Book Title: Balabharata
Author(s): Shivdatta Pt., Kashinath Pandurang Parab
Publisher: Tukaram Javaji
Catalog link: https://jainqq.org/explore/022658/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ KAVYAMALA. 45. THE BALABHARATA OF AMARACHANDRA SURI. EDITED BY PANDIT S'IVADATTA Head Pandit and Superintendent, Sanskrit Department, Oriental College, Lahore, AND KAS'INATH PANDURANG PARAB. PRINTED AND PUBLISHED BY TUKARAM JAVAJI, PROPRIETOR OF JAVAJI DADAJi's "NIRNAYA-SAGAR" PRESS BOMBAY. 1894. Price 31 Rupee Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (Registered according to act XXV of 1867.) [ All rights reserved by the publisher.] Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyamADA. 45. zrImadamaracandrasUriviracitaM bAlabhAratam / jayapuramahArAjAzritamahAmahopAdhyAyapaNDitadurgAprasAdadArakakedAranAthakRpAGgIkRtazodhanakarmaNA zivadattazarmaNA, mumbApuravAsiparabopADhapANDuraGgAtmajakAzInAtha zarmaNA ca saMzodhitaH / taca mumbayyAM nirNayasAgarAkhyayantrAlaye tadadhipatinA mudrAkSarairaGkayitvA prAkAzyaM nItam / 1894. (asya granthasya punarmudraNAdiviSaye sarvathA nirNayasAgaramudrAyantrAlayAdhipate revaadhikaarH|) mUlyaM sapAdaM rUpyakatrayam / Page #4 -------------------------------------------------------------------------- Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA / ayaM hi bAlabhAratamahAkAvyakartA zrImadamaracandra kasminkAle katamaM bhUmimaNDalaM maNDayAmAseti mImAMsAyAM jainarAjazekharasUriNA 1348 khristAbde viracite prabandhakoSe "aNahillapattanAsannaM vAghaTaM nAma mahAsthAnamAste caturazItimahAsthAnAnAmanyatamat(m) / tatra parapurapravezavidyAsaMpannazrIjIvadevasUrisaMtAne zrIjinadattasUrayo jagarjuH / teSAM ziSyo'maro nAma prajJAlacUDAmaNiH / sa zrIjinadattasUribhaktAtkavirAjAdamarasiMhAtsiddhasArasvataM mantramagrahIt / tadgacchamahAbhaktasya vivekanidheH kauSTAgArikasya padmasya vizAlatame sadanaikadeze vijane ekaviMzatyA vAglai(trai)nidrAjayA-- sa(za)najayakaSAyajayAdidattAvadhAnastaM mantramajapat / vistareNa homa ca cakre / ekaviMzatitamyAM rAtrau madhyaprAptAyAM nabhasyuditAccandrabimbAnirgatya svarUpezAgatyAmaraM bhAratI karakamaNDalujalamapIpyat , varaM ca prAdAt-'siddhakavirbhava, niHzeSAnarapatipUjAgauravitazvaidhi' iti / varaM dattvA gatA bhagavatI / jAtaH kviptirmrH| racitA kAvyakalpalatA nAma kavizikSA, chandoratnAvalI, muktAvalI ca / kalAkalApAkhyaM ca zAstraM nibaddham, bAlabhArataM ca / bAlabhArate ca prabhAtavarNane 'dadhimathanavilolallolahagveNidambhA dayamadayamanaGgo vishvvishvkjetaa| bhavaparibhavakopatyaktabANaH kRpANazramamiva divasAdau vyaktazaktirvyanakti // ' (Adiparva-sa0 11 zlo0 6) ityatra veNyAH kRpANatvena varNanAt 'veNIkRpANo'maraH' iti birudaM kavivRndAllabdham, dIpikAkAlidAsavat ghaNTAmAghavacca / kavitvaprasiddhezca mahArASTrAdinarendrANAM pUjA upatasthire / tadA vIsaladevo rAjA gurjarAdhipatirdhavalakake rAjyaM prazAsti / tenAmarakavarguNagrAmaH zrutaH / ThakkuraM vaijalaM(?) pradhAnaM preSya prAtarAhUtaH kavIndraH / AsanAdipratipattiH kRtA / sabhA mahatI / amareNa paThitam___ 'vIkSyaitadbhujavikramakramacamatkAraM nikAraM mayi premNo nUnamiyaM kariSyati guNagrAmaikagRhyAzayA / 1. 'vAyaTanAmni' iti bAlabhAratapAThaH. 2. 'puraM zarIre' iti haima:. 3. saMtAnavarNanaM caramasarge. 4. tathA ca hammIramahAkAvye vaNitam-'vANInAmadhidevatA svayamasau khyAtA kumArI tataH prAyo brahmavatAM sphuranti sarasA vAcAM vilAsA dhruvam / kukkokaH sukRtI jitendriyacayo harSaH sa vAtsyAyano brahmajJapravaro mahAvratadharo veNIkRpANo'maraH // iti. Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImadvIsaladeva devaramaNIvRnde tvadAyodhana___ prekSAprakSubhite vimuJcati parIrambhAna rambhA hariH // tvatprArabdhapracaNDaprAdhananidhanitArAtivIrAtireka___ krIDatkIlAlAkulyAvalibhiralabhata spadasA(?)kandamurcha / dambholistambhamAsvadbhujabhujaga..."dbharturAbharturenAM tenAyaH(1) mUrti ratnAtitatimiSataH zobhate zoNabhAvaH // ' raJjitA sabhA / prINitaH/pRthvIpAlaH / tato rAjJA proktam-'yUyaM kavIndrAH zrUyadhve / ' amaro'bhidhatte-'satyameva yadi gaveSayati devaH / ' tato nRpeNa somezvaradeve dRSTiH saMcAritA / tataH somezvareNa samasyArpitA / yathA-'zIrSANAM saiva vandhyA mama navati. 1. ayaM somezvAradeva eva vIradhavale rAjani, vastupAle cAmAtye sati gurezvarapurAohatapadabhAk kIrtikaumudIkAvyaM surathotsavaM kAvyaM caM nirmitavAn. tathA ca surathotsave kaviprazastivarNanAtmakaH paJcadazaH sargaH 'asti prazastAcaraNapradhAnaM sthAnaM dvijAnAM nagarAbhidhAnam / kartuM na zaknoti kadApi yasya tretApavitrasya kaliH kalaGkam // 1 // sattIrthasya surAzritena jagatA yasyopamA syAtkathaM svAdhyAyaikanidhergatezrutivRtenorvItalenApi vA / yatsaudheSu vizuddhivarjitavapurbAlo'pi nAlokyate | vande zrInagaraM tadetadakhilasthAnAtiriktodayam // 2 // hRtanayanasukhairmakhAdhidhUmaiH shrutikttubhirbttuvRndvedpaatthaiH| kalirakalitasaMmadaH pradatte na khalu padaM viduSAM gRheSu yatra // 3 // cazcatpaJcamakhAgnibhanatamasi sthAne trinetrAnala jvAlAprajvalitaprasUnadhanuSA devena dttodye| zrImattAM ca pavitratAM ca paramAmAlokayantaH surAH svarvAse'pyarasA rasAmarajanavyAjena bhejuH sthitim // 4 // tasmai saMyaminAminAya munaye nityaM namaskurmahe __ yanmAhAtmyamasahyamAha sa muhurmuhyanmanAH kaushikH| AvirbhUtamabhUtapUrvacaritazreSThAdvasiSThAttataH ___ satkarmoddharamadhvarasthiti vidAM sthAne'tra gotraM mahat // 5 // 1. idaM tu prophesara-AbAjI-viSNu-kAthavaTe-mahAzayaiH saMzodhya prakAzitameva. 2. kAvyaprakAzaTIkA, kAvyAdarzaH, rAmazatakam, iti granthatrayamapi somazvaradevakRtaM Catalogus Catalogorum pustake DaoNkTara-thioDora-oNphekTa-mahAzayaiH pradarzitam. 3. 'Anandapuram' iti TippaNI. 4. devAH, madirA ca. 5. sarpAH, vedabhraSTAzca. 6. bhUdevAH. 7. svAmine, sUryAya ca. 8. vizvAmitraH, ulUkazca. Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - rbhuullocnaanaamshiitiH|' amareNa sandhaH samasyA pUritA yeSAmazeSAdhipatiH prasanna saMnaddhapANi: phaNikaGkaNena / ta eva saMbhUtimihAnuvantiA kule gulevAbhidhayA prasiddha // 6 // zrIsolazarmA vimale kule'tra janma dvijanmapravaraH prapede / yaH svargiNaH somarasena yAge tizca piNDairapRNatprayAge // 7 // solaH salIlamavanImavatAmasau vaH sauvastiko'stviti varaM smaratA smraareH| zrIgurjarakSitibhRtA kila mUlarAjadevena dUrasuparudhya purodadhe yaH // 8 // yathA pratiSThAM mahatI vasiSThastigmAMzuvaMze bhgvaanvaap| nijena saurvastikatAguNena caulukyabhUpAlekule tathAsau // 9 // vidhivadvAjapeyaM yaH kalikAle'pyakalpayaM t / kiyatI vA japeyaM taccaritAdbhutasaMhitAm // 10 // RgvedavedI ca kRtakratuzca dattAnadAnazca jitendriAzca / tirohite tatra purohitendre tadaGgajanmAjani lalloSazarmA // 11 // yaH karoti sma cAmuNDarAjAkhyaM nRpamAzinaM / / hetipratApasaMpannaM haviSA ca havirbhujam // 12 ||nnv zrImuJjanAmA tanujastadIyaH svayaM svayaMbhariva bhUtalaya bhUt / brAhmaNyalAbhAya tathAhi sadbhirabhAji maujIrazaneva ttaH // 13 // sadvaMzajAtena guNAnvitena zarAsaneneva purohiten| na etena mene bhuvane na kiMcinna durlabhaM durlabharAjadevaH // 14 // saMtApazAnti jagato'pi somastanandanazcandanavaccakAra / pIyUSahArI hariNAGkitazca satyAM babhAja dvijarAjatAM yH|| 15 // yasyAzI:pratipAditodayayujA zrIbhImabhUmIbhujA / kSIrakSAlitazAlitaNDulasitaM sAkSAtkRtaM tdyshH|| yenAzAkramaNakSameNa ta ime mUrtiprabhedAH prabho. bhasmoddhalanamantareNa dhavalAH sarve'pi nirvrtitaaH||16|| bhittvA bhAnuM tatra tAte prayAte putraH zrImAnAmazarmA bbhuuv|| kRtvA samyaksapta saMsthAH kratUnAM krItA kAmyA yena samrADabhikhayA // 17 // 1. 'gulevA iti sthAnAcAreNa gotrasyAvaTaGkanAma' iti TippaNI. DaoNkTara-rAmakRSNagopAla-bhANDArakara-mahAzayaistu 1883-84varSIya riporTa'pustake 'gAlecA' iti pATha AzritaH. 2. 'ayaM mUlarAjamahArAjo vi0 saM0 993-1053 varSeSu rAjyamakRta' iti Indian Antiquary-Vol. XI. p. 213. 3. purohitatA. 4. cAmuNDarAjasya rAjyam-vi0 saM0 1053-66. 5. durlabharAjarAjyam-vi0 saM0 1066.78.6. viSNunA, mRgeNa ca. 7. brAhmaNyam, candratvaM ca. 8. bhImarAjarAjyamvi0 saM0 1078-1120. Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 "kaiSA bhUSA zirokSNAM tava bhujagapate rakhayA sasa bhUtyA dyUte manmUrdhni zaMbhuH sadazanavazatA (91). nakSapAtAnvijitya / sadA yadAzIHparipUrNakarNaH zrIkaNanAmA nRpatiprakANDam / vasuMdharAmaNDalamarNavAntaM vAntArinArInayanA mbu cakre // 18 // dAnAni tAni sadanAni ca tAni zaMbhorambhojarAjarucirANi sazaMsitAni / yenAmunA munijanAnukRtA kRtAni vittai lukya kulasaMbhavabhUpadattaiH // 19 // dhArAdhIzapurodhasA nijanRpakSioNIM vilokyAkhilAM caulukyAkulitAM tadatyayakRte kRtyA kilotpAditA / mantrairyasya tapasyataH pratihatA tatraiva taM mAntrikaM sA saMhRtya taDillatA, tarumiva kSipraM prayAtA kvacit // 20 // tasmAtkumAraH ramAramUrtirmUrtastaporAzirivojagAma / svayAjyarAjyodaya prAyinI vAguvAsa zakreriva yasya vakre // 21 // baddhaH sindhuvasuMdha patiratiprauDhapratApo'pi ya nItaH sphIta lospi mAlavapatiH kArAM ca dArAnvitaH / dRptaH so'pi sa dilakSanRpatiH pAdAnatiM zikSitaH zrIsirddhA tipena saiSa vibhavaH sarvo'pi yasyAziSAm // 22 // kuzopa ||bhitairyaagaistddaagaishc parazzataiH / iSTaM pUte ca yazcakre cakravartipurohitaH // 23 // RjurohitabhR tpurohitatvaspRhayeva tridivaM gatasya tasya / tanubhUrmanubhUpati praNItasmRtisarvasvamavApa sarvadevaH // 24 // madhvarervyadhita sAdhu saparyAmadhvareSu jayati sma surezam / mAnavAnaviditAparayAcJo mAnavAnakRta caiSa kRtArthAn // 25 // arciSAmaSi tatra kSetrasatramanamaskaraNIye / adhyagAmi vidhirAbhiganAmnA vaidikastadanu tattanujena // 26 // satkarmanirmANarateramuSya vrIDAnidAnaM dvayametadAsIt / svavarNana karNanamuttamebhyaH saMsArakArAntaravasthitizca / / 27 // jyeSThaH zreSThatamaH samastaviduSAM zrIsarvadevAhvayaH zreyaHsaMpadapAstadustaratapAH zrImAnkumAro'nujaH / 1. zrI karNarAjarAjyam - vi0 saM0 1120-50. 2. 'mAlavAdhipayazovarmaNaH purohitena svadeza bhUmiM gurjararAjazrIsiddha rAjAparanAmajayasiMhena vyAkulIkRtAM vIkSya - tadvadhArthamabhicAreNa kRtyotpAditA. sA ca AmazarmaNaH purodhasaH zAntimantraiH pratiSiddhA satI tameva mAlavAghIzapurohitaM saMhRtya tirohiteti zrUyate' iti TippaNI. 3. siddharAjarAjyam - vi0 saM0 1150-99. Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaurI tvAnaJja dRSTIjitAnakhanavabhU(1920)stadvizeSAttaditthaM zIrSANAM saiva vandhyA mama nvti(90)rbhuullocnaanaamshiitiH(80)||' muJo'tha dvijakularastadanujo nyAyAjaDo nAhaDa zcatvArastanayAsaMtataH samabhavanvedA iva brahmaNaH // 20 // kumArapAlasya cu.lukyabharturaGgAni gaGgAsalile nidhAya / zrIsarvadevena gayApramAgaviprAH pradAnena kRtAH kRtArthAH / / 29 // sthAne sthAne taDAgAni zivapUjA dine dine / vipre vipre ca satkAraH zlAghA yasya gRhe gRhe // 30 // rAhI gRhItoSNakare kumAraH kumArapAlasya sutena rAjJA / kRtoparodho'pi paraM purodhAH pratyagrahIttasya na ratnarAzim // 31 // yaH zaucasaMyamapaTuH kaTukezvarAkhyamArAdhya bhUdharasutAghaTitArdhadeham / tAM dAruNAmapi raNAGgaNajAtaghAtavAtavyathAmajayapAlanRpAdapAsthat // 32 // vilokya duSkAlavazena lokaM kaGkAlazeSaM savizeSazU(zo)kaH / zrImUlarAjaM dalitArirAjamacIkarattatkaramocanaM yaH // 33 // duSTArikoTikadanotkaTarASTrakUTakulyena zilpitaraNAGgaNakauGkaNena / sarvapradhAnapuruSAdhipatiH pratApamallena bhUpatimatallikayA kRto yH|| 34 // senAnIvidadhe kumAra iti yaH zaGke culukyenduno jitvA so'tha javAdavAryatarasaH pratyarthipRthvIpatIn / iSTAM tadviSayarddhimAziSamiva prAdAtpurodhAH svayaM tasmai yAjyamahIbhuje nijacamUvIravrajairakSataiH // 35 // dhArAdhIze vindhyavarmaNyavandhyakrodhAdhmAte'pyAjimutsRjya yaate| gogasthAnaM pattanaM tasya bhaGktvA saudhasthAne khAnito yena kUpaH // 36 // gRhItaM kupyatA kupyaM mAlavezvaradezataH / / dattaM punargayAzrAddhe yenAkupyamakupyatA // 37 // jitvA mlecchapaterbalaM tadatulaM rAjJIsaraHsaMnidhau / svaHsindhoH salilaividhAya vidhivatprIti pitaNAmapi / dAnI mokSamanukSitakSititale kRtvAbdamabdabaje rAjArthe racayAMcakAra caturaH svArthe prajArtha ca yaH // 38 // yaH karmANi ca SaDguNAMzca tanute tadbhUrbhuvaHsvastrayaM kIrtiryasya ca yazca nirmalarucirno jAtucinmuJcati / zAstrAviSkRtiradhvare ca yudhi ca zlAghyojjihIte(1) yataH sUtraM yasya hRdi sphuratyavirataM brAhmaM ca rAjyasya ca // 39 // 1. kumArapAlarAjyam-vi0 saM0 1199-1230. 2. ajayapAlarAjyam-vi0 saM0 1230.33. 3. mUlarAjarAjyam-vi0 saM0 1233-35. Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (atra ziroNAmiti zirasA yuktAnAmakSNAmiti madhyamapadalopI samAsaH kAryaH / dvandve tu prANyaGgatvAdekatvaM prApnoti / ) arundhatIva kAntAsya ptyuraajnyaamrundhtii| - abhadabhidhayA lakSmIH sAkSAlakSmIriva kSitau // 40 // AdimaH prazamamandiraM mahAdeva ityabhidhayA tdnggbhH| yena pANinihitena paGkajeneva tuSyati paraM sarasvatI // 41 // somezvaradeva iti kSitidevasyAsya bndhurnujnmaa| ajani kaniSThastasya bhrAtA rAtAnvayo vijayaH // 42 // taistribhiH prathamamadhyamottamaiH sve pade ca puruSairvyavasthitaiH / zabdazAstramiva gotramuccakaiH satkiyaM samajaniSTa viSTape // 43 // somezvaradevakaveravetya lokaMpRNaM guNagrAmam / hariharasubhaTaprabhRtibhirabhihitamevaM kavipravaraiH // 44 // zrIsomezvaradevasya kavituH savituzca gauH| sataNAbhyavahArasya nirAse'pi rasapradA // 45 // vAgdevatAvataMsasya kaveH shriisomshrmnnH| dhunoti vibudhAnsUktiH sAhityAmbhonidheH sudhA // 46 // tava vakra zatapatraM sadvarNa sarvazAstrasaMpUrNam / avatu nijaM pusta miva somezvaradeva vAgdevI // 47 // vasiSThA niSThAyAH padamiti jagatyasti paTahaH prakRSTAstveSAmapyajaniSata munyjprbhRtyH| kule jAto'pyeSAM zatadhRtiduhitrA punarayaM svayaM putrIcakre navakaviguNaprINitahRdA / / 48 // kAvyena navyapadapAkarasAspadena yAmArdhamAtraghaTitena ca nATakena / zrIbhImabhUmipatisaMsadi sabhyalokamastokasaMmadavazaMvadamAdadhe yaH // 49 // kavIndrapadavIspRhAmahaha te'pi tanvanti ya. dvaca krakacakarkazaM prathayati vyathAM krnnyoH| kaviH sa viralaH punarbhuvi bhavAdRzo dRzyate subhirabhiSecanaM racayatIva yaH sUktibhiH // 50 // 1. ayaM pAThaSTippaNIstho granthamadhye prakSipto bhaveta. 2. 'ayaM zrIharSavaMzyo hariharo vIradhavalarAjasamIpe naiSadhapustakaM prathamaM vastupAle'mAtye satyAnayat-iti hariharaprabandhe prabandhakoze sphuTam. 3. bhImadevarAjyam-vi0 saM0 1235.98. etatputratribhuvanapAlarAjyam-vi0 saM0 1298.1300. Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tato vAmanasthalIyakavisomAdityena samasyA dattA-'dhanuSkoTau bhRGgastadupari giristatra jaladhiH / ' amareNoktam mandazchandasi ko'pi ko'pi vikalaH sAlaMkRtau vyAkRtA___ varthe ko'pi vRthAzramo rasanidhAvandhazca ko'pydhvni| vakrAntarviharadvirazcitanayAmaJjIrama svara spardhAbandhubhireka eva kavate kAvyaiH kumArAtmajaH // 51 // [vaiduSyaM vigatAzrayaM zritavati zrIhemacandre divaM __zrIprahlAdanamantareNa virataM vizvopakAravratam / dRSTvA tadvayamatra mantrimukuTe zrIvastupAle kavi. __ statkIrtistutikaitavAditi mudAmudgAramArabdhavAn // 52 // prAgvATAnvayavAridhI vidhuriva zrIcaNDapaH prAgabhU saMbhUto'dbhutasatyazaucasadanaM cnnddprsaadsttH| somastattanayo nayojjvalamatistasyAzvarAjaH sutaH pUtAtmAtha tadaGgabhUH sukRtabhUH zrIvastupAlo'bhavat // 53 // utphullamallIpratimallakIrtiH shriimlldevo'bhvdgrjnmaa| babhUva tasyAvarajazca tejaHpAlAbhidhAnaH sacivapradhAnam // 54 // zrIvastupAlaH sa cirAyurastu dizAM prakAzaM dizate sadA yaH / karpUrakirmIritakeralazrIradAvadAtadyutibhiryazobhiH // 55 // kSINe cakSuSi bheSajaM bhagavatI kAlIzvarI dehinAM dehe zvitravicitrabhAji zaraNaM zrIvaidyanAthaH prabhuH / saMsArajvarajarjare hRdi sadA viSNu viSNurmude / daurgatye ca jighAMsite gatirasau zrIvastupAlaH punaH // 56 // na vadati paruSA ruSApi vAcaH spRzati parasya na marma narmaNApi / viramati matimAnamAnyacandraH kvacana ca nArthikarthito'pi dAnAt // 57 // ghanamanavaratakSitIndrasevAzramasamavAptamayatnato'pi dtte| aparamapi paropakArakaM yadvimRzati vastu tadeva vastupAlaH // 58 // 1. dhanuzcihnAntargatAH zlokAH DaoNkTara-pITar-pITarsana-mahAzayapreSite mathurAsthapustake saMvat 1678 likhite nopalabhyante, kiMtu DaoNkTara-rAmakRSNa-gopAla-bhANDArakara-mahAzayaprakAzita 883-84 khristavatsarIya riporTa'to likhitAH.2. ayaM ca prahAdanaHsomezvaradevapituH kumArasya guruH. tathAhi Indian Antiquary-Vol. XI. p. 221-22 mudritaprazasti:-'xxx saMvat 1265 varSe vaizAkha zu 15bhaume caulukyoddharaNaparamabhaTTArakamahArAjAdhirAjazrImadbhImadevapravardhamAnavijayirAjyexxxSaDdarzanAvalambanastambhasakalakalAkovidakumAraguruzrIprahlAdanadeve yauvarAjye sati' iti. Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'bhavasyAbhUdbhAle himakarakalA girisutA lalATasyAzleSe hariNamadapuNDrapratikRtiH / kapardastatprAnte yadamarasarittatra tadaho dhanuSkoTau bhRGgastadupari giristatra jaladhiH // ' tataH kRSNanagaravAstavyena kamalAdityena samasyA vitIrNA-'mazakagalakarandhra hastiyUthaM praviSTam / ' amareNa pupUre 'taTavipinavihArocchRGkhalaM yatra yAdo mazakagalakarandhra hastiyUthaM praviSTam / satyaM bruve bhavatu mA kSatiratra kAcidbhUtvA khalaprakRtinApi mayAtimAtram / mantrI same ca viSame ca parIkSito'sau dRSTaM na duSTamiha kiMcana saccaritre // 59 // ayamanudinadAnotkarSitaprAnA(Na)parSa tpari[carita]caritraH svastimAnastu mntrii| tuhinakarasamAnayesya kIrtipratAnai__rajaniSata rajanyaH prAptarAkAvipAkAH / / 60 // labhante lokataH pApAH zApAnanye niyoginaH / / adhikAramadhikkAramamAtyaH zAstyasau punaH // 61 // ta eva stUyante nRpatipazubhirdhIvaratayA prajAnAmAnAyaH sapadi khalu yebhyaH prapatati / taditthaM susthAnAM [cakita]cakitaM kvApi vasatAM satAM saMpratyekaH sacivazivatAtirbhuvi bhavAn // 62 // arthidAnadalitArthidusthitiM tvAM vinA vinayanamra saMprati / mRjyate jagati kenacitsatAM vastupAla na kapAladulipiH // 63 // gomayarasAnulipte kIrtisudhAdhavalite ca bhavanagRhe / zrIvastupAla bhavatazcakAsti citraM caritramiha // 64 // pIyUSaiH praNatA himaiH praNihitA tArAbhirArAdhitA . gaGgAvIcibhiracitA paricitA digdantidantAMzubhiH / kapUraiH parizIlitA malayajairAvarjitA maNDitA DiNDIrastabakairbakairanusRtA mantrIza kIrtistava // 65 // pravartamAne'tra kavitvasatre satkRtya satpAtramamAtyamevam / kRtArthamAtmAnamasAvamasta sauvastiko gurjaranirjarANAm // 66 // ] kumAraputreNa kumAramAtuH kAvyaM tadetajjagadekadevyAH / zrutismRtivyAkRtiyajJavidyAvizAradena kriyate sma tena // 67 // iti gurjarezvarapurohitazrIsomezvaradevaviracite surathotsavanAmni mahAkAvye kaviprazastivarNano nAma paJcadazaH sargaH / iti. Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vata baka na kadAcitika zruto'pyeSa vAdhiH pratanutimini talle vApi gaccha kSaNena // ' ___ atha vIsalanagarIyeNa nAnAkena samasyA vizrANitA-gItaM na gAyatitarAM yuva kIrtikaumudIkAvyasya narendravaMzavarNanAtmakadvitIyasa tu mUlarAjAdibhImadevAntaM caulukyavaMzaM varNayitvA svayameva somezvaradevaH 'atha tatraiva caulukyavaMze zAkhAntarodgataH / / arNorAjaH sa rAjarSistannAmarSata viplavam // 62 // tatputraH prsrtkiirtiptaakaacumbitaambrH| zrIlAvaNyaprasAdo'sti prAsAdaH zauryasaMpadaH // 67 // zrIvIradhavalastasya sUnurvIraziromaNiH / yuddhe jayazriyaM dhanvajyArAvairAjuhAva yaH // 76 // ' ityAdyadhikaM varNayAmAsa. evaM ca bhImadevasamaye,1219-39(1)khristavarSAtmakavIradhavalasamaye, 1243.62 khristavarSAtmakavIsaladevasamaye ca somezvarasya sattvaM spaSTameva. 1. ayaM ca nAnAkapaNDito somezvaro vIsalanarapaterAzrita ityatra pramANabhUtAbhyAm _ 'yano gocarayanti locanaruco vAco nivRttA yata. __ zveto muhyati yatra yacca na mateH panthAnamAlambate / taniSkaitavabhaktiyogasulabhaM somezaliGgasthalaM __ spaSTIbhUtamabhiSTuvImahitamAM kiMcinmahazcinmayam / / 1 / / dantAMzumaJjaritahastalatAbhirAmaH sindUracArusubhago madanirjharAkhyaH / devaH sa ko'pi narasindhuramUrtimAlI zarmANi vo dizatu siddhivilAsazailaH // 2 // aghAni vo hantu vihaMgamodakaM sarakhatIsAgarasaMgamodakam / yadoghakUle paramakSamAlayA japanti santaH paramakSamAlayAH / / 3 // seyaM zivAni vitanotu sarasvatI vaH prItA harAcyutavirazcanayAcanAbhiH / aurva pratApamiva sarvataraGgiNInAM vAkpAzabandhavidhuraM pidadhe'mbudhau yA / / 4 // taM meghameduramahomahanIyamUrti tApatrayavyapanayAya vayaM zrayAmaH / yaH zAtakumbhanibhayA vibhayA sphurantImaGkena vidyatamiva zriyamAbibharti // 5 // krItAbhiH pradhanena mAlavanRpAnidhUtamuktAmaNi zreNIzrIbhiramaNDayatpriyatamAM yaH kIrtibhirmedinIm / tasyeyaM nayavikramaikavasateH zrIvIsalakSmAbhujo mUrtimaNDanatAM dadhAtu suciraM dhAnIha sArasvate // 6 // tretAdhUmapavitrito(?)mbaracaraM khAdhyAyaghoSottaraM sthAnaM tIrthamanoharaM nagaramityAste kilAnazvaram / Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tinizAsu / ' amareNa pUritA AryopAsanayA vRSapriyatayA yacca dvijendrazriyA vyaktaM vakti phaNIndrabhUSaNabhRto devasya saMsthApanam // 7 / / guJjA nAma grAmastadantike vaijavApagotrANAm / zrIkaraNavyApArAtprINita caulukyanRpadattaH // 8 // tasminsamujvalakapiSThalagotrajanmA somezvaraH samajani dvijamauliratnam / yasyoparya caraNAviva vedavAcAmAcAryakeSu kRtinaH kati na pravRttAH // 9 // prabheva mahasAM patyuryotsnevAmRtadIdhiteH / tasyAsIdvitamastApA sIteti sahacAriNI // 10 // adhvaravidhau paTIyAnAmaTanAmA tato'bhavattanayaH / vizvaksenAnugataH kalinApi na bAdhito balinA // 11 // sajanItigRhiNI guNAmbudhestasya bhUriguNaratnabhUSaNA / sarvakAlamavalokate sma yA bhartapAdanakhadarpaNe mukham // 12 // govinda ityabhidhayA tanayastadIyo vRttena candrazucinA tu virazcikalpaH / sarvajJatAmapi kalAkalitena tanvandevatrayImaya ivAvataratsaroje // 13 // gRhAlaMkRtirasyAstAM patnIratne tayoH punaH / jugUha sUhavA vRttalAktirAsIdalAJchanA(?) // 14 // kathamekayA rasanayA jaDo janaH sUhavAM sahaH stotum / yadiha prazastikarturmama rasanAkoTirapi mUkA // 15 // tayA samaM sAdhayato'sya dharmamRNatrayApAkRtinirvRtasya / snAtasya revAmbuni dehazuddhayai jAtaM SaDabdavratapaunaruttayam // 16 // yAsyandaNDAvalambana viSamAM mokSapaddhatim / asau zamavatAM dhuryasturyamAzrayadAzramam // 17 // tretAhutAzamahaso mheshmurjidvirshcimhimaanH|| surasaridoghapavitrA jayanti putrAstrayastasya // 18 // jyeSThaH suto'sya bhagavAnpuruSottamazca nAnA zriyA dvijapatiprathayA ca tulyaH / bhedastu so'yamubhayormukhavArije'sya brAhmI sthitiryadaparasya ca nAbhipadme // 19 // krIDAgAraM sumativasateH sAGgaRgvedakaNTho ___ gaGgAsnAnakSapitakaluSo malhaNastatkaniSThaH / adhyArohanmahimavalabhI bhAgyaniHzreNiyogA dyogAkhyAti sadasi nRpateH SaDguNanyAsaniSThaH // 20 // dhImAnito'pi kamanIyaguNaH kanIyAnnAnAkabhUtyabhidhayA sudhiyAM dhurINaH / prAcInasatkavikRtavyayatApazAntyai vAgdevatA sthitimupaiti yadAnanendau // 21 // 1. 'sarvakSastu jinendre syAtsugate zaMkare'pi ca' iti haimaH. Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'zrutvA dhvanermadhuratAM sahasAvatIrNe bhUmau mRge vigatalAJchana eSa candraH / mAgAnmadIyavadanasya tulAmitIva gItaM na gAyatitarAM yuvatirnizAsu // ' lakSmIramuSya patnI dvitIyamaGgaM bahizcarAH prANAH / vimalakuladvayabhUSA pratyUSAmbhojamaJjumukhI // 22 // nayanipuNaH prathitaguNaH saMyatakaraNaH samujvalAcaraNaH / kasya vayasyo na syAnnAnAko nAgarottaMsaH // 23 // zrautasmAtasamAjamaNDanamaNiH kAtantranidhautadhI zchekazchandasi nATakeSu nipuNo'laMkArasarvasvabhAk / zrIrAmAyaNabhAratAmRtakathAmbhorAzipAraMgamaH keSAM naiSa kavitvakelirasiko varNyaH savarNAgraNIH // 24 // puramathanapure'sminnAtmanaH sthApanAyAM - matigarimavirAjadvezmani brahmapuryAm / muditamadita yasmai sAdhave saudhamekaM __ tadamalaguNadRzvA vizva(vIsa)lakSoNipAlaH // 25 // somezamanudinaM yaH pramodayazAlitaNDulArcanayA / saphalayati vIsalorvIpatidattavagasarAgrAmam // 26 // yaH paurANairvacanamadhubhiH prauDhapIyUSapAka preyobhiH prAgadhikamadhinodvizva(vIsa)lakSoNipAlaH / tRpti tasya tridazasuhRdaH piNDadAnairidAnIM darza darza racayati ca yaH zekharaH zrotriyANAm / / 27 / / tiirthaambushtptraalishaalinaivedyvndnaiH| yaH prINayati nAnAkaH pinAkabhRtamanvaham // 28 // saMtuSyatA yadurubhaktiguNena gaNDazrIvIrabhadravapuSi svakalAM nivezya / yaH zaMkaraNa niramIyata maGgalAkhyagrAmAbhirAmatamasaptamabhAgabhogI // 29 // sarasvatyAmatyAdarajanitanityAhnikavidhi mahAyajJaiH pUtaH satatamatithInbhojayati yaH / sa nandyAnnAnAkazcirasamayamAnAkavikasa___ yazaHstomaH somezvaracaraNacintAcaturadhIH // 30 // yo mukhyaH sudhiyAM yamAhuranaghaM yenArjitAH kIrtayo yasmai vezma dideza vizva(vIsa)lanRpo yasmAna doSodayaH / yasya zreyasi vAsanAtimahatI yasminnamante guNAH so'yaM saptapadInametu sukRtairnAnAkanAmA kRtI // 31 // mAnuSye dvijatA durAsadatarA tatrApyasau nAgara jJAtiH khyAtimatI zrutau paricayastAvAnnayotthAH shriyH| Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - bhAgyaretadavApya yauvanagRhasvarNAdipaNyAGganA cetazcazcalamapyavetya sukRtaM nAnAka evArjati // 32 // zrImadvIsalamedinIparivRDhaprakSAlitAnidvayaH so'yaM nAgaranIrajAkararavi nAkanAmA kaviH / tIrthottuGgasarasvatIkRtapariSvaGgasya sArasvataM krIDAketanametadatra vidadhe vArAMnidhe rodhasi // 33 // zrIsomanAthamahimA bhuvaneSu yAvadyAvanihanti duritAni satAM kapardI / yAvacca garjati payonidhireSa tAvatsArasvataM sadanamakSayametadastu // 34 // nAnAka eSa jayatAddayitAsya lakSmIH zazvatkusumbhavasanaiva jraamupaitu| kiMcainayoH sutanayo'pi nayopasaGgI gaGgAdharaH sucaritena kulaM punAtu // 35 // aSTAvadhAnaparituSTahRdA janena yaH kIrtito jagati bAlasarasvatIti / putraH kaviH kuvalayAzvacaritradhAtuH kRSNaHprazastimiha ratnasutaH sa tene // 36 // so. pAlhaNena prazastirAlikhyotkIrNA // ' iti Indian AntiquaryVol. XI. p. 102-3. 'astyAnandapure garIyasi kulaM kApiSThalaM nirmalaM dharmoddhAradhuraMdharo'bhavadupAdhyAyo'tra someshvrH| tasmAddIkSita AmaThaH zrutimaThaH putraH pavitradyuti govindo'sya ca nandanaH sahRdayazreNImanonandanaH // 1 // mithovirodhopazamAya siddhaH zramaH zriyaH zAradayAsya(?) sUnuH / nAnAvidhAnAmavadhiva'dhAnAM nAnAkanAmA sukRtaikadhAmA // 2 // yo veda RgvedamakhaNDameva babhUva ca vyAkaraNapravINaH / sAhityasauhityamavApadantarvANiH purANasmRtipArago'bhUt // 3 // dhaureyo dhavalAnvaye'tra samaye zrIsiddharAjopamo / - dhAnAM dhAma babhUva vIradhavalAdrAjA vibhuviislH| yasyoccairabhiSeNanavyatikarojjvAlajvalanmAlavo nmIlajhUmaparaMparAbhirabhavadorAndhakAraM namaH // 4 // rAjJo'sya sabhyAnsukRtaikasabhyAnabhyetya nAnAka udArabuddhiH / dhauryeka(2)dhuryo vibudhapratIkSAM vedAdizAstreSu dadau parIkSAm // 5 // athaikadA vIsalacakravartI vIrAvalImAnasamadhyavartI / pavitragotro niyamavicitraizcakAra somezvaradevayAtrAm // 6 // sarasvatIsAgarasaMgame'sau snAtvAtha somezvaramarcayitvA / vidyAvizeSaM paribhAvya vipra (2) vizeSavitkalpitapuNyaveSaH // 7 // 1. anena ratnakavinaiva kuvalayAzvacaritrakAvyamapi praNItaM bhavet. Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 evamaSTottaraM zataM bahukavidattAH pUritAH samasyAH zrIamareNa / tato rAjJAbhihitam - 'satyaM kavisArvabhaumaH zrIamaraH / tatra dine saMdhyAvadhi sabhA niSaNNA sthitA / rAjA laGghitaH sabhyaloko'pi / rasAveze hi kAlo'jJairgacchannapi na lakSyate / dvitIyadine sadyaH kAvyamayaiH pramANopanyAsaiH pramANikA jitAH / tRtIyadine rAjJA pRSTam - 'asmAkaM saMprati kA cintAsti' iti kathyatAm / amareNa bhaNitam - 'deva, kSetre prabhAse sukRtAdhivAse svakAritA (?) brahmapurIgRheSu / prakSAlya pAdau pradadau sasaudhaM nAnAkanAmne kavipaNDitAya // 8 // ( yugmam ) upeyuSA vedapurANazANanigharSaNaM saMzritahAralakSmIH / vibhAti yena dvijanAyakena zrIvIsalabrahmapurI pure'smin // 9 // vandye vizvajanena mUrdhani sarasvatyA dadhAnaH padaM prApyAbdhi kila vADavaH paramabhUdAtmaMbharirbhArgavaH / nAnAkaH punareSa tAM bhagavatIM mUrdhnA namannAgaro varNyo viprazatodaraMbhariraho tIre vasanvAridheH // 10 // govindatanayaH so'yaM pradyumno'bhUtkimadbhutam / citrametadyadetasya kAntaH zAntaraso'dhikam // 11 // snAnaM yasya sarasvatIzucijale pUjA ca somezvare vyarthe nAtithayo vrajanti sukRtazrIsaMgrahAdyagRhAt / vittaM yasya ca sAdhubandhusuhRdAM sAdhAraNaM sarvadA nAnAko dharaNItale samadhikaM dhanyaH sa mAnyaH satAm // 12 // svasyoccaiH pratiparva zAlikaNikApiNDena suzraddhayA sArdhaM vedapurANapAThanipuNaiH puNyApaNairbrAhmaNaiH / zrAddhaM tena vidhIyamAnamatulaM sArasvate saikate darza darzamatIva hRSyati divi zrIvIsalakSmApatiH // 13 // mukhe yadIye vimalaM kavitvaM buddhau ca tattvaM hRdi yasya sattvam / kare sadA dAnamayAvadAnaM pAde ca sArasvatatIrthayAnam // 14 // kAvyeSu navyeSu dadAti karNa prApnoti yaH saMsadi sAdhuvarNam / vibhUSaNaM yasya sadA suvarNa prApte tu pAtre na mukhaM vikarNam // 15 // racita ucita uccairyasya bhaktyArcanAya yutijitakumudAli: zAlijastaNDulaughaH / nayati sumanasaH zrIsomanAthasya kAmaM zirasi zazikalAyAH kaumudIrmeduratvam // 16 // 1. etatprazasti nirmANasamayAtprAgeva vIsalanarapatiH svarge jagAmetyanena pratIyate. Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathaM dUraM gatA, svarge airAvaNasya dakSiNakarNe lukitA / bhUpatiH svaragvA(?)damodata, ziro. 'dhunot / nityaM gamanAgamane[na] jinadharmAsannaH kRto rAjA caityeSu pUjAH kaaryti| ekadA nRpeNa pRSTam-'bhavatAM kaH klaaguruH|' amareNa gaditam-'amarasiMhaH kavirAjaH' iti|raajaah-'trhi praatraaneyH|' amaracandreNAnItaH prAtaH kavirAja uparAjam / tadA rAjA khaGgena shrmynnaaste| rAjJA pRSTam-'ayaM kviraajH| kavirAjena vyAjahe-'om' iti / rAjAha-'tarhi vada kAlocitaM kiMcit / ' amarasiMhaH kavayati 'tvatkRpANavinirmANazeSadravyeNa vedhsaa| kRtaH kRtAntasarpastu karodvartanavartibhiH // 1 // acchAcchAbhyadhikArpaNaM kimapi yaH pANeH kRpANe guNa: saMcakrAma sa yaddadau grupadavI pratyarthiSu mArthiSu / tatsaGgAna sa baddhamuSTirabhavadyenAripRthvIbhujAM pRSTheSu svamapi prakAmamuditaproddAmaromodgamaH // 2 // kalayasi kimiha kRpANaM vIsala balavanti zatruSu tRNAni / yAni mukhagAni teSAM na caiSa lavayitumasamarthaH // 3 // deva tvaM malayAcalo'si bhavataH zrIkhaNDazAkhI bhuja statra krIDati kajjalAkRtirasiddhA(()rAdvijihvaH phaNI / eSa svAGgamanargalaM riputaraskandheSu saMveSTaya ndIrgha vyomavizA(sA)ri nirmalayazonirmokamunmuJcati // 4 // ' adbhutakavitAdarzanAtkavirAjo rAjendreNa nityasevakaH kRtaH / grAso mahAnpratyaSThApi / ekadA zrIvIsaladevena bhojanAnte tRNaM kare dhRtvA'marasiMho'bhidadhe-'idaM tRNaM zrIvIsalabrahmapurIdvitIyAvAsavAsinA / tena nAnAkanAmnedaM tene sArasvataM saraH // 17 // mArtaNDapratimapratApavasateH zrIvIsalakSmApate. rdhArAdhvaMsamahAprabandhamadhuronmIladyazovaibhavaH / etA(tAM) satkavisaMgatigaNapativyAsaH prayAsaM vinA cakre nirmalacitrakAvyaracanAbhittiM prazasti navAm // 18 // samullasanmauliruhadirephaH prapannakedArapadAravindaH / lilekha codRGkitavAnkalAdaH prahlAdagovindasutaH prazastim // 19 // jAgarti pAtUtanayasya yasya sAvitribhartumahimA sa ko'pi / yasyAnujo(?) pAlhaNanAmadheyazcakAra kedArasuvarNapUjAm // 20 // saMvat 1328xxx zrIabhayasiMhapratipattau prazastiruddhATitA // ' iti Indian Antiquary-Vol. XI. p. 206-7 pRSThayozca eca. eca. dhruva bI. e. el. ela. bI. prakAzitAbhyAM prazastibhyAM trayodazakhristazatake samaye nAnAkavIsalade. vayoH sattvaM pratIyate. Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 sadyo varNaya / yadi rucitabhaGgayA varNayasi, tadA grAsadvaiguNyam / anyathA sarvaprAsatyAjanam / ' ityuktisamakAlamevAhatapratibhatayA sa Uce - 'kSAro'bdhiH zikhino makhA viSamayaM zvabhraM kSayIndurmudhA prAhustatra sudhAmiyaM tu dedhatu jaitraste (?) valIlAraNe / pIyUSaprasavo gavAM yadazanAbda(dda)tvA yadAsye nije deva tvatkaravAlakAlamukhato niryAti jAtirdviSAm // ' dhvanito(?) bhUpAlaH / prAsadvaiguNyaM kRtam / kAlAntare amareNa kauSThAgAripadmAnandAkhyaM zAstraM racitam / evaM kavitAkallolasAmrAjyaM pratidinam // ityamaracandrakavi - prabandha: // " ityamaracandra prabandhato vIsaladevanarapatirAjye'maracandrasattA nizcIyate. vIsalabhUpAlarAjyasamayastu - 'svasti zrImadvikramakAlAtIta saptadazAdhikayodazazatika(1317)saMvatsare laukikajyeSThamAsasya kRSNapakSacaturthyAM tithau gurAvayeha zrImadaNahillapATake samastarAjAvalIvirAjitaparamezvara paramabhaTTAraka - umApativaralabdhaprasAdaprauDhapratApacaulukya kula kamalinI kalikAvikAsamArtaNDa - siGghaNasainyasamudrasaMzoSaNavaDavAnala - mAlavAdhIzamAnamardana - medapATakadezakaluSarAjyavallIkandocchedanakuddAlakalpa - karNATarAja jaladhitanayAsvayaMvarapuruSottama - bhujabalabhIma - abhinava siddharAja - aparArjuna - ityAdisakalabirudAvalI samalaMkRtamahArAjAdhirAjazrImadvIsalakalyANavijayirAjye tadanuzAsanAnuvartini mahAmAtyazrInAgaDe zrIzrIkaraNAdisamastamudrAvyApArAnparipanthayatItyevaMkAle pravartamAne'syaiva paramaprabhoH zrImahArAjasya prasAdapattalAyAM vardhipathake bhujyamAnamaNDalyAM jayazrInirbharAliGgitazarIro mahAmaNDalezvararANakazrIsAmanta siMhadevo nagarapaurAnanyAnapi sarvAnadhikRtya sarveSAM viditaM paprazAsanaM prayacchati / yathA - yanmayA mahAdAnodakaprakSAlitavAmetarakaratalena paramadhAmiNa bhUtvA tIrthapuNyodakaiH snAtvA zuklavAsasI paridhAya carAcaratribhuvanaguruM bhagavantaM bhavAnIpatiM samabhyarcya saMsArAsAratAM vicintya nalinIdalagatajalavattaralataraM jIvitavyamI (maizvarya cAvagamya aihikaM pAratrikaM ca phalamaGgIkRtya - ' iti DaoNkTara jI. vUlhara sI. Aya. I. mahAzayai: Indian Antiquary - Vol. VI. p. 210-12 pradarzitadAnapatrataH zrImadvIsalanarapatirAjyaM trayodazastristazata ke nizcIyate. tatrApi 1243-44- 1261-62 khristAbde (vi0 saM0 1300-18) vIsalanarapate rAjyamiti DaoNkTara - jI. bUlhara - mahAzayasiddhAntaH. DaoNkTara-rAmakRSNa - gopAlabhANDArakarIya-1883-84 tamavarSIya 'riporTa' pustake tu 318 pRSThe 457 pRSThe ca, '1302 (vikrama) varSe vIsaladevasthApya varSa 18 rAjyaM kRtam' iti dRzyate. 1. abdhi-yajJa - pAtAla - candreSu zAstravarNitasyApi sudhAsthAnatvasya vizeSaNairmudhAtvaM varNayitvA hastasthaTaNe'mRtatvaM varNayati. 2. 'dadhate haste'tra lIlAM tRNe' iti pATho bhavet. Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ evaM ca trayodazakhristazatakanizcitasthitivIsaladevarAjye amaracandrasya sthitinizca yAtrayodazakhristazatake bAlabhAratanirmANanizcayaH nayacandrakavikRtayohammIramahAkAvya-rambhAmaJjarInATakayoH 'kAryAtkAraNasaMvidaM vidadhate naikAntamutsRjya ya. ttateSAmiva no'pi kahiMcana kiM cetazcamatkAravAn / naivaM cennayacandrasUrisugurorvANIM vidhAyAmRtaM zrIharSa tamathAmaraM tamapi tatki saMsmareyurbudhAH // nayacandrakaveH kAvyaM rasAyanamihAdbhutam / santaH svadante jIvanti zrIharSAdyAH kavIzvarAH // lAlityamamarasyeha zrIharSasyeha vakrimA / nayacandrakaveH kAvye dRSTaM lokottaraM dvayam // ' ityatra 'svadante', jIvanti' iti vartamAnaprayogAcchIharSAmaracandrayorapi nayacandrasamakAlakatvaM varNayanti. paraMtu caturdazazatakamRtahammIramahArAjavarNakanayacandra kavezcaturdazazatakapUrvakAlakatvAbhAvena dvAdazakhristazatakotpannanaiSadhIyacaritakartazrIharSasya trayodazakhristazatakotpannabAlabhAratamahAkAvyakatramaracandrasya ca nayacandrasamAnakAlakatvAbhAbAdetatsamAnasamayau zrIharSAmarau kaucidbhinnAveva bhavetAm . tadetasya bAlabhAratamahAkAvyasya paramamanoharasya yadyapi kAzIvidyAsudhAnidhi (The Pandit) patre mudraNaM jAtam , tathApi tasya sarvAsulabhatvaM bahutra pAThasya khaNDitatvaM cAvalokya punarmudraNecchA jAtA. tatra punarmudraNasamaye mahAmahopAdhyAyapaNDitazrIdurgAprasAdazarmabhiH ka-saMjJakaM dvicatvAriMzatsargAtmakaM caramasargadvayarahitaM jayapurarAjagurubhadRzrIlakSmIdattatanayazrIdattazarmabhiH saMvat 1724 vaizAkha vadi 4 bhaumavAsare likhitaM prahitam. __ kha-saMjJakaM samagraM 307 patrAtmakaM jodhapurapAThazAlAdhyApakaramAnAthazAnimijodhapuranagarato yativarazrIgaNezapurIsAdhUnAM preSitam. ga-saMjJakaM kAzIvidyAsudhAnidhipatre mudritam. ityevaM pustakatrayamAzritya samArabdhasaMzodhane tatsvargavAsottaramasmAbhiH samApitasaMzodhane'pyasminmahAkAvye yatrAsmadoSAdakSarayojakadoSAdvAzuddhiH sthitA jAtA vA tAM sudhiyaH sauhArdaina zodhayantu. yataH gacchataH skhalanaM kvApi bhavatyeva pramAdataH / hasanti durjanAstatra samAdadhati sajjanAH / / iti nivedayataH paNDitazivadattakAzInAthau. Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| mahAkavizrImadamaracandramUripraNItaM bAlabhAratam / Adiparva / prathamaH sargaH / satAM parabrahmavilokamArgamapaGkilaM dUritakaNTakaM yaH / zrIbhArata brahma tatAna zAbdaM sa zreyase satyavatIsuto'stu // 1 // zazvatprabhAvairbhuvanaM punAte baiTU yadIyAviva puSpavantau / janaH samasto'pyayamastu tasminmahomaye brahmaNi lInacittaH // 2 // ayaM payodhiprabhavaH prabhAvI prabhAvinidreNa sudhArasena / sadhArasena / . . saidAbhiSekaM jagatAM vidhatte vidhurvapuSmAniva puNyarAziH // 3 // kiransudhAM yo vasudhAntarAle mahAmahA hantitamAM tamAMsi / .. hutAzatIvraH kimanena sAmyaM samaM samAyAtu sahasrarazmiH // 4 // avApa kIrti trijagajayIti dhruvAmanaGgaH kusumAyudho'pi / sa yena sakhyA jayasundareNa kaMdarpajinmaulimilatpadena // 5 // svayaM svayaMbhUbhuvanasravantIsrotaHpavitre'pi nijottamAGge / adhAri bAlo'pi kuto'pi hetormahezvareNApi nirantaraM yaH // 6 // tasya priyA kAmazaravraNaikasaMrohiNI snihyati rohiNIti / dhyAyanyadAsyaM kila tanmayena dhyAnena tadrUpamavApa so'pi // 7 // tannandanastanmithunAnurUparUpo'sti cidrUpatayA budhAkhyaH / yadyogabhAjaM na vidhuMtudo'pi vidhu tudatyugravirodhabodhaH // 8 // 1. 'prabhAvau' ga. 2. bAlako. 3. sUryAcandramasau. 4. 'prabhAvi' ka. 5. 'mahAbhiSekaM' ga. 6. 'janasundareNa' ka. 7. 'svayaMbhUrbhuvana' ga. 8. 'sidhyati' ka. Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| uSNAMzurAsannacarasya zazvadyasyeva sevAtizayena tuSTaH / svalokakokAjariporapIndoH kalAM punarvRddhikalAM dadAti // 9 // madAndhargandhebhamarAlabAlasamAnayAnena vibhAsamAnaH / svecchAvilAsaikarasaH prasapatkaMdarpadarpavyayakArikAntiH // 10 // samaM sa mitrai samadaH kadAciccacAla cUlAsu himAcalasya / netraM vicitrAsu vanAvalISu rolambalolaM bahudhA dadhAnaH // 11 // (yugmam) ekAmayaM kAmapuraM kuraGgadRzaM dRzoH puNyasudhAnidhAnam / ekAkinImatra vanISu citrakramaM bhramantI sahasA dadarza // 12 // lIlAvalokakSaNadUSaNIyamapIkSaNaM muktanimeSameSaH / tadA tadAlokanakautukena bahukRtAtmA bahu manyate sma // 13 // tasyAH pibannAsyasudhAMzudhAmasudhAM dRzaivotpalinIpuTena / jagAma sauhityamasau na sadyazcakAra kampaM zirasastathApi // 14 // tadaGgasaubhAgyavilokabhAgyamahodayAnandanilInanetraH / smarasmayasmeramathAyamitthamacintayaccetasi candrasUnuH // 15 // ka saMbhavo'syA bhuvi bhoginInAM na syAditi zrIviSadigdhabhAsAm / dRSTaiva sRSTiH surasundarINAM turIyamAste na jagatkuto'pi // 16 // devasya padmaprabhavasya padmanAbhasya vA dehavibhAgahIm / asUta gaurI girirAjapatnI menA kimenAmaparAmihaiva // 17 // virazcirasyA nitamAmamAntamaGgeSu zRGgArarasaM sukezyAH / snigdhollasakuntalakaitavena nidhAya mUrdhni stabakIcakAra // 18 // asminnamuSyA jagadayakRSNajayena lakSmImabhisUcayantI / cakAsti vistAriNi kezahaste sImantaveSAdiyamUrdhvarekhA // 19 // vidhoH kalaikA haramUrdhni bhAlamasyA vitene vidhirekayA ca / iti dvitIyAdinizAsu dRzyA vRddhau kalAstasya caturdazaiva // 20 // 1. 'gandhena' ga. 2. 'cUDAsu' ka-kha. 3. 'smayat' ga. 4. 'dRSdaiva' ka-ga. 5. 'asau' ka-ga. 6. 'asyAtitamAM' ga. 7. 'vidhAya' kha. Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1Adiparva-1sargaH] bAlabhAratam / bhrUvallirasyA hRdayAlayasya dvArAyamANe nayanadvaye'smin / kasyApi dhanyasya navapraveze nandatyasau vandanamAlikeva // 21 // uttaMsitaM bhAti mukhaprabhAsu na kiMcidalaM yadaho tadasyAH / yuktaM dRzAveva vidhividhijJaH karNadvayAlaMkaraNaM cakAra // 22 // mAdRggeNadvayabandhanAya pAzadvayaM krnnmissaadmussyaaH| dRgdambhavizrambhamRgopasevyaM sajjIkRtaM manmathayauvanAbhyAm // 23 // kapolayorindujitoramuSyAH prasarpatoreva mitho jayAya / svayaM svayaMbhUH kRtarodhamantaLadhatta nAsAmiha madhyadaNDam // 24 // mukhendupItenduyazaHpravAhaprasRtvarodgAranibhA vibhAti / asyAH smitazrI rasanAgradolAvilolavANIvasanAntakAntA // 25 // mukhendunA dIdhitidhoraNonAmAdhikyato'syA galahastito'pi / zvAsAtisaurabhyaravirephacchalAtkilAGko na vimuJcate'gram // 26 // asyA vibhAti smitarazmipUrazliSTo'dharaH pATalatApaTIyAn / antarmanobhUrasadugdhasindhuvIcImukhaprelitavidrumAbhaH // 27 // asyAH smitaiH sUktasudhAnidhAnajihvAgraniHsyandanibhaiH samantAt / sikto'dharaH propnuta mAdhurI yAM tAM vettu kaH svAdurasena dhanyaH // 28 // mudaM dadAti trijagajjayAya prayANazaGkho makaradhvajasya / kaNTho'yamasyA mRdumadhyatArasvaratrayAdhAra iti trirekhaH // 29 // ananyalAvaNyamarAtipUrNakapolaniHsyandakadambakAbhyAm / rasAtizaityastabakIkRtAbhyAmiva stanAbhyAM hRdi dIpyate'sau // 30 // asyAH sphuratkAntakapolakAntisaritpravAhAkRti bAhuyugmam / anyonyasaMbhedi dadAtu harSamAkaNThamantaHpatitAya kasmai // 31 // karAvimau cAlayatAM nakhAcicchaTAcitau cAmaravatkileyam / daSTe'dhare dhanyatamasya kasya gatasya zRGgAriSu rAjyalakSmIm // 32 // 1 'mukhaprabhAbhiH ' kha. 2. 'tAdRg' ga. 3. 'sAmyadaNDam' ka-ga. 4. 'caladvirepha' kha. 5. 'prApyata' ka-kha. 6. 'saukhyaM' ka. 7. 'arciHzabda ikArAnto'pi' iti ga-pustakaTippaNam. Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyamAlA / haratsu daityeSu vidhiH kimasyAH sarge dadhau muSTibalena madhyam / tato nitambastanavRddhihetucyutotthitadravyamidaM krazIyaH // 33 // kiM romarAjI yamunAtaTe'syA valitridaNDI kalayannanaGgaH / kasyApi rUpeNa jitastapasvI tameva jetuM tanute tapAMsi // 34 // asyA dhruvaM nAbhihade papAta smaro harakrodhakRzAnutaptaH / romAvalI bhAti tadatra mUrtovRtteva zRGgArarasasya dhArA // 35 // abhyasya zazvajaghane ghane'syAH saubhAgyasindhoH puline pulindaH / vedhyaM zarANAM kurute na kasya calaM ca sUkSmaM ca mano manobhUH // 36 // vidhAtumetAM khalu sajjayitvA lAvaNyalepaM pracuraM viraJciH / nitambabimbe kRzacArumUrtinirmANazeSa nyadadhAdazeSam // 37 // Urudvayasya dvipahastajeturbhaveddhavaM sthaulyamato'pi tuSTayA / yadyetadasyAH karabhAvabhIkSNaM sAmyena hInAvapi na spRzetAm // 38 // jaGghAdvayaM yauvanakAmadevalajjayastambhayugAnukAram / asyA vibhAtyunmukhasaMmukhInanakhapraticchandayazaHprazastiH // 39 // aGgairadhaH kSiptamidaM samaurnakhAvalivyAjadhRtAkSamAlam / mantrAJjapatyambujabuddhilolarolambanAdaiH padayugmamasyAH // 40 // sevAgatAbhirdazadikpatInAM kAntAbhiraGgadyutinirjitAbhiH / asyAH padadvandvamapUni cUDAratnairnakhazreNimiSeNa manye // 41 // vinirjito'syA gativibhrameNa roSAdivAraktamukho marAlaH / duHkhAdivebhaH zitikAntiretatkramabhramAnmardayate'mbujAni // 42 // idaM hRdantaHsmarataH smaraikarasasya tasyApi patanmukhendau / lIlAvanIkelicalo'pyalolastannetrasAraGgazizubabhAse // 43 // pravezayantau hRdayaM hRdaiva dRgbhyAM dRzAveva mithaH pibantau / snAtau mahAnandarasomipUraiH sthitau ciraM tAvatha bhAvabhinnau // 4 4 // atho mitho'pi prathamAnurAgabhRtostayorIkSaNamAtrato'pi / tadAtvajAtatrapameNanetrA cakSurvalatkaNThamitazcakarSa // 45 // 1. 'mUtau vRtteva' ka. 2. 'mUrteH' ka. 3. 'vyadadhAt' kha. 4. 'calajjaya' ga. 5. kramazabdazcaraNavAcakaH. 6. 'hRdIva' ka. 7. 're' ka. 8. 'calat' ga. Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1Adiparva-1sargaH] bAlabhAratam / tayAnurAgassayamAnalajjAtiryagvalatkaNThacaladRzaiva / vIkSAguNeneva nibadhya kRSTaH samIpamApa drutamagrato'sau // 46 // tvamuttame kAsi vikAsizaktismaratrilokIjayavaijayantI / kutaH sametAsi ca loladRSTe kRSTeva mannetrayugasya bhAgyaiH // 47 // iti smarAmodavitandravAci candrAtmaje mandramuvAca sA ca / sadA sudhApAnarasAM rasajJAmasya zrutibhyAM parihAsayantI // 48 // (yugmam) sahAgrajairbandhubhirujjagAma manormahAyajJakRzAnukuNDAt / iDAkhyayAsmingahane'bhyupetya tvAM vIkSya manye saphalaM svajanma // 49 // zrutveti zItAMzusuto'pyuvAca vAcaM smitasnAnavizuddhavarNAm / tadAnanadyotasudhormipAnAtsadyaH kRtodgArabharAbhirAmAm // 50 // sudhAmayImAhutimApya zaityaM stambhaM ca bheje zikhinaH zikhaiva / iti dyutiM yadbhavatI dadhAti sthirasphuraddhUmalatAbhaveNi // 51 // tvamugradIpterdahanasya putrI putro'hamindostuhinaikamUteMH / / iti drutaM nau dadatAM samatvaM mithaH parIrambhamahauSadhAni // 12 // .. itthaM mitho jAtakathAprathAbhiH sthiriikRtpremrsaikcittau| ... cirAya cikrIDaturaGgaraGgadanaGgazRGgAritasaMgatI tau // 53 // . . athAbhavaccandrakulAdhirAjaH purUravA nAma tayostanUjaH / yazaHzriyAM dhAma mahAmahasvI munIzvarANAmapi mAnanIyaH // 14 // kRSNe'pyatRSNA madane'pyadInA rAme'pyakAmA kamanIyakAntiH / doHkrItacittAbhavadurvazIti nRpasya tasyApsarasaH kalatram // 55 // ahInmahIbhRdvivarAdhvapAtAtpAtAlayAtai ripuvakravAtaiH / yajJaiH surAnrAjyanayairmanuSyAnpuSyandadhau yastrijagatpatitvam // 56 // tulyeSu ko geya itIzaviSNupadmaukasAM saMsadi saMzayAnAH / vAkpANivINArpitamasya gItaM jagustrayasyApi nijaM hayAsyAH // 17 // 1. 'vikAza' ka. 2. sudhAto'pi tasyA vANI madhureti bhAvaH. 3. 'veNI' ka, 'veNiH' ga. 4. 'riGgadanaGga' ga. 5. ''pyarAmA' ka. 6. prathamAbahuvacanam. 7. 'vINArthita' ga. Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| pravizya yaM dikpatayo'STa yaddozchAyAmadho vizvavibhuH prapadya / nabhomaNiyanmahasaH suhRttvamAzritya yAti sma sukhaM dizaH svaaH||18|| atIva bAhyArigaNAdudagrAnvadanti yuktaM munayo'ntarArIn / cirAya mAtrAdhikazAstrayogAdRzaM yato'nena vijigyire'mI // 59 // pAtAlavaitAlikavRndadattAM baliH samAkarNya vilolamauliH / vilajjamAno'dbhutadAnazakteryasyopamAmAtmani ki nyaSedhat // 60 // vyadhAddayAluH surazAkhiratnagavISu kASThAzmapazutvamIzaH / hiyA na dIrNa yadamUbhiruccairnizamya yadAnamamartyagItaiH // 61 // na cakSuSArajyata nAdharaNa vyakampi bhAlena ca no vicakre / rAgAspadasyApyamiteGgitasya priyAbhiSaGge'pi raNe'pi yasya / / 62 // reme sa dharmekadhuraMdharo'pi patnyAM dharoddhArakRte sutAya / pUto janaH zaMkarapUjanAya na paGkanArtha kimu paGkameti // 63 // svarbhAnavIzaH kSitipastato'ripayomucAM vAyurivAyurAsIt / vinirmitA nirmalazAstrakoTimahArahasyairiva yasya buddhiH // 64 // yuvA vinidraH khalu mohanidrAM kutUhalenAbhinayazanairyaH / dRDhAGgabandhena navoDhayApi susnigdhayAliGgayata rAjalakSmyA // 65 / / harSollasallolavilocanazrIvilokane candramukhImukhasya / yazcandracUDasmaraNapranaSTassaro na roddhaM vyasanena zakyaH // 66 // dhAmnaiva kAmaM dahato vipakSAllakSmaiva tasyAjani khaNDadaNDaH / jvAlojjvalasya jvalato'nalasya dagdhavyadAhAya na dhUmalekhA // 67 // abhUddhavo'pi priyavAsaso'pi priyaH sutaH zrInahuSo nrendrH| dviSAM yadIyAGginakhA natAnAM nRpatvadIkSAmukuTatvamIyuH // 68 // yaddAnagAnavyasanaikatAnasvIrubhAvAzrujalaughayogAt / zaGke pazuprastarapAdapAnAmapyadbhutAbhUdivi dAnabuddhiH // 69 // 1. 'dikpAlaka' kha. 2. 'patnI' ka. 3. 'svarbhAnavIzaH' ga, 4. 'AvirAsIt' kha-ga. Ayuriti nRpasya nAma. 5. 'vAsavo'pi' kha. 6. 'tata:' kha.7. 'zrInaghuSo' ka. 8. 'yadIyAMti' ka-kha. Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 Adiparva - 1 sargaH ] bAlabhAratam / puNyaM nirUpyAdbhutabhogayogaiH prakSIyamANaM kramataH purANam / zakrAdayo dikpatayo'prameyazreyoMzalobhAdavizaMstamaMzaiH // 70 // bhuvaM bhuje yo'dhita yAcakebhyo dikkuJjarAndAtumanA manasvI / tadekayugyaM bhajatAM prabhutvaM na dikpatInAM kRpayAharattAn // 71 // athAvanIbhAramurIcakAra jayAtirekapravaro yayAtiH / gItaM diganteSu yazo yadIyaM zrotuM dadhe'STazrutitAM vidhAtA // 72 // sudustaranyAyapayodhimadhyavilAsatastucchabharAM bhRzaM yaH / mRNAlinInAlanibhe'pi bAhau sukhena bhUmiM bibharAMvabhUva // 73 // yatsAmyacintAbhirabhUnnimeSonmeSormizUnyaM nayanaM surANAm / yacchaktihInairahibhirmukhAttaviSairmRtaM nAmRtamArutArthaiH // 74 // gItAni cintAmaNikAmadhenukalpadrumANAmadhidevatAbhiH / zRNvanti siddhAcalasaMdhirandhairbalistriyo dAnayazAMsi yasya // 75 // vanaM mRgavyAya gataH sa bhUpaH kUpaM jalArthI kamapi prapannaH / taMtrApa toye patitAM natAGgImAlokya kAsIti jagAda kAMcit // 76 // Uce nRdevaM prati sApi devayAnIti devAriguroH sutAham / zarmiSThayA zrIvRSaparvadaityaputryA vane'sminnuditAsmi rantum // 77 // asmAkamAkasmikataH samIravivartatazvIraviparyayo'bhUt / tadA tadarthaM prathite mitho'pi vAde viduSTA danujendraputrI // 78 // tvaM putrikA matpitRyAcakasya mUDhAzaye mAmavamanyase. hA / itthaM sakhIlakSasamakSamuktvA kopena kUpe'kSipadatra sA mAm // 79 // yugmam) ityuktipateH zravaNAdhvagAyAH sasaMbhramAbhyutthitamAnasastAm / pAtAlakanyAmiva kAntidhanyAmilAvilAsI sa cakarSa kUpAt // 80 // gatvA gRhaM sAtha pituH purastAnnyavedayaduHkhavRtA svavRttam / zukro'vadanme danujairvirodhaM ketu tadendraH pavanatvamApa // 81 // tatputri mA pUraya vairivAramanorathaM vAraya roSadoSam / roSaH zizUnAM hi sakhitvabhAjAM rekheva saujanyajale kSaNaM syAt // 82 // 1. 'tatrApi' kha. 2. 'vilokya' ka. 3. 'vAde'tiduSTA' ga. 4. 'bhRtA' ka. 50 'dAtuM' ka- kha. Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyamAlA / ukteti pitrA vadadugramanyuH kanyAtha sA bASpajalArdranetrA / mikSoH sutAsItyavamAnitAsmi tayA na tajjIvitumutsahe'ham // 83 // ityaGgajAM mRtyumukhI nirIkSya ruSA surAriprabhumAha zukraH / tvannandinI keliSu nandinIM me vyamAnayatki karavai bhavadbhiH // 84 // ityuktavAndarpavazo'pasarpandaityAdhipena kramalagnamUrdhA / / ArdrAkRtaH mAha sa nAhamasmi kruddhaH krudhA dIvyati devayAnI // 5 // atha svaputrImaparAdhakartI pradAya dAsI danujezvareNa / prasAditA zukrasutArthasUterdAsI mamAsItyahasIdasau tAm // 86 // gatAparedhurvipinaM tadeva sA devayAnI smararAjadhAnI / tadaiva tatropagataM yayAti bhavadvazAsmItyavadanmadAndhA // 87 // lolekSaNe kSatrakulodbhavo'haM maharSiputrI kathamarthaye tvAm / tenetthamuktAtha pituH purastAdArtA svasaMkalpamiyaM jajalpa // 8 // zukro'tha putryA nRparAgahetuM dhyAyanhRdi dhyAnadRzetyapazyat / yannAkivagaiH samare purAsau surArivargaH samare samagraH // 89 // saMjIvinIM nAma niyojya vidyAM tajjIvitAste danujA mayAmI / bArhaspatIyastanayo'tha vidyAM tAM jJAtumAgAdiha mAM kacAkhyaH // 9 // (yugmam) mamAkarodvarSasahasrikaM sa sevAvrataM devapatipraNunnaH / saMjIvinIM lipsurasAvitImaM gorakSaNasthaM danujA nijaH // 91 // vinA kacenaiva gavAM gaNe'tha gRhAdgaNe raGgati sAyamatra / tatsevayA snehamayI mameyaM duHkhAtsutA mAmavadattadedam // 92 // tAta prayAtaH savitAyamastaM nAdyApi netrotsavatAM kacastu / zaGke vizaGkanihataH sa daityaivAmi naivAdya tu taM vinAham // 93 // . ityudvilApAM tanayAM vilokya saMjIvanIsaMsmaraNAtkSaNAttam / : ajIvayaM preSayati sma caiSA vanaM prasUnAhRtaye tatastam // 94 // 1. 'sutArthisUteH' kha-ga. 2. 'tenedaM' kha. 3. ka-kha-pustakayo sti. 4. 'gRhAGgaNe'tha gavAGgaNe ka. 5. 'tadaivam' ka. 6. 'nAyAti' ityucitaH pAThaH. 7. 'nirIkSya' ga. Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1Adiparva-1sargaH] bAlabhAratam / daityAH punastatra raho nihatya taM dagdhamutpiNya surAvimizram / - apAyayanmAM tanayArthito'hamajIjivaM kukSigameva tattam // 95 // mayopanItAM pratipadya vidyAM matkukSimudbhidya vinirgato'sau / mAM jIvayAmAsa mayetyathoce prApsyanti viprA nirayaM surApAH // 96 // pRSTvAtha mAM yAtumanAH savidyastvaM mAM bhajetyuktavatImatIva / khasAsi me tvaM gurukukSivAsAnnirAcakAreti sa devayAnIm // 97 // madIhitadhvaMsakRto'phalAstu vidyA tavetyudvacasaM kaco'mUm / Uce na zApo mayi dharmiNi syAdAstAM tava nyUnakulastu bhartA // 98 // tacchApataH kSamAparateyamAsIjjJAtveti doSo na tavetyudIrya / zarmiSThayA saMjanitAnucaryA zukro dadAti ma yayAtaye tAm // 99 // kramAprasUte sma sutau yaduM ca sA turvasuM cAtha kvestnuujaa| . daityAtmajA guptaratA tvasUta druhyANupUrunnRpateH kumArAn // 10 // tadaityajAvRttamavetya devayAnI piturdhAma ruSA jagAma / tatsAntvanAyAnugataM yayAti krudhA sudhAbhugripusUrirUce // 101 // imAM kumArI dadatA surArisutA na sevyeti mayA niSiddhaH / tvaM mUDha tAruNyamadAttadeva vyadhA nidhAnaM bhava tajarAyAH // 102 // prasAditaH kSmApatinAtha zukro jagau jarAM kvApi sute nidhAya / tAruNyazAlI paribhujya bhogAMstRptaH punastAM tapase bhajethAH // 103 // gato'tha rAjA jarasazcaturpu trasteSu yadvAdiSu nandaneSu / vitIrNatAruNyabhare'tha pUrau paurAGganAdRkumudendurAsIt // 104 // kSmApasya zApena tatazcaturbhiH sutairapAvitryamupAni pUrvaiH / tadyAdavamlecchazakairilAyAM khyAtAnvayAste yavanaizca jAtAH // 105 // saiMmAH sahasraM viSayopabhogI tataH sa yogI bhavituM pravRttaH / punaryuvAnaM ca nRpaM ca cakre pUruM samAdAya jarAM yayAtiH // 106 // yogAptAgatiH pateti hariNA zaptaH svayaM saMstuva satsaGgo'stu mameti yAcitavaro yajJapravIreSu saH / 1. 'prasauti' ka. 2. 'upagataM nRpaM ca' ga. 3. yaduprabhRtiSu. 4. 'samAsahasra' ka.. . . Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| dauhitreSu pataJchiviprabhRtiSu khyAtavavRtto dive ___ taddattaM sukRtaM tu nAdita tataH sattvAtpunaH svargyabhUt // 107 // iti zrIjinadattasUriziSyazrImadamaracandrasUriviracite zrIbAlabhAratanAmni mahAkAvye vIrAGke AdiparvaNyAdivaMzAvataraNe purUravaprabhRtirAjacatuSTayavarNano nAma prathamaH sargaH / dvitIyaH sargaH / dvaipAyanaH pAtu jaganti dUramudyatpurANAmRtabinduvRndaH / yanmAnasajJAnasudhAsamudre vAgdevatAyA jalakelirAsIt // 1 // kauzalyayA vallabhayA sahAtha bhuvaM bhunakti sma sa pUrubhUpaH / dviSo yadIyAsinadIrayAbhimukhAdhirohenimiSA babhUvuH // 2 // bhujAvahaMpUrvikayA praveSTuM mukhaikamArgAdudare dareNa / dantAGguligrAhamiSAdarINAM parAGmukhau vIkSya zamaM yayau yaH // 3 // cakAra nirvighnacikIrSitasya yattejaso dravyalavena vedhAH / maheziturya tilakaM tameva bhAlaspRzaM vahnidRzaM dizanti // 4 // yaM zaGkayA prApa kayApi kampaM rate sa dharmajJamate'pi vIraH / astreSu tenApi vadhUvilAsAnmUDhaH smaraH smArcati vIramAnI // 5 // bhUpo'tha jajJe janamejayAkhyo'nantApatirmaNDalitaM yadastram / dadhau mukhendoH pariveSabhAvaM yudhISudhArAdbhutavRSTihetum // 6 // pratApadagdhAkhilakaNTakAyAM yazojalaiH zAntimupAgatAyAm / laghUbhavadbhUbhRti sainyanAgaiH kSitau yadAjJA sukhinI cacAra / / 7 // saMhArazaktiM yadasenizamya kRtAntajihvAJcalato hareNa / na kampito yaH kila kAlakUTagrAse'pi sa svairamakampi mUrdhA // 8 // lobhena kenApi nitambinISu raktAsvarakto'pi rasIva khelan / yaM doSamAhurgaNikAsu dhIrAH svasminnasau taM guNatAM ninAya // 9 // turaMgamedhatritayasya kartA trinetrasevArasiko'nvahaM yaH / jagatrayakhyAtanayastrimArgAtrayItanuspardhiyazaHpratApaH // 10 // . 1. 'divi' ga. 2. 'vRndA' ga. 3. 'yanmAnase' ka. 4. 'kausalyayA' kha. 5. matsyA devAzca. 6. 'pAsa' ga. 7. 'bhavatraya' kha. 8. 'khyAtimayaH' ka-ga. Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1Adiparva-2sargaH] bAlabhAratam / prAcInabhUpo'bhavadazmakIzastataH smarAdapyadhikena yena / bhRzaM yazobhiH kusumAvadAtairvyalopi so'pi prasabhaM trinetraH // 11 // sadA madArambhavijRmbhiNo'pi raNeSu vIkSya trasato'rivIrAn / smitaM suraudhairyadakAri yasya tadeva divyAni yazAMsi jAtam // 12 // caurAGganAlocanavAripUrairanyAyavahniH zamito yadurvyAm / / niHzvAsavAtairabhisRtvarINA bhasmApi kutrApi nirAsi tasya // 13 // vRthAprayAso balijitkimAsIccaturdumo'bhUdatha nAkalokaH / rasaiva ratnaM suSuve'pyavedamityUcire dAtari yatra lokAH // 14 // rarAja saMyAtiriti kSitIndurvaro varAGgayA yadasipraNunnau / vivardhitaspardhamudAravegau divaM yazovairigaNAvayAtAm // 15 // jAnanyugAnte'pyaviyuktamindugaGgAbhujaMgezavRSAdibhiH svam / manye mudA nRttaparo haro'pi bhAvI vivikteSu yazaHsu yasya // 16 // kartuM na yasminkimapi pragalbhA dviprANapAnAtyayAyuvalbhAH / vrIDAdivAdho viSabhRnmiSeNa dviSannRpANAmagamankRpANAH // 17 // IrSyA parityajya kRtI yadIyamAdhAya rUpaM nalakUbaro'pi / yedekacittAM paracittavedI ba~bhAja rambhAM virahajvarArtAm // 18 // tasmAdahaMyAtiraMbhukta bhAnumatIpriyaH kSmAM yadasau praveSTum / . avIvizabimbamiSAdarAtiH svameva mUrtyantaramanato'pi // 19 // . vidhAya vairaM saha yena vIrAH prakAmamajJAnatayaiva gaavH| catuSpadAH kSoNimilatkaratvAnnatAstRNaM yuktamadhurmukheSu // 20 // eko'pi yena vyatiSaktakaNThaH zrIkaNTha eva prathitaH khalUnaH / yasyAsirutkRttabahUgrakaNThastenopameyaH ka halAhalena // 21 // ebhirvimAnairupari sphuradbhirmA grAhi naH zrIriti jAgrati sma / aharnizaM yadbhuvi nirnimeSakapATapakSmANi niketanAni // 22 // 1. 'IdRk ka. 2. ''tha' 3. 'prabhAvivikteSu' ga. 4. vAyubhojanAH. 5. 'madeka' ga. 6. 'paricitta' ka-kha. 7. 'vabhAra' ka. 8. 'adhatta' ga... 'bhramadbhiH ' ga. . Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 kAvyamAlA / bhAra bhUmImatha sArvabhaumo nRpaH sunandAhRdayAdhinAthaH / cakarSa jIvAM yudhi saMmukhAnAM zarAsanAnAmiva vairiNAM yaH // 23 // api prabhinnA rudhirairarINAM tadaGganAkhairapi jAtasekA / svasainyabhAreNa ca durdharApi dharA kare yena sukhena dadhe // 24 // vidyAdharINAM nivaho vayasyAH smarAturAH smerayituM sayatnaH / chalAdahAryasya zubhaikavRtterna rUpamapyasya zazAka dhertum // 21 // ajAnatA yasya tanutviSaiva chAyAM viyatyeva bhRzaM vizIrNAm / itastatazcAlayatArkadhAnicchatraM muhuzchatradhareNa khinnam // 26 // tato jayatsena iti kSitIzo jigAya zatrUnsuSuvAdhinAthaH / alaGghi dhIrairbhuvi sarpiNIyaM ciraM narendrairapi no yadAjJA // 27 // veva bhaGgAnasineva kampAJzarAsaneneva natIratIva / prapAThitA yasya yudhi dviSanto mukhe tRNaM tu svadhiyaiva cakruH // 28 // khairUlikA khelanapuSpalAvasnAnAdilIlAH subhagasya yasya / aicchanna kiM svasvapadeSu kAmacalAH sthalArAmajalAdhidevyaH // 29 // yadrUpazeSAM tanumAracayya zrIvizvarUpo ramate zriyaM kim / yadadbhutAkAradharazca vizvatrayIjayI cAsya sutaH smaro'bhUt // 30 // maryAdayorvyA ca vibhurdvibhAryo rocInanAmA nRpatistato'bhUt / vikampya yasyAsirabhamUrdhni papAta kAntAkucazaGkayeva // 31 // raNe maNivyAptakirITakumbhataTordhvadordaNDakRtapratiSThAm / paTIpatAkAM bhramayanprapede prAsAdalIlAM vijayazriyo yaH // 32 // yasya pratApaM sRjatA hareNa kareNa sasvedamamArjiM bhAlam / lagnena taddravyalavena tena tene'traM netraM jvalanAbhidhAnam // 33 // kAryecchayA yadripuduryazoyatpratApayatkIrtivitAnagAnaiH / dhvAntocchrayaM vA divasodayaM vA jyotsnAcayaM vA racayantu lokAH // 34 // 1. 'kartum' ka. 2. 'athAvanIzo jayasenanAmA ripUnsuparvAdayito jigAya ' iti kapustakopari pAThAntaram. 3. 'vIraiH' ka. 4. 'bhuveva' ga. 5. 'kharUcikA' iti haravijayasthaH (27 / 4) pAThaH. 'kharUcikA dhanuSmatAmabhyAsopayogyAni zaravyAni ' iti taTIkA. 6. 'prAcIna' ka, 'rvAcIna' kha. 7. 'ca' ka. Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1Adiparva-2sargaH] bAlabhAratam / tataH suyajJAdhipatiH pataMgamahA mahAbhaumamahIdhavo'bhUt / astrairasiJcanta muhuH svadehaM yadvairiNastrAsagateSu taptAH // 35 // nipIya pIyUSaruciM rucaiva kRtasthitiH kalpazatAni yAvat / jagatraye'pyaskhalitaM calantI yadIyakIrtirvirarAja siddhA // 36 // viziSyamANapramadaM yadaGgapravezazobhAsubhagIkRtAGgaiH / dikpAlavadhvo dayitai rasena paraM parIrambhamaraM bhajanti // 37 // jAnanvibhAvaM bhavanATake'sminmAyAmayaM sarvamakharvabodhaH / rasairabhinno'bhininAya toSaroSAdibhAvAnsamayocitAnyaH // 38 // jajJe'tha rAjAyutayAjisaMjJo'sUyApatirya smRtibhUrnimAlya / amuM ratirmA ca nirIkSya mA bhUdiyaM viSaNNAbhavadityanaGgaH // 39 // sadApyahasyanta surapriyAbhiH striyaH priyAlokanavighnanidrAH / khapne tu yaM prApya mudA tadAbhistAH pratyahasyanta muhurvilakSAH // 40 // ghanArinArInayanAzrunIrairyazolatA yasya vibhAtu yuktam / / pratApavahivalito yadetairjagaccamatkArakaraM tadeva // 4 1 // phalanti janmAntara eva devAH sevAkRtAmityatulaM kalaGkam / bhettuM bhavanti sma dizAmadhIzAH sadyaH phalasmeritasevako yaH // 42 // kareNukAjAnirilAprabodhamakrodhano nAma tatastatAna / bhujaMgamIgItiSu yasya dAnaM nizamya mukto balinApi darpaH // 43 // nabhoGgaNe yasya yazaHpratApau vilesaturbhAsvaragolakAbhyAmai / pAtAlagAnnihitoddhRtAbhyAmivAnvahaM candraravicchalAbhyAm // 44 // nirantaraM tryambakapAdapUjApuNyAtmanAM saMyati nirjitAnAm / na yena jaDhe paramArthavRttiH svasevakAnAM dviSatAmapi zrIH // 45 // aho mahIbhAramahIyasA yaH klezena rINo'hni nizi prahRSTaH / AtmAnamAlokata yoganidrAsvapneSvasaMbhAvyapadapratiSTham // 46 // . 1. 'mahIdharo' ka. 2. ''pi ninAya roSatoSAt' ka. 3. 'tapasyatiH' kha, 'bhAsAM patiH' ga. 4. 'vikhinnA' ga. 5. 'priyaM' kha. 6. 'phalApUrita' kha. 7.'nihatodgatAbhyAM kha. Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyamAlA / bhAsAhvayA vallabhayA tato'smAddevAtithi viburudvbhaase| . spardhA dadhAnA iva yena yuddhe dviSo'pi devAtithayo babhUvuH // 47 // yayau galazyAmalatA kimadya taveti devyAbhihito mahezaH / / vyalokata khaM phaNirAjamaulimaNau muMdA yadyazasi prakIrNe // 48 // dikpAlapUjAvidhibhistvameva mayA prayANAvasare'cito'si / ... tatki nihaMsIti girA nirAsi pareNa yuddhApadi yatprakopaH // 49 // rajojalAciHkaNatArakANUnkSmAbdhitritenombaravAyumUrtiH / saMkhyAya sarvajJavibhurguNAlI yasyAstasaMkhyAM jagade'STamUrtiH // 50 // devApatiH zrIruca ityathAsIttadIyasiMhAsanazailasiMhaH / vidArayanvairigajavanaM yo yazAMsi muktAvizadAni tene // 51 // nijAzrunIraiH snapitA dviSadbhiH pradIpitA maulimaNImRjAbhiH / dazApi yatpAdanakhAH pratenurdizAM dazAnAmapi darpaNatvam // 12 // Avizya nArIramarIgaNena netrAnimeSAnumitena dRSTaH / pAtAlabAlAbhiranAyi rUpazrutyaiva yo locanagocaratvam // 13 // yasya pratApastapano navInaH sarvatralabdhAbhyudayo'stahInaH / yo yaH kSitIzo'tyajadAtapatraM tApaM tanoti sma na tasya tasya // 14 // jvAlApatirvairivane'tha zauryajvAlAlimajvAlayadRkSarAjaH / vRtaH sitairyasya yazobhirinduravApa dugdhodadhivAsasaukhyam // 55 // taTasthakAntAkucadarzanena pradhAvitAnkuJjarakumbhabuddhyA / vane vinAstrairbhujalIlayaiva nigAya siMhAnapi yadvipakSaH // 16 // sAmastyabhAvAddhRtaM vadhUtvaM trilocanaH zocati cetasi svam / strItvaM gRhItvojjhitameva vizvarUpastu yadUpanirUpaNena // 17 // yadbhUtale saccaritodayAnAmavizrutAdRSTarujAM prajAnAm / amIlayadvandhusukhoktibhAjAM nidreva mRtyunayanAni kAle // 18 // 1. 'vyalokayat' ka. 2. 'yadA' kha. 3. 'kSmAmbhodhitejo' kha, 'kSamAbdhitejo' ga. 4. 'yasyAsti saMkhyAn' kha, 'yasyAsta saMkhyAn' ga. 5. 'vitenuH' ga. 6. 'rUpa' ga. 7. 'dadhataM' ka. 8. 'trilocanaM' ka. 9. 'arjitameva' ka. Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1Adiparva-2sargaH] bAlabhAratam / sarasvatIzo matinArabhUpastato'bhavatpAdanakheSu yasya / apAti bimbena nRpairdazAzAkSitIzatAkhelanapalvaleSu // 59 // vikampate'sau yudhi pRSThametadvirodhinAM darzayatIti yena / asau ca cApe ca nirAdareNa vijigyire bhUmibhujo bhruvaiva // 60 // guNaiH sthitaM 'yaM hRdi kAmukasya na kA muhuH kAmavazAliliGga / na kAdhikaM yadguNagAnagarbhamupAMzu cittezamukhaM cucumba // 61 // svayaM kRtAnAmapi.kIrtanAnAM saMkhyAM sa nAbudhyata buddhasarvaH / jagatpavitrIkaraNolbaNAnAM yasminguNAnAmiva padmayoniH // 62 // nRpastrasurnAma kalindakanyApatistato bhUSayati sma bhUmim / trailokyadIpatviSi yatpratApe pataMgavadbhAti patanpataMgaH // 63 // vidhAya pUjAM raNamaNDalasya kSatebhakumbhacyutaratnapuSpaiH / dviSAM jvalantIragilapratApapradIpikA yatkaravAlayogI // 64 // vAmAvinodAvasare'pi vizvanayajvalanmohanayojjvalasya / papAta yasyopari puSpavRSTirivAbhito manmathabANavRSTiH // 65 // iyadviyardhesya padaM vadanti ziroruhaM yesya ca tasya tAbhyAm / AdAyi yaddAnapayonidAnayazombujAGke'limarAlakeliH // 66 // rathantarIjAniratho pRthuzrIrilAdhipo'bhUdalinAbhidhAnaH / mahAhave yatpratighAgnidhUmakRpANasaGgo dviSatAM dive'bhUtaH // 67 // kenApi bhagnaM zizunA pinAkaM vAste guNazrIrapi rohitasya / saMbhAvyate zArGgamapUtameva kenopameyaM tadamuSya cApam // 68 // snigdhA yuvAnastaruNISu tAbhiryadAtmakatvena rahaH smRtAste / iti trilokImithunAni tulyaprItyaiva kiM tulyaratAni nAsan // 69 // bhinno'pi satkarmarasena saptadvIpAvanIbhArabhareNa taptaH / khedApanodAya papAvamuhyanmanA vadhUnAmadharAmRtormIH // 70 // 1. 'yadi' ga. 2. 'yadraNa' kha. 3. 'zizuH' kha, 'tvasu' ga. 4. viSNoH . 5. zi. vasya vyomakezatvAt. 6. 'apUrvameva' ga. 7. 'amRtAdharormIH' ga. Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| tato ripukSmApacamUnikAraM cakAra duSkanta iti kSitIzaH / caturbhirAbhAdanujairbhujairvA caturbhujaH zrIparirambhaNe yaH // 71 // svayaM kaniSThAGgulikoTidattaprasUnapatrArpitapUrvazobham / pANidvayaM mUrdhni nidhAya cakre stavakriyAM yasya virodhivargaH // 72 // citreSu vargeSu puraH sphuratsu yatkArmuke saMgararaGgabhAji / dviSaddhaTApATananATakaikanaiTeyamabhrUranaTannaTIva // 73 // pAtAlayAtrAsu gatasya vAcAmagocaraM kiMcana yasya rUpam / pAtuM pramodAya bhujaMgamAnAmagAmi kAmaM nayaneSu karNaiH // 74 // vizvatrayIdhavalanavyasanena yasya / dAmodarodaramapi praviveza kIrtiH / tasyA babhau padamadaH kathamanyathAsmi___nAbhIpathe sitakuzezayakaitavena // 75 // cakre kalpataruniruJchanavidhiM celAJcalaizcaJcalai__ stene cAmarakarma cAmaragavI lIlollasadvAladhiH / udgItasya yadIyadAnayazaso reje ca nIrAjanA prAyaH prItivikampitAsu diviSaccUlAsu cintAmaNiH // 76 // niHzeSapratipanthipArthivacamUpAthodhimanthoddharaH sAmrAjyazriyamApya yaH samatanoccakraM kratUnAM tathA / manye yena tadutthadhUmalaharIsaMpAtasaMpAditAmadyApi kratupUruSo na vapuSi zyAmAM saiMcaM muJcati // 77 // udanvAnunmIlahUhulaharimajjatpravahaNaH paribhrazyacUlAzikharaviSamAntAH kSitibhRtaH / aTavyaH saMghaTTajvalitataravo yaddalabharaivilole bhUgole zrita iti vipakSaiH sapadi yaH // 7 // 1. 'dudhdhyanta' ga. 2. 'vidhAya' ga, 3. 'naTopamadhU' ga. 4. 'ruci' ka. 5. 'bahalahari' ga. 6. 'paribhrAmyat' kha. Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1Adiparva-2sargaH] bAlabhAratam / candrakSIrasamudrarudrazikharivyAlendramandAkinI mandAradrumahAratArakamukhAH sarve'pyakharvatviSaH / vIrazrInilayasya yasya yazasi trailokyakukSibharau nekSyante yadavazyamasya tadamI nirmANakarmANavaH // 79 // zyAmazrIke kimapi vipule svargadaNDapraNAlI___pAlIlIlAbhRti vidhusudhAkUparuGgIrasikte / sphArA tArAtatiratitarAmambarakSetradeze dRzyA yasya pratiguNayazovallibIjAvalIva // 80 // premAtirekarasamagnahRdo'pyupAMzu lIlAvatIlalitaveNivilokanena / AsanraNograyadasismaraNAdvilIna___ kAmAH pare kRpaNamIlitakAtarAkSAH // 81 // phUtkAraiH phaNipuMgavaM phaNigaNo gaGgAM taraGgasvanai dharmI mandraravairavaiti tamapi svaHkumbhinaM jambhajit / asmAbhirbata budhyatAM kathamayaM svAmIti tArA vyadhu__ zcandre cihnamivAJjanaistribhuvanabhrAntAsu yatkIrtiSu // 82 // lIlAvApIsarasijavane madrakumbhIndrakumbha__kroDe kAntAvadanazazini dvAravIrAsidaNDe / / khelaM khelaM svayamiha muhuryadvitIrNA sthiratvaM / __ lolApi zrIrabhajata gRhe mArgaNAnAM gaNasya // 13 // vIrottaMsasya yasyAbhinavazazisitaikAtapatraM pratApa kSmApAlaM supratiSThaM nayanazikhimiSAdbhAlapaTTe bhavasya / nAgendro'dyApi nIrAjayati maNiyutairyadguNagrAmagIta- prItaH kampraiH zirobhiH sphurati surataTinyambukambupraNAde // 84 // iti zrIjinadattasUriziSyazrImadamaracandrasUriviracite zrIbAlabhAratanAmni mahAkAvye vIrAGke AdiparvaNi pUrupramukhASTAdazarAjavarNano nAma dvitIyaH sargaH / 1. 'runnIra' kha, 'rutkIra' ka. Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| tRtIyaH srgH| sukRtasya khaDgamiva tAratIvratAvratadhAramAzrayata kRSNayoginam / yadi vo divAnizaparAbhavodyatabhramadantarAribhayabhaGguraM manaH // 1 // nRpasiMhasaMhatiSu saMgarakriyAvimukhISu vikrmvilaaskautukii| sa kadAcidAcitazarAsano vanaM mRgarAjarAjimRgayecchayA yayau // 2 // avanIdhavaH sa mRgamitralocanAjanalocanapriyatanurdhanurdharaH / ucitaM yadeNaripuvAradAraNodyamadAruNo'jani tadAruNo ruSA // 3 // praharanharInatha camUpRthakcaraH zritamAlinIsaridupAntakAnanaH / sa dadarza kaNvamunibharturAzrame rucidhAma kAmapi kumArikAmayam // 4 // sumagucchacakrayugasaMnistanI mRgapotanIlanalinAbhalocanA / navapallavAmbujasadRkkarakamA gajarAjahaMsasamayAnavibhramA // 5 // vanacAriNIyamiha vAhinItaTe vanadevatA kimuta vAridevatA / iti tadvilokanakutUhalollasannayanadvayazciramacintayannRpaH // 6 // (yugmam) atha bhUpamapratimarUpabhAsuraM rabhasAnnirUpya vikasadvilocanA / api gocarIkRtaratipriyeNa sA manasA rasAdhikamuvAha vismayam // 7 // parikalpitAtithijanocitakriyAmatha tAmuvAca vinivizya pArthivaH / kka mRgAkSi kaNvamunipuMgavo'dhunA namanAya tasya taralaM hi manmanaH // 8 // atha tadvilokarasabhAvanatrapAvazakarNakoTaravizadvilocanA / vipinaM gataH phalakRte sameSyati tvaritaM munirmama piteti sAbhyadhAt // 9 // api zaizavAyethitamanmathaH sa kiM savitA tavetyuditavAci paurave / nijagAda sA dazanadIptimaNDalacchalasevakIkRtasudhAcayaM vacaH // 10 // kuzikAtmajasya nRpatestapasyatastapaso'ntarAyakRtaye purA hriH| viSamAstravIraparamAstramapsarojanamaulimaNDanamayuGkta menakAm // 11 // nalinAni pAnamadhubhAjanAni naH pidadhAti yaH sa vidhureSa gocaraH / iti roSaNairiva madhuvrataidhutaM dadhatI mukhaM surabhicArumArutam // 12 // . 1. 'avApa' ga. 2. 'vazita' ka. 3 'sa pitA' ka. Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 1 Adiparva - 3 sargaH ] bAlabhAratam / atha tasya pArthivamunestapovane vilalAsa sAlasagatiH kRzAGgikA / jayinA smitena kusumAyudhAyudhAvalijanmajaGgamalateva puSpitA // 13 // ( yugmam) 19 zatamanyununnapavamAnaDambarAdgaladambarAM natimatIM vilajjayA / jaladojjhitAmiva kalAvataH kalAmavalokya tAmabhavadunmanA muniH // 14 // zyamarthitA smaravazena vAksudhArasavarSiNA tadanu pArthivarSiNA / adhikaM samAzatamasevi cAMzumAndadRze kadApi ca dinAntapATalaH // 15 // atha tatra sAMdhyavidhisodyame'dya te priya ko vizeSa iti sA prahAsinI / smRtabhUrikRtyaparilopakopane cakitAtrasattaDidivAzu menakA // 16 // avalokitApi na bhayena garbhato galitA tayAhamiha mAlinItaTe | vidhRtA zakuntatatibhiH zakuntaletyabhidhAya kaNvamuninAsmi lAlitA // 17 // iti vedmi kaNvavacaseti tadvacaH sa nizayya saMmadavazaMvado'vadat / nRpanandini tvamucitAsi me vazastava cAsmi tadbhava mudA madIzvarI // 18 // bhavitA bhuvo varayitA bhavatsutaH sutarAmiti kSitipatiH pramodya tAm / iha devagAyanavivAhalIlayA sapadi vyuvAha muditaH zakuntalAm // 19 // atha tAM cucumba madamandaghUrNano rasato'rdhamIlitavilocanAM nRpaH / madhuraM rasannaliyuvA navAjinImiva kiMcidunmiSitapadmakuma lAm // 20 // malayAnilo vilulitAlikuntalAM navamAdhavImiva zanaiH zakuntalAm / rasabhAsurAM surabhizItalastadA mRduvepamAnatanumAliliGgaM // 21 // naTati sma sajjaghanagauravAvaM pRthutannitambabhuvi kAmabarhiNaH / iha tena taccaraNacauracihnatAM priyadattapANijapadAni tenire // 22 // atha sa tvadAnayanahetave drutaM prahiNomi vAhanamiti prajalpyatAm / nRpatirjagAma puri tanmanaH punarvidhRtaM tayaiva tadadhIzvarI hi sA // 23 // munirAgato nRpatirAgatoSiNImavalokya tAmatha samanmathazriyam / parayA dRzocitasamAgamAM vidannajaniSTa hRSTahRdayo dayodadhiH // 24 // 1. 'samAH' kha-ga. 2. 'vidhutA' kha ga 3 pAlitA' ka. 4. gAndharvavivAhena. 5. 'cAru' kha ga. Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| atha pArthivAya sa tayArthito dadau varamindudhAmadhavalAzayo muniH / zucidharmakarmaghaTanAkaTAkSitaM kSitipatvamaskhalitamastu tatkule // 25 // iti tadvare sati vareNyalakSaNaM kSaNadAhRdIzamiva vAsavI harit / samaye'dbhutaM sutamasUta sUtikAgRhadIpadainyajanakaM zakuntalA // 26 // sa cakAra kaNvavana vibhUSaNaH kariNaH krameNa gamane kalAgurUn / iti siMhapotadaimanodyamAddadau mudameSa teSu gurudakSiNAmiva // 27 // atha tena rocitanRpocitavratasthitinA sutena saha rAjapattanam / zrayati sma kaNvamuninA kathaMcana prahitA vaziSyasahitA zakuntalA // 28 // nRpametya setyavadadeSa madbhavastava nandanaH kulavanaikacandanaH / priya mAlinIpulinasAkSi tadvacaH pratipannamadya naranAtha pAlaya // 29 // atha sa smaratnapi nRpo'bhyadhAnmama smRtimeSi na tvamapi tatkutaH sutaH / iti tadvacaHpracitakopakampinI giramAkulAmakalayacchakuntalA // 30 // pariSajjanasya nayanAya nandanaM nanu bhUparUpamahasainamabhyadhAH / anRtaM vadanniha tadasya hasyase zravasA yataH sahacaro'kSasaMcayaH // 31 // yadi vA divAkarasamo'pyapadbhutastanayastvayA mayi cirAdvirAgiNA / tadiyaM gatAhamamumaGkavartinaM racayeti dInavadanA ruroda sA // 32 // avanIza sUnujananI pativratA dayitA kimadya kutukena khedyate / iti divyagIHzruticamatkRtaH priyAM sadamAnayannayanakaumudI nRpaH // 33 // bharataprabhutvakaralakSyalakSaNaM kSitipaH sutaM tu bharatAbhidhaM vyadhAt / samaye zamI samabhiSicya taM punarvipinAvanImagamadaGganAsakhaH // 34 // ilinAnvavAyanalinAhimadyutiH pratipakSakakSazamanAzuzukSaNiH / tulitatrivikramaparAkramastato bharato'bhavadbharatavarSabhUSaNam // 35 // sphuradaGgacaGgimajuSA dadhAnayA paritaH paraM pratibhayodgamaM hRdi / pramadaM mano dayitayA sunandayA kalayAMcakAra nayalIlayApi yaH // 36 // 1. 'jananaM' ka. 2. 'bhUmibhUSaNaH' ka. 3. 'damanodyano' ka. 4. 'vazI' ka. 5. 'iti so'nvavAya' kha. 6. 'bhUSaNaH' kha. Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1Adiparva-3sargaH] bAlabhAratam / navakhaNDamaNDanadharAvarAGganAmukuTIkRtAbhinakharatnadIdhitiH / . bibharAMbabhUva kila cakravartitAmapavartitAriniko raNeSu yaH // 37 // kulapUrvajendurucihAriNaM ravi bhuvi yo vyadhAnninanidezakAriNam / vyasanAtkazairairasahasramUrtibhiH kiraNairvRtaM sphuritacakrakaitavAt // 38 // lasatA tadIyayazasA janArdanaM vizadaM vimucya mativibhrameNa yaH / taruNIkaTAkSacayamecakacchavirbhuvi cakravAnsapadi zizriye zriyA // 39 // yudhi yasya cakravalayena pAtitA ripavaH krudheva divi bhAnumaNDalam / nijakaNThakartanaparAyudhabhramAdvibhidurjavena paralokagAminaH // 40 // yazasApi yasya surazailanAbhibhRttaTinIcayAranicitAmbudhipradhi / bhujagAdhinAthabhujagAmi bibhratA kSiticakramApyata mahatsu cakritA // 41 // nitarAmanaGgapadavIvirAgato racitAvatAra iva bhUtale smaraH / vitatAna yaH kamapi taM parAkramaM hRdi yena so'pi cakitastrilocanaH // 42 // adhiropitAM dhruvamavekSya subhravaH saruSo yadIyanatakArmukabhramAt / bhayakartitAGgulidalAH sma vidviSo'bhinayanti tAM prati vazaMvadAtmatAm 43 akhilaikavedituranantayadguNagrahaNodyatasya daiyitaamnomude| viyadeva zabdaguNamUlamIzituH zititAnumeyamananiSTa kaNThagam // 44 // vibudhAGganAdharasudhAnipAnayoratha tatra tanvati vicAracAturIm / nRpatirbhumanyuriti bhUrimanyubhUbhramarIcakAra karakairave bhuvame // 46 // smayamAnamAravibhavAM vibhAtinI tanusaMpadA vizadakAntidhArayA / uduvAha saMgarasakautukAzayo dayitAM jayAmasilatAM ca yo mudA // 46 // yadasirdviSAM kavalayanmaho mahadviyadaGgaNe kavalamAdyamakSipat / tamaho mahoSNamahimacchavicchalAdadhunApi lAlayati kAlavAyasaH // 47 // patitaM kuto'pi vijane'pi kAnane zanakairudasya zayitAhikautukAt / avagamya nIlamaNidAma yadbhuvi drutamAhituNDikajanena tatyaje // 48 // 1. 'kRtAMti' ka. 2. 'kara' ka. 3. 'girijA' kha. 4. 'kaNThakam' kha. 5. 'vibhAvinI' ka. 6. 'tadaho' ka. Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 kAvyamAlA | pidadhe hariH karayugeNa matsarI zravaNau guNastutiSu yasya sazriyaH / api garbhavizvaninadaM nizamya tanmayameva nUnamayamApa kRSNatAm // 49 // calayaccamUcayarajobhiruddhatairdyudhunIjale'pyatulapaGkasaMkaTe / na babhUva zaMbhuvibhumUrdhni zAzvataH kimu paGkajaprakarapUjanotsavaH // 50 // se purANapuruSapurANavedinAM vadanAdidaM svapanavadvidaJjagat / svapane'pyaneka sukRtai kRtkRtI na babhAra jAgaraNanidrayobhidAm // 11 // atha tatra patralatikAM marudvadhUkucayorlikhatyasurarAjamArjitAm / nRpatiH suhotra iti gotrabhRdgajAzrayiNIrivAkRta dizo yazobharaiH // 12 // samadIpi yaH kSitidhavaH suvarNayA priyeyAdbhutadbhutasuvarNavarNayA | vikasatkuzezayamukhazriyAnvahaM vibhayA gabhastiriva lokazokabhit // 13 // api sindhurocitaguNo'pi saMtyajankamalAmapi sphuTarathAGgavarjitaH / parimuktatArkSyagamano'pi dUrato yudhi kRSNa eva yadarivrajo'bhavat // 14 // ripuyoSidAnanavilocanocchrasatpavanAmbupUramakhadhUmatejasAm / paTalena megha~karaNIdalena yaH satataM subhikSamakarotkila kSitau // 15 // paritarpayanmakhabhujo makhatrajairyazasaiva rAhumapi vipratArayan / vitatAna yaH kila vibhAvarIvibhornijapUrvajasya parirakSaNodyamam // 16 // amumajjanAlavivarAlisUkSmatAgalitena nAbhipadataH prasAriNA / RtupuruSasya paramAtmatejasA dhruvamadbhutAdbhutavidhi vidhirvyadhAt // 17 // yadadhItavAnguNakadambameSa tadguNane'pi khedamavahadbahaspatiH / pravibhidya tadguNanamAlikAmaNInkSipati sma tArakanibhAnnabhoGgaNe // 18 // atha tatra kalpatarupallavaiH karaM ramayatyaho samaguNAnurAgibhiH / avanirdadhe'vanidhavena hastinA navamena viSTapadhurINahastinAm // 19 // ghanapatravallarivizeSakAnanaprabhayA samagraviSayAgrimazriyA / priyayAnvahaM karagRhItayA yazodharayA rarAja dharayA ca yaH prabhuH // 60 // 1. ka-pustake'sya zlokasyAgrimasya ca paurvAparyamasti 2. 'vikasatkuzezayamukhazriyAnvaham / vibhayA gabhastiriva lokazokabhitpriyayAdbhutadbhutasuvarNavarNayA // ' ga. 3. 'meghakaraNAdvalena' ga. Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 Adiparva - 3 sargaH ] maNiklRptakuTTimamarIcivIcikAsatatAbhiruddhakulaTAmalimlucam / viphalIkRtenduravikarma nirmame bhuvi yena hAstinapuraM puraM mahat // 61 // bahuhetidurdharasamidvikasvare jvalati pratApadahane juhAva yaH / pazuvadvipakSanikaraM yazojalairatha pUrtavadgaganamaNDalaM vyadhAt // 62 // navakIrtidattasatatAmRtaplavaH parilUnadAnavavitAnaviplavaH / adhunApi kena kusumairna pUjyate yadasirdhRtaH zirasi veNimUrtibhiH // 63 // yadurupratApaparitApatADitaM nibhRtaM nibhAlaya bhuvanaM sukhaikabhUH / kharadhAmanAmanijadhAmagarbhato niragAdbahirnahi purAtanaH pumAn // 64 // paradezasaMcalitaduHsthayAcakaprakarArthameva yadilAtale janaiH / abhibhUSitA vividhabhUSaNAzanairvanazAkhino'dadhata kalpazAkhitAm // 69 // divi tatra bhAnujayinAGgatejasA pravilumpati patilocanatrajam / pratipakSapArthivacamUvikuJcanastadabhUdvikuJcana iti kSamApatiH // 66 // mRdumandamaJjulapadaprapaJcayA suvilAsayA dayitayA sudevayA / atizuddhapakSayugayA rarAja yaH pRthivI vibhurvaraTayeva palvalaH // 67 // asireva yasya dalitebhakumbhataH prahatisphuliGgayutamauktikavrajAt / parikuTTitAhitamahAmahoyazaHkaNasaMcayAniva divi vyakAsayat // 68 // na kathaM guNairmadadhiko'yameti bhUrakhilApyamuSya sukRtairiyaM divi / iti vismayaM rajasi yadbalodgate dyugapattanAkRta bhRzaM trizaGkubhUH // 69 // girizasya garbhabhavane'pi tena yaH prabalaH pratApadahanaH pradIpitaH / uditaM tadazikhayA jagatprabhodhruvamasya bhAlamabhibhidya dRmiSAt // 70 // jagurIdRgambarakadambaDambarasphuTaroma yadvapurapAramIzituH / bAlabhAratam / 23 sphaTikAvanIdhravRSazeSayAminIpatijAhnavIjalati tatra yadyazaH // 71 // svaparaprabhedarahitena durnayaM dadhato dayAmayahRdaiva dehinaH / ucitena daNDaracanena mocitA mahato'pi yena paralokakaSTataH // 72 // animeSalocanakarAlatAzucaM surasubhruvAM harati tatra hAriNi / ajamIDha ityatha bhuje bhuvo bharaM bibharAMbabhUva bhuvanaikabhAskaraH // 73 // 1. 'vikuJcanAdabhavat' kha. Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 kaavymaalaa| rudhirApagAbhirapavAhyate sma tadviSatAM yadAntaramaho maho mahat / adhunApi tajjvalati vADavAnalacchaladhArivArinidhivArimadhyagam // 74 // yadanIkinIharikhurasphuradrajaHpaTalasthale'rNavajale jalezayaH / yadaripriyAzrujharasaMbhave svapannudadhau dadhau kimayamAJjanaM mahaH // 79 // abhipUjya zaMbhumapi bhAladRyiSAtsvatanUlavena niyataM tanUnapAt / kRtayatpratApavijayodyamo dizAM vadane dizatyayaza eva dhUmyayA // 76 // kimamuSya dAnamupariSThamatpado'pyadhunApi zaMbhurajinAsthimaNDanaH / iti nirvivekamavadhArya yaM kule kila hRddadhAti kaluSaM sudhAkaraH // 77 // ripumedinIdayitaduryazomaSIkaluSIkRte gaganapaTTikAtale / vyadhita prazastimiva vArakAkSarAM nijakIrtikatavakhaTIrasena yaH // 78 // zatamasya sAgramavanIzatakratostanayA vyarAjiSata vallabhAtrayAt / atha teSu saMvaraNasaMjJayA babhau guNasaMkulaH kuladharo dharAdhipaH // 79 // sukRtAni tAni satataM vitanvatA bhuvaneSu tena tadupArjitaM yazaH / nijapUrvajasya rajanIpateryathAdbhutalAJchanavyatikaro'pi lopitaH // 80 // avacaH pathAni caritAni tanvato bhuvi yasya sAhasavikAsazAlinaH / api zAstrakoTimanasAM manISiNAM mukhamaunameva bhavatu stavakriyA // 81 // mRgayAmagacchadarimuktasaMyugaH sa mahAprahArakutukI kadAcana / asamazramavyasutaraMgamaH kamapyacalaM kramairadhiruroha siMhavat // 82 // ayamindusundaramukhI payonavArNavavarNanIyadazanAlidIdhitim / amRtAyitAdharadalAmalokayatrinagadahasyamiva kanyakAmiha // 83 // atha bANayaSTiriva cAmpakI tanuzrutidhUtanUtanasuvarNavarNakA / mukhadaittapadmamahimeyamAhitA madanena tasya hRdi rUpamatsarAt // 84 // abhimRtya bhUmivibhurabhyadhatta tAmatha manmathavyathitamAnaso rasAt / tanayAsi kasya carasIha tanvi kiM kuru mAM hRdi smaravazaM smarAzrite // 86 // iti rUpacATuvacaneSu bhUpatestrapitA sthitA kSaNamavAgavAGmukhI / taDidutplavena rabhasA dadarza taM gaganaM jagAma mRgavAmadRktataH // 86 // 1. 'uparistha' kha. 2. 'dhauta' kha. 3. 'mukhapadmadatta' ka. Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1Adiparva-3sargaH] bAlabhAratam / va gatAsi tanvi sahasetyudIrNavAgdazadigvalattaralakAtarekSaNaH / anirIkSya tAmatha sa tApavihvalaH pralapanhaheti bhuvi mUrchito'patat // 17 // nRpatiM tathAvidhamathAvalokya sA viyato'vatIrya madanaikavIryabhUH / gadati sma gatvaratadIyajIvitasthiratAparIkSitasudhAguNaM vacaH // 88 // tapanAtmajAsmi tapatItyahaM jagannutakIrtirindukulasaMbhavo bhavAn / ucito vivAhavidhiratra kiM tu me pitRvazyataiva bata yAti vighntaam||89|| itivAgiyaM viyadagAdilApatiH sa tu mUrchitapramuditAtimUrchitaH / tapatApataptajalavRSTihRSTimatpavipAtakAtaratarUpamAmadhAt // 90 // iha cAnupatya sacivazvamUvRtaH zizirakriyAbhirudatiSThipannRpam / vacasA ca tasya matatatkathasya sa vyasanI samArabhata bhAnusevanam // 91 // sa guruM vasiSThamanucintya cetasA vitatordhvabAhukRtasiddhitoraNaH / iha paJca sapta ca dinAnyupoSitastapatIkRte tapanasevanaM vyadhAt // 92 // tadavetya divyadRgarundhatIpatiH svayamabhyupetya tapanaM yeyAca ca / ayamAzayo'jani mamApyado vadansa dadau ca saMvaraNabhUbhRte sutAm // 13 // prathamAnamAnasavikAsayoratha kSitikAntakAntipatikanyayostayoH / / madanavyathAvipadi majjatorabhUdubhayomitho gurugirA karagrahaH // 94 // sa ca paJca sapta ca samAH samaM tayA vilalAsa vAsavavilAsabhUmiSu / svapurImavRSTiguNakaSTitAM vizanvidadhe'tha tatkSaNasubhikSamAsurAm // 95 // guruhAranirjharavilAsabhAsurA stanazailakeliparakAmakuJjarA / ghRtagauraveva tapatI priyAtha sA vitatAna tasya jagatIsapatnatAm // 96 // prabhuraprabhorbhava mama prabhUcitA tvayi mUrtirityarijanaH kRpAlunA / vananavyakAritapurIjanArthanaiH zriyamopi yena girikUTakuTTimaH // 97 // harigarbhavizvaharigarbhavizvatatkramato vibhAvya jagatAmanantatAm / muditaM jagaddhavalanaikatAnatAvyasanAtipUraNarasena yadyazaH // 98 // yupateH purA guNakRtArthitazruternayanAni tatra saphalAni tanvati / apuSatkurukSitipatirbhRzaM vazAmavanIM vinItavanitAmivAjJayA // 99 // 1. 'calat ka. 2. 'nanAtha' ga. 3. parigrahaH' ka. 4. 'gauravaiva' ga. 5. 'Apa' kha. Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 kAvyamAlA / anRtaM yadIyamahasAmahaH patipratimatvameSa tanute jano jaDaH / sati yatra zatrudharaNIbhRtAmaho parivardhate timirahAri duryazaH // 100 // kRtavarSaNo vipulakIrtivAriNAdbhutatejasA janitavidyududgamaH / paravAhinISu mukhapadmakhaNDanairyadasirnavAbda iva haMsanAzakRt // 101 // divi tatra daivatapaterapi trapAM sahasA svarUpamahasA pratanvati / nRpatistato vitatavikramodadhirdharaNIM mairuNvadabhidho'bhyadhArayat // 102 // gurukumbhikumbhayugalastanI bailattaravAriveNiruruvAjilocanA / pramadAya kAmakalikelibhirvabhAvamRteti yasya pRtaneva vallabhA // 103 // yadarAtibhUramaNabhUriduryazovisareNa vAridharavarahAriNA / abhito bhRte nikhilarodasItale virarAja kITamaNivannabhomaNiH // 104 // patatA dhruvaM trijagatInitambinInayanena yanmahasi duHsahAvadhau / amunA vyamoci yamunApadezatastapanena kajjalamalImasaM payaH // 105 // nijamunnatairmatikalaGkazaGkayA pathipAti ratnamapi nAdade janaiH / ajani dhruvaM rajaniSu pramAbharaiH prahatAsatIgati tadeva yadbhuvi // 106 // taralatvanIlimanRzaMsatAguNaiH kRtavigraho yadasinA sahoragaH / abhajatparAjayapadeSu zRGkhalAharUDhabhIriva nigUDhapAdatAm // prathamaM vyadhatta vazagAM jagatrayImatha vistRtAmbaramayAlayAzrayAm / prathitaprayANamiva yadyazo'grahIdapi durgrahaM sapadi yoginAM manaH // 108 // divi kAntakAntibhiranaGgatAzucaM madanasya tatra harati pAvataH / kSitipaH parIkSiditi vidviSadvipavyaya kelikesarikizorako'bhavat // 109 // atirAgiNIM gurusamRddhivardhitaprabalapratApazikhihe tisAkSikam / nRpamaNDalImiva suvigraho'grahItsuyazAM vilolanayanAM kareNa yaH // 110 // yadasirnanarta rudhirAsavaM raNe paripIya bhinnakarikumbhamaNDalAt / sphuTadantapaGkiriva lagnamauktikaiH savikAsahAsa iva kIrtikAntibhiH / / 111 // pratipakSapakSaghanakakSamaNDale navaroSapAvakakaNaM parikSipan / bhuvi yaH pratApadahanaM tathAtanocchuzubhe sphuliGga iva pAvako yathA // 112 // 1. 'mahaso mahaH ' ga. 2. 'aruNvat' ga. 3. 'calatU' kra. 4. 'vAri' ka. 107 // Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1Adiparva-3sargaH] bAlabhAratam / gururodasIvanacariSNuyadyazo vyapadezakesarikizorakelibhiH / kimiva bruve vidhumRgo yadatrasadyadalakSya eva suradantino madaH // 113 // udayograpAtamRdudaNDatADanAsubhagaiva yasya pariNAmapAvanI / kRtadurnaye'jani jane janezituH pituraGgajanmani yathA mudhA krudhA // 114 // prabhaviSyadasya bhuvi duHsahaM mahaH praviSoDhumabhyasanatatparAviva / avizatkharAMzumasurArirAditastripurArirAdita hutAzanaM dRzA // 115 // atha tatra pallavayati dhukAminIkucayorvilAsarasakumbhayoH karau / abhavadvibhinnaripuvaibhavo vibhurbhuvanasya bhIma iti bhImavikramaH // 116 // priyayA tirohitatamovikArayA rucimAnrarAja sukumArikAkhyayA / ghanatArakAJcanamanojJayeva yaH sphuTalakSaNaH kSaNadayeva candramAH // 117 // asidaNDavisphuritaroSapauruSadvayapeSayantravazato dviSadyazaH / kaNazazcakAra yudhi yaH parAhatadvipakumbhamuktanavamauktikacchalAt // 118 // druhiNo'pi bhAlaphalake tanUbhRtAmapi pUrvajanmasukRtairupArjitAm / alikhadyadIyapadapadmasevayA yadi rAjyalabdhilipimanyathA bhayAt // 119 // yudhi jIvitavyapavanaM virodhinAM navakIrtidugdhamapi pAtumudyataH / zamayanpratApagRharatnamagrato bhujago yadIyataravArirAbabhau // 120 // avalokya yaM vidhivazAddhanurdharaM svapaneSu naidarasanirbharo ripuH / sahasotthitaH sadanabhitticitritasmaravIkSaNAM na kurute sma kiM niyaa||121|| zriyamatyajaccalatarAM nayena yAM paramandire sutamasUta sA yazaH / iti yaH zRNoti nahi tasya saMkathAmapi satyametaducitaM mahAtmanAm 122 mahasaH sapatnamatha tIvratejasaM paribhidya tatra paramaM padaM gate / vyadhitaH pratIpanRpatidrumAnalaH pRthivIM pratIpanRpatiH pativratAm // 123 // guNaruddhayA vibudhasindhuzuddhayA surasamraketuriva yaH ptaakyaa| sumadAhvayA pramadayA pramodabhRdvirarAja rAjazatasevitakramaH // 124 // pratinRpatiyazojalAni kluptaprasUtirapAdanapAyamasya khaDgaH / iti samitihatebhakumbhamuktAtatiradhita cyutabinduvRndazobhAm // 125 // 1. 'avizatkharAMzumakharAMzuraMzukaiH' ka. 2. 'purohata' ka. 3. gRharalaM dIpaH. Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 kaavymaalaa| raNArambhastambhAyitabhujanamatkArmukalatA lasadvANazreNIhativihitagIrvANanivahaiH / sphuratkopATopaM danutanujapakSakSayakRtA kRtA senA yenAmaraparivRDhasyApi vipulA // 126 // lATazcATuvidhi vyadhatta magadho maugdhyAni buddherdadhA vaGgAnyaGganRpo'mucatkRzalasadeho videho'jani / vaGgaH saMgarabhaGguraH samabhavatkazmIravIro rasa smeraM na smaramasmaradvisRmarakrodhe'tra dhAtrIdhave // 127 // devendropavanaikasImni pavanaiauliM dadhAne mudA ___ manye kalpatarau madhuvrataravaiH sthAnapradAnodyate / sAnandaM paikilakSmapakSmaladRzAM vandairyazo dAnajaM zazvadyasya vibhAvarIvibhuvibhAbhaGgInibhaM gIyate // 128 // khadAnairdInebhyaH prakRtikRtinA yena nikRtaM vinidraM dAridyaM ripunRpatibhimaitryamakarot / prasattyA tebhyo'pi prasabhamatha niSkAsitamatho gataM svasminneva pralayamidamAdhAravivazam // 129 // AkAkarNya pUrNakratuzatananitaM yadyazo gIyamAnaM ___sAnandaM sundarIbhiH kati kati jagati prItimanto na jAtAH / aizvaryabhraMzabhItyAbhajata zatamukhaH kiM tu dainyAni dInaH vairaM vairocano'bhUnmanasi kisalayanvighnamindratvalAbhe // 130 // lokAyaM kratubhojinAM kratuzataM tanvanpayojIvinAM vizvAya dviSadaGganAzrusalilAH srotasvinIH saMsRjan / vIrendurjagate samIraNabhujAM vAhAbhighAtairmaru nmArga ca prathayanna kutra vidadhe dakSaH subhikSotsavam // 131 // iti zrIjinadattasUriziSyazrImadamaracandrasUriviracite zrIbAlabhAratanAmni mahAkAvye vIrAGke AdiparvaNyAdivaMzAvataraNe bharataprabhRtidvAdazarAja ___ varNano nAma tRtIyaH sargaH / 1. yuddhe' ka. 2. prasthAnadAnodyate' ka. 3. indravAmadRzAm. 4.baliH. 5. sakalayan ga. 6. 'lokArtha' kha-ga. Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1Adiparva-4sargaH] bAlabhAratam / caturthaH srgH| pArAzaramakUpAramiva purUpiNaM stumaH / yenodgIrNAH sudhAsiktamuktAvadbhAratoktayaH // 1 // ikSvAkukulakoTIraH purA bhUpo mahAbhiSaH / puNyaM nirmAya nirmAya nirmAyaH svargitAM gataH // 2 // dhusadbhiH samamanyeyuH prAptaH padmabhuvaH sabhAm / trimArgAmAgatAM tatra marutApahRtAmbarAm // 3 // sAkAjhaM vIkSamANo nyaGmukheSvanimiSeSvapi / brahmazApAdevApyAyamapAyaM cyavanaM divaH // 4 // ahaM pratIpabhUpasya bhUyAsaM tanubhUriti / cintayansa cyutaH svargAtsumadAgarbhamAvizat // 5 // (vizeSakam) so'yaM mahAprabhAvo'bhUpratIpapRthivIpateH / zazivaMzasarohaMsaH zaMtanurnAma nandanaH // 6 // pratIpe zAntatAruNye zritAraNye tapaHspRzi / tanutAM zaMtanuH kSamApaH zatrusaMtAnamAnayat // 7 // vinA nAzena jIvantaH purato yasya patriNAm / acchuTannottamarNAnAmadhamarNA iva dviSaH // 8 // yasyAdbhutaprabhAvena pANisparzena yauvanam / jIrNAstUrNamayanti sma madhuneva mahIruhAH // 9 aSTau vasiSThakAntAraM kAntAraGgaparAH purA / rantuM merubhuvi smeravasavo vasavo yayuH // 10 // tatrAvalokya gAM spaSTamaSTamasya vasoH priyA / mAha mAhAtmyametasyAstathyaM me nAtha kathyatAm // 11 // girA madhukirAvocadatha dyaureSTamo vasuH / vAsiSThI nandinI vizvAnandinI gauri gaurIyam // 12 // 1. 'avApAyaM' ka. 2. 'divaH' asmAdanantaraM kha-pustake 'yugmam' ityadhikamasti. 3. 'sumudA' ga. 4. 'dhuraSTamo' ga. Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| pItvA prazasyamaudhasyamasyA mAnini mAnavaH / dazavarSasahasrANi yAvajjIvati nirjaraH // 13 // uzInarorvIzasutAM svasakhImajinAvatIm / payaH pAyayituM sAtha gAM bha; tAmahArayat // 14 // tAmavIkSya vane dhenuM jJAtvA ca jJAnato muniH / vasantu garbhavAse'mI vasUniti sa zaptavAn // 15 // atha bhaktibharAbhugnabhAlA bhUvAsabhIravaH / anInamannamI dInAH sApadaH zApadaM munim // 16 // tAnuvAca mudA vAcaM vAcaMyamaziromaNiH / vasthA gacchata he vatsAH prArthayadhvaM maruddhanIm // 17 // eSA yathA vadhUveSA nRpamAzritya zaMtanum / jAtAneva svayaM gaGgA svavAhe vaH pravAhayet // 18 // suro'pyasuravallobhabhAsuraH surabhi mama / yo jahAra vihAraM sa dyauzciraM sRjatu kSitau // 19 // atha tairathitA gaGgA mRgIdRzamadIdRzat / AtmAnamAtmanastIre khelatastasya zaMtanoH // 20 // (ekAdazabhiH kulakam) mAnmathairmathito bANairatha tAM rathinAM vrH| yayAce pArthivottaMsaH kaMsazatruriva zriyam // 21 // ahaM kRtyamakRtyaM vA niSiddhA yadi tanvatI / tadyAsyAmIti nirbandhavatI teneyamAdRtA // 22 // jAtamAtrAnsutAzApairavatIrNAnkramAdvasUn / gaGgAsau sapta gaGgAntaH kSiptvA zApAdamUmucat // 23 // tanujaM manujendreNa kaSTataH spaSTamaSTamam / kSipantI vAritA vAri saputrA svayamapyagAt // 24 // 1. 'bhartAramahArayat' ga. 2. 'tamuvAca' kha, 'tadovAca' ga. 3. 'svacchAH ' kha-ga. 4. 'zuzciraM' ga. Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 Adiparva - 4 sargaH ] bAlabhAratam / tayA virahito rAjA nizayeva nizAkaraH / mlAniM saMprApa tApena tejaseva vivasvataH // 29 // api strIbhrUNahatyAbhirna zoSaM yAti jAhnavI / karmasAkSI na kiM bhAnurenAM zoSayate na yat // 26 // bibhartu zirasA zaMbhurenAM bhasmAsthibhUSaNaH / trapA tava krameNApi spRzataH puruSottama // 27 // jalasparzena lokAnAM pAtakaM yAti dUrataH / asyAH svayaM kRtaiH pApairadbhutairabhito jitam // 28 // IdRkpApakRtaH sthAnaM narake'pi na vidyate / etattaTamRtaM jantuM kAlastadbrahmaNe'rpayet // 29 // kimeSA na vizeSeNa pAtakastomakAriNI / yamunApi samudro'pi zyAmau yadabhiSaGgataH // 30 // sa dUSayannadImetAmetAdRgduHkhabhAgiti / sacivaiH zucivaidagdhyapratibhairiti bhASitaH // 31 // mApataH pAtake vandyAM jAhnavImiti dUSayan / svecchArodhena yAtAsau prAcyaM tadvacanaM smara // 32 // pratibuddhyeti zuddhAtmA sacivAnAM vacobharaiH / kSamasvetyAzu saMbhASya gaGgAM dhAma jagAma saH // 33 // kAlena virahanneSa rathI bhAgIrathItaTe / dadarza darzanIyAGgamekamekaH kumArakam // 34 // mUrta darpaM nu sarpantaM dhIraM vIraM nu vA rasam / tRNAya trijagadvIryaM manyamAnaM dRzA bhRzam // 39 // jitena gauravAdyomnA kilopacaritaM cirAt / tADaGkacandracaNDAMzuhAramauktikatArakaiH // 36 // karNAntAkRSTakodaNDakarAGgulinakhAvalau / pratibimbimukhaM gaGgAsamIpe kila SaNmukham // 37 // 1. 'tu' ga. 31 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| vegAdalakSyasaMdhAnAkarSamokSavidhi shraiH| pAtAlagAmibhiH karNakuJjotthabhujagairiva // 38 // ekAnte vapuSA kAntamabhyasantamiti svayam / sadarpamiva kaMdarpa vijayAya pinAkinaH // 39 // (DirAdikulakam) cintAmatha cakArAyaM kArAyantritazAtravaH / IdRkputraivinA rAjJAM vRddhAnAM durdharA dharA // 40 // api bAlo'yamAlokya pRthivIpAlamagrataH / praviveza drutaM gAGge jalamAnuSavajjale // 41 // kimetaditi saMbhrAntaH sannihaiva mahIpatiH / nadyAmudyastriyAvakrapamaM dRSaTpadaiH papau // 42 // samaM tena kumAreNa niHsasAra nadI rayAt / bAlAsau bAlasUryeNa dinazrIriva vAridheH // 43 // labdhacintAmaNi duHsthaM sadyaH prAptAmRtaM mRtam / jAtaputramaputraM tAM dRSTvA tuSTyA jigAya saH // 44 // azruvepathuromAJcasvedAnabhininAya saa| . apremApi nRpaM prekSya nadI jalakaNAJcitA // 45 // athAcakhyau mRgAkSIyaM prItaM prati nijaM priyam / mayAsau jananIpAlyAdvAlyAduttAritaH sutaH // 46 // zAstrANi guruzukrAbhyAM zastrANi bhRgusUnunA / sAGgAnvedAnvasiSThena zikSito'yaM tavAtmajaH // 47 / / devaiH kRtavata iti zruto devavratAkhyayA / mayAyaM gaGgayA jAtaH khyAto gAGgeya ityapi // 48 // asau zAstradhanurvedavedajJo rAjadharmavit / gRhyatAmaSTamaH sUnurityuktvAntaradhatta sA / / 49 // 1. 'kuNDottha' ka, 'kumbhottha' kha. 2. SaDDirAdi' iti ka-kha-pustakayo sti. 3. 'ta' ga. 4. 'jalakaNAGkitA' ka. 5. 'AcacakSe' ga. 6. 'jananIpAlyAM bAlyAM' ka. Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1Adiparva-4sargaH] bAlabhAratam / gate dattAGgaje tatra kalatre toSaduHkhabhAk / abhU po dvitIyendumuci bhAnau yathA janaH / / 50 // ripukAlena bAlena saha sAhasinAmunA / virarAja tadA rAjA dineneva dinezvaraH // 11 // nyasya bhAraM bhuvastasya bhuje bhUmibhujAM vrH| viSNuH zeSa ivAzeSameSa cikrIDa kelibhiH // 12 // purA vazI vasurnAma cedipo mRgayAM gataH / vIrya mumoca girikAM smarannRtumatI priyAm // 13 // zyenaH patrapuTIbaddhametadreto nRpAjJayA / gRhItvA girikAhetorutpapAta vihaMgamaH // 14 // zyenenAnyena ruddhasya yoddhaM tasya palabhramAt / mukhataH patitA retaHpuTI sA yamunAmbuni // 55 // adrikAkhyA timIbhUtA padmabhUzApato'psarAH / tadetya dUrato retaH papau puTyAH paricyutam // 16 // timistrI sAnyadA dAzairjAlenAkRSya dAritA / taiH prApi tatra tahInabhavaM puMstrIzizudvayam // 17 // zApAnmuktAtha sA matsI devIbhUya divaM yayau / adarzi vasubhUpAya dAzaistanmithunaM tataH // 58 // nRpo'grahItsutaM yo'bhUnmatsyAho matsyadezaket / dAzendrAyArpayadbhAge matsyagandhAM sutAM punaH // 19 // nAmnAsau gandhakAlIti zrutA satyavatIti sA / kalayAmAsa kaMdarpojjIvanaM yauvanaM zanaiH // 6 // tIrthayAtrAcaro'nyedyuH kAlindyAH puline muniH / parAzarAbhidho'bhyAyAdbahubhirmunibhirvRtaH // 61 // nAvottArya RSInanyAnkhinne svapitari sthite / ekaM parAzaraM satyavatyuttArayituM tataH // 12 // 1. 'bhUyo' ga. 2. 'rAT' ka. Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 kAvyamAlA | ekA pravavRte nAvaM vAhayantI nadIjale / tAM tatrekSya smarArto'bhUnmunirbhAvyarthabhAvataH || 63 // ( yugmam ) stanastabakinI pANipadapallavinI muneH / veNisphuradalizreNI mohavallIva sAbhavat // 64 // tIrasthitA nirIkSante munipitrAdayaH prabho / AvayoH saGgamityukte vyaktamarthitayA tayA // 65 // vidhAya dhUmarIM dikSu munistAM nAvi so'bhajat / matsyagandhAmapi sRjanyojanotpalagandhikAm || 66 // ( yugmam ) sadyo'pyate sA kRSNaM vedavidyAyutaM sutam / yamunAdvIpaja tatvAjjAtadvaipAyanAbhidham // 67 // vipadi smaraNIyo'hamityuktvA jananImasau / kRtI bAlo'pi tatkAlaM tapase vipinaM yayau // 68 // jAtaputrApi kanyAbhUtprasAdaiH sA muneH punaH / acintyo hi prabhAvaH syAttapaH pAtrasya mantravat // 69 // putriNImapi tAM kanyAM so'nyedyuH zaMtanurnRpaH / nirUppa dAzavATeSu dAzarAjamayAcata // 70 // athoce dAzabhUpastaM dade tubhyamimAM tataH / yadi syAnnRpa jAto'syAM tanayastava rAjyabhAk // 71 // rAjApi rAjyadhaureyaM dhyAtvA devatrataM sutam / tasya vAkyamanAdRtya vyAvRtya svapuraM yayau // 72 // nRpaH sadarpakaMdarpazarairvidhuritastataH / smaransatyavatIM svAnte na nidrAmapi bhejivAn // 73 // tato mantrigirA matvA tadvRttaM taTinIjaniH / janakAya yayAce tAM kanyAM dhanyAzayaH svayam // 74 // athainaM yamunAkUlavAsI dAzezvaro'vadat / kathaM syAnmama dauhitro rAjA rAjyadhare tvayi // 75 // 1. 'zreNiH ka. 2. 'dAsa' ga. 3. 'asyAH' ga. Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1Adiparva-4sargaH] bAlabhAratam / seve nRpazriyaM naiva satyo'yaM samayo mama / iti satyavratenokte punardAzapati gau / / 76 // kathaMcitpitRbhaktyA tvaM bhavitA na priyaH zriyaH / kruddhAstu kena rudhyante gajA iva tavAGgajAH // 77 // tataH zAntanavaH smAha sAhasI dAzavAsavam / AjanmApi samAcarya brahmacarya mayA vratam // 78 // ityukte tena gaganAdgIrvANAH puSpavarSiNaH / aho bhISmapratijJo'yamiti bhISmamamuM jaguH / / 79 // tattAM dAzapatiprattAM sa nRpAya mudArpayat / bhISmaH pitrApyayaM svecchAhUtamRtyuvaraH kRtaH // 80 // udUDhayA tayA rAjA rarAja gunnnddhyaa| sadA hRdayavartinyA paGkajinyeva palvalaH // 81 // sevamAnaH sa tAM kSamApaH kramAtputrAvajIjanat / tapaHzriyaM zrayansAdhuryazodharmAvivojjvalau // 82 // AdyazcitrAGgado'nyastu vicitravIrya ityapi / sa gAGgeyena tAbhyAM ca rAjApyAsItrayItanuH // 83 // bhUpe rUpeNa sAphalyaM sRjatyanimiSIdRzAm / / prabhUccitrAGgado bhISmAbhiSikto ripubhISaNaH // 14 // yena niSThApitastIvaiH pratApai ripusaagrH| apAra iva saMsArastapobhAraistapasvinA // 5 // citrAGgado madotsekAdbhISmamantrAvamAnakRt / cakre citrAGgadAkhyena gandharveNa mahAraNam // 86 // nAma sAmyakrudhevAtha gandharveNa sa mAyayA / hato hiraNmayI tIre vIro varSatrayIyudhA // 87 // atha bhAgIrathIsUnuzcakre bhUcakrabhUSaNam / vicitravIryanAmAnaM zatruzAkhidvipaM nRpam // 8 // 1. 'kRtI' ga. 3. 'dAzapatiH' ga. 3. 'hiraNmatI' ka. Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| AjJA yasya mahIbhartuH kIrtizca spardhayA mithaH / Aruroha zirodezamazeSapRthivIbhRtAm // 89 // tato vicitravIryAya tisraH satyavrato'harat / ambAmbAlAmbikA bAlAH kAzirAjasvayaMvarAt // 9 // atha dhanvAni dhunvAnA lolAH kolAhaloddharAH / svayaMvaranRpA vabruH pradhanAya dhunIjanim // 91 // nakSatrANIva tIvrAMzubhittvA kSatrANi sindhujH| rAjAnamiva rAjAnaM zAlvaM kopI lulopa saH // 92 // ityAdityAyamAnaujA rathI tripathagAtmajaH / avadhUya badhUlubdhAnAjagAma khavezmani // 93 // citte cittezvaraH zAlvo mAM pIDayati zalyavat / ambAbhidhA vadantIdaM praiSi zaMtanusUnunA // 94 // dve kanye tadasau dhanye madavAnudavAhayat / vicitrorvIbhRtA cittabhuvA prItiratI iva // 9 // prANadyUte paNIbhUtA hAritA bhavatI mayA / aGgIkaromi naiva tvAM jetAraM bhaja bhAmini // 96 // . itthamambApi zAlvena nyakRtA dhikRtaashyaa| punadhunIsutaM prApa svasRsApatnyakAzyA // 97 // (yugmam) AsaktApi kuraGgAkSI zaGkanIyA vicakSaNaiH / anyAsaktA na vaktavyA bhISmeNeti nyakAri sA // 98 // nAgratazca na pazcAcca saMdigdhA dagdhadhIragAt / tadAmbA caTikAcaJcucariSNubaMdaropamAm // 99 // daivAdubhayato bhraSTA kaSTAdgatvA vanaM munIn / taM nivedya svavRttAntaM pravrajyAM yAcate sma sA // 10 // hotravAhananAmAtra tasyA mAtAmahaH sthitH| rAjarSistatkathAM zrutvA tAM jagAda viSAdabhAk // 101 // 1. candramiva. 2. 'badaropamA' ga. Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 37 1Adiparva-4sargaH] bAlabhAratam / pazurAma mahendrAdrau putri tvaM zaraNaM zraya / ziSyastasya girA sa tvAM gAGgeyaH svIkariSyati // 102 // tasminnidaM vadatyeva rAmaziSyo'kRtavraNaH / tatra svecchAgato jJAtakanyAvRtto'bravIditi // 103 // etattapovanaM prAtaH vayaM rAmaH sameSyati / ityukte tena rAmotkA kanyA tasthau tathaiva sA // 104 // vayaM prAtaH samAyAtamatha taM munipUjitam / nRpAtmajA kRpArAmaM sA rAmaM zaraNaM yayau // 105 // zrutvAtha tatkathAM rAmo rAmAM tAmidamabravIt / ziSyo bhISmaH zubhena tvAM nirAkartA girA mama // 106 // tvatkAmasiddhaye yAmaH kauravaM kSetramityasau / gaditvA tAM samAdAya kurukSetrAya celivAn // 107 // prApto guruH kurukSetraM rAmo bhISmeNa pUjitaH / jalpannambAvivAhArthaM nirAkAri girAM bharaiH // 108 // rAmo rathamathArUDhaH krodhanaH prdhnecchyaa| gururapyAtatAyIti saMnaddhaH sindhubhUrapi // 109 // kSatrAntakena rAmeNa samaraM putra mA kRthaaH| ityevaM gaGgayApyukto bhISmo naujjhadbhiyAyudham // 110 // kSobhayantau bhiyA lokaM lobhayantau ca nAradam / zobhayantau divaM bANaiyuyudhAte krudhAtha tau // 11 // jAhavyA vasubhirviprAkArai rAmAstramUrchitaH / AzvAsito dhRtotsAhazcakre bhISmo muhurmudham // 112 // yuddhaM kRtvAdbhutaM kruddhau trayoviMzativAsarAn / tau brahmAstragrahodanau vAritau cAturaiH suraiH // 113 // rAme'pi niSphalIbhUte parAbhUteti kanyakA / dhunIsUnuvadhadhyAnAttapastaptuM vanaM yayau // 114 // 1. 'uditvA' ka. 2. 'dhRtotsAhau' kha. Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 kAvyamAlA / iyamAsAdya kAlindImindIvaravilocanA | tepe dvAdaza varSANi sAmarSA dustaraM tapaH // 119 // janmAntare tvadiccheyaM phalatAditi bhASiNi / puro bhUtvA tirobhUte bhUteze sAgnimAvizat // 116 // prAkputrI saiva putro'stu taveti varade hare / sAputrArthIgratapaso drupadasya sutAbhavat // 117 // pitrA putro'yamityeSA khyApitA naraveSabhAk / hiraNyavarmaNaH putrIM dazArNendorvyavAhayat // 118 // matvA kAlena tatkUTaM vigraho dazArNape / pitrorduHkhitayorApa sAraNyaM maraNecchayA // 119 // klizyantyai martumetasyai vigrahopazamAvadhi / sthUNastadaTavIyakSaH svaM puMstvaM dayayA dadau // 120 // gatvAtha jJApayAmAsa tadvRttaM pitarAvasau / tato hiraNyavarmApi yayau saMhRtya vigraham // 121 // strIcidaM tu svayaM tasyA vibhratprAsAdagarbhagaH / zrIde'pyabhyAgate nAbhyutthAnaM sthUgo hiyAkairot // 122 // tvaM strI sAstu pumAneva yAvajjIvaM dhanAdhipaH / tatsvarUrpaMrijJAtakopottApaH zazApa tam // 123 // ityAdAtuM na yakSo'bhUtkSamaH puMstvaM taiyArpitam / zikhaNDyAkhyo'bhavadbhISmabhide sA draupadistataH // 124 // itazcAricchidAbhISme bhISme grISmArka tejasi / priyAbhyAM samamakrIDadvicitranRpatiH sukham // 125 // atistrIsaGgato rAjA pIDito rAjayakSmaNA / draSTuM rambhAdirambhoruriva kAmI divaM yayau // 126 // 1. 'strIveSaM' ga. 2. 'tasya' ga. 3. 'vyadhAt' ka kha 4. 'sA tu' ga. 5. 'tasya rUpa' ga. 6. 'parijJAna' ka; 'pratijJAta' kha. 7. ' tathA ' ga. 8. drupadApatyam. 9. 'bhImArka' ga. Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 Adiparva - 4 sargaH ] bAlabhAratam / sacivaiH satyavatyA ca bodhito'tha dhunIsutaH / pratijJAbhaGgabhIrbheje na bhuvaM na ca subhruvam // 127 // bandhUnAM vA dvijAnAM vA vIryAduddhiyate kulam / iti zrutigirA bhISmaH satyavatyA nyavedayat // 128 // dvijaM nijasutaM vyAsaM tatra nizcitya karmaNi / satI yadA hRdA dadhyau sa tadaivAbhavatpuraH // 129 // sa mAturAturairvAkyairapi bhISmasya bhASitaiH / zIlamAdhuryadhuryo'pi tatkarma pratipannavAn // 130 // rAjJI vicitravIryasya bhejivAnambikAmatha | eSa duvaiSabhAkzUka saMkocitavilocanAm // 131 // andhaH suto'syA bhAvIti jalpanmAtRgirA punaH / vyAso'mbAlAM dvitIyAM strIM zUkapANDumathAbhajat // 132 // asyAH pANDuH suto bhAvItyAkhyanmAtuH puro muniH / tato'ndhaM dhRtarASTrAkhyaM suSuve sutamambikA // 133 // ambAlApyaGgajaM pANDupiNDaM pANDumajIjanat / ambikAbhAvabhogArthaM punarmAtrArthito muniH // 134 // so'mbikAzUka saMdiSTAM hRSTAM zUdrImathAbhyagAt / sApyasUtaM sutaM dharmaviduraM vidurAbhidham // 135 // aNImANDavyazApena dharmo'yaM zUdratAM zritaH / viduro dharmaviddhImAnbhAvItyuktvAgamanmuniH // 136 // dhRtarASTro dhiyAM dhAma nAgAyutabalo'jani / samastazAstrasaMdohacchiduro viduro'pyabhUt // 137 // punadveSiyazombhodhizoSakumbhodbhavo'bhavat / 39 ilAvilAsinIjAniH pANDuruddaNDacaNDimA // 138 // yazaH sudhAkaro yasya vacasAM kasya gore / brahmaNo'pi nizA yena nUnaM jyotsnI bhaviSyati // 139 // 1. 'biduraH ' ga. 2. ' gocaraH' ka. Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| udUDhA dhRtarASTreNa gAndhArI subalAGgajA / ugrArAdhanalabdhograzataputravarA varA // 140 // viSNoH pitAmahaH zUraH pitRSvastreyabandhave / prAkputrI kuntibhojAya dharmaputrImadAtpRthAm // 141 // bhojyAdibhaktituSTena tasyai durvAsasAnyadA / mantro dade mudAhUtadevasaMparkaputradaH // 142 // athAhUya raviM mantrapratyayAya kumArikA / nandanaM tatprasAdenAsUta kanyaiva cAbhavat // 143 // bAlaM sahotthatADaGkavajrasaMnAhamakSipat / sA taM bandhutiyA peTonyastamAzu nadIjale // 144 // caritramaSaDakSINamityasau bibhratI zubham / kanyA pANDunarendreNa paryaNAyi svayaMvare // 145 // (paJcabhiH kulakam) parAM paryaNayanmAdrImadrIza iva menakAm / pANDubhUpaH sphuradrUpaH saMpadA vizvavizrutAm // 146 // dyutiM dadhAra dhArAbhyAmivAsibhUmivAsavaH / tAbhyAM lakSmInaTInityanRtyaraGgeNa raGgitaH // 147 // viduro devakakSmApasutAM pArazavIM zrutAm / pariNIya parapremA suSuve zatazaH sutAn // 148 // ekadAnekadAvAgnipratApaH pANDubhUpatiH / AkheTakavidhAnAya subhaTAnsamanInahat // 149 // vAtAbhayAnalIleSu nIleSu yayuSu sthitAH / nIlIcIradharA vatrurdharAdhIzaM dhanurdharAH // 150 // pAparddhivardhitotsAhAzcelurmecakarociSaH / azubhadhyAnasaMjAtapAtakairiva veSTitAH // 151 // 1. 'sUraH pitRSvasrIya' ka. 2. 'peTI' ka. 3. azveSu. Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1Adiparva-4sargaH] bAlabhAratam / teSAM heSAM vizeSeNa hayAnAmupakarNayan / / abhUdvanAvanIjIvakulaM sakalamAkulam // 152 // ke'pi trastA bhayagrastAH kruddhA yuddhAzca kecana / vanecarA harINAM tu na bhiyo na ruSo'bhavan // 153 // vibhinnayugyavAhena varAheNa sahAparaH / pAtadUragaladbhallo nayayuddhaM radairvyadhAt // 154 // mukhe pravizya siMhasya prANatyAgena kazcana / gRhanprANAMzca kIrtiM ca lAbhavyavahRti vyadhAt // 155 // siMhaM krodhitamAyAntaM kazcidoSThapuTIdhRtam / zuddhamUrdhvazarIreNa cakre khaNDadvayaM rayAt // 156 // vaJcayanpaJcavakrasya vakramanyo mahAbalaH / prauDhapRSThaM samArUDho gaurIkRtaguNo'bhavat // 157 // saha siMhena saMgrAmaM kurvanko'pi mahAbhaTaH / madhyaM pasparza tasyaiva saMkalpAnijasubhravaH // 18 // kalayA kalayAmAsa madhye vadhyaM hariM paraH / muSTyA tathA yathAyAvaniSpanna iva so'bhavat // 159 // capeTApATanakrUra dUraM zUraH paro harim / / caNDadordaNDaghAtena cUrNitAkSamalUluThat // 160 // nRsiMheSu tathA siMhasaMghAtaparighAtiSu / / zaGke svasiMharakSAyai kailAsaM zailajA yayau // 161 // tadAbhavaTThalAbhogabhayabhaGguracetasAm / / nazyatAM saha sAraGgairmRgendrANAM mRgendratA // 162 // Azcarya tatra zArdUlavikrIDitamaho mahat / senAbhiryadidaM bANastragdharAbhiradhaH kRtam // 163 // candrapAtAlacaNDISu bIjaM nikSipya rakSitam / mRgakolamRgendrANAM dhAtrA tatra kSayakSaNe // 164 // 1. 'dveSAM' ga. 2. 'abhavat' ka. - Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| ratnaiH kumbhiziroyuktamuktairupari doSmatAm / puSpavRSTirabhUtkhagotkSiptasiMhodaracyutaiH // 165 // bUtkAraizca mRgendrANAM huMkAraizca bhujAbhRtAm / zaGke bhayaM bhayasyApi tatra pravizato'bhavat // 166 // vIrabhAranama mIbhugnazeSagrahAkulaH / tadA pAtAlaloko'pi dhanurdhara ivAbabhau // 167 // kumbhikumbhamaNInuptvA siMhaiH kRSirakAri yA / asilAvairbhaTA bhUri jagRhustadyazaHphalam // 168 // kampitaH zaGkayA zaGke so'pi pAtAlasUkaraH / tatra vyatikare dhAtrI cakampe kathamanyathA // 169 // mRgendraghAtinAM mUrdhni nipetuH puSpavRSTayaH / trasyanmRgadhRtau khidyamAnendusvedabinduvat // 170 // iti nirjitya garnanto niryayuste bhujAbhRtaH / samadA medinInAthaM modayanto mithaH stavaiH // 171 // mRgo jIvannapi mRgaH siMhaH siMho mRto'pi san / nAsanno'pi sa tasya syAtparAsovirate raNe // 172 // iti kautukakelIbhirvitIrNavyasano nRpaH / nAbhavattadinaM yatra na pApardhividhiM vyadhAt // 173 // anyadA kiMdamo nAma vane strI ramayanmuniH / hIvazAnmRgarUpasthaH pANDunA pIDitaH zaraiH // 174. // mRtyuste strIrasAdevaM dattena muninaamunaa| dRSTapApena zApena kSmApastApamavApa saH // 175 // priyAdvayAnvito bhISme bhAraM nyasya tato nRpH| anuzAyI vanaM prApa himAdrergandhamAdanam // 176 // tatra saMtoSapIpUSasiktasvAntastapazcaran / so'sthAnmaharSisAhAyyaiH zatazRGgAhvaye girau // 177 // 1. 'bhukti' kha. 2. 'bhUmi' ka-ga. 3. 'zatazRGgamunIndrasya sAhAyyAttatra tasthivAn' ka. Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1Adiparva-4sargaH] bAlabhAratam / kuntI pANDUparodhena durvAsodattamantrataH / nirmalA dharmamAhUya tatrAsUta sutaM satI // 178 // dharmo'yaM mUrtimAnbhAvI nRpo nAmnA yudhiSThiraH / ityavocattadA tasmiJjAte'mbarasarasvatI // 179 // IdRGgizamya tajjanma gAndhArI vidhuradhvaniH / garbhAdapAtayaddhAtairapUrNA putrapezikAm // 180 // vyAsAdezAttato rAjJI sutAmekAM zataM sutAn / sUkSmAnpezIpathagbhUtAnghRtakumbheSvajIvayat // 181 // itaH kuntyA punarmantrasaMhUtAnmarutastataH / bhImaH sahajabhImazrIrajAyata gajAyataH // 182 // bhrAtRbhakto balI zUro dUrameSa bhaviSyati / ityasmiJjAtamAtre'pi cacAra vyomabhAratI // 183 // so'nyadA vyAghrabhItAyAH kroDAnmAtuH papAta ca / cUrNIcakAra ca zilAM khyAto bhImAkhyayA tataH // 184 // jAto'yaM tanayo yasminnahni vaihrimahA mahAn / tasminnanani pUrNAGgo gAndhAryAH prathamo'GgajaH // 185 // samyaGmatrasamAhUtAtpurahUtAdatho pRthA / tIvrapANDutapastuSTAdasUta sutamarjunam // 186 // bAlasyAsya mukhaM vIkSya nijavallabhavibhramAt / prApustadA divastArAH puSpavRSTicchalAdilAm // 187 // tejasA tasya bAlasya jitA iva divaukasaH / tadAjagmurmahendrAdyAH paritaH sphuritotsavAH // 188 // jayI nayI balI bAlo ripujembAlabhAskaraH / bhaviSyatyayamityAsIttadA gaganabhAratI // 189 // 1. 'satI sutam' kha. 2. 'saMjAte'mbarabhAratI' ga. 3. 'samudbhUtAn' ga. 4. pAvakatejAH . 5. paGka. Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| spardhayA vardhayitvAmuM pramadodbhAsurAH surAH / sadyo'pi divamutpetuH pAtotpAtitaDittvarAH // 190 // mAdrI cAhUya nAsatyau pRthAprathitamantrataH / nakulaM sahadevaM ca suSuve vizrutau sutau // 191 // dviSadyamau yamau sattvopetAvetAvatiyutI / bhaviSyataH sutau satyaM tadAbhUditi divyagIH // 192 // sphuritA mUrtimanto'mI khelanto gandhamAdane / paJcAgnaya iva vyaktAstapaseva tapakhinAm // 193 // athaikadA madAviSTo vasante pANDupArthivaH / upAMzu komayanmAdrI prApa zApaphalaM muneH // 194 / / priyamanvaimyahaM tvaM tu paJcaitAnpAlayAtmajAn / ityuktikalitAM kuntI tato mAdrItyabhASata // 195 // atRpta iva kAmAnAM manmukhe nihitekSaNaH / priyaH prApto divaM tanmAM vinA tasya kutaH sukham // 196 // prANezamanuyAsyAmi tadahaM virahAsahA / pAlanIyAvimau kiMtu sutau svasutavattvayA // 197 // ityuktvA sAvizanmAdrI paralokaspRzi priye / vahni jagatrayInetre ravAviva javAchaviH // 198 / / te' tataH zatazRGgAdritApasAstvApadAM padam / trayodaze'hni bhISmAgre ninyuH kuntIM sutAnvitAm // 199 / / vijJAtapANDuvRttAntaH pravRttAntaH zucAturaH / bhISmo janaiH sahAkrandazabdAdvaitamavartayat // 20 // dRmbhiraucchalAdAdau cakSuSyAya jalaM dadau / tasmai spazaiMkayogyAya kuTumbasya karaistataH // 201 / / prathite pretakArye'tha tasya satyavatI tadA / savedhUkA tapo bheje vyAsokterduHkhamAgatA // 202 // 1. 'zatazRGgataporAzestApasAstApazAlinIm' ka. 2. 'ca' ka-kha. 3. 'vyAsokte duHkhamAgame ga. Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1Adiparva-4sargaH] bAlabhAratam / andhasya dhRtarASTrasya putrAnpANDoma'tasya ca / zataM ca paJca cAbhedAbhunIsUnuravIvRdhat // 203 // prAktapastapyamAnasya taporAzeH zaradvataH / jAnapadyapsarodarzAdvIryamastraM ca vicyutam // 204 // gato'nyato munau tatra prApa zaMtanupArthivaH / puMstrIzizU zaradvedhAbhUtatadvIryasaMbhavau // 205 // kRpaH kRpIti tau khyAto kRpayA vardhitAviva / dhanurvidyAM kRpo'zikSi nityametya zaradvatA // 206 // cApavidyAvidagdhasya kRpasyeti dhunIsutaH / abhyAsAya sutAnetAnarpayAmAsa duHsahAn // 207 / / (caturbhiH kAlApakam) AsphAlayanmiyo maulau vRkSArUDhAnapAtayat / pAde dhRtvA mudAkarSagImaH krIDAsu kauravAn // 208 // gaGgAtIre'nyadA krIDAgRhaM taiH kauravaiH kRtam / hantuM chalavazAbhImamatibhImavirodhataH // 209 // bhImo bhojye viSaM dattaM taiH zaMbhuriva jIrNavAn / suptaH kSipto latAbaddhaH sindhostalpAdivotthitaH / 210 // suptaH pramANakoTyAkhye bhAgIrathyAstaTe punaH / / kurusArathinA sabhairadazyata vRkodaraH // 211 // ' pratibuddhastataH kruddhaH sarpAndAdakodaraH / krIDayApIDayaccaNDasAraH sArathimapyahan // 212 // iti hantumazakye'smiJchalAdapi balAdapi / antaHskhalitazalyAbhe lebhe duHkhaM suyodhanaH // 213 // itthaM parasparAmarSAdutkarSeNa vitenire / zastrAbhyAsaM kRpAbhyAse vIrAH paJca zataM ca te // 214 // 1. 'sutAn' ka. 2. 'gaGgAtaTe' ka-kha. Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyamAlA / bharadvAjamune/jaM ghRtAcIdarzanacyutam / droNAntanidadhe droNastena sUnuH purAbhavat // 215 // avaidayaM svayaM vedavedAGgAni pituH paThan / zivaprattaM bharadvAjAdatraM cAzeSamagrahIt // 216 // kRpI kRpasvasAraM sa vyuvAha tadihAbhavat / uccaiHzravA iva nadannazvatthAmeti nandanaH // 217 // bhAradvAjo'tha vittArthI sa bhArgavamamArgayat / niHsvenAssai dhanurvedaH sarahasyo'munA dade // 218 // drupadanyatenAtha nagare nAgasAhvaye / vitanvatA mahastena sahastenAzritaH kRpaH // 219 // avijJAtaH kRpeNAsau kumArebhyo'ntarAntarA / nityaM dadau dhanurvidyAmanavadyAM vidAMvaraH / / 220 // kUpe'nyadA kumArANAM krIDatAM kandukalyutaH / aiSIkairanvanukSepaviddhairAkarSi tena saH // 221 // kalAmiti parijJAya droNAya taiTinIsutaH / tanayAnarpayAmAsa dhanurabhyAsahetave // 222 // (aSTabhiH kulakam) nadyAM yaH prApi sUtena rAdhayA pAlito mudA / kuntIsUnuH sa kAnInaH karNo'bhyAsamiha vyadhAt // 223 // abhyAsyadiha vaizyAbhUyuyutsudhRtarASTrajaH / bhUrayo'nye'pi bhUpAlAzcakrurvaidezikAH zramam // 224 // ekasteSu babhau karNo nakSatreSviva candramAH / api tasmAdazobhiSTa dIptyA ravirivArjunaH // 225 // cintayankavalaM dhvAnte'pyabhyAsAdvakragaM naraH / abhyasyannaktamapyAsIcchabdavedhI gurupriyaH // 226 / / 1. 'Agneyam' ka. 2. 'apakRtena' kha. 3. 'suhRttvena' ga. sahastena sAgninA. 4. 'taTinIjaniH' ka. 5. 'kuntIsutaH' ka. - Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1Adiparva-5sargaH] bAlabhAratam / arjunaM ca svaputraM ca khavidyAbhAradhAraNe / vAmadakSiNadhaureyau mene'sau manasA guruH // 227 // bhImo'bhavadgadAyuddhe dhuryo duryodhanastathA / kRpANe nakulo'zveSu sahadevayudhiSThirau // 228 // AgacchadekadA droNamekalavyo niSAdarAT / astrAbhyAsamatirdAsa ityanena nyaSedhi ca // 229 // vyAvRtto'tha guruM kRtvA mRnmayaM cinmayAzayaH / cApAbhyAsaM cakArAsau jAtazca dhuri dhanvinAm // 230 // droNaziSyagaNo'nyeArabhyAsAya vanaM gataH / zvAnaM svAnavidIrNAsyakSiptasapteSumaikSata // 231 // kasyedaM lAghavamiti dhyAtvA tatpadamArgagAH / ekalavyaM vyalokanta te'bhyasyantamiSuvrajaiH // 232 / / kastvamityeSa taiH pRSTo nijagAda niSAdarAT / hiraNyadhanvA tAto me droNo dhanuSi me guruH // 233 // droNo'tha jJAtatadvRttaH sa mA bhUdadhiko'rjunAt / iti tadakSiNAGguSThaM gurudakSiNayAgrahIt // 234 // lakSIkRte tarusthAyibhAsapakSigale'nyadA / dRSTimuSTilayAtpArthaH sarvebhyo'dhikatAM gataH // 215 // snAnaM gAGgajale gururviracannanyedyuranigraho- . ___ dagnaM grAhamaho zaraiH kSitavate prItaH pRthAsUnave / / vIraH ko'pi dhanurdharo na bhavataH kalpo'sti jalpannidaM . zastraM brahmazirobhidhAnamasamadveSiprayojyaM dadau // 236 // iti zrIjinadattasUriziSyazrImadamaracandrasUriviracite zrIbAlabhAratanAmni mahAkAvye vIrAGke AdiparvaNi pANDavakauravasaMbhavo nAma caturthaH sargaH / paJcamaH srgH| pArAzaro munipatiH sa mude hRdAyaM lakSmacchalena kalayanharazekharo'pi / 1. 'api ka. Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| . tadravyamAnajagadiSTapurANavANI garbhAdraladbhiramRtairamRtAMzurAsIt // 1 // vistArazAlini kumArakulazramekSA__ hetoH kRtI vidurdrshitbhuumibhaage| bhISmo'nyadA gurugirA nagarasya bAhye prApaJcayatkimapi maJcakacakravAlam // 2 // bhISmAdikeSu dhRtarASTrapurogameSu : bhUpeSu bhUriSu vibhUSitamaJcakeSu / raGga pravizya gururujjvalaveSadhArI / putrAnvito balividhiM vidhivavyadhatta // 3 // nAnAvidhapraharaNagrahaNapravINA vINAmRdaGgapaTahAdiSu vAditeSu / pAdAGgulisthitanatonnatalokadRSTA hRSTAstato'GkamavizanvazinaH kumArAH // 4 // AjJAM gurorguNaguroradhigamya vIrA dharmAGgajaprabhRtayo'tha pRthuprabhAvAH / tatrAstravistRtikalAtanulAghavAni bhUjAnimaNDalamude kalayAMbabhUvuH // 5 // udyadgadau kRtamadau tadanu pravIrau __vanyadvipAviva vikakharacaNDazuNDau / vikSobhitAkhilasabhI ramasena bhIma___ duryodhanau nijamadarzayatAM virodham // 6 // durvAravairaghanayoranayoridAnI kSobheNa mA bhavatu bhedabhayaM sabhAyAH / antastayorgurugireti niroddhumazva sthAmnA sthitaM girivareNa garIyaseva // 7 // 1. 'gadyamAna' ga. 2. 'sthiti' ga. Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 Adiparva - 5 sargaH ] bAlabhAratam / droNAjJayAtha viditAM mudito'stravidyAM vidyotamAnavinayastanayaH pRthAyAH / bhUpeSu vismayarasaprasareNa citrarUpeSvadIdRzadanIdRzavikramazrIH // 8 // dhIrairguNadhvanibhirarjuna kArmukasya trastastadA dinapaterdhruvamaSTamo'zvaH / tanmuktamArgaNagaNaprabhavairadAyi bhrAntistadaiva divi gandhavahairgrahebhyaH // 9 // AsIttadArjunadhanurguNamuktavANa pakSodbhavo nabhasi ko'pi bhRzaM sa vAyuH / unmUlitArikulamAnamahIruheNa yenAghaTi kSitibhRtAmapi maulikampaH // 10 // AsIdgururgiririvANurivAtisUkSmo dRzyastaDillava iva drutamapyadRzyaH / so'bhyutpapAta patagendra ivAntarikSaM sArasvataugha iva bhUmitalaM viveza // 11 // nIraM yazo nijamiva svamiva pratApa magniM svakIyamiva gauravamadrijAlam / tanvanniti kSitipabhUrvibhavadvibhAvo divyAstradarzanarasaH sa tadA mude'bhUt // 12 // sarvAstrakauzalakalAkalite'tha tasmi nnitthaM sthite bhujabhujiSyabhujaMgarAje / lokastadAnanavilokarasastadAbhU dvaddhazcamatkRtiguNairiva nizcalAGgaH // 13 // dAsIkRtakSayapayodhitaraGgabhaGgaH kiMkAritAdvibhara bhairavavajrapAtaH / 1. 'munita: ' ga. 2. sarasvatIpravAha:. 7 49 Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 kAvyamAlA | raGgAdbahirbahu babhUva kuto'pi doSNorAsphAlanadhvaniratha dhvanitAntarikSaH // 14 // mattadvipendra iva sAndramadaH purastAdvedhAvaghaTTitapurojanadattavartmA / raGge'vizatsahajakAJcanakarNikAvA karNastataH kavacavattvacameva bibhrat // 19 // ko'yaM mahAbhaTa iti kSitipaira zeSairAlokyamAnavadanaH sadanaM madasya / droNaM kRrSaM ca sapadi praNipatya pArtha - spardhI vyadhatta sakalAstrakalAH kilAsau // 16 // ityarjunapratibhaTAya bhaTAya tasmai campAM dadau kurupatiH kRtasauhRdAya / atrAntare ca nRpasArathirAjagAma karNo namAma tamataH pitRgauraveNa // 17 // dattA tvayA kimiva sUtasutAya campA laimpAkapAkaripusUnuriti bruvANaH / bhImena sAkamatha cApamavApya karNa duryodhanAvapi dhanurdadhatuH krudhArtau // 18 // yAvatkulakSayakaraM kalayanti nAGke zaGkAkule sakalarAjakule kaliM te / teSAM pratApadahanairiva taptamUrti stAvatpapAta tapano'pyaparAmburAzau // 19 // agrasphurannijabalaprabalapratApa zrIbhistadastatamaso navadIpikAbhiH / te kaurava gRhamagurmadagauravADhyA ste pANDavAH kalitavikramatANDavAzca // 20 // 1. 'vighaTTita' ga. 2. lampAko lampaTa iti ga- pustaka TippaNI. Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 1Adiparva-5sargaH] bAlabhAratam / matvA spRhAmatha gurorgurudakSiNAyAM jitvA niyantritamadurdupadaM kumArAH / taM cAha sAhasarasena hasanvirodhaM muktvA kRpIpatiravAptakRpaH purastAt // /// // prAgbAlakelisuhRdA pratipannamardhe labdhasya rAjyavibhavasya kila tvayA me / AsAdya taM drupada yanmadato nyakArSI roSeNa mo tadidamadya phalaM tavAbhUt / / mitraM mamAsi pitRmitrasuto'si tasmA duktaM svameva paripAlaya bhUmipAla / uktveti rAjyaviSayArdhamapi pradAya praiSIdgurudrapadamAdRtaguptavairam // 23 // (tribhirvizeSakam) tasmiJjaye pRSatapArthivanandanasya _ vizvAdhiko harisutau satataM vicintya / dharmAGgajaM janitapaurajanAnurAgaM mattvA ca kauravapatiH pitaraM jagAda // 24 // tAta va tAvakakulasya kathApi pArthA yenAnuraJjitajanAzca jaiyojjvalAzca / etAnvivAsaya nivAsaya tatra dUre __ zrIvAraNAvatapure chalajaH kuto'pi // 25 // zrutveti sUnuvacanAni yudhiSThirAya tAM vAraNAvatapurImadita prasAdAt / eSA kSitau surapurIva surairivaiSA - lokairvRteti kathayannatha sarvathAndhaH // 26 // bhAvaM vidanbhRzamamuSya mahAsahAyaM mattvA tadaGgajagaNaM sahanadviSantam / 1. bhImArjunau. 2. 'jayolbaNA:' ka. 3. 'vinAzaya' iti ka-pustake TippaNIbhUtaH pAThaH. Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 kAvyamAlA / natvA nRpaH kRpakRpIpatibhISmamukhyAzrI vAraNAvatapurAya tataH pratasthe // 27 // paurAnvisRjya sakalAnsa kalAbhirAmaH zikSApradAnaviduraM viduraM ca natvA / kuntIyutaH saha sahodaramaNDalena tatpattanaM viditaharSapadaM prapede // 28 // tannAgasAhvayamabhUdapabhUti tasmiM stadvAraNAvatapuraM tvatibhUti yAte / yanmuJcate dinakaraH kila tatra rAtri dIvyati vibhurdivaso hi tatra // 29 // 9 kUTAzayena sacivena purocanena prAkpreSitena ripubhirdhRtarASTraputraiH / nirmArpitaM jatugRhaM dahanaikayogyaM nItazchalena dazame'hni pRthAtanUjaH // 30 // tanmuJjasarjarasayAvakavaMzakAza sarpiHzaNaprabhRtibhirdraviNaiH praklRptam / Agneyametaditi sa vibhAvya gandhai dharmAGgabhUridamabhASata bhImamukhyAn // 31 // zaGkayaM sadA hutavahAcca viSAcca dikSu yuSmAkamastyavidito na ca ko'pi panthAH / zikSAmimAmadita me vidurastadAnI mAgacchataH pathi vacobhiramUDhagUDhaiH // 32 // zikSeyamaya viditA sadane'tra netramArga gate hutavahadveviNaikaklRpte / manye purocanamamuM ca suyodhanArthe vizvAsaghAtinamiti prathitaprapaJcam // 33 // 1. 'presteina' kha. 2. 'draviNAvaklRpte' ga. Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 Adiparva - 5 sargaH ] bAlabhAratam / vizvastavadbhRzamihaiva gRhe suraGgAM nirmAya nAzakRtaye satataM vasAmaH / dAhakSaNe khalu mRtA iti vaJcayitvA duryodhanaM ca sacivaM ca sukhaM carAmaH // 34 // evaM prakAzya nRpamatra vasantametya ko'pyAha guptakhanako viduraprayuktaH / varSoSitAnnizi zaThaH sacivo'tra kRSNapakSe sa dhakSyahi batAti caturdaze vA // 39 // yatphAlgunASTamadine purametadeta tsvAminbhavAMstadavadhArayatAM dinaM tat / mitraM svameva khanakaM viduraH suraGgAM nirmAtumAturatayA khalu mAM nyayuGkta // 36 // mattveti rAjJi sahasA rahasi prapanne tena vyadhAyi khanakena gRhe suraGgA / taddAhakarmaNi zaThaH sa purocano'pi cakre mati jatugRhAgragRhAdhivAsI // 37 // paJcAGgajAmazanadAnamiSAnniSAdI matrAdhivAsya sumatirnRpatirnizIthe // bhImena mantribhavane ce vimocya vahi kuntyA yutorDetha vivareNa yayau sabandhuH // 38 // dhUmairmuhurmalinayaJjagadantarAlaM duryodhanasya viditairiva duryazobhiH / sAkaM zaThena sacivena purocanena dUrAdatho jatugRhaM dahano dadAha // 39 // diSTyA yayau sa jagadeka suhRtpRthAbhUH laSTo mayAdhamatamazca purocano'pi / 1. ga - pustake sarvatra 'suruGgA' iti dRzyate. 2. 'atha' ka. 3. 'api' ka. 13 Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| ityaTTahAsamiva yaM gRhavaMzadAhai rvahizcakAra militastata eva lokaH // 40 // dhiktvAM mukhaM makhabhujAM dhigapi dvijAstvA marcanti dhikca zucitAM tava yena dagdhaH / daityAvatAradhRtarASTrasutapriyArtha devadvijapriyatamazca zucizva rAjA // 4 1 // ityAtmanaH kila kalaGkamalIkameva yacchantamucchalitazokamatIva lokam / kAntyA haMsanniva zikhI pathi gacchatastA nAlokatAmbaranikhAtazikhAtaraGgaH // 42 // (yugmam) saubhAgyabhAgyazucitAdiguNairna keSAM netrapriyAH samabhavanmuvi pANDavAste / tadAhanizcayavazAditi nAgarANAM netrairamoci jalamagnizamAya manye // 43 // hA dharma karmapara hA nijabAndhavaika prAkAra hA kalazayonikukadhurya / hA rUpasaMbhramanidhI va gatA bhavanto lokAravairiti nizApyasukhAdvililye // 44 // duryodhanasya suhRdeSa yudhiSThirAdi vyApAdane vyavasito'yamiti krudhArtaH / prAtaH pradagdhavapuSo'pi purocanasya lokaH kapAlamapiSadRDhapAdaghAtaiH // 45 // tAM vIkSya paJcatanayAM ca puro niSAdI cakranda mAtRyutavIradhiyaiva lokaH / taccAbhicAritarajaHprasaraiH suraGgA dvAraM cakAra khanakaH sa lasannalakSyam // 46 // Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 Adiparva - 5 sargaH ] bAlabhAratam / AsIttavepsitamagurdivi pANDuputrA - stvaddIpitAgnijatumandirakaMdarasthAH / rAjyaM ciraM kuru purIpuruSaprayuktAM zrutvA kathAmiti ruroda bhRzaM nRpo'ndhaH // 47 // mantrajJabhUpatanubhUvidurAdivarja loke'khile'pi khalu nirbharajAtazoke / sarvairdhvadehika vidhAnavidhInamISA meSa svayaM kSitidhavo racayAMcakAra // 48 // te'pyagnidagdhasadanAddizi dakSiNasyAM kuntIsutA yayuraharnizamapramattAH / gaGgAM kadAcana vilaGghaya nidAghakAle sAyaM sthitA gahanasIni vaTasya mUle // 49 // bhImo'tha sArasaravAnupasRtya tUrNa tRSNArtabandhukRtaye hRdasImni yAtaH / pItvA payaH snapanamapyayamAracayya dhIraH puTIracitanIrabharaH sametaH // 10 // bAlapravAlazayanIyavilAsayogyA nbandhUnvilokya jananIM ca bhuvi prasuptAm / dhigdurvidhervilasitAni balaM ca dhane dhyAyannidaM hRdi ruroda vRkodaro'sau // 51 // dRSTvA ca tAniha vane kSudhito nyayuGka hantuM hiDambapalabhugbhaginIM hiDambAm / tasyAM punaH svavazatAjuSi sa prakupya nbhImena hanta nihato hariNeva dantI // 12 // kAmArtidInavacanAmatha tAM hiDambAM mAturnRpasya ca girA bhajati sma bhImaH / 1. 'atha' kha ga. 55. Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| nityaM tayA saha vilasya ca sarvadikSu __sAyaM svabAndhavasamIpamupAyayau ca // 13 // jajJe tayoratha ghaTotkacanAmadheyaH sUnurbalI vipulazastrabhRtAM vareNyaH / pRSTvAtha bhImamagamadvipinaM hiDambA ___ smAryo'smi kAryata itIritagIH suto'pi // 14 // zrAntAnvahanvapuSi valkajaTAbhRto'tha bandhUngurukSitiruhAniva jaGgamo'driH / adhvekSitAMcitaparAzarasUnudiSTyA ___ bhImo jagAma taralaH puramekacakrAm // 55 // viprasya kasyacidupAzrayamApya tasthu___ ste bhaikSyabhojana jo bhujazAlino'pi / asminpure sarasi vA bakavArabhujya___ mAnaprajAtimikule vidhuratvabhAji // 16 // vAre dvijasya nijavAsapadapadasya ___ kartu cirAdupakRti prahito jananyA / bhImo bakAya bahubhojyabharaM gRhItvA saMketaparvatazilAzikharaM jagAma // 17 // AhUya bhojanakRte bakadaityamanna maznannayaM svayamayantritazauryalakSmIH / sATopakopamamumadbhutasaMgareNa bhImo jaghAna ghanajAlamivoruvAtaH // 18 // madaivatena karuNAM mayi tanvatAsau bhinno nivedyamidamityanuziSya vipram / ekatra na sthitirapi trasatAM zubheti pAJcAladezamabhiceluramI kumArAH // 59 // 1. 'dRSTaH' kha. 2. 'parAH' kha. 3. ivArthako vAkAraH. 4. krama. 5. 'saMgaro'tha' kha. Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1Adiparva-5sargaH] bAlabhAratam / teSAM yatAM vanamahISu puro mahIyaH puNyena mUrta iva dharmaraso babhUva / dvaipAyano munipatirbhavatoyarAzi dvIpAyanaM zamarasaprasara#zasyaH // 6 // agre kalApina ivAbhinavaM payodaM / cakrAbhidhA iva dinAdhipatiM navInam / dvaipAyanaM samavalokya mudAmudArAH pAtraM babhUvuratha pANDunarendraputrAH // 61 // nIlIvilInatanavaH satatabhrameNa __ harSaprakarSaparipUrNamadAstadAnIm / vyAsakramAmbujayuge natabAhupakSA ste SaTpadadyutibhRto'tibhRtaM nipetuH // 62 // dattvAziSaM nikhilabhUtabhavadbhaviSya dvijJo'bhyadhAditi mudA munipuMgavastAn / yAta drutaM drupadarAjapure kumArI __ rAdhAvyadhaikapaNitAM pariNetumeva // 63 // pItvA drutaM drutamadhucchavimasya vAcaM vAcaMyamasya vadanAmbujatastato'mI / - AnandakandalarpadaM drupadAya celu bhRGgA ivojjvalayazastatipuSpitAya / 64 / / etAnyato rajaniyAmayuge trimArgA tIre tato'rjunadhRtolmukadRSTamArgAn / aGgAraparNa iti tatra jale vilAsI gandharvamaNDalapatiH kupito rurodha // 15 // indrAGgajaH prathitapAvakamArgaNena dagdhvA rathaM vidhuritaH sa tadA virodhI / 1. 'paraH' kha. 2. 'dvaipAyanaH' kha-ga. 3. 'pragalbhaH ' kha. 4. 'kramAvatra pAdau vivakSitI' iti ga-pustakaTippaNI. 5. 'adbhutAM' kha. 6. 'padAH' ga. AnA ibojavAmayuge trimA mArgAna Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| kumbhInasI tadabalAtha pRthAM nRpaM ca . dainyAnnanAma tadamucyata so'rjunena // 66 // maitryaM cakAra saha tena pRthAtanUja___ stasmai dadau dahanamantramayaM ca zastram / pArthAya so'pyadita vizvadRzaM ca vidyAM ___ mene yudhe ca hayapaJcazatImabhedyAm // 67 // utkocakAkhyazucitIrthapati vidhAya dhaumya purohitamamI suhRdo'tha vAcA / vAcaspativyatikaraprahatopasargA nvaukaso'pyanagaNanna tRNAya pArthAH / / 68 // gatvA pure drupadabhUmidhavasya mAtrAM mAtrA samaM kila kulAlagRhaM vimucya / te jagmurAzu ramaNIpaNabhUtarAdhA vedhavyadhAya nRpasaMsadi SoDaze'hni // 69 // vIkSya svayaMvaraNamaNDalamagrato'tha vyAcaSTa dharmatanujo'nujamaNDalAya / vargo'vatArita iva drupadena so'yaM nyakurvatA puruSakAravazena daivam // 70 // tasyAstateSu nijakuNDabhuvo vivAha yajJeSu ratnamayamaJcacayacchalena / AzcaryamagnahRdayaH svayamatra citra vinyastamUrtiriva pazyati pAvako'pi // 71 // AkAritAsu calacandanamAlayaiva bhrUsaMjJayA nRpatipatiSu maNDapo'yam / kanyAnurUpamiha bhUpamavIkSya kaMci duccaiH samAhvayati ketukaraiH surendrAn // 72 / / Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 Adiparva - 5 sargaH ] bAlabhAratam / sUryAtmajAmilitajaDusutAsahasrabhrAntyA saharSavarasaptamaharSidRSTAH / vellanti dhUpadhenadhUmaghaTAbhirAbhi rudbhAsitA nabhasi vAtatatAH patAkAH // 73 // AsannadarzananarendrasutAnanendu projjAgarasya nRpasaMmadasAgarasya / velAtaraGgaravarAzirivAntarikSa kukSiMbhariH karaTigarjitatUryanAdaH // 74 // asmatpateH sitarucerapi cArurUpamAhurvida drupadarAjasutomukhendum / ityetya puSpagRhapuSpamiSeNa tArA stadvIkSya jagmuralibhirmalinAnanatvam // 79 // ityunmadaH kRtagiro dhRtavipraveSA ste zizriyurdvija samAjavirAjitaM yam / maJcaH sa paJcabhiramIbhirarAtijAti darpadvipapralayapaJcamukhazcakAse // 76 // dAsyAnpRthAtanubhuve drupadaH kumArIM jJAtuM ca taM dhanuracIkaradatyudAram | `vaihAyasAkhyakRtayantragataM ca lakSyaM putrIvivAhapaNamatra kRtI tatAna // 77 // AbibhratI kusumakArmukakArmukAbhaM pANau svayaMvaraNamAlyamatho kumArI / zRGgArasAgarataraGgakaraGgadambu bindUpamA bhramararAziravApa raGgam // 78 // muktAvalImaya kirITamarIcivAragucchAnukAravimalAtapavAraNazrIH / 1. 'ghaTa' ka-kha. 2. 'Anana' ka. 19 Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 kAvyamAlA / lIlAvilAsacalanirmalakaNikAgrajAgradvibhAnibhacalAcalacAmaromiMH // 79 // pANidvayIkalitanirmalamugdhapuSpa mAlAkRtapratikRtipratimallahArA / agresarasmaradhanurguNanAdamaJju ziJjAnakaMkaNakalApakanUpurAliH // 80 // kSIrAmburAziviharallaharInibhAsu saMbhrAntabhUmivibhuvRndadRgantabhAsu / lakSmIvi svayamarAjata rAjaputrI kasmaicana praguNitA puruSottamAya // 81 // bhUmIbhRtaH zritamudo madirekSaNAyA vIkSaNAdapi tadA madamattacittAH / smerasmarasmayavikAravisaMsthUlAni cakruzcirAya vividhAni viceSTitAni // 82 // lIlAparaH kararuhAgraparamparAbhiH (tribhirvizeSakam ) kezAnamArjayadanaGgakRtAbhiSaGgaH / bhAraM na me sRjati tanvi ziraH sthitApi saMjJAmimAM viracayanniva ko'pi bhUpaH // 83 // kazcidyalokata vilAsavisaMsthulAtmA 1. 'bAla' ka. svaM pANikaMkaNamaNau vadanAravindam / draSTuM lalATaphalake dhruvametadIya lAbhAkSarANi vidhinA vinivezitAni // 84 // etAmanaGganRpajaGgamarAjadhAnIM dRSTvA vilAsanaline nayanaM nyayuGka | Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 Adiparva - 5 sargaH ] 1. pai bAlabhAratam / devI sarojavasatirlasatItirUpA no veti vIkSitumivAtirasena kazcit // 81 // sadyastadIyakucadarzanajAtamAvasaMbhAvyamAnamRdupANijavibhramAbhiH / kro'pyekapANiparimIlitapatrapaGki pasparza nIraruhamanyakarAGgulIbhiH // 86 // saMmArjayantra mukalezanivezabhAJji kazcittRNAgralasanairdazanAntarANi / dAsyaM tavaiva taralAkSi vahAmi so'ha mitthaM mukhe kila tRNaM kalayAMcakAra // 87 // zubhraprabhormipunaruktavilolahore netraM dadau hRdi paraH smarabhAvabhinnaH / vyaktAM vadhUmanavalokya puro'tidUre sAkSAdvilokitumiveha kRtapravezAm // 88 // tasyAmanAdaramanA iva kazcidagre nIcAsanasthitamabhASata yadvayasyam / tenaiva namratazirAH sa rarAja kAmaM sAmapraviSTa iva kAmadharAdhipasya || 89 // kospyulilekha mRduvAmakarAGgulIbhi-: rbhAvAdbhuto vitatadakSiNapANimadhyam / atyutsukaM nRpasutAkucakumbhayugma sparzotsave sthirayamANa ivAttadhairyaH // 90 // ekA vilocanayugena hRdA ca tanvI sarvairapi kSitidharairvidhRtA smarArteH / eSA punardhanuralokata yugena cittena doryugamacintayadarjunasya // 91 // ga. 2. 'hAra' ka. 61. Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| abhyarcya cApamatha vAcamuvAca dhRSTa- ghumnaH karAmbujamudazya mudA sado'ntaH / yaH kazcana spRhayati drupadAtmajAyai rAdhAM sa vidhyatu dhanurdharadhairyadhuryaH // 92 // ityuktibhAji pRSatAnvayamauliratne ___ yatnaM na ke kSitibhujo vidadhurbhujAlAH / tatrAdhiropaNavidhAvapi ko'pi kiMtu dI dhanurnibiDitAnikaSo na jAtaH // 93 // keciddhanuHguNane'pyabhavanvilakSA na prAyazaH kSayabhiyA kilake'pyudasthuH / maJcAccacAla tadanu dvijaveSadhArI bhImAnujo gajagatiH samamagrajena // 94 // mUrtyA tviSA ca gamanena ca lIlayA ca rAjanyakasya hRdi dattapadau tadAnIm / etau samIrasurarAjasutAviti zrI__ cittezabhISmagurubhirviniyamyamAnau // 9 // kiM bhUcarau taraNizItarucI kimanyau romAcyutau kimu gaNezaguhAvihaitau / etau punaH kimuditau raghurA~japutrA vityAkulairnupakulaiH sahasaiva dRSTau // 96 // . AzliSyatAmatha bhujAviva vikramasya mUrtI sabhAgrabhuvamekadhanurbhuvaM tau / natvA kRte dhanuSi sajaguNe'rjunena bhImo madAdidamuvAca bhuvAmadhIzAn // 97 // (tribhirvizeSakam) 1. 'sabhAsado'ntaH' ka. 2. 'nikaSaH parIkSakaH' iti ga-pustakaTippaNI. 3. balabhadrakRSNau. 4. 'nAtha' ka. 5. 'dizAM' ka. Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1Adiparva-5sargaH] bAlabhAratam / re' bhUbhujo yadi bhujollasitaM na kiMci__ ttatki spRhAjani sutAM prati pArSatasya / jajJe spRhAtha kathamAgatamAgataM vA prANAdhike dhanuSi tatkathamAgraho'bhUt // 98 // ArambhametamayathAbalamAkalayya ___ yuSmAnna ko'pi niSiSedha miSeNa mantrI / cApAdhiropaNavidhAvapi niSphalAnAM vakSo'pi na sphuTitamadya bhujAbhRtAM vaH // 99 // kAntApaNe'tra gurubhISmahRdi paiva kRSNastu SoDazasahasravadhUvazAtmA / re kauravA dhRtabhujA madagauravANAM kiM vo manaHzamagururdhanuretadeva // 10 // re karNa kuNDalita eSa na kiM tvayApi cApaH pRthuprathitadoryugapAzabhAjA / kiM duryazaHkuvalayena tavAvataMsa zraddhA babhUva bhuvanAvadhi zAzvatena // 101 // vipro'pyayaM drutamahInamahInakIrti luNThAkazaktirapasAdaguruprasAdaH / vedhyaM prapAtayati pazyata re narendrAH ___ kIrti smaranmanasi gaurarucaM na kRSNAm // ityaibdazabdajayazAlini tasya vAkye 'nadhyAyamekamiva cetasi cintayatsu / kSatradvijeSu nikhileSvapi teSu sadyo maunAvalambini namadvadanAmbujeSu // 103 // ugrasvadhairyagajagArjinadaM kumArI cetomayUranavanRttapayodanAdam / 1. bhUmIbhujaH' ka. 2. 'kuvalayaM nIlotpalamiti rAjanighaNTuH' iti ga-pustakaTippaNI. 3. abdo meghaH. Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| rAjanyagarvagirivajraravaM cakAra TaMkAramindratanujo'tha dhanurguNasya // 104 // (yugmam) rAgAspadadrupadarAjasutAvaloka pIyUSakandalitasAndrabhujAbalena / pArthena pArSatacamatkRtavikrameNa vedhyaM vyapAti bhuvi mArgaNalIlayaiva // 105 // uttAlatAlataraleSu tadA janeSu ___ khe dundubhidhvanipareSu ca daivtessu| kRSNAnaneSu ca nRpeSu piturgirAtha __ kRSNArjunasya varamAlyamayukta kaNThe // 106 // asmAnvyaDambayadasau baTumAtrakAya putrI dadAviti tadA drupadAya dUnAH / tatra svayaMvarasabhAbhuvi bhUbhujaMgAH ___ kSobhAspadaM sapadi zastrabhRto'bhyadhAvan // 107 // bhImArjunau tadiha saMnihitau hitAya tenAzritau hariharAviva dunirIkSau / utpATya pAdapamudAramadAtibhImo ___ bhImo'tha pArthivacamUrudamUmulattAH // 108 // hArAnapi svakusumapratimAnsvakIya zAkhAsamAnapi bhujAnasamaJjase'smin / maulInapi svaphalajAlasamAnnRpANAM ciccheda bhImakalitaH sa taruH krudheva // 109 // urvIruhasya kusumAni yazAMsi rAjJAM tasya cchadAni punarAbharaNAni teSAm / bhImAhavavyatikare jagaluH sahaiva kiMtu vayaM nipatito na sa te tu petuH // 110 // Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 Adiparva - 5 sargaH ] bAlabhAratam / vegAdamUrnRpasamUhacamUrvimUlya bhImo jigAya samaraprasareNa zalyam / cApaM tameva yudhi devapateH suto'yamAsAdya karNamapavarNamatha vyata // 111 // nAyaM nayo bhujabhRtAmiti te nikAmaM dAmodareNa yudhi tattvavidA niSiddhAH / jagmurnRpA nijapadAnyatha te'pi pANDu putrAH kulAlakulasImni samaM kumAryA // 112 // tAnAgatAnatha jagAda pRthAdya bhikSA bhojyaiva paJcabhirabhedaparairmilitvA / mA bhUdasatyavacanA jananIti te'pi paJcApi tatpariNaye samayaM vitenuH // 113 // Alokya bhUpatanayAmatha kiM mayoktamityAkulAM svajananIM pratibodhya dhIrAH / snehAdupetya harisIriyuge prayAte bhikSArthinaH puri gatAzca samAgatAzca // 114 // mAtuH purastadanu dharmasutAnvitAyA bhikSAM tadA nijanijAmamucandinAnteH / dRSTvApado drupadabhUpasutA na tApa mantastadApa kimu vacmi manaH satInAm // 119 // kRtvA baliM dvijajanAya vitIrya bhikSAM datvAtha yAcakakulAya tataH kulInAH / kuntIgirA drupadasUraditAnnama bhImAya zeSamakaronmuditA SaDaMzam // 116 // suptAstato nizi bhaTA dizi dakSiNasyAM kRttvA zirAMsi kuzakalpitatalpabhAjaH / 65 Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyamAlA / teSAM sthitA zirasi bhojasutA padAnte kRSNA ca tRptasamarAyudhazauryavAcAm // 117 // teSAM nRpocitavacAMsi nizamya dhRSTa dyumnaH kulAlagRhasImani kuDyaguptaH / prAtaryavedayaditi drupadAya sarva ___ sarvasahApatisutAH kila kecidete // 118 // kSatrANi tAnatha purohitayojanena nizcitya pANDunRpanandanavibhrameNa / AnIya sadmani sthairatha bhojayitvA paMTo yathAtathamuvAca yudhiSThiro'sai // 119 // caNDAMzUjjvaladujjvalojjvalamahaHstomAya somAyita krIDatkIrtibharAya vAsavabhuve deyA mudeyaM sutA / evaM jalpati pArSate nijagade dharmAtmanAsau priyA paJcAnAmapi no bhaviSyati manaHzrIrindriyANAmiva // 120 // paJcAnAmapi kimiva priyA bhavitrI maitputrI vadati ca dharmasUH kimittham / saMdehAmbudhividhurAtmavRttiritthaM vIro'pi drupadanRpastadApa maugdhyam // 121 // iti zrIjinadattasUriziSyazrImadamaracandraviracite zrIbAlabhAratanAmni mahAkAvye vIrAGke AdiparvaNi draupadIsvayaMvaro nAma paJcamaH sargaH / SaSThaH sargaH / antadhutAnAmamalena dhAmnA bahirmahAbhAratajairyazobhiH / tamastviSAM yena tanutvageva padaM dade kRSNamunirmade'sau // 1 // atha kSitIzaM drupadaM tadA kiMkartavyatAmUDhamudUDhacintam / upetya kRptapraNati jagAda vyAso rahaH sarvarahasyavedI // 2 // 1. 'putrI meM ga. Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1Adiparva-6sargaH] bAlabhAratam / purA purArau varade tapobhiaurbhAgyabhAk kvApi munIndrakanyA / patiM prayaccheti jagAda paJcavAraM varAlAbhavitIrNaroSA // 3 // bhavAntare paJca bhavantu vIrAH parasparaprItiparA varAste / / tadA pradAyeti varaM varAGgayAstasyAstirodhatta purAM virodhI // 4 // dhavA bhaviSyanti bhavAntare me dhyAtveti reme tapasaiva seyam / AyuHkSaye puNyacayena nAkazrIrityupAnte samabhUdbhavasya // 5 // itazca yajJaM racayAMcakAra prAGgaimiSAraNyagataH kRtAntaH / anighnati prAptakRpe tadasminmatramatyairiva bhUrabhUSi // 6 // buDiSyati kSamAdbhutamartyabhArA maryeSvamatryeSvapi no vizeSaH / surAH puraskRtya hari viriJcau khedAdupAlambhamiti pratenuH // 7 // athAvadatpadmabhavo yadAyaM kartA makhAntasnapanaM kRtAntaH / . tadA nipAtaH kramataH prajAnAM pUrNAyuSAM pakkaphalAvalIvat // 8 // nizamya samyagvacanaM viriJcerevaM pramodena gataH surendrH| surApagAyAM vilasannapazyadabdevatAsyadyuti hemapadmam // 9 // idaM kuto jAtamiti pramodAdAdAtumantaHsalilaM viveza / tato'gratastAM rudatIM dadarza svargazriyaM bhargakRtacchalena // 10 // tadazrubhirgAGgajale galadbhistUrNaM suvrnnaamburuhiibhvdbhiH| ra camatkRtastAvaditi bubhartA smeraistadAsyendupuro vizeSAt // 11 // varoru kiM rodiSi kAsi nAkabhatreti pRSTA rudatI cacAla / jagAma tattAmanu vAsavo'pi pratyUSasaMdhyAmiva zItabhAnuH // 12 // girigirIndraM hariNIdRzeti nIto yuvAnaM kila vIkSya kaMcit / sthirAsane khapratipattimUDhaM striyA samaM zArirasaM cukopa // 13 // anena yUnA kupito hareNa dRSTyA hato dRgviSabhogineva / / himAdrimaulau harirAsasAda stambhIkRto nUtanazRGgabhaGgiH // 14 // samAptazArivyasanasya vizvanAthasya vAgbhistridazazriyAtha / kareNa saMspRSTavapuH papAta zIrNAsanaH stambha iva zubhartA // 15 // 1. 'valadbhiH ' kha. Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 kAvyamAlA / athAvadadvizvaguruH surendramadreridaM kaMdaramAviza tvam / bhavannibhairagragataizcaturbhiH paJcendriyo vA girireSa bhAtu // 16 // gato guhAyAmatha taizcaturbhiH sAkaM sa pAkasya ripuH sapIDaH / upetya pAdapraNataH purAreH kiM kiM karomIti jagAda dInaH // 17 // athAha nAthaH prathitA cirAya hatyA mama brahmazirazchidotthA / nivartate'STAdazasaMmitAnAmakSauhiNInAM rudhirANi pItvA // 18 // ato yatantAM nibhRtaM bhavanto mallagnahatyAzamanAya zakrAH / kRtAvatArairavanI bhavadbhirAbhAtu paJcAnanakAminIva // 19 // asau raNAra vijRmbhitArtha sAthai nRpANAM praguNIkarotu / kRtAvatArA bhuvi nAkalakSmIryuSmAsu paJcasvapi vallabhaikA // 20 // ihAvatAraM viracayya devyAM sA brahmahatyA mama kApi kRtyA / bhujAbhRtAmastramadhUni pItvA tRptA madAnmokSyati mAM kSaNena // 21 // tatheti nizcitya kRtapratijJairindraizcaturbhirjagade vibhustaiH / narAna kArya nanu dharmavAtanAsatyato janma vidhIyatAM naH // 22 // uvAca vAcaM sa ca paJcamendro nAhaM kariSye vasudhAvatAram / pumAnmadaMzaprabhavo'stu bhUmau bhUriprabhAvairbhuvi kAryahetuH // 23 // atheti hatyAzamake samAptaprAye svakArye samadapramodaH / jagAda nAtho jagatAmitIdamastveva vizve jayinazca yUyam // 24 // kiM tve vaivasvatavAsavasya naraH sutatvaM badarIvanarSiH / sAhAyyahetoH suhRdasya bhUmau nArAyaNo'pyastu kRtAvatAraH // 25 // sa vizvabhujAma kilAntarasya svAyaMbhuvasya tridazAdhinAthaH / yudhiSThirAGgena kRtAvatAro dharmAGgajanmA bhuvanapriyo'bhUt // 26 // patiH surANAmRtadhAmanAmA svArociSasya svayamantarasya / babhUva bhImAGgakRtAvatAro vAtAvajo'sau gaja sainyajetA // 27 // punastanUjo'jani vartamAnavaivasvatAhnAntarasaMbhavasya / sureziturdurdharadhanvadhArI tejasvinAmnaH svayamarjuno'bhUt // 28 // Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1Adiparva-6sargaH] bAlabhAratam / sureshvraavauttmtaamsaakhykhyaataantrsphaartrprmaavau| zrutizrutau zAntizibI ca yau tau nAsatyaputrau yamalAvabhUtAm // 29 // itastvayA droNavadhAya sAdhU yAjopayAjAvanukUlya varSam / akAri yajJaH surasindhutIre putrArthinA dhyAtaparAbhavena // 30 // athopayAje RtukarmaniSThe yAje punAtamakhAdhidaive / rathI dhRtAstraH kavacI ca dhRSTadyumno'gnikuNDe'jani pAkakAMzaH // 31 // .. tadA kumArI tava saiva nAkazrIrvedimadhyAdiha vedimadhyA / abhUdiyaM bhUpa yayA purAriH prAkprINitaH paJcavarI ca labdhA // 32 // amI ca vIrAstava cAGgajeyamIhakcaritrAya ciraM carantu / muninivedyeti sa pArSatAgre pratyakSayAmAsa ca divyadRSTyA // 33 // idaM gaditvAtha gate yatIndre prauDhapramodaM drupadena rAjJA / vivAhitAH pANDusutAH svaputrI kanyAM muhuH paJcadinakrameNa // 34 // jayanti kuntItanayA nayAcyA vArtetyanAtha babhUva bhUmau / khayaMvarAyAtanRpAzca jagmuH svaM svaM puraM pANDavakANDamItyA // 35 // suyodhanenAtha haThena hantuM kuntIsutAndurlalitena pRSTaH / alocano bhUmipatizcakAra droNena bhISmeNa samaM sa mantram // 36 // dhunItanUjo'pi jagAda kena zakyA vijetuM bhuvi pANDuputrAH / bhaTIbhavadyAdavapArSateSu bhImArjunau yeSu rnnprviirauH|| 375 tataH pataGgapratimapratApAnAkArya kuntItanayAnbhujAlAn / ' vayaM rayAdarhasi tAta dAtuM rAjyArdhamunmArjaya duryazo'yam // 38 // mate matervAsagRheNa bhAradvAjena tasminnatha bhISmamantre / nyayuta rAjA viduraM tadAnIM yudhiSThirAkAraNakAraNena // 39 // rathairathaiSa drupadasya puryA dhuryo guNAnAM viduraH prayAtaH / sametakRSNAnpuramAninAya pANDoH sutAnpArSatasainyadhanyAn // 40 // kRtapraNAmAya gurukrameSu dharmAGganAyAtha sabAndhavAya / kule virodhaH punarastu meti tatkhANDavaprasthamadAttadAndhaH // 41 // Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| sa khANDavaprasthamatho pRthAyAH sUnuryayau garjitatarjitAriH / tatra vyadhAdindrapurAmamindraprasthAbhidhAnaM nagaraM narezaH // 42 // idaM manaHkalpitapUrNapUrNavAJchAbharairapyamarairalabhyam / puraM prapannAya puraMdaro'pi tasmai nRpAya spRhayAMbabhUva // 43 // nivezya vaizvAnaratulyabhAsastAnpANDavAnatra gate murArau / samAbhuvaM prApa yudhiSThirasya zrInAradaH sphAradayAmayAtmA // 44 // sundopasundAvajayau vareNa tilottamAkAri suraistadarthe / sahodarau prItiparau priyArtha parasparaM yuddhaparau vinaSTau // 45 // athAsya vAcA mahitasya cakruH paJcApi vIrAH samayaM kileti / upaiti kRSNAjuni yo dvitIyaH sa syAtsamA dvAdaza tIrthasevI // 46 // iti pratijJAya kRtapraNAmAH kAmapracAre vratini prayAte / samRddharAjyAH samayena tena te draupadIbhogabhRto babhUvuH // 47 // athaikadA kazcana cauracakrairgocakravAleSu hRteSu vipraH / pRthAbhuvo dhAvata dhAvateti krandanmuhustatpuramAsasAda // 48 // priyAyutakSmApatiruddhasaudhagupte tadAstre vidhure ca vipre / smaranmano'ntaH samayaM kirITI kiM kiM karomIti muhurmumoha // 49 // raNairdvinAthai sukRtaM vizeSAttadvAdazAbdaizca vane munitvAt / tadArjuno durjanamaulizUlaM dhyAtveti cApaM gRhatazcakarSa // 50 // vijitya caurAnatha savyasAcI viprAya dattvA surabhIrabhIruH / tadA niSiddho'pi nRpeNa dhIro'raNyaM yayau vipragaNena sAkam // 51 // dvijaivirephairiva pIyamAnadAnaH sa nAgendra ivendrasUnuH / bhramannaraNyeSu jagAma gaGgAdvAre'tha bhAsvadbhavatApabhittyai // 52 // ihAgnihotrANi tathA kathaMciccakurdvijAH pANDusutAnuyAtAH / yathA trimArgA tanute taraGgairadyApi tapteva vivartanAni // 53 // athAgnikRtyAbhiSavAya gaGgAgarbhapraviSTaM rasabhAdulUpI / jahAra kauravyabhujaMgaputrI kauravyamenaM madanAbhitaptA // 14 // 1. ayaM zlokaH kha-ga-pustakayo sti. Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1Adiparva-6sargaH] bAlabhAratam / - 71 tayAtha nItaH phaNipattanAntastatrAgnimAlokya samAhitaM saH / kRtI cakArAkhilamagnikArya zreyaHspRzAM kutra na kAryasiddhiH // 55 // atIvaraktAM bhajataH kRzAGgI na brhmcryvrtbhnggmaahuH| vinA tadAliGganasaMbhavena yasmAdasUndhartumasau na zaktA // 16 // ciraM vicintyeti kRtI nikAmaM kAmArtilolArditakAtarAkSIm / dayAmayo dInagiraM kirITI kauravyakanyAmabhajadbhujaMgIm // 17 // (yugmam) nizoSitastAmayamAttagarbhAmApRcchaya yAti sma punarnivezam / nivedya sadyazcaritaM dvijebhyaH prAleyazailopataTaM prapede // 18 // tato gato'gastyavaTAdvasiSThazaile'bhiSikto bhRgutuGgatIrthe / vilokya tIrtha sa hiraNyabindostaM parvatazreSThamapi prapede // 19 // vrajannatha prAgdizi sa prapede nandI nadI naimiSakAnanaM tat / taTAni nandAparanandayostAM zrIkauzikI te ca gayAtrimArge // 60 // sa sAgaraM vIkSya kRtI kaliGgadezAnmahendraM ca mahAmahIdhram / taTena sindhormaNipUramApya tIrthAni pArtho nikhilAnyupAsta // 11 // tato'tra dRSTvA maNipUrabhartuzcitrAGgadAM citranRpasya putrIm / rUpe ratiM khairavihArazIlAM tAM pratyabhUtpANDusutaH sakAmaH // 12 // prabhaMkarAvena mamAnvaye prAgaputriNorvIpatinA tapobhiH / ArAdhitoDedatta varaM haro'sai vaMze tavaikaikamapatyamastu // 3 // mA yAvadAsaMstanujA mameyaM sutA bhavadvaMzakarI tu pArtha / jAtastato'syAM tanayastavAstu madbhUpatAbhAgiha saMvideti // 64 // pitrArthitenAtha vitIrNayAsthAttayA samaM tatra narastrivarSIm / tato'bhavadbhruriti pratItaH sUnurdviSadbhUpabhujaMgarbabhruH // 15 // (tribhirvizeSakam ) sa dakSiNAmbhonidhitIratIrthasArthAya pArthastaditazcacAla / maharSibhistatra nivArito'pi saubhadratIrthe savanaM ca sake // 66 // 1. 'prabhaMkarAkhyena' kha. 2 'dattavaraH' kha. 3 'asau' kha. 4 babhrurnakulaH. Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 kAvyamAlA / padagrahavyagramihogramagre jagrAha sa grAhamudagrabAhuH / vipakSapakSakSayadIkSiNastaM cikSepa sAkSepamathAntarikSe // 67 // vyalokayadvAhapade tadeSa nabho'ntarA dezamivotpalAkSIm / uvAca sA vAcamiti pratItAM pArthaM prati prItisudhomiMdhautAm // 68 // pravIra paJcApsarasaH prasiddhAH siddhAligoSThISu vayaM vayasyAH / ihAsmi dharmAtha ca saurabheyI sAmIrikA budbudikA latA ca // 69 // dvijena kenApi tapaH sthitena zaptA vayaM vighnavidhAnanighnAH / abhUma dhImanniha, paJcatIrthyAM paJcApi yAdAMsyatiniSThurANi // 70 // yadA naraH kSepsyati khe samarthaH kazcittadA vaH khalu zApamuktiH / anugraho'smAkamabhUttadAyamityasmi muktArjuna mocayAnyAH // 71 // idaM nizamyApi pareSu pArthastIrtheSu tA mocayati sma zApAt / tadAdi saMpratyapi paJcanArItIrthAnyamUnIti yayuH prasiddhim // 72 // athArjunastIrthazatAni pazyangokarNamukhyAni dizi pratIcyAm / pRthuprabhAvaprasaraM prabhAsakSetraM yayau kSatriyasArvabhaumaH // 73 // romAJcito mArakataprabhAbhiryaH padmarAgai racitAnurAgaH / taraGgiNIsaGgaraso babhAra svedodabindUniva mauktikAni // 74 // sudhAsya putrI patirauSadhInAmasyAGgabhUreSa padaM maNInAm / udetyato mantramayo'ryameti yasminna sarpatyapi kAlasarpaH // 79 // kuvaistapo naktamiti zrutaM yaH kSayakSapAyAM bhuvanAni bhuktvA / viSNuM hRdi nyasya mahezabhAladRgdIpabhRjjAgaraNaM karoti // 76 // pitRdviSaM kumbhabhavaM vibhAvya yatsaMbhavAH kumbhadhiyeva muktAH / padaM dadatyAhRtahArarUpA bhUpAlakAntAkucamaNDaleSu // 77 // kRSNasya kukSau sthitamabdhineti hasanoktIH sphuTaphenabhAbhiH / yo vakti kRSNaM nijakukSibhAjaM svabhAvazuddhodaka kRSNabhAbhiH // 78 // astAcalAgracyutabhagnamagnacaNDAMzukhaNDAni tamISu yasmin / vIcIcayotthajvalanasphuliGgAvalicchalenAdhikamucchalanti // 79 // Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1Adiparva-6sargaH] bAlabhAratam / brahmANDamAdau sRjati svayaM yastato'bhitaH pAti pyodvRndaiH| . vIcIcayaiH saMharatIdamante trizaMbhuhAsI maNidantadIptyA // 80 // kalpadrucintAmaNikAmagavyo yasyaikadAnaM hRdi yasya vissnnuH| rarakSa zakrAdapi bhUbhRto yastaM vIkSya vArdhi mumude'tra pArthaH // 81 // (aSTabhiH kulakam) athaitamAyAtamihAvagamya sphArasmayaM dvAravatIkSitIzaH / samaM samagrairapi yAdavendrairabhyAyayau raivatakAdrisImni // 82 // yathocitaM cakruratha krameNa pArthAya sarve'pi yadupravIrAH / nadIpravAhairiva tIrajo'yaM zAkhIva ninye svapuraM pravAhya // 83 // mahotsave raivatakopakaNThaM yayuH kadAcidyadavaH pramattAH / athAtra bhadrAvayavA subhadrA viSNoH svasA jiSNumanazcakarSa // 84 // svayaMvare vA haraNe haThAdvA vIrasya mAhAtmyavaho vivAhaH / iyaM svayaM vA vRNuyAnna vA tvAM tatastvametAM haThato hareti // 85 // viSNurmanastasya vidanyadUnAM vyapriyatvaM ca jagAda jiSNum / atheti vijJApya yudhiSThirAya pArthaH subhadrAharaNodyato'bhUt // 86 // athaikadA raivatakaprayAtAM mattvA subhadrAM tanayaH pRthAyAH / anuprayAto mRgayAmiSeNa jitvAGgarakSAnkila tAmahArSIt // 87 // kRSNaH krudhArteSu balAdikeSu sarvairajayyo'yamiti prajalpana / naraiH prasAdyAgamitena zakrabhuvA subhadrAmudavIvahattAm // 18 // pure yadUnAmatha puSkareSu nirvAhya kAlaM tamazeSameSaH / athAyayau kRSNayutastamindraprasthaM subhadrAsahitaH kirITI // 89 // vizanpurAntaH sthavirAGganAbhizcelAJcaloccAlanatatparAbhiH / babhau tadAdhvazramavAribinducchedapravINAbhirivaiSa vIraH // 90 // 1. zaMbhavo'tra brahmaviSNumahezvarA apekSitAH. 2. 'tairathAyaM' ga. 3. yadavo'dhikadravyavate kanyAM dadatIti dravyapriyatvasaMbhAvanA yaduSu kRSNena kRteti tattvam' iti ga-pustakasthA TippaNI. 4. ito'gre ga-pustake 'yugmam' iti pAThaH. 5. 'cola' ka. 10 Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| atho yathaucityamayaM mahaujAzcakre caturNAmapi bAndhavAnAm / natvA pRthAM pArSatanandinIM tAM tavAsmi dAsItyavadatsubhadrA // 91 // zubhaM subhadrAtha sutaM suSAva dhanyAbhimanyuM dalitArimanyum / javena yasminpitRmAtulIyaM sAmarthyamekatra samAjagAma // 92 // kalAkalApaM sakalaM kirITI saMyojayAmAsa nije sute'smin / harizca bAlyAdapi bhAgineye'muSminnubhAbhyAmiti sa kSamo'bhUt // 93 // krameNa paJcAlasutA ca paJca paJcapriyebhyastanayAnasta / kalAvadhUkeligRhANi varSavarSAntareNAgnisamAnabhAsaH // 94 // abandhyadhAmapratibandhyanAmA somAbhakIrtiH zrutasomasaMjJaH / raNograkarmA zrutakarmanAmadheyaH zatAnIka iti zrutazca // 95 // hatArisenaH zruta jhenasaMjJaH kuntIsutAnAmiti te tanUjAH / adAdamiSAmapi savyasAcI sarvAH kalA dhaumyakRtakriyANAm // 96 // __ (vizeSakam) vitanvatA SaNmukhatAM kumAravIravrajena pratibhAsamAnaH / namasyatAM paJcamukhaH sa pANDunarendravaMzo nahi kasya jAtaH // 97 // govAmanasya kSitizAsanasya zaibyasya putrI tapasaH sutena / svayaMvare prApyata devikAkhyA jAto'sya yaudheyasutastato'syAm // 98 // kAzyAM bakasyAntakaro balaikazulkA balAgrasthadharAM vyuvAha / tasyAM tatastena pataGgadhAmA sarvAGganAmA janito'GgajanmA // 99 // jagrAha caidyAM nakulaH kareNuvatIM kareNApratirUparUpAm / tato'sya tasyAmajaniSTa sUnuramitranetro niramitranAmA // 100 // svayaMvare tu dyutimattanUjAmavApa mAdrI nakulAnujanmA / tataH sa tasyAM vijayAhvayAyAM suhotramutpAdayati sma putram // 101 // catvAro'mI yaudheyakasarvAGganiramitrakasuhotrAH / pANDujatanujA yAtA mAtAmaharAjyarAjatvam // 102 // cirAya cikrIDaramI samIpazrIjAnayaH pANDusutAH pure'smin / jiteva yeSAM mahasArkapatiH sevAM vyadhAtkuNDalakaitavena // 103 // 1. zrIjAniH kRSNaH. Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 Adiparva - 7 sargaH ] bAlabhAratam / 1. yamunA. nayavinayavivekAdabhravibhrAjitazrIstadavanivanitAyA vallabho dharmavIraH / ghanaghanajanapUrNa pAlayitvA samantA dakRta sukRtadRzyaM tatpuraM brahmaNo'pi // 104 // iti zrIjinadattasUriziSyazrImadamaracandrasUriviracite zrIbAlabhAratanAmni mahAkAvye vIrAGke AdiparvaNi pANDavarAjyArdhalAbhavarNano nAma SaSThaH sargaH / saptamaH sargaH / sevadhvamadhvarabhujAmapi sevanIyaM pArAzaraM munimavAptayadaGgasaGgaH / varNaH zucitvamasito'pi tadApa keza vyAjena yena zirasA dhriyate na kaiH kaiH // 1 // anyedyurarjunaharI tapasastanUja mApRcchya pauraparivAraparItapArthau / jAte vasantasamaye yamunormibindu siktAya khANDavavanAya gatau vihartum // 2 // antaH prasRtvarapataGgabhavastraivantInIraprabhAbhiriva nIradanIlavarNam / Alokya khANDavavanaM purato murArirAnandakandalitagIrnijagAda pArtham // 3 // ulleGghitaM ca paritaH paritApitaM ca tigmAMzunA kalitaduHkhamivAntarikSam / pazyedamatra yamunAjalasIni vella lIjaTaM vanamiSeNa tapastanoti // 4 // varSAbhramAdiva susaMhatazAkhisaMghazAkhA tirohitazazidyumaNau mayUrAH / 75 * Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| sUryAtmajAjalagajadhvanitena nityaM nRtyanti nAdavidhurIkRtapAnthasArthAH // 5 // vanyebhakumbhahRtamauktikamizraguJjA saMjAtabhUSaNamarAH shbrendrknyaaH| asminvicitrasicayIkRtacitrakAya kAyatvacaH purapuraMthrijanaM hasanti // 6 // lIlAvatImukhamivendujayAvadAtaM vidyotamAnamaNikuNDalamaNDalena / pazya skhabhAvazubhazobhamapIdamadya kocidvasantavibhavena bibharti bhUtim // 7 // krauJcapaJcitadaraM nanu mAdhavasya __ pazyAvatAramatimattazilImukhaugham / yena vyabhUSi vanabhUrapi mAnasauka___ stomena zubhrakusumastabakacchalena // 8 // manye prasUnabharasaurabhavAsalobhA___ dAtmA vyasAri sahasaiva vihAyasApi / asminnapi ghumaNivAhanavAhivAhai lavaye cireNa vavRdhe divasairavazyam // 9 // zaGke vasantamaranirbharabhAsamAna___ sImantinImukhamayUkhabharAbhibhUtam / pIyUSadIdhitimamuM dayitaM nirIkSya __ duHkhAdamUrdadhati durbalatAM triyAmAH // 10 // IdRgvasantavibhavena yathA yathAmI prauDhiM krameNa divasAH paridarzayanti / zaGke trapAparibhavena tathA tathaitAH zyAmA navInavanitA iva saMkucanti // 11 // 1. citrakAyo vyAghraH. 2. rAtrayaH. Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 77 1Adiparva-7sargaH] bAlabhAratam / dIrgho'pi dairdhyamabhajadivaso bamAra __ kArya kRzApi ca nizA priyayogamAjAm / prauDho'pyadhatta laghutAM sa punargurutvaM kSAmApi sA samatanodvirahAturANAm // 12 // tAparddhiruttaradizi vrajato rarAja __rAjIvinIyuvatijIvitavallabhasya / kApyutkaTA kavaciteva tadantarAzA__ vAsitrilocanavilocanavahnibASpaiH // 13 // saMtApitA iva kharai ravirazmibhArai___ stArA vihAya gaganaM tuhinAMzuvadhvaH / khedodabindupaTalIkapaTena kAnta__ bhrAntyeva candravadanAvadanAni bhejuH // 14 // uttejayatyanizameNadRzAM mukhAni kAmAyudhAya madhureSa yathA yathoccaiH / spardhAvazAdiva mahAMsi tathA tathAya__ mudyotayatyanudinaM mRgalAJchano'pi // 15 // puMskokile kimapi gAyati sArvabhauma rAjyAbhiSekamiva saMtanute sarasya / azrAntakAntaratakautukajAtakheda__ svedodabindubhiriha pramadAmukhenduH // 16 // ' vizvatrayaM vijayate makaradhvajo'ya___mastrIkRtena mama komalakUjitena / enaM tathApi kusumAstramuzanti lokAH ___ puskokilo'ruNitadRSTiriti krudheva // 17 // Apatya vindhyagirisImani mUcchito'ya mabhraMkaSAprazikharaskhalanena vAyuH / 1 sUryasya. Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 kAvyamAlA / vanyebhadAnasalilazrutitAlavRntayogena jIvita ivAtizanairupaiti // 18 // grAsonmukhaiH phaNikulairiva mAruto'yaM vitrAsito malayajadrumabaddhavAsaiH / AyAti mandamiha 'gItivilAsalolAveNIrvilokya sudRzAM bhRzadbhiyeva // 19 // vindhyatrikUTamalayAcalakaMdarAbhiH pIto'pi toSayati naH pavanaH prasarpan / dolAvilAsacalakeralakairavAkSI vakSojavAyulaharIlayalA lito'yam // 20 // AvAti pazya zanakairmalayAnilo'yaM yallUnanUtanavilolavanaprasUnaH / asminviyuktavanitAjanatApakArI tadbANavRSTirasiko vilasatyanaGgaH // 21 // taM vikramaM vitanute malayAnilo'yaM kAmasya vIra iva mAnipatAkinISu / yena dvirephamukharAstaravaH zirAMsi prItyeva kASThavapuSo'pi vikampayanti // 22 // dUraM gate tvayi bhavanmukhasodarANi saMtApamatra malinAnyapi dhArayanti / mAsaH kRto'vadhiradhIza sa pUrNa eva saMpratyapi smarasi mAM na kathaM kathaMcit // 23 // paGkeruhavyatikarairapi tApitAbhimasAyamAnaghaTikAghaTikAgamAbhiH / prAtaH prayANacaliteSu muhUrtakAle saMdizyate virahiNIbhiriti priyeSu // 24 // 1. 'gIta' ga. 2. 'AyAti' ka. 3. 'prItyaiva' ga. ( yugmam) Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1Adiparva-7sargaH] bAlabhAratam / maJjIramandraravamaJjumarAlamAlA___ vAcAlabAlakamalakramayA rayeNa / klapte pade madavazena vasantalakSmyA kikillivallibhiralabhyata pallavAliH // 25 // raktotpalapracitakuJcitakuJcikAbhai rutphullakiMzukalatAkusumairamIbhiH / udghATya kiMcidapi mAnamayaM kapATa kAmo viveza hRdi saMprati daMpatInAm // 26 // saubhAgyabhAgyamurarIkurute latAsu sarvAsu campakalataiva nitAntameSA / yasyA vasantaramaNaH kusumacchalena bhUSAbharaM surabhibhiH kurute suvarNaiH // 27 // utphullaphullamahasA hasati dvirepha nAdena gAyati vighUrNati mArutena / sadyaH prapadya sumukhImukhamadyamadya dhatte pramatta iva kAM bakulo na lIlAm // 28 // AliGgitaH kurubakAkhyatarustaruNyA zakrebhakumbhakucayA surucAbhisRtya / ityeSa zeSadhavalAbhiralAbhi sadyaH saubhAgyakIrtibhiriva prasavaprabhAbhiH // 29 // kAmAkulaH khalu kaTAkSaghaTAH kSipantI mAtmanyavekSya ramaNI ramaNIyatArthI / ahAya mUrdhni kusumAni navAni badhna nprIti tanoti tilakaH kila kasya nAsau // 30 // 1. 'kaGkelliH' iti sAdhIyAnpAThaH, 'kaGkellirazokaH' iti 'jassa kAraNAdo ukkhaNDia bandhaNaM via kaGkellipallavaM-' ityAdilavaGgikoktivyAkhyAne jagaddharapaNDitAH. Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| ko'pyeSa kujakatarurghanasAradhUpa dhUmormidhUpitatanubhRtapuSpamAlAm / gAyanmadhuvratavadhUmadhurA raveNa vazyIkaroti kutukIva vasantalakSmIm // 31 // zrImadvasantaRturAjavilAsabhUmi (tarvibhAti sahakAramahIruho'yam / sthAnapradAyiSu SaDaniSu kokileya matra prapaJcayati kaMcana paJcamaM yat // 32 // matteSu pathya dayitArasavihvaleSu __ pArAvateSu kRtakautukakUjiteSu / eSA vasantaparirambhabhareNa rambhA kAmAtureva makarandarasaM dadAti // 33 // navyaprasUnamiSato navamAdhavIyaM vedodabindunivahAniva hAsayantI / saGge vasantakamiturghanacaJcarIka romAJcakaJcakitacArutanuzcakAsti // 34 // adyApyajAtakucakalpaphalA milantyo mandAnilena zizukelikalena pazya / kanyA iva sphuritanUtanapuSpahAsAH krIDAM mitho vidadhate navanAlikeryaH // 35 // kharjUrikAvizadareNukaNAklIbhi razmAmalIkRtatanUH paTalIralInAm / pradhvAninIrmadanapuSpamayeSupati kalpAH kRtAmbaragatIH kati nAnamanti // 36 // vyAlolamaJjaribharaH sphuritaprasUnaH kasyotsavaM hRdi dadAti na sinduvAraH / 1. kujakaH sevatIbhedaH, 'sevatIpuSpasAhasrAtkubjakaM puSpamuttamam' iti narasiMhapurANam. 2 vasantakAmukasya. Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 Adiparva-7sargaH] bAlabhAratam / puSpAyudhasya navakArmukakANDamAra vAhIkakiMkara iva trijagadvijetuH // 37 // pazya svabhAvamadhurANi madhUkagulmA druJjanmadhuvratavadhUni madhUni pItvA / uccaistareSu kalitaskhalitaH samIro vAtyeSa matta iva hAsitavallipuSpaH // 38 // kiMkillipallavakarA smitapaGkajAsyA karNIyakokilaravA madhurA madhuzrIH / AbhAti maJjulakucAzrayacandanAkta kAzmIrapatraracanAyitapuSpapaGktiH // 39 // Apatya campakadhiyA navakarNikAra puSpeSu gandharahiteSvapi caJcarIkaH / prIto madhUni rasayatyayamanyapuSpa saurabhyasaMbhRtanijAnanavAsitAni // 40 // kaunteya pazya vanasImani dUrakRSTa kAlAyasAsitazilImukhacakravAlaH / pAnthAnvikampayati kezava kiGkirAtaH ko'pyatra niSkRpamanA nanu 'kiGkirAtaH // 11 // zubhraprabhe karuNikAkusume vibhAti .. zyAmo'thavAruNarucau navakAJcanAre / itthaM smaranniva muhurmahanIyatArthI bhRGgIpatiH sphurati tatra ca tatra cAyam // 42 // elAvane kurubakastabake priyAle kaikolake damanake navamAlikAyAm / 1. azokaH. 'karNAvataMsIkRtakiGkirAtaiH' ityudArarAghavam. 2. kAmaH. 'hemAlaMkArabhAbhirbharanamitaziraHzekharaiH kaiGkirAtaiH' ityatra kiGkirAtasya kAmasyeme kaiGkirAtAH kA. mina ityarthadarzanAt. 3. 'kakolake' ityucitam. - - Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| puSpANi jighrati muhurmadhupIbhujaMgaH kAmena nunna iva bANaparIkSaNAya // 43 // sadyo vasantabharaphullitaphullamallI saMbhArasaurabhamilatpavane vane'smin / kuntItanUja nanu janma ca jIvitaM ca rAgeNa nAgarajanasya kRtArthayAvaH // 44 // ityuktisaMmadavazIkRtacittavRttI kRSNArjunau parijanena samaM samantAt / tau nizAtuH saphalatAM vanamaNDalAni __ lIlArasena madhunA madhurIkRtAni // 45 // khelAya khANDavavanAya tato yuvAna zcelamadhUtsavarasena vadhUsahAyAH / pUrvaprayuktanayanadvayakRSyamANA ___ manye vilAsamadabhArabhRto'timandam // 46 // adya tvadekahRdayo hRdayAdhinAtha___ zcATukriyAbhiranukUlayate sakhi tvAm / muJcAbhimAnamidamAntaralocanena mugdhe vicAraya vaco mama mAnayainam // 47 // svacche na vetsi kimu cATupaTuM sapatnI prAyo bhavanti puruSAH khalu caattusaadyaaH| . cedutsave'dya sa kariSyati khelanAni sAdhaiM tayA kimayazaHpaTaho na te'sau // 48 // kiM cAnyabhRyuvatikUjitapaJcabANa bANAsanakvaNitaraudradigantarANi / etAni tAnavitamAnavatImanAMsi vatse madhUtsavadinAni suduHsahAni // 49 // 1. 'tanujanma' kha-ga. Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1Adiparva-7sargaH] bAlabhAratam / seyaM dazApi tava taptatanUvivarta saMvartamarmaritabAlamRNAlazayyA / tubhyaM sadaiva nalinAni samAnayantI ___ loke'pi kopini babhUva niruttarAham // 10 // eSA pade nipatitAsmi kuru prasAda madyAstu te ripujano viphalAbhilASaH / itthaM vicakSaNasakhIvacanAnurodhAtpANAdhinAthamanukUlayati sa kAcit // 11 // (paJcabhiH kulakam) rantuM paraH karayugena gRhItapAda padmaH sRjannanunayAnabhimAnavatyAH / utpatya dInavacano'pyanirIkSya vakraM tasyAH zuzoca kucagauravamapyabhISTam // 12 // yasyA dhvanirmama girApyupamIyate sA ___ syAtkIdRzI pikavadhUH sakhi dRzyametat / ityuktikaitavavatI vanamApa kApi . pUrva gate'pi dayite'nunayAnniraste // 53 // prauDhAgasApi dayitena padapraNAma lIlAvatApi racitaM bata gotrabhedam / taM kAcidazrutavatIva manobhavajyA TaMkArarAvavelitA calitA vanAya // 14 // . eSA kathaM parihariSyati mAnamitthaM cintAnidhirnatamukho vilikhandharitrIm / uddAmakAmazarapIDitayA kayApi kAnto nitAntamanunIya vanAya ninye // 55 // 1. 'mAnena' ka. 2. 'parivRDhena' kha-ga. 3. 'tat' ka. 4. 'manobhuvi' ga. 5. 'kalite ga. Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| kazcitniyAmanupatannitarAmuroja saMsparzalAlasamanA vitataiH karApraiH / AsAdayadgurutadIyanitambabimba dUrIkRto bata kathaMcana bAhumUlam // 56 // khedaM sakhISu gamanAdabhinIya kAci dAkAGgitau rasavazAdavalambanAya / tAmyadbhunApi purataH kucapUradUra nunnasya vartmani na bharturavApadaMsau // 17 // dUrAdudha puruSAyitalAghavottha vegadanuprathitamandapadAmajAnan / vallIvilagnavasanavyasanacchalena prItyaikSata praNayinImaparo mudhaiva // 58 // uccainitambakucaDambarabhArabhunnA ___ lIlAvatI kimapi mandapadaM jagAma / evaMvidhAmapi sadaiva hRdA dadhAnaH ___ kAnto'nvagAdatizanairiti yuktameva // 19 // tAdRgvasantasamayaspRhaNIyameva dolAsukhaM ratipaterapi pUrayantI / Alambya kAcana kareNa karaM priyasya lIlAvilolabhujamindumukhI jagAma // 6 // viSvagvilAsavanagulmalatAgatAnA meNIdRzAmasamabhAsurabhAbhirAsyaiH / ullAsibhiH kusumitaH zuzubhe vasanta__ zcandrairivAyudhakRte kusumAyudhasya // 61 // eNIdRzastanutiraskRtajAtarUpA naanaamnniprvnnbhuussnnbhaasmaanaaH| 1. nitamAM' ga. 2. vyasanamunmocanam. 3. jAtarUpaM suvarNam. -- Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1Adiparva-7sargaH] bAlabhAratam / dolAsu kautukavanIpRthukarNapAza___ lolAsu kuNDalitumISurudArabhAsaH // 62 // bhartAdhiropayati yAvadudaJcya doA ___ tAvadvadhUradhiruroha rayeNa dolAm / abhyastanityapuruSAyitalAghavAni zroNistanonnatinatApyabhidarzayantI // 13 // preDholane parivRDhena kutUhalena kApyadhyaroSi ramaNI samudasya doAm / dUrAstrapAtabalasaMbhramabhAji yantre zastraM jagatrayajiteva manobhavena // 64 // dolAdhirohaparayAparayA priyasya __ pRSThe nyadhIyata padaM yadalaktakAGkam / paJcAGgulIparicitena sa tena pRSTha raGganniSaGga iva paJcazaro vireje // 15 // dolAdhiropakRtaye rabhasAdudasya nko'pi priyAM kRzataro darabaddhamuSTiH / trAsAturaM smarajitApi mRNAladhanvA nanvAttavajrajayazaktirivAzazaGke // 66 // dolAspRzAM mRgadRzAM vadanAni reju daNDAvalambanatabAhuyugAntarAle / sadyo mRNAlajaniteSu zarAsaneSu bANIkRtAni nalinAni manobhuveva // 67 // kiMcinnatasphuritapRSThatatAgrapAdaM ___ lolAlakaM raNitapurakaGkaNAdi / nRtyannitambamupaviSTaratAni dolA lIlAyitaM smarayati sma nitambinInAm // 68 // 1. 'cAGga' ga. 2. 'kaGkaNanapurANi' ka. Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 kAvyamAlA / uccairgatitruTitahAralatAsamutthamuktAvRtaH kSaNamalakSi marutpatho'pi / svedodabinduparipUrNa ivAGganAnAM dolAvilAsakalayA prahataH padAyaiH // 69 // dolA lAvilasitena vilAsinInAM matvA vazAM trijagatImapi paJcabANaH / dhamillataH zlathatarAdrabhasena tAsA mAkRSya tUNata iva prasavAnyamuJcat // 70 // preGkholane varagate'pyatidhASTaryamuktayaSTirbrahrAddratavinirmitahastatAlA / atrAsayanmRdulagItibhirApatantaM kAcidvidhormRgamivAsyakalaGkabhItyA // 71 // dolAgatena gaganAgramavApya zoNaM kasyAzcana kramayugaM vinamadvilokya | bhAnurnyadhatta nayanaM nijapANiyugme lIlAsarojayugalIgalanabhrameNa // 72 // yaSTigrahavyatikareNa kareNa sajjI kartuM tatAvilulitaM vasanaM na zaktAH / UrdhvA babhUvuriti kelikutUhalAya dolAkalAsu kuzalAstaralAyatAkSyaH // 73 // svacchAdbhutasphaTikaratnavinirmitAsu dolAsu nirmalatayA sphuTamasphuTAsu / UrdhvAH striyo niravalambanamambarAntaH khelA iva tridazacArudRzo virejuH // 74 // AsItparasparaparikramaNAnubhAvai ryaH svedabinduvisaraH kila daMpatInAm / Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1Adiparva-7sargaH] -bAlabhAratam / so'pi vyalopi zizireNa tadA vilola dolAvilAsasulabhena samIraNena // 79 // dolAgatAgatavinodarasena gItaM prApaJcayanta sudRzaH zritapaJcamaM yat / tasya pratidhvanirivopavanAzrayANA mazrAvi kuNThakuhareSu kuhUkarINAm // 76 // sAdhyaM na manmathazarairapi yattadeva mAtsaryamAzu galahastayituM priyANAm / rekhAmiSAdvinamanonnamanena ratna preGkholanairvidadhire dhruvamardhacandrAH // 77 // dolAvilAsakutukoddharakRSNapArtha vIrAvalIsaralapAdahataM tadaiva / spaSTAntarAntaraparisphuritAmbuvAha madyApi jarjaramivAmbaravartma bhAti // 78 // dolAcalaghuvamiSeNa sahasramUrtI- . bhUya svayaM smara iva smRtapUrvavairaH / vyAlolahAramiSakausumacApadhArI dhATIkRte puraripordivi dhAvati sma // 79 // sadyaH sphurattaralakAtaradRgviloka svedaprakampapulakodgamavibhramANAm / pArthopavezalalite dayite vadhUnAM dolAdhirohabhayameva miSaM babhUva // 80 // svedodgamavyatikara zlathitAni yaSTi muSTigrahe karatalAni vadhUsakhAnAm / dolAgatAgatadhutadrumamaulipuSpa zreNIparAgapatanena dRDhatvamApuH // 81 // 1. kokilAnAm. Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyamAlA / preGkholanAnyatulakhelanadhUtazAkhi_ puSpacyutairmadhurasaiH stimitAni bADham / sAkSAdazakyalalitAni vimucya cakru zvetaH krudheva kusumAvacaye yuvAnaH // 82 // prAguttIrNapriyatamabhujADambarAlambalolA dolAsaukhyaM kSaNamakalayannuttarantyo'pi nAryaH / sadyo'bhyAsaprabalamabalAcakravAle samantA__dapyuttIrNe na ciramamucallaulabhAvaM ca dolAH // 83 // vIrAH pArthamukundayoratha vanotsaGge kuraGgIdRzAM vivvokaiTTiyamANamAnamanaso mandaM vilesurmudA / ebhirvigraharUpavigrahadharaiH sArdhaM vitanvanniva spardhAmatra manobhavo'pi lalitaM cakre ratikrIDanaiH // 84 // iti zrImajinadattasUriziSyazrImadamaracandraviracite zrIbAlabhAratanAmni mahAkAvye AdiparvaNi vasantavarNano nAma saptamaH sargaH / aSTamaH srgH| aho mahattvaM vacasAmagocaraM prapaJcayankRSNamuniH punAtu vaH / bhavArNavo'pyeSa vizoSameti yatpadadvayIreNukaNairapi kSaNAt // 1 // rathAGgipArthAnucarairatha drumA navapravAlaprasavagrahAzayaiH / bhUrIbhavatpallavapuSpavaibhavA iti vyacIyanta karAGgulInakhaiH // 2 // latAsu lAtuM lasite mRgIdRzAM ghanadhvanatkaGkaNasaMkare kare / drutotpatiSNubhramarIbharairmayAdiva prasUnairudanAmi dUrataH // 3 // vilUyamAnAni mukundakAminIjanena lIlAvipinAntavalliSu / puSpANi tatpANijapATalaprabhATopAni kopAdiva zoNatAM yayuH // 4 // nijapriyANAmiva vazyatAkRte parasparaM daMpatibhiH sasaMmadaiH / javAdavAcAyiSata svapANibhiH puSpANi bANArthamanaGgadhanvinaH // 5 // bahUnnamantyaH kusumecchayA muhurmuhurnamantyazca nitambabhArataH / striyaH priyANyUrdhvaratAni rAgibhiH smarasmayasmerarasairasasmaran // 6 // Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1Adiparva-8sargaH] bAlabhAratam / e dUrAhadAne kusumAni kAmuke'bhidhAbhidi prauddhltaakRtsthitau| tAnyeva tasminmadanAstratAM yayuH zvAsAnilairvyAghuTitAni subhruvAm // 7 // tanvI tanUtulyatayA latAtatau puraH sphurantImavibhAvya vallabhaH / kSiptA prasUnastabakabhramAtkaraM kucau spRzanneva dadhAra dakSatAm // 8 // priyasya puSpAya latAdhirohiNaH padAGgulI nimnazikhAvalambinI / alabdhapUrva karajakSatotsavaM mRgIdRzAlabhyata pallavabhramAt // 9 // drumAdhirUDhe kusumaM prayacchati priye girA komalayAbhibhASiNi / navInavadhvAH pulakaprakampayorgalanmarandAbhigamo'bhavanmiSam // 10 // lUne prasUne madhupastadAzrayaH zrayanmukhAjaM raNitaM cakAra yat / bhiyAbhiSiktaH prathamaM navoDhayA voDhAsmaranmaGgalagItameva tat // 11 // aliM vilUnAtprasavAdupAgataM kayApi vitrAsayituM vidgdhyaa| karaH kvaNatkaGkaNakaM na kampito vilolayAliGgi bhiyeva vallabhaH // 12 // zucismitAH puSpitavallivibhramAdupeyuSI SaTpadapaddhatirvadhUH / vikampayantIrapi tAH karau bhayAdiyaM mudA pallavinIramanyata // 13 // mukhAbahirlambini sudhruvAM smite sametya dUrAdalayaH sumabhramAt / kRtopavezA drutabaddhapakSati kSitau patanto dadhire yadi stanaiH // 14 // priyeNa mukte kusumotkare'ntarAnyataH sapatnIzvasitairapIstei / mudA sphuratpuSpa ivaikSi sajjito nijasmitasmeratalaH karo'nyayA // 15 // parasparAlokanamagnacetanaM karAdajAnangalitAni puurvtH| vRthA prasUnAni dadau priyaH priyAvRthA gRhItvaiva zirasyaropayat // 16 // karAgrakarSeNa vadhUmapi drume'dhiropayanko'pi vikampitaH patan / hAreNa zAkhAgravilambinA rasastambhIkRtazvAsalaghuzciraM dhRtaH // 17 // smarAturaH kazcana dUracumbanAnukAralIlAmiladoSThasaMpuTaH / priyAmukhe puSpalayonmukhe samaM tadeva tenvatyatisamadaM dadhau // 18 // yuvA vicinvankusumAni vRkSataH papAta pazyannaparAmacetanaH / aghAni pAdena tato vidagdhayA dhRtakrudhA nirdayameva kAntayA // 19 // 1. 'parthi' iti sAdhIyAnpAThaH. 2. 'tanvannatisaMmadaM' ityucitam. 12 Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyamAlA / ciraM priyAyA mukhamIkSituM priye puSpANyamuJcatyapi kampato'patat / ajAnatI tAni patanti saMmukhI na sApi cakSuH priyacakSuSo'kRSat 20 api prasUneSu nakhakSataM priye sRjatyasUyAM vidadhe manakhinI / bhRGgo'pi puSpAvacayotthitaH pibanpriyAmukhAnaM rasinApyasUyata // 21 // bhRGgeNa daSTo navapallavabhramAdupetya dUrAdadharo mRgIdRzaH / viSavyathAM hartumiva svayaM rayAdupAli pIto dayitena dhImatA // 22 // priya prayacchedamatIva maJjulaM prasUnamityuktibhirucchritAGgulau / latonmukhAyAM sudRzi drutaM papau paraH parasyAzchalabandhuro'dharam // 23 // rahaH samAliGgaya para paro'nyataH parAgarajyannayanAM samAgatAm / kruddheti dIno'nunaya vadhUM mRSA kRtAgasaM svaM svayamapyajijJapat // 24 // prasUnapAtAdgaladazru subhruvo vilocanaM kUkRtikArikAmiSAt / acumbadacchannamivAcchavAsasA pidhAya kacciccaturaH smarAturaH // 25 // rugNe rajobhiH priyadattapuSpajairaGge kRzAGgayAH parimArjanodyatam / zuzoca niHzvAsamapi prasRtvaraM nijaM sapatnIsavidhe kRtasthitiH // 26 // avApya kasyAzcana kaNThakandalaM pradattayA cittahareNa mAlayA / mudeva nRtyaM vidadhe vilolayA muhuH sapatnIzvasitorminunnayA // 27 // rajosvakIrNa dayitena kausumaM parAM yadAliGgitumaGganAdRzi / tadAzu niHzvAsabhareNa nighnatI hahAtmani drohamapi vyadhatta sA // 28 // nizamya klRptAmamunAbhidhAbhidA madarpaNe'sau tyajadAzu mA sma mAm / priyeNa vadhvA hRdi ropitA vyadhAditIva mAlA tumulaM calAlibhiH 29 rasotthakampena na pAritaH srajA dhammillabandho dayitena subhruvaH / mudhA sapatnyA mumude na mUDhayA tamAtmabhItaM hRdi manyamAnayA // 30 // anyA kaTAkSAhatibhIgalatkaraH sphuradraso'sAviti zaGkamAnayA / dhammabandhaguNaH priyaH striyA ciraM cucumbe valitAnanaM mudA // 31 // cumbAya dhRtvA cibukaM vivartite vegena vakre kila kApi kiMnarI / dhammillabandhe kucasaMgate babhau hayAsyatulye kusumAligAyini // 32 // 1. 'anugena' ka- kha. 0 Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 Adiparva - 8 sargaH ] bAlabhAratam / uraHsphuranmAlyabhRtaH sumAvalIparItadhammillaparArghyapRSThakAH / sacApatRRNA iva puSpadhanvanazcamUcarA daMpatayo virejire // 33 // vadhUvarANAM vapuSi prasUnajairvRte rajobhiH zramavAripaGkile / hatadviSanmAnamahAbalo balI mudaM dadhau manmathamattasUkaraH // 34 // prasUnareNuprakarA vanAntare mRdusphuradvAyuvivartanartitAH / vadhUjanasparzakRtotsavA bardivAkarasyeva karA vikampinaH // 35 // priyeNa vadhvAH zramacarmabhedibhiH paTAntavAtaiH premadAzruzItalaiH / vRthA kRtasnehabharasthitirdutaM hataH sapatnyAmabhimAnadIpakaH // 36 // marutkRte cAlayituM paTAntaraM svayaM bhujaMge praNayAdanIzvare / aghAni kasyAzcana dharmajaM payastadA sapatnIzvasitaiH kharairapi // 37 // sarojabandhurnalinadviSanmukhAnatApayadyuktamaho vadhUvarAn / ime'pi yuktaM tapanAtmajAM tadA babhUvurAloDayituM samutsukAH // 38 // vanAntarAddaMpatayo vibhUSaNaprasUnamAlAmilitAlimaNDalAH / tItrAMzutaptAH payase'calallatAjuSo gatA jaGgamatA iva drumAH // 39 // prasUna sarvasvamudAravigrahe svayaM gRhItvA calite vadhUjane / celuzchalAyeva sahaiva zAkhinaH zikhicchadacchatra kadambadambhataH // 40 // rakhau pratIcIjuSi ko'pi dhArayaJThaH paTIM mUrdhani musubhruvaH / chandAnuvRttyA jaladherivAsitacchaviM yuvAno yamunA malokayan // 41 // atho rathAGgaizcalacandraghATikAbhayAyabhAtyanta mukhAni yoSitAm / marAlabAlaiH suvihAravArijatrajapramodAdyamunAjalasthitaiH // 42 // samApatattuGgataraGgasaMgatAdbhutapraticchandamiSeNa yoSitAm / kRtasthitInAM taTinItaTe rayAdabhyutthitaM cakrurivAmbudevatAH // 43 // amutra mA bhaiSTa puro'pi subhruvaH sRjanti keli laharISu pazyata / iti pratArya pratibimbadarzanAdavIvizatkAmijano'GganA jalam // 44 // payAMsi nAbhidvayasAnyapi drutaM janAtireke yayuraMsannatAm / hiyeva magne nijapaGkajatraje mukhAni rAjIvayituM mRgIdRzAm // 45 // 1. AnandAzruziziraiH, 2. 'calalatAjuSaH ' ga. 3. nAbhipramANAni pramANe dvayasac. 1 Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 kaavymaalaa| pradattakampeSu taTAdvilAsiSu praNAdamAgucchalati sa yajalam / tannUnamAhvAnavidhi vyadhatta tattadAnukampAmanasAM mRgIdRzAm // 46 // janArdano maNDanaratnamaNDalIsamujjvalaH kajjalamaJjuladyutiH / kalindapucyA hRdaye rasasmRzi sthito dhunIjAnirivAGgavAnbabhau // 47 // sphuratkarollAsitavArizIkarau nadIjale lUnasaroruhau muhuH / akhelatAmaJjanama dIdhitI rathAGgipArtho vipinadvipAviva // 48 // Amauli sarvAGgavilAsalIlayA mudA mukundena rasena laalitaa| karAhatisphAritaphenasaMpadA tadAhasadviSNupadI kalindabhUH // 49 // vilAsakArI yamunAjezAntare hariH smaranbAlavihArakautukam / tadA maidAmAtyavivekaDantritaM svamAdhipatye'pi na bahamanyata // 50 // tadA mahAmodavilAsabhAsurAnvilokayantau kutukena daMpatIn / taraGgiNIpAthasi pArthakezavau kRtArthayAmAsaturakSiNI kSaNam // 11 // krIDAsu pANiprasareNa muJcataH sadambhamambhAMsi niSedhumakSamA / kAcitriyasyorasi vakrapaGkajaM rarakSa dakSA viniyojya rAgiNI // 52 // anIzvarA jetumanantakaitavaM payovilAsardayitaM vilAsinI / kaThoravakSoruhakoTibhirmuhurjaghAna dhanyaM ruSiteva vakSasi // 53 // mithaH samAlokanabhinnacetaso rasAttriyAvallabhayoH kayozcana / avyApRtaM tajjalamaJjalau sRtaM ruroda niHsyandibhireva bindubhiH // 14 // sarittaraGge'bhimukhAbhipAtuke nijI nirIkSya pratibimbitau stanau / prasarpadambhaHkarikumbhazaGkayA kayAcidAzliSyata bhItayA priyaH // 55 // AkaNThanirmagnatanoma'gIdRzaH zvAsormisaurabhyamilanmadhuvratam / jane sarojaM vyapadizya rAgavAnacumbadAghrANamiSAnmukhaM muhuH // 56 // rAjIvarAjIvipine vilAsibhirvilAsakautUhalato vimardite / mRgIdRzAmAnanapadmakAnanakroDeSu vikrIDitamajavAsayA // 17 // parasparodastajalaughalIlayAnayA priyeSu prahatAkSivamasu / cikrIDatuH kaucana daMpatI tadA dakSau samAliGganacumbanotsavaiH // 18 // 1. 'nu jhampA' kha-ga. 2. 'mahA' ka-kha. 3. 'manasvinI' ga. Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1Adiparva-sargaH] bAlabhAratam / dadhau priyakSiptanalokSitA muhurdaganjamuccairasitaM ca kApi yat / vilasya kopena tadA tadIyayA svayaM sapatnI vidadhau tadaiva tat // 19 // kadApyasaMbhAvitavibhrame'mbhasA priye'bhiSiJcatyapi nAmabhedataH / saMvRttarAgA sahasA pravRttito mudaM dadhau kApyaparA cukopa ca // 60 // dRGamArgamAgatya vivRddhamatsarA mithaH sapatnyo bahuzaH smRtaagsH| svasvAdhaikaM salilAhataiH samaM vyadhurvilAsispRhaNIyamAkulam // 61 // cirAya paryAkulayA jalokSaNaiH kSaNAtkRtaM sAci kayAcidAnanam / nAbodhi siJcansamamohito yuvA pazyanpuraH karNavataMsavArijam // 62 // . saroruhiNyantaritA muhurmuhuH siJcantamajaM smitamAnanabhramAt / . kutUhalottAlamanA manaHpriyaM payaHpravAhairvidhuraM vadhUya'dhAt // 63 // priyorasi premataruM sakhIritA mugdhA navoptaM culukAmbhasAsicat / netrAJjalimyAM hRdi zokamatsaradrumau parA tatkSaNaropitau punH|| 64 // tadAGganAnAmiva lojanAJjanaistathAjani zyAmajalA klindbhuuH| yathA tadAzleSavazAdivAbhajanninaM tada'NaH zitivarNamarNavaH // 65 // sasaMbhramAzleSalagadvilepanaM kucAgramAruhya rasAnmRgIdRzAm / sadyaH pralIno'pi punarnavo'bhavanmuhustaraGgastaralairvanAnilaiH // 66 // sarAgadRgbhistaruNIbhirApatannihanyamAno'pi muhuzcapeTayA / utphenabhAsA pranahAsa caJcalaH zaTho'parAdhIva taraGgasaMcayaH // 67 // vimarditAmbhoruhakesarAGkuraiH prisphurtphenlvaalimaarutaiH| vilAsinInavyavilAsato babhau sasvedaromAJca ivormisaMcayaH // 68 // madaGkamunmucya bahUkRtAkRtividhurdadhau kroDagatAH kumudvatIH / itIva sindhuutthitpaatishiikraiyoH kairavAkSI mukhavIkSayArudat // 69 // romAJcadaNDAntaragairmagIdRzAM nakhakSataiH snAnaparisphuTIkRtaiH / tIvrArdhacandrAyudhamaJjulairjagajjayAya darpa vitatAna dairpakaH // 70 // visrastadhammillalagatprasUnakaprabhraSTamAlAmiSato mRgIdRzAm / vimucya kAmaH zaracApasaMmadaM madena tAsAM lalitAnyazizriyat // 71 // 1. jalam. 2. 'mRgIdRzaH' ka. 3. kAmaH. Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 kaavymaalaa| gaGgA. payogauratayA madaspRzaM tAM tAmraparNImapi mauktikazriyA / tadA vijagye yamunA vadhUkucasthalIgalaccandanahArahAriNI // 72 // . kanInikAkAntibhiraJjanaM dRzoH smitatviSA candanacarcanaM hRdaH / kaTAkSabhAbhinavamutpalaM zrutestadA vadhUnAmiti bhUSaNAnyabhAn // 73 // vadhUvarANAM jalakhelanotsavaistadA pravRddho hRdi rAgasAgaraH / yathA samudrAnta iva vyalokyata kSaNena rajyannayanacchavicchalAt // 74 // mukhadviSIvAjavane vadhUjanailUne'ruNaH kruddha ivAjabAndhavaH / yayau taTa toyanidhestadAnanaspardhArthamutsAhayituM sudhAkaram // 79 // rucipriyAbhiH saha kAntikAmuke vilasya niryAti nabhaHsarovarAt / samaM samantAnninakAminIjanai vAdyavAno'pi nirIyurambhasaH // 76 // zanairvinirgacchati kAminIjane babhUva jAnudvayasaM tadA payaH / pravRddhihetUcanitambanirgamAtsvenApasRtyAjani tIragaM tadA // 77 // gatAsu kAntAsu tadA tadAnanaprabhAbhavadbhartsananirbhayairiva / krIDApravRddhodakanAzibhirmadA sphuTIbabhUve saridajakAnanaiH // 78 / / nitambinInAM vadanendusaMpadA pazcAtkRtaivistRtakezakaitavAt / galatpayobindukadambakacchalAccikairivAntarvyathitairarudyata // 79 // AneDyamAne'pi dhavairvadhUtanovicchoTite kledini cIvare haThAt / asyAM dRDhAzleSaNamanyavAsasA tene sutAruNyadazAbhRtAM kva bhIH // 80 // maulau pATalapuSpadAma ghaTanA sImantasImAntare sindUraprasaro lalATaphalake mAJjiSTharatnAGkuraH / gaNDe kuGkumapatravalliradhare lAkSArasasthApanA ___ karNe paGkajakarNiketi sudRzAM saMdhyArkabhAso'bhavat // 81 / / saMdhyAzoNatare ravicchavibhare mUrte'nurAgArNave mannA daMpatayo nizAgamasamutkaNThAM ca rantuM vyadhuH / 1. 'AkAzarUpataDAgAtsvaprabhArUpakAminIbhiH saha vilAsaM kRtvA nirgacchati bhAskare' iti tAtparyam. 2. 'AprejyamAne' ga. 3. 'mUrtAnurAgArNave' ga, Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1Adiparva-9sargaH] bAlabhAratam / sadyaH snAtanizAkarAnvayamahAvIradvayIdIdhiti . vyAlokena tedAtvajAtatimirabhrAntyA ca bhejurmudam // 82 // iti zrIjinadattasUriziSyazrImadamaracandrasUriviracite zrIbAlabhAratanAni mahAkAvye vIrAGke AdiparvaNi puSpAvacayajalakelivarNano nAmASTamaH srgH| navamaH sargaH / kRSNamAnamatataM mahAmuni yatpadadvayanakhAMzubhAsuraH / bhuktimuktiramaNIziromaNIbhAvamAvahati ko na kovidaH // 1 // bhAnumatyaparasAnumacchiraHsaMmukhe'tha khalu mArgakhedinI / saudhamaulizikharAgrazekhaire rukmiNIramaNamAha phAlgunaH // 2 // Avahanniva divAkarastvayA dveSameSa hrinaamsaamytH| tvAM nirUpya gurusaudhazekharaM pazcimAcalaziro'dhirohati // 3 // eSa durniyatidaNDacaNDimaprerito bata ravirgatacchaviH / sthAsyati svayamataH patankiyatkAlamambaravilambibhiH karaiH // 4 // hanta saMtamasamaNDalIsuhRtpAMsulAkaTukaTAkSayaSTibhiH / preryamANa iva pazcimAcale niSpapAta tuhinetaradyutiH // 5 // dIdhitirdinakare tu nAyake sAparAdha iva tApamApa yaa| atra gacchati parAGmukhe'dhunA khidyate khalu nirAzayAnayo // 6 // kApi tApidivasArdhavihvalo babalIyata sadAgativa'vam / sAMprataM dinavirAmavAmane bhAnudhAmani zanairlasatyasau // 7 // pazcimAM bhajati vallabhe nije rAgabhAji zizire dinezvare / IrNyayeva patanArthamunnatAnyunnatAnyadhiruroha dIdhitiH // 8 // mIladajamukhamadhyasUkSmakadvAraniryadalidambhato'jinI / muJcate'rkavipadeva duHkhitA pazya niHzvasitadhUmadhoraNIm // 9 // 1. candravaMzotakRSNArjunazarIrakAntidarzanena. 2. tadAtvaM tatkAla:. 3. 'mukti. bhukti' ga. 4. 'zekharaH' kha-ga. 'zekharam' iti sAdhIyAnpAThaH. 'prAsAdazRGgabhAgasya zikhAmAlyam' iti tadarthaH; evaM sati 'gurusaudhazekharam' ityaprimazlokasthaM vizeSaNaM saM. gacchate. 5. vAyuH. Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| jAgRhIti purataH SaDatriNA vyAhRteva ninadaiH kumudvatI / kiMcidunmiSitakairavekSaNA huM karoti mRdu tatprativanaiH // 10 // AgatAgataviyogaduHkhitau kRptagADhaparirambhavibhramau / muJcato'zru citapakSma pakSiNAvatidInavadanau dinAdhipe // 11 // maNDalIcalitapakSimaNDalIkaitavena tarave vitanvate / yAminIsamayazIlabhItito maulibandhamiva pazya mauliSu // 12 // eSyadurdharatamazcamUpurazcArivIranikarAnukAribhiH / gorajobhirabhito'viSaGgibhiH zeSa eSa divaso'vasIdati // 13 // dUrataH svayamupeyuSo raveH pUjitasya sabalaiH surAsuraiH / ratnapITha iva sajjayatyayaM bimbabimbanamiSeNa vAridhiH // 14 // vAsarAsyakamalasya bhAsvaraM bhAskarasya lavamAtrakaM vapuH / oSThabimbamiva cumbanotsavAdApape'paradizAnuraktayA // 15 // kApi gantumanasA dinazriyA yaaminiismykeliliilyaa| bhAnurabdhitaraNAya sajyate nyaGmukho ghaTa ivArdhalakSitaH // 16 // astabhUmibhRti bhAti vAruNIdigvadhUstanasame smunnte| rAgiNo'ruNavapurlavo rave rAgacihnanakhalakSmasaMnibhaH // 17 // astbhuumidhrmstkjvldbhaaskroplkRshaanubhaanubhiH| eSa tapta iva pATaladyutiH saptasaptirapatatpayonidhau // 18 // yadbhide tribhuvanaM bhramAmyahaM labdhametadadhunA va yAsyati / ityasau khalu ruSAruNo ravistoyadhau timirazaGkayApatat // 19 // suptanIrazayanAbhinIrajakroDapIDitaviriJcipaJcitaiH / ambudhau kamalabAndhavo'dhunA kRSTimantrajapanairivApatat // 20 // drAgvitIrya kakubhAM mukhe maMSIkUrcakaM nicitatadrucispRzAm / anvagAmi dayito dinazriyA sAMdhyarAgazikhisevayA raviH // 21 // atra sAMdhyasamaye samAgate yajano bhajati namratAM kRtI / citramatra kimu nIlitAH karA yajjalairapi saroruhacchalAt // 22 // 1. 'makhI' ka-kha-ga. Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 Adiparva - 9 sargaH ] bAlabhAratam / vAsarAntaziziratvacAruNA mArutena gamiteva nirvRtim / bhAnutApabhavakhedabhedinA mIladabjanayanA babhUva bhUH // 23 // viSTapatrayakirITatAM gate bhAskare jaladhimadhyapAtini / dikSu bhUritumulAsu pakSibhirma tArakagaNo'yamudyayaiau // 24 // dyaurudAraparirambhavibhramAdasya sAMdhyasamayasya rAgiNaH / svedavindubhirivoDubhirvRtA gAhate'lpatamasA vivarNatAm // 25 // varAhaghaTayA tamastatau paGkamagnamiva manyamAnayA / palvalAdvahirupetayApyaho mandamandamanayAbhisRpyate // 26 // suptanIraruhaguptaSaTpadIvRndamendakRtagItirItiSu / svaM 97 Avizanti kariNIsakhAH sukhaM pazya vArizayaneSu vAraNAH // 27 // vittamAptamiva padminIpatestApamasya paradezagAminaH / sauhRdAddhRdayapaJjare parikSipya rakSati rathAGgasaMcayaH // 28 // sUkSmakAdapi dinAndhalocanAdalpamapyajani yahistamaH / vardhate tadiha pazya pAMsulAcakravAlasukRtairiva kramAt // 29 // tatkSaNoditavilInayAnayA saMdhyayA kSaNikatAmiva smaran / bodhitaH sRjati kairavAkaro baddhaSaTcaraNavandimokSaNam // 30 // abdhipAtini virocane jagallocane nicitaduHkhadveSitaH / nyaGmukhaH sRjati pANigharSaNaM dIpavartijananacchalAjjanaH // 21 // dIpavartikRtimelitaM striyA bhAti pANiyugamudyatAGguli vizvavizvajayinazcalAcalaM sAracakramiva mAracakriNaH // 32 // andhakArasubhaTasya bhAskaraM durjayaM jitavataH samantataH / puSpavRSTiriva nirmame surairmUrdhni tArakakadambakaitavAt // 33 // ekato'pi bhuvi bhUrizo'bhavandIpakAdahaha pazya dIpakAH / andhakAranidhanAya bhAnumanmuktadivya vizikhAdiveSavaH // 34 // daivamuktamiha tAmasaM mahacchastramAhatamaho mahomayaiH / astravatpuruSakAracAritaidIMpakairahaha vigrahastayoH // 35 // 1. 'sadvarAhaghaTayA' ga. 2. 'mandra' ga. 3. 'duHkhitaH ' ga. 4. sarvalokajetuH . 13 Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| luptalocanagatIni sAndratAM yattamAMsi dadhiretamAM divi / dIpakaiH sapadi tadbhavaM bhuvaH preritAni yayuratra piNDatAm // 36 // kiM pradIpacayakajalomibhiH kiM nimIlinalinotthitAlibhiH / / kiM nu ghUkakulahakkanInikAkAntibhirnabhasi tundilaM tamaH // 37 // andhakAranikareNa sarpatA zAntasAMdhyarucivahnibhasmanA / tArakAmukuramArjanAmiyaM saMtanoti niyataM nizIthinI // 38 // tApamarkamaNiraujjhadatyanajjADyamudgatamaho mahauSadhI / aGgakocamamucatkumaddhatI tattamaH kimu na sarvarogabhit // 39 // ekatAnasuratatvacintayA siddhatAM dhruvamavApya pAMsulAH / asphuTA jagati dainirmitAdandhakArapaTato'dhunAcalan // 40 // andhakAramayagomayacchaTADambare rjnirmbraagire| . somakAmukasamAgamotsukA tArakAkusumabhAramAkirat // 41 // vyomaraGgabhuvi tArakAsamAbhAji kiMciduditAtra kaumudI / andhakAravadhanATakodayadrAjapAtrapurataH paTInibhA // 42 // zailaguptatanureSa candramAH prAgdizaM malayarivAMzubhiH / kautukena paritADayatyasAvambarocchaladuDucchalacchaTAm // 43 // cApayaSTiriva mAnmathI puraH seyamabhyudayate vidhoH kalA / tatprasUnavizikhairivoDubhirbhAnumadvirahitA dizo'GkitAH // 44 // cAndramardhamurucihnamoSadhIdIptadIpabhRti pUrvaparvate / zAtakumbhamayakumbhakaparaM sajjakajjalamivekSyate divaH // 45 // asphuTaikalavamaindavaM vapuH kasya na smaramadaM krotydH| sevitAmarapaterbaNatrapAgopitAdharamivAnanaM dizaH // 46 // asya pazya sakalA kalAnidhermUrtirambaravilambinI babhau / lAJchanacchalalasannizApraticchandasundaritadarpaNAkRtiH // 47 // sajjitaM trijagatIjayecchayA lAJchanacchalavilokitAntaram / maNDalIkRtamanaGgadhanvino dhanva nanvayamuMdanvadanvayaH // 48 // 1. kocaH saMkocaH. 2. 'khaparam' ga. 3. candramAH. Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1Adiparva-9sargaH] bAlabhAratam / dIdhitistuhinadIdhiterasau bhAti jarjastamisramizritA / kalpito nu dinazilpine kakubyauvatena satilo jalAJjaliH // 19 // prAghuNasya samupeyuSaH karakrIDayA kumudinIhRdIzituH / nirmame timirasarpamAraNaM hA svabhAvamalino marutpathaH // 50 // zyAmamantaralasajjagatrayaM sphItazItarucimaNDalaM namaH / AsasAda muravairiNoM'zumannetrapUjitaharasya tulyatAm // 11 // sarvadigjuSi tamazcaye ruSA tAmramAnanamivAdadhau vidhum / nirgate'tra cakite tamasvinI pANDuraM virahalIlayAvahat // 12 // lakSyalakSmaharitAlakAGkurAdAlavAlavalayAdivendutaH / udyatA madanakIrtivallivatkaumudIyamuDupUrapuSpitA // 13 // oSadhImiSasamajvalanmahAzokavahnaya ivAntaradrayaH / Agate zazini mitraduHkhatazcandrakAntasalilai rudantyamI // 14 // saudhamaulimahilAkSikairavastomakRptarucidaNDapadyayA / pazya kairavasuhRnnabhaHzikhAM mandamandamayameti candramAH // 55 // kSIranIranidhinIradaH zazI sphAratArakakadambabuGdam / bhUrivRSTibharacumbitAmbaraM kaumudImayamadIpayatpayaH // 16 // rakSa rakSa vazavallabhe bhavadvallabhastudati kairavAkSi mAm / / dhvAntamityalikulacchalAdalaM krandatIva paritaH kumudvtiim|| 57 // pItatAmasamadhuH sudhArucereSa matta iva kAntisaMcayaH / utpatannabhasi bhUtale patannAzu hAsayati digvilAsinIH // 18 // oSadhIpatirayaM tamomayaM lohapiNDamiva viSTapatrayam / kiMcidauSadhamivAGkamAvahatki na raupyamayameva nirmame // 59 // zItarazmitamasoridaM yazoduryazobhirabhito'pi bhUtalam / kaumudIcayapadArthakaoNyikacchAyamaNDalamiSairvicitritam // 60 // 1. atitheH. 2. viSNuH sUryarUpeNa dakSiNanayanena zivaM pUjitavAniti paurANikI kathAmanusRtyeyaM kalpanA. 3. 'pUrva' ka. 4. 'kAyaka' ga. Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 kAvyamAlA / kalpito gaganacarmaNi svayaM peSayantravadayaM manobhuvA / kiM dalIkRtaviyogiloka hRtkI kazAbhataTatArakaH zazI // 61 // ucchalanti viyadarNave navAzcandrikAmayacalajjalormayaH / ityavaimi makaro vizRGkhalaM khelatIha makaradhvajadhvajaH // 62 // nAgalokatimiracchidotsukairdrAgahaMprathamikAvikAsibhiH / Avizadbhiriva somarazmibhiH kSobhitaH patirapAmapi kSaNAt // 63 // premasIdhurasanopadaMzakaM yacchato bata cakora daMpatI / somakomalakarAGkaraM mithazcArucapuTakoTimoTitam // 64 // candrikA bhisRtakArminItanucchAyamaNDalakameva sevakam / dRzyate'statimirA krodhanastrIkulaM bhuvi zuceva nirluThat // 65 // kiM na saiSa samayaH sudhAmayazchAyayApi bata yatra puSpitam / bhUruhAM caladalAntarasphuraccandrikAnicitacandrakacchalAt // 66 // candracakradhRtidurdharo'dhunA cittabhUradhita cakravartitAm / tena dUritamadaM tadAjJayA vartate jagadazeSamapyadaH // 67 // kAmukAgamasamutsukA muhuH kAmabANagaNazANatAM gataiH / subhruvastanumayUkhabhUSaNairbhUSayantyahaha bhUSaNAnyapi // 68 // puSpazekharavizeSasaurabhabhrAntaSaTpadapadena subhruvam / ucchalanti khalu tatkSaNAGgulImArjitorukabarImarIcayaH // 69 // subhruvo vizadacitrakAdikaM yadyadeva vidadhuH prasAdhanam / tattadAnanatuSAra dIdhitezchinnatAmagamadiddhadIdhiteH // 70 // subhruvAM ratiratIzayoH kRtAvAsayoriva vilocanadvaye / kApi kajjalalipirjagajjitozcApayugmarucirA vyarAjata // 71 // dRkprabhAkusumitAH kapolayoryallasanti navapatravallayaH / tanmadhurmadhusakhasya yogato'laMcakAra niyataM nitambinIH // 72 // pAripArzvikayugAyitasphuranmauktikastabakitorumaNDalaH / kAmakelirasanATikAnaTaH kAminIvadanacandramA babhau // 73 // 1. 'pAripArzvakaH' kha-ga. pArzve iti paripArzvam / vibhaktyarthe'vyayIbhAvaH / paripArzva vartate iti pAripArzvikaH / 'parimukhaM ca' iti cakArATThak. Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1Adiparva-9sargaH] bAlabhAratam / tanmadhUmirasanaM sudhArase tacca candramasi candanArcanam / pAvakadravanavaprasAdhanaM yoSito yadadhare vitenire // 74 // pAJcajanyaviSaye'pi yoSitAM taarhaarvimlaakssmaalyaa| kaNThikAtaralakaNTulAravaiIvayA ka iva japyate japaH // 79 // kAmayauvanavanebhakhelanastambayormugadRzAmurojayoH / eNanAbhimayapatravallayo rejire madajalAvalepavat // 76 // zakrakArmukasahasramAvahannaGgadadyutibharairyadaGganAH / tatsahasramitavedhyavedhane cittabhUdhUvamabhUtsahasradRk // 77 // jitvaraM yuvatipANitAM gataM toyavAsatapaseva toyajam / zauktikeyavalayAvalicchalAtsevyate zazikalAbhirapyadaH // 78 // aGgulISu navaratnamudrikAbhUSaNAni punaruktabhUSaNam / bhUSitA mukurajaprabhAkuraizcakrire rasavazAnmRgIdRzaH // 79 // dhAryatAmiha dRDhaM tvayA tvayA vadhyatAmiti kRtAravairmithaH / mekhalA khalu nitambamaNDale badhyate mRgadRzaH sakhIjanaiH // 80 // smeramathurasamAnahaMsakaM pAdapaGkajayugaM mRgIdRzAm / yattadAnanamahomehormibhinirmadaH kamalamardano'nani // 81 / / yoSitAM ramaNarAgajAgaraiH sAMdhyarAgarucayo vinirjitaaH| ajasauhRdaripUnapi kramAttatkSaNaM jatumiSAtsiSevire // 42 // kaumudIvizadayoH sdcchtaadRshymaanvishdaanggshobhyoH| cArucandanavilepacIrayorlabhyate'pi na bhidA natabhruvA // 83 // ityavAptanavabhUSaNAH kSaNaM vIkSya ratnamukure'GgamaGganAH / bhAsamAnarasabhAvabhaGgayo jajJire dayitadarzanotsukAH // 84 // tadrasaprasarasArasAraNIbhUtabhUtalasureza kezava / Avayorapi vayo navaM priyAdarzane saphalatAM vigAhatAm // 85 // ityanaGgalasadaGganArasasmeramAnasavilAsayostayoH / keSu mAnamathanecchayA mitho'dIpi daMpatiSu nekSaNaspRhA // 86 // 1. 'kuNDalA-' ga. 2. 'mahotsava' ka. 3. sAraNI svalpasarit. Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyamAlA | * manmathasya kimu sUkSmavedhitAM vacmi yanmRgadRzAmuraH zaraiH aprasRtvaramRNAlatantunApyAjaghAna kucamadhyavartmanA // 87 // prastutAgatahRdIzasaMkathAsvedavAribharanirbharA babhuH / dhautamUrtaya iva striyo'GgabhUbANapuSpamakaradabindubhiH // 88 // paJcavANa iti manmathaM jagudhiMgjanA yadayamaGganAjane / ekamekamiha romakUpakazreNikAsu vizikhaM nikhAtavAn // 89 // IzamAnaya yathA tathApi taM prerayacca vacaseti dUtikAm / AgataM sukRtinI kuto'pyamuM kApyalokata ca pAdapAtinam // 90 // utsukApi hRdi vAmalocanA kAcana sphuritavAmalocanA | nizcitapriyasamAgamA sakhIM na nyayukta kila mAnamudrayA // 91 // dhyAtavallabhasamAgamA gRhadvAranizcalavilocanadvayA / zUnyahuMkRtimukhI sakhIkathAvAci kAcidudakaNThatAdhikam // 92 // tanvatI priyatame gatAgataM tadguNagrahaNamaJjunA muhuH / dUtatAmiva gatena mAninI mAnamAtmamanasaiva mocitA // 93 // dvAri kAcana niyuktayA dRzA vIkSya patramapi toraNe valat / vallabho'yamiti jAtasaMmadA naikavAramudatiSThadAsanAt // 94 // preSitA priyajanena dUtikA yadvayaloki purato'nunAyikA / anvatApi nijadUtikAdbhutapreraNena mithunena tanmithaH // 91 // dvArasImani dadarza ca priyaM kAcidapyaghakRtaM nunAva ca / prADiyojitatadAtvasaMcaladdUtikAgativilambakArakam // 96 // dUtikAM caturacATuzikSayA yoSitaH svayamamajjayanta ca / Ayayuzca hRdayezvarAH svayaM premNi sAmyamasamaJjayatyadaH // 97 // vallabhe'bhyayati tiryagAnanA mAnamAnayata kAcidaskhatAm / tanmukhendugata koNayA dRzA prema hRtamapi nyavedayat // 98 // dvArametavati vallabhedizatkApi mAnaparatAM parAGmukhI / tadvilokanamanAzca locanaM locane'sRjadapRSThadarzini // 99 // 102 Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 Adiparva - 9 sargaH ] bAlabhAratam / kAcidetya parirambhiNi priye mAninI prasRtapANinIrajA / kopanaiva lasadazrukampanA spaSTatAM na khalu mAnamAnayat // 100 // kApi cATu parirambhaNaiH priyaM chekamekanipuNApi nApRNot / kopagopanakalAsu kRtrimaM bhAvamakSiNi vidhAtumakSamA // 101 // saMmukhotthitikRto natabhruvaH zubhrabhAsi manasi smaraH sphuran / agramAgatavato hRdIziturdehavimbitamiva vyarAjata // 102 // tathA svayaM prANasame samAgate puraH parasyAH prasasAra locanam / kuzezayaM karNavataMsitaM yathAsmitaM tadekAvayavacchaviM dadhau // 103 // priye samAyAti samutsukAyAH kasyAzcidabhyutthitibhAsurAyAH / mudeva sAMrAviNamaGgakAni vibhUSaNAnAM raNitena tenuH // 104 // AgasAM nidhiradhiSThitamAnaM kAntayAvagaNito valamAnaH / yAsi tAM punariti drutamekaH kRSTamUrdhajamapAtyata talpe // 105 // nayanaM plutamazruvAribhirbata sAdena zarIrasaMbhramaH / rasadarzanasaMmukhotthitIrmanasaiva vyadadhapriye striyaH // 106 // ekAsaneSu vivizuH sudRzaH priyaistAH paryastamAnamupamAnaviyogaramyAH / etAni vIkSya mithunAni ratipradatta - netro'jani smaravikAraparaH smaro'pi // 147 // caJcaccandraruciprapaJcavigalanmAnAndhakArazriyaH sATopasmaravIramArgaNagaNastrastatrapAsaMpadaH / 103 evaM daMpatayastadA ratarasaprArambhasaMrambhita prAgalbhyAya madAya madhyarasanasvecchAbhirutsaGgitAH // 108 // iti zrIjinadattasUriziSyazrImadamaracandrasUriviracite zrIbAlabhAratanAmni mahAkAvye vIrAGke AdiparvaNi candrodayavarNano nAma navamaH sargaH // 1. cheko vidagdhaH 2. 'bimbanam' iti zobhanaH pAThaH . Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 kaavymaalaa| dazamaH sargaH / duSTakarmaphaNidaSTajanAlIdoSamoSakRtaye'GkamiSeNa / yaH sudhAtviSi viveza sudhArtha sa zriye bhavatu bhAratakAraH // 1 // jAtamanmathamayo madirAkSIlocanAni paricumbya yuvAnaH / tatkSaNAptarucayo madhurAsu svaM mano vidadhire madirAsu // 2 // strIjane dhRtamade madanAjJApAlanAkramaNanUtanadUtyA / huMkRtaM kRtamahuMkRtihelAlolayeva surayAliraveNa // 3 // hAlayAlikulakUjitagItairutsavaM navamiva prathayantyA / Adade madabhide pramadAnAM kAmadevapRtanAdhipatitvam // 4 // lolaSaTpadakanInikasukSNA zoNatAM kalayatAjamayena / vIkSitA iva ruSA madirAbhirbhIravo mumucire madamantaH // 5 // kApyudasya kusumAni rasena prekSya bimbi ca mukhaM madhupAtre / bhrAntibhRtyapi dhave'mbujabuddhyA gRhNatI yadi hRdaiva lalajje // 6 // sIdhusaMnihitavAsasarojaM no tathA rasanalobhanamAsIt / rAgiNAM nibhRtarAgabharANAM vimbitairapi yathA mukhapadmaH // 7 // bimbanAdvidhuriyAya surAyAM vAsavArijamivAzu vijetum / kiM jaDaH sahajavairavazAndho nAGganAmukhamihaiva dadarza // 8 // mAdhurI dadhatu nirbharamAsAmAnanAjakalanAbhirimAni / ityupAyibhirapAyiSata prAgvallabhairnavamadhUni mRgAkSyaH // 9 // ardhapItamabalAbhiralAbhi preyasA madhu nadanmadanaM yat / . toSato'tirasadaM rasanAyAM tanmukhArpitamapIti na pItam // 10 // premataH khalu tadAjani yUnAmaikyameva manasoriva tanvoH / AsyasIdhumiSarAgarasormikrIDanAnyata ito'pi yadAsan // 11 // prema niSkapaTamasti na yUnAM gRhNatAM suguNamalpaguNena / khaM pradAya mukhasIdhu mithaste drAkpapuryadadharaM dayitAnAm // 12 // yaddade madhurasAya sudhAjinmAdhurI mRgadRzAmadhareNa / maJjimA tadamunApi hi tAsAmAnaneSu vidadhe vidhujetA // 13 // Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1Adiparva-10sargaH] bAlabhAratam / antarantaradharaM ca surAM ca preyasAM rasayatAmanuvelam / etayoH kimu vidaMzapade'bhUtpeyatAM ca kimavApa na vidmaH // 14 // kAmini priyatamAdharapAnArambhakAriNi nijAvasare'pi / kopinIva madirAruNakAntiH kampamApa vitatAlirayeNa // 15 // preyasI prati dhave'rdhanipItasIdhudAtari dadhau krudhmnyaa| saMbhramAstacaSake muditAbhUnmaGgha vakramadhure ca vilakSA // 16 // rAgavRddhibhiduraM pramadAnAmantarAzu madirA vinivizya / ekamadbhutamudacchidaduccairadhyaropayadatho madamanyam // 17 // andhatAmadhita mAnatamobhiryo manaHsu sudRzAmapi caiva / vIkSituM priyajanaM kila rAgo rAgiNAM prasRmare smaradIpe // 18 // ghUrNamAnavapuSAM sumukhInAM ratnakuNDalarucidviguNAbhiH / sphItarAgarasavIcinibhAbhirlolalocanavibhAbhirabhAsi // 19 // bhUSaNaM bhRzamananyamananyaM yoSitAmajani yanmada eva / cArucIvaravarAbharaNAni bhraMzabhAji jagRhurna tadetAH // 20 // nirnimittagamanotthitabhAjAmardhajalpitanirarthakavAcAm / puSpacApahRtamAnadhanAnAM valgatu grahilatA mahilAnAm // 21 // madyapAnamadama tanUnAM preyasi prasRmare parirabdhum / nirmado'jani madaH pramadAnAM hrImatIva hRdi saMkuMcitA hIH // 22 // ko'pi bhIrumaparAM parirambhazraddhayA madhurasairmadayitvA / / udyatadviguNabhAvabhRtaM tAmeva manmathavazena niSeve // 23 // kApyanirvRtamanA madhu pItvA kRtrimaM madamadhatta mRgaakssii| vIkSya ca priyatamaM svamanaskaM saMbhramAdakRtakaM madamApa // 24 // vIkSya pATaladRzaM priyameSa krodhavAniti dhiyA vinimantI / agrataH mitatadajhinakhAntarlambamAnanijabimbavilokAt // 25 // 1. 'viduram' ka-kha-ga. 2. 