatyabhAvanopAyaM nirvANaM sakalaM katham mithyAjJAnataH tttvprtipttiH| 20 kathamatattvabhAvanAprakarSaparyantajaM tattvajJAnazca / mithyaikAntAvizeSe nairAtmyetarapakSayoH na kazcidvizeSaH / " [siddhivi0 pR0 354-55] "yadi punaH cintAmAmeva prajJAmanuzIlayatAM vibhramavivekanirmalamanaHprAptiH nirvANam , tacca katham atattvabhAvanAtaH, mithyAbhAvanAyAM tattvajJAnaM kaamshokbhyonmaadaadivt|" [siddhivi0 pR0 387 ] pR0 83. paM0 3. 'nirupadravabhUtasya' tulanA-"nirupadravabhUtArthasvabhAvasya 25 viparyayaiH / na bAdhA yatnavattve'pi buddhsttpksspaattH||" [pramANavA0 1 / 223, 2 / 210] pR0 83. paM0 6. 'yastAvat karuNA'-tulanA-laghI0 Ti0 pR0 131 paM0 12 / pR0 83. paM0 10. 'santAnaH'-tulanA-laghI0 Ti0 pR0 131 paM0 3 / pR083.paM0 24. 'vizvalokAdhika'-pUrvapakSaH-"sarvadA cApi puruSAH prAyeNAnRtavAdinaH / yathA'dyatve na visrambhastathA'tItArthakIrtane / / " [ mI0 zlo0 pR0 88 ] "jJAnavAn 30 mRzyate kazcittaduktapratipattaye / ajJopadezakaraNe vipralambhanazaGkibhiH / / tasmAdanuSTheyagataM jJAnamasya vicAryatAm / kITasaMkhyAparijJAne tasya nAkSo'pi yujyate // " [pramANavA0 2 / 30, 31 ] 10 84. paM0 6. 'sakalajJasya'-tulanA-"sarvAdRSTizca sandigdhA svaadRssttidybhicaarinnii| vindhyAdrirandhradUrvAderadRSTAvapi sattvataH / / " [ tattvasaM0 pR0 65] pramANasaM0 pR0 100 / tattvArthazlo0 pR0 13,14 / "sarvAdRSTazca sandehAt svAdRSTervyabhicArataH // " 35 Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 10 168 nyAyavinizcayasya [ 0 84. paM0 14 [Atmatasvavi0 pR0 94] "yathoktam - sarvAdRSTizca sandigdhA svAdRSTirvyabhicAriNI / khalabilA - ntargatasyApi bIjasya sattvadarzanAt // " [ tarkabhA0 mo0 li0 pR0 22 ] 25 pR0 84. paM0 14. 'khamekSaNikAdeva' - tulanA - " svapne ca mAnasaM jJAnaM sarvArthAnubhavAtmakam / ( pR0 886 ) atIndriyArthavijJAnayogo nApyupalabhyate / prajJAdiguNayogitvaM puMsAM vidyAdizaktitaH / asti hI kSaNikAdyAkhyA vidyA yA suvibhAvitA / paracittaparijJAnaM karotI haiva janmani || Adizabdena gAndhArIprabhRtInAM grahaNam / " [ tattvasaM0 pR0 888 ] pR0 84. paM0 14. 'jJAnAvRttivivekataH ' - tulanA - " evaM klezAvaraNaprahANaM prasAdhya jJeyAvaraNaprahANaM pratipAdayannAha - sAkSAtkRtivizeSAcca doSo nAsti savAsanaH / sarvajJasvamataH siddhaM sarvAvaraNamuktitaH // " [ tattvasaM0 pR0 875 ] pR0 85. paM0 15. ' grahAdigatayaH ' - tulanA - " dhIratyantaparokSe'rthe na cet puMsAM kutaH punaH / jyotirjJAnAvisaMvAdaH zrutAccet sAdhanAntaram / / " [ siddhivi0 pR0 413 A. ] 15 candrasUryoparAgAdestataH saMvAdadarzanAt / apratyakSe'pi pApAdau na prAmANyaM na yujyate // " [ zAstravA0 2 / 3 ] pramANamI0 pR0 12 / pR0 85. paM0 2. ' evaM yatkevalajJAnaM ' - pUrvapakSa:- "evaM yaiH kevalajJAnamindriyAdyanapekSiNaH / sUkSmAtItAdiviSayaM jIvasya parikalpitam || narte tadAgamAt siddhayenna ca tenAgamo vinA / " [ mI0 zlo0 pR0 87 ] dharmakIrtinA jyotirjJAnopadezasya sarvajJatvasAdhakatve sandigdhavyatirekitoktA / tathAhi'sandigdhasAdhyavyatirekamudAhartumAha-yathA'sarvajJAH kapilAdayo'nAptA vA avidyamAna sarvajJatAptatAliMgabhUtapramANAtizayazAsanatvAditi / atra vaidhamryodAharaNaM yaH sarvajJa Apto vA sa 20 jyotirjJAnAdikamupadiSTavAn tadyathA RSabhavardhamAnAdiriti / " [ nyAyabi0 pR0 126 ] " tadiha vaidhamryodAharaNAd RSabhAdera sarvajJatvasyAnAptatAyAzca vyAvRttiH sandigdhA / yato jyotirjJAnaM copadizedasarvajJazca bhavedanApto vA, ko'tra virodha: ? naimittikametajjJAnaM vyabhicAri na sarvajJatvanumApayet / " [ nyAyabi0 TI0 pR0 127 ] 35 66 pR0 85. paM0 16. ' sUkSmAntarita ' -kArikeyaM mUlataH svAmisamantabhadroktA / tulanA - prAptamI0 kA 0 5 / pramANamI0 pR0 12 / " taduktaM svAmibhiH mahAbhASyasyAdAvAptamImAMsAprastAve sUkSmAntaritadUrArthAH [ nyAyadI 0 pR0 13 ] 7 pR0 86. paM0 1. ' mlecchAdivyavahAravat ' - tulanA - " tasmAdapauruSeyatve syAdanyo'puruSAzrayaH / mlecchAdivyavahArANAM nAstikyavacasAmapi / / anAditvAd bhavedevaM pUrva saMskArasantateH / tAdRze'pauruSeyatve kaH siddhe'pi guNo bhavet / / " [ pramANavA0 1 / 247-48 ] 30 siddhe'pi tadanAditve pauruSeyatvAbhAve vA kathamavisaMvAdakatvaM pratyetavyam, mlecchAdivyavahArAstAdRzo bahulamupalambhAt / " [ aSTaza0, aSTasaha 0 pR0 238 ] " kartturasmaraNe'pi prabandhAnAditvaM syAnna punaH nityatvameva, tathApi kathaM prAmANyaM tadrAzeH mleccha vyavahAravat / " [ siddhivi0 pR0 408 A. ] 66 pR0 86. paM0 6. 'kAlenaitAvatA ' - tulanA - pramANasaM0 pR0 98 / pR0 86. paM0 20. ' svatantratve tu zabdAnAm ' - tulanA - " nityatve'pi zabdAnAM sarveSAM syAt sakRcchrutiH / samAkSagrahayogyatvAt vyApinAM samavasthiteH // tatkRtamupakAramA- Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR0 00. paM0 3.] TippaNAni tmasAtkurvataH taddezavRttiniyamAt kUTasthasya na saMbhavati / sarvagatatve'pi vitrakSitaikazabdazrutirna syAt / na hi samAnadezAnAM samAnAkSaviSayANAmetannyAyyam / pratyekaM vyaJjakaniyame kalakalazruteranupapatteH / vyaktAvyaktasvabhAvaprAptiparihAramantareNa kuto vyaktiH / tattyAgopAdAnamRte kutastirodhAnam ? satyAM ca vyaJjakavyApRtau na syAdvayaGgayasya niyamAdgatiH, nAvazyambhAvaniyamaH uccAraNAt zrutestataH / " [ siddhivi0 pR0 554 ] 5 pR0 86. paM0 25. 'nityatvam ' - pUrvapakSa:- " nityastu syAd darzanasya parArthatvAt / nityaH zabdo bhavitumarhati / kutaH ? darzanasya parArthatvAt / darzanamuccAraNam tatparArtham / paramarthaM pratyAyayitum / uccaritamAtre hi vinaSTe zabde na cAnyo'nyAnarthaM pratyAyayituM zaknuyAt ato na parArthamuccAryeta / zrathAvinaSTaH; tato bahuza upalabdhapUrvatvAdevArthAdhigamaH iti yuktam / " [ zAbarabhA0 1 / 1 / 18 ] 10 pR0 86. paM0 30. ' sa evAyamiti' - pUrvapakSa:- " evamanye'pi pratyabhijAnanti sa evAyamiti / pratyabhijAnAnA vayamivAnyepi nAnya iti vaktumarhanti / atha matam - anyatve sati sAdRzyena vyAmUDhAH 'saH' iti vadayanti; tanna; nahi te sadRza iti pratiyanti, kiM tarhi ? ' sa evAyam' iti / " [ zAbarabhA0 1 / 1 / 20 ] pR0 88 paM0 14. 'samyagjJAnAGkuzaH ' - tulanA - pramANasaM 0 kA 0 68 / pR0 88. paM0 21. 'ahaM mamAzravo' - tulanA - pramANasaM 0 kA 0 69 / " jIvAjIvAsravabandhasaMvaranirjarAmokSAstattvam / " [tattvArthasU0 1 4] "nava sabbhAvapayatthA paNNatte / taM jahAjIvA ajIvA puraNaM pAvo Asava saMvaro gijarA baMdho mokkho / " [ sthAnAMgasU0 9 / 665 ] pR0 86. paM0 5. 'sAtmIbhAvAdvi' - tulanA - " sarveSAM savipakSatvAnnirhrAsAtizayazritAH / sAtmIbhAvAttadabhyAsAd hIyerannAsravAH kacit // " [ pramANavA0 1 / 222 ] 166 pR0 86. paM0 12. ' yadyapyanAtmavijJAna' - pUrvapakSa:- " tasmAdanAdisantAnatulyajAtIyabIjikAm / utkhAtamUlAM kuruta sattvadRSTiM mumukSavaH || 256 / / tatraiva tadviruddhAtmatavAkArAnubodhinI / hanti sAnucarAM tRSNAM samyagdRSTiH subhAvitA // 272 // " [ pramANavA0 2 / 256, 271 ] "advitIyaM zivadvAraM kudRSTInAM bhayaGkaram / vineyebhyo hitAyoktaM nairAtmyaM tena tu sphuTam // " [ tattvasaM0 pR0 866 ] pR0 86. paM0 17. 'maitryAdi ' - tulanA - " maitrIkaruNAmuditopekSANAM sukhaduHkhapuNyApuNyaviSayANAM bhAvanAtazcittaprasAdanam / " [ yogasU0 1 33] "maitrIpramodakAruNyamAdhyasthyAni ca sattvaguNAdhikaklizyamAnAvinayeSu / " [ tattvArthasU0 7 / 11 ] " catvAro brahmavihArAH - maitrI karuNA muditopekSA ceti / " [ dharmasaM0 pR0 4] "maitryadveSaH karuNA ca muditA sumanaskatA / upekSA lobhaH / " [ abhidharmako0 8030 ] 15 20 25 " pR0 60. paM0 3. ' saptabhaMgI' - tulanA - " siya atthi rAtthi uhahyaM vyattavvaM puNo ya tattadiyaM / davvaM khu sattabhaMgaM AdesavaseNa saMbhavadi // " [ paMcAstikA0 gA0 14 ] pravacanasA0 2 / 23 / atyaMtara bhUehi yayiehi ya dohi samayamAIhiM / vayaNavisesAIyaM davvamavattavyaM paDai || " [ sanmati 0 1 36-40 ] " kathaJcitte sadeveSTaM kathacidasadeva tat / tathobhayamavAcyaca nayayogAnna sarvathA || " [ AptamI0 kA0 14 ] " vidhirniSedho'nabhilApyatA 85 ca trizastri dviza eka eva / trayo vikalpAstava saptadhAmI syAcchabdaneyAH sakale'rthabhede // " [ yuktyanu0 zlo0 46 ] " asthi ttiya patthi tti ya havadi avattavyamidi puNo davvaM / pajjAe du kevi tadubhayamAdiTTumaNaM vA // " [ vizeSA0 gA0 2232 ] " praznavazAdekatra 22 30 Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 nyAyavinizcayasya [pR060-14-pR013-21.) vastunyavirodhena vidhipratiSedhakalpanA sptbhnggii|" [ rAjavA0 116] " drvypryaaysaamaanyvidhaanprtissedhtH| sahakramavivakSAyAM saptabhaGgI tadAtmani / / " [pramANasaM0 pR0 122] tattvArthazlo0 pR0 128 / prameyaratnako0 pR0 5 / pramANanaya0 4 / 13-21 / jainatarkabhA0 pR0 19 / nayopa0 pR0 94 A. / syAdvAdamaM0 kA0 23 / saptabhaGgita0 pR0 2 / pR0 10. paM0 14. 'prayogavirahe'-tulanA-laghI0 Ti0 pR0 151 paM0 29 / pR0 61. paM0 4. 'saMzayAdiprasaGgaH'-pUrvapakSaH-" athotpAdavyayadhrauvyayukta yattatsadiSyate / eSAmeva na sattvaM syAt etadbhAvAviyogataH / / yadA vyayastadA sattvaM kathaM tasya pratIyate / pUrva pratIte sattvaM syAttadA tasya vyayaH katham // dhrauvyepi yadi nAsmin dhIH kathaM sattvaM pratIyate / pratItereva sarvasya tasmAt sattvaM kuto'nyathA / / tasmAnna nityAnityasya 10 vastunaH saMbhavaH kacit / anityaM nityamathavAstu ekAntena yuktimat / / " [ pramANavAttikAlaM. li0 pR0 235 ] " utpAdavyayadhrauvyayuktaM sadityetadapyayuktam, dhrauvyeNa utpAdavyayayorvirodhAta, ekasmina dharmiNyayogAta / kathazcidatpAdavyayau kathaJcida dhauvyamiti cetaH yathA utpAdavyayau na tathA dhrauvyam , yathA ca dhrauvyaM na tathotpAdavyayau iti naikaM vastu yathoktalakSaNaM syAt "[ hetubi0 TI0 li. pa0 216 draSTavyam-nyAyakumu010 360 Ti0 1, 361 tti01| 15 tulanA-"na cAsya virodhasaGkarAnavasthAprasaGgadoSAnugrahaNa'.." [nayacakravR0 li. pR0 58 B. | aSTaza0, aSTasaha0 pu0 206 / pramANasaM0 pR0 103 / tattvAthazlA0pU0 435 / prameyaka0 pR0 158 A. / nyAyakumu0 pR0 370 / sanmati0 TI0 pR0 451 / syA0 ratnA0 pR0 741 / prameyaratnamA0 4|1|prmaannmii0p0 28 / zAstravA0 TI0 pR0 265 / saptabhajita0 pu081 / pR062.paM02. 'aprApyakAriNaH'-tulanA-"jJasvabhAvasya aprApyakAriNaH prati20 bandhAbhAve trikAlagocaramazeSaM dravyaM kathaJcijAnato na kshcidvirodhH|" [siddhivi0 pR0194B.] pR0 63. paM0 1. 'yadi kiJcidvizeSeNa'-tulanA-laghI0 kA0 19 / laghI0 Ti0 pR0 139 paM0 34 / / pR0 13. paM08. 'Adye parokSa'-tulanA-"Adye parokSam / pratyakSamanyat / " [ tattvArthasU0 1111, 12 ] 25 pR0 63. paM0 11. 'kevalaM loka'-tulanA-" kevalaM lokabuddhayaiva bAhyacintA pratanyate / " [pramANavA0 3 / 219 ] pR0 63. paM0 16. 'pramANasya phalaM'-tulanA-" upekSA phalamAdyasya zeSasyAdA - nhaandhiiH| pUrvA vAjJAnanAzaH sarvasyAsya svagocare // " [AptamI0 kA0 102] "pramANasya phalaM sAkSAdajJAnavinivartanam / kevalasya sukhopekSe zeSasyAdAnahAnadhIH // " [nyAyAva0 zlo0 30 28] "upekSA ajJAnanAzo vA phalam / " [ sarvArthasi0 1 / 10] "pramANasya phalaM sAkSAtsiddhiH svaarthvinishcyH|" [ siddhivi0 pR0 126 A.] tattvArthazlo0 pR0 127 / parIkSAmu0 5 / 1,2 / prmaannny06|1-5| pramANamI0 111134-40 / pR0 63. paM0 21. 'nayacakrataH' tulanA-"zrAtmajJAnAdibhedAnAmAnantyaM nyckrtH|" [pramANasaM0 pR0 125 ] "tadvizeSAH prapaJcena maJcintyA nyckrtH|" [ tattvArtha35 zlo0 pR0 276 ] aSTasaha0 pR0 288 / nayaviva0 pR0 264 / prameyaratnamA0 3 / 74 / iti nyAyavinizcayasya TippaNAni / -:0: Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANasaGgrahasya // TippaNAni // pR0 67. paM0 1. 'zrImatparama'-kArikeyaM nimnazilAlekheSu vartate-candragiriparvatasya 36, 42, 43, 44, 45, 48, 51, 52, 53, 55, 50, 68 / vindhyagiriparvatasya 81, 82, 83, 60, 66, 69, 105, 111, 113, 124, 130, 137, 138, 141, 144, 226, 362,486, 463, 464, 465, 466, 500 / [ jainazilAlekhasaM0] __tulnaa-"joyaanirstrniHshesssrvthaikaantshaasnm| sadA zrIvarddhamAnasya vidyAnandasya 5 zAsanam // " [ patraparI0 pR. 13 } pR0 67. paM0 3. 'pratyakSaM'-asyA vyAkhyAnaM tattvArthazlokavAtike ittham....... akalaGkarabhyadhAyi yaH // 178 // pratyacaM vizadaM jJAnaM tridhA zrutamaviSNu (plu) tam / parocaM pratyabhijJAdi pramANe iti snggrhH|| 17 // 'pratyakSa vizadaM jJAnaM tridhA' iti bravANenApi mukhyamatIndriyaM pUrNa kevalamapUrNamavadhijJAnaM manaHparthayajJAnaM ceti niveditameva, tasyAkSa- 10 mAtmAnamAzritya vartamAnatvAt / vyavahArataH punaH indriyapratyakSamanindriyapratyakSamiti vaizadhAMzasadbhAvAt tato na sUtravyAhatiH / zrutaM pratyabhijJAdi ca parokSam ityetadapi na sUtraviruddham 'Adhe parokSam' ityanena tasya proksstvprtipaadnaat| avagrahehAvAyadhAraNAnAM smRtezca parokSatvavacanAt tadvirodha iti cenna; pratyabhijJAdItyatra vRttidvayena sarvasaGgrahAt / katham ? pratyabhijJAyA AdiH pUrva pratyabhijJAdi iti smRtiparyantasya jJAnasya saGgrahAt prAdhAnyena avagrahAderapi 15 parokSatvavacanAt, pratyabhijJA zrAdiryasya iti vRttyA punaH abhinibodhaparyantasaGgRhItena kAcit parokSavyaktirasaGgRhItA syAt / tata eva pratyabhijJAdi iti yuktam vyavahArataH, mukhyataH sveSTasya parokSavyaktisamUhasya pratyAyanAt, anyathA 'smaraNAdi parokSaM tu pramANe iti saGgrahaH, ityevaM spaSTamabhidhAnaM syAt, vrataH zabdArthAzrayaNAnna kazcidoSotropalabhyate / " [tattvArthazlo. 10 185] 20 tulanA-"pramANasamahAdau 'pramANe iti saGgrahaH' ityabhidhAya'.." [siddhivi0 TI0 pu0 4 A.] "taduktam-pratyakSaM vizadaM jJAnaM tridhAzrita:" [ aSTasaha 0 pR0 281] "pratyakSaM vizadAnaM vidhA iti zAstrAntare pratipAdanAt / / [nyAyavi0 vi0 pR0 53 A.] "pratyakSaM vidaM zAnaM vidhaindrivaNanaindriyam / yogajaM ceti." [janatarkavA0 pR0 93 ] pR0 67. paM0 6. 'zrutamavisavaM'-akalakena zrutaM pratyakSAnumAnAgamanimitta- 25 katayA tridhA vibhaktam / jainatarkavAcikakRtA tu liGga-zabdasamudbhUtatayA dvidhA parokSaM svIkRtya akalaGkamataM nirastam / tathAhi-"parokSaM dvividhaM prAhurliGgazabdasamudbhavam / laiGgikapratyabhijJAdi bhinnasanye pracakSate / / nanvanyadapi pratyabhijJAdikaM parokSaM manyante, tadeva laiGgikapratyabhijJAdi Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 pR0 67. paM0 7. 'hitAhitaprApti' - tulanA - " hitAhitaprAptiparihArasamarthaM hiM pramANaM tato jJAnameva tat / " [ parIkSAmu0 1 2] pramANanaya0 1 / 3 / " hitAhitArthasamprAptityAgayoryanibandhanam tatpramANaM .." [ jainatarkavA0 pR0 1 ] pR0 67. paM0 16. ' akSajJAna' - " taduktam - akSajJAnamanekAntamasiddheraparAkRteH / " [ siddhivi0 TI0 pR0 472 A. ] 10 pR0 68. paM0 2. ' vividhAn ' - " tathA cAtra devasya vacanam - vivAdAnuvidhAdanasya vikalpa nAntarIyakatvAt / " [ nyAyavi0 vi0 pR0 83 A. ] pR0 68. paM0 13. 'svArthamAtrAdhya' - tulanA - " adhigamo'pi vyavasAyAtmaiva, tadanutpattau sato'pi darzanasya sAdhanAntarApekSayA sannidhAnAbhedAt suSuptacaitanyavat / sannidhAnaM hi indriyArthasannikarSaH / " [ aSTaza0, bhraSTasaha 0 pR0 75, 123 ] pR0 68. paM0 14. ' timirAdya' - tulanA -laghI0 Ti0 pR0 140 paM0 26 / 15 172 pramANasaGgrahasya [ pR0 7. paM0 7 bhinnamanye cakSate samAnatantrAH / 'parokSaM pratyabhijJAdi tridhA zrutamavilakm' iti vacanAditi / tadayuktam; trividhaM bhavati zrautaM na tvaviplavaM pramANamityarthaH / pratyakSe hi paropadezasya anarthakatvAt / * * tannedaM zrutasya lakSaNam / kiM tarhi ? ityAha- paropadezajaM zrautamiti / paropadezajaM zrautamati zeSaM jagurjinAH / parokSaM pratyabhijJAdi tridhA zrautaM na yuktimat // " [jainatarkavA0 pR0 131] pR0 68. paM0 17. ' parokSajJAnArtha' - tulanA - nyAyavi0 Ti0 pR0 156 paM0 13 / pR0 68. paM0 27. ' kAlenaitAvatA' - asya vyAkhyAnaM nyAyavinizcayavivaraNe ittham -"etAvatA'nAdirUpeNa kAlena kathaM na pralayaM gataH tadAgamaH / kIdRzo'nAptaH, avidyamAnaH tadarthAbhimukhe sAkSAtkAripuruSaH pralayaGgatopapattyeva rAgAdyupahatacetaskatayA prajJA balavaikalyAdinA 20 cArvAkadarzinAmanupadezAnyathopadezAderaprativedanAdezca pratipuruSamupakSIyamANasya sarvatrApi dezAdinA kAlena nirmUlAnmUlanasya sambhavAt / dRzyate hi idAnIntanAnAmapi naipathyAdivyavahArANAM bahujanaparigRhItAnAmapi nirmUlapralayaH / " [ nyAyavi0 vi0 pR0 562 A. ] pR0 66. paM0 3. 'satyasvamavat' - " taddhi satyasvaprajJAnam indriyAsaMsRSTaM vyavahitaM cArthamavaiti iti pramANasaGgrahe nirUpitam / " [ siddhivi0 TI0 pR0 430 B. ] tulanA - " ihApi satyasvapradarzino'tItAdikaM vidantyeva / ( pR0 396 ) satyasvapradarzanavat - satyasvapnadarzanaM hi tatkAlAnuyAtenaiva grAhakamIkSate / " [ pramANavArtikAlaM li0 pR0 410 ] " etaduktam - yathAhi satyasvapnadarzino jJAnaM paramArthato'viSayamapi pratiniyataviSayAkAraM liGgAgamAnapekSaJcAzrayavizeSAdutpadyamAnamupadarzitArthaprApakatvenAvisaMvAdi bhavati tathA yogijJAnaM prajJApAramitAyogAbhyAsabalena yathaiva tadabhUdbhavati bhaviSyati ca atItaM vartamAnamanAgataM vastu 30 pareNa parikalpitaM tathaivopadarzitavividhAkAraprakAraprabhedApacaM bahiriva parisphudrUpaM sphuTapratibhAsaM liGgAgamAnapekSamavisaMvAditayotpannaM pratyakSaM pramANamiSyate / atazcaivaM bhagavataH sarvatra sAkSAddarzitvAbhyupagamAt yanna prAptaM na vijJAta sAkSAtkRtaM tadabhAvena sarvajJajJAnamucyate / to bhrAntinivRttAvapyAkAranivRtteH pratibandhAbhAvenAsaMbhavaH iti madhyamakanayAnusAreNArya nAgArjunapAdaprabhRtayaH / " [ abhisamayAlaGkArAlo0 pU0 177 ] satyasvapnajJAnadRSTAntasya samAlocanaM nimnagrantheSu dRzyate - " ye tu punaH sarvameva yogivijJAnamanAlambanaM satyasvapnadarzanavadvastusaMvAditayA pramANamiti pratipannAH; tAn pratyantavantvacodyaM 25 35 Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR0 102. paM0 e. ] TippaNAni 173 dUrIkRtAvakAzameva / " [ tattvasaM0 paM0 pR0 932] " satyasvapnadarzanaM tu yadi vartamAnasya ..." [ vidhivi0 pR0 159 ] pR0 66. paM0 4. 'ekatra nirNaye ' - tulanA - nyAyavi0 Ti0 pR0 155 paM0 17 // pR0 66. paM0 6. 'IkSaNikAde : ' - tulanA - nyAyavi0 Ti0 pU0 168 paM0 3 / pR0 66. paM0 11. ' lakSaNaM' - asya vyAkhyAnaM nyAyavinizcayavivaraNe ittham - 5 "lakSaNaM spaSTaM pratyakSam ityetat samaM sadRzaM triSvapi pratyakSeSu / kastarhi indriyapratyakSAt atIndriyapratyakSasya vizeSa iti cet; etAvAn vizeSaH azeSagocaraM niHzeSadravyaparyAyaparicchedarUpamatIndriya pratyakSam / krameNa tadgocaramapItaravadapi pratyakSamiti cedAha - zrakramam iti / indriyAyattatve kathamitaravat tadapyakramaM tadgocaramiti cedAha -karaNAtItaM karaNAni indriyANi atItamatikrAntaM tannirapekSatvAt / tasyaiva samarthanamakalaGkam iti, avidyamAnajJAnAvaraNAdikalma- 10 SamityarthaH / tatkeSAM pratyakSam ityAha- mahIyasAm mahatAmiti / " [ nyAyavi0 vi0pR0 399A.] tulanA - nyAyavi0 Ti0 pR0 162 paM0 25 / iti prathamaH prastAvaH / -88880 pR0 66. paM0 15 ' pramANamartha ' - tulanA - " pramANamavisaMvAdAt mithyA tadvipayAt / gRhItagrahaNAnno cenna prayojanabhedataH || " [ siddhivi0 pR0 146 A. ] pR0 66. paM0 25. ' sadRzapariNAmaH ' - tulanA - "sadRza pariNAma stiryak khaNDamuDAdiSu gotvavat / " [ parIkSAmu0 44 ] pramANanaya0 5 / 4 / pR0 100, paM0 26. 'ekamanekatra ' - tulanA - laghI0 Ti0 pR0 145 paM0 28 / pR0 100, paM0 30. 'iti tarka' - asya vyAkhyAnaM nyAyavinizcayavivaraNe ittham - " iti evaM tarkameva evakArasyAtra sambandhAt nAparaM tasya pratibandhAviSayatvAdapekSitam, kiM 20 laiGgikam anumAnaM liGgAdAgatatvAt kathamapekSeta niyamena avazyambhAvena, tadanapakSekhe tadanutpatteH / " [ nyAyavi0vi0 pR0 504 B. ] pR0 101. paM0 7, 'vijJAnaguNadoSAbhyAm ' - "taduktam - vijJAnaguNadoSAbhyAM [ aSTasaha 0 pR0 74 ] "vivakSAmantareNApi vAgvRttirjAtu vIkSate / vAJchanto vA na vaktAraH zAstrANAM mandabuddhayaH / / " [ nyAyavi0 pR0 77] " na ca doSajAtistaddheturyatastAM vANI nAtivartteta 25 tatprakarSApakarSAnuvidhAnAbhAvAt buddhyAdivat / " [aSTaza0 aSTasaha 0 pR0 73] tulanA - " vacanasya vijJAnameva kAraNam asati tasminnicchAyAmapi tadabhAvAt ..," [ nyAyavi0 vi0 pu0520 A ] iti dvitIyaH prastAvaH / 15 33 pR0 102. paM0 1. 'sAdhyaM zakya' - tulanA - nyAyavi0 Ti0 pR0 162 paM0 32 / 80 pR0 102. paM0 2. 'bhrAnteH puruSa' - tulanA - nyAyavi0 Ti0 pR0 163 paM0 7 / pR0 102. paM0 6. ' sAdhanaM ' - tulanA - nyAyavi0 Ti0 pR0 164 paM0 7 / Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 174 pramANasamahasya [pR0 102. paM0 25pR0 102. paM0 25. 'ekaM calaM'-tulanA-nyAyavi0 Ti0 pR0 164 paM0 136 pR0103.paM0 1. 'skhalakSaNa'-asya vyAkhyAnaM nyAyaninizcayavivaraNe ittham-"svalakSaNam asaGkIrNapadena svalakSaNasya vizeSAtmakatvaM samAnapadena ca sAmAnyAtmakatvamuktam ataH sAmAnyavizeSAtmakatvAt sarva vastu savikalpakameva nA'sahAyasvabhAvamata evAha-savikalpakamiti (pR0 352A.) samarthamiti yasmAt svakArye samartha zaktaM svalakSaNaM tsmaadsngkiirnnmiti| skhalakSaNasya svarUpamAha svaguNairekam iti| svagrahaNena paraguNairekatvAbhAvamAvedayan 'coditodadhi khAdeti' ityAderanavakAzatvaM drshyti| guNazabdena ca tasya sAmAnyavAcitvAt guNaparyayayorubhayorapi grahaNam / ata evAha -sahakramavivartibhiH iti / " [nyAyavi0 vi0 pR0 354 B.] pR0 103.50 4. 'saMzayavirodha'-tulanA-nyAyavi0 Ti0 pR0 170 paM0 6 // pR0 103. paM0 15. 'viplave'pi'-tulanA-nyAyavi0 Ti0 pR0 159 paM0 111 pR0 103. paM0 21. 'kasyacitkaivalyaM'-tulanA-"tasya kaivalyameva aparasya vaikalyamiti / " [ hetubi0 li. ] aSTaza0 aSTasaha0 pR0 53 / "pUrvasya kaivalyam aparasya vaikalyam / " [ siddhivi0 pR0 362 ] pR0 103. paM0 24 'parAparavibhAgaika'-tulanA-"adhaUrdhvavibhAgAdipariNAma15 vishesstH| tAneva pazyan pratyeti zAkhA vRkSe'pi laukikaH // jayazca (adhazca ) UvaM ca ye vibhAgA mUlazAkhArUpA avayavAste zrAdayo yeSAM pArzvamadhyavibhAgAnAM taiH saha pariNAmavizeSaH kathaJcidabhedapariNAmaH tata iti, abhedapariNAmAddhi zAkhAbhiriha zAkhinaH zAkhAsu vRkSa ityeSa pratyayaH paridRzyate 'yadi ca zAkhAsu vRkSa iti pratyayAt tatra vRkSasva kAryatvena vRttiH vRce zAkhA ityapi pratyayAt tAsAmapi tatra tathA vRttiH prApnuyAt, evaM ca na yAvacchAkhA 20 na tAvad vRkSaH na yAvacca vRkSo na tAvacchAkhA iti parasparAzrayAdubhayAbhAvaH parasyApatteH iti AvedayannAha-tAneva pazyan pratyeti zAkhA vRkSe'pi laukikaH iti / tAneva prakRtAnavayavAn avayavinaM ca pazyan pratyeti pratipadyate zAkhA AdheyabhUtA vRkSe AdhArabhUte na kevalaM tAsu vRkSam api tu tatrApi tAH pratyetItyapizabdArthaH / kaH pratyeti ? laukikaH " [ nyAyavi0vi0 pR0 227 A.] 25 pR0 103. paM0 26. 'pramANamAtmasAtkurvana-vyAkhyA itthaM draSTavyA-"pramANa mavitathanirbhAsaM jJAnam AtmasAtkurvan pratItiM yathArthaparicchittimatila-yet pratyAcakSIta saugato brahmavAdivat tAmatilayet / vitathA mithyAbhimatA ye jJAnAnAM santAnavizeSAH kAminyAdiviSayAH taraGgacandrAdiviSayAzca pravAhabhedAsteSu na kevalaM na pramANamantareNa tadanavilakanasyApi tathAprApteH / na ca tadAtmasAtkaraNaM prsyoppnnm|" [nyAyavi0 vi0pR0 167 B.] tulanA-nyAyavi0 Ti0 pR0 158 paM0 33 / pR0 103 paM0 28 'citraM tadeka'-tulanA-nyAyavi0 Ti0 pR0 160 paM0 22 / vyAkhyAnaM tvasya nyAyavinizcayavivaraNe ittham-"citraM nAnArUpaM tad bAhya citrapataGgAdi ekamabhinnamityevaM cet yadi manyate jaina idamanantaroktaM tatazciAdatizayena citraM citrataraM vismayanIyataram / tathAhi-yadi nAnArUpaM naikaM virodhAt ityasadeva ekatvam, tadbhAve 35 ca nAnArUpaM tasyApi paramANurUpasyAbuddhigocaratvAt ityasanneva tAdRzo bahirtha inti bhavatyeva tadvAdinAmupahAsa iti bhAvaH / parastha tatra pratyupahAsamAha-citraM zUnyamidaM sarva vetsi citra 30 Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR0 107. paM0 11. ] TippaNAni 175 tamaM tata iti / citramiti - nAnArUpaM bAhyaM mayUrAdi, kIdRzamidaM pratyakSavedyaM sarvaM niravazeSaM vetsi jAnAsi kIdRzaM zUnyam nIrUpamidam ityatrApi sambandhanIyam, idaM parasya vacanaM tataH citratarAtizayena citraM citratamam anupAyasyaiva tadabhAvavedyasya pratipAdanAt / " [ nyAyavi0 vi0 pu0 205 B. ] iti tRtIyaH prastAvaH / -ale pR0 104. paM0 2. ' anyathA'saMbhavo' - tulanA - nyAyavi0 Ti0 pR0 164 paM0 19 // pR0 104. paM0 5. 'udeSyati zakaTaM'- tulanA - laghI0 Ti0 pR0 139 paM0 201 pR0 104, paM0 5. 'kAlAdidharmikalpanAyAm ' - tulanA- " yadi punarAkAzaM kAlo vA dharmI tasya udeSyacchakaTavattvaM sAdhyaM kRtikodayasAdhanaM pakSadharma eveti matam ; tadA dharitrIdharmiNi mahodadhyAdhArAgnimattvaM sAdhyaM mahAnasadhUmavattvaM sAdhanaM pakSadharmo'stu tathA ca 10 mahAnasadhUmo mahodadhau agniM gamayediti na kazcidapakSadharmo hetuH syAt .... / " [ pramANaparI 0 pU0 71 ] tattvArthazlo0 pR0 209 / jainatarkabhA0 pR0 12 paM0 13 / " kRtikodayapUrAdeH kAlAdiparikalpanAt / yadi syAtpakSadharmatvaM cAkSuSatvaM na kiMcanau (kiM dhvanau ) |" [jainatarkavA0 pR0 140] pR0 104. paM0 18. ' satpravRttinimittAni ' - tulanA - " aviruddhopalabdhiH vidhau SoDhA vyApyakAryakAraNapUrvottarasahacarabhedAt / " [ parIkSAmu0 3 / 54-72 ] pramANapa0 pR0 15 73 | pramANanaya0 3 / 64-78 / pramANamI0 bhASATi0 pR0 / 83 paM0 23 / 5 pR0 104. paM0 24, 'nirupAkhyatvam ' - tulanA - " sarvasAmarthyopAkhyAvirahalakSaNaM hi nirupAkhyamiti, upAkhyA zrutiH upAkhyAyate'nayA iti kRtvA / " [ vAdanyAya pR0 8 ] pR0 105. paM0 1. 'sadvayavahArAya ' - tulanA - " pratiSedhasiddhirapi yathoktAyA evAnupalabdheH 'sAca prayogabhedAdekAdazaprakArA-svabhAvAnupalabdhiH, kAryAnupalabdhiH, vyApa- 20 kAnupalabdhiH, svabhAvaviruddhopalabdhiH, viruddhakAryopalabdhiH, viruddhavyAptopalabdhiH, kAryaviruddhopalabdhiH, vyApaka viruddhopalabdhiH, kAraNAnupalabdhiH; kAraNaviruddhopalabdhiH, kAraNaviruddhakAryopalabdhiH / " [ nyAyavi0 pR0 42 - 54 ] parIkSAmu0 3 / 73 - 80 / pramANanaya0 3 / 90-98 / pR0 105. paM0 16. 'sadvRttipratiSedhAya ' - tulanA-nyAyabi0 pR0 42-54 / parIkSAmu0 3 / 66-72 / pramANanaya0 3 / 79-88 / 25 pR0 106. paM0 16. 'avipratisAra - " pazcAttApo'nutApazca vipratIsAra ityapi " [ amarakozaH ] " tatra tridUSaNa samudAcAro'kuzalaM karmAdhyacArati, tatrai tatraiva ca vipratisArabahulo bhavati / " [ zikSAsamu0 pR0 160 ] na vipratisAraH avipratisAraH doSarahita ityarthaH / pR0 107. paM0 4. 'svaruci ' - tulanA - " iti svaruciviracitadarzanapradarzanamAtram" [ aSTaza0, aSTasaha0 pR0 102 ] pR0 107. paM0 11. 'apratyakSe'pi' - asya vyAkhyA nyAyavinizcayavivaraNe ittham"apratyakSe'pi' 'jJAnaM neti santaH pracakSate // - bahalatamaHpaTala paripihitalocanadazAyAmapratyakSe'pi vispaSTapratibhAsAviSaye'pi na kevalaM vipulavilasadA lokaparikalitadezadazAyAM pratyakSepi ityapizabdaH / kasmin ? dehe zarIre'sminnAtmIye pratIyamAne pratyakSaM spaSTAvabhAsaM jJAnam, kuta etat 35 30 Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 pramANasaGgrahasya [pR0 107. paM0 13 svatantraM yathA bhavati tathA'vabhAsanAt / kim ? tadguNaH tasya dehasya guNaH, tadAzrayAnneti santaH pracakSate kathayanti / nahi tasminnapratyakSepi pratyakSasya tadA (d ) guNatvaM rUpAderAkAzaguNatvaprasaGgAt.." [ nyAyavi0 vi0 pR0 457 B. ] pR0 107. paM0 13. 