Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ // zrI zaMkhezvara pArzvanAthAya namaH // kalikAla sarvajJa pUjya hemacandrakharIkSA pani pravacana gaMgA mana pra ) yati ( pustaka kramAMka. - pravacanasAra karNikA pravacanakAra gacchAdhipati, zAsana prabhAvaka, ajor3a mahApurUSa, pU0 AcArya deva zrImad vijaya rAmacandrasUrizvarajI mahArAjA ke prathama paTTAlaMkAra pravacana prabhAvaka mahAna tyAgI, prazAntamUrti, pUjya AcArya deva zrImad vijaya bhuvanasUrIzvarajI mahArAjA sAhava saMyojaka : pUjya vidvAna munirAja zrIjinacandra vijayajI : mahArAja bhuvanalaMkAra prakAzaka : pU. AcArya deva zrImad vijayabhuvanaharIzvarajI jaina jJAna mandira, mu. ahamadAvAda (gujarAta) MAMA
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ prApti-sthala 1. pU. AcArya deva zrImad vijayabhuvara sUrIzvarajI jaina kriyA bhavana, mu. po. devAlo-udayapura (rAjasthAna) 2. zA motIcanda ramezakumAra 213-nyU klotha mArkeTa mu. ahamadAvAda-2 3. zA. campakalAla je. zAha paramAra vilDIMga, naM. 2-rUma naM. 21. hanumAna ror3a, cIlepArale-pUrva muMI-57 -A. S. 4. zA. bhagavAnadAsa trIbhovanadAsa mahendra svITa mArTa mu. dhaMdhUkA, vAyA ahamadAbAda 5. zA. bhUramalajI mozrImalajo. navA mAdhupurA, kapar3e ke vyApArI mu. ahamadAbAda 6. bhIkhAlAla vADIlAla kuvADIyA . camanapura hA. kolonI 17/128 mu. ahamadAvAda-16
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI vAsupUjya svAmi prAsAda - me-mp Py HTI ...... HAL .. MS HERE . Nat PORANH PIANORAMA - TALENT . ".:. . 24ta . .. . * * * * * * * * * . Nimadameed mama. A .. ' mmmmmmm name ",1""' -11 mmits ' , imanturimuanrinirek'." . . mu. sarata-(amarasara) (rAjasthAna)
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa grantha ke pravacanakAra S Mani , Emamerikar KAKAR .." GLA 134. Ana . .. . .46. SATTA ney AMItsalwwwIMON: FASARAMMERSTANDINEPATITISittiematuarterlryteady STRA. XXXXXLALI A42.E TOUCAALA r. PRIMENT LEMORA Laali damrata A Hindi ...- - PARS Mirr - SENTTRA pa P SAMAdinaryteam pravacana prabhAvaka, zAsana dipaka, pUjya AcArya bhagavanta zrImada vijayabhuvanasUrIzvarajI mahArAjA sAhaba
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ - + ALLISH 11 ma samarpaNa // Acadrasannadahabadhaanasamanarasasabamahasashanakaabkrtananey jina mahApurUSane mujhe saMsAra samudra meM se bAhara kADhane ko mahAn kRpA karake mokSa mArga kA yAtrI banAyA hai, una paramapUjya parama upakArI prAtaH smaraNIya, prAtaH vaMdanIya prazAnta tapobhUti zAsanadIpaka pravacanaprabhAvaka gurUdeva .. zrI AcArya deva zrI 1008 . zrImad vijaya bhuvanasUrIzvarajI mahArAja __ ke pavitra karakalamoM meM . . .. .. sAdara smrpnn| .. . . . . . . ..... . .bhavadIya caraNa sevaka jinacandra ke koTi koTi vaMdana papersareeperseas nautaesMtaetaenautaertsMtaen
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ IDIOGI MARATHO RE hamAre lokabhogya prakAzana 1. zrI jinedra bhakti-pyAlA (gUjarAtI) kiMmata 0-50 2. cauda niyama dhAravAnI buka (gUjarAtI) . kiMmata 0-50 3. preraNAmRta (gUjarAtI) kiMmata 0-50 4. pravacanasAra kaNikA (gUjarAtI) kiMmata 5-00 5. pravacana-gaMgA yAne pravacanasAra karNikA (hindI) kiMmata 5-00 prakAzaka : pUjya AcAryadeva zrImad vijaya bhuvanasUrIzvarajI mahArAja jaina jJAnamandira mu. ahamadAbAda (gUjarAta )
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ OM dravya dAtAoM kI zubha nAmAvalI // pUjya vidvAna munirAja - zrI jinacandra vijayajI mahArAja sAheba ke sadupadeza se nAma 'gAma 5001) zrI jaina zvetAmbara mUrtipUjaka tapAgacchiya mu. sarata saMgha ke jJAnakhAtA meM se, (amarasara) 151) kAntilAla anDa bardasa, sirohI . haste chogAlAla, ... (beMgalora) 101) zA. maganalAla akecandajI, - sirohI 101) zA. phulacandajI nAM dharmapatni mohanavena sarata 101) . paupadha maMDala, haste kapUracaMdajI jeThAjI aura taravatagar3ha bhUramalajI paratApajI, munirAja zrI prasannacandra vijayajI ma0 kI preraNA seM 101) zA0 phusAjI vanAjI, pU. vAla munirAja sarata. . zrI zaradacandra vijayajI ma0 kI preraNAse, 51) zA. sukarAja sAgaramalajI sarata zA. hastimala thAnamalajI sarata bhaMvaralAlajI muthA nA dharmapatnI vAdIbena, sarata 51) juhAramala caMdanamala / sarata 51) pIracanda ambAjI sadAjI : .. sarata 51)
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ rArata sarata sarata sarata pAlI 51) chaganalAla sulatAnamalajI durgAnI 51) bhaMvaralAla sulatAnamalajI durgAnI 51) hastimala pUnamacandajI 51) jeThamala hAMsAjI 51) dipacanda mukanacandajI 51) sohanarAja pRthvIrAjajI 51) saremala sonamalajI prAgamala rAmAjI 51) mulacandabhAi rAmacandabhAi 51) dalIcanda punamacandajI haste hirAcandajI gholapaTa godana amadAbAda sarata (veMgalora)
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalikAla sarvajJa zrI hemacandra sUrIzvarebhyo namaH / / prakAzakIya nivedana dulabha mAnava jIvanako saphala banAne ke liye dharmatatva kI pahacAna karanI par3egI / jaina dharma kI pahacAna jainAgama ke sivAya. nahIM ho sakatI / una jainAgama kA zravaNa karane se maulika tatvoM kI pahacAna hotI hai| kaThina meM kaThina tatva ko sarala rIta se samajhAne kI kalA jina ne hastagata kI hai, ve parama upakArI samakita dharmadAtA prAtaH vaMdanIya pUjya AcArya bhagavanta zrImad vijaya bhuvana sUrIzvarajI mahArAja kA vyAkhyAna sunanA vaha mAnava jIvana kA eka lhAvA (lAbha) hai / ... tatvoM ke bIca bIca meM bodhadAyaka kathAnaka isa taraha se rakhate. haiM ki jana hRdaya kA AkarSaNa huye vinA nahIM rhegaa| nAstikoM ko samajhAne ke liye sacoTa dalIleM karate haiN| vairAgya rasa aura hAsya rasa Upara pUjya zrI esI dezanA dete haiM ki dezanA sunane ke liye cAla divasoM meM bhI mAno payUSaNa parva kI sabhA dekhlo| . pUjya zrI jahAM jahAM cAturmAsa karate haiM, vahAM ke AvAla vRddha . . esA volate sune gaye haiM ki pUjya zrI kA zaktizAlI prabhAva hone se dhArmika kArya bar3e pramANa meM hote haiN| . . .. pUjya zrI kI dezanA se AkarSA ke jainetara vidvAna bhI mukta kaMTha se prazaMsA karate haiN| pUjya zrI ke jAhira pravacana upAzraya meM, paMcAyatI
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ noharA meM aura TAunahAla Adi sthAnoM meM goThayA hai| jinheM sunane . ke liye bhAI bahana samaya se AdhA ghanTA pahale AkAra ke jagaha prApta karalete haiN| jo daza minaTa dara ne Ate haiM unheM jagaha bhI nahIM milatI. hai / esI hai inakI adabhuta vyAkhyAna zakti / dhanya ho pUjya gurudeva zrI ko ki jinakI anoda dezanA ke pratApaH . se aneka gAMvo meM mahA maMgalakArI zrI upadhAna tapa jaise vizAla kAryaH . huye haiN| pU. A. de. zrI ke vyAkhyAnoM kA utArA unake priya ziSya ratla' . pUjya vidvAna munirAja zrI jinacandra vijaya jI mahArAja zrI karate the| to zrI ko vinatI kI ki " sAhaba" ina pravacanoM kA pustaka chapa jAya to hajAroM AtmAoM ko lAbha mile / pUjya mahArAja zrI ne dIgha dRSTi se vicAra kara ke pujya AvAya deva zrI ke pravacanoM ko sundara rIta se likha ke taiyAra kiye haiN| pUjya mahArAja zrI ko lekhana zakti itanI nanamohaka hai ki . vAMcana ve phira uThane kA dila hI nahIM hotA hai| pUjya mahArAja zrI ne Ajataka do hajAra pAnA kA lakhANa apanI. AgavI aura rocaka zailI se taiyAra kiyA hai / vo vAMcane ke bAda mere dila meM pUjya mahArAja zrI ke prati apAra mAna udbhavA thA / pUjya AcArya deva zrI ko vyAkhyAna sivAya kucha bhI cintA nahIM karanI par3atI / teo zrI kA saba kAma pUjya jinacandrajI vijayajI mahArAja samhAla lete haiN| pUjya AcArya deva zrI ke tAtvika pravacama aura pUjya mahArAja zrI kI lokanADa ko parakha ke dI jAtI zubha preraNA ina donoM kA samAgama hone ke bAda dharma ke kAryoM meM kyA kamI rahe / / - ina guru ziSya kI jor3I jahAM jAtI hai vahAM dharma mahotsava kA aTa jamatA hai / mAno zAsana prabhAvanA kA diyA AyA / pUjya jinacandra vijayajI mahArAja zrI kI saMsArI mAtAjI sevA. bhAvI tapasvI sAdhvIjI zrI prazaprabhA zrI jI mahArAja haiN| una ke
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekazaH dhanyavAda meM ki jinhoMne apane eka ke eka putra ko zAsana ___ke liye soMpa diyA hai| . kiyA dharma ke hArda ko pahacAna ke karo / deva guru aura dharma ko pahacAnanA sIkho / bAhya kriyAkAMDa meM hI rahoge to Atma dharma bhulA diyA jAyagA / kevala vee ke pujArI na bano / lekina guNa ke pujArI bno| - guNoM kA anveSaNa karo / mAnava saMyamI na bana sake to cale, deza viratidhara na bane to cale lekina samakitI nahIM bane to kisa taraha cale ? uparokta zabda pUjya AcArya zrI ke vyAkhyAnoM meM hamane vArambAra .: sune haiM / unako sunane ke bAda hamane taya kiyA ki isa bhava meM guru to ina ko hI mAnanA / . sadA ke liye pujya AcArya deva zrI kA sAnidhya mile aisI - bhAvanA dila meM janmatI hI rahatI hai| - isa grantha meM kucha jinAjJA viruddha likhA gayA ho, pujya AcArya devazrI ke viruddha likhA gayA ho athavA presa dopa huA to maiM usake badale kSamA mAMgatA hai| hamArI atyanta vinati se pUjya jaina ratta - sva. AcArya devazrI bhavijaya labdhisUrIzvarajI mahArAja ke paTTA laMkAra dharma divAkara pUjya AcArya davazrI madavijaya bhuvanatilaka sUrIvarajI mahArAjA ne gujarAtI meM prAka kathana likha diyA thA usako sAbhAra udhRta karake isameM diyA hai| .. isa grantha ke presa meTara sudhArane kA kArya hamArI vinaMti se yaha saMsthA ke preraka, vyavahAra kuzala pUjya munirAja zrI jinacandra vijayajI mahArAja zrI ne athAga parIzrama lekara kiyA hai, unakA upa-- kAra hama kabhI bhUla nahIM skte| . - pUjya bAla munirAja zrI zaradacandra vijayajI mahArAjane, yaha grantha . chapavAne meM khUba rasa liyA hai, isalIe habha. unakA AbhAra mAnate hai /
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ nava prabhAta priMTIMga presa ke mAlIka seTha zrI maNIlAla chaganalAla zAhaH ne zIghra chApa dIyA hai unakA AbhAra mAnate haiN| aura zrIyuta bhIkhAlAla vADIlAla kuvADIyA ne yaha grantha chapateH samaya aneka vidha niHsvArtha sevA dI hai unakA bhI hama AbhAra mAnate hai / isa grantha prakAzana meM pUjya mahArAja zrI kI preraNA se jinhoMne uddhAra dila se dravya sahAyatA kI hai, unako dhanyavAda / vizva meM Aja kadama kadama para bIbhatsa sAhitya bar3ha rahA hai / usase prajAmAnasa ke cinta meM jo kharAva bhAvanA praveza karatI hai, usake sAmane Aja ziSTa, sundara aura dhArmikatA ke susaMrakAroM, kI khetI karane vAle sAhitya kI bahuta jarUrata hai| isa prasaMga meM yaha grantha khUba upayogI siddha hogA yahI hRdaya. kI bhAvanA hai / gata sAla meM "zrI pravacanasAra karNikA nAmakA grantha gujarAtI bhASA meM chapate hI capocapa saba nakala upar3ane lgii| rAjasthAna ke aneka dharma premI bhAiyoM kI mAMganI se yaha grantha hindI bhASAmeM pUjya munirAja zrI jinacandra vijayajI mahArAja ne evaM kavi zrI bAbUlAla zAstrI ne khUba parIzrama lekara suvAcya zailI meM likha kara taiyAra kiyA hai| gujarAtI grantha ke liye zatAdhIka abhiprAyaH hamAre upara Aye hai, usameM se rAjasthAna sarakAra ke pradhAnoM ke abhiprAyaH isameM chapAye haiN| yaha pravacana gaMgA yAne pravacanasAra karNikA nAma kA grantha hindI meM chapA rahe hai yaha grantha samAja ko khUba khUba upakAra hogaa| vi. saM. 2025 / mahA muda-13 / pUjya AcArya vijayabhuvana sUrIzvarajI jaina jJAna mandira TrasTanA TrasTIo nu. ahamadAvAda M. Ahmedabad.
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ karananaanaanaat ... hai prAkakathana ... .. Peeeeeeeeu . . . Arya deza AryoM ke vasavATa se Arya kahA jAtA hai| dharmoM meM bhI jaina dharma sarva zreSTa aura sarvajJa kathita siddha huA hai| vizva ke tamAma dharmoM meM jo kucha grantha hai vaha jaina dharma meM se unameM gayA hai / jaina zAsana sAgara hai| javaki anya dharma AMzika satyatA dharAteM haiM sava jaina zAsana meM se calA gayA hai aisA mahA vidvAna aura anubhavI mahApuruSaM batAte haiM / jaina darzana kA AdhArastambha jainAgama hai| aura usameM darzAye hue dravyAnuyoga ke, gaNitAnuyoga ke caraNa karaNAnuyoga ke aura kathAnuyoga ke viSaya...... ye adabhUta, gahana aura tatva bodhaka haiM / zrI tIrthakara devoM ne artha svarUpa dezanA meM se nipuNa gaNadhara bhagavaMtoM ne sUtra rupa aura tatvoM ko prAsAdika aura AkarSaka bhASA meM gUMthI vahI vANI munigaNa RSabhoM ne svakSayo pazamAnusAra smRti meM jar3a ke paramparA se Aja taka paMcama viSamakAla meM apane sammukha lAI gaI hai| .. ' Aja jo koI suvihita aura gItArtha zramaNa vola rahe haiM ve. saba jina kathita tatvoM kI hI rasapUrNa mIThI lyANa haiM / anAdikAla se saMsAra meM DUbate prANIyoM ko tirAne kA pavitra sAdhana haiM to ye jinAgama hI haiM aura unake tatva haiM / anya anartha hai| sAra to 'jiMna vacana hai / anya sarva aMsAra haiM / aura ina paMcanoM kA amala yahI maMgala mIkSaM mArga cAritra hai / . . .
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ yahI caritra ki jo AtmA kA zuddha svarUpa prakaTa karatA hai| yahI zraddhAlu varga kA parama punIta dhyeya hotA hai| jJAnI purUpa batAte haiM ki "soccA jAnai kalyANa " zravaNa karane se kalyANa mArga mAlUma hotA hai| kalyANa mArga jAne sivAya akalyANa mArga kA parihAra nahIM hotA hai / aura kalyANa mArga meM prayAsa nahIM ho sakatA hai| jaina darzana kA yaha krama hai / pahale zravaNa phira usakA AcaraNa aura phira AcaraNa kA phala apavarga mokSa kI prApti / ___ jaina darzana ke Agama sUkSmAti sUkSma dRSTi se sarva viSayo ko carcate haiN| varNana karate haiN| unameM kitane vipaya kSeya hote haiN| kitane heya hote haiM / aura kitane hI upAdeya hote haiM / heya chor3anA, jJeya jAnanA aura upAdeya grahaNa karanA / ye bheda samajhane se hI jIvana ujvala aura urzvikaraNazIla banatA hai ! aise gahana tatvoM ko jaina zramaNa vidhipUrvaka gItArtha gurUoM kI pavitra nizrA meM savinaya par3hate haiM / aura gItArtha gula apekSA se pratyeka tatva ko tIkSNa tarka yuktiyoM se adhyayana karane vAloM par3hate haiM / paramparA se gurUnizrA meM jo abhyAsa karate haiM vehI zAstroM ke atyAoM ko jAna sakate haiM samajhA sakate haiN| gurUnizrA ke zivAya jo svagama se Agama par3hate haiM ve artha kA anartha karake nirapekSa zAsana ke pratyanIka vanate haiM / ye pratyanIka zAsana ko bar3A dhakkA lagAte hai / aura Agraha vaza svakA hI saca hai ye siddha karane dhamapajAr3a (kUdAkUda) karate hai / . isa pravacana sAra karNika kI maiM prastAvanA likha rahA huuN| yaha grantha AcArya zrI vijaya bhuvana sUrajI ke vyAkhyAna kA sAra hai| aura vizvAsa hai ki eka AcArya ke dvArA paropakAra dRSTi se diye
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ gaye vyAkhyAna aura unameM se bhAvukaz2ana avataraNa karake yaha grantha chapAne kA zrama uThAyA hai ye phalagrAhI hogA hii| . . - AjakI jaharIlI havA se nAstika vAda kI chAyA meM dharma vinukha vane varga ko ina vyAkhyAnoM kA vAMcana avazya dharma zraddhAlu aura dharma sthira banAyegA hii| kisI bhI jaina zramaNa ke vyAkhyAna ..tyAga pradhAna tathA saMsAra kI vAsanA aura vikAroM se napharata paidA karAne vAle hote haiN| .. Aja samajhate haiM ki janatA ke hRdaya para Adhunika yuga sAdhanA ne pApa poSaNa ke ghara jamA diye haiM / vilAsa ke sukha sAdhana vipula pramANa meM utpanna ho rahe hai / pApa vyApAra manuSyoM ko pralobhana dekara Akarpate haiM / aise prasaMga meM ina vidvAna AcArya zrI ke. vyAkhyAnoM kA adhyayana, manana, nidIdhyAsana avaya patha darzaka hogaa| . ye vyAkhyAnakAra eka sarala aura tapasvI sAde jIvana meM jIte hai / kisI puNya prakRti se jahAM cAturmAsa karate hai vahAM vyAkhyAnoM kI anupama kalA se janatA ko dharma meM tara bola kara dete haiN| aura zraddhAvala meM sudRr3ha banAte haiN| zAsana prabhAvaka parama kArUNika jainAcArya zrI mad vijaya rAmacandra sUrIzvarajI mahArAja ke ye vyAkhyAnakAra prathama ziSya hai / aura unakI nizrAmeM vinayapUrvaka AgamA dijJAna kI prApti kI hai| - isa pravacanasAra karNikA meM kitane hI vyAkhyAna rasika aura ekadhArI rasa dhArA varSAtI vodhaka kathAoM se bharapUra hai| kitane hI vyAkhyAnoM meM saiddhAntika marma sparzaka gahana vAtoM kA darzana diyA hai| kitane hI vyAkhyAnoM meM dravyAnuyoga kA viSaya bhI suvAcya aura ' sarala zabdoM meM sarjA huA najara AtA hai / saMkSepa meM ye vyAkhyAna vAla jIvoM ko vAMcane para avazya aMpUrva lAbha dene ke sAtha dhArmika . jIvana ko jIvatA sikhA degaa|
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ yaha prastAvanA likhane kA AcArya zrI kA atyanta Agraha huaa| . aura mujhe bhI prazasta pravRtti karane kI maMgalAbhilASA jnmii| jisa ke pariNAma se saMkSepameM bhI likhane ko maiM gauravazAlI banA huuN| saMkSepa meM siMhAvalokana rUpa likha ke maiM viramatA huuN| . isa sarala rASTrIya bhASA hindI meM graMtha vAMca ke janatA isa ke sAra ko svIkAra ke svarjIvana ko ujvala aura jyotirmaya vanAve yahI shubhecchaa| pustaka ke anta meM saMpAdaka munizrI ne apane gurudeva kA kAvyamaya jIvana vRttAnta chapA ke jo gurubhakti dikhAI hai vaha anumodanIya hai| tathA teozrI ke dvArA saMcita "vodhaka suvAkya" bhI savodha preraka. hone se prazaMsanIya haiN| sirohI zrI vijaya hIrasUrIzvarajI kavikula kirITa svargastha jaina upAzraya 1 pa. pU. AcAryadeva zrI vijaya zrAvaNazuklA paMcamI labdhi sUrIzvarajI paTTAlaMkAra A. vi. saM. 2024 ) vijaya bhuvana tilaka sUrijI noTa :- pravacana sAra karNikA, gujarAtI meM se sAbhAra udhRta kiyA hai|
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI-rupAntara - meM mahAvIra jayantI ke sAhitya nirmANa ke anusandhAname jhAMsIH se hajAro mAiloM kA pravAsa karatA huA tathA santoM kI vANI zravaNa karatA huA, pUjya gurudeva parama tapasvI kuzala pravacanakAra AcArya deva zrImad vijaya bhuvanasUrIzvarajI mahArAjA sAheba, aura unake vinayI.. zipyaratna pUjya munirAja zrI jinacandra vijayajI mahArAja aura una ke parivAra kA darzana kara ke ati prasannatA kA anubhava karatA huuN| mene unakI sAhityaka racanA "pravacana sAra karNikA, gujarAtI bhASA meM dekhI, vaha paDhakara ke mujhe bahuta hI AtmAnaMda huaa| pravacanasAra karNikA, eka vyavahAra aura nizcaya ke viSaya ko talasparzI jJAna dene vAlA sAhitya hone ke sAtha sAtha AtmA aura paramAtmA ke tatva ko sarala paddhati, chaTAdAra zabdAvalI, tathA rocaka kathAoM se bharapUra hone se vAlaka, vRddha, aura Adhunika yuvaka yuvatiyoM ko pavitra AcAra, aura cArItra ke saMgaThana meM atyanta upayogI hai| aura ucca darajje kA grantha hai| pUjya gurudeva zrI ne hindI anuvAda karane kA kArya mujhe sauMpA, aura AzIrvAda diyaa| kai dino kI sAdhanA ke bAda adhAga parIzrama kara ke yaha hindi anuvAda taiyAra kara ke atyanta prasannatA kA anubhava karatA huuN| aura vidvAnaratna pUjya munirAja zrI jinacandra vijayajI mahArAja. zrIne paDhakara yogya riti se taiyAra kara diyA / usase maiM apane ko bhAgyazAlI mAnatA huuN| mujhe AzA hai ki janatA ko yaha grantha khUba khUba upayogo siddha hogaa| . bhavadIya . . kavi vAbUlAla zAstrI, mahAvIra jayanta kathA ke racayitAH mu. po. cAracauna, (jhAMsI)- .
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainAcArya zrImad vijaya bhuvanasUrIzvarajI mahArAja kI rAjasthAna meM padharAmaNI aura anekavidha zAsana prabhAva ke kAryoM dvArA jainazAsana kI jayapatAkA vyAkhyAna vAcaspati, pUjya, AcArya deva zrI madavinya rAmacandra - sUrIzvarajI mahArAjA ke prathama paTTAlaMkAra pravacana prabhAvaka jainAcArya zrImad vijayabhuvana sUrIzvarajI mahArAja sAhaba apane vidvAna ziSya ratna pUjya munirAja zrI AnaMdavana vijayajI ma. tathA pU. munirAja zrI jina vandra vijayajI mahArAja Adi ziSya praziSyAdi parivAra ke sAtha gujarAta se vihAra kara ke mAMDANI saMgha kI vikrama saMvata 2023-kI caitrI olI ke liye Agraha pUrNa vinatI kA svIkAra kara ke caita sudI paMcanI ke suvaha mAMDANI padhArane para saMghane umalakA bharA bhArI sAmaiyA svAgata kiyaa| Aja se dazAnhi kA mahotsava kA maMgala prAraMbha huA / caita sudI 6 kI olI kI ArAdhanA meM pa0 bhAvika juDe / nitya subaha nava pada para pU. A. ma. zrI kA vyAkhyAna, dopahara ko bar3I pUjA, AMgI bhAvanA cAlU huii| sAtha meM zrI gaNezamalajI kI tarapha se aTThAI mahotsava apane putra uttamakumAra ke smaraNArtha huA thaa| caita mudI 13 ko bhagavAna mahAvIra kI jayantI bahuta utsAha se manAI gii| caita sudI 14 Aja ke divasa kI rAha aneka gA~va ke saMgha dhAra dhAra ke dekha rahe the| kyoMki savako esA hotA thA kI AcArya zrI ke cAturmAsa kA lAbha hamako milegaa|
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ . . mAMDANI, pADIva, uDa, sirohI, jAlora 'tathA udayapuraM Adi aneka :: gA~voM ke saMgho kI 2023.-ke cAturmAsa ke liye vinatI cAlU thI / . . sabhI gA~voM ke saMgha Aja hAjira huye the / . . . . . . lAbhA lAbha kI dRSTi se vicArakara ke mAMDANI saMgha kI vinatI ko svIkAra karate hI jaya jayakAra ke zabdoM se vAtAvaraNa gUMja uThA thA / dUsare do gA~voM ke saMghoM ko paryuSaNa meM sAdhu AveMge esA kahA tava ve bhI Anandita ho gaye the / aneka gA~voM ke saMgha vinatI karane ko Aye the| usake anusAra uDa kI vinatI ko svIkAra kara ke caitavadI 2 suvaha yahAM se vihAra kara ke uDa padhArate hI sAmaiyA svAgata kiyA . 'gayA thA / . . . . . .. yahAM ke saMghameM varSoM se kusaMpa (lar3AI anaikya) thA / usa kusaMpa ko dUra karane ke liye A. ma. ne apIla kii| dono pakSa ke bhAiyoMne usI samaya likhita deke kavUla kI / aura kabUla kiyA ki Apa zrI. ' jo phaisalA deMge vaha hamheM maMjUra hogaa| .. . ... dopahara ko vijaya muhUrta meM saMgha samakSa pU. A. ma. zrI ne phaisalA sunAte hI dono pakSa meM apUrva Ananda ho gayA / Aja se kusaMpa dUra ho gayA / usakI ujavaNI ke nimitta AcArya zrI kI nizrAmeM yahAM se andora tIrtha kA pagapAlA yAtrA (padayAtrA) saMgha kADhane kA nirNaya liyA gayA / caita vadI 3 ko 100 bhAvikoM kA yAtrA saMgha andaura aayaa| ....... mAMDANI meM upAzraya ke. kAma ke liye pU. munirAja zrI jinacandra vijayajI ko vahAM rokA thA / unake sAtha 100 bhAvikoM kA yAtrA-- - saMgha. bhI uko andora AyA thA / . . . . . . . zivagaMja, pAlaDI aura jAlora se saMghake bahuta se bhAvika vyakti vaMdana karane Aye the / isa taraha Aja pAMca gA~va ke saMgha ekatrita huye the / savakA svAmivAtsalya huA thA / dopahara ko bar3I pUjA ThATha, se paDhAI thI / . . . . . . . . . .
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ caita vadI 6 ke subaha polaDI padhArane para bhavya svAgata huA thA / 'muni zrI Anandadhana vijayajI ma. kI ye janmabhUmi hone se gA~va meM utsAha amApa thA / zrIyuta rIkhavacandajI bhAI kI tarapha yahAM se kolara tIrtha kA yAtrA saMgha kADhane kA nirNaya hone se saMgha meM Ananda kI lahara daur3a gaI thii| caita vadI 8 suvaha 100 bhAvikoM kA. yAtrAsaMgha AcArya zrI ke sAtha kolara AyA / pUjA svAmivAtsalya Adi huA thA / yahAM sirohI zivagaMja tathA jAlora se bhAvika vaMdana karane Aye the| subaha vihAra Age calA caitya vadI 11 suvaha vAmanavADA tIrtha meM padhArane para bhavya svAgata kiyA gayA / mAMDANI uDa Adi se bhAvika vaMdana karane Aye the / __yahAM se choTI paMcatIrthI kI yAtrA kara ke AvU dailavADA ho ke acalagaDha tIrtha meM padhAre / acalagaDha tIrtha kI peDhI ke upAdhyakSa zrI pukharAja, jI bhaMDArI, maMtrI zrI bhaganalAla jI mainejara zrI bhagavatIlAla jI AdisasaMgha saMmukha Aye / aura bhavya sAmaiyA svAgata pUrvaka AcArya zrI kA praveza huA thaa| vaizAkha sudI 6 kA dina khUba hI mahatva kA thA / kyoM ki Aja se rimantra kI ArAdhanA hone vAlI thI / pUjya AcArya zrI ne sUrimantra kI prathama pITha kI 21 dina kI ArAdhanA zurU kI / muni zrI Anandadhana vijayajI ne RSimaMDala kI . ArAdhanA zurU kii| muni zrI jinacandra vijayajI ne cintAmaNI pArvanAtha kI ArAdhanA zurU kii| isa ArAdhanA meM lAbha lene ke liye saMlyAvanda bhAIo yahAM pahuMcaM gaye the / ArAdhanA ke divasa pasAra hone lage the / bhakta maMDala ke dila meM ArAdhanA kI pUrNAhuti ke nimitta mahotsava ujjavane kI bhAvanA jAgRta huI / isa se AcArya zrI kI sUrimantra kI :
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAdhanA ke nimitta aSTAnhi kA mahotsava, aSTotarI snAtra sameta, .. pArzvanAtha pUjana Adi ke kAryakrama se ujavane kA nirNaya kiyA / mahotsavadarzaka AmantraNa patrikA deza videza meM ravAnA huii| saMkhyAbanda bhAvika bhakta Ane lge| vaMzAkha sudI 11 ke suvaha kumbhasthApana, dIpakasthApana, javArAropaNa bhAre umaMga se huA / dopahara ko bar3I pUjA paDhAI gaI / . . vaizAkha vadI 12 Aja AcArya zrI ko tathA muni zrI jinacandra vijayajI mahArAja ko 21 dina kI ArAdhanA kA pAraNA hone se yahAM ke menejara zrIyuta bhagavatIlAla jI ne apane gRhAMgaNa meM pagalA karA ke saba ne gurupUjama jJAnapUjana Adi kA lAbha liyaa| isa ke bAda zAnti se pAraNA huA / muni zrI jinacandra vijayajI ne kI huI pArzvanAtha bhagavAna kI ArAdhanA ko maMgala samApti nimitta dholakA nivAsI zrIyuta manubhAI velANI kI tarapha se pArzvanAtha pUjana rakkhI gaI thii| - pUjana kI uchAmaNI meM saikar3o mana kI upaja huI thii| 12 // vaje pUjana kA prAraMbha huaa| yaha pUjana bhArata bharameM tIsarI bAra hone se dekhane ke liye saikar3oM bhAvika A gaye the| pUjana dekhane vAle saba mukta kaMTha se prazaMsA karate the ki esA prabhAvazAlI pUjana kahIM bhI nahIM dekhA thA / yahAM ke jinAlaya meM. yakSa yakSiNI kA abhAva hone se unheM padharAne kA nirNaya hote hI usake anusAra vaizAkha vadI 14 suvaha gaumukha yakSa cakrezvarI devI kI pratimA ko abhiSeka pUrvaka saMvardhana kiyA thA / . vaizAkha vadI amAvasa subaha 4 devI devatAoM kA abhiSeka huA thaa| jeTha sudI 1 dopahara ko navagraha daza dikUpAla tathA aSTamaMgala - . pUjana zuddha vidhi vidhAna mujaba huA thaa|
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 - jeTha sudI 2 dopahara ko mUlanAyaka ke derAsara (mandira) meM. sava bhagavAna ko aThAraha abhiSeka kI kriyA zuddha vidhi vidhAna se huI thii| usake bAda sAmako 4 baje jalayAtrA kA varaghor3A (julUsa), bhAre dava vApUrvaka nikala thaa| jeTha sudI 3 vijaya mUhurta meM gaumukha yakSa, cakrezvarI devI / dvArapAla tathA sarasvatIdevI kI isa prakAra cAra pratimAoM kI pratiSTA / bhinna bhinna puNyazAlIyoM ne hajAroM kI uchAmaNI karake pratiSThita kii| usake bAda turaMta hI aSTotarI snAtra kA kA prAraMbha huA / sAmako 5 baje tamAma sArmika kA svAmI vAtsalya huA thA / / yahAM 30 varSa ke vAda aSTotarI hone se tamAma bhAvikoM kA utsAha amApa thA / - mahotsava meM rohiDA, vAMkalI mAMDANI, AbUroDa, jayapura ajamera sirohI jAvAla indora siTI, bambaI ahamadAvAda dhaMdhukA dholakA Adi aneka gA~voM se bhAvika yahAM Aye the / mahotsava yojaka pukharAjajI bhaMDArI tathA maganalAlajI koThArI apane bharapUra kuTumba ke sAtha yahAM Ake ATha dina ruke the| . unane bhakti kA lAbha itanA acchA liyA thA ki saba unakI. prazaMsA karate the| yahAM ke menejara bhagavatIlAlajI ne rAtadina dekhe vinA tana mana. dhanase jo sevAkI hai usake badale unako khUba dhanyavAda ghaTatA hai| pUjA bhAvanA ke liye vaDagA~va se prasiddha saMgItakAra maMDalI ke sAthaH Aye the| AcArya zrI apane parivAra ke sAtha yahAM se jeTha suda 8 ko mAMDANI tarapha vihAra karate samaya tamAma bhAvika vidA dene Aye the| . jeTha vadI 6 ko mAMDANI praveza karane kI bhAvanAthI / isa taraha pUjya AcArya zrI saparivAra gujarAta se rAjasthAna meM padhArane para aneka. vidha zAsana prabhAvanA ke kArya hone lage haiM /
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ . mAMDANI nanara meM vividha anuSThAnoM se bharapUra cAturmAsa .. ... aura . parvAdhirAja kI advitiya ArAdhanA pravacana prabhAvaMka AcArya zrI vijaya bhuvanasUrIzvarajI ma. sA. apane vidvAna ziSyaratna pUjya munirAja jinacandravijayajI, pU. rasika vijayajI, pU0 prasannacandra vijayajI, pU0 bAlamuni zaracandra vijayajI, vizvacandra vijayaMjI Adi ziSya praziSyAdi parivAra sameta jeTha vadI cha ke maMgala prabhAtameM mAMDANI (rAjasthAna) saMghakI varSA kI AgrahabharI vinatI ko mAna dekara yahAM padhArane para benDa, dezI vAdya maMDalI Adi se bhavya svAgata-svArI nikalI / ..pUrA gA~va sanmukha AyA thaa| jagaha jagaha se pU0 zrIko. vadhA liyA thA / sAmaiyA se upAzraya meM utarate hue "dharmAmRta kI vizeSatA" isa viSayapara pravacana huA thaa| aMtameM prabhAvanA. huI thii| . .:. :: sUtra bAMcanA: aSAr3ha suMdI 2 se vyAkhyAna meM dharmabindu prakaraNa tathA malayA suMdarI caritra cAlu honese gRhAMgaNameM le jAnekA caDhAvA zrI zaMkaralAlajIne liyA thA / ... vAjate gAjate gRhAgana meM padharA ke rAtrijAgaraNa kiyA : thA . . * prabhAta meM varaghor3A ( julasa) kADha ke le Aye. the / ... sUtra vahorAne *kA, pAMca jJAna pUjA aura mulapUjana AdikA . caDhAvA acche pramANa meM huA thaa| tadanusAra: sUtrakI kriyA samApta hone ke pazcAt . pU. AcAryazrI ne apanI madhura zailIse. sUtrakA prAraMbha " kiyA thA / aMtameM prabhAvanA huI thii| . : .. .....
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 caumAsI kI ArAdhanA : apADha sudI 14 ko caumAsI caudaza ke dina vipula pramANa meM popa huye the | vyAkhyAna meM pU. AcAryazrI ne caumAsI vyAkhyAna dene para aneka logoMne vividha prakAra ke niyama liye the / aMtameM prabhAvanA huI thI / namikaNa pUjana yaha pUjana bhAratameM kahIM bhI nahIM honese logoM kA utsAha bar3hatA jAtA thA / parama prabhAvazAlI zrI nabhikSaNa pUjAke subaha vyAkhyAna meM caDAvA bolane se hajAro kI udyAmaNI huI thI / upAzraya ke vizAla holameM pArzvanAtha bhagavAna ke sAnnidhya meM dopahara ko vijaya muhUrta meM nabhitra pUjana kA prAraMbha huA thA / zuddha maMtroccAra bolate the taba loga aisA kahate the ki aisA adbhuta pUjana hamane kahIM bhI nahIM dekhaa| sAmako 5 baje pUjana samApta hote hI prabhAvanA huI thI / lakSa navakAra kA jaya : zrAvaNa sudI 10 ko sAmudAyika lakSa navakAra mahAmaMtrake jApa meM vipula bhAI bahana jur3a gae the / prAtaH snAtra mahotsava pravacana hone ke bAda jApakA prAraMbha huA thA | 12|| vaje khIrake ekAsanA zrI dharmacandrajI kI taraphase hue the / Aja pU0 prasannacandra vijayajI kA uttarAdhyayana sUtrakA jogakA pAraNA zAnti se huA thA / rAha dekhI jA rahI thI usa dinakI : zrAvaNa sudI 13 ko vyAkhyAna meM pUjya AcAryazrI ke sacoTa upadeza se aura pU0 munirAja zrI jinacandra vijayajIkI preraNA se yahAM vizAlakAya AlIzAna nUtana upAzraya ke liye TIpameM dekhate dekhane 35 "hajAra rupaye ho gae the| yahAM nUtana upAzrayakA kAma pU0 AcAryazrI ke upadeza se huaa| tabhIse logoM ke manameM saMdeha thA ki isa kharca ke 'liye kyA hogA ? usa saMdeha ko dUra karane ke liye pU0 zrIne joradAra apIla kI aura saMghane badhA karake TIpa cAlU kI, sabake saMdeha cale gae /
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ 23 aTThama kI ArAdhanA.:-.. .. .. zrAvaNa vadI 3-4-5 ko zaMkhezvara pArzvanAtha bhagavAnake sAmudAyika _ 'aTThama meM saMkhyAvaMdha bhAI-bahana jur3a gae the / tapasviyoMke pAraNA aura uttaravAraNA kA lAbha do puNyazAliyoMne liyA thA / .. jogakI maMgala samApti : - pU. munirAja zrI jinacandra vijayajI mahArAjane gAMvake sadbhAgya * se mahAnisItha sUtrake bar3e. jogakI jeTha vadI 10 se zuruAta kii| jisa jogakA, pAraNA zrAvaNa vadI 4 ko AtA hone se bahutase bhAIyoM ___ ko gRhAMgaNa paMgalA karAne kA manoratha jagA thA / usake anusaMdhAna meM uchAmaNI bolane para 1001) ru. bolake zrI kesarImalajIne pU. AcArya . zrI Adi munivaroMko saMghake sAtha gAjate-vAjate svagRhameM pagalA karAke anerA lAbha liyA thA / isa mAsameM bahutase bhAI-bahenoMne tapazcaryA kI thii| una sabane yU0 gurudeva zrIko gAjate vAjate svagRhameM pagalAM karAke pAraNA. kiye the| .. zrAvaNa baMdI 9 ke subaha uDake saMghakI Age se svIkArI huI vinatI ke anusAra payUSaNa parva karAne ke liye pU0 ma0 zrIko lene ke .. . liye uDase bhAI kahAM padhAre the / . ...pU. A0 zrIkI AjJA se munirAja zrI jinacandra vijayajI ma. Adi ThANA uDa-padhArate hI saMghake bhAI-vahana sanmukha Aye the| bhavya svAgatapUrvaka upAzraya meM padhAre the / . ... .... . ... zrAvaNa vadI. 10 ko munirAja zrI. rasikavijayajI Adi pU0 zrI kI AjJAse paryuSaNA. karAne ke liye nArAdarAM padhArate. hI bhAI-bahana sanmukha Aye the ..... .. ........ ..:: * parvAdhirAja kI : padharAmaNI :-.:::..: . . . . . .. AvatI kAlase pa!SaNa parvakA Arambha honese Aja sAmako gA~va
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 kA svAmivAtsalya huA thaa| pUre gA~vako dhvajApatAkA se zRGgArA gayA. thA / mAno indrapurI dekha lo! : : . . zrAvaNa vadI 11, 12, 13 ko aSTAnhikA vyAkhyAna pU0 zrIne rocaka zailIse sunAyA / vadI 13 sAmako caDhAvA bolakara zrI gaNezaH malA kalpasUtra ko apane ghara para le gaye the| rAtri jAgaraNa Adi ke dvArA zrutajJAna kI bhakti kI thii| subahako varaghor3A car3hAke upAzrayaH le Ake zrI gaNezamalajIne pU0 A0 zrIko kalpasUtra vahorAyA thA / ; . pAMca jJAnapUjA, gurupUjana AdikA car3hAvA acche pramANameM huA aa| - - zrAvaNa vadI amAvasa, Aja dopahako svapna darzana kI kriyAyeM cAlU honepara hajAroM rupiyoM kA caDhAvA bolanA zurU huA / pAraNA .. gRhAMgaNa le jAnekA caDhAvA 351 mana ghI bolake zrI khuzAlacaMdajI ne liyA thaa| isake bAda pU0 AcAryazrIne madhura bhASAmeM paramAtmA kA. janmavAMcana sunAyA thA / logoMmeM AnaMda AnaMda vyApta ho gayA thaa| bhA0 mu. 3-4 Aja kSamApanA kA mahA parva saMvatsarI divasa honese vArasAsUtra vahorAne kA citradarzana kA, pAMca pUjAkA, gurupUjAkA vagairaha caDhAvA acche pramANameM huA thA / 8 baje vArasA sUtrako vAMcanekI zurUAta huI thii| vArasAsUtra. pUrNa honeke bAda bAjate-gAjate caityaparipATI nikalI thii| bhA0 su0 5 Aja subaha tamAma tapasviyoM ke pAraNA tathA sAdharmika vAtsalya zAha haMsarAjajI kI tarapha se huA thaa| pU. A0 . deva zrIkI puNya kRpAse isa prakAra payUSaNa parva sundara rItase ujave gye| 1 mAsakSamaNa, 5-11 upavAsa, 5-9 upavAsa, 20 aThThAI, .... 50 aThuma, 20 causaTha praharI pauSadha vagairaha tapazcaryA aura 3 svAmI .. vAtsalya rathayAtrA Adi anuSThAna hue the / devadravya meM rupayA tIna. hajAra, jJAna dravyameM solaha hajAra aura upAzraya ke liye paitIsa hajAra . "huye the|
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ 25. . - bhavya udyApana mahotsava kI ujavaNI : . .. zeTha zrI gaNezamalajI vanAjI kI taraphase 12 choDakA bhavya udyApana .. mahotsava, bRhat zAnti snAnaM yukta namiUNa pUjana sameta dazAnhi kA * mahotsava pUrvaka bhAdoM vadI 6 se bhAdoM vadI 14 taka khUba zAnadAra rIta se ujavAyA gayA thA / jisakI noMdha (samAcAra) pravacanasAra karNikA . gujarAtI meM dI hai| : . .. vizAla pAyA para mahAmaMgalakArI kI upadhAna tapa ko . adbhuta ArAdhanA aura mAlAropaNa ...... mahotsava kI ujavaNI : . pUjya gurudeva zrI ke upadeza se mahA maMgalakArI zrI upadhAna tapa... karAne kA punya manoratha hamako jAgRta huA hamane hamArA manoratha pUjya .. zrI ke samakSa upasthita kiyA / aura Agraha pUrNa vinatI kI / usa . vinatI kA pUjya gurudeva zrI ne svIkAra kiyA / isa se saMgha meM apUrva.. Ananda kI lahara paidA ho gaI / usake liye joradAra taiyAriyAM hone . : lgii| usake liye vizAla AmantraNa patrikA taiyAra karake deza paradeza . . maiM ravAnA kI / aura jaina patra meM bhI usakI jAherAta. kI gii| .. AmantraNa . milate hI gA~va gA~va se bhAvika Ane lage gA~va meM apUrva mAnanda kI lahara daur3a gii| : prathama praveza :- Aso vadI 2 kA dina jyoM jyoM najadIka AtA gayA tyoM tyoM ' jana saMkhyA bar3hane lgii| usa maMgala prabhAta meM 150 bhAvikoMne upadhAna tapa meM praveza kiyaa| dvitIya praveza :. Aso vadI 5 ke maMgala prabhAta meM 50 bhAvikoM ne praveza kiyaa| . 200 bhAvikoM se vAtAvaraNa ArAdhanAmaya bana gayA thaa| nitya
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ subaha pUjya AcArya deva zrI ke aura dopahara ko pUjya munirAja zrI: jinacandra vijayajI mahArAja ke pravacana aura RSimaMDala stotra ke pATha se vAtAvaraNa ulhAsa pradhAna aura umila ho gayA thA / dono TAima kI kriyA evaM 100 khamAsaNA kI kriyA pU. AcArya deva evaM pUjya jinacandra vijayajI mahArAja karAte the| kisI bhI ArAkavaka ko koI bhI takalIpha naho isakI pUrI sAvadhAnI pU. mahArAja. zrI rakhate the| 200 ArAdhakoM meM 30 puruSa the kula 85 prathama upadhAna vAle the| bhinna bhinna puNyazAliyoM kI tarapha se jinanandira meM bar3I pUjA .. aura bhavya aMga racanA (AMgI) kI jAtI thii| jyoM jyoM dina bItate gaye tyoM tyoM AtathakoM kA harSa bar3hatA gayA / sabhI ko mAlA paridhAna kI tamannA jagI thii| usa samaya usake nimitta zAntisnAtra yukta aSTAvhiA mahotsava karane kA upadhAna samitine nirNaya kiyA / usake anusAra magasara suH 3 se jinamandira meM aSTAndi kA mahotsava kA prAraMbha huaa| usI dina kulma sthApana, dIpa sthApana aura javArA ropaNa kI kriyA bar3e utsAha se huii| magasara mudI 9 ko navagraha pRjana, daza dikapAla pUjana aSTa maMgala pUjana acchI taraha se huA / magasara mudI 10, AjakA dina sabake liye khUba Ananda kA thA / kyoM ki Aja mAlA kA varavor3A evaM mAlAkI uchAmaNI kA kArya hone vAlA thA / subaha 9 se 10 // taka prabhAvazAlI pravacana huA / ... dopahara ko tIna baje varaghor3A car3hAyA gayA usameM sava se Age nizAna, DaMkA, dezI vAdya maMDalI calatI thii| usa ke bAda mAlA pahanane vAle bhAI vahana apanI mAlA ko lekara ke bhinna bhinna vAhanoM meM baiThe huye dRSTigocara hote the| usa meM 10 moTara kAra 10 ghor3AgAr3I evaM jodhapura
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 27 . . mahArAjA kA. vizAlAya gajarAja madabharI cAla se cala rahA thA / usa. ke bAda vIjApura kA prakhyAta benDa thA / tadanantara pUjya AcArya deva, svaziSya maMDalI ke sAtha cala rahe the| usake pIche vizAla mAnava samUha thA / tadanantara cA~dI kI indradhvajA evaM vizAla rathameM prabhujI .. virAjamAna the / . . . . . . . . . . . . tadanantara hajAroM kI saMkhyAmeM nAriyAM maMgalagIta gAtI huI dRSTi gocara hotI thiiN| isa taraha varaghor3A kI vyavasthA ati sundara thii| esA varaghor3A yahAM pahale nahIM nikalA hogaa| __rAtako 9 vaje. vyAkhyAna pIThapara pUjya gurudeva zrI ke padhArane se jaya jayakAra se maMDapa gUMja uThA thA / . bhAlAkI uchAmanI kA prAraMbha karate hI utsAha kA udadhi carama / sImA para pahuMca cukA thA / rupayA cAlIsa hajAra kI upaja eka ghaMTe meM ho gaI thii| usameM prathama mAlAkA Adeza delaMdara nivAsI samI . - vahanane liyA thA / . . mAgasara sudI 11 Aja prAtaH se hI logoM meM adhika cahala pahala mAlama ho rahI thii| bhAI-bahana pUjA karake sundara vastroM meM - sajja ho ke maMDapameM Ane lage the| 8vaje pUjya AcAryazrI devazrI apane parivAra ke sAtha vyAkhyAna pITha para padhArate hI vAtAvaraNa urmila ho gayA thA / .. nandI kI pavitra kriyA. zurU huI / 9 // baje prathama mAlA paridhAna kI kriyA zurU huii| __ anukrama se 85 mAlAkI vidhi samApta huii| aMtameM prabhAvanA huii| . .. . dopahara ko 12 // baje zAnti snAtra kA prArambha huA thA / isa taraha se mAlA mahotsava bhAre. umaMga se pUrA huA / vidhi vidhAna ke liye. mAMDavalA. se maMDalI. AI thI / pUjA bhAvanA ke liye siyAnA
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ subaha pUjya AcArya deva zrI ke aura dopahara ko pUjya munirAja zrI.:. jinacandra vijayajI mahArAja ke pravacana aura RpimaMDala stotra ke pATha . se vAtAvaraNa ulhAsa pradhAna aura urmila ho gayA thA / / dono TAima kI kriyA evaM 100 samAsaNA kI kriyA pU. AcArya / deva evaM pUjya jinacandra vijayajI mahArAja karAte the| kisI bhI ArAkadhaka ko koI bhI takalIpha naho isakI pUrI sAvadhAnI pU. mahArAja zrI rakhate the| 200 ArAdhakoM meM 30 purupa the kula 85 prathama upadhAna vAle the| bhinna bhinna puNyazAliyoM kI tarapha se jinamandira meM bar3I pUjA aura bhavya aMga racanA (AMgI) kI jAtI thii| ___ jyoM jyoM dina bItate gaye tyA tyA ArAdhako kA harSa bar3hatA gayA / sabhI ko mAlA paridhAna kI tamannA jagI thii| usa samaya usake nimitta zAntisnAtra cuktA aSTAnhikA mahotsava karane kA upadhAna samitine / nirNaya kiyaa| usake anusAra magasara murdA 3 se jinamandira meM aSTAndi . kA mahotsava kA prAraMbha huA / usI dina kulma sthApana, dIpa sthApana aura javArA ropaNa kI kriyA bar3e utsAha se huii| __magasara mudI 9 ko navagraha pUjana, daza dikapAla pUjana aSTa maMgala pUjana acchI taraha se huA / magasara mudI 10, AjakA dina sabake liye khya Ananda kA thaa| kyoM ki Aja mAlA kA varaghor3A evaM mAlAkI uchAmaNI kA kArya hone vAlA thA / suvaha 9 le 10 // taka prabhAvazAlI pravacana huA . . . dopahara ko tIna baje varaghor3A caDhAyA gayA usameM sabase Age nizAna. / DaMkA, dezI vAdya maMDalI calatI thii| usa ke vAda mAlA pahanane vAle . bhAI bahana apanI mAlA ko lekara ke bhinna bhinna vAhanoM meM baiThe huye dRSTigocara hote the| usa meM 10 moTara kAra 10 ghoDAgAr3I evaM jodhapura
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ . mahArAjA kA. vizAlAya gajarAja madabharI cAla se cala rahA thA / usa. ke bAda vIjApura kA prakhyAta benDa thaa| tadanantara pUjya AcArya deva..... svaziSya maMDalI ke sAtha cala rahe the| usake pIche vizAla mAnava samUha .. thA / tadanantara cA~dI kI indradhvajA evaM vizAla rathameM prabhujI virAjamAna the / . . . .. tadanantara hajAroM kI saMkhyAmeM nAriyAM maMgalagIta gAtI huI dRSTi gocara hotI thiiN| isa taraha varaghor3A kI vyavasthA ati sundara thI / esA varaghor3A yahAM pahale nahIM nikalA hogaa| * * 'rAtako 9 baje vyAkhyAna pIThapara pUjya gurudeva zrI ke padhArane se - jaya jayakAra se maMDapa gUMja uThA thA 1 . . . bhAlAkI uchAmanI kA prAraMbha karate hI utsAha kA udadhi carama , sImA para pahuMca cukA thA / rupayA cAlIsa hajAra kI upaja eka ghaMTe meM ho gaI thii| usameM prathama mAlAkA Adeza delaMdara nivAsI samI vahanane liyA thA / : mAgasara sudI 11 Aja prAtaH se hI logoM meM adhika cahala pahala mAlUma ho rahIM thI / bhAI-bahana pUjA karake sundara vastroM meM ... sajja ho ke saMDapameM Ane lage the| :: : 8 // vaje pUjya AcAryazrI devazrI apane parivAra ke sAtha vyAkhyAna pITha para padhArate hI vAtAvaraNa umila ho gayA thA / *. nandI kI pavitra kriyA zurU huii| 9 // baje prathama mAlA paridhAna kI kriyA zurU huii| .. . . . . . anukrama se 85 mAlAkI vidhi samApta huii| aMtameM prabhAvanA huii| ....... - dopahara ko 12 baje zAnti snAtra kA prArambha huA thA / isa taraha se mAlA mahotsava bhAre. umaMga se pUrA huA / vidhi vidhAna .ke liye mAMDavalA se maMDalI. AI thii| pUjA bhAvanA ke liye siyAnA .
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ se maMDalI AI thii| ilekTrika kI rozanI se nagara ko sajAyA . __ gayA thaa| isa mahotsava meM jAvAlA varalaTa, uDa, pADIva, gohilI, sirohI maMDavAriyA delaMdara varADA kAlandrI tavarI dotarAI siyAnA bAgarA jAlora jodhapura Adi aneka gA~voM se bhAvika Aye the| pUjya AcArya deva zrI kI prabhAvazAlI nizrAmeM mAMDAnI meM dUsarI .. __ daphe upadhAna tapakI ArAdhanA nirvighna pUrNa huI haiM / hamAre gA~vake Upara pUjya AcArya devazrI kA mahAna upakAra hai| teozrI phirase yahAM padhAra ke hamheM lAbha dene kI kRpA kareM yahI. zAsanadeva se vinatI / lI.. saMgha sevaka _Sd/- dAnamala dharamacandajI. mu. ahamadAbAda, uDa nagara meM vizAla pAyA para sampanna hue. mahA maMgalakArI upadhAna tapakI ArAdhanA aura mAlA-ropaNa mahotsava kI bhavya ujavaNI / 40 hajAra kI calo mahotsava | ATha hajAra jana upaja / dekhane ke samUhakI bhiidd'| rAjA-mahArAjAoM / liye| satraha kAmalIse kA zubhAgamana / / guru-bhakti / . hamAre saMghako AgrahabharI vinatI kA mAna de ke mAMDAgI se pUjya gurudevazrI kI AjJA se pUjya munirAja zrIjinacandra vijayajI mahArAja Adi ThANA do cAturmAsa meM payUSaNa parva kI ArAdhanA karAne ke liye padhAre the / usa samaya: upadhAna tapakI ArAdhanA yahAM karAnA esAH
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. 29 nirNaya kiyA / usake anusAra hamArI vinatI ko svIkAra karake pUjyaH 'AcArya bhagavanta apane parivAra ke sAtha magasara sudI 14 ko maMgala prabhAtameM bhavyaH svAgata ke sAtha padhAreH / . ... . ... AmantraNa patrikA :- . upadhAna tapakI AmantraNa patrikA meM, sahI karAne kA. caDhAvA . 3101 rupayoM meM zAhabAlacandajI ne liyA thA / . .... eka hajAra patrikA chapA ke Ane ke bAda deza paradeza meM khAnA huI thoM / gA~voM gA~va se bhAI-bahana Ane lage ese mAno nadImeM pUra AyA ho| 'upadhAna nagarakI racanA :-. . . . . ___ vyAkhyAna aura kriyA ke liye vAlacandajI ke makAna meM var3A - zAmiyAnA khar3A kiyA thA / usakA nAma upadhAna nagara rakkhA gayA thA / maMDapa dhvajA patAkA dvArA suzobhita karane meM AyA thaa| sundara. ' amarase maMDapa camaka rahA thA / svAgata sUcaka suvAvayoM se saje voDoM se maMDapa.dipa rahA thaa| .. madhyameM vyAkhyAna pIThakI racanA itanI sundara kI gaI thI ki: indrApurI dekha lo / maMDapameM praveza karane ke liye zerI ke nAke para ... 154 15 ke hArDaborDa ke oila penTa citroM se muzobhita daravAje. . khar3e kiye gaye the / nagara praveza ke liye bhI usI taraha daravAjA khar3A karane meM AyA thaa| ...: upadhAna nagara se lagAkara jainamandira taka' dhvajA patAkA itanI sundara thIM ki mAnoM saMtAkukaDI kI ramata dekha lo| nagarImeM jagaha jagaha Agantuka mehamAnoM ko Thaharane kI vyavasthA kI gaI thii| jainadharma zAlA ke caugAna meM vizAla bhojana maMDapa banAyA gayA thaa| . . prathama praveza :- - . . .. pauSa vadI 1 (mAravADI mAha vadI 1) ke maMgala prabhAtameM. 101 bhAI-bahanoMne pUrNa ulhAsa se upadhAna tapameM praveza kiyA /
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya praveza : popa vadI 3 (mAravADI mAha vadI 3) Aja dUsare pravezameM 25 / bhAI-bahanoMne praveza kiyA / nitya pAMca pakavAna dvArA ArAdhakoM kI / bhakti karane meM AtI thii| mahAvadI 8 ko 125 bhAI-bahanoMne atIta bhava pudgala vosirAne / kI kriyA bar3e premase kI thii| pUjya AcArya devadhIne padmAvatI kii| ArAdhanA bhAvavAhI DhaMgase sunAI thii| sunate sunate sabakI A~khoM meM se AMsU Tapaka par3e the aura sabake dila gadgad ho gaye the| kitane hI bhAI-bahanoMne vratoccAraNa kI kriyA kI thii| .... antameM navalamalajI kI tarapha se prabhAvanA huI thii| nitya suvaha upamiti grantha ke AdhAra se pUjya AcArya devazrI prabhAvazAlI dezanA dete the| upavAsa ke dina dopaharako pUjya mahArAja zrI jinacandra vijayajI mahArAja 'AtmA aura karma kI bhinnatA" isa viSaya para prabhAvazAlI pravacana dete the| donoM TAimakI kriyA 100 khamAsaNA AdikI kriyA donoM gurudeva karAte the| __ mahA sudI 9 se zeTha prAgabhallI kI tarapha se apanI mAtRzrI. TIpUtrena ke tae nimitta udyApana mahotsava bar3I dhUmadhAma se 5 pAMca dina taka manAyA gayA thaa| anti madina gA~vakA svAmI vAtsalya prAgabhalajI. kI. tarapha se hunA thA / bAharase saMgIta maMDalI AI thii|' ___jyoM jyoM ArAdhanA ke dina bItate gaye tyoM tyoM ArAdhakoM ke dilameM mAlA paridhAna kI utkaMThA bar3hatI jA rahI thii| . . upadhAna. kArakoM kI tarapha se zAnti snAtra. yukta aSTAnhikA.
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. . 31. .. mahotsava zAnadAra rItase ujavane kA nirNaya kiyA gayA thaa| usake anusAra phAgana vadI 14 (gujarAtI bhahAvadI 14 ) se mahotsava kA prAraMbha huaa| .... . . ... subaha kumbha sthApanA dIpaka sthApana evaM javAroropaNa Adiko kriyA var3I dhAmadhUma se huii| ... phAguna mudI 1 vyAkhyAna uThane ke bAda zeTha ambAlAla nathamalajI. ke yahAM caturvidha saMghake sAtha pUjya AcAryazrI ke pagalA karAne kA. honese vIjApura se AyA huA amRta venDapArTI ke sAtha unake gRhAMgaNa padhAre the / suvarNa kI gahuMlI dvArA pUjyazrI ko vadhAyA. gayA thaa| . tatpazcAt pU. AcArya deva aura saba munivaroM kA pUjana karake . upasthita 17 sAdhu sAdhviyoM ko 70-70 rupaye kI kAmalIM yahorAkara lAbha liyA thaa| . . . maMgalAcaraNa ke bAda aMtameM prabhAvanA huI thii| . tatpazcAt cunnIlAlajI ke ghara para pagalAM kiye the / vahAM para bhI uparokta kriyA huI thii| maMgalAcaraNa ke bAda aMtameM prabhAvanA.. huI thii| phAguna sudI 3 dopaharako navagraha pUjana, dazadikpAla pUjana, evaM aSTamaMgala pUjane var3I zuddhatA se huye the / .. ___" phAgana sudI 4 dopaharako mandirajI meM saba paToM kA abhiSeka huA thA / .. . * phAguna sudI 5 dopahara ko sAmudAyika prabhAvanA kA kAryakrama rakhA gayA thaa| usa samaya 50 ke karIba choTI bar3I prabhAvanAyeM huI thI / . . . . . . : . . phAguna sudI chaH Aja pU0 panyAsajI zrI bhadkara vijayajI ma.
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 'Adi yahAM padhAre the| dopahara ko 2 baje mAlA-ropaNa kA bhavya " varaghor3A (julUsa) bar3I dhUmadhAma se cAlU huaa| usameM sabase Age pADIva daravAra kA nizAna-DaMkA, dezI vAdya maMDalI, cA~dI kI indra dhvajA jodhapura mahArAjA kA suvarNa aMbADI se muzomita vizAla gajarAja 9 moTarakAreM evaM anya vAhanoM kI zreNiyAM dipa rahIM thiiN| usake bAda bIjApura kA prasiddha amRta beNDa pU0 A0 deva Adi * vizAla muninda, hajAroM kA mAnava-samUha, bhajana-maMDalI, gItamaMDalI, nATaka maMDalI bhakti rasameM tarayola hokara cala rahIM thIM / usake bAda cA~dIke vizAla rathameM tribhuvana dhanI virAjamAna the| pIche hajAroM nAriyAM maMgala gIta gAtoM huI dRSTigocara hotI thIM / Ajake jaisA varaghoDA isa gA~va ke aMdara pahale kabhI bhI nahIM nikalA thaa| rAtako bhaktirasa kA progrAma hone ke vAda 9 baje pU0 yA0 devI sAnnidhyatA meM mAlAkI uchAmaNI cAla, huii| dekhate dekhate hI __ . eka ghaNTe meM 40 hajAra rupayoM kI AmadanI huI / / phAguna mudI 7 mAlAdina, Ajake dinakA intajAra loga cAtaka kI taraha kara rahe the / prAtaHkAla se hI AnaMda-maMgala kI dhvani hone . lagI thI / hareka sthAnapara nAriyAM rAsa-garavA ramatI huI dRSTigocara ho. rahIM thiiN| 8 // baje beNDa kI madhura dhvani ke sAtha pU0 A0 deva apanI "vyAsa pITha para padhAre / hajAroM ke dila nAca utthe| nandI kI kriyA cAla, huii| mAlA paridhAna kA gIta sAmUhika rUpase bulAyA gayA / Anandabhare vAtAvaraNa ke sAtha 60 mAlA paridhAna kA. kAryakrama - samApta huA / Aja vAhara gA~vase hajAroM nara-nArI mahotsava dekhane ke liye. padhAre the| .
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ __ sabakA svAmI vAtsalya sthAnIya saMghakI taraphase huA thA / vaDe : - mele ke jaisA dRzya khar3A huA thA / .. . dopahara ko zAnti snAtrakI kriyA vidhi-vidhAnase huI thii| : vidhi-vidhAna ke liye pratApacaMdajI padhAre the| pUjA bhAvanA ke liye .. saMgItakAra harajIvanadAsa apanI maMDalI ke sAtha padhAre the / . .... AThoM dina nitya naI pUjA AMgI prabhAvanA Adi kA kAryakrama hotA thA / . . . .: - nitya trikAla caughaDiyA, prabhu darabAra :evaM pU0 A0 deva ke : - bhavana ke vAhara. bajate the / . . . . . . . . . vijalI kI rozanI se pUre nagara ko sajA diyA gayA thA / .:sattAIsa gA~va ke bhAvika upadhAna tapa meM jur3e the / .. . : mahotsava dekhane ke liye bambaI, madrAsa, vegalora, mahIsUra, : islAmapura, rAnI benora, pUnA, karADa satArA, rahamatapura, ahamadAbAda, AbU roDa, rohiDA, pinDavADA sAdaDI, beDA varalI jodhapura zivagaMja, vAMkalI, jIlora jIvAla gohilI tirohI mAMDAnI Adi aneka gA~voM se . bhAvika jana darzana vaMdana evaM mahotsava ke liye padhAre the| ... .sirohI daravAra esa. DI. o. saplAya ophisara mAMDAnI ThAkora,.. * maMDavAriyA ThAkora uDa ThAkora Adi mahAnubhAva bho darzanArtha padhAre the| . . dhanya jaina zAsana / . . lI.. . Sd/- upadhAna tapa samiti,. . mu. po. uDa (rAjasthAna) . .
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ (amarasara) saratanagare vividha anuSThAnoM se bharapUra cAturmAsa evaM parvAdhirAja kI ArAdhanA :nagara praveza : gacchAdhipati pUjya AcArya deva zrImad vijaya rAmacandra sUrIzvarajI mahArAjA ke-prathama paTTAlaMkAra pUjya AcArya deva zrImad vijaya bhuvanasUrI zvarajI mahArAjA apane vidvAna ziSyaratna pUjya munirAja zrI jinacandra vijaya jI mahArAja Adi ThANA chaH ke sAtha hamAre saMgha kI atyaMta AgrahabharI cAturmAsIya vinatI ko svIkAra kara ke aSADha vadI 2 dinAMka 12-6-68 budhavAra prAtaHkAla meM Ahora kI benDa pArTI dezI vAca maDalI aura vAsupUjya sevAmaMDala Adi ke sAtha harSa bhara pUrNa nara nAriyAM sanmukha AyI thiiN| .. do mAila dUra se svAgatayAtrA cAlU huI thii| nagara ko dhvajA * patAkA evaM kamAnoM se zrRMgArA gayA thA / jagaha jagaha pUjya zrI ko vadhAyA gayA thaa| upAzraya meM maMgala dezanA ke bAda lADU kI prabhAvanA . huI tho / .. dopahara ko bar3I pUjA paDhAI gii| maMgala nimitta 100 AyaMbila .. gA~va meM huye the| rikArDa rUpa uchAmaNo : vyAkhyAna ke andara paMcamAMga zrI bhagavatI sUtra evaM kumArapAla caritra vAMcane kA nirNaya hone para aSADha vadI 13 ravivAra ko uchAmaNI dina nahI karane meM aayaa| 13 ko vyAkhyAna ke samaya meM uchAmaNI kI zurUAta hote hI janatA ke hRdaya meM Ananda kA sAgara umar3a pdd'aa| yahAM ke itihAsa
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ - meM Aja kI voliyAM abhUtapUrva thiiN| loga kahane lage ki yaha uchAmaNI - rikArDa rUpa rhegii| . . cAra mAsa ke liye bhagavatI sUtra caMcAne kA caDhAvA 4101) ikatAlIsa sau eka meM seTha maMchAlAla jI ne liyA / zrI sUtra jI ko gRhAMgana le jAne kA evaM vahorAne kA evaM aSTa prakArI pUjA kA kula caDhAvA rupayA pandraha hajAra kA (15000) huA thA / . tatpazcAt gurudeva zrI kA laMchanA karane kA car3hAvA 4801) ar3atAlIsa sau eka rupayA vola kara zeTha hIrAcanda phUlacandajI ne lAbha uThAyA / . apADha mudI 2, seTha bhaMvaralAlajI Ahora ko veNDa pArTI ko bulAkara julUsa caDhAkara sUtrajI ko upAzraya meM lAye / mArgameM 125 gehuliyoM dvArA vadhAyA gyaa| donoM sUtroMkI maMgala dezanA ke bAda prabhAvanA kI gii| ... Ajake harSameM saMghakI taraphase svAmI vAtsalya kiyA gayA / dopahara ko vaMDI pUjA par3hAI gaI thii| caumAsI kI ArAdhanA :-. . . ...aSADha sudI 14,. Aja cAturmAsa kA prArambha hone se 100 . bhAI-bahanoMne pauSadha liye the| caumAsI para vyAkhyAna huA thA / popArthiyoM ko zAha jeThamalajI kI tarapha se eka eka rupayekI prabhAvanA ... bAMTI gaI thii| . . . . . .. ... .. ...... . - savA lAkha navakAra maMtrakI ArAdhanA :- . : . ... . . apAMDha vadI 10, zukravAra / sAmudAyika snAtra evaM pravacana ..hone ke bAda 150 bhAI-bahana savA lAkha navakAra maMtra ke sAmUhika ... jApameM tallIna hue the / khIrako ekAsanA zAha. jeThamalajI kI tarapha se huA thA. / ... ........... ... ... ..
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 . satAIsa hajAra upasargahara stotra kA jApa :- " : zrAvaNa sudI 1, prAtaH sAmudAyika snAtrapUjA evaM pravacana honeke vAda 150 bhAI-bahana upasarga hara stotra ke jApameM tadAkAra hue the| dopahara ko mUMgakI vAnagI se lAlacaMdajI kI tarapha se ekAsanA karAyA gayA thaa| paMcaraMgI tapakI saurabha : zrAvaNa sudI 10 se zrAvaNa vadI 1 taka paMcaraMgI tapakI ArAdhanA meM 55 bhAI-bahana sammilita hue the| 9 mIko uttara pAraNA kapUracaMda jI kI tarapha se aura zrAvaNa sudI 1 ko pAraNA zrI camanAjI kI. / tarapha se hue the| . eka munizrIne 16 upavAsa kiye the / unakA pAraNA seTha.. phulacaMdajI ke yahAM caDhAvA se huA thA / akSaya nidhi tapa : zrAvaNa vadI 1 se . akSayanidhi tazmeM 50 bhAIbahana jur3e the| unakI 15 dinakI bhakti kA lAbha bhinna bhinna puNyazAliyoM meM pravacana ke bAda pU0 A0deva Adi saMghako gRhAMgaNa meM pagalAM karAke prabhAvanA . karake ekAsanA karavAke eka eka rupayA aura zrIphala dvArA bhakti kI thii|.. parvAdhirAja kI ArAdhanA : parvAdhirAja ko vadhAne ke liye janasamUha kA mana talasa rahA thaa| dhvajA patAkA aura kamAnoM se nagara ko zaNagArA gayA thA / - * . zrAvaNa vadI 11, zAmako sthAnIya saMghane vizAla pAye para upadhAna tapa karAne kA nirNaya hone se -gA~bameM khUba harSa manAyA gyaa| ... " zrAvaNa vadI 12, 13, 14 aSTAnhi kA vyAkhyAna prabhAvazAlI hue / 14 zAmako 201 manakA caDhAvA bolakara zAha varjigajIne kalpa
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtrako gRhAMgaNa le jAkara bhakti karake prAtaH julUsa ke sAtha upAzrayameM lAye the| amAvasa prAtaH indramalajIne 1101 rupayoM kA caDhAvA bolakara kalpasUtra bahorAne kA lAbha liyA / . .. bhAdau sudI 1 dopahara ko uchAmaNI kA raMga yahA~ ke itihAsa meM suvarNAkSaroM meM likhA jAya aisA huA thaa| svapnadarzana kA caDhAvA cAlU hote hI 25000 kA caDhAvA huA thA / pAlanAko gRhAMgaNa le jAnekA caDhAvA zAha sumeramalajI ne paiMtAlIsa sau eka mana (4501) bolakara lAbha liyA thaa| .. .. ... . bhAdauM sudI 3, vArasA sUtrako gRhAMgaNa le jAnekA caDhAvA, 701. mana colakara ukacaMdajI ThAThase le gae aura subaha julUsake sAtha le aae| bhAdau suda 4 Aja mahAparva saMvatsarI kA pavitra dina hone se vArasA sUtra sunane ke liye zrotAoMse hola bhara gayA thaa| vArasAsUna vahorAne kA citra-darzana evaM pA~ca pUjAkA caDhAvA sundara huA thaa| apUrva zAntike. vAtAvaraNameM pU0 zrIne bArasAsUtra madhura rItise sunAyA thaa| . aMtameM prabhAvanA ke vAda caitya paripATI huI thii| . bhAdauM sudI 5 ko pAraNA ukacaMdajIne karAye the| zAmako svAmI * vAtsalya zAha harakacaMdajI kI taraphase huA thA / sudI 6 ko svAmI vAtsalya chaganalAlajI kI taraphase huA thA / ... papaNa parvakI ArAdhanA karane ke liye eka hajAra 10.00 bhAI bahana bAhara gA~vase padhAre the| aitihAsika upaja :- .... . .. 5010) deva dravyameM / .... 15000) jJAna dravyameM / DAyameM / . . . . . ... . . . . 8000) guru bhaktimeM / 3000) jIva dayAmeM hue the|
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 tapazcaryA kI noMdha :1-16 upavAsa 1-10 upavAsa 35- 8 upavAsa 25- 5 upavAsa 100- 3 upavAsa 100-2 upavAsa causaTha praharI poSadha paccIsa bhAiyoMne kiye the / kula poSadha 500 hue the| bhAdauM sudI 1 ko janma vAMcana karane ke liye nUna saMghakI vinatI se pU0 bhahArAja zrI jinacaMdra vijayajI mahArAja Adi ThANAdo padhAre the / vahAM svapna dravyakI upaja acche pramANameM huI thii| ... olIkI ArAdhanA aura navAnhikA mahotsavakI ujavaNIH AsoM sudI 7 se zAsvatI olIkI ArAdhanA meM 100 bhAvika juDe the / sAtama se lagAkara pUnama taka bhinna bhinna puNyaMzAliyoM kI tarapha se bar3I pUjA, AMgI evaM prabhAvanA hotI thii| aitihAsika abhUtapUrva kArya : yahA~ ke saMghane dharmazAlA Adi banAne ke liye devadravyake karIba 50 hajAra rupaye lagAye the| usa denAkI samApti karake pApameM se mukta hone ke liye Aso sudI 10 dopahara ko, saMghako ekatrita karake pU0 zrIne joradAra apIla kI aura devadravya ke bhakSana se honevAlI barabAdI kA varNana kiyA / yaha sunate hI saMdhane, sAdhAraNa khAtA kA caMdA banAne kA nirNaya kiyA aura caMdA cAlU hote ho 60000 sATha hajAra rupayoMkA caMdA ho gayA / dravya sahAyaka puNyazAliyoM ke nAma eka bar3I taktImeM upAzrayameM lagAe gae haiM / .. :: ..
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ ... vyAkhyAna holameM yaha bhagIratha kArya karanevAle pU0 gurudevazcI ko koTi koTi dhanyavAda ghaTatA hai / . .. kisIkI mRtyu hone ke vAdameM rone-kUTane ke kurivAjoM kA tyAga .. karane kA yahA~ ke saMghane nirNaya kiyA hai / / kArtika sudI 1 prAtaH 6 // baje navasmaraNa evaM gautama svAmI kA rAsa pU0 A0 deva ne bhAvavAhI rItase sunAyA thaa| aMtameM prabhAvanA huI thii| - .. kArtika sudI 5 Aja jJAnapaMcamI hone se pauSadha Adi acche / pramANa meM hue the| pradhAnoM kA subhAgamana :... kArtika suda 6 ravivAra dopahara ko 3 baje jayapura se rAjasthAna sarakAra ke annapradhAna parazarAma madarenA, vidyuta pradhAna khetasiMha rAThoDa evaM vidhAnasabhA ke upAdhyakSa punamacaMda visanoI apane sTApha ke sAtha gurudevazrI ke darzana karane ke liye padhAre the / baDe premase vAsakSepa, DalAyA thaa| usake bAda pablIka bhASaNa huA thA / .. phA0 suda 14 comAsI kI ArAdhanA sundara huI thii| .. phA0 suda 15 dopahara ko 11 baje .pU. gurudeva. zrIsaMgha sAthe guDAbAlotarAnanI veNDa pArTInAM madhura zabdo sAthe gAmame . pharIne dharmazAlAmAM bAMdhalA siddhAjalajInAM padadarzanArthe padhArelA / dopahara ko var3I. pUjA dhAmadhUma se paDhAI gaI / aMtameM prabhAvanA huI thI / .. . ...pU. zrI zIghra vihAra karanevAle hone se cAturmAsa parivartana kA kAryakrama baMdha rakhA gayA thA / : . . pU0 A0 devazrI padhAre tavase nityaM suvaha 8 // se dasa bajetaka vyAkhyAna cAlU thA / : .. ....... ... hara ravivAra dopahara ko 2 se 3 // taka rAmAyana kI rasa dhArA : pU0 ma0 zrI jinacandra vijayajI mahArAja bahAte the|
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 donoM TAIma ke pravacana meM janatA vaDhe umaMgase lAbha letI thI / cAturmAsa AmaMtraNa patrikA dezapara deza meM ravAnA huI thI, usase vaMdana karane ke liye padhAranevAle mahemAnoM kI bhakti ke liye rasoDA kholane meM AyA thA / jAlora DisTrikTa duSkAlapIDita honese upadhAna tapakA kAryakrama baMda rakhA gayA thA / pU0 zrIke padhArane se rAjasthAna meM jagaha jagaha aneka zAsana prabhAvanA ke kArya ho rahe haiM / yaha saba prabhAva pUjya gurudeva kA hai| hamAre saMghakI yahI vinatI hai ki pU0 gurudeva apane parivAra ke sAtha punaH cAturmAsa karane ke liye sarata meM padhAreM aura sarata, saMghako lAbha deMge / pravacanasAra karNikA kI gujarAtI AvRtti hamane par3hI / par3hakara hama prabhAvita hue| yaha pustaka hiMdI bhASAmeM chapAyA jAya yaha hamArI vinatI ko mAnya karake hindI bhASA meM chapAne kA nirNaya pU. zrIne kiyA / usameM hamAre saMghakI taraphase jJAna dravyameM se rupayA 5000) 'pAMca hajAra dekara zrutajJAna kA lAbha liyA / isa hindI pustaka ke . aMdara sarata cAturmAsa ke samAcAra diyA jAya / isa vinatI ko mAnya rakhakara hamako AbhArI kiyA / "maMgala vihAra........." kAtI vada 2, guruvAra savAre 6-50 mInITe pU. gurudeva zrI vihAra karate hI hajAroM bhAI-bahana A gae the| vAdyamaMDalIne vidAya gIta cheDA aura saMghakI A~khoM meM se azrudhArA bahane lgii| gAma ke vAhara maMgaladezanA sunAyI / saMghake 200 bhAI-bahana pU. zrIke sAtha 2 mAila calake surA taka Ae the / yahA~ sthAnIka saMghakI tarapha se bhavya sAmayA, pravacana, prabhAvanA Adi hue the| pU0 gurudevazrIkA upakAra hamArA saMgha kabhI bhI bhUla nahIM sktaa| jaina jayati zAsanam / lI0 cAturmAsa samiti, mu. po. sarata, amarasara . sTe0 vAkararoDa (rAjasthAna)
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ ... "abhIprAya".. vidyuta upamaMtrI, rAjasthAna, . . . . . . . . . jayapura, ..: tA. 25-11-1968 munirAja zrI jinacandra vijayajI, ' Apane mejA huA " pravacanasAra karNikA" nAmakA dhArmika granya, gujarAtI bhASAmeM chapA huA mIlA, . sadhanyavAda, vidvAna jainAcArya zrImad vijaya bhuvanasUrIzvarajI mahArAjane prastuta grantha meM AtmAko mokSameM le jAne ke lIye jo abhinava prayAsa kiyA haiM, usake vadala hArdika dhanyavAda, Apane dharma, karma, aura AtmAko samajhAne ke liye choTe bar3e udAharanose, kathAnako se granthako rasamaya banAyA hai| .. yaha grantha sabhI samAjameM mAnanIya evaM AdarzarUpa banegA, saMpAdaka munirAja zrI jinacandravijayajIne sundara ritise saMkalana kiyA hai, usake vadala dhanyavAda / ...... . . ese grantha kI hindI bhASAmeM khUba khUba jarura he / ApakA.... khetasiMha. ' .. jIpa mApAya, - upAdhyakSa vidhAna sabhA, rAjasthAna, jayapura, koTa naM. 13 . tA. 26-10-1968 .. muni zrI jinacandravijayajI, Apane bhejA huA " pravacanasAra karNikA, nAmakA 500 pejI dhArmika grantha mIlA, ' . AbhAra, . . . . . . . . - samAja ke vidvAnoM meM jainAcArya zrImad vijaya bhuvanasUrIzvarajI mahArAja kA nAma prathama kakSAmeM he /
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ ra dezake andara vilAsa poSaka sAhitya kA vikAsa khUba ho rahA haiN| usake sAmane Apane prastuta granthameM Arya saMskRti kA sundara vivecana kiyA hai| samAja ke nAgarIkoM ko dharmAbhimukha banAne ke liye yaha granthameM ___ Apane jo prayAsa kiyA hai vaha stutya he / / dezakI saba bhASAomeM yaha grantha chapa jAya to samAjameM khUba khUbaH parivartana ho sakatA he / ApakA...... punamacanda vizanoI, "abhIprAya" khAdya mantrI, rAjasthAna, jayapura, koTa naM. 13 tA. 27-10-68, jaina munizrI jinacandravijayajI, _ Apane bhejA huA "pravacanasAra karNikA, nAmakA gujarAtI yustaka mIlA / etadartha dhanyavAda, prastuta grantha sacoTa evaM sarala gujarAtI bhASAmeM lIkhA huA .. honese samAjako khUba upayogI nivaDegA, AdhyAtmIka jIvana jInevAle jainAcArya zrImad vijaya bhuvanasUrIzvarajI mahArAja jaina evaM jainettara samAjameM pracalIta vidvAna jainAcArya he / ___ yaha pustakameM AdhyAtmIka vAtokI carcA sundara ritise kI hai, sAtha sAtha jIvana sparzI vAtoko bhI samajhAi he, isaliye yaha pustaka pratyeka mAnavako upayogI hogA / yaha grantha rASTrabhASAmeM chapAnese sAhitya kSetrameM anerI bhAta pAune vAlA banegA, evaM samAjakA upakAra hogA / ...... ... ... .......... .. ApakA...... ..... parazarAma maderanA,'
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ AbhAra-pradarzana .. sarata-amarasara jaina saMghane apane jJAna khAtAmeM se yaha grantha-ratna ke prakAzana meM rupaye 5001) kA dAna udAratA se dekara apUrva zruta-bhakti kI hai usake badala hama unakA aMtaHkaraNa se AbhAra mAnate haiM, . .. aura...... sAdhanA prinTarI ke mAlika zrI kAntilAla somAlAla zAhane eka mAsake alpa samaya meM 30 pharmA kA yaha grantharatna hindI bhASA meM taiyAra karake hamako dekara adbhuta Azcarya sarjA hai usake badala hama aMtaHkaraNa se ..... ... ... ... unakA AbhAra mAnate haiM / . ... lI. .. . pU0 AcAryadeva. zrImada vijaya bhUvanasarIzvarajI mahArAja jaina jJAnamaMdira TrasTakA TrasTI maMDela
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ - sampAdakIya = - isa rokeTa yugameM mAnava candra para jAnekI mahecchA karatA hai, lekina usa mAnavako yaha patA nahi hai ki merA astitva kahA~ taka isa vizva ke caugAna meM hai ? __yaha grantha sarvako mAnanIya hai| isameM tattvoM kI bAtoM ko sarala banAkara kathAnakoM se alaMkRta karake dI hai, tAkI vAMcaka varga zIghra tattvoM kI samajha pA sakatA hai / eka hI vyAkhyAna meM aneka viSayoM kI carcA evaM prAsaMgIkapravacana hone se vAMcaka vargako khUba khUva majhA AtI hai| yaha hakIkata to siddha ho cukI hai ki gujarAtI AvRtti chapate hI usakI nakale. upar3ane lagI, aura hindI AvRtti kI mAMganI sAmAnya janatA se lekara pradhAnoM ne bhI kI hai| isa granthameM jinAjJA viruddha evaM pravacanakAra vAtsalyanidhi pUjya gurudeva AcArya zrImad vijaya bhuvanasUrIzvarajI mahArAja ke Azaya kI viruddha A gayA ho to "micchAmidukar3ha" pAThaka varga isa grantha ko par3hakara kalyAna mArga meM Age baDhe yahI zubhAbhilASA / vi0 saM0 2005 mahA suda 13 dazA poravADa sosAyaTI amadAvAda -7 / zrI jinacandra vijaya
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa grantha ke sampAdaka pUjya vidvAna munirAja zrI . .. .. . .- 1 ... / -:: ..... - - 5 RS . ".. ... ... ... .. FD. .......... . ELEL ---" Pilvaman- AL7220 / jinacandravijayajI mahArAja
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina zvetAmbara mUrtipUjaka tapAgacchIya upAzraya . .. .' at. S : R .. .. . .. " .: TAFTER CARE Com .... - - . Wrichikhar NPriya . AN . .. . .. AlefHONER .' ...TA .. E : . - et.. L t . ....h . Dard .." . . . ka 6:: ...... " . . AL Dulhanumar-.--.-... more-- Channer-1... SamMantrafarminine paEE Karorrentariharanslat artputrypurnwar anythi. .. TAGeminiprit Enter n SANSAMNSmartamiiis . ..: mitramana ...... mu. po. sarata - amarasara, (rAjasthAna)
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ INITA ANTARVA ORMA HTTPnp YashpAUNCT 1. . .. . . . T 55 U-- - . it . . .." immummununcuumeetaunirararuRinIMAR ST AMIRMIK pravacanasAra karNikA vyAkhyAna-pahalA ananta upakArI tAraka bhagavAna zrI mahAvIra paramAtmA . pharamAte haiM ki saMsAra kA bhaya jisako lagatA hai usIko ... vairAgya utpanna hotA hai| karma do prakAra ke haiM : calita aura acalita / tapazcaryAdi ke dvArA jinakI nirjarA ho sakatI hai ve calita karma kahalAte haiM aura jo karma jisa svarUpa meM bAMdhe gaye ho unako usI svarUpa meM bhoganA par3e unako acalita kama kahate haiM / ....... jo karma udayakAla meM nahIM Aye ese karmoM ko bhI AtmA apane puruSArtha ke dvArA udaya meM lAve usako udIraNA kahate haiN| . solahave, satrahaveM aura aThArahaveM tIrthaMkaroMne cakravartI pane meM causaTha hajAra kanyAoM ke sAtha vivAha kyoM kiyA? ... to javAva hai ki bhogAvalI karmoM ke kAraNa se aura bhogako roga mAna karake, tathA ye karma bhoge vinA jAne vAle nahIM haiM / arthAt bhoge vinA una karmoM kI nirjarA nahIM hogI esA mAnakara hI solahave, satrahaveM aura aThArahaveM tIrthaMkaroMne cakravartI pane meM causaTha hajAra kanyAoM se zAdI kii| . .
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra karNikA naraka ke jIvoM ko khUba bhUkha lagatI hai, parantu khAne .. ko nahIM milatA hai| pyAsa sI lagatI hai parantu pIne ko pAnI bhI nahIM milatA hai| narakagati kI bhayaMkara vedanA ke varNana ko sunakara bhavya AtmA pApoMse bace isI liye vItarAga prabhune narakoM kA varNana samajhA karake apane Upara mahAna upakAra kiyA hai| pApa karanA hI nahIM caahiye| phira bhI agara karanA hI par3e to tallIna hokara dila lagAkara nahIM karanA caahiye| parantu udAsIna bhAvase karanA caahiye| samyagdRSTi AtmA . jahAMtaka ho sakatA hai vahAM taka pApa karatA hI nahIM hai| aura agara karanA hI par3e to kaMpate kaMpate, Darate Darate karatA hai| jo zrAvaka tattva ko jAnatA hai vaha vAta karatA hai to-dharma tattva kI hI carcA karatA hai ! pApa kI carcA kabhI nahIM karatA hai| ese zrAvaka aura zrAvikA mAtA pitA apane putra-putriyoM ke zAdI-vivAha bhI dharmI, dharmAtmA gRhastha ke yahAM hI karate haiM / jisa se dharma ke saMskAra puSTa hote jaayeN| isIliya hI samyaktvI AtmA zAdI vivAha jaise kAmoM meM sabase pahalI pasandagI dharmAtmA kI . hI karatA hai nahIM ki paisAdAra kii| - saMsAra meM acchA milanA to puNya ke anusAra hotA hai| jisake romaroma meM vItarAga prabhu kA dharma rahatA hai "ele dharmAtmA kI agara yArthipha hAlata acchI bhI na ho phira bhI vaha rotA nahIM hai| cintA nahIM karatA hai| parantu jo milatA hai aura jo hotA hai usI meM santoSa mAnatA hai| samakita ke pAMca lakSaNa haiM--(1) zama-samatA (2)
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna pahalA - saMvega-mokSako icchA (3) nirveda-saMsArase vairAgya (4) dravya ora bhAvase dayA (5) AstikatA-zrI vItarAga prabhu ke vacanoM meM dRr3ha zraddhA / .. - kaMcana-kAminI ke tyAgI paMca mahAvratadhArI susAdhu dharmI kahalAte haiM / vAraha vratoMmeM se thor3e bahuta vratoM ko dhAraNa karanevAle dharmAdharmI kahalAte haiM / saMsAra meM rahane para bhI jisane samakita kI dIkSA lI hai vaha samakita dIkSita kahalAtA hai| sarva viratI rUpa dIkSA to siMha jaise zUravIra loga hI kara sakate haiM / arthAt sarvaviratI rUpa dIkSA to vahAdura puruSa hI le sakate haiN| jinameM samyagdarzana nahIM hotA unakA naMmbara to saMghameM bhI nahIM A sakatA hai| dhanako lAta mAre tabhI mokSa mila sakatA hai| agara ... puNya meM nahIM ho to dhana bhI nahIM milatA hai| esA samajha karake. samyaktvI AtmA dhana kI cintA nahIM karake mokSa kI cintA karatA hai| karor3apati samyaktvI javaM dharmasthAna meM AtA hai tava paisAkA, dhanakA ghamaMDa dUra karake hI AtA hai| isI taraha garIva samyaktvI bhI garIvI ke ronA chor3a kara hI dharmasthAna meM AtA hai| kAraNa ki donoM ko dharma kI khumArI hai, dharmakI lagana hai| jisako dharmakI khumArI - hai vahI dharmI ho sakatA hai| . .. . - vItarAgadeva ko hI saccA deva sudeva tarIke mAnanA, : paMcamahAvratadhArI sAdhuko hI saccA sAdhu yAnI susAdhu mAnanA, aura kevalIpraNItaH dharmako hI saccA dharma yAnI sudharma mAnanA hI samyagdarzana hai / dezavirati kA mUla nIMva bhI samyagdarzana hI hai| ... .. . ......
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra kaNikA ... deva, devI, yakSa, yakSiNI Adiko kevala lalATa meM : hI tilaka hotA hai| unako kevala sAdharmI tarIke hI tilaka ho sakatA hai| kucha loga unako nava aMga tilaka karate haiM vaha ThIka nahIM hai, aura bhagavAna kI pUjA karane ke bAdameM hI yakSa-yakSiNI ko tilaka kiyA jA sakatA hai| . jisa taraha se pasanda nahIM AnevAlI vastu ko : . javaradastI khAne para AdamI kA muMha vigar3a jAtA hai. usI prakAra saMsAra ke bhoga bhogane par3ane para dharmI kA / dila vigar3atA hai| isI liye zrAvaka jyoM jyoM dharma karatA ...jAtA hai tyoM tyoM AraMbha-samAraMbha bhI kama karatA jAtA hai| kyoMki vaha jAnatA hai ki Arambha aura samArabhbha meM ... lagane se racepace rahane se durgatimeM jAnA par3atA hai| .. ... manuSyadeha basAtI, durgandhavAlI gaTara ke samAna hAne . para bhI apana ko cAra gatiyoMmeM se manuSya gati kI hI .. jarUrata hai| kyoM ki. mokSa kI sAdhanA. to sarvavirati.se hI ho sakatI hai aura manuSyagati sivAya sarvavirati dharma kI ArAdhanA dUsarI gatiyoM meM saMbhava nahIM hai| . .: . DhAI dvIpameM rahanevAle sUrya aura candra asthira haiN| . DhAI dvIpake vAhara rahanevAle sUrya aura candra sthira haiN| jambUdvIpa meM sUrya aura candra do do hI haiN| arthAt jamvU. dvIpameM do sUrya haiM aura do, candra haiN| .. . . bhuvanapati, vyantara, jyotiSI pahale aura dUsare deva. loka ke deva, manuSya kI taraha bhoga-vilAsa karate haiM, unake bAda. do devaloka ke deva sparzase hI sukha mAna lete - haiN| usake vAda do devaloka ke deva deviyoM ke darzana se hI tRpti kA anubhava karate haiN| isake bAda do devaloka meM
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna-pahalA ... rahanevAle deva zabda sunakara ke hI tRpti kA anubhava karate - haiM / aura AkhirI cAra devaloka ke deva to sirpha icchA se hI sukha mAnate haiM / isaliye inase Uparake devoMmeM to vikAra ho hI nahIM sktaa| . . . / agara apana ko sukhI honA ho to vikAroM ko kAbU meM lenA pdd'egaa| dharmI AtmA ko jyoM jyoM vItarAga zAsana kI ArAdhanA hotI jAtI hai tyoM tyoM usake vikAra bhI kama hote jAte haiN| kAma-bhoga kI icchA ko veda kahate . haiM / puruSaveda, strIveda aura napuMsakaveda isa taraha veda tIna prakAra ke hote haiN| dharmI manuSyoM ko dhama karate karate bhI duHkha bhogatA .. huA dekha kara kucha ajJAnI manuSya dharmako badanAma karate . haiM / kyoMki ve dharmako nahIM jAnate dharma se ajAna haiN| . ve isa vAtako, isa rahasya ko nahIM jAnate haiM ki dharmA puruSoM ko dharma karate hue bhI jo duHkha AtA hai vaha vartamAna dharma karanI ke phalasvarUpa nahIM AtA hai kintu vaha duHkha to pUrvakRta pApakarma kA hI phala hai| jaba taka pUrvakRta duSkRtyoM ke udaya kI samApti nahIM ho jAtI taba .. taka to duHkha rahegA ho| parantu samakitI AtmA duHkhameM hone para bhI vItarAga praNIta dharmako prAptimeM gaurava mAnaH .., karake Ananda kA anubhava karatA hai| mithyAtvI AtmA bhojana karate samaya gharake vAlaka aura strIko yAda karatA hai| kintu usa mithyAtvI ko sAdhu athavA sAdharmI yAda .. .. nahIM Ate haiM ..... . ... . bhAvazrAvaka java bAjAra meM jAtA hai to khAlI jeva - jAtA hai| arthAt sAthameM eka paisA bhI nahIM le jAtA hai|
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra karNikA jisase agara kisI cIjako lenekA mana ho jAya to vaha usa cIjako nahIM le ske| parantu java AvazrAvaka upAzraya meM jAtA hai to pailA leke hI jAtA hai jisa se agara rAstemeM koI duHkhI mila jAya to ule deneke kAma AveM. aura upAzrayameM honevAle dhArmika cande meM bhI kAma lge| . dhanakI prApti to puNyake udayase hI hotI hai isaliye, dharmakArya meM dhanako denA ho cAhiye / dharmakArya meM dhanako. lagAnA hI cAhiye / duHkhI sArmika ko dekhakara zIghra : hI vinA preraNA ke bhI usakI madada karane ko daur3a jAnA . caahiyeN| sAdharmika vAtsalyameM esI vyavasthA honI cAhiye jisase jo loga varmako nahIM samajhate haiM ve bhI dharmako samajhane lage aura dharmabhAva ko prApta ho jaayeN| . vItarAga kA sevaka jImate jImate jUThA nahIM chodd'taa|' hai| thAlI dhokara ke pItA hai| jImate jImate bolatA . nahIM hai| kyoM ki jUThe muMha bolane se karma baMdhate haiN|. jImate jImate nIce chIMTe nahIM gireM usakI bhI sAvadhAnI. rakhanI caahiye| nIce chIMTA gire to bhI daMDa bhoganA par3atA hai / yaha to vItarAga kA dharma hai| vItarAgadeva kA dharma itara dharmase uttama hai| vItarAga dharmako mAnanevAlI AtmA anyakI cintA nahIM karatI hai kintu AtmA kI hI cintA. karatI hai| samakitI:manuSyakI AtmA mara karake devagati meM jAtI hai, narakagati aura tiryaMcagati meM nahIM jAtI hai / bharatakSetrameM se eka bhava karake mokSa jAyA jA sakatA: hai| parantu usa prakArakA ArAdhakabhAva AnA cAhiye / : . agara mokSameM jAnekI icchA hai to kucha na kucha tapakI ArAdhanA aura saMyama kA sevana karanA hI caahiye| . ...
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna-pahalA .... garbha aura janmakI vedanA meM to hama sAvadhAna nahIM rahe the kintu nRtyu ke pahale ava to sAvadhAna hojAnA apane hAthakI bAta hai| jisane jIvana meM tapa-japa nahIM kiye vaha mRtyuke samaya samAdhi nahIM prApta kara sakatA hai| - jisakA koI vandhu nahIM hai usakA vandhu dharma hai| jisakA koI nAtha-svAmI nahIM hai usakA nAtha dharma hai| .. dharma sAre saMsArameM vAtsalyabhAva ko bharanevAlA hai| dharmasthAna meM jo zAnti milatI hai vaha zAnti jagata ke kisI bhI sthAna meM naha mila sakatI hai| .. AhArasaMnA, bhayasaMjJA, maithunasaMjJA aura paritraha saMjJA ye cAra saMjJAyeM to jagata ke jIvoMko anAdikAla le bhUta. kI taraha lagI haiN| yAnI bhUtakI taraha pITha pakar3e pIche. pIche lagI haiN| mokSameM ina cArameM se eka bhI saMjJA nahIM hotI hai| .. mokSakA jJAna prApta karane ke liye, he bhAgyazAlI bhavi jIvo, taiyAra ho jAo, yahI hamArI manaHkAmanA hai| . ..
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna dUsarA vItarAga ke dharmako prApta huI AtmA cAroM gatiyoM meM Ananda ko nahIM mAnatI hai, parantu vaha to sirpha mokSa kI amilApA hI karatI hai| jo AtmA gurukI bhakti, kSamA, ekendriya se lekara .. paMcendriya paryanta ke saba jIvoMke prati dayA rakhatI hai aura prabhu pUjA Adi dharma karatI hai vaha zAtAvedanIya karma kA vandha karatI hai| isake alAvA sabhI AtmA azAtA vedanIya karmakA vandha karatI haiN| caubIma daMDaka kA varNana sunakara apana ko usameM rahanA nahIM par3eM, daMDa nA bhoganA paDeM esI dharmakI ArAdhanA karanI pdd'egii| jagata meM dhamI kama haiM aura pApI adhika haiN| saMsAra meM rahakara apanane jaisI kamAI kI hogI vaisA phala apana ko AgAmI bhava meM prApta hogA / jo jIva punya vAMdhe vinA naye bhavameM AyA vaha bahuta duHkhI hotA hai| jaise karma kiye hoMge vaise hI phala bhoganA hoMge / karmake sAmane kisI kI kucha bhI nahIM cala sakatI hai| jisa tarahase bhagavAna zrI mahAvIra paramAtmA ko karma bhoganA paDe usI taraha apanako bhI bhoganA hoNge| jo saMsArameM bhI ramatA hai aura dharmameM bhI ramatA hai| vaha dahI-dUdhiyA kahalAtA hai| jo dharmasthAna meM Akara
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ - .. vyAkhyAna-dUsarA. ... ... .. : ke dharmakI bAteM karatA hai aura java gharameM jAtA hai taba dharmakI bAteM bhUlakara saMsArI vAtokA rasiyA bana jAtA hai vaha ubhayacaMdA kahalAtA hai| ___... jisa taraha se geha meM se kaMkara dUra kiye jAte haiM usI taraha samakito AtmA anarthako karanevAle adharmako. dUra karanevAlI hotI hai| . ... . mithyAtvI AtmA ko saMsArakI pravRtti meM hI vahuta . rasa hotA hai, parantu dharma meM nahIM hotaa| jo saMsAra ko anartha karanevAlA mAnatA hai vahI dharmI kahalAtA hai| . . . siddhake jIva apanase sAta rAjU U~ce haiM / mRtyu ke samaya marane vAle kA jIva mukha athavA cakSumeM se calA jAya to vaha jIva deva athavA manuSya gati meM janma letA hai, agara adhaHsthAnameM se nikalatA hai to vaha jIva naraka gati athavA tiryaMcagati meM janma letA hai aura agara zarIra .. ke sabhI bhAgoM meM se tadAkAra hokara AtmAke pradeza vAhara nikale to usakI AtmA mokSameM jAtI hai| ... . jainake gharameM agara koI mRtyu zayyA para par3A ho to use sabase pahale sage sambandhiyoM ko nahIM bulAkara guru mahArAja ko hI bulAnA cAhiye aura pratijJAbaddha honA cAhiye / apana kisIke nahIM haiM aura koI apane nahIM haiN| vyavahAra se ho saMsArI sambandha hai| apane sAtha punya aura pApa AnevAlA hai| jaina apane ko saMsAra kA eka . musAphira mAnatA hai| .. ... ... : gujarAta ke mahAmantrI udAyana yuddha karake pIche pATaNa A rahe the| rAste meM caumAsA laga jAna se vahI chAvanI (paDAva) DAla dii| eka azubhadina isa mahAmantrI kI taviyata
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra kaNikA . - - vigar3ane lgii| zarIra meM kSINatA bar3hane laga / unako lagA ki aba maiM vacaMgA ki nahIM? isa vicAra ke Ane ke sAtha meM hI dila meM eka bhAvanA utpanna huii| leo pUrI kaile ho? dopahara ko mahAmantrI ke cAroM tarapha sevaka : varga aura asisTenTa mantrI vaiThe the| sabhI usa mahAmantrI ke svAsthya kI cintA meM tallIna the| sabhI kI najara - mahAmantrI kI bhavya mukha mudrA para thii| vahAM eka Azcarya .. huA / mahAmantrI kI A~khoM meM se motI kI taraha azru. vindu Tapakane lge| dUsare mantriyoM ne pUchA he mahAmantrI, Apako AMsU kyoM Aye? agara kisI kA kucha aparAdha ho to volo, hukma kro| mahAmantrIne gadgada kaMTha hokara kahA "he mahAnubhAva, dUsarA to kucha nahIM kintu, eka aMtima icchA satA rahI hai| kauna sI icchA ? guru mahArAja ke darzana karane kii| kyoMki aba isa . kAyA kA bharosA nahIM haiN| acchA mahArAja, ho jaayeNge| abhI hAla sAdhu mahAtmA kI khoja karane ke liye sevakoM ko ravAnA karate haiN| usa taraha aura bhI kucha dUsarI upayogI bAteM karake saba khar3e ho gaye / aura dUsare tambU meM sabhI agraNI ikaTThe huye / vicAra vimarza huA ki aba kyA karanA cAhiye / abhI ke abhI sAdhu mahAtmA kahAM se mileMge? itane meM eka mAge milA / eka vaMTha jAti ke AdamI ko sAdhu kA veSa paharAkara kyA karanA vaha sava usako sikhA diyA aura usa vepa:dhArI ko pAsa ke jaMgala meM se chAvaNI kI aura ravAnA kiyaa| veSadhArI mahAtmAne mahAmantrI ke khaMDa meM padhArakara dharmalAbha
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna-dUsarA - - - diyaa| madhura AvAja kAnoM meM par3ate hI mahAmantrI praphullita - huye / aura zIghra hI vistara meM baiTha gye| guru mahArAjane navakAra mantra sunaayaa| cAra zaraNa aMgIkAra karAkara dharmalAbha kaha kara mahAtmA cale gye| mahAmantrI kA dila khuza ho gayA / ava kucha bhI tamannA nahIM rahI / / dUsare dina gurjarezvara ko samAcAra bheje gaye ki: mahAmantrIzvara zayyAvaza haiN| isaliye rAjavaidya ko zIghra bhejo| .. samAcAra milate hI dUsare dina ke suvaha mahAmantrI kA samagra parivAra rAjavaidya aura gurjarezvara kA aMgata saMdeza le jAnevAlA rAjadUta vagairaha rasAlA ne jaldI pravAsa zurU kiyA / paka haphtA ke nirantara pravAsa ke vAda. sandhyA samaya rasAlA ne mahAmantrIzvara kI chAvaNI meM praveza kiyaa| ... parivAra ke sabhI manuSya to mahAmantrIzvara kI kSINakAyA ko dekhakara rone baiTha gaye rAjavaidya ne bhI uttama prakAra kI aupadhi dene kA vicAra kiyA thA, parantu nADI parIkSA karane se unako lagA ki vacane ko koI AzA nahIM hai isaliye ve bhI bahuta nirAza ho gye| gurjarezvara kA aMgata sandezA suna kara mahAmantrI ko khUba hI dukha huaa| parantu. aba kyA ho sakatA thA / svastha hote to vaha sava ho jAtA AzvAsana dene ke liye rAjavaidya ne auSadhopacAra cAlU kiyA / . . . . ___... gurjarezvara ne sandezA meM likhA thA ki jo jyAdA .. taviyata kharAva hoto jaldI se mujhe. khavara denA jisa se milane ke liye meM A skuuN| - dUsare dina rAjadUta ko pATaNa kI ora ravAnA kiyaa|
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - 12 pravacanasAra karNikA parantu mArga meM khUba varSA hone se rAjadUta ko eka pAMthazAlA meM tIna dina taka rukanA pdd'aa| cauthe dina avirata pravAsa karake dazaveM dina madhyAhna meM rAjadUta ne pATaNa rAjabhavana meM pahuMcakara gurjarezvara ko sandeza diyA / sandeza par3hane ke vAda gurjarezvara ne jAne kI taiyArI kI / isa tarapha eka saMdhyA samaya mahAmantrIzvara kI taviyata vahuta vigar3ane lgii| rAjavaidya ne khUba prayatna kiyA magara niSphala gayA / aura rAta ke gyAraha baje mahAmantrIzvara kI amara AtmA isa nazvara zarIra kA tyAga karake calI gyii| chAvaNI meM . hAhAkAra maca gayA / isa tarapha sAdhuveSa dhAraka vaMTha ko vicAra AyA ki jisa veSa ko gujarAta ke mahAmantrIzvarane namaskAra kiyA maiM aba usa veSa ko kaise chor3a sakatA huuN| basa ! bhAvanA.. kI zuddhi se dravyaveya bhAvasAdhupane ko prApta ho gayA / aura dravyamuni miTakara vaha saccA bhAvamuni ho gayA / yaha hai jainazAsana ko prApta huI aMtima bhAvanA kA . "hUbahU citra / bhUtakAla meM jainarAjA yuddha meM bhI sAdhuveSa ko sAtha meM rakhate the / kyoM ki aMtima samaya kI bhAvanA usa veSa.ko dekha kara vigar3atI nahIM thii| isaliye sAdhuveSa ko sAtha meM rakhate the| tumhAre ghara meM sAdhuveSa hai ki nahIM? nA jii| kyA hai ? guru mahArAja ke citra haiM ? naajii| to rAga utpanna kareM ese naTanaTiyoM ke citra haiM ? haaNjii| .. phira bhI tama zrAvaka!!! . . . . . . . * bhAiyo vicAra kro| ...