'manojJamanojJam' kha. 14 Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 kAvyamAlA / kAcidanyayuvatibhramadattakrodhamuktamadalabdhavivekA / hrImatI madavazAtpraNate'sminkhelati sma kRtakena madena // 26 // ( yugmam) datta pramukha pratibimbe prollasadrasavazAnmadhu pItvA / kApi tatkramasamujjhitamaugdhyA prauDhimApya ramaNI ramate sma // 27 // niHsRto'pi hRdayAdabhimAnaH prApyate kva punarIhagitIva / strIjanasya rasanAJcala dolAkhelanAni vacanaiH kSaNamAdhAt // 28 // hR madhuvazAnmadhubandhorapiMte ratiyutasya vadhUbhiH / tatparAbhavavazAdiva mAno nirjagAma hiyameva gRhItvA // 29 // uddhataH pihitakAnurjyA TaMkRtivyatikaro'jani yUnoH / bhAvanirbharaparasparahastottAlatAlasarasaH parihAsaH || 30 // tAH pratikSaNavilakSaNatoSakrodhahAsyaruditAdivikArAH / cakrire'dbhutamadA madirAkSyaH prItimeva hRdaye dayitAnAm // 31 // yadvadantyazanasaMnibhamevodgAramityanRtamatra babhAse / gItakaM yadudagAra sudhAvatpItasIdhubhirapi pramadAbhiH // 32 // gItakaM mRdupadena tadAnIM yanmadena jagurambujanetrAH / SaTpadAstadalapankhalu lolAH sIdhugandhimukhapAnamiSeNa // 33 // yoSito vidadhire mRdu gItaM nRtyakarma ca ratirmRdu cakre / manmatho mRdu tatAna ca mauvanAdavAdyamiha rAgarasAya // 34 // AvahadbhiratirUpaguNasya sphItimAtizayikIM madayogAt / rAgiNAM cakRSire ca mitho'GgaizcaJcalAni madavannayanAni // 35 // kAminIjanakuceSu manobhUrAjyapuNyakalazeSu vilese / dvAri vArijanibhaistadananya prekSaNapratimitaiH priyanetraiH // 36 // locanadvayamadAramarIcisphAravIcini tarattaruNasya / yoSito vapuSi naabhigbhiir| vartamannamidamutpatatu kva // 37 // dRmRgadvayamamandamano bhUkANDapAtataralaM taruNAnAm / zroNizailazikhareSu nikhinnaM trAsakhinnamiva mugdhamukhInAm // 38 // Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1Adiparva-10sargaH] bAlabhAratam / 107 aGgakAntaravilokini netre bharturekSata mukhaM prasRtAkSI / tatra pazyati punarvadanAjaM nyaGmukhIva nibhRtaM trapayAbhUt // 39 // AnanaM priyatamasya didRkSurvIkSituM punaranIzatamaiva / kApyazikSyata hiyaiva navoDhA netrakoNakavilokitakAni // 40 // aGgake priyatamasya mRgAkSyA yatra yatra nayanaM nipapAta / vivyadhe madhusakhena pRSatkaistattadaGkitazaravyamivAzu // 41 // mAnasAni nibhRtekSaNapItonmRSTamapyarasayannayanoSTham / Ananairatha rasastaruNAnAM pAtumaiSi kaTureti rasatvam // 42 // yAvadicchati mudAdharapAnaM kAmuko madavazaMvadacittaH / raktayA svakarakuJcitakezastAvadeva cakRSe madirAkSyA // 43 // kApi pAtumudite hRdayeze saMbhramAdapasaranmRdumaugdhyA / hrImatI ca madanena ca dUnA nArpayacca na jahAra ca vakram // 44 // lobhayanmalayajAdibhirIzaH saMmukhImakRta kAmapi mugdhAm / yena maugdhyakavacAM kusumeSurneSubhirvyathayituM prabhurenAm // 45 // akSipaJzayanamUrdhani cakSuH subhravaH smaravazena yadaiva / ninyire svayamudasya karAbhyAM tatra tAH khalu tadaiva hRdIzaiH // 46 // saMgamecchurapi kApi navoDhA zliSyato nanananeti vdntii| bhIpade vahatu kampi zarIraM hRSTaroma tu varasya rasAya 47 // zikSitA muhurupAMzu sakhIbhizcATu yatpriyavazIkRtimantram / tatprakAzayitumatra navoDhA guptamenamajapadrasanAgre // 48 // vANinIbhirurubhiH zravaNAntAkRSTamuktataralainayanAntaiH / tADitAH smarazarairiva kampaM svedamazru ca bhajantu yuvAnaH // 49 // uttarIyaharaNe pariNeturdrAGmudhA karamaruddha karAbhyAm / kApi gUDharasamUDhamanaskA srastanIvini nitambadukUle // 50 // hArakAntilaharI hariNAjhyA vakSasoM'zukadhiyA muhurasyan / ko'pi tatprahasitatrapamANo mIlitAkSamasRjatparirambham / / 51 // Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 kaavymaalaa| uttarIyahRtilajjitayAnyaH subhruvA dRzi hato'jadalena / azruteritaparAgaviviktAlokanazca sahasA parirabdhaH // 12 // premakomalaruSA parirambhe tADitaH pulakitena kareNa / vIkSito bhRkuTibhizca navAzrusnigdhanetragatibhiH priyayAnyaH // 53 // aGgakairapulakaiH parirebhe mAninI sapadi kaMcana dakSA / marmavedinamamuM tu samantuM vyaktasItkRtirasaiva cucumba // 14 // syUtayoH smarazilImukhamAlAsUcikAnicitasaMcaraNena / vidrutAdbhutaruSAM drutamAsIdaikyameva manasornanu yUnAm // 55 // rAgiNAmatha mithaHpatitAni svairamAnanasudhAsarasISu / saMmadAzrusudhayA snapitAni krodhatApamamucannayanAni // 16 // stambhakampaguNajUMSi vapUMSi svedabindukalitAni ca yUnAm / puSpitadrumalatAvanalakSmImIyurAyudhakRte kusumeSoH // 17 // maGkha daMpativapUMSi tadAtvasphAyamAnapulakaiH zvasitAni / gauravAdiva parasparamabhyutthAnakarma vidadhuH parirabdhum // 58 // manmathArtiSu tatAsu vivarNamevameva mithunAni mitho'Ggam / mAdhurIvirahitaM svarabhedAcATu ca priyakRdeva vitenuH // 59 // naSTasaMjJamanaso dayitasya preyasIkucazikhAsu vilAsi / labdhasaGgamiva pANisarojaM mandamandamalasattadadho'dhaH // 6 // vistRte priyakare khalu tAre kAntayA prnnymgnhRdaiv| . muktamAzu samayaikavidaiva srastanIvi vasanaM jaghanena // 61 // kAntahRnnibiDamagnakucAnAmucchRsatpulakapUritasaMdhiH / bhraSTahAravalayaH parirambho rAgiNAM tadanu nirvivaro'bhUt // 62 // tAdRzograparirambhanirodhAjjIvitavyamapi vihvalamantaH / susthitaM praNayinaM vyadhurAzu svAditAdharasudhArasadhArAH // 63 // locanAnyapi mukhendumarIciM zvAsasaurabhabharAnapi naasaaH| AnanAnyapi pibantyadharoSThaM rAgavRddhimasRjanmithunAnAm // 64 // Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1Adiparva-10sargaH] bAlabhAratam / sparzazAlini vivRddhasugandhizvAsamAlini vishessitkaantau| oSThapAnajuSi sanmaNitAkSaiH prItirApyata mitho yuvayugme // 65 // lolatA bhRzamadhAri vadhUnAM yatkarairadharakhaNDini kAnte / labdhatAdRzarasaM ratametattena pallavitameva vireje // 66 // rAgavAnanulavaM nalinAkSyA maGgha cakSuradharaM ca cucumba / te parasparaparisphuradIrthyAsaMbhramAdiva dhRtAruNabhAve // 67 // bAhumUlakRtabADhanakhAGkaH khaNDitAdharadalo yadarajyat / tadrateSu sudRzazcalakAJcInUpurAdibhiradUyata kAntaH // 68 // chinnahAramaNibhiH kSitipAtAducchaladbhirabhitaH surateSu / nRtyate sma kRtakRtyamanobhUpuSpamArgaNagaNairiva yUnAm // 69 // muzrute rahasi vAdyavicitre mekhlaavlynuupurnaade| gItirItiSu punamaNiteSu preyasAM paTu nanarta manobhUH // 70 // durvahastananitambabhareyaM mA sma khedi rabhasena ratAnAm / mUrdhni subhruvamiti priyabhAlasvedavAribhiraSiJcadanaGgaH // 71 // dhASTaryakarmavikasanmadalajjAH sajjadhairyakupitasmaralolAH / ityabhIkSNamaharannadharatvaM kAmukasya ratikeliSu kAntAH // 72 // yadyadaihata hRdaiva hRdIzastattadaprathitameva vitene| tAdRzaprasaratuSTamanobhUdattadivyanayaneva natAGgI // :73 // svedavAri kucakuGkumamizraM kAmukorasi ratazramasUtam / kAminI bhRzamamAntamivAntarmUrtimantamanurAgamavarSat // 74 // nyaGmukhena puruSAyitaraGgatkAminIkucayugena zuceva / dUritapriyahRdA vitatAbhiH svedabindupaTalIbhirarodi // 79 // muktadantamukhacumbanalIlAdRgbhireva dRza eva pibantaH / rAgiNo ratabhareNa mitho'ntaHsItkRtairarasayarasasAram // 76 // smitaruci ruditArdai sAndrasItkAramandraM karuNavacanamUcurmandamityaGganA yat / Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyamAlA / samajani dayitAnAM bADhamutsAhahetoH __ sarabhasaratalIlAnirdayAnAM tadeva // 77 // kSaNamupacitacaJcaccATumantroktibhAjo rabhasabharaniruddhazvAsayorAzu yUnoH / manasi ratamananyadhyAyini dhyAyamAnaM samajani samameva snigdhayoH suprasannam // 78 // yUnAmamandaparirambhabharai ratAnte kAmo'pi mUrchita iva kSaNamekamasthAt / ujjIvitaH punarapi kramajAyamAna mandAtizItasurabhizvasitAnilena // 79 // AliGganAvighaTanaikamanA ratAnte nAmucyata pramadayA hRdayAdhinAthaH / tasyA mukhaM ca savizeSarasAnubhAvaM pazyannavApa sa punarnavatAmatIva // 80 // . hRSTasmarANi bhRzamutsukatAgRhIta vAsoviparyayavilokamRdusmitAni / vrIDAvikuJcitavilolavilocanAni yUnAM ratAntalalitAni mahotsavo'bhUt // 81 // subhruvAmavayaveSu nakhAGkA bhUSaNaM virahitAbharaNeSu / . tadvapurvirahiteSu tadarthI mlAnirAbharaNamAbharaNeSu // 82 // vIkSya tAdRzarasadviguNazrIbhAsurANi vadanAni yuvaanH| . ninyire muhurapi smaralolAlIlayaiva dayitAH zayanIyam // 83 // udyattandra ivopabhuktarajanIkhedena candro'pyayaM DiNDIraprativIramUrtirucitaH srasyatkarADambaraH / astakSmAdharamastakasthitimatirmanye cacAra sphura tpArAvArataraGgaraGgitamarutpUrAya dUrAdapi // 84 // iti zrIjinadattasUriziSyazrImadamaracandrasUriviracite zrIbAlabhAratanAmni mahAkAvye vIrAGke AdiparvaNi surApAnasuratavarNano nAma dazamaH sargaH // Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1Adiparva-11sargaH] bAlabhAratam / ekAdazaH sargaH / kRtavasatirajasraM sAdhuhRtpaJjarAntaH kimapi kimapi vaktA satpurANoktisUktIH / bhavatu bhuvanacittaprItaye jJAnalakSmI kutukazukavihaMgaH satyavatyaGgajanmA // 1 // kusumazarazarAlIsaMpadA daMpatInAM surabhiNi suratAntasnehanIre nimajjan / atha murumathanasya prItaye mandacAro 'jani rajanivirAmArambhazaMsI samIraH // 2 // bana rajani saroja smeratAmehi maunaM / ___ kuvalayakalayA drAkcApalaM muJca vArdhe / parihara divamindo koka saMzliSya kokI miti jagati mRdaGgo'tADi sUryAjJayaiva // 3 // avirataratalIlA khedabhAjAM mitho'pi zlathataraparirambhasyUtasarvAGgakAnAm / avasaramamRtomiplAvitAnAmivAnta mukulitanayanatvAtpreyasAM prApa nidrA // 4 // khamanasi paramAtmajyotirujjIvya sAra svatalaya iva mUrte brAhmasaMjJe muhUrte / kila nijanijazilpaM zilpinaH kalpayantaH kimapi kimapi janmApUrvamunmeSamApuH // 5 // dadhimathanavilolalloladRgveNidambhA dayamadayamanaGgo vizvavizvakajetA / bhavaparibhavakopatyaktabANaH kRpANa zramamiva divasAdau vyaktazaktirvyanakti // 6 // 1. 'gurumithunasya. ga. 2. 'mUrta-' ga. Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 kAvyamAlA | vrajati rajanireSA kAmadhukkAminInAmudayati dinametadviprayogaprayogaH / tyajata giti mAnaM mAninInAmivetthaM dizi vidizi dinezoddAmagIstAmracUDaH || 7 || kathamapi kRtanidrA mAninI svapnadRSTa priyamupanatamagre tADayantI prabuddhA | atitiSu dayAluH lipyati sma smarAtI zaThamapi zayanAnte guptamAgatya suptam // 8 // priyatamamavalokya svapnamohe sapatnyA saha kalitavilAsaM mAninI naSTanidrA / sphurati ca purato'smiMstaMdrameNa krameNa sphaTikabhuvi jaghAna svaM praticchandameva // 9 // ciramupacitamAnaM yAminIM jAgaritvA kSaNamatha mRdunidrau rAgiNAvekatalpe | svayamupanayamApya svapnato'nyonyameva vyavasitaparirambha bhejatuH kAM na kelim // 10 // ajani yugasahasraM tatkimadyApi bhAsA - mudayati dayito'syAM neti jAtaprakopaiH / rathacaraNavihaMgairvIkSitevAruNAbhi zviramabhajata dRgbhiH zoNatAM vAsavAzA // 11 // aparazikharacUlAsindhusaMbandhinIbhiH kimapi kumudinIbhirdrAkparIrambhalubdhe / lasati zazini kAnte kaumudI kopanevA talabhata kAya zoNimAnaM ca kiMcit // 12 // 1. 'jhaTiti' ga. 2. 'haggrAheNa' ka. 3. 'kAntakeliM' ka kha; 'kAmakeliM' iti ka- pustaka TippaNIbhUtaH pAThaH. Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1Adiparva-11sargaH] bAlabhAratam / dhuri madhurimabhAjAM kaumudI hanta labhyA ___ va punarapi gate'sinnoSadhInAmadhIze / iti carunicayAntaH saMgrahaM zIghramasyA vyatanuta janatAsau dhenudugdhacchalena // 13 // ajani janitanidrAkRSTiyantrAbhalakSmyA ___ gaganagahanagarbhe candramAH kUparUpaH / iha punarupazAnte tatprabhAnIraseke vyaharata haritAlIbandhuradhvAntametat // 14 // timirakarikadambairambarottAlatallA tkavalitamidamuccairnirbharaM candrikAmbhaH / atha pRthutaratArAmbhojinIkandavRnda kSayasamayamavekSya prasthito rAjahaMsaH // 15 // abhinavamadhugandhAbandhasaMdhAvadairA vatamadamadhupAlIpakSavAtapraNunnaiH / aruNakiraNadambhAdguptasaptAzvalIlA sarasiruharajobhirdigbabhau jambhajetuH // 16 // nizi vikasitavanti prApurakSINi kiMci priyatamaramaNInAM kairavANIva nidrAm / rathavilulitatArAlolarolambabhAji drutamuSasi vikAsaM nIrajAnIva bhejuH // 17 // apRthupathavilAsAyAsapANiMdhamAbhi madhukaranikarANAM maihireyIM girAbhiH / alabhata na samantAnmIlituM nIlapaGkeruhagahanadalAlI kiMcidAkuJcitApi // 18 // 1. 'caru mRttikApAtram' iti ka-pustakasthA TippaNI. 2. tallo jalAdhAravizeSaH, 3. sUryasaMbandhinIm. 15 Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 kAvyamAlA | sakRdapasRtapatrAbhyantaramyantarodyatparimalamilitAlizreNikAmaNDalAni / udayini hRdayeze kaGkaNAnIva paGkeruhamukulakarAgrairbhejire'mbhoruhiNyaH // 19 // rucinicayamamuJcattArakAcakravAlaM vidhurapi vidhuratvaM prApa zUrAgame'smin / iti cakita ivoccaiH kampito daMpatInAM ratigRhakuharAntardurgadIpto'pi dIpaH // 20 // sapadi padamazeSadvIpadIpAyamAna dyumaNikiraNavIthIcakravAlapraNunnaiH / bhRzamupazamadhUmairoSadhInAmivorvI dharanivahaguhAntardhvAntabhArairakAri // 21 // vilasanasadanebhyo jagmurAzliSTakAntA - stanaghanaghusRNAGkadvandvadambhena sadyaH / sphuradurasi yuvAno manmathakSmApalIlA ratha iva pRthuzobhe cakrayugmaM dadhAnAH // 22 // uditamuditakAntAzleSapIyUSavIcI cakita iva kRzAnuzcittatazcakranAmnAm / gurutaragirizRGgotsaGgadurgeSu maGkhu ghumaNimaNigaNoSmacchadmanA sadma cakre // 23 // priyavirahita ko kIdRkpayo vAhinIbhiH saha zamamagurindugrAvaniHspandanadyaH / kimapi kalitamaunastadviyogAdiva drAkpatiradhita nadInAmeSa dInAmavasthAm // 24 // . drutakRtapadapAtAH prAtarAyAtavanto nakharadapadalakSmImaNDitAH khaNDitAbhiH / Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 Adiparva - 11 sargaH ] bAlabhAratam / vidhRtagRhavayasyAgarvabhItAbhirAbhiH kRtakasubhagatArthaM paryaramyanta dhanyAH // 29 // haririva divaso'bhUdvizvakAntAracArI sphuradaruNakarAlIkesarazrIkarAlaH / timira karaTimAlAbhuktirakteva daMSTrAghaTita kuTila veSA yanmukhe sUryarekhA // 26 // atanuta tanubhAjAM kAmukaH paGkajinyA mudamudayamahIbhRnmUrdhni guptArdhamUrtiH / satatavitata mArgazrAntivizrAntihetoH sthita iva vinivezyottuGgazailAgrazRGge // 27 // Rzayati bata sindhUrmatkalatrANi tApairayamayamamRtAMzuM mattanUjaM dunoti / iti kupitapayodhiprauDhavIcIkarAgra prahata iva sa mano'pyApa bhAnurnabhogram // 28 // tribhuvanajanatAyA hagbhirAzaGkayamAna bhramirahimamarIciH zociSAM cAkacakyaiH / udayagiriziro'gre tarkayantraprapaJca sphuritatanurivoccai rajyamAno vireje / / 2925 / ahimakaragharaTTasphArasaMcAralIlAdalitatimirakhaNDazroNisaMvAvadUkaiH / taruNataratamAlazyAmalairullasadbhiH prasRtamuSasi lakSaiH pakSiNAmantarikSe // 30 // gaganagahanagarbhe dAvavatpUrvasaMdhyA vatamasatRNajAlaM jvAlayitvAstamApa / tadiha niyata suptaH kAntilezo'pi bhAnodazazatamitazAkhazcittacitrAya bhAvI // 31 // 119 Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 kaavymaalaa| vidhuruci zucivastrAcchAdamutkSipya rAtri prathitakusumapUjAhAritArAkulaM ca / haramarakataliGgazrIsadRkSe'ntarikSe __ snapanamakRta bhAnurbhAnukAzmIranIraiH // 32 // dviSati zazini dUne nUnamambhojabhAraiH mitamavatamasaudhe mlAnameva pradIpaiH / api sadRzarucInAmantaraM kiMcideta__jayati jalamayAnAM tAratejaHspRzAM ca // 33 // nizi siruhiNyAH saMpadA saMpradAya yadarata tadeSa prAtarAyAti sUrye / vidhuraparamahIbhRnmaulito dattajhampaH sphuTamarudadudanvattIrapaGke'rdhamagnaH // 34 // aharata haragarva parvato'yaM pratIcyAH __sphuritatimirabhittidyotitAdhovibhAgAH / kapizapaTujaTAlIbandhabandhutvapAtra dyutiparicitalekhAmAtrazItAMzumauliH // 35 // taraNitaruNimAnaM prApya raktA kila dyau riti sitarucirabdhau duHkhitaH pazcimAdreH / / drutamatanuta jhampAM vArdhakAdhikyabhAvA dgalitapalitapaGktiH proSitAbhISudambhAt // 36 // vyarucadalikadambaM hemarAgaiH parAgai vikacakamalakoNe bibhradaGgaM pizaGgam / himamahimamanojJe bhAnumadbhAnuvahni jvalitamiva vilInaM vRndamindupriyANAm // 37 // gaganamalinamAnaM dhUmatAmAnayantyaH sphuTamadadhata bhAso bhAsvarA bhAskarasya / 1. bhAnavaH kiraNA eva kAzmIranIrANi kuGkumajalAni taiH. Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1Adiparva-11sargaH] bAlabhAratam / tribhuvanabhavanAntardapatInAM tadAttva jvalitavirahakIlAjihvakIlAbhilIlAm // 38 // parivRDhaparirabdhapreyasItArahArA valivigalitamuktAcakravAlacchalena / taraNiratharathAGgalodabhItyeva tArA gurugRhazikharANi spaSTamabhyetavatyaH // 39 // vratamatanuta muktAhAravRttizcakoraH kumudasamudayena dhyAnamadhyAyi kiMcit / bhRzamasRjadulUkaH kuJjavAsaM tapasvI punarudayavibhUtyai yAminIkarturindoH // 40 // dinamaNimaNirAjIdhUtadhUmadhvajogrA dudayagirizirogrAnnUnamuDDIya taptaH / tvaritamadhiruroha vyomavRkSasya zAkhA__ zikharamiva pataGgaH prAgdizo maulidezam // 41 // dvijapatihutamagnirnavyamAdatta havyaM __ khalu mukhamakhilAnAM nAkinAM lolajihvaH / iti patirayamahnAM nUnamahAya zakrA__ dikasuramayamUrtistejasAM sphUrtimApa // 4 // patitavati vipANDau pakvapatrAnukAre tuhinamahasi jAtaH pallavo'yaM navInaH / divasavibhunibhena vyomavRkSasya vizva trayasukRtasudhAbhirlabdhasekasya zaGke // 43 // yadakRta janatAsau bhaktibhAraM tadapya alijalanijabimbacchadmanA padmabandhuH / 1. 'kIlAjihvo'trAgniH' iti ga-pustakasthA TippaNI. 2. dhUmadhvajo vahniH, 3. sUryacchalena. Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 1. sUryaH. kAvyamAlA / sapadi vipadapAstyai mUrtimatpAkapiGga sukRtaphalamivAsyA hastavarti vyadhatta // 44 // bhuvi gatamatidUraM dIrghakANDAgracakrAkRti vitatadalAli kSmAruhacchAyavRndam / avahata navazUra vyAhatadhvAntasenA tatipatitasadaNDacchatrakhaNDAnukAram // 49 // api gRhakuhareSu dhvAntajAlAni jAlAntarasadgatInAM cAkacakyai rucInAm / prasRmarahariNAkSIratnatATaGkacakrapratiphalainavicitraizcitrabhAnurjaghAna // 46 // gahanataruvanasthaM tAmasaM trAsakampA kulamiva calapatracchAyapUracchalena / ghumaNiranaNuzAkhAmadhyalabdhAvakAzai dizirdizi karadaNDaiH khaNDayAmAsa caNDaiH // 47 // laghutarabilagarbhodagradurgAntareSu sthitamapabhayagavaDrIvamapyandhakAram / divasavivazanazyatpannagazreNicUDA maNikiraNavikAsaistrAsayAmAsa bhAvAn // 48 // divasamukha vizeSadhyAnasaMlInayogI zvaravisaraziro'dhaHskandhabhAbandhadambhAt / api guruSu girINAM kaMdarAsu pravizya svayamupacayadhIraM dhvAntamadhvaMsatArkaH // 49 // raviraviralasarpatsarpazArIrarociH - kavacitamapi nIcairvizvazazvannivAsam / Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1Adiparva-11sargaH] bAlabhAratam 119 avatamasakuTumba sphATikAdrisphuTatva sphuTitakarakalApaiH prApayAmAsa nAzam // 50 // nicitatarataraGgacchadmakAzmIranIra cchuraNaguNapizaGgAbhogamaGgaM vahantyAH / tadanu kamalinInAM kAmukaH kAJcanIyaM tilakamiva vireje vyomalakSmImRgAkSyAH // 51 // pratyUSayAmakhuralIkSaNanartitAstrI brAhma muhUrtamanu sevitavAmadevau / arkodaye vyatanutAmatha dAnakeliM kRSNau kalindatanayAsavidhe nikhinnau // 12 // raGgatpataGgapratimo'timAtragAtrasthitirmecakacIradhArI / vizAlacakSuzcaturasramUrtirahivarcA madhupiGgakUrcaH // 53 // purastayorastasamastazatruvistArayostAramatirjaTAvAn / dvijAgraNIrjAgradudagrabAhuH kazcittatazcittaharo'bhyupetaH // 14 // (yugmam) kimeSa merurghanamekhalAvAnbibhratkimarko yamunAM tanUjAm / dhRtorudhUmo'tha zikhIti tAbhyAM kRssnnaaNshuko'shngkispinggkaantiH||55|| pramodamandAtmakathAvathaitau daityAripArthau rabhasAtkRtArthau / / samutthitau tasya padAjayugme bhRGgopamAvaspRzatAM natAsyau // 56 // mudA samutthAya kareNa reNubhrAjiSNubhAlau subhaTau dvijstau| jagAda dantAMzubhiraMzukAgrala~gnaistrimArgAyamunAprayogaH // 17 // purA purAripratimapratApaH kSoNIpatiH zvetakisaMjJayAbhUt / sadA kRtaistatkratucakravAlainirvedamApuH kila vedabhAjaH // 18 // tapAMsi tIvrANi tadeSa tanvanprItena gaurIpatinopadiSTaH / atoSayahAdaza hAyanAni dhArAbhirAjyasya nRpaH sa vahnim // 59 // 1. khuralI abhyAsaH. 2. vAmadevaH zivaH. 3. kRSNapArthoM. 4. '-antargataiH' kha, 'lamAstramArgaH' ga. - Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 . kaavymaalaa| punaH punAno nijadarzanena taM bhUpati zaMbhuruvAca tuSTaH / sadA madaMzena munIzvareNa durvAsasA te kratukarma bhUyAt // 6 // iti prabhoH prApya giraM sa rAjA cakre zatAbdI kratumaNDalAni / avApya viprAngirizopamena durvAsasA saMghaTitAdhivAsAn // 61 // tataH zatAbdImakhahavyalAbhaistadvAdazAbdIghRtapAnakaizca / hutAzanaH zvetakibhUpadattairlabdhAdbhutaglAnirabhUdatejAH // 62 // ciraM viriJcarupadezamApya glAnicchidAyai dahanastadAnIm / sa saptakRtvaH khalu snANDave'smindIpto'pi rakSApuruSairalopi // 63 // zikhI vanasyAsya samastajantumedAMsi pItvA labhate svatejaH / idaM sadA rakSati takSakasya vAstoppatirmitramaho mahAheH // 64 // ahaM sa vahniH zazihaMsakIrtI labdhvA bhavantau svajanIbhavantau / kSaNena dhakSyAmi viriJcivAcA tatkhANDavaM pANDavapadmanAbhau // 65 // mahAvane mAnavadAnavA hi rakSAMsi rakSAM satataM sRjanti / tathA heristakSakamaitryadakSo dAhakSaNe varSati khANDave'smin // 66 // jvalAmyalaM tadhuvayoravApya sAhAyyamAhAtmyamahaM vane'smin / sakhA madIyaH sa mahAbalo'pi karmaNyamuSminnajaniSTa kuNThaH // 67 // (yugmam) kathAM pRthAsUnurimAM nizamya vahni jagAda pragalapramAdaH / nabhonibhe vakSasi dantabhAso gaGgAtaraGgAnbalivadvitanvan // 68 // sudurbalaM dorbalato dhanurme mandatvarAste turagAzca rathyAH / rathastathodagrarayAsaho'yaM bANAzca tAdRgraNakarmaNe'lpAH // 69 // kimapyamuSyApi harerna bAhusAmarthyabAhulyasahaM mahAstram / parAkramopakramatAM tvadarthametAnpunaH sAdhaya siddhihetUn // 70 // zrutveti tasmai samadatta vahniH somakSitIzAdvaruNena labdham / rathaM sitAzvaM kapiketumastraM gANDIvamapyakSayatUNayugmam // 71 // 1. saMbuddhe rUpam. 2. indraH. Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1Adiparva-12sargaH] bAlabhAratam / murAraye cakramarAtiraudramAgneyamastraM ca hutAzanena / amAnavAnAmapi tAnavAya kaumodakI nAma gadApyadAyi / / 72 // natvA vahnimathAyudhAni vidhuvannAbaddhagodhAmuli. trANo vIravarastadAjani rathI pArtho rathAGgI tathA / tatsAhAyyasuduHsaho hutavahastatra jvalannujjvalA jvAlAstANDavayansa khANDavavane cikrIDa kalpAntavat // 73 // iti zrIjinadattasUriziSyazrImadamaracandraviracite zrIbAlabhAratanAmni mahAkAvye vIrAGke AdiparvaNi kRSNArjunAstralAbho nAmaikAdazaH srgH| dvAdazaH sargaH / samude parAzarasutaH sutarAM bhavatoyarAzitaraNaikatarI / prasasAra bhAratamiSeNa mukhe khalu yasya nirmalavitAnapaTaH // 1 // atha sapratijJa iva dagdhumidaM vanamugradhUmamukhamuktazikhaH / cirakAlanirdahanakopavazAtkapizaH kila vyalasadeSa zikhI // 2 // prabalapravRddhabahujihvatayA kavalIkRtArkarucirAjiriva / atiduHsaho'jani zikhI mahasA sa hasannivAdbhutayugAttadavam // 3 // . paripAlitasya jaladena sadA nijavairiNA tarugaNasya tdaa| jvalitaH zirAMsi vidalayya zikhI jaladAzraye nydhitdhuumaimissaat||4|| dahanastadA sphuTitaveNughaTAghaTitotkaTadhvanimiSeNa muhuH / / vipinAntare tanumatastrasataH prati kopahuMkRtimiva vyatanot // 5 // abhavattadA paramakoTigatajvalanAbhiSaGgaparitApabhRtAm / vanavAsinAM kalakalaH sakalatrijagajjanapralayabhItimayaH // 6 // vasane'grahIdatha kacapracaye tadapusphuTatpaTu dRzau dahanaH / tadapi trasantamakhilAGgapadagrahaNAdaniSTayadaraNyajanam // 7 // jvalanatrasajjananiSedhakaraH kanakAbhaketukapizIrSaguruH / tvaritaM vanAni paritaH sphuritairvirarAja vapra iva pArtharathaH // 8 // 1. kalpAntavahnim. 16 Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 kAvyamAlA / 'patatAM vanAttvaritamutpatatAM patitaM raveNa vapureva bhuvi / pavanena pArthazarasArthahatA chadapaddhatistu divameva yayau // 9 // atha yakSarAkSasaturaGgamukhapramukhairaraNyapuruSaH saruSaiH / -upazAntaye hutabhujaH svabhujaprathitAmbupAtramabhitaH sphuritam // 10 // prahitasya zAntijananAya janairjvalane jalasya na lavo'pyapatat / atidUrato'pyatulatApavazAtparizoSitasya nabhasi sphurataH // 11 // militairatIva vanavAsijanaiH prahitaM payo bahu davajvalane / azanAntarAlajalapAnakalAM kalayAMbabhUva tarubhArabhuji // 12 // jalamAnayanghaTaghaTI peTalaijrjvalanopazAntikRtaye kila yat / svatanau tadAzu paritaptatarA nidadhurna vastuni janA jvalite // 13 // abhito bhujAndahanazAntidhiyAM caraNAnapi tvaritanAzabhRtAm / abhidatpRthAjaniranekazaraprasarai rathAGgapatanaizca hariH // 14 // abhitastvameva parirakSa zikhI bhavataH sakhA dahati saMprati naH / pRSadazvametadiva vaktumagurguruphAlayA gaganavartma mRgAH // 19 // ghanaharSaheSitabhRtasturagAH svayametya peturanale jvalati / maraNe nitAntaniyate bhayato na mahasvinaH pariharanti mahaH // 16 // dazanairdedAra yadudArabhayaH kirisaMcayaH kimapi bhUvalayam / vipinaM pradIpayati taddane khanati sma kUpamiva mUDhamatiH // 17 // apavairamagnibhayato'nugatA harayastaleSu kariNAM zaraNam / nihatAH patadbhiratha tairapi te kva phalatyakRtyamabhimAnamucAm // 18 // bilanirgame samaNayaH phaNino yadadhuH sphuliGgayutadhUmakalAm / nitarAmadho jagadapi jvalitaM vanasImni tena dahanena tataH // 19 // saridambucUrNitaparijvalitAcalanAgavallidalapUgaphalaiH / kavalIkRtairiva tadA vipine'ruNajihva eva vilalAsa zikhI // 20 // 1. 'pRthAjanuH' ka. 2. 'adhipaH' ka kha 3. 'vyadArayadudArabhayaH' ka-kha. 4. 'harisaMcaya:' ga; 'karisaMcayaH ka. kirayaH kolA:. Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1Adiparva-12sargaH] bAlabhAratam / atilaulyataH kavalayanmalinAti kAnanaM kimapi dAvazikhI / bahubhakSaNena zitidhUmamiSAttanute sma bhojanabahUddiraNam // 21 // avalokya dAvadahanaM tamaho paritApitatribhuvanaM gahane / api pArthaketanakapirnidadhau smayamadbhutaM hu~tapalAdapuraH // 22 // api tApatkRtikRtAM vadanollasitasvabhAvazikhihetimiSAt / vanarakSasAM vyadhita garbhazikhI vizato'ntarabhyupagamaM shikhinH|| 23 // upari prapatya pidadhuH svazizUnmRgayoSito'vagaNitAtmarujaH / atha tAsu pAtataralAH sutarAmasahanta hanta virahaM nai mRgAH // 24 // praNayakrudhA virahitAni ciraM vanavAsilokamithunAni tadA / kRtahAkRtInyapi parikramaNe sukhanirvyathaM pulakitAnyamilan // 25 / / bhayasaMbhrame'pi parirabhya tathA sukhamApa tadvanajuSAM mithunam / hriyamANamagnipatanena yathA nahi jIvitavyamapi veda purA // 26 // himatAguNAdabhimataM maraNaM varameva vAriNi na dIptadave / galabaddhabAlanivahA nyapatanvanasudhruvo nadanadISu tataH // 27 // dahano dahejjanani hA suta hA dayite hahA hRdayanAtha hahA / hahahA sagarbha hahahA bhaginItyuditaM tadA vanajanena mithaH // 28 // dvdhymaanhrihstimhorgmukhyjiivrvknyckitH| gurubhUdharasphuTanabhUninado dyusadAM dadau bhuvanabhaGgabhayam // 24 // atha khANDavaprasabharakSaNadhIH kSaNadhIritAbdapaTalo balabhit / / musalapramANasaralaiH salilaiH pravavarSa patribhirivAsya sutaH // 30 // atidIptataddavazikhAzikharaiH khalu dahyamAnamidamabdajalam / gagane'pyavApa vaDavAgnihatodadhivAsaduHkhamiti ghiGmiyatim // 31 // atha pArthamArgaNagaNo'gaNayajalavAriNI viyati kuTTimatAm / ativegasaMcaraNapatrabhavatpavanairajijvaladaho jvalanaH // 32 // 1. bhasmIkRtalaGka ityarthaH. 2. 'bUtkRtiH' ka-kha; 'phUtkRtiH' iti ka-pustakasthaH zodhitaH pAThaH. 3. 'nRmRgAH' ga. 4. '-haMkRtIni-' ka. 5. meghasalilam. 6. 'agaNayan' ka-ga. 7. 'jvalanam' kha-ga. Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 kAvyamAlA / abhavattadA sa kuruvarSacaraH kila takSako'tra vipine jvalati / praviveza mAtRjaTharaM bhayataH punarazvasena iti tattanayaH // 33 // sutarakSaNAya phaNirAjavadhUtamutpapAta divi dIptadavAt / gilanAvaziSTaphaNipucchayutaM vijayI cakarta ca tadIyaziraH // 34 // atha takSakapraNayataH pavanaiH parimohya pANDupRthivIzasutam / apamaulipannagavadhUjaTharAdaharattadA harirahIndrasutam || 39 // iti vaJcanena kupitaH phaNinIM vizikhaistridhA divi cakarta naraH / dahano hariH sa ca tadApyazapadbhava niSpratiSTha iti sarpasutam // 36 // svayamazvasenarhRtivaJcanayA kupitaH kRtAnta iva pANDusutaH / atibhISaNairvizikhadaNDugaNairgaganaM pyadhAdvidhurayanmerutaH // 37 // atha taM prati dyupatirugraruSAruNadRSTirAjiM nijamaGgamadhAt / gaganAntarAlavikarAladavajvalanasphuliGgabharabhinnamiva // 38 // jaladAstramAstRtaviyadvalayAmbudarAjirAjitamamoci tataH / hariNA rayeNa hariNAdhipatipratimallapauruSakirITiruSA // 39 // truTadutkaTotkaTataDitpaTalairdRDha garjitairjitadigantagajaiH / jaladaistadaiva paritaH sphuritaiH kSayakAlabhISaNamakAri nabhaH // 40 // ghanapaddhatiH pihitatigmarucistimirANi tAni vitatAna tadA / virarAja yeSu zikhikITa iva dyutidIpitatribhuvano'pi davaH // 41 // apatanghanAghanardhenAmbubharairgalahastitA iva zikhAH zikhinaH / sa dadhau chamicchamitazabdamiSAdatha duHkhaniHzvasitamalparuciH // 42 // svamatha pratApamiva mUrtamayaM paribhUyamAnamavalokya davam / pavanAstramastrakuzalo musaladhvajadhairyadhAma vijayI vyasRjat // 43 // ahaha vyarodhi yudhi mattanujAnuja eSa pANDutanubhUramunA / iti kopitena pavanena kila dyupateraloDi gRhamadripatiH // 44 // 1. '-hRtakaNThatayA' ga. 2. devAn 3. dhAraNakriyAvizeSaNam. 4. ghanaH sAndraH 5. balabhadraH. Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1Adiparva-12sargaH] bAlabhAratam / sapadi kSipannanudizaM jaladAJjayasaMpadA saha sahasrazaH / adidIpadarditavanaM jvalanaM naratejasA samamasau pavanaH // 45 // nikRte virodhini ghane pavanairuditAstataH zikhizikhA muditAH / rucibandhumamburuhabandhumapi drutamaspRzandivi hasanmahasam // 46 // yadavAri vAridatatirvitatA viyati svayaM vijayinA jayinA / tadatikrudhA divi dadhAra paviM maghavAdhiruhya vizadaM radinam // 47 // atha saMbhramabhramitabhImapavau pavanaprapAtakupite dyupatau / tridazai zaM nijanijAstratatiH kalitA kirITikailikelikRte // 48 // svajanapramAthabhavaduHkhadavAkulalokaniHzvasitadhUmabharaiH / dhruvamaGgasaGgibhiratIva zitiM sa dadhAra daNDamiva daNDadharaH // 19 // paripiNDya dattamiva dhUrjaTinA jagadantakAri dahanAkSimahaH / dviSadaskhalaM sa khalu rudrasakhaH samaye hiraNmayagadAstramadhAt // 50 // dajenundrakIrtitaralA balino na padAtpadaM dadati yadbhayataH / tamurIcakAra varuNastaruNAmaNidyutiM sapadi pAzamapi // 11 // iti zastravistRtarasA sahasA saha vAsavena diviSatpariSat / davavahinihnavasamartharuciH pracacAla pArthasamarArthamasau // 52 // acalannitazca gurugarvabhRtaH kSaNamAtravRSTikalitocchasitAH / yudhi yakSarAkSasakhagendraphaNipramukhA ruSI vijayine vipinAt // 13 // yudhi yakSarAjirasirAjikarA vikarAlatAM nidadhatI pritH|| sphuTakopatAmraruciramyacaladdavahetipatiriva dhUmayutA // 14 // vividhAstradhAraNakarAlatarAH kRtahuMkRto vikRtabhAlabhuvaH / rasanAJcalajvaladurujjvalanA rajanIcarA vidadhuruddharutAm // 55 // aticaNDatuNDanakharAH khagataiH pavanaM chadaistamasRjangaruDAH / nanu so'pi dIpakalikeva davaH zamanonmukhaH sapadi yena kRtaH // 16 // maNipANijajvaladanekaphaNAGgulizAlinastaralatAM dadhataH / paritaH prasastrasitadyutayo yudhi mRtyurAja bhujavadbhujagAH // 17 // 1. airAvatam. 2. kali: kalahaH. yuddhamiti yAvat . Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 divi daivateSu kupiteSu puraH phaNidaityarAkSasa manuSyakulaiH / vijayI vibhustrijagatIsubhaTaiH kaTari vyadhatta yudhamastrasakhaH // 98 // nijazastrapAtataraleSu tadA trijagadbhaTeSu vikaTeSu ruSA kSayavArivAha iva vAsavabhUripuvRSTimaSTasu sadikSu dadhau // 19 // svayamuddhRtena yudhi ko'pi calaJjvaladaGghipeNa giriNA phalabhuk / narabANapAtahatabAhutayA patatA vyapAti niradAyi tataH // 6 samiti trasannarazaraiH zamanaH karalambitalathitadaNDatayA / nara eva vIra iti bhUSitavAnnararekhayA hRdavaniM mahatAm // 61 // parajIvitacchidurakartAnikAbhidhayantralolarasanAyugalaH / 11 yudhi kAlapAza iva paNDubhuvA vizikhairgaNaH phaNabhRtAM bibhide // 32 // abhajadbhiyaM bhRzamapUrvacarIM naravANadautyaghaTitAM dhanadaH / iti tasya pANikRtayApi tadA gadayA ruSeva divi vicchuritam ||33|| divi jAtarUpagirigotrabhRtAM zizubhUbhRtAmiva samutpatatAm / sa garutmatAM sapadi pakSatatiM vicakarta yuktamayamindrasutaH // 64 // pracariSNupArthazarapAtabhayAtrasataH kSaNena varuNasya raNe / karalambipAzamayamastramapi vyadhita krudheva caraNaskhalanam // 65 // kupitazcakAra kadanAni harirvanavAsinAmapi rathAGgarayAt / atijihvayAtitaralIkRtayA kavalIcakAra kila tAnanalaH // 66 // dviSato nipiSya yudhi cakramaho muhurAruroha muravairikaram / divi vimbamambaramaNestimirANyabhihatya pUrvagirizRGgamiva // 67 // haricaRpArthacaracakrahatairvanavAsinastridazatAM gamitAH / navarocamAnabhujazorya bharaira calanpunaryudhi surAH saha taiH // 68 // narasaMgareNa danujAnmanujAnapi vIkSya devapadavIM gamitAn / sahajairacAli kimu muktipadaspRhayAlubhiH samarasIni suraiH // 69 // vilalAsa cakradharacakramatha dyupathe sahArjuna suvarNazaraiH / paritApitAmarakulaM kiraNAkulamarkavimbamidamanyadiva // 70 // 1. 'arjunazaraiH paritaH' ka. kAvyamAlA / Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1Adiparva-12sargaH] bAlabhAratam / 127 paritaptadIrNacalitasvalitapratizastrarAzibhirathogrataraiH / naramArgaNairvidhuritA yudhi te yayurindrameva zaraNaM tridazAH // 71 // atha vikrameNa tanayasya tadA mudito vizeSabaladarzanadhIH / balasUdanaH kRtakakopakaNaH kSaNamazmavRSTimasRjannabhasaH // 72 // zarajAlakaM kimapi saMbhramato vijayI vavarSa tdmrssnidhiH| apiSatpatatrapavanena zilAH paramANuvatkvacana cisipire // 73 // atha meruzRGgamuru pArthabhide mumuce ruSeva namuceSitA / / divi lohagolakamiva jvalitojavaladantaraM taralitatrijagat // 74 // atha pArthabANatatibhiH patite davasImni tatra zikhare mahati / api kalpazAkhibhirapUri nahi svamanaHprakalpitamiva trasanam // 75 // balazatrurambaragirAnubhavairapi durjayo naraharI kalayan / atha muktasaMgararasaprasarastridazaiH samaM tridivasImni yayau // 76 // nirapAyamagniratha saMjvalito naravikramasmaraNakampizirAH / marudadhvamUni vilalAsa raNApasRtaM vilokayitumindramiva / / 77 // jitazakrayormurajidarjunayovalitaH sa kazcana mahodahanaH / yazasAtayoviMzadito himavAniva yatpuro davazikhI sa babhau // 78 // dRDhadAvapAvakabhavAni babhurmalinAni dhUmavalayAnyabhitaH / / divi mUrtimanti samiti trasato navaduryazAMsi surabharturikA 79 // yadupAni jambhamukhadaityajayAdivi vAsavena himahAri yazaH / iSubhinareNa dalitasya kaNairiva tasya tArakagaNaiH zuzubhe // 80 // . madasiMhanAdamatha to dadhaturnarakezavau jayarasena tthaa| anusaMgatau kimu raNAya bhaTAviti zaGkitaM divi yathA vibudhaiH / / 81 // vanajIvanirgamaniSedhakRte sthitayostayoratha rathasthitayoH / divi mUrtimAnhutavaho jaTilaH pramadI jagarna ca vaizAzca papau // 82 // 1. 'ati' ka. 2. 'vanajIvi- ka. 3. 'vasAzca' iti pAThaH sAdhIyAn. vasA vapA. Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 kAvyamAlA / api nIranAmabhRti vairabhavaM bata bibhradaurva iva tatra vane / davadambhato'jvaladudagrazikhAtatirabdamArgamapi dagdhumanAH // 83 // jvalitasya tasya dahanasya bhayAdgahanatviSA kmlkomlyaa| dhruvamanvasAri zizirA savidhe yamunA dhunI tadadhunApyasitA // 84 // davapAvakaprabalatApahatA yamunApi maGkSa vipinAntarataH / gaganaM jagAma parirabdhumiva dhudhunIsakhImasamadhUmamiSAt // 85 // vipinaprabhUtatarabhUtapalagrasanotthatRSNa iva kRSNapathaH / hadakUpasindhusarasISuprasAdapibatyayasvayamasecanakam // 86 // vyathitastadAvitatadAvazAdivasAdhipo'pi divi tApabharaiH / na labheta zAntimadhunaupi dhunIdhavamadhyasaMvizananiHsaraNaiH // 87 // paritApasaMkucadazeSadazAkRzavakritAkRtiratigmaruciH / abhajattadA madanavairizirastaTinItaTaM jvalati tatra vane // 8 // sa davastadA divi tathA paritaH paritApya pittamaditoDutateH / adhunApi bhAnumasahiSNuriva plavate yathA vacana sA divase // 89 // kSayamityavekSya zikhimaivyavazAnmRgamekameva pavanazcalitum / davatastataH kila vikRSya tadA nidadhau sudhAruci sa cihnamabhUt // 90 // ghanatadvanajvalanataptadharAtalasaMgasaMgatakRzAnukaNam / / adhunApi bhAti phaNirAjaphaNApaTalaM pradIptamiva ratnamiSAt // 91 // amunA kSayAbhinayinA zikhinA harirapyatApi savidhe sa tathA / jananAntare'pyanizameva yathA dhruvamabdhitoyazayano'yamabhUt // 92 // jvalano'pyatijvalanataH sa tadA dhruvamAturaH svaparitApabharaiH / avizatpayodhirmapi yaHzamitastadagAtpratItimayamaurva iti // 93 // araNyataH pArtha zaraNya pAhi mAM himAMzuhArINi yazAMsi vardhaya / mayo bhayeneti vadankRzAnunA vyamoci daityo namuceH sahodaraH // 14 // 1. vanazabdasya nIravAcakatAmadhikRtyeyamuktiH. 'vanajAyatAkSyaH-' ityAdau tathAdarzanAdaprayuktatvadoSe'pi nirastaH. 2. 'ayazaH zamitaH' ga. Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 Adiparva - 12 sargaH ] bAlabhAratam / prAvipro mandapAlastridivabhuvamagAttatra niSputra ityApAyaM naivAnapAyaM phalamurutapasAM bAlyato brahmacArI / tatkRtvA zArGgarUpaM drutasutakRtaye zAGgikAyAM sma sUte yatputrANAM catuSkaM praNutibhiramunAmoci vastatastat // 91 // vahniH zArGgazvasenoragamayadanujAnSaDinA khANDavaM ta 129 ddagdhvA SaDAsarANi kSayakupitamahAkAlabhAlAkSibhImaH / SaDukaprAyamUrtI kurukuMkurakulau tUrNamApRcchaya vIrau dhIrau SaTukrito'pi prakRtazuciruciH svaM padaM prApa hRSTaH // 96 // bheje zrIjinadattasUri sugurorarhanmatArhasthiteH pAdAbjabhramaropamAnamamaro nAma vratIndraH kRtI / tatprajJAtmani bAlabhAratamahAkAvye mahecchapriyaM niryAti sma rasaiH sudhormisarasaiH svarvAdi parvAdimam // 97 // (sairgA dvAdaza tairekaM sahasranavazatyapi / aSTetyanuSTubhAM saMkhyA nizcitAtrAdiparvaNi II) iti zrIjinadattasUriziSya zrImadamaracandraviracite zrIbAlabhAratanAni mahAkAvye vIrAGke AdiparvaNi khANDavavanavarNano nAma dvAdazaH sargaH / 1. kukurA yAdavAH. 2. zloko'yaM ka pustake truTitaH. 17 Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 kAvyamAlA | sabhAparva | prathamaH sargaH / candrAyamANAH sukRtAmburAzeH sUryAyitAH sAdhuhRdambujAnAm / sphAraM trilokIduritAndhakAraM parAzarasyAGghrinakhAH kSipantu // 1 // athArkakanyAtaTasIni dhanyA viSNuzca jiSNuzca mayAsurazca / priyoktayaH khaNDavakhaNDadAhakhedacchide maitrayajuSo niSeduH // 2 // mayAsuraH svaM vanavahnimuktaM jAnanpunarjAtamivAttatoSaH / pArthaM tato bAhuM vataMsamuvAca kaMsadviSataH samakSam // 3 // bhArAya diksindhurabhUdharAste dhAtA kva vAtAzana eSa zeSaH / vizvaMbharAM bhUribharA bibharti paropakArI punareka eva // 4 // paropakAre na ratiM karoti yastadbharAdhikyanatAM dharitrIm / mukundo'pi paropakAri lokacchalAdvalgati koTimUrtiH // 1 // dIpteSu saMsAradavAnaleSu yazaH sudhAnIranidhau nilInaH / mahAnihAmutra ca naiva tApamApnoti kutrApi paropakArI // 6 // kathaM tapastItrataraM caranti sphuranti tIrtheSu kathaM vRthaiva / satAM nitAntaM sukRtAni tAni paropakAratratameva dhatte // 7 // vittAdidAnaprabhavA bhuvo'ntaH paropakArAH kati na pratItAH / amI zatAMze'pi samIbhavanti bhayArtajantorabhayArpaNaiH kim // 8 // na kiMcana pratyupakAramUce sthiraM viraJco'pyabhayapradAtuH / tatkairahaM pArtha tavArthapUrasaMpUraNairapyanRNo bhavAmi // 9 // pituH kalAdAturabhItidAturmAtuzca kiM pratyupakArakarma / iti smaranto hRdi ke'pi khedaM tadavibhaktyaiva yadi kSipanti // 10 // tvajjyeSThayoH pArtha tavApi pAdapUjAM tataH kAmapi kAmayiSye / iti pratijJAya tadA tadagre tirodadhe dAnavasUtradhAraH // 11 // kirITinaH khANDavadAhamitraM zrIkhANDavaprasthapurAnmurArim / praiSIdatha dvAravatIpurAya taM pUjayitvA tapasastanUjaH // 12 // 1. 'datte' kha-ga. 2. 'na' ga. 2. 'dinam' ka. * Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2sabhAparva - 1 sargaH ] bAlabhAratam / kailAsa dhAtrI dharamuttareNa mainAkazailaM prati yatpratItam / pUrvottarasyAM dizi hemaratnairalaMkRtaM bindusaraH saro'sti // 13 // nyAsIkRtaM tatra purA garIyastvaro'tha gatvA svayamAninAya / vastutrayaM vismayakAri zaGkhagadAsabhAbhANDamayaM mayo'pi // 14 // mUrchA yadApUraNazabdapUre dUreNa devadvirado'pi yAti / taM phAlgunAyAtha sa devadattamadatta sakhye varuNasya zaGkham // 15 // sabhavajanyAbhidhabhUmijAnergadAmadAnmArutanandanAya / 131 kSubhyanti yaddhAntiravairjaganti kalpAntazaGkArtasurAsurANi // 16 // mayAbhidhAnAM vRSaparvadaityaprabhoH sabhAM hastasahasramAtrAm / dadau praklRptAmRtunAdhikena varSeNa harSI sa yudhiSThirAya // 17 // vinirmitAyAM sphaTikAzmasArthaiH pArthasya kIrtyAmiva mUrtimatyAm / yasyAM sahasrANi vitenuraSTau rakSAMsi rakSAM mayavAgvazAni // 18 // yasyAmadRzye sphaTikasya vapre kalyANaklRptA kapizIrSamAlA / vyomApagAyAH puline nilInA rathAGgarAjIva virojati sma // 19 // yatpIThabandhasphaTikAvanISu mayUkhaluptAH sma vibhAnti satyaH / haMsIrutaiH padmavihAripadmAmaJjIra vairiva kelivApyaH // 20 // vairyatrAH smitapadmarAgapadmAlayo maJjularatnamAlAH / AmuktamuktAmayatrinduvRndA vApISu yasyAM vyalasannalinyaH // 21 // acchena klRptaM sphaTikena bhittistambhAdRzyaM skhalanasya hetum / yasyAM valantaH pratibimbitena puro nijenaiva janA vyajAnan // 22 // yatrendukAntaprathitAlavAlapAlISu tanvannamRtapraNAlIH / lIlAvanInAmavanIruheSu babhau vanIpAla ivAmRtAMzuH // 23 // sUryAzmabhUmISu nivezya kumbhIryazo hasadbhirnalabhUbhujo'pi / yatrArkapAkA rasavatyapazyaM kiM kApi nAklRpyata sUpakAraiH // 24 // yasyAH ziraH sImni viyadvicitraM nAnAmaNInAM ramaNIyabhAbhiH / tAdRksudharmAdisabhAjayena dhAtrA kRtaM jaitramivAtapatram // 25 // 1. 'pAJcajanyAbhidha-' ka. 2. 'virAjate' ga. 3. 'vaidUrya' ga. 4. ' -adarzam' ga. Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 kaavymaalaa| dhUmAyamAnAgninibhAsu nIlastambhAsu zoNAzmamahISu yatra / amartyayUnormanasI dravatvAnnikAmamekIkurute sma kAmaH // 26 // nIlopalakSoNiSu zoNaratnastambhA hagambhojamude yadantaH / prAtaH samudrotpatadaMzumAliprauDhaprabhA daNDanibhAH sma bhAnti // 27 // yatra sphuTasphATikabhUvibhAge stambhA mahAnIlamayA virejuH / sphArendukAntiprakarAtipItadhvAntatrajodgArabharAbhirAmAH // 28 // candrAtapaM yatra papuH sitAjasaMdehalInAlikalaGkiteSu / krIDAcakorAH sphaTikAzmatRptapAJcAlikAsyeSu zazibhrameNa // 29 // yasyAM dadhuH svastikapaGktilekhAmuktAni muktAphalamaNDalAni / cUlAcalatketupaTAntatAntapataddayugaGgAjalabindulIlAm // 30 // vasansadA tumbururarjunasya maitryeNa gandharvaparItapArzvaH / sthAne pramANe ca laye ca yasyAM jagau samaM kiMpuruSApsarobhiH // 31 // vizAradairyairapi zAradAyAH sabhA nyabhAli smitabuddhibodhaiH / savismayAste'pi samaulikampaM nirvarNya yAM varNayituM na zaktAH // 32 // tasyAM pravizyAtha zubha muhUrte nRpo dadau saptadinAni dAnam / dvijAvalISu sphuritAsu saptadvIpAvanImaNDalapAvanISu // 33 // nabho'ntarA nAradamaGgabhAbhiH pataGgabhAso'pi bhujiSyayantam / kadAcidAlokayati sma tasyAM sthitaH sabhAyAmavanIbhujaMgaH // 34 // dhyAnakatAnaiH zamaharSibhistairmaharSibhiH saptabhirutkacittaiH / pItAsyazItAMzurucaM tadAtvavimudracakSuH kumudairudAram // 35 // pativratAbhirdivi tArakAbhiH zazibhramocchRGkhalalocanAbhiH / alAJchanAlokanabhagnakAntazaGkAbhiralpAlpanirUpitAsyam / / 36 // maite madAlokanasAvahitthA bhUvanniti cchannatanuM ghanAnte / vilokayantaM kalahAyamAnAnvimAninaH kAnapi mAninIbhiH // 37 // tadAtvakAntAkucakoTikRSTaiH zirastaTIkuGmalitaiH karAtraiH / hriyA ca bhaktyA ca natAnanena vimAnivargeNa vinamyamAnam // 38 // ... 1. bhUvibhUSAH' kha-ga. 2. 'cUDA-' ga. 3. 'kiMpuruSAGganAbhiH' ka. Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2sabhAparva-1sargaH] (sagaH bAlabhAratam / udastahastena samutsukatvasaMbhArabhAjAmbujabAndhavena. / lIlAravindadvitayaM vihAya vihAyasi spRSTapadAjayugmam // 39 // udaJcaduttuGgataraGgahastavistAravatyA gaganasravantyA / pavitratAyai zivasevyayApi dUrAdapi kSAlitapAdapadmam // 40 // zRNvantamantaHkaraNena kiMcidanAhataM nAma mudAM nidhAnam / samIraNAbhogaraNadguNAyA nirAdaraM nAdarase mahatyAH // 41 // gaGgAtaraGgAvalimaJjulAni sadhyAnadhAmAni jaTAntareSu / udbhAsayantaM zazizubhrabhAsaM satIviyogasthamivaikamIzam // 42 // sphuratparIvAramunIndravAranetraprabhAmbhaHkamalAyitAsyam / dhruvaM pathaH zrAntibhide sabhAgradhvajAJcalairvIjitamuttarantam // 43 / (kulakam) athAyamabhyutthitibhAji bhUpe kRtAnattau vyomtlaavtiirnnH| datvAziSaM bhUSitabhadrapIThaH puro niviSTe munirityuvAca // 44 // . tejasvinastvatkratunityatRptyA prekSya priyAndaityabhujairajeyAn / dattAziSastvayyadhunaiva devyaH svayaM mayA svargagatena dRSTAH // 45 // varge mahendrAdimahAsabhAlInibhAlanenAni yaH pramodaH / tamapyasau lumpati me'timAtraprabhAbharAttaprasabhA sabhA te // 46 // prabhUtasaMbhUtavibhUtitejaHzobhAparAbhUtasurAdhinAtham / rAjanharizcandranarendramIrSyAparaH sudharmoparigaM nirIkSya // 47 / / zrIpANDubhUpastvayi dharmarAjasabhAvibhUSAyitavaibhavAtmA / divaM samIkSya kSitimIyuSo me mukhena saMdezamamuM dideza // 48 // (yugmam) saddharmakalpadrujuSi tvdiiyyshHsudhaasindhushtaavtaare| jAnAti nAtizramamazrameNa nItastvayA nItipathe jano'yam // 49 // mahonnataH saMnatatAkalaGkazaGkI dharApAtini vastuni khe / jighRkSayA ko'pi natiM na yAti kutaH paradravyahRtistvadAm // 50 // 1. 'imam' ga. Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 kaavymaalaa| lIlAcalAnAM calalocanAnAM nRratnaratnAbharaNai rnndbhiH| pure pure vartmani vartmani syAttavAnizaM ko'pi nayapraghoSaH // 11 // pRthvIza pRthvIM tvayi pAti pAnthA bhRzaM nizIthe'pi mahApathe'pi / hastAgravinyastamaNipradIpadyuticyutadhvAntacayAzcalanti // 12 // tvadyajJatRptAmaranirbhayendubhAbhistathAsau sarasA rasAbhUt / yathA pRthAnandana nandanorvI jahAsa zazvatphalazAlisasyA // 13 // ucchRGkhalaM khelati putrarAjyamadAdasau yadyapi nityamuLam / dharmo dharAdhIza bhavatpiteti pade pade sakriyate tathApi // 14 // bhavatkratuprItihRdaH payodhiratnAkarebhyo raviNA gRhItaiH / / vRSTai laireva maNIbhavadbhirbabhUva bhUH kutra na ratnagarbhA // 55 // vanAni sarvANi kariprasUni bahUni sarve girayaH suvanti / tvayi kSiti pAti nayaikaniSThe vindhyATavIrohaNayoH kva garvaH // 16 // UdhasvidhenustananityavarSatpayonadImAtRkatAM vahantaH / grAmyAH stavasphAraphalAbhirAmakSetrA na netrANi dhane kSipanti // 17 // rAjanbhavAnarAjati tAranItirasAvanItistava kiMtu dezaH / mahAmunInAmapi sAmyaramyamanodhanAnAM harate manAMsi // 58 // dharmaikadhIraM nikhilaM vilokya krUre nije karmaNi lajjamAnAH / rAjaJjanaM tAvakamAdhayo vA na vyAdhayo vA khalu bAdhayanti // 59 // pade pade saMmadinA sadaiva maheSu lokena vitanyamAnam / navaM navaM bhogamupAdadAnAstavAziSaH svargigaNA gRNanti // 10 // tava stavoktyA saphalaiva vANI mukhe bhavaddezajuSAM janAnAm / teSAM punarvezmani niSphalaiva lakSmIrabhAvena vanIpakasya // 61 // siktoM yadi vyarthamanorathAnAmaurajatrairabhisRtvarINAm / tatki tavAyaM nayakalpazAkhI manorathaM pUrayati prajAsu // 12 // 1. 'vahanti' ka. 2. 'cAru' kha. 3. -astApanItiH' ga. 4. na vidyate ItiyaMtreti virodhaparihAraH. Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 sabhAparva - 1 sargaH ] bAlabhAratam / tvatpAlanAdAzramamedinISu sukhaM yadApurmunayo mahAntaH / jAnanti nUnaM phalanonmukhInAM muktermudAmagrayaNaM tadeva // 63 // muktvA tarantImiti tAvakIne saddharmasindhau dharaNIM phaNIndraH / zRNoti kIrtiM bhavato bhujaMgIgIteSu maulInadhunA dhunAnaH // 64 // bhavatpurIvAsavilAsabhAsvanmanorathAviSTahRdaH sadaiva / devA divaM moktumamI na zaktAH kaH syAtkSamaH karmaniyogabhaGge // 65 // etAM parityajya purIM puro'stu kva te ratiH svargasupAgatasya / trizaGkusnorjanayannapAyaM na rAjasUyaM tanuSe makhaM cet // 66 // yato jayI rAjasu rAjasUyayajJaikayAjI sukRtaikabhAjI | hasatyasAvatra vibhUtvabhUtyA hariM harizcandramahImahendraH // 67 // yogyo jayazrIcaturaizcaturbhistvaM sodarairIdRzarAjyasaMpat / nayajJa yajJaM janayetyupetya maitrIparo rAjatu devarAjaH // 68 // saMdiSTametattava yAmyato'haM devezasaMdezakRte murArim / idaM nigadyAzu munistirobhUdviddyotayanvidyudivAMzubhirdhAm // 69 // athAhvayahurvaharAjasUyamantrAya nArAyaNamekamitram / dhanAdhipo'yaM gurukAryabhAre yanmanyate vAmadhurINamenam // 70 // zrIpANDusaMdiSTamakhAya mantraM yudhiSThireNAyamupAMzu pRSTaH / nArAyaNaH saMgatarAjanItipArAyaNaM sAramidaM jagAda // 71 // sarvairguNairarhasi rAjasUyaM rAjanpunastasya mahAbalasya / vadhaM jarAsaMdhadharAghavasya vinA na nirvAhasakho makho'yam // 72 // bhargAya bhUmIdhavamedhayajJaM saMkalpya yasminbalinAM jayAya / samudyate ke'pi natAH padAnte nezuH pare kecana kAMdizIkAH // 73 // 135 1. ' ityamuM te' ga; 'tvamante' ka. 2. etadagre ka - pustake 'nibodha bhUpAlasamudbhavo'sya bRhadrathasyAvanipasya patnyau / gurorayAtAM yatinAzramaM no (?) vibhajya cAtraM gurudattamAttAm // yajJAnta ete sakale niraste hriyA bahiryojya tato jarAkhyA / surUpasaMpannamataH kumAraM rAjJe'rpayatkRtyavide palAdI / / iti zlokadvayamadhikaM vartate, Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - kAvyamAlA / ye ye punaH zauryabalAvalepAttatsaMmukhA bhUpatayo babhUvuH / vijitya te te samarairniruddhA girivrajAntaH SaDazItisaMkhyAH // 74 // rAjJo'dhunAvadhyacaturdazaiva zatena teSAM makhamIhate'sau / yastAnkRtI mocayati prabaddhAnsamrAT sa bhUmau vibhavatyavazyam // 79 // saprANayuddhairvinane yadi syAjjeyo hareNApi raNe tvajeyaH / ahaM nije duryazasIva sindhau palAyitastanmahasA vasAmi // 76 // bhImo bhujastambhabalAdbhutazrIrjambhArijanmA jagadekajetA / ahaM mahAnItiriti trayo'pi yutA jarAsaMdhavadhAya yAmaH // 77 // ityuktamantrocchusitasya rAjJaH samAjJayA zaurirarivyayAya / bhImArjunAbhyAM saha zukrasaumyaramyopakaNTho'rka iva pratasthe // 78 // kramAdyayuH prAgdizi paJcasaMkhyaivihAramukhyaigiribhiH parItam / trayo'pi vIrA magadhAdhipasya girivrajAkhyaM nagaraM garIyaH // 79 // nihatya yasminvRSabhAsurendraM taccarmasaMnaddhatadasthiDhakkAH / tisro jarAsaMdhanRpeNa klRptA nandanti caityadrumapuSpakIrNAH / / 80 // bhaktvA pratolI svabhujaprahArairnipAtya taccaityakamadrizRGgam / avartmanA tatrayasaMnipAtaH pure dvimAtunRpateH papAta // 81 // amI balatrAsitamAlikAttamAlAstataH kaitavavipraveSAH / sadasyakasmAnmagadhAdhipasya yayuH pravIrA dhRtacittavairAH // 82 // girivrajezo'tithipUjanaikaratiniSaNNAnagRhItapUjAn / Uce'tha tAnvismayamAnacetA dhIrAkRtijJAtanRpAnvavAyAn // 83 // vidhvasya tIrtha kimu mAgadhAnAM sadAcitaM caityakamadrizRGgam / advAramArgeNa puraM praviSTA gRhNIta me saMprati nAtitheyam // 84 // dvinA na yUyaM bhavatAM bhujorvI maurvIkiNazreNivazaMvadazrIH / rAjatyasau saMtatasaMcariSNuzauryadvipasyandimadapluteva // 85 // prAptA dvijavyAjabhRtaH kimatra kSatrasya kasya prabhavA bhavantaH / kSiptaH kimaphrijvaladujjvalograjvAlAkarAle jvalanAntarAle // 86 // Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2sabhAparva-1sargaH] bAlabhAratam / ityatra dhIroddhatavAci sAcivilocanazrIrucitasmitAsyaH / .. - tatkarNayugmAdhvanavAdhvanInamUce vacaH zrIkucakelikAraH / / 87 // syuH kSatriyAH pArthiva bAhuvIryA vizantyamArgeNa ca vairigeham / kenApi kAryeNa gRhAnupetya riporna gRhNanti tathAtitheyam // 88 // apUrvamakSNaH zravasazca bhUpavadhena dharmapratikUlameva / kratuM kariSyanmagadheza dharmarakSAkarANAmasi naH sapatnaH // 89 // vadhAya yajJe'vanipAnniruddhAMstanmuJca paJcatvapathena mA gaaH| yudhiSThirAdezavazAdupetAH svajJAtiduHkhaM na sahAmahe'dya // 90 // ahaM sa hantA danujAvataMsaM kaMsaM hiDambasya viDambano'sau / ayaM punaH khANDavadAharakSAvijRmbhijambhAriyazonizumbhI / / 91 // rAjaniyuktAstvayi rAjasUyaM cikIrSatA dharmasutena tena / bhavAsya yajJe vasudo'sudo vA bhImasya yajJe bhava bhImabAho // 92 // (yugmam) AkarNya karNadvayavajrasUcImidaM vacaH sNgrbhnggurbhruuH|| AsphAlayattAlabalena bAhuM dvaimAturaH kAtaritatrilokaH // 93 // re re zAstiSThata tiSThateti giraM kirannutthita eSa yAvat / abhyutthitastAvadabhIH sa bhImo yoddhaM javAduSitoddhatAGgaH // 94 // doHsphAlanasphAraravaistadaiva tayoH sphuTaM sphoTitamantarikSam / svardaNDaveSAdakhileha tasya prasphoTarekhA sphurati sphuTA tat // 95 // tadA tayoruddhatapAdapAtaiH pAtAlabhartuH khalu bhUmidhartuH / / sahasradhA maulirabhUtprabhUtamaNicchavicchadmaniSaktaraktaH // 96 // raNakSaNecchAgatavajrapANipANispRzAdriprahatiprasUtaH / mithastayostAlamahAprahArAnutprekSya muktaH pavinApi darpaH // 97 // tAdRktalArtitruTitAGgamadhyasaMdhirjarAsaMdhadharAdhinAthaH / bhImena bhUmAviti kArtikAdicaturdazAhapradhanairyapAti // 98 // 1. '-adhvani vAdyamAna-' kha. Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 kAvyamAlA / vRkSeSu na zliSyati zastrapAtairna bhidyate svaH prabhucApakAntiH / AyodhanaM sarvaratheSu yasya dhvajo jayastambha ivekSyate ca // 99 // zakrAdvasuH prApa bRhadratho'yaM tasmAjjarAsaMdhanRpo'pi tasmAt / taM sArathIbhUya rathaM murArirbhImArjunArUDhamathAruroha // 100 // rathadhvaje bhUtazataiH parItaM dhyAnAbhyupetaM vinivezya tArkSyam / rAjye jarAsaMdhanRpasya putraM viSNurvinItaM sahadevamAdhAt // 101 // bandIkRtAnkSitipatInatha tAnvimocya taireva sArdhamatha te prasRtapramodaiH / IyutrayItanumahaH sahajapratApA dharmAGgajaM trijagatIjayinastrayo'mI // 102 // abhyuddhRtA magadhabhUrdhavasindhumagnAH kurmo vayaM kimiti tAnvadataH kSitIzAn / kRSNo'bhyadhAditi mamepsitarAjasUye dharmodbhavasya bhavitavyamaho sahAyaiH // 103 // dattastato magadharAjajayasya sAraM mUrta ratho madhubhidesa yudhiSThireNa / saMmAnya te'pi jagatIpatayo visRSTA dezaM javAnnijanijaM yayurutkacittAH // 104 // vIrazrIcaturAnniyojya caturo bandhUndhanaudhaizcatu digdaNDena nidhAya kozamasamaM yajJAya sajjIbhava | datvA mantramamuM yudhiSThiradharAdhIzAya tasyAjJayA viSNurdvAravatIvilAsayuvatInetreSu maitrImadhAt // 105 // iti zrIjinadattasUriziSya zrImadamaracandraviracite zrIbAlabhAratanAni mahAkAvye vIrAGke sabhAparvaNi jarAsaMdhavadho nAma prathamaH sargaH // 1. 'Ayojanam' kha. ga. 2. 'ghara' kha. 3. 'maitrIM vyadhAt ' ka. Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 sabhAparva -2 sargaH ] bAlabhAratam / dvitIyaH sargaH / zuddhajJAnasudhAmbhodhidhanaM dvaipAyanaM stuve / yo varSadvizvaharSAya zrIbhAratasudhArasaiH // 1 // caturaGgacamUcArabhArabhugnAvanirvyadhAt / bhImAnujo'tha kauberIdigjayAya prayANakam // 2 // sphArAhaMphAra huMkAra jhaMkArinabhaso'lasan / amitra zrIsamAkRSTimAntrikA iva pattayaH // 3 // mukharA hayaSAbhiH patAkAhastazikSayA / rathAH svarathinAM kIrtIrnartayanta ivAcalan // 4 // svagatispardhinIM chAyAmapi cchAdayituM ruSA / pidhAnAya raverdhUtadhUlayo harayossphuran // 1 // valakSAH kaluSIkartuM dviSatkIrtipaTIriva / sasrurmadamaSIdhArAvarSiNaH kariNAM gaNAH // 6 // jayazrIvallibIjAnAM rAjayo lAjamuSTayaH / jiSNau ghanarasAsite kSiptAH purapuraMdhibhiH // 7 // kuNindaviSayaprattAvAsastadanu vAsaviH / aNArapauruSo bhUrIjigAya jagatIpatIn // 8 // sumaNDalAdibhUmIndrazauryanidrAnizAg2amaH / saptadvIpajayI jiSNuryayau prAgjyotiSaM tataH // 9 // AlAnitacamUnAgamadasyandakadambakaiH / tatrAtisurabhIcakre kRSNaH kRSNAgurugumAn // 10 // vRtazcInaiH kirAtaughaiH sAgarAnUpavAsibhiH / tatra zakrasuhRdrAjA bhagadatto yudhaM vyadhAt // 11 // ArUDhabhagadattasya supratIkasya dantinaH / papuH zilImukhAH pArthakarombhojatyaijo madam // 12 // 1. 'kulinda' ga. 2. 'jiSNuH ' ka kha 3. kvippratyayAntaH. 139 Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 kAvyamAlA / kRtvA kAmaM dinAnyaSTau kAmarUpezvaro raNam / dhanaMjaye jayaM pUrvaM sa tato vyataraddhanam // 13 // zarvaparvatakharvatvakaradvipavaro'tha saH / kulUtapurabhUpAlaM bRhantaM jitavAnyudhA // 14 // rAmadevasu nAmAdirAjarAjijayojjvalaH / senAbinduM divaprasthapure satyAbhidhaM vyadhAt // 19 // kRtvA tu pauravaM dhvastagauravaM parvatezvaram / jiSNurutsavasaMketAMzcakre'nutsavaketanAn // 16 // rAgiNyaH smerakAzmIraiH zlathIbhUtapatikriyAH / kAzmIrabhUmayaH kAmataptAstamabhajaMstataH // 17 // astraistenArinArINAM dviradAnAM madAmbubhiH / tatra maGgharmayorvamusaritastriguNIkRtAH // 18 // avIrIkRtakAzmIraH zauryamohitalohitaH / dazamaNDaladaNDograstrigartabhaTakartanaH // 19 // gato'yamiti vairIbhasiMhaH siMhapuraM puram / yudhi citrAyudhaM bhUpaM tatra citrAyudhaM vyadhAt // 20 // atha colacalAkSINAM cakSuzcaJcalatAM kSipan / navyavaidhavyasaMbandhaM kurvanbAhIkayoSitAm // 21 // - siktakIrtilataH ziSTabhrUNahUNIdRgambubhiH / daradodaradIrghotthanizvAso mahaH zikhI // 22 // yayau kAmbojamojasvI raGgattuGgaturaGgamam / lakSmIlipsurasau jiSNuruttaraGgamivArNavam // 23 // ( yugmam) 1. 'sarva' kha. 2 - 'apyapauruSam ' kha. 3. 'ketanAtU' ga. (vizeSakam ) Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2sabhAparva-2sargaH] bAlabhAratam / baddhAH siSicurakSoTavRkSAlI tadvipA mdaiH| apakAriSvapi vyaktaM mahatAmupakAritA // 24 // kRtvAtha dakSiNaM kSINazaurya kAmbojabhUpatim / nRpAnpArtho jigAyAtha prAgudIcyAM dizi sthitAn // 25 // ojaH paramakAmbojalohadrohabhavaM bhajan / 'riSIkeSu hRSIkezavikramaH sa kramAdyayau // 26 // haritaH sa harInaSTa prApya tatprabhuDhaukitAn / raverapyadhiko reje tejaHkrAntajagatrayaH // 27 // etaddigjayasaMjAtaM yazo jAtamivAtmanaH / athArukSattuSArAdriM zubhramabhraMkaSaM vibhuH // 28 // . eSAM nAsyocitaM gAtramAsyaM gAtrocitaM na vA / ityatra vismitAstasya turagAnvIkSya kiMnarAH // 29 // AsannottaradigdantimadagandhoddhurakrudhaH / nIradeSu radAghAtaM tatra tadviradA vyadhuH // 30 // tatra tadrathacakrAdhvasamUhapravahatpayAH / sahasramukhatAM manye tadAdi yudhunI dadhau // 31 // tadvIrA zauryasoSmANo yatra yatra daduH padam / tatra tatrAvahatsvacchakIrtisteSAM himacchalAt // 32 // cakre bhUrjasadRgvindubandhuraiH sindhurairadhaH / so'dristadIyairdAnAlidhvanidhikRtakiMnaraiH // 33 // miyA zailAdhidevasya diggajairapyalaiMmbhitAm / tatkarikrIDayA pIDAM sehire devadAravaH // 34 // jitvAtha niSkuTaM zailaM sa krAntvA zvetaparvatam / deze kiMpuruSAvAse drumapatraM tato'jayat // 35 // 1. 'hRSIkeSu' kha. 2. 'daradaiH saha kAmbojamajayatpAkazAsaniH' ga. 3. 'lambhitAH' ka. 4. 'jitvA sa kha-ga. Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| tatra garjadgajAlokAdasthAnAbdabhayotthitaiH / yazobhirarjunasyeva nabhazchannaM sitacchadaiH // 36 // suvarNasikatAkhelaiH svarNapadmAvataMsanaiH / vIrAstatra babhurmUrtadIptatejovRtA iva // 37 // se deze hATake kiirtisubhgNbhaavukodymH| ' prasahya guhyakAJjitvA saro mAnasamAsadat // 38 // sphaTikAdrau taTIbimbadviguNAyitasainikaH / tato'lakApurIdvAri sa nivezAnyavezayat // 39 // taTISu varNasAdRzyAdadRzyadazanAniha / nijabimbAnvazAbudhyA taMtra taddantino'spRzan // 40 // karNAnilollasaddAnamaSIbindunivezataH / tavipairalakAvapre tatprazastiralikhyata // 41 // yacchandhanAnyasaMkhyAni tasya svapurabhaGgabhIH / tadA dhanada ityAkhyAM dadhau satyAM dhanAdhipaH // 42 // jitvA gandharvadezaM sa gandharvanagare'gRhIt / hayAMstittirakalmASAnmaNDUkAkhyAnbilodbhavAn // 43 // uttaraM harivarSe tu jigISuratha phAlgunaH / divyainaraiH karaM dattvA bahuratnAni vAritaH // 14 // sa zaMbhunandanAbhyAsavilAsastambhavibhramam / Aropayajjayastambhamiha nirdambhavikramaH // 45 // ityuttaraha~rijjaitraH zaMkareNApi zaGkitaH / uttatAra sa kailAsazailAdailavilArcitaH // 46 // iti uttrdigvijyH|| - 1. ayaM zlokaH kha-pustake nAsti. 'tatra garja' ityataH prAgeva ga-pustake. 2. 'nivezaM nya ga. 3. 'mudA' kha-ga. 4. 'tathyAM' kha-ga. 5. 'kAkhyAzilo' kha; 'kAkhyazilo' ga. 6. 'hariM jaitraH' ga. Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 sabhAparva -2 sargaH ] bAlabhAratam / balAnyatha balI bhImo rasAdudbhUSitairasau / kezairucchritamaGgalyapUrvapUrvadize'dizat // 47 // jayalakSmIvilAsAdrirvAhinIM vAhayannayam / bhImo'celadgadAzRGgazRGgAraH syandanAzrayaH // 48 // asya prAtaH prayANe'bhUtpuraH kanyeva pUrvadik / maulau vijayakalyANakumbhavadvibhratI ravim // 49 // puNDarIkaiH sa DiNDIrasturaMgairuttaraGgitaH / bhImAnanendutejobhirjagarja balasAgaraH // 90 // pUrvadigvijaye pUrvameva pUrvoditastadA / apratApIkRtaH sainyaiH zUro dUrotthareNubhiH // 11 // bhUbhRtAM kaTakAbhogavAhinIM vAhinIM dvidhA / laGghamAno madottAlAnpaJcAlAnprApa mArutiH // 12 // niSprapaJcAnsa paJcAlAngaNDakAndaNDadAyinaH / videhAndehadAnkRtvA dazArNeSu tato'vizat // 53 // nirAyudhaM yudhA jitvA suzarmANaM dazArNapam / sa nyadhAdvidizApurvI zastambhamiva dhruvam // 54 // prazasti tatra tatsainyavRSA vetravatItaTe / viSANairalikhanIlairakSazailAzmasu dvipAH // 55 // enaM senApati kRtvA suzarmANaM tato'jayat / so'zvamedhezvaraM pUrvadezAdhIzaM narezvarau // 16 // sukumArasumitrAkhyau pulindanagarAdhipau / vazIkRtya nivAsAnsa cedideze nyavezayat // 17 // zizupAlamahIpAlaprauDhapremaguNairasau / AlAnito gaja iva tatra trizannizAH sthitaH // 18 // 143 1. 'duduSitai' kha-ga. 2. 'valadgadA' kha. 3. 'rNavam' ka. 4. 'jaya' ka. 'satsainyaH sAndra' ka. 6. 'nIca' ka. Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 kAvyamAlA | zroNimantaM kumAreSu kozaleSu bRhadbalam / vinirjitya sa tejasvI yayAvuttarakozalAn // 19 // saMgarAbhaGgurairIzaiH sarvadA tatra garvitAm / alajjayadayodhyAM sa dIrghaprajJaM nRpaM jayan // 60 // sarayUsaritA tatra taddantimadamizrayA / svardhunI prApa saMbhedaM kAlindyeva dvitIyayA // 61 // gopAlakaccharAjAdirAjarAjIvacandramAH / jagAmoddAnasaMgrAmarasI vArANasImasau // 62 // jitvA sumantunAmAnamuddAmAnamilApatim / kIrtiH pratene teneha dvitIyeva vAhinI // 63 // so'tra vizvezvaraM natvA pratApayazasI dadhau / tadbhAlanetra bAlenduprabhayevAdbhutaprabhe // 64 // tenaM tejo'gnibhirmatsyadezAdikSitipendhanaiH / ciraM dehe videheSu janako mithilAdhipaH // 69 // kRSTogradhanvano jAgrajjanake mithilApure / rAmasyevAbhavattasya karagrahamahotsavaH // 66 // athendraparvate suhmAnprAcyasuhmAnsupakSakAn / jigAya mAgadhAndaNDadaNDadhAradharAghavau // 67 // girivraje jarAsaMdhasutaM kRtvA karapradam / sa taireva vRtaH sarvaigaDadezAnupAdravat // 68 // kampayanbhUbhRtaH sainyaiH sthAvarAJjaGgamAnapi / tataH prApaSa gauDeSu campAM niSkampasaMpadam // 69 // taM vIkSya prAptaviSayaM viSamAyudhavigraham / strIloka iva campAyAH kampArtaH pArthivo'bhavat // 70 // 1. 'tasya' ka. Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2sabhAparva-2sargaH] bAlabhAratam / uttAlakarNabhUpAlAvakarNanaratastataH / pauNDUpaM raNasevAsu vAsudevaM jigAya saH // 71 // kRtI kauzikakacchAdidezakramitavikramaH / raGgadabdhitaraGgeSu vaGgeSu kramato'gamat // 72 // tasyAGgipUjAnirmuktamukuTena mahaujasaH / AjJA samudrasenena rAjJA mUni nyadhIyata // 73 // caJcadvIcikarotkSiptaistasya nAnAmaNivajaiH / gAmbhIryanirjitaH pUrva sAgaro'pi karaM dadau // 74 // sa gaGgAsAgaranyaste jayastambhe yazogajam / svayamAkalayAmAsa pUrvadikkarijitvaram // 79 // dIptastasya pratApAgnistatra sindhUmimArutaiH / udyAntyanudinaM yasya sphuliGgA iva bhAnavaH // 76 // ityazeSAM dizaM jitvA vavale'sau bailAmbudhiH / dordaNDadaNDitodaNDamaNDalAdhipamaNDalaH // 77 // iti puurvdigvijyH|| sahadevo'pi caturazcaturaGgacamUvRtaH / vIro dakSiNadigdezajaitrI yAtrAmasUtrayat // 78 // zRGgAntAnpAtayaMstuGgAngirInarimahIbhRtAm / azakyAzrayaNAMzcake tasya niHzANaniHsvanaH // 79 // haricAmarakumbhIndrakarNasyandanaketujaiH / kramAccamUrajo ninye marudbhiH paramaM namaH // 80 // zUraseneSu vidveSizUrasenAM rasena saH / ajayajayadantIndrAlAnagovardhanAcalaH // 81 // mathurAnagarInAthanArIbhiH sa jayoddharaH / savailakSyaM saharSa ca dRSTaH saubhAgyabhAgyabhUH // 82 // 1. bhUpAlo'vaka' kha, 2. 'pauNDka' kha. 3. 'mahAmbudhiH' kha. 19 Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 kAvyamAlA | vRndAvanAdhidevyastatkumbhikumbhaistadAsmaran / kRSNAlokocchrasadgopIpInavakSojavibhramAn // 83 // tasya dvipamadaiH zyAmaiH zatrustrIsAJjanAzrubhiH / pRthakpravAhibhistatra trisrotA yamunApyabhUt // 84 // matsyarAjAhirAjAdidezaklezopadezakaH / carmaNvatI nadItIrabhUpa bhojAjakuJjaraH // 89 // athAyamucchalaDUlicchAyAsukhacaladbalaH / yayAvavantidezAya vahidezIyavikramaH // 86 // ( yugmam) vindAnuvindarAjendradvayIjayamayImiha / sa siprApulinotsaGgaraGge kIrtimanartayat // 87 // ayamujjayanIvAranArInetrotpalArcitaH / f tatrAnarca mahAkAlaM caJcadromAJcakaJcukaH // 88 // mAhiSmatyAM tato nIlanRpeNa kalayankalim | sa vyadhAdrudhirai revAmapi kopAruNAmiva // 89 // nIlasya pUrvaja prattavarabaddho'gnirajvalat / sAhAyyAyAtha mAdreyapRtanAntaH pratApavAn // 90 // svaM vilokyAnalajvAlAmAlAbhirvihvalaM balam / sahadevaH zucirbhUtvAbravIditi hutAzanam // 91 // samArambhastvadartho'yaM svAhApriya namo'stu te / mukhaM tvameva devAnAM yajJavighnAya nArhasi // 92 // ityAdistutibhistasya prazAnte havyavAhane / maulinA nIlabhUpAlaH pAlayAmAsa zAsanam // 93 // puraM karadaM kRtvAnazvaraM pauravezvaram / kairevAdInvazIkRtya surASTrAyAM tato'gamat // 94 // surASTrezamato'jaiSInnRpaM bhojakaTe pure / 1. 'devI yatkumbhikumbhaistadAsmarat' kha. 2. 'kauzikAnvivazIkRtya' kha ga . Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2sabhAparva-2sargaH] bAlabhAratam / rukmiputrayutaM zakrasuhRdaM bhISmakAbhidham // 95 // militvAtha parapremazAlino vnmaalinH| gatvA cakAra sUrporadezaM vazagataM balI // 96 // daNDakeSu jayanbhUpAnpUjayarAghavAzramAn / gato'tha sAgaradvIpaM sa niSAdaviSAdakRt // 97 // chinnaprAvaraNAnkurvankarNaprAvaraNAnraNe / dviSAM kAlasamaH kAlamukhAnkAlamukhAnsRjan // 98 // muravIpuravIrAlijayazAliyazastatiH / dIptatAmrAyadvIpanRpadIpasamIraNaH // 99 // rAmakAdrijharastambhIkArisenArajazvayaH / raiNAbdhau zarajAlena gRhNan patimiGgilam // 10 // ayodhyeSvekapAdeSu daNDadeSu dayAparaH / utkaTaH karahATAdidezAttakarahATakaH // 101 // itthaM yudhiSThirAjJAM sa rAjJAM mUrdhni kirITayan / malayAdritaTIM prApa zrIkhaNDadrumamaNDanAm // 102 // (paJcabhiH kulakam) tatra batipatrANi dRSTvA kekivizaGkibhiH / candanAH pannagairmuktA yayustatsainyasevyatAm // 103 // tatra tasyebhanirbhagnacandanaspandasindhuSu / jalakeliM vilepaM ca samaM cakruzcamUcarAH // 10 4 // khelaMstamAlamAlAsu helAmelAsu saMsRjan / tatra riGgaMllavaGgeSu tamasevata mArutaH // 105 // tatrAdbhatabhayodrekajvarajarjaravigrahaH / tene kodaNDapANDityaM na pANDyaH pANDavaM prati // 106 // tatrebhabhagnazuktyutthavyaktamuktAkSarAvaliH / 1. 'kAdhipam' ka. 2. 'raNAbdheH' kha. 3. 'bhUpaM kha-ga.. Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 kaavymaalaa| prazastipaTTikevAsya tAmraparNI saridvabhau // 107 // dardurAcalasiMhastrIgarbhabhidbhaTahuMkRtiH / athApaiSa giriM sahyamasahyaH pratipArthivaiH // 108 // ArdrAstaddantidAnaudhairmecakaistaMdupatyakAH / rAmAstratADitAmbhodhisadyomuktA ivAbabhuH // 109 // biDojonibiDaunobhirbharairdraviDabhUmiSu / parAJci kAJcInAthasya cakre cakrANi sa kramAt // 110 // coDInetrapuTakroDIkRtairapi payaHkaNaiH / zAntazcittAntare tasya ko'pyaho kopapAvakaH // 111 // tabalairuttaratkumbhisetubhiH stambhitAmbhasaH / kAveryA virahArambhamambhodhicitaH kSaNam // 112 // keralIcikuraireva kuTilaiH kerale kSaNam / raNaM vibhrAntahRdayo vidadhe na virodhibhiH // 113 // muralAtIravAnIrakuJjasaMketaketane / kAntA keralanAthasya lakSmIrabhisasAra tam // 114 // uNDre'tha tannRpastraiNabASpadhautapadAmbujaH / mahAnadInadIpajhairAnarca puruSottamam // 115 // tato'ndhe'tisaptasaptisaptayastasya saptayaH / saptagodAvarItIre mumucurmArganaM rajaH // 116 // nIrandhrayandivo randhramandhrabhUpajayodbhavaiH / yazobhiH so'tra bhAvenAnamadbhImezvaraM prabhum // 117 // tataH kuntalakarNATabhUpAbhyAM bhImavikramaH / zAsanaM grAhayAmAsa pAkazAsanazAsanaH // 118 // hasansainyArtabhUbhugnaM bhujagezaM bhujena saH / / sphUrjatkSatrasphuliGgebhyaH kaliGgebhyastato'calat // 119 // 1. 'dardurAlasasiMha' ga. 2. 'staTapattikAH' ka. 3. 'atha saH' kha-ga. Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 sabhAparva -2 sargaH ] bAlabhAratam / niHsvAnaniviDakhAnasrastasAnuta ticchalAt / kaliGgeSu mahendrAdristaM tuGgatvajito'namat // 120 // tasminnArAcadhArAbhiH kaliGgezaH surezavat / ciraM vavarSa vistArya garjato divi vAridAn // 121 // karavAlena kumbhimyaH kRSTvA muktAphalAnyatha / bIjAnIva yazovalleruptavAnbhuvi pANDavaH // 122 // dhArAdvayaprabhinnebhakumbhamuktAvalicchalAt / jayazrIstatkRpANasya varamAlAmivAkSipat // 123 // padapadmadvayaM tasya lakSmIsama svayaM tataH / muktvA kali kaliGgezI nataH kezairamArjayat // 124 // tatra nIravitIrApta pUgA bhogilatAdalaiH / tadvIraiH kiMcidasmAri nAlikerIphalekSaNAt // 125 // jitvA romAnthapavanarurukacchAdibhUpatIn / didIpe siMhaladvIpe sa mahobhirmahAbalaH // 126 // tatra dviparadApAtakampamAnamahAvapuH / tasmai bhiyeva bhUrINi dadau ratnAni rohaNaH // 127 // dviradodasta karpUratarugIrNAbhirAvRtam / tatra karpUrapArIbhistatkIrtibhirivAmbaram // 128 // zrIrohaNAzramAgastyasevArthe tatra saMsthitaH / siMhalezArcitaH praiSIlaGkAM prati ghaTotkacam // 129 // zrIrAmavikrama camatkAravismAraNai raNaiH / akSobhitaH sa rakSobhirvazIcakre vibhISaNam // 130 // yudhiSThirajayastambhasamAropavazAdasau / 149 trikUTamapi zailendraM catuSkUTamiva vyadhAt // 131 // laGkAvaskandakalyANaistaDittvanto'mbudA iva / 1. 'misvAsa' kha. 2. 'vistIrya' ga. 3. 'kumbhebhyaH' kha. 4. 'zastataH' ga. 5. 'romAMzca' ga. 6. 'mahApathaH ' ka. Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 kaavymaalaa| yazo varSansuvelAdrau taccamUrajanIcarAH // 132 // itthaM jayajuSA tena samarthena samanvitaH / vavale kalayankIrtimarjunAmarjunAnujaH // 133 // iti dkssinndigvijyH|| nakulastu mahIpAlakulastutaparAkramaH / prapaJcayaMzcamUvIcI pratIcImabhicelivAn // 134 // paribhraSTayazaH puSpA maruteva prasarpatA / kampayAMcakrire tena ke na bhUpatibhUruhAH // 135 // andhAnAM sainyadhUlIbhirbadhirANAM ca bheribhiH / niHzakaM dviSatAM lakSmI rasAdabhisasAra tam // 136 // vipakSapakSmalAkSINAM kSINAM kurvanmanoratim / zrIkArtikeyabhavanaM rohItakamupAdravat // 137 // dihArAbhayazorohI rohItakapuraspRzAm / zUrANAM drAvayanmattamayUrANAM raNotsavam // 138 // camUbharanamadbhUmidUronnatakulAcalaH / mahAkSatrakRtAvezaM marudezaM viveza saH // 139 // (yugmam) vasiSThAzramajairvRkSararbudAdrau sadAphalaiH / tatsainyAstApamamucanbahirantazca mArgajam // 149 // sa vasiSThamakhotthAnAM vizvAmitrajitAmapi / / tatra dhAtrIbhRtAmanyairanucchiSTaM papau yazaH // 141 // tasya sainyebhadAnArdai hatavIrAzrapaGkile / dviSatkAntAzrubhindyo jAGgale'pi sthale'vahan // 142 // zirISakAzibInhaimAMtrigatImbaSThamAlavAn / 1. digdArA' ka; 'digdhArAbha' ga. 2. 'cabhUnara' kha. 3. 'zirISAMzvAzivI' ka; 'zairISakA' ga. 4. 'narta' ga. Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2sabhAparva-2sargaH] . bAlabhAratam / 151 paizca karvaTakAnvATadhAnasthAnAndvijAJjayan // 143 // api grISmajvaladdAvapAvakogramahaH sahaH / puSkarAraNyaloko'tha pratApaistena tApitaH // 144 // (yugmam) tahalAmbhonidherlokalaGghanAya prasarpataH / bheje'mbhonidhirevAgre maryAdAvallivaibhavam // 145 // dahatA kulabhUpAlAnklAntastattejasArNavaH / mene'gnimaurva sarvAGgavyApinaM svajayotthitam // 146 // (yugmam) tatra tAlAsavonmattAzcalatpratibalabhramAt / vIrA bimbitasainyAsu sAgaromiSu dhAvitAH // 147 // athaiSa mattadantIva bhUruhAniva bhUbhujaH / sarasvatIsaritkUlabaddhamUlAnvyamUlayat // 148 // garva pArvatikeSu kharvamakRta prApaJcayatpaJcatA sUyAM paJcanadezituLajayata drAguttarajyotiSAn / darpaNAmaraparpaTakSitipatiM vyazleSayannirmame ... khedaM cedikaTAdhipasya ramaThAnnirloThayAmAsa saH // 149 // do rAnatha hArahUNanRpaterbhaGktvA prabhAsAbhidha kSetrAlaMkRtatIrthasArthanamanaiH kRtvA kRtArtha vapuH / devaM dvAravatIpatiM priyavacaHstomAtulaM mAtulaM / zalyaM madranarendramArdramanasau sa premabhirnirmame // 150 // mlecchAnucchidya kRtsnA maragiricarAnballavendrAya dattvA dAridyaM barbarezopazamanasumanAH pUrNadigjaitrayAtraH / apyetasyAM pratIcyAmayamudayagiriH svIyatejoyazaHzrIbhAnuprAleyabhAsorajanayata yazastambhamambhodhitIre // 151 // iti pshcimdigvijyH|| 1. 'paJcakarkAnvATadhAnasthAnadvijAnkramAJjayan' kha; 'paJcakarvaTakAnmadhyavATadhAnadvijAjayan' ga. 2. mUlAnamalayat' kha-ga. 3. 'sUnAM' ka. 4. 'divyakaTA' ga. 5. 'rasavAn' ga. 6. 'napara' ka. 7. 'pallave' ka. 8. 'udayagiritulyo nakulaH' iti ka-pustakaTippaNI. Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .112 kaavymaalaa| madhyebandhuprathitavijayastambhavedIcatuSkaM ___ dIpte tejaHzikhini vidhinA vartayanmaNDalAni / yajJaprepsuH prasRmarayazazcandanaspandazubhrA__ mitthaM pRthvIM sukRtatanayaH paryaNaiSInmanISI // 152 // athAmI sAmIrighupatisutanAsatyatanujA jagajitvopetAH sukRtasutamAnamya muditam / nagaryAH paryantakSitiSu nikhilAzAjayamaya zriyAM lIlAzailAniva kanakakUTAnaghaTayan // 153 // bhraSTaspaSTAparanarapatizreNizubhrAtapatra zchatraM haimaM jagati sakale lAlayannekameva / tArAbhAravyapagamabhavadvaibhavo bhAnubimba bhrAjI bhUmi divasa iva sa dyotayAmAsa vIraH // 154 // iti zrIjinadattasUriziSyazrImadamaracandraviracite zrIbAlabhAratanAmni mahAkAvye vIrAGke sabhAparvaNi sarvadigvijayo nAma dvitIyaH sargaH // 2 // tRtIyaH srgH| astu vastuSu parAzarAtmajajJAnadugdhajaladhiH sa zuddhaye / nIyate bata yadekabindunA bhAratena vilayaM bhavAnalaH // 1 // sodarairatha vRkodarAdibhistairadhiSThitajayo yudhiSThiraH / Adadhau vazagadikcatuSTayastuSTaye makhabhujAM makhodyamam // 2 // eSa eva samayaH samunnatiM yAvadApatati tAvadApatat / / zrIpurANapuruSaH puraH purIbharturasya caturaH kratukrame // 3 // sphATike sadasi saMnivezya taM kSIranIradhinivezavismaram / vizvapUjyamabhipUjya cAvadatpuGgavaH kratukRtAM kRtAJjaliH // 4 // tvatprasAdamadasImayA mayA nirmitaM jagadaizeSamapyadaH / tAmasaM sRjati dikSu bhaGguraM paGgurapyaruNasevayAruNaH // 5 // tatkSaNaM kaluSitAtmanAM raNe bhUbhRtAmapahatAH prabhA iva / mAnti kAntisamadA madAlaye rukmiNIvara na rukmaparvatAH // 6 // 1. 'tmajo' ka. 2. 'catuSTaye tuSTaye' kha. 3. 'dajeya kha-ga. Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2sabhAparva-3sargaH] bAlabhAratam / dhyAtayA jagadina tvadAjJayA stambhito maNikadambadambhataH / AjagAma mama dhAma mAninAM nAma dhAmadahano mahIbhujAm // 7 // yairvilAsagirimirjayazriyAM jigyire cakitadiggajA dishH| tAnmama vyadadhata kSamAbhRtaH prAbhRtaM bhRzamasaMnibhAnibhAn // 8 // ye'zvavAramanasA samaM nabhasyullasanti samare smnttH| yuktameva mayi tAndadurnupAzcittasevitamadanayo hayAn // 9 // ityamI mama paropakAritAbhAsurAzaya vibhUtirAzayaH / tvatprasAdavazataH parazzatakSmAbhujaGgajayayonayo'bhavan // 10 // taddiza tridazazarmakarmaNe yatkaromi samayajJa saMprati / tvaM sumitramasi me sumantrite sadguruH sadupadezasaMpadi // 11 // santi saMtatamapi tvadIkSaNAdrAjasUyamakharAjayo'pi me / kiM tu tAtavacanAdiha spRhA sApi hi tvadanubandhabAndhavI // 12 // maGkSa mAmanumanuSva tatkratau gaccha me'dbhutamahAH sahAyatAm / dIkSito bhavatu vA bhavAnbhavadbhAratIbharaparo bhavAmyaham // 13 // ityudIritavati prabhau bhuvaH sabhyamabhyadhita viSTapAdhipaH / lokadRkkumudavRndasaMmadadyotamAnadazanendumaNDalaH // 14 // tvaM kratuM kuru kRtinbhavatkRte matkRte'pi na ca kiMcidantaram / ekameva hi yazo'jabodhane bhAtyaharpatimahaHsamUhayoH // 15 // dignitastvadanujAstvadutsave nirvizeSamatireSa teSvaham / ityamI dadatu paJca paJcatAM tasya yastvayi na karmakRnnRpaH // 16 // evamuktavati devakIsute sevakIkRtasamastarAjakaH / saiSa dhaumyamuninA munInnRpaH sodarairapi nRpAnajUhavat // 17 // siddhasindhusutamukhyabandhubhirbandhurairanumato'nubandhataH / somamUrtirayamaSTamUrtibhRnmUrtitAmadhita dIkSito nUpaH // 18 // dhaumyadiSTanakulAgrajadvijastomasaMstutasamastavastuni / yajJakarmaNi pRthAtmajo yathaucityamAdizadathAvanIdhavAn // 19 // 20 Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 kaavymaalaa| sajjaneSvakRta bhojanakriyAzodhanAnyatha suyodhanAnujaH / bhUmidaivatatatipratigrahe sAgraho'jani kRpItanUdbhavaH // 20 // pUjanAni janayannayojjvalo rAjarAjiSu rarAja saMjayaH / kRtyavastuni mano dhunIjanidroNayorajani yAjJike'dhikRt // 21 // dakSiNAkhajani dakSiNaH kRpastattvamaikSi vidureNa dhArmikam / arhaNagrahaNagauravaM nRpaH kauravo'bhajata sarvabhUbhujAm // 22 // nAradAdimunirAjirAjite keshvaadiknreshpeshle| .. brahmatAmadhita tatra satyavatyaGgajastrijagadarcitaH kratau // 23 // yajJavedimanusaMskRtAmupAdhyAyapatibhiratho yathocitam / AjagAma saha rAjakairasau rAjasUyayajamAnazaMkaraH // 24 // sA jagatrayajanaughapAvanI nUnamAtmani pavitratAkRte / tatpadaM tripathagAbhyagAdanUcAnacakraguNitatrayImayI // 25 // bhAvasaurabhabhRto vibhAvasau mantrapUtamupahUtadevatAH / juhvati ma bata bahvapi dvijA dravyamaNDalamakhaNDazaktayaH // 26 // paalnodyttRtiiypaannddvprttkhaannddvrsaudhniirujaa| pAvakena papire paramparAH sarpiSAmiha vapuHprapuSTaye // 27 // hUyamAnamupasya sajitA vIkSya havyamamarA havirbhuji / AnanotthamamRtaM muhurmuhuH sAvahitthamahataspRhAH papuH // 28 // uddhate'pi sati dhUmasaMcaye locanairanimiSainirIkSitam / gRhNate sma havirAhutaM drutaM pAvake nipatadeva devatAH // 29 // nIrasAbhiramRte'mRtayuteH kiM ca nIrucibhirapsaro'dhare / tatra kazcana sudhAcayastrayastriMzatA tridazakoTibhiH pape // 30 // tatra vailganarasAya valgatA saMtataM grupatinA viyoginI / caurarAjata makhAgniketanazreNidambhakRtaveNibandhanA // 31 // dAnavAridhutadAnavairyathAsvAditaiva vibudhaiH sukhaM sudhA / dhaumyadhUtalaghujAtibhistathAbhujyatAnnamamRtaM dvijAtibhiH // 32 // 1. 'vallabharasAya' ka-kha. Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2sabhAparva-3sargaH] bAlabhAratam / pAvakaikamukhaduHkhabhojanAttRptirApi niyataM na daivataiH / tatra tai rasavatIrasAmRtaM pAtumityajani bhUmidaivataiH // 33 // saMbhRtairavabhRthaikamaGgalaiH saMgatastrijagataH priyaMkaraH / bandhubandhuritasaMnidhiLadhAdAnavama'ni mano janAdhipaH // 34 // spaSTatAmaTatu ratnamaNDalaM dAnahetuvasudhA ca vardhatAm / ityayaM dvijakareSu kalpanAvAri vArinidhizoSakaM dadau // 35 // atra dAnarasike rasApatau khAyatAyabharabhAji ke vayam / ityabhAvi bhuvi kalpapAdapairasya dAnajalasekato'pi na // 36 // bhUmidaivatakulAya bhUmikAM dAtumeva dadhato nije bhuje / ruddhabhUritarabhUmayo ghRNAM kurvate sma hRdi tasya bhUdharAH / / 37 // bhUmidevanivahAya bhUribhirbhUradAyi vasubhiH shaamunaa| ityasau vasumatIti nUtanaM nAma nUnamataniSTa viSTape // 38 // rAjakAni makhazeSayA bhuvA svalpayApyayamapUjayadyayA / tAni tAM nanu nitAntabhAriNI maulibhirdvatamagRhNatAnataiH // 39 // Adito yadasuvaddhRtaM vasu kSmAdhavaistadupadAkRtaM mudA / Adade sa bahumonataH kRtI mArgaNeSu tRNavaddadau punaH 40 // pUryatAmupadayA mama kratuH spardhayeti yadadurdhanaM nRpaaH| tadbabhUva khalu tasya bhUpaterekamArgaNakadAnavarNikA // 41 // dAtumiSTamajaniSTa tasya yattadvyacinti manasApi nArthibhiH / cintitaM na rasanAsvadhAritaiH kiM tu dAnamajani trayAdhikam // 42 // yAcako yadiha yAcate'ryatAM tajavAditi jagAda kiMkarAn / dAnakRtkanakamAnayetyasau nAdizatkhalu nakAravairataH // 43 // arthinaH prathitakAryasamitaM gRhNato'pyadhikamasya yacchataH / nAdade khalu dadAti svalvahaM vAda eSa bhuvi kena bhajyatAm // 44 // 1. 'svApateya' ka; 'sthApateya' kha. 2. 'mAnadaH' kha. 3. 'rthatAM' kha. 4. 'mAnayatyasau' ga, 5, 'vairitaH' kha; 'kairataH' ga. Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 kaavymaalaa| tatpradeyamaNipUrtaye paMyonAthamAthahRdayastadA hariH / mandarabhramisukhaM vilekSipadyadvirocanasutaM zuzoca tat // 45 // kampabhRgRhamaNirnabhomaNistApavAnkaluSahRnnizAmaNiH / vastradAnacakitaH zucAbhavattatra yacchati navacchavInmaNIn // 46 // pAtrameSa vasubhiryathonnataM rAgabhRdbhirabhipUrayankramAt / sarvato'pyavanimapyapUrayatprAtarabhyudayavAnivAryamA // 47 // sthApayanpRthu yathA daridrakaM vittameSa nikhile'pi bhUtale / ekarUpamasRjadyathA yathA nimnamambu ghaTayandhanAghanaH // 48 // AyugAntakulabhRdbhirakSayairarthinAM nidhigataistadarpitaiH / ratnarAzibhiranantayA rajogarbhayApyajani ratnagarbhayA // 49 // khaM tathAdita sa pArthivo yathA saMjagurdivi bile ca yAcakAH / svaryudhiSThiramamartyapAdapaM pannagAlayayudhiSThiraM balim // 50 // aika eva zuci manyurityasau bhUradhaHkRtavirocanAtmajA / aGgulImiva caSAlamudrikAmudritaM sapadi yUpamaurdhvayat // 51 // bhUmipAturatha pAtramatra tatsaMsadi prathamamarhaNocitam / pRcchataH kratumahe pitAmahaH saMbhramAditi babhAra bhAratIm // 12 // zakracakranutamarhaNocitaM yadvidannapi jagadguruM harim / pRcchasi tvamiha mAM vyanakti tadvauravaM guruSu kauravottama // 53 // yatpadodakamadhatta mUrdhani svardhanI trijagatIharo hrH| . taM purANapuruSaM tvamaJjasA vijJa yajJapuruSaM ca pUjaya // 14 // ityudAranijacintanasphuTIkAravAci sati zaMtanoH sute / AdyamarghamasurAraye rayAtpANDavo'dita navoditasmitaH // 55 // yajJasImni zizupAlapArthivazcakSame na hi tadarcanaM hreH| pATalAyitakarAlaha~ggiraM dehinImiva ruSaM tatAna tat // 16 // 1. payodhipranAtha' kha. 2. kha-pustake'dhikaH. 3. 'kSatra' kha. 4. 'tat' ka. 5. 'smayaH' ka-ga, 6. 'dagbharaM' kha. Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2sabhAparva-3sargaH] bAlabhAratam / 157 satvapi drupadakumbhasaMbhavavyAsavRddhaguruyAjJikeSu kim / pUjitaH kurupate haristvayA naikamapyadhita teSu yo guNam // 17 // pUjya eva yadi vA sa eSa vastannRpAH kimupahUya vaJcitAH / dharmasUnuriti cAtmanaH kuto nAma nAma nibiDaM viDambitam // 18 // ityudIrya samamutthito nRpairgantumicchuravanIbhRtA dhRtaH / bodhito'pi zucisAntvanoktibhirvAcamityayamuvAca kopanaH // 19 // no gatirbhavati putravarjite tena nUnamagatidhunIjaniH / chettumeSa bhavato'pi sadgati buddhido'jani janArdanArcane // 60 // ukSavAhazakaTAhimukhyabhidvikramasmitamanAstrivikramaH / bhUyaso'pi paribhUya bhUpatInadbhutAnayamapUji dhiktayA // 1 // yaH striyaM bata jaghAna pUtanAM nUtanAGkuritapuNyakandalaH / Izi kratumahotsave mahArAja yuktamayamacyuto'rcitaH // 12 // katavAdayamajarjarAM jarAsaMdhabandhanavidhau dhiyaM vyadhAt / tatkalaGkabharabhAgabhAgasi stutya ityucitamacyutastava // 63 // etaduktavati tatra kopatastadvadhAya yudhi bhImamutthitam / saMnirudhya sahasA bhujorasA zAntanistamiti zAntaye jagau // 64 // prAgiha trinayane caturbhuje jAtavatyazubharAsabhadhvanau / trastamAtRpitRbhItipAradA bhAratIti gaganodbhavAbhavat // 15 // Dimbha eSa bhavitA jagajjayI mRtyurasya sa punarbhaviSyati / yAsyato'dhikadRzA samaM yadutsaGgasaGgavazato'dhiko bhujau // 66 // ityamuSya jananI zrutazravAH kasya nainamakRtAGkavartinam / viSNumastamiva bhAnumAnayaM prApya naSTakaradarzano'bhavat // 17 // bhrAtR nijamathAha sA hari sAparAdhamapi mA vadhIramum / ityadAdabhayadaM varaM tadA viSNurapriyazatAvadhi sudhIH // 68 // enamapriyazatAyuSaM tato viSNuyajJapazumatra mAvadhIH / ityavetya zamamApa mArutiH kopamApya ca jagAda cedipaH // 69 // 1. 'samupasthito' ka. 2. bhISmaH. 3. 'hi' kha. 4. 'tatvayA' ka; 'dhikriyA' kha. Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 kAvyamAlA / bhISma bhISmataratejaso bhRzaM bhUbhujo'vagaNayanti yaM guNaiH / taM jalezayamapi prapUjayanvRddha ityadhama taina vadhyase // 70 // gAM nizamya nizitAmiti krudhA durdharo'bhyadhita siddhasindhubhUH / ye nRpA na gaNayanti zAGgiNaM tacchiraHsu padametadarpitam // 71 // pUjito harirayaM mayAmunA re nRpAH kimapi yasya duSyati / adya madbhujabhujaGgabhekatAM nirvivekamatirAtanotu saH // 72 // ityudIrNaruSi jIrNapauruSe roSarUsitamukheSu rAjasu / zAGgiNaM prati jagau jagadbhidA ghoSaghoSi damaghoSanandanaH // 73 // yogyatAtigamupAdade'rcanaM kiM tvayA kathamamIbhirAhitam / tvAmahaM zikhimukhe juhomyataH kRSNa zAntanavapANDavaiH samam / / 74 // ehi maGgha madapUrNa me hitaM saMvidhehi yudhi zaktirasti cet / madbhujostvanucitArhaNagrahakrUrapApaharaNAya te guruH // 79 // tvaM ca zAntanava pANDavAzca re maGgu saMyati sametameta vA / ekakAlamivai vaH pibAmyahaM kumbhayoniriva sapta toyadhIn // 76 // evamabda iva zabdamambaradhvAninaM sRjati sAtvatIsute / Adade sadasi daivatadviSatkhaNDinA mRdu zikhaNDineva gIH // 7 // matpurImadahadeSa matpiturvAhamapyahRta vAhamedhataH / babhrusubhruvamapAharannRpA vacmi vipriyamataH kimekakam // 78 // AgasAmiti zataM pitRSvasuH putrako'yamiti marSitaM mayA / sAMprataM tu na sahe'timanthataH kSIranIradhirapi vyadhAdviSam // 79 // kopakampitakarakramAdharaH procivAnatha sunIthapArthivaH / re janArdana vinardasIti kiM kiMkarasya tava kA mayi kSamA // 80 // mAM sahasva sahasAdya sAhasAdutpateti tamuditvarAyudham / cakracaGkamavazAdasau ziroviprayuktavapuSaM vibhuLadhAt // 81 // 1. 'tanna' kha. 2. 'gaMbhIhita' ga. 3. 'mapi' kha-ga. 4. 'viSNunA dviSaH' ga. 5. 'pUjako' ka. Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 sabhAparva - 4 sargaH ] bAlabhAratam / nUyamAnamahimAMzuduHsahaM harSibhiH suramaharSibhirmahaH / sAtvatIsutakabandhato'vizatkaizave vapuSi vIkSitaM na kaiH // 82 // saMpradhArya nijamAtRbAndhavInandanasya dahanakriyAM kRtI / dhRSTaketumabhiSicya tatsutaM tatpade'tha saidamAnayannRpaH // 83 // itthaM murAriparipAlitapUrNayajJaH sAmrAjyamApya virarAja sa rAjarAjaH / pUrNa yazomayapayaH pracayaizva cakre yajJAntapUrtamiva zAzvatamantarikSam // 84 // jagatritayapUjitojjvalacaritrabhAjA svayaM 199 nRpeNa paripUjitA mudamuditvarIM bibhrataH / smitairanugatA vRkodarakirITimAdrIsutai stato nijanijaM padaM sapadi vizvavIrA yayuH // 85 // iti zrIjinadattasUriziSya zrImadamaracandraviracite zrIbAlabhAratanAni mahAkAvye vIrAGke sabhAparvaNi rAjasUyavarNano nAma tRtIyaH sargaH / caturthaH sargaH / jJAnapradIpapAtrANAM sarveSAmupari sphuran / pAyAdvaipAyano vizvajanamaJjanamaJjulaH // 1 // athendraprasthasaundarya pazyanduryodhano'zucat / puraMdarapurI jaitrakha purIcArutAmadam // 2 // kadApi kautukAviSTaH praviSTastAmasau sabhAm / draSTuM grAmaTiko rAjadhAnImiva sasaMbhramaH // 3 // sphATikorvyAmasau cIramutkSipatnIrasaMbhramAt / rasAdahAsi dAserairvilakSavadanaH kSaNam // 4 // padmarAgamayIM pazyannantarApadminImayam / AkAzabhUmitarkeNa lIlAvApIjale'patat // 5 // 3. 1. 'stUyamAna' kha. 2. 'sAntA apyadantAH' ityaGgIkRtyedam. 'sa dayAM naya' kha. 'grAmaNiko'ka. 4. 'sa parAga'ka. 5. 'mayIm' ka . 6.' arkAzmabhavi' kha; 'AkAzabhUvi' ga. Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| ahAsi na tadA tasminnistejasi jalasthite / abdhipAtini mArtaNDe kairavairiva kauravaiH // 6 // hasatsu saha dAserairbhImArjunayamAdiSu / ahasyata pratidhvAnaH sabhAbhittibhirapyasau // 7 // dhigjAtAsmi samagrakSmApatikSayanimittakam / ityantaHpatite tatra cakampe kelivApikA // 8 // vApyAlavAlamadhye'sau virodhadrurivAGgavAn / babhau phalAya kasmaicidvilakSasmitapuSpitaH // 9 // tApavAnutthitaH so'yaM toyoddhRtanavAMzukaH / nizcitakSatranakSatrakSayo ravirivArNavAt // 10 // tasyAne sphATikI bhittimacchAmanavagacchataH / gacchataH sphuTite maulau te punarjahasurjanAH // 11 // ityeSa roSavailakSyAvahityakRtasaMmadaH / patasaH putramApRcchaya prapede hastinApuram // 12 // tAdRzI kSmAbhRto lakSmI smAraM sAraM pade pade / na rati kvApi sa prApa marau tapta iva dvipaH // 13 // amAntIriva cittaantrduHkhsNtaapviicikaaH| taptanizvAsarUpeNa muhurudvamati sa saH // 14 // kRtakAryapariSvaGgAstadaGgAvayavAH kramAt / - prabhAdhikyamamuJcanta hemantadivasA iva // 15 // athAlocya mithastena praNunnaH saubalo nRpaH / prajJAcakSuSamurvIzaM vijanasthaM vyajijJapat // 16 // ratairiddho'pi kAntAbhiH sevyamAno'pi tvatsutaH / kuto'pi kRzatAmeti prAvRSeNya ivArNavaH // 17 // 1. 'dhignayAtA' kha; 'dhiggatA' ga. 2. 'samare kSamApakSaya' kha. 3. 'kila' ka. 4. 'skhalite' ka-ga. Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2sabhAparva-4sargaH] bAlabhAratam / sa matvetthamathAhUya nRpatiH sutamabravIt / Azrayo'pi zriyo vatsa kiminduriva sIdasi // 18 // dUranirmuktakaunteyAH samucceyAH pade pade / kiM tAta ramayanti tvAM naitAH paitAmahazriyaH // 19 // vaconAsIratAnItasphItanizvasitAnilaH / gAndhArInandano dainyasagadgadamathAvadat // 20 // kaunteyA iva nUyante kSatriyAH vArjitazriyaH / zrIrmude vaNijAM paitAmahI tAta mahIyasI // 21 // pANDavaiH khANDavaprasthamarjitAbhirvibhUtibhiH / tathAbhUSi yathehAbhUdvastuM vAstoSpateH spRhA // 22 // sphurati sphATikastatra prAkAro rakSituM nidhIn / kuNDalIndra iva svabhrAtparikhApathanirgataH // 23 // guruNA yasya vapreNa datteva japamAlikA / / mANikyakapizIrSAliphremnAdhAri tamobhide // 24 // nabhomarakatAdarza bhAnti yatparikhormayaH / saMkrAntA iva vaprAntacalaketanakaitavAn // 25 // pravezenaiva yadvapre skhalitasya nabhasvataH / saphalaM menire mAravivarANAM (1) janurjanAH // 26 // caturbhistoraNAmuktamuktAsragdazanairmukhaiH / caturdiglokapAlAnAM purANi hasatIva yat // 27 // aparAhne namannarkastaya'te yadvahirjanaH / vaprAgrAsamAnakamANikyakapizIrSavat // 28 // vasantamantardivasaM ratnavezmavibhAnibhAt / yatrArAmamayo vapro bahintiM sadArudhat // 29 // na mAmasAvasau vetti vettIha yuvamadhyagam / haraH so'pIti nirbhItiryatrAnaGgo'pi raGgati // 30 // 1. 'svaya' ga. 2. 'sUyante' ka. 3. 'sphuritaH' ka. 21 Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 kAvyamAlA | muktadyugatayo'bhyastuM bhuvi lIlAgatIriva / vasanti yatra rambhorudambhAdrambhAdidevatAH // 31 // mithunaiaudhai mithorUpanirUpAdanimeSibhiH / divyairivAgataM daityabhItairyatrA kutobhaye // 32 // manye yaccandrazAlAnAM nAmAbhUdamarAvatI / yadbhUmigarbhagehAnAM nAma bhogavatI punaH // 33 // ratnorvyA kandukabhrAntyA dhAvantaH saha vAlinA / yespi ravibambena sImAM yAnti yadarbhakAH // 34 // bAlA yatsaughamAlAsu naktameNAGkamaNDale / pANi kSipanti jAnantyo rajatAJjanabhAjanam // 35 // yatprAsAdAstathAbhUtasvAbhogagrastamambaram / udgiranti sadA dhUtadhUpadhUmAvalicchalAt // 36 // dhvajarakSA bhujaGgezabhAjo yaddevezmasu / kumbhAH kArayituH puNyanidhikumbhA iva sphuTAH || 37 // bhAnti yatrodavIthISu kalyANarajatacchalAt / sAmrAjyadIkSitanyAya tejaH kIrticayA iva // 38 // jalairyatkelivApInAM syandibhirbhUmibhedibhiH / sudhAkuNDAvalI nUnaM jAtA pAtAlapAtibhiH // 39 // dAnadIkSAgurUNAM yajjanAnAM maNipAdukAH / nUnaM kalpadrumA mUrdhni vahante pallavacchalAt // 40 // kavInAM rasanAloladolAkelirasaspRzaH / vAgdevyA yatra dAsIva zrIH puraH sphurati sphuTam // 41 // zeSo'pi dvisahasrAkSarasanastatpurazriyam / vIkSya vIkSya svayaM vaktuM zakto bhavati vA na vA // 42 // vasaMstatra maNizreNinaddhasaudhAstatAmase / raverudayamastaM vA na vetti sukhito janaH // 43 // 1. ' dIkSitasyAsya jeyatkIti' ka. Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2sabhAparva-4sargaH] bAlabhAratam / 163 svayaMkRtasya kaunteyaiH pattanasyAsya dUragA / pUrme paitAmahI kANDakarapATakavadbabhau // 44 // sahajadviSatAmeSAmeSA lakSmIH purasya mAm / smaryamANA dunotyantarayoginamiva priyA // 45 // caturbhujena diggaitraiH sodaraizca vRtaH kRtau / zriyaM yAmAzrayaddharmasUnuH kliznAti sAti mAm // 46 // samastairvastubhiH svasvadezajaivizvabhUbhujaH / dattairAnandayanyajJabalaye balino'pi tam // 47 // zrIcandanarasaM zAtakumbhakumbhairaDhaukayat / yazaH svamiva tejaHsthaM pANDyo malayapArthivaH // 48 // jAtaM rAvaNagaGgAyAM padmarAgamaNibrajam / bhaktyA sphuTIkRtaM mUrtamanurAgamivAtmanaH // 49 // abdhitIrodbhavAnindranIlamauktikasaMcayAn / svarAjyazrIzitizvetakaTAkSastabakAniva // 50 // siMhalezo yazovallIvRndakandAnivojjvalAn / adatta dakSiNAvartazaGkhAnapi sahasrazaH // 11 // (vizeSakam) abyarpitA nu puSpAlIH sabhRGgAstajjuSe zriye / muktA marakatairyuktA dadau barbaradezapaH // 12 // mallakSmIstava muNDIti vaidannasyAH kacAniva / vaidUryANi puro'muJcatkauGgacaulikadezapaH // 13 // zaGkhamatsyamukhonmuktamuktApaGkIdvayIH sitaaH| pravAlakandalazreNInavInaravipATalAH // 14 // nadIpadvIpabhUmIpA daduryAstAbhirAbabhau / oSThaparyastadantAlidvayacchAyeva tatsabhA // 55 // (yugmam) 1. 'meSAM lakSmI rAjan purasya' ka. 2. 'dbhavAnIlaralamau' ka. 3. 'vadaMstasyAH ' ga, 4. 'ruci' kha. Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| muktAphalajuSo hIrAnIravAhadyuto dadau / hasato'nyAni ratnAni nUnaM sUrpArapArthivaH // 16 // 'kiridNssttraakrishirovennumuktaasthltryiiH| dadustrividhavIrazrIlIlAzailAnivAdripAH // 17 // muktAbharaNasazrIkAnpArasIkAdhipo hayAn / dadau svaviSayasthasya taraGgAniva toyadheH // 58 // cAmarauSadhikastUrImukhyaiH kimu vayaM yadi / hIroniti krudhA raktAnhimAdrisadanA daduH // 59 // hemAbhazyAmahIrAlimAlino dadaturdvipAn / kaeNliGgapuNDko jAtAnabhitaH kAmyakaM saraH // 60 // kauzalezaH zirISAbhAnnAtipaitAnmataGgapaH / veNAtIranRpaH zubhrAJzoNAnsaurASTrabhUpatiH // 61 // hIrAnaDhokayannete vidyotadyotitAmbarAn / bhaktA vibhUSaNAnIva svasvavAmabhruvAM bhuvAm // 12 // (yugmam) vyatarannitare'pyurvIbhujaH sAraM nijazriyAm / etAdRzamakhaprekSA klRptavatklaptabhaktayaH // 63 // hemakakSAtaDitvanto'rjunapratilatAmbudAH / caturdaza sahasrANi hariNA krinno'rpitaaH|| 64 // adAccitrarathaH zakrasuhRdgandharvanAyakaH / jaganmanastvarAbhyAsaguruM hayacatuHzatIm // 65 // ayaM mahAprabhAvAni prabhAvanti sahasrazaH / ahIndramaulijImUtagarbhamuktAphalAnyadAt // 66 // vitatAra tvarAtorAMstumbarusturagAzatam / samIro'pi karotyeva yadArohaspRhAM gatau // 17 // pRthivyaamudyaastaadvimukhydikprvtaantre| 1. 'kari' ga. 2-3. 'hArA' ka. 4. 'kAliGgapauNDUko' kha-ga. 5. 'yuktAM' kha. Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2sabhAparva-4sargaH] bAlabhAratam / na sa ko'pyasti bhUbhartA yastasmai na baliM dadau // 68 // adRSTapUrvAnajJAtanAno vismayadAnapi / vairiNo hi tadAgRhNanpadArthAnsaparicchadaH // 69 // dezAraNyanadIzailasindhumadhyAdisaMbhavaiH / vastubhiH pUritA sA bhUrjambUdvIpaM zriyAhasat // 70 // pArthastadabhiSekArtha munayo'mbaracAriNaH / AharansarvatIrthebhyastadAnIM nAradAdayaH // 71 // bhUpaterabhiSekArtha tasyopaskaraDhaukakAH / mahAmahIbhujo'pyAsanbhujiSyA iva saMsadi // 72 // bAhikendrAhRtairvAhaiH kAmbojo'yojayadratham / sunItho'sajjayatketuM vasudAno mahAgajam // 73 // mAgadhendraH straguSNISe ekalavya upAnahau / kAzyo'straM kavacaM pANDyazcekitAno'dhiteSudhim // 74 // zalyena dhAritasyAserdhArAdvitayabimbitaH / trimUrtiriva reje'sau trivedIvedino'citum // 15 // vRttaistasya svakulyasya niSkalaGka ivekSitum / sAtyakisphAritacchatramUrtyA tatrAyayau vidhuH // 76 // rejatuzcAmare tasya bhImaphAlgunacAlite / kaTAkSau nikaTaprAptayajJadAnazriyoriva // 77 // vedoktyA rAjacidveSu sajiteSviti pArthivaiH / abhyaSiJcastapaHsUnuM dhaumyavyAsAdayo dvijAH // 78 // akalpayatpurA kalpe yaM zakrAya prajApatiH / taM dadau vAruNaM zakaM tadAssai kalazodedhiH // 79 // enamAdAya dAyAdaH kiriittisukhduHkhyoH| abhiSekaM vyadhAttasya tIrthAmbhobhiH svayaM hariH // 8 // 1. 'bhUmi' ka. 2. 'kAya' ka-ga. 3. 'hRtaM' ka-ga. 4. 'sAtyakiM sphurita' kha. 5. 'dbhavaH' kha. 'dugdhAbdhiH ' iti ka-pustakaTippaNI. 6. 'kirITI' kha. Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| vIravAditamaGgalyakambUnAM ninadaistadA / mayAnyairapi bhUpAlai laiH patitaM bhuvi // 81 // kRssnnpaannddvshaineydhRssttdyumnairmuucchitaiH| hasito'haM vajanmohaM yattaistannaiti vismRtim // 82 // AsItkRSNArcanAtpuSpavRSTiryA nakulAgraje / sA mAM dunoti cedIndramRtyUtpAtoDupAtavat // 83 // vApyantaH patitaM kRSNA yanmAM strIbhiH sadAhasat / . skhalatyadyApi tattAta citte nizitazalyavat // 84 // ityAdismaraNotpannacintAbhArabhiyeva me / sthitimekatra kutrApi sthAne na kurute manaH // 85 // apUryamANavAJchasya tAdRkparibhavodadheH / mRtyurevAdya me zlAghyo na tu duHkhaviDambanam // 86 // ityavetya vyathAM sUnorvAcamUce'mbikAsutaH / vatsa kApuruSasyaiva vairAgyAya parardhayaH // 7 // purIM kuru nayArambhaijRmbhamANazriyaM svayam / sabhAM tAdRkprabhAM nAnAratnairyatnena kAraya // 8 // gautamAGgapatidroNadrauNibhiH kakubho jaya / saptatantuM kuruvRtaH sodarai rAjasUyavat // 89 // vatsa nirvedabhUrmA bhUH kIrtimarjaya vikramAt / tvajjyeSTho yatpRthAsUnuH zrImAnso'pyutsavastava // 9 // athAkiradgiraM dainyacchannakrodhAM suyodhanaH / sA zrIH pure cireNa syAtpratibhUH ko'sti jIvite // 91 // sabhA ka bhAvinI tAta tAdRGmanujakartRkA / pANDavaiH pItasarvasvAH kaH svArthoM jayatAM dizaH // 92 // rAjasUyaM vinA na syAM samrAT kiM saptatantunA / lajje tadvikramArtAsu saMkrAmanrAjarAjiSu // 93 // 1. 'daye kha. 2 'tvaM' kha. 3 'sabhAsu' kha. Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 sabhAparva-4sargaH] bAlabhAratam / jyeSThaH ke me tapaHsUnurudAso yastadAbhavat / bhImAdiSu sahAseSu sabhAntaHskhalite mayi // 94 // gautamAdibhirAkramya tatpArthAnvairiNo raNe / gRhe puraM sabhAzobhi digjayotyAM ca saMpadam // 95 // matveti tatra durmantraM dhRtarASTra vivakSati / khastrIya prati gAndhAradharaNIvibhurabhyadhAt // 96 // puraH sphuranmurArAtibhImArjunayamo yudhi / krodhe dagdhuM kSamo vizvaM kena jeyo yudhiSThiraH // 97 // taM tu rantumajAnantamAhUtamanivartinam / sAridyUtena jitvAhaM grahISye srvmpydH|| 98 // tadbhUpa kAritasphArasabhAlokacchalAdamum / ihArneya tataH sarva grahISye'haM dhiyAnayA // 99 // Uce'tha vyathamAno'ntaH sa prajJAnayano nRpaH / dhimantraM vaH sa dharmAtmA jetavyaH kaitavAdibhiH // 10 // karmaNyasmincha sA dharmapratApayazasAM kathA / kiM tu pApamasAmarthyamayazazca prakAzitam // 101 // ityukte vyaktakopondhaH svbhaavaandhsuto'vdt| dharmAtmA vA vidharmo vA kaiSA dviSi vicAraNA // 102 // zaktyA jetumazakyo'riH saMtApyaH kaitavAdapi / chalAGkalAgnajo'badhnAddharmajJaM balinaM balim // 103 // tatkurUpakramaM tUrNametAjetuM virodhinaH / na cedrogairivAcchinnastairunmUlayitAsmahe // 104 // kArye'sminpANDupakSIyairvidurAdyainiSidhyase / tattvaM tAta ciraM nandermaraNaM zaraNaM tu me // 105 // 1. 'kAma' kha. 2. 'dAsInasta' kha. 3. 'krodhAdagdhaM' kha. 4. 'nayata tatsarva kha. 5. 'pAndhasvabhAvo' kha. 6. 'menaM jetuM virodhinam' ga. 7. 'na tvaM tAta' kA 'tvaM ca tAta' kha. Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 iti sutamativiplavena jAnannapi kulavIravinAzamabhyupetam / nRpatirapi tathetyuvAca kasya bhramayati putrakadAgraho na cittm|| 106 // iti zrIjinadattasUriziSyapaNDita zrImadamaracandraviracite bAlabhAratanAmni mahAkAvye vIrAGke sabhAparvaNi kauravAmarSo nAma caturthaH sargaH / kAvyamAlA | paJcamaH sargaH / zitidyutiH satyavatItanUjaH punAtu sUryenduvilocano vaH / babhau mahAbhAratazabda nAmnA guNena saMkSiptamivAmbaraM yaH // 1 // atho pRthAsnusa bhAvibhUtispardhAsamutpAditapAtakena / cyutA sudharmeva divaH pRthivyAM zubhA sabhAkAri suyodhanena // 2 // dhunI tanUje mayi ca sthite'ntavAnayaH syAditi saMprabodhya / durodarArthI viduro niSedhannRpeNa pArthAnayane niyuktaH // 3 // haritva pItamarutpathena rathena dhImAnvyathamAnacetAH / tatkhANDavaprasthapuraM sahastipurAjjavenopapurAdivApa // 4 // kRtvA suhRddayUtakRte kurUNAM prabhuH sabhAmAhvayate drutaM tvAm / ityuktavantaM viduraM prapUjya hasannivAcaSTa tapastanUjaH // 5 // vazaMvadadyUtaguNena vedmi chalena sAtanyata saubalena / yuddhairajayyoSpi tathApi jeyo yathA ripuH syAditi sAdhu taddhIH // 6 // jayAjayAkhyAjuSi saMyatIva dyUte'pi hRto na nivartate yaH / sakSatra gotraikapatistato'hameSyAmi tasyAM puri yadbhaviSyaH // 7 // ityeva nizcitya sahAnuyAtaiH kRSNApurogairanujaizcaturbhiH |rthsthito hastipuraM pratasthe zrIhAnaye bhAnurivAparAbdhim // 8 // pitAmahadroNavicitravIryaputrAdipUjAkRtakRtyametam / duryodhanaH pUjayati sma vAhamedhakratorvAhamivAvanIzam // 9 // athAparedyurdhRtarASTrabhISmamukhyairvRtAyAmabhitaH sabhAyAm / duryodhano dharmasutena sArai rantuM zakunyantaritaH pravRttaH // 10 // 1 'chadvaitadAtanyata' ka- ga. 2. 'hi tathApi ' ka; 'hi yathA tathApi' ga. 3. 'meva' kha. 4. 'rdhRtAyA' kha. Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2sabhAparva-5sargaH] bAlabhAratam / aSTApadASTApadamUni pAtyamAnau samutpATya muhustadAkSau / yudhiSThirazrIharaNe pravRttau vRttau svanai stenaturaTTahAsam // 11 // gRhAntarAropaNasaurabudhnaSTAtkArabhArapratizabdadambhAt / bhaviSyadAtmaprabhumRtyuduHkhAccakAra hAkAramaho sabhApi // 12 // sArA dadhuH ke'pi kubhUpamRtyudhyAnakatAnAH kila kAlimAnam / bhejuH pRthAsUnuvibhUtikRSTidhyAnena manye'ruNarUpamanye // 13 / / utthApitAropitabaddhamuktaiH zyAmaizca raktaizca nRpairivaitau / sArairvicikrIDaturekacittau gamaM care'pyAdadhatAvalakSam // 14 // hAkAradhikkArapareSu dharmapuSTeSu duSTeSu ca harSiteSu / / yadyatpRthA bhUH paNatAM ninAya jigAya tattacchakunizchalajJaH // 15 // parAjitIbhUtasamastarAjyabharo'pyasaMbhAvitaroSadoSaH / paNena bandhUnapi hArayitvA khaM hArayAmAsa sa dharmasUnuH // 16 // sA vidyate'dyApi tavaiva kRSNA dyUtaM tayA klRptapaNaM vidhehi / apIti pArtha prati dhArtarASTra vadatyamarSI viduro jagAda // 17 // re re'ndhasUno'ndhaviveka keyaM krUrA kulocchedakarI matiste / khamRtyave kesariNo'GgiyAtaramUnkimutthApayasi prasuptAn // 18 // janmakSaNotthakSatajAsthivRSTyA jJAto'si pApAndhatamena pitraa| na jAtamAtro'pi hato'si hA dhikzazAGkavaMzaikaghuNastvamekaH // 19 // kAlatrayajJaH svakule bhavantaM matvA bhaviSyantamatipramattam / jagatrayaprItikaro babhAra prAgeva devaH kaluSatvamantaH // 20 // re kauravAH krUravipAkamantarduSTatraNaM vo maraNAya jAtam / unmUlyatAmeSa vizeSazastrakarmapragalbharyadi jIvitecchA // 21 // ityAlapatyAlamivAlamasminhasannivAnandavazaMvadAtmA / paNIkRtA dharmasutena kRSNA jiteyamevaM zakunirbabhASe // 22 // dAsIyamAsIditi dhArtarASTraH skhaM prAtikAmAkhyamayuta sUtam / AnetumetAM drupadasya putrI kulakSayAyeva viSasya vallim // 23 // 1. 'samunnatya ka. 2. 'sAdhu' ka. 3. 'vAcaSTa' kha-ga. 22 Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 kaavymaalaa| nivedya vRttAntamathAmuneyamAhUyamAneti jagAda kRSNA / khaM hArayitvA paNitAM nRpeNa jetA jayettAmiti pRccha samyAn // 24 // ityuktimAgatya vadatyamuSminduryodhano drAganujaM nyayuta / samAnayainAmajayaM jayaM vA sabhyAnsvayaM pRcchatu saMsadIti // 25 // eohi dAsI tvamasIti kopAdaHzAsane jalpati tatra yAte / antaHpurAntaH kurupuMgavasya gantuM pravRttAtibhayena kRSNA // 26 // ka yAsi dAsi tvamiti krudhAndho vadannanUtpatya kaMce gRhItvA / cakarSa kRSNAmadhamo'yamAtmadrohI svakAnAmiva kAlarAtrim // 27 / / strIdharmanirmApitapAravazyAM mAM meti kaSeti zanairvadantIm / imAM vizeSAtsa cakarSa harSaparaH kimudbhAntahRdAmakRtyam // 28 // gRhItaduryodhanazAsanena duHzAsanena prasabhena kRSTAm / Alokya tAM tatkulakAlavahnidhUmyAmivAkampata rAjalokaH // 29 // devavratadroNakRpeSu ko'pi svedaH kulaikakSayasUcako'bhUt / samAjanaH kiM ca cakAra hAhAkArasvaraikArNavamantarikSam // 30 // adhomukho niHzvasitapravAhasaMplAvyamAnodararomarAjiH / tatkarma pazyanviduro durantaM ziro dhunIte sma dhRtaM karAbhyAm // 31 // iha kSaNe'pyasphuTitaM sphuTAzmarUpaM smarantaH svamuro narendrAH / duHkhAnalaplaSTamatIva cUrNIkartuM jalaggalitairasiJcat // 32 // mahIbhujAM kauravapakSabhAjAM mukheSvarAjanta mhaatttthaasaaH| AsannasaMbhAvitajIvitavyaprayANabheripraNadaprakAzAH // 33 // . tAM vIkSya bhImaH kupito babhASe yudhiSThira dyUtakarau karau te / dhakSyAmi sAkSAtsahadeva vahiM yaccheti kope sati ko vivekI // 34 // aindristamAcaSTa cirAdvivekanidherdhiyaste kimupaplavante / asmAnvibhuH kSatradhRtavrato yadahArayadbhIma yazaskaraM tat // 35 // ityarjunoktyA zamabhAji bhIme duHzAsanaH saMsadamAninAya / tAM yAjJasenI prasabhAdakIrtipratAninIkandalavatkurUNAm // 36 // 1. 'kacaip' ka-ga. 2. 'svamano' ka. 3. 'nalakliSTa' ka. 4. 'jIvitasya' kha. Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2sabhAparva-5sargaH] bAlabhAratam / . 171 rajaskhalA saMsadamekavAsA vikaJcukAnena zaThena nItA / saroSarUkSaM kRpaNaM ca cakSustrapAnateSu nyadhita priyeSu // 37 // jitAsi kiM dAsi vilokase'mUnduryodhane nikSipa maGkha cakSuH / duHzAsanenetyabhiloDitAsau satI namaskRtya gurUnbabhASe // 38 // viSNoH sakhI pArSatabhUpaputrI pANDordharitrIkamiturvadhUTIm / dAsIti kiM mAmayamAha dharma vicArya vAryaH kumatirbhavadbhiH // 39 // bhISmo babhASe'tha tavAbhibhUtyA kulakSayaM cetasi cintayantaH / vatse vayaM mUDhahRdo na vidmastvatpraznamapyAdRtadharmazAstrAH // 40 // dyUte jitAsmAbhirasau na veti duryodhane pRcchati dharmatatvam / sabhyeSu bhItyA khalu yadvadeSu proce vikarNo dhRtarASTrasUnuH // 41 // sabhyA bhayaM kiM bhavatAM vibhAvya dharmakramaM brUta yathArthameva / jitena rAjJA paNitA jitAsau na syAdbhuvaM paJcavazA hi kRSNA // 42 // ityasya vAkyaM ciramabhyanandansabhyA nRpaH kiM tu ruSAbhyadhatta / vikarNa no vetsi jitaiva kRSNA prAkklaptasarvasvapaNena sAkam // 43 // astrANi vastrANi ca pANDavAnAM jitAni ca svIkuru ko vilambaH / paJcapriyAyAH prasabhAdasatyA gRhANa vAsazca vicitramasyAH // 44 // anekabhAryApi mahattvapAtraM yA gIyate gauriva rAjate'sau / vAsastadasyA rabhasena karSa gAvo'dhikaM bhAnti vinAMzukena // 45 // ityasya vAkyAdapi pANDuputrA muktottarIyAH sadasi vyarAjan / samujjhitA zAradavAridaudhaiH karAH kharAMzoriva visphurantaH // 46 // vicitravIryAGgajanirvizeSa sabhAjane tatkSaNamIlitAkSe / duHzAsanaH zAsanato'GgabhartuzcakarSa cIraM drupadAGganAyAH // 47 // kutUhalottAnahatAzanetrairapUrNavAchai ripubhirUpi / AvirbhavannUtanameva vAsastadrUpamAcchAditarUpamasyAH // 48 // yathA yathAsau vasanaM cakarSa tathA tathA sUjjvalamAvirAsIt / navaM navaM tatra suvRttabhAji javena vApyAmiva vAri hAri // 49 // 1. 'sabhyAn' ka. Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 kaavymaalaa| anujJayA cIvarakarSaNasya muhurmuhuH kampi ziraH kurUNAm / astrAdhidevairiva pANDavIyaiH prArabdhamunmUlayituM rarAja // 50 // atiprakarSe'zukakarSaNAnAmamarSato'bhASata bhImasenaH / anadhvanInAM zravaNadhvanInAM mama pratijJAM zRNuta kSitIzAH // 51 // duHzAsanasyAsya vidArya vakSaH pibAmi nAsRgcalukatrayaM cet / lipye tadasyaiva durAzayasya pApena sAdhvIparitApajena // 12 // devyA maNIbhAsuradivyavAsorAzistadA saMsadi kRSTamuktaH / babhau mahIyAndhRtarASTravaMzadAhAya dAvAgniriva svayaMbhUH // 53 // duHzAsane cIvarakarSakhinne hiyA niSaNNe'tha vadhUH pRthAyAH / anAthavannAthavatI satI mAmayaM hahAkarSaditi vyalApIt // 14 // sUtAtmajastAmatha bhASate sma va te satItvaM pracurapriyAyAH / nitetyanAthAsi tadAzu nAthavatI bhavaikaM vRNu kauraveSu // 55 // vadatyadaH sUtasute madAndhaH pApAbdhiratropavizeti jalpan / mUl mumUrSurdvapadAGgajAyA duryodhano'darzayadUrudezam // 16 // krudhocchusatkarNamukhAdirandhrakIrNAgnikIlo'bhyadhitAtha bhImaH / viniryadaurvAgnizikho yugAntavimuktamaryAda ivAmburAziH // 17 // AsphAlayaccIramapohya yaM re pradarzayansaMsadi yjnyjaayaaH| duryodhanAjau gadayAnayAhaM taM vAmamUruM tava cUrayiSye // 18 // ityunnadantaM dRDhakopapiSTadantaM nirUpya prasabhaM nadantam / kampaM dadhuH kecana viSTarebhyaH petuH pare mUrchanamApuranye // 19 // adyaiva vA zvo'pyathavAyameva kAlaH kurUNAM kumatergurUNAm / evaM babhUvurvidurApageyazAradvatadroNamukheSu vAcaH // 6 // mukhena muJcaJchikhinaH zikhaughaM vadannivAzeSakulasya dAham / tadAgnihotre kurupArthivasya gomAyuruccaiH svaramunnanAda // 11 // matvetyariSTaM vidrAdurAzAmunmucya bhIcumbitacittavRttiH / kadarthitavAntamakIrtizabdairduryodhanaM dhInayano jagAda // 62 // 1. 