'satyaM tamAhu'-asya vyAkhyA ittham-"satyamavitatham 5 Atmana eva vicAraviSayatayA prastutatvAt, AhuH Avedayanti / ke ? AcArya (yoH) vicAra jJAnapravartakAH kIdRzaM tat ityAha-yo'valokate pazyati / kayA? vidyayA yathAvasthitavasturUpAvalokanazaktayA 'kamavalokate ? yathArtha yo yena svabhAvena sthito'rthaH sa yathArthaH tamiti'.. punarapi tatsvarUpamAha-vibhramaizca mithyAkAragrahaNazaktivizeSaizca, cazabdaH pUrvasamuccayArthaH ayathArtha (thaM) mithyAkAra (2) yo'valokate 'kaH punarasau yo vidyayA yathArtha vibhramaizca 10 ayathArthamavalokate ityAha-eSaH pratyAtmavedanIyaH kIdRzaH punareSo'pi ityAha-prabhuH iti, prabhutvaM punastasya yathArthAdyavalokane viSayAkArasya vyatiriktavijJAnasya ca anapekSaNAt .." [nyAyavi. vi0 pR0 150 B.] pR0 107. paM0 15. 'tulonAma'-asya vyAkhyA ittham-"tulAyA unnAmazca UrdhvagamanaM rasazca tAvadhI (vAdI) yeSAm arvAgbhAgasAsnAdInAM teSAM nahi sphuTam, kim nAmazca 15 adhogamanaM rUpaM ca zrAdiryeSAM parabhAgavizeSaNAdInAM ta eva hi (he ) tavo yeSAM teSAM bhAvaH tattvam / kayA yuktayA tatteSAM na tulyakAlatayA [ sama] samayatayA iti ? nahi samasamayatve yukto hetuphalabhAvaH parasparamanupayogAt savyetaranArIkucacUcukavadanabhyupagamAt / nacaivamahetuH avyabhicArAt, nahi nAmAdeH unnAmAdivyabhicAraH nirvyabhicArAyA eva tataH tatpratipatterupalambhAt / " [ nyAyavi0 vi0 pR0 509 A.] __ pR0107. paM017. 'anvayo'nya'-asya vyAkhyAnamittham-"anvayo'nugamaH khaNDAdiSu gauriti tantuSu ayaM paTa iti rucakAdau tadevedaM suvarNamiti rUpaH, sa anyasya karkAdeH mRgAdezca vyavaccheda eva naaprH| tathA sarvasmAt sajAtIyAt vijAtIyAcca vyatiricyate bhidyate iti vyatirekaH, sa eva svalakSaNamna pUrvoktam, tataH tasmAt anvayAt svalakSaNAJca sarvA niravazeSA vyavasthA svAbhimatavastuvyavasthitiH iti evaM nRtyet nRtyaM kuryAt kAka iva kAkaH 25 saugataH tadvayavasthAtmani nRtyakriyAyAm upAyAtmanaH picchabhArasya abhAvAt, mayUra iva mayUro caina ( jainaH) tasya tadbhAvasya nivedanAt sa iva tadvaditi..." [nyAyavi0 vi0 pR0 361 A.] iti caturthaH prastAvaH / 20 pR0 107. paM0 21. 'nirvyApAro'-tulanA vyAkhyA ca-"sattA sampratibaddhaiva pariNAme kriyaasthiteH| nirvyApAro hi bhAvaH syAnnityatve vA niranvaye ||-evkaaro bhinnaprakramaH 30 pariNAma ityatra darzanAt, tataH sattvA (sattA) sattvaM samyaka pratibaddhA, ka ? pariNAma eva nakSaNa bhaGgAdau, tataH tatraiva sA hetuH ityrthH| etadeva kutaH ? kriyAsthiteH pariNAma eva kriyAyAH kAryakaraNasya sthiteH avasthAnAditi, tadapi kasmAt ? nirvyApAro vyApArAniSkrAnto hi yasmAd bhAvaH cetanAdiH syAd bhavet , kasmin sati ? niranvaye kSaNabhaGge, keva ? nityatve vA nityatva iva, vAzabdasya ivArthatvAt niranvaya iva vA nityatve vA iti / " [nyAyavi0 vi0 pR0 516 B.] 35 pR0 108. paM0 3. 'iSTavighAtakRta'_"iSTasya zabdenAnupAttasya vighAtaM karoti viparyayasAdhanAt iti iSTavighAtakRt / " [ nyAyabi0 TI0 pR0 103 ] Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR0 111. paM0 12.] TippaNAni pR0 108. paM0 15. 'gaNDrapada'-tulanA-"anekAntatvaM pirodhazaGkayA pariharataste kSayaikAntopalambhAvalambanam gaNDUpadabhayAdajagaramukhapravezamanusarati / " [ siddhivi0 pR0 537 B.] pR0 108. paM0 17. 'dRSTAd gariSTha'-tulanA-" nahi dRSTAjyeSTha grisstthmissttm| [aSTaza0 aSTasaha pR0 80 ] " nahi dRssttaadgrisstthprmaannmsti|" [nayacakrabR0 li. pR0 18 B.] 5 pR0 108. paM0 21. 'adRzyAnupambhAda'-tulanA-laghI0 Ti* pR01395024| pR0108.paM0 28. 'saMhatAnAm'-pUrvapakSaH-"saGghAtaparArthatvAt-yataH saGghAtazca parArthaH tasmAddhetoH, iha loke ye saGghAtAste parArthA dRSTAH paryakarathazayyAdayaH / evaM gAtrANAM mahadAdInAM saGghAtaH samudAyaH parArtha eva / paryaGkarathAdayaH kASThasaGghAtAH, gRhAdayaH kASTheSTikAdisAtAH / na hi te rathagRhapayaGkAdayaH kimapi svArtha sAdhayanti na vA parasparArthAH, kintu 10 astyasau devadattAdiH yo'smin paryaGke zete rathena gacchati gRhe nivasatIti / evamamI mahadAdayazcakSurAdayo vA na svArthA na ca parasparAthAH kintu parAthAH / yazcAsau paraH sa cAtmA " [ sAMkhyakA0 mATharavR0 pR0 29] pR0 106. paM0 25. 'sahopalambha'-tulanA-nyAyavi0 Ti0 pR0 159 paM0 20 / pR0 110. paM0 2.'nAsti sarvajJaH'-tulanA-nyAyavi0 Ti0 pR0 167 paM0 33 / 15 pR0 110.50 6. 'siddhe'kiJcitkaro'-tulanA-"siddhe pratyakSAdivAdhite ca sAdhye heturakizcitkaraH / " [parIkSAmu0 6 / 35 ] pR0 110.paM0 11. 'viruddhAvyabhicAriNaH'-viruddhAvyabhicAriNo lakSaNam" viruddhAvyabhicArI yathA anityaH zabdaH kRtakatvAt ghaTavat, nityaH zabdaH zrAvaNatvAt zabdatvavat iti ubhayoH saMzayahetutvAd dvAvapyetau eko'naikAntikaH samudisAveva / " 20 [nyAyaprave0 pR0 5] "svalakSaNaprayuktayoH hetvoH ekatra dharmiNi virodhenopanipAte viruddhAvyabhicArIti / " [ hetubi0 li. ] pR0 111. 50 5. 'viruddhAvyabhicArI'-uddhRto'yam-pramANani0 pR0 61 / pR0 111. paM0 12. 'antAptAva'-tulanA-" yathAca antAptAvasiddhAyAM bahiryAptarakizcitkaratvaM tathA siddhAyAmapi iti yadvakSyati pramANasaGgrahe-bhaviSyati AtmA 25 sattvAt..." [siddhivi0 TI0 pR0 239 B.] "antarvyAptyaiva sAdhyasya siddhau bahirudAhRtiH / vyarthA syAttadasadbhAvepyevaM nyAyavido viduH // " [nyAyAvatA0 zlo0 20] "tatsiddhayasiddhayoH bahiyApterasAdhanAt / " [siddhivi0 pR0 308 A.] "antarvyAptAvasiddhAyAM baiiAptirasAdhanam / " [ siddhivi0 pR0 281 A.] antarvyAptyA hetoH sAdhyapratyAyane zaktAvazaktau ca bahiAtarudbhAvanaM vyartham / pakSIkRta eva sAdhanasya sAdhyena vyAptirantayAptiH, anyatra tu 30 bahirvyAptiH yathA anekAntAtmakaM vastu sattvasya tathaivopapatteH agnimAnayaM dezo dhUmavattvAt, ya evaM sa evaM yathA pAkasthAnam / " [pramANanaya0 3 / 35, 36] dharmasaM0 00 pU0 82 / jainatarkabhA0 pR0 12 / iti paJcamaH prastAvaH / Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANasaGgrahasya [ pR0 111. paM0 15 pR0 111. paM0 15. 'vAda : ' - tulanA - " samarthavacanaM jalpaM vAdaM caturaGgaM viduH / pakSa nirNayaparyantaM phalaM mArgaprabhAvanA // " [ siddhivi0 pR0 254 A. ] tattvArthazlo0 pU0 280 // prameyaratnamA0 6 |47 / nyAyavi0 Ti0 pR0 166 paM0 36 / 15 178 pR0 112. paM0 4. ' apekSitapara' - tulanA - " apekSitaparavyApAro hi bhAvaH 5 svabhAvaniSpattau kRtaka iti / " [ nyAyavi0 pR0 67 ] tpitsoH pR0 112. paM0 8. ' sati samarthe ' - tulanA - " nahi samarthe'smin sati svayamanu: pazcAdbhavataH tatkAryatvaM samanantaratvaM vA nityavat / " [aSTaza0, aSTasaha 0 pR0 182] pR0 112. paM0 11. ' tadayaM bhAva: ' - tulanA - nyAyavi0 Ti0 pR0 16150 14 pR0 112. paM0 28. ' yogakSema ' - " yogaH aprAptaviSayasya paricchedalakSaNA prAptiH, 10 kSemaH tadarthakriyAnuSThAnalakSaNaM paripAlanam / " [ hetubi0 TI0 li0pu055] pR0 113. paM0 2. 'trilakSaNam ' - " yadi punaH bhAvaH sthAsnu utpitsurvA na bhavet na kadAcidapi tiSThedutpadyeta vA khapuSpavat / na hi tannazvaratvameva sAdhayatyanyatrApyavizeSAt / tadi svarasata eva uttarIbhavantaH yathAyogaM parasparopakAramatizayAdhAnamAtmasAtkurvanti / " [ siddhivi0 pR0 172 ] pR0 113. paM0 4. ' tadayamutpAda' - tulanA - " sthitireva utpadyate vinAza eva tiSThati utpattireva nazyati / " aSTaza 0 aSTasaha 0 pR0 112 ] nayacakravR0 li0 pR0 292 A. pR0 113. paM0 6. ' prakRtAzeSa vyAkhyA - " prakRtaH vidhimukhena niSedhamukhena vA sAdhayitavyatayA prakrAnto yaH azeSaH samagraH sAdhyasAdhanarUpaH tattvArthaH, na saugatavat kalpitasvabhAvaH, tasya prakAzaH sabhyacetasi samarpaNam tatra paTuvAdinaH sakAzAt yo viparItaH 20 tatprakAzapAdava vikalaH sa nigRhyate parAjayaM prApnoti vibruvAraNa: visadRzaM dUSaNamabhidhAno'bANo vA tUSNImAsIno vA viparIta eva nigRhyate iti / " [ nyAyavi0 vi0 pR0 527 B.] pR0 113. paM0 23. ' tatra mithyottaraM '1 - vyAkhyA - " tatra mithyottaraM jAti: yathA'nekAntavidviSAm / dadhyuSTrAderabhedatvaprasaGgAdekacodanam // pramANopapanne sAdhye dharme yasmin mithyottaraM bhUtadoSasya udbhAvayitumazakyatvena sadUSaNodbhAvanaM sA jAtiriti / tatkeSAm 25 ityAha-yathA anekAntavidviSAm iti / yathA ityudAharaNapradarzane anekAntavidviSaH saugatAdayaH teSAm iti / kIdRzaM tadityAha - tadyu ( dadhyu ) STrAderabhedatvaprasaGgAdekacodanam iti [ nyAyavi0 vi0 pR0 526 B. ] ''|" tulanA - nyAyavi0 Ti0 pR0 165 paM0 34 | pR0 114. paM0 21. 'asiddha : ' - vyAkhyA - " svalakSaNaikAntasya sAdhane siddhau 30 aGgIkriyamANAya sarvo hetuH siddhasenasya bhagavataH siddhaH / kathamiti ceducyate - bahiriva iti - athAto rUpAt citramekaM jJAnamiSyate tatrAha viruddho devanandinaH heturekAntasAdhane, krameNeva krameNApi citrakavirodhAt zraparastvAha-na mayA pratibhAsAdvaitavAdinA paramArthataH kvacid heturiSyate yastu iSyate sa vyavahAreNa 'prAmANyaM vyavahAreNa' ityabhidhAnAt iti taM pratyAha- 'dvedhA samantabhadrasya ' hetuH ekAntasAdhane iti pakSavat vipakSe'pi vartate ii 35 dvedhA anaikAntikaH iti yAvat / " [ siddhivi0 TI0 pR0 323 A. ] Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNAni uddhRto'yam-".." heturekAntasAdhane " [ nyAyavi0 vi0 pR0 502 A.] tulanA - " siddhaH siddhasenasya viruddho mallavAdinaH / dvedhA samantabhadrasya heturekAntasAdhane / " [ jainatarkavA0 pR0 142 ] syA0 ratnA0 pR0 1032 / pR0 115. paM0 23. 'jADya' - bauddhAcAryaiH ahIkajADyAdayo'pazabdAH prativAdinaH prayuktAH / granthakAraH tattatsiddhAntAsaGgatipradarzanena bauddhAcAryA eva tacchabdayogyA iti 5 pradarzayati / jADyAdizabda prayogasthalAni --" dhvastaprajJAnAM paJca liGgAni jADye" [ pramANavA0 1 / 342 ] " tadetajjADyavarNitam" [ pramANavA0 4 / 35 ] " etenaiva yadahnIkAH kiJcidazlIlamAkulam / pralapanti / " [ pramANavA0 1 / 182 ] hetubi0 pR0 129 / vAdanyAyaTI 0 pR0 2 / "etatsAMkhyapazoH ko'nyaH salajjo vaktumIhate / " [ pramANavA0 2 / 165 ] " zRGge gaurityalaukikam / " [ pramANavA0 3 / 150, 437 ] " eSA lokottarA sthitiH " [ pramANavA0 455] 10 "dhivyApakaM tamaH" [ pramANavA0 3 / 239 ] vAdanyAyaTI0 pR0 51 / "C 'tamovijRmbhaNam" [ pramANavArtikAlaM li0 pR0 346 ] "jayed ghATana bandhakIm" [ pramANavA0 3 / 334 ] iti SaSThaH prastAvaH / pR0 122. paM0 3. ] pR0 116. paM0 6. 'siddham' - vyAkhyA tulanA ca - " sakalaM sarvathaikAntapravAdAtItagocaram / siddhaM pravacanaM siddhaparamAtmAnuzAsanam || siddhaM pramANamityarthaH siddhayati 15 nirNayaviSayatAM gacchati anena artha iti siddhamiti hetvantaramAha - siddhaparamAtmAnuzAsanam iti / siddho nizcitaH paramAtmA sakalavastuyAthAtmyadarzI puruSavizeSo'nuzAsanaH kAle deze ca kacidutpannasya anu pazcAt zAsanaH zAstA yasya tattathoktam yata evaM pravacanaM tataH siddhamiti / " [ nyAyavi0 vi0 pR0 534 A. ] pR0 116. paM0 18. 'puruSAtizayo' - tulanA - nyAyavi0 Ti0 pR0 167 paM0 3 / 20 pR0 118. paM0 16. 'zrotraM hi ' - pUrvapakSa:- " aprAptAnyakSimanaH zrotrANi / " [ abhidharma ko0 1143] 176 tulanA - rAjavA0 pR0 48 / tattvArthazlo0 pR0 235 / nyAyakumu0 pR0 83 | sanmati 0 TI0 pR0 545 / syA0 ratnA0 pR0 334 / pR0 118. paM0 28. 'karaNasannipAtopa' - tulanA - " tadeteSAM pudgalAnAM karaNa- 25 sannipAtopanipAte zrAvaNasvabhAvaH zabdaH pUrvApara koTyorasana prayatnAnantarIyako ghaTAdivat [ aSTaza0, aSTasaha0 pR0 107 ] pR0 116. paM0 20. 'hInasthAna' - tulanA - " mithyAjJAnatadudbhUtatarSa sacetanAvazAt / hInasthAnagatirjanma // [ pramANavA0 2 / 260 ] Aptapa0 pR0 1 / 93 pR0 122. paM0 3. 'samyagjJAnAGkuzaH' - vyAkhyA - " zabda iti sarvo'pi pauruSeyaH 80 zabdaH puruSArthasya niHzreyasaH tatkAraNasya abhidhAyakopi tu satyo vipratisAravikalazca, na sarvopyasau tadvilakSaye vA api tu samyagjJAnAGkuzaH samyagjJAnaM tatpraNetuH puruSasya tadarthaviSayaM nirupalavaM jJAnaM tadeva aGkuzo niyAmakaH yasya sa eva ca ayameva syAdvAdA moghalAJchanaH vacanaprabandhaH nAparaH tatpraNetRNAM tajjJAnAbhAvasya nivedanAt / " [ nyAyavi0 vi0 pU0 578 A. ] 35 Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 pramANasaGamahasya [pR0 122.6-pR0 127. 29.] pR0 122.506. 'ahaM mamAzravo' vyAkhyA-"samIhate saMsAranivRtti pratIyeta, kaH 1 prekSAkArI vicArakaraNazIlaH / kathaM samIhate ? sAdaraM nizcitanizcayaprakAraM ca aham ityAdinA drshyti| pratyekamatra itizabdasya sambandhaH,mamazabdasya ca AzravAdibhiH, ahamiti, mamAsrava iti, mama bandha iti, mama saMvara iti, mama karmaNAM nirjarA iti, mama teSAM kSaya iti 5 ca,tatra AtmAnam ahamiti nirdizati ahampratyayavedyatvAt / tasyAsatkAre kasya saMsAro mokSo vA tadupAye prvrtt|" [ nyAyavi0 vi0 pR0 579 A.] iti saptamaH prstaavH| pR0 122. paM0 16. 'dravyaparyAya' vyAkhyA-" dravyamanvayirUpam, paryAyA vyAvRttidharma (mA) NaH, sAmAnyaM sadRzapariNAmaH, vizeSo visadRzaH, teSAM ca vibhAgaH tena 10 yau syAt kathaJcit vivakSitadharmasya vidhipratiSedhau bhAvAbhAvau tAbhyAM saptabhatI saptAnAM bhaGgAnAM samAhAraH tadvacasi pravartate iti " [ nyAyavi0 vi0 pR0 587 A. ] tulanA-nyAyavi0 Ti0 pR0 169 30 31 / / pR0 125. paM0 4. 'svarUpasya'-tulanA-"svarUpasya svato gteH|" [pramANavA0 2 / 4] "na khalu svasaMvedanapratyakSaM pramANApramANavibhAgamupadarzayati sarvajJAneSu svasaMvedanasya 15 bhAvAt / ' [pramANavAttikAlaM0 li. pR0 55 ] pR0 125. paM0 27. 'nayacakrataH'-tulanA-nyAyavi0 Ti0 pR0 170 paM0 33 // pR0 126. paM0 8. 'naigamaH' tulanA-laghI0 Ti0 pR0 145 paM0 10 / pR0 126. paM0 6. 'sarvamekam'-tulanA-laghI0 Ti0 pR0 144 paM0 28 // pR0 126. paM0 11. 'vyavahAra'-tulanA-laghI0 Ti0 pR0 146 paM0 11 // pR0 126. paM0 13. 'jusUtro'-tulanA-laghI0 Ti0 pR0 146 paM0 22 / pR0 126. paM0 15. 'zabdo'-tulanA-laghI0 Ti0 pR0 146 paM0 35 // pR0 126. paM0 16. 'abhirUDhaH' tulanA-laghI0 Ti0 pR0 147 50 7 // pR0 126. paM0 16. 'itthambhRtaH'-tulanA-laghI0 Ti0 pR0 147 paM0 18 // iti praSTamaH prastAvaH / 20 25 pR0 127. paM0 2. 'jJAnaM pramANa'-tulanA-laghI0 kA0 52 / laghI. Ti. pa0 148 paM0 6 / pR0 127. paM0 22. 'prAmANya'-tulanA-nyAyavi0 Ti0 pR0 166 paM0 31 // iti pramANasaGgrahasya TippaNAni / Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapariziSTam 10 2. paM0 8. 'tatra sAMvyavahArikam -uddhRtamidam-"akalaGko'pyAhadvividhaM pratyakSajJAnaM sAvyavahArikaM mukhyazca / tatra sAMvyavahArikamindriyAnindriyapratyakSam / mukhyamatIndriyajJAnamiti / " [ nandi0 malaya0 pR0 74] pR0 5. paM0 8. 'nahi pratyakSam'-tulanA-"yadAha-nahIdamiyato vyApArAn kartuM samarthamiti / " [pramANavA0 svavR0 TI0 1141] pR0 6. paM0 1. 'sadRzAparAparotpatti'-pUrvapakSaH-"svahetoreva tathotpatteH kSaNasthitidharmatAM tatsvabhAvaM pazyannapi mandabuddhiH sattopalambhena sarvadA tathAbhAvasya zaGkayA sadRzAparAparotpattivipralabdho vA na vyavasyati / " [ pramANavA0 svavR0 1134] __ pR0 6. paM0 3. 'pratisAMvaditotpatti'- pUrvapakSaH-"yahAha-na cemAH kalpanA apratisaMviditA eva udayante vyayante ceti / nApi tatpratipattau liGgAnusaraNena tadAkAra- 10 samAropasaMzayaH zakyate kalpayitum / " [ pramANavA0 svavR0 TI0 1150 ] pR0 16. paM0 11. 'zrAloko'pi'-pUrvapakSaH-"yathA indriyAlokamanaskArAH AtmendriyamanaskArA vA rUpavijJAnamekaM janayanti" [ pramANavA0 svavR0 1175 ] pR0 16. paM0 24. 'malaviddha'-uddhRtamidam-nandi0malaya0 pR0 66 / pR0 22. paM0 13. 'vaktrabhiprata'-pUrvapakSaH-"api ca vastunAntarIyakatAbhAvAt 15 tebhyo nArthasiddhiH, te hi vktrbhipraaysuuckaaH|" [ pramANavA0 svavR 11215 ] pR0 26. paM0 15. 'dravyaparyAya'-tulanA---utpAdAdisi0 pR0 72, 132 // pR0 36. paM0 20. 'advayaM'-pUrvapakSaH-"advayAnAM dvayapratibhAsAditi / [pramANavA0 svavR0 11100 ] pR0 37. paM0 1. 'tatra zauddhodane'-tulanA-"tasyaiva tAvadIdRzamatisthUlaM prajJA- 20 skhalitaM kathaM vRttaM jAtamiti kRtvA saha vismayena anukampayA varttata iti savismayAnukampaM no'smAkaM cetH| zrutavato'pyevamavidyAvilasitamiti savismayaM gADhena avidyAbandhena sattvAH pIDyanta iti sAnukampam / tadatra apare'pi idAnIMtanmatAnusAriNaH kumArilaprabhRtayaH parIkSakammanyA evametadanuvadantIti nirdayaM niSkRpamAkrAntaM bhuvanaM jagad yena tamasA tattathoktaM dhivyApakaM tamaH / " [ pramANavA0 svavR0 TI0 1 / 240 ] pR0 45. paM0 7. 'bhedajJAnAt'-tulanA-utpAdAdisi0 pR0 119 / pR074.1. 'anyathAnupapannatvaM'-kArikeyaM pramANavA0 svavRttiTIkAyAm (1 / 3 ) hetulakSaNapUrvapakSe 'taduktam' iti kRtvA samuddhRtA / pR076. paM0 30 'dadhyuSTrAde'-pUrvapakSa:-"sarvasyobhayarUpatvam-ubhayagrahaNamanekatvopalakSaNArtham, tasmin sati tadvizeSasya 'uSTra uSTra eva na dadhi, dadhi dadhyeva noSTraH' ityevaM 30 lakSaNasya nirAkRteH, 'dadhi khAda, iti coditaH puruSaH kimuSTaM khAdituM nAbhidhAvati ? uSTro'pi dadhyabhinnAt dravyatvAt avyatirekAt syAd dadhi, nApi sa eveti / uSTra evoSTra ityekAntavAdaH, yenAnyopi dadhyAdikaH ( taH) syaadussttH| tathA dadhyapi syAduSTaH, uSTrAbhinnena dravyatvena danastAdAtmyenAbhisambandhAt / nApi tadeveti, dadhyeva dadhi, yenAnyadapi uSTrAdikaM syAdRdhi / etena sarvasyobhayarUpatvaM vyAkhyAtam / " [pramANavA0 svavR0 TI0 1 / 183] 35 25 24 Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 TippaNapariziSTam pR086.paM01. mlecchAdivyavahAra'-tulanA-"mlecchavyavahArA api kecit mAtRvivAhAdayo madanotsavAdayazcAnAdayaH, nAstikyavacAMsi ca apUrvaparalokAdyapavAdIni / [pramANavA0 svavR0 1 / 247 ] pR0 61. paM04. 'saMzayAdiprasaMgaH'-tulanA - "virodhastAvadekAntAdvaktumatra na 5 yujyate" [ mI0 zlo0 pR0 560 ] "yadapyuktaM bhedAbhedayorvirodha iti; tadabhidhIyate anirU pitapramANaprameyatattvasyedaM codyam / ekasyaikatvamastIti pramANAdeva gamyate / nAnAtvaM tasya tatpUrvaM kasmAdbhedo'pi neSyate / / yat pramANaiH paricchinnamaviruddhaM hi tat tathA / vastujAtaM gavAzvAdi bhinnAbhinnaM pratIyate // na hyabhinna bhinnameva vA kacit kenacit darzayituM zakyate / sattAjJeyatvadravyatvAdisAmAnyAtmanA sarvamabhinnaM vyaktAtmanA tu parasparavailakSaNyAdbhinnam / 10 tathAhi pratIyate tadubhayaM virodhaH ko'yamucyate / virodhe cAvirodhe ca pramANaM kAraNaM matam // ekarUpaM pratItatvAt dvirUpaM tattatheSyatAm / ekarUpaM bhavedekamiti nezvarabhASitam // 'atra prAgalbhyAt kazcidAha-yathA saMzayajJAnaM sthANurvA puruSo vetyapramANaM tathA bhedAbhedajJAnamiti; tadasat ; parasparopamardaina na kadAcit saha sthitiH| prameyAnizcayAccaiva saMzayasyApramANatA // atra punaH kAraNaM pUrvasiddhaM mRtsuvarNAdilakSaNaM tataH kAryaM pazcAjjAyamAnaM tadAzritameva 15 jAyate . . . . . 'ato bhinnAbhinnarUpaM brahmeti sthitam / saMgrahazlokaH-kAryarUpeNa nAnAtvamabhedaH kaarnnaatmnaa| hemAtmanA yathA'bhedaH kuNDalAdyAtmanA bhidA // " [ bhAskarabhA0 pR0 16-17 ] "... 'tasmAt pramANabalena bhinnAbhinnatvameva yuktam / nanu viruddhau bhedAbhedau kathamekatra syAtAm ? na virodhaH, sahadarzanAt / yadi hi 'idaM rajatam. nedaM rajatam' itivat parasparopamardena bhedAbhedau pratIyeyAtAm tato viruddhayeyAtAm, na tu tayoH parasparopamardaina pratItiH / iyaM gauriti buddhidvayam aparyAyeNa pratibhAsamAnamekaM vastu dvayAtmaka vyavasthApayati-sAmAnAdhikaraNyaM hi abhedamApAdayati aparyAyatvaM ca bhedam, ataH prtiitiblaadvirodhH| apekSAbhedAcca evaM dharmiNo dravyasya rasAdidharmAntararUpeNa rUpAdibhyo bhedaH dravyarUpeNa cAbhedaH.." [zAstradI0 pR0 393-95] pR0 104. paM0 5. 'kAlAdidharmi' pUrvapakSaH-"tathA na candrodayAt samudra25 vRddhayanumAnaM candrodayAt (pUrva pazcAdapi ) tadanumAnaprasaGgAt / candrodayakAla eva tadanumAnaM tadaiva vyAptergRhItatvAditi cet, yadyevaM tatkAlasambandhitvameva saadhysaadhnyoH| tadA ca sa eva kAlo dharmI tatraiva ca sAdhyAnumAnaM candrodayazca tatsambandhIti kathamapakSadharmatvam // " [pramANavA0 svavR0 TI0 113] pR0 105. paM0 13. 'anyopalambho'-tulanA-"yadAha-anyahetusAkalye tada30 vyabhicArAccopalambhaH sttaa| tadabhAvo'nupalabdhirasattA, anyopalabdhizcAnupalabdhiriti / " [pramANavA0 svavR0 TI0 115] pR0 108. paM0 21. 'adRzyAnupalambhAt'-pUrvapakSaH-"adRzyAnupalambhAdabhAvAsiddhau ghttaadeneraatmyaasiddheH praannaadernivRttiH|" [ pramANavA0 svavR0 1 / 19] pR0 111. paM0 8. 'sa viruddho'-tulanA - "asiddhastvapratIto yo yo'nyathaivo35 papadyate / viruddho yo'nyathApyatra yukto'naikAntikaH sa tu // " [ nyAyAvatA0 zlo0 23 ] pR0 112. paM0 28. 'yogakSema'-"alabdhadharmAnuvRttiyogaH / labdhadharmAnuvRttiH kssemH|" [ pramANavA0 svavR0 1 / 24 ] Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akalaMkagranthatrayasya // pariziSTAni // [ Indexes ] Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ $ 1. laghIyastrayasya kArikArdhAnAmakArAdyanukramaH. tmm lm h PAR m m lh 9 18 kArikArdham akSadhIsmRtisaMjJAbhiakSabuddhiratItArtha akSazabdArthavijJAnaakSArthayoge sattAarthakriyA na yujyata adRzyaparacittAdeanAzvAsaM na kuUran anumAnAdyatirekeNa anuyujyAnuyogaizca anaMzaM bahirantazcAantarbhAvAnna yujyante anyathA na vivAdaH anyonyaguNabhUtaikaanvayavyatirakAbhyAM aprayuktopi sarvatra abhirUDhastu paryAyaayamartha iti jJAnaM avagraho vizeSAkA~kSeavikalpadhiyA liMga asadAtmasu naiSA aspaSTaM zabdavijJAnaM AptoktehetubAdAcca idamalpaM mahadramAsaupamAnaM prasiddhArthaupayogau zrutasya dvau ekasyAnekasAmagrIekaM yathA svani siRjusUtrasya paryAyaH RSabhAdimahAvIrAkarmaviddhAtmavijJaptikastatsvabhAvo hetuH kAryakAraNayozcApi kAryotpattiviruddhA ceta kAryaM dRSTaM vijAtIyAkAraNe kAryabhAvazcet kAlakArakaliMgAnAM kAlAdilakSaNaM nyakSeNAkuDyAdikaM na kuDadhAdikramAkramAbhyAM bhAvAnAM guNapradhAnabhAvena grahaNaM nirNayastena catvAro'rthanayA hyate pR0 kArikArdham 9 candrAdeH jalacandrAdi cittaM sadasadAtmaikaM cetanANusamUhatvAt jIvasthAnaguNasthAnajIvAjIvaprabhedA yadajJAnamAdyaM matiH saMjJA jJAnaM pramANamAtmAdetathA jJAnaM svahetUtthaM tathakaM bhinnakAlArthAn tadAkAravikArAdetadravyaparyAyAtmA'rthoM taponirjIrNakarmA'yaM tamo nirodhi vIkSante tatpratyakSa parokSaM ca tatpramANaM na cetsarvatadvaidhAta pramANaM tadvaizadyaM mataM buddhetrayaH zabdanayA: satyadurnayo brahmavAdaH dRzyAdRzyavibhAtyeka dravyaparyAyamalAste dravyaparyAyasAmAnyadravyANi jIvAdInyAtmA dravyaM svalakSaNaM zaMset dharmatIrthakarebhyo'stu dhAraNAM smRtihetudhIvikalpAvikalpAtmA na tajjanma na tAdrUpyaM nayAnugatanikSepainayo jJAturabhiprAyo nAnumAnAdasiddhatvAt nAbhede'pi viruddhayeta nAnyathA bAdhyamAnAnAM nizcayavyavahArau tu nizcayAtmakamanyo'pi nizcayAtmA svataH nagamo'rthAntaratvoktau parIkSya tAMstAn taddharmAnaparokSaM zeSavijJAnaM puMsazcitrAbhisandhezced pUrvapUrvapramANatvaM phalaM 24 praNipatya mahAvIraM rrrrrror Nomorrurror F0 : la he he deg MMMMMMMMM Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 pratibhAsabhidaikArthe pratisaMviditotpattipratyakSArthAntarApekSA pratyakSAbhaM kathaJcitsyAt pratyakSeSu na lakSyeran pratyakSaM bahirantazca pratyakSaM vizadaM jJAnaM pratyekaM vA bhajantIha pramANanayanikSepAnabhipramANaM zrutamartheSu pravacanapadAnyabhyasya prAGanAmayojanAccheSaM prAmANyaM vyavahArAddhi prAyaH zrutevisaMvAdAt bahirarthosti vijJapti bahvAdyavagrahAdyaSTacatvA brahmavAdastadAbhAsaH bhaviSyatpratipadyeta bhavyaH paMca gurUn bhedAnAM nAsadAtmaikobhedAbhedAtmake jJeye bhedaM prAdhAnyato'nvi malaviddhamaNivyaktimithyetarAtmakaM dRzyAdRzyamithyaikAnte vizeSo vA yathaikaM bhinnadezArthAn yadyathaivAvisaMvAdi yujyeta kSaNike'rthe ye te'pekSAnapekSAbhyAM lakSaNaM kSaNikaikAnte liMgAt sAdhyAvinAbhAvA liMgidhIranumAnaM vaktrabhipretamAtrasya varNAH padAni vAkyAni avataraNam indriyamanasI kAraNaM vijJAnasyaguNAnAM paramaM rUpaM na dRSTitannApratyakSamanumAnavyatiriktaMnahi tattvajJAnamityeva marayasya vAcchitAMzca kvacinneti vidhau niSedhe'pyanyatra viracayyArtha vAkpratyayAvivakSA naigamo'tyantavIkSyANupArimANDalyavyapekSAtaH samakSe'rthe vyavasAyAtmakaM jJAnaM vyavahArAnukUlyAttu vyavahArAvisaMvAdastadAvyavahArAvisaMvAdI nayaH vyApti sAdhyena hetoH zuddhaM dravyamabhipraiti zrutabhedAH nayAH sapta zrutAdarthamanekAntamazva Aditya udeteti SaTkArakI prakalpyeta 5 sadabhedAt samastaikyasadasatsvArthanirbhAsaH satyetaravyavasthA kA 26 11 santAneSu niranvayakSaNikasannidherindriyArthAnAM 10 24 sarvajJAya nirastabAdhakadhiye 19 4 14 sarvatra cedanAzvAsa: sarvathaikatvavikSepI saMgrahaH sarvabhedaikyamabhi12 saMzayAdividutpAdaH saMhRtAzeSacintAyAM syAdvAdaH sakalAdezo 8 15 9 7 8 9 11 1 20 18 9 26 4 14 9 14 3 13 12 10 12 5 5 22 22 2. laghIyastrayagatAni avataraNAni. pR0 svato'rthAH santu sattAvat svasaMvidviSayAkAra svasaMvedyaM vikalpAnAM svahetujanito'pyarthaH svecchayA tAmatikramya 19 14 avataraNam nahi buddherakAraNaM viSaya:nAnanukRtAnvayavyatirekaM 5 vakturabhipretaM tu vAcaH sUcayanti - 2 | vaktrabhipretamAtrasya sUcakaM vacanaM nviti 22 22 25 23 6 20 24 9 14 17 11 22 25 5 16 24 11 9 1 19 17 9 24 13 18 8 21 13 20 22 pR0 15 19 10 22 Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ $ 3. nyAyavinizcayasya kArikArdhAnAmakArAdyanukramaH. kArikArdham akiJcitkArakAn sarvAn akrama karaNAtItaM akSajJAnAnujaM spaSTaM akSajJAne'pi tattulyaM akSayAt puruSatvAdeH akSAdInAM vikAro'yaM akSAderapyadRzyasya agniH svapararUpAbhyAM agrahaH kSaNabhaMgopi ajJAnarUpahetustadaaNavaH kSaNikAtmAnaH aNUnAM zrutayogyatvAata eva viruddhatvAdalaM atatkAlAdirapyAtmA atatphalaparAvRttArthAatadarthaparAvRttamaatadArambhatayA buddheH ataddhetuphalApohamaviatatuphalApohe ataddhetuphalApohaH atazca bahirarthAnAM atazcArthabalAyAtamaatAdAtmyasvabhAve atiprasaMgatastattvAt atotasyAnabhivyaktI atItAnAgatAdInAM ataulyAdartharAzestaatyantamasadAtmAnaM atyantAbhedabhedI na atyakSeSu drumeSvanyaatyAsannAnasaMsRSTAnaatra dRSTaviparyastamaatra mithyAvikalpauSaiH atrAkSepasamAdhInAmaatrAnyatrApi tattulyaatrApauruSeyatvaM jAtu atraivobhayapakSoktaatha na vyavahAro'yaM atha nAyaM paricchedo athedamasarUpaM kimaathaikaM sarvaviSayamastu pR0 kArikArdham arthajJAnasmRtAvarthaarthajJAne'sato'yuktaH arthamAtrAvabodhe'pi arthasyAnekarUpasya akAraviveko na artheSvapi prasaMgazceadRSTadoSAzaMkAyAmaadRSTadoSAzaMkAyAmanyatrApi adRSTikalpanAyAM adRSTarartharUpasya adravad dravati droSyati advayaM dvayanirbhAsaadvayaM dvayanirbhAsamAtma advayaM paracittAdhipati72 adha UrdhvavibhAgAdi33 adhyakSamAtmani jJAna adhyakSamAtmavitsarva adhyakSaliMgataH siddhaM adhyakSAdivirodhaH anAkArazaMkeSu anarthAnekasantAnAnaanarthaiH paramAtmAnamata ananyasAdhanaiH siddhiH ananvayAdidoSokteH anapAyIti vidvattAmAanalaH pAvako'gnitvAt anavasthAnato bhede anAdinidhanaM tattvama48 anAdivAsanA na anAdisaMpradAyazcedAyuanAdhipatyazUnyaM anumAnamato hetuvyaanumAnamalaM kiM tadeva anumAnaM tu hetoH anumeyatvato'gnAdianekatraikamekatrAnekaanekalakSaNArthasya antaHzarIravRttezcedaantareNApi tAdrUpyaM antareNedamakSAnubhUtaM 51 antareNeha sambandha . 