Book Title: Anekant 1949 Book 10 Ank 01 to 12
Author(s): Jugalkishor Mukhtar
Publisher: Veer Seva Mandir Trust
Catalog link: https://jainqq.org/explore/538010/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ PlwIFFINDINEERIREMAAL PEHome RANILAON-htarinotus NAATNA PURNAPAMS guNamukhya-kalpA - N sApekSavAdinI PNUTRIENTAN ideas EMANTRA SATTA M ATLDI LA KAI - FUTE - You Micit rathAtatyapapikA ca H Era TRA PM mvinghARSANKRAN Pasetox JAA PATNAKARI . .. .. all.in audhrysanswANI a rende.. Liwomaidasi JHething movie HinRitute -Rowata AMATop AMMAR N AMERA Vamanav WINNI 41 HAPA 11. IN THE - - - samyagyam - --- pavana-grAhaka 10 . 1 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI 1 zrIvIra-stavana-[bha0 amarakIrti ... 2) 8 ahArakSetrake prAcIna-mUrtilekha-[10 govinda2 anekAnta-rasa-laharI-[paM0 jugalakizora 3 dAsa nyAyatIrtha .... 24 3 yuktikA paripraha-[DA0 vAsudevazaraNa - | bhagavAna mahAvIra, jainadharma aura bhArata -zrIlokapAla .... .... 29 4 zrIpaNDitapravara daulatarAmajI aura unakI | 10 vIra-zAsana-jayantI-[lA0jinezvaraprasAda 34 sAhityika-racanAe~-[paM0 paramAnanda jaina / 11 prAptakI zraddhAkA phala-[zrI 105 kSullaka 5 kavi padmasundara aura di0 zrAvaka rAyamalla gaNezaprasAdajI varNI .... -[zrIagaracanda nAhaTA ..." 16 | 12 sAhitya-paricaya aura samAlocana 6 kisake viSayameM maiM kyA jAnatA hU~? -paramAnanda jaina zAstrI " 38 -[lA0 jugalakizora kAgajI " 20 | 13 sampAdakIya .... .." 7 kalpasUtrakI eka prAcIna lekhaka-prazasti 14 dillI meM vIra-zAsana-jayantIkA apUrva samAroha / -[DA0 vAsudevazaraNa agravAla .... 22 / -[paramAnanda zAstrI TA0 pR0 3 grAhakoMko aAvazyaka-sUcanA anekAntake premI grAhakoMme nivedana hai ki anekAntakI pahalI kiraNa vI0 pI0 se nahIM bhejI jArahI hai| ata: kiraNa pahu~cate hI apanA vArSika mUlya pA~ca rupayA manIADarase nimna patepara bhejanekI kRpA kareM / jo sajana manIArDarase pezagI mUlya nahIM bhejege unake pAsa anekAntakI agalI kiraNa pA~ca rupayA cArapAnekI vI0 pI0 se bhejI jaavegii| vI0pI0 pahacate hI chaDAnakI kRpA kreN| nivedaka : manajara 'yanakAnta' Thi0 gayamAhava ulphatarAya bilDiMga, 7.33 dariyAgaja, dehalI vIrasevAmandirako prApta mahAyatA anekAntakI gata 11-12 vI kiraNameM prakAzita / 501) bA0 anantaprasAda jI jaina, injIniyara, paTanA sahAyatAke bAda vIrasevAmandirako jo sahAyatA | 25) zrI vIracanda kodarajI gAMdhI, phalTaNa (matArA) prApta huI vaha nimna prakAra hai aura usake liye 11) hakIma phalacandajI, rur3akI ji. sahAranapura dAtAra mahodaya dhanyavAdake pAtra haiM : (ci0 rAjendrakumArake vivAhopalakSame) 200) bA0 siddhakaraNa nihAlakaraNajI seThI, AgarA, / 10) bA0 vasantIlAlajI jaina, jayapura / (lAyabrerIkI sahAyatArtha) -adhiSThAnA 'vIrasevAmandira' anekAntake vijJApana-reTa eka varSakA chaha mahInekA ekabArakA | eka varSakA chaha mahInekA ekavArakA pUre pejakA 150) 80) 15) cauthAI pejakA 50) 30) 6) zrAdhe pejakA 80) 50) 10) / sa0 sampAdaka : darabArIlAla koTiyA, nyAyAcAya Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OM ahama k dhastatattva-saghAtaka eper vizva tattva-prakAzaka / / * vArSika mUlya 5)* * eka kiraNakA mRlya / / ) * p ercerta nItivirodhadhvaMsI lokavyavahAravartakaHsamyak / paramAgamasya bIja bhuvanaikagururjayatyanekAntaH // varSa 10 / julAI vIrasevAmandira (samantabhadrAzrama ), 7/33 dariyAgaMja, dehalI zrAvaNa, vIra nirvANa-mavata 175, vikrama saMvat 2006 1646 zrIkIra-stavana [yamakAeka mtotra] [yaha stotra abhI hAlameM 16 jUnako paMcAyatImandira dahalAka zAstra-bhaMDArako dekhate hue upalabdha huA hai / isameM yamakAlakArako liya huga vIra bhagavAna ke navana-saMbaMdhI pATha padya hai / zrantaka do padya prazastyAtmaka hai aura unameM stotrakAra amarakIni apanA zrIra apanI isa racanAphA saMkSipta paricaya diyA hai, jisame mAlUma hotA hai ki 'ima stotrake racayitA bhaTTAraka zramarakoni vidyAnandaka ziSya the, parazIlavAdiyoM athavA paramanavAdiyoMka madakA khaNDana karanevAle the, unhoMne paramAgamakA adhyayana kiyA thA, zabdazAstra aura yuti (nyAya ) zAmyako- adhigata kiyA thA aura vidvAnoka liye davAgamA'laMkRti nAmaka granthakI racanA kI thii| unakA yaha vIrarUpa arhatparamezvarakA yamakASTaka stotra maMgalamaya hai, jo bhavyajana sadA (bhASapUrvaka) isa stotrakA pATa karanA hai vaha bhAratImumbakA darpaNa bana * jAtA hai-sarasvatI devI sadA hI usameM apanA mugva devA karatI hai athavA yoM kahiye ki sarasvatI kA mukha usameM prati bimbita huA karatA hai| yaha racanA baDI sundara gambhIra nathA paDhanama atipriya mAlama hotI hai| aSTaka padyoMka pratyaka / caraNameM eka eka zabda ekase adhikadhAra prayukra huaA hai aura vaha bhinna bhinna arthako liye hue hai itanA hI nahIM balki eka hI pada meM aneka arthokI bhI liye hue hai, jinheM sAthameM lagI huI TIkA-dvArA spaSTa kiyAgayA hai aura jo prAyaH svopajJa jAna paDatI hai, yahI isa yamakarUpa kAvyAlaMkArakI vizeSatA hai, jise isa stotra meM bar3I khUbIka mAtha citrita kiyA gayA hai / pratyeka aSTaka padyakA cauthA caraNa 'vIraM stuve vizvahitaM hitaM hitam' rUpako liye hue hai, jisame TIkAnusAra yaha batalAyA hai ki 'maiM usa vIrakA stavana karatA hU~ jo vizvaka liye hina rUpa hai, vizvajanoMkA vRddha hai yA sAre vizva athavA vizva ke saba padArtha jisake liye hitarUpa-pathyarUpa haiM-koI virodhI nahIM-athavAdravya-guNa-paryAyarUpa, cetana acetanarupa, mUrta-amUrtarUpa aura deza-kAlAdika antaritarUpa jo sarvavastusamUha hai vaha vizva, use yugapat Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 10 sAkSAt jAnatA hai (hito'bhigacchati) aura hita jo mokSa tathA mokSakA kAraNa kriyAkalApa ume prApta (hitaM gatam) huA hai athavA hitakArI jo indrabhUnyAdi gaNadhara unake prati bhI hitarUpa hai-hitaprada hai| sAtha hI 'vIra' zabdaka arthameM yuktime vRSabhAdi anya tIrthaGkaroMkA bhI samAveza kiyA hai aura isa taraha vIra bhagavAnaka isastavanameM anya jaina tIthaGkaroMka stavanako bhI mammilita kiyA hai| amarakIrti nAmake aneka vidvAn zrAcArya tathA bhaTTArakAdi hogaye haiN| jaise eka amarakIrti ve jinheM vi0 saMvat 1247 meM banakara samApta hue SaTakarmopadeza nAmaka apabhraMza granthoM 'mahAkavi' ligvA hai| dUsare amarakIrti ve jinake zinya mAdhanandI vratI aura prazivya bhogarAja (maudAgara) the| bhogarAjane zaka saMvat 1277 (vi0 saM0 1412) meM zAntinAthakI pratimA pratiSThita karAI thii| tIsare amarakIrti ve jo kalikAlaparvajJa bhaTTAraka dharmabhUSaNaka ziSya the aura jinakA ullegba zaka saM0 1215 meM likhe gaye zravaNabelagolaka zilAlekha na0 115 (274) meM pAyA hai / cauthe amarakIni ve jo vAdI vidyAnandake ziSya the aura jinakA ullekha nagaravAlukA zilAlekha naM. 46 me pAyA hai (E.C Part II) / ye vidyAnanda ke ziSya cAtha amarakIrti hI isa stotraka katA jAna par3ate haiM aura isaliye inakA tathA isa stotrakI racanAkA samaya vikramakI 16vIM zatAbdI samajhanA caahie| hama stotrame stotrakArane apanI jima 'devAgamAlaMkRti' nAmakI racanAkA ullekha kiyA hai vaha abhI taka apane dagvanameM nahIM AI, usakI khoja honI caahiye| vaha bahudhA bar3e vidyAnandasvAmIkI 'zrAptamImAMsAlaMkRti nAmaka aSTamasI granthako sAmane rakhakara kucha vizeSarUpameM ligvI gaI hogii| [jagatI] -sampAdaka] vidyA''mpadA''hantya-padaM padaM padaM pratyagra-matpadma-paraM paraM parama / heyetarAkAra-budhaM budhaM budhaM vIraM tu vizva-hitaM hitaM hitam // 11 // divyaM vaco yamya mabhA sabhAmabhA nipIya pIyapamitaM mitaM mitama / babhUva tRptA mamuga'surA murA vIraM stuve vizvahitaM hinaM hitamA zatra-pramA'nyairajinA jitA jitA gugNAvalI yena dhRtA'dhRtA dhRtA / saMvAdina tIthakara kara kara vIraM stuve vizvahitaM hitaM hitama // 1 // mayUgva-mAleva mahA mahA mahA-lokopakAra mvitaa'vinaa'vitaa| vibhAti yo gandhakuTI kuTIkuTI vAraM stuva vizvahitaM hita hitama / / / sA'rAga-saMstutya-gugNa guNaM guNaM mamAyiSNu maziva zivaM zivama / lakSmIvatAM pRjyatamaM tamaM tama vIraM stuvaM vizvahitaM hitaM hitama / / 5 / / siddhAtha-sannandanamA''namA''namA''naMdAdvavarSe yamadA''madA mdaa| yasyopariSTrAta kusuma sumaM mumaM vIraM mnuva vizvahitaM hitaM hitam // 6 // pratyakSamadhyadacitaM citaM citaM yo meyamartha makalaM kalaMkalama / vyapeta-dopA''varaNaM raNaM gNaM vI stuve vizvahitaM hitaM hitamA yukatyA''gamA'bAdhigiraM giraM giraM citrIyitAkhyeyabhara bhara bharama / maMkhyAvatAM cittaharaM haraM haraM vIraM stuva vizvahinaM hitaM hitama / / 8 / / adhyeyA''gamamadhyagISTa paramaM zabdaM ca yukti vidAM cakre yaH para-zIla-vAdi-mada- bhivAgamA'laMkRtima / vimAnanda-bhavA'marAdiyazasA tenA'munA nirmitaM vIrA''hatparamezvaramya yamaka-strotrA'eka maMgalama ||6|| bhaTArakaiH kRtaM stotraM yaH ptthedymkaauttkm| sarvadA sa bhavadbhavyo bhAratI-mukha-darpaNaH // 10 // iti bhaTrAraka-zrIamarakIti-kRtaM yamakA'eka strotraM samAptamaH ||shriiH|| / Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-rasa- laharI [2] bar3A aura choTA dAnI [ isa stambhake nIce lekha likhaneke liye sabhI vidvAnoMko sAdara zrAmantraNa hai / laigyoMkA lakSya vahI honA cAhiye jo isa stambhakA prArambha karate hue vyakra kiyA gayA thA adhAt lekhoM meM anekAnta jaise gambhIra viSayako aima manoraMjaka DhaMgase sarala zabdoM meM samajhAyA jAya jisase bacce taka bhI usake marmako AsAnIse jAna sake, vaha kaThina durbodha evaM nIrasa vipaya na rahakara sugama - sukhabodha tathA rasIlA viSaya bana jAya - bAnakI bAta meM samajhA jAsake-- aura janasAdhAraNa sahajameM hI usakA rasAsvAdana karate hue use hRdayakama karane, apanAne aura usake AdhAra para tatvajJAnameM pragati karane, prApta jJAnameM samIcInatA lAne, virodhako miTAne tathA loka vyavahArameM sudhAra karane ke sAthasAtha anekAntako jIvanakA pradhAna zraGga banAkara sukha-zAntikA anubhava karane meM samartha ho sake / sampAdaka ] usase ApakA yaha dasa hajArakA dAnI bar3A dAnI / isa taraha 10 hajArakA dAnI ekakI apekSAse bar3A dAnI aura dUsarekI apekSA choTA dAnI hai, tadanusAra pA~ca lAkhakA dAnI bhI ekakI apekSAse bar3A aura dUsare kI apekSA choTA dAnI hai / haiM adhyApaka- hamArA matalaba yaha nahIM jaisA ki tuma samajha gaye ho, dUsaroMkI apekSAkA yahA~ kAI prayojana nahIM | hamArA pRchanekA abhiprAya sirpha itanA hI hai ki kyA kisI taraha ina donoM dAniyoMmese pA~ca lAkhakA dAnI dasa haz2Ara ke dAnIse choTA aura dasa hajArakA dAnI pA~ca lAkhake dAnIse bar3A dAnI ho sakatA hai ? aura tuma use spaSTa karake calA sakate ho ? -:040: usI dina adhyApaka vIrabhadrane dUsarI kakSA meM jAkara usa kakSA ke vidyAthiyoMkI bhI isa viSaya meM jaoNca karanI cAhI ki ve baDe aura choTeke tattvako, jo kaI dinase unheM samajhAyA jArahA hai, ThIka samajha gaye hai yA ki nahIM athavA kahA~ taka hRdayagama kara make hai, aura isaliye unhoMne kakSAke eka sabase adhika catura vidyArthIko pAsameM bulAkara pUchA eka manuSyane pA~ca lAkhakA dAna kiyA hai aura dUsarane dasa hajArakA, batalAo, ina donoM bar3A dAnI kauna hai ? vidyArthIne caTase uttara diyA- 'jisane paoNca lAkhakA dAna kiyA hai vaha bar3A dAnI hai / " isapara adhyApaka mahodaya eka gaMbhIra prazna kiyA 'kyA tuma pA~ca lAkha ke dAnIko choTA dAnI aura dasa hajAra ke dAnIko bar3A dAnI kara sakate ho ? vidyArthI - hA~, kara sakatA hU~ / adhyApaka - kaise ? karake batalAo ? vidyArthI - mujhe sukhAnanda nAmake eka seThakA hAla mAlUma hai jisane abhI dasa lAkhakA dAna diyA hai, usase ApakA yaha pA~ca lAkhakA dAnI choTA dAnI hai / aura eka aise dAtArako bhI maiM jAnatA hU~ jisane pA~ca hajArakA hI dAna diyA hai, vidyArthI - yaha kaise hosakatA hai ? yaha to usI taraha asaMbhava hai jisa taraha pattharakI zilA athavA lohekA pAnIpara teranA / adhyApaka - pattharakI zilAko lakar3IkI slIpara yA moTe takhtepara phiTa karake agAdha jalame tirAyA jAsakatA hai aura lohekI luTiyA, naukA athavA kanasTara banAkara use bhI tigayA jAsakatA hai / jaba yuktise patthara aura lohA bhI pAnIpara taira sakate hai aura isaliye unakA pAnIpara tairanA sarvathA asaMbhava nahIM kahA jAsakatA, taba kyA tuma yuktise dasa hajArake dAnIko pA~calAkhake dAnIse bar3A siddha nahIM kara sakate ? Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta viSa 10 - ___ yaha sunakara vidyArthI kucha gaharI soca meM par3a gayA vezI hotI hai / ainI sthitimeM yaha ThIka hai ki dAnakA aura usase zIghra hI kucha uttara na bana sakA / ima- choTA-bar3Apana kevala dAnadravyakI saMkhyApara nirbhara para adhyApaka mahodayana damara vidyArthiyoMse pUchA- nahIM hotA, usake liye damarI kitanI hI bAtoMko 'kyA tumameMse koI aisA kara sakatA hai? ve bhI dekhanekI jarUrata hotI hai, jinheM dhyAnameM rakhate hue socate-se raha gye| aura unase bhI zIghra kucha uttara dravyakI adhika saMkhyAvAle dAnako choTA aura alpa bana na pdd'aa| taba adhyApakajI kucha kar3akakara bole- saMkhyAvAle dAnako khazIse bar3A kahA jA sakatA _ 'kyA tunhe tatvArthasUtrake dAna-prakaraNakA mmaraNa hai / ataH aba Apa kRpAkara apane donoM dAniyoMkA nahIM hai ? kyA tumhe nahIM mAlUma ki dAnakA kyA kuchAva kucha vizeSa paricaya dIjiye jisase unake choTelakSaNa hai aura usa lakSaNase girakara dAna dAna nahIM bar3epanake viSayameM koI bAta ThIka kahI jA mke| rahatA? kyA tumhe una vizeSatAokA dhyAna nahIM , adhyApaka hameM pA~ca pA~ca lAkhake dAnI cAra hai jinase dAnake phalameM vizeSatA-kamI-vaMzI AtI seThoMkA hAla mAlUma hai jinamesa (1) eka seTha hai aura jinake kAraNa dAnakA mUlya kamobeza ho DAlacanda hai, jinake yahA~ lAkhoMkA vyApAra hotA jAtA athavA choTA-bar3A bana jAtA hai ? aura kyA hai aura pratidina hajAroM rupaye dharmAdAke jamA hone tuma nahIM samajhate ki jisa dAnakA mUlya bar3A-phala hai, usI dharmAdAkI rakamamema unhoMne pA~ca lAkha rupaye bar3A vaha dAna bar3A hai, usakA dAnI var3A dAnI hai. eka mAmAjika vidyA-saMsthAko dAna diye hai aura aura jisa dAnakA mUlya kama-phala kama vaha dAna unake ima dAname yaha pradhAna-dRSTi rahI hai ki usa choTA hai, usakA dAnI choTA dAnI hai-dAnadravyakI mamAjakaM premapAtra tathA vizvAsapAtra bane aura lokasaMkhyApara hI dAnakA choTA-bar3Apana nirbhara nahIM me pratiSTA tathA udAratAvarI dhAka jamAkara apane vyApArako unnata kareM / () dumara meTha tArAcanda ___ ina zabdoMke AghAtase vidyArthi hRdayakaM kucha hai, jinhoMne blaika mArkaTadvAga bahuta dhana saMcaya kiyA kapATa khula gaye, usakI smRti kAma karane lagI hai aura jo sarakArakaM kopa-bhAjana bane hue theaura vaha jarA camakakara kahane lagA sarakAra unapara mukadamA calAnA cAhatI thii| unhoMne 'hA~, tatvArthasUtrake sAtaveM adhyAyameM dAnakA eka uccAdhikArIka parAmarzasa pA~calAkha rupaye lakSaNa diyA hai aura una vizeSatAoMkA bhI ullekha 'gAdhI mImoriyala phaMDa' ko dAna diya hai aura isameM kiyA hai jinake kAraNa dAnake phalameM vizaMpanA unakI sArI Apatti Tala gaI hai| (3) tImare seTha AtI hai aura usa vizeSatAkI dRSTima dAname bhaMda rAmAnanda hai, jA eka bar3I milaka mAlika hai jisameM 'vanaspati-ghI' bhI pracura parimAName tayyAra hotA hai| utpanna hotA hai arthAt kisI dAnako uttama-madhyamajaghanya athavA bar3A-choTA Adi kahA jA sakatA unhoMne eka uccAdhikArIko guptadAnake rUpameM paoNca hai| usameM batalAyA hai ki 'anugrahake liye-sva-para lAkha rupaye isaliya bheTa kiye hai ki vanaspatighIkA upakArake vAste-jo apane dhanAdikakA tyAga kiyA calana banda na kiyA jAya aura na usame kisI jAtA hai use 'dAna' kahate hai aura uma dAnameM vidhi, raMgake milAnekA Ayojana hI kiyA jAya / (4) cauthe seTa vinodIrAma hai, jinheM 'rAyabahAdura' tathA dravya, dAtA tathA pAtrake vizeSase vizepanA pAnI hai-dAnake DhaMga, dAname diye jAnavAle padArtha.dAtAra- 'zrAnagarI majisTreTa' bananekI prabala icchA thI / kI tatkAlIna sthiti aura umake pariNAma tathA anugrahArtha svasyA'nisargo dAnam // 38 // pAnevAle guNasaMyogake bhedase dAnake phalameM kamI- vidhi-dravya dAtR-pAtra-vizeSAttadvizeSaH // 36 // Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1] anekAnta-rama-laharI unhoMne jilAdhIza ( kalakTara ) meM milakara una pahu~cAI jAtI hai / imame kitane hI kuTumboMko AkujilAdhIzake nAmapara eka haspatAla (cikitsAlaya) latA miTakara unheM abhayadAna mila rahA hai| (1) gbolaneke liye pA~ca lAgvakA dAna kiyA hai aura ve cauthe sajjana gavarnameMTake paMzanara bAbU mevArAma hai, jilAdhIzakI maphAriza para rAyabahAdura tathA praoNna- jinhoMne gavarnameTake sAtha apanI pezanakA dama rerI majisTreTa banA diye gaye hai| hajAra nakadame mamajhautA kara liyA hai aura usa isI taraha hameM cAra prema dAnI mAjanAMkA bhI sArI rakamako una mamAjasevakAMkI bhojanavyavasthAke hAla mAlUma hai jinhoMne dama dama hajArakA dAna liye dAna kara diyA hai jo ni.svArthabhAvasa samAjakiyA hai / unamema (1) eka to hai meTha dayAcanda, sevAke liye apaneko arpita kara denA cAhate hai jinhoMne nagarame yAgya cikitmA tathA davAIkA koI parantu itane mAdhana-sampanna nahIM hai ki uma dazAmeM mamucita prabandha na dekhakara aura mAdhAraNa garIba bhojanAdikakA gvace svayaM uThA makai / imame samAjajanatAko unake prabhAvamaM dagvita evaM pIDita pAkara ma niHsvArtha savakoMkI vRddha hAgI aura unama kitanA apanI nijakI kamAImama dama hajAra rupaye dAname hI mevA evaM lokahitakA kArya mahaja sampanna ho nikAle hai aura usa dAna kI rakamama eka dharmArtha bhakegA / bAbR saMvAgamajIna mvayaM apanako bhI zuddha aupadhAlaya sthApita kiyA hai jimama garIva mamAjasevA liye arpita kara diyA hai aura apane rogiyoMkI saMvA-zuzrupApara vizaMpa dhyAna diyA jAtA dAnadravyake madupayogakI vyavasthAme lage hue hai| hai aura unheM davAI muphta dI jAtI hai| maMTha mAhava aba batalAoM dasa-dasa hajAra ina cAroM auSadhAlayakI suvyavasthApara pUrA dhyAna rakhate hai dAniyoMmasa kyA koI dAnI mA hai jimaM tuma aura akmara mvayaM bhI saMvAda liya aupadhAlayama pA~ca-pA~ca lAkhaka ukta cAroM dAniyomama kimIma pahu~ca jAyA karata hai| () dusare maMTha jJAnAnanda bhI bar3A kaha mako? yadi hai to kauna-mA hai aura hai, jinheM samyagajJAna-vardhaka mAdhanoMka pracAra aura vaha kimama bar3A hai| prasArameM bar3A Ananda AyA karatA hai / unhoMne vidyArthI-mubhanI yaha dama-dama hajArakaM cAroM apanI gAr3hI kamAImese dasa hajAra rupaye prAcIna hI dAnI una pA~ca-pA~ca lAgvaka pratyeka dAnIma bar3a jainamiddhAMta-granthAka uddhArArtha pradAna kiye hai aura dAnI mAlUma hota hai| uma dravyakI gamI vyavasthA kI hai jimama uttama adhyApaka-kaima ? jarA samajhAkara btlaao| middhAMta-grantha barAbara prakAzita hokara lokakA hina vidyArthI-pA~ca lAkhaka prathama dAnI maMTha DAlakara rahe hai| (3) tImare majjana lAlA vivekacanda hai, candana jo dravya dAna kiyA hai vaha unakA apanA jinheM apane samAjaka berojagAra (zrAjIvikArahina) dravya nahIM hai, vaha vaha dravya hai jo grAhakomaM munAphaka vyaktiyoMko kaSTame dekhakara bar3A kaSTa hotA thA aura atirikta dharmadAka rUpamai liyA gayA hai, isaliye unhoMne unakaM dubamocanArtha apanI zaddha na ki vaha dravya jo apane munAphemasa kamAImeMse dama hajAra rupaye dAna kiye hai| ima dAnake liye nikAlA gayA ho / aura ima. dravyame barojagAroMko unake yogya rojagArame lagAyA lie umame maikar3oM vyaktiyAMkA dAnadravya zAmila jAtA hai-dukAna khulavAI jAtI hai, zilpake mAdhana hai| ata dAnakaM lakSaNAnumAra maTha DAlacanda usa juTAye jAta hai, naukariyA~ dilavAI jAtI hai aura dravyakaM dAnI nahIM kaha jAmakate - dAnadravya vyavajaba taka AjIvikAkA koI mamucita prabandha nahI sthApaka homakata haiN| vyavasthAmeM bhI unakI pi baiThatA tabataka unake bhojanAdikameM kucha sahAyatA apane vyApArakI rahI hai aura isaliye unake uma Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 10 dAnakA koI vizeSa mUlya nahI hai-vaha dAnake ghaTita nahIM hai tA aura imaliya vaha dAnakI koTimeM ThIka phaloMko nahIM phala sakatA / pA~ca lAkhake dAnI hI nahI AtA-gupadAna kaisA? vaha to spaSTa rizvata zepa tIna seTha to dAnake vyApArImAtra hai-dAnakI athavA ghUma hai, jo eka uccAdhikArIko lobhameM koI spiriTa, bhAvanA aura AtmopakAra tathA paropa- DAlakara unake adhikAroMkA durupayoga karAne aura kArako liye hue anugraha dRSTi unameM nahIM pAI jAtI apanA bahuta bar3A lokika svArtha siddha karaneke liye aura isalie unake dAnako vArUvame dAna kahanA dI gaI hai aura usa svArthamiddhikI utkaTa bhAvanAmeM hI na cAhiye / seTha tArAcandana to blaiMkamArkeTa isa bAtako bilkula hI mulA diyA gayA hai ki dvArA bahutoMko satAkara kamAye hue uma anyAya- vanaspatighIke pracArasa lokame kitanI hAni horahI haidravyako dAna karake usakA badalA bhI apane Upara janatAkA svAsthya kinanA gira gayA tathA giratA calanevAle eka mukadameko TalAnake rupame cukA liyA jAtA hai aura vaha nitya naI kitanI va kitane prakArahai aura maTha vinodIgamane badalame 'gayavahAdara' kI bImAriyoMkI zikAra hotI jAtI hai, jina sabake tathA 'AnarerI majisTreTa' ke pada prApta kara liya hai kAraNa usakA jIvana bhArarUpa horahA hai / uma saMThane ataH NagmArthika dRSTime unake uma dAnakA koI mulya sabake dukha-kaThoMkI orama apanI A~gve banda karalI nahIM hai| pratyuta imake, dama-dama hajArake una cAroM hai-usakI taraphama vRddhA maro cAhe javAna use apanI dAniyoMke dAna dAnakI ThIka spiriTa, bhAvanA tathA hatyAmaM kAma ! phira dAnake aMgasvarUpa kimIke sva-parakI anugrahabuddhi Adiko liya hae hai aura anugraha-upakArakI bAta to umaka pAma kahA~ phaTaka isaliye dAnake ThAka phalako phalane vAle samyaka makanI hai ? vaha no umame komo Dara hai| mahAtmAdAna kahe jAneke yogya hai| imIbha mai unake dAnI gAndhI jaise santapurupa vanampatighIka virodhameM jo meTha dayAcanda, meTa jJAnAnanda, lA. vivekacanda kucha kaha gaye hai use bhI usane ThukarA diyA hai aura aura bAbU savAgamajIko pA~ca-pA~ca lAgbake dAnI usa adhikArIko bhI TukarAne ke liya gajI kara liyA una cAge yeThoM DAlacanda, tArAcanda, gamAnanda haiM jA bAta-va hai jo bAta-vAtame gAMdhIjIka anuyAyI honekA dama aura vinodIrAmamaM bar3e dAnI samajhatA hai| inake bhaga karatA hai aura dRmageko bhI gAMdhIjIke AdezAdAnakA phala hara hAlatamai una nathAkathina dAniyAMka numAra calanekI preraNA kiyA karatA hai / aisA r3hoMgI, dAna-phalama bar3A hai aura iliya una dasa-dasa darbha', bagulA-bhagata uccAdhikArI jo tuccha lobhameM hajAraka dAniyomama pratyeka dAnI una pAMca-pA~ca paDakara apane kartavyasa cyuta, patha bhraSTa aura lAmbake dAniyoMma bar3A dAnI hai| apane adhikArakA durupayoga karanake liye utArU ___ yaha sunakara adhyApaka vIrabhadrajI apanI prama- hojAtA hai vaha dAnakA pAtra bhI nahI hai| imataraha natA vyakta karate hue bole-'parantu meTha gamAnanda- paramArthika dRSTima maMTa rAmAnandakA dAna koI dAna jIne to dAna dekara apanA nAma bhI nahIM cAhA, nahIM hai / aura na lokama hI me dAnako dAna kahA unhoMne guptadAna diyA hai aura guptadAnakA mahatva jAtA hai| yadi dravyako apanesa pRthaka karake adhika kahA jAtA hai, phira tumane unheM choTA dAnI kimIko da dene mAtraka kAraNa hI use dAna kahA kaise kaha diyA ? jaga unake viSayako bhI kacha jAya to vaha sabase nikRSTa dAna hai, usakA uddezya spaSTa karake btlaao| burA evaM lokahitame bAdhaka honese vaha bhaviSyameM vidyArthI-maMTha rAmAnandakA dAna to vAstavame ghora du.gvoM tathA ApadAoMke rUpame phlegaa| aura koI dAna hI nahIM hai-usapara dAnakA koI lakSaNa isaliye paoNca-pA~ca lAmbake ukta cAroM dAniyoMmeM seTha Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1] anekAnta-rasa-laharI gamAnandako sabase adhika nikRSTa, nIce darajekA aura na samAna phalake abhoktA honese hI unheM tathA adhama dAnI mamajhanA caahiye| bar3A-choTA kahA jA sakatA hai| isa dRSTime ukta adhyApaka-zAbAsa ! mAlUma hotA dasa-dama hajArake cAroM dAniyoMmeMse kisIke bar3e aura choTeke tattvako bahuta kucha samajha gaye ho| viSayama bhA yaha kahanA mahaja nahIM hai ki unameM haoN, itanA aura batalAo ki jina cAra dAniyoMko kauna bar3A aura kauna choTA dAnI hai| cAroMke alaganamane pA~ca-pA~ca lAkhake dAniyoMma baDe dAnI bata- alaga dAnakA viSaya bahuta upayogI hai aura una lAyA hai ve kyA dama-dasa hajArakI samAna rakama mavakA apane apane dAna-vipayameM pUrI dilacaspI ke dAnase parasparame mamAnadAnI hai. samAna pAI jAtI hai|' phalake bhoktA hoMge aura unameM koI parasparameM bar3A- adhyApaka vIrabhadrajIkI vyAkhyA cala hI rahI choTA dAnI nahIM hai ? thI, ki itanama ghaTA baja gayA aura ve yaha kahate vidyArthI uttarakI khojameM mana-hI-mana kucha hue uTha gya hA ki 'dAna aura dAnIke bar3e-choTemocana lagA, inanama avyApakajI bola uThaM- panaka viSayameM Aja bahuta kucha vivecana damarI 'imame adhika mocanakI bAta nahIM, itanA to spaSTa kakSAma kiyA jA cukA hai| uma tuma mohanalAla hI hai ki jaba adhika davya dAnI bhI alpa davya- vidyArthIma malUma kara lenA, usame rahI-mahI kacAI ke dAnIma choTe hojAte hai aura dAnadravyakI saMkhyA- dRra hA kara tumhAga ima vipayakA jJAna aura bhI para hI dAna tathA dAnAkA vaDA-choTApana nibhara pArapuSTa hA jAyagA aura tuma ekAntA'bhinevezake nahIM hai naba mamAna dravyaka dAnI paramparamaM mmAna cakkarama na par3a makoge / ' adhyApakajIko uThate aura eka hI darjeka hogamA koI niyama nahI ho devakA mava vidyArthI bar3e ho gaye aura bar3e vinItamakanA-mamAna bhI ho sakatA hai aura asamAna bhii| bhAvana kahana lage ki 'Aja Apane hamAga bahata isa taraha unama bhI bar3a-chAMTekA bheda maMbhava hai aura bar3A ajJAnabhAva dUra kiyA hai| abhI taka hama baDe vaha bhaMda tabhI spaSTa ho sakatA hai jabaki mArI pari- chATaka tatvako pUrI tarahame nahIM mamajhe the. sthiti mAmana ho athAt yaha pUrI tauramaM mAlUma ho lAinoMdvArA-sUtrarUpame hI kucha thor3A-mA jAna pAye ki dAnake mamaya dAtArakI kauTumbika tathA the, aba Apana vyavahArazAstrako sAmane rakhakara hama usake ThIka mArgapara lagAyA hai, jisase aneka bhUleM Athika Adi sthiti kaimI thI, kina bhAvoMkI dUra hoMgI aura kitanI hI ulajhane muljhNgii| isa bhArI praNAma dAna kiyA gayA hai, kisa uddezyako lekara upakArake liye hama ApakA AbhAra kina zabdAMmeM tathA kima vidhi-vyavasthAke mAtha diyA gayA hai au vyakta kareM vaha kucha bhI samajhameM nahIM aataa| hama jinhe lakSya karake diyA gayA hai ve maba pAtra hai, kupAtra hai yA apAtra athavA usa dAnakI kitanI Apaka Aga madA natamastaka rheNge| upayogitA hai| ina sabakI tara-tamatApara hI dAna voramevAmandira kaimpa, / tathA usake phalakI tara-tamatA nirbhara hai aura dehalI umIke AdhAra para kisI prazasta dAnakA prazastatara tA0 15-6-1646 / yA prazastatama athavA choTA-bar3A kahA jA sakatA hai| jinake dAnoMkA viSaya hI eka-dUsarase bhinna hotA dekho, lekha naM.3 'baDA dAnI kauna' 'anekAnta varSa hai unake dAnI prAyaH samAna phalake bhoktA nahIM hote 6, ki0 4 / | jugalakizora mukhtAra Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yuktikA parigraha (zrIvAsudevazaraNa agravAla ) pakSapAto na me cIre na dveSaH kpilaadissu| hai| sabhI eka mAtRbhUmike vicAra-nantuoMme rama grahaNa karake pallavita hue hai| jaina mAhityakA yasya syAd yuktimadvAkyaM tamya kAryaH parigrahaH // bhaMDAra abhI hAla meM khulane lagA hai / usame saMskRtizrIharibhadrasarikA yaha vAkya hamAre naye mAnama- kI jo aparimita mAmagrI milatI hai umamaM bhAratIya jagatkA toraNavAkya banAyA jAsakatA hai| 'mujha itihAsakA hI gaurava bar3hanA hai| maca to yaha hai ki mahAvIrakI bAtakA pakSapAta nahIM, kapilaka sAtha bhAratabhUmi aneka dharmAkA dhAtrI hai / vicAgekI vaira nhiiN| jisake vAkyame yukti hai, umIkA grahaNa svatantratA yahAMkI vizaMpanA hai / imlAma dhamakaM karanA mujhe iSTa hai|' liye bhI bhAratakI yahI dana hai| anya dezoMme rASTrIanekAnta' ke damaveM varSake nava prakAzanake mamaya ya maMskRtikA sarvApahArI lopa karake islAma phailA, merI hArdika abhilApA hai ki jaina-mamAja apane pUrvajoM- kintu bhAratabhUmamaM usake nAmvanI paMje dhima gaya kI hRdayamambandhI udAratAko pUrI taraha apnaav| yaha aura umana anya dhamAkaM mAtha mila-julakara rahanakA yaga kaMvala udAra vyakti ke liye hai| maMkIrNatAkA samajhautA kiyaa| isameM uma dhamakA bhI kalyAgA lekara jInavAle samAnakA anta ho cukA hai| apana huA aura antatogatvA bhAratabhUmikaM sAtha usakA dharma aura samAjake vipayameM jAnakArI prAma karo eka mamanvayAtmaka pahalU mAmane AyA / imI mAnama aura damaroMke prati sahiSNagunA, mahRdayatA, udAratA, pRSThabhUmima pichale kaI-pI varga taka hindadharma aura samavAya aura mammAnakA bhAva rakambo-yahI vana- islAma maMskRtika kSetrame Age bar3hate rahe / dRmara dharma mAna kAlake sabhya mumaskRta vyaktikA lakSaNa hai, to hindRdhamake mAtha anAyAma hI prIta-badhaname yahI eka sajjana nAgarikakA Adarza honA caahiy| baMdha makaM / Aja bhAratakI gapTIya AtmA dhamAMka prAyaH hama kachavakI taraha aMgAMko sameTakara samanvayakI grAhaka hai / hameM dharma aura saMskRtika saMkIrNa bana jAte hai| dUsare dharmAkI prazaMmA sunakara prati udAsIna honekI jarUrata nahIM hai| balki dharma hamAre manakI pakhur3I nahIM khiltii| apanI muni madAcAraparAyaNa mArgame jIvanakA mamanvaya ora sunakara hama harSita hote hai aura yahI socate hai ki aikya prApta karanA Avazyaka hai / yahI dRSTikogga dUsaroMse hama apane dharma liye hI zlAghA zabda bhaviSya ke liye surrAkSata hai| jaina, bauddha, hinda, IsAI milate rahe / yaha sthiti acchI nhiiN| ima mamaya aura mumalamAna jo apanako mamanvaya aura udAmanuSyako bahuzruta honekI AvazyaktA hai / jainadharma, ratAke maoNcame nahIM DhAla sakate unake liye yaza aura bauddhadharma, hindadharma, sabhI bhAratIya saMskRtika aGga jIvanake varadAna atyanta parimita hai| nyU dehalI, nA023-6-1948 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAMvagAthA zrI paMDitamavara daulatarAmajI CR. 000000 * he ; ndI sAhityike jena vidvAnAMma paM0 daulatarAmajIkA nAma bhI ullekhanIya hai / Apa 18 vI zatAbdIkaM uttarArdha aura havI zatAbdI ke prArambhakaM pratibhA sampanna vidvAna the / saMskRta bhASApara ApakA acchA adhikAra thaa| khAsakara jaina purANa granthoMke viziSTa abhyAsI aura TIkAkAra the| inake pitAkA nAma AnandarAma thaa| aura yaha jayapura sTeTake vasavA' nAmaka grAmaka rahane vAle the| inakI jAti khaMDelavAla aura gotra kAzalIvAla thA / paMDina jIke makAnake sAmane jina mandira thA aura Ama pAsa prAya: jainiyoMkA hI nivAsa thA / aura ve jina pUjana, zAstrasvAdhyAya, sAmAyika tathA tattvacarcAdi dhArmika kAryamaM saMlagna rahate the / parantu rAmacandra mumukSake saMskRta 'puNyAtra kathAkopa kI TIkA prazamti ke anusAra paM0 daulatarAmajIko apanI prArambhika avasthA jainadharmakA vizeSa parijJAna na thA aura na usa samaya unakI vizeSa ruci hI jainadharma ke prati zrI kintu usa samaya unakA jhukAva midhyAtvakI ora ho rahA thaa| isI bIca unakA kAraNavaza AgarA aura unakI sAhityika racanAe~ @@@ [ lekhaka - paNDita paramAnanda jaina zAstrI ] -X) + ( 1 basavA jayapara sTeTa kA eka kambA hai jo Aja bhI usI nAmame prasiddha hai| yaha dehalI meM ahamadAbAda jAne bAlI bI0 bI0 eNDa sI0 AI0 Ara0 relavekA sTezana hai / yahA~ eka baDA zAstra bhaNDAra bhI hai jo dekhane yogya hai| na jAnA huaa| AgarA meM usa samaya AdhyAtmika vidvAna paM bhUvaradAsajIkI, jinheM paH daulatarAmajI aaree nAma sambodhita kiyA hai adhyAtmazailIkA pracAra thaa| paMH bhUdharAmajI Agaga syAhagaMja meM rahate the| aura zrAvakocita paTaka mi pravINa the / tathA syAhagaMjake mandira hI ve zAstra inakA adhika pracalita nAma paDita bhRdharadAsa thA. zatAbdIka pratibhA sampanna kavi the / inhoMne samvat 178 meM jinazataka aura ma0 1786 meM pAvapurANa kI racanA kI hai| ina dono racanA grApha atiri anyAtmika padasaMgraha bhI inhIkA banAyA huA hai jo prakAzita ho cukA hai| ye hI kRtiyAM baDhI sundara aura sarala hai| inakI kavitA bhAva sarala tathA manamohaka hai / inaka sivAya 'kaliyugacarita' nAmaka granthakA aura bhI calA hai jo ma0 1757 mezrAlamagIra auratajaba ) ka rAjya meM liyA gayA hai| jaisA ki usa pustakaka nimna padya meM prakaTa hai. samvata sattaraha sattAvana jeTha mAsa ujiyArA | fafe are aNAma prathama hI vAraju magalavArA // X X X hI kathA adhara sukavi AlamagIraka rAja / nagara mulakapara para base dayA dharma kAja // X para isa samaya usa granthakI prati sAmane na honese yaha farar karanA kaThina hai ki umra grantha inhI pa0 bhradharadAsa kI kRti hai yA anya kisI dUsare bhuvrdaaskii| Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. ] anakAnta pravacana kiyA karate the| AdhyAtma granthoM kI marama mamAgna huI / isake bAda kimI samaya paNDita carcAma unheM vizeSa rama AtA thaa| usa samaya daulatarAmajI udayapura gae / udayapurama paNDitarja agAme mAcI bhAiyoMkI eka zailI thI jima jayapurakaM tatkAlIna gajA savAI jayasiMha aura unake AdhyAtma zailIka nAmama ullegyita kiyA jAtA thaa| putra mAdhamijAra vakIla athavA mantrI the aura aura jo mumukSu jIvoMko tattvacADhi matkAryome unake maMrakSaNakA kAya bhI Apa hI kiyA karate the| apanA praga yoga detI thii| yaha AyAtmazailI vahAM uma mamaya udayapurama gaNA jagatamiha jI kA rAjya vikramakI 17vIM zatAbdIma bagabara calI ArahI thI thA, unakI paNDitajI para vizeSa kRpAdRSTi rahanI umIkI vajahama AgarAvAmI loka-hRdayAma jainavama thii| aura va unheM apana pAma hI meM ragbata the| jaimA kA prabhAva aGkita horahA thaa| usa samaya ima zelI ki unakI maM1585 maMcita 'adhyAtma bArahakhar3I' meM hamarAja, mahAnanda, amarapAla, bihArIlAla, kI prazAmta ke nimna padyoM se prakaTa hai:phatacanda, caturbhuja aura RpabhadAmaka nAma vanavA kA vAsI yaha anucara jaya ko jAni / vAmanorama unle banAya hai| unameM se apabhadAmajIke upadezama paDina daulanarAmajIko janadhama maMtrI jayamuna kA mahI jAni mahAjana jAni / / kI pratIni huI thI aura vaha mithyAtvama haTakara jaya ko garva gaNa paM rahe udayapura mAMhi / mamyaktvampamaM pariNata ho gaI thii| imAma paDita jagatAmaha kRpA kare gagvai apane pAhi // jIne bhagavAna RpabhadevakA jayagAna karate hue unake usake anigni ma0 1665 meM gaMcana kriyAkopa' dAmako mumbI honakI kAmanA vyakta kI hai| jaimA kI prazastimaM bhI ve apane ko jayamunakA mantrI aura ki unaka. puNyAmravakathAkopaTIkA prazasnigata " jayakA anacara vyakta karate hai| cUki rANA nimna do padyoma mpaSTa hai - .pAna matrahamA vidyaa| nApari dhari mari aru mAna / RpabhadAsa ke upadezamA hameM maI pagnIna / bhAdara mAna kRSNa pagya jAni tithi pAca jAnA paravAni / / vimunakA pahalA dina joya, aru murugara ke pIcha hoya / mithyA manako nyAgakai lagI dhamma mAM prIta // bAra hai gani lIjyA mahI, nA dina grantha mamApana mhii||2|| RSabhadeva jayavaMta jaga muvI hAha namudAma / / -pana 17 (vi.20 1786) meM jayapara nareza savAI jayanmihajI mAdhomiha aura unakI mAtA candvaka vari jina hamako jinamana vi kiyA mahA jugadAma // ko lekara udayapura gaye haiM aura unaka liya 'gamapuga' kA paMDita daulanagamajIko Agagme gamacandra mumun pa paraganA dilAyA gayA hai|--dmvaa rAjapUnAnakA inihAya ke puNyAmrava kathAkopa' nAmake kathA grantha ko sunanakA . caturtha vaai| isameM mAlUma honA hai ki savAI jayasihajIne imA avasara milA thA aura jima munakara unheM anyata mamaya sana 1726 (vi0 saM01786 ) me paM.dAlatagamamukha huA, nathA usakI bhASA TIkA bnaai| ukta jIkA bhI udayapura rakhA hogA, isase pUrva va jayapura yA kathAkoSakI yaha bhASA TIkA vi. maM. 1777 meN| 10 mA 1777 ma anyatra rahakara rAjya kArya karate hoge| 4-"pAnanda muta jayamunako mantrI, dekho paNyAnava-TIkA-prazasti / jayako anucara jAhi kaI / " Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI paMDinapravara daulatagamajI aura unakI mAhityika racanA jagatasiMhajI dvitIyakA rAjya saMbana 10 me 1808 oMkA vistRta varNana diyA huA hai| aura dRmaga taka rahA hai| ataH paNDitajIkA maM0 1768me jagata- grantha 'adhyAtma vArahakhar3I hai jise unhoMne maMcana siMhajIkI kRpA kA ullekha karanA mamucita hI hai| 1768 meM samApta kiyA thaa| isa grantha kI prazAmna kyoMki ve vahAM ma. 1765 meM pUrva pahAca cuka th| meM uma mamayake udayapara nivAmI kinane hI mAvamI paNDitajIna vahAM gajakAryAkA vidhivana maMcA- majanoMkA nAmollekha kiyA gayA hai jisama pagi huna lana karata hA jaina granthoM kA acchA anyAma kiyA jIkaM prayatna tatkAlIna udayapurama mAdharmI majana aura apane dainika nemanika kAryoka mAtha gRhasthA- goThI aura tattvacarcAdikA acchA samAgama patra cina devapUjA aura guru upAsanAdi paTakamaukA bhI prabhAva hogayA thaa| a-yAtmabArahakhar3I kI prazAmna bhanIbhaoNni pAlana kiyaa| mAtha hI vahAMka nigAma meM diyaha mAdharmI majanoMka nAma isa prakAra hai - dhAmika mamkAgekI dRr3hanA lAnaka liya zAstra mvA- pRthvIgaja, nanuja, manoharadAma, daridAma, vagvanA dhyAya aura paThana-pAThanakA kArya bhI kiyaa| jisame varadAma, karaNadAma aura paNDita cImA ina sabakI usa mamaya vahAMka mtrI pApoMma dhamakA gvAmA pracAra preggA va anarodhayaM ukta granthakI racanA kI gaI hai ho gayA thA / aura va apana aAvazyaka kanavyAMka jamAphi granthaprazasnigana nimna pAsa mAlUma hotA mAtha mvAdhyAya, tattvacitana aura mArmAyakAdi kAryo haikA unmAdakaM mAtha vidhivana anAThAna karate the / isakaM anirika unhoMne vahAM rahane hA AcArya udiyApura ma maciga kayaka jIva majIva / vamanandIke upAsakA prayana ( va munandIzrAvakAcAra) pRthvIrAja catubhujA zraddhA bhahi atIya // 5 // ko eka TabbA TIkAkA nirmANa bhI kiyA thA jim dAma manohara ara harga hai vagvanAvara karNa / unhoMne vahAMka nivAsI gaMTha bala jIva. pranaroga dRgA kiyA thaa| kaMkA kevala rUpako, gamba ekahi marga / / 6 / / yaha (TabbA TavA dIkA kaba banI, yaha TAMka mAlUma cAmA pari Dana Adi le, manameM pariu vicAra / nahIM ho sakA / para jAna par3anA hai ki imakaH nimAMgA bArahambanA hA mAnamaya, jJAnarUpa avikaar||7|| bhI ma0 1808 meM pava hI huA hai, kyoMki unake bhASA chandani mAhi jA, akSara mAtrA leya / bAda unakA udayapura rahanA nizcita nahI hai| prabhavaM nAma vagvAniya, gama vaH na manaya // 8 // isake sivAya Upara ullimbita una dono granyA kA bhI pragAyana kiyA jiname kriyAkopa' sa.175 iha vicAra kara matra janA, ura dhara prama kI bhki| kI racanA hai aura usameM jaina zrAvakAkI 53 kriyA- bAla dolanagama mA kari manaha gma vyani // 6 // i-dagyA rAyamallakA paricaya vAgvAgI 2 / -udayApurame kiyA vagvAna, daulanagama aAnanda muna jaan| bAMcyo zrAvaka vRtta vicAra, bamanandI gAzA adhikAra // bAle maMTa bailajI nAma, mana napa matrI dAla rAma / TyA hoya jo gAthA ganI, puNya paje triyako dhanI // munika daulata bana munana, mana bhari gAya mAgga jaina / -TavA TIkA pragati 3-pavana satrahamA aTTAgAva, phAganamAma pramindrA / zukla pAna duniyA ujayAga, bhAyo jagapani middhA // 30 // jaba uttarAbhAdra natatrA, zuvalajoga zubhakArI / bAlaba nAma karaNa naba bagna, gAyo jJAna bihArI // 3 // eka mahara dina jaba caDhiyAM mIna lagana ba siddhaa| bhatimAla tribhuvana gajAko, bhaMTa karI pavidA // 3 // -prayAna bArahavI Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta bArahakhar3I kariye bhayA, bhakti prarUpa asp| kA unagadhikAra prApta huaa| inakaM sattArUr3ha ho adhyAnamagmakI bharI, carcA rUpa murupa // 10 // jAna para mambhavata. mambana 1808 yA 1806 meM pa0 daulatarAmajI udayapurama jayapura zrAgA hoga, kyoMki isa taraha paNDita bolatarAmajIkA adhikAza unakA vahAkA kAryakrama prAyaH mamApta ho gayA thaa| mamaya dharma dhyAnapUrvaka majana goSThIma yA granthaka aura jinake ve mantrI the ve bhI aba jayapurAdhIza the. adhyayana, manana, grantha nimAraNa yA TIkAdikAryame tava mantrIkA udayapurama rahanA kimI taraha bhI vyatIna hotA thaa| paNDiAkA dRdaya udAra aura mambhava pratIta nahIM hotaa| ataH pa0 daulatarAmajI dayAlu thA, unakA rahana mahana sAdA thA, unakI udayapurama jayapugma Akara hI rahane aura kArya karane pavitra bhAvanA jainadharmakaM amara tattvAkI zraddhA evaM laga hoNge| mambana 1801 kI bra0 gayamallajIkI AmthAsaM marAbora thii| isa taraha rAjyAdikAryoka patrikAsa jJAta hotA hai ki uma mamaya umama padmaniyamina mamayama bacA huA zaMpa mamaya prAyaH navo- purANa kI 0 hajAra zloka pramANa TIkAke banajAne citana aura mAmAyikAdi kAryAka anaSThAnamaM vyatIta kI sUcanA dI huI hai, itanI bar3I TIkAke nirmANa hotA thaa| paMDitajIkA gvAma guNa yaha thA ki va meM kamama kama cAra-pAMca varSakA mamaya laga jAnA kucha apana uttaradAyitvakA pUga pUrA dhyAna rakhate the aura adhika nahIM hai| TIkAkA zepa bhAga bAdame likhA kAryako nirvighna mampanna karane apanA paga yoga gayA hai, aura isa taraha vaha TIkA vi0 sambana deta the / imIma rAjakAryama unakA mahattvapUrNa sthAna 1803 meM samApta huI hai| yaha TIkA jayapurama hI thA, aura rAjya-kAryakartAoMke mAtha maitrI-mambandha brahmacArI rAyamalla kI preraNA evaM anurodha se banAI bhI thaa| uma mamaya jayapurake rAjakIya kSatrama adhi- gaI hai, usIma TIkAkArane brahmacArI rAyamallakA kA~za jaina uMca uMca padoMpara pratiSThita the aura rAjya nimna zabdAma ullekha kiyA hai ko marvaprakArame mampanna banAnama apanA maubhAgya gayamalla mAdhI eka, jAke ghaTame mb-pr-vivek| mAnane the / isa taraha udayapugmaM kArya karate hue unheM , kAphI mamaya ho cukA thA, udayapurama va kaba jayapura dayAvAna guNavantamujAna, para upagArga paramanidhAna / / Aye / ima mambandhama nizcaya pUrvaka nA kucha nahIM isa padyama brahmacArI rAyamallakaM vyaktitvakA kahA jA makatA / para itanA jarUra mAluma hotA hai sninA hI paricaya mila jAtA hai aura unakI vivakaki ve maMvata 1806 yA 5808 taka hI udayaparama zIlatA, kSamA aura dayA Adi gugNAMkA paricaya rahe hai, kyoki mavAI jayamihaka mapatra mAdhavasiMha bhI prApta ho jAtA hai| 4. ToDaramalajIna unheM jIka bAlaka ho jAnapara maMbana 1806 yA 1807 meM vivekama dharma kA mAdhaka banalAyA hai| ve vivekI jayapura kI gajagaddIke uttarAdhikArakA vivAda chir3A kSamAvAna, vAlabrahmacArI, dayAlu aura ahimaka the, taba jayapura nareza IzvarImihajIko viSapAna dvAga uname mAnavatA TapakatI thI, ve jainadhamakaM zraddhAnI the| dahotmaga karanA par3A thA. kyoMki IzvargamihIma aura umaka pavitratama pracArakI abhilApA unakI uma mamaya inanI mAmadhya nahI thI ki mavADA- ragaragarma pAI jAtI thI aura va zaktibhara umaka dhIza rANA jagamihajI aura mahArASTra netA holkara pracArakA prayatna bhI karate the| prAcAna janagranthoka ke mamakSa vijaya prApta kara makaM / ataeva unheM maja- -rAyamAla sAdhI raka, dharma madhayA sahita viveka / bRra hokara AtmaghAtaka kAyama pravRtta honA pdd'aa| mAnAnA vidha preraka bhayo, naya yahu uttama kAraja thayo / IzvarImihajIka bAda mAdhavasihajIko jayapura --laTidhamAra prshsti| Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI paNDitapravara daulatagamajI aura unakI mAhityika racanA udvArake mAtha unakI hindI TIkAoMke kagana tathA vAMchita sthAna pahuMca jAtA / aba amthAnakase uThA unheM anyatra bhijavAnakA prayatna bhI karate the| mamaya- bhI nahIM jAya hai| tumhAre pitAka pramAdAra meM mArAdi adhyAtmagranthoMkI nattvacarcA meM unheM bar3A yaha zarIra nAnAprakAra lar3ApA thA mo aba kumitra rama AtA thA, aura ve umame Anandavibhora ho kI nyAi duHkha kA kAraNa hoya gayA, pUrve mujhe uThata the / maM0 1821 kI limvI eka nimaMtraNa patrikA vairInika vidArane kI zakti hutI mo aba lAThIke ma unakI karttavyapagayaNatA aura laganakA mahaja hI avalambanakari mahAkaTama phira huuN| balavAna purupa AbhAma ho jAtA hai| va vidvAnoMko kAryake liye nikari vIMcA jo dhanuSa vA mamAna vakra merI pITha ho mvayaM prerita karane the aura dRmagema bhI preraNA dila- gaI hai ara mastaka keza athimamAna zveta hoya vAna the / unakI preraNAke phalasvarUpa jo madhuraphala gaye hai ara mere dAna gira gaye, mAno zarIra kA laMga umama pAThaka paricita hI hai| AtApa dekha na sake / hai gajana ! merA mamamta utmAha vilaya gayA, aima zarIrakari koI dina jIu~hUM padmapurANa TokA mo bar3A Azcarya hai / jarAse atyaMta jajara merA zarIra pugyAmravakathAkopa, kriyAkopa, adhyAtma bAraha mAMjhamakAra vinaza jAyagA / mohi marI kAyAko khar3I aura vasunaMdike upAmakAdhyayanakI TavyA sudha nAhIM to aura mudha kahAM meM hoya / pake phala TIkAka atirikta pA~ca yA chaha TIkA graMtha aura hai mamAna jo maMga nana tAhi kAla zIghra hI bhakSaNa jo ukta paMDita daulatagamajIkI madhura legvanIka karaMgA. mohi mRtyu kA aimA bhaya nAhIM jaimA cAkarI praniphala hai / Aja paMDitajI apana bhautika zarIgmeM cakana kA bhaya hai, para mara ApakI AjJA hI kA ima bhUtala para nahIM hai, parantu unakI amara kRniyA~ avalaMbana hai aura avalambana nAhIM, zarIrakI jainadharmapracAra kI bhAvanAoMma ona-prota hai, unakI anitA kari vilaMba hoya tAka kahA karU / he bhApA bar3I hI marala nathA manamohaka hai / ina TIkA nAtha merA zarIra jarAke adhIna jAna kopa mata karo graMthoM kI bhASA Dha DhAhar3a deza kI tatkAlIna hindI kRpA hI karo, ma vacana bojeke rAjA dazaratha sunagA hai jo brajabhASAkaM prabhAvame prabhAvita hai, umama kara vAmA hAtha kapolaka lagAya cintAvAna hAya kitanA mAdhaya aura kitanI maralatA hai yaha unake vicAratA bhayA, aho ! yaha jala kI budabudA samAna anazIlanase mahaja hI jJAna ho jAnA hai / unnImavIM amAra zarIra kSaNabhagara hai ara yaha yauvana bahuta zatAbdI kI unakI bhApA kitanI parimArjita aura vibhramako dharai maMdhyAkaM prakAza mamAna anitya hai mahAvadAra hai yaha umake nimna udAharagaNa meM spaSTa ara ajJAna kA kAraNa hai, vijanIka camatkAra samAna zarIra para mampadA tinakaM artha atyaMta daHkhake "he dava / he vijJAnabhUSaNa ! atyaMta vRddha mAdhana kama yaha prANI kI hai, unmatta strIka kaTAkSa avasthAkArahIna zakti jo mai mo merA kahA apa- samAna caMcala, marpaka phaNa mamAna vipake bhare, mahAgadha ? mo para Apa krodha karo so mai krodhakA pAtra nAparka mamUhakaM kAraNa ye bhoga hI jIvanako Thaga hai, nAhIM, prathama avasthA vipai mare bhuja hAthIka muDa nAnai mahA Thaga hai, yaha vipaya vinAzIka, iname prApta mamAna hune, urasthala prabala thA ara jAMgha gajabandhana huA jo du.gva mo mUDhoMko sugvarUpa bhAmaM hai, ye mRDha tulya hutI, ara zarIra dRr3ha hutA aba kanike udaya- jIva viSayoM kI abhilApA kara hai ara inako manakari zarIra atyaMta zithila hoya gyaa| pUrva U~cI vAchita viSaya duSprApya hai, vipayoMke mukha dekhana nIcI dharatI rAjahaMma kI nyAI ulaMgha jAtA, mana- mAtra manojJa hai, ara inaka phala ati kaTuka hai, ya Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 anekAnta viSaya indrAyaNake phala samAna hai, maMmArI jIva samApta huI hai arthAta maM0 1777 me lekara maM0 1826 inako cAhai hai so bar3A Azcarya hai, je uttamajana taka 52 varSa kA antarAla ina donoM TIkA graMthoMke biSayoM ko viSatulya jAnakari tajai haiM ara tapa kareM madhya kA hai| hai te dhanya haiM, aneka vivakI jIva puNyAdhikArI isa TIkA graMtha kA mUla nAma 'padmacarita' hai| mahAutsAhake dharaNahAre jina zAmanake pramAdame usame suprasiddha paurANika rAma, lakSmaNa aura mItA prabodhakoM prAna bhaye hai, maiM kaba ina viSayoM kA tyAga ke jIvana kI jhAMkI kA anupama citraNa kiyA gayA kara sneha rUpa kIcase nikasa nivRtti kA kAraNa hai| isake kartA AcArya raviSaNa hai jo vikrama kI jinendrakA mArga aacruuNgaa| maiM pRthvIko bahuta AThayI zatAbdIkaM dvitIya caraName ( vi. maM. sukhase pratipAlanA karI, ara bhoga bhI manavAMchita 733 meM) hue hai| yaha graMtha apanI mAnIkA eka hI bhoge ara putra bhI mere mahA-parAkramI upaje | aba hai| isa graMthakI yaha TIkA zrI brahmacArI rAyamallaka bhI mai vairAgyameM vilamba karU to yaha bar3A viparIta anurodhasa maMvata 1823 me samApta huI hai| yaha hai, hamAre vaMza kI yahI rIti hai ki putra ko rAja- TIkA jainasamAjame itanI prasiddha hai ki isakA paThana lakSmI dekara verAgyako dhAraNa kara mahAdhIra tapa pAThana prAya' bhAratavarSaka vibhinna nagaroM aura gAvoM karaneko vanameM praveza kre| aimA cintavana kara rAjA meM jahA~ jahA~ jaina vastI hai vahAMka caityAlayAMma bhoganitai udAsacitta kaI eka dina gharameM rhe|" apane gharoMme hotA hai| ima granthakI lokapriyatA -padmapurANa TIkA pR. 265-6 kA imase bar3A mubRta aura kyA ho sakatA hai ki imakI daza daza pratiyA~ taka kaI zAstrabhaMDAroMme isameM batalAyA gayA hai ki rAjA dazarathanaM devI gaI hai| sabase mahatvakI bAta to yaha hai ki kisI atyaMta vRddha khojeke hAtha koI vastu ganI isa TIkA ko manakara nathA par3hakara aneka majanA kI kekaI ke pAsa bhejI thI jise vaha zarIra kI asthi- zraddhA jainadhamameM mudRr3ha huI hai aura anako kI ratAvaza derase pahuMcA sakA, jabaki vahI vastu anya calita zraddhA ko dRr3hanA bhI prApta huI hai / aise kitane rAniyoMke pAsa pahale pahuMca cukI thii| ataeva hI udAharaNa diye jA sakate hai jinhoMne ima TIkA kekaI ne rAjA dazarathasaM zikAyata kI, tava gajA granthake adhyayanase apane ko jainadharmama Ar3ha dazaratha usa khoje para atyaMta krUddha hue, taba uma kiyA hai| una sabameM sva. pUjya bAbA bhAgIrathajI khojene apane zarIra kI jarjara avasthAkA jo pari- varNI kA nAma khAmatauramaM ullekhanIya hai jo apanI caya diyA hai usase rAjA dazarathako bhI sonArika- Adarza tyAgavRttike dvArA jainasamAjama pramiddhi ko bhogoMse udAsInatA ho gaI, isa taraha ina kathA prApta ho cuke hai| Apa apanI bAlyAvasthAma jainapurANAdi sAhityake adhyayaname AtmA apane sva. dharmake prabala virodhI the aura usake anuyAyiyoM rUpa kI ora sanmugva ho jAtA hai| taka ko gAliyA~ bhI dete the, parantu dillIma jamunA snAna ko rojAnA jAte samaya eka jainamajana kA Uparake uddharaNase jahA~ isa graMthakI bhApAkA makAna jainamaMdirake mamIpa hI thA, vaM pratidina prAta.. sAmAnya paricaya milatA hai vahA~ usakI madhuratA evaM rocakatAkA bhI AbhAsa ho jAtA hai| paMDita dina Apane use khar3e hokara thor3I dera munA aura kAla padmapurANa kA svAdhyAya kiyA karate the / eka daulatarAmajIne pAMca chaha graMthoMkI TokA banAI hai| para una sabameM sabase pahale puNyAnavakathAkoSakI 1 saMvat aSTAdaza satajAna, nAUpara neIma bambAna / aura sabase bAdameM harivaMzaparANakI TIkA banakara zuklapakSa naumI zanivAra, mAghamAma rohiNI rikhisAra // Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI paMDitapravara daulatarAmajI aura unakI mAhityika racanAe~ manakara bar3I pramannatA huI, aura vicAra kiyA ki brahmacArI rAyamalla kA nAma to ullekhanIya hai hI, * yaha to rAmAyaNa kI hI kathA hai mai ise jarUra kintu unhoMne anya majjanoMme bhI preraNA karAI hai| manUgA aura par3hane kA abhyAma bhI karUMgA, uma ratanacanda meghaDiyA, paMDita ToDaramalajIke haricanda diname va rojAnA usa manana laga aura thor3A thor3A aura gumAnIrAya nAmake donoM putroM bAlabrahmacArI par3hana kA abhyAsa bhI karane lge| yaha maba kArya devIdAmajI, jinhona AcArya narendramanake siddhAntaunhIM majanaka pAma kiyA, aba ApakI ruci par3hane sAra granthakI TIkA maM0 1338 meM banAkara samApta tathA jainadhamakA paricaya prApta karanekI huI aura kI hai, aura jayapura rAjyake tatkAlIna suyogya ume jAnakara jainadharmame dIkSita hA gae / ve kahate the dIvAna ratanacandajI ina sabake anurodhase yaha TIkA ki maine padmapurANakA apane jIvana meM kaI bAra saM0 1824 me samApta huI hai| mvAdhyAya kiyA hai vaha bar3A mahatvapUrNa grantha hai| paM0 ToDaramalajIke amamayameM divaMgata hojAne isa taraha na mAlama ukta kathA grantha aura umakA isa me 'pampArthasiddhayapAyakI unakI adhUrI TIkAko bhI TIkAsa jainadharmakA prabhAva tathA logoMkI zraddhAkA kitanA maMrakSaNa evaM sthirIkaraNa huA hai / imii| ratanacandajI dIvAnake anurodhase saM0 taraha paM0 daulatarAmajI kI anya AdiparANahari- 1827 me pUrNa kiyA hai aura isake bAda harivaMzapurANa vaMzapugaNakI TIkAe~ haiM jo ki usI madhara evaM kI TIkA ukta gayamallajIkI preraNA tathA anya prAMjala bhApA ko liya hA hai aura jinake adhyayana mAdhI bhAiyoMke anurodhase saM01826 meM rAjA ma hRdaya gadagada ho jAnA hai aura zraddhAsa bhara jAtA pRthvAmihake rAjyakAlameM samApta huI hai| inake hai| isakA pradhAna kAraNa TIkAkAra kI Antarika sivAya paramAtma-prakAzakI TIkA kaba banI yaha bhadratA, nirmalatA, suzraddhA aura niSkAma mAhitya kucha mAlUma nahIM ho skaa| bahuta maMbhava hai ki vaha saMvA hai| paMDitajIka TIkA granthoMsa nasamAjakA inase pUrva banI ho| ina TIkA granthoMke atirikta bar3A upakAra huA hai, aura unase jainadharmake pracAra zrIpAlacaritakI TIkA bhI inakI banAI huI batalAI meM sahAyatA bhI milI hai| jAtI hai parantu vaha mere dekhanameM aba taka nahIM AI, padmapurANakI TIkA eka varSa bAda Adi imIme yahA~ uma para koI vicAra nahIM ho skaa| pugaNakI TIkA bhI pUrNa huI jisa va pahaleme kara rahe vIra sevA mandira, saramAvA dh| ima TIkAke banAnakA anurodha karane vAloMma tA016-6-48 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavi padma suMdara aura di0 zrAvaka rAyamalla [lekhaka-zrI agaracanda nAhaTA ] - ::kavi padmasundarakA paricaya maiMne anekAntake hai| premIjI dvArA prakAzita prazastimeM bhaTTAraka paravarSa 4 aM08 meM diyA thaa| usake pazcAt ana- mparAke kucha nAma chUTa gae hai evaM kahI2 pATha bhI kAnta varSa 7 aM05-6 meM zrIyuta 40 nAthUrAmajI azuddha chapA hai| usakA bhI ima prazastima maMzodhana premI kA eka lekha "paM0 padmasundarake do grantha" zIrSaka ho jAtA hai evaM pArzvanAthacaritrakA racanA kAla mI prakAzita huA' hai / isa lekhameM Apane bhaviSyadatta jo abhI taka ajJAna thA, nizcita ho jAtA hai| caritra aura rAyamallAbhyudaya grantha kA paricaya danake lekhana prazastise eka aura bhI mahatvapUrNa bAtakA mAtha sAtha ina granthoM kA nimANa jina udAra caritra patA calatA hai vaha yaha hai ki premIjIkA prakAzita vidyApremI di0 zrAvaka agravAla-goilagotrIya paSpikA legya maM0 1615 ke phAlguna sudI 7 budhacaudharI rAyamalake anurodhame huA hai unaka vaMzakA vArakA hai usameM rAyamallake 3 putroMkA ullekha hai bhI paricaya, jo ki ina granthoM kI prazastiyoMmeM pAyA aura yaha prazasti maM0 1617 ke caitra vadI 10kI jAtA hai diyA hai| para premIjIko prAta bhaviSyadatta ligvita hai usame ApakaM 5 putroMkA ullekha hai caritrakI pratikA aMtima patra nahIM milanese ukta __ arthAt ina 2 varSAmeM unake 2 aura putra bhI ho cuke vaMzakI prazasti adharI raha gaI thii| kucha dina hue the| ina patroM meM se prathama putrakI patnIkA hI imama mujhe tIrthayAtrAke pravAsameM pAlaNapurake zvetAmbara ullekha hai ataH anya patra avasthAme chATa thaM, jAna jainabhaMDArake avalokana kA muavasara prApta huA thaa| paDatA hai| prApta pappikA legbakaM anumAra bhaTTAraka vahA~ padmasundarakI pAzvanAtha caritra kI prati upa- paraMparA evaM rAyamallakI vaMzaparamparAkI nAlikA ima labdha huI thI, jisake aMtameM bhI vahI prazasti pUrNa prApta prakAra jAta hotI hai| huI hai| ataH isa lekhameM umaM prakAzita kiyA jArahA kASThA saMgha, mAthurAnvaya paSkaragaNa -prastuta lekhameM Apane padmasundarajIka di. pAMDe bhaTTAraka-uddharasana honeko kalpanA kI thI para yaha likhate samaya unheM merA devasena lekha smaraNa nahIM rahA imIliya kI thii| jaba maiMne Apako apane lekha paDhane ko sacita kiyA to uttarameM Apana usakA vimalasena yazakIti saMzodhana kara liyaa| dharmasena malayakIti 2-isakA racanA kAla abhItaka nizcita nahIM thA, fara itaat Indian Literature V.II.P. +9EUR bhAvasena guNabhadramuri meM isakA samaya 1622 likhA thA para mujhe isakI 1616 sahasrakIti bhAnukIrti kI likhita prati upalabdha honese maiMne isakA ullekha apane pUrva lekhameM kiyA thA para pAlaNapurakI pratise vaha sa0 1615 kumArasena nizcita ho jAtA hai| guNakIrti Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1] kavi padmamundara aura di0 zrAvaka rAyamalla caudharI rAyamallakI vaMza paramparA apotAnvaya-goyalagotra caudharI chAjU 1 hAlhA 2 vaDhA 3 narapAlu 4 naramighu 5 bhojA (patnI madanAhI) 1 nAna 2 Rtvicanda 3 mahaNapAlu (patnI oDharahI (patnI gAlhAhI 2 rAmAhI) 1 mukhamalu 2 pahAr3amalu 3 jamamandu (patnI pogbagahI) 1rAyamalla bhavAnIdAma ( patnI mANikahI) ( patnI 1 UdhAhI 2 mInAhI) 1 amIcanda 2 udaimidhu 3 mAlivAhA 4 dhamadAma 5 anantadAsa (jeThamalahI) mere pUrva lekhake pazcAta padmasundarajIkA 'akabara tadvata sAhi ziromaNIkabaramApAlacUDAmaNezAhi zRGgAra darpaNa' prantha bIkAnera rAjakI gagA ori- mAnyAH paMDitapadmasundara ihAbhut paMDita vAtajit / / yanTala sIrIjame prakAzita ho cukA hai usameM Ayehue kavi padmasundarakA akabarase kitanA paramparAgata varNanake anusAra isa granthakA racanA kAla prAyaH ma evaM ghaniSTa mambandha thA kavi RSabhadAsa hIravijaya 1617 (arthAta akabarake rAjyArohaNaka mamayake laga- yo mA bhagakA hI ) nizcita hotA hai evaM mere vidvAna mitra nimnokta paricaya ( hIvijayamarijI ) ko dilami. DA0 dazaratha zamAne granthakI lekhana prazastike vAtAI.. nimnokta zloka dvArA padmasundarase akabarakA sambandha kahi akabara mA mayamI heto. padamamundara tarunAma / paramparAgana' siddha kiyA hai arthAta akabarakA jainadharma sAra vajA dharanApomArameM, paMDita ati abhirAma / ke prati AkarSaNa usakI bAlyAvasthA meM hI middha jyotiSa vaMdyaka mAM se pUrI, siddhAntIpagmANa / hotA hai; kyoMki padmasundarake pragurukAmambandha bAbara aneka grantha naNi pAta kIdhA, jItI nahIM ko jANa / aura humAyu ke mAtha pahale meM calA A rahA thaa| kAli se paMDina paNa gudayoM, akabara kahi dukha thaai| vaha zloka isa prakAra hai: kyAkari ma cale kadhu hamakA, eto bAta budaah| "mAlo bAbara bhUbhujo'vajayarATU tadvat humAUM nRpI arthAna padmamandarake svargavAmama akabarako 'tyarthaM pratImanAH sumAnyamakarodAnandarAmAbhidha' bar3A duHmba huA thA aura padmasundarajI jyotiSa 'Apake kathanAnusAra to bhakabarake udAratA, dayA, vaidyaka evaM siddhAntake pUre paNDita the unhoMne anakoM parvadharma samabhASa Adikara gaNoMke vikAza meM isa jaina- prantha banAya aura dhvajAyeM unake Azramapara vidvattA vidvAnakA paramparAgata sambandha bhI kAraNa ho sakatA hai| sUcaka phaharAnI thiiN| Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 anekAnta [varSa 10 ApakI vidvattAkA patA to rAyamallake liye zrAvakakI evaM zvetAmbara vidvAnake sAtha di0 zrAvaka cita upayukta granthase bhI lagatA hai Apake kitane kI Adara bhAvanAkA sandara Adarza hameM rAjamallake acche evaM Azu kavi the yaha bhI inake racanAkAlake chaMdovidyA padmasundarajIke grantha traya upasthita karate nirdezase hI middha hotA hai| maM01614 ke kAtika hai / Aja to isa Adarzako apanAnekI bar3I sudI5ko Apane 'bhaviSThattakathA' kI racanA kI bhArI AvazyakatA hai| aura maM01615 ke jeTha madI 5 ko rAyamallAbhyudaya aba pArzvanAthacaritrakI racanA evaM lekhanakI prantha banA DAlA aura kucha mahInoma hI maM0 1615 prazasti dIjAtI hai| isakI nakala pAlaNapura bhaMDArase ke mArgazIrSa zuklA 14 ko pAzvanAthakAlana bhI karake bhejane kI kRpA pUjya buddhi munijI mahArAjane racA gayA arthAta 1 varSa bhI pUrA nahIM ho pAyA ki kI hai etadartha maiM ApakA AbhArI huuN| Apane 3 granthoM kI racanA kara DAlI / Apake anya pArzvanAtha caritra granthoM kA ullegva maiM apane pUrva legvameM kara cukA hU~, zrAdi-vizuddha siddhAMta manaMtadarzanaM, umake pazcAt "rAjapraznIya nATya padabhaMjikA" mphuraccidAnaMda mahodayoditam / nAmaka eka aura grantha bIkAnera sTeTakI anupa vinidracaMdrojjvalakevalaprabha, maMskRta lAyabra rImeM upalabdha huA hai| praNAmi caMdraprabhatIrthanAyakam // 1 // samrATa akabarase itanA gaharA sambandha hone para namadamakirITajyotimadyatetimAhiH bhI usakI vidvan sabhAke mabhAmadoMkI macI meM sphuradavagamamagnAnaMtasaMvittilakSmIH / ApakA nAma na honA agkhara rahA hai para mere vidvAna mana iva zucidehaM dahavansAnamaMstAmitra, DA0 dazarathazamAne AinaakabarI meM dIgara pakalasukhavibhUnya cArucaMdraprabho'yam // 2 // macIko dhyAnase par3hakara ima zaMkAkA bhI nivAraNa ugrAyotakavaMzajaH zucimatistatvArthavidyApaTukara diyA hai unake kathanAnumAra AineakabarI ryamyAbhijJamallikAbhiranizaM goSThI sphuTaM rocate zrAina 30 meM ( Blockman537-647)240 mAnyo rAjasabhAsu sajanasabhAzaMgArahAro bhuvi, vidvAna sabhAsadAMkI macI dIgaI hai usameM 33 hindU zrI jaineMdrapadahayArthanirataH zrIrAyamallo'bhavana // 3 // the| uname 5 vibhAga the jinamesa prathama vibhAgameM "paramindara" nAma A jAtA hai yaha urdU lipikI nanAbhyarthanayA'tithi savinayaM tejAH puraH sthaH satAM, vicitratAke kAraNa padmasundarakA bigar3A huA mAnyaH saMpadi padmasundarakavi SatarkasakrAMtadhIH kAvyaM zrIzru tapaMcamIphalakathA saMdarbhagarbha mama, nAma hI pratIta hotA hai| zratyartha kriyatA sukomalamatastaJca damArabhyate // 4 // ___ jainaitihAsake liye yaha mahatvapUrNa bAta hai ki mamrATa akabarake pitA aura prapitA humAyu evaM aMta-AnaMdohaya parvatakataraNe rAnaMdameroguroH, bAbarase bhI padmasundarajIke pragurU zrAnaMdarAma sanmA ziSyaH paMDita maulimaNi: zrIpabhamenagaruH / (?) nita the evaM AineakabarImeM padmasundarajIkA nAma tacchiSyottamapadmasundara kaviH zrIpArzvanAthAhvayaM, kAvyaMnavyamidaM cakAra sarasAlaMkAra saMdarbhitama / / prathamazreNIke vidvAnoM meM pAyA jAtA hai| vaMza'protakanAmnigoilamahAgotra pavitrIkRtI, padmamandarajIkA caudharI rAyamallajIse jo vikhyAto narasiMhamAdhurabhavatsiho narANAmiva / dharma prema pAyA jAtA hai vaha bhI hamAre liye anu- zraddhAlurjinapAdapaMkajarato rAjJAM sadassustuto, karaNIya Adarza hai| divijJAnake mAtha zvetAmbara dAnAjJAtRziromaNiH sukRtinAmagresaraH sammataH / / 4 / / Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1 kavi padmasundara aura di. zrAvaka rAyamalla tadIyaputrau nayazIlazAlinI, sudhArmiko khyAta guNA babhUvanaH / jineMdragurvAgamabhakibandhuro, krameNa nAnu sahaNa samAyau // 66 // tayostu nAnvAgvya iti sphuTojasA, digaMtavizrAntayazAH sphuradguNaH / vadAnyamAnyo jinapAdapaMkajadvayArcanakapraghaNo babhUva maH // 67 / / tadaMjo'nnUnnRpasaMsadistutaH, zazAMka kundadya tikIrtibhAsuraH / prasiddhanAmA jinabhakrinirbharI, babhAra pAtra pvatidAnazauMDatAm // 6 // vizuddhasiddhAntasudhArasAyane, sunavyakAvye rasiko mahAnabhRta / jigezagarvAgamapUjyapUjakaH, ma rAyamallo vinayena ye paTu // 66 // akArayadyaH sabalAhatAM sphuracaridRndhaM nvkaavymaaditH| idaM ca sAlaMkRtikrisUcitaM, sa pArzvanAthAhvayakAvyamAdirAH // 7 // yadajitaM vittamihAsapAtramAyadIyazcitta kila dharmatavamAna / vacI yadIyaM sphuTamAsa satyasana. sa rAyamallo bhuvi nandAciram // 7 // mahodarammya vAMmavabhAvanasAna. kanIyAna vinayena bandhuraH / ananyasamAnyaguNaH sphurataraH prakRSTasauhArda nidhiH manAM mata // 72 // tathAAmIcandrasutena sAdhunA sa rAyamallo jyttaayriskRt| tujodayAkhyena ca sAlivAhanA gajena sAnantasutena mantatam // 73 // anda vikramarAjyataH zara" kalA' bhRnarka bhU' samine, mArge mAsyasita caturdazadina sasaumya dhArAdita / kAvyaM kAritavAnatIva sarama zrI pArzvanAthAhvayam , so'yaM nandanu nandanaH parivRtaH zrIrAyamallaH sadA / / 74 // ini zrImatparameSTipadAravinda makarandasundararasAsvAdamantapina bhavyabhavye paM. zrIpadmameka vinaya paM. zrIpana. mundara viracine mAdhunAnvAnmaja sAdhu zrIrAyamalla samabhyathita zrIpArthanAtha mahAkAvye zrIpArSa nirvANamaGgalaM nAma saptamamparga. // 7 // niyarchaNaya. makalakarmaphalapaTsa mAnandamunTaramudAramanantasaupyam / nirvANamApa bhagavAna saca pArzvanAthaH zrIgayamallabhavikasya zivAya bhUyAta // 76 // prA ghATaH / / lekhaka prazasti maMvata 1617 varSe caita badI 10 mI akabararAjya pravarttamAna zrIkASThAmaGgha mAthurAnvaye puSkaragaNe ubhayabhASApravINatapanidhiH bhaTTAraka zrIuddharamanadavA., tatpadaM middhAntajalasamudravivekakalAkamalinIvikAmanaikadinamaNiH bhaTTAraka zrIdevamanadevAH, kavividyApradhAna bhaTTAraka zrIvimalasanadevAH, tatpa? bhaTTAraka zrIdharmasaMnadavAH, tatpaTTa bhaTTAraka zrIbhAvamanadevAH,tatpaTTe bhaTTAraka zrIsahastrakItidevAH, tatpaTTa bhaTTAraka zrI. gaNakIttidevAH, tatpa? bhaTTAraka zrIyaza:kAtiMdavAH, tatparTa dayAdricUDAmaNi bhaTTAraka zrImalayakIrtidevA , tatpadaM vAdIbhakubhasthalavidAranaika kasarI bhavyAmbuja vikAsenaikamArtaNDadra rgamapaJcamahAvratadhAraNakapracaNDaH cAru cAritrodvahana dhurAdhIraH tapasA nirjitaikavIraH bhaTTArakaH zrIguNabhadmRridevAH, tatparTa bhaTTAraka zrI Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 10 bhAnukotidevAH, tat zipya maNDalAcArya zrIkumAra- tRtIya putra ciraMjIvI mAlivAhaNu, caturtha putra ciraMjImanadevAH, tadAmnAme agrotakAnvaya goilagotre svadeza- vI dharmadAma, paMcama putraciraMjIvI anantadAsa / caudharI paradeza vikhyAtamAnu caudharIchAjU tayoH putra (r:) nAna dutIya putra caudharIbhavAnIdAsa, tasya bhAryA sAdhvI paMca meruvatpaMca 5, prathama putru anekadAnadAiku maannikhii| caudharInarasiMgha dutIya putra caudharI kulicaMdu / caudharIhAlhA 1, dvitIyaputra caudharI bUDhaNu 2, tRtIyaputra caudharI narasiMgha tRtIyaHputra caudharI sahaNapAlu, tamya bhAcaudharI narapAla 3, caturthaputra caudharI narAmagha, pacama- dviI, prathama bhAyo mAdhvI gAlhAhI, dutIya bhAyo mAputra caudharI bhojA 5 caudharI narasiMha bhAryA zIlatoya dhvIsamAhI, putra trayaM, prathama putra ci.suSamalu, tasya bhAryA taraMgiNI sAdhvI madanAhI, tayoH putratrayaM, tatra prathama / sAdhvI polhaNahI, dutIya putra ci0 pahAr3amala, tRtIya putra caudharI nAnU bhAryA sAdhvI proDharahI, tayo putradvau, putra ci0 jasamalu / eteSAM madhye sAdhu nAnRsuta caudharI prathama putra caudharI aneka dAna dAiku caudharI rAyamalla rAyamalu, tena idaM pArzvanAthamahAkAvyaM kAritamiti tasya bhAryA sAdhvIdvau, prathamamAyo mAdhvI UdhAhI, maMkoDIkaracaraNaM, ugagIvA ahomuhaaditttthii| jaM suhAparvaleho, taM muhapAveuya tumha dujaNaU? || // putra ciraMjIvI amIcaMdu, tasya bhAryA mAdhvI jeTamalahI, caudharI rAyamala dutIya putra ciraMjIvI umindhu, mamAmiti / zubhaMbhavatu / kisake viSaya meM kyA jAnatA hU~ ? [ le zrI lA0 jugalakizora jI kAgajI ] - ::1. meM paMcaparameSThIka viSayameM kyA jAnatA hU~? pravRnime svayaM lage haiM aura anyako bhI apanI zrIarahaMta siddha, prAcArya, upAdhyAya tathA sarva zAntamudrAdvArA umI mArgakA sAkSAta saMketa kara mAdhu ye paMca parameSThI haiN| ye pAMcoM hI parama iSTa haiN| rahe hai / isI kAraNa duHkhoMse bacanekA eka mAtra upAya ye ajJAnarUpI pariNatiko rokakara karmabaMdhanase mukta paMcaparamaSThIkA hI anukaraNa hai| unhIMkA darzana va hogae haiM tathA ho rahe haiN| pUrNasukhI hogae hai tathA dhyAna mulabha hai, sAdhya hai, iSTa hai, karmabandhanase pUrNasugvI honeke manmukha haiN| ye pAMcoM hI pratyeka rokanevAlA hai| arahata va siddha bhagavAna pUrNa rItiprANIko sukha prApta karaneke liye eka Adaza-mArga meM apane viSayame maba kucha jAnate haiM aura parake darzAnevAle haiN| inakI yathArtha pravRtti honeke kAraNa viSayameM bhI saba kucha jAnate haiN| isI kAraNa pUrNa mmaraNa, vandana, pUjana aura dazana sabhI prANiyoMke mugvI haiN| unake sukhakA kabhI vinAza nahIM hogaa| liye yathAtha pravRttikI ora hI AcaraNa karAtA hai| 2. maiM apane viSayameM kyA jAnatA hU~? yathArtha pravRttihI satya hai, sugca hai| ataeva ye mai huuN| maiM jIvita huuN| maiM jIvita hI rahU~gA / saMsArake baMdhanoM va duHkhoMse bhayabhIta hokara yathArthakI merA mambandha isa zarIrase kucha samaya paryanta hI Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kisake viSaya meM kyA jAnatA hU~ kiraNa 1] rahegA | jaba maiMne ima vatamAna sambandhI zarIrase saMyoga kiyA hai / bAla-kAlako chor3akara bAkI samayake bhItara jo kucha maiMne karma kiye haiM vaha satra maiM jAnatA hU~ / jo duHkha maiMne bhoge hai unheM bhI jAnatA hU~ / jinhoMne mere sAtha bhalAI kI hai usa bhalAIko bhI jAnatA hU~ / jinhoMne mere sAtha burAI kI hai usako bhI maiM jAnatA huuN| jisake sAtha maiMne burAI kI usa burAI ko bhI maiM jAnatA hU~ / jisake sAtha maiMne bhalAI kI hai usako bhI maiM jAnatA hU~ / apane yogya viSayake bhItara apaneko maiM bhalIbhA~ti jAnatA hU~ | apane viSayake grahaNa karane meM maiM apane pUrNa sampanna dekhatA huuN| maiM jJAnI hU~, jJAnavAna hU~, apanA tathA apane jJAnakA vinAza kabhI nahIM caahtaa| sadA sukha hI cAhatA hU~ / pApa ke phalako bhogane se DaratA hU~, puNyake phalako bhogane nahIM ddrtaa| isase pratIta hotA hai ki merA svabhAva sukha hI hai| maiM jAnatA hU~ ki vAstavameM merA svabhAva sukha hI hai / vaha sukha mere hI andara hai, merI hI sampatti hai / maiM hI usakA svAmI hU~, Hatala kara sakatA hU~, maiM hI usakA kartA hU~ aura maiM hI usakA bhogatA heNuu| jisa samaya mujhe duHkha bhogane par3ate haiM usa samaya maiM ulajhanameM par3ajAtA hU~ / yadi vaha duHkha kisI caitanyake nimitta pratibhAsita hojAtA hai taba to krodha upasthita hokara usase vaira va badalA lenekA nizcayamA kara letA huuN| aura yadi vaha duHkha svayaM zArIrika vikArakaM athavA dravya, kSetra, kAla bhAvake nimittase hotA huA jAna par3atA hai taba apane karmoMke doSoM ko hI kAraNa jAnakara kSamA-prArthI hojAtA hU~ / eka dazAmeM to krodha aura dUsarImeM kSamA kitanA bhArI antara hai / duHkha eka hai, kArya-kAraNake vazase dazA do ho jAtI haiN| yaha maiM bhalI-bhA~ti jAnatA hU~ / apane viSaya me apanI krUratAko yA apane saundaryako jitanA maiM jAnatA hU~ anya nahIM jAnatA / isIliye 21 meM apane viSaya meM jJAnI hU~, parantu anyake viSaya meM ajJAnI / 3. meM apane aura paMca parameSThI se bhinna anya padArthoM ke viSaya meM kyA jAnatA hUM ? apane viSaya meM jitanA mujhe nizcaya hai utanA hI anyake viSayameM anizcaya hai, dhokhA hai / jitanI sudha-budha apane viSaya meM karanemeM maiM svataMtra hU~ utanA hI anyakI sudha-budha rakhane meM parataMtra hUM / merI jitanI bhI pravRttiyA~ anyameM aura anya viSayoMkI jAnakArImeM bar3hatI jA rahI haiM utanA hI bhaya, cintA, usakI rakSAkA bhAra aura svArtha adhikAdhika hotA jArahA hai / jitanA-jitanA anyako maiM apanAtA jArahA hU~ utanA utanA ghamaMDa bar3hatA jAtA hai| svAbhimAnako abhimAnake bhArase dabAtA jAtA huuN| yahA~ taka ki abhimAnako hI svAbhimAna samajha baiThA huuN| aisA pratIta hotA hai ki binA abhimAnakI sAmagrI ke mere jIvanakA kucha bhI mUlya nahIM hai / aura usake mada meM unmatta hokara mahAnsa mahAn pApoMmeM bhI phaMsa kara mahAna zArIrika va mAnasika duHkhoMko nirantara bhAMgakara bhI dukhoMko bhUla rahA heNuu| duHkhoMkI prAptike sAdhanoMmeM aisA magna hokara miyA zrAnandakI laharoMmeM bahA calA jArahA heNuu| apanI behAla ava sthAko hI apanA hAla, apanA guNa, apanA kartavya nizcata kiye jAtA hU~ / apaneko parAyA aura parAyeko apanA donoMkA mela hI duHkhoMse rakSAkA upAya mAnakara saMlagna horahA heNuu| isa prakAra sukhoMke sAdhana milAte-milAte bhI na mAlUma yaha duHkhoMke va krodhake bAdala kyoM chAye rahate haiM / yahA~ jJAna asamartha ho kara isa prakAra duHkhoM ke viSaya meM jAnakArI karane meM va una duHkhAMse bacane ke upAyoMko jAnanemeM asamartha horahA hU~, ajJAnI horahA heNuu| aMzamAtra bhI nahIM jAna rahA hU~, jina viSayoM meM Ananda manAtA hU~ vahI viSayabhogake bAda du:kha kyoM bana jAte haiM ? jisa Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22] anakAnta [varSa 10 viSayake bhogake liye maiM vyAkula horahA thA merI Aja taka jAnA hI kyA hai aura kyA jAnanakI lAlasA nirantara mujhe becaina kara rahI thI usa viSayako icchA hai aura isase kyA lAbha hai yaha saba pratyaka bhoganeke bAda bhI mujhe tRpta kyoM nahIM hotI ? merI manuSya svayaM vicAra kara sakatA hai| svayaM jJAnI lAlasA adhikAdhika kyoM bar3hatI rahatI hai ? icchA- hokara phira kyoM ajJAna dazAmeM par3akara vRthA hI kAla nukUla bhoga na mile to bhI maiM duHkhI aura bhoganeke ga~vA rahA hai / jisa viSayapara apanA adhikAra pazcAt bhI punaH bhogakI icchAse duHkhI ? kevala nahIM uma viSayameM pravRtti karanA kyA bhUla nahIM, bhUla bhogate samaya sukhI / ataH jJAta hotA hai ki maiM bahuta kyA pApa nahIM, pApa kyA duHkha nahIM, duHkha kyA thor3A kAla to sukhI aura adhika kAla duHkhI rahatA asamarthatA nahIM, asamarthatA kyA cintA nahI, cintA huuN| kyA yahI sukha hai ? kyA mere jJAnakA itanA hI kyA bhaya nhiiN| tAtparya yaha ki padArthake yathArtha kartavya hai ? icchAnukUla bhoga prApta hoM yA na hoM svarUpakA bhalI-bhAMti manana karake usake satya-svaitanA bhI mere jJAnako isa samaya nizcaya nahIM hai| rUpakI pahicAna hI vAstavika jJAna hai / sukhake nimitta strI-putra-paisA Adika milakara kaba vastuoMke viSayameM svayaM pha~sa jAnA jJAna nahIM, bigar3a jAyeM itanA bhI patA nhiiN| yaha pyArA zarIra ajJAna hai, duHkha hai / ataH apanese bhinna yA apane jisakI rakSAke saikar3oM upAya karate hue bhI yaha sadRzame bhinna vastuoMmeM apaneko ajJAnI samajhakara kaba apanA nAtA tor3akara ghora-se-ghora saMsArarUpI unase dUra rahanA athavA mauna (nirvikalpa) rahanA hI bhaMvarame dhakkA dekara vichur3a jAya, yaha bhI merA jJAna mAnoM maMsAraka bhayaMkara andhakAra va duHkhoMse svayaMkI nahIM jAnatA phira jJAna anyake viSayameM jAnatA hI rakSA karanA hai| jJAnI va ajJAnIkA bheda bheTa hI kyA hai aura jAnanekI ceSTA hI kyoM karatA hai ? mugva va duHgya bana rahA hai, anya aura kucha nhii| kalpasUtrakI eka prAcIna lekhaka-prazasti [nimnalikhita prazasti eka svarNAkSarI kalpasUtra pustakake antameM likhI gayI thii| yaha grantha saMvata 1516 athavA 1456 I0 meM likhA gayA thaa| isa samaya kalpa patra kI yaha pUrNa pustaka aprApta hai| kevala donoM ora likhe hue tIna pannaM bace hai, jinapara 5 se 31 takake zloka likhe haiN| isIke sAtha vaise hI sunahare akSaroMmeM likhI huI kAlakAcArya-kathAnakakI prati bhI thii| isake antameM " iti zrIkAlakAcAryakathA" likhA huA hai| yaha prati bhI kalpamatrake samakAlIna thii| aitihAsika dRSTile mahatvapUrNa honeke kAraNa mUla prazasti prakAzita kI jAtI hai / -vAsudevazaraNa agravAla ho guccha ivAdhizIlaH // 4 // taraputramAyaMda iti prasiddha tato'pi jAto varadevanAmnA stadaGgajo AjaDa ityudIrNaH pavitracAritrasudIsadhAmnA sulakSaNo lakSaNayuka krameNa, jagajanIno jinadevanAmA guNAlayau gosaladesalau ca // 6 // babhUva tasyAnugatiM dadhAnaH // 5 // zrIdepalAd desala eva vaMzaH Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1] kalpamRtrakI eka cIna lekhaka prazasti khyAti prapanno jagatotale'smin zatrujaye tIthavare vibhAti yannAmatastvAdikRto vihAraH // 7 // nansUnavaH sAdhugaNarUpenAstrayo'pi saddharmaparA babhUvaH tezcAdimaH zrIsahajo vivekI kapuradhAga virudaprasiddhaH // 8 // nadaMgabhUrbhAvavibhUSitAntaH pAraGgasAdhuH prathitapratApaH Ajanma yasyA'bhavadAptazobhaH suvarNadhArA virudapravAhaH // 6 // zrIsAhaNaH mAhinRpAdhipAnAM padA'pi sanmAnapadaM babhUva devAlayaM devagirI jinAnAmakAgyad yo girizRGgatuGgam // 10 // bandhumtRtIyo jagatIjanena mugInakAttiH samara sucetAH zatrajayodvAravidhi vidhAya jagAma kIrti bharatAdhikAM ya // 15 // ya pANDudazAdhipamocanena gata parAM khyAnimatIva zuddhAm mahammada yoginipIThanAthe nanprauDhatAyA. kimu varNanaM syAt // 10 // suranna kRtiH samarazriyaH sA yadudbhavAH par3ananujA jaganyAm mAlhAbhidhaH zrImahito hita - mnevAdimo'pi prathito'dvitIya // 13 // devAlayadevaguruprayogAda dvibANasaMkhyamahimAnamApa satyAbhidhaH siddhagirI suyAtrA vidhAya saGghAdhipaterdvitIyaH // 14 // yo yoginIpIThanRpasya mAnyaH ma dugarastyAgadhanastRtIyaH jIrNoddhtedharmakarazcaturthaH zrIpAligaH zUraziromaNizca // 12 // zrosvarNapAlaH suyazo vizAlazcatuSkayugma pramiteramoghaH murAlayaH mo'pi jagAma tIrthaM zatrukSayaM yAtrikalokayukaH // 16 // sa sajanaH sajanasiMhasAdhuH zatruJjaye tIrthapadaM cakAra yo dvayabdhi saMkhye samaye jagatyA jIvasya hetu. samabhUd janAnAm // 17 // svamAtRkukSiprabhavA manojJAH sauvarNapAlAH saridIza saMkhyAH molAbhidhaH prAthamikaH suvasmayArantarAlena dayena yukraH // 18 // zrIsoDhalendraH zubhasAmarAja evaM mahAbhUpatirAjamAnyaH dvitIyabandhorvimanAbhidhAnA babhUva patnI kulazIlaramyA // 16 // tatkutijAH zrIzivadatta prAyaH zivazaGkArazcApi zubhakaro'pi kSetra dvitIye sahajAbhidhaH zrI. candraNa yukro guNabhRdguNajJaH // 20 // durbhikSakAla'nnasubhakSakasya pativratA sAdhuzivaGkarasya satputrapautra jayati kRtijJA madvallabhA devaladevinAmnI // 23 // tadaGgajAH SaDvidhadharmakRtya parAyaNAH SaTpramitA jayanti sudhIvaraH zrIsahitaH mudarthaH zrIrAjanAmAbhihito dvitIyAH // 22 // zrImAMgaNaH sAhisabhAsudakSo hAjAbhivAno haravAsahAsaH momAkhyayA saumaguNo guNADhyo jIyAt sadA jAdharanAmadheyaH // 23 // zrIsatyakAhAsavaraH sabhAgyaH maMDAbhidhaH zrIsuyazo guNAdhiH zrIvaMtasaMgrAmazivAdayo'pi Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anakAnta [varSa 10 tasyAH suputrAH dIptibhAsaH // 24 // tatpaTTanAthaH prabhukakkasari. zrIpArzvanAthasya gaNe pratIne siddhAntaratnAkararatnabhUriH purA pravINaH subhadattanAmA saddezanAdarA vizeSadAnAd yadAkhyayA kezigaNaH prasiddhaH hi jejayIte vasudhAtale'smin // 26 // kezI tato'pi praguNo babhUva // 25 // tasyopadazAd suvidhApya haimaM jIvAditatvapraguNaguNAtmA saiddhAntakiM ? pustakametadevaM sadAzubhaH svaprabhupRrirAjA zrIvAcanAcAryavarAya vittaratnAkarAM khyAtimavApa gaccha sarAya sAdAd nijaharSayogAt // 30 // statazca rtnprbhsRriressH||26|| yugmam yAvat sthiro merumahIdharo'yaM ukezato yatpratibodhadAnAd tathA dhru vAkSiH khalu candrasUrI ukazagacchaH prathatAM jagAma tAvad dRDhaM nandatu vAcyamAnaM yakSasya bodhe pratibodhazaktyA harSeNa hRdya prativarSametat // 31 // zrI yakSadevaH sugrustto'nu||27|| zrIkakkuTAcAryagaNapratIto iti sAvarNakalpapustakaprazastisamAptamiti ||ch| zrIdevagupto bhavanIranaukA / saM0 1516 varSe caitrasudi 8 aSTamyAM rakho sadbhAgyamaubhAgyanaraikakozaH zrIpattanavAstavyaM maM. bAchAkana livitaM // zrIsiddhamuristadavAptapaTTaH // 28 // bhadra' bhUyAt / zrIsaMghasya ||ch| prahAra kSetrake prAcIna mUrtilekha [ saMgrAhaka-paM0 govindadAsa jaina, nyAyatIrtha zAstrI ] (varSa : kiraNa 10 se Age) -2)*:(naM. 30) 10 ke vaizAkha mudI 13 ko pratiSThA kaaii| ye mRttikA zira aura donoM hAtha nahIM hai / Amana- saba use sadA praNAma karate haiM / se patA calatA hai ki mUti kucha bar3I thii| cinha (naM0 31) zerakA hai| karIba 2 phuTa U~cI hogii| padmAsana hai| mUrtikA sirpha Asana upalabdha hai| bAkI pASANa kAlA hai| AGgopAGga nahIM haiN| cihna zerakA hai| karIba lekha-sambat 1206 vaizAkha sudI 13 mAghuvAnvaye za phITa padmAsana hai| pASANa kAlA hai| pAliza sAhuyazavaMta tasya suta mAyasahada tasya bhAryA mAhiNi camakadAra hai| tayoH putra zyAmadeva ete praNamanti nityam / lekha-sambat 1210 vaizAkha mudI 13 paNDinazrIbhAvArtha:-mAghava vaMzotpanna zAha yazavanta unake vizAlakIrti AryikAtribhuvanazrI tayoH ziSyaNI parNazrI putra sAhu yazahada unakI dharmapatnI mAhiNi una tathA dhanazrI etAH praNamanti nityam / donoMke putra zyAmadevane ima pratibimbakI sambana bhAvArtha:-sambat 1210 ke vaizAmba sudI 13 ko Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1] ahAra-kSetrake prAcIna mUrti-lekha paNDita zrIvizAlakIti aura AyikA tribhUvanazrI bhAvArtha:-golApUvavaMzotpanna sAha mahidIna unake tathA unakI ziSyaNI pUrNazrI evaM dhanazrI ye saba putra myupasyu tathA ahemAmaka, maMvana 120 meM pratiSThA sadA praNAma karate haiN| karAke praNAma karate hai| (naM032) (na0 35) mUnikA zira nahIM hai| bAkI sarvAGga mundara hai| mRttike zrAsanake atirikta bAkI hissA nhiiN| cinha zerakA hai| karIba sA phUTa U~cI hai| padmAsana hai| cihna bailakA hai| karIba 1 / / phuTa U~cI padmAmana : * hai| pASANa kAlA hai| pAliza camakadAra hai| hai| pASANa kAlA hai| pAliza camakadAra hai| legva-saMvata 1216 mAhasudI 13 zrImatkuTakAnvaye lekha-sambat 1202 caitrasudI 13 golApUrvAnvaye paNDitalakSmaNa devastasya ziSyAryadeva AryikA lakSmazrI nAyaka zrIratana tasya suta vAlha-polha-sAmadeva-bhAmadeva tallikA cAritrazrI tadbhAnA limbadava ete zrImadavaddhapraNamanti nityam / mAnasya bimba ahinizi praNamanti / bhAvArtha:-golAparvavaMzotpanna nAyaka zrIratana bhAvAtha-maM0 1216 mAgha sudI 13 ke zubha unake putra vAlha-polha-mAmadeva-bhAmadeva sambata diname kuTakavazame paidA honevAle paNDita lakSmaNadeva 10.ke caitra sudI 13 ko bimbapratiSTA karAka prati- unake ziSya Aryadeva tathA AryikA lakSmazrI unakI dina namaskAra karate hai| sahacarI cAritrazrI unake bhAI limbadeva zrIvarddhamAna (naM. 33) bhagavAnakI pratimAko pratiSThApita karAke pratidina namaskAra karata hai| mRttikA sirpha zira nahIM hai| bAkI sarva prAgo (naM036 ) pAGga upalabdha hai| cihna vagairaha kucha nahI hai| karIba 11|| phuTa U~cI padmAsana hai| pApAraNa kAlA hai| ___mRttikA Asana tathA kuhiniyoM taka hAtha avaziSTa pAliza camakadAra hai| hai| bAkI hissA nahIM hai| cinha siMhakA pratIta hotA hai| karIba 2 phuTa UMcI padmAmana hai| pApAraNa kAlA lekha-savat 1210 vaizAkha sudI 13 meDataba la hai / pAliza camakadAra hai| vaMze mAhu prayaNarAma tatsuna harama eno nityaM prnnmnnH|| legva--sambata 1225 jeTha sadI 15 gurudine paDinabhAvArtha -ma0 1218 vaisAkha sudI 13 ko shriijnykii| sazIladivAkaranIpadmazrIramanazrI praNamantinityam / , mer3atavAlavaMzame paidA hue mAhu prayaNarAma unake putra bhAvArtha.-sambata 1205 jeTha sudI 15 guruvArako harasU ye donoM bimbapratiSThA karAke praNAma karate hai| paNDita zrIyazIti tathA zIladivAkaranI padmazrI (naM. 34 aura ratanazrIne bimba-pratiSThA kraaii| mUttika donoM tarapha indra khar3e hai| ghuTanoM taka (naM. 37) pairoMke atirikta bAkI hismA nahIM hai| cihna do zrAmana aura Adhe hAthoMke atirikta mUttikA hiraNoMkA hai| karIba 3 phuTa UMcAI hai| mRtti khaDgA- bAkI himmA khaNDita hai| Amana caur3A aura sana hai| pASANa kAlA hai| pAliza camakadAra hai| sabhI manohara hai| cihna bailakA hai| karIba do phuTa kI U~cI lekha-sambat 1206 golApUryAnvaye mAha mahidIna padmAsana hai / pASANa kAlA hai| Amana TUTa gayA tasya putra syupamyu tathA mahamAmaka praNamanta / hai aura iliye legba adhUrA hai| Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 10 lekha-samvat 1290 vaizAgyasudI 13 gRhapasyanvaye lekha-sambat 1237 mArga mudI 3 zukra golApUrvAsAhusuladhasya sut............| nvaye sAhu vAlha bhAryA madanA veTI ratanA zrIRSabhanAthaM ___ bhAvArtha:-sambat 1210 ke vaizAkhasudI 13 ko praNamanti nityam / gRhapati vaMzotpanna sAhu suladhara unake putra ....." "ne bhAvArtha:-sambat 1237 ke agahana mudI 3 pratiSThA kraaii| zukravArako golApUrva vaMzameM paidA honevAle sAhu (naM03%) vAlha unakI patnI madanA aura unakI putrI ratanAne donoM tarapha do inTa khaDe haiN| Asana aura kucha zrI RSabhanAthake pratibimbakI pratiSThA kraaii| ye saba pairoMke atirikta bAkI hissA nahIM hai| cihako nitya praNAma karate hai| dekhakara arahanAthakI pratimA mAlama hotI hai| karIba (041) 3 phuTa U~cI khaDgAsana hai| pASANa kAlA hai| isa ke Asanake atirikta bAkI AMgopAMga mUrtikA dhar3a mandira naM01 kI dIvArameM khacita hai, nahIM haiM / Asana caur3A hai| cinha bailakA hai / karIba aisA nApase mAlUma hotA hai| 2 // phuTa UMcI padmAsana hai / pApANa kAlA tathA camalekha-sambat 1206 golApUrvAnvaye sAhu supaTa bhAryA kadAra hai| alha tasya putra sAnti putra delhala arahanAthaM praNamanti lekha-golApUryAnvaye sAhurAsala tasya suta sAhu nityam / mAme praNamanti / gRhapatyanvaye sAhukezava bhAryA zAntiNI bhAvArtha:--golApUrvavaMzotpanna mAha supaTa unakI sAhu bAbaNa suta mAlha praNamanti / patnI alha umake putra zAnti tathA putra delhalane isa / bimbakI samvat 1201 meM pratiSThA kraaii| sambat 1203 golApUrvAnvaye sAhuyAlha tasya bhAryA panhA tayoH putra baharAUdeva-rAjajasa-bevala praNamanti ni tyam aSADa sudI 2 some / mUttikA zira aura hatheliyoMke atirikta bAkI hismA upalabdha hai| cihna bailakA hai| karIba do phaTa bhAvArthaH-golApUrva vaMzameM paidA honevAle sAhu U~cI padmAsana hai| pASANa kAlA tathA camakadAra hai| rAmala unake putra sAhu mAme donoM praNAma karate haiN| lekha-samvat 1203 mAgha sudI 13 vaizyAnve sAha tathA gRhapati vaMzameM paidA honevAle sAhu kezava unakI dharmapatnI zAntiNI aura sAhu bAbaNa unake supaTa bhAryA gaMgA tasya sutaH sAhu rAsala pAlhaRSi praNa putra mAlhane bimbapratiSThA kraaii| ye saba praNAma manti nityam / bhAvArtha:-vaizya kulameM paidA honevAle supaTa karate hai| unakI dharmapatnI gaMgA unake putra mAhu rAsala tathA tathA samvat 1203 ke aSAr3ha sudI 2 momavArapAlha RSine maM0 1203 mAghasudI 13 guruvArameM ko golApUrva vaMzameM paidA honevAle sAhu yAlha unakI pratiSThA kraaii| dharmapatnI palhA una donoMke putra bacharAyadeva-rAjajasa(naM040) vevala pratiSThA karAke pratidina namaskAra karate haiN| mUrtikA zira aura Adhe hAthoMke atirikta saba noTa:-isa mUrtike pratiSTAyaka golApUrva aura gRhaaGga prApya hai / cinha baiMlakA hai / karIba 2 phuTa pati ina do jAtiyomeM paidA honevAle tIna kuTumbake madasya uMcI padmAsana hai| pASANa kAlA hai| pAliza camaka- haiM jinhoMne apanI gAr3hI kamAIkA dravya lagAkara yaha vimba dAra hai| nirmANa kraayaa| Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1] ahAra-kSetrake prAcIna mUrti-lekha (naM 42) bailli (1) ratanazrI / saM0 1216 mAghasudI 13 zukra jaisamRttikA zira tathA dAyA~ hAtha nahIM hai| bAkI bAlAnvaye sAhu bAhada bhAryA zrIdevi putrI sAvitrI etAH hissA upalabdha hai / lekhakA prArambhika kucha hissA praNama prnnmnti| TUTa gayA hai| 210 bacA hai| ataH nIce lekhameM saM0 bhAvArtha:-siddhAnti zrIsAgarasena AryikA jayazrI 5210 anumAnase likhA gayA hai / cinha bailakA hai| unake pAsameM rahanevAlI ratanazrI aura jaisavAla karIba / / phuTa UMcI padmAsana hai| pASANa kAlA hai| vaMzameM paidA honevAle sAhu vAhar3a unakI patnI zrI pAliza camakadAra hai| devi tathA putrI sAvitrIne samvat 1216 ke mAgha lekha-samvat 210 (1210) paurapATAnvaye sAhuzrI sudI 13 zukravArako bimbapratiSThA kraaii| gapadhara bhAryA gAMga suta soda-mAhava ete sarve zreyase praNa (naM045) manti nityam / vaizAkha sudI 13 budhadine / mUttike donoM hAthoMkI hatheliyoM tathA Asanake ___ bhAvArthaH-sambat 1210 (?) ke vaizAkha sudI 13 atirikta bAkI hissA nahIM hai / cinha hiraNakA budhavArako paurapATavaMzameM paidA honevAle sAha zrI hai / karIba 1 / / phuTa UMcI padmAsana hai| pAliza camagapadhara unakI bhAryA gAMga unake putra soDhU-mAhava kadAra hai| inhoMne mokSa prApta karaneke liye bimbapratiSThA kraaii| lekha-sambat 1203 sAhu sAntana tasya putra laDhU (naM0 43) tasya bhAryA malagA praNamanti nityam / mUrtike Asana aura hAthake atirikta bAkI hissA bhAvArthaH-- samvat 1203 meM sAhu zAntana unake nahIM hai| cinha hAthIkA hai / karIba 2 // phuTa UMcI putra laDhU unakI patnI malagAne bimbapratiSThA karAI / padmAsana hai / pASANa kAlA tathA camakadAra hai| (naM046) kha-sambata 1210 vaizAkha sadI 13 jaisavAlAnvaye mUrtikI hathelI aura zirake atirikta bAkI hissA sAhu dalhaNa bhAryA pAlhI tatsuta paMDita rAlha bhAryA kohaNI upalabdha hai / cinha candrakA hai| karIba 2 phuTa UMcI tarasuta baddha mAna-zrAmadeva ete zreyase praNamanti nitym| padmAsana hai| pASANa kAlA hai / pAliza camakadAra hai| bhAvArthaH-jaisavAla vaMzameM paidA honevAle sAhu lekha-samvat 1207 mAgha badI 8 gRhapatyanvaye delhaNa unakI patnI pAlhI unake putra paMDita rAlha mAhu mone tasya bhAryA hovA tatsuta divacandra aSTakarmaunakI dharmapatnI kohaNI usake putra varddhamAna-zrAma- kSayAya kArApiteyaM pratimA / devane mokSa prApta karaneke liye sambat 1210 vaizAkha ___bhAvArtha-gRhapativaMzameM paidA honevAle sAhu sudI 10 ko bimbapratiSThA kraaii| sone unakI dharmapatnI hovA unake putra divacandrane (naM044) sambat 1207 ke mAgha badI 8 ko aSTakarmakSayake mUrtike Asanake atirikta bAkI hissA nahIM liye pratimA pratiSThita kraaii| hai| cinha bandarakA mAlUma hotA hai| karIba 15 // (naM047) phuTa UcI padmAsana hai| pASANa kAlA hai| pAliza mUrtikA zira aura bAeM hAthake atirikta bAkI camakadAra hai| hissA akhaNDita hai| AsanakA nIcekA hissA lekha-siddhAntizrIsAgarasena prAryikA jayazrI tasya kucha chila gayA hai, ataH kucha lekha aura cinha nahIM Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 10 hai / karIba 1 / / / phuTa UMcI padmAsana hai| pASANa kA- seTha dAyAmArU unake putra surada mAlha-kalAma ina lA hai| saboM ne maMvat 1207 ke mAghavadI = ko yaha pratimA lekha-sambat 1211 phA....................bhAryA pratiSThita kraaii| pApA tatsuta sAhu sItala bhAryA pAlA nityaM praNamanti / (naM050) bhAvArtha-saMvat 1211 ( ke phAlguna mAsa ) meM donoM tarapha indra khar3e hai / cinha vanadaNDakA ... ... ... ... ... ... ... .. patnI pApA unake putra mAhu hai| zira nahIM hai, vAkI savoGga sundara hai| karIba 2 sItala unakI patnI pAlAne bimbapratiSThA kgii| phuTa UMcI khagAsana hai| pASANa kAlA aura (naM048) mRttikA zira nahIM hai / donoM hathelI chilagaI lekha--saMvat 1201 vaizAkhasudI 13 paurapATAnvaye haiN| cinha cakavAkA mAlUma hotA hai| karIba sh|| sAhukoMka bhAryA mAtiNo sAhu maheza bhAryA slkhaa| phuTa UMcI padmAsana hai / pASANa kAlA hai| pAliza bhAvAthaH--paurapATavaMzameM paidA honevAle camakadAra hai| koke unakI yamapatnI salakhAne samvat 1206 ke lekha-saMvat 1237 aAgrahala sudI 3 zuka khaMDilla vaizAkha sudI 13 ko bimbapratiSThA kraaii| bAlAnvaye sAhu vAlhala bhAryA bastA muta lAkhanA vighna (2051) nAzAya praNamanti nityam / __ mUttikA mipha zrAsana avaziSTa hai, jo kAphI bhAvArthaH-khaNDelavAlavaMzameM paidA honevAle caur3A hai| parantu bIcasaM TUTa gayA hai| anaH jor3akara sAha vAlhala unakI patnI bastA usake putra lAkhanA lekha liyA gayA hai| kucha akSara ur3a gaye haiN| cihna ne saMvat 1237 ke agahanamuDhI 3 zukravArako zerakA hai| karIba * phuTa uMcI padmAsana hai| pApAgaNa vighnoMke nAza karanekaliye isa bimbakI pratimA kAlA hai| pAliza camakadAra hai| kraaii| lekha-savat 1073 ASADha baDhI 3 zukra zrIvIra(naM046) varddha mAnasvAmipraniSThApika:-gRhapatyanvaye mAhu zrIulkA matika Amanake atirikta bAkI hissA nahIM ............. ..alhaNa sAhu mAtaMNa / vaizyavAlAnvaye pAhu hai| cinha bailakA hai| vAyAM ghuTanA DhUr3hakara milAyA vAmalastasya duhitA mAtiNA sAhuzrImahIpatI / " . . hai| karIba zA phuTa UMcI padmAsana hai / pASANa kaal| bhAvArtha:-gRhapativaMzame paidA honevAle sAhazrI aura camakadAra hai| ulakaNa"alhaNa tathA mAha mAtane aura vaizyakulalekha-saMvat 1207 mAgha vadI 8 maDavAlAnvaye meM paidA honevAle sAha vAmala unakI putrI mA taggI sAhuseTha dAyAmAru tasya sata suradamAlha kelAma ma pratimA aura mAhazrI mahIpatinaM maMvat 1283 ASADha vadI 3 kaaraapitaa| zukravArako yaha zrIvarddhamAna svAmIkI pratimA pratiSTA bhAvArthaH-maDavAlavaMzame paidA honevAle sAhu kraaii| (kramazaH) Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra, jainadharma aura bhArata ( lekhaka-zrI. lokapAla) jainadharmaka bAremeM logoMkI jAnakArI bahuta hI sabhI purAtatvavettA evaM vizeSajJa bhI isIkI sTa 'kama hai-aura-jo kacha thor3I bahata hai bhI vaha UparI lagAta hai evaM unakI jA.bhI dhAraNAeM yA nirNaya 'aura vikRta hai| auroMkI kauna ke jaina paMDitoM aura hote hai va imI vizvAsapara AdhArita hote hai| vidvAnoMkI bhI hAlata ima tarapha saMtoSajanaka .itanA hI nahIM, isa itihAsane hamAre pUrva purukhAoMko nahIM hai| .isa taraha karake dikhalAyA ki hameM unakI sattAma hI 'bhAratake dhArmika evaM sAmAjika jIvana, rIti- maMdaha hAgayA aura usase bhI adhika kharAbI yaha vyavahAra tathA mAnyatAoMpara videzI zAsana-sattAkA huiki hamana alaga-alaga mahApuruSAMko alaga-alaga bar3A hI burA prabhAva par3A hai| Aja jo hama dhArmika jAtiyAM, dharmA, sampradAyoM yA guToMkA mAnakara unakA haThAgraha, durAgraha aura ApasI vidveSa-bhAvanA cAMgeM bhI virodha kiyA aura khUba kiyaa| harAekane ima tarapha dekhate hai| isako banAe rakhane aura bar3hAta rahaneme taraha ina mahApurupAko dUsarakA samajhakara khUba hI 'aura kahIM kahIM nayA paidA karanema ima videzI mattA- gAliyA dI aura dhAmika vidveSa, virodha evaM ragar3a kA kama hAtha nahIM rahA hai| hama, hamAre pravajAko bhagar3ha bar3hA lie / itanA taka.bhI rahatA taba bhI hamArI maikar3oM basa eka tarahakA nakalI itivAma avanaka hAlata pazcimIya dazAMkI tulanAme adhika . girI.na paDhAyA jAtA raSTrA-vahI aba bhI jArI hai.bhArata hAtI, kyAka vajA to isasa bhI baDhakara manAka 'kahanako svataMtra to hA para yaha hAnikAraka jAlI dAmika atyAcAra hue| para hamane jo sabase bar3A purAtatva hamAre bIcala abalaka natI httaa| kharAba kAma-isa videzI sattAdvArA pracAlita itiima itihAsakA nimANa-isakI AkhyAyikA. hAsaka kAraNa utpanna buddhi-kiyA vaha yaha ki hara eka dharmadhAlAna dUsare dhamapracAraka , mahApaSAMkI * evaM likhanekA huga isa tarahakA rakhA gayA ki hama / prAcInatAko bhI avIkAra kiyA aura hara tarahasa apanI asalI bhAratIya saMskRtiko ekadama bhUla baiThe sahana karata rahe / natIjA yaha huyAki hamArI mahattA " aura dhIre dhIre hamane eka nakalI aura pAkhaNa dina-ba-dina giratI gaI aura hamArA bauddhika evaM rItinIti evaM vyavahAra apanA liyA aura usakI ., mAnasika hrAsa bhI sAtha hI sAtha hotA gyaa| Aja hama bhAratIya yA hindU saMskRti samajhe aura " pakaDe ba~Ta hai| isa itihAmane aura bhI yaha kiyA ki pahale bhI bhAratameM ati prAcInakAlame hI anakoM hamAre dimAgame yaha bAta bharadI ki hama bhAratIya dharma evaM mata-matAMtara the-aura ApamI virodha yA Adima Aya nahIM balki kahIM madhyaeziyAma pAkara vaimanasya utanA nahI honameM jaba bhI jo koI vasanevAle hai- nAki hama apaneko prAcIna aura * cAlA dusare dhamakI zikSAoma prabhAvita hokara mabhyatApUrNa na samajhakara yahI samabhale rahe ki hamAra apanA dhama adala letA thaa| isa taraha hara samajhadAra pUrvaja jaMgalI the aura bAdame sabhya hae / yA bAharase yA par3hA limbA vyakti adhika-se-adhika dharmokI vAtoM' dRmarone prAvara sabhya bnaayaa| yaha bAta Aja hamAre ko samajhane evaM ThIka ThIka jAnanekI ceSTA karatAthA- aMdara itanI kUTa-phUTa kara bharadI gaI hai ki hamAre jimasaM. jJAnakI. vRddhi ke sAtha hI sAtha bauddhika evaM Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 10 mAnasika vikAsa bhI bar3hatA thaa| para jabase dhArmika dharmatatvoM yA dharmAcAAkI khAmakhAhameM haMsI pratibandha lagA die gae evaM "svadharme nidhanaM zreyaH ur3A denA yA choTA yA galata samajha lenA saca pUchie paradharmo bhayAvahaH" ityAdi tathA dharmameM buddhi aura to una tatvoMmeM jarA bhI kamI nahIM laataa| ve to tarkako lagAnA manA kara diyA gayA tathA yaha Ama hamezA vaiseke vaise hI rahate hai| haoN, aisA karanevAlA phatavA yA dharmAjJA hara ekake yahAM hogaI ki dharmazAstroM unakI jAnakArIse aura jJAnake vikAsase vacita ne jo kucha kaha diyA hai evaM guru loga jo usakA artha avazya ho jAtA hai| lagA dete hai use mAnanA hI hogA-aura jo na mAnegA isI vAtAvaraNa meM jainadharma yA jaina dharmAcAryoMke vaha nAstika aura dharmadvaSI yA dharmadrohI samajhA viruddha jo ghanA dvedhakA yA asahAnubhatikA yA asajAyagA-tabase hI ye dhArmika vidveSa lar3AI-jhagar3e hayogakI bhAvanAkA pracAra bhAratameM cAroM tarapha joroM meM ityAdi bar3ha gae hamane ekadama dUsarekI bAteM jAnanA aba bhI maujada hai| usane dezakI bhArI hAni kI hai| loDa diyA---dhIre dhIre apane dhamake tatvoMko bhI jainadharmake tatva evaM zikSA to aba bhI vahI hai aura bhala gae mAnasika evaM bauddhika vikAsa bhI ruka kara dasaraM dharmokI bhii| para isa tarahaka parasparake dveSadhIre dhIre ekadama gAyaba hI hogyaa| vidveSa evaM manomAlinyane eka-dUsarekI bAtoMko dharmAcAryone-cAhe ve kisI bhI dharma ho- jAnanasa hameM vaMcita rakhA aura isa taraha hamArA bahata socane-vicArane, anuzIlana aura manana karaneke mAnasika tathA bauddhika vikAsa rukaneke mAtha hI ApabAda hI koI tatva yA Theory peza kI hai| hara eka sI kaTutA aura bar3hane meM hI mahAyaka hii| para dhAne jaisA aura jitanA ThIka samajhA apane tarIkesa- mika zikSAoM meM to phira bhI koI parivartana nahIM apanI buddhike anusAra logoMke mAmane rkhaa| mAnA huaa| hana isa satyako apanI dharmAndhatA ko ki inameM bahuta to sacce Sincere of honest ekadama bhUla jAte hai aura yaha ki aisA karake jozame ImAnadAra rahe aura bahutoMne apanI vidvattA evaM hama dUsaroMkA nahIM, balki svayaM apanA hI nukamAna pratibhA tathA prabhAvakA anucata upayoga bhI kiyA- karata hai| jimame satyake bajAya asatya phailaneme kAphI mahA- jainadharma buddhivAdakA samarthaka hAmI yA pratiyatA milii| saba kucha hote hAra bhI itanA to nizcita pAdaka hai| vaha koI bhI aisI bAta svIkAra karane hai ki ye loga bahuta bar3e vidvAn evaM vicAravAna yA se inakAra karatA hai jo buddhi aura tarkakI kasauTIThin less the| phira Aja jo havA hama cAroM tarapha para ThIka aura khaga evaM vyAvahArika na utare, dekhate haiM ki eka mahaja adanA mAmUlI AdamI bhI inakAra hI nahIM karatA apane sabhI Followers jo dharma yA dhArmika tatvoMkA-ka kha ga gha-bhI nahIM anuyAyiyoMko aisA karanese manA bhI karatA hai| jAnatA vaha bhI dUsare dharmavAle vidvAna aura gurukI vaha kahatA hai ki kisI bhI tattvakA, devatAkA, gurUkA nindA kara detA hai aura hamI ur3A detA hai-kyA yaha aura zAstrakA vagaira parIkSA lie aura parIkSA lene para kama mUr3hatAjanaka aura mUrkhatApUrNa hai ? kyA yaha jaba taka ThIka na utare yA ThIka na jace vizvAsa mata sacamuca apanI vevakUphI aura ajJAnatAko hI nahIM karo, mata mAno / vaha kahatA hai ki aisA karake hI jAhira karanA hai ? Aja hamArI hAlata yaha hai ki tuma satya aura ThIka mArgapara sthita hoge yA sthira hama aisA karake hI apaneko dhArmika evaM bahAdura hoge evaM usase vicalita na hoge, koI bahakA nahIM mamajhate haiM jaba ki bAta ThIka isake viparIta honI sakegA-dharmake nAmapara DhoMga aura ADambarake