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - vyAkhyAna-dUsarA .. akarmabhUmi ke kSetroM meM daza prakAra ke kalpavRkSa hote haiN| jo manovAMchita icchAoM ko pUrNa karate hai| paudagalika sukha dete haiN| una kSetroM meM alpa kapAyavAle jIva yugaliyA tarIke utpanna hote haiN| ve eka palyopabha se lekara adhika se adhika tIna palyopama. AyuSya ke hote haiN| .. : mokSanagara meM jAne kA daravAjA samyagdarzana hai| samakitI AtmA ko saMsAra ke kAma karane par3ate haiM isaliye karatA hai| lekina manase nhiiN| usakA mana to deva, guru aura dharma meM hI hotA hai| jisane ghara meM bar3oM kI AjJA mAnI ho, yahAM guru mahArAja kI AjJA pAlI ho, unakI sevA karI ho aura jisake hAtha meM zAstra kI cAvI ho use hI gItArtha kahate haiN| ese gItArtha hI vyAkhyAna dete haiM dUsare nhiiN| . bhavarUpI vIja ko utpanna karanevAle rAga aura dveSa jinameM nahIM haiM ese mahApuruSoM ko namaskAra ho / - samakitI namra bhI hotA hai aura akar3a bhI hotA hai| 'jahAM guNa dikhAte haiM vahAM namra aura jahAM guNa nahIM dikhAte . . haiM vahAM akkar3a / ... sAmAyika meM saMsAra kI bAte nahIM ho sakatI haiM / __ agara sAmayika meM saMsAra kI vAteM karate haiM to doSa lagatA : hai| parantu tuma guru mahArAja ke pAsa Ao aura smjho| yAnI yaha tabhI ho sakatA hai jaba tuma guru mahArAja ke / pAsa Akara samajho / :. yaha sava samajhane ke liye taiyAra ho jAo aura AtmA - . kA kalyANa siddha karo yahI abhilASA / ... :
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna-tIsarA zramaNa bhagavAna zrI mahAvIra paramAtmA pharamAte haiM ki jagata ke jIva cAra prakAra ke hote haiM :-(2) AtmAraMbhI .(2) parAraMbhI (3) ubhayAraMbhI (4) anAraMbhI jo khuda AraMbha-samAraMbha karate haiM unako AtmAraMbhI kahate haiN| jo dUsaroM ke pAsa se AraMbha aura samAraMbha karAte haiM unako parAraMbhI kahate haiN| ___ jo khuda karate haiM aura dUsaroM se bhI karAte haiM unako usayAraMbhI kahate haiN| jo khuda bhI nahIM karate aura dUsaroM ke pAsa bhI .. 'nahIM karAte unako anAraMbhI kahate haiN| jagata ke vandhana aile mukta le sAdhu bhagavaMta hI anAraMbhI kahalAte haiN| kyoM ki khuda bhI AraMbha samAraMbha karate nahIM aura dUsaroM se bhI nahIM karAte isI liye sAdhu bhagavaMta anAraMbhI kahalAte haiN| - assI varSa kI buDhiyA jisake dAMta gira gaye hoM ::agara vaha dahI kA bhojana kare to jarA bhI AvAja nahIM -AtI hai| :. isI taraha se apane ko prAtaH kAla kI kriyAyeM . karanA haiM / agara AvAja ho aura usa AvAja se jAgakara apane paDosI bhI saMsAra kI kriyAyeM karane lage to usakA
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna-tIsarA - - - - apana ko pApa lagatA hai / isa liye zAnti se kriyAyeM __karanA caahiye| saMsAra ke ajJAnI jIva apanI cintA nahIM karake dUsaroM ke doSa dekhane meM Ananda mAnate haiN| vItarAga ke dharma pAlana karane vAlI AtmA svayaM * AraMbha-samAraMbha nahIM karatI hai aura dUsare ke pAsa karAtI bhI nahIM hai aura jo karate haiM unako acchA bhI nahIM mAnatI hai| sirpha jainakula meM janma lene se nAma zrAvaka kahalAte . haiN| choTe bacce dravya zrAvaka kahalAte haiN| aura zrAvaka ke vAraha vratoM meM se jo thor3e se bhI vrata pAlate haiM ve . bhAva zrAvaka kahalAte haiN| zrAvaka sAta kSetroM meM dhana kA sadupayoga karate haiM / ...ve apanA yaza phaile isake liye dhana kA upayoga nahIM . : karate kintu dhana kI mUchI utArane ke liye dhana kA __upayoga karate haiN| ..... gRhastha tapAye huye lohe ke golA ke samAna hote haiN| kyoM ki jaise tapAyA huA golA jidhara namAnA cAho udhara nama jAtA hai| usI taraha gRhastha ke saMsArI kAma bhI chahoM kAyoM ke jIvoM kI hiMsA karane vAle hote haiN| dharmakathA ke sivAya gRhastha ke sAtha adhika sambandha rakhane vAlA sAdhu bhI doSa kA bhAgIdAra hotA hai| .. ..' sAdhu saMsAra kI rAmAyaNa karane vAle nahIM hote haiN| "sAdhu meM do guNa hote haiM / " bhImakAntaH sAdhuH" arthAt sAdhu kI eka AMkha meM bhayaMkaratA hotI hai| aura dUsarI
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra kaNikA - AMkha meM manoharatA hotI hai| zAsana ke anurAgI AtmAoM ke liye manoharatA hotI hai aura zAsana ke dveSI AtmAoM ke liye bhayaMkaratA hotI hai| .. . ___ manuSya tIna prakAra ke hote haiM :-(1) dharmI (2) adharmI (3) dharma ke virodhI / dharmI kI bhakti karanI caahiye| adharmI para dayA rakhanI cAhiye / aura dharma virodhI kI upekSA karanI cAhiye / supAtra tIna prakAra ke hote haiM / (1) utkRSTa supAtra .. (2) madhyama supAtra (3) jaghanya supAtra / susAdhu. utkRSTa .. supAtra kahalAte haiN| vAraha vratoM ko dhAraNa karanevAle . zrAvaka madhyama supAtra kahalAte haiN| aura bAraha bratoM meM se ekAda ko dhAraNa karanevAle aura vItarAga zAsana meM dRDha zraddhA karanevAle rAgI zrAvakaH jaghanya supAtra kahalAte haiN| saMsArI AtmAoM ke lage huye ATha karmarUpI roga ko dUra karane ke liye jinezvara prarUpita dharma hI rAmavANa auSadhi hai| ... guru aura gora meM bahuta pharka hai / gora to donoM ko . .. lagna se yAnI zAdI se ikaTThA karatA hai aura guru mahArAja . to donoM ko vairAgI vanAne vAle hote haiN| - apane jIva ko anantakAla taka paribhramaNa karAnevAle AraMbha-samAraMbha haiN| , jo AraMbha-samAraMbha kA tyAga karate haiM ve mokSa meM jAte haiM / agara mokSaloka meM naha jA sakeM.to devaloka meM to avazya hI jAte haiM / isaliye jIvako AraMbha
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna-tIsarA .. - - - .'- - samAraMbha khaTakanA cAhiye / anAraMbhI bane vinA mokSa nahIM mila sakatA hai| aura jaba taka mokSa nahIM mile taba taka janma maraNa ke phere nahIM Tala sakate haiM / . sAmAyika ke cAra prakAra haiM :-(1) samakita sAmAyika (2) zruta sAmAyika (3) dezavirati sAmAyika (4) sarva virati sAmAyika / . . . . . . . . . nArakI ke jIva anAraMbhI nahIM kahe jA sakate haiM ve AtmAraMbhI kahe jAte haiM kyoM ki avirati dhara haiN| . . paccakkhANa ke cAra bhAMgA haiM / (1) denevAlA aura lenevAlA dono jAnane vAle hoM to vaha prathama zuddha bhAMgA hai| 2) denevAlA jAnakAra ho aura lenevAlA anajAna ho to vaha dUsarA bhAMgA hai / (3) lenevAlA jAnakAra ho aura denevAlA anajAna ho to vaha tIsarA bhAMgA hai| . (4) denevAlA aura lenevAlA dono agara anajAna hoM to vaha cauthA azuddha bhAMgA hai| ... .. : . sUtroM kA jJAna hareka ko karanA caahiye| jisase 'dharma kriyA karate samaya mana zubha dhyAna meM mazagUla rhe| devapanA kI apekSA manuSya panA uttama kahalAtA hai| kyoMki devaloka meM sarva virati kI ArAdhanA nahIM ho sakatI hai| aura manuSyapane meM ho sakatI hai / sAta kSetroM dhana kharca karanevAlA agara sAdhu banatA hai to vaha . uttama kahalAtA hai| .. ... . cauvIsa daMDaka meM paribhramaNa karane vAle ko karmarAjA DaMDA mAra rahe haiM / isaliye cauvIsa daMDaka kahalAte haiM / .
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra karNikA - - rAjasattA kI apekSA karmasattA adhika bhayaMkara hotI . . hai| saMsAra ke vandhana se baMdhe huye apana anantakAla se / saMsAra meM aTaka rahe haiN| phira bhI apana ko saMsAra se . vairAgya utpanna nahIM hotA hai| dharma ke kAmoM meM lakSmI . ko upayoga karane ko kahA jAtA hai to "nA" kahate . ho, kevala saMsAra ke kAmoM meM hI lakSmI ko vAparane kA . upayoga karane kA sIkhe ho| saMsArI kAmoM meM dhana kharca karane kI prazaMsA sAdhu mahAtmA nahIM karate haiN| agara sAdhu mahAtmA se dhana kharca karane kI prazaMsA karAnA ho to dhanako dharma meM kharca . karo / dharma kI laganI lagatI hai tabhI dharma meM dhana kharca hotA hai / dharma ke bar3e bar3e anuSThAna karAte karAte agara eka AtmA bhI sarva virati dhAraka bana jAtA hai to hamArI sehanata saphala hai| kevalajJAnI rAta ko bhI vihAra kara sakatA hai / munisuvrata bhagavAnane eka rAta meM sATha yojana vihAra kiyA thaa| jinezvara kathita sava vAteM mAno parantu eka bAta nahIM mAno to bhI mithyAtva lagatA hai| asatya cAra kAraNoM se bolA jAtA hai| (1) krodhase (2) lobhase (3) bhayale (4) hAsya se / ina cAroM kAraNoM se jo sarvathA mukta haiM ve vItarAga kahalAte hai / tatvAtatva kI saccI samajha to vItarAga vacana se hI A sakatI hai| isaliye vItarAga sarvajJa kathita dharma hI sudharma hai / . ye haiyA meM le nikalanA nahIM cAhiye / itanA bhI jo samajhe usakA beDA pAra ho gayA samajha lo| - vRddha ho jAya vahAM taka bhI vArameM dhArmika kriyA
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna-tIsarA karate kalaha bArameM kalaha volA kare aura vAta vAtameM krodha kleza kare to vaha saMsAra ko baDhAtA hai| dhArmika kriyA vidhi pUrvaka karanI caahiye| vidhi ke vinA jo kriyA kI jAtI hai vaha dravya kriyA kahalAtI hai| khar3e khar3e jo kriyAyeM kI jAtI haiM ke jinamudrA meM hotI haiN| khar3e khar3e hokara kI. jAnevAlI kriyAoM ko khar3e hokara hI karanI cAhiye / vaiThe baiThe to vRddha aura . bAlaka karate haiN| - jainazAsana ko prApta huye puNyazAliyoM ko apane tana, mana aura dhana jainazAsana ke caraNoM meM ghara karake hI Ananda mAnanA caahiye| parigraha ye pAMcavAM pApasthAnaka hai| sabhI aThAraha pApasthAnaka chor3anA caahiye| vItarAga kA dharma jisake roma roma meM vasA ho vahI samakitI kahalAtA hai| __ AraMbha-samAraMbha ke Upara abhAva (anAsakti) lAne vAlA jJAna aura dharma hai| zrutajJAna yaha vItarAga prabhu ke zAsana meM dIpaka samAna hai| zrutajJAna ko prApta karane ke liye prayatna karo yahI maMgala kAmanA hai| . . . .
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ - :15BER vyAkhyAna-cauthA bhAvadayAsAgara zrI mahAvIra paramAtmAne pharamAyA hai ki-saMsAra kA abhAva karanevAle-jJAna, darzana aura cArita haiN| jinameM jJAna nahIM hai ve pApa aura puNya ko bhI nahIM : jAna sakate haiN| karor3oM varSoM meM ajJAnI jitane-karma khipAtA hai utane karma jJAnI jIva zvAsocchvAsa mAtra meM khiyA sakatA hai| sana sUtake samAna hai / bandara kI taraha idhara udhara bhaTakatA phiratA hai| bhaTakate hue manako vazameM karane ke liye hamezA pravRtti karate rahanA caahiye| tabhI mana vazameM raha sakatA hai| eka zeThane bhUtakI sAdhanA kii| bhUta vazameM hogyaa| zeTha jI bhI kAma karane ko kahatA thA bhUta ve sabhI kAma karatA thA / bhUta to sAdhanA se baMdhA huA thA isa liye. jA bhI nahIM sakatA thA aura bekAra bhI vaiTha nahIM sakatA thaa| eka samaya bekArameM baiThe hue usa bhUtane zeThase kahA.. ki he zeTha kAma batAo nahIM to maiM tumako khAtA huuN| . zeTha ghabarAye aura cintA karane lge| lekina zeThajI . hoziyAra the, buddhizAlI the| zeThane eka yukti khoja.. nikaalii| zeThane bhUtase kahA jaMgalameM jA aura khambhe ke samAna eka lakar3A kATake le aa| bhUta bhI lakar3e kA eka khambhA lAkara ke sAmane khar3A ho gyaa| phira bhUta. zeTha ghabarAmaddhizAlI thAlameM jA A
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna-cauthA.. . ... bhagavA ..bolA ki aba kyA karU~ ? gaDDA khodakara isa lakar3e ko ... gaDDhe meM rakha de / usake bAda jabataka maiM tujhe dUsarA kAma nahIM batAU~ tava taka isa khambhe ke Upara car3ha aura utara / bhUta samajha gayA ki yaha to sUrkha banAne kI bAta hai| zeThakI AjJA lekara vaha calA gyaa| isI taraha manako bhI sthira karane ke liye zubha kAmoM meM lagAoM, jisa le . mana idhara-udhara bhaTakane se ruka jAya aura anartha kartA .. nahIM bneN| - jJAnIko aura dAnavIra ko zAstrakAroMne kalpavRkSa ke - . samAna kahA hai| . .. bhagavAna ne jo kiyA hai vaha nahIM karanA hai kintu bhagavAnane jo kahA hai vahI karanA hai| zeTha jo kahatA hai vahI naukara ko karanA hai lekina zeTha jo karatA hai vaha naukara ko nahIM karanA hai, agara naukara bhI gAdIke Upara . vaiTha kara hukma karane lage to naukara ko nokarImeM se chUTA .. honA pdd'e| ... eka hajAra varSa taka mAsakhamaNa ke pAraNA ke dina ... '21 vakta dhoe hue cAvala kA pAraNA karake phirase mAsa khamaNa kI tapazcaryA karanevAlA bhI tAmalI tApasa thA, phira samyaktva ke binA tapazcaryA kI kucha bhI kImata-kadara nahIM hotI hai| ... . ...... samagra saMsAra cakrameM kSAyika samakita to jIva ko ekahI daphe AtA hai| anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA aura lobha tathA samakita mohanIya mizra mohanIya aura .... mithyAtva mohanIyaM isa darzanasaptaka kA sampUrNa kSaya honese . prApta huA samakita kSAyika samakita kahalAtA hai|...:
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ rara pravacanasAra karNikA - - - - jaba tatva ke vicAra AtmA ke sAtha calate haiM taba karmakI nirjarA hotI hai| sAdhu AhAra karatA hai phira bhI tapasvI kahalAtA. hai| kyoM ki sAdhu peTa bharane ke liye yAhAra nahIM karatA . kintu saMyama kI ArAdhanA ke liye karatA hai| tapa karate hue kevalajJAna hotA hai aura kisIko AhAra karate krte| bhI kevalajJAna ho jAtA hai| jaise karagaDu suni gatava meM vAMdhe hue antarAya karsa ke udaya se isa bhavameM kucha bhI tapazcaryA kara sakate nahIM the, aura saMvatsarI ke dina bhI "maiM khA rahA hU~" esA pazcAttApa karate karate AhAra karane para bhI unako kevalajJAna ho gayA thA / - AtmA vicAra kare ki saMsAra chor3ane jaisA hai, lekina / chor3a nahIM sakatI hai / zAdI kare kintu zAdI karake bhI prasanna na ho / udAsIna vRtti le lagna kare aura kaba ye ... bhogAvalI karma TUTe aura meM saMyamI vana esI bhAvanA se aupadhi kI puDiyA kI taraha bhoga bhoge pase jIvako alpa karma baMdhate haiN| - guNasAgara ne caurImeM ATha kanyAoM ke sAtha pANi . grahaNa kiyaa| phira bhI zAdI karate karate vicAra karate haiM ki mAtA-pitAke ati Agrahake kAraNa maiM zAdI karane ... ko to vaiThA hUM, paraMtu AThoM ko vodha dekara ke inako bhI tAruM / isa prakAra kA dhyAna karate karate guNasAgara-kSapaka . zreNI. caDhate haiM aura kevalajJAna prApta karate haiN| parabhavameM ArAdhanA kI thI isI liye jaldI se mokSa cale gaye / isI tarahase agara apana bhI sundara ArAdhanA kareM to bhavAntara meM mokSa mila sakatA hai| . . . . .
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna-tIsarA .. AcArAMga sUna meM sUtrakAra maharSi pharamAte haiM ki saMsArI. jIvoMko jyoM jyoM dhana milatA jAtA hai tyoM tyoM .. lobha bar3hatA jAtA hai| saMtoSI kama aura lobhI adhik| saMsArI kAmoMmeM dhana kharca karanevAle jyAdA hote haiM aura dharmake kAmoM meM dhana kharca karanevAle kama hote haiN| parva tithiyoMmeM agara khAnA par3e to rAjI hokara nahIM khAnA cAhiye kintu udAsa hokara hI khAnA caahiye| . . .. paMcaparvI arthAt do caudasa, do AThe aura sudI pAMcama. (sudI paMcamI) ina pAMca tithiyoM meM yathAzakti tapa karanA caahiye| usa dina khAMDanA kUTanA, kapar3A dhonA Adi pApa-pravRtti nahIM karanI caahie| isa paMcaparvI meM saMyama pAlanA caahiye| .. saMsAra kA sukha bhI dharmakI meharabAnI se milatA hai| - tumheM jitanA prema dhanase hai, agara usase adhika prema dharma se ho to kitanA acchA ho| phira bhI utanA to hai hI? isameM bhI kucha gar3abar3a ho to avale samajha lenA ki dharma ke Upara jitanA prema karanA hai utanA prema aura kisI para nahIM karanA hai| are! dharmako gavA karake to zarIra ke khokhe para bhI prema nahIM karanA hai| ....karma kisI kI zarma rakhatA nahIM hai| karma kisI ko chor3atA nahIM hai| udaya ke samaya vaha apanA kAma karake hI. zAnta hotA hai aura khiratA hai| . .... hRdaya kA rAga to deva, guru aura dharma ke Upara hI rakhanA...ghara, kuTumva aura parivAra Upara to vAhara kA hI rAga rkhnaa|.... : ... ... ... .. .
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 pravaMcanasAra karNikA - - vAgbhaTTa mantrI, zatrujaya kA uddhAra karane ke liye pAlItANA Ate haiN| inako kisIne bulAyA nahIM thaa| kintu AnekI khabara milate hI saba vyApArI ikaTThe ho gaye'.. aura mantrIzvara ko vinaMtI karate haiM ki hamako bhI lAbha milanA cAhiye / sabhIko lAma dene kI yojanA taiyAra kI gaI / isa bAtakI khabara bhImAzeTha ko huii| vaha pahale to sukhI the kintu antarAya karmake udayale pIche se dhanavihIna ho gye| phira bhI unameM zraddhA aura samatA ajIva hI thii| phaTe hue kapar3e pahanakara ve bhI vahA~ Ate haiM / vAgbhaTTa . santrI kI najara bhImA para par3I aura AkRti ke Upara se .. bhImA unako bhAvanAzIla mAlUma huA / bhImA zeTha ko Age bulAkara ke mantrIzvara pUchate haiM ki zeTha kyA bhAvanA hai? hAM mahArAja! jyAdA to nahIM kintu mere gharakI sarvasva . sUDIrUpa ye sAta dramaka haiM, unako lene kI kRpA kro| isa .. prakAra bhImA zeThane vAgbhaTTa se vinatI kI / mantrI vaha . svIkAra karate haiM aura sabase pahalA khAtA (caupaDA) meM: / bhImA zeThakA nAma likhAte haiM, isase dUsare zeThoMko duHkha hotA hai tava santrIzvara unako samajhAte haiM ki dekho, .. apanane apanI mUDImeM se ekasauvA~ bhAga bhI nahIM diyA kintu bhImAzeThane to unakI sabhI pU~jI de dii| isa vAtase sabhI samajha gaye / ava mantrIzvara bhImA zeThako upahAra meM eka hAra dene lagate haiM, parantu vaha bhImA zeTha svIkAra nahIM karate aura bole ki dAna to maiMne dene ke liye kiyA hai lene ke liye nhiiN| idhara gharameM unakI patnI kalahapriya thI, isaliye bhImA zeTha vicAra karate haiM ki Aja meM khAlI hAtha ghara jAU~gA to jarUra jhagar3A hogA, lekina kyA ho sakatA hai| dAnakA esA suvarNa avasara phira nahIM milane
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna-cauthA 25 vAlA thaa| esA vicAra karate karate bhImA zeTha gharakI - ora cale / idhara usake ghara usakI patnI ke svabhAva meM ekAeka parivartana aayaa| patnI ghara para baiThI baiThI vicAra karatI hai ki patideva tIrthoddhAra meM kucha dAna deke Ane to ThIka ho| ... patike ghara AnekA samaya jAnakara zeThAnI bhImApati ko rAha dekhatI huI gharake oTalA para khar3I ho gii| mukha .. malakAtI hai, dUrase Ate hue bhImA zeTha vicAra karate haiM ki Aja to kucha parivartana lagatA hai| jarUra hI zAsana devane sadbuddhise prerita kiyA hai| bhImA zeThane ghara Akara ke patnIko sava bAta kaha dii| patnI bhI prasanna ho gii| phira bhImA zeThakI zeThAnI zeTha bhImAjI le kahatI hai ki he svAmInAtha, Aja bhaisako vAMdhanekA khIlA (khUTA) nikala. gayA hai, isa liye phirase khIlA tthoko| jyoMhI bhImA zeThane khIlA Thokane ke liye khADA gaDDA) khodA ki unane sonekA carU dekhA / pati-patnI Anandamagna ho gye| ' patnI patiko kahatI hai ki he prANeza, dharmapratApa se mile huye isa dhanako tIrthIddhAra ke kAmameM dekara aavoN| bhImA zeThane bhI jaldIse jAkarake mantrIse ye dhana svIkAra karane kI prArthanA kii| tava mantrIzvara kahane lage ki he mahAnubhAva, - yaha dhana to tumhAre bhAgyase milA hai, isaliye hama isa ... dhanako nahIM le sakate haiN| antameM usakI yogya vyavasthA hotI hai| kahane kA matalaba yaha hai ki dharmamArgameM lakSmI ... kA upayoga karane se vaha kabhI ghaTatI nahIM hai kintu caDhatI hI rahatI hai| . . javataka samakita nahIM AtA hai taba taka pUrva paDhane para bhI yaha jIva ajJAnI rahatA hai |...amvii jIva bahuta
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 pravacanasAra kaNikA hI jJAna prApta kare kintu agara samyagdarzana nahIM ho to mokSa nahIM mila sakatA hai| Azrava bhavakA kAraNa hai aura saMvara mokSakA kAraNa hai| mithyAtva do prakArakA hai| (2) laukika (2) aur| lokottara / saMsArake laukika parvoko dharmaparva tarIke mAnanA ye laukika mithyAtva hai aura lokottara parva ko bhautika sukhakI icchAse mAnA jAya to vaha lokottara mithyAtva hai| aura (1) asigrahIta (2) anabhigrahIta (3) sAMzayika (2) abhinivezika aura (5) anAbhogI isa prakAra bhI pAMca prakAra kA mithyAtva hai| bhagavaMta kI pUjA karake devadevI kI pUjA kare aura phira saMsArake sukhakI mAMga kare to vaha lokottara mithyAtva hai| isIkA nAma lokottara mithyAtva hai| ___ eka zeTha khUba dhanavAna the| parama zraddhAzIla the / kAlAntara meM AdhI rAtake samaya lakSmI devI Akara ke kahatI hai ki he zeTha, meM sAta dinameM jAnevAlI huuN| taba zeThajI bole ki tU to sAtaveM dina jAne ko kahatI hai parantu maiM to tujhe chaThe dina hI nikAla duuNgaa| dUsare dinaH / ke maMgalaprabhAta se zeThane sAta kSetroM meM lakSmI ko udAratA se denA zurU kara diyaa| sAta dina pUre hone ke pahale to pUrI lakSmI vApara dii| ava sAtavIM rAtako zeTha kaMthA para so rahe the| zeThajI bharanidrA meM so rahe the tava lakSmI jagA karake kahatI hai ki zeTha, aba maiM jAnevAlI nahIM huuN| Apake yahAM hI phirase aauuNgii| taba zeThajI kahate haiM ki terA mere yahAM kucha bhI kAma nahIM hai, kyoMki maiM to kala dIkSA lene vAlA huuN| yaha hai punyA kA prabhAva / ... Pete
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna-cauthA : 27. na vItarAga kA sevaka donoM prakAra ke mithyAtva kA tyAgI hotA hai| aThAraha pApasthAnakoM meM se satraha pApa sthAnakoM kA vApa mithyAtva hai| saMsArI sukhako saccA sukha mAnanA mithyAtva hai| samakitI kA dhana deva guru. dharmakA dhana hai| dhana nAzavanta hai, puNya purA hone para ye calA jAnevAlA hai| isaliye dhanako dharmakArya meM vAparanA cAhiye / arthAt dhanakA upayoga dharmakAryameM karanA caahiye| sipha saMsArI kAmoMmeM hI dhanakA upayoga karoge to karma ...hI baMdhanevAle haiM, parantu dharmakAryoM meM dhanakA upayoga karane se yaza bhI bddh'egaa| . samakitI AtmA gharameM AI huI navavadhU se kahatI . hai ki tuma saMsAra ke kAma kama karogI to calegI paraMtu.. dharmakI sAdhanA tumheM pUrepUrI karanA hai| merI AjJA nahIM mAnogI to calegA kintu vItarAga kI AjJA nahIM mAno to nahIM clegaa| .. esI vAta kauna kaha sakatA hai ? jisake goma romameM .. . vItarAga kA dharma vyApta ho vahI kaha sakatA hai| ghara meM bhI sukhakA anubhava kava ho sakatA hai ? pUre parivAra meM dharmakA nivAsa ho tabhI / pApakA paJcakkhANa nahIM karanA . hI avirati hai| . .. pUre bhava meM naye AyuSya kA eka hI daphe vanda hotA hai| cAlU udayameM rahate AyuSya ke do bhAga bItane ke vAda" ... athavA mRtyukAla ke antarmuhUrta pahale naye AyuSya kA vandha : paDatA hai| "prAye surargAta sAdhe parvanA divase re" isa-.. - liye parva ke dina pApAraMbha se alaga rahakara dharmArAdhana meM: . vizeSa pravRtti vAna banA rahanA cAhiye /
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ -28 - pravacanasAra kaNikA __ ati rAga pUrvaka kiye gaye Azrava ke sevana se gADha aura dIrdha sthiti pramANa kamavandhana hotA hai| saMsAra meM koI kisIkA nahIM hai| eka dharma hI apanA . hai| isI liye dharma pahale aura ghara pIche / apane sAtA.. pitA tIrtha ke samAna haiN| uttama puruSa apane sA~bApa kI sevA hamezA karate rahate hI haiN| puNya manda par3ane se AyA huA sukha kabhI bhI Tika lakatA nahIM hai| isaliye dharmArAdhanA dvArA-puNya ke bhAgIdAra vano yahI zubha abhilASA / DO RAC
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ Kamarease N vyAkhyAna-pAMcavA~ / bhagavAna zrI mahAvIra deva pharamAte haiM ki mokSAmilApI __ ko mithyAtva kA tyAga karanA hI pdd'egaa| ___ Azrava ke kAraNa jIva saMsAra meM bhaTakate phirate haiN| - jo yAtmA saMvara ko karatI hai vahI mokSa prApta kara sakatI hai| . ajJAnI jIva kadama kadama para anartha daMDa kA sevana" karate haiN| jisase pApa kA bandha hotA hai| rAjakathA, strIkathA, dezakathA aura bhojanakathA ina cAra vikathAoM __ ko karane se puNyarUpI dhana nAza ho jAtA hai| vastusvarUpa ke-nirUpaNa ke anusaMdhAna meM kahI gaI rAjA, stro, deza aura bhojana ke varNana kI hakIkata anartha daMDa nahIM kahalAtI hai| vikathA ke rUpameM jo hakIkata kahI jAtI hai vahI 'anartha daMDa hai| sAdhu-dharmadezanA ke samaya sabhA dekhakara ...dareka rasa kI bAta karatA hai parantu antameM to vairAgya rasakA hI poSaNa karatA hai| mAyAvI prapaMcI jIva strIveda ko pAte haiN| mallinAtha" bhagavAna ke jIvane pUrva bhavameM mitroM ke sAtha mAyA kI thI parantu tapa karane se tIrthaMkara hone para bhI strI ke avatAra meM janma liyaa| atyaMta pApa kI rAzi ikaTThI hotI hai tabhIstrI kA avatAra milatA hai| tiryaJcoM meM puruSoM kI apekSA striyAM tIna gunI haiN| devajAti meM battIsa gunI aura manuSya - jAti meM sattAIsa gunI haiN| ... ...............;
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 pravacanasAra karNikA jisa manuSya ke manameM to kucha ho vartana meM kucha dUsarA hI ho use mAyA prapaMca kahate haiN| puruSoM kI kAma vedanA ghAsa ko agni ke samAna hai| jisa prakAra ghAsa turanta hI jalakara zAnta ho jAtA hai usI prakAra puruSa kI kAma vedanA jaldI zAnta ho jAtI hai| strI kI kAmavedanA vakarI kI leMDI kI agni ke samAna hotI hai| aura napuMsaka kI . kAmavedanA nagaradAha ke samAna hotI hai| ...: . parama sukhakI icchA ho to jIvana meM samatA rakhanA.. sIkha / jIvana meM samatA lAne ke liye mauna Avazyaka hai| mauna meM jo rahatA hai use muni kahate haiM / dharmopadeza ke sivAya vyartha vAta cIta meM muni samaya kA durupayoga nahIM karatA hai| gupta dAna kI apekSA kIrti dAna karane vAle duniyA meM bahuta haiM / apane dvArA kiye gaye dAna ko jyAdA prasiddhi meM lAne kI bhAvanA vAle dAna vAMdhe gaye punya ko kIrti meM vAMTa dete haiM / aura cAha vAha kahalAne ke rAste se havA havA ke rUpameM ur3A dete haiN| dharma kArya meM dhana zakti pramANe kharca karanA cAhiye / parantu zakti ko chipAnA nahIM caahiye| agara ghara kA mAlika ghara ke sabhI sadasyoM ko jimA kara phira jImane kI bhAvanA vAlA bane to ghara ke sabhI manuSya bhI mAlika ko pahale jimAne kI bhAvanA vAle ' bana jAte haiN| . . :: '. jinako pahanane ke liye pUre kapar3e bhI nahIM milate hoN| aura eka samaya kA bhojana bhI mahA muzkelI se milatA. __ ho pale manuSya duniyA meM bahuta haiN| java ki sAdhu mahArAja ko usakI kucha bhI cintA nahIM karanI par3atI hai| unakI
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna-pA~cavA~ : - cintA to unakA saMyama hI karatA hai| saMyama hareka sAmagrI kI anukUlatA kara detA hai| phira bhI Azcarya hai ki eka Tukar3A roTI kI bhIkha mAganevAle bhikhArI ko saMyama kI vAta . acchI nahIM lagatI yaha mohanIya 'karma kI / prabalatA hI hai| . .. . icchA ke vinA sahana kiye gaye dukha meM akAma nirjarA hotI hai| aura icchA sahita samabhAva se sahana kiye gaye dukhameM jo nirjarA hotI hai vaha sakAma nirjarA hai| nirjarA kA matalaba hai karma kA khira jAnA, jhara jAnA aura nirjarita ho jAnA / akAma nirjarA meM nirjarA kama aura Avaka adhika / sakAma nirjarA meM karmoM ke jAne kA pramANa adhika hotA hai / icchA sahita parantu mithyAtva bhAva se sahana kiye gaye dukhameM jo nirjarA hotI hai vaha nirjarA bhI akAma nirjarA hai| icchA ke vinA jo brahmacarya kA pAlana hotA hai vahAM jo nirjarA hotI hai use akAma nirjarA kahate hai| ... eka samaya ke saMbhoga meM naulAkha paMcendriya jIvoMkI hiMsA hotI hai / loca karAnA cAhya tapa hai| bahuta se zrAvaka bhI abhyAsa ke liye lova karAte haiN| - sAdhu aura zrAvaka ko khule zarIra se hI pratikramaNa karanA caahiye| sAdhvIjI ko khule sira pratikramaNa karanA caahiye| . jo AdamI zakti hone para bhI baiThe baiThe hI kriyA karatA hai aura jyoM tyoM kriyA karatA hai to kriyA kA anAdara hotA hai| aura kriyA kA anAdara karane se karma. candha hotA hai| . . . . . . . / snAna to kAma kA aMga hai / isIliye sAdhu ko to
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 pravacanasAra-karNikA snAna nahIM karanA caahiye| bhAvazrAvaka ko jina pUjA aura laukika kAraNa ke sivAya snAna nahIM karanA caahiye| . pAnI ke eka vindu meM bhI asaMkhyAta trasa jIva hote haiN| . isI liye zrAvaka ko pAnI kA upayoga ghI kI taraha .. karanA cAhiye / pAnI ko vinA gAle jyoM tyoM idhara udhara nahIM bolanA caahiye| dharmI manuSya ko ghara ke manuSyoM se kahanA cAhiye ki . jaba maiM marUM tava tuma nahIM ronaa| aura jaba tumameM se koI maregA to meM bhI nahIM rouuNgaa| java assI varSakA eka vRddha vImAra hotA hai taba ghara : ke manuSya kahate haiM ki yA to ye acchA ho jAya athavA . calA jAya to ThIka / aura java baha vRddha manuSya mara jAtA hai to gharake manuSya ronekA DhoMga karate haiN| unake dila meM jarA bhI dukha nahIM hotA hai| parantu logoM ko dikhAne ke liye rote haiN| ghara meM koI mara gayA ho taba gA~va meM . svAmI vAtsalya meM zoka ke vahAne jImane ko nahIM jAte haiN| kintu ghara mUMgakI dAla ke haluvA kI kaTorI agara .. koI bheje to ghara ke kaune meM baiTha kara khA lene meM zoka nahIM naDatA hai| volo, yaha saccA zoka ki logoM ko . . dikhAne kA zoka ? rAvaNa kI solaha hajAra rAniyAM rAvaNa kI mRtyu ke dina hI kevalI bhagavaMta ke. pAsa jinavANI sunatI haiM aura vairAgya se yukta hokara dIkSA letI haiN| yaha jaina zAsana kI balihArI hai| . Aja agara koI isa taraha se dIkSA le le to tumaH vayA karo? TIkA, nindA athavA prazaMsA ? sAheva, TIkA
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna pA~cavA~ samAlocanA kreNge| isa tarahase to kahIM dIkSA lI jAtI ... hai| mRtyu hone ke dina hI kahIM dIkSA lI jAtI hai ?... - vyavahAra bhI dekhanA cAhiye, lekina bhAgyazAlIyo, yaha sava vyavahAra khoTA hai| isa tarahake vyavahAra chor3e jAyeMge. tabhI ArAdhanA hogii| zoka pAlanekA vyavahAra to khAne pIne aura maujamajA ur3Ane meM saMbhAlanA cAhiye, tapa athavA ... tyAgameM nhiiN| yaha bAta agara samajha meM AtI hai tabhI . . dharma kI samajha A gaI esA mAnA jA sakatA hai| . jagata ke jIva apane karma ke hisAba se sukha duHkha pAte haiN| karmavandhana ke amuka kAla bIta jAne ke bAda karma udayameM Ate haiM / vandha hone ke bAda aura udayakAla ke pahale ke kAlako AvAdhAkAla kahate haiN| .... ajJAnI, karmavandha ke samaya khyAla nahIM karate udaya kAla meM ronA rote haiM, kaMgAla banate haiM / lekina jJAnI purupa udayakAla ko nahIM prApta huye karma ko bhI udIraNA . svarUpa meM udaya meM lAkara ke harSollAsa pUrvaka una karmoM ko - vaMda kara tyAga karake unakA anta lAdete haiM / matalaba ki una karmokA nAza kara DAlate haiM / .. isa jagata meM koI kisI ko sukha athavA dukha detA ___ nahIM hai| sukha dukha kI prApti to apane apane karmoM ke AdhIna hai| dUsare to sirpha nimitta haiM / esA samajha karake zAnI purupa dukhaprApti ke nimittoM ke prati dveSa nahIM karate kintu apane dvArA vAMdhe huye karma ke Upara dveSa karate haiN| . kisI bhI kArya kI utpatti kAla svabhAva, puruSArtha ... tathA pUrvakRta aura niyati ina pAMca samavAyakAraNoM ke milane se hotI hai| phira bhI agara jIvako kucha karanA :
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 pravacanasAra-karNikA hai to vaha puruSArtha hI hai| bhAgyake bharose baiThakara puruSArtha rahita vanakara rahanekA upadeza jaina siddhAnta meM nahIM hai / vyavahAra ke kAmoM meM bhavitavyatA ke bharose nahIM baiTha karake puruSArtha karanA hai| gharavAra chor3akara ke dUra dUra dezAvara kamAne ke liye jAnA hai| lekina dharmakArya karane meM avitavyatA ke upAdAna kA bahAnA lekara vaiTha karake / upAdAna kI bAteM karanA hai isakA nAma dakSa nahIM to dUsarA kyA kahA jA sakatA hai ? pAMca samavAya kAraNoMmeM se ekakA bhI apalApa karanevAlA mithyAtvo kahalAtA hai| mahAna puNya kA udaya hotA hai tabhI Arya deza, jaina kula meM janma, vItarAga bhASita dharma aura gItArtha guru kA yoga milatA hai / jahAM dharmakI ArAdhanA tapazcaryA aura susaMskAroM kA popaNa milatA hai| samakitI AtmA sukhameM chalakAtA nahIM hai aura dukha meM ghabarAtA nahIM hai / bhava meM Ananda mAnanevAlA bhavAbhinandI kahalAtA hai| anAmikA nAmake AcArya mahArAja tusvikA nadI ko pAra kara rahe the / tava pUrvabhava kA vairI pasA koI deva Akara ke AcArya mahArAja ko bhAlA se ghAyala kara detA hai| usa samaya bhI AcArya mahArAja vicAra karate haiM ki mere zarIra meM le nikalatA huA skhana agara pAnI meM giregA . to pAnI ke ekendriyAdi jIva mara jAyeMge / ina AcArya mahArAja ko apane zarIra kI pIDA kI paravAha nahIM thii| kintu ye to AtmA ke pujArI the| ... samakitI AtmA saMsAra meM rahane para bhI saMsAra ko burA mAnatA hai| parAyA mAnatA hai| aura duHkhakara mAnatA hai| isIliye hI kahA hai ki:-::...... .
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'vyAkhyAna-pA~cavA~ .. -- "samakita dRSTi jIvar3oM kare kuTuMba pratipAla / antarathI nyAro rahe jema dhAva khilAvata vAla // " - arthAt samakitI AtmA saMsArameM racatApacatA nahIM hai| agara bharanidrAmeM koI usase pUche ki saMsAra kaisA? to samakitI kahegA ki chor3ane jaisA hai| arthAt saMsAra - tyAga karane lAyaka hai| . . . . . . . .. . . .. paisA kaise ? to kahegA ki kaMkara jaise| saMyama kaisA ? to kahegA ki lene jaisaa| kyoM lete nahIM ho? to kahegA. ki phaMsa gayA hU~ aura kava phAMla yA sAmaNa meM se nikalUM esA hI manameM vicAra AtA hI rahatA hai| tumhArI AtmA ko tuma svayaM pUcha lenA ki tumameM ye saMskAra Aye haiM ? . sAdhu mahArAja paDilehaNa yAnI pratilekhanA karate karate agara bAta kareM to chaH kAyajIvoM ke virodhaka vanate haiN| sAdhu to IryA samitipUrvaka hI calanevAle hote haiN| . prathama vratakA pAlana karanevAlA bho zrAvaka kisIkI hiMsA nahIM karatA hai| upayogapUrvaka calatA hai, upayogapUrvaka .bolatA hai. tathA upayoga pUrvaka hI khAtA hai, pItA hai, vastu letA hai, rakhatA hai, pheMkatA hai agara upayoga rakhate hue akasmAta koI jIva mara jAya to alpa karma bandha hotA hai| kyoMki vahAM adhyavasAya hiMsA nahIM hotI hai vahAM adhyavasAya nirdayatA nahIM hotI hai| upayoga zUnya honevAlI pravRtti meM hiMsA na bhI ho phira bhI adhyavasAya ahiMsA kA upekSaka honese hilA kA pApaM lagatA hai| aiThA-jUThA pAtra agara sApha kiye vinA rakkhA jAya ...' to usameM 48 ar3atAlIsa minaTake bAda asaMkhjAta saMmUchima . jIvoMkI utpatti ho jAtI hai aura unakA AyuSya anta
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra karNikA: muhUrta honese jUThA rakhanevAle ko pApa lagatA hai| tumhAre pAnIyAre meM vastrAdise lUchane kI saphAI karane kI vyavasthA hai ki nahIM? nA sAheba ! are nA! to kyA sUkSmajIvoM . kA katalakhAnA ghara meM calatA hai? kyA esI hiMsA se.... vacane kI upekSA karane meM tumhArA zrAvakapanA zobhatA hai! jarA upayogazIla bana jAo to vinA kAraNa honevAlI.. hiMsA ke pApase vaca jaaoge| vItarAga ke zAsana ko mAnanevAlA putra-putriyoM ke . vaivizAla saMvandha meM arthAt sagAI-vivAha meM, gAya-bhaisa.. Adi jAnavaroM ke kraya-vikrayameM, bhUmi sambandha meM rakkhI huI thApaNa yAnI amAnata meM aura sAkSI meM yAnI gavAhI meM jhUTha nahIM bolatA hai| jabataka moha patalA nahIM hotA taba taka mokSa nahIM milatA hai| mohake kAraNa se loga bhAna bhUla gaye haiN| naraka ke duHkhoM ko AMkha ke sAmane rakkho to moha bhI patalA ho jaay| kyA naraka ke jIva eka samAna khAte haiM ? kyA unake zarIra eka samAna hote haiM ? kyA unake zvAsocchavAsa eka samAna hote haiM ? to AcArya mahArAja kahate haiM ki nA, vahAM naraka meM naraka ke jIvoM ko saba alaga alaga hotA / hai| bar3I se bar3o kAyA pAMcasau dhanuSya kI hotI hai| . : pUrva meM jaise jaise karma vAMdhe haiM vaise vaise sukha dukha yahAM: milate haiN| nArakI meM gayA huA jIva antarmuhUrta taka . aparyApta raha karake kuMbhIpAka meM utpanna ho jAtA hai / devaloka meM gayA huA jIva antarmuhUrta meM puSpazayyA meN| utpanna hotA hai| naraka ke jIvoM ko utpanna hone ke
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna- pA~cavA~ 37 sAtha meM paramAdhAmiyo mAra mAranA zurU kara dete haiM / manuSyagati me navamAsa taka garbhameM rahanA par3atA hai / unake bAda janma hotA hai ! aura krama krama se bar3hatA hai / devaloka meM esA nahIM hai / devaloka meM to utpanna hone ke sAthameM hI bharayauvanAvasthA hotI hai / naraka, tiryaca, manuSya aura deva ina cAra gatiyoM meM apanI AtmA anantakAla se bhaTaka rahI hai / samakitI AtmA avirati ko DAkana mAnatA hai aura virati ko paTTarANI mAnatA hai / midhyAtvI AtmA dukha meM hAya vApa / hAya mA~ / hAyavoya hAyavoya karatA hai / lekina samakitI jIva samatAbhAva se karma svarUpa ko vicAra karake pUrvakRta pApa ke pazcAttApa ko karatA huA karmabhAra se halakA banatA hai / tuma saba samakita dhArI vano yahI zubhecchA /
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ ARTISH TUBE mA : - - - - - -- - .- .- ML .... .... . . vyAkhyAna-chaTA paMcasAMga zrI bhagavatI sUtra ke kartA pAMcavA~ gaNadhara . zrI sudharmAsvAmI haiN| bhagavatI sUtra meM zrI gautama svAmI ke dvArA zramaNa bhagavAna mahAvIra paramAtmA ko pUMche gaye 36000 prazna aura uttara kA varNana hai| . . . bhagavAna zrI mahAvIra deva vahAM kahate haiM ki "calamANe cliye"| arthAt koI AisI calane lage tabhI se calA kahalAtA hai| jaise eka manuSya vasvaI jAne ke liye taiyAra ho karake ghara le sTezana gyaa| itane meM koI dUsarA manuSya usake gharavAloM ko pUchatA hai ki amuka bhAI kahA~ hai ? to jabAva kyA mile ki vasvaI gaye haiN| to sTezana para bhI nahIM pahuMcAho phira bhI bambaI gayA esA kahA jAtA hai| isa siddhAnta kA nAma hai "calamANe cliye"| zarIra pAMca prakAra ke haiM : (1) audArika (2) vaikriya (3) AhAraka (4) tejasa aura (5) kArmANa / manupya aura tiryaMcakA zarIra audArika kahalAtA haiN| deva aura nArakI kA zarIra vaikriya kahalAtA hai| khAye hue anAjako pacAnevAle tathA AtmA ke sAtha saMvandhita karma samUhako anukrama se taijasa aura kArmANa kahate haiN| cauda pUrvI sAdhubhagavaMta zaMkAke samAdhAna ke liye tIrthakara
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna-chahA. tIna tetIsa , bhagavAna ke pAsa jAne ke liye muMDA hAthakA (yAnI eka hAthakA) zarIra banAte haiM use mAhAraka zarIra kahate haiN| taijala aura kArmANa zarIra to AtmA ko anAdikAla se lage hue haiN| java mokSameM jAyeMge taba unakA viyoga hogaa| naraka sAta haiN| unameM AyuSya nimna prakAra hai :__ pahalI nArakI kA - mAyuSya eka sAgaropamA. dUsarI ... tIsarI ... sAta cauthI " daza " pAMcavIM satraha chaTTI - bAIsa , ... sAtavIM sAgaropama kise kahate haiM :- ... cAra yojana lamvA, cAra yojana gaharA, cAra yojana caur3A aisA eka khAr3A yA gaDDA khodoN| usa khADe se sAtaH dinake janme hue yugaliyA ke vAloM ke sUkSma Tukar3e karake bharo / aise TraMsa DhUMsake bharo ki usake Upara se cakravartI sainya calA jAya phira bhI dave nhiiN| aise daza koDAkoDI palyopama kA eka sAgaropama hotA hai| yahAM yojana arthAt cAra kosa samajhanA cAhie / .. AhAra tIna prakAra ke haiM :- ..... .....: (1) ojAhAra (2) lomAhAra aura (3) kvlaahaar| ... vigrahagativAlA athavA RjugativAlA jIva utpatti . ke prathala samaya taijasa kArmaNa zarIrake dvArA jo odArikAdi zarIra yogya pudgala grahaNa karatA hai aura dUsare samaya se
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 pravacanasAra karNikA . . lekara kArmaNa ke sAtha audArika mizrakAya yogale AhAra kare, jabataka ki paryApti pUrNa na ho tabataka, usakA nAma ojAhAra hai| zarIra meM tela copar3ane se arthAt telakA mAliza karane se cikAza hotI hai aura garamI meM pAnI chAMTane se yAnI pAnI chiTakane se pyAsa miTa jAtI hai use lomAhAra kahate haiM / mukhameM kaura yAnI grAsa lenA use kavalAhAra kahate haiN| manako lalacAve aisI vAnagI ko jImate samaya chor3a .. do / kyoMki rasanendriya ko jItane se dhIre dhIre sabhI . indriyAM jItI jA sakatI haiM / brahmacarya ke rakSaka niyamoM ko brahmacarya kI vADa kahate haiN| usake nava prakAra haiM: (1) jahAM strI athavA napuMsaka nahIM hote vahAM brahmacArI rahatA hai| (2) strIke sAtha rAgase vAteM nahIM karanA cAhiye / . (3) jahAM strI-puruSa so rahe hoM agara kAmabhoga kI . vAteM kara rahe hoM vahAM bhItake sahAre khar3A hokara brahmacArI ko nahIM sunanA caahiye| (4) strI vaiThI hoya usI Asana se purupako do ghar3I . taka nahIM baiThanA cAhiye aura puruSa vaiThA ho usI Asana se strIko tIna pahara taka nahIM baiThanA cAhiye / / (5) rAgase strIke aMgopAMga nahIM dekhanA cAhiye / (6) pahale bhoge hue viSayoM ko yAda nahIM karanA caahiye| (7) snigdha AhAra nahIM karanA cAhiye / .. (8) aura adhika nIrasa ho aisA bhI adhika AhAra . nahIM karanA cAhiye / .. ..... ...........
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna-chaTThA ... (9) zarIra kI zobhA TApaTIpa nahIM karanA caahiye| manuSyabhava cale jAne ke vAda anantakAlameM bhI milanA muzkila hai| isaliye jitanA vane utanA jIvana meM dharma . kara lenA caahiye| .. bahu AraMbha-samAraMbhI, parigrahI aura raudradhyAnI naraka - meM jAtA hai| gUDha hRdayavAlA, zaTha; zalyavAlA jIva tiyeca gatimeM jAtA hai / alpa kapAyavAlA, dAna rucivAlA aura madhyama guNavAna manuSyagatimeM jAtA hai| avirati samyagdRSTi Adi, vAla tapasI aura akAma nirjarAvAlA devagati meM jAtA hai| . dinameM eka ghaNTA athavA do ghaNTe mauna rakho yaha bhI tapa hai| mUMgA manuSya bola nahIM sakatA hai isaliye mauna ... rahatA hai kintu tapa nahIM kahA jA sakatA hai / . ... kaMdamUla vuddhi ko malina karanevAlA hotA hai, aura durgati meM le jAnevAlA hai isaliye kaMdamUla ko tyaago| - sAdhupanA talavAra kI dhArake Upara calane ke samAna hai aura loheke canA cavAne jaisA hai aura retake kauliyA karane jaisA kaThina hai| ... saMsAra ke hareka jIva svArtha se bhare hue haiN| tumheM tumhAre mAmA, kAkA, phuvA Adi koI sage mileM tava tuma sabase pahale unase kyA pUchoge? tumhArA zarIra kaisA hai ? .. aisA hI pUchoge nA? tumane kisI dina aisA bhI pUchA . ki tumhAre AtmA ko kaisA hai ? zarIra kA khokhA to yahIM raha jAnevAlA hai usakA itanA moha kyoM ? . jo zrAvaka-zrAvikA zrAvaka ke bAraha vrata aMgIkAra .. karate haiM ve sAdhudharmI kahalAte haiM aura jo zrAvaka zrAvikA
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ - -- - - 42 pravacanasAra karNikA vAraha vratoMmele paka-do pAlate haiM, ve dharmAdharmI kahalAte / haiM / tumhArA naMvara kisameM hai ? dudhAlA Dhora khIlAle raMdhe rahate haiN| lekina hirAye / Dhora jahAM tahAM bhaTakate haiN| vratadhArI AtmA dudhAlA Dhora jaisA kahalAtA hai aura vratarahita AtmA hirAyA Dhora ke samAna kahalA jAtA hai / aba tumheM kaisA kahalAnA hai? deva, manuSya, tiryaMca aura nAraka ina cAra gatiyoM meM .. se tumheM kaunasI gati cAhiye ? sAheva devaloka caahiye| kyoM ki vahAM sukha bahuta hai| mahAnubhAva, tumako khabara nahIM lagatI ki devaloka kA sukha bhI asthAyI hai / pase sukha ko prApta karake kyA karoge? are ese sukhakI. icchA karo ki jo Akara ke phira na jAya aura azAzvata na ho zAzvata ho / zAzvata sukha to mokSagati ke sivAya aura kahIM bhI nahIM hai isaliye mokSA milApI vno| naraka gati meM bhayaMkara vedanA hai| pAnI mAMgo to 'pAnI bhI nahIM milatA hai| bhUkha lagane para khAne ko nahIM milatA hai| A~kha banda karake kholo itanA bhI sukha nahIM milatA hai| vahAM to duHkha, duHkha aura duHkha / paramAdhArmI devatA zarIra ke rAI ke samAna Tukar3A kara DAle to vaha bhI sahana karanA par3atA hai| phira bhI vaha zarIra pArA ke samAna phirase ikaTThA ho jAtA hai| bhavi AtmA yaha varNana sunakara ke pApoM se baceM isI liye vItarAga prabhune apane AtmA kA upakAra karane ke liye usakA varNana kiyA hai| pApa nahIM karanA aura agara mAna lo karanA bhI paDe to racapaca ke nahIM krnaa| kaMpate.. kaMpate dhUjate dhUjate pApa hotA hai| ............ ... ho / zAzvatakara na jAya aura yaura kahI
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ ... vyAkhyAna-chaTThA ...: tuma pApa kisa taraha karate. ho? sarva virati kI dIkSA kA matalava hai saadhupnaa| yaha sAdhuyanA siMha jaise manuSya hI le sakate haiM / kAyaroM (vAyalA) kA vahAM kAma nahIM hai| 6. ati una pApa kA phala isa bhavameM hI mila jAtA . isaliye pApa karate huye khava Daro / karanA hI paDe to rote rote kro| . agara patnI se dharma milA ho to patnIkA bhI upakAra nahIM bhUlanA cAhiye / zrIpAla mahArAjA mayaNA sundarI se dharma prApta hone se sayaNA sundarI ko vAraM vAra yAda karate the| upakAro kA upakAra kabhI bhI bhUlanA nahIM caahiye| .... dharma karane ke samaya bhI jo duHkha AtA hai va pUrva bhavameM vAMdhe huye pApa kA phala hai elA vicAra karane se dharma ko badanAma karane kA mana nahIM hotA hai| . .. aneka bhavakI ArAdhanA ke binA mokSa nahIM milatA hai / zrI mahAvIra bhagavAna samakita prApta hone ke bAda ...... sattAIsa. bhavameM mokSa gye| khavara hai ki nahIM ? samakitI AtmA maraNa ko mahotsava mAnatA hai| parabhava kA pAtheya dharma hai| jisakA jagata meM koI mitra nahIM hai usakA mitra . dharma hai| jisakA koI bhAI nahIM hai usakA bhAI dharma hai| dharma anAtha kA nAtha hai. isa liye dharma karane meM pramAda nahIM kro| ... ... . .:: : eka samaya indra mahArAjA ne bhagavAna zrI mahAvIra paramAtmA se vinatI kI ki he prabhu, Apa jo ApakA . AyuSya thor3A vaDhAvo to bhasmagraha se vaca jaay| bhagavAna
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ -44 pravacanasAra karNikA - 'zrI mahAvIra ne kahA ki he indra, isa jagata meM kSaNa bhI "AyuSya vaDhAne kI tAkata kisI meM bhI nahIM hai| duniyA meM dukhI bahuta aura sukhI kama / isakA kAraNa ... yaha hai ki duniyA meM dharma thor3A hai aura pApa bahuta hai| . AyuSya karma beDI ke samAna hai| jisa taraha jelameM veDI meM jakaDA huA kaidI mudata pUrI hone ke pahale na . hI chUTa sakatA hai| usI taraha jIva bhI AyuSya pUrNa hone ke pahale bhavameM se nahIM chUTa sakatA hai| dharmI arthAt mokSa kA musAphira / jisa taraha . musAphirI kara karake thake huye manuSya ko ghara jAne kI tIvra utkaMTA hotI hai| usI taraha saMsAra kI musAphira le. 'thake huye kaMTAle huye jIvako apane sthAyI zAzvata sthAna rUpa mokSaghara jaldI pahuMcane kI utkaMThA hotI hai| vyasana sAta haiN| (1) juA (2) mAMsabhakSaNa (3) zarAva pInA (4) vezyAgamana (5) zikAra (6) corI aura (7) parastrIgamana / ye sAta vyasana jIvana meM nahIM honA caahiye| ahamadAvAda meM zIvAbhAI satyavAdI ho gye| unakA yuvAna putra ekAeka mara gayA / putravadhU khUba rone lagI / tava zIvAbhAI ne usase kahA ki AyuSya pUrNa hone le merA putra mRtyu ko prApta huA hai / vaha rone se kahIM . pIche AnevAlA nahIM hai / isaliye ronA vanda karake isa 'tijorI kI cAvI lo / Aja se ghara ke mAlika tuma / 'ghara ke daravAje ke pAsa eka dvArapAla ko khar3A kara diyaa| "vaiThane ke liye AnevAloM se kaha diyA gayA ki yahAM ronA banda hai| ghara ke andara jAjama bichA dii| AgantukoM
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ ... vyAkhyAna-chaTThA . .. .. . 45. ko eka eka pakkI navakAra vAlI gina karake hI jAnA hai isaliye navakAra vAlIyo vahAM rakha dii| :: manuSya jI jI kara ke Aja kitanA jiye? 25-50athavA 100 sau varSa / itane thor3e AyuSya meM hAya hAya,. hAya voya, kAvA dAvA, badalA, vaira jahara, merA terA, sattA aura dhanakI tIvra lAlasA yaha saba kisa ke liye ? saMsAra ke kAvAdAvA meM racepace manuSyoM ko marate. samaya acchI bhAvanA nahIM thAtI hai| aura isa taraha marana bigar3ane se parabhava bhI vigar3a jAyagA / jisane jIvana meM kucha bhI dharma kI ArAdhanA nahIM kI usako marate samaya dharma sunanA bhI acchA nahIM lgegaa| isaliye agara .... parabhava acchA cAhiye to maraNa ko sudhaaro| aura maraNa .. ko sudhAranA ho to mRtyu ke pahale dharma ArAdhanA karane ke liye sAvadhAna rho| sirapara mRtyukI talavAra hamezA laTakatI rahatI hai| isakA to tumheM khyAla hogAhI ? merA paisA, merI strI, mere vAvA, vevI ye sava merA merA karate ho to vaha saba tumhAre sAtha hI AvegA ? pUrvabhavake ananta saMbaMdhiyoM meM se kitanoM ko sAthameM lekara ke Aye ho ? .. isa liye vicAra karo ki antameM sAthameM kyA AyegA? parabhava kA bhAthA (kalevA) kyA ? yaha sava svastha citta se vicAro to samajha meM AjAya / ... jainoM ko gharake dIvAnakhAne meM kyA rakhanA cAhiye. .. yAnI sajAnA cAhiye / kAca ke kavATa meM yAnI alamArI meM kapa-rakAvI khilaunA goThavanA hai yA sAdhuveza goThavanA: hai yAnI rakhanA hai ? sAdhuveza meM kyA kyA hotA hai ? ogho (rajo haraNa) muhapattI (mukha va strikA) daMDAsana
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 pravacanasAra kaNikA - -%3 pAtarI (gocarI vAparaneke kA kASThapAtra) cetano, tarpaNI (gocarI lAne ke kASThapAtra), sthApanAcArya (paMca parameSThI . kI sthApanA karanekI sthApanI) vagairaha saba hotA hai| vaha saba vyavasthita rIta se rakkhA huA hotA hai| ghara ke sabhI manuSya subaha jaldI uTha karake :sAdhuveza kA darzana kreN| aura bhAvanA bhAve ki alamArI meM rakkhe huye sAdhuveza ko dhAraNa karake maiM sAdhu kava vanagA ? Aja pApa kA udaya . hai ki sAdhuneza pahanA nahIM jA sakatA va puNya kA udaya hogA aura zarIra para sAdhuveza dhAraNa kiyA gayA hogaa| gharake choTe bacce pUche ki vApujI yaha kyA hai ? vAlya-... kAlameM dharma ke saMskAra mile hoN| aura kadAca kisI samaya icchA ho ki dIkSA lenA hai to usI samaya pahanane / ke kAma lageM / Aja to agara kisI ko dIkSA lenA ho to ahamadAvAda hI jAnA paDe ? tumhAre gharameM jImane ke liye thAlI vATakA (kaTorI) kitane ? kapa-rakAvI kItanI? aura saMyama ke upakaraNa kitane ? javAba sunane se hI samajha . meM A jAyagA ki abhI saMyama lene ko bhAvanA. kitanI / dUra hai ? samakitI AtmA samakitapane meM AyuSya kA bandha kare to niyamA (nizcita) vaimAnika devaloka meM hI jaaygaa| tuma jitanA samaya snAna karane meM zarIra vibhUSA karane .. meM vyatIta karatA ho itanA samaya jinapUjAmeM vyatIta karate ho ? kapAla meM yAnI lalATa meM kiye gayA kesarakA tilaka yadi TeDhA meDhA ho gayA ho to usako darpaNa meM dekhakara vyavasthita karane ke liye jitanA khyAla rakhate ho utanA. " khyAla bhagavAna ke aMga Upara kI gaI kesara pUjA meM rakhate ho? .
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna-chaTThA . .. jo manuSya uThane ke bAda dharmadhyAna karane vAle hoM unako to sAdhu jagA sakatA hai| parantu uThane ke bAda AraMbha-samAraMbha karane vAloM ko sAdhu nahIM jagA sakatA hai| ajJAnI jIva apane doSa nahIM dekhate kintu dUsaroM ke dopoMko dekhate phirate haiN| parantu vItarAga dharsa ko prApta huye AtmA to apane doSoM ko hI dekhate haiN| aura dUsaroM ... ke dopoMkI tarapha upekSA karate huye sadguNoM ko hI dekhate haiN| tumheM sAMpa kA, siMha kA jitanA Dara lagatA hai utanA 'pApa kA lagatA hai ? sAMpa athavA siMhase to eka hI bhava bigar3egA kintu pApaseto aneka bhava vigar3eMge yaha samajha lenaa| bhAva zrAvaka bAjAra meM se zAka bhI lAtA hai to 'chipAkara lAtA hai| kyoM ki agara koI dekhale aura vaha ... lAye aura kATakara zAka banAve to usameM apana nimitta cane jisase apana ko doSa lagatA hai| ...... mAtA apane bAlakako haMsAtI bhI hai aura rulAtI bhI hai| parantu kava rulAnA aura kava haMsAnA pasI samajhavAlI mAtA ho tabhI bAlaka kA bhaviSya sudhAra sakatI hai? . dharmI, adharmI aura dharma ke virodhI isa prakAra jIva tIna tarahake hote haiN| dharmI AtmA bhakti karane yogya hai| adharmI AtmA dayA pAtra hai| dharmake virodhiyoM kI upekSA karanI cAhiye kyoMki vaha mAnava bhava jaisA uttama bhava pAkara ke hAra jAtA hai| . . . . . . tathA saMyamI aura asaMyamI isa taraha bhI jIva do prakAra ke hote haiN| garIva manuSya sUkhA roTalA aura dAla ye do cIjeM sirpha khA pAtA hai kintu isa se vaha saMyamI nahIM kahalAtA hai| kyoMki anya vastuoMkA vaha paJcakkhANI .(pratijJAvAlA) nahIM hai. .. ....... ... ... ...
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 pravacanasAra karNikA - - - jo saMyamI meM naMvara lAnA ho to apanako paJcakkhANa . karanA cAhie / guru mahArAja java paccaskhANa devaM taka paccarakhANa meM paccakkhAI volate samaya paccakkhANa lene vAleko paccakkhAmi aura vosiraI bolate samaya vosirAmi kahanA cAhie / yaha paccakkhANa vidhi hai| pratikramaNa ke sUtroMkA artha jAnane jaisA hai| sUtroM ke arthakA khyAla ho to pratikramaNa karate samaya mana usameM lagA rahe aura AtmA usa meM ekAkAra bana jAtA hai| samajha ke jo kriyA kI jAtI hai usameM Ananda AtA hai| .. kiyA samajhe vinA kI jAtI hai isIlie usameM Ananda nahIM AtA hai| sava viratidhara ko devaloka meM deva bhI namaskAra karate haiN| eka manuSya meru parvata jitane sone ke Dhera ko dAnameM de aura eka AtmA dIkSA le le| ina donoM meM se mahAn .. kauna ? to javAva hai ki dIkSA le vahI mahAna hai| kisI zrAvaka ke niyama ho ki jinapUjA pratidina karanA / aura vahI zrAvaka agara poSadha kare aura usa dina jinapUjA na kara sake to usakA jinapUjA kA niyama TUTatA nahIM hai| kyoM ki poSadha ye bhAvapUjA hai| aura bhAva pUjA meM dravya pUjA kA samAveza ho jAtA hai| . apana ananta bhavoM se khAne pIne meM mazagUla haiM phira bhI khAne pInekI tamannA chUTatI naha tIrthakara paramAtmA apanI mAtAke garbha meM mati zruta aura avadhi ina tInoM zAnoM se saMyukta utpanna hote haiM /
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna-sAtavAM caramatIrthapati zramaNa bhagavAna zrI mahAvIra paramAtmA 'pharamAte haiM ki saMsArI kriyA karate samaya bhI manako dhyAnameM rkkho| ___ guNasAgara jaile puNyAtmA parabhava meM sundara ArAdhanA karake hI Aye the isI se lagna kI corImeM ATha sundara kanyAoM ke hasta grahaNa ke samaya bhI utpanna huI zubha bhAvanA ke valase kevalajJAna ko prApta kiyA / isI liye kahA hai ki-"bhAvanA bhavanAzinI / " dhana nAzavaMta hai, cora curA le jAyagA, rAjA chur3A legA, vilAsameM kharca ho jAyagA, isaliye jitanI jaldI. . ho sake utanI jaldI dharmake kSetroM meM savyaya karane laga . jaao| mujhe ye pAMcasau rupayA kharca karane kI icchA nahIM / thI, paraMtu mahArAja sAhavane kahA isaliye agara nahIM deM / to acchA nahIM lagatA hai, isaliye zaramindA hokara diye haiM / aisA bolanevAle bhI vahuta haiN| isa taraha se dhana. - kharca karane vAloM kA dhana kharca ho jAne para bhI jitanA lAbha milanA cAhiye utanA lAbha nahIM milatA hai / karma ATha prakAra ke hote haiM :- (1) jJAnAvaraNIya (2) darzanAvaraNIya (3) vedanIya (4) mohanIya (5) Ayu (6) nAmakarma (7) gotrakarma (8) aMtarAya /
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna-sAtavA~. - jagata ke jIvoM ko duHkhakA bhaya hai paraMtu pApa kA bhaya nahIM hai| jabataka pApa kA bhaya nahIM lage tavataka duHkha to AnevAlA hI hai| jo duHkha dUra karanA ho to pApa se vco| zrAvaka ke chattIsa kRtya (karane lAyaka) manhajiNANaM kI sajjhAya meM batAye haiM unheM bhI samajha lenA caahiye| ... AnupUrvI tIna prakAra kI hai :-(1) pUrvAnapUrvI (2) - pazcAnapUrvI (3) anAnupUrvI / pahale se hI kramasara ginanA vaha pUrvAnapUrvI hai / pIche se ginanA vaha pazcAnupUrvI hai aura ADhuMavachaM yAnI ulaTA-sIdhA ginanA vaha anAnupUrvI kahalAtI hai| naraka ke jIva kisIko pratyakSa meM mArate nahIM hai| paraMtu mArane kA vicAra manameM lAne se pApa vAMdhate haiM / ... rAgake do prakAra haiM :-(1) prazasta aura (2) aprazasta / paudgalika vastukA rAga karanA vaha aprazasta rAga kahalAtA hai aura deva, guru aura dharmake prati jo rAga hotA hai use prazasta rAga kahate haiN| hRdaya meM bharI huI pApakI malinatA ko dUra karane ke .. liye saMvatsarI parva hai| apane parva mAlamiSTAnna khAne ke * liye nahIM hote kintu mAlamiSTAnna kA tyAga karane ke liye hote haiM / . . :. khuda dekhe binA kisI ke Upara kalaMka caDhAnA se abhyAkhyAna kahate haiN| - saMsAra meM baiThe ho isaliye pApa to hotA hI hai| .. magara udAsIna bhAvase kro|
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra kaNikA - - - AM .. jaise paira meM TUTA huA kAMTA zarIra kA zalya hai .usI taraha mAyA, niyANa aura mithyAtma ye tIna AtmA ke zalya haiN| zAstra khUba paDhane para bhI jaba taka pApa se bhaya nahIM / . hogA taba taka paMDita nahIM kalA sakatA hai / alpajJAna ho phira bhI agara pApabhIrU ho to paMDita kahalAtA hai| jisa meM bhadrikatA hotI hai usameM vinayaguNa aataa| hai| vinayavAna DhaMkA huA kahalAtA hai| aura kapar3A , pahane hone para so agara vinaya rahita hai to yaha ughADA (nAgA) kahalAtA hai| ___java guru AyeM tava khar3e ho jAnA caahiye| gharameM jaba vaDIla yAnI bar3e AdamI Ate haiM tava tuma khar3e ho jAte ho? pUjya zrI hemacandrAcAryajI mahArAja pharamAte haiM ki agara bhojanameM kIDI khAlI jAtI hai to gale meM lukazAna.. karatI hai| aura Ara jU AjAya to jalodara hotA hai| mAtA kI putrake prati kailI lAgaNI. (laganI) honA . cAhiye usakA jarA vicAra karanA cAhiye / - eka mAtA aura putra donone dIkSA lii| eka samaya saMvatsarI parvakA dina AyA / sAtA sAdhvI vaMdana karane aaye| putra muni ko kSudhA vedanIya karma kA bhArI udaya hai| navakArasI se adhika tapa kucha bho usa se nahIM ho : skaa| isaliye saMvatsarI hone para bhI isa munine navakAralI kii| ...mAtA sAdhvI kahatI hai ki he mahAnubhAva, Apa merI eka bAta mAneMge?.
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. vyAkhyAna-sAtavA~. : 3 - - . putra munine kahA pharamAiye / jarUra mAnUMgA / mAtA: . sAdhvIne kahA ki Apa Aja porisI kro| esA kaha ke porisI kraaii| isa ke bAda sADha porilI, dhurimaDaDhaH aura avaDa, ekAsanA, AyaMbila esA karate karate anta: . upavAsa karA diyaa| putra muni kI zakti na hone para bhI mAtA sAdhvIjI ke kahane se karanA hI cAhiye pasA mAnaH kara ke upavAsa kara liyaa| rAta ko tIna sudhA lagI aura kSudhA zudhA meM hI muni devagata ho gaye .yAnI maraH gye| prAtaHkAle isa bAta kI khabara mAtA sAdAjI ko hotI hai| isaliye ne khUba pazcAttApa karatI haiM / guru mahArAja ke pAsa prAyazcitta mAMgatI hai| taba guru mahArAja kahate haiM ki ApakI to isase hitalAgaNI hI thI isaliye koI doSa nahIM hai| vicAra karoki hitalAgaNI le prerita . hokara mAtAne putra ko devaloka meM bheja diyA / : . ...agara Ava zrAvaka sAdhu samAcArI kA jAnanevAlA: ho aura sAdhu kI kucha bhUla ho to bhAva zrAvaka pairoM par3a. ... ke kahe ki sAhaya, patA nahIM ho to acchA / isa taraha kI. navratA bharI bAta sunakara sAdhu avazya hI sudhara: jAtA hai| parantu Aja to kisI ko apanI bhUla dekhanA nahIM hai aura lAdhu kI mUlako jagata ke maidAna se khulI karanA hai| ese zrAvaka zrAvaka nahIM kahalAte haiM / ese zrAvakoM: ko sAdhuoM kI bhUla, dekhane kA aura kahane kA koI adhikAra nahIM hai| Aja sAdhuoM ke cAritra. meM khAmI. - A gaI usakA kAraNa hai ki zrAvaka apanI pharaja cUka - gaye hai| .. ................ : . . . . ; :: candragupta nAma kA rAjA thaa| unake mantrI zraddhAvAna
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra karNikA. mA meM rojaguTikAcI vaThe tava the| eka samaya akAla pdd'aa| nagarI meM eka. AcArya mahArAja do sAdhuoM ke sAtha eka gaye the unhoMne dUsare sAdhuoM ko vihAra karA diyA sAtha ke donoM sAdhu, mAdhukarI sikSA ko gaye / parantu duSkAla tIvra hone se mikSA nahIM milii| isaliye donoM sAdhu vidyA kA upayoga karate haiM / una sAdhu ke pAsa eka adRzya gamana guttikaathii| usa guTikA kA aMjana A~khoM meM roja AMjakara java rAjA jImane ko vaiThe tava vahAM ve sAdhu aMjana ke prabhAva se adRzya hokara bhojana le lete the| eka dina rAjA kA rasoiyA pUchatA hai ki mahArAja, Apa dubale kyoM dikhAte ho / Apa roja bhojana thoDIvAra meM jaldI hI kara lete ho / usakA kyA kAraNa ? eka samaya mantrIzvarane bhI rAjA se pUchA ki he rAjan / Apa pratidina sukAte kyoM jAte ho| kyA kAraNa hai? tava rAjA kahatA hai ki he mantrIzvara java meM roja bhojana karane vaiThatA hUM to mere thAlameM se koI adRzya rIte bhojana leM jAtA hai / isaliye maiM bhUkha rahatA huuN| aura dUsarI vakta mAMga bhI nahIM pAtA huuN| ava karanA kyA? mantrIzvara ne yukti rcii| jisa sthAna para rAjA bhojana karane vaiThatA thA vahAM aMjana vichA diyaa| aba ve dono muni bhI adRzya hokara pratidina kI taraha vahAM aaye| vahAM Ane ke sAtha meM hI unake caraNa kAjala meM par3a gye| caraNoM ko dekhakara hI mantrIzvara ne dhuAM cAlU kiyA / ghuAMse muniyoM kI AMkhameM se lagA huA aMjana nikalajAne se muni dRSTi gocara ho gaye / muniyoM ko dekhane ke sAtha hI rAjA lAlacola yAnI khUva krodhAyamAna ho gayA / aura kahane lagA are sAdhuo, tuma isa munivezameM bhojana kI corI + - -
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna-chahA .. karate ho| kyA tuma ko esA karanA zobhatA hai| isI tarahakI aneka bAteM rAjAne kahanA zurU kara dii| rAjA ke sevaka bhI dUra khar3e khar3e yaha sava sunate rahe / ava mantrI vicAra karane lagA ki aba yaha mAmalA taMga ho jAyagA / aura dharmakI avahelanA hogii| isa liye rAjAse mantrIne kahA ki he rAjana, ApakA punyodaya hai ki Apa ko muniyoM kA jUThA bhojana jImane ko milA / Apa gussA nahIM karo aura zAnta hojaao| yaha suna kara rAjA zAntaM ho gyaa| do pahara ko mantrIzvara upAzraya meM virAjamAnaH AcArya mahArAja ke pAsa gaye / aura kahane lage ki sAhava, Apa apane sAdhuoM ko kAbU meM nahIM rakhate / isa se zAsana kI avahelanA hotI hai| esA kaha ke saba vAta AcArya mahArAja se kaha dI / yaha vAta sunakara AcArya mahArAja kahane lage ki he mantrIzvara, tumhAre gharameM vaibhava kA pAra nahIM hai| jahAM jaina matAvalambI rAjA aura mantrI hote huye bhI jaina muni ko bhikSA nahIM mile isameM ApakI aura rAjAkI zobhA hai ? tumane sAdhuoM kI khabara nahI rakkhI isI liye hamAre sAdhuoM ne bhUla kii| ... isa liye yaha hamArI nahIM kintu tumhArI bhUla hai| mantrIne apanI bhUla kabUla karake guru mahArAja se mAphI maaNgii| mantrIke cale jAneke vAda AcArya mahArAja meM donoM sAdhuoM ko bulAyA, donoM ko yogya upAlambha diyA aura donoM ko cale jAnekA pharamAna diyA / muni bhI apanI bhUla samajha gaye, mantrI bhI apanI bhUla samajha gayA aura jaina zAsanakI nindA bhI hote hote aTaka gii| isa prakAra kI cintA karanevAle zrAvakoM ko zAstrakAroMne mAta pitAke.samAna kahA hai| tuma tumhAre gharameM tumhArI
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra karNikA. saMtAna kI jaisI cintA karate ho vaisI cintA aura sevA saMbhAla kI laganI sAdhu-mahArAjoM kI karane lage to.. vigAr3a nahIM ho aura dharsa kI prazaMsA ho aura sAdhutA svayaM vRddhi ko prApta kregii| . . .. tuma jImate samaya kisako yAda karate ho ? santAnoM ko athavA sAdhuoM ko? jo sAdhu yAda Ate hoM to samajha lenA ki bhAva zrAvakapanA A gayA hai| bhagavAna kI vANIko gaNadharoMne gUMthakara zAstra vanAyeM haiM, isaliye unako sunane le, . samajhane se aura hRdaya meM utArane se kalyANa hogaa| - vahI tapasyA vAloM ko ghara meM nahIM jAnA cAhiye / aura agara jAne kA maukA bhI Ane to rasoDA meM yAnI rasoI gharameM to nahIM hI jAnA cAhiye / kyoMki acchA acchA pakavAna dekha kara mana calita hotA hai / aura tapa ko dUpaNa lagatA hai / tapasyA karane vAloM ko upAzraya meM samaya vitAnA bAhiye / - cha: vAhya aura chaH abhyantara isa prakAra vAraha prakAra ke tapa kI ArAdhanA karanevAle sAdhu hote haiM / apane zAsana meM huye rohaka muni bhadrika pariNAmI hone le AtmA kA kalyANa kara gye| ... ina saba bAtoM ko samajho aura hRdaya meM utAro yahI aNbhilaapaa| AAMAU . . . *
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ - vyAkhyAna-AThavAM .. nikaTa ke upakArI bhagavAna zrI mahAvIra prabhu pharamAte haiM ki dhanavAta, tanavAta, aura dhanodadhi ye padArtha jame. huye (thIjelA) ghI ke samAna haiN| anAdi kAlase haiN| unake AdhAra para hI devoM ke vimAna Tike haiN| : __.. AkAza kA matalaba hai polANa yAnI pola athavA. khAlI jagaha / AkAza do prakAra kA hai (1) lobhAkAza (2) aura alokAkAza / lokAkAza kA pramANa caudaha - rajjU kA hai / rajjU eka jAta kA mApa hai / nimitra mAtrama.. eka lAkha yojana jAnevAlA deva chaH mahInA taka jitanA . antara (dUrI) kATatA hai| use paka rajjU kahate haiN| . .. - athavA 38127970 maNakA eka mAra ele eka hajAra. bhAravAlA lohe ke gole ko koI deva hAthameM lekara jora. zorase ananta AkAzameM uchAle, vaha lohekA golA eka.. dhArase avicchinna panese giratA giratA chaha mahInA, chaha : . dIna, chaha pahora (prahara) chaha ghar3I aura chaha samayameM jitanA... nIce Ave vahAM takakA mApa "eka rAja" kahalAtA hai|. ese caudaha rAja pramANa yaha lokAkAza (brahmAMDa) hai| yaha mApa sunakara bhar3aka jAnA. nahIM hai| Ajake khagola vijJAna ne bhI.AkAzI antara batAne ke liye ese ho upamAnoM kA Azraya liyA hai / padArthoM kI gatimeM graha vagairaha ke.
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 pravacanasAra karNikA - - antara meM hAlake vaijJAnika bhI prakAzavarSa vagairaha upamAnoM kA isI tarahase upayoga karate haiM; sirpha eka samayameM yaha jIva lokAkAza ke agrabhAga meM pahuMca sakatA hai| lokAkAzameM chaH dravya haiN| alokAkAzameM sirpha eka AkAzAstikAya hI hai| chaH dravyoMkA svarUpa samajhane se vizvake padArthoM kA jJAna saMpAdana kiyA jA sakatA hai| karma ke bhArase dava gaye jIvakI zakti dava gaI hai| jisa taraha se miTTI ke ATha lepavAlI tumar3I ko agara pAnImeM rakkhA jAya to DUba jAtI hai aura pAnI ke nIce calI jAtI hai aura ve AThoM par3a jyoM jyoM dhulate jAyeM, dUra hote jAyeM tyoM tyoM tumar3I pAnIke Upara AtI jAtI hai, aura java AThoM par3a vilakula dhula jAte haiM to unake bhArale rahita hokara tumar3I pAnIke Upara jaldI A jAtI hai| usI taraha se AtmA ke Upara lage hue ATha karmoMke paDoM kI tapazcaryAdi se dhulAI ho jAne se AtmA samaya mAtrameM lokAkAza ke agrasthAna meM pahuMcakara zAzvava sukha kA bhoktA vana jAtA hai| duHkha garmita, moha garbhita aura jJAna garbhita vairAgyameM se jJAnagarbhita vairAgya avasthA hI jIvako mokSagati dilA sakatI hai| jahA~ kaccA pAnI hotA hai vahA~ vanaspati hotI hai| kahAM hai ki-" jatthajala tattha vanam" asaMkhya AtmAyeM dvAdazAMgI ko pA kara tira gaI aura vahuta DUce gae haiM usameM dvAdazAMgI kA doSa nahIM hai| DUbe huoMkI ayogyatA kI doSa hai. .
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ - vyAkhyAna-AThavA~ : dUsaroM ko Thagane ke liye vairAgI bane hue, aura logoM ko khuza karane ke liye dharmopadeza denevAle bhI duniyA meM mila sakate haiM / dharmopadeza kisIko prasanna karaneke liye nahIM denA hai kintu dUsaroM ko dharma prApta karAne ke liye: denA hai| jagata meM kArmaNa vargaNA ke pudagala lUMsa ThUsa ke bhare hue haiN| jisa tarahase pAnI se bhare hue eka kuMDameM naukA ko rakhI jAya / parantu jo naukA chidravAlI ho to usa chidra ke dvArA pAnI naukAmeM praveza karake naukA ko DUvo detA hai usI taraha asaMkhya pradezI AtmA meM mithyAtva,. avirati, kaSAya aura yoga svarUpa chidromeM kArmaNa vargaNA. ke pudgala praveza karake AtmA ko saMsAra kuNDa meM DUbo dete haiM / .. eka manuSya ke zarIrameM khUba pasInA AyA ho to usa samaya zarIra ke Upara dhUla cipaka jAtI hai| usI taraha se agara rAgadveSa rUpI cikAsa AtmAmeM pravartatI ho to karma usako coMTa (cipaka jAte haiN| . .. isaliye rAgadveSa ko dUra karane kA prayatna karo / ' jyoM jyoM dharmaH anuSThAna kiye jAte haiM tyoM tyoM rAgadveSa kama honA caahiye| AtmA ke sAtha cipake huye karmoM ko dUra karane ke liye tapaM-japa-saMyamAdi anuSThAna haiM / eka lAkha navakAra mantra kA jApa zuddha vidhi se kiyA ... jAya to tIrthakara nAma karma baMdhatA hai| .. . ... AcArAMga sUtrakAra' kahate haiM ki duHkha kA vicAra * nahIM kara / parantuM duHkha sahanazIlatA sIkha / / . . .. gaMja sukumAla munike sira para unake susara somilane
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ "60 pravacanasAra-karNikA . miTTI kI pAla vAMdha kara aMgAre sulagAye phira bhI munirAja vicAra karate haiM ki mere susarane sere sira para mokSakI: pagar3I vAMdhI hai| isa prakAra ke samatAbhAva meM tallIna una muniko kevalajJAna kI prApti ho jAtI hai| . . kirAye kI kAyA apanako upayogI ho sake isake liye hI usako poSaNa dekara ke usake pAsa se AtmA ke zreya ke liye pUrA kAma lo / isI meM mAnava deha prApta / karane kI saphalatA hai| AkAzameM se hamezA suvaha aura zAmako amuka samaya taka apakAya ke jIva nIce girate haiN| jisase apane sAdhu kAla ke samaya garama kasvala oDhate haiN| zrI bhagavatI sUtra meM kahA hai ki jIva sIdhe aura tirache dono tarahale girate haiM / girane ke sAtha hI mRtyu prApta karate haiM parantu garama kapaDA ke Upara girane se turanta marate nahIM haiN| isa liye poSAtI zrAvaka zrAvikA : aura sAdhu munirAja ko khule AkAza meM Ane ke pahale calate, vaiThate aura khar3e hote garama kasbala oDhanA caahiye| hareka ritumeM kambala oDhane kA kAla alaga alaga hotA hai| devaloka meM rahanevAle deva sAgaropama kAla paryanta indriyoM ke viSayabhogoM meM magna hokara ke rahate haiN| parantu jaba devaloka meM se cyavana pAne kA kAla naz2adIka AtA hai taba ve bhaugika sAmagriyoM kA viyoga hone vAlA jAna karake dukhI dukhI ho jAte haiN| zaramindA hokara ke ve : vicAra karate haiM ki ye devaloka ke sukha chor3a karake mAnava loka kI gaMdhAtI gaTara meM jAnA pddegaa| ... ........: .. saMsAra kI tamAma prakriyA zAstroM meM guMthAyelI hone
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna-AThavA~. - - - - - - - - - - se gItArtha guruoM ne saMsAra nahIM bhI dekhA ho phira bhI zAstroM ke AdhAra se saMsAra kA havaha varNana kara sakate haiN| parantu maryAdita bhASA meM karate haiN| ' - devoM ke gale meM par3I huI phUloM kI mAlA AyuSya ke chaH mahInA bAkI rahane para kusalA jAtI hai| jise dekha kara ke samakitI deva zAzvata tIrthoM kI yAtrA, vItarAga prabhu ke darzana Adi karake deva bhava saphala karate hai| kintu mithyAtvI deva ArtadhyAna karake mahApApa bAMdhate haiN| .. vItarAga ke dharma kI ArAdhanA isa bhava athavA parabhava' . - ke sukhaprApti ko anulakSa karake nahIM karanA hai kintu : sirpha mokSa prApti ke hetuko anulakSa karake hI karanA hai| ... apane zarIra ke nava dvAra meM se aura strI ke bAraha dvAra meM se nirantara azuci vahati hai / - svAmIvAtsalya meM jImane ko Ane vAle sabhI ko thAlI dhokara ke pInA caahiye| - jIva garbha meM Akara ke sabase pahale samaya mAtA kA rudhira aura pitA ke vIrya kA AhAra karatA hai| garbha meM rahanevAlA bAlaka mAtA jo kavalAhAra lekara ke udaya meM - prakSepatI hai usameM se ojAhAra karatA hai| garbha meM rahane / vAle vAlaka ko dasta (jhADA) pezAva Adi nahIM hote haiN| garbha meM rahanevAlA jIva nidrA letA hai| garbhavatI strI chamAsa taka tapazcaryA pramANa se kara sakatI hai| usake bAda tapa karane kI manAI hai| ... vartamAna meM jitanA jhagar3A, lar3AI hotI hai vaha mukhyatve jara, jamIna aura jorU ina tIna kAraNoM se hai|...
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra karNikA artha kamAne kI cintA karanA ArtadhyAna hai| kamAne ke pIche bhI zAnti nahIM rahane le rakSA karane meM bhI ArtadhyAna kI vRddhi hotI hai| lezyA cha prakAra kI haiM : (1) kRSNalezyA (2) nIlalezyA (3) kApotalezyA (4) tejolezyA (5) padmalezyA (6) zuklalezyA / ___ khAne pIne kI lAlasA se, bacata kI lAlasA se, tapasvI kahalAne kI lAlasA se yA tapa karane ke pIche indriyoM kI kSINatA se utpanna honevAle dukha yA khedase tapazcaryA nahIM karanA cAhiye / eka strI nava mAsa dukha uThAkara vAlaka ko janma detI hai| aura vaha vAlaka janma lene ke sAtha meM hI mRtyu ko prApta hotA hai / yaha saMsAra esA vicitra hai| karma jaDa haiM phira bhI usakA sAmrAjya. vahuta hai| vaha bhalabhaloM ko bar3e bar3oM ko naraka meM le gayA hai| isaliye usake sAtha mitratA karane lAyaka nahIM hai kintu lar3AI karane lAyaka hai| . daza vaikAlika sUtra meM likhA hai ki sAdhu . bhikSA ke liye jAtA hai hai vahAM gRhastha ke ghara bahuta hone para bhI gRhastha vahorAve utanA hI lenA cAhiye lekina mAMga ke nahIM lenA caahiye| . jaile viSTA kA kIDA viSTA meM hI Ananda mAnatA hai usI taraha kAmarAgI jIva kAmarAga meM hI Ananda .mAnate haiN| .. zrAddha vidhi sUtra meM likhA hai ki subaha devaH guruko
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna-AThavA~. % - - - vandana karake hI bAdameM pAnI muMhameM DAlanA cAhiye / yaha bhAva zrAvaka kA kartavya hai| bhakti ye mukti ko khaMcane vAlI hai| isI liye eka . stavana meM kahA hai ki : __"mukti thI adhika tuja bhakti mujamanavasI" tumhAre dilameM bhakti rAga jyAdA hai ki mukti rAga? dhama manuSyoM ko dravya deva kahA jAtA hai / kyoMki . ve dharma karake devaloka meM jAnevAle haiN| - apane svArtha ke liye anya ko Thapako (ulAhanA) dene para usako burA lage to vaha bhI hiMsA kahI jAtI hai| __ sAdhu agara kapar3e malIna hoM to ThIka kintu agara zrAvaka kapar3e malIna ho to dUSaNa mAnA jAtA hai| jisa zrAvaka ko brahmacarya kA niyama ho use ruI kI kI gAdI ke Upara nahIM sonA caahiye| jo koI bhI prANI ko mArane kA vicAra karatA hai| vaha usake sAtha vaira vandhana karatA hai / vaha agara isa bhavameM vaira nahIM le sake to parabhava meM to lenevAlA hI hai| - saMsAra kI vastuyeM denA vaha dravya upakAra hai / aura dharma vinA jIva ko dharmamArga meM joDanA aura dharmArAdhana kI anukUlatA kara denA bhAva upakAra hai| " jinezvara kathita sarva vastu ko mAne aura eka vastu 'nahIM mAne to ninhava kahalAtA hai| zrI mahAvIra prabhuke zAsana meM sAta ninhava huye haiN| . .. kisI ke Upara khoTA kalaMka caDhAne se bhavAMtara meM apane Upara kalaMka AtA hai / isaliye sujJa manuSyaM ko vinA dekhA kucha bhI nahIM bolanA cAhiye /
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra-karNikA . khuda kiye huye sukRtyoM kI prasiddhi meM sirpha vAha" prApta kara sakatA hai| kintu usale adhika kucha bhI nahIM prApta kara sakatA hai| . karma jaba balavAna banatA hai taba AtmA garIva bana jAtA hai| aura jaba AtmA valavAna banatA hai taba karma pAMgalA vana jAtA hai| chamastha jIva carmacakSu ke dvArA AtmA ko nahIM dekha sakate haiN| aura kevalajJAnI to kevala cakSu ke dvArA AtmA ko dekhate haiM / kevalajJAnI saMsAra ke sUkSma cAdara, rUpI-arUpI sava padArthoM ko dekhate haiN| ATha drapTi kI sajjhAya meM batAI huI ATha draSTi meM se tIna draSTi taka samakita nahIM hotA hai|| sAtaveM guNasthAnaka meM UMcA dharmadhyAna AtA hai| kAraNa ki sAtaveM guNasthAnaka se apramatta dazA AtI hai| draSTirAga ye dopa hai| lekina guNAnurAga ye guNa hai / deva, guru aura dharma ke prati vartatArAga guNAnurAga hai| amuka sAdhu ko vandavA aura amuka sAdhu ko na hiM vandavA ye drapTirAga kahalAtA hai| usameM aticAra lagatA hai| ... jo AdamI jisase dharma prApta kiyA ho usakA adhika satkAra kare usameM virodha nahIM hai| kintu dUsare kA tiraskAra kare ye yogya nahIM hai| tuma saba draSTirAga ke tyAgI vanakara guNAnurAga ke pujArI bano yahI manaH kAmanA /
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ - . . . NP vyAkhyAna-nauvAM zramaNa bhagavAna zrI mahAvIra paramAtmA pharamAte haiM ki . jagata ke jIva karma karanese bhArI hote haiM aura dharma karane . - se halakA hote haiM, (arthAt karma karane se vajanadAra hote. haiM yAnI saMsAra rUpI sAgara meM nIce nIce DUbate jAte haiM: aura dharma karanese. karmAkA vajana kama hotA jAtA hai|) dharmI AtmA tatva kI bAteM sunakara hRdaya meM utAratA hai| trasa athavA sthAvara donoM meM se kisI kI bhI hiMsA karane para jIva karma vAMdhatA hai| .. ..: vItarAga ke dharmako prApta huA jIva mArga meM jAtA ho aura gaste meM lAkha rupaye kA hIrA par3A ho to bhI vaha nahIM letA hai| kyoMki vaha samajhatA hai ki "nATu paDayuM paNa visariye" jisakI rAmAyaNa ho jAya esI koI .. bhI pravRtti dharmI manuSya nahIM karatA hai| pramANase parigraha rakhanA taya kro| lobha ye saba pApoMkA mUla hai| isaliye lobhako rokane ke liye prayatnazIla bno| lobhako ghaTAve aura saMtopa ko vaDhAve usakA nAma dharmI / : ...... karma se bhArI banA huA AtmA durgatimeM jAtA hai| -- karma se halakA banA AtmA devaloka meM jAtA hai aura karmase sarvathA mukta banA AtmA mokSameM jAtA hai| ... jo AdamI dUsaroM kA vigAr3anA cAhatA hai usakA pahale. vigar3atA hai / eka AdamI hAtha meM kIcar3a lekara
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 pravacanasAra karNikA dUsare ke Upara DAlane jAya to sAmanevAlA manuSya thor3A sA khisaka jAya to usake kapar3e nahIM vigaDe kintu jisane hAthameM kIcar3a liyA ho usake vigar3a hI jAnevAle haiN| aviratipanA saMsAra meM rakhaDAne vAlA hai parantu viratipanA saMsAra le tArane vAlA hai| dharma karate samaya siMhake puruSArtha se karanA caahiye| jisase dharma kI prazaMsA ho aura dUsare bhI anumodanA ke dvArA puNyopArjana kara skeN| deva vimAna zAzvata haiN| apane vimAnoM ko chor3akara dUsaroM ke vimAnoM meM nahIM jA sakate haiN| sAdhuko jaise upadhi kama haiM usI taraha upAdhi bhI kama haiM aura saMsArI ko bhI jyoM jyoM parigraha kama tyoM zAnti adhik| zrI haribhadrasUrijI mahArAz2a pharamAte haiM ki agara garama ghI se cupar3I roTI mila jAtI hai, sAMdhA vinA (yAnI vinA phaTA) vastra mila jAtA hai to dharmI nanuSya ko lantoSa ho jAtA hai| Ajakala ke logoM ko peTakI apekSA paTAre kI cintA adhika hai| jo AdamI dharma ko pradhAna tarIke mAnatA hai, lakSmI usIkI dAsI hokara ke rahatI hai.| . . .... . . ... ... saMsAra kI Adhi vyAdhi aura upAdhi rUpa tritApa ko zAnta karane vAlA vItarAga praNIta-dharma hI hai| . caudIsa ghanToM meM adhika cintA AtmA kI karate ho ki zarIra kI:? jaina zAsana ko prApta huye AtmA tRSNAM ke tyAgI-hote haiM / : : ...................... :: saMsArI padArtha ke Upara :unako mUcrchA nahIM hotI.. hai| jIbhako nahIM ruce esA bhojana milane para bhI kucha
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna-nauvA~ .. - bhI vole vinA use khA le usakA nAma hai dharmI / aura acche se acche AhAra kI prApti meM Asakti nahIM kareM usakA nAma dharmI / . svAbhAvika rIta se aura guru upadeza de isa taraha simakita kI prApti do taraha se hotI hai| ___ kaMdamUla ke bhakSaNa le vikAra utpanna hotA hai isa liye usakA tyAga karanA caahiye| mArgAnusArI ke 35 guNoM meM se pahalA guNa "nyAya se dhana prApta karanA" yaha hai| . . sAdhu Azrava kI pravRtti ke tyAgI hote haiM / jaise kisI gA~va meM pAnI alpa hone le vahAM ke zrAvaka sAdhu se pUche ki sAhaba, kuA khodeM ? to sAdhu mahArAja javAba na hIM dete haiM / kyoM ki khodane kI svIkRti dete haiM to Azraya kI kriyA hotI hai| aura nahIM kahate haiM to bahuta se AdamI pyAle raheM / isa liye kucha acche kAmoM kA sAdhu upadeza dete haiM / AjJA nahIM dete haiN| - .:. khicar3I meM haldI DAlI ho to vaha khicar3I AyaMvila / meM thAvaka ko nahIM khapa sakatI parantu sAdhu mahArAja ko khapatI hai (arthAt zrAvaka nahIM khA sakatA hai)| saMsArI sukha kI prApti meM udyama karanA par3atA hai| to phira mokSakI prApti to ucasa ke vinA kaise ho sakatI hai ? dharma tatva ko nahIM samajhanevAle tuccha vastuoM ke liye lar3a par3ate haiN| . -: zrAvaka apane gharameM acchI vastu vanAve to vaha pahale 'jina mandira meM rakhatA hai|
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra-kaNikA . jisa gharameM vilakula dharma nahIM hotA hai usa gharameM AtmA kI rAmAyaNa (carcA) kama aura aihika sukhoM kI rAmAyaNa adhika hotI hai| jo AdamI jinavANI kA nitya zravaNa karatA hai vaha pApa karate huye acakAtA hai| use pApa kA Dara rahatA hai| mohanIya karma jaba takaH nAza nahIM hotA hai taba taka mokSa nahIM milatA hai| jIva eka bhavameM naye eka bhavakA AyuSya bAMdhatA hai kintu naye do bhavakA AyuSya nahIM bAMdha sakatA hai| pArzva prabhu ke sAdhu aura mahAvIra bhagavAna ke sAdhu. eka samaya ikaThe huye / tava pArzva prabhu ke sAdhu mahAvIra ke sAdhuoM se kahate haiM ki tuma sAmAyika aura usakAH phala, saMyama paccakkhANa, saMvara aura kAuslagga ko nahIM jAnate ho| yaha sunakara mahAvIra prabhu ke sAdhu javAva dete haiM ki AtmA samatA bhAvameM rame usakA nAma sAmAyika / paccakkhANa karanA usakA nAma tyAga kahalAtA hai| jisa AdamI ne virati nahIM kI vaha AdamI amakSya vagairaha kucha bhI na khAya phira bhI vaha tyAgI nahIM kahalAtA hai| nahIM khAne pIne para bhI Azrava lagatA hai| saMsAra ke vipayoM kI tarapha jA rahIM indriyoM ko rokanA. usakA nAma hai saMyama / saMyama arthAt saMvara / Azraya ke vinA roke saMvara nahIM A sakatA hai / kAyA ke vyApAra kA tyAga karanA usakA nAma kAussagga hai| jyoM jyoM kAyA ko kaSTa diyA jAtA hai tyoM tyoM karma kA bhukkA hotA hai| .. Avazyaka arthAt avazya karane lAyaka karanI / vahaH chaH prakAra kI hai:
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna-nauvA~ .. - ... (1) sAmAyika, (2) cauvIsaththo (3) candana (4) (4) paDikkamaNa (5) kAussagga (6) paccakkhANa / pratikramaNa 'cha Avazyaka yukta hote haiM / - caudaha rAja pramANa lokAkAza ke pahale rAjameM sAta nArakI, usakI pIche ke pAMca rAjameM vAraha devaloka, usake pIche do rAjameM nava veyanu aura pAMca anuttara manuSya tathA tithaMca ratnaprabhA pRthvI ke 900 yojana nIce aura 900 yojana Upara milakara ke 1800 yojana meM rahate haiN| . saMyamI AtmA kI prazaMsA karanA aura asaMyamI kI . dadyA citanA ye dharmI purupa kA kartavya hai| ___ mRtyu tIna prakAra se hotI hai : . (1) vAlamaraNa (2) vAla paMDita. maraNa (3) paMDita maraNa | eka bhI vrata ko liye vinA jo maraNa hotA hai use vAlamaraNa kahate haiM / thor3e bhI vrata ko lekara jo maraNa hotA hai use bAla paMDita maraNa kahate haiN| aura sarva virati pUrvaka mare use paMDita maraNa kahate haiN| paMDita :maraNa se honevAlI mRtyu zreSTha ginI jAtI hai| agara yaha . 'na bane. to vAla paMDita maraNa ke vinA nahIM marane kA. taya kara lenA caahiye| pUre zarIra meM snAna karanA usakA nAma sarva snAna hai| aura hAtha paira mukha Adi avayava dhonA usakA nAma hai deza snAna / sAdhu dono snAna ke tyAgo hote haiN| . jo bAraha vrata ke pAlana karane meM tatpara rahatA hai, dukhI dIna ke prati anukampA karatA hai aura sAta kSetroM meM dhana kharcatA hai use mahAzrAvaka kahate haiN| , - mahA muni bhUmiko zayyA mAnanevAle hote haiN|
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 - - pravacanasAra karNikA jinakalpI muni roja loca karate haiN| sthavirakalpI muni chaH chaH mahIne athavA cAra cAra mahine loca. karanevAle, hote haiN| nava gupti kA pAlana karane se saMyama acchI taraha le lacacAtA hai| rasa jharatI bastuoM ke khAne se gupti kA khaMDana hotA hai| isaliye esI bigar3ane vAlI vastuoM kA tyAga karanA cAhiye / bhUkha se kama khAnA unodarI tapa kahalAtA hai vaha chaH prakAra ke vAhya tapoM meM se dUsare prakAra kA vAhya tapa hai|' __ghara vAloM ko sAgAra kahA jAtA hai| aura gharavAra chor3a ke sAdhu bananevAloM ko anagAra kahA jAtA hai| karsa kA dhvaMsa karane ke liye pazcAttApa ye uttama rasAyana hai / pApakarsa ho jAne ke pIche pazcAttApa ho to pApa dhula jAtA hai| arjunamAlI, dRDha prahArI vagairaha tazcAttApa se hI mahAtmA bane / sAdhu ke liye banAyA gayA bhojana AdhAkarmI kahalAtA hai| AdhAkI AhAra karane se prAyazcitta AtA hai| .. ....... pApa ke cAra prakAra haiM: (1) atikrasa (2) vyatikrama (3) aticAra (4) anAcAra / usameM pApa karane kI icchA karanA atikrama hai| pApa karane ke liye kadama uThAnA vyatikrama hai| aura vAhA - pApa karanA vaha aticAra hai / aura pApa karake. saMtopa mAnanA anAcAra hai| . ... jo tujhameM guNa nahIM haiM, to prazaMsA kI kAMkSA vayoM.
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ - . vyAkhyAna-nauvA 71 karatA hai / aura jo tujhameM guNa hoMge to jagata terI prazaMsA kiye binA rahegA nhiiN| kaccA dahI, chAza (mahA) dUdhameM kaThola khAnese vidala (dvidala) hotA hai, usameM trasa jIvoM kI hiMsA hotI hai| .. jaise svica davAne se prakAza ho jAtA hai usI taraha kacce gorasa meM kaThola kA sparza hote hI ula jIva (do indriyAdi) utpanna ho jAte haiM / - ghara meM rahane para bhI samakitI jIca sAkara (mizrI) kI taraha rahe / jisa taraha makkhI sAkara Upara baiThatI hai aura java cAhe ur3a jAtI hai| isI taraha zrAvaka bhI gharameM rahe aura java mana ho ki jaldI se saMsAra chor3a de| ese zrAvaka ko sAkara kI makkhI ke samAna kahA jAtA hai| - dhannA zAlibhadra jaise puNyazAliyoM ko bhoga-vilAsa kI kamI nahIM thii| ve sAkara kI makkhI jaile the|| java mana huA ki usI samaya ATha aura battIsa devAMganA jaisI patniyoM ko tyAgane meM inako dera nahIM lgii| ele mahApuruSoM ke nAma zAstrameM amiTa hoM isa taraha likha gaye haiM, TAMka diye gaye haiN| . tumheM bhI tumhArA nAma zAstrameM TaMkAnA hai. nA? agara hAM kahate ho to jIvana acchA banAnA pdd'egaa| .. unnata jIvana banAne ke liye sAmarthyavAna bano. yahI maMgala kAmanA / ... .. " sAmanA ... ... ... . .. .
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasaom TAMITIHITIHTILITORITRATENASIYATHARUITHIMALA R inte ULAPALI . IES % .. D HDHIM ESH 30M 0 maineHAR Tituantituntinutttinraatitaniumturthinrntirnarahinetition vyAkhyAna-dazavA~ parama upakArI bhagavAna zrI mahAvIra paramAtmA pharamAte haiM ki jIvakI hiMsA karanevAlA jIvakI anumati ke binA jIvako mAratA hai isase jIvakI corI kahalAtI hai arthAt hiMsA karanevAlA hiMsA kA pApa to karatA hI hai kintu corI kA pApa bhI karatA hai| jo sAdhu nirdoSa bhojana karatA hai vaha vandhanavAlI karma kI gAMThako halakI (DhIlI) karatA hai, arthAt usake koM kA vandhana halakA hotA hai| jo gRhastha sAdhu ko dUpita bhojana karAke gocarI vahorAte haiM ve alpa AyuSya ko bAMdhate haiM aura jo nirdIpa gocarI vahorAte haiM ve dIrgha AyuSya ko vAMdhate haiM / gRhastha ke gharameM se agara pAnI gaTarameM jAtA hai to gRhasthako pApa lagatA hai, isaliye bhAvazrAvaka ko usakI vyavasthA karanI cAhiye / yaha mastaka U~cA aMga kahalAtA hai isaliye hara jagaha jahAM-vahAM namatA nahIM hai kintu samakitI kA mastaka deva guru aura dharmako hI namatA hai / sAvadhAvaka sUryAsta ke 48 minaTa pahale pAnI le letA hai| usake bAda pratikramaNa karane vaiThatA hai| vaMdittuM yAtA hai tava sUryAsta ho jAtA hai| pratikramaNa karane ke
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - -- vyAkhyAna-isA~ cAda zrAvaka sAdhu-bhagavaMtoM kI sevA-bhakti karatA hai| . usake vAda ghara jAkara ke gharake sabhI sadasyoM ko ikaTThA karake tatva kI bAteM karatA hai, dharma-goSTI karatA hai| AtmakalyANa kI vAteM karatA hai| - karma kI mUla prakRti ATha haiM aura uttara prakRti 158 haiN| usameM asthira karma parivartana pA sakate haiN| nikAcita karmoM ko to bhoge vinA chuTakA hI nahIM hai, arthAt karma to bhoganA hI par3ate haiM / maiM bhavI hu ki abhavI ? esA vicAra jisako AtA hai vaha bhavI hai| siddha kSetrakI jo sparzanA karate haiM ve bhavI kahalAte haiN| tIrthakara paramAtmA ke hAthase jo varSIdAna lete haiM ve bhavI kahalAte haiN| . . ..jIvanameM bhUla honA svAbhAvika hai| kintu huI bhUlakA prAyazcitta lenA usameM mahAnatA hai| jisa taraha vAlaka.. manakI sava vAta vola detA hai, usI taraha vAlaka kI rIta ke anusAra zuddha bhAvase kI huI tamAma bhUloMko kaha dene .... se una bhUloM se lage hue pApa nAza ho jAte haiM / janme vahAM se lekara Aja dina taka isa jIvanameM kI huI tamAma bhUloM kA prAyazcitta lenA usakA nAma-bhavAlocanA hai| sabhI dharma premiyoM ko bhavAlocanA lenI cAhiye, agara na 'lI ho to gItArtha guru ke pAsa jAkara lenA esI merI tumheM khAsa bhalAmaNa, siphAriza hai| - manhajiNANaM kI sajjhAya meM kahA hai ki "karaNa damo caraNa prinnaamoN|" indriyoM kA damana karane vAlA aura cAritra ke pariNAmavAlA bhAvazrAvaka kahalAtA hai| rAga tarapha jAnevAlI indriyoM ko tyAMga rUpI rassIse vAMdhanA usakA nAma damana hai|........... . . ::
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - 74 pravacanasAra karNikA tumheM sAdhu-sAdhvIko dekhakara adhika Ananda AtA hai ki putra-putrivoMko dekhakara ? jo putra-putriyoMko dekhakara Ananda AtA ho to samajha lenA ki abhI saccI rItale dharmadazA nahIM hai, sage-samvadhiyoM para adhika prema hai ki sArmika Upara ? ___ svayaM vAcana karane se jo Ananda AtA hai usakI apekSA jinavANI kA zravaNa karane se adhika Ananda AtA hai| bhApA vargaNA ke pudgaloM ke dvArA apana bolate haiN| ve pudgala samatra loka meM prasArita ho jAte haiN| . ___ apane zarIra meM se nikalate huye pudagalo ko kemarA meM pakar3a liyA jAtA hai jisale apanA phoTo-prativimba usameM upasa AtA hai yAnI kemarAmeM khiMca jAtA hai| asAra ese zarIra se sAra bhUta dharma kA ArAdhana karanA usI kA nAma zarIra kI sArthakatA hai| zrI jinezvara bhagavAna sarjana DAkTara haiN| unakI AjJA meM vicarate sAdhu mahAtmA kampAunDara haiN| tuma daradI ho / bhavarUpI darda tumheM lagA hai| to usa darda ko dUra karane ke liye hI tuma hamAre pAsa Ate ho? . bhagavAna ke samakSa tuma sAthIyA karake kahate ho ki he bhagavAna, mujhe aba cAra gatiyoM meM nahIM jAnA hai| tIna DhagalI karake kahate ho ki aba mujhe samyagdarzana, samyajJAna aura samyaka cAritra caahiye| isa ke vAda tuma siddha zilA kA AkAra karate ho usakA matalaba hai ki jahAM siddha ke jIva rahate haiM usa * siddha zilA para mujhe jAnA hai| yaha tumhArA karAra hai vaha saccA hai ? hAM sAheva / kyA hA..
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ 75. vyAkhyAna dasavA~... sAheva ? jarA samajha ke bolanA / hAM bolane ke bAda usa ... kA amala karanA pdd'egaa| ... ... ... ... ... ... ... ... .. - pahale guNa sthAnaka vAle meM bhI bhadrikatA ho sakatI hai| kyoM ki bhadrikatA Aye vinA dharma prApta kara sakatA nahIM hai| . . . . . . . . . . .. bhAva zrAvaka dharma sthAnaka meM se jaba ghara jAya toM. udAsIna mana se jAya / aura ghara se dharmasthAnaka meM jAya / to harSollAsa pUrvaka jAya / dharma kiyA manake ullAsa pUrvaka . karanI cAhiye / aura saMsArI kriyA manake ulhAsa rahita / pane se karanI cAhiye / . - mAsa kSamaNa athavA solamaththA jaisI bar3I tapasyA / karanevAloM meM se jo koI devadarzana meM bhI pramAdI banate . haiM to kahanA par3egA ki unane tapasyA to kI magara tapasyA " kA marma samajhe nahIM haiM. .. ..... . . . . upazama zreNI vAlA kasaiko davAtA davAtA jAtA hai| isaliye gyArahaveM guNasthAna meM jAkara nIce giratA hai| ... caudapUrvI jaise bhI kucha jIva upazama zreNI karane ke vAda gyArahaveM guNaDhANa (guNasthAna) se girakara nigodapane . ko prApta karate haiN| jo car3ane ke vAda gira jAte haiM unako / phira car3hane kI icchA hotI hai| isaliye nahIM caDhe unase . to caDhake jo gira gaye ve acche haiN| eka daphe usane svAda cakhA ho usako svAda cakhane kA mana phira se hotA hai| bhagavAna kI kahI. bahuta bAteM mAne, parantu thor3I na mAne use ninhava kahate haiM / parantu bahuta na mAne aura thor3I mAne use mahA ninhava kahate haiM / ...........