9733999999 romy3myom p.mar9900.003mmmmmorrorr vM VO9ur>> Vv039vHmms *.50romro09 Suroommand9" mo40.00rnr53300m SKWWWWW SWAMANMKKK khh llh bh nm 75 Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 anya eveti kinneanyathA kalpayaMlloka anyathA tadanirdezyaanyathAtvaM na cettasya anyathAtvaM yadISyeta anyathAsrthAtmanaH anyathA niyamAbhAvaanyathA niyamAyogAt anyathAnupapannatvaniyamaH anyathAnupapannatvamataH kinna anyathAnupapannatvamasiddhaanyathAnupapannatvarahitA anyathAnupapannatvarahitA anyathAnupapannatvaM anyathA no'pradezAdIanyathA sarvabhAvAnAma anyathAsaMbhavAbhAvaanyathA'saMbhave'jJAne anyathA svAtmani anyavedyavirodhAt anyasyAnyo vinAzaH anyAnapi svayaM prAhuanyonyasaMzrayAnno cet anyonyAtmaparAvRtta - anvarthamanyathAbhAsa anvayavyatirekAbhyAM anvayo'nyavyavacchedo aparaH prAha tatrApi api cANDAlagopAlaapauruSeyavRttAnto apRthagvedyaniyamAda apratyakSaH suSuptA apratyakSaM svasaMvedyama apratyakSe'pi dehe apramattA vivakSeyam apramANaprameyatvamaaprameyaM prameyaM cet apravRtteH phalAbhAvAt aprasiddhaM pRthak siddhaM aprApyakAriNastasmAt abAhyabhAvanAjanyaiH abhaviSyatyasaMbhAvyo abhAvasyApyabhAvopi abhinna dezakA ThAnAma abhinnapratibhAsena abhinno bhinnajAtIyaiH abhilApatadaMzAnAmaabhedajJAnataH siddhA ayamarthakriyAheturaayamevaM navetyevamavi nyAyavinizcayasya 66 63 67 66 66 48 76 63 65 37 71 74 31 79 76 74 68 avisaMvAdaniyamAda 80 79 azakteraNuvat asaJcAro'navasthAnamaasato jJAna 74 69 asaMzced bahirarthAtmA 40 39 47 45 69 46 43 36 92 71 59 32 62 77 30 69 69 49 91 43 76 66 36 46 84 alamarthena cennaivamati alpabhUyaH pradezAdIalpabhaidAgrahAnmAnaabasthAdezakAlAnAM avasthAntavizeSo'pi avazyaM bahirantarvA avazyaM sahakArIti avAntarAtmabhedAnAmAna 30 45 71 38 avikalpakamabhrAntaM avijJAtatathAbhAvaavinAbhAvasambandhaH aviprakRSTadezAdiraavirodhena vAgvRtteavirodhe'pi nityasya asAdhanAMgavacanamadoSo asiddhadharmidharmatve asiddhazcAkSuSatvAdiH asiddhasiddherapyarthaH asiddhi: pratibandhasyetyapare asiddhiritareSAJca asiddho vyavahAro'yaM asti pradhAnamityatra ahamasmIti vAkyAaheturAtmasaMvitteahaM mamAzravo bandhaH AkRtibhramavad yadvad Agama: pauruSeyaH AtmanA'nekarUpeNa AtmAdivyatirekeNa AtmA yo'sya pravaktAAtmIyeSu pramodAdiAdye parokSamaparaM AnumAnikabhogasyApyaAntarA bhogajanmAno AptavAdaH sa evAyaM AyAtamanyathA'dvaita AyurvedAdi yadyagaM ArAdapi yathA cakSuAkAsiddhate AlokyArthAntaraM kuryAt AvRtairAvRtaM bhAgeAsAditavizeSANAmaAstAM tAvadalAbhAdiraya Ahura balAyAtamaitaratra virodhaH kaH 42 69 44 76 73 70 47 68 50 35 74 40 78 85 50 73 32 33 39 80 53 78 31 77 32 32 59 90 31 88 72 84 30 60 91 89 93 31 31 91 40 85 35 84 44 67 73 81 42 39 Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ iti tarkamapekSeta iti naH karuNeSTamatyantaM idamevamiti jJAnaM idaM vijJAnamanyadvA indrajAlAdiSu bhrAntiindriyAdiSu naikatvaiSTaM tattvamapekSAto iSTaM satyaM hitaM iSTasiddhiH pareSAM vA uttarottaradehasya pUrvautpAdavigamadhrauvyaupamAnaM prasiddhArtha upalabdhezca hetutvAupalabdhyanupalabdhibhyAM upAdAnasya sUkSmatvAdyuubhayoktivadatroktau ekatA bhAvasAmyAccet ekatra nirNaye'nantakAryaekatra bahubhedAnAM ekAkAravivekena ekAnekamanekAntaM ekAnte cettathAdRSTeekena caritArthatvAt ekaM calaM calairnAnyaiH etatsamAnamanyatra etadatra ghaTAdInAM etena pUrvavadvItasaMyogyAetena pratyabhijJAnAetena bhinnavijJAnaetena bhedinAM bhedasaMvRetena yepi manyeranna pratyakSaM etena vittisattAyAH etenAtIndriye bhAvakAryaevaM yatkevalajJAnamaevaM hi sugatAdibhyo aMzagrahavivekatvAaMzayoryadi tAdAtmyaaMzupAtAnumAdRSTeH kathaJcit svapradezeSu kathanna saMbhavI vaktA katha mAtilakAtsthUlakathamevArtha AkAMkSAnivRkarmaNAM vigame kasmA karmaNAmapi karttA'yaM karmaNAmiti satkRtya karmAzleSaH pravRttAnAM karuNA svaparasantAnakalpanAyAmasAmarthyAt kalpanA sadasadattvena kAmaM sati tadAkAre kA rikArdhAnAmakAra canukramaH kAyazcitkAraNaM kAye tasmAnna te tasya kAryakAraNayorbuddhikAryAbhAvagaternAsti kAraNasyAkSaye teSAM kAraNAsaMbhavAkSepakAraNaM nAkSasaMghAtaH kAlApakarSaparyantakAlenaitAvatAnAptaH 74 82 92 68 36 67 93 77 53 62 46 92 76 91 85 90 61 30 59 73 kutazcit sadasadbhAvakenApi vipralabdho'yaM 55 32 33 54 85 92 73 48 44 78 70 44 kevalaM pratipattAraH kevalaM lokabuddhacaiva ko doSo yena nityatvaM kozapAnaM vidheyaM kRtakaH kSaNiko na krameNAzugrahe yuktaH krameNoccAryamANeSu kramotpattau sahotpattikSIrAdyairavijAtIyaiH gatvA sudUramapyevaM garbhe rasavizeSANAM 50 57 42 guNaparyayayornaikyam 67 42 63 76 35 61 guNaparyayavaddravyaM guNavaddravyamutpAdaguNAnAM guNasambandho gauravAdhikyatatkAryagrahAdigatayaH sarvAH grAhyagrAhakavadbhrAntiH grAhyabhedo na saMvitti citraM tadekamiti cedidaM citraM zUnyamidaM sarva codito dadhi khAdeti codyante zabdaliMgAbhyAM codyaM mahati nIlAdau jAtitadvadapohAdi jAtismarANAM saMvAdAjAtervipratipattInAM jAtyantare tathAbhUte jAyeran saMvidAtmAnaH jIvatIti yataH so'yaM jIvaH pratikSaNaM bhinnaH jIvaccharIradharmostu jJasyAvaraNa vicchede jJAtA dravyAdikArthasya jJAtvA vijJaptimAtraM jJAnajJAnamapi jJAnama jJAnajJAnalatA'zeSa 37 84 60 88 89 82 63 42 | jJAnAkAreSu saMketajJAyate na punazcitta 38 5 60 63 62 62 43 78 63 73 86 54 41 90 93 86 64 76 86 88 51 44 32 64 45 44 45 61 44 85 40 34 42 42 80 55 68 90 63 53 55 38 59 7.3 62 91 52 52 32 32 58 38 Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 jyotirjJAnAdivatsarva tataH satteti sAdhyante tataH sarvA vyavastheti tataH saMbhAvyate zabdaH tataH saMsAriNaH sarve tatastattvavyavasthAnaM tatastattvaM gataM kena tapasazca prabhAveNa tayoranupalaMbheSu tatkAryotkarSaparyantatajjAtIyamataH prAhutajjJAnapUrvakaM tarkyaM tattannimittakaH zabdaH tattatsvabhAvato jJAnaM tanna kAraNamityeva tatpratItyasamutpAdAtatpratyakSaparokSAkSatatpratyakSaM parokSe'rthe tatra tadgamakaM tena tatra digbhAgabhedena tatra doSaM bruvANo vA tatra nAzAdizabdAzca tatra bhAvAH samAH kecit tatra mithyottaraM jAti: tatra rUpAdiranyazca tatra zauddhodanereva tatra siddhamasiddhaM vA tatrAdyApi janAH saktAH tatrAnyatrApi vA'siddhaM tatrApi tulyajAtIyatatrApyanarthasaMvittau tatrAzaktiphalAbhAvau tatraikatvaprasaMgAccet tatraikatvaM prasajyeta tatraikamantareNApi tatraikamabhisandhAya tatraikaM kalpayan vAryaH tatraiva grahaNAt kiMvA tattvajJAnaprabhAveNa tattvajJAnamudetIti tattvajJAnAdyanutpAdahetutattvato'nupakAre'pi tattvArthadarzanajJAna tatsattAvyavahArANAM tatsamAnAsamAneSu tatsAratarabhUtAni tatsaMskArAnvayekSatathA'kSArthamanaskAratathA gocaranirbhAsaiH tathA cetsvaparAtmAnau nyAyavinizcayasya 91 tathA janakanyeSu tathA jJAnaM tathAkAra tathA tatpratiSedhe'pi tathArthe satyasambhUSNuH tathA na kSaNikAdInAM tathA nirAsravIbhAvaH tathAnekospi taddharma88 tathAnyaguNadoSeSu 37 76 59 C w y V g v u v w x o x 46 58 84 50 78 56 84 59 84 62 65 40 50 79 44 37 69 59 41 | tathAhetusamudbhUtaM tatheSTatvAdadoSo'ya 80 65 70 37 59 43 32 54 55 61 tathApi sugato vandyo tathA pratItimullaMghya tathA pramANataH siddhaM tathA bhUtAvizeSe'pi tathAyaM kSaNabhaMgo na tathA rAgAdayo dRSTA tathA vastubalAdeva bhedA tathA sattvamatattvaM vA tathA sarvatra kinneti 56 56 tathA sAkSAtkRtAzeSatathAhi darzanaM na syAt 55 tathaiva puruSatvAdera tathaiva vyavasAyaH syAtathaivAtmAnamAtmA'ya tadakiJcitkaratvaM na tadatadvastubhedena tadatadvAgavRttezca tadarthadarzanAbhAvAt tadarthadazino'bhAvAt tadanyatra samAnAtmAtadabhAve hi tadbhAva tadasattvamatattvaM vA tadAtmotkarSaNAyaiva 36 88 tadAdAvabhilASeNa 82 tadAbhAso vitaNDAditadAhArAdisAmAnya 82 55 tadeva vastu sAkAramanAkAra tadevaM sakalAkAraM tatsva tadarthavedanaM na syAt tadartho'yaM prayAsazcetyatadanekArthasaMzleSa tadanekAntAtmakaM tadabhAve'pi tadvAdasyA 89 58 54 tadgrahaH pratiSedho'sya taddRSTahAniranyeSAM 62 64 taddhi janmAntarAnnAyaM tadbhAvaH pariNAmaH syAt 52 tadbhrAnterAdhipatyena 43 tadrUpaM bhedamAropya tadvatyacodite'zakte 39 65 48 58 66 86 83 58 82 80 47 50 60 46 64 80 37 36 91 57 40 53 78 30 34 57 90 90 58 86 33 82 67 60 53 59 64 37 81 64 81 64 46 47 66 62 Inu x me 63 46 34 60 55 Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikAdhInAmakArAdyanukramaH nA 6 ( - urs" mur vur mm3090305urv"rrbour 5000060K tadviti svabhAvo'yaM tadviramya viramyaitat tadvivekena bhAvAccet dvacanakti tato nAnyat tadvacAptivyatirekAbhyAM tanmAtrabhAvo dRSTAnte tallakSaNaprapaMcazca tasmAd dRSTasya bhAvasya tasmAdanumiterarthaviSayatasmAd bhAvavinAzo'yaM tasmAdabheda ityatra samatasmAdanekarUpasya tasmAnnirAsravIbhAvaH tasmAtraikAntato bhrAntiH tasmAdvastubalAdevatasmAtsabhAgasantAnatasmAtsaMsAravaicitryaM tasya vastuSu bhAvAditasyAdRSTamupAdAnatasyApi dehAnutpatAdAtmyaniyamo hetutAdAtmyaM kena vAryeta tAdAtmyaM tu kathaJcit tAdAtmyAt pratyabhijJAnaM tAdAtmyena pRthagbhAve tAdRzo'bhAvavijJAne tAdRzo vAcakaH zabdaH tAneva pazyan pratyeti tAmAdiraktikAdInAM tAlvAdisannidhAnena tAvatA yadi kiMcita tAvatparatra zabdo'yaM tAvadbhireva pUryeta tIkSNaM zauddhodaneH zRMgaM tulitadravyasaMyoge tulonnAmarasAdInAM tulyazca guNapakSaNa teSAmeva sukhAdInAM dadhyuSTrAderabhedatvadarzanAdarzanAdhyAsAt darzanAdarzane syAtAM dIpayet kinna santAnaH dUradUratarAdisthaireka dezakAlAntaravyaptidRzyAdRzyAtmano buddhidravyaparyAyasAmAnyavizedravyaparyAyasAmAnyadharmidharmasya sandehe dhvanayastatsamarthAnAna ca kazcidvirodho'sti 49 na ca te'rthavido'rtho na ca dRSTevizeSo yaH na ca nAsti sa AkAraH na cAnantaramityeva | na cedvizeSAkAro 43 na cetsa parivarteta 76 na cetsa parivarteta bhAva eva 49 / nacaikamekarAgAdau na jAtaM na bhavatyeva na jJAyate na jAnAti 57 na tayoH pariNAmo'sti narte tadAgamAt siddhayet na dhiyo nAnyathetyete na nirodho nirodhe vA na bhavet pariNAmitvAna bhedeSu na sAmAnye na bhedo'bhedarUpatvAt namaH zrIvarddhamAnAya na yuktaM nigrahasthAnaM | na varNapadavAkyAkhyA na vikalpAnapAkuryAna vizeSA na sAmAnya na sarvayogyatA sAdhvI na svato nApi parataH na svapnekSaNikAdInAM na svasaMvedanAttulyaM naSTo vA nAnyathAbhUtaH na hi kezAdinirbhAso na hi jAtu viSa jJAnaM nahi zabdArthasambandho na hi sattvaM satattvaM vA nAtyakSaM yadi jAnAti nAnAkAraNasAmarthyAnAnAkAraikavijJAnaM nAnAtmavibhramAdevaM nAnAbhaM syAttathA satyaM nAnAyaM kramazo vRttenAnaikatra nacaikatra nAnaikapariNAmo'yaM nAnaikavacanAH zabdAH nAnaikAntagrahagrastAnAmarUpAdihetutvaM nAnyathAnupapanna71 nAnyathA viSayA nAvazyaM cakSurAdInA'smRte'bhilASo'sti nAzasyaikArtharUpasya nAMzeSvaMzI na te'trA nirNaye'nirNayAnmoho 64 nityasyApi sataH 39-90Vr 9ur Vvvrma9r09 Vob 39" ur ury 3 Vvbo Vvmro Mr Vror rurururr3 rrrror0000039ur-ur mo991020- .GOUSKWK 48 29 mornv 88 Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayasva kh 52 h 70 m l l l Sirritamina h w Mor 3 39 55 nityasyecchA pradhAnAdinityaM sarvagataM sattvaM nityaH sarvagato jJaH san niyamena na gRhNAti niranvayavinAze nirAkAretarasyaitat nirupadravabhUtasya nirvANamAha vedo'yaM nivikalpaM vikalpena nirvyApAro hi bhAvaH niHzreyasaM paraM veti nirvAsAtizayAbhAvAt nirvAsAtizayau yeSAM nekSate na virodho'pi naikAntakSAyikANAM narantayaM nirazAnAM naiSA vikalpanA no cepiMDo'NumAtraH no cedvibhramahetubhyaH nopAdhayo na tadvantaH nauyAnAdiSu vibhAnyAyena vijigISUNAm padArthajJAnabhAgAnAM paraduHkhaparijJAnAt paramANurato'nyo vA paramArthAvatArAya paramArthaMkatAnatvaparasattvamasattAsya parasyApyavirodhazceparAparavivekaikapariNAmavizeSA hi pariNAmasvabhAvaH parituSyati nAmaikaH parIkSAkSamavAkyArthaparIkSAkSamavAkyArthaparokSajJAnaviSayaH parokSo'pyavinAbhAvaparvatAdivibhAgeSu pazcAdanupalambhe'pi pAramparyeNa sAkSAcca pAramparyeNa sAkSAdvA pItadoSAzravAkAro puruSAtizayo jJAtuM pUrvapakSamavijJAya prakAzaniyamo hetoH prakIrNaM pratyabhijJAdau prakRtAzeSatattvArthaprajJAprakarSaparyantaprajJA yeSu paTIyasyaH pratikSaNaM vizeSA na 89 pratijJAto'nyathAbhAvaH pratipakSasthirIbhAvaH pratibhAsabhidAyAH pratibhAsabhidAM dhatte pratibhAsabhidaikatra prativyUDhastu tenaiva pratisaMhAravelAyAM pratItipratipakSaNa pratyakSapratisaMvedyaH pratyakSamaMjasA spaSTapratyakSalakSaNaM jJAnaM pratyakSalakSaNaM prAhuH pratyakSAgamAyoriSTaM pratyakSAgamayoriSTaM pratyakSANAM parokSApratyakSAnupalaMbhazca pratyakSAnupalaMbhAbhyAM pratyakSAbhAprasaMgazcet pratyakSe'rthaparicchedo pratyakSe'rthe'nyathApratyakSe'rthe pramANena pratyakSe'pi samAnAnya30 pratyakSaM karaNasyArtha pratyakSa kalpanApoDaM pratyakSaM tadguNajJAnaM pratyakSaM na tu sAkAraM pratyakSaM paramAtmAnamapi pratyakSaM bahirantazca pratyakSaM mAnasaM cAha pratyakSaM yadi bAdhyeta pratyakSaM zrutavijJAnapratyanIkavyavacchedaprapratyabhijJAdinA siddhaceta pratyabhijJA dvidhA pratyabhijJApramANaM pratyabhijJAvizeSAt pratyayaH paramAtmAnapratyeti na pramAhetu pradaryaH punarasyaiva pradezAdivyavAye'pi prapede sarvathA sarvavastuprapaMco'nupalabdhernA prabhavaH pauruSeyo'sya 80 prabhu: sAkSAtkRtAzeSa33 pramANapUrvikA nAnyA pramANamarthasambandhAt pramANamavisaMvAdAt 78 pramANamAtmasAtkurvan oo pramANasAdhanopAyaH 48 pramANasya phalaM tattva 000 999murr909/Vmvor VV movo W4 47 lm h 83 m Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANaM saMbhavAbhAvapramAhetutadAbhAsapramite'pyaprameyatvAt pramito'rthaH pramANAnAM prayogavirahe jAtu pralapantaH pratikSiptAH pravakteti dhiganAtmapravAha ekaH kinneSTaH pravRttedhyandhimevatat pravRttervyavahArANAM prasaktaM rUpabhedAccet prasaGgaH kimatadvRttiH prasajyetAnyathA tadvat prasiddhAzeSatattvArtha prasphuTaM viparItaM vA prAmANyamavisaMvAdAt prAmANyaM kathamakSAdau prAmANyaM nAgRhIte'rthe prAmANyaM yadi zAstraprAyazo'nyavyavacchede prAyazo yogivijJAnaprAyeNaikasya tAdrUpyaM prokSitaM bhakSayenneti phalAbhAvAdazaktezca babhUveti vayaM tAvadbahu balIyasyabalIyastvAt bahubhedaM zrutaM sAkSAt bAdhakAsiddheH spaSTAbhAt bAlAnAM hitakAminAmatibuddhaH zuddhaH pravakteti buddhipUrvairyathAtattvaM buddheH puruSa bhAvanAdabhyupaitisma bhAvanApATavAd buddheH bhAvAntarasamArope'bhAvibhAvo'bhAvazca vRttInAM bhAsate kevalaM no cet bhinnamantarbahiH sarva bhUtAnAmeva keSAJcit bhedajJAnAt pratIyete bhedavaddharmiNaH kRtvA bhedasAmarthyamAropya bhedAnAM bahubhedAnAM bhedAbhedavyavasthaivaM bhedAbhedAtmano'rthasya bhedAbhedI prakalpyete bhedinAM pratyabhijJeti bhede'pi vasturUpatvAnna bhedo vA sammataH kena bhrAnteH puruSadharmatve 2 kArikArdhAnAmakArAdyanukramaH 75 74 maNibhrAnterapi bhrAntau malairiva maNividdhaH mArgastadviSayazceti mAnaM vastubalAdeva mithastattvaM kutastatra mithyAjJAnamanAtmajJaM mithyAjJAnAdanirmokSaH mithyAtvaM saugatAnAM mithyApratyavamarzebhyo mithyAbhayAnakagrastaiH 61 mithyAvikalpakasyaita 62 92 90 33 82 40 69 65 52 32 29 35 54 83 46 81 35 51 68 51 58 yathA bhUtAvizeSe'pi yathA vacanasarvajJakArya 37 62 yathA sattvaM satattvaM vA 74 yathaivAtmAyamAkArama 39 yadA yatra yathA vastu yadi kiMcadvizeSeNa 29 42 43 64 53 78 72 64 40 mithyAvikalpavijJAnamithyaikAntapravAdebhyo mithyottarANAmAnantyAt mokSajJAnAt pravartante yatastattvaM pRthaktatra yattAvat karuNAvattvAt yathA kArya svabhAvo vA yathA kSaNakSaye'NUnAM yathA caitanyamanyatreyathA'janakajanyeSu yathArthamayathArthaM vA yathA nizcayanaM tasya 71 46 73 61 40 53 yadi kecit pravaktAro yadi caivaMvidho nityo yadi zeSaparAvRtteH yadi svabhAvAd bhAvo'yaM yaddezato'rthajJAnaM tadiyadyapyanAtmavijJAna yanna nizcIyate rUpaM 45 60 yasyApi kSaNikaM jJAnaM 45 yA dRSTA so'nvayo yAvatprakRSyate rUpaM 59 68 yAvadAtmani tacceSTA 46 yAvantIndriyacetAMsi 40 yastAvat karuNAvattvAyasminnasati yajjAtaM yuktAyukta parIkSaNakSama yugapad bhinnarUpeNa yena sAkSAtkRtAstena yo'nyathA saMbhavI yo hetorAzrayo'niSTe: rAgAdayaH sajAtIyarAgAdisAdhanAH spaSTA w 38 84 88 84 37 89 89 93 47 38 31 82 91 80 88 37 83 75 71 62 65 34 56 60 78 37 34 35 92 90 87 45 60 29 89 56 89 73 48 76 77 31 51 94 62 85 87 79 89 77 Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 rAgadveSau vihAyaiva rUpAdidarzanAbhAvAt rUpAdIni nirasyAnyanna lakSaNaM tu na karttavyaM lakSaNaM samametAvAn liMgasAMvRtayostulyA lokato vAnugantavyA vacanaM sAdhanAdInAM vAgarthadRSTibhAgeSu vAcAmapauruSeyINAM vAco viruddhakAryasya vAcaH pramANapUrvAyA: vAJchanto vAna vaktAraH vAdI parAjito'yukto vAsanAbhedAd bhedo'yaM vikalpAnAM vizeSAcca vikalpairuttarairvetti vikalpo'rthakriyAkAravicitraM grahaNaM vyaktaM vicchinnapratibhAsinyo vicchede hi catuH satyavicchedo varamucchedAt vijJaptivitathAkArA vijJAnapratibhAse'rtha vijJAnamaMjasA spaSTaM vijJAna vyakti zaktyAdyA vitathajJAnasantAna vitathetaravijJAne vitatho'vitathazcApi viparyAso'pi kinneSTaH viplutAkSamanaskAraviplutAkSA yathA buddhiH vibruvANo bruvANo vA vibhrame vibhrame teSAM vimukhajJAnasaMvedo viruddhadharmAdhyAsaH viruddhadharmAdhyAsena. viruddhAsiddhasandigdhavyati viruddhAsiddhasandidhA viruddhAsiddhasandigdhaiH virodhAt kvacidekasya virodhAdanvayAbhAvAt virodhAnupalaMbhena vilakSaNArthaM vijJAne vivakSAnirapekSAste vivakSAmantareNApi vizeSakalpanAyAM syAd vizvalokAdhikajJAne viSamo'yamupanyAsaH viSayajJAnatajjJAna nyAyavinizcayasya 88 64 68 51 52 75 71 81 58 89 77 87 77 80 43 63 38 38 30 43 51 83 40 48 84 44 36 73 58 39 36 36 80 37 32 48 46 41 66 79 52 76 68 48 77 77 65 83 35 34 viSayendriyavijJAnavIkSate kiM tamevAyaM vedanAdivadiSTaM cetvedasya pauruSeyasya vaMzAdisvaradhArAyAM vRttAvapi na tasyedaM vyaktaM vyaktaM sadA vyaktaM vyavatyAvaraNavicchede vyavacchedasvabhAveSu vyavacchedAvisaMvAda vyavasAyAtmasaMvAdya vyavahAravilopo vA vyavahArAdinirbhAso vyavahAro bhavejjAtivyAkhyAtAro vivakSAtaH vyAdhibhUtagrahAdInAM vyApyavyApakabhAvo'yavyAmohazabalAkAra vyAvRtti pazyataH kasmAt zaktAvatizayAdhAnaM zaktibhede tathA siddhi: zabdabhAgAH svahetubhyaH zabdArthayorvikalpena zabdAderupalabdhasya zabdAdyayogavicchede zabde'pi sAdhayetkena zabdotpattivinAzAstatsAzarIragrahaNaM yena tadguNaH zaSkulI bhakSaNAdau cettAva zAstrajJAnaM tathaiva syAt zAstre duravagAhArthatattvaM zAstranirvartitaiH zAstraM tallakSaNa zAstraM zakyaparIkSaNe'pi ziraH pANyAdimattvAdyA zeSavaddheturanyo'pi zrotrAdivRttiH pratyakSaM sa evAyaM samazceti sakalagrahasAmarthyAt sakalajJasya nAstitve sakalAgrahaNAtteSAM sakalaM sarvathaikAntasajjJAnapariNAmAtmasati bhrAnteradoSazcet sattAyogAdvinA santi sattA saMpratibaddhaiva sattvamarthakriyA'nye vA satpratyakSaM parokSArthe satprameyatvayornAsti satyapyanvayavijJAne 31 39 51 85 86 67 50 86 59. 75 52 35 41 37 90 54 74 72 57 70 60 88 87 47 75 70 79 61 51 85 91 82 92 81 77 76 52 58 73 84 88 81 88 38 50 76 76 69 69 74 Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikArdhAnAmakArAdyanukramaH 78 49 02 99 bw me to .13 45 89 satyapyekArthakAritve satyamarthabalAdeva satyamartha tathA sarva satyAkArAvabodheSu satyAntArthatA'bhedo satyAlokapratIte'rthe satyaM tamAhurAcAryA satyaM parisphuTaM yena satyaM parisphuTaM yena satsaMprayogajatvena sadbhinnapratibhAsena sadasajjJAnazabdAzca sadasajjJAnasaMvAdasadApi savikalpAkhyAsadApi sarvabhAvAnAM sadotpAdavyayadhrauvyasadRzAtmani sambandhasadRzAsadRzAtmanaH sa dRSTAntastadAbhAsA: sadvRttakevalajJAnaH santAnaH sa parocchedAsantAnaH sa parocchedAsantAnasamudAyAdisantAnasyAtmano veti santAnasyAtmano veti santAnAntaravaccetaH santAnAntarasadbhuteH sandehalakSaNAbhAvAt sandehe'pi ca sandehaH sannidhAnaM hi sarvasmisannivezAdibhirdaSTaH sannivezAdivadvastu sa punarbahudhA lokavyavasa pratyastamitAzeSadoSo sa pratyastamitAzeSaniyasamakSasaMvido'rthAnAM samagrakaraNAdInAmasamarthaM svaguNarekaM samayastatprakAreSu samayastatpramANatve samavAyasya vRkSo'tra samAnapariNAmAtmasamAnapariNAmAtmasamAnapariNAmazcedasamAnapariNAmena samAnabhAvaH sAmAnya samAnAkArazUnyeSu samAnArthaparAvRttAsamAnAdhArasAmAnyasamAnaM kenacit kiMcit 67 | samAropavyavacchedaH 85 sampradAyAvighAtena samprItiparitApAdisambandhaniyame'nyasambandho yatra tatsiddheH sambandho yatra nirmAtaH samyagjJAnAMkuzaH satyaH samyagjJAnaM vyavasthAyA sa yukto nizcayo 77 sarUpasarUpaM vA savarNapadavAkyAnAM savikalpAvinAbhAvI sarvajJapratiSedhe tu sarvato'kSamayaM jyotiH sarvatra pariNAmAdau sarvatraiva na dRSTAnto sarvathArthakriyAyogAt sarvathA nAsti sAmAnya sarvathA vitathArthatvaM sarvathA zleSavizleSe sarvathA sadupAdeyaM sarvathaikAnta vizleSe sarvathaikAntavizleSe sarvaprakAzasAmarthya sarvabhedaprabhedaM sat sarvametacchRtajJAnaM sarvasantAnavicchedaH sarvAtmanAM niraMzatvAt sarvArthagrahasAmarthAt sarvArthAnAmanAdisarvArthAnAmanekAtma sarvArthAnyAsamaH zabdaH 87 sarvAnyasadRzaH zabdaH 82 sarve'rthAH dezakAlAzca 71 sarvaikatvaprasaMgAdidoSo72 sarvaikatvaprasaMgo hi sarvaM samAnamarthAtmAsahadRSTaizca dharmestanna sahazabdArthadRSTAsa hi zabdArthasahopalambhaniyamAnnAsAkalyena prakAzasya sAkalyeneha sAmAnyavizeSasAkSAtkartuM virodhaH kaH sAGkarya vyavahArANAM sAtmIbhAvAdvipakSasya 49 sadRzAnAM prabandho'yaM sAdRzyAt pratyabhijJAnaM sAdRzyAdyadi sAdhUktaM 59 sAdRzyAnnaikarUpatvAt 83 38 49 45 56 45 47 Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 nyAyavinizcayasya 990501 00/ormom ory 99 sAdhanAtsAdhyavijJAnasAdhanaM prakRtAbhAve'nupasAdhAdisamatvena sAdhyasAdhanabhAvo na sAdhyasAdhanasaMkalpaH sAdhyAbhAsaM viruddhAdisAdhye sati virodho'yaM sAdhyaM zakyamabhipretaM sAmagrIvihitajJAnasAmAnyaM ca vizeSAzca sAmAnyaM cedapohinAM sAmAnyabhedarUpArthasAmAnyamanyathAsiddhaM sArUpye'pi samanveti sAsnAdInAM siddhamarthakriyAsattvaM siddhamekamanekAtmasiddhahiMsAntasteyasiddhe tatkimato jJeyaM siddhaM pravacanaM siddhaparasiddhaM zrutendriyAtItaM sukhaduHkhAdisaMvittesukhAdiviSayaH sugato'pi mRgojAtaH sunizcitamanekAntamasUkSmasthUlatarA bhAvAH sUkSmAntaritadUrArthAH sUcayanti hi karmANi sUtreSveva tayoruktau saMkSepeNa kvacit saMkhyAdisamabhAve'pi saMghAto hetureteSAM saMbhavatyapi mAtrANAM saMbhAvitAnyarUpANAsaMyogasamavAyAdisaMvAdAsaMbhavAbhAva 52 | saMvedanaM na tebhyo'pi saMzayAdiprasaMgaH saMsAt sarvabhAvAnAM saMsargo nAsti vizleSAta 41 saMsaret pariNAmAtte saMsAriNAM tu jIvAnAM skandhastu sapradezoM'zI skandho mAtrAnurodhena sthUlaspaSTavikalpAsparzo'yaM cAkSuSatvAnna syAdasaMbhavatAdAtmyasyAdvAdaH zravaNajJAnasyAdvidhipratiSedhAmyAM svacittamAtragartAvatArasvataH sAmarthyavizleSasvataH siddharayogAcca svatantratve tu zabdAnAM svatastattvaM kutastatrasvato hi pariNAmo'yaM svanivRttau yathA takSA svabhAvakAraNAsiddhesvabhAvavyavasAyeSu svabhAvAtizayAdhAnaM svalakSaNamasaMkIrNa svasvabhAvasthito svAtantryadRSTabhUtAnAM svApamachAdyavasthopi hitAhitAptinirmuktihetutvena paraisteSAM hetureva yathA santi hetuzcAnupalaMbho'yaM hetvAtmanoH paraM hetu: hetvAbhAsA viruddhAkhyAH 72 heyopAdeyatattvasya heyopAdeyatattvArtha 9 Vmvvr vogp VNOK 0 0NMar mr9 Mrs . NNY N 58 * * * * * * * * 48 Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. pramANasaMgrahasya kArikA nAmakArAdyanukramaH. : . 97 106 ora orronormorrorar 103 112 112 100 103 126 107 bh akramaM karaNAtItaM akrama sa ca bhedAakSajJAnamanekAntaacetaH karuNAtyantaajJAtaH saMzayAsiddhaatatkAryavyavacchedeadRSTadoSazaMkAadhyakSasyAparIkSaadhyakSa sarvavijJAnaM anumAnasamAsArthaantaH jyotiH svataH antaraMga svataH siddhaantAntAvasiddhAyAM anyathAnizcitaM sattvaM anyathAyogataH anyathAsaMbhavajJAnaM anyathAsaMbhavAanyathAsaMbhavAbhAvaanyathAsaMbhavo anyonyanirapekSANAanvayo'nyavyavacchedo apekSaH sadanekAntaM apratyakSe'pi dehe abhAvasyAnapekSatvaM abhirUDhastu paryAyaiavinAbhAvasambandhe asiddhaH siddhasenasya aheturanyaheahaM mamAzravo AtmajJAnAdibhedAAtmano doSasambandhaAtmAdibhedamAzritya Atmaiva matimAn AvRtarAvRtaM bhAga iti tarkamapekSeta utpAdavigamadhrauvyaM ekatra nirNaye'nantaekAntAzraye ekaM calaM calainyiH karmaNAmiti satkRtya kalpanA cArthasambandhakAryakAraNasantAnakAlenaitAvatA'nAptaH kUTasthasya sataH kRpA svaparasantAna kSaNasthAnamasatkArya| guNayogaviyogAbhyAm citraM zUnyamidaM sarva 122 jAtyantaropalambhena 111 jIyAt trailokyanAthasya 108 jJasya vibhramasaMzleSe 122 jJAnaM pramANamAtmAde106 tataHsarvA vyavastheti 121 tatra citraM bhavedeka101 tatra mithyottaraM jAti121 tatraikamarthakada buddhe tathArthajAtidharmA 111 tathA sadvyavahArAya 107 tathAhi sarvahetUnAM 106 tadabhAve pramANAbhaM 101 tadayaM bhAvaH svabhAveSu tadAbhAsau viparyAsa tAnyeva pazyan 104 dravyaparyAyayorbheda126 tulonnAmarasAdInA107 dravyaparyAyasAmAnya dravyaparyAyasAmAnya107 dravyasAmAnyasaMhAra113 dvadhA samantabhadrasya 126 na kazciccetano jJAtA nayadrayavibhAgena 114 nayo jJAturabhiprAyaH 122 nahi taiH sarvathA 122 nAbhAvasya prameyatvaM 125 nAmarUpAdihetutvaM 112 / nityaH zabdArthasambandhaH nityamekamanekatra niraMzaM karmasaMyogA102 nirvyApAro hi bhAvaH 100 naigamaH saptadhA zAsti 112 | padAdisattve sAdhutva paryAyAd vyatirekA110 parAparavibhAgaka102 parokSaparatantrANAM parokSo'pyavinAbhAvaparokSaM pratyabhijJAdi paraMjyotiranAkAraM 98 paraMjyotiranAbhAsaM puruSAtizayo'jJeyo 122 prakRtArthAvidhAte'pi sr mr 114 126 127 103 107 124 ow MMor 100 100 107 126 116 126 103 125 122 101 126 OMG 116 Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 pramANasaMgrahasya KRE 126 111 117 126 122 119 124 122 111 110 prakRtAzeSatattvArthaprakramArthAvizeSaNa prakriyAvyatirekeNa pratijJA'sAdhanaM pratyakSanirNayAnate pratyakSasyApi sAmagrIpratyakSaM tadguNo jJAnaM pratyakSaM niSkalaM zeSaM pratyakSaM vizadaM jJAnaM pratyabhijJA tataH pratyabhijJA phalaM pramANanayanikSepApramANamarthasambandhApramANamAtmasAtkurvan pramANaM kvacidekasya prameyatvaM niraMzAnAM prAmANyamaprasiddhArthaprAmANyaM yadi zAstrapretyabhAvAtyayo mAnamatizrutAdau yathArthamayathArtha vA yathA vibhramavicchedAyadadRzyamasaMjJAnaM lakSaNaM samametAvAn vAJchanto vA na vaktAraH vijJAnaguNadoSAbhyAM vijJAnasyaikarUpatve vitathajJAnasantAnavibruvANo'bruvANo vA viruddhAvyabhicArI syAt viruddhAvyabhicArI syAt viruddho'kiJcitkaro vivarttaH sarvathaikAnte vizvaM sarvagataM sattvaM vyabhicArAdanirNItaM vyabhicArI vipakSe'pi vyApyavyApakayorevaM zabdo liMgAdibhedazabdaH zabdAntaraM zabdaH svayaMbhuH zAstrArthajJAnasaMvAdaH zAstraM satyaM tapo dAnaM zUnyasaMvRtivijJAna125 | zrImatparamagaMbhIra 111 satpravRttinimittAni satyaM tamAhuvidvAMso 101 sadarthaniyataM jJAnaM sadvattipratiSedhAya 107 sadasadvyavahArAya sa pratyastamitAzeSa samarthavacanaM vAdaH 101 samartha svagaNareka samAnapariNAmArthe 126 samprekSe nitarAM samplavaH sarvabhAvAnAM 03 sambandhayogataH sthAna01 sambandhAntarato nAsti 102 samyagjJAnAGakuzaH satyaH sa viruddho'nyathAbhAva127 sarvathAnyonya115 sarvathA bhAvAt sandehe 126 sarvathA vibhrame tasya sarvamekaM sato'bhedAsarvasvAzrayasambandhe sahakramavivakSAyAM sahopalaMbhaniyamo101 sahopalaMbhaniyamaH 101 sAdhanaM tattvavijJAna103 sAdhanaM prakRtAbhAve 103 sAdhyAbhAsaM yathA 113 sAdhye paratiraskAra111 / sAdhyaM zakyamabhipreta111 siddhe'kiMcitkaro 111 siddhaM pravacanaM 100 | sukhAdiviSayaH 102 saMcayApohasantAna saMbhavapratyayastarkaH saMzayAddhatvabhAve105 spaSTaM sannihitA syAdajagraM parApekSa svanizcayaphalApetaM 115 svabhAvaparabhAvAmyAM 98 svalakSaNamasaMkIrNa 107 109 106 126 102 122 115 99 109 119 102 102 113 102 110 97 126 113 24 103 6 5. pramANasaMgrahagatAni avataraNAni. kSINAvaraNa:samadhigatalakSaNo'pi sana vicitrAbhisandhiH anyathopadezayet nApratyakSamanumAnavyatiriktaM mAnam 10 nApratyakSa pramANaM na paralokAdika 116 prameyamananumAnamanAgamaM ca 101 Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. laghIyastraya-nyAyavinizcaya-pramANasaMgrahAntargatAnAM lAkSaNikAnAM dArzanikAnAM ca nAmnAM sUciH / akalaMka 17. 