caahie| zikAra hokara adhArmikatA karanese baca sakoge Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1] bhagavAna mahAvIra, jainadharma aura bhArata ityAdi / itanA hI nahIM, vaha hara eka naI bAtako yA Adhunika bhASAmeM isa vaijJAnika tarIkoMko choDahara saMbhAvita pahalU-hara dRSTikoNase dekhanekI kara apanA bar3A hI nukasAna kiyA hai| jaba pazcimI sakhta tAkIda yA hidAyata detA hai / eva deza, dezoMne isako apanAkara apanI hara tarapha unnati kI, kAla tathA vyAvahArikatAke anusAra hI hamane ise bhagAkara avanati kii| Aja jarUrata hai unheM upayogameM lAneko kahatA hai tAki kamase ise phirase jIvana aura samAjake hara pahalUmeM ucita kama galatI ho ske| kisI naI bAtako jisake evaM vyAvahArikarUpase apanAne aura kAmameM lAne bAremeM pUrI jAnakArIkI jarUrata hai use eka kI-yadi hama sacamuca sthAyI aura suvyavasthitarUpase bAra sahasA mAna lene yA ekatarphA dhAraNA koI bhI unnati karanA aura karate jAnA cAhate hai to| usake bAreme banA lenekI hAniyoM evaM kaTu prabhAvoM- jainadharmane dhArmika vibhinnatAoM yA matabhedoMko se saceta karatA hai tathA hara gaMbhIra praznako hara pahalU- kabhI bhI saMgharSaNAtmaka rUpa nahIM diyaa| hAM, tAtvika se soca vicAra jaoNcakara aura apanI hara zaMkAeM yA tArkika khaMDana maMDanakA avazya vyavahAra yathAsaMbhava nivAraNa karake hI svIkAra karane yA kiyaa| itanA hI nahIM apane anuyAyiyoMko barAbara phira Age bar3haneko kahatA hai| ise hI hama "ane- yaha kahatA hai ki hara eka dharmakA anuzIlana,manana kAnta" kahate hai / AjakA Adhunika vijJAna evaM mathana karanA cAhiye aura taba buddhi aura takakA Science aura isake sAre kAravAra mazInapurje vyavahAra karake jo kucha ThIka jace use mAnanA evaM isI anakAntake vyAvahArikarUpa hai jo anyathA svIkAra karanA cAhiye / tabhI hama galatiyAM kama-sesaMbhava nahIM hosakate the| eka mazInakA purjA banAneke kama kareMge aura jAnakArI adhikase adhika hogI lie usakI DrAiMga (nakazA) kaI taraphase dekhakara aura isataraha hI vizvAsa yA dhAraNA hogI vaha bhI / bAharase yA bIcase kATakara Sectional) banAI adhaka-se-adhika sudRDha evaM sthAyI hogii| yaha sthAjAtI hai taba usakA pUrA-pUrA Detail vivaraNa aura yitva evaM pariSkRtapanA kisI bhI vyakti yA samAjAnakArI prApta hotI hai jisase vaha pujA kArakhAnemeM jakI unnatike lie atyanta jarUrI hai| isa rItiko ThIka-ThIka with preonsion bana sakatA hai| yahI chor3akara hamane jabase eka dUsarekI bAteM jAnanekI bAta aura mabhI kAmoMke lie bhI hai-ki kimI bhI manAhI karadI aura alaga-alaga rahane lage tabhIse vastu yA praznakA yA vicAraNIya viSayakA hara pahala phaTa vaira, virodha aura saMgharSaNoMkI vRddhi huI aura aura dRSTikoNa yA hara taraphase dekhanA aura vicA- hotI gaI evaM hamArA dina-ba-dina mAnasika, zArIranA usake vizada yA adhika-se-adhika ThIka rika evaM naitika hAsa hotA gayA aura hamArA jAnakArIke lie atyanta jarurI hai-isake vagaira vaiyaktika patana hote-hote sAmAjika evaM rASTrIya patana jo bhI jAnakArI hogI vaha sarvAgINa pUNa, sahI bhI parNarUpase hogyaa| isa manovRttiko dUra karake hI aura durusta na hokara ekAMgI aura defective hama unnati kara sakate haiM aura tabhI hamArI sarvAGgINa apUNa aura vikRta yA adhakacarI hogii| vijJAna yA savatomukhI vikAsa hosakatA hai anyathA nhiiN| yA vaijJAnika tarIkoMkA jisa viSayameM bhI upayoga ya da kisI taraha kucha huA bhI to vaha sthAyI' yA kiyA jAyagA vahI taratIbabAra aura anekAntarUpI asalI na hokara thor3e samayake liye aura nakalI hI hogaa| tabhI hameM vastuoMkA saccA svarUpa eva guNa hogaa| hameM dhArmika khaMDana-maMDanako kevala javAnI ThIka-ThIka mAlUma hoskege| hamane isI anekAMta jamA-kharca hI taka sImita rakhanA cAhiye use saMgha Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ananti aisA karaka hA pA sktaa| paNa yA khalA vidveSa yA lar3AIkA rUpa nahIM lene denA ho jAyaMgI yA ho jAtI hai| hamArI bhAratIya saMskRta cAhiye, na usase kaTutA hI kisI tarahakI honI ti yA thaka saMskRtiyoM kitanI purAnI haiM yaha hamAre cAhiye / vastukA ThIka-ThIka asalI svarUpa jAnaneke Adhunika vizeSajJoMdvArA abhI taka kuMcha nizcita liye yaha khaMDana-maMDana 'vizaMda aura niSpakSarUpame nahIM huA hai| purAne khaMDahara bhagnAvazeSa abhI cAroM honA jarUrI hai| jJAna kisI bhI vastu yA vipayakA "tarapha bhare par3e hai jinakI khAI bAkI hai| aGga 'rejoMne jo kucha thor3I bahUta khudAI idhara udhara karake mAna mahA bhagavAna mahAvIra jainadharmake caubIsaveM aura ; .... .. hameM jo kucha batalAyA abhI taka hama umIpara nirbhara . haiM aura saba kie baiThe hai| para zrava hamArI svataMtra AkharI pracAraka, pariSkAraka yA pravartaka hue hameM e. sarakArako cupa baiThanA ThIka nhiiN| apanI saMskRtikI yaha jAnabUjhakara hamAre, videzI sattAdhikAriyoMdvArA . yaha batalAyA jAtA rahA ki 'mahAvIra jainadharma macA- prAcInatA sAvita karanA parama Avazyaka hai| mathagakI paka hai yA hue| aura yaha kevala isalie ki bhArata khudAisa hamana eka-dRsarako nayA kaha kahakara dezakI - 'bar3I mArI honi' kI / apanI "mArI saMskRtiyoMkI apanI purAnI aura prAcInatama saMskRtiyoMko bhUla pa. "prAcInatAkI hI bar3a-maMDala kara diyA / yaha ThIka jAya / yadi saMbhava hotA aura aitihAsika pramANa / nahIM rahate to ina logoMne bhagavAna mahAvIra yA buddha- nahA ko IsAse pAMca sau varSa pUrva hone ke bajAya pA~caso maMgavAna RSabhadeva jainadharmakaM sabase prathama 'vaSa 'bAda honA hI digkhalAte / yadi tivbata aura 'tIdhara yA pracAraka hue| pahale jainadharma hI manA cInakI pustake nahIM rahatI to mahAvIra aura buddhakI tana matyapara nizcita yA niyena honeme "sanAtana 'sattA yA honA hI zaMkAjanaka 'betalAI jAtI yA dharma" kahA jAtA thaa| para idhA karIva eka hajAra adhika-se-adhika gar3ariyoMke saradArake rUpameM hI rahate 'vA~se jaba mana isa zabdako apanA liyA aura yA kucha aisA hI hotA / parantu vahA~ ye majabUra the jainadharmako "jaina" nAmakaraNa de diyA tabasa yaha aura kama-se kama inheM ina bhAratIya dharmoko pazci- 'bAya "manAtana dharma" ke "jainadhama" hogayA / kucha "ma.ya dharmo evaM saMskRtiyoMse pahalekA svIkAra karanA logoMna isa manAtana jainadharma kahakara pracArita karana'hI pdd'aa| phira bhI inhoMne lagAtAra yahI ceSTA kI hai kI ceSTA kI para ve saphala na ho sake / bhagavAna RSahamAre dimAgome bharankI ki roma, grIsa yA mizra "bhadevaka bAda samaya 'samayapara saIma tIthakara aura aura baivIloniyAM vagairahakI saMskRtiyAM bharbhAratIya * hae jinhoMna usI eka niyata yA nizcita satyakA saMskRtiyoMse purAnI thIM yA haiM yA rahI haiN| aura isa pracAra kiyA jinheM jaina tattva yA jainadhamake nArmasa bAtakI zikSA yA pracAra isa tarIkose Incisscent Aja hama jAnate haiM / 'AkhirI cauvIsa tIthaGkara lagAtAra kI gaI hai ki hamAre vizeSajJoMne bhI vaisA * bhagavAna mahAvIra hue jinakA pAvana janma Az2ama hI mAnanA ThIka samajhA jAne lagA yA samajhA gyaa| paccImamau varSa pahale vaizAlI ke licchavI vazake yadi kevala jainadharmako hI liyA jAya aura usakI , prajAtatrake rAjavaMzameM huA / unhoMne vivAha nahIM 'prAcInatAkA ThIka unbiased 'anumaMdhAna kiyA kiyA | bAla-brahmacArI rahe / vayaska honepara unhoMne jAya aura dhArmika vidveSa-bhAvanA yA hama ghar3e to saMsArake duHkhoMko dekhakara use dUra karanekA upAya ..hama bar3ekI bhAvanA chor3akara dekhA jAya to isase jAnaneke liye rAjya chor3akara kaThina tapasyA prAraMbha bhAratakA gaurava bar3hegA hI / aura bhAratakI kii| tapazcaryA ke pazcAt jima satyapara ve pahu~ce saMskRtikI prAcInatamatA apane Apa mAvita vaha vahI sanAtana vaijJAnika matya thA jise hama Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1] bhagavAna mahAvIra, jainadhama aura bhArata 33 jainadharmameM vyakta pAte haiN| pUrNajJAna prApta karaneke bhI giraayaa| phira bhalA samAja aura dezakA patana bAda unakA prathama upadeza rAjagRhame jise Ajakala na hotA to aura kyA hotaa| natIjA huA ki hamane 'rAjagira' kahate haiM vahA~ eka mahatI sabhAmeM zrAvaNa- sadiyoM taka gulAmI bhugatI aura aba bhI jaba svavadi pratipadAko huA, jo tithi vIra-zAsana-jayantI- taMtra hue haiM taba hamArA mAnasika aura netika dharAtala ke rUpameM Aja eka pAvana parvakA rUpa dhAraNa itane nIce calA gayA hai ki hama apanI isa svatakie hue hai| kahate haiM ki usa sabhAmeM manuSya tratAkA vAstavika phala ekadama nahIM pA rahe haiN| aura manuSyaniyoM ke atirikta sabhI jIvamAtra-pazu- hamAre U~ce netA cillA-cillAkara thaka se rahe haiM para pakSI vagairahake baiThanekA prabandha kiyA gayA thA aura hamArA dharmAndhakAra aba bhI jaldI nahIM htttaa| bhagavAnake tIna ahiMsAmaya tejase bicakara ana- saMsArameM sabhI jIva barAbara haiM-sabhIme vaha AtmA ginata pazu-pakSI Ae the aura unhoMne bhI unakI hai jo kimI bhI eka AdamImeM hai| jainadharma mAnavIya amRtavANIke sparzamAtrase jJAna prApta kiyaa| mAnavoM- barAbarI hI kyoM vaha to sArvabhauma evaM agvila kA to phira pUchanA hI kyaa| Aja to hama manuSya bhUtako barAbarI tathA Upara AnekA aura Izvaratva manuSyako eka mAtha eka mabhAmeM baiThane denA pasanda prApta karane kA satva yA janmasiddha adhikAra mAnatA nahIM krte| U~ca-nIca, chata-achata vagairahakA itanA aura kahatA hai-bhale hI Aja hama apanI ajJAnatA bheda-bhAva bar3hA rakhA hai ki jo apaneko bar3A, evaM vahamameM ise anyathA mAnate yA kahate raheM yaha U~cA yA pavitra samajhate haiM unhoMne apane isI dUsarI bAta hai / kucha svArthiyoMne apanA nIca matalaba ghamaMDameM dharma yA dhArmika tatvoMkI amaliyatako chor3a gAThaneke lie hara-tarahake galata-phalata yA gandI DhoMga aura mAyAcArako apanA liyA aura usIko burI rItiyAM yA vizvAsa phailA diye aura dhArmika dharmAcAra samajhakara patana hote-hote ekadama nIcatA- tatvoMkA matalaba apane mana-mAnA jaisA-cAhA vikRkI sImAko pAra kara gye| apane pUjyapanA yA tarUpameM logoMko samajhA diyA / yahI sAre anarthIkA pavitra honeke mithyAbhimAnameM ina logoMne apanI mUla rahA hai| unhIM vikRta bAtoM-rItiyoM yA rUr3hivizeSa mAnasika bauddhika evaM naitika unnati karanA yoMko hama Aja bhI vagaira soce samajhe pakar3e hue chor3a diyA aura apane bar3appana, pUjyapanA yA U~ce haiN| yadi koI inase khalApha (viruddha) kucha kahanA honeke ghamaMDameM yA use akSuNa banAye rakhaneke lie cAhatA hai to use vajAya sunaneka hama mArane yA ina thor3ese logoMne agaNita logoMko apanI mAmA kATane daur3ate hai| para isase to dharmakI hI hAni jika zakti yA prabhAvadvArA nIca. acchata yA apavitra sarvatra horahI hai| dharma aura dharmake sAtha hI saba kahakara unheM aimA banAe rakhA aura aimA bane rahaneke kucha nIce calatA jAtA hai / aba bhArata svataMtra huA liye hara-tarahase majabUra aura bAdhya kiyA-ima aura jarUrata isa bAtakI hai ki hama videzI prabhAvase taraha svayaM patita hue aura damageko bhI patita mukta isa vAtAvaraNameM svayaM kucha moce samajhe aura vi. kiyA / aura isa Darase ki kahIM suzikSita yA cAre evaM hara-ekakI bAta jAnanekI ceSTA karesusaMskRta hokara ye patita yA nIca kahe jAnevAle vagaira kisI virodha yA Bias ke-tabhI hameM satyase kahIM una logoMse Upara na AjA jo pavitra yA bheMTa hogI aura phira hama apane yA dharmakI asaliU~ce kahe jAte haiM-ina U~ce kahe jAnevAloMne unako yatako sacamuca pAveMge / aura tabhI hamArI evaM hara-tarahase bauddhika mAnasika evaM naitika vikAsa hamAre dharmakI, hamArI jAtikI, hamArI saMskRtikI, karanese roka diyaa| Apa bhI gire aura damaroMko dezakI sthAyI unnati hogI aura hotI jaaygii| Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 10 aisA yadi hama kareMge to merA vizvAsa hai ki vijJAnakA dAromadAra hai| para isa Election punaH eka samaya aisA AvegA jaba loga jainadharmakI Theory kI vyAkhyA apane vizada evaM vyavasthita mahattAko, usakI vaijJAnikatAko evaM sarvapriyatA tathA sUkSmarUpameM saba kucha jAnanevAle sarvajJa jainatathA saccAIko mAnane aura samajhane lgege| tIrthakaroMdvArA pahale hI kI gaI hai, jise zAyada bhagavAna mahAvIra kevala jainadharmake hI nahIM, abhI hamAre Adhunika vaijJAnika kucha aura Age jaba vizvake lie paramapUjya hue aura unhoMne vihAra baDheMge taba pAvege ki hA~, jo kucha jainadharmameM pudgala prAntako hI nahIM sAre deza aura isa pRthvIko bhI aura jIvake bAremeM kahA gayA hai usIke Upara sAre apane caraNoMse pavitratA pradAna kii| ataH vihArako maMmArakA astitva hai| jainadharmameM vArNita 6 tatvoMko hI kyoM sAre bhAratako bhagavAna mahAvIrake lie garva loga bhale hI apane dhArmika ahameM na mAnanekA dAvA hai aura honA cAhiye / mahAtmA gAMdhIne bhI bhagavAna karate hoM, para Aja taka hajAroM varSoMse bhI kisIne mahAvIrakI jIvanIse ahiMsAkA vyAvahArika jJAna unakA khaDana aba taka nahIM kiyA hai-na jinhoMne liyA aura yuga badala diy| ceSTA kI hai ve saphala hI ho pAye haiN| jainadharma aura Aja hamAre vaijJAnika jainadharmake sUkSma vaijJAnika isake tatvoMkI vizada vaijJAnika jAnakArI hara taraha pratipadana yA tatvoMse ekadama ajJAna hai aura sama- kimI bhI vyaktiko Upara hI uThAvegI evaM deza yA jhate haiM ki vijJAnakA Election yA low Theopv saMsAra bhI isI taraha Upara uTha sakatA hai tathA pazcimase nikalA hai-jisake Upara Aja sAre saccA sukha aura sthAI zAnti sthApita hosakatI hai| kIra-zAsana-jayantI ( zrI jinezvaraprasAda, jaina) zrAvaNa kRSNA pratipadAkA puNya-divasa zrI ajara, amara, ananta guNoMke piNDa zuddha-buddha-siddha1008 bhagavAna mahAvIra svAmIkA zAsana-jayantI svarUpako prApta karo, jisase maMsArake duHkhoMse chUTadivasa hai| isa dina Ajase lagabhaga 2500 varSa pUrva kara nijAnandarasameM lavalIna ho sko|' bhagavAnake bhagavAnakA prathama upadeza usa samayake prakANDa- prathama AdhyAtmika upadezakA sAra yahI thaa| hama tattvavettA gautama indrabhUtike milate hI vihAraprAnta- sabako usapara calakara Atma-kalyANa karanA cAhie kI rAjagRhI nagarIke vipulAcalapara huA thaa| aura zAsana-jayantIke smaraNArtha apanA kartavya bhagavAnane apane upadezameM kahA ki 'ai jagatake pAlana karanA caahie| prANiyo ! tuma zarIrase mamatvakA tyAgakara AtmAke Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAptakI ghaddhAkA phala (zrI 185 kSullaka pUjya gaNezaprasAdajI varNI) zrAtmAnuzAsanameM guNabhadra svAmI likhate haiM :- Upara puruSatvakA veSa yaha zobhA nahIM detaa| sarvaH prepsati satsukhAptimacirAssA sarvakarmakSayAt, eka AdamI thA / zarIrakA sundara thaa| usane sadavRttAtsa ca tacca bodhaniyataM so'pyAgamAnsa shruteH| striyoM jaise hAtha maTakAnA aura AMkha calAnA sIkha sA cAmAtsa ca sarvadoSarahito rAgAdayaste'pyata- liyA / rAjAkA darabAra bharA thaa| acche-acche loga staM yuktyA suvicArya sarvasukhadaM santaH zrayantu shriyai|| usameM baiThe hue the| vaha AdamI bhI strIke veSa meM 'saMsArake yAvanmAtra prANI sukha cAhate hai, sukhakI vahA~ phuNcaa| saba loga use dekhakara ha~sane lge| prApti samasta karmoMke kSayase ho sakatI hai| vaha ko- sabase bar3A jo AphIsara thA vaha bhI ha~sane lgaa| kA kSaya samyakacAritrase ho sakatA hai| samyaka usane kahA ha~sanekI kyA bAta hai ? tuma loga aMta. cAritra samyagjJAnase sambandha rakhatA hai| samyagjJAna raGgase strI ho aura maiM bahiraGgakA / yadi tuma antaAgamase hotA hai, Agama zratise hotA hai. ati raGgaka strI na hote to itanI bahusaMkhyaka janatAke Aptase hotI hai aura Apta vaha hai jisake rAgAdi Upara muTThI bhara loga rAjya kaise karate ? vAstavameM doSa naSTa ho cuke haiM / isa prakAra yuktidvArA vicAra yahI bAta hai, tumhArA rAjya tumhAre pramAda aura kara sarva sukhoMko denevAle zrIarahantadevakI upA- tumhArI kAyaratAse gayA hai / agrejoMne aura musalamanA karo, usIse ihalaukika aura pAralaukika lakSmI mAnani kyA kiyA ? usa samaya tumhArI jaisI prApta ho sakatI hai|' hAlata thI usameM yadi aMgreja na Ate to koI unake yathArthameM prApta bhagavAnakI zraddhA bar3A kalyANa dAdA Ate / itanA khayAla avazya rakkho ki apanekaranevAlI hai| Apta usa pavitra AtmAko kahate dvArA kisIkA burA na ho jAya, para jo tumhArA haiM jisake hRdayase rAgAdi doSa aura jJAnAvaraNAdi vighAta karaneko Ave usase apanI rakSA jisa taraha AvaraNa nikala cuke haiM, jo sarvajJa hai aura mokSamArga- bane kara sakate ho, aisI jinAgamakI AjJA hai| kA netA hai aise Aptake sudRr3ha zraddhAnase yadi jIvakA guru vahI hai, jo sAkSAtmokSamArga meM pravezakara kalyANa nahIM hogA to kisase hogA ? bhayase Apa cukA hai, ailaka munikI saba kriyA pAlate haiM para logoMke cehare sUkha rahe hai, kahate phirate ho koI unakI eka hAthakI laMgoTI unake guru honemeM bAdhaka hamArA rakSaka nahIM hai| saMsArameM kauna kisakI rakSA hai| mera tabhI hogA jaba 80 tolekA hogA. cAra karatA hai| Apa lAga zUravIratAko bhUla gaye isa AnA bhara bhI kama rahanepara sera nahIM kahalA sakatA. liye duHkhI hogye| zUravIra hI saMsArakA mArga para aMzataH gurutva to unameM bhI hai / gurutva hI kyoM? calAtA hai aura zUravIra hI mokSakA mArga calA prAptapanA bhI aMzata: unameM prakaTa ho jAtA hai| sakatA hai| Apa puruSa haiN| puruSa hokara itane bhaya- saMyamiyoMkI bAta jAne dIjiye, avirata samyagdrapriM. bhIta honekI kyA AvazyakatA ? yadi Apa apanI meM bhI prAptakA aMza jAgRta ho jAtA hai isIliye rakSA nahIM kara sakate to lugI pahina lo, puruSatvakA to use 'gharamAMhi jinezvarakA laghunaMdana' khaa| garva chor3a do / antaraGgameM strI jaisI bhIrutA aura yathArtha deva, guru aura dharmakI bhakti karanA Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 10 zrAvakakA mukhya kartavya hai / AgamakA adhyana karanA ke sAmane cUhA Darakara raha gayA / usane samajhA yahI mahopakArI hai| yadi Agamake jJAtA na hoM to ApakI balavAn hai ise pUjanA cAhiye / eka dina kuttA sabhAoM aura mandiroMkI zobhA kaise homkegii| praayaa| usake sAmane bilAva Dara gyaa| aba vaha kutteuna pattharake khambhoMse ma.ndarakI zobhA nahIM hai, ko pUjane lgaa| paradezase kutte ko sAtha le aayaa| jJAnavAnoMse mandirakI zobhA hai| loga kahate haiM ki eka dina kuttA caukAmeM calA gyaa| strIne usake ina vidyAlayoMmeM hamArA lAkhoM rupayA vyartha calA zirameM velana jamA diyA / vaha kaI-kaI karatA huA gayA, kucha bhI lAbha nahIM huchaa| para maiM kahatA hU~ ki bhAgA / puruSane socA yaha strI kuttese bar3I hai ise hI tumhAre (sAgara) vidyAlayase ye tIna vidvAna (pa0 dayA- pUjanA cAhiye / aba vaha use pUjane lgaa| eka dina candajI, pannAlAlajI, mANakacandajI) taiyAra hogaye to strIne dAlameM namaka adhika DAla diyA jisase usa tumhArA lAkhoMkA kharca saphala hogyaa| tumhIM soco puruSane usake zirameM eka cAMTA mAra diyaa| vaha rone jJAnake binA kyA zobhA ? lgii| puruSane samajhA are isase balavAna to maiM hI huuN| devakI pUjAkA abhiprAya yaha nahIM ki unhIMko mujhe svayaM apane ApakI pUjA karanA cAhiye / mo hamezA pUjate rho| are ! vaha to tumhArA rUpa hai| bhaiyA ! kalyANa tabhI hogA jaba Apa apanI pUjA vaisA tumhe bananA hai| upAdAna to tumhI ho| karane lageMge, lekina jaba taka vaha dazA prApta nahIM prayatna to tumhIMko karanA hai| zrIjinendra deva nimitta- huI hai taba taka deva Adiko pUjanA hI hai| mAtra hai| ApakA baccA par3ha gayA, paMDitajIne par3hA kudeva, kuguru aura kudharmakI sevA karanA so diyA / kSayopazama baccekI AtmA meM thaa| prayatna adharma hai / jo svayaM rAgI-dveSI hai, viSaya-vAsanAoMusane kiyA, para usakA zreya paMDitajIko diyA jAtA me Asakta hai usakI ArAdhanAse kalyANa hogA, hai, yaha nimittakI pradhAnatAse kathana hai| nimittakI yaha maMbhava nahIM / jahA~ dhamake nAmapara maiM-maiM karate pradhAnatAse hI devako kalyANakArI mAnA jAtA hai, hue nibala jantuoMke galepara churI calA dI jAya upAdAnakI apekSAse nhiiN| yathArthame ApakI AtmA vaha kyA dharma hai ? aise dharmase kyA kimIkA kalyANa hI deva hai vahI pUjya hai| eka kissA hai| Apa hosakatA hai ? kalyANa to usa dharmase hogA jisameM logoMne kaI bAra sunA hai| phira bhI kahatA hU~ :- prANimAtrakA bhalA cAhA jAtA hai| eka paMDita the ____ eka AdamI thaa| usakI strI thii| strI bar3I manmatha bhaTrAcArya / bole jainadharmane bhAratavarSako varacatara thii| jaba usakA pati paradeza jAne lagA to vAda kara diyaa| inakI ahiMsAne duniyAko kAyara use Dara lagA ki yaha vahA~ dharmabhraSTa na ho jaay| banA diyaa| dUsarA eka samajhadAra vahIM thA / usane jAte samaya usane uma eka golavaTaiyA dI aura kahA uttara diyA / jainadharmane bhAratako varavAda nahIM kiyA, ki inakI pUjA kiye binA khAnA nahIM khAnA aura jaba jainadharma kAyaratA nahIM mikhAtA / vaha itanA vIratApUjA karo taba inake sAmane pratijJA kiyA karo ki pUrNa dharma hai ki use yadi koI ghAnImeM bhI pela deve 'maiM pApa nahIM kruuNgaa|' puruSa thA bholA-bhAlA, usane taba bhI upha nahIM kre| bhAratavarSako nae kiyA hai strIkI bAta mAna lii| vaha eka dina pUjA karake kahIM hamArI viSayAsaktine, hamAre pramAdane, gayA ki itanemeM cUhAne vaTeyAparake cAvala khA liye rI phUTane / aura use lur3akA diyaa| usane samajhA ki isa V saMsAra bharakI dazA bar3I vicitra hai| kalakA vaTaiyAse bar3A to yaha cUhA hai ise hI pUjanA karor3apati Aja bhIkha mAMgatA phiratA hai| sasArakI cihiye / vaha cUhAko pUjane lagA / eka dina vilAva- dazA eka pAnIke babUleke samAna hai| saMsArI jIva moha Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phiraNa 1] AptakI zraddhAkA phala 37 ke kAraNa andhA hokara nirantara aise kAma karatA hai "iti stuti deva ! vidhAya dainyAvaraM na yAce svamupekSako'si / jisase usakA dukha hI bar3hatA hai| yaha jIva apane chAyA taru saMzrayata: svataH syAtkarachAyayA yaacityaatmlaabhH||" hAthoM apane kaMdhepara kulhAr3I mAra rahA hai| yaha he deva ! ApakA svatavana kara badaleme mai kucha jitane bhI kAma karatA hai pratikUla hI karatA hai| cAhatA nahIM hU~ aura cAhU~ bhI to Apa de kyA saMsArakI jo dazA hai, yadi caturthakAla hotA to use sakate haiN| kyoMki Apa upekSaka hai-Apake manameM dekhakara hajAgeM AdamI dIkSA le lete / para yahA~ kucha yaha vikalpa hI nahIM ki yaha merA bhakta hai iliye paravAha nahIM hai / cikanA ghar3A hai jisapara pAnIkI ise kucha denA cAhiye / phira bhI yadi merA bhAgya bUda ThaharatI hI nhiiN| bhaiyA! mohako chor3o, rAgAdi- hogA to marI prArthanA aura ApakI icchAke binA bhAvoMko chor3o, yahI tumhAre zatra hai, inase bco| hI mujhe prApta ho jaaygaa| chAyAdAra vRkSake nIce vastutattvakI yathArthatAko smjho| zraddhAko dRDha pahu~canapara chAyA svayaM prApta hojAtI hai| Apake raakho| dhanaMjaya seThake lar3akeko sAMpane kATa liyA, AzrayameM jo AyegA usakA kalyANa avazya hogaa| vesudha hogyaa| logoMne kahA vaidya Adiko bulAo, Apake Azrayase abhiprAya zuddha hotA hai aura abhiunhoMne kahA vaidyoMse kyA hogA ? davAoMse kyA prAyakI zuddhatAme pApAmraba rukakara zubhAsrava hona hogA ? maMtra-taMtroMse kyA hogA ? eka jinendrakA lagatA hai| vaha zubhAmrava hI kalyANakA kAraNa hai| zaraNa hI grahaNa karanA caahiye| maMdirameM lar3akeko dekho ! chAyA kisakI hai ? Apa kahoge vRkSakI, lejAkara seTha stuti karatA hai : para vRkSa to apane ThikAnepara hai| vRkSake nimittase "vighApahAraM maNimapidhAni mantra pahizya rasAyanaM c| dRzya rasAyana c| sUryakI kiraNe ruka gaI, ataH pRthivIme vaisA pariNabhrAmyanyaho na tvamiti smaranti paryAyanAmAni tavaiva tAni // " mana hogayA, isI prakAra kAraNakUTa milanepara ___ isa zlokake par3hate hI lar3akA acchA hogyaa| AtmAma rAgAdibhAvarUpa pariNamana hojAtA hai| loga yaha na samajhane lage ki dhanaMjayane kisI vastu- jisaprakAra chAyArUpa honA AtmAkA nijasvabhAva kI AkAkSAse stotra banAyA thA, isaliye vaha stotra- nahIM hai| yahI zraddhAna honA to zuddhAtmazraddhAna ke antame kahate hai : hai-samyagdazana hai| (mAgara-caturmAmpameM diyA gayA vIjIkA eka pravacana) Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhitya-paricaya aura samAlocana isa stambhameM samAlocanArtha pAye naye granthAdi sAhityakA paricaya aura samAlocana kiyA jAtA hai| samAlocanAke liye pratyeka granthAdikI do-do pratiyA~ pAnI jarUrI hai| -10 sampAdaka] 1. mokSamAgaMprakAza-lekhaka, AcAryakalpa prakAzaka bhAratIyajJAnapITha kAzI, pRSTha saMkhyA 354 paM0 ToDaramalajI / sampAdaka paM0 lAlabahAdara shaastrii| mUlya sajilda pratikA teraha rupyaa| prakAzaka, bhAratavarSIya di0 jaina saMgha, caurAmI- prastuta granthakA viSaya usake nAmase spaSTa hai| mthuraa| pRSTha saMkhyA, saba milAkara 428 / nUlya, isame jaina-maTha, jainasiddhAntabhavana, siddhAntavasadi majilda pratikA ATha rupyaa| Adi zAstrabhaMDAra mUDabidrI, jainamaTha kArakala aura pustuta grantha paMDitapravara ToDaramalajIke mokSamArga- AdinAtha granthabhaNDAra alipUra Adi sthAnoMke bhaprakAzakA hU~'DhArI bhASAse khar3I bhASAmeM anUdita eDAroMmeM sthita tADapatrIya granthoMkI eka sUcI hai| ukta saMskaraNa hai| isa maMskaraNameM bhApAparivartanake sAtha sUcIkA saMkalana bhAratIyajJAnapITha kAzIkI kannaDa viSayako spaSTa karaneke liye aneka granthoMke AdhArase zAkhAke dvArA huA hai| di0 jaina samAjameM vividha TippaNa bhI phuTanoTameM diye gaye haiM jinase jainetaragrantha- prAntoMke samasta zAstra-bhaNDAroMmeM sthita graMthoMkI eka kAgekI mAnyatAoMkA bhalI-bhAMti paricaya mila jAtA mukammala sUcIkI bahuta AvazyakatA hai, usakA hai| aura granthagata vizeSa kathanoMko spaSTa karaneke liye abhAva pada-padapara khaTakatA hai, jabaki zvetAmbapariziSTa bhI lagAye gaye haiN| imase sthaloMkA acchA rIya samAjake zAstra bhaNDAroMkI kaI vizAla-sUciyAM bodha hojAtA hai| prakAzita ho cukI hai| prastuta sUcIke prakAzanase granthake AdimeM 50 pRSThakI mahatvakI prastAvanA usakI AMzika pUrti ho jAtI hai| kheda hai ki hameM hai jisameM pranthakartA paM0 ToDaramalajIke jIvana-inivRtta abhI taka bhI isa bAtakA patA nahIM hai ki hamAre para paryApta prakAza DAlA gayA hai aura unakI kRti pAsa kitanI zAstra-sampatti hai| astu, bhAratIya yoMkA sAmAnya paricaya bhI diyA gayA hai| paMDi jJAnapITha kAzIdvArA kiyA gayA yaha prayatna prazaMsatajIkA nizcita janma-maMvana abhI aura vi nIya hai| AzA hai jJAnapITha isa dizAmeM aura bhI cAraNIya hai| prayatnazIla hogii| ima saMskaraNameM kitanI hI azuddhiyA~ raha gaI hai| isa saMskaraNameM kucha azuddhiyA~ raha gaI hai jo prastAvake pRSTha 26 para aprakAzita graMthoMkI jo tAlikA khaTakane yogya hai phira bhI sampAdakajIne isa saMskaraNake dI gaI hai usameM 55 nambarakA grantha pradya mracarita pIche jo parizrama kiyA hai vaha sarAhanIya hai| saMghane hai jo mahAkavi mahAsenakI anupama kRtirUpase pramiddha ima saMskaraNako prakAzitakara khar3I bhASA-premI hai| vaha apane mUlarUpameM saM01973 meM mANikapAThakoMkA eka bar3A hita kiyA hai isake liye vaha canda digambara jaina-granthamAlA, bambaIdvArA prakAzita avazya dhanyavAdAha hai| saphAI-chapAI acchI hai| svA ho cukA hai jisakA naM08 hai| ataH use aprakAzita dhyAya premiyoMko ise maMgAkara avazya par3hanA caahie| granthoMkI tAlikAmeM nahIM rakhanA caahiye| 2. kannaDa-prAntIya tADapatrIya grantha-sUcI--- sUcIke 126 veM pRSThapara mUDabidrIke jaina-maThake mampAdaka paM0 ke. bhujabalI zAstrI, mUDabidrI, tADapatrIya granthoMkI sUcI dete hue 115 veM naM0 para Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1] sAhitya-paricaya aura samAlocana 36 vAdirAjakRta 'yazodhara-kAvya' kA paricaya diyA hai TIkA thI to usake antakI prazastike padya bhI aura likhA hai ki isameM svopajJa saMskRta TIkA bhI uddhRta kara diye jAte jisase phira zaMkAko koI hai aura vizeSadvArA usa TIkAko kSemapurake neminAtha- sthAna nahIM rhtaa| astu, donoM granthoMkI caityAlayameM race jAnekA bhI samullekha kiyA hai| 32 patrAtmakasaMkhyA, aura kSemapurake neminAthacaityAvAdirAjane apane kisI kAvya-granthapara svopajJa layameM nirmANa ye donoM bAteM vicAraNIya haiN| kyoMki TIkA likhI ho, yaha jJAta nahIM hotaa| unake donoM TIkAoMkA eka hI sthAnameM nirmANa honA yazodhara-kAvya aura pArzvanAtha-carita donoM hI grantha avazya hI vicAraNIya hai| chapAI-saphAI prAyaH mudrita ho cuke haiM, para unakI svopajJa TIkAoMkA koI acchI hai| yaha grantha pratyeka pustakAlayameM saMgraha paricaya nahIM hai| mAlUma hotA hai ki kisI anya karane yogya hai| vidvAnakI TIkAko hI 'svopana' bhUlase liyA gayA hai; kyoMki usI sUcIke 130 veM pRSThapara 126 3 3. hindI-padya-saMgraha-sampAdaka-muni kAntisAgara nambarake grantha 'yazodhara-kAvya-TIkA' ke, jisakA raca- prakAzaka-zrI jinadattasUri jJAna-bhaMDAra, sUrata / pRSThayitA paMDita lakSmaNa hai aura jisakI patra-saMkhyA bhI saMkhyA 68 / / 115 nambarake mamAna 32 vatalAI gaI hai, antima prastuta pustakameM vibhinna kaviyoMdvArA saMkalita prazastike do padya sUcImeM nimnarUpase diye hue haiM :- nagaroMkI paricayAtmaka gajaloMkA saMgraha hai jo aiti"akArayadimA TIkA cikkaNo gunnrkssnnH| hAsika dRSTi se mahatvapUrNa hai| inase una nagaroMkI apharojinadAso'yaM cikkaNAnmajalakSmaNaH // 1 // tatkAlIna paristhitikA citra sAmane AjAtA hai| zrImatpadmaNagummaTenyabhihita zrIvarNinau bhUtale, di0 jainazAstra-bhaMDAroMmeM isa prakArakI aneka gajale, bhrAtArauzcArucaritravAdhihimagR tatprItaye lakSmaNaH / kavitta tathA lAvaniyA~ pAI jAtI haiM jinameM unakI mando bandhuravATirAjaviduSaH kAvyasya kalyANadAM, aitihAmika paristhitike mAtha vahA~kI janatAkI TIkA temapure'karod gurunrshriinemicnyaalye|" dhArmika pariNatikA bhI parijJAna hojAtA hai| munijIina padyoMse spaSTa mAlUma hotA hai ki yazodhara kA yaha kArya prazaMsanIya hai| AzA hai ve isa kAvyakI isa TIkAko lakSmaNane apane pitAke anu prakArakI anya aitihAmika kavitAoMkA bhI saMgraha rodhame banAI hai aura apane donoM bhAI padmaNa aura prakAzita karanekA prayatna kreNge| pra gummaTa vaNidvayake kahanese unake premavaza kSemapurake pustakake antameM bataura pariziSTake gajaloMmeM vRhata neminAtha-caityAlayame use racA hai| bahuta prayukta hue nagara, grAma, rAjA, maMtrI, meTha aura saMbhava hai dUsarI pratimeM, jisakA Upara ullekha zrAvaka-zrAvikAoMke nAmoMkI sUcIkA na honA khaTakiyA gayA hai yahI TIkA sAthameM aMkita ho, katA hai| AzA hai agale saMskaraNameM isa bAtakA jima svopana batalAyA gayA hai, yadi vaha svopajJa dhyAna rakhA jaavegaa| -~-paramAnanda jaina, zAstrI Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIya anekAntakA nayA varSa aura jina varSoM meM anekAntako ghATA na rahakara kucha bacata hI isa kiraNake sAtha anekAntakA 10 vA~ varSa prArambha rahI thii| yahA~para eka bAta khAsataurase noTa kara denekI hai jo hotA hai aura yaha varSArambha zrAvaNa kRSNa pratipadAkI usa hAla meM dehalI myUjiyamake suparinTenDenTa DA. vAsudevazaraNapuNyatithise kiyA jArahA hai jo prAcIna bhAratakA nava varSa jI agravAlane milanepara kahA jisakA sAra itanA hI hai divasa new years day hai tathA jisa dina zrIvIrabhaga- ki devamUrti aura devAlaya nirmANa tathA pratiSThAdi kAryoMdhAnako prathama divyadhvani-vANI vipulAcalaparvatapara khirI meM jisa prakAra Arthika dRSTiko lakSya meM nahIM rakkhA jAtAthI-unakA zAsanatIrtha pravartita huA thA-aura jo lokameM arthopArjana usakA dhyeya nahIM hotA usI prakAra sarasvatIvIrazAsanajayantI parvake rUpameM vizrata hai| aba anekAnta devIko mUrti jo sAhitya hai usake nirmANAdi kAryoMmeM dehalIse prakAzita huzrA karegA aura dehalI ke akalaMkapremameM Arthika dRSTiko lakSyameM nahIM rakhanA cAhiye / prayojana unausake chapAnekI yojanA kI gaI hai| presane samayapara patra- kA yaha ki anekAntako zuddha sAhityika tathA aitihAsika ko chApakara denekA pukhtA vAdA kiyA hai aura vaha eka patra banAnA cAhiye aura usameM mahatvake prAcIna granthoMko saptAhameM eka kiraNako chApa deneke liye vacanabaddha huA hai| bhI prakAzita karate rahanA caahiye| jainasamAjameM sAhityika chapAIkA cArja aura dehalIkA kharca baDha jAnepara bhI pracAra- ruci kama honese yadi patrakI grAhakasaMkhyA kama rahe aura kI dRSTi se mUlya vahI 2) ru0 vArSika hI rakyA gayA hai| itane usase ghATA uThAnA par3e to usakI cintA na karanI mUlyameM patrakA kharca pUrA nahIM ho sakatA usa vakra taka jaba cAhiye-yaha ghATA una sajjoMke dvArA pUrA honA cAhiye taka ki patrakI grAhakasaMkhyA hajAroMkI tAdAdameM na bar3e jo sarasvatI athavA jinavANI-mAtAkI pUjA upAsanA aura koI bhI patra hAni uThA kara adhika samaya taka kiyA karate haiM aura deva guru-sarasvatIko samAna-dRSTima jIvita nahIM raha sakatA / pichale varSa jo ghATA rahA use dekhate hai / aisA honepara jainasamAjameM sAhityika ruca bhI vR. dekhate hue isa bace patrako nikAlanekA sAhasa nahIM hotA dviko prApta hogI, jisase patrako phira ghATA nahIM rahegA aura thA parantu aneka sajjoMkA yaha anurodha huA ki anekAnta- lokakA jo ananta upakAra hogA usakA mUlya nahIM prA~kA ko banda nahIM karanA cAhiye, kyoMki isake dvArA kitane jA sakatA-sthAyI sAhityase honevAlA lAbha devamUrtiyo hI mahatvake sAhityakA gaharI chAna-bInake sAtha nava-nirmANa prAdise honevAle lAbhase kucha bhI kama nahIM hai / bAta bahuta aura prAcIna sAhityakA susampAdana hokara prakAzana hotA acchI tathA sundara hai aura usapara janasamAjako khAsataurase hai, jo banda honepara ruka jAyagA aura usase samAjako bhArI dhyAna dekara anekAntakI sahAyatAmeM savizeSa rUpase hAni phuNcegii| idhara bIrasevAmandirake eka vidvAnne sAvadhAna honA cAhiye, jisase anekAnta ghATekI cintAsa nijI prayatnase 100 aura dUsare vidvAnne 200 naye mukra rahakara prAcIna sAhityake uddhAra aura samayopayogI navagrAhaka banAnekA dRDha saMkalpa karake protsAhita kiyA / udhara sAhityake nirmANAdi kAryoMmeM pUrNataH dattacitta rahe aura isa guNa-grAhaka premI-pAThakoMse yaha prAzA kI gaI ki ve taraha samAja tathA dezako ThIka-ThIka sevA kara sake / anekAntako aneka mArgoMse sahAyatA bhejakara tathA bhijavA anekAntakI sahAyatAke aneka mArga hai jihe pAThaka anyatra kara usI prakArase apanA hArdika sahayoga pradAna kareMge prakAzita 'anekAntakI sahAyatAke mArga' isa zIrSakaparase jisa prakAra ki ve anekAntake 4the, zveM varSoM meM karate rahe hai jAna sakate hai| Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dehalImeM kIra-zAsana-jayantIkA apUrva samAroha bhAratakI rAjadhAnI dehalImeM bhAratake AdhyAtmika saMta duniyA azAnta hai| vaha zAntikA upAya cAhatI hai| pUjya zrI 101 bullaka gaNezaprasAdajI varNIkI adhyakSatAmeM zAntikA sarvazreSTha upAya mahAvIrakI pahiMsA hai| videzoMse zrAvaNa kRSNA pratipadA, tA. 11 julAI san 1946 ko ahiMsAke pracArakI mA~ga prArahI hai, ahiMsAke pracArakA rAtrike 7 // bajese 10 // baje taka lAlamandirajIke ahAte- isase aura mahAn avasara kaba milegA? bhApa daza-bIsameM vIra-sevAmandira sarasAvAke tatvAvadhAnameM dhIra-zAsana- lAkha rupayA ikaTThe kIjiye aura eka jahAja kharIdakara jayantIkA apUrva samAroha sAnanda sampanna huaa| videza caliye aura yahA~ para vIra-zAsanakI vAstavika vidaza cAla janatA cAra-pA~ca hajArakI tAdAda meM upasthita thI aura ahiMsAkA pracAra kriye| usameM apUrva ullAsa thA / lA0 raghudhIrasiMhajI jainAvAca- mukhtAra sAhabakI saMsthA vIra-sevAmandira vIra-zAsanakI kampanI aura jaina-jAgRta-saMghake sadasyoMne isa samArohakI sevA kara rahI hai, kyA Apa loga bIra-sevAmandirako vyavasthA kI thii| sthAnAdikA prabandha nahIM kara sakate ? yadi Apa loga apane paM0 mumAlAlajI samagaurayAke maMgalagAnaphe pazcAt dainika kharca meMse phI-rupayA eka-paisA bhI nikAleM, jo denika khacamase phA-rupayA eka-pasA svAmI nijAnandajIne apane bhASaNameM vIra-zAsanakI mahattA- adhika nahIM hai to lAkhoM rupayA ikaTThA hosakatA hai aura ko btlaayaa| anantara jaiTalI sAhabane, jo darzana-zAstrake usase dhIra-zAsanake pracArameM pUrI madada mila sakatI hai| prauDha vidvAn haiM aura jainadharmase vizeSa prema rakhate haiM, Apa vIra-sevAmandirako apanAe~ aura usakI tana-manabhAratIya-darzanoMke sAtha tulanAtmakarUpase jainadarzana aura dhanase sahAyatA kareM jisase vaha prAcIna-zAstroke uddhAra usake zahisA, satya tathA karma zrAdi siddhAntoMkA sundara karane meM samartha hoske| bhASaNa cAlU rakhate hue pUjya evaM mArmika vivecana kiyA aura batalAyA ki bhAratIya- varNIjIne kahA ki Aja vIra-zAsanakA divasa hai| pAjase darzanoMmeM jaina-darzanakA sabase mahatvapUrNa sthAna hai aura Apa loga matha, mAMsa aura madhuke tyAgapUrvaka maSTa mUlaguNoMmahAbIrakA zAsana hI virodhoMphA samanvaya karanevAlA hai| ko dhAraNa karanekI pratijJA kreN| Apane bhASaNake aAdi aura antameM mahAvIrake caraNoM meM isake bAda paM0 rAjendrakumArajI pradhAnamaMtrI di.jainaapanI hArdika zraddhAJjali arpita kii| pazcAt bA0 jaya- saMghane pU ya varNIjIkI bhAvanApara jora dete hue kahA ki bhagavAnajI eDavokeTa pAnIpatane apane mahatvapUrNa bhASaNameM mukhtAra sAhabane jaina-sAhityakI bar3I sevA kI hai aura vIra-zAsanake pracArakI preraNA karate hue apane jIvanako usake liye apanA saba kucha de diyA hai| Apa loga apanI vIra-zAsanakA saccA anuyAyI banAnekI ora saMketa kiyaa| zrAmadanImeMse Der3ha parasenTa nikAlakara use vIra-sevAmandirako anantara vIra-sevAmandirake saMsthApaka paM0 jugalakizorajI prAcIna-zAstroMke samaddhArake liye de deveN| vIra-sevAmandirane mukhtArane vIra-zAsanadivasakI mahattA aura tithikI jaina-saMskRti ke saMrakSaNakA bar3A kArya kiyA hai| isapara pavitratA evaM aitihAsika prAcInatAkA ullekha karate hue aneka sajanoMne usI samaya apane nAma likhAye / 'mahAvIra-sandeza' nAmakI svaracita kavitA par3hakara sunaaii| isa taraha dhIra-zAsana-jayantIkA yaha mahotsava pade isake bAda adhyakSa mahodaya pUjya varNIjIkA prabhAvaka bhASaNa dhAnanda aura ullAsake sAtha samApta huaa| huzrA / Apane bhagavAn mahAvIrake zAsana-siddhAntoMkA svayaM prAcaraNa karanekI preraNA karate hue kahA ki Aja --paramAnanda jaina Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Regd. No. D. 397 - ---===) hamAre surucipUrNa prakAzana (== Hkkk jaanaa| 1. anitya-bhAvanA-zrA0 pamanandikRta bhAvapUrNa / / 6. umAsvAmizrAvakAcAraparIkSA-mukhtAra zrIaura hRdayagrAhI mahatvakI kRti, sAhitya-tapasvI paNDita | jugalakizoradvArA likhita grantha-parIkSAoMkA itihAsajugalakizora mukhtArake hindI-padhAnavAda aura bhAvArtha | sahita prathama aMza / mUlya cAra paanaa| sahita / mUlya cAra thAnA / 7. vivAha-samuddezya-paMDita jugalakizora 2. AcArya prabhAcandrakA tattvArthasUtra-sarala- mukhtAradvArA racita vivAhake rahasyako batalAnevAlI saMkSipta nayA sUtra-grantha, paM. jugalakizora mukhtArakI aura vivAhoMke avasarapara vitaraNa karane yogya sundara subodha hindI-vyAkhyAsahita / mUlya cAra praanaa| kRti / mUlya pATha shraanaa| 3. nyAya-dIpikA-(mahatvakA sarvapriya saMska naye prakAzana raNa) abhinava dharmabhUSaNa viracita nyAya-viSayakI surodha prAthamika rcnaa| nyAyAcArya paM. darabArIlAla 1. AmaparIkSA-syopajJaTIkAsahita-( aneka koThiyAdvArA sampAdina, hindI-anabATa, vistRta (101 | vizeSatAyoMse viziSTa mahatvapUrNa abhinava saMskaraNa) pRSakI) prastAvanA, prAca.thana, pariziSTAdise viziSTa, tArkikaziromaNi vidyAnandamvAmi-viracita yAtaviSaya400 pRSTapramANa, lAgata mUlya pA~ca rupyaa| vidvAnoM, kI advitIya racanA, nyAyAcArya paNDita darabArIlAla chAyoM aura svAdhyAya-premiyoMne isa saMskaraNako bahuta koThiyAdvArA prAcIna pratiyoMparase saMzodhita aura sampA- . pasanda kiyA hai| isakI thor3I hI pratiyoM zeSa rahI haiN| dita, hindI-anuvAda, vistRta prastAvanA, aura aneka zIghratA kreN| phira na milane para pachatAnA pddegaa| pariziSToMse thalA tara 20426 pejI sAija, lagabhaga 4. satsAdhusmaraNamaGgalapATha-abhUtapUrva sundara : aura viziSTa saralana, sAlayitA paMDita jagalakina cAra-sI pRSTa pramANa, mUlya aATha rupyaa| yaha saMskaraNa mukhtAra / bhagavAna mahAvIrase lephara jinasenAcArya ' zIghra prakAzita horahA hai| paryantake 21 mahAn jainAcAryoke prabhAvaka guNasmaraNoMse 2.zrIpurapArzvanAtha-stotra-una vidyAnandAcArya-" yuka / mUlya pATha shraanaa| biracita mahatvakA stotra, hindI-anuvAda tathA prastA5. adhyAtmakamalamArtaNDa-paJcAdhyAyI tathA vanAdi sahita / sampAdapha-nyAyAcArya paNDita darabArIlATIsaMhitA yAdi granthoMke racayitA paMDita rAjamala lAla kotthiyaa| mUlya eka rupyaa| viracita apUrva prAdhyAtmika kRti. nyAyAcArya paMDita 3. zAsana catustrizikA-vikramakI 13 vIM darabArIlAla koThiyA aura paM0 paramAnanda zAstrIke / zatAbdIke vidvAn muni madanakIrti-viracita zIrthasarata hindI anuvAdAdisahita tathA mukhtAra paMDita paricayAtmaka aitihAsika apUrva racanA, hindI anuvAdajugalakizoradvArA likhita vistRta praratAvanAse viziSTa / sahita / sampAdaka-nyAyAcArya paNDita daravArIlAla mUlya Ter3ha rupyaa| kotthiyaa| mUlya bAraha pAnA / hayavasthApaka-kIrasekAmandira, 7/33 dariyAgaMja, dehlii| prakAzaka-paramAnanda jaina zAstrI, vIrasevAmaMdira 5/33 dariyAgaMja dehalI, mudraka-ajitakumAra jaina zAstrI, akalaMkapresa, sadarabAjAra, dehalI Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ V HTTER: "T.MAST ERSTAM PRERNik-.....hind Final ASHREENiacil Ticomaaman Sant SAMANG biurrent RT RAMM ma .. phanAkarSantI kathayantI paranaravamitaraMgA / annana jAta nI nItimanyAnAmava gopii| PRENDRAMANDA LATHEMEHARYA RO A . .. . :: MARAARYAL ___ . . .. ... : .:. .... . ... .. - ..... - A 2. .. Puri ta HATE A Sr.NEESMALKa. . 4 vividhanApekSA ' fu. . SHR. ... -"... "Jin 20rKAA anubhava KINNARin vidhaya bAya cAnabhayamabhaya mizramapi nahizepa. pratyeka niyamaviSayazcAparimite / madAnyAmApate makanabhuvanayenagamagA yAmIna nanya bttny-viytnmvgaat| VM104 Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI viSaya lekhaka 1 aparAdha-kSamA-stotra-[sampAdakIya 2 maiM kyA hU~- paM. daravArIlAlajo 'sasya bhana' 3 AtmA aura pudgalakA anAdi sambandha-[zrI lokapAla 4 jainendra vyAkaraNake viSayameM do bhUle-[ yudhiSThira bhImAMsaka 5 mere manuSya janmakA phala-[zrI jugalakizora kAgajI 6 kavivara banArasIdAsa -[ kumAra vIrendraprasAda jaina 7 mahAra-kSetrake prAcIna mUrti-lekha-[saMgrAhaka paM. govindadAsa jaina 8 aSTasahasrIkI eka prazasti-[sampAdaka 1 pAMDe rUpacanda aura unakA sAhitya-[paM0 paramAnanda jaina zAstrI 10 sAhitya-paricaya aura samAlocana [paMDita paramAnanda zAstrI . anekAntakI sahAyatAke cAra mArgazita honeke liye upayogI citroMkI yojanA karanA (1) 25); 50), 100) yA isase adhika rakama aura karAnA / sampAdaka 'anekAnta dekara sahAyakoMkI cAra zreNiyoMmeMse kisI meM apanA Avazyaka sUcanA nAma likhnaa| vIrasevAmandirakA Aphisa aura sTApha aba (2) apanI orase asamarthoMko tathA ajaina sarasAvAse dehalI AgayA hai aura 'anekAnta kA saMsthAoMko anekAnta phrI (vinA mUlya) yA ardha- prakAzana dehalIse hone lagA hai| ataH 'anekAnta meM mUlyameM bhijavAnA aura isa taraha dUsaroMko anekAnta samAlocanA tathA parivartanake liye lekhaka tathA patrake par3hanekI savizeSa preraNA krnaa| (isa madameM kAra apanI pustakeM aura patra-patrikAeM nimna patepara sahAyatA denevAloMkI orase pratyeka bAraha rupayekI bheja / vIrasevAmandirake surucipUrNa prakAzanoMko sahAyatAke pIche anekAnta tInako phrI athavA chahako maMgAne liye bhI nimna pate para hI patravyavahAra kreN| ardhamUlyameM bhejA jA skegaa| anekAntakI yaha dUsarI kiraNa pAThakoMke pAsa (3) utsava-vivAhAdi dAnake avasaroMpara vI0 pI0 se pahu~ca rahI hai| ve use avazya chaDA leN| anekAntakA barAbara khayAla rakhanA aura use acchI vyavasthApakasahAyatA bhejanA tathA bhijavAnA, jisase anekAnta vIrasevAmandira, apane acche vizeSAGka nikAla sake, upahAra pranthoMkI 733 dariyAgaMja, dehalI yojanA kara sake aura uttama lekhoMpara puraskAra bhI anekAntake vijJApana-reTa de sake / svataH apanIaorase upahAra-granthoMkI yojanA bhI isa madameM zAmila hogii| eka varSakA chaha mahInekA eka bArakA (4) anekAntake grAhaka bananA, dUsaroMko banAnA pUre pejakA 150) aura anekAntake liye acche acche lekha likhakara Adhe pejakA 80) 10) bhejanA, lekhoMkI sAmagrI juTAnA tathA usameM prakA- cauthAI pejakA 50) Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OM aham statatva-sapAtaka vizvatattva-prakAza +eroenwar.cccwwcom * vArSika mUlya 5)* Perezzakervernoram eka kiraNakA mUlya ||)* *Camerectemecaer.* na nItivizeSaSyasIlokavyavahAravartakaH samyak / paramAgamasya bIja bhuvnaikgururjytynekaantH|| * varSa 10 / kiraNa 2 / vIrasevAmandira (samantabhadrAzrama ), 7/33 dariyAgaMja, dehalI bhAdrapada, vIranivAraNa-saMvat 2475, vikrama saMvat 2006 agasta 1646 aparAdha kSamA-rastotra [yaha stotra tA. 3 agasta san 1946 ko dehalI dharmapurA nayAmandirake zAstrabhaNDArase upalabdha huA hai aura ratnAkara nAmake kisI vidvAnko kRti hai / isameM jinendadevake sanmukha jinastutike sAtha khule dilase apane aparAdhoMkI vijJApanA athavA apane doSoMkI AlocanA kI gaI hai aura isa bAtake liye utsukatA vyA kI gaI hai ki kisI taraha mere ina aparAdhoM athavA doSoMkA kSamApaNa ho-maiM jinendradevaka samparka aura saMsargase unheM dUra karane meM samartha hokara apane khoye hue sadbAdhi-ratnako punaH prApta karanemeM sakSama hoskuu| stotra badA sundara tathA bhAvapUrNa hai aura sacce hRdayase jinendra-pratimAdikake sanmukha isakA pATha zrAtmAko U~cA uThAnevAlA hai, ataH ise hindI anuvAdake sAtha yahA~ diyA jAtA hai / AzA hai pAThaka isase yatheSTa lAbha uThAnekA barAbara prayatna kreNge| -sampAdaka] (indravajrAdichandoM meM) jagattrayAdhAra kRpA'vatAra zreyaH zriyAM maGgala-keli-sadma durvAra-saMsAra-vikAra-vaidya / narendra devendra-natAMhi-padma / zrIvItarAga tvayi mugdhabhAvAdsarvajJa sarvA'tizaya-pradhAna vijJaprabho vijJapayAmi kiJcit / ciraMjaya jJAna-kalA-nidhAna / / 1 / / 'he zrIvItarAga (jinendradeva ) ' Apa zreSTha-lakSmi Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 10 yoMke maMgalamaya krIDAgRha haiM, narendra aura devendra Apake karU~ ?-mujhase ApakA bhajana athavA aArAdhana banatA caraNa-kamolameM natamastaka haiM, Apa sarvajJa hai, sarva-prati- hI nahIM / " zayoMkI pradhAnatAko prApta hai, cirakAlase jayavAn haiM, tvattaH suduHprApyamidaM mayA''ptaM jJAnakalAke nidhAna haiM, tInoM jagatake AdhAra haiM, kRpA-dayA ratnatrayaM bhUri-bhava-bhrameNa / ke avatAra haiM, saMsArake vikAra jo dunivAra haiM unako dUra pramAda-nidrA-vazato gataM tat karanevAle vaidya haiM aura vijJoM-gaNadharAdika munivaroMke kasyA'grato nAyaka pUtkaromi / / 6 / / svAmI haiM; (ina guNoMke kAraNa) meM Apake prati mugdha ___'maiMne yaha ratnatraya-samyagdarzana, samyagjJAna aura hai aura usa mugdhabhAvake kAraNa hI prApase apanI kucha samyakacAritrarUpa tIna ranoMkA samUha-jo bar3A hI durlabha hRdgata bhAvAkA binamra sUcanA karatA hU / ' hai, bahuta kucha saMsAra-paribhramaNake bAda Apase prApta kiyA kiM bAla-lIlA-kalito na bAlaH thA, pramAda aura nindrA (ajJAnatA) ke vaza vaha saba jAtA pitroH puro jalpati nirvikalpaH ? rahA hai ataH he nAyaka ! aba maiM usake lie kisake Age tathA yathArtha kathayAmi nAtha pukAra karU~ athavA apanA ronA rAU~ ? Apake sivAya nijA''zayaM saa'nushystvaa'gre||3|| dUsarA koI bhI naz2ara nahIM paataa| 'kyA bAla-lIlAse yuka huzrA bAlaka nirvikalpa manye manA yanna manojJavRttaM hokara-binA kisI jhijakake-mAtA-pitAke sAmane spaSTa __ tvadA''sya-pIyUSa-mayUkha-lAbhAt / nahIM bolatA hai? bolatA hI hai| usIprakAra he nAtha ! drataM mahA''nanda-rasaM kaThoramaiM pazcAttApase yukta huA apane zrAzayako yathArtharUpameM mammAdRzAM deva tadazmato'pi ||7|| Apake Age nivedana karatA huuN|" 'isa bAtako maiM mAnatA hUM ki hamAre jaimoMkA jo dattaM na dAnaM parizIlitaM tu mana amanojJavRtta thA-paccAritrase yukta na thA-aura na zAli-zIlaM na tapo'bhitaptam / pattharase bhI kaThora thA vaha Apake makhame utpanna hue zubho na bhAvo'pyabhavadbhave'smin amRta-kaNoMke lAbhasa-vacanA'mRtako pAkara-ekabAra vibho mayA bhrAntamaho mudhaiva / / 4 / / mahA aAnandarasake rUpameM dravIbhUta hogayA thaa|' '(vastutaH) maiMne dAna nahIM diyA, uttama svabhAvakA vairAgya-raMgaH pasvaJcanAya parizIlana nahIM kiyA--use nahIM apanAyA, aura na koI tapa dharmApadezo jana-raMjanAya / tapA hai, zubha bhAva bhI isa bhavameM merA nahIM huA, imase vAdAya vidyA'dhyayanaM ca me'bhUt he prabho ! kheda hai ki maiMne vRthA hI bhramaNa kiyA hai, kiyabuve hAsyakara svamIza // 8 // dagdho'gninA krodhamayena daTo 'merA vairAgya raMga dUsaroMko Thaganeke liye, merA dharmopadeza duSTena lobhAkhya-mahorageNa / logoMko khuza karaneke liye aura merA vidyAdhyayana vAdake prasto'bhimAnA'jagareNa mAyA liye huA-yahI usakA phalitArtha nikalA ! he Iza ! mai jAlena baddhazca kathaM bhaje tvAm ||shaa apanI haMsI karAneva lA vRttAnta kitanA kahU~ / ' 'krodhamayI agnise maiM dagdha rahA hU~, lobha nAmake parA'pavAdena mukhaM sadoSaM duSTa mahAsarpane mujhe Dasa rakhA hai, abhimAnarUpI ajagara netraM para-strI-jana vIkSaNena / mujhe nigale hue hai aura mAyAjAlase maiM ba~dhA hA hU~, cetaH parA'pAya-vicintanena aisI sthiti meM (he bhagavan !) maiM ApakA kaise bhajana kRtaM (tI) bhaviSyAmi kathaM vibho'hama // 6 // Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 2] aparAdha-kSamA-stotra 'parake apavAda athavA nindAsa mukha sadoSa (doSI) hai, 'caMcala netravAlI strIke mukhako dekhanese mAnasameM parastrIjanoMka dekhanese netra sadoSa hai aura dUsaroMkA burA jo thor3A-sA rAga lagA hai vaha zuddhi-siddhAntake samudra meM cintana karanese mana sadoSa hai, taba he vibho ! maiM kaise dhonepara bhI nahIM gayA, phira pAra utaraneke liye kauna kAraNa kRtI-bhAgyazAlI athavA puNyAdhikArI hosakU~gA ?- hogA ?-kaise saMsArasamudrase pAra huzrA jAyagA ?, yaha kyA kisI taraha hosakU~gA ? mujhe isakI bar3I cintA hai| bar3I hI cintAkA viSaya hai|" viDambitaM yatsmaraya smarA'ti aMgana caMga na guNo guNAnAM dazAvazAtsvaM viSayAndhalena / na nirmala: ko'pi kalA-vilAsaH / prakAzito yadbhavato hiyaiva sphuraprabhA na prabhutA ca ko'pi ____ sarvajJa sarva svayameva vesi / / 10 / / tathA'pyahaMkAra-kadarthito'ham / / 14 / / 'mujha viSayAndhane kAmadevakI pIDA-dazAke yazase 'aMga cagA nahIM, guNoMmeM kucha sAra nahIM, koI bhI apaneko jaisA kucha viDambita kiyA hai use smaraNa kiijiye| kalA-vilAsa nirdoSa nahIM, prabhAkI sphUrti nahIM aura na Apake sAmane lajjAka sAtha yaha jo kacha prakAzita kiyA koI prabhutA hI hai| phira bhI maiM ahaMkArase pIDita gayA hai use he savajJa zrApa pUrNarUpameM svayaM hI jAnate hai| horahA he!' dhvasto'nya-maMtraH parameSThi-matraM AyurgalatyAzu na pApa-buddhi__kuzAstra-vAkyainihatA''gamoktiH / gataM vayo no viSayA'bhilApaH / kartuM vRthA karma kudeva maMgA yatnazca bhaipajya-vidhau na dharme davAMcihI (1) nAtha mati-bhramo me // 12 // svAmina mahAmohaviDambanA me // 1 / / 'anyamaMtroMkA sevana karake maiMne parameSThimaMtrako dhvasta 'zrAyu zIghra bIta rahI hai parantu pApabuddhi nahIM jAtI, kiyA hai, kuzAstroMka vAkyoMkA zrAzraya lekara prAgamakI avasthA Dhala rahI hai parantu viSayoMkI abhilASA nahIM ukrikA ghAta kiyA hai aura kudevoMkI saMgatise vRthA pharma DhalaptI, davAiyoMkI vidhi-vyavasthAmeM yasna jArI hai parantu karanemeM pravRtta huA huuN| yaha saba he nAtha ! merA mati-vibhrama dhamameM nahIM; yaha saba he svAmin ! mere mahAmohako ghiDaathavA buddhikA vikAra hai|' mbanA hai-usIke kAraNa mai aisI zocanIya dazAko prApta horahA huuN|' vimucya dakalakSya-ganaM bhavantaM dhyAtA mayA mUDha-dhiyA hRdantam / nA''smA na puNyaM na bhavo na pApaM mayA viTAnAM kaTugIrameyam / kaTAkSa-vakSoja-gabhIra nAbhi adhAri karNe tvayi kevalArke kaTI-taTIyAsu dazA-vilAsAH / / 12 / / parisphuTe matyapi deva dhigmAm / / 16 / / 'mujha mUDhabuddhine dRSTipathameM prApta hue aApako choDakara he deva ! ApameM kaMvalajJAnarUpa sUrya ke parisphuTa hote hRdayameM kaTAkSa, kuca, gaMbhIranAbhi aura kaTI-taTIyoMmeM hone- hA bhI 'zrAtmA nahIM. puNya nahIM, pApa nahIM aura saMsAra vAle dRSTike vilAsoMko dhyAyA hai|' koI cIz2a nahIM' isaprakAra dhUrtIkI behada kaDavI bolIko lolekSaNA-vaktR-nirIkSaNena maiMne kAnoMmeM dhAraNa kiyA hai-sunA hai-ataH mujhe yo mAnase rAga-lavo vilagnaH / dhikkAra hai! na zuddhi-siddhAnta-payodhi-madhye na deva-pUjA na ca pAtra-pUjA dhauto'pyagAttAraNa-kAraNaM kim // 13 / / na zrAddha-dharmazca na mAdhu-dharmaH / Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 10 %3 labdhvA'pi mAnuSyamidaM samastaM janmako vRthA ho gavAyA hai, kRtaM zaraNyaM pravilApa-tulyam // 17 // vairAgya-raMgo na gurUditeSa 'isa manuSya-bhavako pAkara bhI maiMne na to devapUjA kI, na dujanAnAM vacanepa zAntiH / na pAyajanoMkI pUjA kI, na zrAvakadharma aMgIkAra kiyA aura nA'dhyAtma-lezo mama ko'pi deva na sAdhudharma pAlA, isase sAre zaraNyako maiMne pralApa-samAna tIryaH kathaM dAmarayaM bhvaabdhiH||2|| kara diyA hai ! kahane mAtrake liye hI arhantAdikA zaraNA 'guruke kathanoMpara mere vairAgyakA koI raMga nahIM hai, raha gayA hai|" durjanoMka vacanoMko sunakara mujhe zAnti nahIM hotI-krodha cakra mayA'satsvapi kAmadhenu zrAjAtA hai, adhyAtmakA mujhameM koI leza bhI nahIM hai| phira kalpadru-cintAmANiSu spRhA'tiH / he deva ! yaha dAruNa bhavasamudra kaise tirA jAyagA ?na jainadharme sphuTa-zarmade'pi kucha samajhameM nahIM paataa|| jineza me pazya vimUDha-bhAvam // 18 // pUrve bhave'kAri mayA na puNya'maine avidyamAna kAmadhenu, kalpavRkSa aura cintA mAgAmi-janmanyapi no kariSye / maNimeM to apanI icchAko caritArtha kiyA aura phalataH yadIdazo'haM mama tena naSTA (unake na milanepara) poddAko mahA parantu spaSTa sukhake bhUtodbhavadbhAvi-bhavatrayA''zA / / 22 / / denevAle (vidyamAna) jainadharma meM apanI icchAko pravRtta 'pUrvabhavameM maine puNya nahIM kiyA aura agale janmameM nahIM kiyA ! dekho, jinendra ! merA yaha kaisA vimUDhabhAva bhI use karU~gA nahIM, yadi meM aisA hU~ to isase mero athavA mUrkhatApUrNa kArya hai| bhUta, vatamAna aura bhAvI tInoM bhavoMkI pAzA naSTa sadbhoga-lIlA na ca roga-kIlA hojAtI hai| dhanA''gamo no nidhanAgamazca / kiM yA mudhA'haM bahudhA sudhA-bhuk dArA na kArA narakasya citre pUjyastvadagraM carita svakIyam / vicintya nityaM mayakA'dhamena // 1 // jalpAmi yasmAt trijagatsvarUpa'nirantara vicAra karake bhI mujha adhamake cittameM sadA nirUpakastvaM kiyadetadatra // 23 // uttama bhogoM ko lIlA to banI rahI parantu rogoMkI kIlanA prathavA kyA maiM vyartha hI bahuna prakArake amRtabhojana prAI, dhanaka utpAdanakA vicAra to hotA rahA parantu nakA bhogI rahA haiM? ki zrApa pUjya haiM aura tInoM maraNakA dhyAna nahI pAyA, dArA (strI) to cittameM basI lokake svarUpake nirUpaka haiM isaliye maiM Apake Age rahI parantu narakakI kArA-kAlakoTharIkA kabhI khayAla hI apane caritakA nivedana kara rahA hai| yaha nivedana yahA~ nahIM aayaa| kitanA hai ?-kucha bhI nahIM hai|' sthitaM na sAdho hadi sAdhuvRttAt (zArdUlavikrIDita) paropakArAnna kRtA yazazca / dInoddhAra-dhuraMdharasvadaparo nA''ste madanyaH kRpAkRtaM na tIrthoddhAraNAdi-kRtyaM pAtra nA'tra jane jinezvara tathA'pyetAM na yAce shriym| mayA mudhA hAritameva janma || 20 // ki vahannidameva kevalamaho sadabodhi-ratnaM ziva:'he sAdho ! mAdhucaritrase meM (kabhI) hRdayameM sthita zrI-ratnAkara-maMgalaika-nilaya zreyaskara prArthaye / / nahIM huzrA-merA hRdaya sadA asAdhu vicAroMse hI ghirA rahA, iti aparAdha-kSamA-stotra samAptan / paropakArase maiMne yaza paidA nahIM kiyA aura tIrthIkA uddhAra 'he jinezvara ! isa lokameM Apase bhinna dUsarA koI zrAdi kArya bhI nahIM kiyA; (saca pUchiye to) maiMne apane dInoMkA uddhAra karane meM dhuraMdhara nahIM hai aura na mujhase gharA rahA, akalaMsapresa, sadarabAjAra, daddalA Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 2] maiM kyA hU~? adhika anya koI kRpApAtra hai, phira bhI maiM Apase isa prArthanA karatA hU~ jo kalyANakArI hai-vahI mujhe milanA (lokaka) lakSmIko yAcanA nahIM karatA hai kintu he cAhiye; kyoMki sabodhike binA saba kucha milanA vyartha zivazrIka ratnAkara (samudra) aura magalake advitIya nivA- hai, usase AtmAkA kucha bhI hita nahIM sadhatA / ' sasthAna antadeva ! maiM kavala isa sadbodhi-rUpa ratnakI hI isa prakAra yaha aparAdhattamAstotra samApta huaa| meM kyA hU~ [isa lekhake lekhaka jainasamAjake purAne prasiddha vidvAn paM0 darabArIlAlajI 'satyabhaka' haiM, jo apane kucha svataMtra vicAroMke kAraNa jainasamAjase alaga hokara apanA eka judA hI samAja kAyama karane meM pravRtta hue haiM, jise 'satyasamAja' kahate haiM, aura jinakA 'satyAzrama' nAmakA eka prAzrama vardhAmeM kaI varSase khulA huA hai, aura tabase aApa apaneko prAyaH satyabhakta hI likhA karate haiN| zrApa svatatra vicArapha honeke sAtha-sAtha acche nirbhoka lekhaka aura samAlocaka haiN| ApakI pAlocanAe~ dUra-dUra taka prahAra kiyA karatI hai-dharma, samAja, rAjanIti, devI-devatA. purANa-kurAna, sAdhusanyAsI, deza-videza zrIra svarga-narakAdika sabhI taka unakI gati hai| zrApa satyake prANasvarUpa 'anekAnta' ke upAsaka haiM aura sAthameM ahiMsAko bhI apanAye hue haiN| isIse Apake vicAroMkA pAramA prAyaH jaina hai-zarIrAdika bhale hI anya ho-aura ise zrApa anekoM bAra svayaM svIkAra bhI kara cuke haiM aura isIliye apane vicArAnusAra sadA hI lokakalyANakI bhAvanAoMmeM tatpara rahate haiN| Apane apane vicAroMkA poSaka kitanA hI sAhitya tayyAra kiyA hai aura zrApa usake pracAra-prasAra tathA navasAhityake nirmANameM barAbara lage hue haiN| Apake vicAroMmeM bahutoMko kucha asaMgati pratIta hotI tathA pArasparika virodha jAna par3atA hai, usa virodhAdikako dUra karaneke liye hI yaha lekha likhA gayA hai| isa zrAtmaparicAyaka lekhameM apane vicAroMkA jaisA kucha spaSTIkaraNa kiyA gayA hai usaparase satyabhAjIko bahuta aMzoMmeM samajhA jAsakatA hai, aura isa dRSTiko lekara hI yaha lekha unake 'saMgama' patraparase yahA~ diyA jAtA hai| isa paricayalekhameM eka bAta baDhI acchI kahI gaI hai zrAra vaha yaha ki satyabhakrajIne jahA~ apane vicAroMpara jindagIke anta taka, asaphalatAko parAkASThApara pahuMcanepara bhI aura bilakula akelA raha jAnepara bhI sthira rahanekA dRDha nizcaya vyakta kiyA hai vahAM unhoMne yaha sundara zarta bhI lagAI hai ki "bazarte ki isa rAha mujhe satyezvarakA virodha mAlUma na hoga-arthAt yadi kisI samaya kimIke bhI yukri-balako pAkara yaha mAlUma par3e ki unakA koI vicAra satyake athavA lokahitake viruddha hai to ve usapara sthira rahanekA aAgraha nahIM rakkhege / isa zartase spaSTa hai ki unheM apane kisI bhI dRDha vicArapara sarvathA ekAntarUpa kadAgraha nahIM hai koI use asatya athavA lokahitake viruddha siddha kare to ve use chor3aneko tayyAra hai aura isase unakI bhavyatAkA acchA dyotana hotA hai| unake isa kathanako koI bhI samartha vidvAna parIkSaNa .karake jA~ca sakatA hai| hoM, isa lekhakI eka khAsa bAta aura bhI ullekhanIya hai aura vaha hai tathya satyakA viveka / lekhameM tathya ( yathArthatA) ko buddhivAda aura satyako kalyANavAda kahA gayA hai aura usake dvArA yaha prakaTa kiyA gayA hai ki jisa bAtase lokakA adhika hita sadhatA ho vahI bAta satyabhakjIko dRSTimeM satya hai cAhe vaha kitanI hI atathya athavA pravAstavika kyoM na ho / zAyada isI dRSTiko lekara satyabhakrajI bhagavAna mahAvIrakI DAyarI mahAvIrake nAmase svayaM likha rahe haiM aura Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 10 use saMgama patra meM prakaTa kara rahe haiM jisameM janatAkI satyatA-yathArthatA athavA vAstavikatAke sAtha bhArI virodha dIkha par3atA hai| isa viSayameM lokahita kyA aura adhika lokahita kisameM hai yaha AdhArabhUta khAsa bAta hI vicAraNIya raha jAtI hai| prastu, lekhameM do-eka bAte aura bhI aisI raha gaI hai jo logoMko akasara akharA karatI haiM, acchA hotA yadi unakA bhI spaSTIkaraNa sAthameM karadiyA gayA hotA / lekha satyabhakrajIkA paricaya pAneke liye acchA upayogI aura par3haneke yogya hai AzA hai anekAntake pAThaka use pUrA ho par3hanekI kRpA kareMge-adhUrA nahIM / sampAdaka] pAThaka pUchege ki kyA Apa koI pahelI hai jo yA rAma Adike nAmase zArIrika cikitsA karane logoMkI samajhameM nahIM Ate ? maiM kahU~gA ki apanI vAlekA virodha karatA hai, sRSTikI utpatti aura samajhame maiM pahelI nahIM hU~ kyoMki mai na paraspara vikAsa Adhunika vijJAnake anumAra mAnatA hU~ na virodhI bAteM kahatA hU~ na apane vicAroMko aise ki dhamazAstroMmeM batAye gaye tarIkese, kurUr3hiyoMkA duraMge zabdoMmeM rakhatA hU~ ki loga ThIka tarahase nirNaya virodhI hU~, parivatana yA sudhArako sadA taiyAra na kara pAyeM / samaya samayapara kucha logone prazaMsA- rahatA hU~, daivavAdakA virodhI aura puruSArthavAdakA ke rUpameM aura kucha logoMne majAkake rUpame yahI samarthaka hU~, sAmpradAyikatA jAtIyatA yahAM taka ki kahA hai ki maiM bar3A spaSTavAdI hU~, mujhe kahIM ulajhana manuSyatAkI upekSA karanevAlI rASTrIyatAkA bhI nahIM hai mujhe merA mArga spaSTa dikhAI detA hai aadi| virodhI hU~, ityAdi bAtoMko dekhakara kauna na kahegA phira bhI aise logoMkI saMkhyA kama nahIM hai jinake ki maiM buddhivAdI arthAt yuktivAdI hU~? maiM svayaM liye maiM pahelI huuN| sAdhAraNataH loga mujhe buddhivAdI apaneko buddhivAdakA samarthaka mAnatA huuN| samajhate haiN| maiM prAcInatAko mahatva nahIM detA, kisI itanepara bhI agara koI Izvara paraloka yA zAstrako pUrNa pramANa nahIM mAnatA alaukika AtmAke amaratvapara vizvAsa karatA hai to atizayoMpara vizvAsa nahIM karatA, bhUta pizAca sAdhAraNataH usakA virodha nahIM karatA, dvaita yA AdikI mAnyatAoMkA joradAra khaNDana karatA hU~, advaita mAnanevAlese nahIM cir3hatA mUrtikA upayoga anIzvaravAdI aura anAtmavAdI mArksa Adi taka khuda karatA hU~, bhAvanAjagAne vAlI prArthanAoMme ko yogI paigambara tIrthakara mAna letA hU~, sarvakAla bhAga letA hU~, purAne dharmo aura paigambaroMkA sanmAna sarvalokake pratyakSako asambhava kahakara usakA khUba karatA hU~, bhAvanAko khurAka dene ke liye satyalokakhaMDana karatA hU~, vijJAnake viruddha koI ghaTanA nahIM ke kalpita citra khIMcatA hU~ / sva-parakalyANakI mAnatA, maMtra taMtra AdikI prAcIna mAnyatAko dRSTise kisa DhaMgase inakA samanvaya kiyA jAya yahI gapor3A kaha detA hU~, hara bAtame upayogitAvAdase batAtA huuN| matalaba yaha ki amuka DhaMgakI AstikatAkAma letA hU~, koI AdamI agara kisI bhI dharmako se mujhe cir3ha nahIM hai, na purAne zabdoMkA upayoga nahIM mAnatA, sirpha nIti sadAcAra Adiko mAnatA karaname mujhe koI itarAja hai / hAM ! usake arthameM hai to bhI maiM santuSTa hojAtA hU~, nIti sadAcArake kahIM kacha kharAbI mAlUma hotI hai to usakA artha purAne rUpoMse ba~dhA huA nahIM hU~ isIliye zIlako jarUra sadhAra letA hU~ / adhyAtmake nAmapara jo mahatva denepara bhI brahmacarya ke gIta nahIM gAtA, pUjA dambha, akarmaNyatA AdikA pracAra hotA hai usakA namAja preyara AdimeM vyaktiko svataMtra rakhatA hU~, virodha karatA hU~ phira bhI manovijJAnako bhulAtA inakI AvazyakatA na mAnanevAle para bhI asantuTa nahIM huuN| jina bAtoMkA manovaijJAnika dRSTise nahIM hotA, pUjA-namAjase, yA mandira-masajidase, sadupayoga hotA hai unakA pratipAdana bhI karatA huuN| Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 2] maiM kyA hU~? 47 satyAzramameM saba dharmokA mandira banA rakkhA hai| nahIM hai sAdhana hai, yadyapi mukhya sAdhana hai phira bhI prAthanA bhI hotI hai| ekamAtra sAdhana nhiiN|| merI ina bAtoMko dekhakara bahutase loga maiM mAnatA hUM ki andha-vizvAsoMke kAraNa cakita hote haiM, ve mere buddhivAdI vicAroMke sAtha manuSyane bahuta-sA akalyANa kiyA hai| bhUta-preta ina bAtoMkI saMgati nahIM dekha pAte / yadyapi saMko- Adike cakkarame par3a vAstavika cikitsAse cavaza kahate to nahIM haiM para zAyada manameM moca vaMcita rakkhA hai, unheM khaza karane ke nAmapara dhanalete hai ki maiMne apanI dukAna jamAneke liye paraspara janakA nAza kiyA hai isaliye maiM aise andha-vizvAsoMvirodhI vAtoMkA yaha ajAyabaghara banA rakkhA hai| ve kA virodhI hU~ aura manuSyako adhika-se-adhika bhUla jAte hai ki dUkAna jamAnekA yaha tarIkA buddhivAdI banAnA cAhatA hU~ / sarvajJatAne vikAsa sabase adhika bekAra hai| dUkAna jamatI hai pUrA roka diyA, apane sampradAyakA jhUThA ghamaMDa paidA Astika bananese yA pUrA nAstika bnnese| kiyA, dUsaroMko hIna samajhA, isaliye aisI sarvayahI kAraNa hai ki vardhA Aneko teraha varSa ho jJatAkA mai virodhI hUM / meM aise IzvarakA bhI cuke, para vardhA meM anuyAyIke rUpameM teraha AdamI virodhI hUM jo bhajanase yA nAma-jApase khaza hotA bhI nahIM mile / phira bhI maiM apane samanvayapara hai, kyoMki aisA Izvara kartavyameM upekSA paidA karAtA sthira haM aura jindagIke anta taka, asaphalatA hai, aura manuSyako cApalUsa banAtA hai| maiM aisI kI parAkASThApara pacalnepara bhI aura bilakula kahAniyoMkA bhI virodhI hUM jo prAjake jIvanaakelA rahanepara bhI sthira rahanekA nizcaya hai. se maMgata nahIM hai, isaliye yA to ve avizvAsake vazarte ki isa rAha make matyezvarakA virodha kAraNa nirathaka jAtI hai yA vizvAsake kAraNa na mAlUma ho| manupyako dhokhemeM DAlatI hai| prAgameM DAlane merA dhyeya kyA hai. merI nIti yA siddhAMta para bhI natI jalatI nahIM, Adi kahAniyA~ yA to kyA hai jisase upayukta virodhI dikhAnavAle avizvasanIya honase bekAra jAtI hai yA koI vizvAvicAroMkA ajAyabaghara banA hazrA haiM. ina bAtoM sa karale to vaha AgameM jalanevAlI strIko satI kA khalAmA yadyapi mere sAhitya meM hai phira bhI saMkSipta na mAnegA, isa prakAra nAriyoMke sAtha ghora anyAya aura sApha zabdoMme ima bAtakA patA laga jAya isa- karegA, isase meM aisI kahAniyoMkA virodha karatA liya meM yahA~ kacha maha detA hai| maiM yaha to AzA hUM, bhaMDA-phor3a karatA huuN| isa prakAra baddhivAdakI nahIM karatA ki pAThaka una saba mahoMse sahamata pratyeka bAta para maiM upayogitAkI dRSTise vicAra hojAyaMge, para yaha AzA avazya karatA hai ki jina karatA hUM, aura upayogitAkI kasauTI banAtA hU~ bAtoMmeM unheM paraspara virodha dikhAI detA hai vaha vizvakalyANa, logoMkI mukha-zAnti / isa prakAra dikhAI na degA, athavA ve mere ajAyabagharameM eka maiM buddhivAdIkI apekSA kalyANavAdI yA Anandaniyamita vyavasthA dekha skege| vAdI adhika hU~ * buddhivAdako maiM tathya kahatA hUM kalyANavAda kalyANavAdako satya / 1. merA dhyeya manupyamAtrako zAnta sukhI, satya aura tathya saMyamI, sadAcArI aura eka kuTumbIke samAna 2. satya aura tathyakA mai adhika-se-adhika banAnA hai| buddhivAda yA vaijJAnika tathya isake sAhacarya pasaMda karatA hUM, kyoMki atathya agara sAdhanake rUpame hai| buddhivAda mere liye sAdhya satya bhI ho to bhI eka na eka dina thor3A-bahuta Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 10 nukasAna pahuMcAtA hI hai| phira bhI jaba maiM dekhatA maMtra-taMtrake zikAra hogaye, tathya bhI gayA aura satya hUM ki kisI tazyase honevAlA nukasAna usa nuka- bhI gayA / isaliye jinakA bauddhika vikAsa itanA sAnase bar3A hai jo hitakara atathyake kAraNa huA hai ki ve tathya-satyako pakar3a sakate haiM unakA hosakatA hai, to atathyako satya samajhakara use meM svAgata karatA hU~, para jo bhAvanAvaza yA anya daragujara kara jAtA hai| haaN| tathya-satyake mila- kisI kAraNavaza Izvara paraloka AdikA sahArA te hI maiM atathya-satyako choDaneko sadA taiyAra liye binA raha nahIM sakate, unheM sirpha inake duruparahatA huuN| aura jahAM taka banatA hai anAvazyaka yogase bacAnekI koziza karatA huuN| isaliye maiM atathyako haTAnekI koziza karatA huuN| IzvaravAdI Astika, anIzvaravAdI Astika, Izva ravAdI nAstika, anIzvaravAdI nAstika aise cAra bheda AlaMkArika bhASA karatA huuN| jo Izvarako sarvadRSTA aura sarvazaktimAna 3. rUpaka alaMkAra Adike jariye jo bAta mAnakara aMdheremeM bhI pApase bacanekI koziza karatA kahI jAtI hai use atathya mAnatA / jaise satya hai vaha IzvaravAdI Astika hai, jo Izvara nahIM mAnatA zvara, bhagavatI ahiMsA, sarasvatI devI, viveka dAdA kintu prakRtika niyamako mAnatA hai isaliye aMdherezrAdi kathana rUpaka hai / isa rUpaka kathanase manako meM bhI pApase bacatA hai vaha anIzvaravAdI Astika tasallI milatI hai / inakI AlaMkArikatA spaSTa hai hai| jo Izvarako kSamAzIla mAnakara pUjA, namAja, kinta yadi kisI kAraNa kAlAntarameM loga aise prArthanA, bheMTa Adise Izvarako khuza karanekI koziza varNanoMkI AlaMkArikatA bhUla jA~ya to usa samaya karatA hai kintu pApa yA burAIse bacanekI koziza ise atathya satya kahane lgeNge| nahIM karatA vaha IzvaravAdI nAstika hai, aura jo ___ alaMkAroMko kAvyakI kasauTIpara hI kamanA jagatameM koI vyavasthA na mAnakara svacchandatAse pApa cAhiye, mukhacandrakI zobhA kAvyameM hai, khagolakI karatA hai vaha anIzvaravAdI nAstika hai| merA jora mImAMsAmeM nhiiN| IzvaravAda yA anIzvaravAda para nahIM hai kintu pAtratAkA viveka donoMke AstikarUpa para hai| jabaki ekAMta buddhi vAdI anIzvaravAdapara jora detA hai / vaha socatA hai 4. tathya satyake upayogameM pAtratAko dekhakara ki kisI bhI taraha Izvara, paraloka Adise manuSyajora detA huuN| anyathA tathya to ur3a hI jAtA hai para kA piNDa chaTa jAya to bAkI saba jaldI sudhara jAsAtha hI satya bhI ur3a jAtA hai| vyakti vizeSako ygaa| maiM socatA hU~ ki pahale to inasa piNDa chUTanA jo paca jAtA hai vaha sAdhAraNa janatAko nahIM pacatA, bahuta kaThina hai, agara chUTa jAya to bAkI saba ThIka isakA bhI dhyAna rakhatA huuN| jainadharmane Izvara ur3A- honA aura bhI kaThina hai| jaina-bauddhoMke aitihAsika diyA, lekina sAdhAraNa janatAko yaha bAta na pacI, udAharaNa to haiM hI, para Ajake rUsakA bhI udAhaphala yaha huA ki IzvaravAdakI sArI burAiyA~ raNa hai jahAM Izvara phira apane saba aMgoMke sAtha parivarddhitarUpameM jainasamAjameM maujUda haiM / bauddha panapa rahA hai| isakA vicArakara maiM Izvara anIzvaradharmane anIzvaravAda aura anAtmavAdako bhI apa vAda para jora nahIM detA, una donoMke sadupayogapara nAyA para vahAM isakI pratikriyA aura bhayaMkara huii| jora detA huuN| yaha merA kalyANavAda yA satyakhAsa-khAsa vyakti to inase lAbha uThA sakate the para vAda hai| jana-sAdhAraNa nhiiN| ve argANata devI-devatAoM aura para jaise maiM Izvarako daragujara kara letA hUM Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 2] maiM kyA hU~? usaprakAra bhUta-preta Adiko nahIM karatA, kyoMki ye para durupayoga hara cIz2akA hotA hai| khAne-pIneatathya bhI haiM aura asatya bhI hai| bhUta-pretoMkI kA durupayoga hotA hai isaliye loga bImAra par3ate haiM mAnyatAkA sadAcAra AdikI dRSTise jIvanapara para isaliye khAnA nahIM chor3A jAsakatA / zArIrika koI acchA asara nahIM hotaa| ye kucikitsA aura cikitsAkA to itanA durupayoga hotA rahatA hai ki apavyaya Adi hI bar3hAte hai nirarthaka bhaya Adise eka saMskRta kavine vaidyako yamarAjakA bhAI batAyA, mAnasika bImAriyA~ bhI bar3hAte hai, isIliye agni- vizeSatA yaha ki yamarAja to prANa letA hai vaidya to parIkSA AdimeM maiMne inakA bhaMDAphor3a kiyA hai| prANa aura dhana donoM lete hai / davAiyoMke vijJApana Aja mAnavakA vikAsa bhI itanA hogayA hai ki vaha kaisA sarvanAza kara rahe hai yaha mAlUma hI hai| itana inase piNDa char3A sakatA hai bahuta kucha chur3A bhI para bhI cikitsAko rokA nahIM jaasktaa| ailopethI, cakA hai| merI nIti bauddhika dRSTise manuSyako yathA- yatAnI.bhAryara. homiyopethI. tAra-cikitsa zakya vikasita karanekI, tathyakI ora lejAnekI, cikitsA mAdi koI prAkRtika cikitmA, Adi tathA jitanA vikAsa hogayA hai yA saralatAse hosa- cikitsAke rUpa hI badale jAsakate hai, acche-se-acche katA hai use sahArA banAkara kalyANavAda yA satya- cikitsakako ha~dA jAsakatA hai para sadA sarvatrake vAdakA adhika-se-adhika pracAra karanakI hai| liye cikitsAko tilAJjali nahIM dI jaasktii| dharmasaMsthAkA upayoga zAsanataMtrake durupayoga to ananta haiM, ye pIr3hI-pIr3hI 5. dharmako maiM jIvanakI manovaijJAnika cikitsA vizvavyApI mahAyuddha, yaha mantriyAMse lagAkara adanA saM-adanA sarakArI naukarakI rizvatakhorI, sarakArI mAnatA hU~ zAsanatantra bAharI cikitsA hai aura dhame bhItarI / agara bhItarI cikitmA na kI jAya to AdamiyoMkA yaha ananta vilAma abhimAna aura prajApIr3ana, aura jabadestI, Adi durupayogoMkA pahAr3a bAharI cikitmA bekAra jaaygii| zAsanataMtra calAne ikaTaThA hogayA hai| itane para bhI hama zAsanatantramAtra vAloMmeM jitanI naitikatA yA dhArmikatA hotI hai ko dUra nahIM kara sakate / sirpha taMtra badala sakate hai zAsanataMtra utanA hI acchA hotA hai| anyathA sarakAra badala sakate hai unhe akuzameM rakhanakI acchA-se-acchA zAsanataMtra bekAra jAtA hai| dharmakA koziza kara sakate haiN| anya bhI bahuta-sI bAteM haiM kArya mAnavatAke, ImAnadArIka sahayogake saskAra jinake Tarupayogako rokanaka liye hama koziza karate DAlanA hai. aura ye maskAra maMkaTame bhI Tike raha para unakI jagaha bilakala khAlI nahIM karata / dhamaisake liye pIThabala denA hai| bhale hI vaha pIThabala saMsthAokA jo durupayoga huA hai use gekanekA Izvara ho, adRSTa ho, prakRti ho, yA kisI tarahakA kAma bhI dUsarI dharma-saMsthAoMna hI kiyA hai| vaidika yoga ho| dharmake hiMsAkAMDa aura zUdra-paripIr3anako jaina-bauddhoM niHsandeha dharma-saMsthAoMkA khUba durupayoga kI ahiMsA aura jAti-samabhAvana hI rokA / Aja huA hai, paralokake nAmapara brAhmaNoMne janatAko bhI jo dharmokA darupayoga horahA hai vaha maiM mUla dharmoMlUTA, vizepa puNyaphalake nAmapara sAmantoMne apanI meM sudhAra karake yA satyasamAjake jariye rokanA sAmantazAhI calAI, uccavarNI logoMne karor3oMko cAhatA huuN| nIcavarNI achUta Adi banAkara rakkhA, eka dharma- haaN| maiM eka aise yugakI kalpanA kiyA karatA vAlene dUsare dharmavAloMkA katleAma kiyA aadi| haiM jisameM manuSyako dhamakI jarUrata hI na rhgii| Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 10 manuSyamAtra eka susaMskRta kuTumbake samAna bana jAyagA usI taraha dharmakA bhI krama vikAsa mAnatA taba ye saba dharma uThA diye jaayeNge| 'nayA saMsAra meM huuN| prAcInatAke kAraNa kisI dharmako maiMne aisA citraNa kiyA hai| yaha citraNa aisA hI mahatva nahIM detA balki agara koI dUsarA hai jaise ki kucha loga yaha kalpanA karate haiM ki eka kAraNa na ho to prAcInatAse avikAsa kI hI dina manuSyamAtra susaMskAroMse isa prakAra svayaM zA- kalpanA karatA huuN| jaba koI kahatA hai ki merA dharma sita ho jAyagA ki zAsana-saMsthAkI jarUrata hI sabase prAcIna hai taba maiM socatA hUM ki kyA isa na rhegaa| isAprakAra yaha bhI kalpanA kI jAsakatI AdamIkA dhama itanA adhika avikasita hai ki hai ki eka yuga aisA AyagA jaba manuSya apane sabase prAcIna kahA jAsake / sAdhAraNata: eka kSetra meM saMyama Adike kAraNa aisA bImAra na hogA jisake dhame jitanA purAnA hogA karIba-karIba utanA yugaliye hAspaTila DAkTara vaidya AdikI jarUrata rhe| bAhya (AuTa Ava DeTa ) hogA / isaliye maiM ye saba acchI kalpanAe~ haiM, inako Adarza mAnakara dharmokI AlocanA karatA hUM, jo bAteM yugabAhya Age baDhane meM pragati hI hotI hai| phira bhI jaba taka ho gaI hai avamara para unako yugabAhya batAtA hUM, manuSyakA utanA vikAsa nahIM ho pAyA hai taba taka jaise saba dhami atizayavAda alaukikatAe~ haiM zarIra-cikitsAoMkA rahanA, zAsana-taMtrakA rahanA unakA virodha karatA hUM, unakI bhaugolika mAnyaanivArya hai| krAntike visphoTake samaya, purAnI tAoMko haTAtA hUM. dharmakriyAoMmeM jo doSa haiM unheM maMsthA naSTa honepara aura naI saMsthA na Ane taka dUra karanA cAhatA hUM, sarvajJavAda Adike siddhAMta bhale hA aisA mAlUma ho ki aba dharma-saMsthA aura jo vikAsa rokanavAle aura ahaMkAra bar3hAnevAle haiM zAsana-saMsthA Adi naSTa hogaI para thor3e hI samaya unakA khaMDana karatA huuN| matalaba yaha ki sarvadharmameM vaha kisI-na-kisI rUpameM phira aajaaygii| samabhAvI honepara bhI dharmokI AlocanAse DaratA 'nayA saMsAra' meM batAI haI sImA taka jaba taka nahIM huuN| sirpha niSpakSatAkA khayAla rakhatA huuN| manuSyakA vikAsa nahIM hotA taba taka kisI na koI zAstra mere liye pramANa nahIM hai, yaha to kahA kisI tarahakI dharma saMsthA rhegii| hI karatA hai / maiM isa duniyAko hI mahAzAstra dharma-saMsthAkA vikAsa mAnatA hU~ | merA kahanA hai6. vikAsabAdake AdhArase maiM dharmokA adhya- bhAI par3hale yaha saMsAra / yana karatA hUM / jahA~ jisa yugameM manapyakA jitanA khulA huA hai mahAzAstra yaha zAstroMkA AdhAra / vikAsa huzrA hotA hai usa yugameM paidA honevAlA etanA honepara bhI meM rAma, kRSNa, mahAvIra, buddha, dharma bhI vaisA hI vikasita hotA hai| jaMgalI yugakA jarathusta, ImA, muhammada, mAkma AdikA sanmAna dharma bhI jaMgalI DhaMgakA hogA aura vaijJAnika yugakA karatA hUM, unakI pUjA karatA hUM, unakI mUrti banAkara dharma bhI vaijJAnika DhaMgakA hogaa| isaliye merI dRSTi- rakha letA huuN| isakA kAraNa yaha hai ki unheM apane se na to koI dharma pUrNa satya hotA hai na sadA jamAnekA yugapravartaka mAnatA hUM aura mAnatA hUM ki sarvatrake liye upayogI / vaha apane deza kAlakI mAnava vikAsake itihAsameM unakI sevAoMkA mAMga pUrI karatA hai, aura usa yugameM jaisI bauddhika eka viziSTa sthAna hai, unane mAnavako eka maMjila sAmagrI upalabdha hotI hai usI taraha vaha banatA Upara car3hAyA hai bhale hI vaha maMjila AjakI maMjila- . hai| maiM mAnava jAtikA krama vikAsa mAnatA hUM se nIcI ho / jArja sTiphesanane jo rela-eMjina Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 2] maiM kyA hU~? banAyA thA vaha Ajake ejinake sAmane koI cIja khooMko svIkArakara usake anusAra sampradAyama nahIM hai phira bhI sTipheMsanakI mevAra Aja bhI smara- parivartana kare / imIliye satyAmRtameM maiMna eka NIya aura stutya haiN| vidhAna kiyA hai ki bAraha-bAraha varSa bAda satyAeka bAta aura hai ki saMyama Adike kSetra meM Aja mRtapara vicAra kiyA jAya aura Avazyaka sudhAra bhI manuSya-samAja itanA vikasita nahIM ho pAyA kara liyA jAya / sampradAyameM isa tarahakI guJjAiza ki ina mahAtmAoMke jIvanase preraNA na le ske| rahanA cAhiye / Aja bhI ina mahAtmA oMke jIvanase bahuta-sI bAta dUsarI bAta yaha ki apane sampradAyako sarvasIkhI jAsakatI haiM isaliye bhI inakA Adara kAla savaloka sarvavyaktike liye pUraNa mAnanekA karatA huuN| hAM ! inake jIvanakI jo bAta yugabAhya abhimAna na kiyA jAya / hosakatA hai ki hamAre hogaI use yugabAhya kahakara dUra kara detA huuN| phira liye hamArA sampradAya pUrI taraha muphIda ho, para bhI mAnatA hUM ki kAphI bAte preraNA pAne lAyaka dumareke liye vaha avazya muphIda hogA aura dUsarA hai| andhavizvAsa na rakhakara, vivekapUrvaka aitihA- koI sampradAya dusareke liye muphIda nahIM homakatA sika paristhitikA khayAla rakhate hue inase preraNA yaha ghamaMDa dUra karanA caahiye| pAnekA sandeza detA huuN| aura kisI eka hI mahA- isa prakAra sampradAyoMko sAmpradAyika kaTTaratA tmAke viSayame pakSapAta na rakhanekI bhI bAta yA sAmpradAyika maMkucitatAse dUra rahanA caahiye| kahatA huuN| sAtha hI yaha kahatA hUM ki vaise mahAtmA agara sampradAyoMmeM ye dopa hai to unheM dUra karanA aura kaI aMzoMme unase bar3hakara Aja bhI hosakate hai| cAhiye yA naye sampradAya banAnA cAhiye, para samprasampradAya dAya to rahege hI, cirakAla taka rahanA bhI cAhiye / 7. sAmpradAyika kaTTaratA burI cIja hai para ve samaskAroMke skUla haiM unheM sudhAranA hI abhISTa sampradAyoMse ghabarAnekI jarUrata nahIM hai| sampradAya hai miTAnA nahIM, bhale hI kisI asAdhAraNa vyaktina anivArya hai| jo vicAra AcAra yA saMskAra para- kalake binA hI zikSaNa prApta kara liyA ho| esa mparAse prApta hotA hai use sampradAya kahate hai| zAsa- ekAdha vyaktiko dekhakara skUla tor3e nahIM jAsakate / nakI bhI paramparA hotI hai, khAna-pAna, veSa-bhUpA, bhASA manuSya anIzvaravAdI hosakatA hai, anAtmavAdI AdikI bhI paramparA hotI hai| isI prakAra dhamakI homakatA hai para usake bhI susaMskAra DAlanA hoga bhI paramparA hotI hai| agara dhama paramparAgata saMskA- aura unakA sampradAya banAnA par3egA yA bana roMme na dikhAI de to use niSphala samajhanA caahiye| jaaygaa| kyoMki sasaMskAra paidA karanA hI usakI sapha jIvanake AdhAra latA hai| 8. eka bhAIne mere pAsa eka aMgrejI lekhakA ___para sampradAyame do tarahakI burAI AjAtI hai avataraNa bhejA hai-usakA mukhya aMza yaha haijisase sAmpradAyikatA ghAtaka hojAtI hai| eka hai they ask "what will you give us iti religivivekahInatA / manuSyako apanI buddhi itanI jAgrata ens place ?' expacting us to substitute one ragvanA cAhiya ki vaha sampradAyakI yagabAhyatA. cil for another We answer frankly We give hAnikaratA samajha sake aura aisA avasara Anepara you nothing, offering only the knowledge that will liberate mankind. vaha parivartana kara sake / baddhimaMgata vicAroM aura After the superstitions shackles are remo. vaijJAnikatAko gAlI na dene lage, balki vijJAnakI ved once the inhibiting walls are torn down, Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 anekAnta [varSa 10 man will be free to construt his house from zrAdamI binA naukAke nadI pAra nahIM kara sakatA, those three eternal bricks- atoms and space to isakA yaha matalaba nahIM ki teranevAlA bhI nahIM and law. krsktaa| laeNgar3ako lakar3IkI jarUrata hai isase arthAn dharmavAdI loga hamase pUchate haiM ki-Apa harAekako jarUrata na mAna lenA caahiye| dharmake badalemeM kyA denA cAhate haiM ? ve hamase aAzA karate haiM ki hama eka burAIke badalemeM dUsarI bugaI ___idhara buddhivAdiyoMse bhI kahanA cAhatA deN| para hama unheM mApha sApha uttara dete hai ki hameM hUM ki Apa laeNgar3e nahIM haiM isaliye lakar3I na kala nahIM denA hai| hama sirpha usa jJAnako bheTa lIjiye, para jo laoNgar3e hai unakI lakar3I chaDAnekA karanA cAhate haiM jo manaSya-jAtiko bandhanamukta kara haTha kyA ? hA~, unakA la~gar3Apana miTAne kI koziza degaa| kIjiye, miTajAya to lakar3I chUTa hI jAyagI, para jaba andha-vizvAsoMke bandhana TUTa jAya~ge, cahAra jabataka miTA nahIM hai tabataka lakar3Ike sahAre dIvAriyA~ gira jAya~gI taba manuSya paramANu, kSetra calane dIjiye, itanA hI nahIM aise logoMko lakar3I aura niyamarUpI tIna tatvoMkI IMToMse apanA ghara dIjiye / maiM yahI kara rahA huuN| anIzvaravAdIko banAnake liye svatantra hojAyagA / " IzvaravAdI nahIM banAtA para jo IzvaravAdake binA buddhivAdiyoMke isa tathya-satya-tAdAsmyake nahIM cala sakatA usa usIka sahAre calane detA hUM, AdarzakI meM prazaMsA karatA hUM phira bhI merA sthAna itanA hI nahIM usakI lakar3ImeM sudhAra bhI karatA ina buddhivAdiyoM aura dharmavAdiyoMke bIcameM hai| hUM jisase kamajorI kama-se-kama rahe aura gati ye buddhivAdI kahate hai ki hamane tumhe apanA ghara pragati bne| (jIvana)banAneka liye tIna cIje (paramANu, kSetra merA dhyeya gati hai cAhe lakar3Ike sahAre ho, aura niyama) dedI / tuma inhIMse ghara bnaao| cAhe vinA lakar3Ike mahAra, merA dhyeya ghara banAnA agara inhIMse ghara nahIM banA sakate to hama kucha (jIvana-nimANa) hai, cAhe vaha paramANu-kSetra-niyamanahIM jAnate / jabaki dharmavAdI kahate hai ki kevala kI IToMse hI bane, cAhe umameM Izvara yA AtmAkA ina cIjoMse ghara bana nahI makatA, gArA yA canAke masAlA aura laga jaay| rUpameM IzvaravAda yA AtmavAda jarUrI hai| jA andha-vizvAmoMke bandhana TUTanA aura cahArainake binA ghara banAne kI bAta kahate haiM ve jhUTha haiN| dIvAriyoMkA giranA kaThina honepara bhI itanA kaThina maiM kahatA hUM ki saMsArameM aise vyakti bhI hai. nahIM hai jitanA ki jIvanakA ghara banAnA / acchI-sebhale hI ve bahuta thor3e hoM, para bhaviSyameM adhika acchI sarakAra aura namAja-vyavasthA banAnepara bhI hosakate haiM, jo IzvaravAda yA AtmavAdake binA svArthI vyakti anyAyase saphalatA pA lete haiM adhiapanA ghara (jIvana) banA sakate hai, jaisA ki ma0 kAroMkA durupayoga karate hai, aura bahutase loga baddhane banAyA thA, ma0 mArksane banAyA thA aura jIvanabhara tapasyA karanepara bhI ma0 IsA aura ma. bhI bahutoMne banAyA thaa| isaliye dharmavAdiyoMkA mAkrsakI taraha kaSTamaya aura kaSTAnta jIvana bitAte ekAnta ThIka nhiiN| AdamI agara vimAname baiThe haiM inake liye mAnasika samAdhAna kyA ? haraeka binA vyoma-vihAra nahI karasakatA to isakA yaha AdamI ma0mAsa nahIM hai, vaha agara ma0 IsA banamatalaba nahIM ki koI dUsarA prANI bhI nahIM kara- jAya to bhI duHkha sahanake liye apane svargIya pitaasktaa| athavA teranA na jAnanebAlA agara koI kA sahArA cAhatA hai, bhale hI vaha svargIya pitA Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 2] maiM kyA hU~? sirpha manameM hI ho, para jo manameM hotA hai usIke tabhI usakI aoTameM dUsare loga usakI dukAnadArI anusAra tomAnava jIvanakA nirmANa hotA hai| bAharI calAte hai aura vaMcanAkA khela dikhAte haiM, mUlameM hI vastu to manameM zrAneke liye nimittamAtra hai| bAharI dUkAnadArI nahIM hotii| vastuLe binA bhI agara koI bAta manameM basa jAya to yadyapi manovaijJAnika tattvoMse bhI sArI samasyA jIvana nirmANa usIke AdhArase hone lagatA hai| sulajha nahIM gaI, phira bhI phIsadI dasa bIsa AdamiyoM ... eka AdamI socatA hai ki jagatameM tIna hI tatva ne phAyadA jarUra uThAyA, aura pUrA phAyadA nahIM haiM--paramANu, kSetra aura niyama / niyamameM gurutvAkarSaNa, __ to caturthAza aSTamAMza phAyadA jarUra utthaayaa| hama rasAyanAkarSaNa, snehAkarSaNa Adi bahutase niyama hai inakI tasallI, inakA sahArA kyoM chIne ? khAsakara para aisA koI niyama nahIM hai ki yadi maiM apanI usa hAlatameM jaba ki hama inheM buddhivAdI sahArA de caturAIse dUsaroMko Thaga lU, kisI taraha samAjakI nahIM pAte haiN| AMkhoM meM dhUla jhoMkakara dUsaroMkA hissA har3apa jAUM, kahA jAsakatA hai ki inakA kAphI durupayoga dUsaroM kI kama-se-kama parbAha kara apanA matalaba gAMTha hotA hai aura kAphI niSphalatA bhI hai| para kyA lU to vaha niyama mujhe daMDa de yA roka sake / samAja anIzvaravAda nairAtmyavAdakA durupayoga na hogA ? aura sarakArakI vyavasthA jarUra hai para ve aisI nahIM kyA isase niraMkuzatA ucchaMkhalatAkA tAMDava-nRtya haiM jo merI gaharI cAloMko pakar3a skeN| athavA unakA na hogA ? kyA isa rAha para calanevAle sabhI mArksa saMcAlana mere hI hAthame AsakatA hai taba sattA aura buddha bana jAya~ge ? durupayoga donoMkA hai isake vaMbhava pracArake mAdhana hAthame honese mai aisI cAla liye durupayoga rokanekI hI pUrI koziza karanA cala sakatA hU~ ki bada hokara bhI badanAmIse bacA rahUM, cAhiye / durupayoga hara-eka cIjakA hotA hai para svArthI hokara bhI paropakArI kahalAU~, lUTakara bhI durupayogake Darase usake lAbhako chor3A nahIM jA sktaa| nahIM to AdamI AdamI na rhe| IzvaravAdAnI udAra kahalAU~ / mujhe apane matalabase mata dakA durupayoga hotA hai isaliye IzvaravAda chor3iye, laba / duniyA jahannumameM jAya mujhe kyA denA lenaa| anIzvaravAdakA durupayoga hotA hai isaliye anImaiMne jo yaha eka AdamIkA citra khIMcA hai vaha zvaravAda chor3iye, phira rakhiye kyA ? AtmavAdakisI AsAdhAraNa durjanakA citra nahIM hai, kintu prAgai kA bhI durupayoga, anAtmavAdakA bhI darupayoga, isatihAsika kAlase lekara Aja takake ausata AdamI liye donoMkA tyAga, taba rahe kyA ? agara donoMse kA citra hai| tana manakI zaktike asAnura prAyaH hara pare anirvacanIyavAda, saMzayavAda, zUnyavAda Adi eka AdamI isI rAhapara calatA rahA hai| buddhi nikAla jaoNya to unakA durupayoga bhI hogA isa. vAdiyoMke ukta tIna tatvoMse usakI cikitsA nahIM liye unakA bhI tyAga kiyA jAyagA taba jar3a banane yA hopAI hai| usa cikitmAke liye Izvara AtmA Adi pazu bananeke sivAya zrAdamIko rAstA hI na rhegaa| ke manovaijJAnika tatvoMkI khoja karanA par3I hai| jisa dina ye khoje gaye usa dina sirpha khojanevAloMne hAM ! durupayoga sadupayogakA ToTala jarUra apanI dUkAnadArI khar3I karaneke liye nahIM khoje, milAnA cAhiye / darupayoga adhika ho to chor3a manuSyakI cikitsA karaneke liye khoje| hAM! pIche- denA caahiye| IzvaravAda AtmavAdakA darupayoga se inake nAmapara dukAnadArI, aura vaMcanA bhI huii| sadupayogase kama hI hai| aura jo durupayoga hai vaha cikitsA zAstra zurUmeM kucha karAmata dikhA detA hai anIzvaravAda anAtmavAdameM bhI kama nahIM hai| isa ko Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 anekAnta [vaSa 10 liye merA yahI rAstA ThIka hai ki jo IzvaravAda- arAjakatAkA tAMDava pralaya tAMDava hI hogaa| viveka, AtmavAdake rAste adhika lAbha uThA sakate haiM unheM sayama, sahayoga, ye tIna tatva manaSyameM honepara bhI usI rAha calAnA cAhiye, jo anIzvaravAda- itane vyApaka aura gambhIra rUpameM nahIM haiM ki Aja anAtmavAdake sahAre adhika lAbha uThA sakate haiM arAjakatAkI svatantratAko pacA skeN| yahI bAta unheM usI rAha calanA caahiye| aura donoM pakSoMke anAtmavAda anIzvaravAdake arAjakavAdake bAremeM durupayogako rokanekI pUrI koziza karanA caahiye| hai| bar3A mundara hai yaha arAjakavAda, aura dhanya haiM anIzvaravAda anAtmavAda Adi AdhyAtmika ve jo isIke sahAre mAnavatA kAyama rakha sake haiM para arAjakavAda hai| arAjakavAda bahuta UcI vyavasthA UMce darjekI yaha dhanyatA jinako nahIM mila pAI unheM hai| Aja rAjyake nAmapara lAkhoM karor3oM AdamI IzvaravAda yA AtmavAdakA bojha usI taraha uThAnA gulachare ur3A rahe hai aura utpAdaka zramake binA hI par3egA jisa prakAra AjakA adhanya manuSya sarakAravyavasthAke nAmapara janatAkI kamAIkA makkhana kA bojha uThAye hue hai| usakI sevA sarakAra uThA har3apa rahe haiM, byavasthAke liye naukara rakkhe gaye denemeM nahIM hai kintu sarakAra badalane yA sarakAra AdamI vyaktike sirapara savAra hai, mahAyuddha khUna- sudhAraneme hai| khaccara AdikA daura-daurA hai, rizvatakhorI janatAkA sAdhana sAdhya viveka mAMsa cItha rahI hai| isakI apekSA yaha kitanA acchA buddhivAdakA samarthaka honepara bhI bahutase ugrahai ki duniyAmeM koI sarakAra na ho, saba loga apane buddhivAdiyoMke bAreme merI yaha zikAyata hai ki manaSyocita viveka aura saMyamase sahayogI banakara dharmavAdiyoMkI taraha ve bhI ikataraphA bahuta jhuka jAte kAma kareM, na kisIko kisIkI dhauMsa sahanA par3e na haiM aura aMtima sAdhyako bhUla jAte haiN| dhamevAdI jaba kisIko hujara sarakAra kahanA par3e, na darjanoM karoMke dekhatA hai ki amuka AdamI IzvaravAdI nahIM hai yA rUpameM apanI kamAI luTavAnA pdd'e| arAjakavAdakA amuka dhArmika kriyAkAMDa nahIM karatA taba vaha use yaha kitanA sarala sundara citra hai / isameM bhI sandeha bekAra bejimmedAra nItihIna Adi samajha letA hai, nahIM ki isI dizAmeM Age bar3hanepara manuSyakA isI taraha ddhivAdI jaba dekhatA hai ki amuka AdamI vAstavika vikAsa hosakatA hai| saikar3oM AdamI aise Izvara yA AtmA mAnatA hai bhAvanAkI khurAkake rUpame mila sakate haiM jo arAjakavAdI yugameM bhI apanI kucha kriyAkAMDa karatA hai to yaha bhI use mUr3ha bekAra manuSyatA kAyama rakha sakate haiM / isaliye buddhivAdI Adi samajha letA hai, vaha yaha nahIM dekhanA cAhatA kI taraha arAjakavAdIbhI kaha sakatA hai ki hama eka ki inakA upayoga yaha kisa rUpameM karatA hai| sarakArake badale dUsarI sarakAra dekara eka burAIke antima sAdhyako bhUlakara donoM hI sAdhanameM aTaka badale dUsarI nahIM de sakate, hama to sirpha tIna cIjeM kara raha jAte haiN| denA cAhate haiM viveka, saMyama aura sahayoga / sarakAra- hamArA patha saccidAnandamaya honA cAhiye / satkI zRMkhalAse mukta hokara manuSya inhIM tInoMke sahAre kA sAra cit hai citkA sAra Ananda / IzvaravAda aapanA ghara banAneke liye svatantra hogaa| nIzvaravAda,AtmavAda anAtmavAda Adi saba citke arAjakavAdake aise sarala sundara nirdoSa sandeza- vilAsa haiM, citke bAda Ananda hai, cidvilAsakA ko pAkara bhI Aja hama rAjyasaMsthAko haTA nahIM mUlya Ananda-prApakatAkI dRSTise hai / maiM IzvaravAdasakate, kyoMki rAjyasaMsthAke tAMDavakI apekSA Aja anIzvaravAda,donoM hIrAhoMse AnandakI prApti mAnatA Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAtmA aura pudralakA anAdi-sambandha ( lekhaka-zrI lokapAla ) AtmAkA svabhAva pudgalase ekadama bhinna hai| kevala mAnakara hI na cale kintu samajhakara mAne AtmA cetana tathA amUrtIka hai aura pudgala jaDa aura tadanusAra cale jisase zraddhAna aura dRDha evaM tathA mUrtika / AtmA pudgalakA sambandha svabhA- pakkA tathA pura-asara ho / jaba AtmA aura pudvataH nahIM honA caahie| svabhAvase AtmA kabhI galakI prakRti nahIM milatI, ekataraphase sAMsArika bhI pudgalakA sAtha nahIM cAha sakatA aura pudgala bhASAmeM duzmanI hI hai to phira yaha mela-milApa to icchAvihIna jaDa hI hai use kyA ? jahA~ cAhe aura baMdha vagairaha kyoM ? AtmA svabhAvataH hI rakha dIjie yA lagA diijie| phira aisI hAlatameM pudgalase milanA yA baMdhanA nahIM cAhatA, na cAha yaha jo kahA jAtA hai ki yAtmA aura pudgalakA sakatA hai yadi ekabAra vaha nirmala-parama vizuddha sambandha anAdi kAlase calA AtA hai-pudgalase hojAya / phira pudgalameM kauna-sI zakti hai ki usane zrAtmA baMdhA huA hai-yaha kyoM aura kaise hai ? AtmAko bAMdha rakhA hai, jabaki vaha svayaM jaDa hai isakA samAdhAna aba taka aisA ThIka-ThIka tathA taba aisA kyoM hotA hai ? yaha prazna aisA hai vizeSarUpameM nahIM ho pAyA jisase sacamuca AdamI ki kisI bhI samajhadAra AdamIke dimAgameM utpa nna huA karatA hai jaba vaha siddhAntakA pIchA karate 2 hUM / pAtratA, ruci, maMskArAdike anusAra donoMkA yahAM taka pahu~ca jAtA hai| phira use prAyaH yaha upayoga karatA hUM / buddhiko bhI khurAka detA hUM namajhakara saMtoSa kara lenA par3atA hai ki kisI bhAvanAko bhI khurAka detA huuN| hAM! donoM rAhoMkI sarvajJane aisA kahA hai isalie aisA hI hogA aura barAiyoMko haTAnekI pUrI ceSTA bhI karatA huuN| yaha bAta kevala janmajAta vizvAsase hI ho sakatI maiM samajhatA hUM ki isa lambe-caur3e khulAsese hai jo kevala eka jainIke dilameM hI ho sakatI hai| pAThaka mere vicAroMko spaSTa samajha jAyeMge, mujhe ugra- dUsare ise kyoM mAnane lge| tuma yadi apane sarva buddhivAdI yA ugra bhAvanAvAdI samajhakara bhramameM na jJakI vyAkhyA nahIM kara sakate to phira merA Izvara rheNge| vAstabameM maiM kalyANavAda yA satyavAdakA hI kauna kharAba hai / maiM hI kyoM phira apane Izvarako pracAraka hUM jisameM vijJAna aura dharma, buddhi aura choDUM jaba tuma bhI vahIM Akara ruka jAte ho| bhAvanA donoM hI samanvita hote haiN| bhAI, yahAM taka to bAta mAnane lAyaka ho bhI sakatI satyAzrama vardhA satyabhakta hai ki AtmA hai aura pudgala hai aura donoM bhinnatA022-5-46 bhinna haiM-ityAdi / para jaba donoMkA svabhAvaNature-prakRti ekadama viparIta-bhinna-bhinna Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 10 hai-donoMmeM svAbhAvikatayA hI mela nahIM hosakatA- muca hI Apa unheM Anana-phAnanameM svargakA adhi aura yaha saba bhI jaba Apa hI kahate haiM to hama yaha kArI ( jaisA adhikatara dharmavAloMkA carama zrAdarza kaise mAnaleM ki AtmA anAdi kAlase ina jaDa hai yA samajhA jAtA hai) banAdeM yA apane kathanApadgaloMdvArA baMdhA calA AtA hai yA badhA raha numAra ekadama mokSa hI kyoM na dilavA deM para phira sakatA hai / yaha kaise saMbhava hai, tarka-dvArA yadi kucha ve haTha-dharmIko akhatiyAra kara lete hai aura ApakA samajhA sakeM to samajhAiye, varnA Apa apane sArA kathana TAMya-TAMya phisa ho jAtA hai| siddhAntoMkI pUjA kIjie, mai to apanekI isalie jainadharmako pUrNarUpase prasthApita kara hI rahA huuN| maiM aisI hAlatameM kyoM ApakI (establish) karanake liye ina prAthAmika yA bAteM mAnane lagA / aisI hI bhAvanA hara-eka prAraMbhika ( elementary ) bAtoMkA tarkapUrNa AdamIke dilameM jainadharmako jAnaneke bAda bhI uttara denA atyanta Avazyaka hai / mere manameM bhI hotI hai yA ho sakatI hai-phira vaha socatA hai ki ye prazna Aja na jAne kitane varpome uTha rahe haiM para bhAI yahI kahAvata ThIka hai ki "svadharme nidhanaM zreyaH unakA ThIka-ThIka samAdhAna aba taka nahIM huA thaa| paradharmo bhayAvahaH" sabhI dharma aise hI yA eka-sAM aba ekAeka kucha uttara manama udita hue hai jinheM hI haiN| koI kahIM jAkara guma yA cupa ho jAtA hai ko- yahAM dedenA maiM apanA pharja mamajhatA huuN| tAki aura I khiiN| phira jaise calatA hai vaise calane do| adalA- jo loga isase lAbha le sake leleM / hama AtmAke badalI yA parivartanAdi karanese kyA phAyadA ? yaha kAryoM taka to anumAnadvArA hI jA sakate hai yA to korA mAnava svabhAvAnukUla manovaijJAnika asara jA pAte hai, svaya AtmAko pratyakSa dekhane yA sama(effect ) aisI bAtoMkA hara ekake Upara par3atA jhanevAlA to jaisA hama kahate hai vahI hai hai| jahAM kahIM bhI zubahA yA sandehakA maukA yA yA ho sakatA hai jise hama tIrthakara, kebalI savajJa chidra milA ki manuSya usa kisI bhI nae rAsteko evaM siddha kahate hai / dRSTAnta evaM udAharaNa nahIM pasaMda karegA yA nahIM karatA hai-bhale hI usameM dvArA jahA~ taka hama samajha yA samajhA sakate hai cAroM tarapha ratna yA suvaNakI khAne hI kyoM na bharI utanA hI to hame Age bar3hane aura bar3hAneme sahApar3I hoN| manuSya bharasaka jahAM par3A hai vahIM par3A yaka hotA hai yA hosakatA hai| aura isI taraha tarka, rahanA cAhatA hai yadi use dUsarI avasthAme lejAne- anumAna, pramANa ityAdipara sArI mAnyatAeM kI icchA rakhanevAlA usakI sArI zaMkAoM yA AdhArita hai| praznoMkA ThIka-ThIka saMtoSajanaka samAdhAna na kara AtmA aura pudgala athavA cetana aura sake yahI bAta aura bhI vizeSarUpase hamAre dharmoke jar3a (Matter) padArtha isa saMsArame-lokame sAtha bhI hai| jainadharmame bar3I-bar3I khUbiyA~ evaM saba jagaha bhare par3e haiM / jIvake Atma-pradezama acchAiyA~-AkhirI caramasImA yA darjekI sabhI (utanI jagaha Space meM jitanI ki jIvana jagaha kUTa-kUTakara bharI par3I hai para yahAM pahu~cakara ghera rakhI hai) pudgala bhare par3e hai| aisA mAnaneme jo hama ThIka javAba nahIM de pAte hai isase una koI dikkata kisIko nahIM honA cAhie / yaha to logoMke lie jinake dilame janmajAta zraddhA nahIM- eka tarkapUrNa--buddhigamya evaM vaijJAnika tathyase bhI hamArA aura saba kucha kahanA sananA bekAra-bemata- khaMDita