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ * 76 pravacanasAra karNikA jo sAdhu vilakula paDhe nahIM ho kintu pUrI zraddhA rakhate hoM to mokSa jA sakate haiN| aura tapazcaryA Adi - saba karate hoM parantu zraddhAmeM khAmI ho to mokSa nahIM 'jAsakate haiN| sAmAyika meM bhI saMsArI vicAra karane vAle ko * sAmAyika kaise tAra sakatI hai| nArakI meM rahanevAle samakitI jIva vedanA ko samabhAve sahana karate karate vicAra karate haiM ki haMsa haMsakara ke 'pUrva meM jo karma vAMdhe haiM ve yahAM bhoganA hI haiM / ve paramA- .. dhAmI devoM kI tarapha nahIM dekhate haiM kintu karma ko tarapha dekhate haiM / jaise siMha tarapha koI golI calAve to siMha golI tarapha nahIM dekhakara ke golI calAnevAle kI tarapha 'dekhatA hai| __jo mAtA pitAkI AjJA mAnane vAlA hotA hai vahI dIkSA lene ke yogya hai| mAtA pitA kI AjJA nahIM mAnane vAlA dIkSA lene ke ayogya hai| mAtA pitA aura dharmadAtA guru ke upakAra kA badalA nahIM cukAyA jAlakatA hai| 'ThANAMga sUtra meM kahA hai ki-putra apane mAtA pitAko sundara svaccha pAnI se snAna karA ke sone ke pATale para baiThA ke pAMca pakavAnna aura rasavatI khilAve aura paMkhA se pavana kare to bhI mAtA pitAke upakAra kA badalA nahIM cukA sakatA hai| kintu adharmI mAtA pitA ko dharma prApta karAve. to vadalA cukA sakatA hai| upakArI ke upakAra ko nahIM bhUle vaha sajjana aura upakArI ke upakAra ko bhUla jAya vaha durjana / .. . Age kI striyAM. dukhameM apane karma kA doSa mAnatI -thIM / lekina apane pati kA doSa nahIM mAnatI thiiN| ..
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ - vyAkhyAna-dasavA~ : . vaDIla ko dekhakara hI hAtha juDajAye mastaka nama jAya yAMnI sira jhuka jAya usakA nAma hai vinaya / esA kyA tumhAre gharameM hai ? ... ... nArakI ke samakitI jIvoM ko avadhi jJAna hotA hai| isaliye usa jJAnake dvArA svayaM pUrva kiye karmoM ko dekhate haiM / aura samatApUrvaka samaya pasAra karate haiM / :: nArakI ke jIva koI paccakkhANa nahIM kara zakate haiN| isaliye vahAM samakitI jIva bhI avirati hI hote haiM / - vItarAga zAsana ko prApta huA zrAvaka apanI sampatti ke cAra bhAga kare / eka bhAga tijorI meM rakkhe / eka bhAga vyApAra meM lagAve / eka bhAga gharakharca ke liye rkkhe| . aura eka bhAga dharma meM lagAve / - ajJAnI AtmA saMsArI pravRtti meM kaSTa sahana karane ko taiyAra haiM parantu dharmakArya meM kaSTa sahana karane ko taiyAra nahIM haiN| . jisakI apane dravya se pUjA karane kI zakti nahIM hai esA zrAvaka jinamaMdira meM jAkara ke kacarA sApha kare" to yaha bhI pUjA hai / kesara candana ke dvArA hone vAlI nava aMgako pUjA hI pUjA hai esA nahIM mAnanA / . AcArAMga sUtrameM kahA hai ki jIva merA merA karake mRtyu. ko prApta hote haiM aura dukhI hote haiM / samakita draSTi gRhastha do prakArake hote haiM (1) . asaMyata aura (2) sNytaasNyt| jisane kucha bhI vrata nahIM liye vaha asaMyata aura amuka aMza meM vrata liye hoM vaha saMyatA saMyata /
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 pravacanasAra kaNikA .. - -- - - - tayaNa . rAga tiryaMca bhI deza viratidhara ho sakatA hai| usakI tIna kriyAyeM hotI haiM AraMbha-samAraMbha, parigraha aura maayaa| pAMca indriyoM ke teIsa vipayoM ko bhogane kA rAga honA kAmarAga hai| devoM ko kAmarAga kI anukUlatA vizeSa hotI hai| gharake sage sambandhiyoM ke Upara jo rAga hotA hai use sneharAga kahate haiN| nirguNI ko bhI guNI mAnanA ye draSTi rAga hai| kAmarAga aura sneharAga .. chor3anA sarala hai kintu draSTi rAga chor3anA kaThina hai| amuka vastu vinA nahIM cale isakA nAma hai vyasana / kisIko bhI pApakI salAha nahIM denA / banasake to dharma. kI salAha denA / na bane to mauna rahanA / yahI. jaina zAsana kA upadeza hai| yaha upadeza hRdayameM utArake kalyANa saadho|
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna-gyArahavAM parama upakArI zAstrakAra paramarSi pharamAte haiM ki 'ArtadhyAna karane se tiryaMcagati baMdhatI hai| raudradhyAna karane se narakagati karma baMdhatA hai| dharmadhyAna se mAnavagati aura zukladhyAna se mokSa milatA hai| samajhadAra manuSya vicAra kare ki "maiMne pApa kiyA hai vaha kisIne nahIM dekhA" parantu ananta siddha bhagavaMto ne dekhaa| vicarate kevalajJAniyoMne dekhA hai aura karma rAjA. : sajA kiye vinA choDanevAle nahIM haiN| jyoM jyoM indriyoM ke vikAra adhika tyoM tyoM duHkha bhI adhika aura jyoM jyoM vikAra kama tyoM tyoM sukha adhik| eka mAtAke peTase eka hI sAtha janme hue do vAlakoM meM se eka hoziyAra aura eka mUrkha hotA hai| eka sukhI aura eka duHkhI hotA hai esA bhI banatA hai| isake Upara se karma kA astitva liddha hotA hai| .. . karmake hisAba se hI saMsArameM eka zeTha hai, eka naukara. hai, eka pati he, eka patnI hai| eka ziSya hai, eka.sevya hai, eka sevaka hai| eka sukhI hai, eka duHkhI hai| ye saba ... karma kI lIlA hai.| . .... .. . ... nArakI ke bheda 14, tiryaMca ke bheda 48, manuSya ke bheda 303 aura devake bheda 198H / .. ....::
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra karNikA' / mada ATha prakAra ke haiN| unameM se jisa viSaya kA mada kiyA jAtA hai usa viSayakA saMyoga bhavAMtara meM hInaH pane ko prApta hotA hai| adhUrA ghaDA chalakAtA hai, pUrA ghaDA nahIM chalakAtA hai| pUrA jJAnI sAgara kI taraha gambhIra hotA hai aura adhUrA jJAnI uthalA hotA hai| sAdhu ko koI vaMdana, prazaMsA kare to harSa nahIM prApta karatA hai aura koI nindA kare to zoka bhI nahIM karatA hai| upadhAna tapa kA artha hai sAdhupane kI vAnagI aura upadhAna kI mAlA arthAt mokSaMkI mAlA / hareka kA AtmA eka samAna hai, koI bhedabhAva nahIM hai| medapanA dikhAtA hai vaha karmake saMvandha ke kaarnnse| karmake saMvanva se rahita AtmAmeM jarA bhI bhinnatA dikhAtI nahIM hai| karmoM ko upazamA karake Age bar3hatA hai vaha upazama zreNI aura karmoM ko khiMpA karake Age bar3hatA hai vaha kSapaka shrennii| ___ jo sAdhu banatA hai vaha eka mAtA kA tyAga karake' ATha mAtAoM kI zaraNameM AtA hai| javataka mokSameM nahIM jAtA taba taka aSTa pravacana mAtA kI goda meM khelanA' paDatA hai| AThoM karmoM kA bApa mohanIya karma hai| mohanIya karmaH kI utkRSTa sthiti sattara koDAkoDI sAgaropama kI hai| mohanIya karma ke 28 bheda haiN| dhama : karane kA artha hotA hai mohanIya karma ke sAtha laDAI karanA / arthAt. agara mohanIya karma kA jItanA ho to dharma kro|
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna-gyArahavA~ 81 - - - - " cakravartI kA vala kitanA? cakravartI eka hAtha meM "jImane kA kAma kareM aura dUsare hAthameM sAMkala kA cheDA pakaDA ho, usa sAMkala ko caudaha hajAra mukuTavaddha rAjA eka sAtha apanI tamAma zakti se khIMce to bhI jarA bhI hila nahIM sakatA hai / yaha hai cakravartI kA vala / ... .. yaha vala kahAM se AyA ? mAlUma hai ? kasarata karane se AyA ? acche acche pakavAna khAne se AyA? agara isa taraha AtA ho to tuma vAMkI rakho? to kahAM se AyA? samajha lo ki vaha vala pUrva kI tapazcaryA se aayaa| nidrA pAMca prakAra kI hai: (1) nidrA (2) nidrA-nidrA (3) pracalA (8) pracalA pracalA (5) thIgaddhI / eka hI AvAja se jaga jAya use nidrA karate haiN| jarA kaThinAI se khUva hilAve tava jAge use nidrA nidrA kahate haiM / vaiTho vaiTho athavA khar3A khar3A UMdhe vaha pracalA kahalAtI hai| aura calate calate UMce vaha pracalA pracalA kahalAtI haiN| dinameM athavA jAgRta avasthA meM karane ke azakya esA kAma karane kI zakti jisa nidrAmeM AtI hai usa nagA kA nAma hai thIgaddhI / kAma kara le phira bhI usakI koI bhI khavara pIche se apane ko bhI yAnI khudako bhI isa nidrAle mAlUma nahIM par3atI hai| prathama saMghayanavAloM ko isa nidrA meM ardha . vAsudeva kA bala A jAtA hai| . .. . jahAM bhUkha nahIM lagatI, pyAsa nahIM lagatI, vImArI ' nahIM hotI, nIMda kI. jarUrata nahIM hotI esA sthAna mokSa hai| . . .. : kAMkSA mohanIya karma pramAda se baMdhAtA hai| azubha vicAroM se baMdhAtA hai 1... : .... ... ......
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - pravacanasAra karNikA ajJAna jaisA jagata meM koI roga nahIM hai| ajJAnatA pUrvaka kI gaI kriyA mokSa prApaka nahIM banatI hai| jina karmoM ko khipAne ke liye ajJAnI ko karor3oM pUrva varSa lagate haiM utane karmoM ko jJAnI eka zvAsocchavAsa meM khipA detA hai| lagna hone ke bAda samakitI strI apane pati ko kahe ki mujhe vairAgya nahIM AyA isI liye maiM tumhAre ghara meM AI huuN| java vairAgya AyegA tava tumhArA bhI tyAga karane meM dera nahIM kruuNgii| parantu jaba taka vairAgya nahIM AyegA taba taka ApakI AjJAMkita caraNaraja ke rUpa raha kara ke patibhakta banI rhuuNgii| mokSa ko le jAne vAle jJAna ko nahIM mAne aura saMsAra meM rakhaDAne vAle jJAna ko jJAna mAne usakA nAma mithyAtva hai| apane svArtha ke liye to indra bhI apanI indrANi ko manAtA hai| saMsArI kAmoM meM jaisA vinaya hai baisA vinaya jo dharmasthAna meM AjAya to samajhalo ki kalyANa najadIka meM hai| tapa karo to lamatA bhAva rakha ke kro| pUjA kI DhAla meM kahA hai ki.." tapa kariye lamatA rAkhI nija ghaTamAM" / .. mujhe olI calatI hai (arthAt meM olI kA vrata karatA hUM) isa liye zakti ghaTa gaI hai| esA citavana karanA mana kA pramAda hai| azakti adhika hai isaliye Avazyaka kriyA baiTha ke karatA hUM isakA nAma vacana prasAda hai| mujhe thor3e dina ke bAda tapa karanA hai isa liye kAyA ko saMbhAlatA hUM isakA nAma kAyA kA pramAda hai|..
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ pazu vyAkhyAna-gyArahavA~. kesarI siMha varSa meM eka vakta saMsAra kA sevana karatA . hai| usakA manovala kitanA makkama (dRDha) hogA? kuttA nitya saMsAra sevatA hai kyoMki vaha halake manakA hotA hai| dharmI puruSa siMha jaise hote haiM kuttA jaise nahIM hote haiN| . ati cintA karane se zakti ghaTa jAtI hai| jJAnataMtu __ kamajora hojAte haiM / zarIra, kSINa banatA hai| isI liye cuddhizAlI manuSya ko cintA kA tyAga karanA cAhiye / . eka rAjA thaa| usake eka rAnI thii| rAjA viSNu dharmI thaa| rAnI jaina matAvalammI thii| karma ke yoga se donoM kA saMyoga huaa| rAtako. roja rAjA-rAnI dharma kI carcA karate the| rAjA vaiSNava dharma kI prazaMsA karatA thA aura rAnI jaina dharma kI kIrti gAthA gAtI thii| rAjA vicAra karatA thA ki merI rAnI vaiSNava dharma ko mAnane lage to ThIka / lekina kava ho ?. jaina dharma Upara kisI taraha se abhAva ho to| rAnI vicAra karane lagI ki * merA priyatama rAjA jainadharmI bane to kitanA acchA ! rAjA jainadharmI ho jAya to hama donoM milakara ke sundara ArAdhanA kara sakate haiM / eka divasa sandhyA kA samaya thaa| rAjA apanI agAsI meM cakkara lagA rahA thaa| vahA~ unakI dRSTi sAmane ke vaiSNava mandira meM praveza karate hue jaina sAdhuke Upara pddii| rAjA khuzI huA / sevakoM ke dvArA mAlUma huA ki jaina sAdhu mahArAja Aja sandhyA ke samaya AyeM haiM, subaha Age cale jaayeNge| yaha sunakara rAjA khUva prasanna huaa| rAjAne eka abhinava yukti rcii| rAjA kI yukti kA amala hone meM kitanI dera lagatI hai ! rAjA kI AjJA huI / rUpakalA jaisI nagara kI gaNikA ko jaldI
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84 pravacanasAra karNikAH - - - - hAjira kro| gaNikA A gaI / rAjAne use saba baat| samajhA dii| vezyAne mastaka jhukA ke chuTTI lI / rAjAne dUsarI AjJA kI, vaiSNava mandira ke pUjArI ko hAjira kro| AjJA kA amala hote hI pUjArI hAjira ho gyaa| __ annadAtA kyA hukma hai ? rAjAne hukma kiyA ki mandira banda karake mandira kI cAbI mujhe de jAva / pujArI bolA jaisI ApakI AjJA / prathama prahara pUrNa hone ke sAthameM hI mandira kI cAvI A gii| solaha siMgAra saja karake gaNikA hAjira ho gii| gaNikA ko dekhane ke bAda rAjA mUDha ho gayA / ahA! kaisA adbhuta ruup| devAMganA ke rUpale bhI caDha jAya esA yaha kAmaNa karane vAlA rUpa dekha karake muni avazya pigala jaayeNge| esA rAjAne vicAra kiyA / merI yojanA jarUra saphala hogI esI rAjAko pratIti huI / gaNikA se rAjAne kahA kiH suni kA kisI bhI hisAba se patana karanA hai| tere rUpameM samAlenA / jA / isake bAda vezyAne mandira meM praveza kiyA / bAhara kA tAlA lagA diyA gayA / cAvI rAjA ke zayanakhaMDa meM rakha dI gii| mandira meM praveza karane ke pIche vezyA dekhatI hai to / muni kI kAyA alamasta lagI / bhara yauvana hai| jo munikA saMga ho to varSoM kI atRpti Aja pUrI ho jaay| mahAdeva kI vizAla mUrti ke pAsa eka dIpaka dhIme dhIme .prakAza phailA rahA thaa| isa prakAza ke tejameM vezyA kA rUpa adhika dipa rahA thA / vezyA dhIre dhIre Age bar3ha rahI thii| madhura gItoMkI lahara gAtI jAtI thii| aura munike manako caMcala karane ke liye aneka taraha ke hAsya
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna-gyArahavA~. kaTAkSa karatI thI / ikadama najadIka meM jAkara ke muniko. . 'cipaka jAUMgI pase vicAra ke sAtha vezyA maMda maMda Age cala rahI thii| vahAM bhayaMkara garjanA huii| khabaradAra? eka 'kadama bhI Age nahIM baDhAnA / jo vaDhAyegI to nukazAna - 'hogaa| bhayaMkara AvAja sunakara vezyA ruka gaI / aneka vicAra cAlU ho gaye / ava eka kadama bhI Age bar3hane kI hiMmata nahIM rhii| sAdhukA kyA bhrosaa| kSaNa bharameM bhasma karadeM to? vezyA vicAra meM par3a gaI / vicAro ke jAlameM aTakI huI vezyA eka patthara kI taraha dIvAla se Tika kara ke khaDI rhii| idhara munivara vicAra karate haiM ki suvaha mandira khulegA / loga mujhe aura vezyA ko najara se dekheNge| kisI taraha ke doSa ke vinA jainadharma kI nindA hogii| isa nindA meM se bacane ke liye kyA karanA ? utsarga aura apavAda ke jAnanevAle hI gItArtha ka ilAte haiM / ese. gItArtha hI akele vihAra kara sakate the| ina sunirAja ke manameM eka vicAra sUjhA / usakA amala bhI kiyaa| zarIra Upara ke vastra sahita tamAma ... sAdhutA ke upakaraNoM ko diyAkI sahAyatA se jalAkara bhasma banAI aura eka laMgoTI lagAkara ke pUre zarIra meM : . bhasma lagA dii| idhara rAjA-rAnI carcA kara rahe the| rAjA kahatA - thA ki jaina sAdhuoM kA koI vizvAsa nahIM karanA caahiye| ve to striyoM ke sAtha rAtavAsa karate haiN| rAnIne kahAhe svAmInAtha, jaina sAdhu ke bAremeM aisA kabhI nahIM ho sakatA hai / rAjAne kahA-suvaha sava vAta najara se dikhA..
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra kaNikA - - - dUM to? rAjA-rAnI alaga hokara ke apane apane zayana gRhaseM cale gye| rAjA khUba hI Ananda meM thaa| subaha jaina sAdhukI pola-paTTI khulI karU~gA isaliye jaina dharmakI .. nindA suna karake rAnI jaina dharma chor3a deshii| isa taraha Ananda hI AnandameM rAjA nidrAdevI kI goda meM lipaTa gyaa| prabhAta kI jhAlara vaja uThI / madhura gItoM kA maMgala gAna vAtAvaraNa meM gUMja utthaa| rAjA jAgRta huA, rAnI sI jAgRta huii| mahAdeva ke darzana karane ke liye hajAroM darzanArthI A gaye the| pUjArIne Akara ke mahArAjA se cAdI dene ko vinaMtI kI / rAjAne kahA calo, Aja to dvAra kholane kI dhArmika kriyA meM hI karU~gA aura sahAdeva ke darzana karake dhanya bnuuNgaa| rAjA-rAnI rAjabhavana meM se bAhara aaye| logoMne jayanAda gajA diyA / vAtAvaraNa Anandita banA / sabake namaskAra jhIlate jhIlate rAjA-rAnI TheTha mandira ke mukhya dvAra ke pAla Ae / logoMne phirase jayanAda gajA diyaa| darzana kI utkaMThA bar3hane lgii| vAtAvaraNa meM nIrava zAnti phailI / mahArAjA ne khUba hI prasannacitta se mandira kA dvAra kholA / mahAdeva maMgavAna kI jayale vAtAvaraNa gUMja uThA / ekAeka Azcarya phaila gayA / mandira meM se alakha ! alakha ke gagananAdI AvAja karate hue bAvAjI nikala par3e / mahAtmA ko AtA huA dekhakara logoMne rAstA kara diyaa| usa rAstele mahAtmA cale gye| usI palameM vezyA vahAra niklii| eka vanda maMndirameM se mahAtmA aura vezyAko vAhara AtA huA dekha kara loka-lAgaNI khUba hI duHkhI huI / sabhIko ghRNA ho /
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna - gyArahavA~ 87 gaI / ararara ! mandira meM aisA ! ese vAvA sAdhu !!! mahAdeva ke bhakta gamagIna ( duHkhI ) ho gaye / rAjAkA ceharA udAsa ho gayA / usI pala rAjA-rAnI rAjabhavana meM cale. gaye | vezyA bhI bAhara nikala kara calI gaI / rAjA vezyAse pUchate haiM ki yaha kyA huA ? tUne kyA kiyA ? vezyAne rAtakI sava bAta kaha sunaaii| rAjA ke manameM jaina sAdhuke liye mAna utpanna ho gayA / vezyA ke cale jAneke bAda rAnI rAjAse bolI- mahArAja ye guru mere ki tumhAre ? yaha bAta sunakara rAjA khUba zaramindA ho gayA / prasaMga dekhakara ke rAnI jaina dharma ke tatvoM ko rAjA ko samajhAtI hai / : t rAjA ke dilameM se jaina dharma ke prati dveSa nAza ho gayA aura jaina dharma kI viziSTatA samajhane se rAjA jaina dharma ke prati dRr3ha zraddhAlu bana gayA aura rAnI prasanna ho gaI / mahAtmA (jaina sAdhu) vahAMle vihAra karake guru mahArAja samIpa Aye / veza jalAnekA prAyazcita mAgane lage / guru mahArAjane kahA- mahAnubhAva ! dharma ke rakSaNa ke liye kI gaI kriyAmeM doSa hone para bhI usa doSakA pApa nahIM lagatA aura prAyazcitta bhI nahIM haiM / jaina zAsana kA gaurava baDhAne meM sarva prayatnazIla bane raho yahI zubhecchA !.
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ . HEART NAM de-- RA vyAkhyAna-bArahavA~ zAsana ke parama upakArI zAstrakAra maharSi pharamAte haiM ki sArmika ke sagapana ke samAna anya koI bhI . sagApana nahIM hai| gharameM eka AtmA bhI dharma ko prApta ho to ghara ke sabhI manuSyoM koM dharma prApta karA sakatA hai| samakitI AtmA vItarAga deva aura paMca mahAvrata dhArI : sAdhu bhagavaMta sivAya kisI dUsare ko mastaka namAte nahIM haiN| - vajrakarNa rAjA ko niyama thA ki sudeva-suguru aura: sudharma sivAya dUsare kisI ko bhI sira nahIM namAnA / apane Upara ke rAjA ko kisI samaya namaskAra karane jAnA : par3e to vahAM namaskAra kiye vinA calatA nahIM thaa| aura agara namaskAra kare to samakita salIna hotA thaa| khUva , vicArake antameM eka yukti zodha nikaalii| hAthakI aMgUThI meM munisuvratanAtha kI mUrti rakhanA / java uparI rAjA ko. namaskAra karane jAnA ho tava pAsameM rakkhI huI aMgUThI. meM kI mUrti ko namaskAra krnaa| rAjA samajhegA ki mujhe namaskAra karatA hai| namaskAra kI vidhi bhI pala jAyegI aura pratijJA bhI raha jAyagI / rAjA ke zatru bahuta hote haiN| kisI zatrune uparI rAjA ke kAna bhare / mahArAja, suno / yaha to aMgUThI meM rakkhe huye bhagavAna ko namaskAra karatA hai| jo Apako
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ - vyAkhyAna-vArahavA~ . parIkSA karanA ho to vajrakarNa jaba namaskAra karane Ave . tava aMgUThI nikalavA karake namaskAra karAnA vasa / rAjA ko jo cAhiye thA, mila gayA, rAjA ke kAna hote haiM magara zAna nahIM hotI hai / , eka suavasara meM vajrakarNa rAjA namaskAra karane ko .. aayaa| rAjalabhA bharI huI thii| maMtrI, sAmanta vagairaha nyathAsthAna vaiThe the| yahAM vajrakarNa rAjAne sabhA meM praveza kiyaa| nikaTameM jAkara ke vajrakarNa rAjA namaskAra karane gyaa| itane meM to rAjA kI bhayaMkara AvAja aaii| aMgUThI utAra ke namaskAra kro| tuma rojha mujhe Thagate ho| esA nahIM clegaa| merI AjJA kA pAlana kro| vajrakarNane khUva smjhaayaa| lekina mahArAMjA nahIM mAne / vajrakarNa vahAM se satvara pravAsa karake apanI nagarI meM vApasa calA gyaa| . - nagarI ke daravAje vanda hogye| sImAke sainika sajAga vana gaye / gupta senA para saMdezA bheja diyA ki satvara hAjara hojaao| .. caturaMgI senA lajja ho gaI / yuddha kI nauvata ekAeka baja utthii| yAnI yuddha kA nagArA vajane lgaa| vanakarNa rAjAko khavara thI ki merA sainya kama hai, choTA hai| isaliye jItane kI koI AzA nahIM hai| phira bhI jAte jAte yuddha kara lenA hai| lekina namaskAra nahIM karanA hai| dharma kI kasauTI AtI hai tabhI mAlUma hotA hai ki dRDha nizcaya (makamatA) kitanI hai? ... isa ora uparI mahArAjA apanI pracaMDa senA ke sAtha: humalA karane aagye| khUnakhAra laDAI zurU hogii| lekina daravAjA vanda hone se mahArAjA ke pakSameM khUba khuvArI.
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - - - - pravacanasAra karNikA (sainyoMkA nAza) hone lgii| aura bajakarNa rAjA ke pakSa meM alpa khuvArI (vinAza-sainyoMkA nAza) hone lgii| jo daravAjA ekAdha mahInA taka nahIM khuleM aura yuddha ese kA esA hI cale to khudakI sainA khatma ho jAya / pUrva daravAjAke Upara rahanevAle sainikoM ke sAtha nIce raha karake. lar3AI karanA kahAM taka calAyA jA sakatA thaa| - idhara vanavAsa meM nikale huye rAma, lakSmaNa aura sItAjI vahAM ke dakSiNa dizAke upavanameM aaye| kisI rAhagIra se yuddha kI hakIkata unako mAlUma hotI hai| rAmacandrajIne vicAra kiyA ki yaha to sAdharmika Upara. Apatti AI hai| ApattimeM par3e huye sAdharmika ko madada karanA ye apanI khAsa pharaja hai| rAmacandrajI lakSmaNajI le kahate haiM ki jaldI taiyAra hojaao| abhI ke abhI nagarI meM jAkara ke rAjA vajrakarNa se milanA hai| tInoM cale / dakSiNa ke daravAje se thoDI talAza karAke nagarI meM praveza karake sIdhe rAjamahala ke pAsa jAkara ke khar3e huye vahAM se eka patra naukara ke dvArA rAjAke pAsa bhejA / patra vAMcakara ke khuda mahArAjA daur3akara Aye / pairoM meM gire / aura AzIrvAda mAMgane lage / yaha dRzya dekhakara sainika vicAra karane lge| . vajrakarNa kI vinatI ko svIkAra karake rAma, lakSmaNa aura sItAjI rAjabhavana meM padhAre / kSema kuzalatA ke. samAcAra pUchane ke vAda vartamAna meM ho rahI lar3AI kI bAteM huI rAtako daza vaje gupta maMtrANA huii| senApati hAjira huye / mahAmantrI, nagara rakSaka Adi hAjira huye| vajrarNa rAjA kahane lage ki apanA pravala puNyodaya hai. ki apane AMgana meM Aja raghukula dIpaka zrI rAmacandrajI
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna-vArahavA~ apane laghu vAndhava lakSmaNajI aura mahAdevI sItAjI ke sAtha padhAre haiM / ava apana ko unakI AjJA ke anusAra karanA hai| sava phirale rAmacandrajI Adiko namaskAra karate haiM / anta meM zAnti phaila gaI / zAnti kA saMga karate huye zrI rAmacandrajI bole dekho aura suno| kala suvaha chaH baje pUrva dizA kA daravAjA ekAeka kholnaa| lakSmaNa eka hajAra sainikoM ke sAtha bAhara nikalate hI . daravAjA phirale banda kara denA / aura pratidina kI taraha yuddha calane denA / lakSmaNa apane sainikoM sAtha sIdhA mahArAja ke Upara hamalA karegA / phira dekho majA / yojanA taya huii| sava viravara gaye / prAtaHkAla kI jhAlara vaja uThI / chaH baje DaMkA vajane ke sAtha ho pUrva diyA kA daravAjA khula gayA / AdinAtha kI jaya / gagane bhedI yAvAjoM ke sAtha lakSmaNajI sainya ke sAtha bAhara nikala gaye / daravAjA banda / zatru sainya meM Azcarya kI lahara daur3a gii| ekAeka honevAle zatru ke AkramaNa se mahArAjA . ke sainya meM bahuta cahala pahala ho gii| eka prahara yuddhakA khela dekhakara lakSmaNajI ne dhanuSya caDhA diyA / dekhate dekhate zatru jamIna dosta hone lge| do ghar3I meM to zatru sainya meM hAhAkAra maca gyaa| zatru muThI bAMdhakara ke bhAgane lge| yaha dRzya dekhakara mahArAjA ne apanA ratha Age kriyA / varAvara lakSmaNajI ke sAmane ratha A gayA lakSmaNajI ne tIra varSA meM begakara diyaa| pahale tIrase mahArAjA kA mukuTa uDA diyaa| usake bAda dUsare aura tIsare. tIrase to mahArAjA ke ratha ke donoM ghor3e ghAyala ho gye| mahArAja sAvadhAna hoM usake pahale to cauthe tIrane to mahArAjA ke hAthameM rahanevAle tIrake Tukar3e Tukar3A kara
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ 94 - - - pravacanalAra karNikA 'tuma hamAre gharameM ghuse ho agara aba maiM tumako nahIM nikAla dUM to merA nAma zUravIra nahIM / bhagavAna AdinAthake 99 putra bhagavAna se pUchate haiM ki hamAre mahArAjA bharatake sAtha lar3AI karanA ki AjJA . mAnanA ? bhagavAnane kahA ki tuma donoM bAteM chor3akara pravajyA aMgIkAra kro| saba dIkSA le lete haiM aura AtmArAdhanA meM tadAkAra bana jAte haiN| sAdhupanA aMgIkAra kiye vinA gRhAsthAzrama meM bhI vairAgya bhAvase raha karake Atma sAdhana kiyA jA sakatA hai| esA kahanevAloM ko yaha samajha nahIM hai ki sAdhupane meM vIsabIsA dayA palAtI haiM lekina kaisA bhI gRhasthI ho savArasA dayA se adhika dayAkA pAlaka nahIM bana sakatA hai| kAraNa ki muni mahArAja trasa aura sthAvara isa taraha donoM prakAra ke jIvoMkI dayA pAlate haiM / lekina zrAvaka sirpha trasa jIvoM kI dayA pAla sakatA hai isaliye rahA dazavasA / trasa jIvoM kI dayAmeM bhI nirdoSa ko hI vacA sakate haiM, isaliye rahe pAMca vasA / nirdoSa jIva bhI AraMbha-samAraMbha le mAre jAte haiM, isaliye DhAI vsaa| . apane svajana-sambandhI agara pazu vagairaha ke rogakI davAI karanA par3e usameM bhI jIva mAre jAte haiM isaliye rahe savA vso| isa taraha kaisA zrAvaka bhI savA vaso dayA pAla sakatA hai / isaliye vizvake jIva sarvavirati rUpa sAdhu-pane ko prApta karake AtmaH zreya sAdhe yahI shubhecchaa| .:: .. ... ... ... ....... . bp. ... ASIA
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - vyAkhyAna-terahavA~ . jagata ke mahAna upakArI bhagavAna zrI mahAvIra deva 'pharamAte haiM ki jo manuSya AMkha, kAna nAka aura vANI kA durupayoga karatA hai vaha ekendriya meM jAkara ke utpanna hotA hai| usakI draSTi ko dhanyavAda ki jo niraMtara devAdhideva zrI jinezvara paramAtmA kI mUrti ke darzana karatA hai| ... daza vaikAlika sUtra meM likhA hai ki jisa makAna meM strI kA phoTo lagA ho usa makAna meM sAdhu nahIM raha sakatA hai| kyoM ki usake dRzya se use vikAra utpanna ho sakatA hai| kisI ko zaMkA hogI ki kyA jaDa.vastu vikAra kara zakatI hai? usako samajhAnA cAhiye ki karma jar3a hone para bhI jIvoM ko saMsAra meM rakhaDAte haiM / tumhAre kisI sage samvandhI kA phoTo tumhAre pAsa meM ho to tuma kitane Ananda magna bana jAte ho ... mRtyu ko prApta huye kA phoTA dekhakara usa vyakti ke guNoMkI smRti dvArA kitane rote ho ? esA anubhava tumako aneka bAra huA hogA / lAmane santa mahAtmA kA .. phoTo ho to vairAgya utpanna hotA hai / chahe guNasthAnaka vartI jIvoM taka ko vItarAga devake darzana karanA caahiye| kyoM ki vahAM taka AlaMbana kI AvazyakatA hai / ... aura sAtaveM guNaThANA se AlaMbana kI AvazyakatA nahIM hai|
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ '92 pravacanasAra karNikA - - 'diyaa| yAnI bhukkA kara diyA / aura daur3a karake 'lakSmaNajI ne mahArAjA ko nIce pachAr3a diyA / avasara ke jAnakAra mahArAjA ne zaraNAgati svIkAra lii| phira candhana avasthA meM mahArAjA ko rAmacandrajI ke sanmukha hAjira kiyA / rAmacandrajI ko dekhakara mahArAjA ghabarA gye| unakA prabhAva jagata meM phailA huA thA / rAmacandrajI aba kyA kareMge? prANAnta daMDa kareMge? jo honA hogA so hogaa| aba ciMtA bekAra hai| esA mahArAjA ne vicAra kara diyaa| rAjasabhA meM Aja mAnava samUha mAtA nahIM thaa| stuti pAThakoM ne stutigAna zurU kiyA / aura rAjasabhA kA kAma kAja zurU hubhA / mahArAjA zarama se nIcA muMha karake khar3e the| volane kI jarA bhI himmata nahIM thii| rAmacandrajI ne unase "pUchA ki tumhArI icchA kyA hai ? bolo! vajrakarNa tumheM namaskAra nahIM kregaa| kucha bhI javAva nahIM milA rAmacandrajI sAdharmika kA kartavya samajhAte haiM / aura jainadharma ke samyaktva svarUpa kA varNana karate haiM / jAo, "tumheM koI bhI sajA nahIM dI jaaygii| ye zabda sunate hI sabhAjanoM ne jayanAda se vAtAvaraNa gajA diyaa| volo| zrI rAmacandra kI jaya / volo vajrakarNa mahArAja kI jy| sabhAmeM pUrNazAnti phaila gaI / rAmacandrajI kI AjJA jAhira kI gaI ki Ajase vanakarNa aura tuma mahArAjA samAna rAjya ke mAlika ho / tuma dono samAnaH / janatAne phira jayaghopa kiyA / rAjasabhA visarjita ho gii| saba apane -apane sthAna ko cale gye|
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ . 93: - - -- - - vyAkhyAna-vArahavA~ . vanameM nikale huye rAmacandrajI vanameM cale gaye / / vajrakarNa rAjA hamezA rAmacandra ko yAda karane lgaa| upakArI kA upakAra yAda karanA ye sajjanatA kA lakSaNa hai| durjana manuSya upakArI ko bhUla jAte haiN| jJAnasAra meM zrI yazovijayajI upAdhyAya mahArAja pharamAte haiM ki duHkha ko prApta hokara ke dInatA nahIM karanA aura sukhameM abhimAnI nahIM bananA / _ siMhako java khUba jora se bhUkha lagatI hai taba vaha guphAmeM se bAhara nikalatA hai aura jo mile usakA bhakSaNa karake punaH guphAmeM calA jAtA hai / adhika hiMsA athavA atyAcAra vaha nahIM karatA hai| lekina mAnavI kI pUrI jindagI samApta ho itanI milakata hone para bhI anIti, anyAya aura prapaMcameM se U~cA nahIM AtA hai| yuddha ke nagAre bajane ke samaya bhI apanI navoDhA strI. aura amanacamana kA tyAga karake lar3AI ke maidAna meM taiyAra hokara ke jAnevAlA hI saccA kSatriya kahalAtA haiM / usa" samaya kSatriyANI apane rakta se tilaka karake kahe ki-. vijaya prApta karoge to maiM taitAra rahUM, aura agara mRtyu * prApta karoge to svarga strI svAgata kreNgii| isI tarahase dharma karanevAle bhI kSatriya tejavAle honA caahiye| . . . . . Aja kitanoM ko tapa karate karate jo Ananda AtA hai usase bhI adhika Ananda pAraNAmeM AtA hai| kyoM ki esoM ko abhI jaisA cAhiye vaisA tapakA AsvAda nahIM aayaa| - dharmako prApta huA AtmA hamezA karmake sAtha laDAI.. karatA hai aura vaha karmoM se kahatA hai ki anAdikAla se
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 96 pravacanasAra-kaNikA jo AtmAyeM jinAgama ko nitya sunatI haiM unake kAna dhanyavAda ke pAtra haiN| __ patA kI apekSA mAtA adhika upakArI hai isaliye mAtA kA upakAra nirantara yAda karanA cAhiye / / haribhadra nAmake eka brAhmaNa ko abhimAna thA ki mere se bhI adhika jAnakAra ho aura jisake artha ko maiM na jAna sakaM esA koI bhI mile to usakA maiM zipya ' vnjaauuN| yaha inake jIvana kI bhI eka Teka thii| paka samaya rAtako phirane ko ve nikale to sAdhvIjI mahArAja ke upAzraya se pasAra ho rahe the| vahAM unake karNapaTa para madhura zabda TakarAye "do cakkI do harIpaDha meM" / isa vAkya ke artha ko samajhane meM vicAra magna unako kucha bhI samajha meM nahIM aayaa| vidvattA kA abhimAna gila gayA / khUba parizrama kiyA kintu vyartha / kyoM ki ye to jainazAstra ke pAribhASika shbdthe| aba kyA karanA? apanI Teka yAda AI / jaldI se upAzraya kI sIDhiyoM para caDhate huye dekhAto sAdhvIjI mahArAja. svAdhyAya karate huye dikhAI dii| unake sanmukha jAkara ke namaskAra pUrvaka pUchate haiM ki he mhaastii| Apa jo svAdhyAya kara rahIM ho usameM bole gaye zabdoM ke artha kA maiMne khUba vicAra kiyA phira bhI mujhe vaha samajhameM nahIM - aayaa| merI pratijJA hai ki jisakA artha meM nahIM samajha sarva usakA artha samajhAne vAle kA meM ziSya bana jaauuNgaa| isaliye dayA karake Apa samajhAvo / sAdhvIjI mahArAja . ne turanta samajhA diyA / vaha suna karake haribhadra khUba . 'prasanna huye / zIghra hI ziSya banAne kI vinatI kii|
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna-terahavA~: . . sAdhvIjI mahArAja ne unako apane samudAya ke AcArya bhagavAna ke pAsa bheja diyA / haribhadra ne vahAM jAkara ke dIkSA le lii| vuddhi tIvra hone se alpa samaya meM hI dArzanika viSaya ke niSNAta vana gaye / unane dIkSA lene ke bAda caudaha sau . cavAlIsa granthoM kI racanA kii| grantha racanA meM apane upakArI sAdhvIjI mahArAja ko nahIM bhUlate huye hareka grantha meM unane ." yA kisI mahattarA sUnu" tarIke hI unakA paricaya diyA hai / jaina zAsanameM khyAti ko prApta huye ve mahApuruSa haribhadra sUrijI ke. nAmase pahacAne jAte haiM / - sasakitI AtmA kA lakSya yahIM honA cAhiye ki dharma sivAya cakravartIpanA bhI mile to bhI nahIM caahiye| ... DhAI dvIpa meM rahanevAle saMjJI paMcendriya jIvoM ke bhAva ko jAna sakeM usakA nAma hai "manaH paryaya jnyaan"| ...: '. kevala jJAnI ko pahale samaya jJAna aura dUsare samaya - darzanopayoga hotA hai| , , . . . : . : zrutajJAna par3hanekA udyama karane se jJAnAvaraNIya karmoM kA bhukA ur3a jAtA hai (nAza hojAte haiN)| ... :. : zarAba ke naze meM cakacUra bane huye mAnavI ke sukhameM giratA huA kutte kA bhUta (zvAna bhUtra) nazA grasta ko azucivaMta mAlUma nahIM hotA usI taraha mohanIya karma ke nazA meM cakacUra bane huve. manuSya ko acche aura bure kA kucha bhI mAna nahIM hotA hai| . saMsArI jIvone moha ko mitra mAnA hai| jaba ki ananta zAniyoMne usako AtmA kA kaTTara duzmana kahA hai| caudaha pUrva ke dhAraka AtmAoM ko bhI moha duzmana ne . nigoda meM dhakela diyA hai| ...........
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra kaNikA D - - AtmA do prakAra ke hote haiM :- (1) bhavAbhinandI .. (2) aatmaanndii| saMsAra meM majA mAne, paudgalika vastu kA rAgI vanA rahe, svArtha ke liye laDAI kare aura saMsArI saMbaMdhoM meM / vilAsa kare usakA nAma hai-bhvaabhinndii| .. paramArtha kA ciMtana karatA ho, Atma-jagata kI khoja karanevAlA ho-akelA AyA hUM aura akelA hI jAnA hai jagata meM koI kisIkA nahIM hai ese vicAroM meM masta ho ule-AtmAnaMdI kahate haiM / / pAMca indriya, zvAsocchavAsa, Ayu, manavala, vacanabala, aura kAyavala ina daza prANoM kA viyoga ho usakA nAma hai "maraNa" / dharma nahIM prApta kiye jIvoM ne eseM ananta maraNa kiye haiN| . yaha durlabha manuSya bhava milA hai to moha ko yArI chor3ake dharma kI mitratA karo / . mahA naiyAyika upAdhyAya zrI yazo vijaya jI mahArAja sAhaba pharamAte haiM ki paravastu kI icchA karanA ye mahA duHkha hai / saMsAra kI tamAma icchAoM ko alpa karane ke liye hI dharma hai| . * jarUrata se adhika parigraha nahIM rakhanA caahiye| aisI pratijJA Ananda aura ' kAmadevane lI thii| isa niyama ke AdhAra le bAraha varSameM saba tyAga karate haiN| . . . - Ananda aura kAmadeva rAtakI pratibhA meM khar3e rahate haiM taba devoMne parIkSA kI lekina calAyamAna nahIM hote haiN| taba bhagavAna mahAvIra paramAtmAne unakI samavazaraNa meM
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ - vyAkhyAna-terahavA~ " 99 prazaMsA kii| bhagavAna mahAvIra paramAtmA unakI prazaMsA karate hue kahate haiM ki he gautama, sAdhuoM kI upekSA bhI . ye mahAnubhAva adhika kaSTako sahana karake aDiga rahe haiN| jaina zAsana ke ajoDa prabhAvaka jainAcArya zrImada 'vijayapAdaliptasUrijI mahArAjane ATha varSakI nAlyaSaya meM dIkSA lI / solaha varSakI vayameM AcArya padavIle alaMkRta hue the| unakI vidvatA aura pravacana kuzalatA cAroM tarapha vyApI huI thii| ve pRthvItala ko pAvana karate karate eka 'nagarameM padhArane vAle the| usa nagara meM brAhmaNoM kA jora adhika thaa| saca brAhmaNa vicAra karate haiM ki jo ye AcArya mahArAja gA~vameM padhAreMge to apane anuyAthI ghaTa jaayeNge| bar3A tophAna hogaa| isaliye nahIM Ave to ThIka / elA vicAra karake unane eka yukti racI / eka ghIkA kaTorA pUrNa bharake AcArya mahArAja ke sAmane bheja diyA / isa kaTore ke dvArA aisA sUcana karane meM AyA ki jaise yaha kaTorA ghI se pUrNa bharA hone, le jarA bhI avakAza nahIM hai usI taraha yaha nagara paNDitoM se bharA hone se jagaha ke abhAvameM Apako yahA~ padhArane kI koI jarUrata nahIM hai| .... :: .. AcArya mahArAjane vicAra karake ziSya ke pAsa eka hare kAMTe kI zUla mNgaaii| usa zUla ko ghIle bhare kaTore meM vIcoMbIca khoMsa karake vahI. kaTorA unako pIche bheja diyaa| isake dvArA sUcana kiyA gayA ki kaTorA meM jaise zUla samA jAtI hai isI taraha Apake nagara meM meM bhI samA jaauuNgaa| isa taraha yaha kaTorA pIche Ane para lava brAhmaNa zaramindA ho gye| aura samajha gaye ki Ane vAle AcArya
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ / .100 pravacanasAra karNikA sAmAnya nahIM hai| lekina mahA paMDita haiN| yaha hai jainAcArya kI prabhAvakatA, samaya sUcakatA aura kArya kushltaa| . nagarajanoMne ThATha se unakA nagara praveza karAyA / aura jaina zAsana kI mAre prabhAvanA huii| - tumheM agnikA jitanA bhaya hai utanA aviraktikA bhaya hai? vItarAga ke kahe huye dharma meM zaMkA lAne vAlA mithyAtva mohanIya karma bAMdhatA hai| vIca ke bAIsa tIrthaMkaroM ke sAdhuoM ko cAra mahAnata .. hote haiM kyoM ki ve Rju aura sarala hote haiM / lekina pahale aura anta ke tIrthaMkaroM ke sAdhuoM ko pAMca mahAvrata hote haiN| sAdhu do prakAra ke haiN| (1) sthavira kalpI (2) jina klpii| vastra pAtra aura saMyama ke upakaraNa rakkheM de sthavira kalpI kahalAte haiN| vastra, pAtra na rakheM ve jina kalpI kahalAte haiN| jinakA pahalA saMghayaNa ho, sADe nava pUravakA jJAna ho, antarmuhurtamAna meM sADA nava pUrava kA parAvartana kara sakate hoM, chaH mahInA taka AhAra pAnI nahIM mile to bhI calA sakate ho ye sava zaktiyAM jinameM ho ve hI jina kalpa svIkAra sakate haiN| sthavirakalpI sAdhukA eka kapar3A raha gayA ho to sADepAMca mAila taka phira se lene jAne kI vidhi hai| jina mandira baMdhavAne vAlA zrAvaka acyuta devaloka meM jAtA hai| bhagavAna kI vANI sunane se saMsAra kA pApa rUpI jahara utara jAtA hai|
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna-terahavA~ - - on - - taMduliyA matsya var3e matsya kI AMkha kI palaka meM (pAMpaNa meM) utpanna hotA hai| mAtra cAvala ke dAnA varAvara usakI kAyA hotI hai| vaha hajAra yojana kI kAyAvAle matsya ko dekhakara vicAra karatA hai ki merI kAyA jo itanI bar3I hotI to eka bhI choTe matsya ko . jindA nahIM rahane detA / savako khAjAtA / vaha khA nahIM sakatA hai phira bhI isa taraha kI vicAraNA mAtrale mara ke sAtavI naraka meM jAtA hai| - tapa karane kI zakti hogI to mRtyu ke samaya samAdhi rhegii| isaliye tapa karane kI Teva (Adata) paaddnii.caahiye| .. pApa-vyApAra kA tyAga karanA usakA nAma hai lAmAyikA dhana kamAnA kIcar3a meM hAtha DAlane jaisA hai aura dAna dene meM usa dhanakA sadupayoga karanA kIcar3ase lathapatha hAthako dhone ke samAna hai| lakSmI vezyA ke samAna hai| pUrvakA puNyodaya hogA tavataka lakSmI rahanevAlI hai aura puNya khatma hone para vaha calI jAnevAlI hai| jaise vezyA paisA ke AdhIna hai| paisA mile vahA~ taka grAhaka ko saMbhAlatI hai| usa grAhaka ka pAsa paisA khalAsa ho jAye to dUsare paisAdAra grAhaka ke pAsa calI jAtI hai| isI taraha lakSmI aMge punyAdhInatA kI hakIkata samajhanA / . kriyA vinA kA jJAna candana ke vojha (bhAra) ke samAna hai| kalyANa kArI AtmAko jJAna ke sAtha kriyA kA sumela sAdhanA cAhiye / aSTaka jI meM likhA hai ki dharma karane ke liye dhana nahIM kamAnA hai| parantu dhanakI mUrchA utArane ke liye dharmameM dhana ko kharca karanA hai|
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ AR - - - - - - pravacanasAra karNikA khAne pIne meM jo mukti mAnatA hai vaha mithyAtvI hai| khAne pIne kI tamAma vastu jina mandira meM rakhanI caahiye| apane dravya se dharma karane vAle jIvoM ko lAbha pUrNa milatA hai| eka nagara meM abhayaMkara nAma ke zeTha the| unake do naukara the / eka naukara ghara kA kacarA vagairaha saphAI kA kAma karatA thA aura dUsarA naukara haura carAne jAtA thaa| zeTha zeThAnI dharmI hone se roja sagavAna kI pUjA karane ke liye jina mandira jAte the| ye bhI pUre ADaMbara se jAte the / eka dina naukara baiThe baiThe bAteM karate the| apane zeTha zeThAnI kitane punyazAlI hai ki roja prabhutI pUjA karane jAte haiN| apana ko bhI mana to bahuta hotA hai lekina apana to naukara kahalAte haiM isaliye apana se kaise jAyA. jA sakatA hai? ina donoMkI vAta zeka aura zeThAnIne suna lii| dUsare dinake prAtaHkAla zeTa-zeThAnIne AzA dI ki Aja tuma donoM hamAre sAtha pUjA karane ko aanaa| yaha AjJA suna karake to donoM naukara Azcarya karane lage aura vicAra karane lage ki rAtakI bAta sunakara agara gussAle kahate hoMge aura agara naukarI meM se nikAla diyA to? isa taraha aneka vicAro se dono jane zeTha zeThAnI ke sAtha pUjA karane gye| vahAM vahuta se dhanika pUjA karane Aye the / savako apane dravya se pUjA karatA dekhakara ye dono vicAra karane lage ki pUjA to svadravya se hI honA cAhiye / zeTha naukaroM ko pUjA karane ke liye kesara kI kaTorI detA hai / taba donoM naukara lene ko nA kahate haiN| aura kahate haiM ki he zeTha! Apake dravya se pUjA kareM to
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - - vyAkhyAna-terahavA~ - 103. hamako kyA lAbha ? isaliye hama apane dravya se hI pUjA.: kreNge| eka naukara ke pAsa do rupaye the| unake puSpa lekara ve ati bhAvapUrvaka prabhu kI puSpa pUjA karatA hai ! dUsare naukara ke pAsa kucha nahIM thA isaliye dukhI hokara dekhatA rahA thaa| pUjA karake zeTha zeThAnI upAzraya aaye| vahAM guru mahArAja ko vaMdana karake zeTha zeThAnIne upavAsa. kA paccakkhANa liyaa| taba isa naukarane pUchA ki hamAre zeThAnIne kyA kiyA? guru mahArAjane kahA ki Aja caudaza hai isaliye tumhAre zeThane upavAsa kiyA hai| naukarane pUchA upavAsa kA kyA matalaba hai ? guru mahArAjane samajhAyA ki-eka dina aura rAta kA AhAra tyAga krnaa| usameM bhI rAta ko to AhAra pAnI dono kA tyAga karanA usakA nAma upavAla / yaha sunakara ke jisake palA nahIM the vaha naukara vicAra karane lagA ki mere pAsa dravya nahIM thA isaliye maiM pUjA nahIM kara skaa| aura yaha to binA dravya ke ho sakatA hai esA hai| sava ghara Ate haiN| bhojana kA samaya hote hI dono naukaroM ko jImane ke liye bhojana kI thAlI aayii| eka naukara jImane lagatA hai| vahAM dUsarA laukara vicAra karane lagA ki mere to Aja upavAsa hai| yaha bhojana mere liye hI AyA hone se isakA mAlika maiM huuN| isaliye agara koI supAtra Ave to yahorA kara ke lAbha lelaM / . itane meM eka mahAtmA vahorane ko pdhaare| isa naukarane / - apane liye Aye huye bhojana ko mahAtmA ko vahorA diyaa| yaha dekhakara zeThAnIne use dUsarA bhojana diyaa| tava naukarane kahA ki mere to upavAsa hai / yaha sunakara zeTha zeThAnI prasanna huye / . do rupaye ke puSpa lekara bhagavAna kI pUjAkarane vAlA'
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104. pravacanasAra-kaNikA naukara parabhava meM do karoDa lone kA adhipati banatA hai| aura suni ko dAna denevAlA naukara parabhava meM rAjA banatA hai| isa le bodha lenA hai ki zeThAI ho to esI ho| jaina zAsana ko samajhe huye gRhasthI ke ghara meM rahane vAle naukara varga sI dharma ke saMskAra se raMga jaayeN| esoM : kI zeThAI hI vAstavika zeThAI kahalAtI hai| ele zrAvaka. hI mAvazrAvaka kahalAte haiN| . ese bhI zrAvaka (nAmadhArI) hote haiM ki apane naukara to kyA lekina gharake vAlaka bhI vairAgI na bana jAyeM isa kI todArI rakhate haiN| esoM kI bhAvanA dharmI banane kI apekSA dharmI kahalAne kI jyAdA hotI hai| eka AcArya mahArAja hara roja taba vyAkhyAna dete the java eka prasiddha zeTha zrAvaka A jAte the / jaba taka ve zrAvaka nahIM Ate taba taka vyAkhyAna bhI cAlU nahIM hotA thA / eka divasa TAima se bhI adhika samaya vyatIta ho gayA phira bhI zeThajI ke nahIM Ane se vyAkhyAna zurU nahIM huA / anya zrotA UMce nIce hone lge| jisale guru . mahArAjane vyAkhyAna zurU kara diyaa| vyAkhyAna pUrA hone . ko thor3A samaya bAkI thA ki ve zeThajI Aye jaba AcArya mahArAjane dera se Ane kA kAraNa pUchA to zeThane pratyuttara meM kahA ki sAhaba, serA choTA vAvA vyAkhyAna meM Ane : kI haTha leke baiThA thaa| use samajhAne meM dera ho gii| usako sAtha meM lekara AUM aura ApakA prabhAva usa para .. par3e to vaha dIkSA leleM / / . AcArya mahArAja samajha gaye ki yaha to nAma ke hI zrAvaka haiM / isaliye tuma saba bhAvazrAvaka banane kA prayatna, karanA yahI manaH kAmanA / .......... ......
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna-caudahavAM vAtsalyamUrti bhagavAn zrImahAvIra deva pharamAte haiM ki he gautama, jagata ke jIva vIryapanA se karma karate haiM aura mohanIya karma ko bAMdhate haiN| . . . . . .. vIrya tIna prakAra ke haiN| ...... (1) bAlavIrya (2) vAlapaMDitavIrya (3) paMDitavIrya / ___ aviratipanA ye bAlavIrya hai| samyagdarzanapUrvaka saMyama ho vaha paMDitavIrya / vratadhArI zrAvaka ho vaha vAlapaMDitavAye hai| . . .. .. . . mAnava jaise mAnava vanake bhI vrata aMgIkAra nahIM karate paloM ko jJAniyoMne hirAyA Dhorake samAna kahA hai / vrata . ye manuSya ke sira para aMkuza hai| hAthI jaise bar3e prANI ko bhI aMkuza kI jarUrata hotI hI hai / to phira manuSya ko aMkuza vinA kaise cala sakatA hai? ghor3e ko lagAma hotI hai| lagAma khecane ke sAtha hI ghor3A sIdhA ho jAtA hai| isa taraha se jIvana meM vrata lene se bahuta se pApakarmoM se bacA jA sakatA hai| . zrAvaka meM dravya dayA aura bhAvadayA donoM hotI hai| lekina sAdhu meM sirpha bhAvadayA hI hotI hai| Avazyaka kriyA meM sUtaka nahIM lagatA hai kAraNa ki yaha to nitya karanA hai / janma sUtaka aura maraNa sUtaka. meM bhI Avazyaka kriyA chor3anA nahIM hai| .
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 . . .. . pravacanasAra karNikA vyavahAra ke do prakAra haiM : (1) dharmaghAtaka (2) dhrmpopk| dharmaghAtaka vyavahAra ke tyAgI bane dinA dharmapoSaka vyavahAra jIvana meM nahIM A lakatA hai| sacce sukha kA mArga apane ko khojanA pdd'egaa| cAra gati rUpa saMsAra meM saccA sukha nahIM hai| sArA saMsAra . sukha kI arthI hai| dharma ke arthI kama haiN| isaliye sukha, nahIM milatA hai| jo sukha, cAhiye to dharma kA arthI bananA pdd'egaa| devagati meM bahuta sukha hone para bhI maranA to jarUra hone se vaha sukha dukhakArI hai / jagata ke jIva sukha ke rAgI aura dukha ke dveSI haiN| sukha prApta karane ke lIye. jIvana meM sadAcArI vananA pddegaa| nava nArada RSi, mokSa se athavA svarga gaye haiM kyoM ki unake jIvana meM ladAcAra sundara thaa| rAjA ke antaHpura meM jAne kI unako Ta thii| mAjAoM ko aura dUsaroM ko unake sadAcAra kI khAtrI zI vizvAsa thaa| . dazaratha rAma Adi mahA puruSa mahAna ho gye| kyoM ki inake jIvana meM sadAcAra thA / sadAcAra kA Adarza: inane jagatako vatAyA thaa| dazaratha mahArAjA sAkara. (mizrI) kI makkhI jaise the| inake aMtaraMga meM saMsAra ke prati jarA bhI mAna nahIM thA / saMsAra meM karma saMyoga se. rahe jarUra, parantu mana vinA hI rahe the / dUdha meM se ghI taiyAra karanA ho to kitanI kriyAyeM karanI par3atI haiM ? isI taraha apanA AtmA bhI dUdha jaisA hai| isa AtmA ko ghI jaisA banAnA hai| kaba bane ? khUba
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ - .. vyAkhyAna-caudahavA~ : 107 kriyAoM kareM tava kriyA. bhI tArakoM kI AjJA ke anusAra kareM tava AtmA ghI jaisA bana sakatA hai| zarIra nAzavanta' hai| kava par3a jAyagA isa kI koI khabara nahIM hai| AtmA sthira hai| susthAyI hai| phira bhI apana ko AtmA kI apekSA zarIra Upara rAga adhika hai| . . zarIra cintaka miTake Atma cintaka vananA pddegaa|' sadAcArI jIvana pUrvaka zraddhA se Age baDho / mokSa kA yaha rAjamArga hai| dazaratha rAjA ke cAroM putra prAtaHkAla meM pAyavandana karate the isa kA nAma sadAcAra / .. zrI hemacandra sUrijI mahArAja pharamAte haiM ki jIvana meM maitrI bhAva viksaao| jagata meM koI pApana karo aura jagata meM koI dukhI na raho / esI maitrI bhAvanA to jisa ke hRdaya meM dharma vasa gayA ho usI ke hRdaya meM jAgatI hai| - ghara meM jo sAsa kAma karane lagegI to vahU ke diloM jarUra kAma karane kI icchA hogI / aura ye kahegI ki sAsujI Apa ArAma kro| yaha kAma to maiM kara luuNgii| lekina yaha kava bane java lAsa pahale kare to| Aja to lAla bahU se kahatI hai ki tU elA kara to bahU kahatI hai ki tumhI kara lo / bhUtakAla meM vahU ko kahanA par3atA hI nahIM thA / apane.. Apa ye kara letI thii| kyoM ki usa samaya kula ke saMskAra uttama milate the| . .. .. Aja kI zAlAmeM paDhanevAle vidyArthiyoM ke pAsa pustakoM kA Dhera hai| parantu jJAna nahIM hai| Aja duniyA meM bhautikatA kA jo pavana vA rahA hai usakI tarapha apanako nahIM jAnA hai| jo gaye to AtmA kA vigaDa jaaygaa|
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - pravacanasAra karNikA hanUmAnajI ko eka hajAra striyAM thiiN| eka samaya AkAza kI tarapha eka Taka dekha rahe the| vahAM vAdala Ake . . vikhara gye| yaha dRzya dekhakara hanumAna jI ko vairAgya AtA hai| jisa taraha ye vAdala ikaTThe ho ke vikhara gaye isI prakAra apanA ye mAnava jIvana bhI vikhara jAyagA / . . isa liye dharma kI sAdhanA kara lenA yahI uttama hai| . dazaratha rAjA ke kuTamva meM rAniyAM dUsarI rAniyoM ke puna ko bhI apane putra ke samAna ginatI thii| isIliye apana dazarathajI ke kuTumba ko yAda karate haiM / isa kuTumba ke saMskAroM meM se thoDe bhI saMskAra apane kuTumba meM A jAye to kleza aura kaMkAzakA nAza huye binA nahIM rhegaa| dazaratha rAjA ko vairAgya A gyaa| dIkSA kI taiyArI karane lge| aura rAmacandrajI ko rAjagAdI soMpane ko taiyArI karane lge| mahotsava cAlU ho gyaa| vahAM kaikeyI vicAra karane lagI ki merA putra bharata agara dIkSA le legA to merA kauna ? calo ne bharata ko rAjya mAMgU / bharata rAjA vanegA to maiM rAjamAtA kahI jaauuNgii| dazaratha ke pAsa Akara ke yuddha meM diye huye vacanoM ko yAda kraayaa| dazarathane kahA ki eka dIkSA ko chor3akara tujhe jo mAMganA ho mAMga le / . bharata ko rAjya do| mAMga liyaa| dazarathane kahA ki.. jAo diyA / . ava rAmacandrajI ko bulA ke dazarathane sava bAta khii| tava rAmacandrajIne kahA ki he pitAjI, isameM pUchane kI jarUrata nahIM hai| Apako yogya lage use de sakate ho| meM jisa taraha se ApakI sevA karatA hUM usI taraha se...|
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna caudahavA~ 109. - - unakI bhI sevA kruuNgaa| dekho, khuda hakadAra haiM, vArasadAra . hai; yogya hai, aura prajApriya bhI hai| agara cAhe to yuddha karake bhI le sakate haiN| itanI tAkata hai| phira bhI pitAjI ko kahate haiM ki ApakI icchA ho use Apa khuzIleM de do| maiM usakI sevA kruuNgaa| vicAroki rAmacandrajI meM kitanI yogyatA hai ? kitanI pitRbhakti hai ? kaise susaMskAra haiM? yaha Adarza lene jaisA hai| Aja to do sage AI alaga hoM to nahIM jaisI (tuccha) vastu ke liye bhI lar3AI kreN| korTa meM mukadamA kreN| aura nAza ho jaayeN| yaha hai AjakI saMskRti / / miTTI kI maTakI eka ho aura bhAI do ho to eka maTakI ko phor3ake do Tukar3e karanA par3e the Aja kI dazA hai| kaisA vicitra yuga AyA hai ? vicAro! yaha pragati kA jamAnA kahA jAya ki avanatikA ? AmadanI kA darajA kama aura kharca kA darajA jyAdA? ina dono ke bIca meM laTaka ke jiye isakA nAma AjakA mAnava / rAjyapATa, dhana, mAla milkata ke liye nahIM ldd'o| vaha to saba punyAdhIna hai| haka mAMga ke nahIM liyA jA sakatA hai| ye to yogyatA se hI milatA hai| usameM haka mArA mArI nahIM hotI hai| ... kyA kisI janmAMdha vAlaka ko paribhramaNa svAtantrya kA haka diyA jA sakatA hai ? kyA kisI vyabhicArIko AcAra svAtantrya kA haka diyA jA sakatA hai ? kyA nAdAna vAlaka ko matadAna dene kA haka diyA jA sakatA hai? nhiiN| to samajho ki haka yogyatA se hI milatA hai| -ise mAMgane kI jarUrata nahIM hai| mAMgane se mile haka ko
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 pravacanasAra karNikA - - - - pacAyA nahIM jA sakatA hai| haka kI mArAmArI chor3a do| .. puNya meM hogA to mila jaaygaa| puNya Upara zraddhA rkho| dharmI ke ghara meM dhana ke athavA svArtha ke jhagar3e nahIM hote? vahAM to Atma kalyANa ke jhagar3e hote haiN| tumhAre ghara meM . kisake jhagar3e haiM? sacce sukha kA prazna anAdi kAla se pUchA jA rahA hai ora Age bhI pUchA jAnevAlA hai| tuma lacce sukhake "hissedAra bano yahI zubhecchA /
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( P ranit - - vyAkhyAna-pandrahavA~ apane erama upakArI arihaMta bhagavaMta pRthvI para vicarate haiM aura pRthvI ke jIvoMko dharmamArga meM lagAte lagAte mokSa jAte haiN| .... bahu AraMbhI, bahu parigrahI aura moha-mAyA se bhare * jIva narakameM jAte haiN| . . zreNika mahArAjA kahane lage ki jagata meM pApI kama haiM aura dharmI adhika haiN| tava abhaya kumArane kahA ki dharmI kama aura pApI bahuta haiN| lekina rAjA isa vAtako mAnatA nahIM thaa| parIkSA karane ke liye do tambU baMdhAye, ekA kAlA aura eka sapheda / . rAjagRhI meM. dAMDI piTAI .. yAnI ghoSaNA karAdI ki jo dharmI hoM ve sapheda tambU meM jAye aura jo pApI hoM ke kAle tambU meM jAye / rAjA savakA svAgata karane lgaa| rAjA kI yAjJA sunakara ke nagarImeM dauDAdaur3a hone lgii| sabhI sanuSya sapheda tambU meM jAle lage, lekina kAle tambU meM koI jAtA nahIM thaa| unameM do sacce dharmA the jo dharma hI karate the kintu larva virati nahIM le sakate the| ve vicAra karane lage ki apana 'pApa karane vAle haiM, isaliye apanako kAle . tambU meM hI jAnA cAhiye / esA vicAra karake ye donoM kAle tambUmeM gaye / ava rAjA aura abhayakumAra pahale sapheda tambU kI mulAkAta lene gye| vahAM rahanevAloM se pUchane lge| tavaM
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 .pravacanasAra kaNikA hama dharmI haiM esA sava kahane lge| vAstavika bAta to . ye thi ki unake jIvana meM dharma kA chIMTA bhI nahIM thaa| dharmI bananA nahIM hai kintu dharmI kahalAne kI icchAvAle haiN| usake vAda kAle tambU kI mulAkAta lene para vahAM rahanevAle donoM bhAvikoM se pUchane para pratyuttara milA ki : hama pApI kahalAte haiM isI liye isa kAle tambU meM hamaH / Aye haiN| __abhayakumAra kahane lagA ki-he mahArAja, parIkSA ho gaI nA ? zeNika mahArAja samajha gaye ki abhayakumAra ke kahe anusAra jagata meM dharmI kama aura pApI bahuta haiN| . saccA kahA jAya to ye donoM hI dharmI haiN| . sAdhu, sAdhvI, zrAvaka aura zrAvikA ina cAroM ko hara pakhavAre (pakSa) meM eka upavAsa karane kI AjJA hai| jo na kareM to prAyazcitta lge| . jo AdamI deva dravyakA bhakSaNa karatA hai, guru mahArAja kI nindA karatA hai aura paradArA lampaTa hai vaha naraka jAtA hai| - eka lAkha navakAra japa vidhipUrvaka ginane le tIrthaMkara nAmakarma vanyatA hai| 'pahalI . nArakImeM utpanna honeko 30. lAkha sthAna haiM dUsarI 'tIsarI cauthI pAMcavIM .. chaTThI . .. .
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - - - - vyAkhyAna-pandrahavA~ __..strI chaThI narakase zrAge narakameM nahIM jAtI hai. kyoMki strImeM svAbhAvika mArdavatA hotI hai isaliye vaha sAtavIM . naraka meM jAne jaise karma nahIM vAMdhatI hai|. . cakravartI kA strIratna marake avazya narakameM jAtA hai kyoMki usameM kAmavAsanA adhika dIpta hotI hai| usa strIratna ko santAna nahIM hotI hai aura cakravartIke sivAya dUsarA use koI bhI bhoga sastA nahIM hai| cakravartI ke sivAya agara dUsarA koI bhoge to mRtyu ko prApta hotA hai| strIratna kAmavAsanA kI prabalatA se dIkSA nahIM le ... sakatI isaliye mRtyu prApta karake niyama se naraka meM hI jAtI hai| abhavI jIva saMyama lete haiM kintu unakA saMyamapAlana sirpha devaloka ke sukhakI abhilApA se hI hotA hai isa - liye mokSaprApti unako hotI hI nahIM hai / jambUdvIpa ko chatra aura merU parvatako daMDA banAne kI zakti dhAraNa karane vAle devoM ko bhI mokSakI sAdhanA ke liye manuSyagati meM hI janma lenA par3atA hai| . jaba bhUkha lagatI hai to sUkhA roTalA bhI mIThA lagatA hai| saTha zalAkA sivAya ke sabhI sthAnoM meM apana utpanna hue haiN| vahAM nahIM jAnekA kAraNa abhI taka. apanameM samakita nahIM AyA / .. marUdevI mAtA kA jIva nigodameM se kele ke patte meM aura vahAMse sarudevI huii| mokSameM gyiiN| ve dUsarI kisI bhI jagaha nahIM gii| ... zrAvaka ko agara apanI saMtAnoM kI zAdI karanA
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 pravacanasAra-karNikA 'paDe to samAna kula, samAna lakSmI, samAna dharma Adi samAna hoM vahAM vivAha sambandha karanA cAhie / devaloka meM bhI IrSyA Adi jaharIle tatva hote haiM isaliye vahAM bhI zAnti nahIM hai / dazaveM guNa ThANA se Age nahIM jAyeM taba taka kapAya rahegI hI / dazaveM guNa ThANA meM sirpha sUkSma lobha hI hai / jJAnI kahate haiM ki agara haMsate haMsate maranA hai to jIvana sudhAranA par3egA / janma lete samaya kaise janma lenA vaha apane hAtha kI bAta nahIM hai / parantu maranA kisa taraha yaha to apane hAtha kI bAta hai / jIvana meM kiye huye kukarmoM kA phala pratyakSa milatA haiM / eka nagara meM eka rAjA thaa| vaha prajApriya aura nyAyI hone se logoM kA usake prati ati sadbhAva thA / parantu -rAjA kA phaujadAra AcArahIna aura duSTa thA / gA~va meM koI bhI lagna karake strI lAve to usa strI kA zIla vaha phaujadAra lUTatA thA / dasa taraha se usa duSTane saikar3oM .. striyoM kA zIla lUTA / phaujadAra julmI hone se koI bhI usake sAmane nahIM bola sakatA thA / lekina elA atyAcAra kavataka cala sakatA thA / eka samaya eka dharmaniSTha kanyA lagna karake gA~vameM AI / isa kanyA ke rUpakI cAroM tarapha horahI prazaMsA ko sunakara ke phaujadAra vicAra karane lagA ki Aja mahAna lAbha hogA / jIvana saphala ho jAyagA / AdhI rAtako vaha phaujadAra usa navapariNIta vAI ke gRhAMgaNa meM AyA / phaujadAra ko dekha kara strI kA pati apanI strI ko saba vAta kara ke calA gayA / strI vicAra karane lagI ki isa taraha se dUsaroM ke hAtha zIla kyoM
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - - - 'vyAkhyAna-pandrahavA~ luTAyA jAya ? usane eka yojanA vnaaii| phaujadAra Akara ke caina cADA karane lgaa| tava strI kahane lagI ki phaujadAra sAhava, Aja to mere brahmacarya kA niyama hai| isa liye Aja mApha kro| aura kala AnA / phaujadAra vicAra karane lagA ki AvatI kAla Ane ko kahatI hai isaliye balAtkAra karanA ThIka nahIM hai| esA vicAra ke calA gayA / ava strI apanI yojanA ke anusAra vahAM se bAhara nikala karake rAjabhavana ke pAsa jAphara ke rUdana karane lgii| haiyAphATa rudana sunakara ke rAjA kI UMgha ur3a gii| rAjA vicAra karane lagA ki Adhi rAtako strI kyoM ro rahI hai? yaha vicAra kara ke rAjA nIce Akara ke strI se pUchane lgaa| ki tU isa samaya kyoM ro rahI hai ? strI kahane lagI ki mahArAja | Apa ke rAjya meM striyoM kI lAja lUTI jAtI hai ! usakI bhI Apa khavara rakhate nahIM haiN| rAjA pUchane lagA ki vAta kyA hai ? tavaM strI kahane lagI / ki suniye isa nagarI meM kisI bhI nava pariNIta strI ko phaujadAra ke kukarma meM phaMsanA par3atA hai| isa taraha se saikar3oM striyoM ke zIla isa duSTane lUTe haiM / merA lagna gaI kAla hI huA hai| isa taraha se sabhI hakIkata usane .rAjAse kaha dI / ava Apako jo yogya lage so kro| rAjA jyoM jyoM yaha bAta sunatA jAtA thA tyoM tyoM usake manameM bahuta gussA AtA thA / usake bAda rAjA rAjya * * sabhAmeM Akara ke vicArane lagA ki AvatI kAla phaujadAra ko rAja sabhA meM bulAnA, gunhA kI kabUlAta karAnA usake bAda kar3aka meM kar3aka sajA denA / ... . .: dUsare dinakA prabhAta huA / yathAsamaya rAjya sabhA bharI / mahArAjA. siMhAsana. Upara baiThe paraMtu hamezA kI
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ -- - - pravacanasAra kaNikA: apekSA Aja rAjA kA ceharA utra thA / roja kI vidhi hone ke bAda sabhAmeM zAnti phaila gii| zAnti kA saMga karate hue mahArAjA bole ki, mantrIzvara ! rAjya ke saba karmacArI hAjira hai ? jI haaN| . phojadAra ko hAjira kro| rAjAnA hote hI phaujadAra hAjira hue / lvapna meM bhI phojadAra ko khyAla nahIM thA ki merI pola rAjA jAna jaaygaa| krodhAveza meM lAla cola bane hue mahArAjAne phaujadAra se pUchA ki tuma prajA kA rakSaNa ThIkale karate ho? jI hA~! tumane kisI prakAra kI bhUla to nahIM kI? jI nA! tumhArI phariyAda hai ki striyoM kA zIla lUTate ho ye bAta saca hai jo saca ho to satya bola jaao| jo vAtako chipAvoge to isa rAjya sabhAke bIca tumheM sakhta meM sakhta sajA ke dvArA saca kabUla karanA paDegA / phaujadArane bhUla kabUla kI / rAjA kA kaDaka hukma huaa| hathakar3I pahanA ke jelameM bheja do| jelameM ule namaka pAnIle bhijAe gae pacAsa phaTakA lgaanaa| merI AzAke vinA ule khAneko bhI nahIM diyA jaay| rAjAke dvArA dI gaI phaujadAra ko huI sajA prajAjanoM ko khUba santopa huaa| aura loga rAjA kI sukta kaMTa se prazaMsA karane lge| cha mAsa taka kaida meM pUra kara ke roja pacAsa phaTake kI sajA sahana karate karate phaujadAra kI kAyA vilakula kSINa ho gii| zarIra meM se khUna bahane lgaa| zarIra kI esA dazA dekha kara ke usa ke kuTumvI janoM ko khUba dukha huaa| isa liye usake mA~-bAe rAjA ko prArthanA karane lge| he rAjan , hamAre lar3ake ko chor3a
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna-pandrahavA~ 117 do : prajA bhI kahane lagI ki ava to vicAre ko chor3a do / use usake pApa ke sajA mila gii| aba esA kukarma kabhI bhI nahIM karegA ki kabUlAta se phaujadAra ko chor3a diyA gayA / aura naukarI se nikAla diyaa| caudahaveM guNaThANA kA kAla pAMca hasvAkSara volo itanA hai| jIva eka samaya meM yahAM le mokSa jAtA hai / jaise kSIra nIra eka eka ho jAte haiN| isI taraha AtmA aura karma eka hokara ke saMsAra khar3A karate haiN| java karma nAza hote haiM taba AtmA paramAtmA banatA hai| . saMsAra Adhi, vyAdhi aura upAdhi se bharapUra hai| manakI cintA, saMkalpa, vikalpa yeM Adhi kahalAtI hai| zarIra meM rogAdi hote haiM vaha vyAdhi kahalAtI hai| aura saMsArI pravRttiyoM kA jaMjAla upAdhi hai| ukta tInoM se saMsAra sulaga rahA hai| usakA tyAga karanevAle 'sacce sAdhu haiM / sAdhu cakravartI se bhI adhika sukhI hote haiM / tapa do prakAra ke haiN| (1) vAhyatapa (2) abhyaMtara tapa / bAhya tapa kI apekSA abhyantara tapa ko mahimA adhika hai| ... mana bhUta ke samAna hai| dhvajA ke samAna caMcala hai| usa mana ko vaza meM karane ke liye abhyantara tapa kI jarUrata hai| svAdhyAya abhyantara tapa hai| jo sAdhu sAdhvI svAdhyAya meM tadAkAra hote haiM unako azubha vicAra nahIM A sakate haiM / ese caMcala manako sthira banAne ke liye . prayatnazIla bano yahI shubhecchaa| .....
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ A (CNMDM --- - ka - vyAkhyAna-solahavA~ ananta upakArI tAraka jinezvara deva pharamAte haiM ki AkAza (laukAkAza) ke pradeza asaMkhyAta haiM / apanA. jIva sabhI AkAzapradezoM meM utpanna ho ke AyA hai| ___ para bhava meM eka hI sAtha milakara ke eka samaya meM vAMdhA huA pApa vaha sabhIko dUsare bhava meM udaya meM AtA hai| akasmAt-jalarela (bADha) bhUkampa, Trena durghaTanA vagairaha nimittoM ke dvArA mRtyu ko prApta huye sabhI jIvoM ko sAmUhika pApa kA udaya ginA jAtA hai| .. sagara cakravartI ke sATha hajAra putra aSTApada giri kI. rakSA kA prayAsa karate the tava agnikumAra ke devone una sabhI sATha hajAra ho mAra DAlA thaa| usameM sATha hajAra kA pApodaya mAnA jAya / parantu tIrtharakSA ke liye mRtyu pAye hone se sATha hajAra sadgati meM gye| . vanaspati ko kATane ke pahale vicAra karo ki isa vanaspati meM maiM bhI utpanna hokara AyA huuN| aura Aja meM, use kATane kI pravRtti karatA huuN| isa liye mujhe phirase vanaspati meM utpanna honA pddegaa| esA vicAra karate karate kATo to alpa karma baMdhatA hai| sAta naya haiN| unameM se eka ko bhI nahIM mAne usa. kA nAma mithyAtva hai| sAtoM nayako mAne usakA nAma: hai smkitii|
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna-solahavA~ . 119.. - - ..- prasannacandra rAjarSi madhyAnha samaya sUryake sAmane dRSTi lagAke dhyAnamagna khar3e the| usa samaya zreNika mahArAjA bhagavAna zrI mahAvIra deva ko vandana karane jA rahe the| mArgameM ina rAjarSi ko dekhakara zreNika mahArAjAne unako vandana kiyaa| usake bAda bhagavAna ke pAsa gaye / bhagavAna ko vandana karake pUchane lage ki he bhagavan, mArga meM jo rAjapi dhyAna dhara rahe haiM ve kauna gatimeM jAyeMge? bhagavAna ne kahA "agara abhI mareM to sAtavIM naraka meM jaayeN| yaha sunakara ke zreNika rAjAko vahuta duHkha huaa| kSaNa bharake vAda pUchA ki he bhagavana, ava agara ve mareM to kahA~ jAyeM ? bhagavAnane kahA ki sunoM ! devaduMndubhi baja rhii| rAjarSi kevalajJAna ko prApta ho gaye haiM / yaha sunakara ke zreNika rAjAke mukhase dhanya dhanya ke zabda nikala pdde| ina rAjarSi kI gati ke viSayameM aisA kyoM banA hogA? yaha hakIkata samajhane jaisI hai| rAjarpi ko jisa samaya bhagavAnane naraka meM jAneko kahA usa samaya rAjarpi, kRpaNa-lezyAvaMta the / paraMtu kSaNabhara meM lezyAparivartana pAkara ke zukla lezyAvaMta ve ho jAnese kevalajJAna ko prApta hue / ... tIrtha do prakAra ke haiN| sthAvara aura jaMgala / giranAra Adi tIrthI ko sthAvara tIrtha kahate haiM aura sAdhumahArAja. tIrthakara Adi jaMgama tIrtha kahalAte haiN| tartha kI sevA kama ho to paravAha nahIM kintu azAtanA to nahIM honA cAhiye / . pAMcoM indriyoM meM A~kha kI kImata vahuta hai| agara vaha na ho to jIvana parAdhIna vana jAya / jina manuSyoMne jIvadayA nahIM pAlI, cha kAyAkI rakSA nahIM kI ve cakSuhIna hote haiM /
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 pravacanasAra kaNikA - - - - bhojana ke cAra bhAMgA (zreNI) haiN| (1) dinameM vanAnA, dinameM khAnA (2) dinameM banAnA aura rAtako khAnA !3) . rAtako banAnA aura dinako khAnA :(4) rAtako banAnA aura rAtako khAnA / inameM se pahalA bhAMgA bhakSya haiM aura zeSa tIna sAMgA abhakSya haiN| siddha ke jIva lokAkAza ke antameM sthita rahate haiN| aloka meM nahIM jA skte| kyoMki aloka meM kevala AkAzAstikAya hai| dharmAstikAyAdi zeSa dravya nahIM haiN| isaliye dharmAstikAya vinA lokAkAza se Age gati nahIM ho sakatI hai| jo AdamI jisa gatimeM jAnevAlA ho usa gati ke yogya lezyA usake mRtyu ke samaya hotI hai| brahmadatta cakrakI narakameM jAnevAle the isaliye marate samaya ve apanI paTTarAnI kurUmati kA smaraNa karate the aura smaraNa karate karate narakagati meM gae / yaha hai anta samaya kI matikA prabhAva / jaiso gati vaisI mati hotI hai aura jaisI mati vaisI gati / jarAkumAra ke hAtha kRSNa kI mRtyu honA hai aisA bhaviSya kathana sunakara ke jarAkumAra jaMgala meM calA gayA jisase svayaM mRtyu kA nimitta nahIM bane / parantu kyA bhavitavyatA mithyA ho sakatI hai ? dvArikA nagarIkA dhvaMsa hone ke bAda kRSNa aura balabhadra paribhramaNa * karate karate jahAM jarAkumAra rahatA thA vahAM gaye / tRSAtura vane kRSNajI ko balabhadrajI najadIka ke sarovara se jala lene gaye / itane meM dUrase zrIkRSNajI ke pairameM rahate padma ke tejako koI jAnavara mAna karake zrIkRSNa ke Agamana se anajAna aise
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna - solahavA~ 121 jarAkumAra ke dvArA choDe gae vANase hI zrIkRSNakI mRtyu huI thI / jarAkumAra bhI manuSya kI cIsa sunakara ke turaMta dauDA | zrIkRSNajI ko dekhakara ke kalpAMta karane lagA | lekina aba kyA ho sakatA thA ? bhAvi mithyA nahIM hotA / jarAkumAra kI A~khoM meM se azrudhArA bahane lagI / usa samaya kRSNa mahArAjA kahane lage ki bhAI ! ava kalpAMta karanA vyartha hai / bhAvi mithyA kaise ho sakatA hai ? jo honA thA so ho gayA / paraMtu tU yahA~ se ava calA jA; nahIM to abhI valabhadra AyagA aura tujhe mAra DAlegA / jarAkumAra calA gyaa| thor3I dera ke bAda valabhadrajI Aye / kRSNajI kI maraNAnta sthiti dekha karake valabhadra vicAra karane lage ki esI sthiti karane vAlA kauna duSTa hai ? mujhe batAvo to isI samaya use khatma kara duuN| vahA~ to kRSNajI ke vicAroM meM bhI parivartana huA / kRSNa lezyA AI / jIva jisa gatimeM jAnevAlA ho usa gatikI lezyA to avazya AyegI hI / thor3I derameM to kRSNajI kI lezyA meM kaisA palaTA ho gayA ? kRSNajI bolane lage ki duSTa jarAkumAra ! mujhe vANase bIMdha karake, ghAyala karake...... tU kahA~ calA jA rahA hai ? yahA~ A / maiM terI bhI khavara le lU~ / yaha sunakara ke valabhadrajI samajha gaye ki yaha mRtyu aura kisI ke hAtha nahIM huI kintu jarA kumAra ke hAtha se hI huI hai / naraka kA viraha "kAla kitanA ? pahalI naraka meM cauvIsa muhUrta / dUsarI meM sAta ahorAtrI / tIsarI meM pandraha ahorAtrI, cauthI meM eka mahInA, pAMcavIM meM do mahInA, chaDI meM cAra mahInA, sAtavIM meM chaH mahInA |
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - pravacanasAra kaNikA jaghanya le antara par3e to eka samaya kA pdd'e| eka samaya meM asaMkhyAta jIva naraka meM utpanna hote haiN| ... naraka kI vedanAoM ke bAre meM vicAra karate huye zAstra meM vatAyA hai ki (1)prati samaya AhArAdi pudgaloM ke sAtha jo vandhana hotA hai vaha pradIpta agni se bhI adhika bhayaMkara hotA hai / (2) gadhekI cAlakI apekSA nArakI kI cAla ati azubha hotI hai / tapI huI lohekI dharatI para paira rakhane se jo vedanA hotI hai| usakI apekSA nArakI ko naraka kI dharatI para calate huye anaMta gaNI vedanA hotI hai| jo asahya hai / (3) jisake paMkha.. kATa diye gaye haiM ese pakSI kI taraha atyanta kharAva haMDaka saMsthAna hotA hai| (4) vahAM bhIta ke Upara se khiranevAle pudgaloM kI vedanA zastrakI dhArase bhI adhika pIDAkArI hotI hai| (5) nArakAvAsa aMdhakAramaya, bhayaMkara aura malina hote haiN| vahAM ke taliyA kA bhAga pralobha viSTA sUtra aura kapha vagairaha vIbhatsa padArthoM se jAne ki lIpa diyA gayA ho esA hotA hai| mAMsa keza nakha, haDDiyAM, dAMta aura camaDA se AcchAdana huI zmazAna bhUmi jaisI hotI hai| (6) saDe huye vilAr3A (villI) vagairaha ke mRta kalevaroM ke gaMdhale bhI ati azubha hotI hai / (7) vahAM kA rasa to nIma vagairaha ke rasa se bhI adhika kaDavA hotA hai / (8) vahAM kA sparza to agni aura vicchU ke sparza se bhI adhika tIvra hotA hai| (9) vahAM kA pariNAma to aguru laghu hai parantu atIva vyathA karanevAlA hai| (10) vahAM ke zabda to pIDA se taDapate huye jIvoM kA karuNa kalpAnta jaisA jo sirpha sunane se hI duHkhadAyI hotA hai|
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - vyAkhyAna-solahavA~: .. . . dUsarI taraha se narakA vAsakI vedanAoM ke svarUpa ko dikhAte huye jaina zAstrakAra kahate haiM ki pUSakA mahInA ho, rAtameM hima giratA ho, vAyu susavATA vandha vAtA ho usa samaya himAlaya parvata ke Upara rahanevAle vastra - vinA manuSya ko jo dukha hotA hai ina sabale bhI adhikaH . zIta (ThaMDaka) kA anaMta gunA dukha nAraka ko hotA hai / . . bhara grISmakAla ho usameM bhI madhyAnha ho yAnI do prahara kA samaya ho sUrya mAthA para yAnI sirake Upara tapatA ho dizAoM meM agni kI jvAlAyeM sulagatI hoM. aura koI pittarogI manuSya jaisI vedanA anubhavatA hai usase :anaMtaguNI uSNatAkI vedanA nArakI ke jIvako hotI hai| . .. - DhAI dvIpakA lamaya dhAnya khAle phira bhI bhUkha nahIM miTe esI bhUkha kI. vedanA nArakiyoM ko hamezA ke liye hotI hai / samudra sarovara aura nadiyoM kA icchA mujava pAnI piyA jAya phira bhI nArakI ke jIva kA galA, tAlU aura oMTha sUkhe rahate haiM / . . . . . . zarIra para churI se khaNe phira bhI khaNaja miTatI nahIM hai| esI khaNaja nArakiyoM ko hotI hai| arthAt churI se khujAveM phira bhI nArakiyoM kI khujalI miTatI nahIM haiN| nArakI hamezA paravaza hI hote haiM / manuSya ko adhika se adhika. jitanI DigrI kA tAva (bukhAra) AtA hai usase. bhI ananA gulA jvara nArakI ko hamezA hotA hai| - andara se hamezA jalate hI raheM esA dAha nArakI ko hamezA hotA rahatA hai / avadhijJAna aura vibhaMga jJAnase . ve AnevAle dukhako jAna lete haiM / isase satata bhayAkula
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 pravacanasAra karNikA -rahate haiM / paramAdhAmI kA aura dUsare nArakoM kA bhaya lagA hI rahatA hai / aura bhayale hamezA zokAtura rahate hai / ' jaise eka kuttA dUsare kuttAko dekhakara TUTa par3atA hai / usI taraha eka nArakI dUsare nArakI ko dekhakara dhamadhamA ke TUTa par3atA hai / aura yuddha karatA hai / vaikriya rUpa karake kSetra bhAvase prApta huye zastroM ko lekara ve eka dUsare ke Tukar3e kara DAlate haiM / mAno katalakhAnA ho / krodha ke Aveza se paraspara pIDA karate hone se khUba. dukha anubhavate haiM / aura khUba karma vAMdhate haiM / samyag draSTi nAraka dUsaroM ke dvArA utpanna kI gaI pIDA ko tAtvika vicAraNA se sahana karate haiM / aura mithyAdRSTi nArakoM kI apekSA kama pIDAvAle aura karmakSaya karanevAle hote haiM / phira bhI mAnasika dukha kI apekSA ye samakinI nAraka bahuta dukhI hote haiM / kyoMki pUrvakRta karmoM kA saMtApa jitanA unako hotA hai utanA dUsaroM ko nahIM hotA hai / isa prakAra kSetra vedanA aura paraspara kRta vedanA bhogane ke uparAMta nIce mujaba paramAdhAmI kRta vedanA bhI. bhogate haiM ---- nAraka ke jIvoM ko paramAdhAmI deva dhadhakatI lohe kI garama putalI ke sAtha bheTa karAte haiM / khUba tapAye huye tIsA kA rasa pilAte haiM / zastroM se dhAva karake - usake Upara kSAra DAlate haiN| garama garama telase nahAte haiM / bhaDDI meM bhUMjate haiM / bhAlAkI noka para pirote haiM / - kolhU meM DAlakara pIlate haiM / karavata se cIra DAlate haiM / agni jaisI retI para calAte haiM / ullU, vAgha, siMha vagairaha
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna-sAtavA~ - 125.. ke rUpa karake kadarthanA karate haiM / murgoM kI taraha paraspara lar3Ate haiN| talavAra kI dhAra jaile alipana ke vanameM ... calAte haiM / hAtha, paira kAna, oTha, chAtI, AMkha vagairaha bhAlAse cheda DAlate haiN| . . . . . - ye paramAdhAmI nArakiyoM ko jaba kuMbhI meM DAla kara pakAte haiM tava ati dAruNa yAtanA se ve nArakI pAMcasau yojana taka uchalate haiN| aura jaba nIce girate haiM to girane ke sAtha hI vAgha siMha vagairaha sava vikurvo una jIvoM ko khatma kara DAlate haiN| (phira bhI ye jIva marate nahIM haiN)| jIvoM kI yaha kadarthanA (durI dazA) dekhakara ke paramAdhAmI khUva prasanna hote haiN| ... paMcAgni tapa vagairaha ajJAna kaTa karanevAle manuSya marake atinirdaya aura pApAtmA paramAdhAmI vanate haiM / ve dukhI dIna aura tar3aphate nArakiyoM ko dekhakara khUba khuza hote haiN| khuza hokara ke aTTahAsya karate haiM / pasI kutUhala vRtti se nAraka ke jIvoM ko dukha dekara ke Ananda meM magna vanane vAle pamAdhAmI deva marakara ke "aMDagolika" nAma ke jala manuSya hote haiM / unako unake bhakSya kA lAlaca dekara ke unake zikArI kinAre lAte haiM aura yantra meM DAlakara ke cha mahInA taka pIlate haiN| isa prakArakI ghora kadarthanA sahana karake ve mRtyu prApta kara ke sIdhe narakameM jAte haiN| aura vahAM ve bhI dUsare paramAdhAmIyoM ke dvArA var3e duHkha prApta karate haiM / nArakIyoM ko sadA duHkha aura duHkha hI hotA hai| phira bhI zAtAkarma ke udaya se, jinezvara bhagavaMta ke.janma: kalyANaka Adi prasaMgameM, arihaMta vagairaha ke guNoM kI
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - pravacanasAra kaNikA anumodanA karake, samyaktva kI prAptike samaya, aura do . "mitra hoM unameM eka mara kara ke deva ho aura dUsarA mara . kara ke naraka meM jAya to pUrvabhava ke sneha se deva usa : naraka meM gaye mitra kI pIDA ko deva zakti se kucha samaya taka upazamAte haiM / tava kahIM usa nAraka ko sukhAnu bhava hotA hai| esI nArakIyoM kI vedanA ko samajha kara ke samajha dAra .. AtmAoM ko svayaM naraka gati meM nahIM jAnA par3e isaliye . 'hilA, raudratA. Adi pApoM se bacane ke liye prayatnazIla "dane rahanA caahiye| ina nArakIyoM ke dukhoM kI apekSA bhI anaMta gune duHkhoM kA eka dUsarA sthAna hai :- ki jisake andara yaha jIva anantAnanta kAla taka raha kara ke aura athAga vedanA sahana karake AyA hai| usa sthAna ke bAre meM samajhAte huye zAstrakAra mahArAjA pharamAte haiM ki : "jaM narae neraiyA duhAI pAvaMti ghora aNaMtAI. tatto aNaMta guNiyaM nigoamajjhe duhaM hoI / " arthAt naraka meM rahane vAle nArakI jIva ghora anantA "dukhoM ko pAte haiN| una narakoM ke dukhoM se bhI anantA gunA duHkha nigoda meM rahanevAle jIva bhoga rahe haiN| . paudgalika vAsanA ke AdhIna bane huye kitane vahula karmI jIva nIce utarate utarate TheTha nigoda taka pahuMca kara . ke ananta duHkhoM ke AdhIna ho jAte haiN| anAdi kAla se sUkSma. nigoda meM rahate jIva paribhramaNa kara ke.pIche sUkSma .. nigoda meM gaye jIvoM ke duHkha meM vilakula pheraphAra nahIM hai| sirpha bhavabhramaNa karake TheTha sUkSma nigoda meM gaye ve
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna-solahavA~ 127 - - vyavahArika jIva kahalAte haiN| aura ananta kAla se kisI dina vAhara nahIM nikale huye avyavahAriyA kahalAte haiN| nigoda jo caudaha rAja loka meM ThUsa ThUsa kara ke bharI huI hai usa nigoda ke asaMkhyAta golA haiM / ekeka gole meM una nigoda ke jIvoM ke asaMkhyAtA zarIra haiN| aura ekeka zarIra meM anaMtA jIva haiM / jo kevalI bhagavanta kI zAna dRSTi ke sivAya dUsare kisI le bhI dekhe jA sakeM ese nahIM haiN| .. nigoda meM anantA jIvoM ko rahane kA eka zarIra hone se bahuta hI sakare sthAnameM tIna vedanA bhoganI par3atI haiN| usa nigoda ke andara karma ke vaza huA tIkSNa dukhoM ko sahana karatA, eka zvAsocchavAsa jitane alpa kAla meM satraha bhava adhika bhava karane par3ate haiM / aura inake dvArA janma maraNa kI vahuta vedanA sahana karate karate " anaMtA pudagala parAvartana taka jIva rahA hai| asaMkhyAta varSa kA eka palyopama / daza koTA koTi palmopamaka / eka sAgaropama, vIsa koDA koDI sAgaropama kI utsarpiNI aura avasarpiNI mila ke eka kAlacakra anaMtAkAla cakra kA eka pudgala parAvartana ese, anantA pudagala parAvartana kAla taka usa nigoda meM rahane vAle jIva Upara sujava ati alpa samaya kA eka bhava isa taraha vAraMvAra janma maraNa karane ke dvArA bhava karate karate kAla vyatIta kara anaMtAnaMta dukha bhoge / . * , isa prakAra sUkSma nigoda meM anaMtakAla nikAla kara ke akAma nirjarA ke dvArA yaha jIva yAdara nigoda meM utpanna huaa| vahAM AlU ; gAjara, mUlA (bhUrA) kAMdA (pyAja)
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ - pravacanasAra kaNikA.. sakarakaMda (sakalA) thega, harA odA vagairaha vagairaha-jisameM ananta jIvoM ke bIca eka hI zarIra hai esI ananta kAya vanaspati vAdara nigoda meM praveza kara ke vahuta rajhalA (phirA) vahuta vedanA bhoga kara ke vahAM se bhI akAma nirjarA ke yoga se puNya kI rAzi baDhane se anukrama se yaha manuSya . bhava prApta kiyaa| : itanA to saba koI samajha sakatA hai ki eka. daphe jisa kAma ko karane se vahuta vedanA hoM, jisale. pArAvAra (bezumAra) nukazAna huA ho, aura jisase maraNAMta kaSTa huA ho usa kArya meM bhUrkha manuSya bhI pravRtti nahIM karatA hai| to phira samajhadAra aura sujJa manuSya to esI pravRtti karegA hI kyoM ? phira bhI jo ese aghora pApa karake nigoda ke sthAnameM jAne jaisI pravRtti kare to use kaisA samajhanA ? usakA bhavya jIvoM ko svayaM vicAra karanA caahiye| / ye vacana zrI sarvajJa prabhuke haiN| sarvajJa prabhu ke rAga aura dveSa mUla se nAza ho gaye hote haiM / jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, mohanIya aura antarAya ye cAra ghAtIkarma ke bandha, udaya, udIraNA aura sattA kI karma prakRti bhUla se nAza hone ke kAraNa AtmA kI apUrva zakti pragaTa hone se kevalajJAna ke dvArA yathAsthita vastu jaise svarUpa meM hai usI taraha se dekha karake bhavya jIvoMko batAte haiN| lokAloka kA svarUpa samaya samayameM unake kevalajJAna meM prakAzita ho rahA hai| isaliye unake dvArA batAye hue. nigodAdi atIndriya padArthoM meM leza mAtra bhI zaMkA karane jaisI nahIM hai| isa kAraNale "tameva saccaM jaM jiNe hi . bhAsiyaM / " vahI saccA hai jo jinezvara devane bhAkhA hai| .
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna-solahavA~ usameM he AtmA; lezamAtra bhI: zaMkA nahIM karanA / terI buddhi alpa hai, paramAtmA ke jJAnake sAmane lezamAtra bhI. terI buddhi kAma nahIM kara sakatI hai| ye svAbhAvika hai| yaha to jaina zAsana hai| jaina zAsana ke praNetA zrI tIrthakara paramAtmA haiN| kevalajJAna prApta hote hI ve paramAtmA caturvidha saMghakI sthApanA karate haiM aura tripadI ke dvArA vizvake padArthoM kA svarUpa dikhAte haiN| una vipadi ko sunakara gaNadhara ulakI sUtra racanA karate haiN| jo jainAgama tarIke pahacAnI jAtI hai| mahA punyazAlI AtmAye hI . zrI tIrthakara devoM kI vANI kA samUha rUpa jainAgamoM kA zravaNa kara sakate haiN| . . . . . . . . :: ..... mAnava jIvana mokSameM jAne ke liye jaMkazana hai| jisa prakAra jaMkazana se aneka lAIneM nikalatI haiN| hareka sthala gAr3I jAne ke liye .. phA~TeM to jaMkazana le.hI par3ate haiN| usI prakAra mAnavajIvana meM se aneka lAIne nikalatI haiN| daMDaka sUtra meM kahA hai ki-labbatthaM jaMti mnnuaa|" . tumhArI icchA kisa. lAina meM jAne kI hai ? .... :mokSa meM jAnA ho to apane hAtha kI bAta hai| kyoMki mokSamArga kI ArAdhalA isa mAnava bhavake sivAya honevAlI hI nahIM hai| deva ke zarIra kI apekSA mAnava kA zarIra durgandha kI peTI ke samAna hai| phira bhI mokSakI sAdhanA ko to anuttara vAsI devoM ko bhI manuSya bhava lenA par3atA hai| lekina sAtha sAtha itanA jarUra samajha lenA ki mAnava bhavakI mahattA bhautika anukUlatA kI prApti meM nahIM hai| yaha durlamatA to saMyama sAdhanA kI anukUlatA ko anulakSa karake hI mAnI gaI hai| isIliye
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - -- 130 pravacanasAra karNikA tIrthakara paramAtmA ke jIva rAjya truddhi ke bhaMDAroM ko ThukarA karake cala nikalate haiN| nigodAdi ke zarIra jaise zarIra carmacakSu se nahIM dekhe jA sakate / unako dekhane ke liye to kevalajJAna aura kevala darzana hI cAhiye / isaliye kevalajJAna aura kevala darzana kI prApti kA prayatna kro| jo jIva nigoda meM le eka vakta bAhara nikalatA hai / use vyavahAra rAzivAlA kahate haiM / anAdikAla se nigoda meM se jo nikalA hI nahIM hai| vaha avyavahAra rAzivAlA kahalAtA hai / apanA naMvara vyavahAra rAzi meM hai| sampUrNa dinameM AtmA kitanI bAra yAda AtI hai ? tuma to AtmA ke hI pujArI ha jo AtmA kA pujArI ho vahI AtmA ko yAda karatA hai| tijorI meM dhana rakhate huye jitanA Ananda AtmA ko. AtA hai usakI apekSA aneka gunA Ananda tijorI meM / se nikAla ke dharmamArga meM upayoga lAne ke TAima Ave tabhI hRdaya meM dharma vasA kahA jA sakatA hai| - koI candA (TIpa) Ave usa samaya dUsaroMne bar3I rakama dI hai esA jAna karake apaneko bhI eka sau rupayA denA hI paDeMge / pasA mAna karake eka sau denA paDeMge kI ginatI se pacAsa denekI vAta se zurU kre| sAmanevAlA AdamI pacAsa ke badale sATha denekA kahe tava sATha maMDA karake manameM cAlIsa bacane ke Ananda kA anubhava karane vAleko samajhanA cAhiye ki tere cAlIsa bace nahIM kiMtu sATha bhI gaMvA diye haiN| kyoMki sATha kharcane kI anumodanA manameM nahIM hai| .. . ... ... . .. ...
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna-solahavA~ : isa saMsAra meM moha kA sAmrAjya adhika hai / jo mohakI parAdhInatA meM Ananda mAnatA hai use AtmA kA pUjArI kaha hI nahIM sakate / moha kA sAmrAjya esA hai ki tuma upAzraya meM rahate ho vahAM taka tumheM dharma yAda AtA hai paraMtu gharameM jAne ke bAda vairAgyaM TikatA nahIM hai| jaise gadhe ko saumana sAvUna se nahalAyA jAya kintu jahA~ rAkhakA Dhera dekhe ki AloTe vinA nahIM rahegA isI prakAra saMsArI jIva dharma sthAnaka meM se bAhara jAya to. saMsAra meM rame vinA nahIM rhegaa| . . . jina vastuoM meM apana sukha mAnate haiM unameM dukha bharA huA hai| nirgrantha muni saMyama sAdhanA dvArA bhavako rokanevAle hota haiM sundara koTi kI ArAdhanA karane se saMsAra kI takalIpheM dUra hotI haiM / jisane jIvana meM dharma kiyA hai| usakA saMsAra aTaka jAtA hai| - rasa gArava, bRddhi gArava aura zAtA gArava ina tInoM ke jo tyAgI hote haiM ve sAdhu kahalAte haiN| ... jagata ke jIva saMsArI kAryoM meM jitanI mehanata karate haiM agara utanI dharmakAryoM meM karate ho jAye to zreya dUra nahIM hai| .... bhagavAna ko AMgI isaliye kI jAtI hai ki vAlajI. . va dharma ko prApta ho jAyeM aura vodhiko prApta kreN| bhagavAna ko mukuTa pahanAiye tava unakI rAjya avasthA ko yAda karanA hai| ve rAjavI hone para bhI rAjya ko tyAga karake dIkSA lI thii| .::. kolhU ke vaila ke samAna saMsAra meM cakkara lagAte
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra kaNikA: ... - - - - phiranA hai| yaha parinasaNa aTakAne ke liye bhagavAna kI taraha apata kA bhI tyAgI bananA pddegaa| ... . ladAcAra pUrvaka kA rUpa prazaMsA karane lAyaka hai| durAcAra pUrvaka kA rUpa nidha hai| rUpa kisI bAhya upacAra se nahIM milatA hai| kintu pUrva kI ArAdhanA se milatA hai| - karma ke hisAba se jo sthiti apana ko milI ho / usameM saMtoSa sAnanA caahiye| usa sthiti ko sudhArane ke liye dharma karanA cAhiye / magadhAdhipati zreNika mahArAjA punya ke bheda ko samajhane vAle the| ve rAjya sabhAmeM baiThake kahate the ki rAjya kA punya acchA hai / parantu sacce punyazAlI to zAlimAdajI haiN| mere rAjya ese punyazAlI jIva haiM unake pratApa le merA rAjya zobhatA hai| zunyazAlI zAlibhadra ko dekhane kA rAjA vicAra .. karane lge| parantu rAjyakArya meM tallIna bane rahane se phira bhUla jAte haiN| . ila tarapha philI vyApArIne prayatna kara ke solaha ratna kambala taiyAra kii| una. ratna kaMvaloM ko becane ke liye vividha nagaroM meM phirate the| kintu vyApAriyoM kI ratna kaMvala bahuta hI mUlyavAna hone se khapatI nahIM thii| parantu sthAna sthAna meM magadhAdhipati zreNika mahArAMjA kI hone vAlI prasaMsA se AkarpA kara ke ke vyApArI rAjagRhI nagarI meM Aye / aura eka pAMthazAlA meM utre| subaha snAna kara ke zubha zukana dekhakara ke ve vyApArI zreNika mahArAjA ke pAsa Akara ke namaskAra karane lge| * .. mahArAjAne pUchA ki he mahAnubhAva, kahAM se Aye?
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. vyAkhyAna-solahavA~ D - kyA samAcAra haiM ? kuzala to hai ?. ese miThAza are vacana sunakara laudAgara prasanna ho gye| aura kahane lage ki mahArAja, Apa kI prazaMsA suna kara ke hI yahAM taka Aye haiN| Apake antaHpura ke liye kaI nUtana vastra lAye haiN| kyA lAye ho ? mahArAjA ne puuchaa| ratna kaMvala lAye haiN| ratna kaMvala ? hAM mahArAja / kitanI lAye ho ? mahArAja, solaha lAyA huuN| kitanI komata ? sahArAja, eka kI kImata .. maka lAkha lonAmahora hai| peTI (boksa) khola ke ratna kaMvala dikhAye / zreNika sahArAjA dekhakara ke prasanna ho gye| lekina vicAra karane lage ki elI. mahA sUlyavAna ratna kaMvala lekara ke kyA karanA hai| itanI. suvarNa mudrAyeM garIvako deM to ulakA uddhAra ho jaay| nirNaya kara liyA ki vasa / nahIM caahiye| vyApAriyoM ko uddezya karake bole mahAnubhAva, esI ati mUlyavAna kaMbala lene kI merI icchA . nahIM hai| yaha zabda sunakara ke vyApArI nirAza bana gyaa| manaseM nirNaca kara liyA ki itane dezoMmeM phirane para zrI merI kalA kA sammAna nahIM huaa| vaha sacamuca meM sere punya kI kacAza hai| mahArAjA ko namaskAra kara ke vyApArI calA gayA / zreNika mahArAjAne vahAM se uTha kara apanI priya paTTarAnI cellaNA devI ke pAsa jAkara ratna kaMvala kI sava vAta kii| vAta sunakara ke cellaNA devIne kahA ki kitanI bhI mahaMgI ho phira bhI sujhe cAhiye / zreNika mahArAjAne mahArAnI ko khUba samajhAyA lekina ye . to strI haTha / nahIM priyatama / mujhe to cAhiye cAhiyeH cAhiye / isa liye.lA ke do / ThIka / talAza karA ke: khavara dUMgA / esA kaha ke mahArAjA vahAM se nikala gye| . .: isa tarapha vyApArI, nirAzA... badana se pIche phirane,
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra kaNikA . - - lgaa| dhIre dhIre rAja mArga se gujara rahA thaa| vahAM sAta : majalA vAle prAsAda ke tIsare majale para baiThI mahAdevI bhadrA zeThAnI kI draSTi isa vyApArI ke Upara par3I / vyApAriyoMne esI bhavya mahalAta dekha kara prAsAdake dvArapAla se pUchA yaha mahAna imArata kisakI hai ? dvArapAla ne pratyuttara .... diyA ki yaha bhavana gobhadra zeTha ke suputra zAlibhadra jI kA hai| ve apAra vaibhavazAlI haiN| vyApArI ko jarA AzA bNdhii| dekheM to jarA prayAsa . to karUM / laga gayA to tIra nahIM to tukA / saudAgara kahane lagA ki meharavAna, mujhe isa bhavana ke saMcAlaka ke pAsa jAnA hai| to unake pAsa sujhe lejAne kI kRpA kro| dvArapAla isa saudAgara ko bhadrA mAtA ke pAla le gyaa| namaskAra kara ke saudAgara eka Asana para baiThA / bhavana kI zobhA dekhakara ke saudAgara vicAra karane lagA ki esI zobhA kahIM bhI nahIM dekhI / rAjyabhavanakI bhI esI zobhA nahIM thii| sacamuca meM mahA sampatti zAlI lagatA hai| jo punya ho aura AzA phale to ThIka / ___ mauna kA bhaMga karate huI bhadramAtA kahane lagI ki mahAzaya ! kahAM se Aye ho ? kyA lAye ho ? .. - mAtA jI, magadhAdhipati kI kIrti suna kara AzA se AyA thA / parantu AzA meM nirAzA prinnmii| ... - kyoM kyA huA? zeThAnI ne pUchA / pratyuttara meM .. saudAgara ne saba hakIkata kaha dii| aura sAtha sAtha kaMbala kI kImata bhI samajhAI / ratna kaMvala dekha kara ke bhadrA mAtA vicAra karane lagI ki AzA bharA AyA huA saudAgara isa nagara se nirAza hokara jAye ye ThIka nahIM hai.| esA
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna-solahavA~ vicAra kara ke volI ki dekho mahAzaya, merI battIsa putra vadhuyeM haiN| isa liye tuma battIsa kaMvala lAye hote to ThIka hotA / lekina khera / jo lAye so ThIka / bhaMDArI, jAo ye solaha kaMbala lekara unakI kImata kI suvarNa mudrA ye saudAgara kahe utanI usako cukAdo / jaisI AjJA / esA kahake bhaMDArI ne vyApArI ko sAtha le jAke kImata cukA dI / vyApArI ke harSa kA pAra nahIM rahA / .. bhadrA mAtAne solaha kaMvala ke battIsa Tukar3A karake battIsa putravadhuoM ko eka eka Tukar3A de diyA / ina putra vadhuoMne bhI snAna karake zarIra poMchakara ratnakaMvaloM ko DAla rdii| . . celaNArAnI kI ati haThake kAraNa zreNika mahArAjAne sevakoM dvArA kaMvala ke saudAgara kI talAza kraaii| to unako mAlUma huA ki solaha kaMvala bhadrA mAtAne kharIda lI haiM aura putravadhuoMne unakA upayoga kevala zarIra lUchane taka hI karake kaMvaloM ke Tukar3e pheMka diye haiN| zreNika mahArAjA ko dilameM gaurava utpanna huA ki aise vaibhavazAlI bhI hamAre nagarameM base hue haiN| isake UparaseM samajhanA hai ki bhArata ke rAjA apane nagarajanoM ko vaibhavazAlI vanA huA dekhakara ke unakA vaibhava chur3A lenekI buddhi nahIM rakhate the kintu apane rAjya kA gaurava mAnate the| kyoMki usa samaya ke bhArata ke rAjA bhI Astika saMskAroM se raMge hue the| jise jo kucha milatA hai. vaha usake puNya se hI milatA hai| puNyodaya se. milI lakSmI ko chur3A lene . : para bhI pApodayavAloM ke pAsa TikatI nahIM hai aura puNya zAliyoM kI kama nahIM hotI hai| isaliye puNyazAliyoM .