'yuddhollasatkarNa' kha. 2. 'viduro durAzA unmucya' ka. Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2sabhAparva-5sargaH] bAlabhAratam / 173 jyeSThasya bandhordayitA svaseva mAteva vandyaiva yathA tathAstu / satIzatastutyapadAM sado'ntarimAM kimitthaM tu vadasyabuddhe // 63 // tvaM tejasA khena satImayena vatse jagadbhasmayituM samarthA / na durnaye'sminnapi kopanAsi tuSTo'smi pAJcAli varaM vRNISva // 64 // athAvadatpANDavadharmapatnI tatra Rtau bhUmibhujaH smstaaH| yasyA yayuH karmasu kiMkaratvamakiMkaraH so'stu tapastanUjaH // 65 // vRNu dvitIyaM varamityamutra gurau punarjalpati sA jajalpa / amI mahAstrA rathinaH pare'pi bhavantvadAsA nRpa pANDuputrAH // 66 // nimajjatAmApadi pANDavAnAmasau bhRzaM naurajaniSTa kRSNA / ityuktayaH sabhyajanasya bhImakrodhakRzAnordadhurindhanatvam // 17 // strI nauH kimasmAsu vipatpayodhiM vayaM tarAmo bhujalIlayaiva / eSa dviSo hanmi ruSeti jalpangadAmudasyotthita eva bhImaH // 68 // taM vIkSya duryodhanakarNaduHzAsanAdividveSiSu kampiteSu / dhRtvA bhuje dharmasutastamenaM vaidhAntarAyaM racayAMcakAra // 69 // drAksuyodhanavadhoddhatAnujakrodharodhamadhure yudhiSThire / bhAratImatha vicitranandanazcandanadravanibhAmabhASata // 70 // vatsa matsariSu hRccharAyitakrUradUravacaneSu valgiSu / viSTapAni ruSi dagdhumIzvaraH ko na kupyati mahAsahAyavAn / / 71 // muJcatIndumaNirapyaho mahAgharSaNena tamasi sphuliGgakAn / IdRzopezamacArucetasaH kastavopamitimetu hetubhiH // 72 // sodaraiH saha sahasradIdhitispardhivardhitamahomahodyamaiH / Adriyasva nijarAjyamujjvalaM pAvanIM kuru nRpAvanImimAm // 73 // sadgurUktamiva cittataH kvacinnopakAramavatArayantyaho / arthidattamiva vittamuttamA na smarantyapakRtaM paraiH kRtam // 74 // saMsahasva kunayaM suyodhane svAnuje vraja nijAM purImapi / sA pRthApi ca bhavadviyoginI klezalezavivazA bhaviSyati // 79 // 1. 'vadhvA' ka-kha. 2. 'pamiticAru'ka. 3. 'pRthAbhavabhavadvi' ka-ga. Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 kaavymaalaa| tUrNamityayamanujJayA pituH svaM puraM prati cacAla dharmasUH / sodaraiH saha muhurmuhurmahAmarSanizvasitaharSitAyudhaiH // 76 // roSadoSakaluSAH prayAntyamI tAta mRtyurayamAtmanaH kule / taiH samaM samarakarma duSkaraM dyUtametadiha vartatAM punaH // 77 // dvAdazaiva zarado vanAvanI te vrajantvajinavAsaso jitAH / khaJjanA iva zucau trayodaze guptameva vicarantu vatsare // 78 // ityajeyasamaro bhavAmi taiAdazAbdabalabahaloccayaH / evamaGgajagirA kurUdvaho dharmanandanamajUhavatpunaH // 79 // (vizeSakam) kSatradharmamadhikRtya dharmasUryadbhaviSyahRdayaH sabhAM gataH / nirjitaH zakuninA durodare sodaraiH saha vanAya celivAn // 80 // dattarAjyavibhavaH suyodhane kRtticIvaradharo yudhiSThiraH / zailakAnanavilAsamAnasaH zaMkarazriyamazizriyattadA // 81 // pANDavAnanuyatImathAvadadraupadImiti suyodhanAnujaH / muJca paJca dayitAnakiMcanAnekameva vRNu kauravezvaram // 82 // pAvanistamavadaccaturdaze vatsare nibiDamatsareritaH / kSuNNakauravazatArpitakramaH kauravezamukuTe naTAmyaham // .83 // kRttiveSTitavapuH kimatra gauaurayaM vadati kAnanocitaH / evamuddiri suyodhanAnuje'hAsi karNazakunikSitIzvaraiH // 84 // hantumugrataramaintukAriNaH karNasaubalakazeSabhUpatIn / pratyajAnata dhRtadhastrayaste'pi saMsadi vRkodarAnujAH // 85 // vIkSya kAnapi vinamya kAnapi svAntacintitatadaGgamaGgalAn / sAgrahasya vidurasya mandire te vimucya jananImathAcalan // 86 // abhivAdya padadvayaM vadhUM calitAM kRcchramathAvadatpRthA / kusumAstaravRntabhIru te bhavitAGgaM sati karkarAtithiH // 87 // 1. 'pUrNA' ka. 2. 'mantra' ka. 3. 'kRtsna' ka. Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ti| 2sabhAparva-6sargaH] bAlabhAratam / 176 sukumAratayA na yAzraya sRNaM mauktikamaNDalAni ca / ravidhAma sahiSyate kathaM bhavatI khedalavA~zca sA vane // 88 // jagadekajito'pi yAntyamI sati satyavratapAlino vanam / pratipAlaya mAmihaikikAM kimu vatse tvamapIti muJcasi // 89 // bhavadIyamukhendunA vinA vikstkomlkaantinaamunaa| nakula va kulaikakairavapratimaM me'kSi vikAzameSyati // 90 // yadi satyamapAli sodarainiyataM pAlitameva tattvayA / tvamihaiva kRtasthitiH zucaH sahadeva priyaputra pAhi mAm // 91 // sakRpaH kRtadurnaye'pyarau vijayinyaH samabhUH sabhAbhuvi / akRpaH sa kathaM sthito'dhunA rudatI mAM na dRzApi pazyasi // 92 / / jatumandirato vikRSya mAM nijapRSThena vahannaharnizam / kimu bhIma gatastadA khidAM yadidAnI rudatIM vimuJcasi // 93 // nijamaulimaNIgaNonmajA zucizobheSu namannaharmukhe / mama pAdanakheSu ko yudhiSThira kartA vadanAvalokanam // 94 // upalAnapi sA vilApinItyavazArodayadatra nAdbhutam / yadazocyata taistadA suyodhanaduHzAsanakarNasaubalaiH // 95 // adhipAH kimu yAntyamI hahA vanabhUmImiti nAgaro janaH / sakalo'pi ruroda rodasIdaradUrodarapUraNAdaraH // 96 // mAhaM dRzA kupitayA dhRtarASTradAha____pApAya bhU. te dambhagRhItarAjyaH / ityeSa cIrapihitA vibhAsibhUta jImUtagopitavidhuH pracacAra rAjA // 97 // kAlena kAlakavalIkRtavairavArta metena kauravakulaM kalahotkaTena / 1. 'nakulaikakulInakairava' ka. 2. 'madatta' kha. 3. 'vibhAsi' kha; 'vibhAti' ga. Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| vistArya bAhuyugamityagamannikAma kopAruNorunayanaH pavanAGgajanmA // 98 // evaM kirArakadambakamAmbikeya___ senAsu durdharadhanurdharadhairyarodham / yuddhe karomyahamiti pravavarSa gaccha viSvakzatakratusutaH sikatAvitAnam // 99 ||aacchidy memuradurodaradambhajRmbha___ mANaprabhAvabalinaM yudhi saubaleyam / syAduktamasya vizadatvamiti svamAsyaM liptvA maSIbhiragamatsahadevavIraH // 100 // raGgatyarAtinikare ziramaGgamaGga zRGgAritaM bhujabhRtAM nibhRtaM na bhAti / ityaGganAjanamanoramarUparoci dhUlIvilepazabalo nakulo jagAma // 101 / / ityAturaM vizatu hastipuraM puraMdhrI vargo dinaiH katipayairapi kauravANAm / ityAlalApa bahuzApamabaddhakezA sA pANDuputrasudatI rudatI pravAse // 102 // alpairahobhiriti kauravakairavAkSyo gItAni bibhratu zapanniti kopazoNaH / - dhaumyo jagau paripatanpathi yAmyaraudra sAmAni nairRtadiguddhRtadarbhapANiH // 103 // utpAtAH zatazo'bhavanpuri samAgamya svayaM nArado vaMzocchedamathAdizatkurupatezcintAjvalaccetasaH / tadbhItyaiva samAgateSu zaraNaM duryodhanAdyeSu ca droNo vIrarasaikavAdhirabhayaM dattvAsRjanmaGgalam // 104 // 1. 'syAdyukta' ga. Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2sabhAparva-5sargaH] bAlabhAratam / 177 bheje zrIjinadattasUrisugurorahanmatArhasthiteH pAdAnabhramaropamAnamamaro nAma vratIndraH kRtI / tatkIyokasi bAlabhAratamahAkAvye dvitIyaM sabhAparvaitatkavigarvaparvalapaviH prAptaM samApteH padam // 105 // amuSminpaJcabhiH sargaH sabhAparvaNyanuSTubhAm / jAtAni vyadhikAzItisaMyutAni zatAni SaT // 106 // iti zrIjinadattasUriziSyazrImadamaracandraviracite zrIbAlabhAratanAmni mahAkAvye vIrAGke sabhAparvaNi pANDavapravAso nAma paJcamaH sargaH / iti sabhAparva samAptam / Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 kaavymaalaa| vnprv| prathama srgH| rAmAdapi zlAdhyaguNaH zriye'stu vyAso muniH shriidyitaavtaarH| vinirmito yena parArthameva bhavArNave bhAratasetubandhaH // 1 // athendrasenAdibhirindrasenAjaye'pyudAraiH sahacAridAraiH / bhaktaizcaturbhirdazabhizca pArtho vIrai rathasthaiH pathi paryavAri // 2 // vaicitriNA nu prahitaM vicitraM rathAdisatkAramavApya paarthaaH| saMbodhya saMmAnya viva paurAstaccittacaurA yayurabhyudIcIm // 3 // yogeddhayA dharmasuto'nugAmidvijavajAgresarazaunakoktyA / zuciM nizAyAmamucatrimArgAtaTe prayAgasya vaTe sthito'sau // 4 // zrIviprayuktena ca bhUriviprayuktena ca kSoNibhujA vibhAte / akSayyarUpA rasavatyavApi dhaumyopadiSTena raveH stavena // 5 // sarasvatImukhyasarasvatIbhiH zlAghyaM kurukSetramupAsya bhUpaH / durodaraM dUrataraM prazaMsansa jagmivAnkAmyakakAnanAya // 6 // AsthAya panthAnamiha prathIyAnsthito nizIthe bakadaityabandhu / kirmIravIraH samavartisakhyavartI raNe'kAri bakAriNAzu // // nindyo'vaniM dyotayitA kathaM te sUnuH kaleraMza iti tyajAmum / ityAdivAdI viduro nirastaH prajJAdRzA prApa vane'tra pArthAn // 8 // saMmAnito bandhuviyogataptadhIdRSTidiSTena sa saMjayena / punaH pure'gAdviduro'ndhaputrakumantrabodhArthamapISTapArthaH // 9 // dhAtyA visainyA ripavo'dhuneti koktibhiH pArthavadhAya dhAvan / anItipaGke kimu majjasIti vyAsena ruddho'tha suyodhano drAk // 10 // pArthAptizikSAsu karAhatoraM nirAdaraM saMsadi kauravendram / zazApa maitreyamunirmarudbhUgadAkSatorubhavasaMyatIti // 11 // pArthe vanaM dvaitavanaM gate'tha mitrANi dhAtrIpatayaH samIyuH / hRdi praviSTe prazame samantAdgaNA guNAnAmiva gauravAya // 12 // 1. 'vAtyArisainyA' ka. Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3vanaparva-1 sargaH] bAlabhAratam / 179 yo rAjasUyAvabhRthArdramaulikheM dharmasUryo matadharmatattvaH / zucAM zucInAmiva tatprasaGgAdbhAgaM gRhItvA kSitipairgataM taiH // 13 // [AsInmahAnme saha saMparAyaH saubhena zAlvena harijaMgAda / bhavAdRzAnvArayituM yato'jJAndyUte mayA nAgatamAttavaire // 14 // ] dezAya sUnurdvapadasya sAkaM kRSNAsutaiH paJcabhiraJcati sma / tadA yadUnAM ca vibhuH subhadrAbhimanyuyukto'gamadugramanyuH // 15 // pramodavallI dviSadugradAvadagdhAM prarohAbhimukhI pratanvan / kRSNo munirmegha ivaitya pArthe pratizruti nAma vavarSa vidyAm // 16 // sarasvatIsaGgasadApavitraM gatAstataH kAmyakakAnanaM te / pratizrutiM sAdhayituM kirITI jagAma jAgranmahimA himAdrim // 17 // dadAha saMkrandananandanasya dinaizca kaizciddavavadviyogaH / mano vanoA vitatAni teSAM zrIzoSazokadumakAnanAni // 18 // ihAntare zAntarasaH zarIrI zrIlomazo nAma divo'vatIrNaH / vavarSa garSivaraH kRtArthe karNAnuje karNarasAyanaM gAm // 19 // tvaM vardhase dharmatanUja diSTyA dhanyo'si manyakha jitAnarAtIn / jagatrayItrabhujasya bhImAnujasya rAjannamarAstralAbhaiH // 20 // gato himAdrestaTamindrakIlamindreNa viprAkRtinA taporthe / vimocito'pyastramasAvamuJcansphuTAtmanAbhASi zivaM bhajeti // 21 // tapovanaM cAru tato gato'sau tapaHsthito vAsavirekamAsam / dinatrayAnantarapAraNAni cakAra kAruNyakalaH phlaani|| 22 // paraM tapastatra tataH pratanvanparaM tapaH kiMcidacintanIyam / prakAzayAmAsa sa mAsamAtraM SaDAsarIpAraNakaM phalAni // 23 // sRjannatho mAsamudAsavRttirvapuSyapi kSIbayazAstapAMsi / babhakSa pakSAntaritAni zIrNaparNAnyaparNApatidattacittaH // 24 // svayaM marudbhiH purataH sphuradbhiH kRtAhRtirmAsi tatazcaturthe / niSkampamUrdhva dadhadaGgamaGgIcakAra tArANi tapAMsi pArthaH // 25 // . 1. ayaM zlokaH kevalaM ka-pustaka eva dRzyate. 2. 'manye svaji' kha. 3. 'mU?' ka. Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ w'' kaavymaalaa| himAdrizRGgANi himAditAni rasAdasArANi vimucya cakruH / nIlAzmazRGgabhramatastadaGge digdantino dantahatIratIva // 26 // rajastamolaGghanajAcikena kroDIcakArAzu hRdA tadAnIm / sattvaM sthitaM mUrtamivASTamUrti jagatrayImUrtimasau mahecchaH // 27 // tenAsitIvratalIlayaiva nihanyamAnairiva bhItabhItaiH / tasminpradeze sakalo'pyamoci dveSAdidoSairasumatsamUhaH // 28 // pucchaM camaryAstarugucchalagnamamocayatsihayuvA nakhAgraiH / zrAntaM ratAnte kalaviGkayugmaM sarvairmRdu vyajyata phUtkRtena // 29 // zuSyajalAdAzu nadAdudasya timirdake'moci bakena bhUrau / apAyayanmAtRvimuktameNameNArinArI kRpayA payAMsi // 30 // samaM samagrairRtubhirvyabhUSi vanAvanI tatra vimuktavairaiH / AvirbabhUvArjunamarjunasya yazo latApuSpataticchalena // 31 // aMsadvayottaMsakRpANacApaM niSaGgayugmavyatiSaGgipRSTham / tapAMsi tAdaMzi ca tapyamAnaM taM vIkSya vikSobhamagurdigIzAH // 32 // prItodbhutaistasya tapobhirebhiH kutUhalI sattvavilokanAya / tatrAyayau sAnucaraH kirAtarUpaM virUpAkSavibhurvibhAvya // 33 // khasaMmukhaM krUratarastarasvI mUkAsuraH zUkaramUrtirudyan / puraH zareNAzu tavAnujena janne'nu jaghne zazizekhareNa // 34 // ayaM mayAGgIkRta eva lokaH kutastvayAhanyata hanmi tattvAm / ityuktibhirdUtamukhoditAbhiH pArtha raNArtha vibhurAbabhASe // 35 // athoditAsne zazibhRtkirITabhille kirITI bhujabhRtkirITaH / Arogya cApaM racayAMcakAra brahmANDamunmaNDapameva kANDaiH // 36 // teneSujAlena bhiyA karAle traste samaste gaNacakravAle / prabhAvatastasya dhanurniSaGgAnharo'haradvismitamAnasasya // 37 // kozAdathAkRSya kRpANamudyatpANiH pratApI prati taM kirAtam / tavAnujo bhAnujayograjAgradRgdIptisaMdIptadiguccacAla // 38 // 1. 'tenAtha' ga. 2. 'bhItibhItaiH' kha. Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 181 3vanaparva-1sargaH] bAlabhAratam / hRte kRpANe'pyakRpANipANipAtaiH kSipanmaGkha zilAkulAni / bhImAnubhUreSa puro rurodha krodhaikadhIraH pradhane'ndhakArim // 39 // kSINadrupASANagaNAyudho'tha praphullamallatvavidhiH sa dhIraH / kareNa dhRtvA caraNe smarArimabibhramajaitrapaTImivAjau // 40 // cUDAgalagAGgajalaH kapAlI zUlI jaTAlaH sphuTabAlacandraH / pratyakSatAM tasya gatastrinetraH kSaNe'tra sattvaprasareNa tuSTaH // 41 // pRthAbhavAya prathitastavAya tataH prabhuH pAzupatAstramasmai / amAnavakSepyamadAnmadAndhasurAsurazreNijayojjvalazrIH // 42 // dAsyatyasau naH supatInitIva devIbhirabhyArci sa puSpavRSTyA / tadA (lakSmImadagarjitAbho nabho'ntarA dundubhirunnanAda // 43 // eSa prasannaratha paryavAri vRndArakairindra ivendrasUnuH / dAtte sumanastvabhAjaH prabhoH sute'pi prabhuvatprabhutvam // 44 // praskhApanAstraM dhanadaH pracetAH pAzAndadau daNDadharazca daNDam / jagajjayAzIbhirudAravIramudIrayantaH vayamityamuSmai // 45 // dhanyo'dhunA mAtalisArathau taM rathe'dhiropya prathamAnamAnam / dviSanikAyadrumasUdanAya dhunAyakaH svarbhuvanaM ninAya // 46 // [tetrorvazI vAsavanandanena nirAkRtA mAtariti prajalpan / SaNDo bhaveti prazazApa zAkri bhagnAbhilASA vasatiM jagAma // 47 // abodhayaddevapatistanUjaM duHkhAturaM pArtha trayodaze'bde / zApo'pi vo guptavihAracaryA(?) matsyAdhivAse varavaddhi bhAvi // 48 // ] ardhAsane taM vinivezya zakraH kimetadetatparipRcchato me / sAkSAnnarAkhyAnayutaM samastamidaM caritraM kathayAMcakAra // 49 // sagadgadasmeramukhe saharSa dRgbaddhabASpAmbhasi hRSTaromNi / IdRkcaritrazravaNAmRtaughamannAzaye bhUbhuji sAnuje'pi // 50 // punarmunIndurnijagAda rAjanbhUtIrthayAtrAsu mayi pravRtte / idaM madIyena mukhena pArthaH kRtapraNAmastava saMdideza // 11 // (yugmam) 1. 'cUlAcala' ka-kha. 2. imau zloko kevalaM ka-pustaka eva dRzyete. Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 kaavymaalaa| saMvatsaraiH paJcabhirutprapaJcaya divyAstracakraM critendrkaaryH| zvetAdrimaulau bhavadajhipajhe rolambayiSyAmi zirojarAjIH // 12 // tasminniti vyaktagiri pramodaM prapadya pRthvIpatirityuvAca / tvayA kariSye saha tIrthayAtrAM prasIda sIdantu mamAghasaMghAH // 13 // zrIlomazenAnumate mate'sminvRddhaM janaM kAmyakato nivartya / sthitakhyahaM parvatanAradAdikathAbhiradveSahRdeSa pArthaH // 14 // nRpo'nvahaM vartmani lomazena dhaumyena cAdiSTaviziSTatattvaH / cacAla pUrvI prati mArgazIrSIvirAmapuSpodayavAsare'sau // 55 // sa snAnadAnArcitavizvatIrthaH pArthaH pathA naimiSakAnanasya / sodrekagaGgAyamunAmbusekaM prayAgamAgaHkSayadakSamAgAt // 56 // mahAnadImAjamayaM gayAdrimagAtpavitraM zirasA gayasya / abdastadA grISmajayena garjanvibhUSayAmAsa nebhontarAlam // 17 // dhaumyo'tha pArtha nijagAda dhA na yujyate pArthiva tIrthayAtrA / varSAsu varSAmbuvazaprabhUtAvirbhUtajIvAkulabhUtalAsu // 58 // kSmApAla kAlaH punareSa ramyaH sthAnasthitAnAM na tu yAtrikANAm / dRkprItikRdRzyasamastavastujambAlanAlAmbukarAlavA // 59 // tathA hi pazyAbdamRdaGganAdairnRtyanti nUnaM nRpa dikpuraMdhyaH / AsAmatazcaJcalaratnabhUSAvibhAnibhA bhAtyaciraprabhAsau // 6 // aurvAgnikIlA niyataM payodheH samaM payobhiH papire pyodaiH| etAstadeteSu taDidvitAnacchalAjvalantyujjvaladigvibhAgAH // 6 // uttejyate manmathasainikAstragaNo'bdazANeSu taDinmiSeNa / tasyAH sphuliGgairiva pazya piGgairadyoti khadyotakulaizcaladbhiH // 12 // patiryutInAM pihitaH payodaistatkAntayastaddivi tadviyuktAH / bhramanti mUrchanti patanti vAtavIcIcalannIparajo'padezAt // 13 // 1. 'pauSodaya' kha. 2. 'gayAntarAlaM' kha. 3. 'dharmayAtrA' kha. 4. 'uttejite manmathasainikAstragaNe kha. Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3vanaparva-1sargaH] bAlabhAratam / 183 jitvA davAgnInnijadharmaputradrumadruhaH pazya mudAmbudAnAm / garjATTahAsairhasatAM lasanti dantA ivatA dhavalA balAkAH // 64 // nAyaM payodo'rjuna eSa nIladyutirdivo'bhyeti taDitkirITI / dhArApadezAnnRpa darzayaMstebhyasteSupAtAnkalitendracApaH // 15 // nirIkSya nIrANi patanti garbhAdhAnasya bIjAni bhujaGgamInAm / vibhAvya saMbhAvisubhikSamete nadanti nRtyanti ca nIlakaNThAH // 66 // sujAtibhAjaH samayasya rAjannamuSya putrIH sarito rasADhyAH / samudvahantastrapayA mahAntaH payodhayaH saMprati saMkucanti // 67 // viyoginIhRddaladAraNAya dadhAti kAmaH krakacAnnikAmam / utkaNThakAnyAgatabhRGgasaGganIlasphuTatketakakaitavena // 68 // gUDhAmayaH paGkaparamparAsu zyAmAH kharAmAvirahAtiduHkhaiH / phUtkAriNo mArgavazena vakraM sarpanti sarpA iva pazya pAnthAH // 69 // kRtAM payodaiH saritaM smarAjJArekhAmivollavitumapyazaktAH / prANAnparityAjayituM nadadbhidhRtA ivaite pathi pArtha pAnthAH // 70 // pAnthasya duHkhaM nailinasya nAzaM jalasya mAlinyaminasya lopam / pazyAma mA smeti vizuddhapakSAH prAgeva jagmurnRpa rAjahaMsAH // 71 // supto'dhunA viSNuritIva tIvramayUkhapIyUSamayUkhabimbe / tallocane rocayato na rocizcayena vizvaM timirAtametat // 72 // sa vizvanAthaH svapiti sma pArtha tIrthAni sarvANyapi yanmayAni / ihaiva tatsaMprati tiSTha tasminvidrANanidre kuru tIrthayAtrAm // 73 // ityuktibhidhaumyapurohitasya nRpazcaturmAsamuvAsa tatra / maThe dvijAsyAdazRNoca vRttaM rAjarSirAjasya gayasya vizvam // 74 // [karNAnujaH puNyatamAni pazyandevarSirAjarSisamAzritAni / tIrthAnyatho vittavizAradena zrIlomazenAbhidadhe'rthavijJaH // 75 // 1. 'utkaNThakA' ka-kha. 2. 'nilayasya' kha. 3. 'hanta' kha. 4. dhanuzcihnAntargatAH 5-101 zlokAH kevalaM ka-pustakAdhAreNa likhitAH. Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 kAvyamAlA / atrAzramaM pazya kahoDajASTAvakrasya yo garbhagato'pi paitryam / sarvatriyAmAdhyayanaM niSedhanvakratvamApAtha pituH prakopAt // 76 // bandIkRtaM svaM janakaM nizamya bAlo'pi vAde mithilezayajJe / pravizya yajJAyatanaM pravAdairbandi nijagrAha vivAdadakSam // 77 // athAzramaM puNyatamaM prapazya kaunteya raimyasya sahAnujazca / purA bharadvAjasutaM yavakrIM jJAtvAmaratvaM bhavituM tapaHstham // 78 // zakasta detya dvijaveSadhArI cikSepa reNuM suranimnagAyAm / kimetadityAlapataM (?) maharSi setuM vidhe (ghA) mIti jagAda vAcam // 79 // (yugmam) naiSA manISA tava vipra sAdhvI prAhetivAci sma munau surezaH / tathaiva jAnIhyamaratvavAJchAM varAnatho'nyastvamato vRNISva // 80 // kAmAnbahUnvAsavato'bhigamya nivedayAmAsa pituH purastAt / raimyAcca pitrAbhihito yavakrI zaGkayaM sadA vatsa maharSito'smAt // 81 // athaikadA raimyavadhUM yavakIradharSayatkAmavazaMvadAtmA / kRtyA prayuktArthavidA javAna raimyena nAsAditarakSaNaM tam // 82 // jJAtvA bharadvAjamuniH sutAntaM raimyaM zazApAtha viveza vahnim / parAvasU raibhyasuto gRhe'gAjjaghAna tAtaM mRgadhIrnizAnte // 83 // arcAvasuM bhrAtaramAha kaSTI sudyumnabhUpasya makhasthametya / tAtAntako'haM munizApanunno jAtastvayAghAcca vimocanIyaH // 84 // jyeSThaM pade sve vinivezya tIrthasnAnairgatAgho'grajamAcakAra / bhUyo makhakSmAgata eva viprairbhrAtrA niSiddho guruhetyudIrya // 85 // acIvasurbhrAturadhaM prajalpanvaraiH surendrAdibhiracito'sau / vatre bharadvAjaRSeH sa sUnoH pituzca raibhyasya ca jIvitavyam // 86 // arcAvasoH puNyacayena jAtA labdhAsavo'mI munayastrayo'tra / raimyAlaye to japadAnahomairjano janusthaM kaluSaM jahAti // 87 // niketanaM pazyata kApileyaM yato nidagdhAH sagarasya putrAH / gaGgAM samAnIya bhagIrathena vaMzyena nItA haripAdapadmam // 88 // Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3vanaparva-1sargaH] bAlabhAratam / uzInarasyAzramamatra tasya dattvAmiSaM khaM zaraNAgataM yH| .... vahni kapotAkRtinaM rarakSa zakrAya zyenAdRtamAyinetha // 89 // eNyA vibhANDAcyutavIryamattaM tasyAmRSizRGga iti pryjnye| nItaH svadeze'psarasA vilobhya vRSyArthinA lomapadena rAjJA // 90 // putrI pradattA RSaye nRpeNa bhIto maruttvAnvitatAna vRSTim / tasyoTanaM pazya tamovibhUteH ziSyavRtaM cAdhyayanapragalbhaiH // 91 // athAgato'sau cyavanAzramAnte zrIlomazenAjagade pRthAbhUH / purA sukanyAsya munezca netraM saryAtiputrIrabhidatkuzena // 92 // maharSaye'smai pradadau sukanyAM prasAdya saryAtiragAdagAre / nAsatyadaskhau(?) hRdamAvigAhya cakrAta(?) enaM nijarUpasAmyam // 13 // tAbhyAmadAdadhvaradevabhAgaM tuSTo munirmanyuvatA pranunnam / jighAMsukAmena puraMdareNa patatsu kuNThaM kulizaM vijigye // 94 // vilokayainAM vasatiM supuNyAM mAMdhAtRrAjarSivarasya dhArme / putreSTisaMbhUtajalAtipAnatAtAGgasaMbhedavinirgatasya // 95 // tAM yajJabhUmi vana somakasya rAjJo'tha yasyAM sutamAnihatya / ekaM sutAnprApa bahUnsa yajJe yo yAjakaM khaM nirayAdarakSat // 96 // athAparaM kaurava kumbhayonerilAzramaM viddhi samAgame'sya / payAMsi kAluSyamapi tyajanti zucirnaraH syAca kimatra citram // 9 // vidhAya vAtApimajAkRti skhaM putraM vipacya dvijapuMgavebhyaH / abhojayaccelvaladevavairiH kukSi vinirbhidya tathaiti sAsuH // 98 // ajArivAtApiranena so'pi vindhyasya bhAsvadgatirodhabuddheH / vRddhiH surezAdibhirArthatena bhUyo'gamacchadmagirA niSiddhAH // 99 // surairvirazciprahitairdadhIce vidhAya vajraM bahu yAcitasya / khaNDAsthinA durjayakAlikeyA vinAzitA vajradhareNa pUrvam // 10 // lInA bhayAtkecana sindhurAje tadArthino'sAvapibatpayodhim / nItA vinAzaM ripavo'pi devairevaMvidhaH kumbhabhavo maharSiH // 101 // 24 Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 kAvyamAlA | pazyannagastyAzramadurnayAditIrthAnyatho pArthivapuMgavo'sau / purAtanAnAM caritAni zRNvaJjagAma gaGgAnvitasAgarAya // 102 // tasminkRtI paJcanadIzateSu snAto gataH puNyakalaH kaliGgAn / advaitadhIrvaitaraNIM sravantImuttIrya tene pitRtarpaNAni // 103 // utpannamatrAkhilalokavRttavilokanajJAnamamuSya rAjJaH / tathAzRNotSaSThisahasragavyUtyantargatAnAM yaminAM japaM saH // 104 // [taito mahendrAdvigataH sabandhU rAmAzramAlokanacittavRttiH / salomazo bhUpatisatkRtenAkRtAtraNenAbhidadhe narendraH // 109 // yo jIvayanmAtaramAzu hatvA bhUpAlabhUtyA hRtayogadharmAm / AdezabhaGgakudhatAtazApanaSTAMzca bandhUJjanakapraNunnaH // 106 // yaH kArtavIrya ca kathAvazeSaM tAtAntakaM gobhavaduHkhataptam / athAkarotpArthivavaMzadAhaM so'pyAgamiSyatyacireNa rAmaH // 107 // ] dAnaM dadadbhArgava saMgamAya girA munIndorakRtavraNasya / atha sthitaH kazyapavedikAyAM caturdazIM yAvadasau narezaH // 108 // natvAtha bhAsvanmahasaM mahendraM mahAdrimaulau bhRgunandanami kSoNIza mukhyo dizi dakSiNasyAM pArikSitIM nAma nadIM jagAma // 109 // godAvarIsnAnarvairIkRtazrIragastyatIrthaM draviDeSu natvA / parAkramaM zakrasutasya nArItIrtheSu matvA sa yayau prabhAsam // 110 // AnandasaMvAda vizAradAbhyAM rAmAcyutAbhyAM paripUjitena / tatra sthitaM bhUmibhujA samIrapayobhujA dvAdazavAsarANi // 111 // tato vidarbheSu gataH sa tene snAnaM payoSNIsaritaH payobhiH / tatra sthitaH zakrasahAsanasthaM jJAnena dRSTvAnuja unmado'bhUt // 112 // AnanaM drupadarAjasutAyAH sarvatIrthavihitasnapanAyAH / yadvyaloki kamalaiH kva tadeSAM prItaye bhavatu zItamarIciH // 113 // 1. 'durNayA' ka- kha. 2. dhanuzcidvAntargatazlokAH kha-ga-pustakayorna santi. 3. 'pa0 risrutaM' ga. 4. 'karI' gaH 5. 'yadyaloki' ka. Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 vanaparva -2 sargaH ] bAlabhAratam / dadatpratipadaM mudA dvijajanAya dAnAnyayaM nayaM ca janayaJjanairjagati dharmavIrottamaH / upAsya parito'pyudakkakubhi sarvatIrthAvalIH subAhupuramAsadattadanu medinIkAmukaH // 114 // 187. iti zrIjinadattasUriziSya zrImadamaracandraviracite zrIbAlabhAratanAmni mahAkAvye vIrAGke AraNyake parvaNi tIrthopAsano nAma prathamaH sargaH / dvitIyaH sargaH / kanInikIbhavandhyAnadRzi darzayatAM satAm / saMsArapArAvArasya pAraM pArAzaro muniH // 1 // [AsasAdAmbikeyasya sabhAM vaicitriNAcitaH / vyAsaH pRSTaH pRthAputravRttajijJAsunAvadat // 2 // pANDavAnAM priyo viSNurhareH priyatamA ime / yuSmAbhirviditaM sarvaM kRSNAyAzcIrakarSaNe || 3 || zipiviSTabhavA viSNoH karAgrakSatajA vanam / dhRtacIrAJcalena srAksatsu svIyeSu hAkarot // 4 // vicAryaitadvicitrANi samakSaM sarvabhUbhujAm / vAsAMsyApUri kRSNena kRSNAyAstantusaMkhyayA // 5 // kena jeyo'rjunaH saMkhye divyAstrakRtasAdhanaH / prAyeNApyasuhA bhogI kiM punarviSapAnataH // 6 // ] vyAsAdAsAdya tatkarNaviSaM pArthaka~thAmiSam / dinAni tAni gAndhArIjAnirduHkhAdavAhayat // 7 // tatazcaraNacAreNa vaicitritanayAstu te / parimuktarathAyuktaM celurbhUbhRdvibhuM prati // 8 // bhUdharAdhipavibhAnibhAlanottAlabhAlatalalambi locanam / lomazastadanu somavaMzajaM cittavallabhamabhASata kSiteH // 9 // 1. 'vIro manaH' ka-kha. 2. dhanuzcihnAntargatapAThaH kha-ga-pustakayo truTitaH 3. kathAnakam' kha-ga. Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 kaavymaalaa| zailAdhipo'yamiha rAjyamapAsya pANDu stasthau ciraM tava pitA mRgayAviraktaH / tatkRptanirbharatapaHprabhavairyazobhiH zubhaivibhAti vapurasya himAMzuzuddham // 10 // dhruvamavanidharAdataH pituH svA kimapi vazIkaraNauSadhaM gRhItvA / aharata vapurardhameva gaurI padamadhita dyudhunI tu mUrdhni zaMbhoH // 11 // nRpAlabAlazciramadbhirtuH kroDe'sya vikrIDitavAnyatastvam / tattvadviyogairiva tApito'yaM prAleyajAlAni tanau tanoti // 12 // mUlanutaidRkzrutivizvagarbhe pratyantazailaprabhavairbhuvo'ntaH / zirazcyutairasya himAMzupUrairantamarudvezma raraGga gaGgA // 13 // grISme divAkarakaraprakarArditAnAM ___ madhyaM dineSu nRpakiMkaradampatInAm / asmingalattuhinabindukadambakAni dhArAgrahazriyamayanti guhAgRhANi // 14 // tapasi dRDhataro dadhAti mUrdhA vibudhamaNInvahati kSamAM samantAt / dharaNidhara bhavantamityavazyaM suhRdamivekSitumeSa nityamUrdhvaH // 15 // helAvilambitahiraNmayaratnazRGgAH zRGgArabhAsurarucaH sahakArikAntAH / kAntArabhUvasatayo'tra caranti sAraM sAraGgacaJcaladRzo marutAM mahelAH // 16 // ratnAvalIrucicayena mitho'pyalakSyA vekatravAsarasikAviha hastisiMho / 1. 'vekSita' ka. 2. 'mUrdhnaH' ka. 3. 'ratnAvanI' kha-ga. Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3vanaparva-2sargaH] bAlabhAratam / 189 jAnantu mugdhahRdayA iti kiM nu vedmi tAhaktapodhanatapaHprabhavaM prabhAvam // 17 // bahukAsAraH sAraH sArasvatavAribhirmahAneSaH / nijakAntAraM tAraM tAraM vahati vraja marutAm // 18 // uttIrya tUrNataramaGkataTAttaTinyaH __ petuH sutA iva gireriha pAdapIThe / tallabdharatnacayabhUSaNabhArabhAjo gacchanti vistRtarasAdapi taM payodhim // 19 // vizvakazatruzaraNAgatamandhakAraM saMrakSya bhAnumati vIkSaNabhAji zailaH / bhrAntvA dinaM gatavatIha guhAgRhAnta. rAkRSya muJcati nizi jvalitauSadhIkaH // 20 // bhAtyeSa meruruciro'pi nameruzobhI kRtsnAmilAmapi vahannenilAbhirAmaH / savyAlabAlamapi candanapAdapAnAM navyAlavAlamabhito vahate samUham // 21 // vainasyAntarlasatpatraratibhUtarucAruNaH / suraughaH strIsakho ratnairatibhUtarucAruNaH // 22 // vanyebhaprakarakarAgrabhagnavaMza prAgbhAraprabhavanavInamauktiko'yam / kAntAraprasavaparAgapiGgamUrti nakSatrAvalivRtameruvadvibhAti // 23 // bhittvA bhittvA kuvalayadalazyAmabhAsaH sazabdA nabdAnasmingurutarazilAsaGgasaMpIDitAGgaH / 1. namerubhikSaH. 2. anilena vAyunA. 3. navyamAlavAlam, iti virodhaparihAraH; nansamAsena virodhaH. 4. 'khelatyantarvanasyAsmin' kha-ga.5. 'zrIsakho' ga; 'zrImukho' kha. 6. 'stasmiMstasmin' kha. 7. 'taru' kha. Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 kaavymaalaa| sAraGgANAmadhipatirapi pratyahaM hanti jAtaM mAtaGgAnAM na hi gururavaM saMnidhAvapyazaGkam // 24 // karipariNatadantAbhyAsasaMbhagnazRGga__ cyutamaNicayamibhairasya pUrairnadInAm / api mRgamRganAbhibhrAjamAnAntarAlai rudadhirajani ratnasthAnakaM mecakazca // 25 // dhUmAyamAna iva lolapayodajAlaiH kIlAnuviddha iva ratnazikhAsamUhaiH / sphArasphuliGga iva kAntipizaGgapakSi. vyUhairayaM viyadudanvati vADavAgniH // 26 // asminmahIbhRti mahAkaTakAbhirAme tuGgA vibhAnti zikharAH kila dhIravIrAH / maulisthitadrumamiSeNa dhRtAtapatrAH krIDadbhujaGgakapaTapracalatkRpANAH // 27 // goprasaGgojjvalacchAyo haricchaviparicchadaH / eSa bhUmIdhairo bhAti jagatritayavastuvat // 28 // (anantArtho'yaM zlokaH) lasannIlagrAvacchavibharavinIle'mbaratale sadA varSAharSAdiha taTavaneSu kSitibhRtaH / samIraprAgbhAraprahatanipatannirjharakaNai mayUrA nRtyanti sphurati paritazcAtakacayaH // 29 // cUlAcaJcanmaNigaNavibhAkRSTakodaNDakeliH krIDAlolasphuradurutaDiddambhadambholizobhI / kAlenAbdacchalanavarbhavatpakSapakSo'yamadri jaitraM zatru harimiva parAjitya jagrAha zastre // 30 // 1. pariNatakaridantA' kha. 2. 'ziraH' ga. 3. 'dhavo' ka. 4. 'bhavatyakSyadakSo' kha. Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3vanaparva-2sargaH] bAlabhAratam / prAcImaJcati caNDarociSi ciraM prApte pratIcI prati prAtaH zItakare karairubhayato gAGgeyabhaGgojvalaH / haimaM kuNDalamekataH kalayataH kApAlamapyanyato bhUtezasya vadhUvibhaktavapuSaH saiSa zriyaM puSyati // 31 // tvadvandhuvandhuratapovazadarzitAtmA jAmAtRsaMgamasukhAni cirAdevApa / abhyApatantamayamityadhunA bhavantaM lolAbhirAhvayati zAkhizikhAGgulIbhiH // 32 // iti lomazoktibhirayaM nRpatiH kutukI vilokayitumenamagam / akRta drutAmapi gatiM bata yAM zradadhAyi sApi varalApatibhiH // 33 // purazcaradbhImapadAntaghAtasamIkRtorusthepuTopalena / pathArurohAtha dharAdharaM taM dharAdhavo'nyairanugamyamAnaH // 34 // gandhamAdanavanAntayAyino vAyuvardhitarajo'mbuvRSTijam / ghnanti vighnarmaMgakuJjapuJjitA dhyAnazuddhazucicetasaH sma te // 35 // Akule dvijakule pathi vadhvAM pAtabhAji nakulena dhRtAyAm / asmaracca manasAtha marudbhUrAjagAma ca ghaTotkacavIraH // 36 // vyomAGgaNAgrasaralomazadarzitena ___ mArgeNa meghaparirabdhataDillatAbhAH / UDhA ghaTotkacacamUsubhaToccayena zailendramUrdhani yayurbadarInaM te // 37 // patibhyo nirvizeSAyAH kRSNAyAH sukhaduHkhayoH / satyAH snAnena gaGgA khaM tatra puNyamamanyata // 38 // kRSNA tatra kRtAnalpAkalpA bindusarombujaiH / mudA mukurayAmAsa kailAsasya gireH zilA // 39 // 1. paraM' kha. 2. 'davApya' kha. 3. 'svapuTo' kha-ga. 4. 'matha' kha-ga. 3. 'vanAntam kha. Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 kaavymaalaa| saptame'hani kailAzataTe svamukhabimbavat / pUrvottaramurutkRSTaM kRSNA hemAjamaikSata // 40 // ajAni mahyamIDeMzi yaccheti preritastayA / mArutiH pitRbhaktyeva marutaH saMmukho'calat // 41 // gandhamAdanamAruhya muhyadgandharvaguhyakam / sazaGkhanAdaM nAdaM sa cakre cakitadiggajam // 42 // vasanniha vane hemakadalIkhaNDamaNDane / taddhAnajAgraduttAnasaMbhramo hanumAnabhUt // 43 // puMcchAsphoTena sa paviprahAraM smArayangirim / uttasthau kumbhakarNAdInnAkasthAnapi kampayan // 4 4 // mattvA yAntamatha jJAnAdvAndhavaM gAndhavAhinA / tasthau tasya priyaM kartu saMkaTe pathi suptavat // 45 // khinno bhImastu saMrambhAddhemarambhAvanAdhvani / kApi tApaM sarasyaujjhatpAnasnAnaidvipendravat // 46 // gacchanpuraH kapIndraM tamatha ruddhamahApatham / sa hemAdrimivAdrIndraM sevAyAtamalokata // 17 // apasarpatvasau mArgAditi mArutirunnadan / tUrNa ghUrNanpatanmuhyanklIbajIvamagaM vyadhAt // 18 // athonmIlya dRzau kiMcitkicidAkuJcaya kandharAm / mandaM mandamivovAca vAnaro'yaM naroktibhiH // 49 // mahAtmana ivAkArastavAcArastu nIcavat / yathA vRthA vyathApAtraM jIvAJjanayasi svanaiH // 50 // nidrAguNakSaNakSINarogAbhogapRthuvyatham / kiM mAM jAgarayanmUDha kRtavAnsukRtaM bhavAn // 11 // 1. 'pucchacchoTena' kha; 'pucchAcchoTena' ga. 2. 'tastho' kha-ga. 3. 'suptavAn' ka. 4. 'stava vAcaka. 5. 'rogabhoga' kha-ga. 6. 'mahatU' kha. Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3vanaparva-2sargaH] bAlabhAratam / mo'syamartyadezo'yaM nivartasva kimatra te / sukhaM nidrAM karomyeSa sukhaM jIvantu jantavaH // 12 // nijaM kulaM ca kArya ca prathayitvA pRthAsutaH / yayAce vairimanthAnaH panthAnamatha vAnaram // 13 // Uce kapirapi svAtmajJAnAccenmAM na laGghase / / tadgaccha pucchamutkSipya rugNo'haM calanAkSamaH // 14 // nAtmavAllaGghanIyaH syAdasya pucchamudasya tat / ito yAmIti bhImastadutkSeptumakarotkarau // 15 // akSamaH sa tadutkSeptamahaM dRSTo'smi kenacit / iti dikSu kSipannakSi kapinA tena bhASitaH // 16 // lajjathA mAsma sAmIre yadahaM bhavadagrajaH / vatsa tvadarzanotkaNThI prAptaH zrIrAmakiMkaraH // 17 // athAnandaparispandasyandamAnavamAnasaH / bakAriH zirasi nyasya pANI vANImimAM jagau // 18 // mAyAlaghumapi prekSya tvAM prIto'smi dRDhaM prbho| atiprINaya mAmabdhijayograsphUrtimUrtibhRt // 19 // kalpAntakramavardhitAnalabhayabhrAntadyusaddAnavaM rukmacchannaziraHkirITatilakagrIvAmaNidyomaNi / rAmastomazikhAtikharvitanagaM niHsIma bhImastadA pazyadrAturakAtareNa manasA tadvardhamAnaM vapuH // 60 // nAsAzvAsavazodarAgatamuhuryAtoDujAto mukha___ zvAsavyAsa lonnatakSitidhativyagroragagrAmaNIH / aGgavyAptisamAptasaptabhuvano nAkSNApi vakSazyuta khedANaHkaNavarNamarNavamasAvailiSTa kiM levatAm // 61 // tatpucchAhatinimnabhUtalapathaM pAthobhavannimnagA __ stacchAsA jaladhergatairita itorNobhizca saptArNavAH / 1. 'lajatA' ga. 2. vane' kha. 3. 'chatra' ka-kha. 4. 'talo' ka. 5. 'varNyatAM' ga. Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 kAvyamAlA / tatphUtkAra balAttadA sphuTitavatyadrIndravRnde guhAviddhe vyomani tattanUruhamukhaichidrANi kakSacchalAt // 62 // kRtaM tattejobhiH kimapi rathapRSThe prasRmaraM svabimbasya chAyAvalayamavalokya dyutipatiH / trasanrAhubhrAntyA samupahasito dUragatinA mRgAGkeNa svAbhiH saha sahacarIbhiH khalu tadA // 63 // karNanAsAnanacchidraiH paJcagrAsIkRtAmbaraH / sababhau brahmacArIndraH kapIndro mehatAM mude // 64 // adarzi darzanIyaM te rUpaM kapikulottama / bhAti yadvarNane dInA munInAmapi kApi vAk // 65 // mAnahInastavAkAraprAsAdaH svardhunIdhvajaH / tamekAdazarudra drAgmuJca caJca satAM hRdi // 66 // kaunteyamiti jalpantaM drAgalpitavapuH kapiH / AliliGga ca sAnandabASpo mUrdhni cucumba ca // 67 // Uce ca tvamabhIto madrUpaM bhItendramaikSathAH / uttAraNIyamAtmAnaM tvaddhairyasyodadhermudA // 68 // adyApi siMhanAdaste mannAdena vimizritaH / bhavitA vairimarmAvidviSaliptazaro yathA // 69 // svayaM raNakSaNe sphUrjannarjunasyandanadhvaje / kariSye bADhaphU~tkArairgatabodhAnvirodhinaH // 70 // ityuktvAsminnadRzyatvaM hanUmati gate sati / bhImasyAbhUttadA duHkhapramodarasasaMkaraH // 71 // tato nizAtadhIH zAtakumbharambhAvanAvanau / hemapadmanadIyogi so'gAtsaugandhikaM vanam // 72 // 1. 'tadbukAra' kha; 'taddutkAra' ga. 2. 'marutAM' ga. 3. 'sAgU' ka. 4. 'tvadvIryasyA ' ga. 5. 'dadhe mudA' ga. 6. 'bUkAre' kha; 'bUtkArai' ga. 7. 'svamodarasa' kha. Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 vanaparva -2 sargaH ] bAlabhAratam / tatrailavilazailAgravananirjharasaMbhavAm / suvarNapadminIM rakSorakSitAmayamaikSata // 73 // tasyAM padmAni kAntAsyazrIsadmAni nirIkSya saH / priyAmanoratho'pUri mayetyutpulako'bhavat // 74 // bhaviSyadvallabhApANisparzAtpulakite kare / 'bhImo'bjinIM sa jagrAha rakSArakSaHkSayakSamaH // 79 // miladbhiH palabhugyodhairarodhi krodhibhiH punaH / udyadbhirviyadagraM sa mazakairiva kuJjaraH // 76 // ugrabhramitva TopacakrAkAraviDambinIm / sa gadAM bhrAmayAmAsa mUrdhni daityabhayaMkarIm // 77 // tasminyAti tadA tenuH zilAvarSANi rAkSasAH / tAnyasminnapatankAntAmuktalIlAravindavat // 78 // athotpAteSu jAteSu kRSNAdiSTena vartmanA / rAjA ghaTotkacavyUDhastatrAgAtsaparicchadaH // 79 // 'vibodhya dveSirakSAMsi bhImaM bhUmipatiH svayam / samAzliSyanna saMtaptaM cakre ravimivAmbudaH // 80 // kalyANakadalIkhaNDa cArutAmohitAstataH / tatraivAsthuramI rAjyasaMpadyapi nirAdarAH // 81 // zaMsanbhAskaraziSyaM svaM jaTAzAlI jaTAsuraH / vipraveSI chalAnveSI tamupetyeha tasthivAn // 82 // ghaTotkacAnvite bhIme mRgayAyAM gate'nyadA / bhujadvayaviyukteva reje yaudhiSThirI camUH // 83 // aidhiSyanniva kopAne: prAgvRtvAstrANi mAyayA / jaTAsuraH // 84 // kSaNe'sminpANDavAn kRSNAyutA 199 1. ' tAmabjinI' ga. 2. 'prabodhya' kha ga 3. 'vAtsu' kha. 4. 'edhiSyazrImakopAneH' kha. Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| saMstambhitagatiM rAjJAmAdreyakSobhitaM ca tam / cakre yamapurIpAnthaM drutamanvetya mArutiH // 85 // amI punaH samAgatya naranArAyaNAzramam / zvetAzvadattasaMketAzcaturvarSImapUrayan // 86 // te mRgIkaNThakaNDUbhirmagArAtinakhAGkuram / tato'gamansamIpaM terAzramaM vRSaparvaNaH // 87 // sthitvA nRpo'tra saptAhaM satkRto vRSaparvaNA / bhAvAniva sahasyAnte'calatpratyuttarAM dizam // 88 // tataH kirITisaMparkamanorathamivojjvalam / zvetAdrimArurohAni caturthe pArthapArthivaH // 89 // atha gaurInavodvAhaprasannazivasevitam / te yayuH kRtameruzrIsAnandaM gandhamAdanam // 90 // kIroktibhagnasaMdehe paThadbaTukamaNDale / maharSerASTisenasya tatra te tasthurAzrame // 91 // paJcavarNadalaiH puSpaiH samIraNasamIritaiH / kRSNAtha lobhitA bhImaM praiSIttadhaNecchayA // 92 // athAdhiruhya zailAgramAlokyAgre'lakAM purIm / sa nAdakSobhitodanvadambuH kambumavAdayat // 93 // tadA tadAnanaM tAdRkkambucumbitavaibhavam / marAlabhrAjirAjIvabhramataH zizriye zriyA // 94 // truTyattArAtatistrasyadazvistasya kambubhUH / nAdo vighaTamAnendukalAsaMdhiravardhata // 95 // nAdastatkambubhUrbhUbhRguhAnaddhapratisvanaH / dizi vAsau babhUveti nizcikAya na kazcana // 96 // 1. 'zamipateH' ka-ga. 2. 'nandanaM' ga. 3. ayaM zlokaH kha-pustake truTita:. 4 'guhodbhUta' ga. Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ 197 3vanaparva-3sargaH] bAlabhAratam / tAsu pratidhvanatkambudhvAnacUlAsu bimbitaH / prIto bhImapriyAdezAtkoTimUrtirivAbhavat // 97 // hanUmannAdamizreNa siMhanAdena mohayan / gandharvAnpuSpapati tAM so'grahIdgandhamAdanAt // 98 // gandhamAdanavanAdhipAlakaH kopamApya maNimAnmahAbalaH / bhImadakSiNakaravyathAkarakSiptazaktiramarairanUyata // 99 // khavyathAhataruceva bAhunA dakSiNena heThadakSiNena saH / citraguptakaramArjitAbhidhaM taM vyadhAdatha samIranandanaH // 100 // ArTiSeNamunisadmani kRSNAM nyasya bandhubhirasAvatha vatre / Ayayau hatapalAdakuloktikodhanaH sa dhanadaH pradhanAya // 101 // prekSya pANDavamapohya ceM roSaM guhyakAdhipatiretadavocat / puNyamasti mayi nUnamupeto yatsvayaM tvamiha dharmatanUjaH // 102 // bhUcakrazakra mama kelibalAnyamUni nityaM kRtArthaya yathAsukhakhelanena / atraiva te nivasato madhusekameka mAsena dAsyati dRzostridazendrasUnuH // 103 // ityuktvA svapadaM gate sati dhanAdhIze dharAdhIzvaro . bhImaM vIrarasaikanirmitamivAzliSya prazAnti nayan / saMprAptaH punarASTiSeNasavidhermAsAvadhiM tanmaya dhyAno'yaM niravAhayaddharisutaprekSAkSaNotkaNThitaH // 104 // iti zrIjinadattasUriziSyazrImadamaracandra viracite zrIbAlabhAratanAmni mahAkAvye vIrAGke AraNyake parvaNi himavadadhirohaNo nAma dvitIyaH sargaH / tRtIyaH srgH| sUtradhAra iva muktipuraikadvArabhAratakRtau kRtakRtyaH / zreyase'stu sa munirmahanIye svAtmadhAmani sukhena niSaNNaH // 1 // 1. hitaruSeva' kha-ga. 2. 'bahudAkSiNena' ka-kha.3. 'krodhataH' ga. 4. 'virodha'kha. Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 kaavymaalaa| zvetaparvatataTeSu sa khelannekadA nRpatirakSata kAntim / dvAdazAmaNidIptisahasrI maNDitAmiva divaH prapatantIm // 2 // vyomakAlimapayodatamisrajyotiriGgiNamazItamayUkham / vizvavizvadRgazakyavilokaiH svaprabhAvavibhavaiH pidadhAnam // 3 // visphuliGganibhapiGgapataGgabhrAjamAnasaMvidhAM viyadabdhau / aurvahetipaTalImiva tAdRGgIlimacchalajalAni pibantIm // 4 // (vizeSakam) kiM kimetaditi nizcinute'sau yAvadagrabhuvi taavdupetH| dIptiliptajagadeSa mahendrasyandanastaDidiva drutamabhrAt // 5 // syandanAvanigateH samakAlaM vIkSya pAdapurato'tha luThantam / kRSNasarpamiva jetumarAtInpArthamAdita kareNa narendraH // 6 // saMmadAdatha hRdA parirabdhaH pArthivena cirameSa kiriittii| kRSNayA punaranena samantAdAntareNa bhujadUragato'pi // 7 // mandacandanaraso virasenduzrIrmudhAkRtasudhApariNAmaH / ko'pi saMmadapaidAya tadAbhUtsodareSu paritaH parirambhaH // 8 // spRSTabhImacaraNaM ca yamAbhyAmAnataM ca purato viniviSTam / savyasAcinamatha kSitipAlaH pUjitaprahitamAtalirUce // 9 // asmadugratarapaJcaviyogI paJcavahitapasA samasAdhi / yattvayA kimapi paJcasamAbhiH tadvadArikaripaJcamukha drAk // 10 // aGgakAntiyamunAjalasaGgaH vdhuniikRtlsddshnaaNshuH| - zekharAyitakarAmbujalakSmIrabhyadhAdatha surAdhipasUnuH // 11 // ajiteyamajarA dhanuSi jyA varma vidviSadabhedyamalAbhi / zikSitA ca divi paJcadazAstrI tvatprasAdavazatastridazebhyaH // 12 // niSkapuSkaramayI mayi mAlA seyamullasadameyamadena / dIyate sma hariNAyamapAyavAtaghAtanapaTurmukuTazca // 13 // 1. 'vIra' kha. 2. 'saruci' kha-ga. 3. 'madAya' ka-kha. Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3vanaparva-3sargaH] bAlabhAratam / citrasenamamarezasabhAyA bhUSaNaM bharataputramupAsya / svIkRtaM bhuvanamohi mayoccairgItanainakalAyugalaM ca // 14 // te nivAtakavacA yudhi tisraH koTayaH surajito'mbudhikukSau / svIkRtendrarathasArathinAstrairnanire'dhipa bhavatpadikena // 15 // vyomacAriNi hiraNyapure'haM kAlikeyakapulomajadaityAn / acchidaM nihitapAzupatAstrodbhUtabhUri pazubhiH smaraNAtte // 16 // sA ratiH kvacidbhanna punarme yAsti nAtha bhavadaniviloke / pArijAtamadhupasya kutaH syAtkarNikArakusume rasamodaiH // 17 // astracitramiha naH prathayetthaM taM pRthAprathamasUnurathoce / so'pi bhUpakutukAya vitene daivatAyudhazatAni tatAni // 18 // tatkSaNArjuna jAgraniyuktodanazastravisaraprasareNa / / kiM kimadya bhaviteti jagadbhiH kSobhitAsurasuraiH pracakampe // 19 // antare'tra taralAmalamAlAkhedameduragatirdutametya / zaMkaraH svayamudaJcitapANiH prANinAmabhayadaH prabhurUce // 20 // vatsa saMharatu saMharatu drAkzastramastu na bhavAnbhuvanAtau~ / bhAskaro yadi karoti tamisraM tatprakAzayatu lokamamuM kaH // 21 // daivatAyudhagaNo'yamarAtau kSipta eva kuzalAya na shuunye| kiM na tatkSaNamato yudhi mukto vADavAgnirabhihanti jaganti // 22 // taddhanuH pariharetyudito'pi sthANunA svayamasau harisUnuH / vIkSya dharmatanujasya mukhAjaM tadgiraiva zamito'stramamuJcat // 23 // dhArminirmitanutau sasureze dRzyatAvirahite'tha maheze / te parasparasamAgamaharSotkarSato vanamahISu vilesuH // 24 // [taMtra dhInayanajena niyukto draupadIvihitabhojanayAme / AjagAma vipine'trikumAro bhojanArthamapi sAyutaziSyaH // 25 // 1. 'nartaka' ka. 2. 'nRpa' ga. 3. 'mohaH' ga. 4. 'atra' ka. 5. koSTakAntargatAH zlokAH kha-ga-pustakayostruTitAH. Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 kaavymaalaa| preSito munivarastapajena marjanArthamagamatsaha ziSyaiH / sAnujena maraNAya codyataM taM nirIkSya makhajA harimIDe // 26 // rakSitA sadasi dIrghatamasya paTTakUlada vibho mama lajjA / zApato munivarasya tathAdya pANDavAnava janArdana bhaktAn // 27 // AgataH kratubhavAM harirAha dehi me'nnamabale kSudhitAya / nAtha pAhi munizApabhayAnno bhojanAvadhiralaM mama sarvam // 28 // pAtralagnamapi zAka''''patramattamAdaravazena ninAya / tRptimApa vasudevasutena mAyayAttavapuSA munisaGghaH // 29 // zaMkarAMzamunimAnaya bhImamityuvAca madhuhA vana zIghram / annamoghabhayatotitadAtte bhImato'pyaghadRzo dizi jagmuH // 30 // Apadantamavibudhya murAriH kRSNayA saha tato'ciM(?)nRpeNa / khaM padaM prati gate'rjunasakhyAvAjagAma sa tadA bRhadazvaH // 31 // arcitaM vidhivadAsanasaMsthaM pArthivo'tha nijagAda yatIndram / nAsti ko'pi mama tulyadharitryAM luptarAjyavanavAsaviSAdI // 32 // bhUpatiM sa ca vihasya babhASe nAhasIti naraduHkhakalAyAH / dyUtanaSTavibhavo vanago'bhUdyo nRpo vanitayA damayantyA // 33 // ekavastraparidhAnadampatI kAnane suSupaturnizithe tau| khaDgarUpadhara eva papAta krandanAya ca kaliH paridhAnam // 34 // nidritAM striyamapAsya vanAnte nirgato'tha vasanArdhadadhAnaH / vAsaso'rdhavigatA vanitA sA tAtagehamagamadbahuduHkhaiH // 35 // so'pi bhUpatanayo vanavaherdahyamAnavapuSaM pavanAzam / ujjahAra phaNinApyatha daSTaH prApa varNavikRti sahasaiva // 36 // prApsyasIti samaye nijarUpaM procyamAnanRpatirbhujagena / sArathitvamagamatsa subAhoH prApa kAlabahuto damayantIm // 37 // vAgvilAsavibhavairgatazokaM saMvidhAya tanayaM bRhadazthe / AsasAda vipine zizirAntaH svaM niketanagate munimAnye // 38 // ] Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 201 3vanaparva-3sargaH] bAlabhAratam / tvAM niSevitumihAhamupetaH pANDunandanamidaM kila jalpan / kAnaneSu madhupImadhuroktiya'ktatAmatha tatAna vasantaH // 39 // nizcitaM madhudinaiH paritakSya svalpitAH ziziradIrgharajanyaH / tallatAH patitatattanukhaNDAnIva rejuruDumaNDalapuSpAH // 40 // vRttavallivalayo mRdubhaGgI gItimAnmalayavAyunaTo'yam / mAninIjanaviDambananAmno nATakAnmadayati sma jaganti // 41 // vaM kuTumbamaravindakadamba luptapatramavalokya sakopaH / adituM kila himAni himAdi pratyagAttaraNiruddharatejAH // 42 // kaH kSaNaH priyatamAnabhisatu dhyAyinImiti nitAntamasAdhvIm / kokilaH kila kuhUriti vAcA bhAvavivijavaro nijagAda // 43 // vIkSitAsu saruSaM kuruvadhvA gandhamAdanavilAsaparAsu / kharvadhUSu vidhuvaMzabhavaistaiH prApi paJcazarapaJcazaratvam // 44 // yanmadhau taruNimaspRzi kiMcitprauDhimAnamataniSTa dinazrIH / nirbharaM taraNireSa vizeSAttatkrudheva paritApamavApa // 45 // kvApi gantari madhau kusumAlImaNDaleSu zithilIkRtabhAvAH / vallayaH zuzubhire virahAgnijvAlitA iva vipAkapizaGgayaH // 46 // ucchalajjaladhituGgataraGgadhvAnamaGgalamRdaGganinAdaH / AyayAvatha vijitya vasantaM grISmabhUvibhurudaryamatejAH // 47 // grISmatApacakitaH kusumeSurbANapuSpamadhubhiH svagRhANi / siJcati sma hRdayAni vadhUnAmanyathA kathamimAni himAni // 48 // tallapAtranihitAni payAMsi zyAmameghamahiSIkulajAni / . Apivadbhirabhito'pi vivasvannandanairiva dinaiH samavadhi // 42 // adbhutAmaNidIdhitibhItaiH kSmAM pravizya jagato'tha jalaughaiH / Azrito bilapathAnkhalu nAthaH pAthasAmiti dadhAtu saddhim // 50 // pATalAvicakiladrumapuSpairarpitadyutini vallabhadattaiH / no zirISakusumaiH svasamAnazrIeNSi drupadajAvapuSi zrIH // 11 // 1. 'nRtta' ga. 2. 'namro' ga. 3. 'riti nitAntamasAdhvIH' kha-ga. 4. 'vRddhim' kha. 5. 'yuSi' kha. Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 kAvyamAlA / candanadravabharairapi bhISmagrISmatApacakitairiva kAmam / sphItatatsamayazItaguNeSu strIjanastanataTeSu vilese // 12 // taistadA jagadidaM zucijAtaiH paryatApi paritaH paritApaiH / / no nizA vyalasadatra yathoDudyotacandanadharApi cirAya // 13 // nUtanA divi tapAtyayabhUbhRdvATikeva taralA jaladAlI / abhyupetya tapabhUrivibhUtiM lumpati sma muhuruSNamarIcim // 54 // chAdyamAnamahasaM sahasA vIkSya navyajaladairmuditeva / ullalAsa vasudhA navadabhairutpapAta payasA nadarAniH // 55 // udyataM zucijayAya vayasyaM toyavAhamavalokya naeNTadbhiH / sphAritasphuTasadRkSazikhaNDaiH kSoNimaNDalamamaNDi mayUraiH // 16 // zyAmatAM vahatu vAri kaThoraM vaktumArkavibhavaM haratAM vA / taddadau kimapi vAridharastu prINitAni bata yena jaganti // 17 // tairghanAghanaghaTAparighaTTaiH khaNDitasya divi caNDamarIceH / khaNDamaNDalamamaNDayadAzAmaNDalI calatamomaNimUl // 58 // dhUmayoniruditaH kRtavAsaM khaM pitAmahamaraNyamahISu / pAvakaM dalayati sma hahA dhigdurvivekamudayaM malinAnAm // 59 // pANDavairdupadajAvadanendujyotsnayA kRtatamaHzamaneSu / apradattajaladAmbulaveSu krIDitaM giriguhAntagRheSu // 6 // yUthikAkuTajaketakajAtInIpapuSpakRtapaJcazarazrIH / AtatAna makaradhvajavIraH sajjatAM trijagatIvijayAya // 61 // vRSTito viramatApi kadAcittuSTaye'nusaratAM patagAnAm / ammucA mumucire jalalezAstuGgapAdapadaleSu galantaH // 12 // gandhalInamadhupairaruNatvaM dhArayadbhirabhito'pi zilIndhaiH / bhUSitA marakatopanamitrai ratnabhUSaNagaNairiva bhUmiH // 63 // 1. 'stathA' kha. 2. 'viyadAlI' ka. 3. 'mahasA' ka. 4. 'nadadbhiH ' ka. 5. 'sphura' ka. 6. 'va nayena' ka-kha. 7. 'kRpayA sa' kha. Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 vanaparva - 3 sargaH ] bAlabhAratam / dAtumannapaTalAnyuditAnda kalpanAjalamapi truTadebdheH / yajjagatyapi javAttadavApa zubhratAM zuciyazobhirivAsau // 64 // saMgatAmapativaddhanakAlaH kAnaneSu zaradaM parirabhya / tatkSaNAdapi palAyata zRNvanrAjahaMsajanitadhvanitAni // 69 // candracAruvadanA dhRtabhAsvaddarpaNA suradhanurmukuTADhyA / haMsahArarucirA ca tadIyakkANanUpuravA zaradAgAt // 66 // puNyavAnahamanena samantAtpAyasIsapadIti mudAbdhiH / udgate ghaTabhuvi sphuTamabdaiH karSito'pi bhRzamucchrasati sma // 67 // locanairiva nimeSaviyuktairambujai rasabhRto bhRzamApa / eSyatAmamRgayanta vizuddhA mArgameva vizadacchadayUnAm // 68 // hanta bhAskarakarAgragatAnAM prAntare ciramapAM vihereNa / zyAmatAM gatavataH kRzamUrteH kardamasya hRdayena vidIrNam // 69 // jIvitaiH kimu tataH samayo'sau sAhasAdiva deveSu patitvA / barhiNAM chadabharaiH padamApi cchatratAmupagatairnRpamUrdhni // 70 // prItinizcalamRgAH karalolatkaGkaNakkaNapalAyitakIrAH / gItanRttavidhinaiva vitenuH pAlanAni navazAliSu gopyaH // 71 // sphAritAmRtakalAmRta kuNDenAGkitA gajavatI jagatIyam / mAdhurIguNadhurINadhRtekSuH kAsi kAsamahasA hasati sma // 72 // yadvanISu calakhaJjananetrA sarvataH zaradasau vilalAsa / tabhAra bhuvi tatpadalekhAvibhramaM sthalaruhotpalavIthI // 73 // SaTpado muhurayukchadapuSpaM sevate sma gajadAnasugandhi | zaGkitazravaNatAlanipAtastadbalAdapi calAdatibibhyat // 74 // bANapatranayane'sanapuSpasvarNadhAmani mukhe zarado'syAH / kuGkumastabakamaNDalalakSmIM bandhujIvakusumAni sabhIyuH // 79 // SaTpado'dharataile dayitAyAH saMpatannavajayeti vilolaH / paJcabhizcalakaraiH kuruvIraiH zakyate sma vinivArayituM na // 76 // 203 1. 'dabdhiH 'ka. 2. 'vihareSu' kha ga 3. 'sa yaH' kha-ga. 4. 'hRdeSu' kha- ga. 5. 'dale' ga. Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 kaavymaalaa| jAnatI madhunidhAnasarojazrIrivAbhiraparAdhaparaM svam / utthite madhuvirodhini jAtA bhUribhIriva zaradgamanecchuH // 77 // yAminI gurutarAM ramaNInAM soSma ca stanayugaM tuhine'pi / kalpayannatha sahaHsamayo'bhUtkAminAM sukRtapAkavaMzena // 78 // cintayanhRdi japAmanuraktAM SaTpado'dhita padaM na phalinyAm / rodhrareNumasitena sitAGgastadvane'bhramata saiSa tapasvI // 79 // bhAskaro'pi himarugNa iva dyoH sadmakoNapatha eva cacAra / vIkSya bhAnumiti bhAnumaNibhyaH pAvako'pi hi bahirna babhUva / / 80 // ma kriyAvahi parAbhavapAtraM mA himairahamayaM ca sametau / ityavApya hRdi maintramacAlItpAvakasya harite kharatejAH // 81 // indurambaratale'mbuni padmaM mlAnimApaturatIva tuSAraiH / etayoryutiraloki vilInA pANDavaidrupadanAmukha eva // 82 // udyatena jagadeva mayedaM dUnamityanuzayIva sahasyaH / saMsmRtAgatatapaHsamayo'sau vArdhake sati parivrajati sma // 83 // anilalolalavaGgarajobharacchalasukomalakezalavAJcitaH / zithilapadmapadaH ziziraH zizurnavasamudgatakundarado'bhavat // 84 // nizi khalu ghumaNiH phaNiviSTape vrajati tacirasaGgavazAdiva / udakamandhuSu tApaguNaM hime bhajati zaityamihAparathA tape // 85 // himabhayAduSasi sphuTamAtmanA DhuMdanalo vapurantaradIpyata / ajani tajjanidhUmazikhA mukhe tanumatAmatibAppatatistadA // 86 // himaguNairajayajjagadapyadaH samaya eSa kucau na tu yoSitAm / iti tayostanumAniva kuGkumastabakamUrtiradIpi mahAzikhI // 87 // zikhidhiyA kapibhirnavakRSNalAsamudayo'nupadaM paripuJjitaH / navamahIbhirapi sphuTakuGkumastabakavatkalitastuhinAgame // 8 // 1. 'taruNInAM' ga. 2. 'rasena' ka. 3. 'manda' ka. 4. 'yadanalo' kha. 5. 'sakhI' ga. 6. 'mahaH' ga. 7. 'vana' ga. Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 vanaparva - 4 sargaH ] bAlabhAratam / ahaha culligRheSu vadhUkaraprathitabhasmamahoksanA api / gurutarAmapi jAgrati yAminIM hutabhujo'pi himaiH sma hutA iva // 89 // himabhayAnmadano'pi hasantikAmakRta sadmani padmazo hRdi / aparathA kathamUSma manoramaM priyasukhAya tadIyakucadvayam // 90 // draupadI himagirau zizirAta vIkSya rAtriSu mahauSadhimAlAm / agniviSTaradhiyAbhipatantI paryahAsi dayitairanuvelam // 91 // himadagdhapuSpajanihetuvanItaruvallipaddhatiRtuH ziziraH / kusumAkarasya RtubharturathAgamanaM vibhAvya cakitazcalitaH // 92 // pAJcAlyA vAci puMskokilakalagiri tadromapaGkau zirISe tatkezAnte kalApicchadanamahasi tallocane khaJjarITe / taddhAsye rodhapuSpollasitarajasi taddantapaGkau ca kunda stome ca prAptaharSeH kurubhiriti caturvarSikA tatra ninye // 93 // matvA dyUtadinAdatho dazasamApUrti samApRcchaya taM zailendraM badarIvanAzramamahImAsAdya mAsaM sthitAH / uttIrNAstadataH subAhunagaranyastAngRhItvA rathA nbhaimIM preSya ca yAmunAcalataTIM te paJcavIrA yayuH // 94 // iti zrIjinadattasUriziSya zrImadamaracandraviracite zrIbAlabhAratanAni mahAkAvye vIrAGke AraNyake parvaNi arjunasamAgamo nAma tRtIyaH sargaH / caturthaH sargaH / zodhAya yatkAyakAntisiddhAJjanaM janaH / drAktrilokIvilokI syAttaM seve kRSNayoginam // 1 // mitho lIlAsmitajyotsnAlasatkusumasaMpadam / khelaiH saphalatAM ninyuste yAmunavanAvalim || 2 | tatra teSu talaM prApya tanvAneSu mithaH kathAH / kRtArthaM menire dhAma mahauSadhyo nijaM nizi // 3 // 1. 'zAM' ga. 2. 'chadamahasi ca' ga. 201 * Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 kAvyamAlA / AhUya nUpurArAvaiH zikSayantIva tadvirA / kRSNAlIlAgatistatra marAlInAmabhUdguruH // 4 // kRSNalIloktimAkarNya madhurAM vanadevatAH / udyanmadhudhiyA tatra sadApuH saMbhramAnmudam || 1 || RtUpayuktapuSpasragvatI tatra kRtA priyaiH / alaMcakAra kAntAraM kRSNA vallIva jaGgamA // 6 // iha tairvihitAneka vinodairindunandanaiH / ityekAdazamutkarSavadbhirvarSamanIyata || 7 || mRgayAyai gato'nyedyurmahAkAryamalokayat / kiMcidvRkodaraH kAkodaraM kandaragaM gireH // 8 // kInAza nAgarI lohaprAkArAkAravigraham / yayau taM nikaSA bhImaH kutUhalitakautukaH // 9 // dazamadvAranirdhUtakrodhAnalasadRmaNiH / so'pyadhAvata duHprekSyaH prekSya bhImaM bhujaGgamaH // 10 // mukhodarasphuratkAladoHkalparasanAyugam / taM hantumudgadabhujaH krudhA bhImo'pyadhAvata // 11 // tatphUtkRnmArutenaiva pAtitA mArutergadA / dviSadvartI dvidvRttiM svajano'pi hi gacchati // 12 // dordaNDenaiva saMhartuM pravRtto'tha vRkodaraH / ApAdakaNThamAveSTi svena bhogena bhoginA // 13 // mahAbalayujAnena baddho dhunvanvalAdvapuH / mahAbalasuto'pyeSa nAsInnirgantumIzvaraH // 14 // athotpAtairihAyAto bhImaM bhoginiyantritam / dharmasUrmRtyusarvAGgAliGgitAGgamivaikSata // 15 // bhogilaH kva bhImainatko'pyayaM kopitaH purA / dhyAtvetyUce nRpo nAgaM kastvaM baddhastathaiSa kim // 16 // 1. 'malokata' ga. 2. 'mRti' kha ga . 3. 'bhogI mallaH ka bhImaistat' kha; 'bhImaitat'ga, 4. 'suraH' kha-ga. Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 vanaparva - 4 sargaH ] bAlabhAratam / sarIsRpo nRpottaMsamathoce martyabhASayA / mahIbhuja bhujaGgo'hametadvananiketanaH // 17 // jIvAH sarve'pi madbhakSyaM tAnnighnannAparAdhavAn / baddho mayaiSa yadvairamekadravyaspRhAt // 18 // kenApyekena jIvena nAhaM tRptaH purAbhavam / adyAmunAtikAyena zeSye kukSiMbhariH kSaNam // 19 // amuM dadAmi vA tasmai svabhakSyaM pAritoSikam / bhavatyuttarabuddhirmatpraznAnAmuttareSu yaH // 20 // avocadatha pRthvInduritthaM yadi taducyatAm / kurve kara prazna kharvamahaM tava // 21 // kiM viSAdapi pIyUSaM syAditi bhrAntidaM vacaH / atha bhUpaM prati vyAlapatirAlapati sma saH // 22 // 2 ko vipraH kila kaH zUdraH kiM mitraM ke ca zatravaH / kaH sudhIH kazca vaidheyaH kaH zUraH kazca kAtaraH // 23 // kiM satyaM kimasatyaM ca ko dharmaH kiM ca pAtakam / 207 kiM sukhaM kimu duHkhaM ca kA muktiH kA ca saMsRtiH // 24 // dvijihnatvAdiva praznadvitayIriti pRcchati / tasminbhujaGgame dhImAnabhyadhatta smitAnanaH // 25 // taM jAnAmi dvijaM nAga yasya niSkapaTaM tapaH / tapobhirdvijatAM yAti zUdro'pyunmadasaMyamaH // 26 // viddhi bhogIndra taM zUdraM yo raudracaNDavRttayuk / durvRttA yAnti zUdratvaM trivedIvedino'pi hi // 27 // lAdhyakarmodyamo mitraM pramAdaH paramo ripuH / dhImAnbhavedviraktAtmA vaidheyo nAstikaH paraH // 28 // svakIyendriyasaMketAdapi pravizato'ntarA / yaH zatrUnhanti kAmAdInsa zUra iti me matiH // 29 // 1. 'magAt' ga. 2. 'kazca zAtravaH' kha ga 3. 'cAruvRttamuk' ga. 4. 'punaH' ga. Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 kAvyamAlA / . bhIrUNAmapi netrAntalalitAlokanena yaH / kampate nAga nirmuktadhairyaH sa khalu kAtaraH // 30 // satyaM tacca hitaM jantorasatyamapi ydvcH| asatyameva tatsatyamapi yatparaduHkhakRt // 31 // . deve pareSAmadveSo rAgo vaMzakramAgate / supAtraduHsthayordAnaM zAntidharmo'yamuttamaH // 32 // upakAriNyapi drohaH suvizvaste'pi vaJcanA / pUjye'pi prabhutAdarpaH sarpa tadvacmi pAtakam // 33 // sukhaM sarvatra mAdhyasthyaM duHkhaM mithyA vijRmbhaNam / muktizcittAtmanoraikyaM saMsRtiDheSarAgadhIH // 34 // narendro'yamiti praznottarairmantrAkSarairiva / apazyanmuktamevAgre bhImaM na tu bhujaGgamam // 35 // rAjaJjaya jayetyuktvA muktvA puSpANi mUrdhani / suraH ko'pi vimAnasthaH svasthaM bhUpamathAvadat // 36 // rAgadveSograkauravyazatagranthivisaMSThule / vatsa tvameka evAsmadvaMze muktAmaNIyase // 37 // ahaM sa nahuSo nAma nRhaMsa tava pUrvajaH / tapobhirarjayAmAsa vAsavazriyamujjvalAm // 38 // UDhena sarvagandharvasuparvaparamarSibhiH / calito'smi vimAnena zacIsaMbhogasaMvidA // 39 // athAzu sarpa sarpati mayoktaH kumbhajo muniH / sarpo bhaveti mAM kopasaMtaptaH zaptavAnasau // 40 // anugrahaM mayArAddhaH sa muniya tadA dadau / sa te praznottaraireva pratyakSo mama muktidaiH // 41 // tadvatsa gaccha kAryeSu yatasva vijayasva ca / ityudIrya yayau nAkalokaM nahuSanirjaraH // 42 // 1. 'sarva' ga. 2. 'khamicchA' ga. 3. 'ktiH zivAtmano' ga. 4. 'svayaM' kha. Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 209 3vanaparva-4sargaH] bAlabhAratam / iti taccaritAnandamaNDamAH paannddunndmaaH| kAmyakaM vanadevIbhirApRSTakuzalA yayuH // 43 // harinAradamArkaNDairathAgatya kathAtatim / kathayitvA ciraM teSAM gatamebhiryathA gatam // 44 // pitaraM ghoSagovIkSAcchalenApRcchaya kauravaH / taddharSaNAya karNoktyA sainyadvaitavanaM yayau // 45 // sa ca dvaitasarastIre nivAsecchurnivAritaH / tatkrIDAbandhugandharvacitrasenAnucAribhiH // 46 // drAgvirathyAdhirathyAdInatha tatkaraNe raNe / sAnujaM bhUbhujaM citrasenaH senAgrato'harat // 47 // pArthezamatha rAjarSiyajJe taddinadIkSitam / Azritya dvaitavanagaM cakranduH kauravapriyAH // 48 // athAsau tatkathAM zrutvA hAsyamunmocya mArutim / AdizatkulyamokSAya dhanaMjayayamAnvitam // 49 / / bhImArjunayamaiH zatruyamairatha divaM prati / vRSTaM nArAcadhArAbhirviparItAmbudairiva // 50 // tadbhiyAbhUdatApo'rkaH svaireva svedabindubhiH / sArathistadrathAbastamanAH paGguH karotu kim // 11 // ghnanti tvadvaMzajAH svAminniti vaktumivoDapam / tulyamadhyAyi nakSatrairgantuM meroH parAM taTIm // 52 // dhAvatkrodhAndharaundharvasainyadainyakarAzarAn / khaNDayaJpANDuputrANAM citraseno'bhyavartata // 13 // vijhUnya pAvakAstreNa zatrumAyAmayaM tamaH / avadhIddazagandharvalakSI maghavataH sutaH // 14 // 1. 'tkaraNe' ga. 2. 'tatra senaH' kha. 3. 'vAribhiH' ga. 4. 'gandharva' ga. 5. 'nyava' ga. 6. 'vidrAvya' ga. Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| citrasenaM gadAcitragati mitramathArjunaH / puSpazlakSNairapi zaraizcakre kAma ivAkulam // 55 // Uce'tha citrasenastaM pArtha svArthe'pi mA muhaH / hanta karSati hantavyaM sarpa kaH paGkataH kRtI // 16 // zrImAnapazriyo yuSmAnyakartuM ripurApatan / mayA zakrAjJayA jahe tanmuktyai kimu tAmyasi // 17 // kiM ca yuSmAsu yanmUlaH pratikUlatvapAdapaH / nAlAbhiH sa tadAsmAbhiH karNastUrNa palAyitaH // 58 // pArtho'pyUce jitaM nAnyaiH sahante'riM jigISavaH / nijaM bhojanamucchiSTIkRtamanyaiH kSameta kaH // 59 // parasparAparAdheSu vayaM paJcazataM ca te / aparaiH paribhUtAsu prayAmaH kAgamekatAm // 60 // kiM vA bahUktibhaGgIbhiraGgIkRtamidaM mayA / rAjJaH kRpApayorAzerAjJayA tadvimocanam // 61 // mukto'tha citrasenena yajJoau sAnujo nRpaH / natAsyo mayi tiSTheti trapAmanunayanniva // 12 // dyAM gate citrasene'tha vIrAnpArthahatAnhariH / ajIjivaddavapluSTAniva vRSTyamRtaM tarUn // 13 // vatsa nedRkpunaH kRtyamityukto dharmasUnunA / duryodhano hriyA dIryamANahRccalitastataH // 64 // - dveSibhirmuJcito'smIti mAnI mRtyUnmukhaH pathi / sthito'sau nirbharaM darbhAstaraNe'staraNepsitaH // 65 // kuto'pyAgatya vijJAtavRttenAdityasUnunA / duHzAsanazakunyAdyairbodhito'pi sa notthitaH // 66 // kRtyayA hArayitvAtha nizitaM nizitaujasaH / jagadurjagadunmAdabhedinaH zvabhradAnavAH // 67 // 1. 'nirvRSTayevAmbudastarUn' kha-ga. Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3vanaparva-4sargaH] bAlabhAratam / mA bhUrviSAdabhUrbhUpa raNAya praguNAzayaH / vayaM te hanta gAntAro vigrahAya sahAyatAm // 68 // ityudIrya jvaladvIryaiH prhitstridshaahitaiH| saMparAyaparAyattacittaH puri yayau nRpaH // 69 // taM bhISmo'tha sadasyUce diSTyAsi kuzalI nRpa / dRSTastvayA svayaM tAdRgvikramaH karNapArthayoH // 70 // tato'dhunApi saMdhatsva vibhAgaM dehi bhogiSu / virodhakrodhakIlAbhirmA kulaM vyAkulaM kRthAH // 71 // ityuktiyukte'vajJAte yAte sindhusute nRpaH / daityoktismaraNasmeravairo vairocani jagau // 72 // durodaranito yuddhe jetavyo jIyate'dhunA / rAjasUyamakhotthena dharmasUrdharmakarmaNA // 73 // sarvadigjaitrayAtrastvaM bhava bhImArjunAdivat / kRtadharmAtmajAsUyaM rAjasUyaM tanomyatha // 74 // atha prArabdhasaMrabdhaniyUMDhaprauDhadigjaye / rAdheye rAjasUyecchaM purodhA nRpamabhyadhAt // 75 // ekasminsati samrAji nAnyaH samrAD bhavediti / tadrAjanarAjasUyasya mA bhUH karmaNi karmaThaH // 76 // parItapuruhUtA hUtAnAgatapANDavam / tataH pratene rAjAsau rAjasUyasamaM makham // 77 // yajJAnte taM jagau karNo hate yudhi yudhiSThire / rAjasUye tvayA prApte bhajiSye hRdi saMmadam // 78 // kariSye pAdazaucaM tu nAhaM hatvArjunaM raNe / / zrutveti hastagaM mUDho mene duryodhano jayam // 79 // itazca mRgayAkSIvijJaptaH svapnagairmagaiH / kRpAluH kAmyake pArthastRNabindusaro yayau // 80 // 1. 'saMdhehi' ga. 2. ayaM zloko ga-pustake'grimazlokAtparatra. 3. 'sUta' ga. Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 kaavymaalaa| yuddhAbhyAse'tha te lakSyAmyAsAya mRgayAmiSAt / tRNabindvAzrame nyasya priyAM pArthA vane'caran // 81 // vivAhArthamathAnena yathAzAlvaM jayadrathaH / bejaJjahAra pAJcAlIM hAragauraM jahau yazaH // 82 // tato'nupAtibhiH pArtheH pAtyamAnacamUcayaH / vavale'tyavalepena dhRtarASTrasutApatiH // 83 // tato'rjunazarAsArairnipetustaccamUbhaTAH / dhArAdharAmbudhArAbhinirAdhArA mRgA iva // 84 // tadAdbhutagadApAtaigvirathya jayadratham / tvadAso'smIti vAcAlaM mudAmuJcadvakodaraH // 85 // prakaTapriyasAmarthyapulakAGkuramAlinIm / AdAya dayitAmIyuratha pArthA nijasthitim // 86 / / tapo bhAgIrathItIre carannatha jayadrathaH / sAkSAdbhUte sa bhUteze'yAcatpArthanaye varam // 87 // taM zaMbhurabhyadhAjjetA tvaM catuSpANDavIM yudhi / kRSNamitraM tu kendriyo yena vayaM jitAH // 88 // ityAdizya tirobhUte zirobhUte divaukasAm / puraM jayadrathaH pUrNamanoratha ivAgamat // 89 // kAntAharaNasaMvyagraM kAntAravratakarSitam / kAminyA sahitaM kAmye prAha mArkaNDajo nRpam // 9 // tvatto'dhikataraM nItaM duHkhaM jAnakijAninA / ekaikasya tu nikSepAtparvato'pi vidIryate // 91 // rAjyavighnopahAsaughaM vane vAnarasaMgamam / saviturvirahAlApaM priyA paragRhAzrayam // 92 // satataM rakSa saMparkamayuktaM hananaM kapeH / sAgare bandhanaM setoH saumitredchanaM tathA // 93 // 1. 'brahman' kha. 2. koSThakAntargatA ekatriMzacchokAH kha-ga-pustakayostruTitAH. Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 vanaparva - 4 sargaH ] bAlabhAratam / dazAsyavAtanaM raudraM klezAtkAntAvimokSaNam / vinA rAmaM naH ko'pyAsIdduH khairetairna dIryate // 94 // duHkhadrukRntane kunto bhavAkUpAranAvikaH / kRSNaH kamalapatrAkSo dhyeyo vai bhavatA hariH // 95 // ekArNavajalaM zrAnto bahubhyAmataratparA / Aloka vaTapatrasthaM bAlaM bAlaravicchavim // 96 // anvagAmudare tasya nIto nAsAgravAyunA / rakSito kSayaparyantamabhavaM pUrvavattataH // 97 // vaivasvatamanuH pUrvaM maccha (tsya) rUpeNa viSNunA / satataM vardhamAnena nAvamAropya rakSitaH // 98 // yUyaM dharmavidaH kRSNApriyapremaparAyaNAH / duHkhAbdheraJjasA pAramapArasya gamiSyatha // 99 // AsItpUrva - taporAziH kaurasyaH kauziko muniH / viNmUtrairduHkhito mUrdhni drumUlastho balAkayA || 100 // krudhA vilokanenaiva preSito yamasAdanam / bhramatAhArakAmenAsAditaM kasyacidgRham // 101 // dvAristhaM kauzikaM kSipraM kAntayA gRhiNo'tithim / nArcitaM hyannapAnAdyairdhavazuzrUSakAmayA // 102 // pativratAM cirAyAtAM krudhAmyadhatta kauzikaH / kiM no'tithistvayA jJAtazciroSitagRhAGgaNaH // 103 // AbabhASe satI jAtaM vilambaM bhartRkAryataH / 213 vidhi (ddhi) nAhaM balAkA sA tvattaH paJcatvamAgatA // 104 // sAzvarya prAha me vRttaM kathaM jJAtaM pativrate / kathayiSyati te vyAdho mithilAyAM jagAda sA // 105 // gatenAloka vaidehyAM mAMsavikrayakArakaH / dharmavyAdho'pi taM prAha satInunno bhavAniti // 106 // Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 kaavymaalaa| atyAzcaryaparo vyAdhamUce yatsarvavidbhavAn / kasmAtkaroSi karmedaM satIvRttaM ca me vada // 107 // trikAlajJA bhavantIti striyo yAH ptidevtaaH| kuladharmahRto nApi sarvajJo'maravanditaH // 108 // nRpo'hamabhavaM pUrva mAriSaM mRgayAM gataH / mRgabuddhyA RSi bItaM januSi mRgacarmaNA // 109 // zapto vyAdho bhavetIti tenemAM gamito dazAm / anunIto mayA pazcAttenedaM jJAnamAgatam // 110 // ityAkarNya munirnatvA nijAcAraM gatabhramaH / vyAdhaM vijJApya vidhivatsvamAzramamathAsadat // 111 // bAlo'hamekadA pitrA jJAtavRttena noditaH / dvijAGginamane nityaM saptAhaM jIvitAvadhiH // 112 // na taM sanatsujAtIyaM kadAcitpAdapallavam / . ciraM jIveti tairuktasAna(?)bhyadhatta me pitA // 113 // bhavatAM vAggatirdaivIranyonyamekalakSatAm / yAti yuSmAbhistatkAryamAyuhIno'yamarbhakaH // 114 // saptAhaM brahmaNo dattaM jIvitaM me mahAtmabhiH / AjamIDha hyato vandyA nRbhinityaM dharAsurAH // 115 // evaM gatavyathaM kRtvA dIrghAyuH sukRtAGganam / khaparAbhavasaMtaptAmRtujAM pratyabodhayat // 116 // tvatto kRSNe kuruzreSThAstariSyanti vyathAmbudhim / sAvitryA rakSito bhartA kInAzavazagaH purA // 117 // AyuhInaM viditvApi vatre satyAca sA patim / vane'gamatsahAnena prApte mRtyudine satI // 118 // pitRnAtho vrajanmArge sAvitrIsatyaprINitaH / gRhItvA taM varaiH sAsuM pativratyai priyaM dadau // 119 // Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 vanaparva - 4 sargaH ] bAlabhAratam / patinAgAdgRhaM sAdhvI sahaiva vratasaMbhave / tathaiva tvaM priyaiH prAptarAjyaiH prAptAsi vaibhavam // 120 // ito'pyUcedvijaH kazciddhArmi dvaitavanAgatam / eSa zRGgAgralagnAM me harate hariNo'raNIm // 121 // athAzru pANDavAzcaNDacApAstamanugAminaH / nAlokanta mRgaM saukhyamiva duHsvAmisevakAH // 122 // bhUbhRttaTe ne kvApi vizrAntA nakulo'mbhase / gatazcirAdanAgacchannanvIye bandhubhiH kramAt // 123 // kramAnugo nRpastatra sarastIre caturmitAn / patitAndigjayastambhAniva bhrAtRnalokata // tataH kimetadityasya cintAsaMtApicetasaH / saMbhramAya bhuvo marturbharatI nabhaso'bhavat // 121 // rAjanyakSo'smi matpraznAnabhittvehAmbupAyinAm / 124 // 215 mRtyuH syAditi tAnbhindhi piba cAmbu yadRcchayA // 126 // rAjoce bAndhavadhvaMse'dhunA kimamunAmbunA / tathApi tvatpriyAnpraznAnmetsyAmi svecchayA vada // 127 // ityukte sati rAjJeti vyomnaH praznagiro'bhavan / taduttaragirazcAzu jagAda jagatIpatiH // 128 // ko devaH svIya evAtmA sadgurUktirprakAzitaH / kiM daivaM prAktanaM karma sudurlaGghayaM surAsuraiH // 129 // ko dhanyaH kriyate dAsyaM yasyAkSairviSayAdhipaiH / kaH zuciH snAti yaH zazvatsatyavAgjAhnavIjalaiH // 130 // ko mokSazcittameva svaM sarvabuddhiviyojitam / kA lakSmIH sarvasaMtoSaH kA vipadvipulA spRhA // 131 // prItaH praznottarairebhirayaM jIvatu madvarAt / tavaikaH saMmato bhrAtA jAtAtha vyomavAriyam // 132 // 1. 'viTe' ga. 2. 'vyomni' kha. 3. 'ityuttara' ga. 4. 'prakAzataH' ga. 5. 'mokSaH kazcitta' ka- ga. Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 kaavymaalaa| mRtyudhIbandhuduHkhena kulalAlanakAGkayA / atha bhUpo'bhyadhAnmAdrIputro jIvatu matpriyaH // 133 // sodaryato'dhikaprItiM vaimAtreye'tha pArthivam / prItaH pratyakSatAmetya dharmo nirmalagI gau // 134 // dharmo'smyahaM syapusya tavAsyendutviSA mayi / hatau pANDava mANDavyazApatApatamazcayau // 135 // araNI hariNIbhUya mayA tvAM vIkSituM hRtA / sodareSu tathArteSu pibanto'mbu hatAstvamI // 136 // anRzaMsyaM sa sattvaM ca dRSTvA tuSTo'smi te'dhunA / avApnuhi jayaM dharmya jIvantu tava bAndhavAH // 137 // varSa vasa virATeSu matprasAdAdalakSitaH / ityudIryAraNI tAM ca dattvA dharmastirodadhe // 138 // sahodaraiH sahotthAya dharmabhUH svAzramaM yayau / brAhmaNAyAraNI tasmai tajjIvitamivArpayat // 139 // pUrNI dvAdazavatsarImatha parijJAya kSamAnAyakaH ___ sAgniM dhaumyamudIrya pArSatapurIvAsAya varSAvadhi / kiM ca dvAravatIpurAbhigamane tAnindrasenAdikA nvIrAzikSayati ma kartumudito guptaM vihAraM kvcit||140|| bheje zrIjinadattasUrisugurorahanmatArhasthiteH __ pAdAjabhramaropamAnamamaro nAma vratIndraH kRtii| . tallIlAgiri bAlabhAratamahAkAvye tRtIyaM manonirvedavyayamedurazri niragAtparvedamAraNyakam // 141 // sargezcaturbhiretasminparvaNyAraNyakAhvaye / catuHzatIsaptaSaSTiviziSTAsIdanuSTubhAm // 142 // iti zrIjinadattasUriziSyapaNDitazrImadamaracandraviracite zrIbAlabhAratanAmni mahAkAvye vIrAGke AraNyake parvaNi dharmAdezo nAma caturthaH sargaH / ityAraNyakaparva samAptam / 1. 'sahodyadbhiH' ga. 2. 'dharmasUH' ga. Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4virATaparva-1sargaH] bAlabhAratam / 217 viraattprv| prathamaH srgH| kartA jagatpApaviSAhRtInAM stAtsa zriye satyavatIsuto vaH / jagaccamatkArakamujjagAra zrIbhArataM nAma sudhArasaM yaH // 1 // papraccha pRthvIzamatho kirITI kurvankirITe karakuGmalAgram / channaH prabho sthAsyati kaiH prakArairihAbdabhArairnabhasIva bhAnuH // 2 // dvinaM sabhAstAramavehi dharmasutasya mAM kaGka iti pratItam / ityuktibhAksaMsadi matsyabhartuH sthAtAhamityAha mahImahendraH // 3 // bhImo'bhyadhAdityatha ballavAkhyaH sUdo bhaviSyAmi nRpasya tasya / jayo jagau rAjasutAgurutvaM nRtye gamiSyAmi bRhannaDAkhyaH // 4 // sthAsyAmi gosvAmitayAtra tantipAlAkhya evaM sahadeva uuce| azvAdhibhUmranthikasaMjJayeha sthAtAhamitthaM nakulo'pyajalpat // 5 // uvAca kRSNApyatha mAlinIti sairandhyahaM tatra virATapatnyAH / dhruvaM bhaviSyAmyanavadyakarmakadambasaMbaddhamidaM padaM hi // 6 // itthaM mitho mantrakatheSu teSu munInvinamyAbhyuditeSu gantum / dhaumyo dhiyAM dhAma sudhAmayIbhiruvAca vAgbhinayavAgurAbhiH // 7 // bhavadbhirudbhinnanayairvidheyA dhyeyA vidhAnairnaradevasevA / yA mRtyave zailazirodhirohapadyeva sadyaH skhalitakamANAm // 8 // aho ahInAmapi khelanebhyo duHkhAni dUraM nRpasevanAni / eko'hinA dRSTa upaiti mRtyuM kSamApena daSTastu sagotramitraH // 9 // Adau mayaivAyamadIpi nUnaM na taddahenmAmavalehito'pi / iti bhramAdaGguliparvaNApi spRzyeta no dIpa ivAvanIpaH // 10 // saurabhyamevApya sadApyahInAmAnandanazcandanapAdapo'bhUt / guNena kenApi na bhUpatInAM sadA mude ko'pi kathaMcana syaat|| 11 // kuto'pyanAsAditajIvanasya saMdehadolAgatajIvitasya / tRSNAtirekottaralasya kUpajhampeva sevA jagatIpatInAm // 12 // 1. tanti ma pazvAdibandhunarajjuH. 'tantrapAlA' ka-kha. 2. 'pyavocat' kha-ga. 28 Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 kAvyamAlA | yadbhUbhRte bhAtyazubhaM zubhaM vA tadeva dhUrtaH satataM pratanvan spardhAbhimAnojjhita eva sevAphalaM kvacitko'pi labheta kiMcit // 13 // ityuktavAnAttatadagnihotro guptaM sa pAJcAlapuraM prapede / nRpAjJayA zauripurIM sacendrasenAdimaH sarvaparicchado'gAt // 14 // paGkayA padAnAM drutaraktayAdhvamahISu padmaprakaraM kirantaH / kRSNAM puraskRtya yayurvirATapurIM svayaM pANDusutAH suguptAH // 15 // vilambamAnena zavena guptAnyamI zamIskandhamanuzmazAne / nidhAya tAnyAyudhamaNDalAni cyutAMzucaNDAMzutulAmApuH // 16 // jayo jayanto vijayazca pArthA yamau jayatsenajaya lAhau / itthaM mithaH kalpitaguptasaMjJA pRthabhyayuste puriguptaveSAH // 17 // ratnAkSadhArI dhRtavipraveSaH kaunteyabhUpaH sadasi praviSTaH / ko'sIti matsya kSitipena pRSTo vAgbhiH sudhA zrIvasudhAbhirUce // 18 // vipra priyaH satyasutasya kaGkAbhidhaH sabhAstAratayA pratItaH / tadrAjyavibhraMzavazAnnahaMsa jijIviSustvAmahamabhyupetaH // 19 // harSAdAdatta giraM virATazcirAnmayAdarzi yudhiSThiro'dya / tanmaizyabhAvobilacArumUrtiryaddRzyase tasya kRtI vayasyaH // 20 // idaM yathendau kumudaM mudaM me cakSuSya cakSustvayi saMdadhAti / mamApi tatasahAyabhUtaH khelansukhaM bhuGkSva vibhUtimetAm // 21 // iti kSitIndreNa vitIrNapUje tapastanUje kSitibhAji tatra / garvIkhajAGkaH prayayau pare'hni sUdasvarUpI bakasUdano'pi // 22 // svaM ballavAkhyaM predizannRpeNa sUdaH kRto bAhubale ca yodhaH / kRSNApyupAgatya virATapatnIM cakAra sairandhryadhikArayAcJAm // 23 // kRSNAM sudeSNAtha nRnAthapatnI vilokya tAM vismayinI jagAda | iyaM tanustanvi tavAtiramyA saimyana sairandhyadhikArapAtram // 24 // bhAgyAvadhirvizvavilocanAnAM nirmANakarmAvadhirabjayoneH / hasatyazeSopamitIH pratIka prabhAbhireSA tava rUparekhA // 25 // 1. 'ratna' ga. 2. 'sa diza' ga. 3. 'nRpasya' ga. 4. 'na bhAti' kha. Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4virATaparva-1sargaH] bAlabhAratam / sAmudrikoktairakhilaiH prdhaanstriilkssnnairlkssitmuurtimbdhiH| cakre khalu tvAM pratikalpalakSmIzilpAdanalpAbhyasano manojJAm // 26 // alpaprabhANAM prabhavatprabhaughamayogyamuccairmaNimaNDanAnAm / vadatyalaMkAramanastayAlaMkArastavenaiva tavAGgametat // 27 // tvAM vIkSya puMstvaM manasA zrayanti striyo'pi tadhyAnatayaiva devI / zaktaH svayaM viSNurabhUnna lebhe tvadbhartRtAM tu va nu bhAgyamIdRk // 28 // na pApavRttyai khalu rUpamIdRgrUpAsti tannUnamanUnazIlA / tataH kathaM sthAsyasi bhartRhInA zrImattamadbhartari madgRhe'smin // 29 // gandharvadevA nRpapatni paJca rakSantyalakSyAH patayo'nvahaM mAm / klibhAti tatko'pi na teSu satsu bhAsvatkareSvambujinImivenduH // 30 // itIritokti narapAlapatnI tAM mAlinIti prathitAbhidhAnAm / cakAra gandhAdhikRtAM kRtAMhiprakSAlanocchiSTaniSedhabandhAm // 31 // (yugmam) tatrAgato'nyecurudIrNatantipAlAbhidhAno naikulAgrajanmA / parIkSya dakSo vRSalakSaNeSu kSoNIbhujAkAri vRSAdhikArI // 32 // AbaddhaveNidhRtakaJcukI strIjanocitAlaMkaraNaH kirITI / anyeArAcchAdya kirITamAgAdvirATasaMsadbhuvi SaNDhaveSaH // 33 // bRhannaDo'smIti vadandhulokagandharvamaitryAptatadIyazikSaH / matsyAdhinAthena kRtaH sutAyAH saMgItazikSAgururuttarAyAH // 34 // tametya bhUpaM nakulasturaMgakulasya tattve kaeNlilAvabodhaH / avApa vAhAdhikRti rathAnAM bandhe sudhIrghanthikanAmadheyaH // 35 // ityeSu gupteSu sukhaM sthiteSu gateSu mAseSu caturmiteSu / digbhyo'khilAbhyaH puri tatra yAtrAmahotsave mallabhaTAH samIyuH // 36 // bhaTaH pratApArkayazaHzazAGkaguNaughanakSatrapidhAnahetuH / jImUta ityUrjitagarjitazrImallAdhipasteSu samullalAsa // 37 // 1. 'zramA' kha. 2. 'yato'nyAm' kha. 3. 'tantrapAlA' ka-kha. 4.sahadevaH. 5. 'kRtabhAvabodhaH' kha. 6. 'zazAGko' ga. 7. 'samullalApa' ka. Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 kaavymaalaa| lIlAsamullacitamallapaGktestasya pratApaikanidherna kazcit / raverivAstaMgamitAnyatejastateH puro'bhUpratimallabhUtaH // 38 // tasminnalabdhapradhane madaikadhane'dhikaM raGgati raGgabhUmau / bhImaM hiyAcaSTa cirAdvirATo nivAryatAM ballava mallaballAH // 39 // ityAjJayA tasya ca kautukaizca dordaNDakaNDUlatayA ca nunnaH / vidhodyadutsAharasaH sasarpa tadarthamucchettumatho pRthAbhUH // 40 // bhImasya doHsphAlanajastadAbhUnnAdo vidiirnnetrshailshRnggH|| kimatra citraM yadabhaji tena jImUtagarvagrahaparvato'pi // 41 // mallendramudgarjamathograyuddhaM prapAtya doSNaiva mamarda bhImaH / dattorudantaprahRticyutena mahopaleneva mahebhamadriH // 42 // vidrAvayatyeva samAnakAlaM jImUtajAlaM janako yadIyaH / sa ekajImUtajayastavena vyalaji lokaiH pavanAGgajanmA // 43 // bhImaM prati prItirasaprasattyA suvarNavRSTiM nRpatiH pratene / ko vetti devaistrapayA tadAnIM prasUnavRSTirna kRtA kRtA vA // 44 // gajAzca siMhAzca yudhe puro'ntaHpurasya rAjJA kutukaanniyuktaaH| bhIme yayurbhaGgamudagrasiMhanAde davArcinibhanetrabhAsi // 45 // itthaM lasatkautukakauzalAbhi-lAbhirAmo dayatAM narendram / mAsA dazAsankurukuJjarANAM teSAM vizeSArcanaharSitAnAm // 46 // tatra ca puri senAnIrmatsyanRpAlasya balanidhiH zyAlaH / SaSTayuttarazatabandhuryeSTho'jani kIcako nAma // 47 // sa kadApi drupadasutAM dadarza sadane svasuH sudeSNAyAH / niyamitaveNI malayajalatikAmiva kalitakolAhim // 48 // rUpaM nirUpya nirupamamasyAH khaziraH prakampayAMcakre / durmadamadanaprasRmarazaravisarairurasi viddha iva // 49 // animiSadRktAM pazyansa paJcabANena paJcabhirbANaiH / ekaikeneva hato hRdi tasyA hRdgatairdayitaiH // 50 // 1. 'nidhAryatAM' ga. 2. 'mallaH' ga. 3. 'kadAcidrupa' ga. 4. 'kAlArhAm' ga. Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4virATaparva-1sargaH] bAlabhAratam / 221 tasyA navapravezAttasyorasi ratirasaH khluuddhaantH| ullasati sma vilocanayugalIvigalitajalacchalataH // 51 // sumukhI sulalitanayanA komalataracaraNapANiriha keyam / alimiva hRdayaM bhramayati mama jaMgamakalpavalliriva // 12 // iti pRSTvaiSa sudeSNAM mudito viditena tatsvarUpeNa / bhRzamadhikAdhikavikasitaraNaraNakAkulitahRdayo'bhUt // 13 // (yugmam) atha tena drupadasutA jagade jagadekanayanapIyUSam / parikalitazIlalIlA smarazikhikIlAbhitaptena // 14 // indumukhI kumudAkSI rambhorUH kamalacArukaracaraNA / amRtadravalAvaNyA hRdayagatA devi kiM dahasi // 55 // tvaM kaNThagA mude'mI dadati mRtiM tvaM ca paJcazaravibhavaH / ete tRNaM tadatule tulayAmi zubhe kimasumistvAm // 56 // api dayite hRdayasya dvAre bhavatI vidhAtumukto'smi / yadi hAntarA carantI zalyamiva vyathayasi dRDhaM mAm // 17 // yadi bhujayugalena dRDhaM sutano na tanoSi mama tanau bandham / utkaNThAbharapUrNaH sphuTito'smi tadUrdhva evAham // 18 // tadiha kuru taruNi karuNAM madasuSu madanAbhitApitaM bhaja mAm / ramaNI ramaNena vinA na vibhAsi vibhAvarIva candreNa // 59 // atha roSarUkSapadamiti vadati sma drupadanandinI vacanam / durnayamadhirohati dhIdhikte dazakandharasyeva // 60 // . gandharvAstridazairapyazamitagarvA bhavantamuddhAntam / mandaM matpatayo bata guptA neSyanti paJca paJcatvam // 61 // atha manmathavisRmarazaradUnamanaHsrastasunibiDavIDaH / sapadi sudeSNAyai sa nyavedayattadgataM bhAvam // 62 / / 1. 'sa locana' ga. Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 kAvyamAlA / madanAsahaM sahodaramavalokya tato'vadatsudeSNA tam / preyA mahotsava miSAnmadirArtha mandiramiyaM te // 63 // madhumadhuravacanaracanA vicitravAgbhistatheyamanuneyA / alino nalinIva yathA sumukhI vimukhI na te bhavati // 64 // ityeSa sahodarayA vihitAzvAso yayau nijAvAsam / pazuriva guruNA taruNIrUpaguNena prabaddho'pi // 65 // tena mano'timanojJAM ramaNImabhiyojitaM tato manasA | sAdhu kRtajJena kRtaM tasya purastanmayaM bhuvanam // 66 // ziziraiH padArthavisarairuro na tasyAsasAda ziziratvam / tasyorasA rayAtpunarAsazizirANyazizirANi // 67 // ziziropacArataralaM parivArajanaM jagAda sa tadAnIm / mRdumantharazithilohitavarNapadaM samadamadanArtaH // 68 // antaH paritApabhide tathyaM pathyaM hi na bahirupacAraH / amRtamadhuraM tadadharasaMmukharasanauSadhaM kuruta // 69 // kadalIdalapaTalamadazcAlayata kathaM yadasya pavanena / vardheta dAvapAvaka iva hRdi na tu dIpa iva virahaH // 70 // hRdi dhRtatatkucakalaze smarazararandhreSu caJcalaiH prANaiH / jvalitaviyogAnalajuSi malayajapaGko'titApAya // 71 // iti dInatadIyavacaH pracayavilInAvalepadRDhalepAH / jalataralakAtaradRzo'bhUvannavarodhasudRzo'pi // 72 // parivRDhadRDhavikalatayAkulitasvAntena parijanajanena / dUtI sapadi niyuktA gatvA nijagAda sairandhrIm // 73 // devi yadAdi vilocanagocaratAM tena gamitAsi / sa tadAdi hRcchayazikhImukhaviddhastyaktasaMjJo'bhUt // 74 // smarazarabhara parividdhe titautulAM sudati tasya hRdi yAte / bhavadAzAbaddhapathairna nirgamo'lAbhi bhRzamabhiH // 79 // 1. 'viddhAGgo visaMjJo' ga. Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4virATaparva-1sargaH] bAlabhAratam / 223 abalApi balavatI tvaM yasyA bhujapaJjarAmuzaraNarayaH / vigraharipusUrpakaripuvizikhabhayAtkIcako'pyabhavat // 76 // tava mukhamiti bata cumbati kamalaM cakrau kucAviti spRzati / kara iti kumudaM datte hRdi vikalaH sa kila vApISu // 77 // sairandhrIpadapadavI davIyasIM sapadi devi parimuJca / namatu padAmbujayostava tadaGganAvadanacandro'pi // 78 // parirambhadambhanibhRtaM rasaya premAmRtaM samaM tena / truTadamalahAravigalitamuktAmiSamuktabinducayam // 79 // kizalayakamalakulairapyagalitamurumurasi tasya paritApam / sparzaguNena harantI nirupamapANirna kiM bhavasi // 80 // anubandhaM racaya svayamayamarthaH siddhimeSyati mRgAti / sodaraparitApabhidAbhyuditasudeSNAvacobhirapi // 81 // smarazaranikaravyatikaraparitADanapIDitasya tasya bhRzam / yadi jIvitaM bhavatkucadurgamadurgAdhiroheNa // 82 // amRditamalayajarasamiva rAjatu taduro dRDhe'pi parirambhe / sumukhi svedalavAditavidalitanavahAracUrNena // 83 // smaratApabhedanauSadhapiNDavadAtmIyakucayugaM sumukhi / tadurasi badhAna dhanye pRSThadRDhagranthibhujapAzam // 84 // IdRktApabhayaM parirambhe'pi na subhru tasya kartavyam / sa prathamaM tvadavekSAsvedajalairyAsyati jaDatvam // 85 // gaNayiSyati na sudeSNAM na mahIpAlaM niSedhamapi na tava / abale balena sa balI grahISyati svayamidaM racaya // 86 // hAraM tadurasi rasike parirambhaniSedhakaM sakhi dveSAt / antaH kaThinaghanastanasaMrambheNa svayaM dalaya // 87 // kaNThopakaNThamadhunA prANAH sudati svayaM samAyAtAH / ayi bhavatI kaNThagatA prANasamA bhavatu tasya javAt // 88 // 1. zUrpakaH kAmaripU rAkSasaH. Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 kaavymaalaa| antargatayA taduraH pIDitameva tvayaiva pUrvamapi / adhunApi paunaruktyAbahirgatA hi pIDaya na doSaH // 89 // iti racitavAci tasyAmazyAmalacaritayA tayoktamidam / dUti bibhemi sa bhedyo gandharvaiH paJcabhiH patibhiH // 90 // ityaphalIkRtamasyA vAcAM paTalaM tadekavacanena / malinatamamamalarucinA gRhamaNinA timirajAlamiva // 91 // iti gatayA dUtikayA tasyA vacane yathAtathe kathite / nalinatalinasthito'pyayamatIva semavApa kIcakastApam // 92 // eTehi vallabhe laghu vinaya kapolAddhanAJjanaM bASpam / iti sa jagau mRgalAJchanamAgacchanmAlinIsukhabhrAntyA // 93 // daivavazena svapne sairandhrImekavelamAsAdya / sa punarmIlitanayanaH suSvApa prApa na punastAm // 94 // dhAtastAta tavAsanasarojasaMkocaheturayaminduH / kuru rAhorvapurakhilaM gilito na yathA punarudeti // 9 // zaMkara kiM karavANi tvameva devaH sadA mayA mahitaH / vahasi kimu zirasi candraM na dahasi punarapyamuM kAmam // 96 // iti viklvcnrcnaapricyvidhuriikRtaakhilvjnH| gamayAmAsa tamisrAM kaSTamasau kalpazatakalpAm // 97 // (vizeSakam) madyakRte sacchalayA tadvatsalayA sudeSNayA bltH| - sairandhrI durnayabhayavihitaniSedhApyatha prahitA // 98 / / taraNiM vidhAya zaraNaM kIcakasadanAya tadanu sAyAhne / kRSNA cacAla tasyAM rakSAyai rAkSasaM vyadAdarkaH // 99 // tasyA vilokya vadanaM sadanaM bhAsAM sa candrabimbamiva / uddhAnto jaladhiriva dviguNocchaladacchaharSomiH // 10 // 1. 'viratAyAM' kha-ga. 2. 'tamasApa' kha. 3. 'muhurmI' kha-ga. 4. 'sadomayA sa. hitaH' kha. Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4virATaparva-2sargaH] bAlabhAratam / 225 romAJcadviguNatarau tarasA bAhU tadA tadIyau tau / adalayatAM keyUre kila dayitAzleSavighnabhayAt // 101 // tAmavadanmadanAtaH sa satI kSitivalayamilitanayanayugAm / sumukhi samehi samehi tyaja lajjAM racaya parirambham // 102 // ayamahamiyaM ca saMpatparijanajanateyametadapi sadanam / . urarIkuru sakalamadakalamadazIlI bhavAmi yathA // 103 // iti nigadantamanantaramavalokya tamutsukaM prasaGgAya / maNibhUSaNakapizatamaM zIlalatAdavamasau mene // 104 // duritadviradonmUlitamiva kIcakamaMzukAtikarSaNa / taM bhuvi paripAtya yayau rAjaniketAjiraM kRSNA // 105 // abhisRtya kAmakopadviguNitatApaH kacairathAkRSya / drupadAtmanAM padAsau zriyamiva mUl jaghAna svAm // 106 // drupadasutAdehAdatha rakSArakSastadAzu nirgatya / duritamiva tasya mUtai gataceSTamapAtayadbhuvi tam // 107 // iti nRpatisabhAyAM bhImaseno'tha tiSTha. paribhavamavalokya svapriyAyAH pravIraH / zamitasamayarodho bodhayankrodhavahni laghu sukRtasutenArodhi saMjJAjJayAsau // 108 // iti zrIjanadattasUriziSyapaNDitazrImadamaracandraviracite zrIbAlabhAratanAmni mahAkAvye vIrAGke virATaparvaNi pANDavaguptirnAma prathamaH sargaH / dvitIyaH srgH| sa parAzaranandano mude ripunArInayanAJjanA zanaiH / asibhitatIvratAjitairiva yaH kAntimiSAnniSevyate // 1 // atha pANDavajIvitezvarI drutamutthAya kRtAturasvarA / rajasA vRtavigrahA yayau jagatIpAlasabhAM sa vallabhAm // 2 // 1. 'taraM' kha-ga. Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 kAvyamAlA | // vikaTAkSikaTAkSitAnaliH karuNaM krodhagirAtra sA jagau / nayamadya vilokayAmi te prahatAM pazyasi matsyarAja mAm // yuvayoH kalaho raho'bhavadvada kiMkAraNa eSa mAlini / iti jalpati matsyabhUpatau punarapyAdita pArSatI giram // 4 // surarUpiSu vallabheSu me jagatAmaprakaTeSu paJcasu / na mahAnyadi jAyate zamI balavAnkaH kurute tadIdRzam // 5 // yudhi bhIma jayantamutkaTaM dayita tvAM kathayanti bAndhavAH / avagaNya gurorgiraM rayAdahitaM saMhara madviDambanam // 6 // iti tAmati kopasaMbhramasphuTaguptAkSarabhASiNIM kSaNAt / nijagAda yudhiSThiro girA vikasatkRtrimaroSarUkSayA // 7 // yadi te viditaH prabhAvabhAgyudhi bhImaH patirasti kazcana / paripUrayitA sa te spRhAM vraja vighnIbhava mA durodare // 8 // iti dhArmigirA cirAdagAddadhatI manyubharaM kuraGgadRk / abhi bhUpativallabhAmathAkathayatkIcakaduSTaceSTitam // 9 // parapuruSapANidUSite samabhikSAlpajalena vAsasI / janitasnapanA ca sAgamannizi kirmIraharaM mahAnase // 10 // sa mahAnasavedikAtale na ca nidrAparipUritekSaNaH / hRdaye luThanaM dadhAnayA parirabdho hRdayezvarastayA // 11 // tadanidravilocanaH priyAmavalokya svayamAgatAM cirAt / bhujayugmanipIDanacyutAntaraduHkhavyasanAM cakAra saH // 12 // atha duHkhajabASpagadgadIkRtakaNThasphuradasphuTAkSaram / drupadakSitipAlanandinI prativakti sma jaTAsuradviSam // 13 // yadupekSitavAnpurA bhavAnapi duHzAsanamugrazAsanaH / iti pazyata gandhakArikApadasaMkIrNakiNau karau mama // 14 // adhunApi cakarSa kIcakaH kacapAzaM nijaghAna ca kramaiH / drutamaprati kurvato'grataH kimuro'pi sphuTitaM na te pate // 15 // Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4virATaparva-2sargaH] bAlabhAratam / 227 iti vallabhayA sa bhASitaH smRtabandhuvrajaduHkhakaSTitaH / nijagAda tadA viniHzvasanbhunayoraliyugaM muhuH kSipan // 16 // hRdayezvari dharmajanmanaH zamamantreNa dRDhaM niyntritaaH| upalatridazA ivAstriNo abhibhUtau kimu kurmahe vayam // 17 // saha tena vilAsasaMvidaM kuru mithyA nizi nRtyamaNDape / kamalAkSi yathA sipAmi taM yamavakre paripiNDitaM balAt // 18 // iti bhImavacaHsudhAcayacyutaduHkhaughaviSA makhAGgabhUH / drutamATa virATavallabhAbhavanaM guptagatAgatirmudA // 19 // aparedhurupAgataM gRhaM rahasi snehapareva kIcakam / vacanairmadhu vAdasAdarairnijagAda drupadasya nandini // 20 // sajane subhaga tvayA kathaM pRthivImanmatha bhASitA tathA / vijane nizi nRtyamaNDape samupetavyamaho madicchayA // 21 // iti tadvacanairmudaM vahannidamUce narapAlazAlakaH / / khapadAgatasusthajIvitasphuTakaNThaskhaladakSarodayam // 22 // sukRtaiH samavadhi mAmakairvinipete drutamadya pAtakaiH / tRNitatrijagatprabhutvayA smitayA mAM tu yadIkSyase dRzA // 23 // madirAkSi mdnggsNgmbhrmvibhraajitshubhrkaantinoH| tava locanayoH payoruhAM tatimuttAraNakaM karomi kim // 24 // nayanapratimA saroruhaM vadanasya pratihastakaH zazI / calacArucakoralocane vadanaM te vada varNayAmi kim // 25 // ayamadya sudhAsahodaraH sumukhi tvanmukhacandramA vadan / abhavadviSasodaro'pi yaH kimapi zastanavAsare hahA // 26 // saphalaM mama janma jIvitaM vibhutArUpamaihomado'pyabhUt / amRtaplutivanmayi tvayA vacanaM locanamapyaroci yat // 27 // hRdayaM vicakAsa nezivAnparitApaH prasasAra saMmadaH / parirambhagirApi te tataH parirambhe kimaho bhaviSyati // 28 // 1. 'mado mado' ga. Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 kaavymaalaa| sphuritaiva kRtArthatA mitho manasormelanakhelanena nau / sa bhaviSyati kIdRzaH kSaNaH khalu sA yatra zarIrayorapi // 29 // iti sa pralapandhanaM tayA prahito locanalolanazriyA / dRDhatadguNabaddhamAnasaH zanakairdhAma jagAma kIcakaH // 30 // prahare prathame'pi mUDhadhILayamahaH sa muhuH sma pRcchati / vacanairgRhakelidIrghikAzrayakokadvayazokakAribhiH // 31 // nizi tasya mRtiM vicintayankRpayA nUnamaho divAkaraH / akaroddivasaM guruM hRdA vikRpaM taM sa tu manyate sma hA // 32 // kSaNadAvasareNa mRtyunA khalu tasya prasabhaM nabhontarAt / hUdinIhRdayAdhipAntare patirahAM paripAtitastataH // 33 // na vidheyamataH paraM mayetyatulaM bhUSaNameva tanvataH / sa hatasya mudA ma vardhate rajanI candramarIcinirmalA // 34 // dayitAvacane raNakriyAgaMtabhImasthiti bhImakoTaram / / nizi yAmayugakSaNe yayAvatha saMketaniketanaM prati // 35 // pathi duHzakunA na tena te gaNitA nUnamasaMkhyatAM gatAH / zrutamAptabhujaMgasaMpadA madanAndhena vacaH satAM na ca // 36 // parivArajanaM visrjyndrutmutsukypriskhltpdH| praviveza sa raGgamaNDapaM va mRgAkSi tvamasIti bhAvukaH // 37 // ayamandha ivAgrapANinA tamabhispRzya ca kAntakaM jagau / na mayA kamalAkSi maNDanaM vidadhe tAdRzamutsukAtmanA // 38 // madavAptimano layAtpriye paruSaM sparzaguNaM gatAsi kim / raNadAruNavairidAraNakSaNakaSTaiH kaThinaM hi madvapuH // 39 // dayitAbhibhavena saurabhairdayitAbhogakRte dhRtairapi / pradhanaprathayA ca pAvanetriguNaM kopazikhI tadAjvalat // 40 // dadRze tava rUpamadbhutaM vibhutAbodhi mRdhaM prakAzaya / iti mandamathAlapanmaruttanubhUya'sya tadaMsayorbhujam // 41 // 1. 'gama' ga. Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 229 4virATaparva-2sargaH] bAlabhAratam / padapAtavikampitakSitiH karaghAtadhvanadambarastataH / cakitaH kSaNadAcaraH paraH samarastatra tayorajAyataH // 42 // atha bhImabhujAmahArgalaprabalApAtacayena kIcakaH / rudhiraM vamati ma hRdgataM kratuputrInibiDAnurAgavat // 43 // akhilairapi kIcakAGgakaiH samare bhImakareritairdutam / hRdi yAtamaho bahiH priyAmanavAptAM samavAptumutsukaiH // 44 // surabhIruvilAsavismRtadrupadApatyarase'tha kIcake / dayitAmabhimASya mArutirmudito'zeta mahAnasaM gataH // 45 // tadanu prahataM praharSitaRtujAdiSTamavekSya kIcakam / ajaniSTa jano'khilaH khalUditavitrAsaviSAdavismayaH // 46 // atha tatra samaM sudeSNayA sudRzastasya sahodarAzca te / kRtahAkRtiduHsahakhanAH sahasA nRtyaniketane yayuH // 47 // pratizabdamiSeNa dehinAM nibiDAkrandabhRtAM pade pade / api kuTTimakeliparvatatridazAvAsabharairarudyata // 48 // vijayinbalinaH suzarmaNaH smaravIraprativIravigraham / animeSakarAlalocanAH suranAryaH skhaditAH kimadya te // 49 // hariNA svayamarthito yadi priya jetuM divi dAnavAnbhavAn / avacaHparibhASaNo yayAvaparIrambhabharo'pi naH katham // 50 // vilasantamanaGgamaGginaM sudRzastvAmiha menire bhuvi / adhunA tapasojitaM priyaM dhuvadhUstAdRzameva manyatAm // 11 // kRtametadaho yuvAsinAM manasA siddhimupaiti vAJchitam / surabhIrubhiranyathA kathaM tvamakasmAtparirabhyase priya // 12 // animeSavilocanAsu cettava rAgaH surakAminISu ca / drutamehi mahAzaya svayaM na nimeSo nayaneSu naH zucA // 53 / / iti tasya nitambinIjanaprabalAkranditagADhaduHkhataH / sphuTati ma kila dvidhA nabhaH kakubho bhaGgamivAyayustadA // 14 // (kulakam) Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| upari sphuritasya duHkhinaH svajanasya svymshruvaaribhiH| tamapanapayadbhireva taiH kSatajaM kSAlitamatra maNDape // 55 // dadhire'dhikapaJca kIcakAH zatamasyAgnihutau tato matim / purato'GguliguptanAsikAM dadRzustambhayujaM ca mAlinIm // 16 // abhighAtya nijaiH priyairamuM muditA draSTumiheyamAyayau / iti roSarasena kIcakA dahane dagdhumimAM samAkRSan // 57 // samanApi tato'gratazcitAM ruditodgarjanazokasAgaraiH / nigadantyapi guptanAmabhiH khapatInsA rudatIva kIcakaiH // 18 // drutalacitavapramaNDalaH krshstriikRtmaargpaadpH| padadhUtarajomaye tamasyatha bhImastadilAtalaM yayau // 19 // tamavekSya kRtAntabhISaNaM gurugandharvabhiyAtha kIcakAH / mumucuH saha jIvitAzayA drutameva drupadasya nandinI // 6 // praNihatya haThena kIcakAnsadazavyAmamitena zAkhinA / tanayaH pavanasya vallabhAmatha saMbhASya yathAgataM gataH // 61 // vijJAya gandharvahatAnnapastAnnovAca kiMcicca tataH svayaM tAm / sudeSNayA bhUpagirA tu gehAnnirvAsyamAneyamidaM jagAda // 62 // kSmAnAthaH kSamatAM trayodazadinIM devi pravIrAstadA _ bhartAraH svapadAnyavApya muditA neSyanti mAmutsukAH / tairyuktazca javAdavApsyati jayaM rAjA virATo'pyayaM taddhIraiva bhaveti tadvacasi sA tUSNIM sudeSNA sthitA // 63 // iti zrIjinadattasUriziSyapaNDitazrImadamaracandraviracite zrIbAlabhAratanAmni mahAkAvye vIrAGke virATaparvaNi kIcakavadho nAma dvitIyaH srgH| tRtIyaH sargaH / susvAduzItavizadaH sudhAraso yadvakrapadmagatisArasaurabhaH / karNapriyo'pyajani bhAratIbhavanakRSNaM tamAnamata yoginaM janAH // 1 // dRSTA na te kvacana pANDavA iti khyAte caraiH kurunarezvarastadA / lapsye kva tAniti sa cintayAkulaH papraccha saMsadi nadIsutAdikAn // 2 // Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 virATaparva - 3 sargaH ] bAlabhAratam / bhISmo'myadhatta sulabhaH zubhaikabhUrbhUkhaNDabhUSaNamaNiryudhiSThiraH / ebhizcarairaimitibhiH sa vIkSitaH sarvatra parvatadhunIvanAdiSu // 3 // yatrAtizuddha vidhivipramaNDalI ghuSTatrayIpramuditastrayI tanuH / kAle jalaM ca tuhinaM ca zaktimAndharme ca muJcati nRNAmaduHkhadam // 4 // dugdhaiH saharSasurabhIstanacyutairAmUlamadbhutarasAsu bhUmiSu / vApISu yatra jalamudbhavatyaho pAtAlaniryadamRtaughasaMnibham // 5 // satkarmakAntavapuSAdbhutAdbhutazrIlakSaNena sutavatsalAtmanA / dharmeNa satyazucinAMhiNAnvito dezo'sti tatra khalu dharmanandanaH || 6 || Uce suzarmanRpatistrigartabhUnAthastadA kurupatiM kRtAJjaliH / khyAtaM carairmama samastarbhUmibhAgdezeSu matsyaviSayo'tha varNyate // 7 // tannizcitaM carati guptacaryayA tatraiva dharmatanujaH sahAnujaH / dRzyazca kaizcana kadApyupakramaiH syAnnaiSa vo harirayoginAmiva // 8 // tanmatsyarAjanagarAddharAmahe vRndaM gavAM tadiha cedvipaH sthitAH / toparAbhavaruSA gamiSyati pratyakSatAmasamaye'pi phAlgunaH // 9 // tatrApi te yadi bhavanti na dhruvaM vIraprakANDa tadapANDavaM jagat / tattAdRgadbhutavibhUtibhUSaNaM matsyAdibhUrnanu vigRhya gRhyate // 10 // yo nAma dhAmacayadhAma kIcakastasyAjani kSitipatezcamUpatiH / daivAjjagAma jagatAM sa durjayo gandharvako pahutabhukpataGgatAm // 11 // tanmatsyabhUmivibhurastakIca ko'smAkaM sa zalyarahiteva zarkarA / AtmapratApaparitApitAtmanA taM vIra kIrtipayasA samaM piba // 12 // gotradviSaM sabalabandhumekato dUreNa goharaNato harAmi tam | tatpattanaM vibhavamattamanyataH svAmingRhANa vihitodyamaH svayam // 13 // AdAya saMvidamimAM suzarmaNaH protsAhitastapananandanAdibhiH / rAjA rajaH kaluSakIrtisindhunA sainyena gauhRtimatistato'calat // 14 // digbhyo yazaH svamiva dehataH svataH puNyapratAnamiva pAvanaM tataH / bhartA trigartaviSayasya yAmyadiGmuktAvirATanagarAjjahAra gAH // 19 // 1. 'dharma' kha - ga. 2 'bhUti' kha. 231 Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 kAvyamAlA / pUrNe'tha dharmatanayasya vatsare supte tadA kalakalAkulAnanaH / gopAlajAlapatiretya saMsadi zvAsomiMjarjaritagIrjagau nRpam // 16 // yaH kIcakena kariNeva palvalazcakre purA sphuradakIrtikardamaH / deva trigarta nRpatiH sa eva te jahe purasya surabhIrabhIlukaH // 17 // krodhoddhuraH sa dharaNIdhavo dhanurdhvAnauvaruddhamarudadhvakandaraH / pracchannapANDusutasaMyutastataH saMnaddhadurdharacamUcayo'calat // 18 // taiH sUryazaGkhamadirAzvanAmabhiH putrairyutaH sa nRpatirdviSAM balam / prApenduzukrabudhabaddhasaMnidhirdhvAntaM prage pratipadaMzumAniva // 19 // bhoktuM rasena caturaGgatAM gataM sainyaM samAnasamayaM suzarmaNaH / tatkRSTakArmukacatuSTayacchalAjjajJe yamastatacaturbhitAnanaH // 20 // vIrotkare'vanivilAsazAlini svargAGganAsamudaye viyajjuSi / antaHpaTAbhamiSumaNDapaM vyadhuste pANipIDanamahotsave tayoH // 21 // spardhAnubandhisurasindhumatsarAnnetuM sahasramukhatAM nijaM yazaH / yuddhakriyAniravadhInkudhAvadhIdvIrAnsahasramatha matsyapArthivaH // 22 // tAdRksahasramitavIramardanaprodbhUtaduHsahamahaH sahasrakam / matsyAvanIzamavalokya lajjayA jhamphAM sahasrarucirAmbudhau vyadhAt 23 uddaNDakANDakRtavIramaNDalAvartastrigarta nRpatistataH krudhA / bhrUbhaGgabhISaNamukhaH karAladRgdrAmatsyabhUmi vibhumabhyadhAvata // 24 // kuntaM rayeNa karamuktamAhave dUrAtpravizya hRdayena vidviSAm / pRSTeSu niHsRtamaho muhuH kare vegAddhayasya jagRhusturaGgiNaH // 25 // dUre puraH sthitamapi dviSaM prati kruddhA vimucya vizikhaM mahArathAH / pazcAdvimuktamamumazvavegato'pazyanmRtaM valitakandharA yadi // 26 // nirbhatsiteva bhaTaraktasindhubhiH saMdhyA jagAma vilayaM svayaM tadA / apyandhakAranikarAnnikAravAnkSINaH kSaNena raNareNuDambaraH // 27 // vIrAsipAtadhutakumbhimaNDalI kumbhotthamauktikagaNAnukAribhiH / chinnocchaladbhaTazirorditAmbarasvedodabindubhirivoDubhirbabhau // 28 // Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 233 virATaparva-3sargaH] bAlabhAratam / bhrazyatkRpANatatayo'sidhenubhistadbhedataH prabalamuSTilIlayA / tasyAmazaktijuSi dantivadradaistenustato'tibalinaH kaliM bhaTAH // 29 // evaM balena balinaH suzarmaNastrAsaM javena gamite bale sthitaH / eko virATajagatIpatiH prage nistArakAtatirivauSadhIpatiH // 30 // svaskhAGgabhUSaNamaNiprabhAbharadhvastAndhakAravizadaM madAttadA / uttAlakAlacaraNaM raNotsavaM matsyatrigartanRpatI vitenatuH // 31 // varSatyamarSajuSi bANadhoraNIH kruddhe trigartanarabhartari kSaNam / vRSTyAkulo gaja ivAtha saMkucankaSTAM dazAmadhita matsyabhUpatiH // 32 // varSa yadokasi yadannabhojino yUyaM sthitAH sa kimupekSyate yudhi / ityAtmavaMzatilakAnkurUdvahAnvaktuM kRtodyama ivendurudyayau / / 33 // vIrendramastakamaNeH suzarmaNo mUrteva kIrtirudiyAya candramAH / premNeva paryarabhatainamaGkanavyAjAdakIrtirapi matsyabhUpateH // 34 // bANotkarairvirathitastiraskRtaH khaDgAdizastrasamarairapi kSaNAt / mallo'pi mallakalayA dhutaH zvasanbaddho'tha matsyanRpatiH sushrmnnaa||35|| kSiptA rathe tamatha yAti vairiNi vyAcaSTa mArutasutaM tapaHsutaH / asmAsu satsu yadayaM dviSA jitastaddyaurivendumahasA hstyho||36|| evaM nigadya zarapadyayA divaM vIrAnsahasramanayadyudhiSThiraH / bhImaH zatAni yudhi sapta tatkSaNaM mAdrIsutau dazazatIM sushrmnnH||37|| kruddhasya yoddhamabhidhAvatastato nirmathya rathyarathasArathInpadA / mauliM trigartanRpateraloDayadbhImo mahebha iva mUrchitAtmanaH // 38 // matsyAdhinAthamabhimocya mArutiH kAruNyapuNyasukRtAtmajoktibhiH / vIro'mucattamapi vairiNaM hasandAsastavAhamiti dInavAdinam // 39 // gRhNIta rAjyamapi me bhavabalAtkIrtI ca saMpadi ca saMcarAmyaham / asmAkametaditi matsyabhUpateH kaGkAdibhiH saha mudoktyo'bhvn||40|| evaM vimocya surabhImilaccamUharSasmitoccamiSamUrtakIrtibhAk / dUtainidizya nagare jayotsavaM tatraiva rAtrimavasadvirATarAT // 41 // iti dakSiNagograhaNasuzarmaparAjayaH / 30 Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 kAvyamAlA / etya pra'tha puri gokulAdhipaH zuddhAntadhAmani kumAramuttaram / vyAcaSTa puSTabhayakopasaMcayavyAkampasaMpadaparisphuTaM vacaH // 42 // ekArNavaM kSititalaM balotkaraiH kurvankuberaharito jahAra gAH / zItadyutau dviguNayansuyodhanaH svAminkalaGkamalamAtmapUrvaje // 43 // yuddhe'nyatazcarati tatra bhUmibhRtsihe'stabhIribha iveha so'sphurat / jAnAtyasau khalu kumArasiMha na tvAmatra gotratilakAyitazriyam // 44 // cakSurbhujAparighayormuhuH kSipandantAMzubhirvizadayanmuhuH sabhAm / mAtuH puraH praNayinIjanasya ca proce'tha matsyanRpasUnuruttaraH // 45 // tAvatkudhe yudhi jAtu dviSo yAvanna me pratilasanti sAyakAH / syAdadya yadyanuguNastu sArathistattAnkaromyuditapArthazaGkitAn // 46 // itthaM dharAghavabhuvA dhanaMjayaspardheddharaM nigadite vadhUpuraH / manyUdbhavA bahulamanyuragrahI dantavihasya vacanaM manakhinI // 47 // khyAtaH kSitIndrabhava yastava svasurnRtye gurutvamavahadbRhannaDA / pUrva puraMdarabhavasya khANDavaploSe sa sArathipadaM prapedivAn // 48 // yastasya gANDivavikhaNDitadviSo yantAjaniSTa sa na te kimu kSamaH / sArathyamarthayatarAM tamuttarAM saMpreSya naiSa yadi mAM na mAnayet // 49 // zrutveti tadvacanamuttaro'nujAM preSyAninAya rayato bRhannaDAm / tenAtiyatnamayamarthito jayaH sArathyabhAramurarIcakAra tam // 50 // antaHpure'tha paritaH kumArikA mithyAnabhijJa iva hAsayanmuhuH / paryAdadhAra vividhairviceSTitaiH sauvarNavarma zatamanyunandanaH // 11 // ityuttarAbhyadhita sasmitAdharA taM sajjitadhvajapaTe rathe sthitam / saMkhye'zukAnyasuhRdAM bRhannaDe hAryANi matkRtakaputrikAkRte // 12 // itthaM taduktimabhigamya pANDubhUrArUDhavatyatha rathaM tamuttare / tArAMstathaiSa turagAnatatvaratkSmAmaspRzanta iva te yayuryathA // 13 // 1. 'jAgrati ' ka. Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 virATaparva-3sargaH] bAlabhAratam / 235 pRSThAnuyAyijavanAnilatvarAsaMpreritairapi nijaashvpaadnaiH| aprApta eva rajasAM bharairatha sUrya yayau ripusamIpamuttaraH // 14 // agre zamItarusamIpagaH purIprAntasmazAnabhuvi matsyabhUpabhUH / vidveSiNAM bhuvanabhISaNAravaM vyAlokate sma vipulaM balArNavam // 55 // vizvAntarAlacarakAlazarvarI saMdhyAyamAnakarikumbhavarNakam / raGgatturaGgakhurapAtaghAtanakSoNIrajaHsthapuTadikpuTasthitim // 16 // caJcadrathoccayacaladhvajAJcalaprajvAlitaprabalapauruSAnalam / vyAptapramattayamakiGkarAvalItuNDAbhakuNDalitacApamaNDalam // 17 // dRptaM nadIjakRpakumbhabhUkRpIsaMbhUtasUtasutakauravezvaraiH / sainyaM nibhAlya purato bhayAturaH proce zacIvaratanUjamuttaraH // 18 // (tribhirvizeSakam) etAM nirUpya pRtanAM dinezarugdIptAsi daNDanibiDAM bRhannaDe / Akampate'dya hRdayaM bhayAzrayaM vyAvartayAntakapurIpathAdratham // 59 // zrutveti tasya vacanaM dhanaMjayo vyAcaSTa taM bhramitabhIrulocanam / saGgrAmakAtaratayA trapAmahe kSoNImahezasuta zUrasaMsadi // 6 // kIrtiyugAntazatasAkSiNI nRNAM kAyastu mattakarikarNacaJcalaH / dhairya bhajasva yudhi bhaGgasaMgamAnmA mA kulaM kuru kalaGkasaMkulam // 61 // AtmAyudhairyudhi vizodhito na cettannAmRtadyutikalopadaMzakaH / vAdyeta nandanavanAntakeliSu premNArpito'maravadhUjanAdharaH / / 62 // mAtuH svasuzca dayitAtatezca tAM saMdhAM vidhAya puratastathAvidhAm / dhigdhikpalAyanaparAyaNo'dhunA hI nahInamanasAM jijIviSA // 63 // zrutvetyabhASata sutaH kssitiishiturvitrsthstgdhnurvihstdhiiH| pazyanpuraH kurupatervarUthinIM dRpyadrathIndravarabhairavAravAm // 64 // yA kIrtirullasati dehanAzatastAM vesarIsutajanuHsahodarIm / rambhAphalodbhavasavarNinIM janaH kAM mUlanAzanakarI parIpsati // 15 // 1. 'kaloka' kha; 'kapola' ga. 2. 'hInA na hIna' ka. Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 kaavymaalaa| kIrtyA tu kiM ca paralokagAmino yA na sphuTA zrutipuTAmRtI bhavet / kiM kaNThapIThaluThitAgatAtmanaH puMsaH sukhaM sRjati hAravallarI // 66 // ke nAma vAmanayanAjanAgrato na sphorayanti nijabAhubAhulam / zakyaM na niSkRpakRpANapATanaprANaprahArakaraNaM raNaM punaH // 67 // droNApageyakRpakarNakauravAH sarve sphuranti zaradanturAmbarAH / ekaikameSu samare saheta kaH syAdyatpuro'zanidharo'pyadhIradhIH // 68 // uktveti zuSyadadharAnano rathAdutplutya tUrNapadapAtamatrasat / pRSThe zarAhatimasau zlathIbhavaddhammillapuSpatatipAtato'vidat // 69 // taM pANDubhUranusasAra vegato vyAdhUtaveNilatikAruNAMzukaH / taM citrarUpamavicAragocaraM vIkSyAravairahasiSuH kurUdvahAH // 70 // strIveSaguptatanureSa phAlguno nUnaM gajendragamano mahAbhujaH / roSaM vimokSati ruSA zarotkararityUcire gurukRpApagAGgajAH // 71 // pazcAdgatena rayataH kirITinA kezaibhRtaH kRpaNamuttaro vadan / mAM muJca muJca radino rathAnhayAnhemAni ratnanicayaM tavArpaye // 72 // AkrozitAni zatamanyusUnunA zrutvAsya sasmitamitIritaM vacaH / mA bhItimAzraya hayAstvayA niyamyantAM tanomi ripudAraNaM raNam // 73 asmiJzamItaruzikhAntaruttara nyastAsti pANDusutazastramaNDalI / asyAH zubhaM mama bhujArgalopamaM gANDIvamindratanayAstramarpaya // 74 // zaGkAM vilambini zave'tra mA kRthA mAyA hi gUDhamiyamAhitA mayA / mUrdhAbhiSiktatanujaM na yojaye tvAM karmaNi dhruvmmngglkrme-|| 79 // ityarjunoktimavadhArya matsyabhUrArohati ma tamasau zamIdrumam / tatrAsisAyakadhanUMSi citrabhASi nyabhAlayadabAlavismayaH // 76 // saMkhyAkSayeSudhiyutaM tato'grahIgANDIvamarjunagiropalakSya saH / tatrAvatIrya tarutaH kva te gatA paJceti pRSTavati phAlguno jagau // 77 // kaGkadvijaH sukRtajo marudbhavaH sUdo yamau turagagopatI tvaham / bIbhatsurasmi niravAhi vatsaro guptasthitiH paNakRto bhavadgahe // 78 // 1. 'gAMjIva' ka-kha. 2. 'citrabhASi' ka-kha-ga. 3. 'zaMkhAkSaye yudhi'kha. Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 virATaparva - 3 sargaH ] bAlabhAratam / 237 bIbhatsu phAlguna kirITijiSNavaH kRSNArjunau vijayasavyasAcinau / vizve dhanaMjayavalakSavAhanAvityAhvayAndaza dizantyaho mama // 79 // dhairya bhajasva vinayasva vAjinaH pazyArditAM kurucamUM zarairmama / ityuktibhAji vijaye rathAzraye hRSTo hayAnnRpatibhUrathairayat // 80 // sAkaM tato'nugatabhUtapaGkibhiH ketau niketamakarotkapIzvaraH / yasyAMzubhirjayayazaHzriyo viyadvaiDUryapuNDramaruNArkaratnayuk // 81 // dikkumbhino nibhRtakarNatAlatAM zailAnpratidhvanita kuJjapuJjatAm / cakSuHzrutInvidhuritAkSatAM nayanzaGkaM tato dyupatibhUrapUrayat // 82 // AzvAsya zaGkhaninadena mUrchitaM matsyakSitIndratanayaM kirITinA / divyAstradaivatatatiM jitAtmanA dhyAtvAdhiropitamanuddhRtaM dhanuH // 83 // vizve kuTumbayati kampamutkaTairjyATaMkRtivyatikaraiH kirITinA / udyattadAtvakunimittakoTibhirbhIto'bhyabhASata guruH kurUdvaham // 84 // yatkauravapravara viSTapAntare dRSTrAdya mAdyati nimittamaNDalI / talakSayAmi bhaTalakSamAMsabhugrakSogaNabhramaNabhISaNaM raNam // 89 // duryodhanapradhanakelikautukI pArthaH sa eSa kapiketurIkSyate / kopAnale bahulatilayA kakSIkariSyati kurUttamAnasau // 86 // ete kirAtaraNakarmasAkSiNaH kSIvannivAtakavacAntakAriNaH / dRpyaddhiraNyapuradaityadAraNAH preGkhanti no kSitipa pArthamArgaNAH // 87 // etAM guruktimupakarNya kauravo'bhASiSTa bhISmamiti bhUrimanyubhUH / matsyAdhipena saha vigraho'dya naH kasmAtprahartumayameti phAlgunaH // 88 // vismRtya saMzravamupaiti cettataH kA naH kSatiH sphuratu kAnane punaH / kiM tUdyate gururayaM svayaM raNArambhe pragalbhayati yo ripustutim // 89 // itthaM prajalpati nRpe nadIjaniH zRNvaJjagau narazarAsanakhanam / kAlo yathA niyamitaH sahAdhikairmAsairnareza niratAri pANDavaiH // 90 // pArthaH sa eSa samitau samudyataH prodbhUtaketukapibhISaNo ravaH / manyasva saMdhimadhunAmunApyaho bhUyAnmahotsavamayaM jagatrayam // 91 // 1. 'dAruNAH' ka. 2. 'te' ga. Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 kaavymaalaa| naivaM bhavediti giraM tamabravIdevaM viruddhamavabudhya sindhubhUH / yattA bhavantu subhaTA ghaTAmahe yenAmunA samiti savyasAcinA // 92 // kiM tu vrajantu nagarAya govrajAH kssonniishsainycturnggrkssitaaH| pUrva hi vigrahanimittavastunaH zaMsanti rakSaNavidhi vicakSaNAH // 93 // anyena gacchatu vRtazcamUcaturbhAgena nAganagaraM nreshvrH| yenaiSa eva vijayo raNakSaNe yatsvAmirakSaNavidhiryathA tathA // 94 // droNAdibhistu subhaTairyuto'rjunaM kSmAbhRdbhunIrayamivaiSa dhAraye / ityuktavatyatha pitAmahe tathA cakre bhayAturatayA nRpo rayAt // 95 // vegAhrajantamatha taM pRthaGgaraH prekSyottaraM prahasitottaraM jagau / saMgRhya yAti surabhIH sabhIrasau yAte'tra me'tra samareNa kiM phalam // 16 // enaM prati tvarayatUturaMgamAndUraM kuraGga iva mApalApatAm / zrutvetyatha tvaritamuttaro ripuM pakSAnvitairiva hayairupAdravat // 97 // prApto'tha satvarakhuraisturaMgamaivegena saMgatimupAgate rathe / te tatra santamidamabravIdatho duryodhanaM haThadhano dhanaMjayaH // 98 // bhostiSTha tiSTha nibhRtaM bhavAdRzaiH kulyaiH kalaGkavidhuraH kRto vidhuH / pUrva jahAra surabhIrbhavAnhahA ruddho mayAdhama palAyate'dhunA // 99 // cApaM gRhANa vigRhANa vigrahinsAkaM mayA samaya eSa durlabhaH / eko'smi saMgaraniyukta saMgaro yUyaM punaH zatamito dhanurdharAH // 10 // nirbhartsakairiti girAM bharai rayAdutsAhakairapi tadA kurUdvahaH / yuddhAya naiva valate sma tatkrudhA pArtho rathasya rayato gato'grataH / / 101 // vAme vimucya pRtanAmabhidrutaM duryodhanAya vinibhAlya phAlgunam / bhISmAdibhiH sapadi paryavAritaiAvartitatvaritavAhanairnRpaH // 102 // ekatra tatra militAM patAkinI dRSTvA prahRSTahRdayo dhanaMjayaH / AkampitaJjabhitadevadAnavaM dvAgdevadattamatha paryapUrayat // 103 // dhvAnairdhvaje kapivarasya tatparIvAraprabhUtatarabhUtabUtkRtaiH / tairdevadattaninadaizca visphuTabrahmANDamaNDalamazaGki viSTapaiH // 104 // 1. 'nUnaM' ka. 2. 'bho tiSTha' ka-ga. Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 239 4virATaparva-3sargaH] bAlabhAratam / AsphAlayaMstadanu dhanvaziJjinI TaMkArabhAramatanottathArjunaH / gAvo yathA sapadi pucchadaNDikAmudyamya mtsypurmaayurutsukaaH||10|| vyAvRttimIyuSi gavAM gaNe dviSAM sainyeSu teSu vizikhotkaraM kSipan / tattatpriyAparibhavAdiduHkha varSannamarSamiva zakrabhUrbabhau // 106 / / ekena mArgaNagaNaH kirITinAM yAvAnamoci pihitArkamaNDalaH / tAvAnna bhUribhirapi dviSAM balairbhinnAriNA bhRshmbhinnshtrubhiH||107|| lakSAptilAlasatamAnupeyuSastIvAgatInaparamArgaNavrajAn / dattArghacandravazataH pratApayanki varNyate vakulamaulirarjunaH // 108 // nAzvaHsa ko'pi na sa ko'pi vAraNo vIraHsako'pi na rathaH sa ko'pi n| teSAMsa ko'pyavayavo'sti na dviSAM yatrArjunasya na zarA vyadhuLathAm 109 eko'pi siMha iva ketukaitavavyAlolapucchavalayo mahAyatiH / AsIddhanaMjayarathastadA dviSadbhUpAlakuJjaramadaikazoSakRt // 110 // sAToparatnamukuTorumaNDalaM lolabhru bhISaNakanInikekSaNam / AvezadaSTadazanacchadaM zaraiH zatrutapasya mukhamaindriracchidat // 111 // kaunteyakuntagaNarugNavigrahaH saMgrAmaninnipatito vivasvatA / matputrakarNapitRbhUtasUtasUrityastazaGkamayamaGkagaH kRtaH // 112 // tasyA vidagdhapRtanAmRgIdRzaH karNe'vataMsanavapadmavadyazaH / bhImAnujanmakarapaGkajotthitaistene sitetarataraM zilImukhaiH // 113 // zAradvato'pi gururindranandane ziSye puraH sphurati sNgraanggnne| tatsaMgamecchurapi no jayazriyA saMzliSyate sma kila sajjalajjayA 114 prauDhapratAparavinAzatastamastome prasarpati virodhinA dhutaH / droNo malImasatamAkRtiH kSaNAduDDInapakSatatirAtanotu kim // 115 // yuddhAGgaNe guNanibandhataH kSaNAdatrasyato maraNameva kAztaH / cakre dhanurdharadhuraMdharo'GgajaM droNasya locanamivaikamAkulam // 116 // senAsaroruhadRzo vibhUSaNaM gAGgeyamutkaTamahAgninirmalam / pArthena pauruSamaNau hRte tadA vicchAyameva janatA vyalokata // 117 // 1. 'mutpAdya' kha-ga. Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 kAvyamAlA | dhAroddharAJzarabharAndhanaMjayo varSandhanaH prakaTitottaronnatiH / trAsonmukhaM samarapalvalAntare taM dhArtarASTramakarotkilAkulam // 118 // ekaikazo'pi militAnapi bhramaddivyAstrajAlajaTilIkRtAmbarAn / tAjigAya yudhi vAsavAGgabhUrAviSkRtapratimahAstrapatibhiH // 119 // kaunteya kuntatatipAtapAtitA bhAnti sma bhUmipativakrapaGkayaH / zauryazriyaH pradhanapalvalodare kelikramAya kamalAkarA iva // 120 // bhinnaprabhinnakarikumbhamaNDalImuktAphalAni vigalanti bhejire / jambhAri janmaparirambhasaMbhavAtsvedodabindusamatAM jayazriyaH // 121 // duHzAsanaprabhRtayastato vyadhuH sauvarNapuGkhavizikhotkarairnaram / naktaM pradIptaparitomahauSadhImA lojjvalA ana mahIbhramaJjalam // 122 // tAneka eva sa zilImukhoccayaizca vilInamahaso mahendrabhUH / dhiSNyatrAniva divAkaro divArambhe kSaNAtkharataraiH karotkaraiH // 123 // chinnairnareSunicayena cAmaraizvitrairdhvajaizca nipatadbhirAbame / spaSTaM palagrasanapuSTihRSTimadrakSoghaTATTahasitairivAhave // 124 // aikasturaMganikaraistaraGgitA bANotkareNa parizoSya vAhinIH / anyAdviSAM kSatamukhAmbujArcitAH prAvartayadyudhi jayosravAhinIH // 121 evaM parAjayavivRddhamanyavaH zauryAbhibhUtazatamanyavastataH / sarve'pi sindhutanayAdayo'rjunaM saMbhUya tatra rurudhurdhanurdharAH // 126 // tAnsaMhatAnpunaravekSya roSataH svaM svaM vibhajya bahudheva valgataH / jiSNorapUjyata parAkramazcamatkArotkaraM suravaraiH sumotkaraiH // 127 // eko'pyanekavadayaM bhayaMkaro rAjJAM zirAMsi paritaH zaraiH kSipan / nUnaM sahasrabhujanetratAM janA dRzyAM gato'yamiti tarkito'paraiH // 128 // kuntIsuto'tha maraNaikakAGkSiSu kSmApeSu teSu vilasaddayArasaH / astraM yudhi priyamanaGgadhanvinaH saMmohanAbhidhamadhAddhanurguNe // 129 // nidrAsamAgamanahetudUtikA jRmbhA sametya vadaneSu vidviSAm / bAppena sAtvikarasAdivodayaM saMvibhratAzu nayanAnyapUrayat // 130 // 1. 'raktaM' ka. 2. 'jala' ka. 3. 'nareza' ka. 4. 'ekA' ga. Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4virATaparva-3sargaH] bAlabhAratam / nidrAdhidaivatanavAvatArato vyAghUrNayaMzca vadanaM virodhinaH / AlokayaMzca nikhilAH punardizo dRgbhirmuhUrtadhRtacetanA muhuH // 131 // mukte'rjunena vizikhe siSevire nidrArasaM sapadi vairiNo raNe / mAMsAzanavyasanasaGgasaMgatapretapraNAzakaraghoraghoriNaH // 132 // suptAH parasparazarIrasaMbhramAvaSTambhavedisukhazAlino dvipAH / teSAM ca kumbhayugaloparisthitAH prAptapriyorasijavibhramA bhaTAH // 133 // nidrArasaH samajaniSTa vAjinAM kazcittadA sa kila phAlgunAstrataH / adyApi yena gamane'pite'nvahaM no yAnti jaagrnnkelikautukm||134|| AsannadhomukhanatAsturaMgiNaH skandheSu vAhanikarasya nidrayA / vakSaHsthitaM vijayaratnamarjunavyAkRSyamANamiva rakSituM javAt // 135 // nidrAvazena rathinAM karadvayAtkarNAntanItaguNameva kArmukam / bhUmau papAta vizikhaistu vedhyagairvizve nijA saphalatA ma drshyte||136|| tatkAlamekasamayaM padAtibhiH prauDhaiH patadbhiravanIdharoddharaiH / durvArabhAranatabhUmicakritasvAGgo babhau kamaThavatphaNIzvaraH // 137 // smRtvottarAvacanamarjunastato matsyendrasUnumidamabravInmudA / duryodhanasya kadalIdalaprabhe karNasya kAJcanarucI harAMzuke // 138 // eteSu na khapiti sindhubhUrasau muktvA tadetamitarakSamAbhRtAm / khairaM vicitravasanAnyupAharetyukte nareNa sa tathAkarodrutam // 139 // AttAMzukaH zritaratho'tha matsyabhUH pArthAjJayAzu turagAnatatvarat / bhISme zaraistudati pRSThataH parAvRtto nihasya turagAJjayI yyau||14|| mukto ripuH kimiti kauravo vadansuptotthitaH svayamabuddhaviplavaH / jJAtvAMzukAnyapahRtAni bhItimAnbhISmoktibhiH saha camUbhiratrasat 141 bANaiH kirITazikharaM kirITinA duryodhanasya samahAri nazyataH / tasizamItaruvare'stramaNDalaM muktaM tathaiva vavale puraM prati // 142 // ityuttaragograhaH / 1. 'astrairvi' ka-ga. Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 kaavymaalaa| jitvA ripUnatha samAgataH pure matvA sutaM sapadi SaNDasArathim / bhISmAdibhiH samarahetave gataM duHkhI virATanRpatirna dharmasUH // 143 // yAvahvalAni samanInahaccaraistAvatkumAravijayo niveditaH / bhUpaH pravartya nagarotsavaM tataH kaGkAnvito vyadhita sArikhelanam / / 14 4 // krIDannRpo vyadhita kaGka pazya matputro jigAya yudhi taM suyodhanam / kaGko jagAda khalu jIyate sukhAdyenaiSa sArathirabhUddhRhannaDA // 145 // SaNDasya sArathipadaM vadaJjaye hetuM ruSA kSitibhRtAkSatADanAt / kaGkadvijaH sa vidadhe sabhAlahakkIlo maheza iva dRzyazoNitaH // 146 // mAniSTamatra viSaye pravartatAM bhUsaGgimadrudhiralIlayetyayam / kIlAlapANiravanIpatirbabhAvAgantave ghusRNavAniva zriye // 147 // tUrNAgate drupadanandinIdhRte pAtre suvarNaghaTite yudhiSThiraH / cikSepa rAgamiva mUrtamAtmanaH premNA cirAtkSatajanirbharaM sa tam // 14 // neyA vayaM prakaTatAM dinatrayaM naiveti dattadRDhazikSamuttaram / pArtho vidhAya rathinaM tamAtmanA dhAtrIzasaudhamanayadrathaM rayAt // 149 // saMsadbhuvi kSitipatiM prati pratIhAro vyajijJapadupetamuttaram / paNDena sArdhamativadhisaMmadastUrNa nRpo'pi tamavIvizattadA // 150 // yo me karoti vapuSi kSataM kSitau taM preSayetsa sakuTumbakaM divi / SaNDho'yamatra na vimucyatAmato dauvArike'vadadidaM yudhiSThiraH // 151 // ityeka eva vacanena vetriNaH prItaH sabhAntaramavApaduttaraH / taM prekSata kSatajanirbharaM chalAcchuNDAlamatra ca narendrakuJjaram // 152 // vRttAntametamavagatya bhUpabhUstAtaM jagAda kimu kopyate dvijaH / saMmAnyatAmayamataH sutoktibhiH kakaM nRpaH kSamayati sma maGgha tam // 153 // kopAvalokanavazena pANDavaH kartu kSamo'pi bhuvanAni bhasmasAt / yaM paTTabandhamatanotkSatArthakaM tenaiva so'jani dhuri kSamAvatAm // 15 // maulikSate dvijavarasya gopite paNDaH sabhAbhuvi nRpeNa mocitaH / vidveSizAkhizatadAvapAvakaH prApAtmanandanavilAsamArutaH // 155 // 1. 'saMmadaM tU' ga. Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 virATaparva - 4 sargaH ] bAlabhAratam / kenApi divyapuruSeNa pauruSaM puNyena me vidadhatA jitA dviSaH / gantA dinaiH prakaTatAM sa tu tribhiH zrutvA sutottaramiti smito nRpaH 196 kAmaH kAmamayaM karoti jagati krIDotsavAnekayA ratyA sAkamitIva pAkaviSayaprAptairasUyArasaiH / prItirvIrakumAravIra vijayazrIsaMbhramapreritA 243 - niSkAsya tadA cakAra sadanaM citte puravAsinam // 197 // iti zrIjinadattasUriziSyapaNDitazrImadamaracandraviracite zrIbAlabhAratanAni mahAkAvye vIrAGke virATaparvaNi dakSiNottaragograhe pANDavajayo nAma tRtIyaH sargaH / caturthaH sargaH / mude'stu vaH kRSNamuniryadIyabhAvadvapurdantanakhaprabhAbhiH / vicitraratnAbharaNA na ke ke vimuktikAntAsubhagIbhavanti // 1 // svayaM tRtIye'tha dine dinAdau snAto vizuddhAmbaramAlyadhArI / dharmAGgajaiH svairanujaizcaturbhiH siMhAsane matsyavibhornyavezi // 2 // vRttAntamAveditamuttareNa matvAtha toSAbdhivibhurvirATaH / Agatya dharmAtmajapAdayugme lagnaH kSamasveti muhurbuvANaH // 2 // magnastadA dharmatanUjapAdanakhaprabhAvAriNi vIramukhyaiH / UrdhvakRto bhUmipatizcaturbhirbhImAdibhirbhUribhujaprabhAvaiH // 4 // karau kirITe nakharatnarAjivirAjito hemavidhau vidhAya / hAraM sRjanvakSasi dantakAntyA prati prabhuM vAcamuvAca rAjA // 5 // ahaM ca dezazca purI ca nAtha vartAmahe sma trijagatpavitrAH / tvadIyasaGgAdadhunA kulaM me punIhi kanyAM jayine dadAmi // 6 // ityetayA toSavizeSasAndro girA virATasya dharAdhinAthaH / dRzaM bhRzaM zAkrimukhAravinde cikSepa lolabhramarAbhirAmAm // 7 // it rucA pratyupakAragaurai radAmbarasyAmbaramAsRjadbhiH / vivekabhUvavabhUrbabhASe ziSyAM sutAvadguNayanti dhIrAH // 8 // 1. 'taM' ka. 2. 'sa vaH' kha. 3. 'jastairanujai' kha. 4. 'khai' ka. Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 kAvyamAlA | yadyAgrahaH snehavivRddhihetozcirAdvirATasya cakAsti citte / sutAya dattAmabhimanyave tatsutAM madIyAya sadRgvarAya // 9 // Alokya nizcitya ca kRtyametazciraM hRSIkezapure nyayukta | bhUpaH subhadrAtanayasya tUrNamAkAraNAyAkRtidarpakasya // 10 // athAgataM dvAri dhanurvimuktabANatvarAjitvaranausavegam / vijJApito vetrigirA murAriravIvizatsaMsadi dUtamenam // 11 // kRtapraNAmastadayaM jagAda caraH sabhAyAM tilakAni tanvan / dvijanmacaJcatkaracandanena murAritejo mRganAbhibhAJji // 12 // ayukta mAM yuktamatena rAjA sahodarANAmiha dharmasUnuH / pratyakSatAM pUritagopyakAlastanvanvivasvAniva tIvratejAH // 13 // kirITine gograhagADhagarvaduryodhanakSmApajayojjvalAya / dAtuM sutAM dharmasutayugme lagno virATaH saha nandanena // 14 // suteva ziSyeti dhanaMjayena naivAdRtA pArthivaputrikeyam / nuSA tu putrIva satAM vibhAti tataH sutArthe svayamarthitA sA // 19 // tatastadAkAraNakAraNena samAgato'haM jagadekanAtha / svAminsubhadrAtanayaM nayajJaM kSaNAnnijaM preSaya bhAgineyam // 16 // sakhIsamakSaM mukure mukhaM yA nirIkSituM cetasi lajjamAnA / muhuH kumArI maNikaGkaNeSu lolAvilokaM kSipati sma cakSuH // 17 // uraHsthale manmathapArthivasya matvA nivAsaM kucadUSyacihnam / vimucya yasyAH saralapracAraM karNAntare dRmRgayugmamAgAt // 18 // antargatA zaizavayauvanAbhyAM yA pIDyamAneva muhurhaDhAbhyAm / paryAkulA vAnchati loladRSTiH kasyApi pANigrahaNaM kumArI // 19 // kutUhalAtkAJcanakanduke ca karaM karoti zrutimaNDale ca / muhurvibhUSAjuSi yA vinodagehe ca dehe ca karoti dRSTim // 20 // imAM kumArIM pariNIya rAjannayaM kumAro bhuvane vibhAtu / abhyunnataH keturivAnvavAyaprAsAdamaulau vilasatpatAkaH // 21 // 1. 'yuktamate matena' ga. Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 virATaparva - 4 sargaH ] bAlabhAratam / AkarNya matvAtha tatheti viSNurdattAGgabhUSaM visasarja dUtam / saudhaM matInAmabhimanyuzikSAkRte kRtI mantriNamAdideza // 22 // rAjJastadAjJAmadhigamya samyagvizuddhadhIruddhavamantrirAjaH / uvAca vAcaH sitakAntikAntirbhadrAH subhadrAtanaye navecchuH // 23 // mA vizvasIrvizvajanInazakte striyaH zriyo vA bhRzacaJcalAyAH / dadAti gADhaM vyasanaM janAnAM raktA viraktApi pade pade yA // 24 // yAto mahAtmanyapi lampaTatvamAmanyate lampaTasaMgamena | lolaH zazAGko'pi vibhAti tAta vAtapraNunnAmbudamadhyavartI // 29 // kRtinnamAtyeSu purAtaneSu ciraM sthirA rAjati rAjalakSmIH / yataH zarAveSu naveSu vAri nyastaM samastaM pralayaM prayAti // 26 // dhvastA samastA ripavo mayeti nirudyamo vIravareNya mA bhUH / muktodaye bhAsvati bhUrizo'pi bhinnaM tamo'bhyeti punaH kuto'pi // 27 // tAta pratApaprasarAya dhIrAH kurvanti dhairyaM na punardhanAya / na kesarI mauktikapaGihetorAhanti dantiprakaraM karAyaiH // 28 // durodarArambhakathAM kathaMcidAryA na kAryAntarato'pi kuryuH / durodarasya vyasanena peturvipatpayodhau pitarastvadIyAH // 29 // prabhupravRttipratimaM caranti prajAzciraM caNDatamaM himaM vA / sUryopalA vahimucaH svakAle candropalAH pazya sudhAmucaH syuH // 30 // atyarthabhAvena niSevyamANamapyArya kArya vyasanaM vadanti / tanvanpiturvAcamavApa rAmo vanaM balirnyaggamanaM ca dAnAt // 31 // ityAdibhirmantri patervacobhirmatvA vidagdhaM bhuvi bhAgineyam / vidhAya divyAstramarapravINaM hariH pituH sadmani taM nyayukta // 32 // riGgartturaGgakSatabhUmibhAgarajobharacchannadinAdinAthaiH / kaizcitprayANairagamatkumAro virATabhUpAlapuropakaNTham // 33 // nadIpravAhapratimasya tasya kumArasainyasya samAgatasya / virATa bhUpAla balAmburAzirvelAkulaH saMmukhamAcacAla // 34 // 1. 'turaGgAkSatabhUmi' ka; 'turaGgakSitibhUmi' kha. 245 Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 kaavymaalaa| yudhiSThiraM vIkSya dRzA kRzAnutejAH kumArasturagaM vimucya / namazcakAra kSitinamramaulistathA ca bhImapramukhAnkrameNa // 35 // nyaJcadvapuH kiMcidudaJcitAGgabhAgena sAkaM purapArthivena / kaTItaTanyastakarazcakAra kRtI parIrambhabharaM vidhijJaH // 36 // samAnarUpapratipattimeva vidhAya saGgaM samamuttareNa / yudhiSThirAdezavazAtkumArastuGgaM turaMgaM punarAruroha // 37 // pratyAlayadvAravimuktamuktAkadambakaH svastikakaitavena / sarvAGgamAnandamanoramazrIH prasvedabinduprakarAnbabhAra // 38 // parisphuradvAhasamUhapAdaprayAtabhinnAvanimaNDalotthaiH / vAtapraNunnai rajasAM vitAnairvivarNatAmapyurarIcakAra // 39 // sa dezadezaprasaratpramattamAtaGgacakrabhramasaMbhrameNa / vasuMdharAyAM parikampitAyAM kampAnubhAvaM bibharAMbabhUva // 40 // tatkAlasajjIkRtanIlaratnadvAstoraNastambhasamudbhavena / marIcivIcIprasareNa bhUriromAJcamaGge racayAMcakAra // 41 // uccaiHziraH saMgatalokaghaTTaprabhraSTahAracyutamauktikaughaiH / sphItapratolInayanAntarAlAdazruprapAtaM paritastatAna // 42 // AyAti saubhAgyanidhau kumAre vistArayAmAsa ca bAhupAzau / dvidhAbhavatsaMmukhapauralokavyAjena nArIva purI tadAsau // 43 // (kulakam) mUrtyA sa mUrtaH kila kAmadevaH kAmaM vibhUSAbharabhAsamAnaH / smitapratolInayanAdhvanaiva purIpurandhrI hRdayaM viveza / / 4 4 // AkAryamANA navatUryanAdairnAryaH khakAryaprasaraM vimucya / kumAramAlokayituM vilolA jAlAntarAlAbhimukhaM praceluH // 45 // autsukyataH kAcana citrakAthai kare gRhItAM mRganAbhimeva / snigdhoJjanabhrAntivazAkiranti netradvaye tatra dadau mRgatvam // 46 // tADaGkamekaM kara eva kAcittadA vahantI capalaM cacAla / trailokyasmaracakravartipatAkinIvAgravilAsicakrA // 47 // 1. 'tATaGka' ka. Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 virATaparva-4sargaH] bAlabhAratam / - ... -247 kSipraM zrutau kuNDalamekameva kasyAzcidAsyaM dadhadAbabhAse / harSaprakarSAdbhutamAsasAda draSTuM kumAraM sa raviH kiminduH // 48 // cacAla hArasya pade nivezya samutsukA kAcana kAJcidAma / sakiGkiNIdhvAnamidaM vahantI sA mUrtakAmadvipavahabhAse // 49 // cakSurgavAkSaM sudRzAM manobhUH svasadmanAM kautukato'dhirUDhaH / tadekatAnapravilokyamAnakirITisUnuM prati mAnadambhAt // 50 // AlokayanvaMzyamamuM kumAraM bhUrINi rUpANi vidhurvidhAya / mitekSaNazcandramukhImukhAnAM miSeNa harSI na samApa tRptim // 11 // nipIyamAnaH smaravihvalAbhirevaM sukezIbhirasau kumAraH / antaH pravizyAzu mano'pahRtya tAsAM kramAdaprakaTo babhUva // 12 // nipIya netrAJjalisaMpuTena kSaNena saundaryarasaM sukezyaH / cirAdatRptA iva naiva jagmuH purovibhAgAdvigate'pi vIre // 13 // vinirjitenaiva tanuprabhAbhirayaM svakIyapratimAcchalena / smareNa saMsevitapAdamUlaH saudhAntaraM ratnadharaM viveza // 14 // bahuzrutaiH kuNDalitaM dvijendranizcitya lagnaM zubhabhAvasUci / pANigrahArambhamahotsavAnAM kRte nRpAvutsukatAM prapannau // 15 // khAjanyajanmapramadAvadAtAH svayaM tadA tArataratvarAbhiH / matsyAvanIndoH puri vizvabhUpAH zrIvizvarUpapramukhAH samIyuH // 16 // bhrAntabhruvo vandanamAlikAbhizcalatkarAH ketanacakravAlaiH / mahotsave'sminsadanazriyo'pi nRtyaM vitenurdhataratnabhUSAH // 17 // tanUjazubhracchadajAhnavIbhiH pratikramAmbhojamadhuvratIbhiH / tithau zubhAyAM drutamuttarAyAM nitambinIbhiH pratikarma cakre // 18 // sAbhyaGgabhUSA subhagA babhAse siddhArthadUrvAGkurakarburAGgI / upAttabANA dhvajazobhihemanIlAzmacetobhavacaityacAru // 19 // rophreNa nirnAzitatailamaGgamAbibhratI kuGkumapaGkasaGgam / snAnakSaNe tUryaravapramodaiH sA mUrtarAgaprasareva reje // 6 // 1. 'harSapraharSA' kha; 'harSa praka' ga. 2. 'sUnupratimAna' ga. Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 kaavymaalaa| eNIdRzAM zroNirimA kumArI sakuGkumAmasnapayatpayobhiH / zubhrAMzukumbhaprabhavaivibhAbhiH sasAMdhyarAgAM rajanIM yathA dyAm // 11 // sA candrikAbhaM paridhAya vAsazcandrAnanA prApa vibhAvarIva / bhAvanmaNistambhacaturdigadri nabhonibhaM kelivitardimadhyam // 12 // prAcImukhIM candramukhImathainAM nivezya nepathyavidhiLadhAyi / yastoSiNA bandhuvadhUjanena sa prApa nepathyamidaM tadaGge // 63 // vibhUSaNAbhogadharA varAGgI vilokya rUpaM maNidarpaNe sA / AkAGkSadAtmanyabhimanyubhAvaM mudAbhimanyau ca tadAtmabhAvam // 64 // tatAna dIkSAtilakaM savitrI tasyA yadAsye'rpitacandradAsye / tatraiva paryaGkasame sametya cakAra keliM saratirmanobhUH // 15 // pUrNa yadUrNAmayasUtramasyA haste jananyA janitaM tadAnIm / pANigrahArambhajuSAlabhanta na tena sAmyaM maNikaGkaNAni // 66 // AbimbitA ratnamayIbhirake sA gotradevIbhirapi vyadhAyi / mAturgirA tAratamaM namanti kimucyate bandhujanAGganAbhiH // 67 // itazca putryA drupadasya harSAttadAbhimanyuH shtmnyutejaaH| alaMkRto navyavibhUSaNAnAM gaNena pANigrahaNocitena // 18 // sphuTAnanaM channasamagradehazvIreNa vIraH kalayanarAja / zubhrIkRtazcandrikayA vikAsizazAGkabimbaM kila pUrvazailaH // 19 // yannirmame nirmalacandanena vizeSako bhAlatale jananyA / mRgAGkabimbAtkalayAdhikazri tenAnanaM tasya tadA babhAse // 70 // jitaM gurutvena tadAntarikSaM jagAma tasyAnucaratvameva / zyAma lavUbhUya viviktatAraM sa puSpadhammillanibandhadambhAt // 71 // mukhendusaGgacyutacandrakAntatauTaGkayugmAmRtanirjharAbhAm / babhAra hAraH zatasaMkhyadAmA tatkaNThadhAmA ghanasAradhAmA // 72 // mukhe mRgAGkaH kulavatsalatvAtpremNA ca pautrasya harivibhutve / cakre'vatAraM pitRbhAgineyasnehena dehe madano'pi tasya // 73 // 1. 'rabhi' ka. 2. 'sphuTAnanacchannasamapradehe cIre sa vIraH' ka-ga. 3. 'tADakakha-ga. Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 virATaparva-4sargaH] bAlabhAratam / - - 249 uddaNDadaNDAtapavAraNasya nAnAmaNizreNibhRto miSeNa / tasminniyuktaH svavazaH sazeSaH saMpiNDya sindhuH kila mAtulena // 74 // dvipaM caturdantamivorudantaM mithaH praticchandavazAdvizAlam / Aruhya muktAdhavalaM sa pautrasnehena dattaM kila vAsavena // 75 // uttAryamANasya tadA bhaginyA zubhrasya dambhAdvarakumbhakasya / muhuH paribhramya vilokyamAnaH kulyapramodAdvidhunA cacAla // 76 // (yugmam) dUtena tUryadhvaninaiva tasya purovarasyAgamanena diSTe / virATagotrapramadAkulasya maidAkulasya sphuritaM pramodaiH // 77 // sa pUrvazailAdiva dantirAjAduttArya mArtaNDa ivorutejAH / pAdapracAreNa virATadhAma dhArAdharAdhvAnamivAviveza // 78 // bRhajjanaH saMmukhamApatadbhininye'bhimanyuH savidhe sa vadhvAH / drAggandhavAhairiva gandhavAhairambhoruhiNyA madhupaH samIpam // 79 // maunAvalambinyakhile'pi loke kSaNaM lipinyasta iva sthite'smin / pailaM palaM cAkSaramakSaraM ca sphuTaM niyukteSu samuccaratsu // 80 // saMsAdhya lagnaM sajanaughatAlaM sthAlaM vizAlaM parivAdavatsu / saMmelayAmAsa karau tadIyau guruvirATasya dhRtau karAbhyAm // 81 // (yugmam) hriyA muhuH saMprasarApasArAM mithastayornetrayugaM tadAnIm / vizramya vizramya vibhAM priyAGgAdapAdatRptaM ciratRSNayeva // 82 // pradakSiNAstau zikhinaH sRjantau jAyApatI nirmalacIracArU / samApatuH zoNasaroruhAntaH saMbhrAntazubhracchadayugmazobhAm // 83 // gurorniyogAdapi lAjamuSTi nikSipya bAlA jvalite kRzAnau / AcAradhUmaM bhRzamAdade yaM sa cihnalIlAmagamanmukhendau // 84 // tataH saubhadreyaH sakalakulavIravratalatA tatAmbhodo rodojaladhijalapUrAyitayazAH / 1. 'caNDA' ka. 2. 'mudAkulasya' kha. 3. 'padaM padaM' ga. Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| priyAyukto muktAvizadaguNarAzigurujanaM _ namazcakre cakretarahRdayavRttidvijagirA // 85 // bheje zrIjinadattasUrisugurorahanmatArhasthiteH pAdAjabhramaropamAnamamaro nAmavratIndraH kRtI / parvaitadvikaTaM virATanRpatestadbuddhisindhvApagAzuddhormitviSi bAlabhAratamahAkAvye turIyaM yayau // 86 // sargezcaturbhirapyAsIdasminvairATaparvaNi / anuSTubhAM paJcazatI SaDazItizca nizcitA // 87 // iti zrIjinadattasUriziSyapaNDitazrImadamaracandraviracite zrIbAlabhAratanAmni mahAkAvye vIrAGke virATaparvaNyabhimanyupANigrahaNo nAma caturthaH sargaH / iti virATaparva smaaptm| Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 251 5udyogaparva-1sargaH] bAlabhAratam / udyogprv| __ prathamaH sargaH / saMsAravAridhidvIpaM dvaipAyanamunirmude / madhyastho'pyAzritAzAstrairyaH prINAtyamRtopamaiH // 1 // athAyamatra mantrAya rAjA saha sahodaraiH / AsasAda sadaH sArdha sIrizrIjAnisRJjayaiH // 2 // aSTabhirviSTapAdhIzairebhirutkIrtisindhubhiH / sabheyaM zuzubhe tuGgairacaleva kulAcalaiH // 3 // dantAMzudambhAddadhatIM sudhAvijayajaM yazaH / jJAtanItipatho vAcamathovAca tapaHsutaH // 4 // jJAtaniHzeSazAstrasya vyAhare yatpuro hareH / / ratnAcalasya tatkAcalavaDhaukanikAyate // 5 // prItyaiva vacmi vA kiMcitpuro'pi trijagadguroH / snAnaM tanyA nImUrdhnaH zaMbhorambhomayaM na kaH // 6 // bandhuvargeNa na samaM samaro mama rocate / jaye parAjaye'pi syAnnazvaraM kulamaindavam // 7 // saMprahAraH sahAmIbhiH svakaiH va kuzalAya naH / khaireva bimbitaiH sAkaM raNaH kezariNAmiva // 8 // svIyA hanta na hantavyAste'parAdhaparA api / kazchinte rabhasotkIrNazaM nakhamapi svakam // 9 // jiteSu teSvakIrtiryA sAsmAnapi hi limpati / lipte'Gge kardamaibimbamaliptamapi liptavat // 10 // nItidviSApi sArdha na yoddhavyaM kusumairapi / tatki yudhyAmahe sAdhaM bandhubhirdurdharAyudhAH // 11 // 1. 'athArimatha mantrAya' kha; 'athArimantramAdhAya' ga. 2,3. 'jJAna' ka. 4. 'vyAhareta' ka. 5. 'dazaM' ka. Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyamAlA / hairAnaGgitapuSpeSuraNodAharaNAdinA / zithilIkRtasaMdhA naH saMdhAnaviSaye matiH // 12 // dattAM subandhurasmAkaM paJcAnAM grAmapaJcakam / bhogamAtraM phalaM rAjJAmapi klezastato'dhikaH // 13 // kA ratibhUribhogyAyAM gaNikAyAmiva kSitau / bhAgyahInaM patiM tyaktvA rajyate bhAgyamAni yA // 14 // zriyaM puSyantu nityaM mahAndhavAste bhuvAM dhavAH / paJcAnAM kaSTato'smAkaM santu te sukhitAH zatam // 15 // atha vaktuM lasattRSNe kRSNe harSojjvale bale / kopAnalasphuliGgAbhavarNaH sAtyakirujjagau // 16 // nItizAstrAndhapaTTena niyantritadRzAM bhRzam / zUraH kirati gAstApakRto nAlokahetukAH // 17 // tathApi brUmahe nItilatAvanagataH sukhI / / asphuradvikramaH ko na dviSaddAvena dahyate // 18 // sausthye nItikramo'pyAstAmapamAne tu vikramaH / sukhaM vellatkarAgreNa hataH syAdutphaNaH phaNI // 19 // cAru nizcetanaM dAru yajjvalatyeva gharSaNaiH / apamAne'pyanuyuktAnvIkSyApi snAnti sAttvikAH // 20 // na sattvaM nAbhimAnazca yeSAM teSAM dviSadbhave / parAbhave'pi svasthAnAM nItiruttaramuttaram // 21 // nItizcedvaH pramANaM tatkulajaH sahajo ripuH / sa bhavankRtakArAtirAtithyaM kriyate mRteH // 22 // viruddhAnsahasA hanti nItijJo'pi gurUnapi / jvalantaM zAmayantyaGge kimagniM nAgnihotriNaH // 23 // 1. 'haro' ka. 2. 'puSpeSU' ka. 3. 'pAdataH' ka-kha. 4. 'vidhaye' ga. 5.. 'puSNantu' ga. 6. 'steSu bAndhavAH' ga. 7. 'zikhI' ga. 8. 'saukhye' kha; 'saumye' ga. Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5udyogaparva-1sargaH] bAlabhAratam / iti jAne'ghasaMdhAne na dhIrapi vidhIyate / tairbhImaikagadAsAdhyaizchalibhirvairibhiH saha // 24 // evaM vAgdRSTinImUte sRJjaye'tha virAmiNi / babhAra bhAratI viSNurmarAla iva komalAm // 25 // nItisAraM nRpaH mAha zauryasAraM ca sRnyjyH| kva sthAnaM madrAiM vacmi yedaudAsInyadoSabhIH // 26 // raNDA nirvikramA nItiranItirvikramo'pyasan / kIrti janayate gaurI mithunaM nItivikramau // 27 // dhAvankrodhAndhakAreSu nItidIpikayA vinA / skhalitvA kSamAbhRti prauDhe bhajyate vikramaH kvacit // 28 // zauryeNa smeritA nItiH sUryeNeva sarojinI / rAjahaMsasamUhasya vazIkaraNakAraNam // 29 // tadasti hastagaM zauryamiha nItiH prayujyatAm / bhajante yadi saMdhAnamandhAvanipanandanAH // 30 // IdRggiri harau bhUpapAdapIThopasevinI / / zoNadRkkoNakA roSapadaM drupadajAvadat // 31 // nItiH patatu vo mUrdhni kSayaM vrajatu vo matiH / pAtAlaM yAtu vo mantraH zAstraM caitatpralIyatAm // 32 // tadA sadasi mAM vIkSya taiH kRSTakacavAsasam / pralInaM celaM tatki sphuTitaM na hiyApi hRt // 33 // saMdhiM nirmAtu nirmAnaH saha tairahitairnRpaH / ahaM tu hantumadya svamudyatAsmi hutAzane // 34 // iti vAcAlapAJcAlI niHshvaasaanilviicibhiH|| dhagankrodhAnalo bhImo gADhamujjvAlatAM gataH // 35 // 1. 'jAte'tha' ga. 2. 'yadyo' kha. 3. kSmAbhRti rAjani parvate ca. 4. 'tataH' ga. 5. 'mudbalatAM' ga. Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 kAvyamAlA | kSayodyatkAlarudrAgnivADavAyitadRgyugaH / prasannoSThaM radairbhAlaM bhruvA vAcamuvAca saH // 36 // kAlakUTairvyathAdyApi taddattairbAlakeliSu / dahatyadyApi maddehaM dahano jatugehajaH // 37 // taiH kUTasAripATkArairnidrAdyApi sameti na / klizyamAnAM paraiH prekSe tathaivAdyApi vallabhAm // 38 // pibAmi raktamadyApi na duHzAsanavakSasaH / tAM no suyodhanasyoruM gadayAdyApi cUraye || 39 // yAvatkSatrakriyAmandaH saMdadhAtyasatAM nRpaH / kSipAmi khaNDazaH kSmAyAM dviSastAvaddAsakhaH // 40 // iti hastAhatakSoNicamatkRtaphaNIzvaraH / bhramidhvanaddAbhImo bhImo roSAbdhirutthitaH // 41 // dviSadambhonidhikSobhasamarthamatha sIrabhRt / adhArayadamuM dorbhyAM govinda iva mandaram // 42 // asau kusumayandantaprabhAmadharapallavaiH / babhASe ca sabhAkarNapIyUSAgrayaNaM vacaH // 43 // bhIma sthAmnA ca nAmnA ca jayatyeva jagadbhavAn / kulInagurugIH kiMtu laGghitA lAghavAya te // 44 // yathA tathApi no jeyA balinazchalinazca te / bhedastu kriyate ko'pi saMdhicchalabalaizvaraiH // 45 // tulyaH pitAmahastulyo gurustulyo guroH sutaH / teSAM ca bhavatAM caite dadhate yadyudAsatAm // 46 // arjuneSumarudbhUtakarNAdituSapaGkayaH / amI tadA tvadAyattagadAvattraiva kauravAH // 47 // pramANaya gurorvANIM ruci ca racayAtmanaH / te'pi tvamiva darpiSThA na saMdhau dadhate dhiyam // 48 // 1. ' ca samuvAca' ka kha 2. 'sAri' kha. 3. 'prekSye' ka-kha. Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 255 5udyogaparva-1sargaH] bAlabhAratam / iti saurivacaHzAntaruSi tasthuSi mArutau / vAcamAcaSTa zauNDIryazamodAmarjumarjunaH // 49 // saMghaTyante raNoddhaTTaprabalAni balAni ca / niyujyate yathArthoktipUto dUtazca vairiSu // 50 // . cenna saMdadhate mUDhadhiyo vadhyAstadAzru te / apAtito na toSAya mukhyaH so'pi calo radaH // 11 // sevante yadi tu jyeSThamevaM te jIvitAni naH / sevamAno mukhadvAraM zvAso mukto'pi gRhyate // 12 // kArya mahadihAdIrghasUtritA sUtritA varam / rAhuH pUrNimapUrNAGgaM jayatIndaMDaM jaDakriyam // 53 // zrutaH smitamukhairbhUpadraupadIbhImayAdavaiH / yamAbhyAmapi mantro'yamevAtiprastutaH stutaH // 14 // athAriSu pRthAputrairdvapadasya purohitaH / / saMdhervA yuddhabuddhervA sthairyAya viniyojitaH // 55 // nizcitya kRtyamityAtmapuraM muraripau gate / amI milannamI pArthA nRpasArthAcaNArthinaH // 16 // ripudviradapaJcatve paJcAsyaH paJcabhiH sutaiH / paJcAvarItuM jAmAtRnpaJcAlapatirAyayau // 17 // virATadrupadorvIzAkSauhiNIdvayasaMgamam / prAptasya sAtyakerakSauhiNI ninye triveNitAm // 18 // pANDavAnIyatudhRSTaketuzcedidharAdhavaH / sahadevo jarAsandhasUnuzcAkSauhiNIpatiH // 19 // mAhiSmatIpatirnIlo bhrAtaraH paJca kaikayAH / vArddhakSemikuntibhojau zreNimAzibipauravau // 60 // - - 1. 'sUtryatAM param' ga. Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 kaavymaalaa| ete cAnye ca nAnAdriviSayakSoNinAyakAH / saMdadhya vidadhuH saptAkSauhiNIzaM yudhiSThiram // 61 // (yugmam) samaM jagmaturAvAtuM hariM duryodhanArjunau / pazyataH sma svapantaM tamantarantaHpuraM ca tau // 62 // kauravastasya zIrSAnte pAdAnte phAlgunaH sthitaH / tataH zrIpatinA praikSi prabuddhena puro'rjunaH // 63 // pRSTvA harSamanAH pArthamanAmayamathaikSata / zayyopadhAnalagnAMsaM kezavaH kauravezvaram // 64 // saMparAya sahAyatvamAbhyAmabhyarthitastataH / murArAtiH parAvRtya kauravaprabhumabhyadhAt // 65 // tvaM prAptaH prathamaM pArthazvaramaM nRpa yadyapi / tathApi vRNute pUrvadarzanAdayameva mAm // 66 // ekato yuddhamukto'hamekato'kSauhiNI ca me / samAvimAvubhau bhAgau grahANAkSauhiNImataH // 17 // ityuktaH zauriNA hRSTo'dhiSThitAM kRtavarmaNA / kSamApatiH samAdAya yAdavAkSauhiNI yayau // 68 // sArathyatathyakhIkArakAriNA hariNA saha / jitAneva ripUJjAnanpArtho'pi prApa pArthivam // 19 // zalyaM pArtheSu gacchantamantargatvA suyodhanaH / . saMtoSya bhaktibhirdakSaH svapakSatvamayAcata // 70 // ityAvedayituM madranarendro'yamupAgataH / jagade pArthanAthena yAta yUyaM yathepsitam // 71 // asmAkaM tu priyaM kartuM kurupakSAzraye'pi vaH / nindAvacobhiH karNasya kAryastejovadho yudhi // 72 // 1. 'saMsajye' kha; 'saMbhidya' iti ka-pustakazodhitapATha eva varam , yathAzrutapAThasa yathAbhipretArthAbodhakatvAt. Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 udyogaparva - 1 sargaH ] bAlabhAratam / tathetyayaM pratijJAya prati duryodhanaM yayau / tamAjagmuzca mitrANi kSatrANi kati nAbhitaH // 73 // bhagadatto jagaddattAbhayaH suravibhoH suhRt / aridusindhuraH sindhupRthvInAtho jayadrathaH // 74 // avantIzo'nuvindAgrajanmA vindo'strakovidaH / dveSikSmApamanaH zalyaM zalyo madramahIpatiH // 75 // kRtavarmA vRSNivaraH kAmbojezaH sudakSiNaH / bhUrizravAH saumadattiH zalAdibhrAtRbhiryutaH // 76 // ete pratyekamakSauhiNyadhipAH samupAyayuH / akSauhiNyazvatastro'nyairilAnAthaiH kilAmilan || 77 // akSauhiNIbhirityekAdazabhiH zuzubhe nRpaH / pAtuM svadezaM jetuM ca dazAzA iva sodyamaH // 78 // dhRtarASTre sabhAbhAji rAjarAji virAjini / sa yuktamuktavAnpArthaprahito'tha purohitaH // 79 // vaMzyavarge yathAyuktapraNAmAnAmayoktibhAk / vakti pANDavarAjanyaH saurjanyavizadaM vacaH // 80 // dhanyo'smi bandhubhistuGgamaGgIkRtya dharAbharam / kRto'smi sukRtotkaNThI tIrthayAtrotsavena yaH // 81 // dyUtopadiSTA gamayAmAsire vAsarA mayA / idAnIM dIyatAM yukto bhAgaH sAgaravAsasaH // 82 // jAnAmi nAmitaripurvipulaM vipulAtalam / zatena ca caturbhizca bandhubhirbandhuraM bhaje // 83 // svayamekena kenApi bhUmirbhoktuM na zakyate / sahate satsu kulyeSu ko'nyaM tadbhAgabhajinam // 84 // 257 1. 'zastu dakSiNaH 'ka. 2. 'svAjanyazivadaM' ka; 'svAjanyaM vizadaM' ga. 3. 'bhoginam' ga. 33 Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 kaavymaalaa| iti hRdbhiH suhRdbhizca vicArya sukRtocitam / kRtyaM kRtyabudhairvizvAnandi saMdizyatAM mayi // 85 // ityuktasvezasaMdezabhaGgiriGgitavittamaH / / sarveSu vAntabodhAya purodhAzcakSurakSipat // 86 // janikRtprakRtiH sarvaH syAditi spaSTatAM nayan / bheje zubhrataraGgAbhAmatha gaGgAsuto giram // 87 // diSTayA bAhubailodastapratyUhavyUhavIcayaH / vipannIranidhestIramIyuste vIrakhecarAH // 8 // aindridorvazavIrANAM diSTyA teSAM zamArthitA / diSTayA praviSTAstatkopadahanaM na mahIbhujaH // 89 // idaM gadati gAGgeye bhrUbhaGgAbhogabhImadRk / tApanistApanirbandhavidhurAM vyAharadgiram // 90 // raNavastahRdo dainyaprArthitolivAnapi / bhISma bhISmAnivAkhyAsi kasmAdasmAsu pANDavAn // 91 // santyebhyo vIrakoTIrA guNakoTIbhiruttarAH / tatki na palitApIDa brIDese pANDavastavaiH // 92 // yadvA suteSvazakto yaH sa pitRRNAM priyo bhavet / nindAM karoSi kuruSu stuti pANDusuteSu yat // 93 // athAvadannadIsUnuH smitaiH kusumitaM vacaH / pArthastutiSu rAdheya bAdheyamiti kiM tava // 94 // gaNayanti tRNaM prANAnye pravIrA raNAGgaNe / caNDairuDDApayante tAnpANDavAH kANDavAyubhiH // 95 // nirIkSya gograhe ghoSavigrahe ca balaM tava / nedAnIM vebhi daityena yadi te dadhate bhayam // 96 // 1. 'bhRGgIraGkitavikramaH' ka. 2. 'balodagradhvastapratyUhavIcayaH' kha. 3. 'aindrerdo' ga. 4. 'brIDamApnoSi tatstavaiH' kha. Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5udyogaparva-1sargaH) bAlabhAratam / __ 259 ityuktibhAsure bhISme sAntoMse samAjane / sadyaH karNe vivaNe ca vAcamUce vicitrabhUH // 97 // hitamAhitacintAnAM nikhilAnAmilAbhRtAm / bhISmo yadAha vaMzaikadAhanIraM hi tadvacaH // 98 // jagaduddhArasaMhArasatye satyapi tejasi / spRhayanti zriye kulyanigrahaM vigrahaM na ye // 99 // te'timanthollasatkopA na kriyante pRthAbhuvaH / udyadgarA iva kSIrasAgarA lokaluptaye // 100 // tadyAtu saMjayastatra prasAdayatu pANDavAn / prasAdaprakRtInindukarAniva ghanAtyayaH / / 101 // ityuktyA sabhyacetAMsi raJjayansaMjayaM nRpaH / pArtheSu saMdhaye preSIttaM purogapurohitam // 102 // upaplavyapure gatvA mitramantrivRtaM nRpam / nanAma saMjayo nAmathanena pRthAsutam // 103 // pRSTaH kulasya kuzalaM vAcikaM ca sa bhUbhujA / girAM gatiSu pIyUSaM khaJjayansaMjayo jagau // 104 // yadbhAti tvAdRzairdharmojAgaraM guNasAgaraiH / bhUpa saMbhAvyatAM kasmAttasminna kuzalaM kule // 105 // idaM tu mantusaMtAnamandanandanaduHkhitaH / saMdideza tvayi zrImAnagrajaH pANDubhUbhujaH // 106 // dharmamarmavido vandyA bhavabhAjAM bhavAdRzAH / na ye kRtAnyakSobheNa lakSmIlobhena lacitAH // 107 // bhavAnbhavAnukArI na yAti kasya namasyatAm / abhaJji vanabhAjo'pi yasyaizvarya na kenacit // 108 // dhUlisthAmasthirAM bhUmimicchanbandhuvadhodyataH / sudhAMzuzuddhayA kIrtyA ko na mucyeta nityayA // 109 // 1. 'prathamena' ka-kha. Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 kAvyamAlA / sukRtAmRtakallolasaMtAnasnAnamAlinaH / necchanti dUSitAM raktaiH zucayo vijayazriyam // 110 // santo bhajanti saMtoSaM sulabhaM vizvavaibhavam / vAJchanti bhUlavaizvarya jaDAstu prANasaMzayAt // 111 // na kulInasamaM kulyaiH zriye nAzrIyate raNaH / buddhiM yuddhAya kaH kuryAdbhAgyAyattAsu bhUmiSu // 112 // ityuditvAttamaune'sminrasanAvallimaJjarIm / ninAya bhAratI bhUpaH saMsatkarNAvataMsatAm // 113 // kadA kalahavArtApi dhArtarASTraH kRtA mayA / yaditthamabhyarthayate mAM muhuH zAntaye pitA // 114 // saMgarasya girAmasti prastAvo'pi na saMprati / yato me pUrvavAgnaddhaH pitA dAtaiva medinIm // 115 // na cedAtA bhuvaM vRddho vatsavatsalatAjitaH / tatkArye'sminpramANaM naH purAtanapumAnayam // 116 // tato matilatApuSpaiH sabhaikahRdayaMgamam / vitene vimalairvarNairmAlikAM vanamAlikaH // 117 // dadate yadi te bhUmibhAgamAgaHzatAni tat / matsakhIcikurAkarSamukhyAnyapi sahAmahe // 118 // indraprasthaM yavaprasthaM mAkandI vAraNAvatam / kiMcicca paJcamaM paJcapurIyaM dIyatAmiti // 119 // idamapyadadAneSu teSu kRtyavidhau punaH / mantraH pramANaM sAmIrisaunAsIrigadAstrayoH // 120 // iti kRSNoktimAkarNya kaunteyAnAM ca vAcikam / mano'pi rathavegena khaJjayansaMjayo yayau // 121 // kathyaM sthiteSu bhUpeSu svarUpaM sadasi tvayA / ityuktvA buddhihaksAyamAyAtaM visasarna tam // 122 // 1. purANapuruSo viSNuH. Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 udyogaparva - 1 sargaH ] bAlabhAratam / tato vicintya pArthAnAM dharma saMgrAmadhAma ca / Arto'mbikAsutastattvaviduraM viduraM jagau // 123 // yo nayI sa jayItyatra dharmasUnurudAhRtiH / vyAvRttyudAhRtiH kiM tu bhaviSyati suto mama // 124 // kiM karomi kva gacchAmi vatso me durnayAzrayaH / idaM tu vyasanaM kulyamAkulyakRta menmanaH // 129 // iti vyathAvazIbhUtaM bhUpaM bodhayituM sudhIH / girAsyaM viduro ninye daizamAmRta ( ? ) kuNDatAm // 126 // mA viSAdaviSAnmohaM vraja dhairya bhaja prabho / te hi dhIrA dharAyAM ye vyasanebhyo na bibhyati // 127 // sattvavanto hi nAtmAnaM hApayanti vipadgatam / ugIvA iva dhAvanti pakSacchede'pi vAjinaH // 128 // jJAnIva tejastapasoryastulyaH saMpadApadoH / tamardayatu kAmAnAM mugdhA dhIH karmaNAmapi // 129 // yaH saMpadApadorbhedaM na veda svAnyayoriva / sa sevyaH sa mahAtIrthaM sa stutyaH sa tapaHzuciH // 130 // prIyatAM vyathyatAM vA svaiH saMpadAtkramaiH sa kim / pazyatyAtmAnamiva yaH saMpadApanmayaM jagat // 131 // te zUrA vyasane dUrAdAyAnti sati vidviSi / hasanto harSasaMlInAH saMmukhInA bhavanti ye // 132 // aye ta eva vidvAMso ye harSAdvaitavAdinaH / vyasanena vijIyante na duHkhAdvaitavAdinA // 133 // sa dhImAnsa viviktAtmA prAkpuNyAyavyayodyatAm / saMpadaM vipadaM verttiM vipadaM saMpadaM ca yaH // 134 // 261 1. 'kulyaM vyAkulya' ga. 2. 'mAtmanaH' ga. 3. ' dRzAmamRta' ga. 4. 'patkaNaiH' kha; ga. 5. 'apyeta' ga. 6. 'ceti' kha. 'matkaNaiH ' Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 kaavymaalaa| kiM cAtmAyaM na kasyApi saMbandhI nAsya kiM cana / vRthA mamAyamasyAhimityatattvavidAM matiH // 135 // rAjannAtmAnamAtmIyamevaM tvaM viddhi buddhitaH / pANDuputreNa matputro jetavya iti mA muhaH // 136 // ityuktvA vidureNAntardhyAnAdAnIya drshitH| rAjJe sanatsujAtIyamunirAdhyAtmamAdizat // 137 // taduktvAdhyAtmavAkpUradUritAntaya'thAnalaH / sa tamAM gamayAmAsa vasudhAvAsavaH sudhIH // 138 // athAsminbhUpatau prAtaH sarvairurvIdhavaiva'te / yathoktaM dhArmikRSNoktaM sabhAyAM saMjayo'bhyadhAt // 139 // tatra duryodhane rAjanyabhimAna ivAGgini / pRthAbhuvAM ca saMdezAnsaMdideza pRthakpRthak // 140 // vakti tvAM dharmasUH prIto gRhIte bhUbhare tvyaa| vayaM tIrtheSu vibhrAntostvamiva tvaM priyo'si naH // 141 // jAtaH khedo yadi bhrAtazcirakAlena ko'pi te / tanmuJca taM bharaM paJca tagRhapraguNA vayam // 142 // Uce bhImo na cedbhAraM moktuM zakto'si taM svayam / tadAdiza bhRzaM bAhubalAduttArayAmi te // 143 // brUte'rjunaH spRhAdyApi bhUbhAraM dhartamasti cet / / tadvizrAmadhiyAhaM te karNAnte sthAtumIzvaraH // 144 // atipUrayituM karNAviryaM tadvacanoccayaiH / mUrdhAnamAdhunoddhanyAH sUnurdharmasutaM stuvan // 145 // AcaSTa dhRtarASTraM ca vacanaiH kopakalmaSaiH / kaTAkSavIkSitAzeSadharAdhIzo dhunIsutaH // 146 // zakti dyUtApamAne tvallajjayAsajjayanna te / na tu nirvIDa pIDA te'bhUtteSu vanayAyiSu // 147 // 1. 'cAtmano' ga. 2. 'ttAH svamiva' ka-kha. 3. 'vatha' kha-ga. Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 udyogaparva -2 sargaH ] 263 bAlabhAratam / muJcatyadyApi maryAdAM na cettvadbahumAnataH / yastvaM sa pANDuryaH pANDuH sa tvaM teSAM sadA hRdi // 148 // adyApi nItimadbhistaiH sArdhaM saMdhiH khalUcitaH / jIyante kena te paJcendriyANIva jayazriyaH // 149 // vadhyamAnA galanmAnA bhImena tava sUnavaH / rakSiSyante va karNAdyairjayijyAnilatUlakaiH // 110 // iti viracitavAcaM bhISmamAcaSTa karNo raNabhuvi kuruvIrA rakSaNIyAstvayAmI / tvayi tu jayizarAlItalpasupte tanomi pradhanamahamitItApitazcApamaujjhat // 151 // iti zrIjinadattasUriziSyapaNDitazrImadamaracandraviracite zrIbAlabhAratanAni mahAkAvye vIrAGke udyogaparvaNi sainyasaMvargaNo nAma prathamaH sargaH / dvitIyaH sargaH / aprameyamahimA himAcalazrIH parAzarasutaH zriye'stu naH / yasya vizvavalayaikapAvanI svardhunIva visasAra bhAratI // 1 // saMdhibandhavidhaye'tha dhArmiNA dhArmikeNa dadhatA dayAdhipam / mugdhabuddhividhureSu bandhuSu praiSi bodhamadhuro madho ripuH // 2 // SaTsahasrasubhaTIM sahAyutAM sAdino daza mahArathAnvahan / kezavo nizi vRkasthale pure tasthivAnkurupurImathAsadat // 3 // puNyavAnahamahaM mahAniti dhyAyatA vibhurabhoji taddine / indirApatirudArabhaktidhIH sundareNa vidureNa mandire // 4 // bhaktituSTamanaso harervarAnyacchato'tha viduro mudAvadat / astu me tvayi ratiH sutAkulaM bhojyamapyatithisaMkulaM kulam // 9 // saMbhramAdabhimukhotthitaiH smitaiH pUjitaH surasaritsutAdibhiH / AsasAda tadayaM gadAgrabhUrambikAsutavikAsitaM sadaH || 6 || 1. 'saMvarNano' kha- ga. Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 kaavymaalaa| vikramairnirupamAnnirUpayanbhUpakuJjaracayAnavajJayA / sAnusiMha iva siMhaviSTaraM viSTapaprabhurabhUSayattataH // 7 // mAdhavaH saha mahAmahIdhavaiH sNhtairvhite'mbikaasute| pANDavIyakamuvAca vAcikaM vAci kaMcidamRtadravaM kiran // 8 // ke na pUrvamabhavanbhuvo dhavA medinI kamapi neyamanvagAt / vrIDamapyadhRta nAgabhartari bhraMzabhAji dadhatI navaM navam // 9 // naitayA kati patitvadhAriNo mAritA bata pareSu saktayA / rAgiNo guNanidhInyadRcchayA jIvato'pi kati neyamatyagAt // 10 // etadarthamapi yaH kadarthayatyarthavAdakaNadhI ripUnapi / zlAghyate na khalu so'pi yaH punaH kUlyamasyati namasya eva saH // 11 // vaibhave'pi bhuvanasya bhogyatAmeti talpamitameva bhUtalam / zrIbhare'pi sati bhogyato'dhikaM svasya kiMcidapi nopakArakam // 12 // vaibhavaibhavati bhogato'dhikaM saMmado yadi mamatvamAtrataH / kSmA mameyamakhilApyado vadanprIyate ca tadakiMcano'pi kim // 13 // manmukhAditi tapaHsuto nRpastvAM praNamya parirabhya bAndhavAn / bhogamAtraphalamAtmapaJcamo grAmapaJcakamayAcata svayam // 14 // taddhanIvanabilAgasAgarai ruddhamasti na kiyaddharAtalam / bhUlavo'yamapi tadvaducyatAM mucyatAM saha kulena vigrahaH // 15 // vigrahaH saha kulena naucitI yAtyarAtikulakalpapAdapaH / kazciraM raNabhareNa siMhayoH prItimeti na vane vanecaraH // 16 // gotrajaH sahajazatrurityasau nItirastu dhanalobhadurdhiyAm / vRddhatulyalaghupuMvRtaM jagaddhIdhanasya pitRmitraputravat // 17 // dhArayanti dhanalubdhacetasAM bandhavo'pi nibhRtaM virodhitAm / lUnalobhamadhurasya dhImato bandhutAM spRzati vizvamapyadaH // 18 // 1. 'lubdhayA' kha. 2. ito'gre 'tribhirvizeSakam' ityadhikaM kha. 3. 'bhojyato' ka-kha. 4. 'na' kha-ga. 5. 'vRddhikulya' ga. Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5udyogaparva-2sargaH] bAlabhAratam / dehinAmahaha lomataH paraH kazcidasti na paro bhuvastale / Agamayya nijapakSatAM kSaNAdyo vipakSayati bAndhavAnapi // 19 // tadvayaM kSitibhRto bhujAbhRtAmAlibhiH parivRtA iti smayAt / lomato'vanilavasya vigrahe mAgraho'stu jayasaMzaye nijaiH // 20 // vyomamArgabhRdanekamArgaNeSvekamArgaNavazaM virodhiSu / / ekameva gaNayanti ko vidA bhUribhirvRtamapi svamAhave // 21 // naikamapyarimanantapattayo'pyAhave'vagaNayanti dhIdhanAH / satsu tArakagaNeSu rAhuNA grasyate kimu na tArakAdhipaH // 22 // Adhipatyamapi na sthiraM bhuvaH susthiraM ca yadi jIvitAvadhi / jIvitaM ca raNakAriNAM nRNAM cApamuktazaratulyacApalam // 23 // tanmRdhAya bata mA vidhA dhiyaM bandhubhiH samamilA vilasyatAm / dhAmni bhojyasamaye samAgatAnbhojayanti kRtino ripUnapi // 24 // bandhuvargamavadhUya niSThuro yo baliM gilati bhUtale'ndhadhIH / nityamuddharazirodharairmadAdekadRmbhirapi sa prahasyate // 25 // . hasyamAnavacasaH pade pade bAlizairapi parAGmukhazriyaH / kSmAmaTanti nijapakSavidviSaH paNDitA iva na paNDitA nRpAH // 26 // yaH svabAndhavagaNasya pRSThago bhogakarmaNi raNotsave'gragaH / taM viyogalavakAtarA dharA sevate sucaritaM pativratA // 27 // yo dhunAti nijabandhutAM nijastasya ko'stu para eva yaH prH| . kvApi yAntvamalapakSiNo jale zaivalaM ziti sahaiva zuSyati // 28 // ye tu bandhuparirambhasaMbhavaprItayo dhnlvaattsNmdaaH|| te hatenduraivayo vayomaNIdyotino'timalinA ghanA iva // 29 // bandhunAtikaTunApi saMgamaH saMmadaM sRjati yaM na taM sudhA / yatsudhAkarakareSu satsu na prIyate'stabhRti bhAskare'mbujam // 30 // tena bandhuSu nijeSu saMdhaye DhaukyatAM kimapi paJcakaM purAm / sarvathApi viSaye'tra vo hite so'hamapyuparuNadhmi madhyamaH // 31 // 1. 'tu' kha-ga. 2. 'khaNDitA' ga. 3. 'rucayo' ka. Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 5. kAvyamAlA | 2 prAkcaritranicayairnibodhito nAradAdibhirapi drutAgataiH / UcivAnetha hari prati krudhArabdhabodhanidhanaH suyodhanaH // 32 // sauhRdena jayinazcahi kiM daityabandhana dadhAsi saMghaye / tAnmahApraharaNAnraNAvanIsImni sajjaya lasajjayazriyaH // 33 // yAcyate'vanilavo'dya dhIdhanairebhirUDhadRDha gUDhamatsaraiH / tatra ropitapadA hi maccamUdAhi sainyamatimelayanti te // 34 // adya bAndhavamiSAdviSaH kathaM tAnmahattvamadhiropaye punaH / mRtyudAnaparamaGgasaMgataM kaH pravardhayati rogamAtmanaH // 35 // evamAlapati kaurave raveH sAmyamindumapi laucanaM nayan / bhAratImabhaja dullasadbhujaH krodhanaH kramakaTuM trivikramaH // 36 // aindrireva paramaH suhRnmama tyajyate svamapi yatkRte mayA / sAndramaindramapi tasya niSphalaM yasya na sphurati tAdRzaH suhRt // 37 // saGgato'GgasuhRdAM sudhA mudhetyAdizanti hRdayAlavaH sadA / yaM rasAdvrasayatAM manISiNAM na priyAdhararase'pi hi spRhA // 38 // no suhRtparicayAtparaM kvacitkicidastyamRtamityahaM bruve / yannipAnaghaTamAnahRSTayo dRSTayo dadhati nirnimeSatAm // 39 // itthamindrasutasauhRdAdahaM kiM karomi na vinA caeNTUktibhiH | pUrvakarmavazage zubhAzubhe cATukarma kurute na kovidaH // 40 // yuSmadarthamayamarthito mayA saMdhirastu yadi dhIryudhIpsitA / . bhImadoSNi nihitaiva tadviSAM kAlarAtririva sarvadA gadA // 41 // astu pANDutanujanmanAM punaH ko virodhiSu bhavatsu matsaraH / maulidattacaraNAsu kesarI makSikAsu na kadApi kupyati // 42 // ko'bhavatparibhavAya pANDavaiH sainikavyatikaraH kariSyate / vlgdenngnnvrgkhervnne sainyamAnayati kesarI kiyat // 43 // 2. 'miSAdviSaH ' kha. 3. 'nAyanaM' kha- ga. 4. 'tvadukti' ga. 1. 'niti' ka. 'carvaNe' kha. Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5udyogaparva-2sargaH] bAlabhAratam / 267 uttarArthahRtamaulicIvaro maulijAlamaharandayAbharAt / . . kAM camUmaracayaccamUbhRtAM gograhe sa vijayI jayAya vaH // 4 4 // pazyatAM nijabhujAbhRtAM kRpadroNatattanayakarNabhUbhujAm / tvAM balAdivi hRtaM vyamocayetphAlgune tadapi vismRtaM tava // 45 // yastu duSTajanapuSTasaMnidhiH sAdhubandhuvacaneSu roSaNaH / sa dhruvaM tvamiva duzcaritradhIH krodhanena vidhinA kaTAkSitaH // 46 // yadviduH prakRtito viparyayaM mRtyusImni tadasatyameva te / A januHprakRti duSTa sAdhutAM nAdhunApi mRtidRSTa payadhAH // 47 // te tvayA samadhiropitA padaM kiM mahattamamavApnumicchavaH / UrNanAbhamukhalAlayA latArohadhIH ka iva kAGkSati graham // 48 // kiM ca nIcagati vAri tatpateH zrIrapatyamadhigamya tAM jaDaH / / drAgadho jigamiSurmahonnateH kopi ropayatu bAndhavAnpaMde // 49 // nirmalo'pi malinIbhavaJjalairunnato bhajati vairitAM nije / dhUmayoniriha dhUmaketanaglAnidarzitaraso nidarzanam // 50 // apraNAzitakulaM na zAmyati svaiH saha dhruvamamarSajaM mahaH / veNuyugmaghanaghaTTajaH zikhI sarvato'pi vipinaM dahatyaho / / 51 // tanmudhA dadhati saMdhaye dhiyaM mAdRzA iha bhavAdRze muhuH / attu vaH sakalamapyadaH kulaM bhImadoviTapibhoginI gadA // 12 // ityudAratarabhAratIbhare kaiTabhadviSi tadA babhau sbhaa| kopataH kapizadIdhitimRtistrIkaTAkSacayacumbiteva sA // 13 // krUrakopakapizaH prijvlnkaurvprbhumukhprbhaakrH| bhUparibhramaNanirbharo babhau kSIbagANDiva ivAzuzukSiNiH // 14 // urumAhata tathA suyodhanaH krodhanaH karatalena nAdinA / tayazaGkata yathA vibhuH svayaM bhImasenagadayAtha bhaGgurAm // 55 // khau bhujAvadhita kopakaNTakatruTyadaGgadasamucchalanmaNI / duHsahoSmadahanasphuliGgakasphUrjitAviva suyodhanAnujaH // 56 // 1. 'haraddayA' kha-ga. 2. 'kvApi ropayatu' ka-ga. 3. 'padam' kha. Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 kAvyamAlA / kopavAnavataraH smaradviSastaM smarasya pitaraM puraH smaran / Adadhe' kila dRzaM bhRzaM kRpIyonirulbaNakRpITayonikAm // 17 // visphuliGgapaTalIM mukhAnmithaH kopapiSTaradarAjitAM kSipan / induto dahanavRSTyamaGgalaM saMsadi vyadhita karNanandanaH // 98 // ityalokyata kutUhalollasallocanena danunandanadviSA / roSarUkSaravasaMbhramabhramadbhUribhUramaNarAsabhA sabhA // 19 // svagrahArthamatha kauravAgrajaM pAzapANimatikopinaM puraH / prekSya sAtyaki niveditaM tadA divyarUpamadhita krudhA vibhuH // 60 // naubhibhAgagatapadmabhUvibhAbhArabhAsuranabhAH samAcaraiH / mastakopagatakopapAvakajvAla ityapamazaGki zaGkibhiH // 61 // hRdvihAriharahArahAriNA bhISaNaH phaNabhRtAM gaNena saH / bAhudaNDanivahAnaho bahUkurvatA kSaNabahUkRtAnapi // 62 // astra mulasada bhI zubhISaNaM doSNi doSNa sadadhau navaM navam / mAribhirnavanavAbhirekako hantukAma iva vairiNaH kSaNAt // 63 // krUrakauravacamUvimUlana sphItaduHsahamahaH plutAni ca / vRSNipArthanivahAnmuhurmukhAdakSipatsahacarAzuzukSaNIn // 64 // vyAttavatrapaTukaNThakandaraspaSTadRSTajaTharatriviSTapam / taM nirIkSya bhayabhItacakSuSaH kauravA vidhuramAravaM vyadhuH // 65 // droNabhISmavidurarSisaMjayaireva harSibhirasau nirIkSitaH / dvAgamarSazamanAya nAkibhirnAkanAyaka mukhairiti stutaH // 66 // udgatastvadudarAdviraJcanastatsutA ca vacasAmadhIzvarI / tatprasAdalavako vidAkRtirvettu vAstavamapi stavaM kva te // 67 // garbhitatribhuvano'pi vA yathA nAtha saMvasasi no mano'NuSu / tvaM prasIdasi tathaiva cedvaco gocarIbhavasi tanmudA numaH // 68 // 1. 'ghelikadRzaM' ga. 2 'mukhAgrataH ' kha 3. 'nujaM' ka. 4. 'bhAlabhAga' kha-ga. 5. 'jvAlayannayamazaGki' kha-ga. 6. 'nAkibhiH' kha 7. 'kovidA te vettu' ka; 'kovidAH kRte vidA' kha. 8. 'stavaM kutaH ' ka; ' stavaH kutaH' kha. Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 udyogaparva -2 sargaH ] bAlabhAratam / 269 rocate parakRtApyaho satAM na stutiH svamiha nauti kaH svayam / zemuSIM svamayaviSTapatrayasvastavArthamiti naH prayacchasi // 69 // kiM tava stavagirA prasIda naH zrItaDijjaladabhaktivatsala / muJcatu krudhamimAM bhavAnbhavAbhogaduHkhasukhatAratundilaH // 70 // kauraveSvapakaroSi bANadoH khaNDakhaNDanakuThAra kiM ruSA / varjya se yudhi ya eva bhAladRgdRSTa bhAlalipinA pinAkinA // 71 // jvAlayanhutabhugekamAlayaM pattanasya parito'pi bhItidaH / eSu kupyasi bhRzaM vayaM bhayaM manmahe hRdi maheza mA kupaH // 72 // evamAzu gamitaH zamaM surairvajrabhRtprabhRtibhiH subhaktibhiH / droNabhISmavidurArcito yayau saMsadaH sa danusUnusUdanaH // 73 // pRthAmathAmantrya hariH purasya bahirgataH prAgupaya karNam / tadagratastajjani kiMvadantImuvAca dantI danujadrumANAm // 74 // atha svajanmaprathayA pRthAyAH kaumAryasUnurnijagAda kaSTI / dhiyAM mayaivedamakAri duHkhamajAnatA teSu sahodareSu // 75 // dhigmAM mayA sApi tadA vadhUTI dRSTAtihRSTena kadarthyamAnA / dhigmAM mayA tAnparihRtya bandhUnbandhUkRtAstatparipandhino'pi // 76 // ityanusmaraNakazmalavarNa karNamarNavazayo'nuzayArtam / AntaratrijagatIgatagaGgAvIcicArubhiruvAca vacobhiH // 77 // karNa mA svamapavarNaya vRttaM bandhuvargamadhunApi bhaja svam / rAjyabhAjamiha dharmajamukhyAstvAM namantu tava ko'pi na mantuH // 78 // agrajaM vibhumavApya bhavantaM durjayeSu khalu teSu vipakSaiH / vIra jIvadakhilAtmatanUjA prItimetu jananI tava kuntI // 79 // parasparonmUlanamUlasaMdhA bandhAnnivarte tvayi phAlgune ca / avigrahaM vIra sahasradRSTeH sahasrabhAsA saha maitryamastu // 80 // iti vadati ripau diteH sutAnAM giramadhitollasadaGgamaGgarAjaH / kathaya kathamivAzraye sagarbhAnahamadhunA pradhanAvatArakAle // 81 // 1. 'eSa' kha. 2. 'khAgu' ka. Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| taiH sArdhamIza jayibhirvidadhe virodhaM ___ mAmeva yo manasikRtya mRdhaikadhuryam / AbAlakAlasuhRdaM vyasanodaye'dya taM muJcataH sphuTati me hRdayaM hriyaiva // 82 // duryodhanAdapi yudhiSThiramabhyupeta__ madyApi mAM skhalitasakhyamudAharantaH / mAM prItipUrNamapi nItivido vidantu mitraM kalatramiva vizvasanasya bAhyam // 83 // bandhavo'pi viruddhAH syurlakSmIlezasya lobhataH / jagato'pi jayatyeko jIvitAlambanaM suhRt // 84 // muJce duryodhanaM caitadvizve mitraparAGmukhe / hA kaH kasya manaHzalyaduHkhoddhAraM kariSyati // 85 // iti kRtagiramaGgAdhIzamIzaprazaMsA___ zuciruciracaritraM vIramApRcchaya viSNuH / drutataragati gatvA kArayAmAsa dharmA GgajamasahanavargazrIprahANaM prayANam // 86 // iti zrIjinadattasUriziSyapaNDitazrImadamaracandraviracite zrIbAlabhAratanAmni mahAkAvye vIrAke udyogaparvaNi durbodhaduryodhano nAma dvitIyaH sargaH / ___ tRtIyaH sargaH / dharAdhRtidveSihatipratiSThitAvatArasaMbhArasamudbhavazramaH / zamAmRte vizramadhIviveza yaH sa pAtu pArAzaravigraho hariH // 1 // kRtI kurukSetragamAya viSNunA svayaM prayANAya kRtAbhiSecanaH / paroparodhAdadhirUDhavAnatho rathaM pRthAbhUH pRthivIpuraMdaraH // 2 // vRkodarAdyAH sahasA manasvinaH sahodarAstaM parivatrire nRpam / dhuhastino hastamivAsuhRdgaNacchidAnidAnaM raNapAradA radAH // 3 // Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5udyogaparva-3sargaH] bAlabhAratam / 271 virATapANDyadrupadAdayo nRpaastmnvyurdhnvviraanibhirbhujaiH| - virodhavIradhvajinIvadhakrudhAdhiropitabhrUvikaTairivotkaTAH // 4 // nijAM nijAM kIrtimiva chuvAhinIjalaimilantI zizusomakomalAm / vitatya ketupracalAJcalacchalAccaturbalAGgI bhujazAlino'milan // 5 // zitidyutiH saMmadabhAsuraiH suraiH purazcaro'darzi sudarzanAyudhaH / dviSadvadhadhyAnamayo mahazcayazcamUsamUhasya gato nu piNDatAm // 6 // tanotu kenaiSa tulAM baloccayaH paraughadAhena ca gauraveNa ca / yayau yadagresaratAM savADavo'rNavo lasaccakramukundakaitavAt // 7 // jite pratApairiva pRSThage ravau svakulyaharSAdiva saMmukhe vidhau / bhayAdivAgratyaji rAhuyoginIyuge gate dakSiNavAmapakSayoH // 8 // adakSiNasyAM rathato'tha tattvatastadordhvagaM zvAsamavekSya vissnnunaa| avAdi zaGkhazca sumaGgalotsavAdacAli sUtena rathazca bhUpateH // 9 // taidA tu saMpUjitaharSitadvijavajoktavedatrayanAdavIcibhiH / pratidhvanatsyandanakandarodaro dadhau yathArthAmabhidhAM trayItanuH // 10 // paTuH prayANe paTahasya nisvanaH pravizya karNadvitayeSu doSmatAm / sa nirjagAma dviguNodayaH kSaNAnmukhaikamArge madazabdakaitavaH // 11 // dhRtebhakumbhastanayugmavibhramA camUrdhamatsyandanacakrakuNDalA / cacAla bhUpaM parito'nurAgiNI priyeva pAriplavavAjilocanA // 12 // viluptavizvAvayavA sunAgaraiH sthitairupaplavyapurATTapatiSu / nRpAvalokAdanimeSatAM bhRzaM bhajadbhirabhrAji nabhazcarairiva // 13 // samutpatadbhiH skhalitairmahAMsayormuhurmahAsaudhavadhUkarojjhitaiH / arAni lAjaiH sukRtojjvale nRpe viyaccarairAmaracAmarairiva // 14 // yayau pratolIpathasaMkaTAkulaH krameNa vaprasya bahirbaloccayaH / mahAsaraHpUra ivAtipUraNakSatasya setobahubAhyavistRtiH // 15 // puro'pi pazcAdapi vistRtAkRtirgatAlpatAM gopuramadhyavartmani / viniHsarantI ripujIvitApahA camUriyaM zaktiriva vyarAjata // 16 // 1. 'manvagu' kha-ga. 2. 'tadAtvasaMpU' kha-ga. 3 'rAji' ka. Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 kaavymaalaa| zamIva tattvaM paramaM tamudvahanyudhiSThiraM dharmamayaM camUcayaH / akhaNDayanpuMstarukhaNDazAkhinAM zikhAgramapyeSa zanaiH zanairyayau // 17 // uditvarairvapragiripratolikAguhAzatebhyo guruvAhinIgaNaiH / apUri dUrAdapi pUravistRtaiH sa bhUribhirbhUvibhusainyasAgaraH // 18 // gate'kSimArgAnnRpatAviyaM viyoginIva zUnyatvamavApa kiMcana / tadAttavaprAvataradvilokakaprajAmiSazraMsiziroMzukA purI // 19 // samullalace nigamaH kiyAniti pratikSaNaM dhyAnaparazca bhUbharaH / vilocane vakritakandharaM purIM prati pratene ca zanaizcacAla ca // 20 // mitho'pi bimbadviguNAM radadvayIM maNipraNaddhAM dadhato mahonnatAm / surAsurairakSubhite balAmbudhau vilesurairAvatavanmataGgajAH // 21 // viSANitAM ganibhiradribhedinAM bale cale tatrasurAzu diggajAH / bhujaGgarAjaikakakIlamauligastato vilolaH kSitigolako'bhavat // 22 // avApya sekaM kariNAM madodakairmaruttaraGgAnapi karNavIjanaiH / suyodhanakrUracaritramUrchitAcirAddharA kiMcidacAlayadvapuH // 23 // mRto mRto'sAviti bhASuke jane gRhItamAtmAnamapAyudhaH sudhIH / gajena zuNDAGguliparvacarvaNAdamUmucatko'pi camUcamatkRtaH // 24 // sametya pazcAnnibhRtaM dhRtakrudhA gajena vistIrNakareNa saMdhRtAn / tadAtvakaSTacchurikAmadhArayA vivardhya bAlAndrutamacchuTatparaH // 25 // mahAbalaH ko'pi karaM kareNunA dhRtaM kareNAtmakarAdamocayat / sa tena gADhAhato dhRte kare varAka evaikakaraH karotu kim // 26 // sametamAsannamibhaM vibhIH paraH puro vlndkssinngaavliilyaa| paTena zuNDAM parimRjya saMbhramannaMbibhramatpecakasImni jAcikaH // 27 // na yAvadurvI karibhArabhaGgurA prayAti darvIkaramandirodaram / khurakSatodbhUtarajastayA laghu vitenire tAvadamUM camUhayAH // 28 // sthalI payodhirjaladhirvasuMdharA bhaviSyatIti tridive'pyabhUtkathA / sphuratturaGgaprakarakramAhatikSaNocchaladbhalibharAvalokataH // 29 // 1. 'prastara' kha. 2. 'nabibhramannekakasIni' ga. Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5udyogaparva-3sargaH] bAlabhAratam / 273 hariH parispardhini vardhitodyamasturaMgame dhAvati vegdurdhrH| adRSTamUrdhva puruSaM paraH paro vyalaGghatApIDitameva phAlayA // 30 // paro hariH kUpamapahRtaM tRNairalaGghayamullaGghaya vishaalphaalyaa| vyathAM na lebhe kazayApi tADito hRdi stuvandhairyaguNaM turaGgiNaH // 31 // udazcitaikakramalIlayA tribhiH padaistathA ko'pi hato gatiM vyadhAt / yathAbhavaccetasi citrakAriNAmapi kSaNaM citrakRtau camatkRtiH // 32 // samaM mayA dhAvatha yUyamityaho bhRzaM dRzaH kautukinAM vilokinAm / vilupya pazcAtpadadhUtadhUlibhihariH paro'dhAvata vAtajitvaraH // 33 // hariniSiddho'pyaparAzvatarjitastvarAmamuJcanna hi yaH sa tasthivAn / prepAtinaH pAdakarAntarasphuratpadasya pIDAM nijasAdino'dadhat // 34 // vivardhitaspardhamaho mahonidhI samaM calantau tvarayA parau harI / patAkinIloladRzo dRzobhRzaM samAnatAmApaturagrato gatau // 35 // jite'pi vegAditare turaMgame na ko'pi tatyAna rayaM svayaM hayaH / ninaM tanucchAyamavekSya ca kSitau nizamya pAdadhvanitaM ca durdharaH // 36 // hayAdrikuTTAlazatakSatasthalocchaladrajaH pUrNanateSu vartmasu / alabdhanemiskhalanA manAgapi prasanurazrAntaturaMgamaM rathAH // 37 // rathAGgarekhAnivahairmahIM rathA vibhUSayanto navahArahAribhiH / dizAM dizantastilakAniva dhvajAJcalaiH kilAtanvata kAmacAritAm 38 kSuraprabANena vibhidya dUrataH patanti pakkAni phalAni bhUruhAm / adhogataH ko'pi rathAzvavegato rathI kareNaiva sahelamagrahIt // 39 // paro rathaM sArathiranyasArathejiMgAya saMtaya' dhurINavAjinaH / javena yokre chuTite'pi dhIdhano'dhiruhya vaMzAnnitarAmadudruvat // 40 // cyute'pi cakre ciramekapakSatastadakSamuttArya kareNa dhArayan / maruttvarAMhistvarayanrathe hayAJjigAya yantAparasArathiM paraH // 41 // mahAbalaH kazcana sArathiH pathi sthiteSu khinneSu nijeSu vAjiSu / / javena yAntaM prativAdino rathaM kareNa dhRtvaiva haThAdatiSThipat // 42 // 1. 'anaSTa' ka. 2. 'pratApinaH' ga; 'prayAtinaH' ka-kha. 35 Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 kAvyamAlA / paraH samIratvarayA samIrayanhayAnniyantA jitavAMzca vAjinaH / rarakSa cAsannalatA zikhAtateH patiM calatpAjanavegalIlayA // 43 // cariSNucakrAragRhItacIvaraprapAtinaH kRSTatanordhvani prbhoH| udAracItkArabharairakaryannabodhi ko'pyanyajanena sArathiH // 44 // mahArathau kaucana kopahuMkRtipraNAdaraudrau rathasaMkaTe pathi / yudhe ghRtAsI caTulau caTUktibhiH pravizya madhyaM prabhurapyavArayat // 45 // puraH praceluzcaturaM turaMgamatvarAparibhrAntapadAH padAtayaH / rathA ivoccairbhujadaNDamaNDalIbhavatpatAkAyitakhaDgavallayaH // 46 // samutpatanto'dhikamuccakaiH samullasatkRpANayutihRdyapANayaH / babhurbhaTAH svaprabhukIrtivistRtipravRttaye kRttavipallavA iva // 47 // vicitracArISu savarvaraM sphurtsphuttsvnaashuunybhido'silekhyaa| muhurnadanto madavibhramAdanIgaNaMstRNAbhaM trinagatpadAtayaH // 48 // bhayaM dadhAno hRdi viSTapatrayavyayapragalbho'pi lulAyalAJchanaH / raNe sahAyI bhavituM bhujAbhRtAmasicchalo dakSiNapANimagrahIt // 49 // spharApadezAtkalitaikakuNDalo vinIlavAsAH kaTizastrikAMzubhiH / anantatAM patticayo yayAvasicchalena karSanyamunAM samantataH / / 50 // udasya ko'pyAzu samaM muhurmuhuH kareNa vAmena ca dakSiNena ca / spharaM ca khaDgaM ca dadhadviparyayAnmahattvamabhyAsakRtAM kRtI lalau // 11 // upetya pazcAnmRtatAtavRttikaH kRtAdbhutadhyAnapareNa kautukAt / pareNa bAlaH sahasApi tApitazcalandhRtAsina bhaTAnatatrapat // 52 // udasya kuntaM divi ko'pi lIlayA sakautukaiH sainyjnaivilokitH| kSiteH samutpatya rayeNa pANinA tamUrdhvameva prasarantamagrahIt // 13 // janaughamAkSipya purazcaraM bhaTaH sphuTaM parikSipya rayeNa kuntakam / pareNa nirmuktamivAgrato gataH kare'grahItkazcana vaJcayanmukham // 14 // iti sphuratkRtsnacamUsamutthitai rajobhirAcchAditabhAnubhAnubhiH / kRtaprayANe jayabhAji rAjani vyarAjadekAtapavAraNaM jagat // 55 // 1. 'kSamaH' kha-ga. Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udyogaparva-3sargaH] bAlabhAratam / 275 avApya dainyaM khalu sainyabhAratazcirAnnirastA phnnikuurmsuukraiH| .. mahIyasAM mUrdhni mahI mahIbhRtAM samAruroha cchalato rajastateH // 16 // taTeSu khAteSu turaGgaraGgaNairuparyupeteSu rajazcayeSu ca / sphuTIbhavanmUlavivRddhamaulayo gaNA girINAM triguNonnatA babhuH // 17 // balAbhiSaGgAdadhikAdhikotthitai rajobhiruccairdivi sAndratAM gataiH / raveravaSTabdhakhurAsturaMgamAzciraM mahIcArasukhaM siSevire // 18 // prapUritAnAM parito baloddhatai rajobhirAskandhatalaM mahIruhAm / samunnatAnAmapi pANilIlayA phalAnyagRhNAdapi vAmano janaH // 19 // vidheH kRtaM kvApi na jAyate'nyathA tathA hi zUnyaM gatayApi reNubhiH / vibhAvarIvAsararatnagarbhayA na kiM bhuvAbhUyata ratnagarbhayA // 6 // ilAvale paGkilatAM prapeduSi prabhinnakumbhIndramadAmbhasAM bharaiH / adhArayadRSTinivRttanIradaprabhA nabho'ntaH prathamotthitaM rajaH // 11 // nabhaHsaritketanabhAsure ziraHsuvarNakumbhAyitabhAnumaNDale / sukhaM lasantI pRtaneha jaGgame nRpasya dhAmnIva rajasyarAjata // 62 // rathaM nayanvama'ni rAjavAjinaM bhujiSyabhagnasthapuTaM zanaiH shnaiH| jagAda yantA kutukaspRzA dRzA nirUpayantaM nRpati patAkinIm // 63 // adhIza pazyAtra haye'nupAtinI drutaM bhiyA vakritakandharA vadhUH / vyadhAdvilolaM nayanaM tathA yathA sthito hiyevAyamabhUtsamIpagaH // 64 // ayaM mayasyAnuyataH svanaM ghanaM nizamya kopAdvavale mRgadvipaH / nirIkSya tadvarti vadhUkucadvayaM pratIbhakumbhabhramato bhiyaatrst||15|| tarostale'sau khidayA niSedivAnnRpasya vAcA prathamaM samutthitaH / tamapyanAlocya sakhAyamagrato'trasannirIkSyAgatamunmadaM gajam // 66 // na hatyayA hanta kadApi gRhyate karI paraM pApazikhA niSAdinAm / iti pralApeSu janasya kumbhinA vyamoci nArIyamanena sAdinA // 17 // puro mukhasya bhramayazikhAM taroH prakopayanko'pi gajaM kutUhalI / udastahastaM parivaJcya yAtyasau catuH padAbhyantaravartInA muhuH // 68 // 1. 'vartma vinItavAjinam' kha-ga. 2. 'rathaM pathi' kha. 3. 'sAditA' ga. Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 kaavymaalaa| vilaGghaya lacI tvarayA rathoccayaM gato'grato'smItyayamuddharo madAt / puraH karitrAsavalanmayadvayaH sahAsasAM rAviNamIkSito balaiH // 69 // avekSya mArga zakaTAtisaGkaTaM rathI pathIha sthapuTe prayAtyayam / parisphuraccakravilolavallabhA muhuH pariSvaGgasukhAbhilASukaH // 70 // ayaM davIyaHpadavIgatAmibhImibhabhramAttUrNamupetya kopanaH / amuM vinizcitya tataH spRzatyaho muhurmahebhastatahastalIlayA // 71 // avAptajanmA jananIvadhAdasau tataH kRtocairbahubhAravAhakaH / zucA kharAzcau nijapUrvapakSako nirIkSya tulyadhvani rauti vesaraH // 72 // iti prasattiprasarAIyA camU dRzAbhiSiJcanniva dharmanandanaH / pade pade saMmilitaiH kutUhalAdAloki lokaiH zatadhApi viikssitH||73 // dvipendradAnodakanijharacchaTAbhiSekasAndrobhayapakSadhAnyayA / acalyata grAmataTeSu senayA nirantarakSetravisaGkaTe pathi // 74 // amI mahAntaH kirayo bRhattarAH mRgAstathaite prasabhena rakSitum / aho va zakyA iti bhItavismitaigajAzvamAlokya tava pragopakaiH // 7 // api zriyAM bhUmirabhUSitojjvalA vilokayazAliSu gopabAlikAH / khakAmakelIvizadAya kezavo na zaizavAya spRhayAMbabhUva kim // 76 // idaM kimetatkimiti striyAM tathA zizau muhuH pRcchati dantivAjikam / kRto'kSamUlyAkulitaH kilAvidandadau jaradrAmaTiko'pi nottaram 77 itIkSyamANaH kSaNakautukollasadvilocanai manivAsibhirnenaiH / camUcayaH kAnanabhUSu bhUSaNI babhUva vistAramahIdidRkSayA // 78 // puraH zizUnAM galalambinAM kapistriyaH paribhramya tRNaM yadatyajan / tadaGganAnAM kaTakaucitIbhRtAmaputriNInAM hRdi zalyatAmadhAt // 79 // sukhaM gatAyAH zayanaM sulampaTA vighaTya siMhyAH stanataH stanaMdhayAH / gajeSvadhAvaMzca muhurbhaTAbhakairmudA vyamucyanta ca mAturantike // 8 // phalaM kareNAptumanA muhurmayaM ninAya cUtaM ravaNAdhirohaNaH / mayastu nimbAya muhurgataH kutaH kriyaikymnyonymnobhilaassyoH|| 81 // 1. 'zivadAya' kha. 2 akSamUlI grAme vyavahAranirNAyakaH. Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5udyogaparva-4sargaH] . bAlabhAratam / 277 hyoccyodbhuutrjHprmpraaviluptvaissmysukhaadhirohnnaaH| pathi prathIyaHsthalalIlayA rayAlAbalIbhirgirayo lalacire // 82 // vilaGghaya kulyAmamukAM pure'muke krameNa gantavyamiti zrute pathi / puraH purANyeva balainiMdadhyire na sindhavo dhUlitatisthalIkRtAH // 83 // purAmupAnteSu turaMgamakramaprapAtakhAteSu nikhAtasaMpadaH / camUcaraizcaJcalayA lulokire dRzA rajodarzananirvizeSayA // 84 // puraH striyA sainyalasadRzA rasAdhuvA niSAdI sakaTAkSamIkSitaH / vyadhAtparIrambhamibhendrakumbhayoH sa tadgatAkSaH pulakAnyadhatta saa|| 85 // yuvA turaGgI lasadaGgacaGgimA turaGgamaM cArugatAni kArayan / puraH purastrIbhiradarzi saspRhaM paraspareAkaluSeNa cetasA // 86 // udArazRGgArabhRtAM pade pade vilokinInAM purayoSitAM puraH / samunnatopAGgavinamralocano mithaH skhalanmandapadaM yayau janaH // 87 // iti grAmAraNyakSitidharasaritpattanatatI_ vilaya prasthAnaiH katibhirapi dharmasya tanayaH / svayaM sthAne sthAne miladatulavIrograkaTakaH kurukSetropAnte druhiNaduhitustIramagamat // 88 // iti zrIjinadattasUriziSyapaNDitazrImadamaracandraviracite zrIbAlabhAratanAni mahAkAvye vIrAGke udyogaparvaNi prayANavarNano nAma tRtIyaH sargaH / caturthaH srgH| amRtavRSTirivAjani hRSTidA jagati yasya purANaparamparA / bhavadavAtibhide jaladadyutirna kimivAstu sa satyavatIsutaH // 1 // lasadanekapayodhabalaprabhA bahulapatrarathA pRthuvAhabhRt / atha camUH kSitipasya sarasvatImanusasAra nivAsavidhitsayA // 2 // gatijitaH pavano nijakiMkarIkRta ivAmbulavAmbujagandhabhRt / . abhicamUM prahitaH saritA tayA sukRtanandanasatkRtakarmaNe // 3 // 1. 'na dadhyire' kha. 2. 'tAyAM gavi namra' kha-ga. 3. 'caTula' ka. 4. 'sahitA' kha. 5. 'karmaNi' ka-kha. Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 kaavymaalaa| atha vijitya tanUSu camUbhRtAM sapadi dharmajavArilavavrajam / prasRmaraH pavanaH ma sarasvatIjalakaNaprasaraM pratitiSThati // 4 // nalinareNulavaiH kanakadyutiH samarasaurabhaSaTpadagItibhAk / madhurazItaguNAmbukaNaiH sarinmarudabhUddayito balayoSitAm // 5 // api saritparirambhabhavaM navodakalavaM parirabhya samIraNam / anani mIlitadRgyadiyaM camUstadabalA khalu kAmitakAminI // 6 // mRdusamIravilAsavikampinI kusumasAttvikavArikaNairvRtAm / abhajadAzu rasena sarasvatItaTavanImavanIzacamUcayaH // 7 // jalanidhau nihito vaDavAnalaH pavimacikSipadeva madAya naH / iti viraJcisutAM parito balacchalakulAdrikulAni siSevire // 8 // aviditoddhatiropaNakaM nRpaiH kathamapi dhupathena kilAgatam / samavaloki yathAkramaropitaM kutukibhiH sthalamaNDalamagrataH // 9 // sukRtasUnuniketacaladbhujAJcalabhujAkathiteSviva vezmasu / vinihiteSu yathAkramamakramAnninanijeSu yayurjagatIbhujaH // 10 // kamapi sArathirAtmanRpAlayaM pathiSu pRcchati yAvadadhibhramaH / nijagRhAGgaNameva ratho hayaiH sapadi tAvadanAyi gatabhramaiH // 11 // gajaturaGganaratrayapIThikAvalayimUlabhuvaH sthalasaMcayAH / rurucire parito nRpasevitAH suragRhA iva digvijayazriyAm // 12 // zirasi tADakRto'pi niSAdinaH samadhiropayati sa yathA naman / iha tathaiva rayAdrudatItaratkaripatirmahatAM caritaM numaH // 13 // sphuritamApa sapalyayato hayaH pathi yathA na nirastabharastathA / sahajasaumyabhRto hi parAkrame sati mahAMsi vahanti manakhinaH // 14 // sthirapadA nijasArathisaMjJayA rathini pArzvagate rathavAjinaH / gahamahIgamane'pyakhidastathA prathamayuktamiva svamabodhiSuH // 15 // phalaM verohati yantrabhare yathA ravabharaM ravaNA vidhuraM vyadhuH / mayastu gipi hanta tathaiva te va matirUva'mukhasya khalUcitA // 16 // 1. 'zivadAya' va ka-kha. 2. 'samavaropitayantra' ka. Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5udyogaparva-4sargaH] bAlabhAratam / 279 pulakibhirmukulAyitalocanA sarabhasaM kucamUlamiladbhujaiH / galavilambikucadvitayA hayApriyatamairudatAri bata priyA // 17 // kSitiragRhyata satyamasau yudhi tadiha tatra satAmucitA hatiH / iti vicArya bhaTai mRgAdayo vavadhire vidhurAkSapalAyinaH // 18 // paTamayAni vitanya niketnaanybhiptjnstkRtittpraaH| rurucire vaNijo gaNikA ivottaralakaGkaNakuNDalasadrucaH // 19 // kaNajalendhanavahnijighRkSayA parijane nikhile'pi gate'bhitaH / vasanavezmasu saMmadamadbhutaM kSaNamadhuH patayo dayitAsakhAH // 20 // patitasainyarajaHpaTalaM paTU bhavati yAvadudAttadivAkaram / sapadi tAvadidaM pihitaM vahUditamahAnasadhUmacayairviyat // 21 // vidhisutAmbhasi sasnuralaM malaM dalayituM bahireva camUcarAH / mumucurAntaramapyahaha spRhAdhikadameva hi suprabhusevanam // 22 // sumadhuraM ziziraM rasayanpayo janacayo manasA samacintayat / sariti vAridhivajalabhUritAM kalazayonivadAtmani zaktitAm // 23 // taralahastamahAlaharIbharocchalitazIkararuddhanamA dhvanat / tanurucaiva tamAMsi sRjandhunImabhisasAra gajabajavAridhiH // 24 // pratizarIrabhRtaH kati no vanadvipakapolakaSairmadagandhitAH / zrutasarillaharIdhvanitaH krudhA madakalaH karaTI vibhide taTIH // 25 // pathijakhedavazo'pi karI taruM prahatavAnvanadantimadakrudhA / ahaha sAhasikasya zirasyataH kusumavRSTiramuSya divo'patat // 26 // dalitamauktikakAntini saikate karikulasya babhau pdpddhtiH| sukRtasUnuyazaHsamatArthinI zazighaTAnusRteva sarasvatI // 27 // karighaTAmavalokya ghanabhramAdbhayabhRtairathavA gtinirjitaiH| sukRtasUnuyazojalapalvalaM viyadabhAji saridvaraTAvaraiH // 28 // vivizurambhasi bhUdharaDimbhakAH sphuritapakSatayA haribhIravaH / pracalakarNadaladvipamaNDalacchalabhRto vigalanmadanijharAH // 29 // 1. 'rudatAriSata priyAH' ga. 2. 'numRteva sarasvatIm' ga. Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 kAvyamAlA | sphuTatarAgrakaraH parito'mbhasi buDitavAnudamajjadatha dvipaH / dhutamukhaH kRtacItkRtirambujabhramapatanmadhupAkulapuSkaraH // 30 // udayadAntara zaityaguNau parasparabhavatparirambhavijRmbhaNaiH / varasaritkariNau patitaH parAM mumucatuH paritApaparamparAm || 31 // madhupagItaguNAni jalasya yajjalaruhANi jahAra mahAgajaH / tadidamapyaharanmuhurUrmibhirmadamamuSya visRtvarasaurabham // 32 // timiviloladRzaH sarito madairmRgamadairiva patralatAtatim / vikaTakumbhayuga pratibimbatastanataTISu tatAna mataGgajaH // 33 // uditabudbudavRndabhRzasvidaM bahu vilasya nadIM nalinAnanAm / punaruditvaradAnavazairvRtaH sahacarairalibhirniragAdibhaH // 34 // gajagaNe gatavatyatha tatkSaNAdabhigatAsu kuto'pi sakhISviva / akathayadvaraTAsu nadI madAvilajalAliravairiva saMbhramAt // 35 // tarutaleSu niSeNNamatho patho gamanakhinnamazaktamito gatau / janamapAsya vinizvasadAnanaM dviradarAjiravadhyata sAdibhiH || 36 || kusumasaMcayavRSTamadhucchaTAsurabhipRSThaniviSTaSaDaGgibhiH / kuthavRtairiva muktakuthairapi drumataleSu tadA karibhirbabhe // 37 // dasaMhatito jalavarSaNaM talamamuSya bhajediti mUlagaiH / jaladharairiva muktamadAmbubhirbhRzamibhaiH samasiJci tarUccayaH // 38 // sukhanimIlitadRgrasanAzikhAmilitatAlu vighUrNitavigraham / padamatanyata zAkhiSu yogivatkaribhirAhRtapiNDanirAdaraiH // 39 // kSudhitamapyalasaM paricArakAH karadhRtaiH kavalairdhRtapaGkilaiH / vidadhataH paritaH paritADanaM caTu ca Dimbhamivebhamabhojayan // 40 // gajaghaTAgatikuTTimitaM khuraiH sthapuTatAmanayanpulinaM hayAH / api mahadbhiratIva samIkRtaM vigamayantitarAM taralA na kim // 41 nakhavilAsajuSaH kRtaziGkhanazvasitalolarajaHkaNakampinIm / sarabhasaM parivellanakaitavAdvasumatIM harayaH parirebhire // 42 // 1. 'nikhinna' ka. 2. 'tadala' kha- ga. Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5udyogaparva-4sargaH] bAlabhAratam / viparivartarayordhamukhAJjayaH kSaNamatipracalatvabhRto hayAH / sphaTikakuTTimakAntini saikate ravituraGgamabimbanibhA babhuH // 43 // cirarajoluThanairmalinaM zriyaH sutamapi drutamaGkamupAgatam / khayamasisnapadeva sarasvatI sva iva bhAti paro'pi satAM shritH||44|| . api tanUSu na bhedamadIdRzanmadhuradhIragabhIramadhudhvanim / capalataikaparAH parirebhire laharayo harayo'pi parasparam // 45 // avatarantamamuM sarito hariprakaramAzu vilacitarodhasam / laharipUramivaikSata dUratazcalitamuccamiyaM cakitA camUH // 46 // puruSamAnapaTUkRtakIlakavyatikaragrathitAjinavalliSu / karayugAntaritA parito hayAvalirabadhyata ballavapAlakaiH // 47 // pramadanAdabhRtAM parivalgatAmita ito'pi khuraiH khanatAM kSitim / tRNamucAM vadaneSvatha vAjinAM sapadi khAdyamabadhyata kiMkaraiH // 48 // aviraloccadalocayakhAdanairmayagaNaH kSaNato dharaNIruhAm / asRjadIdiziropanotsavAniva sa gItiSu dikSu khagAravaiH // 49 // jIvaH ka eSa kimu nAma vilokate'sA___ vutkaMdharaH prakupitaH paTudIrghadantaH / evaM vilokya ravaNaM vanamedinISu dUraM palAyata bhayAdibhasUdano'pi // 50 // zIkarArdhatRNacchadmasvedaromAJcakaJcakAm / harSI vRSacayo'cumbannadItIrabhuvaM yuvA // 11 // yasmai yadyajanitamazanaM tena tenAtikhinnA pazcAtpazcAdabhigatavato bhojayAmAsurAzu / AsaMdhyaM ye svayamaviditakSudbharAH sattvavIrA steSAM kSIrAkRtiyaza iva prodagAdindurociH // 12 // iti zrIjinadattasUriziSyapaNDitazrImadamaracandraviracite zrIbAlabhAratanAni mahAkAvye vIrAGke udyogaparvaNi nivAsanivezo nAma caturthaH sargaH / 1. 'viparivartanayo' kha. 2. 'mapi svapa' ka. 3. 'sumahadantarataH' ka-kha. 4. 'bhakSa' ka. 5. 'vayavo' ga. 6. 'svasmai' kha-ga. Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 kaavymaalaa| paJcamaH sargaH / sadA hRdantaHsphuritasya viSNovistAraNIbhiryutidhoraNIbhiH / romAvalIdvAraviniHsRtAbhirivAsitaH satyavatIsuto'vyAt // 1 // ito niSiddho'pi nadIjamukhyairduryodhano'dhatta dhiyaM prayANe / mataGgajastuGganagendrazRGgAtpata~llaMtAdyairapi rudhyate kim // 2 // pathyaM vaco bAla ivAturo'yaM krUro na gRhNAti suyodhano naH / raNe pravRtte kurupANDavAnAM bhUmirbhaviSyatyakhilApi naiSA // 3 // iti praNItAM vidureNa vANImAkarNya kuntI kalitorucintA / tatastrimArgApuline dinezasUnuM dinezastutilInamAgAt // 4 // (yugmam) ApRSTatApAdudayantamarka rAdheyamArAdhayituM pravRttam / pratIkSamANA sutavatsalAsau tApArtitAmyattanuratra tasthau // 5 // karNa japAnte'tha pRthetyavocatkanyAtvajAtastanayo'si me tvam / devaH sahasrAMzurasau pitA te prabhUtadhAmno na punaH sa sUtaH // 6 // devena sAkSAdraviNApyamuSminnanUdite tadvacane divo'ntaH / romAJcitastIrthazatAni jAnanpadAni karNo'tha nanAma mAtuH // 7 // nijAGgiyugmAnata mUrdhni karNe drAkprastuvAnAstanayoH payAMsi / vatsa svamUrdhAnamito vidhehItyuvAca kuntI trutasaMmadAzruH // 8 // jagAda karNaH kimitaH karomi mAtaH ziraH skhaM yadi hA patanti / jitadyukulyAstrijagatyatulyAstvatkSIradhArA dhutapApabhArAH // 9 // stanyAni dhanyAstava te nipIya matsodarA vizvajito babhUvuH / dhanyo'hamapyadya mahAprabhAvairmAtaryadetairadhunAbhiSicye // 10 // athaikavAraM yadi pAyitaH syAM mAtaH payastadbhuvi kena jIye / na pAyitaH sAdhu mRdhe jayantu paJcApi matpaJcatayA kaniSThAH // 11 // ityuktibhAjaM natamaGgarAja kuntI karAbhyAM tamudasya sadyaH / dRgambudhaute paricumbya mUrdhni dInAnanaM nandanamityuvAca // 12 / / 1. 'vacasIzvarIbhiH' ka. 2. 'lataughaiH' kha. Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 udyogaparva - 5 sargaH ] - 281 bAlabhAratam / thUthukRtaM tvadva eva yo vaH SaNNAM vipakSo'Jcatu paJcatAM saH / jyeSThasya te dharmasutAdayo'pi bhavantu bhUpasya bhujiSyarUpAH // 13 // tvayyAgate'smAsu balena kasya mRdhaM vidhAtApi suyodhano'pi / ityApya saMdhiM paripAta vatsAntvaM ca kSitiM paJca ca te zataM ca // 14 // athAGgajaH smAha rathAGgabandhormA maiti vocaH kuvicAramamba / adyAstamitre mayi niSkulo'yamIdRgjanoktistava lAJchanAya // 15 // madekavizrambhaghanaM vihAya duryodhanaM yuddhadhurINamadya / sute mayi dveSipare na dhattAM zazIva zUro'pi kalaGkapaGkam // 16 // bhayAnna cAviSkRtasodaratvAtkarNaH zrito yuddhabhayena pArthAn / ityuktibhiH kautukinAM janAnAmavIrasUrmA bhava vIramAtaH // 17 // yudhiSThiraM satyagiraM pratijJAnirvAhabandhUnaparAMzca bandhUn / lajje zrayansaMyati kauravebhyaH zriyaM dadAmIti mRSApratijJaH // 18 // tuGgAbhimAnaH kRpakumbhayo nipitAmahadrauNimahAsahAyaH / vinApi mAM kopanidhiH sa dhIraH pakSadvaye'pi kSayakRnnarendraH // 19 // mAtarvayaM kiM tanayAH SaDeva na te zataM kiM tava devi putrAH / muktA svakulyavyasane zataM tAnpaJcAzraye'haM kila ko vivekaH // 20 // iti pravIravratadhIravAcamuvAca hRSTA tanayaM satIyam / sAdhUditaM tvajjanakaH sa karmasAkSI jagaccakSurito'stu tuSTaH // 21 // sthirapratijJaM zritavIradharmaM yAce punaH kiMcidahaM muhustvAm | sthirazciraM tiSTha suhRtsu vatsa yacchAbhayaM kiM tu nijAnujeSu // 22 // pRthAmathAvocata bhAnusUnuH kathaM vRthA mAmiti yAcase'tra / tvadaGgajAnAmabhayaM bhayaM na prAgeva daivena raNe pradattam // 23 // mAtarmahotpAtatatiH pure naH pratikSaNaM kaurava bhairavAsti / tapto nizInduH kurupUrvajaH syAtkudheva duryodhanadurnayasya // 24 // 3 1. 'apAsta' kha. 2. 'nirbalo' kha. 3. 'zUrazcArubhaTe sUrye' iti vizvAttAlavyAdirapi sUryavAcI. 4. 'smitapra' ka. 5. 'tvam' kha- ga. Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| (udeti zIto mRtisaMmukhAnAmasmAdRzAM bhedabhiyeva bhAnuH / vikampate bhUrapi vIrazayyAzayAluduryodhanasaMgamecchuH // 25 // ] caNDAlabhUteSviva duzciritrairdhAvanti dUrAdbhaSaNA bhaSantaH / kAkAzca maulInabhi kauraveSu mRteSviva krUraravAH patanti // 26 // hINA iva svai]zvaritaiH svamAsyaM svasyApyaho darzayituM na zaktAH / itIva divyeSu vilokayAmaH kabandhamAnaM mukureSu gAtram // 27 // prAsAdavRnde'smadabhAgyaduSTabhUtagrahArtA iva devatArcAH / vidyanti kampaM dadhate hasanti vamanti raktaM nipatanti bhUmau // 28 // kuhUkalAmasmadakIrtilepairivAzrayatkArtikapUrNimApi / caJcanti cAsmatkSayakAlaraktaH karAlavakrAgnizikhAvadurakAH // 29 // dhAtApi saMmUDha iva kSaye'sminvRkSeSu puSpANi viparyayeNa / karotyakAle'dhikahInagAtrAnDimbhAnvijAtyAnapi garbhiNInAm // 30 // ekAGganAyAM bahuzo'pi jAtAH sadyo'pi nRtyanti hasanti kanyAH / praviSTamAtrA iva vizvaraGganaTyo'smadAyuHkSayanATikAyAH // 31 // AsannamRtyUnmRtabhakSaNecchuAlolajihvAvalayaH kRzAnuH / saMdhyAdvaye pazyati nityamasmAndigdAhadambhena dizo'dhiruhya // 32 // svapne nu dRSTA dizi dakSiNasyAM yAnto mayA prauDhamayAdhirUDhAH / sve zoNacIrAbharaNAH pitRRNAM patyugRhaM gantumivAttavegAH // 33 // prAsAdamAruhya sahasrapatraM svamUrtimatpuNyamivollasantaH / khapne vyalokyanta mayA jayazrIvizrAma mistu nijAnujAste // 34 // bhakSanbhuvaM dharmabhavo'drivartI bhImaH kirITI ghRtapAyasAzaH / svapne mayaikSyanta yamau gajasthau nRvAhanasthau harisAtyakI ca // 35 // yuSmale'mI khalu sapta dRSTAH svapne vishuddhaambrlepmaalyaaH| dauryodhane tu traya eva sainye kRpaH kRpIbhUH kRtavarmavIraH // 36 // 1. ayaM zloko ga-pustake truTitaH. 2. koSThakAntargatapAThaH kha-pustake truTitaH. 3. 'bhUmISu' sa. 4. 'rakSan' kha. Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- 285 . 5udyogaparva-5sargaH] bAlabhAratam / evaM dazaivAkhilasainyayugmatRptasya mRtyorvivazIbhavantaH / kSINAM kSitau kSatriyajAtimatra samuddhariSyanti punaH pravIrAH // 37 // bimIhi mA paJcasu pANDaveSu mRtyubhayenaiva na yAti maatH| gantA sa kauravyazataM bahUnAM na pakSapAtaM yudhi kaH karoti // 38 // atho pRthovAca yadIdamasti tathApyabhIti vitarAnujeSu / / kalyANalIne'pi sute pitRRNAmanarthazaGkIti na kiM manAMsi // 39 // athAGgabhartA gadati sma mAtarbaddhapratijJo'smi vadhe'rjunasya / tadenamunmucya mayA caturNI vitIryate bhItaibhiyAmabhItiH // 40 // rAjJAM samUhasya samakSamAttAM muJcanpratijJA raNasIni lajje / mA bhUtpunarbhItilavo'pi mAtarayaM mayA na mriyate kirITI // 41 // purAyudhAbhyAsavidhAvahayurahaM dhRtaspardhamanena sArdham / droNaM guruM bhaktibharairayAcaM brahmAstramasminvihitAvatAram // 42 // naivedamajJAtakulasya kalpyaM kadAcidityarjunapakSapAtAt / nirAkRto'haM guruNA jagAma rAmasya dhAmAddhipati mahendram // 43 // kSatraikazatrurna mahAstradAyI mamAyamityAhatavipramAyaH / ahaM mahAbhaktibharairguruM taM saMtoSya ko prApa na cApavidyAm // 44 // guruprasAdorumadAtkadAcitkAcinmayA mohamayAzayena / tapovanAntardhamatA hatA gaustrasto bhiyevAzu vRSastadaiva // 45 // athAkulaM kazcana taddhano mAM zazApa vipraH kaTukopakampaH / yaM jetumicchannasi tanmRdhe te sthAniyugmaM gilatu kSameti // 46 // mayA sa viprazcaTucAturIbhirArAdhyamAno'pi na kopamaujjhat / prajvAlitaH zailavaneSvada'gdhvA jalAdisekairna nivartate'gniH // 47 // tacchApazalyaskhalanAturoraHprakSINabuddherapi me krameNa / guruprasAdAttRNitArjuno'bhUdbrahmAstramukhyAstrasahasralAbhaH // 48 // mUrdhAnamAdhAya mamAGkadeze sukhena suSvApa guruH kadAcit / duHkhaM hRdaH zApamayaM jayantI kSaNAdabhUdUrutale'tipIDA // 49 // 1. 'khilayugmasainyatRptasya' kha. 2. 'vIta' kha. 3. 'tadvane' kha-ga. 4. 'dagdhA' kha. Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 kaavymaalaa| gururna jAgartu mametyakampraH keyaM vyathetyAkalayAmi yAvat / viniryayau vajramukho'STapAdastAvatkSatorurmaNukAkSakITaH // 50 // gurau madUrukSatajormisaGgatandrAlunidre'tha vitandrakope / kimetadityAlapati svamaGgaM khAdanmayAdarzi sa vajratuNDaH // 11 // dRSTvAtha dRSTyA saruSA sa kITo bhasmIkRtastena tapodhanena / divyAM dadhAnastanumastadoSaH puro guroH ko'pi namannuvAca // 52 // daityo'smi bhatsu(tu) guto maharSe zAparAdhaH khalu zApamApa / tvadarzanAnugrahamuktakITayoniH sphurAmIti tirodadhe'sau // 13 // krudhAbhyadhAnmAmatha kopadhAmavyAdhAmadhAmAkSi dadhanmunIndraH / re kSatragotra kSatito'pyakampro vipro'si na tvaM kva nu tasya sttvm||4|| nirmAya mAyAmiti kAmitAstravidyAnavadyA zaTha hI gRhItA / mahAmbude vyomani somamUrtirivojjvalApi tvayi niSphalAstu // 55 // prAptaM tvayA brAhmaNamAyayA yadbrahmAstrametattadaho mahAjau / mRtyodine dveSihatiprayuktaM vinAzameSyatyakRtArthameva // 16 // ityatra tAdRggurusevayApi tApAya zApo'jani nAstrazaktiH / abhAgyabhAjAM vyavasAyakarma mahanmahatyai vipade pradiSTam // 17 // kiMcATavIyAyiSu pANDaveSu svapne savitrA nizi vArito'pi / indrAya viprendratayArthine'hni te kuNDale tatkavacaM dade'ham / / 58 // galiSyati kSmA samare rathAnI zApAttathAstraM prabhaviSyati va / vidveSiNAM saMmukhabhAnukalpaM tadamba tATaGkayugaM yayau me // 59 / / gataM ca tadvarma sakopazakakSiptena nUnaM pavinApyabhedyam / tatkarmaNA kena mayA sa jiSNurneyo jitaH saMyati yena ruddhaH // 10 // chittvA zrutI sve svatanuM ca bhittvA tadA tu me kuNDalavarmadAtuH / sattvena tuSTo harirekavIracchidaM dadau zaktimiyaM mamAzA / / 61 // na sApi zaktiH prabhavatyavazyaM pArthe kRtArthe harimantritena / tatsarvathA sarvajito'nujA me dazApi jeSyanti bhurdizo'mI // 62 // 1. 'gotra' kha-ga. Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5udyogaparva-5sargaH] bAlabhAratam / 287 kiM cAtmanaH svapnanimittadiSTaM jAnAmi mRtyu punarasmi dhanyaH / mAtaH prayANAvasare'dya yattvaM tIrthAni sarvANyapi vIkSitAsi // 63 / / idaM vadanmAtRpadaM praNamya karNaH prayANAya dideza sainyAn / kuntI ca sUnorvacanena harSa duHkhaM ca dIrgha dadhatI jagAma // 64 // athoruvAtyoddhatadhUlirugNadRgvAriduSyaJjalapUrNakumbhaH / kuruprabhovismRtamantrazUnyaM yAtrAbhiSekaM vidadhe purodhAH // 65 // asminnasatyatvabhayena nUnamaniryataH svastyayanasya mantrAt / prasahya karSankhidayeva bhinnastadA dvijAnAM dhanirApa mAndyam / / 66 // jetA bhavAnvairiparamparAbhiH sudustare'sminsamare sasainyaH / tatazciraM tApakazUrabhedaparAyaNaH prApnuhi gAM sabandhuH // 67 // AzIrvacobhirviparItabodhaklizyadvidagdhairiti mAgadhAnAm / mugdhaH pramodaM dadhadandhajanmA rathaM mRtergehamivAruroha // 68 // (yugmam) tanoti duSTatvatatIratIva yaH sa sphuTaM pUrvajapAtahetuH / ataH papAtAdipumAnamuSya cchatrApadezena divo bhuvInduH // 19 // kumArikA mauligapUrNakumbhA zubhArthamAnIyata sanmukhaM yA / iyaM skhalitvA patitA jayazrIrivAgratastArataraM ruroda // 70 // asminnakalyANamarAtivIramahAprahAraibhaviteti bhItaH / vimucya mUrdhAnamamuSya rAjJaH papAta kalyANamayaH kirITaH // 71 / / AsannamArjAraraNopanAdabhiyastadA dIpadharasya hastAt / kamprAdapAti kSitipapratApavIjatviSA maGgaladIpakena // 72 // unmattakArUtkaTadaNDapAtasphuTatpuTotthaH kaTujarjarazrIH / jayazriyaH kranditavattadAbhUtprayANazaMsI paTahapranAdaH // 73 // taidAcaladbhiH samarAya nAgaiya'staM svasarvasvamiva priyAsu / madAmbu rolambakadambacumbyamAvibabhUva dviradISu bhUri / / 74 // 1. 'yadi tvam' kha. 2. 'vairiparamparAbhiH sudustare'sminsamare sasainyo bhavAotA / kartari luT / tataH saMtApadAyodhamAraNaparAyaNaH sabandhuzciraM pRthvIM prApnuhi' iti mAgadha. vivakSito'rthaH / 'vairiparamparAbhiH ktriibhirbhvaajetaa| karmaNi luT / sUryamaNDalabhedanaparAyaNo mRto gAM svargam' iti duryodhanAvagato'rthaH. 3. zlokadvayamuttaraznokataH pazcAt kha-ga...' : Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 kaavymaalaa| pradIpanaistatra tadAtvadIptaistApaH pRthivyA nibiDo'bhaviSyat / na cettadA saMcalatA hayAnAmihApatiSyannayanodakAni // 79 // devavratadroNakRpairmahadbhiH samaM caladbhiH bahuzAstralInaiH / pade pade duHzakunairivAyaM nivAryamANo'pi cacAla mUDhaH // 76 // vibhagnacakrAH paribhUtasUtA vilInayokrAzcyutarazmayo'pi / yuddhoddharebhadvayaraudranAdatrastairakRSyanta rathAsturaGgaiH / / 77 / / celustadA nizcitamRtyavo'gre mA yAta pazcAdrajateti manye / saMketyamAnA api saMmukhInamaruccalaiH ketupaiTairbhaTaughAH // 78 // evaM balairmAnamiva grahItuM bhogocitAyAM bhuvi vistaradbhiH / AnandhamAnaH sa mahAbhimAnaH prApatkurukSetramahI mahIzaH // 79 // raGgatturaGgormirimAbdazobhIsthUlAdrizAlI jvalitAyudhaurvaH / bhUbhRddalaugho'yamadRSTapArastasthAvakUpAra iveha garnan // 8 // nocchedanIyA mama pANDuputrA bhetsyAmi yodhAnayutaM dinena / idaM vadansindhusuto'bhiSiktaH senApatitvena suyodhanena // 81 // zinipravIro magadhezadhRSTadyumnau virATadrupadau shikhnnddii| cedIzvarazceti tapaHsutena khe sapta senApatayo'bhiSiktAH // 82 // lebhe hariH svIkRtasArathitvaM prIto'rjunaH sarvacamUpatitvam / ityaSTabhiH svaiH sa vRto rarAja grahairgrahAdhIza iva kSitIzaH // 83 // evaM raNotke balayodvaye'sminkhedaM svakulyavyasanena bibhrat / dhAmi tadApRcchaya jagAma rAmaH sarasvatItIragatIrthavIthIH / / 84 // kSamAkamitrorbalasAgaraM taM pattiniSaGgI kavacI dhanuSmAn / aGgIva kopaH prabalotkacAkSo hygaadrnnotknnddmnaatri(stri)vaannH||86|| adRSTapUrva ramaNo ramAyA vilokya taM vismayamAnacetAH / jagAda vAcaM vinayAvataMsAM vilokamAneSu suteSu pANDoH // 86 // 1. 'bhaTairbha' kha. 2. 'nizipravIrA' kha. 3. ita Arabhya dvAdaza zlokAH ba-ga-pustakayo TitAH. Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5udyogaparva-5sargaH] bAlabhAratam / 289 na sainikastvaM kurupANDavAnAM dhanurbhRtAM kAla ivAttadehaH / kutaH sameto'si mamAbhidhehi kulAbhidhAnAgamakAraNaM te // 87 // cApena bhImena nagopamena dehena jAne pradhanakadhuryam / / maccetasIdaM kutukaM vidhatte nAnyAyudhatvaM vizikhatrayaM te // 88 // devAriNAthoM jagade murAriravehi mAM mAdhava mAdhava tvam / balotkacAkhyaM bhRgulabdhavidyamudyadbhaTauvAhavadraSTukAmam // 89 // kInAzasamAtithimAhave yaM kartuM samIhe jayamAditeyaiH(?) / cApodgatenaikazareNa tasya vidhemi(?) cihaM maraNasya dehe // 9 // asvantakaM cAnyamamuM zaraM me vakti prajAsaMyamano yamo'pi / parAkramo'yaM ca parAjitasya camUpateH sAhyavidhau pragalbhaH // 91 // evaM yadi syAtsuparAkramaM tvaM zIghraM madho darzaya vissnnuruuce| .. traivikramaM rUpamavApya tAvadvANena pAdapratale'Ggito'jaH // 92 // anyaccharAkRSTiparo nirudhya prokto vraNubdekSi(?) varaM hyajena / kSIvastadevArthamathottaratvaM so'pi praticchanda ivAbabhASe // 93 // tyaja svadehaM zirasAmaratvaM mama prasAdena labhasva satyAm / daityendra vAcaM paripAlayAzu draSTAtra yatkAraNamAgato'si // 94 / / janA dharaNyAM tava bhaktibhAvaiH pUjAM kariSyanti varaprado'stu / teSAM mahAbhAga mama prasAdAnmukti parAM prApsyasi cAnyakalpe // 95 // ityuktibhAje haraye surUpaM chittvottamAGgaM pradadau surAriH / vyomaikadeze'maratAM vidhAya murAriNAdhAri vibhAsamAnam // 96 // tvaM mAM zaraNyaM vada tadbhaje tvAmevaM vadanpArthasuyodhanAbhyAm / nirAkRto rukminRpastadAnImakSauhiNIzaH svapuraM jagAma // 97 // suyodhano yodhavarAnathoce kAlena ko vaH kiyatA sakopaH / akSauhiNIH sapta tapaHsutasya jetuM samarthaH samarAtirekAt // 98 // khaM triMzatA zAntanikumbhayonI kRpastu SaSTayA dazabhiH kRpAbhUH / karNo dinaiH paJcabhirasya vairikSaye samartha kathayAMbabhUvuH // 99 // 1. 'zAntana' ka-ga. Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 - kaavymaalaa| saMpRcchamAne nRpatau nivedyamAneSu bhISmeNa mahAratheSu / ukto'GgabhartArdharathIti kopAtprAcI pratijJA punarAbabandha // 10 // ulUkanAmAtha suyodhanena dUto niyuktaH samarotsukena / kopAnikIlAkaTubhirvacobhiH sabhAgataM dharmasutaM babhASe // 101 // rAjanraNaM kasya balena kartumutko'si sAkaM kurukuJjareNaM / na dyUtametadvijitaH kSaNe'sminna yAsi jIvansaha bandhubhiH svaiH // 102 // jIvantrajAzu tyaja yuddhabuddhi miSTAnnabhojI bhava sarvadApi / virATabhUpaukasi sUpakArabhUtasya bhImasya karaprasAdAt // 103 // kirITikodaNDaguNAgradhUtatUlAlisaMpAditasUtrajAtiH / viprAkRtestatra navAMzukAni dadAti sAdhvI vizadAni kRSNA // 104 // nizcintamevaM kaizipustavAsti mA mRtyudUtI bhaja rAjyacintAm / imAnapi zrIpatisAtvatAdInika kAlabhojyaM kuruSe vimUDha // 105 / / atho rathAzvebhanRvAhanAdhirohaspRhA kAcana te cakAsti / taddAsatAmAzu suyodhanasya bhaja svayaM sevakakAmadhenoH // 106 // ityasya vAgbhiH sphuTaniSThurAbhirbhujAbhRtAM kopakuTumbitAnAm / akSaNAM dyutiH kauravakAlarAtrisaMdhyeva madhyejagadudidIpe // 107 // krodhajvalacakSurabhIzubhinnAH kanInikAMzuprakarA na keSAm / dUte'tra petuH pralayAnalAci TAlakAlAyasadaNDacaNDAH // 108 // hastena cedikSitipaH zataghnImudAsa ghAtyAH zatamityamarSI / sthApyAzca paJceti mahIM mahAbhighAtena cakre'GgulivAtacihnAm // 109 / / yaM dhRSTaketuH sphuTitasphuliGgaM kudhA kRpANaM dazanairdadaMza / utpraikSi kairnAsya sabhAbhyavartI(?) haddIptazauryAnaladhUmadaNDaH // 110 // krodhAttathA krauryamadhatta dhRSTadyumno yathAsya pratibimbadambhAt / kRSTAsivartI purato babhUva kiM kiM karomIti yamo'pi kampraH // 111 // vivartayaMzcakramivAkSitArAmAropayaMzcApamiva bhruvaM ca / tulAM tadAgAhata mAtulasya pituzca manyupravaNo'bhimanyuH // 112 // 1. bhUpasya ca' kha. 2. 'kazipurbhaktAcchAdanayorekoktyA pRthaktayoH puMsi' iti me. dinI. 3. 'kenAsya sa nAsyavartI' kha-ga. 4. 'pradIpta' kha. 5. 'dIpaH' kha. Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udyogaparva-5sargaH] bAlabhAratam / 291 padAGgulIbhiyudhi ke'pi ke'pi karAGgulIbhiryudhi cUraNIyAH / ghAtyA dviSo'mI zatamityamarSAtkRSNAsutaiH paJcabhirapyabhASi // 113 // sRSTaM svayaM zatruSu dIrghamAyuH kSaNAdivApUrayituM pravRttaH / babhruH krudhA vibhramadupravegAdRzau nizAghasravivartahetU // 114 // yathA prakopena jaTAsurArizcapeTayAtADayadUrumUrum / bhiyeva taddhAnabhuvA mriyeransamIpataH syuryadi dhArtarASTrAH // 115 // jihvAJcalo'rAjata sRJjayasya kiMcidvivakSoH prasRtAsyalolaH / pratyutsukaH zatrukulAni dagdhuM niryanhRdo mUrta iva prakopaH // 116 // yamau jagatprANasamIra pAnasphItAvivoSTau yamapannagasya / pradarzayAmAsaturAzu khaDganibAdvayaM dyAmiva lelihAnam // 117 // bhUmi parAM prApyata phAlgunena bhUrbhAlarandhra prakaTaM neTantI / naTIva vairivyayanATakaikanaTasya gANDIvazarAsanasya // 118 // teSAM prakopasya vikasvarasya dviSannamedhakratupAvakasya / jAnannulUkaH prathamAhutiM khaM trasto nRpabhrUlavasaMjJayaiva // 119 // dveSAdeSa nimeSato'hamakhilAM dviTsaMhati saMhare prApyaikasya hare raNotsavanavotsAhAya sAhAyakam / ityagre nRpamugravAci vijayinyamyutthite nirbhara vIrendrAH samanInahansamamamI senAM rasenAzcitAH // 120 // bheje zrIjinadattasUrisugurorahanmatAIsthitaiH __ pAdAjabhramaropamAnamamaro nAma vratInduH kRtI / mohadrohiNi bAlabhAratamahAkAvye zamaM paJcamaM .. tabodhAmbudhimauktikasraji yayau parvedamaudyogikam // 121 // sargaH paJcabhirudyogaparvaNyasminnanuSTubhAm / paJcaviMzatiyuktAni nizcitAni zatAni SaT // iti zrIjinadattasUriziSyapaNDitazrImadamaracandraviracite bAlabhAratanAmni mahAkAvye vIrAGke udyogaparvaNi samarasamArambho nAma paJcamaH sargaH / ___ityudyogaparva samAptam // 1. raTantI ' ka. Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| bhiissmprv| prathamaH srgH| yatra bhAtyanapavRttanivezaH kAladezapihito'pi pdaarthH| vaibhavAni bhuvi bhAratakArajJAnatattvamukuraH sa karotu // 1 // puNyadhAmni kuruvarSapRthivyAM bAlavRddhaparisevitadikSu / prodyateSvatha nRpeSu babhASe zrIparAzarasuto dhRtarASTram // 2 // divyamakSi vitarAmi tavedaM pazya yuddhamiti vAci munIndre / saubalIpatiruvAca kulasya prakSayaM na khalu vIkSitumIze // 3 // saMjayAya samarAvadhi dattvA divyamakSi sahasAtha mhrssiH| sarvameSa kathayiSyati tubhyaM bhUpateriti nivedya tiro'bhUt // 4 // saMjayo'tha raNasImani gatvA gatyakhinnamanasaH kSitibhartuH / mandirodaragatasya purastAdvaktumArabhata vIravinAzam // 5 // rAjarAja zRNu yo viSamasthaH saMgarAdatha gataH sa na vadhyaH / saMvidaM mitha iti pratipadya kSmAbhRto raNabharAya vineduH // 6 // senayostadubhayorabhayaikabhrAjamAnamanasaH zibirebhyaH / prAcalanbhujabhRto yudhi yodhA mUrtimanta iva vikramabhedAH // 7 // adbhutaM raNarase madhuratvaM pazya yasya rasanAya samutkAH / naikavelamasRjannuparuddhAH subhruvAmadharapAnamabhISTam // 8 // yuddhatUryaninadairbalavadbhirdrAgvijitya ruditAnyabalAyAH / vismRtasmararaso raNaraudraH kazcidAzu cakRSe varavIraH // 9 // ko'pi vIramukuTaH parirabhya preyasImurasijadvayasaGgAt / saMsmRtapradhanakuJjarakumbho maGkSa vIrarasamUrtiracAlIt // 10 // asmi vIraramaNIti ramaNyAmasmi vIrajananIti jananyAm / saMmadaM vidadhadutsukacetAstAratUryataralazcalito'nyaH // 11 // 1. 'zeSita' kha. 2. 'manasA' kha. 3. 'muktAH ' ka-ga. Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 bhISmaparva-1sargaH) bAlabhAratam / vallabhAsmi tava cetkarikumbhAnmatkuconnatiripUnparimidya / / yaccha me' maNigaNAniti kAntAtarjito yudhi yayau drutmekH|| 12 // kampitaH patasi pAdayuge me' netrakoNanihato'pi bhayArtaH / yudhyase kimiSubhiH priya bhIru bhAvukAmiti hasaMzcalito'nyaH // 13 // . kAmayuddharasarAgavazAtmA ko'pi dolitamanA rucimAjam / kampinImahaha pANigRhItAM preyasImasilatAM ca dadarza // 14 // mA kRthA yudhi vRthAtmakalaGka mAM nidhAya hRdaye hRdayeza / sAhasinniha paratra ca yanme tvaM gatiH priyamuvAca paraivam // 15 // spardhayA lasadasizcalaveNiH kumbhikumbhasubhagAsukucazrIH / hRtparasya sadiSuH sakaTAkSA lolayatparacamUzca vadhUzca // 16 // asmi vIratanayA varavIrapreyasI ca kuru vIrasavitrIm / adya hRdya samarairiti mAtA kaMcidAha tilakAkSatapUrvam // 17 // patyureva purataH sutamekA mAha sAhasanidheH samarotkam / vikramaM yudhi tathA vidadhIthA no yathA bhavati vatsa vikalpaH // 18 // utsukAsmi tava saMmukhapazcAddhAtapaGktimamRtezca viSaizca / arjitairnijasatIvratazaktyA sektumityavadadaGgajamanyA // 19 // AziSaM ca tilakaM ca jananyA manyate sma kavacAdhikamanyaH / yena saMyati sa eva bhaTAnAM vikramaiH kavacatAM pratipede // 20 // ko'pi pANitakASThakRpANo bAlako'pyanunayaJjanakaM svam / hanmi vIratanayAniti jalpanbhaktizaktibhiradhAri jananyA // 21 // jIvatAM yudhi yazAMsi mRtAnAM yadyazAMsi ca surapramadAzca / satyamityazakunAnyapi vIrA menire suzakunAni calantaH // 22 // vajrazUcimukhayostaTinIbhUzakabhUghaTitayoH subhaTaistaiH / vyUhayoratha rathadvipavAjisthAsnubhizca padikaizca 'vilese // 23 // 1. 'mauktikagaNA' kha. 2. 'kumbhikumbhayoriva subhagA suSTha kucazrIryasyAH' iti vigRhyapUrvapadatvAbhAvamuttarapadaparatvAbhAvaM vA prakalpya puMvadbhAvAbhAvaH samarthanIyaH. 3 'varavI. rasavitrI' kha; 'kuruvIrasavitrI' ga. 4. 'nidhiH' kha. 5. 'yudhi vedaiH' kha. 6. 'saran' kha; 'patan' ga. 7. 'vairikaTakA' kha. 8. 'vireje' kha. Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 kAvyamAlA / vyUhayugmamidamadbhutamAptaM tairbhaTairabhavadudbhaTaghoram / nUnamullasitaketukarAaurAhavAya mitha AhvayamAnam // 24 // hATakIyapaTukaGkaTapiGge te bale caladukUlapatAke / rejaturyugabhide'dbhutajihvAvaurvaraudradahanAviva dIptau // 25 // saMbhramaprasRtadRSTicalauSThaM huMkRtIrakRta ydbhttvrgH| taddhavaM muhurarAtijayazrIkRSTimantramiha guptamapAThIt // 26 // agrato ripuSu visphuriteSu krodhinAmiha vadhotkabhujAnAm / zatrutaH prabhava eva bhaTAnAM bhejire mRdhavidhAvadizantaH // 27 // tatra rAjatarathaH sitavarNoSNISavarmaturagaH kuruvRddhaH / hemanaddhasitapaJcazikhAbhRttAlaketurabhavanmRdhamUrddhA // 28 // arjuno ripupadAnatha pazyansaMgare gurupitAmahabandhUn / bASpapUramamucannayanAbhyAM zastramaNDalamathAzu karAbhyAm // 29 // taM kRpAmayamapAbhayazaktirmaGgha vIkSya cakito harirUce / AyudhaMdhara bheTa smara yogaM ko'pi kasyacidapIha na kiMcit // 30 // ityudIrya paramaM nijarUpaM vizvarUpamayameva murAriH / udbhavapralayatatparajantuvAtasaMkulamadIdRzadamai // 31 // vAgnidarzanavazAditi daityadveSiNA viracitapratibodhaH / saMsmarannavamivAriSu vairaM cApamApha vijayI yamaraudraH // 32 // arjune raNarasaspRzi yAvatpANDavAH kilakilAM kalayanti / tAvadujjhitazarAsanavarmA dharmasUravatatAra rathAntAt // 33 // kvAyamAyatabhujeSu pareSu krodhiSu vrajati saMprati raajaa| vismayaM dadaditi khabhaTAnAM sodaraiH saha jagAma sa bhISmam // 34 // bhISmamApa ripureSa zaraNyaM kauravA jayaravAniti cakruH / Adedhau kSitipatistu jayazrIlambhakaM zirasi bhISmapadAjam // 35 // 1. 'ghoSa' khe. 2. 'rudratapanA' kha. 3. 'topi ripuSu sphuriteSu' kha. 4. 'mivAzru' ka. 5. 'nara' ga. 6. 'arjunena raNasaMspRzi' kha. 7. 'sma' kha. Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 bhISmaparva-1sargaH] bAlabhAratam / 295 yattvayA saha pitAmaha yotsye yaccha tanmayi jayArthamanujJAm / evamudriti bhUbhuji bhISmaH mAha saMyati yatasva jayAsmAn // 36 // nAvrajeriti yadi pradhanAntastvAM tataH kSitipamukhya zapeyam / aucitIcatura saMprati hRSTaH kiM priyaM tava varaM karavANi // 37 // ityudIritagiraM gurumUce prAJjaliH klitdhiidhrnniishH| prItimAnyadi tataH kathaya tvaM tattvato nijavadhArthamupAyam // 38 // na mriye raNaparairapi devairAvrajeH punarapIha kadAcit / evamullasitavAci sa bhISme droNamApa ca nanAma ca rAjA // 39 // bhISmavatkRtavacAH sa ca rAjJe pRcchate svavadhabuddhimuvAca / hanta hanti yadi ko'pi raNe mAM nyastazastramiti me maraNaM syaat||4 0 // apriyaM yadi mahanmahanIyAttvAdRzAdasamasatya zaNomi / tattyajAmi raNasImani zastraM tadyatasva vijayasva ca zatrUn // 41 // ityupAyamanapAyamavApya droNataH kRpamagAjagatIzaH / taM praNamya ca nizamya ca tasmAdAziSaM sapadi zalyamagacchat // 42 // bhUpatirjayamatiH praNipAtaprItibhAji varadAyini zalye / prAcyamadraDhayadeva tadevodyogakarmaNi vacaH pratipannam // 43 // karNamarNavasutAramaNastu drAgjagAma ca jagAda ca hRSTam / yudhyase na khalu jIvati bhISme tatra pAtini punaH sphuritavyam // 44 // tadvacomatavidhAyini rAdhAnandane hariravApa dharApam / pANDusUnuravadatpunarasmAnyo vRNotyaribale vRNumastam / / 45 // buddhidhAma tava bhUpa sutAnAM durdhiyAmaparamAtRkabandhuH / zizriye tamatha maGgha yuyutsustyaktabAndhavabalaH svabalena // 46 // dhInidhe jaya jayeti jagadbhiH stUyamAnacarito'tha pRthAbhUH / sainyamApya nijamAdRtavarmA yuddhakarmaNi rathI pravaNo'bhUt // 47 // dadhmuruddhararavAnatha zaGkhAnarjunaprabhRtayo rathabhAjaH / svairguNairapi tadA vihasadbhirdIryamANamiva khaM virarAja // 48 // Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 kAvyamAlA / kauravairapi vipiSTadigantAzcakrire kimapi. kambuninAdAH / nUnamambaraguNo na ravo yaiH pratyuta dhvaniguNaM viyadAsIt // 49 // saMmadadhvaniratIva virodhaM bandhutAM ca dadhatAM bhujabhAjAm / krodhato na madato nu na jAne'nyonyabhedamilitaiH kalitaH khe // 50 // nizcitAgataraNotsavahRSyadbhImasenakRtanAdapayodhau / vyUhayorubhayataH subhaTAMnAM kSveDasindhubhiramajyata tAbhiH // 11 // visphuTIbhavitumuddhamatAntarvikrameNa raNavibhramabhAjA / visphuTadbhiriva bAhubhiruccaiH prAcalannubhayato'tha bhaTaughAH // 12 // sAdinaM hayacaro rathamAnaM syandanI gajagataM ca niSAdI / pattimapyatha padAtiravApa dvandvayuddhamiti jAtamamISAm // 13 // manamanyaradi no radayugmaM ko'pi saMyati gajaH pratimAne / chinnamUlamiSubhirnijabhartA bibhradApa surasindhurazobhAm // 14 // tAdRzaM raNavilAsamatanvanparyatADi zirasi svaradena / kopineva parakuJjarahastAbhyuddhRtena yudhi kazcana hastI // 15 // kasyacidrathivarasya na bANA raktapAnasukhamApurarINAm / tatkarasphuTitaghoradhanuATaGkatidhvanitanazyadasUnAm // 16 // sArasArathijuSaM taralAzvaM syandanaM hatapatiM nijapakSe / ko'pi maGgu viratho rathabhartAruhya saMyati jaghAna viruddham // 57 // sAdinau sapadi kaucana yuddhe'nyonyvkrvhdaahitbhllau| nirvyathaM purata eva militvA cakratuH parahati kSurikAbhyAm // 18 // dhAvataH samitiharSitaheSaM kazcidAtmaturagasya hRdeva / pAtiteSu parasAdiSu sadyo na dviSadvadhamahotsavamApa // 19 // khaNDitaikacaraNo vinipAtaiH ko'pi yAntamahitaM padapAtaiH / dhAvito yudhi jaghAna muhurbhUsthApitoddhRtakarasphurakoTiH // 6 // ambarotpatanataH prapatantaM vIramullasadasiyudhi kaMcit / ekamapyupari vajrazilAvanmenire bhayaparAH paravIrAH // . 61 // 1. 'ravaudhaiH' ka. Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ matadAtA paritaH mirdhvasu kutAspi jaghAna / bhISmaparva-1sargaH] . bAlabhAratam / - 297 mattadantipRtanAsu payodazreNikAsu himkaantirivaikH| .. prAkpravizya paritaH sphuritAGgaH kaumudImiva yazAMsi vitene // 12 // bhUtale niravakAzatayAzvazreNimUrdhvasu kRtakramacAraH / utpatannaribaleSu balIyAnsAdinaH sapadi ko'pi jaghAna // 63 // khairamaprahatasArathirathyAH kSatradharmamadhureNa pareNa / cakrire ripucamUSu raNaprAksajjitA iva rathA rathihInAH // 64 // dhairyadhanyatamamarjitavatyordhyAtamekasubhaTaM suravadhvoH / helayA bata bibheda vivAdaM tadvadhUH zikhipathena gatAgre // 65 // kApi cittadayite'pyuta maulau nRtyati smRtamRtima'ganetrA / tUMNapANidhRtakuNDalatAlA tadvarAmaravadhUrvirasAbhUt // 66 // ko'pi tatkSaNamaidakSiNapakSasvargabhIrurapi vIkSya nijastrIm / sparzanavyasaninIM vakabandhe saMgamaM spRhayati sma bhaTAtmA // 17 // enamenamathavA vRNavAni svarvadhUriti vicAraparakA / vaJcitAni jahRdaiva parAbhirdrAvRtA yadadhikAdhikavIrAH // 18 // bhIravo'pi samasaMgatabhIrubIDayA vyadhurabhIruvadeke / yuddhamuddhatakRpANanipAtakrIDayA mRditapUrvakalaGkAH // 69 // lohamudgara ivAGgacaturdikkhaDgavegacalanAsphuTamUrtiH / ko'pi niSphalaparAstranipAto'trAsayadripukulAni kulInaH // 70 // krnntaalyugviijitmuurtirdaanlumydligiitcritrH| ko'pi bharturanRNo gurunidraskhApamApa radino radatalpe // 71 // ekataH parikiranyudhi bANAnbhAnumAniva karAnabhimanyuH / nirbibheda paratAmasamuccairAtatAna ca mahAnti mahAMsi // 72 // eSa vizvamahitAM jayalakSmImuddharatnahitasainyamadainyam / mandarAdririva vArdhimamandAdambaraM drutamaloDayadekaH // 73 // visphurantamiti taM pratikopAdAgbRhadvalakRpau nRpviprau| petatuH kurucamUcapalAkSIlocane iva tadA rathirAjau // 74 // 1. 'gadAne' kha. 2. 'tUrya' ka. 3. sadakSiNa' ka. Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 / taM bRhadbalamakhaNDabalazrIrmanyumAnabhiyayAvabhimanyuH / Arjune raNasahAyatayAtho kaikayakSitipatiH kRpamApa // 79 // dantinoriva tadA kurupANDuvyUhayorubhayato radanAbhAn / tAnprahAracaturAMzcaturo'pi prekSata dhvanighanAnamaraughaH // 76 // tanmitho virathinau sakRpANau ma kaikayanRpazca kRpazca / tatkimapyasRjatAM yudhi yenAlokitau raNamapAsya bhaTaistaiH // 77 // durmukhasya dhRtarASTrasutasya drAgbRhadbalasahAyapadasya / sArathiM yudhi zareNa saroSo nirjaghAna sahasA sahadevaH // 78 // ArjunerviritaH zaravIthIM jyAninAdanipatadvipupateH / acchinadyudhi bRhadbalabhUpo mArgaNaiH sapadi sArathiketU // 79 // tatkRtapratikRtaH sa kRtajJaH kopataH kimapi yuddhamadhatta / phAlgunirghanaghanAghanasAndraizchAdayangaganavartma zaraughaiH // 80 // ekamapyatulavIryamanekaM menire nijanijAgravibhAge / rodasI dazadizo'pi zaraughaiH plAvayantamiva phAlgunimanye // 81 // apyabhedyamupalAvalivRSTyA maNDapaM divi vidhAya sa kANDaiH / agnivajjanakamAtularItyAcArayadvipuvane nijatejaH // 82 // bhinnabhadragajaraudrasubhadrAnandanAtragaNavikramaNena / kAvyamAlA / . ityabhidrutakuruprakareNa prINite samiti pANDavasainye // 83 // ApapAta taTinItanayasya syandano bhuvanabhISaNaghoSaH / cakrayorgatibhireva mRtAnAM jIvatAM ca hRdayAni vibhindan // 84 // (yugmam) ApatatpralayamArutakalpaH sindhusUnuratulastu balAntaH / bhUbhRtAM sakaTukAni kulAni vyaktazaktirudapIDayadagre // 89 // na zrama samajaniSTa taTinyA nandanasya dhanuSI vizikhairvA / bhrUvibhaGgacalalocanarociH sragbhireva vimukheSu pareSu // 86 // Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhISmaparva-1sargaH) bAlabhAratam / 299 asthirA yudhi yudhiSThirasenA bhiissmbhiissmdhnurudtbaannaiH| . truTyamAnatanurAtanute sma vyAkulaiva sakalApi vilApam // 87 / / sindhujanmani jagatrayaraudre muJcati kSayakarAniti bANAn / Aruroha paramaM viyadarkaH kautukIva raNavIkSaNahetoH // 8 // AkulAnyatha balAni vilokya syandanI pitRpitAmahamAgAt / anyavIrasamareNa subhadrAnandanaH sphuTamapUrNavinodaH // 89 // khapraNapnuriSuNA hRdi viddhastaccamatkRtivikampitamauliH / tAdRze samiti zAntanavo'pi vyAkulaH kurucamUbhirazati // 90 // bhISmasImani kRpaH kRtavarmA te ca durmukhviviNshtishlyaaH| phAlgunevizikhavalgitakena vyAhatAH kamapi kampamavApuH // 91 // aindrisUnurabhitaH paribhinnaH kopanirjitayugAntakRtAntaH / Acchidatsapadi durmukhasUtaM bhISmaketumiSubhiH kRtacApam // 12 // ketupAtakupite yudhi bhISme kAladaNDavadudasyati bANAn / pANDusainyarathino daza dIptA rakSituM narasutaM parivatruH // 93 // ApatatpatagarADiva bhImo bhiissmbaanngnnpaatitketuH| tatkimapyakRta saMgarasaGgI yena vIrarasa eva sa mene // 94 // AtmayugyagajaghAtitasUtasyandanAzvanikarAya skopH| uttarAya tu virATasutAya svarNazaktimamucadhudhiH zalyaH // 95 // parvatAdiva gajAdatha tasmAduttarastaralayA yudhi zaktyA / vidyuteva kRtagADhanipAtaM pAtitaH zikharadeza ivocaiH // 96 // khaDgabhinnaripusindhurazuNDe tatra rAjJi kRtavarmarathasthe / bhrAtRmRtyukupito yudhi zaGkhaH sindhujena rurudhe paridhAvan // 97 // zaGkharakSaNadhiyAtha dhunIjaM durdharaM laghu rurodha kirITI / tattayoH pralayavibhramadAyI sAyakai raNarasaH prasasAra // 98 // pAdacArabalazalyagadAnadhvastasArathihayastu sa zaGkhaH / jIvitavyamiva maGgha gRhItvA khaDgamarjunarathe'dhiruroha // 99 // 1. 'tudyamAna' kha-ga. 2. rathI. 'syandinI' ka. Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| sindhusUnuratha pANDucamUSu tyaktaphAlgunaraMthaH praNanAda / kopavistRtayamAnanatulyAkRSTacApadazanAyitabANaH // 10 // loThayangajaghaTAM bhaTacakraM saMharanvighaTayanrathavIthIm / cUrNayanhayacayaM yudhi jAto vajrapAta iva zatruSu bhISmaH // 101 // mArgaNeSu gaganaM pidadhatsu kruddhabhISmadhanurullasiteSu / astabhUdharaguhAntaramAgAtso'pi bhItavadazItamarIciH // 102 // itthaM bhISme'tibhISme kSayasamayasamudbhUtadhUmadhvajona jvAlAkallolalIDhAntaramiva tarasA kurvati vyoma bANaiH / yAvadyuddhAnniSedhUM kila nijakulajAneti pUrvAdrimindu stAvatte mattavIrAH svayamataniSata bIDayevAvahAram // 103 // iti zrIjinadattasUrizidhyapaNDitazrImadamaracandraviracite zrIbAlabhAratanAmni mahAkAvye vIrAGke bhISmaparvaNi prathamadinasaGgrAmavarNano nAma prathamaH srgH| dvitIyaH srgH| kSIrodacirazAyitvAtpIyUSamiva saMcitam / sphArayanbhArataM vyAsaH zrIkRSNAvataraH zriye // 1 // se rAjAnamatimlAnamatha bhISmAtejasA / gobhirullAsayAmAsa nizAkAle janArdanaH // 2 // nizAntodghATite vIramuktidvAre ravau ttH| kaunteyAH kauravAH krauJcavyUhavyUDhAstato'milan // 3 // zirAMsi bhUbhujAmeve zarapAtairapAtayan / phalAni nAlikerANAmiva sindhusutastataH // 4 // .. rAjJAM bhISmazarotkSiptA mUrdhAno yudhi nRtyatAm / varayitrI suravadhUmiva draSTumagurdivam // 5 // kSiptAnAM nabhasi kSmApamUnI svsminprpaatiniiH| .... roSAruNA dRzApazyadbhISmaH pulakakandalaH // 6 // 1. 'raNaH' ga. 2. 'rAjAnamahani mlAna' kha-ga. 3. 'nizAnte ghaTite' ka.. 4. 'vyUhakRto' kha-ga. 5. 'mevaM' kha. Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhISmaparva-2sargaH] bAlabhAratam / 301 dhunIsutazarodbhUtairAsyairAjJAM sakuNDalaiH / sarvAGgamaphalavyoma sUryenduphalapAdapaH // 7 // ityasya vizikhApAtairvAtairiva viloDitAm / vilokya vAhinI krodhAdadhAvaddhanumaddhajaH // 8 // marmAvidbhirdviSAM bANaiH kaTAkSairiva subhravaH / puratastADyamAno'pi hRSyannevApapAta saH // 9 // sa bANaviddhasarvAGgaM galadraktaM dviSadbalam / manasaH kopaMtaptasya dhArAgRhamiva vyadhAt // 10 // tamabhyadhAvatkruddho'tha dhunIsUnuH kirazarAn / saMharSottAlapAtAlakumAraprakaropamAn // 11 // pArthasya cApataH sindhormaryAdAta ivormibhiH / zaraiH prasale rundhadbhirlokAnroddhumapAritaiH // 12 // vikramopakramastAbhyAM tadA ko'pi tathAdadhe / vyomApi vizikhastomai romAJcIva yathaikSata // 13 // spazaiMkapeyaM madhuramamarIkArakAraNam / anye'pyArebhire vIrA dvandvayuddharasAyanam // 14 // kSatebhakumbhodyanmuktAchalocchalitazIkaram / reme kaliGgavAhinyAM bhImaH sAkaM jayazriyA // 15 // bhImabhinnakarizreNiraktaveNiSu majjatAm / tatrAsaJjIvitatrANaM zaraNaM jIvatAM mRtAH // 16 // vyomni bhImakSatotkSiptA dviradA nIradA iva / raktavarSeH kaliGgeSUtpAtaM kaMcidamUmucan // 17 // mImo'vadhIcchakadevaM bhAnumantaM ca gopatim / ityucchUite dhvanau siddhAnyadhurindrArkayordazam // 18 // tato mUrchatpatadvIramunnanAda vRkodaraH / diggajA dyAM tadaikSanta truTadbrahmANDazaGkayA // 19 // ... 1. 'kopatastasya' ka. 2. 'mavAritaiH' ga. Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 kAvyamAlA / kumbhIndreNeva bhImena yamalIlAvane yudhi / dhvasto vIrarasasyeva prAsAdaH ketumAnnRpaH // 20 // atha bhImAstravirathastAM camUmatyatApayan / mArutirmArutodbhUtajImUta iva bhAnumAn // 21 // saubhadrazaravIcIbhiH kumAraH kurubhUpateH / bAladruma ivAmbhodadhArAbhirvidhurIkRtaH // 22 // zarAH suyodhanAdInAmitazcetazca pAtinaH / vyaijayansaMyatizrAntamArjuni vAjamArutaiH // 23 // drumANAM kusumAnIva yazAMsi kSmAbhujAM kSipan / tatrAtitvarayA vAyurivAyAtkapiketanaH // 24 // vipakSavizikhAstasminnakiMcitkaratAM yayuH / nare'tinIrase nArInirIkSaNaguNA iva // 25 // kInAzadAsahastAGgariva bhallinakhotkaTaiH / asUnkraSTuM vipakSeSu viSvakpete tadAzugaiH // 26 // kaunteyakRttairvIrendraividhyamAnaH samantataH / udvigna iva tigmAMzustadAstAdriguhAM gataH // 27 // tato'vahAravyAhArabhAji bhISme bhujAbhRtaH / yayunijanijaM dhAma dhAmanidrutavahnayaH // 28 // (dvitIyamahaH) atholbaNaraNazraddhAH saMnaddhA do to'bhitaH / ratnakaGkaTakAntyoccaiH kSapAzeSe tamo'kSipan // 29 // bhISmo vyUha vyadhAdvairidarpasAya gAruDam / tadvayUhagalahastArthamardhacandramathendrabhUH // 30 // abhISTodAmasaGgrAmamithodAnasuhRttamAH / parasparaM prazaMsantaH prItA bhujabhRto'milan // 31 // tadApaliptakIlAlA bAlArkadyutimAlayA / na pratyaGgaM laganto'pi prahArA jajJire bhaTaiH // 32 // 1. 'iti dvitIyamahaH' kha. 2. 'dviSadarpasarpatrAsAya' kha. 3. 'candraM naro vyadhAtU'kha. Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6bhISmaparva-2saryaH] bAlabhAratam / praviSTau kurusainyeSu drutaM bhImaghaTotkacau / bhakSeSu samameva dvau bAlakasya karAviva // 33 // taccApayoH zarAsAraiau muhurmumuhurbhaTAH / kaTAkSarlakSitAstIkSNaiH kAlarAtridRzoriva // 34 // ripurAjazarazreNistayorupari nissphlaa| papAta jalabhRdRSTirUparArNavayoriva // 35 // bhImasenapRSatkena hRdayAntaHpravezinA / mUrchA kauravabhUbharturmRtidUtIva yojitA // 36 // tasminmUrchAbhRti hete sUtena rathazAyini / kRSNAyaistadbalaM cakre vibhrazaM vizarArubhiH // 37 // drutamAhitamohena nRpeNotsAhitastataH / pAliM vIrarasasyeva bhISmaH kRSTaM dhanurdadhau // 38 // muhurdhanva dhunIsUnoH zarApAtainatonnatam / bhaTAlicarvaNavyagrayamacakrAmamaikSyat // 39 // ekaikkngkptraaststrtriibhrudhiraarnnve| sapArtharathapattyazvaM nimajjayitumudyataH // 40 // vizveSAmIza bhISmasya vizikhormiSu majjatAm / na kiM bhavArNavottArapota potatvameSi naH // 41 // ityupAlabhyamAno'ntarananyagatikairnRpaiH / vibhurbhISmarathasyAgre ninAya rathamArjunam // 42 // (yugmam) prasaranbhISmadAvAgnirvANakIlAcayo'grataH / caNDaiH pANDavakANDAnAM vAtairiva nivartitaH / / 43 // ripucchedocchalahANacApacakre kirITinaH / prAkAra iva saMlInaM pANDusainikajIvitaiH // 44 // 1. 'samaye baddhau' kha. 'samamAbaddhau' ga. 2. 'hate' kha. 3. 'zAsatI' ka. 4. 'vizarAruzarArubhiH' ka-kha. 5. 'drutamo' kA 'hRtamo' kha. 6. 'ekaikaM kaGkapatraistaistritribhI rudhi 'ka. Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 kAvyamAlA / bhISmasya vizikhAneva chindnbhindmpraashraiH| gurobhakti ca zaktiM ca darzayAmAsa vAsaviH // 45 // tatastrasadbhayo bhISmaH kRSNau nArAcapaJjare / ninAya nijazauryazrIjayazrIkeli kIratAm // 46 // kRSNau vibabhaturbhISmaprahArakSatajokSitau / kAlIkaTAkSakapizaprabhau kAlabhujAviva // 47 // gAGgeyavasumuktAnAM sAyakAnAM samAgame / tadAsItpANDavI senA gaNikeva parAGmukhI // 48 // zithilaM yudhyamAne'tha phAlgune gurugauravAt / . sughorairbhISmanirghAtaiH sAkrande cAkhile bale // 49 // svArthasArthacchide pArthapaTTabandhamatho yudhi / yadevaM dIptamudbhAntaM na vRddhaM viniSedhasi // 50 // adya hanmyahamevAmuM kiM tvayetyudgamadvacAH / caNDAMzucakracaNDAMzucakrajvAlAjvalannabhAH // 11 // dRSTaH kaSTaM valadrIvaistrasadbhistridazairapi / rathAgrAdugavegazrIruttatAra krudhA hariH // 12 // (caturbhiH kAlApakam) taM prekSyAyAntamabhrAntaH smero hRSyanprasannadRk / romAJcI caJcayaMzcApamAcaSTa vasuraSTamaH // 13 // ehyehi nAtha mukti me drAgdattAM tvatsudarzanam / mUDhAzciraM tapaHkaSTaM sevante darzanAntaram // 54 // drutamuktikRte kaizcinnAtha pUjyo'pi kopyase / dhanyo'hamapakartAsinkicitprakupito'si ca // 15 // 1. gaGgAsUnuvasvavatArabhISmaprakSiptAnAM bANAnAM, suvarNadravyarahitAnAM zleSe zasayorabhedAcchAyakAnAM viTAnAm ityarthaH. 2. 'padabandha' ga. 3. 'khaNDAMzu' ka. 4. 'kathaM ga. 5. 'smi kiMcicca kupito' ga. Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 bhISmaparva-2sargaH] bAlabhAratam / 301 ityuktipAre bhaktyA ca cakrAptispRhayApi ca / namanmUrdhani gAGgeye muktilakSmIkaTAkSite // 56 // anUtpatya samutthApyotplutyAropya rathe harim / jajJe'rjunastrijagatIprekSaNIyavapuH kSaNam // 17 // (yugmam) vizveza ko'yamArambhaH saMrambhastyajyatAmayam / prabhAvaH prekSyatAM prevansva eva mayi bimbitaH // 18 // ityuktvA hRSTavaikuNThakambunAdaiH kRtodyamAH / jyAnAdairAhvayatpArthaH surIrvaravarotsukAH // 19 // bhujagIva bhujA tasya kRssttcaapbilaagrgaa| asUtevAzugAnsannirendrairapi durdharAn // 60 // tulyakAlocchalacchatrairarodhi krodhanairayam / saMbhUya bhUbhujAM bhArairjambhArirasurairiva // 61 // athotkRttadviSaddehavAhanAyudhaketanam / mAhendramastraM mAhendriya'dhAdvizvakSayakSamam // 12 // ko'pyAsItkhaNDyamAnAnAM pANDavAstraivirodhinAm / dhIvaraidhUyamAnAnAM zaGkhAnAmiva niHsvanaH // 63 // patantyeva balAGgAni vikhaNDyAhartumutsukAH / vilasanraktakulyAsu pizAcAstimirUpiNaH // 64 // dhanaMjayajaye vIrA bababhyAsabhujAmadam / tadocairamucannabdhitaraNe tArakA iva // 65 // pArthAstrakSuNNasainyotthairaktasikta ivAruNaH / dinezaH pravivezAbdhau tadA snAnamanorathaH // 66 // AprabhAte raNAmbhodhau saMpRkte divasAtyaye / taditi vyathitaM cakradvayaM vighaTitaM tadA // 67 // (TatIyamahaH) 1. 'prekSaNIya iva' ga. 2. 'vekuNTha' ka. 3. 'dyamAn' ka. 4. 'tsukAn' ka. 5. 'dyadrakta' kha-ga. Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 kAvyamAlA / athAvAseSu nirgamya zarvarIM svapnasaMgaraiH / vyUhendraM kauravAzcakurardhacandraM ca pANDavAH // 68 // atha raktau saMvRttaprAtaH kRtyapizAcakam / bhISmAbhimanyupramukhA vidadhuryuddhamuddhatam // 69 // bhUpAlaiH kAlabAlasya prAtarAzaM prakalpayan / karmavyUha ivAtmAnaM bhISmo'rjunamayodhayat // 70 // kRtAdhika pratikRtaistau hRSyantau muhurmithaH / ciraM cikrIDatuzcArusauhArdo suhRdAviva // 71 // abhimanyuH zarAsArairekaH zatrUnanekazaH / AcchAdayaduDustomAnkarairiva divAkaraH // 72 // pauravyaputraM damanaM nRpaM sAMyamani punaH / karmakAlAviva jJAnI dhRSTadyumnastadAvadhIt // 73 // bhImo bheje drutaM prItibhAvaM dhAvatsu saMmukham / magadhendragajendreSu bhekeSviva bhujaMgamaH // 74 // gadApANestadA tasya pAdAtasya prasarpataH / pedotpAtena nAgendrA dvaye'pi vicakampire // 75 // khaNDitaM tadgadApAtairucchalanmauktikacchalAt / tadotpapAtakumbhamyo dikkumbhijayajaM yazaH // 76 // bhImasya pAdapAtairyA pIDA bhogivibhorabhUt / naiva sA tadotkSiptagajendragiripAtataH // 77 // ghnanti tasminrathotpAtApAtaraktAbdhimajjanaiH / gajAnvIkSyAkulAndevAH kSiptAdrerasmaranhareH // 78 // iti kSatasamastebhavalganaM phAlgunAgrajam / kRtAntamiva saMbhrAntamIyurduryodhanAdayaH // 79 // kANDena kururAjena tADitaH pIDitaH kSaNam / stabdho'bhUttadvadhopAyaM dhyAyanniva vRkodaraH // 80 // 1. 'nirvartya' ga. 2. 'tado' ga; 'pAdo' kha. Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 bhISmaparva -2 sargaH ] bAlabhAratam / pArthenAtha rathasthena pRSatkena hRdi kSataH / varNikAM maraNasyeva mUrchAmApa suyodhanaH // 81 // senApati suSeNAkhyau jalasaMdhasulocanau / bhImamugraM bhImarathaM bhImabAhumalolupam // 82 // samaM vivitsuvikaTau durmukhaM duSpradharSaNam / imAnyamAtithIkRtya tatsutAMzca caturdaza // 83 // caturdazasu vizveSu vrajatAM yazasAmasau / uccaiH sahacarIcakre siMhanAdAnvRkodaraH // 84 // (vizeSakam ) viSamAstrapragalbhe'tha bhagadatte sameyuSi / saMkoca navIneva romA bhImapatAkinI // 85 // bhImo mUrchan dhvajAlambI viddhastadiSuNA hRdi / ghUrNanbabhau stambhavaddho madAndha iva sindhuraH // 86 // svabhaTArUDhadigdantighaTo mAyI ghaTotkacaH / tamibhasthaM surebhasthastatastAtanudhArudhat // 87 // tadastravRSTibhiH zauryalatAkandau tadApatuH / utkarSa bhagadattazca supratIkazca taddvajaH // 88 // praNAdairbhagadattasya supratIkasya cAdbhutaiH / drAnarendrA gajendrAzca babhUvurvimadAstadA // 89 // samujjhiteva dignAgairghaTotkacahRtairiva / tadA taimImaHkrAntA sindhumava bhUrbabhau // 90 // mAyinAM raNarAjyAya rakSasAM divaso nizA / iti bhaimibhiyA bhISmo'vahAraM vyAharajjavAt // 91 // na mRtastAvadadyeti dhyAyantaH kauravA yayuH / vo'pyamUnhanma eveti smarantaH pANDavAH punaH // 92 // (caturthamahaH) 1. rAmApakSe'pyarthaH sphuTa eva. 2. 'naizatamaH krAntA' kha. 307 Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 kAvyamAlA / kiM ta eva jayantIti nizi pRSTaH sutena te / bhISmo jagAda gAM viSNumanA viSNupadInibhAm // 93 // svayaMbhuvA bhuvo bhAraM nirAkartuM smRtaH purA / gataH pratyakSatAM tena stuto nArAyaNaH prabhuH // 94 // vizva vizveza vizvAtmanvizvakA?gha vizvadhIH / jaya vizvasthite vizvakSaya vizvodaya prabho // 95 // jJAtRjJeyaprabho jJAnajJaptre tubhyaM namo namaH / bhoktabhogyaprabho bhogabhokre tubhyaM namo namaH // 96 // ye janire tvayA nAtha divastoSAya dAnavAH / bhArayanti bhuvaM devIM mAnavIbhUya te'dhunA // 97 // padaM sumerumauliyauH pAtAlaM pattalaM punaH / hartu tasyA bhuvo bhAraM bhagavanbhava mAnavaH // 98 // svayaM svayaMbhuvetyukte sa zrInArAyaNaH prabhuH / nareNa suhRdA sArdhaM bheje bhUSaNatAM bhuvaH // 99 // vAsudevArjunIbhUya tAbhyAM gupto yudhiSThiraH / jayatyeva sa dharmAtmA yuktastena samaM zamaH // 10 // iti bhISmagirA bhUpaH prabhAvaM bhaavynhreH| AsAdya sadanaM vIravinayairanayannizAm // 101 // ApapAta tataH prAtarbhImabhISmamukho mRdhe / pravIraprakaraH zyenamakaravyUhasaMhataH // 102 // kAlakrIDAvane yuddhe vyatyayAdvIrazAkhiSu / yazaHkusumazubhreSu tadA petuH zilImukhAH // 103 // bANabhinnebhakumbhAsRgdhArAbhArairbabhUva bhUH / pretaprItikarI pretapatipuNyaprapeva sA // 104 // na dantighAtajaM raktaM rugrakteyaM raveriti / bhrAtaraH kAtarA dhIrairvArayAMcakrire kSatAH // 105 // 1. 'jJAtAjJAtaprabho' ga. 2. bhramarA; bANAzca. Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6bhISmaparva-2sargaH] bAlabhAratam / bhinnabhUpamukhAmbhojaiH karNAntotthazilImukhaiH / ibhavadbhImabhISmAtyairnagAhe vAhinIdvayam // 106 // dhvanaddhanvanadavANaM sattvAlaMkArabhAsuram / sAtyakiH suranArIbhyo rathinAmayutaM dadau // 107 // nIrandhrayanzaraiH zatrUnpalAyanaparAndizaH / tamaruddha tato yuddhasUribhUrizravA nRpaH // 108 // yuddhAya dhAvatastatra daza sAtyakinandanAn / bhUrizravAH zaraizcakre dikpAlebhyo valIniva // 109 // tataH pravRddhavegau tau vIrau taralitakrudhau / mithaH kriyAbhirvirathau dhutAsI samadhAvatAm // 110 // bhugnAzA karikUrmAhivarAhagiritadbharAt / tatsatyasattvAvaSTabdhaM nAmajadUtalaM yadi // 111 // bhImaduryodhanAbhyAM tau svarathAbhyAmathAnyataH / drAgnItau tattu menAte jIvanaM nidhanAdhikam // 112 // tadA tu sAtyakisutadhvaMsakrodhAddhanaMjayaH / dhanaMjayo'bhavaddhAmnA krUraH kauravakAnane // 113 // abdAdiva mahAzabdAccaNDakodaNDato'rjunAt / bhUbhRnmauliSu saMtApaM vyadhuH zampA iveSavaH // 114 // tadbANapAtavyathitA piNDIbhUya bhavaccamUH / itazcetazca lulitairmRtyoH kavalatAM yayau // 115 // iti nirdambhasaMrambhAttadA jambhArijanmanA / ahanyanta sahasrANi nRpANAM paJcaviMzatiH // 116 // dhvajaiH pallavitaM raktaiH puSpitaM hAramauktikaiH / maulibhiH phalitaM rAjJAM tadA durmantritaM tava // 117 // 1. 'javAt' kha-ga. 2. 'vairau' kha. 3. arjunaH. 4. vahi:. 5. 'bhUtA' kha. 6. 'taiH' kha-ga. Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| evamAkhaNDalau caNDazUramaNDalakhaNDini / durgamaM durgamambhodhiM bimbo'mbaramaNeragAt // 118 // yuddhAdapyadhikaM kaSTaM kalayanraktakardame / utsuko'pyagamaddhAma vIravAraH zanaiH zanaiH // 119 // (paJcamamahaH) punaH prabhAte saMnaddhAH kruddhAH kauravapANDavAH / te krauJcamakaravyUhabhAjo yuyudhire'dhikam // 120 // vipakSAdAgatebhyo'pi tIkSNebhyo'pi bhRzaM mukham / te mArgaNebhyastRNavaddAtAro vapurapyaduH // 121 // samare'sminyamakrIDAtaDAga iva khelatAm / nAkarSankSatajaM keSAM jalaukasa iveSavaH // 122 // kopATopAruNarucI petaturbhImapArSatau / kuruSu sphuradiSvAsabhravau yamadRzAviva // 123 // pIDyamAnA dRDhaM tAbhyAM priyadoAmiva priyA / sisveda ca cakampe ca saMmumoha ca sA camUH // 124 // vAhinIzoSaNodagraM gajAnIkaiH suyodhanaH / bhImamAcchAdayadbhAnuM prAvRTkAla ivAmbudaiH // 125 // nAgaiH saGgo'stu nAgAnAmitIva gadayA gajAn / dRDhamAhatya kumbheSu bhImaH kSmAyAmamajayat // 126 // tenotkSipteSu nAgeSu trastamastakutUhalaiH / . vimAnabhaGgabhItyA tu divi devairitastataH // 127 // dAtuM digdantivizrAntyai dikpAlebhya ivAmunA / dhRtvA kareNa jIvanto dikSu cikSipire dvipAH // 128 // ityudastadvipastomaM nRpastomaravRSTibhiH / bhImamabhyakiratkopakRzAnuH sAnujAnugaH // 129 / / 1. teSAM kha. Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 bhISmaparva -2 sargaH ] bAlabhAratam / bhImastadvANa saMjAtasarvAGgINatraNo raNe / gopati kopasaMrakta Deksahasra ivaikSata // 130 // tata'zuprakareNArkaH kauravaprakarAniva / kauravAnmohayAmAsa mohanAstreNa pArSataH // 131 // mithaH peSakapeSyatvaM bhejire kauravAstataH / tIvrAtmAnaH prarohanto Dimbhasya dazanA iva // 132 // prauDhaprajJAstrapAtena kauravaprakaraM guruH / tadAzru bodhayAmAsa mohavidrohakArakaH // 133 // tato muJce na jIvantamenamadyeti mArutiH / virathya kurupRthvIzaM mUrchayAmAsa mArgaNaiH // 134 // * nRpe kRpeNa rathinA kRSTe hRSTe'tha pANDave / kSveDAbhiH khaNDayatyadrIMzcakampe cakiteva bhUH // 135 // udyate kuruvRddhe'tha pANDavapreyasI camUH / zironikhAtairvizikhaiH kuraGgImiva nirmame // 136 // bhISmo bhuvanasaMkSobhI bhIrUNAmatha bhUbhujAm / saMkIrNIkRta kInAzasadanaM kadanaM vyadhAt // 137 // sa ko'pi draupadeyAnAM kauravairabhavadraNaH / yenAzu jagRhe cakSurbhISmAdibhyo'pi nAkinAm // 138 // tadA tatkadanAdhikyamazakta iva vIkSitum / girigupte ravau cakruravahAraM mahArathAH / / 139 // (SaSThamahaH ) bhImAbhibhUtamAzvAsya nizAnte zAntanirnRpam / uvAha maNDalavyUhaM vajravyUhaM ca dharmajaH // 140 // tatazchinneva bhAnorbhA vIrakSiptairmaheSubhiH / kSmAyAmitastato'bhrAmyadvidhurA rudhiracchalAt // 141 // 311 1. 'gopatiH' kha-ga. 2. 'dantahasta' ka. 3. 'ivaikSyata' kha-ga. 4. 'kairava' iti bhavet. 5. ''muJcata' kha ga. 6. 'bhUrINA' kha. ga. Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 kaavymaalaa| gAGgeyakRSNamahasormahAngAGgeyakRSNayoH / saMharSo'bhUtsahasrAMzusiMhikAsutayoriva // 142 // babhustadvizikhA haimAH khAtpatantaH kSamAtale / tatpratApaughamUrchAlAH karamAlA raveriva // 143 // nirmagnavAhano droNabANazreNIraNArNave / virATaH zizriye zaGkha jIvanAzAvimUDhadhIH // 144 // virATazaGkhau tAvekarathasthau pitRnandanau / ayodhayadgururmohakaughAviva ziSyagau // 145 // ghanasArojjvalenAtha yazasA ca zareNa ca / droNaH zaGkhamasattAyAM majjayAmAsa helayA // 146 // drauNikhaNDitapatreNa yadgatvaiva zikhaNDinA / astravidyAlatAgulmaviTapI sAtyakiH zritaH // 147 // sAtyakiH kruddhamAyAntaM mAyAtANDavitAcalam / aindreNAstreNa jitavAnnalambuSanizAcaram // 148 // vindAnuvindAvAvantyau pannagIsUnurArjuniH / irAvAnajayanpuNyaH pApaughAviva yogayug // 149 // bhayaupatrastamaraNaM raNaM kRtvA kSaNaM mahat / dviDvAhinImagAhetAM bhagadattaghaTotkacau // 160 // nakulaM virathIkRtya vyadravanmadrapo'bhitaH / virathya sahadevena mAturdhAteti no hataH // 151 // kruddhaH zatAyuSaM bhUpaM jitvA dhArmiH svayaM krudham / saMjahAra jagadbhItihelAM velAmivArNavaH // 152 // kRttairbhISmAstrapAtena bhujairgallaizca bhUbhujAm / yamabhojanazAlAyAM darvIbhANDAyitaM yudhi // 153 // 1. 'tadviziSTAzca haimAbhA' ka. 2. patraM vAhanam. 3. 'gautrai' ga; 'gabhaiM' kha. Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhISmaparva-2sargaH] bAlabhAratam / AkRSTaM lohaghAtena pakSavAtena vIjitam / yamasya peyatAM ninye rAjJAM raktaM nareSubhiH // 154 // tadA tayorudaJcadbhistejobhiriva tApite / gate'rNavaM ravau cakruravahAraM mahIbhujaH // 155 // (saptamamahaH) sute sAgaragAminyAH sAgaravyUhakAriNi / prage zRGgATakavyUhaM tene drupadanandanaH // 156 // aGgatviTpUrNamadhyAni cApacakrANi doSmatAm / bhojanAhUtakInAzasainyabhAjanatAM yayuH // 157 // ripubANocchaladraktAdhArAsiktapurobhuvaH / anutthitarajaHpUrAH sukhaM zUrAH pratasthire // 158 // kSipadbhiH mAbhRtAM maulInnAlikerIphalopamAn / parAlacitumArebhe vAhinI bhISmasAyakaiH // 119 // tena dIrNodaraizchinnai ruNDairmuNDaizca bhUbhujAm / kapardakandukAkArai remire yamakiMkarAH // 160 // dadhataH pradhanAdhikyaM kuNDalIkRtadhanvanaH / aho vRddhasya tasyAbhUtpArthasenA parAGmukhI // 16 1 // trastAsu tAsu senAsu bhISmaH khelanyazorNave / bhImamekaM puro'pazyatpratibimbamivAtmanaH // 162 // asRgdhArA babhurbhAmahRdi bhISmazarAhate / ripudAhakriyAniryaprakopAgnizikhA iva // 163 // atha bhImazaragrastasArathiH zAntano rathaH / vAhairAhavato'karSi dadadbhirdviSatAM yazaH // 164 // bahvAzinaM kuNDadhAraM vizAlAkSAparAjitau / mahodaraM paNDitakaM sunAbhaM ceti te sutAn // 165 // nighnataH sapta bhImasya pratApadahanastadA / samucchaladbhiH kIlAlaiH saptakIla ivAjvalat // 166 // (yugmam) 1. 'zarAyasta' ga. Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyamAlA / atha bandhuvadhakruddho yuddhograstanayastava / AdityaketurAdityavartyakAri bakAriNA // 167 // vitrAsya dviTcamUrbhImo bhImo'tha kSepabhImavat / unnanAdoccakairbhAlaprArUDhajvaladIkSaNaH // 168 // ulUpIpannagIsUnurdivi pitrArjunena yaH / prArthito yuddhasAhAyyaM sa irAvAnathotthitaH // 169 // cUDAmaNiprabhApiGgaiH sa pAtAlaturaGgibhiH / AvRttaH prAvizadvairisenAM dAvo vanImiva // 170 // sa gAndhArabalAmbhodhi taraGgAbhaturaGgamam / kAlAnala ivAdIpto hetipAtairazoSayat // 171 // sa hatvA zakuneH putrAnsapta dRSTo na kairnadan / aSTamUrtirivoccaistadraktanirjharabimbitaH // 172 // duryodhanapraNunno'tha tamabhyAyAdalambuSaH / mAyAmayahayArUDharakSobhaTaghaTAvRtaH // 173 // mukhocchalacchikhijvAlAviSolkAviSamAyudhaiH / rakSaHphaNibhaTaigme yudhyamAnaiH kSayo mithaH // 174 // maNDalAoNa kodaNDaM khaNDayitvAdhirakSasaH / cakre virAvAndIpto'sAvirAvAnbhItidastadA // 175 // utpatyAlambuSastrAsAtkhaM gataH khagavattataH / / anUtpapAta taM cAsicaJcuH zyena ivArjuniH // 176 // irAvatkhaDgavallayA khe savitevAbdalekhayA / / dvidhA kRto'pyayaM kravyAtpUrNAGgo muhurekSyata // 177 // atha mAyinyajeye'sminyuddhavalgini phAlguniH / kInAzadAsadordaNDacaNDAnphaNabhRto dizat / / 178 // cUDAmaNitaDittArAH kSayadhArAdharA iva / te tasminbhasmani kRte vavRSurviSamaM viSam // 179 // 1. kalpAntarudravat. Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 bhISmaparva-2sargaH] bAlabhAratam / tAyAbhUyAmunA bhujyamAnAnAM phaNinAM maNIn / patataH kANirailiSTa divA nakSatravRSTivat // 180 // bhuktvAtha bhogino bhUrInkRtabhImanijAkRtiH / palAdaH pronnanAda drAglokatrayabhayaMkaraH // 181 // puro mAyAmayI mUrti kRtvA yoddhaM nishaacrH| khaGgenApAtayatpazcAtkANerutkuNDalaM ziraH // 182 // dRSTvA hatamirAvantaM taM tudantaM dviSaccamUH / kruddho'stadikkarikrIDAM kSveDAM cakre ghaTotkacaH // 183 // sa rAjJA SaDrasAsvAdasaMbhUtarasasaMkaraiH / khabhaTAnprINayanmAMsamamanthArivarUthinIm // 184 // gadgurugajAnIko mAnI kopAruNekSaNaH / tamabhyadhAvaddhAtrIzo mRtyu yama ivoddhataH // 185 // ghaTotkacasya caturazcakarta subhaTAnayam / zauryazrImandirastambhAniva jambhArivikramaH // 186 // zaktirghaTotkacenAtha kSiptA mApataye rayAt / nAgaM vaGgAdhipenAntarnItaM vighnaruSApibat // 187 // raGgadbhujaturaGge'tha ghaTotkacabale'cale / udvelArNavatulye'bhUdvAhinIyaM parAGmukhI // 188 // namabhUmi bhramadvArdhi truTadadri trasajagat / tadAbhUtko'pi saMmardaH palAdabhagadattayoH // 189 // zrutvA sutavadhaM jiSNurnimantritayamakrudhA / cakre mahIM mahIndrANAM zIrmodakAlinIm // 190 // anAvRSTiM kuNDalinaM vyUDhorodIrghalocanau / kuNDabhedaM dIrghabAhuM subAhuM kanakadhvajam // 191 // 1. 'devAniva triviSTapAt' kha. 2. 'netumantaM' kha-ga. 3. 'dastakari' ka. 4. 'zai. linIm' kha. Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 kAvyamAlA | ( yugmam) vIrajaM ceti rAjendra hatvA nava sutastava / bhrAtRputravadhakrodhI bhImo'mRdbhAdbhava camUH // 192 // pANDavaiH khaNDyamAnAnAmiti bhUpa bhavadbhuvAm / kRpayeva payorAziM gate'rke'vahRtaM nRpaiH // 193 || (aSTamamahaH ) AnAyya karNo rAjJAtha pRSTaH pArthaparAbhavam / Uce'haM saMharAmyekaH zatruM bhISmo'stramujjhatu // 194 // sArAlaMkAra bhAgdIpairmahIpairiva bhAsuraH / gato'tha pArzva bhISmasya tena rAjeti pUjitaH // 199 // bhISmaM bhUpo vyadhAttAta bhagnastvadvAhunAmunA / kSatrAntakArI kRSNasyAvatAro bhRgunandanaH // 196 // iti zakto'pi yadyetAnkSatriyAnkRSNarakSitAn / na haMsi kRpayA bhItAnhantu karNastadAjJayA // 197 // ityukte bhUbhujA bhISmaH kopAdbhUrti jayajjagau / kena jeyo'rjunaH kiMtu dRzyA manmArgaNAH prage // 198 // iti prIte gate rAjJi prAtaH zAntanavo vyadhAt / prAgvyUhaM sarvatobhadraM prativyUhaM ca saukRtiH // 199 // senAsaMpAtakhAtAyA raNottharudhiracchalAt / rejire ratnagarbhAyA garbharatnadyutistadA // 200 // saubhadrAmbudanArAcadhArAcakraprapaJcataH / yayau dizi dizi trastaM dhArtarASTrabalaM tataH // 201 // tamabhyadhAvatkrodhena dhuryo duryodhaneritaH / kSveDayaiva kSipanprANAnbhUpAlAnAmalambuSaH // 202 // draupadeyairmadA TopajvalitaiH skhalitaH kSaNam / so'bhimanyurathaM ninye zalyaiH zalyakatulyatAm // 203 // prarUDhazarazailAgrazRGgatAM kASNimArgaNaiH / nIyamAno bhayAttene so'tha mAyAM tamomayIm // 204 // 1. 'camUm ' ga. 2. 'rAjAti' kha. 3. 'drAgvyUha' kha ga. Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 bhISmaparva -2 sargaH ] bAlabhAratam / kavalIkRtamArtaNDaM tadoccaiH prasRtaM tamaH / rakSomukhAgnikIlAbhiH sphAroddhAramivAbabhau // 209 // tamovalajvalannetrarakSobhiH kSobhite bale / Arju nirvyatanodastraM tApanaM svapratApavat // 206 // kva yAsyatIdamityarkaiH sarvato'bhyuditaistadA / kSmAyAzchAyAmayamapi dhvAntamaigrAsi hAsibhiH // 207 // tamasi grasyamAne'rkaistamaH zyAmaM nijaM vapuH / nibhAyeva bhayArtena palAdena palAyitam // 208 // prahAracaNDairnAcAli vAcAlairghaTito'pyatha / bhISmAdibhiH pariNataiH saubhadro'dririva dvipaiH // 209 // athaindriH sutasaMghaTTakupitaH kapiketanaH / astraM sasarja vAyavyaM kAyavyayakRte dviSAm || 210 // loThitAnAM bhaTendrANAM yazAMsIva samIraNAH / sthalAnyutkSipya malinIcakrire dhUtadhUlayaH // 211 // kSiptAH zailAstrataH zailA droNena skhalitAnilAH / adhAvannadharIkartumindravairAdivendrajam // 212 // atha pArthena nArAcasArthena kulizatviSA / vikIrya jAlaM zailAnAmAlabhyata balaM dviSAm // 213 // vAtaputragadAghAtakSatamAtaGgajAtajAH / tatrAsRksaritaH sasruH pretahAsocca phenilAH || 214 // ziraH kaliGgakai ruNDakUSmANDairbhujacirbhaTaiH / kSiptai rAjJAM vyadhAdbhISmaH kAlazAkavanaM mRdham // 299 // bhISmavANacyutai rAjJAM chatraizcAmarasaMyutaiH / kIrNA tadyazasAM zIrSairmuktakezairivAvaniH // 216 // bhISmo bhAlAgravizrAntabhramatkuDmalapANibhiH / vRddhavetAlanArIbhirdattAzIH prAharaccamUH // 297 // 1. 'magnAsihAsibhiH ' kha ga 2. 'athedRksuta' kha-ga. 3. 'tkuNDala' ga. 317 Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 kaavymaalaa| ityasya niSThApayato bhaTAnbhISmasya satvaraH / pratijJAM smArayanviSNurjiSNumabhyAnayatpunaH // 218 // gAGgeyamANagaNaiH sarvAGgapracariSNubhiH / sarpisarpasya bIbhatsuzcandanasya nibho babhau // 219 // athAtizithile pArthe saMrabdhe sindhuje bhRzam / pratodapANirunmuktaratho'dhAvata mAdhavaH // 220 // prabhuM vadhAya dhAvantaM krudhAvantaM vilokya tam / vapuH sapulakaM bibhradbhISmo dhunvandhanurjagau // 221 // ehyehi nAtha govinda mAM pratodena tADaya / ukSANamiva saMsArAraNyollaGghanamantharam // 222 // ityuktibhAji bhISme drAganUtpatya dhanaMjayaH / mukundaM syandanaM ninye natvA yuddhapratijJayA // 223 // athArjunazarotkSiptarAjarAjimukhacchalAt / pranRtyatsu kabandheSu padmavRSTirivAbhavat // 224 // prekSya bhISmakSuraprAyotkSiptAnkSmApazirobharAn / rAhuvyUhabhiyevAbdhi gate'vAharannRpAH // 225 // (navamamahaH) atha dhyAyanvarUthinyA mathanaM pArthapArthivaH / nizAyAmavadaddInamanA dAnavasUdanam // 226 // yadi trijagatIsattvamekIbhUyApi yudhyate / tathApi nApageyasya kAmaM romApi kampate // 227 // gAGgeyajeyatAbuddhistanmUDhamanasAmiyam / antAyaiva pataGgAnAM dIpe rantaspRheva naH // 228 // athAcaSTa hariH kaSTamidaM bhajasi bhUpa kim / ApageyaM prage hanmi ko bhedaH kRSNakRSNayoH // 229 // atha smAha nRpo nAhamasatyatvaM tanomi te / anapAyaM jayopAyaM praSTavyastu pitAmahaH // 230 // Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhISmaparva-2sargaH] bAlabhAratam / . 319 iti nizcitya kRSNena sodaraizca samaM nRpaH / gupto gatvA jayopAyaM bhISmaM papraccha bhaktitaH // 231 // gAGgeyo'tha jagau yuddhATope ko'pi na mAM jayet / tajjeyo'hamavadhyena strIpiNDena zikhaNDinA // 232 // zrutveti bhIto rAjAnaM natvA svazibiraM yayau / prAtarjAtamahAvyUhairvIravyUhairathotthitam // 233 // pravIramuktaiH zastraudhairdivi saMghaTTibhirmithaH / cUrNitA iva caNDAMzukarA vahikaNA babhuH // 234 // vIreSupUrA vIreSu yayuphremnA bhuvA punaH / tacchAyacchadmanA kAlakiMkarANAM karAH samam // 235 // tatazcalaccamUtkhAtakSitispRSTAH phaNIzituH / ratnabhAsa ivaikSyanta yuddhotthAH kSatajormayaH // 236 // AsannavIralagne'pi dviDbANe svIgavaJcinI / raktaM bAlAtapaM prekSyAmAdyanvIrA kSatabhramAt // 237 // vIraiH zikhaNDigANDIvipramukhairvimukhIkRtam / gaurayankauravaM cakraM vicakrAma pitAmahaH // 238 // mamajjurvIragAtreSu tanmuktA bANapatayaH / yathA marusthalorvISu dhArA dhArAdharojjhitAH // 239 // bhISmaH zirobhirbhUpAnAM kSuraprotkSepapAtitaiH / mamarda dviTcamU yantropalagolakulairiva // 240 // gocakrataptavitrastavizvasya jvalato'jani / kRkalAsa ivArkasya zikhaNDI tasya saMmukhaH // 241 // athAbhyadhatta taM bhISmaH kAmaM prahara hanta mAm / kRtino'rthA ivApAtre nAyAnti tvayi me zarAH // 242 // 1. 'tataH papraccha bhaktitaH' ka; 'tataH papraccha bhISmataH' ga. 2. 'hInato rAjA' kha-ga. 3. 'raktavAlAtapaprekSAmAsan' ga. Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 kAvyamAlA / bhISma prahara mA jIvaJjIvanyAsyasi nAdya mat / ityuktvA pArSataH kANDaistaM bibhedArjuneritaH // 243 // romAnakhaNDitoddaNDazikhaNDivizikhe'stu saH / ropaisapUrayanbhISmo saMjahAra mahArathAn // 244 // namadbhUsphuTanoddhAntasvabhradhvAntabharairiva / rajobhirvyAptadigjajJe saMmardo vidviSAM mithaH // 245 // utpAtajAtasaMbhrAntadroNAjJAtvaritAstataH / kuruvIrA dhumIsUnoH prAkArAkAratAM yayuH // 246 // bhISmasyAstrairmaNIbhUSA babhuH kUTIkRtA nRpAH / meruNeva tamAhvAtuM prahitAH zikharazriyaH // 247 // dUrAdetyAtha ghRNayA bhISmo'bhASata dharmajam / khinno'smi kadanAdasmAtputra pAtaya mAmiti // 248 // ityuktvA zithilAstro'pi sa bahUnAM kSayo'bhavat / / krIDannapi karI mUlonmUlanaM hi mahIruhAm // 249 // raktAbdhibruDadadrIndratuGgamAtaGgapuMgavaH / bhImo babhUva bIbhatsoH zaravyatikaraH paraH // 250 // bhISmo dIvyAstravAndhAvanmadhyametya zikhaNDinA / nivArito'rjunadhvaMse sIdhunevAmRtAhutau // 251 // taM kSaNe'sminraNe smeramabhyetya vasavo'bhyadhuH / kAlo'yaM dhanya saMnyAsahetuste'smAkamIhitaH // 252 // atha bhISmaH zlathArambhaH zikhaNDivizikhabajaiH / vAtotthakusumastomairArAmika ivAcitaH // 253 // patacchIrSocchaladraktacchalanRtyatparAkramaH / cakre'ricakraM sAkrandaM sAkrandaniriSuvrajaiH // 254 // bhISmeNAstraM ghRtaM yadyattattadaindristadAcchinat / svIkRtaM vAdinA pakSa vitAnamiva sanmatiH // 255 // 1. 'vizikheSu saH' kha-ga. 2. 'kRSNo' kha; 'kRSNau' ga. 3. 'zcitaH' kha. Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhISmaparva-2sargaH] bAlabhAratam / chindanto bhISmazastrANi bhindamto vairibhUpatIn / nindanto'tha pavi devairastUyanta nareSavaH // 256 // bhISme zikhaNDikANDaughaguptAH pArtheSavo'patan / viyogini vidhUyotalInAH smarazarA iva // 297 // (yugmam) droNAdInnighnato guptAH peturbhISme'sya sAyakAH / pazyantyAH patimeNAkSyAH kaTAkSA iva vallabhe // 258 // vajrAGkurairiva girirbhedyamAno'tha taccharaiH / duHzAsanaM saMnidhisthaM bhISmaH sasmitamabhyadhAt // 219 // bhujaGgamA bilAnIva jAlAnIva raveH karAH / nai marmANi vizantyete vizikhaughAH zikhaNDinaH // 260 // putrapremNA surendreNa vajradhArA ivArpitAH / pArthasyAmI pRSatkAste kirAtaraNasAkSiNaH // 261 // atho kathaM te zithilaH kANDapAta iti krudhA / zikSArthamiva pautrAya gAGgeyaH zaktimakSipat // 262 // tAM chittvAtha tridhA bhISmaM romNi romNi vyapUrayat / muhurmuhurmukundena taya'mAno'rjunaH zaraiH // 263 // yamAviSTeSviva svAGgamajAnatsu kSatAkulam / mithastadA madAndheSu yuddhodgarjiSu rAjasu // 264 // raNodrekamRtAnekavIradvAramivAtmani / / deve darzayati chidramaparAhne vikartane // 265 // chinnaH pArthazaraibhinnatanuH zrIzantanoH sutH| kSitau papAta ghasrAnte ladhvaMzuriva dharmaruk // 266 / / (vizeSakam) pRSThaniHsRtakANDaughasukhaparyazAyini / vIre'sminvIrahRtkartA hAhAkAro jagatvabhUt // 267 // 1. 'manmarmANi' kha-ga. 2. 'vizikhA na' kha-ga. 3. 'aho' kha-ga. 4. 'maparAhnavikartane kha-ga. 41 Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 kAvyamAlA / duHkhazokabhayArteSu galadazrUiMgambuSu / mahAmohapraviSTeSu kampamAneSu rAjasu // 268 // aluptAtmani gAGgeye dIpyamAne dhuvAgabhUt / uttarAyaNakAlAya prANAnyogIndra dhAraya // 269 // (yugmam) niyuktairgaGgayA haMsarUpairmunivarairapi / ityevaM kathite yogI sthito'smIti jagAda saH // 270 // zAntaniH sAntvayitvAtha cakitAnkurupANDavAn / ziro me lambate kaSTaM dhAryatAmityabhASata // 271 // upadhAnAya dhAvatsu dhAtrIzeSu dhanaMjayaH / zaraistribhirabhijJo drAktanmUrdhAnamadhArayat // 272 stuvaMstamatha gAndhArimabhyadhatta dhunIsutaH / madantamastu vo vairaM patyantaM yoSitAmiva // 273 // nizi yAcaJjalaM hemakumbhahasteSu rAjasu / divyairnalailAstreNa tarpitaH sa kirITinA // 274 // tenAtha pUjite pArthe pArthiveSu gateSu ca / etya prasAdayAmAsa karNastu prasRtAJjaliH // 275 // pAtaGgimUce gAGgeyaH prathAyAH sUnuSu tvayA / sahodareSu saMrabdho mucyatAM vatsa matsaraH // 276 // karNo'bhyadhAtprabho vairaM na me bandhuSu kiMtu mAm / . anujAnIhi mitraikasauhArda vazagaM yudhi // 277 // gaGgAsutenAnumataH pataGgatanayastataH / yayau manditavAtena syandanena varUthinIm // 278 // tadanu dinapatizrIbhAji bhISme'stabhAsi pratinRpatimahAstradhvAntabhIkampitAnAm / - 1. 'gAM vAcamabhya' kha-ga. Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 mISmaparva-sargaH] . bAlabhAratam / kurupatipRtanAnAM karNavIrendutejaH prasarasarabhasatvavyAkulaM cittamAsIt // 279 / / bheje zrIjinadattasUrisugurorahanmatArhasthiteH pAdAjabhramaropamAnamamaro nAma vratIndraH kRtI / SaSThaM parva gataM suparvataTinIsUnoridaM tanmati___ vyaktAdarzanabAlabhAratamahAkAvye rasasrotasi // 280 // sargAbhyAmabhavavAbhyAmamuSminbhISmaparvaNi / anuSTubhAM catuHzatI SaDviMzatisamanvitA // 281 // iti zrIjinadattasUriziSyazrImadamaracandraviracite zrIbAlabhAratanAmni mahAkAvye - bhISmaparvaNi dazamadivasasaMgrAmavarNanAdanu bhISmavadho nAma dvitIyaH srgH| bhISmaparva samAptam / Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 kaavymaalaa| dronnprv| prathamaH srgH| kSamAM dadhAnaH sa giripradhAnaH siddhyai satAM vyAsamunirmahoccaiH / yaH puNyakRtparvazatAvabaddhabhAsvanmahAbhAratavaMzahetuH // 1 // itthaM pituH pAtakathAM nizamya mUrchA gataM dhInayanaM prabodhya / gatvA punadRSTaraNo'bhyupetya gAvalganistaM kSitipaM jagAda // 2 // rAjansutAste patite'tha bhISmabhAnau mahAmohatamaHsu mannAH / prItAH punaH prekati karNadIpe vyadhurvidheyeSu punaH prayatnam // 3 // karNAnumattyA pRtanAdhipatye droNaH prasanno vidhinAbhiSiktaH / varapradaH prArthi suyodhanena dhRtvA zvasantaM nRpamarpayeti // 4 // naro na rakSAM savidhe vidhAtA yadA tadA dharmasutaM grahISye / ityullasadvAci gurau kurUNAM bale babhUva pramadapraNAdaH // 5 // itthaM viditvArjunarakSitAtmA krauJcAhvayaM vyUhamadhatta dhArmiH / babhUva sajaH zakaTAbhidhena vyUhena yuddhAya suyodhano'pi // 6 // droNastataH zoNahayo hiraNyakamaNDalusthaNDilacApaketuH / AkarNabhAvatpalito'mitazrIH suvarNasaMnAharathaH puro'bhUt // 7 // uraHpraviSTasya mahAbhaTAnAM dRgvartmaneva tvaritaM nirIya / kopAnalasya jvalato maholkA Iva prapeturdviSataH pRSatkAH // 8 // kadambajAlaM paravAhinISu vistIrNamalpAntaragumphasAndram / droNamuktaM parito'bhipatya prabhUtajIvakSayahetu jajJe // 9 // pratApamitrasya ravestanUnaM kAlaM karasthaM karavAlamUrtyA / aprINayatpauravabhUmipAlakapAlaraktAsavato'bhimanyuH // 10 // tasyAtha madrezajayadrathAzvasUtacchidAsracchuritAsilekhA / tejo'gnikIleva rarAja rAjavaMzapratApocchalitasphuliGgA // 11 // 1. 'prabalaH' kha; 'prabalapa' ga. 2. 'idaM' kha. 3. ''sita' kha-ga. 4. 'ivAbhipetuHkha. 5. 'vara' ka. 6. 'prayuktaM' kha. Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7droNaparva - 1 sargaH ] bAlabhAratam / bhImau tato madranarendrabhImau bhrAmyadgudAbhItaravIndutArau / adhAvatAM bhAranamaddharitrI vitrastazeSAhivarAhakUrmau // 12 // vAmAnyavAmAnyatha maNDalAni pradarzayantau militau rasena / tau petaturjAtamithaH prahArau vAyudvayotthau jaladherivormI // 13 // rathena kRSThe kRtavarmaNAtha zalye samutthAya rathena bhImaH / jaghAna zaitrorbalamudyardaistrasindUra sImantitadigvadhUkaH // 14 // karNasya sUnurvRSasena vIraH zaraprapAtaiH paripIDitAyAH / paJcendriyANIvaM paradhvajinyA drAgdraupadeyAnvidhurIcakAra // 19 // tataH pratijJArabhasena siMhayugaMdharavyAghramukhAnkRpIzaH / yudhiSThirepsurnijaghAna mAnalobhapramAdAniva dharmalipsuH // 16 // tadbANabhinne'tha bale nRpAlamauliprasUnasraganUpavAsam / nAlIkanAlairiva hastihastairdUraM pizAcAH papurakhapUram // 17 // kRttAnupAdAya karIndrakarNAnprANezvarIbhiH parivIjyamAnAH / mAMsAsratRptAH sukhinaH pizAcAH kirITikodaNDaravAnazRNvan // 18 // satkSatradharmaikaparAH purastAnnirUpayanto yudhi vizvarUpam / svayaM nareNa prahatAH susattvAstattvaspRzAM lokamapi vyatIyuH // 19 // itthaM kRpIzena kirITinA ca nihanyamAnasya bailadvayasya / pUrNAmbareNa dhvaninaiva nunne gate'stamarke rathino'vajahuH ||20|| (prathamamahaH) zakyo grahItuM na mahIndurendrigupto gurau naktamiti bruvANe / tamAhvayiSye jayinaM yudhIti trigartabhartA kururAjamUce // 21 // pRthakprabhAte'tha kRtArdhacandravyUhaH suzarmA trirathAyutIbhAk / sutaM harerAhayatAzu yoddhuM spardheddharakaracamUraveNa // 22 // tato'bhimantraya kSitipaM tadagre vIrAgrimaM satyajitaM niyojya / dhanurmiSavyAttamukhastrigartaba laughakAlaH pracacAla pArthaH // 23 // 329 1. 'rayeNa' kha. 2. 'zastrai' kha. 3. 'dastra' ka-kha. 4. 'nUna' ka. 5. 'riha' ka. 6. 'rana' ka-kha. 7. 'balasya pUrNam' kha. 8. 'tirathA' ka. Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 kaavymaalaa| te'pyekakAlaM balino balaughAH prahasya bANaiH prighprmaannaiH| AcchAdayannarjunamucchaladbhiIraistRNAnAmiva dIptamagnim // 24 // vyAvRttasindhUmibharaH praruddhavyomAnilaH procchalitoDecakraH / natakSitinizrutikatrilokastadaindriNAvAdyata devadattaH // 25 // tacchabdasaMrambhasulambhadehastambhAnubhAveSu ripUccayeSu / samullilekheva nijapratApaprazastimaindriH zarasAraTakaiH // 26 // vajrAGkurakrUramukhena nUnamanyonyasaMghaTTajapAvakena / tahANapUreNa nirantareNa hatAzca dagdhAzca na ke vipakSAH // 27 // nIrandhrasaMsaptakabANavRSTivikhaNDitAnAM ghumaNidyutInAm / garbhAttamistreva sadopabhuktA tadApatatsAndranamazchalena // 28 // astraM tatastvASTramudasya valganpRthakpRthagvIrakulairvyaloki / khasyoparikSiptakarAgrahetirmadhyAhnamArtaNDa ivaiSa caNDaH // 29 // raktaughasikte rathacakrabhinna kSetre sudhanvakSitipAlamaulim / apAtayadbhUSaNabhAsurAmaM nijapratApadrumabIjamaindriH // 30 // indrAtmabhUcAritamArutAstranivAritAstreprasaraistrigartAH / itastataH saMpatitairmiyo'pi zarairnijAneva nijaghnurete // 31 // prahAsazubhrarvadanairnRpANAM channaiH patAkAvasanaizca pete / pArtheSukRttaiH phalaguJchapatrairiva trigartAdhipakIrtivalleH // 32 // itazca te vyUhitamaNDalArdhakrauJcaibelaiH pArthakurupravIrAH / celurmithaH sAyakapAtaniryadraktacchalAgresarayuddhabhAgAH // 33 // unmUlayanbhUpatibhUruho'tha proDDApayansainyatRNAni dhAvan / droNo mahAvAta ivAcalena satyaujasA satyajitAniruddhaH // 34 // pAJcAlyavIrasya surendrazakteH sahasrazaH satyajitaH pRSatkAH / droNe'patanduHsahapAtasaGgAstaDittaragA iva vajrazaile // 35 // 1. 'vyAvarta' ka. 2. 'tAbhra' kha. 3. zaGkhaH. 4. 'pUgeNa' ka. 5. 'apra' kha. 6. 'prahAra' ka. Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7droNaparva - 1 sargaH ] bAlabhAratam / dRgvAjibhRtkuNDalacakracArusaMgrAmadIkSA tilakotpatAkam | apAtayatsatyajitastadAsyaM zauryazriyaH puSparathaM kRpIzaH // 36 // kruddhaH zatAnIkanRpaM virATAnujaM saMsenaM dRDhasenavIram / zrIkSetradevaM pradhanaikadevaM tejonidhAnaM sudhAnabhUpam // 37 // palAyite dharmasute'tha tasya caturdigurvIjayakuJjarANAm / stambhAnivaitAMzcaturazcakarta guruH kurukSmApamudAM nidAnam // 38 // ( yugmam ) 327 tenAtha nirnAtha ivAtidInaMzcamUsamUhastaralatvareNa / nadIrayeNeva nirasyamAno bhImaM mahAdvIpamivAsasAda // 39 // tataH svatejobhiriva pravIrairvRto'bhito'sau prasaraccharolkaH / guroH parIvArabalAni bADhaM girervanAnIva davo dadAha // 40 // yuyutsuracchinnaripUdyamasya bAhuM subAhuM kRtabAhukaM ca / bhImastu dhammillamivoruratnaM sa vaGgarAjaM yudhi nAgarAjam // 41 // ityucchalatsaptacamUsamudro rajastamaH kalpitakAlarAtriH / saMhRtya sarve rabhasena bhImo jagadgurau brahmaNi ghAtamaicchat // 42 // athAvanIbhAraruSeva daSTo nakhacchalAdaGghiSu zeSaputraiH / mukhena bibhratkhalu tadvaSeva phUtkAriNaM hastamiSeNa zeSam // 43 // digdantino nirmadayanmadaughagandhaiH sphuratkarNamarutpraNunnaiH / pucchacchalAt krauryajitena kAladaNDena nityAnugatena sevyaH // 44 // garbhAntarAlasthitabhUtabhAvi kalpadvayI vAsaradIptidaNDau / vahanmukhadvAri maNipraNaddhadantacchalena pralayo nu mUrtaH // 45 // kRtAntakAntAkucakarkazatvavirodhasakrodhamivAtiraktam / kumbhadvayaM dviTkulajIvakRSTidhAmAbhasindUrabharaM dadhAnaH // 46 // 1. 'puNyarathaM' ga. 2. 'sametaM' ka. 3. 'kSetra' ka. 4. 'vasudhAnabhUtam' ka; 'vasudAnabhUpam ' ga. 5. 'mudA ninAdam' ka 6. ' tenAtininArtha' ga. 7. 'dAnta' ka. 8. 'papAta' ka; 'patAntaH' kha. 9. 'ityuccala' kha. Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 kaavymaalaa| mRtyoH kRtAntasya ca jIvitAbhyAM kanInikAbhyAmatiraudrarUpaH / kaH saMprahAro'yamitIva kiMcidunmIlya netre kimapIkSamANaH // 47 // sphuratpadAGguSThayugAGkuzAgrahastAnanaiH saMyati supratIkaH / bhImAya bhImadhvaninA niyuktaH prAgjyotiSakSoNibhujA gajendraH // 48 // keSAMcidutkarmakaraH pareSAmApatkaro dolitvishvvishvH| caturyugI cArupadapracAraH svairI zarIrIva cacAla kAlaH // 49 // (saptabhiH kulakam ) akSauhiNIreSa karAMhridantaireko'pi saptApi nihantumIzaH / iti dviSadbhiH parizayamAno nighnanbalAnyApadibhaH sa bhImam // 50 // sa kuJjaraH kuNDalitoruzuNDo dordaNDamevaikamudasya bhImaH / adhAvatAmuddhatayuddhataptau sapAzadaNDAviva lokapAlau // 11 // kramocchaladbhalimaye'ndhakAre durlakSyavikrAntikalAvizeSau / mitho'pi gAravasiMhanAdAnumeyayuddhAvabhijannatustau // 12 // yudhiSThirAyeSu mahAratheSu krudhAbhidhAvatsu vimuktabhImaH / dvipo'yamuccaistanuvAtaghAtapatattalArakSabalo'bhyagacchat // 13 // dAsAhabhUpe bhagadattabhallabhujaMgamagrastasamastavAyau / zinestanUje'pi ca supratIkadvipendrakopAnalalIDhapatre // 14 // bhRzaM pizAcA bhagadattabhallavidAritAnAM jagatIpatInAm / raktaM zarIrAtpatadeva saukhyanimIlitAkSAH papuruSNamuSNam // 55 // . (yugmam) pradIptakopAgnikRtAzvahastinRmedhamAlAmahanIyahastaH / prabhUtabhUtapresavAya nAsRkpUrtAni cakre kati supratIkaH // 16 // trastai rathAzvaratha supratIkasItkAracItkArabhayAdapi drAk / vRkodarAyeSvatidUrageSu kazcittadAbhUttumulo balAnAm // 17 // zrutvA tadAkrandamathendrajanmA nirjitya vajrAstravazAtrigartAn / samIravegI zarabho mRgendramiva pramatto bhagadattamAgAt // 18 // 1. 'rudra' kha. 2. 'pramadAya' kha-ga. 3. 'saratho' ka. Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7droNaparva - 1 sargaH ] sa ApatakANDahatapravIrakIlAlapaGkoccayamuccakAra / jyAghoSamUkIkRta supratIkaH khinnairakhinnaizca narairniraikSi // 19 // prAgjyotiSendreNa tadA madAndhaM dvipendramadrIndramiva prayuktam / devo'pasavyena rathena viSNurvRthodyamIkRtya punaH puro'bhUt // 60 // zivAtha nArAcazatAni pArthe nArAyaNAstraM sa mumoca vIraH / tadvakSasAdatta suparNaketuH suvarNasUtrAyitameve devaH // 61 // yuddhe'pyayogyo'smi dhRtaM yadastraM tvayeti khinnotipare'tha pArthe / kukSisthitakSIrasamudramandrasudhArdramUce vacanaM murAriH // 62 // daityAya dattaM narakAya bhUmisutAya bhUprArthanayA mayA svam / tenedamasmai svasutAya tacca samityagRhNAM jaya saMpratImam // 63 // ityuktimAkarNya harernareNa kSiptaiH kSaNAdUrdhvamukhaiH pRSatkaiH / viddhA dvipaM taM ca nRpaM caradbhirabhrAntarabhrAmyata nAkilokaH // 64 // kRttA zaraistasya gajasya ghaNTA cyutAni khAttatkSaNamatrapaGke / vyavatta mArkaNDapurANavidyAbIjAni catvAri khagANDakAni // 69 // tadA nadantau narabANapAtaviddhau balAbdhi bhagadatta nAgau / viloDayAmAsaturasradhArAchalocchaladvidrumavallijAlam // 66 // tataH kirITipradareNa maulipravezinA bughnavinirgatena / vibhinnakAyaH sa papAta kumbhI mahAdvipAdastaDiteva tUrNam // 67 // athArdhacandreNa vitandracandrasahasrasAndrojjvalakIrtijAlaH / prAgjyotiSakSoNipateH sa kopavittAnasUnAzu naro nirAsa // 68 // zrIkAmarUpakSitipe hate'tha pArtheSupaGkayA paripIDyamAnA / na kaMcidApAricamUH zaraNyaM marau pazuzreNirivAndavRSTyA // 69 // gAndhAravIrau vRSakAcalAkhyau susaMhatAvuddhatayuddhasiddhI / apAtayacchAtravazauryadantidantAvivaikena zareNa pArthaH // 70 // jigye'tha mAyAmayaduSTasattvazastrAndhakArAdivikArayuddhaH / gAndhArabhUpo'nujalopakospi kirITinA sauramahAstrayogAt // 71 // bAlabhAratam / 1. 'devo'tha' ka. 2. 'devadevaH' ka. 3. 'vyadhatta' kha. 42 329 Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyamAlA / droNastu dhArmigrahaNaprapaJcI paJcAlabhUpAlacamUM pravizya / kSiptaiH sarojairiva vIravardizaH svatejovidhurA vyadhatta // 72 // nIlAmbarasyandanasUtasaptirnIlastaDitvAniva pAvakAstraiH / mAhiSmatIzaH zaravArivarSI drAndroNasenAM vidhurIcakAra / / 73 // chinnAtapatradhvajakArmuko'tha droNAtmajenAbhipatandhRtAsiH / nIlAtirdaNDadharo nu nIlaH zrInIlakaNThAvatareNa janne // 74 // chinne'tha tanmUrdhani pANDusenAmaulIndranIle kuruSUnnadatsu / pArthaH punarnirdalitatrigatastatrAzu nirghAta ivApapAta // 79 // eko'pi tulyo'khiladevadaityaiH pArthaH paraM babhrusakho balAbdhim / viloDayAmAsa tathA yathAbhUddhyoma sphuratsomabharaM bhaTAsyaiH // 76 // tatAna bhAnostanayastadAstramAgneyamagniprabalapratApaH / atarki vIraiH pradhanapradatto yaddIpitaiH svasya ravipravezaH // 77 // hatvA tamagniM harinandano'bdaiH karNa zarairveNuvanaM vidhAya / na kSoNimRGgyaH kati raktasindhUyuddhAmburAzerdayitAstatAna // 78 // tato jaghAnAvarajaM vipATaM zatrujayaM vIramayaM pravIraH / karNAnujAnvairinarendrarAjyazriyaH pumAniva tatra pArthaH // 79 // zauryAtirekazubhayorubhayoH karNArjunaprabalayorbalayoH / AsIttato'tinidhanaM pradhanaM hRSyannizAcarapizAcaravam // 80 // vidviSTazastraphaNidaSTatanormUrchAbhRto bhaTabharasya tadA / kIlAlapUraparipUrNanadIvAhaiH pravAhanamabhUducitam // 81 // ucchindainsubhaTabhujAsarojanAlAnyudbhindanharilaharIH samIrasUnuH / udgarjangaja iva visphuranmadoSmA tAM doSmAnasahanavAhinI jagAhe // 82 // ko'pyAsInnarazarapAtatADitAnAmAkrandaH sa yudhi virodhivAhinInAm / samAra svadahanadahyamAnalaGkAlokAnAM kapirapi yena sa dhvajasthaH // 83 // 1. 'pyadhatta' kha-ga. 2. 'babhrurvaizvAnare zUlapANau ca garuDadhvaje' iti mediniH, 3. 'nidhAya' ka. 4. 'tAni vidmaH' ka. 5. 'ndastu' ka. Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7droNaparva-2sargaH] bAlabhAratam / pArthopamAtrasati zatrubale vyAkampibhUmitalabhUmidhare / astAcalAdapataduSNarucirvIrAH pratenuravahAramataH // 84 // (dvitIyamahaH) iti zrIjinadattasUriziSyazrImadamaracandraviracite zrIbAlabhArate droNaparvaNi dinadvaya saMgrAmavarNano nAma prathamaH sargaH / dvitIyaH srgH| dharmazAstrakavimiSTakavitvAddhatta cittabhuvi kRSNamunIndram / tatkavitvaguNanapratizabdA yena vakrakuhare viharanti // 1 // dharmajagrahadRDhIkRtasaMdhastai Tairyudhi kirITini hRtte / prINayankuruvarAnatha cakravyUhamati vimale gururAdhAt // 2 // tatra bhUbhRdayutena kRtAre tAranAdini maNidhvajatAre / bhUpatiH parivRtaH pRtanAbhirnAbhitAmadhita cakrasamAbhiH // 3 // saMhitaH kurunarendrakaniSTaistriMzatA tridazavIravariSThaiH / tanmukhe gururasau balasindhuH sindhurAjasahito virarAja // 4 // durbhidaM bhavamivAtha purastaM vyUhamudbhaTasamUhamudIkSya / dRgbhareNa parirabhya subhadrAsUnumabhyadhita dharmatanUjaH // 5 // viSNujiSNumadanAzca bhavAMzca vyuuhmetmbhibhettumdhiishaaH| tvatpitA sphurati saMprati dUre tadbhuraM vahatu durgamahaHzrIH // 6 // pArthabhUratha mudA giramUce vyUhamadya rabhasena bhinani / mAM nirIkSayitumajJamamI tu syandanairbhujabhRto'nupatantu // 7 // evamastviti tapastanaye'tha vyaktavAci sahasAJcitacApaH / rAjakAni gaNayaMstRNamakSNAM maGgha phAlguniranodayatAzvAn // 8 // tarkuTaGkahRtayA ravibhAsA nirmitastridazavArddhakineva / bhAsayandaza dizo ripuzUrairdUrato'pi duravekSazarIraH // 9 // rukmakaGkaTarathaH kapizAzvaH svarNazAGgapatagojjvalaketuH / sarvato mukhasamunmiSadantaHpauruSoSmazikhizAkha ivocaiH // 10 // 1. guNAbhAvazcintyaH. 2. 'nirIyitumavijJa' ka-kha. Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 kAvyamAlA | yanmudAditabalo balavattatkopataptanayanadyutidIptam / dhArayandhanurapakSapazUnAM homakuNDamiva kuNDalitaM saH // 11 // spardhamAnamehasaM patimahAmapyaho zarabharaiH pidadhAnaH / ziSyamANazaraNo raNaziSyaistrAsavadbhirasuraizca suraizca // 12 // ugravegajitayA khalu rekhArUpayA tanurucApyanuyAtaH / mRtyurAkSasamukhAnalakIleSvAkuleSvarikuleSu papAta // 13 // (paJcabhiH kulakam ) unnadanparihasandhanuruccairdhvAnayanpravikiranvizikhaiaughAn / loSThapAtacalakAkakulAbhaM taccakAra balamAzu kumAraH // 14 // taccharairgurubhirAzu sudUrAdApatadbhiraparAdhapareSu / tADitA ca sahasA viraTantI kroDitA ca zizuvadrisenA // 15 // droNasindhunRpatI paTughaTTau drAkapATapuTavadvighaTayya / nAgarAja iva rAjakumArastadbalaM nagaravadvijagAhe // 16 // pUrvazarvavaradurdhara sindhukSmApanirjitadhutaiH sabalodhaiH / pANDavaiH sahacarairahitasya zrIzrucumba vadanaM narasUnoH // 17 // udbhaTapratibhaTakSayasaMdhAmuktaveNiriva lolapatAkaH / ghoraghasmararavo'bhavadasya vyUhavIrabhayado ratha eva // 18 // etyasAvabhigato'yamadInaM hanta hantyayamanena hatA hA / lAta lAta hata re hata re'muM taM pratItyajani rAjagaNoktiH // 19 // rAjakasya tadiSukSatadhUtA maulayastaralakuNDalapakSAH / saMgare bhaTabhujArbhujagAgre hemapakSipRthukA iva petuH // 20 // ruNDamuNDamayameva dharitrIpIThamastramayameva vihAyaH / raktabindumayameva tadAzAcakravAlamakRtaiSa bhujAlaH // 21 // tasya patriSu tateSu vibhinnairvyaktamauktikaradai radikumbhaiH / svarvadhU kucataTArpitahastaM svaM niSAdibhaTavRndamahAsi // 22 // 1. 'mahasA' ka. 2. 'bhujago'gre' ka. Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7droNaparva-2sargaH] bAlabhAratam / 333 tatkSurapratatikRttaniSaktaM vIraruNDakarimuNDakadambam / / kuJjarAnanakulakSayabuddhyAloki nAkisubhaTairapi bhItaiH // 23 // sA sthalI tadiSupAtavikRttaiH pUritA bhaTahayAnanadehaiH / praikSi vAhatanuvAhamukhAnAM yuddhabhUmiriva kiMpuruSANAm // 24 // ghnantamenamabhiyuddhya mahAstraiste kRpItanayakarNakRpAdyAH / trAsino vijitavAyujavAnAM vAjinAM gamanamAndyamanindan // 25 // azmakAdinRpavandamukhAjai ratnabhUSaNavibhAjalalIlaiH / sa vyadhatta viyadastravidhUtaiH kIrtikelikamalAkarakalpam // 26 // . te punaH kRpakRpIsutakarNadroNazalyazalazauvalamukhyAH / etya taM kanakamArgaNacakraizcakire dviguNadehamayUkham // 27 // te tadastrabharabhinnazarIrAstrAsatUrNagatayaH kuruvIrAH / lemire na rudhirAsavalubdhaiH khecarairapi nizAcaraDimbhaiH // 28 // saMnihatya yudhi madramahIbhRtkarNayoravarajau sa varaujAH / pretarAjapRtanAsu subhikSaM nirmame kurucamUbhiramUbhiH // 29 // ekamekamapi kauravavIrAnsaMhatAnapi punaH punareSaH / karNasaubalasuyodhanamukhyAnpatrimArutatRNAni cakAra // 30 // tatra muJcati zarAnparito'pi cchidritaprapatitaiH karikarNaiH / raktasindhusalilAni kapAle gAlitAni na papuH kaM pizAcAH // 31 // pUrite jagati reNutamobhirnistrapaM tralati vIrasamUhe / vAdanAya vadanedhita zaGkha dviTyazaHkavalapiNDamivaiSaH // 32 // dArayanniva dizo daza kambu vAdayansa pulakaM sa dadarza / vakrahuMkRtikRtaH sphuTamabhyuttiSThato bhaTakadambakabandhAn // 33 // kambunAdakupitAH punarIyustaM prati prtimhiiptiviiraaH| cUDaratnarucirucyanabhogrAH pakSipuMgavamivoragapU~gAH // 34 // . 1. 'niSiktaM' ga. 2. 'kSoNi' ga. 3. 'lInaiH' kha-ga. 4. 'kvacidAzAH' ka. 5. 'zoNa' ka. 6. 'pUrAH' kha. Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 kAvyamAlA / rudramudraNaraNasthitiraudraM nAma dhAma ca dhanuzca dadhAnaH / uccakarta sa tadA kurulakSmIkelikhaNDabhaTamuNDaphalAni // 35 // karNasUnuvRSasenabhujAbhRttUlaphUlapavano javano'yam / akSipatkSitidhavasya vasantazrIlatAviTapano mukhapuSpam // 36 // uccakarta sa ca bANacayaiH satyazravonRpajayIbhujamaulim / krandakArimaNibhUSaNanAdaiH zalyajasya yudhi rukmarathasya // 37 // zalyasUnusuhRdaH suhRdarthe dhAvataH zatamilApatiputrAn / sa vyadhatta muditAnyudhi gandharvAstradarzitasuhRtpathabhAjaH // 38 // bhidyamAnahRdayAni tadAnIM tasya vikramaguNaizca zaraizca / daivatAni ca kulAni ca rAjJAM mUrddhakampavivazAni babhUvuH // 39 // zauryadantidazanAyitabAhuM lakSmaNaH kurunarezvarasUnuH / zrIlatAkizalayaH smarazobhApalvalaikakaimalastamiyAya // 40 // kArNimArgaNagaNaiH pihite'rke lakSmaNaH zaTha ivAzu bhujaMgaH / AliliGga vasudhAM vapuSA ca dyAM mukhena ca dhutena cucumba // 41 // aGgajavyayanakopakRzAnujvAlajAlanibhalocanarociH / saMhataiH saha mahArathacakrairAdravattamatha kauravanAthaH // 42 // romaromapatitaiH prativIrastomahemavizikhairvirarAja / antaruddhaSitadhairyamayAstraprasphuTatpulakadaNDa ivAsau // 43 // dRgviSo nu bhujago bhujadaNDastasya caNDacaritasya tadAnIm / cApaDakprasRmareNa dadAha dvigaNAniSuviSajvalanena // 4 4 // lakSmaNAya jalameSa dadau taddArakakSitipatikSatajena / kozalezvarabRhaddalamUrnA piNDamapyatha pitRvyasutAya // 45 // tatkarAmbujazilImukhadaMzavyAkule kSubhitavatyatha krnne| kauravAvanidhavadhvajinI sA saMbhrameNa sakalApi cakampe // 46 // 1. 'pUra' ka. 2. 'vasante' ga. 3. 'kamalaM tami' kha-ga. Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7droNaparva-2sargaH) bAlabhAratam / aGgarAjapRtanA nRpatInAM raktakuGkumarasaiH snapitA ca / pUjitA ca mukhapadmakadambaikhyambakAGgamiti tena tadA bhUH // 47 // kSuNNabhojanRpakuMjaraketuH kSamApanirjitasuzAsanasUnuH / bhagnamadraparatho bhRzamasnAdeSa khinna iva kIrtipayodhau // 48 // meghavegavidhuketusuvarcaH zauryazatrujayabhUpatihatrA / tena saubalabalakSayakai; trAsitaH zakunirastradhutAGgaH // 49 // ityamutra zarasaMhatipAtaiH saMharatyahaha muktakacAnAm / hIti heti hahaheti ca zabdAMstrasyatAmudabhavansubhaTAnAm // 10 // ityavekSya jagatrayazUraH sUrasUnurapi dUritayuddhaH / droNametya sa vidadhau giramugrazvAsakhaNDitapadaughavivekam // 11 // vikramavyatikaraiH zatamanyusphAramanyurabhimanyubhaTendraH / tAta kAtarayati pradhanAgre yodbhumIyuSi yame'pi yamo'smAn // 12 // neha kuNDalitadhanvani bANAH kRSTisaMdhitavimuktiSu hRSTAH / vairiraktarasanavyasanena protthitAH svayamivAzu niSaGgAt // 13 // saMgare sa yamadevaniketaM kartumArabhata kiM vidadhe yat / azvapIThagajapITha pIThazrIkRte'zvagajanRvrajapAtam // 14 // mRtyureSa yama eSa yugAntArambha eSa iti dUragatAnAm / saMprati kSitibhujAM yudhi dhAvabandhupAlanakRtAM tumulo'bhUt // 55 // pUritaM khalu dRDhaprahatInAM kautukaM na karivIrakulaistaiH / tajavena yayurasya digantAnpatriNo digibhadikpatilolAH // 16 // tahale samuditaH kSayarogo yujyate na tadupekSitumeSaH / khairametadupazAntibharAya sRjyatAM sapadi kazcidupAyaH // 17 // ityudItagiri tatra gururgAmujjagAra nanu saiSa kumAraH / tAtamAtulasamaH samarAntastakSati kSaNalavena 'balaM naH // 58 // 1. kSiteraSTamUrtimUrtyantargatatvAt. 2. 'tadAbhUt' ga. 3. 'kartA' ka. 4. 'rastradhurAgaH' ka; 'rastridhutAGgaH' kha. 5. 'vivekAm' kha-ga. 6. rathAGga' ga. 7. 'lobhAH' ka. 8. 'tvadvale' kha.. 'prArthyatAM' kha; 'prathyatAM' ga. 10. 'balena' kha-ga. Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 kAvyamAlA / vyaktakaGkaTarathAyudhaketurmRtyuheturiha jetumazakyaH / sAsurairapi suraiH surabhartuH pautra eSa kRtayuddhavizeSaH // 19 // tadrathAstrakavacapracayo'sya chidyate yadi kathaM ca na zakyam / ityudIrya gururudguNacApaH kASNimabhyacaladarkasutena // 60 // unmahAH saha mahArathasArthairAdravantamamumaindritanUjaH / kopapAtitakRtAntakadaMSTrAniSThurairvyamukhayadvizikhaughaiH // 61 // kopinaH phaNizizoriva tasyonmucya netrapathametya ca pArzvam / syandanaM hRdi kabhUH kRpavIraH sArathiM dhanurathArkirakRntat // 62 // hemacarmakaravAlakaro'yaM cUrNayanparabalAnyatha kASNiH / tigmadIdhititamisravirAjatpakSayugma iva meruracAlIt // 63 // bhasmayanbhaTamahIruhacakraM cUrNayatkarigiriprakaraM ca / utpapAta ca papAta ca vidyuddaNDacaNDacaritaH parito'sau // 64 // utpatannupari nAkikulAnAM nyakpatannava nipAlakulAnAm / nAmayannava nimaMhinipAtairbhoginAmapi sa bhItikaro'bhUt // 69 // sAhaseSu yadahAsi mahAsicchedane'pyuditamauktikadantaiH / tadyalAsi hRdi divyavadhUnAM dhUtakAlimabhairairiva kumbhaiH // 66 // droNabANaparikhaNDitakhaGgazcakrapANiriva cakramudasya / dviTkulaM danubhuvAmavatAraM dArayannayamanUyata devaiH // 67 // AkulairnRpakulairiha cakre khaNDite'pi tilazaH kila zastraiH / tairgadAdhara ivAttagado'yaM bhIpraNazyadasubhirbhRzamaikSi // 68 // sa kAlasenaM zakuneH kaniSThaM tadaGganAnsapta ca saptatiM ca / nRpAndaza brahmavazAtijAtIJjaghAna kaikeyarathapramAthI // 69 // gadAvibhinnadvipacakravAlakIlAlalIlAstaripupratApam / tamabhyadhAvadrathabhaGgakopAddauHzAsanirmala gaidAstrahastaH // 70 // 1. 'Asurai' ka. 2. 'te'tra' ga. 3. 'pakSma' kha ga 4. 'bhijAtI' kha. 5. 'tadA gadAtraH' kha-g. Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7droNaparva-2sargaH] drANapata-rasagaH bAlabhAratam / padotthadhUlItimirAgnikITaiH prijvlcchauryshikhisphulinggaiH| mithogadApAtalasatkRzAnukaNairnabhovadma vibhUSayantau // 71 // ciraM carantau samarAbdhimadhyAvartaprasaktAviva maNDalAni / mithobhighAtAdabhipetatustau navoDhayodRkprasarAvivoAm ||72||(yugmm) athAbhimanyuM patitaM jaghAna krUrAzayA kauravarAjasenA / tIvrAstrapAtena sukhaprasuptaM patiM kurakteva vilolanetrA // 73 // utthAya dauHzAsaninA ca tasya dhigdhikkRto mUrdhni gaidAbhighAtaH / tene tadaGgena tadAsravRSTiH sAkaM surastrIjalalocanena // 74 // viratho rathibhiH kSatrayodhI kukSatrayodhibhiH / eko'nekaiH zizuH prauDhairjane'bhUditi khe dhvaniH // 79 // punarutthitibhItyainaM zaGkamAnaiH kramAtpRthuH / atanyata tadA siMhanAdaH kurumahArathaiH // 76 // tato vrajadbhiH kuruvIravRndaividrAvyamANeSu pRthAsuteSu / pratApamitre patite'bhimanyau yayau jalAyeva payodhimarkaH // 77 // jAte'vahAre calitaH kalitArikSayo'rjunaH / iSTanAzaM vaimanasyAcchaGkamAno'vizaJcamUm // 78 // zokAturAnsa caturo'pi nirUpya bandhU nUce'dhunApi na sutaH spRzati kramau me| tatki chalena ripubhiH sa hato'dya cakra___ vyUhaM vizannakuzalaH khalu nirgame'sya // 79 // zrute'tha sutavRttAnte mUrchitaM taM jagau hariH / mA vIraM zoca rociSNucaritaM divyatAM gatam // 80 // utthAya labdhasaMjJo'tha pArthaH prAha va putrakaH / svapnacintAmaNimiva drakSyAmi tvanmukhaM punaH // 81 // bhImAdyairebhirugrAstrairapi trAto'si no tdaa|| ka vA dantibhiruddantairdhiyetAdiziraH patat // 82 // 1. 'vita' ga. 2. 'padA' ka. 3. 'ruttiSThatItyenaM' ka. 4. 'ullAlayanvisaMjJo' kha. 43 Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 kaavymaalaa| mAtulo'pi tadA vIra tvayA dhIreNa na smRtaH / Izena sarvagenApi na trAto'syamunApi yat // 83 // hA putra va gato'syehi dRDhaM parirabhasva mAm / ityuktvA patitaH mAyAM saMjJAmApyotthitaH punaH // 84 // [zaineyapramukhaiorairbodhyamAno'pi vAsaviH / nAmuJcatsutajaM zokaM tadguNAkRSTamAnasaH // 85 // putrAvasAnodbhavazokamagno janArdanenAbhidadhe pRthAbhUH / AkhaNDalaprArthanayA hataM me purAsurava (vR?)ndamadharmadharmam // 86 // abhUttadA yo janitodarastho valUkanAmA zalabhasya putraH / nAzaM piturmAdhavato nizamya sa madvadhArtha tapase jagAma // 87 // adhityakAyAM dadhataM himAdrestapaH sutInaM surazilpituSyai / tadbhaktiyogAtsurasadmakartA varaM vRNISveti tamAha tuSTaH // 8 // sa ratnapeTImasunA vidhAya yasyAM praviSTasya riporabhedyAm / nirastadehena nimeSato'smai tvaSTArpayAmAsa tadarthine tAm // 89 // yAvatsamAgacchati mAM sa tasyAM kuzasthalIsthaM balato nidhAtum / varSiSThabhUdevasuveSabhAjA bhUtvA purastAvadayaM mayoktaH // 90 // . vizrAmyatAM vatsa nivedayAzu maJjUSayA dhAvasi kutra kopAt / prokto mayetthaM nijagAda so'pi hari svazatru hyanayA grahISye // 91 // evaM yadi syAdahamadya vacmi vipakSapakSagrahaNe'rthasiddhim / avehi mAM mantraguruM kulasya tavArinAze ca vinaSTanidram // 92 / / AdhAsyasi tvaM kathamevamasyAM janArdanaM tvattanuvatsthaviSTham / Adau tvamevAviza yena bhUyAdaityendra vizrambha ivAvayoryat / / 93 // madvAkyavizrambhaMpare surArau tadA praviSTe pihitA mayA saa| nyastA ca peTI bhuvane tadeti nodghATanIyAbhihitaH svavargaH // 94 // itivAci gate'nyatra mayi peTI subhadrayA / uddhATyAloki daityAsustadAsyA jaThare vizat // 95 // 1. koSThakAntargatAH zlokAH kha-ga-pustakayostruTitAH. Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7droNaparva-2sargaH) bAlabhAratam / . 339 sAyudhAni samAdAya yoddhaM mAM samupAdravat / abravaM jJAtavRttastaM vyUhabhedaM nibodha me // 96 // cakravyUhabhide dattA matirno nirgame myaa| athAsmai ditivaMzyAya guruM jJAtvA zazAma saH / / 97 // jAnIhi pArtha daityAsuM saubhadraM sutamAzu ca / ityukto'pi zucAcaSTa trAto no kimu mAmakaiH // 98 // ] raNaikaraudraM saubhadramanuyAnto mahArathAH / ruddhA jayadratheneti zrutvA zAkriH krudhAbhyadhAt // 99 // bhAsvatyanaste yadi sindhurAjaM guptaM hareNApi na saMhareyam / lipye mahApAtakinAM ca pApaistataH kRzAnuM ca vizAmi diiptm||10|| iti pratijJAya tatAna vIraH kambudhvani kambudhareNa sAkam / yugAntahetoH paripIya karNaiH saMcIyamAnaM hRdi zUlinApi // 101 // iti pratijJayA tasya himAnyeva jayadrathaH / kampI duryodhanenApi trAtuM tejonidhe guroH // 102 // tatastadA tAdRzaputrazokatArapralApaM rudatI subhadrA / raNavyasUnAdizatA prabhutvaM prabodhyamAnA hariNA jagAda // 103 // dayAzayA brahmavido vadAnyAH satyoktayaH zIlamayA nayADhyAH / anye'pi ye kecana puNyabhAjasteSAM gatiM prApnuhi putraketi // 104 // kRSNAjJayA jayaparaH paramasmayo'tha talpe zucau sucaritaH se cirAtprasuptaH / aindriH sahaiva hariNA harazailamauliM svapne jagAma ca nanAma ca candramaulim // 105 // taM ca tuSTAva tuSTAtmA varadaM vihitAJjaliH / devaM vizvatrayIhAraM haraM harisakho'rjunaH // 106 // 1. 'tejonidheguroH' kha; 'tejonidhirguruH' ga. 2. 'sucirA' kha-ga. Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyamAlA / namaH zivAya rudrAya mahezAya kapAline / jJAnine pazunAthAya bhavAya bhavamothine // 107 // kAmadAyAstakAmAya dharmadAya makhacchide | sudhAkarakirITAya viSagrIvAya te namaH // 108 // evaM devaH stutastasmai mahAhimayavigraham / jayine dhanurastraM ca sasthAnakamadIdRzat // 109 // AzupAzupatamadbhutamastraM pUrvalabdhamadhigamya mahezAt / mantramApya ca jayI jayabandhuM sa vyabudhyata kRtI kRtakRtyaH // 110 // tataH prAtaH prIto ripunRpativIravyayamayapratijJApAthodhiM kimapi kalayangoSpadatayA / pramodaprAgalbhIbharaparavazaM vAsavasutaH 240 pratene pRthvIzaM suraripumapi svapnakathanAt // 111 // iti zrIjinadattasUriziSya zrImadamaracandraviracite zrIbAlabhArate mahAkAvye vIrAGke droNaparvaNi tRtIya divase abhimanyuvadho nAma dvitIyaH sargaH / tRtIyaH sargaH / chaindanirdalitArAtikalaGkacchedadhIriva / pArAzaryazarIreNa tapasyanpAtu vo hariH // 1 // tataH kRtadinArambhakRtyA jambhAritejasaH / yuddhazraddhollasatkAyA nirIyurdorbhUto'bhitaH // 2 // naktamapyarjunabhayAdasuptairatha mantharaiH / suTaiH zakaTavyUhaM vikaTaM vidadhadguruH // 3 // dalAlizAlitanmadhye narezakulakesaram / cakre padmaM rathAzvebhakoTikalpitakarNikam // 4 // 1. ' mAyine' ga. 2. 'chala' kha ga 3. 'isa' kha ga 4. 'vidadhe' kha ga. Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7droNaparva - 3 sargaH ] -341 bAlabhAratam / kRtavarmAdibhiH sUcivyUhaM vyUhya tadantare / nyavezayaddhRtaM vIraiH sUcipAze jayadratham // 1 // ( kulakam ) vipakSapakSamutkSeptuM yudhi goptuM jayadratham / svayaM droNo'dbhutAGgasya zatAGgasya dhuri sthitaH // 6 // mANikyaprathitarathAntarapratiSThastatkAlaM bhayadavapuH kapIndraketuH / sainyA jaladarucirdinAdhinAtha kroDasthaH zamana iva vyaloki vaidhyaiH // 7 // kalpAntaprakupitakAlakaNThakaNThapraspardhAmiva dadhatau sughoraghoSau / kRSNAbhyAM tanurucimecakau tadAnIM dadhmAte pralayakarau pareSu zaGkhau // 8 // anyonyaM drutamatha sAhasapraisakkA doSmantaH pradhanabhRto'bhito'bhiceluH / Akrando guNaravakaitavena tene tanmuSTigrahamasahiSNubhirdhanurbhiH // 9 // AkRSTairatha haivato hayatvarAyA mAnena sphuritumanIzvarairluThadbhiH / cItkAraM rathacaraNaiHkSaNaM sRjdbhidrgvegaadtirthino'milnmdaandhaaH|| 10 saMrambhAducitakRta pratikriyANAM vIrANAmajani tadA sa zastrapAtaH / prakSubdhe jagati yathA karaM na teSu prakSeptuM kSaNamazakattamAM yamo'pi // 11 // saMgrAmavyatikarajAtakhedasAdisvedAmbhaH pratihatavarNake tadAnIm / ArUDhaM rudhiradhunImahormivRndaiH sindUrIbhavitumivebhakumbhadeze // 12 // atha jyAmarutoDDInI niHsattva tuSatandulaiH / kRtAntaM bhojayanbhUpairhetisiddhairmahoSmabhiH // 13 // puraHpAtini mAtaGgasthalasthapuTitAmapi / rasAmullaGghaya tarasA droNamAdravadindrabhUH // 14 // ( yugmam ) natvAnumAnya prAGmuktAzugamAcchAdya cAzugaiH / dakSiNIkRtya ca droNaM sa vyUhaM raMhasAvizat // 19 // cakrarakSau vivizaturyudhAmanyUttamojasau / sahaiva tena vIrazrIhakkAntistabakAviva // 16 // 1. 'vidadhat' iti pAThadarzanAt 'cakre' 'nyavezayat' ityetakriyAkartuH pUrvazloka evoktatvAdidamAdarzapustakeSvadRSTamapi vardhitam 2. 'lokaiH' kha ga 3 'prasaktyA' kha ga . 4. 'hantato' ka. 5. 'rhak ka . 6. 'maruduDDIna' kha- ga. Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| loladhvajAngajAnadritanujAniva sadrumAn / vajrAtmajairiva tadA zarairaindrirapAtayat // 17 // gRhyatAM hanyatAM vaiSaM ko nu gRhNAti hanti kaH / hA hatA vayameveti zabdo'bhUttatra bhUbhujAm // 18 // cakradAritabhUjanmA tadIyasyandanasvanaH / vyadArayattadA sindhurAjasya hRdayAvanim // 19 // nirmAya kRtavarmAdIndhAvato dhUmalAnumAn / cakre javanakAmbojavanadAhaM dhanaMjayaH // 20 // anvetya guruNA muktaM brAhmaM brAhmaNa phAlgunaH / astramastreNa jitvAbhUgojabhUpacamUyamaH // 21 // jalezasUnurvarNAzAsindhujanmA zrutAyudhaH / kRSNau cakre zarairarkakaraviddhAmbudopamau // 22 // sa kirITizarotkRttasarvAstrasyandano babhau / kSapAkara ivoSNAMzukarakSatakarakSapaH // 23 // ayudhyamAne yA muktA moktAraM hanti sA gadA / varuNena purA pitrA dattA tenAdade tadA // 24 // re re kAtara re mUDha muzcAdhvAnaM tvamatra kim / ityAdivAdini harau sa kSmApastAM ruSAkSipat // 25 // gadA govindamAliGgaya vyAvRttyAzu zrutAyudham / jaghAna khaM patiM strIva parAzleSollasadrasA // 26 // vAte'nuvAtyapi tataH pshcaadvimRtketunaa| hayAnAM raMhasAcAlIjayadratharuSA jayaH // 27 // dIptaM sudakSiNaM kSoNikAntaM kambojamojasA / kRtAdbhutaraNaM kAlazaraNaM prAhiNonnaraH // 28 // . 1. 'caiSa' ka-ga. 2. 'syAndana' kha. 3. 'dhUmaketumAn' ka. 4. 'yavana' kha. 5. 'kirITI' ka. 6. 'tadA' kha. 7. 'gadA' kha. 8. 'pravAte vAtyapi' kha. 9. 'dvartita' kha; 'dvistRta' ga. 10. 'kAmboja' kha-ga. 11. 'ralaMkAra' ka. Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7droNaparva-3sargaH] . bAlabhAratam / 343. athaitya pArtha pRthvIzAvacyutAyuHzrutAyuSau / zUlatomaranArAcairmohayAmAsaturdutam // 29 // drutamUrchitamUrchana tataH zakrAstramocinA / tAvarjunena garnanto jaghnAte sAnujAnugau // 30 // aGgavaGgakaliGgAdidhvajinIrudhirairvyadhAt / vIrAlaMkAraratnADhyaiH sa ratnAkaramaSTamam // 31 // tdbhllbhinnkumbhiindrghttaakumbhsmudbhvaiH| tAmraparNIzatAnyAsanraktairmuktAlimAlibhiH // 32 // prItaiH pIteva rakSobhirvilakSabrahmarAkSasaiH / tene teneSubhirlecchavAhinIraktavAhinI // 33 // ambaSThAdhipatermoliM yuddhadrumaphalaM jayI / jayazriye priyAyai sa hRtvA kRtyAya tatvare // 34 // itazca tvarayA gatvA guruM kulptirjgau|| tvAM vilakyAvizatpArthaH priyaziSyatayA tava // 35 // dattA bhayena nizyeva trasyannasthAyi sindhupaH / vizannupekSitazcendriviruddhaM caritaM tava // 36 // athAcaSTa guruyUhamavizadvAsavAtmajaH / haritvaritavAhena lavayitvA rathena mAm // 37 // yadyenamanugacchAmi tadbhImAdyA vizantyamI / tvaM tu yudhyasva manmantravajravarmavazena tam // 38 // ityuktvA vajramantreNa varmito guruNA nRpaH / khamAgatena rudrendra pazurAmagurukramAt // 39 // adharollaGghanAnIzamukhazvAsena raMhasA / pArthamanvacaladdhanvacalanograiH samaM balaiH // 40 // (yugmam) 1. 'ratnAdyaiH' ka-ga. 2. 'prIteva' kha. 3. 'avantya' kha. 4. 'nasyana' ka. 5. 'kramA' ga. 6. 'mabhyacala' kha. Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 77 kaavymaalaa| priiymaanno'strttngkaarlhriitaargiitibhiH| . vIjyamAno vilolAsimAyUravyajanavajaiH // 41 // tadA vyUhamukhe yuddhotsave kauravapANDavaiH / yatheSTaM bhojayAmAse naiSThuryasvajano yamaH // 42 // (yugmam) vizikhairvarayodhacakravAlaM dazanairugrataraM karIndravRndam / itaretaramaGkuzaprahArairmRdhamAdhoraNadhoraNizcakAra // 43 // mukhamaNDalamambare bhaTAnAM vivRtaM mAraya mArayeti zabdaiH / ripukhaDgahataM patatrinAzairavalokAgatadevatuSTaye'bhUt // 44 // ahitAsibhidotthitaM dadhAno galarandhrasthitamaibhamAsyamuccaiH / yudhi nRtyaparaH parazvakAze haranATye guhabandhuvatkabandhaH // 45 // ripumaulirasiprahAranunno divi tADaGkayuto'bhavadbhaTena / surabhItikRdekakAlalabdhadhumaNizvetakarograrAhuraudraH // 46 // raNasImani vAJchitasya patyuH prathamaprAptamarAtikhaDgaghAtAt / jhugataM vadanaM sahAsa<Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7droNaparva-3sargaH] bAlabhAratam / 345 vyayitAstrabharaH paraH samIke drutamunmUlya radaM ripudvipasya / presaranprasabhaM balena dRSTo muzalIvAdbhutabhItibhaGgureNa // 13 // kharazaktirapUrNamaNDalo'pi prasabhaM pUrNatare'pi nAzahetuH / sakalendusamAbhaTAsyakUTA dviSatAM vikSipire'mbare'rdhacandraiH // 14 // yudhi yuddhavidhi vyadhurgatAstrAH patitotpATitamuktamauligolaiH / dRDhamuSTihatai radainakhaizca sphuTarAmAyaNavIravadbhaTendrAH // 55 // itazca pracalanpArtharatho ruddhapuraHpathaH / na tathAskhali kheladbhiH paraiH parihatairyathA // 16 // patriNAM pArthamuktAnAM gavyUtyA purataH patan / sa rathastvarayAzcarya cakre ketukaperapi // 55 // bindAnubindAvAvantyau vyathayantau zilImukhaiH / / rayAdapAtayatpArthastau madhucchatralIlayA // 18 // pAyayAmbu hayAnkhinnAnvizalpIkuru zalpitAn / ityuktvAtha hariM jiSNuruttatAra drutaM rathAt // 19 // kSaNe'sminneSa dhAvantIruttAlAH shrmaalyaa| rurodha yodhapaTalIbelayAbdhirivApagAH // 6 // niHzaGkakaGkapatrAlimayaM mantrAlayaM vyadhAt / tadantarapyasau vAri zaradAritabhUmijam // 11 // tatrAtha pAyayitvA ca tArayitvA ca vAjinaH / sparzena nirbaNIkRtya kRSNaH punarayojayat // 12 // athAdhirohiNau kRSNau dviguNoparayA hyaaH| UhuH kaimbUddhazirasau praagutthaane'pykmpinau.|| 13 // zilpamalpAvazeSe'hni pArthaH pragaTayatparam / kailpAntavAta iva kAnbhUbhRto na vyakampayat // 64 // 1. 'prasabhaM prasaran' kha. 2. 'para' kha. 3. 'sArayitvA' kha-ga. 4. 'kandrendra' ka. 5. 'kalpAnte' kha. 44 Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| . athaitya guruNA baddhakavacaH kauravezvaraH / rurodha krodhano yuddhakirITAmaM kirITinam // 15 // chindhi mUlamanAnAmityukte hariNA naraH / kSaNaM tena raNaM cakre camatkRtasurAsuram // 66 // amajannarjune bANAH sadyo nadyo yathAmbudhau / nRpe tu peturakRtArthA yathA kRpaNe'rthinaH // 17 // kimetaditi govinde vadatyUce dhanaMjayaH / jJAtaM mayAsinguruNA vajraM varmaNi mantritam // 68 // vedayasya chedamityuktvA yadastraM phAlguno'mucat / lobheneva mahattvaM tauNinAstreNa vAritam // 69 // dviHkSepyaM na khalu raNeSu divyamastraM dhyAtveti kSitibhuji vikSipanpRSaktAn / chittvAntaH praguNaguNaM dhanustadojaHzrIkarNadvayavadapAtayatkirITI // 70 // ma cchinte maNimiva tajjayAbhikAGkSI vAmAkSImukuTaruce rathasya sUtam / taccetaH kalitacaturdigantarAjyazrIdUtAniva caturo'bhidatturaGgAn // 71 // ciccheda dviradaradaprabhAnibhaM ca chatraM prAkzira iva tadyazo'Ggajasya / tattejastaskarahATavajjvalantaM sauvarNa kalazamapi dhvajAcakarta // 72 // (vizeSakam) nArAcAnakavaciteSu vajramantraistasyaindriH kararuhasaMdhiSu nyadhAcca / tatrastaH sa narapatistanUjuSAM dikpAlAnAmapi vikiranmahAMsi raktaiH // 73 // hemavarmoccayAndrauNiprabhRtInAmapAtayat / tadA tejomayAnIva zarIrANi zarairnaraH // 74 // te bANai raktasiktAGgAzcakrire zakrasUnunA / khajayazrIgRhastambhA iva sindUracitritAH // 75 // tatazca pAtumArebhe balAmbhodhiM virodhinAm / bANAGgulijuSA cApaprasRttyA kalazodbhavaH // 76 // 1. 'nArAcAnsa kavaciteSu' ga. - Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7droNaparva-3sargaH] bAlabhAratam / * hatvA balAvalIstena pArtheze virathIkRte / hato hato'dya rAjeti lokAH zokAtpracukruzuH // 77 // liptAM zaktiM nRpeNAtha kaTukkANAM saghaNTikAm / brahmAstreNAcchidadroNastacchauryarasanAmiva // 78 // sahadevarathenAtha palAyya prayayau nRpaH / darzitasvAmibhaktyeva senayApyanvagAmi saH // .79 // atha pArthacamUvIraiH samIraiH kSayanairiva / zoSitAH paravAhinyo raGgitAsitaraGgitAH // 80 // karaTIva bRhatkSatraH kaikayAnIkanAyakaH / droNAnugaM kSemadhUrti stambhapAtamapAtayat // 81 // jaghAnAtha trigata sa dhRSTaketurmahAratham / sahadevo'rimitraM ca vyAghradattaM ca sAtyakiH // 82 // tvASTrAstrahatamAyAstraM bhImaM bhImavadhodyatam / alambuSaM rathAtkRSTvA niSpipeSa ghaTotkacaH // 83 // tadAbhUdrauNabhaimibhyAM bhajyamAnabaladvaye / kSoNibhRtkSubhitAmbhodhikrodhI kalakalaH kalaH // 84 // (arjunapravezaH) davIyasastadA jiSNorazRNvazaGkhaniHsvanam / sAtyaki kArNicaritaparitapto'bhyadhAnnRpaH // 85 // . zUra krUracaritreSu praviSTaste guruH su~hRt / dharmajJa tava kAlo'yamAlokaya zaraNyatAm // 86 // prayAte'pi tvayi prANasadRkSasya didRkSayA / droNAdraupadibhImAbhyAM sametasya na me mayam // 87 // iti zrutvA tathetyuktvA dattvA hutvA ca sAtyakiH / sragvI dhAtrIzamAmanya maGgalAlaMkRtaH kRtI // 8 // 1. 'pArthena' kha. 2. 'dhRSTaketuM ma' kha-ga. 3. 'drauNi' ka-kha. 4. kila' ga. 5. 'drauNi' kha. 6. 'carita' ga, 7. 'sakRt' kha. Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| - kANDakhaNDitavidveSiraktasiktena varmanA / rathena raMhasAcAlIdubUtarajasA mukham // 89 // (yugmam) droNasAtyakayoH kANDamaNDapacchannacaNDaruk / raNo'bhUdastrasaMghaTTasphuliGgAstatamAstataH // 90 // guro tvacchiSyamatveSTurna me(?) saMrodbhumarhasi / ityuktibhAji zaineye gururUce na mucyase // 91 // ityuktavantamutkANDakodaNDaM durjayaM gurum / vaJcayanrathavegena sAtyakiyUhamAvizat // 92 // nikRtya kRtavarmAdInapramAdI vizannasau / cakre kSitibhujaGgAnAM kSayaM tArivAzugaiH // 93 // . pANDavAzcaNDakodaNDA vyUhabhedodyatAstadA / guNA iva pramAdena vAritAH kRtavarmaNA // 94 // raNatpatribhRtavyomA saMrambhAttAmnadIdhitiH / zineH sUnustadA vIranetrAmbhojanimIlanaH // 95 // sindhurAjalasaMdhAkhyaM magadhendramapAtayat / saMdhyAkAla iva kSipraM caNDAMzuM caramAcalAt / / 96 // (yugmam) mArgaNAlakSadAnena prINayansa pade pade / naranArAyaNau draSTuM zaineyo'caladutsukaH // 97 // gandhasindhuragandharvavIrendradhvajinIvrajAn / yamo'GgAlIbhistadvANairlolaM lolaM mudAgilat // 98 // sudarzanAdibhUpAlamaulInpatribhirutkSipat / vyomnaH sa cakre caNDIzamUrtermuNDAlimaNDanam // 99 // . zaineyasAyakailUMno dUno duHzAsanastadA / droNaM prApa manastApapramlAnAdharapallavaH // 100 // 1. varmaNA' ka. 2. 'dadhUta' ka-kha. 3. 'cchinna' ka. 4. 'mAm' ityucitam. 5. 'vikRtya' kha. 6. 'varmAdInpramAdIva' kha-ga. 7. bANAn , yAcakAMzca. 8. lakSamakhyavasudAnena, lakSyadAnena ca. 'lakSya' ga. Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 349 7droNaparva-3sargaH] .bAlabhAratam / taM jagAda gururmUDha kimu trasto'si sAtyakeH / pAJcAlIcikurAkRSTau sRSTo yaH ka sa te madaH // 101 // yo hAsaH pAzapAteSu sAridyUte'bhavattava / patatsu yamapAzeSu prANidyUte va te'dya saH // 102 // adhunApi kurudhvaM vA saMdhiM yudhi bhayaM yadi / nai taccetparalokAya yudhyatvaM tadazaGkitAH // 103 // ityukte nyagmukhastrANAbhilASI saiSa dInadRk / daityAvatAraH pAtAladaityAngantumivaihata // 104 // kRtAntakiMkarasvecchamrlecchayU~DaiH samantataH / sa sAtyakimagAnmakSu cakSurvegavaratvaraH // 105 // muhUrte'smingururvipraH prajvalatkopapAvakaH / citraM nRNAM surastrINAM vyadhAtpANigrahAnbahUn // 106 // dhIraketucitrarathacitraketusudhanvanaH / pAJcAladigjayastambhAJjaGgamAnso'bhyapAtayat // 107 // yajJayonistadA vIro mUrchayitvA zarairgurum / kRpANapANistaM hantuM daNDapANirivAdravat // 108 // gurustaM labdhasaMjJo'tha zarairAsannapAtibhiH / kiSkupramANairvaitastaivaizArUDhamapUrayat // 109 // traste'sminvADavaH saiSa dIptahetirazoSayat / antardhArmibalAmbhodhiM bhuvanaplavanakSamam // 110 // chinne mlecchabale bANaiH kSINavarmAyudhaM yudhi / duHzAsanaM na zaineyo'vadhIbhImabhiyA tadA // 111 // pravizya pANDavAhinyAM nRpavakrANi padmavat / tadA lulAva vIrazrIpUjArthIva dvijo guruH // 112 // 1. 'sAtvatAt' kha-ga. 2 'dRSTo' kha. 3. 'na tu ce' ka. 4. dhRSTadyumnaH. 5. 'vaM. zArUDhamayUravat' ka. 6. 'kSamaH' ka. 7. 'yayau' ka. Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 390 kAvyamAlA 1. kaikayAdhipatijyeSTha bRhatkSatradrumAnalaH / zizupAlAtmabhUdhRSTaketudAvAnAmbudaH // 113 // jarAsaMdhatanU janmasahadevAmbudAlilaH / dhRSTadyumnasutakSatradharmazvAsAnilo'ragaH // 114 // tejasA prajvalanbANairvarpansarpaturutvaraH / kopena nizvasan droNaH pArtha vyAkulayadbalam // 115 // (tribhirvizeSakam ) ( sAtyakipravezaH) kSaNe'sminnantarikSAntarbhAji bhAsvati bhUpatiH / abhyadhatta samabhyetya bhImaM bhImagnamAnasaH // 116 // vatsa tvatsattvakAlo'yaM dviTpraviSTaM vrajAnujam / karNyate kaizavaH kambuH krozanna punarArjunaH // 117 // dviSadviSamatAmagnaM tAta yAte'rjunaM tvayi / droNAM draupaditi hantA hantAyameva me // 118 // iti zrutvAbhyadhAdbhImaH prabho tebhyo'rjune va bhIH / dadhe mUrdhni tathApyeSa zeSAvattava zAsanam // 119 // ityudIrya mahAvIryaH syandanasvanagarjanaH / madaudhazAlI karNAntolInoDDInazilImukhaH // 120 // purolokairdattamArgaH prapatadbhiritastataH / bhImaH zakaTabhedAya dantI matta ivAdravat // 121 // ( yugmam ) kaunteya yamicchA te vyUhaM bhettuM mayi sthite / ityuktvAmuM guruH krUrairbANapUrairarpUrayat // 122 // tatkANDapatanavyaktasAndrarakto vRkodaraH / kAlIkucAgrakAzmIraklinnakAla ivAbabhau // 123 // na ziSyo'haM gururna tvaM nArcAmi tvAM yathArjunaH / tvAM vijitya vizantaM mAM pazyetyuktvAnilirgurum // 124 // 1. 'droNaM draupadijairbhItaM' ka. 2. 'te bho' ka. 3. 'ziSya' ga. 4. 'karNAntalIno' kha-ga. 5. 'ca' ka. 6. 'pUjayat' ka. 7. 'kucAnta' ka. 8. 'klAntaH' ka. Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7droNaparva - 3 sargaH ] bAlabhAratam / yAmamuJcadgajavalAM ghaNTAlaMkAriNIM gadAm / taM druma ivAbhastadroNastayA rathaH // 125 // tadA tvadAtmajo rAjansAnujo manujezvaraH / sa vyAlacandanavanaupamyaM bhImAzugairagAt // 126 // vRndArakaM dIrghanetraM suSeNaM durvimocanam / drauNakarmANamabhayaM citrakAnti sudarzanam // 127 // ityaSTau tvatsutAnrAjannAjaghAna vRkodaraH / tacchirobhiH zarotkSiptaiH kandukaiH krIDayandizaH // 128 // varSankInAzadAsebhyo hatairdaNDairivAzugaiH / syandanenASTanAdena tadA droNastamAdravat // 129 // rAmarAvaNasaMgrAmaguNagrAmamalimlucaH / tadocchrasadavaSTambhaH saMrambhaH ko'pyabhUttayoH // 130 // rathAdathAvaruhyAzu bhImo hastAgrahelayA / hastIvotpAdya cikSepa dUre dUre rathaM guroH // 131 // pRthakRtAGga zetataH zatAGgAdvidvate gurau / rathI varUthinIM bhImo vizadvidazavikramaH // 132 // apUrNacarvaNazraddhAndUra dezAntarAgatAn / yamadantAniva zarAnprINayanprANikoTibhiH // 133 // karNAnIkaM samIkArthI ghanAkulamanAkulaH / bhImo bhajadgaja krIDAkAntAramiva kesarI // 134 // 351 ( yugmam) ( yugmam) saMrabdhazaineyadhanurninAdAnAdAya bhImo'dbhutamunnanAda | takSveDayA dadhmaturAzu kRSNau kambU tadA dhArmimanovinodau // 139 // parAGmukhodvartitavArdhibibhyadvIpAntaraH ko'pi sa zabdapUraH / zlathArdhanArIzvarasaMdhibandhaH samIraNaskandhasamIrayo'bhUt // 136 // 1. 'candanaupamyaM bhImaM ' kha ga 2. 'zatakAtU' ka. Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 kaavymaalaa| sAmIriNA saMyati bhajyamAnaM vibhajyamAnaM ymdaasvRndaiH| balaM tadAlokya nRlokamastramayaM vitanvanprecacAra karNaH // 137 // mithaH pramAthAkulayostadAbhUtkaunteyayoH kazcana kANDapAtaH / yadvAtajAtaprasarairivAsItsurAsurANAmapi maulikampaH // 138 // bhImena bhagnaprasaraH zaraughaiH karNastadA dIrNarathAyudhaudhaH / trasto'pi vairAdiva raMhasaiva tadIyatAtaM jayati sma vAtam // 139 // lAnAnanaH kRpIkAntaM tadAgatya nRpo'bhyadhAt / priyo'rjunaste yanmuktau tasmai sAtyakimArutI // 140 // aho nu mandabhAgyAnAM sAmarthya kiMcidadbhutam / yenApi vajradurbhedA tvatpratijJA zlathIkRtA // 141 // Uce gururgurutarAM kiM yudhyeyaM camUmimAm / kiMvA tau bANapAtaughacalAcalakulAcalau // 142 // eko'pi vIra yAmyeSa saptApyadya camUramUH / ekAdazacamUvIraistvaM nivAraya tatrayam // 143 // ityuktvA guruNA gatvA drupadorvIzanandanau / pArthivau virathI cakre zakrabhUcakrarakSakau // 144 // ihAntare mahAzauryaH sUryasUnuratApayat / bhImaM haimaiH zaravAtaiH piturAttaiH karairiva // 145 // bhImAstraiH karkazairarkasUnurTUnarathAyudhaH / nazyannaM hirajovyAjAttene'bhravyApi duryazaH // 146 // bhIme bhUpAlamAlAyA maulijAlAni kRntati / surANAmapyaho zIrSaiH kampitaM cakitairiva // 147 // punarapyAyayau sajjasyandanaH sUryanandanaH / bhImaM haimazaraiH kurvanhemavallIvanopamam // 148 // 1. 'pracacAla' ga. 2. 'mAnamlAnaH' ka; 'mlAnamAnaH' kha. 3. anudAttettvalakSaNAtmanepadasyAnityatvAtkyajantatvAdvA parasmaipadam. 4. 'kiM ca nau bANavAtaugha' ka. 5. 'ityukto' ga. 6. 'pAtayan' ka. 7. 'durdazaH' ka. 8. 'mAlAnAM' kha. Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7droNaparva-3sargaH] bAlabhAratam / 353 channe bANagaNaivyoMmni draSTuM tatra raNaM tayoH / devA ivAyayuH pazyadanimeSabhaTacchalAt // 149 // kaunteye karNakodaNDarathaploSAnale tadA / durjayAkhyastava suto rAjanbheje pataGgatAm // 150 // bhImena bhuvanakSobhazobhamAnazarotkaraH / gadayA virathIcakre punarAdhiM rathI rathI // 151 // tadA tvadaGgajo rAjandhAvanbhImena nirmame / pramathaH svargasumukhImukhapadmazilImukhaH // 152 // Aruhya prematharathaM tato'dhirathabhUH zarAn / yAnbhImasya hRdi nyAsa taistatkopAnalo'jvalat // 153 // tato dRSTvA praviSTeSu zvabhraM bhImeSu bhogiSu / karNo gulmaM narendrANAM rathena jaivinAvizat // 154 // tAndurmaSaNadurgAhajayaduHzalavuHsahAn / jaghAna tvatsutAnpaJca bhImaH satyAbhidhastadA // 155 // raGgantaM punaraGgezaM kRtvA kRttarathAyudham / bhIme nadati bhaktyeva bhiyAloTi bhaTairbhuvi // 156 // saptAtha tvatsutAzcitrazcitrabANaH zarAsanaH / cArucitrakacitrAkSau citravarmopacitrakau // 157 // karNatrANadhiyo bhiimbaannpaatnipaatitaaH| yudhi svaputraM pAhIti vaktuM zaGke'rkamavrajan // 158 // (yugmam) muhurjito'pi rAdheyastAnmRtAnvIkSya bASpadRk / anirvedaH zriyo mUlamityenaM punarApatat // 159 // bhImaH kSaradasRgdhAro rAdheyavizikhaibabhau / vIrazrIsnAnakAzmIrAruNanirjharazailavat // 160 // 1. 'channo' kha. 2. 'kaunteyaka' kha. 3. 'zleSAnale' ka. 4-5. 'prathamaH' ka-kha. 6. 'guptyai' kha-ga. 7. 'rathinA' ka. 8. 'durdhara' kha-ga. 9. 'tAbhUpa citravANazarAsanau' kha-ga. 10. 'tAjitA' ka; 'tAnhatA' kha. Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 kAvyamAlA | vimuktabhImakarayA vAmatvAzaramAlayA / AliGgayamAna sarvAGgo mumohAGgapatistataH // 169 // te citrAyudhacitrAzvacitrasenavikarNakAH / zatruH zatruMjayaH zatruM sahazceti sutAstava // 162 // ArkitrANAya dhAvanto hatA bhImena tadbabhau / saptagodAvara iva zrI bhImastadagrayaiH // 163 // (yugmam) tato mUrcchAntavikrAntaH karNaH svarNamayaiH zaraiH / bhImaM cakre davArciSmatkIlA lIDadrumopamam // 164 // [pArthasya virathasyAsya sarvANyastrANi dhAvataH / karNazciccheda patrANi tapasya iva zAkhinaH // 169 // ] kSINAyudho harikaritrAtAnvAtAtmajo'kSipat / vaikartanazcakarteSusaMtAnairmaGkhu tAnapi // 166 // [smarankuntIgirAM bhImamanighnanbhAnubhUstadA / lInaM mRtebhakUTeSu dhanuSkoTyA spRzaJjagau // 167 // ] mahadbhirna raNaM kAryamakRtAstra punastvayA / sthUlamUrterbahubhujaH sUdataiva tavocitA // 168 // ityuktyA zalyayanbhImaM darzito danujadviSA / atrAsi dUrAduddaNDaiH kANDaiH karNaH kirITinA // 169 // ArUDho'tha vipattyaktaH sutaptaH sAtyake ratham / bhImaH prAvRvimukto'rka iva pUrvagireH ziraH // 170 // bhImasenapravezaH / nareNa nArAcamudaJcitaM tadA pataGgabhUsaMmukhamadbhutaprabham / akhaNDayandrauNipatatripatayastadunmukhaM dAvamivAndavRSTayaH // 171 // 1. 'vAmatvAzamamAlayA' ka. 2. 'AliGgayamAnaH sarvAGga : ' kha; 'sarvAGga' ga. 3. 'yudhi citrAstracitrasevakakarNakAH' kha. 4. 'dRDhaH ' ga. 5. 'karNa' kha-ga. 6-7. ka pustake truTitaH. 8. 'stava' ga. 9. 'sUdanaiva tatocitA' ka. 10. 'ityuktvA' ka-ga. Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7droNaparva-3sargaH] bAlabhAratam / tataH patatriprakaraiH parAGmukhaM viracya nArAcaruMcA guroH sutam / asRkprabhAyantritasAMdhyavibhramAJjaghAna saMdhAnavanIbhRtAM naraH // 172 / / heyAMhidhUtAnapi raktavAhinIprabhAvabindU nuditAnpade pade / tvarAtirekAdabhivaJcayanyayau jayadrathecchoyinastadA rathaH // 173 // tadA harINAmapi kRSNayorapi dyutistvarAdIrghatairaiva mizritA / mudA bhaTaiH saMyati jaLunandinIkalindajAsaGganibhA dhyabhAtyata // 174 // savyasAcI raviriva pratyaGgAptazilImukham / itastataH kIrNadalaM padmavyUhamatha vyadhAt // 175 // vigAhya vAhinI padmavyUhoddalanalolase / nare nAga ivoddhAnte rAjahaMsaiH palAyitam // 176 // mahArathaghaTAguptapAzasthitajayadratham / savyasAcI tataH sUcIvyUhaM nicitamAvizat // 177 // udyatkIlAlakIlAlimAlinaM mArutistadA / amyujvalagadAhasto dadAha stomamastriNAm // 178 // sAtyakenighnataH zatrUnmuhurdhanva natonnatam / nimeSonmeSabhRnmRtyorvilocanamivAbabhau // 179 // dhanvinA yuyudhAnena yudhAnena krudhAditam / kauravendramahAcakraM ha hA cakranda tattadA // 180 // alaM vRSanRpasyaiSa khe cikSepa zaraiH ziraH / yadvidhutudavadvIkSya vitrastaM rAjamaNDalam // 181 // apAtyanta zaraistena vIrA paJcazatImitAH / kSmAsaMmukhAH pataGgasya karA iva divastadA // 182 / / nRpAnipAnva'imRdgantaM yUthezamiva kesarI / bhUrizravAH samanyAyAdbhUpastaM yUpaketanaH // 183 // 1. 'ruSA' kha. 2. 'hatA' kha. 3. 'tarairvimi' ka. 4. 'vyabhAvyata' ga. 5. 'lAlasaiH' kha. 6. 'vinighnanta' kha. 7. 'bhyAgAtU' kha. Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 396 kaavymaalaa| udgarjitau vividharatnavicitracApau ____ caJcattaDittaralakAJcanakANDapAtau / ekAbdhinIrarasanaprasaravirodhau __ dhArAdharAviva javAdabhijagmatustau // 184 // doHzAlinAM mRdhamithaH zithilAdarANAM tejomayAnyaruNitAni manAMsi nUnam / astraughaghaTTajaghanAgnikaNacchalena petustayorupari kautukatazcalAni // 185 / / dhiGmAM vibhagnavibhuvAJchitamadya dhigdhi gdikcakravAlaviditaM mama zAyakatvam / yacchAyito na ripurityavizadriyeva __ bhUmiM zaravyasaphalo'pi tayoH zaraughaH // 186 // anyonyabANatatipAtitasUtasapti__dhanvadhvajau kalitakAJcanarmakhaDgau / kSetre pracelaturathogranijapratApa dviDduryazoviTapibIjakarAvivaitau // 187 // kSveDAbhiH khaDgakhAhvA(TkA)raiH sphuliGgairgatibhaGgibhiH / sphuraddhargharaghoSaizca to jAtau prekSaNakSaNau // 188 // athAkRSya kacairhatvA hRdi pAtena sAtyakim / saumadattiH prapAtyaicchacchirazchettuM mahAsinA // 189 // tadAcaSTa hariH pArtha ziSyaste pazya sAtyakiH / jagajjetApi dhigdaivAtsaumadattivazaM gataH // 190 // zrutveti patriNA pArthaH sAsi bhUrizravo bhujam / ciccheda ghAtAbhimukhaM tAryeNevAhimutphaNam // 191 // 1. 'cakrAbdhi' ga. 2. 'carma' kha-ga. 3. 'khaDgAraiH' ka-ga. 4. 'prekSaNaM kSaNam' ka-kha. 5. 'rutphaNI' ga. asminpAThe vyatyAsena kriyAnvayaH, ka-kha-pustakapAThe 'tAryeNa' iti tRtIyA karaNe nirvAhyA. Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7droNaparva-3sargaH] . bAlabhAratam / 357 sa kvaNatkaGkaNo muktvA mudrikAdanti dIptibhiH / hasanvivekaM pArthasya papAta bhuvi tadbhujaH // 192 // . cyute'tha vAhau satkarmaH sahAye somadattajaH / pArtha provAca bhagneccho muktasAtyakimUrdhajaH // 193 // darzitaM kUTayuddhAdi puMso maitryaphalaM hareH / tvayAdya chindataivAnyaraNasaktasya me bhujaH // 194 // ityuktvA viracayyeSu zayyAM vAmakareNa saH / prAyopaviSTo'viSTo'ntaH samaM sparzAdi vRttibhiH // 195 // prANAnprANAnale tasya jubato mUrdhni niryayau / kiMcitkAntiH zikhA dhUmastomayantI nabhastalam // 196 // athoce nindataH mApAnpArthaH kiM kRtyamastriNAm / rakSanti vairivaiSamye majantaM svajanaM na cet // 197 // prANatulyasuhRdrakSAkAriNaM kimu nindathaH / santo mUrchitasaubhadramRtyUdyatpatriNo'pi mAm // 198 // idaM vadati kaunteye labdhasaMjJaH zineH sutaH / aparijJAtavRttAntaH kopodbhAntastvarotthitaH // 199 // kRSNAbhyAM vAryamANo'pi dyutA hasadivAbhitaH / acchinadbhUridattasya prAgutkrAntAtmano mukham // 200 // (yugmam) AnizAgamamatho jayadrathaM rakSituM kSitibhRtaH kRtodyamAH / arjunena nihatAH patiM dyutAM tUrNamastanayanAya vivyadhuH // 201 // ambare kimu vilambate na kiM tUrNamastamabhiyAtyasAviti / roSaraktanayanairivekSitaH kauravai ravirabhUttadAruNaH // 202 // AdigantaparipAtibhistadA ruddhamArgamiva phAlguneSubhiH / ambarAntagatamapyaho kSaNaM bimbamambaramaNeLalambata // 203 // bhAti sarvajagatAmapIkSaNaM bhUSaNaM ca sukRtakSaNasya yaH / astamadbhutaruco'pi tasya hA svArthakATibhirakAGkSi kauravaiH // 204 // 1. 'vairavaiSamye' kha; 'vaire vaiSamye' ga. 2. dya' kha. 3. 'vRttAnta' kha. 4. kSaNazca' ka-ga. Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 kaavymaalaa| sindhubhartari ravau ca bhUbhujAM maNDale ca muhurutsukaM patat / jiSNunetranalinaM tadA zriyAvastumai hi valayAticaJcalam // 205 // viSNustadA ghupatisUnumuvAca vRddha kSatro munirnanu pitAsti jayadrathasya / prItaH sa putramamumAha ziraH kSitau te ___ yaH pAtayiSyati patiSyati tasya tulyam // 206 // dhyAtveti pAtaya ziro'sya jayadrathasya kroDe pituH sutapasaH kuruvarSasImni / tasmAdidaM kSitimupaitu yathA savRddha kSatro na zApamapi yacchati te vimauliH // 207 // iti dhyAyankrodhAnalabahulakIlAsisadRzA___ dRzA pazyanpluSyanniva divasabhaGge ripuvapuH / naro dhAvandhanvI nRpa kRpakRpIbhUvRSamukhai dviSadbhiH preGkhadbhiH kSaNamavikalairaskhali balI // 208 // kSipraM kSurapraprakareNa kRtvA tAnsannasaMnAhamahAstravAhAn / kSipanmukhAni kSitipajAnAM dhanaMjayaH saindhavamabhyadhAvat // 209 // dhyAtvAtha vIro nidhanaM mRdhena kruddhoddhuraH sindhudharAdhirAjaH / pauraMdari roSaparamparAbhirapUrayanmuktipurIparIpsuH // 210 // atho pRthAsutastasya ziro divyazaroddhRtam / saMdhyAM dhyAturavijJAtamaGke piturapAtayat // 211 // kimetaditi tanmaGkha kSitau sutaziraH kSipan / vRddhakSatro'pyamUrdhAbhUtsvavareNaiva daivataH // 212 // iti samiti nihatyAkSohiNIH sapta sindhu kSitibhRti nihate'sminvalginA phAlgunena / madaparimalacArurmArutiryAnninAdA nakRta sukRtajastAnagrahIdvAdyavRndaiH // 213 // 1. 'prajAnAM' ka. Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7droNaparva-4sargaH] bAlabhAratam / - 359 tato vighaTitavyUhA babhrAma kuruvAhinI / sarvadigdIptidAvAgnivanadvipaghaTeva sA // 214 // tataH kirITI vikRpaH kRpaM ca kRpIsutaM ca tvarayA nirasya / mukhaimahAbhalladhutairnRpANAmAnarca saMdhyAmiva paGkajaudhaiH // 215 // dAruMka praguNitaM rathaM hareH sAtyakiH samadhiruhya karNajit / kANDakhaNDitanRpavrajotthitaiH sAMdhyadhAma rudhirairavardhayat // 216 // bhImApamAnakupitaH purato'GgabhartuH ___ saMdhAM vidhAya vRSasenavadhAya pArthaH / sarvaiH samaM samaranityajayI jagAma prItipraNAmakRtaye sukRtAtmajasya // 217 // agrenRpaM pulakino'tha raNaprazaMsA cakrurmithaH pvnstykshkrputraaH| kRSNau tu saMmadaparaH parirabhya vIrau bhUpo nunAva harimeva jayasya hetum // 218 // iti zrIjinadattasUriziSyazrImadamaracandraviracite bAlabhArate nAmni mahAkAvye vIrAGke droNaparvaNi caturtha dine jayadrathavadho nAma tRtIyaH sargaH / caturthaH srgH| kezAntarbhUtajImUtavidyuddIptyaiva piJjaram / ' jaTAjUTaM vahanvyAsaH pAyAdavataro hareH // 1 // atho jayadratho bheje bhavadattAbhayaH kSayam / ityUce kauravastUrNamarNaH pUrNekSaNo gurum // 2 // atha rukmarathaH mAha saMnAhaMnAhamAhave / adya tyajAmi yAminyAmapyahatvA tavAhitAn // 3 // evamuktavati droNe roSazoNekSaNAH kSaNAt / aste'pi sUre zUrendrA yuddhAyaiva dadhAvire // 4 // 1. 'nRpasya pulakena' ga. ka-kha-pustakayostu 'agre' ityasya vibhaktipratirUpakAvyayatvamaGgIkRtyAvyayIbhAvaH kRta iti pratibhAti. Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| nizAcarANAM tamasAM miyeva divasastadA / rakSovipakSaM zizrAya kaipikAntyA jayidhvajam // 5 // hUtA droNadvaiNAnAdaiH palAdAH pradhanotsave / kirITiketanakapebUtkArairdUramatrasan // 6 // hanumattArabUtkArapratizabda ivodbhutaH / bhImAsyakandarAnnAdastadAbhUdarikampanaH // 7 // tato yuyudhire vIrA rudhireNa pariplutAH / nirnAthai rucinAthasya rucipUrairivAzritAH // 8 // tadocchaladbhirvIrANAM bANairviddhamivAmbaram / tArakacchadmanA chidrapUritaM parito'pyabhUt // 9 // tadAcchAditabhUvakratamaH samudayacchalAt / krudhyadbhaTendrakSveDAbhistruTitvevApatannabhaH // 10 // atha droNazarotkSiptaiH zibimukhyanRpAnanaiH / kva gato'rka iti jJAtumajairiva gataM divi // 11 // sAmIrimuSTi piSTAGgakaliGgakSmAbhRdaGgajAt / zubhrANyasthIni bhoktavyapuNyAnIvAbhito'patat // 12 // kAlavaitAlikakRte vyaJjanAnIva kurvatA / cakre virATasUdena kaliGgakulakartanam // 13 // jayarAtadhruvau vIrau tejastArau vyapAtayat / bhImaH kuhUnizArambha ivArkarajanIkarau // 14 // nirantarAlaM pihite karNe sAmIrisAyakaiH / antaH kauravavAhinyAH ko'pyabhUdadbhutaH khanaH // 15 // hasanbalidviSaM bhImastadA duHkarNadurmadau / tvatsutau sarathau rAjanpadA hatvAkSipatkSitau // 16 // 1. 'kampi' ka; 'kAya' ga. 2. 'dhvajA kha. 3. 'guNaM cApakRpANayoH' iti haima:. 4. 'bUtkAraiH' kha. 5. 'piSTAGgAt' kha. Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7droNaparva-4sargaH] bAlabhAratam / 361 [somadattasutaM bhUrizravasaH sodaraM zalam / upAcakAra zaineyaH samarakratudIkSitaH // 17 // ] paripetuH sapatneSu ratnanaddhAH sahasrazaH / drauNibANAstamakhinyAM dhRtadIpA ivAbhitaH // 18 // vaRjvAlAtaDitkrUro ghoraghoSaghaTotkacaH / jagadrohAmbuda iva drauNi rudramivAdravat // 19 // vyomnogramApata meH sthitvaikaM cakramAzugaiH / drauNistacchauryasUrpasya babhaJjojjAgarAM gatim // 20 // [rokSasAkSauhiNI bhImAM bhaimermAyAvimohinIm / drauNiradrAvayadbhAnustamoraudrAM tamImiva // 21 // ] pItAni vIratejAMsi mukhajvAlamiSAdvaman / nadannaJjanapAkhyo drauNinA tatsuto hataH // 22 // drauNirdvapadanAnaSTau kuntibhojasutAndaza / nihatyASTAdazadvIpadIptakIrtibharo'bhavat // 23 // ratnAMzudhautAstadbhalladhUtA vIrAlimaulayaH / tenastamasyavaskandaM bhAnubhRtyA ivAmbare // 24 // gadAniSpiSTavAhIkakSoNibhRnmastakocchreitaiH / ratnairabhAji bhImasya pratApAgnau sphuliGgatAm // 25 // pramAthI virajo nAgadatto dRDharathAhvayaH / vIrabAhurayobAhuH suhastasudRDhAvapi // 26 // UrNanAbhaH kuNDazAyI dazaite tava sUnavaH / bhImena cakrire kSipraM kSurapraiH kSiptamaulayaH // 27 // (yugmam) tadA teSAM kSaNaM rAjanyugapadmanodgataiH / zirobhiH smarayAMcave surANAM rAmavikramaH // 28 // 1. ka-pustake truTitaH. 2. 'vyomAna' ga. 3. kha-pustake truTitaH. 4. 'vairi' sva. 5. 'sthitaiH' kha-ga. Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 kAvyamAlA | kSiptAH khe sapta bhImena dIptAH sauvalamaulayaH / tatkSveDA bhraSTasaptarSikamaNDalunibhA babhuH // 29 // divyAstradIptivitrastatamA samaraDambaraH / droNadharmajayorvIrairdRSTaH spRSTaH kutUhalAt // 30 // atha pANDubhuvAM kANDairAkule sakale bale / dInavAci nRpe'vocanmuJcannucairiSUnrvRSA // 31 // mA bhaiSIreSa vidveSipeSe bhAro'sti bhUpa me / adya te rocaye rAjyaM mocaye naratAM narAt // 32 // idaM karNe vadatyUce kRpaH kiM gograhAdiSu / nasutasuta dRSTo'si zaktyA yudhyasva garja mA // 33 // atha kruddho'bhyadhAtkarNaH kRpAcArya kRpANavAn / vaidasyado yadi punastacchedyA rasanAmunA // 34 // tataH sphIto'grahagdrauNirmAtulAkSepako paiMtaH / re re kiM vadasItyuktvA kIrNAsiH karNamAdravat // 39 // karNo'pyabhyudyayau sAsI dAsIkRtayamAvimau / madhyametya kRpAcAryanRpAbhyAM zamitau drutam || 36 | kAlairivAtha nighnadbhiH karNadrauNisuyodhanaiH / AsanpareSu martavyamriyamANamRtoktayaH // 37 // maurvI cArjunacApasya senA ca kurubhUpateH / prabaddhamuSTirvegena karNamUlamupAvizat // 38 // rathe manorathe vAtha bhagne phAlgunamArgaNaiH / gantA tapasvitAM karNaH kRpAcAryamupAzrayat // 39 // drauNidhvastadrupadajatrajAsRGghirjharodgamaiH / tamaH kravyAtkulaM dUrakRSTajihvamivaikSyata // 40 // 1. 'mivA' kha. 2. 'vRSA karNe mahendre nA' iti nAnte mediniH. 'vRSaH' ka-kha-ga. 3. 'vadasyevaM' ka. 4. 'cchindyAM rasanAmimAm' kha. 5. 'punaH' ga. 6. 'kopanaH' kha- ga. 7. 'bhASayasI' ka. Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7droNaparva-4sargaH] bAlabhAratam / 363 dhArmistu bhiimbiibhtsupaaripaarthdvyaanvitH|| kauravendrabalatrAsanATakaikanaTo'bhavat // 41 // madAvaliptamAlAnastambhaM saMrambhakumbhinaH / sAtyakirmattadantIva somadattamapAtayat // 42 // saMharantI prajAH pArthadroNadivyAstradIpitAH / sA rAtriH kSudrarudrAgniH kAlarAtririvodabhUt // 43 // pakSadvayAzugaradaiH patrapUMgakacUrNini / yamasyAsye raNe raktaM tAmbUlAmbuvadAbabhau // 44 // ghore tamasi vIrendrA babhupaiH samIpagaiH / karNotthairantarAdhmAttakrodhavayaGkurairiva // 45 // tamo'pi viddhaM zUrANAM bANaiH zoNitanijharAH / dadhau kSatatatIrudyaddIptidIpAvalicchalAt // 46 // raNAtireke vIrANAM zyAmAbhirbhallibhistataH / kSaNAttamazcapeTAbhirivApAtyanta dIpakAH // 47 // daityAtmAnaM kurupati devAtmA dharmajaH svayam / nizAbaliSThamapi yajjigAyAbhUttadadbhutam // 18 // prajAH kavalayanko grAsasthaM nakulAnujam / kRtI mAtRvacaH smRtvA vipraM tAzeM ivAmucat // 49 // rathI taTasthazauryazrIsparzecchuH kratujoSkRta / .. drumatsenAdibhUpAlakapAlaiH sthapuTAM bhuvam // 50 // AcchAdi droNakarNAbhyAM kSitiH kSitibhujAM mukhaiH / lokAntaraM vadbhistairviyuktA vArijairiva // 11 // dhRSTadyumnAdivIrendravidrAvaNabhavaM yshH| karNe candrayati lAnamAnanAjaivirodhinAm // 12 // 1. 'pUgaika' ga. 2. 'tattAmbUlavadA' kha; 'tAmbUlAmbu tadA' ka-ga. 3. 'zchalAt' ka-ga. 4. 'citra' kha. 5. 'joSakRtU' ka. 6. 'mlAnamAnAbjaizca' ka. Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 kaavymaalaa| bhrAtRsnehAtkRtAntasya daMSTrAviva zitIkRtaiH / zaraiH senAM jayAzAM ca pArthAnAM cicchide'rkajaH // 13 // ratnacitramahAcApaH sendracApa ivAcalaH / kRSNerito mahAkAyastatastaM bhaimirAdravat // 14 // jvAlAbhirjATharodagrasaptArciAtajanmabhiH / dRDnAsAkarNavakrebhyo niryantIbhirbhayaMkaraH // 55 // sphArasphuliGgabhRtpiGgazmazrubhrUmUrdhajoccayaH / dAvAnalapradIptAgrazRGgazaila ivoccakaiH // 56 // mUtyaiva saMharanbhIrUzUrAndRSTayaiva pAtayan / kSveDayaiva kSipanvIrAnsa karNa sAyakaiH pyadhAt // 17 // (tribhirvizeSakam ) tataH pratolitulyAsyastuGgadI| nizAcaraH / karNamantarayAmAsa prAkAravadalambuSaH // 18 // tato ghaTotkacaH prekSya jaTAsurasutaM puraH / caturhastazatImAtrarathasthastamayodhayat // 59 // sphUrjadbhujau mahAkAyau dAvagrAvadruvRSTibhiH / mAyinau tAvayudhyetAM prevatyakSau nagAviva // 60 // rathAdrathamathAplutya bhaimidRDhamapIDayat / bhujau rasArasAdIdRgyuddhabandhumalambuSam // 61 // pIDitAyAstadaGgoLaH zrotrebhyo mArutaiH saha / tejombukhaguNaiH kIlAraktazabdaivinirgatam // 62 // bhaimistanmaulimunmUlya gatvA duryodhanaM jagau / itthaM karNaziro'pyAzu darzayAmyeSa dRzyatAm // 13 // ityuktvA karNametyAtitvarA sphUtkArabhISaNaH / apUrayaccharastambhaiH stambhairiva mahAravaH // 64 // 1. 'dalaMbalaH' kha-ga. 2. 'dvAvuamiSudRSTibhiH' ga. 3. 'malaMbapam' kha; 'malaM balam' ga. 4. 'mahArathaH' ka-ga. Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7droNaparva-4sargaH) bAlabhAratam / niSkampaH kampayannoSThaM nizcalacAlayanbhujam / niya'tho vyathayanmaurvI kANDaiH karNo'pi taM pyadhAt // 15 // bhaimezcakraM sahasrAraM sahasrAMzUpahAsakRt / jvaladvayomni zaraiH sAdhusahasrAMzusuto'cchinat // 66 // atha dhupathamAvizya sarathaH saiSa pArthabhUH / hiMsraH prANisahasrANi bhUtvA bhUtvApiSaviSaH // 17 // jajvAlorvI zikhijvAlaiauzcakarSa ziloccayaiH / dizo muzcarAkSasaughAdviTsainye bhaimimAyayA // 68 // divyAstreNAtha tAM mAyAM hatvArkiH karkazaiH zaraiH / kSipanrAkSasalakSANi didyute rAmavikramaH // 69 // yA rudreNa svayaM cakre sA cakrairaSTabhirvRtA / bhaimikSiptAzaniH zIrNarathamAdhirathiM vyadhAt // 70 // tataH karNazarakSuNNasyandanaH pizitAzanaH / khamutpapAta tarasA pakSIva kSINapaJjaraH // 71 / / mAyAvinamamAyena bhUmisthena nabhaHsthitam / prayudhyamAnaM bhImena palAdendramalAyudham // 72 // bakasya rakSaso mitramamitraghno ghaTotkacaH / tadA pradAritAzAbhiH kSveDAbhiH saMmukhaM vyadhAt // 72 // (yugmam) tAhakpratibhaTAlAbhacaNDakaNDUvikhaNDinoH / tayormahAprahAro'bhUtkRtAntabhujayoriva // 74 // vizIrNAni mithoghAtadhvAnomasthayostayoH / girizRGgANyapi tadA bhItAnIva bhuvaM yayuH // 79 // bhaimikRttamatha dveSimuNDamujjvalakuNDalam / divaH pavijvalatpakSadvayo giririvApatat // 76 // 1'vyadhAtU' ka-kha-ga. Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 kaavymaalaa| etya pArthavarUthinyAM mRdntamatha pArthivAn / punarvirathyAdhirathiM haiDambo'vizadambaram // 77 // sa dazApi dizo hAdai daivoktimayIH sRjan / vavarSa rAkSaso vRkSaviSadrAvapAvakaiH // 78 // tato pade pade zuSyadikSu sarvAsu tadbalam / bhinnapAlisthalaziraHsarojalamivAdravat // 79 // zizriyurdviTcamUmeva kecitkecidaho punaH / prAvizaMzvAzu hastyazvazavazailamahAguhAm // 80 // viparItAmbuvRSTayAbhaistataH zarabharairnaraH / sUrajaH pUrayAmAsa ruddhadviTzastravartmabhiH // 81 / / ArkeH zarA drumA bhaimermithaH saMghaTTajAnalAH / jvalantaH prapatanto'tha prakRSTAyai miye'bhavan // 82 // palAzanabalAdhIzaH saMrabdho'tha vavarSa saH / kapATasaMdhighaNTAbhiH sarvAbhiH zastrajAtibhiH // 83 / / pracchinnabhinnadIrNAGgakriyAsamamihArataH / hAhetyeva dhvanimayastadAjani camUcayaH // 84 // muhuH kilakilArAvaM cakre divi sudAruNam / muhurnanata kASThAsu jvaladromAvalImukhaH // 85 // sasAdi sAlaMkaraNaM hastyazvamagilanmuhuH / / papau taDAgatulyAbhyAM prasRtibhyAmasRGmuhuH / / 86 // iti naktaMcaro naktaM caransamaharaccamUH / darzanenaiva raudreNa mudhA pete'strajAtibhiH / / 87 // svastItyuktvAtha yAteSu divaH siddhasurarSiSu / kSIyamANAsu senAsu vyAkuleSu jagatsvapi // 88 // 1. 'guhAH' ga. 2. 'sAdI turaMgamAtaGgarathAroheSu dRzyate' iti medinI. Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7droNaparva-4sargaH] bAlabhAratam / - 367 aho gajeSu vAhAnAM vAheSu bhuMjavAhinAm / bhujavAhiSu cAdrINAM talamicchatsu saMzrayam // 89 // kauravAH karighaNTAbhiruttamAGgaikarakSiNaH / etya yuddharasAdhInaM dInAsyAH karNamUcire // 90 // (tribhirvizeSakam) adhunApyamunAsmAsu hRtAsuSu vRSaMstvayA / / zaktyA nighAtyaH kasyArthe pArtho vAsavadattayA // 91 // ityAkAmucatkarNastadastraM vAsavaM jvalat / susaMkaTAya kasmaicinnidhAnamiva rakSitam // 92 // mAyAstrasya palAdasya mAyAsthAnaM vidAryahRt / ghnatI tamo'pi tanmitraM sA zaktistridivaM yayau // 93 // vipanno'pi hitaM sveSAM pareSAmahitaM sRjan / saMjahAra mahArakSo vibhurakSauhiNIM patan // 94 // patite tatra vIrendre kauravA nanRturmudA / kRSNo'pi jagadAtmatvaM jJApayanniva nRttavAn // 95 // viSvaksenaviSAde'pi kRtye nRtyena bhAsi kim / ityaindriNA tadA pRSTo nRtyannevAbhyadhAtprabhuH // 96 // tejomayavapuH karNaH kurUNAM jIvitaM param / zaktirvAsavadatteyamabhUttasyApi jIvitam // 97 // na tvatsUnuraghAnIti hsntiivaaNshubhirmudaa| saikapuMghAtinI zaktibhaimi hatvA hariM zritA // 98 // gatAyAM tridivaM tasyAM mRtAnetAnna vetsi kim / yAtyAyAti mukhe'mISAM zvAsaH koTarakAyavat // 99 // 1. 'atho' kha. 2-3. 'gaja' kha. 4. akArAntavRSazabdasya ka-kha-ga-pustakahaTasya karNavAcakatAyA medinyAmadarzanAt , nakArAntasyaiva darzanAt 'vRSastvayA' ityucitam. 5. 'vAtha saM' ka. 6. 'jagadAtmahita tattvaM' ka. 7. 'raghAtIti' ka-kha. 8. 'yotyA' ga. Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 kaavymaalaa| pArthaH pAtyo'tha zaktyeti kauravaiH zikSito'nvaham / taddattavadvisasmAra yudhi manmohito vRSA // 10 // ekalavyajarAsaMdhazizupAlAdayo mayA / durjayA jannire yuktyA matvetatpradhanaM purA // 101 // matsaMsAdhitaduHsAdhamityaitadvairimaNDalam / astrAstratvakpuTastomaM nArikelamivAhara // 102 // ityukte zauriNA sarve bhUpabhImArjunAdayaH / zokAgniM yudhi roSAgnIkRtya dhIrA dadhAvire // 103 // yudhyasva dharmAnmA krudhya caturthe'hni jayastava / ityAdizattadA vyAsaH kSaNadRSTo yudhiSThiram // 104 // athogre tamasi kSveDAtulyakAlaM mithaH zarAH / peturvakrodareSveva yodhAnAM zabdavedhinAm // 105 // dhvAnteSagreSu sainyAGgaM dIptaM dIptaM maNitviSA / dviDbANA vivyadhuH kAlanakhAgreNevai darzitam // 106 // utpapAteva naaraacairnntevaasibhistdaa / nizIthe yauvanonmattaM nanardeva dvipaistamaH // 107 // itthaM ciraprahAreNa bhUbhRtaste'pi zazramuH / syAnna yeSAM zramAMzo'pi sAbdhizailadharAM dhRtau // 108 // azrAntaH karuNAkrAntamanAH saMkrandanAtmanaH / tadAcakhyau kRtI vIrAnkSaNaM vizramyatAmiti // 109 // tataH pArtha prazaMsantaste duHkhocchedadaivatam / nidrAM harikariskandhasthitA eva siSevire // 110 // rejaturyuddhasaMnaddhe te sene svApanizcale / yamaukazcitravannAnAratnabhUSAMzuvarNake // 111 // athodyayau zazI suptAnkarairamRtavarSibhiH / spRzanniva prahArArtAnkulavIrAnsahAnugaiH // 112 // 1. 'tadvRtta' kha. 2. 'vRSaH' ka-kha-ga. 3. 'Naiva' ka-kha. Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7droNaparva - 4 sargaH ] bAlabhAratam / khaNDamUrte vidhobiMmbai raktakulyAsu didyute / kRttairiva tanUkhaNDaiH kulavyasanasaMyati // 113 // atha dvijezvarakara krIDAkalitazAntike / viyaddhAmni vivezArkaH kurvanvasumayIM mahIm // 114 // guruH kurunarendreNa vAkzalyaiH zalyitastataH / kruddho vivyAdha divyAstrairanastrakuzalAnapi // 119 // saMparAyaparAyate yatte ripucamUcaye / cakAra kadanaM zrAntaH kRtAntaradanaM guruH // 116 // kimakAlakSayottAlaM bhAlacakSustricakSuSaH / droNapANitale prAyaH prANinazchittaye'bhyayAt // 117 // ityulkAmaNDalIcaNDakANDagrasta prajAvrajam / dIptaM nirUpya taccApaM khecarAH procire bhayAt // 118 // 1. 'yatne' kha. 2. 'spRzau' ga. 47 ( yugmam) patatsu droNavANeSu carmavarmabhaTAdiSu / raktAdhi majjanenaiva vacanaM vidadhurbudhAH // 119 // kSiptairdupadaputrANAminduvRndairivAnanaiH / droNazcakAra raktodaM tadA kAlodajitvaram // 120 // droNe'sminnacale klRptapracaNDaprahRtI tataH / vipada zauryadvipadantau nipetatuH // 121 // dhArmitejo yazaH sUryazazitulyagrahaspRhaH / kSurapralUnau tanmaulI rAhuyugmaM gururvyadhAt // 122 // Adravanto guruM bhImadhRSTadyumnAdayastadA / gajairiva gajAH karNazakunyAdyairdhRtA yudhi // 123 // rajaH kAlarajanyugro milatsarvabalAmbudhiH / bhUyiSThabhairavaravaH kSayastatrAdbhuto'bhavat // 124 // 369 Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370 kaavymaalaa| minnebhakumbhanirmuktAmuktAsitatilAstataH / tatra prasasturasraughasravantyaH palapaGkilAH // 125 // saptalokatamAMsIva sptsptirdivodye| saptArNavAnivaurvAgnirdoNaH saptAdayaccamUH // 126 // . Uce kRSNo'tha kaunteyAnajeyo'sau dhRtAyudhaH / astraM sutamRtizrutyA tyajennItyA kriyeta sA // 127 // ityAkArjune karNau pidhAyAdhomukhe sthite / kathaMcidabhyupagamAnmUke zokena bhUpatau // 128 // Alabhya mAlavapaterazvatthAmAbhidhaM dvipam / azvatthAmA hata iti proccairUce vRkodaraH // 129 // lajjAmajanmukhAdbhImAdguruH zrutvedamapriyam / jAnannajeyatAM sUnostadazraddhAya yuddhavAn // 130 // vIrAnSaSTisahasrI sa pAJcAlAnhantumudyatAn / jaghAna kapila: kopI sagarasya sutAniva // 131 // prayutAni pravIrANAM brahmAstreNAtha nirdahan / caturvarSazato'pyeSa yuveva vyacarattarAm // 132 // karma kurvannatikrUraM niSiddho'tha surarSibhiH / bhImoktiM zaGkito'pRcchatsatyaniSThAdyudhiSThirAt // 133 // hariNAbhyarthito bADhaM lokapralayazAntaye / bhImoktiM dhArmirapyuktvA svairaM hastItyabhASata // 134 // kRSNakambusvanairhastItyanizamya nRpoditam / zalyitaH sutazokena kSaNaM stabdhaH sthito guruH // 135 // aspRzanto bhRzaM bhUmi taM bhUpaM ye'vahanhayAH / te bhuvaiva tadA cerurbaddhapakSA ivANDajAH // 136 // dhRSTadyumnaM pradIptAstraM kRSTajihvamivAntakam / jitvA tato jaghAnAzu dazavIrAyutI guruH // 137 // 1. 'zaGkitaH' ga. Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7droNaparva - 4 sargaH ] bAlabhAratam / iti dviDbhayadaM bhImaH samabhyetya tamabhyadhAt / sute mRte'pi vipro'pi palAda iva haMsi dhik // 138 // ityAkarNya vimucyAstraM dattavizvAbhayo guruH / yogIndurdazamadvAraniSkrAntAcaiirupAvizat // 139 // prAgutkrAntAtmanastasya nabhasostaraveriva / pArSataH pravivezAGgamandhakAra ivAdhamaH // 140 // kruddhapArthaniSiddho'pi dhikkato'pi nRpairayam / kacairAkRSya khaGgena gurormUdhAnamacchinat // 141 // traste'tha kauravabale kimetaditi pRcchataH / drauNerAkhyatkRpaH kRtsnamAzu duryodhaneritaH // 142 // tataH pitRvadhakrodhI rudrAMzo bhAlaraudradRk / azvatthAmA dadhau rUpaM kalpAntAyeva bhairavam // 143 // pibankaraM kareNAyaM kopoSmatproSitaprajam / Uce kopAnalolkAbhiH skhaladbhirvAsarairmuhuH // 144 // zrAvayadbhiH pituH karNau mRtaM mAM hanta tairapi / mRta evAsmi kiM dhyAto yatkezairjagRhurgurum // 149 // AjanmaghRtasatyo'tha dharmajo'pi guruvyaye / dadhau mRSokti jIvatsu vizvAsaH kSatriyeSu kaH // 146 // adya nArAyaNAstreNa pitRdattena viSTapam / asau karomyapAJcAlamapANDavamakezavam // 147 // ityuktvA zucirAdAya prakampitasurAsuram / astraM nArAyaNaM drauNirjagajaddhatamUrdhajaH // 148 // balamA kulamAlokya tannAdenendranandanaH / anutApaparaH kSmApamUce bhrUceSTayotkaTaH // 149 // rAjannAjanmasatyoktau tvayi sapratyayo guruH / jaghne nirastro yadi tatsahyaH kenaiSa tatsutaH // 150 // 1. ' taddhAtyaH' kha. 371 Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 5. kAvyamAlA | dhigbhogaspRhayAlutvaM yatkRte duSkRtAzayaH / ziSyo vRddhaM guruM vyAjatyAjitAstramapAtayat // 111 // iti pralApini kruddhe zatakratusute tataH / jagAda nAdayannurvI kopanaH pavanAtmajaH // 152 // kSatriyo munivajjalpanaiSi phAlguna valgutAm / krUrArAtiSu kaH pArtha prAyo nyAyocitaM caret // 113 // kiM nAma dhvanimuddAmaM kurute gurunandanaH / mayi tvayi ca kRSNe ca saMparAyaparAyaNe // 154 // ityukti bhImasenasya gamayanpUrvaraGgatAm / zatayajJasutaM yajJasutaH koponmado'vadat // 155 // anastrajJAnapi brahmabandhurbrahmAstrato haran / adharmarsamaraH svairI pitRvairI mayA hataH || 196 // bhISmaH pitAmaho vRddho bhagadattaH pituH sakhA / 'dhermaikayodhinau jalpa kayA yuktyA tvayA hatau // 157 // iti bruvantaM pArthena dhigityuktvA kaTAkSitam / krodhAgnisaMbhramabhrAmyaccakSustaM sAtyako'bhyadhAt // 158 // dhigasmAkaM zmalAcArAnArAdArAdhya ghAtinam / svasthA bhavantaM hantavyamapi ye mRgayAmahe // 119 // athainaM pArSataH 'proce kena prAyagato hataH / yajJaikazIlo yUpAGkaH pArthakRttabhujaH kRtI // 160 // re nRzaMsa durAcAra punaryadi vadasyadaH / tattvAM hanmIti jalpantau mithastau hantumudyatau // 161 // kRSNoktyA tau ca bhImena vAritau sphAritAyudhau / jajvAla dIptadignAlamastraM ca drauNicAlitam // 162 // 1. 'sAkSAt' kha. 2. 'mAni' kha. 3. 'ityuktaM ' kha. 4. 'samarasvairI' ka. 'karmaika' kha. 6. 'kuzalA' ga. 7. 'bhavata' kha. 8. 'prAha' kha. 9. 'kSata' kha. Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7droNaparva-4sargaH] . bAlabhAratam / . .. - 373 atha nArAyaNAstrotthairvyathitAM vividhAyudhaiH / senAM prekSya naraM pazyanbhUdhavAndhAmirabhyadhAt // 163 // satyajipramukhA yena hatA hanta mahArathAH / dugdhamugdhamukho yena saubhadrazchalato hataH // 164 // duryodhanAya durbhedaM divyaM yaH kavacaM dadau / vadhe tasya guroH krudhyanmadhyastho'bhUnmRdhe'rjunaH // 165 // (yugmam) svastyasmai bhoH palAyadhvaM pravekSyAmyeSa pAvakam / kena zakyo'dhunA jetuM kAlakalpaH kRpIsutaH // 166 // athodbAhuzcaturbAhurUce prajvalitAnnRpAn / nAstreNAnena dahyante tyaktAyudharathA yudhi // 167 // iti zrutvAbhyadhAdbhImo bho bho mA bhaiSTa bhUmipAH / hanmyeSa pazyata drauNiM nirdayaM gadayAnayA // 168 / / ityudIryAtigarjantaM dhAvinaM pAvani punaH / mUDho'yamityupahasandrauNirbANairepUrayat // 169 // atho rathAyudhamucAM muktvA cakraM mahIbhujAm / ekIbhUyAstrakIlAliDbhiImaM bhImamAsadat // 170 // astrakIlAkalApena vRto bhImastadA babhau / pratApabhAsuro bhAnuyathA kalpAntavahninA // 171 // vAruNaM mArutitrANamastramaindristadAmucat / kSaNAnnArAyaNAstreNa tadapyaphalitaM balAt // 172 // astreNa tApyamAno'pi yudhyamAno vRkodaraH / abhUccetazcamatkArakArI diviSadAmapi // 173 // muktvAtha mantharahayaM rathametyAtiraMhasA / yAnAdAkRSya kRSNAbhyAM bhImo'straM tyAjito balAt // 174 // 1. 'rya nijaM tejaH' ka. 2. 'rapUjayat' ka, 3. 'teSAM' ka. 4. 'riva' kha-ga. Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 kAvyamAlA / saha pANDucamUduHkhaiH saha drauNimanorathaiH / saha vizvopatApaizca tato'straM tadyayau zamam // 179 // astraM punarvimuJceti drauNirduryodhaneritaH / dviH prayojyaM na divyAstramityuktvAdhAvaduddhataH // 176 // vajrasAraiH zarAsArairjitvA sAtyakipArSatau / bhUpaM sudarzanaM ninye pauravaM yamapauratAm || 177 || trasyantIM dharmajacamUmanudhAvannatha kudhA / ruddha dhanaMjayenAtramAgneyaM drauNirakSipat // 178 // astrasya tasya kIlAbhiH lipyamANAzvamUrbhaTAH / kAlakiMkarajihvAbhirdahyamAnA ivAbabhuH // 179 // dhUmormimandamArtaNDadRzyatArakamaNDalam / pradahyAkSauhiNIM mama tadastraM kRSNamAdravat // 180 // tatkalA paTalAlIDhau kRSNau pradhanamUrdhani / tadA gairbhitanIlAzmahematADaGkatAM gatau // 189 // atha pArtho babhau kSiptabrahmAstrazamitAnalaH / tatkAladahanottIrNasuvarNavadatidyutiH // 182 // apANDavAmakRtvApi mahIM zAnte'trapAvake / divyAstrANi tadA nindandrauNirvyAsamalokata // 983 // rathaM muktvA muniM natvA tato'pRcchatkRpIsutaH / viphalatvaM kimastrANi kRSNayoragamanmama // 184 // athovAca munirvatsa viddhi bIbhatsu kezavaiau / nimittamAnavAvetau naranArAyaNAvRSI // 189 // tapaHSaSTisahasrAbdI tatvA nArAyaNo muniH / liGgArcanataH zarva sevitvA tatsamo'bhavat // 186 // 1. 'nnadannuSA' kha. 2. 'cayAH' kha. 3. 'garbhaga' kha. 4. ' vratAtsarve sevitvA na samo' ka. Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7droNaparva - 4 sargaH ] 375. bAlabhAratam / mUrtisevAparaH zaMbhostvaM tu jAtastadaMzatAm / 2 vizvarUpasya rUpaM hi liGgamaGgaM tu tallavaH // 187 // tanmA kRthAH pRthAsUnukRSNayordhAni vikriyAm / rudrAMza satataM rudrarUpayorekarUpayoH // 188 // ityukvAntarhite vyAse drauNirnatvA hRdA haram / devarUpau svayaM kRSNau zAntamanyuramanyata // 189 // tato viratasaMhAre'vahAre vihite nRpaiH / abhisarpannivAmnAyavyAsaM vAsaviraikSata // 190 // natvAtha papraccha muniM pRthAbhUrdRSTaH pumAJzUlakaro mayAgre / kurUnharanzUla bhavaistrilokagrAsatrinidvairiva katrizUlaiH // 191 // 'athAdade vAcamayaM munInduH kRSNaprasAdena tava prasannaH / svAmI sa kAmI giriputrikAyA jagatrayIkAnanakalpavRkSaH // 992 // tamAtmAnamanAtmAnaM tamIzvaramanIzvaram / pArtha taM jJAnamajJAnaM dhyAyataM priyamapriyam // 193 // itthaM jagatpatijapairanugRhya pArtha yAte munau nijanijaM zibiraM pravizya / vIrAH zarIraruciklRptadinA dinAnte cakruH kathAmavitathAsu bhaTaprathAsu // 194 // bheje zrIjinadattasUri sugurorarhanmatArhasthiteH pAdAbjabhramaropamAnamamaro nAma vratIndraH kRtI / tadvAkkarmaNi bAlabhAratamahAkAvye kaviprItide pIyUSa dravadhAni saptamamidaM droNasya parvAdravat // 199 // sargaizcaturbhirapyatrAnuSTubhAM droNaparvaNi / azItisaMnikRSTAni nirdiSTAni zatAni SaT // 196 // iti zrIjinadattasUriziSya zrImadamaracandraviracite zrIbAlabhAratanAmni mahAkAvye vIrAGke droNaparvaNi paJcamadivasayuddhe droNavadho nAma caturthaH sargaH / droNaparva samAptam / 1. 'vizvarUpasvarUpaM ' kha ga 2. 'racita' kha-ga. 3. 'bharai' ka. Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 kAvyamAlA / krnnprv| prathamaH srgH| agocaraM vAgadhidevatAyA vAcAmapi svaM caritaprapaJcam / vaktuM jagattAraNakAraNena vyAsIbhavanpAtu sa vo murAriH // 1 // punaH kurukSetraniSaNNanetraH saMgrAmamuddAmatamaM nirUpya / gAvalgaNirdoNavadhAkulAya nyavedayatkauravapuMgavAya // 2 // tataH kRpIsUnumate kurUNAM senAdhipatye muditena rAjJA / karNo'bhiSaktastRNavatrilokI mene dRzA krodhazikhitviSeva // 3 // smarAnukAro makarakrameNa balaM mahadvayUhya tadaGgarAjaH / rAjaJjagajjaitrapatatripAtaH prakampayAmAsa na kasya cetaH // 4 // vibhUSya bhUmi haramUrtimardhacandrAnukAreNa balena pArthaH / jajvAla bhAlAkSivadastrajAlajvAlAkarAlo bhayadastadane // 5 // athAstrasaMghaTTaparamparAbhizcUrNIkRtAnAM tapanadyutInAm / lezairiva vyomatalaM sphuliGgaiH zRGgArayantaH subhaTAH prasastruH // 6 // pakSadvayakSmApapaTupratApasvidyajayazrIyugadharmanIraiH / itastato'pi kSatajacchalena kAzmIramithairiva bhUrabhUSi // 7 // ripukSuraprotpatitapravIratATaGkivakraughanibhAdvibhAte / / abhyudgamo'kAri sa kokayugmairivAmbujairambujakokabandhoH // 8 // gadAprapAtotpatadatrabindusindUritAzApatikumbhikumbhaH / sAmIriNA mattakaristhitena kulUtarAjaH sagajo'pi janne // 9 // AcchAdite reNubhareNa bhAnau nabhaHspRzA saMyati bhAnusanuH / zastrakSatArikSatajaughavRSTayA niviSTareNuM dharaNI cakAra // 10 // nipAtya saMsaptakamaNDalAni kSmAkhaNDamAkhaNDalasUnurastraiH / cakAra kopAruNadRSTidhAma vRSTiprapaJcairiva pUryamANam // 11 / / 1. 'hari' ka. 2. 'bhasmIkRtAnAM' ka. 3. 'bhUribhUSi' ka. Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (karNaparva-1sargaH) bAlabhAratam / 377 pArthapratApaprahatau prabhUtapratApayAcmArthamiva pryaatau| bhUpau sgbho yudhi daNDadhAro daNDazca caNDadyutimaNDalAya // 12 // pANDyo nRpaH pANDucamU calAkSI cUDAmaNiH kauravakAlarudraH / vizvAdhikaMmanyatayAtidarpaH sasarpa sAdhipabandhubAhuH // 13 // karNAdijetuyudhi tasya mauli drauNikSuraprotpatitaM patantam / ratnaprabhAdIptadizaM nibhAlya bhiyA na bhAnau nayanaM dadhau kaH // 14 // mauliM mahAyuddhasamuddhatasya chittvotsukaimleMcchabalAdhipasya / bhuvi praviSTaM bilasaGgigaGgA snAnAya nUnaM nakulasya kANDaiH // 15 // smarangiraM mAturanAturAtmA kRtI kRtArAtijayo jaghAna / apyAgataM vadhyadazAM dazAzAvikIrNakIrtinakulaM na krnnH|| 16 // itthaM mithaH saMgarasaMgatAnAM camUcarANAM khacaraiH zaraudhaiH / viSvakcalanAjanazaGkayeva rathyA raverAzu yayurnabhontam // 17 // prthmmhH| kRtAvahAre nizi vIravAre prAtaH pravRtte punarAhavAya / / rarAja karNaH kururAjakarNasudhAdhunIpUragirigiraiva // 18 // rojannarAjannayanotsavA ye bhavatprasAdAH kRtshtrusaadaaH| adyaiSa teSAmanRNIbhavAmi dahAmi kAmaM jvalito'rjunasya // 19 // zauryAstravIryairadhiko'smi pArthAtsa sarvathA sArathinAdhiko mat / kRSNAdhikaM sArathimadya zalyaM yacchA yacchAmi jayazriyaM te // 20 // ityuktibhistasya mudA nRpeNa zalyo'rthitastadrathasArathitvam / kruddho jagau vizvajayakSamasya dadAsi dhiksUtajasUtatAM me // 21 // nRpo'tha taM prazrayavAnavAdInmA vIrakoTIra kuruSva kopam / sArottarAH sArathayo rathibhyaH pathi prathimnaH pradhanasya dheyAH // 22 // tato hutAzasya yathA samIraH purAM vipakSasya yathA virnyciH| pRthAtanUjasya yathA mukundastathAsya sArathyamurIkuru tvam // 23 // 1. 'vali' kha-ga. 2. 'athA' ka; 'abhyAga' ga. 3. 'prAjaya' ka. 4. 'pravarte' ka. 5. 'rarAja rAja' ka. 6. 'manRNo' kha-ga, 7. 'jvalato' ga.8. 'zu' ga. 9. 'tadrathi' ka. 48 Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 kaavymaalaa| ityuktipUrairnRpateH sudhaughasamadravairmadrapatiH prsnnH|| khacchandacArI ravinandanasya sUto bhavAmIti bhRzaM babhASe // 24 // tataH sitoSNISadharo'GgabhartA rathaM valakSAzvamakUjanAkhyam / mahendrasUtaM bhRgusUnudattaM taM dantikakSAdhvajamAruroha // 25 // kurUdvaheSu dhvanidIrNadikSu dhunvandhanuH zalyamuvAca karNaH / adyArjunaM hanmi yato murAristato jayaH syAditi vAGmadhAstu // 26 // mayendraputre'dya hate rupendraH sevAgatAyAstridazAstrapateH / lajjAvinamrANyapi dRmbhiraMhigatAbhirAlokayatAM mukhAni // 27 // zalyaH sa taM smAha hasanyadRcchA pralApataH karNa na lajjase kim / bhoH kena na tvaM sa ca dRSTasAro gandharvayuddhe ca gavAM grahe ca // 28 // draSTAsi tejo'dya mameti zalyaM saMbhASya karNo'tha jagAda bhRtyAn / saMprekSyatAM kvAsti jitendrarudraH pArthastadartha vizikhA mamotkAH // 29 // (yo darzayatyarjunamadya tasmai dadAmi dAmAni rnnnmnniini| .. rAmAsturaMgAnkariNaH purANi sArANi yadvA svayamIhate saH // 30 // uvAca zalyo'tha hasannavaimi satyIbhavatkarNa vacastavedam / yadarjuno darzayitA svayaM svamiSTAngrahItA bhavatastato'sUn // 31 // spardhA mRdhe mA kuru bhartRpiNDapuSTo'dya rAjyAMzabhujArjunena / haMsena hemAjabhujA gRhasthocchiSTAhRtiH kAka iva dyuyAne // 32 // tAvanmahAntyaGgamahIbhujaMga kuraGgavattuGgaya raGgaNAni / mRgendravadyAvadaphalgupAtaM na phAlguno valgati valgutejAH // 33 // kruddho'tha ko nijagAda veni tamarjunaM mAM ca sa vetti tattvAt / zalyopamaiH zalya kimatra zatrumitropadhistrAsayasIva vAkyaiH // 34 // vadAthavA svairamagamyaganturapeyapAturyadabhakSyabhoktuH / tvaM madradezaikanivezanasya janasya netAsi zuciH kuto'sti // 35 // 1. 'athAha zalyaH' kha-ga. 2. 'saMlApya' kha-ga. 3. 'kvApi' kha-ga. 4 dhanubihAntaragataH zloko bhraSTaH ka-pustakAt. Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (karNaparva-1sargaH] bAlabhAratam / 379 zalyo'tha taM mAha muhuH kimitthaM mAmAttha nAtho'si yadaGgabhUmeH / vikreyatAnItakalatraputraistyAjyA jananyo'pi janairna yatra // 36 // krudhaM vidhatse'bhihite hite'pi rAdheya yudhyasva tadarjunena / uktveti zalyastvarayAMcakAra harInarINAM jaDayanmanAMsi // 37 / / mahArathAnAmiSavo'ntarikSe tadA mithaH paatviluundehaaH|| tejomayaM prApya zarIramaMzucchalena manye tapanaM praviSTAH // 38 // saMnAhaGmArgagalallalATasvedodabindurdalayannathArIn / / asminniyatyA nihate niyoge rudannivAdarzi dayAluraindriH // 39 // . athAvadanmadranRpo'GgabhUpaM kutUhalaM sUtaja pazya pazya / lIlAlavaH saMyati yo'rjunasya prANApahAraH sa mahArathAnAm // 40 // . mRtyau samAsIdati pazya karNa kuruzriyAmutkaTavArdhakAnAm / apAti dantairnarakANDalUnanRpAlimaulicyutahAramUrtyA // 41 // pazyandribANA yudhi sapta saptASTASTa dviSaH karNa nipAtya tuSTAH / dhvAntAvile yAnti vilebhirantuM jayazriyaM cArutarAM gRhItvA // 42 // itastataH zailatatIstatAna kodaNDako'dyaiva purA pRthuryat / tatkautukaM zAntamagurdigantAnyadbhUbhRto'smindhRtacApa eva // 13 // zaratvarAmArutaluptakhedasaMsuptasaMsaptakacakravAlaH / vRSaH kSaNAdeSu baleSu valganhareH suto'yaM vada kena sahyaH // 44 // adya va yAsyatyadhunA mRdhe'sau dRSTo mayetyullasadaMzamuktvA / karNaH zarAkIrNanabhA nabhasvatprabhAtaterapyaditAvakAzam // 45 // zarotkarairarkasutasya dikSu bhittIbhavadbhiH skhalite'pi vAte / AvyathyamAnA balinA bhayena vanIva pANDudhvajinI cakampe / / 46 // kANDaimahAmaNDapamantarikSe kRtvAgranaM bhojayituM kRtAntam / zavAnnakUTAnpatitAtapatrapAtre raNe sUrasutastatAna // 47 // viddhA mRdhorvISu sahasrarazmisutena tenAzugamaNDalairye / tadAzugairvivyadhurAtmabhiste roSAdiva vyomni sahasrarazmim // 48 // 1. 'vaidheya' ka-ga. Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 kaavymaalaa| muhurvirathya kratunandanAdIndazAyutI bAhubhRtAM nihatya / nedaMstadA dharmasutena kANDaizcakre'zumAnarka ivArkajo'pi // 49 // kSINAyudhaH kSiptaratho'tha kRttavarmA kSatAGgo hatacakrarakSaH / vRSakSuraprairvidhuro dharitrIdhavo'tha bodhicchadavaccakampe // 50 // tIkSNAMzumakSNaiva yamaM bhravaiva jitvAGgabhartuH pitRRpUrvabandhU / kopAvaniH pAvanirAzugairyattadAjayattaM kimu citramatra // 51 // nandopanandau kavacI suparvA pAzI dhanuhimahAbhujau ca / nirdvandvadIrvAtmakasaMniSaGginAthA jarAsaMdha iti pratItAH // 12 // sutAstava dvAdaza janire'mI rAjannathAjau pavanAtmajena / sUryA iva dvAdaza tatpratApAstataH kurUNAmadizanyugAntam // 13 // (yugmam) tatkArmukadvAdazatUryaghoSanAdyantadIptaH pavanasya sUnuH / reje yazonATyanaTo hatebhakumbhotthamuktAtatimuSTipuSpaH / / 54 / / muktAphalairmArutidAritAnAM kumbhasthalotthaiH kariNAmapAti / divaM gatAnAM kaSaNena teSAM dhulokavRkSebhya iva prasUnaiH // 55 // parasparottAlanRpAlamAlAkalambajAlaibalayoyI sA / akampatAnyonyavilolacakSuHkaTAkSapAtairyugalIva yUnoH // 16 // janaughasaMhAracirAdvirAgabhRtA tapasvIbhavatA yamena / jyeSThena dattaM svamivAdhikAramAdAttadArkiH parasaMprahAraiH / / 57 // hatvA hayAnAM ca viSANinAM ca saptAyutI tattadasRkpayodhIn / candrairivAbhUSayadeSa lUnai gvyAghradattAdinarendravaH // 58 // divyAstrabhRdrauNijayAvadAtaM divyAstravartmakSapitatrigatam / kirITinaM karNaraNAvalokacamatkRtaH mAha tadA mukundaH // 59 // vidArayanvIrabhujormimAlA do| taransaMgarasAgare'smin / karNo'dya pazyArjuna pazyati tvAM muhuH paraM pAramivAruNAkSaH // 60 // 1. 'nadazarairdharma' kha-ga. 2. 'haimai' kha-ga. 3. ''pakRtta' ka-kha. 4. karNasya sUryaH pitA, ata eva yamo jyeSThabhrAtA. 5. 'kalambacakracama' kha-ga. 6. 'prAha kha-ga. Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satarAdraH / (karNaparva-1sargaH] bAlabhAratam / uttuGgamAtaGgaturaMgamukhyaprANivrajaprANanirAsaraudraH / vinA tvayoccaiH zarabheNa kena praskhalyatAM siMha ivaiSa dhAvan // 61 // ityuktipAre vRSabhallibhinnaM nizamya bhImAcchibiraprayAtam / yudhiSThiraM draSTumagAdagAdhabAdhaH kruddhAndhaH sahariH kirITI // 12 // madatikopena nipAtya karNamimau sametAviti jAtabuddhiH / nirIkSya tau kSoNipatiH sataughakSINo'pi harSI zayanAdudasthAt // 63 // natvA niSaNNau tadanu kSataughavIkSyAviSaNNau nRpatirmudA tau / papraccha diSTyAdya sa piSTasainyaH kathaM hataH saMyati rAmaziSyaH // 64 // pArthastataH mAha vibho kRpIbhUjayazriyA vinitakarNamRtyuH / bhIme bharaM nyasya nirIkSituM tvAmeto'dhunA hanmi tavAjJayA tam // 65 // kruddho'tha dhArmistamuvAca kuntyAH kSatrAdhama tvaM javaraM kimAgAH / dhimAM tvayi trAsini yena dadhe trayodazAbdImasuhRjjayAzA // 66 // eko'dya bandhUnparihRtya karNAtrasto'si lubdhAdiva kRSNasAraH / ojasvinaH kasyacidarpayedaM gANDIvamasmAnavati dviSo yaH // 17 // ityuktibhiH kopakaTAkSamakSi khaDne kSipantaM hariraindrimUce / gANDIvamanyasya samarpayeti vakturvadhe'si prathitapratijJaH // 68 // tataH pratijJAghaTanAya zoNAM sAsrAmanaucityavivecanena / AkarSa khaDgAddazamAzu nindA gurorazastraM vadhamAdizanti // 69 // idaM nizamyAha mahendrasUnuryudhiSThiraM dhRSTatarairvacobhiH / bhayAtipUrNaH paramapramAdI tvameva pRthvyA maghavAnpratItaH // 70 // itIritokti hRtakRSTakhaGgaM tamAha kRSNastyaja mUDha zastram / tvaM jyeSThanindAmuzayAnmumUrSuH stavaM kuru svasya satAM sa mRtyuH // 71 // idaM viditvAha narazcaritrairna mAhagastrI puruSo'dya kazcit / kaliprakarSe kalitodayAnAM zarIriNAM zazvadahaM dhurINaH // 72 // athaiSa mAM nindati nauti ca svamiti krudhA raktamukhaM narendram / hari gau bhUpa vicArayandristava stavaM svasya cakAra nindAm // 73 // 1. 'nipIDya' ka. 2. druta' ga. Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 kaavymaalaa| iti bruvanbhUpapadAjayugme madhuvratAmAsa nareNa kRSNaH / bhUpo'pi tau karNavadhe'bhyaSiJcadivAkSinIraiH parirabhya hRSTaH // 74 // raNe dharitrIramaNena sAkaM pAkadviSaH sUnurathAbhyupetya / hatvApi rAjaprakarAnakArSItteSAM mukhai rAjamayImivorvIm // 75 // gadAbalairvairibalAni bhImastadA bibhedAtra yathA na bhedAH / mAyAmabudhyanta mahIbhujaMgazatAGgamAtaGgaturaMgamANAm // 76 // bhItaibheTaimuktamukhaH karIva mAdyannathotpatya puraH sphurantam / duHzAsanaM klRptarathAstrapeSaH sa eSa jagrAha kareNa kampram // 77 // doSAnsmarantyA hRdayasthayAzu sa kRSNayA nunna ivograkopaH / hatvainamaGke'gnisadRgbhiruccairAcaSTa dRgbhiH pradahannivAzAH // 78 // jaharSa yaH saMsadi yAjJasenIkezAMzukAkarSaNakautukena / bho bhUmipAH pazyata pazyatAsya vipATya vakSo rudhiraM pibAmi // 79 // idaM gadanneva tadA tvadIyasUnoH kapAToru vipATya vakSaH / raktaM muhuH saiSa papau jagarna muhurmahIpAnmuhurAluloke // 8 // AsphAlayanbAhumasRzcitena sa sRkkiNI cAvalayankareNa / nadastadA raktadRgUrdhvaromA dRSTazca vIrairabhimUrchitaM ca // 81 / / sa tena kopena tadAkariSyadakarNaduryodhanameva vizvam / smarasmayasmeraraso'smariSyanna draupadIveNivimokSaNaM cet // 82 // aindri tRNIyaraNakarmaNIndraspardhe kadhIro vRsssenviirH| kSaNe'tra kANiH kaTakotkaTAni nyapAtayatkSoNibhRtAM kulAni // 83 // muhuH sa mAdrIsutasAtyakAdIneko bahUnvizvavilopazaktIn / vibhagnasaMrambhabharAmakArSIdabdhestaraGgAniva tIradezaH // 84 / / tataH kirITI praharazarodhairmukhaM ca hastau ca vRSAGgajasya / apAtayatkauravarAjalakSmyA vAsAmbujaM ca zravaNAmbuje ca // 85 // tataH zikhikoDitakAlakUTacakrAyamANAruNakRSNacakSuH / rAdhAGgabhUdhairyadhano'bhyadhAvaddhanaMjayaM putravadhakrudhArtaH // 86 // 1. 'kaNTham' kha. 2. 'kSaNena' kha. Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (karNaparva-1sargaH] bAlamAratam / tayorabhUnnAradanAdahUtaMgIrvANagandharvabhRtAntarikSam / abhyastamAjanmamanorathAnAM paramparAbhiH samaraM parAbhiH // 87 // . sUryendrayoH putrajayoktivAde dvidhA sthitaiH puurvmmrtyvRndaiH| pRSTastadezazca vidhizca yatra kRSNo jayastatra sadetyuvAca // 8 // milaccaturvAdhimitho mahormisaMghaTTayopograyugAntakalpaH / saMrabdhakRSNArjunazalyakarNazaGkhapaNAdaH samayaH sa yajJe // 89 // tato'tisaMrammiNi pArthayugme zalyo'calatkRSNakaTAkSaviddhaH / hanUmataH pucchalavAgraromNA sA hastikakSA ca hatA cakampe // 90 // indrAya dhAtrA danujAnvijetumindreNa rAmAya nRpAnvipeSTum / rAmeNa dattaM vijayAhvamasmai yaccApamArkistadayaM cakarSa // 91 // dvandvakayuddhaspRhayA sahasracakSuHsahasrAMzutanUdbhavAbhyAm / mithaH zaraiH pArzvacarA narendrA vijigyire maGgha nijannire ca // 92 // athArkaputreNa valakSapakSAH kSiptA yazoGkA iva kaGkapatrAH / apUrayanpArthacamU rayeNa marAlamAlA iva nIlamajam // 93 // javAdavairocanameva vizvaM kartuM nareNa prahitAH pRsstkaaH| bhittvA bhRzaM karNazarIramuphstalaM valiM bhettumiva praviSTAH // 94 // muSTisthitAneba cakarta karNaH zarAnathaindreH kRtavizvacitraH / utthAtukAmA~laghumUla eva vidveSiNo'rthAniva buddhikAraH // 95 // ukto'rjunastadguNavismRtAbhyAM bhImAcyutAbhyAM nanu durjayo'sau / dhIrAdhikaM khANDavakAlikeyakirAtayuddhAdiha saMrabhasva // 96 // zrutveti pArtho'bhyudite'nurUpe raNo raNatkaGkaNakaitavena / doyA hasabhyAmiva dUramuktaiH zaraiH zarIrIva nabho'pyakArSIt // 97 // parAkramaM darzayituM surebhya ivAtmano mAnadhanastadArkiH / tadbhArgavAstreNa kirITikkRptaM brahmANDataH kANDapaTaM jahAra // 98 // viddhAkhilAGgAnatha bhImakRSNakirITinaH kANDagaNena karNaH / prAtaH pataGgAMzusahasralIDhatrikUTakUTapratimAnakArSIt // 99 // 1. 'ayaHzaraiH' kha-ga. 2. 'mUlaM' kha-ga. Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 kAvyamAlA / tayorvanAntadvipayorivAtha gaNDasthaloDDInazilImukhena / raNAtirekeNa na ke samIpAjjagmurmahIpAstaruvadvinAzam // 100 // yaH khANDave khaNDitapucchadaNDaH sa kRSNayugmagrasanapratijJAm / jihvAyugenaiva sRjanvRSeNa bANAsane bANapade kRto'hiH // 101 // hitoktiSu svairamakarNakarNasaMdhAnato'smAdbhujagAzugo yam / dviSadbalaM naiti punastadenaM saMdhehi yuddheSu jaDo'nyathA tvam // 102 // ityucyamAno yudhi madrapena tejovadhArthaM vyathamAnacetAH / dviH saMdadhe nAstramitIritoktirmumoca karNo jayine bhujaGgam // 103 // ( yugmam ) harau gRhItAcalagaurave'tha hRdA rathAzveSu bhuvaM gateSu / kirITino maGgha kirITakhaNDamevAharannamramukhasya sarpaH // 104 // kRSNau tato ratnavicitravarNaiH karNasya bANaiH paritaH parItau / avApatuH pANDavarAjarAjyajayazriyaH kelikalApilAm // 105 // yAnsUnuvAtsalya vazaMvadontarhastA nivAdatta vRSasya bhAnuH / akhaNDayattAnapi kANDapAtaiH pArthastuTatkAJcanavarmadambhAn // 106 // arkAtmajatvAdvRSapakSabhAjA kSipto yameneva bhujo bhujaGgaH / kairSankacAnkhANDavadattavairazchinnastadA vyomni zarairnareNa // 107 // (divyAstrapAtairapi durjayasya jayasya karNena tataH kSatajyaH / tAdRgraNazrAnta ivAstradaNDo vizrAmakAmaH kSaNamunnanAma // 108 // kopacchalena jvalanaH svacApaparAbhaveneva tadAtitApaH / mahArimahAya jahIti vaktumivAvizazcetasi zakrasUnoH // 109 // drAksajjite dhanvani raudramaindristato dadhe digdahano'gramastram / nazyannivaitadbhayatastadovamajjadrathAGgo ravibhUratho'bhUt // 110 // ) vAmaM dvijAsRkkSatipApakampa ivAvamajjadrathacakramurvyAm / uddhartumicchannatha bhAnusUnuravocaduccaistanayaM pRthAyAH // 111 // 1. 'dhAvannravAt' kha-ga. 2. koSTakAntargatAH zlokAH kha-ga-pustakayornopalabhyante. Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (karNaparva-1sargaH] bAlabhAratam / ___ 385 manorathaM bharturivoddharAmi rathasya cakraM sukRtajJa yAvat / tAvadvilambasva mahAstramokSe zUrA na zUrA vyasanasthite'rau // 112 // hasannathAmuM harirAha karNa diSTayopadeSTuM sukRtAni vetsi| viSAgnicAre RtujAnikAre saubhadramAre'pi na kiM smRtAni // 113 // ityacyutoktyA kupitastadastraM brahmAstrapAtena vijitya krnnH| bimbaM ravergantumiva pratene padyAmiyaM dyAmanu bANacakraiH // 114 // atha vyamuJcatprasabhAtkRzAnumayaM mahAstraM jvalitAzamaindriH / jitau yamArko divi dhUmatApairdhAtA ca tAtazca vRSasya yena // 115 // athAkSipadvAruNamastramArkiH zAntAgnikIlApaTalaM samantAt / saMtApya sadyo jalamajjitasya rUpyasya rUpaM tadagAdyazo'sya // 116 // ityastramastreNa nihatya tiSThanko'vanigrastasamastacakraH / pramlAnaduryodhanavakrapadmo babhAvasUryenduriva pradoSaH // 117 // tatastapobhiryadi saMprasannA rudrAdayaste guravastadenam / hanyAmanenetyabhimanya haimaM bANaM mumocAJjalikaM kirITI // 118 // sUnoH zucA dIrNamivorurandhramurazciraM darzayati dhuratne / / kampena tenAGgapativibhinnaH papAta pAtAlapativyathAkRt // 119 // [vIrAgraNIrigajAzvamukhyaH prANivajaprANanirAsaraudraH / smarAnukAraH patito'pi karNaH prakampayAmAsa na kasya cetaH // 120 // pRthAtanUnaM janatAlalAmaM tadAjaratkSmA vibudhAttaveSaH / tyAgojjhitAzeSadharApagarvamilAgataM sevitajAmadagnim // 121 // tadAnavistArayituM(?) janeSu sAsuM visaMjJaM triyugo'bhyadhatta / vairocane'vehi vanIyakaM mAM tvaddAnakIrtyA hRtacittavRttim // 122 // surendrayAcJArthadaniSphalAzo dUrAgato dUritakiMcano'pi / vastyastu te yAmyatha kiM bravImi skhabhAgyaniSTho nanu srvlokH||123 // iti priyoktyA yadavAptasaMjJo dvija dvije hATakapadmaratnam / nAnyatra me'dyeti jagAda karNastameva dehIti punaH prayuktaH // 124 // 1. koSTakAntargatAH zlokAH kha-ga-pustakayo!palabhyante. 49 Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 kaavymaalaa| AkRSya zastrairadato gRhANa gatAkSaceSTasya vaporvasutvam / sevAkRte niSphalameva dAnamavezakalpaM jarasAvRtaM mAm // 125 // yadAGgabhartA cchurikAM vihartumudyatkaro'bhUddhariNA tdoktH| tuSTena karNAdya parIkSito'si varaM vRNISveti caturbhujena // 126 // bhUtAnukampA haripAdasevAM dIne'rthadAnaM dvijabhojanAni / ebhivarairarthitacittavRttervarAndadau sUryasutasya viSNuH // 127 // ] dAnaikazauNDaH paramArgaNAya tadAGgamapyaGgapatiH pradAya / dizo dazApi dyutibhirvibhindannake pituH kena patanna dRSTaH // 128 // utkRttakarNA madapauruSAbhyAM sA kuNDalAbhyAmiva varjitA ca / kIrtyA hasatyaindribhuje hiyeva parAGmukhAbhUtkururAjasenA // 129 // mUrdhA ca tasminpatite'pi bandhau duryodhano yuddharasena dhAvan / tvatsUnurAzcaryakaraH surANAM vIreSu rekhAM vizadAM tadApa // 130 // muktAtmane jalamiva svasutAya dAtuM ___yAte'tha pazcimapayonidhimuSNarazmau / eke smitAkSi kumudA vidadhuH pravIrAH pramlAnavakrakamalAzca pare'vahAram // 131 // bheje zrIjinadattasUrisugurorahanmatArhasthiteH pAdAjabhramaropamAnamamaro nAma vratIndraH kRtii| parvedaM ravinandanasya jagadAnande tadAsyAmRtajyotiryotiSi bAlabhAratamahAkAvye jagAmASTamam // 132 // anenaikena sargeNa karNaparvaNyanuSTubhAm / zatamekamihotpannaM tribhiryuktA ca saptatiH / / iti zrIjinadattasUriziSyapaNDitazrImadamaracandraviracite zrIbAlabhAratanAmni mahAkAvye vIrAGke karNaparvaNi karNavadho nAma prathamaH sargaH / karNaparva samAptam / Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9zalyaparva-1sargaH] bAlabhAratam / shlyprv| prathamaH sargaH / [satAM parabrahma vilokamArgamapaGkilaM dUritakaNTakaM yaH / zrIbhArataM brahma tatAna zAbdaM sa zreyase satyavatIsuto'stu // 1 // yadbhAratI bhAratapAnalIlAH sudhAbhujAM dhAma na kAmayAmaH / samuktikAnAM parilobhanAni jJAnAni naH kRSNamunistanotu // 2 // ] yuSmAzamasudhAmbhodhiH pAyAdvaipAyano muniH / zarmazAstrairna kastApaM yasyormibhiriva tyajet // 3 // tato nidhyAya niHzeSanidhanaM prathanaM punaH / nRpametya jagau duHkhaiH saMjayaH khaJjayanvacaH // 4 // raujanrarAja zaurye ca dAne ca prazraye ca yaH / tasminkaNe jagatkarNendriyaikagrAhyatAM gate // 5 // udbhinnajIvito rAjanputraste karNajIvitaH / bhUtAviSTa iva kheSAM miye'bhUdvikalazcalan // 6 // bADhaM kRpeNa saMdhyarthamathitastvatsuto'vadat / kaH suhRvandhubhirmelaM kartA me'laM mRdhaM vinA // 7 // tato na me samau kRSNAviti niSNAtazAntavAk / rAjJA drauNimate'rAtizalyaM zalyo'bhyaSicyata // 8 // amuM droNArkibhISmebhyo'dhikamarjunadurjayam / svayaM jahIti kRSNottayA zalyaM vane yudhiSThiraH // 9 // atha saMbhUya bhUyobhiryodhyaM naikena kenacit / ityuktvA sarvatobhadraM vyUhaM madrapatiLadhAt // 10 // balaM vibhajya saineyadhRSTadyumnazikhaNDibhiH / karmasAkSiNi sAkSitvaM gate dhArmistato'calat // 11 // 1. koSTakAntargatau zlokau kha-ga-pustakayo!palabhyete. 2. 'pApatApaM na kaH zAstrairya' kha-ga. 3. 'eko' kha.ga. Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| 388 prAvartata tataH saMkhyamasaMkhyaprasaraccharam / kSatadikSatajacchAyo'cchalannavaravicchaviH // 12 // vyadhyaprANigaNe tasminraNe yamamahAnase / prAtadhUlicchalo dhUmastomo vyomodaraM yayau // 13 // asidaNDaistadA kuDyamAnAnAM muNDakaitavAt / rAjJAM yamasya dhAnyAnAmiva procchalitaM kaNaiH // 14 // kSiptebhekSoNibhRtsetumullaGghaya satajArNavam / kSatArayaH zriyaM prApya remire rAmavadbhaTAH // 15 // pitRvyamAtulabhrAtRpitRputrasuhRtkSayAt / nirAzA jIvitavye'pi ghoraM yuyudhire bhaTAH // 16 // hAsaiH zubhro'sibhiH zyAmo vAhinyoH ko'pyabhUttayoH / saMmedo majjatAM muktyai gaGgAyamunayoriva // 17 // satyasenaM suSeNaM ca citrasenaM ca karNajAn / nakulo yuddhavaicitryacaNDaH kuNDalino'vadhIt // 18 // evaM vipakSavakSAMsi dArayiSyAmi saMgare / ityAkhyAtumiva svarNasItAM ketau pradarzayan // 19 // dhiGamAM mayaiva bhISmAdyA hatAH prAgeva saiva yat / nAbhyaSecIti tanvAnaH pazcAttApaM kuru prabhoH // 20 // saMharaktalaulyena gatAbhiH kANDabhallitAm / / kiinaashdaasjihvaabhirivaariinmdrpo'visht||21||(tribhirvishesskm) zalye praharati svairaM pattyazvarathakuJjaram / khaM dizo'pi dviSaH zalyamayAnyeva vyalokayat // 22 // tena kANDahataH zailazRGgAdiva rathAdatha / bhImaH siMha ivAdhAvatkSveDAmukharitAmbaraH // 23 // 1. 'cchalAma' kha-ga. 2. 'kRptebha' kha-ga. 3. 'nyobhUbhRtAmabhUt' kha. 4. 'zarajAlena' kha. Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9zalyaparva-1sargaH] bAlabhAratam / bheje bhImo gadAbhagnamahendrasyandanastataH / dantakSatAdrizRGgasya mataGgajapatestulAm // 24 // padadhUtAsu dhUlISu bhImazalyAvathoddau / bhrematurmaNDalAvatairmRtyuvAtyAvazAviva // 25 // etau mitho gadApAtaiH kSuNNayoH khalu tejasoH / kaNairiva sphuliGgaiyoM dyotayantau vinedatuH // 26 // tau petatustverAyAtau parihRtya parasparam / vIrAvubhayato yantranirmuktau golakAviva // 27 // athaitya svasvasenAbhirnAbhitAM gamitau drutam / saMjJAmApya rathArUDhau gUDhau samiti ceratuH // 28 // caladastradalo dantadantAlIpuSpitastadA / siSeve raNakalpadruH svargastrIkATibhibhaTaiH // 29 // saityAsannIkRtaM brahmalokaM kSitibhRtAM yatAm / duryodhanAstrairagre'bhUccekitAno nRpastadA // 30 // tejobhirujjvalairbhUpa sahasradvayAtajaiH / sahasrarazmidviguNaprabhAvo'bhUdhudhiSThiraH // 31 // ratnADhyapuGkharApuGkha hRnmagnaiH zalyasAyakaiH / AliGgito mRdhe dhArmiH kaustubhAGkadhiyA zriyA // 32 // uDDAyayati zalyeSumArute tRNavadviSaH / cakampe AsadAM vakrairviyatkAsAravArijaiH // 33 // hatasUtastvarAtArahayaH kurupate rthH|| niryayau bhImabANebhyaH patAkAGguSThanartakaH // 34 // pArthAstraviraMtho drauNinihRtya surathaM nRpam / bilaM bilezayAzIva bhogI tadrathamAsthitaH // 35 // 1. 'gatau' kha. 2. 'stvarottArauM' kha; 'stvarAtArauM' ga. 3. 'sattvA' kha-ga. 4. 'ghA. takaiH' kha. 5. 'AliGgayata' kha-ga. 6. 'vihvala' ka. Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| kSitibhRdbhyaH krudhArakto raktAbda iva madrapaH / raktaraktaiH zarairvapannakarSadraktanimnagAH // 36 // vRtaH pANDavasaineyaulihastakramairiva / yudhiSThiro yayau zalyaM mUrto mRtyurivAdravat // 37 // mitho'strapAtavirathau rejaturdhArmimadrapau / mahImUlagatau prAtaH sUryAcandramasAviva // 38 // dveSikSayAnumeyotthAdguptaM yo dakSiNe bhuje / tamAkRSya yamaM khaGgamUAdhAvata madrapaH // 39 // madrezacandrahAsena patatA mUrdhni bhUbhRtAm / nighnatA sindhuradhvAntAnasmRksindhuravar2yAta // 40 // kumbhikumbhabhidA lagnamuktAvyaktaradastadA / jahAsa yazasA zalyakRpANaH pArthapauruSam // 11 // divyAstrairarjunAdInAM mahendraH kva nu pAtyatAm / ajAtaripuNA kopAdRSTo'pyAsInna bhasma yat // 42 // atha yAM zaMbhave tvaSTA sRSTavAndaityadAriNIm / sarvazaktyaiva zakti tAM zalyAya prAkSipannRpaH // 43 // hatastayA sahasraghyA sAhasro hRdi madrapaH / zeSazIrSasahasrasya vyathAM bhuvi patandadau // 44 // dhAvazalyAnujaH kruddho vicitrkvcaabhidhH| . yudhiSThirakSurapreNAbhimukho'pyamukhIkRtaH // 45 // dhAvatsu madrasainyeSu tataH kaJcukiSu krudhaa| patribhiH kAJcanai raudraiH suparNatanayAyitam // 46 // bhImenAbhraMlihArAti zavAlinagamAlinI / nirmanuSyA mahAraNyabhUrivAkAri yuddhabhUH // 47 // saineyamallalUnena zAlvabhUpAlamaulinA / dRSTena rAhuNevAzu mlAnaM kurumukhendunA // 48 // Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9zalyaparva-1sargaH] bAlabhAratam / - 391 duryodhanazarodastairbhaje dvittckrmaulibhiH| bhuJjAnadaNDabhRtsainyotkSiptavAyasapiNDatAm // 49 // svIkartumiva niHzeSA tena dveSicamUH shraiH| ApulamagnaiH pujasthanijanAmabhiraGkitAH // 10 // suzarmakRpahArdikyadroNabhUsaubalAGguliH / arAtiSu kurukSmApo yamapANirivApatat // 11 // kAryo'dya samarasyAnta ityuddhAntaparAkramaiH / tataH kalpAntakAlograiH saMrabdhaM kurupANDavaiH // 12 // mA gA balakha tiSThehi pUrva prahara hanmi tat / ityantare'strapAtAnAmazrUyanta bhaToktayaH // 13 // zastraireva bhaTAH zastrAsvaireva bhttaarvaaH| ahanyanta tadA tasminsamare trastakhecare // 14 // lokAntAntadurbhede tato rajasi vistRte / zabdA eva natAmAsansvAnyapakSopalakSaNam // 15 // ka suzarmA kva hArdikyaH kva drauNiH kva suyodhanaH / ka saubala iti vyApuH khaM tadA pANDavoktayaH // 16 // jayaseno mahAbAhurjetro durviSahaH sahaH / viviMzatirdaNDadhAraH samaM sahasuvarcasau // 57 // sujAtaH zrutavAnvAtavego bhUribalo'pyamI / rAjanbhImena putrAste trayodaza tathA hatAH // 18 // (yugmam) trayodazAnAM rakteSu sa teSAM bimbito dadhau / caturdazajagatrANe drAkcaturdazatAmiva // 59 // sarve jayAya dhAvanti mayA labhyo'dya sNjyH| iti bruvANaH saineyo rAjanmAmagrahIttadA // 6 // ugrakarmA suzarmANaM sAnujAnuganandanam / svargamArgasuzarmANaM sasainyaM nirmame'rjunaH // 61 // 1. 'pahorihA' kha-ga. 2. 'durmarSaNo duSpradharSaH' kha-ga. Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 392 kAvyamAlA / tadA madADhyo bhImena bhavatsUnuH sudarzanaH / marunmRgAkSIvakSojastambe stamberamIkRtaH // 62 // pRSThaghAtaM chalAtkurvansabalaH subalAtmajaH / adRSTavraNavajanne sahadevena zastriNA // 13 // gRhItAM droNato yuddhavidyAmuddayotayannayam / ulUkaM zakuneH sUnuM sasainyaughamapAtayat // 64 // dhRSTadyumnagirA hantumudyatAdatha sAtyakeH / pratyakSIbhUya mAM vyAso vizvadarzI vyamocayat // 15 // adarzi drauNihArdikyakRpazeSAnmayA raNAt / ekAkI paddatiniryannekAdazacabhUpatiH // 66 // sa mAM hINo'vadatkathyaM matpituryattavAtmajaH / hatabandhusuhRtsainyo duHsthaH zrAnto hrade'vizat // 17 // ityuktvA mAyayA saiSa daityAnAmabdhivAsinAm / saMstabhyAmbho hrada vikSansaMdhyAravirivArNave // 68 // ka rAjeti kRpadrauNihArdikyai rathibhistribhiH / bhramadbhiH kuruvarSAntarmanirAsau hRde zritaH // 69 // yudhiSThirAjJayA rAjanyuyutsustvatsutastadA / dArAnduryodhanAdInAmAdAya prasthitaH puram // 70 // tadA rathisahasrAbhyAmayutenAbhicAriNAm / mAtaGgasaptazatyAzca sahastraiH paJcabhivRtaH // 71 // yudhiSThirazcarAndikSu praiSIcintAbharAturaH / yuddhA duryodhanaH kvAgAdvairamUlamitIkSitum // 72 // hArdikyAdyAH zanairUcustadA hRdagataM nRpam / vIrottiSTha sahAsmAbhiH zatrUJjayamukhAjaya // 73 // tAnprazaMsannathAcaSTa kSmAkAntaH zrAntavAhanaH / vizrAmyantu bhavanto'pi prAtarvadhyA virodhinaH // 74 / / 1. 'tadA ku' ka; 'balA' kha. Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 393 9zalyaparva-1sargaH] bAlabhAratam / ityAkarNya vanIguptA lubdhakA dhanalubdhakAH / dviSaM zazaMsubhImAya hRdasthaM so'pi bhUbhuje // 75 / / tataH saha mahAvIrairmudAM bhUmiH sa bhUmipaH / yayau dvadaM camUhAdahINadigdantisaMtatiH // 76 // mA buddhye'haM parairatretyAjJayAtha kuruprbhoH| dUre vadrumaM gatvA drauNimukhyA vizazramuH // 77 // athApatya pRthApatyatilakastajjalAntikam / uccairdviSantamuddizya mukundaprerito jagau // 78 // vizvatrayIvazIkArakAraNaM hUdamadhyagaH / prakSAlayasi kiM rAjanyazazcandanamaNDanam // 79 // . mAnena hRjjuSApyambhaHstambhanaM kiM na zikSitam / yatte hradapraveze'sminsAhacarya mumoca saH // 80 // uttiSThottiSTha yuddhotthai reNubhiH kIrtidarpaNam / / nIrapravezavicchAyaM vIrakoTIra mArjaya // 81 // cintAmaNiH kSatriyANAM raNastadadhiko'pi vA / kadAcijIvatAmurvI dadAti divamapyasau // 82 // athodyaguhRdacchadmaniryanmUrtimadAkSaram / / hRdavartI vaco'vocattaM prati pratibhUmipaH // 83 // yuktamuktaM tvayA vIra kiM tu pRthvyA kimadya me| arthA yadarthamarthyante te mRtA mitrabAndhavAH // 84 // svarga ripUtsavamlAnaM pramodaM dadate raNAH / tadenaM vizvavanyena prApsyAmi vratavarmanA // 85 // rAjazamarasenaiva racitAcamane mayi / madbhuktocchiSTanirmuktAmidAnI bhuGkSava medinIm // 86 // athAha pArthaH kiM bhUpa khaM bhUdAnena rakSasi / bhUlavo'pi na mene prAkkulamucchettumeva kim // 87 // Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 394 kaavymaalaa| pArthebhyaH zUcivedhyApi na deyovIMti zuddhavAk / kRtsnAM dattvAdya tAM bhagnapratijJaH kiM na lajase // 88 // taduttiSTha mRdhenAstu tava vA mama vA mahI / mA bhUdvijayasaMdeho mayi tvayi ca jIvati // 89 // athAha kauravaH kruddhaH sarvAnapyeSa hanmi vH| ekaikena pRthagyuddhaM vidhAya gadayA rayAt // 9 // tamathAha tapaH sUnustuSTo'haM tava zauryataH / iSTenAstreNa jitvaikamapyamAsu bhuvaM bhaja // 91 // athAbhyadhatta gAndhArIsUnuryo'GgIkaroti mAm / gadayA sa mayA sAdhai samare'stu samIhitaH // 92 // ityuktvA sa gadApANirnadAdusthitavAnayam / zoNAkSaH paribhuktazrIjanArdana ivArNavAt // 93 // saubhadra iva yuSmAbhirnAsmAbhistvaM nihanyase / ityuktvAmai zirastrANaM dadau varma ca dharmajaH // 94 // yena te rocate yuddhamAhvayasva tamityatha / satyAGgaje gadatyAha daityAhatibudhaH krudhA // 95 // puna tamidaM mUDha kimArabdhamiha tvayA / ayamAhvayate cettvAM tanmahAbhAga kA gatiH // 96 // trayodaza samAH puMsi gadAbhyAsamayomaye / ayaM cakre kRtI tena bhImo'pyenaM jayenna vaa.|| 97 // athotthAyAvadaddhImo maivaM vada gadAdhara / harAmyeSa dviSaH prANAnkSaNena gadayAnayA // 98 // athAhvayata taM garvI garjanduryodhano yudhi / so'pyadhAvata dhIreNa dhvaninA dArayandizaH // 99 // tadA sarakhatItIratIrthacArI halAyudhaH / tau ziSyau nAradAddhvA yuddhasthau draSTumAgamat // 10 // 1. 'atha SAmistamAcaSTa tu' kha-ga. 2. 'ityuktvAzu' kha-ga. Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9 zalyaparva - 1 sargaH ] bAlabhAratam / abhyutthAnamatho tenuH kRSNakuntIsutAdayaH / cakorA iva candrasya revatIhRdayezituH // 101 // syamantapaJcake yuddhaM siddhakSetre vibhAti me / iti duryodhanenokte sarve satyasutAdayaH // 102 // dakSiNena sarasvatyAstIrthe zayananAmani / 395 gatvA sIriNamAvRtya raNaM draSTumupAvizat // 103 // ( yugmam ) Apatya virathAveva bhImaduryodhanAviha / atiSThatAM gadApANI mithogarjitatarjitau // 104 // surasiddharSigandharvaiH kutukAddratamAgataiH / tau dRzyamAnau samare samAnau celatustataH // 109 // udgArairiva pItAritejasorgadayormithaH / tau dAghAtakIlAbhirbhAsurAvabhijagmatuH // 106 // tarjane varjane sthAne calane vane bhramau / tau jAtau citracArIbhiH svarnArInayanotsava // 107 // vAmadakSiNagomUtraprabhRtInmaNDalakramAn / tayoH kramoddhato reNurevAcakhyau divaukasAm // 108 // duryodhanena gadayA bhImaH pArzve'titADitaH / zakreNAzaninA tArkSya iva naiva vyakampata // 109 // bhrAmayitvA gadAM vegAdeSa darzitadimAm / uccairvyamuJcatsAmIristvatsutAya drutotlutaH // 110 // tvatsUnurvaJcayitvainAM taM mUrdhni gadayArdayat / dantidantA hatazirA nAyaM giririvAcalat // 111 // gadA bhImena muktAtha kSitinAthena vaJcitA / papAta kampitakSoNirbhrAmyadabdhikulAcalA // 112 // 1. 'athAbhyutthAnamAtenuH' kha ga 2. 'mahAghAta' kha ga 3. 'takSNa' ka. 4. 'bhra mim' kha ga 5. 'kSoNibhrAmyadadri' kha- ga. Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 396 kAvyamAlA / atha vakSasi dakSeNa bhImo bhUpeNa tADitaH / AliliGga kSaNaM kampI mUchI mIlitalocanaH // 113 // bhImenAzvasya nRpatistADitaH prapatanbhuvi / sthito'sau jAnuhastAyai ripuM siMha ivaikSata // 114 // harSAtpAJcAlacakreSu saMkrozatsu krudhotthitaH / dikkUlaM kaSanirghoSaH zaGkha bhImamatADayat // 115 // raktAruNaH kampamAnaH pavamAnasutaH kSaNam / reje'rkabimbavatkAlakrIDAsarasi saMgare // 116 // Ahatya bhuvi bhImena pAtitastava nandanaH / avilambitamutthAya so'pi bhImamatADayat // 117 // khato'pyadhika evAyaM tadA mene yudhi dhruvam / tvadbhardevairapi yataH pUjitaH puSpavRSTibhiH // 118 // bhIme pramRjya kIlAlaM punayuddhArthamutthite / adhikaH kolayoritthaM pArthapTaSTo harijaMgau // 119 // [mAtuH puro'yaM digvAsA dharmabhUvacasA banan / niSiddho'tha mayA yuktyA puSpakAvaraNo gataH // 120 // mAtretyukto vilokyAcaM netrbndhvimuktyaa| hariNA vaJcitaH kiM tvaM rakSaNIyamuruM kSatAt // 121 // ] balI bhImaH kRtI bhUpaH kRtinA jIyate balI / chalayuddhena bhaGktvoraM yadi bhImo jayatyamum // 122 // iti zrutvottarAnRtyaguruH svAmurumAhata / bhIme pazyati hastena nartayiSyanniva zriyam // 123 // AdAya bhImastAM saMjJAM pratijJAM svAmatha smaran / cacAra vividhAzcArIDheiSadUrubhidAmatiH // 124 // tenAzu muktAmullaGghaya gadAM tvatsUnunA hataH / saMmUrchitaH sthitaH pANivakSaHstabdhagadaH kSaNam // 125 // 1. 'ripusiMha ivaizyata' kha-ga. 2. 'pAtayat' kha-ga. 3. koSTakAntargataH pAThaH kha-ga-pustakayo!palabhyate. Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 397 9zalyaparva-1sargaH] bAlabhAratam / taM matvAprahariSyantaM nApapAta punarnRpaH / nihanyAttadavasthaM cettaM na jIvedvakodaraH // 126 // mUrchante talamAlokya teno preritA gadA / muJcatastalamutpatya nRpasyoruM babhaJja sA // 127 // tadotpAtasahasreNa vizve(?)vaidhuryadhAriNi / papAta vicalatpAdaH zrIlatApAdapo nRpaH // 128 // nikArAnviSadAnAdI nunnAdI zrAvayaMstadA / padA bhImo spRzanmaulimekAdazacamUpateH // 129 // asmAndyUtacchalAjitvA kRSNAM gauriti ye jaguH / dharmayuddhAnnihatyAdya brUmo gauriti tAnvayam // 130 // ityuddAmavacA bhImo vAryamANo'pi dhArmiNA / punarnaikRtiketyuktvA bhUpaM mUrdhni padAspRzat // 131 // rudannathAha tvatputro dhArmibandho vidhirbalI / pitRvyaputrayorAsIdyadvairaM nau kulAntakRt // 132 // kiM re chalena jitvApi spRzasi mApamaMhiNA / ityuktvAtha balI bhImaM halI krodhAdadhAvata // 133 // kaTeradho na hantavyaM gadayeti vidannapi / asyoraM bhagnavAnbhImaH pratijJApAlane kRtI // 134 // asyorubhaGge maitreyamunizApastathAphalat / ityAdibhistadA vAgbhiH zauriNA bodhito balaH // 135 / / pANDavAzchalayoddhAraH kauravA dharmayodhinaH / ityastu khyAtirityuktvA kruddho'tha dvArakAM yayau // 136 // yuddhe dharme'pyadharme'pi pANDavAH kAmamApnuyuH / ityUce'tha vacaH kRcchrAddhArmiNAbhyardito hariH // 137 // . dilyA duSTasya dattoM'hristvayA mUrdhni riporiti / stuto'tha bhImaH pAJcAlairdhArmilAlitapauruSaH // 138 // 1. 'mustutya' ga. 2. 'kAriNi' ka. 3. 'Rju' kha-ga. 4. 'bhyathito' kha-ga. Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 398 kAvyamAlA | tAnathAha hariH pApaiH svairevAyaM hataH purA / : bhImenAdya hato'streNa vAgbhiH kiM hanyate'dhunA // 139 // sphigniviSTo bhuvaM dorbhyAmavaSTabhyonnatAnanaH / bhrUsaMkaTalalATo'tha krudhAha tvatsuto harim // 140 // re kaMsadAsadAyAda svairadharmairvayaM hatAH / tvaddiSTairdharmayoddhAro nAdharmaiH kiM tA mRdhe // 141 // bhISmo bhUrizravA droNaH karNo'hamapi kaitavAt / nipAtyemahi yuSmAbhiH pApibhiH zocyavikramaiH // 142 // dharmayuddhatanUzeSIkRtAriH sarvakRtyakRt / AjanmasukhitaH saMkhye kaH paro'hamivApatat // 143 // ityuktavati vIre'sminmuktAH puSpasrajaH suraiH / svaM zocantastataH pArthA dvinivAsAnsamAsadan // 144 // athottIrNe satRNAstra pArthe'ntarhitavAnaraH / sAzvaH sarazmiH sarvAGgaM dagdhaH kRSNojjhito rathaH // 145 // droNakarNAlIDho'gredhunA madavadhIritaH / dagdho ratho'yamityUce pArthapRSTo'cyutastadA // 146 // athAmRtyurjayo bhUtiH sarve nastvatprasAdataH / iti bruvanhariM tatra nivAsAnagRhInRpaH // 147 // yAma aughavatImatra zreyase'dya sarakhatIm / ityuktvA zibirAtkRSNo'kRSatsAtyakipANDavAn // 148 // atrAntare mahArtirmAmUce bhUpa bhavatsutaH / kRtaM me mAyayA pazya pANDavairmAnakhaNDanam // 149 // zaktyA saMvalitazcArvyA cArvAko yadi jIvati / sa parivrAT suhRdvairapAraM mama gamiSyati // 110 // tau mAtApitarau vRddhau vasA mugdhA ca duHzalA / dhanyo'haM divi yAsyAmi bhaviSyanti kathaMcana // 151 // 1. 'mRtA' ka. 2. 'ihA' kha ga. Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9zalyaparva-1sargaH) bAlabhAratam / 399 ityAdivAdinA tena viSamasthena bhUbhujA / rAjanvacmi kimAtmAnaM bhUruho'pi praroditAH // 152 // athAkarNya vyathAkIrNa kathakebhyaH kurUdvaham / tIrtha te drauNihArdikyakRpAH zayanamAyayuH // 153 // tatra ni ThitAGgastairilApatiralokyata / varga gantumiva kSoNiM pracchannAliGganairdhanaiH // 164 // athAvadatkRpIsU nurazrudhArAktalocanaH / pRthvIpateniyamayanvikIrNAnmUrdhanAnmuhuH // 155 // vizvaM vizvaMbharAgolaM tolayitvA camUbharaiH / vigdhigadyAgato rAjannavasthAM kathamIdRzIm // 156 // saMvyajyathA yathAkAmaM cAmaraiyaH purAdya saH / tvaM marudbhiH sphuratkezaH sthalAnAM cAmarIkRtaH // 157 // spRSTAM hiNApi yA na prAgdurbhageva mahIpate / subhagAmiva sarvAGgamAliGgasyadya tAM mahIm // 158 // tavArkasya ca tejobhiH spardhayA tapaso mithaH / yatpurA prAvizanmadhyaM chatraM kutra tadadya te // 159 // alaGghata bhavAnvAhaiyA~ maruttaralaiH purA / sAdya tvAM laGghate bhUmibhUminAtha rajaHkaNaiH // 160 // kumbhikumbhau spRzankumbhastanIbhirvIkSito russaa| yaH purA sa zivAbhistvaM mAM gato vIkSyase mudA // 161 // kSaNaM gItiviraktena cakracItkRtikautukAt / purAvAhi ratho yena saM zRNoSi zivArutam // 162 // itastataH sphuranvIrairukto jIveti yaH purA / ucyase sa mriyasveti palAdaiH svasvabhASayA // 163 // dine dAnabharazrAnto vizrAntaH strIkuceSu yaH / sa te hastaH kSitau vellanna vizrAmyati saMprati // 164 // 1. 'avIjyata' ka. 2. 'rAtrau ca' kha-ga. Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyamAlA / kSitau patanmuhurbAhumUrdhAnaM vidhuvanmuhuH / mRdgansAaM muhuzcakSurjagAdAtha kurUdvahaH // 165 // diSTyA sAmrAjyamAsAdya svavinAzabhiyA bhuvam / kvApi pratyArthinAM nAhamarthinAM ca parAGmukhaH // 166 // dilyA kalAvasusthAnadAnena satataM mayA / cakrire paramaprItAH sajanA durjanAzca te // 167 // paraM prati bhayollAsaM bibhradbhiranizaM mayA / diSTyA dhIraizca vIraizca saha goSTIrasaH kRtaH // 168 // zubhavatsakalotsAhA dilyAnusamayaM mayA / bhavArNavamahAnAvo gAvo viprAzca pUjitAH // 169 // labdhaM bhImasya sAMmukhyAtkurudezavyavasthitam / diyAbhUdujjvalaM rAjyakaraNaM maraNaM ca me // 170 // diSTyA puNyapradA brahmakezavezA iva trayaH / mahAkSaye'pi jIvanto bhavanto vIkSitA mayA // 171 // tanmAsma kuruta kSatrotsAhanirvAhazAlinaH / zokaM lokaMpRNAzeSacaritasya mRtasya me // 172 // ityuktvA maunini kSoNIpatau roSAruNekSaNaH / piMSankaraM kareNAha raudriH sAhasikAgraNIH // 171 // duHkhAya kSamApa na tathA vadho'pyanucitaH pituH / yathAdya tvadavastheyaM mama marmANi kRntati // 174 // tadadya paJca pAJcAlAnpaJca yajJasutAsutAn / pANDavAnpaJca paJcatvaM nayAmyAyAnti cetpuraH // 175 // tadA daza dizaH sarvA nAdayanharSanisvanaiH / yathA yAmi pRthAsUnupRtanAnAzamAnasaH // 176 // ityAkarNya nRpaH prItaH kRpamAdizya tatkSaNam / sarasvatIjalenAmuM sainApatye'myaSecayat // 177 // 1. 'diSTayAstadu' kha. Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9zalyaparva-1sargaH) bAlabhAratam / kSmApasiMhamathAliGgaya siMhanAdanadannabhAH / dakSiNAbhimukhaM drauNiH sahArdikyakRpo'calat // 178 // taraNau varuNAvAsaM yAte tadudayeSiNaH / zibirasya samIpe'mI gaitvA tasthurvane ghane // 179 // zrutveti saMjayAdbhUpaM gAndhArI ca zuMcAturau / pratibodhayituM vyAse samAseduSi tatkSaNam // 180 // (yugmam) tayoH zApabhayAdetya pArthezaprerito hariH / gRhItvA nRpateH pAdAvarudadrodayansabhAm // 181 // athotthAya kRtI kRtvA zaucamUce janArdanaH / gAndhArI dhRtarASTraM ca vacobhirduHkhagaddaiH // 182 // prakRSTe daivadRSTe'sminhanta jAte'nvayakSaye / atyaktadharmA yuvayoH krodhapAtraM na pANDavAH // 183 // yuddhodyate sute tasminyAcamAne jayAziSam / yuvAmyAmeva gaditaM yato dharmastato jayaH // 184 // yuSmadAjJA kRtaH pArtho draSTavyAH putrvtttH| muhurbuvANa evedamudasthAtsahasA hariH // 185 // nizAyuddhe'sti dhIoNestatrAtuM yAmi pANDavAn / evaM bruvansutAnpAhItyukto rAjJA hariryayau // 186 // vyAse'pyAzvAsanAvAcazcaJcayitvA tirohite / : jJAtuM rajanivRttAntaM saMjayaM prAhiNonnRpaH // 187 // tAni smarankRpakapIzvarasiddhasindhusUnuprabodhavacanAnyavadhIritAni / duryodhanapradhanapAtavimuhyamAnabuddhitiM na dhRtarASTranRpaH prapede // 188 // bheje zrIjinadattasUrisugurorahanmatArhasthiteH __pAdAjabhramaropamAnamamaro nAma vratIndraH kRtI / zobhAzAlini bAlabhAratamahAkAvye tadekAkSaradhyAnAdhAnamahAphale ca navamaM zalyasya parvAgamat // 189 // iti navamaM zalyaparva (sagadAyuddham / ) 1. 'tadubhaye' kha. 2. 'tasthurgatvA vinadya te' kha-ga. 3. 'iti saMjayavAcAtauM' kha-ga. 4. 'nRpaM ca tau' kha-ga. 51 Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402 kaavymaalaa| sauptikaparva / prathamaH sargaH / itazca vyomamAnena vardhamAne vaTe sthitAH / nizi drauNyAdayo nidrAmadrauNI punarApatuH // 1 // anidrANaH svayaM drauNirdAgaridrohacintayA / ciraM babhrAma kAntAracakre kaumbhikacakravat // 2 // eSa vRkSazikhAsuptaM ghUkenaikena kenacit / nigRhyamANaM sAkrandaM kAkalokamalokata // 3 // samiti dviSato jAnandurjayAnekako bahUn / athAyaM tadvadhopAyaM tadvadeva vyacintayat // 4 // rayAJjAgarayitvA tu so'yaM hArdikyamAtulau / sauptikena dviSaH suptAnhanmItyavadadunmadaH // 5 // kRpo'pyUce dviSaH suptAnguptAna kavacAyudhaiH / nighnanirvighna eva syAnnarakasyAtithirnaraH // 6 // tatkSatradharmamAzritya karmasAkSiNi sAkSiNi / arAtInpAtayiSyAmo yAsyAmo vairapAratAm // 7 // zramavidrAvaNI nidrAmeva sevAmahe'dhunA / ApRcchaya dhRtarASTrAdInyAmaH prAtararAtipAn // 8 // kRtyeSu hi sphuradvRddhAGkuzaH kuzalavAnpumAn / iha vaidhaHdRSTAntaH kSitikAntaH suyodhanaH // 9 // atha krodhaprabodhAtivyaktaraktavilocanaH / nizvasanvizvaraudroktirUce zAradvatIsutaH // 10 // bhISmabhUrizravastAtakarNabhUpAnadharmataH / teSAM hatavatAM hanta hatau ko dharmamIkSate // 11 // smarataH samarotsaGge tAlaghAtamadharmataH / mama zramazca nidrA ca kuto'stu bhavatoriva // 12 // 1. ''tha' kha-ga. 2. 'tiSu' kha-ga. 3. 'tathA tAta' kha-ga. - Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10sauptikaparva-1sargaH] bAlabhAratam / bhujAbhAjAM pratijaikapAlanaM dharmapAlanam / nastadvadhe pratijJAte kiM praSTavyA jarannarAH // 13 // adhunApi tato hanmi nizi tAnnizitAyudhaH / kiM me dharmairiti procya pracacAla rathena saH // 14 // iti pratijJayA yAntaM tantAvapyanujagmatuH / jantoH karmaparIpAkamiva buddhikriyAnvayau // 15 // athaitya zibiradvAri mahAbhUtaM prabhUtadRk / asRmizraM mahAkAyaM donikAyasthirAyudham // 16 // dRtiyadbharibhImAstraM hari(?)vakrotthitAnalam / ruNDopavItaM te'pazyaMzcakitAH kRtticIvaram // 17 // (yugmam) ratnadIptAhikeyUre sUryendusamatejasi / drauNistatrAphalIbhUtazastrapAto vyacintayat // 18 // ullaGghaya kRpahArdikyau vRddhau khazraddhayA sphuran / . etAmApadamApto'haM mahezAnaM zraye'dhunA // 19 // iti dhyAtvA hutAze skhaM juhomIti stuto haraH / tenAgre vIkSitaM cAgnikuNDaM kalyANavedikam // 20 // niHzaGkazaMkaradhyAno niryadbhUtatatau tataH / kAryasiddhipuradvArIvAgnikuNDe'tra so'vizat // 21 // sa purAri puro'pazyattataH kimapi nAparam / atha prItibharasmeramukho'bhASi smaradviSA // 22 // dharmasUnudharitrIzacamUM rakSitumakSatAm / vatsa mAyA mayaiveyaM cakre cakryuparodhataH // 23 // sattvenAnena te prItaH saMpratyeva ripUJjaya / ityuktvAsai haro jaitraM dattvA khaGgaM tirodadhe // 24 // 1. 'tattadvadhe' kha-ga. 2. 'cakro' ka. 3. 'Dramatato' ka. 4. 'tazcamU saMpratyamU jaya' kha-ga. Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| jano niryannidhAtyo vAmityuktvA bhojamAtulau / sainyasya dvAri muktvAntaradvArA drauNirAvizat // 25 // utthApyAbhiprahAreNa sukhaM suptaM makhAtmajam / uttiSThantaM kacAgreSu krodhograH so'grahIdamum // 26 // zastrairnahIti jalpantaM madastrANi gurudruham / na spRzantItyudIrNoktiH pazuvattaM jaghAna saH // 27 // hatvottamaujasaM tadvadeva drauNirgato ratham / tacyAnairdhAvato vIrAnrudrAstreNa nyapAtayat // 28 // yudhA manyuM yudhAmanyuM dhRtvA dhAvantamuddhatam / gadonmucamaMzastreNa rathottIrNaH krudhAvadhIt // 29 // bahUnapi muhUrtena suptAnevAvadhIdbhaTAn / gandhasindhuragandharvavRndAniva sa khaDgabhRt // 30 // paJcApi draupadIputrAndhAvato durdharAyudhAn / sa jaghAnAsinA tau ca zikhaNDijanamejayau // 31 // drupadasyAtha putrANAM pautrANAM suhRdAmasau / prabhadrakANAM matsyAnAmapi cakre mahAkSayam // 32 // digjaye jvAlayitvAgniM tau tu dvAri svayaM sthitau / / jannatuH kRpahArdikyau bhayato niyaMto bhaTAn // 33 // vahninA tena tAbhyAM ca dahyamAnAzcamUcarAH / ko hanti kimidaM hantetyAkrandaM ckrurucckaiH|| 34 // raktasraglepanAM raktavAsasaM raktadRGmukhIm / kAlI pAtrakarAM nAzakarI pAzena dehinAm // 35 // kAlarAtrimalokanta hanyamAnAstadA bhaTAH / drauNAGgajasya kalpAntarudrasyeva purazcarIm // 36 // (yugmam ) AyudhAdi vinAkRtyAyuktaM nantaM kRpIsutam / vIrAH svapneSu te'pazyanvagnastu phalitaM mu~dA // 37 // 1. 'mathAstreNa rathottIrNe' kha. 2. 'pAzakarAM' kha-ga. 3. 'tadA' kha. Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 405 10sauptikaparva-1sargaH] bAlabhAratam / prAgbhiyA haripArthAnAM svapne svapne nvahaM htaaH| - te vIrA drauNikRtyAbhyAM pratyakSaM tu tadujjhitAH // 38 // kAlarAtriparIvArapizAcapalabhukcamUH / dehabhAjastadAkhAdajjIvato'pi mRtAnapi // 39 // iti niHzeSya tAM senAM zeSe yAmadvaye nishH| te trayo'pyamilanprAtaH prItAH proktamithaHkathAH // 40 // gatvAtha kauravAdhIzaM niHsaMjJaM raktabhuGmukham / ruruduH paritaH sthitvA zuzucuzcAsya tAM dazAm // 41 // Ucuzca nRpa yadyasti saMjJA zRNu tataH priyam / pANDavAcyutasaineyazeSAH sarve hatA dviSaH // 42 // tAnpriyoktyA nRpo'pyAttasaMjJaH prAha vahanmudam / na bhISmadroNakarNaizca yadbhavadbhiH kRtaM mama // 43 // prANAnprIto'dhunA muJce svarga saGgo'stu naH punaH / ityuktvAbhUyasurbhUpastamathAliGgaya te yayuH // 44 // atha pArthabhiyA bhojaH svadezaM hAstinaM kRpaH / vyAsAzramaM kRpIsUnurgantumaicchadinodaye // 45 // sauptikasya kathAyuktiM prANamukti ca bhUpateH / AkhyAtuM dhRtarASTrAya saMjayo'pyacalatam // 46 // athedaM kRtavarmAstrAnniHsRto nizi daivataH / AkhyanmakhabhavakSattA sauptikaM karma dhArmaye // 47 // tacchrutvA mUrchitaH kRSNAnujabhojaidhRtaH patan / saMjJAM prApyAvadadbhUpo niHzvasannazrumizradRk // 48 // asmAkaM dhigjayo'pyeSa jajJe svakSayahetukaH / zocyo lokeSu vesaryA iva putrodbhavotsavaH // 49 // adyAridalanAnandadugdhAbdhau sthAsyati dhruvam / dhigbhrAtRputrazokAtipaGkile drupadAGgajA // 10 // Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyamAlA / ityuktvA nakulaM kRSNAnayanAya nidizya saH / rAjA svayaM mRtAzeSayodhamAyodhanaM yayau // 11 // vIkSya vIrAnhatArAjA mUrchannAzvAsito'nujaiH / kRSNAM prAptAmupaplavyAdvIkSya bheje'dhikAM zucam // 12 // taM kSayaM vIkSya mUrchantI bhImenAzvAsitA tadA / kRSNA smAha nRpaM kSuNNasuto bhuGva bhuvaM mudA // 13 // darzayiSyasi cedrauNiM hatvA me tacchiromaNim / tato bhuJje'hamityuktvA seyaM prAya upAvizat // 54 // bodhyamAnAtha bhUpena sA krudhA mAha mArutim / mAninkSatriya koTIra duHkhAtrAyasva mAmiti // 55 // ityuktaH kAntayA bhImastUrNaM nakulasArathiH / hantumuddAmadhImAnamazvatthAmAnamanvagAt // 56 // athoce pArthivaM viSNuH phAlgunAya guruH purA / dadau brahmazirotraM tu krUrAya drauNaye na tu // 17 // bhavatsu vanayAteSu drauNinA krUracetasA / purI dvArAvatImetya tato'haM cakramarthitaH // 18 // gRhANeti mayokto'tha nAyaM vAmena pANinA / na dakSiNena na dvAbhyAM cakrotkSepe kSamo'bhavat // 19 // athoce mAmayaM cakra grahItuM syAM yadi kSamaH / tatastvAmeva yudhyeya buddhirIdRDmamAbhavat // 6 // yaccha brahmazirotraM taccakrotlepAkSamAya me / idamuktavate tasmai tadastraM pradade mayA // 61 // svabhAvabhIruH saMrambhI krUrAtmAstreNa tena saH / ayojyenApi mAnavye drauNirbhImaM haniSyati // 12 // tadito rakSaNIyo'dya bhIma ityuktimAnhariH / bhUpArjunau samAropya rathe sAmIrimanvagAt // 13 // Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 407 10sauptikaparva-1sargaH) bAlabhAratam / vyAsAzramaM gatAH sarve tato drauNimalokayat / dhRtAktavAsasaM nIrAbhyAsasthaM vyAsasaMnidhau // 64 // taM nirIkSya kirITyagrajanmAdhAvatkrudhAndhitaH / re krUra re brahmabandho tiSTha tiSTheti ca bruvan // 15 // drauNirbhayadrumadrauNirvIkSya taM yuddhadIkSitam / nirastro nIratho'gRhNAdiSIkAM vAmapANinA // 66 // tatra brahmazirostrasya mantranyAsaM vidhAya saH / enAmapANDavAyedamuktavAnAzu muktavAn // 67 // athAbhyadhAnmadhudhvaMsI bibhyadvIbhatsumutsukaH / pArtha pArtha yatasvAzu mA syAdvizvamapANDavam // 68 // rathAdathAvatIyendriH kRtadevagurusmRtiH / vastyastu guruputrAya sahebhiH pANDusUnubhiH // 69 // udagramidamevAstramastreNAnena zAmyatAm / ityuktvAtizucirbhUtvA paramAstramayojayat // 70 // (yugmam) jvAlAlIjaTile tatra jvalite'stradvaye divi / taduttuGgasphuliGgAntaH pataGgo'pi na lakSitaH // 71 // kSaye'pi dvAdazaiva syuroH kiM te'dya koTizaH / tayoH sphuliGgAnAlokya rudrAdyairityacintyatA // 72 // raudraurvAgnisame zastre te vilokya trilokyapi / kalpAntazaGkayevApa kampasaMpAtamadbhutam // 73 // vIkSyAtmamitramatrAgniM dUrataH krUratAM gatam / krUratAM vAyavo'pyAzu karkarIkRtaparvatAH // 74 // aurvAgnimiva khe vIkSya tadastradvayajaM mahaH / uccakairuccacAlAbdhiH kroDIkartumivAzu tat // 75 // kSubhyadabdhitruTacchailasphuTabrahmANDakhaNDabhUH / ihAstraprasare krUraH ko'pi kolAhalo'bhavat // 76 // 1. 'bhayabhramadrauNi' kha. Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| tadocurmunayo dharmajJau yuvAM drauNipANDavau / khaM svamastramamAnuSyakSepyaM saMharataM drutam // 77 // kalipriyo'pi kalpAntazaGkI vyAsAnugo muniH / tadA tayoH papAtAntaniSeddhaM yuddhamastrayoH // 78 // tAvantarvIkSya pArtho'straM saMjahAra mahArathAt / maitayorbhUttapolezaklezo'sya stambhanAditi // 79 // vijityaiva tapastejastIvratAbhirmahAvratau / tadatraM tu kRpIsUnoH stambhayAmAsaturdutam // 80 // prati vratipatI mAha sAhasAbdhistato'rjunaH / sRSTaM mayAstramastrasya dhvaMsAya na kRpIbhuvaH // 81 // mayAstre'sminhate'streNa saiSa naH saMhariSyati / tadasmAsu ca lokeSu yuddhitaM tadvidhIyatAm // 82 // athocatuH sutaM kRpyAstau munI zastayA girA / dvijottama kimArabdhaM tvayA lokadvayAhitam // 83 // pArthe'pyamAnuSakSepyaM kSiptaM brahmazirastvayA / tasyaiva pratighAtAya paramAstraM naro'sRjat // 84 // syAcedbrahmazirotrasya paramAstreNa ca kSayaH / kathaM chuTiSyati krUrakarmA kruddhAdRkodarAt // 85 // astraM saMhara saMharSasaMrambhAbhyAM samantataH / pazyAmadarzanAdetaddhRtamastraM kirITinA // 86 // pArthebhyazca ziroratnaM svajIvitamivArpaya / tatkrUrakAryakartApi jIvannebhirvimucyase // 87 // droNAGgabhUjaMgAdAtha tau munI vinayAnataH / ayuktyAghAti bhImena bhUya ityastramIritam // 8 // nAdhunA sAdhu nAthau me virodhavidhuraM manaH / nityAnAmapi vairANAM yuSmadIkSaNamauSadham // 89 // Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 10 sauptikaparva-1sargaH] bAlabhAratam / 409 kiMtu zUro gurau bhaktaH satyabrahmavrato'rjunaH / nAhaM tadvadato nedamastraM saMhartumIzvaraH // 9 // yo'strametadasadbrahmacarya sRSTvaiva saMharet / etena sAnubandhasya mUrdhA tasyAzu lUyate // 91 // amoghamastramIhakSamIkSakSayazAntaye / abhimanyupriyAyAstadgarbhe bhrUNe patatvadaH // 92 // rakSodAnavadivyAstravyAdhivighnAdijaM bhayam / dalayatyAzu tenAyaM na deyaH syAcchiromaNiH // 93 // yacchAmi pitRziSyebhyastathApyenaM bhavadrAi / ayaM pralayasaMrambhaH samantAcchAmyatAmiti // 94 // (yugmam) evameva vidhehIti munibhyAM gaditastataH / tadatramuttarAgarbha pratyamuJcatkRpIsutaH // 95 // athAvadadgadApANidrauNi bhrUNo na dahyatAm / kSINasya kuruvaMzasya kulatanturbhavatvayam // 96 // vratI vipraH purA proce vairATI prati yattava / parikSINeSu kuruSu parIsidbhavitA sutaH // 97 // tavijeza dvijasyAsya tadvaco nAnyathA tathA / tvatyitRpriyaziSyasya kulametacca vardhatAm // 98 // drauNirUce'tha mA pakSapAtAdvada gadAgraja / amogheNa madastreNa saiSa bhrUNo'stu bhasmasAt // 99 // kRSNo'pyUce vimuJcAstramamoghaM bhruunnbhittye| ahaM tu tapasA khena jIvayiSyAmi taM sutam // 10 // bhavAnpunarapi krUrakarmanirmitipAtakI / trINi varSasahasrANi cariSyatyajane vane // 101 // asahAyo malaklinnaH pUtizoNitagandhabhRt / na prApsyasi kvacitkAMcitkasyacitsaMvidaM punaH // 102 // 52 Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410 kAvyamAlA | Uce satyavatIsUnuH satyamastu harervacaH / drauNe yatastvayA krUraM karmAzUrocitaM kRtam // 103 // iti zapto maNi drauNirdattvA tebhyo vanaM yayau / te'pyagurdraupadIM vyAsanAradAbhyAM yutA drutam // 104 // atha ratnaM nabhoratnasaMpannaM dyotayanpuraH / sAmIrirAjJayA rAjJaH kRSNAmabhyadhita smitaH // 105 // kSatragatyA jito'strajJastyAjito'straziromaNiH / guroraGgaja ityaGga na svarga gamito'dya saH // 106 // atha mudamudayantIM draupadIM smAha mAnyo gururiva gurusUnuryuktamatyAji jIvan / maNimamumamarANAM lobhakaM zobhitAzaM nijazirasi rasAyAzcittanAtho nidhattAm // 107 // kunayakuru kuTumbacchedanAtkhedanAzaH samajani mama jajJe drauNimarSAcca harSaH / ahamiti harimaitryAttvatpriyatvAtkRtArtho jagati sugatibhAjo naiva zocAmi bandhUn // 108 // te putrAstava bandhavastava ca te na droNinA jaghnire tattuSTena hatA hareNa mahatAmeSAM na zocyaM mahaH / ityukte muravairiNA sukRtabhUpRSTena hRSTi parAM sit nijavargavIravaralAjJAnena yajJAGgajA // 109 // bheje zrIjinadattasUri sugurora InmatArhasthiteH pAdAbjabhramaropamAnamamaro nAma vratIndraH kRtI | vANIvezmani bAlabhAratamahAkAvye tadantarhagu nmeSapreSaNabhAsi parva dazamaM zAnti yayau sauptikam // 110 // iti zrIjinadattasUriziSya zrImadamaracandraviracite zrIbAlabhAratanAni mahAkAvye vIrAGke navamasagadAyuddhazalyaparvadazamasauptikaparvakIrtano nAmASTatriMzaH sargaH / anayorekasargeNa zalyasauptikaparvaNoH / ekena kalpitAnyAsa zatAni trINyanuSTubhAm // Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11strIparva-1sargaH) bAlamAratam / striiprv| prathamaH srgH| chalayuddhahRtAhito haristapase muktakalatraputrakaH / avizacchuci yanmanastapovanabhRddhayai sa parAzarAtmanaH // 1 // sa itazca jagAma saMjayaH kRtaphUtkAramahAravaH suram / hahahA prahatAH sma ityapi pralapanbhUpativezmamAvizat // 2 // atha bhAnumatImukhasnuSAvidurAdikhajanavajAnvitam / dayitAyutametya saMjayo nRpati gadgadayA girA jagau // 3 // ahamanvahametya vipriyaM priyavargavyayamabhyadhAM tava / adhunApyahitaM vadAmyataH zRNu vajrIkRtahRnmahIpate // 4 // drupadAtmajapANDavAtmajavajayuktaM gurujAdibhirbalam / harisAtyakipANDavojjhitaM nizi hatvAbhigatairniveditam // 5 // apamohavazaH sa sauptikaM priyamAkarNya lasanmanAH prge| tanayastava harSito yayau divamekAdazavAhinIvibhuH // 6 // (yugmam ) iti kopanapadmapannagIgaralomiplavakalpayA giraa| paripeturupetamUrchanAH kSitipIThe kSitivallabhAdayaH // 7 // mumuhurmuhurutthitA muhurmuhurAlapya mitho'tidainyataH / ka nu yAmi kathaM bhavAmi kiM karavANItyarudaMstamAmamI // 8 // pravikIrNaziroruhAM sphuratparikampAM karuNapralApinIm / navadaudRzaM sabhAmimAmatha zoko rasavattayAspRzat // 9 // dhRtarASTrasabheyamAvilA dharaNisphAlitamaulijA sRnAH / karuNasya vilAsakAraNaM zuzubhe pallavinI vanIva sA // 10 // vidhiparyanuyogahoktihRttaTaghAtAdikavikriyojjhitA / ayi vismRtarodakAraNA prarurodeva sabhAsu nirbharam // 11 // 1. 'vRddhyai' ka. 2. janmazabdavadasya vezmazabdasyApi bhavedakArAntatvam. 3. 'sahasA te kSitivallabhAdayaH' kha. 4. 'vismita' ka. Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyamAlA / vinimIlitacakSuSo namacchirasaH svAsanato natAGgakAH / prasRtAMhriyugA luThadbhujA rurudurmandamacetanA janAH // 12 // atha vistRtavaktrakandarapravizaddRgjalasecanAdiva / atizokavimUrchitaM manaH kathamapyApa nRpasya cetanam // 13 // vidura dyugatAtmajanmanastvamanAthasya mamaikako gatiH / paripAlaya mAmiti bruvansa gharApatirApa kazmalam // 14 // punarArtamanA janAdhipaH prahitastraiNasuhRjjano lapan / vidureNa ca saMjayena ca priyayA ca pratibhAjayaJcam // 15 // api bhUricamUbha~rocitAH kimapi svalpakasainyazAliSu / hahahA prahatA daGgA vraNalezo'pi na pANDaveSvabhUt // 16 // kva sa sainyabharaH kva tadbalaM suhRdaH sUtasutAdayaH kva te / kva bhavA~zca suyodhanaH kSitau kSamamanyatkimu bhAgadheyataH // 17 // kaThinaM vidhinA vinirmitaM hRdayaM vajramayaM mama dhruvam / tanayavyayaduHkha parvatatrajapAte'pi na yadyadIryata // 18 // atha bhUpamiti pralApinaM prasamollAsitagadgadakharaH / paridhautamukho gambubhiH pratibodhAya jagAda saMjayaH // 19 // kimu zocasi buddhilocana sphuTavedAgamazAstratattvavit / tanayAstava vIra vartmanA yadavApuH padamaizamadbhutam // 20 // viduro'pi jagAda sAdaraM nRpa zokaM pratilokavatkRthAH samupetya kuto'pi kutracitpathikAmeSu gateSu sUnuSu // 21 // nigadanti ca rUpamAtmanastanayAnityapi mA zucaM kRthAH / kva hatetarapaddhatirbahukRtarUpaH zucameti mantravAn // 22 // adhikAdhikavaibhavodbhave nRpa teSAM mudito'si sarvadA / divameSu gateSu bhUtalAdadhunA kiM kuruSe zucaM kRtin // 23 // tanayA mama pANDavaiH kSatA matireSApi tavAstu mA zuce / nihatA nijakarmaNaiva te bhavavartI svakRtaikabhugyataH // 24 // 1. 'mandra' kha. 2. 'api vismRta' ka, 3. 'prarocitAH ' kha. 4. 'mataGgajA' kha. 412 Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11strIparva-1sargaH] bAlabhAratam / tamathaitya parAzarAtmabhUH pratibodhAbdhisudhAkaro'bhyadhAt / _ kimu muhyasi te divaM gatAH sukhinastvAM nRpa na smarantyapi // 25 // mRtayo hi bhavAnucArikA bata jantuM bhavanityabAlakam / gamayantyamumaGkamaGkataH kurute tanmamatAM mudhA janaH // 26 // ajani svajano na kasya ko na bhaviSyatyathavA bhavabhrame / jagadekakuTumbino janAH kva vipanne janayantu tacchucam // 27 // iti mA kuru zokamurvarAvara kiMcAdhamadhIstavAtmajaH / avanAvavatIrNavAnkalerayamaMzaH kamalAsanAjJayA // 28 // ahamindrasadasyagAM purA jagatI tatra gatA jagau surAn / vidhisaMsadi kAryamasti yatpratipannaM tadupAsyatAmiti // 29 // atha tAM jagatIM vidhi gau vraja lokaM laghudhAtri dhAraya / - dhRtarASTrasutaH suyodhanastava kAryANi kariSyati drutam // 30 // danujAvatairainaraiH kaleravatAro bahubhiH sahAyavAn / bhavitaiSa samantapaJcake nikhilakSatriyamRtyukAraNam // 31 // iti veni tavAtmajaH kaliH kalinirmANanijAparAdhataH / sahitaH svasahAyamaNDalaiH pralayaM prApa dharApa mA muhaH // 32 // iti guhyamavetya muhya mA bhana dhairya nRpa dharmavittama / tvayi bhaktiparo vimohatastava jIviSyati nApi dharmasUH // 33 // sukRtajJa vidhervivartato mama vAcApi nijAnasUndhara / pitRdhIH karuNAM kariSyati tvayi dhArmirnRpa pAlayAdya tam // 34 // iti vAGmatabhAGamahIpatirgatavatyAzu parAzarAtmaje / pracacAla samantapaJcakaM prati bandhUnabhizocituM vyasUn // 35 // sa itazca kRtI yudhiSThiraH paridadhyau gurunandanAdikAH / puraniHsRtametya dhIdRzaM pRthagAsanniti mAM carA jaguH // 36 // iyatA samayena tadgataH kuruvarSAntikameva naH pitA / anuyAmi tatastamaGgajavyayakopI laghu mAM zapatyasau // 37 // 1. 'agAm' ityetatkartRbhUtam. Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414 kAvyamAlA / iti maJju vicintya dharmabhUrharisaineyanijAnujAnvitaH / dhRtarASTramupetya tAta te sutavairI namatItyupAnamat // 38 // atha kauravavIrakAminIruditAkarNanagadgadakharaH / nRpatirnataviSNusAtyakAnujanAmAni piturnyavedayat // 39 // taimathApariramya buddhidRkparirabdhuM bakazatrumAhvayat / balavAMstanayAntakAriNaM prahariSyanbhujalIlayaiva tam // 40 // hariNAdita eva kAritastadabhiprAyavidAyasorpitaH / paripIDya ce vakSasA pumAnbhasAmadhiyA vikhaNDitaH // 41 // viniyuktasamagrazaktinA vidhuro'sau rudhiraM vamanmukhAt / nipatanbhuvi mUrchayA rayAdatha sUtena dhRtozvasatkramAt // 42 // atha taddalanAstamatsaraH prakaTIbhUtavivekasaMbhramaH / hahahA kimaghAti pANDavaH sa mayaivamityalocano'rudat // 43 // praNato'tha haristamabhyadhAnna sa bhImaH sa mahAri mA muhaH / chalitastvamayaH pumarpaNAdiha nAgAyutazaktimAnmayA // 44 // iti vAkzrutiharSitaM hariH kRtazaucaM punarAha dhIdRzam / akRteSTavacAH svayaM sutAnaviSaH kupyasi kiM vRkodare // 49 // avadhArya nijAparAdhataH sutavRndaM hatamurvarAvara / sukRtajJa kRtaM suduSkaraM tadidaM no'numanuSya sarvathA // 46 // iti vAci janArdane jagau dhRtarASTraH smayamAnamAnasaH / sutazokabhareNa dharmataH pratapansAdhvahamuddhRtastvayA // 47 // itigIrativatsalo'khilAnayamAliGgaya vimatsarastataH / vijayadhvamakhaNDitAH parairiti kalyANamayImuvAca gAm // 48 // 'dhRtarASTramatAstato gatA laghu nantuM subalAtmajAmamI / tapasastanayaM tu sA zucA paritaptA parizaStumaihata // 49 // tadavetya parAzarAtmabhUrdyudhunI sparzazucirdvatAgataH / subalasya sutAM jagau na gauH sati zApAya nRpasya tanyatAm // 10 // 1. 'tamatho' kha. 2. 'vicakSuSA' kha. Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11strIparva-1sargaH] bAlabhAratam / tanayena jayAziSe'rthitA bhavatI yA sukRte jayaM jagau / kuTile'dya sute hate nRpaM kimu zaptuM sati dhArmimIhase // 11 // subalasya sutA tato'vadanmama te durnayino hatAH sutAH / vidadhe punarAnaliH suyodhanaduHzAsanayorasadvayam // 12 // atha pAvanirAha nirmitaM yadakRtyaM janani kSamasva tat / aparAdhaparAnaki kvacitkimu mAtA tanujAJjighAMsati // 13 // kRtayA sadasi pratijJayA kurubhUpasya mayorurAhataH / adharastu na me vilacito yudhi duHzAsanaraktadhArayA // 14 // atha sakrudhamAha saubalI va tapaHsUnurenantamatsaraH / / samare mama yena nandano'gami naiko'pi kulasya tantutAm // 55 / / atha dharmasutaH kRtAJjaliH parikampI purataH sthito jagau / ayamasmi sutAntakAriNaM zapa mAM mAtarudAttapAtakam // 56 // mama saMhRtabandhupaddhaterasubhiH pApakalaGkapaGkilaiH / sukRtAvatareNa sevyatAM tava zApatridazApagopamaH // 17 // iti vAci nRpe na saubalI kimapi smAha vinizvasanmukhI / sa namankunakhaH punastayAjani paTTAntaradRSTivIkSitaH // 58 // . tadavekSya bhiyA jayI yayau hairipRSTAvapare'pi(?)tatrasuH / udayaddayayA tatastayA dadhato bhItimatIva sAntvitAH // 19 // tadanu praNipatya tAM tayAnumatA nemurupetya te pRthAm / kulanAzabhuvAM dRzorapAM vitarantIM pramadAzruNe padam // 10 // makhajAmatha sUnuzokinImadhiropyAGkataTe prabodhya ca / / tanayaizca tayA ca saMyutA subalakSmApasutAM pRthAnamat // 61 // RtujAmatha saubalI jagau kimu vatse zucameSi pazya mAm / vidhidRSTamidaM samAgataM gatabandhvAtmajayorihAvayoH // 62 // niyatAniyateniyogatastanubhAjAM mRtireti kiM tu te / dyudhunItaraNe tathA raNe maraNenApi na yAnti zocyatAm // 63 // 1. 'ranUna' ka. 2. 'hariSaSThApyapare' kha; 'haripraSTho'pyapare' iti bhavet. Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 416 kAvyamAlA / iti bodhamayImiyaM dhiyaM dadhatI vyAsavitIrNadivyadRk / samalokata saMgarAGgaNaM patitakSatragaNaM yathA sthitam // 64 // dhRtarASTrayudhiSThirAdayastadanu vyAsagirA raNAGgaNam / caladAkulavIrakAminIkulakallolitazokamAsadan // 15 // atha vIkSya palAdasaMkulaM sphuTacirairvRtamaGgibhirmataiH / rudadaGganamaGganaM yudhaH subalakSmApasutA hariM jagau // 66 // mRgayakha mukunda kuJjarairdhananIlaiH kanakojvalaibheTaiH / vyasubhirvasudhA vibhAtyasau timirAkauzusamIkabhUriva // 67 // taradAsyakarAMhUyo rucanniha nimnAH kSitayo'srapUritAH / yamapAnakRte'javAsitAruNamaireyanikhAtabhANDavat // 68 // vimalAtapavAraNacchalAdiha rAkAcayacandramaNDalaiH / patiteSu mukheSu bhUbhujAM nijamitreSviva mUrchitaM zucA // 69 // galitaiH zuzubhe'tra kumbhinAM radamuktAphalaketanAJcalaiH / bhaTanirdalitA suhRyazastaruzAkhAkusumacchadairiva // 70 // iha raktamaye payonidhau zikhipatrAtapavAraNairbabhe / jaladairiva pAtumAgataiH kvacidutpAtaniyogavRSTaye // 71 // hatabhUpativRndakhaNDitAzyutakartaryasicakrakaitavAt / kSatakaGkaNaveNikuNDalAvalimaujjhanniha digjayazriyaH // 72 // truTitAkhilasaMdhini sthitA kavace lUnavapuSTayA babhuH / kramukadrumavalkaropitA iva bhojyAya yamena dorbhUtaH // 73 // patitaiH kalitAsibhirbhRzaM kanakAbhairbhujazAlinAM bhujaiH / nakulaidhutapannagairiva pramadaH kAlasabhAsadAM dade / / 74 // yamakiMkarabAlakavarnavazikSAtaraNAya sajitAH / iha tumbaphaloccayA iva satajAbdhau bhaTamaulayo babhuH // 75 // idamullasitAttamuccakaiH sthitamAbhAti zatAGgamaNDalam / rathinastridivAlayaM gatAnvayamanvetumivAhatodyamam // 76 // 1. 'bhojyA yamakena' kha. Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 strI parva - 1 sargaH ] bAlabhAratam / pravikIrNapuTAjinaM babhAviha nikhAnakadambamunmukham / phelasaMcayanAya koNapaiH parito bhANDaghaTeva sajjitA // 77 // avalokaya kRSNa jiSNavo jagatAmapyavahanta ye dhuram / bhuvi te patitA vidhervazAddhigaho yAnti palAdakhAdyatAm // 78 // pratiromapRSatkamaNDalIparividdhaH paridUritAnanaiH / pizitagrasanAya jambukairayamAtrAya vimucyate muhuH // 79 // bhaSaNo'sya vapuSyasAvasRkkapizAbhaM pizitasya zaGkayA / zarazalyamadankSatAnanaH svapalenaiva vigAhate mudam // 80 // patitasya kareNa bibhrataH zaramekena pareNa kArmukam | laghu dUramamuSya yAntyamI cakitAH pheravagRdhravAyasAH // 81 // gamitaH zatakhaNDatAmayaM ripuNA kopapareNa mArgaNaiH / muditena sametya pheruNA sakuTumbena vibhajya bhujyate // 82 // ayamasya dRzi kSipanmukhaM zrutipAze patitaikakakramaH / karaTo virATantacchadaH karaTaiH kairna raTadbhirIkSyate // 83 // pizitagrasanAttatRptayaH katicitkravyabhujaH pivantyamI / subhaTAsihatidvikhaNDitadviradendraprakaro darodakam // 84 // pizitArthamupAgatairnizAcaracarnaravato dhutAH / 417 kupitA iva yAnti jambukAdaya ete vyasu rakSasAM kulam // 85 // iha DimbavidaMzadaMzinaH palabhugdampatayaH smarAturAH / rasayanti rasAtkaroTibhiH zazakA bhai rudhirAsavaM navam // 86 // nalakAsthipuTazrutaM ghRtaM navamastikyayutaM nizAcarI / abhibhojayati priyaM zizUnapi seyaM pizitaikabhuksvayam // 87 // prakharaiH kSurikAdikAyudhaiH patitAnAM bhujinAM hahA nijaiH / iha jAGgalakhaNDakhaNDane sahakAritvamaMdhAri rakSasAm // 88 // 1. 'tisthAna' ka. 2. 'parisaMca' kha. 3. mapyavahanti ye bhuvam ka. 4. 'bibhRtAM ' ka. 5. 'vibhAjya' ka. 6. patitaikacaraNaH. 'patatai' kha. 7. 'mAMsaM palalajAGgale' iti haimaH. 53 Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 418 kaavymaalaa| palalaiH kavalIkRtaistRSaM kalayanto nitarAM nizAcarAH / nakhabhinnazavaughadRGmayIM jaladhArAM paritaH pibantyamI // 89 // kRtaraktavilepanAH priyairnanitAntrAvalihAravallayaH / palabhuksudRzo'tra rAsakaiH kaTu gAyanti kirITipauruSam // 90 // na nirIkSitumapyuSAcarairapi zakyAH sukRtaikarAzayaH / vyasavo'pyatizAyikAntayaH sukhasuptA iva bhAnti ke'pyamI // 91 // dhuvadhUH khalu divyamUrtinA parirabdhApyamunAsya vigraham / atidivyamamuM vilepanAbhipataddhRGgamiSAnkaTAkSayat (?) // 92 // parito'jadhiyAlipaddhatirnRpaterasya mukhe vyasorapi / amalA maNikuNDalAMzubhirnipatantI caracAmarAyate // 93 // vimalAtapavAraNodare patito mauktikabhUSaNaH pumAn / adhidugdhapayodhi kuNDalAtkaNisuptAcyutavadvibhAtyayam // 94 // aparo'pi bhujAbhRtAM gaNaH palabhumbhidrutameSa mucyate / tvaritAbhipatattadaGganAsusatItvaprabhayA bhayAkulaiH // 95 // vividhairupalakSaNaiH kSaNAdupalakSya pramadAjanaH priyAn / kimu vakti kathaM viceSTate parimagnaH zuci pazya kezava // 9 // kimu nAtha viraktavAnbhavAnmayi yanmAmapi vIkSya nAkRSaH / karikumbhataTAnmRdhazriyaH kucadezAdiva pANipallavam // 97 // anukUla memAdya dhRSTatAM priya kiM darzayase'dhunApi yat / asimujjhasi naH svapANito'mbaraveNImiva sAhasazriyaH // 98 // api zatruzarakSatairvRto nakhacidvairiva zauryasaMpadaH / priya maGkSa pariSvajasva mAM vidhurAhaM tvayi naiva mAninI // 99 // navarAgarasAdvilokase dhuvadhUryadyanimeSayA dRzA / priya mAM dayitAM tato na mAM kimu dAkSiNyavazAdapIkSase // 10 // 1. 'cala' kha. 2. 'bhUSaNAMzu' kha. 3. 'kuNDalapha' ka. 4. 'susatIvrabhrayAgrayA' ka. 5. 'mivAdhva(skha) ka. 6. 'prathamAM' kha. 7. 'pIkSyame' kha. Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11strIparva-1sargaH] bAlabhAratam / parirambhaNacumbanAdikaM vinitaM kelidurodare myaa| vitarAzutarAM tadadya me priya nidrAsyanRNaH sukhIva kim // 101 // samarazramabhittaye rajorudhiraklinnazarIra eva me / paritaH parirambhaNotsavaM na purevAdya karoSi kiM priya // 102 // aparAdhaparasya te natirna mayAmAni tato'si mAnabhAk / adhunA padayoH patAmi te drutamuttiSTha kRpAM kuru prabho // 103 // aNusaMcalane'pi jAgRyAmiti vAdinrudatIM priyAdya mAm / navajAgaraNAruNekSaNaH kathamAkRSya kacaina cumbasi // 104 // madurastava mAnino'pi yaH satatAbhyAsavazo'spRzadrasAt / priya mAmapi vIkSya pArzvagAmadhunA so'pyalasaH kathaM krH|| 105 // upadhAya kucau mama sthito dinadAnazramavAnnizAlu yH| hRdayeza sa te karaH kSitau raNakhinnaH kimazeta saMprati // 106 // nyapatanmuhuretya manmukhe kavigoSThIrasino'pi yaMttava / kimamIli tadapyadastvayA nayanaM nAtha madAgame'dhunA // 107 // mayi yanna caTupralApavAnna ca jAgarSi ravairaipIdRzaiH / kutukAtpriya tattvayA dhRtA chalanidrava vacAMsi yaccha me // 108 // iti zokamayoktivihvalA sravadasrAvilagaNDamaNDalAH / gurumohavazA vadantyamUrdayitAnprANaviyogino'GganAH // 109 // upalakSayase na matkucau kimimau kumbhayugeSu kumbhinAm / iti kAcidiyaM pralApinI priyapANiM tarasA hRdi nyadhAt // 110 // kimu matparirambhalobhatastvamupaito'si puro'tidUrataH / iti vAgiyamIzituH pRthakpatitaM pANimurasyaropayat // 111 // adhikRttamarAtaye'pitaM prabhuNA veNidhRtaM nijaM ziraH / iyamutpulakA cucumba ca vyasutAM prApa ca vIravallabhAm // 112 // zatakhaNDitamaGgamIzituH sakalaM nyasya yathAkrama kramAt / pariramya mudApa mUcchitaM yadiyaM prApa tadeva mRtyutAm // 113 // 1. 'subhaTa' kha. 2. 'ramIdRzaiH' ka. 3. 'stritaM' ka. 4. 'vallabhA' kha. Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyamAlA / iti yuddhadharAvalokinI patitaM vIkSya sutaM suyodhanam / subalasya sutA vimUcchitA punarubudhya jagAda kezavam // 114 // yadavAdi mayA raNodyame na sutaH saiSa jayeti bhASayA / tadimAM dhruvamAyayau dazAM saha bandhusvajanaiH suyodhanaH // 115 // vividhairapi bhASaNairmuhuviditAkrandabharA hRdIzituH / bata bhAnumatI dRgambubhiH svayamantasnapanaM karotyasau // 116 // vapuSo harate rajoJcalaivikRSatyaGgulibhistRNaM mukhAt / gamayatyasRgazrubhiH snuSAnivaho'yaM dayiteSu mAmakaH // 117 // iyamacyuta maulimIzituH svayamaGke vinivezya bAlikA / svajane tvayi dattadInadRgvilapantI vadatIdamuttarA // 118 // svasureSa sutaH priyaH sadRktava rUpe vinaye na ye jye| kimu sarvaga pazyati tvayi cchalibhirbhUribhirekako hataH // 119 // abhicumbya hRdIziturmukhaM punarAlokya nijAzrubhiH plutam / smRtasAtvikavArivibhramA vidhureyaM rudatI vadatyamum // 120 // priya vipriyavAnahaM(?) tvayA na hi pRSTApi yudhi drutaM yatA / kimu vipriyakAriNImiva pralapantImapi mAM na bhASase // 121 // yadi dattamuraH surastriyaH priya tanmAM calitAruNekSaNaH / kaTu re raTasIha kiM vadetyapi roSAdiyatApi me mudaH // 122 // priya tAdRzagaurapauruSaH sphuTameko'pi raNaikakarkazaH / madabhAgyasahAyatAM vinA va sahastrairapi hanyase dviSAm // 123 // satataM mayi sAma tanvataH priya manye tava vismRtA ruSaH / dhRtakopalavasya te'dya te purataH sthAtumapIzvarAH pare // 124 / / tanayasya tavaiva vairataH kati tAtena nijannire pare / nayanotsava tairdhanairapi priya naiko vavale punarbhavAn // 125 // 1. 'mantaH snapana' ka-kha. 2. 'vipriyavAnbhavAnaha' ka. 3. 'dvitayA' ka. 4. 'mImudaH' kha. 5. 'sAmatattvataH' kha. 6. 'tatkRte' kha. Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11strIparva-1sargaH) bAlabhAratam / yadi vedmi tapAMsi tAnyahaM surabAlAbhiralAbhi yairbhavAn / dviguNAni vidhAya tAni tatpriya tAbhyo'pi bhavantamAnaye // 126 // bhavadAnanadarzane sadA priya yanninimiSatvamAsadam / animeSavilocanAsu madbhamataH kiM tadagAmi pazya mAm // 127 // api sAptapadInamucyate mahatAM saMgatamaGga zAzvatam / tadahaM sahase yamujjhitA kimu SaNmAsavilAsavallabhA // 128 // iti tAravilApinImimAmiyamAkRSya virATamAgatA / anurodayate'pi rodasI na sudeSNA karuNAravena kim // 129 // tridive'psaraso bhuvi priyAH pulakasvedabhRto bhajantyamum / drupadaM svarabhedavepathupralayastambhavivarNatAzritAH // 130 // .. apakRSya kRpI vimUrchitAM sphuTadhUmacchaladhArmiduryazaH / gurusaMskaraNaM dvijottamA viracayya dhunI vrajantyamI // 131 // rasanA nanu madrabhUpateSatejo vadhapApaluptaye / / palabhukpatagakSudhAnale saraleha svamaho juhotyasau // 132 // dayitasya ziro'tidUrato drutamAnIya niyojya varmaNi / priya bhUmirasAvihAtapo gRhamehItyabhivakti matsutA // 133 // avalokaya paJca subhruvo vigateAH samameva kezava / zayanasthitamAptapaJcataM bata bhUrizravasaM zrayantyamUH // 134 // ayamIzituradhvaroddhuro haha kaNThagrahakRnmRgIdRzAm / dvijarAjiSu gosahasradaH pratipakSAntakaraH karaH puraH // 135 // iti bhartRbhujaM prayAtitaM vayazaHzAkhizikhAvadaindriNA / samudasya bhuvo'GgulIdaleSvabhicumbya pralayantyamUrmuhuH // 136 // svabhujau naTayannakArayanmama putraM bhuvi duSkRtAni yaH / vRSasenasuSeNayoriyaM jananI zocati taM hataM paraiH // 137 // 1. 'deSNo dAtari durgame' iti haimAtsudurgamA. 2. 'zrubhiH' ka. 3. 'vighUrNitAM' kha. 4. 'tyapi bhaktimatsutA' kha. 5. 'haThakaNTha' sva. Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 422 kAvyamAlA / zakuniH patito'yamAtmajAnmama yanmantraniyantritAJzatam / ajuhodanujakrudhAnalatviSi dhArmibhuvi labdhumindratAm // 138 // iti sUnuzucA vimUrchitA punarAsAditacetanA ma sA / harimAha na matkulaM tvayA kimivArakSi layodayakSama // 139 // ayamIhagupekSitastvayAjani kRtsno'pi kulakSayo mm| iti trimitestu vatsare bhavato'pyacyuta gotraviplavaH // 140 // harirAha purA hasannasau mama daivAdbhavitAnvayakSayaH / zucamemi na tena zoca mA tvamapImAnbhavitavyatAhatAn // 141 // jagatAmanivArayA tRSA vidhurAsi drutamehi jAhnavIm / zucamujjha pibojjvalaM jalaM tanayebhyo dadatI jalAJjalIn // 142 // iti vizvavidA muracchidA tRSiteyaM prakaTIkRtaspRhA / trapayA vadahAH karomi kiM sutazokAdapi duHsahA tRSA // 143 // samara vyasuvIramaNDala sphuTasaMkhyAnagatiyudhiSThiraH / dhRtarASTranRpeNa tatkSaNaM paripRSTo nijagAda divyadRk // 144 / / koTyo'STaSaSTiIrANAM dvAdazAyutasaMyutAH / janire samare'muSminmahaHsaMhatiduHsahAH // 145 // daza paJca ca SaSTizca zatAnyuttamatejasAm / hatAni rAjarAjAnAM surarAjajitAmapi // 146 // caturdazasahasrANi lakSANi raNadakSiNAH / vikaTAH subhaTAH peturiha pAtitazatravaH // 147 // tulyajvalanmukhazatAnalaprabalapAvane / raNotsaGge hutAGgAste'bhUvazatamakhopamAH // 148 // martavyamiti yoddhAraH prItA gandharvatAM gatAH / parAGmukhA raNe'streNa hatA guhyakatAmaguH // 149 // na svAmibhaktyai no kItya na jayAya dive na vA / AvezAdeva ye yuddhe mRtAste brahmatAM gatAH // 150 // 1. 'maJjula' ka. 2. 'sutena' kha. 3. kuzalA ityarthaH. Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11strIparva-1sargaH] bAlabhAratam / 423 vIrendrarUparaudratvakSveDAbhiryugyamardanaiH / mRtA raktAbdhipAtairye jagmuste'pyuttarAnkurUn // 151 // lomazasya prasAdenaM tIrthayAtrAcaraH purA / yAM dRSTimAsadaM divyAM sarvaM pazyAmyadastayA // 152 // 8. ityuktvAtha tpHsuunuraadishnmRtsNskRtau| __ tatrendrasenaM viduraM yuyutsuM saMjayAnvitam // 153 // zrIkhaNDakRSNAgururocitAsu citAsu taistatkSaNamAhitAnAm / dhUmormibhiH kIrtipaTA bhaTAnAM sphuTaM nabho'ntaH surabhIbabhUvuH // 154 // atho mithaH kaNThakRtagrahANAM strINAM tadAkrandaravastathAsIt / yathAbhavattatpriyabhogabhAjAmapyazrupAtaH surasundarINAm // 155 // svarga gatAnAmatha bAndhavAnAM pravRttimApraSTumiva prayAtaH / svargasravantIsaililakriyotkaH pArtho'mbikAsUnuyutaH sa vargaH // 156 // ye'tra kSetre kSatriyAH kIrtizeSAsteSAmetaddattamakSayyamastu / ityuktvoccairambikAsUnumukhyAH kRptasnAnAH kalpayAmAsurambhaH // 157 // sadyaH prodyaduHkhasaMghaTTamUDho gUDhaM kuntyA zrAvito bhAnuvRttam / arNaH karNAyApi dhArmistadAnImaurmizraM dattavAnsodarAya // 158 // satrakrItasurardhivIravidhuraM krandatkuraGgekSaNA zreNI sA janabASpajAtayamunAsaMbhedazobhAjuSaH / jAhnavyAH pulinAvanIM vimalayannAtmovezAttata stene satyabhavaH zucAmavagaladrAgaH prayAgaH zriyam / / 159 // bheje zrIjinadattasUrisugurorahanmatArhasthiteH pAdAjabhramaropamAnamamaro nAma vratIndraH kRtI / tadvANyaujasi bAlabhAratamahAkAvye'dhitaikAdazo bodhaprakramasUktapaddhatisakhe strIparva niyUMDhatAm // 160 // iti zrIjinadattasariziSyazrImadamaracandrasUriviracite zrIbAlabhArate mahAkAvye vIrAGke strIparvaNi strIvilApo nAma.prathamaH sargaH / ekanAnena sargeNa strIparvaNi vinizcitam / zatadvayamiha spaSTamaSTottaramanuSTubhAm // 1. 'nRpaH manu' ka. 2. 'salile: krayoktaH' kha. Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424 kAvyamAlA | zAntiparva / prathamaH sargaH / oMkAro yaH saMdAyaikavarNo'pIzastrayImayaH / vyAsa nizvasitAnvedAnpAyAyAsamuniH sa naH // 1 // atha trailokya kalyANakandamandAkinItaTe / tatrAjagmuH zaimArAmanIradA nAradAdayaH || 2 || jalAJjalivirAme'pi netrAJjaligalajjalaH / zaucAnte'pi suhRcchokAdakiMcitkaraNasthitaH // 3 // dharmabhUH kimapi dhyAyanvindhyasmArIva vAraNaH / Uce devarSiNA karNapeyapIyUSavarSiNA // 4 // ( yugmam ) diSTyAsi kuzalI rAjanki vicchAya ivekSyase / hatAhitasamUhospi dagdhendhana ivAnalaH // 1 // jitvApyarInraNAskandamaMdasaMkrandanopamAn / labdhetikaSTAdiSTe'pi rAjye rAjanviSIda mA // 6 // atha niHzvasya vizvasya vibhurUce hahA hatAH / yadarthamarthyate rAjyaM rAjyArthaM te'pi bAndhavAH // 7 // yatrotpattistadeva svaM mahase dahataH kulam | udbhrAntaM duryazobhirme dhUmairiva havirbhujaH // 8 // viSasya sodaraiva zrIH kriyayAnu tato'dhikA / samagrakulanAzAya yadbhogaikaspRhApi hA // 9 // smaranmAturgiraM yo'smAnvadhyakoTigatAnmuhuH / rarakSa mitra dAkSiNyArabdhayuddho'pi bAndhavAn // 10 // jaghne kRtaghnairasmAbhiH so'pi vizvatrayIjayI / sahodaro mahImajjatsyandanavyasanasthitaH // 11 // ( yugmam ) 1. 'yadApyekaH karNo' ka. 2. 'vyApa' kha. 3. 'vizvAsibhAcedAnvyan' ka. 4. 'nya zyanvyAsamunirmude' kha. 5. 'zarA' ka. 6. 'kSa' ka. 7. 'manda' ka. Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 zAntiparva - 1 sargaH ] bAlabhAratam / tadIdRglobhacaNDAla caNDAliGganadUSitaH / aspRzyo'hamato yAmi jIvituM vijane vane // 12 // te savyasAcisAcivyabhAjaH pAntu dharAM zarAH / vairasya heturdvadhApi na yogyA mAdRzAmasau // 13 // akiMciccintakaH zAntakaNDUtirmRgaghaTTanaiH / vatsyAmi punarekAkI zIrNapatrAno vane // 14 // ityuktibhAji bhUjAnau giraM bheje dhanaMjayaH / sa kopavinayATopa kaTukomalapezalAm // 19 // alabdhe rAgiNo lokA aho labdhe virAgiNaH / hemante tApamIhante hanta grISme himaM muhuH // 16 // aicchadbhavAnvane rAjyamicchanrAjye'dhunA vanam / unmatta iva lokeza lokenApyupahasyaite // 17 // vidhirindre daridre ca dideza kRpayA pRthak / dharmamadhvaradAnaizca tapodhyAnaizca tAraNam // 18 // tadduHsthena vanasthena nezA yadyAhataM tapaH / tadidAnIM sthitaH svAmyaM manaH kuru makhAdiSu // 19 // atha sadyaH samuttaptadugdhadurdharayA girA / kopena kaluSIkRtya vinayaM pAvanirjagau // 20 // dear paJcamIca dhigakiMcanakRdbhavAn / madhyAGgulIvAGgulInAM madhye'smAkaM mudhA guruH // 29 // nAsmAkaM ko'pyupAyossti vizvavIra jitAmapi / tvatkanIyastvanAmaikaM vyasanaM yena nIyate // 22 // dveSTI ( ) NAmapi duSTAnAM rakSaNaM yasya lakSaNam / tadrataM cetpriyaM tubhyaM haitA devatratAdayaH // 23 // 429 1. 'kauzalam' kha. 2. 'syase' kha. 3. 'dattai' kha. 4. 'neza' kha. 5. 'tena tIryate' ka. 6. 'dviSTAnA' kha. 7. 'rAjaMstatki hatArayaH' ka. 54 Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426 kAvyamAlA / bhagno'si rAjyakaSTe'pi yadi kAtarahRttayA / tattapaHkaSTadRSTaH sanvimanAH kiM kariSyasi // 24 // ayAcitajalAhArA valkabhAjo jaTAjuSaH / kiM nIDaziraso vRkSA bhavaM nanti vinA manaH // 25 // kSitAH kSmArakSiNaH pUrve sa tvaM zraya tapo'dhunA / vayaM jyeSThAnugA bhUpa bhUhatyA patatu tvayi // 26 // iti saMhRtavAkye'sminnUcatuzcaturau giram / yamau jaladagarjAntodrekikekiravacchavim // 27 // iSTadInasupAtrAdibhuktazeSabhujAM vibho / gRhiNAM spRhaNIyaiva gatiryativarairapi // 28 // tapobhiryatayaH kaSTai rAjanvAJchanti viSNutAm / gRhaM tu gRhiNAmetya viSNuryajJAMzamicchati // 29 // nayI vizvayatistoma puNyaSaSThAMzabhAgnRpaH / yatiH svapuNyabhAgviddhi kaH kRtinsukRtI tayoH // 30 // tatpAlaya mahIpAla mahImenAM manoyatiH / tulyaM janakavadbhuGva phalaM rAjyayatitvayoH // 31 // dazanadyutihAreNa hAriNImatha bhAratIm / rasanAJca(ca)ladolAyAM dolayAmAsa pArSatI // 32 // bhinnArayo bhavadvakraprasAdotkAH sahodarAH / nAnanyAzcetprabho tatte kRtaghnasya vratena kim // 33 // kSAlanaM vajralepe'pi mlecche'pi syAtpavitratA / na ghaTeta kRtaghne tu vApi pApapratikriyA // 34 / / sukRtena kRtajJAnAmadhaH kuryAdivaM dharA / duSkRtena kRtaghnAnAM nollasantI dhriyeta cet // 35 // tadAliGganahRyoktirAjyabhAgaiH kRtajJa te / dhanyAH sahelaM khelantu sodarAH saphalazramAH // 36 // 1. 'pUrva sarve' kha. Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12zAntiparva-1sargaH] bAlabhAratam / 427 ityamISAM vacovIcIprapaJcairapi bhUpateH / khabandhuvadhaduHkhAgnitaptaM na zamitaM manaH // 37 / / atha hRjjJAnapIyUSapayodhilaharI giram / dantAMzuphenilAM vyAsastacchokAgnicchide kirat / / 38 // daivAdyasya yathA mRtyurasti sa mriyate tthaa| mazako'pi gajenApi na zakyo hantumicchayA // 39 // tadbhUnAtha mayAmAthi kulaM svamiti mA muhaH / kastAnvizvajito dhIrAnhanti svaiH karmabhivinA // 40 // syAtpRthakpathi pAnthAnAM yathA saGgaH kSaNaM kvacit / tathaiva bhavinAM tatkaH zokaM tadvirahe vahet // 41 / / kvApi tau zokaharSoM vA yato bhAvollave lave / aindrajAlikavatkAlo darzayatyanyathAnyathA // 42 // rAjazocasi kiM bandhUnkAlena kavalIkRtAn / grasyante lIlayA yena trilokIkAriNo'pi te // 43 // zucaM muJca tavedAnI kAlaH pAlayituM prajAH / na prajApAlanAdanyo rAjJAM dharmo'sti yauvane // 44 // jIvato rAjyabhAgena vyasUnbrAhmaNatarpaNaiH / bandhUnprINaya bhUpAla tvaduHkhAdduHkhino'dya ye // 45 // athAsminvirate viSNurvitene jiSNusaMjJayA / mApasaMtApanAzAya mukhAjamadhubhAratIm // 46 // kaH karoti kRtI zokaM rAjanparijanArtidam / . na vailanti mRtA ye ca na ca jAnanti yatkRtam // 47 // suhRdo dUragasyApi yadyaizvaryazrutirmude / divi bhogabhujaH zocyAstatki te bandhavastava // 48 / / karasthaM lAlayanmRtyuH karI kavalavajanam / yadecchati tadA bhuGkte tataH zocyeta ko mRtaH // 49 // 1. 'vIrAn' kha. 2. 'kvacittau' kha. 3. 'calanti mRtAyaina' ka. Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 422 kAvyamAlA / mRtyozcarA iva muhunimeSA vegino'GginAm / AyAnti dRkpathe jIvagrahAvasaramIkSitum // 50 // akasmAdeva kutrApi kadApi gamanecchayA / janaM vizvAsayantIva zvAsAH zazvadgatAgataiH // 11 // jagajjIvAtavaste'pi zrIrAmabharatAdayaH / jAtA veti ha saMdehadolAyAM kAlato gatAH // 12 // jIvitaM hanta jantUnAM nayanonmeSacaJcalam / sukhazrIyauvanAdInAM kA tadaMzaspRzAM kathAH // 13 // kRtyaM kiMcitkare kArya tiSThatyAyuSi gatvare / tamisrAvidhududdayote cyutaM dravyamiva drutam // 14 // eSa jIvitakalpadruzcaturvargaphalapradaH / zokAdanalakIlAbhiH klIbA viphalayanti tam // 15 // tadbhUlokapate zokaM muJcAmuM cAturImaya / gRhANa jIvitasyAsya kAlakAlocitaM phalam // 56 // rAjye yajJAdilIlAbhiH saphalIkuru yauvanam / vArdhake tu dharAdhIza yuktaM muktikRte tapaH // 17 // ityAdivAkyairanyaizca prAgbhUpacaritairmuhuH / bodhito babhruNA taizca zucAvocadyudhiSThiraH // 18 // dhiDyAM bandhuvadhodbhUtairudbhAntairmama pAtakaiH / AkAze kAlikotprekSAM kariSyanti kavIzvarAH // 19 // api janmasahasrANi vahnau me juhvato vpuH| kSayaM yAsyanti gAGgeyaghAtakasya va pAtakam // 6 // iti zokAturasvAntaM vilapantamilApatim / girA madhurayA vyAsamunirAzvAsayaJjagau / / 61 // nighnato yudhi dhUtAstrAngurUnapi na hanti yaH / rAjansa kSatradharmekalopapApena lipyate // 62 // - 1. 'hRtam' kha. 2. 'taiH prabhUtaiH' iti zodhitaM kha-pustake. Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12zAntiparva-1sargaH] bAlabhAratam / 429 yudhi yaH kSatradharmastho hanti vA hnyte'thvaa| . . gIrvANairapi pUjyate to puNyau puSpavRSTibhiH // 63 // apApastadasi kSmApa prasannaH pAlayAvanim / yadi mithyAbhizaGkAsti vAhamedhaM kuruSva tat // 64 // abhinandya nijaM rAjyamAnandha prkRtiinkRtii| . pazya puNyAya gAGgeyaM zara zayyAcaraM gurum // 6 // iti kRSNamunIndreNa zrIkRSNena ca bodhitaH / pure'vizatpuraskRtya dhRtarASTraM yudhiSThiraH // 16 // mahena mahatA bhUpaH sa vibhUSya sabhAbhuvam / dvijAndhaumyapuraskArAdapUjayadupasthitAn // 17 // duryodhanasuhRttatra triMdaNDimuniveSabhAk / maNirUpa ivAGgArazcArvAkaH kauNapo'vizat // 68 // pApAkAraM kulAGgAraM dhiktvAmityAdi bhUpatau / vaco'bhUttanmukhAcitraM candrAdiva halAhalam // 69 // dvijA vijJAya rAjJe ca taM nivedya krudhAdahan / huMkAraprotthitenAgnidaivateneva hRjjuSA // 70 // zakyo hantuM hareNApi naiSa dvijaruSaM vinA / ityuktvA tadvadhaprIto hariraprINayannRpam // 71 // tAdRgyuddhotthabAhyAntastApamaNDalakhaNDanam / athAbhiSekaM bhUpasya cakrustIrthodakairdvijAH // 72 / / sa pUrvabhUmibhRdbhadrAsanavartI zritaH zriyA / rAjA virAjayAmAsa vizvaM vizvaMbharAtalam // 73 // zivaM zaktyAnvitamiva pratyakSaM dhAmni dharmajaH / dhRtarASTraM vadhUyuktamamanyata suhRnmataH // 74 // yauvarAjye marutputraM viduraM mantrakarmaNi / dhanaMjayaM jayodyoge saMjayaM vyayacintane // 79 // 1. 'tridaNDI' kha. Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 430 kaavymaalaa| nakulaM balarakSAsu dhaumyaM dvijajanArcane / sahadevaM sahasthityAM sthitijJo'thAdizannRpaH // 76 // (yugmam ) saMsthApya mantriNo natvA hariM ratnamaye dadau / / sa bhImArjunayorduryodhanaduHzAsanaukasI // 7 // kauravAvasathAnitthamanyebhyo'pi vibhajya saH / girA hareralubdhAtmA labdhaprazamanaM vyadhAt // 78 // zrAddhaM vidhAya bandhUnAM bhUpA(?)natha yathAvidhi / dharmAnebhyaH prapAkUpasatrakalpAnakalpayat // 79 // viSNuM jiSNuniketasthamanyeyuH kSaNadAtyaye / zazvadantardazA dRSTaM dRgbhyAM draSTuM nRpo'gamat // 80 // siMhAsanasamAsInaM dhyAnalInaM hariM nRpaH / zaile'mbudamivAlokya kekIva mudito jagau // 81 // tvaddhAmanetrakumudakrIDAnityamadhuvratI / vibhAvarI vibhAteyaM sukhabhAvena te vibho // 82 // athAvAdini govinde punarUce narAdhipaH / vizvaikadhyeya kiM dhyAnaM dIpamarka ivAsRjaH // 83 // itivAci nRpe vAci dRzAvunmIlya viSNunA / yo mAM dhyAyati rAjendra taM dhyAyAmi sa mAmiva / / 84 // uttarAzAM gataprAye tapane tenumuktidhIH / dadhyau mAmadhunA bhISmastamahaM manasAgamam // 85 // atha prItyAbhyadhAdbhUpo bhagavanbhavadutsukam / bhISmaM yAmaH sa me dharmAnvaktuM tvadarzanAvyayaH // 86 // zrutvaitadacaladbhUpo bhImabIbhatsusAtyakaiH / mukundaH syandanI skandasahodaradidRkSayA // 87 // 1. 'nutvA' kha. 2. 'jiSNu' ka. 3. 'manu' kha. 4. 'atho' ka. 5. 'nanu' ka. 6. 'mukta' kha. Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12zAntiparva-1sargaH] bAlabhAratam / vyadhAdihAntare zAntamanAH zAntanavaH stavam / RSivAtavRtaH zaurerbhAvapUjAmanaHsrajam // 88 // namaH svayamavizvAya vizvajJAnAya viSNave / sarvAGgalInasarvAGgasahasrAdbhutatejase // 89 // vAsasA vAsareNeva nizayeva tnutvissaa| zazvadAsevitaM seve hariM kAlamivAGginam // 9 // nyapAtino bhavAmbhodhau jantavo'mbudabinduvat / muMktA bhavanti yadbhaktizuktilInAH zrayAmi tam // 91 // yasyA vibhaktirUpaiva bhakti vatsu muktidA / zrIvizvarUpaH sAkSAnme so'stu netrAmRtAJjanam // 92 // iti stutvA hRdA natvA dhyAyansadyo'pyalokata / bhISmaH pramodaromAJcadInabhISmazaro harim // 93 // atha zrIkezavaste'pi bhUpabhImArjunAdayaH / rathAduttIrya gAGgeyamAnamya purato'vizat // 94 // atha vyathAturaM bhISmaM dRzAliGgaya harijaMgau / kaccitte na zaraibhinnaM brahmajJAnamayaM vapuH // 95 // zrIvizvarUpa bhagavanbhavallayamayAtmanAm / kA vajrabANaparyaGkahaMsatUlIkayobhidA // 96 // iti bhASiNi bhISme'tha kezavaH smAha sAhasam / tvAM vahantI mahI manye dyAmindrADhyAM mudA haset // 97 // tvayi bANArdite taptamanubUtarati kvacit / dhArmi bodhaya dharmajJa dharmoktyA svayamavyathaH // 98 // kSIrodazAyI bhagavAnityuktvA garuDadhvajaH / parAmRtakalAvRSTyA dRSTyA taM nirvyathaM vyadhAt // 99 // tAdRksaMvidratisthAnaprasattizlAghayoratha / puSpavRSTistayomUni devarSistutayorabhUt // 100 // 1. 'nava' kha. 2. muktibhAjo muktAphalAni ca. Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 432 kaavymaalaa| zvo vaktAsi kRtindharmAnityuktvA bhISmamacyutaH / sapANDavo yayau sthAnamAyayuzca nizAtyaye // 101 // adyAsi nirvyathAtmA cettaddharmAndiza dhArmaye / ityuktizAlini mAha vanamAlini sindhubhUH // 102 // tvatprasAdAtpaTurdharmAnvakSyAmi tvadvirA vibho / svayaM tu pRcchatu kSamApaH kiM hrIH kSatrocite kRte // 103 // athAcyutagirA pAdalagno bhISmeNa bhuuptiH| AghrAya mUrdhni mAM pRcchetyukto'pRcchannaeNpakriyAm // 104 // kRtvA kRSNAya dharmAya dvijebhyo'pi hRdA namaH / Uce bhISmaH mitarucA dharmeNaivojjvalAM giram // 105 // rAjanarAjanti rAjAnaH pUjyapUjAdayAnayaiH / tAraiH kaGkaNakeyUrahArairnaTaviTAdayaH // 106 // hAsapriyo nRpaH sAraM pibadbhiranujIvibhiH / padApi spRzyate rolalolaiH puSpamivAlibhiH // 107 // vRtti kalpayataH svAGgavyayenApi gavAdiSu / tRNAdapi laghunaM sarvadharmojjhito nRpaH // 108 // akarNasya jagatprANapAyino vakracAriNaH / kiM vizvasedvijihvasya bhujagasyeva bhUbhujaH // 109 // sattejaHkIrtisUryenduH kAlaH kSamApa ivAparaH / kvacidbhImaH kvacicchAntaH kena zakyeta lacitum // 110 // makheSu devaM sevante zrIpatiM dahanaM ca ye / gopaiH kopyA na te viprAH zriye dAhAya ca kSamAH // 111 / / nopekSyaH skhalitAcAraH kSamAyAmeko'pi bhUbhujA / tasmillabdhapadaH pApmA kaM kaM prApnoti na kramAt // 112 // nayakalpatarucchanne kSINapaGke'stakaNTake / rAjJAmudyAnavaddeze dharmaH khelati helayA // 113 // 1. rAjadharmAn. 'nayakriyAm' kha. 2. bhUpaiH. 3. 'vyApnoti' kha. Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12zAntiparva-1sargaH] bAlabhAratam / yadAjJAyantritA varNAzcatvAro'pyanavA iva / sphUrjanto'pi na maryAdA muJcante kiM sa nezvaraH // 114 // yadi yajJAmRtai rAjA na varSati divaM prati / tatkSudhArtAH sudhAkUpAndivi devAH khananti kim // 115 // dharAbhRti na ceddharmastadadharmabharAturA / kUrmAdyaiH kiM 'hiyetorvI dalayantI rasAtalam // 116 // tadeka eva devaH kSamApatidharmagatisthitaH / bhAti trijagadAdhAraH samAhAraH surazriyAm // 117 // lokaMpRNaguNo'pyuccairnRpaH krUraparicchadaH / sevituM zakyate kena sasarpa iva candanaH // 118 // tIrthAdhikAribhiriva sphItalobhainiyogibhiH / pIDyamAnAH prajAstIrthamiva bhUpaM zAnti ca // 119 // nRpazcAruparIvAro'pyacArucaritaH svayam / janena tyajyate dUraM maNivAnphaNavAniva // 120 // vAcAraparivArasya sadAcArasya bhUpateH / rAjyayAmikatAM yAti dharmastrinagadarcitaH // 121 // kriyAsu viphalAH sainyakramavikramabuddhayaH / na syAdAtmeva bhUpAnAM purodhA yadi dharmavit // 122 // araktebhyo'pi rakteSu kumudebhyo'mbujeSviva / zriyaM saMcArayanbhUpaH pratApI bhAti bhAnuvat // 123 // pratApasya prakAzena daNDasyAlambanena ca / kalidhvAnte'pi bhUpAnAM vRddho dharmaH sukhaM caret // 124 // prAptapratApatapanA vizvaM praNidhibhirnRpAH / dUrapracArairgRhNanti gUDhadRza ivAMzubhiH // 125 // alakSyaH kSmAbhujAM mantro vizvoddhArakSayakSamaH / sattA yasyezvarasyeva kriyayaivAnumIyate // 126 // 1. 'dhriyeto' kha. 2. 'sthitiH' ka. Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 434 kaavymaalaa| ka lakSmIrativizvaste va saukhyamatizaGkini / tadbhAti nAtivizvAsI nAtizaGkI ca bhUpatiH // 127 // uddhRttadaNDanaM dInapAlanaM zIlalAlanam / dvijArcanaM ca rAjyazrIzcatuHzAlaM mahIbhujAm // 128 // kAraNe'pi vikopAnAmalubdhAnAM vipadyapi / pramode'pyavikArANAM rAjJAM zrIvirahAsahA // 129 // mitrANi raNakAle'GgaromANIva pramodataH / yasyocchsanti bhUmIndraH sa nendreNApi jIyate // 130 // dharmI dhatte sthitau yaH kSmAM tadguNairyoginAmapi / atibrahmalayAnandairamandaihiyate manaH // 131 // nayI nRpo nRNAM siddhAtsuvarNapuruSAdiva / yaM dharmAdezamAdatte na sa tenApi hIyate // 132 // kSmArakSaNAtparaM rAjJaH kRtyaM nAsti labheta yat / janAnAmarthadharmAzau tena lokadvayAhitau // 133 / / evaM devavrato rAjadharma dharmasya sUnave / bhUriprAgbhUpacAritryacArusaurabhyamabhyadhAt // 134 // (iti rAjadharmAH / ) sarvadharmadrumArAmamathAmaradhunIjanim / zatrukSINazriyAM vRttiM rAjJAM papraccha pArthivaH // 135 // hRdvartiviSNukezAntaghanagarjighanaiH svanaiH / dhvAnayanmerudadhvAnaM tamityUce pitAmahaH // 136 // kSINaH paraM pravizyAmi divAkaramivoDapaH / kalayA kalayA vRddhaH svAM labheta punaH zriyam // 137 // aste mitraibale zatrumudyantaM vIkSya dhImatA / saMkucya kramaleneva stheyaM divasamicchatA // 138 // 1. 'dhamaiMrdhatte' iti, 'dharmAddhatte' iti vA bhavet. 2. suravartma. 3. mitraM sUryo'pi. 4. 'saMkucan' ka. Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12zAntiparva-1sargaH] bAlabhAratam / 'AkrAmati dviSi prauDhe na tiSThanti na yAnti ca / navoDhA iva voDhAraM dhIrA vidhurayanti tam // 139 // vItamantrastu kurvIta balinApyariNA raNam / bhuvaM bhunakti jitvA vA mRtvA vA spardhate harim // 140 // kozo yathA tathApyevaM devavipradhanairvinA / kAryoM vyasanavallInAM sa hi dIpto davAnalaH // 141 // saMcitazrIna mucyeta vyasane'pyanujIvibhiH / aliH sahAjaiH sahate bandhanaM gandhalobhataH // 142 // kSINatailaM tviSo dIpamagniM dagdhendhanaM zikhAH / zobhAvyasuM vimuJcanti nidravyamanujIvinaH // 143 // AzApAzaimitho baddhaM jagadasti carAcaram / truTanti yasya yasyAmI sa taM muJcati helayA // 144 // viSame'pi na maryAdA yo vimuJcati tasya cet / tatpati nanAzakti/Dayaiva vilIyate // 145 // vyasane zrayaM dhAma dezaM dArAnapi tyajet / rakSecca dhruvamAtmAnaM punaH kAlo hi sarvadaH // 146 // . ruddho'ribhirbahutaraiH sudhIstadadhikaM zrayet / krUraiH karmabhirAkrAnto yogaM jIva ivottamaH // 147 // na vizvasepriyoktInAM sadveSANAM vizeSataH / gayUnAM sarangItaM mRgayU~nAM kulAntakam // 148 // antarvasannalakSyAtmA varteta balini dviSi / prahareta sphuTIbhUya kAle roga ivAGgini // 149 // vakoTakapaTaH sarpakuTilaH siMhavikramaH / kAkAtizaGkito gRdhradIrghadarzI sadA bhavet // 150 // 1. indram. 2. 'yatra' kha. 3. 'na muJcati' ka. zcintyaH. vyAdhAnAm. 6. 'yuvAderna' iti NatvaniSedhaH. 4. 'tat' kha. 5. NatvAbhAva. Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 416 kAvyamAlA | anAtmajJatathA svalpabalo balini saMpatan / sa bhavedvAtyayA gacchantRNamUla ivAnale // 151 // alubdhairguNibhirvIrairguNagrAhibhirujjvalaiH / suhRdbhiryaH parItastaM vipadAmapadaM viduH // 112 // dRSTAntaiaughakathAsyUtaiH zucibhirvacanairiti / ApaddharmaM dizatsindhunandano'nandayannRpam // 113 // muhuH pulakayannaGgaM gaGgAsUnuvacaH smRteH / agAdagAra murvIndustataH sahacaraiH saha // 194 // tadA viduraSaSThAnAM matisteSAmajAyata / trivargajJAnapIyUSanipItaprItizAlinAm // 151 // (ityApaddharmAH / ) apRcchadApagAputraM punaretya narezvaraH / dhairya vinaSTabandhuzrIH kathaM martyaH zrayediti // 116 // pItaprazamapIyUSa vizadodgArasodarAm / bhISmo vAcamathovAca dhiyA vAcaspatidyutIH // 117 // rAjanduHkhaughavAtyAbhirnRNAM pracaladAtmanAm / saMsArasArAsAratvavicAraH sthairyakAraNam // 198 // kSaNikaiva smRtiH zokastadAyustaidamuM svayam / naSTAraM nAzayitvAzu yazo gRhNanti dhIdhanAH // 119 // zocanti hi dhanaM nazyanmUDhAnAyuH sadA galat / trailokyaizvaryadAne'pi yallavo'pi na labhyate // 160 // kAlaikyazAlinaM vizvavyApinaM saMvicArayan / galanmithyAmatirnaSTazokaM ka kurutAM kRtI // 161 // mamakAranakAraM ye kuThAraM duHkhabhUruhAm / kadAcinnaiva muJcanti te sadAnandamandiram // 162 // 1. 'prabala' ka. 2. 'kSaNikaikasmRtiH' ka. 3. 'stadanu' iti kha- pustake zodhitam. Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12zAntiparva-1sargaH] bAlabhAratam / 437 yadyAyurvyayato bandhau vardhamAne mudaM vahet / tatki zocati loke'sminkramAnniHzeSitAyuSi // 163 // abhAvAdAgatA gacchantyabhAve sarvajantavaH / yadi ko'pyagrato yAti tanmandaiH zocyate sa kim // 164 // kaH kena zocyatAM jantUnkAlo bAlAnivAtmanaH / abhAvadvayahastAbhyAmitazcetazca cAlayet // 165 // so'rthaH sannapyasanyuktyA bhukto nArjita eva yaH / daivAdasattAM yAte'smintanta zocanti dudhiyaH // 166 // yoge kSeme praNAze ca ye sadA duHkhadAyinaH / tairathairnityasukhadaM dharma krINanti kovidAH // 167 / / upAntadIptadAveSu vilAsopavaneSviva / avazyodyadviyogeSu saMyogeSu rameta kaH // 168 // bandhodehe yadi snehastanmRtyau taM dahanti kim / cettadAtmani kaH zoko nityAdRzyasya tasya tat // 169 // abhAvAyaiva bhAvAH syuH zokAyaiva tadIzitAH / caturvargavyayAyaiva tadrAgastaM sudhIstyajet // 170 // kariSyAmIti kRtyAni no vilambyAni vetti kaH / unmeSaM vA nimeSaM vA kaM mRtyuH sthirayiSyati // 171 // na svargamapavarga ca jaDA gRhNanti tatphale / dAnAya vittaM tapase dausthaM datte muMhuvidhiH // 172 // banavAnyaH sukhI zuddho nirAdhitvena nirdhanaH / hIno'pi na lagetkRtye varAko'nyaH karoti kim // 173 // tApakRdvardhamAnaiva labdhe labdhendhane dhane / tRSNAgnikIlA saMtoSapIyUSeNaiva zAmyati // 174 // 1. 'zocatA' kha. 2. prAgabhAvapradhvaMsAbhAvetyarthaH. 3. 'abhAvabhAvAH zokAH syuH' kha. 4. "vidhirmuhuH' kha. 5. 'sustho' kha. 6. 'labdhe dhane' ka. 'labdhe dhanendhane' iti bhavet. Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| tRSNAtiraskariNyaiva pihito'sti sukhodayaH / yAvatyutsAryate seyaM tAvAnayamavekSyate // 175 // AzAsu dattaksaukhyaM purasthamapi nekSate / yadA nivartate tAbhyastadA pazyati tajjanaH // 176 // yeSAM na labdhumArambho na sthambho labdhavarjane / jIvanto'pi vimuktAste sukhe duHkhe'pi harSiNaH 177 // te dhanyAH kuladharmArthAnapyullaGghaya sthitA matiH / yeSAM mohatamazchannaparamArthapradIpikA // 178 // AtmA zuddhodbhutajJAnabhagnabandhanasaMzayaH / sAmarasyaM samAyAti viSNunA vizvahetunA // 179 / yogadIpadalanmohadhvAntaspaSTe na pazyati / nayanenAntareNAntaH paramaM puruSaM kRtI // 180 // iti nikhilavizeSadharmavedI pracurapurANacaritracitritAbhiH / adizadavanivallabhAya vAgbhirmadhabhuvi vIravaraH sa mokSadharmam // 181 // (iti mokSadharmAH / ) bheje zrIjinadattasUrisugurorahanmatArhasthiteH pAdAjabhramaropamAnamamaro nAma vratIndraH kRtii| mAdhuryAdhvani bAlabhAratamahAkAvye'tra zAnti gataM zAnteH parva tadAsyato jayamadhusyande mRdu dvAdazam // 182 // iti zrIjinadattasUriziSyazrImadamaracandra viracite zrIbAlabhArate . mahAkAvye vIrAGke zAntiparvaNi dharmatrayakIrtano nAma catvAriMzaH sargaH / etasminnekasargeNa zAntiparvaNyanuSTubhAm / zatamekaM yutA SaDmirazItirabhavattathA // samAptaM cedaM shaantiprv| Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 anuzAsanaparva - 1 sargaH ] bAlabhAratam / anuzAsanaparva | prathamaH sargaH / pArAzaraH pAtu sa mAM tamAlazitidyutirdaityabhido'vatAraH / vAcyAya vizvakahitAya devI vAgeva jihvAjani yanmukhAje // 1 // athedamAkarNya dhunItanUjALUMjAnirunmudritazokamudraH / dInAnanazrIrakRta pralApAnpApAnuzaGkI sukRtasya sUnuH // 2 // aho janaiH sAdhvapi yatkriyeta priyetaraM vakti tadapyakarma | rAjyaM tu rAjJAM narakAntameva mi tadarthe'pi tasvArtham // 3 // akarSi kUcai namataH saharSaM bAlena tAmbUlarasAya yasya / mayA hahA so'pi bhavAnnijaghne pitAmahaH kAmahatAzayena // 4 // dviSadbhidA darzana kautukAya yenAstravidyAmahamApito yAm / dhigdhiGmayAghAti tayA sa eva pitAmahaH kAmahatAzayena // 5 // yenAtmanaivAbharaNairvibhUSya sarvAGgamutsaGgamavApito'ham / kSiptaH kSitau hI sa mayA zarAGkaH pitAmahaH kAmahatAzayena // 6 // na mAM vinA yasya ratirmayA sa surAsurazreNibhirapyajeyaH / hA marma pRSTvA nizi ghAtito'hni pitAmahaH kAmahatAzayena // 7 // (kulakam ) 439 iti pralApAturamatibhAgI bhAgIrathIsUnuradhIzamurvyAH / bhaktyujjvalIbhUtamanasthamAtRtaraGgabhaiGgAyitavAguvAca // 8 // mA vatsa dAvacchavinA vinAzaM nayakha zokena vivekavallIH | hantA hi na tvaM na mRtirna kAlo vayaM hatAste nijakarmaNaiva // 9 // mRdArddhipiNDairapi kAmakRtyakSaNakSaNAnyAnyazarIrirUpaiH / karmANi vAlaikadharANi muktazramaM ramante bata vizvajIvaiH // 10 // sadA sadAcArarate nirasta karmagrahe'nanyasame tu martye / AyuH sthiraM syAdabhiyAti lakSmIH kulaM kalAzvojjvalatAM bhajante 11 1. 'bhUtAni' ka. 2. 'rAjJAM hi rAjyaM' kha. 3. 'hita' ka. 4. 'bhaGgIyita' ka-kha. Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| mataH sadAcAra iti pratiSThAmayeta martyazcaritena kena / idaM tadA pRcchati medinIndau jagAda gIrvANadhunItanUjaH // 12 // arthivyathApAranidAnadAno nakArakArAgRhacittavRttiH / adeyadeyasvaparaprabhedamukto vimuktairapi kiM na mAnyaH // 13 // artIrupetasya riporapi svaM tapo vapuH zrIvyayato'pi nighnan / akSuNNadAkSiNyavidhirvidhatte dizo yazobhirvizadAH sadApi // 14 // asmatpurA pAtakaghAtako'yaM mahopakArIti kRtApakAram / zliSyanti hRSTAH sahasA hasantaH santaH kssmaasNtticaarucittaaH||19|| sahasradhA baddhaparAparAdhaM virodhinaM labdhamapi krudhAndhaH / vadhodaye dainyamayaM dayAlurabhyarcya nirmuJcati nirmalAtmA // 16 // paraH parAmartimiyati yena jAgarti yenAtmani nAma dainyam / satyavrataH satyamapIhate tannavadhyamAno'pi sudhIH sudhIraH // 17 // nijAni jAnannapi jAtajAtismRtirbhave'nyatra nidhIkRtAni / sukhopalabhyAnyapi nAdadIta dravyANi nirvyAjanayo manISi // 18 // strIbhiH prarUDhArtibhirauSadhatvaM nItasya lupyeta na yasya cetaH / na tatkalAM dharmakalatracArI na brahmacArI ca zubhau labhete // 19 // iyaM mahAmohakarItyaraktaH paropakAraprathaneti raktaH / prayuktabhogaprasaretyudAsaH sadApi dakSaH zriyamIkSate svAm // 20 // zlathIkRtodAmatapo japoktiH (1) sukhairazeSaiviSayopayuktaiH / jAnanvibhoH paJcamukhasya mUrtimAtmAnamAnandayate mahAtmA // 21 // yathoktadAnavyasanI yathoktazrAddhI yathoktAkhilatIrthasevI / yathoktasAMsArikatAtvikazrIjano mano'nyAni yazAMsi dhatte // 22 // dhanyAH sudhAdhAmakalAkirITamArAdhayanti zritabhaktayastam / yasya prabhAvaM ya ivAdbhutazrIrvaktuM vivikto harireva devaH // 23 // ityuktibhAji grudhunItanUje bhUjetari praznapare muraariH| vAcaM samuccArayati sma kukSiprakSiptasaptAmbudhizabdamandram // 24 // 1. 'bhayena' kha. 2. svAdhInIkurvan, Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 anuzAsanaparva - 1 sargaH ] bAlabhAratam / sarvajJamAnI satatoyadudyajjJAnapradhAno'pi sa yogivargaH / vyomno yadaGgASTamabhAgabhAvabhAjo na paryantapadaM dadarza // 29 // IgvidhAH santi na roNi romNi brahmANDapiNDAH kati yasya bhartuH / saMbhUya tattadgataviSNudhAtRzreyApi varNya kva nu yanmahattvam // 26 // cakSuzcalaM cumbati yadyada lolaM manaH zliSyati yadyadAzu | vAksvairiNI yadyadupaiti tattanmuktipradaM yanmayavizvabodhAt // 27 // yanmaulijasvedajalapravAha nisyandasaMdoha nadekadeze / nAbhIsarojasthita vizvakartA haritrilokIjaTharo'pi zete // 28 // sa eva devaH paramastamAMsi mahAMsi cAtItya kRtapratiSThaH / icchAkriyAjJAnakRtaprezastiluptatriloko jayati trinetraH // 29 // idaM vadanneva mahezamantarnidhAya sa dhyAnadRzAvatasthe / romAJcavadbhiH karasaMpuTAni mAle'nyadhIyanta yudhiSThirAdyaiH // 30 // atho tathodyanmahanIyamohanizAvasAne kSaNajAgarUke / jane'khile'sminkRkavAkuvAkyadhvanirdhunIsUnurilApamUce // 31 // cetazcalaM gacchati yatra yatra tRNe'pi tattatkuzalA rasena / dhyAyanti tatkAlabhavadbhujaMgagaGgAdizRGgAritatatsvarUpam // 32 // tadIdRgekaikaguNAzrito'pi karmAvalIM karmakarIM karoti / yastvIdRzAzeSaguNAbhirAmaH samAnadhAmnaH paramasya dhAma // 33 // dharmajJa satkarmanidhe kukarmahateSu vaMzyeSu vRthAbhizaGkI / tanmA muhaH pAlaya bhUmipAla mahImahInA khiladharmakarmA // 34 // vipadgataM sindhusutaM svaziSyaM draSTuM tadA vAkpatirAgatazca / natvArthitaH karmagatIH zarIrazarIriNorAha ca khaM gatazca // 35 // praNamya bhUpena jagatsvarUpaM pRSTastadA nAkanadIkumAraH / samagramAvedayati sma vedazrutyAdividyArNavapAradRzvA // 36 // 441 1. prathamadvitIyapAdavyatyAsaH kha- pustake. 2. 'prazaste' kha. 3. 'zaGkAm ka. 4. 'jagatsvaklRptaM' kha. 56 Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 442 kaavymaalaa| sadaHpade nirdhvanike tadAnIM vyAsAjJayA zaMtanunandanena / te preSitA jagmuratho rathormipazcAtpatadvAyurayAH purAya // 37 // dvijaistadAnIM pariSevyamANaH svaHsindhujanmA vimalAtmavRttiH / zilImukhazreNyanuviddhamUrtirbabhau marAlairiva padmakhaNDaH // 38 // nijAnijAnAmabhidAnidAnaM dAnI tadA nItiparaH purAntaH / sa dharmakarmA smayamAnakarmA bhinnAghamarmA nRvibhurbabhAse // 39 // bhajatyathAzAM dhanadasya dIne kAlakramakSINavasau dineze / janArdanAyaiH saha bhUmikAntaH pitAmahopAntamahImiyAya // 40 // unmIlitadhyAnanimIlitAkSaM mandAkinInandanamindukIrtiH / yudhiSThirastvAM namatItyudIrya natvA niSaNNo nRpatiH purastAt // 41 // bhRzaM vizabdairavalokyamAnamukhAravindaH prmrssivRndaiH| dRzau samunmIlya sabhA nibhAlya gaGgAtmabhUrbhUmivibhuM babhASe // 42 // diSTayAdya dRSTo'si tapastanUna supto'smi mAsadvayamAzugeSu / ihottarAbhAji ravau bhavantamAmantrayAmyeSa zivAya dhAmne // 43 // uktveti kiMcitparivRttacakSurbhISmo'mbikAsUnumidaM jagAda / na zocanIyaM bhavatAbhitoSyaH saMtoSabhAjA suta eSa rAjA // 44 // athAcyutaM klRptanutirvinamya gantuM tamAmatrya tadAjJayAzu / prANAnilastambhanazaktiniryacchalyaughamaGgaM mumuce mahAtmA // 45 // abhUtapUrvAmahimadyuto'pi cchAyAM kSaNaM nartayadaGgasImni / bhittvA ziraH zaMtanunandanasya jyotirvihAyo vimalaM. viveza // 46 // nirmAya divyAM zibikAM yuyutsudhRtAtapatraH kSitipena bhISmaH / nIlazcitAyAM citacandanAyAM bhImArjunAndolitacAmarAyaH // 47 // prabhomimaitryAdiva pAvakena kroDIkRtAyAmatha bhISmamUrtI / rAjJAnugaiH sAkamakAri nAkataraGgiNIvAriNi vArikRtyam // 48 // hA hA vatsa zikhaNDinApi mazakeneva tvamastaH karI kveti svIkRtapUrvamUrtiratulAkandAtha mandAkinI / 1. 'zAntanu' kha. 2. 'tvamattaH' ka. 3. 'rakulA' ka. Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13anuzAsanaparva-1sargaH] bAlabhAratam / 443 indrAdyairapi durjayastava vasuH sUnusRtaH svecchayA mA rodIriti bodhitA madhujitA nispandamInAbhavat // 49 // Anamya dhUrjaTijaTAvalayasya vizva___ kalyANapuNyakalasasya jalaM trimArgAm / AvirbhaviSyadadhikAdhikavIrasaMya dbhUpaH purI sahacaraiH sahitastato'gAt // 10 // bheje zrIjinadattasUrisugurorahanmatArhasthiteH pAdAjabhramaropamAnamamaro nAma vratIndraH kRtii| tadbhASAbhuvi bAlabhAratamahAkAvye'nuzAstikrama zreyAzrIsadanaM trayodazamidaM parva prapede zamam // 51 // iti zrIjinadattasUriziSyazrImadamaracandrasUriviracite zrIbAlabhAratanAni mahAkAvye vIrAGke'nuzAsanaparvaNi bhISmasvargagamanaprakIrtano nAmaikacatvAriMzaH sargaH / anenaikena sargeNa parvaNyatrAnuzAsane / anuSTubhAM vinirdiSTA saptatiH SaDbhiruttarA // smaaptmidmnushaasnprv| 1. 'vapuH' kha. 2. 'niSpanda' ka. 3. 'kalabhasya' ka. 4. 'trimArgam' ka. Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 444 kaavymaalaa| ashvmedhprv| bhavAkUpArapAradruH pArAzaryamunirdade / naiti yadbhAratIgucchastucchabhAgyasya bhogyatAm // 1 // sravantIsUnuzokAbdhau kSmApatiH patitastataH / kauravottaMsakaMsArivyAsairAkRSyata drutam // 2 // tadA taduktibhiH pApazAkhiploSizikhitviSe / adhatta hayamedhAya medhAmayamilAdhavaH // 3 // vigrahagrastaniHzeSalakSmIreSa maikhodye| duHkhaM dadhau guNAdhAne dhiyA hIna ivAdhikam // 4 // makhazeSo maruttasya rAjJaH kanakasaMcayaH / aGke himAcalasyAsti hemAcalakumAravat // 6 // tamApnuhi mahInAtha samApnuhi mahAmakham / vidhehi vizvamanRNaM pidhehi duritacchaTAH // 6 // ityuktvA nRpamAmanya vandyamAno vimAnibhiH / dyAM yayau taDidullAsaH zrIvyAsaH zamibhiH samam // 7 // (vizeSakam) sabhodyAnavihAre'tha tAM gItAM punaraindriNA / pRSTo'nugItAmAcaSTa kaMsAriH sA punaH ka giiH|| 8 // tataH kRtamakhArambhasamAgamanasaMvidA / gatvA murAriNAkAri dvArikA harSakArikA // 9 // himAdrito mahAdevasevAvalliphalAnyatha / AninAya mahIjAni tAni haimAni yajJadhIH // 10 // vasatyeva haridevaH satyasUnoH sadA hRdi / tadAzu tadabhiprAyaM matvevAyaM yadAgataH // 11 // 1. 'bhavakUpAra' ka-kha. 2. 'pAraMgaH' ka. 3. 'mahodaye' ka. 4. 'vidhehi' ka. 5. 'ityuktyA ' ka. Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14azvamedhaparva-1sargaH] bAlabhAratam / 445 drauNyasvadagdhaM kAle'sminasUta sutamuttarA / pratAninIva durvAtanalakA niSkalaM phalam // 12 // tataH kuntIsubhadrAdi krandAhRdayo hariH / taM dRSTayAjIvayadRSTayA sadyo bhekamivAmbudaH // 13 // yato jAtaH parikSINo kurUNAmayamanvaye / / parIkSiditi nAmAnamenamUce tadacyutaH // 14 // atha vyAsAjJayA rAjJA yajJAya bahukautukaH / saMbhArasphAraratnADhyaH prAvalaMta mahAdhanaH // 15 // kRSNasAramathotsRjya hairimarjunarakSitam / vidhinA caitrazuklAnte dIkSitaH kSitipo'bhavat // 16 // ko'pi hanta na hantavya iti rAjAjJayArjunaH / kSatrANi namayanneva tRNAnIva samIraNaH // 17 // prAgjyotiSapati jitvA vajradattaM trimirdinaiH / sindhudezaM yayau yuddhacaturasturagAnugaH // 18 // (yugmam) athAGke bibhratI bAlaM marAlamiva bASpadRk / avazyAyalavAkIrNasarojeva sarojinI // 19 // mRdhograsaindhavakroSadhUmadhvajapayodharam / etyArjunaM dayAlInaM dInAbhyadhita duHzalA // 20 // (yugmam) bhrAtarbhagAbhidhAnena bhavAbhoga ivAGginAm / abhAvamasRjatputrastvannAmnaiva zrutena me // 21 // pautro jayadrathasyAyaM zizuH svasne(strI)yajastava / gurubhavAnbhavatvasya rAjyazrIpANipIDane // 22 // khasne(strI)yasyaivamazreyaH zrutvA nindanijodyamam / bAlaM bhUpAlayanaindrirbAndhavIM tAmabodhayat // 23 // 1. 'jhalakA' kha. 'jalolkA' iti kha-pustake TippaNIgataH. 2. 'parikSi' ka. 3. 'harirarju ka. 4. 'athANe kha. 5. 'bhI' ka. 6. 'masRjat ka. 7. 'sutaH' kha. 8. 'amoghama' ka. Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyamAlA / athArjuno yayau tejaHzuSyadvairiyazojalaH / maNIpUrapurImarkaH pAzapANipurImiva // 24 // balena babhruvababhruvAhanastatpurIpatiH / satputraH pitRbhaktyAgramAjagAma nanAma ca // 25 // sutasya tasya tejAMsi draSTumutkaNThitastataH / vAcamUce camUcetazcamatkArakarI naraH // 26 // na me vimuktasaMgrAmastvatpraNAmaH priyaMkaraH / zUdrANAM vayasA jyaiSThyaM kSatrANAmUSmaNA punaH // 27 // pArthapriyA tadolUpI bhUpIThabhedayo(?)tthitA / mahAbhujaM bhujaMgIya(ma)mabravIbhruvAhanam // 28 // ayaM vatsa bhavatsatvavilokanakutUhalI / tvatpitA tApitArAtirAtithyaM mRdhamIhate // 29 // nizamyedaM tadAruhya muhyatkRtyapatho raitham / cApamAropayatsAkaM svabhruvA babhruvAhanaH // 30 // pitRputrAvatho vizvaM khaM darzayitumakSamau / hiyeva cakratuH kANDacchannArkakiraNaM raNam // 31 // gatvA divaM bhuvaM spRSTvA pAtAlasya tele'vizan / etayoryazasAM sthAnaM darzayanta iveSavaH // 32 // athArjuniH pRthAsUnuha~tasArathito rathAt / uttatAra gireH zRGgAdiva kruddho mRgAdhipaH // 33 // aptnmnnipuurendrmaargnnairaindrimaargnnaaH| chinnAH zikhitviSo dhArAdharadhArAbharairiva // 34 // khanandanamRdhAskandasAnandahRdayastadA / pRthAbhUH prathayAmAsa zithilaM zithilaM zarAn // 35 // babhruvAhanabANena gADhaM hRdi hato'rjunaH / AkulaH kulizAgreNa kulazaila ivApatat // 36 // 1. 'tatputraH' kha. 2. 'hadayo' kha; midayo' kha-zodhitaH. 3. 'pathe' ka. 4. 'vizvaiH' ka; 'vizve' kha. 5. 'talaM' kha. 6. 'hRta' ka. 7. 'dharAdhArA' ka. Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .... 447 14azvamedhaparva-sargaH] bAlabhAratam / jagatrayajayonmudre rudreNApyajite yudhi / zabdo'bhUdivi hAheti hetiminne'rjune tadA // 37 // patitaM pitaraM bhAnumivAlokya vimUrcchitaH / sUryakAntizilotthogniriva citrAGgadAGgajaH // 38 // tatra citrAGgadAgatya dRSTvA sutahataM patim / vilalApatamAM tApatamAMsyekatra bibhratI // 39 // hA citteza hahA kAnta hahahA zAntamAnasaH / kiM dhAmni mama jAyAyAH samAyAtasya te'bhavat // 40 // cirAgato'pyanAlapya svAmindAsyocitaM janam / Atithyena tanUjasya sukhitaH svapiSIti kim // 41 // ityuccaiH pralapantI sA rodayantI khagAnapi / ---- sapanImuragI gADhamAliGgaya kSmAtale'luThat // 42 // atha saMjJAM mamAsAdya svaM nindanvilapanmuhuH / mRtyau dadhe dhiyaM duHkhavAhano babhruvAhanaH // 43 // satyA hi sutayA dhyAtastadAyAtastalAdbhuvaH / mogilokaziroratnamiva saMjIvano maNiH // 44 // yadaiva sai tayA datto hRdaye hRdayezituH / tadaiva daivamAkramya tasya svAtmAnamAnayat // 45 // harSAzrudhautazokAzrutApaduHkhitacakSuSam / suptotthita ivApazyadatha pArthaH paricchadam // 46 // athoce vAksudhAkUpI tamulUpI kRtAJjaliH / nAtha dhanyo'si dhanyAnAmeva putrAtparAjayaH // 47 // kiMtu janne yadA bhISmaH zapto'si vasubhistadA / vadhyo'stvasau sutasyeti ko'nyathA tvajayI bhavet // 48 // matpitA matkRpANa te bhaktyAbhyarthitastadA / tvatkAlarajanivyomamaNiM prAhuramuM maNim // 49 // 1. 'lApya' ka. 2. 'nabho' ka. 3. 'sutayA' ka. - - Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . kaavymaalaa| ityuktyA prItimAnpArthaste patnyau ca sutaM ca tam / AmacyArNavamaryAdAM kSmAM jigAya heyAnugaH // 10 // sarvairyajJe sametavyamityAjJApya mahIpatIn / utsavI nartayankIrti prApa pauraMdariH puram // 11 // rAjJAtha rukmasarvAGgaH kAritaH RtumaNDapaH / dAnadveSi nizApeSi nityavAsaravAniva // 12 // bhUdevanaradevAnAM priyamelakatIrthavat / hRSyadvizvamanobhAvaH prAvartata tataH kratuH // 53 // atha satyasutaprItikRte satyavatIsutaH / / svayaM kriyAcayaM cakre divyadIkSAkRtakSaNaH // 54 // vizuddhadhyAnadIdhityA mahAmakhazikhitviSA / dAnakAzcanakAntyA ca rAjJo bhinnaM tridhA tamaH // 55 // kriyAntareSu devarSisiddhagandharvakiMnarAH / maGgalAni jagustatrAnRtyannapsaraso rasAt // 16 // bUMmadhUmacchalotkSiptakSmApapApaM havirbhujam / dhinvanto vidhinA yajJakarmapAraM yayurdvijAH // 17 // atha kRSNamunIndrAya dakSiNAM kSoNipaH kSitim / dadau dAnaikacaturazcaturabdhisarojinIm // 18 // koTI hATakakoTInAM viprebhyaH saMpradAya saH / dvaipAyanagirA prApadurvImurvIdhanaH punaH // 19 // . krIDanto merukUTAbhaiH svarNakUTairnRpArpitaiH / mahAmudo mahIdevA devA iva tadA babhuH // 6 // athaucitya lasatkRtyaH satkRtya viSayAdhipAn / nRpatiH prAhiNotte'pi tadguNagrAhiNo yayuH // 61 // ghRtadugdhanadImugdhasnigdhAnnazikharivrajaH / rAjJA tene tadA brahmasaMghabhojyamahotsavaH // 62 // 1. 'sahAnugaH' kha. 2. 'dhUmabhama' ka. Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14azvamedhaparva-1sargaH] bAlabhAratam / athAmbikeyaM gAndhArI viduraM saMjayaM tdaa| pArthivo'pUjayatpuNyapratyakSA iva devatAH // 13 // tadA ca prAcarattatra satradhAtrItale bilAt / nakulaH svarNavarNaikapArzvaH pArzve dvijanmanAm // 64 // rUpavissApitAnbhUpamukhyAnvismApayanpunaH / vAcamavyAkulo'vocannakulo nRkulocitAm // 15 // prItendrAdisuraHprItazrIvyAsAdidvijo makhaH / vyanaktu saktuprasthasya va tulAM kalayApyayam // 66 // vittavRSTimayo dRSTimadAyaiva mahotsavaH / alpaH phale yathAnalpakAyacchAyo vadrumaH / / 67 // sa vyAcaSTa dvijaiH pRSTaH saktuprasthakathAmatha / puNyAGkuraH kurukSetre dvijarAjaH purAjani // 68 // ziloJchavRtteH kAryena kRzastasya bhavo'pyabhUt / kiM citraM zatravo'pi syuH satAM kaSTena kaSTinaH // 19 // durbhikSe mahati kSINazile kSoNitale'khile / bhrAntvA kSoNitalaM saktuprasthaM prApa kadApi saH // 70 // vidhimAvazyakaM kRtvA vaizvadevAdikaM vshii| bhoktuM sthito'thinaM prekSya priyAmutpulako'vadat // 71 // priye pazya prasanno'dya mama dharmo vratAdibhiH / artheSu satsu kAle'tra darzayanprAptamarthinam // 72 // prazaMsannapi satpAtraM dAne kAlavilambakRt / tadartikSaNasattAyAH pApaM lumpati kairvataiH // 73 // atha harSAzrupUrNAkSipuTaH pulakamudvahan / kSudhitaH svasvabhAgAnaM kSudhitAyArthine dadau // 74 // dadhyustasya dvijendrasya priyA putraH snuSApyatha / asmai deyaM svabhAgAnnamannenAnena tRpyatu // 75 // 1. 'arthina' kha. 2. 'dadmaH' kha. Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| itthaM manorathaisteSAM na zAntAsya kSudhA tadA / te sarve svasvabhAgAnnaM tadA tasmai dadurmudA // 76 // teSAM sukRtinAmannastRpto'yamatithigau / dharmaH sattvamahattvAdvaH prIto'haM siddhimApnuta // 77 // ityuktvAntarhite dharme duSkarmendhanavahnayaH / jagmustigmAMzumAnaiste vimAnairdehino divam / / 78 // jagAma tAmahaM saktugandhasaMbandhato dharAm / viprocchiSTapayaH spRSTaM pArzva haimamabhUnmama // 79 // dvitIyapArzvahematvacintayA kutra kutra na / dvijabhojyabhuvi bhrAntaH saMprApto'trApi saMprati // 80 // kvApi prApi punastAdRkprItyai nAyaM prabhAkaNaH / saktuprasthasya sAmyaM tatkiM kAmatu kratuH zatam / / 81 // ityuditvA gate tatra citrakAntAvadarzanam / bhUkAnte saMbhramabhrAnte vAcaM vyAsaH samAsadat // 82 // zuddho bhAvaH kvacillakSmIH kvacinnobhAvapi kvacit / sarvebhyaH sarvazuddho'yaM kratubhyo'bhyadhikaH kratuH // 83 // surAsuramakhebhyo'pi zuddhe yaudhiSThire Rtau / nakulo'sminnanAryatvamanAryaH kAryato jagau // 84 // bodhaM krodhaH purA zrAddhe jamadagnimuneH zamam / piTharasthaM payaH pitryaM zvA bhUtvA jihvayAlihat // 85 // dharmaH zunAmayaM nAma doSo'yamiha rakSituH / ityasau na zazApainaM sArameyamameyahak // 86 // azaktastena pApo'yaM kampamApograpApakRt / durantasyApi pApasya munizApo hi zodhanaH // 87 // 1. 'dharmasiddhirma' kha. 2. 'kimayaM kramatu kramam' kha. 3. 'nobhAvubhAvapi' kha. 4. 'samam' kha. Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14azvamedhaparva-1sargaH) bAlabhAratam / zaptastatpitRbhiH kopaH khopayogi payo lihan / adabhravibhramo bhUmau bhavAnbabhru bhavediti // 88 // yadi yaudhiSThire yajJe kariSyasi vimAnanAm / tadA vimucyase satyaM dattastairityanugrahaH // 89 // ayaM sa kopanakulaH kurvaniha vimAnanAm / rAjJo yajJodbhavAM mAnamUrchA lutvA vyamuJcata // 90 // babhrorityadbhutakathAzravaNapravaNAzayAH / bhUdevanaradevAdyAH sarve vismayamAzrayan // 91 // iti yatizataharSasphAyamAnapraharSaH __ pratatahutividhAnaH prauDhasatpAtradAnaH / dalitaduritabhAraH so'bhavatpuNyasAraH kRtakugatiniSedhastasya rAjJo'zvamedhaH // 92 // bheje zrIjinadattasUrisugurorahanmatArhasthiteH pAdAjabhramaropamAnamamaro nAma vratIndraH kRtii| tadvidyAhRdi bAlabhAratamahAkAvye'zvamedhobhavaM parva prItipadaM caturdazamidaM saMprApa saMpUrNatAm // 93 // iti zrIjinadattasUriziSyazrImadamaracandraviracite zrIbAlabhAratanAmni mahAkAvye caturdazamAzvamedhikaM parva samAptam / 1. 'zvopa' kha. 2. 'mAnyaH' kha. 3. 'muktvA vyamucyata' kha. 4. 'kRta' kha. 5. 'kRtijagati' kha. Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 452 kaavymaalaa| aashrmvaasprv| athAsminvasudhAM pAti dharmeNApyacikitsitam / abhUdarthikarA prAptireva duHkhaM jagajjuSAm // 1 // tadAghamarSaNe tasya nAmanyeva zrute smRte / zrutismRtiparIvArA vyavahArAya jajJire // 2 // nityaM natvAmbikAsUnuM nirdidezAdhikAriNaH / tasya rAjAhabhogArtha rAjA nirvyAjabhaktidhIH // 3 // rAjJA sa punarajJAtatapasvIva priyAsakhaH / ilAzAyI phalAhArI brahmacArI sadA sthitaH // 4 // iti pAti kSitiM rAjJi nAjAnansukhatatparAH / kAlena kRtyamAnAni jIvitavyAnyapi prajAH // 5 // abde paJcadaze bhImo'ghuSyatkauravardurnayAn / tacchrutvA dhRtarASTro'bhUjitvA kopaM vanaspRhaH // 6 // so'bhyadhAdbhUpatiM vatsa yAce kiMciddadAsi cet / iti praDhe nRpe'yAcadvastuM dvandvocitAM mahIm // 7 // iti zrutvAzrumizrAkSaH pAdalagno jagau nRpaH / mA tAta muJca mAmekaM trasto mRga ivArbhakam // 8 // iti dInaM vadatyubhavAsave vAsavIsutaH / etyAbhyadhAdbhavAmbhodhisArapIyUSavadvacaH // 9 // jAnanmuhyasi kiM rAjankRtyeSu jayinI tvarA / pazya dehapradIpasya tailamAyuH pralIyate // 10 // AsannamRtyudAvAgnerdharma dehataroH phalam / gRhNataH kuruvRddhasya vighnIbhavasi mUDha kim // 11 // pUryate dehagehasya yAvatpuNyamayakrayaH / uttamairuttamasthAnayogyaM tAvattadaryate // 12 // 1. 'nukAriNaH' ka. 2. 'bhakta' kha-ga. 3. 'capi' kha. 4. 'durjayAn' kha. 5. 'tat' ka. 6. 'dvando' ka. 7. vyAsaH, 8. 'prahIyate' kha. 9. 'bhava' ka-kha. 10. 'darpyate' ga. Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15AzramavAsaparva-1sargaH] bAlabhAratam / - 453 iti vyAsoktibhiH kRcchrAdomityukte mahIbhujA / praNavazravaNaM zreya iti prIta kurUdvahaH // 13 // bhISmAdInAmatha zrAddhaM kRtvAsau nRpasaMmataH / dAnaM dAnapayaHzAntavizvadauHsthyamailaM dadau // 14 // zrAddhe duryodhanAdInAmuMdyaddhanadhanavyaye / abhUbhImaprakopAgnejvalato jalado'rjunaH // 15 // athAmanya kulaM paurAnapyaraNyAya buddhidRk / zrIrAmavatkaniSThena kAntayA ca yuto'calat // 16 // dInadInairniSiddhApi sutaiH kuntI tamanvagAt / saMjayo'pi yayau jajJe vanI paJcendriyeva taiH // 17 // munIbhUtena bhUpena zaitayUpena saMgataH / tatra tepe tapaH prajJAcakSuH sAnucarazciram // 18 // Atmeza Iza Atmeti teSAM dhyAnalayaspRzAm / aGgAni sa bhujaMgAni babhuH kAryanizAnibhAt // 19 // etya tIrthopamaM tIrthayAtrotkA nAradAdayaH / prAkcaritraizvirAdenamAnandha divamudyayuH // 20 // rathairathaitannatidhIstAM vanImavanIdhavaH / sAdhai kurupurandhrIbhiH samagAdanugAvRtaH // 21 // daravAritarAjAhalAJchanaH zubhavAJchanaH / bahirbaddhabalaskandhaH sabandhuH so'vizadvanam // 22 // namangurUnkurUttaMsaH pratene puNyamunnatam / varSanha zruvArINi bhavadoSamazoSayat // 23 // zuddhijuSTaM ca puSTaM ca dadhato'GgaM yazomayam / sthAmAkSAmazarIrAste nRpAya dadurAziSam // 24 // 1. 'parAH' kha. 2. 'nalaM' ka; 'talaM' ga. 3. 'mudyante ca' ka; 'mudyanaya' kha. 4. 'dInAnanaiH pAThaH. 5. 'suta' kha. 6.'kAryanazA' kha. 7. 'rathotananidhI khaH 'rathaitannabhidhI' ka. 8. 'zyAma' kha-ga. Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 454 kaavymaalaa| kva kSatteti kSitIndreNa pRSTaH proce'mbikAsutaH / sa svairI vAtabhukputra dRzyAdRzyazcaredvane // 25 // itazca viduro'pyatra smaagcchnydRcchyaa| vanaM preGkhajjanaM prekSya dUrAnmRga ivAtrasat // 26 // tamanvadhAvadekAkI sAstro bhUpAkazAsanaH / dUra dUraM sa yAto'smAnirbhAgyAdvibhavo yathA // 27 // mUle sAlasya kasyApi taM sthitaM pRthiviiptiH| namanyudhiSThiro'sIti prAha pratyuttarotsukaH // 28 // sphItAkSastanmukhaprekSI netraprANendriyairnRpam / sa tu prAvizadarko'gnimiva bhAbhirnizAgame // 29 // tadA tasminsAmarasye samAviSTe mahAtmani / babhUva bhUbhujaMgo'yamadbhutajJAnanirbharaH // 30 // yanyaSedhadviyadvANI tadehadahanaM tadA / tapogninaiva tanmanye tatpurApi nivartinAm // 31 // athedaM dhRtarASTrAya vinivedyAtmapaJcamaH / tRSNAmivendriyagaNo bhUpaH kuntImabhisthitaH // 32 // phalabhakSaH kSamAzAyI kSapayitvA nRpaH kSapAm / vavarSa vasubhiH prAtarbhAnuva vanapriyaiH // 33 // pitRvyamatha rAjarSirA~jirAjitasaMnidhim / nanAma nAmagrahaNAdapyastajanapAtakam // 34 // / atha trijagatIvRttavilocanasudhAJjanam / teSAM dRGmArgamAgacchatpuNyadvaipAyano muniH // 35 // sa sarvaiH praNataH kSatturgatiM rAjJaH puraH stuvan / putramAcaSTa kaccitte citte kiMcinna bAdhate // 36 // 1. 'vonnamat' ka. 2. 'zAlasya' kha-ga. 3. 'mukhaM preSI' kha. 4. 'tatpuro'pi' ga. 5. 'nivartanam' ka; 'nivartitam' kha. 6. 'kSipAm' ka-kha. 7. 'rAja' kha-ga. 8. 'citta' kha-ga. 9. 'kiMcina bAdhate manaH' ka. Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAratam / 456 19AzramavAsaparva-1sargaH] bAlabhAratam / iti vAgamRtaM pItvA tadgAratvamAgatAm / giraM dadhAra gAndhAradharAMdhavasutApatiH // 37 // taistairvitaraNAbhogaiH saMbhogairapi nirbharaiH / aprINyanta supAtrANi gAtrANi ca mayA ciram // 38 // catubhirindriyaidRSTyA saMvibhajya gRhItayA / mama tattvArthaparyantaM sparzAcairdarzitaM jagat // 39 // dUtyAbhavatprasattyaiva viraktIkRtya saMpadi / AnIto'hamidaM siddhisaMketasthAnakaM vanam // 40 // tatki me bAdhatAM kiMtu kAntidRSyaiva gRhyate / tadadRSTaM kulabhuvAM cAkacikyaM dunoti mAm // 41 // ityasmai vAdine divyAM dRzaM dvaipAyano dadau / . AjanmadauHsthadUMnAya cintAmaNimivezvaraH // 42 // so'tha vyAsAjJayApazyadgaGgAmbhasi bhRzaprabhAn / tAnduryodhanasaubhadramukhyAnpakSadvayIbhaTAn // 43 // na lipto rAgadoSeNa tAnpazyannapyasau sudhIH / AtmezvarANAM yatprItipaidaM muktipadaM hi tat // 44 // kiM dhyAnavinakAriNyA dRSTadraSTavyayA dRzA / ityabhyarthya muni dhImAnpuna(netratAM gataH // 45 // atha vyAsAjJayA vadhvo muktamAnavavigrahAH / taistairvimAnibhiH sAkaM nAkaM jagmurnijapriyaiH // 46 // atha mAsamiha sthitvA nRpatiH piturAjJayA / gato'raNyAtpuraM rAmaH purAraNyaM purAdiva // 47 // dharmAbdhestaraNaM doyA zikSyamANAmunA mahI / DiNDIrapANDurairasya maNDitA kIrtimaNDalaiH // 48 // yazodhidaivatamiva mApaterasya saMsadi / kadAcidAyayau khairI nAradaH pAradadyutiH // 49 // 1. 'dhara' kha. 2. 'ityasya vAdino' kha. 3. 'dUrAya' ka; 'dUnasya' kha. 4. 'pradaM ka. 5. 'dharmAbdhau' kha-ga. 6. 'ziSyamANA' kha-ga. Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 456 kAvyamAlA / hRSyattvacaM tacitvA papraccha pRthivIpatiH / zraddhAluH kulavRddhAnAM pravRttiM vanavAsinAm // 50 // kiM vaktAyamiti vyaktaM vIkSyamANAnano jnaiH| harSormiSu zlatho vAcamathovAca marunmuniH // 51 / / sa prabhaJjanabhuvarSe varSe bhojnmuktitH|| rAjanarAja rAjarSirutkarSitatapaHsthiteH // 12 // kimebhistapa evAstu karmaploSi mametyasau / mumukSuniSkriyo vahInapi tatyAja kAnane // 13 // aiSa teSu pradIpteSu jarattarughane vane / dhyAnAmRtAbdhau gAndhArIpRthAbhyAM sahito'vizat // 14 // samAdhinA paraM dhAma gataistairujjhitA~stanUH / adahadvASpavAndIptazabdo'gnizcirasevitaH // 55 // teSAM virahasaMtApaM sa bADhaM voddhumkssmH| saMjayastu vratakRzo yayau rAjanhimAlayam // 56 // ityuktvAsminmunau yAte zokotpAte'patannRpaH / cakre teSAM sphuranmohakalilaH salilakriyAm // 17 // atha dvijavitAnebhyastAnevoddizya bhUpatiH / amandapuNyasaMdAnaM dAnaM dAntamanA dadau // 18 // ityAzrame vimalayogapatattanUnAM zokaM vivekanikaSaH parihRtya teSAm / bhUvallabho hariharadruhiNAdipAda___ dhyAnaprapaJcitaruciH suciraM nananda // 19 // bheje zrIjinadattasUrisugurorahanmatArhasthiteH ___ pAdAjabhramaropamAnamamaro nAma vratIndraH kRtI / jADyotkhaNDini bAlabhAratamahAkAvye'tra parvAzramA vAsaM paJcadazaM taduktisadane pratyAsadatpUrNatAm // 6 // iti zrIbAlabhArate mahAkAvye AzramavAsikaM paJcadazaM parva saMpUrNatAmagAt / 1. 'vartinAm' ga. 2. 'eSu' ka. 3. 'tAsubhiH' ga. 4. 'dIptaM zabdA' ka. 5. 'tpattipa' kha. 6. 'hatyA' ka; 'ijyA' kha. Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 mauzalaparva - 1 sargaH ] bAlabhAratam / mauzalaparva | 3 pradhyAya tanuvittAnAM satyasUnuranityatAm / dharmAdhAne ca dAne ca vyadadhAdaramAdaram // 1 // dadau dharmAya dharmaikacaturazcaturaH kramAn / cakre dAnaizca niHzeSAmavanImavanIpakAm // 2 // vasudhAM vasudhArAbhirnityamityasya siJcataH / zrayatastatphalaM zreyaH SaTtriMzadagamatsamAH || 3 || purIM dvAravatIM jagmuH kAle'sminkAladUtavat / munIndrA namadunnidrakauzikAH kauzikAdayaH // 4 // zAmbaM strIvapuSaM kRtvA vRSNayo madavihvalAH / tAnapRcchanmunInputraH putrI vAsyA bhaviSyati // 5 // muzalaM brahmadaNDAbhaM bhAvi N lauhaM kulAntakRt / ityuktvAmI tirobhUvazAmbasyAvirabhUcca tat // 6 // Ahukena bhiyAkSepi bhasmIkRtya tadambhasi / matvA kulAntaM cAyAntaM tIrthayAtrAM yayau hariH // 7 // atho ratho rathAGgaM ca ketuzca patagAdhipaH / sarvaM tiro'bhavattasya lubdhaM mitramivApadi // 8 // apUrvAH sarvatazcaNDAH sadyo jvarakarAH puri / mukhaM mRtyupraipAtAnAmutpAtAH zatazo'bhavan // 9 // abhAsayatprabhAsaM ca yAtrayA viharanhariH / kAle'tra kAlakuSTAzca taM dezaM yadavo yayuH // 10 // iha te vihitotsAhA lIlodyAneSu khelinaH / vidadhurmadhupAnAni madhupA iva paGkaje // 11 // te'dbhutAnandasaMdarbhAstadA nAtmAnamunmadAH / kAladaMSTrAGkuraghaTAgharaTTasthamajAnata // 12 // 457 1. 'vanIyakA' kha-ga. 2. 'tapasaH' ga. 3. 'vilauhaM ca' kha. 4. 'patAkAnA' ka. 58 Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 498 kAvyamAlA / teSAM tanmuzalakSodakaNabIjagaNodbhavaiH / tRNakAzairvRte sthAne dhIryoDumudabhUnmithaH // 13 // tvaM re sauptikasuptaghnastvaM re prAyasthavIrahA / itthaM mithaH kathA jajJe zaineyakRtavarmaNoH // 14 // ityuktipAre prabalaibelaiH pakSadvayasthitaiH / khecchAsamaramArebhe yadUnAmanvayastRNaiH // 15 // kSiptaM tRNamapi kSipramabhavanmuzalAkRti / mAMsAsthiraktapaGkatvameva ninye baladvayIm // 16 // pradyumnazAmbazaineyakRtavarmamukhAnbhaTAn / khelataH kSIyamANAMzca hariraikSata tulyadRk // 17 // aho babhUva bhUsteSAM yA pUrva ratinRtyabhUH / saivAbhUdbhutabhugvarganirargalavilAsabhUH // 18 // jajJe yadukulaM druhyadvIraM muhyadvadhUjanam / nizi nazyadalimlAyatpadminIkamivodakam // 19 // athedamaindraye viSNurAkhyAtuM preSya dArukam / vajramAdizya dasyubhyo yoSitaH parirakSitum // 20 // svayaM haladharAlokasamutsukamanA yayau / dvArakAM nArikAvRndakandamandArNavadhvanim // 21 // (yugmam) tato janakamAmanya kAmapAlaM jagAma saH / tadA tadAsyAnniryAtaH zvetAhiH pazyato hareH // 22 // ahiH sahasrazIrSo'yaM valakSo jaladhiM prati / mainAkadarzanotkaNThI himAlaya ivAcalat // 23 // sa vAsukimukhaiH sadhaiMH samaM sanmukhamAgataiH / viveza vAridhau dhartu dharAM vIrojjhitAmiva // 24 // ityanantapadaM prApte bale varuNapUjite / pravizya vipinaM yogI suSvApa sukhito hariH // 25 // Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16mauzalaparva-1sargaH] bAlabhAratam / 459 nije jyotiSi saMpRkto lubdhakena pdstle| kRSNasAradhiyA kRSNo hatastItreNa patriNA // 25 // surasiddharSigandharvaiH zriyA ca priitittpraiH| pUjyamAno'vizaddhAma nityaM nArAyaNAbhidham // 26 // viSvagdivRndamuddayotya bhAsvatIva gate hrau| babhUva bhuvanaM kSubhyattamomayamivAbhitaH // 27 // ihAntare yadUcchedakathAmAkarNya dArukAt / zokaM dainyaM bhayaM pArthA nirmAthA iva bhejire // 28 // atha mApagirA gatvA dArukeNa sahArjunaH / viveza dvArakAM draSTuM sazokaM janakaM hareH // 29 // naSTavIragaNAM naSTendriyAM bandhutanUmiva / pazyanpurI yayau pArthaH parAM zokasya bhUmikAm // 30 // subhadreza kathaM dInAH sthAsyAma iti sarvataH / pUtkurvadbhirvRto'bhyetya jiSNurvRSNivadhUjanaiH // 31 // patitaM bhuvi hA putra hA putreti pralApinam / vasudevaM naraH pazyanpapAta ca ruroda ca // 32 // (yugmam) mRgaiH siMhA ivAsmAbhiryatprasAdAjitA dviSaH / sa gataH ko'dhunAsmAkaM zaraNaM raNasaMkaTe // 33 // staumi tAnyAdavAJjagmurye divi prathamaM hareH / yogyAnyasyApi kasyApi ghignastena vinAdhunA // 34 // hA janArdana hA rAma hA zaineya hahA smara / bhavantaH kva gatAH prAptamAlapantyapi mAM na kim // 35 // iti pralApaiH patito naro roditadiGmukhaH / sarvagAnrodayAmAsa yogIndrAnapyagocarAn // 36 // yatrAnaiSInizAM pUrva lIlAgItena phAlgunaH / tatraiva tAM nizAM ninye strINAM krandena dhigvidhiH // 37 // 1. 'phUtkurvadbhi' ka-kha-ga. - Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 460 kaavymaalaa| prAtaH putraviyogena tanumAnakadundubhiH / tatyAja devakImukhyairanuyAtaH priyAjanaiH // 38 // saMskRtya sAtvatAdInAM tanuM kRtvA jalakriyAm / pArthA vajaM hareH pautraM strIzcAdAya tato'calat // 39 // krandatI tatkSaNatrastoDDIyamAnakhagasvanaiH / tadA svAmizucevAbdhau mamajja nagarI hareH // 40 // indraprasthaM vajanprApto vikaTAmaTavIM naraH / sAlaMkAravadhUvAralubdhai ruddho vanecaraiH // 41 // tAnugralaguDATopAngopAnkopAdvilokayan / balAdhikyamivAdhijyaM kRcchrAcakre'rjuno dhanuH // 42 // tasya naSTAstadA pRSThAdadhamarNA ivessvH| AkRSTApi navodeva na jyA sanmukhamAyayau // 43 // sakhIzikSAdayaH kSipraM bAlAyAH priyasaMgame / atha mantroktayastasya raNe'sminvismRtiM yayuH // 44 // kiM svapno'yaM kimanyo'hamiti bhUrivitarkiNaH / pArthasya pazyataH kAmaM kAminIrdasyavo'haran // 45 // na zekire grahItuM tairdRzyabhAso varastriyaH / adRSTarakSitA bhAgyahInairauSadhayo yathA // 46 // praveSTuM vartma dehIti pRthivIM praNamanniva / nyagmukho'jani manvAno jIvitaM phalgu phAlgunaH // 47 // gateSu hRtadAreSu tadA duHkhAjagurjanAH / aho vizvajayI jigye gopaidhigvidhivalgitam // 18 // ityuktIH karNayannaindririndraprasthaM puraM gataH / pradhAnavRSNivAmAkSIvajradArukasaMyutaH // 49 // 1. 'kRtajalakriyam' kha. 2. idaM padyaM kha-ga-pustakayo sti. 3. 'teSu duHkhAjanA jaguH' kha-ga. 4. 'saMgataH' kha-ga. Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16mauzalaparva-1sargaH] bAlabhAratam / rAjye vajramiha nyasya gate duHkhini phAlgune / satyabhAmAdayo devyaH kRzAnuM vivizuH zucA // 50 // zrIviSNuvyayagopAlaparAbhavamahAzucam / hastinApuravamasthametya vyAso'rjunaM jagau // 11 // mitragotraprabhAbhUtiprabhAvavibhutA hRtA / viDambito na kAlena kutra kaH putra mA muhaH // 52 // harAdyairepyanigrAhyo lsdkendudiipkH / sarva harati sarvasya kAlo'yaM pazyatoharaH // 13 // sUryenducakravikrIDadanityatvaratho'GginAm / adharmavijayI kAlo haratyarthAnasUnapi // 54 // jagadviDambanAyaikanaTaM kautUhalI hasan / anityatAnaTIkAntaM kAlamAlokate kRtI // 55 // paryantavirasA bhAvA na bhaveyubhave yadi / tatparokSasukhe sAkSADhuHkhe tapasi kaH sphuret // 16 // yaduSu muzalapAtapreGitairAtmani kSmA___dharavanacaragopakrIDitaizca prataptaH / iti munipativANIpuNyapIyUSasikto gajanagaramagacchanmadhyamaH pANDuputraH // 17 // bheje zrIjinadattasUrisugurorahanmatArhasthiteH pAdAbjabhramaropamAnamamaro nAma vratIndraH kRtI / tajihvAJcalalolatalpataralabrAhmIsmite SoDazaM parvaitatkila bAlabhAratamahAkAvye'galanmauzalam // 18 // iti zrIbAlabhArate mahAkAvye SoDazaM mauzalaparva samAptam / 1. 'vajre rAjya' kha-ga. 2 'rapyanuprA' kha. 3. 'preSitai' kha. 4. 'brAhmAzate' ka; 'brAhmIsmRte' kha. Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| praasthaanikprv| zrutvAthai vRSNinidhanaM dhanaMjayamukhAnnRpaH / tAhakAlabalatrastaH samastatyAgadhIrabhUt / / 1 // dhRtarASTrabhuvAM rASTramanuyujya yuyutsunA / parikSite kSitiM svIyAM dadau sodarasaMmataH // 2 // udArapuNyaprakRti dvijaprakRtisaMmatAm / subhadrAmiha bhUpAlastatpAlanakRte'dizat // 3 // zrAddhamAdhAya bandhubhyo vidhAyeSTiM ca naiSTikIm / utsasarja jale so'nIrAgAniva zamAmRte // 4 // paurAnAzvAsya vidhurAndharAmAmaya sAnujaH / urvIzaH sarvasaMnyAsI yAjJasenIsakho'calat // 5 // etyotsargaruSavAtha pArthAnprArthya hutAzanaH / nindyaH suhRdivAdatta prAgdattAnkArmukeSudhIn // 6 // parityaktapurAnetAnekaH zvA vArito'pi SaT / tadA buddhIndriyaprANAniva karmagaNo'nvagAt // 7 // athAmI dizamAseduH zanairdakSiNapazcimAm / magnAM dvAravatIM vIkSya na ca te yogino'muhan // 8 // kSoNiM pradakSiNIkRtya tataH sphItAnugadyutiH / rAjA yayau dizaM dIpyamAno bhAnurivottarAm // 9 // tato gatyA ca kIrtyA ca tuhinAcalalacinaH / vAlukArNavamApyate'pazyanmeruM sanandanam // 10 // nirAzraye nirAlambe tatrAtha pathi pArSatI / patitA cittamapyaujjhatkRtye mUDhasya dhIriva // 11 // sarvato nirmalA rAjastapoyoge sthitaadbhute|| kutaH kumudvatIvAhri dIrgha svapiti pArSatI // 12 // 1. 'ca' ka. Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17prAsthAnikaparva-1sargaH] bAlabhAratam / bhUpaH zrutveti bhImoktimanAvRttamukho'vadat / pakSapAtamadhattaikA surAdhipasute'dhikam // 13 // (yugmam) patite sahadeve'tha bhImapRSTo'bhyadhAnnRpaH / ayaM dhiyo'bhimAnena mene mohajaDaM jagat // 14 // nekule patite bhImapRSTaH mApo'vadatpunaH / na spardhA rUpadarpaNa kandarpe'pyeSa cakSame // 15 // jAtapAte'rjune vAtaputrapRSTo jagau nRpaH / / cacAla zithilaM saiSa zUramAnI raNAGgaNe // 16 // patito'smIti bhImena pAtinAbhihitastataH / bhUpo'bhyadhAbale do bahvAzasya tavAbhavat // 17 // ityAkramatparaM lokaM dharmavIro yudhisstthirH| nAkSipaJcakSurapyeSu patiteSvapi bandhuSu // 18 // zunaivAnugato gacchannaviluptamatirnRpa / puruhUtaM purobhUtaM rathasthitamathaikSata // 19 // dehI matpuramehIti vAgbhaGgayA bhAgyabhogyayA / AhUtaH puruhUtena puruhUtaH kSite gau // 20 // nAkamAkalayiSyAmi na vinaivAmunA zunA / dhiktaM yaH kila saMpatsu vipatsevakamujjhati // 21 // vane'pyanujjhitAsaktirmalino'pyalinAM gaNaH / suramUrdhAdhirohe'pi sumanobhirna mucyate // 22 // naivAliGganti gobrahmazivaliGgAdibhedinaH / jAhnavIsavanAlasyA janamAzritamocinam // 23 // etattyAge va me dharmastaM vinA ghugatiH kutaH / AstAM me tadiyaM zikSA tavApi bhraMzakAriNI // 24 // 1. 'patite sahadeve'tha' ityayaM zlokaH kha-ga-pustakayoH. 2. 'nakule patite bhImapRSTaH' ityayaM zlokaH kha-ga-pustakayoH. 3. 'syAbhavattava' kha-ga. 4. 'kSipat' ka. 5. 'vazunAmunA' kha. Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| iti bhASiNi dharmajJe rAjJi saMkrandano'vadat / sukRtAdikriyAhInaH zvAyametu va me puram // 25 // vargo'stu dehayuktasya sukRtairasya matkRtaiH / / ityathoce nRpaH kamprazirobhiH pUjitaH suraiH // 26 // tataH zvarUpamugdharmaH svarUparucirazcirAt / / prItaH sarvAGgamAliGgaya bhUvallabhamabhASata // 27 // vatsa vatsatvamAloki zvadehena mude mayA / prIto'smi patramAroha svargaste'stu sanAtanaH // 28 // anayA samayAbhogacaturaH piturAjJayA / vimAnaM divyasopAnaM prApya dehI divaM gataH // 29 // arcito nAkibhiH sAkaM munibhirnAradAdibhiH / rAjarSiSu rarAjAyaM tatra candra ivoDaSu // 30 // prasthAnastho divamanu nRpaH prAha zakraM sthitAste matsodaryAH saha makhabhuvA yatra tatrAsmi neyH| mA mAnuSyaM tridivabhuvane bhAvamehIti tena vyASiddho'pi dhruvamayamabhUdaitra gADhAnubandhaH // 31 // bheje zrIjinadattasUrisugurorahanmatArhasthiteH __ pAdAjabhramaropamAnamamaro nAma vratIndraH kRtii| mauryonmardini bAlabhAratamahAkAvye'tra tadbhAratI mUl saptadazaM zritAmitadazaM prAsthAnika prAsthita // 32 // iti zrIvAlabhArate mahAkAvye saptadazaM prAsthAnikaparva samAptam / 1. ''munA' kha. 2. 'mitra' kha. 3. 'zakti' ka. 4. 'itta' ka. 5. 'mauDhyo' kha-ga. 6. 'pUryo' ka. 7. 'dRzaM' ka. 'dizaM' kha. 8. 'prAsthitam' ka-kha-ga. Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18svargArohaNaparva-1sargaH] bAlabhAratam / svargArohaNaparva / athAyamAyatazrIkaM sasaudarya suyodhanam / divi vIkSyollasanmanyuH zatamanyumabhASata // 1 // namaH svargAya yatrAyamanapAyaH prapUjyate / mahApIThasthitaH pApI jagattApI suyodhanaH // 2 // kiM kArya nirvicAreNa svargAcAreNa me'dhunA / sabandhuvargasaMsarga eva vargo'stu gocaraH // 3 // atho sagarbhAnAnandaH saMdarbhAnasya bhUpateH / darzayetyadizandevA deSadUtaM manastvaram // 4 // yathA tatprathitenAtha pRthvInAthaH prapedivAn / durgatiM durgadurgandhavadhabandhAdiduHkhadAm // 5 // pravadhyavadhyamAnAnAM bandhUnAM vividhairvadhaiH / sa tadAkarNayatkarNakaTumArtataraM svaram // 6 // bhImAdayo vayamiyaM draupadI ca pRthuvyathA / taspuNyapavanenaiva svasthAH smaH sthIyatAM kSaNam // 7 // ityukyA stambhitaH stambhamantrazattyeva bhUpatiH / nindandevasya durvRttaM devadUtamabhASata // 8 // sthito'haM bandhusaGgena narako'pyeSa nAkati / vaisariNyeva gaGgeha duHkhAnyeva sukhAni me // 9 // svasti te gaccha nAkibhyo nAkAya ca namo namaH / durvRttA yatra pUjyante tyajyante zIlazAlinaH // 10 // ityukte'smingate dUte puruhUtaM puraHsthitam / apazyadbhUpatiH kiMtu na kiMcinnarakAdikam // 11 // 1. 'zaddevo' ga. 2. 'manazvaram' kha-ga. 3. 'pathA' ka. 4. 'tatrA' kha-ga. 5. 'ityuktyA ' kha-ga, Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 466 kAvyamAlA / spRSTaM puNyena marutA marutAmadhipo nRpam / kimetaditi saMbhrAntamathainaM sAntvayaJjagau // 12 // guroviMnigrahe'vocadyadasatyalavaM bhavAn / adarzi durgatiste'sau tatpalaM mAyayA mayA // 13 // tatpramodasudhAsindhUnbandhUnpazyAdhunA divi / nandinIM drupadasyApi svargazrIpadatAM gatAm // 14 // ityamartyapativAkyasaMmadI svarNadIpayasi dharmanoditaH / dharmasUnuravizadravIkRte zreyasIva vimalacchidi... // 19 // rukmapaGkajanikuJjaguJjanaiH karNakoTarasudhaughavarSiNaH / tanmude madhulihAM padaM tadA tumbaruprabhRtayo'bhajanbhRzam // 16 // tanmadAya ca dRzAmagocarAH sAndramandramurajakhana spRzaH / sauramaura jikarAjayo yayurvArivAraNagaNasya garjiSu // 17 // tanmude ca jalamagnamUrtayastoyajAkRtikarAnanazriyaH / citramArutalayena cakrire nartanAni suranartakIgaNAH // 18 // ityananyalayalAlitAtmanastoyakeliSu kimapyajAnataH / jAhnavI vapuSi tasya nirmame martyatAvinimayena divyatAm // 19 // kalpakoTimadanendubhAsvatA kAlapAvakavivartakarmaNA / uddhRtairaNubhiruttamottamaiH klRptamUrtiriva sa vyarAjata // 20 // dazamatha sabhAmabhitrajanprekSaNIyakavidhAyinAM puraH / yadyahata sa dAtumadbhutaM tattadaikSata tadAtmahastagam // 21 // rAjasUyamakhakarmasiddhijaM siddhagItiSu nijaM pibanyazaH / zakradarzitapathaH pRthUtsavo'nutsukaH surasabhAM sa bhejivAn // 22 // tatra saMprasaradapsarogaNaprekSaNIyakamahAnsahodarAn / tAnvibhAvasuvibhAbhibhAvino bhAsitAmarasabhAnyabhAlayan // 23 // arke karNAbhimanyU harimahasi hari tatra gandharvarAje gAndhArIzaM kRpIzaM guruvapuSi vasAvaSTame sindhusUnum / Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18vargArohaNaparva-1sargaH] bAlabhAratam / yeSAmanye'pi ye'zAH titimarahataye'vAtaranmartyalokaM ___ lInAMstIneSa teSu tridazapatigirA dharmaputro dadarza // 24 // bhuktAkhiladvIpadilIparAmabhagIrathAyadbhutavIrasevyaH / ayaM khayaM tatra rarAja rAjacandro harizcandrapadocitazrIH // 25 // bheje zrIjinadattasUrisugurorahanmatArhasthiteH pAdAjabhramaropamAnamamaro nAma vratIndraH kRtI / vaidagdhyAtmani bAlabhAratamahAkAvye ma nirgacchati ___ svargArohaNaparva tanmatimahaHspaSTodaye'STAdazam // 26 // iti zrIjinadattasUriziSyazrIdamaracandraviracite zrISAlabhArate mahAkAvye vIrAGke AzvamedhikAzramavAsikamauzalaprAsthAnikasvargArohaNAbhidhapazcaparvIprapazcano nAma dvicatvAriMzaH srgH| asyAmekena sargeNa paJcapaLamanuSTubhAm / prapazcitaM zatadvandvamekAzItisamanvitam // 1. 'stAneva' ma-ga. 2. bhaktA' kha-ga. Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyamAlA / ... aastiikprv| ...... yadbhAratIbhAratapAnalInaH sudhAbhujAM dhAma na kAmaye'ham / sa muktikAntAparilobhanAni jJAnAni me kRSNamunistanotu // 1 // tapakhinIbhUmyatha pANDuputraviyogapaJcAgnitapaHpraviSTA / parIkSitaM dIptaguNaM yuvAnaM vIkSyAvakIrNatvamadhatta mattA // 2 // varNyaH parIkSitkSitipaH kimeSa yaH sarvato dAnajalena siktAH / pratApatigmadyutitApanena prAvardhayatpUrvajakIrtivallIH // 3 // yasyogramUrteH zerabhUrbabhAra SaDbhirguNaiH SaNmukhatAM pratApaH / caNDadyutAM dvAdazamaNDalAni yatkuNDalAnIva virejuruccaiH // 4 // svayaM sudhAsAndrakaro'pi candraH zazvadyazo gAyati yasya gauram / tadaGkamasyaiti mRgo mRgArinakhAGkurAkArakalAspRzo'pi // 5 // rajastamoluptavivekadRSTiM prapAtinaM pAtakapaGkapUre / dayAmayo yaH samayocitena daNDAvalambena janaM cakarSa // 6 // krItaM guNainautiparAyaNo yaH kasyAM taraGgaM na gRhIcakAra / tattatparijJAnabhiyeva bheje hRdApi pAyaM na kadApi kazcit // 7 // yairIzvaro'sthApyata saMnivezavizeSataH kSmAdisakartRkatvAt / tairapyaho yadbhuvi taskarANAM na sthApanAyAM dadRze pramANam // 8 // abhyarcya zaMbhurvadane dinAnAmabhyarthito yena sadArthisArtham / taM bhUtale sraSTumanIza eva tadrUpacArI svayamAgatazcet // 9 // tasyAbhavanmadravatIti kAntA nitAntarUpAmiva yAM nirUpya / sugADhamaGgena nijena bharturaGgaM nagAdhIzasutA babandha // 10 // jAto'yamasmanmayamUrtirasmatpuNyairiti dhyAnaparA digIzAH / mudaM parAM bhejurananyabhAsA tayA samaM khelati tatra bhUpe // 11 // jagatrayollAsivikAsizakti brahmANDapiNDIva pati prajAnAm / kAlena kalyANakadambagarbha garbha dadhau bhUvibhuvallabheyam // 12 // 1. 'lInAH' ga. 2. 'mayAnaH' ga. 3. 'zubhAni' kha. 4. 'naH' ga. 5. vANajanyaH, kArtikeyaca. Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AstIkaparva-1sargaH] bAlabhAratam / dUrapriyAliGganabhaGgibhogaM poSyatvayAsyajjagadekavIram / saduHkhaharSa stanayugmamasyAH zyAmAnanaM pInatamaM ca jajJe // 13 // tadbhUNamarkaH zazabhRcca vRddhamAtAmaho vRddhapitAmahazca / asiJcatAM svasvamahobhirasmAttasyA vapustApi ca pANDu caasiit|| 14 // asau sapatnI mama ratnagarbhA sadgarbharatnAhamapIti kAmam / meyaM mayApIDi vasuMdhareti sA mandamandAGgitizcacAla // 15 // sA dehasAdojjhitabhUribhUSA ratnAGkitaM kaGkaNayugmameva / AbibhratI sArkavidhurvibhAtalakSmIrivAbhAsata nAzitoDDuH // 16 // mantraprabhAvaddhisamarthanAbhiH sAdhye'pi siddhA hi maharSimitre / trailokyayAtrAjuSi vallabhe'syA na dohadaH kazcidapUrito'bhUt // 17 // rarAja sA dohadapUraNena samujjvalonmIlitadehadIptiH / visphItazItadyutiDambareNa kumudvatIvAbhidaladdalAliH // 18 // amugdhadehAtidIpitAzaM dugdhAbdhivIcI ca nidhi kalAnAm / jagadRzAM puNyaparamparAbhiH puNyakSaNe'sau suSuve tanUjam // 19 // tejasvinaM sUnumamuM prasUya vizvAGganAsu prathamaiva sAbhUt / jAyeta yasyAM tapano na pUrvI tAmeva kiM dikSu dizaM dizanti // 20 // dizAmadhIzairvihitAvatAre tasminkumAre kamanIyamAsi / navIbhavadvallabhavibhramAzAH presattimAzA rabhasena rejuH // 21 // tadanasakteSu digIzvareSu pradhAnamAnI dhanadastadAbhUt / tajjanmadAnAtizaye'pi rAjJo na tutruTe yatsadane dhanena // 22 // janeSu mAmIjayate suhRtsu dviSajanAnejayate purAyam / ... iti pratene jagatIbhujaMgastanUjamenaM janamejayAhnam // 23 // mAdhuryadhuryANi kimu bravImi nRpa priyAyAM stanayoH payAMsi / yAni prakAmaM pibati sma tasya zizormukhIbhUya sudhAkaro'pi // 24 // dRzA sitaM nAsikayAsya gandhaM mukhena dugdhaM zravasA caTUktim / aGgena pANidvayalAlanaM ca mAtuH pramodena papau sa bAlaH // 25 // 1. 'pramugdha' ga. 2. 'prazakti' kha... Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyamAlA | viloladolAzayanaH samastaM bAlo'yamAlokya vilolameva / ekAtmatAtattvavivekabodhi layodgatAnanda ivApanidram // 26 // sphuratprabhAyAmurasA rasAyAM cacAla vAlaH sphaTikAcitAyAm / tarannivAtyadbhutarUpakIrtidugdhAmbudhau lolakarakramo'yam // 27 // uttiSThato vIkSya janAnsahelaM bAlo'pyasAvutthita eva tadvat / na baddhamuSTitvabhiyeva bandhuvargAGgulISu grahaNaM cakAra // 28 // yaH ko'pi yatkicidapi pratanvandRSTo'munA tadvidadhe tadaiva / asAvasAdhAraNabodhazaktirAlokya kautUhalinA janena // 29 // tatsatyameva zrutivAkyamAtmA vai jAyate putra iti pratItam / tatraiva putre nRpamadravatyoH kathaM mithaH sneharaso'nyathAgAt // 30 // parasparerSyAnidhirekakAlaM kAle'bhisa taralA kalAlI / bodhAbhidhAnena vilocanena vilokayAmAsatamAM tamekam // 31 // bhAgyodayaireva sutasya tasya kSINe ca raNe ca gaNe ripUNAm / bhUpaH zarAsArayazAMsi pAtuM mRgavyamavyagramatistatAna // 32 // madhyevanaM mArgaNaviddhanaSTamRgAnusArI mRgayAvihArI / bhAgyorminirmukta ivArthakAmazviraM sa babhrAma na kutra kutra // 33 // maunI munistena zamIkanAmnA dRSTazca pRSTazca mRgapravRttim / adattavAkcApamukhoddhRtena mRtAhinAkAri sahArakaNThaH // 34 // prApto gate rAjani kopapiGgaH zRGgI munestasya sutaH sazApa | yaH pannagaM matpitari nyadhatta taM takSako bhakSatu saptame'hi // 39 // zamI zamIkaH kRpayArditastaM bhUpAlazApaM kathayAMcakAra / bhUpo'pi saMmantritamAntrikaudhaH svarakSaNopAyaparAmukho'bhUta // 36 // saMmantrya mantripravarairathaikastambhApradezasthitasaMnivezam / saudhaM vidhAyAzu sudhIH sa ruddhaparapravezaM narapo viveza // 37 // jagatrayIlaGghanajAGghikAhihAlAhalAlIbhiralaGghanIyam / pArzveSu ratnauSadhimAntrikaughamayaM sayatnatritayaM tatAna // 38 // 470 Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AstIkaparva - 1 sargaH ] bAlabhAratam / athAhi diSTe munizApanunnaH pRthAsutadveSavizeSataptaH / mUrto yamakrodhazikhIva nAgaH sa nAgasAhaM nagaraM pratasthe // 39 // viSadviSanmantrasudhAbdhimeSa dvijaM dvijihnaH pathi kazyapAkhyam / yAntaM syAtpArthivapAlanAya daridramiSTadraviNaM dadarza // 40 // sa pazyatastasya vaTaM viSAgnighAtena dagdhvA tamuvAca vipram | sa takSako'haM nRparakSaNe cetkSamo'si tajjIvaya vRkSamenam // 41 // aheradattAtha sudhaughavRSTyA dRSTyA tarUjjIvanamuttaraM saH / mahAtmanAM vAgbhirasUcitaiva kriyA vizatyujjvalakAryanATyau // 42 // martyairadeyaM draviNaMpradAya sa takSakeNa prahito'tha vipraH / ceSTAcayajJAtanupAlakAlaH saMpUrNa kAmaH sa gRhaM jagAma // 43 // kSmApaM yayustApasaveSabhAjo bhujaMgamAH ke'pyatha takSakoktayA / atrAntare bhItibhiraspRzanto viSauSadhIdharmavidhicchalena // 44 // dattvAziSaM tatsvayamarpitAni phalAni puSpANi ca pANiyugme / dadhau nRpastatkSaNavIkSaNIyakRtAntadevArcanavAJchayeva // 45 // dRSTrA krimiM zauNadRzaM pizaGgaM sUkSmaM phale mantriNamAha bhUpaH / zApena mucyeya dazatvasau mAM kITo mudhAkalpitatakSakAkhyaH // 46 // evaM nRdevaM nigadantameva dagdhvA sasaudhaM viSavadvivIcyA / vRtasvarUpa yutakITarUpaH khaM takSakastatkSaNamutpapAta // 47 // janamejayanAmAtha tatsUnurbhAsurAM bhuvam / sa bAlo'pyujjvalattejA divAkara ivAkarot // 48 // abdherapa ivAmbhobhRdgurutaH kalitAH kalAH / anyA iva vyadhAdeva jagadAravAdakarmaNi // 49 // suvarNavarNakAzI sa kumArImudavAha saH / nRpo vapuSTamAM nAma puSTamAGgalikotsavaH // 10 // divyadampatibhiH prekSya taM khelantaM tayAnvitam / nidrA tAdRkpriyA nAsti duHkhitairiva dUritA // 11 // 1. 'nRpAnta' kha. 471 Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| bhUbhRnmaulimilatpAdaH pratApAkrAntabhUtalaH / sarvalokadurAlokaH sa babhau bhAnumAniva // 12 // pravarSannamRtaM gobhiH kurvankuvalayasmitam / kasya kasya na sevyatvaM sa sudhAMzurivAsadat // 53 // vapuSTamA kramAdenaM sevamAnA tato'suvat / jitArAtizatAnIkaM zatAnIkaM tanUdbhavam // 14 // sahasrAnIka ityasya zatAnIkasya nandanaH / bhAvyazvamedhAdvaidehIbhavo dehIva vikramaH // 55 // iti zrutvA vaco vaizaMpAyanAjanamejayaH / nananda nibhRtAnandaH sadA niSkrandano dviSAm // 16 // (yugmam) jagatrayajayopAyasphAyamAnamatiM muniH / uttaGkastaM kadApetya lIlAvanagataM jagau // 17 // kAntAyai kuNDale vedaguruNA gurudakSiNAm / yAcitaH pauSyabhUpastrI madayantIdhRte aham // 18 // te purA kuNDale prArthya gurvartha mama dhAvataH / tIramukte sarinnIrasparzinastakSako'harat // 19 // tatpathenAhamuttAlaH pAtAlatalamAvizam / taM jitvAgniprasAdena tUrNa pUrNaspRho'bhavam // 10 // tADaGkahRti vidveSaM tadadyaiva vahannaham / kaMcinnAlokayaM lokanAthaM yena sa jIyate // 61. // dRSTe'dya trijagajaitracaritre tvayi manmanaH / tathA vyakAsIttacchalyazaithilyamabhavadyathA // 12 // tatsAdhaya dharAdhIza mude svapitRvairiNam / parIkSidbhakSakaM kSINarakSakaM maGgha takSakam // 13 // takSakaH pitRvairIti tadvirA vairakAraNam / samyAnApRcchaya jajvAla sa ruSA puruSAdhipaH // 64 // 1. 'ttIra' ga. Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 473 AstIkaparva-1sargaH] bAlabhAratam / tatastrijagatIhomakSamAnakSINatejasaH / dvinAnAmanya dhAtrIzaH sarpasatramasUtrayat // 6 // tadAhikuladAhAya bhUpakopa ivAGgavAn / prAvizatkratukuNDAntaH prajvalajjvalanacchalaH // 66 // nirdambhamantrasaMrambhamAsurairatha bhuusuraiH| kRSTA vizvadhativyaktazaktayo'pyuragA na ke // 67 // nisargabhUSaNaM bharga bhagavanbhavato vayam / tadasmAdbhAladRgvAsoparodhyAtpAhi pAvakAt // 68 // AkalpamApya talpatvamasmadIzena sevyase / asmAnassAnna kiM pAsi kratutaH kratupUruSa // 69 // tvatsargasya tRtIyo'zaH pazyataste vilIyate / vedajJaiH klizyamAnAnnaH pAsi vedakave na kim // 70 // kadA rajjukriyAkAri nAsmAbhiH syandane tava / tannaH kiM trAyase naibhyastrayIvinyastrayItano // 71 // asmanmuktA mahI matAsAdristanmerumandirA / kA vo gatirvayaM pAlyAstatsaMmIlyAgnimAnanam // 72 // ityAraTantastaiH sarvairapi rakSitumakSamaiH / sArne nirIkSyamANAste dIpte'gnau bhogino'patan // 73 // svamitramArutabhujo bhuJjAno bhujagabajAn / sphuratphaNAmaNisvAnaH so'gniradvAhasIdiva // 74 // analAducchalantaste zyAmAGgA maNimaulayaH / vUmeSu sasphuliGgeSu nopAlakSyanta pannagAH // 75 // dagdhA makhAgnikIlAbhirudbhUtanavamUrtayaH / sadyo'pi dyAmagurnAgAste dhUmotkalikAchalAt // 76 // dahyamAnakulAlokahRdayasphuTanavyasoH / nirmame mRtakarmaiva kasyacidbhogino'gninA // 77 // Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * kaavymaalaa| garadralavidhmAtaM mahAhiH ko'pi pAvakam / ajvAlayatsvaphUtkArairakarNAnAM kuto matiH // 78 // prasahya sahyamAneSu tadA bhogikuleSvabhUt / durbhikSabhayabhRdviSNuguhavAhanayormanaH // 79 // ravisyadanasaMdAnabhargabhUSaNabhoginAm / nAbhUttadAgnibhIH......"soDhatadbhAlacakSuSAm // 80 // tA dhArA vAhipIvAhiraktanadyastadAbhavan / vAlAsu yAsu lolAsu sAgaro rAgamAgataH // 81 // evaM hutAhivyUheSu dvijeSu janamejayaH / mahAnAgakulastomahomamapyAdizatkrudhA // 82 // tatastakSakahomAya mantramAhuzca somapAH / trastaH svasrIyamAstIkamityuvAca ca vAsukiH // 83 // anAdezavidhAnAgnidagdhA kadrUH puroragAn / dAho'stu sarpasatre va iti mAtAzapatsutAn // 84 // kSayaM yAsyanti sarve'pi kiM sarpA maatRshaaptH|iti pRSTastadA devairjagAda jalajAsanaH // 85 // jaratkArumuneH patnI jaratkAruriti shrutaa| prasaviSyati sA putramAstIkaM vAsukiskhasA // 86 // ahInvedavidagdhastAndagdhazeSAnsa pAsyati / . . lokazchAyAmayaM bhAnuhatazeSaM yathA tamaH / / 87 // tatastvaM bhAgineyaM khaM bhAgidheyamivAgataH / ahInahInacAritrarakSayaiSa tava kSaNaH // 88 // ityAstIko giraM zrutvA mAtulasyAtulodyamaH / cacAla sarpasatrAya cetaHsahacaraH kramAt // 89 // takSakAkarSasaMharSasaMrabdhastabdhapANayaH / dvijAstadA ca rAjAnaM jagadurjagaduttamAH // 9 // Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AstIkaparva-1sargaH) bAlabhAratam / takSakeNa zaraNyastvatpitAmahapitAmahaH / cakre zakraH sa kiM mAnyaH kRSyaH so'pi sahaiva kim // 91 // takSakaM rakSakopetaM kopena manaso rasAt / drutaM juhuta yajJAgnau tAnityUce tadA nRpaH // 92 // athAvezocchrasadRSTibhImanakuTayo dvijaaH| sendrAya takSakAyeti mantrapUrvI jagurgiram // 93 // krozantISvatha koTISu trayastriMzatinAkinAm / mantrazattyA khamAnIto nAkinAthaH sa takSakaH // 94 // tau vIkSya khANDavaplauSarakSakau zakratakSakau / homAya kRSTau vyomAne jihvA vyAvalgayacchikhI // 95 // dikpAlamayabhUpAla dhupaaloN'shstvaassttmH| hute'sminpauruSaM te kimityarodIttadA zacI // 96 // vargasvAmye tavecchA cettadindro'stu tvadAjJayA / janamejaya muJcAmumityUcuH sarvataH surAH // 97 // iti guloke sAkrande saMkrandanakaragrahAt / ... sAvezaviprahuMkArairvyacchuTanmaya takSakaH // 98 // yAvatpatati homAgnau sa nAgo mA pateti tam / vyomni vyAlambayaMstAvadityAstIkaH stuvannRpam / / 99 // svasti te pANDuvaMzyAya yatkIrtermukhabimbavat / indurmarakatAdarzanibhe nabhasi bhAsate // 10 // Aste yAvadakharvaparvataghaTA gurvIyamurvI bhRzaM. tAvannandatu bhUmukunda jagatIpuNyairagaNyairbhavAn / yenaitAM bhujagAdhipastava bhuje vinyasya nAgAGganA goSThIgItabhavadyazaHzrutirasAdAcAntacinto'bhavam // 1.1 // khAnvatsAnpitRdevamAnavaRSInyAvaddhanoti svadhA khAhAhantavaSaTkRtistanacatuSkena trayIdhenukAH / Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| tAvallAlaya bhUmipAla bhuvi tdopaalruupaannuu| cAnAnpUrvajavRttilAbhamuditAnsaMmAnadAnAdinA // 102 // nityaM tvadvadanAravindasadanaM vAgdevatA sevate tvaM padmAzrayabhAsuro'si jayati trailokyasUtraM tvayi / bhUbhRnmaNDalamaulimaNDanaguNairebhiH svayaM brahmaNaH . sAdharmya vahasi.priyaMvada madAzIbhistadAyubhava // 103 // kalpAnteSu yazobharaistava harerdugdhAbdhivAsaH svayaM mArkaNDastridazApagArayapayaHsnAnotsavaM lapsyate / atyuktiH kaviteti nAtra vacasi zraddhAsti cettacciraM nanda tvaM dalitAripakSa bhavatu pratyakSametattava // 104 // vitanvAte vizvAGgaNasadasi yAvattava yazaH pratApAbhyAmabhyullasitaruciMvAdaM vidhurvii| bhaja sthairya somAnvayatilaka tAvatkasukRtaiH . kRtairlabhyaH sabhyastvamiva guNadoSaikanikaSaH // 105 // kva yAtu tvAM vinA dharmaH ka te dharma vinA ratiH / ___mA dvayoryuvayorastu pRthvInAtha pRthaggatiH // 106 // azaktamekAzitayA vihartu mahIndra mUbhI vaha dharmamenam / catuSpadI prApya kRtinkRtajJo vizRGkhalaM khelati yAvadeSaH // 107 // yAvaddharmastAvadeva trilokI yAvacca tvaM tAvadevAsti dharmaH / tatrailokyAdhArabhUtastvameko'nantaM kAlaM nanda kalyANakanda // 108 // sarge'smiJjanite purANakavinA sItAMzubimbaM bhava__dvaRzrIpunaruktamaGkamiSatazchannaM maSIrekhayA / kSmAnirdUSaNabhUSaNa tvayi guNaistrailokyalokaM vazI kurvANe kusumAyudho'pyadhikatA doSAdanaGgIkRtaH // 109 // caurastrIkulaTAkulAzrutaTinIsaMbhedagarbha muhuH snAnAdhAnaparovanItalakRtasthAnaH prabhAvAspadam / Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AstIkaparva-1sargaH) bAlabhAratam / - -- 477 eSa nyAyatapodhanaH kimapi tadvRttaM vitene'ntarA tmAnaM tvAM kalayankalADhya jagadapyAsIdyathA tanmayam // 110 // pauruSatarumArUDhAvanIza tava saMtataM latAnItiH / ripuniHzvAsollasitaiH surabhayati dizo yazaHkusumaiH // 111 // na vyAmohaM kvacana tanute, yatra dhatte virodhaM ___ dhAtuH putryA saha na sahanaM cApalaM cAtanoti / haste kRtvA jagadiva kRtistatkimeSApi lakSmI__bhadrApautraprabhava bhavatAzikSi vRttaM svameva // 112 // vizvaM na syAdanIdRGikhilamapi kadApyeSa lokapravAdaH ___ kalpe kalpe tatastvaM madayasi vasudhAM lbdhpunnyaavtaarH| kalpadruH kAmadhenutridazamaNirapi zrIniketasravantI bhUyAmbhodhiM gatAnAmiti bhavati bhavadAnavArAM vivartaH // 113 // datse dAnamidaM sadA yadi tataH zrIsomavaMzyaH svayaM prAktoyaprathanaucitIM zucikalAvismera vismAraya / tattatpUramayISu sindhuSu payaH pItvA dhvaniproddhatai ryAcyAdainyaparAGmukhaiH pRthuguNa prArthiSyase nArthibhiH // 114 // AjanmApi kRzAkRti dvijapati sve mUrdhani vadhunI __ dhaute dhArayate jagatpatirasAvagro guNagrAhiNAm / sadyaH saMgatamapyamuM vasubharaiH puSNAti pUSA ziro__ bhUSA dAnavatAmubhAvapi zubhAvetau guNau tu tvayi // 115 // bhadrApautratanUna pUjanavidhiM vAgIzvarIjaMgama prAsAdeSu vizAradeSu vizadaM kiMcittvayA tanvatA / dAridyaugharajaH pramArjanakRte dattA svayaM zAzvatI lakSmIH karmakerIva muJcati purobhAgaM na teSAM kvacit // 116 // tAdRgdAridyamudrAturacaturacamUharSahelAnidAna danirudyaJjagatyAM jayati tava mahIpAla pANirmahIyAn / 1. 'vana' kha. 2. 'carI' kha. Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 478 kAvyamAlA | sA kalpaH kalpazAkhI tridivabhuvi sudhA mArgaNAnAM surANAM mithyA vittAni datte yadabhinayanaTIbhUya bhUyastarANi // 117 // kiM varNyaH kaligandhasindhuraharirbhUvallabha tvaM kalAvallInAmavanI vanIyakavanIdhArAladhArAdharaH / kalporvIruhamUrdhni mauktikamayAnUnaprasUnacchavi cchadmAnaH pRthumAnadAnajanitAH krIDanti yatkIrtayaH // 118 // vizrAmAya na kalpavRkSavanamapyAlokate noccakai - zcintAratnadharAdhare'pi kaSaNakrIDArasaM kAGkSati / vRndo kAmaduhAM va vAJchatu samaM dhurye dharAyAM bhavAneko vIravRSo vahatyaharahardAnasya dIrghA dhuram // 119 // acaitanyAzcintAmaNisuragavIkalpataravaH payodheruttasthuryadi sati mahAdAnini valaiau / tadete bhUtaH kathamiva bhavantaM kSititale bhaviSyantaM matvA prathamamagamanmeruzikharam // 120 // dAtA yena rasAtalaM vrajati taddAnaM balirdattavA nkkAstu svaHsurabhImaNikSitiruhAM dAne guNagrAhitA / mAtuH prArthanayApi vizvajayine karNo'pi nirbhItaye nAbhItiM jayine dadau kamiva tattvAM staumi bhUmiprabho // 121 // arhadbhaktasuhRdvibhaktivibhavazrIvallizAladviSa tkSoNIpAlakapAlapATanapaTuproddAmavAmarbhuvaH / vidvatpuNyapuraikagopurapurobhAgIti bhAgIrathI bhAsA bhAsitabhUnabhAMsi na bhRzaM jagmuryazAMsi kva te // 122 // zatrukSatrakalatranetra salilairjambAlajAlaspRzi bhrAntvA bhUpatibhAlabhUSaNa bhavatkIrtirbhuvo maNDale / yadyantI vibudhAlayaM prati sudhAkuNDe sudhAMzau nyadhAdaGghrikSAlanamityayaM khalu malastasmingataH smeratAm // 123 // 1. 'kramam' kha. Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AstIka parva - 1 sargaH ] bAlabhAratam / tvadyazazchavilavApahAriNI naiva daivatadhunIti ghuSyatAm / yAM zivaH zirasi kezavakramasparzadivyavimalAmalAlayat // 124 // kharvaH pArvaNazarvarI varayitA garvI na davakarA - dhIzaH zrIdharAdharo'tividhuraH svaH sindhuro noddhuraH / Izo'ntaM dhunI ca nIcamahimA sAndro himAdrizca na zrI somAnvayazaka tAvakayazazcakre dizaH krAmati // 125 // vyASedho dharaNIdharezituranadhyAyaH sudhAyA vidhorantardhirdhanadAcalasya nidhanaM dugdhodasindhoH pidhAH / pratyAkhyAnamamAnavadvipamahAdehAdyuternihavo - jahnavyAstava bhUbhujaMga yazasAM bhAro dizAM hArati // 126 // gaGgAM zRGgArayadbhistuhinakarakalAzekharaM rekhayadbhiH 479 zrIkhaNDaM maNDayadbhirbhujagavibhuvibhAsaMcayaM caJcayadbhiH / candraM nistandrayadbhiH sphaTika girizirovRndamAnandayadbhisukAnta zubhraistribhuvanamabhitaH zobhitaM tvadyazobhiH // 127 // zeSaM niHzeSayantyo harazikharizikhA saMghamAlaGghamAnA mandAraM mandayantyo haricaraNasaridvAhamAgAhamAnAH / karpUraM dUrayantyaH surasurabhipayaHsaMcayaM vaJcayantyo vizvaM vizvaMbharAyA ramaNa tava yazorAjayo rAjayanti // 128 // uktaH sarva eva tattvavidurairdevaH zivo'sau na tamithyA yatkusumaiH prapUjayasi yaiH sarvAGgamenaM vibhum / dInArtidrumadAva tAvakayazastomacchavicchadmanA tulyaM sarvagatAni tAni surabhIkurvanti sarve jagat // 129 // zete pazya caturmukho'pi jagatAmante tadante hari stasyAnte ca haraH sphuraddinanizA yugmavyavasthAvazAt / sarvAnte'pi nareza na svapiti te kIrtiH punaH saMkaTa vyomaukaHsthiticintayA bhavatu kiM tasyA dinaM kA nizA // 130 // 1. 'sarvAnto'pi ' ga. Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 480 kAvyamAlA / manye'bdhau vaDavAnalaM phaNipure kAlAgnirudraM divi tryakSAkSijvalanaM payodharapathe saudAmanIDambaram / pUrvasyAM dizi za zastramadhunA kArya kimatrAtmabhirbhAnurmantrayatIti somakulaja tvattejasi sphUrjati // 131 // tava pratApastapanastadantaH pumAMstvameko'si hiraNyavarNaH / bhavadviSAM sattvajuSAM mahAMsi tvayyeva majjanti mahIbhujaMga // 132 // niHzobhaM bhavabhAlabhImanayanaM dambholikIlAgala lIlA lumpati dAvapAvakavibhApUraH parakrUratAm / arkaH karkazatAM samujjhati vahatyaurvo na garvodgamaM zrI somAnvaya vizvavalganakalAmatte bhavattejasi // 133 // vyomni vyomamaNirvane davazikhijvAlAkalApaH payorAzau vADavapAvako jaladharastome taDidvibhramaH / ete pauravavaMzasaMbhava bhavattejobhirastaujaso manA duryazasIva bhAnti vilasajja bAlajAlaprame // 134 // paGkiH pratApadIpAnAM mahIpa tava dIpyate / : brahmaNo'pi tamasvinyAM bhAvI dIpotsavo yayA // 135 // yatra saMcalati saMcalatpadaH susthite bhavati susthitaM jagat / tadbhavaM bhuvi bhavAnavAtaratkhyAtameva matamadvayaM vibho / / 126 / / deva tvatrayAtrA samayasamudayattuGgamAtaGgazuNDAdaNDAgraprauyanAgratturagakhurabharaiH sAnumantaH samantAt / sAtaGkaM kampamAnAH zakunikalakalaiH prastaravrAtapAtaiH niSkAsayanti khakuharaviharatpratyanIkAvanIpAn // 137 // zakraH saMkrandano'bhUdakalayadanalastApamApatkRtAntaH kAya kravyAdabhartAjani rajanicaro'mbupraviSTaH pracetAH / 1. ' saudAminI' ga. 2. 'sarvasyAM' ga. 3. 'garvodyamam' ga. 4. 'vizvalAlana kalA' ga. 5. 'grAya' kha. Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AstIkaparva-1sargaH] bAlabhAratam / --- 481 vAyurna kApi tasthAvadhita dhanadatAM guhyakendro gato'di zUlI dhUlIdhutArke bharanatabhujage digjiti tvatprayANe // 138 // tvaprArabdhapracaNDapradhananidhanitArAtivIrAtireka krIDatkIlAlakulyAvalibhiralabhata syandamAkandamurvI / dambholistambhabhAvadbhunabhujagajagadbharturAbharturenAM tenAyaM mUrdhni ratnadyutitatimiSataH zobhate zoNabhAvaH // 139 // vijJairAgamato mato yadi valIheturna tadbhAvato __ bimbaM bhinnamarAtibhistava zivaprasthAyibhiH pArthivaiH / bhinnastaiH pRthivIpuraMdara paraM prAleyarazmiryata stasminkajjalakazmalacchavivilaM lakSmacchalaM lakSyate // 140 // kalpe kalpe bhavasi bhuvanAnandavidveSivRndA__ vaskandeSu tvamasamaguNaH satpratApaH kSamApaH / tadromAJcaM bhajati giribhirbhUtadhAtrI dhunIte candrAdityacchalaparilasatkuNDalaM vyomamaulim // 141 // amI prAjyaM rAjyaM jagati racayiSyantyarinRpA nimAnbhetsyAmIti druhiNi bhavato nizcayalayaH / pratijJAtaM dhAtA tava tu tanute niSphalamado . madogatvatpAdapraNatimatimeteSu vitaran // 142 // adantairmAtaGgaiviTapibhirapuSpairanuDDabhi stamistrAbhiH saramaNibhiraphenai ladhibhiH / amIbhiH zrIsomAnvayatilaka vizvatrayamapi prasarpadbhiH pUrNatvadarikuladuSkIrtinikaraiH // 143 // tvattejastatitApitA iva vipallIlAkaTAkSacchaTA saMzliSTA iva saMnidhisthitavadhUniHzvAsadagdhA iva / duSkIrtivyatiSaktamUrtaya iva kSmAkAnta bhAnti dhruvaM durdhyAnadyutitanmayA iva vane zyAmatviSastvadviSaH // 144 // Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 482 kAvyamAlA / tvadvidveSapure purA nivasati prAsAdavRndadhvaja cchAyAM kelikalApibhiH phaNigaNabhrAntyA nihatyArditAH / zUnyaM saMprati sarvato nijapatipradhvaMsavairAgyato nirvairA iva te kSipanti na mukhaM sarpatsu sarpeSvapi // 149 // zikhariSu hRdabhUtairbhUminetaH prabhUtai stvadahitayuvatInAM dRgjalaiH kajjalADhyaiH / ahaha virahakhinnAH khecarANAM ramaNyaH zrutvA pratipadamanuyajJaM prItilekhAMllikhanti // 146 // pArthaprapautraM kimapi tava navaM varNani svarNakarNAlaMkAraM kArayiSye kimiyamiti vadhUttaMsitAlIdalAlIm / AdAyAdAya dezAntaracarakavayo'raNya deze'pi zatrukSatrastrInetrabASpAJjanadariSu likhatyadbhutatvatprazastIH // 147 // digantAndigdantAvalakaTabhiyA tAvakabhuja bhramAnmuktvA jagmurgirivivaramArgairahipuram / ahIndraM tadrUpaM nRpativara tatrApi ripavo nirUpyAMzutrAsAddayugatimatidInA vidadhatu // 148 // jambhajitkarikaro bhavadbhujaH pannagendra iti sodarAstrayaH / saMvibhajya jayino jagatrayaM bhUmipAla paripAlayantyamI // 149 // tvadbhujabhramakaNaH phaNIndradigvastihasta pavidaNDamaNDanaH / dainyato'bdhijaladurgaviSTare viSTarazravasi yAti viSTapam // 190 // spardhA kuto vAsyati bhUbhujaMga bhujaMgarAjaH sa bhavadbhujena / yastvatkSatAritrajapAtabhugna dhArAbhareNApi vibharti khedam // 151 // raktadujaMgakula homabalapralInA dhArAM dharAM ka iva dhArayituM kSamaH syAt / itthaM janA nijagadurna vidurjaDAste rAjanbhavadbhujabhujaMgakRtasthitiM tAm // 112 // Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AstIkaparva-1sargaH] bAlabhAratam / 483 svayaM jagatrayaM trAtuM zaktaH zaktitrayIsutaH / bhavAJjuhotu homAgnau nAkanAgapatI kRtI // 153 // hasatyasau bhUtalazarva sarvAnsurAsurorvIza makhAnmakhaste / tApocchalatpannagaratnarAjivyAjotthatAmbUlakaNapratAnaH / / 154 // himAMzormAlinyaM dalayasi yazobhizcalacamU____ dhutaiSUlIbhAraiH zithilayasi bhAraM phaNivibhoH / nRNAM dausthyaM dAnairapanayasi somAnvayaziraHkirITa trailokyopakRtisukRtI tvaM vijayase // 15 // bhujAgramamajaMstavAGgulimiSeNa nAkadrumAH surAribhayabhIravaH suravarAzca hRtpaJjaram / ato'nusRtavatsalatrividhavIrakoTIraka stulAM ripukulAntaka vrajatu bhUbhujaMga tvayA // 156 // spardhAbandhAttvadaGgaM sapadi guNagaNA ye vizaMstatpraveze dvArUpA romakUpAstvadavayavabharaM nirbharaM zobhayante / tairevAntaH kSitIza tvamasi zazinibhai sitastattamisra romastomacchalenAntaramiva nirayadbhAti mArgeSu teSu // 197 // sarvajJanAmaparipUrtikRte haro'pi . mRtyuMjayastava guNAngaNayankRtajJaH / ambhodhipaTTamabhivIcinibhAnnijena mUrtyantare ca kurute marutaiSa rekhAH // 158 // na lIlAdolAyAM na kanakaniketAprazikhare ___ na talpe nAkalpe na mRdupavane nApyupavane / rati kvApi prApurtRvara kavayastvadguNagaNA nurUpArthadhyAnabhramitamatizUnyabhramikRtaH // 159 // aucityocitya kiMcitkvacidapi vacanaprakramaM vikramazrI vizrAmAvAsa vizvottaraguNa tanutAM kaH stuti prastuti te| . 1. 'sutaH' kha. 2. 'stvamasi' kha. - Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaviprazastiH ] bAlabhAratam / kaviprazastiH / kiMcitsaMcalite'pi vastuni bhRzaM yatsaMbhavAnmanmahe vizvaM yanmayamIzvarAdimayatAspaSTapramANepsitam / saMsAraprasaraH parastanumatAM yasyAnurodheSu ya tsaMrodheSu zivaM sa yacchatu satAM zrIcArutAM mArutaH // 1 // deze sattIrthasArthatrurudurite zrIhanumattanUjotpattau tena pratene jagadiva mahAsthAnamasthAnamAdheH / svAkhyAGkajJAtinAmnA marakatamaNikA mizramuktAphalasra bhUSAvadbhUmRgAkSyA dvijapaTalamihAsthApi sAkaM vaNigbhiH // 2 // zrImadvAyaTanAmni sArasukRtazrIdhAni tasminmahA sthAne mAnini dAnamAnasarasAste vAyaTIyA dvijAH / stomastomasamutthadhUmanivahairmAlinyamAlambayA mAsu vaNijo jinAcanaghanodyaddhUpadhUmotkaraiH // 3 // dhvajamiSabhujamUlasthUlakumbhaikavakSo ruhamahaha mahIyodhaHkRtasphATikAdri / vilasati vaNijAM satkIrtidhamardhinArI * 485 zvaravapuriva tatra zrImahAvIracaityam // 4 // zrIzvetAmbaramaulimauktikamaNistasmijinendrAlaye 'dhiSThAtA jinadattasUrirajani jJAnaikavaijJAnikaH / zreyastuGgayadaGgasaMgamasamudbhUtaprabhUtasphura tpuNyaiH pazya guNairgataM divi sitacchAyairuDucchadmanA // 9 // tatpaTTorvIgharavaramaNidyamaNidyottajaitrai stejaH putraiH kimapi kakubho'pUri rAsillasUriH / yasya vyomacchalakalazabhRtkIrtidhArApayobhigobhirbhuktA ghanajanamanaHkAnane mohavallayaH // 6 // Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaviprazastiH] bAlabhAratam / 485 kaviprazastiH / kiMcitsaMcalite'pi vastuni bhRzaM yatsaMbhavAnmanmahe vizvaM yanmayamIzvarAdimayatAspaSTapramANepsitam / saMsAraprasaraH parastanumatAM yasyAnurodheSu ya__ tsaMrodheSu zivaM sa yacchatu satAM zrIcArutAM mArutaH // 1 // deze sattIrthasArthatruTadurudurite zrIhanUmattanUjo tpattau tena pratene dyujagadiva mahAsthAnamasthAnamAdheH / khAkhyAGkajJAtinAmnA marakatamaNikA mizramuktAphalasragbhUSAvadbhUmRgAkSyA dvijapaTalamihAsthApi sAkaM vaNigbhiH // 2 // zrImadvAyaTanAmni sArasukRtazrIdhAmni tasminmahA__ sthAne mAnini dAnamAnasarasAste vAyaTIyA dvijaaH| stomastomasamutthadhUmanivahairmAlinyamAlambayAmAsu vaNijo jinArcanaghanodyadbhUpadhUmotkaraiH // 3 // dhvajamiSabhujamUlasthUlakumbhaikavakSo ruhamahaha mahIyodhaHkRtasphATikAdri / vilasati vaNijAM satkIrtidhArdhanArI __zvaravapuriva tatra zrImahAvIracaityam // 4 // zrIzvetAmbaramaulimauktikamaNistasmiJjinendrAlaye adhiSThAtA jinadattasUrirajani jJAnaikavaijJAnikaH / zreyastuGgayadaGgasaMgamasamudbhUtaprabhUtasphuratpuNyaiH pazya guNairgataM divi sitacchAyairuDacchadmanA // 5 // tatpaTTodharavaramaNiyomaNidyottajaitrai stejaHpujaiH kimapi kakubho'pUri raasillmuuriH| yasya vyomacchalakalazabhRtkIrtidhArApayobhigobhirbhuktA ghanajanamanaHkAnane mohavallayaH // 6 // Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 486 kaavymaalaa| suragajarajanIbhujaMgagaGgAbhujagapatipratizUrakIrtipUraH / tadanu muniyatirmatipratiSThAjanitaraso'jani jIvadevasUriH // 7 // vayasyadvidyAbhiH khalu saha kalAbhirguNagaNAH sahelaM khelanto bahumatilate yattanuvane / yazaH zrIpuSpassrakcayasurabhayaH saMzayamayIM ___mahAdolAM muktvA sukRtarasavApISu vihRtAH // 8 // mahAyogI bhogI prabhunibhabhujastasya zaminaH sabhAyAmAyAtaH kvacidahani kazcidvahanadRk / asAvudyadvidyAcayajayapatAkAmiva sukhaM - mukhAjihvAM kRSTvA kRtaparikarogre nyavizata // 9 // prItivyAlokamaulicchalacalakamalAmucchalanyuJchanAli brAjabhrAjiSNuvIcI stimitatimisagRkalAkelikamrAm / akSubhyaMstatprabhAvAdapi sukRtasudhAsindhudhArAdharo'yaM dUraM sUriH prapUre sara iva varavAvRSTibhiH saMsadaM saH // 10 // atha sukRtakathAnte gantumicchatrasajJAM __ na saparikarabandhAtkraSTumISTe sma yogI / bhaSaNa iva tadasminnullasaddInazabde kimidamiti janenApRSTamAcaSTa sUriH // 11 // zaktaH pAtayituM nabhastaruphalaM huMkArato'ka kSamo mUlastambhamapi trilokabhuvane bhay bhujaMgezvaram / yogIndro'dbhutabhUrisiddhirasiko'sau matkapAlAptaye prAptaH stambhanamAcaranmayi mayA drAkpratyuta stambhitaH // 12 // vakrAnalambitalaladrasanAvabaddha paryastiko'tra madamarSadavAnalena / kuJjArdhaniHsRtamahoragaveSTitAGgaH zAkhIva zuSyatutarAmayamitthameva // 13 // 1. 'vA' kha. 2. 'harSa kha. 3. 'kuJjAna' kha. Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaviprazastiH] bAlabhAratam / 487 jinezvaramatAmRtArNavacitandracandrodaya .. pramodaya dayAM hRdi krudharmamuM ca muJca prabho / sadaH sadi vadatyadastadanu sAdhuvarge guruM kSitau khaTikayAkSarANyakhiladeSa yogI tadA // 14 // upakRtimupakartuH sarvataH kurvate ye kati na dharati dhAtrI tAnasau mAnazauNDAn / apakRtikRtinastAneva kurvIta gurvI vahati satatamurvImudvivekaH sa ekaH // 15 // AmRzyaivaM sa yatipatinA kRSNabhogIva yogI bandhAnmuktaH krudhamabhivahanniHzvasanniHsasAra / yAto yasyAM dizi ripurasau gamyatAM nAdya tasyA massadvagryairiti ca vacanaM spaSTamAcaSTa sUriH // 16 // ratiriva patinAze zrIrivAsthairyadoSe. svavazagakavidausthe vAgivApa vrataM yA / nagarabahiragacchadgaccha sAdhvI nyavezi svatanumanu ca tena drohiNA mohitA sA // 17 // matvetyatho kuzamayaM tamayaM munIzaH kRtvA tatAna vitate tapanasya tApe / sa prasphurajjvarabharo'tha vihAya sAdhvIM lUnAGgulirgalitagarvagaNo jagAma // 18 // ayamudayamamandavyaktazaktiya'nakti kvacana vacanasaGgI nAsya sAdRzyabhaGgI / satatamiti yatIndrastasya narnati kIrti jagati jagati gaGgArNastaraGgAGgahAraiH // 19 // pUrvorvIdharagandhasindhuraziraHsindUrapUraprabhAM bibhrANe taraNau kadAcana kRtpraabhaatikprkriyH| 1. 'damuM' kha. Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 488 kaavymaalaa| sUri ribhiretya tatpuravaraiH saMmAnya mAnyaH satAM prItizrIrasabhAvitairnijasabhAvau babhASe dvijaiH // 20 // gaurekA patitA kathaMcana mRtA zrIbrahmazAlAntare na mlecchAH pravizanti tatra na mRtaM karSanti viprAH pazum / dharmAdhAra kRpAdhurINa tarasA tasmAnmahAkazmalA dasmAdanyapurapravezakalayaivotkarSataH karSa tat // 21 // mantrAkRSTaviziSTaceTakacayatrItApa dehaM tyaja nsvAmI so'nyapurapravezakamatha dhyAnaM dadhau zuddhadhIH / sA gaurucchrasitA tato jinamatasyApi predazryonnati ___ tasmAdbrahmagRhAhahirniragamadduHkhaM dvijAnAM hRdaH // 22 // khasthAnasthApitAtmA tadanu munirasAvutsave na dvijendra rAninye brahmazAlAmatha ca pRthumadairvAyaTAdityadevam / haimaM yajJopavItaM tadiha saha mahAsthAnandena dattvA jaino'pi brahmamukhyastvamasi zamanidhe'smAkamevaM jage ca // 23 // jalada iva taDitvAnmeruzRGgAptasetu jaladhiriva karIvAbaddhakalyANakakSaH / / dhvanibharamRtadiko labdhaniSkopavIta stadanu munirakArSIddharmakarmopadezam // 24 // padapadamudagAyangAyanastomanRtya nnttpttlkjlpdvndivRndodbhven| . muditajanamudazru snigdhasAndreNa sUriH svamatamatha pathAgAjagmuranye'pyathaukaH // 25 // yatIndrastasyAthollasadasamazakteH parapura pravezAvezadhiH paramatamanutkarSamagamat / amuktavAGgo'pi zvasanasubhagasyApi yadasA vanekasyApyekaH samasamayamevAntaravizat // 26 // 1. 'trAtAgayaTiyatiH' kha. 2. 'prabhAvaprabhA sA zrIbra' kha. 3. 'vaNTena' ga. 4. 'kalpAna' ga. 5. 'dbhaTena' ga. Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaviprazastiH bAlabhAratam / 489 yanmArgAgratRNAlirikSulatikA yadvAlukAmaNDalaM khaNDo yattaTagarbhanIramamRtaM yatkarkarAH zarkarAH / yatphenapracayaH sudhArucirayaM yatsaMravo'nAhata dhvAnastAH zatazo'sphuranka na yatestasya prbndhaapgaaH||27|| tenAkAri purAriparvatazirodhikAri dhAtrIlatA laMkAri sphuTapApahAri bhuvane vRnde jinendraukasAm / Aroponnamitena yasya niyataM daNDoccayenoccakai viddhaM vyoma dadhAti kiM na paritazchidrANyuDucchadmanA // 28 // gAmbhIrye ca gurutve ca mAdhurye ca dhvanau ca kH| paryantAbdherjalAdhAra iva tasyaiva tulyatAm // 29 // zrAddhAzraddhAbhAjanamuditasamAjanavirAjino viprAn / paurAMzca bhaktigaurAnkadAcidAcaSTa sa munIndraH // 30 // grahItumatulAgrahaH parapurapravezavyasoH kapAlamatha pAlanAdvapuSa ekakhaNDaM mama / sa yogipuruSo'kRta pramRtagoprayogaM mayA kharakSaNavicakSaNA tvaghaTi ceTakAnAM ghaTA // 31 // bhuvanavijayavidyAM siddhikarmaNyavadyA___ masumadasuvinAzaiH sAdhayiSyansa yogii| ciraviracitayatno matkapAlagrahArtha viharati parito manmRtyukAlapratIkSaH // 32 // vyasornagaranirgame ddmrukdhvniyomni sphuTaH sphurati tadyadA mama zirosthi cUrNya tadA / itIddhamatilIlayA sa mudamudvahanmaccitAM cirAya paripUrayatyagarucandanaudhaiH purA // 33 // iti viracitaziSyaH sa kSamI dhyAnazuddhi truTitavikaTakarmA nirmalIbhUtacittaH / 1. 'tasyai tu' ga. Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 490 / kaavymaalaa| amRgayata naTantIraSTasiddhIH kadAci dizi vidizi kadAcidgIH zriyau yuktapANI // 34 // netre nimIlayati cedbhavavRddhihetu bhUlokadarzanabhiyA sa patiryatInAm / tadbhUribhAvabharabhAsurabhUtimAlA mAlokate trijagatImapi kiM munIndraH // 35 // iti sukRtanidhAnadhyAnanirdhAritAyu (vamiva divamAtmadhyAnapUtAM sa cakre / janamanasi sa jIvanneva raje(reje.) tu tatta nmativiphalitatAdRgduSTayogiprayogaH // 36 // amIbhistribhireva zrIjinadattAdinAmabhiH / sUrayo bhUrayo'bhUvaMstatprabhAvAstadanvaye // 37 // ekaH prauDhavivekavibhramalatApuSpeSu puSpeSuji__ tteSu zrIjinadattasUrirudayadbhariprabhAvo'bhavat / tAdRgvistRtahRnnipIta bhapto yasyocitaM (?) didyute dhIrombhodharasindhusindhurajayI vyAkhyAsu zabdo guNaH // 38 // zrIvivekavilAsAdyairyatprabandhaiH sahasrazaH / hatamohatamo'kAri karairiva ravejagat // 39 // AyuSyaM kathayanti jantuSu payaHsArAtpayodheH punaH . pIyUSaM pRthivIjuSAmanimiSIbhAvAya saMbhAvyate / vidmaH zrIjinadattasUrivacanaM sAraH sudhAnAmapi __ vyaktaM muktimapi prayacchati satAM yatprItimunItikRt // 40 // zrIjIvadevasUrINAM ta eva paramANavaH / jagmuryadaGgatAM bheje tadguNaistaddhiyeva yaH // 41 // 1. 'karoti' ga. 2. ....... ne vA rejatustatra tattatsa' ga. 3. sati' ga. 4. 'nabhasi......' ga. 5. 'zrIvidyAzrIvilA' ga. 6. 'payaHsAraH' ga. 7. 'prIta'ga. Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaviprazastiH] bAlabhAratam / zrIvAgbhaTasthAnanivAsinaste saMbhUya bhUyastaraharSabhAjaH / kadAcidAgatya nivezavezma jagurdvijAstaM municakrazakram // 42 // maruddAttAsmAkaM bhuvanajayinau tasya tanayau ___ tayoH saGgo yasyAmajani hanumadbhImabhaTayoH / tathA saMkSepyAsau pRthurapi mahAmAratakathA yathA svalpAbhiH syAttithibhiratithiH karNapathayoH // 43 // AjJApitastadiha karmaNi sUribhistaiH khyAtaH kSitAvamaracandra iti svaziSyaH / zrIbAlabhAratamiti pratatAna kAvyaM vIrAGkametadavinazvaramAtmano'Ggam // 44 // zaste prazastisarge'tra raGgatkavigurukrame / nizcitya spaSTatAM nItA navAzItiranuSTubhAm // 45 // caturyuktacatvAriMzatsargerAsannanuSTubhAm / SaTsahasrI navazatI paJcAzadvAlamArate // 46 // iti zrIjinadattasUriziSyapaNDitazrImadamaracandraviracite zrIbAlabhAratanamni mahAkAvye - vIrAGke catuzcatvAriMzatprazastisargaH / .. samAptaM cedaM bAlabhArataM nAma mahAkAvyam / 1. 'vAgbhaTa' kha. 2. 'saMyoga' kha. 3. 'sahasraM' ga. Page #512 -------------------------------------------------------------------------- _