nahIM hotA / AtmA cetana tathA pudgala laSa-aprabhAvakArI ho jAtA hai| phira ve Age jaDa hai| yaha sAbita karanA yahAM merA viSaya nahIM dhyAna nahIM dete| bhale hI Apa sahI hoM aura saca- hai| isapara to bahata kucha kahA aura likhA jA Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 2] AtmA aura pudgalakA anAdi-sambandha cukA hai jise koI bhAI mAlUma kara makatA hai| ke hilanese pudgala hilate hai| aisI hAlatameM hilateAtmA nirAkAra paravastume zanya-Matterless and hilAte rahaneme ThIka vahI dazA yA bAta ho jAtI hai Foruless hai| nirAkArakA matalaba vahI hai jaisA hai jaise ki kimI eka zrAtmapradezake aMdara jitane hamAre yahAM zAstroMme samajhAyA gayA hai| ye saba bAkI pudgala rahate hai unake bhItara apane Apa isataraha bAteM hamAre zAstrAMsa dekhakara yA jAnakara mamajhane ke avirala zAzvata kaMpanI yA halana-calanase eka aura mAnanameM koI kaThinAI nahIM hotI aura na taratIba yA maMgaThana yA guTha-sA bana jAtA hai| yaha hai| maiM unake varNana yA Detail aura vyorAme bAta sAdhAraNataH bAta sAdhAraNataH sabhIkI samajhameM A sakatI haiyahAM nahIM jAnA caahtaa| hA~, to AtmAke apane thor3A gaura karane mAtra hii| yahAM koI khAsa dRSTAnta pradezameM padgala bharA huA hai| jabataka zrAtmA mera dhyAnameM abhI taka isa viSayapara yA isake ima masArame hai tabataka isa pudgala-sambandhase chuTa- bhAga zrAMge jo bAteM mai kahU~gA unapara nahIM AyA hai phira koganIpAsakA manoroga bhI vipayako samajhaneme koI kaThinAI merI samajhameM donoM eka jarAhU eka-sA hai| aisI hAlatase jUla to nahIM honI caahie| jaise kisI ghar3emeM hara eka una padgalome jo AtmapradezamaM sthita hai prakampana, sAijakI laMbI, moTI, patalI, gola, choTI-bar3I halanacalana-hilanADulanA hotA hai taba zrAtmAka cIja rakhI hoN| jaba hama ghar3eko hilAte-DulAte haiM pradezameM bhI yA yA kahie ki AtmAmeM bhI yaha taba ve eka-dUsarame isa taraha baiTha jAtI hai ki phira prakampana, halana-calana athavA halacala hotI hai| kevala ghar3eko ulaTa dene mAtrase hI ve cIjeM nIce padgala to zrAtmapradezamai aura usake bAhara bhI nahIM gira makatI / isI tarahake anekoM udAharaNa yA ThasAThasa bhare hai uname halacala to hotI hI rahatI hapAnta hama svayaM mocakara apane samajhaneke lie phira isa halacalame Atmapradezake padagalameM halacala nikAla sakata hai| kahanekA tAtparya yaha ki isataraha hote rahanA svAbhAvika hai aura umase phira AtmAma kisI Atma-pradeza aMdara maujUda pudgala eka khAsa yA AtmAkaM apane pradarAme bhii| pudagala hI cAroM tarapha prakArakI banAvaTa yA magha yA gaThanameM gaThita ho bhare par3e ho so bAta nahIM, AtmA bhI cAroM tarapha jAte hai yA hokA rahate hai| yaha maba to svAbhAvikataH bharI par3I hai| AtmAme to anya AtmAoMko hI huaa| isameM koI dRmarA nimitta nhiiN| yaha to mamA makanakI bhI zakti hai, kyoMki vaha Bodyleye eka tarahakI prArambhika dazA mAna lI gaI hai kevala azarIrI yA Foruless (kevala spirit jaisA ki bAtako mamajhAna mAtrake lie, vaise to anAdikahA jAtA hai) hai-ka prAtmAke pradezoMmeM damarI kAjIna pudgala bhI hai aura jIva bhI aura donoM hI kitanI hI AtmAge ghUma sakatI yA raha makatI hai| ekadUmarame abhinna rUpame bhare par3e hai| phira unameM ima vipayapara bhI granthoMme bahuta kucha likhA jA baMdha kaise huA hai yA hotA rahatA hai isI cakA hai| isataraha padagaloM aura AtmAoMkA kA samajhAnake lie ina mabakI jarUrata hai, jisaeka damarake mAtha abhinna mannikaTatva calA meM sAdhAraNa jJAnavAlA bhI takapUrNa pAkara samajha hI AtA hai| aura eka dasareke pradeza eka jAe evaM maMtoSita ho jAya-ki hAM, bAta ThIka dUmareke kAraNa halacala karate hI rahate hai / arthAt hai aura yaha saMbhava hai| tathA Age bar3hanepara jaba unameM gati yA halana-calana, jise hamAre yahAM vaha tAratamyatAyukta sabhI kucha cUla meM cUla baiThatA "kampana" nAma diyA gayA hai, hotA rahatA hai / pudgala huA evaM tarkapUrNa tathA yuktiyukta pAve to sabhI ke hilanese Atmapradeza hilatA aura Atma-pradeza ko svIkAra kara sake yA kara le-niHzaMka hokara / Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 10 hAM, to isa taraha Atmapradezake padgala eka haiM ityaadi| yaha ko yA pudgaloMkA gaThana kucha khAsa tarahake gaThaname gaThita ho jAte haiM yA ho aisA spaMja samAna kahIM narama kahIM kar3A Thoka-ThIka rahate haiN| isI taraha socate hae jaba hama aura Age zrAtmapradezakI zakalakA yA sAija-AkArakA aisA bar3he to yaha soca vicAra yA mamajha sakate haiM ki bana jAtA hai aura usake andara ThIka-ThIka phiTa ho isa taraha ye pudgala gaThita hokara kisI Atma gayA hotA hai ki jahA~ jahA~ yaha pudgala maMgaThana pradezameM isa taraha mugaThita ho jAte hai ki aura jAtA hai AtmA bhI umake mAtha svayaM svAbhAvikata: dasare padagaloMke mukAbale (comparison) me una- spanjame ke pAnI yA nAraMgIke rasake samAna yA kI eka svayaM svataMtra sattA-sI ho jAtI hai, jaise bhIge kapaDameM vartamAna pAnIke samAna apane Apa le nadiyoM yA jhIloMme kaMkar3a bana jAte hai yA samudrA- jAyA jAtA hai| meM mUgeke pahAr3a / ye kaMkar3a yA mUgeke pahAr3a svayaM nirjIva hai para banate-banate bana hI jAte hai| hamane dekhA hai ki eka sUcI toraI torI yA jaise koI spaJja ho aura usameM andara saba jagaha nenuAM jise jagaha-jagaha alaga-alaga nAmoMse pAnI hI pAnI bharA ho aura jahA~ jahA~ vaha spaJja pukArate haiM / yA imI kisimakI jaradAra koI bhI le jAI jAe usake andarakA pAnI bhI vahAM vahAM tarakArI yA phalake andarase lekara bAhara taka jaay| yA koI phala le lIjie jaise nAraMgI yA eka tarahakI bar3I bhArI jarredAra banAvaTa yA saMtarA / saMtareme rasa to sabhI jagaha maujUda hai para jAlA-sA hotA hai jo bar3A hI majabUta hotA hai aura kucha kar3I sUkhI cIjeM reze yA z2areM bhI hai jo gArane yadi usake andara pAnI bhI DAla diyA jAya to se nikalatI hai| para yaha rasa aura sUkhI cIja isa spajake mAphika vaha use le jA sakatA hai| isI taraha eka-dUsarameM mile haiM ki sAtha-sAtha ho calate taraha yaha halana-calana honasa aura pudgaloMme hai| eka aura udAharaNa lIjie, jaise kisI gola ApasameM skaMdha yA saMgha banate rahane eka tarahakI geMdake andara havA gaisa yA kucha aura cIjeM bhara dI majabUta sthira-nahIM miTane vAlI yA jaisI bhI gaI hoM-ThoMka-ThoMkakara ekadama ThasAThasa-to geda- ho-banAvaTa yA zakalakA nimoNa svayaM Atmako uchAlanepara sabhI kucha usake sAtha hI uddhlegaa| pradezake andara hojAtA hai yA hAtA rahatA hai| ise yA yoM samajha lIjie ki zarIrake andara khana hI hama kaha sakata hai ki yaha pudgalAkA baMdha huaa| pAkara koI mAMsapezI var3hatI jAtI hai-para khana yaha sacamuca hI AtmAko bAMdha-mA letA hai yA usake jarre-jare meM maujUda rahatA hai-isase hama kaha bAMdha lesakatA hai jaisA hama Upara kaha Ae haiN| sakate hai ki vaha mAMsapezI raktamaya hai yA maiMne pahale bhI kahA hai ki abhI isa samaya taka usa mAMsapezImeM maujUda sArA rakta mAMsapa- (yaha lekha limbaneke samaya taka) mere dimAgame zImaya hai| athavA jaise kapar3eko hama pAnI- koI aise mauja yA ThIka dRSTAnta yA udAharaNa nahIM meM bhigo deM to pAnI aura kapar3A sAtha-sAtha jhalake jinheM maiM viSayako samajhAneke lie akelA hI rahege jabataka kapar3ese pAnI nicoDa na diyA yA ekadamame dadR / para phira bhI AzA hai ki loga Aya / yA yoM samajhie ki koI cIja hai jisake isa bAtako samajha jAyeMge / jaise jaba kisI pakSIkA cAroM tarapha makar3Ine jAlA buna diyA-yA gharakI vIrya mAdAke gabhameM jAtA hai taba usake cAroM tarapha aurateM jaise choTe-choTe motI yA guriyAM (choTe-choTe aura usake andara apane Apa banAbaTa taiyAra zIzeke pota) ke andara kisI cojako chigA detA hone lagatI hai aura bAhara bhI eka kar3I cIja bana Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 2] AtmA aura pudgalakA anAdi-sambandha patA hai ki use koI yAdi. dojI jAtI hai jise aNDekA khokhalA kahate haiM aura koI bhI vicitratA binA hala hupa ( insolved ) usake bhItarakI cIja usake andara banda hojAtI na raha jaay| jaise manuSyake zarIrameM rakta, mAMsa, hai| para bAharase bhItara taka nasoM yA bArIka rezoM- har3I vagairaha banate hai vaise hI per3oM paudhoM meM phala, phUla, dvArA sambandha kAyama rahatA hai jaise kisI phala, patte evaM anna banate hai| hara-eka vastuke pudgalasAga-bhAjI yA peDa-paudhe yA pattiyoMmeM dekhanemeM AtA saMghakI banAvaTa alaga-alaga yA bhinna-bhinna hai| hai| yA AdamI yA pazu-pakSIke zarIrameM hI hama hara-eka vastukA rUpa, raMga, guNa ityAdi usake yaha karAmAta apane cAroM tarapha yA svayaM apane pudgala-saMghoMkI banAvaTakI vizeSatA yA vibhinnatAandara hI dekhate haiN| para hI nirbhara hai| eka hI jamInase rasa-pAnI isa tarahase kisI bhI Atmapradezake andara khIMcanevAle taraha-tarahake per3a-paudhoMmeM kyoM bhinnamaujUda pudgalokI zakala, rUparekhA-banAvaTa- bhinna tarahake phala, phala, anna bhinna-bhinna rUpoMmeM saMgaThana kucha isa tarahakA hojAtA hai ki vaha pUrAkA guNa evaM svAdake sAtha ho jAte haiN| koI mIThA, pUrA Atmapradeza cheke to rahatA hai hI vaha use isa koI kar3avA, koI tIkhA, koI amRta, koI jahara, taraha AviSTa, yA AveSTita kara letA hai ki jisase koI TeDhA, koI sIdhA, koI gola, koI lambA, vaha donoM eka dUsarese baMdha-se jAte hai yA baMdha-se ityAdi ityAdi aura bhI eka hI tarahakA anna, rahate hai / isa tarahakI bAtake honekA anumAna pAnI, khAne-pInevAle do jIvoMke zarIrameM do tarahakI karanA haraekake lie atyanta hI AsAna hai| phira cIje paidA ho jAtI haiM evaM unake bacce bhI unhIMke jahAM-jahAM vaha pudgala zarIra jAtA hai yA AtmA anurUpa hote haiM-yaha saba kyoM ? aura kaise ? yaha jAtA hai donoM eka dUsareke sAtha cale yA calate prazna hamAre Adhunika vaijJAnikoMko cakkarameM DAle jAte hai| yahI kamoM yA pudgaloMkA baMdha hai-jo hae hai| hameM jAnanA cAhie ki jaise inorganic anAdi kAlase AtmAke sAtha calA pAtA hai| chemistry me chemicals kA ApasameM action aura vastusvabhAvake anurUpa by perpetualc reaction hotA hai usI taraha organicmaMsArameM evolution zAzvata vikAsa-dvArA jaba AtmA bhI hotA hai| sabhImeM A toms yA Molecules kI pudgaloMse chuTakArA pAjAtA hai taba use mokSa yA banAvaTameM pharka par3akara hI koI tabadIlI hotI hai| mukti kahate hai| jaise crystals khAsa cIjake eka hI zakala-saratake - vastue~ anAdikAlIna haiM aura unake svabhAva banate haiM vaise hI anna per3a-paudhoMme bhI phala, phUla, yA guNa bhI unake sAtha hI sadAse haiM / phira jo patte vagairaha eka khAsa zakala-sUratake hI banate haiM kucha prabhAva unake ApasameM eka dUsarepara kriyA- evaM manaSya yA aura prANiyoMke zarIrake andara bhI pratikriyA (Action and reaction) yA milane- usI taraha saba cIjeM apane Apa banatI hai| hara eka vichur3anese hogA yA hotA hai usIkA natIjA yA usI vastuke pudagala-saMghakI banAvaTameM pharaka hai tathA harake phalasvarUpa yaha saba dRzya jagata yA jo kucha hama eka banAvaTa alaga-alaga DhaMgase hai| jaba krisTala dekhate-sunate, jAnate yA samajhate haiM vaha saba kucha hai| banate haiM to unake bananemeM bhI yahI banAvaTa unake saMsArakI vicitratA khAsa tarahakI zakala-sUratakA kAraNa hotI hai| yadi hama pudgala-saMghoMke isa gaThana yA banAvaTa- pudgalakA eka saMgha (skandha ) choTA-se-choTA saMghako ThIka-ThIka samajha jAya~ to saMsArakI sabhI Molecules jisa tarahakA yA jaisI banAvaTakA bAtoMkA uttara ThIka-ThIka apane Apa mila jaay| hogA-aura usameM dUsare aura pudgala saMgha mol Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 anekAnta [ varSa 10 eculas jaise-jaise Ate aura juTate jAyeMge unake AtmAkA baMdha kahate haiM / yaha saba bhI ThIka usI juTane yA milanekA DhaMga yA tarIkA usa eka maMgha taraha hotA hai jaise kisI anna yA kisI phalakA molecule kI banAvaTapara hI nirbhara karatA hai- rUpa apane Apa taiyAra ho jAtA hai| aura bhI jaise jaise kisI eka mUlamaMgha ( Molecule) meM eka pAnIke gilAsameM tukhamamalaMgA isavagola yA tarapha aisA hai ki usI taraphako dUsarA maulekyUla isI tarahako aura bhI tAkatakI davAiyAM hotI haiM (upAdAnabhUta-mUla skandha ) maTa sakatA hai dUsarI unheM DAla denepara ye cIjeM phaila aura phalakara sAre tarapha nahIM aura dUsarA jo maulekyala AvegA vaha gilAsake pAnIko sokha letI hai aura saba milabhI eka taraphase hI usa pahale maulekyUlase saTegA- milAkara eka loMdA-sA taiyAra ho jAtA hai-pAnIdUsarI taraphase nahIM isa taraha hara-eka cIja jaba kA phira na to patA lagatA hai na pahale jo cIja chor3I svAbhAvika rUpase banatI hai yA banane lagatI hai taba gaI thI vahI apanI usa zakalameM raha jAtI hai| usakA eka khAsa rUpa ho jAtA hai| sabakI apanI- pAnI aura vaha davA eka-sAtha hI loMdemeM ikaTThA apanI taratIba yA zakhalA chaip or Inik & jahA~ jaoNya tahA~ tahA~ ikaTaThA ho jAyeMge donoM ekadirection of face or direction of atta- dusarese ba~dhe hue hI jAya~ga / pAnIkA to kahIM patA chment alaga-alaga hai| jaise eka lohA jaba taka bhI nahIM rahatA usI taraha aura jaise phala-phala cumbakake pAsa nahIM lAyA jAtA umake bhItarakI aura anna vagairaha apanI-apanI zakala pakar3a lete banAvaTa eka khAsa tarahakI rahatA hai para eka cumba- haiM tathA jaise zarIradhAriyoMke zarIrameM rakta, mAMsa, kake pAsa lAyA jAnepara usI loheke andarakI majjA vagairaha apane Apa apanI zakala-sUrata aura banAvaTameM yA usake banAnevAle maulekyUloMkI tara- khAsa tarahakI banAvaToMmeM banate jAte haiM vaise hI tIvameM pharka par3a jAtA hai, jisakI vajahase vaha Atma-pradezameM sthita pudgagala bhI-aApasI kaMpana cavaka ho jAtA hai| pattharakA koyalA bahuta davAva yA halana-calana yA halacalakI vajahase eka khAsa par3anese hI hIrAme pariNata ho jAtA hai| eka hI zakalame bana jAtA tathA AtmAse ba~dha jAtA hai cIja isa tarahase bhinna-bhinna vastuke sAtha bhinna- aura usa bhI bAMdha letA hai| bhinna chemical action ( rAsAyanika prakriyA) AtmAkI mukti dvArA, jinase pudgala-maMghoMkI banAvaTame svayaM pharaka par3a jAtA hai, bhinna-bhinna guNoMkI vastumi pariNata ___ AtmA cetana hai-jAnane aura anubhava karane ho jAtI haiN| vaalaa| saca pUchie to kevala jAnanA aura anubhava - anAdikAlame AtmA (jIva) aura padgala karanA (to know & to feel) hI isakI vizeSatA. eka-sAtha ikaTThA ghule-mile cale Arahe hai-phira ko sUcita karatA hai| yaha kevala jJAnamaya yA jJAnapadgaloMme halana-calana yA kaMpana honese aura mAtra hI hai aisA bhI kahanA anucita nahIM hogA / AtmapradezameM bhI kaMpana-halacala honese usa anyathA jJAnake atirikta to hara tarahase yaha zUnya AtmapradezameM vatamAna pudgala bhI eka khAsa taraha hI hai| isake koI podgalika (material) kI banAvaTa aura saMghoMmeM baMdha jAte haiM evaM AtmA zarIra nahIM hai| yaha to svayaM azarIrI hai| hAM, padko bhI isa taraha Abaddha kara lete hai ki phira donoM galake Matter saMyogase zarIradhArI ho jAtA hai| kI gutthama-gutthI ho jAtI hai aura donoM eka-dUsare para pudgalake sAtha milanA, baMdhanA yA saMyoga isakA se abhinna-se ho jAte hai-ise hI pudagala aura svabhAva nahIM hai| na to vastuta: isake koI icchA Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 2] maiM kyA hU~ ? hI hai aura na icchApUrvaka pudgalake sAtha ba~dhanA rahatA hai / isake bAremeM vaijJAnika explanation hI isakA hotA hai| yaha to eka saMyogamAtra hai| vivaraNa yA spaSTIkaraNa) jo kucha hosakatA hai usake svabhAva to imakA hara tarahake Matter yA pudgaja liye apanI Theory yA siddhAnta maiM pahale likha se alaga hI rahanekA hai para anAdikAlIna cukA huuN| yaha bhI ThIka isI tarahase hai jaise AjasaMyoga-sAtha rahanA ise pudgalake sAtha bAMdha detA kalake vaijJAnika bijalI (vidya ta-electri city) hai| para yaha baMdha svabhAvAnukala nahIM honese yaha kA electrous dvArA honA kahate, mAnate evaM samaAtmasvAbhAvika rUpase hI pudgalase chaTakArA pAtA jhate haiM / electrons ko kinIne dekhA nahIM:hai yA pA jAtA hai| yaha chUTanA, mukti yA mokSa to parantu isake kAma yA asara dekhakara hI anumAna vastusvabhAva hI hai| isame koI tIsarA AdhAra, kiyA gayA hai ki aisA kucha hai yA aimA kucha honese kAraNa yA mahAyaka kucha bhI nahIM hai| yaha to svayaM hI jo saba sAmane bijalI dvArA hotA huA dekhA apana Apa vastumvabhAvAnukUla hotA hai yA hotA jAtA hai vaha saMbhava hai yA una sabakA koI ThIka jAtA hai-jise Adhunika vaijJAnika (evolution) explanation "tukameM tuka vaiThanevAlA" sambhava yA vikAsavAda kahate hai| AtmA karmoM yA pudgaloM- hotA hai| yahI vAta cetana AtmA aura material se chuTakArA pAneke silasile yA daurAnameM jo rUpa pudgalake milanake sambandhameM bhI, jaisA maiMne sujhAva yA zarIra vagairaha dhAraNa karatA hai yA karatA jAtA upasthita kiyA hai, pUrNa rUpase lAgU hai| yaha kAma hai use hI mAMsArika bhASAmeM (evolution) yA Phenomena kisataraha sampAdita hotA hai usakA bikAma kahate hai / isakA pUrNa vikAsa to tabhI pratyakSa darzana yA pratyakSa jJAna to abhI hama sAdhAhotA hai jaba isake svabhAvako AvRta karanevAle raNa mAnavoMko jitanA sImita jJAna, jAnakArI yA pudgaloMse, jo saMyoga yA sAtha rahaneke kAraNa hI anubhava hai usameM kaise sambhava hosakatA hai? aisI isase cipaTe rahate hai aura isake guNoMko DhaoNka hAlatameM yadi hama vidya tapravAha ilekTana electrons rahate hai, yaha chuTakArA pAkara apana svabhAvameM dvArA hotA hai jaise mAnate hai usI taraha yadi taka pUNarUpase vikAsita ho jAtA hai / ise hI dhArmika pUrNa tarIkoMse isa vipayapara bhI vicAra kareM to paribhApAme mokSa mukti yA nivANa honA yA siddha ima vipayameM bhI umI natIje (Conclusions) para padame sthApita honA athavA Izvara ho jAnA kahate pahucege jo pahale isa bAremeM likhA jAcukA hai aura hai| yaha AtmAkI sabase U~cI avasthA hai jahAM yahI isakA mosi reasounbleyARationalexisakA pUrNa jJAna vikasita ho jAtA hai evaM yaha planation lagatA hai (seems to be)jabataka dUsarA parama nirmala, paramavizuddha hokara sacamuca hI kevala- koI isase behatara Theory yA siddhAnta Age pratijJAna evaM cetanAmaya yA jJAna evaM cetanAmAtra pAdita na ho| isa taraha kI bAta jaisA pahale kahA raha jAtA hai| yaha avasthA prAyaH hara-eka jIva-hara- jAcukA hai| jainadharmameM vArNita siddhAntase bhI mela ka bhavya-prANI prApta karatA hai yA kara sakatA hai| khAjAtA hai aura vedAnta, nyAya, bauddhadharmoMse bhii| AtmAkA pudgaloMke sAtha sambandha mela hAM, iname kevala yaha bAta mAnanA atyanta AvayA baMdha jaba kevala maMyogamAtra hai taba AtmAkA zyaka hai ki saMsArakA nirmANa kisI bAharI zakti ina pudgaloMse chuTakArA svAbhAvika evaM vastusva- yA kisI sarvazaktimAna Izvarane nahIM kiyA balki bhAvake kAraNa hI apane Apa hotA hai| yaha saba kucha svayaM svAbhAvika evaM anAdi hai| AtmAkA baMdha pudgalake sAtha kaise huA yadi aisA mAna liyA jAtA hai aura jainadharmameM varNita Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendravyAkaraNa ke viSaya meM do bhUleM (yudhiSThira mImAMsaka) - *san 1642 meM zrI0 paM0 nAthUrAmajI premIke zrImAn mA0 paNDitajIkI AjJAnusAra una do vividha vidvattA evaM anveSaNapUrNa lekhoMkA saMgraha bhUloMpara yaha lekha prakAzita kara rahA huuN| AzA hai 'jaina sAhitya aura itihAsa' nAmaka grantha prakA- isase aneka mahAnubhAvoM ko lAbha hogaa| zita huA / usameM AcArya devanandi-viracita 1-DA0 kAzInAtha bApUjI pAThakake pramANa jainendrabyAkaraNapara eka lekha chapA hai| usameM do udadhata karate hae zrI0 paNDitajI ne likhA haibhale hai| unakI ora gata agasta mAsameM zrI0 mAna- "pANinIya vyAkaraNakA satra hai-'zaradvacchanakanIya paNDitajIkA dhyAna AkarSita kiyA gyaa| AkarSita kiyA gyaa| darbhAd bhRguvatsAmAyaNesu' (4 / 1 / 102) / isake sthAnameM unhoMne mere patrakA uttara dete hue likhA jainendrakA sUtra isa prakAra hai-'zaradvacchanakadarbhAgni"Apane mere jainendravyAkaraNa sambandhI lekhameM zarmakRSNaraNAt bhRguvatsArAyaNavRSagaNabrAhmaNavasiSThe'jo do nyanatAeM batalAI hai unapara maine vicAra (3 / 1 / 134) / kiyaa| Apane jo pramANa diye haiM ve bilakula ThIka isIkA anukaraNakArIsUtra zAkaTAyanameM isa haiN| inake liye maiM ApakA kRtajJa huuN|........ tarahakA hai-'zaradacchunakaraNAgnizamakRSNadarbhAd bhRgu Apane jo nyanatAeM batalAI hai unheM eka lekhake vatsavasiSThavaSagaNabrAhmaNagrAyaNe / ' 2 / 4 / 36 // rUpameM yadi Apa 'anekAnta' yA 'jainasiddhAnta isa sUtrakI amoghA vRttime "zrAgnizarmAyaNo bhAskara' meM prakAzita karadeM to jyAdA acchA ho " vaassgnnyH| zrAgnizamiranyaH" isa taraha vyAkhyA kI hai| ina sUtroMse yaha bAta mAlUma hotI hai ki karmasiddhAnta(Kar.na-Philosophy)ko ThIka-ThIka pANinimeM 'vArSagaNya' zabda siddha nahIM kiyA gyaa| taraha samajha liyA jAya evaM Upara ligve mutAbika jabaki jainendra meM kiyA gayA hai| vArSagaNya' sAMkhya AtmA aura pudgaloMke maMyogakI jo vyAkhyA dI kArikAke kartA IzvarakRSNakA dUsarA nAma hai|" gaI hai use svIkAra kara liyA jAya to phira kisI (paSTha 118) bhI dharmameM koI jhagar3A na to siddhAntoMkA raha jAtA isa lekha meM do bAteM darzAI haiN| eka-jainendra hai na mAnyatAkA / hA~, vyavahAra yA AcaraNa deza, vyAkaraNake uparyukta sUtrameM 'cArSagaNya' kI siddhi kAla, paristhiti evaM sthAna yA AvazyakatAnusAra darzAI hai| dasarI-pANinimeM vAgaNyakI siddhi bhinna bhinna ho sakatA hai aura hogA hii| kyA hamAre nahIM hai| ye donoM bAteM ThIka nahIM haiM / jainendra aura dhArmika netAgaNa evaM Philosophers darzanake jAna- zAkaTAyanake jo sUtra Upara uddhRta kiye gaye haiM unameM kAra idhara dhyAna dekara isa cirakAlase cale Ate vArpagaNya gotra hone para "zrAgnizarmAyaNa" kI siddhi hue vivAdako dUra kareMge ? yadi aisA hojAya to darzAI hai na ki vArSagaNyakI / vArSagaNyakI siddhi phira saMsArameM sthAyI zAnti aura phalasvarUpa saccA jainendra vyAkaraNake "gargAderyana " (3|1|64)(pRsstth 36) sukha sacamuca sthApita hojAya / se yatrapratyaya hokara hotI hai / gagodigaNa (4|1105) Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 2] jainendravyAkaraNake viSayameM do bhUleM meM 'vRSagaNa' zabda par3A hai (pRSTha 40) / pANinine bhI mAnA hai parantu isapara saba sahamata haiM ki vaha pUjyagagAdigaNameM vRSagaNa zabdakA pATha kiyA hai| aba pAdase prAcIna hai| cAndravyAkaraNameM bhI ekazeSa rahI AgnizarmAyaNa Adi padoMkI siddhi| vaha prakaraNa nahIM hai ataH anekazeSabyAkaraNakI bhI pANinIya vyAkaraNameM vidyamAna hai| pANinine upajJA prAcArya pUjyapAdakI nahIM hai| hamAre matameM naDAdigaNa (4|1zahada) meM "agnizarman vRSagaNe" tathA jainendravyAkaraNakI vizeSatA hai saMjJAkA lAghava / "kRSNaraNI brAhmaNavASiSTayoH" do gaNa sUtra par3he hai| yadyapi pANinIya vyAkaraNameM bhI Ta ghu Adi laghu bheda kevala itanA hI hai ki pANinine ye gaNamUtra maMjJAe~ haiM tathApi usameM sarvanAma, sarvanAmasthAna par3he haiM aura jainendra aura zAkaTAyana vyAkaraNameM jaisI mahatI saMjJAe~ bhI vidyamAna haiM jainendravyAkainhe sUtrame sanniviSTa kara diyA hai| raNameM kAI bhI mahatI saMjJA nahIM hai| vArSagaNya izvarakRSNakA nAma likhA hai aura vastutaH vyAkaraNameMse ekazeSa prakaraNako haTAnA usake AdhArapara jo jainendra ke kAlaniNayakA prayatna AcArya candagomIkI bhI upanA nahIM hai| usane to kiyA gayA hai vaha bhI ThIka nahIM / vAgaNya sAMkhyakA apane vyAkaraNameM A~kha mIMcakara pAtaJjala mahAeka atyanta prAcIna AcArya hai / mahAbhAratameM bhASyakA anusaraNa kiyA hai| pataJjaline pANiniisakA bahudhA varNana milatA hai / tathA pANinike ke jina-jina matroMkA jaisA-jaisA nyAsAntara dazoyA vyAkaraNameM vArSagaNyakI siddhi honA bhI isakI candragomIna vaimA hI nyAsAntara apane vyAkaraNameM prAcInatAmeM pratyakSa pramANa hai ata: isa pramANake rakha diyA aura jina satroMkA pratyAkhyAna kiyA AdhArapara jainendrakA kAlanirNaya karanA ThIka nhiiN| unako vyAkaraNameM nahIM rkkhaa| pataJjaline mahA yaha bhUla DA0 velavelkara ne bhI kI hai dekho.... bhASya raa2|64 meM "abhidhAna punaH svAbhAvikaM" kaha..... pRSTha........ kara ekazepakA pratyAkhyAna kiyA hai| aura Age bhI 2-pRSTha 102 para likhA hai-"abhayanandi kRta pratisUtra 'zrayaM yogaH zakyo'vaktum' likhA hai| mahAvRttivAle sUtrapAThame ekazepako anAvazyaka mahAbhApyase bhI prAcIna mAthurI vRttikA eka batalAyA hai-"svAbhAvikatvAdabhidhAnasyaikazeSAnArambhaH, uddharaNa puruSottamadevane bhASAvRtti 12 / 57 meM diyA (11161) / aura isIliye devanandi yA pUjyapAda- hai-" mAthuyoM tu vRttI aziSyagrahaNamApAdamanuvartate / / kA vyAkaraNa 'anekazeSa' kahalAtA hai| candrikA isa uddharaNake anusAra ekazepakI aziSyatA svayaM TIkAke kartA svayaM hI 'zrAdAvupajJopakramam' ( 1914) sUtrakAra pANinine kA satrakAra pANinine darzAI hai aisA siddha hotA hai| sUtrakI TIkAmeM udAharaNa dete haiM-"devopajJamanekazeSa- aisI avasthAmeM upalabdha vyAkaraNoMmeM jainendra vyAkaraNam / " yaha udAharaNa abhayanandikRta mahA- vyAkaraNa hI anekazeSa vyAkaraNa hai aura anekavRttimeM bhI diyA gayA hai| zeSa vyAkaraNakI upajJA prAcArya pUjyapAdakI hai yaha punaH pRSTa 103 para likhA hai-"pAThakoMko sma- ThIka nhiiN| raNa rakhanA cAhiye ki upalabdha byAkaraNoM meM "ane- isa viSayapara hamane apane "saMskRta vyAkaraNakazeSa" vyAkaraNa kevala devanandikRta hI hai dUsarA zAstrakA itihAsa" pranthameM vistArase likhA hai| nhiiN|" yaha grantha chapa rahA hai| yaha lekha bhI ThIka nahIM hai| cAndravyAkaraNakA AzA hai vidvAn mahAnubhAva isapara vicAra samaya yadyapi aitihAsikoMne bahadhA bhinna-bhinna kreNge| Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mere manuSya janmakA phala ( zrIjugalakizora kAgajI ) : ha ske| merI jo AtmA isa samaya zarIrake sahArase khuzI mere zarIrake svastha rahanepara nirbhara hai umI jIvita raha rahI hai use mai isaprakArakA abhyAsa prakAra dUsare prANIkI khuzI bhI usake zarIrake - karAU~ jisase usakA Atmabala bar3hatA jAve aura svastha rahanepara hI hai| pratyeka prANIkA svabhAva : par3hate-bar3hate pUrNa bala prApta karake binA zarIrake sukha hI hai aura vaha sadA daHkhoMse DaratA hai| aura lake svayaM apane hI AdhArasa jIvita va sukhI sukha hI cAhatA hai| ___ duHzva do prakArake hote hai-eka to zarIra-sambandhI 1 AtmAkA svabhAva sukha hai| AtmAkA jaba taka aura dUsare manasambandhI / zarIrasambandhI duHkhase baca rIrase sambandha banA rahegA taba taka usakA sukha nake liye zarIrakI prakRtike anukUla zuddha sApha tAjA rIrake AdhIna hI rahegA ataH AtmAko sukhI Rtuke anukUla niyata samayapara bhRkhase kucha kamatI khaneke liye zarIrako svastha rakhane yogya kriyAyeM bhojana karanA Avazyaka hai / zarIrakI asvastha dazAke karanI par3atI hai-zarIrakI rakSAke aneka upAya ho jAnepara turanta hI usakI ThIka-ThIka cikitsAke rane par3ate hai| dvArA zuddha auSadhikA sevana va anukula padArthAkA 2 zarIrakA svabhAva zArIrika guNa aura paryAyoMke sevana hI zArIrika hAniko dUra karanekA nimitta hai| dhIna hai aura AtmAkA svabhAva AtmAke adhIna apane zarIrake svastha rahate hue hI mai zArIrika 2 phira bhI donoMke eka-sAtha melake kAraNa eka duHkhase nivRtta raha sakatA hUM / zarIraka rogake ra sareko hAni va lAbha hotA rahatA hai / zarIrako samaya mujhaM saMsArake sabhI padArtha va mela bure vAni honeme AtmAko duHkha hotA hai, zarIrakI anubhA hote hai| zarIrakA duHkha svayaM mujhe hI rAvasthA anukUla rahanese-svastha rahanese-zArI- bhoganA par3atA hai| mujhe koI bhI aisA nahIM dIkhatA eka balakA lAbha honese AtmAko sukha hotA hai| jo mere duHkhame hissA baTA le| apane zarIrakI sAhalA sakha nirogI kAyA' yaha saba bhalI-bhAMti rakSAka liye zarIrameM utpanna hue rAgako naSTa karane ganate hI hai| ke liye maiM apanI pyArI sampattikI bhI paravAha / jaba taka merI AtmAkA mela zarIrake sAtha na karake usako cikitsA va aupadhike nimitta 'nA rahegA merI AtmA aisI kriyAye va vyava- kharca kara detA huuN| zarIrase bar3hakara mujhe koI anya 'ra karatI rahegI jisake kAraNa zarIrakI rakSA vastu zarIrake samAna pyArI yA mUlyavAna nahIM tI rahe / parantu jo bhI vyavahAra karanA par3a samasta saMsArakI sampatti va vibhUti eka tarapha aura 'jameM isa bAtakA bicAra avazya karanA paDegA mere zarIrakI rakSA-svAsthya-sukha dUsarI trph| anya kisI bhI prANIke zarIrako kisI prakArakA jaba merA zarIra hI isa samaya merA sarvasva ena pahu~ce, kAraNa ki jisaprakAra merI AtmAkI hai to bhalA dUsare merI AtmAke samAna jo AtmA Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 65 anekAnta [varSa 10 va jIva haiM unakA zarIra unako bhI mumbakA sAdhana samaya-samaya para usakA smaraNa AjAne para AtmA va sarvasva kyoM na ho| du:gvI hokara usakA badalA lene kA prayatna karane laga zarIrake mvastha rahate hAra bhI acchItaraha jAtA hai| sugvapUrvaka samaya vitAte hue bhI AtmAmeM eka ciMtA- jaba merI AtmA mana-saMbaMdhI dukhoMke kAraNoMsI banI rahatI hai, udher3a-buna sI lagI rahatI hai, se bacanA cAhatI hai, to phira mujhe dUsare prANiyoMke ulajhana-mulajhana-mI rahatI hai| kabhI to mana itanA hRdayameM cintAoMke utpanna karanevAle kArya karanA sugvI-sA hojAtA hai ki basa mere barAbara koI dUsarA kaise zobhA de sakate hai ? jaisA meM vaise ve -isakI nahIM, maba kucha mere liye aura mere hI adhIna kasauTI to AtmA svaya hI hai koI dUsarA anya hai / aura jo cIja vAkI raha gaI hai ve mujhe padAtha nahIM, apane Apa hI vaidha hai, apane vicAra hI adhika-se-adhika prApta honI cAhiye / aura kabhI auSadhi hai, apanI AtmAke anukUla dusarI AtmAitanA du:khI hojAtA hai ki mere barAbara koI proMke mukha va duHkhakA anubhava hI zAnti hai, aura du:gvI nahIM, ataH barAvara becana-sA banA rahatA hai| satya hai, zubha hai, bhAva ahiMsA hai aura isI prakAra jo padArtha yA sambandha usako pyArA yA sukharUpa ke adhIna rahate hae damare jIva va padArthose vyavajAna par3atA thA vahI kucha samaya pazcAt burA yA hAra va maMbaMdha satya vyavahAra, zubha vyavahAra aura duHkharUpa jAna par3ane lagatA hai-kisI vastu yA vyAvahArika ahiMsA hai| sambandhase malakI cintA aura kimI sambandha yA jitanA bhI vyavahAra hai vaha saba merI AtmA melako chor3ane kI cintA lagI rahatI hai-kimIka kI khazI va sakhaka liye hai| zrAtmAkA sAvadhAmelase jisa samaya jima melameM lAbha dIkhatA hai. natA-parvaka rahate hae jo apane zarIrake sAtha va vaha sukhI hojAtA hai usI melameM jima samaya hAni anya zarIrasahita va zarIrarahita jar3a padArthoM ke dekhatA hai vaha duHkhI hAjAtA hai-isa taraha zArI- sAtha jo vyApAra hai usakA dhyeya apanI va dUsarI rika sukha-duHkhase bhinna dRsarA kAraNa mana-sambandhI nAhI bhI duHkha-mukha hotA hai| apanI AtmAkA pAstavika dhyeya AtmAko mana-sambandhI duHkhako dUra karaneke liye koI na svatantra zarIrake nimitta tathA vyavahArase rahita to aupadhi hai, na koI cikitsA hai, na ekake manakI karanakA hI hai, tAki zArIrika dukha va mAnasika bAtako koI dUsarA jAna pAtA hai| pratyeka prANI dukhoMse yaha prAtmA sadAka liya nivRta ho jAva svayaM apane Apa hI anubhava karatA rahatA hai, aura jaba taka AtmA zarIrakaM sAtha rahate hue zarIra mana-sambandhI duHkhAma rahina hone ke upAya mocatA aura AtmAko eka mAnana ke kAraNa apanA pUrNa zrArahatA hai| tmavala prApta nahIM kara legI taba taka zarIrakA saMbadha va jaba koI gAlI detA hai, bhUTha bolatA hai, mAla zarIrake niminame utpanna honevAle zAririka va curAkara le jAtA hai, dhogvA datA hai, char3atA hai, mAnasika duHgya AtmAko apriya laganavAle duHkha mAratA hai, pITatA hai, kimI sthAname baMda kara detA bhogane hI pdd'ege| hai taba usa samaya mana-saMbaMdhI duHgva, adhika utpanna AtmA ima manuSya-dehako prApta hokara jo bhI ho jAtA hai, jo ki eka aisA vairakA-cintAkA- vyavahAra zarIrakI sthitiko bhalI-bhA~ti rakhaneke duHkhakA bIja AtmAmeM utpannakara detA hai jisase liye kara rahI hai usakA mUla prayojana yaha hI hai ki Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavikara banArasIdAsa (le0-kumAra vIrendraprasAda jaina ) - *zAMta-rasakI bhagIrathI pravAhita karanevAle kavitA-srota vahAyAH jisakA pAnakara bhagnAza adhyAtmavAdakA konA-konA jhAMka AnevAle loka- janatAne viSayAtmaka vRtti vdlii| aise mahAna kavikalyANArtha savasva samarpaNa karanevAle, udAra-cetA ziromaNi banArasIdAsajIke jIvana-vRttapara eka karmaTha, kavivara banArasIdAsajIne svakRti-sudhAse vihaMgama dRSTipAta karanA Avazyaka hai| unakA zRMgAronmukha jJAnahIna janatAko saMsAra-sAgarase jIvana-vRtta jAnaneke nimitta, hameM unake anaThe tirakara, usa paramasukha evaM paramAnanda muktiko grantha 'ardhakathAnaka' kA hI Azraya lenA par3egA, prApta karaneke hetu sIdhA-saccA-sarala patharUpI usake AdhArapara janmAdi isaprakAra hai: "samvat solaha-sau tetAla, mAgha mAsa sina pakSa rasAla / kucha samaya prati-dina AtmAko aisA mila jAve ekAdazI dhAra ravinanda, nakhata rohiNI vRSako canda // jabaki AtmA AtmAke liye apanI AtmAke rohina vitiya carana anusAra, kharagasaina ghara suta avatAra / andara apanI AtmAkA dhyAna karanekA abhyAsa dInoM nAma vikramajIta, gAvahiM kAmina maMgala-gIta // " karane laga jAve-arthAt dRSTi apane iSTa dhyeyapara kavivarakA adhyayana sAta varSakI avasthAse jamA leve / jaba taka zarIra svastha rahegA-taba taka hI prArambha hogayA thA, isasamaya Apa prakANDa paM0 yaha dhyAna va dRSTi banatI rahegI, aura AtmA zarIrakI zaktise bhinna apanI nija zaktiko zanaiH zanaiH pANDe rUpacandrakI chatrachAyAmeM vidyopArjana karate the, bar3hAtI calI jAvegI / jyoM jyoM Atmazakti bar3hatI parantu mugalarAjyake bhayase ApakA dasa varSakI AyumeM jAvegI tyoM tyoM mAnasika duHkha kamatI hote cale pANigrahaNa ho gayA, isake kucha samaya taka adhya yana kArya banda rhaa| caudaha vapakI avasthAmeM ApajAvege aura antameM mamasta mAnasika duHkhoMke kAraNoMko AtmAma bhinna karake nija pUrNa dhyAna ne punaH par3hanA prArambha kiyaa| meM AtmA lIna va eka hokara sadAke liye pUrNa jJAna, aba yaha kavivarakI yauvana-avasthA thii| darzana, sukha, vIryame rama jAvegI / yaha hI manuSya unakA gAta unmAdayukta thA, ve isake prabhAvase janmakA pUrNa phala hai, jise pratyeka AtmA cAhatI hai virakta na raha sake, isake sAmane sira TekanA par3A, aura yahI pratyeka AtmAkA svabhAva hai zarIrake vipaya-vAsanAme lipta honA pdd'aa| yathAsAtha vAstavika vyavahAra isakI hI siddhike artha 'taji kula kAna lokakI lAja, bhayo banArasi zrAsikhabAja / haiN| jitane prANI isa prakAra siddha avasthAko prApta aura........... ho cuke haiM ve siddha bhagavAna haiM zarIrase rahita haiM- "kavahUM zrAi zabda ura dharai, kabahUM jAi prAsikhI karai / duHkhoMse rahita haiM-pUrNa mugvI hai maiM unhIMkA pothI eka banAI naI, mita hajAra dohA caupaI // sahArA lekara aura jisa mArgapara ve cale haiM usI tAmeM navarasa racanA likhI, pai vizepa baranana prAsikhI" para calakara una jaisA bananekA prayatna karatA huuN| kavivarake tIna vivAha hue the, tathA unakA Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 10] anekAnta 67 - vaivAhika jIvana Anandamaya-sA rahA, ApakI mRtyuke viSayameM kiMvadantI hai, ki kavivara jaba mRtyupatnI Adarza evaM pativratA thI, Apake nau putra hue, zayyApara par3e the usa samaya kaMTha rudha gayA thA, aura para durbhAgyavaza saba hI mahAkAlake pathika bne| taba kavivara apanA anta samaya samajha bhagavat ___"kavivarako kAvya-kalAke darzana to bAlyAva- dhyAname nimagna ho ge| ApakI mauna-magnatA dekha sthAse hI ho gaye the, aura kavitva unakA jIvana- mUrkha jana kahane lage ki Apake prANa mAyA evaM pArisahacara-sA hogayA thaa| isa samaya ApakI kavitA- vArikajanoMme aTake hai / isapara kavivarane saMketoMse dhArA zRgAra-ramameM hI pravAhita huI thI, kintu paTTI aura lekhanI mAMgakara do chanda gar3hakara likha parivartana huA / prakRtikA yaha aTala niyama hai- diye / rAtake bAda dina hotA hai| "jJAna kutakkA hAtha, mAri ari mohanA / maMdhyAke bAda prabhAta hotA hai| pragaTyo rUpa svarUpa, ananta sa mohanA // maraNake bAda janma hotA hai| jAparajako anta, satyakara mAnanA / avananike bAda abhyudaya hotA hai| cale banArasIdAsa, pheri nahi bhAvanA // ekabAra kavi-puMgava gomatIke taTapara apanI hamAre caritanAyaka, karmavIra, kavicaDAmaNi rasika-maMDalIke mAtha zItala samIra sevana kara rahe banAramIdAsajIkA kAvya-nijhara zAntarasake slithe| sahasA kavivarakI dRSTi gomatIkI tarala lakA bahA hai; usame alaukika AbhA hai, adhyAtaraMgoMpara par3I aura ve usakI tulanA manase karane tmavAdako carama-sImA hai, mana mohanekI mahAna lage, taba ve vaigagyAtmaka bhAva-sAgarameM snAna karana kSamatA hai aura hai usameM sauSThavanA, geyatA tathA lage aura ekAeka bagalame dabA huA mvaracita zRGgA. gambhIratAke sAtha-mAtha srstaa| rika kAvya gomatIkI lolalaharoMme sadAke lie unakI kavitA gItAtmaka hai, jo apanI madhura samarpita kara diyaa|| itanA mahAna tyAga kSaNabharakI svara-laharIsa sIdhI manuSyake vakSaHsthalapara ThaharatI satika prabhAvase kara DAlA / isapara unake sAthiyoM sa kara DAlA / isapara unaka sAthiyA hai aura hRdusthalake pratyeka mRkSma bhAga nakako ne krandana kiyA para aba kyA homakatA thaa| yahAM maMkata karatI hai| jisakI jhaMkArasa mAnavake mAnasase saM kavikA jIvana-upanyAma madAke liye palaTa gyaa| sAtvikatA, dharmaparAyaNatA aura dayAkI svaccha itanA hI nahIM unakA laukika prema pAralaukikatAme saritA baha nikalatI hai jo maMsArakI saMtaptatAma pariNata ho gyaa| yathA zItalatAke maMcAraNArtha mahAyatA pradAna karatI hai| 'taba apajasI banArasI avajasa bhayo vikhyAta / ' unhoMne tAtkAlika pracalita mabhI kAvya-paddha abase ApakA zepAMza samaya vyApAra tathA niyoMme maphalakAvyAMgapUrNa racanA kI hai / Apane dharma-prabhAvanAmeM hI vyatIta huzrA / Apane vyApAra- avadhI aura khar3I bolIko apanAyA hai| usame meM bar3I kaThinAiyoMkA sAmanA kiyaa| Apame svA. bhI zuddha tatmama tathA tadbhava zabdoMko aura rUpakoM bhimAna thaa| yahI kAraNa thA ki Apane jahaoNke zAha tathA aMlakAroMko vyavahRta kara bhASAko pUrNa zAhajahA~ke yahAM sanmAna pAyA, zAhajahAM ApakI sAhityika banA diyA hai / bhASA prAMjala tathA dharmaparAyaNatA, sAdhatA tathA dRr3hatApara maMtramugdha-sA adhyAtmavAda jaise nIrama viSayameM honapara bhI rahatA thA / ardhakathAnaka likhaneke pazcAt Apa oja, mAdhurya, prasAda Adi guNoMme yukta hai,| kabataka jIvita rahe, yaha ajJAta hai| kavivarakI unake hRdrUpI sarovarame cAra bRhan kusuma Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 anekAnta [varSa 10 khile; jo saMsArake sAmane 'samayasAra', 'ardha- dRSTikoNa meM rakhate hue rcaa| isalie nahIM ki ve kathAnaka', 'banArasIvilAsa', aura 'nAmamAlA' sAhitya-sadaname sarvotkRSTa sthAnapara sthita hoveN| ke rUpameM prakaTa hue| unake bhIne bhIne saurabhane isase kavikI antara-AtmA jhalaka par3atI hai, isake vizvameM vimala vAtAvaraNakA vinirmANa kiyaa| eka do zikSAprada padoMkI marma-sparzatAkI anubhUti 1. samayasAra--yaha prAkRta bhApAke samayasAra kiijie| para likhe gaye saMskRta samayasAra nATakake AdhAra 1. kula-kalaMka dalamalahi, pApamala--paMka pakhArahi / para racA gayA hai| yaha hindI sAhitya-sadanakA dAruNa saMkaTa harahi, jagata-mAhimA vistArahi // vizAla bahira tathA nIMva hai| isameM kavine a suraga mukati pada racAha, sakRta saMcarahiM karuNArasi / dhyAtma-marubhUmime apane zAnta-rasake sicanase saragana vadahi carana, zIla-guNa kahata banArasi // sundara-sapamAvAle udyAnako sRSTi kI hai, jisameM 2. jyoM suvAsa phala-phUlameM, dahI-dUdha meM ghIva / vicaraNa karate hI banatA hai / usake eka sachandakA pAvaka kATha-pASANameM, tyoM zarIrameM jIva // rasAsvAdana kIjiye: 4. nAmamAlA-yaha eka kopa-grantha hai yaha mahA"kAyA citramArI meM karama parajaMka mArI, kavi dhanajayakI saMskRta racanA nAmamAlAkA prAyaH mAyAko sabArI seja cAdara klpnaa| sundara hindI-anavAda hai| anavAda uttama hai| zaina karai cetana acetanatA nIMda lie, sAhitya-premiyoMke kaMTha karane yogya hai| udAharaNArtha mohakI marora yaha locanako DhapanA // eka dohekA hI darzana kIjiyeudai bala jora yahai zvAsako zabada ghora , samyaka satya amogha sata ni:saMdeha vinadhAra / vidhai sukhakArI jAko daura yahai sapanA / ThIka yathAtha ucita tatha mithyA zrAdizrakAra // aisI mUDha dazAmeM magana rahe tihu~ kAla, hindI-vyoma-vitAname kaviziromaNi banAdhAve bhrama-jAlameM na pAve rUpa apanA" rasIdAsajI madhyAnhakAlIna jAjvalyamAna mAtaDakI 2. ardhakathAnaka-kavikA 'Atmacaritra' hai| nAI prakhara kiraNoMvAle dIptamAna hai| unakI AbhA isame kavine jisa nipuNatAme AtmavarNana kiyA amara hai| unakI kSamatA rakhanevAle prAyaH mahAtmA hai, vaha paThanIya hai| umameM kavike vyktitvkii| tulasIdAsajI hI hai| kahA jAtA hai ki ekabAra chApa hai| hindI-sAhityake kSetrameM yaha Atma-caritra- banArasIdAsajI tathA tulasIdAsajIkA sAkSAtkAra citraNakA pahalA grantha hai, evaM caritra-citraNakI huA thaa| uma samaya kavivarane eka apanI suracanA zailIkI sRSTi yahIMse huii| isaprakAra hamAre kavi tulasIdAsajIko sunAI / isapara mahAtmA tulasIrAja caritra-citraNa-zailIke pravartaka evaM maMsthApaka dAsajIne apanA grantha 'rAmacarita mAnasa' kavivarabhI haiN| 'ardhakathAnaka' kavivarako eka praur3ha ko bhaMTa kiyaa| punaH bheTa hone para jaba tulasIdAsajI satsamAlocaka bhI banAneko paryApta hai| ne rAmAyaNake viSayameM pUchA to kavivarane...... 3. banArasI-bilAma-banArasIdAsajIkI vimala "virAjai rAmAyaNa ghaTa mAhi" racanA tatkAla racakara vANIse vikharita honevAle amRtopadezakA saMgraha sunaaii| isa adhyAtma-racanAko zravaNakara tulasI hai, jo paM0 jagajIvanadAmajI dvArA saMkalita dAsajIne banArasIdAsajIko 'pArzvanAthastotra' kiyA gayA hai| isase yaha spaSTa hai ki kavine jo evaM bhaktiviradAvali' zIrSaka apanI sundara kucha racA hai vaha loka-kalyANakA mahAn , uddezya racanA samarpita kii| Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( A ahAra-kSetrake prAcIna mUrti lekha / ( maMgrAhaka-50 govindadAsa jaina, nyAyatIrtha, zAstrI) [varSa 10 kiraNa 1 se Age] - )* . (naM0 52) bhAvArtha:-jaimavAlavaMzameM paidA honevAle sAhu donoM ora indra khar3e haiM / matti kamarake khone unakI dharmapatnI yazakarI unake putra sAhu pAsame TUTa gaI hai| donoM dhar3a uThAkara ikaTaThaM kara nAyaka unake bhAI sAhu pAlhaNa-vIlhe-mAlhA-paramediye haiN| zilAlekhake kucha akSara ghisa gaye hai| mAhiNi unake putra zrIrAne saMvat 1203 mAgha sudI ataH pare paDhe nahIM gaye / karIva 5 phuTa U~cI khaDA- 13 ko bimbapratiSThA kraaii| sana hai / pApANa kAlA tathA camakadAra hai| tathA jaisavAlavaMzame paidA honevAle sAhu bAhar3a unakI dharmapatnI zivadevi unake putra sAhu somina lekha-saMvat 1203 mAgha mudI 13 jaisavAlAnvaye unake bhAI sAhu mAlha-janaprAhar3a-lAkha-lAlhene sAhu khone bhAryA yaz karI suta nAyaka sAhu bhrAtR pAlhaNa saMvat 1203 ke mAgha sadI 13 ko bimbapratiSThA vIlhe mAlhA parame mahiNi sutazrIrA praNamanti nityam / kraaii| saMvat 1203 mAghasadI 13 jaisavAlAnvaye sAhu noTa:-yaha prativimba do dharmAtmA mahAzayoMbAhaDa bhAryA zivadavi mRta sAhu momini bhrAtA sAhu mAlha- ne apanI gAr3hI kamAIkI dravya lagAkara pratiSThita janaprAhaDha lAgya lAlhe praNamanti nityam / karAI hai| kavivara tulasI tathA banAramI donoM hI hindI (naM0 53) sAhityake amara kalAkAra hai| donoMkI bhApA parimA ___mattikA zira aura hAthoMke atirikta bAkI himmA nahIM hai / cinhase patA calatA hai ki puSparjita hai| rUpakoM tathA ala kAroMke AbhUSaNoMse yukta / dantakI pratimA hai| karIva 2 / phuTa U~cI padmAsana hai, aura saMskRtake puTase aota-prota / yadi dAnoMme hai| pApANa kAlA hai| koI antara hai to vaha yaha ki tulasIkA kAvya-kSetra lekha-saMvat 1213 aSADasudI 2 bhaume gRhapatyanvaye vistata aura laukika hai, aura kavivara banArasIkA kSetra mAhujamakarastasya bhAryA rohaNI tayoH putravAsalastasyakucha sImita aura pAralaukika adhyAtmavAda hai phira laghubhrAta. sAhu nAne tasya bhAryA pAlhA tathA alhA bhI donoM kaviyoMkI kavitA loka-kalyANake mahAn nitya praNamanti / bhAvArtha:-gRhapativaMzameM paidA honevAle sAhu uddezyasa paripUrita hai tulasImeM sAkAra Izvara-upA jazakara unakI dharmapatnI rohaNI-una donoMke putra sanAkI pradhAnatA hai to banArasIme hai pratyeka AtmA- bAsala unake choTe bhAI sAhu nAne unakI dharmapatnI ke paramAtmA honeke vivecanakI mukhyatA / isa prakAra palhA aura alhA ne savata 1213 ke asAr3ha sudI donoM hI sAhityasadanakI avinAzI vibhUtiyA~ hai| 8 bhaumako pratiSThA kraaii| Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta (naM054) phAguna sudI 8 zukravArako pratiSThA kraaii| mUrtikA zira aura donoM hAtha nahIM haiN| bAkI (naM0 57) AMgopAMga upalabdha haiN| cinha bailakA hai| karIba mUrtike zrAsana aura Adhe hAthoMke atirikta 2 phuTa U~cI padmAsana hai| pASANa kAlA tathA cama- bAkI hismA khaNDita hai| lekha prAyaH ghisa gayA hai| kadAra hai| . ataH pUrA spaSTa nahIM par3hA gyaa| cinha hiraNakA lekha-khaNDelavAlAnvaye sAhu dhAmadeva bhAryA palhA hai| karIba 2 phuTa U~cI padmAsana hai| pASANa putrasAlU bhAryA vasrA saMvat 1223 vaizAkhamudI 8 praNa- kAlA aura camakadAra hai| manti nityam / lekha-saMvat 1230 phAgunasudI 12 sanI... ... .. bhAvArtha:-khaNDelavAla vaMzameM paidA honevAle ...."staSaDagaNa bhAryA zAntiNI suta gAMgadeva-somadevasAhu dhAmadeva unakI patnI palhA unake putra sAlU udaya-gorada praNamanti / unakI patnI vasrAne saMvat 1223 ke vaizAkha sudI bhAvArtha:-saMvat 1230 ke phAguna sudI 12 8 ko pratiSThA kraaii| zanivArako....zAha paDagaNa unakI patnI zAntiNI (naM055) unake putra gAMgadeva-somadeva-udaya-gorada ne yaha vimba Asanake atirikta bAkI hissA nahIM pratiSThA kraaii| hai| cinha candrakA hai / karIba 2 phuTa U~cI padmAsana (naM0 58) hai| pASANa kAlA tathA camakadAra hai| mattike donoM ora indra khar3e hai / zira khaNDita lekha-saMvat 1207 mAghavadI 8 gurau grahapatyanvaye hai| bAkI sarvAGga sundara hai / cinha bakarekA hai| sAhu savadhaU tagAryA mahanI tatputra udayabaMdhu praNa- karIva 3 puTa U~cI khagAsana hai| pApANa kAlA hai| manti shreyse| pAlisa camakadAra hai| bhAvArtha:-gRhapati vaMzameM paidA honevAle zAha lekha-savat 1203 golApUrvAnvaye sAhu supara savadhaU unakI dharmapatnI mahanI usake putra udayabaMdhu putraH zAMti tasya putra yazakara kuMthunAthaM praNamanti nityam / ne saMvat 1207 ke mAgha vadI8 guruvArako bimba- bhAvArtha:-golApUrva vaMzameM paidA honevAle sAhu pratiSThA kraaii| sapaTa unake putra zAnti unake putra yazakarane zrI(naM0 56) kunthunAthakI pratimA saMvat 1203 me pratiSThA kraaii| mUrttike Asana aura Adhe hAthoMke atirikta (naM. 56) bAkI hissA khaNDita hai| zerakA cinha hai| karIva mUttike donoM tarapha indra khar3e haiN| ghuTanoM taka 2 phuTa U~cI padmAsana hai| pASANa kAlA hai| pairoMke atirikta bAkI hisse anupalabdha hai| cinha kucha nahIM hai / karIba 6 phuTa U~cI khagAsana hai| lekha-saMvat 1219 phAgunasudI 8 zukre zrImAthu pASANa kAlA tathA pAlisa camakadAra hai| rAnvaye sAhu jinadeva suta sAha arhata bhAryA kiNavatI pASANa kAlA suta sAhu vIThu ninyaM praNamanti / lekha-saMvat 1203 mAghasudI 13 jaisavAlAnvaye sAhu bhAvArthaH-mAthuravaMzameM paida honevAle zAha Sone bhAryA jasakarI sutanAyaka sAhu zAntipAla-vIlhe jinadeva unake putra zAha Ahata unakI dharmapatnI pAlhA-parame-mahipAla sutazrIrA praNamanti nityam / kiNavatI usake putra zAha vIThune saMvat 1211 ke saMvat 1203 mAghamudI 13 jaisavAlAnvaye sAhu Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta vAhada bhAryA zivadevi suta soma-janaprAhaDhalAkhUlAle (naM062) praNamanti nitym| mUrtikA zira nahIM hai| bAkI sarvAGga sundara bhAvArtha:-jaisavAla vaMzameM paidA honevAle hai| yaha pratimA cinhako dekhakara puSpadantakI sAha pone unakI dharmapatnI yazakarI unake putra nAyaka pratIta hotI hai| karIba 2 // phuTa U~cI khaDgAsana zAha zAntipAla-vIlhe-mAlhA-parame-mahIpAla mahI- hai| pASANa kAlA tathA camakadAra hai| pAlake putra zrIrAne saMvat 1203 ke mAghasudI 13 lekha-saMvat 1207 mAgha badI 5 jaisavAlAnvaye ko bimbapratiSThA kraaii| sAhu tanastatsutAH zrIdeva-nUkAnta-bhUpasiha praNamatathA jaisavAla vaMzameM paidA honevAle zAha ti nityam / vAhar3a unakI dharmapatnI zivadevI unake putra soma bhAvArtha:-jaisavAla vaMzameM paidA honevAle janaprAhar3a-lAgvU-lAle inhoMne maMvat 1203 mAgha sAhu tana unake putra zrIdeva-nUkAnta-bhUpasiMhane sudI 13 ko bimbapratiSTA kraaii| maMvat 1207 ke mAgha vadI 8 ko bimbapranoTa:-yaha mati eka vaMzake do bhinna pratiSThA- tiSTA kraaii| pakoMne pratiSThita kraaii| (naM063) * (naM0 60) mRtikA zira dhar3ase alaga hai| avagAhanAse mattikA sirpha eka ghuTanA maya Asanake upa- patA calatA hai ki mUrti vizAla thI / cinhase labdha hai| bAkI hisse nahIM hai| lekha karIba Adhese pratIta hotA ki pati apanI pratIta hotA hai ki pratimA Rpabhadeva tIrthakarakI hai| jyAdA khaNDita hogayA hai| cinha ghor3AkA hai / lekha-saMvat 1210 vaizAkha sadI 13 grahapatyanvaye karIba 1 / / phuTa U~cI padmAsana hai| pASANa kAlA hai| sAha zrIsAda bhAryA manA tayoH suta sAhu zIle bhAryA rUpA lekha-saMvat 1203 golApUrvAnvaye sAhupadma mAhu- tayoH sata devacandra ete praNamanti nityam / bhAvArtha:-gRhapati vaMzameM paidA honevAle sAha bhAvArthaH golApUrva vaMzameM paidA hone vAle sAhu sAda unakI dharmapatnI manA unake putra sAhu zIle padma tathA sAhu NAlhana"." maMvat 1203 meM yaha unakI patnI rUpA una donoMke putra devacandra inhoMne vimvapratiSThA kraaii| saMvat 1210 ke vaizAkha mudI 13 ko yaha bimba (naM061) pratiSThita kraaii| donoM ora indra khar3e hai| Adhe pairoMke atirikta (naM064) bAkI hissA khaNDita hai / zilAlekha jor3akara matikA zira nahIM hai| bAkI sarvADa sandara liyA gayA hai / karIva 5 phuTa U~cI khaDgAsana hai| hai / cinhako dekhakara munisuvratakI pratIta hotI pApANa kAlA hai| hai| karIba 3 phuTa U~cI padmAsana hai| padmApANa lekha-sAha davacandra praNamanti nityam / kAlA hai| bhAvArtha-sAhu devacandra jinavimba pratiSThita lekha-saMvat 1288 mAgha sudI 13 gurau prakhyAtakarAke pratidina namaskAra karate haiN| vaMze golApUrvAnvaye sAhurAsala suta sAda gRhapativaMze . noTa:-mUrtimeM saMvata tathA tithi nahIM diye sAhu zrAmadeva-hAmaramala muta paNDita zrImAladhana tathA gaye hai| sAhu nikaTa suta sAhu sIhAlahANarastatputra janapati NAlha........ Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 anekAnta jJAnacAkara- vAmadeva tathA gopAlha putra nAgadeva praNamanti / cAra praNamanti taTe madanasAgaranirmalam / bhAvArtha:- prasiddha vaMza golApUrva anvaya meM paidA honevAle zAha rAzala unake putra sAdU tathA gRhapati vaMzameM paidA honevAle zAha Amadeva- hAmaramala unake putra paNDita zrI mAladhana tathA zAha nikaTa unake putra zAha sIhAla- hAraNa unake putra janapati jJAnacAkara vAmadeva tathA gopAlha unake putra nAgadevane saMvat 1288 ke mAgha sudI 13 guruvArako nirmala madanasAgara ke kinAre vimba pratiSThA kraaii| noTa- yaha pratibimba do vaMzoMke do dhArmika paruSoMne pratiSThita karAI hai / madanasAgarake taTa para Aja bhI jinamandirake bar3e-bar3e bhagnAvazeSa upalabdha haiM aura jinase jAna par3atA hai ki vahA~ lekhameM ullikhita donoM dharmAtmAoM ke dvArA banAyA gayA yaha jinamandira hogA aura jisame pratiThita kI gaI pratimAkA ukta lekha hai / ( naM0 65 ) mUrtikA zira dhar3ase alaga hai / avagAhanA vizAla hai / yaha cinha se puSpadantakI pratIta hotI hai / karIba 2 || phuTa UMcI padmAsana hai / pApANa kAlA hai / lekha - saMvat 1207 mAgha vadI meM khaNDelavAlAnvaye sAhu mAhavastatsuta vAlaprasana bhAryA sAvitrI tatsuta bIkaU nityaM praNamanti / bhAvArtha:- khaNDelavAla vaMzameM paidA honevAle sAhu mAhava unake putra vAlaprasana unakI patnI sAvitrI unake putra bIkaUne saMvat 1207 mAgha vadI ko vimva pratiSThA karAI / ( naM0 66 ) mUrtike kucha paira aura Asanake atirikta kucha nahIM hai / andAjA 3 phuTa UMcI khaDgAsana hai | cinha puSpadantakI pratIta hotI hai / kAle pApANakI nirmita hai / lekha - saMvat 1207 mAghavadI 8 gRhapatyanvaye sAhurUpasiMha tasya bhAryA lakhamA tasya bhAryA lAhA / bhAvArtha:- gRhapati vaMzameM paidA honevAle sAhu rUpasiMha unakI dharmapatnI lagvamA usake putra mAtanapati usakI patnI lAhagA inhoMne maMt 1207 ke mAgha vadI ko pratiSThA kraaii| 8 ( naM0 67 ) nahIM hai| donoM ora indra khar3e hai| karIba 3 phuTa mUrtike kucha paira tathA zrAsanake atirikta kucha UMcI hai / cinha hAthIkA hai / pASANa kAlA hai| lekha - sAhu lakhana nityaM praNamanti / bhAvArtha - zAha lakhana nitya praNAma karate hai / noTa: -- mUttipara saMvat Adi nahIM diyA gayA / ( naM0 6 ) mUrtike donoM ora indra khar3e hai / kucha pairoMke atirikta bAkI hissA khaNDita hai / cinha sUara kA pratIta hotA hai| karIba 3 phuTa UMcI khaDgAsana | pApAraNa kAlA tathA camakadAra hai / lekha - saMvat 1216 mAghasudI 3 zukre sAhu grAmadeva-devacandra praNamanti nityam / bhAvAthaH- saMvat 1216 ke mAghasudI 3 zukravArako zramadeva - devacandra bimbapratiSThA karAI / (kramazaH ) Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTa sahastrIkI eka prazasti -.300 [ kaI varSa hue, eTAke bar3e mandirake zAstrabhaNDArako dekhate hue mujhe prAptamImAMsAlaMkRti arthAt aSTapahamIkI eka prati dakhaneko milI tho, jisako patrasaMkhyA 343 hai aura jisapara grantha naM0 48 paDA hai| yaha prati jArambI vAle paM0 jIvArAmajIka hAthakI ligvI huI hai, saMvat 1940 meM likhI gaI hai aura saMvat 1641 meM isa pratiko ukta paDitajIse chaTolAlane prApta kiyA hai| paM. jIvArAmajIne jisa pratiparase yaha prati utArI hai vaha jyeSTha sudi trayodazI saMvat 1762 ko takSakapurake neminAtha-maMdirameM likhI gaI hai aura use narendrakIti guruke ziSya paM0 lAlacandrane liyA hai, jo usa samaya syAdvAdavidyAke adhyayanameM agragaNya the aura jina ziSya 10 lakSmIdAsane vAdirAja zreSThike mugvase isa pavitra zAstra (aSTasahasrI) kA adhyayana kiyA thA / usa pratike zrannameM unakI lekhaka prazasti lagI huI thI, jisame aSTamahamrIkI stuti bhI dI huI hai aura anya bhI kucha khAsa bAtoMkA ullekha hai| isa prazastikI bhI paM0 jIvArAmajIne apanI pratimeM nakala utArI hai aura yaha bahA hI acchA kiyA hai| yaha prazasti dasave paricchedakI samApti ke bAda "zrImadakalaMkazazadharakulavidyAnandayabhavA bhUyAt / gurumImAMsAlaMkRtiraSTamahasI patAmRddhaye // // iti zrImadAptamImAmAlaMkRti. pUrNa // ch|" ina vAkyoMko danaka anantara "atha prazasti" isa vAkyase prArabha hotI hai| ata: yahA~para vidvAno tathA itihAsanIkI jAnakArIke liye isa prazastiko jyo-kA-tyoM uddhRta kiyA jAtA hai jahA~ kahI kucha zabdA'zuddhi jAna paDo upakA saMketa ba kaTake bhItara kara diyA gayA hai| isa prazastika sAtha juDI huI aSTamahamrIko stutimeM eka khAsa bAtakA ullekha kiyA gayA hai aura vaha hai 'mAmantabhadga' nAmakI varavRtti pustakakA-svAmI samantabhadra ke dvArA svopajJa vRtika rUpameM likhe gaye uttama TIkA-granthakA -ullekha, jise pRthvIpara prasiddha batalAyA hai aura ligyA hai ki 'ina kArNATaka tathA gorjara TIkAkArokA koI khAsa vizeSa nahIM hai, 'mAmantabhadra' nAmakI varavRtti pustaka sabako samAnarUpama barAbara iSTa rahI hai sabhIne use apanAyA hai| isase prAcArya vamanandIne davAgamavRttika maMgalAcaraNameM jima 'sAmantabhagamata' kA ullekha kiyA hai, yAra ume bandanA kI hai vaha isa 'mAmantabhadra' vRttikA hI ullekha jAna par3atA hai / isI taraha zAkaTAyana vyAkaraNakA abhayacandrasUri-kRta vRttimeM, 'upajJAta' sUtrakI vyAkhyA karate hue, jo udAharaNa svopajJa kRtiyoMke diye hai unameM 'sAmantabhadra mahAbhASyam' nAmakA udAharaNa bhI isI varavRttikaH dyAtaka hai jipaka liye vahAM 'mahAbhASya' zabdakA prayoga kiyA gayA hai| ina saba ullevoparama aisA mAlUma hotA hai ki svAmI samantabhadra ke nAmapara jo mahAbhAgya caDhA hayA hai vaha saMbhavataH unaka devAgamasUtrapara racA hayA unakA svopajJa bhApya hai / isa viSayakI vizeSa khoja honekI jarUrata hai| vidvAnoMko isake liye prayatna karanA cAhiye |-smpaadk] atha prazastiH vatma netraSaDazvamoma176nihita jyaSThaM ca mAsena zubhra pakSa iti trayodazadine zrItakSAkAkhya pure / nemisvAmigRhe vyalIlididaM devAgamAlaMkRta[:] pustaM pRjyanaredrakIrtisuguroH zrIlAlacandro vaduH / / 1 / / vidyavidyAvibidA budhAnAM parAjaye puSTatarA babhUva / sthAdvAdavidyAdhyayanegragaNyaH zrIlAlacaMdro bhuvi sArthanAmA / / 2 / / tabodhyaiH kavivAdivAgmipraguNAlaMkAravadbhiH samA Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta ropagauNavirodhijJaptivazatamAbhizca paDvaistakaiH (1) etaccha pThisuvAdirAjamukhatodhItaM sumRetra (zra)taM syAdvAdAMbudhirAjarazmiciraM lakSmyAdidAsarbudhaiH // 3 // athASTasahasrI stRyate aSTasahasrI kurute duSTasahasrI sunirmadA bhuvane / kaSTasahasrInAza(nazyati dhRSTasahasrIpadapraNatAm / / 3 / / sarpatmaugatasappesa(da)ppadamanI zUnyAMdhakArAkaragyaugAraNyakRzAgurannakaNabhukachAtrAcale haadinii| stAnmImAMsakamAMsarAkSasavadharadvaitakAdaMvinI vAtyA zrIjinazAsanAbdhi-vidhubhA devAgamAlaMkRtiH // 4 // re cAvvoka varAkakAka kaTukA(ka) kiM rAraTItyutkaTamekaM mAnamapAsya mAnayugalaM manyasva tddhitH| mAMkhyAmaMkhyakutakezaMgvasahajaM tyaktvA samuttopama-(?) stvaM re zaiva zivAyanaM zivagato tyaktodyatastAriH (1) // 5 // AmAmaM nikhilapravAdivisaro jainairamAcakRtA(1)dvAdaM svepsitasiddhayenumatibhistanno na duHkhAvaha / yabauddhodhama epa buddhividhavAmUhi hAsyAya tana kurvANa: svamatasthiti sthitipadabhRSTaH pramIto yathA // 6 // nijAgamattavAgmarocha(ccha)ladanalpayuktyutkaTAna (1) pracaMDahRdayonnatIna prakaTitasvasvagotkarAn / gajAniva kuvAdino nayanakhaM pramAdaSTriNaM para: kimu vidAraye ja jhaTiti jainasiMha vinA // 7 // evaM maMketasaMsthApratipadanicayAH saMti karNATajAtA(nAM) itthaM maMketasaMsthA laghubhirapi kRtAH zrIsamantAdibhadra: IhakarmaketasaMsthAsta iha jinapade pustake[papanna:(nnAH) jeyAzcAnyeSu dhIbhitrijamatibalataste yathAsthAnamAptAH / / 8 / / kArNATakAnAM khalu gorjarANAM na vidyate kopi vizeSa epAM sAmantabhad varavRttipustaM samaM sameSTAM prathitaprathivyAM // 6 // aSTasahasrIpustakaM trikAlaM trizuddhayA lAlacaMdro lakSmIdAmazipyayutau (to?) naMnamItIti bhadram // 10 // anukrame zloka 8700 sityAsIsai mUla jIvArAmajIjArakhIvAle paMDitajI maMvat 1640 tyA dram 10 anukrame zloka 8700 sityAsIsai mUla jIvArAmajIjArakhIvAle paMDitajI maM0 1641 zuga mAghe chaTIlAlazrI zrI kedaH paM0 jIvArAmajI 'zrI zrI zrI zrI Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gArava-gAthA pAMDe rUpacanda aura unakA sAhitya (le0 paM0 paramAnanda jaina zAstrI) - ) (pAMDe rUpacandajI vikramakI 17 vIM zatAbdIke hindIke prasiddha kavi banArasIdAsajIne apane vidvAna the, kAvya-vyAkaraNAdike sAtha jaina siddhA- 'ardhakathAnaka' meM likhA hai ki saMvat 1662 meM ntake bhI acche paMDita the aura bhaTTArakIya paMDita AgarAmeM paM0 rUpacandrajI gunIkA Agamana huA honeka kAraNa 'pAMDe' kI upAdhise alaMkRta the| aura unhoMne tihunA mAike mandirame DerA kiyaa| Apako hindIke sivAya, saMskRta bhASAke vividha usa samaya AgarAmeM saba AdhyAtmiyoMne milakara chandoMme bhI kavitA karanekA acchA abhyAma thaa| vicAra kiyA ki pAMDejIse AcArya nemicandra Apane 'samavasaraNa' nAmaka saMskRta pUjApAThakI siddhAntacakravartIke dvArA makalita gommaTasAra prazastime apanA jo paricaya diyA hai nAmaka siddhAntagranthakA vAcana karAyA jAya / umase mAlUma hotA hai ki ApakA janma-sthAna cunA~ce paMDitajIne gommaTasAra granthakA pravacana 'kucha' nAmake dezameM sthita 'salemapura' thaa| Apa kiyA aura mArgaNA, guNasthAna, jIvasthAna tathA agravAla vaMzake bhUpaNa gargagotrI the| Apake pitA- karmabandhAdike svarUpakA vizada vivecana kiyaa| mahakA nAma mAmaTa aura pitAkA nAma bhagavAnadAsa mAtha hI, kriyAkANDa aura nizcayanaya vyavahArathA / bhagavAnadAsakI do patniyAM thI, jinameM nayakI yathArtha kathanIkA rahasya bhI samajhAyA / prathamase brahmadAma nAmake putrakA janma huA thaa| aura yaha bhI batalAyA ki jo nayadRSTise vihIna damarI patnI 'cAcI' se pAMca putra samutpanna hue the- hai unheM vastutattvakI upalabdhi nahIM hotI tathA harirAja, bhUpati, abhayarAja, kIrticandra aura zrIbrahmadAseti samAsavRttaH / rUpacandra / iname antima rUpacandra hI prasiddha kavi dvitIya 'cAco' iti saMjJikAyA, the aura jaina maddhAntake acche marmajJa vidvAna the / panyAM bhavA: paMcasutA: prasiddhAH // 2 // ve jJAnaprAptake liye banArasa gaye the aura vahAMsa hagiriva harirAjo bhUpatirbhUmivocyaH (!) zabda aura artharUpI sudhArasakA pAnakara dariyApurame bhavadabhayarAja: kIrti candraH sukIrtiH / lauTa kara Aye the| tadanujakavirUpo rUpacandro vitandro, 1 nAbhayabhutirucire kuhanAmni deze, vimalasumaticakSurjenasiddhAnta-dakSaH / / 3 / / zuddha salemapuravAkpahirUpasiddha / sa rUpacandro'ya samAva jatpurI, agroskAnvaya--vibhUSaNa-gargagotra:, banArabhI bodhavidhAnalabdhaye / zrImAmaTasya tanayo bhagavAnadAsa: // 1 // grAsvAdya zabdArtha sudhArasaM tataH, tatpUrvapalyA prabhavaH pratApI, saMprAtavAMstaddariyAparaM puraM // 4 // Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta vastusvabhAvase rahita puruSa samyagdRSTi nahIM hA ardhakathAnakake isa ullegyase mAlUma hotA hai sakate / pAMDe rUpacandrajIke vastutatva vivecanama ki prastuta pAMDe rUpacandra hI ukta 'samavasaraNa' paM0 banArasIdAsakA vaha ekAnta abhiniveza dara pAThake racayitA hai| cU~ ki ukta pATha bhI saMvat hogayA, jo unheM aura unake sAthiyoMko 'nATaka 1662 meM racA gayA hai aura paM0 banArasIdAsajIne samayasAra' kI rAyamallIya TIkAke adhyayana karanase ukta ghaTanAkA samaya bhI ardhakathAnakameM saM0 1662 hogayA thA aura jisake kAraNa ve japa, tapa, sA- diyA hai| isase mAlUma hotA hai ki ukta pATha mAyika, pratikramaNAdi kiyAyoMko chor3akara bhaga- AgarakI uparyukta ghaTanAse pUrva hI racA gayA hai| vAnakA car3hAyA huA naivedya bhI khAne lage the| isIse prazastime usakA koI ullekha nahIM hai| yaha dazA kevala banArasIdAsakI hI nahIM u- anyathA pAMDe rupacandajI usa ghaTanAkA ullekha nake sAthI candrabhAna, udayakarana aura thAnamallakI umameM avazya hI karate / astu, nATaka samayamArameM bhI hogaI thii| ye cAroM hI jane nagna hokara eka inhI rUpacandrajIkA samullekha kiyA gayA hai ve koTharIme phirate the aura kahate the ki 'hama munirAja saM0 1662 ke rUpacandrajIme bhinna nahIM haiN| haiN| hamAre kucha bhI parigraha nahIM hai| jaisA ki ardha- inakI saskRtabhApAkI eka mAtrakRti 'mamavasaraNakathAnakake nimna dohese spaSTa hai : pATha' athavA 'kevalajJAna kalyANAco' hai| isame "nagana hoMhi cAroM jane, phirahi koTharI maahi| jainatIrthakarake kevalajJAna prApta kara lenepara jo antakahahiM bhaye munirAja hama, kachU parigraha nAhi // " barbAhya vibhUti prApta hotI hai athavA jJAnAvaraNa, pAMDe rUpacandrajIke vacanoMko munakara banArasI maba adhyAtmI kiyo vicAra, dAsajIkA pariNamana aura hI rUpa hogyaa| unakI ___ graMtha vaMcAyau gommaTamAra / / 631 / / dRSTimeM satyatA aura zraddhA nirmalatAkA prAdurbhAva tAme gunathAnaka paravAna, huaa| unheM apanI bhUla mAlUma huI aura unhoMne ume kahyo jJAna aru kriyA vidhAna / dUra kiyaa| usa samaya unake hRdayameM anupama jJAna jo jiya jima gunathAnaka hoi, jyoti jAgRta ho uThI thI aura isIsa unhoMne jaisI kriyA karai maya koi // 633 / / apaneko 'syAdvAdapariNatise pariNata' batalAyA bhinna bhinna vivaraNa vistAra, _antara niyata bahuri vivahAra / saM0 1663 meM paM0 banArasIdAsajIne AcArya sabakI kathA saba vidha kahI, amRtacandra ke 'nATakamamayamArakalaza' kA hindI padyA sunika saMse kachu nA rahI // 633 // nuvAda kiyA aura saMvat 1664 meM pAMDe rUpa taba banArasI aurahi bhayo. candrajIkA svargavAsa hogyaa| syAvAda printi-prinyo| 1 anAyAsa isa hI samaya, pAMDa rUpacandra guru pAsa, nagara aAgare thAna / sunyo grantha mana bhayau hulAsa / / 630 // rUpacandra paMDita gunI, phira tisa samai barasakai bIca, aAyo aAgama jAna // 630 // rUpacandako AI mIca / tihunA sAhu deharA kiyA, suna suna rUpacandra ke baina, tahAM zrAya tina DerA liyaa| ardhaka. bAnArasI bhayau diva jaina // 635 / / Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 2] anekAnta dazanAvaraNa, mohanIya aura antarAyarUpa ghAtiyA patnIkA nAma durgA thaa| usase do putra hue / cakramena karmo ke vinAzase jo ananta catuSTayarUpa Atmanidhi aura mitramena / cakrasenakI strIkA nAma kRSNAvatI thA kI samupalabdhi hotI hai umakA vaNana hai| mAtha hI, aura usame kevalasena aura dharmasena nAmake do putra bAhyameM jo samavasaraNAdi vibhUtikA pradarzana hotA hai hue / mitrasenakI dharmapatnIkA nAma yazodA thA usasa vaha saba unake guNAtizaya athavA puNyAtizayakA bhI do putra utpanna hue the| unameM prathama putrakA nAma mahatva hai-ve usa vibhUtimeM sarvathA alina aMta- bhagavAnadAsa thA, jo bar3A hI pratApI aura saMghakA rIkSa virAjamAna rahate haiM aura vItarAgavijJAnarUpa adhinAyaka thA / aura dUsarA putra harivaMza bhI dharmaAtmanidhika dvArA jagatakA kalyANa karate hai- premI aura guNasampanna thaa| bhagavAnadAsakI patnIsaMsArake dumbI prANiyoMko dumbane chuTakArA pAne kA nAma kezarida thA, usase tIna putra utpanna huA. aura zAzvata mugva prApta karanakA sugama mAge the-mahAsena, jinadAma aura munimuvrata / maMghAdhipa batalAte hai| bhagavAnadAsane jinandra bhagavAnkI pratiSTA karavAI kavina ima pAThakI racanA AcAya jinasenakaM thI aura saMgharAjakI padavIko bhI prApta kiyA thaa| AdipugaNagata 'mamavasaraNa vipayaka kathanako dRSTi vaha dAna-mAnameM karaNa ke samAna thaa| inhIM bhagavAname ragbata hue kI hai / prastuta grantha dillIka bAdazAha dAsakI preraNAma paMDita rUpacandrajIne prastuta pAThako jahAMgIrake putra zAhajahAMka rAjyakAlame, saMvat 1662 racanA kI thii| pAMDe rUpacandrajIne isa granthaprazastima ke Azvina mahIne ke kRSNapakSama, navamI guruvArake -:. dina, siddhayAgama aura punavasanakSatrama samAna hazA eka hai / ima jAtikA adhikatara nivAsa bundelakhaNDama hai; jaisA ki usake nimna padyama spaSTa hai: pAyA jAtA hai| yaha jAti vikramakI 12 vI meM 14 vA zrImalsaMvatsare'smi baratanunayavikramAdityarAjye zatAbdI taka baba samRddha rahI hai| isake dvArA pratiSThita 'tIte dRganaMdabhadrAzukrataparimita(1662)kRSNapakSaSamAsa / mUrtiyA 1202 me 1247 takakI pAI jAtI hai| ye prAcIna devAcAryapracAra zubhanavarmAtA siddhayoge prasiddhaM / mRtiyA mahAvA, itarara, paporA, zAhAra aura nAbaI zrAdi pAnarvasvitpuDastha (?) samavamRtimaha prAptamAtA samApti // 34 ke sthAnAma upalabdha hotI haiM jinapara pratiSThA karane-karAne zrAdikA samaya mA akita hai| isake dvArA nirmita aneka ___ granthakartAne isa pAThaka banavAnevAle zrAvakake zivaravanda mandira bhI yatra tatra milata hai, jo uma jAnikI kuTumbakA vistRta paricaya diyA hai| jo ima dharmaniSTAke pratIka hai, aneka graMthokA nirmANa bhI kiyA zrora prakAra hai: karAyA gayA hai| maM0 1540 me zrAvaNa vadi 10 ko mUlamaMghAntargata nandisaMgha balAtkAragaNa, mara- malasagha marasvati gacchake bha0 jinacandra ke praziSya bha* svatigacchake prasiddha kundakundAnvayame vAdIrUpI bhavanakarkAtike mamaya golApUrva jAtika sAha sAnAtika muputra hagAMka madako bhedana karanavAle siMhakIti hue| papAne karmakSaya nimitta uttarapurANa liyA thaa| yaha graMtha unake paTTapara dharmakIrti, dhamakItika paTTapara jJAna- nAgaura maMDAra meM surakSita hai / ina maba ullekhome dama jAtibhUSaNa aura jJAnabhUpaNake paTTapara bhAratIbhUSaNa kI mahattA aura aitihAsikatAkA bhalI-bhAti parijAna ho tapasvI bhaTTArakoMke dvArA abhivandanIya vigatadUSaNa jAtA hai / aAja bhI imameM aneka pranini vidvAna aura bhaTTAraka jagatbhUpaNa hue| inhIM bhaTTAraka jagadbhUpaNa- zrImAna pAye jAte haiN| anveSaNa honepara isa jAtike kI golApUrva' AmnAyame divyanayana hue / unakI vikAma Adi para bhI vicAra kiyA jA sakatA hai| caMderI aura golApUrva jAti jainasamAjakI 4 upajAtiyomese usake zrAma-vAsa sthAnoMmeM bhI isa jAti ke anuyAyI rahe hai| Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 10 netrasiMha nAmake apane eka pradhAna ziSyakA bhI kabahu~ bhUli na parinae, jJAyaka zuddha svabhAva // 86 // ullekha kiyA hai para ve kauna the aura kahAMke nivAsI neminAthagasa bhI eka sundara kRti hai jise maiMne the yaha kucha mAlUma nahIM hosakA / maM0 1944 meM jayapurameM Amerake bhaTrAraka mahendrakIrtike ukta pAThake atirikta pAMDe rUpacandrajIkI nimna graMthabhaMDArako avalokana karate hue eka guTakemeM dekhA kRtiyoMkA ullekha aura bhI milatA hai jinameMse rUpa- thA aura usakA Adi aMtabhAga noTa kiyA thaa| paracandra-zataka, paMcamaMgalapATha aura kucha jakar3o Adi nubaha merI noTabuka isa samaya sAmane na honese prakAzita bhI parantu neminAtha-rAsa aura usake mambandhameM kucha na likha kara unakI anya racaaneka pada tathA saMskRtakA ukta pATha abhI taka aprakA- nAmoMke sambaMdha hI vicAra karatA huuN| zita hI haiN| rUpacandrazatakame sI dauhe pAye jAte hai, inakI eka aura naI racanA prApta huI hai, usakA jo bar3e hI zikSAprada haiM aura viSayAbhilASI bhogI janoM nAma hai, 'khaTolanAgIta' / ina rUpaka khaTolanAgIta ko unase vimukha karAne kI prauDha zikSAko liye hue meM 13 padya diya hae haiM jo bhAvapUrNa haiM aura aatmhai| sAtha hI prAtmamvarUpake nidarzaka hai / pAThakoMkI maMbodhanakI bhAvanAko liye hue hai| unameM batalAyA hai jAnakArIke liye kucha dohe likhita guTakeparame nIce ki yaha jIva samArarUpI rati-mandirameM eka khaTolane diye jAte haiM: para leTA huA hai, jisake krodha, mAna, mAyA, lobha mevana viSaya anAdita, tisanA kabhI na bujhaay| rUpa cAra paga hai, kAma aura kapaTa do sIrA tathA jyoM jalanai paritApatI, haMdhana sigvi adhikAya // 26 // cintA aura rati dAnoM pATI haiN| vaha avirata Adi parakI saMgati tuma gae, khoI apanI jAti / dRr3ha vAnoMse bunA huA hai, jisameM mithyAtvarUpI zrApA-para na pichAnahU, rahe pramAdani mAti // 42 // vizAla 'mAI' lagI huI hai| vaha AzArUpI ar3apara saMjogate baMdha hai, para viyogata mokha / vAryAna aura zaMkAdika pATha doparUpa mAloMse bharA cetana paraka milanameM, lAgata haiM bahu doSa // 46 // huA hai, manarUpI bAr3haIne use banAyA aura gar3hA moha manai tuma aApako, jAnana ho paradarva / hai| aise una khaTolanepara yaha jIvarUpI pathika jyoM jana mAto kanakato, kanakahi dembai sarva // 51 // rAga-dveSarUpI geDuvA aura kumatirUpI sukomala saura pAhana mAhi suvarNa jyoM, dAru virSa huta bhoj| se zarIrako Dhakakara para-pariNatirUpI gaurIke sAtha tyoM tuma vyApaka ghaTa viSai, dekhahu kara kina khoja // 53 // so rahA hai, mote hue use vipayakI abhilASA puhapana viSa suvAsa jyoM, tilana vidhaiM jyoM tel| huI, usI samaya pAMca indriyarUpI coroMne milakara tyauM tuma ghaTameM rahata ho, jini jAnaha yaha khela // 54 // usake AvAsa (nivAsa sthAna) ko lUTa liyaa| darazana jJAna caritameM, vamai vastu ghaTa maaNhi| isa jIvako anAdi kAla sote hue vyatIta hogayA mRrakha marama na jAnahI, bAhari khojana jAhi // 52 // to bhI vaha nahIM jAgA, taba zrIgurune samyaktvarUpI cetanake paracai binA, tapa japa saba akayattha / vihAna (saverA) ke honakA saMketa kiyA aura kahA kana bina tuSa jyauM phaTakatai, ka na pAvai hantha // 8 // ' ki aba kAla rAtri vyatIta hogaI hai, aura jJAnacetanasauM paracai nahIM. kahA bhaye vrata dhAri / sUryakA udaya huA hai, jise sunakara isa jIvakA sAli vihUne kheta kI, vRthA banAvata vAri // 86 // bhramarUpI ajJAna naSTa ho gayA aura vaha apane AtmabinA tasva parace lagata, apara bhAva abhirAma / svarUpako pAneke liye utsuka ho uThA, aura tatkAla nAma aura rasa rucita haiM, amRta na cAkhyau jAma // 8 // hI khaTolanese uThakara aura azeSa parigrahakA parisune paricaye anubhae, vAra vAra parabhAva / tyAgakara digambara veSa dhAraNa kiyA tathA samAdhimeM Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 2] anekAnta lIna hokara samyagdarzana, jJAna, cAritrarUpI ratnatrayake anuSThAna dvArA sadAke liye karmabandhanase unmukta ho gayA-vaha apane svarUpako prAptakara nijAnanda rama meM magna hogayA / khaTolanA gItake ve padya isa prakAra hai:bhava-ratimaMdira poDhiyo khaTolA mero kopAdika paga cAri / kAma-kapaTa-sIrA doU, cintA rati doU pATi // 1 // avirati diDha vAnani, buno mithyA mAI visAla | thAzA aDavAini daI, zaMkAdika vasa sAla // 2 // raciu gaThiu mana vADhaI, bahu vidhi karma sahAya / prathama dhyAna dou kArane, vA sirugyA nIlAi (?) // 3 // rAga dveSa dou geDyA, kumati sukomala sori / jIva pathika tahaM poDhiyo, para-pariNani-saMgagauri // 4 // moha noMda sUta rahiu, lAgI viSaya-havAsa / paMca karaNa corani mila, mUsau sakala avAsa // 2 // anAdikAla sote gayo' ajahu na jAgai mAna / moha nIMda TUTe nahIM, kyA pAvai niravAna // 6 // pote sote jAgiyA, ne nara canura sujAni / guru caraNAyudha boliyoM, samakita bhayau vihAna // 7 // kAla rayana taba bItaI, Ugo jJAna subhAnu / bhrAMti timira jaba nAziyo, pragaTau avicala thAna 10 choTi khaTolA nurata hI, dharivi digambara veSa / gupta ratna nInoM liye, teri gaye ziva deza // 6 // siddha sadA jahAM nivasahI, carama zarIra pramANa / kiMcidUna mayanojhita, mUsA gagana samAna // 10 // parama mukhAmRta pIvake, bhAI sahaja samAdhi / ajara amarate hoya rahai, nAso sakala upAdhi // 11 // so avahIM jAgisI, kaba lahiM so avakAza / moha noMda kaba TUTasI, kaba lahihauM zivapAsa // 12 // rUpacandra jana vInavai, hujI nuva guNa lAhu / te jAgA je jAgasI, tehau baMdau sAhu // 13 // iti khaTolAgIta samApta / isake sivAya Apake aneka AdhyAtmika pada bhI guTakoMme likhe hue milate haiM, jo bahuta hI sarala aura bhAvapUrNa hai, pAThakoMkI jAnakArIke liye unameM se eka choTA pada nIce uddhRta kiyA jAtA hai: jiya paramoM kiti prIta karIre // tU mujAna paraka raMga rAco prakRti virodha na samujhi parIre // 1 // parihara mahaja jJAnagaNa apano mUDhapanoM se cita dharIre // 2 // ahaMkAra mamatA bhrama bhUlyau cita ceto eko na dharIre // 3 // parakI saMgati cahuMgati bhItari kauna-kauna te vipati bharIre // rUpacandra cita cetana kAhi na aba, terI mati kaune harIre / 5 / / ina saba racanAoMparase vijJa pAThaka pAMDe rUpacandajIke vyaktitvakA anumAna kara sakate haiM, aura unakI racanAe~ kitanI sarala aura bhAvapUrNa haiM isakA bhI anubhava kara sakate hai| Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhitya-paricaya aura samAlocana [isa stambhameM samAlocanArtha Aye naye granthAdi sAhityakA paricaya aura samAlocana kiyA jAtA hai / samAlocanAke liye pratyeka granthAdikI do-do pratiyAM pAnA jarUrI hai| -sampAdaka] jainAcArya-lekhaka paM0 mUlacandrajI, vatsala, usIke AdhAramaM dUsare nemicandrane apanI 'jiivdmoh| prakAzaka, di0 jaina pustakAlaya, sUrata / pRSTa tattvaprabodhikA' nAmakI saMskRta TIkA likhI hai| saMkhyA 168 / mUlya, eka rupayA dasa aanaa| AcArya abhayacandrane apanI mandaprabodhikA TIkAmeM isa pustakame 28 jainAcAryoM aura unakI kRtiyoM- gommaTasArakI eka aura 'paMjikA' TIkAkA ullekha kA maMkSipta paricaya diyA huA hai| bhagavAna mahA. kiyA hai aura vaha isa prakAra hai:-'athavA sammUvIrake bAda jainadharmake ahiMsAdi siddhAntoMkA pracAra cchenagopapAttAnAzritya janma bhavatIti gommaTasArakaranevAle aneka jainAcArya, vidvAn , rAjA, aura paMcikAkArAdInAmabhiprAyaH / " ima paMjikA TIkAkA rAjyamaMtrI tathA nagara seTha Adi prasiddha vyakti hue ullegva meMne san 1644 ke mArca mahIneke 'anekAnta' hai| unake sambandhameM eka prAmANika itivRttaka ligba varSa 6 kiraNa 8 ke pRSTha 264 pajake dUsare kAlamake jAnekI bar3I AvazyakatA hai / vatsalajIne isa nIce dusare phuTa noTame kiyA thaa| dizAmeM jo prayatna kiyA hai vaha abhinaMdanIya hai| isake atirikta dazavI zatAbdIka AcArya parantu prastuta pustakameM prapha Adi presa-sambandhi amRtacaMdrakA samaya 12 vIM zatAbdI batalAyA hai jo azuddhiyoMke atirikta kucha aisI azuddhiyA~ bhI pAI ThIka nahIM hai| tathA AcArya vidyAnandakA paricaya jAtI hai jo khaTakane yogya hai / aisI pustakame aiti- dete hue unheM bhI rAjAvalI kathAka AdhAroMpara 16 hAsika azaddhiyA~ nahIM rahanI cAhiye / bataura udA- vI zatAbdIka vidyAnanda kI ghaTanAoMke sAtha haraNake yahA~ eka-do azuddhiyoMkA digdarzana pATha- sambaddha kara diyA hai| devandrakItine apane ziSya koMkI jAnakArIke liye nIce diyA jAtA hai:- bidyAnandakI tArIpha kI hai na ki una tArkiva pRSTha 53 para prAcArya nemicandra siddhAntacakra- vidyaanndkii| isI taraha zubhacandrakA paricaya dete vartIkI kRtiyoMkA paricaya karAte hue unakI kRti hue, bhaTTAraka vizvabhUSaNakI kAlpanika kathAke gommaTasArakI cAra TIkAoMkA samullekha kiyA hai AdhAra para binA kisI jAMca par3atAlake, bhatRhari, aura likhA hai ki-cAmuNDarAyakI karnATaka-vRtti, sindhula rAjA muJja aura zubhacandrako sama-sAmakezavavarNIkI saMskRta TIkA, aura abhayacandrakI yika bhI prakaTa kiyA gayA hai jiname zatAbdiyoMkA maMdaprabodhikA aura paM0 ToDaramalakI samyagjJAnacandri- antara hai| yaha saba kathana aitihAmika dRSTisa kA, ye cAra TIkAe~ hai| aMmagata hai, aura vaha itihAsakI anabhijJatAko isameM cAmuNDarAyakI vRttiko kanoTakI batalAyA vyakta karatA hai| aisI pustakoMme isaprakArakI truTigayA hai, jo ThIka nahIM hai, cAmuNDarAyane gommaTa- yoMkA raha jAnA avazya khaTakatA hai / AzA hai sArapara koI karnATaka vRtti banAI ho, isakA koI lekhaka mahAnubhAva dUsare saMskaraName Avazyaka spaSTa ullekha nahIM milatA aura na gommaTasAra sudhAra karanekA prayatna kreNge|-prmaannd jaina / karmakANDakI 672 naM0 kI gAthAse hI isa bAtakI koI sUcanA milatI hai| dUsare kezavavarNIkI TIkA 1 dekho anekAnta varSa 4 kiraNa 1 me prakAzita saMskRtameM nahIM hai vaha karnATaka bhASAmeM likhI gaI hai, DA0 e0 ena0 upAdhyekA lekha / Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paNDitapravara ToDaramallajIkI svahasta likhita pratiparase saMzodhita mokSamArgamakA zaka pAThakoMko yaha jAnakara prasannatA hogI ki AcAryakalpa 50 ToDaramallajIke mokSamArgaprakAzakakI svahasta-likhita pratise milAnakara ukta grantha unakI svahasta-likhita kRtiyoMke citroM tathA zrI 105 pUjya zullaka gaNezaprasAdajI varNIka prAkkathana aura aitihAsika mahatvapUrNa prastAvanAke sAtha 40 paramAnandajI zAstrIke sampAdakatvameM vIrasevAmandirakI orase chapa rahA hai| yaha mahatvapUrNa saMskaraNa pUjya zrI 105 kSullaka cidAnandajI mahArAjakI preraNAse chapAyA jArahA hai aura vaha unakI icchAnusAra pAThakoMke liye lAgata mUlyameM prApta ho sakegA / ataH grAhaka mahAnubhAva apanI prati abhIse rijarva kraaleN| ___ahiMsAkA mahatva bhArata sadAse ahiMsAtmaka saMskRtikA kendra tulanAtmaka rUpase mAMsAhArase zAkAhAra adhika rahA hai| Aja yahA~ phaile hue mAMsa aura madirAke upayogI siddha ho / jo lekhaka mahAzaya hindI pracArako rokaneke liye aura puna: ahiMsA dharma bhASAmeM sundara va upayogI lekha phulaskepa sAijake aura zAkAhArakA pracAra karaneke liye isa samitine 20 pejoM meM sitambara 1946 ke anta taka likha kara nirNaya kiyA hai ki sarvasAdhAraNako zAkAhArakI mejeMge, usameM sarvottama lekhakako 251) do sau upayogitA batAneke liye sarala-subodha aura prabhA- ikyAvana rupayekA puraskAra bheMTa kiyA jaavegaa| vazAlI sAhitya prakAzita karAyA jAya, jisameM noTa-lekhoMkA nirNaya nimnalikhita sajjanoMkA eka borDa karegA1 zrI 105 kSullaka gaNezaprasAdajI varNI nyAyAcArya, 2 paM0 jugalakizorajI mukhtAra pradhAna saMpAdaka 'anekAnta', 3 zrI0 jayabhagavAnajI eDavokeTa, pAnIpata 4 50 kailAzacandrajI zAstrI pradhAnAdhyApaka, syA0 vidyA. kAzI 5 paM0 hIrAlAlajI 'kauzala' sAhityaratna, nyAyatIrtha, dehalI lekha bhejanekA patA jainA vAca kampanI, sadara bAjAra, dehlii| lAlamandirajI, dehlii| noTaH-jo sajjana isa viSayakA sAhitya Adi upayogI vastueM bhejanekI kRpA kareMge, hama unake atyanta AbhArI hoNge| saMzodhana anekAntakI gata kiraNameM pRSTha 30 para 'Thinkers kI jagaha Thinless aura pRSTha 34 para do jagaha Electron ke sthAnapara Election tathA Ion ke sthAna para Iow galata chapa gayA hai ataH pAThaka apanI apanI pratimeM use sudhAra lenekI kRpA kreN| -prakAzaka / jaina ahiMsA pracAraka samiti Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ == hamAre surucipUrNa prakAzana === 1. anitya-bhAvanA-pA0pamanandikRta bhAvapUrNa || 6. umAsvAmizrAvakAcAraparIkSA-mukhtAra zrI. aura dayagrAhI mahatvakI kRti, sAhitya-tapasthI paNDita || jugalakizoradvArA likhita pranya-parIkSAoMkA itihAsagalakizora mukhtArake hindI-pacAnuvAda aura bhAvArya | sahita prathama aMza / mUlya cAra maanaa| sahita / mUlya cAra aanaa| 7. vivAha-samuddezya-paMDita jugalakizora OM 2. AcArya prabhAcandrakA tattvArthasUtra-sarakSa- mukhtAradvArA racita vivAhake rahasyako batalAnevAlI saMkti nayA sUtra-grantha, paM. jugalakizora mukhtArako aura vivAhoMke avasarapara vitaraNa karane yogya sundara subodha hindI-gyAlyAsahita / mUlya cAra paanaa| kRti / mUlya pATha maanaa| e 3. nyAya-dIpikA-(mahatvakA sarvapriya saMskapraNa) abhinava dharmabhUSaNa viracita nyAya-viSayakI rasubodha prAthamika rcnaa| myAyAcArya paM. darabArIlAma 1. AptaparIkSA-svopATIkAsahita-(bhaneka koriyAdvArA sampAdita, hindI-anuvAda, vistRta (1.1 vizeSatAoMse viziSTa mahatvapUrNa abhinava saMskaraNa) kI) prastAvanA, prAkthana, pariziSTAdise viziSTa, tArkikaziromaNi vidyAnandasvAmi-viracita prAptaviSaya400 pRSyamANa, lAgata mUlya pA~ca rupyaa| vidvAnoM, kI advitIya racanA, nyAyAcAya pariData daravArokSAla chAtroM aura svAdhyAya-premiyoMne isa saMskaraNako bahuta koThiyAdvArA prAcIna pratiyoMparase saMzodhita aura sampA. sapasanda kiyA hai| isakI thor3I hI pratiyA~ zeSa rahI hai| dita, hindI-anuvAda, vistRta prastAvanA, aura aneka zIghratA kreN| phira na milane para pachatAnA pdd'egaa| pariziSToMse alaGkata 20426 pejI sAija, lagabhaga * 4.satsAdhusmaraNamaGgalapATha-abhUtapUrva sundara aura viziSTa saGkalana, salayitA paMDita jugalakizora cAra-sau pRSTha pramANa, mUlya pATha rupyaa| yaha saMskaraNa mukhtAra / bhagavAna mahAvIrase lekara jinasenAcArya zIghra prakAzita horahA hai| paryantake 21 mahAn jainAcAryoka prabhAvaka guNasmaraNoMse ..zrIpurapArzvanAtha-stotra-vidyAnandAcAryayukta / mUlya pATha bhaamaa| viracita mahatvakA stotra, hindI-anuvAda tathA prastAra 5. adhyAtmakamalamArtaNDa-pacAdhyAyI tathA vanAdi sahita / sampAdaka-nyAyAcArya paNDita darabArI bATIsaMhitA bhAdi granthoMke racayitA paMDita rAjamalla sAla kotthiyaa| mUlya eka rupayA / viracita apUrva mAdhyAmika kRti, nyAyAcArya paMDita 3. zAsana catustrizikA-vikramakI 13 voM darabArIlAla koThiyA aura paM. paramAnanda zAstrIke | zatAbdIke vidvAn muni madanakIrti-viracita tIrthasarala hindI-anuvAdAdisahita tathA mukhtAra paMDita paricayAtmaka aitihAsika apUrva racanA, hindI anuvAdajugalakizoradvArA likhita vistRta prastAvanAse viziSTa / sahiva / sampAdaka-myAyAcArya paNDita darabArIlAla mUlya Der3ha rupayA / kotthiyaa| mUlya bAraha maanaa| vyavasthApakacIrasekAmandira, 7.33 dariyAgaMja, dehlii| prakAzaka-paramAnanda jaina zAstrI, bArasevAmadira 7/33 dariyAgaja dehalI, mudraka-ajitakumAra jaina zAstrI, akalaMkapresa, sadarabAjAra, dehalI Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ane kA nta * sampAdaka jugalakizora mukhtAra sahAyaka sampAdaka darabArIlAla nyAyAcArya . . MANOR REP .rur.4tana Riti. . In . .. . ... Naga.. PHY.. ma EGA FET India hta. . . zrI 105 mulaka gaNezaprasAdajI varNI nyAyAcArya Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI viSaya .... lekhaka .. sAdhu-mahimA kavivara thAnatarAya 2. zrIpArSanAthASTaka- [zrIvIrasena 3. zaucadharma- [zrI 1.1. gaNezaprasAda varNI 5. AtmA, karma, sRSTi aura muki-hale. zrIlokapAla 1. bhA. vidyAnandake samayapara navIna prakAza-le. nyAyAcArya paM darabArIlAla koThiyA 1. mahAra-kSetrake prAcIna mUrtilekha-[paM.govindadAsazAstrI .... .. gvAliyarake philekA itihAsa aura jaina purAtattva- [vaM paramAnanda zAstrI 8. aitihAsaka mAratakI Aya mUrtiyAM jaina, bauddha yA hiMdU- [zrI bAlacandra jaina, ema. e. hai. varNI-cApU (kavitA)-[raca. sau. camelIdevI hindI ratna' 10. varNIjI aura unakI jayantI-darabArIlAla koThiyA 11. sAhityaparicaya aura samAlocana- [paM. paramAnanda jaina, zAstrI 120 80) anekAntakI sahAyatAke cAra mArga bhejanA, lekhoMkI sAmagrI juTAnA tathA usameM prakA(1) 25), 50), 100) yA isase adhika rakama zita honeke liye upayogI citroMkI yojanA karanA , dekara sahAyakoMkI cAra zreNiyoMmeMse kisImeM apanA aura kraanaa|-smpaadk 'anekAnta nAma likhnaa| anekAntake vijJApana-reTa (2) apanI orase asamarthoMko tathA ajaina eka varSakA chaha mahInekA eka bArakA saMsthAoMko anekAnta phrI (vinA mUlya) yA ardha- pUre pejakA 150) malyameM bhijavAnA aura isa taraha dUsaroMko anekAnta Adhe pejakA 80 50) ke par3hanekI savizeSa preraNA krnaa| isa madameM cauthAI pejakA 50) sahAyatA denevAloMkI orase pratyeka bAraha rupayekI Avazyaka sUcanA sahAyatAke pIche anekAnta tInako phrI athavA chahako ardhamUlyameM bhejA jA skegaa| vIrasevAmandirakA Aphisa aura sTApha aba (3) utsava-vivAhAdi dAnake avasaroMpara ane- sarasAvAse dehalI AgayA hai aura 'anekAnta' kA kAntakA barAbara skhayAla rakhanA aura use acchI prakAzana dehalIme hone lagA hai| ataH 'anekAnta' meM sahAyatA bhejanA tathA bhijavAnA, jisase anekAnta samAlocanA tathA parivartanake liye lekhaka tathA patraapane acche vizeSAGka nikAla sake, upahAra pranthoM- kAra apanI pustakeM aura patra-patrikAeM nimna patepara kI yojanA kara sake aura uttama lekhoMpara puraskAra bhejeM / vIrasevAmandirake surucipUrNa prakAzanoMko svataH apanI orase upayogI ma~gAneke liye bhI nimna patepara hI patravyavahAra kreN| yojanA bhI isa madameM zAmila hogii| vyavasthApaka(4) anekAntake grAhaka bananA, dUsaroMko banAnA vIrasebAmandira, aura anekAntake liye anache-acche lekha likhakara 733 dariyAgaMja, dehalI Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntara zrI 105 pUjyakSullaka gaNazapramAdajI varNI [yApavA gata Azvina kRSNA 4 vInirvANa ma02475, tA0 11 mitambara 1646 ko dehalIma 75 vA~ janma-divama apUrva mamAge ke mAtha manAyA ___ gayA / ] zrI 105 pRjyakSullaka pRrNamAgarajI ARG Page #93 -------------------------------------------------------------------------- Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta zrI 105 pRjyakSullaka cinandA HTRA NACHITTON zrI 105 pajyakSullaka nijAnandI Sasur . SUAL SexSINE Read Sanitatirapily DAANANIE Page #95 -------------------------------------------------------------------------- Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OM ahama * basvatattva-saghAtaka vizvatatva-prakAzaka keumerecatezcreeDesk * vArSika mUlya 5)* kaporelatezaareezreeray * eka kiraNakA mUlya / / )* WARNIMA PERLE RAMAYA nItivirodhadhvaMsI lokavyavahAravargaphaHsamyaka / |paramAgamasya nI bhuvana rAmalAla varSa 10 / kiraNa 3 vIrasevAndira (samantabhadrAzrama ), 7/33 dariyAgaMja, dehalI Azvina, vIranirvANa-saMvat 2475, vikrama saMvat 2006 sitambara 1646 sAdha-mahimA bhautana-bhAga tajyo gahi joga, saMjAga-viyoga samAna nihAreM / caMdana lAvata sarpa kaTAvata, puSpa car3hAvata khaDga prahAra / / devasoM bhinna lakheM nija cinna, na cinna pagesahameM gugtra dhAra / 'dhAnata' sAdha samAdhi arAdhika, mAhanivArika jyoti vithAre / / bhU-jala-pAvaka-vRkSa-zazI-ravi, megha nabhaM guna grAyuha sAre / zAta nadItaTa grIpama bhUdhara, pAvama vRkSanale nizi TAra / / vana para nahi dhyAna Tara, ziva-vAhaka cAhakA dAha viDAra / 'dyAnata' sAdha samAdhi arAdhika, mohanivArika jyoti vithA // -kavi dyAnanarAya jinake ghaTameM pragaTyo paramAratha, gaga virodha hiye na vithA / karake anabhI nija Atamako, viSayAmugvaso hita mUla nivA / harika mamatA dharika samatA apanI bala phauri ju karma viDAre / jinakI hai yaha kantUti sujAna mu Apa tira parajIvana tAra // Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI pArzvanAthASTaka ( mAlinI) ajamamagmapAraM mAra-dubAra-vAraM, galita-bahala-gvedaM sarvatattvAnuvedaM / kamaTha-mada-vidAra mUri-siddhAMta-mAra, vigata-vRjina-yUthaM naumyahaM pArzvanAthaM // 1 // prahana-madana-vAta kevalajJAnarUpaM, marakatamaNi-dehaM saumya-bhAvAnagehaM / mucarina-gu-paraM paMca-gaMmAra-dRraM, vigata-vRjina-yUthaM naumyahaM pArzvanAthaM // 2 // makala-mujanampaM dhauta-ni:zeSa tApaM, bhava-gahana-kuThAraM sarva-duHkhA'pahAraM / / atulita-nanu-kAma ghAtyaghAti-praNAza, vigata-vRjina-yUthaM naumyaha pArzvanAtha // 3 // asahazamahimAnaM pajyamAnaM ca mAna, tribhuvana-vanatesiM(?)kleza-vallI-hutAzaM / stramana-dhanamanIzaM zuddhabodha-prakAza, vigata-vRjina-yUthaM naumyahaM pArzvanAthaM // 4 // gata-madakara mAhaM divya-nirghoSa-vAha, vidhuta-timira-jAlaM moha-malla-pramanna / vilamadamala-kAyaM mukti-sAmastya-geha, vigata-jina-yUthaM naumyahaM pArzvanAthaM // 5 // subhaga-vRpa-virAja yogirna dhyAna-pujaM, truTita-janana-baMdhaM mAdhu-loka-prabodhaM / sapadi kAlata-mokSaM bhrAMti-medhA-vipakSa, vigata-vRjina-yUthaM naumyahaM pAzvanAtha // 6 // anupama-sugva-mUrti prAtihAryA'STa-yukta, khacara-nara-murezaM paMca-kalyANa-kopaM / dhRta-phANi-maNidIpaM sarva-jIvAnukaMpa, vigata-vRjina-yathaM naumyahaM pArzvanAthaM // 7 // amara-guNa-nRpAlaM kinnarI-nATya-zAlaM, phaNipati-kRta-sevaM devarAjA'dhideva / asama-bala-nivAsaM mukti kAMtA-nivAsa, vigata-jina-yUthaM naumyahaM pArzvanAthaM // 8 // madana-mada-hara-zrIvIrasenasya ziSyaiH, zubhaga-vacana-pUrai rAjasenaiH praNItaM / japati paThati nityaM pArzvanAthA'STakaM yaH, sa bhavati zivabhUmau muktimImatinIzaH // 6 // // iti pArzvanAthASTakaM samAptam // [noTa:-yaha sundara stotra zrIvIrasenake ziSya rAjasenakA banAyA huA hai aura hAlameM dehalIke digambara jaina paMcAyatI mandirase prApta huA hai| -sampAdaka] Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zauca dharma ( pravaktA zrI 105 pUjya kSullakagaNezaprasAdajI varNI ) (sAgara-cAturmAsameM diyA gayA varNIjIkA eka pravacana) Aja zaucadharma hai / zaucakA artha hotA hai pavi- taka ThaharegA to bhojana karAnA pdd'egaa| vaha samajha trtaa| sabako apanI AtmA pavitra banAnI caahiye| gayA / umane kahA ki mujhe Aja bhojana to karanA hI pavitratA lobha-kaSAyake dUra honepara hI ho sakatI hai| nahIM hai sirpha nahA-dhokara darzanakara AUM / phira thailI lobha, yaha eka aisI kaSAya hai joki bahuta derameM piMDa- lekara calA jaauuNgaa| vaha cupa raha gayA, yaha nahAchor3atI hai| krodha naSTa ho jAtA hai, mAna naSTa ho jAtA dhokara jaba mandirase AyA aura rAstA calane lgaa| hai, mAyA naSTa ho jAtI hai para lobha dazama guNasthA- taba bolA ki maiM aba jAtA hai| merI thailI nikAla na taka sAtha lagA rahatA hai / lobhake abhAvame yaha dii| thailI lekara vaha jahAMse do cAra bhale AdamI jA bAta avazya hai ki vaha yathAkhyAtacAritra prApta karA rahe the kholakara rone lagA ki jisa kisI taraha jo datA hai| yaha bAta krodha,mAna aura mAyAke abhAvameM 10 ginnI aura do cAra muhareM ikaTThI kara pAI thIM, nahIM hotii| lobha karanA bar3A burA hai, jo adhika para Aja ve kaMkar3a patthara ho gii| yadi inakI bAta lobha karatA hai usakI bar3I durdazA hotI hai / mujaphpha- kahatA hU~ to kauna mAnegA, bhale AdamI haiN| maiM to luTa ranagarake pAsa eka saTairo gAMva hai| vahAM eka acchA gyaa| bhIr3a ikaTThI ho gaI logoMne kAnA-phUsI karake dhanADhya jaina rahatA thaa| usakI prakRti kRpaNa thii| ghara umase kahA ki apanI ijatameM vaTTAna lgaao| cupaApa hueko dosATayA khilAnA bhI use bhArI mAlUma keme dasa ginnI aura 4 muhareM lAkara dedo| ijjatakA hotA thaa| eka bAra eka jainI jo sAdhAraNa paristhi- khyAlakara vaha ginnI aura muhareM lAkara use dene lagA tikA thA zAmake samaya usake ghara Akara Thahara gayA, to vaha bolA, ima taraha maiM nahIM le sakatA, paMcoMpara usane usase vyAlUkI bAta bhI na puuchii| use do kesAmane lUgA / paMca judd'e| paMcoMke sAmane usa gharaparAMyaThA bhArI ho gye| ThaharanevAlA AdamI bar3A mAlikane use 10 ginniyAM aura 4 muhare dI TaMca thaa| usane eka thailImeM dama-paccIsa rupaye aura aura hAtha jodd'e| aba usane kahA ki yadi satya bAta kucha kaMkaDa patthara bharakara muha baMda kiyA aura uma sunanA cAhate ho to yaha hai ki maiM vaMjI karanevAlA AdamIse kahA jisake yahA~ ThaharA thA ki isameM kucha AdamI huuN| mere pAsa ginnI aura muhareM kahAMse zrA jokhima hai Apa acchI tarahase rakha lIjiye, vaha makatI haiN| maiM inake ghara kala zAmako vyAlUke vakta kholakara dekhane lagA to usane kahA, kyA AvazyakatA AyA para inasa do parAMyaThA nahIM khilAye gye| inake hai ? ApakA mujhe vizvAsa hai Apa aisI-kI-aimI do parAMyaThAke lobhane mujhe yaha SaDyantra karaneko hI kala de dIjiye / acchI bAta kahakara usane vaha bAdhya kiyA, mujhe na ginnI cAhiye na muhreN| dara* thailI rakha lii| saverA huaa| usane kahA, aba jAo asala bAta aisI hI hai jo adhika lubdhaka hotA hai thailI nikAla dU? use Dara thA ki yadi yaha kucha samaya usakI aisI hI dazA hotI hai| Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 anekAnta varSa 10] isa paJcAdhyAyImeM abhI samyaktvakA hI prakaraNa aura 8 bajese 11 bajetaka rasako sAphakara khIra banAte calarahA hai kalase saMvegaguNakA varNana cAlU hai| saMve. rahe, banAte-banAte madhyAhnakI sAmAyikakA vakta ho gayA gakA artha dharma aura usake phalameM sAtizaya anurAga mocA ki sAmAyika karalI jAya bAda bhojana kiyA honA hai| paMca parameSTiyoMmeM anurAga honA bhI saMvega jAya / sAmAyikake bAda bhojanake liye baiThe to bAIhI hai| yahAM anurAgakA artha viSayecchA nahIM hai| Apa jI pahale pUr3I parosane lagI, hamane kahA khIrake jinendradevake darzana karane mandira Ate haiN| isameM banAnemeM hama logoMne 3 ghanTe kharca kiye so phokaTame Apake kyA viSayecchA hai ? viSayoMkI icchA ghaTAne jAveMge | pahale khIra do| bAIjIne thAliyoMmeM khIra ke liye hI to Apa mandira Ate hai| samantabhadra- parosa dii| hama loga abhilApAkI tIvratAse use garma svAmo bhagavAna mahAvIrakA stavana karate hue yuktyanu- hI khAne lage, bAIjIna bahuta rokA, ThanDI hojAne zAsanameM kahate hai do taba taka eka-do pUr3iyA khAlo / para Asakti "na rAgAna : stotra bhavati bhavapAzacchidi munA, to usI ora lagI huI thii| hama dAnAne khIrakA eka na cAnyeSu dveSAdapaguNakathAbhyAsakhalatA " eka grAma muMhama diyA ki do makkhiyAM lar3atI bhagavana ! maina jo ApakA yaha stavana kiyA hai so lar3atI AI aura hamArI thAlIme aura eka dUsarI rAgavaza nahIM kiyA hai| Apa saMsArake pAza-bandhanako motIlAlakI thAlIma AgirI / antarAya hogayA, chedana karanevAle hai| Apame rAga karanasa viSayakI hama donoM aina hI uTha gaye / vizvAsa huA ki vipapUrti kyA ho sakegI ? vItarAgakA dazana karanA yAMkI abhilApA karanese unakI prApti nahIM hotii| aura munike liye bhaktipUrvaka AhAra denA mokSa- aba eka udAharaNa suno jahA~ binA abhilApA kiye mArga hai-ina donoM ho kAryose mokSamAgame sadyaH padArtha mila jAte hai / maiM to apana-bItI hI Apapraveza ho sakatA hai / saMvegakA eka atha maMmAra-bhI- ko adhikatara sunA detA hU~ / isameM merI Atma-prazaMmA rutA hai / saMsArase bhaya khAnA buddhimAnoMkA kattavya na mamajhanA, nahIM, kaho to dRmarekA nAma le diyA hai| lekina saMmArase bhaya to taba ho na, jaba usakI kruugaa| nainagirakI bAta hai| hama dasa-pAMca AdamI viSamatAkA dhyAna kiyA jAya / sasArake svarUpakA baiThe zAstracacA kara rahe the, paramparameM carcA cala par3I jaisA-jaisA cintana kiyA jAtA hai vaisA-vaisA hI ki amukakA puNya acchA hai| ekane kaha diyA ki usase bhaya hotA jAtA hai| narakAdi gatiyoMme kaisA vIjIkA puNya sabase acchA hai| inhe manacAhIM kyA duHkha hotA hai, jarA isa bAtako soco to vastue~ prApta hojAtI hai| eka bAlA yadi inheM Aja mahI. abhI romAMca nikala aaveNge| hama sAMsArika bhojanake pahale yahA~ aMgUra mila jAyaM to hama jAneM padArthokI abhilASAmeM itane adhika vyasta rahate hai inakA puNya sabase acchA hai / mujhase na rahA gyaa| jisakA ki kucha ThikAnA nhiiN| para abhilASA maine kahA, yadi udaya hogA to yahIM mila jaavNge| karanase viSayoM kI prApti hojAtI ho mobAta nhiiN| usane kahA, yahIM aura abhI bhojanake pahale milanA merA anubhava to aimA hai jyoM-jyoM viSayoMkI abhi. cAhiye, maine phira bhI kahA, yadi hogA to kauna dekha lASA kI jAtI hai tyoM-tyoM ve dulabha hote jAte hai| praayaa| maiM bhojana karane baiThA hI thA ki itanemeM baruAsAgarakI bAta hai| maiM aura motIlAlajI donoM ayodhyAprasAda dillIse sAgara hone huve rezandIgiri the| manameM abhilASA utpanna huI, rasakhIra khaayeN| pahu~ce aura bole varNIjIne bhojana nA nahIM kara liyaa| mulacandajIse rasa bulA deneko khaa| unhoMne bahata- mai aMgUra lAyA huuN| bhAgyakI bAta hai usa jaMgalameM sA rasa bulA diyaa| hama donoMko rasakhIra khAnekI bhI binA icchA kiye hI aMgUra mila gye| isase abhilASA thI imaliye mandirase jaldI Agaye yaha anubhava hotA hai ki padArthoMkI abhilASAse hI Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 3] zauca-dharma unakI prApti nahIM hojaatii| para kiyA kyA jAya ? para mavAra rahakara unheM apane bandhaname ragvanA / " yaha anAdikAlame jo yaha moha sAthameM lagA huA hai kahAnI hai to hasAnakI hI, para vAstava meM vicAra vahI duniyAko nAca nacA rahA hai / ekane kahA hai- karo to yaha striyAM hai bar3Ike tulya / inahIMke 'moha mahA ripu-vaira kiyo ati saba jiya bandhana DArI, cakkaramaM par3akara manuSya ekame do, dose tIna, ghara kArAgRha banitA beDI parijana jiya rakhavArA tInase cAra aura isI taraha aneka hotA rahatA hai moharUpI prabala vairIne aisA bhArI vaira kiyA apane Apako eka bar3e parivAraka bIcame inhIMkI ki sara jIvoMko bandhanameM DAla diyA hai| gharako kRpAse pAtA hai| saMsAra hI esA hai doSa kise kArAgraha banAyA hai, strIko ber3I aura parivAraka diyA jAya ? saMmArakA svabhAva hI aisA hai jo * logoMko