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra karNikA - - - - ko samRddhivaMta dekhakara IrSyA kI jvAlAmeM jalate rahane kI kusaMskRti usa samayake bhAratavAsiyoM meM nahIM thii| .. - zreNika rAjA vicAra karane lage ki ele puNyazAlI . zeTha ke mujhe bhI darzana karanA cAhiye / dUsare dina maMgala prasAtameM zreNika mahArAjA zAlibhadra ke sevana se padhAre / sadrA mAtA aura putravadhUoMne zreNika mahArAjA ko sacce motiyoM se satkAra kiyaa| bhadrA mAtA savinaya magadhAdhipa se pUchane lagI ki hamAre jaile raMka ke ghara Apake punIta caraNa kaile alaMkRta kiye| zreNika mahArAjAne kahA ki mere nagarase vasate mahApunyazAlI zreNThi zAlibhadra ke darzana karane AyA huuN| ve kahA~ haiM ? zeThAnIne kahA ki ve sAtave maMjila para haiM / Apa tIsarI maMjila para padhAro meM unakI vulAtI huuN| mahArAjA tIsarI maMjila para padhAra kara eka bhavya Alana para viraaje.| bhavanakI zobhA dekhakara mahArAjA to vicAra meM par3a gaye ki mere divAnakhAne kI ora rAja . sabhAkI sI esI zosA nahIM hai jaisI zobhA isa avanakI.. . hai, to sAtavIM sUmi kI zobhA to kaisI hogI? ese. vicAra taraMgoMmeM magna zreNika rAjA virAjamAna the| . . . . adrA mAtAne sAtavIM maMjila para jA ke apane priya puna zAlibhadra se kahA ki he putra, apane ghara zreNika mahArAjA Aye haiN| unheM tere darzana karanA haiM isaliye tU nIce A . . sukha ke vaibhava meM uchare hue zAlibhadrajI ko ye bhI mAlUma nahIM thA ki mahArAjA kA matalaba kyA hotA hai| ... nagarake, dezake mAlika ! sattAdhIza / ve to mahArAjA kA mitalava kisI prakAra kA mAla kirAnA / esI samajhapUrvaka
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ rU7 - - vyAkhyAna-solahavA~ kahane lage ki mAtAjI, mujhe nIce AnekA kyA kAma hai? jo AyA ho use vakhArase (godAmameM DAla do)| putra ke ese pratyuttara le mAtA kahane lagI ki he putra, ye koI vakhAra meM DAlane kI cIja nhiiN| ye to magadhAdhipati mahArAjA zreNika haiN| apane mAlika haiM, apane svAmI haiN| apana to inakI prajA kahalAte haiN| isaliye unakI AjJA apanako pAlanI hI caahiye| esA samajhA ke mAtA apane 'putrako tIsarI maMjila para lAtI hai / cAra maMjila kI sopAna zreNI utarate utarate to zAlibhadra zramita bana gye| gulAva kI kalI jaile sukomala mukhAravinda para sotI jaiseM palIne ke mindu jhalakane lge| komala kAyA vahuta hI zramita vana gii| . . : rAjahaMsa jailI gatise calate hue zAlibhadrajI zreNika mahArAjA ke pAsa Akara ke baitthe| zreNika mahArAjA prasanna ho gaye / aupacArika vAtacIta karake mahArAjA vidAya ho gye| . .. sahArAjA vidAya hone ke bAda svasthAne gaye zAlibhadrajI kA manaM vicAra ke saMkalpa vikalpa meM cakaDole car3ha gayA (cakara khAne lgaa)| "putra, ye to apane svAsI haiN|" isa prakAra zreNika mahArAjA kA paricaya karAtA huA pUrvokta vAkya zAlibhadrajI kI dRSTi ke sAmane sthira vana gyaa| vasa! javataka mere Upara svAmI haiM tabataka merA itanA punpa kama / zAlibhadra isa prakAra vicAra karane lge| ... . apanA pitA gobhadra zeTha devapane meM utpanna hone ke * vAda putraM prati vAtsalya bhAvase pratidina ninyAnave peTiyA~ dhanakI yahA~ sAtavIM maMjila para mejatA thaa| zAlibhadrajI
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 pravacanasAra-kaNikA - - kI battIsa patniyA~ aura mAtA bhadrA zeThAnI ye saba punya zAlI Aja pahane hue vana aura alaMkAra dUsare dina nahIM pahanate the| bhojanameM nitya nayI nayI rasavatI jImate the| pAnI mAMgane para dUdha hAjira hotA thaa| levA karanevAle .. dAsadAsI prati samaya hAjira rahate hI the| sAta bhUmi . prAsAdameM se kabhI bhI nIce utarane kA kAma nahIM thaa| darzana karane ke liye jina mandira bhI prAsAdameM hI thA / ... isa prakAra mAnavaloka meM basane para bhI devatva ke guNa kA AsvAda mAnate mAnate varSoM bIta gaye / phira bhI khavara nahIM huI ki kAla kahAM gyaa| sadA praphullita vadane rahate apane putrako dekhakara mAtA bhI santuSTa rahatI thii| parantu Aja udAsInatA meM gamagIna mukhAra vindavAle apane putrako dekhakara mAtA pUchane lagI ki he beTA, esA tujhe kyA dukha laga gayA ki tU udAsa hai| kucha nahIM mAtAjI! nA, ese nahIM clegaa| jo ho usakA khulAsA kare / mAtAne Agraha pUrvaka kahA tava zAlibhadra kahane lage ki mAtA, isa saMsAra meM se merA mana uTha gayA hai| putrakA esA javAba sunakara stabdha banI huI bhadrAmAtA pUchane lagI ki esA kyoM? ekA eka kyA hayA? mAtAjI "ye to apane svAmI haiN| ye Apake zabdoM ne hI mujhe vairAgya vAsita vanA diyA hai / jabataka mere sira para svAmI haiM tavataka mere punya kI kamI hai| svAmI hai| isa khAmI ko TAlane ke liye hI mujhe saMsAra chor3anA hai| zAlibhadrajI ne mAtA ke pAsa spaSTa khulAsA kara diyaa| yaha bAta sunate hI bhadrAmAtA bevAkalA (bAvarI) vana gii| khUba dukhI ho gii| he daiva, ye tUne kyA kiyA? zreNika ko mere ghara kyoM bhejA? mere sukha ke raMga meM bhaMga kyoM.paDA? kyA karUM? kyA nA karU?: . -
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna solahavA~ - bhadrAmAtA apane putrako khUba samajhAne lgii| phira bhI zAlibhadrajI apane nirNaya meM aDiga rahe isa vAta kI khavara unakI battIsa striyoMko aura dAsadAsiyoM ko hote . - hI ve saba aneka rIta se zAlibhadrajI kI sevAmeM tallIna bana gaI jarA bhI pramAda kiye vinA izAre se kAma karatI ho gaI / agara bhUle: cUke priyatama ko dukha hogA to cale jaayeNge| isa kAraNa se unako khuza karane meM khUba sAvadhAna bana gii| . thor3e dina taka vicAra karane ke bAda zAlibhadra ne eka yojanA nizcita kI ye yojanA jAhira hote hI sabake hRdaya meM bhAre vedanA. udbhavI / yaha yojanA chor3A dene ke liye aneka prayatna kiye aneka yuktiyAM ajamAI phira bhI zAlibhadrajI. kI makkamatA (dRDha nizcaya) meM jarA bhI pharkaH nahIM huaa| yojanA esI vanAI ki krama kramase sabakA tyaag| - roja eka patnI aura eka palaMga kA tyAga / vattIsa dinameM yojanA kI pUrNatA ho / tetIsaveM dina bhavana kA bhI tyAga karake zramaNa bhagavAna zrI mahAvIra deva ke caraNakamala meM jIvana ko samarpaNa karake sarva tyAga rUpa sAdhupane kA svIkAra karanA / '. unakI isa yojanA se bhavana meM vajatI saMgIta sudhAvalI adRzya ho gaI / naye naye gAnatAna vanda ho gye| dAsadAsiyoM ke ha~sate cehare udAsa ho gye| battIsa hI battIsa patniyoM ne ronA zurU kara diyaa| yogI bhI calita ho jAyeM esA Akranda bharA sadana sunAI dene lgaa| bhadrAmAtAH udAsa cehare se ye saba dekhatI: rahaH gii| . .
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 pravacanasAra karNikA isa tarapha zAlibhadrajI ke bahanoI dhannAjI snAna karane baiThe / inake bhI ATha patniyAM thIM / eka eka se caDhe pasI aura AzAMkita thiiN| aura apAra lakSmI thii| esA vaibhava zAlI jIvana dhannAjI bhI vitA rahe the| kisI vAtakI unako kamI nahIM thI / dekho vahAM prema, utsAha aura AnaMda najara dikhAI detA thaa| the dhannAjI aura zAlibhadrajI sAle bahanoI ke saMbandhase jur3e the| punya zAliyoM ke saMvandha punya zAliyoM se hI hote haiN| dharmAvoM ke saMbaMdha dharmIyoM le hI hote haiN| tuma tumhAre putra-putriyoM ke lagna dharmIyoM ke sAtha karane kA prayatna karate ho ki dhanavAna ke sAtha ? (sabhAko uddezya krke)| sAheba, dhana hogA to sukhI hogA / isaliye hama dhanavAna ko bahuta pasaMda karate haiN| (sabhAmeM se)| lekina kyA tumako khabara nahIM hai ki dharma ke AdhAra para dhana haiM athavA dhanake AdhAra para dharma hai ? yaha bAta samajhaloMge ilaliye tumhArI sAna ThikAne A jaaygii| dhannA aura zAlibhadra dono to dharmAtmA the| aura . puNyAtmA the| sarasa jor3I banI thI / itanI puNyakI sAmagrI milane para bhI isameM phaMse nahIM the| isIliye zAstrakAroM ne ese punya. zAliyoM ke udAharaNa zAstra meM TAMke haiM / tumheM bhI tumhArA nAma zAstroM meM likhAnA ho to jIvana ko dharmamaya banAne ke liye tatpara ho jAo ! .. : : pahale ke samaya meM patniyAM apane prANanAtha ko snAnaM karAtI thiiN| dhannAjI ko unakI AThoM patniyAM. snAna
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna-solahavA. . . . - bahA unameM 8 kI pITha para rIra para gire karA: rahI thiiN| vahAM unameM se zAlibhadrajI kI vahana ke A~kha meM se do AMsU dhannAjI kI pITha para Tapaka pdd'e| . snAna zItala jalase : calatA thaa| vahAM zarIra para gire azrUkI garamI se dhannAjI ikadama camaka uThe / yaha kyA hai| zItala jalale kiye jA rahe stAna meM uSNatA kahAM se UMce dekhane lge| dekhA ki zAlibhadrajI kI vahana ro rahI hai| dhannAjI unale ronekA kAraNa pUchane lge| patnI pratyuttara meM kahane lagI ki svAmInAtha mujhe dUsarAto koI duHkha nahIM hai parantu merA bhAI zAlibhadra isa saMsAra se vairAgI banA hai| aura roja roja eka patnI kA tyAga karatA hai / battIsa dina meM sava chor3a degA isaliye meM ro rahI huuN| . . . . . . . . . . ... dhannAjI kahane lage ki isameM kyA huA? tyAga yahI Arya saMskRti kA. mUpaNa hai / terA mAI kAyara hai| isaliye dhIre dhIre chor3atA hai / chor3anA aura phira dhIre .. dhIre kisa liye ? jo tyAga karanA hai to ekI sAtha chor3a. denA caahiye| pati ke ye vacana sunakara patnI ne kahA ki svaamiinaath| kahanA. to sarala hai magara karanA bahuta kaThina hai| AThoM patniyAM eka ho gii| saba samajhatI thIM ki hamAre moha meM jakar3e huye priyatama hamheM chor3akara kahAM jAnevAle haiM ? isaliye AThoM kahane lagI ki svAmInAtha / virodha bolane meM nahIM kintu karanA muzkila hai|... patine kahA ki karane meM bhI mere manase to jarA bhI .. muzkelI nahIM hai| . vahAM to patniyoMne kahA ki karake batAo to hama mAne vasa! ese nimitta kI jarUrata thii|. . ... ...... :
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 pravacanasAra karNikA - zAlibhadra ke hai zAlibhatA ekI tejIko Taphora vasa hotI hai| volo tumheM kavUla hai? .. 'patniyA~ samajhIM ki svAminAtha, majAka kara rahe haiM / yo : kahIM cale jAnevAle nahIM hai / isaliye unane kahA hAM, hAM 'kabUla hai| tava dhannAjIne kahA ki lo itanI hI dera ! ye calA! usI samaya savako tyAga karake cala nikle| . phira to AThoM kI ATha khuva vinatI karane lgii| kAlAvAlA karane lagI matalaba gir3agir3A ne lagI ora haMsate hue kahA gayA usako mAphI mAMgane lgii| lekina ava mAne to dhannA nhiiN| Age dhannAjI cale jA rahe haiM / pIche devAMganA jaisI AThoM patniyA~ rUdana karatI huI bhUlakI mAphI mAMga rahI thiiN| dhannAjI Aye zAlibhadra ke bhavana ke bAhara / vahA~ khar3e ho ke AvAja karane lage ki he zAlibhadrajI, eseM / to kahIM tyAga hotA hogA? calo mere sAtha ! maiM to ekI sAtha tyAgake AyA huuN| donoM sarva tyAgake paMtha cale gye| "dhanno zAlibhadra guNavaMtA tyAgI lakSmI apAra / eke tyAgI ATha tIhA to dUje vatrIsa nAra // " donoM puNyAtmAoMne zramaNa bhagavAna zrI mahAvIradeva . ke caraNakamala meM jIvana samarpaNa kara diyA / amRta jharatI bhagavAna kI madhura dezanA sunake dono "khUva prasanna huye / dezanA pUrI huii| sava vikharane lge| lekina ye dono puNyazAlI vaiThe hI rahe / prabhuko hAtha jor3a ke kahane lage ki bhagavanta, hamArA 'manoratha dIkSA lenekA hai / to kRpA kara ke hamako dIkSA dekara dhanya vanAvo / . . . . . . . . . .
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna-solahavA~ prabhune dono ko dIkSA dii| dIkSA grahaNa karake dono ne apanA jIvana dhanya banA liyaa| . Aja nUtana varSa ke prAraMbhameM caupaDA khAtA meM jaina likhate haiM ki "dhannA zAlibhadra kI vRddhi ho" isa kA saccA rahasya yaha hai ki "ye dono mahAtmA punyAtmA aDhalaka Rddhi aura bhautika sAmagrI ke mAlika hone para bhI ye sAhavI meM moha ko nahIM prApta huye| aura tyAga ke paMtha meM jaldI se nikala pdd'e| isa liye hamAre punyodaya se hameM bhI esI Rddhi mila jAya to bhI ye prApta Rddhi ke saMbaMdha se Asakta nahIM banakara ke ina donoM punyAtmAoMkI taraha tyAga ke paMtha meM vicarane kI hamArI bhAvanA banI rahe yahI hamArI icchA hai| vizva ke tamAma prANI bhautika sAmagrI ke prati vairAgI banake Atma. hitake hI cintaka bano yahI zubhecchA / .
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAla-satrahavAM mAnava jIvana ko saphala karane ke liye ananta upakArI zAstrakAra paramarpi pharamAte haiM ki caudaha kSetra meM zajhuMjaya tulya koI tIrtha nahIM hai| isa tIrtha kI eka navyA' (ninyAno) yAtrA aura ila tIrtha meM eka caumAsA avazya karanA caahiye| : paMDita maraNa se marane vAlA apanA saMsAra alpa karatA hai| aura vAla maraNa marane vAle kA saMsAra bar3hatA hai| : vAla maraNa bAraha prakArakA hai| . . (1) balAya maraNa-valopAta kara ke mrnaa| ... (2) vasAta saraNa-indriyoM ke vaza hokara mrnaa| (3) anaMto salya maraNa-zalya pUrvaka maranA / (4) tad bhava maraNa-punaH vahIM hone ke liye saranA / (5) giri paDaNa maraNa-parvata ke Upara se gira ke mrnaa| (6) taru paDaNa maraNa-iDi (vRkSa) ke Upara le gira ke maranA / (7) jalapraveza-jala meM DUba ke maranA / (8) agni pradeza jala ke saranA / (9) vipa bhakSaNa-jahara khAke maranA / (10) zastra maraNa-zastra se mrnaa| (11) veha maraNa-phAMso khAke maranA / (12) gIdha pakSI maraNa-gIdha Adi pakSI se mrnaa|
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - vyAkhyAna-satrahavA~ : guru levA karane vAle ziSyoM meM bhI kaIka gurudrohI hote haiN| ... ....: ... eka rAjAne nagara meM DhiMDhorA piTAyA ki udAyIH / rAjAko mAre use eka lakSa suvarNa mudrA inAsa / eka AdamI ne usa vIDA ko jhaDapa liyA / aura karAra nakkI. (pakkA) kiyaa| aba to use eka hI laganI lagI ki... rAjAko kisa taraha mAranA / usane eka sundara yojanA bnaaii| usa yojanA ke anusAra usa AdamI ne AcArya mahArAja ke pAsa jAke dIkSA lI / sAdhupane kA usakA nAma vinaya ratna rakhane meM AyA / " isa vinaya ratna sAdhune sAdhu avasthA hone para bhI oghA meM chupI rIta se eka churA rakkhA / aura isa vAtakI 'kisI ko bhI khabara nahIM ho isakI vaha nigAha rakhane lgaa| . oghA kI paDilehaNa roja karatA thA parantu chure kA kisI ko khyAla nahIM Ane detA thaa| apanI durI icchA kI saphalatA ke liye AcArya mahArAja kI sevAmeM tallIna bana gayA / gurukI vaiyAvRtya aura vinaya itanI sundara rItase karatA thA ki usakI tulanA meM koI sAdhu nahIM A sakatA thA / AcArya mahArAja ke nikalate vacana ko jhIla lenA ye usakA kartavya bana gayA thA / guru kI sevA . meM jarA bhI khAmI na Ave isakI vaha pUrI takedArI rakhatA thA .. . .. isa taraha varSoM ke varSa bIta jAnese AcArya mahArAja kA vaha pUrNa vizvAsapAtra bana gayA / ese usa ziSya para gurukA agAdha prema thA / . . . . . . . . . .
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra karNikA - . eka samaya ve AcArya mahArAja eka nagarImeM pdhaare| .. usa samaya caturdazI ke dina usa nagarake rAjA udAyI ko. poSadha ArAdhanA karAne ke liye rAjAkI vinatIse apane vizvAsapAtra ziSya vinayaratna ke sAtha AcArya mahArAja rAjabhavana meM pdhaare| vinayaratna ko dIkSA liye usa samaya . cAraha-bAraha varSa kA lambA samaya vAta cukA thaa| phira . . bhI abhItaka use apanI dhAraNAmeM saphalatA kI anukUlatA nahIM prApta huI thii| apanI taya kI huI yojanA amala meM lAI jA sake ese sundara saMyoga Aja mila jAne se vinayaratna khUba hI harpita bana gayA thaa| sampUrNa dina rAjAko dharmArAdhanA karA ke sAyaMkAla pratikumaNa bhI kraayaa| saMthArA porisI pddhaaii| aMtameM svAdhyAya karake AcArya mahArAja, vinayaratna aura udAyI rAjA eka rUmameM sone lge| pUre dina ke parizrama se zramita vaneM AcArya mahArAja aura udAyIrAjA nidrAdevI kI godameM ikadama lipaTa gye| dharmA rAdhana meM tadAkAra vane mahArAja udAyI ko ye khayara nahIM thI ki Aja unakI mauta hai| aura vaha bhI eka guptacara aura vaha bhI sAdhu veSameM rahe eka duSTa mAnavI ke hAtha le| . - pasI azubha kalpano rAjAne kI bhI nahIM thii| aura kare bhI kyoM? rAtrikA aMdhakAra pUrNa rIta se prasara gayA thA / nizAdevI kA pUrNa sAmrAjya jama gayA thaa| usa samaya pUrNa bAraha baje ke karIva kRtrima nidrAmeM vaza huA vinaya ratna uThA, oghA ko kholA / cAraha bAraha varSa jitane
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna-satrahavA 147 samaya taka khUba sAvadhAnI pUrvaka saMgraha karake rakhI huI tIkSNa dhAravAlI churI usane nikaalii| hAthameM churI dhAraNa karake vaha vinayaratna dhIre kadama rakhate hue udAyI rAjA ke pAsa AyA aura apanA kAlA. kRtya karane ke liye taiyAra huA paraMtu rAjAkI bhavya sukhamudrA dekhakara kSaNabhara to vinayarala kA~pa uThA / phira bhI sanako aMtameM majabUta vanAke dUsare hI pala eka hI jhaTakAmeM hAthameM lI huI churI rAjA udAyI kI garadana para calA dii| rAjA ke mastaka aura dhar3a donoM alaga alaga ho gye| khUna kI dhArA vahane lagI / duSTa vinayarata eka palakA bhI vilaMba kiye binA dvAra khola karake rAjabhavana ke bAhara nikala gayA gRhasthapaneke apane vatana tarapha turaMta pahuMcajAne ke liye zIghra pravAsameM vaha calane lgaa| .. rAjA ke zarIra meM se nikalatI lohI kI dhArA AcArya mahArAja ke saMthArA taka pahuMca gii| AcArya bhagavanta kI kAyAko lohI sparza gyaa| pravAhI padArtha kAyAko sparza karane se AcArya mahArAja jaga gaye / draSTi pheMka kara dekhane lage ki rAjA ke zarIra meM se dhArAvaddha lohI ( khUna ) vaha rahA hai| . ... dUsarI tarapha dekhA to vinayarala dekhane meM nahIM aayaa| vicakSaNa AcArya bhagavanta samajha gaye ki yaha kArya duSTa ele vinayaratna kA hI hai| isakI levAmeM maiM bhAna bhUla ke isa duSTa ko maiM yahAM lAyA / sacamuca meM var3A anyAya ho gayA / suvaha nagarI meM hAhAkAra maca jAyagA / loga kaheMge ki AcArya mahArAja ne vinayaratna ke hAtha le rAjA kA khUna karAyA / are! zAsana kI bahuna nindA hogii|
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ - -- - - marwanamasana- manasa n sarma pravacanasAra kaNikA... kyA karanA? kyA ho? kinI narama nindA nahIM honI . caahiye| utnaga aura apavAda ke jAnanavAle AcArya / mahArAja ne kalpanA kara lii| jisa kurIle rAjA kA rahana huA usI harI le meM megI kAyA kA tyAga kr| subaha loga kaha se ki duSTa pasA vinaya ratna kI rAjA ko aura AcArya mahArAja ko mAra ke calA gayA / basa / phira . jaina dharma kI nindA nahIM hogii| . AcArya mahArAja ne sana se lathapatha lI hAthameM lI. . . navakAra maMtra kA smaraNa kiyaa| cAra zaraNa svIkAra liy| phira AcArya mahArAja ne svahAtha meM radI harI dApane galA . para phera dii| ghaDa aura nasatA vibhinna ho gye| AcArya mahArAja kA amara AtmA amaraloka meM calA gayA / zAlana kA camakatA sitArA sadA ke liye anta ho gyaa| eka hI rAta meM rAjA aura bhAcArya mahArAja vidA ho gye| prAtaHkAla kI jhAlara raNaka uThI (bajane lgo)| saMgala cAla hue| rUmake bAhara khar3A rakSaka rAha dekhane lgaa| paraMtu rUmameM se koI bAhara nahIM aayaa| pasA kyoM? rUmake pAsa jAkara ke rakSaka dekhane lgaa| aMdara se koI bhI AvAja nahIM AyA / syA? abhI taka saba nidrAdhIna hoNge| thor3I dera rAha dekhI / itanemeM to AcArya mahArAja ke ziSya gurumahArAja ko lene A gye| mahArAjA ko lene ke liye paTTarAnI vagairaha svajana aaye| dvAra rakSakake pAsa se saba bAta sunakara ke savako Azcarya huaa| dvAra kholane kA prayatna kiyA paraMtu niSphalatA / andara se vanda daravAjA kaise khule ? yathAyogya kAravAI karake daravAjA kholA gyaa| rUmameM draSTi paDate hI dekhane vAloM ke hRdaya
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna -satrahavA~ 149 cira gaye | A~khoMmeM se zrAvaNa bhAdaravAM zurU huA / isa rUdana ke cItkAra se rAjabhavana kA vAtAvaraNa thaMbha gayA : rAjabhavana meM rokakala ( ronA) zuru huA / nagarI meM yaha vAta jAhera hote hI jana samudAya ke samUha ke samUha apane priya. rAjA ke aura AcArya bhagavanta ke darzana karane Ane lage / sampUrNa rAjya meM zoka jAhira huA / maMtrI samajha gaye ki duSTa viyaratna hI AcArya mahArAja aura mahArAjA kA khUna kara ke calA gayA / sacamuca meM / isameM kisI guptacara kA kAma hai | talAza ke cakra gatimAna huye / zmazAna yAtrA kA kAryakrama jAhera huA / pUrNa mAna se dono mahA puruSoM kI antima vidhi huI / rAjya kI tamAma prajA kI A~khoM meM se caudhAra azru. vaha rahe the / sUrya bhI vAdala ke pIche chipa gayA | pakSI dUra sudUra vanameM cale gaye / rAjya meM eka mahInA kA pUrNa zoka jAhira huA / dhvaja ardha kAMThI pharakA diyA gayA / logoM ke sukha se eka hI bAta sunane milatI thI ki vinayaratna yaha bhayaMkara khUna kara ke calA gayA / jaina zAsana ke liye AcArya mahArAja ne apane prANI kI Ahuti dI. to jaina zAsana kI nindA nahIM huI / manuSya maraNa pathArI ( mRtyuzayyA) para par3hA ho usa samaya usakI icchA ho usI pramANe kAma karanA cAhiye jisa se usakA AtmA ArtavyAna le vaca jAya / mana ko vaza meM karane ke liye svAdhyAya karane kI AjJA hai / karma rUpI kASTa ko jalAne ke liye tapa agni samAna hai / jisa AdamI ne jiMdagI meM khUba dharma kiyA ho vaha mRtyu samaya haMsate haMsate maratA hai / aura jisane
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 pravacanasAra kaNikA - - jIvana meM pApa bahuta kiye hoM vaha mRtyu samaya rote rote maratA hai| ___ bhagavAna ne jo chor3ane ko kahA hai use apana acchA kaheM to mithyArava kahalAtA hai| jIvana meM dharma hogA to dhana pIche pIche AyagA / lekina dhana ke pIche par3ane le dhana nahIM milatA hai / isa liye manuSya kA purUpArtha dhana kI apekSA dharma meM adhika honA caahiye| anaMtAnu baMdhI apAya catuka aura darzana sohanIya ko tIna prakRti isa taraha sAta karma prakRtiyoM ke kSayopazama samakita hotA hai| ina sAtoM prakRtiyoM ke kSaya le kSAyika samakita hotA hai| anaMtAnu baMdhI kA udaya vAlA marate samaya apane kuTumba ko kahatA hai amuka ke sAtha apanA saMbandha nahIM hai / isa liyeM tuma usa se nahIM bolanA / aura usake boTale paira nahIM rkhnaa| . rAga dveSa kI gAMTha ko granthI kahate haiN| aura vaha gAMTha akAma nirjarA se pigalAI jA sakatI hai| . jIvana meM kabhI bhI jo pariNAma nahIM Aye hoM vaise pariNAma jAganA usakA nAma apUrva karaNa hai| isa apUrva karaNa ke samaya hI granthI bheda hotA hai| anivRttikaraNa le samakita AtA hai| samakita eka vAra bhI AjAne se usa jIvakA saMsAra addha pudgala parAvartana vAkI rahatA hai| . vana sake to jJAnI kI sevA zuzrUSA kro| jo na vana: sake to mauna raho / lekina jJAnI kI nindA, kuthalI :
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna-satrahavA~ 151 avarNa vAda kabhI bhI volA nahIM / jo avarNa vAda vologe to bhavAntara meM jIma nahIM milegI / khAne pIne ke liye anna pAnI bhI nahIM milegaa| volo to tola ke volo aura karo to jayaNA se kro| artha aura kAma kI jvAlA meM duniyA sulaga rahI hai| janma maraNa kI jaMjAla meM se duniyA UMcIM nahIM AtI hai| yaha hai jagata kA sanAtana cakra / . AcArAMga sUtra meM likhA hai ki jagata ke jIva vakarA (bokaDA) kI taraha veM veM karate haiM / yaha kuTumva seraa| strI merI / dhana merA / ityAdika merA merA kara rahe haiN| pAMca prakAra ke pramAda durgati meM le jAte haiN| jantuoM ke rakSaNa ke liye dekha ke calanA usakA nAma hai IryA samiti / gADAkI dhurA ke samAna draSTi rakha ke calanA cAhiye / tabhI jIvoM kI rakSA ho sakatI hai| - jyoM tyoM dekhate dekhate nahIM calanA caahiye| bhagavAna kI pUjA bhI sUryodaya hone ke pIche hI ho sakatI hai| pahale nhiiN| kyoMki jIva dikhAyeM isa taraha se yaha kArya karanA hai| pApa le rahita aura sAmanevAle jIva ko duHkha nahIM ho esI bhASA bolanA cAhiye / usakA nAma bhASA samiti hai| . gocarI ke 40 doSa TAla ke AhAra pAnI lAve usakA nAma epaNA samiti hai| upayogapUrvaka vastu lenA uThAnA use AdAna nikSapaNA samiti kahate haiM / pheMkane lAyaka vastu ko jayaNApUrvaka phekanA usakA nAma pAriNTAyanikA samiti hai| sAdhu mahArAja AhAra lete haiM vaha bhI saMyama ke liye .
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ 352 pravacanasAra kaNikA lete haiM / zarIra ke liye nahIM lete| AhAra mile to saMyama kI puSTi mAneM aura nahIM mile to kheda nahIM karake tapavRddhi kA AnaMda anubhavate haiM / sAdhu kI bAraha pratimA aura zrAvaka kI 11 pratimA zAstra meM kahIM haiM / aba ye pratimAyeM dhAraNa karane kI AjJA nahIM hai / pahalI pratimA eka mAsa kI dUsarI pratimA do mAsa kI, isI taraha sAtavIM pratimA sAta sAsakI hai / pratimA meM sAta prahara svAdhyAya karane kA hai| aura eka praharakAla AhAra, nihAra tathA vihAra ke liye hai / AThavI, navavIM aura dazavIM pratimA sAta ahorAtri kI hai| bArahavIM pratimA sAdhu mahArAja ko hI karanA hai / zrAvakoM kI gyAraha pratimA meM darzana, vrata, sAmAyika pauSadha Adi karane kA vidhAna hai / pratimAdhArI zrAvaka AraMbha samAraMbha kA kAma nahIM karatA hai / aura dUsaroM se bhI nahIM karAtA hai / apane liye canAyA huA bhojana nahIM le sakatA hai / sabhI vastuyeM sAdhu kI taraha mAMga kara ke sagA kuTumbI ke yahAM se le A ke gocarI kI taraha AhAra karane kA hai / saMyama meM koI aticAra Adi doSa lage hoM to usakI zuddhi ke liye antima samaya phira se mahAvrata uccarAne kI vidhi hai / kyoM ki usa se parabhava suMdara hotA hai / parabhava ko ujvala banAne ko bhAgyazAlI bano yahI zubhecchA /
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ ge - - A X vyAkhyAna-aThArahavA~ parama upakArI zAstrakAra maharSi pharamAte haiM ki AjJAmeM dharma hai| zrI jinezvara deva kI AjJA ke anusAra eka porisI kA tapa kare aura AjJArahita mAsa kSamaNa kre| ina donoM meM se AjJApUrvaka porasI ke tapakA phala var3ha jAtA hai| mRtyu kI taiyArI ho usa samaya bhI sAdhupanA liyA jA sakatA hai aura ho sake to vAraha vrata bhI liye jA sakate haiN| vItarAga ke zAsana ko prApta huA AtmA mRtyu ko sahotsava mAnatA hai| kiye hue dharma kI kasauTI anta samaya hotI hai| ___aThAraha deza ke mAlika kumArapAla mahArAjA ko zatruoMne jahara khilA diyaa| kAyAmeM vipa phaila gayA / jahara utArane kI jar3I bUTTI maMgAI paraMtu zatruoMne vaha bhI le lI thI isaliye nahIM mila skii| .. mantrI ekatrita huha / rAjyabhavana ke mukhya saMcAlaka hAjira hue / sabakI A~khoMmeM se azru bahane lge| . rAjavaidya bhI gamagIna cehare se baiThe the| sabake dilameM eka hI mAvanA thI ki kumArapAla mahArAjA vaca jAye to ThIka / lekina bhAvi ke Age kisI kA bhI calatA nahIM
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 pravacanasAra karNikA hai / mahArAjA manameM samajha gaye ki ava bacane kI koI: bAzA nahIM hai / usa samaya sabhIko Azcarya utpanna kare esI madhura bhASAyeM mahArAjA kumArapAla bole : he sajjano ! tuma kyoM udAsa hote ho ? prasanna ho jAo / cintA karane kI kucha bhI jarUrata nahIM hai / aThAraha dUSaNa rahita paramAtmA mile / kalikAla sarvajJa zrI hemacandrAcArya jaise guru mile aura vItarAga prabhukA dayAmaya dharma milA / jIvanameM karane yogya dharmakI ArAdhanA bhI kI hai isaliye ava mRtyu bhale Ave cintA karane jaisA kucha bhI nahIM hai / acche kRtyoM kI anumodanA aura duSkRtyoM kI nindA karatA hU~ / ese sundara vacana sunake saba mugdha ho gae aura manameM vicAra karane lage ki dhanya hai kumArapAla mahArAjA ko / nagarI meM samAcAra vAyuvega kI taraha phaila gae / rAjya bhavana ke bAhara loga jamA ho gye| cAroM tarapha se eka hI AvAja Ane lagI ki kahA~ gayA duzmana ? jisane mahArAjA kumArapAla ko jahara diyA / use pakar3a ke hAjira karo / apane rAjA ke Upara prajAkA kitanA prema hai ? jo rAjA prajAvacchala aura satyaniSTha ho usake Upara hI prajA kA prema pravartatA hai / rAjabhavana kA vizAla paTAMgaNa mAnava samUha khacAkhaca bhara gyaa| AzA-nirAzAke jhUlemeM saba jhUla rahe the / kisIko volane kI hiMmata nahIM thI / itane meM to mahArAjA ke mukhameM se eka arerATI nikala gaI / sabake dila dhar3aka uThe / itane meM to dUsarI arerATI ! zarIra meM "
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna-aThArahavA~ - - viSakA prabhAva khUba vyApta ho jAne se kAyA nIlamaNi . jaisI harI bana gaI thii| arihaMta, arihaMta kA madhura zabdakA uccAra mahArAjA karane lge| ati alpa samayameM arihaMta arihaMta kA askhalita uccAraNa karate karate mahArAjA kA asara AtmA nazvara dehakA tyAga karake calA gayA / prajAjana rone lge| pakSI bhI rone lge| garIva bhI Akranda karane lge| dharmI prajA hatotsAhI bana gii| sAdhu santoMne bhI khUba khUba duHkha anubhavA / / rAjAzAhI ThAThase pUre adavale smazAnayAtrA niklii| vizAla caturaMgI lenA smazAna yAtrA meM saMmilita ho ke. calane lagI / pATaNa ke vizAla rAjamArga saMkare bana ge| naMgara ke bAhara pavitra bhUmimeM agnisaMskAra huaa| prajAne apane priya rAjavIke antima darzana kara liye| prajAjana hicakiyAM lekara rote rhe| jIvadayA presI mahArAjA cale gaye / yaha hai karma kI gati / / - kitanA acchA samAdhimaraNa kahA jAya ? vaha isa ghaTanA se samajhane jaisA hai| isaliye roja apane "jaya viyarAya" sUtra dvArA prabhuke pAsa mAMgate haiM ki "samAhi maraNaM ca vohilaabho|" . . . . bhAvazrAvaka paMkhA DAlake havA nahIM khAtA hai| vaha . to zarIra se kahatA hai ki he zarIra ! tU kyoM Akula hotA haiM ? narakAdigatiyoM meM jarA bhI havA. nahIM milegii| mAtA ke peTameM nava nava mahInA taka "oMdhe sira laTakA vahA~ havA kahA~ se milI thI ? isaliye he zarIra ! tU havA kA zaukha nahIM kara. ... ... . . . . . . . .. .
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra karNikA - - samudraghAta sAta haiM :-(1) vedanA (2) kapAya (3) maraNa () vaikriya (5) taijala (6) AhAraka (7) kevalI / . dukhako beTha karake vedanA sahana karanA usakA nAma hai lamudraghAta / bAMdhe huye karmoM kA sAmanA karanA usakA nAma hai kapAya samudraghAta / AyuSya kasakI udIraNA karanA usakA nAma hai maraNa -sasuddhAta / vaikriya zarIra karake karma khipAye jAyeM use vaikriya samudraghAta kahate haiN| isI prakAra taijasa :aura AhAraka samudraghAta viSa samajha lenA / kevalajJAnI jJAnameM dekheM ki cAra aghAtikoM meM Ayukarma sivAya zeSa tIna karmoM kI sthiti AyukI apekSA dIrgha ho to use Ayu ke samAna karane ke liye kevalI paramAtmA jo prayatna karate haiM use kevalI samudraghAta kahate haiN| naraka meM jAnekI kisI ko icchA nahIM hai? parantu naraka ke yogya karma bandhana ke kAraNoM ko nahIM chor3anevAle ko naraka meM jAnA hI pdd'egaa| indriyoM ke viSaya grahaNa kI adhika se adhika zakti 'dikhAte huye zAstrakAra maharSi kahate haiM ki kAnakI bAraha yojana, cakSu kI eka lAkha yojana, nAsikA kI nava yojana / bhASA vargaNA ke pudgala samagra lokAkAza meM vyApta ho jAte haiN| jo manuSya rasanA kA tyAga karatA hai use vikAra alpa hotA hai / jo rasa jharate padArtha khAtA hai.| use
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - - - - vyAkhyAna-aThArahavA~ 157. ghor3AkI taraha vikAra utpanna hotA hai / ahiMsA kA pAlana saMyama ke pAlana vinA nahIM ho sakatA hai| sAdhu aura * zrAvaka dono ko pratidina eka digaI kA tyAgI to honA hI caahiye| . . .. . jaise saMsAra kA bojha uThAne ke liye dinarAta yatna karanA par3atA hai / usI prakAra dharma karane meM bhI prayatna karanA caahiye| . .. 'dharma cAlU hone para bhI jisake hRdaya meM saMsAra jIvaMta hai paMse ko dharmakA vAstavika lAbha prApta nahIM ho sakatA hai| lalAra kA.tyAga na ho phira bhI saMsAra ke prati vairAgya bhAvavAle vane rahanevAloM ko dharma meM koI apaye hI Ananda AtA hai| saMsAra meM bhaTakane ke do sthAna haiM / ghara aura peDhI (dukaan)| sthira hone ke sthAna do haiN| derAsara (mandira) aura upAzraya / . . . . . . . . . . . . . saMsAra ke sukhI jIva lAmagrI ke sadbhAva se sukhI hai / aura rAgAdi se dukhI haiM / javaki dukhI manuSya rAgAdi se bhI dukhI haiM aura sAmagrI ke abhAva le bhI dukhI haiN| . jisa zrAvaka ke gharameM se kisI bhI sabhyane dIkSA nahIM lI vaha ghara zmazAna ke tulya hai / esA zAstroM meM likhA hai| isaliye agara koI apane gharameM dIkSita nahIM huA ho to kisI ko dIkSita banAne ke liye prayatna kro|' . . bhale kItanI bhI sAmagrI ho phira bhI rAgAdi se dukhI aura asantoSI AtmA mammaNa zeTha kI taraha dukhI hI hai| ....magadha dezakI rAjadhAnI rAjagRhI hai| vahAM zreNika
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra kaNikA - - mahArAjA varSA Rtu meM nadI taTa Upara Aye huye rAjabhavana meM mahArAjA zreNika aura rAnI celanA so rahe the| pAsameM khala khala karatI nadI baha rahI thii| madhyarAtri kA lamaya thA / usa samaya eka manuSya laMgoTa lagAke nadImeM girake kASTha (lakar3iyAM) nikAla rahA thaa| yaha dRzya dekhakara celanA vicAra karane lagI ki ahA ! zreNika mahArAja kA rAjya hone para bhI ele dukhI / manuSya bhI rAjya meM haiM / jo stha jIvikA ke nirvAha ke . liye rAtako nIMda bhI nahIM lete / aura madhyarAtrI meM varSA ... kI sakhta ThaMDI meM kATa lene ke liye nadImeM kUdate haiN| prajA dukhI ho aura rAjA Ananda meM magna rahe vaha yogya nahIM hai| esI vicAra taraMgoM meM mahAsatI celanAdevI jAgRtAvasthA meM so gii| prAtaHkAle mahArAjA zreNika jAgRta huye ! prAtaHkarma le nivRtta hokara rAjasabhA meM jAne ke pahale mahArAjA zreNika celanAdevI ke hAthase dugdhapAna karane Aye / dugdhapAna karAte samaya celanAdevI bolI ki mahArAja! Apake jaise nyAyI aura prajAvatsala rAjA ke rAjyameM prajAko kitanA dukha sahana karanA par3atA hai| esA kahake rAtako dekhI hakIkata rAjAko kaha sunaaii| . . rAjAne kahA esA dukhI sere rAjyameM kauna hai / usakI maiM jAMca kruuNgaa| esA kahake mahArAjA rAjya sAmeM cale gye| . rAjya sabhAkA kArya pUrA karake mahArAjAne pUchA ki he mantrIzvara / gaI. kAla rAtameM nadIseM girake kASTha
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna-aThArahavA~ 159 ( lakaDiyAM ) kauna nikAla rahA thA? usakI jAMca karA ke usa AdamI ko abhI hAla hAjira kro| jAMca ke liye cAroM tarapha sevaka cle| do ghaDImeM eka sevaka isa manuSya ko lekara hAjira huaa| phaTe tUTe vastroM meM kaMpatA huA vaha manuSya eka tarapha khaDA ho gayA / magadha patine khUba acchI taraha se dekhane ke bAda usale pUchA mahAnubhAva ! gaI kAla rAtake samaya ___ kASTha lene ke liye tuma par3e the ? usa manuSyane kahA jI haaN| mahArAjA ne kahA ki itanA adhika kaSTa uThAne kA kyA kAraNa ? tava vaha kahane lagA ki sAheva ! mere yahAM do vaila haiM ? usameM eka vailako eka sIMga khUTatA hai| to ye sIMga pUrA karane ke liye prayatna karatA huuN| - rAjA Azcarya cakita ho ke kahane lagA ki mUrkha! . 'eka sIMga ke liye itanA adhika prayatna karane kI koI jarUrata nahIM / merI pazuzAlA meM se tujhe cAhiye utane do cAra vaila le jaanaa| . . tava vaha manuSya bolA ki mahArAja ! ye vaila duusre| aura mere baila dUsare ! mere vaila jo dekhanA hoM to mere 'ghara pdhaaro| . . mahArAjA kahane lage ki tere. vaila pale to kaise haiM ? tU jarA bAta to kara / usane kahA-nAmahArAja! usakA varNana mukhase ho sake esA nahIM hai ! Apa Akarake pratyakSa dekho tabhI Apako khavara hogii| kitane hI mantrIzvaroM ko lekara zreNika rAjA usa baila ke mAlika ke ghara vaila ko pratyakSa dekhane ke liye ge| vahA~ vaha manuSya rAjA aura mantrIzvaroM ko apane bhavana ke andara ke rUmameM le gyaa|
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ % 160 pravacanasAra-karNikA. gupta rUmakA dvAra kholaa| rUmake dvAroM meM athavA dIvAloM meM kahIM bhI chidra nahIM thA, phira bhI pUrA kamarA prakAza ke samUha se camaka rahA thaa| isa dRzya ko dekhakara Azcarya cakita bane rAjA ke sanmukha usa makAna mAlikane usa rUma meM rakkhe hue do vailoMke Upara AcchAdita kara rakhA huA basna dUra kiyaa| . vastra dUra karane ke sAtha hI sacce hIrA-motI pannA aura nIlama ke bane hue vRSabha yugala ko dekhakara hI rAjA. aura mantrI vicArameM layalIna ho ge| . rAtake samaya meM laMgoTI lagAke kANTha kheMca lAne ke / liye nadI meM girane vAlA aura jisake ghara mahArAjA vaila dekhane ke liye Aye vaha eka garIva nahIM kintu eka dhanikaH baniyA thaa| . phira bhI usako ciMtharehAla sthitimeM dekhakara mahArAjA ko vicAra AyA ki kyA itanI bar3I sampatti isa baniyA kI mAlikI kI hogI ? vicAramagna mahArAjA ko uddezya .. karake vaha vaniyA ki jisakA nAma mammaNa zeTha thA, vaha volA ki he mahArAjA! ina donoM vailoM meM se eka baila ko eka sIMga nahIM hai| vaha pUrA karanA hai to kisa taraha pUrA karU~ ? Apa pUrA kara deMge? pratyuttara meM mahArAjA kahane lage ki are bhAI ! merA rAjakopa bhI pUrA kara dUM phira bhI usakA yaha eka aMga' . .pUrA hogA ki nahIM, usakI sujhe zaMkA hai| __ mammaNa zeTha ne hAtha jor3akara kahA Apa yahA~ padhAre to merA bhavana pAvana ho gyaa| aba Apa kRpA kara ke bhojana Arogane ke vAda padhAro / ... ... ... .
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna - aThArahavA~ 161 : magadhAdhipati ne vicAra kiyA ki jisa ke pAsa itanI aDhalaka sampatti hai vaha kaisI kaisI vAnagI vAlI rasavatI jImatA hogA vaha bhI dekhanA jarUrI haiN| esA vicAra kara ke una zreNika ne mammaNa zeTha kI vinatI kA svIkAra kara liyA / eka ghaTikA meM bhojana ke thAla hAjira ho gaye / : Aye huye thAla meM baphe huye canA aura tela kI kaTorI. dekhakara mahArAjA cauMka par3e zeTha se pUchane lage ki kyA: Apa pasI hI rasoI hara roja jImate ho ? sammaNa zeTha ne khulAsA karate huye kahA ina do cIjoM ke sivAya dUsarA kucha bhI jo maiM jImUM to maiM bImAra ho jAtA hUM / . : kucha bhI carcA kiye vinA magadhAdhipati vahAM se vidA huye / rAjyabhavana meM A ke apanI priyA mahArAnI celanA se milane ke liye cale gaye / rAnI se usa kaMgAla kI paristhiti kI spaSTatA karate huye vahAM kI tamAma hakIkata : kA nivedana kiyA / dhana kI bhUrcchA meM Asakta banA vaha mammaNa zeTha mara ke sAta va naraka gayA / - deva aura mAnavako jJAniyoMne prAyaH sukhI kahA hai / parantu asantoSa kI dhadhakatI jvAlA meM jala kara bharathAvanakara kabhI bhI sukhI ho sakate nahIM hai / pUrI duniyA kI sAhavI kA DhagalA usake pAsa karado phira bhI usako santoSa nahIM hone se vaha kabhI bhI Antarika zAnti nahIM prApta kara sakatA / isI liye hI jJAniyoM ne kahA hai ki " khADI manoratha bhaTTa taNI vaNajhArA re, pUraNa nuM nahi vyAma aho morA nAyaka re " / sukhI aura dukhI dono AtmAoM kI dayA cintavana kara ke arihanta ke jIva arihaMta bane / 31
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra kaNikAH duniyA ke tuccha sukhoM kI prApti kI vAMchA se dharma ... karane vAloM ko ucca koTi kI punya prakRti baMdhatI hI: nahIM hai| ucca koTi kI punya prakRtti khuda ko aura dUsaroM ko tAra detI hai| halakI koTi ko punya prakRti dono ko .. DubA detI hai| ucca meM ucca koI bhI punya prakRti hai to vaha hai| tIrthakara nAma karma / savijIva karUM zAsana rasI kI uccakakSA kA ... bhAvanAzIla vyakti yaha tIrthaMkara nAmakarma bAMdhatA hai| . .. tIrthakara nAmakarma ke udaya se tInoM jagata kA pUjya .. canatA haiM / parantu vaha punya prakRti vAMdhane ke samaya vAMdhanevAle kI bhAvanA trijagatpUjya banane kI nahIM hotI . kintu trijagatako tArane kI hotI hai| lamantra vizva kA kalyANa karanevAlI agara koI karma prakRti hai to vaha sirpha tIrthaMkara nAmakarma hai| vizva meM jo kucha bhI acchA hai vaha isa tIrthaMkara nAmakarma kA hI prabhAva hai| bAMdhanevAlA aura bhoganevAlA koI bhI eka vyakti ho parantu vaha karma tInoM jagata kA uddhAraka hai| isIliye kahate haiM ki " namo arihNtaannN"| devaloka meM bhI aTakacAlA devoM ko dukha AtA hai| yahAM se tapa karake jAo itanA hI sukha devaloka meM milatA hai| adhika lene kI icchA ho to bhI nahIM mila sakatA / jo adhika lene kI icchA kare to dukhI rahe /
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ 163 - - vyAkhyAna-aThArahavA~ aura adhika lene kA prayatna kare to indra mahArAjA use sajA kreN| dukha Ave taba rone ko vaiThanA ye kAyara kA kAma hai| saccI samAdhi kA upadeza denevAle tIrthakara haiN| sundara pariNAma pUrvaka kI kriyA ko hI ArAdhanA kahate haiM / tumheM jo kharAva lagatA hai usa para tumheM rAga nahIM hotA hai| - sagA laDakA bhI sAmanA kare to tumheM usa para rAga 'na ho yAnI tumhArA usa para rAga nahIM Tike usa para rAga nahIM Tike usameM harakata nahIM parantu usake Upara se jAnevAlA rAga apana ko dveSa lopake jAtA hai / vaha ThIka nahIM hai| .. tuma saMsAra meM baiThe ho isaliye tumheM bhogI kaha sakate / parantu vAstava meM to cakro aura deva bhogI hai| ___ karma ke sAtha sela rakhanevAle ko mukti nahIM mila sktii| karma ke sAtha yuddha kare use hI mukti mila sakatI hai| janma hone ke sAtha hI mukti mile to ThIka esI tIrthaMkaroM kI icchA hone para bhI karma unako zIghra mokSameM nahIM jAne detaa| ___ acche AdamI kA prema aura gussA dono malA karate haiN| kintu duSTa manuSya kA prema aura gussA dono burA karate haiN| . .. : .. .. jIvana ko saphala banAne ke liye jainazAsana ko samajhane kI parama AvazyakatA hai| dareka jIva jainazAsana ke rasiyA vate yahI zubha bhAvanA .
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ P vyAkhyAna - unnIsavA~ N anaMta upakArI zrI zAstrakAra paramarSi pharamAte haiM ki asAda ele saMsArameM mAnava jIvanakI prApti punyake vinA nahIM ho sakatI | manuSya striyoMkA garbhakAla jaghanya se antarmuhUrta aura utkRSTa se vAraha varSa hai / vAraha varSakA garbhakAla mAtA aura cAlaka donoMko mahA duHkhI banAtA hai| eka ke eka sthAna jaghanya se antarmuhUrta aura utkRSTa se caubIsa varSa bhI raha sakatA hai / jaise ki eka jIva sarake phira pIche vahIM kA vahIM arthAt usI garbhasthAna meM utpanna ho pase jIvake lie cauvIsa varSa kahe haiN| ye tatvakI bAteM sunakara vairAgya AnA cAhiye lekina bhAre karmIko nahIM AtA hai / eka samaya ke viSayabhoga meM jaghanya se eka do athavA tIna jIvoM kI hAni hotI hai aura utkRSTa se nava lAkha jIvoM kI hAni hotI hai / eka manuSya brahmacarya pAle aura dUsarA suvarNa mandira vanavAve to una donoMmeM brahmacarya kA lAbha bar3ha jAtA vrahAcarya ko sAgara aura dAna ko nadI kahA hai / sabhI vratoMmeM U~ce meM U~cA vrata brahmacarya hai / nava nArada RpiyoM kI sadgati brahmacarya ke hisAvase hI hotI hai / eka samayake viSaya saMbhoga meM utpanna honevAle lAkhoM
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna - unnIsavA~ 165 jIvoM meM se ekAda athavA do vaca jAyeM ve santAna tarIke janma pAte haiM / eka manuSya rUI kI nalikA banAveM aura cakamaka se use sulagAve to ikadama vaha jala jAtI hai usI prakAra eka vakta ke saMbhoga meM lAkhoM jIvoMkI hiMsA hotI hai / dharmaparAyaNa ese tuMgiyA nagarIke zrAvakoM ke guNagAna mahApuruSoMne gAye haiM / una zrAvakoMke pAsa aDhalaka saMpatti thI / truddhi siddhi kI koI kamI nahIM thI / sevaka varga sevA ke liye tatpara thA / phira bhI ve jIvana meM mukhyatayA to dharma ko hI mAnate hone se unakA varNana pavitra ese bhagavatI sUtra meM kiyA hai / puNya nAma ke zeTha saMpatti saMbaMdha meM sukhI nahIM hone .. para bhI lAdharmika ko jisAye binA jImate nahIM the ve anartha daMDa ke vyApAra se mukta the / jo AtmA jIvA jIvAdi tatva ko nahIM jAnatA vaha saMyama ko kyA jAna sakatA hai ? manavAle jIva ko saMjJI kahate haiM aura mana vinA ke jIva ko asaMjJI kahate haiM / AhAra, zarIra indriya, zvAsocchavAsa, bhASA aura mana ye cha: paryApti haiM / ye cha: paryAdita jIna yarbha meM ghUrI karatA hai / anta suhUrta ke asaMkhyAtA bheda haiM / nava samaya ko " eka jaghanya antarmuhUrta kahate haiM / aura do ghaDImeM eka samaya nyUna kAlako utkRSTa antarmuhUrta kahate haiN| AMkha mIca kholeM itane meM to asaMkhya samaya vyatIta ho jAte haiM /
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - - - - pravacanasAra karNikA mazkhana chAza (mahA) se bhinna ho to abhakSya ho / jAtA hai| vigaI daza haiN| unameM chaH bhakSya aura cAra abhakSya haiM / dUdha, dahI, ghI, tela mora (gur3a) aura talI vastu ye : cha bhakSya vigaI haiN| inheM laghu vigaI kahate haiN| madha, madirA, mAMsa aura makkhana ye cAra abhakSya vigaI haiN| inheM mahAvigaI kahate haiN| abhakSya vigaI tyAjya haiN| nitya pUjA, pratikramaNa karanevAle zrAvakoM ko isa . kriyAseM sUtaka nahIM lagatA hai / janma sUtaka athavA maraNa sUtaka Avazyaka kriyAseM nahIM lagatA hai| hIra prazna aura sena praznameM likhA hai ki jisake ghara sUtaka ho vahA~ sAdhu-lAdhvI daza athavA bAraha divasa vahorale (gocarI lene yAnI AhAra leneko) nahIM jAte haiN| prasUtivAlI vahana savA mahInA taka pUjA nahI karasakatI hai| ispitAla (aspatAla, hospiTala) suvAvaDa (sora, bAlaka janma, prasUti) huI ho to vahAM se sUtaka ghara nahIM A lktaa| Aja aspatAla athavA bAharagA~va kI prasUti kA bhI sUtaka mAnA jAtA hai kyA ? aspatAla meM se uTha ke ghara sUtaka AtA hai ? vasbaI meM huI prasUti kA sUtaka kyA yahAM A sakatA hai ? to phira sUtaka kisa kA? / bhavAbhinaMdI AtmA dInatA ko karatI hai| aura AtmAnaMdI dInatA kA tyAga karatI hai| mithyAtva pAMca prakAra kA hai| pAcoM prakAra ke . mithyAtva kA tyAga karane meM pragati zIla bananA caahiye| karmavandha ke cAra prakAra haiM / (1) prakRtivandha (2) sthitivandha (3) rasavandha (8) pradezavandha /
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - vyAkhyAna-unnIsavA~ 167 samyagdarzana, samyagajJAna aura samyakcAritra ye mokSa jAnekA rAjamArga hai| - parva do prakArake haiM :-(1) laukika (2) lokottara / saMsArI jIva parva ke dinoM meM khAne pIne meM masta rahatA hai| dharmI manuSya parvake dina dharmadhyAna kI ArAdhanAmeM tadAkAra banate haiN| ... jJAnIyoMne lakSmI ko vezyA jaisI kahA hai / cajAke samAna caMcala hai, asthira hai| jaise vezyAko apane grAhaka ke Upara hadaya kA prema nahIM hotA kintu lakSmI ke Upara __upamiti prapaMca kathAmeM likhA hai ki mokSake arthIko mokSa de aura saMsAra ke arthIko saMsAra de usakA nAma dharma hai| zrI jinezvara bhagavaMta ke dharmakI zraddhA ke Upara le bhraSTa karane ke lie TuMgikA nagarI ke zrAvakoM ke Upara devone khUba prayatna kie lekina ye zrAvaka zraddhAle bhraSTa nahIM hue| - sphaTika ke jaile nirmala manavAle ve zrAvaka dhanyavAda ke 'pAtra haiN| ... .. yogazAstra meM batAyA huA maitrIbhAva kA varNana sunane jaisA hai| vaha yaha hai ki jagatameM koI bhI jIva pApa.nahIM kro| koI duHkhI na ho aura jagata ke sava jIva saMsArase mukta vne| . __ manameM kucha, vacanameM kucha aura pravRtti meM kucha anya pravRtti kare usakA nAma zeTha / apane gharameM jo moha ghara karake baiThA hai, use dUra karane ke liye dharma hai| dharmI zrAvaka khuda tire aura kuTumba ke sabhIko tArane kA prayatna kre| ..
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 pravacanasAra karNikA rAga tIna prakArakA hai / : (1) kAma rAga (2) sneha rAga (3) draSTi rAga / ina tInoM prakAra ke rAga dUra karane ke liye dharma sAdhanA hai / ina tInoM meM se draSTi rAga ko nikAlanA mahA kaThina hai / kAla, svabhAva, bhavitavyatA pUrvakRta aura puruSArtha ina pAMca kAraNa ko mAne usakA nAma samakitI / ThANAMga sUtra meM likhA hai ki mA~-bApa ke upakAra kA vadalA cukAne para bhI nahIM cukAyA jA sakatA hai / cAritra rUpI jo kamala hai use krIDA karane ke liye vAvaDI ke samAna ese sAdhu bhagavantoM ko namaskAra hai / saMsAra kI laTapaTa meM nahIM gire usa kA nAma sAdhu / kalyANa pravRtti meM hamezA masta rahe usakA nAma sAdhu | samatA, mokSa kI abhilASA, deva guru kI bhakti dayA Adi guNa samakitI AtmA meM hote haiM / rAta ke samaya nIMda ur3a jAya to bhAva zrAvaka manoratha kare ki isa saMsAra ke sabhI saMyogoM se maiM mukta kava hoU~ ? jIrNa zIrNa bastra kA pahanane vAlA kava vanUM ? mAdhukarI bhikSA ko grahaNa karane vAlA kaba banUM ? esI uttama bhAvanA mAne kI hai / jaise bhramara phUla ke Upara baiTha ke phUla kA rasa cUsatA hai phira bhI phUla ko hairAnagati nahIM hotI hai / isI prakAra gRhastha ke ghara se bhikSA lene para bhI gRhastha ko hairAna gati na ho isa taraha se hI sAdhu ko bhikSA grahaNa karanI cAhiye / . ise mAdhukarI bhikSA kahate haiM / he bhagavan / bhava bhava meM Apa ke caraNa kamala kI
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ ma vyAkhyAna: unnIsavA~ 169. sevA mujhe do esI prArthanA tuma nitya karate ho? lekina hRdaya meM elI bhAvanA Ave tabhI saccI prArthanA kahI jA sakatI hai| . . . . . . jisa dina zarIra vigar3A ho usa dina khUba bhUkha lagI ho phira bhI khAnA nhiiN| lekina pAnI adhika pInA / 'jisa se andara kA maila palara kara ke (mIja kara ke) sApha ho jAya / - nava lAkha navakAra kA jApa vidhi pUrvaka karane se dugati kA dvAra baMda hotA hai| eka lAkha navakAra mantra kA jApa karane se tIrthakara nAma karma bAMdhatA hai| mithyA draSTi kA paricaya aura prazaMsA karane se lamakita malina hotA hai| ... vRddha cAra prakAra ke hai :-(1) saMyama vRddha (2) tapavRddha' (3) zruta vRddha (8) Ayu vRddha / cAritra meM bar3A ho vaha cAritra vRddha / tapameM Age ho vaha tapa vRddh.| zAstroM kA jAnakAra ho yaha zruta vRddha aura unase bar3A ho vaha Ayu vRddha kahalAtA hai| zrAvaka ko sAta dhotiyAM rakhane kA vidhAna hai lekina sAdhuko eka cola paTTA rakhanA hai| isa cola paTTAse sava kriyA hotI hai| - gRhastha ke ghara vahuta par3A ho lekina usako icchA ho vahI de phira bhI sAdhu mAMgake nahIM le sakatA hai| - daza vaikAlika meM kahA hai ki "vahuM paraghare aththI, icchA dIjja paro na vaa|" jo vastu eka vakta bhogI jAsake use bhoga kahate haiM aura vAraMvAra bhogI jAsake use. upabhoga kahate haiM /
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra karNikA abhavi AtmA mokSakA icchuka nahIM hotA / vaha saMyama lene ke vAda utkRSTa saMyama pAle, tapa kare lekina yaha saba devaloka ke sukhakI prApti ke lie hI karatA hai / kintu mokSa ke liye nahIM karatA hai / 170 bharata mahArAjAne aSTApada Upara caubIsa tIrthakarokI sUrtiyA~ una una bhagavAna ke antima bhavake deha pramANa, zuddha ratnoM kI banAI thIM / rAvaNa aura mandodarI aSTApada tIrtha kI yAtrA karane ke liye Aye / tava bhagavAnoM kI mUrtiyA~ dekhakara atyanta prasanna cittavAle vana gae aura bhakti karane vaiThe | prabhuke sanmukha rAvaNa vINA itanI sarala rItase bajAne lagA ki mAno vizvakA zreSTha meM zreSTha vINAvAdaka ! isa tarahase ujvala bhAvako paidA kare isa tarahase vINA bajAne lagA | usake sAtha rAvaNa kI paTTarAnI mandodarI nRtya karane lagI / mandodarI aneka prakAra ke hAvabhAva yukta nRtya karane meM tallIna thI / manuSya jaba nRtya meM ekAkAra ho jAtA hai taba mAnavI kA sira nahIM dikhatA / ye nRtyakA prabhAva hai / yahA~ nRtya meM mandodarI pakatAna vana gaI thI / usa samaya ekAeka rAvaNa kI vINAkA eka tAra TUTa gayA / svaralaharI ko askhalita TikI rakhane ke liye, priyA ke nRtyameM khAmI nahIM Ane dene ke liye, prApta bhakti meM vAdhA nahIM hone dene ke liye turaMta hI apanI jAMgha kI nasa kATake vINAke TUTe hue tArakI jagaha rAvaNane sAMdha dI /
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ 571. 'vyAkhyAna-unnIsavA~ . bhaktike rasa meM taravola (tallIna) avasthAvaMta manuSya ko zArIrika piDAyeM anubhava meM bhI nahIM AtIM / ve to bhakti rasameM itane mazagUla bana jAte haiM ki paramAtmA ke sivAya dUsarI koI bhI vastu unake lakSa meM bhI nahIM AtI hai| esI bhakti hI mukti kI dAtA vanatI hai| prabhuke sAmane kiyA gayA nRtya jo kevala AnaMdapramoda ke liye aura janaraMjana ke liye kiyA jAtA ho to usa nRtya kI prApti Atmahita ke liye leza mAtra bhI nahIM hotii| Aja to sApa gayA aura lIsoTA (lakIreM) raha gaI jaisI sthiti meM AjakI nRtya maMDaliyA~ kAma kara rahIM haiN| - bhaktirasa se bharapUra mandodarI kA nRtya aura rAvaNa kI askhalita vINAkI surAvalI dekhane ke liye deva bhI vahA~ Akara khar3e ho ge| saba eka hI najarase isa bhakti ke progrAma ko dekha rahe the| . bhakti kI tallInatAne rAvaNa ke aneka pApoMko cUra cUra kara diyA aura usa samaya vizvoddhAraka tIrthaMkara nAma karmake dalIyA ko ikaTThA kiyaa| bhakti kA progrAma pUrA karake rAvaNa aura mandodarI jina mandira ke vAhara aaye| tava deva vinatI karake kahane lage ki hama ApakI bhaktiH se prasanna hue| isaliye hamAre pAsa se jo mAMgoMge use hama dene ko taiyAra haiN| rAvaNane kahA ki guNAnurAgI deva! hamane hamArI karma nirjarA ke liye bhakti karI isaliye hamheM dUsarI kisI vastu kI spRhA nahIM hai| esA kahake vahA~se vidA huaa|
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 pravacanasAra karNikA - - - - - unako devoMkI saMtuSTatA kA harpa nahIM thA kintu bhakti kI 'ekatAnatA kA harpa thA / samakitI AtmA ko deva prasannatA kI koI kImata 'nahIM hotii| Aja to jarA bhI deva camatkAra dikhAI de ki loga prabhubhakti kA lakSa cUka karake deva camatkAra ke pracAraka vana jAte haiN| kyoMki saccI bhakti kI pUrNatA athavA saphalatA meM adhiSTAyaka devake camatkAra kA hI lakSa bandha gayA hai| jise cAritra lene kI bhAvanA nahIM hai vaha zrAvaka nahIM hai| koI pUche ki bhAI ! kyoM cAritra nahIM lete ho? tava kahe ki kyA karU~ ? bhAre karmI hUM isIliye cAritra mere hRdaya meM nahIM AtA hai| hRdaya meM jaldI kara Ave 'usake liye prayatna karatA huuN| zrAvaka tuccha phalakA tyAgI hotA hai| jisameM khAne kA thor3A ho aura pheMka denekA vahuta ho use tuccha phala kahate haiN| vegana (laMgaNA) Adi bahuvIja hai| AkAza meM se jokarA (ole) gIrate haiM ve abhakSya haiN| mirca, nIMbU vagairaha athANA (acAra) varAvara sukhAye vinA hoM to ve nahIM khAnA caahiye| muravvA Adi cAsanI kara ke kiyA ho to vaha khapai (yAnI khAne lAyaka hai / usa ke alAvA agara khAMDa (zakkara) milA ke taiyAra kiyA ho to vaha sAta dina se adhika dina kA nahIM khapatA hai| abhakSya vastuoM meM do indriya jIva ho jAte haiM isaliye vaha khAne lAyaka nahIM haiN|
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna-utnIsavA~ ..... ... 173: - - - - garama kiye zIzA ko pInA acchA hai kintu mAMsa kA bhakSaNa karanA acchA nahIM hai| kandamUla ananta kAya . kahalAte haiN| jinako mokSamArga kI sAdhanA karanA ho unako manako draDha banAnA pddegaa|| __ . mana majabUta hone ke bAda saMsAra meM majA nahIM AtA: hai| svAdhyAya ye saMyama kA aMga hai| upadhAna karane vAle bhAI vahana cAlU upadhAna meM jina mandira meM darzana karane jAne ke TAima athavA dUsare kahIM jAne ko nikalate samaya gIta nahIM gA sakate / esA sena prazna meM likhA hai| kyoM ki calane ke lamaya gIta gAne se IyA samiti kA bhaMga hotA hai| .. corI cAra prakArakI hai :- (1) svAmI se chipA rakhanA (2) guru se chipA rakhanA (3) tIrthakara le chipA rakhanA (4) jIvako mAra ddaalnaa| tapa kA phala anAzrava hai| jJAna kA phala vijJAna vijJAna kA phala paccakkhANa paccakkhANa kA phala virati, virati kA phala karma nirjarA aura nirjarA se mukti milatI hai| . glAna kI sevA karane se mahAlAbha hotA hai| hRdaya meM namratA kA dhAraNa karane vAlA hI dUsaroM kI sevA kara sakatA hai / .. . sAMsArika anukUlatA kI jhaMkhanA karanA usakA nAma ArtadhyAna hai| saba jIva durdhyAna ke tjAgI bano yahIM manokAmanA /
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna-bIsavAM anaMta upakArI zAstrakAra paramapi pharamAte haiM ki jise zrI jinezvara deva kI vANI acchI nahIM lagatI. vaha jIva .. samakitI nahIM kahA jA sakatA hai| dharma sunane para bhI, dharma samajhane para bhI dharma karane vAlA jo samakita rahita ho to vaha vAstavika dharma nahIM hai| apanI bhAvanA dukhamukta honekI nahIM rakhake karma bhukta hone kI rakhanI cAhiye / saMsAra dukhI thA aura hai| tathA dukho rahanevAlA bhI hai| jIva kI lAyakAta pragaTa huye vinA jIva kA kabhI bhalA hone vAlA nahIM hai| nindA ko khamanA (mApha karanA) sarala hai kintu prazaMsA ko pacAnA muzkila hai| tIrthakara paramAtmA kA AtmA sarvottama aura 'ziromaNi hai| samakitI devoM ko tIrthaMkara paramAtmA kA sahavAsa itanA acchA lagatA hai ki ye deva pazu, pakSI athavA vAlaka Adi kA rUpa kara ke Akara ke khela jAte haiN| . apanI pAyamAlI (vinAza) to khAsa kara ke pApAnuvandhI punya se huI hai| jaina zAsana meM zAstrayoga kI apekSA sAmarthya yoga kI mahattA hai|
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna-bIsavA~ 175. - dazaveM guNaThANA se gyArahaveM jAne vAle AtmA niyama / se par3ate haiN| dazama se bArahaveM meM jAne vAle nahIM girate haiN| kyoM ki dazama se sIdhe vArahaveM guNaThANA ke bhAva prApta karane vAle kSapaka zreNI vAle haiN| mohanIya karma kI prakRtiyoM ko ukhAr3a ke pheMkate pheMkate ve Age. vaDhe haiN| . . . dazama se gyArahaveM kA bhAva prApta karane vAle to upazama zreNI vAle haiM / ve mohanIya karma kI prakRtiyoM kA kSaya nahIM kara ke AtmA meM upazama. rUpa meM rakha ke Age bar3he haiM / vilakuka upazAmika ne prakRtiyAM ho jAyeM isa liye ke jIva gyArahavA~ guNasthAna vartI ginAte haiN| .. parantu sampUrNa upazama ho jAne ke pIche vaha upazamatA: dIrgha TAima TikatI nahIM hai| aura upazamita una prakRtiyoM meM se dhIre dhIre upazamatA dUra hotI jAtI hai| vaise vaise AtmA nIce paDatA jAtA hai| AraMbha-samAraMbha kA jise Dara nahIM hai vaha samakitI, nahIM hai| AraMbha-samAraMbha kA prema ho usameM samakita hotA hI nahIM hai| ___ mAnava janma meM AnA ho use garbha ke aura janma ke 'dukha. sahana karane hI par3ate haiN| tumhAre jIvana meM guptapApa cAlU haiN| unheM koI jAnatA nahIM haiM / usakA bhI tumheM Ananda hai| lekina isa se tumhArA AtmA karma se adhika bhAra vAlA vana : rahA hai| isakI to tumheM khavara to hogI hI? .... ... tumhAre gupta pApoM ko jAna sakane vAle tumhAre prati anukampA buddhi se mAnalo ki nA bhI kaheM lekina isa se tumhAre duSkRtya kA phala naSTa hone vAlA nahIM hai| ..
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 pravacanasAra karNikA. - . samaya pakane para karsa rAjA tumhAre Upara vAraMTa kADhake cakravartI vyAja sahita tumhAre pAsakA vadalA mAMga legaa| usameM kisIkI bhalAmaNa athavA yA nahIM clegii| pApa karake Aja bhale khuzI ho jAo lekina rote rote RNa to cukAnA hI pdd'egaa| tumhArA pApAnuvandhI punya bar3ha gayA isIliye sAdhuoM kA varcasva tumhAre Uparale ghaTa gyaa| tIrthaMkaroM ko channastha avasthA meM bhI saMsArI sukhakI / laMgati acchI nahIM lgtii| tIrthakSaroM ke gRhastha jIvanako bhI indra dhanyavAda dete the aura namaskAra karate the| yaha to tumheM mAlUma hogA hI ki kitane hI manuSya agni ko hAthameM rakhane para bhI jalate nahIM haiN| isI taraha . saMsAra meM rahane para bhI saMsArI jIva saMsAra se jalate nahIM haiN| jIvako punyAnuvandhI punya pApa karane le aTakAtA. hai (rokatA hai) aura pApAnuvandhI punya pApako jyAdA karAtA hai| jaba tIrthaMkara varSIdAna dete haiM taba usa samayake jIvoM ko aisA lagatA hai ki paisAkI koI kImata nahIM hai / tIrthaMkaroM ke dAnakA paisA jisake hAtha meM jAtA hai usako paisA kA rAga naSTa ho jAtA hai| isa dAna kA paisA bhavIjIvoM ke hAthameM hI jAtA hai| dAna denese lakSmI kabhI bhI kama nahIM hotI hai| jaise hajAroM pakSI sarovara kA pAnI pIte haiM lekina phira bhI sarovara kA pAnI kama nahIM hotA hai| .
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna-bIMsA 177 - - - kuvAkA pAnI jyoM jyoM vaparAtA hai tyoM tyoM bar3hatA jAtA hai| isI taraha dAnezvarI kI lakSmI ghaTatI nahIM hai, balki bar3hatI hai| . . . . . : ..... tIrthakara java dIkSA lete haiM tava jagata ke jIvoM ko esA hI lagatA hai ki hama hAra ge| saccA mArga to - eka.dIkSA hI hai, aisA lage binA nahIM rhegaa|.... . . dIkSA lene ke vAda: javataka kevalajJAna nahIM hotA tava . taka tIrthaMkara bhUmi para pairoM se sukhapUrvaka vaiThate nahIM haiN| . tIrthaMkaroM ke samAna saMyama koI bhI nahIM pAla. sakatA hai| jinakalpI bhI nahIM pAla sakatA hai| ...... ' jaise bAiyA~ ghara ke kacare ko haNaM detI haiM usI taraha tIrthakara bhI bhoga sukha ko haNa dete haiN| aura cale jAte haiN| ve atulabalI hote haiM / phira bhI dIkSA lene ke vAda . unheM vihAra meM choTA vAlaka kaMkara bhI mAre to bhI ve kucha bhI nahIM bolate haiN| bhagavAna ye saba kaSTa isa liye sahana karate haiM ki sahana kiye vinA mokSa milane vAlA nahIM haiN| dukha kA sAmanA karane ke liye hI saMyama lenA hai| jhAnI puruSa dukha ke sthAnoM se dUra nahIM bhAgate haiN| kintu udIraNA ke dvArA karmoM kA cUrA karane ke liye upadrava sthAnoM meM hI jAte haiN| ..... . ... - . bhagavAna RSabhadeva ke hajAra varSa ke saMyamakAla meM pramAdakAla to sirpha 24 ghaMTe kA hI hai| . . . ... jise bhagavAna kA sAdhu jIvana nitya yAda AtA hai| aura esA sAdhu jIvana meM kava jIuMgA esI bhAvanA vAle tamAma sAdhu vana jAyeM to sAdhu jIvana nirmala bane vinA. nahIM rhegaa|
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - '.178 pravacanasAra:karNikA: . : tIrthaMkaroM ke jaisI punya prakRti dUsare kisI ko bhI nahIM hotI hai| bhASA cAra prakAra kI hai| (1) satya bhASA (2) satyAsatya bhASA (3) nizcita bhASA (4) vyavahAra bhASA / .... pUrA saMsAra parameM ramatA hai / javaM taka AtmaramaNatA nahIM Ave taba taka kalyANa nahIM ho sakatA hai / devoM ke cAra bheda haiM :- (1) bhuvana pati (2) vyaMtara ) jyotiSo (4) vaimAnika / saMsAra kA rasa ghaTe vinA dharma kA rasaM jagane vAlA nahIM hai| samakita kI hAjirI meM AyuSya kA baMdha ho to vaimAnika devaloka meM jAtA hai| . ... .. mahA nizItha sUtra meM likhA hai ki jina mandira banavAne vAlA prAyaH bArahaveM devaloka meM jAtA hai| devaloka meM zAsvata jina mandira haiN| usakI pUjA deva nitya karate haiN| ....dharma vindu meM likhA hai ki vAlajIva bAhara ke AcAra . vicAra ko dekhate haiM : "bAlaH pazyati liMgam / vAla jIvoM ko sudhArane ke liye bAhara ke AcAra zuddha rakhanA caahiye| amara caMcA nAma kI rAjadhAnI meM indra rAjya karate haiN| usa rAjadhAnI kA varNana isaliye kiyA gayA hai ki punyazAlI jIva punya ke yoga se kaisI bhoga sAmagrI prApta karate haiN| " aSTaka prakaraNa meM haribhadra sUri jI mahArAjA pharamAte haiM ki dhana kamAnA yAnI kAdava meM hAtha DAlanA jaisA hai| usa dhana ko dharma meM kharca karanA yAnI vigaDe huye hAtha ko dhonA jaisA hai| ... - ret
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna-vIsavA~.... 179. - ..... apane punya se vyApAra meM agara dhana mila jAya: to usa dhanako dharma meM kharca karanA hai| parantu dharma meM kharcane ke liye dhana nahIM kamAnA hai| .. ..... ...... kali kAla sarvajJa zrI hemacandra sUrIzvara jI mahArAja yoga zAstra meM pharamAte haiM ki gRhasthAzrama meM rahate gRhatthoM ko dhana kamAnA par3e to nyAyanIti pUrvaka kamAnA hai| : zAstra ko vAMcane vAlA vivekI honA cAhiye / jo zAstra ko vAMcanA nahIM Ave to zAstra zastra vana jAtA hai| tAraka zAstra bhI mAraka banatA hai| isI liye kahA hai ki zAstra kA vAMcane vAlA gItArtha aura gaMbhIra honA caahiye| ... "vinA paise bhI dharma hotA haiN| .. :: ...... hamAre sAdhubhagavaMta paisA binA pUrNa dharmako ArAdhanA karate haiM ! . ... jambUdvIpa, ghAtakI khaMDa aura puSkarArdha ye DhAI dvIpa aura do samudrako samavAya. kSetra kahate haiM / isa kSetrameM se hI mokSameM jAyA jA sakatA hai| ............::. : siddha zilA 45 lAkha yojana kI hai| ATha yojana moTI (jADI) hai kintu aMtameM makkhI ke paMkha kI taraha patalI hai aura sphaTika jaisI hai / siddha-zilA se eka yojana dUra lokAkAza kA agra bhAga hai| vahA~ siddha ke 'jIva rahate haiM, | " .. .... . sarvArtha :siddha vimAna mokSakA visAmAH (vizrAma) hai| vahA~ se eka bhava karake mokSameM jAyA jAtA hai| .. sarvArtha siddha vimAnameM tetIsa sAgaropama kA AyuSya hai| vahA~ sabhI ahamindraM hI rahate haiM / ve puSpa zayyA meM sote rahate haiN| sote sote tatvacintana karate rahate haiN| .
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ 680 pravacanasAra-kaNikA - jaba usameM kisI prakAra kI zaMkA ho tava mahAvideha .. kSetrameM virAjamAna sImaMdhara svAmIle manale pUchate haiM aura bhagavAna bhI unake mana ko zaMkA kA samAdhAna karate haiN| ye devaH nirmala avadhijJAna se kevalI. bhagavAna ke mana ke pariNAma jAna sakate haiN| puSkaravaMra ke aDadhe bhAga meM manuSya vasate haiN| vAkI ke Adhe puSkaravara meM manuSya nahIM haiN| DhAI dvIpa ke bAhara sAdhu bhagavanta nahIM hote haiN| yugaliyoM ke mAtApitA raheM vahAM taka bhAIvahana ko . sNvndh| aura mAtApitA mRtyu ko prApta kreN| usake bAda . patipatnI kA saMvandha ho jAtA hai| yugalIka mara ke devaloka .. meM hI jAte haiN| garbha se (mAtApitA ke saMyoga se) utpanna hone vAloM . ko garbhaja kahate haiN| manuSya ke 303 bheda hai| usameM karmabhUmi ke kSetra pandraha haiM / isa bhUmi meM zastra, vyApAra aura revatI ke kamI dvArA hI jIvana kI AjIvikA calatI hone se use karmabhUmi kahate haiN| vAkI kI tIsa akarmabhUmi aura chappana antadvIpa ina bhUmiyoM meM yugaliyA vasate haiN| vahAM AjIvikA ke liye vyApAra khetI vagairaha kucha : bhI nahIM karanA par3atA hai| kalpavRkSoM se hI AjIvikA calatI hai| isa taraha pandraha karmabhUmi ke manuSya, tIsa akarmabhUmi * mamuSya aura chappana antadvIpa ke manuSya kula 101 kSetra ke manuSya huye| 101, garbhajaparyAptA 101. garbhaja apAtA
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. vyAkhyAna-cIsavA~ aura 101 saMmUcchima aparyAptA mila ke kula 303 bheda nanuSya ke huye / .. .. __DhAI dvIpa meM vicarate tIrthakaro kI saMkhyA utkRSTa 170 aura jaghanya 20 ko hotI hai| hAla meM 20 tIrthaMkara haiN| ve mahAvideha meM vicarate haiN| . . . .. jambUdvIpa ke bharata kSetra meM java zrI ajitanAtha bhagavAna vicarate the tava zeSa cAra bharata kSetra meM dareka meM eka eka tIrthakara, pAMca aira vatoM meM hareka eka eka hone se pAMca tIrthakara aura pAMca mahAvideha ke 160 vijaya ke 160 mila ke kula 170 tIrthakara vahAM usa samaya vicarate the| * pAMca bharata, pAMca aira vata aura pAMca mahAvideha isa taraha pandraha kSetra karmabhUmi ke haiN| pAMca mahAvideha meM hamezA cauthA ArA rahatA hai| " ye kAlacakra anAdikAla se calatA AyA hai aura anantakAla taka clegaa| caurAsI lAkha jIvayoniyoM meM apane bhaTakate Aye haiN| divAlo parva meM chaha karane vAle ko eka lAkha upavAsa kA phala milatA hai| usa dina bhagavAna mahAvIra mokSa meM gaye hone se use nirvANakalyANaka dina kahate haiM / isaliye usa dina dharmadhyAna meM tallIna hoke rahanA caahiye| ____koI nindA kare to ghabarAnA nahIM caahiye| aura ' prazaMsA kare to phulAnA nahIM cAhiye ye dharmI kA lakSaNa hai| .. DhAIdvIpa meM rahane vAle sUrya, candra, graha aura nakSatra meru parvata ko pradakSiNA dete phirate rahate haiN| vAkI ke dvIpoM meM sthira haiN| .. .
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ 282 pravacanasAra kaNikA DhAIdvIpa ke bAhara manuSyoM kA janmamaraNa nahIM hotA hai| vahAM dina athavA rAta bhI nahIM hai| jambU dvIpa meM do sUrya aura do candra haiN| puruSa kA AhAra adhika se adhika 32 koliyA . (kaura, grAsa) aura striyoM kA AhAra 28 koliyA (grAsa) kA honA caahiye| . koliyA (grAsa) bhI murgI ke anDA ke varAvara hotA hai| isase adhika bhojana karane se zarIra vigar3atA hai| tumheM khabara hai ? ki jaba pApa kA udaya AtA hai .. tava madhura vastuyeM bhI jahara jaisI bana jAtI haiN| nami rAjapi mahAvaibhavazAlI the| vRddhi aura siddhi kI kamI nahIM thii| devAMganA jaisI patniyAM thiiN| sarva sAmagriyoM kI anukUlatA hone para bhI pApa kA udayaH / kisI ko chor3atA nahIM hai| eka dina ina namirAja ko azAtA vedanIya karma kA udaya aayaa| zarIra meM roga vyApta ho gyaa| dAhajvara / kI vedanA cAlU ho gii| jvara kI pIr3A meM zarIra garama garama vana gyaa| mukha meM se cIsa nikalane lgiiN| anta: pura meM se priya patniyAM A phuNcii| kAyA Upara candana kA vilUpana karane lgii| patniyoM ke hAtha meM sone kI cUDiyAM thiiN| jina saune kI cUr3iyAM aura nUpura ke jhaMkAra kA kaviyoM ne vakhAna kiyA thaa| jinakI prazaMsA se hRdaya . Anandita vane aura dila meM dhuna gUMjane lage inhIM kaMkaNa kA AvAja Aja namirAja ke kAna meM zUla kI taraha bhoMka diyA ho aisA cubha rahA thA / ... ye madhura AvAja bhI sahana nahIM ho rahA thA / manameM
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna-vIsI vicAra karane lagA ki ye vedanAdAyI AvAja kahAM se AtI hai ? eka vAra jisako sunane kA dila meM utsukatA jaga jAtI thii| usakI vaho AvAja Aja isako acchI nahIM lagatI thii| kyoMki zarIra azAtAvedanIya anubhavatAM thaa| pApodaya ke samaya sukha bhI dukharUpa lage vaha svAbhAvika satya hai| .patniyoM ne kahA-prANanAtha! yaha AvAja kaMkana kI hai| rAjarSi ne kahA mujhe yaha AvAja karNakaTu lagatI hai| acchI nahIM lgtii| . striyoMne kaMkana utAra diye| sirpha eka eka kaMkana ko saubhAgya ke cinha tarIke rkhaa| thor3I dera meM nabhirAja phira pUchane lagA ki ava AvAja kyoM nahIM AtI? striyoM ne kahA ki saubhAgya tarIke eka eka kaMkana rakha ke vAMkI ke sava utAra ke ... rakha diye haiN| .... .. o ! ho! do meM azAnti hai| eka meM zAnti hai| ekatvabhAvanA ke vicAra meM masta bana gye| vImArI ke vistara para sote huye nabhirAjA ko kaMkana meM se vairAgya janmatA hai / AtmajJAna hotA hai / mRtyu ke samaya sabako chor3a ke akelA jAnA haiN| basa ! bImArI miTa jAya to dokSA lenA / kaisA sundara nirNaya kiyA? . madhura vastuoM kI viSamatA aura dAhajvara kI pIr3A ke nimitta ne nabhirAjA ko vairAgyavAsita vanA diyaa| - pApI AtmAoM ko bhI mahApuruSoM kA saMyoga bhavabhramaNa ko TAlane vAlA vana jAtA hai| aura duSTajIvoM ke hRdaya meM kSaNamAtra meM bhI ajava palaTA A jAtA hai|
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 pravacanasAra karNikA - - - - ... .. caMDakauzika nAga jisake Upara dRSTi pheMkatA thaa| usakI vahIM kI vahIM mRtyu ho jAtI thii| aise viSadhara . ko prativodhane ke liye bhagavAna zrI mahAvIra deva una jaMgaloM meM pdhaare| TheTha sarpa ke vila ke pAsa jAke prabhu khar3e ho gye| sarpa ne kaI vAra dRSTi pheMkI kintu isa mAnavI ko koI asara nahIM huaa| kyoMki ye mAnavI nahIM kintu mahAmAnavI the| viSadhara gusle ho gayA / krodha kA dAvAnala sulaga utthaa| tIvra dRSThipUrvaka bhagavAna mahAvIra ke caraNa meM DaMkha de diyaa| isake mana meM aisA thA ki mere kAtila jahara se yaha mAnavI kSaNabhara meM mRtyu ko prApta hogaa| lekina gajava! jahara kA kucha bhI asara nahIM huaa| isakI vahI kAyA aura vahI prsnntaa| aura usakA vahI nirmlbhaav| yaha dRzya dekhakara vipadhara vicAra meM par3a gyaa| vahAM to karuNAmUrti bhagavAna zrI mahAvIra madhura vANI se bolate haiM ki he caMDa kauzika ! jarA samajha ! bujha, vujha! tU kauna . thA? usakA tU vicAra kara / eka vakta tU pavitra sAdhu thaa| lekina krodha karane se marA aura viSadhara vanA / saMta miTake sarpa bnaa| bhagavAna ke sukha se premaprakAzamaya madhuravANI sunakara sAMpa ko jAti smaraNa jJAna huaa| parabhava kA svarupa AMkha ke sAmane dikhAne lgaa| bhAre pazcAtApa huaa| kyA karU~? kyA kara DAlUM? aise aneka vicAroM meM tallIna vana gyaa| vahIM kA vahIM anazana kara diyaa| mukha ko dila meM rakha ke kAyA cauMsirA dI (tyAga kara dii)| dahI dUdha ke maTakA bhara ke jAte Ate loga nAgadeva . .
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ __vyAkhyAna-satrahavA~ 1.85 kI pUjA karane ke hetu se ghI dUdha ke chIMTA sAMpa kI pUcha para karane lge| ghI le AkarSita vana ke ikaTThI huI kauDiyoM * ne sarpa ke zarIra ko calanI jaisA vanA diyaa| ... asahya vedanA hone para bhI viSadhara akulAyA nhiiN| kAyA ko sthira rkkhii| zubhabhAva. se mRtyu pAke devaloka gayA / vicAroM ki sarpa ko tiryaca gati meM se devaghati meM le jAne kA kAma kilane kiyA ? kisake prabhAva se huA? hRdayabhAvanA meM palaTA kauna lAyA ? bhagavAna mhaaviir| ... zarIra meM se nikalate pudgala pravAha ko keca karane se phoTo prinTa hotA hai| kemarA ke yantra dvArA nikalate zarIravargaNA ke pudagala kecapa hote haiM / isa liye phoTo khiMca jAtA hai| bhagavAna zrI mahAvIra devamokSa meM gaye vaha dina divAlI kA hai| bhagavAna mahAvIra devane aMtima solaha prahara taka akhaMDa dezanA dii| apanA mokSakAla najadIka meM jAnake apane prathama gaNadhara zrI gautasasvAmI ko deva zarmA nAmaka brAhmaNa ko pratibodha karane bhejate haiN| .. gautama svAmI prativodha karake A rahe the taba mArga meM devoMkI dauDAdaur3a ho rahI thii| tava mArgameM vyAkula citta vAle devoMko dekhakara gautama svAmI unale pUchane lage ki Aja tuma vyAkula kyoM dikhAte ho? itanI daur3adhAma kisa liye? .:. vipAdamarana ceharAvAle deva kahane lage ki bhagavan ! tumhAre aura hamAre AdhAra bhagavAna mahAvIra deva Apako aura hamako chor3ake mokSameM cale ge| .. ... ..
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - 186 pravacanasAra-kaNikA haiM! kyA bhagavAn mokSameM gaya? hA, hA......hA zabda ko vadatA vadatA (volate-bolate) gautama svAmI mUrchita ho - ke pRthvI Upara gira ge| brajaghAta kI taraha mahAna duHkha .. ko prApta hue gautama svAmIjI, kucha cetanA ko prApta hue / A~khameM se azrudhArA bahane lgii| duHkhI dilase vilApa karane lge| he jagata ke vandhu! kRpAsindhu! Apa mahAna Ananda ko pA ge| aho ! jagat ke cakSu ! mere jaise bhikSuka ko chor3ake cale gae / antima samaya to nikaTa ke snehI ko pAsameM vulAnA cAhie / ye jagata kA vyavahAra hai| usa vyavahAra ko bhI Apane nahIM pAlA / kyA? mujhe pAsameM rakkhA hotA to bAlaka kI taraha maiM Apake pIche pIche AtA? he bhagavanta ! ava mujhe gautama kahake kauna vulAyegA ! ava maiM kisake caraNa kamalameM mastaka jhukAke vandana karU~gA / agara mujhe sAthameM le gae hote to kyA mokSa kA mAge sAMkaDA ho jAtA ? aba mujhe tU kahake kauna vulaaygaa| esI aneka vicAradhArA meM tallIna vaneM gautamasvAmI . antameM samajhe ki hA~ maiMne jaanaa| Apa to vItarAga! vItarAga ko rAga ho hI nahIM sktaa| ye to merA eka . pakSI sneha thA / java taka mohako kevala jJAna nahIM ho sakatA aura vahA~ ke vahA~ rAgako tilAMjalI de dI! . bhAvanA parivartita bane gautama svAmIko kevalajJAna ho gyaa| deva aura indra daur3a aae| gautama svAmI ke kevalajJAna ko samahotsava manAyA / bhagavAna zrI mahAvIradeva ke nirvANa cale jAnese loga
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ 187 - - vyAkhyAna-aThArahavA~ vicAra karane lage ki bhAva-dIpaka samAna prabhu cale gae esA vicAra ke sava diyA jalAte haiM isaliye, divAlI pragaTa huii| dUsare dina subaha gautama svAmIko kevalajJAna huA vahA~ se nUtana varSa kA prArambha huaa| ye hai bhAvanA kA prabhAva / saMyama sAdhanA ke sivAya dUsare kahIM bhI mana, vacana aura kAyA ko nahIM vApareM vahI sacce sAdhu haiM / ... Aja dharma karane vAloM meM bahu bhAga isa loka aura paraloka meM bhautika sukhakI prApti kI icchAse aura samajhe binA dharma karatA hai| .... jisakI bhakti karate ho use pahacAna ke bhakti kro| roja dAla-bhAta, roTI-sAga khAnevAle pUchate haiM ki sAhava ! prativarSa kalpasUtra hI kyoM vAMcate ho? ese kahane vAlA kA pApoMdaya hai| __saMsAra kI hajAma-paTTI AkarI (kaThina) nahIM lagatI kintu dharma meM kaThina lagatI hai| sAdhu jIvanakI ArAdhanA vinA anAdikAla se lagA huA saMsAra chUTane vAlA nahIM hai| .. mAnasika duHkha rAgAdi se hote haiN| kAyika duHkha rogAdi se hote haiM / ina donoM meM jur3a jAnese vAcika duHkha hotA hai| bhogAvali karma kA tIna udaya honese isa bhoga ke bhoge vinA jAne vAlA nahIM hai| esA mAnake tIrthakara bhogate haiN| bhogAvali joradAra na ho aura cAritra mohanIya TUTe taba dIkSA udayameM AtI hai|
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - pravacanasAra karNikA jagatameM ISryA kI jvAlA jalatI hI hotI hai| vidyA ke kSetrameM koI adhika vidyAvaMta ho to dUsaroM ko IrSyA _ AtI hai| vyApAra meM koI paisAdAra ho. to use dekha ke kitane hI manameM jalate hI rahate haiN| rAjakAraNa meM koI UMce hodde para A jAya to kitanoMko sahana nahIM hotaa| ..sAdhu-saMsthA meM bhI kisI ke hAthase zAsanake kAma adhika ho jAye to kitanoM ko esA hotA hai ki yaha to . khUvaM Age bar3ha gyaa| kaise isa para chIMTA uDAUM yAnI.. . badanAma karUM / esI malina bhAvanA hue vinA rahegI hI . . nhiiN| jagata meM koI kSetra esA nahIM hai jahA~ IyA kI .. jvAlA na bhabhaka rahI ho| . . - Aja jahA~-vahA~ die gae mAnapatra aura dIvAloM ke Upara lagAI huI kuMkuma patrikA ko dekhoge to Aja dhanase kIrti kitanI sastI vanI hai| . .... . pUrI jindagI taka nahIM karane lAyaka kAma, aura-pApa .. karake ekatra kie gae dhanake dvArA ekAdu dharma kArya meM paisA kharca karanemeM Ave to use kitane hI. vizeSaNa- dene meM Ate haiM ? . yaha dekha karake to esA mAlUma hotA hai ki yaha to 'yazogAna kara karake dharma karAnA hai| isase kyA lAbha ? ...... aise yazogAna se dUra rahake Apa sava AtmasAdhanA meM, tadAkAra vano yahI maMgala kaamnaa| ......
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - .. . vyAkhyAna-ikkIsavAM ___... ananta upakArI zAstrakAra paramarSi pharamAte haiM ki arihaMta svAbhAvika rItase ho gae esA nahIM hai kintu mahA purupArtha karake ho gae haiN| . : ........ - dravya se jIva anaMtA hai| kSetra se svakAya pramANa athavA samagna lokAkAza pramANa bhI Atmapradeza vikasita ho sakate haiM / ... . .. ... .. . ... .. : .. - AkAzAstikAya kA svabhAva jagaha denekA hai| jaise bhItameM eka khIlA Thokane se calA jAtA hai| kyoMki vahA~ AkAza hai| jahA~ jahA~. polANa (pola) hotI hai vahA~ "AkAza bar3hatA hai| .. ... pratyeka vanaspati ke zAkameM eka jIva ho isaliye svAda ochA detA hai aura kaMdamUla ke sAgameM anaMtA.jIva honese svAda adhika hotA hai| ........ pudgala meM AThoM prakArakA sparza hotA hai| - AtmA arUpI haiM aura pudgala rUpI hai| AtmA aura pudgalako saMyoga anAdikAla kA hai| java ye donoM bhinna hoMge tabhI AtmA paramAtmA bnegaa| ... yaha deha to bhADUtI (kirAye kI) hai| makAna khAlI __ karanA hI pdd'egaa| usI taraha yaha deha bhI eka dina khAlI mA bnegaa| . . .
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 pravacanalAra karNikA punyodaya le dIkSA lo, pIche bhI jo esA ho ki ye maiM kahA~ A gayA ? to esA mAnanA ki pApAnuvandhI punyodaya hai| satvazAliyoM ke liye apavAda nahIM hotA hai| apavAda to hamAre jaile pAmara ke liye hai| .. kisI bhI vicArameM tallIna ho jAne se nIMda nahIM 'AtI hai| . Apatti ke parvata khar3e hone para bhI roma bhI nahIM farake usakA nAma hai zramaNa jIvana / _zarIra ye vandhana hai| yaha vandhana chor3ane lAyaka hai| esA hRdaya se jo. mAne vahI vandhanako chor3ane kA prayatna kara sakatA hai| - zarIra ko dharma kA sAdhana banAye vinA yAtmA kA uddhAra nahIM hai| kAyA ke mohako tilAMjalI dene ke lie .. zramaNAvasthA hai| caudahaveM guNa ThANAmeM ayogo kevalI bhI zarIra kahalAte haiN| - AtmA kI tamAma zaktiko kharca karake dharma ke alpa bhavameM hI mokSa mila sakatA hai| / jo zakti mujava tapa karatA hai usakI kAyA meM roga nahIM AtA hai| ___ vaimAnika panemeM jAnevAle zrAvaka sAdhupanA kI bhAvanA vAle hote haiN| - tIrthaMkara devoMkI kAyA kamala se bhI adhika komala hotI hai / lekina dIkSita hone ke bAda vajrase bhI adhika kaThora bana jAtI hai / ... ... ..... ... ..
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ 189 vyAkhyAna-vIsavA~ retake koliyA (grAsa) khAnekI apekSA, loheke canA cavAne kI avekSA aura talavAra kI dhArape calane kI apekSA zramaNAvasthA kA pAlana kaThina hai| koI zrImanta manuSya hamAre pAsa dIkSA lene ko Ave taba hama use dharma kSetrameM lakSmI kharca karane ko kahate haiN| usa samaya vaha manuSya premase kharce to mAnanA ki dIkSAke yogya hai aura roMdaNA rote rote kharce to mAnanA ki dIkSA ke ayogya hai| - koI zarIrameM tagar3A manuSya dIkSA lene Aye to hama usase yathAzakti tapa karAte haiM / jo vaha tapa premase kare: to vaha dIkSA dene ke yogya hai aisA mAnate haiM aura premase tapa nahIM kareM to use hama ayogya mAnate haiN|" koI bAlaka dIkSA lene Ave to use vinA kAma bhI hama baiTha-uTha karane ko kahate haiN| prema se kare to samajhanoM ki vaha dIkSA ke yogya hai| nahIM to ayogya hai| ye saba parIkSA kie binA kisIko bhI dIkSA nahIM dI jAnI cAhie / ayogya AtmA dIkSA le ke laMjavatA hai, niMdA karAtA hai| saMsthA ko vigADatA hai isaliye parIkSA kiye binA dIkSA nahIM denI cAhie / : hitakArI bhASA bole isakA nAma-bhASA samiti / .. jagatameM sukha-svapna senevAle aneka mAnava basate haiN|" koI.dhanakA icchuka hai, koI putra kA icchuka hai| koI priyajana ko milane kA icchuka hai| kisIko kIrti kI kAmanA hai| koI sattA prApti kI icchA vAlA haiM / ese aneka prakArako icchAoM meM manuSya lipaTe hue haiN| . . aneka manuSya arthahIna cintAmeM DUke hue haiN| ... .
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 . pravacanasAra kaNikA. - - karanA pdd'egaa| khAlI karane ke samaya prasanna rhnaa| jitanI prasannatA usa samaya hogI, utanI gati sundara hogii| apana java janme the taba rote rote janme the| kyoMki usa samaya apane hAtha kI vAta nahIM thii| lekina marateM / samaya kaise maranA ye apane hAthakI bAta hai| - pudagala meM surabhigaMdha aura durabhigaMdha donoM haiN| jagata kI cintA karane vAle bahuta haiM aura AtmA kI cintA karanevAle kama haiN| jaba taka Atma cintA nahIM jagegI taba taka zreya nahIM hai| samakita dRSTi AtmA gharako jela mAnatA hai| jelameM rahA huA kaidI jela se chUTane ke dina ginatA hai usI prakAra sabhakitI AtmA gharameM rahake dina bhI ginatA hai ki isa saMsArameM se kava chuuttuN| : jisa manuSyako dharma karanekA mana hI nahIM hotA usa . manuSya kA jIvana bekAra hai| * * dharmakA bhUla samyagdarzana hai| mahApuruSa saMyama ratna ko ... prApta hue haiM / isa jIvanameM se. cetanA calI jAya to kAyA koI bhI kriyA nahIM kara sktii| AtmA kA asAdhAraNa lakSaNa upayoga hai| upayoga do prakArake haiM :- (1) jJAnopayoga (2) drshnopyog| .: AkAza do bhAgoM meM baMTA hai--(1) lokAkAza (2) alokaakaash| jitane AkAzameM chaH dravya haiM utane taka AkAza ko lokAkAza kahate haiM aura jahA~ AkAza dravya .. . hI ho zeSa pAMca dravya na hoM vaha aloMkAkAza kahalAtA hai| siddhake jIva lokAkAza ke agrabhAgameM rahate haiN| ..