15,26.16,52.11; 91. 12. | agni 69. 21; 79. 13; 85. 20. akalaMkamaMgalaphala 94. 9. agnijanmaiva dhUmaH 10. 14. akalaMkaratnanicayanyAya 81. 21. agniratra dhUmAt 10.11. akasmAdgrAhin 125. 14. agnisvabhAvAvirodha 10.14. akAryakAraNa 112. 6. acala 13. 26,102. 28; 112. 23. akAraNa 47. 29,107. 3; 124. 26. | acalAtmaka 65. 19,107. 21,108.18,24, akAraNavizeSauSadhavat 119.13. 28, 30; 109. 1; 114. 22. akiJcitkara 1.15, 32. 22, 23,110. 6, acintA 98. 7. 22, 30,111.4; 113. 27.. acetana 12. 16; 119. 6; 120. 10. akiJcitkaravistara 66. 23,79. 3. acaitanya 57. 25. akiMcitkarArekAviparyAsaparAkrama 125. 13. | ajagaramukhakuharaparipatana . 108. 15. akiJcitkarArekAviparyAsAnivRtti 97.12. ajaya 113. 10. akiJcitkAraka 79. 25. ajanakajanya 65. 10. akRtakatvAsiddhi 105. 28. ajanyajanakakartRsahabhAvaniyama 105.14. akRpAlu 41. 17. ajIva 11. 7. akrama 15. 2, 24. 18; 52. 11; 99. 8, 12; ajJa 39.8; 72. 1. 100.17,102. 17; 105.4;112.6; ajJasvabhAvAtman 14. 12. 118. 19; 126. 13. / ajJAta 110. 9,10,111. 10. akSagocara 43. 18. / ajJAtAkiMcitkarAbhidhAna 113. 20. akSagocaracetas 50. 15. ajJAnarUpahetu 40. 23. akSajJAna 58.3, 97. 16. | ajJAnasvabhAva akSajJAnAnuja 50. 22. ajJAnAdi 120. 2. akSaNika 12. 5. ajJeya 116. 17. akSaNikakAraNa 12. 27. aJjanAdivat 120.4. akSadhI aNu 43. 18,44. 17; 68. 1471. 15,72. akSabuddhi 15. 18,51. 8. 9,73. 3,879. 20102. 13. akSamaya 78. 13. aNumAtra 41. 24. akSaya 43. 25. aNupArimANDalyakSaNabhaMgAdyavIkSaNa 6.10. akSaliMgadhI 9.20. | atatkAryavyavaccheda 108. 8. akSazabdArthavijJAna 16. 3. atatkAryavyAvRtti 107. 6. akSasaMghAta 63. 22. atatkAraNavyAvRtti 117. 12. akSArthamanaskArasattvasambandhadarzana 52. 4. atatkAlAdi 35. 10. akSArthayoga 2. 19. atattva 37. 20, 24, 27. akSAdi 54. 2, 63. 10,83. 25; 99. 1. atatparicchedavyatirekaniyama / 110. 1. akSAnapekSaNa 91. 26. atatphalaparAvRttAkArasmRtihetu 72. 11. akSAnubhUta 50. 30. atadarthanivRtti 33. 11. akSiNI visphAlya 111. 24. atadarthaparAvRtta akhilajagat 31. 29. atadArambhatayA 48. 18. agavayanizcaya 7.12. atadrUpa 10.1. agocara atavRtti 52. 2. agRhIta 46. 19. atadvayAvRttitulyarUpa 124. 5. 1. pariziSTe'smin lAkSaNikAH zabdAH sthUlAkSareNa nirdiSTAH / sthUlAGkAH pRSThasaMkhyAdyotakAH sUkSmAGkAzca paGaktisaMkhyAbodhakA jJeyAH / Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 laghI0 nyAyavi0 pramANasaMgrahAntargatAnAm ataddhetuphalavyAvRtta 120.16. | arthakriyAhetu atadetuphalApoha 30.8; 49. 1,56. 4. arthagrahaNa 2. 24. ataddhatuphalApohanirNaya 108. 12. arthagrahaNazakti 2. 23. atAdAtmyasvabhAva 68. 22; 107. 9. arthajAtidharma 106. 27 atAdrUpya 15. 24. arthajJAna 20. 18,30. 23, 109. 25. atikaraNapratyayAtyaya 98. 25. arthajJAnanivRttilakSaNa 110.11. atiprasaMga 56. 29, 104. 5,112. 28. arthajJAnavivakSAprayatnavAyUdIraNAkaraNaatimahApApa ' 29. 9. vyApArAvizeSa 124. 16. atiyuktimat 38. 18. arthajJAnavivekapratibhAsa 112. 29. atirUDhAnuvAda 42. 25. arthajJAnasmRti 34. 25. atirekavyatikarasaMkaraprasaMga 119. 4. arthatattva 10.4. atireki 88.9. arthadarzanAdiguNayogaviyoga 117. 28. atilaukika arthanaya 24. 23, 123. 20. ativRtti 73.3. arthaparyAya 123. 28. atizaya 94. 1,102. 29,105. 7. arthaparigraha 18. 9, 127. 3, 20. atizayAdhAna 70. 19. arthapariccheda 32. 22. atisUkSmekSikA 14. 23. arthapratibimba 32. 27. atIta 15. 21; 33. 24. arthapratinimittapradezAdisahacArin 120. 29. atItakAryakAraNatA arthabala atItatamavat 20. 8. arthabalAyAta atIviSaya arthabhedakRt 15. 7, 24, 25, 26, 25. 7. atItArtha 5. 18. arthamAtrAvabodha 75. 2. atItAnAgatAdi 53. 25. arthamAtropayoga 108.8. atIndriya 19. 9; 21.854. 4,115. 30; arthavAkpratyayAtmabheda 25. 21. arthavid 72. 2; 125. 6. atIndriyajJAna 2. 8. arthavivekApratibhAsana 48. 13. atIndriyapratyakSa 21.8, 97.6. arthaviSayatvanirAkRti 54. 16. atIndriyamat 99. 9. / arthavyabhicAritva 22. 16. atIndriyArthadarzin / . 2. 13. artharAzi 44. 12. ataulya 44. 12. artharUpa 33. 20. atyakSa 42. 23, 11. 17. arthasambandha 61. 11, 126. 20. atyantabhAvAnupalabdhi 105. 26. arthasArUpyabhRt 20. 9. atyantAbhedabhedI 48. 20. arthasiddhi 3. 24, 108 4. atyantabhedokti 23. 21. / arthasaMvAda 99. 14. atyAdarArAdhin ___94. 6. arthasaMvAdana 81. 12,127. 22. atyAsanna 43. 18. arthasmati 34. 25. artha 3. 23. arthAkAravikalpaghI 2. 19. artha 18. 12; 20.16, 22. 190.14; 114. . arthAkAraviveka 46.2,48. 18. 26; 121. 23; 123.24; 125. 3. arthAtizayavaidhurya 99. 18. arthakRt 100. 25. arthAtman 48. 11. arthakriyA 1. 9;4.3, 5, 6; 12. 3, 5, 76.28; arthAtmAsaMbhAvyAkAraDambara 110.13, 123. 25. arthAdhigama 125. 5. arthakriyAkAraviSayatva 38. 22. arthAnukArin 97.9. arthakriyAkAritva 110.18. arthAntara 44. 6,24; 124. 15. arthakriyArthI 3. 11. arthAntaratvokti arthakriyA'yoga 48. 22. arthAntaraprasUti 113. 2. arthakriyAvirodha 107. 8. arthAntaravyakti 118. 18. arthakriyA'sattva 70. 4. arthAntarasambandhavaikalya 119. 17. arthakriyAsamartha 4. 5, 14. 22. arthApatti 7. 26. arthakriyAsaMbhavasAdhana 12.15. | arthApattyanumAnopamAnAdIni 21.11. Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lAkSaNika-dArzanikanAmasUciH arthAparisamApti 80. 21. | ananyasAdhana 43. 30. aptyinApti 22. 20. ananvaya 80.300104.15; 108.5,109.16. arthAbhAvavikalpa 103.20. | ananvayAdidoSokti 80.11. arthAbhidhAnapratyayAtmaka 14. 19. anapAyi 41. 16. arthAbhidhAnapratyayAtmakavyavahArAnukUlya 24. 12. anapekSA 100. 22. arthAzraya 127. 19. anapekSitasAdhana 40. 28. arthotpitsudeza 13. 24. anabhivyakti 33. 24,118. 19. arthopakAra anala arthopalambhAdyavasAyasAmarthya 97. 13. analadhUma 74. 10. adRzya 54.2; 108. 18, 119. 5. anavadhAraNa 57. 1. adRzyaparacittAdi 6. 3. anavayava 6; 111.14. adRzyAtmaka 6.6. anavaratavyAmohasamudayavaza 119. 29. adRzyAnupalabdhi anavasthAdidoSAnuSaMga 107. 9. adRzyAnupalambha 108. 21. / anavasthAna 7. 1,32. 7, 60. 29, 100. 6, adRzyAnubhavAtman 83. 17; 122. 10. 10,20,24,27, 101. 24; 102. 207 104. 8, adRzyetara 112. 29. 106.9, 108.11,13, 113.14,29,115. 21; adRSTadoSazaMkA 91. 20; 122. 5. 119. 3, 120. 9, 29, 121. 3, 125. 6, 30. adRSTaparikalpanA 62. 7; 120. 9. anavasthAsaMkaraprasaMga 117. 7. adRSTapratibandhArthAbhidhAna 9.23. anavasthiti 6. 27, 43. 19,92. 24. adRSTasvabhAvakArya 9.15. anazvara adRSTikalpanA 57. 25. anAkAra 118. 7. adoSodbhAvana 80.20. anAkAranirIkSaNa 48.10. advaya 36. 20; 38. 7,24. anAgata nirNaya 25. 1. advaita 40. 31. anAgatapariNAmavizeSa adhaUrdhvavibhAgAdipariNAmavizeSa anAgataviSaya 25. 4. adharma 21. 16. anAgataviSayatvanirNaya 15. 14. adharottarAdijJAna 7. 25. anAgama 115.18. adhikaraNa 111. 25. anAtmajJa / - 89. 17. adhigatArthAvisaMvAdi 17. 9. anAtmajJatAparigataM tamaH 120. 17. adhigama 20. 25,119. 12. anAtmavijJAnabhAvAnAsaMbhava 89. 12. adhiSThAnabheda 121. 4. anAdi 25. 26, 85. 10, 87. 6, 117. 2, adhyakSa 31. 13; 43. 23; 51. 23; 106. 4. 123. 31. adhyakSatA 60. 9. anAdinidhana 11. 27, 40. 10:109. 22. adhyakSa liMgataH 49. 27. anAdinidhananirbhAsa 120. 1. adhyakSAdivirodha 51.11. anAdivAsanA 82.30. adhyavasAya anAdisampradAya 86.4. adhyavasAyinI anAdisambandhaprasaMga 104. 9. anartha 42. 3,84. 31. anAdisambandhavittin 119. 18. anarthanibandhin 111.20. anAdyananta anakArazaMka 34. 3. anAdhipatyazUnya 41. 6. anarthAnakasantAna 37. 11. anApta 86. 6, 98. 27. anadhigatArthAvagraha 99. 18. anAbhAsa 99.8. anadhyavasAya 100. 3. anAvRta 102. 28. anadhyavasAyAdinimitta anAzvAsa 9. 12, 24,116. 12. ananukRtAnvayavyatireka 19. 27. anAhitavizeSaguNotpattivinAzAsaMbhava 118. 17. ananumAna 101. 23, 115. 18. anirNaya 73.11, 120. 24. anantakAryakAraNatekSaNa 30. 7, 99. 4. anirNItiphala 20. 25. anantadhAtmakatA 21.21. anityatva 6. 23, 104. 3,105. 24, 110. ananyavat 48. 23. / 18, 114. 20. ananyavedyaniyama 115. 12. | anindriyapratyakSa 21. 7, 97. 5. Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 laghI0 nyAyavi0 pramANasaMgrahAntargatAnAm anirmokSa 89. 29. | anekAtmaprazaMsana 42. 10. aniyatasnigdharUpa 121. 14. anekAtmasAdhana 57. 23. aniyama 98.11. anekArthakriyAkArina anizcitaparApara 47. 6. anekAnta 3.24, 21. 19; 25.18, 47. anizcitavipakSavyAvRtti 108.4. 6,50. 10,97. 16. anukampApara 29. 12. anekAntanaya 4. 20. anukramagrahaNaniyamAnupapatti 118. 22. anekAntanirAkaraNa 22. 4. anubhUtavikalpa 100.. 2. anekAntanirAkRti 25. 14. ananmatta 4. 4. anekAntabhAk 17.13. anupakAra 55. 10; 117. 25. | anekAntavidviS 79. 13, 29,89.29, 113.23. anupayoga 107. 24, 127. 15. anekAntaviSaya 21. 25. anupalabdhi 105. 2, 17; 110. 3. anekAntasiddhi 3 18, 6.15, 16. 22,107. anupalambha 2.13,75. 14, 20,76.2,102. 1,114. 25. 13, 105. 30. anekAntAtmaka 25. 12, 102. 11,112. 24, anupalambha 105. 31. 113. 24. anupAkhya 112. 7. anekAntAtmakArthakathana 21.16. anupAdAnAnutpatti 118. 28. anekAntAtmA'rthaH 4.18. anupAdhikA 31. 30. anaikAntika 108. 4,26, 109. 2,114. 9. anupAya 55. 3. anaMza 6. 17, 45. 29. anubhayavat 125. 29. antaHkaraNasannidhi 120. 9. anubhavaprAmANya 2.16. antaHzarIravRtti anubhavAtman 51. 10, 125. 23. | antarita 106. 26. anumA 5. 20, 6. 18, 17. 9.. antaraMga 99. 1,107. 4. anumAna 3.8, 16. 4, 7,55. 26, 58. 3, 75. antaraMgabahiraMgapratyanIkasvabhAvapratikSepa10, 92. 24, 93. 5, 100. 6, 10, 101. | / vikala 114. 27. 19; 107. 10. antaryotirmaya 120. 1,121. 26. anumAna 5.15, 52. 21. | antarbahiH 3. 24;4.17, 45.16. anumAnaparamparA antarbhAva 21. 5, 76.1, 105. 27. anumAnavijRmbhita 85. 2. antastattva 14. 23. anumAnavyatirikta 5.11 101. 24. antAti 106. 5,109.16, 111. 12. anumAnasamAsArtha 101. 19. antastamovigama 107. 3. anumAnasamIkSita 84. 1. antAdyoH 112. 31. anumAnAdi 5. 2. andhaparamparA 85. 30; 98. 26; 109. 10. anumAnAdyatireka 2.6. anyaguNa doSa . 82. 4. anumAnAntara anyacetas 32. 16. anumiti 54. 16. anyatra vistareNoktaH 22. 16. anumeyatva 85. 20. anyatrekSyam 16. 12. anuyoga 25. 22, 26. 5. anyatroktam 21. 11. anekakAraNapUrvakatva 108. 31. anyatropacArAt 2.4, 127. 5. anekatva 23. 7; 102. 21. anyathAtva anekatra kAdAcitkavartana 13. 24. anyathAdarzana 49. 15. anekatraikam 48. 27. anyathAnirNIta 108. 23,27. anekaprakArataH 19. 24, 25. anyathAnizcita 107. 21, 108. 18. anekabhedaprabheda anyathAnupapatti 6. 4, 38. 21, 53. 29. anekarUpa 30. 18. anyathAnupapattimAn 53. 21. anekalakSaNArtha 91. 3. anyathAnupapattivitarka anekasAmagrIsannipAta 16.2. anyathAnupapannatva 7.8, 31. 6,74. 1,2,14. anekAtmaka 49. 27; 103. 16. anyathAnupapannatvaniyama 71.10. anekAtmapariNAma 88. 17. anyathAnupapannatvarahita anekAtmapariNAmavyavasthita anyathAnupapannatvarahitavilakSaNa 79 24. Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anyathAbhAva anyathAbhAsa anyathAyoga anyathAropavyavacchedaprasiddhi anyathAvyastasaMvit anyathA zaMkyasaMbhava anyathAsiddha anyathAsaMbhava anyathAsaMbhavAbhAvabheda anyathAsaMbhavAsiddhi anyathAsaMbhavI anyabhogAvizeSa anyavedyavirodha anyavyapekSA anyavyavaccheda 35. 25 anya hetvarthapariniSThita cetas 30. 30; 120. 16. 45. 29. 106. 13. 92. 23. 109. 20. 75. 13. 33. 19. 74. 8 101.3; 104. 3,17. 79. 1. 100.6; 111. 3. anyonyavyapekSA anyonyasambandha anyasaMvit anyAnapekSA anyonyaguNa bhUrta kabhedAbhedAvadhAraNa anyonyanirapekSa anyonyasaMzraya anyonyArtha vid anyonyavidhipratiSedhalakSaNAnugama anyonyavivekopalambhalakSaNa 107. 17. 46.13; anvayavijJAna anvayavyatireka anyonyAtmaparAvRtta bhedAbhedAvadhAraNa anyonyAnAtmaka anyonyAvivekapratIti lAkSaNika - dArzanikanAmasUcaH aparisaMkhyAna 121. 28. 93. 9. 22. 17. aparaM pratyakSaM apazabdAdibhASaNa apRthagvedyaniyama apekSaNa 71. 20. 75. 21. apekSA 23. 4; 70. 19; 93.22; 110. 13. apekSAnapekSA apekSitaparaparispanda apekSitaparavyApAra apoddhArakalpanA 10. 24. 113. 13. 112. 4. 44. 25. 47. 29. 25. 13. anvartha anvaya anvaya 46. 13; 70. 2; 104. 17; 123. 17; 124. 13; anvayavyatirekArthaviSayatva anvayavyatirekAnuvidhAna anvayAdi anvayAbhAva anvayin apakSa 87. 7. | apoddhRta 31. 20. apoddhRtya apohavat apohin apauruSeya apauruSeyavRttAnta apauruSeyI apratiSedhaka apratiSThAnaka apratisandhAna 40. 30. 45. 22. 106. 21; 12. 17. 13. 10. 126. 4. 125.29. 105. 30. 104. 9. 110.27. 39. 3; 62. 15. 109. 24, 25. 122. 4. 21. 4. 4 . 13. 11. 28. 103. 5. 45. 29. 76. 22. apratyakSa 15. 27 32.2, 29, 59. 4; 101. 24; 107. 11; a pradezAdi apramattA apramA apramANaprameyatva aprameya aprayukta apravRtti aprasiddha 12; 107. 126. 12. 74. 22. 18. 24, 26; 19.5; 69. 22; 120. 6. 122. 21. 104. 27. 108. 31. 76. 14. 23. 4, 5, 98. 18; 124. 24. aparAkRti 75. 20 97. 16. aparAdhinI 37. 1. 98. 6. aparAmarzasparzAdijJAnayogapadya aparAlIDhasatpatha apariNAmataH 91. 16. 50. 11. abhinna apariNAmin 104.8,109.17,118.21, 25,120.6. abhinnadezakAla aparitoSa 103. 16, 110. 17. abhinnapratimAsa aprasiddhArthakhyAti aprastutArthapAkaraNa aprApyakArin 30. 11; 69. 24, 28, 103. 19 aprAmANya abalIyastva abAhyabhAvanAjanya abruvANa abhAva 85. 23 88. 15, 117. 2. 92. 15. 88. 12. 36. 16. 43. 15. 104. 29. 28; 62. 115. 18. 68. 15. 77. 27. 74. 4. 126. 4. 115. 9. 22. 1. 69. 9. 16 abhAvasAdhinI abhAvAnantaryAvizeSa abhAvAntarAkhyA abhAvAprasiddhi abhAvAvizeSasannidhAna abhAvaikAnta abhijJAna abhinibodha abhinibodhanaikAntikatva 33. 12.. 56. 3. 49. 9 53.2, 102. 1, 3. 97. 9. 26. 4. 92. 2; 118. 16. 115. 10. 62. 30. 43. 14. 80. 18, 113.7. 103. 19, 113. 11. 105. 17. 112. 8. 124. 30. 108. 21. 107.25. 16. 23, 105. 20. 48. 23. 5. 2 98. 15. 108. 20. 46. 26, 84. 21. 36. 1. 46. 26. Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 abhinnaviSayatva abhiprAyamAtra abhiprAyavisaMvAda abhipretamAtrasUcitva abhipretavyabhicAritva abhirUDha abhilApatadaMza abhilApavat abhilApaviveka abhilApasaMsargayogyatA abhipreta abhilApAnapekSa abhilApAnabhilApa abhilApin abhilApinI abhilApyAnabhilApyabahuvattva abhilASa abhivyakti abhivyaktyanabhivyaktI abhisandhAya abhisandhi abhedaikAntaparigraha abhyAsAtizayavivartta abhyapAyavirodha abhyupetAvyavasthiti abhrAntamavyabhicArIti 56. 24. 25. 18, 27. abhUta abhUta bhavati bhaviSyati abhUdAtmA 15. 134. 9, 10. 15. 924.25. 104. 22. abheda 4. 9; 15.4; 54. 23; 55. 13; 57. 27; 124. 22. abhedajJAna abhedarUpa abhedalakSaNa abhedavirodha abhedavyavasthiti abhedAzraya abhrAnta 45.8. abhedapratyanIkasvabhAvavidhipratiSedhapratibaddha 106.18. amAna amUDhacetas amUrta amUrtabhedaprasaMga ayathArtha ayathArthatA lagho0 nyAyavi0 pramANa saMgrahAntargatAnAm 3. 20. 22. 20. 9. 2. 22. 22. 22. 16. 15. 9, 126. 16. 30. 10. 30. 23. 30. 10. 20. 28. 53. 2; 102. 1, 3. 125. 19. 123. 6. 50. 18. 124. 31. 122. 20. ayathArthAtmAvabhAsaviccheda ayugapatpratibhAsAyoga ayogin ayogyatA 63. 28, 64. 4. 103. 10, 118. 25. 102. 22. amUrttatvAsaMkhyAtapradezatvasUkSmatva 54. 23. 6. 7. 15. 3; 24. 9. 76. 21. 11.2. 123. 8. 124. 11. 35. 26. 81. 8. 50. 14. 9. 21. 83. 28. 91. 4. 20. 10, 11:23. 22. 21. 17. 23. 14. 34. 16; 107. 14. 35. 17. 106. 23. 99. 10. 57. 25. 124. 15. arakta alabdhAtman a lAbhAdi alaukika alaukikapratibhAna alaMghanAha alpabhUyaHpradezaikaskandhabhedopalakSaNa alpabhedAgraha alpa mahattvAdijJAna ragRhItavizeSAkAMkSaNa avagraha avagrahamAtra avagrahavyApAra avagrahAdi avagrahehAvAyadhAraNAtmaka avadhAraNAbhAva avabuddheddhabodha cargavayavin avayavin avarataH avastu avastunirbhAsa avasthA dezakAla avasthAdezakAlasaMskAra avasthAntara avasthAntavizeSa avAcyatA avAJchita avAntarajAti avAntarAtmabheda avikalpa avikalpaka avikalpadhI zravAya avagdarzana arvAgbhiAgadarzin avikalasAmagrIjanman avicalAtman avicalitAtman 3. 14, 116.5; 125. 12. 21. 6. 22. 3, 125. 13. 26. 19. 13. 14. 12. 29 14. 11:23. 25. 25.29. 53. 19; 102. 21. 8. 14, 76. 21. avikalpapratyakSApratyakSaikAnta avikAriNI avikArina aviklava avicalin avicArakatva avicAritagocara avijAtIya. avijJAtatathAbhAva avitatha 81. 5. 24. 16, 115. 29 22. 19 99. 2 69. 3. 44. 17. 7. 25. 2. 25. 2. 20, 21, 25. 106. 8. 100.8. 102. 28 20. 195 avigalitasakalaklezarAzivinAza 23. 13. 112. 14. 73. 20. 108.17; 123. 26. 68. 9. 2. 20, 26. 84. 10. 19. 19 125. 25. 6. 28; 49. 1. 8.20,42. 3;50.14; 82.30. 5. 6. 98. 16. 62. 28. 32. 29; 121. 10. 10.4. 94. 2. 70.4; 105. 17. 107. 24. 113. 19. 5. 9. 38. 12. 44. 21. 35. 26. 21.8; 58. 25, 116. 15, 22. 10 13. 22. Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lAkSaNika-dArzanikanAmasUciH avitathapratyayAtmakatva 103. 22. | asattvAsatattva 37. 28. avitathAtmakatva 14. 6. | asadAtman 11. 11, 13, 13. 2035. 19. avitti 31. 19. asadupalambha 103.20. avidyamAnatritapa 20.13 asadvayavahAra 105.1. avinaSTa 102. 28. asannikRSTa 18.11. avinAbhAva 101.16,106.5,108.13,110.31. asannikRSTendriyArthavata 18.10. avinAbhAvanizcaya 75. 10. asamAnasamanvita avinAbhAvasambaddha 74. 23, 82. 8. asamitavizeSAdhigama 123. 25. abinAbhAvin 123. 24. | asamplava 104. 11. avinAza 65. 7. asambandhAnavasthA 110.22. aviprakRSTadezAdi 40.28. asarUpa 33.11,34. 29. avipratipatti 42. 22. asahAnupalaMbha 109.2. avipratisAra 106. 16; 115. 4. asAGkarya 99. 26. aviplava 92. 17. asAdhanAGgavacana 80.20. avizeSadhI 83.18. / asAdhAraNa 21. 17; 109. 15, 18. avizeSyavizeSaNa 32. 7. asAdhAraNatva 117.13. avibhAgajJAnatattva asAdhAraNanirbhAsavirahina 106. 23. avibhAgavijJAna 4. 16 asAdhAraNakAnta 8.19. avivikta 105.10. asAdhyasAdhana 14. 24 avizada 8. 20 asiddha 31. 6, 78. 30; 109.21, 110.10, avisaMvAda 14. 21. 111. 8. avisaMvAda 9.15,16.3; 54.9,91.10,98.15. asiddhamidharmatva 53. 21. avisaMvAdaniyama 50. 15. asiddhaviruddhAnakAntikatva 102. 6. avisaMvAdaka 5.25, 7.268.10,14, 20.25. asiddhasiddhi 31. 29. avisaMvAdasmRti asiddhi 31. 26, 77. 5, 97. 16. avisaMvid 37. 11. asaMkIrNa 45. 24, 103. 1. avRtti 106. 10. asaMkrama 98.6. avaMzadha 2. 7. asaMkhyAtapradeza 23. 22. avyatireka 100. 18. asaMkhyeya 121. 4. avyaya 112. 23. asaMcAra 32. 7. avyavadhAna 21.8. asaMbhavatAdAtmyapariNAmapratiSThita 47. 1. avyApAra 70. 24. asaMbhUSNu 66. 27. avyutpannasandigdhaviparyastArthapratIti 97.11. asaMvit 32. 27. avyutpattisaMzayaviparyAsaviziSTa 102. 3. asaMvedyamakicitkaramanupAyamanupeyaM 21. 1. azakta 55. 21. asaMsRSTa 43. 18. azakti 58. 22; 73. 8. askhalatsamAnakapratyayaviSayatva 23. 5, 98. 19. azaktiphalAbhAva 54. 20. asthira 37.11. azanijanman 10.13. aspaSTa 16. 4. azuddha 14. 3. astyAtmA 104. 19, 26. azUnyatAnuSaMga 103. 18. asmRta 63. 28. azeSagocara 52. 10, 99. 11. ahamasmItivAkyAdi 90. 18. azeSanabhastalavisapiNI 32. 14. ahetu 31. 25, 41. 7,110. 9, 26, 122. 4. azlIla 52. 17. ahetuka 18.27. azvAdivyAvRtti 124. 4. aho satyavyavasthitiH 82. 19. asakalapratipatti 118. 22. ahrIkalakSaNa 115. 25. asakRtsiddha 48.8. AkAMkSAnivRtti 37. 8, 125. 15. asat 33. 25, 35. 3; 39. 16; 45. 11; AkAra 49. 20. 105. 6, 123.3. AkArabhaMgin 34. 20. asattva 37. 24, 27. AkAza 21.16. asatkArya 115. 27. / AkumAraM 24. 8. Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 AkulaM AkRtibhrama AkSepasamAdhi 33. 13. Agama 22. 14; 26. 22; 84.5, 85. 6, 86. 4; 93. 5; 122. 1. AgamArtha AgamAhitasaMskAra AcArya AJjasam Atilaka Atmakarmaphala AtmaghAta AtmajJa AtmajJAnAdibheda Atman Atmaniyata AtmanirbhAsabheda Atmapratibandha AtmabiDambana AtmabhAvasiddhi AtmamanaindriyArthaM Atmavikalpaka Atmavit Atmavyavasthita AtmasamarpaNa AtmasamAtman AtmasahabhAvin AtmasaMvitti AtmAdipravibhAga AtmAdivyatireka AtmApti AtmIya AtmasukhadukhatarpaNAdipravRttinivRtti . AtmAtmIyaprajJAprakarSapratipakSa AtmArthaM AtmArthagrAhaka AtmArthaviSaya AtmAdi laghI0 nyAyavi0 pramANasaMgrahAntargatAnAm 14. 24, 33. 13, 52. 27. 72. 1. AtmotkarSaNArtha AtmasAtkRtAnantabheda Aditya Adye parokSaM ArdrakApyAdi Adhipatya AtmetarasambandhaviyogakAraNatattvazuddhi 5. 7; 93. 9. 44. 16. 63. 12. 13. 13; 23. 24; 25. 23; 26. 10; AkAsiddhate 31. 23:52. 26, 59.29, 83. 15; Aloka 84. 31; 89. 26, 91. 16, 98. 21 | AvaraNa vigama 101.15 104. 19; 106. 22, 24 | AvaraNaviccheda 111. 18 118. 31, 119. 6, 23, AvaraNavicchedApekSA 28; 121. 11. AvirbhAva 127. 7. AvirbhUtAnAvirbhUtasvarUpa 19.15; 67.2,73. 11. 7. 103. 4. 31. 9. 104. 12. 19. 8. 31. 20.5 31. 1661 116. 19. 91. 9. 7. 17. AptAgamapadArthapramANapravRttiphalaliMgacAritra 117.20. 34. 15. 46. 20. 51. 23. 74. 8. 33. 24. 40. 1. 99. 6. 119. 13. 20.23. 21. 8. 104. 3; 126. 11; 127. 2. 126. 21. 60. 9. Anantya Anantarya 116. 21. 119. 28. | AyurvedAdi 125. 27. 31. 26. 119. 30. 18. 21. AnumAnika AnumAnikabhoga 89. 20; 120. 1. 119.11. Antara AptavAda 115. 20. 23. 11. 5. 24; 25. 2. 93. 9. 127. 10. 34. 6. AptetaravyavasthA Aptokti AbAlaprasiddha Abhavya Abhinibodhika ArambhakAvayavAnyonyAvApti AvRta Azugraha 25. 5 121.16: 125. 27. 76. 25.5 31. 13. AzaMsamAnaka Azrayavirahin AzrayAzrayibhAva AzrayAsiddha Azrava AsannAdibheda AsAditavizeSa indriyArtha indriyArthajJAna indriyAdi 4. 23; 9. 7; 9. 3. 9. 28. 22. 7. 94. 9. 117. 18. 85. 24; 86. 4. 121. 13. 84. 10. AsUkSma AhArAbhAva AhitanAmaka AhopuruSikA icchA icchAdisamavAya itthambhUta 15. 8; 126. 16. idamalpaM mahaddvaramAsannaM prAMzu 7. 23. indra 15.10 16. 20:24 26 25. 10. indrajAlAdi indriyagocara 71. 16. | indriyacetas 36. 28. 72. 14 51. 3. 9. 21,99. 16. indriyajJAna indriyanirmita indriyapratyakSa 29. 19. 97. 5. indriyamanasI kAraNaM indriyamanogatatimirAdyabhAva 19.1. 19. 11,18 20. 2; 120. 3. 99. 7. 20. 1 91.29; 118. 25. 19. 20. 88. 12. 23. 12. 14:102.26, 28. 86. 24. 41. 16. 102. 21. 1.2. 22. 114. 23. 88. 21; 122. 6. 48. 7. 73. 3. 44. 11. 105. 11. 26.2. 115. 21. 89. 28. 119.5. 19. 1. 19. 5. 21. 6. 67. 18. Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lAkSaNika-dArzanikanAmasUciH iSTa indriyAdhyakSa 29. 20. upAdAna 47. 23, 26; 86. 27. indriyAnindriyanimittatva 28. 12. | upAdAnapraklapti 105. 7. indriyAnindriyapratyakSa upAdAnAdi 99. 21. iyato vyApArAn 5. 9. / upAdhi 55. 10,13, 14, 21, 108. 9. 108. 17; 114. 12; 121. 25. upAlambha 90. 19. iSTatattva 93. 22. upekSaNa 93. 18. iSTavighAtakRt 108. 3; 114. 11. upeya 24. 4. iSTasAdhana 53. 22. ubhaya 90. 6. iSTasiddhi 53. 23. ubhayatra vyabhicAra 22. 19. IkSaNikAdi 92. 11; 99.9. ubhayadoSaprasaMga 113. 28; 114. 3; 125. 29. IzvarajJAnasaMgraha 52.8. ubhayapakSoktadoSArekAnavasthiti 80.9. 2. 20, 25. ubhayapariNAma 118. 22. IhAdhAraNA ubhayavyavasAya 98. 14. IhitavizeSanirNaya 2. 26. ubhayAtmaka uktavighAtakRta 119. 4. ubhayAnubhayavikalpa 110. 16; 112. 2. uccheda 83.3. ubhayAbhAva 114. 5. uttarapariNAma 2. 25. ubhayoktivat 90. 19. uttarottaradeha 62.16. ubhayopayogalakSaNa 98. 21. utpAda 113. 4. | ubhayopalabdhi 14. 6. utpAdavigamakriyAbhAva 103. 12. 80. 7. utpAdavigamadhrauvyadravyaparyAyasaMgraha 46. 23. upayoga 2. 23. utpAdavigamaghrauvyalakSaNa 14. 20; 24. 102112. upayoga 21.14. 15; 121. 24. upAdhipratiSedha 104.14. utpAdavigamadhrauvyaviraha 125. 28. upAya 18. 8, 25. 20; 127. 2, 13. utpAdavyayadhrauvyayukta 4. 17; 10. 25, 45. UrdhvatAdivat 114. 1. 11, 112. 18. UhAdi 101. 22. utpAdavyayadhrauvyAdi 45. 5. RjusUtra 14. 28; 126. 13. uttarodayAvizeSa 112. 16. RjusUtranaya 24. 15. utpattisaMhAra 112. 17. RSa bhA di ma hA vI ra 1. 4. udaya 113. 10. ekakAraNapratyanIkaniyama 121. 5. udayasthitisaMhAralakSaNa 103. 3, 112. 30. ekajJAna 45. 27. udayasthitisaMhAraviraha 115. 12. ekatAnatva 117. 19. unmArga 82. 24. ekatranirNaya 30. 5,99. 4. unmIlanAdi 64. 13. ekatrAneka 48.27. upakAraka 20. 13. ekatva 23. 3, 6,112. 27. upakArApakArasaMkalpahetU 120. 18. / ekatvanibandhana 58. 25. upakAryopakArakasannidhAna 120. 27. ekatvAnekatva 124. 23. upacAra 61. 9,20% 70. 7, 98. 12. ekadezena varteta 13. 16; 100. 27. upanayAdisama 111. 23. | ekamin 23. 20. upamAna 7. 6, 15, 92. 27. ekapratyavamarzavyavasthA 112. 27. upabhoga 119. 8. ekamanekatra vartamAnaM 13. 15; 100. 15. upayogavAn 59. 29. ekamanekarUpaM 15. 2, 24. 18. uparama 43. 25. ekamanekAkAraM upalakSitasukhAdivijJAnasvalakSaNakSaNakSayAdivizeSAnupa | ekayogakSema 114. 31; 118. 30. lakSaNa 106.3. ekarAgAdi 41.27. upalabdhi 76.1 104.19, 105.30.. ekarUpa 61. 10; 86. 30. upalabdhyanupalabdhI 91. 24. ekalakSaNa 69. 27. upalambhAtmakatva 110. 4. ekalakSaNavidviS 77. 2, 12. upalambhAnupalambhayogya 102. 28. ekalakSaNasiddhi 5. 17. upahasana 93. 26. / ekalakSaNahAni 76. 15. Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 laghI0 nyAyavi pramANasaMgrahAntargatAnAm 78. 23. 2. ekalekSaNAnupalakSaNa 104. 15. | karmakSayopazamApekSiNI ekavastubhAvasambandhaviveka 124. 3. karmanirmukti ekavivakSA 23. 26. karmapaTalAcchatA ekasthUlanirbhAsavirodha 11. 28. karmaphalasambandha ekAkAraviveka 73.4. karmAvaraNacitrAtman 121 ekAtmakatvapratiSedha 113. 25. karmaviddhAtmavijJapti ekArthakAritva 67. 17. kazleiSa ekArthaniyama . 124. 9. karaNazaktyanuvidhAna ekArtharUpa 72. 20. karaNAkaraNavirodha 110.22 ekArthaviSayatopapatti 8. 22. karaNAtIta 52. 11, 99.14 ekArthopanibaddhadRSTi 109. 26. karaNasannipAtopanItazrAvaNasvabhAva 118. 27 ekAneka 45. 6; 50. 10, 114. 2. karaNamanasI 19. 26 ekAnekasvabhAvaniyama 99. 26. karaNAdivat .18.24 ekAnta 4. 2, 18; 16. 17, 21.21,25. 13; karuNA 1.8; 82. 21; 120.14; 122. / 42. 9; 57.8; 126. 7. karuNAvattva 83. 8; 89.22 ekAntakSAyika karoti kriyate 15. 9; 24. 25 ekAntavAdin 17.14. kalazAdi ekAntaviSaya 21. 26 kalibala 29. 10 ekAntAnurodhinI 73. 8. kalpanA 9. 1; 42. 28; 63. 14; 126. 20, ekAntAnekAntavicchedapariccheda 106. 17. kalpanAgaurava 108.8. ekAntAzraya 110.29. kalpanAgauravaparihAra 110.17. ekAnvayAnuga 22. 25. kalpanApoDha 41. 25. ekAnvayAtmaka kaSTa . 120. 27. ekAMzamAtrAnuSaMga 103.12. kAka 46. 14; 107. 18. ekaikapratipatti 73. 4. kAcAdyapahatendriya 20. 2. evambhUta 15.11, 24. 27. kAdAcitkasaMvAda 106.15. ekopalambhaniyama 109. 30. kA pi lI ya pra me ya 93. 24. ekopAdhipratipatti 108.10. kAya 60. 15, 63. 2; 104. 27. etasmAtpUrvapazcimamuttaraM dakSiNaM 7.18. kAyavijJaptivat 116. 10. aMjasA 29.14,40.29:49.9,84.13,92. 17. kAyAdipravRttazrotas 127. 11. aMza 44. 24,48. 23. kAyApAya 62. 10. aMzagrahaviveka kArya 5. 17, 21; 12. 8, 27, 43. 25; 105. aMzI 44. 24, 67. 21. 4; 124. 26; aMzupAtAnumAdRSTi 44. 18. kAryakAraNa 6. 20; 12. 9,19. 6; 62. 12; ka Na ca ra sa ma ya 93. 24. 104. 29; 108. 29, 31; 112. 23; 115. kartakarmasvabhAvavat 20. 19. kartRtvAyoga 15. 12; 24. 27. | kAryakAraNatA 73. 26. kartRphalakarmasu 18. 22. | kAryakAraNatvaniyama 15. 20. kartA 23. 22, 60. 3. kAryakAraNabhAva 12. 7; 124. 15. karturasmaraNAdayaH 109. 7. kAryakAraNalakSaNa 12. 4. kAdi 22. 5. kAryakAraNasantAnasamudAyavikalpa 126. 14. kathaJcitakSaNika 12. 5. kAryakAlamaprApya 20.8. karthAJcaccetanAtmaka 84.17. kAryakAlAnatikrama 12. 28. kaJcidabhilApasaMsargayogyAyogyavini kAryabheda 12. 