rakSaka-paharedAra banAyA hai / yathArthameM yaha 'bole mo phama / ' strI eka ber3Ike samAna hai| lokamana dAUkI yaha eka jagalamaM eka mAdha rahatA thaa| bar3A tapasvI kahAnI yAda AtI hai| vaha kahA karatA thA ki thaa| jisa jo kaha da uma umakI prApti avazya ho "brahmAke peTa meM cAroM varNake manuSya bhare hue the| unama jaano| eka rAjAka lar3akA nahIM thaa| vaha mAdhuke pAsa unhe jaba kaSTa hone lagA to unhoMne brAhmaNAna kahA aayaa| mAdha usakI nimaM prasanna ho gyaa| rAjAna dekhA, mujhe kaSTa ho rahA hai Apa loga bAhara nikala patrakA varadAna maaNgaa| mAdhuna strokAra kara liyaa| rAjA jAo to acchA hai| brAhmaNoMne pUchA, bAhara jAkara apane ghara gyaa| aba jaba rAnI RtumatI honake bAda kyA kareMge ? brahmAne kahA duniyAsa pujanA aura gabhadhAraNa karaneme tatpara hui nava duniyAme koI marA kyA karoge / pRthvIke deva banakara rahA / brAhmaNa hI nahIM, usake garbha pisa bhejA jaay| merI bAta bAhara nikala gye| aba kSatriyome kahA, tuma bhI bhaThI na pada jAya imanaM. vyAlase mAdha mvayaM marakara bAhara nikala jAo to hamArI pIr3A kama hA umaka garmama pahu~ca gyaa| jaba nau mahInA garbhake duHkha jAya / kSatriyoMne kahA, aisA sundara sthAna bATakara mahatA uma apanI saba galtI anabhayama Ana lgo| kahAM jAyeM ? kyA kareMge? brahmAna kahA mavapara para aba kara ho kyA makanA thA / 6 mAha bAda putra rAjya karanA, rAjyake lobhase kSAtraya bAhara nikala haa| para vaha pUtra apanImAdhu avasthAkA khyAlakara aay| aba vaizyoMse kahA, bhaiyA! tuma loga bhI bur3ha kimosa cha bAlanA nahIM thaa| gUgA mAnA jAne lgaa| para dayAkara bAhara hojAo to acchA hai| bAhara rAjAna itaneme hI maMtoSa kara liyaa| calo bolatA jAkara kyA kareMge? khUba dhana kamAnA aura majama za nahI, na bAlane do| nipUtA to nahI khlaauuNgaa| ArAma karanA, brahmAne kahA / dhanakaM lobhama vaizya laTakA baDA huaa| eka dina vaha udyAnameM krIr3Ake bhI bAhara hue| aba rahe zUdra / so jaba zUdrAMma atha gyaa| eka per3a ke nIce khar3A thaa| usI samaya bAhara nikalaneko kahA to unhoMne kahA, jinanaM eka zikArI vahA~ AyA / usa zikArIko uma acche-acche kAye the so to una tInanaM hathayA liye. dina zikArame kucha bhI nahIM milA thaa| nirAza hama loga kyA kareMge ? brahmAne unheM premasa mamajhAyA hokara apane ghara ko lauTa rahA thaa| itaneme usa vRkSa ki tuma sabakI sevA kara diyA karo, mavAme bar3A para eka cir3iyA bola uThI / zikArIkA dhyAna puNya hai| acchA kahakara zUdra bhI bAhara bhAgaya / una cir3iyoMpara gayA aura usane uma vRkSapara aba bhItara raha gaI striyAM / unase bhI kahA Apa jAla DAlakara saba cir3iyoMko phaMsA liyaa| yaha -loga bhI kRpA karo to acchA ho / hama abalA dabakara rAjAkA lar3akA bola uThA, 'bole so phaMsa' ApakA Azraya chor3akara kahAM jAyaMgI sA rAjAka lar3akaMka makhase yaha zabda sunakara zikArI striyoMna pUchA / brahmAjIne uttara diyA ki moMka zira- zubha khabara deneke liye rAjAke pAsa daur3A gayA Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 anekAnta [varSa 10 aura bolA / mahArAja, ApakA lar3akA to bolatA are! makhakA anubhava karanese pApa nahIM hotA hai| rAjAne khaza hokara pAMca gAMva tathA apane saba kintu usake hetuoMkA vidhAta karanese hotA hai| zrAbhUSaNa inAmameM diye / jaba lar3akA khelakara miSThAnna khAnese ajIrNa nahIM hotA kintu usakI AyA taba rAjAne kahA beTA bolo| lar3akA cupa mAtrAkA ullaMghana karanese hotA hai| mAtrAkA ullaMghana thaa| kacha bhI nahIM bolA / rAjAko zikArIpara atyAsaktimeM hI hotA hai| krodha AyA ki yaha bhI hamArI haMso karane lgaa| samyagdRSTikI eka pahacAna anukampA bhI hai / anuise phAMsIko sajA dI jAya, aisA sevakoMse kampAkA artha hai prduHkhprhaannecchaa| parake dukhako khaa| jaba mevakagaNa use phAMsIke liye lejAne naSTa karanekI icchA honA hI anukampA hai| manuSya lage to usane kahA ki mujhe 5 miniTakA samaya mAtrako cAhiye ki kisIko dukhI dekhe to usakA du:kha diyA jAya aura usa lar3akaMko bulAyA jAya / dUra karanekA bharasaka prayatna kre| samasta jIvoMke lar3akA bulAyA gyaa| usane use godame baiThAkara mAtha maitrIbhAva honA cAhiye / para 'duHkhaanutptybhikhaa| bhaiyA, merI phAMsI to hotI hI hai tuma utanA lApo maitrI' dasareko duHkha utpanna hI na ho yaha maitrIkA hI bola do jitanA ki usa vRkSake nIce bole the / athe hai / anukampAsa maitrI guNa prazasta aura usase bhI lar3akeko dayA AI / yaha vyartha hI mAga jaaygaa| . uttama mAdhyasthya guNa hai, jisameM na rAga hai na dveSa hai yaha socakara usane kahA-'bole so phNse'| rAjAko donoMkA vikalpa hI nahIM hai| vaiyAvRtya bhI isI zikArIkI bAta para vizvAma ho gayA / sA umakI anukampA guNakA eka kArya hai| hRdayameM anukampA majA mApha karadI gaI aura pAMca gAMva jo inAmame na hogI to dUsarekI vaiyAvRtti kyA karoge / bhaktidiye the ve bhI kAyama rakkhe gye| aba rAjAnaM lar3ake pUrvaka jo muniyoMko AhArAdi diyA jAtA hai vaha meM kahA beTA bolate kyoM nahIM ? lar3akane apanA pAya vaiyAvRtya hai / usameM paJcAzcarya Adi atizaya hote sArA kimmA sunAyA ki meM sAdhu thaa| tumhAga hai| para kisI daridrIko bhojana diyA jAtA hai usame bhaktise prasanna ho gayA thA moke phalasvarUpa merI bhakti nahIM hotii| isameM dayA hI hotI hai aura dayAyaha durgati huI hai| kismA to kalpita hotA hai| para kA phala svagodika hai| munidAna evaM pUjanakA phala usase sAra grahaNa karaliyA jAtA hai| vicAra karo mokSa hai| svargAdikI prApti ho jAve. yaha dasarI bAta yaha rAga-dveSa hI to duHkhakA kAraNa hai| rAga-dveSame hI hai| kisAna khetameM bIja DAlatA hai anAjake liye viSayAsakti bar3hatI hai| Asakti kama ho jAya to bhasAke liye nhiiN| vaha to apane Apa hojAtA hai| viSaya utanA hAnikara nahIM hai| AtmAnuzAsanama isI prakAra koI kArya karo mokSakI icchAse karo yaha gaNabhadrAcAryase koI prazna karatA hai ki 'Apa, pApa svargAdi bhusAke samAna jarA-sI mandakaSAyase prApta na karo, pApa na karo aisA drAvir3I upadeza kyoM date ho sakate haiM aura ananta bAra prApta hue haiN| ho ? sIdhA yahI kaho na, ki puNya na kge|n puNya kiyA jAyagA, na sampadA prApta hogI, na umakA zrAja zauca dhame hai| isameM lobhakA tyAga karanA upabhoga hogA aura na taba pApa hogaa|' isake par3atA hai| yadi Apa loga lobhako acchA samajhate uttarameM guNabhadra svAmI likhate hai ki: ho to mokSakA lobha rakha lo, anya viSayasAmagrIkA 'na sukhAnubhavAtpApaM pApaM tadanughAtakArambhAt / lobha chor3a do| mokSakA lobha saMsArakA kAraNa nahIM nAjAya miSTAnnAnanu tanmAtrAtimakramaNAn / hai| para viSayakA lobha ananta saMsArakA kAraNa hai| Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmA, karma, sRSTi aura mukti (le0 zrI lokapAla ) jainadharmako karma-vyavasthAkA vaNana pUrNa (karmaparamANuoM) se ghirA calA AtA hai| vaijJAnika, tarkapUrNa evaM Adhunika vijJAnase siddha pudgalake isa ghereko, jo AtmAko ghere rahatA hai, hama hai| ise ThIka-ThIka jAnane ke liye Adhunika "karmazarIra" kahate haiN| isameMse hara samaya vijJAnake A tonic theory aNuvijJAnakA kucha anaMtAnaMta pudgala paramANu chUTate rahate hai isa taraha jJAna ekadama Avazyaka hai| yaha honese hI imakI isa "karmazarIra" meM kacha na kucha parivartana pecIdagiyoM aura gaDhatAoM yA gutthiyAMko koI (Change) hotA rahatA hai aura yahI parivartana ThIka-ThIka samajhate hue jainadhamake kma-vijJAna jIvoM aura zarIra-dhAriyoMkI utpatti, mRtyu tathA Karn Philosphy meM eka antaha Ti-sI aura dUsarI avasthAoMke hone aura badalanekA pA sakatA hai| anyathA jJAna korA kitAbI hI raha kAraNa ( Basis Cause & reason ) hai, jise jAtA hai yA kAphI gaharI vastusthiti tathA krama- hama sRSTi kahate haiN| AtmA aura pudgala ye hI vikAsa evolution ko ekadama ThIka-ThIka samajhaneke donoM milakara sArI sRSTikI racanA karate haiN| ye najadIka nahIM hotaa| jaimI jainadharmameM vaNita karmA- hI isake kAraNa hai| parantu pudgala to jaDa hai kI vyAkhyA hai, yadi use lAga pUrA pUrA samajha le isase AtmAko hI hama vizeSataH sRSTikartA kaheM to phira koI bAta yA vicitratA hI samajhanake liya to koI atyukti nahIM hogii| jaise jalameM miTaTIbAkI nahIM raha jaatii| imase ThIka-ThIka yaha jAnA ke bArIka kaNa DAla diye jAyeM to vaha jalako jA sakegA ki koI janma, maraNa yA dUsarI ava gaMdA kara deMge aura yadi koI raMga DAla diyA jAya sthAeN kyoM tathA kaise hotI hai| isa viSayapara yadi to vaha jalako raMgIna kara degaa| jalakA nirmalarUpa koI vidvAna vaijJAnika DhaMgase vistRtarUpama likhe to jaba isa prakAra malasahita-gaMdA yA vikRta ho jAtA Aja saMsArameM ise eka nRtana AviSkAra khege| hai taba usameM par3ane vAlA pratibimba bhI sApha nahIM itanA hI nahIM, yaha saMsArakI vyavasthAoMmeM eka dikhalAI par3atA, saba kucha miTTIke kaNoMke kAraNa krAnti lA degA, saba kucha yA saba pracalita dhAraNAe~ dhudhalA ho jAtA hai yA raMgake kAraNa raMgIna / phira uthala-puthala ho jAyeMgI aura eka nayA saMsAra naye sirasa bana jAyegA. jisameM macamuca hI satyayugake __ bhI jala sadA jala hI rahatA hai aura upayukta davAI pahalekI bAteM sukha-zAnti aura AnaMdakA rAjya (Chamical) DAlanese miTTI haTAkara yA raMga haTAkara phira apane asalarUpameM lAyA jA sakatA jaisa logoMne Izvara aura prakRtiko anAdi hai| itanA hI nahIM jala cAhe gaMdA ho yA raMgIna mAnA hai vaise hI hamane bhI AtmA aura pudagala usameM vastuoMkA pratibimba to par3egA hI yA par3atA ( Matter ) ko anAdi mAnA hai aura yaha mAnA hI hai| yaha jalakA svAbhAvika guNa hai jo usahai ki anAdikAlase sAMsArika AtmA pudagala se alaga nahIM kiyA jA sakatA, isase hama hogaa| Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 10 dekhate haiM ki pratibimba jo jalame kisI vastukA AtmA aura karma do bhinna-bhinna vastu hote huye bhI par3atA hai vaha miTTIke kaNa maujUda rahanese kevala aura eka-dUsarese na milate huye bhI yA eka-dUmaremeM dhudhalA-miTIke kaNoMse bharA-sA raMga rahanepara raMgIna maujada yA eka-sAtha rahate haye bhI eka-dUsarerUpa dikhalAI paDatA hai para jaise-jaise ye kaNa sApha yA kama nahIM hosakate / na eka dUsaremeM mila hI sakate haiM hote jAyeMge vaise 2 praticchAyA yA pratibimba bhI sApha phira bhI kamadvArA Atmapradezame amara isa tarahakA hotA jAyagA / miTTIke kaNoMkI jagaha yadi hama kisI par3atA hai jisase AtmAkA jJAna yA darzana jaimA esI vastuke kaNa pAnIme DAla deM jo pAnIko gaMdalA honA cAhiye yA jaisA rahanA cAhiye (parama zuddha yA dhUmila na kareM balki usameM adhika camaka lAde evaM nirmala) vaha nahIM rahatA yA nahIM hotA / zrAto jo pratibimba usa hAlatameM dikhalAI daMgA vaha tmA yadi parama zuddha rahatA usake (zrAtmAke) pradeza usa vastuke kaNAMke kAraNa ekadama zuddha tathA nimala yA zarIrameM yA AtmA jisa sthAnako ghere hue hai to nahIM hogA para usako hama prakAzayukta yA kisI utane yA usI sthAna yA pradezame ye kamake aura hI tarahakA paaveNge| isataraha hama dekhate hai ki paramAgA upasthita nahIM rahate to usakA jJAna parama vibhinna vastuoMke kaNoko jalame DAlanese eka hI nimala aura vizuddha hotaa| para ye paramAraNa uma cIjakA prativimba vibhinnarUpame dikhalAI pddegaa| pradezame upasthita rahakara usake andara pratibimbata esA honeme na tA jalakA dopa hai na usa cIjakA vastuokA rUpa jaisA dikhalAI denA cAhiye vaimA jisakA pratibimba jalama par3a rahA hai aura na prati- nahIM dikhalAI dene dete| bimbakA hI jo hara vakta hara hAlatame hai yA rahatA Adhunika vijJAnameM jA Scattering of hai| eka hI kismakA para kevala miTTI Adike kaNoMke rays vagairahake bAremeM vaijJAnikoMna bAteM batalAI hai jalameM maujUda rahanese pratibiMbame bhI ve maujUdarahate hai| unhe jAnanevAlA isa vipayapara gaura kara vibhinna aura isI kAraNa koI bhI pratibiMba nirmala nahIM evaM vastuoMke aNuoM atoms kA prabhAva prakAzasApha nahIM darzita hotA / ye kaNa pratibiMbake sAtha kiraNoMpara kyA par3atA hai use samajhakara kAphI ghala-mila nahIM jAte, na pratibiMba hI unase ghula-mila jAnakArI prApta kara sakatA hai| kara ekAkAra ho jAtA hai| ye donoM do cIjeM haiN| aura AtmA cetana hai aura jala, miTTI ityAdi vastukisI bhI hAlatame eka dUsarese milakara eka nahIM ho oMke kaNa yA kisI cIjakA pratibimba (jo jalama sakatIM miTTA vagairahake ye kaNa pratibiMbameM na to saTa par3a rahA ho) ye saba acetana yA jar3a hai| aimI jAte haiM na pratibimbake Upara unakA koI eka dUsareko badala denevAlA prabhAva Actino & reacticn hI hAlalameM ina vastuoMkA dRSTAnta dekara AtmAkI bAteM ThIka-Thoka samajhAnA yA samajhanA bhI ekadama zrAhotA hai, unake rahanese pratibiMba vikRta bhI nahIM hotA sAna nhii| phira bhI kucha yatna aura kozizase vaha to hara hAlatame hara vakta apane svAbhAvika rUpame hI rahatA hai| phira bhI hama dekhate haiM ki ina kaNoMke kAphI jAnakArI isa taraha hAsila kI jA sakatI hai| jalameM rahanese ve pratibimbameM bhI rahate haiM aura isI AtmA aura padgala isa saMsArameM sarvadAse kAraNa pratibimba jaisA dikhalAI denA cAhiye vaisA maujada haiM aura hara jagaha donoM hI maujUda haiN| nahIM dikhalAI detaa| jina pradezoMmeM jagahoMmeM yA jitane AkAza sthalameM isI taraha yadi prAsmAko hama pratibimbakI AtmA vidyamAna hai yA AkAzakA jitanA thor3A yA jagaha mAna leM aura karmapara moMko miTTI Adi jyAdA pradeza kisI eka zrAtmAne cheka rakhA hai usake taraha taraha kI cIjoMke kaNa to hama samajha sakege ki bhItara padgala paramANu bhI vartamAna hai aisA sabhI Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 3 ] jagaha hai| hara samaya rahatA hai aura sarvadAse aisA ho hai / aisI hAlata meM ina paramANuoMkA asara ThIka usI taraha Atmapara par3atA hai, jaise jalameM dikhAI denevAle prativipara jalameM vartamAna miTTI ityAdi ke koMkA / isa taraha AtmA bhI anAdi kAlase hai, aura pudgala bhI, aura jaba taka kisI bhI taraha A tmA ina pudgala paramANuoMse chuTakArA nahIM pAtA taba taka vaha paramanimala nahIM kahA jA sakatA / na usakA jJAna hI "kevalajJAna" ho sakatA hai aura na vaha mokSa hI prApta kara sakatA hai / AtmA, karma, sRSTi aura mukti 1 phira prazna yaha uThatA hai ki jabataka AtmA saMsAra meM hai, jahAM hara jagaha hara vakta pudgala paramANu maujUda hai / phira vaha kaise chuTakArA pA sakegA / aisI hAlata me jabataka ki vaha kisI aisI jagaha yA sthAna meM na pahu~ca jAya jahAM pudgala na hoM phira to vaha jagaha aisI hI hogI jahAM mokSake samaya hI AtmA jA skegii| yA mokSa ho jAnepara hI jaaskegii| para Upara yaha kahA jA cukA hai ki vagaira pudgaloMse chuTakArA pAye mokSa nahIM ho sakatA | phira ye donoM bAteM eka dUsarekI virodhI ho jAtI hai| aura dekhana meM to isase yahI sAbita hotA hai ki phira aisI hAlata meM AtmAko kathA mokSakI prApti hI na ho sakegI ? para aisI bAta nahIM hai thor3A gaugma socane para isa gutthI ko bhI hama sulajhA pAyeMge / aura Age samajha sakeMge / bAta hai bhI aisI hI ki AtmA jabataka maMsArame hai yA rahatA hai, karmesi yA pudgaloM (karmaparamA o) se chuTakArA nahIM pAtA hai kyoMki ve to hara vakta usake pradezameM vidyamAna hai| AtmA to svayaM kucha karatA nahIM, jisase ina pudgaloMse chuTa kArA pA jAve / yA kara bhI kyA sakatA hai jaba usake andara aura bAhara hara tarapha, hara jagaha, hara va pudgala vartamAna hI haiN| svayaM vaha kahIM zra jA bhI nahIM sktaa| use to sthAnAntarita karane SE vAlA yA eka jagaha se dUsarI jagaha le jAnevAlA bhI to pudgala hI hai / vaha svayaM to kevala jJAnAnaMdamaya cetana hai / vaha to kevala jAnatA yA anubhava karatA hai| basa, aisI hAlata meM AtmA kaise yA kyoM kara kevalajJAna yA nirmala jJAnako prApta hogA yA hotA hai, yaha eka bahuta kaThina samasyA hai jise yahA~ sulajhAnA yA hala karanA hai / AtmA saMsArameM rahate-rahate jaba kabhI mAnavazarIra pAtA hai taba samaya, saMyoga tathA suyoga pAkara (jise hamAre zAstrakAroMne nimittakAraNa tathA kAlalabdhi kahA hai ) jaba aisI avasthAmeM AtA hai ki vasturUpa Thoka-ThIka samajhane laga jAya taba usakA dhyAna bAhara se mur3akara apane aMdara AnA Arambha ho jAtA hai| aura yahIM se usake liye kevalajJAna yA mokSaprAptikA prArambhika viSayapraveza Arambha hotA hai / aura jaise-jaise anekAneka kAraNoM yA jariyoM dvArA usakA jJAna bar3hatA jAtA hai athavA yoM kahiye ki mApha yA nirmala hotA jAtA hai vaha eka aisI sthitime A jAtA jabaki usake andarake pudgaloM kI banAvaTa yA gaThana (taratIca) meM isatarahakA pharka A jAtA hai yA Ane lagatA hai ki unakA asara ekadama maTamailA yA aMdhakArapUrNa na hokara camakadAra yA prakAzapUrNa hone lagatA hai| jaise ki jalame miTTIke karaNa na DAlakara abarakha, yA zIze yA hIre ke kara DAla diye jAye / Adhunika vijJAnadvArA ye bAteM hama jAna sakate hai ki kisI bhI vastukA rUpa yA AMtarika aura bAhyarUpa aura guNa vagairaha usakI Atomie Construction ( ANavika banAvaTa) para hI nirbhara karate hai / yadi hama kisI vastukI eTomika banAvaTako kisI taraha badala sakeM to usa bastuko hama kisI dUsarI vastumeM pariNata kara deMge, jisakA rUpa aura guNa vagairaha pahalI vastuse ekadama bhinna hoNge| isa prakAra AtmAmeM jo cetanA (jAnana tathA anubhava karanekA (guNa) hai / aura pudgalaka Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta varSa 10 mAtha rahanese usame jo halana-calana ityAdikI yA kAle parde kI taraha DhakanevAle na hokara zIzekI mAnasika yA zarIrika kriyA karanekI zakti rahatI hai taraha pAradarzaka hote jAte hai| aura yaha bAta jitanI usake kAraNa haradama usake (AtmAke)pradezoMmeM vidya- adhikAdhika hotI jAtI hai AtmAkA jJAna vikamAna pudgaloMke saMgaThana-pudgalaskandhoMkI banAvaTa mita, nirmala aura zuddha hotA jAtA hai / (isake bAre yA eTomika banAvaTa yA haraeka aiTamakI NTomika meM jainazAstroM meM bar3A vistRta vivaraNa hai jise koI banAvaTa meM hara vakta parivartana yA hera-phera jArI rahatA bhI jAnanakI ceA karanese jAna sakatA hai) aimI haiyA hotA rahatA hai aura yahI maba janma, mRtyu, avasthAmeM yA isataraha parivartana hote-hote eka bImArI zrAdi tathA eka jagahase dUsarI jagaha pAne, samaya aisA AtA hai jabaki kisI khAma AtmAke jAne,kisI khAma vyaktikA janma kisI khAsa sthAna andara (usake Atma-pradezoMmeM) vidyamAna padgala meM kisI khAsa vyaktike yahAM hone tathA svabhAvAdi skandha prAyaH ekadama pAradarzaka ho jAte hai aura kI vizeSatAkA kAraNa hai| taba nirmala "kevalajJAna" AtmAke aMdara jhalaka ___ ina karmapudgaloMkI banAvaTama vastusvarUpakI jAtA hai jimakA turanta asara yaha hotA hai ki karma ThIka-ThIka jAnakArI tathA jJAnakA vistAra aura prA. usake AtmapradezameM aura bhI kama hone zurU ho caraNa vagairahakA asara, jJAnako (mamyagjJAna) kI jAte hai aura vaha AtmA antako savakarmose rahita hAlatameM jabaki zarIradhArI mAnavakA dhyAna apanI hokara apane UdhvagamanasvabhAvase lokake agra AtmAke andarakI tarapha jhukanA yA laganA prAraMbha bhAgameM jAkara sthita hojAtA hai, jahAM phira usake ho jAtA hai taba usake pradazAma dyimAna pudgalokA sAtha kamapadgalAkA sambandha nahIM ho sktaa| banAvaTa yA padgalaskaMdhoMkI banAvaTameM aisA pari- AtmAkI isa paramazuddha avasthAko hI mukti athavA vartana hone lagatA hai ki va dhudhale aura aMdhakAra mokSa kahate hai| Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prA0 vidyAnandake samayapara navIna prakAza (nyAyAcArya paM0 darabArIlAla jaina, koThiyA ) wwsar prAcArya vidyAnanda ne apane kisI bhI pranthameM momAMmaka vidvAnoMke middhAnnoMkA vidyAnandane nAmo apanA mamaya nahIM diyaa| ataH unake llekha aura vinA nAmollekhake apane prAyaH sabhI mamayapara pramANapUrvaka vicAra kiyA jAtA hai| granthoMmeM niramana kiyA hai| kumArila bhaTTa aura prabhA. 1. vidyAnandane nyAyadarzanapraNenA akSapATa gauta- karakA mamaya isAkI mAtavIM zatAbdI (I0 625 maM make nyAyasUtra, nyAyasUtrapara likhe gaye vAtsyAyanake' 680) hai / ana. vidyAnanda unake (I0 mana 680 ke) nyAyabhASya aura nyAyamantra tathA nyAyabhASyapara gce pazcAdvartI haiN| gaye udyonakarake nyAyavAnika, ina tInoMkA tattvA 4. kaNAdake vaizeSikamatra, aura vaizeSikasUtrapara lokatAki kisAnoM likhe gaye prazastapAdake' prazastapAdabhASya tathA prazanAmollekhapUrvaka aura binA nAmollebake bhI suvi stapAdabhASyapara bhI racI gaI vyomazivAcAryakI mtana samAlocana kiyA hai / unyotakarakA samaya 600 vyazemavatI TIkAkA vidyAnandane aApaparIkSA i0 mAnA jAtA hai| ataH vidyAnanda I0 mana ke AdimeM Alocana kiyA hai| vyomazivAcAryakA pUrvavartI nahIM haiN| mamaya I. sanakI mAtavIM zatAbdIkA uttarArdha (I. 650 me 700 naka) batalAyA jAtA hai| ataH ____2. tattvArthazlokavArtika ( pR0 10,427) aura vidyAnanda I0 mana 700 ke pUrvavartI nahIM haiN| aSTasahasrI (pR0 284) Adi granthoM meM vidyAnandane prasiddha vaiyAkaraNa evaM zabdAnapratiSThAtA bhana ha. 5 dharmakIrti aura unake anagAmI prajJAkara tathA rikA nAma lekara aura binA nAma liye unake 'vAkya- dharmottarakA aSTamahasI (pra. 81,122,278), pramApadIya' pranthakI aneka kArikAoMko udadhata karake gaNaparIkSA (pR053), gAparIkSA (pR053) AdimeM nAmollekhapUrvaka khaNDana unakA gvaNDana kiyA hai| bhata harikA astitvamamaya kiyA gayA hai / dharmakInikA I06:5, prajJAkarakA I0 I. mana 600 me I0650naka maniIta hai / ataH 70 aura dharmonarakA I0 725 astitvakAla mAnA vidyAnanda I0 mana 650 ke pUrvakAlIna nahIM hai| jAnA hai / ataH zrA0 vidyAnanda I0 mana 7.5 ke 3. jaimini, zavara, kumArila bhaTTa aura prabhAkara ina pazcAtkAlIna hai| 1 inakA samaya prAya. ImAkI tIsarI, cauthI zatAbdI 1 ye iMsAphI cauthI zatIka vidvAn mAne jAte haiN| zrA0 mAnA jAtA hai| pa. pR0 6 meM vyomavatI pR0 146 ke 'dravyatvopalakSita 2 cInI yAtrI itsiMgane apanI bhAratayAtrAkA vitra samavAyako dravyalakSaNa' mAnaneke vicArakA khaNDana kiyA ramA I0 san 611-12 meM likhA hai aura usameM usane yaha gayA hai| tathA isI grantha ke pR. 26 para vyomavatI pR0 mamullekha kiyA hai ki 'bhata harikI mRtya hA 10 varSako 107 me samavAyalakSaNakA samasta padatya diyA gayA hai| gye| ataH bhata harikA samaya I. san 610 taka nizcita 3 prameyaka mA. prastA pR. " hai| dekho, akalaMkana kI prastAvanA / 4 dekho, vAdanyAyakA pariziSTa nN.1| Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [vaSe 10 6. aSTasahasrI (pR018) me maNDanamizrakA nAmo- 2. prazastapAdabhASyapara kramazaH cAra prasiddha llekhapUrvaka Alocana kiyA gayA hai aura zlokavA- TIkAe~ likhI gaI hai-pahalI vyomaziva kI vyomattika (pR064) meM maNDanamizrake 'brahmamidvi' granthase vatI, dusarI zrIdharakI nyAyakandalI, sImarI udayana'pAhurvidhAtR pratyakSA padyavAkyako uddhRta karake kada kI kiraNAvalI aura cauthI zrIvatsAcArya kI nyAyarthana kiyA gayA hai| zaGkarAcAryake pradhAna ziSya liilaavtii| zrA. vidyAnandane ina cAra dAkAoMme marezvarake bRhadAraNyakopaniSadbhASyavArtika (3-5) pahalI vyomazivakI vyomavatI TIkAkA to nirasana me 'yathA vizuddhamAkAzaM 'nathedamamala brahma ya do (43, kiyA hai, parantu antima tIna TIkAoMkA unhoMne 44 veM) padya aSTamahasrI (pR063) meM binA nAmo- niramana nahIM kiyaa| zrIdharane apanI nyAyakandalI llekhaka aura aSTasahasrI (pR0 161 ) meM 'yadura TIkA zaka sN06|3, I0661meM banAI hai / ataH bRhadAraNyakavAttika' zabdoMka ullekhapUrvaka ukta zrIdharakA samaya i0 sana 661 hai| aura udayanane vAttika grathansa hI 'AtmApi padidaM brahma', 'grAnmA apano lakSaNAvalI zakasaM0 106, i0sana 184 meM brahmati pArocya- ye do pA udadhata kiye gaye hai| samApta kI hai / iliye udayanakA mamaya I0 sana maNDanamizrakA' i0670 se 720 aura sarezvara 684 hai| ataNva vidyAnanda I0 mana 84 ke bAda ke mizrakA I0 788 820 samaya samajhA jAtA hai| nahIM hai| ataH A0 vidyAnanda inake pUrvavartI nahIM hai-sure- 3. udyotakara (I0 600) ke nyAyavArttikapara zvara mizrake prAyaH samakAlIna hai. jaisA ki Age vAcaspati mizra (I0841) ne tAtparyaTIkA likhI siddha kiyA jaavegaa| vidyAnandaka granthoMme sarezvara- hai| vidyAnandane tattvArthazlokavAttika (pra. 206. mizra (8-0I0) ke uttaravartI kisI bhI 283,284 Adi) me nyAyabhApyakAra aura nyAyagranthakArakA khaNDana na honama marezvara mizrakA samaya vArtikakArakA tA dazoM jagaha nAmollekha karake vidyAnandakI pravidhi samajhanA caahie| khaNDana kiyA hai / parantu tAtparyaTIkAkArake kisI aba hama A. vidyAnanda kI uttarAvadhipara bhI padavAkyAdikA kahIM bhI khaNDana nahIM kiyA vicAra karate hai| hai| hA~, eka jagaha (tattvArthazlo0 pR0206 me) 1. vAdirAjamRgni apane pAzvanAthacarita 'nyAyavAttikaTIkAkAra' ke nAmase unake vyAkhyAna(zloka 28) aura nyAryAvanizcayavivaraNa (praza kA pratyAkhyAna ho jAnekA ullekha jarUra milatA hai stizlo0 2) meM A0 vidyAnandakI stuti kI hai| aura jisaparase mujhe yaha bhrAnti' haI thI ki vAdirAja sUrikA samaya i. san 1025 sunizcita vidyAnandane vAcaspati mizrakI tAtparyaTIkAkA bhI hai| ataH vidyAnanda I0 san 1025 ke pUrvavartI khaNDana kiyA hai| parantu ukta ullekhapara jaba maina haiM-pazcAdvartI nhiiN| gaharAI aura sUkSmatAse ekase adhika bAra vicAra kiyA aura granthoMke mandoMkA bArIkIse milAna 5 dekho, vRhatI dvitIya bhAgako prstaavnaa| kiyA to mujhe vaha ullekha abhrAnta pratIta nahIM 2 gopInAtha kavirAja-'acyuta' varSa 3, aGga huA / vaha ullakha nimna prakAra hai:pRSTha 25-26 / 1 'adhikadazottaranavazatazAkAbde nyAyakandalI rcitaa| nyAyadhinizcayadhivaraNAke madhyamaM bhI vAdirAjasa. shriipaanndddaasyaacit-bhtttt-shrii-shriidhrennym||" rine vidyAnandakA smaraNa kiyA hai| dambA, AptaparIkSA, 2 dekho, nyAyadIpikA prastAvanA pR06| prastAvanA (li.) pR. 42 kA phuTanoTa / 3 vidyAnanda kA samaya' anekAnta va 6, kiraNa 6-7 // Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 3] zrA0 vidyAnandake samayapara navIna prakAza 3- yA 'tadanena nyAyavAtikaTIkAkAravyAkhyAnamanumAnasUtrasya nandane do eka jagaha' aura bhI 'pUrvavat Adi anutrisUtrIkaraNena pratyAkhyAta pratipattavyamiti, liGgalakSaNAnA- mAnasUtrake trisUtrIkaraNarUpa vyAkhyAnakA ullekha kiyA manvayitvAdInAM trayeNa pakSadharmatvAdInAmiva na prayojanam / ' hai aura usakA samAlocana kiyA hai| usaparase bhI vidyAnandako nyAyavAttikakArakA hI mata-nirasana isa ullakhame dIkA' zabda adhika hai aura vaha abhipreta mAlUma hotA hai / ataH ukta ullekhameM vidyAlekhakakI bhUlase jyAdA likhA gayA jAna par3atA / nandake dvArA diyA gayA 'TokA' zabda nahIM honA hai-pranthakArakA svayaMkA diyA huA vaha zabda cAhie---pratilekhakake dvArA hI.vaha bhrAntise adhika pratIta nahIM hotA, kyoki yadi granthakArako 'TIkA' likhA gayA jAna par3atA hai| pratilekhaka nyUnAdhika zabdake pradAnase vAcaspati mizrakI tAtparyaTIkA likha jAnA jaisI bhUle bahudhA kara jAte hai| vivakSita ho to unakA AgekA hanumpa kathana saGgata ___ athavA granthakArakA bhI yadi diyA huA 'TIkA' nahIM baiThatA / kAraNa, anvayI, vyatirekI aura zabda ho to usameM unheM tAtparyaTIkA vivakSita rahI anvayavyatiraMkI ina tIna hetuoMkA kathana pakSa ho; so bAta nahI mAlUma hotI kyoMki unake uttaradhamatva, sapakSasatva aura vipakSAvyAvRtti ina tIna granthakA sambandha nyAyavArtikase hI hai-tAtparyaTIkAhetuoMke kathanakI taraha nyAyavAttikakAra udyAta se nhiiN| ataH 'nyAyavArtikaTIkA' zabdakA 'nyAyakarakA apanA mata hai-udyotakarane hI 'pUrvacchapavana' vAttikakI TIkA' aisA artha na karake 'nyAyavArtikaAdi anumAnanUtrakA trisUtrIkaraNarUpase vyAkhyAna rUpa TIkA' aisA artha karanA cAhie, kyoMki nyAyakiyA hai athAMta unhAna ukta anumAnamatraka tAna vAttika bhI nyAyasUtra aura nyAyabhASyakI TIkA vyAkhyAna pradarzita kiye hai,' tAtparyaTIkAkAra vAca- (byAkhyA) hai| isa taraha koI asaGgati athavA spati mizrane nahIM, balki vAcaspati mizra svayaM una asambaddhatA nahIM rhtii| ataeva vidyAnandake granthoMvyAkhyAnoMko udyAtakarakA mata batalAta ha / vidyA- meM vAcaspati mizrakA khaNDana na honese va unake pUva __ bartI siddha hote haiN| vAcaspati mizrakA samaya I. 1 yathA-(ka) nivimiti / anvayI, vyatirekI, anvaya- mana 841 nizcita hai| ata. vidyAnandakI uttarAvyatireko ca / tatrAnvayavyatirekI vivakSitatajAtIyopapattI vavi I0 mana840 honA cAhie / vAcaspati mizraka vipakSAvRttiH,yathA anityaH zabdaH sAmAnyavizeSavatvaM satya- samakAlIna nyAyamajarIkAra jayantabhadra bhI hae haiN| mmadAdibAhyakaraNapratyakSatvAt ghttvditi| -pR046 / unakA bhI vidyAnandake granthoMmeM koI samAlocana upalabdha nahIM hotA / yadi vidyAnanda unake uttara(kha) athavA vividhamiti / liGgasya prasiddha-sadasandi kAlIna hAta to ve nyAyadarzanake (ina vAcaspatimizra gdhatAmAha / prasiddha mati pakSe vyApakam, maditi sajAtIye'sti, asandigdhamipti sajAtIyAvinAbhAvi |'-pR0 46 / aura jayantabhaTTa jaise) pramukha vidvAnoMkA bhI prabhA candrakI taraha Alocana krte| (ga) 'athavA trivimiti niyamArtham / anekadhA isa taraha pUrvavartI granthakAroMke samAlocana aura bhinnasyAnumAnasya trividhena pUrvavadAdinA saMgraha iti niyama uttaravartI pranthakartAoMke asamAlocanake AdhArase darzayati / -pR. 46 / vidyAnandakA samaya I0 san 775 se I0 san 840 2 yathA--'tadevaM myamatena sUtraM myAkhyAya bhASyakRnmatena nirdhArita hotA hai| gyAcaSTe / ' pR0 174, 'svamatena vyAkhyAntaramAha isa samayakI puSTi dUsare anya pramANoMme bhI athavA....'' pR. 178, vividhapadasya tAtparyAntaramAha - athaveti |-pR0 176 / 1 tatvAryazloka.pR. 205, pramANaparI pR075 / Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 anekAnta hotI hai aura jo isa prakAra haiM: zatI - 1. suprasiddha tArkika bhaTTAkalaGkadevakI para vidyAnandane aSTasahasrI TIkA likhI hai| yadyapi yaha TIkA AptamImAMsA para racI gaI hai tathApi vidyA - nandane aSTasahasrI meM akalaGkadevakI aSTazatIko AtmasasAt karake usake pratyeka padavAkyATikA vyAkhyAna kiyA hai| akaladeva ke granthavAkyokA vyAkhyAna karanevAle sarvaprathama vyakti A0 vidyA nanda haiM / vidyAnandakI akalaGkadeva ke prati agAdha zraddhA thI aura ve unheM apanA Adarza mAnate the / isapara se DA0 satIzacandra vidyAbhUSaNa, ma0 ma0 gopInAtha kavirAja jaise kucha vidvAnoM ko yaha bhrama huA hai ki kalaGkadeva aSTasahasrIkAra ke guru the / parantu aitihAsika anusandhAname prakaTa haiM ki akalaGkadeva aSTasahastrIkArake guru nahIM the aura na anusahasrIkAra ne unheM apanA guru batalAyA hai / para haoN, itanA jarUra hai ki ve akalaGkadevake padacinhoM para cale hai aura unake dvArA pradarzita dizApara jainanyA yakA unhoMne sampuSTa aura samRddha kiyA hai| aka laGkadevakA samaya zrI0 paM0 kailAzacandrajI zAstrIne vibhinna vipratipattiyoMke nirasanapUrvaka aneka pramAgose I0 san 620 se 680 nirNIta kiyA hai / ataH vidyAnanda I0 san 680 ke uttaravartI hai, yaha nizcita hai / 2. aSTasahasrIkI antima prazastime vidyAnandane do padya diye hai / dUsare padyame unhoMne apanI 1 dekho, acyuta (mAsikapatra pRSTha 28) varSa 3, 4 / 2 dekho, nyAyakumuda pra0 bhA0 prastA0 / 3 " zrImadakalaGkazazadhara ku. lavidhAnandasambhavA bhUyAt / gurumImAMsAlaGka tiraSTasahasro satAmRddhaye // 1 // kaSTa sahasrI siddhA sA'STasahastrIyamatra me puSyAt / zazvadabhISTamastrI kumArasenovivardhamAnArthA // 6 // " ina do padyoMke madhya meM jo kanaDI padya mudrita aSTasahasrIma pAyA jAtA hai vaha anAvazyaka aura asaGgata pratIta hotA hai aura isaliye vaha aSTamastrIkArakA padya mAlUma nahIM hotA / lekhaka / [ varSa 10 aSTamahatrIko kumArasenakI uktiyoMse vardhamAnArtha batalAyA hai arthAt kumAramena nAmake pUrvavartI vidvAnAcArya ke sambhavataH AptamImAMsApara likhe gaye kisI mahatvapUrNa vivaraNa aSTasahasrake arthako pravRddha kiyA pragaTa kiyA hai / vidyAnandake isa ullekhase spaSTa hai ki ve kumArasenake uttarakAlIna hai / kumAsenakA samaya san 783 ke kucha pUrva mAnA jAtA hai, kyoMki zakasa0 705 I0, sana 783 meM apane harivaMzapurANako banAnevAle punnATasaMghI dvitIya jinamenane inakA smaraNa kiyA hai / ataH vidyAnanda I0 san 750 (kumArasaMnake anumAnita samaya ) ke bAda hue hai| 3. cUMki vidyAnandamuparicita kumArasenakA harivaMzapurANakAra ( I0 783) ne smaraNa kiyA hai, kiMtu A0 vidyAnandakA unhoMne smaraNa nahIM kiyA / isase pratIta hotA hai ki usa samaya kumArasena to yazasvI vRddha granthakAra rahe hoMge aura unakA yaza sarvatra phaila rahA hogA / parantu vidyAnanda usa samaya bAla hoMge tathA ve granthakAra nahIM bana sake hoNge| ata isame bhI vidyAnandakA uparyukta nirdhArita samaya - I0 mana 775 me I0 mana 840pramANita hotA hai / 4. zra0 vidyAnandane tattvArthazlokavAttikaka antameM prazastirUpameM eka ullekhanIya nimna patha diyA hai: 'jIyAtsajjanatA''zrayaH ziva-sudhAdhAgavadhAna-prabhu, dhvasta-dhvAnta-tatiH samunnatagatistotra - pratApAnvitaH / projajyotirivAvagAhanakRtAnanta sthitirmAnataH, manmArgastriyAtmako'khila mala-prajvAlana- prakSama. // ' 1 nyAyakumuda pra0 pra0 pR0 113 / 2 'akUpAra' yazAM loke prabhAcandrodayojvalam / guroH kumArasenasya vicaratyajitAtmakam // ' - harivaMza 1-38 / 3 'garoH kumAramenasya yazo ajinAtmaka vicarani' zabdoM bhI yahI pratIta hotA hai / Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 3] A0 vidyAnandake samayapara navIna prakAza isa prazasti-padyameM vidyAnandane 'zivamArga mokSa vita:' Adi padaprayogoMse spaSTa jJAna hotA hai ki mArgakA jayakAra to kiyA hI hai kintu jAna par3atA vahA~ granthakArako apane samayake rAjAkA ullekha hai unhoMne apane samayake gaGganareza zivamAra dvitIya karanA abhISTa hai aura isaliye 'zivaprabhu', zivakA bhI jayakAra evaM yazogAna kiyA hai| zivamAra mAraprabhu' eka hI bAta hai| dvitIya pazcimI gaGgavaMzI zrIparupa narezakA Dapha sA0 ne vidyAnandakA samaya I0 sana 810 uttarAdhikArI aura usakA putra thA, jo I. sana 810 batalAyA hai| sambhava hai unhoMne zlokavArtikake ke lagabhaga rAjyAdhikArI huzrA thaa| isane zravaNa- isa prazastipadA parase ho, jisameM zivamArakA valagolakI choTI pahAr3Ipara eka vamadi banavAI ullekha sambhAvya hai, vidyAnandakA ukta samaya batathI, jisakA nAma "zivamAranabamadi' thaa| candranAtha- lAyA hai| kyoMki gaMgavaMzI zivamAra narezakA samaya svAmI varmAdake nikaTa eka caTTAnapara kanaDImeM mAtra I0810 ke lagabhaga mAnA jAtA hai jaisA ki pahale itanA lekha aGkita hai-"shivmaarnvsdi"| isa kahA jAcukA hai| abhilekhakA mamaya bhASA-lipivijJAnakI dRSTisa isa zivamArakA bhatIjA aura vijayAdityakA lagabhaga 810 i0 mAnA jAtA hai 2 / rAisa sA0 lar3akA rAcamalna satyavAkya prathama zivamAraka kA kathana hai ki ima narezane kummaDavADame bhI eka rAjyakA uttarAdhikArI huA thA tathA I0 man 816 vAda nirmANa karAI thii| isase jJAta hotA hai ki ke Asa-pAsa rAjagaddApara baiThA thaa| vidyAnandane zivamAra dvitIya apane pitA zrIpurupakI taraha apane uttaragranthoMma 'satyavAkya' ke nAmase isakA hI jainadharmakA utkaTa samatha ka evaM prabhAvaka thaa| bhI ullekha kiyA pratIta hotA hai / yathAataH adhika sambhava hai ki vidyAnandane apane (ka) stheyAjjAtajayadhvajApratinidhiH prodbhUtabhUriprabhuH, zlokavArtikakI racanA imI zivamAra dvitIya gaGga pradhvastAgvila-durnaya-dviSadibhaH sanIti-sAmarthyataH / narezaka rAjyakAlame kI hogI aura isaliye unhoMne sanmArgastrividhaH kumArgamathanA'han vIranAthaH zriye, apane samayake ima rAjAkA 'ziva-sudhAdhArAva zazva saMstutigocaro'naghadhiyAM shriimtyvaakyaadhipH|| dhAna-prabhuH' zabdoMdvArA ullekha kiyA hai tathA 'majanatA''zraya.', 'tIvra-pratApAnvitaH' Adi padoM dvArA usake gaNoMkA varNana kiyA hai| ukta padya (kha) prokra yuktyanuzAsanaM vijayibhiH syAdvAdamArgAnugaantima prazastirUpa hai, imaliye usameM granthakAradvArA vidyAnandabudhairalakRtamidaM shriimtyvaakyaadhipH|| apanA samaya sUcita karaneke liye tatkAlIna rAjAkA -yuktyanuzAsanAlaGkAra prazasti / nAma denA ucita hI hai| yadyapi ukta padAme 'ziva 1 dekho, jainasi. bhA0 varSa 3, kiraNa 3 gata bA. mAra' rAjAkA pUrA nAma nahIM hai-kevala 'ziva' padakA hI prayoga hai tathApi nAmaikadeza grahaNase bhI kAmanAprasAdajIkA lekha / pUre nAmakA grahaNa kara liyA jAtA hai. jaise pAvase 2 gaMgavaMzameM honevAle kucha rAjAoMkI 'matyavAkya pAzvanAtha, rAmase rAmacandra aadi| dasare, ziva, upAdhi thii| isa upAdhiko dhAraNa karanevAle cAra rAjA ke Age 'prabhu' pada bhI diyA gayA hai, jo rAjAkA hue haiM--prathama satyavAkya I0 san 815 ke bAda, dvitIya bhI prakArAntarase bodhaka hai| tIsare, 'tIvrapratApA patyavAkya I. 870 se 107, tRtIya satyavAkya I0 120 aura cauthe satyavAkya I. 177 / yaha mujhe bA0 jyotidekho, zi. naM0 256 (15) / 2 meDivala prasAdajI, ema. e. ela ela. bI. ne batalAyA hai jisake jainijma pR. 24-25 // 3 dekhA, maisUra aura karga pu0 liye maiM unakA AbhArI huuN| Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 anekAnta [varSa 10 (ga) jayanti nirjitAzeSasarvathaikAntanItayaH / pArzvanAthakI atizayapUrNa pratimA adhara rahatI thI satyavAkyAdhipAH zazvavidyAnandA jinezvarAH // aura jise lakSya karake hI vidyAnandane zrIpurapAva -pramANaparIkSA maGgalapadya / nAthastotra racA thaa| zrIpurupakA rAjya-samaya I0 san (gha) vidyAnandaiH svazaktyA kathamapi kathitaM 726 se I0 mana 776 taka batalAyA jAtA hai| satyavAkyAthasiddhaya |-aaptprii0 zlo. 123 / vidyAnandane apanI racanAoM meM zrIpuruSarAjA (zivavidyAnandake pramANaparIkSA aura yuktyanuzAsanA- mArake pitA evaM pUrvAdhikArI) kA uttaravartI gajAoM laGkArake prazasti-ullekhoMparase bA0 kAmatAprasAdajI (zivamAra dvi0, usake uttarAdhikArI rAcamalla satyabhI yahI likhate hai / isase mAlUma hotA vAkya prathama aura isake pitA vijayAditya) kI hai ki vidyAnanda gaGga-nareza zivamAra dvitIya taraha koI ullekha nahIM kiyaa| isase yaha mahatva(I0810 ) aura rAcamalla satyavAkya prathama parNa bAta prakaTa hotI hai ki zrIpurupake rAjya-kAla (I0816 ) ke samakAlIna haiM aura unhoMne apanI (I0726-I 776) me vidyAnanda granthakAra nahIM kRtiyA~ prAyaH inhIM ke rAjya-samayameM banAI hai| bana sake hoMga aura yadi yaha bhI kahA jAya ki va vidyAnandamahAdaya aura tattvArthazlokavArtika to usa samaya kumArAvasthAko bhI prApta nahIM ho sake zivamAra dvitIyake aura AptaparIkSA, pramANa- hoMge to koI Azcaya nahIM hai| ataH ina saba parIkSA tathA yuktyanuzAsanAlaMkRti ya tIna kRtiyA~ pramANoMse AcAya vidyAnandakA samaya I0 sana rAcamalla satyavAkya prathama (i0816-830) ke 75 se I0 san 84 niIta hotA hai| rAjya-kAlameM banI jAna par3atI hai| aSTasahasrI, jo yahA~ yaha zabhA kI jAsakatI hai ki jisa prakAra zlokavArtikaka bAdakI aura AptaparIkSA Adika harivaMzaparANakAra jinamana dvitIya I073, na pUrvakI racanA hai, karIba I0 810815 meM racI gaI apane samakAlIna vIrasenamvAmI (I0816) ora pratIta hotI hai| tathA patraparIkSA, zrIpurapAzvanAtha- jinasanasvAmI prathama (I0837) kA smaraNa kiyA stotra aura satyazAsanaparIkSA ye tIna racanAe~ i0 hai usI prakAra ina AcAryona apane samakAlIna san 830-840 meM racI jJAta hotI hai| isase bhI AcArya vidyAnanda (I0 775-840) kA smaraNa athazrA0 vidyAnandakA samaya pUrvokta I0 sana 775 se vA unake granthavAkyoMkA ullekha kyoM nahIM kiyA ? I. san 840 pramANita hotA hai| isakA uttara yaha hai ina prAcAryokI vRddhAvasthAka yahA~ eka khAsa bAta aura dhyAna dane yogya hai| samaya hI prA0 vidyAnandakA grantha-racanAkAya vaha yaha ki zivamArake pUrvAdhikArI pazcimI gaGga- prArambha huA hai aura isaliye vidyAnanda unake vaMzI rAjA zrIpuruSakA zaka saM0 668, I0 sana dvArA smRta nahIM hae aura na unake granthavAkyoMka 776 kA likhA huA eka dAnapatra milA hai jisame unhoMne ullekha kiye hai| isake atirikta eka dUsare usake dvArA zrIparake jaina mandirake liye dAna diye kI kAyapravRttisa aparicita rahanA athavA granthajAnekA ullekha hai / yaha zrIpurakA jainamandira kArarUpasa prasiddha na honA bhI anullekhameM kAraNa sambhavataH vahI prasiddha jainamandira hai jahA~ bhagavAna sambhava hai| astu / , dekho, jainasiddhAntabhAskara bhAga 3, kiraNa 3 / 2. dekho, Guerinot no 131 athavA jainasi. bhA. mA0 4, ki0 3 pR0 118 kA naM0 kA uddharaNa / 1 dekho, zrIjyotiprasAda jaina ema. e. kA lekha-Jain Antiouary. Vol.X. II. N. 1. julAI 1646 / Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prahAra-kSetrake mAni mAtalekha ( saMgrAhaka-paM0 govindadAsa jaina nyAyatIrtha, zAstrI) [gatAGka se Age] (na066) (na072) mUrti yadyapi dezI pASANakI hai to bhI manojJa mUrtikA zira nahIM hai / sirpha saMvat par3hA gyaa| hai| lekha kucha ghisa gayA hai| karIba 1 phuTa UMcI bAkI hissA ghisa gayA hai / karIba 1 / / phuTa UMcI khaDgAsana hai / cinha hiraNakA hai / padmAsana dezI pASANakI hai| lekha-deuvAlAnvaye rayana praNamanti saM0 1123 lekha-saMvat 1212 bhAvArtha-deuvAla vaMzameM paidA honevAle (zAha) noTa- yaha mUrti saMbat 1212 meM pratiSThita huI hai| rayanane saMvat 1123 meM pratiSThA kraaii| (na073) noTa-upalabdha mUrtilekhoMmeM yaha sabase prAcIna aura Asanake sivAya kucha lekha hai| nahIM hai| cinha kachuvAkA pratIta hotA hai| karIba 3 (na070) phuTa UMcI khaDgAsana hai| pASANa kAlA hai| mRti ke kaI upAMga khaMDita ho cuke haiM / cinha lekha-saMvat 125 bhahArakabImANityadevaguNyasiMhakA hai / pASANa dezI hai| karIba zA phuTa UMcI devo nityaM prnnmntH| khar3agAsana hai| bhAvArthaH-bhaTTAraka mANikyadeva tathA guNyadeva lekha-khaMDillavAlAnvaye sAhu bAlacandra bhAryA sAvitrI inhoMne saMbat 1213 meM mUrtikI pratiSThA kraaii| mavI-vIlhA praNamanti / (na074) bhAvArtha-khaMDelavAla vaMzameM paidA honevAle zAha . matikA dhar3a vagairaha kucha nahIM hai| sirpha prAsana bAlacandra unakI patnI sAvitrI-mavI-bIlhAne aura kucha hisse hAtha pairoMke haiM / cinha kamalakA hai| bimbapratiSThA kraaii| karIba nA phuTa uMcI padmAmana hai| pASANa kAlA hai| (na071) pAliza camakadAra hai| mRrtike Asana aura kucha hAthoMke atirikta kuch| lekha-saMvat 1203 ASAda sudI 2 some unnAme nahIM hai| cinha kachuvAkA hai| kucha lekha TUTa gayA sAhuselha bhAyoM sahanA tasya putra udaya tasya paahnnhai| karIva 2 phUTa uMcI padmAsana hai| pASANa kAlA rAlhaNa nAyaka praNAmamti / bhAvArtha:-zAha selha unakI dharmapatnI sahanA lekha-saMvat 1196 caitra sudI 15 gargarATAnvaye usake putra udaya umake pAlhaNa rAlhaNa nAyakane vAgha muta mAhu lAla mAhuNInAtha tasya suta sAhu 1203 ke zrApAr3a madI2 somavAra uttarA nakSatra meM bhAlhaNa / bimbapratiSThA kraaii| ___ bhAvArtha-gargarATa vazameM paidA honevAle zAha (na075) vAgha unake putra zAha lAla-sAhuNInAtha usake putra mUrtikA Amana aura kucha hissA hAtha-pairoMkA zAha alhaNane saMvat 1166 ke caitra sudI 13 ko upalabdha hai / lekha bIca 2 meM chila gayA hai| ataH bimbapratiSThA kraaii| kacha bhAga par3hA nahIM jAmakA / 2 / phuTa UMcI padmA. Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 10 sana hai / pASANa kAlA hai| ' dUsarI devIko mUrti hai / donoM tarapha do devI baiThI lekha-saMvat 120............sAhu zrIhariSeNa bhAryA haiN| kucha UMce hissepara donoM tarapha pairoMke nizAne rudrI sutasomadeva mAlaha-sAhu-NisAramA--praNamanti haiM, jo usake Upara nirmita mUrti ke sUcaka haiN| jo nityam / saMbhavataH pArzvanAthakI hogI aura jo aba khaMDita bhAvArtha:-saMvat 1200 meM zAha zrIhariSeNa ho cukI hai| yaha karIba 2 // phuTa UMcI khagAsana hai| unakI patnI rudrI usake putra somadeva-mAlha zAha lekha-avadhapurAnvaye sAhu husala-bhAryAgANisAramAne bimba pratiSThita karAI / gotrakI jagaha . __gI ete nityaM praNamanti / sambat 1216 apAra badI 8 'mahezaNaU anvaye' par3hA gayA hai| some / (na076) / bhAvArthaH-avadhapuriyA vaMzameM paidA honevAle , mUrtikA zira nahIM hai / dA~yA hAtha kuhinike , zAhu hasala..."unakI patnI gAMgI ne sambat Uparase TUTa gayA hai| karIba 2phuTa UMcI padmAsana 1216 ke aSADa vadI - somake dina bimba pratiSThA hai| pASANa kAlA aura pAliza camakadAra hai / kraaii| cinha bailakA hai| (naM0 7) lekha-saMvat 1237 mArgazira sudI 3 zukra avadhapu ___ mUrtikA pairoMke UparakA hissA TUTa gayA hai| yaha rAndhaye sAhu tAhAla sAhu sIle-ulhesAhu jAlla-zivarAja kIt bAlhe sarvazreSThIprasAdaM bhavatu-praNamanti / dezI pASANakI banI huI hai / pASANa kucha maTamailA . bhAvArthaH-avadhapuriyAvaMzameM paidA honevAle haiN| zrAsanase kucha upara pairoMke cinha haiN| jo anya hai| cinha bandarakA hai| donoM tarapha do deviyA~ baiThI zAha tAhahala zAha sIle- ulhezAha jAllU-ziva- martiyoMke sacaka haiN| marti khaDgAsana hai| gaja-kIta- bAlhene saMvat 1237 ke agahana sadI lekha-sAha bhImadeva bhAryA shriicndrvtii| sambat 3 zukravArako pratiSThA karAI / saba seThoMko prasAda (prasannatA) hove| 1230 mArgasira sudI 3 zukra / / noTa-pratIta hotA hai ki isakI kaI zreSTivaroMne bhAvArtha-sambat 1237 ke agahana sudI 3 zukramilakara pratiSThA karAI hai| vArako zAha bhImadeva unakI patnI candravatIne bimba (naM077 ) pratiSThA kraaii| __mUrtikA UparI dhar3a nahIM hai / dA~yA ghuTanA tathA (na080) donoM hatheliyA~ TUTa gaI haiN| karoba phuTa UMcI yaha matti kisI devIkI mAlUma hotI hai| anamApadmAsana hai| cinha kamalakA hai| pAliza cikanI hai| nataH padmAvatIdevI honA cAhiye / pASANa dezI hai| lekha-saMvat 1213 paNDitazrI maMhavarma-Arthi- pAliza maTiyAle raMgakA hai| pairoMke UparakA hissA kA shriimtiishivnnii-prnnmnti| maya dhar3ake nahIM hai / karIba 12 // phuTa khagAbhAvArtha-paNDita zrImaha-varma-prAyikA zrI sana hogii| matI zivaNIne saMvat 1213 meM bimba pratiSThA . lekha-golApUrvAnvaye sAhu mahipati putrI hammA praNamantaH / 1218 / (naM078) bhAvArtha-golAparva vaMzameM paidA honevAle zAha yaha mati dezI pASANakI hai / AbhUSaNoM Adi mahIpati tathA unakI putrI hammAne saM0 1218 meM yaha me mAlUma hotA hai ki yaha padmAvatI yA kisI pratiSThA kraaii| kraaii| Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 3 ] zrahArakSetra ke prAcIna mUrtilekha ( naM0 81 ) yaha mUrtti dezI pASANakI banI hai| cinha siMha kA hai / karIba 1|| phuTa padmAsana hai / pAliza kucha maTiyA raMgakA hai| lekha- samvat 1213 aSAda sudI 2 sAhu rAmacandra bhAryA palhA -- praNamanti / bhAvArtha---saM0 1213 ke aSAr3ha sudI 2 ko zAha rAmacandra tathA unakI patnI palhAne bimbapratiSThA karAI / ( naM0 82 ) mUrti karIba 10 icake lagabhaga khagAsana hogI / pASANa dezI hai / pAliza vagairaha nahIM hai / cinha koI nahIM hai| patthara kucha lAla hai / lekha - samvat 1237 mArga sudI 2 sukre zAhu........ praNamanti nityam / bhAvArtha - yaha mUrtti saM0 1237 ke agahanamudI 2 ko pratiSThita huI / noTa - mUrtike pratiSThApakakA nAma nahIM par3hA jA sakA / ( naM0 83 ) mUrttikazira nahIM hai / ghar3a bhI nahIM hai / karIba 2 phuTa UMcI padmAsana hai / cinha bailakA hai / pASANa kAlA tathA camakadAra hai / 66 nityam / bhAvArtha - samvat 1207 ke mAghavadI 8 ko pratiSThita huI / bhAvArtha -- gRhapati vaMzameM paidA honevAle zAha kuladhara unake putra ..... ne samvat 1210 ke vaizAkha sudI 13 ko isa pratibimbakI pratiSThA karAI / ( naM0 84 ) lekhameM sirpha samvat par3hA jAsakA / bAkI hissA TUTa mUrtikA sirpha AsanakA Tukar3A upalabdha hai / gayA hai / pASANa kAlA hai / lekha - samvat 1225 bhAvArtha - isa mUrtikI pratiSThA sambat 1225 meM huI / ( naM0 86 ) mUrttikA zira nahIM hai| tathA dhar3akA dAyAM bhAga nahIM hai| ataH lekha AdhA hI mila pAyA / karIba 2 phuTa U~cI padmAsana hai / pASANa kAlA tathA pAliza camakadAra hai / cinha bailakA hai / lekha - samvat 1206 vaizAkhasudI 13 paMDita vikramaziSyena Thakkuradadesutena padmasiMheba puNyAya kArApiteyam / bhAvArtha- paDita vikramake ziSya Thakkura dade unake putra padmasiMhane saMvat 1206 ke vaizAkha sudI 13 ko pratiSThA karAI / ( naM0 87) lekha - 1207 mAgha vadI ma sAhu - praNamanti mUttikA sira nahIM hai| Asana vizAla / karIba 3 phuTa UMcI padmAsana hai / pASANa kAlA hai| pAliza camakadAra hai / cinha nahIM hai / lekha - saM0 1207 mAghavadI 8 bANapure gRhapatyanvaye noTa- pratiSThApakakA nAma vaMza vagairaha ghisa kocchala gotre sAhurudra - tatsutAH pANi mollAyA- tathA gayA hai / ataH par3hA nahIM gayA / sAhu mAvalI male putra hariSeNa kiye tatpu kArApiteyaM nityaM praNamanti / ( naM0 84 ) sirpha eka chor3akara bAkI hissA nahIM hai| karIba 3 phuTa U~cI padmAsana hai / pASANa kAlA hai| pAliza camakadAra hai| bhAvArtha - vAnapura meM gRhapati vaMzameM paidA hone vAle kocchala gotra meM zAha rudra unake putra pAjhiNa mollayA aura zAha mAhavalI raimale putra hariSeNa lekha---samvat 1210 vaizAkha sudI 13 gRhapatyanvaye unake putra jhiNene isa pratibimbakI 1207 ke sAhukuladhara suta..... mAghadIko pratiSThA karAI / Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 10 (08) zrI mUlasaMdhe balAtkAragaNe sarasvatIgacche andakundAmnAye mUrtikA tamAma hissA TUTa gayA hai / sirpha kucha bhAga zrIjinapratimA pratiSThiteyaM / golApUrvaze padele siMghaI bacA hai / usIse kucha lekha liyA gayA hai| matikI bAjurAya tasya putra doya candrabhAna-sAyakarAyana nitya avagAhanA karIba zA phuTa rahI hogii| padmAsana hai| prnnmnti| kAlA pASANa hai| pAliza camakadAra hai| bhAvArtha:-sambat 1861 ke vaizAkha sadI paMcamI lekha-saM0 1213 siddhAntIdevasvI sA .. somavArako zrImUlasaMgha-balAtkAragaNameM sarasvatI bhAvArtha-mUrtike pratiSThApaka siddhAntIdeva- gacchameM zrIkundakundAmnAyameM yaha zrIpratimA pratizrI haiN| inhoMne saM0 1213 meM bimba pratiSThA kraaii| SThita huii| (naM086) golApUrva vaMzameM paidA honevAle par3ele sighaI ___yaha lekha vedikAse liyA gayA hai / vedikA dezo bAjurAya unake putra do-candrabhAna-sAyakarAyana pratipASANakI banAI gaI hai, jo kucha pIlA rukha liye dina praNAma karate haiN| hai| isakI tIna kaTanI hai| haraeka kaTanImeM kaMgUredAra / 061) kAma hai| UparI hissemeM jaladhArakA jala bAhara jAne ke liye ToMTI hai| anumAnataH abhiSekake liye hI yaha mUrti sarvAGga sandara hai| pItalakI banAI vedI banAI gaI thii| gaI hai| karIba 6 inca U~cI padmAsana hai / cinha sarpakA hai| (nIce) lekha-saM0 1213 bhASAsudI 2 momadina gRhapatyanvaye kollagone bANapuravAstavya tada mutamAhavA lekha-sambat 1881 zabhavRSe nAma phAlgunasudI putra hariSeNa udai-jalavidU praNamanti nityam / 3momavAsare grAma prahAmarameMthe sakala paMcAna praNamanti / (upara) lekha-haraSeNa putra hAdava putra mahIpAla gaMsava. va bhAvArtha-prAma bahAravAsI bhakalapaMcoMne saMbat savacandravAhadeva mAhizcanda mahadeva ete praNanti 1881 ke phAguna mudI 3 somavArako bimba pratiSThA nityam / kraaii| ___ bhAvArtha:-gRhapatibaMzake kAchala gotrameM pedA (naM062) honevAle vANapuranivAsI zAha tada unake putra ___yaha pratimA pItalakI banI hai| sarvAMgasundara hai| mAhavA unake putra mAle unake putra hariSeNa-udai karIba 2 iMca uMcI padmAzana hai / cinha sakA hai| jalaglU-viaine maMvata 1213 ke apADasadI 2 lekha-saMvat 1663 ma 1 mahasaha / somavArako pratiSThA kraaii| bhAvarthaH-yaha pratimA saMvana 1663 meM pratiSThita (UparI bhAgameM) hariSeNa unake putra hADadeva unake patra mahIpAla (naM063) gAMsava-sabacandra-lAhadeva-mahicandra-sahadeva ye praNAma yaha pratimA mAga sundara hai / pItala ko 'nI karate haiN| huI hai| karIba 3 iJca padmAsana hogii| cinha marpa(naM. 10) yaha mUrti pInalakI banI huI hai| karIba 6 iMca lekha-saMvat 1725 varSe agahana badI ....... / padmAsana hogii| cinhakI jagaha kucha nhiiN| bhAvArtha:-saM 1725 ke agahana vadI 5 ko dekha-saMvata 1861 paizAkha zuklapaMcamyAM somavAmare bimba pratiSThA huii|-(bhgle ameM mamApta) Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gvAliyarake kile kA itihAsa aura jaina purAtatva (le0 paramAnanda jaina, zAstrI) kilekA itihAsa vAdAman nAmake rAjAne-jisakA rAjyazAsana 1007 se 1837 taka rahA hai, vaha jainadhamakA zraddhAlu jana sAhityameM vartamAna gvAliyarakA thA usane saMvat 1034 meM eka jainamRttikI pratiSThA "ullekha gopAyalu, gopAdri, gopagiri, bhI karavAI thii| usa matikI pIThapara jo lekha' gopAcalagopAyala aura goyalagar3ha Adi nAmoMse aMkita yogI ___ aMkita hai usame usakI jainadharma meM AsthA hone kiyA gayA hai| gvAliyarakI isa prasiddhikA kAraNa kA pramANa spaSTa hai| isa vaMzake anya rAjAoMne jahAM usakA purAtana duga (kilA) hai vahAM bhAratIya jaina dharmake saMrakSaNa pracAra evaM prasAra karaneme kyA (hindu, bauddha aura jainiyoMke ) purAtattvakI prAcIna kucha sahayoga diyA yaha bAta avazya vicAraNIya hai evaM vipala sAmagrIkI upalabdhi bhI hai| bhAratIya aura anveSaNIya hai, kannaujake pratihAravaMzI rAjA itihAsame gvAliyarakA sthAna bahuta hI mahatvapUrNa se gvAliyarako ja.takara usapara apanA adhikAra hai, vahA~para prAcIna avazeSoMkI kamI nahIM hai, usake kara liyA thaa| isa vaMzake maMgalarAja, kIrtirAja, prasiddha saboM aura kiloMmeM itihAsakI mahatvapUrNa bhuvanapAla, devapAla, padmapAla, sUryaSAla, mahIpAla, mAmagrI upalabdha hotI hai / gvAliyarakA yaha kilA bhuvanapAla aura madhusUdanAdi anya rAjAoMne gvApahAr3akI eka caTTAnapara sthita hai| yaha pahAr3a Der3ha liyarapara lagabhaga do-sau varSataka apanA zAsana mIla lambA aura 300 gaja caur3A hai| isake Upara kiyA hai kintu bAdameM punaH pratihAravazakI dvitIya baluA pattharakI caTTAneM hai unakI nukIlI coTiyA~ zAkhAke rAjAoMkA usapara adhikAra ho gayA thA; nikalI huI hai jinase kilekI prAkRtika dIvAra bana parantu vi0 saMvat 1246 meM dillIke zAsaka altagaI hai| kahA jAtA hai ki ise sUrajasena nAmake masane gvAliyara para gherA DAlakara dargakA vinAza rAjAne banavAyA thA, vahAM 'gvAliya' nAmakA eka kiyA, uma samaya rAjapUtoMkI zakti kucha kSINa ho mAdhu rahatA thA, jisane rAjA sUrajamenake kuSTha rogako cukI thI, ghora saMgrAma huA aura rAjapUtoMne apane dara kiyA thaa| ataH umako smRtimeM hI gvAliyara zauyakA pUrA paricaya bhI diyA; paranta muTThIbhara rAjanAma prasiddhiko prApta huA hai / para imame koI mandaha pUta usa vizAla senAse kaba taka lohA lete, zrAnahIM ki gvAliyarake isa kilekA astitva vikrama khira rAjapUtoMne apanI prAnakI rakSAke hita yuddha meM kI chaThI zatAbdImeM thA, kyoMki gvAliyara kI pahADIpara sthita 'mAtricetA' dvArA nirmApita sUryamandira marajAnA hI zreSTha samajhA, aura rAjapUtaniyoMne 'jauhara' ke zilAlekhameM ukta dugakA ullakha pAyA jAtA hai| dvArA apane satItvakA paricaya diyA-ve agni kI vizAla jvAlAmeM jalakara bhasma ho gaI-aura damare, kile meM sthita catubhujamandirake vi0 saMvata rAjapUta apanI vIratAkA paricaya dete hue vIragati632-33 ke do zilAvAkyoM meM bhI ukta durgakA ullekha ko prApta hue aura kilepara altamamakA adhikAra pAyA jAtA hai / hA~, zilAlekhoMse isa bAtakA patA jarUra calatA hai ki uttarabhAratake pratihAra rAjA ho gyaa| mihirabhojane jItakara ise apane rAjya kanauja meM saMvat 1034 zrIvanadAmamahArAjAdhirAja vA. zAmila kara liyA thA aura use vikramakI 15vIM sAkha badi pAcami / / dekho, janarala eziyATikamomAzatAbdIke prAraMbhameM kanchapaghaTa yA kachavAhA zake iMTI aAphavagAla pR0 410-11 // Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 anekAnta san 1368 ( vi0 saM0 1455 ) meM taimUralaMgane bhAratapara jaba zrAkramaraNa kiyA. taba avasara pAkara tomaravaMzI vArasiMha nAmake eka saradArane gvAliyara para adhikAra kara liyA aura vaha ukta vaMzake AdhIna san 1536 ( vi0 saMvat 1563 ) taka rhaa| isake bAda ukta durgapara ibrAhIma lodIkA adhikAra ho gyaa| mumalamAnoMne apane zAsanakAlameM ukta kileko kaidakhAnA hI banAkara rakkhA / pazcAta durgapara mugaloMkA adhikAra ho gayA. jaba bAbara usa dugako dekhane ke liye gayA, taba usane uravAhI dvArake donoM ora caTTAnoMpara utkIrNe huI una nagna digambara jaina mRtiyoMke vinAza karanekI AjJA de dI / yaha usakA kArya kitanA nRzaMsa evaM ghRNApUrNa thA. ise batalAnekI AvazyakatA nahIM / * san 1815 meM dugepara marAThoMkA adhikAra ho gayA, tabase abataka vahAM para unhIMkA zAsana cala rahA hai| jaina mandira aura mUrtiyAM yaha kilA kalAkI dRSTise bahuta hI mahatvapUrNa hai| kile meM kaI jagaha jaina mUrtiyAM khudI huI haiM / isa kile meM zahara ke liye eka sar3aka jAnI hai, ima sar3aka ke kinAre donoM ora vizAla caTTAnoMpara utkIrNa huI kucha jaina mUrtiyAM zrata haiN| ye saba mUrtiyAM pASANoM kA karkaza caTTAnoMko khodakara banAI gaI haiN| kile meM hAthI daravAjA aura sAsabahUke mandiroMke madhya meM eka jaina mandira hai jise mugalazAsanakAla meM eka masjida ke rUpameM badala diyA gayA thaa| khudAI karanepara nIceko eka kamarA milA hai jisameM kaI nagna jaina mUrtiyAM haiM aura eka lekha bhI san 1108 ( vi0 saM0 1165 ) kA hai / ye mUrtiyAM kAyotsarga tathA padmAsana donoM prakArakI hai| uttarakI vedIme sAta phar2aNa sahita bhagavAna zrI pArzvanAthakI sundara padmAsana mUrti hai / dakSiNakI bhItara bhI pAMca vediyAM hai jinameMse doke [ varSe 10 4 sthAna rikta haiM, jAna par3atA hai ki unakI mUrtiyAM vinaSTa karadI gaI hai| uttarakI vedImeM do nagna kAyomaga mUrtiyA~ abhI bhI maujUda hai / aura madhyama 6 phuTa ATha iMca lambA Asana eka jaina mUrtikA hai. dakSiNI vedIpara bhI do padmAsana nagna mUtiyAM hai| kilekI urvAhIdvArakI mUrtiyoM meM bhagavAnaAdinAtha kI mUrti sabase vizAla hai, usake pairoMkI lambAI nau phuTa hai aura isa taraha pairoMmeM tIna cAra guNI UMcI hai| mUrtikI kula UMcAI 57 phITase kama nahIM hai / zvetAmbarIya vidvAna muni zIlavijaya aura saubhAgyavijayane apanI apano tIrthamAlA maM isa mUrtikA pramANa bAvana gaja batalAyA hai " / jo kisI taraha bhI sambhava nahIM hai / aura bAbarane apane Atma-caritameM isa mUrti ko karIba 40 phITa UMcA likhA hai jo ThIka nahIM hai| sAtha hI, AtmacaritameM una mUrtiyAMka khaMDita karAnekA Adeza bhI nihita hai / yadyapi adhikAMza mUrtiyAM khaMDita karA dI gaI hai, aura kucha mUrtiyoMkI bAdame sarakArakI orase marammata bhI karA dI gaI hai, phira bhI unameM kI adhikAMza mUrtiyAM akhaMDita maujUda hai / kile se nikalate hI uravAhI dvArakI bhagavAna AdinAthakI usa vizAla mUrtikA darzana karake darzakakA citta itanA AkRSTa ho jAtA hai ki vaha kucha samaya ke liye saba kucha bhUla jAtA hai aura usa mUrtikI ora ekaTaka ninimeSa dekhate hue bhI tabiya ta nahIM haTatI / sacamuca meM yaha mRni bahuta dI sundara, kalAtmaka aura zAntikA puMja hai| isake darzanase hI parama zAntikA srota bahane lagatA hai / yadyapi bhAratame zramaNoM (jainiyoM) kI isa prakArakI aura 1 'bAvanagaja pratimA dIsatI, gaDhagvAleri satrA sobhatI' | - zIkhavijaya torthamAlA pR0 111 / 'gar3ha gvAlera bAvanagaja pratimA baMdU RSabha raMga rolI jI" 'sobhAgyavijaya tIrthamAlA 14-2018 / 2 dekho, bAvarakA Atmacarita / Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gvAliyara ke kile kA itihAsa aura jaina purAtatva kiraNa 3] T kaI prAcIna mUrtiyAM vidyamAna haiM jo bhAratIyazramaNa saMskRtikA pratiSThAko pratIka hai aura jo sthApatyakalA kI dRSTrile anUThI evaM bejor3a hai / udAharaNa ke liye zravaNavalgolAkI bAhubalI svAmokI usa vizAla matako hI le lIjiye, vaha kitanI AkarSaka, sundara aura manamohaka hai, isa batalAne kI AvazyakatA nhiiN| eka bAra TATA kampanIkA prasiddha vyApArI TATA apane kaI aMgreja mitroM ke sAtha dakSiNakI usa mUrtikA dakhane ke liye gayA, jyAM ho vaha usa mUrtika samopa pahu~cA aura use dekhane lagAtA mUrtako dakhate hI samAdhi astha ho gayA, aura vaha samAdhimeM itanA tallIna ho gayA ki mAnoM vaha pASANakaM rUpameM sthita hai, taba unake sAthI aGgareja mitrAne TATAko nizceSTa khar3A huA dekhakara kahA ki misTara ThATA ! tumheM kyA hogayA haijA hama logAM bAta bha nahI karataM, calo aba vApisa caleM; parantu TATA vyApArI usa samaya samAdhimeM lIna thA, mitrAkI bAtakA kauna jatrAba detA, jaba usakI samAvi nahIM khulI taba unheM cintA hone lago; kintu AdhA ghanTA vyatIta hote hI samAvi khula gaI aura usane yaha bhAvanA vyakta kI ki mujhe kisI cIjakI AvazyakatA nahIM hai; kintu marate samaya isa mUrtikA darzana ho| isase pAThaka jaina mUrtiyAMkI upayogitAkA andAja lagA sakate haiN| ye mUrtiyAM kalAtmaka, vairAgyotpAdaka aura zAntikI hai| isa prakArakI kalApUrNa evaM prazAnta mUrtiyoM kA nirmANa karanevAle zilpiyoM kI aTUTa sAdhanA, atulita dhairya aura kalAkI caturAIkI jitanI prazaMsA kI jAya vaha thor3I hai / isI prakArako kalAkI abhivyajaka mUrtiyAM bhagavAna neminAtha aura bhagavAna mahAvIrakI haiM / bAbA vAvaDI aura jaina mUrtiyAM gvAliyara se lazkara jAte samaya bIcameM eka mIla ke phAsalepara 'bAbA vAvar3I' ke nAmase prasiddha 103 eka sthAna hai| sar3akase karIba Der3ha phalAMga calane aura kucha ucAI car3hanepara kileke nAce pahAr3akI vizAla caTTAnoM ko kATa kara bahuta sI padmAsana tathA kAyAtsaga mUrtiyaoN utkIrNa kI gaI haiN| ye mUrtiyoM prazAnta evaM kalApUrNa to haiM ho; kintu sthApatya kalA kI dRSTise bhI anamola hai| inakI U~cAI 15-20 phuTase kama nahIM hai| itanI bar3I padmAsana marniyoM mere dekhane anyatra kahIM nahIM AI / vAvar3I ke bagala meM dAhinI ora eka vizAla khaDgAsana mUrti hai / usake nIce eka vizAla zilAlekha bhI lagA huA hai / jisase mAlUma hotA hai ki isa mUrtikI pratiSThA vi0 saM0525 meM tomaravaMzI rAjA DUMgara mihake suputra kIrtisiMha yA karaNasiMhake rAjyakAla meM huI hai / kheda hai ki ina sabhI mUrtiyoMke mukha prAya khaMDita hai jo musalima yugameM chAne vAle dhArmika vidveSakA pariNAma jAna par3atA hai| ina mUrtiyoM kI kevala mukhAkRtiko hI nahIM bigAr3A gayA kintu kisI kisI mUrtike hAtha-paira bhI khaNDita kara diye gaye hai| itanA hI nahIM kintu vidveSiyoMne kitanI mUrtiyoM se bhI cinavA diyA thA aura sAmanekI vizAla mUrtiko gArA miTTIse chApa kara use eka kanakA rUpa bhI de diyA thA / parantu sitambara san 1947 ke daMge ke samaya unase ukta sthAnakI prApti huI hai / jainiyoMkI aisI vizAlakAya mUrtiyA~, jo kalAkI dRSTise apanA zAnI nahIM rakhatIM, unhe binA kisI kAraNake khaMDita karanA sAmpradAyika vyAmohakA hI pariNAma jAna par3atA hai| aba hiMsA aura satyake pujArI bhAratake AdhyAtmika saMta pUjya varNI gaNezaprasAda jIne murAra (gvAliyara) ke cAturmAsa ke samaya una mUrtiyoM ke jIrNoddhAraka liye samAjase Arthika sahAyatA bhI dilA dI, aura phalasvarUpa kucha mUrtiyoM kA jIrNodvAra bhI hogayA zeSake aura honekI AvazyakatA hai| * Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 anekAnta bAvarake AtmacaritameM kilekI ina mUrtiyoMke khaMDita karAne kI AjJAkA ullekha pUrva kiyA jAcukA hai / muslima yugameM aneka vizAla jinamaMdiroko tor3akara unake pASANoM Adi aneka masjidoMkA nirmANa kiyA gayA hai / cunA~ce dehalo meM anaMgapAla dvitIya aura tRtIya ke zAsanakAla meM nirmita hue aneka jinamandiroM tathA pazcAtvartI anya aneka mandiroMko vinaSTa kara kutubamInAra ke prasiddha lohekI nATake cAroM ora pAsavAlo bar3I masjida inhIM mandiroMke pASANase banAI gaI hai / saMvat 1246 meM jaba zahAbuddIna gaurIne dillI para kabjA kiyA taba ajamera ko vijaya karake vahAMpara bane hue di0 jaina mandirako DhAI dina ke aMdara use masjidakA rUpa de diyA gayA thA, aura jise DhAI dinakA 'par3A' isa nAmase pukArA jAtA gata varSa vidvatpariSad ke sonagar3ha adhivezana se vApisa lauTate samaya giranArajI, zatruJjaya aura AbU AdikI yAtrA karate hue ajamera meM Aye, | [ varSa 10 kita haiM parantu zIghratA aura avakAzakI kamI ke kAraNa maiM unheM noTa nahIM kara skaa| ataH unake sambandhameM nizcayapUrvaka kucha nahIM kahA jAsakatA / saMgrahAlaya DhAI ke usa jhoMpar3eko dekhane se mAlUma huA ki vAstava meM vaha eka jinamandira thA, usameM usakI zikharakI chata tathA darvAjeke atirikta anya kisI thAnapara koI vikRti nahIM AI hai| usakI andara kI chatoMpara jo dezI pASANapara aneka bela-bUTe bane hue haiM / ve saba ke mandiroM kI zilpakalAse bahuta kucha milate-julate haiM / usameM sAta 'svastika' (sAMdhiyA) bhI bane hue haiM / bela-bUToM meM kevala pASANa - kAhI antara nahIM hai, ki sUkSmakalAmeM bhI vizebatA pAI jAtI hai aura jise AbUke mandiroMkI toMmeM utkIraNa kiyA gayA hai / sva0 mahAmanA gaurIzaMkara hIrAcandrajI zramAne bhI apane rAja tAneke itihAsa prathama bhAga meM 'DhAI dinake jhoMpar3e' ko jina mandira likhA hai| ajamera ke bhaTTArakIya jinamandirameM bagalame jo tIna vizAla mUrtiyAM virAjamAna haiM, unheM DhAI dina ke jhoMpar3evAle maMdirakI mUrtiyAM batalAyA jAtA hai, unapara mUrtilekha bhI gvAliyara ke kile meM isa samaya eka myUjiyama ( saMgrahAlaya ) hai jisameM hiMdU, jaina aura bauddhoMke prAcIna avazeSoM, mUrtiyoM, zilAlekhoM aura sikkoM AdikA saMgraha kiyA gayA hai / usameM aitihAsika purAtana sAmagrIkA jo saMkalana athavA saMcaya kiyA gayA hai vaha bahuta hI mahatvapUrNa hai / yadi ina va zeSoMkA pUrA paricaya aura saMgrahIta zilAvAkyoM evaM mUrtilekhoM kA saMgraha purAtatva vibhAgakI ora se prakAzita hojAya to usase aitihAsika anusaMdhAna meM vizeSa sahAyatA mila sakatI / isa saMgrahAlaya meM jainiyoM kI guptakAlIna khar3agAsana mUrti bhI rakkhI huI hai jo bahuta hI kalAtmaka aura darzakako apanI ora AkRSTa karatI hai| anya dUsarI mUrtiyAM bhI bahuta hI sundara hai / aura ve apanI prAcInatA prakaTa karatI hai| kilekI ina saba mUrtiyoMkA nirmANa gvAliyara ke tomara athavA taMbara vaMzI rAjara DUMgarasiMha aura unake putra kIrtisiMha yA karaNasiMha ke rAjyakAlameM huA hai / ye tomaravaMza ke prasiddha zAsaka the / inakI jainadharmapara bar3I AsthA thI, aura tatkAlIna bha0 guNakIrti Adi ke prabhAvase prabhAvita the / inake rAjyakAlameM gvAliyara aura usake sUboM tathA samIpavartI ilAkoMmeM jainadharmane khUba samRddhi pAI / rAjA DUMgarasiMha aura kIrtisiMhakA rAjyakAla vi0 saM0 1481 se vi0 saM0 1536 taka sunicita hai| jaina mUtiyoMkI khudAIkA kArya rAjA DUMgarasiMhane zurU kiyA thA, vaha use apane jIvanakAlameM pUrA nahIM karA sakA, taba use usake putra kIrtisiha ne pUrA karAyA thaa| jainamUrtiyoM kI khudAI kA yaha kArya 33 varSa paryaMta calA hai, itane lambe arse meM saiMkar3oM mRtiyAM utkIrNa huI haiM aura * Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 3] gvAliyarake kilekA itihAsa aura jaina puganapatra unapara sahasroM rupaye vyaya kiye gaye haiN| yadyapi gvA- karate the| liyara meM jainAcAryoM, muniyoM, bhadrArakoM aura vidvAnoMkA dRbakuNDama, jisakA purAnA nAma 'caMDobha' hai, matata samAgama rahA hai unakI nispRhatA evaM nirIhatA, eka jaina stapapara saM0 1152 kA eka aura zilA tyAga aura tapazcaryA tathA ahimA aura satyakI lekha akita hai jisameM saM0 1152 kI vaizAkhasudI niSTAkA mahatva vahAMkI bhUmike kaNa-kaNameM samAyA 5 ko kASThAsaMghake mahAna AcAya zrIdevasenakI huA thA, aura janatAka hRdayama jainadharmake prati pAdukA-yugala utkIrNa hai / vaha zilAlekha tIna agAdha zraddhA evaM AsthAkA bhAva ghara kiye hue paMktiyoM meM vibhakta hai| isI stupake nIce eka bhagata thA, aura usase jaina saMskRtike pracArameM bar3I madada mati utkINa hai jisapara 'zrIdeva likhA hai, jo adhUrA milI hai| vahAMke purAtattvakI vipala sAmagrIko nAma mAlUma hotA hai pUrA nAma 'zrIdevasena' rahA hogaa| dakhate hue yaha niHsaMkoca kahA jA sakatA hai ki gvAliyarame bhaTTArakoM kI prAcIna gaddI rahI hai| aura gvAliyarame jainazAsanakA pracAra evaM prasAra prAcIna usameM devasena, vimalasena, bhAvasana, sahasakIrti, bhamayame ho rahA hai guNakIti, yazaHkIrti, malayakIrti aura guNabhadrAdi nAmake aneka bhaTTAraka hue hai| iname bha0 devasena, dRbakaDake zilAlekha yazaHkIrti aura guNabhadrane apabhraMza bhASAmeM aneka isakI puSTi dabakaNDavAle vi0 saM0 1145 ke graMthoMkI racanA kI hai aura inhIMke samayameM kavi usa zilAvAkyasaM hotI hai jo bahuta hI mahatvapUrNa raidhane bhI vividha granthoMkA nirmANa kiyA hai / hai / aura jisasaM vikramakI 12 vIM sadImeM jainAcAryo- isase spaSTa mAlUma hotA hai ki vikramakI 15 vI 16 ke vihAra aura dharmopa deza AdikA kitanA hI vIM zatAbdIme gvAliyarameM jainazAsanakA bar3A paricaya mila jAtA hai| / / pracAra thaa| vahAMke jainadharmaviSayaka bhArI purAtattva___ zilAlekhameM mahatvakI bAta to yaha hai ki ko dekhate hue yaha kahanA atyukti nahIM hogA ki gvAliyara meM kacchapaghaTa ( kachavAhA ) vaMzake vahAM vividha paMzaka zAsakoMke samayameM jainadharmane zAsakoMke samayameM bhI jainamaMdira maujada the aura khUba samRddhi pAI thii| aura vahAMka zrAvakoMmeM dhAnatana mandiroMkA bhI nirmANa hayA thA. sAtha hI mika prema aura paropakArakI vRtti pAI jAtI thii| zilAlegvama ullikhita lADa-vAgaDagaNake devasena, kulabhUSaNa, dulabhasena, avarasena aura zAntipeNa 1 aAmIdvizuddhatarabodhacaritraSTiina pAMca digambara jainAcAryoMkA samullekha pAyA ., ni.zeSasUrinatamastakadhAritAjJa. / jAtA hai jo ukta prazastike lekhaka evaM zAntipeNake zrIlATavAgaDagaNonnatarohaNAdiziSya vijayakIrtise' pUrvavartI hai| yadi ina pAMcoM mANikyabhUtacarita gurudavasenaH / / / / / AcAryoMkA samaya 125 varSa bho mAna liyA jAya // 2 pati 1-saM0 1152 vaizAkhasudi paJcamyAM jo adhika nahIM hai to use 1145 meMse ghaTAna 2-zrI kASThAsaMgha mahAcAryavaryazrIdeva para devasenakA samaya 1020 ke karIba A jAtA hai| .. 3-senapAdukAyugalam / ye devasena apane samayake prasiddha vidvAna the, aura SHe:-Ache-logical Survey of india See Ache-logical Surv lADa bAgar3a gaNake unnata rohaNAdri the, vizuddha V:22.103. / / / / / / / ratnatrayake dhAraka the aura samasta prAcArya jinakI ' '3-dezyoM, ' vaamimandanameM prakAzita 'mahAkavi AjJAko natamastaka hokara hRdaya meM 'dhAraNa raha nAmakA merA vistRta lekha / Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 anekAnta gvAliyarake anya jiloM evaM grAmoM meM upalabdha sAmagrI gvAliyara sTeTake vartamAna kSetra meM bhelasA (vidizA), vesanagara, udayagiri, baDoha (bhilasA) baro (baDanagara) ji0 amajherA, maMdasaura (darApura), naravara, gyArasapura, suhAniyA~, gUDara, bhImapura, padmAvatI, jArA ji toMbaradhAra, caMdarA, murAra Adi nagaroMme bauddha aura hinduo ke prAcAna purAtatva avazeSoMke sAtha jainiyoMke bhI prAcIna purAtatva avazeSa upalabdha hote hai / yadyapi jainiyoMke pUrA ke sambandhameM koi vizeSa anveSaNa nahIM kiyA gayA aura na jaina martiyoM ke sambaMdha meM vizeSa jAnakArI hI prApta kI gaI hai jisake kiye jAnekI khAma jarUrata hai / parantu ina sthAnoMke sambaMdha meM jo kucha paricaya jJAta ho sakA hai use nIce diyA jAtA hai: bhilasA--yaha eka prAcIna sthAna hai / yahA~para purAtatva ke aneka prAcIna avazeSa pAe jAte haiM / nagarake samIpa hI bauddhoMke 60 stUpa haiM jo IsvI sana kI tIsarI zatAbdI se pUrva aura izvIsan 100 taka ke haiM / paDita devIdAsane AcArya narendrasenakaM siddhAntasArakI hindI gadyaTIkA saM0 1844 meM yahAM hI pUrNa kI thii| vemanagara -- bhilasAke uttara-pazcimameM eka samRddhizAlI prAcIna nagara thA jo maMgarAjA zragnimitrakA rAjyasthAna bhI rahA hai| aura jise pAlI bhASA ke pranthoM meM 'caitya girI' nAmase ulla ekhita kiyA gayA hai / yahA~para bauddhAMke prAcIna smAraka pAe jAne haiN| isameM ujjaina ke kSatrapoMke nAgoM aura guptaka siko bhI prApta hue hai| jainiyoMkA to yaha mahatva pUrNa sthAna rahA hai, jaina lekhoMmeM ise 'bhaddalapura' kahA hai jo 10 veM tIrthaGkara zItalanAthakA janmasthAna rahA hai| yahAMpara jainiyoM kI eka guptakAlIna sundara evaM kalApUrNa mUrti milI hai. jo gUjarI mahala ke saMgra hAlayameM rakvI huI hai / [ varSa 10 udayagiri - ukta bhelamA jilemeM udayagiri nAmakA eka prAcIna sthAna hai-bhelanAse 4 mIla dUra pahAr3I meM kaTe hue mandira hai / pahAr3I pauna mIlaka karIba lambo aura 300 phuTakI U~cAIko liye hue. hai / yahAM bIma guphAe~ hai| jinameM prathama aura bI nambarakI guphA jainiyoMkI haiM, unameM 20 vIM guphA jainiyoMke tavIsaveM tIrthaMkara zrIpArzvanAthakI hai| usameM san 425-426 kA guptakAlIna eka abhilekha hai jo bahuta hI mahatvapUrNa hai / aura jo isa prakAra he:-- "siddhAMko namaskAra / zrIsaMyukta guNasamudragumAnvaya ke samrATa kumAraguptake varddhamAna rAjya zAsanaka 106 veM varSa aura kArtika mahInekI kRSNa pacamI ke dina guhAdvAramaM vistRta sarpapharaNa se yuna. zatruoM kA jItanevAle jina zreSTha pArzvanAtha jinakI mUrti zamadama vAna zaMkarane bnvaaii| jo AcAya bhadrAnvayake bhUSaNa aura Aryakulotpanna AcAya gozama munike ziSya tathA dUsaroMke dvArA ajeya ripughna mArna azvapati bhaTa saMghila aura padmAvatIke putra zaMkara ima nAmase loka meM vizruta tathA zAstrokta yatimArgama sthita thA aura vaha uttara kuruvoMke sadRza uttara prAntake zreSTha dezameM utpanna huA thA usake isa pAvana kArya meM jo puNya huA ho vaha saba karmarUpI zatrasamUha kSayake liye ho / " vaha mUla lekha ima prakAra hai: 6-namaH siddhebhyaH ["] zrIsaMyumAnAM guNatoyadhInAM guptAnvayAnAM nRpasattamAnAm / 2--rAjye kulasyAdhi vivarddhamAne viza mAse [1] sukArtike bahuladinetha paMcame / 3- guhAmukhe sphaTavikaTotkaTAmiyAM, jimadviSAM jinavara pAzvamaMziko jimAkRti zama-damavAna / 4- cokarat] [11] AcAryabhadrAnvayabhUSaNasya ziSyo sammA bAkulodvatasya zrAcArya goza * munestAstu padmAvatAzvapate Tasya [1] yasya ripuna mAninamsa saghila -- Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 3] gvAliyarake kilekA itihAsa aura jaina purAtatva 107 4-syetityabhivizrato bhuvi svasajJayA zaMkaranAma man 437 kA kumAragupta prathamake samayakA pAyA zabdito vidhAna yuktaM yatimArgamasthitaH [1] jAtA hai| yahAM jaina zramaNa saMskRtike bahutase prAcIna 7-sa uttarANAM zadRze kurUNAM udagdizA dezabare prasUtaH jaina smAraka haiN| vikramakI dUsarI tIsarI zatAbdIke -kSayAya kArigaNasya dhImAn yadatra puNyaM tadapAsa prasiddha digambara jainAcArya samantabhadrane vAda-merI marja [0] --phlITa gupta abhilekha pR0 258 / bajAI thii| jaisA ki 'dazapuranagare bherImayA sADitA' isa lekhameM ullikhita AcArya bhadra aura unake vAkyase prakaTa hai / saMskRta-hindIbhASAke prasiddha anvayameM prasiddha muni gozarma, kahAMke nivAsI the vidvAna paM0 bhAgacandrajI yahAMke hI nivAsI the| aura unakI guru paramparA kyA hai ? yaha kucha mAluma yahAM rahakara unhoMne kaI graMthoMkI TIkAoMkA nimoNa nahIM ho skaa| kiyA hai| Aja bhI yahAM jainamaMdira aura zAstrabar3oha-yaha sthAna bhI bhelasA jile meM hai| yahAM bhaMDAra vidyamAna hai aura bhAvakagaNa apane dharmakA eka prAcIna jina mandira hai, jo lagabhaga 100 IsvI yatheSTa pAlana karata hai| kA banA huA hai| isa maMdirameM 16 garbhagRha hai jina- naravara-siparI aura sonAgirake madhyameM vasA meM bhagavAna mahAvIra (vartamAna), malinAtha, ajita- huA hai| yahAMpara nAgarAjA gaNapatike sika prApta nAtha, AdinAtha pAzvanAtha, bhujabalI (bAhubalI) hue haiM jisakA ullekha samudraguptake ilAhAbAdavAle aura zAMtinAtha Adi jainatIrthakaroMkI mUrtiyA~ aMkita lekhameM pAyA jAtA hai / yaha nagara bhI aneka rAjA. hai| yaha mandira bhI dazanIya haiN| oMkI rAjadhAnI rahA hai| yahAM eka kilA bhI hai| baro (bar3anagara)-ji0 amajherAme bahuta prAcAna jisameM vikamakI 12 vIM13 vIM zatAbdIkI saMgamarasthAna hai / yaha purAtana samayameM bahuta hI mampanna evaM marakI atyaMta sundara kalApUrNa jaina tIrthakaroMkI martidhana-janase paripUrNa rahA hai, parantu vartamAname vaha yAM pAI jAtI hai| jo uravAhI dvArapara navIna paka choTe-se nagarake rUpame dRSTigocara ho rahA haiN| mandirameM virAjamAna haiM jinapara vi0 saM0 1213, isake Asa-pAsa aneka purAtana vaMsAvazeSa haiM jo 1206, 1340 aura 1348 ke mUrtilekha aMkita haiN| pathArI taka vistRta hai| prastuta nagara gayAnAtha pahAr3a kilekI kitanI hI parAtana martiyAM khaMDita kara dI kI talahaTImeM vasA huA hai, jo vindhyakA hI eka gaI hai| bhAga jAna par3atA hai / aura vaha bhelamAke uttara taka gyAramapura--yaha nagara bhelasAsa uttara-pUrva 24 AtA hai| isa nagarake tAlAbake kinAre hindU aura mIlakI dUrIpara vamA huA hai| yaha sthAna bahuta jainoMke mandira bane hue haiN| unameM eka vizAla jaina prAcIna aura prasiddha rahA hai / yahAMpara sabase vizruta maMdira bhI hai jisameM 16 vediyoMpara jaina tIrthaMkaroMkI mandira aThakhaMbhA hai| isakI banAvaTa kalApUrNa to balAtmaka sundara matiyA~ vidyamAna hai| madhyameM kisI hai hI, kintu usake stambhoMpara nakkAzIkA kArya bahuta munikA samAdhisthAna bhI banA huA hai / 17 vI hI mundara hai / aura vaha darzanIya bhI hai| eka khaMbhe zatAbdImeM panAke rAjA chatrazAlane ise naSTa kiyA para sana 182 (vi0 saM0 1036) kA eka abhilemva kisI yAtrIkA utkIrNa hai / yahAM sabase purAnA aura maMdasaura-bhAratIya saMskRtikA anupama kendra sundara jaina maMdira pahAr3IkI naukapara 'mAtA'ke nAmase rahA hai| isakA prAcIna nAma 'dazapura' hai| nAsikase prasiddha hai, jo saMbhavataH naumI, dazamI sadIkA banaIsvI sanke prathamabhAgakA kSatrapoMkA eka abhilekha vAyA haA hogaa| isameM vedIpara eka bar3I digambara. milA hai jisameM usakA ullekha hai| eka zilAlekha mandara jaina mUrti hai aura pAma meM 3-4 mUrtiyAM aura thaa| Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108. bhI haiM / tathA kamare ke andara aura bhI bahuta-sI jaina mUrtiyA~ virAjamAna haiN| ina saba mUrtiyoM para aMkita abhilekhoM kA saMkalana karanA bahuta Avazyaka hai / anekAnta suhAniyA~ - yaha sthAna purAtana kAlameM jaina saMskRtikA kendra rahA hai aura vaha gvAliyarase uttarakI ra 24 mIla, tathA kavarame 14 mIla uttara-pUrva hai / aura hasina nadIke uttarIya taTapara sthiti hai / kahA jAtA hai ki yaha nagara pahale bahuta samRddha thA aura 12 kAza jitane vitRta maidAname AvAda thA / isake cAra phATaka the, jinake cinha Aja bhI upalabdha hote hai / sunA jAtA hai ki isa nagarako rAjA mUrasenake pUrvajoMne basAyA thA / kaniMghama sAhabako yahAM vi0 maM0 1023, 1034, aura 1467 ke mRtilekha prApta hue the| jiname me prathamame batalAyA hai ki "vi0 saM0 1013 ( 656 A D ) me mAdhava ke putra mahendracandrane, jo saMbhavataH gvAliyarakA rAjA thA eka jaina mUrti muhamya (Subamya jo gvAliyarake samIpa hai ) me arpaNa kI / " aura dUsare lekhase spaSTa hai ki vi0 saM0 1034 ( 667 A. 1)) meM kacchapaghaTa yA kachavAhA vaMzake rAjA vajradAmanane ukta saMvat ke vaizAkha vadA paMcamIko mUrti pratiSThita karAI thI / tRtIya lekha jainiyoMke 16 veM tIrthaMkara bhagavAn zAntinAthakI 15 phuTa U~cI khaDagAsana mUrti jo cetananAthakaM nAmase prasiddha hai yaha sthAna bhImakI lAse karIba eka mIla dUra haiN| isa mUrtike bagala me do khaDgAmana mUrtiyAM aura bhI hai| isa ke zirake pAsa 14 paMktikA eka lekha hai jo pUrA par3hane meM nahIM AtA kiMtu 'siddhistu 1467 vaizAkhasudI C 1 saM0 1053 mAdhavasutena mahicandrakana bhI[ kho ?] ditA / 2 "saMvat 1034 imAlavadi pArzvami " zAMtinAtha kI yaha divya mUrti aura bagalavAlI donoM mUrtiyAM akhaNDita hai / zirake pAsa bhAmaNDalakA - cinha bhI utkIrNa hai aura mihamukha siMhAsanapara kamala banA huA hai jisapara vaha mAtizaya prazAMta kalAbhivyajaka mUrti sthita hai usake bagala meM yakSa-yakSariNayaukI mUrtiyAM bhI aMkita hai / inake samIpa hI do padmAsana mUrtiyA~ aSTa prAtihArya aura yakSa-yakSaNiyoM sahita bhagavAna neminAtha aura pArzvanAthakI hai / isa mUrtike Asa-pAsa bahuta-sI khaNDita mUrtiyAM par3I huI haiN| jisame mAlUma hotA hai ki isa sthAnakaM do-tIna mIla ide-girda jainiyoM ke purAtattva kI mahatvapUrNa sAmagrI yatra tatra vikharI huI par3I hai aura kucha -dekho, janarala thApha dI eziyATika sosAiTI abhI bhUgarbha meM bhI dabI huI hai jisako nikAlakara prakAza lAne kI bar3I AvazyakatA baMgAla bhAga xxx / P. 460 456 san 1862 | para kheda hai [ varSa 10 11 ravau" par3hA jAtA hai / isa grAmake pazcimameM eka tambha hai jise bhImakI lATa kahA jAtA hai| dakSiNakI aura kaI di0 jaina mUrtiyAM hai| isa nagarako kannauja ke rAjA vijayacandane san 1170 meM apane adhikArameM le liyA thA / zrAjakala yaha sthAna atizaya kSetrake nAmase prasiddha hai / isa sambandhameM eka dilacaspa ghaTanA ghaTita huI, jo isa prakAra sunanemeM AI hai / kucha samaya pahale bAbA gumAnIlAlajIko rAtrima eka svapna huA, ki eka mUrti telIke gharakI deharIka nIce gar3I hai tuma jAkara gvoda lAo / bAbAjInaM tI usa mUrti sambandhameM kahA to usane iMkAra kara diyA taba bAbAjIne gAMvake anya logoM ko saba hAla batAkara Apa zAMtinAtha bhagavAnakI usa mUrti ke sAmane AhArAdike tyAgakA niyamakara kAryAtsargama sthita ho ge| aura kucha samaya bAda usI mUrti ke samakSa dhyAnastha baiThe rhe| do dinake pazcAt mahamA grAmameM patthara varSA hone lagI jisame gAMva ke loga dukhI hue aura unhoMne taloke gharame khodakara vaha mUrti bAbAjIko lAkara dedii| tabase bAbAjIkA prabhAva usa gAMva para ho gayA hai aura zAMtinAthakI usa mUrtipara adhika zraddhA ho gaI hai| zrIdAmamahArAjAdhirAja - S Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 3 ] ki jaina samAjakA dhyAna idhara nahIM hai| maiM yaha pahale batalA cukA hUM ki yaha mUrti saM0 1467 kI hai usa samaya gvAliyara me tomaravaMzI rAjA vIramadevakA rAjya thA / vIramadeva kuzala rAjanItijJa thA / inake rAjya meM prajA sukhI thI, jaimavAlavaMzI kuzarAja rAjA vIramadeva ke mantrI the, jo pRthvIke pAlana karanemeM mamartha, aura pRthvI ke saMrakSaNa meM sAvadhAna aura rAjanIti bhI kuzala the / prastuta muhAniyAM zrAjakala atizaya kSetra ke rUpa meM prasiddha haiM, vahAM melA bhI lagatA hai / aura nA koI sajjana, jinake nAmakI mujhe isa samaya smRti nahIM hai, maMtrI hai / gvAliyara ke kile kA itihAsa aura jaina purAtatva gUDara - yaha sthAna bhI prAcIna hai aura 12vIM 13 af zatAbdI meM prasiddha rahA hai / yahaoNpara jainiyoMke zAMtinAtha, kuthanAtha aura arahanAthakI vi. saM. 1206 kI mRtiyoM pAI jAtI hai / ina sabase bar3I mUrti phuTa U~cI hai, jo bahuta hI sundara, cittAkarSaka aura kalApUrNa hai / kalAkI dRSTi isa prakArakI manohara mUrtiyoM kama hI pAI jAtI hai| isakI komalatA aura vizAlatA catura zilpIkI zrAtma-sAdhanAkA sajIva - citraNa haiM / dRSTi par3ate hI darzaka usa mRrtikI ora AkRSTa hue binA nahIM rahatA aura vaha kucha samaya ke liye apaneko bhUla jAtA hai / aura apane svarUpa me nimagna honekA prayatna karatA hai| sAtha hI jJAnI AtmA caitanyajina pratimA bananekA abhyAsa bhI karane lagatA hai / isa kAlame jaina mUrtiyoM kA nirmANa bahuta adhika huA hai / pantu vaha saba sthApatyakalAkI dRSTi prAyaH sarvAMga pUrNa huA hai / bhImapura - me naravara ke jajayelavaMzI Asaladeva rAjA ke adhikArI jainasiMhane eka jainamaMdira bana - vAyA thA jisakA vi0 saM0 1316kA 40 paMktiyoMkA eka zilAlekha bhI upalabdha hai jisakI mUla chApa gvAliyara purAtattva vibhAgakI kRpAse mujhe prApta huI / usake par3hane kA abhItaka avakAza nahIM milA, isase use yahAM nahIM diyA jArahA hai / 106 1 padmAvatI - yaha vahI prasiddha nagarI hai jisakA ullekha khajurAhe ke vi0 saM0 2052 ke zilAlekha' meM kiyA gayA hai aura batalAyA hai ki nagarI UMce-UMce gaganacumbI bhavanAMsa suzobhita thI / usake rAjamAgamaM bar3e-bar3e teja turaMga daur3ate the aura jisakI camakatI huI svaccha evaM zubhra dIvAreM AkAzase bAte karatI thiiN| yaha nAgarAjAoMkI rAjadhAnI thI / padmAvatIpuravAla jAtike nikAsakA kendra thI / kArya rahadhUke granthoM meM ullikhita 'pomA vaDa puravADavasa' vAkya padmAvatI nagarIkA hI vAcaka hai usIse padmAvatI-puravAlakA udaya huA hai / viSNupurANake kathanAnusAra isa nagarI meM nau nAga rAjAoMne rAjya kiyA hai| padmapavAyA (padmAvatI) se nau nAgarAjAo ke sikke bhI mile haiN| gyArahavIM zatAbdI meM racita 'sarasvatIkaMThAbharaNa' meM bhI 'vizAlA' padmAvatIkA varNana hai / jorA - jilA toMvaraghArase do digambara mUrtiyAM prApta huI hai jo bahuta hI sundara evaM cittAkarSaka haiM / ye donoM mUrtiyAM lazkarake sarakArI myUjiyama me rakkhI huI hai 2 / caMderI ji0 naravara - yaha bhI AcIna sthAna hai / isase nau mIla bUr3hI caMdeza hai jo dhvaMzAvazeSoM kA eka Dhera hai / caMderIko caMdalavaMzI rAjAoM ne basAyA thA. yaha nagara tanajeba jaise bAroka aura sundara kapar3oMke banAne meM prasiddha thA / kisI samaya yaha nagara zramaNa saMskRti (jaina) ke prAcIna gauravakA kendra banA huA thaa| isake kileke pAsa kI khaMDahara pahAr3I para ukerI gaI vizAna jina pratimAeM usakA ujjvala pramANa hai / yahA jo mUrtiyAM hai aura unake sAtha yakSa-yakSiNo AdikIjo mUrtiyAM utkIrNa hai, uname aGkita lekhoMsa va terahavIM zatAbdI ke uttarArdhakI pratIta hotI hai; kyoMki 1 Epigrapha Indea V.LI.P. 149 2 dekho, gvAliyara gajeTiyara jilda 1 meM prakAzita citra | Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta varSa 10 unapara saMvat 1283 se lekara 1263 takakA saMvat rAjA vikramasiMhane mahAcaka nAmake prAmameM kucha utkINe hai / hAM, bUDhI caMderImeM 10vI 11vIM zatAbdI jamIna Adi bhI pradAna kI ' / nakakI mUrtiyAM pAI jAtI haiN| 2) jaisavAlavaMzI kuzarAjane, o tomaravaMzI murAra-gvAliyarameM paM0 hariharanivAsajI dvivedI- rAjA vIramadevake mahAmAtya the, bhagavAna cadraprabhakA ko eka guptakAlIna caturmukha sarvatobhadra pratimAkI ____eka caityAlaya banavAyA thA aura padmanAbha nAmake prApti huI hai jo unhIMke pAsa surakSita hai| usapara kAyastha vidvAnase 'yazodharacaritra' aparanAma gupta lipimeM lekha bhI aGkita hai / yaha mUti unheM 'dayAsandaravidhAna' nAmakA eka saMskRta kAvyagrantha murArase eka mIlakI dUrIpara milI thI' bhI banavAyA thA, jise padmanAbhane bhaTTAraka guNa___ ina sthAnoMke atirikta varaI, sesaI, IdAra, kIrtike upadezase pUrvasUtrAnusAra racA thA / golakoTa, pacarAI, ujjaina, aura tumuna Adi sthAnoMmeM jaina purAtatvakI mahatvapUrNa sAmagrI vidyamAna hai| (3) aruNamaNike 'ajita purANa meM jisakA yadi jaina samAja gvAliyara aura usake jiloM racanAkAla saM0 1716 hai, bhaTTAraka zrutakItike ziSya athavA sUboM meM prApta sAmagrIparase aitihAmika buvarAdhavake dvArA gopAcala (gvAliyara)meM jainamandira ke banAnekA ullekha nimna zabdoM meM pAyA jAtA hai:itivRttakA maMkalana evaM anveSaNakA kArya prArambha kare, jo bhArI arthavyayako liye hue hai, to usapara "tacchiSya jAto budharAghavAkhyo, me jo mUlyavAn sAmagrI prApta hogI, umase kitanI gopAcale kAritajainadhAmA" hI aitihAmika ulajhaneM dUra ho jAvegI / aura vaha | jaavgaa| Ara vaha (4) agravAlakulAvaMtasa, saMsArazarIrabhogoMjaina itihAsake liye hI nahIM kinta bhAratIya iti- se udAsIna, dharmadhyAnase maMtana zAstroMke artharUpI hAsake liye hitakara hogii| kyA jaina samAja ratna samahase bhUSita tathA ekAdaza pratimAaki apanA lakSya isa ora bhI degA ? anyathA Aja saMpAlaka khelhA nAmake brahmacArIzrAvakane candraprabha jo mahatvapUrNa sAmagrI yatra tatra vikharI par3I hai vaha bhagavAnakI vizAla matikA nirmANa gvAliyaramai bhI vinaSTa ho jAyagI aura usakA prAma karanA phi bar3A hI duSkara hogaa| 1 Sue Epigraphica indca. Vo L. II. P. 237 katipaya jainamandira va mUrtinirmApakoMke * jAtA zrIkuzarAja evaM sakalamApAkhacUDAmaNiH zrImasomaravIramastha vidito vizvAsapAtraM mahAn / samullekha maMtrI maMtravicakSaNaH samamayaH vINAripakSaH sayAt / (1) dUbakuNDa ( caMDobha ) ke ukta zilAlekhameM, boNyAmIraNarakSaNakSaNamatijainendrapUjArataH // jisakA Upara ullekha kiyA jA cukA hai| muni svargasyardisamRddhiko'tivimalazcaityAlayaH kArito / vijayakItike upadezase jaisavAlavaMzI zrAvaka lokAnAM hRdayaMgamo bahudha naizcandrapramasya prabhoH / dAhaDa, kUkeka, sUrpaTa, devadhara aura mahIcandra Adi ye tatsamakAyameva ruciraM bhavya va kAvyaM tathA / catura zrAvakoMne vi0 saM0 1145 meM vizAla jainamadira sAdhazrIkazarAjakena sudhiyA kIrtizcirasthApakam / / kA nimoNa karAyA thA aura jisake pUjana, saMrakSaNA evaM jIrNoddhAra Adi kAryoMke liye kacchapavaMzI upadezena grantho'vaM gunnkiirtimhaamune| 1 dekho, maMgalaprabhAtameM prakAzita gvAliyarako jaina kAyasthapacanAmena racitaH pUrvasanataH / / mUrtiyAM' nAmakA lekha / -azobharacaritra prazasti / Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 3] gvAliyarake kilekA itihAsa aura jaina purAtattva karavAyA thA / (6) kavivara raidhUko samyaktvakaumudIkI khaMDita (5) sAhU khemamihake putra kamalasiMhane, durgAta- prazastise mAlUma hotA hai ki golAlAroya phulameM kI nAzaka madhyAtvarUpI girIndrako vinaSTha mamatpanna kamadravandane bhI jinabimbakI pratiSThA gopAkarane ke liye vanake samAna, aura roga-zoka Adi calameM rAjA kIrtisiMhake rAjyakAlameM sampanna karAI duHkhoMkI nAzaka bhagavAna AdinAthakI 15 hAtha thI' / parantu prazasti adhUrI honese unake vaMzAdikA (16 / / puTa) uMcI sAtizaya eka vizAla mUrtikA koI paricaya nahIM diyA jaaskaa| nimoNa karAyA thA aura usakI pratiSThA bhI bAbA bAvar3Ike dAhinI ora eka sundara khar3agA bAlA karAI thii| mana mUrti bhagavAna pArzvanAthakI hai, jisake zirakA 1 tAsAmma khaNi ghaMbhaSaya-mAra-bhAreNa, bhAga agulI va paira khaMDita dazAmeM hai| usake nIce siri bhayaravAlaMkavasammi sAreNa / ma. 1525 kA eka lekha bhI aMkita hai jisameM golAsasAra-taNa bhAya-nimviracittaNA, lArIya vaMzake dvArA bha0 sihakIrtike upadezase ukta gharadhammakANAmaeNeva sitnn|| maMvatameM pratiSThita karAnekA ullekha kiyA gayA hai. matthastharayaNohabhUsiyasadeheNa, noTabuka sAmane na honase lekha yahAM nahIM diyA dahaegapaDimANapAlaNasaNeheNa / jaaskaa| isI lAinameM padmAsana va khaDgAsana velhAhihANeNa gamiUNa guruteNa, vizAla mUrtiyA~ aura bhI aMkita haiN| jasakittiviNayattu maMDiyaguNoheNa / (7) vi0 saM01521 meM sAhU padmasiMhane mahAbho mayadANa-dApaggiuldharaNa vaNadAsa, kavi puSpadantakA AdipurANa likhavAyA thA, umame saMsAra-jalarAzi uttAra-varajANa / paMtha likhAkara dAna dene vAlekI dAtRprazastimeM padmatumhaM pasAega bhava-duha-kayaMtassa, siMhake parivArakA paricaya karAte hue likhA hai ki sasipahajidassa paDimA visuddhasma / padmasiMhane AdinAthakA eka jinAyatana banavAyA kArAyithA maI ji godhAyale tuga, thA aura usakI pratiSThA bhI karavAI thI tathA eka uhucAdhiNAmeNa timi suhasaMga / lAkha graMtha likhavAe the aura cauvIsa jinAlaya kaviraviracitasammaijinacAra-prasArina / (jinamandira) bhI banavAe thejaisA ki ukta prazasti2 jo debAhidevatisthaMkaru, kI nimna paMktiyoMse prakaTa hai:zrAhaNAhatithesa suhaMkara / "eyAraha mami miripomasiha, tahu paDimA duggaha NiNNAsahi. jiNamAmamANaMdaNavaNasumiha / jA micchattagiriMda sarAsaNi / puraNaca jiNAyadaNu ji vicitta, jo puNNa bhaSvaha muhagai sAsapi. pasihara supADiheraTU junna / jA mahirAya-soya-duha-NAsaNi / sA puyAhara karadhadhihagi, bauvihasaMghahaMSiNaya payAsita, kArAcina Niruvama aitugii| kamz2a sayalu jA siddha suhAsiu / praNaya aNa parimako lakkhar3a, -kavirahadhUracitasammattagayA vidhANa prazAmna / suruguru tAha gaNaNa aha akkhd| , jeza paiDASiya jinnbiNbdd| kara vi paiha tilaDa pugu diyAu' samyaksvakAmadI, kaviraidhakRta / ghika mavi pavihita kAlamA chirAu / dekho, jaina mAhinyamaMzodhaka khaMDa 2 aMka pR0 0 / Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 simmA vizra bhavaMhi jANa vattu, kAriya paicha jiNa samayadiTTha, vijjula caMcala lacchI sahAu, rayaNattayajya jaya pAsa juttu / avalo visayala sacitta hiTTa / anekAnta zrAloivi huu jiNadhammabhAva / jiNa gaMdhu lihAviu lakkha ekku, sAvaya muNi bhoyaggu bhujAviya sahAsu, lakkhAhArAtirikku | gvAliyara meM bhaTTArakoM kI purAnI gahI rahI hai, vahAM vividha sAhityako sRSTi aura aneka maMdira mUrtiyA~ kA cavIsa jiraNAlau kiu subhAsu / nirmANa Adi kArya bhI sampanna huA hai| vahAMkI -- zrAdipurANalekhakaprazasti / bhaTTAraka paramparAkA bhI pUrA itivRtta jJAta nahIM hai / phira grantharacanAdike sambandhameM jo kucha ullekha prApta hue hai unheM nIce diyA jAtA hai : ye padmasiMha gvAliyara ke nivAsI the aura devazAstra-guruke bhakta the aura vipula dhanAdise sampanna the, tabhI ve jainadharmake pracAra meM apane dravyakA sadu payogakara puNyakA arjana kara sake hai| aura unhoMne apanI caMcalA lakSmIkA jo sadupayoga kiyA, vaha saba anukaraNIya hai / unameM atithi satkAra kI bhI sudRDha bhAvanA thI, yahI kAraNa hai ki ve muniyoM athavA anya sAdharmI zrAvakoMko bhojana karAkara AhAra karate the / (8) bha0 guNabhadrane saMghavai (saMghapati) uddharaNake jinAlaya meM 'Thaharakara labdhividhAnakathAkI racanA sAhu sAraMgadeva ke putra devadAsakI preraNAse kI thI ? jisase spaSTa hai ki saMghapati uddharaNane jinamaMdira bhI banavAyA thA [varSa 10 taka bhaTTArakoM, AcAryo aura vidvAnoMkI jo paramparA gvAliyara aura usake sUtroM tathA pAsake vibhinna rAjAoM ke zAsanakAla me rahI hai, abhItaka usakA pUrA itivRtta prApta nahIM hai / isIse zrRMkhalAbaddha koI itihAsa sAmagrI ke abhAva meM nahIM likhA jA sakatA / jo kucha sAmagrI saMkalita kI jA sakI usIke AdhArase yaha lekha likhA gayA hai / isa taraha jaina sAhitya aura usakAlake mRti legkhoMke saMkalana karanese tAtkAlika, santajanoM, rAjAoM, maMtriyoM aura rAjazreSThiyoM vagairaha ke itivRttakA aura unake dvArA honevAle mahatvapUrNa kAryo kA itivRtta likhA jA sakatA hai| ina saba uddharaNoM Adi parase gvAliyarakI mahattAkA anumAna lagAyA jA sakatA hai| grantharacanA katipaya ullekha vikramakI 10 vIM zatAbdI se 18 vIM zatAbdI vikramakI 15 vIM aura 17 vIM zatAbdI meM bhaTTAraka yaza-kIrti kavi raidhU bha0 guNabhadra, kavi padmanAbhakAyastha, kavi parimala aura kavi brahmagulAlane jo bhaTTAraka jagabhUpaNake ziSya the, trepanakriyA aura kRpaNajagAvanacarita Adi kitane hI graMthoM kI racanA saM0 1665 aura 1672 ke madhyama kI haiM / (1) vikramakI 15 vIM zatAbdI ke upAntya samayame bha0 yazaHkIrtinaM vi0 saM0 1467 ve me pANDavapurANa aura maM0 1500 me harivaMzapurANakI racanA apabhraMza bhASAmeM kI hai / tathA jinarAtrikathA aura ravivratakathA bhI inhIMkI banAI huI hai| candraprabhacarita bhI inhIM yazaHkIrtikA banAyA huA jIrNa-zIrNa khaMDita pratikA samuddhAra bho inhoMne kahA jAtA hai / svayaMbhUdeva ke 'harivaMzapurANa' kI kiyA thA / yaha bha0 guNakIrti ke laghubhrAtA aura ziSya the / 1 (2) kavi raidhUne, jo harisiMha saMghavI ke putra the inakI jAti padmAvatIpuraghAla thI / inhoMne bha0 yazaHkIrtike prasAdase aneka granthoMkI racanA vi0 saM0 1462 meM lekara saM0 1521 se pUrva taka kI hai| inakI abhI taka 23 kRtiyoMkA patA calA hai jinameM 20 Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 3] gvAliyara ke kilekA itihAsa aura jaina purAtatva 113 kRtiyAM abhI taka mara dekhanama AI hai, zeSa nIna adhikAMza vahAM hI pratilipi kiye gae haiN| kRtiyAM aura bhI anveSaNIya hai / inake vizeSa parica- zvatAmbarasampradAyameM bhI gvAliyarakA kama yakaM liye 'varNI abhinandana' grantha dekhanA caahiye| mahatva nahIM hai| pUrvakAlame gvAliyara rAjyakI (3) bha0 gaNabhadra, jo bha0 malayakArtika jo mImA thI usameM vartamAna bhagtapura sTeTakA ziSya the unhoMne apabhraMza bhASAma choTI choTI 15 bayAnA grAma, jo pahale kabhI bar3e nagarake rUpameM rahA kathAokI sRSTi kI hai| inakA samaya vi. kI 16 hai aura jisakA prAcIna nAma 'zrIpathAyAM vI zatAbdIkA pUrvAddha hai| puri' arthAta zrIpathapari athavA zrIpatha nAmakA nagara (4) kavi parimalana maM0 1651 me, jo khA- thA, gvAliyara rAjyakI mImAkaM andara antanihita liyaraka nivAsI the, AgaremeM Akara zrIpAlaca- thaa| yaha vayAnA duvakuNDase80 mIla uttarameM hai / dRbaritakI racanA kI hai / isake sivAya aura bhI granthoMkA kuNDaka uma zilAlembame ullikhita rAjA vijayapAla vahAM nimANa huA hai| jinake sambandhama merA anva- jo saMbhavataH vijayAdhirAjakaM nAmase khyAta the, bayApaNakAya cAla hai, prApta honapara unakA paricaya bhI nAke zAmaka the| inake rAjyakAlame maM0 1100 kA karAnekA prayatna kiyA jaavegaa| eka zilAlekha, jo kampAkaganchake zvetAmbarAcAya isake atirikta graMthoMkI aneka pratilipiyAM zrImahazvara sarika samaya likhA gayA hai, iDiyana vahAM huI evaM karAI hai aura va padmasiMha dvArA eka eNTIkvarIma prakAzita huA hai| lakSagrantha likhavAnakA ullekha bhI Upara kiyA jA prabhAvakacaritama jJAta hotA hai ki gvAliyara cakA hai| usake sivAya aura bhI bahutama grantha 23 hAtha unnata maMdirama bhagavAna mahAvIrakI lepyamaya samaya mamayapara likhavAe gaye hai| vi0 saM0 1486 pratimA virAjamAna ko gaI thii| meM bha0 yazaHkItina rAjA DUgarabhiHke rAjakAlame kahA jAtA hai ki 11 vIM zatAbdIka vidvAna kavi zrIdharakA 'mukamAlacariu' aura vibudha zrIdhara pradya mnamUrina apanI vAdaktisaM gvAliyara kA saMskRta bhaviSyadattacaritakI pratilipi apane tatkAlIna rAjAko anuraMjita kiyA thA / aura vikramakI 12 vIM zatAbdIka vidvAna vAdidevasUrina jJAnAvaraNIya kamake kSayArtha karavAI thii| saM0 1521 meM jJAnArNava aura mahAkavi puSpadatake AdipurANa gaMgAdhara nAmaka kisI brAhmaNa vidvAnako bAdame parA jita kiyA thaa| inake sivAya sakalatIrthastotrame bhI Adi aneka granthAkI pratilipiyAM karAI gaI hai| gvAliyarako nIthaka rUpamai ullekhita kiyA gayA hai inake atirikta aura bhI aneka granthoMkI pratilipiyAM jinasa spaSTa hai ki gvAliyarakI zvetAmbara sAhityakI gaI hai jo yatra tatra bhaMDAroMme upalabdha hotI hai / me bhA prasiddhi rahI hai| gvAliyarake svaya bhaTTArakIya zAstramaDArama sahanoM upasaMhAra grantha hai jinakI pratilipiyAM bhI prAyaH vahAM huI hai| uparaka isa saba vivecanaparasa pAThaka yaha bhalI vahAM zAMtinAthamaMdirake zAstrabhaMDArame 'jJAnAgAva' bhAMti jAna sakate hai ki jaina purAtatvama gvAliyarakA aura AcArya vIgnandika 'candraprabha carita' kI sundara kitanA mahatvaparNa sthAna hai / aura vahAM kI purAtatvaevaM zaddha pratilipiyAM maujUda hai| inake sivAya viSayaka mahatvapUrNa aitihAmika mAmagrIko lakSyama lazkara kI terApaMthI aura bIsapaMthI mandiroke zAstra- rakhataM hA yaha niSkarSa nikAlanA adhika susaMgata hai bhaMDAroMma bhI aneka hastalikhita grantha hai jiname kivAliyara jainasaMskatikA prabhAvazAlI kendra rahA hai| dekho, anekAnta varSa 8 kiraNa 6.7 me prakAzita 1 tathA gopyagirauM lepyamayavimbayunaM nRpaH / 'apabhraMzakathAkA jaina saahity'| zrIvIramandiraM tatra trayoviMzatihastakam / / Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aitihAsika bhAratakI prAdha mUrtiyAM jaina, bauddha yA hindU (le0- zrI bAlacandra jaina, ema0 e0) matinimANake do hI uddezya ho makata aneka varSoM ekachatra rAjya kiyA aura jinake vaibhava hai-prathama to kimI amata bhAvako mata rUpa denA aura prabhutva kA dabadabA