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna - ikkIsava 193 samavazaraNa ke cAroM tarapha vIsa vIsa hajAra sIDhiyAM hotI hai / parantu sIDhiyoM ko caDhane meM apana ko thakAvaTa nahIM lagatI esA tIrthakara devoM kA atizaya hai / samavazaraNa kA darzana karanevAlA niyamase bhavi hotA hai / samavazaraNa kI racanA dekhakara ke A~kha mugdha bana jAtI hai / suziSya iMgitAkAra ko jAnanevAle hote haiM / guru ko kucha bhI kahanA nahIM paDe binA kahe samajha jAya ki guru kI yaha icchA hai use iMgitAkAra kahA jAtA hai / sarvasva jagata ko eka kSaNa mAtra meM palaTa dene kA sAmarthya dharane vAle hone para bhI karuNA siMdhu tIrthakara deva sarva jIvoM kA rakSaNa karate haiM / tIrthakara svayaM U~ce se U~cI ahiMsA kA pAlana karake phira jagata ko ahiMsA kA upadeza dete haiM / , 4 madirApAna ke naze ke samAna yuvAnI kA nazA yuvAnI meM jo dharma ke saMskAra na hoM to jIvana khedAna- maidAna (naSTa) vana jAtA hai / kAmecchA kA prabhAva yuvAvasthA meM itanA jyAdA hotA hai ki usase manuSya sArAsAra (acche bure ) kA viveka bhI bhUla jAtA hai / yauvana ke unmAdameM duSTa vicAroM kA prabhAva jyAdA hotA hai| isa hisAba se hI cauvana anartha kA kAraNa hai| jIvana meM saMyama na ho to yuvAnI dIvAnI vana jAtI hai / aisI avasthA meM sattAdhIzapanA lakSmIvAnapanA Adi agni ko dIpta karane jaise haiM / paraMdArA kA sevana karanevAle ko paramAdhAmI deva naraka meM agni le tapAIM huI lohe kI putaliyoM se bAtha bhir3Ate haiM / ( AliMgana karAte haiM ) / .. 93
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ 294 pravacanasAra karNikA jaise ghor3e ko lagAma kI jarUrata hai isI prakAra indriyoM ko saMyama rUpo lagAmakI jarUrata hai| '. bhagavAna kI dezanA sunake jo manuSya jIvana meM kucha bhI vrata niyama nahIM letA hai usakA jIvana bekAra haiN| sAmAnyapanale liyA huA niyama-niyamadhAraka ke jIvana meM palaTA jA sakatA hai| isaliye manuSyako jIvana meM vrata niyama yathA zakti kucha ne kucha avazya lenA caahiye| kisI eka nagarI meM vimalayaza rAjA kI dhvajA pharakaMtI thii| prajApriya aura dharma ke susaMskAra se suvAsita pale isa rAjA para prajA kI apAra prIti thI / isa vimalayaza rAjA ko rUpa meM rambhA samAna thaura AkSAMkita esI devadattA nAma kI rAnI thii| vo apane pati ke mukhameM se nikalate veNa ko jhIla lene meM hI parama Ananda mAnatI thii| .:. ise rAjA rAnI ko puSpacUla nAmakA eka putra thaa| apane putrako susaMskArI banAne meM usake mAtA pitAne pUrA khyAla rakkhA thA / putra meM buddhi kauzalya apAra hone se zastra vidyA meM bhI vaha nipuNa aura zUravIra vnaa| parantu usake jIvana meM corI kA javarajasta vyasana par3a gayA thaa| isa. vyasana se madirApAna vinA usako calatA hI nahIM thA, esI kuTevoM ke kAraNa se mAtApitA khUpa dukha anubhavate. the| ese durvyasanI yuvarAja ko merI prajA kisa taraha se bhaviSya kA rAjA tarIke svIkAra karegI usakI cintA usa rAjA-rAnI ko dina aura rAta khUba satAtI thI / rUpavAna esI kamalAdevI ke sAtha mAtApitA ne puSpacUla. kA lagna kara diyA thA phira bhI puSpacUla usake prati rAgI nahIM bana ke corI meM hI mastaM. rahatA thA /
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna-ikkIsavA~ - puSpacUla ko samajhAne meM mAtApitA ne jarA bhI kasI nahIM rakkhI thii| parantu unakA vaha prayatna bekAra gayA / antameM apanI putravadhU ke dvArA bhI putra ko samajhAne kI rAjArAnIne koziza kI kamalAdevI ne apane patiko rAta meM samajJAne kA prayatna kiyA / thaka karake lotha potha huA puSpa cUla rAtake prathama paharakI pUrNatA samaya kamalAdevI ke zayanaravaMDa meM aayaa| tava cintA ke bojase ladI apanI priyatamA kA mukhakamala dekhakarake puSpacUla pUchane lagA ki he priya, Aja tUM itanI adhika udAsa kyoM hai| kyA kisI ne terI AjJAkA ulaMdhana kiyA hai| yA kisIne terA apamAna kiyA hai| kamalAdevIne kahA nahIM svAminAtha, Apa ke jaise svAmI kI patnI kA koI apamAna kara sake ye vAta azakya hai| parantu Aja meM eka cintA se vyathita banI huuN| isaM cintA se hI merA mana udAsa rahatA hai| puSpacUlane kahA ki he priye, esI kyA cintA hai? kyA tujhe putra prApti kI cintA hai ? pratyeka nArI ke antara meM lagna ke bAda yaha cintA lahajapane se jagatI rahatI hai| lekina apane lagna ko huye to abhI do varSa bhI pUre nahIM huyeM / isaliye abhI se esI cintA karanA tujhe zobhIta nahIM hai| ... .. pati ke vacana sunakara kamalAdevI kahane lagI ki he svAminAtha ! mere mana meM esI koI bhI cintA nahIM hai| parantu Apake jIvana samvandhI eka cintA mujhe . satAyA karatI hai| Apa sundara ho, buddhivanta ho, Apake mAtA pitA bhI Apake prati pUrNa premabhAvI haiN| parantu , Apake
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra kaNikA - - - jIvana meM lagI huI corI kI bhayaMkara kuTeva le trAsI gii| prajAne mahArAjA ke pAsa Akara ke vinatI pUrvaka kahA hai ki. yuvarAja ko samajhAbo nahi to prajA kA ropa vaDha jaaygaa| isaliye Apa se merI nanna vinatI hai ki Apa corI ke vyasana se jaldI mukta bno| ApakI priyavena sundarI bhI ApakI isa kuTeva se dukhI vana rahI hai| kintu Apase kahane ko kisI kI himmata nahIM calatI hai| patnI kA dharma. hone se Aja maiM Apase vinaMti karatI hU~ to merI vinaMtI kA Apa svIkAra kro| . patnI ke ye vacana sunakara puSpacUla kahane lagA ki he priye, mere mAtApitA kI, vahana kI aura terI bhramaNA hai maiMne kabhI bhI corI nahIM kii| maMtrI putra koTavAla putra ye mere mitra hone se hama eka sAtha hirate phirate hone se prajA loga anumAna karate hoMge ki maiM corI karatA huuN| parantu unakI vaha vAta vilakula khoTI hai| . . . . apanI bhUla ko chipAne kI bAta karate huye puSpacUla kA vacana suna ke kamalAdevI ne kahA ki he svAmin ! prajAjanoM kI phariyAda vilakula saccI hai| Apa juA khelane meM khUba rasa lete haiM / kamalAdevI ke dvArA spaSTa vAta kahI jAne para puSpacUla volA nA re nA! yaha to kevala manake Ananda ke liye kilI vakta khelatA huuN| bAkI mujhe to haiyA meM vilakula bhI rala nahIM hai| - kamalAdevI ne kahA ki Apa apanI kuTevoM ko chipAne ke liye hI prayatna kara rahe ho ? maiMne to yahAM taka sunA hai ki Apa rUpavatI vezyAyoM ke pIche bhI bhaTakate ho / isa taraha Apa apanA jIvana kharAva kara rahe ho| vaha yogya nahIM hai|
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ 197 - vyAkhyAna-ikkIsavA~ ... patnI ke dvArA spaSTa vAta kahI jAne para puSpacUla ne kahA ki are, tU yaha kyA bolatI hai ? tere jaisI saMskAramUrti aura rUpa meM aplarA le bhI caDha jAya esI tujhe chor3a ke maiM dUsarI auratoM meM rasa kyoM lU~ ? isaliye tU vizvAsa rakha ki mere dila ke dIvAnakhAnA meM terA hI akhaMDa sthAna hai| usameM dUsarI kisI kA avakAza nahIM hai| patnI kahane lagI ki Apa hamezA madhyarAtri pIche hI bhavana meM Ate ho| isaliye loga Apake viSaya meM vezyAgamanakI kalpanA karate haiN| bar3e manuSyoM ko vyavahAra bhI zuddha rakhanA caahiye| jo vyavahAra zuddha na ho to loka nindA huye vinA nahIM rahe / patnI ko khuza rakhane ke liye bAhara se priyavacana se puSpacula kahane lagA ki aba se terI sIkha meM avazya hI mAnUMgA / vola aba aura kucha bhI tumheM kahanA hai ? patike vacana sunakara kamalAdevIne phira se vinatI kI svAmin / corI to Apa chor3a do| parantu puSpacUla apanI bhUla jaldI sudhAre esA kahAM thA ? vaha to ulaTA kahane lagA ki kamalA, maiM corI nahIM karatA huuN| parantu maiM mAnatA hUM ki corI ye pApa nahIM hai| yaha to eka kalA hai / surakSita .. bhaMDAra meM se dhana ko uThAnA ye koI lar3akoM kA khela nahIM hai| svAmin ! dharmazAstra meM aura rAjya saMcAlana meM corI ko pApa aura gunhA kahA gayA hai| isaliye Apako usakA tyAga karanA caahiye| . isa taraha se dUsarI bhI kitanI bAteM kara ke puSpacUla ne kamalA ko saMtoSI dI / isa taraha se kucha TAimataka
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 pravacanasAra kaNikA - - - % Amoda-pramoda kara ke samaya vyatIta kara ke dono nidrAdhInaH . vana gaye / dUsare dina maMgala prabhAta meM java puSpacUla apane mAtA pitA ko namaskAra karane gayA tava mAtA pitAne usa se kahA hai putra! yaha rAjya dhurA ava tujhe sambhAlanA hai / isa liye tU anya pravRttiyoM ko chor3a ke rAjya kArya meM rasa le| mAtA pitA ke vacana ko mAno sunatA hI na ho isa taraha se puSpacUla calA gayA / mAtA pitA ko bahuta dukha huaa| "paDI Teva te to Tale kema TAlI" eka kavi kI isa ukti ke anusAra par3I huI Adata kisI kI miTatI nahIM hai ? cAhe acchI ho yA durI / puSpacUla kI corI kI burI Adata dina pratidina vRddhi karane lgii| eka divasa eka bhayaMkara yojanA pUrvaka puSpacUla ne nagara zeTha ke bhavana meM se corI kii| ... aneka coriyoM meM kahIM bhI nahIM pakar3e jAne ke abhimAna. meM: aMdha vanA huA puSpacUla jaba nagara zeTha ke bhaMDAra meM corI karane gayA tava bhavana ke caukIdAra aura dAsa dAsI jAga gaye / capala puSpacUla apane sAthIdAroM ke sAtha AvAda rIta se chaTaka gyaa| lekina usake paira kI maujar3I (jUtI) vahAM raha gii| nagara zeTha caukIdAroM ko le jAke bhaMDAra kI talAza karane gyaa| vahAM alaMkAroM ko cAroM tarapha veraNa cheraNa (vikharI huI ) avasthAmeM par3e huye pAyA / corI karane ko AnevAle kI kucha bhI nizAnI khojane kA prayatna karane se
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ 199, - - - vyAkhyAna-ikkIsavA~ nagara zeTha kI cakora draSTi dvAra ke pAsa par3I maujaDI (jUtIM) para pdd'ii| maujar3I ko dekhakara nagara zeTha camake ! ikadama komala aura rAjavaMzI ke hI uparyukta maujaDI ko dekha kara ve vicAra karane lage ki kyA? rAjakumAra corI karane thAyA hogA? adhika talAza karane para mAlUma huA ki eka koTI kI kImatakA ratnahAra bhI corI meM calA gayA hai| nagara zeTha sIdhe rAjabhavana meM phuNce| vimalayaza rAjA ko jgaayaa| prajA ke liye AdhI rAta ko bhI jage usakA nAma rAjA / prajA ke sukha meM sukhI aura prajA ke dukha meM dukhI jo ho vaha rAjA prajApriya bane vinA nahIM rhegaa| - rAjA vimalayaza aura nagarazeTha dono jane khaMDameM baiThakara goSThI karane lge| vahAM to maMtrIzvara aura koTavAla bhI A gye| carcA cAlU huii.| . . . 5. kyoM nagarazeTha! Apako pakAeka AnA par3A? mahArAjAne puuchaa| pratyuttara meM sarva hakIkata mahArAjA ko kahate huye nagarazeTha vole mahArAja | gajavakI bAta hai| mere dhana bhaMDAra meM corI huI hai| rakSaka jaga jAne se adhika mAla to nahIM gyaa| parantu eka koTi kI kImata kA ratnahAra upar3a gayA hai| milI huI nizAnI se cora kA anumAna to ho hI gayA hai| phira bhI Apa padhAra kara ke najaroMnajara dekho vaha saba se adhika zreSTha hai| ..... . . acchA to calo dekha leN| najaroM se dekhane se saba vAta kI jAnakArI mila jaaygii| esA kaha ke rAjA, mantrI . koTavAla nagara, zeTha ke sAtha nagara zeTha ke bhavana tarapha gye| dhana bhaMDAra ko bArIka najara se dekhanA zurU kiyaa| itane meM to mahArAjA. vimalayaza kI najara dvAra ke pAsa par3I
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 pravacanasAra karNikAH - - - maujaDI ke Upara gii| aura rAjA camaka utthaa| yaha kyA ? duSTa, narAdhama, yuvarAja ne hI merI kIrti ko kalaMkita kiyA hai| mantrIzvara! yahAM dekho| yaha mojar3o kisakI hai?: maujar3I ko bArIkI se dekhakara maMtrIzvara ne kahA ki sAhaba, yaha maujar3I to yuvarAja kI ho esA lagatA hai| acchaa| koTavAla / jaao| paira dekhane vAle pAdaparIkSakoM ko le aao| jI / kaha ke koTavAla cale gye| mahArAjA ne mantrIzvara ko uddezya kara ke kahA ki he maMtrIzvara! talAza kara ke sAvita hone vAle cora ko sakhta meM sakhta sajA pharamAnI paDegI / isa taraha prajA ke Upara horahe julma ko kisa taraha nibhAyA jA sakatA hai? nagara zeTha! tuma jarA bhI cintA nahIM krnaa| ratnahAra pIche lekara ke hI rheNge| tuma nizcinta raho / cAroM pagI (pAdaparIkSaka) Ake khar3e rhe| mahArAja ko namaskAra kiyA / mahArAjAne unako pharamAyA ki Aja apane nagara zeTha ke bhavana meM corI huI hai| to corI karane vAle kA paga (pair)| batAyo / corI karane Ane vAle kI ye maujaDI milI hai| use lekara maiM rAjabhavana meM jAtA huuN| tuma jAMca kara ke paga (paira) vatAo / koTavAlajI, tuma bhI jAMca karA ke sujhe khavara do| isa ke bAda rAjA bhavana meM Ake palaMga meM ADI karavaTa se so rahA / lekina nidrA verana vana gaI thii| cintA ke voja se lade huye ko. nidrA AtI hI nahIM hai| prAtaHkAla kI jhAlara vaja uThI / maMgala vAdya zurU huye / rAjA vimalayaza rAja. kArya ko ATopa kara ke rAjyasabhA meM padhAre / sabhAjanoMne jayadhvani pukArI / : .........
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna-ikkIsavA~ 201 nagara zeTha ke ghara meM corI huI aura vaha bhI yuvarAja ne kii| esI yAta nagarI meM cAroM tarapha phaila gii| usakA nyAya hogA / use sunane ke liye prajA jaldI suvaha se hI rAja sabhA tarapha Ane lgii| rAja sabhA kA vizAla hola khacAkhaca bhara gayA / . cAraNa vRndoMne stuti gAI / prAraMbhika kArya hone ke bAda gaI kAla kI corI kA prazna upasthita huA / pAda parIkSaka pagiyoMne nagara zeTha ke bhavana meM se nikalate kadama sIdhe rAja bhavana ke pichale daravAje taka dekha liye the isa. ke Upara se cokasa anumAna hotA thA ki yaha corI rAjakumAra ne kii| / rAjAkA pharamAna huA / maMtrIzvara / mojaDI hAjira karo / maMtrIzvara ne mojaDI hAjira kii| koTavAla ne bhI kahA ki sAhaya, kadamoM kI jAMca karAne se mAlUma huA ki ve pagalAM (kadama) nagarazeTha ke bhavana se zurU hokara ke rAja bhavana ke pichale daravAje taka dekhe gaye / ve paira rAjakumAra ke hI lagate haiM / aura rAjakumAra kI mojar3I to Apake pAsa hI hai| aba Apako jo yogya lage vaha kara sakate ho / Apa prajAke mAlika ho / yaha hakIkata sunakara ke mahArAjAne rAjakumAra ko hAjira karane kA maMtrIzvarako hukma kiyaa| rAjakumAra puSpacUla rAjasabhAmeM hAjira huye / mahArAja ko namaskAra karake eka Asana Upara baiTha gye| . ... mahArAjAne pUchA-puSpacUla, IkAla rAtako tU kahAM gayA thA? pitAjI ! . ka nahIM ! maiM to mere bhavana meM hI thA, rAjakumArane javAba diyA / . .. .. . . .
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 pravacanasAra kaNikA - rAjakumAra kA pratyuttara sunake mahArAjA kahane lage ki gaIkAla apanI nagarIke nagarazeTha ke yahA~ corI huii| usameM terA hAtha ho esA lagatA hai| isaliye jo satya'.. ho vaha kaha de| satya kahegA to abhaya milegaa| pitAjI ! maiM corI kI kalpanA bhI nahIM kii| phira corI karane kI to bAta hI kahA~ ? yaha suna karake krodhAveza meM lAla-cola bane hue. mahArAjAne mantrIzvara se kahA ki mojaDI hAjira kroN.|| mojaDI batAkara ke puSpacUla se pUchA ki yaha maujaDI kisakI hai ? rAjakumArane kahA ki merI hai| vaha kahA~se AI ? esA satya purAvA hAjira dekhane puSpacUla khamajhaH to gayA, phira bhI bhAvakI rekhA vaile vinA kahane lagA ki kisI duSTaye merI mojaDIkA isa tarahase upayoga kiyA: ho, yaha saMbhavita hai| rAjAne kahA-yaha nahIM ho sakatA! prajA meM esI kisI kI hiMmata nahIM ki siMha kI guphAmeM hAtha DAle / yaha to kevala terA vacAva hai| yA to gunhA kabUla kara yathayA siddha kara ki isameM terA hAtha nahIM hai| puSpacUla mauna rahA, maunase gunhA sAvita hotA hai yaha bAta puSpacUla bhUla gayA / mantrI vargake sAtha yogya masalata karake mahArAjA gambhIra badanase kahane lage ki duppacUla ! Ajase terA nAma puSpacUla ke badale caMkacUla cAlU karatA hUM aura daza varSa taka tujhe dezanikAla kI sakhta sajA detA huuN| tu covIsa ghaMTe meM nagarI chor3a denA / rAjya sabhAmeM sannATA chA gayA, hAhAkAra maca gayA /
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - vyAkhyAna-ikkIsavA~ 203 yuvarAja ko esI sakhta sajA hotI dekhakara prauDhavarga vicArameM par3a gayA / mantrIzvarane khaDe hokara ke mahArAjA se vinatI kI ki eka vAra bhUlako kSantavya ginake mApha karo jisase sudharane kA maukA mile / - mahArAjA cole-bhUlakI kSamA karane se prajA cAhe jaba cAhe jaisI bhUla kregii| isaliye esI bhUlakI kSamA nahIM ho sakatI hai| rAjasabhA visarjana huI / rAjabhavana meM zoka kI bhArI lAgaNI phaila gaI yAnI sabhI duHkhI ho gae / vaMkacUlakI mAtA, patnI aura choTI vahana Adi parivAra zokasAgara meM DUba gyaa| ... . .. .. ... vaMkacUla sIdhA rAjya bhavana meM Akara ke mAtAko antima namaskAra karane lgaa| namaskAra karate putrako mAtA sajala nayanase dekhatI raha gii| AzAkA mahala TUTa gayA / jisa putrake liye aneka AzAyeM thIM ve TUTa ke bhukkA (cUra cUra) ho gii| nirAza vadana jAte hue putrako dekhakara A~sU ke Avezako mAtA nahIM roka skii| : vakacUla vahA~ se sIdhA apanI priyatamA ke khaMDa meM gyaa| yahA~ patnI kamalAdevI hicakI lekara ro rahI thii| vaMkacUla zAnta karake jAnekI taiyArI karanekA use Adeza detA hai aura agara sAthameM Ane kI icchA na ho to ghara . para hI rahane kI AjJA detA hai| vahana sundarI ko apane . bhAI ke Upara apAra mamatA honese vaha bhI sAthameM jAneko taiyAra ho gii| . . . . - dUsare dinakI maMgala. prabhAta meM eka ratha aura pAMca ghor3e taiyAra ho ge| rathameM kamalA, : sundarI aura tIna
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ "204 pravacanasAra karNikA. dAsiyA~ vaitthiiN| eka azva para vaMkala aura vAkIke cAra azca para usake cAra sAthIdAra vaitthe| pAMca azca aura eka rathakA yaha kAphalA rAjabhavana meM se vidA huaa| rAjA-rAnI ro rahe the| Akhira to mAtA-pitA kA hRdaya apanI saMtAnake prati khece vinA nahIM raha sktaa| putra nAlAyaka hone para bhI usake Upara kI mamatA mAtA-pitAmeM se kabhI bhI kama nahIM ho sakatI / eka mahInA ke satata pravAsa ke bAda yaha kAphalA eka pallImeM jA phuNcaa| -isa pallImeM eka sau jitane ghara aura do sau jitane jhoMpar3e the / vahA~ kI pAMthazAlA meM yaha kAphalA rAtri vAsa karane ThaharA / siMhapallI ke nAmase yaha pallI mazahUra thii| naye Aye atithiyoM ko lUTa lenA yahI ina pallIvAsiyoM kA sukhya dhaMdhA thA / madhya rAtrimeM daza manuSyoM kA eka TolA pAMthazAlA meM ghusa aayaa| ekAeka Ate hue TolAko rokane ke liye vaMkacUla apane sAthiyoM ke sAtha ula TolA para TUTha pdd'aa| do ghar3I meM to ATha manuSyoM ko ghAyala karake kabje kara lie| do manuSya mahA prayatna bhAga ge| kAyara manuSyoM ke Upara hamalA karake unake mAlako lUTa lene ke lie TevAye huye pallIvAsiyoM ko ye kalpanA kisI dina nahIM AI thI ki hamheM zerake Upara saMvA zera bhI milegaa| . . . prAtaHkAla hote hI pallI ke tamAma naranArI ekatrita ho ge| pallIvAlI samajha gaye ki isa kAphalA ke sAtha vAtha bhIDanemeM (laDAI karanemeM) majA nahIM hai| isaliye unhoMne to nirNaya kara liyA ki isa kAphalA ko yahIM
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ - vyAkhyAna-ikkIsoM 205: roka lenA cAhie aura kAphalA ke nAyakako apanI pallo. kA nAyaka tarIke nIma denA arthAt niyukta kara denaa| pallI ke jana-TolAmeM se pAMca purupoMne Age Akara ke vaMkacUla kA paricaya puuchaa| vaMkacUlane kahA ki hama dUra dezake pravAsI haiN| acchI jagaha rahane kI icchA hai| pravAsa karate karate jo bhUmi yogya lagegI vahA~ vAsa kreNge| pallIvAsiyoMne kahA ki Apa yahIM raho esI hamArI. vinatI hai| hama ApakI AjJA meM rheNge| Apa hamAre mAlika aura hama ApakI prjaa| ApakA zubha nAma batAne kI kRpA kro| vakacUlane prasannatA pUrvaka kahA ki loga mujhe vaMkala ke nAmale vulAte haiN| yahA~ rahake tumhArA mAlika vananeke liye mere sAthIdAroM ke sAtha vicAra karane ke bAda tumheM pratyuttara duuNgaa| Akhira vaMkacUla unakA nAyaka vnaa| pallIvAsI usakI sevAmeM magna bana ge| - nadI kinAre pallI thaa| Dhora bhI vahA~ acche pramANa meM the| cAroM tarapha pahADI pradeza honese sthala nirApada thaa| loga corI karake peTa bharate the| phira bhI prajA bhadrika thii| yaha saba dekha karake hI vaMkacUla ne apanI patnI kamalA aura vahana sundarI ke sAtha carcA karake nakkI (nizcita kiyA ki yahA~ rahane meM nukazAna nahIM hai| isameM unake cAra sAthIdAroM kI bhI anumati mila gaI thii| sAyaMkAla kI jhAlara baja utthii| yahA~ cAmuMDAdevI ke . mandira meM AratI utArakara loga pAMthazAlAmeM Aye / ghaDI do ghaDImeM to pAMthazAlA kA prAMgaNa naranAriyoM se bhara /
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 pravacanasAra kaNikA gayA / pallIvAsI AgavAna khaDe hue| vaMkacUla ko namana karake svayaM nirNaya kiyA huA abhiprAya pallIvAsiyoM ko batAne ke liye prArthanA kii| vaMkacalane sarvako uddeza karake batAyA ki Apa sabakI 'lAgaNI, mamatA aura prema dekhane ke bAda yahA~ rahane ke . liye sammata haiN| yaha sunakara pallIvAsiyoM ne "cAmuMDA devI kI jaya" ke gaganabhedI nAdoM se vAtAvaraNa gajA diyaa| kyoMki ve.cAmuNDA devIke upAsaka the jo jisake upAsaka hote haiM ve usakI jaya bulAte haiN| vaMkacUla se unhoMne bhI kaha diyA ki Ajase Apa hamAre rAjA aura hama ApakI prajA tarIke rheNge| hama saba hamArI AjIvikA corIse calAte haiM / aba ApakI AjJAke anusAra vrtegeN| isa pallI meM choTe-bar3e . pandraha sau manuSyoMkI vasatI hai, saba duHkhI haiN| AjIvikA ke liye corIke sivAya hamAre koI dUsarA sAdhana nahIM hai| ityAdi sava vAtoMse vaMkacUla ko mAhitagAra karane .. ke vAda vaMkacUlane kahA ki bhAiyo ! corI karanA ye pApa nahIM hai, lekina vaha kalA hai, phira bhI eka vAta khAsa khyAla meM rakhanA hai ki rAhagIroM para hamalA karake lUTa lenA ye zUravIra kA lakSaNa nahIM hai| isaliye Aja se tumhAre kisI paTemANu (rAhagIra) para hamalA nahIM karanA hai aura zarIra tathA kapar3e gaMde honese rogotpatti hotI hai isaliye savako svaccha rahanA sIkhanA cAhie aura gA~va meM gaMdakI vahuta rahatI hai isaliye saba gaMdakI. dUra karake gA~vako svaccha banAnA hai| ityAdi sUcanA kara ke vaMkacUlane sabako vidA kiyaa.|
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - vyAkhyAna-ikkIsavA~ 207 dUsare dina baMkacUlako rahane ke liye eka bhavana khAlI kiyA usameM vekacUlane apane rasAlA ke sAtha praveza kiyaa| pAMcaveM dina baiMkacUlane thor3e cunaMdA manuSyoM ko lekara ke corI karane ke liye prayANa kiyaa| pAlakI eka. nagarI meM se eka rAtameM cAra corI karanA jisa se karor3oM kI 'milkata mile| esI yojanA pUrvaka eka rAtameM cAra corI . kara ke vaMkacUla ellI meM AyA / eka hI vasta kI corI meM karor3oM kI sampatti le Ane se pallIvAsI khUba Anandita vaneM / jisa se unane paMkacUla ko vadhA liyaa| vaMkacUlane lAye huye dhana ko sabhI ko bAMTa diyA / : ... . .. . isake bAda grISma Rtu kA samaya pUrA huaa| aSADha mAsa kI vadarI varalane lgii| sUkhI jamIna harI ho gii| kAdava kIcar3a se mArga vyApta bane / nadiyoM meM pAnI chalakane lgaa| jIva jaMtuoM kA trAsa bar3hane lgaa| ese samaya ghora .. aTavI meM eka jaina muniyoM kA vRMda vihAra kara rahA thaa| .... muniyoM ke nAyaka mahAtmA vicAra cintA meM par3a gaye .. ki aba jAnA kahAM? caumAsA vaiThane kA kAla alpa samaya meM A rahA hai| varSA ne hada karI hai| najadIka meM koI nagara bhI nahIM hai| caumAlA vaiThane ke vAda jaina muni vihAra nahIM kara sakate / .. .... usa samaya eka paDachaMda (vizAla) kAyA: kA mAnavI khabhA ke Upara tIra aura kAmaThA (dhanuSa) lekara mastIbhara cAla se A rahA thA / yaha mAnavI dUsarA koI nahIM (hamArI kathAkA nAyaka) vaMkacUla hI thA / ... coroMkI pallI kA nAyaka banane para bhI galathuthI (vacapana) meM se hI mAtA pitAne sIMce huye lusaMskAroM ko vIja. usake jIvana meM se bilakula naSTa nahIM huA thaa| esI
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 pravacanasAra kaNikA bhayaMkara aTavI meM vicarate sunivRnda ko dekhakara vakacUla unake najadIka jAkara sammAnapUrvaka pUchane lagA ki he mahAtman ! esI bhayaMkara aTavI meM kyoM Aye ho ? vakacUla kI kar3aka sattAvAhI hone para bhI susaMskArI vANI ko sunakara suni Anandita baneM | vaDIla ( bar3e ) munirAjane kahA ki mahAnubhAva ! kisI bar3e nagara meM pahu~ca jAne kI dhAraNA se bihAra kiyA thA kintu pAMca dinataka ekadhArI varSA cAlU rahane se hama eka khaMDahara makAna meM Thahara gaye / Aja varSA baMda hone se hamane vihAra kiyA hai / aba jo vane so tthiik| hamako to nagara aura jaMgala dono barAbara haiM / kahIM bhI jAkara ke saMyama kA pAlana karanA hai / hama isa adI meM raha ke bhI cAra mAsa vyatIta kara sakate haiM / parantu lAghu dharma kI maryAdA kA pAlana hamAre liye atyAvazyaka hai / mahAnubhAva ! yahAM najadIka meM mAnavIyoM kI vasatI hai| muni bhagavanta ne vaMkacUla se pUchA / hAM mahArAja ! yahAM se eka koza dUra hama rahate haiN| vahAM paka pallI hai usa pallI kA nAma " siMha guphAvalI " hai| vahAM Apako rahane ke liye vasatI deMge / parantu eka zarata ko maMjUra karo to deMge / vakacUla ne khulAsA kiyA / muni bhagavanta ne pUchA ki esI kauna sI zarta hai ? vaha mujhe kaho / mujhe yogya lagegI to maiM maMjUra kruuNgaa| vakacUlane kahA dekho mahArAja ! Apa ho saMtapuruSa aura hama haiM cora ! Apa ho tyAgI aura hama haiM rAgI !. Apa to ho tAraNahAra aura hama haiM mAranAra ! hama to corI, lUTa aura khUna karanevAle haiN| corI nahIM kareM to hamArI AjIvikA nahIM cale / lUTa nahIM kareM to hamArA
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna-ikkIsavA~ 209 parivAra rakhaDa jaay| lUTa aura corI karate hue kisI samaya khUna bhI karanA par3e isaliye tumhArA mArga alaga aura hamArA mArga alaga! . tumhAre saMga agara hama AyeM to hamArA roTalA naSTa ho jAya, Tala jAya aura agara hamArI sobata Apa karo to ApakA lAdhupanA calA jAya isaliye tumhArA aura hamArA mela milegA nhiiN| maiM khuda isa pallI kA nAyaka hUM, merA nAma vaMkala hai| . . . muni bhagavanta bole, nAma to tumhArA uttama hai| mahAnubhAva.! tuma uttama kulavaMzI lagate ho ! agara tumheM koI virodha na ho to tuma tumhAre kulakA paricaya doge? . . .. . .. . . .. . - vaMkacUlane kahA mahArAja! mere kulavaMzakI bAta vahuta lambI hai| Aja karmayogase pallIpati banA hUM aura corI karake jIvana jItA huuN| Apake sAtha serI zarta yaha hai ki Apa khuzIse merI pallI meM cAturmAsa * raho / hama saba ApakI sevA acchI tarahale kreNge| parantu Apa javataka hamArI pallI meM raho tava taka kisIko bhI dharmopadeza nahIM denA / . . . . . . . ...kaDaka zarta sunake mahAtmA vicAra meM par3a gaye / aneka sthAnameM vasa kara ke aneka ko upadeza denA isakI apekSA. to eka pallIpati ko hI yukti se bhaviSya meM sudhAranA ThIka hai| . . . . . . . . . . . . . .. .. parantu ye sudhare kahAM se ? upadeza sunane kI to pahale se hI manA krtaa|. . .. .. ... ... .. . : . vicAra meM par3e huye mahAtmA ko dekhakara vaMkacUla kahane 13.
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ .210 pravacanasAra karNikA: lagA ki prabho / ApakA dharma sunAne kA kartavya saccA / parantu muzkilI yaha hai ki ApakA upadeza hamako jaca jAya aura hama corI choDeM to bhUkhe mara jAyeM / isI liye maiM zarta karatA hUM | itanI nikhAlasabharI chala kapaTa rahita satya vANI se suni prasanna ho gaye / avasara ke jAnanevAle mahAtmAoMne samaya pahacAna liyA / mahAnubhAva | tumhArI zarta ko hama kabUla karate haiM / hamheM tumhArI pallI meM rahane kI anujJA do / kacUla prasanna vadana se bolA ki mahAtman | maiM dhanya canA | padhAro merI pallI meM / vahAM eka pAMtha zAlA ke cAra rUma haiM / prAMgaNa hai / usameM Apa virAjanA | Apake AhArapAnI kI vyavasthA mere bhavana meM ho jaaygii| Apako kisI taraha kI takalIpha nahIM hogI / muni maMDala ko leke baMkacUla pallIM meM AyA / pAMtha zAlA khola dI / havA prakAza se bharapUra cAra rUma meM mahAtmA uttara gaye phira vakacUla se pUchA ki mahAnubhAva, jina mandira hai ki nahIM ? vaMkacUlane kahA ki mahArAja / jina mandira to nahIM hai / kintu merI bahana aura merI patnI prabhu ke darzana kiye vinA pAnI bhI nahIM pItIM isaliye unake pAsa prabhu pArzvanAtha kI eka sphaTika kI pratiSThita pratimA hai / I ati uttama / tumhArA bhavana kahAM hai ? muni ne pUchA cakacUla ne aMgulI se apanA makAna btaayaa| prasaMgopAtta thoDI vAta cIta kara ke vakacUla ravAnA huA / ... ye pallI vAsI tamAma nara nArI eka kAle vastra ke "
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna-ikkIsavA~ ghAraka baDha gaI DADhI mUMcha vAle, aura unako dekhakara ghar3I bhara Dara lage ese bIhAmaNA (bhayaMkara) hone para bhI muni maMDala ne yahAM cAturmAsa karane kA taya kiyA / sAmako pallIvAsI vaMkacUla ke bhavana ke pAsa ekatrita huye / vaMkala eka UMce Asana para baiTha ke kahane lagA ki dekho bhAiyo, apane AMgana meM Aye huye atithi yoM kA satkAra karanA ye apanA kartavya hai| Aja apanI pallI meM jaina muni maMDala cAturmAsa sthira rahane ke liye AyA hai| ve garama kiye pAnI ke sivAya anya pAnI kA sparza bhI nahIM kara sakate / isa liye garama pAnI kI sabhI ko vyavasthA rakhanI hai| ve apane yahAM se roTalA, dahI, dUdha aura chAza (mahA) le sakate haiN| isa liye usakI vyavasthA bhI karanA / ye apanA kartavya hai| ye mahAtmA hone se kabhI bhI sAmane mileM to una ko hAtha jor3ane se apanA kalyANa hotA hai / ityAdika AcAra samajhA diye| - apADha cAturmAsakA prAraMbha divasa A gayA, caumAsA vaiTha gyaa| muni dhyAna meM tadAkAra bane aura saunapane se bAturmAsa gAlane lge| .. cora corI karane meM vyasta bane / varSARtu meM corI acchI tarahase hotI hai| kyoMki aMdhArI rAtameM jaba varSA hotI ho taba koI paurajana prAyaH bhavanameM se bAhara nahIM nikltaa| . . :: siMhaparalI meM rahate ina muniyoM ko vandana karane ke liye kamalAdevI aura sundarI nitya jAne lagI aura roja vandana karake zAtA pUchane lgiiN| paraMtu muni bhagavaMta unako dharmalAbha ke sivAya aura kucha..bhI nahIM kahate the|, ....
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra karNikA kabhI kabhI vaMcUla bhI vandanA karane AtA thA / kucha kAmakAja ho to pharamAo esI vivekabharI vaMkacUla kI bAteM sunakara suni vicAra karane lage ki jo dharmopadeza nahIM karane kI zarta na rakhI hotI to isa bhAgyazAlI kA jIvana jarUra badala jAtA / 212 kArataka sudI caturdazI kA samaya thA / comAsA kI pUrNatA kA antima dina thA / baMkacUla darzana karane AyA tava mahAtmA kahane lage ki mahAnubhAva ! Aja comAsA pUrA ho rahA hai / apanI zarta kI avadhi bhI pUrI ho gaI hai / jaise bahatA pAnI nirmala rahatA hai vaise sAdhu bhI nakalI vihAra karane se unakA saMyama nirmala rahatA hai / hama kala yahA~le vihAra kareMge / vakacUlane thor3e dina aura sthira rahanekA Agraha kiyA, lekina muniyoMne apane vihArakA progrAma nizcita rakkhA / pallI meM cAra mahInA rahake muni cale jAyeMge / cAra mahInA meM nahIM kisI kI acchI kahI aura na vUrI kahI / "dharmalAbha" ke sivAya kucha bhI nahIM vole / upadeza nahIM dene para bhI mauna kA prabhAva huA / pratyeka pallIvAlI ke aMtara meM ina mahAtmAoM ke lie pUrNa mAna utpanna huaa| kyoMki pUre cAturmAsa meM ye munimaMDala sadA dhyAna - svAdhyAya aura Agama vAMcana meM tadAkAra bane the| kabhI bhI Akara koI bhI dekhatA thA to ye mahAtmA tatva - ciMtanameM masta the / kArtika sudI pUrNimAkI maMgalamaya prabhAtameM ye mahAtmA vihAra ke lie taiyAra hue| pallIvAsI AbAla-vRddha ikaTThe ho gae / kamalAdevI aura sundarI bhI A gaI / ina donoMkI A~khoM meM se athudhArA bahane lgii| guruviraha kI asahya vedanA unake hRdayako kaMpA detI thI / -
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna-ikkIsavA~ 213 Age mahAtmA maMdagati se calate the| pIche se janasamudAya gamagIna cehare se cala rahA thaa| eka vizAla vaTa vRkSake nIce mahAtmA khaDe ho gaye / maMgalIka sunaayaa| savako pIche jAnekA sUcana, karake dharmalAbha rUpI AzIrvAda diyA / sajala nayana sava pIche lauTe / lekina vaMkacUla pIche nahIM lauttaa| ..... thoDI dUra jAkara ke mahAtmA phira khar3e ho gaye / mahAtmAne apanA. dAhinA hAtha vaMkacUla ke sirapai rakkhA / mahAnubhAva, tumhArI kulInatA chipI nahIM raha sktii| puSpa meM se parAga nahIM nikale ye kaise ho sakatA / tumhArA dhaMdhA bhale corI kA ho kintu tuma jarUra ucca kula ke punyavAna lagate ho| harakata na ho to tumhArI pUrvakathA kho| - bhagavanta ! bhagavanta ! kahate kahate vaMkacUla hicakiyAM le lekara rone lagA / ati duHkhI esA manuSya bhI apane hRdaya kI vAta mahAtmA ke pAsa karate haiM / aura zAnti prApta karate haiM / jagata ke tApase vyApta vane jIvoM ko zAnti denA ye jaina muniyoM kA parama kartavya hai| .. vaMkacUlane apanI saba vitaka kathA guru mahArAja ko kaha sunAI / mahAtmA sunake prasanna huye / mahAnubhAva ! cAra mahInA hama tumhArI pallI meM rahe kintu zarta: se baMdheH hone se hamane tumako kucha bhI upadeza nahIM diyA / aba tumhArI anumati ho to kucha kaheM ! . .. .... baMkacUlane kahA ki he mahAtman ! Apa to hamAre parama upakArI guru ho / Apako jo kucha kahanA ho so pharamAo / maiM to ApakA sevaka huuN|...........
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - - - - - 214 pravacanasAra karNikA muni bhagavantane kahA ki hama cAra mahInA tumhAre yahAM rahe the / isaliye cAra vAta hamheM kahanA hai / ye cAra vAta tumheM mAnanA pdd'eNgii| bhagavanta mere se bane gIto avazya maanuuNgaa| tava.. guru bhagavantane nIce mujava cAra niyama grahaNa karane ko khaa| (1) pahale niyama meM kahA ki kisI bhI jIva para ghA (hamalA) karane ke pahale sAta kadama pIche haThake phira ghA kro| . (2) dUsarA niyama batAyA ki sAtvika AhAra lenaa| aura agara yaha bhI nahIM bane to "anajAna phala nahIM khaanaa"| jisakA nAma nahIM jAnate use ajANyu phala ( anajAna phala ) kahate haiN| (3) tIsarA niyama yaha diyA ki parastrI ko bahana ke samAna mAnanA / aura anta meM rAjAkI paTTa rAnI ke sAtha to viSaya bhoga nahIM karanA / (4) cauthA niyamamAM samakSaNa ke tyAga kaa| aura yaha bhI na bane to kAgaDA (kauvA) kA mAMsa nahIM khAnA / . he mahAnubhAva ! hamAre cAra mAsa ke sthira vAsa kI yAdI tarIke ye cAra niyama tumako denA haiM / tuma grahaNa karoge ? hAM bhagavanta / isameM kyA bar3I bAta hai| esA kaha ke vaMkacUlane ina cAroM niyamoM kI guru ke pAsa natamastaka. ho ke pratijJA lii| .. . . . . . . . . pratijJA pAlana meM aDiga rahane kI bhalAmaNa pUrvaka
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna-ikkIsavA~ - - - mahAtmAne dharmalAbha diyaa| ye mIThA AzIrvAda sunake vaMkacUla mahAtmA. ke caraNoM meM jhuka gayA / bhagavanta / phirase darzana denA / avinaya aparAdha kI kSamA karanA / ... mahAtmA cale gye| eka mArgadarzaka Age calane lagA / pIche mahAtmA calane lge| jAte huye mahAtmAoM ko dekhake vaMkacUla unako punaH punaH namaskAra karane lgaa| eka bhayaMkara laTArA meM "mauna" ne kitanA adhika parivartana lA diyA / mauna kA mahimA apAra hai|" maunI. sarvatra vaMdyate" / maunI sarvatra vaMdAtA hai| mauna rahane se kaMkAsa. (lar3AI) ko nAza hotA hai / mauna ye tapa hai| ... vaMkacUla bhavana meM AyA / pratijJA uparAMta gurune zarAba pIne se honevAle nukazAna ko samajhAyA bhaviSya meM usakA bhI tyAga karane kA lakSya meM rAkhane ko khaa| . isa vAtakI yAdI Ate hI vaMkacUla vicAra karane lagA ki svataMtra manuSya zarAva meM parAdhIna kyoM ? ese vicAra mAtra se usane nirNaya kara liyA ki Ajase zarAba pInA banda / - kamalAdevI aura sundarIne java vakacala ke dvArA liye gaye cAra niyama aura zarAva pIne ke tyAga kI bAta sunI to unakA hRdaya vahuta hI Anandita huaa| aura unako vizvAsa huA ki ava dhIre dhIre vaMkacUla sudhara jaaygaa| vaMkacUla liye huye niyamoM kA pAlana kitanI makkamatA (dRDhatA) pUrvaka karatA hai / aura usakA usake jIvana para kaisA prabhAva par3atA hai ? aba isakA vicAra kreN| eka samaya madhya rAtrikA samaya thaaH| vaMkacUla ke AsapAsa mitra vaiThe the| :::. :.:....
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 pravacanasAra karNikA - . unameM eka mitrane vAtakI ki mahArAja karIva tIna.... mahInA se corI nahIM kii| ava to corI karanA caahiye| kyoM ki corI ke vinA pallIvAsIyoM kA jIvana kaise cale ? vaMkacUla mitroMkI vAtako vadhA lete haiM (maMjUra karatA. . haiM) aura apane eka khAsa mitra bhopAse kahane lagA ki bhopA! taiyAra ho jaa| kala apana daza janoMko ravAnA honA haiM / daza azva vagairaha taiyAra caahie| apana saba eka choTe sArthavAha ke rUpameM mathurA nAmakI nagarImeM jaayeNge| vahA~ kisI pAMthazAlA meM utreNge| vahA~ jAke corI kI jojanA vnaayeNge| yaha bAta sunakara bhopA vicArameM par3a gyaa| kyoMki abhI taka bhopAne jitanI corI kI ve saba chipI rItase. choTI choTI corI thiiN| kabhI bhI yojanApUrvaka vaDI corI nahIM kI thii| Aja yaha vAta sunakarake bhopA Azcaryamugdha bana gayA aura vakacUla ke sAmane kucha bhI javAba nahIM de skaa| . dUsare dina sUryodaya ke samaya daza azva ravAnA hue| pallIvAsiyoM ne jayadhvani gajA dii| dazoM thazva gatimAna vneN| siMhapallI se pacAsa koza dUra AI mathurA nagarImeM dhIre dhIre vaha pahuMca ge| uttaradizA kI eka choTI pAMtha. zAlAmeM unane utArA kiyA yaha pAMthazAlA gA~vale thoDI dUra thii| yahA~ koI utaratA nahIM thaa| kyoMki yahA~ pAnI Adi vyavasthA (sagavaDa) kA abhAva thaa| phira bhI vaMkacUla apane sAthIdAroM ke sAtha yahIM utraa| eka saptAha ke rokANa daramyAnaH vaMcUla: roz2a phirane /
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna-aThArahavA~ 217 'jAtA thaa| vajAroM kI vastuoM kA saudA, bhI. kabhI kabhI kara letA thA / .... sAtaveM dina sava sAthiyoM ke sAtha. jImakara vaMkacUla apane sAthiyoM ko yojanA samajhAne lgaa| dekho ! Aja rAtako yahA~ ke dhanakubera ke yahA~ corI . karanA hai / corI karane ke lie maiM (vaMkacUla) bhopA aura . dUsare tIna sAthI milake pAMca jana jaayeNge| vAkIke pAMca jana sava mAla lekara apane apane azvoM ke sAtha abhI hAla nagarI kA tyAga karo! aura yahA~ se daza koza ke. Upara eka zivAlaya hai, vahA~ jAke ruuknaa| .. bhopA, suna ! apanako dhanakubera ke bhavanameM se corI karanA hai| usakA dhanabhaMkAra vagIcAmeM Ae hue mahAdeva .. ke mandira meM hai| - bhopAne pUchA ki sAheva, Apane kaise jAnA ki dhana maMDAra vahA~ hai| . vaMkacUlane bhopAke manakI zaMkA kA samAdhAna karate ___ hue kahA ki merI cakora najara dIvAla ke pIche kyA hai ? vaha dekha sakatI hai| merA anumAna khoTA (galata) nahIM hotA hai| apana abhI to nRtya dekhane jAte haiN| esA kaha ke nikala par3anA hai / phira eka prahara taka vajAra meM idhara udhara phira ke dhana kubera ke bagIcA ke pAsa jAnA hai? vahAM eka vRddha caukIdAra caukI karatA hai| eka eka prahara ke bAda dUsare caukIdAra Ake dekha jAte haiM / . . . . . . .. isa liye eka prahara ke anta..meM java caukIdAra calA jAya ki usI samaya dIvAla kadaH kara apanA bagIcA meM
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 pravacanasAra-kaNikA : - praveza kreNge| eka jana eka per3a ke Upara baiTha ke dhyAna rakkhegA ki koI AtA to nahIM hai? eka jana vRddha caukIdAra jAga kara ke kucha AvAja . nahIM kare isakI sAvadhAnI rakhanA hai| hama tInoM mandira meM jAyeMge / mandira ke garbhagRha meM le dhana bhaMDAra ke rUma meM / jAyA jAtA hai| vahAM jAkara ke mArga khoja liyA jaaygaa| vaMkacUla kI isa yojanA se sabhI sasmata huye / pAMca azva nikala gaye / vaMkacUla aura cAra sAthI nRtya dekhane ke bahAne pAMthazAlA meM se nikala paDe / prathama prahara pUrNa / hone ke sAtha hI sava vagIcA ke pAsa mila gye| praharI Ake calA gyaa| usakI khAtrI ho gii| dhIme raha ke pAMcoM jana vagIcA kI dIvAla kRdake vagIcA meM A gye| yojanA ke anusAra sabhI vikhara gaye / vaMkacUla apane do sAthiyoM ke sAtha mandira meM A. gayA vaMkacUla kI cakora (cAlAka) najara eka cirADa. para girii| bhopAke liye isa taraha kI corI prathama hone se vaha to dekhane meM tallIna ho gayA / __ kamara meM chipAye huye eka aujAra se vAkolaM pADayu (seMgha lagAI yAnI dIvAla khoda dii)| eka manuSya andara jA sake itanA mArga ho gayA / . . vaMkacala na dono sAthiyoM ke sAtha khaMDa meM praveza kiyaa| khaMDa meM sampUrNa aMdhakAra hone se kucha bhI dikhAtA nahIM thaa| lekina aMdhakAra meM TevA gaye vaMkacUla ne taya kiyA ki merA anumAna saccA hai / eka momabattI jalA
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - vyAkhyAna-ikkIsavA~ 219. dii| monavattI ke jhaukhe prakAza meM tIno jana dekha sake ki yaha dhanabhaMDAra hai| zastra se do peTiyoM (sandUka.) ke tAle kSaNabhara meM toDa ddaale| dono peTiyoM meM nIlamamaNi bhare huye the| ... eka eka maNi kI kImata lakSa suvarNa mudrA thii| .. dono peTiyoM ke tamAma maNi thailI meM bhara diye| peTI vaMdha kI / vaMkala sAthiyoM ke sAtha vAhara nikala gayA / jarA bhI AvAja kiye vinA dIvAla kUda ke ravAnA ho gaye / parantu vRkSa para baiThe huye AdamI ko utarane meM jarA AvAja . hone se kutte bhauMkane lge| isaliye vRddha caukIdAra jaga' uThA / parantu cAroM tarapha dekhane se kucha bhI nahIM dikhAne se caukIdAra phirase so gayA / vaMkala kA sAthI chaTaka gayA / . pAMcoM jana azvoM para baiTha ke vidA ho gye| pAMthazAlA ke saMcAlaka ko pAMca suvarNa mudrA dii| vicArA saMcAlaka khuza khuza ho gayA / . nagarI ke mukhya daravAjA ke caukIdAra ne pAMca azvA. rohiyo ko rokA / kauna ho ? kahAM jAnA hai ? rAhagIra haiM ! vaMkacUlane bedhaDaka uttara de diyaa| azva calate vane, eka koza jAneke vAda rAjamArga ko choDakara pAMcoM janoMne apane ghoDe ulaTe rAste dauddaaNye| prAtaHkAla hote hI pAMjoMjana zivAlaya meM A gae / prathama Ae hue pAMca, sAthiyoMko. ina azvoM para AnekA kahake unake azvoM para vaMkacUla ravAnA huaa| do dinakA avirata pravAsa . karake rAtake do baje vaMkacUla apane sAthiyoM ke, sAtha siMhapallI meM A gyaa|
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ . - 220 REETsAra karNikA pravAsa kA zrama khUba lagA thA, nidrA lenekA vicAra thA lekina ghara Ane ke bAda gharakI mohinI bhUlI nahIM jAtI, ye saMsArI kA svabhAva hai / vastra vadalake priyatamA ke khaMDameM gayA / priyatamA ke khaMDameM praveza karate hI paMkacUla akanya dRzya dekhake Azcaryamugdha vana gayA / palaMga ke Upara apanI patnI aura eka navayuvAna puruSako sote hue dekhA / puruSa kA hAtha strIke vakSaHsthala para thA, donoM bharanindrA meM soye the / yaha dekhate hI vakacula kI A~kheM krodhAveza se lAla cola ho gii| mere jailA pati hone para bhI merI patnI dUsare ke premameM lubdha hai to donoMko khatma kara dUMgA / myAna meM se talavAra bAhara nikAlI, lekina mahAtmA ke dvArA diyA gayA niyama yAda AyA / niyamake anusAra vaha sAta Daga pIche haTha gayA / talavAra bhIta ke sAtha TakarAne se usakA AvAja sunake puruSa jaga gyaa| dekhatA hai to bhAI vakacula khulI talavAra krodhAveza meM khaDA thA / esA kyoM baiThA ho ke kahane lagA ki bhAI ! esA kyoM ? caMkacula camaka uThA, aho ! ye to vahana sundarI kA AvAja hai ! yaha jAnake to zaramindA vana gayA / sundarIne khulAsA kiyA ki bhAI ! Aja ApakI pallI meM nATaka - maMDalI AI hai / maiM aura merI bhAbhI puruSa vezameM vahAM gae the jisase kisIko khabara nahIM paMDe | nATakapUrA huA, donoM ghara Ae / nIMda khUba AjAnese maiM kapaDe vadale vinA hI aisI kI aisI hI so gaI / itane meM to. tuma A gae / kacula vicAra karane lagA ki jo maiMne niyama nahIM
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ nianimire vyAkhyAna-ikkIsavA~ 221 liyA hotA to Aja vahana aura patnI isa taraha donoMkI hatyA kA pApI meM bana gayA hotA / isa hatyAmeM se koI vacAnevAlA ho to mahAtmA ke dvArA dipa gae niyama haiN| dhanya ho mhaatmaako| dopahara kA samaya thA, bhojana se paravAra ke vaMkacula apane do sAthiyoM ke sAtha vArtAlApa kara rahA thA, itane meM eka sAthI bolA, mahArAja! tuma corI karane jAte ho lekina hamako kabhI bhI sAthameM nahIM le jaate| Aja to calo hama donoM sAtha hI Ate haiN| vaMkala ke khAsa sAthI corI karane gaye the| ve sabhI taka nahIM Aye the / unako liye vinA jAnA vaMkala ko ThIka nahIM lgaa| to bhI pIche vicAra kiyA ki calo ina dono kI bhI jarA icchA pUrI karUM aura thoDA bhI mAla le AUM / itane meM bhopA vagairaha mitra bhI A jAyeMge / esA vicAra karake vaMkala volA sAmako prayANa. . karane ke liye taiyAra ho jAo / tIna azva bho taiyAra rkhnaa| - saMdhyA kI AratI karake vaMkacUla do mitroM ke sAtha ravAnA huaa| sAthiyoM se kahA ki yahAM se vIsa koza dUra vItaranA nagarI hai| vahAM apanako jAnA hai| tIna azva tIra vegase cale / tIsare dina kI saMdhyA ke samaya vItaranA nagarI meM dAkhila huye / eka pAthazAlA (dharmazAlA). meM utare / pAthazAlA kA saMcAlakaM khUba bhadrika thaa| vaMkacUlane use eka suvarNa mudrA de dii| saMcAlaka khuza ho gyaa| vaMkacUla aura usake sAthiyoMne tIna dina rahA. karake nagarI kA pUrNa paricaya prApta kara liyA / ...
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 222 pravacanasAra karNikA Aja tIsare dinakI saMdhyA thI bhojana se nivRtta ho / karake vaMkacalane apane sAthiyoM ko yojanA samajhA dI ! .. dekho / kala yahAM ke koTavAla ke yahAM corI karanA hai| kyoMki koTavAla lAMca rizvata vahuta letA hai| usake : yahAM apAra sampatti hai| vaibhava kA pAra nahIM hai| isakA bhavana rAjamArga se dUra hai| isake bhavana ke pIche eka khiDakI hai| usa khiDakI ko pakaDa ke bhIta kRdanA hai / aura phira bhavana meM praveza karanA hai| kala isake bhavana meM koI bhI nahIM rahegA kyoMki bhavana ke sabhI sabhya prathama prahara pUrNa hote pahale Amra udyAnameM ghUmane jAnevAle haiN| pUrI rAta vahIM vitaayeNge| aura ThIka suvaha bhavana meM pIche phireNge| pUrI rAta bhavanameM koI bhI rahanevAlA nahIM hai| bhavanakA eka caukIdAra DelAmeM baiThA hogaa| bhavanakA mukhya daravAjA DelAse tIsa phUTa dUra hai| mArgameM latA aura puSpavRkSa hone se apana saralatA se bhavanameM jA skeNge| isa yojanAmeM hama sabhI saphala hoNge| ___ dUsare dina vaMkacUlane pUrI talAza karake jAna liyA ki koTavAla jAnevAle haiN| sAyaMkAla sabhIne. jAne kI taiyArI kara lii| pAMthazAlA ke. saMcAlakane pUchA ki yoM 'ekAeka kahA~ padhAra rahe ho ? vaMkacUlane kahA ki mahAzaya ! Aja aise samAcAra mile haiM ki bAjAra khUva. ghaTa rahe haiM, isaliye jAnA par3e aisA saMyoga hai| phira bhI abhI hama . "nAyeMge / lo bhAva ThIka lagegA to rUka jAyeMge, nahIM to prasthAna kreNge| le ye suvarNamudrA ! prasanna rahanA / saMcAlaka prasanna ho gayA / .. . prasanna 2. . .. . . .. . .. .. .: : :
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna - iphkIsavA~ 223 - vakacUla apane donoM sAthiyoM ke sAtha pAMthazAlA meM se nikala gayA / koTavAla ke bhavana ke najadIka pahuMcane para unako mAlUma huA ki koTavAla apane parivAra ke sAtha rathameM baiTha ke vidA ho rahA hai / yaha dekhakara caMkacUla prasanna ho gyaa| do ghar3I meM donoM sAthI bhI A gae / yojanA ke mutAbika bhIta ( dIvAla) kUdake tInoM jana andara A ge| bAhara kI DelImeM eka caukIdAra hukkA pItA huA baiThA thA / pAsameM eka jhAMkA dIpaka jala rahA thA / dUsarA kucha bhI nahIM / isa dRzyase vakacUla ko saMtoSa huA | dhIre paira rakhate hue bhavanameM praveza kiyA / bhavanameM jA ke dekha liyA ki bhavanameM koI nahIM hai / phirase bAhara Akara ke donoM sAthiyoM ko izArA se andara bulAyA | tInoM jana bhavanaveM ghusa gaye / - koTavAla ke zayanagRha meM eka bhoyarA thA, ye vAta cakacUla ko mila cukI thI / usake anusAra zayana khaMDameM A ke cAroM tarapha dekhane lagA paraMtu kahIM bhI bhayarA nahIM dikhAyA / cakacUla vicArameM par3a gayA / usake sAthIne pUchA ki mahArAja ! Apako khavara hai ki koTavAla kA dhanabhaMDAra kahA~ hai ? vekacUlane sAthIdAra se kahA ki kAnu ! mujhe pakkI khabara hai ki koTavAla kA "dhanabhaMDAra zayanagRha meM hI hai / vakacUlane tapAsa karane para palaMga ke nIce usakI majara eka cirADa (tarADa ) para par3I / dhIrese usa cirADa maiM zala DAlake lAdIko U~ce uThAI / donoM sAthI camaka ge| una vicAroM ko to khabara bhI nahIM thI ki hamAre saradAra kI cakora dRSTi saba mApa sakatI haiN|
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ rira pravacanasAra kaNikA - vaMkacUlane auSadhi se oTomeTika diyA kara diyA / .. jhAMke prakAzale khaMDa bhara gyaa| eka sAthIko bAhara rakhake dUsare sAthI kAnuko lekara vaMkacUlane andara praveza kiyaa| jhAMkhe prakAzameM dekha sakA ki kuverako zobhA de aisI dhanasaMpatti yahA~ bharI hai lekina kyA kAmakI? jo manuSya lakSmI kA savyaya nahIM karate ve manuSya sarake lakSmI ke Upara sA~pa hoMke phirate haiN| pApAnubaMdhI punya se milI / lakSmI acche kAmameM nahIM caparAtI hai| vaMkacUlane eka tijorI ke tAleko eka minaTameM tor3a .. diyA / tijorI meM asUlya hIrA par3e the| vaMkacUlane tIna thailA hIrA le bhara lie / tijorI baMda kara dI / bhoyare. Upara kI lAdI peka karake Upara A ge| jarA bhI AvAja kiye vinA vaMkacUla usa bhavana ke bAhara nikala gyaa| jisa mArga se Aye the usI mArga se pAMthazAlA meM tIno jana pahuMca gaye / isake bAda azvoM ke Upara ArUDha ho ke nagarI meM se ravAnA huye| nagarI meM se ATheka mIla nikala jAne ke bAda koTavAla apane bhavana meM AyA ! bhavana ke mukhya dvAra meM vaMkacUla kanu nAma kA sAthI maujaDI (jUtI) bhUla gayA thaa| vaha maujaDI pAMthazAlA meM Ane ke . vAda yAda aaii| vaMkacUlane pIche lene jAne ko manA kara diyaa| . . - maujaDI dekha ke koTavAla cauMka uThA / kyA? koI bhavana meM gayA hai ? aMdara jAke dekhAto bhavana meM koI nahIM / thA / palaMga ke nIce draSTi karane se bhI koI nahIM dikhaayaa| . to ye maujar3I AI kahAM se? yahAM koI AyA thaa| caukIdAra ko puuchaa| caukIdAra ne kahA nA sAheba ! mahArAja!
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ 225 vyAkhyAna-ikkIsavA~ maiM DelemeM baiThA baiThA hukkA pItA thaa| koTavAla ne pUchA to phira ye mojaDI AI kahAM le ? koTavAla zayanagRha meM Akara ke palaMga ke nIce se bhoyarA meM gayA / tijorI khola ke dekhane lagA to usameM eka bhI hIrA nahIM thA / gajaba ho gyaa| koTavAla kI. chAtI dhar3akane lgii| sagaDa dekhane vAloM ko bulAyA / sipAhiyoM ko bhI bulAyA / ... ... anya taiyAra the| do jana lagaDa dekhanevAle daza sainika - aura koTavAla yoM teraha jana ravAnA huye| sagaDa dekhanevAle (DagoM kI parIkSA karanevAle ) Age cala rahe the| sagaDa talAza karate karate pAMthazAlA meM phuNce| talAza karane se mAlUma huA ki tIna vyApArI yahAM Aye huye the| unakA vAhara le koI jarUrI saMdezA Ane se pichalI rAta yahAM se vidA ho gye| tInoM azvArohI the| koTavAla samajha gayA ki tInoM vyApArI nahIM kintu cora honA caahiye| sUryodaya ho jAne se tInoM ghoDoM kI TApa spaSTa dikhAI detI thiiN| unake pagale pagale (nizAnI ke mutAvika) koTavAla apane sainikoM ke sAtha ghor3A daur3AtA thaa| ... zikSA prApta kiye ghoDe. pUre vega se daur3a rahe the| vaMkacUla ke ghor3e bhI zikSita the| isaliye unako bhI bAMdhA. (virodha) nahIM thaa| kAnu volA mahArAja! thor3A vizrAma kara leN| kyoMki aba apane ko bhayakA koI kAraNa nahIM .: hai. / vaMkacUla ko bhI nirbhayatA lgii| usa jagaha nahara kA pAnI vahane se mukhaprakSAla Adi karane ve vahAM ruka gye| , zauca karma se nivRtta hokara tIno jana snAna karane
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 pravacanasAra karNikA vaiThe / vahAM to vakacUla ke tIvra karNapuTa para azvoM kI AvAja sunAI dI / kAnune usane kahA ki koTavAla apane sipAhiyoM ke sAtha apane pIche A rahA ho esA mAlUma hotA hai / azvoM kI AvAja spaSTa banatI jAtI hai| kAnUne kahA hAM mahArAja | ApakA anumAna saca hai / ava apana kyA kareMge ? ghavarAne kI jarUrata nahIM hai // calo apana apane ghor3e jaMgala meM Ar3e daur3A deM / jaMgala ghAsa khUba hone se use nahIM dikhAyeMgeM aura koTavAla bhUla svAjAyagA / tInoM azva tIra kI taraha cale / koTavAlane khUba talAza karAI kintu kahIM bhI nahIM mile | koTavAla nirAza vadana pIche phirA / isa tarapha madhyAnha vIta gayA honese vaMkacUla aura usake sAthiyoM ke ghoDe bhI thaka gaye the / kAnUne kahA ki mArga anajAna hai / isaliye apana vizrAma leM / azvoM ko zAMta kiyA / eka vRkSake nIce vaMkacUla baiTha gayA / khUba bhUkha lagI hone para bhI pAsa meM kucha bhI nahIM hone se khAnA kyA ? kAnUne bar3e bar3e pake huye tIna phala lAkara ke vakcUla sAmane rakkhe | lo mahArAja / ye phala Arogo (bAo) | inakI sugaMdha kitanI majA kI hai / dekhane meM bhI kitane sundara haiM / 1 vekacUlane pUchA kaanu| isa phala kA kyA nAma hai ? sahArAja ! nAsako to mujhe khabara nahIM hai / abhI nAmakA kyA kAma hai ? kitane sundara pake huye phala hai ? ' eka eka phala khAne se kSudhA aura tRSA dono miTa jAyegI / *
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna - ikkIsavA~ 227 vekacUla ko niyama yAda AtA hai ki " ajANyA phala (anajAna phala ) nahIM khAnA" / kAnU ! nAma jAne vinA maiM isa phalako khAne vAlA nahIM hU~ / kyoM ki mujhe niyama hai / kAnU aura dUsare sAthiyoMne cAkU se phala cIra ke khAnA zurU kiyA / phala khAte khAte kAnU volA mahArAja ! ese mIThe phala to Apane kabhI bhI nahIM khAye hoMge / kucha bhI hoM magara mujhe to niyama hai ki ajAna phala khAnA nahIM / mere isa niyama kA maiM bhaMga nahIM karUMgA / baMkacUlane apane niyama pAlana kI dRDhatA dikhAI | vaMkacUla ke dono sAthI phala khAke ADe hokara so gaye / ghar3I doghar3I meM to donoM ke mu~ha se phINa ( phasUkara ) nikalane lagA / kAyA nisteja vana gaI / vakacUla unake liye prayatna kare usake pahale to una donoke prANa paMkheru ur3a gaye ( yAnI mara gaye ) / vaMcUla vicAra karane lagA ki mahAtmAne niyama nahIM diye kintu mujhe prANa diye haiM / prathama vAra patnI aura bahana baca gii| aura dUsarI bAra maiM baca gayA / sacamuca meM una mahAtmA ko koTi koTi vaMdana ho / donoM ke zavoM ko azvoM ke Upara goTha diye / tIsare ava para vakacUla baila ke vidA huA / phalake chilake malaka salaka kara haMsa rahe the / sAno kacUla ko dekhakara aTTahAsya hI karate hoM / "tIsare dina kI sAma ko vaMkacUla pallI meM AyA / banI huI saba bAta sunAI / pallIvAsI zokAtura bana gaye !
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 - - - - pravacanasAra kaNikA kyoM ki kAnU pallI kA AgavAna ginA jAtA thaa| parantu kAla ke Age kisI kI calatI nahIM hai| . . . isa taraha do niyamoM kA pAlana karane le vaMkabUla bhayAnaka prasaMgoMle vaca gayA / jisa se mahAtmA ke vacanoM para ule ajaba zraddhA ho gii| : eka samaya vaMkacUla ke kAna para mAlava dezakI mahArAnI ke khUba dakhANa (prazaMsA) sunAI dene lge| - mAlavapati cakora thA / aura ule abhiyAna thA ki mere rAjasaMDAra meM se koI corI kara sake esA nahIM hai| yaha bAta sunakara ke vaMkacUlane taya kiyA ki mAlavapati ke rAjabhavana meM se hI corI karanA / aura vaha bhI sahArAnI ke khaMDase le / jina alaMkAroM ko mahArAnI nitya pahanatI hai| unhIM ko curAnA / . vaMcacUla Aja jIsake baiThA thA kintu usake mana ko caina nahIM thii| kava mAlavapati kA abhimAna utAlaM yahI. vicAra usake mana meM jhUma rahe the| kabUla ke mitra mA gaye mahArAjako nirAza vadana caiThA huA dekhakara usakA kAraNa pUchane lge| . kucha nahIM mitra! sirpha eka cintA hI mujhe hairAna kara rahI hai| mere mana meM mAlavapati ke yahAM corI karane kA vicAra hai| .. mitra bole| kyA kahate haiM mahArAja! mAlavapati siMha puruSa hai| usake yahAM se corI karanA mautako bheTane varAvara hai| siMha kI guphA meM gayA huA mAnavI kabhI. bhI pIche nahIM AtA ! . . . . . . . . . ... ... ...
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna- ikkIsava 229 paMkacUlane kahA kucha paravAha nahIM / tuma taiyAra ho jAo apana vIsa janoM ko yahAM se parama divasa prayANa karane kA hai / aura mAlavadeza kI rAjadhAnI ujjaina nagara meM pahuMcanA hai / kacUla kA aMgata sAthI bhopA yaha bAta sunakara ke jarA camaka gayA | mahArAja ! jAgRta nagarI meM corI karanA muzkila hai| kacUlane kahA ki mitra ! sote huye para hamalA karane meM parAkrama nahIM hai / jagate huye para tarApa mAranA ( hamalA karanA) ye parAkramI kA kartavya hai / kitanI hI cAteM karake saba bikhara gaye | dUsare dina pallI meM yaha bAta phaila gaI ki apanA saradAra bIla yuvAnoM ke sAtha ujjaina meM corI karane jAne vAle haiM / isa vAta se logoM meM Azcarya phaila gayA ki esA bar3A sAhala kyoM karate hoMge ! lekina vakacUla ke sAmane volane kI himmata nahIM thI / Aja siMhapallI meM nagAre baja rahe the / cAroM tarapha loga Ananda meM jhUma rahe the / nAriyAM maMgala gIta gA rahIM thIM / itanA AnaMda kyoM ? esA kyA prasaMga yahAM upasthita huA ? Aja vakacUlakI mahArAnI kamalA devIne eka tejasvI putrako janma diyA / putra janma kI badhAI sunakara ba~kacUla bahuta prasanna huA / jisa bhavana meM putrakA rudana aura hAsya nahIM hai / vaha bhavana sUnA lagatA hai / Aja taka sUnA lagatA ba~kacUla kA bhavana putrake janmase mAno nava pallavita vana gayA thA | dAsiyoM meM capalatA vaDha gaI thI / rakSaka Anandita vana gaye the / cAroM tarapha se naranArI putra
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230 pravacanalAra karNikA . - - - janma kI vadhAI kA Ananda pradarzita karane ke liye A : rahe the| siMhapallI ke mAlika ke yahAM putra janma kI vadhAI kA Ananda kile na ho ? mAlavAdhipati ke vahAM corI karane kI yojanA baMkacUla ke yahAM utpanna huye putra janma se DhIlameM par3a gii| aura - eka mahInA :nikala gayA / usa TAima ke daramyAna to caMkala ke sAthI do bAra corI karake A gaye aura lAkhoM kI milkate le aaye| eka maMgala prabhAtameM pacAsa ghoDoM ke sAtha baMkacUla . ujjayinI tarapha nikala gayA / siMhapallI se ujjayinI dosau koza dUrathI isaliye pravAla dIrtha thA / isa samaya vaMkala ne eka sArthavAha ke rUpameM jaane| kA progrAma banAyA hone se mArga meM AnevAle choTe baDe nagaroM ko dekhate dekhate jAnA thaa| rAste meM se thoDA thoDA mAla bhI kharIdanA thA / kyoMki ujjayinI meM rahanevAle vyApArI sarva prathama bAhara kA mAla mAMge isa cAtakI vaMkacUla ko khabara thii| . eka mahInA kA pravAsa karake pacAsa azvArohI ke sAtha vaMkala ne ujjayinI meM praveza kiyA / eka gaNikA (vezyA) ke yahAM utarA / aura gaNikA ko rUbarU milane kA vicAra karane lgaa| ... eka rUmameM vekacUla jAke baitthaa| cAroM tarapha nagna citra najara A rahe the| isa gaNikA kI prazaMsA javaleM vaMkacUla ne sunI thI tabhI se gaNikA ko milane ke liye usane nirNaya kiyA thA / dAliyAM Ake kaha gaI ki thoDI derameM devI pNdhaareNgii| .
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - vyAkhyAna-ikkIsavA~ 231 vaMkala usa gaNikA ko milane kI pratIkSA kara rahA thA / pratikSA ke kitane hI pala manuSyako Akula banA denevAle hote haiN| aura kitane hI pala madhura hote haiN| vaMkacUla ko AturatA hone lagI / parantu gaNikA le mile binA nahIM cala sakatA thaa| ... gaNikA vicAra karane lagI ki use milane ke liye eka bar3A sArthavAha AyA hai| isaliye rUpakoM zrRMgArake jAUM jisase prathama darzana meM hI sArthavAha ghAyala ho jAya / rUpa aura yovana kI zobhA svAbhAvika hI hai| ___ usameM bhI zraMgAra ho to ye rUpa khile vinA nahIM rahe / yauvana kI abhimAna sUrti samAna gaNikA ne khaMDameM praveza kiyaa| vakacUla ne khaDe ho ke namaskAra kiyaa| sirpha eka sAmakI paravazatA mAnavI ko bhAna bhulA detI hai| nahIM karane lAyaka kAma karavA letI hai| isIliye eka samaya ke rAjakumAra ne Aja eka gaNikA strIko . namaskAra kiyaa| devIkA jaya hoN| esA kaha ke baMkacUla baiTha gayA / gaNikA ne dekhA ki sArthavAha sazakta hai / yauvana khilA hai / kAyA masta hai| jo isa sArthavAha kA yoga ho jAya to varSoM kI atRptI pUrI ho jAya / .. prathama darzana meM hI gaNikA ghAyala ho gii| zeThako pUchane lagI ki kahAMse padhArate ho. ? pratyuttara meM vaMkacUla ne kahA ki kaliMga deza se AtA huuN| vyApAra ke liye nikalA huuN| ujjayinI vyApAra kA dhAma hone se yahAM Ate huye nikalate mArga meM Apake khUba bakhANa sune isaliye Apake yaha hI utAra kiyA hai| .
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 pravacanasAra kaNikA prasannatA kA anubhava karatI huI gaNikA bolI / maiM dhanya vana gaI / kaliMga kI sADiyAM khUba khaNAtI hai Apa lAye to hoMge ? hAM devI ! AvatI kAla ApakI sevAyeM rakhalaMgA / Apako koI takalIpha to mere bhavana meM nahIM huI ? nA devI | ApakI mIThI najara ho vahAM takalIpha kaisI ? devI ! Apako avasthA khUba choTI lagatI hai / nA nA esA to nahIM hai / kintu kAyA kA jatana karane se yauvana TikA rahatA hai | zeTajI abhI taka mere pAsa bahuta puruSa Aye kintu ApakI jaisI sazakta kAyA kisI kI nahIM dekhI / maiM Aja dhanya vana gaI hUM / dUsarI bhI kitanI hI bAteM karake donoM alaga hue / parantu donoMke antara meM milanake chipe bhAva khelane lage / yahA~ rahake eka saptAha meM vakacUlane yahA~ kI saba mAhitI jAna lI aura nirNaya kiyA ki rAjabhavana meM corI karane jAne ke lie akele hI jAnA kyoMki rAnI apane alaMkAroM kI peTI ( sandUka) apane palaMga ke nIce hI rakhatI hai / pAsake rUmameM mAlavapati sote haiM / mAvapati ati cakora (caukannA) haiM, parAkrama zAlI haiN| unakI sainA harapala taiyAra rahatI hai| duzmana rAjA bhI mAlavapati ke 'sAmane AnekI himmata nahIM kara skte| aise mAlavapati ke antaHpurameM corI karanA ye koI baccoM ke khela nahIM hai | bhalabhaloM kI chAtI baiTha jAya aisI mAlavapati kI dhAka hai / parantu jokhama vinAkI corI ye kalA nahIM kahalA
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ i vyAkhyAna- ikkIsavA~ * sakatI / vakacUlane andherA pakSa (kRSNapakSa) kI daza dina taya kiyA / Aja dazamI kI sAMja thI / vakacUlane apane sa ko batA diyA ki mitro ! Aja rAtako rAjabhavaname karane jAnevAlA hU~ / tuma sabako yahIM rahanA hai / tarahakA bhaya rakhane kI jarUrata nahIM hai / cakacUlaka sAthI bhopA volA, mahArAja ! tumhArI yojanA to su dekho, suno ! rAtrikA prathama prahara vitane ke rAjabhavana ke pichale bhAga meM jAUMgA / vahA~ kisIkA jAnA nahIM hai / maiM bhIta ke Upara "goha" pheMka karake makAnake car3ha jAU~gA / agAsI meM se hokara ke andara uta vahA~ mAlavapati kI rAnI ke khaMDakA jharokhA hai jharokhAmeM se hokara khaMDameM jAU~gA / isa khaMDa meM sotI hai / usa rAnIke palaMga ke nIce alaMkAroM kI rahatI hai / dvitIya prahara pUrNa hone taka usa peTIko maiM pIche A jAU~gA / yaha yojanA sunake saba aHzcaryameM DUba gae / vaM kI yaha yojanA sabako phaphaDAde esI honese sAthi cakacUla pakar3A jAyagA esI cintA utpanna ho gaI jisase ve loga apane saradAra se kahane la aisA sAhasa nahIM karo to kyA harakata ? vakacUlane kahA ki harakata to kucha bhI nahI parantu corI karane kI ye merI antima icchA haiM / bAda meM corI nahIM karUMgA / zAntimeM rahake jIvana ji esA kahake vakacUla khar3A ho gayA / catra badala
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 234 pravacanasAra karNikA kamarameM pistola lagA dii| manameM iSTadeva kA smaraNa karake vakacUla ravAnA ho gayA / vaMkacUla ko yaha kalpanA nahIM thI ki gre corI isake jIvanameM varadAnake samAna vala jaaegii| vaha apanI yojanA meM laphala huA aura cheka rAnIke jharokhA meM A gayA / jharokhA meM dekhatA hai ki andara eka palaMga ke Upara kozaya paTTakI cAdara oDhake eka nAro sorahI hai| usakA kaMcukIbaMdha chUTA ho jAnese usake unnata uroja kalaza ke samAna zosa rahe the| gaura badana ke Upara gulAvI khila rahI thii| isakA eka kosala hAtha palaMga ke bAhara thaa| jhAMsA dIpaka jala rahA thaa| isa dIpakake prakAza meM itanA dekhane ke bAda vaMcUla dhIre dhIre palaMga ke pAsa gyaa| palaMgake nIce kI peToko kheMcI lekina peTI nahIM khilakI / kyoMki peTIko tAlA lagAke eka sAMkala le bAMdhI huI thii| isa sAMkala kA AkhirI hissA rAnI ke takiyA ke nIce davA huA thaa| isa taraha kI peTI kI vyavasthA hogo esI kalpanA bhI baMkabUla ko nahIM thii| vaMkacUlane dUsarI bAra peTI khecii| vahA~ rAnI jaga ii| jagane ke sAtha hI jaldIse rAnI baiTha gii| paMkacUla bamakA ! eka koneseM jAke khar3A ho gyaa| aba kyA hogA esA vicAra karane lgaa| vahA~ to bhayayukta vANIle rAnAM lane lagI ki tU kauna hai ? kyoM AyA hai ? vaMculane narbhayatAse javAba diyA ki meM cora hUM aura corI karane pAyA huuN| * rAnI phira se volii| ki tUM kisake yahAM corI karane ke AyA hai ? usakI tujhe khavara hai ? . .
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna-ikkIsavA~ - 235. - ThaMDe dilase vaMkacUlane javAba diyA ki mujhe khabara hai| mAlavapati kA ye antaHpura hai| Apa unakI mahArAnI ho| merI. kalA kI parIkSAkarane AyA huuN| Apa jaga gaI to ava meM pIche calA jaauuNgaa| ..... . / . spaSTa vAta sunakara Azcaryamugdha banI rAnIne kahA kiH "tU cora ho esA mujhe nahIM lagatA / corakI AkRti aura 'bhApA alaga hotI hai| ye terA savya lalATa hI batA detA hai ki tU cora nahIM hai / terA nAma kyA hai ? . . .. mahArANIjI! mere nAma kI tumheM kyA jarUrata hai ? merA nAma cora! tU kisa jAti kA hai ? . . . / maiM kSatriya haiN| . kSatriya corI karatA hai ? hAM, mahArAnI, kSatriya rAjya kareM, yuddha kareM aura avasara Ave to corI bhI kreN| tujhe kyA coranA hai ? dhanamAla! tujhe jitanA dhanamAla cAhiye maiM dUMgI lekina merA eka kAma karanA pdd'egaa| mahArAnI, mujhase banegAto kruuNgaa| na vane esA nahIM hai| ... . . . . . - to avazya kruuNgaa| - rAnIne apanA kaMcukI baMdha vAMdha liyA / aura palaMga' ke Upara se utara ke dIpaka para DhaMke huye Dhakkana ko dUra kiyA / suhAvane prakAza se khaMDa zila mila karane lgaa| isa prakAza meM baMkacUla kI gaura kAyA adhika dIpane lgii| isake vAMkaDiyA vAla masta lagane lge| isakI sudraDhaH
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 pravacanasAra karNikA kAyA nayana ramya lagatI thI / baMkacUla kI tarapha rAnI AkarSita bana gaI / jarA Age baDhake rAnIne vakacUla kA - hAtha pakar3a liyA / komala sparza zarIra kI uSmA dekhake rAnI mugdha vana gaI / AhA ! esA madhurasparza jIvana meM kabhI bhI nahIM huA ? pala do palake liye Azcarya cakita banI rAnI volI priyatama palaMga para padhAro / dAsI ko grahaNa karo / yauvana ko saphala banAo / kacUla camakA ! rAnI ke hAtha meM se hAtha chuDA ke vaikacUla jarA dUra haTha gayA / lahArAnI, mAphakaranA / Apako esA zobhA nahIM detA / Apa yaha kyA kaha rahIM haiM ? priyatama, yauvana yauvanako zaMkhatA hai / yauvanakA taravarATa Apako abhinandana ke liye tarasa rahA hai / puruSa aura prakRti kA milana ho yaha koI asahaja nahIM hai| tU corI karane AyA hai to dhana aura yauvana donoM kI corI karatA jA / mahArAnI ! Apa mAlavapati kI premapAtra haiM / isaliye Apake rUpakI corI karane kA adhikAra unake sivAya aura kisI ko nahIM hai / tU mAna jA / esA amUlya maukA tujhe phira nahIM milegA / jarA vicAra kara | mAlavapati ava vRddhatva ko prApta ho gye| mere jaisI aneka sundariyoM ke pIche unhoMne apanA yauvana kharca kara DAlA hai / merI to khilatI javAnI hai / AzA umaMga aura tarabarATa leke maiM yahAM AI thI lekina mAlabapati se mujhe
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - vyAkhyAna-ikkIsavA~ 237, santoSa nhiiN| mere santoSa kA svAmI tU bana jA / tere caraNa meM maiM merA tana, mana aura dhana ye tInoM arpaNa karatI . huuN| aura isa taraha se hI maiM apanA jIvana dhanya vanAnA cAhatI hUM / rAnIne Age baDhake dUsare vakta vaMkacUla kA. hAtha pkdd'aa| . . . . priyatama ! tumhAre hAthameM jaisI uSmA hai| vaisI uSmA Aja dina taka maiMne kahIM bhI nahIM dekhI / : elA kahate kahate. rAnI vaMkala ko lipaTa gaI / vaMkala jarA ropa karake rAnI ke hAtha meM le chaTaka gyaa| atRpta nArI kA krodha sulaga uThA / aura kahane lagI ki. aba maiM tujhe AkhirI bAra kahatI hUM ki tU merI icchA ke tAveM ho jA / vaMkala ne spasTa iMkAra kara diyA / tava sattAvAhI svara meM rAnIne kahA ki duSTa ! merA nahIM mAnegA to pariNAma acchA nahIM AvegA / pariNAma kI kalpanA kara le| pariNAma dUsarA kyA AnA thA ? mRtyu se adhika burA pariNAma to nahIM ? vaMkala aDiga banake colA / mahArAnI ke adhika Dara batAne para baMkacUlane spaSTa kahA ki he mahArAnI! mere gurune niyama diyA hai ki rAjA kI mahArAnI ke sAtha viSaya nahIM sevana karanA / Apa to prajA kI mAtA kahalAtI haiM / hama Apa kI prajA haiM.. . . ... . . . 'rAnI adhika gusse hokara bolI ki terA niyama mujhe . nahIM sunanA / ye to terA vacAva hai| ese bacAva ke jAla meM maiM phaMsU meM esI nahIM huuN| vasa! terI vAkcAturI rahane de| tU bhI merI AjJA ko ullaMghana karane kA phala cakha le|
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ - pravacanasAra karNikAH esA kahake rAnIne ekAeka cillAnA zurU kiyA / bar3oM! daur3oM! cora! cora ! esA kahane ke sAthameM daravAjA bola diyaa| isa tarapha mAlavapati kI nIMda ur3a gaI thii| rAnI ke baMDa meM se Ate huye AvAja ko sunakara mAlabapati eka yAna se isa vArtAlApa ko apane khaMDameM sote sote suda he the| palaMga para baiThake eka citta se sunate huye mAlava tine vicAra kiyA ki jise maiM premapAtra mAnatA huuN| islI priyatamA ko mere Upara prema hai hI kahAM? vasa! kha liyaa| esA hone para bhI apanI ijjata ke liye kucha bhI bole vinA cupa baiThe rahe / ... rAnI ke zabda suna kara unake roma roma meM gussA vyApta ho gyaa| parantu mana Upara kAbU rakha ke anajAna bana ke rAnI ke khaMDa meM Aye / dUsarI tarapha cAra chaH rakSaka bhI rAnI kI cillAhaTa luna ke A gye| daza-pandraha dAsiyAM bhI daur3a ke A gii| rAnI mAlavapati ko rote rote kahane lagI ki priyatama / isa duSTane merI ijjata lene kA prayatna kiyA thA / aura maiM jaga gaI / priyatama / merI chAtI ghabarA rahI hai| . mAlavapati kA sattAdhIza svara acchoM acchoM ko ghavarA de esA thA / vaMkala le sahArAjA ne pUchA ki tU yahAM kaise aura kisa liye AyA thA ? . . . : ... " .. .. vakacUlane kahA ki merI kalA se meM yahAM corI karane AyA thaa| aura mahArAnI jaga gii| . . . . . .
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna - ikkIsavA~ 239 rAjAne phira se pUchA ki kyA tUne merI priyatamA se kharAva vyavahAra kiyA thA ? ba~kacUla volA mahArAja ekAnta kA samaya ho / pUrNa yauvana aura AzA kA umaMga khilA ho vahAM sava vana sakatA : hai / isameM kucha bhI Azcarya nahIM hai / . matalaba ki tU gunhA kabUla karatA hai ki nahIM ?. mahArAjA ne sattAvAhI svaraseM pUchA / vakacUla mauna rahA / mauna ye gunhA kI kabUlAta hai / Akhira meM usase pUchA gayA ki tujhe kucha kahanA ho to kaha / nA mahArAja | mujhe kucha bhI nahIM kahanA hai / Apako 'yogya lage vaisA karo / rAnI ko bolane kA maukA milA / aura khuda kiye strI caritra kA use abhimAna AyA. priyatama | dekhA / kaisA duTa hai ? priye ! kucha bhI harakata nahIM hai| tU nizcinta bhAva se sojA / rAjA ne rAnI ko AzvAsana diyA / sainiko ! isa duSTa ko pakar3a ke rAjya ke gupta kArAvAsa meM le jaao| calo ! maiM bhI sAtha meM AtA huuN| isakA -nyAya kala rAjya sabhA meM hogA / : : kacUla kucha bhI bole vinA sainikoM ke sAtha calA | : kArAvAsa usa rAjabhavana ke caugAna meM hI thA / caMkacUla : ko sipAhiyoM ne kArAvAsa meM pUra diyA : mAlavapati bhI vahAM hAjira the| unane sipAhiyoM ko ravAnA kiyA / eka dIpaka vahAM A gayA kArAgRha ke : 'khaMDa ke daravAje banda karA ke mAlavapati aura 'vaMkacUla -andara baiThe |
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ . 240 pravacanasAra karNikA - donoM eka dUsare ke sAmane eka TakaTako se dekhane lge| lekina koI bolatA nahIM thA / Akhira mAlavapatine pUchA terA nAma kyA hai? merA nAma cora / mere nAmako Apako kyA kAma hai? vaMkacUla kA lAparavAhI bharA javAba suna karake mahArAjA ne kahA ki suna / zAstroM meM likhA hai ki rAjA ke pAsa asatya nahIM bolanA / tU kSatriya hai| isaliye jo hakIkata ho saca saca kaha / mahArAja / merA nAma kacula / maiM siMhapallI kA rAjA huuN| aura mere sAthI corI karate haiN| tere avya cehare parase siddha hotA hai ki tU cora nahIM hai / rAjAne khaa| __ mApha karo mahArAja ! merA satya paricaya diyA jA sake esA nahIM hai| nahIM, baMkacula / tujhe terA satya paricaya denA hI par3egA / rAjAne ati Agraha se kahA / mahArAja ! DhIpurI nagarI ke vimalayaza rAjAkA maiM. puSpacula nAmakA putra thA / yauvana ke prathama kAlase hI meM corI kI Adata meM pha~sa gayA thaa| isaliye mahArAjAne mujhe deza nikAla diyA / vahAM se maiM merI patnI aura merI vahana suMdarI isa taraha hama tIno siMhapallI meM Ake vasa rahe haiM / vahAM merA nAma vaMkala tarIke mazahUra huA / vaMkacula ke mukhale satya hakIkata sunake rAjA Azcarya mugdha vanake kahane lagA ki oho / vimalayaza rAjA to mere mitra haiN| lekina tujhe rAjabhavana meM corI karane kyoM AnA par3A?
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna- ikkIsavA~ 241 mahArAja ! mere koTumbika prazna ke liye / merI choTI vahana sundarI hai / use mere Upara atyanta prema hone se vaha mere sAtha hI AI hai| Aja vaha pUrNa yauvana avasthA ko prApta huI hai / usake liye yogya sampatti kI jarUrata hai / sampatti ke vinA to kucha bhI nahIM ho sakatA / isaliye yahAM corI karane ko AyA thA / lekina corI nahIM ho sakI / puSpacUla ! tene dhanake badale rUpa kI to corI kI hai ? saca bola | kacUla mauna rahA / rAjA ke dila meM vaMkacUla ke liye atyaMta mAna paidA huA / dhanya hai ise / apane Upara rAnIne khoTA Aropa lagAyA phira bhI rAnI kA leza mAtra bhI. avaguNa nahIM kahatA / isaliye anta meM khuda sunI huI : hakIkata ko rAjAne vakacUla ke Age khulI kI / 1 kacula ! tU jaba rAnIke khaMDameM AyA thA usa samaya merI nidrA ur3a gaI thI / maiM rAnIke khaMDameM Aneko nikalUM usake pahale to rAnIke sAtha terA vArtAlApa lava sunane meM AyA / use sunane se rAnIke khaMDameM nahIM AyA / puSpacala ! tU nirdoSa hai phira bhI Aropa ko tUne apane sira kyoM le liyA ? vakaculane kahA ki mAlavapati kI AbarU bacAne ke lie maiMne apanI nirdoSatA pragaTa nahIM kI / mahArAjAne kahA ki nahIM sunA hotA to terA A jaise mahApuruSa ke milApa se maiM dhanya banA hUM / -16 * agara maiMne tumhArA vArtAlApa kyA hotA ? sacamuca meM tere
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 - pravacanasAra karNikA - AvatI kAla (kala) maiM tujhe rAjyasabhA ke samakSa janarala mahAsenAdhipati tarIke niyukta karane vAlA hai| itanI merI vinatI mAnanI pdd'egii| vaMkacUla ke lie kArAgRha meM tamAma vyavasthA karAke mAlavapati vidA hue aura vahA~ se sIdhe mahArAnI ke khaMDameM Ae / anya rAniyAM bhI baiThI thiiN| priyatama ko AyA huA dekhakara dUsarI rAniyA~ calI gii| rAjAne dvAra vanda kiyaa| rAnI se pUchA ki usa duSTane kyA kiyA thA? priyatama ! usa duSTane Akara merA hAtha pakar3a liyA aura mere pAsa bhogakI yAcanA kI / lekina maiM cillAI aura daravAjA khola diyA / rAjAne devIko dhanyavAda diyaa| devI ! maiM abhI usI duSTake pAsale A rahA huuN| ye duSTa tere khaMDameM AyA usI samaya merI nidrA ur3a gaI thii| isa liye maiM tere pAsa AtA thaa| lekina tumhArA vArtAlApa kAna para par3a jAne se meM nahIM AyA / usa vArtAlApa meM mujhe usa duSTa kI bhUla nahIM dikhAtI / isa liye aba to jo satya ghaTanA hai vahI kahanA / ... rAnI samajha gaI ki Aja merI pola pakar3I gaI hai| isa liye aba satya bole vinA cale pasA nahIM hai| isa liye rAnI bhUla kavUla kara ke hicakiyAM leke rone lgii| rAjA ne apanI ijjata ko vAhara se vaTTA nahIM lage isake liye rAnI ko sAntvana deke zAntaM kii| ......
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna-ikkIsavA~ 243 - - - pUre zahara meM rAnI kI cillAhaTa aura duSTa ko kArAgRha meM banda kara dene kI vAta vAyuvega se phaila gii| rAja sabhAmeM ula duSTa ko hAjira karake nyAya hogaa| vaha sunane ke liye ikadama suvaha se manuSyoM ke Tole (lasUha) rAja sabhAkI tarapha jAne ke liye umaTane lge| - yaha vAta bhopAne bhI sunI / vaha samajha gayA ki merA mAlika vaMkacula pakar3A gayA / usa kA nyAya Aja hogA / bhopA vicAra meM par3a gyaa| zIghra hI usane apane sAthiyoM ko taiyAra ho jAne kI AjJA kii| gupta rIta se zastra bhI taiyAra kiye / Aja rAja sabhA meM jAnA / vahAM apane svAmI ko mAlavapati agara mRtyu kI sajA pharamAve to apana sAmanA karake zrI svAmI ko chur3AyeMge esA nirNaya kara ke bhopA apane sAthiyoM ke sAtha rAja sabhA meM gayA / eka piMjare meM vaMkacula vanda thaa| ye dekhakara ke vaMkacula ke sAthI khUba gusse huye| lekina abhI zAnta citta se vaiThe rahane ke alAvA dUsarA koI upAya nahIM thaa| .. prAthamika kArya karane ke bAda mahArAjAne gaI kAla ke cora kA prazna upasthita kiyA / usameM kahA ki gaI kAla rAtako hI meM usa cora ko milA huuN| maiMne usakI sava vAta sunI hai| aura karane yogya sajA bhI maiMne kara dii| hAla to maiM yahI AzA karatA hU~ ki use piMjare meM leM mukta kara diyA jaay| . - piMjare meM se bAhara nikala karake vakabula mAlavapati - ke caraNoM meM jhuka gayA / mAlavapati ne use yogya Asana ke Upara baiThAyA / ... . .. ... ... .
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - - - 244. pravacanasAra karNikA . samA janoM ko zAMta karake mAlavapati ne jAhira kiyA ki isa cora kI Aja se sere rAjya kA janarala senApati tarIke niyukti karatA huuN| : samAjanoM ne khUba Azcarya kA anubhava kiyA ki pasA kyoM? lekina kisIko bhI pUchane kI himata nahIM thii| vaMkala ke sAthI bhopA vagairaha isa bAta se prasanna ho gye| unale thAzcarya kA pAra nahIM rhaa| rAjasA visarjana kara dI gaI / vaMkacula apane sAthiyoM ko milane gayA / aura sava vAta kaha dii| sAtha yaha bhI kahA ki aba apana cAra dina meM yahAM se vidA hoNge| vahAM jAkara ke saba kAma pUrA karake apane parivAra ke sAtha punaH mujhe pIche yahIM AnA hai| vahAM kI javAbadArI bhopA ko saMmAlanI hogI yaha bAta sunakara ke sAthI khinna ho gye| aura bhopA to khUba hI nArAja jhuA / .. mAlanapati kI anumati lekara baMkacula apane sAthiyoM ke sAtha ujjayinI se vidA huaa| bIsa dinakA jhar3apI pravAsa karake siMhapallI meM praveza kiyaa| . siMhapallI ke nara nAriyoMne Avase vadhAI dii| rAta ke samaya baMkaculane apanI sava hakIkata apanI patnI aura vahana ko kahI / tava dono khUba khuzI huii| pallI meM eka mahInA ruka ke vaMkaculane apane parivAra. ke sAtha yahAM se vidA lii| vidAke samaya pallI ke pratyekra. mAnavI kI A~khameM se sAvana-bhAdoM barasane lagA / vaMkaculako bhI jAnekA dila nahIM thaa| lekina kartavya ke Age. mAnavI ko lAcAra bananA par3atA hai| do mahInA kA zAnti se pravAsa karake vaMkacula
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - vyAkhyAna-ikkIsavA~ 245 ujuyinI pIche A gyaa| eka vizAla bhavanameM baMkakhulane utArA kiyaa| mAlavapati vaMzacula ke izAre se calane lge| koI bhI kAma vaMkacula se pUche vinA karate hI nahIM the| esA draDha nizcaya mAlavapatine kara liyA thaa| isa taraha vaMkacula rAjya kA janarala senApati tarIke kAma bajAtA huA mAlavAdhipati ko ati priya ho gayA thaa| aura jIvana vyatIta kara rahA thaa| . eka samaya ujjayinI meM eka AcArya mahArAja padhAre / nagara ke nara nArI AcArya mahArAja kI dezanA sunane jA rahe the| jharokhA meM baiThe vaMkaculane rAste meM jAte Ate naranArI ke TolA ko dekha ke pUchA ki mahAnubhAva ! tuma . kahAM jAte ho? mahArAja! Aja udyAna meM eka AcArya mahArAja padhAre haiN| yaha sunake unakI dezanA sunane jAne ko baMkacula kI bhI icchA ho gii| apane parivAra ke sAtha udyAna meM gye| AcArya mahArAja ko dekhakara hI baMkacula camaka uThA / . . : . "oho! ye to vahI mahAtmA haiM ki jinhoMne siMhapallImeM cAturmAsa kiyA thaa| dezanA pUrI huii| loga vikharaM gye| vaMkacula parivAra ke sAtha vaiTA rhaa| sava cale gye| cAda meM baMkaculane sUrIdeva ko namaskAra kiyaa| . mahAtmA! mujhe pahacAnate haiM ? . . ... hAM mahAnubhAva ! kyoM na phcaaneN| hama tumhArI pallI meM caumAsA rahe the| vihAra ke samaya cAra niyama tumheN| diye the| ve to yAda hai ki nahIM? unakA varAvara pAlana kiyA ki nahIM? .......... .. .. ... .....
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ 246 pravacanasAra karNikA hAM mahArAja ! una niyamoM ke pratApa se to maiM aneka vAra baca gayA hUM / lacamuca meM Apane to mere Upara mahAna upakAra kiyA hai / ApakA upakAra jIvanabhara bhUlA jA sake esA nahIM hai / Apane mere jIvana meM jo amRta reDA hai (vahAyA hai) usI amRtapAna se maiM jIvana jI rahA hUM / ava dUsarA kucha sere karane lAyaka ho to pharamAo / mahAnubhAva ! vizva ke mahAna upakArI zrI jinezvara deva kI pUjA nitya karanI cAhiye / bhagavanta kI pUjA karane se sakala vighnoM kA nAza hotA hai | dukha dAridra Tala jAte haiM | manovAMchita phalate haiM / gurudeva Aja se hararoja jina pUjA karUMgA | pUjA kiye binA jImUMgA nahIM / vakaculane gurudeva kA upadeza jhIla liyA (svIkAra kara liyA) / aura pratijJA karAne ko vinatI kI | AcArya mahArAjane prasanna citta se pratijJA de dI / dUsarI bhI bahutasI dharma kI bAteM khiiN| : namaskAra karake vaikacula bhavanameM AyA / sUrideva eka mahInA taka ujjayinI meM ruke / vaMkacula roja dezanA sunane ko jAtA thA / gurudeva ke upadeza se vaMcula ke jIvana meM khUba parivartana A gayA / F eka sAmako mAlavapati aura vaMkacula naukAvihAra ke lie nikala par3e / nAvika naukAko manda manda gati se calA rahe the| sAgarakI masta lahareM hRdayako bhI khUba hacamacAdeM isa taraha se uchala rahI thIM / mAlabapatine eka bAta kI zurUAta kI / mitra ! tere pitAzrIko saba samAcAra bhejanA cAhie / vaMkala ne kahA ki mahArAja ! maiM apane pitAko
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna - ikkIsava 247 apanA muMha batAne lAyaka nahIM hU~ / unakI mere Upara kI apAra mamatA ko maiM nahIM pahacAna sakA jisase mujhe deza pAra jAnA par3A / ava merI icchA unake pAsa jAne kI nahIM hai / mitra ! gaI vAta ava bhUla jAnA caahie| tere jIvana meM aba bahuta parivartana A gayA hai / tere do tejasvI putra haiM / terI bahana sunrIkA bhI vAgdAna ho gayA hai ye saba samAcAra sunake ve aura unake prajAjana ati Ananda anubhaveMge isIliye maiM samAcAra deneko AdamI bhejatA hUM / mauna rItase bhI vakacula kI anumati milane ke bAda dUsare dina eka dUtako saMdezA likhake mAlavaM patine ravAnA kiyA / eka mahInA kA satata pravAsa karake dUta DhIpurI nagarI meM pahuMca gayA / ! mAlavapati kA sandezA mahArAjA vimalayaza ke kara kamalameM rakkhA / vimalayaza rAjAne patra kholake mAlavapati kA saMdezA vAMcA / zandezA patrako vAMcate vAMcate vimalayaza rAjA ro par3e / sabhAmeM sannATA chA gyaa| dUsarI vAra, tIsarI bAra isa taraha phira phirase tIna vakta rAjAne patra cAMcA | usake bAda mahAmaMtrI ke hAthameM patra rakhate hue mahArAjA vole mantrIzvara ! puSpaculako dezanikAla karake maiMne bar3I bhArI bhUla kii| mAnavI ko eka vakta to bhUla kI kSamA denI hI cAhie tabhI usako sudharane kA maukAM mila sakatA hai / dekho ! yaha saMdezA mAlavapatine bhejA hai| merA puSpacula ujjayinI meM hai / vaha mAlavapati ko ati 'priya ho gayA hai| mahAmantrI saMdezA vAMca gae vAMcate vAMcate mahAmantrI kI chAtI bhI bhara AI / AMkha se AMsU :
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - - - 248 pravacanasAra kaNikA Tapaka pdd'e| isake bAda rAjAke Adeza le mAlavapati kA saMdezA rAjasabhA ko sunAyA gayA / dUsare dinakI maMgala prabhAtameM mukhya mantrI rAjyapradhAna aura daza levaka ujjayinI tarapha ravAnA hue / eka mahInA ke satata pravAsake bAda DhIpurI kA mitra maMDala ujjayinI meM A gyaa| vimalayaza rAjAkA saMdezA mAlavapati ko deke mahAmantrI vaMkacula ko mileN| pitAkA aMgata saMdezA putra puSpacula ko diyA / vaha saMdezA vAMcake vaMkacuva ko khUba laga aayaa| saMdezA vAcaneke bAda usane nirNaya kiyA ki kisI bhI upAya le pUjya pitAzrI ke caraNameM jaanaa| ___eka mahInA meM yahA~ kA sava nipaTA ke maiM parivAra sahita yahA~ se nikala jAU~gA / isa prakAra kahake mahA mantrIzvara Adiko vidA dii| mahAmantrI ko gae ATheka dina bIte hoMge ki vahA~ to baMkaculake peTameM dukhAvA cAlU huA (peTa dukhane lgaa)| . dhIre dhIre roga var3hataH gayA / peTa aura sirakA darda tathA zarIra kI pIDA bar3hane lagI / vaidya ko davAI cAlU huI phira bhI zarIra meM roga vRddhi pAne lagA (roga bar3hane hI lgaa)| . mAlavapati cintAtura hue| rAjavaidyane Ake nADI dekhii| mAlavapatine vaidyarAja se pUchA, "vaidyarAja! kayA roga lagatA hai ? mahArAja! khAsa cintA kA kAraNa nahIM hai| lIvarakA sojA (sUjana) var3ha jAnese yaha sava takalIpha hai| Aja maiM davAI kI vAraha puDiyA detA huuN| hara do ghanTemeM eka eka puDiyA.. denA / parizrama vilakula nahIM cintAtura se pUchA, kA kAraNa
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna-ikkIsavA~ 249 - - utthaaveN| isase lIvara kama ho jAyagA, miTa jAyagA vagairaha sUcanA deke vaidyarAja vidA ho ge| .. : kamalAdevI aura sundarI khUbahI cintAmagna rahane lagI aura sevAmeM tatpara vana gii| . .... isI taraha cAra dina bIta gae / cauthe dina rAtako caMkacula kI tabiyata ekAeka vigar3a gii| usa samaya kamalAdevIne mAlavapati ko samAcAra bhejeM / mAlavapati 'ghabarA gae / usI samaya rAjavaidyako bulAne ke liye sevaka ravAnA huaa| rAjavaidya A ge| vaidyarAjane nADI jAMca ke kahA ki mahArAja ! roga bhayaMkara rUpa letA jAtA hai| isake liye . abhI maiM jo davAI detA hUM usase agara ArAma nahIM huA to dUsarI . vicaaruuNgaa|... prAtaHkAla ho gayA, vakacula jarA svastha mAlUma hone lgaa| mAlavapati usa samaya rAjavaidyako leke hAjira hue| kamalAdevI, sundarI aura dAsa-dAsiyAM vaMkacula ke AsapAsa baiThI thIM / rAjavaidyane 'vakacula kI nADI dekhI, jarA vicAra meM par3a gae / vaidyarAja ko vicAramagna dekhake cintAtura bane mAlavapatine pUchA "taviyata kaisI hai ? jo ho vaha kaho !" .. . mahArAja ! roga bhayaMkara hai!. auSadhi detA hai magara usakA anupAna vipama hotA hai| ........... / kucha bhI ho vaMkacula ke prANa bacanA cAhie / roga zAnta honA caahie| volo vaidyarAja! kyA anumAna hai?
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 3 pravacanalAra karNikA .. mahArAja! "kAgamAMsa" ilameM liyA jAya to sAta dinameM hI kAyA nirogI bana sakatI hai| . vImArIke vistara para sote hue vaMkacula ke kAna para ye zabda pdd'e| sunane ke sAthahI vaMkacula ikadama vistara para baiTha gyaa| . priyatama ! priyatama ! karatI kamalA vaMkavulako cipaka gii| priyatama ! kyoM baiTha gae ? kyA kucha cAhie ? vaMkaculane dhIre svarameM kahA mere kAga mAMsakI vAdhA hai isaliye agara maiM azuddhimeM rahUM phira bhI kAma mAMsa mujhe nahIM denA / prANoMse bhI merI pratijJA sujhe pyArI hai| - priyatama ! ApakI icchA viruddha hama kucha bhI Apako nahIM deNge| dUsarI bhI kitanI hI bAteM krii| aMtameM kacula ne kahA ki priye ! ava merI jindagI kA bharosA nahIM hai isaliye maiM tuma sabako khasAtA huuN| mujhe bhI sava khamo (mApha karo) itanA bolate volate vaMcula so gyaa| baiThe hue svajana rone lge| kamalA aura sundarI bhI jorazora se rone lgiiN| vicakSaNa mAlavapati samajha gayA ki ava vaMkacula nahIM bcegaa| mantriyoM ke sAtha masalata karake eka saMdezA rAjA vimalayaza para mAlavapatine bheja diyA / "; davAI ke jorase eka mahInA nikala gayA / anta meM caturdazI kA dina thA, vahA~ to vaMkacula kI vyAdhine jora pkdd'aa| mAlavapati A ge| sabako aisA hI lagatA thA ki caudasa aura amAvasa nikala jAya to ThIka / ..
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna-ikkIsavA~ 251: . - - ... ... vaidyarAja ne nADI dekhake auSadhi dii| kucha rAhata mAlUma huii| savako aisA lagA ki nukazAna nahIM aavegaa| cintAkI gaharI chAyAmeM sava vaiThe the| savako aisA lagatA thA ki kyA hogA ? kamalAdevI aura sundarI prabhu prArthanA dvArA vakacula kI zAtA prArtha rahIM thiiN| . . - rAtake do vajekA samaya thaa| kAlI rAtane apanA bhayaMkara rUpa jamAyA thaa| vahA~ ekAeka baMkacula ko ghabarAhaTa hone lagI (gabharAmaNa vadha gii)| nADI kAbU vAhara calane lgii| - mAlavapati tamAma parivAra ke sAtha baiThe the| rAjavaidya aura nagarI ke tamAma vaidya sevAmeM hAjira the, vahA~ to vaMkacula ke muMhase "namo arihaMtANaM" zabda nikala paDA aura kSaNamAtra meM usakA prANapakherUM usake nazvara deha piMjare meM se sadAke lie uDa gayA (vaMkacula mara gyaa)| vAha re vaMkacula! jIvana jI ke jAnA! aura mRtyu dhanya banA dI / dhanya hai terI AtmA ko / kamalA hRdayaphATa rudana karane lgii| suMdaro kA kalpAMta bhI hareka ke dilako hacamacA detA thA / mAlavapati bhI rone lge| rAjya parivAra zoka sAgara meM DUba gyaa| ujjayinI meM sAta dinakA zoka jAhira huaa| . vaMkacula kI zmazAna yAtrA eka rAjavI kI adava se nikalI / sainA ne salAmI dii| vaMkacula kI mRtyu ke bAda mAlavapati ne jaina mandira meM dharma mahotsava zuru kiyA / jisa dina vaMkacula kI mRtyu hotI hai usI dina ujjayinI se gayA dUta DhIpurI nagarI meM pahuMca gayA /
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra karNikA - - putrakI bImArI kA saMdezA sunake vakacula ke mAtA pitA ujjayinI Aneko ravAnA ho gye| isa tarapha ujjayinI se eka azvArohI ko saMdezA dene mAlavapatine dIpurI tarapha ravAnA kiyaa| magara rAste meM hI use vimalayaza rAjA se bheMTa ho gii| putrake dukhada samAcAra suna kara mAtA pitA kalpAMta karane lge| lekina kudarata ke Age kisIkA bhI calatA nahIM hai| caMkacula kA amara AtmA svayaM liye niyamoM kA pAlana karake svarga sidhA gyaa|
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ -. vyAkhyAna-vAIsavA~ ... ananta jJAnI tAraka jilezvara deva pharamAte haiM ki jIvana meM samakita Aye vinA jIvana ginatI meM nahIM AtA hai| , sUri puraMdara pU0 haribhadra sUrijI mahArAja pharamAte haiN| ki lokavikaddha daza kAryoM kA tyAga karanA cAhiye : : : (1) sava kI nindA karanA / ..... (2) guNavAna puruSoM kI nindA krnaa| .. (3) dharma kiyA karate na AtI ho unheM dekhake hNsnaa| (4) jagatameM pUjanIya hoM unakI nindA karanA / ' (5) nagara viruddhikA saMsarga karanA / () dharma kA ullaMghana krnaa| (7) AmadanI kI apekSA kharca adhika rkhnaa| .. (8) dAna-zIla-tapa bhAva rUpa dharma pAlaka ke guNa nahIM gAnA / (9) guNIjana para Apatti Ave tava khuzI honA / (10) zakti hone para bhI dUsare ko Aphata se nahIM bacAnA / .. Upara ke loka nindya kArya dharmI puruSa nahIM karatA hai| acche kAma karate. samaya loga nindA kareM usakI paravAha nahIM karanA / .. bhadrikabhAva jisameM AyA hai vaha prathama guNaThANA ko ... prApta huA kahA jA sakatA hai|
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - - -254 pravacanasAra karNikA tapa karanevAloM kI parIkSA karanA ki tapameM zAnti rakhate haiM ki krodha karate hai ? jo krodhayukta tapa karane meM Ave to usakI koI kImata (kadara) nahIM hai| tapa karaneke vAda pAraNA meM zAnti rakhanI cAhie / pahale se hI pAraNA kI cintA kare ki pAraNAmeM ye . khAUMgA, vo khAUMgA aisI icchA karanevAloM kA tapa lekhameM lagatA nahI hai| jJAna-jJAnI aura jJAnake upakaraNoM kI virAdhanA kA tyAga karanA cAhie aura unakI bhakti karanI caahie| jUThe mu~ha bolanA nahIM, pustaka vagala meM rakhanA nahIM pustaka ko zRMka nahIM lage usakI takedArI (sAvadhAnI) rakhanI caahie| likhe hue kAgaja jevameM hoM to TaTTI-pezAva nahIM karanA cAhie, karo to jJAnakI ghora azAtanA karI kahI jaaygii| Aja skUlameM zikSaka muMhameM pAna cavAte jAte haiM aura paDhAte jAte haiM, sigareTa bhI pIte jAte haiN| aise zikSaka 'tumhArI saMtAnako susaMskArI kaile banA sakate haiN| - lekina tumheM susaMskArI banAnA hI kahA~ haiM ? chokarA, chokarI (lar3ake-lar3akiyA~) DigrI pAsa kareM usImeM tumako khuzI hotI hai| susaMskArI vaneM ki kusaMskArI baneM isako tumheM paravAha hI kahAM hai ? are! su athavA ku saMskAra kise kahate haiM isakA bhI Aja to bhAna bhUlA jA cukA hai| acchI phezana aura chakaTo (kaTa) paharaveza yahI tumhAre mana to susaMskAra hai| ..