26. sikajJAna kAryaviruddhopalabdhi 105. 19. karyAJcadabheda 2. 26; 114. 31. kAryavizeSopalakSitArthazaktibheda 124. 25. kAJcabhrAnti 106. 24. | kAryavyatirekopalakSaNa 12.19. kapilA di 127. 17. kAryavyatirekopalakSitA 6. 21. karma 60.3;84.23,27,80.22,24,89.2,100. kAryavyabhicAra 16,23,119.26;122.7, 127. 11. | kAryasattAnivartaka 62. 22. Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAryahetu kAryAda kAryAnupalabdhi kAryAnupalambha kAryAbhAvagati kAryotpatti kAlakArakaliMga kAladezAdibhedin kAladezAntaravyApitva 6. 20; 10.15; 75. 13. 104. 16. kAraka kAraka kArakakalpanA kArakajJApakavyavasthA kArakajJApakavyavasthAvilopa kArakabhedabhedin kArakabhedAnuvidhAyitva 124.26. kAraka lakSaNa - 16. 15. kAraNa 12. 8. kAraNa 12. 16; 18. 10 43.2562. 22, 63. 22100. 16; 123.31; 125. 2; 127.23. kAraNakAryabhAva kAraNaguNadoSa sAkalyavaikalya kAraNaparamparAbhAvaprasaMga kAraNabhedi kAraNamatiparicchinnArtha kAraNaviruddhopalabdhi kAraNazakti kAraNasattA kAraNasAmarthya kAraNAnupalabdhi kAraNAsaMbhavAkSepavipakSa kAla 16. 14, 21. 17; 25. 6; 86. 6; 98. 27 ; 124. 23. 15.7; 24.25. 87. 9. 104. 39. 15. 9. 123. 10. 104.5. 16. 23; 17. 2. 16. 12. 107. 2. 112. 3. 5. 8. 73. 7. 10. 13. 10. 16. 19. 16. 45. 19 112. 11. 101. 3. 18. 18. 22. 2. kAlabhada kAlAdi kAlAdirdhArmikalpanA kAlAdibheda kAlAdilakSaNa kAlAdivyavahitAtmaparyAya samupagraha kAlAdyanapekSin kAlAntara kASThajanman kuDyAdika kuDyAditirohita kuNDalAdi kutarka kulAlAdighaTAdivat kuzala kUTastha kAlApakarSaparyantavivarttAtizayA lAkSaNika dArzanika nAmasUciH 62. 13. 12. 14. 25. 7. 15. 9; 22. 5. 15. 11, 24; 124. 31. 108. 2; 122. 19. 123. 13. 124. 24. 105.4. 105.29. 18. 21. 116. 9. 120.25. 10. 8. 23. 2. 105. 20. 25 112. 4. kRtaka kRtaka kRtakatva 76. 15; 111. 18. 6. 23, 104. 14, 105. 25, 28; 108.6; 110. 7, 9, 112. 16; 113. 18. kRtakAnityAdivat 124. 30. kRtasya karaNAyoga 8. 13. kRtAkRtaniyama 111.25. kRtikAdi kRtikodaya kRtikodayadarzana 9. 22. 6. 21; 12.20. 12. 14, 16. 12. 28. 105. 5. 78. 27. kRpA kRpAlu kevalajJAna kezAdinirbhAsa kezAdivivekavat kaivalya kozapAna kauTasthyaprasaMga kausta kaumArAdivat krama kramabheda kramayukta kramayaugapadyavivakSA kramayaugapadyAsaMbhava kriyAsthiti krodhAdi kramavati 3. 17. kramavRtti 3. 15 104.29; 112. 30; 118. 17, 20. 45. 3. 4. 4. 51. 10. kramasthiti kramAkrama kramotpatti kriyAkAraka kriyAnimittakavyutpatti kriyAnivRtti kriyAbheda kriyAviSTadravya kriyAzraya 15.8, 11; 24. 27; 17; kSaNakSayaikAnta kSaNapariNAma 5. 23; 104.5. 25. 2. 122. 8. 120. 17. 98. 17. 103. 21. 64. 7 105. 19; 108. 4. 18. 25. 99. 25. 3. 15, 88. 1; 110. 19. 3. 19. 45. 17. 123. 5. 108. 2. krodhAdikarmopAdAnayogyatA kva kiM vartteta kSaNakSaya kSaNabhaMga kSaNabhaMgabhaMga prasaMga kSaNabhaMgasiddhi kSaNabhaMgin 122. 10. kSaNasthAna 85. .. 43. 3. 13. 15; 16. 22; 23.25. 25. 9. 113. 19. 25.8, 10. 25. 7. 111. 15, 126. 16. 76. 17. 23.10. 119. 23. 13. 17. 71. 15; 76. 28; 80. 31. 105. 2. 98. 17. 3.7; 12. 9; 46. 1; 71.29. 12. 9. 6. 7. 71. 23. 115. 27. Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI0 nyAyavi0 pramANasaMgrahAntargatAnAm guNI guNotkarSa kSaya 44. 9. kSaNika 12. 6, 15, 76. 14; 108.5; | guNasambandhaviveka 120.6. 113.12. | guNAdivinAza 26. 10. kSaNikajJAna 3. 17, 48. 7. guNAnAM paramarUpa 14. 9. kSaNikatvavijJaptimAtratAsantAnAntaraviveka 103.14. guNAnAM vRttaM calaM 13. 25. kSaNikaparimaNDalAdi guNAntara 104. 10; 121. 11. kSaNikasvalakSaNa 12. 25. 12. 29; 61. 12; 124. 23. kSaNikAkSajJAnajJeya 15. 20. guNIbhUta 23. 23. kSaNikAtman 72. 9. 109. 18. kSaNikAdi gurUpadezaparamparAyathAvadadhigata 26. 21. kSaNikaikAnta 12. 3. gRhItagrahaNa 3. 8; 58. 18; 75. 5, 92. 21. 88. 21; 122. 6. gRhItAbhi mukhya 26. 3. kSayadarzana 112. 31; 120. 23. gehapradIpa 62. 26. kSayopazamavizeSApekSA 127. 14. gocaranirbhAsa 43. 13. kSINAvaraNa 116. 25. gotvAdi 13. 23. kSIrAdya 44. 21. gopurATTAlikAdi 43. 11, 62. 23. khapuSpavat 2. 11; 114. 1. gauravAdhikyatatkAryabheda kharaviSANavat 24. 4. gauriva gavaya iti 7.10. khalasneha 121. 18. grahaNa 2. 215. 24, 20.14. gaNDapadabhaya 108. 15. grahAdigati 85. 15, 124. 18. gatisthitikaraNavighAta 118. 2. grAmadhAnakametannAmaka 7.19. gandhAdi grAhyagrAhaka 33. 29, 40. 13, 110. 14. gariSTha 108. 17; 114. 12; 121. 25. grAhyagrAhakabhAvasiddhi 20. 19. garIyasI 42. 28. grAhyagrAhakaviplavanivRtti 109.28. garbha grAhyabheda 34. 20. garbhANDamUchitAdivat 127. 9. ghaTa 25. 3, 44. 21. gavayadarzin 7. 10, 11. ghaTAdi 18. 13; 63. 5. gavayodhyamiti 7.10. cakraka 48. 14, 126. 2. gavAdivat 124. 6. cakSurAdi 64. 13,78. 17, 107. 6, 108. 9. gavAdivikalpopajanana 124. 1. | cakSurAdijJAna 97. 18, 102. 12; 109. 21. guNa 12. 29; 45. 5, 49. 22; 60. 25, 61. 6, cakSurAdidhI 30. 15. 12, 98. 20103. 10. | cakSurAdivat 93. 15. guNakarmasAmAnyavizeSa 23. 9. cakSurjJAnapratiSedhaka 19. 17. guNaguNin 13. 14; 23. 25, 26, 124. 22. | cakSuS 35. 5,118. 16. guNaguNivinAza 26.10. caturdhA ( nikSepa ) 25. 29. guNaguNyAdi 13. 25. caturvidha ( matijJAna ) 2.28. guNadoSa 82. 883. 29; 91. 23; 101. 7, | caturvidha (satya) 88. 18. 9,111. 1; 127. 16. catuHsatyabhAvanAdi 51. 27. NadoSavatoH 88. 25. caturasradhI 74. 7. guNadveSin 29. 10. | cattvAraH ( arthanaya ) 24. 23. guNapakSa 63. 7. candra 5. 20, 21. guNaparyaya 45.4; 121. 18. candradezakAlagatiniyamavat 124. 8. guNaparyayavadrvya 14. 20; 24. 10, 44. 29; candrAdi 8.10.98.15, 115. 3. 114. 30, 118. 20. candrAdivastunirbhAsa 8. 14. guNapradhAnabhAva 23. 20, 26. candrAkpirabhAga 75. 29. guNapravRtta 14. 7. caraNAdivat 50. 8. guNabhAva 62. 8. caritArtha 42. 22. guNayoganivRtti 83. 21. cala 14. 7, 67. 1,102. 25, 108. 23, guNayogaviyoga 122. 13. 27, 30, 109. 1, 2. guNavat cAkSuSatva 68. 25, 109. 23. guNasambandha 61. 6. cAkSuSatvAdi 78. 30, 104. 6, 109. 21. Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lAkSaNika-dArzanikanAmasUciH 27 citra cANDAlagopAlabAlalolavilocana 36. 29. / jADyahetu 115. 23. cAritra 119. 10. jAtamAtra 63. 31. citkAraNa 60. 15. jAti 79. 27, 113. 23. citta jAti 53. 8. cittamAtra 38. 27. jAtitadvat 13. 15; 23. 25. 42. 5, 6, 68. 6,103. 28, 29. jAtitadvadapohAdivAda 90.26. citratama 42.6:103. 29.. jAtidravyaguNakriyAlakSaNanimittAnapekSasaMjJAkarma citratara 42. 6, 103. 28. 26. 1. citranirbhAsin jAtibheda 121. 16. citrasaMvit 14. 28. jAtimUkalohitapItavat 37. 9. citrAkArameka 24. 18. jAtilakSaNasaMvRti 107.8. citrAbhisandhi 10. 7. jAtismara 63. 24,107. 12. cintA 4. 23, 5.2, 9.7; 17. 7. jAtismarasaMvAda 104. 10. cintAmayabuddhi 127. 20. jAtyantara 55.16,108.5,7; 122.24,123.6, cetana 73. 14,84. 21; 106. 28,116. 1, 126.1. 119. 5, 17. jAtyantarAdhigama 103. 5. cetanANusamUha 14. 29 jigISatoH 3,111. 16 cetanAdivikalpa 123. 12. jina 26. 17. cetanAnivRtti 120. 9. jinapativihitAzeSatattvaprakAza 93. 25. cetanetaravikalpa jinazAsana 97. 2. cetanetarasamavAyiviveka 120. 12. jinezvarapadaprAptilakSaNasvArthasaMpatti 26. 24. cetanopatApahetu 119. 26. / jIva 11.6; 14.20 21.16,17,20,21,24, ceSTAsambandha 30.23, 23.7,22, 24.10,59.29,73. 14,84.21. cetas 51.181.13,83.8,89.22,127.23. jIvaccharIra 104. 7. caitanya 13. 26; 14.8,62. 2, 3,100.8%, jIvaccharIradharma 62.1. 101. 10; 121. 27, 127. 5. jIvapadArthaviSayavizeSaprarUpaka caitanyapariNAmin 109. 2. jIvamAtra 21. 23. caitanyaparitApavat 121. 9. jIvarAzi 120. 23. caitanyapratibandhin 84. 26. jIvazabda 21. 22. caitanyasvabhAva 14. 20, 24. 10, 99. 5. jIvasthAnaguNasthAnamArgaNAsthAna 26. 6, 8. caitanyopayoga 104. 7. | jIvasthAnaguNasthAnamArgaNAsthAnatattvavit 25. 24. codya 68. 12. jIvasvatattvanirUpaNA 23. 23. caMcala 83. 25. jIvasvarUpanirUpaNa chAyAdi jIvAjIvaprabheda jagat 85. 16. jIvAjIvAdi 11. 8. jaJjapUka 114. 15. jIvAdidravya 25. 23; 99. 24. jaDa 26.10; 36.11. jIvAdyarthavyapAzraya 24. 23. jaDadhI 52. 17. jainezvarazAsana 94. 9. jaDavRtti 90.24. jai mi ni 2. 11. jana 37. 3, 67. 21. jJa 14.13:21.20:52.7,91.29,106.24. janakajanya 65. 11, 104. 22. jJatvaprasaMga 14. 13. janmamaraNAdi 120. 31. jJatvavirodha 99. 2. janmAntara 63. 29. jJAtA 23. 22, 52. 8, 16, 116. 1. jaya 113. 22. jJAturabhiprAya 10. 26; 18. 9, 127. 2. jayaparAjayAsaMbhava 114. 16, jJAturabhiprAyAtmakanayavat 25. 11. jayAbhAva 113. 21. | jJAna 8.11,18.8,10,20.23,26,31.13; 32. jalacandra 5. 20, 21. 13, 48.10, 62.5,84.18, 98.8, 11; jalpa 113. 22. 107. 12, 125. 3; 127. 2, 4, 5, 6. jalpAka 114. 19. | jJAnajJAna 32.13. jalpAnArambha 114. 17. | jJAnajJAnalatA 32. 14. Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 laghI0 nyAyavi0 pramANasaMgrahAntargatAnAm jJeya jJAnajJeyasambandhavat 124. 13. tattvajJAnAdyanutpAdahetu 82. 24. jJAnadarzanavIryasukha 21. 17. tattvadarzina 38. 14. jJAnadarzanopayogalakSaNa 119. 30. tattvanirNaya 2. 2. jJAnaparamANusaMcaya 11. 28. tattvanirNayAdAnahAnadhI 93. 17. jJAnapariNAmavyatirekina 99. 2. tattvapariccheda 107. 4. jJAnaprAmANya 20.13. tattvaparicchedavyAmohaviccheda jJAnavirodhitva tattvapratipattivyApAravyAhArapratIti 103. 15. jJAnazabdavyavahArasAdhana 105.2. tattvamithyApratipatti 117. 28. jJAnasamavAya 14. 12, 14. | tattvavinizcaya 82. 28. jJAnasvabhAvapariNAmin 104. 19. / tattvavyatikrama 109. 22. jJAnahetutva 32. 15. tattvavyavasthAna 50. 19. jJAnAkAra 49. 100 58. 16. tattvArthadarzanajJAnacAritra 89. 19. jJAnAtmakatva tattvArthanirNaya 98. 9, 12. jJAnAdi 23. 11. tattvAdhigama 127. 18. sAnAbhidhAnAnupravRtti 117.10. tattvAnusArin 47. 30. jJAnAvaraNasaMkSaya 78.10. tattvAnyatvaviveka 105. 23. jJAnAvaraNAdisvarUpa 26. 11. tattvAhetuphalAtman 1. 7. jJAnAvRtiviveka 84. 14. tatprakarSApakarSa 89.10. jJAnAMza tatprakarSApakarSanihAsAtizayajJAnecchAkaraNazakti 110. 17. jAtIyAbhyAsavivartI 112. 33. jJAnodayasaMbhava 26. 12. tatprakarSApakarSavirodha 101. 10. 10. 23, 91. 19. | tatpratipAdakasvAbhAvya 25. 6. jyotiH 78.12. tatpratirUpakatva 13.8. jyotirjJAnAdi 92. 5. tatpratItyasamutpAda 65.26. tarka 100. 5, 7. tatpratyakSarokSAkSakSama 40. 1. tarka 5.2, 17. 8; 69. 28; 74. 26; 100. tatpratyayasAMkarya 13.23 30; 101. 14. tatpravRttinivRtti 58.28. tarkapariniSThita 74. 22. tatsattAvyavahAra sarkaya 111. 24. tatsamAnAsamAna 58. 28 tayaM 84. 1. tatsamambandhasmRti 64. 12. tAMgama 81.19. tatsamAropavidhipratiSedha 107. 5. tacchAyApratipatti 117. 30. tatsAdhyasAdhanasaMsthiti 79. 21. tajjanma 20.6. tatsAratarabhUta 62. 10. tajjanmasArUpyAdhyavasAya 97. 13. | tatsaMskArAnvayekSatva sajjAtIya tatsaMvyavahArasiddhi tajjJAnapUrvaka tatsvabhAvaviveka 68. 20. tajjJAnavyavahAra 69. 16. tatsvarUpAnavApti 24. 2. tatkaraNasvabhAvabheda 12. 27 tatsvalakSaNabheda 9.2. tatkaraNekasvabhAva 12. 26, 28; 110. 23. / tathAkAra 48. 10 tatkAraNatA 18. 13; 19. 11. tathAdhigamAbhAva 26. 11. tatkAryavyatireka tathAnabhiniveza 54. 10. tatkAryotkarSaparyantabhAva 78. 5. tathA'pariNata 14. 13. tatkRtArthekadeza 17. 8. | tathApariNAma 63. 7; 103. 4, 6, 104. 29, tattadravyAntarakArakadharma 123. 29. 112. 24; 114. 28. tattva 4.15, 15.2, 24.18, 37.15, 19,20, | tathApratibhAsavikriyAvirodha 114. 30. 38.18; 40.10, 48.11, 52. 15, 65. tathAbhAvasaMkaravyatikaravyatireka 23. 5, 98. 19. 11; 74. 13; 85.23, 86. 17; 93. 7.. tathAbhAvAbhAvaniyamanizcaya 100.8. tattvajJAna 2. 1; 82. 27; 119. 10; 126. tathaivAsmaraNa 8.20. 22; 127. 12. tathopayogalakSaNa tattvajJAnaprabhAva 88. 23. | tadakAraNa 18.11, 12. Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lAkSaNika-dArzanikanAmasUciH 26 tadatatkAraNAsaMbhava 110.12. tadabhoktA 26. 11. tadatatkAryaviccheda 107.4. tadabhyupagamopAyAbhAva 24. 3. tadakiJcitkaratva 57.16. tadavayavavikalpananivRtti 100. 28. tadatatpariNAmitva 23. 3, 114.26. tadavayavAntaradarzanAdarzanavirodha 102. 15. tadatatpravRttisaMkara 123.14. tadavyatirekaikAnta 16. 16. tadatadubhayadharma 102.6. tadasAdhyamasAdhanam 82. 16. tadatadubhayAnubhayavikalpa 126. 2. tadahetutvaprasaMga 40. 23 tadataGkrAntiviccheda 108.15. / tadAkAra 38. 9. tadatadrUpajJAna 125.8. tadAkAravikArAdi 6.4. tadatadvastubheda 90.6. tadAkRti (naigamAbhAsa) 23. 21. tadatadvAgavRtti 90.8. tadAgama 85. 3. tadatadvizeSAdhyavasAyAniyamapratyaya 100.3. tadAtmotkarSaNa 91. 9. tadatavyavasthA 112.24. tadAbhAsa 9. 8, 10, 100. 1. tadatyantabhedAbhisandhi 23.24. tadAbhAsa (saMgrahAbhAsa) 13. 5, 24. 3. tadarthakriyAnupapatti tadAbhAsa (RjusUtrAbhAsa) 24. 16. tadarthajJAnAbhyAsaprakarSaprabhavaparisphuTapratyaya 116.12, tadAbhAsa ( vAdAbhAsa ) 81.8. tadarthapratibandhAsiddhi 10. 9 tadAbhAsa ( dRSTAntAbhAsa ) 80. 28. tadarthadarzanasamayasaMnAda 98. 30. tadAbhAsavirodha tadarthadarzanAbhAva 58.13. tadAhArAdisAmAnyasmRtitadvipramoSa . 64. 18. tadarthadarzin tadutpatti 20.19, 27. - tadarthadRk 33. 9. | tadutpattisArUpya 15. 22. tadarthavedana tadutpattisArUpyAdilakSaNavyabhicAra tadarthasaMvAdasmaraNavyatireka 109. 11. | tadudIritArthagahana 81. 15. tadarthAnantaramAnasapratyakSa 98. 6. | tadupayogavizeSa 3. 2. tadarthAnAzvAsa 10.10. tadupAdAna 47. 12. tadarthopalaMbhasampradAyApekSa 98. 28. tadubhayAtmArthajJAna 17. 3. tadarthAntaratAbhisandhi 13. 14. | tadubhayAtyaya 16.19. tadarthAntaratAsiddhi 13. 37. tadekArthaviSaya 15.26. tadarthAntarajanman 10.13. tadguNadoSAnuvidhAyinI 101. 11. tadarthAbhidhAnapratyaya 124. 5. taddharmanAnAtvapratipAdana 58. 30. tadIzaparIkSApravaNa 25. 27. tadbAdhAsaMbhava 26. 11. tadadhigamayogyasvabhAva 103. 23. tadbhAva 46. 5, 110. 12; 125. 28. tadanakSavat 75. 3. tadbhAvAvyavasAyatA 112. 5. tadanAtmaka 15. 21. / tadbhAve bhAva 20. 9, 26. tadanirdezya tadrUpAnukRti 15.24. tadanirAkRti 25.15. tadvidhikaraNAdiparApekSa 127. 7. tadanukriyA 64.30. tadvikArAnukAriNI 52. 2. tadanekArthasaMzleSavizleSapariNAma 67. 20. tadvikRti tadanekAntAtmakatattva 60.30. tadviruddhopalabdhi 105. 16. tadanaMzatattva tavizeSAdazino'navadhAraNa tadanyatarApAya 15.5, 24. 21. tadvizeSAnavadhAraNa 44. 12. tadanyavidhipratiSedhaviSaya 107.10. tadvizeSAnAkSepa 104. 15. tadapekSa 4. 21, 17. 3. tadviSayAkRti 68. 12. tadapoddhArakalpana 54. 24. tadviSayAdhigamavikalavikalpa 122. 27. tadapratibandha 15. 13, 25. 1. tadvRtti 41. 28. tadabhAvatattvajJa 2.10, 11. tavRttinAntarIyaka 104. 28. tadabhAvavibhAvana 40.24. tavaidharmya tadabhAve'bhAva 20. 9, 26. tadvayapadezabhAka tadabhidhAnayogyatAlakSaNa 124.28. tadvayavasiti 20. 6. tadabhidhAnaliMgAdyasaMbhavopAlambha 16. 23. | tadvyAptivyatireka 55. 1. Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI0 nyAyavi0 pramANasaMgrahAntargatAnAm tanukaraNabhuvanAdi 108. 23. | trayaH (zabdanaya) 24. 2 tantu 25. 3. trayeNa kim ____74. 1, 2, 104. tandula 25. 4. trasasthAvarAdiguNaprakarSAprakarSa tandulapAkadivat 106. 6. trikAlagocarasarvajIvAdipadArthanirUpaNa 25.2 tannAmapratipatti 7.11. trikAlagocarAnantaparyAdayI 117. tannAmavikalpavikalatA 125. 20. trikAlagocarAnekadravyaparyAyaviSaya 22. tannirhAsAtizayAnuvidhAna 101. 9. trikAlaviSaya tapas 26.9,88.23,24,94.2,115.29. tripuradahanAdivat 116. 24 taponirjIrNakarmA 25. 25. tribhuvanaguru tapovana 48. 5. vilakSaNa 103. 2; 120. 21 tamas 19. 15, 17, 18, 20,29. 10; 37. 3. vilakSaNayoga tamasonaidhuNya 108. 22. truTati tamovijJAnAbhAvaprasaMga 19. 17. trailokya 50. 4; 82. 30; 90. 29 tamovijJAnAbhAvahetutva 19. 18. trailokyanAtha 97.2 tallakSaNaprapaMca 76.8. dadhi khAda 80.7. tasyatisambandha dadhyuSTAderabhedatvaprasaMgAdekacodana 79. 300 tAdAtmya 3.19,23.25,48.23,61.7,67.24, darzana 98. 13. 73.19, 75.26, 105.12, 107.16, darzanapATavAdimat 106. 9. 113.28, 114. 29, 31, 125. 5. darzanaviSayasAmAnyavizeSAtman 117. 26 tAdAtmyatadutpattI 5. 16, 10.10. darzanasAkalyaniyama 109. 9. tAdAtmyaniyama 45. 14. | darzanAdarzana 67. 29. tAdAtmyapariNAma 112. 23. darzanAdarzanasthiti 68. 4. tAdAtmyavivakSAbhAva 23. 18. darzanAdarzanAdhyAsa 83. 3.0 tAdAtmyAnatikrama 112. 17. dAna 115. 29. tAdAtmyAsiddhi 105. 7. dAhAta 81. 20. tAdRzavacanAdiguNopapatti 109. 15. dAhAdisAhasa 105. 9. tAmasa 116. 1. ! digbhAgabheda 41. 22. tAmasakhagakula 20. 1. digvibhAga 9. 15; 118. 17. tAdrUpya 20.6; 33. 29, 68. 30. dIparazmivat 118. 1. tAmrAdiraktikAdi 44. 15. dIpAdidravyavat 118. 28. tAlvAdi 132. 29. du:khita 78. 22, 23. tAlvAdivyApArAhitasaMskAra 118. 14. 10 24; 17. 3. tAlvAdisannidhAna 86. 24; 118. 25. durnaya 14. 17, 22; 15.4; 24. 2, 13. 20 timirAdi 16. 21, 120. 3. duranvaya 38. 4; 102. 23. timirAdyabhAva 18. 28. duravagAhArthatattva 92.4. timirAdyavagraha dustaraM dausthyam 120. 30. timirAdyupaplavajJAna dUradUratarAdi 54. 12; 125. 32. timirAzubhramaNanauyAnasaMkSobhAdihetutva dUrAkSArthajJAna 15. 26. tiryaka dUrAsannakAryakAraNabhAvapratividhi 117. 24. tirobhAva dUrAsannAkSabuddhi 15. 19. tirobhAvAsaMbhava dUrAsannAdikaraNaguNavaiguNyatAratamyAdibheda 115. 2. tIkSNazaMga 42. 19. dUrAsannAdidezasthapuruSakaviSayopalambha 106. 30. tIrthakaravacanasaMgrahaprastAvamUlavyAkArin 23. 16. | dUrAsannaikArthapratyakSa 15. 25. tulAnta dUSaka 98.2. tulitadravyasaMyoga dRDhataramavabuddhaya 26. 8. tulonnAmarasAdi 75. 24; 107. 15. dRzyAtman tulyakAlatA 75. 24; 107. 15. dRzyAdRzya 11. 25; 120. 24. tulyajAtIyasaMyogasamavAyin 43. 22. dRzyAdRzyabhedetarAtmaka tulopalAdisparzavaizvarUpya 121. 61. dRzyAdRzyAtmakatva 13. 27. tamirAdika 8.8, 52. 1. | dRzyAdRzyAtman 48. 21. durnaya 14. . 26. Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lAkSaNika-dArzanikanAmasUciH dRSTa 49. 22,108.9,17,114.12,121. 25. | dravya 109.22; 118. 29. dRSTaviparyasta 48.4. dravyaguNakarma 13. 21, 123. 3. dRSTasajAtIyasambandhAdhyavasAyanAntarIyaka 99. 17. dravyaguNakarmasAmAnyavizeSaniyama 121. 12. dRSTasajAtIyAbhilApasmRti 98.13. dravyaguNasamavAya 117. 11. dRSTasamAnArtha 117. 24. dravyaparyAya 22. 27; 125. 28, 126. 7. dRSTasAmAnyAbhinibodha 101. 15. dravyaparyAyanayadvayapravibhAga 125. 1. dRSTahAni 62. 7. dravyaparyAyaparamANu 109. 4. 23. 22. dravyaparyAyAthika 23. 2, 16. dRSTArthasvapnavat 15. 25. dravyaparyAyamUla 22. 25. vRSTAnta 80. 28. dravyaparyAyasAmAnyavidhAnapratiSedha 122. 16. dRSTAnta 43.680.30; 106.10. dravyaparyAyasAmAnyavizeSapravikalpa 126. 17. dRSTAparasvabhAvAvidhAna 112. 31. dravyaparyAyasAmAnyavizeSapravibhAga 90.2. dRSTi 17.7, 57. 21. dravyaparyAyasAmAnyavizeSaviSaya 118. 3. dRSTipatha 14.9. dravyaparyAyasAmAnyavizeSAtmArthaniSThita 16. 13. dRSTipathaprApta 14.10. dravyaparyAyasAmAnyavizeSAryAtmavedana 29. 15. dRSTeSTabAdhita 122. 13. dravyaparyAyAtmaka 4. 17; 10. 25. dRSTimAndyAdidoSa 59. 17. dravyaparyAyAtman 2. 21, 3. 23; 4. 1. dRSTe'nupapannaM 9. 24 / dravyabhAvendriya 2. 22. daSTeSTayaktiviruddhArthapravacanasamayAntara 116. 28. dravyavyavasthApana 4. 20. devatA 115. 29. dravyasAmAnyasaMhAraviSaya 99. 23. devadatto devadattA 15.20,24. 26. dravyArthika 10. 26, 11.1. de va na ndi 114. 21. dravyAdikArtha 52. 6. devanAMpriyaH 120. 14. dravyendriya 2. 22. dezakAla 50. 6. dravyaM zaktistadubhayaM vA 16. 15. dezakAlasvabhAvaniyama 12. 17; 43. 23. dezakAlasvabhAvAniyama 100.19:108.2,115.3. 45. 4. dezakAlAdibhedAnuvidhAyin 124. 1. dvayanirbhAsa 36. 20; 39. 24. dezakAlAntaravyAptasvabhAva 71. 23. dvayAtmaka 40. 11. dezAdibhedavat 55. 26. dvicandrAdivat 124. 22. dezAntara 5. 8. dvitvAdisaMkhyAjJAna 7. 26 dezAntaraprApti 119. 20. dvidhaiva (pramANa) 24. 4. 62. 4; 107.11. / dvIpadezanadIparvatAdika 9.14. dehAnutpattiprasaMga 62.15. | dvIpAntarAdi 9. 12. dehAntaraparigraha 64. 24. dve eva pramANe 8. 2, 97. 7. doSajAti 101.12. 21. 16, 17, 23. 20, 76. 4. doSatraya 53.12. dharmatIrthakara 1. 3. doSaprabhAva 119. 27. dharmanairAtmya 114. 9. doSavatI 77. 29. dharmAdi doSasambandha 119. 28. dharmAntara doSasaMkSaya 89. 5. dharmAntarAvivakSA 21. 21. doSasaMzleSavizleSahetu 120.3. midharma 23. 26, 106. 6. doSAvaraNakAraNa 101. 10. midharmasandeha 77. 4. doSAvaraNakSayopazamAtizayavaza 98.29, 117.26. dhAraNA 2. 28; 3. 1, 5. 1. doSAvaraNaparikSaya 101. 2. dhiganAtmajJaM 82.16. doSAvaraNaparikSayAbhAva dhI 31. 22, 32. 2, 62. 29. doSAvaraNakSayopazamodayavRtti 127. 8. | dhUmadarzin 110. 8. dravati droSyati adudravat 11. 1,45. 6. dhyAndha 69. 12. dravya 11.1, 13.1,22.25, 23.2; 44. 29, dhravatvApariNAmina 122. 27. 45. 5, 114. 30. dhrauvya 66.14. dravya (nikSepa) 26. 3. dhvani dvayagraha deha dharma 88. 9. Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 dhvanibhAga dhvanivizeSA hitasaMskArazrutipariNAmI napuMsaka naya 10.24,26; 17.3; 18.9; 21.15; 20.25; 22.24,28; 24. 19; 25.26, 127.3. naya 14.17, 22; 15.3; 25.13, 15,34.3, 38. 27; 93.22; 124.28; 127.17. na ya ca kra nayadvayavibhAga nayapraveza nayalakSaNa nayAnugatanikSepa nazvarasthAna naSTa nAnAkAraNa sAmarthya nAnAkAraikavijJAna nAnAtmavibhrama nAnAtva nAnArtha vAkya nAnArtha sAdhya nAnArthe kajJAna nAnAdigdezabhAvi nAnAbha nAnAsAmagrIsannipAta nAnakapariNAma nAnaikavacana nAnaikavyavasthA nAnaikasantAnAtman nAnakasvabhAvaniyama nAnakAntagrahagrasta nAma (nikSepa) nAmarUpAdihetutva nAmasthApanAdravyabhAva 67. 12. 59. 12. 112.10. 23.5; 98. 18. 112. 26. 47. 18. 26. 9. 75. 25, 107. 16. 25. 24. 72. 20; 112. 16, 19, 113. 5. nAzasamakAlakAryakalpanA 105.5. nAza nAzAdizabda nikSiptapadArtha nikSepa nigraha laghI0 nyAyavi0 pramANa saMgrahAntargatAnAm 88. 1. 118. 19. 16. 19. nirNayAtmakajJAna nirNayAyatta nirNIti 93. 22; 125. 27. 126. 17. 17. 26 126. 20. 25. 20. 111.20. 67. 1; 102.25. 68. 10. 67. 23. 61. 12. 15. 3; 24. 25; 61.16. 124. 9. 94. 1. 112. 10. 12.25. 54. 13. 171. 64. 13. 26. 5. 26. 4. nityakSaNikapakSa nityatvavat nityasvabhAvAntarapratibandhI nityAnitya nidarzanAdyabhAva nirdezAdi nipAta nimitta nimittanaimittikabhAva nimittAntarakalpanA nimittAntara nimittAntarAnapekSa niyatavRtti niyatodbhavetaravivartta niyama niyamahetu niyamAbhAva niyamAyoga nirarthaka niranvaya niranvayakSaNikacitta niranvayavinAza nirapekSa nirapekSatva nirabhiprAyavRtti niravayava nirastabAdha kadhI nirAkAretara nirAbhAsa nirAmaya nirAreka nirAlamba nirAzraya nigrahasthAna nirjarA nirjINakarman 81. 5. 80. 21; 114. 17. 88. 21; 1.2. 6. 26. 9, 88. 24. nirNaya 20.24,73.11; 106.2, 108.12, 13; 115.24; 120.24; 125.12. 21.1,98. 23. 20. 26. 125. 18. nitya 14.8,50.352. 764.30 ; 83.17; 85. 30,87.3;89.28; 100.15, 17, 105.28 | nirvikalpa 107.22, 24, 108.1, 109.17, 110.12; nirvikalpakajJAna 111.17124.7. 4.3. 1. 9 76. 18; 86.25. 118. 29. 106.8. 127. 13. 25. 22, 26.5. 114. 14. 16. 26, 100 15, 17. 123. 23. nirodha nirodhi 85. 26. 40. 17, 65.11; 76. 18; 107. 22, 111. 26. 1.6. 70.5; 105. 26. 15. 3; 24. 20. 100.24. 106.28. niraMkuza niraMza 49. 16; 50. 3 102. 10, 104. 11 niraMzatattvAnumiti niraMzaparamArtha nirvANa 25. 29. 56. 19. 32. 10 99. 10. 122. 24. 9. 15. 110.2. 87. 6. nirAzravIbhAva nirupadravabhUta 83. 14, 89. 25. 83. 13. nirupAkhya 104. 24; 110. 1, 113.29, 119. 9, 121.6, 25; 124.24. nirupAdhikapravRtti 118. 12. 89. 13. 16. 15. 98. 20. 40. 17. 105. 15. 76. 25. 63. 11. 25. 14. 120. 22. 100. 27. 17. 12. 69. 24; 102.8. 68. 17; 100. 16; 118. 18, 121.2. 6. 19. 120. 13. 83. 22. 47. 30. 3. 10. Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirviSaya 15. 20. nivRtti 89. 6; 112. 22. nivRttipratibandhayoH 105. 10. nirvyApAra 76. 18; 107. 22, 108. 1, 110. 16, 115. 18; 123. 12. nizcaya 6. 28; 39. 20; 72. 19; 75. 3. nizcayana nizcayanaya 56. 10. 23. 7, 11. nizcayaparyAya 23. 10. nizcayavyavahAra 22. 27. nizcaya samAropavighAta nizcayAtmaka nizcayAtman nizcayAntaraparikalpanA nizcitasandigdhavyabhicArin niSkala niSkAraNa niSkriya niSpanna niSparyAya niSpratyanIkatva nisarga nirhAsAtizaya nirhrAsAtizayAbhAva nirhetuka nIlAdi na nagama naigama naigamAdi naigamAdiprabheda nagamAbhAsa nairantarya nyUnAdhikatayA pakSadharma pakSavipakSa nairantaryAdiviveka nairantaryAnubandhin nairAtmyasiddhi naiSkiJcanya nauyAnAdi nyakSeNa nyAya paTa paTIyas 97. 14; 102. 23; nyAyakumudacandra nyAya kumudacandrodaya nyAyamArga nyAsa lAkSaNika - dArzanikanAmasUciH paTIyasI pada 7. 1. 109. 12. 114. 30; 115. 26; 124. 31. 12. 17. 13. 23. 112. 1. 94. 3; 100 26. 114. 2. 119. 12, 29; 120. 5. 62. 29, 89. 10. 62. 29. 13. 11, 12, 14. 7; 23. 18, 26; 108.15. 23. 26. 6. 27. 88. 24. 23. 21. 126... 126. 17. 22. 24. 13. 11, 14; 23. 24. padavAkyAntara padavibhAga padasAmAnyanAma padArthajJAnabhAga paryAya 14. paryAyabheda paryAyArthika paryAyAnakrama sthiti paracittavid paracittAdhipatipratyaya 109. 26. 39. 7. paracittAbhAva 6. 5. parataH 6. 27; 36. 22; 108. 13; 110. 15. paratiraskAra 113. 22. paratrAsAmarthya 104. 25. 69. 17. paradarzana paraduHkha paraduHkha parijJAna paraniyamopalabdhi paranirvANa paraniHzreyas paraparikalpitadravyakhaMDana 33 77. 24. 22. 10; 26. 16; 90. 14. 124. 21. 124. 2. 30. 14. 30. 14. 28; 15.8; 23.8; 25. 7; 124. 29, 126. 12, 16. 15. 10; 16. 21; 24.26. 10. 26. 118.7. 82. 22; 120. 14. 78. 22. 114. 14. 120. 12. 93. 18. 4. 19. 21. 11. 8. 3. 111. 20. 115.17. 19. 19. parapratyAyanopAya paraprasiddhapramANa parabhAgaparicchedAbhAva paramaprakarSa 26. 23. 21. 19. paramAgama paramANu 41. 22, 44.24; 48.17; 70. 16 71. 20; 105. 3. paramANukramanimeSalakSaNaparyAya samAsa 118. 14. 100.23. paramANumAtra pracaya paramArthataH 3. 16; 47. 14. paramArthaviSaya 15.29. 94. 7 paramArtha vedasakaladhyAnAspada 25. 28. 25. 7. 4. 5; 6.6, 13. 41. 15. 4. 11. 106.20. 30. 26. 4. 10. 3. 7. 25. 9. 115.8, 15. 915. 18. paraparikalpitapramANAntarbhAvanirAkaraNa 100 20. | paraparikalpitAnumAnAdikhaMDana 68. 12. 68. 17; 123. 19. 123. 18. 42. 2. 108. 21. 94. 2. 49. 18. | paramArthavyAvahArikArtha 16. 12; 21. 23. paramArthazabdaprAptyupAyakRt 29. 11; 81. 6; 108. 19, 24. paramArthasat 10. 18. paramArthAvatAra 3. 20; 4. 19; 8. 3. paramArthAsaMvedin 93. 26. paramArthaikatAnatva 18. 8; 25. 29; 127. 2. 35. 20. 109. 13. 110. 31. 25. 3. 50. 14. paramArthaikatAnatvapariNAmAvighAtin paramArthaikatva paramArthaikasaMvitti paramaizvarya pararUpa paralokAdika Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 paravaMzotpatti parasattva parasattvasatattva parasparajJAna parasparaparigrahapariNAmasiddhi parasparaparigrahapariNAmAvinAbhAvin parasparapariNAmavivarttAhitavividhaparyAya 112. 13. 98. 19. parasparapariNAmasthiti parasparapariNAmAhitavizeSaparigraha parasparaparihArasthiti parasparaparihArasthitilakSaNa parasparavidhipratiSedhaparamArthA parasparavivarttagranthivikAra parasparavizleSavighAta parasparavizleSin parasparavyapekSA lakSaNa parasparAnAtmaka parasparAviveka parAjita parArthasaMpatti parAparakarmaprabandha laghI0 nyAyavi pramANasaMgrahAntargatAnAm 119. 21. 69. 17. 37. 27. 109. 26. 126.6. 65. 23; 114. 27. 80. 23. 26. 25. 119. 21. parAparaparyAyAvAptiparihArasthitilakSaNa 121. 