uma samaya samasta uttara aura dvitIya, kimIkI smRtiko sthAyI banAma bhAratameM thaa| rkhnaa| bhAmakI kRtise hame jJAta hotA hai ki ajAtazatrakI kahI jAnevAlI mati para DA0 prAcInakAlameM devakula banAe jAne kI prathA thii| jAyasavAlane prajAsatra aura kaNika donAM nAma ina devakulAma sthAnIya rAjavaMzoMka pratApI gajAnoM paMDha the jo bauddha aura jaina graMthoMse samarthita haiN| yaha kI matiyAM sthApita kI jAtI thiiN| yaha to nahIM kahA anumAna kiyA jA sakatA hai ki kaNika nAmavArI jA sakatA ki ina devakalome sthApita matiyAkI cyanine hI apane sAmathrya aura prabhutvake balapara pajA hotI thI ki nahIM, para itanA avazya jJAta hA ajAtazatrakI upAdhi grahaNa kI haa| makA hai ki rAjAkI mRtyuke pazcAta hI usakI nandivardhanakA vaMzagata dharma jainadharma thaa| hAthI matikA nirmANa hotA thA aura vaha devakulame rakhI / guphAka lagbameM 'ligajina magadha le jAnakA ullegya' jAtI thii| eka ghaTanA milatI hai ki kumAra bharatako isa kathana kI puSTi karatA hai / candragupta mauryase pUrva mahArAja dazarathakI mRtyukI prathama macanA devakalameM nanda samasta uttara bhAratakA ekachatra samrATa thaa| hI milI thI jahAM unhoMna anya pRvajoka mAtha usakI zakti aura sanAka AtaMkasa hI sikandarako mahArAja dazarathakI mati bhI devI / davakulAMka pravakI ora bar3hanake apane nizcayako badalakara vAastitvaka tihAsika pramANa mathurA prAntasa prAna pama lauTanA par3A thaa| kaSANavaMzI rAjAoMkI matiyoM tathA parakhama aura hama yahAM mahiMjIdage, har3appA tathA sidhu-sabhyatA paTanAkI ajAtazatra aura nandivardhanakI matiyAMma ke anya kendroMka saMbandhame carcA nahIM kareMge milate hai| kyoMki vahAMke. dhamake bArame purAtattva-vinaajAnazatra aura nandivadhanakI matiyAMka abhI taka kisI niNayapara nahIM pahuMca sake hai| para saMbaMdha vidvAnAma matabheda hai| ye kisakI mUptiyAM uma saMskRtipara bhI jaina prabhAva lakSita hotA hai| etihAmika bhAratakI mRtikalApara dRSTipAta kavidvAnona bhinna bhinna prakArase vicAra kiyA hai aura ranepara hama dagyata hai ki vaidika devatAoM tathA rAma unake nirNaya bhI bhinna hai| kucha bhI ho, mRtike kRSNA AdikI mRti hameM utanI prAcIna nahIM milatI robIle AkAra, uccakAya, zailIkI prAcInatA aura jitanIki jainatIthakaroM aura baddha tathA bodhisatvAaDita lipi tathA nAmollebane inheM unhIM mahAna kI milanI haiN| 'kauna mere inTako kharIdegA' isa vA. mamrAToMkI mUrti mAnanA hI par3egA jinhoMne lagAtAra kyame yaha nirNaya nahIM kiyA jA sakatA ki vaidika Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aitihAsika bhAratakI Aya mUrtiyAM yugameM indrakI mUrtiyAM banatI thIM / rudra yA zivake DA0 hephalDane bhI gAMdhArakalAko yUnAnI-bekTriyana vaidika yA prAya devatA na hone meM to kisI saMzayakI sAmrAjyake zatAbdiyoM pazcAskA mAnA hai| AvazyakatA hI nhiiN| eka buddhamUrtipara 318 varSa aMkita hai| anumAna ____ aba hameM dekhanA yaha hai ki Adha mUrti-nirmANa kiyA jA sakatA hai ki selyUkasakA saMvat hogaa| meM kise prathama sthAna prApta hai jaina tIrthakaroMko yA jisake anusAra mUrtikA samaya 6 IsvI hogaa| isabuddha aura bodhimatvoMko / sarvaprathama hama buddhakI prakAra gAMdhArakalA madhurAkalAse pUrvakI pratIta hotI prathamamatike nirmANakaM sambandhame vicAra kreNge| hai| lekina bhAvukatAke vaza hokara kaI loga aisA bhI buddhanivANake zatAbdiyoM pazcAt taka buddhakI marti mocane lagate hai ki buddhakI prathama mUrti bhAratIyoM banAnekA eka prakArase niSadha hI rahA, bodhivRkSa dvArA hI banAI gaI hogii| dharmacakra, chatra, vAmana, stUpa Adi cinhAMse sikkoMpara bhI hameM buddhakI mUrti prApta huI hai| hI buddhako lakSita karAyA jAtA thA / bAdha gayA, bha- kaniSkake sikkoMpara to vaha spaSTa Bodds yA buddha rahata aura mAMcIkI IsvI pUrva 2rI aura 3rI zatI nAmase abhilikhita bhI hai| lekina kaniSphame parvake - kI kalAme kahI bhI buddhako mati nahoM pAI jaatii| isake gajA moga aura kujala kaDaphimasake sikkAMpara bhI bAda gAMdhAra aura mathurAma buddha mUrtiyoMkA nimoNa buddhamUrti dagvI jAtI hai| honA prArambha huaa| isa bIca avazya koI aisA mahArAja mogakA eka sikkA hai jisameM ekaghaTanA huI hogI jimane buddhamUrtika nirmANako pro. ora sUDameM mAlA lie daur3atA huA hAthI aura tmAhana diyaa| mathurA kI banI mUrtiyAMko nA kimIna bhI dUsarI ora siMhAsana yA caukIpara pAlathImAre koI isvI prathama nadI pRSakI nahIM mAnA hai| unakA mama vyakti baiThA hai| ise rAjAkI mUrti nahIM kahA jA ya kupANavaMzI mahArAja huviSpha(2rI zatI)kA rAjya makatA, jisa vastuko talavAra kahA jAtA hai vaha kAla ho sakatA hai kyoMki hama jAnate hai ki mathurA bAstavameM talavAra nahIM hai| hama jAnate hai ki zakoMke kI kalApravRttiyoM meM huviSkakA vizeSa mahayoga rahA amtra bhAle aura dhanaSa the na ki talavAra / sikkeka hai| kaI vidvAna mathurAko kalApara gAdhAra prabhAva donoM orakA milAna kara denepara yaha niSkarSa bhI mAnate hai / DA. bacaphara donoM zailiyAMko svatantra nikalA ki padmAsana-avasthita buddhako mAlA aura maulika mAnate hai| gAMdhAra kalA IsAkA prathama arpita karaneke lie hAthI daur3A A rahA hai| zatIma aura mathurA kalA kaniSkakaM mathurAko adhi kujUla kaDaphimamake mikkepara sAmane baiThe hue buddhakRta karaneke ThIka bAda hii| dUsare vidvAna matharAkI , kI mRti aMkita hai| mUtiko gAMdhAramatise eka zatI uttarakI mAnata hai / / DAkTara huThalyU kona bhI matharAkI mUrtiko svatantra ina pramANAMsa hama isa niNayapara pahuMce ki rAjA mAnate hai / svargIya DA0 kumAra svAmIkA bhI aisA hA mogaka gAndhAra vijayake pUrva ho gAMdhArameM buddhamUrtikA mata hai| sana 1631 meM unhoMne likhA thA ki gAMdhAra pracAra ho calA thaa| koI bhI rAjA vijayaka buddhamUrti IsvI sanke uttarakI hI honA cAhie aura pazcAta vijita dezakI prajAko yaha jatAnake liye ki usame bhI eka zatI uttarakI matharAkI mrti| DA0sTena mai tumhArA hUM vahAMkI sabhyatA maMskRti tathA anya konokA mata hai ki gAMdhAra zailI kupANayugame hI prA- cinhoMko svIkRta kara letA hai| mahArAjA mogane bhI raMbha huI thI arthAt usa samaya jaba bhAratameM yUnAnI ThIka usIprakAra ziva aura buddhako apane sikkoMpara prabhAva hara prakAramaM naSTa ho cukA thA / imIprakAra aMkita kiyA / mahArAjA mAMgane gAMdhArapradezako 70 Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 anekAnta [vaSa 10 __ dama prakAra gAMdhAra mUtikA kamansankama (3 )paTanA vIparva 3rI zanI istrImeM vijita kiyaa| (2) ImvI pUrva dRmarI zatIkI lipimeM abhiima prakAra gAMdhAra mUrtikA kama-se-kama prathama zatI likhina mRti-mathurAse prApta / I0 pUrvakA prArambha honA hI cAhie aura vaha mathu (3)paTanA saMgrahAlayameM pradazita mauyakAlIna rAke buddhasaM kama-se-kama eka zatI prAcIna hai| pAlisayukta nagna tIrthakaramUrti ( IsvIparva 3rI zatI / (4) hAthI guphA lekhame ullikhita kaliMga Adya buddhamatikA samaya hama jAna cuka isA jinakI marti, jise nanda apane mAtha magadha lagayA parvakI pahalI zatI hai / lekina yadi hama jaina-ni- thA aura phira gyAravala vApasa lAyA thA (ImvI pRva / nirmANa ko dekhe to vaha imama kaI zatAbdI pUrva thI shtii)| takakI milegii| isa prakAra etihAmika bhAratakI abatakakI bAta (1) kuzANavazI rAjAoMka kAlakI mathugama mRtikalAme mamayakI dRSTima jaina nIthakageko prathama prAna ( IsvA zatI prthm)| sthAna prApta hai| varNI baapuu| (raciyatrI sau. camelIdevI jaina, hindIratna) - - varNI bApU ! tuma samAjake mahA pratiSThita mAnava ho| karane ko kalyANa saboM kA indraprastha meM Aye ho / / dhanya mAna vaha dhanya tAta vaha jinane tumhe janAyA hai| dhanya deza vaha dhanya grAma vaha jahAM janma tuma pAyA hai|| mAta ciroMjA-ujiyArIke, hIgapUta kahAye ho| grAma haMserA jhAMmI me jani, jaga Ananda bar3hAye ho / / Azvina vadi kI pRta cautha ko, mAna-pitA harSAye ho| diyA bar3oM ne AziSa tumako, dharmavIra kahalAye ho| vaiSNava kula me janma liyA para, jainadharma tuma pAyA hai| mAta cirojA ne pAkara tumako vidvadraratna banAyA hai. / / bAbA bhAgIrathakI saMgati se cAritra bar3hAyA hai| zraddhA-jJAna-caritra-trayIkA, uttama patha tuma pAyA hai / loka-jAti-utthAna karaNa ko, apanA dhyeya banAyA hai| ___ vyApta huA ajJAna timiriko, tumane hI to haTAyA hai / / khole gurukula kholI zAlA, vidyAlaya bahu khole hai| ghUma ghUma kara tumane sabako, jJAna mahatva batAyA hai|| phaila rahI thIM rUr3hi-rItiyAM unheM tamhoM ne bhagAyA hai| de upadeza madhura-vANI kA, pAna tumhIM ne karAyA hai / / Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 3] vIjI aura unakI jayanto 117 hinda-mainyakI rakSA karane, cAdara tuma de DAlI ho| kama-vIra kamaTha jana-nAyaka, mahA mAnya kahalAya ho / / zrAvakake gyAraha daraje car3hakara bhullaka pada tuma pAye ho / maMgha mahina kalyANa mArgame matata lage au lagAye ho / / tuccha bheTa bhAvoMko lekara caraNoM zIpa jhakAye ho| karaneko kalyANa maboMkA indraprasthame Aye ho|| noTa --varNI jayantike upalakSya meM yaha kavitA racI gii| varNAjI aura unakI jayantI zrAjake AdhyAtmika saMsArama zrI 105 AnandakaM saMvAdame eka ullekhanIya praznottara vallaka pUjya gaNezaprasAdajI varNI nyAyAcAyakA AyA hai| yAnandana' buddhame prazna kiyA ki agra-sthAna hai / Azvina kRvANa 4 vIranivAgaga- "mahApurupa kima kahata hai aura usakA kyA lakSaNa maMvata 2175, 11 mitambara 1946 ko dahalIme hai" baddhane uttara diyA ki "jo lokApavAdasa ApakA 75 vAM janma-divama bar3I dhUmadhAmaka mAtha nahI DaratA hai, matyakA anuyAyI hai, apAra karaNAmanAyA gayA / Apake vyaktitva aura vANIma kitanA kA AgAra hai aura jagatakA kalyANa karaneke liye prabhAva evaM AkarSaNa hai vaha imIna mAlUma ho mata yaha bhAvanA bhAtA hai ki 'mai jagatakA hita jAnA hai ki Apake upadazamaM mamAjana lAkhoM karanaka liya baddha bana''--'buddhA bhavayaM jagatA rupayokA dAna kiyA hai aura aneka vidyAlaya, hitaay'| vaha mahApApa hai|" yahI bAteM pUjya gurukula tathA pAThazAlAeM sthApita kI hai| hAlame varNIjIma pAI jAtI hai| Apake janma-danapara bhI mahAmanA dAnavIra maTha lokApavAdapara vijaya zAntiprasAdajI jaina DAlamiyAnagagne Apake koI paccIma-tIsa varSa pahalekI bAna hai| dAga saMsthApita myAdvAdamahAvidyAlaya banAramake pUjya vajIna mamAja-sudhArakA eka Andolana yaha liye eka lAmbakA ullekhanIya mahatvapUNa dAna uThAyA ki vivAhama-barAta aura phainAgeme aurate kiyA hai| imI prakAra dahalI mamAjake pramugba aura na jAye, kyoMki yaha eka acchI prathA nahIM hai aura varNIsaMghako uttaraprAntame lAnabAlIma agraNI umame vyatha apavyaya hotA hai / parantu varNIjIka lA0 rAjakRSNa premacandajI jainana bhI chAtravRttiphaMDake madabhAvanApA ima Andolanake viruddha nImaTo. liye kyAvana hajArakA Adarza dAna diyA hai| riyA (jhAMmI)me eka bagatame aurane gii| jaba vargIhamAre kitane hI jijJAsu pAThakoMke hRdayame jIko mAlama huA nA va vahAM pahuMce aura sArI yaha jijJAmA hogI ki vargIjI kyA hai ? aura auratoMko vApima kgyaa| imakI auratIka cinakyoM unakA itanA prabhAva hai? para burI pratikriyA huii| unhoMne viveka bokara varNI___ isakA eka hI uttara hai aura vaha yaha ki jIko bhArI gAliyAM dI, bhalA-burA kahA aura khUba pUjya varNIjI mahA mAnava hai| jina vizeSatAoM kosaa| kintu varNIjIke manapara usakA koI asara aura bAtAMsa mAnavako mahA mAnava kahA jAtA hai ve saba vizeSatA aura bAte pUjya vIjImeM pAI 1 aAnanda mahAtmA buddhakA priya bAra pradhAna jAtI hai / bauddhoMka eka prAcIna granthame buddha aura ziSya thaa| Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 anekAnta [varSa 10 nahIM huA-unake dilame rattI bhara bhI koca yA ropakI satyAnusaraNa mAtrA udita nahIM hii| pariNAma yaha huA ki kucha mamaya bAda una auratIna apana kiye para bar3A ___ pUjya varNIjI vaiSNava kulameM utpanna hue hai, kiMtu pazcAttApa kiyA aura galatI mahasUsa kI / Aja unhoMna amaDhaSTi aura parIkSakabuddhima jainadharmako Atmadharma evaM matyadharma mAna kara use apanAyA hai| phalata. mAre bundelakhaNDama bagatAme auratokA unakA viveka aura zraddhA kitanI jAgRta aura salajhI jAnA prAyaH savathA banda hogayA hai| huI hai, yaha bAta eka nimna ghaTanAma mAlama hojAtI abhI usa dina kucha gumarAha bhAiyoMna eka paracA hai| pichale dinoM jaba varNIjo mahAranapura pahu~ce nA nikAlA aura usame pajya vIjIkA prajAtiyAMkA vahAM eka vizAla sArvajanika mabhAma upadaMza karate hAmI (samarthaka) bnlaayaa| jaba yaha bAta varNIjI ko mAlama huI to va hamakara maumya bhASAma bole hue unase eka ajaina bhAIna prazna kiyA ki jina vize SatAoMke kAraNa Apane jainadharma grahaNa kiyA hai kyA 'bhaiyA / mai to tyAgI hai aura tyAgakA hI upadeza va vizapatA Apako hinda dharmame nahIM miliiN|' dekara sabako tyAgI banAtA hai| pUjIpatiyAsa bhI vargAjIna ima uttarame kahA ki jitanA mUkSma aura pR'jIkA tyAga karAnA cAhatA hai aura unheM tyAgI banAnA cAhatA hai / yaha kitanA madhura aura mAtvika vizada vicAra tathA AcAra hama jainadharmame milA hai uttara una bhAiyoM ko diyaa| vAstavama varNIjIko kyA utanA paDdarzanAmema kimIma bhI nahIM milaa|' yadi ho to banalAyeM, mai Aja hI uma dhameko svIkAra pUjIpati kyA apUjIpati, kyA vidvAna kyA makha, krl| parantu maiMne saba dazaka AcAra-vicAgekyA strI kyA purupa, kyA bAlaka kyA vRddha mabhAse ko gaharAIma davA aura jAtA hai mujhe nA eka bhI apAra vAtsalya aura dhamAnugaga hai| ve sabakA kalyANa cAhate hai aura samAna bhAvasa mabako upadeza darzaname jainadharmameM varNita ahiMsA aura aparigrahakA data hai| gAMdhIjIke liye viDalA jaima vyakti naha advitIya evaM sakSma AcAra-vicAra nahIM milA isIsa maina janadharma svIkAra kiyA hai| yadi mArI pAtra the, to isakA matalaba yaha nahIM ki va garIbAkI upekSA karate the, unapara sneha nahI karata the / maca duniyA jainadharma svIkAra karale to eka bhI lar3AIbAta to yaha hai ki unakA mamacA jIvana hI garIbo jhagar3Ana ho / jitane bhA lar3AI-jhagar3e hAta hai va himA kI mavA aura unakI garIbI dara karanama bItA hai| aura parigrahako lekara hI hAta hai| samAramaM mukha unheM amIra aura garIba donopara sneha aura prema thaa| aura zAnti tabhI ho sakatI hai jaba ahimA aura apa ggrihakA AcAra-vicAra marvatra haajaay|' yaha hai pRjya yahA bAta pajya varNIjIma hai / hame bundalagbaNDakA svaya anubhava hai / vahA garIboMkA jitanA hita aura vargIjIkA vivaka aura zraddhApUrvaka kiyA gayA matyA nusaraNa / mvAmI mamantabhadrana AnakI parIkSA karaka mevA pRjya vIjIna kI hai utanI dRmagena nahIM kii| unhoMne garIba vidyArthiyoM, uyogahInoM aura nirAzri unheM apanA upAmya mAnA hai / vAstavama parIkSakama toMkI matana mahAyatA kI aura karAI hai| aba to va dA guNa hAta hai. zraddhA guNajJatA (vivek)| ina mAre bhAratakI vibhUti bana gaye hai| aura prANimAtra doka binA parIkSaka nahIM hai| makatA hai| pUjya ke kalyAgAme udyata hai| unakA apAra vAtmalyabhAva varNIjIma hama donoM guNa dagvata hai aura imaliya aura mandakaSAyabhAva atulanIya evaM acintanIya ma buddha ke zabdoMma unhe 'satyakA anuyAyI' pAta hai / hai| lokApavAdakI emI-nI aneka ghaTanA unapara apAra karuNA ghaTita huI haiM para va unapara vijayI hue aura unama pRjya varNIjI kitane kANika aura para-duHgya- . Dare nhiiN| kAtara hai yaha unakI jIvanavyApI aneka ghaTanA Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 3] varNIjI aura unakI jayanto 116 AMse prakaTa hai| unakI karuNAkI na sImA hai, aura hareka avasarapara prANimAtrako apanA Atmana pAra hai / jo ahiMsaka aura sanmArgagAmI hai una- kalyANa karaneke liye ve preraNA karate hai aura apanA para unakA vAtma lyabhAvarahatA hI hai kintu jo mamaspazI upadaza deta hai| vihAraprAntase madhyaprAMta. ahiMsaka aura sanmAgaMgAmI nahIM haiM-himaka tathA ' yU0 pI0 aura dahalI taka paidala yAtrA karake jA kumArgagAmI hai unapara bhI unakI karuNAkA pravAha unhoMna lAgboM vyaktiyoMko dharmopadeza kiyA hai aura mavizapa vahA karatA hai| ve dezake hI nhiiN| unheM sadAcAraka mArgame lagAyA hai vaha unakI jagamArI duniyAke kisI bhI vyakniko da khI dekha kara kalyANakI bhAvanAkA hI suphala hai| Aja jaba eka duHkha-kAtara ho jAte hai, usake dukhaHmAcanakI bhA- jagahase dUsarI jagaha jAneke liye aneka mAdhana hai vanA karane lagate hai| gata vizvayuddhakI vinAzapUrNa uma samaya unhAna paidala calakara bhAratIya prAcIna khabarako sunakara unheM marmAntaka du:gya hotA thA mantAMkA hI Adarza upasthita kiyA hai| itiaura unakI karuNAkA pravAha vahane lagatA thaa| mana hAsame yaha ullekhanIya itanI lambo paidala yAtrA aura 45 me jaba AjAda-hinda-phaujaka maMnikAMke viruddha ne bhI kI ho, yaha jJAta nhiiN| para pRjya varNIjIko gajadrohakA abhiyoga lagAyA gayA aura unheM phAMsI yaha lambI paidala-yAtrA itihAmame sadA smaraNIya ke tastapara car3hAyA jAne vAlA thA usa samaya mAra rhgii| mAthame unakI yaha jagatkalyANa kI bhAvanA bhii| Aja vizvako tramta dekhakara ve hamezA kahA dazama marakArake isa kAryakA virodha ho rahA thA aura unakI rakSAka liye dhana ikaTThA kiyA jA rahA karate hai ki 'eka havAIjahAja lo, aura mAthama thaa| jabalapurama eka mAvanika sabhAma, jo imI dasa-pandraha marmata vidvAnAMko aura yaropame jAkara liya kI gaI thI, pRjya vargIjIkA hRdaya karuNAma ahiMsA aura aparigraha dhamakA pracAra kro| mAthama bhara AyA aura bole--jinakI rakSAka liye 40 karor3a hama bhI calane ko taiyAra hai / jahAM zagava aura mAMma mAnava prayatnazIla hai unheM koI zakti phAMsIke kI dukAna hai aura nAcaghara bane hue hai vahAM jA tantapara nahIM car3hA sktii| Apa vizvAsa rakhiye, kara madAcAra aura ahiMsAkA upadeza kro| Aja maga anta karaNa kahatA hai ki AjAda-hinda-mainiko logoMkA kitanA bhArI patana ho rahA hai| dezake lAgyAM mAnavoMkA caritra bigar3a rahA hai unheM macA mArga kA bAla bhI bAMkA nahIM ho sakatA hai|' itanA kahA aura apanI cAdara bhI unakI sahAyatAka liye dikhaao|' yaha hai pUjya vargIjIkI jagatkalyANakI da DAlI jisakA upasthita janatA aura adhyakSa madhya bhAvanA aura hArdika mamamparzI upadeza / prAntakaM gRhamantrI paM0 dvArakAprasAda mizrapara bar3A prajya varNIjIma ema-esa anaka guNa hai jinahI prabhAva pdd'aa| kahanakA tAtparya yaha ki pUjya varNI- kA yahAM ullekha karanA zakya nahIM hai| paMkSapama. jIkA hRdaya karuNAsa bharA huA hai aura isaliye unakA jIvanacaritra mahApurupakA jIvanacaritra hai va karuNAke AgAra hai| vAstavamai jimakA hRdaya aura isaliye unheM karor3oM nara-nArI mahAn manta ima prakArakI karuNAsa bharA huA hotA hai vahI evaM mahApurupa mAnate hai aura apanI zraddhAJjali unaka apAryAvacaya dharma yAnakA cintavana kara pAta hai caraNoMme apita karata hai| hama bhI unake caraNami aura vahI tIrthakara (janatAddhAraka) banate hai| apanI zraddhAMjali arpita karate hai| aura bhAvanA jagankalyANakI satata bhAvanA karata hai ki ve cirakAla taka hama logoMka madhyama pajya varNIjIma apAra karuNAke mivAya jaga rahakara hama zrAtmakalyANakaM mAgema lagAte rhe| skalyANakI bhI matata bhAvanA rahatI hai| hara samaya -darabArIlAla kotthiyaa| Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhitya paricaya aura samAlocana [hama stambhameM samAlocanArtha Aye naye granyAdi sAhityakA paricaya aura samAlocana kiyA jAtA hai / samAlocanAka liye pratyeka granthAdikI do-do pratiyAM prAnA jarUrI hai| -sampAdaka ] Amara-zAstrabhaNDAra jayapurakI grantha-sUcI-ma- aura eka vadIparakA monakA kArya donoM hI darzanIya mpAdaka paM0 kastUracandrajI zAstrI ema0 e0, prakAza- hai| isI mandirame bhaTTAraka mahendrakInikA ukta zAka rAmacandrajI-khindakA matrI zrIdi jaina mahAvIra strabhaMDAra hai jise maine san 54 meM dekhA thA aura nIrthakSetra kameTI mahAvIrapArkaroDa, jayapura / pRSTha- jimake maba granthoMko mahAvIratIrthakSetrakameTIke maMsaMkhyA 218. mRlya pAMca rupyaa| trI aura paM0 cainamumbadAmajIkaM maujanyase Amerama prastuta granthakA viSaya usake nAma mpaSTa hai- lAkara jayapura maMTha badhIcandajIkaM makAnake eka kaimame bhArakamahendrakIti-AmarazAstra-bhaMDArake mamme rakavA the| unhIMparama tathA atizayakSetra haligvita 800 tathA mahAvIrakSatrabhaMDArakaM 300 mahAvIrajIka zAstramaNDAra granthoMpara hI isa granthoMkI macIkA saMgraha kiyA gayA hai| prAcIna samaya- sacIkA nirmANa kiyA gayA hai / yadyapi ima meM Amarako jayapara gajyakI rAjadhAnI bananekA bhI nakA bhA sUcIme gvaTakane yogya truTiyA~ hai parantu phira bhI makI / maubhAgya prApta huA thA; parantu kheda hai ki Aja vaha hAvIratIyatrakamaTIkI aurame mAhitya prakAzanaanaka jIrNa-zIrNa khaMDaharoMko liye hue kAlakI vicitra kA yaha kArya abhinandanIya hai| pariNatikI aura saMketa kararahA hai| yaha nagara pahAr3oM macIme ullivita apabhraMza bhApAkA jo bhI akI trikoName nIce jayapurame 7 mIlakI dUrIpara vamA prakAzita sAhitya hai kamaTIko cAhiye ki vaha use hA hai| aneka baDI-bar3I adrAlikA dharAzAyI par3I prakAzita karanakA zIdhra prayatna kara, jimama apabhraMza hai aura va khaMDahara nagarakI prAcInatAka madyotaka tathA- bhASA utthAna-patana itivRtta limvanameM sahAyatA utthAna-patanaka spaSTa pratIka hai / yahAkA kilA bhI mila sake / sAtha hI, hindIkI jananI dezI-bhApAkA. kalAkI dRSTima bar3e mahatvakA hai| yahAM kaI jainamandira jise 'avahada yA apabhraza kahA jAtA hai, prAmANika aura eka ziyAM jI bhI hai| una saba mandiroMme eka itihAsa janatAka mAmana Asake / sUcIkI saphAI mandira pramukha hai jo jainiyoMke vAImave tIrthakara bhaga- mAdhAragA hai parantu mUlya 5) rupayA kucha adhika pravAna neminAthakA hai jise 'mAMvalA' jIke nAmame pakA- tota hotA hai| pustaka anvaSaka vidvAnoMke bar3e rA jAtA hai / ima mandirakI bhItarI zimbarakA bhAga kAmakI hai| -paramAnanda jaina / Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIrasevAmandirako vizeSa baiThaka 2 aktUbara ko jainamandira nyU dehanImeM vIrasevAmandirakI zrI 105 pullaka pUjya gorAprasAdajI pardA nyAvAcAryakI adhyapatAmeM eka vizeSa baiThaka bulAI gaI thI, jisameM bAla choTelAlajI jaina kalakattA, bA.kapUracandajI kAnapura. paM. jugalakizorajI mukhtAra adhiSThAtA vIrasevAmandira, mA. jayabhagavAnajI vakIla pAnIpata, sA. jugalakizorajI kAgajI dehalI, paM0vaMzIdharajI vyAkaraNAcArya bInA, paM0 rAjendrakumArajI jaina nyAyatIrtha dehalI, mA. raghuvIrasiMha premacandajI dehalI, rAyasAhaba sA. ulphatarAyajI dehalI, tA. pannAlAlajI agravAla dehakhI, seTha baijanAthajI sarAvagI kalakattA, lA. zyAmalAlajI nyU dehalI, lApremacandajI dehalI, paM.darabArIlAbajI koThiyAnyAyAcArya dehalI, paM paramAnandajo zAstrI dehalI, zrIvAlacandajI ema0 e. zAstrI dehalI bhAdi mahAnubhAva upasthita the| baiThakameM aneka mahatvapUrNa viSayoMpara vicAra humA aura vIrasevAmandirakI prabandhasamiti tathA kAryasamitike sadasyoMkA nayA cunAva huA jisakA vizeSa vivaraNa agale aMkoM prakAzita hogaa| -maMvAdadAtA siddhacakravidhAna bheMTa hAla meM hamane vidhi aura mannAdi sahita sincaRSidhAna prakAzita karAyA hai jina mandiroMke liye usakI jaharata hove likhakara hamase maMgA leveM / --lA raghuvIrasiMha premacanda jaina, jainAvAca kampanI, sadara bAdhAra, dehalI vIrasevAmandirako prApta sahAyatA 4) jaina paMcAyata kizanagar3ha (jypur)| anekAntakI gata kiraNa zmeM prakAzita sahAyatAke bAda vIrasevAmandirako jo sahAyatA prApta huI hai vaha kramazaH nimna prakAra hai aura usake liye dAtAra anakAntakA prApta sahAyatA anekAntako prApta sahAyatA mahAnubhAva dhanyavAda ke pAtra / gata kiraNa naM0 11-12, varSa 1 meM prakAzita 111) paM0 sAgaracandajI jaina, dharmapurA, dehalI sahAyatAke bAda anekAntako jo sahAyatA prApta huI 100) bA. surendranAtha narendranAthajI jaina. kalakattA hai vaha nimna prakAra hai aura usake liye dAtAra mahA (bA. narendranAthakI asvasthatAke kAraNa nikAle nabhAva dhanyavAdake pAtra haiM: hue dAnameMse vIrasevAmandira pranthamAlA ko)|| 5) zrI seTha geMdIlAlajI gaMgavAla jayapura, putra vivA. 5) munzI sumeracandajI jaina arAyajanavIsa hopalakSyameM mApheta paM0 bha~varalAlajI shaastrii| dehalI (mAtAjIke svargavAsake avasarapara ni- 2) zrImaMgatarAmajI sAdhu bulandazahara pautrI vivAkAle hue daanmeNse)| hoplkssymeN| 11) 10makkhanalAlajI jaina (pracAraka) dehlii| 11) zrImANikacandajI gA~dhI phalTaNa (satArA) 113) digambara jainasamAja murAdAbAda, mApheta 50 sva. zrI 105 dullaka vIrasAgarajI (vIracaMda darabArIlAlajI koThiyA nyAyAcAyeke mayasa- kodarajI gA~dhI) ke svargavAsa pr| phara kharca 12) ke | 11) lA0 banavArIlAlajI jaina, muhallA imalI, 50) seTha jagannAthajI jaina pAMDyA mAikAmAinsa zronara bhUmarItalaiyA (hajArIbAga), mApheta naha) 40 govindarAma jaina nyAyatIrtha / vyavasthApaka 'bhanekAnta' 364) adhiSThAtA 'vIrasevAmandira" dehlii| Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Regd. No. D. 397 ** hamAre surucipUrNa prakAzana sa1. anitya-bhAvanA-mA. pannanandikRta bhAvapUvaM / / 6. umAsvAmizrAvakAcAraparIkSA-mukhtAra zrI aura hadayamAhI mahatvakI kRti, sAhitya-tapasvI paNDita || paM.jugalakizoradvArA likhita pranya-parIkSAoMkA itihAjugalakizora mukhtArake hindI-padyAnuvAda aura bhAvArya sa-sahita prathama aMza / mUlya pAra paanaa| sahita / mUlya cAra maanaa| 7. vivAha-samudadezya-paMDita jugalakizora - 2. AcArya prabhAcandrakA tattvArthasUtra-saramA multAradvArA racita vivAhake rahasyako batalAnevAlI maSita bhayA sUtra-grantha, paM. jugalakizora mukhtArakI aura vivAhoMke avasarapara vitaraNa karane yogya sundara subodha hindI-myAkhyAsahita / mUlya cAra maanaa| kRti / mUlya pATha maanaa| 3. nyAya-dIpikA-(mahatvakA sarvapriya saMskasaraNa)abhinava dharmabhUSaNa viracita nyAya-viSayako naye prakAzana subodha prAthamika rcnaa| nyAyAcArya paM0 darabArIlAla 1. AptaparIkSA-svopajJaTIkAsahita-( aneka kAThayAdvArA sampAdita, hindI-anavAda, vistRta ( vizeSatAoMse viziSTa mahatvapUrNa abhinava saMskaraNa)" pRSThakI) prastAvanA, prAkthana, pariziSTAdise viziSTa, tArkikaziromaNi vidyAnandasvAmi-viracita prAptaviSaya4.0 pRSTha pramANa, vAgata mUlya pA~ca rupyaa| vidvAnoM, kI advitIya racanA, nyAyAcArya paNDita darabArIkhAla chAtroM aura svAdhyAya-premiyoMne isa saMskaraNako bahuta | koThiyAdvArA prAcIna pratiyoMparase saMzodhita aura sampapasanda kiyA hai| isakI thodo hI pratiyA~ zeSa rahI haiN| dita, hindI-anuvAda, vistRta prastAvanA, aura aneka sInatA kreN| phira na milanepara pachatAnA pdd'egaa| pariziSToMsa alaGkata pejI sAija, lagabhaga 4.satsAdhusmaraNamaGgalapATha-zvabhUtapUrva sundara / bhAra viziSTa sakhana, sAlayitA paMDita jagalo cAra-pA pRSTha pramANa, lAgata mUlya thATha rupyaa| yaha mukhtAra / bhagavAna mahAvIrase lekara jinasenAcArya / saMskaraNa zIghra prakAzita horahA hai| bAiMDiMga zeSa hai| paryantaNe 21 mahAn jainAcAryoMke prabhAvaka guNasmaraNoMse zrIpurapArzvanAtha-stotra-ukra vidyAnandAcAra bhApura yuka / mUlya pATha paanaa| viracita maharadakA stotra, hindI-anuvAda tathA prastA5. adhyAtmakamalamArtaNDa-pajAdhyAyI tathA / banAdi sahita / sampAdaka-nyAyAcArya paNDita darabArIbATIsaMhitA Adi pranyoMke racayitA paMDita rAjamala lAla koThiyA / mUlya bAraha shraanaa| viracita apUrva mAdhyAtmika kRti, nyAyAcArya paMDita 3. zAsanacatustrizikA-virAmakI 13 cA~ darabArIlAla koThiyA aura paM. paramAnanda zAstrIkezAladIka vihAn muni madanIti viracita tIthasarala hindI-anuvAdAdisahita tathA mukhtAra paMDita paricayAtmaka etihAsika apUrva racanA, hindI anuvAdajugalakizoradvArA likhita vistRta prastAvanAse viziSTa / sahita / sampAdapha-nyAyAcArya paNDita darabArIlAla : 5.mUlya veda rUpayA kotthiyaa| mRlya bAraha thAnA / *Qiu Tian Qiu Tian Jiao Wo Gong Kuan Liu Ci Guo vyavasthApaka-dhIrasavAmandira, 7/33 dariyAgaMja, dehlii| prakAzaka- paramAnanda jaina zAstrI, vIrasevAmaMdira 7/33 dariyAgaMja dehalI, mudraka-ajitakumAra jaina zAstroM, akalaMkaprema, saharabAjAra, dehlii| Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ banekA kAnta varSa 10] akTUbara-navambara, 1646 [kiraNa 4-5 pampATa mAlakizAra mukhtAra mahAbaka sampAdaka darabArIlAla nyAyAcArya MAHETANLankaniimaamir -a n - mur g a- man - s inakana in sanlana . -.......... ... - me .... -Lemmas . 17 ms - -~~-: viSaya-macI : 6. 0...* " 5 bhAdatijA zAstrAdhI bI .... ra kelAmacandanA zAstrI [sAsabhAdana, ma.pa. 5, Akhira yaha mada mADA kyA? zrI mA. anamAnapAda 6. navapadArthAnAcaya-- [. vAdImiha .... 6. salImtambhabATa lemba bhAvAna candra ma. e. 8. yazodharagnika kanA pAnAbha kAyastha--- 1. paramAnanda jaina, zAstrI .... 6. AhArataMtra prAcIna matilegya-- miMgrA. paM. govindavAsa zAstrI 18. sayama---- aai zrI gaNezamamAdajI paryo 11. molahavIM zatAbdIke do apabhraMza kAvya -- [paM0 paramAnanda jaina, zAmro .... 1. mAhinyaparicaya aura mamAlocana-- [zrI bAlacandra ema. e. 23.dAmamatitArthakara jayamAla 3. maheza . 14. DA. ambaMDakara aura unake dArzanika vicAra [ darabArIlAba jama, koTiyA .... 15. jIvana aura vizvake parivartanokA rahasya- [zrI anantaprasAda jaina, B.Sc., Eug. .... Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "zrImAtAjIkA viyoga! apane aura vIrasevAmandirake bahuta bar3e premI zrImAn bAbU choTelAlajI aura bAbU nandalAlajI jaina kalakattAke patroMse yaha mAlUma karake cittako bar3A hI AghAta pahuMcA ki unakI pUjya zrImAtAjIkA bhagahana (maMgasira) sadi ekAdazI tA0 1 disambara bRhaspativArako rAtrike 2 // baje 85-86 varSakI bhavasthAmeM samAdhimaraNapUrvaka svargavAsa ho gayA hai ! mAtAjI yadyapi vRddhAvasthA Adike kAraNa kucha arsese bImAra cala rahI thI paranta apane dharma karmameM sadA sAvadhAna rahatI thI, unakI AtmA bar3I balavAna thI aura unhoMne antameM bar3I hI vIratAkA paricaya diyA hai| Apane apanA maraNa nikaTa samajhakara 45 dina pahalese annakA, 20dina pahalese dUdhakA aura 7.8 dina-pahalese jalakA bhI tyAga kara diyA thaa| sAtha hI saba sambandhiyoM tathA parimahase bhI apanA moha haTA liyA thA aura apanI sArI dhana-sampattiko satkAryoMke liye dAna kara diyA thaa| anta samaya taka Apa barAbara zrI jinendradevakA smaraNa aura dharmakA zravaNa karatI rahI haiN| brahmacArI bhagatajI aura brahmacAriNI camelIbAIjI dAnoM Apako bar3I tatparatAke sAtha nitya dharma-zravaNa karAte the / anta meM zrIbAhubalIjIkI pratimAke darzanAtha jisa samaya Apane apane hAtha jor3e usI kSaNa prApakA prANapakherU ur3a gayA !! kitanA sundara tathA ipoke yogya maraNa hai ! aise sanmaraNakA phala paralokameM madgatikA honA avazyayaMbhAvI hai| Apa sAta putroMkI mAtA, bar3I bhAgyazAlinI tathA bahuta ho sajjanasvabhAvakI mahilAratna thIM aura ApakA bahuta bar3A kuTumba tathA parivAra hai| sabase ekadama moha chor3a kara isataraha apane AtmArthako sAdhanA koI kama vIratAkA kAma nahIM hai| Apake isa viyogase bAbU choTelAlajI Adiko jo bhArI duHkha pahuMcA hai usakI kalpanA nahIM kI jaasktii| bAba choTelAlajI bhAI gulajArIlAlajI sahita apanI cikitsAke liye jayapura the, unheM anta samayameM mAtRsevAsa vaMcita rahanA par3A, isake liye bar3A hI kheda huaa| Apa duHkhake sAtha likhate haiM ___ "mujhe to jitanA bar3A dulAra aura sneha mAtAjIse milatA rahA hai usa meM kyA likhuu| Aja maiM apaneko sarvahArA samajha rahA hai| merA nirogatAke liye vaha divArAtri zrIpAzvaprabhuse prArthanA karatI rahatI thIM / kala saMdhyAko kalakattAse jo para AyA thA usameM bhI yahI likhA thA ki 'maoNjIne kahA hai ki choTelAlako likha do ki vaha abho na zrAve-pUNa svasthatA prAptakara hI zrAva' aura patrake bAda kala hI rAtako unake svargavAsakA tAra AgayA / bAbajI, maiM kyA likha mera hRdayapara to banapAta-sA ho gayA ! raha-rahakara unako snehamaI bAteM mujhe yAda bArahA hai| zaktihIna honepara bhI merI bImArIke samaya mera zarIrapara hAtha pheratI thIM aura kahatI thI ki beTA, maoNkA hAtha zAnti karatA hai / bar3A AzvAsana data rahatI thIM bar3I zAntike sAtha kyA liba', Aja tA itanA sadamA pahuMcA hai ki maiM samhala nahIM pA rahA hU~ samajhameM nahIM AtA ki bAbasAhabako isa duHkhake avasarapara kaise sAntvanA dI jAya! mAtAjI kA Adarza dehatyAga tathA mohakA tyAga aura saMsArasvarUpakA vicAra hI unake hRdayameM zAnti lA skegaa| Apake tathA sabho kaTumbI janoMke isa duHkhameM merI tathA vIrasevAmandira parivArakI hAdira samavedanA hai / aura hama sabakI yahI bhAvanA hai ki mAtAjIko paralokameM pUrNata: sukha-zAnti prApti hove| jugalakizora mukhtAra Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DOGO 4: vArSika mUlya 5) AA24:C2X A vizva tattva-prakAzaka a varSa 10 kiraNa 4-5 >>>>>>>>>>>>>> nItivizeSasI lokavyavahAravartakaH sampan / paramAgamasya bIjaM bhuvanaikagururjayatyanekAntaH // OM zraIm vIra sevAmandira ( samantabhadrAzrama ), 7/33 dariyAgaMja, dehalI kArtika- maMgasira, vIranirvANa-saMvana 2476, vikrama saMvat 2006 vIra-vandanA ***000*** jIte bhaya, upasarga - paha jIte, jinane manako mAra ; paMcendriyA~ jinhoMne zrau' krodhAdi kapAyeM cAra / rAga-dveSa-kAmAdika jIte, moha - zatru ke saba hathiyAra ; sukha-dukha jIte, una vIroMko namana karU~ maiM bArambAra // 1 // jItIM 'yugavIra' ------- tattva-saMghAtaka 1000304:30a eka kiraNakA mUlya 1) akTUbaranavambara 1646 100%20ODODOC Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntakAda aura sva. paM. ambAdAsajI zAstrI [sAgarameM eka kalazotsabake avasarapara, jisakA prAyojana zrITIkArAma pyArelAlajI malaiyAkI porase saMvat 1972 meM huA thA, hindU vizvavidyAlaya banArasake saMskRta ke prinsipala zrImAn nikhilavidyAvAridhi paNDita ambAdAsajI zAstrI bhI padhAre the aura unakA bar3A zAnadAra svAgata huA thaa| usa samaya prAyojita samAmeM zAstrIjIne jainadharmake 'anekAntavAda' para jo apanA projasvI mArmika bhASaNa diyA thA aura jise sunakara acche-acche vidvAn mugdha ho gae the use varNIgaNezaprasAdajIne hAla hI meM prakAzita apanI 'merI jIvanagAthA' nAmakI pustakameM saMkalita aura saMgrahIta kiyA hai| usIparase anekAnta-pAThakoMke lie upayogI samajhakara use yahAM uddhRta kiyA jAtA hai / isase pAThakoMko sahaja hI yaha mAlama ho sakegA ki jainadharmake 'anekAnta' siddhAntakA gaharA adhyayana karanevAle uccakoTika niSpakSa vidvAn bhI use kitanA adhika mahatva tathA UMcA sthAna pradAna karate haiM aura isaliye jainiyoMko apane siddhAntoMko ajaina vidvAnoMke paricayameM lAneko kitanI adhika AvazyakatA hai, ise batalAnekI jarUrata nahIM rhtii| -sampAdaka] padArtha nityAnityAtmaka hai, anyathA maMmAra aura puNya-pApa tathA usake phalakA sarvathA lopa hojAvemokSakI vyavasthA nahIM bana sakatI, kyoMki sarvathA gaa| kalpanA kIjiye, kisI AtmAne kisIke nitya mAnane meM pariNAma nahIM banegA, yadi mAranekA abhiprAya kiyA vaha kSaNika honese naSTa pariNAma mAnoge to nitya mAnaneme virodha aavegaa| hogayA anyane hiMsA kI, kSaNika honeke kAraNa hiMsA zrosamantabhadrasvAmIne likhA hai karanevAlA bhI naSTa hogayA bandha anyako hogA, 'nityekAntapakSe'pi vikriyA nopapadyate / kSaNika honase bandhaka AtmA naSTa hogayA phalakA prAgeva kArakAbhAvaH kva pramANa kva tatphalam // ' bhoktA anya hI huA...isa prakAra yaha NikatvakI yaha siddhAnta nivivAda hai ki padArtha cAhe nitya kalpa kalpanA zreSTha nahIM, pratyakSa virodha pAtA hai ataH mAno cAhe anitya, kisI-na-kimI rUpase rahegA hii| kevala anityakI kalpanA satya nahIM / jaisA ki yadi nitya hai to kisa avasthAmeM hai ? yahA~ do hI kahA bhI haivikalpa ho sakate hai yA to zuddha svarUpa hogA yA 'pariNAmino'pyabhAvAtkSaNikaM pariNAmamAtramiti vastu / azuddha svarUpa hogaa| yadi zuddha hai to sarvadA zuddha tasyAmiha paraloko na syAtkAraNemathApi kArya vA // ' hI rahegA; kyoMki sarvathA nitya mAnA hai aura isa bauddhoMkI yaha mAnyatA hai ki 'kAraNase kArya sarvathA dazAmeM saMsAra-prakriyA na bngii| yadi azuddha hai to bhinna hai, kAraNa vaha kahalAtA hai jo pUrva kSaNavartI ho, sarvathA saMsAra hI rahegA aura aisA mAnanesa saMsAra aura kArya vaha hai jo uttarakSaNavartI ho| parantu aisA evaM mokSakI jo prakriyA mAnI hai usakA lopa ho mAnanemeM savathA kAryakAraNabhAva nahIM banatA / jaba jAyegA, ataH sarvathA nitya mAnanA anabhavake prati ki kAraNa sarvathA nAza hojAtA hai taba kAryakI utpattimeM usakA aisA kauna-sA aMza zeSa raha jAtA yadi sarvathA anitya hai aisA mAnA jAya to jo hai jo ki kAryarUpa pariNamana karegA ? kucha jJAname prathama samayameM hai vaha dUsaremeM na rahegA aura taba nahIM aataa| jaise, do paramANuoMse dvayaNuka hotA Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 4] anekAntavAda aura sva050 ambAdAsajI zAstrI hai yadi ve donoM sarvathA naSTa hogaye to dvayaNuka ataH agatyA mAnanA par3egA ki AtmAkI hI kisasa huA? samajhame nahIM aataa| yadi savathA azuddha avasthAkA nAma maMsAra hai| aba yahAM para asatse kArya hone lage to mRtpiNDake abhAvame bhI yaha vicAraNIya hai ki yadi maMsAra avasthA AtmA ghaTakI utpatti hone lagego para aisA dekhA nahIM kA kArya hai aura kAraNase kArya sarvathA bhinna hai to jAtA, imase siddha hotA hai ki paramANukA savathA AtmAkA usase kyA vigAr3a huA? use saMsAranAza nahIM hotA kinta jaba vaha dUsare paramANuke mocanake liye jo upadeza diyA jAtA hai usakA sAtha milaneke sanmukha hotA hai taba usakA sUkSma kyA prayojana hai ? ataH kahanA par3egA ki jo azuddha pariNamana badala kara kucha vRddhirUpa hojAtA hai aura avasthA hai vaha AtmAkA hI pariNamanavizeSa hai, jisa paramANuke sAtha milatA hai usakA bhI sUkSma vahI AtmAko masArame nAnA yAtanAe~ denA hai, pariNamana badala kara vRddhirUpa ho jAtA hai| isIprakAra ataH usakA tyAga karanA hI zreyaskara hai| jaise jala jaba bahutama paramANuoMkA sambandha ho jAtA hai taba svabhAvase zIta hai parantu jaba agnikA sambandha mkandha bana jAtA hai| skandha dazAme una saba paramANu- pAtA hai taba uSNa avasthAko prApta ho jAtA hai, isa oMkA sthUlarUpa pariNamana hojaataahai| aura aisA hAnase kA yaha artha huA ki jisa prakAra jalakA pahale vaha cakSurindriyake viSaya ho jAta hai| kahanekA tAtparya zItapayoyake mAtha tAdAtmya thaa| usI prakAra aba yaha hai ki ve saba paramANu skandha dazAme jitane the uSNapayoyake sAtha tAdAtmya hogayA parantu jalatvautane hI haiM, kevala unakI jo sUkSma payoya thI vaha ko apekSA vaha nitya rahA / yaha ThIka hai ki jalakI sthUlabhAvako prApta hogaI / evaM yadi kAraNase kArya uSNaparyAya asvAbhAvika hai-'parapadArthajanya hai sarvathA bhinna ho to kArya honA asambhava ho jAvaM ataH heya hai| isI taraha AtmA eka dravya hai usakI kyoMki maMsArameM jitane kArya hai ve nimitta / - jo saMsAra paryAya hai vaha aupAdhika hai usake sadaura upAdAna kAraNase utpanna hote hai / nimitta tA bhAvama AtmAke nAnA vikRta pariNAma hote haiM jo mahakArImAtra hai para upAdAnakAraNa kAyarUpa pari. ki AtmAka liye ahitakara hai| jaise, jaba taka Namanako prApta hotA hai / jisa prakAra sahakArI kAraNa AtmAkI saMbhAra avasthA rahatI hai taba taka yaha bhinna hai usa prakAra upAdAna kAraNa kAryame bhinna AtmA hI kabhI manuSya ho jAtA hai, kabhI pazu bana nahIM hai kintu upAdAna apanI pUrva paryAyako tyAga jAtA hai, kabhI deva to kabhI nArako ho jAtA hai kara hI uttara avasthAko prApta hotA hai| isI uttara tathA una una payAyoMke anukUla ananta duHkhoMkA avasthAkA nAma kArya hai / yaha niyama sarvatra lAgU pAtra hotA hai imIse Aye upadeza pravRjyA grahaNa hotA hai-AtmAmeM bhI yaha niyama lAgUhAtA hai- ke karanakA hai| AtmA bhI sarvathA bhinna kAryako utpanna nahIM krtii| yahAM para koI kahatA hai ki yadi paryAyake sAtha jaise saba Astika mahAzayoMne AtmAkI maMsAra dravyakA tAdAtmya sambandha hai to vaha paryAya vinaSTa aura mukti do dazAeM mAnI haiN| yahAM para yaha prazna kyoM ho jAtI hai / isakA yaha artha hai ki tAdAtmya svAbhAvika hai ki yadi kAraNase kAya sarvathA bhinna sambandha eka to nitya hotA hai aura eka anitya hai to saMsAra aura mukti ye donoM kArya kima dravyaka hotA hai| pardArthoMke sAtha jo sambandha hai vaha anitya astitva meM hai, siddha karanA caahie| yadi pudgala hai aura guNoMke sAtha jo sambandha hai vaha nirantara dranyake astitvameM hai to AtmAko bhakti, pravRjyA, rahatA hai ataH nitya hai| isIliye jainAcAryoMne guNoM sanyAsa, yama-niyama, vrata, tapa AdikA upadeza denA ko sahabhAvI aura paryAyoMko kramavartI mAnA hai / nirarthaka hai kyoMki AtmA to sarvathA nirlepa hai yahI kAraNa hai ki jo guNa paramANumeM haiM ve hI Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 anekAnta [varSa1 skandhameM haiM parantu jo payAyeM isa samayameM haiM ve dUsare tathA nitya bhI hai anitya bhI hai| samayameM nahIM ho sktii| yadi yaha vyavasthA na mAnI yahAM para ApAtataH pratyeka manuSyako yaha zaGkA jAve to kisI padArthakI vyavasthA nahIM bana sktii| ho sakatI hai ki isa prakAra paraspara-virodhI dharma eka jaise, suvarNako lIjie, usameM jo sparza, rasa. gaMdha aura sthAnapara kaise raha sakate haiM aura isIse vedAntasUtra meM varNa hai ve, sonA cAhe kisIbhI paryAyameM rahe, raheMge vyAsajIne eka sthAnapara likhA haikevala usakI paryAyoM meM hI palaTana hogaa| naiksminnsmbhvaat| yahI vyavasthA jina dravyoMko sarvathA nitya mAnA arthAt eka padArthame paraspara viruddha nityAnihai unameM hai| yadi saMsAra avasthAkA nAza na hotA tyatvAdi nahIM raha sakate / parantu jainAcAryone syAto mokSakA koI pAtra na hotA / imase yaha siddha huA dvAdasiddhAntase ina paraspara virodhI dharmokA eka sthAna ki saMsArameM aisI koI bhI vastu nahIM jo nityAni- meM bhI rahanA siddha kiyA hai aura vaha yukti-yukta bhI tyAtmaka na ho| tathA hi hai| kyoMki vaha virodhI dhama vibhinna apekSAoMse eka AdIpamAghyoma samasvabhAvaM syAdvAdamudrAtibhedi vastu / vastume rahata hai, na ki eka hI apekSAse / devadatta tamityamekanityamanyAdati tvadAjJAdviSatAM pralApaH // pitA hai aura putra bhI hai parantu ekakI hI apekSA kahanekA tAtparya yaha hai ki dIpakase lekara utta. donoM rUpa davadattame siddha nahIM ho sakate / vaha AkAza paryanta sabhI padArtha nityAnityAtmaka hai, apane putrakI apekSA pitA hai apane pitAkI apekSA isako siddha karanevAlI syAdvAdamudrA hai, unameM dIpaka- putra bhI hai| isI prakAra sAmAnyakI apekSA padArtha ko sarvathA anitya aura AkAzako sarvathA nitya nitya hai-utpAda aura vinAzase rahita hai tathA mAnanevAle jo bho puruSa hai ve ApakI AjJAke vairI vizeSakI apekSA anitya hai-utpAda aura vinAzasa hai| yadi dIpaka, ghaTa, paTAdi sarvathA anitya hI hote yukta hai / sAmAnyakI apekSA padArtha eka hai parantu to Aja saMsArakA vilopa ho jaataa| kevala dIpaka apanI paryAyoMkI apekSA vahI padAthe aneka ho jAtA paryAyakA nAza hotA hai na ki pudgalake jina paramA- hai / jaise, sAmAnya jalatvakI apekSAsa jala eka hai NuoMse dIpaka paryAya banI hai unakA nAza hotA hai| parantu tattatparyAyoMkI apekSA vahI jala taraGga, babUlA, tattvakI bAta to yaha hai ki na to kisI padArthakA hima Adi anekarUpa hotA dekhA jAtA hai| jainA. nAza hotA hai aura na kisI padArthakI utpatti hoto cAryoMne syAdvAdasiddhAntamai ukta dhokA acchA smhai| mUlapadArtha do hai jIva aura ajIva / na ye utpanna nvaya kiyA hai| dekhiyehote haiM aura na naSTa hote hai| kevala payAyoMkI 'syAdvAdA hi sakalavastutatvasAdhakamevamekamaskhalitaM utpatti hotI hai aura unhIMkA vinAza hotA hai| mAdhanamahaddavasya, sa tu sarvamanekAntamanuzAsti savasya sAmAnyarUpase dravyakA na to utpAda hai aura na vastuno'nekAntAtmakatvAt / atra svAsmavastuno jJAnamAtravinAza hai parantu vizeSarUpase utpAda bhI hai aura tayAnazAsyamAno'pi na tatparidoSaH jJAnamAtramyAtmavastunaH vinAza bhI hai| tathA hi svayamevAnekAntAtmakatvAt / tatra yadeva tat tadevAtat, 'na sAmAnyAtmanodeti na vyeti vyaktamanvayAt / yadevaikaM tadevAnekam , yadeva sat tadavAsat, yadeva nityaM myetyudeti vizeSAse sahakatrodayAdi sat // tadevAnityamityeka vastuvastutvaniSpAdakaviruddhazakridvayaprakA jaise padArtha nityAnityAtmaka hai vaise hI tata zanamanekAntaH / tatsvAtmakavastuno jJAnamAtratve'pyaavat , sat asat aura ekAneka rUpa bhI hai| jaise, ntazcakacakAyamAnarUpeNa tattvAt bahirunmiSadanantajJa yatAeka AtmA dravya lIjiye, vaha tat bhI hai atata bhI pakSasvarUpatAtiriktapararUpeNAsatvAt sahakramapravRttAnantahai, eka bhI hai aneka bhI hai, sat bhI hai asat bhI hai cidaMzasamudayarUpAvibhAgakadravyesaikatvAt avibhAgaikabanya Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 4] anekAntavAda aura sva0 50 ambAdAsajI zAstrI 125 jyAptasahakramapravRttAnantacidaMzarUpaparyAyairanekatvAt svadravya- svakSetra eva jJAnasya para kSetragatajJeyAkArapariNamanasvabhAvakSetrakAlabhAvabhavanazakrisvabhAvatvena sattvAt, paradravya- tvAt parakSetreNa nAstitvaM dyotayaka nekAnta eva kAlabhAvabhavanazakrisvabhAvavatvenAsatvAt anAdinidhanA- nAzayitu na dadAti / - yadA pUrvAlambitArthavinAzakAle vibhAgakavRttipariNatasvena nityatvAt kramapravRttakasamayA- jJAnasyAsattvaM pratipadya nAzamupaiti tadA sthakAlena sattvaM vacchinnA nekavRtyaM sapariNatatvenAnisyatvAt tadadatvamekA- dyotayannanekAnta eva tamujjIvayati / hai yadA svAlambananekatva sadasavaM nityAnityavatra prakAzata eva / kAla eva jJAnasya satva pratipadyAtmAnaM nAzayati tadA parakA nanu yadi jJAnamAtratve'pyAtmavastunaH svayamevAnekAntaH lenAsAvaM dyotayana nekAnta evaM nAzayituna dadAti / 10 prakAzate tahi kimarthamahadbhistatsAdhanatvenAnazAsyate'ne- yadA jAyamAnaparabhAvapariNamanAt jJAyaphabhAvaM parabhAvatvena kAntaH ? zrajJAninAM jJAnamAtrAtmavastuprasidadhyarthamiti pratipadya nAzamupaiti tadA svabhAvena satvaM dyotayalanekAnta bm.| na khalvanekAntamantareNa jJAnamAtramAtmavastveva prasi. eva tamujjIvayati / 11 yadA tu sarve bhASA ahameveti ddhyati / tathA hi-iha hi svabhAvata eva bahubhAvanirbhara parabhAvaM jJAyakabhAvatvena pratipadyAtmAnaM nAzayati tadA vizve sarvabhavAnAM svabhAvenAdvaine'pi dvaitasya niSeddhamazakya. paramavinAzatvaM dyotayanmanekAnta eva nAzayitu na dadAti / svAt samastameva vastu svapararUpapravRttivyAvRttibhyAmubhaya. 12 yadA nityajJAnavizeSaiH khaNDitanityajJAnasAmAnyo bhAvAdhyavasitameva / tatra yadA'yaM jJAnamAtro bhAvaH zeSa nAzamapaiti tadA jJAnasAmAnyarUpeNa nityatvaM dyotayan bhanebhAva: saha svarasabharapravRttajJAtRjJa yasambandhatayA'nAdizeya kAnta eva nAzayita na dadAti / 13 yadA ta nityajJAnapariNamanAt jJAnatva pararUpeNa pratipadyAjJAnIbhUtvA tamapati sAmAnyopAdAnAyAnityajJAnavizeSatyAgenAtmAnaM nAzayati tadA svarUpeNa tatvaM dyotayitvA jJAtRtvena pariNamanAt tadA jJAnavizeSarUpeNAnekatvaM dyotayakSanekAnta eva taM jJAnI kurvannanekAnta eva tamudgamayati / 1 yadA tu sarva nAzayita na dadAti / 14....... meM khalvidamAtmeti ajJAnatvaM jJAnarUpeNa pratipadya vizvo yaha gadya zrIamRtacandrasvAmIne samayasArake anta pAdAnenAtmAnaM nAzayati tadA pararUpeNAtatva dyotayitvA ma,jA syAdvAdAdhikAra hai, usama likhA hai| isakA vizvAda bhinnaM jJAnaM darzayan anekAnta eva nAyitna bhAva dyaha hai kidadAti / 2 yadA'nekajJeyAkAraiH khaNDitasaphalaphajJAnAkAro syAdvAda hI eka samasta vastukA sAdhanevAlA nAzamati tadA dragyeNaikacaM dyotayan anekAnta eva nibAdha arhanta bhagavAnakA zAsana hai aura vaha samasta padArthoMko anekAntAtmaka anuzAsana karatA tamujjAvayati / 3 yadA svaikajJAnAkAropAdAnAyAnekajJeyA hai, kyoMki sakala padArtha anekadharmasvarUpa kAratyAganAtmAna na zayati tadA paryAyaranekatvaM yAtayan haiN| isa anekAntake dvArA jo padArtha anekadharmaanekAnta eva nAzayitu na dadAti / 4 yadA jJAyamAna svarUpa kahe jAte haiM vaha asatya kalpanA nahIM hai paradravyapariNamanAt jJAtRdravyaM paradanyatvena pratipadya nAza balki vastusvarUpa hI esA hai| yahAM para jo AtmA mapaiti tadA svadravyeNa satvaM dyotayan anekAnta evaM nAmaka vastuko jJAnamAtra kahA hai usameM syAdvAdatamajjIvati / 5 yadA tu sarva dravyANya hameveti paradravyaM kA virodha nahIM hai| jJAnamAtra jo Atmavastu hai vaha jJAtavyatvena pratipadyAtmAnaM nAzayati tadA paradravyeNAsatvaM svayameva anekAntAtmaka hai| yahI dikhalAte haiMdyotayan anekAnta evaM nAyitu na dadAti / 6 yadA anekAntakA aisA svarUpa hai ki jo vastu tatsvarUpa parakSetragatajJa yArthapariNamanAt parakSetreNa jJAnaM sat prati- hai vahI vastu atatsvarUpa bhI hai, jo vastu eka hai vahI paca nAzamapaiti tadA svakSaNAstitvaM dyotayannanekAnta aneka bhI hai tathA jo padArtha nitya hai vahI anitya eva tamujjIvayati / 7 yadA tu svakSetra bhavanAya parakSetra bhI hai| isaprakAra eka hI vastumeM vastutvako pratipAjJeyAkAratyAgena jJAnaM tucchIkurvanAtmAnaM nAzayati tadA dana karanevAlA evaM paraspara viruddha zaktiddhayako Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 anekAnta viSa 1 prakAzita karanevAlA anekAnta hai| isIko spaSTa hai| yahAM haritatva aura pItatvakI apekSA rUpameM karate haiM parivartana huA hai para mAmAnyarUpakI apekSA kyA jaise AtmAko jJAnamAtra kahA hai, yahAM yadyapi huA? donoM hI dazAoM meM rUpa to rahatA hI hai| AtmA antaraMgameM daidIpyamAna jJAnasvarUpakI apekSA isaprakAra eka ho avibhAgI dravya, apane mahabhAvI tatsvarUpa hai tathApi bAhyameM udayarUpa jo ananta gaNoM aura kramabhAvI paryAyoMkI apekSA anekarUpame jJeya hai vaha jaba jJAnameM pratibhAsita hote haiM taba jJAnameM vyavahRta hotA hai athot saha-kramapravRtta cidaMza samu. unakA vikalpa hotA hai imaprakAra jJeyatApatra jo jJAna- dAyarUpa avibhAgI dravyakI apekSA to AtmA ekakArUpa hai joki jJAnase bhinna pararUpa hai usakI apekSA svarUpa hai aura cidazarUpa paryAyoMkI vivakSAse atatsvarUpa bhI hai arthAt jJAna jJeyarUpa nahIM hotaa| anekasvarUpa hai| sahapravRtta aura kramapravRtta ananta cidaMzoMke samudAya evaM svadavya kSetra kAla bhAvarUpa honeke yogya rUpa jo avibhAgI eka dravya hai usakI apekSA eka sva. jo zakti hai, ataH usake svabhAvase jaba vastakA rUpa hai arthAt dravyameM jitane guNa hai va anvayarUpa- nirUpaNa karate haiM taba vasta satsvarUpa hotI hai aura se hI usameM sadA rahate haiM vizeSa rUpame nhiiN| aisA paradravya kSetra kAla bhAvarUpa honeke yogya jo zakti hai, nahIM hai ki prathama samayame jitane guNa haiM ve hI dvitIya ata: usake abhAvarUpame jaba vasta kA nirUpaNa karate samayameM rahata hoM aura ve hI ananta kAla taka rahe hai taba amatsvarUpa hoto hai| zrIsamantabhadrasvAmIne Ate hoN| cUki paryAya samaya samayameM badalatI kahA hai kirahatI hai aura dravyameM jitane guNa haiM ve saba paryAyazUnya nahIM hai ataH gaNoMme bhI parivartana honA ani 'sadeva sarva ko necchetsvarUpAdicatuSTayAt / vAye hai| isase siddha yaha huA ki gaNa sAmAnyatayA amadeva viparyAsAna cena vyavatiSThate / / ' prauvyarUpa rahate hai para vizeSakI apekSA ve bhI utpA- arthAt svadravya kSetra kAla bhAvako apekSA sampUrNa davyayarUpa hote haiN| isakA khulAsA yaha hai ki jo vizva mat hI aura paradravya kSetra kAla bhAvakI apegaNa pahale jisarUpa thA dUsare samayameM anyarUpa kSA asat hI hai...isa kauna nahIM svIkRta karegA? ho jAtA hai, jaise jo thAmra apanI apakva avasthAmeM kyoMki aisA mAna binA padArthakI vyavasthA nahIM harita hotA hai vahI pakva avasthAme pIta hojAtA ho sktii| arthakA anartha (zrI paM0 kailAzacandrajI zAstrI ) 'jJAnodaya' patrakI 4.5 saMkhyAmeM 'zUdramukti' prAyaH yaha kahate aura likhate rahate haiM ki mUlazIrSakase siddhAMtazAstrI paM0 phUlacandrajIkA eka siddhAntagranthoMse amuka bAtakA samarthana nahIM hotA / lekha prakAzita huA hai| paM0jI siddhAntazAstroMke pranthakAroMne paristhitivaza aisA likha diyA hai| jJAtA mAne jAte haiM / Apane dhavalA aura jayadhavalA- pahale karmasiddhAntake viSayameM Apane apanI kucha kA sampAdana kiyA hai| sAtha hI Apa prabala sudhAraka navIna mAnyatAe~ isI AdhArapara rakkhI thii| aba bhI haiN| kinta jo sudhAra Apako bAMchanIya haiM jaina zrApa zUdroMko muktikA adhikArI siddha karanA cAhate zAstroMse unakA samarthana nahIM hotaa| ataH Apa hai| aura usake liye Apane dhavalAse uzvagotrakA Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa] arthakA anartha 127 bakSaNa uddhRta karake umaparase apane anukUla mantavya mukhya vAcArtha hai aura prAcAra usakA nimitta hai| nikAlanekI ceSTA kI hai| tathA AcArya nemicandra kintu kamakANDameM prAcArako gotrakA vAcyArtha mAna siddhAntacakravartIke uccagotrake lakSaNako dhavalAke liyA gayA hai| pratikUla ata eva paristhitijanya batalAyA hai / evaM paM0jIkA niSkarSa na02 Apattijanaka hai| pUjyapAdakI sarvArthasiddhike eka vAkyakA bhI svama va Apane santAnakA prasiddha artha tyAga kara jo nayA no'nukUla artha kiyA hai| isa taraha arthakA anartha athe kiyA hai usakA mamathana dhavalAke ukta lakSaNoMse karanesa zAstrajJa to bhramamaM nahIM par3a sakate kintu jo to nahIM hotaa| prathama to dhavalAkArane svayaM hI svayaM zAstrajJa nahIM hai aura anya zAstrajJoMkI bAtako santAna zabda kA artha gotra, kula aura vaMza kiyA hI pramANa mAnakara calate haiM, ve isasaM bhramameM par3a hai| ina saba arthoMko chor3a kara eka nayA artha ghar3anA sakate hai, ataH prakRta lekhake ukta mantavyoMpara prakAza koI mAna nahIM rkhtaa| dUsare, dhavalAkArane uccaDAlA jAtA hai| gotrake lakSaNa meM kevala dIkSAyogya sAdhu AcaraNadhavalAkA lakSaNa isa prakAra hai vAloM kI paramparAko uccagotra nahIM kahA, valki "dIkSAyogyasAdhvAcaraNAnAM sAdhvAcAraiH kRta- usake sAthameM eka vizeSaNa aura lagAyA hai ki sambadhAnAma AyepratyayAbhidhAnavyavahAranibandha- jinhoMne sAdhu AcAravAloMke sAtha sambandha' (mUlameM nAnAM santAnaH uccaiotrm| ...............tadviparItaM 'kRtasambandha' zabda hai)| yadi santAnakA artha niicairgotrm|" 'paramparA' mAtra liyA jAtA hai to yaha vizeSaNa vyartha 'jo dAkSAyogya sAdhu AcaraNavAle hoM, jinhoMne par3a jAtA hai kyoMki jaba dIkSAyogya AcaraNavAsAdhu AcAravAloMke sAtha sambandha sthApita kara lokI paramparA hI uccagotra abhISTa hai to unake liyA ho tathA jiname yaha 'Arya' he ima prakArakI dIkSAyogya sAdhu AcAravAloMse sambandha sthApita jJAnakI pravRtti ho aura yaha 'Arya' hai isa prakArakA zAbdika vyavahAra hone lagA hA unakI paramparAko karane yA na karanakA koI mahatva hI nahIM rhtaa| uccagotra kahata hai aura isake viparota nIcagotra hai| kinta dhavalAkArako yaha bAta abhISTa ahIM hai ki jinakA kevala vyaktigata AcaraNa sAdhu ho kinta gotrakA sAmAnyalakSaNa jIvasthAna cUlikA kauTumbika saMbandha sAdhu AcaraNavAle puruSoMke sAtha adhikArakI dhavalA TIkAme isa prakAra kiyA hai na ho va mAtra vyaktigata AcaraNake kAraNa ucca 'gotraM kulaM vaMzaH santAnamityeko'rthaH' gotrI khlaae| isI liye unhoMne eka vizeSaNa gotra, kula, vaMza, aura santAna ye ekArthavAcI aura lagA diyA hai| nAma hai| ye saba. likhakara paM0 jIne usaparase nimna AcAya nemicandra ke jisa lakSaNako paM0 jI niSkarSa nikAle hai paristhitijanya batalAta haiM vaha paristhitijanya nahIM 1-'Arya hokara bhI jo dIkSAyogya sAdha AcA- hai kintu svAmI vIrasenaka ukta lakSaNakA anuvAda ravAle hai ve uccagotrI aura zeSa nIcagotrI hai| mAtra hai jo palaTa kara rakha diyA gayA hai| svAmI 2-santAnakA artha putra, pautrI, prapautrIkI paramparA vorasena dIkSAke yogya sAdhu-AcaraNavAloMkI na hokara AcAravAloMkI paramparA hai gomaTrasAra santAnako uccagotra kahate hai aura prAcArya nemicandra karmakANDameM santAnakramasa Aye hue jIvake AcA- santAnakramase Aye hue jIvake AcArako gotra rako gotra kahA hai| dhavalA TIkAke ukta lakSaNako kahate hai| abhiprAya donoMkA eka hai, nemicandrAcAdekhanese mAlUma par3atA hai ki yaha lakSaNa ulaTakara bane nimitta sAdhu AcaraNapara vizeSa jora de diyA likhA gayA hai| santAna (paramparA) yaha gotrakA hai| kevala itanA hI antara hai| jaise-dhanikakI Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 128 paribhASA kI jAye ki -- jo svayaM dhanavAle hai tathA jinhoMne dhanavAloMke sAtha sambandha kiyA hai unakI santAnako dhanika kahate haiN| ise yUM kahA jAye santAna kramase cale Aye hue dhanako dhanika kahate haiN| ina donoM vAkyoM meM jitanA antara hai utanA hI antara ukta donoM lakSaNoM meM bhI hai| hAM, yadi dhavalAkArako mAtra vyaktigata AcaraNa abhISTa hotA aura santAnakA artha kula vaMza vagairaha na karake paM0 jAko abhISTa paramparA artha kiyA hotA to nemicandrAcAryake lakSaNapara paM0 jIkI Apatti tathA kalpanA ucita kahI jA sakatI thI / kinta vIrasena svAmIko yaha abhISTa nahIM hai, jaisA ki Upara batalAyA hai / santAna zabdakA artha santAna aura paramparAmeM bahuta antara hai / santAna unhIM kI paramparAko kahate hai jinameM kAryakAraNabhAva hotA hai jaise, bIja-vRkSako santAna / akalaMkadevane bhI aSTazatI meM santAnakA yahI lakSaNa kiyA / yathA 'pUrvAparakAlabhAvinopi hetuphalavyapadezabhAjo ratizayAtmanoranvayaH santAnaH / arthAt pUrvAparakAlabhAvI hote hue bhI jinameM kAryakAraNabhAva hai unakI paramparAko santAna kahate haiM / kiMtu paramparA to pUrvAparakAlabhAvI una vastu kI bhI hotI hai jinameM kArya kAraNabhAva nahIM hai / pitA-putra pUrvAparakAlabhAvI to haiM ho kintu meM kAryakAraNabhAva bhI hai| ataH unakI paramparA santAna kahalAtI hai| kintu kAlakramase hone vAle vibhinna santAnI sadAcArI puruSoMke pravAhako paramparA kahate haiM / ataH santAnakA artha mAtra paramparA kagnA bhI ThIka nahIM hai / sarvArthasiddhi tattvArthasUtrakI zrAdya TIkA hai / tattvArthasUtra ke chaThe adhyAyameM pratyeka karmake Asrava ke kAraNa batalAte hue kevalI. zruta, saMgha, dharma aura devoMke avarNavAdako darzanamohanIya karma ke AsravakA kAraNa batalAyA hai / sarvArthasiddhi meM pratyeka kA avarNavAda udAharaNa dekara batalAyA hai / saMghakA avarNavAda batalAte hue likhA hai'zudratvA zucitvAyAvirbhAvanA saMghAvarNavAdaH / ' isakA vyAkhyAna rAjavArtikameM akalaMkadevane [ varSa 10 isa prakAra kiyA hai--'ye zramaNa zUdra hai, snAna na karane se inakA aMga mailase bharA hai, ye gaMde haiM, nirlajja digambara hai| jaba yahIM duHkha bhogate haiM to paraloka meM ye kaise sukhI ho sakate haiM, ityAdi kathana saMghakA avavAda hai / " paM0 phUlacandajI yaha mAnakara bhI ki 'jo doSa jisameM nahIM hai usakA usameM udbhAvana karanA avavAda hai' yaha phalitArtha nikAlate haiM ki 'jaina maMghameM jo gRhastha avasthA meM zUdra the aise muni bhI pAye jAte the tabhI to dUsare loga unheM upahAsame zUdra kahate hoNge|' jaina muniyoM ko dUsare loga kyoM zUdra kahate hoMge ye kalakadeva ke varNanase hI patA cala jAtA hai| jainamuni snAna nahIM karate, unakA badana mailA kucailA rahatA thA, naMge Dolate the, bAhya zuddhikA mA mahattva unakI dRSTi meM nahIM thA jaisA dUsare logoM kI dRSTimeM thA / ataH unheM zUdra kahA jAtA thA / na ki zudroMke munipada grahaNa karaneke kAraNa / yadi aisA mAnA jAyegA to anya avarNavAdoM meM bhI anupapatti khar3I ho jAyegI / udAharaNakaM liye, madhu-mAMsa vagairaha kA sevana nirdoSa hai ityAdi kathanako zrutakA avarNavAda batalAyA hai to isaparase Ajake koI yugakA mAMsapremI yaha bhI niSkarSa nikAla sakegA ki pahale zrutameM inheM nirdoSa batalAyA thA tabhI to loga aisA kahate the | bAdako samayake prabhAvake kAraNa ina cIjoM ko sadoSa batalA diyA / kisI aMza meM yaha ThIka ho sakatA hai ki kinhIM granthakAroM yA TIkAkAroMpara samayakA prabhAva par3A ho, jisakA pratyakSa udAharaNa hamAre sAmane hai| kintu sabhIko usa kiztIme savAra nahIM mAnA jAsakatA / paM0 jI jainasamAjake prasiddha TIkAkAra haiM, zrAja bhI ve siddhAntamaMthoM kI TIkA kara rahe hai aura sarvArthasiddhikI unakI TIkA vargIpranthamAlAse chapa rahI hai| yadi unameM bhI paM0 jIne apane ina navIna mantavyoMko isI prakAra bharA hogA to usase jainasiddhAbhtake mantavyoMko kSati pahu~ca sakatI hai, tathA vyarthakA vitaNDAvAda khar3A ho sakatA hai isI bhAvanAse yaha lekha likhA gayA hai / Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina guhAmandira (zrI bAlacandra jaina, ema0 e0) "jainoMke gahAmaMdira utane prAcIna nahIM hai jitane gvAliyara kileke gahAmaMdiroMkA bodha hotA hai| anya donoM sampradAyoM (brAhmaNa aura bauddha) ke| udayagiri (bhelamA) kI gaptakAlIna guphAeM sthAna zAyada unamese eka bhI 7 vIM zatI se pUrvakA nahIM kI dRSTime madhyabhArata mamahameM sammilita kI jA makatI hai lekina samayakI dRSTime inheM pUrvIya samaha "jaina kabhI gahAnirmAtA rahe hI nahIM"2 ke sAtha hI jor3A jAegA uparyata donoM kathana yadyapi sarvathA amatya hai to bhI usa samaya hai jaba videzI paMDita jainadharma pUrvIya samUha ko bauddhadharma kI hI zAgvA mAna rahe the| unheM jaina dha tIrthakaroM aura buddhakI mUrtiyoMme koI maulika bhaMda "barAbara pahAr3I gayA sIdhe rAste karIba 15.-16 pratIta na hotA thA-jainamUrtiyoMko bhI ve caTame buddhamUni kaha dete the| rAjagirakI monabhAMDAra mAla aura pakkI sar3akase 16 mIla dUra hai aura guhA oMme utkIrNa jinAkRtiyA~ esa hI samayame paTanA-gayA mArgapara sthita balA nAmaka choTe-se relave phargusanako buddhamUrtiyA~ jaeNcI thIM aura usane limba mTezanasa 8 mIla pUrvako hai / nAgArjunI pahAr3I barAbara pahAr3ImeM karIba 1 mIlakI dUrIpara hai, diyA thA ki vahA~ bahutase buddha utkIrNa hai / prastuta saMbhava hai, isa pahAr3Ipara kabhI bauddha vidvAna nAgAnibaMdhame yaha darzAne kA prayatna kiyA jAegA ki junaka anuyAyiyAkA adhikAra rahA ho / barAbara jainoMka guhAmaMdiroMkA itihAsa na kevala utanA hI pahAr3Ime cAra aura nAgArjunIme tIna gaphAeM hai| purAnA hai jitanA ki bauddhoM aura brAhmaNoMke guhA yahA~ guphAeM khodanA koI sahaja kArya na thA, kaThora maMdiroMkA balki ye unase bhI adhika prAcIna hai|| liyA pattharame itane vistAravAlI aura kA~ca jaisI sthAna aura samayako dRSTise jaina gahAmaMdirAM camakatI pAlisayukta gaphAeM nirmANa karanA atyanta ko tIna samUhoMmeM vibhakta kiyA jA sakatA hai| 1. vyayamAdhya thA / barAbara pahAr3IkI guphAeM azoka pUrvIyasamUha, 2, pazcimIya samUha aura 3. madhyabhArata na aura nAgArjunIkI umaka pautra dazarathane ra samUha / pUrvIyasamUhame gayA jileme barAbara aura nAgA - AjIvika sAdhuoMke nivAsake lie dAna kI thiiN| rjunI pahAr3iyoMkI mauryakAlIna guphApa, purI jile (etihAsikokA mata hai ki ina guphAoMkA dAna kI khaMDagiri aura udayagirakI zugakAlIna guphAe~ karanevAlA dazaratha aura jaina granthoMme ullekhaprApta evaM rAjagirakI pUrvagapnakAlIna guphAeM sammilita samprati eka hI vyakti hai) pIchasaM4 thI zatImeM ye hai; pazcimIya samahameM elorA, badAmI, aihola Adi guphAeM brAhmaNoM ke adhikArame zrAgaI jaba zArdUla kI gaphAra sthAna pAtI haiM aura madhyabhArata samUhasa varmAke putra anantavarmAne yahA~ devamAtA kAtyAyanI aura mahAdevakI mUrtiyA~ sthApita kii| 1. phargusana je0- kevaTempilsa Apha inDiyA'kRSTa 460 / 2. ukra grantha pRSTha 11.1 barAbara pahAr3IkI cAra guphAoMmeMse lomasa Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 anekAnta [varSa 10 RSigaphA yadyapi mauryakAlIna hI hai para usameM usa dakSiNI chorake Uparale bhAga 5 paMktikA prAcIna kAlakA koI lekha nahIM hai| zeSa tIna, sudAmA, brAhmI lipikA leba hai, umasa mAtra itanA hI vizvajhopar3I aura karaNacaupAra azoka dvArA dAna vidita ho pAtA hai ki guphAkA nAma mupiyA thA kI gaI guphA hai| inameMsa do to rAjyAbhiSekake aura rAjA priyadarzI (azoka) ne rAjyAbhiSekake 12veM varSa (257 I0 pU0) meM aura eka umase bhI mAta 11veM varSa (250 I0 pU0) meM ima dAna kiyA thaa| varSa pazcAta (250 ii0puu0)| pahalI do, sudAmA aura mala lekha isa prakAra par3hA gayA hai:vizvajhopar3I meM to spaSTa ullekha hai ki ve ajIvikoM 1.lA [jA piyadasIe[ku] na [vI] ko dAna kI gaI thiiN| ina gaphAoMke dAnasa rAjA 2.sativasA bhami ta..... azokake sarvadharmasamabhAvakA pramANa milatA hai| 3. .......... ..."uthAta .. ... ..... azokake lekhAMsa bhI yahI vidita hotA hai ki vaha 4. mapi ye kha ............. .......... mabhI pApaNDoM (matoM) kI unnati cAhatA thA aura 5. nA parasparakA virodha use sarvathA apriya thA, vaha to ukta lekhake atirikta Ane-jAnavAne 'mAravar3aDhi' (sAravRddhi) kA premI thaa| AjIvika yAtriyoMke bhI aneka choTa 2 smAraka lekha hai| sampradAya usake kAlaka pradhAna sampradAyoMmeMsa thA, madAmA gaphA-lemvame isa nyagrodha guhA kahA aura isakA ullekha usake sAtaveM staMbhalekhameM bho hai| yaha sUpiyA gaphAse viruddha dizAmeM hai aura milatA hai| AjIvika sampradAya jainoMkA hI eka dakSiNamukha hai| isameM do maMDapa hai, bAharI aura bhAga thA aura yaha digambara sampradAyake atyanta bhItarI maMDapa kramazaH 33420 aura 16 phuTake haiN| nikaTa thaa| isake sAdhu digambara sAdhuoM jaise hI guphAkA bhItarI bhAga mandaratApUrvaka pAlisa kiyA nagna rahate the, prAyaH vaisI hI kriyA aura AcAra hA hai| dIvAleM // phaTa UMcI hai para kramazaH pAlate the evaM ugra tapasvI hote the / jaina zvetAmbara car3hAvase chapparakI U~cAI 12 phuTa 3 iMca ho gaI granthoM meM ullekha milate hai ki inakA netA gozAlaka hai| dAhanI aura do paMktikA azokake rAjyAvicAroM meM matabheda upasthita ho jAneke kAraNa abhipakake bArahaveM vaSa (257 I0 pU0)kA lekha mahAvIrake saMbase alaga ho gayA thaa| tIsarI gaphA karaNacaupArakA lekha ghima jAne meM usake dAnake 1. lAjinA piyadasinA duvAdasa [vasabhisaMbaMdhameM kucha jJAta nahIM ho mkaa| mitanA] .......... ___ aba kramazaH pratyeka guphAkA maMkSipta vivaraNa ..[iya] nigoha kubhA di [nA AjIvikehi kiyA jaaegaa| isameM ima legbake atirikta yAtriyoMke aneka karaNacaupAra-zilAlekhameM ise 'mupiyA' choTa lekha hai| guphA kahA gayA hai| isakA mukha uttarakI ora lomapaRSi gakA-lekhame yaha pravaragiri gahA hai| isakA bhItarI maMDapa 334 14 phuTa hai| dovAre kahI gaI hai aura sudAmA guphAse kucha gajoMkI 6 phuTa U~cI kintu chapparake kramazaH car3hAvase vaha hI dUrIpara hai / guphA to pUrvavat prAcIna hI hai karIba 11 phuTa ho gayA hai / pazcimI chorapara kintu lekha gatakAlakA hai| isameM sudAmA jaise mUrti sthApita karaneke lie caukI hai / isa hI dvAra hai / yaha utanI hI vistRta hai aura isakI caukIko chor3a zeSa mArI-kI-mArI gaphA moye- vanAvaTa bhI usake ho jaisI hai, lekina pravezadvAra kAlIna camakatI huI pAlimayukta hai| guphAke bAhara kA miharAba adhika bar3A, adhika vistRta evaM lakar3I caTTAnapara zivaliMga sthApita hai| bAharI dvAraka DhaMgakI banAvaTake anurUpa hai, usameM hAthI aura Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 4 ] tRpa bane hai / kaniMghamane isI AdhArapara ise pichale kAlakI yAno 3rI 4thI zatIkI bano, socA thA kintu me sudAma jaisI hI hone ke kAraNa isakI prAcInatA meM saMdeha nahIM kiyA jA sktaa| isameM azokakA mUla lekha haTAyA jAkara zarmA aura anantavarmA ke lekha khode gae hai / usakA hamAre vipaya koI sambandha nahIM hai ataH vaha yahA~ nahIM diyA jA rahA hai / jaina guhAmandira vizvajhopaDI - lekha me guhAkA nAmollekha nahIM hai / yaha dakSiNamukha hai aura isakA bhItarI maDapa bhaddA evaM apUrNa hai / maMDapame hI cAra paMktiyoMkA lekha hai jisase vidita hotA hai ki barAbara pahAr3I kA prAcIna nAma skhalaTikaparvata thA aura upayukta guphA azokana apane rAjyAbhiSekake bArahave vapame AjIvikoMko dAna dI thii| lekha nimna prakAra hai: 1. lAjinA piyadaminA duvA 2. isa vamAbhimitena iya 3. kumA khalaTika pavatasi 4. dInA (jIvi) kehi gopI guphA - yaha nAgArjunI pahAr3Ime hai aura bhUmise karIba 50-60 phuTakI UcAIpara hai / vRkSa aura musalamAnoMke IdagAhase isakA dvAra ruddha hai / yaha IdagAha aura sIr3hiyAM bhI musalamAnoMne Aja se karIba 200-250 varSa pUrva banavAI thiiN| guphA kI lambAI pUrva-pazcima 45 phuTa aura caur3AI 16 phuTa hai| dIvAleM 6 phuTa U~cI hai para chappara kramazaH car3hAva ke kAraNa 10 phuTa UMcA hai / guphAkA bhItarI bhAga khUba acchI taraha pAlisa kiyA huA tathA bilkula mAdA hai / anantavarmA ke lekhame imaM 'tribhyabhUdharaguhA' kahe jAnese vidita hotA hai ki usa samaya taka isakA prAcIna nAma vismRta ho cukA thA athavA purAnA lekha par3hA nahIM jA sakA thA jisame isakA purAnA nAma ullikhita hai| bAharI dIvAla ke ThIka Upara hI vaha lekha isa prakAra hai: 1. gopika [1] kubhA dazalathena devAnAM pivenA 131 2. anaMtaliya abhisitena [AjIvikehi ] 3. bhadaMtehi vAsaniSiDhiyAye niSiDhe 4. zrI caMdamasUliyaM lekha vidita hotA hai ki guphAkA nAma gopikA guphA thA aura vaha devAnAMpriya dazarathana rAjyAbhiSekake bAda hI (214 I0 pU0) bhadaMtoM ko vAsaniSidyAke artha candra-sUrya kI sthiti paryaMta kAla ke liye dAna kI thii| dvArake vAMyeM ora anantavarmA kA lekha hai jisameM kAtyAyanIko mUrtikI sthApanAkA ullekha hai / bahiyAkA guphA-yaha nAgArjuna pahAr3I me hI uttarakI ora hai| isameM eka hI maMDapa hai aura vaha 16x11 phuTakA hai| isame pAlisa bahuta hI acchI taraha kI gaI hai| dIvAle 5 phuTa UMcI hai para chappara kramazaH car3hAvake kAraNa 73 phuTa UMcA hai| guphA meM jo lekha hai vaha bilkula gopI guphA jaisA hai kintu usameM isa guphAkA nAma vahiyAkA guhA kahA gayA hai / isa lekha ke atirikta gaptakAlake tathA 6ThIvIM zatIke anya kaI lekha bhI haiN| vedathikA guphA -- yaha bhI nAgArjunI pahAr3I meM hai aura vahiyAkA guphAke pazcimame usIse lagI huI hai| isakA dvAra prAkRtika hai / guphAkA vistAra 16 / / 111 phuTa hai aura vaha iToMkI dIvAlase dvidhA vibhakta haiM / isameM eka choTI-sI khir3akI bhI hai| isa guphAme vaiziSTya yaha hai ki isakI dIvAleM mIdhI nahIM hai balki mur3I huI | bhItarakA samasta bhAga atyanta pAlisadAra hai| dvArakI dAhanI caukhaTa para cAra paMktiyoMkA lekha khudA huA hai jo pahalI do guphAoMke lekhoMkI hI pratilipi hai| vibhinnatA hai to guphAke nAmollegbame jahA~ ise vedadhikA guhA kahA gayA hai| udayagiri aura khaMDagiri (uDIsA ) kI guphAeM - jaina itihAsa aura kalA kI dRSTisaM udayagiri aura khaMDagiriko vizeSa mahatvakA sthAna prApta hai / ina pahAr3iyoMkI guphAyeM IsvI pRva dUsarI aura pahalI zatI kI haiN| prastuta nibaMdha meM vistAra bhayase unakA sampUrNa Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 10 paricaya na diyA jA sakegA, saMkSipta paricaya kamaroMkA mApa 1647 phaTa hai| bagalake kamare se aura kahIM-kahIM to nAmollekhase hI saMtoSa kara ke hai| liyA jAegA aura phira kabhI svatantrarUpase inake macapurI yA meyapurI-domaMjilI guphA hai / isameM viSayameM likhA jaaygaa| 32411 kA varAmadA aura do kamare 1747 ke haiM sIr3hiyoMke mArgasa darzaka eka choTe-se guphA- pratyekame gadharva Adi utkIrNa hai| isa guphAkA samUha taka pahuMcate haiM, jinameM chATA hAthI guphA mahatva isa kAraNa aura bhI bar3ha jAtA hai ki isameM aura jayavijaya guphAe hai| inhe pIche chor3ate hue hAthIguphAke lekhase kicita uttara kAlakA eka Age 30 gaja karoba badanapara lambI aura do. lekha utkINa hai jisase khAravelake uttarAdhikArI maMjalI rAnIguphApara paha'ca jAte hai, yaha khaMDagiri ke viSayame jAnakArI prApta hotI hai jisana yaha gaphA kI guphAoMmeM sabase lambI aura zilpAMkanameM khudavAI thii| ukta lekha isa prakAra hai:bhI sabase bar3I-car3hI hai / isakI nicalI maMjila kharasa mAharAjasa kaligAdhipatino mahA [megha] kI pradhAna gailarIme tIna kamare hai, dAeM aura vA 1,5 vAhakudepamirino lena [] eka dUsarA lekha bhI haikamarA hai| uparalI maMjilakI gailarIme cAra kamare aura kumAro baDukhasa lena / dAeM-bAeM 1,1, kamarA hai| kamaroMke mApake anusAra svargapurI guphA--I0 pU02rI zatIkI hai| isakA unameM 1 se 3 taka dvAra hai / stabhazorpopara do-do mAmanakA kamarA 24|| phuTa laMbA hai| isame tIna paMkhayukta pazu hai| nicalI aura uparalI maMjiloMke paMktiyoMkA lekha bhI hai jo khAravelakI paTTarAnIkA varAmade aura kamare bhinna vistAraka hai| yahaoNkImabhI hai| lekhame khAravalako kajigacakravartI kahA gayA hai| guphAoM meM pArzvanAthako viziSTa sthAna prApta hai| unake mUla lekha isa prakAra hai :jIvanase saMbaMdhita ghaTanAe bhI utkANaM kI gaI hai| mAna lene kArita rAjinA la []lAka [sa] * 1. arahata pasAdAya [] kAliMgA [nA] [mama] isake atirikta vidyAdharoM, saMgotAtsavoM Adi / ke bhI paricaya die gae hai| 2. hathima hasapapotasa dhu [Da] nA kaligaca [katino siri khA] ravalasa bAjAghara-prathama zatI I0 pU0 kI guphA hai| 3. agamahinI [na ] | kAri [] isake vAe choTA hAthI guphA hai| gaNeza guphA-svargapurIse 50 gajakI dUrIpara alakapurI-choTA hAtho guphAke vaahai| imakA samaya rAno guphAse kiJcita uttara hai| yaha bhI do hai| yaha rAnIguphAka hI samakAlIna hai / isakA maMjalI hai, pratyeka maMjilameM eka-eka AyatAkAra varAmadA 30 6 kA hai| yahAM padmAsana tIrthakara, kamarA hai, nIcekA kamarA 2147 kA hai aura yakSa Adi utkIrNa hai| 5vIM-vIM zatIkA eka usame 3 dvAra haiN| UparI kamarA 21 // 401 kA hai nAgarI lekha bhI nimna prakAra hai:jisake dvAra adhika U~ca aura caur3e hai / kamaroMma 1 zrI zAnikara maurAjyAdAcandrAkka siMha, pakhayukta ghor3e, manuSyaka ceharevAle pazu 2 gRhe gRhe AMda [?] sa [2] jJe puna: pra'ge [?] Adi utkIrNa hai| 3 jAsya virAje jane ijyAgabhamamuda jayavijaya guphA- alakapurIke vArya hai| isameM 4 bhUto nannaTasya sato bhiSaka bhomAto do kamare aura eka varAmadA hai jo 1344 kA hai| 5 yAcate vAnyaprastha sambatmarAtpunaH' jaya-vijayake upara 11.57 mApakI eka anya khalI dhAnaghara-svagapurIse 20 gajakI dugepara hai| guphA hai| ThakurAnI, panasa, pAtAlapurImeMse pAtAla isakA maMDapa 1847 kA hai aura usame tIna dvAra purImeM barAmadese cAra kamaroMke lie cAra dvAra hai| ipiprAphiyA iMDikA jilda 13 / Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - kiraNa 4] jaina guhAmandira 133 bhI haiN| varAmadAkA mApa 1646 hai aura vaha 6. dezIgaNAcAryazrIkulacandra pa.Ta U~cA hai| 3. bhaTTArakasya tasya ziSyasubhacandrasya hAthIguphA-svagapurIse hI 40 phaTa dUra vAyavya- dUsarA-zrIdhara chAtra koNa meM hai| yaha prAkRtika gaphA hai, vizAla hai, tIsarA-1. oM zrI prAcAryakulacandrasya tasya AkAra aniyamita hai / gaphAkA dvAra 12 phuTa U~cA 2. ziSya svallazubhacandrasya aura guphAkA mApa 28456 hai / yaha sarvAdhika 3. chAtra vijo paricita evaM khyAtiprApta gaphA hai kyoMki yahIM gvAra- bArAmunI gaphA-meM bAraha bhujAvAlo devo tathA velakA vaha prasiddha evaM mahatvapUrNa lekha utkINa' anya pazu zrAdika hai| hai jo isakI 84 varga phuTa jagaha ghere hue hai / legva trizUna guphA meM 24 tIrthakaroMkI mUrtiyA~ hai yahA~ nahIM diyA jA rahA hai| lekina yahA~ pArzvanAtha mahAvIrake pUrva, katArameM sarpa guphA-hAthIga phAse 50 gajapara hai / tIna nahIM balki bIcame virAjamAna hai / ve mUlanAyaka phaNa vAlI sapAkRtike kAraNa isakA yaha nAma par3A hai| hai| isameM do choTe lekha hai: eka anya khulI guphAme tIna AkRtiyAM haiM, unameM pahalA-2.cUlakamasa koThAjeyA ca ambikA aura RSabhanAtha hai| AkAzagaMgA, guptagaMgA, dUsarA-1. kemasa halkhi rAdhAkuDa, aura zyAmakuDa ye kuDa bhI hai| 2.Naya ca pasAdo lalATandukezarI-meM eka madhyakAlIna lekha utkINa vAgha guphA-sarpaguphAse 50 phuTa hai / isame hai| isakI bhASA saMskRta hai para vaha azuddha evaM 'nagara akha ubhasa sabhUtino lena' gbudA hai| avyavasthita hai / lekhameM khaMDagiriko kumAraparvata jamvezvara guphA-me 'sahadAsa vAriyAya nAki yasa lenaM' aura kahA gayA hai jabaki hAthIga phAke lekhame udayagiri ko kumArIparvata kahA hai / anumAna kiyA jA haridAsa guphA-meM 'cUlakaramasa pasAto koThA sakatA hai ki kumAra aura kamArI donoMke alaga joya [1] ca' lekha khude hai| alaga nAma rahe hoM, aura yadi donoM pahAr3iyoMkA ____ jagannAtha guphA-27:47kI hai aura umameM cAra eka hI nAma rahA ho to lekhame azuddhi hai, jo use sAde dvAra hai| dekhate hue saMbhava hI hai| lekha nimna prakAra hai:anaMta guphA-kA varAsadA 27 // 48 // kA hai| 1. oM zrI udyotakesarI vijayarAjya saMvat 5 isameM 'dohadasamanAna lena' utkIrNa haiN| 2.zrI kamAraparvate sthAne jInna vApi jInna isana tatvA guphA-kA pahalA lekha to ghisa gayA hai, 3. udyotita tasmIna thAne caturvizati tIrthakara dUsarA 'pAdamUlikasa kusumAsa lena phi' hai| 4. sthApita pratISThA kAle hari pa jasanaMdika isake anaMtara pAnaghara, khaMDagiri, tentulI Adi 5. kna ? da ? ti ? dratha ? zrI paramyanAthasya guphAeM haiN| kammAkhyaH navani guphA-meM aneka tothakara tathA zAmanadaviyAM utkIrNa hai / 10 vIM zatIke nAgarI lekha bhI rAjagirakI guphAeM hai jo isa prakAra haiM : sonabhaMDAra guphAeM-garama jharanoMse karIba eka mIla pahalA-1. oM zrI madudyotakesaridevasya pravadha- kI durIpara vaibhAragirikI dakSiNI talahaTImeM sthita mAne vijayarAjye saMvat 18 haiN| pahalI gaphA 34417 phuTakI hai aura isakA 2. zrIAryasaMghapratibaddhagRhakulavinirgata- dvAra / / 43 phuTa hai| isameM eka khir3akI bhI hai jo Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 anekAnta [varSa 10 343 // kI hai| kaniMghamane isa guphAko hI saptapa- se inheM pUrvIya samUhake sAtha hI jor3a liyA gayA hai| ii guphA mAnAthA jisameM mahAkAzyapakI adhyakSatA yadyapi sthAnakI dRSTise ye madhyabhAratasamUhake sAtha meM bauddhoMkI prathama saMgIti baiThI thii| beglara isa bAta haiM / bhelamAse karIba 4-5 mIla dUra udayagiri me sahamata to na thA para vaha inheM buddha aura AnaMda pahAr3Ime bIsa guhAmaMdira hai aura ve sabake saba guptakI guphAeM mAnatA thaa| lekina guphAke dvArake kAlake hai| pASANakI dRSTise yaha pahAr3I guphAeM dAhane 3 rI-4 thI zatIke akSaroM meM do paMkti- khodaneke liye upayukta na thI phira bhI yahAM aneka yoMmeM khude upajAti chandake saMskRta zlokame ukta donoM aisI mUrtiyAM nirmANa kI gaI haiM jo advitIya haiN| dhAraNAe nirarthaka ho jAtI hai / vaha lekha isa prakAra guphAoMmeMse pahalI aura bIsavIM guphA jaina haiN| bIsavIM guphA pahAr3Ike UparI bhAgameM hai| isameM 1. nirvANalAbhAya tapasviyogye zubhe guhehatpra khude hue lekhase vidita hotA hai ki yahAM pArzvanAtha [ti] mApratiSThite [1] kI mUrtikA nirmANa kiyA gayA thaa| lekha kumAragupta 2.AcAryaratnaM munivaradevaH vimuktaye kAraya prathamake rAjyakAlameM guptasaMvat 106 meM khodA gayA dIrgha teja [:] lekhameM guphAeM nirmANa karAne thaa| mUla lekha isa prakAra hai:vAle vairadevako muni kahA hai na ki bhikSu / muni 1. namaH siddhamyaH [1] zabda jaina mAdhuoM ke liye prayogameM AtA hai(bauddha zrIsaMyutAnAM guNatoyadhInAM guptAnvayAnAM sAdhuoMke lie bhikSu zabdakA hI prayoga kiyA nRpsttmaanaaN| jAtA hai) vaira zabda-jo ki vanakA jaina prAkRta rUpa / ___2. rAjye kulasyAdhivibarddhamAne SaDbhiryutaiH hai--se bhI aisA hI samarthana prApta hotA hai| ye guphAe / nimANa hAneke samayase hI jaina gaphA varSazatatha mAse [1] honeke hI kAraNa cInI yAtrIne inakA ullekha bhI sukArtike bahuladinetha paMcame ____3. nahIM kiyaa| isa lekhake atirikta guphAkI bhItarI / guhAmukhe sphaTavikaTotkaTAmimAM[1] jitadviSo jinavarapArzvasaMjJikAM jinAkRti zamadamavAnaaura bAhirI dIgaloMpara choTe-choTe bahutase lekha cIkarat [ ] hai| jaina loga isa guphAkA saMbaMdha rAjA zreNika AcAryabhadrAnvayabhUSaNasya ziSyo hyasAvAryabimbisAra aura usakI rAnI celanAsa jor3ate hai, vaha bhrAMti bhI ukta lekhase nirarthaka siddha ho jAtI hai| kulodgatasya [1] AcAryagoza isI guphAmeM dvArake nikaTa zikharAkAra caturmukha 5. mmamunessutastu padmAvatAvazvapatenbhaTasya [1] mUrti rakhI huI hai jisakA guphAse koI maulika parairajeyasya ripughnamAninasya saMghila saMbaMdha nahIM hai| usameM cAroM ora tIrthaMkara syetyabhivizrato bhUvim martiyoMke nIce kramazaH dharmacakrake donoM ora jor3e meM hAthI, ghor3A, baila aura baMdara lAMchanarUpameM haiM jina svasaMjJayA zaMkaranAmazabdito vidhAnayuktaM yati mArgamAsthitaH[] se ve matiyAM prathama cAra tIrthaMkaroM kI jAnI jA sakatI haiN| 7. sa uttarANAM sadRze kurUNAM udagdizAdezavare ... dUsarI guphA pahalIke pUrvame usIse lagI huI prasUtaH [1] hai| yaha 22 / / 17 kI hai| isakI chata gira par3I hai| kSayAya karmArigaNasya dhImAn yadatra puNyaM tadayahAM bhI aneka jaina tIrthakara utkIrNa haiN| 9 pAsasarja [1] . udayagirikI guphAeM(bhelasA)-samayakI dRSTi ..phlITa kArpasa inskrapsana iMDikerama jilda 3 / sajJikAM jinaamimaaN|| 4. lanAsa jor3ate Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 47 jaina guhAmandira pazcimIya samUha bAdAmI - yahAM tIna brAhmaNa guphAoM ke sAtha eka jainaguphA bhI hai jinake nirmANakAla meM vizeSa aMtara nahIM hai| jainaguphAkA nirmANakAla 650 I0 honA caahie| guphAkA barAmadA 3146|| phuTakA hai aura 16 phuTa UMcA hai| sAmane caukhaTe staMbha hai jo elIphenTA zailI se milate julate haiN| pIche bhI cAra staMbha haiN| garbhagRha meM cAra sIr3hiyAM car3hakara jAte hai / yahAM pochekI dIvAla meM siMhAsanapara mahAvIra svAmI virAjamAna hai, donoM ora do caMvaradhArI hai| barAmadakaM donoM choroMpara kramazaH pArzvanAtha aura bAhubali karIba || phuTa UMca utkIrNa hai / isIprakAra staMbhoM aura anya dIvAloM meM bhI tIrthakaramRtiyAM utkIrNa hai| dhArAmiva - pUnAse madrAma relamArga dvArA jAte, solApurame 37 mola uttara meM yaha sthAna hai| gAMva se karIba do mIla IzAna koNa meM jaina guphAoM kA samUha hai / aba to unake sAmane mahAdeva maMdira bhI bana gayA hai| bAeM chorapara jo guphA hai vaha choTI-sI aura anI hai kintu usake bAda kI guphA vizAla aura sacamuca sundara hai / usakA barAmadA 7410 phuTakA hai, aura usameM staMbhoMke Upara tIrthakara - mUrtiyAM, alaMkaraNa, caityadvAra Adi sabhI kucha hai / battIsa vaMma chatako samhAle hue hai / maNDapame cAroM ora bAIsa koThariyAM aura pIche ke hissa me bhagRha hai jahAM saptapharaNayukta padmAsana pAzrzvanAtha dhyAnamudrA meM virAjamAna hai / unake sirapara trichatra hai, kaMdhoM ke Upara donoM ora gaMdharva Adi utkIrNa hai / sarpaphaNoM meM pratyeka para choTA sA mukuTa jaisA hai / mUrtike cAroM ora pradakSiNAmArga haiN| tIsarI guphAkA maMDapa 56 varga phuTa hai aura vaha 11 phuTa UMcA hai, usameM bIsa khaMbhe aura pAMca dvAra haiN| barAmade chaha sAde aThakoNa babhe haiN| cauthI guphAkA maNDapa 24 phuTa UMcA aura 26 phuTa caur3A hai| isameM cAra khaMbhe haiN| dIvAloM meM cAra koThariyAM tathA pichalI dIvAla 135 meM garbhagRha hai| dIvAloMpara koI kArIgarI na hone evaM khaMbhoMkI zailIse yaha elorAse bhI prAcIna anumAnita kI jA sakatI hai arthAt 7 vIM zatI ke madhyakI / aihola - yahAMkI guphA bAdAmIkI guphAse adhika lambI hai / usakA barAmadA 3647|| phuTa hai aura usameM cAra khaMbhe hai, chata makara, puSpa se alaMkRta hai / bAIM dIvAla meM bAdAma kI hI taraha pArzvanAtha kI mUrti hai jisake eka ora nAga aura dUsarI ora nAgI sthita hai / dAhane chora haiM aura unake pIche eka vRkSa hai jisakI zAkhAo eka ora jina hai jisake donoM ora do strImUrtiyAM para do AkRtiyAM utkIrNa hai hAlakA pravezamArga ATha phuTa haiM aura do gvaMbhAMse tridhA vibhakta hai / hAlakA mApa 15x18 hai, usake donoM ora 1445 ke do prAthanAgRha bhI haiM / chatake ThIka bIca eka vistRta kamala tathA cAroM konoMmeM cAra choTe kamala evaM bIca-bIca me makara, matsya, puSpa Adi citrita hai / garbhagRhakA pravezadvAra bhI do khaMbhoM tridhA vibhakta hai| yahAM bhI badAmI jaimI padmAsana nIrthakara mUrti hai| bAeM ora kI dIvAlameM siMhAsanapara mahAvIra tathA dajana karIba anya puruSa - unameM se kucha hAthiyoM para ArUr3ha - vaMdanA ke lie Ate huye dazIye gae haiN| elorA kI guphAeM - pazcimIya samUha meM elorA kI guphAe sarvAdhika mahatvapUrNa haiN| ye saMkhyA meM bhI adhika hai aura vistAra meM bhI, inakI kalA pUrNavikramita hocukI hai| inase prabhAvita hokara Akhira phargusanako svIkRta karanA hI par3A ki "kucha bhI ho, jina zilpiyoMne elorAkI ina do mabhAoM ( indrasabhA aura jagannAtha sabhA) kA nirmANa kiyA, ve sacamuca unameM sthAna pAne yogya haiM jinhoMne apane devatAoMke sammAnameM jIvita pASaNako amara maMdira banA diyA" / elorAkI jaina guphAeM 1. vizeSa vivaraNa ke lie dekheM, zrArka sarve zraSa vesTarna iMDiyA prathama riporTa pRSTha 37 / Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 anekAnta varSa 10 brAhmaNa guphAoMmeM aMtima, DUmara leNase uttarakI koI asura raudrarUpameM apane zastrAstroM sahita ora karIba 200 gajapara hai| ye IsvI sankI 8vIM AkramaNa karatA huA dikhAyA gayA hai| Upara koI zatIse 13 vIM zatI takakI haiN| indrasabhA aura zaMkha bajA rahA hai, koI brch| lie AkramaNako jagannAtha sabhA eka-eka guphA nahIM balki guphA udyata hai| dAhanI ora siMhapara savAra kamaTha samUha haiN| inakA vistAra aura alaMkaraNa kailAza AkramaNa karanekI sthitimeM siMha dahAr3a rahA hai maMdirake sivAya kisI bhI brAhmaNa guphAmaMdirase aura sAmane khar3e vyaktiko Tukar3e 2 kara deneke hoDa kara sakatA hai| ina gaphAoMke maMDapa bhI bar3e 2 lie uchala par3A hai / nIcekI ora do bhakta eka vistAra vAle hai jinameM yAtrIsaMgha muvidhApUrvaka purupa aura eka strii| dRzya bilakula sajIva hai, baiTha ske| AkRtiyoMke mukhapara jo bhAva aMkita kie gae choTA kailArA-brAhmaNoMke kailAzamaMdirake AdhAra hai ve bilakula sajIva haiM aura eka kSaNa ko aisA para hI isakA nimoNa-kArya prArambha kiyA gayA thA pratIta hotA hai ki ukta ghaTanA hamArI AMkhoM ke jo durbhAgyase kabhI pUrA nahIM ho sakA / ise bho hI sAmane ho rahI hai| kailAzamaMdirakI hI taraha ThIka usIke anurUpa eka dakSiNI chorapara bAhubali haiM, latAe unake hI zilAkA tarAzA jA rahA thA isalie ise chATA zarIrapara chA gaI haiN| garbhagRhameM padmAsana mahAvIra kailAza kahate haiN| imakA maMDapa karIba 35-36 phuTa dhyAnamudrAme virAjamAna hai. Upara dudabhi tathA kA hai aura usameM 16 staMbha haiM, pIche kI ora garbha. anya vAdya bajAe jA rahe hai / gRha hai jisakA vistaar14||11|| hai / mamUcA maMdira pIche kI ora vRkSake nIce hAthIpara baiThe kisI eka hI zilAkA hai aura80 phuTa caur3A tathA karIba yakSakI mUrti hai jise sabhI vidvAnoMne ekamatase 130 phuTa UcA hai| bAharase isakI banAvaTa draviDa indra mAnA hai| vAstava meM mahabIrakA yakSa mAtaMga hai| zailIkI hai lekina zikhara utanA UMcA nahIM hai dusarI ora yakSI siddhAyikAkI mUrti hai jise abhI DijAina to kailAza jaisI hai hii| saphAI karate miThI taka indrANI yA ambikA mAnA jA rahA hai| Adi haTAnepara isame bahuta-sI khaMDita mUrtiyAM korTa meM praviSTa honepara maMDapa milatA hai jisameM prApta huI thii| unamese eka mastakavihIna mUrtipara caumukha mahAvIra haiM / siMhAsanapara dhamacakra aura zaka saM0 1166 (I0 1246) kA lekha milA thA siha hai / maMDapa aura usake dvAra bilkula kailAza jisake anusAra vaha zrIvardhanApurake kisI nivAsI jaise hI haiM aura iso zailIke AdhArapara vIM zatIke dvArA dAna kI gaI jJAta ho sakI thii| mAne jA sakate haiN| korTa ke bAe~ bhI haoNla hai, usame ___indramabhA-isa guphAsamahameM do-do majilI, dakSiNI dIvAlameM pArzvanAtha aura unake sAmane hI eka ekama jilI guphA tathA aneka choTe-choTe madira vAhubali khude hai / yahAM ye bAharakI mUrtiyoMse apemammilita hai| indrasabhAke korTa ke bAharakI dIbAla kSAkRta bar3e haiM / pichalI dIvAlameM pUrvavat yakSa ke uttarI chorameM pArzvanAthapara kamaTha dvArA kie gae mAtaMga aura yakSI siddhAyikA (indra-indrANI) evaM upasargakI ghaTanA utkIrNa hai| nagna pArzvanAtha garbhagRhameM siMhAsanapara mahAvIra virAjamAna haiM, kAyotsage AsAnameM dhyAnastha khar3e hai, Upara unake mastakapara trichatra haiM nIceke haoNlameM praviSTa saptaphaNa sarpa chAyA kie hue hai, eka nAgI chatra honepara barAmadA milatA hai aura usake Age 18 lie hue hai| chatrabAlIke nIceko ora do anya khaMbhoM vAlA haoNla, jisake kucha khaMbhe to caTTAnameM hI nAgI eka hAtha jor3e aura dUsarI Azcaryabhare kaTe hai| khaMbhoMpara manuSyakAyapramANa do tIrthakara dukhI mudrAmeM hai| isI ora Upara bhaiMsepara savAra matiyAM haiM jinheM lekhake AdhArapara zAntinAtha Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 4] jana guhAmandira mAna sakate hai| lekha nAgarI lipimeM hai aura eka prAkRtiyAM haiN| dIvAloMpara mahAvIra 50-60 bAra, anya nAgarI lekhase, jise phlITane 6 vI, 10 vIM pAzvanAtha 6-10 bAra evaM inake cAroM ora anya zatIkA mAnA hai, prAcIna hai| donoM lekha isa prakAra jina tathA bhaktamamaha utkIrNa haiN| pIchekI dIvAla para gakSa mAtaMga aura yakSI siddhAyikA tathA bAhara prathama1. sohilabrahma dvArarakSaka sthita hai / garbhagRhameM cAra mihoMka 2. cAriNaH zAntibhadrA Asana para tIrthakara, dharmacakrako baunA uThAe hue 3. eka pratimeyaM Upara trichatra aura mihAmanake nimna bhAgameM hariNa dvitIya- zrI nAgavamakri (ka) tA pratimA lAMchana hai jimase hama ise zAntinAthakI mUni kaha korTake bAe' orake hAlame bhI kanadI lipi makate hai| anya bAtoMmeM yaha indramabhA jaisI hI hai| ke lekhoMke cinha hai jinheM lipike AdhArapara pArzvanAtha-pahAr3Ike jisa hisseme ye guphA phlITane 750-850 I.kA mAnA hai| barAmadA hai, usake mirapara pArzvanAthakI vizAla mUrti hai| pUrvI chorase uparalI majilake liye sIDhiyAM hai| tIrthakara pAzvanAtha padmAmanama mihAmanapara zrAmIna sIr3hIke Upara vistRta haoNla hai jisakI chata citrita hai, nIce Amanapara dharmacakrakI pUjA ho rahI hai. pUjA hai / hAlake khaMbhelaMkezvara guhAse milate hai isalie karanevAlome ziva aura pArvatI bhI sammilita hai| inheM 8vIM zatIkA mAnA jA makatA hai| varAmadame mati 16 phUTa uMcI tathA phaTa caur3I hai| isapara hAlame tathA anya dIvAloMpara pahale jaise hI mahAvIra khuda hue lembase vidita hotA hai ki pahAr3IkA prAcIna pArzvanAtha, bAhubali,yakSa mAtaMga aura yakSI siddhAya- nAma cAraNAdri thaa| lekha zlokabaddha hai aura ima kA Adi sthita hai| mahAvIrakI mati 12 phuTa UMcI prakAra hai.hai| chatapara vistRta evaM sundara kamala citrita hai 1. svasti zrI zAke 1156 jayasaMvacharaM / jisake raga Aja bhI camakate haiN| cAro konoMpara (phAlguNa madha tritiyA budha] dIpaka rakhaneke cheda hai| yahAMse Agneya koNaka 2 zrIdhanApura ' jamA ' jani rANugiH / dvArase eka anya guphAme pahuMcate hai / yahAM bhI tatputro mhAlugi: svaravallabho jagatopyabhUta ||kssaa pUrvavata mUrtiyAM hai aura citrakArI bhI lakSita hotI hai tAbhyaM va mUvazcatvara: * putrAzcakrezvarAdayaH / bar3e hAlasa hI eka mArga pazcimakI orakI eka mukhyazcakrezvarastapa 5 dAdharmaguNottaraH / anya guphAko jAtA hai| yahAM praviSTa hote hI dAhanI 2.caMtyaM zrIpArzvanAthasya girI vAraNasavita / aura catubhujI tathA dUsarI aSTabhajI devI sthita hai| cakrezvaro sajadAnAddhatA ' hutoM ca kamaNA // 3 // ____ jagannAthasabhA-indramabhAke pIche hI jagannAtha- vani vivAni jinazvagaNa ' mahAni / tanaivasabhA hai| saphAI kI jAte samaya imamama bahuta-sI viracya mrvtH| mRtiyAM prApta huI thIM jinase vidita hotA hai ki yahA zrAcAraNAdrigamitaH mutIthatA kaila mabhUbhadratena bhArI tAdAdameM matiyAMkhAdI gaI thiiN| korTaka pazci. yadvata // 4 / / makI ora maMDapa hai jisame pahale jaise hI garbhagRhamaM dhammakamatiH sthirazaddhadRSTihayo satIvallabha mahAvIra, dAhane bAhubali aura bAeM pAzvanAthako matiyAM utkoNa hai| yakSa mAtaMga aura yakSI siddhAyikA 1.maMvatsare paDhe 2. zrI vardhanApara paDhe 3. tAbhyA pade bhI umI prakAra hI hai| dIvAloMpara kanaDI lekhoMka 4. catvAraHpaDhe 5.dAnadharma06.cAraNa. .. dAnAdhatAmaMdakucha akSara dekhe jAte hai jo800-250I0ka hoNge| hAsya jinezvarANA 6. manti sAmane dAhane ora kI choTI koTharIma bhI pUrvavat 1.5 bhagavAna lAla indrAjI 'dInI satI' par3hate hai| Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 anekAnta varSa 10 kalpavRkSaH / utpadyata nirmaladharmapAlazcakra:zvara, me 11-12 vIM zatIko gaphApa haiM / inameM se do paJcamacakrapANi ||5|| zubha bhavatu / / gaphAoM meM bhaddI jina-kRtiyAM padmAsana dhyAna-mudrA __phAlguNa tritIyAM budhe meM haiN| ekako dIvAlameM mihAsanapara jina haiM, ukta lebase jJAta hotA hai ki zaka saM0 1156 unake mastakapara 2 nathA katAroMme 16 jina hai / guphA phAlguNa zukla tRtoyA budhavArako zrIvardhanApurake ke pIche sapaphaNayukta pArzvanAthako adhUrI mRti hai| cakra zvara nAmake vyaktine cArA RSiyAMse seSita bhAmera-khAnadazaka nijAmapura DivIjaname isa pahAr3Ipara karmoke kSayahetu zrI pAzvanAthakA dhUliyAsa 30 mIla dUra kucha guphAeM hai| inamese caitya aura mAthahI mAtha aneka vizAla jinamRtiyAM tIsarI sacamuca guphA hai, isakA barAmadA 74 phuTa bhI nirmANa karAI aura isa prakAra yaha cAraNAdri hai aura usama tIna dvAra 24420 ke varAmadoMme jAta parvata eka tIrtha banA diyA gayA jima prakAra bharatana hai| jo ekadama adhiyAra hai| dIvAloMpara pAzvakailAzako banA diyA thaa| pAMcaveM zlokame cakrezvara- nAtha tathA anya tIrthakakI bhaddI AkRtiyAM banI ko aneka gaNa-yakta, dharmapAlaka tathA paMcamacakrapANi hai| zailI cAmaraleya jaisI hI hai| (cakravartI yA nAgayaNa) kahA gayA hai| __ bAmacandra-pUnAse karIba 15 mIla vAyavya koNa pahAr3Ike nIce aura bhI guphAe haiM para ve TUTa meM eka choTA-sA guhAma dira tathA do adhUre guhAphUTa cuko hai| madira hai| aba inameM zivaliMga sthApita hai| maDapa pATana-pItala borAke nikaTa pATana grAmake pUrva 15|| vargaphuTa, chata nIcA, cAra staMbha, garbhagRhaka dvAra meM kanahara pahAr3Ike pazcimI bhAgame do ga eM kI caugbaTa alagame jor3I huii| yahAM jo bhI AkRnAgArjunakI koTharI aura sItAkInhAnI khudI huI tiyAM milatI hai va tela aura siMdara Adise itanI hai| donoM guphA' prAya, eka-sI hai, unakA AkAra pota dI gaI hai ki pahacAnI nahIM jaatii| aniyamita hai aura unama anaka digambara mUrtiyAM akAi ta kAi gaphAeM-akAI gAMvameM 108gaja utkIrNa hai / pahalA guphA kA varAmadA eka chorapara kI darIpara mAta guphAokA samUha hai ,guphAeM hai to chATI 1846 aura dUsarapara 184 hai aura do khaMbhAMsa para zilpakI dRSTile mahatvakI hai| pahalI guphA dosadhA huA hai / dUsarI guphAkA varAmadA 24 phuTa majilI hai / nIcaMkI ma jilakA sAmanakA bhAga do labA ha aura usameM bhI do khaMbha hai| varAmadAka vA babhoka AdhArapara sthita hai| donoM khaMbhoMpara dvAraeka choTA-mA kamarA bhI hai| hAla 20414 aura pAla jaisI AkRtiyAM utkIrNa hai / varAmada se maMDapameM 20x16 kA hai, usameM bhI do gvaMbhe hai, inamame eka jAnakA dvAra to zilpame bharapUra hai vahAM sUkSma-me para sthUla puruSa aura damarapara bAlaka lie strI sUkSma aMkana kiyA gayA hai| bhItarI maDapa vagAkAra utkoNa hai| pichalI dIvAlameM kamalapara tIrthakara hai, usakI chatako cAra khaMbhe sAdhe hue haiN| sabhI AsIna haiM / sira para tIna chatra, kaMdhoMke Upara khaMbhe 1112 vIM zatIkI zailIke hai / gabhagRhakA vidyAdhara Adi aura donoM ora do caMvaradhAro dvAra bhI pUrvavat zilpapUrNa hai / UparI ma jilakA hai| pIcheko Ara dakSiNI dIvAlameM Adamakada khar3e dvAra utanA zilpita nahIM hai, bhItarI hAla tA bilajina utkoNaM hai, unake pIcha prabhAmaMDala, mirapara kula hI sAdA hai| tIna chatra Adi hai / gaphAkI banAvaTa elorAko damarI guphA pahale jaisI hI hai aura do-maMjilI antima kAlIna gaphAgoM jaisA hI hai ataH ya usI hai| nIcekI maMjilakA varAmadA 26412 phUTa kAlakI honI caahie| hai, usake donoM choroMpara jo matiyAM hai jo dIvAla cAmara leNa-nAsika se kucha dUra vAyavya koNa- meM utkIrNa kI huI nahIM balki svataMtra pApANakI haiN| Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina guhAmandira kiraNa 4 ] yahAM bhI indra-indrANI (saMbhavataH mAtaMga aura siddhA yikA) sthita haiM / indrANIko to gAMvavAloMne pota pAtakara bhavAnI banA liyA hai| dUsarI maMjila ke liye sIr3hiyoM pe car3hakara sAde dvArase hokara chajjepara pahucate hai jisake donoM choroMpara vizAlAkRti siMha utkIrNa hai | garbhagRha ex6 phuTa hai aura usameM mUrti kI caukI banI huI hai / tIsarI guphA dUsarI guphAkI nicalI maMjila jaisI hai / mAmanekA kamarA 2546 phuTa hai| donoM choroMpara vizAla AkAra ke indra-indrANI ? sthita hai / maMDapa 21x25 aura usameM cAra khaMbha hai / chatapara jo kamala banA hai vaha anya sthAnoMkI apekSA adhika sundara tathA AkarSaka hai / usameM paMkhur3iyoMkA cAra katAre haiM, una paMkhur3iyoMpara nAcatI yA vAdyajAtA deviyAM dikhAI gaI hai, devadeviyoM ke aneka jor3e apane apane vAhano para AsIna haiM aura tIrthakaroM ke janmakalyANaka utsavakI ora saMketa karate hai / gabhagRhameM Adamakada khar3e tIrthaMkara hai, saMbhavataH zAMtinAtha nicalI cokIpara donoM tarapha bhakta aura siMha, madhyame dharmacakra aura usake donoM tarapha hAthA, nAca mRgalAina tathA chAtIpara zrIvatmAMka inake dono aura choTe-choTe khaMbhoM para paMcapharaNayukta pArzvanAtha khar3e hai| zAMtinAtha ke kaMdhoM ke Upara vidyAdhara tathA unake bhI Upara gajalakSmI / hAthiyoM ke Upara puSpavRSTi karata gaMdhaka jAr3e aura sabase Upara toraNa banA hai | isa prakAra yaha zailo adhika prAcIna pratIta nahIM hotI, 12vIM-13vIM zatIkI kalA hai / guphA kucha aise bhI cheda hai jinameM mahamada gajanavI ke AkramaNakAla meM tIrthaMkara - mUrtiyAM chipA dI gaI hoM athv| jinakA upayoga alAuddIna khilajAka raktapAtabhare rAjyakAla me huA ho / cauthI guphA ke bArAmade meM do khaMbhe hai, barAmadA 30x8 phuTa hai| dvAra to nImarI guphA jaisA hI hai / maMDapa 18 phuTa U~cA aura 24 phuTa caur3A hai, usake bIca meM do khaMbhe hai / varAmadeke vAeM khaMbhepara lekha bhI hai para par3hA nahIM jAtA / akSaroMsa ho use 11 136 12vIM zatIkA anumAnita kiyA jA sakatA hai / inake atirikta kucha guphAeM pUrva kI ora bhI haiM para ve saba TUTI phUTI hai / madhyabhArata samUha madhyabhArata meM guhAmaMdira do hI sthAnoMmeM hai aura donoM hI sthAna bhUtapUrva gvAliyara riyAsata meM hai / eka to bhelasAke pAsa udayagiri pahAr3I, jisakA varNana samayakramake AdhArapara pUrvIya samRhake mAtha kiyA jA cukA hai aura dUsarA gvAliyarakA kilA / gvAliyara kile ke guphAmandira saMkhyA, vistAra tathA mUrtiyoMkI U~cAIke kAraNa vizeSa AkarSaNa kI vastu hai / ukta kilA eka svataMtra pahAr3Ipara hai, vAstavamaM kilA aura pahAr3I alaga alaga nahIM balki eka hI vastu hai / yaha uttara-dakSiNa karIba 2 mIla lambA, pUrva-pazcima AdhA mIla caur3A evaM 300 phuTa U~cA hai| kilemeM koI bhI adhika prAcIna jaina vastu prApta nahIM huI hai, sAsabahU maMdira jise kucha lAga jainamandira kahate hai, bhI saMbhavataH I0 1063 meM nirmANa kiyA gayA thaa| 15vIM zatI meM tomara rAjAoM ke rAjyakAla meM jainAMkA jora bar3hA aura usa samaya pUrI pahAr3Iko jaina tIrtha banA diyA gyaa| sArI pahAr3Ipara Upara nIce, cAroM ora guphAmandira khoda diye gae aura unameM vizAla mUrtiyoM kA bhI nirmANa kiyA gayA / yadyapi ye guphAmandira aura mUrtiyAM saMkhyA aura vistAra meM sarvAdhika hai phira bhI elorA to kyA anya sthAnoM kI apekSA bhI inakA utanA adhika mahatva nahIM AMkA jA sakatA kyoMki eka to ye arvAcIna hai aura dUsare ye utanI kalArpUNabhI nahIM hai / uravAhI dvArapara pahalA aura mahatvapUrNa samUha hai jisame karIba 25 vizAla nagna tIrthakara mRtiyoM mandiroMke sAtha khodI gaI hai| inameM sabase bar3I 1 kanighama, riporTa jilda 2, pRSTa 360 / Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 anekAnta [varSa 10 57 phuTa U~cI hai| yahIM zrAdinAtha aura neminAthakI upasaMhAra-ina prakAra hama dekhate hai ki guphAma30-30 phuTa U~cI mUrtiyAM haiM, sAtha hI sAtha aneka ThiroMkA itihAsa jainoMse hI prAraMbha hotA hai aura choTI choTI mUrtiyAM tathA alaMkaraNa Adi hai para unhIMpara Akara samApta hojAtA hai- gvAliyara unameM koI AkaSaNa nahIM hai / dUsarA samUha AdhA kileke guphAmandiroMke uttara-kAla meM zAyada anyatra mIla Upara aura jAne para milatA hai jahAM 20.30 kahIM koI guphAmandira khodAhI nahIM gyaa| jahAM phaTakI mUrtiyAM tathA :.