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna-cAIsavA~ 255 - - vAhare vAha! dhanya hai! mere bhAratavAsiyoM! aisI phezana se svacchandatA se malakane vAle puruSa-strI kyA bhAratamAtA kI mazkarI nahIM kara rahe ? udbhaTa vezameM phiranevAlI zikSikAyeM vAlAoM ko .. susaMskArI banA sakatI haiM ? bhava se bhayabhIta vane use hI bhagavAna kA zaraNa mile| bhava yAnI saMsAra / saMsAra ke viSayoM se jo Dare vahI bhagavAna kA bhagata / saMsAra ke viSaya bhoga ke samaya bole to bhI jJAnA'varaNIya karma kA vadha hotA hai| apane vastra aura guru ke vastra eka sAtha nahIM dhoye jA skte| agara dhone meM AveM to guru ko azAtanA lagatI hai| likhA huA kAgaja cAhe jahAM nahIM DAlanA caahiye| jo DAlA jAya aura paira se chU jAya to bhI jJAnakI AzAtanA lagatI hai| likhI huyIM athavA chapI huI kitAbeM pastI (radI) meM nahIM becanA cAhiye / likhe huye kAgaja ko bhIjA huA karake phuggA banAke phoDanA nahIM cAhie / jo phor3ane meM AveM to jJAna kI azAtanA hotI hai| divAlI ke samaya dArakhAnA banAne vAle ko kAgaja becane se pApa. lagatA hai| pustaka ke Upara athavA akhavAra ke Upara nahIM vaiThanA cAhiye / pustakako usIkA (takiyA) banAke nahIM sonA caahiye| Agama graMthoM ko vAMcake unakA ulaTA artha karane se mahAbhayaMkara virAdhanA hotI haiN| jesalamera ke bhanDArameM rakhIM yustake hajAra pandrahasau
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 pravacanasAra karNikA vapa pUrva kI likhIM huI haiN| unakA rakSaNa karanele jJAnakI bhakti hotI hai / jainAgama likhanA, likhavAnA aura koI likhAtAM ho to dravya dekara ke bhakti karanA / usase jJAnakI ArAdhanA hotI hai / chapanevAle samyagjJAna meM dravyadAna dene se jJAnAvaraNIya karmakA nAza hotA hai aura samyagdarzana kI prApti hotI hai / jJAnakA varaghoDA kADhanA, pustakeM vahorAnA ye bhI jJAnako bhakti hai / pUjya zrI hemacandra sUrIzvarajI mahArAja sAhebane bhagavatI sUtrako pATaNameM vAMcA tava kumArapAla mahArAjA roja sunane Ate the| jahAM jahAM prazna Ave vahAM vahAM kumArapAla mahArAjA khaDe hoke vandana karake eka suvarNa mudrAse pUjana karate the / bhagavatI sUtrameM chattIsa hajAra prazna Ate haiM / pratyeka prazna para jJAnakA pUjana karake jJAnakA amUlya lAbha kumArapAla mahArAjAne liyA thA / zrI hemacandrAcAryajI mahArAjA sAtasau lahiyA ( lekhakoM ) ke pAsa se zAstra likhAte the / pUjya zrI hemacandrasUrIzvarajI mahArAjAne sADhe tIna karoDa lokoM kA navanirmANa kiyA thA / zAstra likhAte likhAte eka dina tADapatra khUTa gaye / jisase cAlU kAgajoM para likhAne kI zuruAta kI / usa samaya gurubhakta kumArapAla mahArAjA vaMdanA karane ke liye Aye | vaMdana karake lahiyA ( lekhakoM ) kI tarapha dRSTipAta kiyA / -
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ - vyAkhyAna-vAIsavA~ 257 - - ... gurudeva ke pAsa Akara pUchane lage ki he gurudeva!. zAstroMko sAdA kAgaja para kyoM likhAte ho? . gurudevane kahA rAjan ! tADapatra khalAsa ho gaye haiN| . kumArapAla mahArAjAne kahA ki he bhagavan ! mere jaisA rAjA ApakA bhakta ho phira bhI tADapatra na mileM ye kaise ho sakatA hai ? mahArAjA AyeM rAjamahala meN| kiyA upavAsa kA paccakkhANa aura baiThe dhyAnameM / javataka tADapatra na mileM tabataka dhyAna (pUrA) TAlanA nhiiN| draDha saMkalpa, draDha manovala, vizuddha bhAva yaha sthiti jahAM ho vahA~ deva bhI namaskAra karate haiN| dhyAnake valase zAsana devI kA Asana kaMpA / devI AI rAjabhavana meM / kumArapAla ke sAmane Ake kahane lagI mahArAja! kyA kAma hai ? phrmaao| kumArapAla rAjAne devI se kahA ki mere gurudeva . prayatna kara ke zAstra likha rahe haiN| usa ke liye tADapatra . caahiye| devI bolI rAjan ! kala jisa peDa para Apa dekheMge vahAM Apa ko jitane tADapatra cAhiye utane tADapatra mila jaayeNge| - kumArapAla rAjA prasanna ho gaye / dUsare dina java kumArapAla mahArAjAne bagIcA meM jAke eka per3a para se tADapatra lene ke liye hAtha lamvAyA ki vahAM to cAhiye the unase bhI adhika tADapatroM kA Dhera lagAyA / rAjAkI prasannatA kA pAra nahIM rahA / ... . isa kumArapAla rAjA meM zrutajJAna kI itanI adhika bhakti thI ki usakA varNana pUrvAcAryoMne khUba khUba kiyA hai|
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258 pravacanasAra kaNikA unhoMne 45 Agama suvarNAkSaroM se likhAye the| ikkIsa jJAna bhaMDAra banavAye the / jainadharma kA pracAra usa rAjAne khUva . kiyaa| unake jaise dharmI rAjA milanA kaThina hai| .. Ama rAjA ko prativodha karanevAle zrI vappabhaTTa sUrIzvarajI mahArAja roja eka hajAra zloka yAra karate the| cAlU yugameM bhI pU0 zrI AtmArAmajI (vijayAnanda sUrijI) mahArAja sAhava tInasau zloka kaMThastha kara sakate the / Aja bhI tIsa se cAlIsa zloka roja kaMThastha karane vAle haiN| apekSA se zrI jinezvara devakI pratimA banA kara ke 'pUjA karane ke lAbha kI apekSA bhI zAstra likhA ke pracAra karane meM adhika lAbha hai| kyoM kI bhagavAna kI bhakti meM Ananda jagAnevAlI jinavANI hai| jinavANI ke vinA bhagavAnakI bhakti kauna sikhAvegA? - saMhAra ke moharUpI jahara ko utArane meM jinavANI to rasAyana hai / amRta hai / pustaka ke vinA paMDitAI nahIM A sakatI hai| jo AtmA samyajJAna ke pustake likhAte haiM ve durgati ko nahIM pAte haiM / jJAna kI bhakti karane se totalApana bovaDApana dUra hotA hai| aura buddhi hIna buddhivanta banate haiN| vartamAna meM zrI jinezvara deva kA zAsana zruta jJAna ke AdhAra para hI calatA hai| isI liye zrI vIra vijayajI mahArAjane pUjA meM gAyA hai ki: ... "viSama kAla jina vimba jinAgama ..... bhaviyaNakuM. AdhArA jiNaMdA / "
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ - vyAkhyAna-vAIsavA~ 259 . ajJAnI ko jina karmoM ko khipAne ke liye karoDoM . varSa lagate haiM jJAnI unako zvAsocchavAsa meM khipA detA hai| gadhA caMdana ke bhAra ko le ke jAtA ho phira bhI candana kI sugaMdha ko nahIM pA sakatA hai| usI taraha kriyAvanta jo ajJAnI ho to kriyA kI saurabha ko nahIM pA sakatA hai| ajJAnI mAsa kSamaNa kA pAraNA meM mAsa kSamaNa kara ke jitane karma khipAtA hai usase kaI gunA karma ko. jJAnI . sirpha navakArasI ke pacakkhANa se bhI khipA sakatA hai| jJAna ye kalpavRkSa hai| jJAnadhana esA hai ki usakI cora corI nahIM kara sakatA hai| rAjA nahIM lUTa sakatA hai| pAMca jJAnoM meM se zrutajJAna svapara prakAzana hone se tathA dUsaroMko bhI diyA jA sakane lAyaka hone se usakI kImata adhika ginI jA sakatI hai| .. tIrthakara bhagavanta bhI zrutajJAna ke prakAza karane ke - dvArA tIrthakara nAma karma khipAte haiN| . mUrkha ke ATha lakSaNa haiM : (1) nizcinta ho (2) ati bhojana karane vAlA ho (3) zarama vinA kA ho (4) khUba UMghane vAlA ho (5) nahiM karane yogya pravRtti vAlA ho (6) mAna apamAna ko nahIM samajhane vAlA ho (7) nirogI kAyA vAlA (8) sthUla zarIra vAlA ho| ... (ukta mUrkha kI saMgati nahIM karanA / mUrkha kI saMgati . karane se apanA jJAna bhI calA jAtA hai| sapta vyasana ke tyAgI bane vinA jIvana meM dharma nahIM AtA hai : . . (1) juA (2) mAMsa bhakSaNa (3) madirApAna (4) vezyAgamana (5) zikAra (6) corI (7) para strI gamana / ..
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260 pravacanasAra karNikA bhAvabhAvaka rAtako jagake vicAra kareM ki meM kauna ? kahAM se AyA hUM ? kahAM jAne vAlA hUM? merA dharma kyA hai ? mere deva kauna ? mere guru kauna ? mujhe isa bhavameM kyA karanA hai ? aura kyA kara rahA hUM ? ese vicAra roja karo to jIvana sudhare binA nahIM rahegA / munameM vidyamAna mithyAtva kaba jAyagA ? aura samakita kaca AvegA ? ese vicAra hara roja karanA cAhiye | gata bhavoM meM dharma kI ArAdhanA kI thI / isa se kalyANakArI punya baMdhA hai / usa ke pratApa se yahAM sukhI hUM / ava jo dharma nahIM karU to nayA bhAthA parabhava ke liye taiyAra nahIM ho sakegA / aura gataM bhavakA bhAthA to khalAsa ho jAyagA / isaliye dharmakI ArAdhanA meM pramAda nahIM karanA cAhiye | karma grantha meM likhA hai ki jo manuSya guru mahArAja kI bhakti kare, kSamA rakhe, zIla pAle, aura paropakAra kare vaha jIva zAtA vedanIya karma bAMdhatA hai / guru mahArAja kI nindA karane se guNIjanoM kI IrSyA karane se aura vrata pAlana meM DhIlAza karane se azAtA kA bandha hotA hai / cAhiye zAtA aura kAma karanA hai, azAtA ke pase zAtA kahAM se mile ? 7 = sAkara (zakkara, mizrI ) kA pAnI tIna prahara taka.. acitta isake pIche sacitta banatA hai / laviMga, triphalA Adi se bhI pAnI atti vanatA hai / tAmalI tApata saMsArI avasthA meM sukhI thA / putrAdi 1
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - . vyAkhyAna-vAIsoM 261 parivAra khuva the / isa liye vicAra karane lagA ki maiMne parabhava meM acche kAma khUva kiye / isa le meM sukhI huuN| 'to isa bhara meM bhI acche kAma karanA cAhiye / ese vicAra . roja karatA thaa| antameM usake dila meM saMsAra tyAga kI bhAvanA jgii| apanI pUrI nAta (jAti) ko jimAyA ghara ke vyApArAdi vagairaha bar3e punako soMpe aura khuda tApasI dIkSA le lii| usane dIkSA lene ke bAda mAsakhamaNa ke pAraNA meM sAsakhasaNa kiyaa| pAraNA meM zuSka bhojana diyaa| divasa meM sUrya ke sAmane draSTi lagAI, hAtha UMce kiye, sUrya kI AtApanA lii| esI ghora tapazcaryA karane para bhI vaha samakita prApta nahIM kara sakA / .. phira bhI Akhira meM samakita prApta kara ke mokSa meM jaaygaa| : tAmalI tApasa apane dharma kI U~ce meM U~cI ArAdhanA karane lgaa| phira bhI usa samaya vaha samakitI nahIM thaa| parantu samakita pAne kI yogyatAvALA thA / sAsa kSamaNa ke pAraNA meM vaha kASTa pAtra lekara ke nagarI meM se rasa kasa vinA kA bhojana lAtA thA / usa bhojana ko ikkIsa vAra dhotA thaa| aura phira vaha dhoyA huA bhojana khAtA thA / aura Upara se mAsakSamaNa karatA thA / . . - tuma dAnavIra bano / dAna doge to parabhava meM lakSmI milegii| guNI janoM ke guNagAna gAvo para nindA nahIM kareM / paDa darzana ko samajhane vAle vano dharma kI ArA'dhanA meM tallIna bano / lokottara guNoM ko pAke guNaM svAmI bno| , jisake zarIra meM mAMsa nahIM, khUna nahIM, sUkhI haDDIyAM
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 pravacanasAra kaNikA hI dikhAtI haiM / java taka jIvana meM esA tapanahIM mAve tavataka Atma zraya nahIM ho sakatA hai| _apane jIvana kI bhUloM ko dekhane vAle kalyANa mitra to Aja zodhe bhI nahIM jaDate / kevala-jJAnI kI hAjirI meM kevala jJAna sivAya dUsarA koI prAyazcita nahIM de esI zAstrAjJA hai| avadhijJAnI athavA mana : paryaya jJAnI ho to zrutajJAnI prAyazcita nahIM de sakatA haiN| tInakAla kI sarvavAta jAne ve kevalI paramAtmA kahalAte haiM / jisako yahaloka hI dikhAte hai| aura parabhavako mAnatA hI nahIM hai use paramAtmA bhI nahIM sudhAra skte| kacce kAna vAlA, dila meM zuddha vuddha vinAkA, aura chIcharA hRdaya vAle ke pAsa se prAyazcita na liyA jAya / bahuta se garIva bhI ese haiM jo jIvana meM tumase bhI kama pApa karate hoNge| anIti bhI kama karate hoNge| ___ kahA hai ki "sonA kalake lenA manuSya vasake lenA phira bhI vasake liye gaye manuSya bhI kharAva nikalate haiM / mahArAjA dazaratha, zrI rAmacandrajI aura sItAjI Adi mahApurUpoM ke jIvana kA varNana karate karate kalikAla larvajJa zrIhemacandra sUrIzvarajI mahArAjA ke romAMca khar3e ho gaye the| . ina mahApurUpoM kA jIvana kitanA uttama hogA? kAma lobha meM baiThe hone para bhI unheM ye acchA nahIM mAnate the| bambaI jAnevAle sabhI sukhI hone kI icchA se hI
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ - vyAkhyAna-vAIsavA~ . 263 jAte haiN| phira bhI vahAM garIva rahate haiM aura tavaMgara (dhanI) bhI rahate haiN| sukha kahIM bAjAra meM vecAtA nahIM miltaa| . duniyA meM svArtha kI mAyAjAla bahuta hI vicitra hai / usake Upara eka vodhaprada kathAnaka AtA hai :-... . eka vUr3e vApako eka kA eka hI putra thaa| - isa lar3ake para vApa ko usakI mAM ko aura usakI . strI ko bahuta prema thA / isa chokare kA thor3I dera ke liye bhI viyoga koI sahana nahIM kara sakatA thaa| eka vAra esA banAki yaha laDakA kisI mahAtmA ke paricaya meM A gayA / isa mahAtmA ke paricaya ke yoga se isa lar3ake ke hRdaya meM mAnava jIvana ke sAdA Adarza ko siddha karane vAle ese ucca jIvana ko jInekI icchA paidA huI / isa lar3ake ne apanI ye icchA mahAtmAjI ko kahI / aura kahA ki maiM mere mAtA pitA Adi kI saMmati leletA huuN| . mahAtmAne kahA ki jaisI terI marajhI / viveka ko chor3anA nahIM / aura jo bane vaha mujhase kaha denaa| - lar3akA ghara aayaa| usake hRdaya meM jo Adarza kI usa lar3ake ne apane mAtA pitA Adi se vAta ki / . isake sAtha usane yaha bhI kahA ki ava merA mana saMsAra meM nahIM lgtaa| .... ..... isa lar3ake ne pUrI vAta karI na karI vahAM to usake mAtA pitA ne Akranda karanA zurU kiyaa| beTA ! veTA! tuje esA vicAra kahAM se AyA / .
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 pravacanasAra karNikA tU calA jAya aura hama jI sake esA bana nahIM sakatA / hamako vinA mauta mAra DAlanA ho to tU jA / tere jIvana meM hI hamArA jIvana hai| isa lar3ake kI strIne bhI kahAM ki he nAtha ! tumhAre vinA meM kisI bhI taraha jI nahIM saku esA nahIM hai / esI saba bAteM sunakara ke isa lar3ake kA nirNaya DhIlA par3a gyaa| usane mahAtmA ke pAsa jAkarake dAtakI ki mere mAtA pitA Adi isa prakAra kahate haiM / / mahAtmA se usane kahA ki mere vinA mere mAtA pitA Adi nahIM jI sakate haiN| esA una sabakA prema mere Upara hai| mahAtmA ko lagA ki isa lar3ake ko isa bAta kA bhrama hai kintu upadeza dene mAtra se usa kA bhrama dUra nahIM ho sktaa| isale mahAtmA ne lar3ake se kahA ki tere Upara tere mAM bApa terI strI Adi kA agAdha prema he esA tU kahatA hai to sujhe nA kahane kI jarUrata nahIM hai| lekina tujhe unakI parIkSA karake phira saca mAnanA cAhiye / lar3ake ne kahAM Apa jaisA kaheM vaisA karUM / mahAtmAne kahA ki tU yahAM se sIdhA tere ghara jA / ghara jAke tU ikadama jamIna Upara kRtrima (vanAvaTI) sUrchAvanta vanake gira jAnA / - thor3I dera ke bAda rADapAr3ake (cillA cillA ke) kahanA ki mere peTa meM bahuta vedanA ho rahI hai| mere se ye vedanA kisI bhI taraha sahana nahIM ho sakatI hai| tere mAM bApa vaidya ko bulaaveNge| terA dukhAvA dUra karane
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ ... vyAkhyAna-bAIsavA~ 265 ... ke liye davAIyAM dege / isa samaya tU davAyeM to lenA lekina mere peTa meM bhArI vedanA ho rahI hai esA cillAnA .. to cAlU hI rkhnaa| ... . .. phira maiM tere ghara aauuNgaa| phira vAkI kA sava meM samhAla luuNgaa| phira ye lar3akA ghara gyaa| aura dhara jAke mahAtmA kI sUcanAnusAra ye sava nATaka kiyA / .... pUre ghara meM hAhAkAra maca gayA / isake mAM bApa strI par3aulI aura sage snehI saba ikaThe ho gaye / ::. uparA UparI (tarake Upara) vaidyoM ko bulAyA / aura davAiyoM ke Upara davAiyAM denA zurU ho gaI / lekina dukhAvA kI vUma (cillAnA) vanda nahIM huaa| sava dukhI dukhI nirAza aura cintAtura hue| savako esA lagA ki ava yaha bacegA nhiiN| .... lekina kyA ho sakatA thA ? itane meM ve mahAtmA bhI vahAM aaphuNce| .. * mahAtmAne pUchA ki kyA hai ? tava jo thI vaha . hakIkate savane kaha dii| aura yaha bhI kahA ki Apa 'mahAtmA haiM Apa to vahuta jAnate haiM ilako bacAne kA koI upAya Apa jAnate ho to kare / ... isaliye mahAtmAne kahA ki ise vacAne kA upAya to hai| lekina vaha upAya tuma kara sakoge ki nahi usakI zaMkA hai ? savane kahA ki ye Apa kyA bole ? lar3ake ko vacAne ke liye jo kucha bhI karanA par3e vaha saba karane ke liye . hama taiyAra haiM / ye gharavAra vagairaha sava kucha de denA paDatA
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 pravacanasAra karNikA - ho to vaisA karane ko bhI hama taiyAra haiN| aura agara hamArI jindagI denA paDe to jindagI dene ko bhI hama taiyAra haiN| isaliye jo upAya ho vaha hamase kho| mahAtmA smita karake bole ki vahuta acchI bAta hai| meM upAya karatA huuN| tuma eka pyAlA pAnIkA bhara laao| ve pAnIse bharA pyAlA le Aye / isake bAda kucha mantra bolate hoM esA mahAtmA ne dekhAva (DhoMga) kiyA / thor3I derake bAda una savako uddezyakara ke kahA ki dekho isa pyAle meM kA pAnI tumhAre meM se kisI eka ko pI lenA hai / parantu pInevAlA mara jAyagA aura lar3akA vaca jaaygaa| vaha laDakA to dukhAvAkI vUma pADatA hI thA yAnI cillA rahA thA ki mare mare peTa khUba duHkha rahA hai| kyA vana rahA hai ? yaha sava vaha dekhA karatA thA aura suna rahA thA / . mahAtmA ke hAthameM kA pyAlA lene ke liye koI bhI apanA hAtha lasvA nahIM kara rahA thA / laDake kA vApa laDakA kI mA~ke sAmane dekhane lagA / aura laDake kI mA~ laDake kI bahU ke sAmane dekhane lgii| aura laDake kI bahU (patnI) mu~ha nIcAkara ke jamIna khodane lagI / isa taraha sabhI eka dUsare kI tarapha dekhane lge| lekina unameM se koI bhI mahAtmA ke hAthameM ke pyAlA ke pAnI ko pIne ke liye taiyAra nahIM ho rahA thA / mahAtmAne phirase pUchA ki yaha pyAlA koI piyegA?
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ - .... vyAkhyAna-vAIsavA~ 267 . kisIne kucha bhI javAba nahIM diyaa| aura lAcArI dikhAne ke liye sava nIce hI dekhane lge| . .... thoDI dera ke vAda mahAtmAne kahA ki khaira / tumameM se to koI bhI ilako jilAne ke liye taiyAra ho esA lagatA nahIM hai / to phira yaha pyAlA maiM hI pI letA huuN| .. sava ikadama harpa ke AvezameM A gye| aura dhanyaH .... hai ese paropakArI mahAtmA ko esA kahane lge| . mahAtmA pAnI pI gaye aura ghara ke bAhara nikala gye| vaha laDakA bhI khar3A ho gayA / aura kisI se kucha bhI kahe binA una mahAtmA ke pIche pIche calA gayA / kyoMki use jo bhramaNA thI vaha khatma ho gii| . laDake ko isa taraha mahAtmA ke pIche jAtA dekhakara isa laDake ke mA~-bApa vagairaha usake pIche dauDe / aura kahane lage ki hamheM choDa ke kahAM jAtA hai ? hamAre hRdaya meM tere liye kitanI lAgaNI (prema) hai usakA vicAra kr| . . . laMDakA volA ki mere sacce snehI to ye mahAtmA hI haiN| unhoMne mujhe jindA kiyA hai isa liye ava to mai inakA hI huuN| aura esA kahake vaha lar3akA pIche.. phirake dekhane ko bhI nahIM khar3A rhaa| .. samajhadAra manuSya marate samaya taka saMsAra meM nahIM rahe / putra ghara vAra ko samhAlane vAlA taiyAra ho jAya to ghara kA vojhA use soMpa denA cAhiye / . mRtyu ke samaya koI manuSya lambI bImArI ko bhogake mare to ghara vAle kaheMge ki marA lekina sabakI sevA leke marA / vimAra ho isaliye thor3A kharca bhI ho||
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ -268 pravacanasAra kaNikA : - - L - tava gharake labhya kaheMge ki kharca karAke gayA / lekina the vicAra nahIM kareMge ki ye sujhe hajAroM ko milkata deke gayA / to isameM se thor3A sA kharca huA to kyA vigar3a gyaa| vAlyakAla meM koI dIkSA le tava duniyA kahatI hai ki samajha vinA dIkSA lenA ThIka nahIM hai| yuvAna hone ke bAda lagna karake dIkSA leto loga kahege ki dIkSA lenI thI to lagna hI kyoM kiyA? do cAra lar3ake hone ke bAda dIkSA le to loga kahege ki bharaNa popaNa karane kI zakti nahIM isaliye dIkSA lene nikala par3A hai| . vRddha hone ke bAda dIkSA leto loga kahege ki dekhA! . - ghara meM kucha kAmakA nahIM isIliye sAdhu ho ke calA / vahAM jAke kyA karegA ? pAnI ke ghaDA upaadd'egaa| mahAnubhAva ! sAdhupane meM pAnI lAne meM bhI karma kI nirjarA hotI hai| sAdhupanAkI pratyeka kriyA nirjarA karane vAlI hai| bhUtakAla meM kSatriya lagna karane ke liye svayaM nahIM jAte the| kintu apanI talavAra bhejate the| tava strI samajhatI thI ki inane talavAra ke sAtha pahale lagna kiyA hai| aba dUsarIvAra mere sAtha lagna karate haiM / arthAta ye pahale talavAra ko sAcavege phira mujhe sAcavege yAnI * pahale rakSA kregeN| dharmI manuSya lagna ke samaya taya kare ki vairAgya nahIM jage vahAM taka saMsAra calAnA hai| vairAgya jage ki lagna khatma (tyAga) . . . . . .
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna-vAIsavA~ 269. jina tIrthakara paramAtmAoM ne tIrtha kI sthApanA karI unane apane jIvana meM pUrNa dharma utarA thA / ...... jise apanI AtmA kI cintA nahIM hai| vaha vicArA.. - dUsaroM kI kyA dayA khAyagA? . . jisakA punya teja hotA hai| usako jaMgala meM bhI maMgala ho jAtA hai| aura punya jisakA khatma ho gayA ho use zahara bhI jaMgala samAna bana jAtA hai| upa punya aura pApa kA phala isa bhava meM hI mila jAtA hai|.. - dharma se Apatti jaay| duzmana mitra bne| roga jaay| zoka jAya / tamAma dukhoM ko dUra karane kI tAkata dharma meM hai| . : ... "namo arihantANaM" isa eka padako zikhAne vAle kA bhI upakAra mAnanA caahiye| : ... . . punyAnuvandhI punya saMsAra meM phaMsAtA nahIM hai| aura pApAnuvandhI punya saMsAra meM phaMsAye binA nahIM rahe / . manako nirmala banAne ke liye dharma kriyA Avazyaka hai| isa liye manako azuddhi meM se bacAne ke liye dharma: kiyA karanA / / garbha meM jaisA AtmA ho vaise vicAra usa bAlaka kI - mAtAko Ate haiN| . . . .. jo garbha meM bAlaka punyazAlI ho to acche vicAra: Ate haiN| aura jo punya hIna ho to kharAva vicAra Ate haiN| : . ... java zreNika mahArAjA mithyAtvI the tava unako zikAra kA bahuta zaukha thaa| eka samaya zikAra karane ko nikale : tava Ayu kA vandha hone se naraka meM jAnA par3A . - adIna pane se mAMge usakA nAma bhikSuka / dIna pane:
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ 270 pravacanasAra kaNikA - - - se mAMge usakA nAma bhikhArI / de usakA bhalA na de usakA bhI bhalA pale vicAra vAlA jo ho vaha sAdhu bhikSuka ko vyavahAra dRSTi se denA caahiye| bhikhArI ko anukampA buddhi se denA caahiye| yora sAdhu ko bhakti kI dRSTi se denA caahiye| sAmAyika meM saMsAra kI bAteM nahIM honA cAhiye / bAteM karane vAleko sAmAyika kA doSa lagatA hai| dharmako ArAdhanA satvazAlI kara sakatA hai / satva vinAkA manuSya dharma kI ArAdhanA nahIM kara sakatA hai| vyAdhi-virodhI aura virAdhaka kA kabhI bhI vizvAsa nahIM karanA cAhiye vyAdhi udayameM kaba AvegI yaha apana ko nizcita nahIM hai| bahuta dhana hone para bhI dAna dene kA mana na ho to usakA kAraNa dAnAntarAya karma hai| sIdhe pAMse bhI ulaTe paDe usakA nAma lAbhAntarAya / sAmagrI hone para bhI sukha na bhoga sake usakA nAma bhogAntarAya aura upabhogAntarAya / zakti hone para bhI dharma kriyAmeM pramAda kare usakA nAma vIryAntarAya / kacce punyavAloM ko milA huA sukha TikatA nahIM hai| bhAgya meM ho tabhI sukha milatA hai| bhAgya meM na ho to sukha nahIM milatA hai| prema nahIM karane lAyaka vastu Upara prema ho tava samajha lenA ki rAga mohanIya satAtI hai| rAga mohanIya kA pravala udaya ho tava saMsAra Upara rAga hotA hai| saMsAra. duHkhamaya hai| isaliye cetake clo| saMsAra meM
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ - vyAkhyAna-vAIsavA~ 271 karma daMDA (DaMDA) mAratA hai isaliye salAra daMDaka kaha lAtA hai| . .: . jagata ke jIvoM ko jitanA bhaya maraNa kA hai utanA saMsAra kA bhaya nahIM hai| .. bhagavAna mahAvIrane dezanA meM kahA hai ki jo manuSya labdhi (zakti) le aSTApada tIrtha kI yAtrA karatA hai / vaha niyamA isa bhavameM hI mokSameM jAtA hai| yaha bAta sunake gautama mahArAjA aSTApada tIrthakI yAtrA ko gaye the| pIche phirate the taba pandrahasau tAyaloM ko dikSA . dI thii| . . .. pandrahasau tApasa aSTApada Upara nahIM caDha sakane se upavAsa para baiThe the| pandrasau ko pAraNA karAne ke liye . eka pAtrAmeM thoDIsI khIra bahora ke le Aye / saba vicAra karane lage ki itanI khIrase kyA hogA? __gautama svAmIne pAtrAmeM apanA aMgUThA rakhA / khIra parosanA zurU kiyaa| khIra jyoM jyoM pirasAtI gaI tyoM tyoM vaDhatI gii| isa taraha se pandrahasau ko pAraNA karA diyaa| tethozrI meM kSIrAzravakI labdhi honese kSIra ghaTI hI nhiiN|. . . . ... .. / .pAMcasau ko to pAraNA karAte hI kevalajJAna ho gyaa| pAMcasau ko prabhukA samava zaraNa dekhate hI kevalajJAna ho gyaa| aura pAMcasau ko vahAM pahuMcate hI kevalajJAna ho gayA / isa taraha sabhI pandrahasau.tApasa kavalI vana gye| - " parSadA meM ve kevalI kI sabhA meM baiThane gye| tava gautama svAmI bole ki apanase nahIM baiThAya / tava bhagavAna
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272 pravacanasAra karNikA zrI mahAvIra paramAtmA kahane lage ki he gautama ! ta. kevalI kI AzAtanA na kr| kyA sabhI kevalI bana gaye ? gautama ! tU jise dIkSA detA hai vaha kevalI vana jAtA hai| parantu tujhe mere prati ati rAga hone se tujhe kevala nahIM hotA hai| sAhava ! mujhe kaba hogA ? tujhe bhI hogaa| cintA na kr| bhagavAna zrI mahAvIra deva jaya jaya gautama aura tU kaha ke gautama svAmI ko bulAte the tava tava gautama svAmI prasannatA anubhavate aura Ananda pAte the| Aja tumako "tU" zabda adhika acchA lagatA hai ki "tuma" zabda adhika acchA lagatA hai| athavA "Apa" zabda adhika acchA lagatA hai| guru mahArAja tumheM mAna deke bulAveM ye sabase adhika acchA lagatA hai na ? mAna lene kI yogyatA prApta kiye binA mAna lene kI icchA karanA kyA vaha yogya hai ? suputra roja subaha mAtA-pitA ke pairoM meM paDa ke AzIrvAda mAMge / vaDIloM ke ( vaDoMke) pairoM meM giranA. (jhukanA) ye AryAvarta kA niyama hai| suni AhAra saMjJAke vijetA hote haiM / AhAra karane para bhI usameM unako rasa nahIM hotaa| esA bho bane / usameM Asakta bananA ye pApa hai| pApakA phala durgati hai / pApa kiye binA jIvana jI sako esA sAmarthya dRDhaH / bnaao|
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna-cAIsavA~ 273 ... sabhI ko jainazAsana kA anurAgI vnaauuN| sabhI ko mokSameM bheju / esI bhAvanA karane se tIrthaMkara nAmakarma -- baMdhatA hai| __ mohakA vinAza karane ke liye sAdhu bananA hai| pasA sAdhupanA prApta karake bhI jo AtmA mohako paMpAlatA hai vaha vicArA pAmara hai| kamanasIvI hai ki jise sAdhupanA kI kadara nahIM hai ele AtmA kI jagatameM kadara kauna karanevAlA hai ? hAthameM rakhe huye rajoharaNa kI kImata jo sAdhu nahIM samajhe to vaise sAdhuoM kI kImata bhI kauna karegA ? svayaM avinIM taraha ke dUsaroM ko vinIta banAne kI AzA rakhanA vyartha hai| ... sva jIvana ko sundara vanA ke Atma zreyameM Age baDhoM yahI shubhecchaa|
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ N . - - - - camera vyAkhyAna-teIsavA~ anaMtajJAnI tAraka jinezvara devoM ke zAsana meM navakAra mantra jaisA koI mantra nahIM hai| Adhi, vyAdhi aura upAdhi rUpa tritApako dUra karanevAlA navakAra mantra hI hai| __ Aja tumheM mantroM para zraddhA hai lekina navakAra Upara zraddhA nahIM hai / isaliye tuma sAdhu ke pAsa jAkara kahate ho ki sAhava ! esA santra do ki beDA pAra ho jAya / lekina ye vicAra nahIM AtA ki mantra ziromaNi navakAra mantra jisake pAsa ho use dUsare mantroM kI jarUra hI nahIM rahatI hai| jisakA sAthI navakAra hai usakA ahita koI nahIM kara sakatA hai| ___ navakAra merA hai aura maiM navakAra kA hUM pase bhAva Aye vinA navakAra lAbha nahIM kara sakatA hai| amarakumAra ko nabakAra Upara aDola zraddhA hone se hI vaha baca gayA / "mantramA mantra ziromaNi japIye nitya navakAra / cauda pUrvano sAra che mahimA aparampAra // navakAra mantra kI mahimA gAtI amarakumAra kI yaha kathA preraka hai:
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna - teIsavA~ 275. zreNika mahArAjA eka sundara citrazAlA baMdhavA rahe the / saba acchI taraha se taiyAra ho gayA / lekina mukhya daravAjA do do cAra vanavAyA / phira bhI gira gayA / jozI ( jyotipI) kahane lagA ki battIsa lakSaNa puruSa kA bhoga mAMgatA hai / rAjAne DhaMDherA piTavA diyA / jo koI battIsa lakSaNA ko bhogake liye arpaNa karegA use rAjAkI tarapha se bhArI rakama milegI / usake barAvara sonA milegA | eka garIba brAhmaNa aura usakI strI dono paisA ke lobhameM apane choTe laDake amarakumAra ko dene ke liye taiyAra ho gaye / rAjAkI tarapha se bhArobhAra ( putrako barAvarI ) kA sAnA dene kA elAna thA / vicAre amarakumArane kitanI hI AjInI kI (dayA mAMgI ) khUba royA / lekina patthara dila mA~-bApa nahIM pigale / rAjasevaka amarakumArako le gaye / homa havana ho rahA thA / brAhmaNa vaDe svarale mantra cola rahe the / zreNika rAjA vahAM virAje the / pUrA gA~va dekhane ko usaTa par3A thA / yajJako pracaMDa jvAlAyeM dekhake kaMpa rahe amarakumAra ko acAnaka eka jaina sunike dvArA sikhAyA gayA navakAra mantra yAda A gayA / khUva hI bhakti bhAvase isane mantra kA jApa zurU kiyA / aura yaha kyA ? camatkAra ho gayA / thoDI derameM hI amarako uThA ke yajJakI bhamakatI jvAlAoM meM DAla dene kA thA / vicArA jalake bhasma ho jAyagA / isa vicArase dekhanevAle sabhI kI A~kheM bhInI ho gaI ' thI ' yAnI sabhI ro rahe the| lekina kyA ho .
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ 276 - pravacanasAra karNikAH sakatA thA ? sattAke Age zANapaNa (hoziyArI) nahIM .. calatA hai| satata eka dhArA avicchinnapane ekAgrapale se amara .. kumAra ke dvArA gine gaye navakAra maMtra ke prabhAva le jacara camatkAra ho gyaa| havana kI jvAlAoM meM se eka suvarNa kA siMhAsana pragaTa huaa| aura usake Upara baiThA huA amara kumAra dikhAI diyaa| brAhyaNa Dhala gye| rAjA Asana Upara se uthala par3A / sava bebhAna ho gye| amarakumArane pAnI maMtra ke sava para chAMTA / sava jAgRta huye / devI prabhAva dekha ke rAjAle kSamA mAMgI ! . aura rAjyapATa dene ko vinatI kI / * " rAjya ruddhi laghalI graho vinave zreNika rAya / jAna bacAvyAM sarvanA sujathI kema bhulAya // amara ko rAjyapATa kI kahAM garaja thii| isake pAsa to mantra rUpI cintAmaNI A gayA thA / svArthI saMsAra ke Upara use aNagamA (tiraskAra) utpanna huaa| dIkSA leke ghora bhayAnaka ora ekAnta ese sthAna meM jAke Atma-..' dhyAna gharane baiTha gaye / usa tarapha usakI mA~ko khabara huI ki amara jindA hai| isaliye ye madharAta yAnI AdhIrAta meM churA leke .. AI aura isa gojhArI (hatyArI) mAtAne bAla sAdhu kI garadana para churI phera dii| deha kI mRtyu huI lekina AtmA
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna - teIsava . 277 to amara hI rahA / amarakumAra samatAbhAvase kAladharma thAke (marake) devaloka meM gaye / muni hatyA karI pApaNIpa nija ghara dauDI jAya / vAghaNa tyAM vacce malI ete phADI khAya // amarakumAra ko mAtA amarakumAra kI garadana Upara churI phera ke mana meM malakAtI huI ghara tarapha pIche phira rahI thI / vahIM usakA pApa bharA gyaa| aura tIna dina bhUkhI vAgha phAlamAra ke (kukke) nIce paTakI ulako phADake khA liyaa| ghora pApakarma upArja ke vaha chaDI naraka meM gaI / Dha prahArI tadbhava mokSagAmI hone para bhI jIvana meM mahApApa kiyA thA / usa samaya kA jagata unako kahatA thA ki ye mahA pApI hai / lekina isakI usako paravAha nahIM thI / punyodaya jagA / kiye pApa kA pazcAtApa huA / dIkSA leke kalyANa sAdhA / loga kucha bhI va usa para dhyAna nahIM denA / apanI Atma zuddhi kI upekSA nahIM karanA / kyoMki gA~va ke sukha para gaNaNA (galanA - pAnI - gAlane kA vastra) nahIM bAMdhA jA sakatA hai / eka sunivara ke Upara eka strIne Aropa ( gunhA ) lgaayaa| tabhI se ve muni jhAMjhariyA muni tarIke prasiddha baneM / tapa - japa aura samatA meM lIna vane ve mahAtmA apane karma ke doSa kADhane lage / anya ke zeSa ke prati dRSTipAta bhI nahIM kiyA / dIkSA leneke bAda esA samajhe ki ava 4
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ 278 pravacanasAra karNikA hameM kucha bhI karanA bAkI nahIM rahatA hai| esA mAnane vAle sAdhu zrAvaka le bhI kharAba haiM / saMsAra ke sagoM ke prati moha jova ko rAga mohanIya vAMdhatA hai| aprazasta rAga meM baiThe manuSya ko jinavANI se lAbha hotA hai| . vasaMtaRtu vilasa rahI thii| rAjakumAra madana braja apanI battIsa patniyoM ke sAtha udyAna meM valantotsava ujara rahe the yAnI manA rahe the| itane meM to isa rAjakumArakI najara udyAna ke kaune meM baiThe dhyAnamagna tyAgI muni para pddii| namratApUrvaka isane muni ko candana kiyA / muni ko bANI rAjakumAra ko amRta lama lgii| suni ke zabdole rAjakumAra ke khAtmA ko jAgRta kiyA / jAga gaye AtmAne saMsAra ko asAra samajha ke tyAga diyaa| yuvAna sAdhu sadanabrahmA ekadina dopahara ko gaucarI ke liye gye| bAraha vAraha varSa se paradeza gaye pati ke viraha meM jhUratI huI eka sundara yuvatI ina muni ke bhavya mukha darzana se sugdha bana gii| dAsI ina muni ko ghara laaii| munine dharmalAbha kI AzIpa dii| - isa strIne muni se saMsAra ke bhoga vilAsa meM pIche Ake apane saMga meM Ananda-pramoda karane kI khUba AjIjI (prArthanA) kii|
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - vyAkhyAna-ikkIsavA~ 279 - lekina munivara sthira rahe / dharma lAbha kahake calane lge| isaliye isa strI ko dhakkA lgaa| aura vaha socane lagI ki ye suni mere caritra ke vipaya meM kisI ko kaha dege| to meM badanAma ho jAUgI / isalive jaise hI usane muni ke paira meM jhAMjhara vaaNdhdii| aura khoTA . khoTA karake yAnI DhoMga karake rone lagI ki isa sAdhune merA zIla khaMDita kiyA hai| ise pakar3o / pkdd'o| tamAzA ko teDA kaisA ? loga ikaDe ho gaye / sAdhukA tiraskAra karane lage / aura kitane hI loga to ina nirdopa muniko hairAna karane lge| " kAma vaza thaI AMdhalI - valagI par3I teNI vAra - pADayA paganI AMTI thI ... valaMgyu jhAMjhara tyAMya // isa strI kA esA duSTa vartana tathA logoM kI satAmaNI hone para bhI ina munivara kA mana zAMta thA / sasabhAva bharA thaa| - jaba logoM kA TolA vahuta uzkerATa meM Ane lagA tava sAmane hI rAjamahala meM rahate hue rAjA vAhara aaye| aura logoM ko rokaa| kyoMki unane mahala kI khir3akI se khar3e khar3e isa strI kA caritra aura munikA vidardoSapanA dekhA thA / saccI vAta kI khabara hone para loga munile kSamA mAMgane lage / aura usa yuvatI ko dhikkArane lge| - isa prasaMga kI eka chApa to raha gii| aura ye - muni jhAMjharIyAM muni tarIke prasiddha huye|
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 280 pravacanasAra karNikA aura phira se ina muni kI samatA ko kaThina kasauTI eka dina huii| kaMcanapura nagara meM dopahara ko yahI suni gocarI ko nikale / rAjArAnI zataraMja khela rahe the / acAnaka rAnI kI dRSTi ina muni para pdd'ii| ye rAnI pana muni kI vahana thii| apane bhAI kI tapa se tapI aura kRza banI kAyA ko dekhake isakI AMkhoM meM se AMsU A gaye / rAjA yaha dekha rahA thA / use zaMkA huii| isa sAdhu ko dekhakara rAnI roI kyoM ? jarUra yaha isakA premI honA cAhiye / isa zaMkA ne ise vihyala banA diyaa| vaha khela banda karake uTha gyaa| sevakoM ko AjJA dI ki usa pAkhaMDI sAdhuko pakar3ake khADA meM utAra ke ziraccheda kro| sevakoM ne AjJA ke anusAra kiyaa| suniyo mAra DAlA / khuna kA khAvociyA (gaTThA) bhara gayA / lohI (khuna) se latha patha muhapattI aura oghA ko mAMsa piMDa mAnake eka samalI uThAke ur3I / lekina yaha khAne kI vastu nahIM hai yoM samajake pheMka diye / aura ve bhI rAjamahala ke barAbara cauka meM hI gire| rAnI ne jaba dekhA tava ise sakta AghAta lgaa| ule khAtrI huI ki kisI duSTa manuSya ne sere bhAI ko mAra DAlA hai| - rAnI ke Akranda se rAjA daur3a aayaa| rAnI ne kahA ki yahI oMdhA maiMne mere bhAI ko vahorAyA thaa| rAjA ko ava. samajha meM AyAki jisa muniko mAra
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna-teIsavA~ 281 - DAlA thA vaha to rAnI kA bhAI thaa| phira to use ... khUba pachatAvA huaa| aura pazcAtApa sacce dila se hone se usakA uddhAra hote dera nahIM lgii| . upasarga do prakAra ke haiM :- (2) anukala upasarga (2) pratikUla upsrg| pratiphala upasarga meM sthira rahanA sarala hai kintu anukala upasarga meM sthira rahanA sarala nahIM hai / ... .manuSya zAyada sarvatyAga karake sAdhu na ho sake / .... are / vArahavrata bhI na le sake parantu nyAyanItikA pAlana na kara sake esA nahIM ho sakatA hai| . vartamAna meM sattAdhIza anyAya ke siMhAsana Upara vaiThake nyAya kI bAta karate haiN| lekina hAthI ko harADA kauna kaheM ? - kisI ko bhI jaisA vaisA bolane ke pahale khuva vicAra' __ karo / bolane kI pIche ye zabda bhavAntara meM bhI ADe Ate haiN| kisI ke Upara khoTA AkSepa (Aropa) karate apane ko dera nahIM lagatIM / lekina jaba usakA natIjA AyegA to bhArI pdd'egaa| mAsa kSamaNa ke tapasvI muni metAraja rAjagRhI meM bhikSA ke liye nikle| eka sonI ke AMgaNa meM Ake unane "dharma-lAbha diyA / khuva hI vinaya pUrvaka isa sunAra ne muni ko vaMdana kiyA / phira vahorAne kI vastu lene ke liye ghara meM gyaa| ghara meM se modaka lAke bhAvapUrvaka vahorAye / munivara AzISa deke vidA hue / vaha sonI jaba modaka lene ko ghara meM gayA thA tava.
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra-kaNikA - - - - - - eka ghaTanA vana gai thii| mahArAja java padhAre the taba lonI lone ke jabalA vahIM ke bahoM (manakA) ghar3a rahA thA / suni ko AyA jAnakara ke javalA vahIM ke vahIM paTaka ke ghara meM gayA thaa| jaise hI vaha rasoI ghara meM gayA ki usI samaya per3a para baiThe pakSI ne javalA ko khAne kI vastu samajhane vahAM Ake javalA cuga gayA / munike jAne vAda sunAra kAma para baiThA to javalA (manakA) nahIM milA / isase usane vicArA ki javalA koI curA gayA hai / lekina sAdhu ke sivAya dUsarA koI ghara meM nahIM AyA hai| kaMcana kAminI ke tyAgI sAdhu corI kara hI nahIM sakate haiM / taba phira javalA gayA kahAM ? jarUra sAdhu ke vezameM zaitAna honA caahiye| emA vicAra ke vaha sAdhu ke pIche daudd'aa| mahArAja ! ApakA jarA kAma hai / pasA kahake sAdhu ko phira pIche dulA lAyA / metAraja muni samajha gye| kyoMki unane pakSI kI sone kA jaba cugate dekhA thaa| saccI bAta kaheM to pakSI ko sunAra mAra DAle athavA marA DAle / isaliye mauna rahe / . sunArane pahale to munivara ko smjhaayaa| pIche dhama kAyA / phira bhI muni mauna rahe / . . .munikA mauna dekha ke sunAra krodha meM caDha gyaa| isane camar3e ke Tukar3e ko pAnI meM bhiMgoM ke muni ke mAthApara (sirapara: kacakacA ke. vAMdha diyaa|
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ - vyAkhyAna-teIsavA~ 283 - - .. dopahara kA samaya thaa| vaizAkha kA prakhara taDakA aura .. eka mahInAke muni upvaasii| camar3A sukhAtA gayA tyoM tyoM. munike mastaka kI naseM TUTane lagIM / . phira A~khake DolA (A~kha) bAhara nikala aayeN| aura phira pUrA zarIra haTa gyaa| phira bhI muniko sunAra ke prati jarA bhI Dhepa nahIM hotA hai| apane hI kisI karma kA doSa jAnake samatA rasa meM DUba gaye / kAyA Dhala gaI aura prANa paMkhI mukti ke AkAza meM uDa gayA yAnI. (mara gye)| dhanya hai pase mahA muni metAraja ko| ... anta meM eka bhArAvAlone lakar3iyoM kI bhArI sunAra ke ghara meM ddaalii| bhArI kI AvAja se per3a para baiThA huA kauMca pakSI ghabarA gayA aura ciraka gyaa| javalA usakI viSTA ke dvArA vAhara A gaye / vaha dekhakara sunAra ghbraayaa| mana meM ati pazcAttApa' huaa| aura oghA-muhapattI leke khuda hI sAdhu dharma ko aMgIkAra kara liyaa| '. zarIrameM tAkata hai taba taka ArAdhanA kara lenA ThIkaH hai| phira kyA hogA usakI khabara nahIM hai| . cAra ghaDI rAta vAkI rahe taba zrAvaka-zrAvikA jaga ke namaskAra maMtra kA jApa kare / aAtma cintA meM tallona bane / .. . . devaloka meM koI devacyavI jAya (yAnI mara jAye) .. to usake sthAna meM jo deva utpanna hotA hai vaha deva vahIM kI deviyoM kA svAmI hotA hai / aura deviyAM cyace to.
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ "284 pravacanasAra karNikA unake sthAna meM jo deviyAM vahAM rahate devako pati tarIke svIkAra karatI haiN| devaloka meM esA rivAja hai / upadhAna karake punyazAlI jaba ghara jAya taba ghara ke manuSyoM se kahe ki maiM aba serA mana deva guru dharma ko soMpa ke AyA huuN| maiM ar3atAlIsa dina kI ArAdhanA kii| isaliye merA mana saMsAra ke Upara se utara gayA hai| aura dharma meM laga gayA hai| aba merA mana tuma meM nahIM hai| ghara meM meM mana vinA rahatA huuN| mana upaDegA aura vairAgya aayegaa| to maiM calA jAUMgA / abhavI ko dezanA asara nahIM karatI hai| mokSa kI zraddhA utpanna nahIM hotI hai| jaile marudhara (mAravADa) meM kalpavRkSa nahIM hotA usI taraha abhavi meM sokSa tatva kI zraddhA nahIM hotii| jaba taka mithyAtva rUpI jahara nahIM jAtA hai taba taka samakita rUpI amRta kA pAna nahIM ho sakatA hai| "rAjyaM naraka prada" rAjya naraka gatikA kAraNa hai| lokokti meM bhI kahA gayA hai ki "rAjesI nrkesrii"| tAmalI tApasa antima samaya ArAdhanA meM tadAkAra vanake IzAna devaloka meM gayA / IzAnendra tarIke huye / 'vahAM jAke samakita ko prApta kiyaa| prApti pUrI huii| itane meM to devadevI sevA meM hAjira ho gye| jagata kA svabhAva esA hai ki janmanA ora maranA, hasanA aura ronA, sukha aura dukha, paraNanA (zAdI karanA) ora raMDAnA (vidhavA athavA vidhura honA) vagairaha acchA athavA burAH jahAM hotA hI rahatA hai usakA nAma jagata /
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna-teIsavA~ 285: .. mRtyu ke samaya dharmI manuSya apane parivAra se kahe kiH tuma merI cintA nahIM krnaa| mere karma sAtha meM haiN| mujhe __ dharma sunaao| aura ladgRti meM bhejo / dharma ko nahIM prApta huye jIva marate samaya bolate haiM ki. . phalAne ke sAtha apanA vaira hai| isaliye tuma vahAM nahIM jAnA / jo jAoge to merA jIva zAnti se nahIM jaaygaa| zraddhAvAna zrotA ho aura vidvAna :vaktA ho to vartamAna meM bhI apanA zAsana eka chatrI bana sakatA hai| acche manuSya kA kAma yahI hai ki kisI ko bhI salAha acchI de / vaha salAha deneke vAda sAmanevAlA mAne athavA na mAne ye usakI icchA kI vAta hai| eka gA~vameM eka zeTha rahate the| ve zeTha pUre gA~vakI paMcAyata karate rahate the| . - isaliye loga unheM "cauvaTiyA" kahate the / ve the buddhizAlI / kisIke ghara kisI prakArakA manaduHkha huA ho to zeThako bulAtA thA / zeTha jaise taise laDAI miTA dete the isase ve cauvaTiyA zeTha " sacce haiM " isa taraha prasiddha ho gye| ... eka samaya divAlI ke dina zeThakI vaha acchI sADI pahanake pAnI bharane jA rahI thii| tava gA~vakI dUsarI striyAM ghusaphusa dhusaphusa vAteM karane lgiiN| isase usa zeThakI vahUko yaha intajArI huI ki. ye striyAM kyA bAteM karatI haiM ? aura eka dhyAnase vAta sunane lagI / . .. .. . tava, usake kAna para,zabda paDe. ki zeTha to gA~vameM
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - - - 286 pravacanasAra karNikA jahAM tahAM cauvaTa karate phirate haiN| jisakI cauvaTa kreN| suvaha sAMja usake ghara jIma lete haiN| dUsarA kucha bhI dhaMdhA karake nahIM kamAte haiM / to phira unakI vahU esI kImatI sADI kahAM se lAI ? yaha sunake zeThAnI udAsa ho gii| jaise taise ghara aaii| aura nakkI kiyA yAnI dRDha nizcaya kiyA ki zeTha ghara Ave phira vAta / zeTha ghara Aye / aura dekhAto zeThAnI kA mijAja varAvara nahIM lagA / usakA kAraNa puuchaa| zeThAnI rote. rote kahane lagI ki gA~vameM sava mujhe aMgalI batAke kahate haiM ki kucha bhI vyApAra dhaMdhA kiye vinA dUsaro kI paMcAyata karanevAle caubaTiyA zeThakI bahU esI kImatI sArI kahAM se lAke pahanatI hai ? yaha sunake zeTha kahane lage ki gA~vake mu~ha pai jalanA / (vastra) nahIM vAMdhA jA sakatA hai| dUsare sava kucha bhI kaheM magara maiM dhArUM to AkAza ko bhI thIMgaDAM. (vastra) mAra saLU esA huuN| hAla to kucha nahIM lekina koI.esA samaya Ave taba merI parIkSA krnaa| isa vAtako ATha dasa dina bIta gaye / pIche eka dina zeTha vAhara gA~va gaye the| usI dina usI gA~va ke rAjAkA ku~vara isa zeThake vahAM aayaa| isa ku~varakI cAla calagataM (AcaraNa) kharAba thii| juA aura zarAba kA vyasanI thA / zarAba pIke acAnaka zeThake hI gharameM : A gayA / . . . . . . . . . . . . . . . . . . . zeThAnI ko isakI kucha bhI khabara nahIM honese usane
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - - vyAkhyAna-teIsavA~ 287 to rAjaku~vara ko gAdI vichA dI, pAnI pilAyA aura dUdha leneko rasoI gharameM gii| .. ____ ava esA huA ki thoDe dina pahale zeTha unake ghara " somala" lAye the / aura zeThAnI le kahA thA ki yaha samhAla ke rakhanA / jarUra paDegI to kAma lagegA / . dUdha banAte banAte zeThAnI ko zeThake dvArA lAyA huA " somala" yAda aayaa| aura vaha kucha puSTi kAraka hogA esA mAnake usa somala ko dUdhameM DAlake rAjaku~cara ko pilA diyaa| rAjaku~vara bhI zarAvane nazAmeM dUdha pI gayA / thor3I dera bAda " sosala " jaharakA asara honese rAjaku~cara gAdIke Uparase uThake pAsameM par3e huye zeTake .. palaMga para so gayA / barAvara isI samaya zeTha ghara A gye| gharameM praveza karate hI gharameM anajAna vyaktike jUtA dekhakara zeTha bhaDaka utthe| - zeTha manameM vicAra karane lage ki maiM pUre dina pUre gA~vameM cauvaTa karatA phiratA huuN| isase sere ghara meM koI mehamAna to AtA hI nahIM hai| to phira Aja ye anajAna kauna AyA ? . . . . . ' unane daravAjA meM se zeThAnI ko bulaayaa| vUma sunake zeTAnI dauDakara Ake zeThase colI ki vUma. nahIM pADanA yAnI jorase cillA. o nhiiN| Aja apane yahAM sonA kA sUraja ugA hai / zeTha kucha samajhe nahIM isase . zeThAnI ne saba vAta samajhA ke kahI aura anta meM kahA ki maiMne rAjaku~vara ko somalavAlA dUdha pilAyA isaliye rAjaku~vara vahuta acchI nIMda A gaI hai| isaliye maiM tumase kahaneH
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - 288 pravacanasAra kaNikA AI hUM ki vUma barADA (cillAnA) pADazo nahIM nahIM to rAjaku~vara kI aMdha uDa jAyagI / dUdhameM somala pilAne kI bAta sunake to zeThake hoza havAsa uDa gaye / ghabarAte ghavarAte dauDate dauDate ikadama palaMga ke Upara jAke dekhAto rAjakumAra lIlAchama (jaharake asarale hare pIle) ho gye| pUre zarIra meM somala car3ha gayA thA / rAjakumAra to cira nidrA meM kAyama ke liye poDha gayA thA / ( yAnI rAjakumAra mara gayA thaa)| zeTha to yaha dekhakara cintA meM cintita ho gaye / / zeThako ghabarAyA huA dekhake zeThAnI bhI ghabarAI / aura kyA bAta hai? vaha zeThase pUchane lgoN| zeThane kahA gajava ho gayA / yaha tUne kyA kiyA ? rAjaku~vara to mara gayA hai| sosala ye koI khAnekI vastu nahIM thii| ye to jahara thA / halAla jahara khAne ke sAtha hI manuSya mara jAtA hai| aura rAjakumAra ko bhI usakA asara hote hI mara gayA hai| ___yaha bAta sunake zeThAnI ko maukA mila gayA / jhaTa zeThase kahane lagI ki isameM kyA gajava ho gayA ? tuma thoDe dina pahale kahate the ki maiM dhArUM to AkAzako bhI thIMgaDA vastra mAra sakatA huuN| to dekho ! isa rAjaku~varako mArake maiMne to AkAza phADa diyA hai| ava tuma isa AkAzako kaisI suI se aura kaise dorAse thIMgaDA mArate ho? vaha mujhe dekhanA hai| zeThane thoDA vicAra karake barATara mela baiThAke phira zeThAnI se bole ki aba dekhanA ? maiM bhI AkAzako kaise thIMgaDA mAratA huuN|
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna-teIsavA~ . 289 ....: abhI rAtake daza baje haiN| maiM rAjakumAra ke muDadeM - ko uThAke le jAtA huuN| . . . . : tU gharakA daravAjA vanda karake ArAma se so jaanaa| esA kahake zeTha to muDadA ko khaMdhe para uThAke gharake vAhara nikala gye| aura sIdhe jahAM nagarakI vezyAkA AvAsa thA vahAM pahuMca gye| usake gharake daravAjA ke pAsa rAjakumAra ke muDadA ko varAvara khaDA kara diyA / - zeTha to jAnate hI the ki nAjakumAra vyasanI hai lavAr3a ... hai hararoja isa vezyAke yahAM jAtA thA / . .. yaha bhI zeTake dhyAnameM thA hii| ... - isaliye rAjakumAra ke muDadA ko barAvara khaDA rakhake kiMvADakI sAMkala khakhaDAke zeTha to vahAM se raphUcakkara ho gaye / .. - ava isa tarapha vaha vezyA sAMkalakI AvAja sunake dAsIse kahane lagI ki rAjakumAra Aye lagate haiM / isaliye tU jaldI jAke daravAjA khol| .. . usa dAsIne dauDake Ake dhaDAka karate daravAjA kholA / itane meM to ghaDIMga AvAja karatA aura TekAle khaDA rAjakumAra kA muDadA vezyAke gharake daravAje meM giraa| . . . . . .. AvAja ke sunate hI vezyAne vahAM dauDake Ake dekhAto rAjakumAra cattApATa (citta ) paDA thaa| aura usakA prANapaMkhI uDa gayA / isase vaha cintita huii| vezyAne manase vicAra kiyA ki. rAjakumArane Aja jarUra
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ 290 - - - - pravacanasAra-kaNikA adhika zarAva pIlI ho esA lagatA hai| isase nazemeM cakacUra ho jAnese gira jAnese mara gayA hai| lekina ava merA kyA hogA ? rAjakumArakI lAza mere gharameM hI dekhake rAjA to merA kolhU meM DAlake tela nikaalegaa| lekina isakA saccA rAstA saccA caubaTiyA zeThake sivAya dUsarA koI nahIM nikAla sakatA hai| esA mAnake usa dAsIle kahA ki jaldI se caubaTiyA zeThako bulA lA / ghara jAke dAsIne sava hakIkata zeThase kaha dii| zeTha to rAha dekhake hI baiThe the| zeThAnI se kahA are ! suna / maiM AkAzako thIMgaDA mArane kI suI lene jAtA huuN| esA kahake usa dAsoke sAtha vezyAke yahAM Aye / vezyAne sava hakIkata se zeThako vAkipha kiyaa| haiM! kyA rAjakumAra mara gayA ? zeThane kahA ki ava to terA AhI vanA samajha le / yaha gunhA to bar3e meM bar3A kahalAtA hai / ilasI sajA meM tujhe phAMsI hI milegii| ___ yaha sunake vaha vezyA zeTha se karagarane lagI yAnI prArthanA karane lgii| lekina zeTha ne hAtha nahIM dharane diyaa| ... isa se rotI rotI zeThake pairoM meM gira gaI aura kahane lagI ki zeTha / kucha bhI kara ke mujhe vcaao| paisA ke sAmane nahIM dekhanA / jitanA kharca hogA utanA meM abhI hAla dene ko taiyAra huuN|' ... paisA kI bAta sunake to zeThane kahA ki to eka rAstA hai / jo paisA kharca karane ko taiyAra ho to rAjakumAra ko mAra DAlane kA jo gunhA tere sira hai vaha maiM
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ cyAkhyAna-teIsA ... 291 . mere sira para lene ko taiyAra huuN| lekina usake badale meM . tujhe mujha ko eka lAkha sonAmuMhareM denI pdd'egii| : vezyA to khuza khuza ho gaI / jhaTa jAke eka lAkha sonAmoharoM kI thailI lAke zeTha ko arpaNa karake kahane lagI ki ApakA upakAra kabhI nahIM bhuuluuN| .. zeTha bhI sonAmohara aura mur3adA leke ravAnA ho gye| - ghara jAke zeThANI se kahane lage ki ye eka lAkha sone kI mohreN| sone kI muhareM dekhake zeThAnI to stabdha hI raha gaI / zeThane kahA ki yoM pAgala jaisI kyoM vana gaI hai ? yaha thailI samhAla ke piTAre meM rakha de| aura tU sojA / . . yaha to AkAza ko thIMgar3A mArane kI sirpha sUI hI lAyA hUM / DorA to aba lene jAtA huuN| . esA kahake zeTha to phira se muDadA ko kaMdhe para DAla ke ravAnA ho gaye / .. calate calate. barAvara eka mullA kI masjida ke pAsa Ake khar3e ho gye| vahAM dekhA to bar3e mullA varAvara bIcoMbIca vaiTa ke kurAna vAMca rahe the| Asa pAsa tInasau-cArasau mulloM kA TolA baiTha ke kurAna suna rahA thaa| thor3I dUra eka myunisipAliTi kA diyA kA khambhA zeTha ne dekhA / khammA ke Upara jhAMkhA diyA jala rahA thaa| zeTha ne to rAjakumAra ke muDadA ko khambhA kA TekA dekara carAvara khaDA rakkhA / aura phira eka var3A patthara leke tAka karake kurAna
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ 292 pravacanasAra karNika - - vAMcanevAle sullA kI cakacakatIcamajhatI) TAla meM maaraa| pIche vahAM se ikadama palAyana ho gye| ___isa tarapha mullA phakIra kA TAla (sirakI cA~da) TUTa gyaa| aura khUna kA phuvArA chUTane lgaa| sullA gulAMTa khAke nIce giraa| dUsare vaiThe sabhI mullA khar3e . ho gye| are! patthara kisale pheMkA / pakar3o ! mAro! dor3o / esA hallA karate karate mullA daudd'e| ___ khambhA ke sahAre khar3e rAjakumAra ko dUra se khar3A dekha ke isane hI patthara mArA hai esA mAnake saba lakar3I. lekara TUTa par3e / aura phaTAphaTa lAThiyAM mArane lge| kauna hai? kona nahIM hai yaha dekhane ke liye kisIne vicAra nahIM kiyA / thor3I dera meM suDadA nIce girA isaliye kisIne kahA ki dekho to kharA! yaha kauna hai ? diyA lAke yahAM dekhate. hai to raajkumaar| rAjakumAra ko dekhake labake hoza havAsa ur3a gye| saba andara andara lar3ane lage / vo kahe tune mArA. aura vaha kahe tRne mArA / pasA kahake sava bhAga gaye / lekina AgevAna kahAM jAya ? ve cintAtura bana gye| ava ho kyA? mullA phakIra ko sAravAra (sevA) to dUra rahI lekina ulaTI bIcameM ye muzkila khar3I ho gii| eka AgevAnane kahA ki bulAo cauvaTiyA zeThako isakA rAstA behI kADha deNge|
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna - teIsavA~ 293 eka sullA turanta ho cauvaTiyA zeThako bulA lAyA / atha se iti taka kI saba hakIkata zeTha se kahI / zeThane kahA ki aba to kala tuma sabakI A gaI / mullA ne kahA zeTha ! isI liye to tumako kAlI rAta meM bulAyA hai / aba kucha rAstA nikAlo / aura hamheM bacAo / cAhe kharcA kucha bhI ho jAya / zeThane kahA ki kharcA kI chUTa ho to eka bAta hai / lAo ! eka lAkha sAnAmuhareM / to ye gunhA tumhAre mAthe hai to maiM mere mAthe (sirapara) le letA hU~ | una logoM ko to yahI cAhiye thaa| eka lAkha sonAmuharoMkI thailI zeTa ko de dI / + zeThane kahA aba tuma jarA bhI nahIM ghavarAnA / tuma sarva zAnti se peTa pe hAtha deke so jaao| maiM saba phor3a lUMgA / ve saba jisa kisI taraha chUTe | zeTha bhI sonAmuhara aura mur3adA le Aye ghara | zeThAnI kahA le ye dUsarI eka lAkha sonAmuhara | piTArA meM rakha de | se zeThAnI ne kahA kahAMse lAye ? zeThane kahA pahale to lAyA thA suI / ye lAyA dorA / aba jAtA hUM AkAza ko sAMdhane ke liye / aisA kahake zeTha to vaha suDhadA le ke kaMdhA para DAla ke ghara ke bAhara cale gaye / phirate phirate gA~vake bAhara Ake eka per3a ke pAsa Ake khar3e ho gaye / vahAM unane dekhA ki thoDI dUra para mandira ke oTalA para baiThe baiThe eka polisa jamAdAra gA~vakI caukI kara rahA hai /
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ 294 pravacanasAra kaNikA . zeThane to rAjakumAra ke mur3adA ko cA~danI meM dikhAI de isa taraha per3a pe baitthaayaa| aura per3a para se nIce utara ke thor3I dUra jAke jamAdAra ke mAthA meM tAka ke kiyA patthara kA ghAva aura sIdhe ghara megA ho gaye thAnI ghara cale gye| isa tarapha vaha patthara varAvara jamAdAra kI TAla meM (cAMda meM) lgaa| isase mAthA phUTa gayA (yAnI lira phUTa gyaa)| dUsare sipAhI jamAdAra kI cillAhaTa suna ke daur3a aaye| jamAdAra ne kahA sAmane peDa ke Upara le patthara AyA hai esA lagatA hai| isaliye per3a para cora dikhAI deto golIbAra karake use mAra ddaalo| . polisa ke dvArA jAMca karane para per3a ke Upara zeTha ke dvArA vaiThAyA gayA rAjakumAra kA suDadA dekhakara yahI cora lagatA hai esA mAnake golIvAra kiyaa| usI samaya muDadA jhAr3a ke nIce golI ke dhAva se gira gyaa| jamAdAra aura polisa ne daur3ake jAke dekhA to rAjakumAra ko golI se marA huA paayaa| isase polisa jamAdAra andara andara lar3ane lge| jamAdAra ne kahA tumane mArA aura polisa kaheM tumhAre kahane le mArA / donoM vicAra karane lage ki aba kyA ho ? Akhira ve bhI salAha lene ko caubaTiyA zeThako bulA lAye / / seThane kahA tumhArA A banA samajha lenaa| rAjA chor3egA nhiiN| ve to karagarate karagarate seTha ke pairoM meM paDe / aura
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna-teIsavA~ 295 kisI taraha se bacA jA sake esA karane ke liye vinaMtI karane lge| - cauvaTiyA seThane kahA tumheM jo vacanA hI hai to eka rAstA hai| eka lAkha sonamuhara lAke mujhe do to yaha gunhA maiM mere sirapara le letA huuN| ... una donoMne lAMca rizvata khUba khAI thii| vaha sava kamAI seThane ukaalii| . garajavAna una vicAroM ne khar3e khar3e eka lAkha sonA mohareM lAke zeThako suprata kiiN| . . .. seThane kahA aba tuma jarAbhI nahIM ghbraanaa| ArAma se jAke so jAo / ava mujhe jo karanA hogA so kara lUMgA / jamAdAra aura sipAhI to bar3I muzkila se bace jAnake harpita bane / ... isa tarapha seTha muDadAko leke pIche ghara aaye| seThAnI se kahA lo ye eka lAkha sonA mohreN| aura piTAre meM rakkho ! - aba vilakula suvaha hone ko AyA thaa| isaliye Apako thIMgar3A mAranA hai yAnI AkAza ko :cItharA mAranA hai / maiM abhI hAla thIMgaDA mArake AtA huuN| . . esA kahake rAjakumAra ke mudde ko leke seTha sIdhe rAjabhavana ke pAsa Aye / bAhara rAstA para mur3adA rakhake rAjA ke pAsa jAke kahane lage ki rAjakumArane khUba . zarAba pIne se nazA meM cakacUra vanake vaha rAste meM hI lathaDiyA khAke nIce gira jAne se mRtyuH ko prApta hue haiN|
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra karNikA rAjA bhI jAnatA thA ki rAjakumAra vilakula labADa hai| isaliye usake pApa use nar3e / bhale isakA zava rAste meM hI rkhdd'e| seThane kahA mahArAja ! rAjakumAra bhale lavAr3a thA kintu prajA ke mana to rAjA kA ku~vara thA / isaliye esA veparavAha hone se to tumhArA kharAba dikhaayegaa| rAjA ne kahAki to isakA kyA rAstA karanA ? seThane kahA esA karo / mahala ke pIche ghoDA hAra hai| usake kaTher3A ke Upara se rAjakumAra ko ghor3AhAra ke patarA (TIna) Upara giraao| patarA kI AvAja se caukIdAra vahAM dauDate aaveNge| rAjakumAra ko dekheMge to turanta hI tumheM bulAne aayeNge| isale gAMva se kahalA diyA jAyagA ki nIMda meM se uTha ke kaTheDA para pezAva karane gaye the vahAM nIMda meM mAna nahIM rahane se luDaka nae aura ghor3AhAra meM girane se mRtyu ko prApta hue / elA karane se nA to tumhArI badanAmI hogI aura nA kisI ko khavara hogI / rAjA ko yaha bAta ThIka lgii| cauvaTiyA seThake kahe anusAra rAjakumAra ke zava ko kaTheDA para se ghor3A hAra ke patarA para phekane meM AyA caukIdAra ikaDe ho gaye / rAjAMko bulaayaa| esA karate karate saverA hogayA gAMva meM saba jagaha rAjakumAra kI mRtyu kI vAta phaila gaI / zarAba ke naze meM gaye hoMge esA savane mAna liyaa|
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna-teIsavA~: 297 - - lokoMke samUha ke samUha rAjabhavana meM khabara kADhane ke lie Aye / caure aura cauTe (harajagaha) ekahI bAta ho .. rahI thI ki rAjakumAra nIdameM gira jAnese mara gae / - zeThakI salAha se rAjAkI AvarU baca gii| rAjAne khuza hoke bhare daravAra meM zeThako nava lAkha sonA mohareM bheMTa dI aura paghar3I baaNdhii| - zeTha ghara Aye tava zeThAnI kahane lagI ki vAhare vAha mere priya svAminAtha! tumane to sacamuca meM "Abhako thIMgaDA maaraa|" . jitane AtmA mokSameM jAte haiM ve bhAva saMyamI vanake .. jAte haiN| sAdhu bhI agara rAgAdi se pIr3ita hoM to duHkhI haiM aura bhAvimeM bhI duHkhI hote haiN| ArtadhyAna meM jo maratA hai vaha tiryaca gatimeM jAtA hai| raudradhyAna meM jo mare vaha naraka gatimeM jAtA hai| 'hiMsA narakaseM le jAtI hai / vezyAgamana naraka meM le jAtA hai| mahA anIti-anyAya narakameM le jAtA hai| ratnaprabhA nAmakI narakapRthvI eka lAkha assI hajAra yojana kI hai| samakitI deva mAnavaloka meM Aneke lie jhaMkhanA karate haiN| aThAraha pApa sthAnakoM ko kADhane ke liye dharma kI ArAdhanA karanI hai| kAmako lAlasA ko dhikkAra ho? vaikriya zarIradhArI deva kAmameM DUveM rahate haiM / kAmavAsanA var3e manuSyoMko bhI aMdha vanAtI hai ! kAmavAsanA lahasuna (lasaNa) jaisI hai aura zubhavAsanA kastUrI jaisI hai / kastUrI bhI lasuna ke saMgase durvAsita banatI haiN|
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - 298 pravacanasAra karNikA manuSyaloka meM sukha gaMdhAtI gaTarake samAna hai isaliye : mahAnubhAva ! saMsArI sukhoMkA virAgI bananA caahie| .. sAdhu-saMta bhI rAgIke saMgase rAgameM lipaTa jAte haiN| isIliye zAstroM meM sAdhuoM ko rAgI ke ati saMga kA niSedha batAyA hai| jahA~ rAga puSTike sAdhana haiM vahA~ sAdhu raha bhI nahIM sakate haiM / jo aile sthala meM nivAsa karane meM Ave to aticAra lge| niraticAra jIvana jiyo yahI zubhecchA /
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ -.. / vyAkhyAna-cauvIsavAM ananta upakArI zAstrakAra paramarSi pharamAte haiM ki mAnavajIvana eka susAphara khAnA hai| . susAphara khAne meM jaise aneka susAphara ikaThe milate haiN| aura antameM vikharate rahate haiM isI tarahase mAnavajIvana meM vividha sage-saMbandhI rUpameM sava ikaDe milate haiM, parantu . yAyuSya pUrNa hote hI saba vikhara jAte haiN| bAda ve usI svarUpa meM ikaTThe honevAle nahIM haiM to mile hue mAnava jIvana ko saphala banAne ke liye prayatna kro| saMtoSI manuSya phaTe kapar3oM meM zAyada roDake Upara lo rahegA kintu durgati meM nahIM jA sakatA hai. kintu sukhI manuSya vaMgalA Adi meM rAga karegA to durgatimeM jAne. vAlA hI hai| gurumahArAja zikhAmaNa deM (sIkha deM) tava sunate sunate gussA A jAya phira bhI pIche se mAphI mAMganA cAhie aisI vidhi hai to phira gurumahArAja ke bAre meM kucha viparIta cole ho to mAphI mAge vinA to nahIM clegaa| - vItarAga. paramAtmA apane Upara kyA upasarga Ane vAlA hai ? isake anusaMdhAna meM jJAnakA upayoga nahIM: rakhate / . . . . . .
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ "302 pravacanasAra kaNikA meM bhI sahanazIla vananA paDatA hai| to yahAM zAsanakI sevA karane meM bhI sahanazIlatA jIvana meM utAranA pddegii| "saMsArI vyavahAro meM to parAdhIna vanake sahana karanA hai| 'javaki yahAM to svAdhInatA pUrvaka sahana karanA caahiye| jisa gharameM strI sahanazIla hotI hai vaha ghara acchI 'taraha se cala sakatA hai / isaliye jisa gharameM strI saMskArI hotI hai vaha ghara dIpa uThatA hai / jIvana kA khela bhAvake AdhAra para hai| bhAva acchA to jIvanakA khela bhI acchA / . eka nagarI meM karoDapati zeThakA laDakA ilAcIkumAra sukhameM malaka rahA thA / pAnI mAgane para dUdha hAjira hoM ' esI usakI punyAI thii| dAsa-dAsI dinarAta sevAmeM hAjira rahate the / . dhanadeta zeTha ke yahAM ye ilAcIkumAra eka kA eka 'putra honese khUba hI lADalA thA / ilAcIkumAra ko jarA 'bhI duHkha na ho isakI sAvadhAnI mAtA-pitA aura bhavana ke dAsa-dAsI sabhI rakhate the / ilAcI kI umra vIsa varasa kI ho gaI thii| bhara yauvana, sukumAla kAyA, aura tIvra vuddhi dekhake aneka zreSThI apanI priya kanyAoMko dene ke liye A rahe the| aneka kanyAoM ke citra Ate the / aura jAte the| lekina ilAcI ke liye eka bhI citra pasanda nahIM . AtA thA / ilAcI bho mana pasanda kanyAoM ko paraNane ke liye icchatA thA / .ye samajhatA thA ki jisake sAtha jInA hai| esI .. nArImeM bhAvanA tyAga, prema, sahiSNutA aura yauvana ye saba
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - vyAkhyAna-cauvIsavA~ 303 cAhiye / usake sAtha 2 dhArmikatA ke bhI susaMskAra honA caahiye| __manuSyako bhAgya kahAM le jAtA hai usakI khabara nahIM __.. hotI hai| . Aja to nagarI meM eka naTa maMDalI nRtya karane ko AI thii| nagarI ke bIcobIca vizAla cauka meM doraDA... (rassIyA~) bAdhIM thii| khambhe lagAye gye| _ nagarI meM Dhola piTA ki "calo nRtya dekhane ke liye" ... "calo khela dekhane le lie"| yaha dhvani ilAcI ke kAna meM pdd'ii| ilAcI bhI apane mitroM ke sAtha nRtya dekhane gayA / khela dekhate dekhate nRtya kuzala eka kumArI ko usa naTa . . maMDalI meM nAcatI isa ilAcI kumAra ne dekhI / .. - dekhane ke sAtha hI bhAna bhUla gayA / ye kumArI saundaryavAna thii| ye rUpa ko aMvAra thii| namanI isakI 'nAka aura sundara kaTi pradeza thI / vasa ! sAdI karU~ to isake sAtha hI ilAcI ko isakI jiMda laga gii| . ghara jAke mAtA pitAko apanI bhAvanA vatAI / mAM vApa to yaha sunake vahuta hI duHkhI hue| isako * * aura bhI pralobhana vahuta diye / lekina ye vandA dUsarA - mAtA pitA ne dukhI mana se naTarAja ke pAsa kanyA kI mAga kii| . . . . . . . . lekina aile to vaha naTa kavUla kare ? kucha bhI ho. phira nAta jAta kA mUratiyA (vara) zobhatA hai| naTane spaSTa kiyA / . . . . . . . . . . . .
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ 300 pravacanasAra karNikA eka ayaMkara jaMgalameM eka sAdhu mahAtmA dhyAna dharate. the| usa jaMgalakI adhiSThAtA devI muni kI sevA karatI thii| mahAtmA ko kucha bhI takalIpha na ho, kucha agavaDatA (avyavasthA) na ho isakI takadArI (sAvadhAnI) rakhatI thii| lAdhukI sevA karane kI icchA devoMko bhI hotI hai| * sAdhukI levA karane le sadgati prApta hotI hai| . .. grISmakAla kA samaya thaa| jaMgalameM kASTha lene ke lie aneka manuNya Ate the| vahA~ ati tApase tRpta vanA eka manuSya peDake nIce vizrAnti le rahA thaa| usakI dRSTi * sAmane khar3e muni para pdd'ii| usako vicAra AyA ki lAone munikI parIkSA kruuN| kahA jAtA hai ki jaina muni samatAvaMta hote haiM to ina munimeM samatA kitanI hai yaha dekha luuN| - vaha thA gA~vakA ajJAnI manuSya ! isa bicAre ko khabara nahIM thI ki kyA bolanA? aura kyA nahIM bolanA? vaha to gayA munike pAsa aura munike sAmane khaDA ho ke jyoM-tyoM bolane lgaa| dekhA! denA! tumako ! tuma to dhyAnakA DhoMga karake "khar3e ho aura logoM ko ugate ho aisI kaTu vANI sunate hI mahAtmA ke dilameM rahA krodha bhar3aka uThA / are ! jA ! jA! DhoMgI kahanevAlA! nahIM to tujhe mAra ddaaluuNgaa| dehAtI sanuSya yaha sunake bahuta hI gusse huaa| usane vilamba kiye binA hI mahAtmA ko pITanA zurU kiyaa| mahAtmAne bhI liyA DaMDA hAthameM aura lage dehAtI ko pITane / paraspara mArAmArI bar3ha gii| pazu-pakSI bhI ruka ge|
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna - cauvosavA~ 301. vanadevI vahA~ Ake yaha drazya dekhake vicAra karane lagI - ki jina munikI maiM bhakti karatI hUM, ve krodhameM tapa rahe haiM 1 kyA karanA ? dekhA karanA yahI ThIka hai| do ghaTikA mArAmArI calI, phira donoM zAnta hue, gAmaDiyA ( dehAtI ) . calA gayA / munikI kAyA lohIluhANa vana gaI thI / muni vUma pAr3ane lage ( cillAne lage) / vanadevI ! tU kahAM gaI ? jaldI A aura dekha merI vedanA | devI pragaTa huI ! kyoM mahArAja ! zAtA to hai ? munine kahA ki kisakI zAtA pUchatI hai ? dekhatI nahIM hai merI yaha hAlata ! usa gAmaDiyAne to mujhe lohI luhANa kara diyA / tU roja merI sevAmeM hAjira rahatI thI aura Aja kahAM gaI thI ? maiM lAdhu hUM yaha tU nahI jAnatI ? devIne kahA ki yaha to mujhe khabara hai / kintu tuma dono eka dUsare ko gAliyAM dete dete mArAmArI karate the / isaliye maiM vicAra karane lagI ki sAdhu kauna ? mahAtmA samajha gaye ki merI bhUla hai / dUsarA AdamIbhale kitanA hI krodha kare kintu mujhe samatA rakhanI cAhiye | ye sAdhukA kartavya hai / bhagavAnake zAsana kI rakSA ke liye saba karane kI chUTa hai / lekina AtmarakSaNa ke liye anyako DaMDAse mArA nahIM jA sakatA hai / sAdhu hamezA candra jaise zItala hote haiM / aura Apatti meM sahana zIlatA vAle hote haiM / unakA nAma sAdhu hai / zAsana kA kAma karanevAloM ko samajha lenA cAhiye ki TIkA athavA nindA ko sahana karanA hai / ghara calAne
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ 304 pravacanasAra kaNikA - hamAre sAtha rahe / nRtya siikhe| aura usa kalAle kisI rAjA ko prasanna karale inAma prApta kare tabhI hamaH / hamArI kanyA dete haiN| ilAcI ke mAM bApa esI kabUlAta kaile kara sakate haiM ? lekina ilAcI ne to mA~ bApa kI bhI paravAha choDdI / chor3a diyA gharavAra aura calA naTamaMDalI ke sAtha / use to sirpha naTa kanyA kI hI laganI lagI thii| usake vinA sArA saMlAra use zuSka lagatA thA / . naTa maMDalI ke sAtha nikala par3A ilAcI kumAra nRtya kalA meM pravINa bana gayA thaa| eka dina kisI baDe nagara meM rAjA ko khela dikhAne ke liye vaha maMDalI aaii| bAjAra ke bIcoM bIca taiyArI kI thii| nRtya dekhane ke liye mAnava medanI khacA khaca bhara gaI thii| rAjA rAnI bhI vahAM Ae the / Dhola zahanAI ke madhura svara se vAtAvaraNa guMjita vanA thaa| vahAM viSayAndha. rAjA isa nATaka kanyA ko dekhake malina vAsanA vAlA cana gayA thaa| usa rAjA ne samajhA ki yaha kanyA usa... vAMsa Upara caDhake Azcarya yukta nRtya karate usa yuvaka kI patnI ho yaha saMbhava hai isase rAjA duSTa cintana karane lgaa| yaha yuvAna nIce girake mara jAya to isa naTa kanyA ko meM prApta kara sakatA huuN| - tIna tIna vakta vAMsa Upara caDhake ati sundara nRtya : karake isa ilAyacIne logoM ke manoraMjana kiye / loga vAha yA usa. nRtya karate pAhA yaha saMbhava
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna - cauvIsavA~ 305 vAha kI pukAra karane lage / lekina rAjA kucha bhI nahIM volA | aura inAma bhI nahIM diyA / vahato vicAra karane lagAki vAra vAra isa yuvaka ko bAMsa ke Upara car3hane dene se kabhI to nIce girake mara jAyagA / aura merI icchA pUrI ho jAyagI / ilAcI Akhira meM cauthI bAra doraDA (rastA) Upara car3hA | vAMsa baDe baDe khaDe kiye hone se Upara car3hane vAlA pUre nagara ko acchI taraha se dekha sakatA thA / vAMsa ke doraDA ke Upara nAca karake rAjA ko prasanna karane kI icchA vAle ilAcI ne vAMsa ke doraDA ke Upara se eka dhanika gRhastha kI havelI meM eka sundara dRzya dekhA | 1 : eka navoDhA yuvAna strI eka munirAja ko modaka lene kA Agraha kara rahI thI / makAna meM sunirAja aura yuvAna strI sirpha ye donoM hI the / navoDhA strI kI kAyA rUpa ke teja se camaka rahI thI / ese ekAnta samaya meM bhI sunirAja kI dRSTi nIce jamIna tarapha thI / yaha dRzya dekhakara ilAcI camaka uThA / apane jIvana meM jAgRti AI | ahA ! kahAM yeM munivara aura kahAM maiM ? eka naTa kanyA ke moha meM bhAna bhulA huA to maiMne gharavAra chor3A mAtA pitA choDe, vItarAga dharma vAsita kuTumva choDA / mujhe dhikkAra hai / dhanya hai ina muniko / apane se huI bhUla para ilAyacI ko pazcAtApa hone lagA | pazcAtApa kI jvAlA meM anAdikAla se ghara 20
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ 306 pravacanasAra karNikA karake AtmA meM jamagaye cAra ghAtI kokA cUre cUrA uDa gaye / vAMsa ke doraDe para hI ilAcI ko kevala jJAna huA / kevalI vne| isIliye kahA hai ki "bhAvanA bhavanAzinI" / isa vAkya ko ilAcIne yahAM laphala kiyaa| na jAne kyA huA ! jaise vijalI kA karanTa lagate hI dUsarA bhI jala jAtA hai isI taraha ilAco ke bhAvanA rUpa karanTa nIce baiThe hue rAjA rAnI aura naTa kanyA ko bhI sparza kara gayA / ilAcI ke sAtha ye tInoM kevala jJAnI vane / ina tInoM ke ghAtI karma bhI jalake khAka ho gaye / jaDasUla se hamezA ke liya nAza ho gaya / ina tIno kI ekAgRtA kisI bhI rUpa meM ho magara doraDA para nRtya karate ilAyacI ke prati thii| jisase "ilikA namara" nyAya ke anusAra ve kevala jJAnI bane / bhAvanA acchI ho to vizvameM kucha bhI azakya nahIM hai| bhAvanAke valase manuSya dhArA huA kAma kara letA hai| . eka sukhI zrImaMta ke yahAM eka sAmAnya sthiti kA naukarI karatA thA / vaha roja navakArasI karatA, pUjA karatA thA, zAmako covihAra karatA thaa| yaha dekhake sukhI zeTha usase kahane lagA ki are! tU to dharmaghelA (dharmapAgala) vanA haiN| ye zabda bolanevAle zeThako yaha khabara nahIM ki mujhe parabhavameM isakA kyA asara hogA? . dharma viruddha vAteM karane se dharmakI mazkarI karane se dharmI.kI bhI majAka karanese bhavAntara meM duHkhI hotA hai| jIbha bhI milatI nahIM hai| milatI hai to totalA vovar3A hotA hai| dharmakI roja acchI vAteM sunane para bhI dharma
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - vyAkhyAna-cauvIsavA~ 307 acchA nahIM lagatA hai, isakA kAraNa yaha hai ki hRdayameM saMsAra hai| - jagata ke agara koI uddhAraka haiM to zrI arihaMta paramAtmA ho haiN| arihaMta kA zAsana milane para bhI arihaMta kI bhaktirahita jIvana vyatIta hotA hoM to samajha lenA ki ye durbhAgya kI nizAnI hai| - jahAM saMsArakA rasa hotA hai vahAM kapAyakA rasa hotA hI hai isaliye agara kavAya ko kAbUmeM rakhanA ho to saMsAra ke prati vairAgI bno| . buddhizAlI manuSya bhUla bhI kare to yaha merI bhUla hai aisA samajhe / jIvana meM kI gaI bhUleM jIvanako pAyamAla karatI haiN| naraka ke jIva cauvIsoM ghaNTe cillAte haiM duHkha sahate haiM yaha to tuma jAnate hI ho? . parabhavameM jilane dAna diyA ho vahI dAna de sakatA hai| dAna dete hue dUsaroM ko rokane se dAnAntarAya karma saMghatA hai| - navakAra kA ArAdhaka duHkhI hotA nahIM hai| lekina bhAja hai kyoMki ArAdhaka bhAva hadayameM nahIM AyA / . lAlaca aura lobhale diyA gayA dAna eka vezyA aura bhAMDakI hakIkata jaijJA pariNamatA hai| - eka zAvaka ke gharameM guru mahArAja gocarI bahorane jAte haiN| gurumahArAja tapasdI haiN| mAsa kSamaNake pAraNAmeM mAsa kSamaNa karate haiN| zrAvaka ke gharameM bAdAma, pistA. DAlake lADU banAye / padinI zrAvikA mahArAja sAhabako dekhake praphullita ho gaI / ... .. .....
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ D 308 pravacanasAra karNikA / manameM vicAra karane lagI ki AjakA dina to mere yahAM sonekA sUrya ugA haiN| Aja mere yahAM tapasvI munirAja ke punita pagalA hue / prAvikA khUba UMce mAvase modaka vahorAtI hai aura tapasvI sunikI ho rahI isa bhaktiko dekhake devoMne lonaiyA (lonAmuhara) kA barasAda brsaayaa| zrAvaka ke gharake sAmane eka vezyAHkA ghara hai| vaha isa prakAra se honevAle sonAmuhara kA varasAda dekha gyiiN| isaliye vaha mana meM taya karatI hai ki ese sAdhuko lADU vahorAne le sonekA varasAda hotA hai to lAone meM bhI lADU bahorAU esA vicAra ke lADU banAne kI taiyArI karane lgii| ___ isa tarapha zrAvaka ke gharameM se sAdhu mahArAja bhare pAtrale bAhara nikale taba vahAMse eka bhAMDa pasAra ho rahA thA, vaha tIna cAra dinakA sUkhA thA / usake manameM esA huA ki pale sAdhu mahArAja ke kapar3A pahanane se jo khAnA milatA ho to kyA khoTA ? lAone maiM bhI ele hI veza dhAraNa kara luuN| . pasA vicAra karake vaha bhAMDa bhI sAdhu veza dhAraNa karake usa rAste se nikalA / isa tarapha vaha vezyA bhI kisI sAdhu mahArAja kI rAha dekhatI huI daravAje meM khar3I thii| usa vezadhArI (DhoMgI) sAMDako jAtA huA dekhake kahane lagI ki padhAro! mahArAja padhAro! mAMDa ko to itanA hI cAhiye thA / vaha to dhusA vezyA ke gharameM aura pAtrA khola ke rakkhA niice| vezyA to pAtrA meM lADU rakhatI jAtI thI aura Upara
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna - caubIsavA~ 309 dekhatI jAtI thI | vaha sAMDa to bAta samajha gayA / eka eka modaka rakhate rakhate dezyAne pAtrA bhara diyA / lekina sonaiyA (sonAmuhara) varasAda nahIM huA / isa liye vezyA kA mu~kha DhIlA ho gayA / yaha dekhake vaha bhAMDa bolA : te sAdhu te zrAvikA tUM vezyA maiM bhAMDa | tArA mArA pApathI paththara paDaze rAMDa // tU U~ce dekhanA nahIM deva ! tujhe athavA mujhe kisIko bhI prasanna hone vAle nahIM haiM / lekina jo rUTheMge to soneyA ke badale paththara (patthara) barasAveMge aura apana donoM mara jAyeMge / karma ko gati gahana hai / karma pase ese nAca nacAtA hai ki pratyakSa dekhane para bhI tumheM vairAgya nahIM AtA hai / ye Azcarya hai / karma kI vicitratA ko samajhAne vAlI aThAraha nAtarA kI kathanI vicArane jaisI hai / mathurA nagarI meM vasatI kuverasenA nAma kI gaNikA mazahUra thI / eka vAra kisI puruSa se use garbha rahA / : gaNikAoM ko vAlakoM kI jaMjAla kaise acchI lage ? phira bhI use garbhapAta karAne kA mana nahIM huA / yogya samaya meM putra putrI kI joDA janmA | gaNikA kA dhaMdhA hone ke kAraNa icchA nahIM hone para bhI bAlakoM kA tyAga karanA par3A / eka peTI ( sandUka) meM doMno ko sulA ke vaha peTI jamunA nadI meM paMdharA dii| dono vAlakoM ke hAthakI aMgulI
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 310. pravacanasAra karNikA meM eka paka nAmAMkita mudrikA pahanA dii| putra kA nAma rakkhA thA kuberadatta aura putrI kA nAma rakkhA thA kuberdttaa| - tairatI tairatI pecI dUsare gA~va gii| subaha ke prahara meM do vyavahAriyA nadI meM snAna karane ke liye Aye / peTI ko AtI dekhakara usameM se jo nikale vaha AdhA AdhA kaheca lene kI zarta pakkI kara ke peTI vAhara nikaalii| unako dhana sampatti kI AzA thI kintu dhana sampatti .. ke badale peTI kholane le eka bAlaka gugala unako prApta huaa| isa se putra kI jarUratavAlA putra le gayA aura putrI kI jarUratavAlA putrI le gayA / vidhi kI ghaTanA kaisI vicitra banatI hai vaha dekho| ye dono vAlaka yuvAvasthA meM praveze / aura pAlaka bhAtA pitA jAnate huye bhI donoM ko pati patnI ke sambandha le jor3a diyaa| . akasmAt dono eka dina sogaThAvAjI khela rahe the| kuberadattA kI sonaThI ko jorase mArane le kuberadatta hAthakI aMgUThI ikadama uchala ke kuberadattA kI godaH ikadama jAke uchala pdd'ii| . anyonya aMgUThI kI jAMca karanele gA~va aura AkAra kI samAnatA ke hisAba le khuda AI-bahana honekI zaMkA hone lgii| - kuberadattA ikadama apane pAlaka pitAke pAla pahuMca ke hakIkata kA khulAsA prApta karane lgii| khulAsA sunate hI usake hRdaya meM pazcAttApa kI agni pragaTa ho gii.| are.| maiMne yaha kyA kiyA ? bhAIko hI
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna-cauyIsavA~ pati tarIke bhogA / pazcAttApa kI jvAlAne saMsArI mohako jalA diyA / aMtarameM vairAgyakI cinagArI prgttii| aura kuveradattAne saMsAra choDake parama punIta pravrajyA aMgIkAra ko / sAdhvI vI kuberadattA grAmAnugrAma vicarane lgii| . isa tarapha kuveradatta ko bhI saccI hakIkata kA khyAla prApta ho gayA / eka vakta use mathurA nagarI tarapha vyApArArtha jAne kA prasaMga AyA / yuvAnI kA sahaja yAkarSaNa use kubera senA ke pAsa le AyA / kubera senAko bhI ye khyAla kahAM se ho kiye merA putra hai| . pahale bahanako patnI ginI / aba khuda janetAko bhI bhogii| apane hI putrake saMyogase kuberasenA ko garbha rahA / yathA samaya vAlakako janma diyA / . sAdhvI vanI kuberadattA ko saMyama pAlanakI aDigatA : se avadhijJAna utpanna ho gayA / avadhijJAnI vanI una sAdhvIjI mahArAjane avadhijJAna ke upayoga le apane bhAI aura janetA kA prakaraNa dekhA / hRdayameM apAra kheda anubhavA / mAtA aura bhAIko sat paMthameM lAneko gurukI AjJA lekara mathurA tarapha vihAra kiyA / sathurA pahuMcake mAtA gaNikA ke AvAsa meM hI mukAma kiyaa| '.. eka dina rote vAlaka ko zAnta karane ke liye ye . guruNI jI mahArAja madhura kaMThase hAlaraDAM (pAlane kA gItaM) gAne lgii| .. isa hAlaDAmeM unane usa bAlaka ko uddeza karake ekake bAda eka apane aura vAlakake vIcake aThAraha saMbaMdha gA batAye / pAsa meM baiThI kuberasenA pasA samvandhoM ke sAtha hAlaraMDA sunake stabdha vana gii| AkhirameM avadhijJAnI
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ 312 pravacanasAra karNikA - - - - - sAdhvIjI ke dvArA sarva hakIkata jAna lii| aura kuberasenA vairAgI bana gaI / saMyamake mArgase prayANa karake anupama ArAdhanA dvArA kalyANa siddha kiyaa| lakSmI tuccha hone para bhI jo lakSmI ko sumArga meM lagAyA / jAya to ye mahAna bana sakatI hai| lakSmI tumhAre rAkhe rahanevAlI nahIM hai| sAcavane se sacavAnevAlI nahIM hai| to phira lakSmI ke prati itanA prema kyoM ? jinapUjA sAmAyika pratikumaNAdi dharmonuSThAna Adi karane ke samaya mokSa kitanI bAra yAda AtA hai| usakA vicAra karanA / jo vAraMvAra yAda AtA ho to mAnanA ki ArAdhanA phala rahI hai| zAyada koI deva athavA devI prasanna ho jAya / aura tumase kahe ki mAMga mAMga jo mAMge deneko taiyAra huuN| to tuma kyA mAMgoge ? sAheva ! lkssmii| dharma nhiiN| nAre no phira bhI tumhAre prabhukA bhakta kahalAnA hai ! . lakSmI kI mUchA gaye vinA dharma ke pratirAga nahIM jaga sakatA hai| dharmakA rAga jIvana meM kitanA AyA hai ? usakI tumhArI tuma pahale parIkSA karo / phira dharmI kahalAne kA moha rakho / zakti ke anusAra prabhukI bhakti hotI hai| saMsAra ke kAryoM meM adhika Ananda AtA hai ki dharma ke kAryoM meM ? dIkSA kA varaghoDA game ( acchA lage) ki lagna kA varaghoDA ? yaha saba dUsaroM meM tapAsa karane kI apekSA khuda tumhAre jIvanameM tapAso / . . . . . . . . . .
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ 313 -- - - vyAkhyAna-cauvIsava bhogakI aDhalaka sampatti hone para bhI paramAtmA ke - kalyANaka manAne kA mana dezoM ko bhI hotA hai| to phira manuSyoM ko to honA hI caahiye| ___ kalyANaka kI ujavaNI karane se samakita nirmala hotA hai| aura samakita na pAye ho to samakita prApta ho jAtA hai| - apanI varSagAMTha manAne meM jo Ananda AtA hai usakI apekSA adhikAdhika Ananda prabhukI varSagAMTha manAne meM thAnA caahiye| bhagavAnakA janma sunake deva dauDA dauDa karane laga jAte haiM / kyoMki bhagavAna kI punya prakRti unako kheca lAtI hai| bhagavAna ko Rddhike Age devoMkI Rddhi bhI koyalA jaisI hai| to mAnavoM kI to vAtahI kahAM ? kalyANa ke paMthameM Age baDho yahI zubhecchA /
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ AMER min vyAkhyAna-paccIsavA~ anaMta upakArI zAstrakAra paramApI pharamAte haiM ki apanA samalita nirmala karane ke liye jIvana uravala banAnA caahiye| . jIvana meM ujvalatA Aye dilA samakti nahIM A sakatA hai| aura A bhI jAya to Tika nahIM sakatA hai| loka jIvana sukhI banAne ke liye Aja kitanI hI. jagahoM meM phaMDaphAlA (TIpa, bandA) hotA hai| lekina tumheM khabara hai ki ye phaMDaphAlA kI kitanI hI rakama to. vIcameM hI uDA dI jAtI hai| apane parivAra ke manupya sukhI haiM ki duHkhI? yaha jAnane kI bhI jinako phuralada nahIM hai pase loga jagatako sthA sukhI banA sakate haiM jIvanakI susAdhanA meM zraddhA na ho to jIvana bigaDa jAtA hai| ghAsakI gaMjImeM agnikI choTI bhI cinagArI gaMjIko jalA detI hai| usI prakAra zraddhAvinA kA jIvana jokhama meM par3atA hai| zraddhAkI jyotako jalatI rakhaneke. liye prayatnazIla bano to kArya siddha avazya hI hogaa| jainazAsana ko prApta huye jaina jagatake AdhAra sthala samAna eka AcArya mahArAja ke jIvana meM saba kucha thA.
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna - paccIsavA~ 315 .: kintu eka zraddhA nahIM thI / eka zraddhA abhAva jIvana kitanA vigaDa jAtA hai usakA ye nasUnA jAnane jaisA hai / aSADhAcArya nAmake ye AcArya khUpa hI vidvAna aura tapasvI the | aneka ziSyoM ke ye guru the / lekina kisI kamanasI palameM ye zraddhA bhraSTa ho gaye / bAta hai ki unakA eka ziSya sarane lagA / marate samaya unane usake pAlase vacana liyA thA ki devaloka meM jAne ke bAda merI khabara lenA aura mujhe kahane yogya kahake merI sevA karanA / mRtyu pAke devaloka meM gaye ye ziSya guruke vacanako bhUla gaye / guruko zaMkA huI ki ziSya cAritravAna honese devaloka meM hI gayA honA cAhiye | parantu vaha AyA nahIM | isaliye mujhe lagatA hai ki devaloka jaisA kucha: hogA ki nahIM ? ye nizcaya se nahIM kahA jA sakatA saMjogavazAt tIna cAra ziSyoM ke pAsale bhI ese vacana liye the | phira bhI devaloka meM jAne ke bAda ziSya ye vacana bhUla gaye / aura koI bhI nahIM Aye | isase apADhAcArya kI zaMkA draDha banI / aura manameM nizcaya kiyA ki devaloka jaisA kucha bhI nahIM hai / isaliye dharmadhyAna tapa saMyama vagairaha saba mithyA hai / dharma zraddhA calitaho ke eka rAta sAMdhutA ko tyAga ke ghara tarapha cala paDe / . - deva huye cauthe ziSyane ye hakIkata avadhijJAna se jAna lI | apanA vacana khuda hI nahIM pAlane se . bahuta, duHkha huA / lekina, Akhira meM guruko satyamArga para lAne ke liye kaTivaddha vanA / apanI deva mAyAke dvArA isane mArga meM nATaka khaMDe
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - D - - - pravacanasAra karNikA kiye| jilale apAnAcArya ko rAstA meM jAte jAtelA surabhya nATaka dekhane ko milA / zaMgAra rasase tarabola (tallIna) bana gye| Age calate huye apADhAcArya ne eka choTe kizorako alaMkAroM le sajja huA dekhA / mAyA dekhake sunivara bhI calita ho jAte haiM to phira apADhAcArya kA to kahanA hI kyA ? unake manA esA AyA ki isa bAlaka kI garadana maroDa ke mAra DAlUM aura isake saba alaMkAra le lUM to yahAM koI bhI kahanevAlA nahIM hai| pasA vicAra ke vAlahatyA karake alaMkAra utAra liye| aura phira Age jAne para dUsarA esA hI bAlaka dekhA / usakI bhI esI dazA kara dii| phira rAste meM calate huye alaMkAroM le sajja aura garbhavantI sAdhvIjI dikhoM / esI sAdhvI ko dekhakara hI bhAcArya gusse ho gaye / tU sAdhvI hai ki kulaTA? tUne ye kyA kAlA kiyA hai ? sAdhvIne bhI dhIre se TakorakI ki mahArAja / dUsaroM ko sIkha dene ke pahale apanI cIja tarapha dekhanA cAhiye / volo / isa pAtrameM kyA bharA hai ? AcArya kyA bole ? gupacupa ho ke Age cale ! vahAM rAste meM baDe sainya sahita rAjA rAnI mile / yuddha karane jAte the rAste meM munivarako dekhake Ananda ko prApta huye / munivarako gocarI svIkArane * kA khUba Agraha kiyaa| paraMtu pAtrameM alaMkAra bhare honese gocarI kaise jA sakate the ? khapa nahIM hai| ese bahutase bahAne
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna - paccIsavA~ 317. kADhe | lekina rAjAne khUba hI Agraha karake gocarI le jAneke liye hAtha pakar3A . munine pAtarAM kI jholI ko bagalameM davA rakhane kA bahuta hI prayatna kiyA / lekina, pApa chipA raha sakatA nahIM hai / khecAkheca meM jholI TUTa paDI / pAtarAM jamIna para paDa gaye / aura usameM se ghareNAM (alaMkAra) vAhara Aye / are / ye to hamAre guma huye do putroM ke hI alaMkAra haiM / isaliye tumane hI hamAre putroM ko mAra DAlA hai / pola khula jAne se muniko bahuta hI pachatAvA huaa| itane meM yaha sava lIlA banda karake vaha ziSya hAjira - huA aura AcArya ko saba bAta samajhA dI / apADhAcArya ko apanI bhUla ke liye pachatAvA huaa| phirase mahAvrata aMgIkAra karake mokSagAmI bane / * isaliye samajho ki jIvana meM dharmazraddhA Aye vinA dharma nahIM hotA hai | zraddhA vinA jIvanabhara tapa karo taba bhI nahIM phale aura zraddhA pUrvaka thor3A bhI karo vaha bhI mahAlAbha ko denevAlA ho / zraddhA yaha jaina zAsana kA dIpaka hai / kie hue karma kisIke bhI chUTate nahIM haiM / satI kalAvatI garbhavatI thI / prasUti ke liye piyara - se AmantraNa AyA | sAthameM isake bhAI jayasenane vahana ke liye do berakhA (bAjUbandha) bhejeN| verakhA kI sundaratA dekhake sakhiyoMne prazaMsA karate hue pUchA ki yaha kisane bhejeM ? pratyuttara meM kalAvatIne kahA ki mere vhAlA (priya ) .
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ ::.. ..... rsity:::: :.: . . ......... . radipan.-ME MP-1 pravacanasAra ..... - ne bhejeN| zaMkharAjA ke kAnameM yaha zabda pdd'e| vhAra se ise zaMkA utpanna ho gii| zaMkAmeM manuSya ke bhraSTa ho jAtI hai| vivekabuddhi manda par3a jAtI hai hai ki vahama kA koI auSadha nahIM hai| krodha-krodha sevakoM ko AjJA karadI ki rAnIko madharAta meM le jAke donoM berakhA sahita ilake kAMDA (hAtha DAlo aura kAMDA yahAM hAjira karo! levakoMne a pAlana kiyaa| kAMDA kaTa jAne se bhayAnaka jaMgala, nirjana peTameM garbha, prasUtikA lamaya, ina saba saMjogoMmeM va haiyAphATa rone lagI, itane meM to nadI kI sukomala putrakA prasava huA lekina hAthoMke binA putrako dai prasUtikArya kauna kare? isane sanameM dRDhatA rakhake hai pUrNa bhAvanAle zAsanadevI kI prArthanA kii| sacce kI gaI prArthanA phale vinA nahIM raha sakatI hai tApasa isakI madadameM aayaa| rAnIko AzramameM le itanA hI nahIM balki pUrA vAtAvaraNa badala gayA nadI pAnIle bharake varane lgii| hAthake kAMDA phira gaye / duHkhakI varSA lukhakI varSAmeM badala gii| . usa tarapha sevakoMne rAnIke kATe hue kAMDA sahita rAjAke sanmukha hAjira kiye / berakhA ke aMkita kiyA rAjAne jayasena kA nAma pdd'aa| jaya kalAvatI kA bhAI hotA hai aura vahanako bhAI to vhAlA (priya) hotA hai| AvezameM Ake khada kiye Dhapakratya para khava patha .
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna - paccIsavA~ 319 mantrIne rokA | mantrIne kalAvatI kI tapAsa karAke patA prApta kiyA aura AdarapUrvaka le Aye / vAjale gAjate bahuta hI sanmAna pUrvaka rAnIko nagarapraveza karAyA / eka dina koI mahAjJAnI munirAja usa nagaraseM padhAre, rAjAne unake pAsa pUrva vRttAnta kA nivedana kiyA / jJAnI - sunine unakA pUrva bhava sunAyA / munirAjane kahA ki he rAjA ! tU pUrva bhavameM popaTa ( totA ) thA / kalAvatI rAjaku~varI thI / khudako manapasaMda totA na ur3a jAya isaliye kuMbarIne usakI donoM pAkheM (paMkha) kaTA DAle | vaha saba vigata vistAra se samajhAI | isa bhavaseM tumhArA donoMkA saMvandha pati-patnI ke rUpameM huA / kintu pUrva bhavake karmoM ke kAraNa kalAvatI ke kAMDA kATe ge| yaha pUrA vRttAnta jAnake rAjA-rAnI pratibodha ko prApta hue / saMsAra chor3ake AtmakalyANa ke paMtha meM saMcare / najara se dekhA bhI khoTA ho sakatA hai to sunI huI bAta para ekAnta se vizvAsa kaise rakhA jAya / isaliye colate hue khUba vicAra karanA / eka punIma zeThake caupar3A (khAtA) khoTe likheM to ye bhI pApakA bhAgIdAra hotA hai / 'kalAvatI apane sira para Ae kaTake samaya navakAra "minanemeM tadAkAra thI / navakAra maMtra para vaha khUba zraddhAlu thI isIliye use sahAyatA karane ke liye deva daur3a Ae / AjakI mAnyatA aisI hai ki jisake pAsa paisA adhika vaha sukhI adhika 1 bhUtakAla meM aisA nahIM thA / ..