23. 121. 10. parAparabhAviniyamabhedAbhAva parAparavibhAgakapariNAmavizeSa parAparavivekaikasvabhAvapariniSThita parAprasvabhAvAnugamaparAvRttiprasaMga pariNAmakalpaviTapicchAyAgata pariNAmapATavAtizaya pariNAma prasAdhana pariNAmavinAza pariNAmavizeSa pariNAmasvabhAva pariNAmAtta pariNAmAdi pariNAmAbhAva pariNAmitva 121.28. 112.20. 114. 1. 120.11. 126.5. 120. 27. 114. 24. 102. 13. 7. 25. 4. 1. parApekSa parAmarzaniyama parikalpitaparArthAnvaya pariccheda paricchedAtmaka paricchedya 16. 11, 21; 20. 16. paricchedya paricchedakabhAva 20. 18. pariNAma 46.5; 53.2; 76.17; 78.23; 100. 23,105.8,18,109.21; 120.32. 103. 24. 70. 15. 122. 19. 43. 7; 125. 24. 107. 7. 123. 17. 32. 23, 24. 81. 20. 125. 14. 76. 29. 79. 8. 2. 26, 60. 14; 88. 8. 70. 29. 60. 5. 70. 1; 121. 31. 105. 25. 65. 2. pariNAmin 23.22 48. 27 100. 16, 108. 24,28,31,112.9; 120.25; 123.4. pAvaka piNDa 20. 17 | pitAputravat pariNAmisahakArikAraNa 105. 12. parimaNDalAdi parisphuTa 52. 27, 98. 6, 99. 6. 9, 125. 17. 6. 13. parIkSA parIkSAkSama 106.2, 14. 14. 24. parIkSAkSamavAkyArthapariniSThitacetas 6 3. 27,91.19. parIkSAphala parIkSita paroktAgamakhaMDana 10. 18. parokSa 1 13; 21.4, 14, 97. 4; parokSa 8. 1 31.3, 47.4; 69. 15, 82. 8; 127. 7. 97.7, 98.17, 101. 16,103.23, 106.22. parokSajJAnaviSayapariccheda 31. 3. 98. 17. parokSajJAnArthapariccheda parokSatA parokSaparatantra parokSAtman parokSArthagati 2. 4. 125. 10. 72. 27. 69. 27. 10. 11, 16. parokSArthapratipatti 83. 11; 89.23. paroccheda paraMjyoti parvatAdivibhAga pazulakSaNa pAcakapAThakAdivat pATavopapatti pArthivAdivizeSa pApIyAn pAratantryAnupapatti pAramArthika pAramparyaM pArArthyaniyamAbhAva 41. 6, 43. 7; 63. pItadoSAzravAkAra pItAdyAkArajJAnotpatti puruSatattva puruSatantratva puruSatvAdi puruSadharma 99.8, 118. 7. 38. 17. 115.27, 25. 10. 125.22. 121. 18. 120.5. 125. 2. 25. 12, 108. 2. 17; 74. 31. 108.28. 5. 8, 79. 13. 41. 24. 112. 26. 88. 28. 20. 3. 112. 9. 21. 16; 23. 11, 121.4, 18. 121.29. 2. 22. 10. 7; 16. 18. 15. 10; 16. 20; 24. 26. putra pudgala pudgalasvabhAvAnatireka pudgalAtmaka pumAn purandara puruSa 105. 20. 16. 12. 13. 26; 23. 7. 26. 7. 64. 30. 78. 9, 12. 53. 15; 102. 2,6. puruSapariNAmasvabhAva 77. 25. 120.31. puruSAtizaya 3.13, 82. 5 85. 9, 116. 17. puruSArtha puruSArthasiddhi puruSArthAbhidhAyaka puruSArthAbhisandhi 120. 7. 88.14; 122. 3. 10. 1. Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puruSAdivat pUrvapakSa pUrvapUrvadhI pUrvapUrvapramANatva pUrvaprayoganiyama pUrvavadvIta saMyogyAdikathA pUrvAparakoTi 61.2, 99. 6, 118. 28; pUrvApara svabhAvaparihArAvAptinAntarIyaka pUrvApara svabhAvaparihArAvAptilakSaNa pRthivyAdibhUtavilakSaNa pRthivyAdibheda pauruSeya paMcaguru prakaraNasama prakaraNAnupayogavizeSa pUrvAparAvadhiparicchinna sattAsambandha pUrvAparAvirodha pUrvAparAvirodhalakSaNa saMvAda pUrvAbhyastasmaraNAvinAbhAvin pUrvottarAvizeSa pRthaktva pRthaksiddha pRthagupalaM bhasahabhAva pRthagbhAva prakAza prakAzaniyama prakAzaniyamAbhAva prakIrNa prakRtamakRtaM prakRtasAdhanazaktivaiguNya prakRtArthapratyAyanapara prakRtArthavidhAnapratiSedhavidhura prakRtAbhAva prajJA prajJAdiguNasaMsthiti prajJAprakarSaparyantabhAva praNetR pratikSaNa pratikSepaikAntaparigraha pratighAta pratijJAntara pratijJAvizeSa lAkSaNika dArzanikanAmasUciH pratijJA'sAdhanaM pratiniyatavRtti 99. 23, 100.11. 80. 2. 62. 16. 3. 6. 114. 14. 76. 7. 106. 15; 107.5. 113. 21. 111. 16. 114. 16. 66. 20; 102. 9. prakRtAzeSatattvArthaprakAzapaTuvAdin 80.17,113.6. prakRtivikAranAntarIyaka prakramArthAvizeSa prakriyAvyatireka 113. 2. 125. 17. 111. 6. 37. 1; 77. 24; 119. 23. 60. 19. 78. 1. 123. 28. 108. 3, 124. 23. 104. 13 110. 19; 113.1. 112. 17. 14. 21. 24. 11. 104. 10. 112. 19. 23. 8. 49. 9. 114. 30. 67. 26. 23. 22. 23. 12. 84. 5 85. 10; 26. 14. 114. 12. 116. 36. 72. 24. 33. 28. 123. 30. 92. 18. 91. 14; 92.5. 14. 5; 21. 23. 125.1. 107.2. 113. 27. 111 23. 115. 24. 123.30, 124. 97. pratipakSasaMkSaya pratipakSasthirIbhAva pratipakSApekSI pratipatti pratipattR pratipatrabhiprAya pratibandhanirNaya pratibandhaniyama pratibandhavaikalya pratibandhasaMkhyA pratibimba pratibimbodaya pratibhAdi pratibhAsa pratibhAsAdibhedAbheda pratisandhi pratisaMviditotpattivyaya pratisaMhAravelA pratisaMhAravyutthitacitta pratisaMhAraikAnta pratItipratipakSa pratIterapalApakAH pratibhAsabhid pratibhAsabhidA 15.1932.10,54.17, 57.23. pratibhAsabheda 3.14,17; 11.26; 15.4; 24.201 97.8,103.12,104.30, 106.20; 110. 18; 118. 5; 122. 21. 103. 3. 51. 3. 9. 1. 36. 25. 8. 20. 9. 4. 42. 29. 37. 12. 35 78. 12. 89. 8. 114.26. 99. 20. 90. 24, 118. 10. 102. 7; 127. 18. 100.9. 105. 14. 116. 16. 5. 25 33. 28. 33.4; 125.25. 117. 27. 57.14, 21. 48. 8. pratyakSa 1.12,29.14,92.17, 97.3,5; 127.7. pratyakSa 2.4; 3.7;5.8 ; 11.18; 15.20, 23; 21.4; 28.9; 32.27; 45. 1747. 4,48. 17,49.25; 50.14, 18, 23, 52.1, 26; 62. 5,67.10;71.13; 72.27, 74.11,85. 19; 93. 19; 103. 22; 104. 8, 106. 1, 19, 20; 107.12; 109. 9, 115.26. 101.13. 100.4. pratyakSanirNaya pratyakSa pratibhAsavaikalya pratyakSapratisaMvedya 45. 19. 9. 5. pratyakSabuddhi pratyakSalakSaNa 29. 14, 31.16, 40. 20, 59.28. pratyakSaviruddha pratyakSavRtti pratyakSasmRtipratyabhijJohAnumAnAdi pratyakSAgama pratyakSArthAntarApekSA pratyakSAdi pratyakSAdinirAkRta pratyakSAdivirodha pratyakSAnupalambha pratyakSAnupalaMbhasAdhana pratyakSAnupalaMbhAsiddhi 114. 6. 75. 20. 9. 9. 83.29, 91.23. 7. 15. 127.12. 49. 25. 14. 25. 74. 13; 75. 17; 100. 5. 6. 21;12. 7. 12.19. Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 pratyakSAnumAnAgamanimitta. pratyakSAnvayinI pratyakSAbha pratyakSAbhAprasaMga pratyakSI pratyakSetaragocara pratyagrAnavabodha pratyarthaniyata 46.19, 107. 9. 35. 25. 124. 17. 81.2. pratyanIkavyavacchedaprakAra pratyabhijJA 59. 16,73. 1927, 87. 4; 99. 20;101. 14. pratyabhijJAdi 55.7; 92.18; 97.4,7,107.7. pratyabhijJAna 47. 12; 65.27; 110.24; 118. 24; 122. 22. pratyabhijJAnAdyatItAnumiti pratyaya 35. 24. 52. 30. 115.1. pratyayabhedin pratyayasaMkara 102. 20. pratyavamarza 5.2,99.21,26; 108.25; 121.1. pratyastamitAzeSadoSa 82. 13. pratyastamitAzeSadravyaparyAyabheda 126. 10. 54.5. 3. 17. 68. 11. 127. 15. 120.28. 118. 16. 8. 21. 18. 13; 120. 23, 123.29. pratyAkhyAna pratyAsatti pratyAsattinibandhana pratyAsattiviprakarSatAratamya pratyAsattiviprakarSavikalpapratyastamaya pratyAsannAgrahaNaprasaMga pratyAsannetarArthapratyakSa pradIpa pradezavat pradezAdivyavAya pradhAna pradhAnapuruSa pradhAnapuruSakAlaparamANu svabhAvapravAda pradhAnAdi pradhAnAdiyoga 0 nyAyavi0 pramANa saMgrahAntargatAnAm 97. 6. 99. 15. 8.8, 20. 54. 10. 51.24. prabhavasmRtipratyabhijJAdivighAta prabhavAbhAvavirodhaprasiddhi prabhu pramatta pramA 100.12. 109.1. 89. 28. 71.20. 85. 10 87. 10. 6. 21; 74. 10, 85. 10; 104. 22. 120. 28. prapaMca prabandha prabhava prabhavaniyama prabhavapradhvaMsa prabhavavirodha prabhavasamarthA satI prabhavasAdRzya pratyAsatti prabhavasAmAnya sahacarapratyAsattiviprakarSa 14. 28, 59. 20. 103. 9, 108. 31. 102. 19. 35. 21. 121. 13. 110. 15. 112. 8. 120.16. 114.28. 104. 11. 108. 19. 34. 16, 84. 30; 107. 14. 52. 17. 38.3. pramANa 17. 3; 18. 8, 10; 25.26. pramANa 1.13, 15; 3. 8, 11; 8. 916.4; 17. 10; 21. 19, 36. 166 58. 11; 69. 11; 75. 3 83. 22, 91. 10, 92. 18; 97.4,11,98.15, 30,99.15,21, 100.7101.20, 22; 103.26, 105.19; 115.9,18 116. 7, 127.2, 4, 5. 10. 26. 2. 3. 22. 4. pramANatadAbhAsa pramANatA pramANanaya pramANanayanikSepa pramANanayanikSepAnayoga pramANanayapraveza pramANaprameyabheda pramANaprameyavyavahAranivRtti pramANaprameyasvarUpa pramANaprameyaikAntabhedaparihAra pramANapraveza pramANaphala pramANAntaragocara pramANAntarapravarttana pramANAntaravRtti pramANAntara samplavAsaMbhava pramANAntarAnubhavanirNaya pramANAntarApekSaNa pramANAntarAbAdhana pramANAbha pramANetaratAM pramANaphalavyavasthA pramANa sAdhanopAya pramANasAmagrIvizeSa pramANasaMkhyA pramANAntara 3. 95. 7; 15. 27 33. 201 93. 2, 99. 19, 109. 14, 118.31 121. 31; 125.7. 72. 27; 74. 18. 98.30. 8. 12; 108.9. 116.8. 98.23. pramANetarabhedaniSThatA pramANetaravyavasthA pramAtR prameyadharmatA pramodAdi prayatnabheda prayatnAnantarIyaka 18. 6; 126. 21. 26. 7. prayAsa 17. 17. 125. 1. 125. 30. 22. 21. 126. 6. 3. 20. 3. 19, 93. 17. 3. 7. 74.18. 125.7. 5.25. pramA'sattvasatattva pramAsattvasatattva pramAhetu pramAhetutadAbhAsabheda 74. 5. pramita 62.28; 93. 3. prameya 41, 19; 10.25; 69.11,24, 102. 10, 12, 18, 103. 19, 21, 115.10. 103. 22; 127. 17. 105.20. 14.21. 98.10, 14. 73.23. 123.14. 8.11. 103.22. 37.24. 37.23. 74.4. 89.20. 118.23. 105.29. 86.20. Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lAkSaNika-dArzanikanAmasUciH pravakta prayogaviraha 90.14. phalavAn 26. 4. prayojaka 22. 2. phalavedaka 60. 3. prayojana 89.13. phalahetuvyapoha 65. 4. prayojanasAmarthyasambandhiniyamavyatireka 123. 4. phalAtman 66.2, 11,70. 26. pralaya 86.6,98. 27; 113.1. phalAbhAva 58. 22; 69. 9, 124. 12. 42.14; 90.21,61.16. phalIbhAva pravacana 26.18, 81.27,98. 25,116.6, 15. phalodaya 76.24. pravacanetaravaMzasaMvRtti 117.19. badarAdivat 67. 23. pravAha 40.24. bandha 119. 20. pravRtti 15. 27; 99.18. bandha 88. 20; 122. 6. pravaddhAbhinivezAtmakasamyagdarzana 26. 8. | balIyas 62. 30, 107. 4. prasiddhaprabhavasAdRzyapratyAsattiviprakarSa 112. 26. | bahirgataH 66. 27 prasiddhasaMjJAnasAmagrIprabhavatayA 116. 8. bahiraNavaH 24. 17. prasiddhahiMsAnRtasteyAbrahmaparigrahasvavipakSaguNotkarSa bahirartha 14. 18; 30.1853. 26. 116. 24. bahirarthapratipattihetutopalabdhi '16. 8. prasiddhArthasAdharmya 7. 6, 8, 10. bahirarthavijJaptimAtrazanyavacasAM 24. 12. prasiddhAzeSatattvArthapratibuddhakamUrti 29. 3. bahirarthAvinizcaya 9.28. prasiddhi 22. 11. vahirarthAtman 39. 16. prasUte svAn paryAyAn 16. 18. bahirarthAvalambana 106. 22. prastAvAnupayogin 51. 20. bahirAvisaMvAda 10. 9. prastutArthavyAkaraNa bahirantaH 3. 23; 6.18, 26; 11.18; prastutAnupayogapralApa 114. 19. 47. 4, 62. 25, 70. 10, 16, 73. 11, prastutAprasiddhi 22. 6. 20105. 2,115.11. prasphuTa 35. 20. bahirantarmakhapratibhAsavijJAnekatAnivRtti 112. 29. prAkRtaprajJAvigAhayArthadigmUDha 116. 22. bahiraMga 111.12, 120.26, prAkRtalakSaNa bahiraMgasAkalya 107. 3. prAganadhyavasAya 19. 8. bahiHparamANu 15. 1. prAgabhAvapradhvaMsAbhAva 15. 21. bahirdarzanAdarzana 106.6. prAgalbhya 93. 25. bahirbhAsibhAvapravAda 52.14. prAgvijJAnotpatti 19.10. bahubahuvidhakSiprAnisRtAnuktadhruvetaravikalpa 3. 14. prAGanAmayojana 4. 24. bahubheda 46. 11, 59. 2; 93. 3. prANAdi 121. 30. bahabhedAsaMbhava 117. 22. prANAdipariNAmavizeSa 127.10. bahuvismaya 37. 2. prANAdimattva 104. 7; 108. 18, 21. bavAdyavagrahAdyaSTacattvAriMzat prAtipadikArtha 22. 6. bAdhaka 2. 14. prAdurbhAvAtyayau 45. 7. bAdhakAbhAvetara 2. 15. prAdezika pratyakSa 21. 6. bAdhakAsiddhi 39. 20. prAdhAnya 24. 15. bAdhA prAmANya 1. 14; 2. 2, 3. 10, 12; 14. 1, bAdhArahita 20.10. 4; 18. 10, 20. 24; 46. 19, 52. 28; bAdhArahitAvyavacchinnAnantAtIndriyasukha 26. 14. 54. 9, 81.12,83.25, 29, 87.14. bAla 29. 9. - 91. 23, 97. 9, 99.20, 127. 22. bAlavRddhavat 104. 23. prekSAkArI 88. 22; 122. 7. bAlAdivat 121. 1, 127. 6. prekSApUrvakArin 105. 9. bAlizagIta 19. 27. prekSAvAn 17. 15. bAhyArtha 103. 16. pretyabhAvAtyaya 115. 28. bAhyatarapakSa 109. 29. prokSita 51.11. biDambita 76.10. phala 3.6, 12; 5,1:52.16:98.9, 12, bIjapAdapavat 119. 21. 23, 99. 20, 21. dha 26. 19, 37. 19; 81. 15; 127. 24. phaladAyin 89. 6. / buddha 1.7,42. 14. Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lagho0 nyAyavi0 pramANasaMgrahAntargatAnAm 84. 21. 12. 23. bhUta brIhi buddhi 4.2; 19. 6, 7, 56. 3; 64. 30; 100. | bhinnajAtIya 15,103.12, 119.6; 120.5, 125.26. | bhinna dezArthaM baddhikAyayoH 62. 12. bhinnapratibhAsa 15. 26; 46. 24. baddhigocara 41. 24. bhinnavijJAnagrahaNAdikathA 61. 26. buddhinirbhAsakSaNabhaGga 48. 21. bhinnAkAraprasaMga 57. 18. buddhipUrva 43. 12. bhinnArthatA 16. 21. buddhiprakarSa 78. 26. . bhinnAbhinna 55. 15. baddhivistara 78. 9. 60. 14; 62. 8; 121. 17, 27. baddheraikAraNaM viSayaH 15. 13; 25. 1. | bhUtabhaviSyadvarttamAnaprabheda 16. 14. boddhA bhUtadoSodbhAvana 114. 18. brahma vA da 13. 5, 8; 24. 2, 3. bhUtavizeSa 60. 19, 20. brAhmaNatvAdivat 124. 27.. bhUdharAdi 43. 12. 25. 4. bheda 15.2,40.1646.11,54.23,55.103 bha ga va da ka laMka 22. 20. 58.21; 60.25, 61.16,32, 109. 3, bha TrA ka laM ka de va 17. 18. 4,5,124.21, 125.17,126.7,13,18. bhaTTAkalaMkaviracita 3.2074.19;8.3; 10.18. . bhedanAntarIyaka 110. 25. bhaTTAkalaMkazazAMkAnusmatapravacanapraveza 26. 26. bhedanirbhAsaviveka 105. 3. bhayAdi 43. 13. bhedajJAna bharaNI 100. 5. | bhedaparyanuyoga 36. 22. bhava 62. 16, 18. | bhedapratikSepa 13. 8. bhavadbhUtAdisaMsthiti 60. 20. bhedapratiSedha 98. 5105. 5. bhaviSyattamavat 20. 9. bhedarUpa 54. 23. bhaviSyatyAtmA 104. 24. bhedalakSaNa 110.15, 25. bhaviSyaviSaya 5. 25. bhedavAdina 23. 15. bhavya 26. 14. bhedavedana 25. 20. bhavyAmburuhabhAnu 29. 4. bhadasAdhana 98. 4. bhAva 70.26; 98. 12; 103. 19; 112.11. bhedasAmarthya 68. 11. bhAvakAryakAraNatAgati 54.4. bhedasaMvRtti 55. 28. bhAvadharma 53. 19. bhedasaMhAra 114. 3. bhAvadharmaparisamApti 110.17. bhedAjJAna 11. 18. bhAvana bhedAnupalakSaNa 14. 29. bhAvanA 97. 17; 98. 7; 112. 12. bhedAbheda 44. 30; 46. 20, 108. 16. bhAvanApATava 78. 26. bhedAbhedavyavasthA 40. 4. bhAvanikSepa 26. 3. bhedAbhedavyavasthiti 71.4; 80. 6. bhAvalakSaNa 104. 24. bhedAbhedasAdhana 98.5. bhAvalakSaNavaidhurya 115. 13. bhedAbhedasiddhi 103. 3. bhAvavinAza bhedAbhedAtmaka 4. 1110. 23. bhAvazakti 35. 5, 88. 8. bhedAbhedAtman bhAvasAmya 61. 18. bhedAbhedAbhisandhi 10.23. bhAvasiddhi 109.29. bhedAbhedaikAnta 3. 24. bhAvAntarasamAropa 72. 5. bhedAzraya 14. 5. bhAvAntarasamadbhava bhedin 58. 28, 73. 27, 104. 20. bhAvAntarasmaraNa 121. 1. bhedaikAntAsiddhi 108. 29. bhAvAntarAvizeSina 107.25. bhedopanyAsa 25. 28. bhAvAbhAvAtman 69. 21. bhoktA 23. 22. bhAvAbhAvavyavahAra 2.15. bhoktRtvavirodha 119. 2. bhAvitAkAragocara 72. 5. bhogajanman 31. 16. bhAvendriya 2. 23. bhogyaviraha 26. 11. bhAvaikatvAbAdhana 11. 12. bhrAtRvat 98.11. bhinnakAlArtha 12. 24. | bhrAnta 38. 9, 115. 26. Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lAkSaNika-dArzanikanAmasUciH 1.8. bhrAntajJAna 11. 20. [ mithyAvikalpavijJAnabhAvanAparipAka 82. 27. bhrAnti 11.21, 15.26,34.6, 12, 36. 28, mithyAvikalpAtmaka 38. 4,6; 39 21, 40. 13; 42.9,53. mithyAvikalpaudha 43. 15. 15, 54. 9,102.2,6. mithyAvyavahAra bhrAntikAraNa . 57. 11, 97. 14, 101. 3. mithyAvyavahArabheda 4.10. maNi . 38. 4, 84. 23. | mithyetarAtmaka 4. 14. maNibhrAnti 38. 4. mithyakAnta 14. 2; 114. 23. maNyAdisAmagrIprabhava 10.13. | mithyakAntakalaMkita 81. 19. mati 4. 23; 22. 28. mithyakAntaparigraha 110. 26. matijJAna 2. 28. mithyakAntapralApin 116. 22. matipUrvaka 74. 30. mithyakAntapravAda 91. 6. matibheda 22. 28. mithryakAntAvizeSa 14. 6. matimAn 101. 15. mithyottara 79. 27, 80. 14; 113. 23. matilakSaNasaMgraha 93.12. mithyoha mativikalpa 125. 19. muktAdivizeSa 115. 2. mativibhrama 100. 1. mukhya (pratyakSa) 2.8. matizruta 98.20,106. 20:117. 15:118. mukhya 20. 24, 26; 21. 1; 75. 3. 4; 122. 21,126. 18. mukhyasaMvyavahAra 1. 12. matizrutAvadhimanaHparyayakevalAni 127.4. muni 88.26. matyajJAnAdi 127. 5. mumukSu 20. 3. madirAdivat 119. 19. mamukSujanamokSamArgopadezadvAraNa dvAraNa 26.24. manas 51. 2. mUcchitAdi 40. 20; 107 3. manomati 23. 1. mUrta 20. 10; 119. 22. mantrAdi 119. 19. mUrtatva 23. 13. manda 73. 9. mUrtapratibimbabhRt 20. 11. mandabuddhi 22. 18; 77. 22, 101. 8. | mUrtamukhAdipratibimbadhArina 20. 10. mayUravat 46. 14, 107. 18. mattidharmAbhAva 20. 10. malakSaya 78. 26. mUtimat 127. 11. malaviddhamaNivyakti 19. 24. mUlanaya 23. 2. mahAtman 26. 21. mRga 48. 5, 80.4, 5. ma hA vIra 18. 5. matpiNDa 25. 3. mahIyas 52.11, 99. 12. | mecakAdivat 59. 2; 103. 6; 114. 7. 88. 18. maitryAdipratirodha 89. 17. mArgapratipattinikSiptetaravastusvabhAva 127. 14. mokSa 83. 14; 89. 25; 119. 12. mAtrA 68. 4. mokSajJAna 88. 26. mAtrAnurodha 68. 18. moha 35. 17; 39. 19, 73. 11. mAtrAbheda 102. 28. mohAdimUrttAnupraveza 119. 19. mAnasa 50. 23, 98. 10, 16, 17,120. 17. | mohAdisambandhAnvayavyatirekAnuvidhAyin 120. 2. mAnAntarasiddhi 109.10. mlecchAdivyavahAra mAnAbhAsa 98. 22, 23. yatna 85.26. mAyA 14. 10, yathAgama . 18.6. mithyAkArailakSaNa 48. 11. yathArtha 34. 16; 107. 14. mithyAjJAna 89. 17, 29. yathArthadarzana 98. 15. mithyAtva 93. 24. yathArthadarzanAdiguNavaiguNya 117. 19. mithyArthapratibhAsin 58. 15. yathArthadarzanAdisAkalyavaikalyapratibandha 116. 30. mithyArthasaMgraha 126. 9. yathArthanirNayasAdhana 2. 1. mithyAdRSTi 115. 5. yathAbhiprAyagatajalpavyavasAyazRGa gagrAhikA 124.11. mithyApratyabamarza 47. 14. yathAvastubalAgama 53. 15. mithyAbhayAnakagrasta 48. 5. yadRcchayA 64. 4. mithyAvikalpaka 31. 9, 117. 22. | yamalakavat 91. 25. mArga Jain Education international Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI0 nyAyavi0 pramANasaMgrahAntargatAnAm yasmin satyeva yadbhAvaH 12. 8. liMgaliMgin 54.20. yAvajjJeyavyApijJAnarahitasakalapuruSa liMgavyavasthA pariSatparijJAna 2. 10. liMgasAMvatayoH yuktAyuktaparIkSaNakSamadhI liMgAdibheda 126. 15. yugapatkramabhAvi 45. 16; 118. 30. liMgi 5. 10. yugapadbhAvin 105. 13, 119. 24. liMgidhI yugapadbhinnadezopalabdha 118. 24. liMgilakSaNa yugapadbhinnarUpa 87.4. lipyAdivat 123. 22. yoginAM gatiH 40. 30. laiMgika 74. 26; 100. 30. yogivijJAna 51. 29. loka 22. 19; 63. 24; 104. 26, 123. 1. yogyatApekSAnAdisaGaketa 21. 22. lokacakSuS 40. 4. yogyatAlakSaNa 2. 24; 119. 22. lokabuddhayA 63. 12. yogapadya 110.23. lokavisaMvAdazAstrAgamanikAyAdi 105.19. rakta 67. 2; 102. 26, 28. lokavyavasthiti 55. 7. rathyApuruSa 2. 12. lokavyavahAra 14. 12,87. 18. rasavizeSa 64. 3. lokAnurodha 52. 15. rasavIryavipAkAdi 124. 18. / lokAlokakalAvalokanabalaprajJa 26.17. rasAdi 44. 30. lokAlokakalAvalokanabalaprajJAgaNodbhuti 94. 8. rAgAdi 64. 15, 89. 1. lokottara 21. 8, 43. 30. rAgAdipratipakSa 116. 16. laukika 6. 3,103. 25. rAgAdisarvajatAbhAvasAdhanasAmathyavaidhurya 104. 17. | vaktA 77. 15, 22; 101. 8. rAgAdisAdhana 77. 2. vakturakauzala 53. 23; 57. 10, rAgadveSa 88. 25. | vakturabhi preta 10. 4. rAjakulavat 114. 17. vaktRtva 109 13. riktA vAcoyuktiH 16. 17. vaktrabhiprAya 9. 14, 24; 22. 14. 68. 25 vaktrabhiprAyAnuvidhAyinI 10. 9. rUpajJAna 118. 1, vaktrabhipretamAtra 22. 13 rUpadarzana 20.1. vacana 22. 13, 81. 3, 104. 26. rUpabheda 61. 14. vacanapuruSatvAnupalabdhi 104.16. rUparasagandhasparzavattva 23. 12. vacanasarvajJakAryakAraNabhUta 78. 7. rUpAdi 44. 7; 68. 27. vacanahetu 77. 24. rUpAdidarzanAbhAva 64. 12. vacanAdi 76. 31; 101. 2. rUpAdikSaNakSayAdisphuTa pratibhAsa 3. 12. varNa 22, 10. rUpAdimattva 23. 13. varNapadavAkya 22. 14, 87. 9, rUpAdivivarta 109 22. varNapadavAkyavyutpAdakazAstra 25. 11. rUpAdivizeSAbhAva 105. 8. varNapadavAkyAkhyA 88. 2. rUpatara varNapadavAkyAnupUrvI 101. 11,115. 20; lakSaNa 12.3;51.20,52.10, 67.10,99.11. 124. 3, 125. 21. lakSaNatayA 4. 4. varNapadavAkyAnupUrvIsaMhArAtizaya 118 13. lakSaNavijJAna 105. 19. varNapadasArUpya 124. 21. lakSaNasaMkhyAviSayaphalopetapramANanayanikSe varNavyatirekavat 125. 28. pasvarUpaprarUpaka 26. 22. varNasaMsthAnAdimat 97. 18. labdhi 2. 23. varNAnupUrvIbheda 126. 2. labdhyupayoga 2.22. varNAvayavAna smaraNavikalpa 125. 21. latAcUtAdi 10. 12. 'varttate' iti 100. 27. lAbhapUjAkhyAtihetu 115. 20. vartanAlakSaNa 16. 14; 25. 6. liMga 25.7. 54. 12. liMga 5.6, 10, 14, 7.8.104.10. vastutattva 4. 17; 10. 25; 16. 7; 80 23. liMgapratipatti 5. 12. vastudharma 76. 28. liMgabheda 15. 10. | vastubalAyAtatadarthAntara 2. 3. rUpa vastu Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lAkSaNika-dArzanikanAmasUciH 41 40. 6. vastubheda 126. 15. | vijigISu 81. 6. vastumAtropagraha 107. 1. vijJapti vastuvikalpa 115. 9. vijJaptimAtra 14.18,23,52.14,100.28,110.1. vastusiddhi 87.14. vijJAna 15. 14; 25. 1, 84. 13, 103. 11. vastusvabhAvabhedaka 25. 8. vijJAnaguNadoSa 101. 7. vastvanurodhi 54. 13. vijJAnapratibhAsa 48. 13. vAk 10. 4, 7, 77.7, 87. 14, 88. 12. vijJAnavikriyA 63. 17. vAkya 22. 10. vijJAnavizeSAnupatti 98. 29. vAgarthajJAna vijJAnavyaktizaktacAdyAH 44. 30. vAgarthadRSTibhAga 58.18. vijJAnasantAnabhedavAda 110.2. vAgarthavyabhicAraikAnta 10.1. vijJAnasaMcaya vAgdoSa 114. 19. vijJAnAnaMzatattva 6. 13. vAgvatti 22. 17; 77. 21, 101. 7. / vijJAnAMza 46. 2. vAgvRttarAdrekaH 78.8. vijJAnotpatti 19. 9. vAcaka 22. 14, 17, 25. 28; 87.28. vijJeya 103 10. vAcovRtti 81. 9, 90.6; 101. 4; 115. 7. vitaNDAtmatiraskAra 115 4. vAcyavAcakalakSaNasambandha 16. 8. vitaNDAdi 81.8. vAcyavAcakavyAvRtti 124. 5. vitatha 25.11, 58. 25. vAva 81, 3,111. 15, 17. | vitathajJAnasantAnavizeSa 36.17, 103. 27. vAda 109.2, 9. vitathanirbhAsAvizeSa 103. 14. vAdI 80. 23. vitathapratibhAsa 37. 15, 16. vAsanAniyama 119. 24. vitathapratibhAsinI 36.10. vAsanAbheda vitathAkArA 40.6. vikalasaMkathA 21. 15. vitathArthatva 50. 18. vikalpa 7.24; 31. 17, 38. 18, 22, 42.2, vitathetaravijJAna 73. 23. 47. 30; 63.23;74. 11,112. 12. vittisattA vikalpanA 39. 12. 18. 24; 83. 6, 109. 24, 25. vikalpanAntarIyaka 98.3. vidUSaka 80. 2. vikalpalakSaNa 113. 3. vidyA vikalpasaMhAra 98. 7. vidyudAdi 87.3. vikalpAvikalpAtmA 6.26. vidvattA 41. 16. vikalpotpattyabhAva 20. 28. 91. 6,107. 13. vikAra 63. 10,88. 2, 121. 11. vidhAnapratiSedha 52. 22, 75. 17, 101. 20. vikArin 119. 6. vidhi 22. 2. vikRti 62. 28. / vidhiniSedhAnuvAdAtidezAdivAkya 22. 5. vikriyA 4. 9. vidhipratiSedha 16. 23; 90. 3. vikriyAvirodha 108. 5. vinazvaravikalpaviSaya 120. 30. vigama 84. 27. vinAza 65. 16. vigrahavyApin 104. 17; 119. 7. vinAzAnupalakSaNa 65. 2. vigrahavyAptivirodha 104. 11. vinipAtita 31.17. vicAra 75. 21, 105. 22, 106.7. viniyatatadatatpariNAmasatattvavicitra 105.12. vivarttagranthivikAra 99. 24. vicitragrahaNa 30. 19. vinizcaya 2.20. vicitratA 72. 23. vipakSa 4. 6, 89. 5, 111. 9. vicitrAbhisandhi 116. 26; 118.10. vipakSAnatizAyana 108 12. vicitrAvayavAtmaka 102. 27. viparyaya 30.8,83. 3. vicchinnapratibhAsinI 43. 8. viparyasta 80. 24 viccheda 27; 83. 6. viparyAsa 39.21100.1,4,111.1,116. 21. vijAtIya 10.8. viparyAsanivRtti 110. 9. vijAtIyavyavacchedanibandhana 124. 29. | viparIta 35. 20; 80. 18113. 7.. vid . 34. 15, 107.13. vidvas Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 viparItagrahakSaya viparItapratipatti sadbhAva viprakarSa viprakRSTa 54. 7. 84. 13; 108. 24; 116. 15 viprakRSTArthavivakSAvizeSasambandhAsiddhi 124. 16. viprakRSTArthAntaravat 12. 7. vipratipatti 51 19, 53.8; 101. 23, 102. 7. vipratipattidarzana vipratibhAsa vipralabdha vipralambhanazaMkin vipralambhan viplavasaMbhava 98. 28. 115. 2 124. 22. 41. 17. 83. 24; 116. 26 116. 17. vibhramavivekanAntarIyaka vibhramavivekavikala vibhramazUnyapratipattivipratiSedha 98. 16, 103. 16. vipluta 98. 7. 41. 5. 36. 2. viplutAkSa viplutAkSamanaskAraviSaya viplutAkSA buddhi vibruvANa 36. 10. 80. 18, 113. 7. vibhrama 34. 15; 37.6, 103. 16, 106. 25, 28, 107. 1, 13, 109. 27; 117.23; 120. 14, 31; 122.20 125. 14. vibhramakalpanA 104. 21; 112. 27; 117. 31. vibhramaviccheda 106.26. 111. 2. 125.11. 100. 29. 103. 16. 106. 24. 57. 14 123. 14. 106. 17. vibhrAnta 49. 18. vimatsara 49. 28. vimarza 100. 3. vimukta 25. 25. 32. 6. 119. 15. vimukhajJA viratavigrahasambandha viruddha 46. 28, 62. 18, 76. 29, 77. 11; 100. 11; 107. 21; 108. 18. 24, 30; 109. 1; 110. 27, 29, 111. 4, 5, 8, 114. 14, 21, 28; 121. 31. vibhramasiddhi vibhramasaMzleSa vibhramahetu vibhrametaraviveka vibhramopalambha laghI0 nyAyavi0 pramANasaMgrahAntargatAnAm 88. 28. 20. 3. 77. 7. viruddhakArya viruddhadharmAdhyAsa 46. 28; 48. 14; 110. 14; 112.10, 28. 47. 22. 77. 8. 107.23. 53. 5; 111. 2. viruddhAvyabhicArin 110.11,111.5, 11; 127.17. viruddhAsiddhasandigdha 66. 23, 79. 3. viruddhapariNAmin viruddhavyAptisiddhi viruddha hetvAbhAsa viruddhAdi viruddhAsiddhasandigdhavyatirekAnanvaya 41. 10. virodha 39.26,52.22;57.28; 69.28; 70.22; 72.24; 76.14; 103. 24; 113. 26. virodhaparihAra 103. 17. virodhAnupalambha 68. 1. 112. 22. 48. 9. virodhipratyaya vihitavizeSalakSaNa vilakSaNArthavijJAna vivakSA 23.21, 26; 77.21, 27: 90.29, 101. 4, 12, 124. 19. vivakSAnirapekSa 77. 25. vivakSAvyatiriktavastu 15. 12 : 24. 28; 25.5. vivakSAvyatireka vivakSA'vyabhicAra 16. 7. 58. 6. 100.11. 120. 26. vivarttazaktivirahin 18. 18; 100. 12. 106. 2. 123. 1. 98. 2. 112. 30. 106. 9. 25. 23. 1. 12, 97.3, 5. 2. 4. 8. 16. 8. 21. vivartta vivAda vivAdavRtti vividhadharmAdhyAsavikalpaviSayatAvirodha vividhAnuvidhAna vivekakalpanAviveka vivecaka vivRddhAbhinivezana vizada vizadanirbhAsin vizadArthAvabhAsana vizadeta ravikalpa vizeSa 45.22; 48. 1749.5; 54.24,99.11. vizeSaNavizeSyadhI vizeSaNavizeSyabhAk vizeSapratyastamaya vizeSapratibhAsana vizeSAkAGkSA vizeSAkAra vizeSAdhAna vizeSAvizeSavyapoha vizleSa vizva vizvarUpa vizvalokAdhikajJAna viSa viSajJAna viSama viSamo'yamupanyAsaH viSaya viSayajJAnavat viSayajJAnatajjJAnavizeSa 59. 7. 30. 19. 102. 20. 2. 6. 2. 20. 56. 17. 110. 8. 117. 9. 54. 27. 102. 16; 112.6. 67. 7. 83. 24. viSayadvaividhya viSayabhedaikAnta viSayaviSayisannipAtAnantara viSayasannidhAnAhitavizeSavijJAnavat 39. 8; 72. 1. 39. 15. 50. 10. 18. 11, 35. 7. 2. 21. 117. 14. 34. 19. 103. 23. 8. 21. 2. 21; 100. 9. 112. 21. Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayasAdhanatva viSayAkAra viSayAnuvidhAyin viSayAlokavyavahAravilopa viSayin viSayendriyavijJAnamanaskArAdilakSaNa visadRzapariNAma visaMvAda visaMvAdaka visaMvAdakAnta vistarokti visrabdha vIra jina vRkSa 7. 10; vRkSadarzin vRkSAdi vRttaprasAdavRttadoSaprasara vRttasamatva vRttivAkyArtha vRttivikalpavirodha veda vedanAdivat vedyatA vedyavedanirbhAsa vedya vedakAkAra dadarkArabheda lAkSaNika- dArzanikanAmasUciH 4. 7. 4. 7; 110. 1. 97. 11. 31. 14. 2. 22. 31. 25. 23.9; 104. 23. 5. 17; 105.19. 8. 10; 81. 18. 15. 27. 80. 14. 81. 21. 17. 15. 10.11; 14. 12; 43. 29; 44. 3; 103.26, 127. 10. 7. 10. 5. 17; 103. 14. vedyavedaka kArakajJAna vaikalya vaitaNDika vaiyadhikaraNya vailakSaNyAdizabdavat vaMzadya vaizvarUpa vaMza vyaGgayavizeSAniyama vyaJjakavyApAra vyatirekacintA vyatirekapRthaktvaga vyatirekAprasiddhi vyatireketaraikAnta vyatirekaikAnta 119.29. 83. 30; 91. 24. 90. 21. 122. 25. 2. 7. 103. 6; 104. 14; 124. 26. vaMzAdisvaradhArA 120. 22. 86. 23. vyakta 31. 9, 50. 4, 102. 16. vyakti 32. 6, 33. 