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ 320 pravacanalAra karNikA sUtakAla meM to jo saMtoSI aura dharmI ho vahI sukhI kahalAtA thaa| hAthIke dAMta cavAne ke jude aura khAne ke jude hote haiM isI prakAra luccA AdamI kI vAtameM aura vartana meM pheraphAra hotA hai| duHkhI ko dekha karake hRdayameM jisake dayA nahIM pragaTe yaha manuSya nahIM hai| dhanase sukhI manuSya bhI jo asaMtoSI ho bhikhArI se bhI mahA duHkhI kahalAtA hai| java java viSaya rasa bar3e taba yaha mAnanA ki duHkha AnekI nizAnI hai| jagatake sabhI jIvoMko zAsana kA rasiyA banane kI bhAvanA tIrthakara nAmakarsa kA vadha karane vAlI hotI hai aura apane kuTumvIjanoM ko zAsana kA rasiyA-ArAdhaka vanAne kI bhAvanAse gaNadhara nAmakarma baMdhatA hai| nAmakarma kI prakRtiyoM meM gaNadhara nAsakarma judA batAyA hai parantu tIrthaMkara nAmakarma ke annargata samajhanA / apane pUrvajoMne jo mandira Adi banAyeM haiM unako rakSita rakhanA apanI pharja hai| naye baMdhAne kI apekSA pahale purAne mandira ke jIrNoddhAra kA lakSa honA cAhie kyoMki usameM lAbha adhika hai| - indriyoM ke vipayasukha kharAva haiN| ina sukhoMmeM nahIM phaMsanA cAhie / jo duHkha AtA hai vaha karmajanya hai yaha samajhane ke bAda duHkha hairAna nahIM karatA hai| ... karma khipAne ke liye sundara sAmagrI honI cAhie. suMdara sAdhana hone cAhie aura suMdara sthAna bhI caahie|
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna - paccIsavA~ .321 abhI taka jitane mokSa gaye haiM ve saba mAnavajanma ko prApta karake hI gae haiM aura bhaviSya meM bhI mokSameM jAne vAle mAnava janmako pAkara ke hI jAyeMge / jisane tumhArA vigAr3A ho vaha tumhAre sAmane Ave tava tumheM kyA vicAra AyegA ? - sAleko mAra DAlUM aisA hI vicAra AyegA ki nahIM ? paNDita manuSya aisA nahIM bolegA ki maiM paNDita hU~ / bar3A manuSya patA nahIM kahegA ki maiM bar3A manuSya hUM aura jo kahe to samajhanA ki isameM kucha bhI kaMsa tattva nahIM hai / dharmArAdhanA meM itanI zakti hai ki jarUrata nahIM hotI hai / binA mAMge bhI rahA hai / ArAdhanA karane se jitanA hogA ko milane vAlA hI hai / aura aMta jAyagA / punya mAMgane kI punya baMdhatA jA itanA sukha apana zivapura meM le meM ArAdhaka AtmAoM ko saMkaTa ke samaya saMkaTa ko TUra karane ke liye deva hAjira hI rahate the| kyoki ArAdhakoM kI punya prakRti teja thIM / niyANA vAMdhane kI zAstra meM manAI hai / kyoki niyANA bAMdhane se eka vAra to sukha milatA hai lekina phira durgati meM jAnA paDatA hai / . mAMga ke punya karanA ye ajJAna dazA kI nizAnI hai / ArAdhanA karane se mAMge vinA bhI U~ce se U~cI punya prakRti baMdhatI hai / tIrthaMkara paramAtmA kI tIrthaMkara bhavameM hone vAlI 21
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - - 322 pravacanasAra-kaNikA tamAma pravRti karma nirjara karane vAlI hI hotI hai| . parantu una paramAtmA kA jIvana jJAna pradhAta hotA hai| aura apanA jIvana AjJA pradhAna honA cAhiye / upadhAna kI mAlA ye sabhI mAlAoM meM uttama mAlA hai| kyoki upadhAna tapa ye sAdhutA kI (sarva viratipaNA) kI vAnagI hai| tIrthaMkara bhagavAna java cAlaka hote haiM tava unheM khilAne ke liye deva bhI Ate haiN| bhagavAna RSabhadeva ke lagna indra mahArAja ne Ake kiye the| tabhI se lagna prathA cAlu huI / loka vyavahAra ko batAne vAle AdinAtha prabhu haiM / putra putrI ke lagna honA ho to do mahInA pahale se ghara meM vAIyAM kAma karatI jAye aura gIta gAtI jAyeM rAga kI kitanI parAdhInatA ! yaha parAdhInatA javataka nahIM jAya tabataka ye sava lagna karma bandhana meM hI nimita vanane vAle haiM / parantu dharmI AtmA samajhe ki saMsAra meM baiThA huuN| isalie karanA hI par3egA / isalie karatA huuN| parantu bhAvanA ko TikA rakhane ke lie usa prasaMga meM sAtha sAtha meM prabhu bhakti ke nimitta jina mandira meM mahotsava cAlu rakkhA jAya to karane paDate saMsArI kAryoM se hone vAle karma bandhana kI tIvratA se bacA jA sakatA hai| sAdhupanA lene ke pIche bhikSA lene kauna jA sakatA lo gItArtha ho, daza vaikAlika ke pAMca udezA kA jAnane vAlA ho, pinDa niyukti Adi kA jise jJAna ho / isalie gItArtha kI gocarI kalpe / agItArtha kI gocarI na. khapai aura vApare to doSa lge|
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna-paccIsavA~ 323 ... koI vahana apanI santAna ko stana pAna karAtI ho to gocarI ko gae sAdhu pIche phira jAte haiN| lekina gocarI vahore nahIM / yaha sAdhu kI samAcArI hai| kacce pAnI se AMgana bhIgA ho aura harI cIja bIca meM par3I ho to bhI gocarI ko nahIM jAyA jAtA hai| gocarI lete samaya sAdhu kI najara nIcI hotI hai| gocarI sivAya anya bAteM vahAM nahIM ho sktii| dUsarI vAte karane lage to gurU kI AjJA bhaMga kA doSa lage / . bhUtakAla meM eka sAdhu mahArAja gocarI ke lie gaye the| vahAM inakI najara kAminI ke Upara pddii| kAminI ke nayana ke sAtha nayana milana le kAma vikAra jAgRta huaa| pahale AMkhoM meM jahara phailA / phira vANI le jahara 'phailA / isa taraha se munike mana kA patana huA / mahAsaMyama ko ve bhUla gae / apAr3ha bhUti nAma munirAja eka naTa ke daravAje bhikSA ke lie jAkara khaDe rahe / rUpa sundara esI do naTa kanyAoM ne muni ko bhAva se modaka vhoraayaa| modaka kI mohaka sugandha se suni rasanendriya kI lAlaca meM par3a ge| yaha lADU to pahale gurU ko denA paDegA isalie lAo ne dUsarA le AU / esA vicAra ke vezaM palaTA karake dUsarA lADU le Aye / yaha dUsarA lADU to gurUke 'vAda ke sAdhuoM ko denA paDegA isalie tIsarA le AU esA vicAra karake veza palaTA karake tIsarA lADU le Aye / isa taraha cauthI bAra bhI veza badalakara aSADhaMbhUti muni lADU le Aye /
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - pravacanasAra karNikA . jharokhe baiThe naTa kanyA ke pitAke dvArA veza parivartana dvArA vAravAra Ate hue munirAja kA yaha kArya dekha liyaa| * ulane putriyoM se kahA ki yaha sAdhu abhinaya vidyA meM kuzala lagatA hai| ise khuzakarake tumhArA svAmI 'vanA lene lAyaka hai| - rUpa saundarya meM mugdha bane apADha bhUti roja yahAM Ane lage / sundariyoM unhe vazakara liyaa| Akhira muni ne dIkSA chor3akara gurU ke pAsa lagna karane kI AzA maaNgii| gurU ko bahuta AghAta lgaa| phira bhI jAte jAte eka zarta kI kintu mAMsa madirA ko hAtha nahIM lagAnA / aura unake upayoga karane vAle kA saMga nahIM karanA / itanI bhI zurU kI AjJA ko usane svIkAra kara liyA / aura ina kanyAoM ko bhI mAMsa madirA tyAga karAke unake sAtha paranyA (zAdI krlii)| - nRtya nATaka saMgIta vagairaha kalAoM meM rAta dina sarata rahane lge| eka dina paradesa se Aye nATakakAra ne rAjA ke pAsa celenja (paDakAra) phekA ki mujhe koI harA sake esA koI nATakakAra ho to mere sAmane hAjira ho| . rAjA ne ASaDhabhUti ko bulaayaa| khela kI taiyArI huii| apanA svAmI to nATaka pUrA karake suvaha AyegA esA samajhakara donoM strIoM ne khUba zarAba pIlI / mAMsa bhakSaNa kiyaa| kyoki apADha bhUti kI zarata ke anusAra unhone bahuta dinoM se isa cIja kA upayoga nahIM kiyA thaa|
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ paDA rhaa| vyAkhyAna-paccIsavA~ 325 ... aura Aja chipI rIta se unakA upayoga karane kA unako maukA milA thA / dArU (zarAba) kA nazA unako khuva caDhA, deha kA bhAna nahIM rahA / vastra asta vyasta ho gaye / ulTIyAM hone lagI aura isI gandagI meM loTatI eDI rhii| akasmAta nATaka vanda huA aura apADhabhUti gharaH AyA / apanI patniyoM kA elA vartana dekhake tiraskAra upajA / esI strIoM kA saMga nahIM cAhiye esA nizcaya kara liyA / .. nazA utarate hI strIyAM mAna meM aaii| pati ke nizcaya kA khyAla Ate hI pazcAtApa karane lgii| lekina aba kyA ho sakatA thaa| unakI AjIjI (prAthanA) se eka nATaka bhajake' usakI tamAma AmadanI ina logoM ko dekara cale jAnekA . . vicAra apADhabhUti ne kiyA / / bharata cakravartI kA khela sajA jA rahA thaa| rAjA, rAnI tamAma nagarajana nATaka dekha kara mugdha banate jA rahe the| . isameM se arIsA bhavana (darpaNa bhavana) meM se jaise. aMgUThI nikala jAnele bharata mahArAja ko kevalajJAna ho mayA thA usI taraha ila naTa apADhabhUti ko bhI elA hI kevalajJAna ho gayA / pAMca sau rAjakumAroM ke sAtha unane . phirase saMyama svIkArA aura AtmasAkSAtkAra kiyaa| . .: . zreNika rAjA ke putra landireNa eka dina bhagavAna mahAvIra kI vANI sunake saMyama leneko utsuka ho gaye / agavAnane cetAvanI dI ki abhI tere bhogAvalI karma kA.
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra karNikA - - udaya vAkI hai| bhagavAna kI bAta para lakSa nahIM dete dIkSA lI! anekavidha tapazcaryA karane le kucha RddhiyAM bhI prApta huii| - chaDake pAraNAmeM eka dina bhikSAke lie nikle| eka bar3I havelI dekhake usameM ghuse, dharmalAbha diyA / inako khavara nahIM thI ki yaha to gaNikA kA nivAsa hai| gaNikAne mheNAM mArA ki mahArAja! yahA~ dharmalAbha kA kAma nahIM hai| yahA~ to arthalAbha kA kAma hai| esA kucha kara sakate ho to btaao| suniko naNikAke ila raheNAM se gussA car3ha gyaa| apanI zakti ke pratApale gaNikA kA ghara dhanake barasAdale bhara diyaa| gaNikA AzcarthasugdhaH bana gii| usane saba kalAoMse khuza karake muniko apane pAsa rakha liyaa| muli nandipeNa ko apanI tophAnI pravRttiyAM lamajhAne kI jarUrata thii| ve gaNikA ke rahate the phira bhI unane pratijJA lI ki roja kamase kama daza manuSyoM ko dIkSA ke paMthameM lagA ke phira bhojana karanA / esA karate karate vAraha varSa bIta gaye / eka dina dopahara taka nava manuSyoM ko prativodha kiyA / lekina dazavA~ eka sonI (sunAra) taiyAra nahIM huaa| jImane kA samaya ho gayA thA / bhojanavelA bIta gaI thii| lekina kI huI pratijJA ke anusAra daza ko prativodhana de tava taka kisa taraha se jIme ? gaNikAne ThaMDI ho rahI rasoI tIna tIna bakta pheMka dii| cauthIvAra rasoI vanAke khuda nandipeNa' ko vulAne gaI / aura utAvala se kahA gayA ki dazavA~ koI prativodhana prApta karatA ho to dazavA~ tuma khuda to ho|
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna-paccIsavA~ / . haMsate haMsate ho gaI mazkarI nandipeNa ke hRdaya meM utara gaI / inako lagA ki ava phirase saMyama ke mArga jAne kA samaya paka gayA hai| . gaNikA to rotI hI rahI / aura munivara clnikle| . vanAye huye bhojana pase ke ese hI paDe rhe| prabhu mahAvIra ke caraNameM punaH virAja ke muni nandiSeNa ne jIvana saphala karane kA prayANa kiyaa| ... vezyAne khUba samajhAyA prArthanAyeM kI magara nandiSeNa ne nahIM mAnA / kyoMki unake bhogAvalI karma pUre ho gaye the| vezyAke saMga kA tyAga karate huye dera nahIM lgii| cale prabhuke caraNameM / Ake caraNameM bhAva pUrvaka namaskAra kiyA / punaH dIkSA leke Atma sAdhanA meM tadAkAra vana gaye / .. . . . . . vezyAko to kalpanA bhI nahIM thI ki ese eka zabdale esA ho jAyagA / vezyA khUba :pazcAttApa karane lgii| bhUla honA ye sahaja hai kintu ho gaI. bhUlakA pazcAttApa. karanA alahaja hai| jila AtmAko pazcAttApa ho jAya vaha AtmA dhanyavAda ke pAtra hai / ugra tapazcaryA ke dvArA yAtmAko nirmala banAne ke liye nandiSeNa layalIna na ho gye| . . - isI taraha apana bhI kalyANa ke paMthake anugAmI varne yahI mano kaamnaa|
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ ...AAR TECH 3 vyAkhyAna-chaThavIsavAM I . anaMta upakArI tAraka zrI jinezvara devoM ne dharma kA jisa taraha se upadeza kiyA hai, usa taraha se jIvana meM utarane vAle vane to Atma kalyANa dUra nahIM hai| _prazasta kapAya ko karane kA Adeza hai| viSNukumAra ne namucI ko davA ke prazasta kapAya kiyA thA / utsarga aura apavAda ko jAnane vAlA ho vaha gItArtha kahalAtA hai| saMsAra kA rasa javataka kama nahIM hogA tabataka zAsana kA rasa nahIM AtA hai| jyoM jyoM zAsana rasa baDhe tyoM tyoM samakita Ane lge| - tumheM tumhAre parivAra para prema hai| aura parivAra ko tumhAre Upara prema hai| yaha saMsAra kA rasa hai| isase karma vandhate haiN| hAthI ke pIche kutte vahuta bhoMkate rahate haiM phira bhI hAthI to malakAtA malakAtA calA hI jAtA hai / ghavarAtA nahIM hai| isI taraha mahApuruSoM kI pITha pIche nindaka nindA karane vAle hI hai / parantu usa nindA se ghavarAye vinA apane zubha kAryoM meM sajjana to aDiga hI rahane vAle haiN| mahApuruSa sundara mArga ko kevala bAtoM se nahIM batAte hue AcaraNa se batAte haiM / sundara AcaraNamaya jIvana vanAo isase duniyA meM mahApurUSa tarIke prakhyAti ho jaaygii|
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - - - - vyAkhyAna-chabbIsavA~ 329 . dharma kI ArAdhanA karate karate jo virAdhanA ho jAye to kama vandhate haiN| tAmalI tApasa IzAnendra vanA hai| vahAMse mahA videha meM jAyagA / vahAM se dikSA leke ArAdhanA meM tadAkAra vanake mojha meM jaaygaa| apane dharma meM bhI jise pUNa rUci ho usakA namvara . caramAvarti meM AtA hai| dharma rUci bhI bhAgya ke vinA nahIM ho sakatI hai| dharmarUci vAlA AtmA jo dharma na kara sake to usakA use pazcAtApa rahatA hai| apana marake kisa gati meM jAne vAle haiM ? usakA sAmAnya panese apana khyAla kara sakate haiM kyoMki jIvana . meM apanane puNya-pApa kitane kiye haiM ve apana jAna sakate haiN| jisa kAlameM jo vastu vananevAlI hotI hai use koI 'mithyA nahIM kara sakatA hai| devoMko chaH mahInA pahale apanI mRtyu kI khavara ho jAtI hai kyoMki usa samaya unake gale meM rahI phUla kI mAlA kumhalA jAtI hai| nUtana derAsara (mandira) banavAne kI apekSA jIrNoddhAra meM aSTaguNA lAbha hotA hai| niraticAra zrAvaka dharma kI ArAdhanA karane se IzAnendra ho sakatA hai| IzAnendra uttara kA adhipati . hai| zakrendra dakSiNakA adhipati hai| yaha donoM mila ke kAma karate haiN| agara donoMmeM kisI samaya vAdavivAda khar3A ho jAya to sanatkumAra devaloka ke indra Akara ke samAdhAna karA dete haiM /
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - 330 pravacanasAra karNikA alpasaMsArI, vahusaMsArI, ananta saMsArI aura caramA- . vartI isa prakAra jIva cAra prakArake haiN| kitane jIva to sulabhavodhi hote haiM aura kitane hI jIva hurlabhavodhi hote haiM ! niraticAra dharma karanevAle ko ArAdhaka kahA jAtA. hai / causaTha indra samakitI hI hote haiN| bhagavAnakI bhakti do taraha se hotI hai| AtmAko raMjana karane ke liye aura lokaraMjana karane ke liye| usameM AtmAke raMjanako kI jAnevAlI bhakti hI saccI bhakti hai| causaTha hajAra sAmAnika deva bhagavAna parSadA kA rakSaNa karane ke liye aura bhagavAnakI bhakti karane ke liye Ate haiM / deva devI bhagavAnako Ake kahate haiM ki he bhagavan / - hama Apake samakSa nATaka karanA sAMgate haiN| tava bhagavAna kucha bhI nahIM bolate haiN| mauna rhe| kyoMki bhagavAnakI bhakti nahIM cAhiye / sevaka kI pharja hai ki bhagavAnako kahe vinA bhI bhakti kare / . isI prakAra gurukI bhakti ke viSayameM bhI ziSyako samajha lenA caahiye| kapUracanda nAmake eka zeTha the| ve subaha kisI gA~vale yA rahe the| vahAM gA~vake pAdarale (agIvarI bhAga) rAstA kI taraphale khADAseM se (gaDDhe meM se) unake kAna para ginnI kI AvAja aaii| vaha AvAja sunake zeTha eka. vRkSakI ADameM. chipakara yaha kyA ho rahA hai ? yaha dekhane lge|
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna-chabbIsavA~ 331. ~ vahAM pAsake gaDDhe meM eka vAvA saMDAsa jAte jAte eka-do-tIna-cAra-pAMca-cha:-sAta-ATha-nava-isa prakAra tIna daphe ginnI ginatA thaa| zeThane yaha sava dekhA / vAvAne navakI nava ginniyAM ginake apanI jaTAmeM varAvara bA~dha lii| . vAvAko ye Dara thA ki isa samaya ke sivAya agara kisI dUsare samayameM ginI jAye to koI dekha le| isaliye java suvaha saMDAsa jAya tava usakI cAroM ora dekha le. tapAsa kara le pIche jaTAmeM se ginniyAM kADha ke, ginake, samhAlake pIche jaTAmeM rakha detA thaa| vAvA to thA alakhaniraMjana / laMgoTI ke sivAya zarIra para kucha bhI kapar3A pahanatA nahIM thaa| isaliye ginnI dUsarI kisa jagaha rakhe ? apanI jaTAmeM chipAke rakhatA thaa| __ isa tarapha vAvAne nau minniyAM ginake pIche jaTAmeM peka kaha lIM yaha sava yaha zeTha dekha gayA / vAbAjI khaDe huye ki cupake cupake hukA rAstA se hokara gA~vake daravAje pahale se hI pahuMca gyaa| aura kucha zodhatA ho isa taraha phAMphalA phAMphalA (ghabarAI najarase) cAroM tarapha dekhane lagA / isa vAtakI usa cAvAko kucha bhI khavara nahIM thI isaliye sIdhe vAvAjI cale jA rahe the unakI tarapha zeTha daur3A / aura sIdhe bAvAjI ke caraNameM Dhala paDA / vAvAjI to Azcarya karane lge| itane meM to zeThane khaDe ho ke kahanA zurU kiyA ki. he mahArAja ! Aja merA svapna phalAH / vAvAjIne. kahA baccA.kisakA svapna
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra kaNikA phalA? usa raniyAne kahA ki mahArAja / Aja mujhe suvahaseM uThatI velAmeM esA sundara svapna AyA thA ki maiM kisI bhI lAdhu mahAtmA ko jimAye vinA jImatA nahIM huuN| aura ele sAdhu mahAtmA bhI saDakameM nahI jaDate / parantu Aja svapnameM mujhe kahane meM AyA ki tU uTha karake zIghra hI daravAjA ke bAhara jAnA / vahAM eka mahAna yogI tujhe milegA / unako bar3e . sanmAnapUrvaka tU tere ghara teDa le AnA / aura bhakti. karanA / isase tU khUba sukhI ho jAyagA / isaliye yaha svapna saccA hogA ki khoTA ilakA vicAra karatA huA maiM khaDA thaa| itane meM to Apako Ate huye dekhaa| aura -serA mana Ananda le nAca uThA / he mahArAja | merA svapna phalA / isaliye Apa 'dUsarI kisI bhI jagaha nahIM jAke sIdhe sIdhA sere ghara para hI pdhaaro| aura merA ghara pAvana karo / sahArAjako bhI esAhI bAhiye thaa| kyoMki unako gA~vameM phirate 'phirate peTa pUratA bhI khAnA nahIM milatA thA / aura esI bhakti se sAmanevAlA teDane AyA hai to esA avasara kaise cukAyA jA sakatA hai ? esA mAnake mahArAjane kahA ki beTA ! cala maiM tere ghara hI lIdhA AtA huuN| zeTha donoM hAtha joDake Age cale / aura cAcAjI cale pIche / ghara Ake zeThane zeThAnI se kahA ki sunatI hai ki ? Aja apane ghara vaDe mahAtmA padhAre haiN| Aja apanA AMgana pAvana ho gyaa| isaliye TuvAla, : sAvuna, aura pAnI kI Dola leM A / . zeThAnI to vicArameM paDa gii| kisI dina nahIM:: kintu Aja inako ye heta kaise ubharA gayA ?
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna-chabbIsavA~ 333: - - - - %3 " lAlo lAbha vinA loTe nahIM" isaliye jarUra kucha na kucha dAlameM kAlA hai|.lekin abhI kucha bhI nahIM pUchanA hai| phira puNgii| esA vicAra ke usa strIne turanta hI lava vahAM hAjira kara diyaa| : morake aMNDoMko to kahIM citaranA par3atA hai ? isa tarapha khuda zeThane mahArAja ke paira dhoye, lUche ora palaMga para baiThAyA / phira apanI strIle kahA ki suna! jhUgake ATekA ghIse bharA huA zIrA (haluvA), bhajiyA, purI, dAla-bhAta, lAga acche se acchA jaldI vnaa| yaha sunake mahArAja ke muMhameM to pAnI A gyaa| thor3I derake vAda rasoI taiyAra huii| - cA~dIkI thAlI kaTorImeM rasoI parosake mahArAja ko jImane viThAye / kapUracanda aura unakI patnI khar3e hokara / unakI bhakti karane lge| Agraha karake mahArAja ko jimAne lge| - mahArAjane jitanA khAyA gayA utanA khAyA aura do-tIna dinakI bhUkha dUra kii| zeThane. jimAne ke vAda: masAlA se bharapUra suMdara pAna khilaayaa| mahArAja esA bhojana kabhI jIse nahIM the isaliye jIma karake zeTha-zeThAnI para khuza khuza ho ge| - jIma lene ke bAda kapUracanda zeThane do hAtha jor3ake mahAtmA se kahA ki mahArAja! hamato rahe saMsArI lekina merA mana to tumhAre pAsa se kSaNaM bhI dUra honA nahIM cAhatA hai parantu dukAna leke baiThA hUM isaliye ghaNTA do ghaNTA dukAna para jAke vApasa AtA hUM tabataka Apa maje se palaMga para ArAma kreN|
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - pravacanasAra kaNikA gharakI patnIko bhI zeThane sUcanA kara dI ki mahArAja ArAma kara rahe haiM isaliye koI bhI rUmameM nahIM jAveM aura na AyeM / AvAja bhI koI nahIM kare esA kahake zeTha to dukAna para cale ge| mahArAja bhI khudako peTa bharake acchA acchA khAnA milane se aura soneke liye savAmana rUIkI gAdIvAlA palaMga milanese manahI manameM Anandita vana ge| mahArAja palaMga para soe ki nahIM soe itane meM to nasakorAM bolane lage (dhurrAne lage) yAnI ese soe ki unakI nAka ke chidroMmeM se jora-jorase AvAja Ane lgii|| AdhA ghaNTA pUrA bhI nahIM huA thA ki itane meM to kapUracanda zeTha khUba gusle hote hue aura cillAte hue vApasa ghara Ae aura unakI strIse kahane lage ki jahA~ mahArAja so rahe haiM usa kamare meM eka gokhalA (AlA) ke andara maiMne nava ginniyA~ rakkhI thI ve kahA~ gaI? . strIne kahA mujhe khavara nahIM hai, esA javAva milate hI zeThakA gussA AsamAna para car3ha gayA aura hAthameM jo cIz2a AI usase zeThAnIko mArane lge| gharameM to dhamAcakar3I maca gaI aura zeThAnI vUmavarADA pADane lagI yAnI cillAne lgii| maiM mara gaI, vacAvo ! bacAvo! . zeThAnI kA cillAnA sunake AsapAla mohallA ke 'paccIsa pacAsa manuSya ikaTThe ho gae aura zeThako zAnta karake pUchane lage ki huA hai kyA ? vaha vAta to karo! . zeThane kahA-kyA vAta karUM? merA kapAla ! maiM mere rUmake andara ke gokhalAmeM nava ginniyA~ rakhake gayA thaa|
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna - chaccIsavA~ 335 dukAna se Ake tapAsa karatA hUM to ginniyA~ guma ! vairImeM yAnI patnImeM kucha bhI ThikAnA nahIM hai / vaha gharameM thI phira bhI dhyAna nahIM rakkhA ki ginniyA~ kauna le gayA ? kyA giniko gokhalA nigala gayA esA kahake kapUracanda zeThane lakar3I kA eka vA mahArAja jisa palaMga para sote the usa palaMgake eka pAyA para kiyA / lakar3I ( DaMDA ) kA dhaDAkA hote hI mahArAja jaga gae / zeThane kahAki hamAre yahA~ Aja subahale hI yaha mahAtmA padhAre haiN| maiMne inakI jitanI vana sakI bhakti bhI kI hai / isa rUma (oraDA) meM ve so rahe haiM, ve to kahIM ginnIyA~ le sakate hI nahIM haiM ! aura agara unhoMne le bhI lI hoM to unheM rakse kahA~ ? nIMda se ekadama jaga gae mahArAja vAvAjI to yaha sava dhamAla dekhake ghavarA gae / itane meM to zeThane ikaTThe hue manuSyoM se kahA ki zAyada tumako ina mahArAja ke Upara zaka AtA ho to unake pAsa jaTA sivAya ginnIyA~ rakhane kA kucha bhI sAdhana nahIM haiM isaliye maiM khudahI mahAtmA kI jaTA tapAsa letA hUM aisA kahake zeThane vAvAjI kI jaTAM pakar3a ke 'jhaTakA mArA itanemeM kharara karatIM nava ginniyoM kA DhagalA (Dhera ) ho gayA / ciniyA~ savane ginI to varAvara nava hI huI, phira to loga pakar3ameM rahe ? koI lAta, koI mukkA, koI thappaDa isa taraha jise jo AyA jaisA ThIka lagA usase bAvAjI ko maithIpAka cakhAne lage yAnI mArane lage / mahArAja khUba cillAne lage kintu unakA sune kauna ?
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ .336 pravacanasAra larNikA . -- .. aura jo AyA vaha kahane lagA ki sAlA, luccA, cora, laphaMgA, Thaga ele zabdoM ke sAtha bAvAjI ko pITane lge| sabhI kahane lage ki vicAre zeDane AgatA svAgatA karake ise ghara lAye, sevA-miThAI khilAI aura ila zeThake gharahI isa sAlene hAtha mArA isaliye Thagako to chor3anA hI nahIM, polIsa ko bulAke pakar3A hI do| bAvAjI ko mAra mArake vicAre kA sAyA piyA .. saba logoM ne ukA liyA / mahArAja bahuta hI prArthanA karane lage kinta adhika manuSyoM meM unakI sune kauna ? . anta meM seTha ne kahA ki dekho bhAI ! manuSya mAtra bhUla ke pAtra hai / kailA bhI ho lekina phira bhI hai to sAdhu ! usane ko bhUla kI sajA use mila gaI hai| aba to esI bhUla karane kA nAma hI bhUla jAyagA isaliye ava jAne do| - vaDI muzkila se mahArAja bace, sava manuSya bhI apane apane ghara cale gye| phira se seThAnI ko yAda A gayAM ki "lAlo lAbha vinA lauTe nhiiN"| saMsAra meM sukha ye Azcarya hai, aura dukha ye vAstavika hai| isa dukha ko dUra karane ke lie sAdhupanA hai| * jIvana meM nyAya nIti Avazyaka hai| esA dharma zAstrakAra kahate haiM / dharmake rakSaNa ke liye jIvana kA balidAna bhI denA par3e to denA caahie| esA zAstrakAra kahate haiN|
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna-chabbIsavA~ saMsAra ke rasiyA ko mokSa kA jJAna nahIM ho sakatA hai| .... . saMsAra kA sukha dukha rUpa lage vinA mauta nahIM 'mila sakatA hai| : - bhUkha lagatI hai isaliye khAnA par3atA hai| pyAsa lagatI hai isaliye pAnI pInA par3atA hai| isI prakAra bhoga kI icchA se bhoga bhoganA par3ate haiN| yaha saba karma kI lIlA hai / esA vicAra karate ho jaao| .... . saMsAra meM majA karate karate samakita prApta kara lege yaha vAta meM koI majA nahIM hai| .. ... apana cetana hone para bhI jar3a meM phase hue hai| pUrA saMsAra pApa meM DUbA huA hai| . . . . . . . . ... ... . - bhoga kI icchA vAle ke pAsase java bhoga dUra hote haiM tava use dukha lagatA hai| usI taraha java dharmI se dharma dUra hotA hai taba use dukha hotA hai| . . . ... dukhI manuSya sAdhu ke pAsa Akara dukha kA ronA rove to sAdhu kahe ki he mahAnubhAva / pApa kA udaya hai| isalie dukhI hue ho / ava dharma kI ArAdhanA meM masta vano to dukha calA jaaygaa| . ... : . . viSaya rasa, kavAya rasa, moharasa, saMsAra rasa aura sneha rasa ina sava rasoM meM lIna banA AtmA sukhI hone para bhI dukhI hI hai| dukhI kI dayA dravya se kI jAtI hai aura sukhI. kI dayA bhAva se kI jAtI hai| .. mAtA pitA kI bhakti karane se dharma prApta hotA hai| ye bhakti.nisvArtha se bharI honI cAhiye / '. samAja sudhAra ke lie nikale hue sudhArakoM ko 22 .
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - pravacanasAra kaNikA samAja sudhArane ke lie ye nahIM mAlUma ki sudhAra ese nahIM ho sakatA hai| sudhAra karanA ho to prathama apanA jIvana sudhAranA paDegA / saMsAra vardhaka puruSArtha ko dharma puruSArtha nahIM kahAM / jAtA kintu mokSa prApaka puruSArtha ko dharma puruSArtha kahA / jAtA hai| bhagavAna to navakAra maya bane hone se navakAra kI sAdhanA apana ko bhI karanA hai| jo sAdhanA meM lIna canege tabhI apana navakAra ke sacce ArAdhaka khlaayege| jaina zAsana meM saccA samajhadAra vahIM hai jise apanI AtmA para dayA pragaTa huI hai / apanI AtmA anantakAla se janma maraNa ke cakara meM bhaTaka rahI hai| usakA vicAra karanA caahie| subhadrA satI ke rupa lAvanya se Akarpita hokara eka yuvAna ne taya kiyA ki lagna to subhadrA se hI karanA / lekina kula meM aura dharma meM pharka hone se ye nahIM "ho sakatA thA, lekina lagna jo subhadrA ke sAtha na ho to jIvana dhUla hai| subhadrA ke prati esI lagana lagI hone se yuvAna ne to dharma parivartana bhI kiyaa| svayaM jaina dharma kA kRtrima upAsaka vanake nitya darzana pUjA Adi karane ke liye jAne lgaa| jaba subhadrA mandira meM AtI thI tabhI vaha mandira meM AtA thA / khUba bhakti bhAva karate yuvAna ko dekhakaha subhadrA ko usake prati sneha jagA / sneha Age vddhaa.| Akhira
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna-chabbIsavA~ usake mAtA pitA ne bhI subhadrA kA usa yuvaka ke sAtha hI lagna kiyA / kapaTa yukta jIvana banAke yuvaka ne lagna karake ye navayuvAna apanI priyA subhadrA ko lekara campAnagarI meM thaayaa| . . . subhadrA ne zvazrugRha meM paMga rakhe / subhadrA samajJa gaI ki ye to jainetara kA ghara haiN| saMskAra vihIna hai| kapaTa bhAva se dharmI vanakara yaha yuvaka mujhe paraNA hai| (yAnI mere sAtha zAdI kI hai) / - khaira ! jo vananA thA so to bana gayA / ava zoka karane le kyA ho sakatA hai ? esA vicAra karake zAnti se jIvana jIne lgii| subhadrA kA dharmamaya vartana ghara ke logoM ko pasanda nahIM AyA / isase sasurAla meM subhadrA ko napharata se dekhane lge| ___eka dina eka saMta mahAtmA subhadrA ke sasura ke ghara gocarI ko aaye| .. subhadrAne bhAva le vhoraayaa| muni kI AMkha ke sAmane dekhane se subhadrA ko mAlUma huA ki muni kI A~kha meM tagakhalA (tinakA) par3A hai, aura unakI A~kha lAla cola bana gaI hai| subhadrA ne kuzalatA se apanI jIbha se munikI A~kha meM se tinakA dUra kiyaa| lekina isakI kapAla (lalATa) ke sindura kA dAga muni ke kapAla meM laga gyaa| ... gocarI leke ghara bAhara nikalate muni. kapAla meM
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ .340 pravacanasAra karNikA - - - tilaka dekhake subhadrA kI sAsa zaMkAzIla bana gii| phira.. to ghara ke sabhI manuSya subhadrA para julma gujArane lage ! subhadrA samatAbhAvale sahana karatI thii| itane meM to avanabI ( Azcaryajanaka) ghaTanA bana gii| caMpApurI ke cAroM daravAjA banda ho gye| manuSya andara ke andara aura bAhara ke bAhara raha gye| itane meM AkAzavANI huI ki jo satI hogI vaha sUtake tAMtaNa se cAlanI ko bAMdhake kubAseM se pAnI nikAla ke nagara ke daravAje ko chAMTegeM to nagara ke daravAje khuleNge| apane ko satI strI kahalAnevAlI aneka striyoMne isa taraha karane kA prayatna kiyA / lekina sabhI. kI. phajetI huI / phira kisIkI bhI hiMmata nahIM clii| Akhira meM subhadrAne apane pati aura sAsase AjJA maaNgii| gharake manugyato ile kalaMkita hI mAnate the| itane meM to mAno daivI AjJA huI ho isa tarahale. subhadrA gharale nikala pddii| navakAramaMtra kA smaraNa karate karate usane devavANI ke anusAra kuvAmeM se jala nikAlA / daravAjA ke Upara vaha pAnI chAMTate hI tIna daravAje khula gye| logoMne dhanyavAda diyA / jaya jayakAra kiyaa| cauthA daravAjA isane jAnabUjha ke vandha rkkhaa| zAyada koI kahe ki maiM nagarameM hAjira nahIM thI / hAjira hotI to se daravAjA khola detI / pasA ahaMkAra kisIko na rahe isaliye cauthA daravAjA nahIM khulaa| - subhadrA kA camatkAra dekhake pati, sAsa, vagairaha
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ cyAkhyAna-chaccIsavA 341 - lajjita ho gaye / sabhIne kSamA maaNgii| parantu subhadrA ko ava saMsArameM rasa nahIM lagA / dIkSA leke.subhadrA ne jIvana ujjavala kara liyaa| . . .. bhagavAnake Upara bhakti kaya jagatI hai ? bhagavAnake Upara prema jage taba ? bhagavAnakI bhakti kyoM karate hoM ? Atma kalyANa karane ke liye ? - dravya bhakti kiye binA bhAvayakti nahIM A sakatI hai| . sAdhu mana vacana aura kAyAle dharma karate haiN| tuma to cArase dharma karate ho| cauthI lakSmI ThIka hai nA ? dharmake mahotsava dekhane tumheM Ananda hotA hai ? koI bhI mahotva karo tukazAna nahIM / kintu Ananda to sabhIko honA cAhiye / utsava karanA, karAnA aura karanevAle ko acchA mAnanA ye dharmakI mUla (pAyA) kI nizAnI hai| upakAriyoM ke upakAra ko nitya yAda karanA yaha apanI pharja hai| bhUtakAla kI saktiyoM ke jIvanako yAda karo / mAnavaloka meM esI bhI satiyA~ thI ki jinakI parIkSA deva bhI Akara kara gae / usameM ve uttIrNa huI tabhI unakA nAma zAstra meM likhA gayA / .... ... mahA satI madanarekhA kA jIvana vRttAnta jAnate ho? mRtyuko prApta hue patideva ko ArAdhanA karAke devaloka meM sejatI hai / tumheM agara esA prasaMga Ave to tuma deva lokameM bhejo yA saMsArameM hI rakhaDAo ? . . ..mahAnubhAva ! zAstra meM gAyA jAya esA bananA ho to . guNiyala (guNI) vananA hogaa| guNiyala bane binAke nAma zAstroM meM nahIM likhe gae haiN|
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra kaNikA - % . jaina zAsanake pratyeka mahotsava meM samakita prApti, dharmaprApti Adike nimitta racane meM Aye haiN| hamheM dharma acchA lagatA hai esA bolane vAle prAyaH pokala bAteM (gapa) mAranevAle hote haiN| ghasI pozala vAtoM meM na A jaayo| madanarekhA rAjAkI vAtaveM A gaI hotI to dharma na kara sakI hotI aura satItva bhI calA jAtA lekina jaina zAsanako prApta huI sadanarekhA kisI kI bAtameM A jAya esI nahIM thI / rAjAke eka zabdale vaha saba samajha gii| kaile kaise prayatnoM ke dvArA usane jIvana kA rakSaNa kiyA vaha vicaaro| vicAroge to samajhameM A jAyagA ki esI satiyoM kA nAmasmaraNa karanA bhI jIvana kA anupama lhAlA (lAbha) hai| isIliye pratidina prAtaHkAla prabhAta samaya pratikramaNa kI niyAmeM bharahesara kI sajjhAya meM volate samaya zrIsaMgha lolaha satiyoM ko yAda karatA hai| yahAM madana rekhA kA jIvana vRttAna jarA vicArate hai| : sudarzanapura nAma ke nagara meM usa samaya magiratha nAmakA rAjA rAjya karatA thA / isa rAjA ke yugavAhu nAma kA choTA bhAI thA / rAjA ne apane choTe bhAI ko yuvarAja pada para sthApita kiyA thA / __ yuvarAja yugavAhu ke madana rekhA nAma kI dharmapatni thI / madanarekhA khuba hI rUpavAna thii| jitanA vo rUparavatI thI utanI hI vaha zIlavatI bhI thii| aura jitanI vo zilavatI thI utanI hI vo sacce artha meM dharmapatnI bhI thii|
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna-chabbIsavA~ 343 . kisI samaya ye madanarekhA maNiratha rAjA ke dekhane - meM A gaI / adanarekhA ke saundarya ko dekhane ke sAtha hI maNiratha ekadama kAma vaza bana gayA / use esA ho gayA ki kisI bhI bhoga se isa saundaryavatI ko to bhoganA hI caahiye| lekina madanarekhA kA mana pigale vinAto ye bana hI nahIM sakatA thaa| isaliye madanarekhA ke mana ko pigalAle ke liye caura ule anane Upara rAgavatI banAne ke liye rAjA maNiratha vAravAra vividha prakAra kI bheMTa madanarekhA ko bhejane lgaa| madanarekhA ke hRdaya meM pApa kA bhaya nahIM thaa| maNiratha ke hRdaya meM pApa vAsanA thii| lekina madanarekhA ko to esI koI kalpanA bhI nahIM thii| isaliye rAjA maNiratha kI tarapha se madanarekhA ko jo bheTa AtI thI ule saharSa svIkAra letI thii| aura isa taraha AtI huI bheMTa se vaDIla kI vaMDIlatA (var3o kA vaDppana) kI yogyatA vaha samajhatI thI / . drika bhAva le bheTa ko svIkAra karatI madanarekhA ke prati pApa bAsanA se pIr3ita rAjA to elA hI lasajhatA thA ki madanarekhA bhI mujhe cAhatI hai| kAma patA hai ki vaha dekhane ko bhI aMdhA banatA hai aura buddhimAna ko bhI bevakUpha banAtA hai| - aba eka dina ekAnta prApta karake khuda rAjA maNiratha ne madanarekhA se prArthanA nI / . lAja maryAdA ko chor3ake usane naphaTAI (vehayAI)
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ - pravacanasAra-karNikA se madanarekhA se kahA ki tere rUpa ko dekhakara maiM tujhameM Asakta vanA huuN| to tU mere sneha ko svIkAregI to maiM tujhe sabhI rAjasampati kI mAlakina banA dNgaa| madanarekhA to vaDIla ke mukha se esI bAta sunake AzcAryavinta bana gii| usane to khuda hI svasthatA se aura khUba hI dRDhatA se rAjA ko kahA ki ye tuma kyA bole ? yaha to isa loka se bhI virUddha kA kAma hai| aura paraloka se bhI virUddha kA kAma hai| . acche manuSya dUsaroM ke jUThe bhojana kI taraha kisI bhI strIkI icchA nahIM karate haiM / phira bhI maiM to Apake laghubhrAtA kI patnI hone se Apake liye to putrIke samAna huuN| madanarekhA ne esA hI kitanI bAteM karI isaliye maNiratha gupacupa (cupacApa) vahAM se calA gayA / sadanarekhA ko esa lagA ki vaDIla samajha gaye / pApa se vaca gaye / aura maiM saMkaTa meM se baca gaI / ele vicAra se use Ananda hubhA / aura kuTumba kaleza na ho isaliye usane isa vanAva sambandhI koI bhI hakIkata apane patiyuga bAhuko nahIM khii| .. ladaguNoM ke bhAvameM ramate manuSyoM ko jyoM sacce vicAra hI svAbhAvika rItale Ate haiN| usI taraha dopoM meM ramate manuSyoM ko duSTa vicAra hI svAbhAvika rItale Ate haiN| rAjA saNiratha madanarekhA ke pAsase calA gayA / lekina vaha apanI bhUlako bhUlakI taraha nahIM samajhA thaa| lekina dhArA huA dhUlameM nahIM mile aura varAvara saphala vane esA maukA milane kI icchA se calA gayA thA /
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna-chavIlavA~ .. 345 - - - - .. usake hRdaya meM inhIM vicAroM ne ghara kara liyA thA ki jaba taka merA choTAbhAI yugavAhU jItA hai taba taka yaha madanarekhA merI vananA muzkila hai| ese vicAroM ke yogase use apanA choTAbhAI bhI zatru jaisA lagane lgaa| aura usane kucha bhI karake anukUla avasara kI prApti ke samaya apane choTebhAI ko mAra DAlane kA nirNaya kiyA I. .. rUpakA AkarSaNa aura kAmakI AdhInatA ye kitanI bhayaMkara vastu hai yaha samajhane aura khyAlameM rakhane jaisI 'vastu hai| svArtha meM aMdha vane jIva sagebhAI kA bhI saMhAra karane ke liye tatpara vana jAte haiM / yaha viSama saMsAra kI bhayaMkaratA hai| - eka vAra yugavAhU apanI patnI madanarekhA ke sAtha udyAna meM krIDA karane ke liye gayA / rAtri ke samaya vaha nizcitapane le vahI rahA / rAjA maNiratha ko yaha mAlUma hote hI usane apane duSTa manoratha ko saphala karane kA . suMdara maukA mAna liyA / isa samaya vaha duSTa rAjA khulI talavAra se udyAna meM A gaye / elI aMdherI rAtameM mere bhAI ko kucha bhI upadrava nahIM ho esA DhoMga se.volatA bolatA vaha vahAM 'pahuMca gayA ki jahAM yugavAhU thA / . apane baDIla bhrAtA ko apane pAsa A pahuMcA huA dekhake vinayI yugavAhU sasaMbhrama khar3A ho gayA / aura apane vaDIle ke pagameM lgaa| are / esI ayaMkara kAlI rAtameM ese sthAna meM to rahA jAtA hogA / isaliye cala nagarameM / ese dAMbhika caMcanoM ko volate huye / rAjA maNiratha kI AjJA ko.
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - pravacanasAra karNikA sira para gharake yugavAhU jaisA hI nagara tarapha jAne ke liye calA ki turanta hI rAjA maNirathane usake gale para apanI talavAra phera dii| (yAnI rAjA saNirathane apane choTebhAI. yugavAhU ko talavAra se ghAyala kara ddaalaa)| maNiratha ke dvArA kiye gaye talavAra ke prahAra se yunavAhU ikadama jamIna ke Upara par3a gyaa| yaha dekhake sadalarekhA ke dvArA dardamaya cIsa nikala jAne se udyAna ke dvAra meM khar3e subhaTa A phuNce| - subhaToM ko AyA huA dekhake rAjAne kahA Daro nhiiN| mere pramAdale mere hAthameM se hI talavAra gira gaI hai| rAjAne chipAne kA bahuta hI prayatna kiyA kintu phira bhI rAjAke cAritra ko subhaTa samajha gaye / aura rAjAko balAtkAra se khAnA kara diyA / aura yugavAhU ko bacA lene ke upAya yojane lge| madanarekhA ko pahale to esTI ghaTanA vana jAne se cahuta hI AghAta lgaa| lekina jahAM usane dekhA ki kSaNa kSaNa meM pati nizceSTa banate jAte haiM, ghar3I ghar3I meM jIbha khica rahI hai aura A~kheM vanda ho jAtI haiM / isaliye vaha samajha gaI ki aba patikI mRtyu najadIka meM hI hai| esA khyAla Ane ke sAthahI madanarekhA phirase svastha bana gaI aura dhairyako dhAraNa kara liyaa| madanarekhA avasara ko samajha gaI isaliye apanI A~sameM eka bhI azru vindu ko nahIM jAne diyaa| itanA hI nahIM balki vaha apane patiko antakAlIna ArAdhanA karAne lgii| - madanarekhA kI jagaha koI dUsarI vina samajhadAra strI hotI to patiko mRtyukI pathArI para par3A huA jAnake
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ 347 - - vyAkhyAna-chabbIsavA~ rone hI lge| are! merA kyA hogA? ele rodanA roke maranevAle kI gatiko hI vigAr3a DAle / . .. patnI jo samajhadAra ho aura saccI. hitasvinI ho to ese samaya vAhya aura Atmika bhakti pati kI esI kare ki jisase pati usa saraya asamAdhi se baca jaay| aura samAdhi pUrvaka mRtyuko pAke sadgati ko pAnevAlA vane / mahA satI madanarekhA vivakinI thI isaliye apane pati yugavAhukI parama hitasvinI thI isaliye vaha svastha aura dhIra canake apane patike pAsa baiTha gii| usa samaya madanarekhA kA ekahI dhyeya thA ki pati ke maraNako vigar3hane nahIM denA cAhie / isaliye apane svarako rojakI apekSA bhI adhika vRddha banAke usane apane patake kAnameM esI vAteM sunAnA zurU kI ki jilale yuga vAhukA usake bhAIke prati pUrA roSa uttara gyaa| usane upazAnta vanake antakAlIna ArAdhanA sundara rItase kii| - madanarekhA samajha gaI ki pati kA maraNa samAdhimaya banAne ke liye unake hRdaya meM unake bhAIke prati roSa jarA bhI nahIM rahanA cAhie isaliye usale sabase pahale patiko samajhAyA ki tuma dhIra ho, isaliye dhIratA ko dhAraNa karo, tumhAre cittako susvastha bnaao| tuma buddhizAlI ho isaliye kisI para roSa nahIM karo aura hAla meM tumheM jila vedanA kA anubhava ho rahA hai use tuma dhIratA se sahana karo kyoMki yaha vedanA apane hI pUrvakRta karmoM ke. udayale AI hai| jIvamAtra kA koI aparAdha karanevAlA ho to vaha usakA nijIkarma. hI hai| dUsarA koI jIvakAH
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - 348 pravacanasAra karNikA aparAdha nahIM kara sakatA hai, dUsare to sirpha nimitta rUpa 'vanate haiN| esA kahake madana rekhAne samajhAyA ki saccI bAta to yaha hai ki tumheM mArane vAlA tumhArA bhAI nahIM hai lekina tumhAre karma haiM aura tumhAre bhAI to ese pApa karmale mare hue hI haiN| ele khudake pApase mara rahe ko mArane kA vicAra karanA ye Apa jaise samajhadAra ko zobhA "nahIM detA hai| __ isa tarahale manameM zAMtavana-AzvAsana dene para bhI madanarekhA manameM samajhatI thI ki mere sira para bhaya tula - rahA hai| vaha samajha gaI thI ki mere rUpako bhogane kI lAlalA ke pApane hI mere jeThake pAlale esA atizaya nIca karma karAyA hai| jise esA nIca karma karate AMcakA (jhaTakA) bhI nahIM lagA vaha ava mere Upara kaisA gujArane ko mathegA isako kalpanA bhI sadana rekhA ko A gaI thii| itanA hone para bhI isa samaya to ule usakI A~kha ke sAmane khudakI cintA nahIM thI lekina apane pati ke bhale kI hI cintA thii|| yaha pavitra pratApa kisakA ? Arya saMskAra aura 'Arya zikSaNa kyA cIja hai! isakA sundara khyAla isa prasaMgameM se mila sakatA hai| madanarekhAne apane patike jalate jigara ko ThaMDA kara 'diyA, phira usane apane patiko paramAtmA Adi ke cAra zaraNa svIkAra karAe aura unake pApase aThAraha pApasthAna koM kI AlocanA kraaii| saba jIvoMke sAtha khamatakhamaNA
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna-chabbIsavA~ . 349... - (mAphI-kSamA) kraaii| apane tarapha kI mamatA kA tyAga karAyA, sukRtyoM kI anumodanA kraayii| dehake mamatvakA tyAga karAke isa satI strIne apane pati yugavAhuko dharma / ke zaraNameM sthApita kiyA / . .... ... isa taraha ArAdhanA karate karate usakA deha niSprANa / bana gayA / isaliye eka kSaNakA bhI vilasva kiye vinA mahAsatI madanarekhA rAtoMrAta vahA~le bhaagii| kyoMki vaha sagarbhA thI isaliye use apane zIlake rakSaNa ke liye bhAganA par3A / ... - madanarekhA vahA~se daur3ake jaMgala meM calI gaI / ghora bhayaMkara jaMgalameM. calate calate madanarekhA thaka gaI / eka kadama bhI Age bar3hane kI zakti nahIM rahI, kAMTe aura kaMkara se paira chula gaye / eka vRkSake nIce madanarekhA baiTha gii| navamA mahInA cAlU thaa| peTha meM pIr3A hone lgii| bhayaMkara pIr3A ! kisase kaheM ? yahAM koI khabara lene vAlA nahIM thaa| vedanA bar3ha gaI madanarekhA ardha bebhAna ho gii| . eka putraratna kA janma huaa| mAtAkI A~khe khulI putra ko dekhA / dAyana kriyA karane vAlA koI nahIM thaa| 'mahA prayatna se pAsa meM vahatI saritA ke taTa para jAkara . 'zuci karma karane lgii| saritA ke mIThe jalapAna se tRpA zAnta huii| kSudhA . lagI thI lekina khAnA kyA ? - eka vidyAdhara vimAna meM baiThakara prakRti saundarya dekhatA dekhatA naMdI zvaradvIpa kI yAtrA ko jA rahA thA /
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ 350 - pravacanasAra karNikA usakI dRSTi madanarekhA para girii| aura vo caukaH utthaa| kitanA sundara rUpa! esI saundaryavatI strI yahAM jaMgala meM kahAM le? ye to mere antaHpura meM hI zobha sakatI hai| vidyAdhara isa taraha se madanarekhA ko dekhakara mohita vanA / vidyAdhara nice utraa| madanarekhA ke pAsa Akara khar3A ho gyaa| navajAta zizu putra vRkSa ke nIce ro rahA thaa| madanarekhA ko uddezya karake vidyAdhara bolA : devI ! mahAdevI ! tumheM dekhane ke bAda maiM tumhArA caraNadAsa bana gayA huuN| tumheM aise ghora jaMgala meM rakhaDatI chor3ane vAlA kauna madanarekhA paristhiti samajha gii| vaha vicAra karane lagI ki hAla to paristhiti ke tAne hokara kAma nikAlanA ThIka hai| isa samaya sAmanA karane meM nukasAna hai| mahAzaya Apa kauna haiM ? madanarekhA ne puuchaa| "maiM vidyAdhara hUM! naMdIzvara dvIpa kI yAtrA karane jA . rahA huuN| bIca meM tumhe dekhakara parakza bana gayA / devI ! merA svIkAra kro| mahAzaya ! prathama mujhe bhI yAtrA kraaoN| yAtrA karane ke pIche saba acchA hogaa| vidyAdhara ko santoSa huaa| ___ madanarekhA ko vidyAdhara ne vimAna meM DAlI / zIva gati se vimAna ur3A / alpa samaya meM vimAna naMdIzvara dvIpa ke udyAna meM utraa|
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna-chaccosavA~ - vidyAdhara ke sAtha madanarekhA ne zAzvata cautvoM ko . jahAra kiyA / jIvana dhanya bana gyaa| eka vizAla paTAMgaNa meM eka jJAnI guru mahArAja dharmadezanA de rahe the| donoM jana vAhara Ake dharma zravaNa karane vaiTha gye| mahAtmAne tatvajJAna bharI dezanA dI / zrotA Dolane lge| ... - yahAM madanarekhA kA pati ArAdhanA ke vala se mRtyu prApta karake devaloka meM utpanna huA. devazayA meM utpanna hote hI upayoga dvArA jAnA ki mujhe devaloka meM bhejane vAlI merI priyatamA hai| isalie prathama to maiM mujhe ArAdhanA karAne vAlI patnI ko namaskAra kara AU~ phira devaloka ke. sukha bhogane kI vAta / . nUtana deva calA nandIzvara dvIpa meM / jahAM mahAtmA dezanA de rahe the| vahAM nArI sabhA meM madanarekhA eka 'citta se dezanA suna rahI thii| vahAM Ake madanarekhA ke caraNakamala meM deva namana karane lgaa| zrotA cillAne lge| azAtanA! azAtanA ! pahale mahAtmA ko namaskAra karanA cAhie phira dUsare ko| . jJAnI mahAtmA.ne jJAna bala se dekhA ki isa devakA dhyeya upakArI kA bahumAna karanA hai| lekina azAtanA karanA nahIM hai / . . . ... gambhIra vANI. se. mahAtmA vole. zrotAoM ! . apane upakArI ko namaskAra karane ke lie devaloka meM se yaha ... deva AyA hai|
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ 352 pravacanasAra kaNikA - - - . usakI pUrva bhava kI patnI aura isa strI sabhA meM . baiThI satI madanarekhA ne apane svAmI ko ArAdhanA karAke devaloka meM bhejA thaa| vahAM se deva use namaskAra kara rahA hai isaliye zAnta bana jaao| sabhA meM zAnti phela gii| madanarekhA ko upADa ke.. lAne vAlA vidyAdhara vilakha paDA (ghabarA gayA) AzA.. nirAzA bana gii| isa tarapha navajAta zizu jaMgala meM ro rahA thaa| rAjA zikAra ke liye nikalA / vaha phirate phirate vahAM AyA / rAjA ko putra nahIM hone se putra ko le liyA / rAjabhavana meM jAke putra rAnI ko sopA / haMsamukha tejasvI putra ko dekhake rAnI Anandita bana gii| rAjAne jAhira kiyA ki rAnI ne putra ko janma. diyA hai / putra janma mahotsava cAlU ho gayA / yahAM sadanarekhA vairAgya bAlita bana gaI / dIkSA le' lii| Atma kalyANa meM masta rIta se pakatAna vana gaI / deva devaloka meM calA gyaa| vidyAdhara svastha citta se sva sthAna meM gayA / kAmake duSTapane ko dhikkAra ho| bar3e bar3e mahAtmA bhI kAmase aMdha bana gaye ke draSTAnta zAstroM meM maujUda haiN| - jisa vidyAdhara ke aneka rUpayauvanA patniyAM thIM phira bhI madanarekhA para rAgI bana gayA / hAthameM kucha bhI nahIM bAyA phira bhI mana aura vacana se kitane karsa vAMdhe ? kAma agni jaisA hai| vaha kabhI bhI zAnta nahIM hotA hai|
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ 353 - - - - vyAkhyAna-chabbIsavA~ .......... ... - cakravartI rAjA bhI kAmameM andha banake mRtyu ko prApta hoM to narakameM jAte haiN| vaikriya labdhivAloM deviyAM bhI kAmameM aMdha vanake mAnava ke sAtha viSaya bhogane ke liye taiyAra hotI haiM / . gaMgAdevI dhanyakumAra ko dekhake paravaza vanI / dhanyakumAra ke pAsa duSTa mAMganI kii| parantu kulIna dhanyakumAra.. ne devI ko yAcanA nahIM svIkArI / aura mAtA zabda se. saMvodha ke prativodha diyaa| tuma saba kAmavAsanA se alipta raha ke jIvana ko.... dhanya vanAo yahI mano kaamnaa| . . . .....
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - gostolog vyAkhyAna-sattAIsavA~.. .... anaMta upakArI zAstrakAra maharSi zrI bhagavatI sUtrameM pharamAte haiM ki jovana vikAsa ke liye guNavAna bananA par3egA / jIvana meM dharma utAranA pdd'egaa| tIrthakara devoM kA jagata ke Upara jitanA upakAra hai itanA upakAra kisI kA bhI nahIM hai| aSTakarma se sahita vananA isakA nAma mokSa / mokSa prApta karane ke liye dharma karanA hai ? lamakitI AtmA gharake kaune meM pApa kare to bhI use esA lage ki isa pApakI sajA bhoganI pdd'egii| bhUtakAla meM gharake vaDIla (var3e) kArya soMpane ke sambandha kA nirNaya lene ke pahale parIkSA karate the| eka zeThajI the| ve saMpattivanta aura AvarUdAra bhI the| unake cAra lar3ake the / ye cAroM putra mAtA-pitA Adi sabhI gurujanoM kA vinaya karane meM tatpara rahate the / ina cAroM janoMne zeThako itanA adhika santoSa diyA thA ki apane pIche peDhI (vyApAra) kaise clegii| isakI zeThajI ko bilakula cintA nahIM thii| zeTha aura zeThAnI donoM vRddha huye| . isaliye zeThane vicAra kiyA ki kuTumba kA bhAra to bar3I bahUko hI sauMpanA jisase kuTusvameM sukha, zAnti sthApita ho aura lokameM bhI kuTumbakI ijjata vaDhe /
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ . vyAkhyAna-sattAIsavA~ :: isa bAvata kA nirNaya karane ke liye zeThane cAroM 'putravadhUoM ko parIkSA karanekA nirNaya kiyA / ...... . zeTha itane DAhyA (buddhizAlI) the ki jo bhI kAma kareM vaha uhApaNa (buddhi) se karate the| jisase vaha jo kAma kareM usameM sabhI saMmata raheM aura usameM kisIko bhI . "anajAnapane se bhI virodha karane kA maukA nahIM mile| - isaliye una zeThajIne cAroM putravadhUoM kI parIkSA karake cAroM ko jo yogya ho vaha soMpane kI vidhi sabhI kuTumvIjanoM ke samakSa karanA esA nirNaya kiyA / esA nirNaya karake zeThane eka bAra bhojana samAraMbha kI yojanA kI / usameM jaise apane kuTumbake manuSyoM ko AmantraNa diyA usI taraha cAroM putravadhUoM ke kuTumbIjanoM ko bhI Amantrita kiyaa|.' ... sabako acchI tarahase jimAne ke bAda zeThane yogya sthAna para sabako, biThAyA aura apanI cAroM putravadhUoM ko bulaayaa| .....: putravadhUyeM A gii| isake vAda ..zeThajIne hareka ko DAMgara (dhAna) ke pAMca pAMca dAneM die aura kahA ki yaha dAnA jaba maiM pIche mA~gU tava tuma mujhe zIghrahI de denaa| phira zeThane sabako vidA kiyA / :: :: .. . ..... zeThane esA kyoM kiyA ? isakA marma kisIko samajha meM nahIM AyA / ::. ..... ...... : - sarvake cale cAneke bAda bar3I vahUne vicAra kiyA ki mere ghara meM dAnA kI kyA khoTa hai? jaba sasarAjI mAMgeMge tava koThArameM se nikAla ke unako pAMca dAnA de die
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra karNikA D - - jAyeMge / pasA vicAra karake usane zeThake dvArA die gae pAMca dAnoM ko usane pheMka diyaa| usako to esA hI lagA hogA ki salarAjI pAgala ho gae jisase DAMgara ke dAnA die / kintu sasarAjI kI dIrghadraSTi kA DahApaNakA khyAla usa jajbuddhivAlI ko kahA~ se Ave / . dUlarI vahUmeM buddhi kI jar3atA itanI adhika nahIM thI lekina usakI buddhimeM bhI thor3I jar3atA to thI hI isaliye usane vicAra kiyA ki apane ghanameM DAMgara (dhAna) ke koThAra to bhare hI haiM isaliye sasarAjI java mAgeMge tava kSaNabhara meM dAnA koThArameM se kADhake de die jaayeNge| . lekina phira usako esA bhI lagA ki pitAjIne ye dAnA die haiM to pheMka dene lAyaka to nahIM haiM / isameM vaDIla (var3oM) kA apamAna hotA hai esA vicAra karake dUsarI bahU zeThake dvArA die gae dAnA khA gii| tIsarI bahU ina donoM jaisI nahIM thii| isalie usane vicAra liyA ki sasarAjI DAhya (vuddhizAlI) haiM ! kisI bhI kAraNa ke vinA isa DAMgara ke pAMca dAnA surakSita rakhane ke lie nahIM de / khair| kAraNa to jo hogA so hogaa| lekina sasarAjI kI AjJAnusAra ye pAMcoM dAnA surakSita rakha denA cAhie / esAvicAra karake usane ve pAMcoM dAnA eka cidaraDI ( kapar3A) meM vAMdha ke gahanoM ke Davve meM rakha diye| cauthI bahU vilakSaNa hI thii| usane vicAra kiyA ki isa prakAra pAMcadAnA dene meM sasarAjI kA kucha var3A Azaya honA cAhie / nahIM to buddhivanta ese sasarAjI bAMgara ke pAMca dAnA dene kI vidhi snehI janoM kI hAz2arI
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna-sattAIsauM / 357 meM sambhArabha pUrvaka nahIM kreN| isalie isameM kucha hamArI akla kI parIkSA karane kA hetu sasarAjI kA honA caahiye| esA vicAra karake usane bhAI ko bulAkara ye pAMcoM dAnA dekara usase kahAM ki varSA Rtu meM ina pAMca dAnoM ko vo denA / ' ina dAnoM meM le jitane pake una sava dAnoM ko dUsare varNa vo denA / isa taraha varSe varSe karate jaanaa| - isa prasaMga ko bane pAMca varSa bIta gaye / isalie zeTha ne punaH pUrvaM kI mAphaka hI snehI janoM kA bhojana samArambha yojA / savako acchI taraha se jimAne ke bAda savako eka sthAna para ucIta Asana para baiThAyA / . . - isake bAda zeThane apanI cAroM putra vadhuoM ko bulAyA aura kahAM ki pAMca varSa pahale maiMne pAMca dAnA tumheM diye the| ve pIche do| - pahalI bahU pahale to phIkI par3a gii| kyoMki use to pAMca dAnA ko vAta yAda bhI nahIM rahI thii| phira usane koThAra meMse DAMgara ke pAMca dAnA lAke zeTha ko suprata kiye| . .. zeThane usase pUchA ki jo dAnA maiMna tumheM diye the ve. yahI haiM ki ye dUsare? tava vaha samajha gii| aura kavUla kiyA ki una dAnoM ko to maiMne gharake vAhara pheMka diye the| - dUsarI bahU bhI isI prakAra phIkI par3a gii| aura usane kahA ki Apake dvArA diye gaye dAnoM ko to maiM 'turanta hI khA gaI thii| ... tIsarI bahU ko namvara AyA / isaliye vaha to gahanoM ke kavATa meM rakha diye gaye una dAnoM ko leke A gaI / ..aura zeThako suparata kiye| . . ..:
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - - 358 pravacanasAra karNikA . zekane jaba cauthI vaha le dAnA pIche lauTAne ko kahA tava usane kahA ki ye dAnA to itane adhika baDha gaye haiN| ki unako yahAM lAne ke liye to bahuta se gADe bhejane pdd'ege| zeThake pUchane le usane dAnA kA uttarottara vAvetara (khetameM vonekI) karane kI hakIkata khii| itanI vidhi pUrI hone ke bAda zeThane apanI cAroM putra vadhuoMse pUchA ki tuma lava hamAre gharakA bhalA cAhanevAlI hoM to tumhI kaho ki ina cAroM meM se kisako kyA kAma sopaM / tava sava kahane lagI ki Apako jaisA yogya lage vaisA kro| phira zeThane sabakI saMmati leke bar3I bahUko gharakA kacarA kADhale kA kAma soMpA, kyoMki vaha pheMka dene meM kuzala thI / dAnA khA jAnevAlI dUsarI vahUko rasor3A kA (bhojanazAlA) kA kAma sopA / dAnA sAvadhAnI pUrvaka rakhanevAlI tIsarI bahUko gharake dAgInA, javAharAta vagairaha rakSaNakA kAma soMpA aura cauthI vahUko zeThane gharake nAyaka tarIke sthaapii| isase pUchake yaha jaisA kahe vaise sabhI kAma kareM esA savale kaha diyaa| caudhI vahna savale choTI thI phira bhI zeThane usakI hoziyArI dekhake savakI AgavAna vanA dii| - gRha saMcAlana kI AgavAnI kise soMpI jA sakatI hai jisameM yogyatA ho use / ayogya ke hAthameM gRha saMcalanakA kArya soMpane meM Ave to dhUlaghAnI karake yAnI gharakI ijjata kA divAlA nikAla de| ... anyako pratibodha karane ko deva naraka meM bhI devapane ke zarIrase jA sakate haiN|
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna - sattAIsavA~ 359 kisI mitrakA jIva narakameM gayA ho to use zAnta karane ke liye, vaira haThAne ke liye jA sakate haiM / rAvaNa aura lakSmaNa vairake yogase naraka meM lar3ate honese sItAjIneM cArahaveM devaloka se vahA~ jAke unako zAMta kiye the / . deva mAnavaloka meM do kAraNa se Ate haiN| mitroMko madada karane ke liye aura duzmanoM ko hairAna karaneke liye deva mUla svarUpameM kahIM nahIM jAte / ticchaloka meM unakI gatikA viSaya asaMkhyAta dvIpa samudra taka hotA hai / bhagavAna ke pAMcoM kalyANakoM meM deva nandIzvara dvIpameM jAke mahA mahotsava pUrvaka kalyANaka kI ujavaNI karate haiM / . - bhagavAna mahAvIra ko saMgama devane eka rAtameM vIsa upasarga kiye / upasarga karake jaba saMgama jIneko taiyAra hotA hai taba bhagavAna mahAvIrane kahAki he saMgama! abhI bhI zakti vAparake upasarga kara ki jisase mere karma dUra * hoM / tava saMgamane kahA ki bhagavan ! aba mujhameM zakti nahIM hai| aisA kahake jAtA hai taba bhagavAna kI A~kha meM se A~sU A gaI / " kRtAparAdhe'pi jane kRpAmaMtharatArayoH iSad vASpAdayo bhadraM zrI vIrajina netrayoH // bhagavAnane vicAra kiyA ki hamArA samAgama pAke: bhI yaha vicArA saMgama DUba jAtA hai| karma bAMdhake jAtA hai / bhAvadayA bar3ha gaI aura A~kha meM A~sU A gae / dhanagirijI kI bAta prasiddha hai, unake putra vrajasvAmI. ki jinhoMne zAsana ke mahAna kArya kiye haiM unakI thor3I vAta kareM / punyazAlI ese vAlaka kA janma huA / parabhava kI
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ 360 pravaMcanasAra karNi ArAdhanA pravala thii| isa ArAdhanA ke pratApale jana hI saba jAnane kI zakti thI aura ronA zurU karate kyoMki janma hone ke sAtha hI usa vAlakane sunA thA usake pitAne dIkSA lI thI, yaha sunate hI jAti sma jJAna huA aura svayaM saMyama lenekA nirNaya kiyaa| mAtA unake prati samatA aura mAyA na bar3he isaliye lAga eka dhArA chaH mahInA taka ronA cAlU rakkhA / mAta kaMTAlA Ane lagA (mA~ thaka gii)| Akhira meM mAtA vAlakase kaMTAla gii| itane meM isake pitA sAdhu apane guruke sAtha goM Ae / mAtAne unase kahA ki aba tumhAre isa dI (putra) ko tuma rakkho / maiM to kaMTAla gii| munine : samaya vAlaka kA svokAra kiyA / kyoMki gurune a kI thI ki Aja jo bhI vastu mileM usakA tuma svIra kara lenaa| yaha vAlaka vahI hai jo zAstroM meM brajasvAmI nAmase prasiddha hue| guru mahArAjane usa bAlakako pAlake var3A karane liye sAdhvIjIyoM ko sauMpA / sAdhvIjIyoM ke upAzrara yaha vAlaka pAlanA meM jhUlane lgaa| thAvikAoM ne : acchI tarahase pAlA / .. sAdhvIyoM ke mukhase sunate hI vaha vAlaka gya aMgakA jJAtA bana gayA / - pIche se ese zAnta aura jJAnI putrako le jAne liye mAtAkI icchA jAgRta huii| .........
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - ghyAkhyAna-sattAIsavA~ 361 :". / rAjA ke pAsa isane nyAya maaNgaa| rAjAne nyAya kiyA / rAjasabhA meM eka tarapha mAtA aura dUsarI tarapha .. vAlaka ke pitA sAdhu khar3e hue / bIcameM isa vAlaka ko khar3A rakkhA / mAtAne khilaunA dikhAye aura gurune oghA aura muhapattI dikhaaii| bAlaka khilaunoM kI tarapha nahIM jAke oghA leke nAcane lgaa| sabhAmeM Azcarya phaila gyaa| mAtA hAra gaI aura pIche se usane bhI dIkSA le lii| yaha vrajasvAmI mahAjJAnI tathA pratibhAzAlI tarIke.. khUva prasiddha hue / zAsannoti ke aneka kAma unake hAtha se hue| ... eka samaya mAhippurI nagarImeM brajasvAmI cAturmAsa meM the| vahA~kA rAjA bauddhadharmI thaa| rAjAne pharamAna nikAlA ki kisIko bhI jaina mandirameM phula nahIM car3hAnA / ... paryuSaNa parva ke dina najadIka Ae / vahA~ kA saMgha ikaTThA hoke AcArya zrI brajasvAmI mahArAjake pAsa gayA, khinnavadana vAle saMghako dekhake AcArya mahArAja pUchane lage ki puNyazAlI, nirAza kyoM dikhAte haiM ? .. ... saMghane kahA ki he prabho, Apake jaise guru mahArAja hoM. aura hama prabhukI puSpase pUjA na kara sakeM yaha kitanA duHkhakA viSaya hai ?..yahA~ ke rAjA kA hukma hai ki jaina mandirameM puSpa nahIM denA / . . . . . . .: : : saMghakI lAgaNI aura prabhubhakti dekhake AcArya mahArAja... bole-puNyazAliyo, cintA na kro| puSpa mila jAyeMge ! AcArya mahArAja kI madhura vANI sunake saMgha Ananda meM yA gayA / . . . . . ... ... ... ... . . :: ava AcArya mahArAja 'lavidhAkA upayoga karake
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ 362 pravacanasAra karNikA AkAza mArga se seru parvata para ge| vahA~ devIko vinatI karake lAkhoM phUla vimAnameM rakkhe, devake dvArA banAye usa vimAnameM baiThake AcArya mahArAja usa nagarImeM padhAre / jaina saMgha Ananda Ananda vyApa gayA | paurajanoM meM Azcarya phaila gayA / rAjA daur3a AyA / AcArya mahArAja ke pAsa mAphI mAMgI | AcArya mahArAjane upadeza diyA, rAjA jaina dharmI vanA / prajA bhI jaina dharma ke prati Adara rakhanevAlI vana gaI / "yathA rAjA tathA prajA / " : eka samaya gurU mahArAja ulle gaye / tava vanasvAmI choTe ye / upAzraya meM koI sAbU nahIM esA jAnake vajrasvAmI ne upAzraya ke dvAra vanda kara diye / saba sAdhuoM ke vITiyAM ( takiyA) leke sAmane rakha diye / bIca meM vajrasvAsI baiThe | saba vIMTiyoM ko vAMcanA dene lage / kisI ko ThANAMga vAMcanA ke pATha ke upAzraya ke kisI ko AcArAMga sUtra kI, sUtra kI, kisI ko bhagavatI sUtra kI, bulA rahe the / gurU mahArAja Thalle jA pAsa Ae / dvAra ke chidra meMse dekhA / vajra | vIMTiyoM ko Agama kI vAMcanA de rahA haiM | kyA ? vajra itanA par3hA hai ? zrutajJAnI kI azAtanA nahIM karanA cAhie / inheM kSobha na ho isalie guru mahArAja daza vIza kaMdama pIche cale gaye | aura jora se nItIhI nIsIhI volate bolate Ae / isa zabda ko sunate hI vajrasvAmI uTha gaye vITiyA rakha diyeM / bAhara Aye / gurU mahArAja ke caraNa dhone lage / + gurU mahArAja parIkSA karane ke lie eka dina bAhara gAMva gaye / sAdhu pUchane lage ki sAhava ! hamheM vAMcanA
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna-sattAIsavA~ .. - . kauna degA? gurU mahArAja ne kahA tumhe vAMcanA bjr| degA / sAdhU vicAra meM par3a gye| gurU mahArAja cale gae / dopahara kA samaya huA / " . guvAjJA ke anusAra sabhI sAdhU vAMcanA lene vaiThe / vajrasvAmI ne itanI saralatA se vAMcanA dI ki savakoM saralatA se yAda raha gyaa| sava sAdhuoM ne nirNaya kiyA ki ava guru mahArAja ko vinatI karake apane vAMcanAcArya vajrasvAsI ko vnaanaa| . . . . : gurU mahArAja dUsare dina A gae / sAdhUoM ne vandana karake vinatI kI ki he prabho / ava hamAre vAMcanAcArya vajrasvAmI ko cnaaoN| inase hama zIghra sIkha.. lete haiN|.. . . gurU mahArAja ne tabhI se vAMcanAcArya vajrasvAmI ko banAyA / isa taraha le. vajrasvAmI ke aneka prasaMga zAstroM meM TAMke gae hai| unameM se yahAM to do tIna hI prasaMga kA varNana kiyA hai| antameM teozrI rathAvartha parvata Upara jAkara anazana karake sAdhanA meM lIna vane / / dhanya haiM ina mahAparUSa ko / ....... . .. .. mAnava jIvana meM prabhu zAsana milane ke bAda bhI kitane hI jIva zAsana ke hArda ko nahIM samajhate / aura zAsana ko badanAma karate haiN| unase dUra rahake AtmakalyANa meM eka tAna vano yahI hRdaya kI mano kAmanA /
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________ Mantract vyAkhyAna-ahAIsavA~ ananta upakArI zAstrakAra paramarSi pharamAte haiM ki mAnavajanma daza dRSTAntoM se durlabha hai| durlabha ese mAnava jIvana ko prApta karake ArAdhanA meM tadAkAra banane ke liye prayatnazIla vananA caahiye| saMsAra kI pratyeka kriyA meM sAvadhAna bananA caahiye| kriyA karanA aura pApa na baMdhe usakA nAma sAvadhAna kahalAtA hai| .... dIkSA liye vinA eka bhI tIrthaMkara deva kevalajJAna ko prApta nahIM huye| aura prApta kareMge bhI nhiiN| tIrthakara paramAtmA ko dIkSA ke liye eka varSa jitanA samaya vAkI ho taba laukAntika deva Ake vinatI karate haiM ki he bhagavanta ! tIrthapravartAo ! jagata kA kalyANa kro| isa vinatI ko sunakara ke tIrthakara upayoga ke dvArA dIkSA kAla ko jAnate haiN| aura vArSika dAna kI zuruAta karate haiN| .. vArSika dAna kI lakSmI jisake hAtha meM jAtI hai| usako lakSmI kI mamatA utara jAtI hai| . . . ... dAnAMtarAya karma ke udaya vAle manuSya paisA hone para bhI dAna nahIM de skte| lakSmI kI mamatA vAlA jIva marake lakSmI ke Upara sAMpa ho ke phiratA hai| dAna dene se saMsAra sAgara tirA jAtA hai| dAna isa taraha se do ki lene vAle ko mAMgane kI jarurata na pdd'e| isakA nAma daan| . . .
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________ 365. vyAkhyAna-aTThAIsavA~ . . : . bAraha mahInA taka tIrthakara esA dAna dete haiM ki lene vAlA esA bole ki ye to dAna gaMgA thAI hai| : . .... Aja mAnava kalyANa kI bAteM karane vAloM ke hAthaH se hI mAnava kA kitanA nukazAna ho rahA hai| isakI. tumheM khabara hai? Aja mAnava sukha kI yojanA banAne vAloM ke hAtha. se prAyaH kara mAnavoM ko duHkha vahuta hotA hai| ... . jise devaloka ke sukha tuccha lagate haiN| use mAnava loka ke sukha tuccha lageM isameM Azcarya kI bAta nahIM hai| paramAtmA kI hArdika bhakti apanane nahIM. kI isI . liye apanA uddhAra nahIM huaa| .. ... .... tIrthaMkara paramAtmA kA janma hone ke sAtha ho. devoM ke vimAna Dola uThate haiN| kyoMki tIrthaMkaroM kI punyAI mahAna hotI hai| . ...... ...: ... . ... ... ... .... najara se dekha lene para bhI saccI vAta kI. khAtrI nahIM kareM tavataka nirNaya nahIM kiyA jA sakatA hai| jo karane meM Ave to mahA anartha ho jAtA hai| khaMdhaka muniH ke jIvana meM bhI esA hI banA hai| . . . - prasaMga esA banatA hai ki khaMdhaka muni eka samaya gocarI ko gye| . unakI tapazcaryA ghora thii| chaha ke pAraNe cha? aura aTTama ke pAraNe aTTama aura mAsa kSamaNaM ke pAraNe mAsa kssmnn| ghora upasargoM meM bhI ye AnaMda manA sakate the| - khaMdhaka muni vihAra karate. karate eka samaya jisa zahara meM Aye usa zahara ke rAnI rAjA unako saMsArI - vahana vahanoI the| rAjA rAnI sogaThe (causara) khelate the ' itane meM ye muni vahAM se nikle| .:. : ... ... ...
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - pravacanasAra kaNikA.. bahana ne bhAI ko dekhA aura azru A gye| rAjAkI * najara isa rAnI kI azrubhIjI cakSuoM kI tarapha ekAeka * jAne se rAjA zaMkAzIla banA / vicitra ghaTanA bana gii| rAjA mana meM vicAra karane lagA ki vaha sAdhu merI * patnI kA pUrva snehI honA caahiye| isIliye rAnI kI * A~kha meM se AMsU aaye| zaMkA ke Aveza meM krodhAra bana gye| rAjA ne .. * sevakoM ko AjJA kI usa sAMghu kI jindA camar3I utaaro| rAjA kI AjJA kA amala karane ke liye sevaka chuutte| ve :: kahane lage ki : "ama ThAkuranI e che ANA, khAla utArI lAo" . yaha zabda suna ke mahAtmA vicAra karane lage ki: . "karma khapAvavAno evo avasara pharIne kyAre malase" khAla utArane ko Aye levakoM se ye dhairyavanta nuni - kahane lage ki he bhAI! tumheM khAla utArane meM sagavaDa (saralatA-anukUlatA) rhe| maiM isa taraha se khar3A rahatA hU~ tuma saMkoca nahIM kroN| .... vAhare muni ! kaisI anupama zAnti / vAha re muni / kaisI anupama shaanti| zarIra meM eka choTI sI -suI cuse to bhI manuSya * cIsAcIsa-pAr3ane lagatA hai (cillAne lagatA haiN)| to * yahAM to pUre zarIra kI khAla utArI jA rahI thI: : - sahanazIlatA kI hada hai? deha aura AtmA ko bhinna jAnane vAle khaMdhaka suni eka ke bAda eka vikAsa ke sopAna para car3hane lge| mRtyu maMgalakArI bana gyaa| odhA - aura suhapattIvastra khUna meM raMga gye|
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________ . vyAkhyAna-aThAIsavA~ 367 - - ....... inheM bhakSya samajha ke gIdhane coMca meM liyA to sahI lekina phira dUsarI vastu samajha ke pheMka diyaa| aura ye gire rAjamahala ke cauka meN| rAnI ne ye upakaraNa pahacAna liye| aura apane bhAI ko kisIne mAra DAlA yaha jAnake tRva kalpAMta karane lagI (rone lgii)| .. . . rAjA kI rAnI ke kalpAMta se saccI bAta kA khyAla aayaa| aura vinA vicAre khoTI zaMkA lAke esA bhayaMkara muni hatyA kA duSkRtya karAve ke badale khuda use khUba pazcAttApa huaa| vRddhi karate rAjA ko kevalajJAna hoM gyaa| rAnI ko bhI vairAgyabhAva kI dhArA vRddhi pote pote kevalajJAna ho gyaa| . . . . . . . pati kI AjJA mAnanA ye patnI kI pharja hai| lekina ahitakArI AjJA nahIM mAnI jaay| ye mAne to donoM ko nukazAna ho| . .. ... Ajake sudhare huye manuSya abhakSyatyAgI strI ke mu~ha meM javaradastI vastu DAlane meM hoziyArI mAnate haiN| aura kahate haiM ki dharma ke.dhatiMga (DhoMga) chor3a de| ese dhartiga. se kucha bhI hAtha meM nahIM aayegaa| . jo. yaha cIja khAI nahIM jAtI hotI. to jagata meM banatI hI kyoM hai ? bina samajhe.ajJAnI vicAre ele yuvaka 'karmA ko upArjana karake durgati meM jAte haiN| isakA unako bhAna hI kahAM se hai|. .... ... ...... tumhArI santAna jaba yuvAna hotI hai tava tuma kisI 'dina bulAke pUchate ho ki sAdhu honA hai. athavA saMsArI? .... kRSNa mahArAjA apanI beTiyoM se pUchate the ki beTA . rAnI honA hai yA dAso?........... /
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________ 368 pravacanasAra karNiko .. %3 - . jo putrI kahatI ki he pitAjI ! mujhe rAnI bananA hai to use bhejate the prabhu neminAtha bhagavAna ke pAsa dIkSA lene ko| apanI saMtAna kI hitalAgaNI unako kitanI thI? tumheM bhI apanI saMtAna kI esI hitabhAvanA hai ? ' dharmIka gharameM dhana bhoga aura saMsAra ke jhagar3e nahIM . hote lekina dharma, tapa aura tyAgake jhagar3e hote haiM / . tumhAre gharameM kisake jhagar3e haiN| AvazyakaH sUtroM ke arthakA jJAna kitanoM ko hai ? jagacintAmaNi sUtra meM kyA AtA hai ? subaha pratikrama meM bolate ho?.. __poSadha karate ho tava bhI bolate ho| lekina inameM kyA AtA hai / ye tumhe khavara nahIM hai| ... : sUtra ke artha ko samajhe vinA sUtra bola jAte ho isameM zAyada lAbha mila bhI jAya lekina manamAnA nahIM / .. jaga cintAmaNI meM tamAma zAsvata caityoM kI gaNanA kI hai| unako namaskAra karane kI yojanA haiM / bharata kSetra ke Ae hue tIrthoM ke nAma deke vahA~ rahe jina vimvoM ko namaskAra karane meM AyA hai| dekho ! usakA artha isa prakAra hai :- "jaga ciMtAmaNI jaga nAha; jaga gurU jaga rakkhaNa / : jaga bandhava jaga saththa vAha, . .. . "jaga bhAva viakhkhaNa / aTThAvaya saMThaviya, ruva kammaTTa - viNAsaNa / cauvisaMpi jiNavara jayaMtu appaDihaya saasnn|" - bhavya jIvoM ko ciMtAmaNI ratna samAna, nikaTa bhatya jIvoM ke nAtha, samasta loka ke hito. padezaka, chaH kAya isa prakAra citAmA jaga visma
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________ yAkhyAna-aTTAIsavA~ jIva ke rakSaka, samasta bodhavaMta ke bhAI mokSA bhilASI. ke sArthavAha, par3adravya, tathA nava tatva kA svarUpa kahane meM vicakSaNa aSTApada parvata Upara sthApanA kiye haiM vimva jinake, aSTakarma ke nAza karane vAle ese caubIsa tIrthaMkara jayavantA vrtii| jinakA zAsana kisI se haNAya nahIM esA hai| . . . . - "kammabhUmihika kammabhUmihiM paDhama saMdhayaNi, ukko| . - saya sattarisaya jiNavarANa viharaMta lagmaI / " navakoDihiM kevaliNa, koDisahassa nava sAhu gmmii| saMpaI jipavara vIsa muNi, vihuM koDihiM varanANa / samaNaha koDi sahassa hua thuNijaI nicca vihaanni|| - asi, masi aura kRSi jahAM vartata hai| ele karma bhUmi ke kSetroM ke viSe prathama saMdhayaNa vAlA utkRSTa pane se eka sau aura sattara tIrthakara vicarate pAye jAte haiN| kevala jhAnI navakroDa, aura nava hajAra kroDa sAdhU hote haiM / esA siddhAnta se jAtate haiN| - vartamAna meM sImaMdhara svAmI pramukha tIrthakara, do karor3a kevala jJAnI tathA do hajAra kroDa sAdhU haiM / unakI nirantara prabhAta meM stavanA karate haiM / "jaya u sAmiya jaya u sAmiya risaha sattaMji, ujiMti pahu nemi giNa, jaya u vIra savva urimaMDaNa, bharU acchahiM muNi savnaya, muharipAsa, duha duri akhaMDaNa, avara videhi titthayarA, cihu~ disividisi jiMkevi, tI ANAgaMya, saMpaia, vaMdU jiNa savvevi / u|| - . jayavaMtA vartI zrI zatraMjaya Upara zrI RSabhadeva bhagavanta, zrI giranArajI parvata Upara prabhu neminAtha / aura . 24 .. . jAnate haiN| tIrthakara, dA nira
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________ 370 pravacanasAra karNikA sAcora nagara ke AbhUSaNa rUpa zrI mahAvIra svAmI / bharUca meM zrI muni suvrata svaamii| . . TIToI gA~va meM zrI muharI pArzvanAtha / ye pAMcoM . jinezvara dukha aura pApa ke nAza karane vAle haiN| dUsare (pAMca) mahA videha cipe jo tIrthakara haiM ve aura cAroM dizAoM meM, vidizAoM meM jo koI bhI atItakAla anAgatakAla aura vartamAnakAla sambandhI tIrthakara haiM. una savako maiM vandanA karatA huuN| " sattA taNa vaI sahassA lakkhA chappana aTThakoDio; vattIsaya vAsi AI tiya loNa ceie vaMde / / __ ATha karor3a, chappana lAkha, sattAnave hajAra vattIsa sau auha viyAso tInaloka ke virSe zAzvata jina prAsAda hai unako meM vaMdatA huuN| "panarasa koDisayAI koDivAyAla lakkha aDavannA / : chattIsa sahassa asiI sAsaya vivAI paNamAmi // pandraha anja, viyAlI karor3a, aThThAvana lAkha, chattIsa hajAra aura assI (pUrvokta prAsAda ke viSe) zAzvataH jinaviMya haiM unako meM vaMdanA karatA huuN| aba jaba cintA maNI volo tava isa prakAra arthakA cintavana karanA / . pUraNa nAmakA tApala tApasI dIkSA le ke ugra tapa karatA thaa| pAraNAmeM eka kANTha. pAtra meM bhojana lAtA thA, pAtrameM cAra khAnA the / usameM se pahale pAtrakA AtejAte bhikSukoM ko detA thA / . . . . . .. .: dUsare pAtra kA kauvA-kuttoM ko detA thaa| tIsare pAtra kA machaliyAM, kAcavA (kachuA) Adi ko detA thaa|
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna-aTThAIsavA~ 371aura cauthe pAtra meM jo AtA thA vaha khuda khAtA thaa| ese niyamapUrvaka tapa karatA thaa| tapa ugra hone para bhI jJAna vinA kiyA gayA / tapa ye tapa nahIM hai| Azraya ke "tyAga vinA saMvara kA lAbha nahIM milatA hai| laghutA meM prabhutA rahI hai| dharma se raMge AdamI meM prabhutA AtI hai| upadhAna karane ko AyeM the taba jo kapAyeM thIM ve patalI huI ki nahIM? . manuSya ke kapAla (lalATa) Upara se mAlUma hotA hai ki ye zAnti meM hai athavA krodha meM / nIceke indra bhI Uparake indroM ke bhavana meM nahIM jA . sakate / phira to manuSya kahA~ se jA sakate ? bhavarUpI rogako kADhanevAlI auSadhi ke samAna dharmAmRtakA sevana karanA caahie| rAvaNa vimAna meM baiTha ke kahIM jA rahA thA / nIce aSTApada parvata ke Upara vAlI muni dhyAna dhara rahe the| cAlI munike sirapara Ate hI vaha vimAna rUka gyaa| ... rAvaNa gusse ho gyaa| are! isa sAdhune merA vimAna rokA ! krodhAvezameM nIce utarake parvatako hilAke, muniko uThAke samudra meM pheMka denekI duSTa buddhi suujhii|| parvata hilAyA, zikhara girane lge| vAlI sunine dekhA ki rAvaNa RodhAvezameM pasA apakRtya kara rahA hai| muniko gussA A gyaa| munine dAhine pairase pahAr3a davA diyaa| rAvaNa davane lgaa| khUnakI ulTiyA~ hone lgii| hA! hA! zabda mukhase nikalane lage tabhIse usakA nAma rAvaNa pdd'aa| ... . munikI azAtanA aura tIrthakI azAtanA se kaisI sajA bhoganI par3atI hai vaha naz2arase dekhA? . . . . .
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________ 392 pravacanasAra kaNikA rAvaNa Upara Ake vAlIM munile kSamA mAMgane lagA / yahAM vAlI muniko krodha AyA lekina yaha krodha prazasta kahA jAtA hai / prazasta krodha karane kI jaina zAsana kI AjJA hai / para vastukI icchA karanA usakA nAma duHkha ! apanI mAlikI kI vastu bhI punyake vinA nahIM bhoga sakate / " paraspRhA mahAduHkhaM ! " para vastukI spRhA meM mahA duHkha hai / AtmAnaMdI to svavastu meM hI ramaNa karanevAle hote haiM / para vastukI icchA dravyAnaMdI athavA bhavAnaMdI ko hotI hai / Atma dharmako cUka karake teIsa viSayoM ke pIche aMdha canake calanA yaha aMdhApA hai / bhUlako nahIM kare vaha prathama naMvarakA hai| bhUla karake pazcAttApa kare vaha dUsare naMvarakA hai / bhUla karane para bhI bhUlako bhUla tarIke nahIM svIkAre vaha adhama kahalAtA hai / tumhAre jIvanameM kabhI bhUla ho jAya to samajha ke sudhArane ke liye prayatna karanA / sAMsArika aneka vidha bhogopabhoga kI sAmagrI meM Asakta vane rahake jIvana sudhAraNA kI apekSA karanevAle ko nAgadatta zeThakA vRttAnta samajhane jaisA hai / vAraha varSa se nAgadatta zeTha eka bhavya prAsAda vaMdhA rahe the / eka samaya kalAkAroM ke sAtha vaha zeTha vAtacIta kara rahe the / taba vahAM se eka jJAnI munirAja pasAra ho rahe the / nAgadatta kI bAta sunake munirAja ko ha~sana AyA | nAgadatta vicArameM par3a gae / dUsare dina nAgadatta jImane vaitthe| choTA vAlaka rotA thA jisase jImatA jAya aura pAlanA jhulAtA jaay| vahAM
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna-aTThAIsA . .373 usakI thAlImeM vAlaka kI mUtradhArA Ake girii| barAbara isI samaya ve hI munivara vahAMle pasAra ho rahe the / yaha dRzya dekhake bhI unako ha~sanA aayaa| nAgadatta kA Azcarya . car3ha gyaa| ... usake bAda eka samaya yaha nAgadatta zeTha dukAna para baiThe the vahAM rAstese pasAra ho rahA kalAI kA eka bakarA - zeTha kI dukAna para car3ha gyaa| kisI bhI taraha se bakarA nIce utaratA nahIM thaa| yahAM bhI muniko usI samaya "vahAMse nikalane kA prasaMga AyA aura yaha dRzya dekhake bhI muniko haMsanA aayaa| - isa prakAra tIsarI bAra munike haMsane le nAgadatta kA sira phira gyaa| ... upAzraya jAkara ke munise haMsane kA kAraNa puuchaa| munine javAba diyA ki Aja se sAtaveM dina terI gRtyu honevAlI hai aura tU to abhI taka prAsAda ko bhavya (sarasa) banAne kA uchaMga le rahA hai isaliye mujhe terI isa mohadazA para haMsanA AyA aura jisakA tU mUtrabharA bhojana kara rahA thA vaha vAlaka terI patnIkA pUrvabhava kA premI thA / tUne hI use mAra DAlA thA / javaki Aja tU use premase hiMDola rahA thA yaha dekhake mujhe haMsanA aayaa| .. usake vAda-jisa vakare ko kasAI se rakSaNa karane ke liye tUne Azraya nahIM diyA vaha terA gaye janma kA vApa thaa| . bokar3A (vakarA) ko jAtismaraNa jJAna hotehI apanI dukAnameM apane putrase rakSaNa pAneko AyA thA / tUne use nikAla diyA aura usa kasAIne usako mAra ddaalaa| yaha haMsanekA tIsarA kAraNa thA /
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________ 37 pravacanasAra karNikA - nAgadatta ko munike ina vacanoM le AtmajJAna huaa| saMsAra tyAgake; sAtaveM dina kAladharma pAke (marake) deva lokameM gyaa| vattIla prakAra ke nATaka devaloka meM hote haiM / yaha nATaka dekhane ko baiTho to chaH mahInA cIta jAya / una. nATakoM ke Age mAnavaloka ke nATaka sinemA kacarA jaise lagate haiN| tumhArA upAdAna pake vinA deva aura guru tumheM sudhAra nahIM skte| upAdAna paka gayA ho to hama nimitta bana sakate haiN| agavAnake samavazaraNameM dezanA ke samaya 363 pAMkhaDI vaiThate haiN| jI, jI, kare lekina samavasaraNa ke bAhara jAya to elA hI boleM ki yaha indrajAlI AyA hai| jagatako Thagane kA dhaMdhA karatA hai| esA bolanevAloM ko to tIrthaMkara deva bhI nahIM sudhAra sakate / : sAdhu-sAdhvI aura poSadha karanevAle zrAvaka-zrAvikA khAsa kAraNa vinA yahAM se vahAM AMTA-phenA nahIM mArate, nahIM rkhte| kyoMki bArambAra phiranese kAyI kI kriyA kA doSa lagatA hai| zarIra ke dvArA karsa baMdhAya usakA nAma kAyI kI kriyaa| - aise sUkSma tatvajJAna ko samajhake jIvana saphala karo. yahI shubhecchaa|
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________ S CE vyAkhyAna-29 vAM : . zAsana nAyaka zrI mahAvIra deva pharamAte haiM ki:saMyama jIvana prApta karane ke liye janmojanma kI ArAdhanA kAma lagatI hai| ' sampatti kA lobha gaye vinA saMyama nahIM AtA hai| tIrthaMkara paramAtmA rAjya svIkArate haiM vaha bhI karma khipAne ke liye / . . paramAtmA ke saMyama ke Age dUsare kA saMyama jhA~khA lagatA hai| . . . tIrthakara deva dravya aura bhAva dono tarahale upakArI: hai / dravya dayA vahI kara sakatA hai ki jisameM bhAva dayA AI ho / . . . . . . . . ' jaile viSTA ke kIDAko viSTA meM hI Ananda AtA hai isaliye viSTA meM hI ramatA hotA hai| usI prakAra saMsArI jIvako saMsAra ke viSaya kaSAya meM hI Ananda AtA hai| isIliye ye saMsAra meM paribhramaNa karatA rahatA hai| . . . . . . . . . . __saMsAra ke jIvoM ko azuci ke ghara rUpa deha para vahuta prema hai / isIliye yaha deha chUTatI nahIM hai| aura dehakI mamatA chUTe vinA saMsAra nahIM chUTa sakatA hai| jaba jIva janmatA hai tava zarIra para esI camar3I hotI hai. ki dekhanA bhI acchA nahIM lge|
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - 376 pravacanasAra karNikA __ asAra kAyAmeM le sArabhUta dharma sAdhanA ho tabhI AtmA ko mokSa ho sakatA hai| zarIra ko kAyama ( hamezA) eka samAna rakhane kI bhAvanA ko dezavaTA (dezanikAla) do| khAre samudra meM le bhI zRMgI maccha mIThA pAnI pItA :hai| uso prakAra durgandhI kAyAse bhI uttama dharma kA ArAdhanA ho sakatI hai| araNIka suni pitAke sAtha dIkSita huye the / araNIka munikI vAla umara hone se pitAmuni araNIka ko gocarI Adiko nahIM bhejate the| saba khuda hI karate the| parantu kAla kAlakA kAma karatA hai| usI taraha araNIka muni. ke pitA devaloka ko prApta huye| araNIka muniko pArAvAra duHkha huaa| khUba ghbraaye|... aba kyA karanA ? kyA hogA? esI aneka vicAradhArA araNIka suni kara rahe the / antameM samajhameM AyA ki "jAnevAle to cale gaye" aba kyA ho ? ava to mujhe ArAdhanA meM laga jInA caahiye| esA vicAra karake saMyamakI ArAdhanA meM tallIna bane / ____ eka dina araNIka muni gocarI ko gaye / gocarI lAye binA cale esA nahIM thA / isaliye gocarI ko to jAnA hI paDe / kabhI gaye nahIM the| Aja pahalA hI maukA thaa| " ..... vaizAkha jeTha kA asahya tApa thaa| dopahara ko pairameM phullA uThe esI garamI thii| ese samaya meM vAla dIkSita araNIka muni gocarI ko gaye / yuvAnI kI lAlIse vadana tejasvI thaa|
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna-unattIsavA~ 37. : garamI se kaMTAla ke ArAma lene ke liye thoDI dera oTalA para khar3e rahe / sAmane se jisakA pati vahuta varSoM se paradeza thA elI eka yuvatI ina tejasvI sAdhuko dekha ke mugdha vana gii| dAsI ko bhejake suniko AmantraNa 'diyA / munivara isa yuvatI ke ghara meM Aye / .. lekina kama nasIva palameM isa strIne inako pha~sA liyaa| .. aura ghara rakha liyA / sAdhu ava saMsArI bana gaye / . . inakI sAdhvI sAtAko mAlUma huA ki araNoka muni gocarI ko gaye the lo abhI taka pIche hI nahIM . phire / mAtA ko khavara huii| unakI zodhameM mAtA nikala 'paDoM / patA nahIM lgaa| dina para dina bItane lage mAtA putra ko khojane meM pAgala jaisI bana gaI thii| . . .. eka dina araNIka muni aura vaha yuvatI gavAkSa meM caiThakara sogaThAvAjI (causara) khela rahe the| vahAM to araNIka. ko apanI mAtA kI AvAja sunAI dii| vaha khar3A ho gayA / araNIka araNIka kahatI mAtA / ko dekhA / vaha khar3A ho gayA apanI sthitikA bhAna aayaa| gavAkSa se nIce utarakara mAtA ke pairoM meM gira ke caudhAra AMsU rote rote araNika ne kSamA maaNgii| "nirakhI nija jananI ne tyAM to .. .... thayelI. bhUla samajAya / ... caraNe DhalyA muni nija mAtAne / karajo mujane sahAya // " vilAsa meM DUbe huye putrako mAtAne phira guru ke pAsa hAjira kiyA / phirase dIkSA dilaaii| . aura apanI bhUlake kAraNa ina araNIka munine .
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________ 378 pravacanasAra-karNikA - - - -- ghakhadhakhatI (dhadhakatI) zilAke Upara anazana kiyaa| aura yAtmA kA uddhAra kiyaa| * nikAcita karma ke udaya se eka vakta munikA cAritra se patana huA lekina jahAM karmodaya pUrA huA vahAM mAtAke. . sahakAra se AtmajJAna jAgRta huaa| yaha hai karma kI dazA? sahAnubhAva / karma ke udadya le koI gira jAya to usakI nindA nahIM kara ke bhAvadyA kA citavana krnaa| sarva viratidhara apramatta hotA hai nIMdameM bhI zarIrakA karavaTa badalanA ho to oghA se pUMjake pheranA caahiye| sUtakAla ke mahApuruSoM meM jabara apramatta bhAva thA / - zarIra ke dvArA esI kriyA nahIM karanI cAhiye jisa le azubha vandhana ho| - upadhAna ke ArAdhakoM se calate calate volA nahIM jA sakatA hai| ve gIta bhI nahIM gA sakate / yaha hIra prazna meM kahA hai| jisa manuSya ko sokSa sukha kI prApti kI icchA hai use svabhAva badalanA pdd'egaa| upadhAna kI ArAdhanA karate karate svabhAva badala jAtA hai| zastra lAke becane le karma bandhana hotA hai| ise adhikaraNI kI kriyA lagatI hai| zrAvaka ke 21 guNa haiM / unameM dAkSiNatA bhI hai| isa saMsAra meM kadama kadama para adhikaraNI kI kriyA lagatI hai| .. .. vItarAga ke zAsana ko prApta huA AtmA adhika makAna nahIM rakhatA hai / aura agara rakhebhI to kirAye se nahIM detA hai|.. ...
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - vyAkhyAna-unattIsavA~ 379:.. dharma kI helanA (upekSA) karane se khuda bhI DUbatA hai| aura dUsaroM ko bhI ducAtA hai| kAma ke vinA bolanA .. nahIM cAhiye ye guNa hai| mauna rahane se kalaha nahIM hotA hai| aura Atmazakti kA vikAsa hotA hai| bahuta sI lar3AiyA~ aura kaMkAsa meM se bacanA ho to mauna rahanA sIkho / . .. kisI kI bhUla kahanA hai| to A~kha ke sAmane kaho lekina pIche se nahIM kho| . ThANAMga sUtra meM zrAvakoM ko cAra prakAra ke kahA hai| . (1) mAtA samAna (2) pitA samAna (3) bhAI samAna (4). zauka (sauta) samAna / .. zreNika mahArAjA ke draDha sasakita kI prazaMsA indra mahArAjA ne kI / eka duSTa deva se yaha prazaMsA sahana nahIM huii| usane sAdhuke vezameM sarovara ke kinAre machaliyAM pakar3anA zurU kiyaa| zreNika mahArAjA phirane gaye the| vahIM yaha drazya dekhakara kahate haiM ki sAdhu veza meM yaha ' kyA karate ho? / tava vaha deva sAdhu kahane lagA ki mahAvIra bhagavAna ke sabhI sAdhu ese hI haiN| zreNika mahArAjA Age gye| vahAM to sAmane se ekaH sAdhvIjI sagarbhAvasthA ke cinhavAlI hokara ke sAmane le A rahIM thiiN| pAMcavA~ mahInA cala rahA ho esA saMbhakti ho rahA thA / zreNika mahArAjA dekhake cauMka uThe / are! sAdhvIjI! sAdhu deza meM yaha kyA kiyA?. veza ko lanA diyA / . . . ... zreNika mahArAjA ne usa sAdhvI kI garbha prasUti kI tamAma kriyAyeM gupta kraaii| kisI ko khabara hogI to. sAdhu dharma kI nindA hogii| kaisI zraddhA hai ? : .