25, 35. 3, 50. 3, 102. 16, 103. 8, 118. 19. vyaktacAvaraNa vicchedasaMskArAdivirodha 86. 21. 118. 27. 118. 27. 83. 22; 85. 23. 51. 17. 115.11. 124. 31. 3. 7. 6. 13. 114. 9. 21. 21; 103. 21. 115. 4. 114. 2. 58. 26. vyatireka 23. 8, 9. vyatireka 46. 13; 48. 14; 77.4; 100. 20; 107.17; 108. 9 126. 13. 101. 4. 22. 26. 76. 14. 16. 21. 16. 16. vyapadezaniyamAbhAva 100.19. vyapekSA 7. 24; 8. 16; 127.6. vyabhicAra 1. 26; 97.10 99. 1; 106. 16, 114. 15. vyabhicArin 110. 31; 111.9, vyavacchedasvabhAva vyavacchedAvisaMvAdavyavahartR pravRtti vyavasAya vyavasAyakRt vyavasAyaphala vyavasAyasAdRzyAbhinibodhaniyama vyavasAyAtmasaMvAdyavyapadezya vyavasthAbhAvaprasaMga vyavasAyAtmaka vyavahAra 14. 137. 9; 76. 22; vyavahAranaya 23. 8; vyavahAraparyAya vyavahAraprasAdhaka vyavahAravirodhitva byavahAravilopa vyavahArAdidhI vyavahArAdinirbhAsa vyavahArAnukUla vyavahArApekSa vyavahArAvisaMvAda vyavahArAvi saMvAdI vyavahitotpatti vyasta vyAkulApta vyAkhyAtU vyAkhyAvipratipatti vyAdhibhUtagrahAdi vyApyavinivattanI vyApyavyApaka vyApyasiddhi vyAmohaviccheda vyAmohazabalAkAravedana 43 114. 28; 59. 7. 75. 6. 30. 15. 39. 19. 20. 26. 100.2. 20. 23; 21.8. 14. 17. 15. 24. - 14. 3. 52. 17. 90. 29. 117. 3. 54. 7 108. 10. vyApaka vyApakasAdhinI 106. 7. 105.24. 105. 25, 27; 109. 14. vyApakAnupalabdhi vyApArabheda vyApAravyAhAravizeSAbhAva vyApArasamAropa 123. 31. 105. 10. 108. 1. 118. 26. vyApin vyApti 5.11; 17.7, 106.7, 14; 109.14, 18. vyAptivizeSa 104. 17. vyApya 52. 5. 20. 20. vyAvahArika vyAvahArika prakRtyAdiprakriyApravibhAga vyAvRtti 117. 2. 126. 11. 23. 10. 43. 3. 24. 13. 35. 13. 43. 8. 41.5. 24. 6. 14. 19. 9.8, 24. 8, 10. 106. 7. 105. 25. 74. 19; 105. 22. 105. 24. 99. 19 107. 2. 72. 23. 25. 13, 19. 25. 12. 57. 1 99.5. Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 vyAvRttimAtraka vyAvRttisvabhAva vyAvRttyanugamAtmaka vyomAdivat vyomAdivizeSasambandhavat zakaTa zakaTAdijJAna zakaTodaya zakti zakti pratibhAsAdibheda zaktibheda zaktimat zaktivicitratA zaktisaMkara zakya zakyaparIkSaNa zaR 16. 15, 17. 112. 9. 103.7, 9. 53. 2; 102. 1, 3. 17. 14; 81. 18. 15. 10; 16. 20; 24. 26. zabalAkArajJAnAbhAva 114. 6. zabda ( naya) 15.7, 11;24. 25; 126. 15. zabda 31. 22; 56. 26 58. 4, 28, 59.8, 12; 70. 2; 79. 16, 17; 86. 20, 24; 87. 28; 98. 28; 104. 6; 107. 124. 24; 109. 17, 21, 115. 30; 20; 125. 19. zabda pratipatti zabdabuddhi zabdabhAga zabdamAtra zabdayojana zabdaliMga zabdavinAzAdi zabdavRtti zabdaghaTAdyAkhya 87. 7. zabdajJAna 15. 12; 16. 4; 24. 28; 25. 5. zabdadhArA 118. 14. zabdanaya 24. 24. zabdanAzitvasattva 79. 11. zabdaparyAya 109. 22, 123.26, 27; 124. 1. zabdapariNAma 104. 13. 15. 28. 69. 22; 122. 26. 88. 4. zabdavyavahArabAhulyAbhAva zabdArtha zabdArthagrahaNa zabdArthajJAna zabdArthatattvajJa zabdArtha dRSTi zabdArthaM pratyaya zabdArthavikalpa zabdArthasaMketa ghI0 nyAyavi pramANasaMgrahAntargatAnAm zabdAdipariNAma zabdAdyayogaviccheda zabdAnityatvasAdhana 5. 23; 104.5. 9. 22. 25. 2. 16. 15, 17; 49.5 70 19. 123. 19. 60. 18. 57. 6 109. 28. 123. 19. 121. 19. 121. 29. 124. 17. zabdArtha sambandha zabdAdi 87. 19. 117. 16. 87. 27; 117. 4; 124. 7. 47. 22; 108.30, 121.5; 127.4. 83. 15, 89. 26. 5. 3. 55. 22. 110.7. 56. 21; 117. 1. 22. 21. 15. 28; 124. 15. 122. 22. 79. 17. 75. 9. 78. 30. 4. 24. 124.20. 79. 21. 17. 15. 61. 3. 101.10 105. 12. zarIrAdika 26. 11,101.9,104.3121. 28. zarIrAdipariNAmopayogasAdhana zarIrasthitihetutva 119. 1. 124. .8. 118. 14. 109. 29. zabdAnuyojana zabdAntara zabdotpattivinAza zaraNa zarIragrahaNa zarIrAvayavabheda zarIrAvayavasaMsparzinI zazaviSANa zaSkulIbhakSaNAdi zAkhA 14. 11; 43. 29; 44. 3; 103. 25. zAnti 51. 2. 94. 4. zAba ra zAbaleyAdibhedAnanvaya zAbaleyAdivat 117. 18. 94. 7, 111. 15, 17. 97. 2; 116. 7. 77.22; 80.14; 81.18; 82. 9, 86. 15 92.4, 14, 101. 8 115. 29, 116. 29, 117. 2; 122. 13. 82. 9, 116. 29. 81. 12, 127. 22. 85. 28. 86. 13. 109. 8. 22. 18. 98. 24. 97. 8, 102. 26. 77. 8. 36. 7, 73. 27. 10. 11, 12. 98. 15. 14. 3; 42. 14. 11. 10. 123. 19. zuddhAzuddhadravyaparyAyaparigrahavibhAga 15. 30. zUnya 2. 10; 14. 18; 42. 6; 103. 29. 90. 15. | zUnyatApratipatti 58. 10. zUnyasaMvRtivijJAnakathAniSkaladarzana 16. 19. 103. 18. 115. 22. 14. 11. 45. 27. 14. 26. zAbda zAzvata zAsana zAstra zAstrakAra zAstragamya zAstrajJAna zAstrapravarttana zAstraliMga zAstra vaktRtvAbhAva zAstrArthajJAnasaMvAda zAstrArthasaMgraha zAstrAnumAnavat ziraH pANyAdimattvAdyAH zilAplava zizapA zuktyAdi zuddha zuddhadravya zRGga zeSaparAvRtti zeSa pralApa zeSavaddhetu zeSa vijJAna 93. 25. 124. 5. 124. 1. 76. 5. 1. 13.. Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zau ddhoda ni zaMkhAdi zaMbhu zravaNagrahaNayogyatAvyAvRtti zravaNajJAnahetutva zrAvaNatvAdi zrutapATava zrutabheda zrImatparamagaMbhIrasyAdvAdAmoghalAMchana zrI va rddha mA na zruta 4. 24; 9. 12; 21. 14; 25. 18,26; 74. 31; 92. 17; 97. 3, 6; zrutajJAna 5.3 9.14; 10.16; 24.11; 93.5. zrutajJAnatadAbhAsavyavasthA zrutayogyatvAtizayAdAnahAni zrutavikalpa zrutavijJAnahetu zrutApita zruti 9 19 10.9 zrutikalpanAduSTAdi zrutendriyAtIta zreyas zreyo'tizayaprApti zrotra zrotragocara zrotrAdivRttipratyakSa zleSavizleSa zva SaTkArakI SaDaMza sa evAyaM sakarmaka sakala AtmA sakalakalAkalApamayA sakala graha sakalagrahanAntarIyaka sakalagrahasAmarthya sakalajJa lAkSaNika - dArzanikanAmasUciH 37.1; 42. 19. 20. 2. 49. 4. 123. 27. 93. 15. 104. 13, 109. 17. 97. 1. 29. 4. sakalajJAnAvaraNaparikSaya sakalatattvapratiSThApana 14. 21; 118. 2; sakalakalAkalApasamAzleSajAtyantara pratipattinAntarIyaka 9. 10. 101. 16. 22. 24. 79. 20. 118. 3. 93. 19. 5. 24; 25. 3. 16. 17, 27 17.1. 41. 22. 58. 24; 86. 30. 23. 8. 104. 28. 126.5. sakalapadArthaga sakalapariNAmin sakalapramANaprameyayattAvatsvarUpAbhidhAyi sakalavAdicakracakravartin sakalavit sakalaviSayaga 113. 27. 60. 29; 77.11; 108. 7. 108. 10. 73. 15. 25. 21. 116. 21; 125. 17. 9. 25. 86. 8. 93. 27 sat 118. 10 118. 16. sat 88. 5. 52. 1. sattA 68. 14. 84. 9. 99. 10. sakalavyacchedanirNayAnirNayAdiprasaMga sakalavyavahAraniyAmaka sakalazaktiyoga sakalazrutabhAvanAsaMvaraNa vigalitanikhilaklezavijRmmita kevalajJAnAdhigamaphala 127.11. sakalazaktivirahin 104. 24; 113. 1. 47. 29. sakalAgamArthaviSayajJAnAvirodha 81. 14; 127.24. 68. 9; 88. 5. sakalAkAra 50. 7. 110. 27. 21.15, 16, 19. 102. 14. sakalAgraha sakalAGgazarIravat sakalAtman sakalAdeza sakalAvayavopalaMbhAsaMbhava sakRtpratibhAsabheda sakRdgrahaNa vibhrama sakRnnAnAdezopalambha sakta sakrama sacarAcara satattva sajAtIyapariNAmAbhivRddhi sajjJAnapariNAmAtmatattvasampratipatti sattAnuSaMga sattAbheda sattAyoga sattAloka 50. 4. 89. 1. 88. 27. 37. 23, 28. 112.15. 10.25; 14.20, 22, 24.10,38. 6, 45. 11:46.24; 49.28, 50.7; 52.7 ; 82.18; 98.11; 102.9,111.15, 17:112. 1, 9. 13.19,50.5,53.8, 2659.11:76.17; 102. 2, 5, 18; 113. 20;126. 5,9. 53. 25. 23. 14. 50. 5. 2. 19. 104. 14. 13. 22. sattAvyatirikta sattAsamavAya 123.15, sakalaniSkalasvavikalpitetarasvabhAvaniyama 125. 9. 23. 7. 121. 3. 21. 10 17. 18. | satpravRttinimitta 17. 14. 94. 3. sattvarajastamas sattvArthaM sattvAdipariNAma sattvAdisAmAnyaguNasambandha 45 satpratyakSa sattva 37.23,28,50.3, 70.1,76.28; 102.16; 104. 22; 107.21,24; 108.18, 24, 27, 30, 109.1.110. 7 113. 24; 114. 20. sattvapuruSatvavavatRtvAdi sattvaprameyatvAgurulaghutvadharmitvaguNitvAdi 2. 11. 21. 18. 13. 26. 1. 8. 79. 16, 120. 8. 69. 27. 102. 22. 102. 18. 69. 7. 104. 18. satpratyayakartRtvAkartRtva satpratyaya hetu satprameyatva 97. 14. 21. 1. 103. 8. 98. 3. 86. 24. 118. 26. 37. 3. 15. 2 24.18. satya 34.15; 52.27 54.13; 72.30; 77.29; 78.1985. 988.18, 107.12 122.30 Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 laghI0 nyAyavi0 pramANasaMgrahAntargatAnAm satyajJAna 18. 28. santAnAntaragata 23. 9. satyatapaHprabhAvarahita 116. 23. santAnAntarasadbhUti 38. 21. satyapadavidyA 24. 24. santAnApekSA 25.26. satyasvapnavata / 99. 3. sandigdha 76. 31, 109. 6. satyAkArAvabodha 58. 19. sandigdhAdiparigraha 127. 19. satyArthapratyayAnvita 58.4. sandeha 2. 15; 86. 17, 118. 1. satyAnRtavyavasthA 22. 20. sandehalakSaNAbhAva 39. 19. satyAnRtavyavasthAnyathAnupapatti 22.15. sandehavicchitti 81. 15. satyAnRtArthatA'bheda 58. 6:117. 18. sannikarSa 19. 9; 86.17, 109.12, 20, 110. satyAlokapratIta 41. 28. 5, 29, 31,114. 13, 125. 7. satyetaravyavasthA 9. 29. sannikarSAdi 1. 41, 19. 7. satyetarasvarUpa 14. 5. sannidhAnApekSin 112. 12. satsaMprayogajatva 77. 11. sannidhAnAbheda 98. 13. sadarthaniyata 98. 9, 11. sanniveza 87. 19. sadantirANi 13. 21. sannivezavizeSa 67 11. sadanekAnta 106. 12. sannivezAdi 43.11,49.12; 108.23,27,30. sadabheda 24. 1. sannidhi 19. 5. sadavizeSa 11. 12; 24. 3. sanniviSTa 15. 1. sadasajjJAnazabda 69. 19. sannihitaviSayAvagrahasamIhAvAyadhAraNAsadasajjJAnasaMvAdavisaMvAdaviveka 30. 3. ___ samAnAnusmaraNasaGa kalanaparAmarzAbhAva 125.19. sadasattva 35. 7; 42. 8; 109. 29; 110. | sannihitArthatva 97. 17. 15, 112. 22. sapakSa 109. 13. sadasatpramANa pramayakAntAtmana 102. 7. sarpavat 45. 19; 112. 11. sadasatprAptityAgetaravikalpavizeSa 123. 14. sannihitaviSayabalotpatti sadasatsvArthanirbhAsa 11.24. sanmAtra 13. 17. sadasadanabhilApatadyogavikalpavidhAna 123. 5. sanmAtradarzana 2. 24. sadasadAtmaka 4. 15,16. sapadi 25. 26. sadasadekAnta 102. 5. sapta (naya) 17. 10; 22.24. sadasadbhAvavirodhaprabhava 54. 8. saptabhaMgI 90.3; 122. 17. sadasadbhAvAtman 26. 2. sapradeza 67. 21. sadasadviSayavivekina 123. 25. sapradezApradeza 67. 29. sadasadvyavahAra 105. 23. sabhAganibandhana 65. 27. savRttakevalajJAna 91. 27. sabhAgavisabhAgavat 71. 5,99. 25. sadvRttipratiSedha 105.16. sabhAgasantAnakalpanA sadvyavahAralakSaNa 103. 23. sama 50. 10,58. 24,89. 23. sadAtmaka 62. 24. samakriyAvizeSa 124. 28. sadAtman 11. 18; 13. 4, 7, 19. samakSavat sadAdi (anuyoga) 26. 5. samakSavikalpAnusmaraNaparAmarzasadRza 87.10. sambandhAbhinibodha 100. 7. sadRzapariNAma 23. 3; 99. 25. samakSasajAtIyasambandhAnusmaraNasadRzAtman cintAprakarSa 125. 22. sadRzAparadarzana 123. 27. samakSasaMvit 72. 6. sadRzAparahetu 73. 19. samakSetarasaMplava 30.4. sadRzAparAparotpattivipralambha 110. 24. mamagrakaraNAdi 49. 15. sadazAsadRzAtman samartha 45. 25; 103. 2,112. 7; sadrUpadravya 11. 13. samarthavacana 111.15. santAna 1.6; 40. 29, 83.1, 15, 89. samadhigati 23, 26; 112. 26, 119. 8. samanantara 51.1; 65. 13, 105. 6, 118.23. santAnasamudAyAdizabdamAtravizeSa 47. 9. samanantarasAdhAraNa 117. 24 santAnAntara 40.29, 51.1, 98. 4, 122.22. | samanantaretaravinAza 15. 21. Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lAkSaNika-dArzanikanAmasUciH sammoha sa manta bhadra 114. 21. | samprItiparipAdibheda 40. 11. samabuddhi 88. 26. samplavaprasaMga 121.4, 123. 13. samabhAva 57. 27. | samplavasthAnapariNAmavirodha 121. 24. samabhihAra 98. 30. sambandha 55. 25, 75. 18, 80. 27, 119. 22. samaya 1.9; 56. 25, 58. 11, 22, 87. sambandhagraha 25; 123. 20; 124. 12. sambandhaniyama 87. 25. samayasthiti 110.19. sambandhaniyamAbhAva samayasmaraNAbhAva 119. 9. sambandhapratipat 7.15. samayAnapekSaNa 117. 2. | sambandhAntara 124. 14. samayAvipralambhana sambandhAbhijJAna 124. 11. samarAgAdidoSa 41. 27. sambandhAsiddhi 16.16:102.14;113.15,119.2. samavagraha sambandhopakArAdyanavasthAdoSa 122. 25. samavAya 14.11,13,14,43.29,52.7,121.12. sambhAvitovRttavRtti 116. 24. samavAyasAkalyavaikalya 117.18. 108. 5, 111. 6. samavAyAntarAbhAva 14. 15. sammohavicchitti 111. 21, 124.9, 127. 25. samavAyAvizeSa 100. 21, 121. 12. samyaktvamithyAtve 25. 15. samavAyin 91.9, 100.15, 114. 31. samyagekAnta 21. 25. samavikalpajanakatva 107. 7. samyagjJAna 29. 12; 67. 9. samavyapadeza 124. 10. samyavajJAnAGa kuza 88. 14, 122. 3. samasta 14. 3. savikalpaka 24. 9; 39. 10, 45. 24,46. samastaikyasaMgraha 24. 1. 24; 97. 18, 98.10,16,103.1, 107. 9. samAnapariNAma 23.6,7,53.3,56.13,117.1. savikalpalakSaNa samAnapariNAmarahita savikalpAkhyAsAdhana 45. 3. samAnapariNAmAtmazabdasaMketahetu 72. 16. savikalpAvabhAsana - 8. 17. samAnapariNAmAtmasambandhapratipatti 54. 19. savikalpAvinAbhAvin 30.4. samAnapariNAmin 49.6, 56. 24; 72. 26. sarvakarmavinirmukta 26. 9. samAnavarNabhAga 124. 2. sarvagata 13. 23; 50. 3, 52. 7, 102.16; samAnazakti 103. 6. 118. 25. samAnAkArakalpanA sarvacitta samAnAkArazUnya sarvajJa 17.12,77.15,91.27,109.7,13,110.3. samAnAtman sarvajJapratiSedha samAnArthaparAvRtta 47.2. sarvajJabAdhinI 77. 7. samAnAdhArasAmAnyavizeSaNavizeSyadhI 48. 1. sarvajJasaMsthiti 85. 20. samAnAnyanirNaya 71. 14. sarvajJAdi 92. 14. samAnetarapariNAmAtizaya 23. 4. 98. 18. sarvajJAdivizeSAbhAva 2. 13. samAnonnayahetu 39. 10, 88. 4. sarvatobhAsa 99. 8. samAropavyavaccheda 3. 9, 10,8. 12, 39, 10. | sarvataH saMhRtya cintAM 8. 18. samita 65. 13. sarvathAnupalaMbha 49. 3. samitakramayogin 44. 15. sarvathAptaguNAtyaya 86. 11. samIkSaka 106. 12. sarvathAvaraNAtyaya 78. 18. samIkSAkArina 106.16. sarvathA'vaktavyatvakalpanA 125. 30. samIkSAvirodha 105. 21. sarvathAvaktavyatvat 125. 30. samIhita 125. 12. sarvathA'vikalpaka samudAya 110. 26; 111. 3. sarvathA'saMkramavyavasthA 11. 23. samudAyasamudAyiniyoga sarvathaikatvavikSepI 24. 16. samupalakSitavizeSasaMkhyAna 125. 18. sarvathaikAnta 22. 3; 110. 11. sampratyastamitAzeSaniyama 71. 24. sarvathaikAntatyAga 21. 23. sampradAya 124. 18. sarvathakAntapravAdAtItagocara 81. 26. sampradAyAviccheda 98. 31, 124. 28. sarvathaikAntavizleSa 66. 28. sampradAyAvighAta 93. 7. sarvathaikAntavizleSatattvamArgavyavasthita 90.28. Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 sarva kAntavyatikrama sarvadezakAlAdisambandha sAtatya sarvanayAbhAsapratipAdakhyAti saMkhyeya sarvaprakAzasAmarthya sarvabhAva sarvabhedaprabheda sarvabhedaikya sarvamithyaikAntAtIta sarvamithyaikAntAtItAtizayajJAna sarvamekaM sarvayogyatA sarvavastunibandhana sarvavastusattA sarvavit sarvaviSaya sarvavyavasthA sarvavyavahArasaMkara sarva santAnaviccheda sarvasvAzraya sambandha sarvahitAbhidhA sarva heyopAdeyaparijJAna sarvArthagocara sarvArthAvalokana sarvAnyasadRza sarvaikatvaprasaMga sarvakatvaprasaMgAdidoSa sarve kavedana sarvopalaMbhanivRtti sahakArikAraNavaikalya sahakArikAraNApekSA sahakArin sahakArivaikalyAdi saha kramabhAvin sahakramavivakSA laghI0 nyAyavi0 pramANasaMgrahAntargatAnAm bhU 127. 20. | sahadRSTadharma 113. 14. sahapratibhAsavat sahabhAvaniyama sahabhAvApatti sahavyApti 126. 3. 78. 10. 54. 28; 65. 23; 80.31. sahasiddhi 50. 7. 13. 4. 116.7. 98. 25. 11. 12; 126.9. 87. 23. 84. 2. 53. 16. 99. 9. 51. 6. 46. 14. prabhedaikapariNAma saha krameNa vA sahacara kAryAnupalabdhi sahacarakAryopalabdhi sahacarakAraNAnupalabdhi sahacara kAraNopalabdhi sahacAra sahacArin saha tadvAvRtti sahadarzana sahakrama saMyogadharmAntara sahakrama saMyogabhAvin sahakramasaMyogalakSaNa sahakramasaMyogavai sarUpyavirodhicetanetara 114.4. 76. 24. 102. 19. 78. 5. 116. 14. 78. 1. 122. 17. sahakrama vivartin 11. 24, 45. 25; 103. 1. sahakramavRtti 44. 29. 99. 5. 100.8. 101. 21. 92. 2. 79. 16 57. 11. 40. 3. 33. 3. 110. 3. 110.20. 102. 22; 103. 8. 47. 27; 103.7. 110.23. 11.27. 90. 11. 109. 4. sahetu 51. 10. sahotpatti sahotpattivikalpa sahopalaMbhaniyama 41. 9, 109. 3, 6, 24, 25. sAkalya 5.10; 9.24,21.20; 72.24, 74. 23; 91. 5, 106.14; 108.20; 109.18; 127.19. sAkAra 29. 14 45. 17 107. 1. sAkSa sAkSAtkaraNa 44. 7. 4. 2. 116. 7. 84. 30. 91. 26. 15. 24. 117.3. 111. 16. 104. 6. sAkSAtkRtasamayasaMvAda sAkSAtkRtAzeSaprapaMcabhavanatraya sAkSAtkRtAzeSazAstrArtha sAkSAdatadutpatti sAkSin sAkSisamakSa sAtmaka sAtmIbhAva sAdRzya sAdRzya vinibandhanA sAdhakatama sAdhakabAdhakapramANAbhAva sAdhana sAdhana 89. 5. 57. 4, 65. 27, 86. 30. 59. 16. 2.2, 99. 16; 104. 27. 2. 14. 66. 20, 102. 9. 25. 26, 52.21; 59.24, 69. 15; 70. 7 101.1,21104. 15; 111. 3, 22, 119. 15. 22. 6. 111.15. 113.20. 111.21 sAdhanadUSaNa tadAbhAsavAkya sAdhanadUSaNavacana sAdhanadUSaNasAmarthyAparijJAna sAdhanasambandhapratipatti 100. 12. 12. 5. 105. 9. 104. 26. 105. 11. sAdhya 104. 28. sAdhya 107. 16. 104. 27. sAdhanAntara 7. 24; 101. 24; 114. 11. sAdhanAbhAsa sAdhanAviSayatva sAdhanAsAdhanAMgavyavasthA sAdhanAMgavacanopAlaMbhacchala sAdharmyAdisamajAti sAdhutvanyUnAdhikyakrama sthiti 74. 25 3. 16. 104. 9. 12. 9. 119.8. 100. 21. 43. 7. 109.6. sAdhAraNa sAdhAraNa sAdhAraNa 10. 3. 111. 19. 80. 15. 116. 2. 21. 19. 21. 18. 53. 2; 102. 1, 3, 4. 17. 7; 69.28; 102. 3; 110.9, 30; 111. 1; 113.22; 104. 4. 59. 24. 101. 14. sAdhyadharmakalpanA sAdhyadharmI sAdhyaparigraha 110.9. 53.5. Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhyavijJAna sAdhyasama 111.23. 52. 21. | siddha hiMsAnRtasteyAbrahmacaryaM pravRtti siddhAntaviSamagraha siddhAsiddhAkiJcitkaravistara sAdhyasAdhana 7 6; 79. 11, 92. 27; 106.14; 111. 25; 113. 1, 119. 14. sAdhyasAdhanadharma 80. 27. 120. 4. sAdhyasAdhanamithyAsaMkalpAbhiniveza sAdhyasAdhanasambandhAsiddhi sAdhyasAdhanasaMkalpa sAdhyasAdhanasaMsthiti 113. 28. 41. 14. 66. 28, 124. 14. sAdhyArthAsaMbhavAbhAvaniyamanizcayaikalakSaNa 102. 11. sAdhyArthAsaMbhavAbhAvaniyamAsiddhi 110. 11. 80. 28. 107.23. sAdhyAdivikalpa sAdhyAbhAvasaMbhavaniyama nirNayaikalakSaNa sAdhyAbhAsa sAdhyAvinAbhAva sAdhyAvinAbhAvAbhinibodhakalakSaNa sAmAnyavizeSAtmaviSaya sAmanyavizeSArthasAdhana lAkSaNika - dArzanikanAmasUciH sAntarapratibhAsa 34. 6. sApekSa 15. 3; 24. 19. sApekSatva 25. 15. 85. 28. 106.20. sAmagrIguNadoSa sAmagrIpratibhAsavizeSa sAmagrIbheva 12. 26; 106. 20; 114.1. sAmagrIvizeSopapatti 97. 8; 124. 13. sAmagrIvihitajJAnadarzitAkArabhedin 68. 29. sAmAnya 33. 19; 45. 22; 49. 5 50. 6 54. 24; 56. 3; 58. 21; 79. 8 99. 25; 102.19, 20; 107.7. 33. 6; 55. 1. 71. 8. 4. 1; 11. 19; 56. 28. sAmAnyadUSaNa sAmAnyabhedarUpArthasAdhana 91. 5. sAmAnyalakSaNa sAmAnyavizeSa pariNAmadhI sAmAnyavizeSasamavAyavyapedaza sAmAnyavizeSAtman 99. 10; 120. 9. 102. 4, 103. 10, 122. 18. 97. 18. sAmAnyasannivezin sAmAnyAnusmRti sAmpratikArthagrAhitva 53.5; 102.2, 5. . 101. 21. 5. 14. sAvayavavirodha sAsnAdi sAhasa sArUpya 33. 6, 97. 12; 115. 26, 118. 6. sArUpyavyabhicArAbhAva 117.14. 100.23. 75. 29. 50. 19; 83. 22. 116. 22. sitAsanapurassara siddha81.27,86.8; 110.61 111. 9; 116. 6. 81. 27 116. 6. siddhaparamAtmAnuzAsana siddhasAdhanIyaparatantra siddhasAdhyArtha siddha se na 120. 15. 111.2. 114. 21. 7 110.28. 117.9. 101.13. 23. 1. siddhi sukha | 3. 15; 13. 13. 121. 19. sukhajJAnAdika sukhaduHkhAdi sukhaduHkhAdivijJAnopayoga sukha duHkhAdivedana sukhaduHkhAdisaMvitti sukhaduHkhAdihetu 21. 20. 31. 19. 85. 15. sukhAdi 2.9;21.14; 23.23,40.17;63. 2; 83.18; 98.16; 104. 20; 109.1; 112.12; 121.7; 122.11; 125.8. 121.7. sukhAdisaMvidviSaya sukhAdisvarUpanirUpaNa 23. 24. 80.4, 5. 92. 11. 9. 2. 14. 10. sunizcitAsaMbhavadbAdhakapramANa 2. 9; 21. 14. 48. 22. sugata sugatA di tara sutucchaka suptaprabuddha suptaprabuddhAvizeSaprasaMga suptapramatta suvarNapASANAdivat suSuptavat suSuptAdi sUkSma sUkSma kaThinAdivizeSa sUkSma sthUlakalAkalApa sUkSmasthUlatara sUkSmasthUla saMsthAnAdibhedamUttivat sUkSmAnekasvabhAva | sUkSmAntaritadUrArtha sU tra sUryAcandramasorgrahaNa sopAya sau ga ta saMkara saMkalanAntaravat saMkalpAdyavinAbhU 46 82. 12. 40. 6. 111. 2. 81. 2. 25. 25. 13. 26. 2.3 saMketadazin saMketa smaraNaniyamAbhAva saMkhyA saMkhyAkAlakArakaliMga saMkhyAdi pratipattisAdhana saMkhyAdisamabhAva saMkhyAlakSaNagocarArthakathana 106.29. 101.5. 22. 759. 28; 104.7. 23. 22, 86. 27. 121. 14. 112. 30. 73. 22; 76. 22. 126. 5. 8. 19. 85. 19. 45. 4 90. 22. 25. 3. 82. 15. 93. 24. 113.28. 98. 1. 64. 15. saMketa 15.28,30956.21; 58.16,19,29,86. 87.15, 23, 28; 117. 1; 124. 7. 117.5. 123. 24. 61. 6, 11, 115. 1. 124. 20. 119. 18. 98. 22. 7. 20. 68. 200 81. 13, 127. 23. Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 laghI0 nyAyavi0 pramANasaMgrahAntargatAnAm 7. 2. 8. saMkhyAsaMkhyeya 124. 21. ! saMsAra 62. 13,83. 1489. 25; 119. 5, 8. saMgraha 11. 10; 13. 4, 7, 24. 1,3. | saMsAraparinirvRtI 122. 13. saMgrahavyavahArarjusUtrArthanayasaMzraya 123. 7. saMsAramuktibhAk 60.17. saMgrahAdi 23. 26. saMsAravaicitrya 64. 21. saMghAta 92. 9. | saMsArin 23. 10,78. 14, 84. 17. saMcayApohasantAna 115. 23. | saMskAra 3. 1,118. 26; 119.20. saMcitAlambana 98. 2. saMskArapATava 89.8. saMjJA 4. 23; 5. 1, 2, 60.18. saMskArasaMsthiti 63. 24. saMjJAkarma saMskRtendriyavat 103. 3. saMjJAna 17. 10. saMsthAnAtmaka 8. 18; 108. 25. saMjJAntaravikalpa 120.18. saMsthAnAdimAn 121. 20. saMjJAsaMjJi saMpratipattisAdhana 20. saMhata 108. 28. saMjJAsaMjJisambandhapratipatti saMhArasUtranIlAdi 114. 6. saMkSipratipAdana 7. 7. saMhRtAvikalpAvasthA 123. 12. saMbhavapratyaya 100. 5. | saMhRtAzeSacintA 8. 17. saMyoga 104. 28, 29. ! sAMkarya 67. 11. saMyogakAraNa 100. 23. sAMvata 49. 13. saMyogasamavAyatadanudaya 125. 24. sAMvyavahArika saMyogasamavAyAdisambandha 48. 26. skandha 23.6; 67.21,68.1,14,18,121.30. saMvara 88. 21, 122. 6. skandhaparamANuparyAyabheda 23. 13. saMvaraNa 88. 23. stimitAntarAtmanA 8. 18. saMvAda63. 24,98. 29,115. 3, 10, 125. 14. strI 16. 18. saMvAdanirapekSa 125. 3. styAnaprasavatadubhayAbhAvasAmAnyalakSaNa 25. 7. saMvAdasAmarthyabheda 100. 8. styAyatyasyAM garbhaH 16. 18. saMvAdAsaMbhavAbhAva stha vIyAMsa 15. 1. saMvit 42.1, 120.6; 121. 6. sthANu 114. 14 saMvitti 4. 7:34. 20, 54. 28. sthAnaprasthAna 119. 16. saMvitparamANu 15. 2, 24. 17. sthAnasaMkaravyatikaravyatireka 12. 25. saMvitsvabhAva 103. 13. sthApanA 26. 2. saMvidAtman 38. 13; 98. 4. sthApanAdivat 117. 27, 118. 6. saMveda 32. 6. sthApanAzruti 118. 8. saMvedana 32. 3, 103.13. sthiti 45. 8, 113. 5. saMvRti 3. 8, 9,115. 16. sthitisvabhAvaikAnta 105.18. saMvRtivAda 115. 21. sthityutpattivipatti 100. 17. saMvyavahArAnupayogin 1. 15. sthUla 44. 6, 98. 1,105. 3, 123. 18. saMvyavahArAbhAva 3. 11. sthUladravyAdika 121. 15. saMzaya 100.2,108.24,28,31,110.30,114.1. sthUlapramANAnavadhAraNa 44. 16. saMzayaviparyAsakAraNa 1. 15. sthUlaspaSTavikalpa 72. 14. saMzayaviparyAsasvapnajJAnAdi 24. 9. sthUlAtmakamekam saMzayavirodhavaiyadhikaraNyobhayadoSaprasaMgAnavasthAsaMkarA- snigdharUkSatAbhAva 119. 22. bhAvakalpanA 103. 4. snehAdi 120. 19. saMzayAdijJAna 18. 27; 20. 2,115. 12, 19. 68. 25, 115. 1; 121. 20. saMzayAdiprasaMga 91. 4. sparzanagraha / 68. 25. saMzayAdividutpAda 18. 25. sparzAdivizeSa 104. 26. saMzayAsiddhavyatirekAnanvayAdi . 111. 10. spaSTa 21. 6, 29. 14; 50. 22, 84. 13; saMzayakAnta 92.17,97.17; 116. 15. saMzayakAntavAdin 82.4. spaSTanirbhAsa 122.12. saMzIti 2. 14. spaSTAkAraviveka 125.10. saMzleSa 67. 17, 104. 31, 113. 29. | spaSTAbha 39. 20. saMsarga 54. 27, 28. | spaSTAvagraha . 118. 1. 8. 19. | sparza Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ spaSTAvabhAsin 72. 9; 73. 22. sphaTikAdyupahitArtha pratibimbopalambha 118. 2. 21. 8,86. 8; 99. 6; 102. 16. 17.9; 104. 22. 97. 7. smRti 5.1,15, 9.7, 15.18, 23, 28, 99.15,109. 9; 125. 13. smRtipratyabhijJAnacintAbhinibodhAtmikA 23. 1. 15. 29. 125. 18. 101. 22. 99. 16. sphuTa smaraNa smaraNapUrvaka smRtipratyabhijJAnAdi smRtibIja smRtivikalpa smRtivyadhAna smRtisaMjJA cintAbhinibodhAtmaka smRtihetu syAcchabda syAjjIva eva syAtkAra syAtpadaprayoga syAdastyeva jIvaH syAdvAdanayasaMjJita syAdvAdan syAdvAdekSaNasaptaka svaguNa svaguNaparyAya svacittabhAva 21. 23. 21. 26. 6. syAdavAda 21. 15, 16 ; 22. syAdvAda 16.24; 17. 12, 90. 24, 29, 91. 4; 93. 15, 27. 21. 14. 1. 3. 18. 5. 103. 3. 11. 8; 23. 6; 45. 25. svacittamAtragarttAvatArasopAnapoSaNa 6. 6. 33. 14. svatantra 62. 4, 86. 20; 107. 11; 122. 3. svataH 6. 27; 13. 19; 36. 22; 37. 15; 78. 23; 92. 5; 103. 14; 110. 15; 125. 4. 98. 28; 116.10. 109.10. 13. 22; 123. 3. svataH pramANa svataH prAmANyavipratiSedha svataH sat svataH sAmarthya vizleSa svataH siddha svataH siddhi svanirbhAsabheda svanirbhAsabhedAtmakajJAna svanirbhAsijJAna svanizcayaphalApeta lAkSaNika - dArzanikanAmasUciH svapakSa svapakSavipakSa svaparyaya sva paryAyabhedAnapekSa svaparajJAnasantAnocchedakAraNa svaparapakSasAdhanadUSaNavyavasthA svaparaprativedin 21. 7. 2. 28; 3. 1. 21. 26. 21. 25. 22. 1, 3. 87. 15. 99. 1; 121. 26. 41. 28; 100. 19. 12. 29. 13. 6. 11. 6. 98. 22. 4. 5. 14. 2. 11. 6; 45.6. 13. 8. 82. 21. 115. 16. 126. 19. 51 117. 31. 123. 15. 69. 21. 14. 25. 120.18. 122. 8. 122. 18. 39. 27. 104. 25. svapnAdi 110. 14; 114. 10 116. 16. 14. 7. 84. 14. 10. 19. svaparapratyakSa svaparabhedavyavahAraparigraha svaparavisaMvAdavyasanIyena svaparasantAnabhAvanA svaparasantAnasthAnasaMhArakAraNa svaparasvabhAvAnugamavyAvRttivat svapararUpa svaparAtman svapariNAmavikala svapnAntaravat svapnekSaNikAdi svapraNItAgama sthApana svapradeza 47. 4; 78.6. 116. 16. svaprabhavakAyavAgvyavahArAnumeya svapramANa nivRtti 110. 3. svabhAva 5.17,21; 20.20; 60. 28; 112. 21. svabhAvakAryabheda svabhAva kAryopalabdhi svabhAvakAraNAsiddhi svabhAva kAraNopalabdhi svabhAvanairAtmya 17. 2. 104. 21. 77. 11. 104. 23. 14. 24. 115.7. svabhAvaparabhAva svabhAvaparihAravirodha svabhAvapratibandha svabhAvapratibandhapariccheda 105. 18. 106. 14. svabhAvabhUtAnyApohasvArthapratipAdana 127. 18. 21. 22. svabhAvabheda 3. 14; 24. 20; 98. 12; 110. 21; 123. 4. 117.10. svabhAvabhedAnupalabdhi svabhAvabhedAbhAvakalpanA svabhAvalAbha svabhAvaviprakarSa svabhAvaviruddhakAryAnupalabdhi svabhAvaviruddhavyApakakAraNopalambhA nupalambhaprayogabheda svabhAvaviruddhavyAptopalabdhi svabhAvaviruddhopalabdhi svabhAvavyavasAya svabhAvasahacarakAraNakAryabhedaparigraha svabhAvasahacarAnupalabdhi svabhAvahAni svabhAvahetu svabhAvAtizayAdhAna svabhAvAnatirecana svabhAvAnupalabdhi svabhAvAntara svabhAvAntaragrahatyAga svabhAvAntarapariNAmAtmaka svabhAvAntaraviveka 3. 15. 18. 20. 6. 20. 105.29. 106. 1. 105. 27. 105. 17,31. 72. 19. 105. 28. 105. 8. 102. 18; 110 23. 6. 19. 70. 22. 68. 17. 105. 1,2. 105. 15; 113.19. 123.5. 104. 24. 102. 12. Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 svabhAvotpAdAvighAta svabhAvopala svabhAvopalambhopayogasaMskAravizeSa svabhUtimAtra svatapraNIta pramANadvayavyavasthApana svayamadRSTatAdAtmya tadutpatti svayamanAdheyAtizayAtman svayamabhedaka svayaMprabhu svayaMbhu svAdhyAyatapaH prabhAvamUla svAbhilApyAnabhilApyatva svarasataH svarasabhaMgura svarasavRtti svarUpa svarUpatattvavibhrama svaviSayanirbhAsAviveka svaviSayanizcaya svarUpAdicatuSTayavizeSaNaviziSTa svalakSaNa 3. 24; 8. 19; 11. 19, 19; 14. 22; 17. 2; 46. 13, 26; 48. 8, 9 103. 1; 107. 