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________ - '380 pravacanasAra karNikA zraddhA kI parIkSA karane AyA huA devaH santuSTa hoke calA gyaa| nagarI ke Upara upadrava Ane se yuga pradhAna zrIbhadrabAhu 'svAmIjI ne ubasaggaharaM stotra racA thaa| usake pasAya se upalarga Tala gyaa| uvasaggaharaM stotra kA mahimA apAra hai| isa mahimA ko samajha ke tuma bhI isa stotra ke ginane vAle nitya vano / to jIvana nirupadravI bana jAyagA / yaha uvasangaharaM artha sahita pratikamaNa sArtha kii| kitAba meM se dekha lenaa| kAla kAla meM isa stotra kA mahimA pravala hai| jyAdA nahIM to sAtavAra isa stotra kA pATha avazya karo / bAlavaya meM dIkSita vane sAdhu doDe, rameM (kheleM) phira bhI yaha saba una kI vAlavaya karAtI hai| yaha dekhake samajhadAra manuSya TIkA nahIM karate haiN| jagata meM apanA koI duzmana ho to usake prati dveSa nahIM karanA caahiye| dvepa karane se prAdezi kI kriyA lagatI hai| kisI manuSya ko apane svArtha khAtira duHkha ho esA nahIM kahanA cAhiye / aura kaheM to paritApanI kI kriyA 'lagatI hai| kisI jIva kI hiMsA karane se prANAtipAtI kI kriyA lagatI hai| jainetara zAstroM meM hiMsA nahIM karane ko kahA hai| kintu hiMsA se bacane ke liye sUkSma se sUkSma jIvazAstrI to jainadarzana meM hI jAnane ko milatA hai ! agara koI devI prasanna ho ke kahe ki maaNgo| jo
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna-unattIsavA~ 381. mAMganA ho maaNgo| to kyA mAMgo? merI sAta peDhI sukhI rahe / jarA bhI dukha na Ave / yahI mAMgoge? ki sAta . peDhI taka dharma TikA rahe yaha mAMgoge? ... . jIvana jIne meM satya ko majabUta karo / sadagurUoM ke : prati upakAra bhAvanA nahIM bhUlanI caahiye| saMsAra ke kAdava kIcaDa meM se DUbate huye mujhe bAhara kADhA hai yaha to mAnate ho? upakArI ke prati bhI Aja to apakAra kI: .. bhAvanA karane vAle vahuta haiN| - jahara khAne se eka bAra maranA par3e kintu hiMsA karane se ananta marana karanA par3ate haiN| megha ke Agamana se jaise mora nAca uThate haiM vaise hI jinavANI ke sunane se bhaktoM ke hRdaya nAca uThanA cAhiye / / - namaskAra kA artha hai paMcAMga praNipAta / pAMcoM aMga" ikaTThA karake vaMdana karanA usakA nAma hai paMcAMga praNipAta / yAnI use paMcAMga praNipAta kahA jAtA hai| - krodhake kaDave phalakA varNana zrI udayaratna mahArAjane sajjhAyameM kiyA hai| usa varNanako sunake krodhase pIche haTho aura samatA sAgarameM lIna vano yahI satya kalyANa kA upAya hai| samakitameM aticAra lagAne se vyaMtara Adi yoniyoM . . meM jAnA par3atA hai| . mokSameM jAne ke liye samakita yaha cAvI hai, ananta bhavakI auSadhi hai| durjana manuSya anya kA ahita karake rAjI (prasanna), hotA hai lekina sajjana manuSya dUsaroM kA bhalA karake. rAjI hotA hai| . .: bhImakumAra ke satvase deva, devI, rAjA aura vidyAdhara
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 382 pravacanasAra karNikA prasanna ho gae the / bhImakumArane apanI buddhise mithyAtvI rAjAoM ko samakita banAyA / rAjA, prajA khuzI huI / khuzI hue rAjAne bhImakumAra ko rAjyadhurA sauMpake khuda dIkSA leke AtmakalyANa kiyA / kevala sAdhuveza se hI kevalajJAna hotA hai esA nahIM hai / bhAvanA zuddha honI cAhie / prasannacandra rAjarji eka bhAvanAke valase mokSameM ge| ilAcIkumAra bhAvanA ke balase kevalI caneM / bharata mahArAjAne bhAvanA ke calase ArosA bhavanameM kevalajJAna ko prApta kiyA / pRthvIcandra aura guNasAgara bhAvanA ke valase corImeM * aura rAjasabhA meM kevalajJAna prApta kiyA / isaliye bhAvanA hI dharma prApti kI mahAn auSadhi hai / ayodhyA ke rAjA harisiMhake putra pRthvIcandra bAlapana se hI vairAgI the | mAtA-pitAke ati Agraha se solaha kanyAoM ke sAtha lagna graMthi se jur3AnA par3A / lekina mana to jala - kamalavat thA / putrako pakkA saMsArI banAne ke liye rAjAne inako rAjagAdI sauMpa dI / eka divasa siMhAsana para baiThake pRthvIcandra ciMtanameM DUbe the usa samaya sudhana nAmakA vyApArI AyA / isa sudhanane eka kautUka dekhA thA usakA varNana usane pRthvIcaMdra ke pAsa kiyA / gajapura gA~va meM ratnasaMcaya nAma ke zeTha ke guNasAgara nAma kA putra thA / ye bhI vAlapana se ucca saMskAra le ke janmA thaa| saMsAra ke prati udAsa rahatA thA / mAtA pitAne
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - - cyAkhyAna-unattIsavA~ 383 lagna kI bAta kahI mAtA pitAne lagna kI bAta khii| tava punane kahA ki maiM zAdI karake dUsare dina hI dIkSA lUMgA / isake sAtha zAdI karane vAlI AThoM kanyAyeM yaha bAta jAnakara ke bhI usake sAtha paraNaneko (zAdI karaneko) taiyAra ho gaI / yaha kautuka thA / corI (lagnamaMDapa) meM lagnavidhi cala rahI thii| vahIM para guNasAgara kA AtmA ucca zreNI meM saMcaratA hai| aura yaha lagnamaMDapa meM hI kevalajJAna ko prApta karatA haiM / 'esA uttama pati milane ke badale meM zubha bhAvanA bhAtI huI ve AThoM kanyAyeM bhI kevalajJAna ko prApta karatI haiN| . . sudhana ke mukhase pasA maMgalamaya vRttAnta sunate sunate pRthvIcandra kevalajJAna ko prApta karate haiN| yaha hai bhAvanA kA jAdU / . bhAvanA se rAjya sabhAmeM kevalajJAna hote hI Azcarya phaila gayA / devaloka se deva daur3a aaye| aura sAdhu veza diyaa| bharata mahArAjA ArIsA bhavana meM gye| vahAM unakI aMgulI kI mudrikA gira gii| oho! jagata anitya hai| kAyA anitya hai| kuMDala anitya haiN| __ ese vicAroMmeM ho vicArameM bharata mahArAjA UMcI bhAvanA meM caDha gye| aura kevalajJAna prApta kiyA / kevala jJAna hote hI deva Aye / devoMne Ake kahA pahale sAdhuH veza lo| pIche vandana kreNge| bharaMta mahArAjA ne sAdhuveza phnaa| pIche devoMne vaMdana kiyaa| isa vepa kI bhI kitanI mahimA hai / . . . ... . vAraha vrata yaha sainika haiM aura samakita
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - pravacanasAra kaNikA hai| jo lenApati na ho to sainya meM agadar3a maca cAya' aura senA vyavasthita DhaMgale nahIM cale isaliye senApati / kI jarUrata hai| isI taraha samakita na ho to dUsare vrato kI koI kImata nahIM hai| isaliye sarva prathama samakita honA caahie| dharmaparAyaNa kumArapAla mahArAjA ko hemacandrasUrijI mahArAjane aThAraha dezake rAjAoMkI hAjirImeM "paramAhat"... kI padavI dI thii| jaina zAsana ke liye kitanI tatparatA batAI hogI tava yaha padvI unako milI / tumhAre bhI padavI cAhiye to jIvana dharma-parAyaNa suMdara vnaavo| hemacandrasUrijI mahArAja kI hAjirI meM hI unakI caraNapAdukA taiyAra karAke kumArapAla rAjAne tribhuvanapAla' .. vihAra nAmake mandira meM sthApita kii| ananya gurubhakta ese rAjA kumArapAla ko dhanya ho / jo koI hiMsA karegA vaha rAjadrohI khlaaygaa| aura rAjyakI bhayaMkara sajAko prApta kregaa| esA baTa hukama (vizeSa Adeja) kumArapAla mahArAjAne apane aThAraha dezoMmeM jAhira kiyA thA / aise vaTahukma se mithyAtvI loga khuva khijAye lekina rAjya zakti pravala thii| kisI kA kucha bhI nahIM cala sakatA thaa| sacamuca meM jaina zAsana kI prabhAvanA karanA ho to satva caahiye| . kumArapAla rAjane hemacandrasUrijI ke saMyoga ko prApta karake jaisI zAsana prabhAvanA ko hai vaisI Ajataka kisI rAjAne nahIM kii| usa prabhAvanA kI anumodanA karane se prabhAvanA, karane kI zakti sabhIko prApta ho yahI zubhecchA /
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna - tIsavA~ anaMta upakArI zAstrakAra paramarSi pharamAte haiM ki mAnava zarIra ko uttama ginane kA kAraNa yahI hai ki mokSasAdhanA isa zarIra se hI ho sakatI hai / isaliye | vyavahAra zuddha banAye vinA jIvana zuddhi nahIM ho sakatI hai | bhUmikA zuddha kiye vinA citrAmaNa ko (citra) sundara nahIM banAyA jA sakatA hai / eka citrakAra kI bhUmi zuddhi kI bAta jAnane jaisI hai : eka rAjA kI sabhAyeM eka manuSya najarAnA le ke rAjA ke caraNa meM bheTa dharane ko AyA / vaha isI rAjya: kA vatanI thA / lekina kamAne ke liye paradeza gayA thA / cahuta bahuta sthAnoM meM phirake aura kamAI karake ye pIche dezameM AyA thA / rAjAne usakI khabara pUchI / aura kahAM kahAM phira AyA vaha batAne ke liye kahA / isa manuSyane bhI khuda jahAM jahAM phirA hogA vahAM kA aura vahAM jo mahatva kA dekhA thA vagairaha usakA varNana kiyA / rAjAne pUchA ki tU saba jagaha phira AyA / aura saba dekha AyA / lekina tU ye batA ki dUsare rAjya meM tUne esA kyA acchA dekhA jo apane rAjya meM nahIM ho / usane kahA ki amuka rAjyameM esI citra sabhA dekhI 25
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________ 286 pravacanasAra karNikA ki jo dUsarI jagaha kahIM bhI nahIM hai / apane rAjya meM bhI usakI khAmI (kamI) hai / rAjAne usI samaya apane manuSyoM ko hukma diyA aura dUsare rAjyameM jina kArIgaroM ne citrazAlA banAI thI unameM se hI do kArIgaroM ko bulAyA / yaha kArIgara Apa isaliye rAjAne una kArIgaroMko bulAke hukma kiyA ki tuma dono janeM milake usa rAjya meM hai isase bhI suMdara aisI citrazAlA chaH mahInA meM banAo aura usake liye tumheM jo cAhie vaha milegA / kArIgara kAmameM laga gae / chaH sahInA pUre hue / isaliye rAjAne una donoM kArIgaroMko bulAyA aura pUchA ki tuma donoMkA kAma pUrA huA ? eka kArIgarane kahA ki maiMne to merA bhAga varAvara citramaya banA diyA hai / dUsare kArIgara ne kahA ki mahArAja ! maiMneM to abhI taka pIMchI bhI hAthameM nahIM lo / rAjAne kahAki to phira tumane abhItaka kiyA kyA ? usane kahA ki maiMne to abhI taka sirpha saphAI kA hI kAma kiyA hai / vaha zabda se kahakara tumako samajhAyA jAsake aisA nahIM hai / Apa vahAM dekhane ke liye padhAro isase Apako khyAla A jAyagA / rAjA apane parivAra sahita naI citrazAlA dekhane ke liye gayA / rAjA dekhatA hai to pUrI citrazAlA ko citramaya dekhakara ke rAjA khuza ho gayA / jisa kArIgarane yaha kathA ki- maiMne abhI taka pauMchI
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna-tIsavA~ / . bhI hAtha meM nahIM lI usa kArIgara se rAjA kahane lagA ki tumane tumhArA kAma pUrA kara diyA phira bhI tuma esA kyoM kahate ho ki abhI pIchI bhI hAtha meM nahIM lii| - usane kahA mahArAja ! maiMne jo vAta kahI thI vaha saca hai| dekho! .. . . isa pramANa kahake kArIgarane citrazAlA ke madhyabhAga meM jo paradA thA vaha DAla diyaa| * bIca meM paradA thAjAne le citrazAlA ke ye aDadhe bhAga kI bhIta korI kaTa (citra vinA) dikhAI dii| rAjAneM pUchA elA kyoM citrakArane kahA ki citra citarI huI dIvAla meM le isa sApha kI huI bhIta meM usa citra kA prativisva giratA thaa| vIcameM paradA girA isa liye prativimba giranA vanda ho gyaa| dIvAla ko pahale svaccha karanA caahiye| aura phira citrAmana ho to citra ekadama acchA utthe| isI prakAra jIvana zuddhi ke liye vyavahAra zuddhi kI pahalI bhI AvazyakatA hai| mahAparAkrama ke vinA paramapada milanevAlA nahIM hai| isa saMsAra meM karma ke sivAya dUsarA koI bhI zatru nahIM hai| kumArapAla mahArAjAne sAta vyasana ke sAta putale banAye the| una sAtoM ke kAle muMha karake gadhe para baiThAke pUre zahara meM phiraaye| yaha drazya dekhakara nagaravAsIyoM ko esA lagA ki agara ina lAta vyasanoM meM le apana eka bhI vyasana kA levana kareMge to apanI zrI yaha dazA hogii| ..isa liye cetate rhnaa| kumArapAla kA sAta vyasana para kitanI vRNA thI vaha to dekhA ?
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________ 388 pravacanasAra karNikA kumArapAla rAjA-sAmAyika meM baiThe the| samatAbhAva . meM lIna banake vaiThe the| itane meM eka makoDA rAnA ke paira . . . meM cipaka gayA (kATane lgaa)| prayatna karane para bhI nahIM .. niklaa| rAjAne vicAra kiyA ki agara ise dUra karane jAyeMge to mara jaaygaa| pasA vicAra ke utanI apanI * camaDI kATake camar3I sahita maMkoDe ko rakha diyaa| apane ko pIDA huI usakI paravAha nahIM karake maMjhoDA ko bacA liyaa| kailI dayA bhAvanA! tIna khaMDa ke mAlika lakSmaNajI mRtyu ko prApta huye| vaha dekhakara rAmacandrajI ke putra lava aura kuza ko vairAgya AyA / unako vicAra AyA ki are! tIna laMDa ke. mAlika aura battIsa hajAra striyoM ke bhoktA ele kAkA mara gaye / hamArI bhI mRtyu ho usake pahale AtmasAdhanA kara lenI caahiye| bala! vairAgya bhAvanA zurU ho gii| rAmacandrajI sUcchita hoke lakSmaNajI ke zava ke pAsa par3e the| bolane kI tAkata nahIM thii| vahAM putra Ake kahane lage ki pitAjI! kAkA mara gaye haiN| yaha dRzya dekhakara hamheM vairAgya AyA hai| isaliye dIkSA lenA hai| to anumati do| esA kaha ke donoM putra calate bneN| pase prasaMga meM rajA (maMjUrI) mAMganA yogya hai? dIkSA kI vAta karanA yogya hai ? kyA? unheM vyava'hAra kA jJAna nahIM thA? ese aneka vicAra tumheM Agaye hoNge| ... donoM putra kevalakSAnI mahAtmA ke pAsa phuNce| dharmadezanA zurU huii| donoM jane dezanA sunane ko vaiTha gaye / vairAgya rasa jharatI dezanA ko sunake donoM praphulla citta bana gye| dezanA pUrI huii| donoM janoMne dIkSA kI mAMga
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________ -- - - vyAkhyAna-tIsavA~ . 389. ... kii| kevalI bhagavantane donoM ko dIkSA dii| donoM jane atyanta harpita huye| isakA nAma jaina zAsana kI ArAdhanA. kI tmnnaa| gA~va meM donoM varga hoN| prazaMsaka sI ho aura nindaka bhI hoN| donoM ko samAna gilake cale usakA nAma suni| jahAM viSaya kA cirAga ho usakA nAma dharma / java taka viSayoM kA virAga nahIM Ave tava taka mokSa nahIM mile| dharma samajhe huI AtmA saMsAra ke kurivAjoM ke tyAgI hote haiN| kurivAjoM ko rakhanevAlA dharmI nahI hai| : bAtoM meM dharma nahIM hai| vartana meM dharma hai| duniyA meM rahane para bhI abhyaMtara pane se duniyA le alaga rahe ulakA nAma dhrmaatmaa| duniyA kI nIti bhinna hai| aura dharma kI nItiH bhinna hai| svArtha ke liye nahIM kintu paramArtha ke liye apalI jAta ko nicode usakA nAma dhrm| paramAtmA ke pAsa jAke caitanyavaMdana karate ho| usameM .. aMtameM prArthanA sUtra "jayavIrAya" bolate ho| lekina usameM: kyA AtA hai ? ye tumako mAlUma hai ? usa meM kahA hai ki he bhagavan / tumhAre zAstra meM niyANA ko bAMdhane kA niSedha kiyA hai kintu phirabhI mujhe bhava bhava meM tumhAre caraNoM kI sevA ho|" dharma se amuka phala mile esI icchA karanA use "niyA|" kahate haiN| isa tarahase niyAj karanekI zAstra meM sanAI hai| suhapantIke volameM AtA hai ki "mAyA zalya, niyANa zalya aura mithyAtva zalya pariharUM / " phira bhI bhavabhavameM vItarAgadeva kI caraNasevA. iJchI hai| .
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra karNikA ___ isa icchA ko niyAj nahIM kaha skte| kyoMki usameM koI sukha-sAmantrI nahIM maaNgii| are ! mokSakI bhI mAMga nahIM hai| prabhuke caraNoM kI levA rUpa bhakti kI mAMga hai| usameM lamarpaNa bhAva hai aura yaha bhAva prazaMsanIya ginA jAtA hai| "jaya vIvarAya" yaha prArthanAsUtra hai| jisake andara. yAcanA aMtarakI amilApA pradarzita kI jAya ulakA nAma. prArthanA suutr| kyA kyA abhilASAyeM jinezvara paramAtmA ke pAsa pragaTa kI jA sakatI haiM, yaha samajhanA ho to jayavIparAyaH sUtrake artha gurugama se samajha lenA / isa sUtrameM itanI bhavya bhAvanA bharI hai ki jo samajhane meM Ave to jIvana kA kalyANa hue vinA nahIM rhe| upayoga le calo to jIvahilA le bacA jA sakatA hai| zarIra ko bhI sukha ho sakatA hai aura upayoga kA bhI lAbha mile "nIcI lajare cAlatAM, traNa guNa moTA thAya / kAMTo Tale dayA pale, paga paNa nahiM kharaDAya // . hAlameM lokazAhI rAjya hai| isa rAjya meM kitanI hiMsA cAlU hai ? Ajake kursIdhArI (lattAdhIza) itanI hiMsA karAve, hiMsAmeM protsAhana deM esA hotA ho vahAMkI prajAneM kisa taraha susaMskAra A sakate haiM ? - putrI do lekina paisA leke do usakA nAma lohIkA vyApAra ! isameM dalAlI karanevAle bhI isI koTike hote
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna - tIsavA~ 391 haiM / putrIkA pailA lene se kaunasI gati meM jAnA par3egA usakA vicAra karanA cAhie | bhagavAna gautama svAmI sahAvIra paramAtmA se pUchate haiM ki he bhagavan ! manuSya pahale kriyA karate hai ? ki pahale vedanA bhogatA hai ? paramadayAlu bhagavaMtane uttarameM kahA ki :- pahale kriyA karatA hai phira vedanA bhogatA hai / kriyA karane se karma baMdhatA hai / vaha udayameM Ave tava anubhava karanA par3atA hai / AtmA ke pariNAma pala-pala badalate rahate haiM / jaisI kriyA vaise pariNAma / vAharakI kriyA kA asara antara meM par3atA hai / Aja vijJAna bar3ha gayA hai / vijJAnakA artha hotA haiM vicAra vinA kA jJAna | yaha artha Ajake kahe jAnevAle vijJAnako anulakSa karake hI hai / jahAM AtmA kA jarA bhI vicAra nahIM hai, parantu vaidika lAlasA kI tRptikA hI vicAra hai / pase jJAnako 'vicAra vinA kA jJAna kahane meM kyA virodha ? Dagale ne pagale (kadama kadama para ) vaijJAnika sAdhanoM kA bar3hanA mAnava jIvanako bhayabhIta banA rahA hai / jaise zuSka ghAsako jalAte dera nahIM lagatI hai usI taraha AzravakA dvAra baMda karake dharma karo, isaliye dharma turaMta asara karegA / mana, vacana kAyA ke yoga eka samAna nahIM hone se pramAda se karma Ate haiM / pramAda se jIva aneka jIvoM kI hisA karatA hai / pramAdI sAdhukA kAla kitanA ? jaghanya
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________ 392 pravacanasAra karNikAle eka samaya athavA antarmuhUrta aura utkRSTa se pUrva kroDa varSa tk| yogajanya sukha yaha vAstavika sukha nahIM hai, lekina sukhakI AmA hai| parva tithiyoM meM AyuSya kA baMdha par3atA hai isaliye parva tithiyoM meM vizeSa dharma karanA cAhie esI zAstrAjJA hai| saMsArameM rahane para bhI vairAgyabhAva se rahanevAle eka rAjA kA kitanA mahatva vaDha gayA hai yaha najarose dekhane ke bAda rAnI cauMka utthii| ahA ! mere priyatama sere se vilakula nirAle haiN| do sage bhAI the! donoM vairAgI the| bar3e bhAIne rAjyadhurA choTe bhAI ko soMpa karake dIkSA le lo| dIkSA liye bAraha varSa bIta gye| Aja mAI muni nagarI ke udyAnameM padhAre / yaha samAcAra sunakara rAjA vaMdana karake ghara AyA / rAtakA samaya thA / apanI priya patnI ke sAtha rAjA baiThA thA / vAtavAta meM rAjAne kahA ki he priye ! mere bhAIne dIkSA lI thI usa vAtako Aja bAraha varSa vIta gae / vaha bhAI muni udyAnameM padhAre haiN| maiM vaMdanA karane gayA thA / lacamuca meM unhoMne to tapa karake kAyA ko sukhA DAlI hai| kyA? tuma akele jAke Aye ? sAthameM sujhe nahIM le gaye? dekhoM ? suno! AvatI kAla suvaha meM vaMdana kiye vinA apana ko kucha bhI nahIM khAnA hai| ye merI prtijnyaa| . esI sakhta pratijJA sunake rAjA prasanna ho gyaa| . : vanavAkAla esA vanA ki rAtako mUzaladhAra varasAda
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna-tIsavA~ .. 393. - - girii| nadI nAle chalaka gye| prAtaHkAla huaa| paurajanoM kA AnA jAnA baDha gyaa| rAnI vicArameM par3a gii| ava kyA karanA ? rAjA ke pAsa jAkara ke kahane lagI ki priyatama / varSAne to kamAla kara diyaa| ava sujhe to vaMdana karane jAnA hai to kyA karanA? - priye ! rathameM jaao| nadI ke kinAre jAke kahanA ki he nadI devI ! suni java se dIkSita bane haiM taba se jo. upavAsI hoM to mujhe jAne kI jagaha de| rAnI prasanna citta hokara ke naI / rAjA ke kahe anusAra kahA / rAnI ko jagaha mila gii| isake bAda muni mahArAja ke pAsa jAke caMdana karake sAtha meM lAye huye apane nAstA meM se mahAtmA ko bhakti karake vahorAyA / rAnI ko Azcarya huA ki muniko pratyakSa vahorAyA hai| to phira ye upavAsI kaise ? aura unako upavAsI kahane se hI nadIne mArga diyA hai to isameM samajhanA kyA? vahAM le vApisa Ate samaya nadI kA pUra phira se AjAne se AnA muzkila ho gyaa| tava munine kahA ki tU nadI ke pAsa jAkara ke elA kahanA ki "merA pati .. brahmacArI ho to he nadI ! mujhe jagaha denaa"| java rAnI ne esA kahA to sulabhatA se apane sthAna meM pahuMca gii| lekina use Azcarya huA ki maiM hUM phira bhI merA pati brahmacArI kaise kahA jA sakatA ? pati ne muni upavAsI hone kI zaMkA kA samAdhAna karate huye kahA ki bhAI muni ugra tapasvI hai| phira bhI pAraNA ke dina AhAra lene para bhI nirAzaMsapane aura
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________ - pravacanasAra karNikA rasa kasa vinA kA AhAra lete hone se ve upavAlI kahalAte haiN| suni ke pAsa jAke pati brahmacArI honekI zaMkA kA.. samAdhAla ye milA ki terA pati svadArA saMtoSI honele deza se brahmacArI ginA jAtA hai| muni ne kahA ki maiMne dIkSA lI tabhI se merA bhAI bhAva se vairAgI hai| tere saMtoSa ke liye saMsAra meM rahA hai| yaha sunakara ke rAnI santuSTa vanI /
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - HD . vyAkhyAna-ikatIsavAM - carama tIrtha pati Asanna upakArI zramaNa bhagavAna mahAvIradeva ne apane Upara amApa upakAra kiyaa| usa upakArakA smaraNa karane jaisA hai| . chaTTI aura sAtavIM naraka meM pAMca karor3a saDasaTha lAkha ninyAnave hajAra pAMcasau caurAlI roga haiN| vahAM kitanI vedanA hogI? ye sava vedanAyeM kyoM bhoganI par3atI hoMgI? AraMbha samAraMbha khUba karane se| ati AraMbha aura samAraMbha naraka kA kAraNa hai| bhavadatta muni dIkSita banake ghara bhikSA ke liye Aye / unakA choTA bhAI bhavadeva gharameM thA / gaI kAla hI lagna karake nAgIlA nAma kI rUpavatI kanyA ko eraNa" ke lAyA thA / usakA zrRMgAra kara rahA thaa| usake sAtha prema mastI meM pAgala banA thaa| vahAM bhAI suni kA mIThAH zabda karNapuTa para sunAI diyaa|: "dharmalAbha" / bhavadeva nIce aayaa| suniko zikSA vhoraaii| isake bAda bhavadeva munike sAtha calane lgaa| bhAI muni ke pAsa jholI meM adhika vajana hone se bhavadeva bhavadatta munike pAsa se thor3A vajana khudaM hI ucaka liyA / aura muni ke sAtha calane lgaa| calate calate mana to usakA nAgIlA meM hI rama raha
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________ - pravacanasAra karNikA.. 'thaa| lekina bhAI muni jaba taka chuTTI nahIM deM taba taka pIche jAya kisa taraha le ? svasthAne pahuMcane ke bAda avadatta muni bhavadeva se . 'ghUchane lage ki tujhe dIkSA lenA hai ? zarama se bhAI nA nahIM kaha sakA / aura bhavadeva bhI dIkSita vana gayA / muni avasthA meM bhI mana to nAgIlA meM hI rama rahA thaa| eka lamaya bhI nAgIlA vilarAtI nahIM thii| Akhira munimaMDala andhana vihAra kara gare / dIkSA vinAbhAva zarama se lI thii| pratisamaya dilameM nAgIlA kA dhyAna cAlU thA / esA karate karate. vAraha varSa kA samaya bIta gayA / yahAM lajja banI nAgIlA apane patikI rAha dekha dekha ke thaka gii| aMtameM usane mAna liyA ki mere pati bhI AI munike sAtha cale gye| aura saMyama svIkAra liyaa| bAraha varSa ke bAda avadeva suni vihAra karate karate apanI nagarImeM aaye| sana se taiyAra hoke Aye the ki ghara jAnA nagIlA ke pAsa se kSamA mAganA aura sAdhupanA chor3a denA isa vicAra se ve ghara Aye the / gA~dha ke bAhara kuvA ke kinAre nagara kI nAriyAM -- pAnI bhara rahI thiiN| zarIra le kRza vanI pAnI bharane ko AI eka nArI. se abadeva suni pUchane lage ki vahana ! merI nAgIlA to majAmeM hai? . muni jisale pUcha rahe the vaha nArI dUsarI koI nahIM kintu khuda nAgIlA hI thii|
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna-ikatIsavA~ 397.. - kahA~ bAraha varSa pahale yauvana ke pUrameM chalakAI jAtI nAgIlA aura Aja kRza vanI nAgIlA / zarIra kI zoA .. meM mukhakI lAlI meM atyaMta pharaka par3a gayA thaa| isa liye bhavadeva ko kahAM se mAlUma ho ki nAgIlA yaha khuda hI hai| : nAgIlAle apane pati ko pahacAna liyA / phira bhI koI bhI adhikaM vAta kiye vinA jhaTa jaldI jaldI apane ghara pahuMca gii| thor3I derameM to bhavadeva bhI ghara pahuMca gaye / muniko AtA dekhakara nAgIlA kahane lagI ki padhAro sAheva ! zAtAmeM to ho! suni kahane lage ki nAgIlA tU hai ? jI hAM! to maiM tere pAsa kSamA mAgatA huuN| maiM dravya se sAdhu banA hUM bhAva le nhiiN| bhAva to merA tere meM hI thA / isaliye Aja phira A gayA hUM / aba to maiM kAyama ke liye terA hI banake rahane vAlA huuN| . ... mahAtman ! kSamA mAMgane kI kucha bhI jarUrata nahIM hai| Apale saMyama svIkArA hai vaha acchA kiyA / ava to dila. sthira rakhake AtmasAdhanA meM tatpara vana jaao| aura mujhe bhUla jaao| . nAgaulA ne muni ko sthira karanekA prayatna kiyA / nAgIlA ! lekina tere vinA merA mana aura kahA~ bhIlage esA nahIM hai| maiM to tujhe milane ke liye hI AyA : huuN| munine hRdaya kA ubharA ukela diyA / .. mahAtman / amRta kuMDa meM svAda mAnane ke bAda punaH vipa kuMDa meM pravezanekA mana kauna kare? isa liye Apa pIche guru mahArAja ke pAsa padhAro aura saMyama meM sthira vno| ... isa taraha se nAMgIlAne 'samajhA ke apane pati ko
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________ 398 pravacanasAra karNikA - - - * saMyama meM sthira kiyaa| muni guru mahArAja ke pAsa pahuMca : gaye / AtmabhAva meM sthira rahake saMyama meM sthira vo| isa .. ' kA nAma pativrata strI kahA jAtA hai| sama kitI kA mana mukti meM hotA hai| aura zarIra saMsAra meM hotA hai| rasa jharate mAdaka padArtha khAne se vikAra utpanna hotA hai| isaliye rasa kasa vinA kA bhojana karanA caahiye| vigaIyoM kA tyAga karane se dama bhI miTa jAtA hai| mUla choTI ho ki bar3I darekakA prAyazcita lenA - caahiye| bhagavAna kI AjJA rUpI lagAma jisake hAtha meM - AjAya vaha AtmA saMsAra se pAra pahuMca sakatA hai| acchA milane para rAjI na ho aura kharAva milane . ' para sukha varAva nahIM vanAve to samajha lo ki dharma vasA hai| dareka vastu meM cAra nikSepA hote hai| dravya-kSetra-kAla aura bhaav| ina cAra nikSepoM ko samajha ke calanA caahiye| kumArapAla ke rAjya meM le moharAjA kI putrI hiMsA risA ke calI gaI thI kyoM ki kumArapAla rAjA ahiMsA ke upAsaka the| jaDa padArthAne jagata ke jIvoM ko pAgala banAyA hai| paisA jaDa, ghara jaDa, kAyA jaMDa, moTarakAra jaDa, yaha saba 'jaDa hone para bhI usake prati ye jIva kaise rAgI vana rahe haiM? agara upAzraya meM strI ke phoTo (citra) hoM to vahAM -sAdhu nahIM rahatA hai| elA daza vaisAlika sUtra meM pharamAna hai| kyoM ki strI kA cina bhI vikAra kA kAraNa hai| ... jila ko virati rUpI rAnI hai| samatA, viveka aura
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna-ikatIsA . 399 vinaya nAma ke putra haiN| zubhadhyAna nAma kA senApati hai| sadaguNa svarUpa sainika haiM aura karuNA nAma kI putrI hai| ele muni hI isa saMsAra meM sukhI haiN| - moharAjA ke avirati nAma kI rAnI hai| hiMsA nAma kI putrI hai| mithyAtva nAma kA putra hai| duni nAma kA daMDanAyaka hai| . bhagavAna zrI mahAvIra paramAtmA se zrI gautama gaNadhara * pUchate haiM ki he bhagavan ! dharma kisa meM AtA hai ? . bhagavAnane kahA ki hai. gautama ! jise indriya jaya kI bhAvanA ho, mokSa kI abhilAyA ho, aura saMsAra ke prati aruci ho usake jIvana meM dharma AtA hai| .. tIrthakara paramAtmAoM kI koI bhI dezanA niSphala nahIM jAtI hai| bhagavAna zrI mahAvIra deva kI prathama dezanA nipphala gaI vaha Azcarya ginA jAtA hai| - utsapinI aura avasarpiNI svarUpa kAla bharata aura erAvata kSetra meM hI hote haiN| mahAvideha meM nahIM hote haiN| .. vahAM to hamezA cauthA ArA hI vartatA hai| mahAvideha se hamezA ke liye mokSamArga khulA hai| . . . samakitAvasthA meM parabhava kA AyuSya vAMdhanevAlA . manuSya niyama se vaimAnika deva kAhI AyuSya bAMdhatA hai| pRthvI para vicarate tIrthayAroM kA astitva utkRSTa se 170 (17.) kA hotA hai| : pAMca maratakSetra meM, ekaeka ele pAMca, airAvata kSetra meM eka eka aise pAMca, aura pAMca mahAdhideha kI 160 vijaya meM eka eka ho to 160 ele kula 170 tIrthakara vicarate ho sakate haiN| . . , ...:.:...:...:.:...: .
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________ 400 pravacanasAra karNikAH . . - - -- isa rIta kA saMkhyA pramANa vicarate tIrthakara bharatakSetra meM vicarate ajitanAthajI bhagavAna ke samaya meM the| eka sAtha eka sthala meM eka le adhika tIrthakara nahIM ho skte| dharma manuSya ko satya rUpI vastra tilaka karatA hai| ladAcAra rUpa chatra dhAraNa karatA hai| dAna rUpI saMjana (kaMgana) pahanAtA hai saMdega rUpI hAthI para baiThAtA hai, vividha vrata dhAraNa rUpI jAnaiyA (barAtI)oM se zobhAtA. hai, vAraha bhAvanA rUpI striyoM se vavalamaMgala gIta gavAtA .. hai| kSamA rUpI bahana ke pAla le luMchaNA likhAtA hai| aura isa taraha le anukrama se mokSarUpI vadhU ke sAtha lagna karA detA hai ye sava kriyAyeM dharma hI lAtA hai| isaliye punyazAliyoM ko tadAkAra bananA caahiye| navapada rUpI nabaserA hAra pahanane jaisA hai| zraddhArUpI vedikA, sadavicAra rUpI toraNa, vodha rUpI agni, navatatva rUpI ghI se yaha AtmA apane karma rUpI Idhana ko jalA detI hai| - yugalika manuSya aura devoM kA parabhava kA AyuSya vahAM se mRtyu hone ke chaH mahInA pahale vaMdhatI hai| . deva, nArakI, yugalika aura tirelaTha zalAkA puruSoM kA Ayupya nirupakramI hotA hai| unakA AyuSya kisI bhI taraha ke upaghAta se nahIM TUTatA hai| apane AyuSya ko upaghAta tor3a sakate haiN| . bhApA karmaNAM ke pudgala TakarAne se zabda zravaNa hotA hai| aura yogyAyogya zabda zramaNAnusAra zrotA ke pariNAma jaMgate haiN| isIliye hI AgamoM kA zravaNa karanevAle, zrotAoM ko karmanirjarA hotI hai|
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - - : vyAkhyAna-ikatIsavA~ . cAritra mohanIya karma ke pravala udayavAlo ko dIkSA . udaya meM hI nahIM bhAtI hai| haMsane se aura rone le moha nIya karma vaMdhatA hai| - mahApuruSa eka to haMsate hI nahIM haiM aura agara haMsate . bhI haiM to sAmAnya mukha malakAte haiN| itanA hI haMsate haiM jyAdA haMsane se kharAba lagatA hai| .... duHkhake samaya azubhodaya kI kalpanA karanA, lekina duHkhako nahIM ronA / pApodaya kI muddata pUrNa hote ha .. duHkha apane Apa calA jAnevAlA hai| paraMtu duHkhakI belA meM hAyaboya (hAya hAya) karane se duHkha kA asara dUnA ho jaaygaa| gunahagAra ko lipAhI pakar3a ke le jAtA ho tava gunahagAra chUTa jAnekA, bhAga jAnekA agara prayatna kare to sajA dUnI bhoganA par3atI hai aura Upara se daMDA khAnA par3e / isI taraha pUrvabhava meM kie hue pAparUpI gunhA se karmarAjA tumako zikSA (sajA) karane Aye tava AnAkAnI (hAM-nA) kie binA haMsate mukhale bhoMga lo taba to kucha bhI nukazAna nahIM AvegA / nahIM to paramparA se gunhA . vaDhegA aura sajA bhI vaDhegI yaha samajha lenA / darzanAvaraNIya karma kA udaya nidrA ko lAtA hai / adhika sone se rogiSTa hotA hai| - kulakA abhimAna karane se bhagavAna mahAvIra svAmI ke jIvane marIci ke bhavameM nIcagotra karma bAMdhA thA ora isIliye devAnandA brAhmaNI kI kukSimeM viyAsI dina-rAta . rahanA par3A / tiyAsIveM dina indra mahArAjA kI AjJA se .26
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________ 402 pravacanasAra karNikA / hariNagameSI devane mAnavaloka meM Ake garbha kA saMkramaNa : kiyA thaa| kharatara gacchavAle isa prasaMga ko kalyANaka mAnake .. bhagavAna mahAvIra ke chaH kalyANaka mAnate haiN| parantu kalyANaka hoya usa prasaMgako to deva-samUha milake usakI ujhavaNI karate haiN| isa saMkramaNa ke prasaMgameM to kevala hariNagameSI devake sivAya koI deva bhI nahIM Ae aura indra bhI nahIM Ae to phira use kalyANaka kaise kaha sakate haiN| isaliye kalyANaka cha: nahIM parantu pAMca kI mAnyatA ThIka hai| __ "yAtrA paMcAzaka' graMthase pUjya zrI haribhadrasUrijI mahArAja ne isa viSayameM sacoTa mArgadarzana kiyA hai| __bhagavAna zrI mahAvIradeva ke zAsanaseM 2004 yugapradhAna hoMnevAle haiN| unameM se 90 jitane hue haiN| yuga pradhAna jahAM vicare vahAM mara kI Adi upadrava nahIM hote haiM / sarva lAdhu samudAya unakI AjJA meM rhe| unake vavanoM kA logoM ke Upara jabbara prabhAva pdd'e| eka chatrI sAmrAjya sthapAya aura jaina zAsanakI bhAre prabhAvanA ho / cakravartI jaba jinamandira meM jAtA hai taba cakravartI * panA vAhara rakhake jAtA hai aura rAjA rAjya kI khumArI (abhimAna) bAhara rakhake jAtA hai isIliye caityavandana ANyameM likhA hai ki ____ "iha paMca dihA bhigamo ahavA . .. muccanti rAya cinhAI / . . khaggaM chatto vANahaM mauMDaM / . .. ..... .. camare a paMcamae // ..
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________ 403 vyAkhyAna-ikatIsA gRhastha ko bhI jinamandira meM jAne ke pahale"sacitta davya mujjhaNa macittaM maNajjhaNaM maNe gataM / iga sADI uttarAsaMge aMjalI sirasI jiNa diThe // .. rAjA mahArAjA jina mandirameM praveza karate hI zastra, - chatra, mojar3I (jUtI), mukuTa aura cAmara (cavara) ye vastuyeM jina mandirake bAhara rakhake jAte haiM aura esA karanA bhI cAhie use pAMca abhigama kahate haiN| . gRhasthIoM ko bhI jinamandira meM praveza karate pahale sacitta dravyakA tyAga, acittazA atyAga, sanakI ekAgratA akhaMDa uttarAsana aura prabhuko dekhate hI donoM hAtha joDanA isa taraha pAMca abhigama pAlanA cAhie / .. mandira aura upAzraya meM jAnA tathA paJcakkhANa karate jo jo sIkhe haiM aura karate haiM vaha ThIka hai parantu Aja vaha karane ko jitanI tamannA hai utanI usakI vidhi jAnane kI tamannA nahIM hai| jisa kisI taraha karalene meM hI saMtopa hai| .. devavandana, guruvandana aura paccarakhANa kI kriyA kA upadeza dene vAle upadezaka ko usakI vizuddha vidhi jAnane kA khAsa upadeza denA jarUrI hai| Aja nAstikoM ke dvArA apanI kriyAyeM nindAtI haiN| logoM ko kriyA ke prati aruci rahatI hai| usakA mukhya kAraNa yahI hai ki vidhi kI upekSA pUrvaka karane vAle kriyAkArakoM kI kriyA kA dUsaroM ke Upara prabhAva nahIM par3atA hai| .. mahApuruSoMne deva vandana guru vandana aura paccakkhANa
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________ 404 pravacanasAra karNikA kI kriyA vidhi ke grantha banAye haiN| unakA nAma anukama se devavandana sAya aura suruvandana bhASya tathA paccastrANa . .. sApya hai| kriyA vidhi ke ye khAsa grantha haiM / Aja kriyA karanevAle baDha gaye haiM kintu kriyA ke . rahasyako jIvana meM utArane vAle isa kriyA vidhi ke abhyAsI kitane haiM? kyA vaha vastu zocanIya nahIM hai?... vAladIkSitoM meM se hI bhUtakAla meM zAsana prabhAvaka hue haiN| unakI khabara tumheM hai hI kahAM? duniyAkI novala, duniyAkA itihAsa dekhane meM tumheM . jitanA zaukha hai utanA zaukha dharmavIroM ke itihAsaH dekhane meM hai? gharameM anekavidha rAcaracIkheM (alaMkAroM kI zomA) cAhiye sauja zaukha ke sAdhana cAhiye, reDiyo cAhiye / sava jitanA hRdaya meM baiThA hai utanA abhI dharmagrantha ghara meM vasAne kA apale hRdaya meM nahIM baitthaa| isI liye tumhArI :lantAna nAstika pAkatI hai (paidA hotI hai) aura mA~ / bApa kI AjJA cirAdhaka vanatI hai / ati mukta munivarane vAlyakAla meM dIkSA lI thii| bhagavAna mahAvIra devane unako sthavira muniyoM ko saupA / eka bAra sthavira muniyoM ke sAtha ye vAla muni, .. sthaMDila gaye the| . sthaMDila kA kArya pUrA kara ke sthavira muniyoM kI : rAha dekhate eka rAstA meM baiThe the| bAlyAvasthA / isa liye khelane kA mana huaa| kAgaja kI nAva banAkara pAnIH / / meN| tairatI rakhake khelane lge| nAvako tairatI dekhakara vAla muni harSita vne| . .
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna - ikatIsavA~ (( sutte / nAnuM sarovara nAnuM bhAjana nAva karI. aI raDiyAlI A rammata nirakhI munivara mana Anande // sthavira aaye| una kI dRSTi ina vAla suni kI krIDA para gaI / sthaviroMne mIThA upAlambha diyA / aura kaza ki hai bhadra! apana kahalAte haiM sAdhu / sacita pAnI ko chUne se saMyama kI virAdhanA hotI hai / palI ramata (khela) 'apana se nahIM rasI khelI jAtI / 1 405 * bAlamuni ko sthaviroM kI zikhAmaNa (sIkha) hRdaya meM basa gii| kyoMki unakA AtmA yogya thA / ko bhUlakA hRdaya meM pachatAvA huA / svasthAnameM Ake sthaMDila jAne kI hariyAhI karate karate pazcAttApa kI jvAlAmeM unake cAra ghAti karma bhasmIbhUta ho gaye / jaDamUla se nAza -kara diye / aIsutA muni kevalajJAnI ho gaye / ugratapa aura niraticAra cAritra kA pAlana karane se samUha zIghra naSTa hotA hai / karma acchA bananA ho to doSa TikA tyAga karake guNa dRSTile bano / chasthAvaMta jIvoMmeM kucha na kucha truTi to hotI hI hai / apanako usase guNahI dekhanA cAhie dopako dekhanA yaha apanI yogyatA nahIM / kahA hai ki- "bhaiMsa kI zIMga bhaiMsako hI bhArI hote haiM / " jo jisake durguNa hoMge ve usako naDeMge (hairAna kareMge / apako kisIkA durguNa poSaka nahIM honA cAhie kintu doSa nindaka bhI nahIM honA cAhie /
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra kaNikA dUsaroM ke doSa nindaka vanane se apana hI doSakAraka banate haiM aura dUsaroMke guNa dekhanese apana guNavAna banate haiM isaliye dopake prati upekSA karake guNagrAhaka vano / tabhI manuSya jIvana sudhAra sakoge / nagarI ke eka cauka meM zrI kRSNa mahArAjA hAthI para baiTha ke Arahe the / vahAM rAste meM eka mare huye kutte kA deha durgandha phailAtA huA paDA thA / jisa jisa vastu ke prati jaisA jailA upayoga jAya vaisA vaisA asara indriyoM kA so hotA hai| Age calate sainikoM kA upayoga durgandha kI havA phailAnevAle kuttA ke zava tarapha hone se unakA lakSa durgandhatA meM khecA gayA / sainika isa durgandha se becaina huye / aura nAka ke ADe kapaDA karake jaldI jaldI calane lage / 406 kRSNa mahArAjA kA upayoga kutte ke zava se senikalatI durgandha kI tarapha nahIM gayA thA kintu kutte ke camakate dA~toM kI tarapha gayA thA ve hAthI ke Upara se nIce utara ke mare huye kutte ke pAsa meM gaye / unakA upayoga dAMta ko sundaratA ke prati AkarSAyA huA hone se unheM durgandha mAlUma hI nahIM huI / unako usakI durgandha hairAna nahIM kara sakI / aura ve kahane lage ki isake dAMta kitane sundara haiM ? dopita meM se bhI guNa lene kI vRtti meM sajjanatA hai / aura guNa meM se bhI doSa dekhane kI dRSTi meM durjanatA hai / kRSNa mahArAja kSAyika samakita the / chappana karor3a yAdavoM ke svAmI the / battIsa hajAra striyoM ke priyatamaH the / vAsudeva the / ye kRSNa mahArAjA AvatI (bhaviSyakAla ). caubIsI meM bArahaveM tIrthaMkara hoMge /
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna-ikatIsavA~ 407 upakArI ke upakAra ko bhUle vaha kRtaghna kahalAtA hai| ' jisake ghara meM susaMskArI vAtAvaraNa nahIM haiN| saMskArI AcAra vicAra nahIM hai| haya, jJeya aura upAdeya kA viveka nahIM hai / usa gharake vAlaka susaMskArI kahAM se ho sakate haiM ? - jJAnI puruSa kahate haiM ki vAlaH pazyatiliMgam bAlaka vAhara kI kriyA ko dekhatA haiN| bAhara ke AcAra dekhakara vAlaka kriyA karatA hotA hai / . jinavANI ke zravaNa meM kaisA rasa honA cAhiye vaha . dikhAte huye zrI yazo vijayajI mahArAja sasakita kI sajjhAyameM pharamAte haiM kitaruNa sukhI strI parivaryo re madhura suNe - sura gIta / tehathI rAge ati ghaNo re . dharsa suNyAnI rIta .. re ... prANi dhariye samakSita raMga / tuma saba bhI jinavANI ke rasiyA bano yahI zubhAzIpa . . .. '
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna - vantIsavA~ caramazAsanapati Asanna upakArI bhagavAna mahAvIra deva pharamAte haiM ki durlabha esA manuSyatva aura durlabha esA samakita pAkara ke he bhavyajano tuma dharma meM udyama karo / " jIvAI nava payatthe jo jANaI tasta hoI sammattaM bhAveNa sadahaMto ayANa mANe vi sammataM // bhagavAna zrI jinezvaradeva deva ke dvArA prarUpita jIvA di nava tatva ko jAne aura usase ajJAta jIva unake prati zraddhAzIla bane raheM vaha jIva samakiti kahalAte haiM / gharameM eka AtmA bhI samakitI hoto pUre gharakA uddhAra ho sakatA hai / samakitI kahalAnA hai sabhI ko kintu samakitI vanane kI abhilApAvAle kitane ? putra aura putrI kolejase paDhake DigrI pAsa karane Ave tava Ajake mAtA pitA ko gaurava kitanA ? aura vaha DigrI pAsa karAne kI mehanata kitanI ? aura apanI santAna meM samakita kI prApta karAne kI mehanata kitanI ? lAgaNI kitanI ? kolejakI DigrI aura samakita kI DigrI donoM ke liye prayatna karAnevAle mA~vApoM se pUcheM ki bhAI ! samakIta kI DigrI meM jo kAleja ko Digro vAdhA kAraka ho to tuma kAleja kI DigrI choDa doge ?
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna-vattIsavA~ 409 - ...tumhAre putra putrI to samakIta dhArI baneM tava ThIka / parantu tumhArI samekita kI kasoTo to hamane isa rIta le karalI hai| . ... AryarakSita caudaha vidyAmeM pAraMgata hokarake apane . nagarameM Ane vAlA thaa| yaha hakIkata sunake nagaravAsI AnaMdako lahara taraMgoM ko jhIla rahe the (Ananda manA rahe the)| caudaha vidyAkA pAraMgata banake jagaro meM praveza karane. vAlA yaha AryarakSita hI pahalA hone se rAjA usake svAgata ko aneka vidha taiyAriyAM karA rahe the| rAjAzAhI __ DhaMgale ArtharakSitake svAgata kA Dhola poTA jA rahA thaa| khuda mahArAja-saMtrI varga ke sAtha gajarAja ke Upara baiThake svAgata samAroha meM padhAre / snAna pUjana aura kapAla - (lalATa) meM lolaha tilaka karake saje huye ArtharakSita kA sanmAna pUrvaka susvAgata khuda mahArAjAne hAthI ke Upara se nIce utarake kiyA / ArtharakSita caraNoM meM jhuka gayA / rAjA bheTa karane lgaa| nagarI kI tamAma janatA Ananda .sa. bharI AI / AyaMrakSita ke pitA sAI vahana vagairaha - sabhI Aye / lekina eka mAtA nahIM aaii| ... putra Agamana ke samAcAra suna kara mAtA vicAra karane lagI ki ye to peTa bharane kI vidyA zokha karake putra A rahA hai| lekina Atma vidyA meM to usane abhI taka praveza hI nahIM kiyaa| isa liye jo Aja meM bhI usake svAgata samAroha meM jAU~gI to merA putra AtmavidyA kI upekSA karanevAlA ho jAyagA / isa liye putra ko cetAne ke irAdA le vaha svAgata samAroha meM nahIM aaii| Arya rakSita cAroM tarapha dekhane lgaa| ki mAtA
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanalAra kaNikA - - kyoM nahIM AI ? yaha prazna usake mana meM aneka vicAra utpanna karane lgaa| mAtAkI hAjarI vinA kA svAgata samAroha use zuSka lagane lgaa| usake mukha Uparale harSa kI rekhA badala gaI / musa glAnimaya bana gyaa| svAgata yAtrA zurU huii| sabase Age rAja darabArI.. surIle cAje, usake bAda soneke hodele zobhate huye gaja- . rAjake apara mahArAjA, tathA rAjArAta ilare gajarAja para AryanakSita apane parivAra ke sAtha vaiTa, usake bAda azvoM ke Upara rAjamantrI vagairaha adhikArI varga usake bAda zreSThI varga, aura sArthapati, usake bAda dhavalasaMgala gIta gAtI huI prasanna nAriyoM aura antameM hajAroMkI saMkhyA meM sainika cala rahe the| svAgata yAtrA thAryarakSitake gharake pAla Ane para bhojAIyoMne sacce motiyoM le unako badhAI dii| bahAne luchaNAM liye / AyarakSitane apane gharameM praveza kiyaa| mahArAjAne paurajanoM ko svasthAna jAneko rajA (chuTTI) dI / mahArAja bhI rAjamahala meM cale gaye saba bikhara gye| ArtharakSitane gharameM praveza karake turanta sAtAke pAsa jAkarake unake caraNoM meM sira jhukaayaa| sajala netrase mAtAle pUchAki sArI nagarIke loga serI svAgatayAtrAmeM. Ae aura Apa nahIM padhArI usakA kyA kAraNa ? mAtAne kahAki he beTA, tU peTa bharane kI vidyA sIkhake AyA usameM maiM terA kyA svAgata karUM ? sujhe sirpha usa vidyAle santoSa nahIM hai| mujhe to tU tAtma . vaisavanI vidyA sIkhake Ave tabhI saMtoya ho| - mAtAjI ! Apako santoSa deneke lie Apa kaho
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________ 411. , vyAkhyAna-battIsavA~ vaha vidyA sIkhane jAne ke lie maiM taiyAra huuN| AryarakSita. .. vole| .. . .. mAtAne kahA tU dRSTi bAda kI vidyA lIkhake A to .. mujhe santopa ho| . ArtharakSitane pUchA ki vaha vidyA par3haneke liye mujhe .. kahAM aura kisake pAla jAnA par3egA? vaha Apa phrsaao| he putra ! mahA prabhAvazAlI vidyA pAraMgata toSalIka : nAmake AcArya mahArAja jo saMsArIpanese. tere mAmA hai unake pAsa jaa| mAtAko namaskAra karake AzIrvAda lekara zubhamuhUrta meM AyarakSita vidA hue / ve kahAM kahAM gaye usakI khavara mAtAke sivAya kisI ko nahIM thii| nagarake bAhara jAte hI eka sadhadA bAI zeraDI (ikSudaNDa) lekara A rahI thI zukana uttama hue / avirata pravAla karake Ayarazita usa nagarameM A pahuMcA ki jahAM gItArtha AcArya mahArAja 'virAjamAna the| vaha poSadhazAlA meM gyaa| prAtaH kAla: kA samaya hone se aneka naranArI gurUvaMdana karane Ate jAte the| . ArtharakSitane vicArA ki gurumahArAja ke pAsa jAke ucita vidhi kyAkI jAtI hai usakI sujhe khabara nahIM hai| isalie koI gRhastha Ane to usake pIche pIcheH gurumahArAjake pAsa jaauuN| itane meM Dhakura nAmake zrAvaka. vahAM gurUvaMdanArthe aaye| __ badara zrAvaka niHsahI tInavAra kahake upAzrayameM praviSTha hueM / vahAM jAkara dvAdazAvarta vaMdana kiyA / phira paMccakkhANaM leke gurU sanmukha baiTha ge| AryarakSita bhI
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra karNikA ina Dara zrAvaka kI sAphaka dekhA dekhI gurUvaMdanakI sarva "vidhi karake baiTha gye| tava AcArya mahArAja bole ki ye nae zrAvaka kahAM se aaye| ___ ArtharakSita vicAra karane lage ki mujhe nayA kyoM kahA ? zrAvaka gurU mahArAja ko vaMdana karane ke bAda vahAM baiThe huye zrArakoM ko do hAtha jor3ake baitthe| hara zrAvaka zurU ko dAna karake baiThe tava anya zrAvaka vahAM koI nahIM thaa| isalie zrAvaka ko hAtha jor3ake baTane kA to unako prayojana hI nahIM thA / ArtharakSita vaMdana karake baiThe, taba vahA~ eka zrAvaka baiThA thA / unako hAtha jor3ake ArtharakSita ko baiThanA cAhiye / parantu vaha "vidhi AryarakSita nahIM jAnate the isaliye sirpha gurU mahArAja ko vaMdana kara kehI baiThe / isaliye gurUne kahA ki ye naye zrAvaka kahAM se Aye ? zAntamukhAkRti le zobhatte-AcArya mahArAja bole ki mahAnubhAva, kahAM le Aye aura kyoM AyeM ? sAheva ! dazaghura nagarI le AyA huuN| aura mujhe draSTivAda sUtra par3hanA hai / Apa mujhe par3hAne kI kRpA karoge? ko nahIM par3hAyeM / lekina mahAnubhAva, draSTivAda sUtra ila zrAvaka avasthA meM nahIM vAMcA jA sakatA / sAdhu bananA par3egA / tuma saMsAra chor3ane layasa svIkAra skoge| khuzI se lAhaba! AryarakSita dIkSita vne| aura guru mahArAja ke pAsa draSTibAda sIkhane lge| caudaha vidyA
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna- battIsavA~ 413H ke pAragAmI AryarakSita ne apanI kuzAgrabuddhi se jainAgamoM kA zikSaNa alpa samaya meM prApta kara liyA | AcArya mahArAja ko bhI isase santoSa hone lagA / aneka ziSya honepara bhI AryarakSita para unakA presa adhika hone lagA / jo ziSya buddhizAlI aura prabhAvazAlI : tathA prabhAvaka ho to kisa gurU ko lantoSa nahIM ho ? dhIre dhIre AryarakSita sADAnayapUrva ke abhyAsI bana gae / gurU mahArAja ke aneka zipa unakI sevA ke liye hAjira rahate the / gurU mahArAja ne apane ziSya ko yogya dekha karake: AcAryapada para virAjamAna karane kA vicAra kiyaa| saMgha ke agraNIyoM ke sAtha bAtacIta karake taya kiyA ki yaha caumAlA pUrNa hone ke bAda AcArya padavI de denA / isa tarapha AryarakSita kI mAtAne apane choTe punna phalgurakSita se kahA vatsa ! terA bhAI toSalIka nAma ke AcArya mahArAja ke pAsa gayA hai| vaha abhI taka nahIM AyA / isaliye tU usako le thA / tU usakI AjJA pramANa karanA / . phalgurakSita ne kahA acchA mAtAjI ! mAtA kA AzI-rvAda lekarake vidA ho gayA / jahAM topalIka nAma ke AcArya mahArAja virAjamAna the - vahA~ vahA~ phalgurakSita AyA / vaMdana karane ke bAda bhAI ke samAcAra sunake ati prasanna huA / phira vaha AryarakSita muniko milA / AryarakSita ke dila meM bhAI ke prati prema thA isaliye unane nirNaya kiyA ki bhAI ko bhI dIkSA denA / phalgurakSita ne kahA ki sAhaba, mAtAjI ne Apa ko lene ke liye mujhe bhejA hai / isaliye Apa padhAro /
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________ 414 pravacanasAra-karNikA vatsa! caumAsA meM jainasAdhu se vihAra nahIM ho sakatA... hai| isaliye caumAsA pUrA hone ke vAda apane vicAra kreNge| phalgurakSita vicAra karane lagA ki mAtAne to khaa| thA ki bhAI jaisA kahe vaisA karanA / isaliye mAtAkI AzAke anusAra bhAI kahe vaisA hI mujhe karanA hai| esA vicArake bolA ki acchA sAhaba ! Apa kI AjJA ke anusAra yahIM rhuuNgaa| cAturmAsa meM AryarakSitane ladhuvAMdhava phalgurakSita ko abhyAsa cAlU kiyA / abhyAsa car3hatA gayA tyoM vairAgya AtA gyaa| bhUtakAla kA zikSaNa esA thA ki kyoM jyoM zikSaNa ... bar3he tyoM tyoM sadAcAra, vinaya, viveka bddh'e| aMta meM virAga dazA Ave / usameM se kitanoM ko vairAgya AtA hai| kisI ko vairAgya na Ave to virAga dazA meM gRhasaMsArimeM rahate haiN| cAturmAsa ke bAda AcAryazrI toSalIkAjI mahArAjane ArtharakSita ko bar3e ThATha mATha ke sAtha mahotsavapUrvaka AcArya padavI le vibhUpita kiyA / ArtharakSita ava Arya rakSita sUri vana gye| sAtha sAtha phalgurakSita Adi gyAraha sAvika yuvAnoMne bhI isa samaya paramapunIta bhAgavatI pravajyA aGgIkAra karI / donoM AcArya devoM ne maMgaladezanA dii| - krama krama le donoM AcAryAne zijya parivAra ke sAtha ArtharakSita sUrijI kI janmabhUmi nagarI tarapha prayANa kiyaa| kisI zubha maMgalake dina usa nagarI ke bAhara udyAna meM padhAre / rAjA ne svAgata kiyA / rAjA, gurUmahArAja
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna-battIsavA~ . 415 padhArane kI bAta sunakara khUba khuza huA / aura bar3e ThAThapUrvaka muni puMgavasahita AcArya mahArAjAoM kA praveza mahotsava kiyaa| .. apane donoM putra dIkSita bana gaye unameM se eka to .. "dhuraMdhara AcArya canA hai ye hakIkata jAnakarake mAtAkA hRdaya to Ananda kI umi meM nAcane lagA / putroM ko sacce motiyoM se badhAI de ke mAtA ne kRtyakRtyatA anubhava ko| . . ... ghara meM paka samakitI mAtA ke pratApa le donoM putra dIkSita bane / aba to pUre parivAra ko dIkSita honekI bhAvanA jaagii| ... ArtharakSita sUrijI kI dezanAzakti pravala hone se gurU mahArAjane dezanA kA kAma unako sauMpa diyA / . nitya pravacana zravaNa karane ke liye. hajAroM loga Ane lge| . mAtA pitA aura vahana bhI Ane lge| eka mahInA kI dezanAne to nagara meM jAdUkara diyA / zraneka bhavyAtmA dIkSA lene ko taiyAra ho ge| . ArtharakSita sUrijI kI mAtA aura vahana bhI vairAgya ... vAsita vanake dIkSA lene taiyAra ho gaye / pitAjI vicAra .. karane lageki parivAra ke sabhI labhya dIkSAleM to phira meM bhI akelA vAkI kyoM rahUM ? lekina gurU mahArAjake pAsa amuka zarata karake luuN| elA vicArake gurUmahArAja ke pAsa apanI pAMca zaratoM kA nivedana kiyA :. . (1) mujhase khule paira nahIM calA jAtA isalie pAvaDI pahanuMgA / . . . . . . . . . .
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________ 416 prbn shnik| M - r am -- - - - - - - - - - - AHAR - - - MAmartamaanaamaare.. - - - --- (2) mujhase tApa sahana nahIM ho sakatA lalipachI (chattA) rkhNgaa| (3) meM zuddha prAmANa haiM isalija janoI rvNgaa| . (4) cola paTAke badale meM dhotI phngaa| (5) sira para coTI rAyagA / AryarakSita sUri mAhArAja jJAnI the| delamA ... ki isa taraha bhI pitAjI o dIkSA dene meM pitAjI kA ... kalyANa hai| pasA vicAra ke pitAke dvArA hI pAMcoM zarata kabUla kii| aura zubha hatau ra parivAra ke sAtha / unakI aura dUsare kucha bhavyAtmAoM kI dIkSA ho gii| .. dIkSA dene ke bAda AyarakSita murijI ne vicAra . kiyA ki aba koI yuktipUrvaka pitA muni kI pAMtroM kuTeva dUra karanA cAhie / ve yuktiyAM vicArane lge| eka lamaya kitane hI lar3aloM ko samajhA diyA ki .. dekho bAlakoM ! tuma sabako vandana karanA kintu ina vRddha-... mahArAja ko vandana nahIM karanA / jo ve kucha kaha ki . . hamako vandana kyoM nahIM karate ? to tuma kahanA ki sAdhu bhagavanta paira meM pAvaDI nahIM rakhate tumato pAvaDI pahanate ho / isaliye tumheM vandana nahIM kI jA sakatI / / vAlakoM ke dvArA isa prakAra vartana karane se vRddhaH muni ko gussA A gayA / aura bole ki lo ye pAvaDI nikAla dii| ava to vandana karoge ? esA kahake vRddhamuni ne pAvaDI nikAla dI / aura vAlakoM ne bhI vandana kiyaa| aura muni khuzI hue| isa vipaya meM AcArya mahArAja kI yukti saphala huI / eka samaya nagarI meM varaghoDA (julusa) nikalane te
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - vyAkhyAna-vattIsavA~ 427 ke samaya AcArya mahArAja ne una yuvAnoM ko bulAke kahA ki Aja sava sAdhuoM kI jaya bolanA / magara ina vRddha sAdhu kI jaya nahIM bolanA / .... . . jaba ve vRddha sAdhu pUche ki kyoM tuma hamArI jayaM 'nahIM bolate ? tava tuma kahanA ki chatrI rakhe vaha sAdhu . kahalAtA / . . .. . ... - varaghor3A meM yuvAnoM ke isa taraha ke vartana se una vRddha sAdhu ko mana meM gussA aayaa| apanI jaya nahIM bolane kA kAraNa yuvAnoM se pUchane para yuvAnoM ne spaSTa kahA ki jo chatrI rAkhe vo sAdhu nahIM kahalAnA hai| tuma chatrI rakhate ho isaliye tumhArI jaya bhI nahIM bolI . jA sktii| ... . . . vRddha sAdhune catrI alaga krdii| isiliye yuvAnoM ne unakA jayanAda kiyaa| isa prakAra AcArya mahArAja, dUsarI yukti meM bhI saphala hue| ___eka samaya eka sAdhu mahArAja kAladharma ko prApta huye / bhUtakAla meM aisA rivAja thA ki koI sAdhu kAla.. kare to usa sAdhu ko upAr3a kara dUsare sAdhu jaMgala meM le jAte the / aura zava ko vahAM vosIrA dete the| . . AcArya mahArAja ne yahAM bhI eka naI yojanA zodha nikAlI / AryarakSita sUrijI mahArAja ne sAdhuoM ko . uddezya karake kahA ki are bhAgyavAna sAdhuoM! jo sAdhuH mRta sAdhu ke zava ko upAr3ake le jAya use mahAna lAbha hotA hai| yaha sunake vRddha sAdhu taiyAra hue| aura kahA ki meM upADake le jAne ko taiyAra huuN.| . ....: AcArya mahArAja ne kahA ki acchA tuma jAoge 27
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 418 pravacanasAra karNikA to lAbha milegaa| lekina mArga meM vidhana AyeMge / usa vighna meM Apa calita ho jAo to ye Aphata mere Upara / utare / isaliye isameM ApakA kAma nahIM hai| bAkI to lAbha mahAna haiN| vRddha sAdhune kahA ki kitanI bhI Aphata AyegI to bhI maiM sahana kruuNgaa| calita nahIM banU / isaliye / mujhe hI manjUrI do ! gurUne kahA khuzI se jAo / . lekina Aphata Ave to bhI kucha bhI nahIM bolanA / / samatA bhAva se sahana kara lenaa| acchA sAhava ! maththayeNa vaMdAmi / sAdhuvRnda mRta zavako lekara calane lgaa| . AcArya mahArAjane yuvAna bhAiyoM ko bulAke kaha diyA ki dekho ina vRddha sAdhu kI dhotI kheMca lenA / aura sAtha sAtha jhanoI toDa denA / idhara sAdhuoM ko bhI samajhA diyA ki jaise hI ye yuvAna dhotI kheMce ki usI samaya tuma inako cola paTTA pahanA denA / munivRnda bAjAra meM aayaa| logoM ne zora vakora cAlU kiyA / yuvAna bhAI sAdhuoM meM ghusa gaye / aura hAM huM karate vRddha sAdhukI dhotI kheMca lii| aura muchane janoI toDa dI / isa liye usI samaya unako cola paTTA pahanA diyA / hohA karatA huA yuvAna bhAioM kI TolI calI gaI / vRddha. sAdhu ne vicAra kiyA ki guru mahArAja ke kahe anusAra varAvara saMkaTa aayaa| isa liye abhI meM. sucha gar3abar3a karUMgA to guru mahArAja ko bhI upadrava aayegaa| isa liye gupacupa calane lge| jo banA vaha zAnti se . saMha liyaa| . . , . . . . . . .
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna-yattIsavA~ / ... zavakI. antima kriyA karake sAdhu upAzraya meM aaye| vRddha sAdhuke aMga Upara janoI aura dhotI ke badale cola paTTA hI dekhakara AryarakSitasUrijI mahArAjane pUchA ki mahAnubhAva, janoI kahAM ? dhotI kahAM? are janoI laaoN| dhotI laaoN| mere pitA muniko isa taraha kisane hairAna kiyA? sAheba, yuvAna TolAne dhamAla karake yaha saba kucha kiyA / yaha bAta sunakarake AcArya mahArAja kahane lage ki gajaba ho gyaa| ye yuvAniyA konaM the? sAdhu ne kahA sAhava, kauna pahacAne / - bhara vajAra meM yaha vanA / gurune kahA yaha ThIka nahIM / maiM tapAsa kruuNgaa| . .... Apa dhotI pahana lo vRddha sAdhuse gurune kahA / tava vRddha sAdhu ne kahA nA nA / aba to cola paTTA hI acchA janoI toDa DAlane ke bAda yaha bhI nahIM pahanI jA sktii| ThIka / to jaisI ApakI mrjii| isa taraha AcArya mahArAja ko yukti saphala huii| . aba roja pratikramaNa karane Ane vAle zrAvakoM se AcArya mahArAjane kaha diyA ki dekho / Aja tuma sava sAdhuoM kI pagacaMpI karanA le kina vRddha sAdhukI nahIM krnaa| agara ye tumheM pagacaMpI karane ko kaheM to tuma kahanA ki tuma sira para coTI rakhate ho isa liye hama tumhArI paga capI nahIM kareMge / . .. . . ... .. .. sAMjakA pratikramaNa zurU huaa| zrAvakoM ne sAdhuoM kI pagacampI karanA zurU kara dI / sabako kI kintu vRddha sAdhu kI nahIM kii| tava vRddha sAdhu bole ki are bhAiyoM - merA cAMlA. dukhatA hai jarA vA do / zrAvako ne kahA nA
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________ 420 pravacanasAra karNikA. . - - - - - mahArAja / tuma sira para coTI rakhate ho isa liye sAdhu nahIM / vRddha sAdhune kahA to lo yaha tor3a ddaalii| esaa| kahake coTI kA loce kara ddaalaa| phira to zrAvakoMne : khUba bhakti kii| jJAnI kisI ko dIkSA dete haiN| to usameM lAbhAlAbha kA kAraNa samajhake hI dete haiM / thor3e dopa hoM phira ve bhI samajha ke calA lete haiN| ve yaha samajhate haiM ki isI meM / jIva kA kalyANa hai| utsarga aura apavAda donoM mArga:ko samajha ke cale unheM gItArtha gurU kahate haiN| bhale krodhotpatti ke kitane bhI kAraNa upasthita hone ke prasaMga. hoN| phira bhI samatArasa kA pAna kare unheM zAntagurU kahate haiM / kAyA kI mamatA na rakhe usakA nAma jainasAdhumahAtmA / * isa prakAra vRddha sAdhu ke pA~coM dUpaNoM ko AcArya / mahArAjane yuktipUrvaka chur3A diyaa| phira bhI ye vRddhamuni abhI taka gocarI ko nahIM gaye the| ye vRddhamuni esA mAnate the ki ghara ghara bhaTaka ke lene jAnA yaha merA kAma nahIM hai| isa taraha vicAdhArA vAlA vane rahane se ve gocarI ko nahIM jAte the| parantu ye vRddha sAdhu AcArya mahArAja ke pitA hone se dUsare sAdhu unakI bhakti meM kamI nahIM rakhate the| .. phira bhI AcArya mahArAja ke dila meM eka bAta khaTakatI rahatI thI ki sAdhupanA lekarake bhikSA mAMgane meM zarama rakhanA yaha eka doSa hai / ye doSa nikAlane ke liye bhI unane eka yojanA vicaarii| / ekadina AcArya mahArAja thor3e ziSyoM ke sAtha najadIkaH / ke gA~va meM cale gae / jAte samaya vahIM vAkI ziSyoM se
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAna-vattIsavA~ - kahA ki hama kala AyeMge / Aja tuma sava gocarI lAkara ke vApara lenA / vRddhamuni kI gocarI koI lAnA nahIM / aura pUchanA bhI nahIM / suvaha maiM AU~ usake poche sava vAta maiM dekha luuNgaa| esA kahake AcArya mahArAja cale ge| .. madhyAhna kA TAima huA / sAdhu gocarI lAke vAparane caiThe / vRddha muni ke mananameM esA thA ki sAdhU abhI mujhe vAparane ko bulAveMge / lekina kisI ne bulAyA nahIM / sava sAdhu ko gussA A gayA / are muniyoM, Aja merA puna AcArya anyana gaye haiM isalie tumane mujhe gocarI bhI nahIM lAdI / mujhe pUchA bhI nahIM hai / aura tumane vApara lI / kala suvaha AcArya mahArAja ko Ane do / phira tumhArI khabara lUMgA / muni nizcita the| vRddha muni ne usa dina upavAsa kara liyaa| prAtaH kAla huaa| jaya ghoSa ke zabda se upAzraya guMja utthaa| AcArya mahArAja padhAra gye| maMgalIMka pravacana sunake zAvaka cale gye| vRddha muni ne AcArya mahArAja ke pAsa hakIkata kA 'nivedana kiyA / AcArya ne kahA gajaba kiyA / are sAdhuoM, kyA tumako ye khavara nahIM ki ye mere upakArI pitA muni haiM ? phira bhI tumane gaI kAla jaisA vartana kiyA vaha ucita nahIM kahA jA sktaa| aura vRddhabhuni .se kahane lage ki kalakA tumhArA upavAsa hai isaliye lAo tarpaNI aura meM gocarI le AtA huuN| ApakI bhakti ' karanA ye merI bhI pharaja hai| elA kahake AcArya mahA rAja ne olI aura tarpaNI kI taiyArI zurU kii| . :. vRddha sAdhu vicAra karate haiM ki ye to prabhAvaka AcArya isalie ve gocarI ko jAye to ThIka nahIM kahA;
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________ 422 pravacanasAra karNikA jaayeNgaa| isaliye calo na maiM hI jAtA huuN| sava sAdhuoM ko bhI khavara pADa dUki tumhAre vinA merA cala sakatA hai| esA mana meM nakkI karake (nizcita karake) AcArya / mahArAja se kahane lage ki Apase jAyA jAnA yogya . nahIM hai / maiM hI jAtA hUM / esA kahake jholI lekara eka bar3I havelI meM gayeM / "dharmalAma" kahake ve rasor3A ( rasoIghara) meM khar3e ho gaye / gocarI kaise lAnA ? isakI unako khavara nahIM thii| isa liye vahAM jAke sava pAtarAM rakha diye| zeThAnI ne mahArAja ke pAtra meM vattIsa lADU rakha diye / lADU gine. to huye pUre vttiil| jJAna vala le dekhakara ke vRddha sAdhu se AcArya mahArAjane kahA ki Apake battIsa ziSya hoNge| yaha sunake vRddha muni prasanna ho gye| vRddhAvasthA meM vattIsa ziSyaH .. hoM ye koI kama Azcarya kI bAta nahIM hai| vRddha muni susAdhu bana gye| AryarakSitasUrijI mahArAjane zAsana kI apUrva prabhAvanA kii| ___ yaha saba pratApa kisakA ? eka samakitI mAtA kaa| : jo mAtA samakitI na hotI to pUrA ghara dIkSita kaise banatA? ghara kI striyoM meM dharma cala jAya to ghara kI raunaka hI vadala jAya / isaliye ghara meM strI sadaguNI aura arhatadharma ke saMskAra se suvAsita honI caahiye| vastupAla aura tejapAla ko dharmI kisane banAyA ? anupamAdevIne / isalie agara strI dharmasaMskAriNI hogI to pUre ghara meM dharmakI suvAsa phailegI? .
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - vyAkhyAna-vattIsavA~ 423 isa zarIrameM se pratisamaya asaMkhyAta pudgala nikalate haiM aura ghusate haiN| ...... jJAnI puruSoM ke guNa gAne se apane doSa nAza hote haiM . aura apane ko guNaprApti hotI hai| . deva aura guru apane lie sevya aura apana unake sevako sevA kare vaha sevaka / . jina mandiroM meM praveza karate samaya (1) pAna khAnA (2) pAnI pInA (3) bhojana karanA (8) jUtA pahananA (5) ' maithuna karanA (6) sonA (7) thUkanA (8-9) laghunIti aura bar3InIti karanA (10) juA khelanA ye daza bar3I azAtanA kA jinamandira meM tyAga karanA cAhiye inake sivAya dUsarI azAtanA kA bhI tyAga karanA caahie| ve azAtanA nIce mujava haiM / - jJAna darzana aura caritra ke lAbhakA jisase nAza ho use azAtanA kahate haiN| 84 azAtanA-. .. (1) pAna sopArI khAnA (2) pAnI pInA (3) bhojana karanA (4) jUtA pahanake andara jAnA (5) maithuna sevana karanA (6) vistara vichAke lonA (7) thUkanA tathA galaphA (gale kA maila) DAlanA (8). pezAva karanA (9) TaTTI jAnA (10) juA khelanA (11) aneka prakAra kI krIr3A karanA (khaNanA vagairaha) (12) kolAhala karanA (13) dhanurvedAdi kalA kA abhyAsa karanA (14) kullA karanA (15) gAlI denA (16) zarIra dhonA (17) bAla kaTAnA utAranA (18) lohI DAlanA (19) miThAI vagairaha DAlanA (20) camar3I utAranA (21) pitta kAr3anA (22) ulaTI karanA (23) dA~ta nikAlake DAlanA :(24) ArAma lenA (65) gAya bhaiMsa .
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________ 424 pravacanasAra kaNikA: .. - - bA~dhanA (26) dA~ta kA maila DAlanA (27) A~kha kA maila DAlanA (20) nakha kA maila DAlanA (29) gAla kA maila.. DAlanA (30) nAka kA maila DAlanA (31) sira kA maila / DAlanA (32) kAna kA maila DAlanA (33) camar3I kA maila DAlanA (34) mantrAdi progrAma karanA (35) vivAha ke lie ika honA (36) kAgaja likhanA (37) thApaNa rakhanA (38): bhAga pADanA (39) pairake Upara paira rakhake baiThanA (40) chANAM : (upale) thApanA (41) kapar3A sukAnA (42) dhAnya sukAnA: (43) pApaDa sukAnA (44) baDI karanA (45) chipa jAnA (46) ronA (47) vikathA karanA (48) zastrAstra dhar3anA (49) tiryaMca rakhanA (50) tApaNI karanA (51) rasoI karanA (52) sonarika kI parIkSA karanA (53) nisIhI nahIMkahanA (54) chatra dhAraNa karanA (55) zastra rakhanA (56) cA~vara DhoranA (57) mana ekAgra nahIM karanA (58) mardana karanA (59) sacitta kA tyAga nahIM karanA (60) akhaMDa uttarAH sana nahIM karanA (69) acitta vastrAbharaNa) kA tyAga karanA .. (62) vAlaka khilAnA (63) muguTa rakhanA (64) torA rakhanA (65) paghar3I kA aviveka karanA (66) hoDa karanA (67) gillIDaMDA le khelanA (68) juhAra karanA (69) bhAMDa ceSTA karanA (70) tiraskAra karanA (71) lAMghavA vaiThanA (72) saMgrAma karanA (73) keza kA vistAra karanA (74) pairaM cA~dha ke baiMThanA (75) cAkhaDI pahananA (76) paira laMbe karanA (77) pipuDI bajAnA (78) kAca kIcar3a DAlanA (79) aMga kI dhUla ur3AnA (80) guhya bhAga pragaTa karanA (81) vyApAra karanA (82) vaidgArI karanA (83) nahAnA (84) nakha utaarnaa| .. : .. .ye caurAsI azAtanAyeM jinamandira meM varjanA cAhie / . ranA
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________ . racayitAH ., ... pUjya viddhAna munirAja zrI jinacandra vijayajI mahArAja / - pUjya guruvarya AcAryadeva zrImad vijayabhuvanasUrIzvarajI mahArAja / jIvanadarzaka-guru guNa gIta . : dohA : . (1) cauvIsa jinavarane, namI gautama. lAgU pAya; . praNasI mAtA zAradA, sadguru lAgU pAya / (2) prathama jiNaMda vaMdana karI, sAdaDo nayara majhAra; suNajo he naranArIo, jaga gurunI A vAta / (3) vaNika kulamAM zobhato jaina kula manohAra, - lakSmI pitAno putra cho, kaMku mAtA nAma / . (4) ogaNIsasone saThe mahA mAsa sukhakAra; suda terasanI rAtanA, janma thayo sukhadAya / (5) tala kukSI thI upaMjyA, bhagavatI nAma suhAya; gharamA Ananda upanyo jANe pUnamacandra / / (6) sagA saMvandhI bahujano cole harSanA bola; dAna prema pasAyathI rAma .. kare prativodha / (7) prathama bhuvana vijaya thayA bhuvanasUri mahArAja, sola varasanI laghu kye tyAgyo 'che saMsAra /
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________ 426 pravacanasAra karNikA - - - - ___ (rAga-konA pagale pagale cAlI jAya che vaNajhAra) / (1) jinavara paMthe paMthe cAlyA jAya che sUrirAja sUrijItuM jIvana sundara suNajo he naranAra suNajo he naranAra / jinavara .. (2) ogaNIsasone vesaTha sAle, mahA mAsa sukhakAra sud terasanA janma thayo che, varte lIlA lhera; varte lIlA lhera / jinavara0 . (3) udayapuranA cho rahevAsI, pitA lakSmIlAla mAtA kaMku kukSI jAyA, bhagavatI nAma suhAya bhagavatI nAma suhAya / jinavara0 / (4) ogaNIsasaune aMsI sAle, mAgazara mAsa suhAya rAjoda grAme suda chahanA, le saMyama svIkAra; le saMyama svIkAra ! jinavara0 (5) lola varasatI nAnI vayamA tyAgyo che laMsAra rAma gurunA prathama ziSya, bhuvana vijaya mahArAja bhuvana vijaya mahArAja | jinavara (6) dAna premane rAma gurunI, karatA bhakti roja divase divale jJAnamAM vadhatA karatA gurutI sevA karatA gurunI sevA / jinavara0 (7) tapane karatA japane karatA karatA AtamadhyAna vaiyAvaccane dilathI karIne sAye nija kalyANa sAdhe nija kalyANa / jinavara (8) tyAgIne vairAgI sArA vicare dezodeza eka TaMkano bhojana laIne karatA tapa. abhyAsa karatA tapa abhyAsa / jinavara
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________ - jIvanadarzaka-guru guNa gIta 427. (9) bhogaNIsasI paMcAguM lAle vaizAkha mAsa suhAya suda pAMcama khopolI nagare gaNI padavI tyAM thAya gaNI padabI tyAM thAya / jinavara0. 0) vaizAkha padi chahanA divale pUnA kempa mojhAra panyAsa padvI thAya tyAre ulaTe narane nAra ulaTe narane nAra / jinavara0 (11) ogaNIsalI navANuM varase phAgaNa mAsa suhAya . rAjanagaramA suna trIjanA pAThaka padvI thAya pAThaka padavI thAya / jinavara0 .. (12) upAdhyAyanI padavI laIne vicare dezodeja zipya prazipyo sAthe pharatA Ape upadeza .. . Ape che upadeza / nijavara0. (13) ve hajAra ne pAMcanI sAle zeraDI nagara mojhAra ' mahAsuda paMcamInA divase, AcArya padavI thAya . AcArya padavI thAya / jinavara0. (14) rAmacandra sUrIzvara gurUnA pahelA paTTadhara thAya vijaya bhuvana sUrIzvara gurUjI zAsana nAzaNagAra zAsananA zaNagAra / jinavara (15) bhAratabharamAM sUrijI vicare karatA jaga upakAra prabhuvIrano saMdeza suNAvI karAve. jaya jayakAra karAve jaya jayakAra / jinavara ... (16) prabhu mahAvIranI pATe AvyA jyotirvida kahevAya dAna sUrIzvara gurUjI pyArA zAsananA sulatAna zAsananA sulatAna / jinavara0. (17) paMcoteramI pATe AnyA prema sUrIzvara nAme gaccha patinuM vIrud dharAve, samakItanA dAtAra samakItanA dAtAra / jinavara
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________ 428 pravacanasAra karNikAH - - - - - - (18) tAsa prathamache paTTadhara pyArA rAmacandra sUrirAja ahiMsAno jhaNDo laIne pharakAve jagamAya / pharakAve jagamAMya / jinavara0 (19) vAda vivAdo ghaNAM karIne vijayaneM varanAra tAsa prasAvaka paTTadhara pyArA zAnta sUrti manohAra zAnta mUrti manohAra / jinavara0 * (20) prabhu mAvIranI pATe AvyA satyo taramI pATe. amRta sarakhI vANI suNAvI codhedharane nAra vodhenarane nAra / jinavara0 * (21) vyAkhyAna Ape amRta sarakhaM gajava par3e prabhAva duniyAmAM che dIpaka sUrijI zAsananA hitakAra zAsananA hitakAra / jinavara0 * (22) gurUjI vinati eka svIkAro Apo bhavobhava leva ! sAcA gurUnI AzISa laIne pAmU bhavajala paar| pAsU bhavajala pAra / jinavara0 . (23) sAcA jogI sAcA sUrijI brahmacArI kahevAya / karUNA najare dAsane dekhI ugAro sUrirAja / ugAro lUrirAja / jinavara0 . (24) ve hajArane sattara sAle mahAmAsa sukhadAya . . . suda ekamanA sAdaDI nagare racanAkarI manohAra / racanA karI manohAra / jinavara0 (25) jinacandra vijayanI racanA sundara gAve narane nAra ! gAtAM gAtAM harSa vadhe che thAya Atma uddhAra / thAye Atma uddhAra / jinavara
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________ ' - - - - - - . . 4. ma preraka pUjya vidvAna munirAja zrI jinacandra vijayajI mahArAja. parama pUjya AcAryadeva zrImad vijaya zrI bhuvana sUrIzvarajI mahArAjA kA jIvanadarzaka-gIta tarja : (Ao baccoM tumheM dikhAye......) gIta Ao vandhu tumheM sunAyeM, sTorI eka gurudevakI kAna lagAke isako sunalo, ajava kahAnI saMtakI .. . vande guru varam / 1 saMvata unnIsa so tiresaThameM, janma liyAthA divAlImeM udayapurake eka bhAgameM, rAjapUtAnAkI bhUmimeM lakSmIlAlajIke kuladIpaka, kaMkuvAIke ratna kI . vande guru varam / 2 / / punyazAlIke janmotsava para dharatI mAtAthI harSAI umar3a ghumar3akara megharAjane, 'mahimA guruvarakI gAI mAha suda terasa madhyarAtako, cAMdagaganase utarAthA vande guruvaram / 3 / /
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________ 430 pravacanasAra karNika lakSmIkulakI usa bagiyAmeM eka:puSpa ye mahakAthA ... vAyu gatile bhI caMcalathA gaMgAse bhI zItala thA ... bhagavatI pyArA nAma diyAthA guruvarake parivArane vande guruvaram / / bar3e pyArase vacapana vItA dhIredhIre yauvana AyA kanyAoMne varamAlAle jIvanasAthI banAnA cAhA jIvananaiyA Dola rahIthI bhavasAgara tUphAnameM vande guruvaram / 5 / jalakIr3AyeM karate the guru phatahasAgara tAlameM sadAghUmane phirane jIte sA~jha-savere nA~vameM Dagamaga DagamaganaiyA jaisA jIvana bhI asAra haiN| vande guru varam / 6 / azcakrIr3Aye karate karate roja bagIce jAte the jaMgala-jaMgala kheta-khetameM guruvara haradama jAte the azvagatIse vIta rahA he jIvana merA vyartha hai vande guruvaram / 7 / dohA dhanadaulata vaibhava thA para manakI zAnti nahIM thI khelakUdameM vacapata vItA yauvana bItA jAye / 1 / pUrvajanmake aSTakarmale chuTakArA kaise hogA sA~jha-savere cintana calatA kaba maiM dIjhA luuNgaa|2 . DhAla dUsarI gIta ............. tarja (rAtabharakA hai mahimA andherA kisake roke rukA hai saverA). maiM bhI bhaTakA hU~. moha avarameM, esAdhyAna guruko hai AyA rAmacandra parijI vacana se apane manako garune jgaayaa|
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvanadarzaka-gIta . - - - khAnepIne se merA kyA hogA lAkhoM marate haiM meM bhI marU~gA dhana-vaibhavato yahIM para rahegA mujhako ekadinatojAnAhI hogaa| magasara sudI SaSThIkI vo velA rAjodanagarImeMthA dIkSAkA melA rAmaguruke bane pahale cele paMcamahAvratakA pItethe pyAle prANImAtrako jItanevAlA nAma bhuvana vijayajI hai pAyA / / grAma nAma haiM tavase vicarate anavAnI pagale hI calate jAte 'ghara ghara jAkarake gocarI lAte saMyamase hI kArya calAte // kaMcana kAminiko nahIM chUte paisA TakA pAsa nahIM rkhte| prANImAtrako pravacana dete ese fakkar3a jogI ve vanake / / 'chaH chaH mahInAse loca karAte haMsate haMsate pIDAko sahate jJAnadhyAnameM manako lagAte sUtroMkA sAra grahana karate / / kabhI upavAsa kabhI AyaMbila tapasyA ghora karate hI jAte eka TakakA bhojana liyA hai pandraha varSakI tAlIma paate| prANiyoMkI ye hiMsA:na karate jUThA vacana kabhI naye vadate dUsaroMkI vastu na curAte brahmacaryakA pAlana karate // aparigrahakA vrata hai gurune pAlA. paMcamahAvrata dhAre haiM / sevA guruvarakI khUba bajAI jJAna gaMgA hai unase hI pAyA // 5 // __ - dohA.kadama kadama para kIrti caDhatI, nagarI nagarI jAte haiM.. lAkhoM lAkhoM vaMdana karate nara nArI guna gAte haiM / / * jo bhI Ave dharma lAbha ye usako dete jAte haiM bheda bhAva nahIM sukhI dukhI kA savako sIkha sunAte haiM. / / -- 'jJAna dhyAna se padavI pAkara nagara nagara vicarate haiM jaise jaise.. Age jAte. ziSya saMghabhI bar3hatA jAye / /
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________ Tara DhAla tIsarI taja (terI pyArI pyArI sUrata ko kisI kI najara na lage camavadhU / ). gIta 8 vicare phira nagarI nagarI meM unnIsa sau vaisAkha sudI koMkana deza kI paMcAvana meM prema sUrijI kI pravacana ko sunAte hue | paMcamI ko ganIpada gurUvara ne pAyA usI sAla aura usI mahIne meM utsava khopolI meM huA || nagarI meM vo ThATha ajaya kA chAyA thA / nizrA meM, gajaba vo utsava vanA / pUjya gurUdeva | // 2 // H pravacanasAra karNikA: paMDita kI padavI dene ko pUnA nagara meM gurU AyA dhvajA patAkA paga paga bAMdhI pUjya gurUdeva | // 2 // phira se samUha bulAyA thA // kapar3e cAdara aura kambala kI maMDapa khUba sajAyA thA / bhArata ke kaune kaune meM varSA vo gajava kI huI / . mahArASTra gujarAta vicara ke pUjya gurUdeva | // 3 // pravacana vAnI bahAte haiM marUdhara meM gurUvara Aye //
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - . pAlana jIvanadarzaka-gIta .... pravacana zailI itanI madhura thI. . sabhI janoM ko bhAI hai // mahAvIra prabhu ke SaDa darzana .. . : jana mana meM sunAte gaye // pUjya gurUdeva / // ahamadAbAda kI punya bhUmi meM guruvara phira se Aye haiM saMvata unnIsa sau ninAnava . . phAgana kA vo mahInA thA // zukla pakSakI isa tRtIyA ko upAdhyAya pada pAyA thaa| . gurUdeva ke caranAmRta se pAvanavo pRthvI . huI // pUjya gurUdeva // 5 // yAtrA saMgha nikalavAye. aura siddha cakra pUjana karavAI zAnti snAtra aura aSTotarike . aTThAI utsava manavAye // jagaha jagaha upadhAna karAye ThATha khUba manavAye / aMjana zalAkA aura pratiSThA . . utsava khUba banAye the // pUjya gurUdeva // 6 // nae nae mandira vanavAye vanavAI poSadha zAlAyeM jJAna mandira vanavAye the / / namiuna pUjana aura pArzvapUjanase saMgha meM ThATha jamAye the // pAThazAlAyeM vanavAI haiN| ... deza ke kone kone // pUjya gurudeva // 7 // 28 .. ..
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaccha phira Aye gurU kaccha deza meM rAma bhuvana haiM Apa padhAre eka pratiSThA manavAne / rAma gurU ne taba hai socA phira usa seraDI nagarI meM // svAgata stambha parameSThI ke tIsare pada meM padavI eka bhuvana ko denA sajAye haiM raste corDa lagAye jagaha jagaha para sthApita bhuvana ko kare // pUjya gurUdeva ||8|| pravacanasAra kaNikA raste nagarI ke maMDapa vahu banavAye haiM || lAkhoM nara nArI tava Aye deza ke kaune kaune se // ghara ghara ke maMgala gItoM se galiyA~ bhI vo gUMja uThI // padhAre theM tavaM saMgItakAra ATha dinoMkA utsava thA tava, aganita the tava sAdhu sAdhviyA~ pUjya gurUdeva ||9|| nATaya maMDalI AI thI jhUma jhUma janatA gAI // avijana Aye taba plenoMse kAseMkI bar3A anesa melA thA / ka katAra khaDI // pUjya gurudeva // 10 //
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________ - . jIvanadarzaka-gIta .. saMvata do hajAra pAMcakI mahA sudIkI paMcamIthI .. lambAcaur3A maMDapathA / aura prabhUsUrti padharAI thI / / ... ThATha pAThase guru virAje. padavI ziSyako deneko .. prIya ziSyako vo padavI dii| . . . . jisake Age koI padavI nhiiN| - pUjya gurudeva // 11 // tavase hI ye nAma par3A hai / pUjya guruvara bhuvanasUri prabhAvanAyeM khUba vaMTI thI . gAI kIrti nagara nagara // 'guru ziSyane pravacana dekara . ... janatAko hai mugdha kiyA / AkAza gUMjatA jaya jaya se zAsanakA vo DaMkA bajA // : pUjya gurudeva // 12 // tyAgI tapasvI unnA vihArI .' ese guruvara bhuvanasUri ArAmake haiM madhu vyAkhyAnI - zAnta gurukI hai . mUrti ..... jana janake haiM vo uddhAraka .. sphUrtikI eka cinagArI / tAre haiM lAkho nara - nArI .......... .....dAvAnalakI agni se // pUjya gurudeva // 13 //
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - 436 pravacanasAra karNikAra jIvana unakA bhavya huA hai| bar3I bar3I tapasyAoM se jyordhara kahalAte haiM vIsa sthAnaka aura vrssiitpse|| vIja AThama agyArasa caudasa paMcamiko apanAye haiN|" ele isa punyAtmAoM meM koTi koTi vaMdana karU // . pUjya gurudeva // 14 // .saMvata do hajAra cauvIsakI jeTha sudIkI paMcamI thI chaH ziSyoMke sAtha gurujI tapAvAsameM Thahare the| gurudarzanako tava hai aayaa| eka bhakta veMgalorase jinacandra vijaya ke darzanase.. eka sphUrti navIna hai pAI pUjya gurudeva // 15 // yAMtrIkIkA chAtA thA. phira bhI zraddhAdharmameM dikhalAI jJAna vijJAnakI bAteM sunake buddhi sukanakI TikarAI jinacandra vijayakI vAnIse __ bhuvana gurukI kahAnI sunI jAlora nagarameM sukanarAjane saMgIta kahAnI gAI thii|| pUjya gurudeva // 16 // -sukatarAja raMgarAja koThArI vI.I. mekAnikala veMgalora siTi
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________ to USA T: pravacanasAra karNikA ke bodhaka suvAkya : vyAkhyAtA : parama pUjya AcAryadeva " zrImad vijaya bhuvanasUrIzvarajI mahArAja sAhaba ke . vyAkhyAnoM meM se .: saMcayakAra : pU0 munirAja zrI jinacandra vijayajI mhaaraaj| : (1) dAna dene se manuSya isa loka aura paraloka meM sukha ko prApta karake anta meM zivazrI ko varatA hai| . (2) dAna yaha AtmAko mokSa gatimeM pahuMcA ke anaMta sukha kA svAmI banAtA hai| (3) dAna dene se lakSmI saphala banatI hai aura bhAvI ujvala . vanatA hai| (4) jisa manuSya meM dAtA pAnA hai vaha manuSya ilaloka ___aura paraloka meM sukha saMpatti prApta karake anta meM . mokSa saMpatti prApta karatA hai| (5) jala se jaise deha nirmala vanatA hai zIla se bhAvI nirmala vanatA hai| (6) ziyala (zola) mAnavI kA parama AbhUSaNa hai| jaise suvarNa alaMkAra deha ko zobhAte haiM isI prakAra zIla . jIvana ko zobhAtA hai|
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________ 438 pravacanasAra karNikA . / (7) nArada eka zIla ke pratApa se hI sukhako prApta huye haiN|.: . - (8) ziyala vrata kA dhAraka hamezA pavitra hai| (9) zIlavAna AtmA isa loka meM pujAtA hai aura paraloka. meM bhI pujAtA hai| (10) kASTha ko jalAne ke liye agni-samartha hai tyoM karma ___ kApTa ko jalAne ke liye tapa samartha hai| (11) anaMta jJAnIyoM kI AjJA sujaba kA tapa karmakANDa ko bhasmIbhUta karatA hai| (12) roga dUra karane ke liye jaise rogI ko kaDavI auSadhi lenI paDatI hai| phira bhI vaha icchA binA letA hai| usI prasAra khAtA huA sI icchA vinA jo khAtA hai vaha tapasvI hai| (13) aupadhi lenele jaise bAhara ke roma miTate haiM usI taraha . tapa karane se aMtarake rona miTate haiN| . (14) bhAvapUrvaka kiyA gayA dharma sArthaka hai| bhAva vinA : . veTha (vegAra) kI taraha kiyA gayA dharma nirarthaka hai| . (15) zuddha bhAva aMtaraseM nahIM AneM taba taka karmoMjJA jAnA zasya nahIM hai| (16) bhAvanA kA bala javarajasta hai| bharata mahArAjA arIsA . (darpaNa) bhavana meM bhAvanA bhAte bhAte kevala jJAnako . prApta huye (17) saMsArameM raha karake, rAjyako saMbhAlate huye bhI pRthvI candra mahArAjA rAjya siMhAsana para baiThe baiThe bhAvanA dhirUDha vanakarake kevala lakSmI ko prApta huye| ... . (18) guNa sAgara cArI maMDapa meM (lagnamaMDapa) lagna karane baiThe the phira bhI bhAvanA ke vala se. kevala zrI ko prApta huye|
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________ bodhaka suvAkyaM..... - (19) eka kharAva bhAvanA se prasanna candra rAjarSine sAtavIM - narakakA vandha karane ke kAraNa ikaTThe kiye the phira bhI kSaNa bhara meM uttama bhAvanA ke vala se kevala jJAna ko ....... prApta huye| . . . . (20) apana varSoM se dharma kara rahe phira bhI mokSako nahIM ... prApta hue. usakA kAraNa bhAvanA kI kacAsa hai| java taka Avaantara meM nahIM AveM tava taka mokSa * milanA azakya hai| (21) karagaDamuni roja vAparate the phirabhI bhAvanAdhirUDha vanake kevala jJAna ko prApta hue| sacamuca "bhAvanA bhavanAzinI' .. . (22) jainakula meM janme hue pratyeka jainako kama se kama .. subaha navakArazI kA paccakkhANa aura sAmako cauvihAra kA aura na bane to tivihAra kA pacca. .. kkhANa karanA cAhie / (23) jinezvara ke darzana le pApa nAza hote haiN| aura karma . kI vela chida.jAtI hai| (24) zAsana kA saccA GgAra vahI jo zAsana ko sama rpita bane / . . . . (25) jisa manuSya kA antara malina hai vaha manuSya svapna meM bhI sukha nahIM prApta kara sakatA hai| (26) saMta purupoM kI sampatti ye paropakAra ke lie hI hotI hai| . . . (27) pApa karate samaya mAnavI pApa ko DaratA DaratA kare ...... to karmavandhana kama hotA hai| (28) jinezvarake vacana para jisa manuSya ko pUrNa zraddhA hai vaha manupya kalyANa ko siddha kara sakatA hai| i
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________ mamma - pravacanasAra kaNikA (29) dina pratidina vAhara kI vastuoM ke Upara se najara haThAte jAnA aura antarAtmI tarapha najarako sthira karate .. jAnA manuSya kA saccA karttavya hai| (30) nindA karo to apanI karo stuti karo to guNI kI karo ye dharmI kA lakSaNaM hai| (31) saMsAra meM manuSyaM jina jina dukhoM ko bhogatA hai ve apane kiye hue kharAva karmoM kA phala hai| (32) jagata meM saccA jJAnI vahI hai jo bAhara kI upAdhi se mukta banakara sirpha jJAnakI cintA kare / (33) jaise relagAr3I ko eka pATA Upara se dUsare pATA Upara le jAneke lie vIcameM eka Tukar3A kA saMdhAna caahie| usI prakAra manuSya ko ayogya dizA kI tarapha se saccI dizA meM le jAne ke lie eka satsaMgarUpI saMdhAna kI jarUrata rahatI hai| (34) saccA satpuruSa vahI kahalAtA hai jo dina pratidina AtmasaMzodhana kara durguNoM ko dUra karatA hai| (35) saMsAra ke sukhamAtra ko dukhatarI ke lekhe usakA nAma samyandraSTi / (36) saMsAra ke bhogoM ko roga mAnake seve usakA nAma samyagdRSTi / (37) saMsAra ke viSaya jahara se bhI adhika kharAba haiM aura adhogatimeM le jAne vAle haiM esA mAne usakA - nAma samyagdRSTi / / (38) ghara ko jelakhAnA mAne usakA nAma saMmakittI / (39) dukAna ko, peDhI ko pApa rUpa peDho mAne usako nAma hai smkittii..| ..
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________ bodhaka suvAkya / 441 - - - (40) lar3akA-lar3akI strI Adi kumvaM parivAra ko bandhana ... rUpa mAne usakA nAma hai sabhyagdRSTi / / (41) jinezvara ke vacanaM Upara jise aDiga zraddhA ho . usakA nAma sabhyaMgdRSTi / (42) saMsAra kI kisI bhI kriyA meM Ananda na hoM usakA nAma hai samakittI / (43) bhava se Dare usakA nAma hai samyagdRSTi / (44) saMsAra meM rahake bhI udAsInaM bhAvase jo saMsAra meM - rahe usakA nAma hai samyaSTi / .. (45) saMsAra ke padArthoM kI lAlasA nahIM usakA nAma hai smkittii| (46) AtmA kI cintA meM jo mazagUla rahe usakA nAma hai aatmaanndii| ... (47) saMsAra kI pravRttiyAM prema se kare aura pApa kA bhaya na ho usakA nAma bhvaabhinNdii| (48) dharma vinA kA sukha icchA karane lAyaka nahIM hai / kyoMki dharma buddhi khile vinA ye sukha AtmA ko adho gati meM le jaaygaa| (49) bhautika sAvanI ke Upara prema na ho to mAnanA ki dharma hRdaya meM vasA hai| (50) kisI kI yogya mAMga ko zakti hone para bhI nA kahate huye saMkoca honA ye bhI dAkSiNyatA hai| (51) Atma kalyANa ke lie jIvana kI pratyeka kSaNa pavitra rakhanI pdd'egii| aura ye pavitra rakhane ke lie viSaya vikAroM se bacanA pdd'egaa| (52) vikAroM ke zamana se Atma zuddhi hogii| aura Atma zuddhi hogI to paramAtma darzana hoMge /
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 444 pravacanasAra kaNikA (66) saMsArakI pravRttiyA~ jahara DAle huye lAi (laDDe) jaisI haiN| . (67) pA~ca mahApApoMko bhoganevAle kI apekSA bhogane lAyaka mAnanevAlA adhika pApI hai| (68) javase svAda vaDhA tavase roga baDhe aura javase roga vaDhe tavase DaoNkTara caDhe / aura javase DaoNkTara vaDhe . tavase ispItAla vaDhI / (69) dharma guruoMko jinezvara bhagavaMta ko AjJA ko dUra karake jamAnA ke pIche jAnA ye bhayaMkara zAsana droha hai| " (70) satyakA sadA jaya hai| to satyako se karake kalyANa sAdhane meM kyA harakata hai ? -(71) asatya mArgakA sevana karanA nahIM aura satyake sevana se DaranA nhiiN| (72) dehake sukhakA lobha ye sacce sukha ko gavAne kA rAstA hai| (73) prANAnta meM bhI satyako tilAMjali nahIM denaa| aura asatyakA AcaraNa nahIM karanA / (74) nirantara calate gADeke pahiyA ghisA karake nakAmA (bekAra) ho jAte haiM / isaliye tela DAlA jAtA hai| isI taraha saMyama kI ArAdhanA meM kAma dene vAlA ye zarIra kAma karatA huA aTaka nahIM jAya isaliye AhAra denA kintu svAdake liye nhiiN| (75) svAdase isake aMdara layalIna banake bhojana karane vaiThA huA manuSya moharAjAke hAtha se marane vaiThI hai| (76) TAMTiyA tor3ake yAnI paira tor3ake jaise paisA kamAte ho usI taraha jo dharma karane lage to mokSa nikaTa hai|
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - bodhaka suvAkya (7) rAga dveSako ghaTAne ke liye dharma karanA hai. lekina : baDhAne ke liye nhiiN| (78) dveSa IrSyA aura ahaMbhAvanA mAnavatA ko nAza karane ...vAle haiN| (79) jisa prakAra zarIrakA maila sAvuna aura pAnIse sApha kiyA jAtA hai| usI prakAra jJAna aura karma kA maila jhAna aura kriyA se nAza hotA hai| (80) saMsAra kalA ajamAne se saMsAra lamvA hotA hai| ': aura mokSa dUra calA jAtA hai| (81) saMsAra kalA aura dharma kalAmeM pazutA aura mAnavatA jitanA; bheda hai| (82) saMsArakalA choDake dharmakalAmeM Age baDho jisase : . bhAvi ujjavala hogaa| (83) jisake pIche saMsArakalA ajamAke mAnava jIvanakI ' varavAdI karate ho usakA antameM karuNa vipAka kyA '; . AyegA ? usakA vicAra kro| (84) dharma ke nAma se calAI pola karma ke khAtemeM khatavAtI: hai aura antameM dukha bhoganA paDegA / . . (85) rAjasattA se bhI karmasattA adhika bhayaMkara hai| ... (86) dharmakalAkA vikAsa yAnI mAnavatAkA vikAsa / (87) ajJAna, aviveka aura asaMyama ye tIna pApa ke : . mUla haiN| (88) kyA tuma, tumhArI pIche khar3I mauta ko bhUla gaye ho?' (89) vizva ke samasta jIva sukhake icchuka haiN| magara saccA sukha to mokSameM hai| (90) artha aura kAmakI sAdhanA ye sacce suqhakI sAdhanA / parantu dukhakI sAdhanA hai|.. S4 .
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - kara pravacanasAra karNikA . (53) bar3I bar3I DigriyAM prApta kara lene le zAstrI, AcArya Adi padavI prApta kara lene se jJAnI nahIM vanA jAtA kintu jJAna aura kriyA ko jIvana meM.... utArane se jJAnI banA jAtA jAtA hai| (54) saMsAra samudra se bhI anya kauna tAra sakatA hai ? usake samartha vidvAna pU0 upAdhyAya bha0 zrIyazo vijayajI mahArAja ne jJAnalAra meM kahA ki."jJAnI kriyA paraH zAnto AvitAtmA jitendriyaH " jJAnI hoya, kriyA meM tatpara ho, zAnta hoya, bhAvAtmA ho, aura jitendriya ho rahI anya ko tAra sakatA hai| (55) dharmako mAtA jesA mAne use bhI dharmI kahate haiN| jaile putra mAtAke vinA nahIM jI sktaa| usI prakAra dharmI bhI ghasa dinA saccA jIvana nahIM jI.. '. sktaa| (56) tapake Age pIche to AsaktiyoMkA va jora ho to vaha tapa bhale jaisA bhI phira bhI cittazuddhi nahIM kara sktaa| (57) dukha acchI vastu hai kyoMki dukhake samaya ahaMkAra patalA :par3atA hai| aura ahaMkAra patalA ho to karmakA nikAla ho jAtA hai| . "deha sukhaM mahA dukha" .(58) sukha bahuta kharAba hai kyoM ki sukhake samaya manuSya abhimAnI banatA hai| aura sukhakA rAga AtmAko ..:., adhogatimeM kheMca jAtA hai| . .. deha. sukhaM. mahA duskhaM ." | . ....
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________ yodhaka- suvAkya. . . - (59) jagata kA sukha acchA nahIM lage to samajha lenA ki samyagdarzana AyA hai| (60) jisa dina dUsaroM ko sukhI banAnekI cintA.apane hRdaya __ meM jagegI taba apane sukha kA prazna bhI ukala jAyagA / (61) java taka apane meM dopoM kI hAjirI hai taba taka - dUsaroM ke doSa dekhanA, volanA aura sunanA baMdha kara denA jarUrI hai| (62) apane kArya meM dUsare kisI kI bhI apekSA nahIM: rakhanI caahiye| (63) vRkSa apane phala dUsaro ko detA hai| khuda taDakA meM tapa karake musAphiroMko chAyA detA hai| nadiyAM apanA jala dUsaroM ko pIne aura vAparane ko detI haiM / to phira apana ko bhI apanI zakti hone para bhI dUsaroM ko sukha kyoM nahIM denA cAhi ? arthAt denA caahiye| (64) gAya ko dora ke le jAnA ho to ghAsacArA DAlake bhI le jAyA jA sakatA hai| aura lakar3I sAra ke bhI ... le jAyA jA sakatA hai| usI taraha dUsaroM ko . . zikhAmaNa mIThe zabdoM se bhI dI jA sakatI hai| aura kaThora zabdoM se bhI dI jA sakatI hai| lekina inaH donoM meM se prathama mArga pasanda karane yogya hai| (65) satiyoMke mana patiko iSTa ho vaha iSTa aura aniSTa ho vaha aniSTa / aniSTa usI prakAra vItarAgake ... bhaktako vItarAgako jo iSTa ho vaha iNTa aura aniSTa .... hI.. vaha anisstt| vaha vItarAgakA saccA. bhakta ... kahalAtA hai| . . . . . . . . . .:.
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - - 446 pravacanasAra kaNikA (91) artha aura kAma se jo sukha milatA hai vaha asalI sukha nahIM hai kintu nakalI sukha haiN| (92) jagatane ajJAna jIva artha aura kAmakI upAsanA meM: laya lIna hai| aura esA mAnate haiM ki isameM sukha hai kintu ananta jJAnI kahate hai ki isameM vAstavika sukha nahIM hai| (93) krodha karane se kAkA vandhana hotA hai isaliye jJAnIyoMne krodhako caMDAla kI upamA dI hai|| * (94) krodhakA svarUpa bhayaMkara hai jaba manuSya krIdhameM A jAtA hai tava bhAna bhUlA bana jAtA hai| . __ (95) krodha karane se dharma kI hAni hotI hai| . . "krodhAt prIti vinAzaH " / - (96) mAna ye manuSya ko adhogati meM le jAtA hai| (97) khoTA mAna kabhI nahIM karanA jo dharma meM AnA ho to| ..(98) mAyAvI manuSya kI to duniyAmeM kImata nahIM hai| (99) jo mAyA se khuza hotA hai use karmasattA chor3atI - nahIM hai| . (100) jyoM jyoM manuSyako lAbha hotA jAtA hai tyoM tyoM lobha bar3hatA jAtA hai| "jahA lAho tahA loho" uttarAdhyayana sUtra meM kahA hai| ... .(101) "calAcale ca sasAre dharmaekohinizcalaH" isa calA cala saMsArameM ekadharma hI nizcala hai| . . . . . (102) samyagjJAna kI cintA karanA aura apane bAlakoMko sasyagjJAnameM jor3ane ke liye joradAra prayatna karanA ":"caahiye| .(103) "mAtA zatruH pitAvairI yena vAlo na pAThita ..... ...: mAtA zatru aura pitA vairI haiM jo apanI santAna vAlakoM ko nahIM par3hAne / ...... ..
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________ bodhaka suvAkya 447 (204). ananta jJAnIyoMne dharmajJAna prApta karane ke liye cAra / bhAvanAyeM kahI haiM / una bhAvanAoM kA jo pratidina ciMtana ho to manuSya dharmajJAna acchI taraha se kara sakatA hai| (105) "parahita cintA maitrii"| .. jagatameM koI jIva pApa na kro| jagata meM koI jIva dukhI na hoM / samasta vizvake prANI duHkha se mukta hoM esI bhAvanA antarameM Ave usakA nAma, maitrI / 206) samasta vizva ke. jIvoMke hita kI cintA karanA usakA nAma maitrI bhAvanA hai| . .. (107) "parasukhatuSTirmuditA" - dUsaroM ke sukhako dekhakara rAjI honA vaha pramoda bhAvanA hai| . .. (108) guNI AtmAoMke guNako dekhake rAjI (prasanna) honA vaha bhI pramoda bhAvanA hai| (109) "paradukha vinAzInI tathA karuNA" jagatake sabhI jIvoM ke dukhoMkA nAza ho| dIna adIna vano / pIDita apIr3ita hoM / jagata ke sabhI jIva abhayako prApta kreN| esI bhAvanA bhanA usakA nAma karuNA bhAvanA hai| . .... 10) "paradoSopekSanamupekSA " dUsaroM ke doSoM kI upekSA karanA mAdhyaratha bhAvanA hai / jagatameM kisI kA bhI tiraskAra karanA ye dharmI kA lakSaNa nahIM hai| .. (111) saMsAra ye duHkha kI khAna hai aura mokSa sukha kA / sthAna hai| . . . . . . . . . . . . . . . . . . .' (112) jaisA sukha mokSama hai esA sukha kisI bhI sthAnameM nahIM hai| .. ..... (113) dUsaroM ke dvArA kiye gaye upakAra ko bhUla...jAnA ye kRtaghnapanA hai / lekina dUsaroM ke dvArA kie gae upakArako jIvanaparyanta nahIM bhUlanA ye kRtajJapanA he|
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________ 448. pravacanasAra kaNikA ( 114) bhale kitanA hI sukhI ho kintu asatopI sukhakA: anubhava nahIM kara sakatA / " santoSa eva puruSasya paraM nidhAnam / santoSa yahI puruSakA parama nidhAna hai / (115) bahuta bolane se jJAnatantuoMkI bhI hAni hotI hai| aura jhagar3A, lar3AI bhI bahuta bolane se hotI hai / " saunena kalaho nAsti" mauna rahanevAle ko kalaha (kajIyo) bhI nahIM hotA hai / ( 116) dUsarA AdamI khame athavA na khame kintu mujhe khamAnA cAhiye / " jo khAmeI tassa ArAhaNA jo khase vaha ArAdhaka hai / ( 117) vinIta manuSya jagatameM guNoMmeM mukhya hai / "" pUjya hotA hai | vinaya sabhI: " vinayaH paramo guNaH " vinaya ye parama guNa hai / ( 118) eka manuSya sAmAyika lekarake binA cintA se uce / aura dUsarA manuSya dukAna para baiThA baiThA kaba sAmAyika karU~ ? esA bhAva kare ina donoMmeM se adhika nirjarA dukAna para baiThA huA kare || ( 199) bhAvasaMyama ko liye binA koI bhI AtmA mukti meM nahIM gayA | vartamAnameM jAtA nahIM hai / aura bhaviSya bhI nahIM jAyagA / (20) sabhI mantra tantroMmeM navakAra ye paramocca mantra hai / . ( 121) arihaMta kA zaraNa svIkAro / siddhakA zaraNa svIkAro / sAdhu bhagavaMto kA zaraNa svIkAro // kevalI praNItadharma kA zaraNa svIkAro / aura zubha bhAvanA meM layalIna banake kalyANa sAdho yahI zubhAbhilASA. * samApta *
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
_