17; svalakSaNabhedAbheda svavacanapratighAtI svavacanaviruddha svaviSayavyavasthApanavikalpa svasambandhopalabdhi svasarvAnupalambha svasAmAnyalakSaNa svasaMvit 112.20. svaruciviracitadarzanapradarzanamAtra 14. 8, 107. 4. 13. 26; 115. 8; 125. 4. 117. 25. laghI0 nyAyavi0 pramANasaMgrahAntargatAnAm svArthaprAdhAnya svArthabhedanirAkRti svArtha bhedAnavabodha svArthamAtrAdhyavasAya svArthaviveka svArthAlokaparisphuTa svasaMvedya svastha svasvabhAva rahita svasvabhAvasthita svahetu svahetu janita svahetuprakRti svahetupratipakSapATava svahetUttha svAkAra svAtantrya dRSTi svAtmopalabdhi 100. 22. 104. 19. 125. 18. 4. 6. 8. 4. 10. 16. 112. 1. 11. 25, 26; 13. 2. 19. 2. 115. 30. 118. 11. 122. 20. 119. 29. 112. 21. 21. 24. 20; 12. 45. 24; 59. 11; 123. 15. 13. 12. svasaMvidviSayAkAravitrekAnupalambha 3. 5. 6. 11. svasaMvedana 6. 28; 34. 12; 101. 23; 103. 17; 104. 20. 8. 16; 32. 29. 21. 2. 14. 14. 66. 17. 39. 26; 88. 4; 125. 2. 20. 16. 115.5. 114.5. 125. 4. 108. 12. 2. 24. 104. 18. 84. 9. 107.8. 89. 2. 120. 3. 20. 17. 125. 9. 62. 8. 1. 4. svAdhAra svApamUrcchAdyavastha svAbhiprAyanivarttana svAvayava svAzrayavyApitva svAMzamAtrAbhinibodha svAMzamAtrAvalambin svAMzamAtrAvigrahavikalpa svAMzamAtrAviSaya sveSTasiddhi svopalaMbhaniyama svopAdAnasahakArivivarttavikalpa hatasaMzaya harSaviSAdAdi harSAdi hA kaSTaM hAnAdibuddhi hAnopAdAnopekSApratipattaphala hita hitakAmin hitAhitapratipatti hitAhitaprAptiparivarjana hitAhita vivekaviraha hitAhitAptinirmuktikSama hitAhitAptiparihArasamartha hInasthAnaprApaNa hetu hetu 17. 7; 53. 12, 22; 10, 14; 78. 24; hetuphalabhAva hetuphalasantAnavat hetulakSaNa hetuvAda hetusannidhAnAsannidhAnAvizeSa hetusAmya hetvAbhAsa hetvAbhAsa ya yopAdeyatattva 99. 16. 120. 21. hitAhitaprAptiparihAropayogasAmarthyaviraha 127. 9. 100.4. 17. 3. 13. 5. 11. 20. 98. 13. 98. 20. 99. 2. 38. 17; 117. 20. 103. 15. 67. 23. 51. 24. 81. 6. 14. 11. 102. 21. 106.21. heyopAdeyatattvArthaviparItavyavasthiti 120. 13. 21. 24. 109. 30. 105. 14. 29. 19. 21. 6; 97. 7. 119.20. 102. 11. 62.2, 11; 75. 105. 30; 109. 17, 27; 110. 6; 112. 20. 3. 18. 5. 15. 31. 19. 41. 17. 26. 19. 7. 13. 77. 29. 29. 9. 108.1. 45. 14. 109. 23. 9. 28; 26. 22. 101.5. 40. 16. 76. 11. 76. 29; 110. 10. 82. 18. 82. 15. 89. 16. Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17. TippaNanirdiSTAnAM granthAnAM sUciH, saGketavivaraNa . advayavajUsaM0 zradvayavajUsaMgrahaH ( gAyakavAr3a oriyaMTala sIrija bar3odA) 131. Ava0 ni0 malaya0 zrAvazyaka niryuktimalayagiriTIkA Agamodaya samiti sUrata ) 142, 143, 148, 149, 152, 153. iSTopadezaTI0 iSTopadezaTIkA ( mANikacandra granthamAlA baMbaI ) 148. uttarA0 uttarAdhyayanasUtram ( Agamodaya samiti sUrata ) 161. anyayogavyavacchedvAtriMzatikA anyayogavya 0 ( rAyacandra zAstramAlA baMbaI ) utpAdAdisi0 utpAdAdisiddhi: ( jainAnanda pustakAlaya sUrata ) 181. syAdvAdamaM 0 kA 0 142, 170. upAyahRdayam (gA0 sIriz2a bar3audA ) 166. karmagraM0 karmagranthAH ( AtmAnanda granthamAlA bhAvanagara ) 154. abhidharmako0 prabhidharmakozaH ( kAzIvidyApITha granthamAlA ) 162, 169, 179. abhidharmako0 vyA0 prabhidharmakozavyAkhyA ( kAzI vidyApITha granthamAlA ) 156. abhisamayAlaMkArAlo0 prabhisamayAlaGkArAlokaH (gA0 kSaNabhaMgasi0 kSaNabhaMgasiddhi: ( eziyATika sosAiTI karmagranthaTI0 karmagranthaTIkA ( AtmAnanda granthamAlA bhAvanagara ) 148. sIrija bar3odA) 131, 172. kalakattA ) 137. anuyoga 0 / anuyogadvArasUtram (Agamodaya samiti sUrata ) 132, 144, 145 - 147, anu0 sU0 152 - 154. anekAntajaya0 anekAntajayapatAkA ( yazovijaya granthamAlA kAzI ) 163. amarakoza: ( nirNayasAgara baMbaI ) 175. avayavinirA0 zravayavinirAkaraNam ( eziyATika sosAiTI kalakattA ) 160. aSTaza0, aSTasaha praSTazatI, bhraSTasahakhyAM mudritA ( nirNayasAgara baMbaI ) 134, 137, 139, 140, 142, 145, 159, 160, 168, 170, 172-175, 177-179. aSTasaha0 praSTasahastrI ( nirNayasAgara baMbaI ) 131, 134, 138, 140, 146, 155, 156, 159, 170, 171, 173. aSTasaha 0vi0 praSTasahasrIvivaraNam ( jainagrantha prakAzaka sabhA amadAbAda ) 150. Atmatattvavi 0 zrAtmatattvavivekaH ( jIvAnanda kalakattA ) 168. Aptapa0 prAptaparIkSA ( jainasiddhAntaprakAzinI saMsthA kalakattA ) 133, 155, 158, 179. AptamI0 AptamImAMsA ( jainasiddhAntaprakA0 saMsthA kalakattA ) 142, 143, 145, 151, 168, 170. gurutattvavi0 gurutattvavinizcayaH ( AtmAnanda sabhA bhAvanagara 149 - 151. catuHzatakam (vizvabhAratI granthamAlA zAntiniketana) 160. jIvakANDam ( rAyacandrazAstramAlA baMbaI ) 154. jainatarkabhA0 jainatarkabhASA siMghI jaina sIriz2a kalakattA ) 132-135, 139, 143 - 150, 152, 153, 162,163, 170, 175 177. jainatarkavA0 jainatarkavAttikam ( lAjarasa kampanI kAzI ) 132, 147, 155, 161, 164, 171, 172, 175, 179. jainatarkavA0vR0 jainatarkavAtikavRttiH ( lAjarasa kampanI kAzI ) 133. jainazilAlekhasaM 0 jaina zilAlekha saMgrahaH ( mANikacandra granthamAlA baMbaI ) 171. aArAdhanAkathAkozaH ( baMbaI ) 164. Ava0 ni0 prAvazyaka niryuktiH ( Agamodaya samiti sUrata ) 134, 144 - 147, 151, 152. 1 pariziSTe'smin aGa kAH pRSThasaMkhyAbodhakA jJeyAH / tarkabhA0mo0 tarkabhASA mokSAkaraguptIyA likhitA ( muni puNyavijayasatkA pATana ) 135, 142, 168. tarkazAstram ( gA0 sIriz2a bar3audA ) 166. tattvasaM0 tattva saMgrahaH ( gA0 soriz2a bar3audA ) 131, 136 - 138, 145, 146, 155, 157, 159-164, 167-169. Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNanirdiSTagranthAnAm tattvasaM0 paM0 tatvasaMgrahapaJjikA ( gA0 sIriz2a ) nandisU0 nandisUtram (Agamodaya samiti sUrata) 132. bar3audA) 132, 133, 136, 159-161, nandi0 malaya nandisatramalayagiriTIkA (Agamodaya 163, 173. . samiti sUrata) 181. tattvArthabhA0 TI0) tattvArthAdhigamabhASyaTIkA siddha nyAyakumu0 nyAyakumudacandraH (mANikacandra granthamAlA senIyA (Agamodaya samiti tattvArthasiddha0 / ___ baMbaI) 138, 160, 163, 170,179. sUrata) 13-147, 150. nyAyakumu0 TinyAyakumuvacandra TippaNam (mANikacandra tattvArthasAraH (prathamagucchaka kAzI) ___ granthamAlA baMbaI ) 166, 170. 134, 135, 143, 145-147. nyAyakumu0 li. nyAyakumudacandraH likhitaH (syAdvAdatattvArthasU0 tatvArthasUtram (jainagrantharatnAkara baMbaI ) vidyAlaya kAzI) 138, 141. 132-135, 138, 142, 152-154, nyAyakusu0 nyAyakusumAJjaliH (caukhambA sIrija 161, 169, 170. kAzI) 134, 140. tattvArthazlo0 tattvArthazlokavAttikam (nirNayasAgara nyAyadI0 nyAyadIpikA (jainasAhityaprasAraka kAryAlaya baMbaI ) 132,-135, 137-141, 144 baMbaI) 132, 134, 135, 155, 162, 149, 151-153, 155-157, 162 164, 168 164, 166, 167,170,171, 175,178, 179. nyAyapra0 ) nyAyapravezaH (gA0 sIriz2a bar3audA) tattvArthahari0 tattvArthabhASyaharibhadrIyA vRttiH (AtmA nyAyaprave0 161, 163, 165, 166, 177. nandasabhA bhAvanagara) 143-147. nyAyabi0 nyAyabinduH (caukhambA sIrija kAzI) tattvArthAdhi0 bhA0 tattvArthAdhigamabhASyam (Arhatpra / 136-139, 141, 155, 161-163, bhAkara kAryAlaya pUnA ) 134, 135, 140, 165-168, 175, 178. 142-147, 152, 153. nyAya bi0 TI0 nyAyabindUTIkA (caukhambA sIrija tattvopaplava0 tatvopaplavasiMhaH likhitaH (paM0 sukhalA kAzI.) 137, 148, 168,176. lasatka: B. H. U. kAzI) 146, 162. nyAyabi0 TI0 Ti. nyAyabinduTIkATippaNI (biblotrizikAbhA0 trizikA vijJaptimAtratAsiddhiH (By thikA buddhikA raziyA) 135. silvanalevI perisa ) 156. nyAyabhA0 nyAyabhASyam (gujarAtI presa baMbaI) 163. dharmasaM0 dharmasaMgrahaH (Aryana sIriz2a oNksaphorDa nyAyamukhagranthaH ( tattvasaMgrahapaJjikAyAmuddhRtaH ) yUni0 ) 162. 161, 166. dharmasaMgra0 dharmasaMgrahaNI ( Agamodaya samiti surata) nyAyamaM0 nyAyamaJjarI ( vijayAnagaram sIriz2a 163, 164, 169. kAzI) 137, 154, 162, 163. dharmasaM0 vR0 dharmasaMgrahaNIvRttiH (Agamodaya samiti nyAyavA0 nyAyavAttikam (caukhambA sIriz2a kAzI) sUrata) 177. 162, 163. dhavalATI0 satprarU. dhavalATIkA satprarUpaNA likhitA | nyAyavA0tA0TI0 nyAyavArtikatAtparyaTIkA (caukhambA (paM0 hIrAlAlasatkA amarAvatI) 134, 135, sIriz2a kAzI) 134, 137, 139, 162. 143-148, 152, 153. nyAyavi0 nyAyavinizcayaH (siMghI jaina sIriz2a nayacakram (mANikacandra granthamAlA baMbaI) 143-147. / | kalakattA) 132-134,155-160. nayacakrava0 nayacakravRttiH likhitA (zve0 jainamandira nyAyavi0 vi0 nyAyavinizcayavivaraNaM likhitama rAmaghATa kAzI) 133, 143, 144, 146, (syAdvAda vidyAlaya kAzI) 132-134, 147, 149, 153, 162, 170,177,178. 138, 148, 149, 164,171-176,177nayapradIpaH ( jainadharmaprasArakasabhA bhAvanagara) 143, 180. 151, 152. | nyAyasU0 nyAyasUtram (caukhambA sIrija kAzI) nayarahasyam( jainadharmaprasArakasabhA bhAvanagara ) 143. 139, 141, 162, 165, 166, nayaviva0 nayavivaraNam (prathamagucchaka kAzI) 143. | nyAyavi0 Ti0 nyAyavinizcayaTippaNam (etatpasta144, 146, 147, 152, 155, 170. kastham ) 172-175, 177-180. nayopa0 nayopadezaH (jainadharmaprasAraka sabhA bhAvanagara) | nyAyAvatA0 nyAyAvatAraH (zvetAmbara kAnphensa baMbaI) 170. 137, 162, 163, 165, 166,170,177. Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUciH saGketavivaraNaJca nyAyAvatA0 TI0 nyAyAvatAraTIkA (zvetAmbara | pramANavA0 sva0 pramANavAttikasvopajJavRttiH (bhikSu kAnphensa baMbaI) 143, 145, 146, 148, rAhulasAMkRtyAyanasatkaM prUphapustakam)181,182. 149. pramANavA0 svavR0 TI0 pramANavAttikasvavRttiTIkA paJcAsti0 |pnycaastikaayH (rAyacandrazAstramAlA ( bhikSurAhulasAMkRtyAyanasatkaM prUphapustakam ) paJcAstikA. baMbaI) 144, 161, 169. 181,182. patrapa0 patraparIkSA (jainasiddhAntaprakAzinI saMsthA pramANasaM0 pramANasaMgrahaH (siMghI jainasIriz2a kalakattA) 132, 134, 139, 148, 155-172,177. kalakattA) 132, 155,171. pramANasamu0 pramANasamuccayaH (maisUra yuni0 sIriz2a) paramAtmapra0 paramAtmaprakAzaH (rAyacandrazAstramAlA 136, 156, 157, 161 162, 166.. baMbaI) 161. pramANasamu0 TI0 pramANasamuccayaTIkA (maisUra yuni0 parIkSAmu0 parIkSAmukham / (prathamagucchaka kAzI) sIriz2a) 137, 155. 132, 133, 137, 139, 140, 148, prameyaka0 prameyakamalamArtaNDaH (nirNayasAgara baMbaI) 152, 162-166, 170,172, 173, 175, 133, 138, 143-147, 149,160,166. 177. prameyaratnako. prameyaratnakozaH ( jainadharmapra0 sabhA pAta0 mahAbhA0 pAtaJjalamahAbhASyam (caukhambA bhAvanagara) 170. sIrija kAzI) 142, 144, 147. prameyaratnamA0 prameyaratnamAlA ( kAzI vidyAvilAsa pAta0 raha0 pAtaJjalarahasyam (caukhambA sIriz2a presa) 134, 140, 156, 170, 178. kAzI) 146. pravacanasA0 pravacanasAraH (rAyacandrazAstramAlA baMbaI) pramANanaya0 pramANanayatattvAlokAlaGkAraH (yazovijaya granthamAlA kAzI) 132-135, 137, 139, praza0 bhA0 prazastapAdabhASyam (caukhambA sIriz2a 140, 142, 144-149, 152, 162, kAzI) 160, 162. 163, 165,166,170,172,173, 175, | praza0 vyo0 prazastapAdabhASyavyomavatITIkA (caukhambA 177. sIriz2a kAzI) 139, 154. pramANani0 pramANanirNayaH (mANikacandra granthamAlA buddhavedaH ( gA0 sIriz2a bar3audA) 131. baMbaI ) 132, 133, 156, 162, 177. bodhicaryAva0 bodhicaryAvatAraH (eziyATika sosApramANapa0 pramANaparIkSA ( jainasiddhAntaprakAzinI iTI kalakattA) 145. saMsthA kalakattA) 131, 132, 134, 135, 139, 162, 164,175. 'bodhicaryA0paM0 bodhicaryAvatArapaMjikA (eziyA Tika sosAiTI kalakattA) 131, 138. pramANamI0 pramANamImAMsA (siMghI jaina sIriz2a kalakattA) 132-140, 148,162-164, 166, bRhatkalpabhA0 bRhatkalpabhASyam (AtmAnanda jaina168, 170. granthamAlA bhAvanagara) 152, 153. brahmasU0 brahmasUtram (caukhambA sIriz2a kAzI) 161. pramANamI0 bhASATi0 pramANamImAMsAbhASATippaNAni (siMghI jaina sIrija kalakattA) 166, 175. mahodayaH (syAdvAdaratnAkare uddhRtaH) 135. pramANavA0 pramANavAttikam (bhikSurAhulasAMkRtyAya bhAskara bhA0 brahmasUtrabhAskarabhASyam ( caukhambA nasatkaM prUphapustakam ) 131-133, 136-139 sIriz2a kAzI) 182. 141, 142, 146, 147, 152, 155- mAdhyamikakA mAdhyamikakArikA (biblothikA157, 159-170, 179-181. buddhikA raziyA) 132. pramANavAttikAlaM0 pramANavAttikAlaMkAraH (mahAbodhi / mAdhyamikavR0 mAdhyamikavRttiH (biblothikA baddhikA sosAiTI sAranAtha) 157-159. raziyA) 154. pramANavAttikAlaM li0 pramANavAttikAlaMkAraH likhitaH mI0 zlo0 mImAMsAzlokavAttikam (caukhambA(bhikSurAhulasAMkRtyAyanasatkaM mudraNIyapustakam ) sIriz2a kAzI) 133, 139, 140, 142, 132-135, 137, 138, 141, 146, 155, 157, 163, 167, 168. 148, 158, 159,162, 165, 170,172, mUlAcA0 mUlAcAraH (mANikacandragranthamAlA baMbaI) 179, 180. 152-154. pramANavA0 manoratha0 pramANavAttikamanorathanandinI- yuktyanuzA0 yuktyanuzAsanam ( mANikacandragranthaTIkA (bhikSarAhulasAMkRtyAyanasatkaM prUphapustakam) | * mAlA baMbaI ) 137, 145, 169. 133, 136, 142. yogasU0 yogasUtram (caukhambA sIrija kAzI) 169. Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNanirdiSTapranthAnAm 14 yogabhA. yogabhASyam (caukhambA sIriz2a [ zAM0 bhA0 bhAmatI zAkarabhASyabhAmatITIkA (nirNayayogasU0 vyAsabhA0kAzA) 142, 146, 155, sAgara baMbaI) 139, 146, 160. 162. . zAstradI0 zAstradIpikA (vidyAvilAsa presa kAzI) yogabhA0 tattvavai0 yoganASyatattvavaizAradI (caukhambA 155,182. yogasU0 tattvavai0 sIrija kAzI) 146, 160. zAstravA0 zAstravAsimuccayaH ( Agamodaya samiti yogabhA0 bhA0 yogabhASyabhAsvatI (caukhambA sIriz2a sUrata ) 138, 163, 168. kAzI) 146. zAstravA0 TI0 zAstravAsimaccayayazovijayaTIkA ratnAkarAva. ratnAkarAvatArikA (yazovijayagrantha (yazovijayagranthamAlA kAzI) 133, 149, __ mAlA kAzI) 140, 151. 150, 170. rAjavA0 rAjavAttikam (jainasiddhAntaprakAzinI saMsthA | zikSAsamu0 zikSAsamuccayaH ( biblothikA buddhikA kalakattA) 134, 135, 143-147, 149, - raziyA ) 131, 175. 152, 153, 157, 170,179. SaDda0 bRha0 SaDvarzanasamuccayabahAttiH (AtmAnalaghI0 laghIyastrayam ( siMghI jaina sIriz2a kalakattA) ndasabhA bhAvanagara ) 132-135, 139, 162. 132, 162, 170, 180. SaSThitantrazAstram (yogabhA0 tattvavaizAradyAmuddhRtam) laghI0 Ti0 laghIyastrayaTippaNam (etatpustakastham) 146. 160, 161, 167, 170,172,173, 175, sanmati0 sanmatitarkaH (purAtattva mandira amadAbAda) 177, 180. . 142-144, 152, 169. vAdanyAyaH (mahAbodhi sosAiTI sAranAtha ) 137, 139, 166,175. sanmati0 TI0 sanmatitarkaTIkA (pUrAtattva mandira amadAbAda) 132, 134, 135, 138-141, vAdanyAyaTI0 vAdanyAyaTIkA ( mahAbodhi sosAiTI 145-148, 150, 160, 164,170,179. sAranAtha) 132, 139, 145, 159,179. saptabhaMgita0 saptabhaMgitaraGgiNI (rAmacandrazAstramAlA vijJapti vizikA vijJaptimAtratAsiddhiH vizatikA ( By silvanalevI baMbaI ) 149, 151, 170. vijJaptimAtra0 viMzatikA ")perisa) 158, 160. sarvArthasi0 sarvArthasiddhiH (kolhApura) 134,140, vidhivi0 vidhivivekaH(lAjarasakampanI kAzI)137. 143-148, 152. 153, 170. sAMkhyakA0 sAMkhyakArikA (caukhambA sIrija kAzI) vidhivi0 nyAyakaNi) vidhivivekanyAyakaNikA TIkA (lAjarasa kampanI nyAyakaNi 154. ) kAzI) 137, 160. sAMkhyakA0 mATharava0 sAMkhyakArikAmATharavattiH vAdavidhiH (pramANamImAMsAbhASATippaNollikhitA) (caukhambA sIrija kAzI) 177. sAMkhyatattvako sAMkhyatattvakaumudI (caukhambA sIriz2a vizeSA0 bhA0 vizeSAvazyakabhASyama ( jainadharmaprasA kAzI) 165. rakasabhA bhAvanagara) 132, 134, 135, 143 siddha0 dvAtriM0 siddhasenadvAtriMzatikA (bhAvanagara) 147, 152, 153, 163.164, 169. 161, 167. vaize0sU0 vaizeSikasUtram (caukhambA sIriz2a kAzI) siddhivi0 siddhivinizcayaH (siddhivinizcayaTIkAta 165. uddhRtaH) 133, 136, 139-145, 148, vyA0 pra0 ) vyAkhyAprajJaptizatakam ( pUMjAbhAI | 152,154, 156,158,159, 163-170, bhagavatIsU0 / granthamAlA amadAbAda) 142, 151. 173, 174, 177, 178. zabdakalpadrumaH kozaH ( kalakattA) 162. siddhivi0 TI0 siddhivinizcayaTIkA likhitA (paM0 sukhalAlasatkA B. H. U. kAzI) 132, zAbarabhA0 zAbarabhASyam (AnandAzrama sIriz2a 134, 135, 137, 140 141, 146, pUnA) 140. 148,149,156-160,163,164,167, zAbarabhA0 bRhatI zAbarabhASyabahatITIkA ( madrAsa 171, 172, 177, 178. ___ yuni0 sIriz2a ) 156. zAbarabhA0 bRhatIpaM0 zAbarabhASyabahatIyajikA | sUtrakRtAMgazI0 / pI) sUtrakRtAMgazIlAkuTIkA ( Aga modaya samiti sUrata) 146, (madrAsa yUni0 sIriz2a) 160,169. 152, 164. Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUciH saGketavivaraNa 57 sthAnAGga * } sthAnAGgasUtram ( Agamodaya samiti | I0 IDara bhaNDArIyanyAyakumudacandrasya pratau upalabdhA sthAnAGgasU0) sUrata ) 142, 152, 169. syA0 maM0 syAdvAdamaJjarI ( rAyacandrazAstramAlA truTitA vivRtiH / kA0 kArikA / " baMbaI ) 143 - 147, 151. syA0 ratnA0 syAdvAdaratnAkaraH ( ArhatprabhAkara kAryAlaya pUnA) 133 - 135, 140, 151, 160, 164, 170, 179. hetu * hetu bindu (P. tArakasamahAzayena hetubinduTI - kAta uddhRtaH ) 136, 174, 177, 179. hetubi0 TI0 hetu bimbuTIkA prarcaTakRtA likhitA ( paM0 sukhalAlasatkA B. H. U. kAzI ) zlo0 zlokaH / 137, 139, 144, 170, 178. sampA0 sampAdakaH / akalaMka 132, 142, 155, 162, 163, 171. 149. akalaGkAdyAcArya anantavIrya AryarakSitAcArya u0 yazovijaya kumAranandibhaTTAraka kumArila jinabhadragaNikSamAzramaNa jainatarka vArtikakRt tattvasaMgrahakAra devanandin dharmakIrti nandisUtrakAra nAgArjunaprabhRti pAtrasvAmin gA0 gAthA / ja0 jayapurIyapATodImandirasatkA. vivRtipratiH / nyAyaku0 nyAyakumudacandraH / +45 8. TippaNanirdiSTAnAm AcAryANAM sUciH. pR0 pRSTham / paM0 paGaktiH / mu0 laghI0 mudritaM laghIyastrayam ( mANikacandragranthamAlA baMbaI ) 171. 131. 178. 132, 134, 141, 168. 132. 132, 172. 164. prajJAkaragupta prabhAcandra bhadantayogasena bhadantazubhagupta 135. 132. 150, 151. malayagiri 164. | mallavAdin 133. vArtikakAra 132. vArSagaNya vidyAnanda sanmatiTIkAkAra samantabhadra 132, 158. 138. 137. 159. 143, 150, 151. 179. 164. 162. 138, 171. 138. 150, 151,168, 178, 179. 149. 152, 178, 179. 150. siddhasenagaNiprabhRti siddhasenadivAkara hemacandrAdi Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16. akalaGkapraNItatvenoktAnAM laghIyastrayAdigranthatrayabAhyAnAM kiyatAM gadyapadyAnAM sUciH / 11. siddhivinizcayaTIkAyAM likhitAyAm pR0 60 A. " kathamanyathA nyAyavinizcaye ' sahabhuvo guNAH' ityasya 'sukhamAhlAdanAkAraM vijJAnaM meyabodhanam / zaktiH kriyAnumeyA syAdyUnaH kAntAsamAgame / / ' iti nidarzana syAt I "} [ nyAyavinizcayavivaraNe ( 10 230 B. ) 'sukhamAhlAdanAkAram' iti zlokaH 'taduktaM syAdvAdamahArNave ' iti kRtvA samuddhRtaH / nimnagrantheSvapi samuddhRto'yam - aSTasaha 0 pR078 / nyAyakumu0 129 | sanmati 0 TI0 pR0 478 / syA0 ratnA0 pR0 178 / prameyaratnamA0 4 / 7 ] pR0 120 A. taduktaM nyAyavinizcaye - "na caitadbahireva kiM tarhi ? bahirbahiriva pratibhAsate kuta etad bhrAnteH tadanyatra samAnamiti / " $ 2. tattvArthazlokavArttike pR0 pR0 186. yuktamuktaJca kaizcana - " akSajJAnairanusmRtya pratyabhijJAya cintayet / Abhimukhyena tadbhedAn vinizcitya pravartate // " [ siddhivi0 pU0 97B.] [ zloko'yaM nyAyavinizcayavivaraNe ( pR0 424 B. 463 B. ) samuddhRtaH ] pR0 281. tathoktam - " svapakSasiddhirekasya nigraho'nyasya vAdinaH / nAdoSodbhAvanaM dvayoH // "" [ zloko'yam aSTasaharuyAM ( pR0 87 ) prameyakamalamArttaNDe ca ( pR0 203 A ) uddhRta: ] pR0 424. tathA cAhurakalaGkadevA: - " zabdaH pudgalaparyAyaH skandhaH chAyAtapAdivat / " [ siddhivi0 pR0 463 A. ] 93. pramANaparIkSAyAm - nAsAdhanAGa gavacanaM pR0 54. taduktam - " vyavasAyAtmano dRSTeH saMskAra: smRtireva vA / dRSTe dRSTasajAtIye nAnyathA kSaNikAdivat // " [ siddhivi0 pR0 21] [ pUrvArddhaM nyAyavinizcayavivaraNe'pi ( pR0 369 A. ) uddhRtam ] 4. nyAyakumudacandre - pR0 370. " dravyAt svasmAdabhinnAzca vyAvRttAzca parasparam / unmajjanti nimajjanti jalakallolavajjale / " [ siddhivi0 pR0 174 ] 95. nyAyavinizcayavivaraNe likhite pR0 23 A. kathaM tarhi kathitam "svapakSasiddhirekasya nigraho'nyasya vAdinaH / " pR0 30 A. 50 A. uktaJca - "siddhaM yanna parApekSaM siddhau svapararUpayoH / tatpramANaM tato nAnyadavikalpamacetanam // " [ siddhivi0 pR0 80 A. ] pR0 46 B. taduktaM siddhivinizcaye - "pazyan svalakSaNAnyekaM sthUlamakSaNikaM sphuTam / yadvayavasyati vaizadyaM tatsiddhayedvisadRzasmRteH ( tadviddhi sadRzasmRteH ) // [ siddhivi0 pU0 32 ] pR0 84 A yadvakSyati - "sakalAkAraM vastu nirvikalpakamiti / " pR0 86 B. etadeva svayaM devairuktaM siddhivinizcaye - " pratyAsattyA yayaikaM syAt bhrAntipratyakSayostathA / bhAgatadvadabhede'pi tatastattvaM dvayAtmakam ||" [ siddhivi0 pR0 315] pR0 2 B. taduktam - "jIvasya saMvido bhrAntinimittaM madirAdivat / tatkarmAgantukaM tasya prabandho'nAdiriSyate / / " siddhivi0 pR0 373 ] [ zloko'yaM pramANanirNaye'pi ( pR071 ) samuddhRtaH ] Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akalavoktatvenodbhutapadyasUciH pR063 B. 206 A. 225 A. 405 A. tadidamapi vacanamanavadyaM devasya-" na pazyAmaH kvacit kiJcit sAmAnyaM vA svalakSaNam / jAtyantaraM tu pazyAmaH tato'nekAntasAdhanam // " [siddhivi0 pR0 121] [ zloko'yam utpAdAdisiddhau (pR0 71 ) samuddhRtaH / pR046 A. 103 A. 465 A. tathAca devasya anyatra vacanam-"vyavasAyAtmakaM jJAnaM pratyakSa svata eva te| abhidhAnAdyapekSAyAM bhavedanyonyasaMzrayaH // " - pR0 122 B. taduktam-'dRzyadarzanayoH muktinityavyApakayoH katham / yatastApAdvimucyeta tadartha vA tapazcaret // " [siddhivi010 457 A.] pR0 161 B. tathA ca sUktaM cUrNo devasya vacanam-"samAropavyavacchedAt prAmANyamanumAnavat / smRtyAditarkaparyantaM liMgijJAnanibandhanam // " pR0 216 A. taduktam-"svIkurvanti guNAnA yayA zaktyA guNA na kim / " [siddhivi0 pa0 591 A. ] pR0222 B. uktaJcatat-"svato'nyato vivarteta krmaaddhetuphlaatmnaa|" [siddhivi0 pR0 173] pR0 232 A. devaniveditaM caitat-"dravyAt svasmAdabhinnAzca vyAvRttAzca parasparam / lakSyante guNaparyAyA di (dhI) vikalpAvikalpavat // " [ siddhivi0 pR0 174 ] pR0348 Bdevairuktam-"mithryakAnte vizeSo vA ka: svapakSavipakSayoH / " pR0362 A. devarucitamuktam-"akhaNDatANDavArambhavikaTATopabhUSaNam / zikhaNDimaNDalaM vIkSya kAko'pi kila nRtyati // " pR0 385 A. uktaJcatat-''abhedAt sadRzasmRtyAmarthAkalpadhiyAM na kim| saMskArA viniyamyeran yathAsvaM sannikarSibhiH / / " [ siddhivi0 pR0 28] pR0 415 A. devairanyatroktam-"adRzyAnupalambhAdekaikAnte yanna lakSayet / pizAco nAhamasmIti dRzyAdRzyavivekadhIH // " [ siddhivi0 pR0 348 ] pR0 526 A. devairanyatra bhASitam-"tanvAdikaraNAt sattvAn bhavaklezena yojayet / buddhimAnIzvaraH kasmAt svayaM drohamakurvataH // " [ siddhivi0 pR0 380 ] pR0 526 A. taduktam-"vAdino'nekahetUktau nigRhItiH kilessyte| nAnekadUSaNasyoktau vaitaNDikavinigrahaH // " [siddhivi0 pR0 287 A.] pR0528 A. uktaJca-"sarvanAmnA vinA vAkyaM taddhi tena vinA padam / saMkSeptavyaM samAsArtha nigrahasthAnabhIruNA // " [ siddhivi0 pR0 280 A.] pR0 531 B. uktamevedam-"svapakSasiddhirekasya nigraho'nyasya vAdinaH / " pR0 536 A. uktaJca-"jIvAnAmasahAyAkSAdazAstrArthavidaH kramAt / vijJAnAtizaye vidvAnna vai vipratipadyate / " [ siddhisi010415] pR0571 A. kathaM tahi zAstrakAreNa anyatra pratipAditam-"yogyaH zabdo vikalpo vA sarvaH sarvatra cet svataH / mithyAtvaM paratastasya cakSurAdidhiyAmiva // " [siddhivi0 10 293 B.] - 6. pramANanirNaye pR0 2. ata evoktam-"pramANasya sAkSAtphalaM (phalaM sAkSAt ) siddhiH svArthavinizcayaH / " [siddhivi0 pR0 126 A.] 6 7. syAdvAdaratnAkare pR0641.yadAhAkalaMkaH siddhivinizcaye-"varNasamudAyaH padamiti prAyikametat pratyekamakArAdeH kAdAcitkatvadarzanAt / " 68. ratnAkarAvatArikAyAm pR0 1137. prakaTitatIrthAntarIyakalaGa ko'kalaGa kopi prAha-" vAdanyAye doSamAtreNa yadi parAjayaprAptiH pUnaruktavat zrutiduSTArthaduSTakalpanAduSTAdayo'laGkAradoSAH parAjayAH kalperaniti / " Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR0 1141. akalaMko'pya'bhyadhAt- " viruddhaM hetumudbhAvya vAdinaM jayatItaraH / AbhAsAntaramudbhAvya pakSasiddhimapekSate // [ zloko'yaM tatvArthazlokavAtike (pU0 280 vivaraNe ( pR0 528 A. ) pramANamImAMsAyAJca ( pR0 8. pramANamImAMsAyAm - pR0 12. yadAha - "dhI ratyantaparokSe'rthe na cetpuMsAM kutaH punaH / jyotirjJAnAvisaMvAdaH zrutAccet sAdhanAntaram || trikAlaviSayaM tattvaM kasmai vedo nivedayet / akSayyAvaraNaikAntAnna cedveda tathA naraH // " [ siddhivi0 pR0 413, 14 ] 10. saptabhaGgataraGgiNyAm pR0 3. 6. 8. pR0 76. taduktaM bhaTTAkalaGa kadevaiH - "prameyatvAdibhirdharmairacidAtmA cidAtmakaH / jJAnadarzanatastasmAccetanAcetanAtmakaH // " paM0 zuddham azuddham 10. pramANyaM prAmANyam 17. -rantazca pratya- rantazcApratya22. - viyaSa -viSaya 9. 7. akSadhI: smRti- akSadhIsmRti12. 17. - kAlaniyamA- - kAlasvabhAvaniyamA14. 21. iti zruteH / pra iti / zruteH pra tadapi sUkSme 14. 23. tadatisUkSme 20. 3. mUmUrSANAM 20. 13. alakSaNatvena 21. 19. pariNAmato 22. 5. - dezavAkyeSu P. 23. 16. - prastAvamUla -[ zloko'yaM svarUpasambodhane mUlarUpeNa niSTaGa kitaH ] sanmati 0 TIkAyAM ( pR0 759) nyAyavi0 65 ) uddhRtaH ] zuddhayaH pAThabhedAzca mUSUNAm lakSaNatvena paramAgamato ->< - dezAvivAkyeSu prastAramUla 23. 23. guNIbhUtA su24. 11. zrutajJAnena P.25. 8. bhedakRt P.25. 27. - nirUpaNam ( nyAya kumudacandre) guNIbhUtAH suzrutajJAnasya -bhedakaH (nyAyakumudacandre) -nirUpaNapravaNam ( nyAya kumudacandre) thaiMkanAnAtvaprasiddheri39. 20. nizcayaH vinizcayaH 41. 10. -kAnanvayatvataH kAnvayatvataH 30. 24. -thaikatAnatvaP. 32. 17. asiddhiri 42. 2. - kuryAnnai P.43 30. ananya45. 29. anvartha kuryunai anyAnyaanartha pa0 paM0 azuddham P. 46. 28. P. 47. 1. 48. 11. 53. 16. P. 54.9 54. 10. 54. 27. 58. 3. 59. 5. 60. 10. 60. 30. 61. 14. 62. 12. P. 66. 27. 71. 29. 72. 2. 84. 5. 84. 26. P. 88. 5. 101. 3. 111. 4. 28. 8. 39. 39. P. etaccihnAGa kitAH pAThabhedAH / 88 79. 17. 82. 18. sarvathAsadu 82. 22. zuddham -dudharmAdhyAsena -dapratibhAsena syAdasaMbhavatAdA- asaMbhavavatAvA- tmanasta- -smanostasarvastusattAM sarvavastusattAM pramANamarthasaM prAmANyamavisaM -sAbhe'pra kevala: -mAnavadi bhevivavedatrAbhitadanekAtmakaM kSAbhAtra kevalaM -mAnaMtadi bhedava cedabhi tadanekAntAtmakaM prasaktaM kAryakaraNayoH bahirgataH kSaNaGgopi na ca te sarvArthAnyAsa - karuNeSTamatya -laukikam -marthyAcca sakalAgra kutakA prasaktA kAryakAraNayoH bahiraGgataH kSaNabhaGgespi nacate sarvAnyAryAsa sarvathA'sabu 105. 106.} 46. 86. karuNAtya -laukike -mayacaM sAkalyAna kutarko -JcitkarojJAta: -Jcitkaro'jJAta pariziSTeSu Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siMghI jaina granthamAlA - - // mudritagranthAH // 1 prabandhacintAmaNi [ merutuGgAnAryaviracita] 2 purAtanaprabandhasaMgraha [prabandhacintAmaNisambaddha anekAneka purAtanaprabandhasaMgraha] 3 prabandhakoza [rAjazekharasUriviracita] 4 vividhatIrthakalpa [jinaprabhasUriviracita] 5 devAnandamahAkAvya [ meghavijayopAdhyAyaviracita] 6 jainatarkabhASA [paM0 sukhalAlajIkRtaTIyAdisamanvitA] 7 pramANamImAMsA [zrIhemacandrAcAryaviracitA] akalaGkamanthatrayam [zrI bhaTTAkalaGkadevaviracitam] 9 Life of Hema Chandracharya [By Dr. G. Buhler.] 690 patravyavahAra saMcAlaka-siMghI jaina granthamAla anekAntavihAra, 9 zAntinagara po0 sAbaramatI, AzramaroDa, ahamadAbAda. Published by BABU RAJENDRA SINHA SINGH, for Singhi Jain Jnan Ballygunge, Calcutta. Printed by RAMA KRISHNA Das, at the Benares Hindu University Press Jantedindia