-15 phuTa takakI bahutasA taka zilpa kA kSetra hai jaina anya donoM, brAhmaNa bauddha mUrtiyAM utkIrNa haiM / isa samahameM sacamuca guphA kahI sampradAyoMsa kisI prakAra pichar3e nahIM hai-- ajantA jA sakanavAlI guphAeM bhI hai| inake atirikta kI guphAoMkA vizeSa mahatva unake citroke kAraNa pahAr3Ike cAroM ora tIna-cAra guphAmandira samUha hai-| udayagiri aura khaDagiri kI guphAeM to guphAhai, unameMse sarvAdhika mahattva kA samaha hai eka patthara nimoNake itihAsa meM saveccisthAna prApta kiye hue kI vAbar3Ika paaskaa| isa guphAsamahame pArzva. hai, aura inhIMsa domaMjiloguphAoMkA itihAsa nAtha kI padmAsana mati karIba 20 phuTa UMcI hai, prAraMbha hotA hai| RSabhanAtha ajitanAtha Adi kI kAyotsarga zrAmana meM khar3I aneka vizAla matiyAM hai| samUha se haTakara kalAkI dRSTise zittanavAsalaka madirabhI ullekhakucha gajoM kI dUrIpara eka vizAla guphA hai jo sahI nIya hai| isIprakAra saurASTrame giranArakI bAbA mAne meM mandira hI hai| mandirakI malanAyaka mUrti pyArA maTha tathA UparakoTakI guphA bhI jaina guhA55-60 phuTa se kama U~cI na hogii| maMdira nirmANa kI prAcInatA siddha karatI haiN| ina ina guphAmandiroMmeM aneka lekha mile haiM jinasaM guhAoMmeM aneka jana cinha prApta haye hai aura varjesa vidita hotA hai ki ye 33 varSameM khodI jA sakI thIM ne yahI pArzvanAthakI eka mUrti bhI dakhI hai, isI (arthAta 1441 se 1474 meN)| kaniMghamakA mata hai sthAnase kSatrapakAlIna utkIrNa lekha bhI prAprahA thA ki ye lekha pIchese jor3e gae hai| kuchabhI ho, para jisameM 'kevalijJAnasaMprAptAnAM' pada par3hA gayA thaa| isameM saMdeha nahIM ki ye 15vIM zatIka guphAmandira hai aisI sthiti meM phargasanake isa kathanakA kalA aura zailIkI dRSTise ye anya sthAnIya guphA- ki jaina kabhI gRhAnirmAtA rahe hI nahIM kyA mandiroMkI apekSA adhika nimna zreNIke hai| malya hai ise pAThaka svayaM samajha sakate hai| Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkhira yaha saba jhagar3A kyoM! [le0 zrI bA0 anantaprasAda jaina bI0 e0, bI0 esa-sI0 iMjIniyara ] yoM to jitane manuSya utane hI mata, parantu dharmoM kI saMkhyA kAphI bar3I hogaI hai| kevala bhAratameM sAmUhika rUpameM kisI eka vizeSa prAcAra. hI pracalita dhoM, mata-patAntaroM, sampradAyoM aura mAnyavyavahAra evaM siddhAntako mAnanevAle apaneko tAoMkI ginatIkA aMdAjA lagAnA prAyaH asaMbhava-sA alaga-alaga sampradAya yA dhamakA anuyAyI mAnate hI hai| bhAratIya darzana eka vizeSatA rakhate haiN| prAyaH aura kahate haiM / saMsArakI vartamAna sAmAjika sabhI dharma vibhinna hAte hue bhI apanI mAnyatAo vyavasthAoMmeM koI bhI vyakti janmase hI kisI dharma siddhAntoM, tarkazailI evaM AcAra-vyavahArameM bahuta yA sampradAyakA aMga hojAtA hai| jo dharma usake bar3I samAnatA rakhate haiN| phira bhI ApasI asahayAga bApa-dAde mAnate Aye hai, vahI usakA bhI dharma ho yA jhagar3A isIliye hai ki hara eka apaneko dRmrese jAtA hai| bAiko usI kuTumna yA samAjameM rahate 2 bhinna aura UMcA samajhatA aura vatetA hai tathA dUsaroM uma vyaktikI pravRttiyAM,vizvAsa,mAnyatAyeM,dhAraNAyeM ko hIna dRSTise dekhatA hai| yahI basa ThIka nhiiN| aura gati nIti tathA vyavahAra mabhI kucha sAMce meM yadi sabhI bhAratIya darzanoMkA samanvaya kiyA jAya Dhale jaise ho jAte hai| vibhinna dharmAvalamviyoMne to kisI prazna yA vicAraNIya viSayako pUrNarUpase apane dharmako zreSTha aura dUsaroM ke dharmoko galata samajhaneke lie hara eka dRSTikoNako alaga-alaga yA hona kaha-kaha kara eka aisA vAtAvaraNa rUpase samajhanekI AvazyakatA hogii| madiyoMse kAyama kara rakhA hai ki jo bhI isameM jainI kahate hai ki unakA dharma sarvazreSTha hai| aisA praveza karatA hai, vaha bhI unhIM virodhI bhAvanAoMko hI dasare bhI kahate haiN| saba apane apaneko sabase dRr3hatAse apanA letA hai / uparyukta dhArmika zikSA- adhika ThIka yA ekadama ThIka aura dUsaroMko galata oke prabhAvane isa virodhako sadA baDhAyA evaM kahate hai| sabhI loka-kalyANa aura vyakti tathA puSTa hI kiyA hai / zakti sAlo yA kamajora rAjAoM samAjakI unnatikA dAvA karate haiM aura kahate haiM ki samrAToM aura narezoMne yA unake maMtrI, prazaMsaka kevala unhIMke dharmazAstroMmeM batalAe mAgese calakara aura khazAmadiyoMne rAjAoM tathA rAjyasattAkA koI bhI manuSya unnati kara sakatA hai| hara eka yaha prabhAva evaM dabadabA banAe rakhane yA anya prakArama bhI kahatA hai, ki jo jJAnavAna mAnava sacamaca dharmasvArtha sAdhanake liye taraha-taraha ke zAstroMkI tatvAMko jAnakAra hogA, vaha usIke dhAmikatatvoM apane manonukUla vyAkhyAyeM vyavasthAyeM aura paribhA- ko ThIka mAnegA aura yadi koI use svIkAra nahIM pAyeM samaya-samayapara pracalita kI-kahIM kahIM to karatA hai to usakA matalaba yaha hai ki usakA jJAna kAphI anyAya atyAcArake dvArA bhI gajyakI icchA- apUrNa hai yA vikRta hai, aura jJAnake vikAsake sAtha oMkA pracAra kiyA gyaa| ye sabhI vizvAsa samaya jaba saba bAtoMko vaha aura adhika samajhane lagegA ke sAtha jora pakar3ate pakar3ate rUr3hiyoM meM pariNata ho taba svaya usake dhamakI zreSThatA svIkAra kara legaa| jaba gaye aura logoMne unheM hI svAbhAvika mAnakara sArA vAstavameM bAta aisI hI hai, aura ImAnadArIke sAtha jora lagA diyA tathA aba bhI lagAte rahe haiN| loga sacamuca aisA hI samajhate aura mAnate haiM taba isa taraha saMsArameM phaile mata-matAntaroM yA phira jhagar3A kisa bAta kA ? sivAya isake ki Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 10 142 hama apanI aiTha yA ahaMbhAvameM yA apaneko bar3A vyavahAra karate haiN| yadi yaha ajJAna dUra hojAya to aura dUsaroMko choTA samajhate yA kahate rahaneke liye hama svayaM apane Apa kisIke bahakAve yA bhulAve. hI yaha saba jhagar3A-ragar3A yA dveSa- vidveSa baDhAte raheM meM na par3akara jo saccA, acchA evaM sarvazreSTha hogA aura koI tathyayAasaliyata isameM nahIM hai| yaha to use jAnaleMge, canaleMge, pasaMda tathA svIkAra kara leMge kevala hamArI saMkucita evaM ochI manovRttikA pari- aura usake anasAra kAma bhI karane lgeNge| phira to cAyakamAtra hai| yadi sacamaca lokakalyANa abhISTa aise sabhI loga loka-kalyANameM sAvadhAna evaM apane hai to vajAya ApasI jhagar3a ragar3e meM zakti aura aura dUsaroM ko jJAnakA lAbha karane-karAnekI tarapha hI samayakA durupayoga athavA barbAdI karaneke loga use saceSTa hoMge aura umImeM satata race-pace rahege apane apane jJAnakI vRddhikI tarapha lagAveM to sacamuca aisA honepara ragar3A-jhagar3A apane Apa khatma ho dharmakA pAlana bhI ho aura sabakA tathA saMsArakA jAyagA jJAnakA upArjana aura vRddhi hI mukhya dhyeya bhalA bhii| rhegaa| ataHsaMsAra-deza-samAja-evaM dharma aura vyaktikI maMsArameM yA kimI bhI derAme haraeka prANI apanA saccI unnatike liye yaha Avazyaka hai ki hama jaina apanA alaga alaga mvabhAva, mata-vyavahAra, pasaMda, vauddha, vaiSNava, vedAntI, AryasamAjI AdikA bheda- DhaMga aura kAma karane ke tarIke rakhatA hai / yaha bhinnatA bhAva bhalakara eka dusaraMkI bAtoMko jAnanekI ceSTA kabhI miTanakI nhiiN| sAre saMsArameM isa taraha kAla, kreN| isase jJAnakI uttarottara vRddhidvArA vijJa jJAno jalavAyu aura sthAna yA pravRtri aura bhukAbake samajhane kI zakti aura mAddA arjita kara lenameM samartha kAraNa bhI eka dhama, eka rIti-vyavahAra yA mAnyatAyeM ho sakegA aura phira use jo Thoka jaMcaMgA use svayaM ho hI nahIM sakatIM, taba phira kyoM na aisA kiyAjAya svIkAra kara legA prAraMbhameM hI dUpamUlaka jhagar3e karake ki hama vajAya choTI-choTI bAtoMmeM hI mamaya varvAda zaktiyoMkA vyartha hAsa kara denA to koI buddhimAnI karaneke sAre mamAramaM samyaka-jAnakI baddhi kara, jA nahIM kahI jA sktii| yadyapi abataka bahuta dinoMse svayaM hI maba praznoM, zakAoM aura gutthiyoM kA yahI hotA calA rahA hai para galana bAta galata hI samAdhAna karanavAlA hai| hai cAhe kitanI bhI purAnI kyoM na hojAya / abataka zvetAmbara-digambarakA jhagar3A yA terApaMthI-vImahamane apanA saMsArakA evaM mAnavamAtrakA bar3A hI paMthIkA jhagar3A yA jainI-AryasamAjakA jhagar3A to bhArInakasAna kiyA hai| ise-isabAtakI mahattAko sacamuca vyarthakA vitaNDAvAda hai| yaha saba vibhinnayadi hama aba bhI samajhale aura sacce dilase dRDhatA- tAe~ to eka-na-eka rUpame sarvadA rahegI hii| loga pUrvaka purAnI galata rItiyoM, rUr3hiyoM, dhAraNAoM evaM apanI apanI ruci samajha eva muvidhAke anumAra praNAliyoMse chuTakArA pA sake to punanirmANa evaM samaya samayapara kSetra-kAla-deza evaM AvazyakatAoM sacce utthAnameM dera nahIM lgegaa| se majabUra hokara hera-phera kareMge hI, khAmakara ajJAnAhamAre andara vahI anaMta zaktimAna AtmA vasthA yA kama jJAnako avasthAmaM dasarAho hI kyA vidyamAna hai jo pahile kabhI thA aura ThIka rAstA sakatA hai| isaliye sabhI dhamaka pauDato. vidvAnoM. pakaDa lenepara ise zarIra dhAraNa karanA duHkha aura guruoM aura pracArakoMko aba yaha cAhiye ki lokame ajJAnakA kAraNa na hokara anaMta sukha, jJAna aura jJAnako adhika-se-adhika vRddhike liye yatna, ceSTA, mokSakA kAraNa ho sakegA / ajJAna athavA mRDhatA- adhyavamAya evaM zrama kare | apanI bAteM AdhikAdhika vaza ho hama mAnava eka-dUsarese lar3ate hai, eka rUpame samajhe aura dRmaroMkI bAtoM ko samajhakara dUsareko U~cAnIcA samajhate haiM aura tadanusAra unase TaDa dila evaM dimAgakaM sAtha tulanA kareM / Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Akhira yaha saba jhagar3A kyoM ? kiraNa 4] dUsaroMkI bAteM svayaM jAneM aura apanI bAteM samajhane vAloMse dUsaroM kI bAteM jAnaneko bhI kaheM tathA jAnanemeM madada kareM tabhI zuddha jJAna hogA aura usakA susaMskRta vikAsa hogA / aisA karake hI logoMkI mAnasika unnati aura sAtha hI AdhyAtmika unnati bhI ho skegii| prAyaH sabhI bhAratIya dharmAmeM AtmalAbha AtmajJAna(to know the self or self realisation ) kohI mahatva diyA gayA hai aura isI ko carama Adarza yA dhyeya kahA gayA hai| yahI saccA puruSArthaM hai aura mAnava-jIvana prApta karanekA dhyeya-matalava yA artha bhI isase sampanna hotA hai / apaneko jAnanA kisI bhI samajhdAra vyaktikA sabasa pahalA karttavya hai aura satata prayatna evaM dhyAna athavA tapasyA yA bhoga sAdhanapUrvaka apane AtmAko jAna kara use pA lenA hI hamAre jIvanakA ekamAtra uddezya hai / isa kAya yA A. zakI siddhike lie ekAgratA avicchinna dhyAna, nirvikAra manoyoga eva nizcitatA parama Avazyaka hai| nirmala jJAnakA honA to sabakA AdhAra hI hai| isa parama iSTa Atmadhamake sAdhanadvArA hI manuSya yA vyakti dukhoMsa chuTakArA pAkara unnati karate-karate Izvara ho jA sakatA hai aura isa taraha sAre AvAgamana yA sAMsArika kaSToM se chuTakArA pAkara parama nirvikalpa evaM parama nirAkula mokSasukhakA lAbha kara sakatA hai| isI eka a Mtima yA carama lakSyakI pradhAnatApUrvaka prApti ke lie hI sabhI dharmona apanA 2 mArga evaM rItiyA~ nirdhArita yA nirUpita kI haiN| jaba lakSya eka hI hai taba sAdhana, pravRtti evaM samajhake anusAra vyAvahArika vidhAnoMme yadi bheda huA hI yA hogA hI to usake kAraNa vyartha tU-tU maiM-maiM karate rahanA sivA hAnike lAbhaprada kabhI nahIM ho sakatA / yahI kAraNa hai ki hama saba ApasameM eka dusareko samajha kara eka-sAtha saMyukta ceSTA karane ke bajAya lar3ate jhagar3ate hI raha ge| isameM apane Apa gire unnati mArga meM Age bar3hanenaM baMcita rahe aura dUsaroMko bhI girAyA tathA vaMcita kiyA / 143 dhArmika AcAroM ko pUrNarUpase nivAhane aura ThIka jAnaneke lie dezakI rAjanaitika paristhitiyoMkA evaM sAmAjika saMgaThanakA anukUla honA bhI atyaMta jarUrI hai / rAjanaitika vAtAvaraNa yA vidhAna aura vyavadhAnoMpara sacce dharmakA pAlana bahuta kucha nirbhara rahatA hai / isalie dharmaguruoM, paDitoM aura upadezakoMko yadi sacamuca lokakalyANa iSTa hai | sacce dharmakI sthApanA hI mukhya lakSya aura jAti, sampradAya, samAja evaM deza athavA saMsArameM saccA sukha aura sthAyIzAnti sthApita karanA hI uttama Adarza hai to unheM sabase pahale apanI sArI zakti lagAkara rAjanaitika vAtAvaraNako durusta karanA hI hogA / anyathA Aja taka hajAroM varSoM meM kitane hI bar3e-bar3e avatAra buddha, torthaMkara, paigambara, masIhA, upadezaka, jJAnI vagairaha jo hue hai unako zikSAoM ke hote hue bho saMsAra ko duravasthAeM evaM durvyavasthAeM aba bhI banI haiM, usameM unakI bhA sArI ceSTAeM yA zikSAe kevala maikar3oM karor3oM mAnavoM meM ginatI ke katipaya dhanikoM kI kucha bhalAI karaneke sivA prAyaH vyartha hI rahI hai| aba to eka aise samAjakI sthApanA kI jarUrata hai jahAM prAyaH saba samAna hoM-na koI U~ca ho na koI nIca ho, yathAzakti parizrama karaneke bAda AjIvikA evaM nirvAhakI nizcintatA ho aura vRddhAvasthA yA asahAyAvasthAme dekha-rekhakI nirbharatA ho / rUsakA sAmyavAda to apane vinAzoka upAyoMse AraMbha me maphala hote bhI jIvanake mukhya vyAvahArika kSetrame asaphala siddha huA hai| aba to mahAtmA gAMdhI vAlA jaina tIrthaMkaroMkA batalAyA huA ahiMsAmaya 'samatAvAda' hI haraeka burAiyoMko dUra kara sakatA hai | isa 'samatAvAda' kI siddhike lie 'Atmadharma' kA adhika-se-adhika vyApaka pracAra hI isa dharAtala para adhika-se-adhika sukha-zAnti sthApita kara sakatA hai / sabhI bhAratIya dharma yA dharmatatva eka svarasaM isakI mahattAkA gAna gAte hai / phira kyoM na saba koI milakara apane apane dharmodvArA nirdezita mArga Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 anekAnta [varSa 10 se calate hue aura eka-dUsarese na TakarAte huye Age thopa dete haiN| yaha ThIka nhiiN| isa ulaTI pravRttine harataraha Age bddh'eN| jo jitanA hI adhika bar3ha jAya utanA se sabakI hAni hI kI hai / jJAnakI vRddhi honese sArI hI acchA / AtmajJAnake mArgameM kisI bhI upAya, ApattiyAM aura bhedabhAva apane Apa miTa jAyeMge avalamba yA dharmakA Azraya grahaNakara jo kucha bhI yA zamana ho jaayege| thor3A-sA bhI yadi koI agrasara ho sake to vaha bhI jaba AtmA hajAroM-lAkhoM-karor3oM kyA anAdikAla ekadama nahIMse hara hAlatameM acchA hI hai| saikar3oM ke asaMkhyAta varSoMse isI taraha calatA hA AtA hai hajAroM varSoMse eka khAsa tarahake saMskAroMmeM palate to yadi sau-sau varSakA samaya yA eka-do janma aura rahaneke kAraNa hamameM koI bAta jAMcane, dekhane, sama- bhI laga jAya to koI khAsa pharka nahIM par3a jaataa| jhane aura grahaNa karanekI eka khAsa apanI dRSTi yA jhagar3ekI jar3a yahI hai ki hama saba kucha isI eka janma dRSTikoNa ho gayA hai| dhArmika-roka, vyavadhAna aura meM pA jAnekI har3abar3Ime eka-dUsaresaM Takkara khAte hI saMkucitatAne isa dRSTikoNako atyanta saMkucita raha jAte haiM aura kucha bhI nahIM kara pAte / mere kahane banA diyA hai / ise aba dUra karanA hogaa| jarUrata kA tAtparya yaha nahIM ki khAmakhAhama janmoMkI saMkhyA hai jJAnavRddhikI / hama svayaM apane jJAnakI vRddhi kareM bar3hAI jAya / Adarza to yahI rakhanA cAhiye ki aura dUsaroMmeM isakI ruci utpanna kreN| isake lAbha hameM kama-se-kama samayameM aura saMbhavataH isa eka hI sabako samajhA evaM hara tarahakI suvidhAyeM aura manuSyabhava (janma)me mokSakI prApti kara lenI hai-para upAdAna upalabdha karane aura karAnemeM sacce hRdaya yadi yaha saMbhava na huzrA yA yadi hama apane ima se saceSTa rheN| tabhI hama apane dharmakI- hara eka dharma caramotkarSa taka samayAbhAvase nahIM pahaca sake to vAlA apane apane dharmakI- aura sAtha hI sAtha vya- Age bhI ceSTA karanI chor3a deM so galatI yA bhrama hai / kti, samAja evaM deza tathA aMtameM saMsArakI unnati hama apane samatAbhAvako sthira rakhate haye jitanA evaM utthAna kara sakatA hai| eka vedAntIko yaha bhI Age bar3ha sake utanA bar3hanA cAhiye aura ainA niyama banA lenA cAhiye ki hara vedAntake sAdhaka, karanA Age-Ageke janma yAjanmoMmeM usase bhI Aga. jijJAsu yA jJAna prApta karanevAleko jaina, bauddha Age bar3hanameM sahAyaka hogA na ki pIche pheraneme / ityAdi sabhI pramukha darzanoMkI ThIka jAnakArI prApta isa taraha manuSyakA sudhAra tathA use sacce sukha evaM karanA aura karAnA jJAnakI vizuddhatA evaM pUrNatAke sthAyI zAMti aura nizcitatAkI prAptikA eka mAtra liye anivArya batalAve tathA yahI bAta jaina aura sAdhana 'Atmadharma (Realisation of the self) bauddhoMke liye bhI Avazyaka hai ki ve vedAnta,sAMkhya, hai jisase hara dharma, sampradAya evaM vibhinna nyAya ityAdi darzanoMkI jAnakArI apane yahAM Ava- matoM darzanoMke anuyAyiyo athavA mAnane zyaka karAra deN| tabhI jJAnakA caumukhI vikAsa evaM vAloMko adhika-se-adhika apanemeM aura saMsArameM prakAza hogA aura hara eka dUsarekI bAtoMko to jAne vistRta karanA hI apanA dhyeya, iSTa yA lakSya banA hI gA, jo apanI bAtoMkI jAnakArIme dRr3hatA prApta lenA cAhiye aura isakI pragati tabhI adhika-sekaraneke liye atyanta Avazyaka hai, sAtha hI sAtha adhika hogI jaba hama kama se kama virodha, vidveSa apanI bAtoMkA jJAna bhI acchI taraha yA samyak tathA viparItAcaraNa kareMge aura ekatA, abhinnatA evaM prakArase ho skegaa| anyathA to hara ekakA jJAna sahayoga yAsahagAmitAkI bhAvanAko uttarottara vRddhiadhUga yA ekataraphA hI raha jAtA hai| isIse gata rkheNge| yaha bAta mabhIke lie barAbara rUpasa sAdhanA jaba saphala nahIM hotI taba loga dharmako hI lAga hai cAhe vaha vedAntI ho, vaidikamatAnuyAyI ho, doSa dete haiM aura apanI galatiyoMko dharmake mAthe sAMkhya ho, naiyAyika ho, bauddha ho, jaina ho yA aura Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - Akhira yaha saba jhagar3A kyoM ? kiraNa 4 ] koI / haraeka mukhya dharmake antargata jo choTe-choTe bheda, phirake yA matAntara hogaye haiM unake lie bhI yahI jarUrI hai ki apane carama Adarza, uddezya yA lakSya kI tarapha dhyAna rakheM na ki choTI-choTI bAtoMpara hI jhagar3ate raha jAe~ - jaisA ve abataka karate Aye haiN| eka choTA-sA udAharaNa yahAM diyA jA rahA hai| bhagavAna mahAvIra kSatrike putra the yA brAhmaNa ke ? isapara jhagar3A karate rahane ke bajAe yadi hama bhagavAna mahAvIra ne kyA kiyA aura kyA kahA usako samajhane aura pAlana karanemeM apanI zaktiyoM ko lagAve to apanA hI nahIM, kintu akhila vizvakA evaM sAre mAnava samAjakA bhI bar3A bhalA krege| kisI bAtakI asa liyatakA patA lagAnA jarUrI hai para usIpara vAdavivAda karate hI raha jAnA buddhimAnI nahIM / zAstroMne hameM kevala mArga batalAyA hai / jaise zra vyavasthita ghanaghora jaMgalake bIcase hotA huA eka pahalekA banA huA rAjamArga hameM nirvighna jaMgala ke bAhara pahuMcAne meM sahAyaka hotA hai usI taraha ye zAstra hameM saMsArarUpI ghanaghora jaMgala se bAhara nikalanekA rAstA batalAte hai nahIM to hama bhaTakate hI raha jA~ya / jo mArga ina purANa-puruSoMne sahasroM varSo ke anubhava, zrama aura tapasyAse jAnaneke bAda nirdhArita kiye haiM unase lAbha liye bagaira hamArA kAma nahIM cala sktaa| para inheM sAdhana samajhaneke bajAya yadi hama saba kucha kA aMta yahIM yA inhIM meM mAna leM to yaha hamArI galatI hai / inake bAda bhI hameM kahIM 'anaMta' kI tarapha jAnA hai, aura jaise nadIke usa pAra kisI pulake sahAre koI pahu~ca jAtA usI taraha ina zAstroMkI sahAyatA lete hue hameM AgekA mArga prazasta karanA hai, na ki pula pAra kara vahIM mArgakI samApti samajha leM aura idhara-udhara na tAkeM yA Age na bddh'eN| yaha samajha lenA ki jJAnakA yA sAre jJAnoMkA anta inhIM pUrvakathita zAstroM meM hI ho gayA aura aba inheM jAnane yA par3ha leneke bAda kucha bhI nahIM karanA hai to yaha mahaja nAdAnI hai athavA ise korA bhrama yA ajJAna hI samajhanA cAhiye / 145 hamAre adhikatara paMDita prAyaH una sabhI bAtoM kA virodha karate huye pAye jAte hai jo unake zAstroM meM varNita nahIM hai yA jinakA jikra vahAM nahIM AyA hai athavA kama vistAra se likhA huaa| / yaha unakI galatI yA ekAntamayI pravRtti hai| jJAna agAdha evaM anaMta hai| isake atirikta sabhI zAstra to kauna kahe eka bhI zAstra svayaM jinendra-praNIta nahIM hai'tIrthaMkara kI dhuni gaNadharane suni aMga race cuni jJAnamaI / ' isake bAda bhI una goMko guruoMne paramparA se suna-sunAkara kaMThastha kara rakhA aura bahuta bAdame taba jAkara kahIM kisIne lipibaddha kiyA jo Aja hamAre sammukha hai| jaba bhI koI bAta eka AdamI dUsare AdamIse kahatA hai aura vaha dUsarA tIsare se kahatA hai tabhI usameM zabdoM, vAkyavinyAsoM evaM artha meM bhI vibhinnatAeM A hI jAtI haiM- yaha sarvathA svAbhAvika hai| phira bhI kisIne bIca meM kucha apanA milA diyA to yaha bhI koI tAjjubakI bAta nahIM / phira bAda meM vyAkhyAoM aura TIkAoM meM to bahuta kucha bar3hA-car3hA diyA gayA jisakA kucha anta nahIM / Aja adhikatara loga inhIM vyAkhyAoMko 'jinavANI' samajhakara vaisA hI vyavahAra karate haiM evaM dUsaroM ko usameM zaMkAmAtra karanese hI dharmadveSI yA drohI samajha lete haiM, yaha to sarAsara galatI yA anyAya hai / dharmako sImita kara denA usakA galA ghoTa denA hai| dravya, kSetra, kAla, bhAva evaM suvidhA aura sAmarthya Adike anusAra dharmakA pravartana honA cAhiye / anyathA DhoMga aura aticAroMkA hI dharmake rUpa meM mAnA jAnA aura pracalita hojAnA koI kaise roka sakatA hai / Aja jainadharma hI kyoM sabhI dharmokI yahI hAlata hai| aba to samajhadArIkA vyavahAra karake dharmakA rUpa vartamAna kAlAdike anusAra aisA nirUpita karanA cAhiye ki usakA AcaraNa saMbhava, svAbhAvika evaM ThIka ho tathA bhrama aura mithyAmArga evaM DhoMga se rahita ho / tabhI apanA bhalA hogA aura lokakA kalyANa bhI / apaneko janmake kAraNa UMcA samajhanA aura dUsaroMko nIcA samajhanA jainadharma ke Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [ varSa 10 viparIta AcaraNa haiN| sabhIke zarIrameM ve hIrasa, dhAtu jitanI adhika se adhika saMkhyAmeM loga dharma-lAbha yA khUna vagairaha haiN| zarIra to jaisA eka pApIkA kara unnati kara sake-apanI mAnasika, naitika, vaisA hI prAyaH kisI munikA eka samAna hI evaM AdhyAtmika tarakkI kara sakeM, utanI hI adhika apavitratAoMkI khAna hai| AtmajJAna dvArA AtmA saphalatA inake hone aura rahanekI kahI jA sakatI ko unnati jitanI-jitanI hotI jAya vahI zuddhatA hai| dharmo aura matamatAntaroM kI vibhinnatA evaM kahI jAsakatI hai| para usake mApanekA koI bAharI mAnyatAoM yA AcaraNoM meM pharka to kisI-na-kisI mApadaMDa nhiiN| isaliye kisIko nIca yA UMca rUpameM rahegA hI use ekadama dUra karanekI socanA kahanA, samajhanA yA dUsaroMko bhI aisA karaneke ekadama miTA deneke maMsUbe baoNdhanA galata evaM liye bahakAnA yA bAdhya karanA jainadharma nahIM hai| bahakI haI bAta hai| jarUrata aisI hAlatameM yaha hai ki yahA~ to "samatAvAda"kI hI pradhAnatA evaM mahattA hama bAtakI amaliyatako samajhe aura Adarza kI hara tarapha Adarza aura vyavahAra donoMme hI hai / tarapha dhyAna rakhate hue jo kucha samayAnukUla hamAre samAjake agraNI paNDita, vidvAna, tyAgA, vyAvahArika ho tathA eka-dUsareko Age bar3hane meM evaM samajhadAra sabhI vyaktiyoMko ahakAroMko sahayoga eva sadbhAvanA-pUrvaka saMbhava ho use hI chor3akara sthira evaM zAnta cittase dhyAna dekara aise apanAveM tabhI apanA bhI aura sabhIkA bhalA hogaa| ekAnta mithyAtvoM yA mithyA AcaraNoMko zIghra AzA hai hamAre samAjake pramukha vyakti isapara dUrakara sacce dharmakI punaH sthApanA karanA kattavya dhyAna dekara sacce ahiMsApUrNa "zrAtmadhamaka" hai aura aisA karake hI ve ahiMsAkA pAlana vistRta pracAra evaM vistArameM sahAyaka hokara sasAra sacamuca kara sakate haiN| anyathA saba kucha hiMsA, hisAra meM jJAnakI vRddhi kareMge aura svayaM unnati karate hue ahaMkAra, evaM dUsaroMko nIce girAnA yA giroMko lokakA saccA kalyANa karanemeM saphalIbhUta hAga Upara na uThane denekI jo ati nimna pravRtti hai jo hamAre mAnava-jIvanakA ekamAtra kartavya, dhyeya vaha saba jainadharma yA jainatattvoMke ekadama viparIta aura asalI puruSArtha hai| AcaraNa hai jainadharma hI kyoM koI bhI dharma saMsArameM sacce jJAnakA puruSArtha eva nirbAdha vikAsa ekamAtra aisA karake hI saccA dharma kahA jA sakatA hai jo AtmAko ThIka ThIka samajha gayA hI hamArI mRr3hatAoMko dUra kara sArI burAiyoMko pRthvItalase vikAsa miTA sakanemeM samartha hogaa| ho usakI to yaha samatApUrNa dRSTi hI ekamAtra aura jJAnakA susaMskRta caumukhI vikAsa hara dRSTipahacAna hai| jahAM yaha yA aisI bAta athavA vizvAsa yA AcaraNa na ho vahAM AtmadharmakI koNakI sAdhanA yA jAnakArI dvArA hI saMbhava hai| tarapha saccI pravRttikA abhAva hI samajhanA caahiye| harAeka dharma, darzana yA siddhAnta alaga-alaga dRSTijo kucha bAharase isake viparIta kahA jAya yA koNa upasthita karate hai| isalie jJAnake pUrNa vikAsa dikhalAyA jAya vaha to phira korA bhrama. galata aura nimalatAke liye sabhI dRSTikoNokA jAnanA mArga, DhoMga yA mithyAtvakA AcaraNa hI tthhraa| Avazyaka hai| isIliye khAmakhAhake vaira-virodhoM dharma yA dharmAcaraNakI vyavasthA aura maMdiroM aura ragar3e jhagar3oMko chor3akara yadi hama sabhI dharmokI evaM mUrtiyoMkA nirmANa hI hazrA hai AtmAkI tarapha bAtAMko prama aura manoyogapUrvaka samajhe tabhI hamArA jhukAva paidA karane ke lie aura manuSya kI unnatike jJAna pariSkRta hogA aura dRSTi saMkucita na rahakara zuddha liye sAdhana svarUpa / para yadi umase gire huoMkA tathA vikasita hogii| tabhI hama sacce rUpameM kucha lAbha na ho sake to saba bekAra / inake dvArA AtmalAbha kara AtmakalyANa bhI kara skeNge| Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaTTArakavAdIbhasiMhamUri-viracita navapadArthanizcaya .00000... [gata varSa jaba vAdIbhasihasUrike 'syAdvAdasiddhi pranthakA sampAdana-kArya kara rahA thA, paNDita paramAnandajIdvArA mujhe mAlUma huA ki bADhIbhatihasUrikI 'navapadArthanizcaya' nAmakI eka aura racanA hai aura jo abhI aprakAzita hai aura isaliye use bhI 'syAdvAdasiddhi ke sAtha nibaddha evaM prakAzita ho jAnA caahie| maiMne unheM eka abhinava grantha-prAptike liye apanI prasannatA prakaTa karate hue use maMgAneko kahA aura usakA pUrA paricaya prApta karanekI apanI AkAMkSA vyakta kii| unhoMne paNDita ke0 bhujabalijI zAstrI mRDabidroko patra likhA aura zAstrIjone zIghra jainamaThase ukta prantha bheja diyA, jisake liye donoM vidvAn dhanyavAdake pAtra hai / isa granthako maiM bar3I utsukatAse AdyopAnta dekha gyaa| parantu yaha unhIM vAdIbhasiMhasUrikI kRti mAlUma nahIM hotI jinakI syAdvAdasiddhi, gacintAmaNi aura kSatracUDAmaNi ye tIna mahatvapUrNa evaM prauDha kRtiyA~ hai aura jinakA samaya jinasenasvAmI (E vIM zatI) se pUrvavartI hai / granthakI bhASA, viSaya aura varNana-zailI prAyaH utanI prauDha nahIM haiM aura na granthakA jaisA nAma hai vaisA isameM mahatvapUrNa vivecana hai-sAdhAraNataurase navapadArtho ke mAtra lakSaNAdi kiye gaye haiN| antaHparIkSaNaparase yaha prasiddha aura prAcIna take-kAvyagranthakAra vAdobhasiMhasarise bhinna aura uttaravartI dasare vAdIbhasiMhakI racanA jAna par3atI hai| antameM jo puSpikA-vAkya pAyA jAtA hai usaparase bhI vaha kisI 'vAdIbhasiMha' nAmadhArI bhaTTAraka vidvAnakI kRti jJAta hotI hai / vaha puSpikAvAkya nimna prakAra hai: _ 'iti zrIbhaTTArakavAdIbhasiMhasUriviracito navapadArthanizcayaH' isakA sAmAnya-paricaya nIce diyA jAtA hai racanAke prArambhameM prathama padyadvArA ajita jinako namaskAra karake tattvoMko kahanekI pratijJA aura prayojana batalAyA hai| dUsare padyameM una (sAta) tatvoMkA nAmollekha kiyA gayA hai aura tosaremeM jIva, pudgala, dharma, adharma aura AkAza ina pAMcako astikAya batalAyA hai| Age inhIMkA kathana cAla ho gayA hai / 4 se 43ve padyataka jIvatattvakA, 44 se 46 taka pudgalatatvakA, 50 se 53 taka dharma aura adharma tattvakA, 54 se 55 taka do padyoMmeM AkAzatattvakA, 56 se 57 taka do zlokoMmeM kAlatattvakA varNana kiyA gayA hai aura 58 veM padyameM jIvako chor3akara ukta tattvoMko 'ajIva' nirdiSTa kiyA gayA hai / isake bAda 56 se 61 / / taka 3 // padyoMmeM puNyake bhAvapuNya aura dravyapuNya ye do bheda karake kAruNyAdiko bhAvapuNya aura sAtAdiko dravyapuNya batalAkara dravyapuNyake dhamya, adharmya aura niranubadhi ye tIna bheda kiye gaye hai aura dharmyadravyapuNyako samyagdRSTiyoMmeM, adhamya dravyapuNyako mithyAdRSTiyoMmeM tathA niranubandhi dravyapuNyako caramazarIriyoMmeM kahA hai / isake Age 2 // zlokoMmeM puNyakI taraha pApake bhI bhAvapApa aura dravyapApa ye do bheda batalAye hai aura unakA svarUpanirdeza kiyA hai / 64 se lekara 72 taka 6 padyoMmeM Asrava, bandha, savara, nirjarA aura mokSa tathA muktajIvakA kathana kiyA hai / antima 73 veM padyameM ukta padArthoMkA upasa hAra karate hue unako jAnanekA phala kevalajJAna batalAyA hai| isa taraha Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D anekAnta [varSa 10 yaha racanA 72 anuSTap aura 1 mAlinI kula 73 padyoMmeM samApta hai / racanA sAdhAraNa aura aupadezika hai aura prAyaH azuddha hai / vizeSa paricayake liye isa pUrI racanAko yahAM 'anekAnta' meM diyA jAtA hai / AzA hai vidvajjana isake kartRtva, samaya aura sAhityAdi para vizeSa vicAra kareMge-koThiyA] natvA'jita jinaM bhaktyA tattvaM jIvAdikaM brve| jAto naSTAdikaM duHkhamaznute hi punaH punaH // 17 // bhavyAnAM mokSasaMsiddhyai, jJAtudhyAtuca tatvataH 1 devAnAM ca manuSyANAM, tiryagnArakayorapi / jIvA'jIvau puNyapApA'sava-saMvara-nirjarAH / gatizcaturgatayaH syurjIvAnAM saMbhavocitAH // 18 // baMdha-mokSauca tattvaM syAt jJayaM zraddheyamAtmanAma // 2 // devA bhavanA vyatarA jyotiSkAH svargavAsinaH / jIvazca pudgalo dharmo'dharma aAkAza itypi| iti caturbhedatAM yAnti puNyakarmavipAkataH // 16 // svarUpAstitvato'sti syAta kAyo dviguNasaMcayAt 3 teSAmantarbhitA cAsti jJAtavyA sa yathAgamam / iti paMcAstikAyAH syumteSu syAdupayogavAna / / manudhyA dvitayaH karma-bhogabhUsaMbhavA iti // 20 // cinmayo nizcayAjjIvo bhinnasAdha teSAmapi bhidA jJayA tiyagjIvAsta paDavidhA: / paMcendriya-bala-prANa svAyarucchavAsabhedakaiH / pRthvI-jala-tejo-bAyu-vanaspati-basA iti / / 21 / / dazaprANairajIvadyo jIviSyati ca jIvati ||5|| rtnshrkraabaalukaakdhuumtmHprbhaaH| vyavahArastu jIvaH syAd bhinnasAdhanasAdhyataH / tamastamaHprabhAbhikhyA bhUbhinnA nArakA iti // 22 // evaM ca lakSito jIvo dazAnvayaguNairbhavet / / 6 / / dravyAdipaMcakaM prApta tyAjyaM tyAjannavaM punaH / asti jJAtA tathA dRSTA ko bhoktA'vagAhakaH / grAhana grAhana bhramatyevaM jIvo'yaM naTavata kSira atisUkSmo'gurulaghuramUrto'saMkhyadezakaH ||nnaa mRtA narazca tiryaco yAntyevAtra catargatim / upalabdhyupapogau ca dRzi jJAne kriyAcitoH / davAzca nArakAzcaite naratiryaggatiM mRtAH // 24 // saMskArarahitau tau ca, pratyeka vyatirekagAH // // ekendriyAdayo jIvAzcatvAro dava-nArakAH / ekAdazaguNA jIve bhaveyuH karma nirmitAH / bhogabhUnaratiryaMco na bhavanti vizeSataH / / 2 / / anAnidhanaH svena gRhItatanumAtrakaH // 6 // zrAnatAdayaH ye devAstiryaco na bhavantyamI / sa jIvo mukta-sasAri-vibhedena dvidhA bhavet / sanatkumArakalpAdyA devAH syuH sNjnyinodsh|26|| muktajIvasvarUpastu(paM tu),kiMcitpravakSyate'dhunA||10|| abhUmitarukAyeSu saMbhavantyaparAH surAH / AptA''gamapadArtheSu yAthAtmyajJAna-pUrvikAm / abbhUmitarukAyAnAM naratiyaca saMbhavaH / / 27 / / nirastadoSAM zraddhAM yaH karotyaSTAGgasaGgatAm ||1shaa darzanena vihInA ye tiryaco'pi narAzca te / mUlottaraguNopetazcAnuprakSA-parAyaNaH / satejovAyakAyAH syaH teSAM tiryakSu saMbhavaH / / 2 / / trigumi dazadharmeSu ratazcAritravAn yatiH / / 12 / / sahasrArAntadevAH syurAjIvakamate sthitAH / nimala-dhyAnavaho saH karmASTaka-samuccayam / brahmAntAH syuH parivrAjo jyotiSkAntAzca tApasAH 26 hutA(tvA)nirastadoSo'sau zuddho lokAgra-saMsthitaH 13 vratadarzanasaMyuktastiryak cAsau naro'pi ca / anantajJAna haravIrya-sukharUpo nirAmayaH / saudharmAdipu sarveSa kalpeSvapi ca saMbhavet / / 30 // nirAyurnAma-gotrAbhyAmavAcyaH zuddhacitpunaH // 14 // vratayukto naro yAti kalpAntaM bhavanAdikam / tyaktadehasamaH sAkSAtkRtavizvamapi sphuTam / vatI tiryagbhAvanAdya sahasrArAntameti ca // 3 // lokaM trikAlaviSayaM nityo bhAti nirAkulaH // 15 // bhogabhUnaratiyacaH samyagdarzanabhUSitAH / trilokAdhipapUjyaM tamupamAtIta niraMjanam / saudharmezAnakalpe syuranye syabhavanAdayaH / / 32 / / bhakta (ktyai)vAhaM ca mokSAya yajAmi ca namAmi ca 16 ahamindrA bhaveyuste munayo jAtarUpakAH / samArI karmaNA svamya caturga tiSu sarvadA / jJAnadhyAnAdisaMpannA yAntyuttaramanuttarama // 33 // Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 4] navapadArthanizcaya D saptamaM narakaM yAnti matsyena purussaasttH| jalamiva matsyAnAM syAt chAyevAtha pathikAnI / SaSTha yAnti striyo'tastu catuSpAdAsta pNcmm||34|| gateH sthitezcAzrayau tau jIvapadgalayorapi // 52 // caturtha pAdarahitAH tRtIyaM pakSiNastataH / pakSapAdau yathA syAtAM gatisthityostu pkssinnH| dvitIyaM bhekamukhyAstu prathamaM yAntyasaMjJinaH // 35 // hetU tau ca gatisthityorjIvapudgalayorapi // 53 // uparya pari yAntyeva nAdhaH sarvepi kIrtitAH / jIvAdInAM padArthAnAM avakAzapradAyakaH / duHkhaM pApAtirekeNAnubhavantyatiduHsaham / / 36 // AkAzaH syAtpradezenAnanto'mUrtazca nisskriyH||54|| prathamAdicaturthAntAnirgatA narakAt punaH / yatrAkAze tu lokyaMte jIvAcA loka eva saH / kecinmukti ca yAmti syuH paMcamAttapAsa sthitaaH||37|| anyastvaloka eva syAditi jJeyaM mniissibhiH||5|| SaSThAd vrate ca tiSThanti saptamAnnirgatAH punH| SaDdravyaM tu bhavedete vartanAlakSaNena ca / tiryaggatiSa jAtAH syunarakasyedazI gatiH // 6 // kAlena sahitAH so'pi samayAvalike tataH // 56 / / ekendriyajIvo'smina loke sarvatra vidyate / ucchavAsastokalavAzca nADikA muhUrtA dinAH / nAlikAyAM tu vidyante jIvAH paMcendriyA: pana // 36 // pakSamAsaratvayanAbdA yugAdyAzcetyanaMtAH syuH ! // 57 / / sAtadIpadvayArddha ca trisamudre ca saMti ve / / dravyeSUkteSu jIvena vinA'nye syurajIvakAH / vikalendriyAstvanyatra na santIti vinizcayaH // 40 // puNyaM tu dvividhaM bhAvadravyapuNyavibhAgataH // 5 // sAdhaMdvIpadvaye janma manaSyANAM bhavetpunaH / / kAruNyaprasannabhAvau tapo guNAnurAgazca / traivarNikAH kRtapuNyA:mokSaM yAnti narottamAH // 41 // prazastajJAnadhyAnAnAM pravRttayazca bhAvaH syAt // 56 // upasahAravisauM dehinAM karmanirmitI / anyattu bhAvato jAtaH sAtaM samyaktvapuvedau / tadda hamAtra eva syAdasaMkhyAtapradezyapi // 42 // hAsyaratinRdevAyu: sunAmagotrAtmakaM syAt // 60 // evaM ca karmakartA'sau jIvo bhoktA ca sNmRtau| tacca trividhaM dhayaM cAdharmya niranuvaMdhI ca / sthityutpattivinAzAtmA babhrAti nirantaram / / 43 / / samyagdRSTiSu dhayaM syAdadhaya' tvanyadRSTiSu // 61 / / vaNagaMdharasasparzalakSyo yaH pudgalA bhavat / caramadehinAmanyatkarmanimUlanakSamam / / pUraNo galanAtmA'sau boddhA kAraNakAryataH // 44 // pApaM ca dvividhaM dravyabhAvapApavibhAgataH / / 62 / / ekavaNaM ca gadhaM ca rasaM caikaM bhajana svayam / akAruNyAdayo bhAvAstajjAtAzeSakame ca / dvisparza snigdharUkSatve sUkSmo'nekazaktibhAk / / 4 / / anyatsyAtsarvaduHkhAnAmAkara saMsRtI punaH / / 6 / / dravyAdInAM pramANAnAM mUlaprathana eva ca / zrAsravaH syAjJAtAjJAtapuNyapApAdhikAsavaH / kAraNaM paramANuH syAt kAyeM tatsaMgha eva sH||46|| hInadravyAsravo bhAvasAMparAyikAsavazca / / 64 // dviguNasUkSmaH sakSmazca sUkSmasthUlasthUlasUkSmaH / IpithAsravazceti karmaNAmAsravo daza / sthUlo'tha sthUlasthUlazcetyevaM SoDhA bhavet sa ca // 47 // teSAM svarUpabhedastu dRSTavyaM syAdyathA''gamam / / 6 / / kamaNa: prAkasthitaH karma nokarma ca tto'dhikH| gaptyA samiti maizvAnaprekSAtapaHsayamaH / ekendriyasya viSayaH sarvasya viSayaH kramAt // 4 // parISahajayaH sAdhya jJAnadhyAnapravRttitaH / / 63 / / zabdameghatamovanhivAyubhUmyudakaprabhA / karmAsavanirodho yaH sa bhavetsaMvaro daza / chAyAzarIrabhogyAdi sarva paudgalikaM bhavet // 4 // mAdhyasAdhanasaMvaro dravyabhAvavibhedataH / / 67 // gatyunmukhAnA jIvAnAM pudgalAnAM ca tAM prati / puNyapApasaMvarAbhyAM sAMparAyikasaMbara: / heturdharmAstireva syAdamUrto'saMkhyadezakaH // 50 // IryApathena vikala: sakalasaMvarazceti ? / / 68 / / sthityunmukhAnAM jIvAnAM pudgalAnAM ca tAM prati / tapasA saMyamaizcAtha parISahajayairapi / heturbhavedadharmAstigmA'makhyadezakaH // 51 // karmanirjaraNaM yattannirjarA sarvakarmaNAma // 6 // Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 150 anekAnta [varSa 10 mithyAtvAsaMyamo yogaH kaSAyA api hetavaH / iti ca navapadArtha yaH sudhorvetti so'yaM karmabaMdhasya baMdho'pi prakRtyAdezcaturvidhaH / / 70 // sakalasuranarendraH pUjitaH zuddhadRSTiH / karmabaMdhavinimukto jIvo lokaagrmdhygH| zrayati paramasaukhyaM sarvakarmakSayottha anaMtajJAnadRgvAryasukhAdyaSTaguNairyutaH // 71 // vipulamatulamuccaiH kevalajJAnapUrNam // 7 // siddhaH zuddho nirAtako niSkalo nirupamaH svym| iti zrImahArakavAdIbhasiMhasUriviracito nityo bhAti munIndAdyAyo vaMdyo nirntrm||2|| navapadArthanizcayaH ||smaaptH|| baDalI staMbhaGa lekha (I0 pU0 443 athavA 373) (zrI bAlacandra jaina, ema0 e0) prastuta lekha eka sapheda pattharapara utkIrNa hai virAya bhagavata...-4 caturAsitivase "bAye aura rAjapUtAnA saMgrahAlaya ajamerameM surakSita hai| sAlimAliniye....ra' nivitha mAjhimike ukta patthara kisI SaTakoNa staMbhake dvidhA khaMDita (svargIya DA0 kAzIprasAda jAyasavAlakA pATha) Tukar3ekA eka orakA hissA hai| svargIya mahAmaho- prathama paMktime bhagavAna vIra (mahAvIra) kA pAdhyAya gaurIzaMkara hIrAcaMda aojhAne ise rAjapUtAnA ullekha hai jinake sammAnameM diye gaye dAnakI sUcanA ke baDalI grAmase karIba AdhA mIla dUra bhairUjIke ke lie yaha lekha utkIrNa kiyA gayA thaa| yahA~ vi maMdirase prApta kiyA thA jahAMki maMdirakA pujArI ke vakArakA vRtta prastuta lekhameM utkINa anya vakAroM ise tambAkU kUTaneke kAmameM lAtA thA / isakA ke vRttase choTA hai, isIprakAra i mAtrA bhI apane madhyabhAga parA aura ATha iMca cauDA hai, vAyAM DhaMgakI nirAlI hI hai jo anya brAhmI lekhoMmeM nahIM hissA TUTA huA aura 3 / / iMca caur3A hai jabaki dekhI jAtI / svargIya mahAmahopAdhyAya gaurIzaMkara dAyAM hissA kevala do ica caur3A hai aura usameM hIrAcaMda ojhA isI kAraNa usa I mAtrA mAnate the pratyeka paktimeM kevala eka-eka akSara hI lakSita kintu svargIya DA0 kAzIprasAda jAyasavAlane use hotA hai| imAtrA mAnA hai aura usakI tulanA azokake kAlautkIrNa lekha kula 134 10, ica sthAna ghere sIke lekhameM prayukta ti kI i mAtrAse kI hai| hue haiM aura pratyeka akSara bhalIbhAMti sApha-sApha dvitIya paMkti vizeSa mahatvakI hai kyoMki yahAM utkIrNa kiyA huA hai| lekhako bhASA prAkRta kisI aise saMvatakA ullekha kiyA gayA hai jo usa aura lipi prAgazokakAlIna brAhmI hai| mUla lekha samaya pracalita thA aura jisake 84veM varSameM yaha isa prakAra hai: lekha utkIrNa kiyA gayA thaa| cUMki prastuta lekhake vA bIcameM akSara azokase pUrva ke haiM aura piprAvAse prApta lekhake 1. vi gaya bhagava (ta) akSaroMse milate hai isaliye yaha vicAra karanA 80(4) caturAsiti va Avazyaka ho jAtA hai ki kyA azokase pUrva kisI jAye sAlimAlini (ya ?) saMvatakA pracalana thA ? azokase pUrva pracalita eka hI ra ni(iva) tha mAjhimike (ya?) saMvatakI mattA abhI taka jJAta ho sakI hai aura vaha 0. Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 4] baDalI staMbhakhaMDa lekha hai naMdasaMvata jisakA prAraMbhakAla 458 I0 pU0 siddha llekha hai jo koI strI pratIta hotI hai| ho cukA hai (ja0 vi0 o0 ri0 so0 1626 pRSTha caturtha paMktimeM dAna kI gaI vastu aura dAnake 237) / yadi prastuta lekha naMdasaMvatke 84veM varSameM sthAna mAjhamika (mAdhyamika) kA ullekha hai jise utkIrNa kiyA gayA ho to usake anusAra isakA pichale lekhoMmeM mAdhyamikA kahA hai| yaha sthAna dakSisamaya 374 yA 373 I0 pU0 honA caahiye| dUsare Na-pUrva rAjapUtAnemeM hai aura prAcIna kAlameM yaha ora, yaha bhI anumAna kiyA jA sakatA hai ki cUki vizAla-nagarI thI jisakA pramANa 'aruNata yavanA isa dAnakA saMbaMdha bhagavAna vIrase hai (aura dAna sAketama, aruNat yavanAH mAdhyamikAm' pataJjalike karanevAlA bhI koI unakA bhakta yA anuyAyI hI ina vAkyoMse milatA hai| -arthAt jaina-hogA) ataH yaha varSa unake nivANa isaprakAra, prastuta lekha na kevala jaina itihAsa saMvatame bhI mabaddha ho sakatA hai| (jainagranthoM meM prAyaH balki bhAratIya itihAsake liye vizeSa mahatvakA hai| isa prakArake ullekha milate hai ki vIranirvANake kyoMki pahale to yaha abataka prApta sabhI utkIroM itane varSa bAda amuka kArya huA, itane varSa bAda lekhoMme prAcInatama hai| dUsare, yaha azokase pUrva amuka rAjA yA AcArya huA Adi) yadi hama eka svataMtra saMvatake pracalanakA ullekha karatA hai lekhame prayukta saMvatko vIranivAraNa saMvat mAna le to aura tIsare, isase yaha bhI vidita hotA hai ki I0 phira isakA kAla 443 I0 pU0 honA caahie| pR. 4thI-5vIM zatImeM rAjapUtAnemeM bhagavAna vIrake tRtIya paMktimeM, dAna karane vAle vyaktikA nAmo- anuyAyI aura bhaktoMkA nivAsa thaa| yazodharacaritrake kartA pajhanAmakAyastha (lekhaka-50 paramAnanda jaina, zAstrI ) yazodhara-caritrake kartA kavi padmanAbha haiN| ina- dharma kitanA samudAra hai ki usakA Azraya pAkara kI jAti kAyastha thii| jaina samAjameM kAyastha jAti- pApIse pApI apane jIvanako UMcA uThA ra ke aneka vidvAn aura kavi hue haiN| suprasiddha hai| yamapAla cANDAlakI kathA to loka-prasiddha 'jIvandhara campU' aura 'dharmazarmAbhyudaya' mahAkAvyoM- hai hii| yahI kAraNa hai ki jainadharma vividha vaMzoM ke kartA mahAkavi 'haricanda' bhI ukta kAyastha jAti aura jAtiyoMke vyaktiyoM meM Aja bhI ujjIvita ke vidvAna the| inake atirikta aneka vidvAn jaina hai, unhoMne jainadharmako pAkara apane jIvanako granthoMke lekhaka evaM pratilipikartA hue haiM / unheM jaina Adarza banAnekA prayatna kiyA hai / kavivara dharmase bhArI prema thA aura unake pAvana siddhAntoM padmanAbhakA saMskRta bhASApara to adhikAra thA hI, meM AsthA thii| itanA hI nahIM, kintu unake granthoM jainadharmake acAra-vicAroM aura siddhAntoMkA bha. kA adhyayana karanese mAlUma hotA hai ki ve jaina guNakIrtike sAnidhya meM adhyayana kiyA / phalataH siddhAntake kitane marmajJa vidvAna the / yadyapi ve unakI AsthA jainadharmameM ho gii| Aja bhI jo mahAgRhastha the to bhI gRhasthocita sabhI kartavyoMkA nubhAva jainavamake siddhAntoMkA adhyayana karate haiM ke pUrNarUpase pAlana karate the| unakI pratibhA vizAla usakI mahattAse paricita haiM thI aura kavitvazaktikA unameM vikAsa thaa| jaina kavivara padmanAbhane bhadrAraka guNakItike upadeza kAva Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [ varSa 10 se pUrvasUtrAnusAra 'yazodhara caritra' athavA 'dayAsundara. aneka vidvAnoM dvArA prAkRta saMskRta aura hiMdI gujavidhAna' nAmaka granthakI racanA rAjA vIramendra athavA rAtI bhASAmeM aneka graMtha raca gaye haiN| cU~ ki ima vIramadevake rAjyakAlameM kI hai| unake mahAmAtya kAvyagraMthameM dayAkA kathAnaka diyA huA hai isaliye (maMtrI) zrI sAdhu (sAha) kuzarAja jaisavAlake anu- isa pranthakA nAma 'dayAsundaravidhAnakAvya' nAmase rodhase kI hai / padmanAbha saMskRtabhASAke acche vidvAn bhI ullekhita kiyA hai| the aura jainadharmase prema bhI thA ataH grantha banakara padmanAbhane apanA yaha pratha rAjA vIramadevake tayyAra ho gyaa| saMtoSa nAmake jaisavAlane usakI rAjyakAlameM racA hai| vIramadeva bar3A hI bahuta prazaMsA kI aura vijayasiMha jaisavAlake putra pratApI rAjA thA, apane tomaravaMzakA bhUSaNa thA, loka pRthvIrAjane ukta granthakI anumodanA kI thii| me usakA nirmala yaza vyApta thaa| dAna-mAna aura kuzarAja jaisavAla kulake bhUSaNa the| yaha vIrama- vivekameM usa samaya usakI koI samatA karane vAlA devake matrI the aura apane kAryameM dakSa, tathA zatra. na thaa| yaha vidvAnoMke liye vizeSa rUpase AnandapakSako kSaNabharameM naSTa karane vAle, aura pRthvIko dAyaka thA aura pRthvIkA yathArtharUpase upabhoga karatA dekha-rekha evaM usake saMrakSaNameM samartha buddhi the| Apa thaa| vaha gvAliyarakA zAsaka thA aura usakA vaMza ke pitAkA nAma jainapAla aura mAtAkA nAma loNA- tomara thaa| yaha vahI prasiddha kSatriya vaMza hai jise dillI devI thA, pitAmaha kA laNa aura pitAmahIkA nAma ko basAne aura usake punaruddhArakA zreya prApta hai| uditAdevI thA Apake pAMca aura bhI bhAI the| jina vIramadevake pitA uddharaNadava the, jo rAjanItimeM dakSa meM cAra bar3e aura eka sabase choTA thaa| haMsarAja, aura sarvaguNasampanna the| san 1400 yA isake AsasairAja, rerAja, bhavarAja aura kSemarAja / kSemarAja / pAsa hI rAjyasattA vIramadevake hAthameM AI thii| inameM sabase choTA ora kuzarAja usase bar3A thaa| I0 san "405 meM mallU ikavAlakhAMne gvAliyarapara kuzarAja bar3A hI dharmAtmA, aura rAjanItimeM dakSa thaa| car3hAI kI thI, parantu usa samaya use nirAza hokara isane gvAliyara meM candraprabhajinakA eka vizAla hI lauTanA par3A / phira usane dUsarI bAra bhI gvAlijinamaMdira banavAyA thA aura usakI pratiSThA bhI yarapara gherA DAlA, kiMtu isa bAra Asa-pAsake karAI thii| kuzarAjakI tIna patniyA~ thIM ralho, lakSa- ilAkoMko lUTakara use vApisa lauTanA par3A / vIramagazrI, aura kozIrA ye tInoM hI patniyA~ satI. davane usase sulaha kara lI thii| sAdhvI aura striIyocita guNoMse alaMkRta thiiN| lho AvAyeM amRtacandrakI 'tattvadIpikA' (pravacanagRhakAryameM kuzala tathA dAnazIlA tho aura nitya sAraTIkA) kI lekhakaprazastimeM, jo vi0 saM0 1466 jinapajana kiyA karatI thI. isase kalyANasiMha meM likhI gaI hai usameM gopAdri (gvAliyara) meM usa nAmakA eka putra utpanna hazrA thA, jo bar3A hI rUpa- samaya vIramadevake rAjyakA samullekha kiyA hai| pAna, dAnI aura jinaguruke caraNArAdhanameM tatpara vIramadevarAjya saM0 1466 se kucha bAdameM bhI rahA thaa| dUsarI patnI lakSaNazrI bhI suzIlA tathA pativratA hai| isase usake rAjyakAlakI sImA san 1405 thI aura tIsarI kozIrA guNavatI evaM satI thii| isI (vi0 saM0 1462)se pUrva san 1415 (vi0 saM01472) taraha sarvaguNasampanna kuzarAjane zrutabhaktivaza ukta taka jAna par3atI hai / isake bAda san 1424 (vi0 yazodharacaritrako racanA karAI thii| ukta graMthameM rAjA saM0 1481) se pUrva vIramadevake putra gaNapatidevane yazodhara aura rAnI candramatIkA jIvanaparicaya rAjyakA saMcAlana diyA huA hai| yaha paurANika kathAnaka bar3A hI ki padmanAbhane sa. 1405 se san 1425 ke madhyakAlapriya, aura dayAkA srota bahAnevAlA hai| isapara meM kisI samaya yazodharacaritrakI racanA kI hai| Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAra-kSetra ke prAcIna mUrtilekha ( saMgrAhaka-paM0 govindadAsa jaina nyAyatIrtha, zAstrI ) [gatAGkasa Age] - - (na064) 3 maMgalavArako vimba pratiSThA kraaii| mRti dhAtuse banI hai / savAGga sundara hai / karIba (naM068) 2 izca UMcI padmAsana hai / cinha nahIM hai| yaha mRtti sarvAGga sundara hai / pASANa dezI hai| lekha-saMvat 1671 vaMzAkha sudI / karIba sA phuTa U~cI padmAsana hai| cinha sarpakA bhAvArtha-saMvata 1675 ke vaizAkha sudI 5 ko hai| bimba pratiSThA huii| lekha-saMbat 1866 agahana sudI 7 bhaume zrI (naM065) mUlasaMghe balAtkAragaNe sarasvatIgacche kundakundAcAryayaha mati pItalakI banAI gaI hai| karIba 2 iJca thAmnAye caudharI................tasya putra caudharI ganeza UMcI padmAsana hai| cinha marpa kA hai| grnnmnti| lekha-savat 1688 phAguna sudI 8 bha. jagandraSeNa / bhAvArtha:-zrI mUlasaMgha, balAtkAragaNa, sarasvatI bhAvArtha-bha0 jagandrapeNane maMvata 1688 ke gaccha kundakunda AmnAyameM paidA hone vAle........ phAguna sudIko pratiSThA kraaii| unake putra caudharI ganezane saMvat 1866 ke agahana (naM066) sudI 7 maMgalavArako pratiSThA kraaii| yaha mRtti mapheda pApANakI hai| mRtti sarvAGga mandara hai| karIba zA phuTa UMcI padmAsana hai| cinha yaha matti sarvAGga sundara hai| pASANa sapheda hai| vageraha kucha nahIM hai / lekha prAyaH ghima cukA hai| karIba / / phuTa padmAsana hai| cinha sarpakA hai| kucha hissA par3hA jaaskaa| lekha-saMvat 1548 varSe vaizAkha sudI 13........ lekha-saMvat 1548 varSe vaizAgya sudI 12..... bhAvArtha:-maMbat 1548 ke baizAkha sadI 13 bhAvArtha:-saMvata 1548 ke vaizAkhasudI 12 ko yaha bimba pratiSThita huii| ko vimba pratiSThA huii| noTaH-lekha ghisa gayA hai| ataH pUrA par3hA nahIM (naM.67) gyaa| yaha matti mAga sundara hai / maphaMda pASANa kI (naM0100) banI huI hai| cinha kamalakA hai / karoba 1 phuTa U~cI mRttikA zira nahIM hai / pASANa kAlA hai| padmAsana hai| karIba 3 phuTa UMcI padmAsana hai| cinha bailakA lekha-saMbat 1548 varSe vaizAkha sudI 3 bhIme saMgha hai| pAlisa camakadAra hai| saMvatakA kucha bhAga TUTa bhaTTAraka zrIjinacandradeva pAhu jIvarAja pApakovara ete gayA hai| bAkI sarvAGga sandara hai| praNamanti / lekha-saMvat... EE mahiSaNapura puravADAnvaye sAhu bhAyArthaH-bhaTTAraka zrI jinacandradeva vA zAha zrIlAkhaNasatazrIbaThaI bhAryA sAU jasakarI suta sAhU jIvarAja-pApakovarane saMvata 1548 ke vaizAkha sudI praNAmanti / (06) Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - anekAnta [varSa 10 ___bhAvArtha-saMvat....66 ( 1166?) meM puravAla unake putra zAha.....unake putra sIDhU ye saba pratidina vaMzotpanna zAha zrI lAkhaNa unake putra vaThaI usakI praNAma karate haiN| mahAlakSmI maMgala kre| patnI yazakarI usake putra sADhUne vimba pratiSThA (naM0 103) mUrtikA zira nahIM hai / karIba 3 phuTa U'cI __ (naM0 101) padmAsana hai / pASANa kAlA tathA pAlisa camakadAra / zira nahIM hai / zilAlekhake akSara hai| cinha balakA hai| prAyaH mila gaye haiN| karIba 3 phuTa UcI padmAsana lekha-saMvat 1203........sudI 13........jasakara hogI / pASANa kAlA aura camakadAra hai / cinha tatsuta jasarA tatputra nAyaka zrIrAlhaNa tassuta zrIjasodhara belakA hai| ete nityaM praNamaMti / lekha-zrI golAparvAnvaye sAhazrI-sAhalakake bhAvArtha:-savat 1203 ke.......sadI 13 ko etayoH suta sAhuzrIdevacandra........asya suta sIle ete zAha yazakara unake putra yazarAja unake putra nAyaka praNamanti nityam / saM0 1203 / zrIrAlhaNa unake putra zrI yazodharane bimba pratiSThA ___ bhAvArthaH-golApUrva vazameM paidA hone vAle kraaii| zAha zrI tathA zAha laMkake ina donoMke putra zAha (naM0 104) devacandra unake putra zIlene saMvat 1203 meM bimba mUrtikA zira nahIM hai / pASANa dezI hai / karIva pratiSThA kraaii| 11 phuTa U~cI padmAsana hai| cinha hiraNakA hai| (naM0 102) pAlisa maTayAlA hai| lekha kucha aMzoMmeM ghisa gayA yaha mUrti bhI zirase khaNDita hai| pASANa kAlA tathA camakadAra hai / cinha siMhakA hai| karIba 3 phuTa lekha-saMvat 1320 phAlguna sudI 13 zukre............ padmAsana hai| sAha, madana bhAryA rohaNI suta dhUne bhAryA devA tatputra lekha-saMvat 1207 aSAr3ha badI / zukre zrI cIra mAdhava bhAryA bAchiNI praNamanti / barddhamAnasvAmi pratiSThApito gRhapatyanvaye sAhu zrI bhAvArtha:-zrI madana unakI patnI rohaNI unake bhAvA rAhaNazcaturvidhadAnena---paThalitavimukrasakhazItalaulaka- putra ghUne usakI patnI devA usake putra mAdhava usakI pravaditakItilatAvagaThitabrahmANDa,.......... patnI bAghiNIne saMvat 1320 ke phAlguna sudI 13 varasuta zrI palahastathA tatsuta sAhu mAtanena poravAlAnvaye ko pratiSThA kraaii| sAhuvAsalastasya duhitA mAtiNI sAhuzrI mahIpati (naM0105) tAsuta sAhu.......tatsuta soDU ete nisya praNamanti / mUti dezI pASANakI banI huI hai| karIba zA maMgalaM mhaashrii| phuTa U~cI padmAsana hai / mUrti zirase khaNDita hai| ____ bhAvArthaH-zrI vIra varddhamAna svAmIkI pratiSThA cinha caMdrakA hai| karAne vAle-gRhapati vazameM paidA hone vAle zAha lekha-sa'vat 1332 aSAr3ha badI 2 sAhupaTu........putra zrI rAlhaNa hai / jinakI kIrti cAra prakArake dAnase sAyada bhAryA mAtiNI praNamaMti nityam / itanI pravarddhita huI ki brahmAMDa bhara gyaa|aise rAlhaNa bhAvArtha:-zAha paTu unake putra sAryahada unakI ke putra zrI alha tathA unake putra zAha mAtanane savat patnI mAtiNIne saMvata 1332 ke aSAr3ha badI 2 ko 1207 ke aSAr3a badI zakravArako pratiSThA kraaii| pratiSThA kraaii| tathA pauravAla vaMzameM paidA hone vAle zAha (naM0 106) bAsala unakI putrI mAtaNo tathA zAha zrI mahIpati 2 phaTa UMcI padmAsana hai| kAle Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 4] mahArakSetrake prAcIna mUrtilekha pASANase banI hai / pAlisa camakIlI hai| mUrti zira noTaH-lekhake apara ghisa gaye / ataH vaha pUrA par3hA se khaNDita hai / cinha zerakA hai| nahIM gyaa| lekha-............paNDitazrIgaMgavara tasya bhAryA jAgala (0110) batI suta mAMganadeva zrIvIranAthaM praNamanti nityam / saMvat yaha mUrti dezI pASANakI banI hai| karIba 2 1203 mAha bdii| phuTa UMcI padmAsana hai / cinha zerakA hai| bhAvArtha:-.......paMDita zrI gaMgavara unakI patnI lekha-sAha zrI navala putra nasla saMvat 1131 maya / jAgalavatI usake putra mAMgaladeva zrI vIranAthako bhAvArtha:-saMvata 1131 meM zAha zrI navala unake saMvana 1203 ke mAghabadI 2 ko pratiSThA karAke praNAma putra nalane bimbapratiSThA kraaii| karate haiN| noTa:-upalabdha lekhoMmeM yaha dUsarA prAcIna mUrti(naM0107) . yaha mUrti dezI pApANase banI huI hai / karIba 1 (naM0111) phuTa UcI padmAsana hai / cinha sarpakA hai| pAlisa yaha mUrti bhI khaNDita hai / sarvAGga sundara hai| kucha kAlA hai| grAma nArAyaNaparake maMdirameM naM011 lekha-saMvat 1237 mArgasadI 3 zukre golApUrSAnvaye se lekara 16 taka virAjamAna haiN| ___ sAha rAlhaNa tasya.......... lekha-saMvat 1713 varSe mArgazira sadI 10 rabaU zrI- ................ praNamAnta / bhaTTArakadhavalakIti bhaTTAraka sakalakIrti.... bhAvArtha:-saMvat 1237 ke agahana sudo 3 praNamaMti nityam / zukravArako golApUrva vaMzameM paidA hue sAha rAlhaNa bhAvArtha:-zrI bhaTTAraka dhavalakIrti aura bhaTTAraka usake............ne vimbapratiSThA karAI / ye saba praNAma zrI sakalakIttine saMvat 1713 ke agahana sudI 10 karate hai| ravivArako pratiSThA kraaii| (naM0 112) (naM0108) lekha-jaisavAlAnvaye sAhu motIkAMta bhAryA mAhaNa pItalase nirmita hai| karIba 4 iJca praNamanti nityam / OMcI padmAsana hai / cinha sarpakA hai| bhAvArtha:-jaisavAlavaMzotpanna zAha motIcandra lekha-savat 1524 varSe badI zukra dine golApUrvavaMze unakI patnI mAhaNa praNAma karate haiN| balaI tasya bhAryA pannA prnnmNti|| (naM0 113) ___ bhAvArthaH-golApUrva vaMzotpanna zrI balaI unakI yaha eka tAvekA Sor3azakAraNa yantra hai / thAlI patnI pannAne saMvat 1524 ke badI 1 zukravArako kI taraha gola hai| usameM eka lekha hai jo pratiSThA kraaii| nIce diyA jAtA hai(naM0106) lekha-saMvat 1720 varSe phAguna sudI 10 zukra ba. sa. yaha mUrti sapheda pASANakI banI hai| karIba 6 kundakundAcAryAmnAye mahArakazrIsakasakIrtiupadezAta iMca UcI padmAsana hai| cinha kamalakA hai| golApUrvAnvaye gotrapathabAra paM0 paravati tarasuta-jeSTha-DoMgarU lekha-savat 1548 varSe baizAkha sadI3 bhaTTAraka zrI pAka-vizana-ugrasana nityaM praNayanti si0 kharasenake jinacaMdra.......................... ............. yantrameM yantra pratiSTitaM / bhAvArtha:-golApUrva peMthavAra vaMzameM paidA honevAle bhAvArtha:-bhaTTAraka zrIjinacaMdrane saMvat 1548 paNDita paravata unake putra DoMgara-pAka-vizanu-ugrasena ke baizAkha sudI 3 ko pratiSThA kraaii| ne kundakundAcAyakI AmnAyameM hue bhaTrAraka sakala ........................ Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 bhanekAnta [varSa 10 kIrttike upadezase saMvat 1720 ke phAguna sudI 10 sAhu varadeva unakI patnI mAdhvI jaiNI una donoM ke ko siMghaI kharagasenake yantrameM yantra pratiSThA kraaii| gutra sAhu rUpacaMdra dvitIya putra mAhu viharAja unakI (naM0114) patnI hAMso mAha varadeva unake bhAI mAhu rUpacaMdra yaha eka tAMvekA caukora yantra hai| imame nimna umake putra sAhu nAni dRmare mamananAni unake putra lekha utkIrNa hai-- zrAine saMvat 1502 ka kArtika sudI 5 maMgalako lekha-saMvat 1642 phAguna pita 10 gurau bhRge zrIthaba- isa yantrakI pratiSTA kgii| rajamAladajarAjye pairojAbAde zrImUlama ghabalAtkAragane sara (naM0116) svatIgacche kundakundAcAryAmnAye bhaTTArakazrIdharmakIti- yaha yantra tAvakA gola hai| usameM yaha lekha devAtaspaTTa zrIbhaTTArakazIla satradevAtatpI bhaTTAraphazrI. likhA haijJAnasUtranadevAstadAmnAye zrIhirau putrau 2 dodinamarU lekha-vata 1683 phAlgana sadI 3 zrIdharmakotisatra dIdi bhAryAprabhA tatpatrAH5 loha-tatra loha-guptadhara- upadezAt mukuTa bhA0 kizuna putramodana-zyAma-rAmadAsaNIdhara bhAryA / nandarAma-sugvAnanda-bhagavAnadAsa putrAsA-jAtasirA-rAmabhAvArtha:-maM01642 ke phAguna sudI 10vRhaspati dAmodara--viraderAma--kizanadAsa--vaizAsvanandanaparacAra pte vArako zrIavarajalAla dajake rAjyameM pairojAbAda namanti / meM zrI mUlamaMgha balAtkAragaNa sarasvatIgaccha kunda- bhAvArtha:-maMvata 1683 ke phAlguna mudI 3 kundAcAryakI AmnAyameM bhaTTAraka zrIdharmakItideva zrIdharmakIttike upadezase samukuTa bhAkizana unake unake paTTAdhikArI bhaTTAraka zrI zIlasatradeva unake putra modana-zyAma-rAmadAsa-nandagama-sukhAnanda-bhagapaTTAdhikArI jJAnasatradeva unakI paramparAme paidA vAnadAma bhagavAnadAsakaM putra AzA-jAtasirAhonevAle zAhazrI hirau unake putra 2 daudi namarU rAmadAmodavigdegama-kizanadAsa baizAkhanandana, unameMse daudikI dharmapatnI prabhA usake putra loha- inhoMne isakI pratiSThA karAI / ye maba ima yaMtrako natraloha-gupta-dharaNIdhara usakI patnI ................na namaskAra karate hai| yantra pratiSThita kraayaa| (na0117) (naM0 115) yaha yaMtra pItalakA hai| golAkAra hai| legya bhI yaha yantra caukora tAMvA kA banA huA hai| isa aMkita hai| para nimna legya aMkita hai legva- savat 1607 mArgazira zukla 10 vudhe zrImRlalekha-kalpanAtigatA buddhiH parabhASAvibhAvikA / saMghe sarasvatIgacche balAtkAragane kandakandAcaryAmnAye bhaTTAraka jJAnaM nizcayato jJayaM tadanyavyavahArataH // zrIvizAlakIrtistatpaTTa bhaTTArakazrIpadmakIrti tayoH upadezAtmavat 1102 varSa kArtika mudI bhImadine zrIkASThA- jAMtI mohinavAn........ ..bhAyAM nivA-bhAgA tayoH putra madhe bhaTTAraka zrIguNakIrtideva tatpaTTa zrIyazakIrtideva yAdojI bhAryA devA prnnmnti| taspaTTa zrImalekIrtidevAnvaye mAha baradevAstasya bhAryA bhAvArtha-mavata 1687 ke agahana sadI 10 jaiNI tayoH putra mAhu rUpacaMdra dvitIya patra sAha biharAja budhavArako zrImUlamaghaka sarasvatIgaccha va balAtkAratasya bhAryA sAha hAMso mAha bAda bhAta mAha para gaNameM kundakundAcAryakI AmnAyameM honevAle bhaTTAraka tasya putra sAhu nAni dvitIya samananAni putra zrAddha prtisstthtm| vizAlakIti unaka paTTapara baiThanevAle bhaTTAraka zrIpadma bhAvArtha:-kASThAsaMghameM bhaTAraka zrI gaNakIrtideva kIrti ina donoMke upadezase zAha jAMtI sohatavAna unakA unake paTapara baiThanevAle yazakIrtideva unake paTA. patnI nibA-bhAgA ina donoMke putra yAdojI unakI dhikArI zrI malaikIrtideva unakI paramparA meM honevAle patnI devAne yantrakI pratiSThA kraaii| Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMyama (pravaktA zrI 105 pUjya kSullaka gaNezapramAdajI varNI nyAyAcArya) sAgara-cAnumAMsameM diyA gayA varNIjIkA eka anya pravacana] --x-- Aja saMyamakA dina hai saMyamakA artha zrI nemiH to yaha ahisA nahIM hai| gRhastha puruSa apane padake caMdra AcAryane likhA hai ki anukUla hI ahiMsAkA pAlana kara sakatA hai| 'vadamamidikasAyANaM daMDAe tahidiyANa pnycnnh| jhaThakA Apa logoMke tyAga hogA hA pratidinakA dhAraNapAvaNaNiggaha cAgajao mayamo bhaNio' // na ho, para ina paveka dinoMmeM bhI koI jhUTha bolatA vratAMko dhAraNa karanA, samitiyoMkA pAlana hogA, yaha vizvAsa mujhe nahIM hotaa| karanA, kapAyoMkA nigraha karanA, daNDoM-mana, vacana, kAyake vyApArakA tyAga karanA aura iMdriyoM corIkI bAta pUchiye nahIM, samaya aisA AgayA kA jItanA maMyama kahalAtA hai| maMyamame hI saMmAra hai ki acauyavratakA niraticAra pAlana karanA hama mamudrasa maMtaraNa ho sakatA hai| manuSyaparyAya pAkara tyAgiyoMke liye bhI durbhara ho rahA hai| eka tyAgIna jinhoMne saMyama nahIM dhAraNa kiyA unhoMne kyA pratijJA kI thI ki maiM kisIko ghUma na dUMgA na kisI kiyA ? bhagavAna samantabhadra devanaM likhA hai- ma lugA, donoM ho coromeM sammilita hai| use himAnRtacauryebhyo maithunmvaaprigrhaabhyaac|| iTAvAsa jabalapura AnA thA / vaha tIna dina pApapraNAlikAmyo viratiH saMnasya cAritraM / / mTezanapara gayA / para bAbRne use TikiTa nahIM diyaa| himA.bhaTha. corI. vyabhicAra aura parigraha ye cauthe dina jaba do rUpaye aMTIme diya taba TikiTa pAMca pApakI nAliyAM hai, inase virakta honA mA milaa| jabalapura Akara umana prAyazcitta kiyaa| vrata hai| vrata mahAvrata aura aNuvratake bhaMdasa do dRsaraMkI kyA kahe, Ajakala hama loga bhI to coro prakArakA hai| abhI yahAM mahAvrataka dhAraNa karane kA hI khA raha hai| jaba yahAM gehU~ paidA huA hI nahIM vAle to nahIM hai anya sthAname hai para avataka hai taba yaha nizcaya hai ki jo kucha hameM milatA hai dhAraNa karanevAle bahatasaM baiTha hai| ya kSullakajI vaha maba blaikakaM dvArA hI milatA hai vahI blaikakA baiThe hai| laMgoTI aura cAdarako chor3a deN| akalApIchI dravya hama loga bhI gvAte hai| yadi Apa loga cora hai aura kamaNDalu hI parigraha raha jaay| yahI mAna tA hama loga bhI kona mAhUkAra hai ? tumhAga diyA kahalAne lgg| jaina kulame utpanna huA AdamI huA anna bhI bAta hai| Arambha udyama Adiko chor3akara prAyaH kisI jIva- maithunamaMvA viSayame to kucha kahane nahIM bntaa| kI hiMmA nahIM karatA hai| prArambhameM udyama Adima javAna strI-purupoMkA zarIra jarjara ho gayA hai| hiMsA karanI par3atI hai para jaina-zAsana gRhasthakomA pandraha-pandraha sAlakI lar3akiyAM piNDarAme par3I huI karanekI AjJA detA hai| hama cAdarako apanA mAne hai| jaimI pravRtti Apa logoMkI hai usameM piNDarA aura usakI rakSA kare nahIM yaha kahAMkA dharma hai| nahIM rahanA par3e to kahAM rahanA pdd'e| paM0 zrAzAdhara Apa zarIrako apanA mAne aura phor3A Adi hone jIna likhA hai ki strIkA sevana annakI taraha ...para uname usako rakSA nahIM kareM ye to gRhasthakA karanA caahiye| jisa prakAra sImAsa adhika anna kartavya nahIM hai / Apa pazu pAleM aura unake ghAva gvAnapara mRtyu ho jAtI hai usI prakAra sImAse AdimeM kIr3e par3a jAnepara unase unakI rakSA na kareM adhika strI-sevana karanepara mRtyu ho jAtI hai| Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta virSa 10 loga kahate haiM ki aMgrejoMne bhAratavarSa le liyA thA, yadi azAnti hai to thor3AsA parigraha bhI Age cala are, agrejoMne nahIM liyA thA / tumhAro viSaya- kara adhika parigrahI banA detA hai| eka mAdhu thaa| vAsanAne liyA thaa| bevakUpha pRthvIrAja yadi eka strI usake pAsa gItAko potho tho use rakhane ke lie ke poche jayacadase nahIM lar3atA to mumalamAnoMke umane eka billI pAlI, billoko dUdha dahI mile para yahAM kaise jamate ? aura musalamAnoM ke hAthasa imaliye gAya pAlo, gAya kI sevAke liye eka strI rAjya gayA so usakA kAraNa bhA bAjida alI Adi rakho.strokI AjIvikAke liye bhI parigrahakA maMcaya bAdazAhakI viSaya-pipAsA hI kAraNa hai| vaha karanA pdd'aa| eka dina sAdhu mocane lagA ki eka aTArIparase nIce utaratA thA to use Alambanake choTI-mo gItAkI pothIke kAraNa to mujhe itanA liye striyoMke kucoMkI AvazyakatA thI / kAma parigrahakA saMcaya karanA par3A, jo kahIM bhAgavata puruSArthameM manuSya itane masta ho rahe haiM ki kucha le letA, to na mAlUma kyA dazA hotI ? kahA kahate hI nahIM banatA / aSTamI, caturdazI, apAhnikA bhI hai :solaha kAraNa Adi dhArmika parva hai| inameM manuSya gotAkI pothI laI jimakA itanA ThATa / brahmacayase rahe to usakA zarIra tagar3A ho| Apa jA kahuM letA bhAgavata hotA bArAbATa / / viSayasevana karanA cAhate hai to usake yogya zarIra mamyagdarzana ke anukampA gaNake zravaNa karanekA to ko bhI to banAnA pdd'egaa| eka-eka puruSake cAra phala hogA jo vipattisaM satAye hue hai unheM mahArA sAlameM cAra-cAra bacce paidA ho jAte hai| kisIko danA. yaha manuSyamAtrakA katavya hai| AstikyagaNakA lIvara bar3ha rahA hai, kisIko oNmva duHkha rahI hai, artha zraddhA aura vizvAsa hai / vaha to ApameM hai ho / kisIkI nAka baha rahI hai| phira bhI padA kiye ho zraddhA na hotI to itanA vrata upavAsa AdikA kaSTa jAte ho| jima strIke paTame damaga baccA AgayA kyoM mahana karate ? / yadi dharmakA phala milana hai umake mAtha vipaya sevana karanA mahAn adharma hai| kadAcita vilamba ho to adhairyavaza usapara avi. maMbhava hai peTame lar3akI AI ho, taba ? baccA paidA zvAsa nahIM karanA cAhiye eka udAharaNa Apa ho jAnepara bhI kucha samaya taka apanA, strIkA muniyatathA baccekA zarIra panapane diyA jAya to zarIra eka rAjA thA jo baDA lobhI thA, vaha 10 varSa ThIka raha sakatA hai| para kyA kaha logoMkI bAta ina kA hogayA phirabhI usake jIse rAjyakA moha nahIM logoMne to viSayako roTI-bhAjo banA rakkhA hai| chUTatA thaa| eka bAra usake yahAM eka naTa aura naTI bhAI, mAno cAhe nahIM, mai to Apa logoMse do Aye / nRtya karate-karate naTIko rAtrike 3 baje para roTiyA~ pAtA hai.so utanekI bajA detA huuN| ApakA rAjAkI taraphase use kucha bhI na milaa| jaba naTI zrApakA mArga dikhalA detA huuN| Apa usapara jAva bilakala thaka gaI taba vaha naTase bolIApakI khuzI, na jAveM ApakI khshii| 'rAta ghar3Ibhara raha gaI thAke piMjara Aya, pApa kI cauthI praNAlI hai parigraha / gRhastha pari kaha naTanI suna mAladeva dhImI tAla bjaay|' grahakA bilakula to tyAga nahIM kara sakatA para usakA parimANa avazya kara sakatA hai| Apa anAvazyaka arthAta rAta bilakula thor3I raha gaI hai hamArA parigraha nahIM roke to usase dUsarokA kAma cala zarIra thaka gayA imalie aba dhAmA tAla ba zarIra thaka gayA imalie aba dhImI tAla bjaao| jAve / sunA hai ki Apake yahAM paMjAbake zaraNArthI uttara meM naTa kahatA hai kiAne vAle haiM unheM Apa acchI taraha Azraya de 'bahuta gaI thor3I rahI thor3I hU o jAta / sakeM to Apake parigrahakA sAmayika upayoga hogaa| aba mata cUke nATanI phala milanekI bAta / / ' Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa4] saMyama 156 arthAt rAta bahuta sI to nikala cukI hai aba putrake sAtha hai maiM cAhatI thI ki Apa isake sAtha thor3I sI bAkI raha gaI hai so vaha bhI calI jaavegii| merI zAdI kara dete aura kucha gAMva dekara mujhe khuza ataH apanA kAma karatI calo; kyoMki aba phala kara dete para merI umara 20 varSakI hogaI Apa lobha milane kI bAta hai| vaza kucha karate dharate nahIM isaliye dohA sananeke yahAM dohA kahanekI dera thI ki rAjAke lar3ake pahale meM soca rahI thI ki Aja saverA honeke ne use apanA kaI lAkhakA hAra galesa utArakara pahale hI isake sAtha kahIM calI jAUM, para dohA suna de diyaa| lar3akIne apane hAthakI kImatI pahaMcI kara mujhe viveka AyA ki bahuta samaya to nikala de dI, aura eka vRddha mAdhu baiThA thA so usane apanA cukA hai aba thor3A-sA aura raha gayA hai pitAjIke kImatI duzAlA de diyaa| rAjAko yaha bAta bahuta bAda hamAre bhAIko rAjya milegA vaha hamase sneha akharI usane lar3akesa kahA beTA ! tuma isa dohApara rakhatA hai ataH icchAnusAra kAma kara degA, vyartha itane laTra hogaye ki 7 lAkha rupayekA hAra tamane kI badanAmI kyoM uThAUM? pitAjI Aja maiM kalaMka de DAlA ? mai bahuta detA dasa pacAsa rupaye detaa| se baca gai isIkI khuzImeM maiMne apanI pahuMcI ise lar3akeMne kahA pitAjI isake dohAne mujhe pitahatyA dedo| rAjAne sAdhume bhI pUchA ki tumane apanA saM bacA liyA yaha dohA sunane ke pahale merA vicAra duzAlA kyoM de diyA ? usane kahA mahArAja ! ho rahA thA ki Apa itane vRddha ho gaye phira bhI hamArI AyukA bahutasA bhAga to bIta cukA aba mujhe rAjya nahIM de rahe ata: naukarama viSa dilAkara thor3A-sA raha gayA hai so vaha bhI nikala jaaygaa| Apako mAra DAla aura svayaM rAjya karane lagR; para mujhe yaha kImatI duzAlA kyA zobhA detA hai ? yaha dohA sunakara merA vicAra badala gayA ki bahata yaha soca kara maiMne ise de diyaa| rAjA tInoMke uttara samaya to bIta gayA aba Apa hamezA to jIte na sunakara prasanna huA aura saverA hote hI lar3akeko rahege sAla do mAlameM avazya khatama ho jAoge taba rAjya dekara tathA putrIkA maMtrI-putrake sAtha vivAhako rAjya mujhe hI milegA pitahatyAkA pApa kyoM vyavasthA kara saMnyAsI hogyaa| karU? isa dohAko sunakara maiM pApase baca gayA moyaa| aba phala milanekI bAta hai jarAse ataH maine use hAra de diyA, rAjAne kahA, ThIka hai| aba lar3akI se pUchA beTI tamane kImatI pahaMcI kyoM vilambake pIche apane mahAsiddhAntase vicalita nahIM da dI, usane kahA pitAjI ! merA anarAga maMtrIke hoo| ---)(-- Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ solahavIM zatAbdIke do apabhraMza kAdhya (lekhaka-paM0 paramAnanda jaina zAstrI) dezabhASA athavA avahaTTa yA apabhraMzabhASA athavA jaisavAla kularUpI kamaloMko praphullita karane vikramakI 8 vIM zatAbdIse 16 vIM zatAbdI taka ke liye 'taraNi' (marya) thaa| imakI mAtAkA nAma kitanI lokapriya rahI hai, ise batalAnekI Avazya- 'dIvA' thA / jaisAki nAgakumAra carita prazastikI katA nahIM hai / isake abhyAsI sAhityika jana nimna paktiyoMse prakaTa hai:suparicita hai / isakI loka-priyatAkA isase "tahiM Nivapai paMDiu matthakhaNi, adhika aura kyA subUta hosakatA hai ki isa bhASA miri jayasavAlakulakamalanaraNi / meM 16 vI 17 vIM zatAbdI taka grantharacanA hotI ikvAkuvaM samahiyalivariTTa, rahI hai / ima bhApAne hindI bhASAko kevala janma hI buha sUrA gaMdaNu suyagaricha / nahIM diyA kintu umake vikAsabhe bhI bahuta kucha uppaeNaDa dIvA uyari khANu, yogadAna diyA hai / Aja jabaki hindI rASTakI buha mANikuNAmeM vuhahimAgu / ' bhASAke gauravako prApta kara rahI hai taba usakI janaka bhASAkA sAhitya aura itivRttake likhe jAnakI nAgakumAra caritrake Adike do patra nahIM hai| mahatI AvazyakatA hai / isa bhASAke aprakAzita isaliye ukta granthakA nirmANa karate samaya kavi kitane hA granthoMkA paricaya anekAntameM diyA jA kahAMkA nivAsI thA yaha mAlUma nahIM ho sakA, para cakA hai| Aja bhI do navIna aprakAzita apabhraza itanA kahA jA sakatA hai ki vahAMke jinamandira bhASAke amarasenacarita aura nAgakumAmAracarita meM nivAsa karate the jisameM bhagavAna AdinAthakI nAmake ina granthoMkA saMkSipta paricaya diyA jA rahA divya mUrti vigajamAna thii| vaha sthAna kahAM thA usaka sambandhameM nizcayapUrvaka to kucha nahIM kahA inameM se prathama pranthakA nAma 'amarasena carita' jA sakatA, kintu amaramanataritake banAte samaya ve hai jisase spaSTa mAlUma hotA hai ki ukta granthame muni 'rohiyAlipura' rohatakaka nivAsI tha / jo Aja bhI amarasenake jIvana paricayako aGkita kiyA gayA yaha nagara umI nAmase ullekhita kiyA jA rahA hai| hai| maniamarasena kauna the aura unhoMne apane yaha nagara aAja bhI jana-dhanasa sampanna hai| jAna jIvanarma Atma-sAdhanAke sAtha kyA kacha lokapriya par3atA hai ki sunapatakI taraha rohatakameM bhI bhaTTArakIya kArya kiye hai ? yaha ima lekhakA vipaya nahIM hai| gaddI thI, vahAMka paMcAyatI mandirame Aja bhI eka ataH isake sambandhameM kucha na ligva kara itanA vizAla zAstrabhaMDAra hai jo bhaTTArakIya paramparAkI likhanA hI paryApta hogA ki isa prathakI yaha eka smRtikA dyotaka hai / rohataka likhe hue apabhraMza khaNDita prati Amera zAstra-bhaMDArameM upalabdha hai bhASAke kaI graMtha mara degvaname Ae hai imameM vahAMka jisakI patra saMkhyA 66 hai, prati bahuta hI jIrNa-zIrNa bhaDArameM apabhraMza bhASAke granthoM kA saMgraha rahanA avasthAmeM hai aura khaMDita hai-usameM prathama patra nahIM bahuta kucha saMbhava hai| aura jabaki vahAM bho grnthhai| pranthameM sAta sandhiyAM hai jinameM ukta caritrakA racanA usa bhASAmeM huI hai taba isameM sandehako citraNa kiyA gayA hai| koI sthAna hI nahIM rhtaa| ina prathoMke kartAkA nAma kavi maNikkarAja kavi mANikkarAjane amarasanacaritame apanI hai, jo 'buhasUrA' budhasUrAkA putra thaa| yaha jAyasa. guruparamparA isa prakAra batalAI hai: Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phiraNa4] solahavIM zatAbdIke do apabhraMza-kAvya 161 tava-teya-NiyattaNu kiyau khINu, garavaya jasamalu guNagaNaNihANu, sirikhemakitti paTTahi pavINu / bIyau lahu badhau tagvajANu / mirihemakitti jiM hayau bAmu, mirisaMtidAsa gaMthatha jANu, tahu' pavi kumaravileNa NAmu / cambai miripArasu vigaya-mANu / Niggadhu dayAlau jai daridva, isa carita prathakA nirmANa karAne vAle sajana ji kahiu jiNAgamabheu muha, / rohatakake nivAsI the| unakA kula agravAla aura tahu paTTi NiviTiu buha pahANu, gotra thA siMghala yA siMgala / unakA nAma thA sirihemaca'du maya-timira-bhANu / devarAja jo caudharI padame alaMkRta the| inake taM paTTi dhura dharu vaya pavINu, pitAkA nAma sAhU mahaNA thaa| prastuta graMtha cUMki vara pomaNadi jo tavaha khINu / caudharI devarAjakI preraNAse banA hai ataeva vaha taM pavivi NiyagurusIlakhANi, unhIMke nAmAMkita kiyA gayA hai / pratha prazastimeM Nigga'thu dayAlau amiyavANi / inake kuTumbakA vistRta paricaya diyA huA hai, kSemakIrti, hemakIti, kumArasena, hemacandra aura isI kAraNa use yahAM nahIM diyA, pAThaka mahAnubhAva prazastiparase avalokana kreN| padmanandI / prastuta padmanandI tapasvI, zIlakI khAni, pra nimrantha, dayAlu aura amRtavANI the| yahI mANi- isa graMthakI racanA vi. saM0 1576 ke caitrasudI kkagajake guru the / inhIMko kavine apanA guru paMcamI zanivArake dina kRtikA nakSatrake zubha yogameM batalAkara unheM praNAma kiyA hai| isa prathako praNa kI gaI hai jaisAki nimna padyoMse prakaTa hai:antima prazastimeM bha0 padmanandIke eka aura ziSya "vikkama rAyahu vavagaha kAlaI, kA ullegya hai jinakA nAma devanandI thA aura jo lesu muNIma visara akaalaa| zrAvakakI ekAdaza pratimAoMke maMpAlaka, gaga-drupa dharaNi aka mahu caita vimANe, mada-mohake vinAzaka, zubhadhyAnameM anurakta aura saNivArasya paMcamidivaseM / upazama bhAvI thaa| usa samaya rohatakame ukta pArzva kittiya Navatta suhajoe, nAthake mandirameM do vidvAna aura bhI rahate the| jyeSTha huu upparaNau sutta suhajoe / jasamalu aura laghubAMdhava zAMtidAsa / jaisAki ukta prastuta prati apane racanAkAlase eka varSa bAdakI prazastike nimna vAkyoMse prakaTa hai: likhI huI hai arthAta saM0 1577 kI kArtikavadI 'hemacaMdu zrAyariu variSTura' caturthI ravivArake dina kurujAMgala dezake suvarNapatha nahu mIsuvi tava-neya-gariu, (sunapata)nAmake nagarameM kASThAmaMgha mAthurAnvaya puSkarapomaNa di dharaNa dau muNivA / gaNa ke bhaTTAraka guNabhadrakI AmnAyame ukta nagarake devaNaMdi tahu pIsa mahIvarU, nivAsI agravAlavaMzI goyalagotro jinapUjA paraMdara eyAraha paDimau dhAratau, vratavAna sAhU chalhUke putra sAhU vATUne isa amarasena rAya-rosa-maya--moha-haNatau / caritrako likhA thaa| muhamANe upamamu bhAvatau, _inakI dUsarI kRti 'nAgakumAra caritra' hai, jise raNadau babhalola mamavatau / unhoMne saMvana 1576 meM phAlguNamadi navamIke dina taha pAsajiNedaha gaharavaNa, pUrNa kI hai| yaha grantha nau saMdhiyoMmeM pUrNa huA hai ve paDiya zivasahiM kaNayaMvaNa / jisakI zloka saMkhyA 3300 batalAI gaI hai Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [vaSa 10 yaha grantha sAha jagamIka patra mAhU ToDaramallakI ToDaramallakA jayaghoSa karate hue ligvA hai ki vaha preraNAse racA gayA hai aura unhIMke nAmAMkita rAjasabhAmeM mAnya thA, akhaNDa pratApI, svajanoMkA kiyA gayA hai| granthakI kucha maMdhiyoMkI AdimaM vikAmI, aura jIvAdi saptatattvoMkA kathana karanekatipaya saMskRta padya bhI pAye jAte hai jiname sAhU vAlA thA, vimala guNoMse yukta aura bhAI tathA putra ToDarakA khulA yazogAna kiyA gayA hai-use kaNake se alaMkRta thA, jaisA ki usake nimna padAse prakaTa samAna dAnI, vidvajjanoMkA maMpoSaka, rUpa lAvaNyama hai:yukta aura vivekI batalAyA hai| kavine isa graMthako "nRpatipadasi mAnyo yo hyagvaMdapratApaH , pUrA kara jaba sAhU ToDaramala ke hAthameM diyA taba svajanajana vikAsI spttttvaavbhaasii| usane use apane zIzapara car3hAyA aura kavi mAni- vimala-guNaniketo bhrAna putro sametaH , karAjako baba Adara-mankAra kiyA usane use sa jayati zivakAmaH mAdhu ToDarutti nnaamaa|" vastroMke atirikta kaMkaNa kuDala aura mudrikA Adi ima taraha yaha pratha bhI lokapriya bhASAmeM SaNoMsa alaMkRta bhI kiyaa| usa samaya guNIjanoM liyA gyaa| rAjA mApA mAthi | likhA gayA hai| apabhraMza bhASAke sAhityakA kI kadara thI; kintu Aja guNIjanAM aura maMtajanaka adhyayana karanese yaha sahaja hI mAlUma ho jAtA hai nirAdara karanevAle to bahuta hai; hAM gugAgrAhaka ki usake dvArA hindIkA vikAsa kaise huA hai| ina bahuta hI kama hai| kyoMki svAthe-tatparatA aura ahaM- donoM grathoMkA adhyayana karanase yaha sahaja hI jJAta kArana umakA sthAna le liyA h| apana svAthakI ho jAtA hai ki inameM hiMdI bhApAkA kitanA vikaathavA kaSAyakI pUrti na honepara unake prati avajJA mitarUpa pAyA jAtA hai| granthame dezI bhASAke zabdoM aura tiraskArakI bhAvanA jAgRta ho jAtI hai / 'guNa kI bhI bahanAyata hai aura apabhraMza bhASAkI maralatA na higanoM kiMtu guNagAhaka higanoM' kI nItike / ' kA nAtika pada-padapara dRSTigogara hotI hai, hA padalAlityameM anusAra khada hai ki guNagrAhI dhamAtmA zrAvakAkI kamI nahIM hai| granthAgata caritabhAga bhI sundara hai. manyA virala hai-ve thor3e hai / astu / aura usa par3hane ke liye utsAha hotA hai| isa prakAra kavine isa prathakI cauthI maMdhika Adima mAha ya donoM hI pratha prakAzanaka yogya hai| 11/17 Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhitya-paricaya aura samAlocana isa stambhame samAlocanArtha zrAye naye granthAdi mAhityakA paricaya aura mamAlocana kiyA jAtA hai| samAlocanAka liye pratyaka pranyAdikI do-do pratiyAM zrAnA jarUrI hai| -sampAdaka] zAsana-catustriMzikA-mala racanAkAra zrI zrIpura-pArzvanAtha stotra-mUla racanAkAra, madanakIti / sampAdaka aura anuvAdaka, nyAyAcArya zrImadvidyAnandasvAmI / saMpAdaka aura anuvAdaka paM0 darabArIlAla jaina koThiyA, zAstrI / prakAzaka- zrInyAyAcArya pa0 daravArolAla jaina koThiyA, vIrasevAmaMdira sarasAvA, jilA mahAranapura / pRSTha shaastrii| prakAzaka, vIrasaMvAmaMdira sarasAvA, jilA maMkhyA 564 21 / lAgata mUlya bAraha Ane / mahAranapura / pRSThasaMkhyA, 86404 / lAgata mUlya zrImadanakIrti munine digambara jaina zAsanakA bAraha aan|| vyApaka pracAra aura prabhAva darzAne ke lie ukta catu- malamtotra 30 padyoMme hai aura itaneme hI racayitA striMzikAkI racanA kI hai| haraeka zlokake antameM ne ApakaM guNoMkA vivecana aura parIkSaNa karate 'digvAmasAM zAsanama' pada imakA samarthana karatA hue, bhagavAna pArzvanAthameM una mabakA sadbhAva pAkara hai| pustakako mahI mAnemeM jaina tIrthokI paricaya- unheM vandanIya mAnA hai aura unakI stuti kI hai| pustaka kahanA caahie| koI mamaya thA jaba zrIpurake pArzvanAthake atizaya prastuta maMskaraNa vidvAna sampAdakake anuvAda aura mAhAtmyakI cacA cAroM ora phailI thii| aura pariziSTameM die gae tIrthaparicayase vizeSa vidyAnanda bhI usase prabhAvita hue aura unhoMne mahatvakA bana gayA hai| granthameM ullegvaprApta sabhI zrIpura-pArzvanAthakI snatika bahAne eka navIna tIrthokA itihAsa tathA vartamAna sthAnakA paricaya dArzanika kRti hI upasthina kara dii| kaganekA maphala aura mahI prayAsa kiyA gayA hai| saMpAdakane prastAvanAme svayaM limbA hai, "prastuta phalAmaka bAgme "yaha dhyAna rahe ki aSTApadabhI imI grantha 'zrIpura pArzvanAthamtotra' ......mvAmI mamantabhadra kailAmagiri kA dRmaga nAma hai| jaina tara ima 'gaurI- ke 'devAgama ( yApramImAmA )' stAtra jaimA bar3I ho zakara pahAr3a' bhI kahata hai|" kI satyatA vicAra- mundara aura mahatvapUNa dAnika kRti hai aura umIke gIya hai| mamAna jaTila evaM daha hai|" imI jaTila aura prastAvanAme sampAdaka mahAdayana muni madana- durUha mahatvapUrNa dArzanika kRtiko marvasAdhAraNaka kItika samaya aura unake sthAnapara acchA prakAza mamjhana lAyaka banA danaka uha zyama vidvAna DAlA hai| maMpAdakane padyAtha, bhAvAtha Adi aneka prakArasaM chapAI saphAI uttama / pustaka sarvasAdhAraNake pratyeka padya kA vivaMcana kiyA hai| lie upayogI hai| 16 pRSThAMkI prastAvanAma mapAdakane 'prandhakA Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 anekAnta [varSa 10 saMkSipta paricaya', 'zrIpura aura usake avasthAnakA antargata granthakI mahattA para prakAza DAlA hai| vicAra', (granthasaMbaMdhI) kartRtvaviSayaka bhrAnti aura chapAI saphAI uttama / pustaka vidvAnoM aura sarvausakA nirAkaraNa, granthakArakI anya racanAeM, sAdhAraNake kAmakI hai| pranthakArakA paricaya aura samaya, ina zIrSakoMke -bAlacandra jaina hAsaptati-tIrthakara jayamAla [ koI Der3ha-do varSakA arsA huA, kAnapurase mukhtArasAhaba eka purAnA guTakA lAye the| isa guTakemeM kaI mahatvakI aprakAzita racanAe pAI gaI, jinamese kucha racanAe 'anekAnta' meM prakAzita ho cukI hai| Aja umI guTa keparame eka aprakAzita racanA, jise usI samaya noTa kara liyA thA, yahAM prakAzita kI jA rahI hai| yaha acchI, sarala aura madhura racanA hai| isameM bhata, vartamAna aura bhaviSyatke bahattara tIrthaMkaroMkA aThAraha padyoMmeM jaya-gAna kiyA gayA hai / racanA kaNThastha karane yogya hai aura bolane meM var3I pyArI lagatI hai| isake racayitA bra0 maheza hai| ye saMskRtake sAtha apabhraMzake bhI acche vidvAna jAna par3ate haiM, kyoMki inakI eka apabhraMza racanA bhI pAI jAtI hai jisakA nAma 'madanaparAjayagIta' hai aura jisameM bar3e sundara DhaMgase madanake parAjaya kA varNana hai| isake do padya namUneke taurapara isa prakAra hai: "ema manobhau jaMpai mote baliya na kevi / hari-hara baMbha ji atibala maI jIte haiM tevi // 5 // moha kambhu taba bhAsada evaM mayana ma gadhi / Athi jinesu mahAbalu jena pavAhiya bhavi // 6 // " isa racanAko bhI agale kisI aGkameM pUrA prakAzita kiyA jAvegA. jisase pAThaka umase bhI paricita ho skeNge| bra0 maheza kaba aura kahAM paidA hue hai tathA unakI aura kauna 2 racanAeM haiM. yaha eka svataMtra lekhakA vipaya hai jisapara phira kabhI prakAza DAlA jA skegaa| -koThiyA ] kivANaM prakaTita-nirvANaM sAgaramatisAdara-gIrvANam / sumati sumano-nuta-pada-padma padmaprabhamatyada ta-padmam / nomi mahAsAdhuzama-lAbhaM kevala-vimala vidaM vimalAbham // 1 // stAmi spArzvamapAkRta-tandra cndrprbhmaabhaa-ht-cndrm||2|| zrIyara-matula-zrIdhara dehaM zuddhAbha suvizuddhapa deham / savidhiM bhASita-zubhavidhi-racanaM zItalavibhumatizItalavacanaM / tattamabhIpsita-dAna-surAgaM jinamamalAbhaM gata-vasu rAgam // 2 // zreyAMsaM sarapati-kRta-pUjaM pUjyatamaM vasapUjyatanUjam // 3 // uddhRtamamyuddhata-paralokaM jinapanimagniM tarjita zokam / vimalaM pUrina-sevaka-kAmaM zrImadanantajina praNamAmi / saMyamamuttama-saMyama-pAtraM zivamati bahuziva-lakSaNa gAtram // 3 // [.................. ....................] // 4 // puSpAnjalimakhilAjana-rahitaM zivagaNamulvaNazivagaNahitaM [.......... .................. sotsavamatsAhaM jinanAthaM jJAnamananta jJAna-sanAtham // 4 // mallimazalyaM sarabhizarIraM munisabatamagha-megha-samIram // 2 // paramezvaramAgama-paramezaM zuku-vimala lezyaM vimleshm| namita-sarAsarakaM namidevaM nemi krama-nata-hari-baladevam / staumi yazodharamujvala-yazasa kRSNamatRSNa hitkrvcmm|||| pArzvampAzrita-dharaNamapAzaM varddhamAnamahantamapAzam // 6 // jJAnamati nAzita narakumani zuddha maniM mulabhIkRtamugatim / naumi mahApadma' ca padA'haM sUradevamita-mAnasa-dAham / zrIbhadra praNamAmi sakAnti zAnti vihit-cturgnnshaaNtim||6|| suprabhamuru-bhAmaNDala-zobhaM svayamAdiprabhamajjhita-lobham // 3 // bande manivRSabhaM vRSabhezaM prabhujitaM budh-kairv-meshm| sarvAyudhamakhilAyudha-hInaM jayadevaM natadevamahInam / sambhavamajarAsambhavavilayaM naumpabhinandanamadbhajJAnam // // janina-janAbhyudayamadayadevaM prabhAdevamindra-vihita-sevam // 2 // ............. Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 4] DA. ambeDakara aura unake dAzanika vicAra 165 .00000.00 masta-samastAvamudakaM praznakotimunmIlita-paGkam / jayanAthaM jayajaya-rava-mahitaM zrIvimalaM tribhuvanaparamahitam / jayajayazabda-nuta-jayasaMzaM puurnnbuddhimunmiilitsNjny||3|| digyavAdamati-divya-ninAdaM vande'nantavIra(ya)maviSAdam // niSkaSAyamatyastakaSAyaM vimalaprabhamamalaprabhakAyam / iti namati jinezAn bhUta-sadbhAvino yabahulabalaM cahalaM jinarAjaM nirmalamatinimala-gaNa-bhAjam // 4 // racaraNa-nata-mahezAn saptati yugmayuktAm / citraguptamatyantasamAdhi bodhi-nigaptAnta-samAdhim / prathamamamara-saukhyaM dIrghakAlaM sa bhaktvA , svayamAdibhuvamamAyamadapaM kandarpa sukha-jita-kandarpam // 2 // vividha-vibudha-sevyaH syAtpunastIyakartA // 1 // // iti dvAsaptatitIrthakarajayamAlA samAptA / / DA0 ambedakara aura unake dAzanika vicAra gata 14 navambara (1948) ko siddhArtha kAleja siddhAnta hai, jisakA artha nAnAdharmAtmaka vastu bambaIke prophemara aura aneka granthoMke racayitA hai-anekakA artha nAnA hai aura antakA artha sarvataMtra svatantra paM0 mAdhavAcArya vidyAmArtaNDake dharma hai aura isaliye donoMkA sammilita artha mAtha mujhe DAkTara ambeDakarase, jo svatantra bhAratakI nAnAdharmAtmaka vastu hotA hai| jainadarza nameM vizvavidhAna samavidA samitike adhyakSa hai aura jinheM ke samasta padArthoM ko nAnA dharmAtmaka mAnA gayA hai| svatantra bhAratake vidhAna-nimotA honese vartamAna eka AtmA padArthako lIjie, vaha dravyakI apekSA bhAratameM 'manu' kahA jAtA hai tathA jo kAnUnake sadA vidyamAna rahatA hai-usakA na nAza hotA hai vidvAnoM meM sarvocca evaM vikhyAta vidvAn mAne jAte aura na utpAda / kintu paryAyoMko apekSA vaha parihai, bheMTa karanekA maukA milaa| vartanazIla hai-utpAda aura vinAza hote haiM / jise DA0 sAhabase milakara aura yaha jAnakara bar3I hama DAkTara yA vakIla kahate haiM use unakA putra prasannatA huI ki ve kAnUnake paNDita honeke sivAya 'pitAjI' kahatA hai aura usake pitAjI 'putra' kahate darzanazAstrake bhI acche vidvAna haiM aura vibhinna haiM, bhatIjA cAcA aura cAcA bhatIjA tathA bhAnajA darzanAsA unhoMne gaharA eva tulanAtmaka adhyayana mAmA aura mAmA bhAnajA kahakara pukArate hai |ye kiyA hai| jaina darzana aura bauddha darzanakA bhI saba dharma DA. sAhaba athavA vakIla sAhabameM ekaunhone acchA parizIlana kiyA hai| sAtha eka-kAlameM vidyamAna rahate haiN| bhale hI milanaka samaya mere hAthame 'anekAnta' ke prathama DAkTara yA pitAjI kahaneke samaya ve saba dharma varSakI phAila thI, jisameM ukta prophesara sAhabakA gauNa ho jAyeM, parantu ve vahA~ usa samaya haiM avazya'bhAratIya darzana zAstra' zArSaka mahatvakA eka lekha kevala unakI vivakSA na honese ve gauNa hojAte haiN| chapA hai aura jisameM prophesara sA0 ne jainadarzana vastuke ima nAnA dharmAtmaka svabhAvarUpa amekAnta ke syAdvAda tathA anekAnta siddhAntapara uttama siddhAntakA sUcana athavA jJApana karaneke liye isa vicAra pradazita kiye hai / DA0sAhabane bar3e saujanya- akhavArakA nAma 'anekAnta' rakhA gayA hai| se mujhase kucha praznottara kiye, jinhe mahatvake honese DAkTarasAhaba-darzanakA artha to jagatameM zAMti nIce diyA jAtA hai kA mArga dikhAne kA hai, kintu vartamAnameM jitane darzana DAkTara sA0-Apake isa akhavArakA nAma hai ve saba paraspara vivAda karate haiN| unameM khaNDana 'anekAnta' kyoM hai ? aura eka-dUsarepara AkSepa tathA AkramaNa karane ke maiM-'anekAnta' jainadarzanakA eka pramukha sivAya kucha nahIM mAlUma par3atA ? Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 anekAnta [vaSa 10 maiM-yaha vilkula ThIka hai ki 'darzana' kA artha mAnatA hai aura virodhI dikhanese dUsare dharmakA vaha jagatameM zAMtikA mArga dikhAnekA hai aura isIliye nirAkaraNa karatA hai to syAdvAdadvArA yaha batalAyA darzanazAstrakA, lokameM udaya huA hai| jaba lokameM jAtA hai ki syAt-amuka dRSTise amuka dharma hai dharmako lekara andhazraddhA bar3ha gaI aura bher3iyAdhamAna aura syAt-amuka dRSTise amuka dharma hai aura isa jaisA logoMkA gatAnugatika pravartana hone lagA to taraha donoM dharma vastumeM vidyamAna hai / jaise, vedAntI samajhadAra logoMko darzanazAstra banAne par3e aura unake AtmAko sarvathA nitya aura bauddha sarvathA anitya dvArA yaha batAyA gayA ki apane hitakA mArga parIkSA mAnate haiN| yahA~ jainadarzana syAdvAdasiddhAnta dvArA karake cuno| amuka pustakameM aisA likhA hai athavA AtmAko dravya aura paryAyoMkI apekSAse nitya tathA amuka vyaktikA aisA vacana hai itanese use mata mAna anitya donoM batalAtA hai aura unheM kathaMcita rUpa meM lo, pahale usakI parIkSA krlo| pIche yathArtha jaMcane hI svIkAra karaneke liye kahatA hai| yahI samanvaya. para use apnaao| jainadarzanameM spaTa kahA hai- kA mArga hai / hamArA maba saca aura dUsarekA saba pakSapAto na me vIre na dveSaH kpilaadipu| jhaTha, yaha vastunirNayakI samyaka nIti nahIM hai| yuktimadvacanaM yasya tasya kAryaH parigrahaH // mUlataH sabhI darzanakAroMkA yaha abhiprAya rahA hai hindustAna hinduoMkA hI hai, aimA mAnane aura ki mere athavA mere darzanadvArA jagatako zAMtikA mArga 9 kahanemeM jhagar3A hai kintu vaha jainoM, musalamAnoM, dikhe, kintu uttarakAlameM pakSapAtAdike kAraNa unake bauddhoM Adi dumaroMkA bhI hai, aimA mAnane tathA anuyAyioMne unake usa abhiprAyako surakSita nhiiN| kahanemeM jhagar3A nahIM hotA / syAdvAda yahI kAma karatA rakhA aura isIse unheM khaNDana tathA eka-dasarepara hai aura isIliye jaba hama syAdvAdakI dRSTine kAma AkramaNake dala-dala meM phaMsa jAnA par3A aura jisase lete hai to satyArthImeM koI bhI virodhI nahIM milegA. ve darzana zrAja vivAda karanevAle-se pratIta hote hai| jisakA nirAkaraNa karanA pdd'e| jainadarzanameM ina vivAdoMko zamana karane aura DAkTarasA0-buddha aura mahAvIrakI sevAdharmakI samanvaya karaneke liye ahiMsA aura syAdvAda ye do nIti acchI hai aura usake dvArA janatAko zAMti zAntipUrNa tarIke batalAye gaye hai / ahiMsA AkSepa mila sakatI hai ? aura AkramaNakI bhAvanAko rokatI hai aura tyAdvAda maiM-sevAdharma ahiMsAkA hI eka aGga hai / mAdhyasthyabhAvako pradAna karatA hai jisasaM vivekake ahiMsakako sevAbhAvI honA hI cAhie / mahAvIra sAtha vastunirNaya taka pahu~cA jAtA hai| Apa dakhage, aura buddha ne isa ahiMsAdvArA hI janatAko bar3I jainadazanameM zrAkSepa aura AkramaNa nahIM milege| zAnti pahu~cAI tho aura yaho una donoM mahApuruSoM hA~, kisI asatyArthakA prativAda jarUra milegA kI janatAjanAdenakI lokottara sevA thI, jisameM aura joradAra milegaa| unake abhyudaya aura kalyANakI bhAvanA tathA __ DAkTarasA0 - samanvayakA mAge to ThIka nahIM hai, prayatna samAye hue the / ina mahApuruSoMke upadezoMpara usase janatAko na zAnti mila sakatI hai aura na calakara hI mahAtmA gAndhIjIne dezako svatantra ThIka mArga / jo virodhI hai usakA nigakaraNa hAnA kiyA, yaha Apako mAlUma ho hai| hI cAhiye? __yaha carcA bar3I maitrI aura saujanyapUrNa huii| isake __ maiM-merA abhiprAya yaha hai ki eka vastumeM satata liye pro.sA. tathA DA. sA. dhanyavAda ke pAtra haiM / vidyamAna do dhamise eka eka dharmako hI yadi koI 10 disambara 1646, -darabArIlAla jaina, Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana aura vizvake parivartanoMkA rahastha (le0-zrI anantaprasAda jaina B.Sc , Eng., 'lokapAla') -X - - [isa lekhameM vidvAna lekhakane jIvana-maraNa, sumba-duHkha, saMyoga-viyoga, roga-zoka, bhArogya, hAnilAbha, santati-sambandha, eka vastukA dUsarIpara acchA-burA prabhAva aura prAkasmika ghaTanAoM jaisI vizvakI aneka jaTila samasyoMko hala karane aura unake hala dvArA lokameM sukha-zAMtikA srota kaise bahAyA jA sakatA hai usakI dizAkA bodha karAneke lie eka naI vicAra-dhArA prastuta kI hai| isa vicAra-dhArAkA dRSTikoNa vaijJAnika aura zrAdhAra jaina-siddhAMtoM meM varNita pudgala vargaNAyeM aura unakI gatividhi athavA kArya praNAlI haiN| ye nAnA prakArakI pudgala vargaNAe athavA pudgala paramANuoMke vividha saMgha yA skaMdha, jinameM karma-vargaNAeM apanA viziSTa sthAna rakhatI hai, vizvake sAre parivartanoMke mala meM sthita hai| ye vargaNAeM nirantara bar3hI drati-gatike sAtha eka vastume nikalatI zrIra dUsarI vastuoMmeM praveza karatI tathA parivartita hotI rahatI haiM aura isa taraha milabiDakara aneka sUkSma-sthUla, sthAyI vA kSaNika parivartanoMko barAbara janma diyA karatI haiM, jinake lokameM kucha anya anya hI kAraNa kalpita kie jAte haiN| hama apane mana-vacana-kAyakI pravRttiyoMko yadi khoTI rakkheM to unakA voTA phala hamako kaise bhoganA hogA aura acchI rakhanepara acche phalakA upabhoga kaise kiyA jAsaphegA aura kaima hama vizvakI sukha-zAMtimeM sahAyaka ho sakege yaha saba bhI sAMketika rUpase isameM batalAyA gayA hai| lekha apana viSayakA prArambhika lekha hai aura baMjJAnikoko vijJAna viSayakI eka naI khojakI tarapha protsAhita krtaahai| zrataH vaijJAnikoMko isa viSayapara gambhIratAka mAtha vicArakara usake anusandhAnameM pragati pradAna karanA cAhie aura jaina vidvAnoMko bhAgamama sAdhaka-bAdhaka pramANoMko upasthinakara anusandhAna kAryameM sugamatA aura mamIcInatA lAnekA bharasaka prayatna krnaacaahie| lemba loka-hitakI bhAvanAoMma prota-prota hai aura usake pratipAdya-viSayakI vaijJAnika saphalatA athavA usako vijJAnakA pUrA samarthana milanepara lokameM jainadarzanako bahuta badI khyAti evaM prabhAvanAkA honA avazyaMbhAvI hai / isa ora baijJAnikoMkA dhyAna AkRSTa karane aura unheM par3hala-vargaNAproMka vizeSa varNanAdise sambandha rakhanepAlI upayukta sAmagrI denekI khAsa jarUrata hai| 'anekAnta' isa viSayakI sI maba mAdhana-sAmagrI aura usapara kie gae vidvAnoMka vivecanoMkA svAgata kregaa| -sampAdakA prAstAvika-AtmA aura pudgalaka maMyukta zazvata vikAsa hote hote jaba yahI jIva jaghanya rUpame hI saMsAramai jIvoMkI avasthiti hai| AtmA (parama sUkSma nigodiyA) rUpase nikAlakara pUra (Sul) aura pudgala (matter) kA sambandha vikamita mana evaM buddhiyukta manuSyakA zarIra prAnaanAdi kAlIna hai / prAtmA jaba taka mukta nahIM ho kara letA hai taba ise apane isa pudgala zarIrako jAtA taba taka prAya: pudgalamaya hI rahatA hai| zuddhakara antameM imame chuTakArA pAjAnekI pUrNa AtmA cetana (jAnane aura anubhava karane vAlA) hai saMbhAvanA evaM suvidhA prApta hotI hai| aura pudgala jar3a, acetana hai| isa zarIradhArI jIva- svataMtra rUpase to AtmA Izvara yA siDAtmA ko mAMsArika avasthAmeM casanamaya pudgala yA hokara hI pUrNa zuddha raha sakatA hai anyathA hara hAlatapudgalamaya cetana bhI kahe to koI galatI nhiiN| meM yaha jada yA pudgala zarIra dhArI hI hotA hai| jo Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 10 kucha hama saMsArameM dekhate, jAnate, sunate, mamajhate, bhAna utanA AkarSaka na honese yA aura dUsare kucha kAraNoM karate yA vicAra karate haiM vaha saba AtmA aura pud- se usake mAnane vAloMkI saMkhyA bahuta kama ho gaI galako sRSTi yA racanAmAtra hI hai / hama jo kucha bhI yA raha gaI hai| jAnadAra dekhate haiM vaha AtmA aura pudgala (Soul adhikatara loga apanI ajJAnatAmeM nAmake pIche And matter) kA hI maMyuktarUpa hai| AtmAkI hI jAna dete haiN| vizeSakara vartamAna saMsArameM to cetanAke kAraNa usakI cetanA hai aura jar3a pudgala- kucha aisI hI paripATIkI pradhAnatA sabhI jagaha sabhI ke kAraNa usakA bAhya rUpa / AtmAkA yaha sarUpI dezoM tathA sabhI logoMmeM pAI jAtI hai| dharmakA nAma darzana yA pratyakSa pramANa kevala mAtra umake isa pud- kucha bhI rahe-jisake samaya-samayapara parivartita hote gala yA jar3ake saMyoga aura AdhArake kAraNase hI rahaneko koI roka nahIM sakatA hai- hamArA dhyAna to maMbhava hai, anyathA AtmAkA saba kucha adRzya isa bAtapara honA cAhie ki vaha dharma kyA sikha(uvisible) evaM acintanIya hI thaa| phira na to lAtA hai aura kahAM pahuMcAtA hai| jainadharmakA hI nAma saMsAra hotA, na darzana, dharma, na aura kucha / kebala yadi Aja 'Atmadharma' yA 'mAnavadharma' yA aura kula padgalakA hI rUpa banatA bigar3atA rahatA-na koI bhI badalakara rakha diyA jAya taba bhI usase kyA jAnane vAlA hotA na kucha jAnanekI jarUrata hI rahato, hAni ? yadi tattvoMkI sanAtana vaijJAnika evaM takapara cU~ ki hamAre isa saMsArameM yaha AtmA bhI zAmila pUrNa tathA buddhigamya vivecanAtmaka prAmANikatA hai aura hama saba jovamAtra usIke bhinna bhinna rUpa hai, sarvadA satyake Upara hI avalaMbita rahe aura umIkA jisameM manuSya vizeSa zaktiyoMse sampanna vivecanA- pratipAdana kre| yukta honese use yaha jAnanA parama Avazyaka ho jAtA hAM, to jaina dharmameM vaNita Sadravya, paMcAstihai ki yaha saba kyA hai, kyoM hai aura vaha svayaM kyA kAya, saptatatva aura navapadArthIkA yathAnurUpa zaddha hai tathA ina saboMse usakA kyA sambandha hai ? inake nirdhAraNa evaM vizada vyAkhyAna itanA ThIka, yuktisAtha rahanA hai yA inase chuTakArA pAnA hai ? ityaadi| yukta evaM Adhunika vaijJAnika anusaMdhAnoM aura mA. aura yadi chuTakArA pAnA hI dhyaya hai tA yaha kama nyatAoM dvArA akhaMDita hai ki isase adhika satyamaMbhava hogA? para jaba taka vaha svayaM apaneko ThIka ke mUla taka pahuMcAne vAlA tathA vastusvarUpako apane ThIka na jAnale aura apane cAroM tarapha phaile hue asalI mUla rUpameM dikhAne evaM nirUpita karaneme vistRta ina saba vastuoM aura bAkI jIvoMke bAremeM dUsarA koI darzana samartha huA nahIM dIkhatA / bhale bhI ThIka jAnakArI prApta na karale taba taka vaha jo hI bahutoMne bahuta ghumA-phirAkara yA bar3hA-caDhA kara kucha bhI chuTakArekA rAstA, tarIkA yA upAya niz-i bahuta sI bAteM logoMko prabhAvita karaneke liye kahI cata karegA vaha prAyaH galata hI hogA aura pUrA kAra- hoM yA adbhutatAko puTa dekara AkarSita karaneke gara nahIM ho sakatA / bAta kacha aisI hI prAyaH sabhI liye ADabaroMkA silasilA khar3A kara rakhA ho, para dharmoM aura dharmatattvoMke sAtha rahI hai| aneka taraha kI usase kyA ? -asala satya to Akhira satya mithyA bhAvanAoM, mAnyatAoM aura paribhASAoM hI hai, koI use pAve yA na pAve athavA usa taka kA kyoM itanA adhika khulA pracAra saMsArameM hogayA pahuMce yA na pahuMce / jo kucha bhI ho, tattvoMko ThIka usake Upara mujhe yahAM kucha kahanekA na to avakAza ThIka jAnaneke liye aura vastasvarUpakA pUrNa nirmala hai aura na kahanA iSTa hI hai / mujhe to yahAM yaha jJAna prApta karaneke lie yaha Avazyaka hai ki tarka dekhanA hai ki Akhira ina saba bhramamAoMmeM kyA kahIM aura darzanake hara tarIkoMko dekhA jAya aura vastu kI koI saccA, ThIka sahI mArga bhI chipA huA hai, jo yA kisI tattvakI parIkSA sabhI darzanoM evaM vicAroM Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 5] jIvana aura vizvake parivartanoMkA rahasya 166 yA dRSTiyoMse karake aura acchI samIkSA karake hote haiM / AtmAko yadi hama yahA~ vidya ta zaktike hI usakA koI nizcaya kiyA jaay| isalie cAhe aura nAnA prakArake yantroMko zarIrake rUpameM soceM to jaina darzana ho yA bauddha darzana yA vedAnta, sAMkhya hara prANImeM eka hI tarahakI aura eka samAna hI za aura cArvAka sabhIkI jAnakArI manana jarUrI ho ktimAna evaM guNayakta AtmA honepara bhI hara eka jAtA hai / janadarzana syAdvAda yA anekAntadRSTi kI zakti yA kAryo kI bhinnatAkA andAja yA unake dvArA hI kisI viSayakA nirUpaNa aura nirdhAraNa kAraNakA anamAna hama bar3I prAmAnIse lagA sakate haiM karatA hai, imIse saMsArakI mUlabhUta vastuoM aura aura bAta samajhane meM kaThinatA kama ho jAtI hai| dravyoMkA adhika sUkSma rUpameM digdarzana karane meM sabhI zaroroMmeM cetanA AtmAkA hI lakSaNa yA mamathe huA hai / yahAM usake kevala do pradhAna tattvoM guNa hai parantu yaha cetanA samAna hote hue bhI hara yA drabyoMkI AdhArabhUta vastaoM yA svarUpoMpara eka zarIrake kAryoM meM bar3I vibhinnatA hai, jisakA vicAravimarza kiyA jAyagA vizeSa vistRta mAtra kAraNa paudugalika zarIrakI banAvaTakI AntajAnakArI to kisI bhI prAmANika granthase upalabdhaho rika yA bAhya vibhinnatA hI hai / pudgala bhI apane sakatI hai| mUla paramANurUpameM akelA kucha nahIM karatA, para viSaya-praveza-AtmA aura pudgala (cetana jaba ye paramANu ApasameM milakara saMghabaddha ho aura jar3a)- ye hI do vastu' yA dravya yA tatva mUla jAte hai taba taraha taraha ke guNayukta aura prabhAva yukta upAdAna kAraNa hai jinase milakara hama jIvadhArI honese hI kAryakArI hote hai| pudgalakA paramANu yA zarIradhArI prANiyoMkI sRSTi huI hai / saMsArake akelA prAya: nahIM rahatA hai / ina paramANuoMke mabhI prANiyoM yA jIvoM meM manaSya pramukha hai / isa saMgha sUkSma evaM sthUla rUpameM banate hai| sakSma saMgha kI banAvaTa bhI auroMkI banisbata (apekSA) adhika AMkhoMse dekhanemeM nahIM Ate jaba ki sthUla saMgha makSma, kliSTa, jaTila yA ulajhanoM vAlI (Most hama apane cAroM tarapha dekhate yA pAte haiN| atiComplicated) hai| jIva yA AtmA aura padagala mama saMgha to yantroMse bhI nahIM dekhe jAte-kevala yA jar3akA anAdi sambandha calA jAtA hai| AtmA unakI kAravAI prabhAva yA (manifestation) dvArA cetana yA jAnane aura anubhava karane vAlA hai jaba hI unakA honA yA unakI avasthitikA anamAna ki pudagala rUpa aura zarIra vAlA, karmakA AdhAra kiyA jAtA hai / ina paramANuoM (electrons & aura parispandana, kampana athavA halana-calanakA Protons ar lons). kA sabase pahalA kAraNa hai| hama jo kacha bhI gatizIlatA yA prakampana (elementary) saMgha jo hotA hai use hama yadi dekhate yA anubhava karate hai vaha maba kevala pudgala- 'mRlamaMgha (mUla skandha), jise aMgarejImeM eTama ke hI kAraNa hai / ye taraha taraha ke hara eka prANIka (atoms) kahate haiM, kaha to, Age varNanameM suvidhA zarIra bhinna bhinna rUpoM aura banAvaTa ke kAraNa bhinna hogI / ina prAthamika (poimary) 'mUla saMghoM' bhinna kArya saMpAdana karanekI kSamatA rakhane vAle atom) ke. milanese phira jo dvitIya zreNIkA vijalIke yantroMke samAna hI haiN| jo jaba taka vijalI (secondary) maMgha (skandha) banatA hai use 'vargaNA' yA vidya ta-pravAha (Electric eurrant) jArI jise agarajImeM mole kyUla (inolecule) kahate hai. rahatA hai kAma karate haiM / yadyapi vijalI sabhImeM kaheM to donoM nAmakaraNa zAstrokta varNanasa bhI mela eka rUpakI hI hai para yantroMkI banAvaTa bhinna bhinna khAyage aura Adhunika vijJAnase bhii| hameM yahAM honese unakI kArya-zakti aura tajjanya kArya alaga mukhya saMbandha pudgaloMke una saMghoMse haiM jinako alaga viziSTatA liye hue yA vibhinnatA liye hue hamAre yahAM "kArmANavargaNA" nAma diyA gayA hai| Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta varSa 10 pudgalakA jo zarIra AtmAke sAtha lagA huA se prAyaH anAkarSita, dUra tathA aparicita hI rhaa| hai usake tIna vibhAga hai / eka to sakSama yA parama saMmArakI vicitratAoMkA bhI koI samucita, tarphasakSma 'kArmANazarIra' hai jo 'kArmaNa vargaNaoM- pUrNa, buddhigamya, yuttiyukta evaM vaijJAnika dvArA nirmita hai, dUsarA 'tejasa zarIra' hai aura ve vyAkhyAna. vivecana, uttara yA vAstavika kAraNoM donoM adRzya haiN| tIsarA auhArika zarIra hai jise kA nirUpaNa kahIM aisA nahIM milatA jisase santoSa ho hama apane sAmane pratyakSa dekhate hai / inakA vizada sake aura isaliye jijJAsu mAnava dhArmika tattvoMkI vivaraNa jaina zAstroMmeM milatA hai| karmavargaNAokA anta dRSTime prAyaH vaMcita hI raha jAtA hai yA janmazrAtmAse sambaddha honA, bichar3anA aura usame jAta AsthAke na honeme usapara vizvAsa nahIM lA sarvadA parivartana hote rahaneke kAraNa jo kucha asara pAtA hai / janmajAta AsthA bhI vastuke mularUpa aura isa zarIra dhArIkaM kAryo' yA mukha dukha vagairaha para usake parivartanAdike kAraNa-bhUta tattvoM yA upAdAnoM par3atA hai use hI hama saMsArAvasthA kahate hai / ina kI kriyA-prakriyAko pratyakSa anubhava karaneke uparAnta mabakA bhI vizada vyavasthita varNana zAstroMmeM jJAnakI nirmalatAmeM jitanI pUrNa rUpase sahAyaka evaM milatA hai / ina 'karmavargaNAoM ko hI sakSapame kAryakArI hogI utanI kevala vANita pariNAmoMkI "ka" kahA gayA hai| inameM parivartana kaima kaise vizada vyAkhyA dvArA nahIM ho sktii| kriyA-prakriyA hotA hai yA hara eka parivartanakA kyA-kyA asara kI sAkSAta antaSTi kisI bhI viSayaka jJAnako par3atA hai aura janma, maraNa, roga zoka ityAdi pratyakSa yA ekadama nimala banA detI hai| jahAM zaMkAjo kucha bhI jIvake sAtha sAmArika avasthAmeM hara kA ekadama abhAva ho jAtA hai| vidvAna kevala samaya hotA rahatA hai usake usa rUpame honekA mUla mAnakara hI nahIM calatA hai, balki samajhakara yA jAna kyA hai yA mUlameM vaha kisa taraha saMpAdita hotA hai, kara mAnatA hai aura taba calatA hai| isake atirikta yahI yahA~ digdarzana kaganA mukhya dhyeya isa lekhakA jo janmajAta jainI nahIM ve kyoM isa tarahakI bAtoM hai ( How tbese fahenomena take place ko mAnane lage jinakA koI sabUta aisA nahIM jisa actually) inake kArya kAraNameM eka anta dRSTi prAna AjakalakA vaijJAnika saMsAra apanI mAnyatAko usa karanA hI hamArA khAsa matalaba hai| zAstroMme vaNita para bar3A karane yA sthira karaneke liye AdhArarUpama vyAkhyAe kevala phala (result or resultant marvaprathama kisI naI bAtakI jAnakArIke lie zrAvaconclusions) yA antimarUpa hI varNana karatI zyaka samajhanA ho| vaha saba kucha tarkapUNa, baddhigahai batalAtI hai ki kaunasI 'karmavargaNA" yA kaunasa mya aura yuktiyukta hote hue bhI sAkSAt dekhanA, 'karma' laganesa athavA bichar3ane yA unameM parivartana middha karanA, jAnanA evaM anubhava karanA cAhatA hai| honasa kyA asara hotA hai| para ina karmavargaNAoM anyathA vaha koI bhI emI bAta mAnaneko yA svImeM yaha jo parivartana yA ApasI prAMtarika kriyA kAra karaneko taiyAra nhiiN| isI kaThinAIko dara prakriyA (Internal action and reaction) hotI karaneke liye evaM saMsArakI vicitratAoMkA eka rahatI hai vaha kyoM aura kaise hotI haiM tathA inaka aisA vaijJAnika mamAdhAna (solution) upasthita kara honekA jo prabhAva par3atA hai vaha kyoM aura kaiMsa sakaneka liye jo vastutaH pratyakSa aura prayogAtmaka evaM par3atA hai, yahI dikhalAnA yahAM iSTa yA apanA sacamuca kAryakArI (realistic & practical) ho, pratipAdya viSaya hai| aba taka jaina zAstroMme isakI yaha lekha likhA gayA hai / isa tarahakI vyAkhyAke ma milanese Adhunika haraka muladhAtu ( element ) kA sabase vaijJAnika samAja isa parama vaijJAnika dharma siddhAnta- choTA adRzya (Invisible) mUlarUpa 'eTama' Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa5] jIvana aura viSayake parivartanoMkA rahasya 171 vastuoM (aton) kahA gayA hai jise hamane 'mUlasaMgha' nAma tarahakI yoniyoMmeM janma letA hai yA taraha-taraha ke diyA hai| yaha 'malamaMgha' (atom) paramANuoM- zarIra dhAraNa karatA rahatA hai| yaha kArmANazarIra ke milane yA ikaTThA honese banatA hai| tathA audArika zarIra mabhI kucha pudgaloMkI racanA eka mRladhAtuke mUlasaMghoMkI banAvaTa eka tarahakI hai aura pudgala vargaNAoMkA bhArI samUha hai| hI hotI hai aura guNa bhI isI kAraNa eka hote hai| kahA gayA hai ki eka aMguSTha pramANa kisI isa Antarika banAvaTameM pharka par3ate hI eka mUla- vastumeM anaMtAnaMta vargaNAeM haiN| bAlakI nokameM yA dhAtu badala kara dUsarA mUladhAta (Element) ho bAlUke eka karaNameM anaginata vargaNAe haiM to phira jAyagA / do mUladhAta oMke guNAdikameM bhinnatA samUce zarIrameM to inakI saMkhyA aparimita aura unake mUlamaMghoMkI banAvaTa kI bhinnatA ke hI kAraNa asaMkhyAta-anaMta hai hI / yadi yahAM gaNitake hotI hai / do yA kaI mUladhAta (Elements) mila- AdhAra para bAtako samajhaneke lie hama eka kara kisI bhI 'vamta' (Subrtice) kA nirmANa karate viziSTa sImita saMkhyA thor3I dera ke lie mAnaleM to hai / kisI vastu' kA sabase choTA adRzya mUlarUpa dRSTAntarUpameM samajhanA sambhava ho skegaa| 'maulAkyala' (molecule) yA vargaNA kahA gayA saMsArama kAi bhI vastu akalA nahA ha hai, jisameM usa vastuke sAre guNa vidyamAna rahate bhI eka vastu yA zarIrake cAroM tarapha anaMtAnaMta hai / yaha vargaNA' do yA do se adhika mUladhAtuoM vastu bharI par3I hai| mabhI eka dUsareke Upara apanA (slements) ke-mUlamaMghoMke-milane se koI bhI akSuNNa prabhAva DAlatI rahatI hai| Adhunika vijJAeka vibhinna guNoM vAlI naI vastu (Substance) nana AkarSaNa evaM pratyAkarSaNakA siddhAnta hamAre taiyAra ho jAtI hai| bhinna-bhinna vastuoMke pAramparika sAmane rakhA hai-usake anusAra bhI sabhI vastu gaNoMkI vibhinnatAkA kAraNa unakI vargaNAoM kI eka dUsarekA zrApita yA prabhAvita karatI hai / aisA Antarika banAvaTakI vibhinnatA hI hai| jaise yaha nahIM ki kevala vijalI paidA karane vAlI mazInoMmeM bAta nirjIva vastuoM (Inorgane sutstances) hI ilekTrana (paramANa) utpanna hotA ho-ilekaTana meM lAgU hai vaise hI aura utanI hI (precision) to hara samaya hara jagaha hara vastuse bAhara anaMtAnaMta yathArthatA evaM sUkSmatAke sAtha jIvadhArI vastuoM nikalate rahate hai aura aMdara praviSTa bhI hote rahate (organic and animate) yA prANiyoMka zarIroM hai| ye pudgala paramANa adRzya honese dikhalAI ke lie bhI lAgU hai| nahIM par3ate / ye kucha to 'paramANu' rUpameM kucha 'mUla___ hamArA zarIra ina pudagala vargaNAoM (Mole- maMgha' ke rUpame aura kucha 'vargaNAoM' ke rUpameM hI culcs) kA eka bahuta bar3A bRhat samUha saMgha yA niSkama jara meM yA niSkramaNa karate haiN| inakA tAratamya satata jArI maMgaThana hai / isake bhI pratyakSa aura apratyakSa rahatA hai; kabhI bhI nahIM TUTatA-cAha hameM isa kriyA (adRzya) me do bhAga hai / pratyakSako audArika (Phemomena) kI anubhUti ho yA na ho para yaha zarIra kahate haiM jo hAr3a, mAsa, rakta ityAdi maya hai sarvadA svAbhAvika rUpame hotI rahatI hai / koI ise aura dRsara apratyakSa bhAga taijasa tathA kArmANa zarIra roka nahIM sktaa| isa taraha eka vastukA asara hara hai / maMsArame mRtyu ho jAne para yaha audArika zarIra eka dUsarI vastu para kamovaMza-jasA jisakA prabhAva, to chUTa jAtA hai para ye kArmANa aura taijama zarIra vistAra yA zakti ho usake mutAbika par3atA hai| AtmAke mAtha naba taka rahate hai jaba taka vaha iname hara eka jIva yA AtmA saMsArI dazAmeM zarIradhArI chuTakArA pAkara mokSa athavA muktikI prApti nahIM avazya haiM isaliye hamAre zarIroMka mAtha bhI yahI kara letA hai| kArmANa zarIrake dvArA hI jIva taraha- bAna hotI hai| hara dama hara samaya ina zarIroMme hara kA nahIM: Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 anekAnta [ varSa 10 sarahake pudgala paramANu, mUlasaMgha evaM vargaNAke rUpameM karate haiM para abhI anaMtAnaMta Phenamena bAharase Ate aura zarIroMse bAhara nikalate rahate haiN| kriyAeM aisI haiM jinakA hameM kataI jJAna yA bhAna itanA hI nahIM hara zarIrake andara bhI isa tarahakI nhiiN| hama jAneM yA na jAneM, asara to hara ekakA kriyA-prakriyA hara eka choTese chATe do hissoM, aMgoM, hotA hI hai| isa taraha yadyapi hama samajhate hai ki do kismokI cIjoM yA kahIM bhI do najadIkI rakta- Adhunika vijJAna bahuta bar3I unnati kara gayA hai para kaNoM yA mAMsapiNDoM takameM hotI hI rahatI hai / ina yadi ThIka tarahase dekhA jAya to hamArA sArA jJAna padagala paramANuoMkA AdAna-pradAna kisI-na-kisI mahAsamudrameMse kevala eka loTA pAnIke barAbarakI upameM avirAma gatise zAsvata calatA rahatA hai| talanA hI rakhatA hai| jJAna aparaMpAra hai-samaya aura yahI hara tarahake parivartanoMkA mUla kAraNa hai| hara zaktiyAM sImita haiM-isase pahale jo loga jAna gae eka praha-upagraha bhI isI taraha avirAma gatise ina aura hamAre mArga-pradarzanake lie kara kaha gaye yA padagaloMko apane cAroM tarapha pheMkate rahate haiM tathA likha gaye usase madada lenA, zikSA lenA hamAre eka dasare dvAra phaMke gae pudgala eka dUsare para yA Age bar3haneke lie parama Avazyaka hai| hamAre jaina eka dUsare graha-upa graha para avasthita vastuoM jIvoM, zAstrakAroMne sarvana tIrthaGkAroMkA jJAna apanI zaktike dehoM ityAdi para apanA amiTa prabhAva DAlate hai| anusAra AgamoMmeM bharA; para anantajJAna bhalA kahIM sarya to sArI zaktiyoMkA ajasra srota kahA gayA yothiyoMme bhara sakatA yA samA sakatA hai ? ye zAstra hai| yaha bhI isI kAraNa hai ki sUyase ye pudgala to kevala mArga yA dizA iMgita karaneke liye hai, bAkI ajasra pravAhake rUpameM cAroM tarapha bar3I tIvratama to svayaM ceSTA kara hama jitanA jo kacha jAnaleM vahI gatise nikalate rahate haiM aura isI kAraNa prakAza bhI ganImata aura hamArI tathA saMmArakI bhalAI meM sahAhotA hai aura hama sabhI saMsAriyA yA mamArakI sabhI yaka haiN| athavA asalI-sacA pratyakSa vastuoM para inakA anuNNa prabhAva hara taraha par3atA apanI cIja hai| yA hotA rahatA hai| hamAra vaijJAnikAna jitanI AtmAko anAdi-kAlIna pudgalake sambakiraNoM (rays) yA dhArAoM (waevs) kA anumA ndhasa chuTakArA dilAkara mokSa (mukti) kI prApti kara dhAna yA anamAna kiyA hai umasa kahIM adhika anaM- lenA hI hamArA ekamAtra lakSya, dhyeya evaM tAnaMta saMkhyA aura rUpoMmeM ye pudgala dRzya aura kartavya hai| aisA karake hI hamAre puruSArthakI siddhi adRzya dhArAoM evaM kiraNoMkI banAvaTa yA zakalameM hotI hai anyathA to samaya aura jIvana barbAda tathA saryase isa taraha nikalate rahate rahate hai jinakA pAra bekAra hI hai| AtmAkI muktike lie AtmA aura pAnA yA pUrI jAnakArI prApta karanA asambhava mA padagalAdikA rUpa evaM ApasI vyavahAra aura kriyAhI jAna par3atA hai| ye sArI pudgalakI dhArAeM jo prakriyAkA rUpa sUkSma rUpase jAna lenA parama Avaeka dUsarI vastuse TakarAtI tathA unake andara ghusatI- zyaka hai| isake vagaira kucha bhI nahIM ho sakatA yA nikalatI rahatI haiM ve hara eka vastukI aMdarUnI mole- isakI jAnakArImeM bhrama aura galatI rahanese hamArA kyUlara yA ANavika banAvaTameM kucha na kucha kama- jo kucha kArya phalataH hogA vaha saba galata evaM bhramabeza sthAyI yA kSaNika (jahAM jaimA bhI ho) parivartana pUNa tathA ulaTA prabhAva-asara yA phala utpanna yA prabhAva avazya karatI haiM / bahuta sI bAtoMko karane vAlA hokara baja'e lAbhake hAni hI kregaa| isa skyaM khuleAma dekhate jAnate aura anubhava karate kevala pustakoMkI jAnakArI jJAnakA yA zuddhajJAnakA haiM, bahuta sI bAtoMko yantroMkI sahAyatAse aura mApadaMDa nhiiN| pustake to eka sAdhana yA sahArekI bahutoMko anamAna yA AbhAsamAtrase hI adhigata taraha haiM-unheM hI yA unhIM meM hara jAnakArIkA anta Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 5] jIvana aura viSayake parivartanoMkA rahasya 173 samajha lenA ajJAnatA hai / hAM, manuSyako sImita ina tatvoMko ThIka-ThIka na jAnane se hI hai| zaktiyoM evaM samayake kAraNa unakI buddhi-pUrvaka hamAre jaina zAstroMmeM pudgala-bargaNAoMkA pAtmAmadada lenA Age bar3hane ke lie Avazyaka hai| para ke Upara jo asara hotA hai usakA acchA vivecana yahAM bhI mAtra siddhAMtoMke ghacar3a-pacar3ameM apaneko kiyA huA milatA hai, para vahAM aisA samAdhAnAtmaka bhulA denA ThIka nahIM-eka sacce mArgakI khoja varNana na hone se jisase ki hameM unakI Antarika karanA hI hamArA iSTa yA dhyeya athavA hamArI sArI kriyA-prakriyAme eka antaISTi-mI ho jAya aura hama ceSTAoMkA lakSya honA caahie| yaha jAna jAya ki Akhira yaha saba sacamuca hotA jainasiddhAntoMne anekAnta-syAdavAdakA vyavahAra se hai-hamArA jJAna phirabhI adhUrA hI raha jAtA karake isI tarahakA eka sIdhA-sAdA mArga sAMsArika hai| yaha thor3A-sA avyaktapana yA dhuMdhalApana AtmAoMko Age bar3haneke lie nirdhArita kiyA athavA isa taraha kA adhUrApana hI sAre phisAdoM hai / jo paramparAse marvajJa-tIrthakara-jinadvArA nirde evaM jhagar3oM kI jar3a hai / ise yathAsaMbhava haTAnA zita, nirUpita aura vyakta kiyA jAkara prAcAryoM Avazyaka hai| maiMne bhI karma-vargaNAoM kI isa gutthItathA darzanavettA-gurutroM aura jJAniyoM dvArA lipi- ko sulajhAneka liye jo kucha apane manameM tarphabaddha kiyA gayA hai| jJAna aura anabhava ko ThIka. vitaka-dvArA zAstroMko par3hane para nizcaya kiyA usa ThIka vyakta karanA kaThina hI nahIM prAyaH asambhava- yahAM logoMkI madada ke lie yathAsaMbhava aura yathA. sA hai, likhanA to aura bhI dUra kI bAta hai| dUsaroM zakti prakAzita kara denA apanA kartavya smjhaa| kI zikSAoM yA lekhoMse to hama eka mulajhAyA viSaya itanA gUda, kaThina evaM kliSTa hai ki huA nirdeza hI pAte hai-asala bAta to umako bahuta ceSTA karane parabhI merA apane vicAroMko jAnakara svayaM anabhava prApta karanA hI macA tathya jaldI lipibaddha karanA saMbhava nahIM ho sakA / yA sAre tatvoMkA sAra hai| kitanI hI bAra likhanA prArambha kiyA para bhUmikAAtmA aura pudgalakI paribhASAoM, zaktiyoM meM hI ulajhA rahA gayA yA viSayAntara ho jAnese aura rUpoMkA varNana bar3e vizadarUpame jaina zAstroMmeM pratipAdya viSaya kuchakA kucha hokara dUsarI tarapha mur3a kiyA gayA hai, yahAM to kevala kucha aisI bAtoM para gyaa| khaira, antame thor3o-sI saphalatA milI hai, prakAza DAlanA hai jinheM hama kevala pAthiyoMko par3ha- jise yahA~ isalie vyakta kiyA jAtA hai ki isase kara khulAsA jAna nahIM pAte hai / kevala tarka yA aura dUsare vicakSaNa vaijJAnika evaM dArzanika lAbha zraddhApUrNa tarka dvArA hI bahuta-sI bAtoM ko svayaM siddha le skeN| manuSya kA jJAna apUrNa hai isalie lekhakakaha kara mAna lete hai, jo hamAre jJAnako pUrNarUpase ko bhI vaisA hI samajhanA ucita evaM ThIka hai / jisa vizuddha banAne meM asamartha rahatA hai| yahI kAraNa AdamIne aMgUra nahIM khAe hai vaha aMgUra kA svAda hai ki dharma-tatvoMkA artha loga manamAnA lagA lete haiM ThIka-ThIka kaisA hotA hai nahIM jAna sakatA hai| aise aura phira vyavahAra meM bhI usI kAraNa DhoMga aura hI dUsare phaloMke svAdakI bAta smjhiye| pustakoMse midhyA AcAra evaM rIti-nItikA vistAra bar3ha jAtA yA dUsaroMke kahane athavA batalAne aura nirdeza hai| isase bacane ke lie aura saMsArako yA jijJAsu karanese hama kisIke bAremeM bahuta-sI jJAtavya bAteM anya vyaktiyoMko tatvoMkA ThIka sakacA jhAna karAne jAna jAte hai jise hajAroM varSoMse lekara Aja takake lie unakI sUramatama bArIkiyoMko Adhunika ke anabhavakA ikaTThA lAbha kahA jAsakatA hai-phira baijJAnika tarIkoMse pratipAdana karanA atyanta jarUrI bhI yaha sArAkA sAga jJAna nakalI hai yadi svayaM hai| saMsArakI sArI avyavasthA yA uthala-puthala apanI anabhUti mAthameM na ho yA na hoske| isa Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 anekAnta [varSa 10 lie kevala pustakoMke jJAname apaneko jJAnI samajha unhIM maulIkyUlo (molecules) vargaNAoMmeMse lenA mahaja galatI hai / pustakoMkI jAnakArIkA lAbha nikalate haiM jo kisI bhI vastu ke banAnevAle abhinna lekara svayaM apanA adhyavasAya lagAkara jo kucha aMga yA hisse haiN| mAdhAraNa kampana-prakampana to hara sAkSAt anabhavameM zrAve vahI asalI yA saccA zuddha vastu aura usako banAnavAle maulIkyaloMmeM haravakhta jJAna kisI vastu yA viSayakA kahA jA sakatA hai| hotA rahatA hai aura hara maulIkyUlako banAnevAle yaho bAta jIvaname saMbaddha praznoMke lie bhI ilekTranAmase hrAsa yA chUTanA aura vichur3anA evaM dUsaroMse Ate hue ilekTranoM dvArA unakI vRddhi yA pUrtikA silasilA bagabara hI lagA rahatA hai| bijalI bAhya prabhAva, prakampana aura parivartana kA utpAdana to ina ilekTanoM pudgala paramANuoMkA saMsArameM haraeka choTIse choTI yA bar3Isa bar3I bahuta bar3I tAdAdameM ikaTThA eka dizAmeM vizeSazakti sabhI vastuoMpara itanI bAhya zaktiyA~ (Forces) ktiyA Yonces) (torce) dvArA pravAhita karanekA hI rUpa hai| para kAma kara rahI hai ki unakI bAhya sthiti hona hue bhI sAdhAraNataH dusare rUpoMme isI taraha kI kucha kriyAhara ekakA eka eka eTama yA mUlamaMgha taka kaMpana prakriyA barAbara haravastame sarvadA kamabeza jArI rahatI prakampanase yakta hI hai| koI bhI vastu sarvathA kapana- hai| yahI kampana aura prakampana hamAre zarIrake aMdara sa zUnya nahIM hai| choTI bar3I zaktiyAMkI ApasI tathA bAhara maba tarapha bharI huI vastuoMkI vargaNAoM kriyA-prakriyA isa taraha hotI rahatI hai ki kampanase (maulIkyaloM) meM hote rahane ke kAraNa unameMse ya zUnya honA sabhava hI nahI / yahI kampana-prakampana saba pudagala paramANu (ilekTana) nikalate aura dasaroMse kucha paribartana yA jIvana aura sRSTikA mUla kAraNa AnevAle pudagala-paramANu unake andara ghusate aura hai| yadi yaha eka dama zAnta hojAya to saba kucha milate rahate haiN| cUki sabhI vastueM maMyogake anuzAnta ho jAya, phira na parivatana ho, na janma mRtyu sAra parivartana karatI haiM aura yaha parivartana unakI aura na naI mRSTi ityAdi / yaha kampana-prakampana hI vargaNAoMkI andararUnI banAvaTameM hera-phera honese mUlata: pudgala paramANuoMka chUTane aura Ana yA hI hotA hai aura isIlie yaha parivartana yA adalAnikalane aura milane kA kAraNa hai| jaisa do cambakoM badalo athavA vaha saba kucha jo hama isa saMsArameM yA ke bIcame eka khiMcAva rahatA hai aura koI gupta / apane andara hote hue dekhate, samajhate yA anubhava karate haiM vaha saba hotA hai yA hotA rahatA hai| zakti bIcakI jagahame kAma karatI rahatI hai-jabataka ina pudgalaparamANuoMkA AdAna-pradAna aura bIcavAlA sthAna sthira yA zAnta rahatA hai koI naI vargaNAoM kI banAvaTameM hera-phera hokara ekase dUsarA khAsa bAta utpanna nahIM hotI-para jaise hI usake hojAneke kAraNa hI sArI vyakta yA avyakta, dRzya yA aMdara kisI taraha prakampana yA halanacalana (Distu adRzya sAMsArika avasthAeM banato vizAitI rahatI haiM Thance) kisI prakArakA utpanna hojAya yA kara yA gatiyoM kA utpAda-vimAza lagA rahatA hai| jaise diyA jAya to turanta vidyuta-vijalIkA janma ho hama bhojana karate haiM aura zarIrameM jAkara usameMkA jAtA hai / ilekTna ( Electrons) chUTane lagate hai kucha bhAga raha jAtA hai aura phira vahAMse usa bhojana aura unheM rAstA de denese eka pravAha jArI ho jAtA kA rUpa badalakara malakhapameM bAhara nikala jAtA hai hai jisake kAma yA kAragujAriyA~ (Mauifesta. phira bhI hamArA bAhyarUpa jyoM kA tyoM dIkhatA hai usI tions) hama bijalIka rUpame dekhate yA pAte taraha jahAM haraeka vargaNAmeM na jAne kitane mUlasaMgha hai / ye ilekTana kahAM meM nikalate hai ? ye aura kitanaM paramANu rahate haiM unamese kucha di Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 5] jIvana aura vizvake parivartanoMkA rahasya jA sakatI hai| yahI nikalate raheM aura usI tarahake unhIMke sthAnapara saba kucha parivatena yA purAnA vinAza aura nayA dUsare Ate jAya to aisI vargaNAoMmeM pharaka nahIM utpAdana hote huye bhI mUlabhUta saba kucha jyoM-kA-tyoM par3a sakatA hai aura vastu prAyaH jyoM-kI-tyoM rahegI sthira rahatA hai / avasthAeM hI badalatI hai, vastukA badalegI nahIM bAhyarUpa usakA jaisA-kA taisA dikhegaa| na ekadama vinAza ho sakatA hai aura na naI vastueM para yaha Antarika kriyA-prakriyA to phira bhI sadAhI ekadama 'kacha nahIM' se banAI hI jA sktii| calatI rhegii| niyama utpAda-vyaya-dhrauvya nAmaka tatvako pUrNa rUpase jahAM padgalaparamANu isa tarahake AveM ki varga- pratipAdita karatA hai| avasthAoMke parivatanako NAoMkI Antarika banAvaTa hI badala jAya taba hI jainasiddhAntameM 'paryAya' kahA gayA hai| hamAre rAsAyanika (chemical) vijJAnameM varNita prakri- zarIrake andara bhI haraeka 'vargaNA' aura 'malasaMgha' yAoMdvArA usa vastu (substance) meM hI parivartana barAbara kampAyamAna hote rahate haiN| yaha kampana kaI hokara vaha purAnI vastu na rahakara dUsarI vastu ho jAtI taraha kA hotA hai| eka to prAkRtika, jo zarIrake hai / jo bAta rasAyanameM hotI hai vahI aura usI andara zarIra poSaNa vagairahakI kriyAe apane Apa tarahakI bAta yA kriyAeM zarIrakI haraeka vagaNA yA hotI rahatI haiM unake kAraNa kampana taraha taraha ke hote maulIkyUla ke mAtha bhI pUrNarUpase lAgU hai| aura hI rahate hai / dUsara, bAharI vastuoM dvArA jo ktiyAM yaha saba kucha kampana-prakampana (halakA bhArI mthAyI apanA prabhAva DAlatI hai unake dvArA dUsare kampana kSaNika ityAdi jo bhI ho) dvArA hI hotA hai| rAsA- apane Apa hote rahate haiN| tIsare tarahakA kampana yanika prakriyAoM meM bhI ve hI vastueM ApasameM eka vaha hai jise hama apanI ceSTAoMse utpanna karate haiN| dasare para AkramaNa kara tIsarI vastuke utpanna hone isameM bhI tIna bheda hai| mana-dArA, vacana-dvArA.evaM kA kAraNa hotI hai jinameM ApasI kucha aimI kriyAeM zArIrika halana calana yA gti-dvaaraa| inheM hI jaina karake milamilAkara tIsarI vastu utpanna karane zAstroM meM 'yoga' kahA gayA hai| kI svAbhAvika(affinity) sammilanazakti yogyatA jima samaya hama eka viSayako apane manameM yA guNa hotA hai / isI lie pudagalaparamANuAkA socate rahate haiM usa samaya hamArA mAnasika pradeza isI milane yA na milaneke bhedoMke anusAra kaI kAryazIla rahatA hai yA kampita hotA rahatA hai / eka bhedoMmeM vibhAjita kiyA gayA hai| Adhunika vijJAna apanA siddhAnta kucha aisA hI peza karatA hai aura viSaya yA eka bhAvase dUsare viSaya yA bhAvapara jisa samaya mana badalatA yA jAtA hai ina kampanoM meM eka jainadarzana bhI karmoke varNanameM kucha isI tarahakI tIvratA adhika rUpase AtI hai| eka hI viSayapara bAta 'snigdha' 'rUkSa' karake kahatA hai / jaise gaMdhakakA tejAba aura jasta (ainc) ko eka jagaha zAmila dhyAna lagAe rakhanese ye kampana kAphI kama yA eka karanese jo tIsarI vastu utpanna hogI vahI harasamaya hI taraha ke honesa zAMtatAkI bhAvanA yA sthiti bAhya ina donoM vastuoMke sammilanase sarvatra utpanna hotI rUpameM bhI pradarzita karate haiN| isIliye ekAgratA yA hai, yahI eka svayaMsiddha niyama yA sthAyitva ina mAre - dhyAnakI mahimA bahuta bar3I kahI gaI hai| parivartanoMmeM evaM inako niyamabaddha kahane yA karane meM prakampanAdika ora hiMsA-kisI eka jIvita athavA maMsArake parivartanoMmeM niyamitatA rakhane meM vastukA rUpaparivatana honA yA eka rUpa naSTa samartha hai| yahI bAta saMsArakI yA saMsAra sthita hokara dUsarA utpanna honekA nAma hI hiMmA (?) hai| kisI bhI vastu yA niyamakI sthiratA athavA sthAya- jaba kabhI bhI hamAre andara koI vizeSa kampana hotA tvakA kAraNa hai| hai to isa zarIrake andara jo anaMtAnaMta parama sUkSma Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 anekAnta [varSa 10 jIvANu (cells) vidyamAna haiM unameM asaMkhyoMkA usa jIvakI aura usake zarIrake andara jinane vinAza aura asaMkhyoM nayoMkA utpAda usI samaya jIvANa haiM unakI hatyA to ikaTaThA karate hI haiM: sAtha unakI jagaha para hotA hai| yaha prakampana jitanA tIvra hI sAtha usa tarahakA padArtha khAnesa hamAre zarIrake hogA vinAza aura utpAdakI yaha kriyA utanI hI andara bhI bar3A hI tIvra prakampana aura hera-phera hotA bahatyA bar3I hogii| manakI apekSA vacana aura uma- hai jo puna: anaMtAnaMta jIvANuoMkI hatyAkA bhItarI se bhI adhika kAyake halana-calanase uttarottara ina evaM bAharI kAraNa banatA hai| isa taraha koI bhI jIvANuoMkI hiMsA adhikAdhika hotI hai| itanA manuSya mAMsa khAnemeM himA karake kaI gunA aura hI nahIM hamAre andara yaha halana-calana yA prakampana bahutarphI hiMsAkA bhAgI hotA hai| mAMsa khAnase honese hamAre zarIrase nikalane vAle pudgaloM kI gati bhAvoM meM jo kalupatA AMtarika vagaNAoMme hera-phara evaM saMkhyAmeM bhI tIvratA yA bar3hotarI ho jAtI hai| hokara utpanna ho jAtI hai vaha Ageke liye eka hamAre cAroM tarapha vAyumaNDalame anaMtAnaMta jIva aisa sthAyI kAraNa hisAkA kAyama kara detI hai| isa bhare par3e hai jinhe. hama dekha nahIM sakate-isa taraha -isa taraha taraha khAna pAnakI zaddhi bho Atma-lAbha aura ahiunakA bar3A bhArI nAza hamAre prakampanoMme svayameva sAkI sAdhanAke lie parama Avazyaka hai hotA rahatA hai / isI lie hama jitanA jitanA bhI parivartanAdike mUlakAraNakA kucha spaSTIkaraNa:mana-vacana-kAyakI kriyAoMko kama kareM hiMmA utanI sAMsArika parivartanAdika evaM vyakta yA avyakta hI kama hogii| aura yahI ahiMsAkA parama Adarza aura dRzya yA adRzya kriyAe~ jo jagatameM hotI hai| aura cUki aisA karake hI hama pudgaloMse chuTa rahatI haiM unakA mUla kAraNa vargaNAoMkI andarUnI kArA pAkara parama nirvANa yA mokSakA lAbha karasakate banAvaTa meM hera-pherakA honA hai| para hameM yahAM gaNita. haiM isIlie "ahisA paramo dharmaH" kahA gayA hai / kI sahAyatA lekara yaha dekhane yA jAnane kI yathAjisa samaya hamArA mana itanA adhika ekAgra hojAya zakti ceSTA karanI hai ki Akhira yaha saba hotA ki kucha derake lie bhI yadi ye mAnasika yA zArIrika ceSTAvAle halana-calana ekadama vilkula banda / kyoM yA kaise hai ? tathA kyA aura kaisA honese kyA ho jAya~ to yaha pudgaloMkA puja AtmAmesa sahasA amara par3atA hai ? viSaya bahuta hI vizAla hai para yahAM thor3ase choTe moTe dRSTAnta dekara viSayaka dRSTikosArA-kA-sArA apane Apa jhar3a jAya aura AtmA NakI tarapha logoMkA dhyAna AkRSTa yA mukhAtiba turaMta mokSakA lAbha krle| yaha avasthA parama nivi. karane mAtrakI ceSTA hI kI jaaygii| choTese lekhakI kalpa dazAmeM hotI hai aura parama nirvikalpa dazA yA / paramazAMta dazAko lAnevAlI hai| isa parama nirvi- kauna kahe bar3e-bar3e pothoMmeM kitane hI vo taka likhate kalpatAkA tabhI lAbha hotA hai jaba pUrNa jJAna utpanna rahane para bhI isa viSayakA aMta nahI ho sktaa| hojAya aura hama hara eka bAta yA kAryakA kAraNa isa lie lekhako aMtima na mAna kara kevala mAtra aura asara bhUta,vartamAna,bhaviSyake bAremeM jAna jAMya viSayase paricaya karAne kA eka bahuta hI choTA paratathA koI bhI mAnasika vikAra kisI tarahakA raha mANu barAbara prayAsa hI mAnanA caahie| sAdhAraNa hI na jAya aura sukha-dukhakI bhAvanA ekadama apane manuSyakA, jJAna apUrNa hai isa lie koI bAta aina Apa gAyaba hojAya-yahI vaha parama nirvikalpa apUrNa jJAnavAle mAnavakI kahI huI pUrNa to kaima dazA hai jaba AtmA mokSa prApta kara letA hai| hosakatI hai? aura phira aisI hAlata meM galatiyoMkA - bhojana-pAnakA bhI hiMsA-ahiMsAse bar3A saMbaMdha honA bhI asambhava nhiiN| kisI bhI Theory yA hai| kisI jIvako mArakara mAMsa nikAlane meM hama siddhAntako tarka evaM buddhikI kasauTIpara kasakara Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 5] jIvana aura vizvake parivartanoMkA rahasya 177 tathA vyavahAra aura anubhavakI zrAgameM tapAkara bhAvika prakRtikI sadRzatA hI khiMcAvakA kAraNa yahAM yadi ThIka pAyA jAya tabhI svIkAra karanA caahie| hai| prakRtiyoM meM viSamatA honepara donoM ikaTThA nahIM hamAre Adhunika vaijJAnikoM ko idhara vizeSa dhyAna raha skte| ye jIvANu jaba strIke gabhAzayameM jAte caahie| idhara anusaMdhAnakA vizAla anaMta hai to jina jIvANu moMkI vargaNAoMkI adhika taka vistRta kSetra par3A hai aura jitano jitanI jAna* saMkhyAmeM strIkI vargaNAoMkI adhikAdhika yA pacAsa kArI milatI jAyagI utanI hI adhikAdhika dilacaspI phIsadIse adhika saMkhyA evaM prakRtise samAnatA na idhara bar3hegI evaM AtmajJAna, AtmalAbha, athavA hogI to ve bAhara nikala jAyaMga-ruka nahIM skte| mukha-zAntikA saccA mArga mulabha hogA tathA vyakti phira rajakA sAtha ho jAnese ina jIvANuoMkA ardha evaM saMmAra Upara uThane meM samartha hogaa| zarIra pUrA hokara pUrNa yA pUrNa vikasita ho jAtA kisI bhI eka vyaktike zarIrameM anaMtAnaMta puda- ha / esA hAlatama unakA vagaNAAkA sa pada- hai| aisI hAlatameM unakI vargaNAoMkI saMkhyA aura gala vagaNAeN hai| aura ye vargaNAe~ anaMtAnaMta prakA prakRtimeM bhI pharka AjAtA hai-taba phira ve ho rakI hai| yadi bAta samajhanake lie yahAM hama yaha jIvANu garbhAzayameM ruka sakate haiM jahAM Adhe-sa-adhika mAna leM ki kisI bhI zarorame kaMvala eka sau (one kI samAnatA strIkI bargaNAoMke sAtha ho yAnI hundred prakArako hI vargaNA hai aura hara eka pacAsase Upara sau taka jitanI bhI adhika ho sake donAkI vargaNAoMkI samAnatA ho / isake atirikta prakArame eka hI vargaNA eka tarahakI hai no ima naraha Age mukhya viSayako spaSTa karaneke liye jo bAteM bhI strIke zarIrakI vargaNAoMkI saMkhyA prakRti evaM batalAI jAyeMgI unako samajhane-samajhAnemeM AsAnI banAvaTama bhI sarvadA hara samaya-hara kSaNa parivartana hogii| hotA rahatA hai aura sAtha hI sAtha garbhAzayasthita jIvANuoMke bhii| isa taraha jisa mamaya bhI yaha (1) mAnavajanma-aba hame dakhanA hai ki bAta aisI hojAyagI ki donoMkI mamAnatA Adhese mAnava-janma kaimA hotA hai| kisI puruSake zarIrakI kama ho jAya to phaurana vaha jIvANu bAhara nikala vargaNAoM kI saMkhyA mau hai aura strIka zarIrakI vage jAyagA / garbhapAtakA bhI kAraNa yahI hai| isa taraha NAyoMkI saMkhyA bhI mauhI hai| aura purupaka vIyama hama dekhate haiM ki antako adhikatara garbhAzayameM rahanevAle sUkSma, aparyApta jIvANu (cells) jiname kevala eka hI jIvANu TikA rahakara janma letA hai| Age calakara strIka rajakA saMyoga honesa pUrNa rUpa kahIM kahIM adhika bacce bhI eka-sAtha janma lete hai yA zarIra prApta hotA hai usako bhI vagaNAAMkI usake kAraNakA upayukta rItisaM ThIka-ThIka samAdhAna saMkhyA mo hai| bIyama isatarahaka asaMkhya jIvANu yA hala mila jAtA hai| yaha to eka choTA-sA udAeka mAtha rahate hai aura eka sAtha ke sahagamanameM kaI haraNa bahuta hI saMkSepameM yahAM diyA gayA-isakA sau aise jIvANu gabhAzayame cale jAte hai| kisI vistRta upayoga koI bhI jijJAsu yA anusaMdhAna puruSake vIyame va ho jAvANu raheMge jinakI vagegA- karanevAlA vaijJAnika isI taraha vizleSaNa (AualyoMmeMse Adhe se adhika vargaNAoMkA yA adhikama sis) karate hA nikAla sakatA hai| adhika vargaNAoMkA gaThana yA unakI banAvaTa aimI hogI jinake svabhAvakI samAnatA usa paruSa (2) santAnameM buddhi-zakti-svAsthyAdi Adhese adhika yA adhikase adhika vargaNAoMke guNoMkA saMyoga-lar3akA, lar3akI jo bhI utpanna hota gaThana evaM svabhAvake sAtha hogii| karmaprakRtiyoM yA haiM unake gugNAdika yA buddhi aura zakti svAsthya vagairaha pudgala-vargaNAoM kI samAnatA, anurUpatA yA svA- hara eka cIjakA ina vargaNAoMkI samAnatA aura Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 anekAnta [ varSa10 viSamatApara hI sAga dAromadAra hai / do puruSoMkI (3) vargaNAoMkI banAvaTa Adipara svabhA. vargaNAoMkI banAvaTa evaM saMkhyAmeM jitanI adhikA vAdikA AdhAra-eka hI tarahakI banAvaTavAlI dhika samAnatA hogI unake rUpa, banAvaTa aura svabhAvAdi to samAna hoMge hI unake zarIrake andara vagaNAAkA alaga-alaga guTTa, samudAya yA saMgakhUna vagairahameM bhI kAphI samAnatA vageNAoMkI Thana hotA hai| hara saMgaThanakA asara kisI bhI jIva samAnatAke anurUpa kamoveza hogI yA hotI hai| yA mAnava-svabhAvapara unakI saMkhyAke anapAtake yahI kAraNa hai ki eka khAnadAna yA vaMzake logoMmeM yA anasAra hI kamoveza hotA hai| jaise kisI vyaktimeM anusAra pitA-putra aura bhAI-bhAImeM prAyaH kAphI samAnatA hotI vijJAnakI tarapha jhukAva lAnevAlI vargaNAoMkI hai| do yamaja (yugaliyA) bhAiyoMmeM to itanI adhika saMkhyA kAphI honese usakI dilacaspI vijJAnakI samAnatA pAI gaI hai ki yadi ekako sardI yA jAnakArI yA AviSkAra ityAdikI tarapha jyAdA bukhAra hotA hai to dUsareko bhI ho jAtA hai| hAM, do / hogii| usI taraha-darzana, saMgIta, rAjanIti, vyApAra, bhAiyoMke eka hI mAtA-pitAkI saMtAna honepara bhii| parelU prabandha, khetI, pazupAlana, maMtAnapAlana ityAdi. unakI prakRtiyoMmeM kAphI pharka bhI isI taraha ho ityAdikI vargaNAeM alaga-alaga banAvaTavAlI sakatA hai| jaise ekakI sau vargaNAoMmeM pacahattarakI hotI haiM / koI puruSa aura usakI patnI donoM dUrasamAnatA pitAke sAtha hai jinameM pacAsa to 'sama, dUra dezAka aura bhinna-bhinna saMskRtiyoMke honese prakRti kI haiM aura paJcIsa 'viSama' prkRtikii| ye kula unakI manovRttiyoM evaM jhukAvoMmeM kAko vibhinnatA hogii| unakI yogyatAoM aura ruciyoMmeM bhI vaicitrya pacahattara pitAkI prakRtise samAnatA rakhatI haiM, bAkI hogaa| ina sabakA samanvaya samucita parimANameM paJcIsa vargaNAeM jo putrameM vacI ve yadi samaprakRti kI huI to usake andara samaprakRtikI vargaNAoMkI usa saMtAnameM pAyA jAyagA jo inase utpanna hogii| ataH kisI santAnameM taraha-taraha ke guNa eka sAtha saMkhyA pacahattara ho jAtI hai aura viSamakI sirpha pAe jAya isake liye AvazyakatA hai ki sudUra aura 25 hI raha jAtI hai| aba dUsare putrako bhI imI vibhinna vicAroMvAle strI-puruSoMmeM vaivAhika saMbandha taraha dekheM to ThIka isake viparIta usameM viSama sthApita kiyA jaay| prakRti vAlI vargaNAoMkI saMkhyA pacahattara ho sakatI hai aura samaprakRtikI kevala 25 / aisI hAlatameM pitA aura mAtA ryAda eka hI kuTumbake ho to donoMkA svabhAva ekadama viparIta honA svAbhAvika jo santAna hogI vaha aura adhika unake anurUpa hai / aisI hAlatameM eka duSTa ho sakatA hai aura dUsarA hogI / aisI hAlata meM vargaNAoMkI samAnatA bar3I ekadama bhalAmAnasa / yadyapi aisA kama hotA hai para AsAnI yA moTe taurapara hI mila jAne lar3akA yaha bhI asaMbhava nhiiN| yaha svabhAvoMkI viparItatA yA bajAya calatA-purjA-tIvra buddhivAlA-vilakSaNa hone vibhinnatA vargaNAoMkI saMkhyAkI adhika yA kama ke kama buddhivAlA ho sakatA hai / mUrkhatA yA khAnavibhinnatA aura samAnatApara nirbhara karatI hai| dAnI madatA adhika mAtrAmeM santAnameM parilakSita isake alAvA bhI jaise-jaise bacce umrameM bar3hate jAte honekI saMbhAvanA rahatI hai| yadi pitA-mAtA dUrahaiM unakI vargaNAoM meM parivartana hotA rahatA hai- darake yA dUra dezoMke hoM yA do varNa (Race ke kisImeM kisI eka tarahako vargaNAoMkI saMkhyA bar3hI, hoM to vargaNAoMkI samAnatA mAtA-pitA aura putrakisImeM dUsarI tarahakI-ityAdi / isa taraha bhI meM kAphI saMkhyAkI vargaNAoMko zAmila karanepara svabhAvameM pharka par3atA calA AsakatA hai| hI upalabdha hogI / isa taraha santAnakI prakRtimeM Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa5] jIvana aura vizvake parivartanaukA rahasya 1 kAphI vaicitrya aura caMcalatA lakSipta hogii| lar3akA hai to vaha svastha hogA ityAdi / adhika honahAra hogaa| lekina bAdameM usake lAlana- (4) bImArIkI santati- pitAko yadi pAlana, cAroM taraphake logoMke sAtha milanA-julanA, koI bImArI ho to usakI vargaNAoM meM bhI bImArI vAtAvaraNa, jalavAyu ityAdikA prabhAva bho usakI yA bImAriyoMvAlI vargaNAe hoMgI aura usake vargaNAoMmeM haradama parivartana lAtA rahatA hai isa vIryameM vahI kITANu zrAveMge jinakI dhargaNAoM lie 'tukhma tAsora sohabate asara' ye donoM vyartha kI samAnatA inake sAtha adhika-se-adhika hogii| nahIM jAte / manuSyake svabhAva yA prakRtipara hara bahuta-sI bImAriyAM bar3I gaharI chApa lagAne vAlI vastukA, hara bAtakA, hara vAtAvaraNakA asara par3atA hotI hai, jisakA matalaba yaha ki puruSakI kula hai / vargaNAoMke gaThana yA banAvaTapara hI kisI vargaNAoMmeM aisI bImArIkI kAraNavAlI SagaNAoMkA svabhAva-prakRti yA usakA saba kucha nirbhara kI saMkhyA kAphI bar3I hotI hai, jaise sujAka, garmI, karatA hai yA yaha saba kucha vargaNAoM-dvArA hI banatA damA, vagairaha / yahI kAraNa hai ki jo saMtAna aisI vigar3atA yA parivartita aura saMcAlita hotA hai| bImArIvAle pitAkI hotI hai usameM bhI ye lakSaNa hara eka jIva yA mAnava-zarIrake andara anantA milate hai| mAtAke sAtha bhI aisI hI bAta hai, kyoMnanta prakArakI vargaNAe haiN| jina eka tarahakI varga ki saMtAna Akhira usakI vargaNAmoMse samAnatA NAoMkI saMkhyA adhika yA kAphI mAtrAmeM hogI, unake anurUpa yA unake prabhAva dvArA utpanna hA rakhane vAlI hI garbhameM ruka sakatI hai aura phira svabhAva yA AcaraNa ityAdi vizeSarUpase pari bAdako mAtAke sAtha rahanese usakI vargaNAoMmeM lakSita hoNge| inameM bhI jinakA udaya Upara AtA hai - jo bAdako parivartana hote hai ve bhI to mAtAkI unakA hI tAtkAlika prabhAva vizeSa dikhalAI paDatA vargaNAoMsa hI prabhAvita hote haiN| isalie yaha hai| saMsArame jitane vyakti hai utane tarahaka svabhAva saMbhava hai ki pitAke yahAMsa yadi koI santAna aura haraeka manuSyake andarakI haraeka banAvaTa yA bImArIvAlA na bhI AyA ho to vaha mAtAkI bAharI zArIrika vyorA Details aura guNAdika suhabata (saMgati) meM mAtAkI bImArI le sakatA ekadama pRthaka-pRthaka yA bhinna-bhinna hote haiN| isa taraha hai, ityaadi| saMsArake kinhIM bhI do vyaktiyoM kI kula vargaNAe kamI (5) vAtAvaraNAdikA svAsthyapara asarabhI samAna nahIM hotii| jitanI-jitanI samAnatA do yA adhika vyaktiyoMmeM vargaNAoMke gaunakI ___ hara eka vAtAvaraNameM bhare hue yA sthAna pAe hue pudgalokA bhI saMgaThana eka khAsa tarahakA hI hotA hogI unakI va saba bAteM usI anupAtameM samAna hoMgI jo una samAna vargaNAoMke phalasvarUpa yA 6, : hai, jo kisI jagahake jalavAyuke kAraNa hotA hai / unasa prabhAvita hotI hai| isI taraha viparItatA yA jaba eka baccA kisI khAsa vAtAvaraNameM utpanna vibhinnatA bhI samajhanA caahie| saMsArameM jitane huzrA taba yadi usakI vargaNAmoMkI prakRti vAtAvyakti hai utanI hI vibhinnatA unakI vageNAoMkI varaNa kI vaga banAvaTa evaM saMgaThanameM do vyaktiyoM meM yadi bImAra yA asvastha ho jAyagA aura yadi vaha pacAsa-pacAsa vargaNAe zAntatAkI samAna haiM to viSamatA adhika huI to usakI mRtyu ho jaaygii| donoMmeM zAnta svabhAva hogA / bAkI pacAsameMse vaha usa vAtAvaraNameM jindA nahIM raha sktaa| ekameM yadi bImArIkI vargaNAeM adhika hai to vaha esI hAlatameM yadi lar3akeko dUsare vAtAvaraNameM bImAra hogA aura yadi dusaremeM svasthatAkI adhika badala diyA jAya yA dUsarI jagaha le jAyA jAya Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 anekAnta [varSe 10 - - jo usakI prakRtike anukUla par3e to vaha jindA raha niyoMke anusAra athavA bAtAvaraNa jalavAyu saMgati sakatA hai yA asvasthatAse nikala kara svAsthya lAbha khAna-pAna vagairahake anusAra hotI haiN| jaise ki ramAkara sakatA hai| yanoMmeM eka dUsareke sAtha milane-milAnepara hotI kisIkI sau vargaNAoMmeMse yadi yaha mAna liyA hai| pharka kevala itanA hI hai ki ekako hama jIvita rUpameM hAr3a, mAMsa, khUna vagairaha karake dekhate aura jAya ki pUrNa svAsthyake lie kama-se-kama 75 jAnate haiM jabaki dUsareko nirjIva mamajhate aura mAnate vargaNAoMkI samAnatA sthAnIya vAtAvaraNakI vagaNAoMke sAtha honA jarUrI hai to aisA hone para haiM / parantu mUlabhUta dhAtueM (clements)sabhImeM ve hI haiN| inhIM malabhata dhAtu oMke sammizraNake jereasara vaha vyakti zaktizAlI svAsthyavAlA hogA jaba ki (prabhAvake aMtargata) bejAna(inorganic and inaniisase kama hone para usapara bImAriyoMkA daurA imate) vastueM bhI haiM aura jAnadAra(organic and hogA / bImAriyAM bhI vargaNAoMke anurUpa hI animate) vastueM bhI hai| hA~, adhitara jAnadAra hoMgI / phira yadi yaha mAna liyA jAya ki usa vastuoMkI vargaNAokI banAvaTa adhika ulajhanoMse vAtAvaraNa meM kevala jIvita mAtra rahane ke lie kama-se pUrNa evaM kampleksa (complex) hotI hai banisvata kama pacAsa yA pacAsa phI sadI vagaNAAkA bejAna (ILOganic) vastuoM (substances) ke| samAnatA Avazyaka hai taba yadi imaka Upara samA- isaliye pAramparika kriyA-prakriyA (action and natA huI taba taka to vaha jItA rahegA aura jahAM reaction) kA bhI umI taraha gUDha yA kamplekma isa saMkhyAse kamI huI ki tatkAla usakI mRtyu (complex) honA svAbhAvika hai| phala (effect) ho jAyagI / davAoM yA upayukta upacArase athavA bhI usI tarahakA hotA hai / haraeka prakRtikI vagabAtAvaraNa yA sthAnake parivartana dvArA samAna varga- NAoMkI banAvaTa aura unakA apanA guTTa alaga NAoMkI saMkhyAmeM kAphI vRddhi hosakatI hai aura hotA hai / jaisa kodha utpanna karanevAlo vargaNAoMkI hotI hai aura inakA asara hama nitya pratyakSa banAvaTa eka tarahakI hogI, lobhakI eka tarahakI aura dekhate hai| kuzIlakI dUsare trhkii| ityAdi / isI taraha yA isake ulaTA honesa viparIta bAta acche guNoMke liye bhI samajhanA cAhiye / eka guNa bhI ho sakatI hai| yahI bAta mAnavake pUra jIvana yA augaNake liye eka hI taraha kI banAvaTakI paryanta hotI rahatI hai| kahIMkA vAtAvaraNa yA jala- vargaNA hara zarIra meM hara jagaha hoNgii| jaise gaMdhakakI vAyu kisIke liye lAbhakara aura kahIMkA hAnikara tejAbakI banAvaTa sabhI jagaha eka-sI hI hogI yA hotA hai-ina sabakA kAraNa sthAnIya pudgalavage- lohekI vargaNAoMkI banAvaTa eka hI tarahake loheke NAoMkI lAbhakAraka yA hAnikAraka racanA hai / jaise liye hara jagaha hara samaya eka-sI hI rhegii| jisa kisIdhAtuke sAtha gaMdhakakI tejAba(sulphuric acid) patha gadhakakA tajAba(sulphuric acid) taraha ina dhAtuoMkI vargaNAoMkI banAvaTameM vibhinnatA lagA dI jAya to usakA asara turaMta par3agA jabaki Anesa inake malarUpa, guNa aura nAma hI badala jAte tejAbake alAvA bAkI dUmare kisI tarala padArthakA haiM usI taraha jIvadhArI mAnavoMkI vargaNAoMkA bhI utanA asara nahIM hogaa| matalaba yaha ki gaMdhakake hisAba-kitAba hai| kisI bhI samaya kisI bAharI tejAbakI vargaNAoMkI banAvaTa aisI hai ki usakA yA Antarika prabhAva dvArA krodhakI vageNAeM kSamAmeM, asara usI tarahakA par3atA hai jabaki kisI aura karuNAme yA kisI bhI dUsare guNa athavA avaguNameM dUsare tarala padArthakA vaisA nhiiN| manuSya hI kyoM, pariNata ho makatI hai aura hotI rahatI haiN| hara ekakA jIvamAtrake zarIrake sAtha bhI kriyA-prakriyA unhIM sthAyitva unakI banAvaTa ke sthAyitvapara evaM prabhAva Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 5 ] unakI saMkhyA aura saMgaThanake Upara nirbhara karatA hai| ityAdi / svAsthya para bhI isI taraha asara par3atA hai aura parivartana hote haiM / hama jo kahIM kisI khAma vAtAvaraNa meM ekAeka (acAnaka ) bImAra par3a jAte haiM yA dUsare meM jAkara acche ho jAte haiM yaha saba ina vargAoM kI samAnatA aura vibhinnatAke hI kAraNa hotA hai | kabhI aisA hotA hai ki koI havA baha jAtI hai yA kisI chUtavAlI bImArIkI chUta lagane se ekAeka koI bImAra ho jAtA hai, isakA matalaba yaha hai ki usa manuSya meM vaisI vargaNAe' bana jAtI hai pahale se kucha hoM to unakI saMkhyA ekAeka kAphI bar3ha jAtI hai aura ve apanA prabhAva Upara kara detI hai| davAiyAM gvAnese hamAre andarakI vargaNAoMmeM parivartana hotA hai aura phira ve vAtAvaraNa ke jaba anukUla ho jAtI hai taba bImArI chUTa jAtI haiM / pathya, bhojana, vicAra, rahanasahana ityAdi hara eka vastukA prabhAva hara vakta hamArI vargoM kI banAvaTako badalatA rahatA hU~ -- jaisA ki pahale Upara kaha Ae hai - isase inakA bhI asara hama bImArI vagairaha meM yA svastha avasthA meM pUrNa rUpase dekhate yA anubhava karate hai / (6) vargaNAoM ke parivartana -hamAre cAroM tarapha pudgala bhare par3e haiM- kucha parAmAgurUpameM kucha mUlasoM (atoms) ke rUpame aura kucha varga - AoM (molecules) ke rUpame / hamAre andara bhI zarIrameM ye saba vastueM maujUda haiN| varga NAoMkI banAvaTa aisI hai ki eka jAlIse usakI upamA do jA sakatI haiN| usake bhItara bhI yoM hI chuTTa pudgala ina tInoM rUpoM meM barAbara vidyamAna hai yA Ate-jAte rahate hai | jisa samaya hamAre zarIrakI vargaNAoMkA kampana yA prakampana kisI kAraNa se hotA hai inakI banAvaTake andara eka halacala maca jAtI hai aura isa halacalame bahuta se paramANu apanA sthAna chor3a dete haiM aura unakI jagaha nae paramANu le lete haiN| isa taraha ina vargaNAoMmeM parivartana ho jAtA hai yA hotA hI jIvana aura vizvake parivartanoM kA rahasya 181 rahatA hai| yaha parivartana kampanake kamajora yA adhika jora para kama veza hotA hai yA kampanake kAraNoM dvArA vizeSa tarIke se honese ye parivartana kama-veza, sthAyI, kSaNika, kama samaya (sthiti) vAle yA adhika samaya (sthiti) vAle, tIbra yA halake ityAdi aneka prakAra ke hote hai| tIvra kaSAyoMke kAraNa jo kampana hote haiM unase baMdha gaharA hotA hai / bandhakA vibhAga hamAre yahAM prakRti, pradeza, sthiti aura anubhAga aise cAra prakAra kiyA gayA hai aura ina sabakA jaina zAstroM meM bahuta kucha vistAra ke sAtha varNana hai / (8) bAhya vastuoMkA prabhAva aura kAraNa - hama jo kucha dekhate hai usakA bahuta bar3A asara hamAre Upara par3atA hai| hara eka vastu yA zarIra se ajasrarUpamaM pudgaloMkA pravAha nikalatA rahatA hai / yaha pravAha isa taraha nikalatA rahatA hai ki jisase hameM kisI vastu ke hone kA aura usakI rUparekhA tathA raGgakA ThIka-ThIka bhAna yA bhAsa hotA hai / ye pudgala paramANu, mUlasaMgha aura vargaNAoMke rUpameM nikalate rahate hai aura hamArI AMkhoM para jaba par3ate hai yA AMkhoMka pase andara jAte hai to hame unake kAraNa jo anubhava hotA hai vahI hamArI dekhanekI zakti kahI jAtI hai / hama jo kucha bhI dekhate haiM usakA mUla kAraNa yaha hU~ ki jo vargakhAe ajasrarUpase kisI bhI zarIra yA vastu ke hara hissese hara samaya nikalatI rahatI haiM ve usa vastuke anurUpa Thoka ThIka vaisI hI rUparekhA-raGgavAlI sUkSma vargaNAe' banA detI haiM yA aisI vargAoM meM pariNata ho jAtI haiM jo phira dRSTidvArA darzita evaM pratibimba utpanna karanevAlI vastuoM meM pratibimbita hotI hai yA phoTo khiMcane meM sahAyaka hotI haiM / itanA hI nahIM, jo vargaNAeM eka choTe lensa ( Lense) ke bhItara ghusatI haiM lensa kI banAvaTake anusAra hI dUsarI tarapha bAhara nikalanepara unakA phailAva (Scattering) hotA hai / sUryakiraNeM sUrya se nikalI vargaNAeM hI haiM, unheM bhI kisI lensa dvArA ekatrita kisI vastupara jora se AkramaNa karane ke Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 anekAnta [varSe 10 kAraNa ho agni utpanna ho jAtI hai| yaha bhI ThIka hai| vargaNAoMkI banAvaTameM bar3A totra parivartana ho. usI taraha hotA hai jaise philAmeMTameM hama rozanIkA tA hai aura ekadama dabI huI niSkriya vargaNAe bhAna karate hai jabaki vidya ta pravAha jArI rahatA hai| Upara Akara apanA prabhAva turanta prakaTa rUpameM DAlane raMgoMkA prabhAva bho hamAre andarakI vargaNAoMko eka lagatI haiN| isIke dvArA sahasA krodha badalakara Akra. khAsa taratIvameM punaHsaMgaThana karanemeM bar3A bhArI kAra- maNameM pariNata hojAtA hai yA dUsare nimitta pAkara gara hotA hai / upayukta raGgoMke cunAva, sammizraNa yA athavA apanoMpara hAtha uThAneme azaktatA mahasUma sammelana aura pradarzana dvArA haraeka tarahakI bImA- honese manobhAvanAoMmeM aisA parivartana hojAtA hai riyAM svayaM acchI ho sakatI haiM aura manapara acchA ki jisase krodhakI vargaNAe' malAImeM pariNata ho burA prabhAva bhI DAlA jA sakatA hai| jAtI haiM ityaadi| ___yaha bAta nahIM ki kisI vastume lagAtAra nika- isa taraha jo bhI vastu jisa avasthA lanevAle ye pudgala kevala prAMkhoMmeM hI ghusate hoM meM hama acchI yA burI dekhate haiM yadi usa samaya ye to sAre zarIrameM saba jagaha ghusate aura nikalate hamAre andara manovikAra hue to unakA asara dugunA rahate haiM aura kampanake anusAra apanA prabhAva bhI ho jAtA hai / isIlie burI vastueM dekhakara yA anya hAla jAte haiM-cAhe sthAyI kSaNika yA kaisA bhI kisI aniSTa bAtako dekhakara ghRNA karaneke lie manA kyoM na ho| hamAre zarIrase bhI isI taraha pudgalakA kiyA gayA hai| vastusvarUpakA vicAra karake ghRNA ajasra pravAha tejIse nikalatA rahatA hai| jisake . Adi vikAroMko rokanA cAhie, jisase hamAre aMdara kAraNa hI pratibiMba dRSTigocara hote hai yA phoTo khIMcanA yA utAranA saMbhava hotA hai| yaha phoTo yA __ kI padgala bargaNAoMkI banAvaTa aura samabhAvI vargaNAoM kI saMkhyA ThIka rhe| isIlie manuSyake pratibiMboM kA bananA ina padgala vargaNAoMke niSkA andara vikAra na paidA ho yA kama-se-kama paidA ho sanake kAraNa hI hotA hai| yadi ye pudgala vargaNAe~ kisI vastu yA zarIrase ajasrarUpameM nahIM isake lie yaha Avazyaka hai ki hamAre cAroM tarapha nikalatI rahatIM to phoTo khIMcanA yA pratibiMboMkA hara vastu sandara hokara acchI tarahase sthita ho aura bananA yA koI vastu dekhanA yA jAnanA saMbhava nahIM unakI taratIba y| sajAvaTa aimI ho jisase hamAre hotA / jisa samaya koI joroMkA kampana zarIrameM manapara burA asara na par3akara acchA zubha asara andara yA bAhara yA bhAvoMmeM hotA hai taba padagalakA pdd'e| acche prAkRtika dRzyoMvAle sthAnoMkI mahattA pravAha aura tIvra ho jAtA hai-AnevAle padgalA isI kAraNa hai / sundara-bhavya vastuoMkA dekhanA kA bhI aura bAhara nikalanevAle padagaloMkA bhii| hamAre bhAvAma yA hamArI vagaNAoMke gaThanama jaba badaname thara-tharAhaTa ho, chIMke Ave yA kampa- sundaratA yA bhavyatA lAtA hai| kurucipUrNa vastaoM kampI ho yA romAMca ho jAya to vagaNAoM meM bar3A kA dRzya hAnikAraka evaM surucipUrNa aura manohara bhArI parivartana ekAeka hotA hai| kisI bhI sahasA dRzyoMkA asara doSoMkA nAzaka hai| prabhAvakArI Dara-bhaya yA isItaraha ke dUsare Shocks sundaratA dvArA manuSya hI kyoM pazu bhI mohita yA ghaTanAoMkA bar3A bhArI asara par3atA hai / Aka- evaM prabhAvita hote haiN| manuSyakI banAvaTa yA svabhAva smika AghAta Suddeu shocks yA AvegakA kucha aisA hai ki vaha sundaratAkI tarapha AkarSita asara AdhI yA babaMDara kI taraha par3atA hai athavA hotA hai| isa AkaSaNameM anurAga ho jAnA hI prema vaSotI nadiyoM meM honevAle cakohkI taraha nIcakI hai| premameM dhyAnakI sabase adhika ekAgratA hotI cAja Upara aura Upara ko cIja nIce kara dene meM hotA hai| nirjIva vastuoM kI apekSA jAnadAra vastuoM Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 5] jIvana aura vizvake parivartanoMkA rahasya 183 meM banAvaTa ke atirikta aura bhI sundara ceSTAeM eka sAtha kama-veza apanI zaktike anusAra kAma kara zrAkaSaNako adhikAdhika tIvra karatI hai / isa rahe yA prabhAva DAla rahe hai| jisakA prabhAva jisa 'AkarSaNako hI adhyAtmakI tarapha mor3anA una logoM dizAmeM adhika joradAra hogA udhara hI usakI gati ke lie adhika AsAna hotA hai jo saMsArI mAyA- hogii| itanA hI nahIM, varSoM pahalese calatI AtI mohame betaraha ulajhe hue aura maMlagna hai| bhaktimArga huI bAta kisI nimitta ke mila jAnese jora pakar3a kI vyApaka saphalatA isI meM rahI hai| apavAda aura letI hai aura taba hama usase prabhAvita hokara usa anacita prayoga to sabhI jagahoM yA sabhI vastuoM mutAvika AcaraNa yA kArya karane lagate haiN| jaise meM sAdhAraNa apUrNa mAnavakI ajJAnAvasthA aura koI mitra dillImeM baiThA bAra-bAra apane paTanA sthita asahAyAvasthAke kAraNa hai, hogae hai aura hote mitrako dillI Aneke liye likhatA hai-para vaha rheNge| inhe ucita zikSA evaM upadeza dvArA sacca nahIM jA paataa| para ekAeka aisA nimitta milA ki mAgame yukta karanA guruoMkA kAma hai / sundaratAke koI dUsarA mitra bhI vyApArake silesilemeM dillI dekhane aura dhyAna karanese nae-nae bhAvoMkI sRSTi jA rahA hai aura Akara isa pahale zrAdamIse calanako hotI hai unheM zubhrarUpa denA,adhyAtmakI tarapha mor3anA kahatA hai to usa dUsare vyaktikI upasthiti, bhAva, evaM pUjyatAma yunakara vAsanAko unake andara bhApaNakA sahArA milaa| naI vargaNAe' banIghumanase rokanA prAvazyaka hai| saundarya isa taraha purAnIme parivartana huA tathA sapata vargaNAe~ kriyAmanohAro honese ekAgratAke kAraNa jo acche pari. zIla ho uThIM, isa taraha vaha bhI dillIke lie vartana hamArI vargaNAo meM utpanna karatA hai vaha ravAnA ho jAtA hai| isase grahoM kA prabhAva kaheM mAnavako sadA zArIrika, mAnasika aura naitika yA dRmare kAraNoMkA, saba bAteM mulameM ekahI haiN| mukha pradAna karanevAlA evaM unnatikAraka hai| ekAgratA (10) dhyAna tathA vicArAdikA asaraeka-tarahakI hI vargaNAoM ko banane detI hai isase isI prakAra jo kucha hama dhyAna karate hai yA manameM taraha taraha ke bandho meM isa samaya chuTakArA mila vicAra yA bhAvanAe lAte hai unakA bhI pUrA asara jAtA hai| hamAre Upara par3atA hai| itanA hI nahIM dasare loga (6) sunana AdikA asara-isI taraha jo vicAra apane manameM karate hai unakA bhI asara hama jo kucha bhI acchA yA burA sunate hai usakA bhI hamAra upara par3atA hai / hamase jo loga milate-milAte amara hamArI vargaNAoM kI banAvaTapara tatkAla hai yA hamAre pAsa rahate hai unakA bhI bar3A bhArI par3atA hai| aura yadi hamAre andara bhI usa samaya amara hamAre Upara unake zarIrase nikalana vAlI usa tarahake bhAva yA vikAra maujUda rahe to unakA vargaNAoMke kAraNa hamAre andarakI vargaNAoMmeM asara dugunA yA bahugunA ho jAtA hai| acche maMgIta parivartanasvarUpa turanta par3atA hai yA barAbara par3atA kA asara acchA hAtA hai| burI bAteM sanakara manameM rahatA hai / isIlie duSpa-saMgati vajita aura sAdhuvikAra utpanna hotA hai| aura yaha saba hamAre maMtikI preraNA mabhI lagaha milatI hai / duSTa yati antaraGgake vargaNAo me madyaH parivartanamvarUpa hI kucha kahe bhI nahIM taba bhI usake zarIrase nikalane vAlI hotA hai| vargaNAra umake bhAvoMke anukUla hI hoMgI aura manaSyakI sArI gatiyAM hI vargaNAoM ke prabhAva unakA asara kimI bhI Asa-pAsameM rahanevAleke - ke anasAra hotI hai| manuSya akelA to hai nahIM, usa Upara nibAMdha gatime par3egA-isa asarako koI para cAro orase amaMkhyo zaktiyAM evaM prabhAva bhI vyakti kevala nivRtti yA cisakI samatA yA Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 anekAnta [varSa 10 nirvikAratA dvArA hI prabhAva rahita (neu.ralise) varaNameM jo prakriyA hotI hai vaha bhI usIke anurUpa kara sakatA hai| aisI hAlatameM duSTake zarIrase nikalI hAnikAraka yA burI aura lAbhadAyaka yA accho vargaNAeM to AsapAsameM rahanevAleke zarIrake hotI hai / ina donoMko milAkara hI hamAre Upara andara ghuseMge hI para yadi vahAM kampana yA bhAvoM jo unakA asara par3atA hai use hamAre bhAvoMke meM pharaka na Ave to ve bagaira asara yA badha kie anusAra hI acchA yA burA athavA ulaTA-pratiathavA usa dUsare manuSyakI vargaNAoMmeM koI kriyAtmaka prabhAva kahate hai| isa taraha apane bhAva, parivartana utpanna kie binA ho Apa-se-Apa eka bhASaNa yA vyavahAra acche rakhanA apanA hI bhalA taraphase ghumato huI dUsarI tarapha nikala jAyaMgI, karate hai| ityAdi / isake viparIta satpuruSake zarIrase nika- (10) bhojana-pAnAdikA asara-isI taraha lanevAlI vargaNAe usake svabhAvake anukUla / zAnta, sarala aura samatA yukta hoMgI, jisase ___ jo kucha hama annapAna bhojana karate hai unakA to usake Asa-pAsakA vAtAvaraNa bhI usI mutAvika ekadama hI sIdhA (Direct) asara hamAre andara prabhAvita hogA-aura pAsake rahanevAle prANIpara ke pudgalavargaNAoMkI banAvaTapara par3hatA hai| yoM bhI usI tarahakA zubhra prabhAva pdd'egaa| satpuruSa kucha to ina pudgalavargaNAoMko jaina siddhAMtane tIna kareM bhI nahIM taba bhI saMsArakA bhalA kevala unakI moTe-moTe bhAgoMmeM vibhakta kiyA hai| kArmANaavasthiti mAtrase hI hojAtA hai| unake zarIrase vargaNAe, tejasa vargaNAe aura audArikazarIra nikalane vAlI vargaNAe' lokakalyANarUpa hone rUpI dRzya pudgalazarIrako banAne vAlI vgnnaaeN| se sAre saMsArameM phailakara apanA bhalA prabhAva ye tInoM hI eka dUsarese abhinna rUpase saMbandhita aMkita karatI haiN| aura milI-julI huI haiM / hara-ekakA pradeza pUrNarUpa ___inake atirikta bhI jaba hama kisIke prati se dUsareke pradezoMse samAna aura ekameka milA acche yA bare bhAva rakhate haiM yA hamAre andara acche huzrA he / kevala isa sAMsArika zarIrase AtmA yA bare bhAva jaba kabhI kisI vizeSa vyakti ke prati ke nikalane yA mRtyuke samaya hI taijasa aura karmANa utpanna hote hai to hamAre andara usake anasAra rUpI sUkSma zarIra to AtmAke sAtha-sAtha jAtA vargaNAe' banakara bar3I tejIse bAhara nikalatI haiM hai para yaha sthUla audArika zarIra yahIM raha jAtA aura usa manuSya taka pahucatI haiM aisI hAlatameM do hai / jisa samaya bhojana yA peya hamAre zarIrake kAma eka sAtha hI hote haiN| eka yaha ki ye vargaNAeM andara jAtA hai vahAM rAsAyanika kriyA-prakriyA usa dUsare manuSyake bhAvoMke yA apanI caMcalatA prArambha ho jAtI hai aura unakA asara vargaNAoMka ke anusAra hI usapara asara kareMgI, na kareMgI yA parivartanameM hone lagatA hai / yaha asara hara eka kama-veza kareMgI / para inakA eka nizcita asara vargaNApara par3atA hai Upara dekhane meM sArI vargaNAoM usa manuSyapara to avazya hI par3atA hai jisake kA samUha yaha zarIra eka sattA-sA dIkhatA hai yA andara isa tarahakI vargaNAeM acchI yA burI bniiN| rahatA hai para andara parivartana hara samaya hotA rahatA kAraNa do haiM eka yaha ki vargaNAeM jo acchI yA hai| manuSyakI avasthA yA usakA saba kucha jo eka burI banI sabakI saba to nikala nahIM jAtI, kAphI kSaNa pahale thA dUsare kSaNa vahI nahIM rahatA-usameM parimANameM apane andara bhI raha jAtI haiM aura parivartana ho jAtA hai-bhale hI ise hama mahasUsa dUsarI vargaNAoMmeM bhI apanA asara utpanna karatI kareM yA na kareM athavA derase kareM, yaha dUsarI haiM / isake atirikta unake bAhara nikalanese vAtA- bAta hai| Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa] jIvana aura vizvake parivartanoM kA rahasya 185 - -- isa taraha hama jo bhI karma karate haiM yA hamAre maMDala meM parivartana hotA rahatA hai / ina parivartanoM dvAga zarIra aura iMdriyoM tathA mana dvArA jo bhI kucha hotA hamArI vargaNAoMkI gaThana yA banAvaTameM bhI hera-phera rahatA hai athavA bhUtakAlameM huA una sabake phala honA svAbhAvika hI hai (resultant) rUpa hamArI vargaNAeM badalakara vizeSa (12) grahoM-upagrahoMkA asara-prahoM-upagrahoM rUpameM bana gaI hotI haiM yA banatI rahatI haiM, isaliye se anaMtAnanta pudgala vargaNAe~ bar3I tejIse nikalakara hama jo kucha bhI karma eka kSaNabhara pahale taka kara cuke hamArI pRthvIpara par3atI hai yA isaparakI hara vastuoM hote haiM una sabakA asara-prabhAva (effect) aMtima se TakarAtI hai aura unapara apanA parivartanakArI saMyukta phalarUpa vargaNAoMmeM hara samaya parivartana sva- asara DAlatI hI haiN| inakA prabhAva nizcita, anirUpa hI hotA hai yA par3atA hai| yaha bAta anyathA vArya aura kAphI joradAra hotA hai| nahIM ho sktii| vargaNAoMme jo kucha bhI jaba bhI sUyame to jitanI tarahakI kiraNeM yA dhArAyeM jisa tarahakA bhI pharka yA hera-phera unakI banAvaTameM nikalatI haiM ve to bahuta hI adhika haiN| asaMkhya haiN| hogA yA hotA rahatA hai usakA hI asara hamAre kevala kacha-ekako ho vaijJAnikoMne pakar3A yA jAna Upara yA hamArI sArI bAtoM, vyavahAroM, kAryoM yA pAyA hai para asara to sabakA hI hotA hai| sUrya hI avasthAoMko utpanna karane, banAne yA unake hAnamaM kyoM haraeka vasta yA zarIrase anaginata kismoMkI par3atA hai| kiraNoM aura dhArAoMkA ajamrapravAha hara samaya inaka alAvA bhI Upara jaisA kahA jA cukA hai nikalatA rahatA hai jinheM hamArA vijJAna abhI taka usase yaha Age jAnanA kaThina nahIM ki kisa taraha bahuta hI kama jAna pAyA hai| hamAre khAna-pAdikA sadyaH asara yA prabhAva hamAre sabase bhI jo prakAza-kiraNeM nikalatI haiM ve sabasvabhAva yA karma bandhanoM yA haraeka bAta jo hamase kI-saba vargaNAoMkI tovratama dhArA yA pravAha hI maMbandhita hai usapara par3atA hai| stha audArika varga- hai| hamAre dezake prasiddha vaijJAnika zrIramanane jo ina NAma parivartana honase kAmoNavargaNAoM meM tathA prakAza-kiraNoMke phailane aura taraha taraha ke raMgoMvAlI tejamavargaNAoMmeM bhI sAtha hI sAtha parivatana hogA spekTama (SPectruu) dhAriyAM parde para banAneke hI, kyAki ye eka zarIra, bhava yA payAyake samaya kAraNoMke bAreme jo vizada khoja, anusaMdhAna, evaM maba sAtha hI sAtha haiN| AviSkArAdi kie hai ve saba ina vargaNAoMkI (11) vAyumaMDalakA asara- vAyumaNDala banAvaTake vajahase hI haiN| jaise eka taraha kI prakAzameM yA hamAra cAroM tarapha jo halacala hotI hai yA kiraNoM yA eka taraha kI raMgoMkI vargaNAoMkI banAvaTa hotI rahatI hai usase bhI hamAre cAroM tarapha jo puda- eka vizeSa tarahakI hI hotI hai aura dUsaroMse bhinna / gala bhare par3e haiM unameM kampana hotA rahatA hai aura jaba ye hI prakAza-kiraNeM kisI vastuvizeSa(auyunakI sannikaTatAsaM hamAre zarIrake aMdara bhI yaha particular substance) se hokara gujaratI hai to kampana hara samaya hotA hI rahatA hai| aura hara vastu ina donoMkI vargaNAoM meM paramANuokA AdAnama niHmRta jo pudgalavargaNAeM hai ve vAtAvaraName pradAna hokara unakI banAvaTameM hera-phera ho jAtA hai vidyamAna rahatI hai aura bahatI huI vAyuke sAtha dUra jisase jaba kiraNeM punaH bAhara nikalatI hai to unase darase taraha tarahakI dUsare vAtAvaraNoM yA sthAnoMkI dikhalAI par3ane vAlA raMga bhinna ho jAtA hai yA dikhavargaNAe vAyu dvArA eka jagahase dUsarI jagaha pahu~cAI lAI par3atA hai| haraeka raMgakI minna-bhinna banAvaTakI jAtI rahatI haiN| phira unake Upara varSA aura meghoMkI vargaNAe~ jaba eka trikona zIzA(prissu) se hokara bar3aghar3AhaTa yA vijalIkI camaka ityAdi dvArA vAya- gajaratI haiM taba bAhara pardepara unheM DAlanese alaga Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 anekAnta [varSa 10 alaga raMgoMkI rekhAeM (spectrum) dhAriyAM bana vargaNAeM niHsRta hotI rahatI hai jo najadIkake vAyujAtI hai-isakA kAraNa bhI yahI hai ki zIzekI maMDala vAtAvaraNameM hala-cala utpanna karatI hai-ThIka vargaNAoMkI banAvaTa kucha aisI hai ki prakAza-kiraNoM usI taraha jaise hamAre bolanese havAmeM yA AkAzako banAnevAlI alaga alaga kismakI vargaNAoMko mArgameM hala-cala (wavce) utpanna hotI haiN| ina alaga-alaga rAstese hokara hI gujarane detI hai jisase zabdoM dvArA utpanna halacaloM (Disturbanles) ko saba ikaTThI na rahakara alaga-alaga ho jAtI haiN| hama betArake tAra reDiyo (wiiecess) se bar3I-bar3I viSaya bahuta hI vizAla aura sacamuca abhI aura dUra taka pakar3a kara ThIka ThIka unhIM zabdoMko apane vahata adhika anusaMdhAnakI apekSA rakhatA hai| matalaba yahAM yantroM meM utpanna kara suna lete haiN| vaha samaya bhI yaha ki saMsArameM jo kucha bhI dRzya yA adRzya horahA AsakatA hai jaba isI tarahake yantroM dvArA hama yahAM hai vaha saba vargaNAoMkI hI ApasI kriyA-prakriyA bhAratameM ghara baiThe baiThe iMgalainDake kisI mAnavake hRdayake phalasvarUpa hai / aura hara vastukA prabhAva hara vastu talameM honevAle aMtadvandvakA pUrA pUrA patA yantroM para avazya par3atA hai| dvArA lagA leN| kahanekA matalaba yaha ki iMgalainDakA (14) hara vastukI hara samayakI sthiti-hara nivAsI jo kucha bhAvanA yA kArya karatA hai usakA eka vastuoMpara cAroM taraphakI bAharI zaktiyAM yA bhI asara saMsAra ke vAtAvaraNameM maujUda hai aura isa cAroM taraphakI vargaNAoMkA hamalA aura AkarSaNa- taraha hara ekakA asara ikaTThA hokara hamAre Upara pratyAkarSaNa evaM kriyA-prakriyAoMkA itanA adhika bhI par3atA hai aura hamArI pathvIse umI anarUpa asara par3atA hai ki ina zaktiyAmeM hera-phera yA pudgaloMkA niSkramaNa hokara aura dUsare graho-upakamatI-vezI honeke kAraNa hI hara vastu hara grahoMpara par3atA hai| yahI bAta dUsarI taraphase bhI hai vakta kampana yA prakampanakI dazAmeM rahatI ki ina sabhI grahoM-upagrahoMkA kula sammilita asara hai| di svaktiyAM sthirarUpase eka-sA barAbara jo hamArI pRthvIpara yA hamAre Upara par3atA hai vaha rahatI hotI to koI kampana yA prakampana nahIM vahAka rahana vAla ra vahAMke rahane vAle hara eka nivAsI yA hara vastukA hotA-saba kucha zAnta hI rahatA, koI gati kahIM (sumtotal) kula ikaTThA prabhAva hI honese hama yaha nahIM hotI, saba kucha nirjIva ho jaataa| gatikA honA bhI kaha sakate hai ki una upagrahoMke rahanevAle hara hI jIvanakA pramANa hai / parantu hara vastu parivartana eka prANIkA asara hamAre Upara par3atA hai| cAhe karatI rahatI hai-badalatI rahatI hai, isa lie unake alaga alaga itanA kama kyoM na ho ki usa hama prabhAvoMmeM bhI kamI-vezI hotI rahatI hai aura isI zUnyake barAbara hI smjhe| para unakA mila-milA lie hara vastu barAvara (vibration) yA kampanakI kara ikaTThA asara to bahuta hI bRhata ho jAtA hai| avasthA (hAlata) meM rahatI haiN| ye hI kampana vastuoM aura isa bRhata asarameM usa kSudra prANIkA bhI kachayA unakI dehoMse pudgaloMke nikalanemeM kAraNa haiM aura na-kucha bhAga yA hissA yA aMza hai hii| isa taraha hara vastuke AMtarika maulIkyUlara yA vargaNAoMke hama dekhate haiM ki manuSya akelA nahIM hai| isI AMtarika gaThaname tabadIliyoMko karanevAle hote hai, saMsArameM kauna kahe akhila vizvakA asara usake ityAdi / Upara par3atA hai aura vaha bhI apanA asara akhila (vicArAkA asara-aura to aura vizvake upara hara samaya DAlatA rahatA hai| jo loga iMgalaiMDameM baiThA huA eka AdamI jo manobhAvanAeM apane ajJAnameM apanA svArtha sabase alaga hone meM apane andara banAtA badalatA rahatA hai usake kAraNa socate haiM ve galatI karate haiM aura anta meM svayaM apane usake zarIrase usIke anusAra svAbhAvika rUpameM parama svAthakI hI hAni karate hai para yaha bAta hamArI Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 187 phiraNa 5] jIvana aura vizva ke parivartanoMkA rahasya samajhameM isa lie nahIM AtI ki hama apane ajJA- darzana yA antaradRSTikA jo jJAnakI, zuddhatAke lie nameM itane andhe ho rahe haiM ki jisakI koI hada parama Avazyaka hai, aisI dazAmeM abhAva rahatA hai| nahIM / hara eka AdamI apaneko alaga alaga sama- isa abhAvakI yathocita aura yathAsaMbhava pUrti matA hai-aura hara eka dezavAlA to apane dezakA hojAnA hara hAlatameM sahAyaka evaM lAbhadAyaka hI hI svArtha dekhatA hai-para yaha saba-kucha bhrama aura hai aura kucha ho yA na ho isI bahAne kama-se-kama eka galatI hai aMtameM sabakA nakasAna hI hotA hai| koI nae jJAnakI upalabdhi to ho hI jaaygii| jJAnakA bhI jIva vyaktirUpase alaga vyaktitva rakhatA hai vikAsa hara hAlatameM lAbhadAyaka hai| jisakA saba-kucha kisI bhI dUsare prANI yA vyaktise (16) manakI ekAgratAdikA Azcaryaeka-dama bhinna hai para samaSTi-rUpase vaha sAre akhi- janaka prabhAva-hama apane manakI ekAgratAdvArA, la vizvaka hI eka choTA-sA hI sahI para sattA aura manoyoga dvArA, tapasyA aura dhyAna dvArA apanI astitvadhArI apanA alaga prabhAva karanevAlA vargaNAoMme isa tarahakI tabadIliyAM lA sakate haiM hotA hai| jaba saba eka dUsarekA vizvavyApI loka- yA utpanna kara sakate hai jinakA bAhya asara kalyANa karanekI bhAvanAse ota-prota hoMga aura Azcaryajanaka ho| bhAvoMkI ekAgratA bar3I-se-bar3I raheMge tabhI unakA bhI macA kalyANa hogaa| cAhe zaktikI jananI hai / jaise lohA sAdhAraNa hAlatameM vaha iMgalaiDa ho cAhe amerikA cAhe rUsa yA bhArata cambakakI zakti nahIM rkhtaa| para vahI jaba cumbakayA aura koI bhI ho| akelA kisIkA kalyANa na ke sAmane lAyA jAtA hai taba usa loheke andarahAna hogaa| saccA sukha aura sthAyI zAnti vi- kI vargaNAoM (maulIkyUlsa) kI banAvaTameM kucha zvabhAvanA dvArA hI ho sakatA hai aura isImeM aisA hera phera yA vargaNAoMmeM kucha aise tarahakA hara eka vyakti, samAja aura dezakA saccA kalyANa saMgaThana hojAtA hai yA eka hI dizAme sabakI zakti saMnihita hai| isa tarahase kAma karane lagatI hai ki usa sAdhAraNa maulekyUlara aura aiTomika athavA vargaNAoM lAheme bhI bar3I bhArI cumbakako zakti hama sAmane aura mUlamaMghoMme jo parivartanAdi hote hai unheM pAte haiM / vijalIke isa tarahake cumbakavAle krana Adhunika vijJAnakA jAnakAra to jAnatA hI hai-para TanAM bojhA uThA lete hai| isI taraha hama apane manajo loga nahIM bhI jAnate hai ve kisI bhI vijJAnake kI ekAgratA yA kisI eka tarapha yA eka viSaya yA tIsare varSake vidyArthIse ANavika banAvaTa aura eka vastupara dhyAna lagAkara apane andarakI vargaunakI ApasI kriyA-prakriyAke vAremeM AsAnIse NAoM meM aisA tAratamya utpanna kara sakate haiM ki jAnakArI prApta kara sakate hai| aisA karanese jaina jinakI sammilita zakti bar3e-bar3e Azcaryajanaka siddhAntoMmeM pratipAdita vyavasthita karmoMkA rUpa yA kArya kara sakatI hai| jise hama manovala yA vargaNAoMke gaTana yA parivartanAdi aura unakA asara will power kahate hai / ise bahuta loga Ama bolaacchI taraha samajhameM Asakate haiN| hara eka jainadharmake cAlakI sAMsArika bhASAmeM Atmabala yA AtmapaMDitako, jAnakAra aura jijJAsuko, jo tattvoMkI zakti bhI kahate hai / para AtmA to ananta zaktiyoMkA zuddha jAnakArI cAhatA hai isa Adhunika vijJAna akSaya bhaMDAra srota yA unheM dhAraNa karanevAlA dvArA nirUpita evaM pratipAdita ANavika-aiTomika svayaM hai| usakI zaktiyA~ kevala isa pArthiva zarIra vyavasthAoMko jAnalenA Avazyaka hai| anyathA kI ayogyatA yA kamajorIke kAraNahI pUrNa vikasita usakA jJAna korA kitAbI yA janmajAta zraddhA dvArA nahIM ho pAtI yA isakI kAyakSamatA sImita rahanese utpanna Uparase lAdA huA-sA hI hogA-svayaM pratyakSa AtmAkI zakti bhI usI taraha sImita ho jAtI hai| Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 anekAnta [varSa 10 - jaise-jaise isakA vikAsa jisa dizAmeM hotA jAtA par3atI hai ki avyavasthita vargaNAoMko eka vyavasthA hai evaM isakI yogyatA bar3hato jAtI hai, zrAtmAkI meM lAveM aura unameM tAratamyatA upasthita kareMzaktiyoMkA vikAsa evaM abhyudaya bhI utanA-utanA jitanI-jitanI yaha vyavasthA yA sucAru saMgausa-usa dizAmeM hotA jAtA hai| hama satata prayatna, Thana hotA jAyagA utanA-utanA hamArI zakti abhyAsa yA ekAgra ceSTAoM dvArA isa zarIra evaM hamArA jJAna aura kAryakSamatA hara tarahakI mAnasika, apanI indriyoM ko isa yogya jaba banA lete hai ki zArIrika, AdhyAtmika AdikA vikAsa aura abhya. AtmAkI vikasita zaktiyoMkA bojha yA bhAra vahana daya dIkha pdd'egaa| manuSyajIvana bhI sImita kucha karane meM ve samartha ho sake to ve zaktiyAM svayaM vika- varSoM kA hI hai-nahIM to yahI yadi anaMta rahatA to sita hokara kAryazIla hotI huI dRSTigocara hotI eka janma yA eka paryAya yA eka yonimeM hI saba kucha haiN| jaisI bAta zArIrika zaktiyoMke sAtha yA unake ananta zaktiyAM ise upalabdha ho jaatii| ye zaktiyAM vikAsa aura abhyudayameM hai, vahI bAta mAnasika yA saMyata jIvana vyatIta karane para eka janma yA eka paryAya dUsarI zaktiyoMke vikAsa yA abhyudayameM bhI hai| me dUsare paryAyame bar3hatI jAtI haiN| asaMyama honese hama apanI dhAraNA evaM ekAgra manobala dvArA dhyAna bhI inakI ApasameM Takkara hokara vinAza yA hAsa pUrvaka kahIM dUra sthita amerikAke kisI paricita ho jAtA hai| eka mAmUlI lohe aura cumbaka lohemeM vyakti taka apane manakI bAteM mAtra vargaNAoM pharka itanA hI hai ki cumbaka loheke andarakI vargake nikalanevAlI kriyAoM meM tAratamyatA lAkara NAoM meM eka misilA yA tAratamyatA yA saMgaThana cA sakate haiM athavA jidhara yA jisakA dhyAna rakhatA hai. jabaki sAdhAraNa loheke andarakI vargaNAoM hama karate haiM udhara yA usa taka ve apane Apa pahu~ca meM nahIM honese unakI zaniyAM ApasameM ho TakarAkara jAtI hai| aisA prAyaH dekhA jAtA hai ki do nikaTa eka dasarako bekAra (Deutralise) kara detI hai / para sambandhI bahata dara dezoMmeM sthita eka sAtha eka samayameM hI eka dUsareke bAremeM eka hI kismakI bAteM jaba vahI cumbaka dvArA eka hI dizAkI tarapha phera dI socate haiN| yaha itanI dUrI taka kAryazIla zakti jAtI hai to usa mAdhAraNa lohemeM bhI cambakakI zakti hamAre AtmAkI apanI zakti hai, para vaha kArya " dRSTigocara hone lagatI hai / aisA nahIM ki yaha AkazIla yA gatizIla kevala vargaNAoM yA pudgala paNa aura pratyAkarSaNako cumbakIya zakti usa lohameM dvArA ho hoto yA dRSTigocara hotI haiN| Adhunika kahIM bAharase A jAtI ho, yaha to usakI vargaNAoM vidya ta yA vijalImeM apAra zaktiyAM haiM, para jaba meM hara samaya nihita rahatI hai para avyavasthA yA usa kArya ke yogya zaktizAlI yantra hotA hai tabhI betaratIbI honesa bekAra huI rahatI hai / jaba vahI vyavaha kArya karanekI kSamatA rakhatI huI yA kArya sAdhana vasthA aura taratIba ho jAnepara ikaTTA eka dizAmeM karatI huI dekhI jAtI hai / jaise eka khAsa tarahake kAma karane lagatI hai to hameM sAmane usake kArya khAsa kAma karane vAle yantrase dUsare tarahakA kArya (manifestations) dikhalAI dene lagate hai| yahI bagaira usa yantrameM upayutta hera-phera kie nahIM le bAta AtmA aura zarIrake saMbaMdhameM bhI hai| zarIra sakate usI taraha yaha jIvadhAriyoMkA bhinna-bhinna prAtmAke vartamAna rahanasa gatizIla evaM cetanamaya hai zarIra bhI hai| mAnavazarIra sabase adhika kSamatA- aura isa taraha pudgalakI racanAsa sArA kAma hotA zAlI hai| para isakI bhI yogyatAkA satata prayatna hai| hAM, yogyatA aura kSamatAkI zakti usameM varga(practice) aura abhyAsa dvArA vikAsa kie binA NAoMme ucita prayatna dvArA ucita rUpameM parivartana kacha nahIM ho mknaa| zikSAkI bhI isIlie jarUrata pUrvaka lAnA Avazyaka hai| Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 5] jIvana aura vizva ke parivartanoMkA rahasya 181 AtmA jabataka mukti nahIM pAtA pudgalake sAtha uThA huzrA samajha le to yaha dUsarI bAta hai| Aja hI rahatA hai| aura isa pudgalazarIrase chuTakArA iMgalaiMDa yA amerikA vagairaha deza yA vahAMke dezavApAneke lie mAnavazarIra aura usake pahale anaMtA- sI apaneko unnatizIla samajhate haiM to yaha unakA naMta paryAyoM dvArA zAzvata vikAsakI parama Avazya- korA bhrama hai aura ise sivA ajJAnatimira yA andhakatA evaM nirbharatA hai| isake bagaira yaha mokSa saMbhava kArake aura kucha nahIM kahA jA sktaa| kisI per3a nhiiN| saMsAra dvArA hI zrAtmA yA yaha zarIdhArI para car3hakara yadi koI apaneko saMsArase UcA samajha mAnava isa zarIrake AdhArase koI abhyAsa, tapasyA le to yaha nAdAnI nahIM to aura kyA ? yahI hAlata yA ceSTA kara sakane meM samartha hai| isaliye yaha saMsAra Aja cAroM tarapha sacamuca hama dekhate yA pAte hai| aura zarIra mithyA yA vyartha na hokara puruSArthakI saccI itanA hI nahIM bAkI loga bho dekhA-dekhI isI bhramako aura asalI siddhi ke lie parama Avazyaka hai| inakA asala samajhakara usake pIche daur3ate hai| para aba lAbha jo nahIM letA usakA durbhAgya hI samajhanA samaya AgayA hai jaba hama saboMko asalI unnati cAhiye / lAbha bhI tabhI ThIka lenA ho sakatA hai jaba aura utthAnako jAnanA cAhiye aura sabako-sAre tatvoMkA Thoka-ThIka jJAna ho / anyathA sArI ceSTAeM saMsAra aura sAre vizvako eka, nikaTatama rUpameM eka viparIta dizAmeM kie gae amake samAna hI viphala dusarese saMbandhita aura anyonyAzrayI samajhakara hI yA hAnikAraka haiN| koI samAja-vyavasthA aisI sthApita karanI cAhiye manuSya apaneko akelA samajhakara anAdikA jisase vyakti bhI uThe, samAja bhI uThe, deza yA rASTra lIna ajJAnavaza yA karmoMke vazIbhata kisI bAtakI bhI uThe aura sabake sAtha saMsAra Upara uThe aura isa siddhimeM yA kisI vastakI prAptimeM yA sAMsArika taraha maMsArake Upara uThanese sacamuca ye vyakti, dhanake lAbhameM apanA svArtha samajhakara usake liye samAja, deza yA rASTrarUpI ikAiyAM bhI Upara utthe| nAnA prakArakI ceSTAeM nIcI aura UMcI saba tarahakI aisA karake hI saccA sukha sabhIko upalabdha hogA aura karatA hai aura dUsaroMko hAni pahu~cAkara bhI usa sthAyI, zAnti saba jagaha sthApita hogii| abhI to apane oche svArthakI siddhikA haraeka upAya karatA jise sukha mAnakara pazcimIya deza Age bar3ha rahe haiM hai, lekina yaha nahIM jAnatA ki sacamuca vaha antameM vaha mRga-marIcikA mAtra hI hai-jitanA jitanA ve yA phalasvarUpa apanI hI bar3I bhArI hAni isa taraha Age bar3heMge unheM yahI patA lagegA ki sukha abhI aura karatA hai| sadA pApapaMkameM lIna rahanese yA sAMsA. Age hai| isa taraha ajJAna evaM bhramake kAraNa unakA rika nimna starapara rahanese vaha Upara kabhI bhI nahIM dina-para-dina naitika evaM AdhyAtmika patana hotA jA uTha pAtA hai aura isImeM ajJAnavaza apanA sukha __ rahA hai-jo eka samaya pUrNa vinAzakA hI utpanna aura svArthasiddhi samajhatA hai / jaba saMsArakA karane vAlA ho sakatA hai| abhI ghamaMDameM ye loga isa utthAna hogA-unnati hogI tabhI saMsArameM rahanevAle bhAvaSyakA dakha nahA pAta, jA ThAka nahA / deza, samAja yA vyaktikA bhI sacamuca utthAna yA itanA hI kyoM Adhunika vaijJAnikoMne 'eTamabama' unnati hogI anyathA saMsAra yadi nicalI starapara (atomic bomb) banAe- para unheM saba kucha hI rahe to usake andara rahanevAlA yA usImeM yukta mAlUma hote hue bhI ve yaha bhUla gaye ki jisa samaya vyakti, samAja yA deza kaise unnati yA utthAna kara eTama TUTegA usa samaya paramANuoMkI jo bAda usa sakatA hai yA Upara uTha sakatA hai| hA~, bhale hI koI se niHsRta hogI yA nikalegI vaha rUsameM honepara bhI eka sImita dAyare yA vRtta (sphere) ke andara amerikA taka pahuMcegI aura amerikAmeM honepara bhI pachala-kUdakara apaneko U~cA car3hA havA yA Upara rUsameM pahu~cegI aura kisI bar3e paimAnepara isa taraha Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 anekAnta [varSa 10 kA yuddha cAhe saMsArake kisI bhI konemeM kyoM na ho apane pAsa ke dUsare maulIkyUloMmeM ghusate rahate haiM saMsArakA jo ANuvIya (atomic)samanvaya, sthiti- evaM inakI jagaha pahale maulIkyUlameM pAsake dUsare karaNa, saMtulana(balance) hai vaha ekadama bhaMga hokara maulIvayUloM (vargaNAoM) se paramANu zrAkara lelete sabhI jagaha sabhI kucha chinna-bhinna (disintegrate) hai| yahI bAta jaba koI bAharI zakti kAma karatI hai kara sakatA hai| ina vaijJAnikoMkA idhara khyAla kyoM to adhika tejo yA parimANameM hotI hai jaisA ki nahIM gayA yahI tAjjubakI bAta hai-para yaha to,kevala bijalI utpanna karane meM Aja-kala hama sAmane pratyakSa "vinAzakAle viparItabuddhiH" dvAga honA koI pAte hai| isa tarahake AvAgamanase vargaNAoMke yA Azcarya nahIM | abase bhI yadi loga ceta jAMe mUlasaMghoMke guNoMmeM koI hera-phera nahIM hotA, ve jyoM-ke. to saMsArakA vinAza baca sakatA hai| tyoM rahate hai| jaba kevala unakI andarUnI banAvaTamanuSya yA koI jIva yA saMsArakI koI bhI vastu taratIba yA (setting) meM pharka par3atA hai tabhI unake akelI nahIM hai sabakA eka-damareke sAtha abhinna guNoM aura svabhAva yA prabhAvameM bhI parivartana ho yA mannikaTa sambandha (relation) hai| hama saba jAtA hai / athavA kimI eka vargaNAmeM milakara usa sAtha-sAtha calakara hI Upara uTha sakate haiM aura vargaNAkA sRjana karane vAle kaI eka malasaMghoM meMme apanA evaM dUsaroMkA yA mabakA bhalA eka sAtha kara kisI eka maladhAtu (element) kA eka taraha kA sakate haiN| bAkI dUsare taraha kA koI bhI vicAra mRlasaMgha nikala jAya aura dUsarI ghastuoMse yA mithyA, bhrama evaM ajJAna yA ahaMkAramaya korI bahaka dRsarI vargaNAosa dRmare mRladhAtukA mUlamaMgha usameM hI ise banAe rakhanA AvirameM hAnikara aura Akara mila jAya to dasa prakriyAko rAmAyanika dUra karanA yA chor3anA hI lAbhadAyaka evaM mugva- prakriyA (chemical reaction) kahate hai aura taba kara hai| vargaNAkA mvabhAva aura prakRti evaM guNa badala jAte (16) hamAre zArIrika parivartana--jaisA haiM aura hama kahate haiM ki eka vastu badalakara dumarI Adhanika vaijJAnika kahate haiM, malasaMghoM ( eTama ho gaI yA aimI do vastuoMko milAnepara jiname utams) kI banAvaTa yA Antarika saMgaThana aura rAsAyanika kriyA ho sakatI hai unase eka tIsarI taratIba kucha usI taraha kI hai jaise hamArA sUryamaMDala naI vastu nae guNoM aura prabhAvoMvAlI utpanna ho hai-jisake bIcame sUrya aura cAroM tarapha graha-upagraha gii| yahI bAta jaise rasAyana-zAstrameM hai vaise hI aura nakSatra maMDala hai / kaI eka mUlasaMgha milakara manuSyake zarIrake andara bhI hotI hai| sabhI jIvaeka vargaNA--(maulIkyUla (molecule) kA sRjana dhAriyoMke sAtha bhI yahI bAta hai| karate hai / eka-eka 'eTama' yA 'malasaMgha' meM kitane- vijJAna kahatA hai ki pAnI (jala) svayaM tatva yA kitane paramANu rahate hai isakA ThIka-ThIka andAja mUladhAta (element) nahIM hai / isameM do mUlaabhI vijJAnakI jitanI jAnakArI hai usameM nahIM dhAtaoMkA saMyoga hai-eka 'hAIDojana' aura dUsarA hA hai| yoM bhale hI kAma calAneke lie ikAiyAM 'Aksijana'-pAnIkA rAsAyanika nizAna hai (units) mAna lI gaI hai / eka eka 'maulIkyUla' yA 120-jisakA matalaba hai ki pAnIko eka vargaNA 'vargaNA' meM anaginata paramANu hote hai yA ho sakate yA maulIkyUlameM hAIDrojanakA do mUlamaMgha (aton) haiN| aisI hAlatameM yaha hotA hai ki bAharase saba kucha aura AksijanakA eka mUlamagha yA eTama rahatA sthira dIkhate hue bhI andara koI aisI bAta hotI hai| donoM gaisa yA havAeM haiN| para donoMke milanese rahatI hai jisase kisI eka maulIkyulake kucha paramANu eka tarala padArtha-jala bana jAtA hai| yadi jalako (electrons) apanI jaMgahama chUTate rahate haiM aura banAne vAle ina donoM mUladhAtuoM (elements) Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 5] jIvana aura vizvake parivartanoMkA rahasya 161 meM kisI upAya-dvArA vibhAjana kiyA jAya to ye va raNAma-isa kArmANa zorara donoM phira apane gaisa(gas)ke rUpameM A jaaveNge| ke banAne vAlI(Imolecules constituting this isI taraha gaMdhakake tejAbakA rAsAyanika cinha hai Invisible and imperceptible body) varga(H,so), jisakA matalaba hai ki isakI eka NAoMko hamAre yahAM ATha bhAgoMme vibhAjita kiyA vagaNAmeM do eTama hAiDrojanake, eka eTama gaMdhakakA gayA hai jinheM adha karma kahate haiN| ina aSTakoM aura cAra eTama Aksijanake hote hai| yadi isa yA ATha taraha kI pudagala vargaNAoM(jinheM hI saMkSepa gaMdhakake tejAbako tAMbeke sAtha yukta kareM to yaha hogA meM "karmavargagaNA" yA usase bhI adhika saMkSepameM ki hAiDojana alaga ho jAyagA aura tAMbeke sAtha "karma kahate haiM ke Ane aura zarIrake andara lagane gaMdhaka aura Aksijana vAlA bhAga tAMbe (copper) banane ityAdi kA tathA unako AtmA yA zarIrase ke sAtha milakara eka naI vastu (substance) banA alaga karanekA yA rokane ityAdi kA bhedakara Asrava, legaa| isa naI vastukA svabhAva, banAvaTa guNa evaM bandha. saMvara. nirjarA aura mokSa aisA vibheda karake prabhAva sabhI kucha gaMdhakake tejAbase bhinna hogaa| phira pAMca adhyAyoMme choTe bar3e prathAnukUla vistRta to yaha tejAba bhI nahIM raha jAyegA aura jo tejAba aura vizada yA saMkSiA varNana hara jagaha jainakI tejI pahale vAle dravyameM thI vaha ekadama samApta ho zAstroMmeM milegaa| jaaegii| ityAdi / yaha to huA bejAna vastuoMkI bAhara AnevAlI vargaNAoMkA zarIrake andara rAsAyanika kriyA-prakriyAkA saMkSipta dRSTAnta / jAnadAra vidyamAna vargaNAoMke sAtha milakara rAsAyanika vastuoM yA jAnadAra zarIroMke andara jo kriyA - kriyA-prakriyA rUpase kucha sthAyI parivartana unakI prakriyAeM hotI haiM ve itanI sarala yA sAdhAraNa na banAvaTameM kara denA hI 'bandha' hai| yaha bAta hamAre hokara bahuta hI jaTila evaM kliSTa(complex) hotI zArIrika yA mAnasika halana-calana-dvArA bhI zarIraka hai| jaba bhI hama bhojana-pAna karate haiM to jo kucha andara vidyamAna dhAtuoM yA vagaNAoMme kriyAhamAre zarIrake andara rasa jAtA hai usakI mUladhAtu prakriyA hokara hotI rahatI hai| zarIrake andara vidyamAna vargaNAoMke sAtha kriyA vargaNAoMkI banAvaTameM saMyata AhAra-vihAra prakriyA dvArA mila-milA yA bichur3akara kAphI pariva- , aura bhAvoMkI zuddhatA-dvArA isa taraha kA tana hara taraha kI vargaNAoMmeM lA detI haiN| jinakA parivartana lAte jAnA ki unakA prabhAva dhudhalApana asara zarIra evaM mana yA buddhipara turanta hotA huA yA andhakAra utpanna karanevAlA na hokara prakAzamaya hama dekhate haiN| (transparent) hotA jAya to hamArA jJAna adhi. jo pudgala-maiTara (matter) jIvadhAriyoka kAdhika zabhra hotA jAtA hai| ye ho vargaNAeM pUrNarUpa sAtha lagA huA unake zarIrakA nirmANa karatA hai meM svaccha nirmala ho jAnepara saMsArakI sabhI vastueM use jainazAstroMne do mukhya bhAgoMme vibhakta kiyA hai- jyA-kI-tyoM hamAre andara jhalaka jAtI hai aura eka to vaha sUkSa zarIra hai jo indriyoM dvArA dekhA yA hamArA jJAna pUrNatAko prApta kara pUrNa nirvikalpa dazA jAnA nahIM jAtA aura jise karmANa zarIra kahate hai, ko utpanna karatA hai jaba mokSa lAbha ho jAtA hai| / aura dUsarA sthUla zarIra hai, jo hAr3a mAMsa-maya hama jina vastaoMko jisa avasthAmeM dekhate haiM dikhalAI detA hai| yaha kAmaNi zarIra AtmAke unakA bar3A sthAyI asara hamAre Upara anajAnameM hI sAtha taba taka rahatA hai jaba taka mukti yA mokSa paDatA rahatA hai| jisa rUpakA hama dhyAna karate hai nahIM hotaa| usakA bhI bar3A prabala prabhAva hamArI vargaNAoMke (17 parivartanAdimeM par3atA hai| vargaNAeM jo bhI vastuse, Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 anekAnta varSa 10 zarIrase, rUpase nikalatI haiM ve usIchApakI isa sUkSma usake anusAra hI yaha zarIradhArI AtmA sArI sAMsA. rUpameM pUrIkI pUrI banI rahatI haiM jisake kAraNa hI rika avasthAoMse hotA huA jaba aisI avasthAmeM hameM unake vizada mAMmArika rUpakA pUrA jJAna hotA pahu~catA hai jahA~ usake vartamAna zarIrakI kaarmaannhai| ye vargaNA lagAtAra aura adhika samaya taka vargaNAoMkI bahusaMkhyAkA sthAnIya vAtAvaraNakI dekhane yA dhyAna karanese hamAre zarIrake andarakI varga- vargaNAoMkI banAvaTa yA sthiti (setting) ke sAtha NAoMmeM bhI parivatena lAkara unheM usI rUpakA bharasaka anukUlatA nahIM rahatI to AtmA isa pArthiva-sthUla adhika-se-adhika banAtI jAtI hai| tIrthakarakI mUti- pudgala zarIrako chor3akara kAmaNi zarIra ke sAtha aisI kA darzana yA rUpakA dhyAna karate rahanese hamArA rUpa jagaha calA jAtA hai jahAM usakA vargaNAoMkI anabhI hamAre anajAnameM vaisA hI apane Apa hotA jAtA rUpatA adhika se adhika saMkhyA. mAtrA yA parimANa. hai| strIrUpase kisI devAkA barAbara dhyAna karanese meM hotI hai| vargaNAomeM apane zrApa eka svabhAva, jaise bhAva hoMge vaisA hI gaThana hamAre zarIrakA bhI prakRti yA vizaMpatAkA nirmANa huA hotA hai aura hotA jaaegaa| vIrakA dhyAna karane se vIra, bhayaMkarA- vaha yoni yA paryAya bhI usIke anukUla hotI kRtise bhayaMkaratA, zAMtAkArase zAMtatA ityAdi hai| sAre vizva meM aise samaya vargaNAoMkI sabase svabhAvameM usIta rahakI vargaNAoMke bananese AtI hai| adhika anukUlatA kevala eka hI sthAna aura nirAkAra dhyAna di saMbhava ho to vaha mokSame parama eka hI paryAya me hotI hai| kevala imIsa hama sahAyaka hai| bAlyarUpakA dhyAna karanesa bUr3hA bhI kisI jIvadhArIke zarIrakI racanA karane vAlo vagajavAna ho sakatA hai| isIliye dhyAna, pUjana, japa NAoMkI anaMtatA evaM vividhatAkI mahAnatAkA vagairahakI mahattA sabhI bhAratIya dharmome bahuta bar3I anumAna kara sakate haiN| dRSTAntake lie Upara maiMne kahI gaI hai| vargaNAoMkI saMkhyA aura kismeM kevala eka sau mAna isake atirikta bhI to kAraNa zarIrama sarvadA lI hai; para va argAta, asaMkhya aura anaMta hai| adala-badala hera-phera vargaNAoMkI banAvaTame hotA anaMta hote hue bhI uname vyavasthA hai, yahI sabase hI rahatA hai, jise hama karmokA baMdha kahate hai aura bar3I khUbI hai| aura isI vyavasthAke kAraNa sasAra usIke anurUpa hamArA sArA vyavahAra evaM AcAra yA vizva eka parama vyavasthitarUpa, cAla yA gatime honese hame phalasvarUpa mukha-duHkha kI prApti eva anu- calatA jAtA hai| sabhI parivartanAdi suvyavasthita bhava hotA rahatA hai| koI bhI jIva akelA dukha- evaM sucAru rUpase hI hota hai| kahIM gar3abar3a-zar3avar3a sukha anubhava karaneme samartha nahIM / yadyapi dukha sukha yA avyavasthA nahIM / yadi kisI manuSyakA dehAnta to akelA hI anubhava hotA hai para usame nimitta ho jAtA hai aura mAna liyA ki use pahale sujAkakI kAraNa sArA saMsAra hI hai| mukhya nimitta to koI bImArI thI to usakI kAmANa-vargaNAoMmeM aisI vyakti svayaM hai aura saMyogika (casual) nimitta vargaNAeM bhI hoMgI jo isa bImArIse saMbandha rakhatI bAkI sabhI koI yA sabhI kucha hai / akelA rahane meM hai| aisI hAlatameM yadi usakI vargaNAoMkA saMgaThana na dukha hotA hai na sukha na unake kAraNa hI hAta hai- (seting) aisA ho gayA hai ki punaH usakA dUsarA para ki kisI bhI vyakti yA jIvadhArIka sAtha janma manaSyakA hI hogA to maranapara usakA AtmA cAroM tarapha eka pUrA bharA saMsAra hai aura sabakA aise hI manuSyake vIrya meM jAyagA jisako yaha bImArI asara sabake Upara anivArya rUpase akSuNNa par3atA hai ho| isa taraha yaha kahanA ki pitAke pApoMkA phala isIliye dakha sukha bhI hai| santAnako bhoganA par3atA hai vaha galata hai| phala to kArmANa zarIrameM jo parivartana hotA rahatA hai hara ekako apane apane karmakA hI bhoganA par3atA hai| Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 5 jIvana aura vizvake parivartanoMkA rahasya 163 parantu sAMsArika bhASAmeM eka rAjAke pApoM yA gala- aMka to bahuta hI choTA hai karma vargaNAoMkI saMkhyA tiyoMkA kaTu phala usake sAre dezako bhugatanA par3atA hamArI saMsArI bhASAmeM asaMkhya, agaNita yA anahai aisA kahA jAtA hai| yadi sUkSma dRSTise isakA tAnaMta hai| phira bhI unakI saMkhyAkI eka koI khAsa vizleSaNa kiyA jAya to aMtameM yahI milegA ki ginatI virATa vizvakI gaNanAmeM avazya hai; kyoMki vaha sabakA saba phala una sAre logoMke apane karmokA sAre saMbandhita kArya gaNitake aMkoMkI gaNanAke hI thA jo eka khAsa tarahakI vargaNAoMme nirmita samAna hI nizcita aura sthAyI yA phalavAle pUrNa zarIrake kAraNa eka-sI dazA, jagaha, deza yA sthAna vyavasthita hote hai| eka hI nakSatra meM aura ekasAM ityAdime janma lie hara hai aura phira sabako paristhitiyoMme janma lie do mAnavoMkA bhAgya prAyaH eka-sI paristhitikA sAmanA karanA par3A yA phala ekasA hotA hai| jo kucha vibhinnatA hotI hai vaha bhugatanA pdd'aa| iname kucha pharka hone tathA aura dUsarI bAtoMmeM pharka koI kAma yA bAta sahasA ekAeka nahIM ho hone kI vajahase hI hotA hai| ityAdi / virATa vizvajAtI-usake honekA bIja bahata samaya pahalesa rUpI zarIrakA hara eka jIva eka aMga hai cAhe vaha boyA huA rahatA hai| Aja hama kisI manapyake bhale hI tuccha-sa-nuccha kyoM na ho| hara ekakA koI sAtha bAta kara rahe hai yA koI vyApAra karake lAbha khAsa kAya, katavya, upayoga aura uddezya (use & uThAte hai vaha manuSya kitane varSoM pahale utpanna huA purpose) hotA hai| kucha bhI yA koI bhI vyathe aura thaa| Aja jo anna hama khAte hai vaha bho kitane baMkAra nhiiN| hamAra bhAgyake bananeme tA prathamataH hamI samaya pahale utpanna kiyA gayA thaa| aura na jAne jimmadAra hai para nimitta aura usakI siddhi yA kitane logoM dvArA kahAM kahAMse lAkara hamAre pAsa gaThanameM sabhIkI sahAyatA sannihita hai| isa saMbandha pahuMcA, taba gharame use pakAkara bhojana banAyA gayA aura sthitise to chuTakArA kevala tabhI milatA hai jaba aura hame khAnako milA ityaadi| yadi bahata hI jIva sAMsArika jIvana-maraNa chor3akara mokSa lAbha sUkSmarUpasa aura gahare gahara paiThakara dekhA jAya to kara letA hai| yaha saba silasilA anAdikAlase hI apane svAbhA- dekhane meM to sabhI manuSya bAhararo ekasAM manuSya vikarUpasa calatA calA AtA mAlUma hogaa| hama hai-para hara ekakA rUpa, svabhAva, caharA mAharA, eka rupayekI kAI cIja vilAyatakI banI yahAM bolI, cAla, likhaneke akSara, zabda uccAraNa, bhAva kharIdata hai usameM na jAna kitanAkA hissA bhAga yA saba kucha bhinna bhinna hai| sabakI vargaNAoMmeM itanI bhAgya sannihita hai-yadi vizadarUpa meM dekhA jAya kAphI vibhinnatA hai ki eka jIva jo janma lenevAlA to saMsArake adhikame adhika logoMkA hissA kisI hai maMsAraka sAra manuSyoMse kevala ekake hI vIryameM esI vastume sannihita milegaa| sabhI eka dasarasa usake lie apanI vargaNAoMkI samAnatA yA anarUsambandhita hai| patA milegI aura vaha vahIM jaaygaa| do sthAna eka Upara sajAkakI bImArIvAle jIvAtmAke hI samAna usake lie nahIM hai-yA yadi Nika rUpameM bAreme kahA gayA hai| yadi mAna leM ki usakI kArmA kahIM esI bAta ho bhI jAya to parivartana-dvArA vaha vargaNAoM kI saMkhyA sau hai to jahAM usakI vageNA- kSaNika hI rhegii| anyathA to isa taraha janma lene oMkI sabase adhika saMkhyAmeM samAnatA hogI usI vAlA jIva bIca meM hI laTakA raha jAyagA jaba taka puruSake vIrya meM usakA gamana hogaa| jaise kisIke ekAnta samAnatA na prApta ho / mAnavayoni hI kyoM, 66 vargaNAoMkI samAnatA hai-kisIke 66, kisIke sAre vizvameM deva, gaMdharva, mAnava, jIva, jantu, 65 to vaha 66 vAleke vIryameM hI jaaygaa| para yaha kIr3e, makor3e, par3a, paudhoM ityAdi sabhI anaMtAnaMta Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 anekAnta [varSa 10 yoniyoM aura jIvadhAriyoMkI tulanA para bhI vaha pAyA huuN| hamAre yahAM jIvoMke indriyoMke vikAsAjanma lenevAlA jIva kevala eka hI jagaha paidA hogA nusAra pAMca bhAga kiye gaye haiN| ekendriya, dvIndriya, yA janma legA yA usakA garbha gamana hogaa| viSaya teindriya, caturindriya aura paMcendriya / paJcendriyameM bar3A hI nigUr3ha hai aura isakIdhAraNA(couception) bhI asaino bemanavAle aura sainI manavAle haiN| merA jarA gambhIratApUrvaka vicAranese hI honA saMbhava khyAla hai ki eka daphA jaba jIva ekendriyase dvIndriya hai| yahAM saba bAtoMkA byore vAra varNana saMbhava payoyakA zarIra dhAraNa kara legA to punaH vaha ekenahIM, na zakti hI hai aura na saba kucha likhanekA ndriya zarIra nahIM prApta karegA ityAdi / ekendriyameM samaya hI hai| asaMkhyAta yoniyAM yA paryAya hai usI taraha dvI ndriya vagairahameM bhI alaga-alaga asaMkhyAta yoniyAM___ jisa samaya kisI jIvakA yA manuSyakI eka paryAya hai / jaba jIva eka daphA paJcendriya zarIra dehakA aMta hotA hai yAni usakI mRtyu ho jAtI dhAraNa kara legA to vaha phira pancendriya paryAyoMmeM hai taba usa jIvake karmANa zarIrakI banAvaTameM jo hI ghamatA rahegA na ki nIce calA jaaygaa| hAM, deva parivartana pahalese huA rahatA hai evaM jo sthUla pudgala evaM nArako avazya ho sakatA hai jo ekadama bhina zarIrako chor3aneke samaya ekadama hotA hai vahI usase / paryAeM hI hai| jo kucha bhI ho, eka anekAntakA (space) kSetroMke phailAva (size) kA AkAra agale mAnane vAlA mere isa matabhedako burA nahIM maanegaa| bhava. janma, yoni yA paryAyake anukUla banA detA abhI taka to merA aisA hI khyAla hai ki saMbhavataH hai / yA vargaNAeM svayaM parivartita hokara usa agalI tIrthakaroMke kahe huemeM bAdako logoMne apane manase yoni vAle zarIrako dhAraNa karaneke anakUla rUpa isa bAtako yA isa prakArake bhayako isalie jor3a evaM avasthA aura AkAra (size) phailAvameM bana diyA hai ki ajJAnI yA muDha mAnava yA thor3a jJAnase jAte haiN| jaba eka bAla (Haii) kI noka asaMkhya hI apaneko pUrNa samajhanavAle loga svecchAcArI vargaNAeM haiM to phira eka adane aNuvIkSaNIya hokara nIce na gira jAMya / yahI nahIM aura bhI kitane jIvameM bhI anaginata yA bahuta bar3I saMkhyA varga- hI viSayoMmeM aisA huA jAna par3atA hai| NAeM huI to isame kyA tAjjuba / aura bhI yaha ki yaha to nizcita bAta hai ki jIva paramasUkSma vargaNAoMmeM parivartana to hotA hI hai-mRtyuke samaya aparyApta nigodiyA zarIrase nikalakara kramavikAsa jo vargaNAeM adhika hotI haiM apane Apa chuTa jAtI dvArA hI mAnavazarIra yA aura bar3A mahAmatsyakA haiM-yA yadi kama hoM to aura juTa jAya~go / eka zarIra dhAraNa karatA hai| hara samaya AtmA yA jIva hAthIkA zIrIra eka mAnava yA cUTo yA isase bhI vahI rahatA hai| isalie usameM yaha yogyatA to choTe jIvake zarIrameM jA sakatA hai yA ThIka isake barAbara hI banI rahatI hai ki isa taraha bar3A-se-bar3A viparIta bhI bAta ho sakatI hai| isameM koI kaThinAI zarIrAkAra bhI ho jAya aura phira sUkSma-se-sUkSma yA asaMbhavatA nhiiN| yA choTe-se-choTA nigodiyA AkArakA zarIra bhI noTa-para yahAM para mai svayaM jaina zAstroMmeM varNita dhAraNa kara le / yaha yogyatA usameM avazya sarvadA kucha bAtoMse apanA matabheda rakhatA huuN| maiM to zAzvata rahatI hai / para aisA kahanekA tAtparya logoMne bAdame kramavikAsa (eternal evolution) meM vizvAsa galata lagA liyA jAna par3atA hai ki vaha puna: mAnavarakhatA hU~ phira unakA yaha kahanA ki eka mAnavakA bhavase nigodiyA bhava yA paryAyameM calA jaaygaa| jIba bhI punaH nigAda yA ekendriya vanaspati paryAya- yahI merA matabheda hotA hai / meM janma le sakatA hai ise abhI taka maiM nahIM mAna- yadi sacamuca dekhA jAya to gItAkA yaha vacana Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 5] jIvana aura vizvaparivartanoMkA rahasya 165 ki "karmaNyevAdhikAraste" ekadama galata ho jAtA AtmajJAnI hI jAna sakatA hai| batalAneko to hai| manuSya karma karaneke lie bhI parama svatantra yA bahuta kucha zAstroM meM kathanopakathana ho cukA hai| para svAdhIna nahIM / java svAdhInatA nahIM taba phira adhi- svaccha saccA jJAna to svaya' darzana aura anubhava kAra kaisA ? para sAMsArika bhASAmeM aisA kathanopa. dvArA hI hotA hai| kathana hotA hai aura aisA na honese phira to ajJAnI saMsArakI sArI vyavasthAe isIlie banI haiM ki mAnava bAtoMko ThIka-ThIka nahIM samajhaneke kAraNa kahIM vyavadhAna na ho aura saba kAma ThIka-ThIka cupacApa baiTha jAya, kucha karma yA kriyA saMsArameM na yathAnurUpa aura yathAyogya evaM yathocita hotA kare yaha galata dhAraNA banAkara ki jo kucha honeko jAya / mAnava-jIvanakA ekamAtra dhyeya hI hai avirala hogA vaha to apane Apa hogA hii| bAta to hai saca- karma / saMyamita karma, saMyamita AcAra-vyavahAra, muca aisI hI para isa arthameM nahIM jisa arthameM eka saMyamita khAnapAna, saMyamita bolacAla vagairaha hI anadyamI, zramase deha curAne vAlA yA AlasI hameM mokSamArgakI tarapha agrasara karate hai| cupacApa AdamI socakara yA mAnakara cupacApa par3e rahanekA baiThe rahanA nahIM / jaba karmavargaNAoMmeM parivartana eka AsAna bahAnA nikAle-jaise ki usakA janma hokara jarUrata mutAbika zuddhatA AvegI tabhI kucha saMsArama vyartha hI ho aura usake janmakA koI mata- ho sakatA hai aura yaha parivartana vagaira karmake ho hI laba, dhyeya yA athe ekadama na ho, na usakA apanA nahIM sktaa| aura isake alAvA bhI bhale hI koI pArTa (part) hI adA karanA ho / para vaha kAma bhramapUrvaka mAna le ki vaha karma nahIM kara rahA hai yA kare yA na kare khAnA-pInA bhI to eka kAma hI hai- aisA saMbhava hai para yaha kSaNika UparI hI hogA na yaha bhI to taba use chor3a denA ThIka thA-para aisI sthAyI hogA na sacamucakA hI, na saMbhava hI hai| bAta nahIM hai| saMsAra to agrasarahotA hI jAtA hai- Aja jo hama karma karate haiM usakI preraNAkA bIja na aura usameM use apane bhAgakA pATe adA karanA ho jAne kisa samaya huA thA-jisa vargaNAke prabhAvapar3egA cAhe vaha khuzIse kare yA dukhake saath| meM jo karma hotA hai na jAne kisa bhava yA kisa ityAdi / janmameM-jo anAdikAlase aba taka hotA calA AtmAmeM svayaM apanA vIrya aisA hai ki jo use AyA hai-usakA gaThana huA thA-kauna jAnatA satata vikAsa-dvArA pudgaloMse chuTakArA dilAnemeM hai ? ityAdi / saba kucha apane Apa hote hue bhI samartha hotA hai| AtmAkI tarka aura buddhi dvArA sabakA sahayoga evaM sabakA sahagamana anivArya hai| jitanA jAnA jA sakatA hai utanA zAstroM dvArA hama bar3I bhArI virATa vizva-mazIna yA virATa hama jAna pAte hai bAkI to svayaM anubhava dvArA hI vizva-zarIrake eka aMga yA eka purjAmAtra haiN| apanejAnA jA sakatA hai| jaise sAdhAraNataH moTe taura para ko alaga samajhakara bhramamAgameM calanA nAdAnI, bhI jisa cir3iyAko hamane svayaM A~khoMse na dekhA ajJAnatA yA galatI hI hai| ho usake kisI dUsare dvArA jabAnI varNanase hama vyaktikI kauna kahe, kisI dezakA bhAgya bhI ThIka-ThIka saccA anamAna nahIM lagA sakate yA aMgUra saikar3oM hajAroM varSoMse hote Ae itihAsakA hI jisane svayaM na cakhe hoM usake svAdakA anubhava antima vartamAna phala (resultant) hotA hai| kisI kevalamAtra dusareke varNanase nahIM ho sakatA / phira dhanIkA lar3akA apane bApa-dAdekA arjana kiyA dhana AtmA to varNanAtIta hI hai / kevala anubhavagamya jaba prApta karake maujeM ur3AtA hai to usake isa tarahake hai| taba AtmAkA vaha vIrya kyA hai jisake kAraNa manobhAvoM, AcAra-vyavahAra evaM AcaraNa vagairaha vaha pudgaloMse chuTakArA pA jAtA hai yaha bAta to kI rUparekhA banAnemeM vaha usake purukhAoM dvArA Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [ varSa 10 hI hai / para cAritra bhI sacce mArga vAlA hI ThIka hai / bhramamArga evaM DhoMga aura ADambara vyartha to hai hI hAnikAraka bhI hai / cAritra ho to jJAnaprAptikA sarvaprathama udyoga yA ceSTA karake jitanA bhI ho zuddha jJAna upalabdha kara lenA cAhie tabhI AtmAkI zuddhi utthAna aura kalyANa ho sakegA / apanA saccA kalyANa hI loka kalyANa hai aura loka-kalyANa hI apanA saccA kalyANa hai| hiMsAtmaka sAmyavAda (communism ) se gutthiyoM ko nahIM sulajhAyA jA sakatA hai, kevala yahimAtmaka 'samatAvAda' (Equalism) se hI saMsAra ke duHkhoM aura azAntikA anta honA saMbhava hai / 'samatAvAda' (Equalism) sAmyavAda (communism ) kA hI pUrNa ahisAtmaka rUpa aura nAmakaraNa hai| jaba taka sAmAjika viSamatA rahegI eka zoSaNa karane vAlA tathA dUsarA zoSita rahegA hI / yathAsaMbhava Arthika, sAmAjika evaM rAjanaitika 'samatA' (Fquality) vyakti, deza evaM saMsArakI unnati ke lie parama Avazyaka hai / aisA honene hI vizva meM saccA sukha evaM sthAyI zAMti sthApita ho sakatI hai / 166 arjita kiyA dhana hI mukhya kAraNa hotA hai / yaha dhana nahIM rahatA to usakA rahana-sahana jIvana dUsarA hI hotaa| isa taraha usake jIvana yA kAryokI nIMva na jAne kitane varSoM pahale hI par3a gaI thii| usI taraha dezoM ke bhAgya ke sAtha bhI bAta hai aura dezoMkA bhAgya vizvake utAra-car3hAva ke sAtha hI saMbandha hai / Aja eka sAdhAraNa bhAratavAsI AdhA peTa bhI khAnA nahIM pAtA hai aura iMgalaiMDa vAlA usase tigunA khAtA hai aura maujeM bhI karatA hai / isakA kAraNa turantakA zrama yA kAmanA nahIM hai para saikar3oMhajAroM varSoke vAtAvaraNa - itihAsa aura zramakA saMyukta phala hI hai / (18) vyakti AdikI unnati meM AvazyakIya bhaviSya kI bAteM loga batalAte haiM yA jyotiSI kAphI ThIka-ThIka gaNanA kara dete haiM- - yaha ki saba Akhira kyA sAbita karate hai ? - yaha ki bhaba kucha gaNita aGkoM ke jor3a, ghaTAva yA guNanaphala yA bhAgaphalake nizcita pariNAmake samAna hI nizcita hai / na eka aMka idhara ho sakatA hai na udhara / hAM, kisIkI gaNanA galata ho to dUsarI bAta hai-- para vizvakI vyavasthA meM koI galatIkI saMbhAbanA nahIM / koI bhI vyakti ina bAtoMko samajhakara aura adhika adhyavasAyI evaM saceSTa ho jAtA hai na ki niSkriya, lAparavAha, zrAlaso aura DhIlA-DhAlA / niSkriyatA kisI kamI ( defect) galatI yA bhramakI sUcaka hai / kimI manuSyameM jaba aise bhAva utpanna hoM to use haTAne kI ceSTA karanI cAhiye kyoMki sakri yatA hI jIvana aura niSkriyatA hI vinAza hai / vizvakI vyavasthAoMka nizcata rUpakA jJAna hojAne para to AkulatA, udvega aura uttejanAdikI kamI hokara nirAkulatA, zAtatA evaM 'samatA' ko vRddhi honI cAhie / jJAnake sAtha cAritrakA vikAsa hI vAMcha nIya hai / binA jJAnake cAritra DhoMga aura ahaMkAra ko hI utpAdana karatA hai| phira bhI cAritrakA zuddha honA to hara hAlata meM acchA, vAMchanIya evaM jarUrI (16) saMtAnAdi ke bhaviSya kI ujjvalatAmeM Avazyaka karttavya - jisa samaya koI jIva garbhameM AjAtA hai usake Upara akSaraNa rUpane mAtAke rahana-sahana, khAna-pAna, vyavahAra aura bhAvanAoMkA asara par3atA hai| usa jIvake zarIra meM bhI usI anurUpa vargaNAoMkA sRjana hotA hai / ataH mAtAke lie deha parama Avazyaka hai ki UMce unnatizIla - zubhra bhAva rakhe evaM khAnAnAdi ThIka rkhe| tabhI saMtAna unnatizIla hogI / pitAkA vIrya honese pitA ke svabhAvakA asara to rahatA hI hai- para mAtA ke sahayoga meM isa taraha kharAba asaroMko kara aura burI vargaNAoM ko bhI parivartita kara acchA banAyA jA sakatA hai| ataH vyakti yA saMsArake ujjvala bhaviSya ke lie yaha parama Avazyaka hai ki striyoMko pUrA suvidhAeM evaM hara eka sAdhana isake Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa5] jIvana aura vizvake parivartanoMkA rahasya 167 lie upalabdha banAe jAe~ tathA unheM hara taraha aisA choTApanA, tucchatA evaM prAtmAko nIcA le jAnA yogya banAyA jAya ki bhAvI santAna unnatizIla hI vAlA akalyANakAraka hai| hara eka bAta yA viSaya ho| saMsArako unnatike lie striyoMkI unnati sarva para svayaM apane Apa manana karake usase samucita prathama Avazyaka hai| nirNaya nikAlanekI Adata DAlakara svatantra buddhike vyakti samAja aura deza yA rAkI unnatika vikAsakA silasilA unameM utpanna karanA Avazyaka lie mAtAoM (striyoM) kI mahattA puruSoMse kaI hai| vartamAnameM dharmokA jo rUpa ho gayA hai vaha isa gunI hai / striyAM unnata-zIla vicAroM vAlI hoMgI buddhika vikAsako eka-dama saMkucita kara detA hai, jo to saMtAna bhI svAbhAvikataH vaisI hI yA unnati Age calakara sAre dvandvoM, utpAtoM, saMgharSoM aura yuddhoMkA mUla kAraNa ho jAtA hai / dhArmika saMkucitatA zIla jhAkAvavAlo honese asAnIse tarakkIkI dUra karanA Avazyaka hai yadi vizvazAnti sacamuca sarapha baDha gI-apanI bhI tarakkI karegI-zubhra iSTa ho to / jJAnakI vRddhi ho jAnapara svayameva AcAraNoM aura uMce vicAroM vAlo hogI eva usaka vyakti apanA mArga aura dhama, vizvAsa aura siddhAMta sahayoga yA saMgatimeM AnevAle bhI usake prabhAvase cana legaa| esA karake ho lokakalyANa aura zuddhatA prApta kareMge aura usakI agalI saMtAna bhI vyaktikA saccA kalyANa ho sakatA hai / svayaM uThoM acche vIryase hone ke kAraNa uttarottara acchI hogii| aura dasaroMko bho uThAo tabhI hamArA uThanA bhI isI taraha samAja deza yA rASTra unnatizIla aura sthAyI ho sakatA hai| kisIko tuccha, choTA, nIca zuddha AcAraNoM vAlA ho sakatA hai| isake lie vagairaha samajhanA svayaM apane bhAvoMko Upara uThane striyoMkI zikSA aura unheM sunaMskRta karanA puruSoM- nahIM detA na zubhratA hI lAne detA hai| hama ahakAra kI apanA pahale aura adhika Avazyaka hai| para meM saccI unnati aura usakA ThIka satya mArga bhUla abhI to sabhI kucha ulaTA hI hotA AyA hai aura kara DhAMga aura mAyAcArako apanA lete haiN| yaha abhI bhI ho rahA hai / maMsArake sacce utthAnake anta meM AtmAko girAnavAlA akalyANakArI hI lie isa vyavasthAko badalanA hogA aura striyoMko hai| apane prAtmAkI vizaddhike lie apane bhAvoMko ucita suyogya zikSA dvArA unnatizIla banAnA unnata rakhanA hI eka mAtra upAya hai / bhAva jitnehogaa| jitane zubhra evaM unnata hoMge hamArI kArmANa vargaNAoMmeM garbhameM nau mahIne rahane ke uparAnta janma ho jAne bhI samucita parivartana hokara hamAre AtmAke jJAna para bAlaka jo dagdhapAna karatA hai, jisa dhAyaka kA vikAsa bhI hogA aura zubhratA Akara hama hAthame khelatA hai una sabakA asara to par3atA hI hai adhikAdhika sacce mukha aura mokSake parama sukhakA aura usake bAda meM bhI jaisI maMgati aura vAtAvaraNa najadIka hote jAyaMge / Aja jo cAroM tarapha meM vaha pAlA jAtA hai umoke anurUpa vaha ho jAtA viDambanAe dRSTigocara hotI haiM unakA kAraNa tatvoM hai / aura bAda meM zikSAkA bar3A bhArI prabhAva umake kI ThIka-ThIka jAnakArIkA vyApaka abhAva hI hai| bhAvoMko badalanameM hotA hai| isa lie yaha parama AtmAkA jo rUpa jaina siddhAMtoMmeM nirUpita kiyA Avazyaka hai ki saMsArame zikSA jo dI jAya usameM hai vaha vyaktiko sabase Upara aura sabase adhika zuddhatA, sphUti evaM AtmavizvAsa tathA utthAnakI sIdhe taurase yA zIghratA pUrvaka unnata karane meM samartha bAteM aura zAzvata avirala karmameM zraddhA utpanna kI hai| para vibhinna mAnavoMkA svabhAva vibhinna parijAya / koI kAma choTA nahIM balki kisI kAmako sthitiyoM, vAtAvaraNa aura samAja evaM vyavasthA na karanA yA ghRNA karanA yA choTA samajhanA hI meM pale honeke kAraNa bahuta hI bhinna hai| isalie Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 eka dharma kA honA to sabhI jagaha ekadama saMbhava nahIM / loga apane ajJAna aura azakta avasthAmeM apane matalaba lAyaka usameM phera badala kara hI leNge| isalie sAdhanoM, dhyeyoM evaM mAnyatAoM meM vibhinnatA rahate hue bhI bajAya dveSa-vidveSake sabako eka dUsare kI sahAyatA aura sahayoga dvArA jitanA bhI vyavahArataH saMbhava ho sake svayaM Age bar3hanA aura bAkI sabhIko Age bar3hAnA cAhie / aisA karate-karate jaba kAphI jJAnakA vikAsa hojAyagA evaM kAphI vyApaka rUpameM vyakti tathA samAja sacamuca unnatizIla hogA to apane Apa dhIre dhIre sArI vyavasthAe ThIka hotI jAyeMgI / virodha kama hotA jAyagA / anekAnta [ varSa 10 jAne, samajhe aura vibhinnatAoM kI paravAha na karate hue jahAM samAnatA mile use hI sudRr3ha kare aura (20) AjakI zrAvazyakatA - Aja jarUrata hai saMsAra meM yathA zakti sacce jJAnakA adhika-seadhika vyApaka pracAra karanekI / choTe-bar3ekA bheda bhAva miTAkara sabako hara saMbhava suvidhAeM unnati karane lAyaka upalabdha karanekI / dveSa-vidveSakI bhAvanA dUra haTAkara hara ekakI bAteM eka dUsarA bar3hAte hue hara koI Age bddh'e| aisA karake hI vyakti, samAja, sampradAya, deza evaM saMsArakI saccI unnati evaM saccA kalyANa hogA tathA sacce sukha aura sthAyI zAntikI sthApanA ho sakegI / (noTa-ila lekhako samajha leneke bAda jaina tattvoMko samajhane meM AsAnI hogI / jo loga jIvana, maraNa, saMsAra, dukha-sukha aura mokSa Adi ke asalI tatvoMko ThIka-ThIka satya-satya jAnanA cAheM unheM yaha lekha par3haneke bAda - bA0 sUrajabhAnu vakIla dvArA likhita - hindI dravya-saMgrahakI hindI TIkA yA aMgrejI meM Sacred Books of the Jains Volu me V-Dravya Sangraha (dravya-saMgraha) par3hanA cAhiye- isake bAda aura dUsarI pustakoMmeM samayasAra yA phira jitanI pustakeM dekha sakeM dekha jAMya to acchA hI hai / ) paTanA, tA0 1-11-46 Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAdhyAyapremiyoM ke liye uttama avasara bhAratakI rAjadhAnI dehalImeM vIrasevAmandirake tatvAvadhAnameM samAjake jinavANobhakta / dAnI mahAnubhAvoMkI Arthika sahAyatAse eka sastI jaina granthamAlAkI sthApanA huI hai| pranthamAlAkA pratyeka grantha gRhasthopayogI hai-strI puruSa aura baccoMke lie usakA lenA bar3A hI lAbhadAyaka aura atyanta Avazyaka hai / isaliye pratyeka sadgRhasthakA kartavya hai ki vaha ina prantharatnoMko kharIdakara jinavANIke svAdhyAyase Atma-kalyANa kre| isa granthamAlAse prakAzita graMthoMko prAyaH lAgatase bhI kama mUlyameM diye jAnekI yojanA kI gii| abhI nIce likhe grantha chapa rahe haiN| jina pranthoMkA lAgata mUlya 15) hai, ve pUrA seTa lenevAle sajjanoMko lAgatase bhI kama mUlya 12) meM aura padmapurANako chor3akara zeSa 7 granthoMkA seTa sirpha 7) meM denekA nizcaya kiyA hai| jinheM ina graMtharatnoMkI AvazyakatA ho ve grAhakoMmeM apanA nAma likhavAkara aura apanA mUlya bhejakara 'vIrasevAmAndara zrAphisa 733 dariyAgaMja dehalI' se rasIda leleN| grantha jaise-jaise taiyAra hote jAyeMge usI kramase va unake pAsa pahuMcate rheNge| 1 ratnakaraNDazrAvakAcAra-majilda lagabhaga 800 pRSTha mUla samantabhadrAcAye, TI050 sadAsukhadAsajI 3) 2 mokSamArgaprakAzaka-sajilda lagabhaga 500 pRSTha (paM0 ToDaramalajo, granthakArakI svahasta likhita prAMta parase saMzodhita) 2) 3 jainamahilAzikSAmaMgraha-pRSTha 240 / 4 sukhakI jhalaka-pRSTha 160 (pUjyavIjoke pravacanoMkA sundara saMkalana) 12) 5 zrAvakadhama saMgraha-pRSTa 240(paM0 darayAvamiha, zrAvakopayAgI pustaka) 6 sarala jainadharma-pRSTha 512 (bAlakopayogo pustaka) / ) 7chahaDhAlA-pRSTha 100 (paM0daulatarAmajI va paM0 budhajanajI kRta) 8 padmapurANa-(sajilda bar3A sAija) pRSTha 800 (mUla ravipeNAcArya, TI0 paM0 daulatarAmajI) 61) mUlya bhejane tathA grantha maMgAnakA patA: mantrI-sastI granthamAlA naM. 33 dariyAgaMja, dehlii| jina grAhakoMkA pezagI malya AjAyagA unameMse dehalIvAloMko grantha unake makAnapara bhijavA diye jaayege| zeSa bAharake sajjanoMko granthoMkA seTa popTeja vI0 pI0 se bheja diyA jaaygaa| anekAntakI sahAyatAke cAra mArga (3) utsava-vivAhAdi dAnake avasaroMpara ane(1) 25), 50), 100) yA isase adhika rakama kAntakA barAbara khayAla rakhanA aura use acchI sahAyatA bhaMjanA tathA bhijavAnA, jisase anekAnta dekara sahAyakoMkI cAra zreNiyoMmeMse kisImeM apanA apane acche vizapAGka nikAla sake, upahAra-granthoMnAma likhnaa| kI yojanA kara sake aura uttama lekhoMpara puraskAra (2) apanI orase asamoMko tathA prajanI ajana bhI de sake / svataH apanI orase upahAra-granthoMkI nagara saMsthAoMko anekAnta phrI (vinA mUlya) yA ardha- yojanA bhI isa mada meM zAmila hogii| malyameM bhijavAnA aura isa taraha dUsaroMko anekAnta (4) anekAntake grAhaka bananA, dUsaroMko banAnA ke par3hanekI savizeSa preraNA krnaa| isa madameM aura anekAntake liye acche-acche lekha likhakara -sahAyatA denevAloMkI orase pratyeka bAraha rupayekI bhaMjanA, lekhoMkI sAmagrI juTAnA tathA usameM prakAsahAyatAke pIche anekAnta tInako phrI athavA chahako zita honeke liye upayogI citroMkI yojanA karanA ardhamUlyameM bhejA jA skegaa| aura karAnA |-smpaadk 'anekAnta' Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hamAre surucipUrNa prakAzana 1. anitya - bhAvanA - thA0 padmanandikRta bhAvapUrNa aura dahI mahatvakI kRti, sAhitya-tapasvI paNDita jugalakizora mukhtArake hindI padyAnuvAda aura bhAvArtha sahita mUlya cAra thAnA / 2. AcArya prabhAcandrakA tasvArthasUtra--saralasaMkSipta gayA sUtraprantha, paM0 jugalakizora mukhtArakI subodha hindI vyAkhyAsahita / mulya cAra thAnA / 3. nyAya - dIpikA - ( mahatvakA savapriya saMska ra ) abhinava dharmabhuSaNa viracita nyAya-viSayakI subodha prAthamika racanA myAyAcArya pa0 daravArAlAla koriyAdvArA sampAdita, hindI anuvAda, vistRta (101 pRSThako prastAvanA, prAkathana, pariziSTAdi viziSTa, 400 pRSTha pramANa, lAgata mUlya pA~ca rupayA / vidvAnoM, chAtroM aura svAdhyAya- premiyoMne isa saMskaraNakA bahata pasanda kiyA hai| isakI thoDI hI pratiyoM rahI hai| zIghratA kreN| phira na milane para pachatAnA pdd'aa| 4. satsAdhusmaraNamaGgalapATha - abhUtapUSa sundara aura viziSTa maGkalana, maGkalayinA paMDina ju sutAra | bhagavAna mahAvIra lekara jinanAcArya paryamtake 21 mahAn jainAcAryoMka prabhAvaka guNasmaraNama yukra / mUlya ghATha mAnA / 5. adhyAtmakamalamArtaNDa - paJcAdhyAyI tathA arelifen aft pranthoMke racayitA paMDita rAjamala viracita apUrva AdhyAtmika kRti, nyAyAcArya paMDi darabArIlAla koThiyA aura paM0 paramAnanda zAstrIka sarakha hindI anuvAdAdisahita tathA mumtAra pAData jugalakizoradvArA likhita vistRta prastAvanAse viziSTa : mUlya Der3ha rupayA / Regd. No. D, 793. 6. umAsvAmizrAvakAcAraparIkSA -- mukhtAra zrI paM0 jugalakizoradvArA likhita grantha-parIkSAoMkA itihA sa-mahita prathama aMza / mulya cAra AnA / 7. vivAha-mamuddezya - paMDita jugalakizora murahArA racita vivAha rahasyako batalAnevAlI aura vivAhoka avasarapara vinaraNa karane yAgya sundara kRti | mulya ATha aanaa| naya prakAzana 4. AmaparIkSA-svApaTIsahita- ( aneka farmer viziSTa mahatvapUrNa abhikaraNa ) arihafrief (vayAnandasvAmi-viracita zrAptaviSayakA pratinIya bananA, nyAyAdhAya paNDita darabArIlAla koriyAdvArA prAcIna pratiyopasaMzodhita ra sampA dina hindI anuvAda vistRta prastAvanA, aura samAjaka bahuta vidvAna paHkailAzacandra jI zAstrI dvArA limbina prAkathana tathA aneka poSTa na paMjI sAija, lagabhaga cAra-sA pRSTha pramANA. lAgata mulya ATha rupayA yaha maskaraNa prakAzina gimme mahatvaka zrIparapAbhyanAtha-notra- 3 vidyAnandAcAryaference to hindI anuvAda tathA prastA vanAdi sahita sampAdaka nyAyAcArya mAMgaina darabArIjALa kAThiyA | mUlya bAraha AnA / 3. zAsanacatustrizikA - vikramako 12 ghoM zatAbdI vidvAna muni manakIni viracita tIrthaeference offmaka apUrva racanA. hindI anuvAdamadina | sampAdaka nyAyAcAca pariDana darabArajAla koTiyA mUlya bAraha AnA / vyavasthApaka-vIramevAmandira, 736 dariyAgaMja, dahalI / TAKI XYY prakAzaka - paramAnanda jaina zAstrI, vIrasevAmaMdira 7/33 dariyAgaMja dehalI, mudraka - ajitakumAra jaina zAstrI, akalaMka presa. sadarabAjAra, dehlii| Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ne kA ta [kiraNa 6 sahAyaka sampAdaka daradhArIlAla nyAyAcArya ane barSa 10 ] sampAdaka jugalakizora mukhtAra viSaya 1. vidyAnanda prazasti 2. siddhasena dRSTiprabodha-dvAtriMzikA - disambara 1644 viSaya-sUcI :-- lekhaka 3. syAdvAda - 4. AptaparikSAkA prAkkathana - 5. brahmacarya - 6. rASTrakUTa goviMda tRtIyakA zAsanakAla 7. DA0 kAlIdAsa nAgakA bhASaNa 8. sampAdakIya - 6. sAhitya - paricaya zrora samAlocana - 10. bhadrabAhumaMhitA aura usakA anuvAda11. bhadrabAhu-nimittazAstra [ sampAdaka [ zrIsiddhasena [ nyAyAcArya paM0 mahendra kumAra [ paM0 kailAzacandra zAstrI [ zrI varNIjI [ zrI ema. goviMda pai [ DA0 kAlIdAsa nAga [ darabArIlAla jaina, .... .... [ darabArIlAla jaina, [ darabArIlAla jaina, [ vaidha javAharalAla jaina, 01.0 .... .... 9900 .... .... .... .... **** .... 9300 pRSTha .... 188 200 201 256 220 222 .... 224 ... 228 ..... 232 .... 234 ..... 231 .... .... www. .... www. Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prApta parIkSAkA sundara na yA saMskaraNa 'AptaparIkSA ke premI vidyArthI, vidvAna aura pAThaka arsese jisa saMskaraNako pratIkSA kara rahe the vaha chapa kara taiyAra ho gayA hai| isa saMskaraNapara vidvAnoMne apanI sammatiyAM bhejate hue harSa vyakta kiyA hai| vicchiromaNi kavi-tArkikacakravartI pro. mahAdeva zAstrI pANDeya prophesara hindUvizvadyiAlaya kAzI likhate haiM-'maiMne 'mAptaparIkSA' kI bhASAvyAkhyA, jisake nirmAtA zrIdarabArIlAlajI jaise vijJa haiM, vimrsh-| pUrvaka dekhii| isa vyAkhyA kartRtvameM adhyayana, zrama, gaveSaNA tathA bhASAsauSThava vizada prakArase upalabdha / hotA hai| padArthavivecana spaSTa, zuddha aura arkhalana bhAvase kiyA gayA hai| mArmika sthaloMkI panthiyAM : aisI udghATita huI haiM ki usase adhyetRvargako sugamatA prApta karanemeM vizeSa buddhibyAyAmakA prasaGga kadA. cit upasthita ho ske| yaha prayatna rASTrabhASAke bhaNDArake lie saphala hogaa|' gavarnamenTa saMskRta kAleja banArasake suprasiddha vidvAna mo0 mukunda zAstrI khiste sAhityAcArya likhate hai-'prAja isa 'prAptaparIkSAke' bhASAnuvAdako dekhakara mujhe parama santoSa ho rahA hai| isameM paM0 darabArIlAlajI jainane aisIrItikA zrAzrayaNa kiyA hai jisase kaThina-se-kaThina rahasya saralatAse samajhameM bhaajaaveN| yaha hindI bhASAnuvAda kevala sAdhAraNa janoMke liye hI nahIM, kintu saMskRta jAnane vAloMke lie bhI atIva upayogI hai, isase samAjakA parama upakAra hogaa|' jainasamAjake mUrdhanya prasiddha muni kAntimAgara sampAdaka 'jJAnodaya' bhAratIyajJAnapITha kAzI apanI sammatimeM likhate haiM-"AptaparIkSA ke prastuta saskaraName vidyAnandakI dArzanika pratibhA aura prauDhatA pRSTha-pRSThapara hai| | isa sundara saMskaraNa meM sampAdakane jo prayatna kiyA hai vaha anukaraNIya hai|' gavarnamenTa saskRta kAleja banArasake prinsipala zrInArAyaNazAstrI khiste apanI saMskRta bhASAme niyaddha sammatimeM likhate haiM-'maiMne muni vidyAnanda viracita svopajJaTIkAsahita AptaparIkSAko ApAtataH hI dakhA, parantu itanese ho sthAlopulAkanyAyase jo parIkSaNa huA usase isakI parama upAdayatA acchI taraha jJAta hogii| isakA sampAdana bhI navIna praNAlIsa bahuta uttama huA, jo atyanta pramodajanaka hai|' zrIbhUpanArANa jhA zAstrI pro. gavarnamenTa saMskRta kAleja banArasa apanI saMskRta padyamaya sammatimeM likhate hai-'hindo vyAkhyAsahita 'AptaparIkSA' kA, jisakI svopajJati aneka samIkSAoMsa uljasita hai, dekhakara mana prasanna huaa| isa vyAkhyAmeM koI kliSTa pada aisA nahIM rahA jisa spaSTa na kiyA gayA ho| antameM nibaddha pariziSTa aura bhI adhika mere manako pramudita karatA hai / isa vidvanmAnya ucca vidvAnkI yaha kRti prazaMsA yogya hai|' isa saMskaraNakI vizeSatAe~ nimna hai: 1. isakA prAkkathana bahuzruta vidvAn aura syAdvAdamahAvidyAlaya kAzoke pradhAnAdhyApaka paNDita kailAzacandrajI zAstrIne likhA hai jo vicArapUrNa hai| 2. isameM 54pejakI prastAvanA, 7 pariziSTa, mUlapranthako zuddha karake usameM pairAgrApha, utthAnikAvAkya, viSayavibhAjana (IzvaraparIkSA Adi) jaisA nirmANakArya kiyA gayA hai| tAtparya yaha ki pichale mudrita donoM saMskaraNoMse isa saMskaNako adhika lokapriya aura upayogo banAnekA prayatna kiyA gayA hai| 'vyavasthApaka' vIrasevAmandira, 7/33 dariyAgaja, dehalI / Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OM aham tasva-saghAtaka vizva tattva-prakAzaka - tooccociatrenawati * vArSika mUlya 5) * Rececream:Curcurrecrx *omeDreaeo. eka kiraNakA muuly|) koconce:ccurati niitivirodhdhysiilokvyvhaarvrtksmyk| paramAgamasyabIja bhuvnaikgururjytynekaantH|| varSa 10 / vIrasevAmandira ( samantabhadrAzrama ), 733 dariyAgaMja, dehalI 1 kiraNa 6 ) pauSazukla, cInirvANa-saMvat 2476, vikrama saMvat 2006 / vidyAnandalazasti disambara 164E .00000 vidyAnanda himAcala-mukha-padma vinirgatA sugambhIrA / prAptaparIkSA-TIkA gaGgAvaJcirataraM jayatu // 1 // bhAsvadbhAsiradoSA kumati-mata-dhvAnta bhedane paTavI / AptaparIkSA'laMkRtirA''candrArka cira' jayatu / / 2 // sa jayatu vidyAnando ratnatraya-bhUribhUSaNaH satatam / tattvArthArNava-taraNe sadupAyaH prakaTito yena // 3 // -prAptaparIkSA-TIkAntagatA "vidyAnandarUpa himAcalake mukharUpa pAdahase nikalI huI sundara-sAtizaya gambhIra jo prAptaparIkSAkI TokA hai vaha gaMgAkI taraha cirakAla taka apavanta hove-lokameM apane prabhAvAdiko vistRta kare // sUrya ke samAna dIptimatI aura kumatiyoM tathA kumatoMke andhakArako vinaSTa karane meM samartha jo prAptaparIkSAkI nirdoSa alaMkRpti-- Y use subhUSita karanevAlI svopajJa TIkA hai vaha sUrya-candramAko avasthiti paryanta cira-jayabatI hove / (aura) jo V ratnatraya (samyagdarzana-samyagjJAna-samyakcAritra) rUpa bahuta bahumUlya prAbhUSaNoMse nirantara bhUSita haiM aura jinhoMne OM tatvArtharUpa samudrako tiranekA usake pAra pahu~canekA-samIcIna upAya (apane pAsaparIkSA-tasvArthazlokavAtikAdi pranthoMdvArA) prakaTa kiyA hai ve zrIvidyAnanda prAcArya sadA jayavanta hoM-jokahRdayameM apane tatvajJAnakA sikkA * barAbara jamAe rheN| Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Aar siddhasenA-dRSTiprabodha-dvAtriMzikA [viMzatitamI dvAtriMzikA ] utpAda vigama-dhrauvya-dravya-payoya-saMgraham / kRtsnaM zrIvartamAnasya varddhamAsya zAsanam / / 1 / / apAyApohato'nyo'nyaM hanyato vA tadeva vaa| granthArthaH svaparA'nvartho vidhyupAya-vikalpataH / / 2 / / bAcikitsitamAnAdhvamaNirAgAdibhaktivat / nAnAtvaikyobhayA'nuktiviSamaM samamarthataH // 3 // pramANAnyanuvartante viSaye sarvavAdinAm / saMjJA'bhiprAya-bhedAttu vivadanti tapasvinaH // 4 // na yathArtha-parijJAnAdadoSazAntina vA'nyathA / prakopa-sama-sAmAnyAvyabhicArAcca tadvatAm ||shaa yena doSA ni virudhyante jJAnenAcaritena vA / sa so'bhyupAyastacchAntAvanAsaktamavedyat / / 6 / / yathAprakArA yAvantaH saMsArAvezahetavaH / tAvantastadviparyAsA nivANA'vAptihetavaH / / / sAmAnyaM sarvasatvAnAmavazyaM janmakAraNam / zarIrendriyabhogAnAmaviziSTa viziSyate / / 8 / / vikalpa-prabhavaM janma sAmAnyaM nAtivatete / hetAvapacite zeSaM ki parijJAya vA na vA // guru-lAdhava-saMdigdha-viparItAH prtikriyaaH| ladhvasadigdhavijJAnaM tvAsya dviSTasya siti // 10 // dravyasattvAdinAnAtvaM nAti samamAtmanaH / viSayendriyacetasyamanenAhamanIta vA||11|| bauddhamadhra vamadrabyasAMkhya' kANAdamanyathA / lokaH puruSa ityetadavaktavyaM zarIravata // 12 / / nimittezvara kAraH prakAza-nRpa-zilpivat / yatheSTa-sAdhanotkarSa-vizeSApAyavRttayaH / / 13 / / svabhAvo'rtho'ntarAbhAvA niyamA vyabhicArataH / iSTato'nyadanenoktA desh-kaal-smaadhyH||14|| lakSya-lakSaNayorevaM dezadhama-vikalpataH / sadAdi-pratibhedAcca niv-prtiyojnaaH||15|| caitanya dayorvicchedaH pariNAmeSvasaMzrayAt / na vikalpAntaraMbhoktaranenoktaM sukhAdivat // 16 / / zarIravibhutA tulyamAnantyaguNadoSataH (vt)| maMmAra-prAptyabhivyaktirvikalpA: kAraNAtmanaH // 17 // guNa-pracaya-saMskAra-vRttayaH karmavRttayaH / anAdyanantarAvazyayathA cetarayogataH // 18 // bhatapratyekarmayoga(ghAta)sAmAnyArthAntarAtmakam / paMcadhA bahudhA vA'pi kAryAdekAdiva(ce)ndriyama // 1 / / jAti-pratyaya-sAmAnya-cara-sthiracaranmanaH / ubhayaM vibhavA dehalokayoranugAmi ca / / 20 / / rUpAdimAtra dravya ca piMDaM ekviklpvaan| samasta-vyasta-vRttibhyAmathe-pariNatepi ||2shaa sadasatsadasannati kAya-kAraNa-saMbhavaH / anitya-nitya-zUnyatve zeSamityupapAditam / avasthitaM jagatsatvAddhAtvasatprakriyAtmakam / dhamo'dharmasvabhAveSTipuruSArtha nimittataH / / 2 / / samagra-vikalAdeza-tyAgA'bhiprAya-tatkathA / sAmAnyAvyAsataH zekSyavipakSAcArya-zaktitaH // 24 // dvIpa-velodadhi-vyAsa-saMkhyA-bhoga-vibhUtayaH / svargApAyAnubhAgAzca sanimittA yatheSTapsaH / / 2 / / jJAnA''cAravizeSAbhyAmAcArA ddhiyate janaH / sa nA'tyuttAna gaMbhIra: mukha-duHkhAtyayo hitaH // 26 // dRSTAntazravikairloka: paripakti zubhA'zubhaiH / sukhAthe-saMzaya-prApti-pratiSedha-mahAphalaiH // 27 // jJAnAtkRtsneSTadharmAtmaparamezvarataH zivam / karmopayogavairAgya dhAma-prAptizca yogataH // 28 / / pRthakasahAvinirbhAgadayA-vairAgya-saMvidAma / aizvarya-mokSopazama-samAveza-vikalpataH // 2 // bhAgamA'bhyudayajJAna-yogAdhyAhAra-dhAraNA / bhAvanA-prANasaMrodha-kRcchayatna-bratAni ca // 30 // doSavyakti-prasaMkhyAna-viSayA'tizayAtyayaH / paramaizvaryasaMyoga-jJAnaizvayaM vikalpayeta // 3 // prasiddha-prAvibhAsyeti kAmatastIrtha-bhaktayaH / nanu zrIvarddhamAnasya vAco yuktaH parasparam // 32 // iti zrIsiddhasenAcAryapraNIta-dRSTiprabodhadvAtriMzikA / Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAhAda [le0 paM0 mahendrakumAra nyAyAcArya ] 000000000 nyAyAcArya paM. mahendrakumArajI bhAratIya darzanazAstrake adhikArI aura pratiSThita vidvAn tathA lekhaka hai| hindavizvavidyAlaya kAzImeM prApa boddhadazanake prAdhyApaka (prophesara) tathA jainadarzanake aneka pranthoM ke sampAdaka haiN| Apako vidvattApUrNa prastAvanAe~ bhAratIya darzanazAstrake jijJAsuoM aura vidvAnoMke liye par3hane yogya haiN| nyAyavinizcayavivaraNakI, jo hAlameM bhAratIyajJAnapITha kAzIse mudrita huA hai, prastAvanAmeM jainadarzanaka syAdvAda aura anekAntavAdapara vistRta tathA mahatvakA Apane vicAra kiyA hai aura una vidvAnoMkI bhUla-bhrAntiyoM ko dUra kiyA hai jinhone apane darzanagranthoM meM jainadarzanake syAdvAna aura anekansavAdako galata rUpameM samajhA tathA ullekhita kiyA hai| prastuta lekhameM se hI vidvAnoMkI bhUloMkA nirasana kiyA gayA hai aura jima vahA~se uddhRta karake yahAM diyA jArahA hai / pAThakoM tathA saMbaddha darzanagrandhake lekhaka vidvAnoMse anurodha hai ki ve isa lekhako tathA itaH pUrva prakAzita 'sajayavelahiputta aura syAdvAda' zIdhaka hamAre lekhako avazya pddh'eN| -sa. sampAdaka] jainadarzanane sAmAnyarUpase yAvat satko pari- syAdvAda-sunayakA nirUpaNa karanevAlo bhASA NAmInitya mAnA hai| pratyeka sata anantadhAtmaka paddhati hai / 'syAt' zabda yaha nizcitarUpase batAtA hai| usakA pUrNarUpa vacanoMka agocara hai / anekAnta hai ki vastu kevala isI dharmavAlI hI nahIM hai usameM arthakA nirduSTarUpase kathana karanevAlI bhASA sthAbAda isake atirikta bhI dharma vidyamAna hai / tAtparya yaha rUpa hotI hai| usameM jima dharmakA nirUpaNa hotA hai ki-avivakSita zeSa dhokA pratinidhitva 'syAt' umake sAtha 'syAt' zabda isaliye lagA diyA jAtA zabda karatA hai| 'rUpavAna ghaTa:' yaha vAkya bho hai jimase pUrI vastu usI dharmarUpa na mamajha lI apane bhItara 'syAt' zabdako chipAye hue hai / isakA jAya / avivakSita zeSa dharmokA astitva bhI umameM artha hai ki 'syAt rUpavAna ghaTaH' arthAt cakSu indriyahai, yaha pratipAdana 'syAta' zabdase hotA hai| ke dvArA grAhya honesa yA rUpa guNakI sattA honese syAdvAdakA artha hai-syAt-amuka nizcita ghar3A rUpavAna hai, para rUpavAn hI nahIM hai usameM rasa, apakSAma / amuka nizcita apekSAse ghaTa asti hI gandha, spaza Adi aneka guNa, choTA bar3A Adi hai aura amuka nizcita apekSAma ghaTa nAsti hI hai| aneka dharma vidyamAna hai| ina avivakSita guNa-dharmoka syAtakA artha na to zAyada hai na sambhavataH aura na astitvako rakSA karanevAlA 'syAt' zabda hai| syAt' kadAcit dii| 'syAt' zabda sunizcita dRSTikoNakA kA artha zAyada yA sambhAvanA nahIM hai kintu nizcipratIka hai| isa zabdake arthako purAne matavAdI ya hai| arthAt ghar3ameM rUpake astitvakI sUcanA to dArzanikoMne ImAnadArIse samajhanakA prayAsa to nahIM 'rUpavAn' zabda de hI rahA hai para una upekSita zeSa hI kiyA thA kintu Aja bhI vaijJAnika dRSTikI duhAI dharmoke astitvakI sUcanA 'syAt' zabdase hotI hai| denevAle darzanalekhaka usI bhrAntaparamparAkA poSaNa sArAMza yaha ki 'syAta' zabda 'rUpavAn ke sAtha karate Ate hai| nahIM juTatA hai, kintu avikSita dhoke sAtha / vaha Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 10 'rUpavAn' ko pUro vastupara adhikAra jamAnese rokatA anudAratA, paramatAsahiSNutA Adise vizvako hai aura kaha detA hai ki vastu bahuta bar3I hai usameM azAMta aura AkulatAmaya banA diyA hai| 'syAt' rUpa bhI eka hai / aise ananta guNa-dharma vastumeM laharA zabda vAkyake usa jaharako nikAla detA hai jisase rahe hai| abhI rUpako vivakSA yA dRSTi honese vaha ahakArakA sarjana hotA hai aura vastuke anya dharmoMsAmane hai yA zabdase uccArata ho rahA hai so vaha ke astitvase inakAra karake padArthake sAtha anyAya mukhya ho sakatA hai para vahI saba kucha nahIM hai| hotA hai| dasare kSaNameM rasakI mukhyatA honepara rUpa gauNa hA syAta' zabda eka nizcita apekSAko dyotana jAyagA aura vaha avikSata zeSa dharmoMkI rAzi meM karake jahA~ 'astitva' dharmakI sthiti sudRr3ha sahetuka zAmila ho jaaygaa| banAtA hai vahA~ vaha usakI usa sarvaharA pravRttiko __'syAt' zabda eka praharo hai, jo uccarita dharmako bhI nae karatA hai jisase vaha pUrI vastukA mAlika idhara-udhara nahIM jAne detA hai / vaha una avivakSita bananA cAhatA hai| vaha nyAyAdhIzakI taraha turanta kaha dhokA saMrakSaka hai| isaliye 'rUpavAn' ke sAtha detA hai ki-he asti ! tuma apane adhikArakI sImA 'syAt zabdakA anvaya karake jo loga ghar3eme rUpako ko samajho / svadravya-kSetra-kAla-bhAvakI dRSTise jisa bhI sthitiko syAtkA zAyada yA saMbhAvanA atha prakAra tuma ghaTameM rahate ho usI taraha paradravyAdikI karake saMdigdha banAnA cAhate hai ve bhramameM hai| isI apekSA 'nAsti' nAmakA tumhArA bhAI bhI usI ghaTameM taraha 'syAdasti ghaTaH' vAkyameM 'ghaTaH asti' yaha hai| isI prakAra ghaTakA parivAra bahuta bar3A hai| abhI astitva aMza ghaTameM sunizcita rUpase vidyamAna hai| tumhArA nAma lekara pukArA gayA hai isakA itanA hI 'syAt' zabda usa astitvakI sthiti kamajora nahIM artha hai ki isa samaya tumase kAma hai, tumhArA prayojana banAtA kintu usakI vAstavika AMzika sthitikI hai, tumhArI vivakSA hai| ataH isa samaya tuma mukhya sUcanA dekara anya nAsti Adi dharmoke madbhAvakA ho / para isakA artha yaha kadApi nahIM hai jo tuma pratinidhitva karatA hai / sArAMza yaha ki 'syAt' pada apane samAnAdhikArI bhAiyoMka madbhAvako bhI naSTa eka svataMtra pada hai jo vastuke zeSAMzakA pratinidhitva karanekA duSprayAsa kro| vAstavika bAta to yaha hai karatA hai| use Dara hai ki kahIM 'asti' nAmakA dhame ki yadi parakI apekSA 'nAsti' dharma na ho to jisa jise zabdase uccarita honeke kAraNa pramukhatA milI ghar3e meM tuma rahate ho vaha ghar3A ghar3A hI na rahegA kapar3A hai pUrI vastuko na har3apa jAya, apane anya nAsti Adi pararUpa hojaaygaa| ataH jaisI tamhArI sthiti Adi sahayogiyoMke sthAnako samAna na kara jaay| hai vaisI hI pararUpakI apekSA 'nAsti'Adi dharmako bhI isaliye vaha prativAkyameM cetAvanI detA rahatA hai ki sthiti hai| tuma unako hiMsA na kara sako isake liye bhAI asti, tuma vastuke eka aMza ho, tuma apane ahiMsAkA pratIka 'syAt' zabda tumase pahale hI anya nAsti Adi bhAiyoMke hakako har3apanekI ceSTA vAkyame lagA diyA jAtA hai| bhAI asti, yaha nahIM karanA / isa bhayakA kAraNa hai-'nitya hI hai' tumhArA doSa nahIM hai / tuma to barAbara apane nAsti 'anitya hI hai' Adi aMzavAkyoMne apanA pUrNa aAdi ananya bhAiyoMko vastumeM rahane dete ho aura adhikAra vastupara jamAkara anadhikAra ceSTA kI hai bar3e premase sabake saba ananta dharmabhAI rahate ho, para aura jagasameM aneka tarahase vitaNDA aura saMgharSa ina vastudaziyoMkI dRSTiko kyA kahA jAya / inakI utpanna kiye hai| isake phalasvarUpa padArthake sAtha dRSTi hI ekAGgI hai| ye zabdake dvArA tumameMse kisI anyAya huA hI hai, para isa vAda-prativAdane aneka eka 'asti' Adiko mukhya karake usakI sthiti itanI matavAdoMkI sRSTi karake ahaMkAra, hiMsA, saMgharSa, ahaGkArapUrNa kara denA cAhate hai jisase vaha 'asti| Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 6] syAbAda 203. anyakA nirAkaraNa karane laga jAya / basa, 'syAt' jo 'syAt' zabda vastuke isa pUrNarUpa darzanakI yAda. zabda eka aJjana hai jo unakI dRSTiko dhikRta nahIM dilAtA hai use hI hama 'virodha saMzaya' jaisI gAli hone detA aura use nirmala tathA pUrNadarzI banAtA hai| yoMse duradurAte haiM, kimAzcaryamataH param / yahA~ dharmaisa avivakSitasaMrakSaka, dRSTiviSahArI, zabdako kIrtikA yaha zlokAMza dhyAnameM AjAtA haisadhArUpa banAnevAle, sacetaka praharI, ahiMsaka bhAva- 'yadIyaM svayamarthebhyo rocate tatra ke vym| nAke pratIka, jIvanta nyAyarUpa, sunizcita apekSA- arthAt-yadi yaha anekadharmarUpatA vastuko svayaM dyotaka 'syAs' zabdake sAtha hamAre dArzanikoMne pasanda hai, vastu svayaM rAjI hai usameM hai, to hama bIcanyAya to kiyA ho nahIM kintu usake svarUpakA meM kAjI bananevAle kauna ? jagatkA eka-eka kaNa isa 'zAyada' saMbhava hai, kadAcita' jaise bhraSTa paryAyoMse anantadharmatAkA AkAra hai| hameM apanI dRSTi nirmala vikRta karanekA duSTa prayatna avazya kiyA hai tathA aura vizAla banAnekI AvazyakatA hai| vastumeM koI kiyA jA rahA hai| __virodha nahIM hai / virodha hamArI dRSTimeM hai| aura isa __ sabase thothA tarka to yaha diyA jAtA hai ki ghar3A dRSTivirodhakI amRtauSadhi 'syAt' zabda hai, jo rogI jaba asti hai to nAsti kaise ho sakatA hai, ghar3A jaba ko kaTu to jarUra mAlUma hotI hai para isake binA eka hai to aneka kaise ho sakatA hai, yaha to pratyakSa yaha dRSTiviSama-jvara utara bhI nahIM sktaa| virodha hai, para vicAra to karo ghar3A ghar3A hI hai pro. baladeva upAdhyAyane bhAratIya darzana (pR. kapar3A nahIM, kurasI nahIM, Tebila nahIM, gAya nahIM, 155 ) meM syAdvAdakA artha batAte hue likhA hai kighor3A nahIM, tAtparpa yaha ki vaha ghaTabhinna ananta "syAt (zAyada, sambhavataH) zabda as dhAtuke padArtharUpa nahIM hai / to yaha kahaneme Apako kyoM vidhiliGake rUpakA tiGanta pratirUpaka avyaya mAnA saMkoca hotA hai ki ghar3A apane svarUpase 'asti' hai jAtA hai| ghar3eke viSayameM hamArA parAmarza 'syAdastighaTabhinna pararUpoMse nAsti hai / isa ghar3emeM ananta para- saMbhavata: yaha vidyamAna hai| isI rUpameM honA rUpoMkI apekSA 'nAstitva' dharma hai, nahIM to duniyAMmeM caahiye|" yahA~ 'syAt' zabdako zAyadakA payoyakoI zakti ghar3eko kapar3A Adi bananase nahIM roka vAcI to upAdhyAyajI svIkAra nahIM karanA caahte| sktii| yaha 'nAsti' dharma hI ghar3eko ghar3erUpameM kAyama isIliye ve zAyada zabdako koSThakameM likhakara bhI rakhanakA hetu hai| isI 'nAsti' dharmakI sUcanA Age 'sambhavataH' zabdakA samarthana karate hai| vaidika 'asti' ke prayogake samaya 'syAt' zabda da detA hai| prAcAryoM meM zakarAcAryane zAMkarabhASyameM syAdvAdako isI taraha ghar3A eka hai| para vaho ghar3A rUpa, rasa, saMzayarUpa likhA hai isakA saMskAra Aja bhI kucha gandha, spaze, choTA, bar3A, halakA, bhArI Adi ananta vidvAnoMke mAthemeM par3A huA hai aura ve usa saMskArazaktiyoMko dRSTise aneka rUpame dikhAI detA hai yA vaza 'syAt' kA artha zAyada likha hI jAte haiN| jaba nahIM ? yaha Apa svayaM batAveM / yadi aneka rUpameM yaha spaSTarUpase avadhAraNa karake kahA jAtA hai kidikhAI detA hai to Apako yaha kahane meM kyoM kaSTa 'ghaTaH syAdasti' arthAt ghar3A apane svarUpase hai hii| hotA hai ki "ghar3Adravya eka hai, para apane guNa dharma 'ghaTaH syAnAsti'-ghaTa svabhinna svarUpase nahIM hI hai, zakti Adi kI dRSTise aneka hai| kRpA kara socie taba saMzayako sthAna kahA~ hai ? 'syAt' zabda jisa ki vastumeM jaba aneka virodhI dharmokA pratyakSa ho hI dharmakA pratipAdana kiyA jArahA hai usase bhinna anya rahA hai aura svayaM vastu ananta virodhI dharmoMkA dhoke sadbhAvako sUcita karatA hai| vaha prati samaya avirodhI krIDA-sthala hai taba hameM usake svarUpako zrotAko yaha sUcanA denA cAhatA hai ki vaktAke vikRtarUpameM dekhanekI 1 dRSTi to nahIM karanI cAhiye zabdoMse vastuke jisa svarUpakA nirUpaNa ho rahA hai Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 anekAnta [varSa 10 vasta utanI hI nahIM hai usameM anya dharma bhI vidyamAna jaina darzana syAdvAda siddhAntake anusAra vstuhaiN| jaba ki saMzaya aura zAyadameM eka bhI dharma ni- sthitike AdhArase samanvaya karatA hai / jo dharma zcita nahIM hotaa| jainake anekAntameM ananta dharma vastumeM vidyamAna hai unhIMkA samanvaya ho sakatA nizcita hai, unake dRSTikoNa nizcita haiM taba saMzaya hai| jainadarzanako Apa vAstava bahutvavAdI likha aura zAyadakI usa bhrAnta paramparAko Aja bhI Aye hai| aneka svataMtra satvyavahArake liye sadrapase apaneko taTastha mAnanevAle vidvAna bhI calAe jAte eka kahe jAya~ para vaha kAlpanika ekatva vastu nahIM hai yaha rUr3hivAdakA hI mAhAtmya hai| ho sakatA? yaha kaise saMbhava hai ki cetana aura aceisI saMskAravaza pro. baladevajI syAtake paryAya- tana donoM hI eka satke prAtibhAsika vivate hoN| vAciyoMmeM zAyada zabdako likhakara (pR0 173) jaina- jisa kAlpanika samanvayako ora upAdhyAyajI darzanakI samIkSA karate samaya zaMkarAcAryakI bakAlata saMketa karate hai usa aura bhI jaina darzanikoMne prAraina zabdoMmeM karate hai ki-"yaha nizcita hI hai ki mbhasa dRSTipAta kiyA hai / paramamaMgrahanayako dRSTise isI samanvaya kI dRSTima vaha padArthoke vibhinna rUpoM sadrapase yAvata cetana acetana dravyoMkA saMgraha karake kA samIkaraNa karatA jAtA to samagra vizva meM anu. eka mat' isa zabdavyavahArake honameM jaina dAzasyUta paramatattva taka avazya hI pahu~ca jaataa| isI nikAko koI Apatti nahIM hai / saikar3oM kAlpanika dRSTiko dhyAnameM rakhakara zaMkarAcArya ne isa 'syAdvAda' vyavahAra hote haiM, para isase maulika tattvavyavasthA kA mArmika apane zArIrika bhASya (2, 2, 33) meM nahIM kI jA sakato? eka deza yA rASTra apane meM prabala yuktiyoMke sahAra kiyA hai|" para upAdhyAya kyA vastu hai ? samaya samayapara honevAlI buddhigata jI, jaba Apa syAtkA artha nizcita rUpase 'saMzaya' daizika ekatAke sivAya eka deza yA eka rASTakA nahIM mAnate taba zaMkarAcArya ke khaNDanakA mArmikatva svataMtra astitva hI kyA hai ? astitva judA judA kyA raha jAtA hai ? Apa kRpAkara sva. mahAmahopA- bhUkhaNDoMkA apanA hai / usame vyavahArakI suvidhAka dhyAya DA0 gaMgAnAthamAkaM ina vAkyoMko dekheM-"jaba liye prAnta aura deza maMjJAeM jaise kAlpanika hai se maiMne zaMkarAcAryadvArA jainasiddhAntakA khaNDana par3hA vyavahArasatya hai usI taraha eka sata yA eka brahma hai tabase mujhe vizvAsa huA hai ki isa siddha ntameM kAlpanika sat hokara vyavahAramatya bana sakatA hai bahuta kucha hai jise vedAntake zrAcAryoM ne nahIM aura kalpanAkI daur3akA carama-bindu bhI ho sakatA hai samajhA " zrI phaNibhUSaNa adhikArI to aura para usakA tattvasat yA paramArthasat honA nitAnta spaSTa likhate hai ki-"jainadharmake syAdvAda-siddhAnta asambhava hai| Aja vijJAna eTama takakA vizleSaNa ko jitanA galata samajhA gayA hai utanA kisI anya kara cukA hai aura saba maulika aNaoMkI pRthaka siddhAntako nahIM / yahA~ taka ki zaMkarAcAya bhI isa sattA svIkAra karatA hai| uname abhada aura itanA doSase mukta nahIM haiN| unhoMne bhI isa siddhAntake prati bar3A abhaMda jisameM cetana acetana mUrta amUrta Adi anyAya kiyA hai / yaha bAta alpajJa puruSoMke liye sabhI lIna hojAya~ kalpanAsAmrAjyakI antimakoTi kSamya ho sakatI thii| kintu yadi mujhe kahanekA hai aura isa kalpanAkoTiko paramArthasat na mAnaneka adhikAra hai to maiM bhAratake isa mahAna vidvAnake liye kAraNa yadi jainadarzanakA syAdvAdamiddhAnta Apako to akSamya hI kahU~gA, yadyapi maiM isa mahaSiko mUlabhUta tattvake svarUpa samajhAneme nitAnta asamaH atIva zrAdarakI dRSTise dekhatA huuN| aisA jAna par3atA pratIta hotA hai to ho, para vaha va tusImAkA ullaMghana hai unhoMne isa dharmake darzanazAstraka mUla granthoMka nahIM kara sakatA aura na kalpanAlokakI lambI daur3a abhyayanakI paravAha nahIM kI" hI lagA sakatA hai| Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 5] syAdvAda syAt zabdako upAdhyAyajI saMzayakA paryAya- na yaha saMzayavAda hai, na anizcayavAda aura na vAcI nahIM mAnate yaha to prAyaH nizcita hai kyoMki saMbhAvanAvAda hI, kinta kharA apekSA prayukta Apa svayaM likhate haiM pa0173) ki-"yaha ane- nizcayavAda hai| kAntavAda saMzayavAdako rUpAntara nahIM hai," para isI taraha DA0 devarAjajIkA pUrvI aura Apa use saMbhavavAda avazya kahanA cAhate hai| pazcimI darzana (pRSTha 65) meM kiyA gayA syAt parantu 'syAt' kA artha 'saMbhavata:' karanA bhI nyAya. zabdakA 'kadAcit' anuvAda bhI bhrAmaka hai| kadAsaMgata nahIM hai kyoMki saMbhAvanA saMzayameM jo koTiyA~ cit zabda kAlApekSa hai, isakA sodhA artha hai kisI upasthita hotI haiM unakI ardhanizcitatAkI ora smy| aura pracalita artha meM yaha sazayakI ora hI saMketa mAtra hai, nizcaya isase bhinna hI hai| upAdhyA- jhukAtA hai / syAta kA prAcIna artha hai kathaMcitayajI syAdvAdako saMzayavAda aura nizcayavAdake athAt kisI nizcita prakArase, spaSTa zabdoMmeM bIca saMbhAvanAvAda kI jagaha rakhanA cAhate haiM jo amuka nizcita dRssttikonnse| isa prakAra apekSAeka anadhyavasAyAtmaka anizcayake samAna hai| prayukta nizcayavAda hI syAdvAdakA abhrAnta parantu jaba syAdvAda spaSTarUpase DaMkekI coTa yaha kaha vAcyArtha hai| rahA hai ki-ghar3A syAdasti arthAt apane svarUpa, mahApaDita rAhu lasAMkRtyAyanane tathA itaH pUrva apane kSetra, apane kAla aura apane AkAra isa pro0 jaikobI Adine syAdvAdakI utpattiko saMjaya svacatuSTayakI apekSA hai hI yaha nizcita avadhAraNa velaTripattake matase batAnekA prayatna kiyA hai| rAhuhai / ghar3A svasa bhinna yAvat para-padArthokI dRSTise lajIne darzanadigdarzana (pR0466) meM likhA hai kinahIM ho hai yaha bhI nizcita avadhAraNa hai| isa "Adhunika jainadarzanakA AdhAra syAdAda hai / jo taraha jaba donoM dharmoM kA apane apane dRSTikoNase mAlUma hotA hai saMjayavelaTTiputtake cAra aMgavAle ghar3A avirodhI AdhAra hai taba ghar3e ko hama ubhaya anekAntavAdako lekara use sAta aMgavAlA kiyA dRSTise asti-nAstirUpa bhI nizcita hI kahate hai| gayA hai| saMjayane tattvoM (paraloka devatA) ke bAremeM para zabdameM yaha sAmarthya nahIM hai ki ghaTake pUrNapakA kucha bhI nizcayAtmaka rUpase kahanese inkAra karate jisameM asti-nAsti jaise eka-aneka. nitya-anitya hae usa inkArako cAra prakAra kahA hai Adi anekoM yugaladhame laharA rahe hai-kaha 1 hai ? nahIM kaha sktaa| sake, ataH samagrabhAvase ghar3A avaktavya hai| isa 2 nahIM hai ? nahIM kaha sktaa| prakAra jaba syAdvAda sunizcita dRSTikoNoMse 3 hai bhI aura nahIM bhI ? nahIM kaha sktaa| tattat dharmoke vAstavika nizcayakI ghoSaNA karatA 4na hai aura na nahIM hai ? nahIM kaha sktaa| hai taba ise saMbhAvanAvAdameM kaise rakhA jA isakI tulanA kIjie jainoMke sAta prakArake sakatA hai ? syAta zabdake sAtha hI evakAra lagA syAdvAdasarahatA hai jo nidiSTa dharmakA avadhAraNa sUcita hai? ho sakatA hai (syAdasti) karatA hai tathA syAt zabda usa nirdiSTa dharmase 2 nahIM hai ? nahIM bhI hosakatA hai (syAnnAsti) atirikta anya dharmokI nizcita sthitikI sUcanA 3 hai bhI aura nahIM bhI hai bho aura nahIM bho detA hai| jisase zrotA yaha na samajha le ki vastu ho sakatA (syAdasti ca nAsti c)| isI dharmarUpa hai| yaha syAdvAda kalpitadhoM taka ukta tInoM uttara kyA kahe jA sakate haiM (= vaktavya vyavahArake liye bhale hI pahu~ca jAya para vastavya- haiM) ? isakA uttara jaina 'nahIM' meM dete haivasthAke liye vastukI sImAko nahIM lA~ghatA / ataH 4 syAd (ho sakatA hai) kyA yaha kahA jA Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 206 anekAnta virSa 10 sakatA (vaktavya) hai ? nahIM, syAd a- vaktavya hai| paraloka na hai aura na nahIM hai|" / 5 syAdasti' kyA yaha vaktavya hai? nahIM, saMjayake paraloka, devatA, karmaphala aura muktike 'syAd asti' avaktavya hai| sambandhake ye vicAra zatapratizata anizcayavAdake 6 syAd nAsti' kyA yaha vaktavya hai ? nahIM, hai| vaha spaSTa kahatA hai ki-'yadi maiM jAnatA hoU~ 'syAd nAsti' pravaktavya hai| to batAU~ / " saMjayako paraloka mukti Adike 7'syAd asti ca nAsti ca' kyA yaha vaktavya svarUpakA kucha bhI nizcaya nahIM thA, isaliye usakA hai ? nahIM, 'syAdasti ca nAsti ca' pravaktavya hai| darzana vakaula rAhulajIke mAnavakI sahaja buddhiko donoMke milAnese mAlUma hogA ki jainoMne saMja- bhramameM nahIM DAlanA cAhatA aura na kucha nizcayakara yake pahilevAle tIna vAkyoM (prazna aura uttara donoM) bhrAnta dhAraNAoMkI puSTi hI karanA cAhatA hai| ko alaga karake apane syadvAdako chaha bhaMgiyA~ banAI tAtparya yaha ki saMjaya ghora anizcayavAdo thaa| haiM aura usake cauthe vAkya 'na hai aura na nahIM hai| baddha ora saMjaya-buddhane "loka nitya hai', ko jor3akara 'syAda' bhI pravaktavya hai, yaha sAtavA~ anitya hai|.nity-anity hai .na nitya na anitya bhaMga taiyAra kara apanI saMptabhaMgI pUrI kii|' hai'; loka antavAna hai', nahIM hai , hai nahIM hai', na ___isa prakAra eka bho siddhAnta (= vAda) ko hai na nahIM hai'; nirvANake bAda tathAgata hote hai', sthApanA na karanA jo ki saMjayakA vAda thA, usIko nahA hote', hote-nahIM hote', na hote na nahIM hote ; saMjayake anuyAyioMke lupta hojAnepara jainoMne jIva zarIrase bhinna hai', jIva zarIrase bhinna nahIM apanA liyA aura usakI catabhaMgI nyAyako sapta- hai" mAdhyamikavRtti pR0446) ina caudaha vastuoMbhaMgImeM pariNata kara diyaa|" ko avyAkRta kahA hai| majjhimanikAya (22 / 3) meM rAhulajIne ukta sandarbhameM saptabhaMgI aura syAdvA- inakI saMkhyA daza hai / isameM Adike do praznoMmeM dake svarUpako na samajha kara kevala zabdasAmyama eka tIsarA aura cauthA vikalpa nahIM ginA gayA hai| maye matakI sRSTi kI hai / yaha to aisA hI hai jaise inake anyAkRta honekA kAraNa buddha ne batAyA hai ki corase "kyA tuma amuka jagaha gaye the ? yaha ki inake bAremeM kahanA sArthaka nahIM, bhitucaryA ke pUchane para vaha kahe ki nahIM kaha sakatA ki gayA lie upayogI nahIM, na yaha nirveda, nirodha, zAnti yA thA" aura jaja anya pramANoMse yaha siddha kara de ki paramajJAna, nirvANake liye Avazyaka hai| tAtparya cora amuka jagaha gayA thaa| taba zabdasAmya dekhakara yaha ki buddhakI dRSTimeM inakA jAnanA mumukSuke liye yaha kahanA ki jajakA phaisalA corake vayAnase Avazyaka nahIM thaa| dUsare zabdoMmeM buddha bhI saMjayanikalA hai| kI taraha inake bAremeM kucha kahakara mAnavakI sahaja saMjayalaTTiputtake darzanakA vivecana svayaM rAhula- buddhiko bhramameM nahIM DAlanA cAhate the aura na bhrAnta jIne (pR0 461) ina zabdoMmeM kiyA hai"yadi Apa dhAraNAoMko puSTa karanA cAhate the| hA~.. pUche-'kyA paraloka hai? to di maiM samajhatA hoU~ apanI ajJAnatA yA anizcayako sApha sApha zabdoMki paraloka hai to Apako batalAU~ ki paraloka hai| meM kaha detA hai ki yadi maiM jAnatA hoU~ to batAU~, maiM aisA bhI nahIM kahatA vaisA bhI nahIM kahatA taba buddha apane jAnane na jAnanekA ullekha na karake dUsarI tarahase bhI nahIM kahatA / maiM yaha bhI usa rahasyakA ziSyoMke liye anupayogI batAkara nahIM kahatA ki vaha nahIM hai / maiM yaha bhI nahIM kahatA apanA pochA chur3A lete haiN| kisI bhI tArkikakA yaha ki vaha nahIM nahIM hai| paraloka nahIM hai| paraloka prazna abhI taka asamAhita hI raha jAtA hai ki isa nahIM nahIM hai| paraloka hai bhI aura nahIM bhI hai| avyAkRtatA aura saMjayake anizcayavAdameM kyA Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 6] sthAdvAda 207 antara hai| sivAya isake ki saMjaya phakkar3akI the| unakA vizvAsa thA ki saMghake pa~camela vyakti taraha kharo bAta kaha detA hai aura buddha bar3e Ada- jaba taka vastatattvakA ThIka nirNaya nahIM kara lete taba miyoMkI zAlInatAkA nirvAha karate hai| . taka unameM bauddhika dRr3hatA aura mAnasabala nahIM prA buddha aura saMjaya hI kyA, usa samayake vAtA- sktaa| ve sadA apane samAnazIla anya saghake varaNameM AtmA, loka-paraloka aura muktike svarUpa bhikSuoMke sAmane apanI bauddhika dInatAke kAraNa sambandhameM-hai (sat), nahIM (asata),hai-nahIM (sadasata hataprabha raheMge aura isakA asara usake jIvana aura ubhaya), na hai na nahIM hai (avaktavya yA anubhy)|ye AcArapara Aye binA na rahegA / ve apane cAra koTiyA~ gUMja rahI thiiN| koI bhI prAznika ziSyoMko pardebanda padAniyoM kI taraha jagatake svarUpa. kisI bhI tIrthakara yA prAcAryase binA kimI maMkocaka vicArakI bAhya havAse aparicita nahIM rakhanA apane praznako eka sA~sameM hI ukta cAra koTiyoMmeM the, kinta cAhate the ki pratyeka prANI apanI sahaja vibhAjita karake hI pUchatA thA / jisa prakAra Aja jijJAsA aura mananazaktiko vastake yathArtha svarUpaka koI bhI prazna majadUra aura pUMjIpati, zoSaka aura vicArakI ora lgaave| na unhe buddhakI taraha yaha bhaya zoSyake dvandvakI chAyAme hI sAmane AtA hai, usI vyApta thA ki yadi AtmAke sambandhameM 'hai' kahate hai prakAra usa samaya AtmA Adi atIndriya padArthoka to zAzvatavAda arthAta upaniSadvAdiyoM kI taraha prazna sat asat ubhaya aura anubhaya-anirvacanIya loga nityatvakI ora jhuka jAyeMge aura nahIM isa catuSkoTimeM AveSTita rahate the / upaniSad yA karanese ucchavAda arthAt cAvAkakI taraha nAstiRgavedame isa catuSkoTika dazana hote hai| vizva ke tvakA pramaMga prApta hogaa| ataH isa praznako avyAsvarUpake sambandhameM asatse sata huA ? yA sat kRna rakhanA hI zreSTha hai / ve cAhate the ki maujUdasa sat huA ? yaha sadasat donoM rUpase niveca. takoMkA aura saMzayoMkA samAdhAna vastusthiti ke nIya hai ? ityAdi prazna upaniSad ora vedame barA AdhArase honA hI caahie| ataH unhoMne vastasvarUpabara upalabdha hote hai ? aimI dazAmeM rAhulajIkA kA anubhava kara yaha batAyA ki jagatakA pratyeka syAdvAdake viSayameM yaha phatavA dedanA ki saMjayaka sat cAhe vaha cetanajAtIya ho yA acetanajAtIya, praznoMke zabdoMse yA usakI caturbhagIko tor3a-maror3a. parivartanazIla hai / vaha nisargataH pratikSaNa pari. kara saptabhaMgI banI-kahAM taka ucita hai, yaha ve svayaM vartita hotA rahatA hai| usakI paryAya badalatI rahatI vicAreM / buddhakaM samakAlIna jo chaha tIthika the uname hai| usakA pariNamana kabhI sadRza bhI hotA hai kabhI mahAvIra niggaeTha nAthaputrakI, savajJa aura savedazI- visadRza bhii| para pariNamanasAmAnyake prabhAvase ke rUpame prasiddhi thii| va sarvajJa aura sarvadazI tha koI bhI achUtA nahIM rahatA / yaha eka maulika yA nahIM yaha isa samayakI carcAkA viSaya nahIM hai, niyama hai ki kisI bhI satkA vizvasa sarvathA para ve viziSTa tattvavicAraka the aura kisI bhI prazna- ucvaMda nahIM ho sakatA, yaha parivartita hokara bhI ko saMjayakI taraha nizcaya koTi yA vikSepa* apanI maulikatA yA sattAko nahIM kho sakatA / koTimeM yA buddhakI taraha avyAkRta koTime DAlane eka paramANu hai vaha hAiDojana bana jAya, jala bana vAle nahIM the aura na ziSyoMko sahaja jijJAsAko jAya, bhApa bana jAya, phira pAnI ho jAya, pRthvI anupayogitAke bhayaprada cakkarameM DuvA denA cAhate bana jAya aura ananta AkRtiyoM yA payAyoMko dhAraNa 8 pro0 dharmAnanda kosAmbIne saMjayake vAdako vizeSa- karale, para apane dravyatva yA maulikatvako nahIM kho vAda saMjJA dI hai| dekho, bhAratIya saMskRti aura ahiMsA sktaa| kisIkI tAkata nahIM jo usa paramANukI pRSTha 471 hastI yA astitvako miTA sake / tAtparya yaha ki Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 anekAnta [ varSa 10 jagatameM jitane 'sat' hai utane bane rhege| unamese vibhAva pariNamana-rAga-dveSa-moha-ajJAnarUpa dazAe~ eka bhI kama nahIM ho sakatA, eka dUmaremeM vilIna hotI rahatI haiM / jaba yaha jIva apanI cAritraprasAnahIM ho sktaa| isI taraha na koI nayA 'mat' dhanAdvArA itanA samathe aura svarUpapratiSTha ho jAtA utpanna ho sakatA hai| jitane haiM unakA hI ApasI hai ki usapara bAhya jagatkA koI bhI prabhAva na par3a saMyoga viyogoMke AdhArase yaha vizva jagat sake to vaha mukta hojAtA hai aura apane ananta caitanya. (gacchatIti jagat arthAt nAnA rUpoMko prApta honA) meM sthira ho jAtA hai / yaha mukta jIva apane pratobanatA rahatA hai| kSaNa parivartita svAbhAvika caitanya meM lIna rahatA hai| tAtparya yaha ki-vizvameM jitane sat hai unameMse / . phira usameM azuddha dazA nahIM hoto / antataH pudgala na to eka kama hA makatA hai aura na eka bar3ha sakatA paramANu hI aise hai jinameM zuddha yA azuddha kisI hai| ananta jaDa paramANu, ananta zrAtmAeM, eka bho dazAmeM dUmare saMyogake AdhArase nAnA AkR. dharmadravya, eka adhamedravya, eka zrAkAza aura asaMkhya tiyA~ aura aneka pariNamana saMbhava haiM tathA hote kAlANu itane sat haiN| inameM dharma,adharma, AkAza aura ra rahate hai / isa jagat vyavasthAmeM kisI eka Izvara " kAla apane svAbhAvikarUpameM sadA vidyamAna rahate haiM / jaise niyantAkA koI sthAna nahIM hai, yaha to apane unakA vilakSaNa pariNamana nahIM hotaa| isakA artha apane saMyoga-viyAgoMse pariNamanazIla hai| yaha nahIM ki ye kUTastha nitya haiM kintu inakA prati- pratyeka padArthakA apanA sahaja svabhAvajanya pratikSaNa jo pariNamana hotA hai vaha sadRza svAbhAvika kSaNabhAvI pariNamanacakra cAlU hai| yadi koI dUsarA pariNamana hI hotA hai| zrAtmA aura padagala ye do sNyaa| A par3A aura usa dravyane isake prabhAvako dravya eka dUmareko prabhAvita karate haiN| jisa samaya AtmasAt kiyA to pariNamana tatprabhAvita ho zrAtmA zuddha ho jAtA hai usa samaya vaha bhI apane jAyagA, anyathA vaha apanI gatise badalatA pratikSaNa bhAvI svAbhAvika pariNamanakA hI svAmI jAyagA / hAiDrojanakA eka aNu apanI gatise rahatA hai| usameM vilakSaNa pariNati nahIM hotii| pratikSaNa hAiDojanarUpameM badala rahA hai / yadi jaba taka AtmA azuddha hai taba taka hI isake pariNa- AksAjanakA aNu usameM AjuTA to donoMkA jala manapara sajAtoya jovAntarakA aura vijAtIya pada rUpa pariNamana ho jAyagA / ve eka bindarUpase galakA prabhAva Anese vilakSaNatA AtI hai| isakI sadRza saMyukta pariNamana kara legeM / yadi kisI nAnArUpatA pratyekako svAnubhavasiddha hai / jaDa vaijJAnikake vizleSaNaprayogakA nimitta milA to pudgala hI eka aisA vilakSaNa dravya hai jo sadA va donoM phira judA jadA bhI ho sakate haiN| yadi sajAtIyase bhI prabhAvita hotA hai aura vijAtIya agnikA sayoga mila gayA bhApa bana jaayNge| cetanasa bhii| isI padgala drabyakA camatkAra Aja yadi sAMpake mukhakA sayoga milA viSabinda ho vijJAnake dvArA hama sabake sAmane prastata hai| isIke jaayege| tAtparya yaha ki yaha vizva sAdhAraNatayA hInAdhika saMyoga-viyogoMke phalasvarUpa asaMkhya pudgala aura azuddha jovake nimitta-naimittika AviSkAra ho rahe haiN| vidya ta, zabda Adi isIke sambandhakA vAstavika udyAna hai| pariNamanacakrapara rUpAntara haiM, isIko zaktiyAM hai / jIvako azuddha dazA pratyeka dravya car3hA huA hai| vaha apanI ananta isIke saMparkase hotI hai / anAdise jIva aura yogyatAoM ke anusAra ananta eriNamanoMko kramazaH padgalakA aisA saMyoga hai jo paryAyAntara lenepara bhI dhAraNa karatA hai| samasta 'sat' ke samudAyakA nAma jIva isake saMyogase mukta nahIM ho pAtA aura usameM loka yA vizva hai| isa dRSTise aba Apa lokake Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 6] syAdvAda 204 zAzvata aura azAzvatavAle praznako vicArie- (4) kyA loka zAzvata aura azAzvata donoM rUpa (1) kyA loka zAzvata hai ? hA~, loka zAzvata nahIM hai ? Akhira umakA pUrNa rUpa kyA hai ? hA~, lo hai / dravyoMkI saMkhyAkI dRSTise, arthAt jitane sat kakA pUrNa rUpa avaktavya hai. nahIM kahA jaasktaa| koI isameM haiM unameMkA eka bho sat kama nahIM ho sakatA zabda aisA nahIM jo eka-sAtha zAzvata aura azA aura na unameM kisI naye satkI vRddhi hI ho sakatI zvata ina donoM svarUpoMko tathA usameM vidyamAna hai| na eka sata dUsaremeM vilIna hI hosakatA hai| kabhI anya ananta dharmoM ko yugapat kaha sake / ataH zabdabho aisA samaya nahIM A sakatA jo isake aMgabhUta kI asAmadhyeke kAraNa jagatakA pUrNa rUpa avaktavya dravyoMkA lopa hojAya yA ve samApta hojAya~ / hai, anubhaya hai, vacanAtIta hai| (2) kyA loka azAzvata hai ? haoN, loka azA- isa nirUpaNameM Apa dekheMge ki vastukA pUrNa rUpa zvata hai, aMgabhUta dravyoMke pratikSaNabhAvi pariNamA- vacanoMke agocara hai, anirvacanIya yA avaktavya kI dRSTime, arthAt jitane sat hai ve pratikSaNa sadRza hai| yaha cauthA uttara vastuke pUrNa rUpako yugapat yA visadRza pariNamana karate rahate haiN| isameM do kahanekI dRSTise hai| para vahI jagat zAzvata kahA kSaNa taka ThaharanevAlA koI pariNamana nahIM hai / jo jAtA hai dravyadRSTise, azAzvata kahA jAtA hai hameM aneka kSaNa ThaharanevAlA pariNamana dikhAI detA paryAyaSTise / isa taraha mUlataH cauthA, pahalA hai vaha pratikSaNabhAvo sadRza pariNamanakA sthUla dRSTi- aura dasarA ye tIna hI prazna maulika haiN| tIsarA se avalokanamAtra hai| isa taraha satata parivartanazIla ubhayarUpatAkA prazna to prathama aura dvitIyake saMyogasaMyAga-viyogoMkI dRSTise vicAra kIjie to loka rUpa hai / aba Apa vicAreM ki saMjayane jaba lokake azAzvata hai, anitya hai, pratikSaNa parivartita hai| zAzvata aura azAzvata Adike bAremeM spaSTa kaha (3) kyA loka zAzvata aura azAzvata donoM diyA ki maiM jAnatA hoU~ to batAU~ aura buddhane rUpa hai ? haoN, kramazaH uparyukta donoM dRSTiyoMse - kaha diyA ki inake cakkarameM na par3o, isakA jAnanA vicAra kIjie to loka zAzvata bhI hai (dravyadRSTise) upayogo nahIM taba mahAvIrane una praznoMkA vastuazAzvata bhI hai (pyoydRssttise)| donoM dRSTikoNoM- sthitike anusAra yathArtha uttara diyA aura ziSyAko kramazaH prayukta karanepara aura una donoMpara sthUla kI jijJAsAkA samAdhAnakaraunakobauddhika dInatAse dRSTise vicAra karanepara jagat ubhayarUpa hI pratibhA- prANa diyaa| ina praznoMkA svarUpa isa prakAra haisata hotA hai| prazna saMjaya mahAvIra 1. kyA loka zAzvata hai? maiM jAnatA hoU isakA jAnanA hA~, loka dravyadRSTise zA to batAU~ anupayogI hai zvata hai, isake kisI bhI satkA (anicaya, vikSepa) (avyAkRta, akathanIya) sarvathA nAza nahIM hotaa| 2. kyA loka azAzvata hai ? ___ hA~, loka apane pratikSaNabhAvI parivartanoMkI dRSTise azAzvata hai, koI bhI padArtha do kSaNa sthAyI nhiiN| 3. kyA loka zAzvata aura hA~, donoM dRSTikoNoMse kraazAzvata hai ? mazaH vicAra karanepara lokako Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 anekAnta varSa 10 zAzvata bhI kahate hai aura azAzvata bhii| 4. kyA loka donoM rUpa nahIM hA~, aisA koI zabda nahIM hai anabhaya hai ? jo lokake paripUrNa svarUpako eka-sAtha samaprabhAvase kaha sake, usameM zAzvata aura azAzvatake sivAya bhI ananta rUpa vidyamAna haiM ataH samaprabhAvase vastu anabhaya hai, avaktavya hai, anirvaca nIya hai| saMjaya aura buddha jina praznoMkA samAdhAna nahIM eka vAdakA sthApana nahIM hotaa| ekAdhika bheda yA karate, unheM anizcaya yA abyAkRta kahakara apanA vikalpakI sUcanA jahAM karanI hotI hai vahAM 'syAt' piNDa chur3A lete haiM, mahAvIra unhIMkA vAstavika padakA prayoga bhASAkI zailIkA eka rUpa rahA hai jaisA yuktisaMgata samAdhAna karate hai| isapara bhI rAhalajI ki majbhimanikAyake mahArAhalovAda suttaka nimna aura dharmAnanda ko sAmbo Adi yaha kahanekA sAhasa likhita avataraNase jJAta hotA hai-'katamA ca rAkarate hai ki saMjayake anuyAyioMke lupta hojAnepara hula tajodhAtu ? tejAdhAtu siyA ajjhattikA siyA saMjayake vAdako hI jainiyoMne apanA liyaa| yaha to bAhirA / " aisA hI hai ki jaise koI kahe bhAratameM rahI parataMtratA- . athAta tejodhAtu syAt AdhyAtmika hai syAt bAhya ko hI parataMtratAvidhAyaka aMgrejoMke cale jAnepara hai| yahA~ siyA (syAta) zabdakA prayoga tejAdhAtake bhAratIyoMne use aparataMtratA (svataMtratA) rUpase apa- nizcita bhedoMkI sUcanA detA hai na ki una bhedoMkA nA liyA hai kyoMki aparataMtratAmeM bhI 'parataMtratA se saMzaya, anizcaya yA saMbhAvanA batAtA hai| zrAdhyApAMca akSara to maujUda haiM hii| yA hiMsAko hI baddha tmika bhedake sAtha prayukta honevAlA syAt zabda aura mahAvIrane usake anuyAyioMke lagna honepara isa bAtakA dyotana karatA hai ki tejodhAta mAtra ahiMsArUpase apanA liyA hai kyoMki ahiMsAmeM AdhyAtmika hI nahIM hai kintu usase vyatirikta bhI 'hiMsA' ye do akSara haiM hI / yaha dekhakara to bAhya bhI haiN| isa taraha 'syAdasti' me astike sAtha aura bhI Azcarya hotA hai ki-Apa (pRSTha 484) lagA huA 'syAt' zabda sUcita karatA hai ki anizcitatAvAdiyoMkI sUcImeM saMjayake sAtha __ astisa bhinna dhama bhI vastume hai kevala asti dharmanimgaMThanAthaputta (mahAvIra)kA nAma bhI likha jAte rUpa hI vastu nahIM hai| isa taraha 'syAt' zabda na hai, tathA (pRSTha 461) saMjayako anekaantvaadii| kyA zAyadakA, na anizcayakA aura na saMbhAvanAkA ise dhamakIrtike zabdoMmeM "dhiga vyApakaM tamaH' nahIM sUcaka hai kintu nirdiSTa dharmake sivAya anya azeSa kahA jA sakatA? dharmokI sUcanA detA hai jisase zrotA vastuko nirdiSTa ___ syAt zabdake prayogase sAdhAraNatayA logoMko dharmamAtrarUpa hI na samajha baitthe| saMzaya, anizcaya yA saMbhAvanAkA bhrama hotA hai / saptabhaGgI-vastu mUlataH anantadharmAtmaka hai / para yahAto bhASAkI purAnI zailI hai usa prasaMgakI, jahAM usameM vibhinna dRSTiyoMse vibhinna vivakSAoMse anaMta Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 6] dharma haiM / pratyeka dharmakA virodhI dharma bhI dRSTibheda se vastu meM sambhava hai / jaise 'ghaTaH syAdasti' meM ghaTa hai syAdvAda 211 bhaGga tIna haiM taba inake dvisaMyogI bhaGga bhI tIna hoMge tathA trisaMyogI bhaGga eka hogaa| jisa taraha catukoTimeM sat aura zramatako milAkara prazna hotA hai ki 'kyA san hokarake bhI vastu asata hai ?' isI taraha ye bhI prazna hosakate haiM ki 1 kyA sat hokara bhI vastu avaktavya hai ? 2 kyA asat hokara bhI vastu avaktavya hai ? 3 kyA sat asat hokara bhI vastu avaktavya hai ? ina tInoM praznoMkA samAdhAna maMyogaja cAra aMgoMmeM hai / arthAt apane dravya-kSetra-kAla- bhAvakI maryAdAse / jisa prakAra ghaTameM svacatuSTayakI apekSA astitva dharma hai usI taraha ghaTa vyatirikta anya padArthoMkA nAstitva bhI ghaTameM hai / yadi ghaTabhinna padArtho kA nAstitva ghaTana pAyA jAya to ghaTa aura anya padArtha milakara eka hojAyeMge | ataH ghaTa 'syAdasti' aura 'syAnnAsti' rUpa haiM / isI taraha vastume dravyadRSTi nityatva, paryAyadRSTima anityatva Adi anako virodhA dharmayugala rahate hai / eka vastumeM ananta samabhaGga banate hai / jaba hama ghaTake astitvakA vicAra karate to astitvaviSayaka sAta bhaGga hosakate hai| jaise saMjaya ke praznottara yA buddhakaM avyAkRta praznottara meM hama cAra koTi to nizcata rUpa se dekhate hai - sata, asat, ubhaya aura anubhaya / usI taraha gaNita ke hisAba se tIna mUlabhaGgoMko milAne para adhika-se-adhika sAta apunarukta bhaMga hosakate haiM / jaise ghar3e ke astitvakA vicAra prastuta hai to pahalA astitva dharma, dUsarA tavirodhI nAstitva dhama aura tIsarA dharma hogA avaktavya jo vastukaM pUrNa rUpakI sUcanA detA hai ki vastu pUrNarUpasaM vacanake agocara hai| usake virAT rUpako zabda nahIM chU sakate / avaktavya dharma isa apekSA hai ki donoM dharmoko yugapata kahanevAlA zabda saMsArame nahIM haiM ataH vastu yathArthataH vacanAnIta hai, avaktavya hai / isa taraha mUlame tIna bhaGga hai 1 syAdasti ghaTaH / 2 syAnnAsti ghaTaH / 3 syAdavaktavyo ghaTaH / avaktavya ke sAtha 'syAt' pada lagAne kA bhI artha hai ki vastu yugapat pUrNarUpameM yadi avaktavya hai to kramazaH apane pUrNarUpameM vaktavya bhI hai aura asti nAsti Adi rUpase vacanoMkA viSaya bhI hotI hai / zrataH vastu syAdvaktavya hai / jaba mUla (4) asti nAsti ubhayarUpa vastu hai -- svacatuya aura paracatuSTayapara kramazaH dRSTi rakhanepara aura donoMkI sAmUhika vivakSA rahanepara | (5) asti vaktavya vastu hai- prathama samaya meM svatapraya aura dvitIya samayame yugapat khaparacatprayapara kramazaH dRSTi rakhanepara aura donoMkI sAmUhika vivakSA rahanepara / (6) nAsti vaktavya vastu hai - prathama samaya meM paracatuSTaya aura dvitIya samayame yugavat svaparacataprayakI kramazaH dRSTi rakhanevara aura donoMkI sAmUhika vivakSA rahanepara | (7) asti nAsti avaktavya vastu hai - prathama tRtIya samayamai yugapat svaparacatuSTayapara kramazaH dRSTi samayame svacatuSTaya, dvitIya samaya me paracatuSTaya tathA svanepara aura tInoMkI sAmUhika vivakSA rahanepara / jaba asti aura nAstikI taraha avaktavya bhI dharma hai taba jaise asti aura nAstiko milAvastukA kara cauthA bhaGga bana jAtA hai vaise hI avaktavya ke sAtha bhI asti, nAsti aura astinAsti milakara pA~caveM, chaThaveM aura sAtaveM bhaGgakI sRSTi ho jAtI haiM / isa taraha gaNita ke siddhAnta anusAra tIna mUla vastuoM ke adhika se adhika apunarukta sAta hI bhaGga ho sakate haiM / tAtparya yaha ki vastu ke pratyeka dharmako lekara sAta prakArakI jijJAsA hosakatI hai, Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 anekAnta virSa 10 - - - - - sAta prakArake prazna hosakate haiM ata: unake uttara bhI saptabhaGgInyAyako bAlakI khAla nikAlaneke bhI sAta prakArake hI hote haiN| samAna AvazyakatAse adhika bArIkImeM jAnA sama___ darzanadigdarzanameM zrIrAhulajIne pA~caveM, chaThaveM jhate haiN| para saptabhaGgIko Ajase aDhAI hajAra varSa aura sAtaveM bhaMgako jisa bhraSTa tarIkese tor3A marohA pahale ke vAtAvaraNameM dekhanepara ve svayaM use samayakI hai yaha unakI apanI nirI kalpanA aura atisA- mAMga kahe binA nahIM raha skte| aDhAI hajAra varSa hasa hai| jaba ve darzanoMko vyApaka. naI aura vaijJA- pahale AbAlagopAla pratyeka praznako sahaja tarIkase nika dRSTi se dekhanA cAhate haiM to kisI bhI dazanakI 'sat asat ubhaya aura anubhaya' ina cAra koTiyoMsamIkSA usake svarUpako ThIka samajha kara hI karanI meM gUMthakara hI upasthita karate the aura usa samayake caahie| ve pravaktavya nAmaka dharmako, jo ki satke bhAratIya AcArya uttara bhI catuSkoTikA ho, hA~ yA sAtha svataMtrabhAvase dvisaMyogI hupA hai, tor3akara nA meM dete the taba jaina tIrthakara mahAvIrane mala tIna zravaktavya karake saMjayake 'nahIM' ke sAtha mela baiThA bhaMgoke gaNitake niyamAnusAra adhika-se-adhika sAta prazna banAkara unakA samAdhAna saptabhanIdvArA dete haiM aura saMjayake ghora anizcayavAdako ho anekAntavAda kaha dete hai ! 'kimAzcaryamataH param' ? kiyA jo nizcitarUpase vastakI sImAke bhItara hI rahI hai| anekAntavAdane jagatake vAstavika aneka zrIsampUrNAnandajI 'jainadharma' pustakakI prastAvanA satkA apalApa nahIM kiyA aura na vaha kevala (pR0 3) meM anekAntavAdakI grAhyatA svIkAra karake kalpanAke kSetrameM vicarA hai| jaina kathA-prathoMme mahAvIrake bAlajIvanakI eka merA una dArzanikoMse nivedana hai ki bhAratIyaghaTanAkA varNana bhAtA hai ki 'saMjaya aura vijaya nAmake do paramparAmeM jo satyakI dhArA hai use darzanagrantha likhata sAdhuoMkA sazaya mahAvIrako dekhate hI naSTa ho gayA thA, samaya bhI kAyama rakheM aura samIkSAkA stambha to isa liye inakA nAma sanmati rakkhA gayA thaa| saMbhava hai bahuta sAvadhAnI aura uttaradAyitvake sAtha likhayaha saMjaya-vijaya saMjaya velaThiputta hI hoM aura isIke nekI kRpA kareM jisase darzana kevala vivAda aura saMzaya yA anizcayakA nAza mahAvIrake saptabhaMgInyAyase bhrAnta paramparAoMkA ajAyabaghara na bane / vaha jIvahunA ho aura velaTiputta vizeSaNa hI bhraSTa hokara vijaya nameM saMvAda lAve aura darzanapraNetAoMko samucita nAmakA dUsarA sAdhu bana gayA ho| nyAya de ske| Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAptaparIkSAkA prAkkathana (le0-vidvadvarya paM0 kailAzacandrajI, zAstrI) [vIrasevAmandirase jo hAlameM 'prAptaparokSA' kA mayA saMskaraNa prakAzita huA hai usI meM vidvAn lekhakane apanA yaha vicArapUrNa 'prAkkathana' likhA hai| yaha prAkkathana tatva-jijJAsuoM aura itihAsa-premiyoM ke lie khAsa taurase par3hane yogya hai| isameM saMkSepameM kaI usake viSayoMpara acchA aura samAdhAnakAraka prakAza DAlA gayA hai| hama apane 'anekAnta' ke premI pAThakoMka lie bhI use yahA~se uddhRta karake yahA~ de rahe haiN| -sampAdaka] ApakA artha hai-prAmANika, saJcA, kabhI dhokhA agni Adi devatAoMke sthAnameM brahmAkI pratiSThA na denevAlA, jo prAmANika hai, saccA hai vahI prApta huI / mANDUkya upaniSadeM likhA hai ki 'do prkaarhai| umIkA saba vizvAsa karate hai / lokameM aise kI vidyAe~ avazya jAnanI cAhiye-eka ucca vidyA prApta puruSa sadA sarvatra pAye jAte hai jo kisI eka aura dUsarI nIcI vidyA / nocI vidyA vaha hai jo khAsa viSayameM prAmANika mAne jAte hai yA vyakti- vedoMse prApta hotI hai aura ucca vidyA vaha hai jisase vizeSa, samAjavizeSa aura dezavizeSake prati prAmA- avinAzI brahma milatA hai| isa taraha jaba vedoMse Nika hote haiM / kintu saba viSayoM meM khAsakara una vi. prApta jJAnako nIcA mAnA jAne lagA aura jisase SayoMmeM, jo hamArI indriyoMke agocara hai, sadA mabaka avinAzI brahmakI prApti ho use ucca vidyA mAnA prati jo prAmANika ho aisA Apta-vyakti prathama to honA jAne lagA to usa ucca vidyAko khoja honA svAhI durlabha hai| aura yadi vaha ho bhI to usako prAptatA- bhAvika hI thA / isI prayatnake phalasvarUpa uttarakAla kI jAMca karake use prApta mAna lenA kaThina hai| meM aneka vaidika darzanoMkI sRSTi huI, jo parasparameM prastuta granthake dvArA prAcArya vidyAnandane usI virodhI mAnyatAe~ rakhate hue bhI vedake prAmANyako kaThina kAryako sugama karanekA saphala prayAsa svIkAra karaneke kAraNa vaidika darzana khlaaye|| kiyA hai| sarvajJatAko lekara zreNI-vibhAga-vaidika paravedika darzanoMkI utpatti-prAcInakAlase hI mparAke anuyAyI darzanoMme sarvajJatAko lekara do pakSa bhAratavarSa do vibhinna saMskRtiyoMkA saMgharSasthala rahA hai| mImAMsaka kimI sarvajJakI sattAko svIkAra nahIM hai| jisa samaya vaidika Arya saptasiMdhu dezameM nivAsa karatA, zeSa vaidika darzana svIkAra karate hai| karate the aura unheM gaMgA-yamunA aura unake pUrvake kintu zramaNa-paramparAke anuyAyI sAMkhya, bauddha aura dezoMkA patA taka nahIM thA taba bhI yahA~ zramaNa saMskRti jaina savejJatAko svIkAra karate haiN| isI taraha zramaNa phailI huI thI, jisake saMsthApaka bhagavAna RSabhadeva paramparAka anayAyI tInoM darzana anIzvaravAdI haiM, the / jaba vaidika Arya pUravakI ora bar3he to unakA kintu vaidika darzanoMmeM mImAMsakake sivA zeSa saba zramaNoMke sAtha saMgharSa hazrA / usake phalasvarUpa hI IzvaravAdI haiN| IzvaravAdI Izvarako jagatakI utpa. upaniSadoMkI mRSTi huI aura yAjJika kriyAkANDakA ttimeM nimittakAraNa mAnate haiM aura cUMki Izvara sthAna AtmavidyAna liyA / tathA indra, varuNa, sUrya, jagatakI racanA karatA hai isa liye use samasta Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 anekAnta [varSa 10 kArakoMkA jJAna honA Avazyaka hai| ata: ve anAdi ve svAbhAvika gaNa maMsAra-avasthAmeM kamose AcchA ananta IzvarameM marvajJatAko bhI anAdi ananta dita honeke kAraNa vikRta ho jAte haiM / AtmAkA mAnata haiN| anya jo jIvAtmA yogAbhyAmake dvArA svAbhAvika jJAna aura sukha guNa kAvRta honeke samasta padArthoMkA jJAna prApta karate hai--yAnI sarvajJa mAtha hI sAtha parAdhIna bhI ho jAtA hai / jisase hote haiM ve mukta ho jAte haiM aura mukta hote hI unakA aisA pratIta hone lagatA hai ki indriyoMke binA zrAsamasta jJAna jAtA rahatA hai| ataH Izvara mukAtmA- tmAko jJAna aura sukha ho hI nahIM sakatA / kintu ome vilakSaNa hai / nirIzvaravAdI darzanAMmeM bauddha to aisA hai nahIM, indriyake binA bhI jJAna aura sukha anAtmavAdI hai, sAMkhya jJAnako prakRtikA dharma mAnatA rahatA hai| ataH jase sAne ko bhAgameM tapAnese usahai, ataH puruSa aura prakRtikA sambandha chUTate hI meM mile hue malake jala jAne yA alaga hojAnese maktAtmA jJAnazUnya ho jAtA hai / kavala eka jaina- sonA zuddha ho jAtA hai aura usake svAbhAvika guNa dazana hI aisA hai jo makka hojAnepara bhI jIvakI ekadama camaka uThate hai vaise hI dhyAnarUpI agnimeM sarvajJatA svIkAra karatA hai; kyoMki usameM caitanyako karmarUpI mailako jalA DAlanapara prAtmA zuddha ho jAtA jJAnadarzanamaya hI mAnA gayA hai| hai aura usake svAbhAvika gaNa apane pUrNa rUpame sarvajJatApara jAra-aisA pratIta hotA hai ki prakAzamAna ho jAte hai| AtmAko karmarUpI malase zuddha jIvako sarvajJatApara jitanA jora janadazenana mukta karake apane zuddha svarUpame sthita karanA hI diyA tathA usakI mayodAko vistRta kiyA, dUsare jainadharmakA carama lakSya hai, usIkA nAma mukti yA kisI darzanane na to utanA usapara jora diyA aura mokSa hai| pratyeka AtmA usa prApta karanekI zakti na usakI itanI vistRta rUpa-rekhA hI aMkita kii| rakhatA hai jaba koI viziSTa AtmA cAra ghA bauddha tripiTakA meM buddha ke samakAlIna dhamapravattakoMkI ko naSTa karake pUrNa jJAnA ho jAtA hai taba vaha anya kucha carcA pAI jAtI hai, unameM janadhamaka antima jIvoMko mokSamAgakA upadeza detA hai| isa taraha tIrthakara niggaThanAthaputta (mhaaviir| kI bhI kAphI eka ora to vaha vItarAgI ho jAtA hai aura dUsaro carcA hai| usase' patA calatA hai ki uma samaya aura pUrNa jJAnI ho jAtA hai / aisA hAnese ho na to logoMmeM yaha carcA thI ki niggaThanAthaputta apaneko usake kathanameM ajJAnajanya amatyatA rahatA hai / sarvajJa kahate haiM aura unheM hara samaya jJAnadarzana aura na rAga-dveSajanya asatyatA rahatI hai| imIse maujUda rahatA hai| yaha carcA buddhake sAmane bhI pahu~cI svAmI samantabhadrana prAptakA lakSaNa isa prakAra thii| isase bhI ukta dhAraNAkI puSTi hotI hai| kiyA hai: ataH yaha jijJAsA honA svAbhAvika hai ki prAptenocchinnadoSeNa sarvajJa naagmeshinaa| jainadarzanake sarvajJatApara itanA jora denekA kAraNa bhavitavyaM niyogena nAnyathA hyA tatA bhavet // 5 // kyA hai ? -ratnaka0 shraa| usakA kAraNa-jainadharma AtmavAdI hai aura Aptako niyamase vItarAgI, sarvajJa aura zrAgamaAtmAko jJAna, darzana, mukha, vIye Adi guNamaya mA- kA upadadhA honA hI cAhie, binA inakaM prAptatA natA hai| tathA usame guNa aura garaNIkI pRthaka aura ho nahIM sktii|' svataMtra sattA nahIM hai / dravya ananta guNoMkA akhaNDa yaha Upara likha Aye haiM ki IzvaravAdiyoMne piNDa honeke sivA aura kucha bhI nahIM hai| AtmAke Izvarako sarvajJa mAnA hai. kyoMki vaha sRSTikA racana 1 bucaryA:pR. 201.. .. . yitA hai, sAtha hI sAtha vaha jIvako usake karmoMkA Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - kiraNa 6] AptaparIkSAkA prAkkathana phala detA hai, vahI use svarga yA naraka bhejatA hai, usI zuddhopayogAdhikArameM AI gAthAmeM par3hate haiM-'vyavake anuprahase RSiyoMke dvArA vedakA avatAra hotA hAgnayase kevalI bhagavAna sabako jAnate dekhate haiM hai| kintu jainadazena sRSTiko anAdi mAnatA hai. karma aura nizcayase AtmAko jAnate haiN| to phala deneke liye bhI kisI mAdhyamako use Avazya- usase yaha bhrama nahIM hotA ki kundakunda kevalajJAnIkatA nahIM hai| use to mAtra mokSamArgakA upadeza dene ke ko mAtra AtmajJAnI hI mAnate haiN| kyoMki vaha to liye hI eka aise Apta puruSakI AvazyakatA rahatI kahate haiM ki 'jo mabako nahIM AnatA vaha ekako jAna hai jo rAga-dvapakI ghAToko pAra karake aura ajJAnake hI nahIM sktaa|' unake matase AtmajJa aura sarvatra ye donoM zabda do vibhinna dRSTikoNoMse eka hI arthavIhar3a jaGgalase nikAlakara manuSyoMko yaha batalAye ke pratipAdaka hai| antara itanA hai ki 'sarvajJa' zabdaki kaise uma ghATIko pAra kiyA jAtA hai aura kisa me saba mukhya ho jAte haiM, atmA-gauNa par3a jAtI hai prakAra ajJAna dUra ho sakatA hai ? jo nizcayanayako abhISTa nahIM hai| kintu 'AtmajJa' AtmajJa banAma sajJa-aba prazna yaha ho zabdame AtmA hI mukhya hai zeSa saba gauNa hai / ataH sakatA hai ki mAtra mokSamArgakA upadaza deneke liye nizcayanayase AtmA AtmajJa hai aura vyavahAranayasarvajJa honekI yA usa upadeSTAko sarvajJa mAnanekI saMsarva hai| AdhyAtmika darzanameM AtmAko akhakyA AvazyakatA hai ? mokSakA sambandha AtmAsa hai eutA, anazvaratA, abhedyatA, zuddhatA Adi hI:grAhya ataH usake liye to kevala AtmajJa honA paryApta hai| hai kyoMki vastusvarUpa hI vaisA hai| usIko prApta upaniSadAma bhI 'yo Atmavid sa sarvavid' likhakara karane kA prayatna mokSamAgeke dvArA kiyA jAtA hai| AtmajJakA hI sarvajJa kahA hai / bauddhoMne bhI heyopAdaya ataH pratyeka samyagdRSTri-jima nizcayako bhASAmeM tatvaka jJAtAkA.hI sarvajJa' mAnA hai| . zrAtmadRSTiM kahanA upayukta hogA-AtmAko pUrNarUpa ___ isa praznakA samAdhAna digambara' aura zvatAmbara se jAnanekA aura jAnakara usI meM sthita honekA donoMke Agamoma eka hI-sa zabdoM meM milatA hai aura prayata karatA |lm prayatna karatA hai| usa prayatname saphala honepara ho vaha hai-'jo ekako jAnatA hai vaha sabako jAnatA vaha sarvajJa sarvadarzI ho jAtA hai| ata: aatmjnytaahai| kyoMki AtmA jJAnamaya hai aura jJAna pratyeka meMse sajJatA lita hotI hai| sarvajJatAmeMse AtmaAtmAma taratamAMzarUpame pAyA jAtA hai / ataH jJAna- jasA phalita nahIM hotI; kyoMki mumukSakA prayatna rUpa aMzI apane saba aMzAMmeM. vyApta hokara rahatA AtmanatAke liye hotA hai sarvajJatAke liye nhiiN| hai| aura jJAnake aMza jinheM jJAnavizeSa kahA jA ataH adhyAtmadarzanameM kevalIko AtmajJa kahanA hI sakatA hai, ananta dravya-payAyoMka jhAyaka hai| ataH vAstavika hai. bhatArtha hai aura sarpajJa kahanA avAstaananta dravya-payAyoMka jJAyakasvarUpa. jJAnAMzAsa vika hai, abhUtArtha hai| bhUtArtha aura abhUtArthakA paripUrNa jJAnamaya AtmAko jAnanA hI sabako jA- itanA ho abhiprAya hai| isa nayadRSTiko bhulAkara nanA hai| prAcArya kundakundane apane pravacanasArameM yadi yaha artha nikAlanekI ceSTA kI jAyagI kivyatarkapUrNa zrAmamika zailomeM AtmAkI sarvajJatAkA sundara vahAranaya jo kucha kahatA hai vaha dRSTibhedase ayathArtha saraja sAtana upapAdana kiyA hai| usaka prakAH na hokara savathA ayatha hai taba to syAdvAdanayazameM jaba hama akehI niyamasAra. nAmaka anyake' gabhita jinavANoko chor3akara jainoMko bhI zuddhAdvatako yopAdayatatvasya sAbhyupAyasya vedkH| ... apanAnA par3egA / jainasiddhAntarUpI vana vividha __yaH pramANamasAviSTo na tu sarvasva vedakaH ||-pr0 vaa0| bhaMgoMse gahana hai use pAra karanA durUha hai / mArgabhra 2 pravaca gA0 1-48, 06 / 3.gA. 316 / hue logoMko nayacakrake saMcArameM pravINa gurU hI mArga Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 anekAnta [varSa 10 para lagA sakate the| kheda hai ki Aja aise guru nahIM bhUta, vartamAna aura bhAvI tathA sUkSma, vyavahita aura haiM aura jinavANIke jJAtA vidvAna loga svapakSapAta viprakRSTa padArthoMkA jJAna karAnemeM samartha hai / yathAyA ajJAnake vazIbhUta hokara athakA anartha karate hai, "codanA hi bhUtaM bhavantaM bhaviSyantaM sUkSma vyavayaha jinavaNIke bhArAdhakoMkA mahad durbhAgya hai, hitaM viprakRSTamityevaM jAtIyakamarthamavagAyatumalam" astu / [zA01-1-2] sarvajJakI carcAkA avataraNa-aisA pratIta zramaNasaMskRti kevala nirIzvaravAdI hI nahIM hai hotA hai ki prAcArya samantabhadrake samayameM bAhya kintu vedake prAmANya aura usake apauruSeyatvako vibhati aura camatkAroMko hI tIrthakara honekA mukhya bhI vaha svIkAra nahIM krtii| jaina aura bauddha dAzacihna mAnA jAne lagA thaa| sAdhAraNa janatA to nikoMne IzvarakI hI taraha vedake prAmANya aura apausadAse inhIM camatkAroMkI cakAcauMdhake vazIbhUta ruSeyatvakI khUba AlocanA kI hai| ataH jaba vedahotI AI hai| baddha aura mahAvIrake samayameM bhI vAdI vedako trikAladarzI batalAte the to jaina aura unhIM kI bahulatA dRSTigocara hotI hai / buddhako apane bauddha dArzanika puruSavizeSako trikAladarzI siddha karate naye anuyAyiyoMko prabhAvita karaneke liye camatkAra the| zavarasvAmIkI ukta paMktiyA~ par3hakara AcArya dikhAnA par3atA thaa| prAcArya samantabhadra jaise parI- samantabhadrakI savajJasAdhikA kArikAkA smaraNa kSApradhAnI mahAna dArzanikako yaha bAta bahuta khaTakI; varavasa ho AtA hai| jo isa prakAra haikyoMki camatkAroMkI cakAcauMdhameM AptapuruSakI sUcamAntaritadUrArthAH pratyakSAH kasyacidyathA / asalI vizeSatAe~ janatAkI dRSTise ojhala hotI anumeyatvato'nyAdirita sarvajJasaMsthitiH // 5 // jAtI thii| ataH unhoMne 'AptamImAMsA' nAmase eka prakaraNa-prantha racA jisameM yaha siddha kiyA ki devoM- bhASyake sakSama, vyavahita aura viprakRSTa zabda kA Agamana, AkAzameM gamana, zarIrakI vizeSatAe~ tathA kArikAke sUkSma, antarita aura dUrAthe zabda to mAyAvI janoMmeM bhI dekhI jAtI haiM, jAdagara bho ekArthavAcI haiN| donoM meM pratibimba-pratibimbakabhAva jAdUke jorase bahuta-sI aisI bAteM dikhA detA hai jo jaisA jhalakatA hai| aura aisA lagatA hai ki ekana janasAdhAraNakI buddhise pare hotI haiN| ataH ina dUsareke virodhameM apane zabda kahe hai / zavarasvAmIbAtoMse kisIko prApta nahIM mAnA jA sakatA / Apta- kA samaya I* sa0 250 se 400 taka anumAna kiyA puruSa to vahI hai jo nirdoSa ho, jisakA bacana yakti jAtA hai| svAmI samantabhadrakA bhI lagabhaga yahI aura Agamase aviruddha ho| isa taraha unhoMne samaya mAnA jAtA hai| vidvAnoMmeM aisI mAnyatA AptakI mImAMsA karate hue AgamamAnya sarvajJatA- pracalita hai ki zavarasvAmI jenoMke bhayase banameM zabara ko tarkakI kasauTIpara kasakara darzanazAstrameM sarvajJakI arthAt bhIlakA veSa dhAraNa karake rahatA thA isaliye carcAkA avataraNa kiyaa| use zabarasvAmI kahate the| zilAlekhoM vagairahase spaSTa isa prasaMgameM sarvajJako na mAnanevAle mImAMsakakI hai ki AcArya samantabhadra apane samayake prakhara tAkika, vAgmI aura vAdI the tathA unhoMne jagahacarcA kara denA prAsaMgika hogaa| jagaha bhramaNakara zAstrArthameM prativAdiyoMko parAsta svAmIsamantabhadra aura zavarasvAmI-mImAMsaka kiyA thaa| ho sakatA hai ki unhoMke bhayase zavaravedako apauruSeya aura svataH pramANa mAnate hai / zava- svAmIko vanameM zabarakA bheSa banAkara rahanA par3A rasvAmIne apane zAvara bhASyameM likhA hai ki veda ho| aura isIliye samantabhadrakA nirAkaraNa karane 1. bucaryA, pR. 26, 86 aadi| 1.hindatatvajJAnanA itihAsa .pR. 112 / Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 6 ] kA unheM sAhasa na huA ho| jo ho, abhI isa viSaya meM kucha nizcayapUrvaka nahIM kahA jA sakatA / kintu itanA sunizcita hai ki zAbara bhASya ke TIkAkAra kumArilane samantabhadrakI sarvajJatA viSayaka mAnyatAko khUba Ar3e hAthoM liyA hai| pahale to usane yahI Apatti uThAI hai ki koI puruSa atIndriyArthadarzI nahIM ho sakatA / kintu cUMki brahmA, viSNu, mahezvarako avatArakA rUpa dekara puruSa mAna liyA gayA thA aura unheM bhI sarvajJa mAnA jAtA thA ataH use kahanA par3A ki ye trimUrti to vedamaya hai ataH ve sarvajJa bhale hI hoM kintu manuSya sarvajJa kaise ho sakatA hai ? use bhaya thA ki yadi puruSakI sarvajJatA siddha huI jAtI hai to vedake prAmANyako gaharA dhakkA pahu~cegA tathA dharmameM jo vedakA hI ekAdhikAra yA vedake poSaka brAhmaNakA ekAdhikAra calA zrAtA hai usakI nIMva hI hila jAvegI / zrataH kumArila kahatA hai' ki bhAI ! hama to manuSyake dharmajJa honekA niSedha karate haiN| dharmako chor3akara yadi manuSya zeSa sabako bhI jAna le to kauna manA karatA hai ? AptaparIkSAkA prAkathana jaise AcArya samantabhadrake dvArA sthApita sarvajJa tAkA khaNDana karake kumArilane apane pUrvaja zabarasvAmIkA badalA cukAyA vaise hI kumArilakA khaDana karake apane pUrvaja svAmI samantabhadrakA badalA bhaTTAlane aura maya vyAjake svAmI vidyAnandine cukAyA / vidyAnandine AptamImAMsAko lakSyameM rakha kara hI apanI ptaparIkSAkI racanA kI / jahA~ taka hama jAnate haiM deva yA tIrthakara liye zrapta zabdakA vyavahAra svAmI samantabhadrane hI pracalita kiyA hai / jo eka na kevala mArgadarzaka kintu mokSamArgadarzaka ke liye sarvathA saMgata hai / mImAMsA aura AptaparIkSA - mImAMsA aura parIkSA meM antara hai / AcArya hemacandrake 1 dharmazatvaniSedhastu kevalo'zropayujyate / sarvamanyad vijAnAnaH puruSaH kena dhAryate // 217 1 anusAra mImAMsA zabda 'AdaraNIya bicAra' kA vAcaka hai| jisameM anya vicAroMke sAtha sopAya mokSakA bhI vicAra kiyA gayA ho vaha mImAMsA hai| aura nyAyapUrvaka parIkSA karanakA nAma parIkSA J isa dRSTi se to AptamImAMsAko AptaparIkSA kahanA hI saMgata hogA, kyoMki AptamImAMsA meM vibhinna vicAroMkI parIkSAke dvArA jaina zrAptapratipAdita sthAdvAdanyAyakI hI pratiSThA kI gaI hai, jabaki zrAptaparIkSAmeM mokSamArgopadezakatvako AdhAra banAkara vibhinna zrAptapuruSoMkI tathA unake dvArA pratipAdita tatvoMkI samIkSA karake jaina zrAptameM hI usakI pratiSThA kI gaI hai / yadyapi zrAptaparIkSAmeM Izvara, kapila, buddha, brahma Adi sabhI pramukha prAptoMkI parIkSA kI gaI hai, kintu usakA pramukha aura Adya bhAga to Izvara parIkSA hai jisameM Izvara ke sRSTikartRtvakI sabhI dRSTikoNoM se vivecanA karake usakI dhajjiyA~ ur3A dI gaI haiN| kula 124 kArikAoMmeMse 77 kArikA isa parIkSA ne ghera rakkhI haiN| aisA pratIta hotA hai ki Izvarake sRSTikartRtva ke nirAkaraNa ke liye hI yaha parIkSAgraMtha racA gayA hai| aura tatkAlIna paristhitiko dekhate hue yaha ucita bhI jAna par3atA hai; kyoMki usa samaya zaGkarake advaitavAdane to janma hI liyA thaa| bauddhoMke paira ukhar3a cuke the / kapila vecAreko pUchatA kauna thA / Izvara ke rUpa meM viSNu aura ziva kI pUjAkA jora thA / ataH vidyAnandine usakI hI khabara lenA ucita samajhA hogA / vidyAnandake ullekhoMkI samIkSA - svAmI vidyAnandane zrAptaparIkSAkI racanA 'mokSamArgasya netAra' Adi maMgalazloka ko lekara hI kI hai aura ukta maMgalazlokako apanI AptaparIkSA kI kArikAoM meM hI sammilita kara liyA hai| jisakA nambara 3 hai / dUsarI kArikAmeM zAstrake AdimeM stavana karanekA 1 nyAyataH parIkSaNa parIkSA / pUjitavicAravacanazca mImAMsAzabdaH / pramA0 mImAM0 pR0 2 / Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 anekAnta [varSa 10 uddezya batAte hue uttarAddhemeM "ityAhustadguNastotraM maMsthiti:' hI unheM abhISTa hai vahI AptamImAMmAkA zAstrAdau munipuGgavA" likhA hai| isakI TIkAmeM mukhya hI nahIM, kintu ekamAtra pratipAdya viSaya hai| unhoMne "munipuGgavAH" kA artha "sUtrakArAdayaH" isake bAda antima 114vIM kArikA AjAtI hai kiyA hai| a.ge tIsarI kArikA, jo ki ukta maMgala- jisameM likhA hai ki hiteccha logoMke liye samyaka zloka hI hai,kI utthAnikAmeM bhI "kiM punastatparame- aura mithyA upadezake bhedako jAnakArI karAneke SThino guNastotraM zAstrAdau sUtrakArAHprAhuH""sUtrakAra" uddezyase yaha prAptamImAmA bnaaii| padakA ullekha kiyA hai| cauthI kArikAkI utthAni- AptamImAMsApara aSTazatIkAra bhaTTAkalaMkadevane kAmeM ukta sUtrakArake liye "bhagavadbhiH" jaise pRjya bhI isa tarahakA koI saMketa nahIM kiyaa| unhoMne zabdakA prayoga kiyA gayA hai| isase spaSTa hai ki AptamImAMkA artha 'sarvajJavizeSaparIkSA' avazya vidyAnandi ukta maMgalazlokako tattvArthasUtrakAra kiyA hai ataH vidyAnandi kI ukta uktikA samarthana bhagavAna umAsvAmIkI hI racanA mAnate hai| Apta- kisI bhI stotrame nahIM hotaa| phira bhI AcArya parIkSAke antameM unhoMne punaH isI bAtakA ullekha samantabhadrake samanirdhAraNake liye vizeSa cintita karake usameM itanA aura jor3a diyA hai ki svAmIna rahanavAle vidvAnoMne vidyAnandiko isa uktiko pramANa jisa tIrthopama stotra (ukta maMgalazloka) ko mImAMsA mAnakara aura usake sAthameM apanI mAnyatAko (ki kI vidyAnandine usIkA vyAkhyAna kiyaa| yaha ukta maMgalazloka AcArya pUjyapAdakRta marvAmiddhikA spaSTa hai ki "mvAmimImAMsita" se vidyAnandikA maMgalAcaraNa hai tattvArthasUtrakA nahIM) saMbaddha karake Azaya svAmo samantabhadraviracita AptamImAMsAsa likha hI to diyA-' ho, para svAmI mamahai / arthAt ve aisA mAnate haiM ki svAmI samantabhadra nsabhadrake bAre meM anekavidha UhApohake pazcAt mujhako kI prAptamImAMsA bhI ukta maMgalazlokake AdhArapara ho aba atispaSTa hogayA hai ki ve pUjyapAda davanandika racI gaI hai| kintu vidyAnandike isa kathanakI pani pUrva to hue hI nahIM' / 'pUjyapAdake dvArA stuta prAptaka kI bAta to dUra usakA saMketa taka bhI AptamImAMsA samarthanameM hI unhoMne ApramImAMmA likhI hai yaha se nahIM milatA aura na kisI anya stotrasa hI vi- bAta vidyAnandane prApta parIkSA tathA aSTasahasrIme dyAnandikI bAtakA samathana hotA hai| yadyapi svAmI savathA spaSTarUpase likhI hai|' yaha kitanA sAhamapUrNa samantabhadrane apane Aptako 'nirdoSa' aura 'yukti- kathana hai| prAcArya vidyAnaMdane to pUjyapAda yA unakI zAstrAvirodhivAka' batalAyA hai tathA nirdoSa' padasa savAthasiddhi TIkAkA ulla kha taka nahIM kiyaa| pratyuta "karmabhUbhRtbhetRtva" aura "yuktizAstrAvirodhivAk" zrAmaparIkSAmeM ukta maMgalazlokako spaSTarUpase satrapadase sarvajJatva unheM abhISTa hai yaha bhI ThIka hai, donoMdI kArakRta batalAyA hai aura aSTamahasrIke prArambhameM siddhi bhI unhoMna kI hai| kintu unakI sArI zakti ni:zrayasazAstrasyAdI...... munibhiH saMstutena Adi to "yuktizAstrAvirodhavAktva" ke samarthanameM hI lagI likhakara spaSTarUpasa 'mokSazAstra-tattvArthasatrakA hai / unakA prApta isaliye Apta nahIM hai ki vaha niHza kiyA hai / patA nahIM paM0 sukhalAlajI jaise karmabhUbhRtabhettA hai yA sarvajJa hai| vaha to isoliye dUradarzI bahuzruta vidvAnane aisA kaise likha diyA / ho prApta hai ki usakA 'iSTa' 'prasiddha' se bAdhita nahIM sakatA hai paranirbhara hone ke kAraNa unheM dasaroMne aisA hotaa| apane prAptakI isI vizeSatA (syAvATa) ko hI batalAyA ho, kyoMki paM. mahendra kumArajI nyAyAdazAte-dazote tathA usakA samarthana karate-karate va cAyana nyAyakamadacaMdra bhAga 2 kI prastAvanA meM 40 113vIM kArikA taka jA pahu~cata hai jisakA antima , 'zra, lakagranthakrayA ke prAkkathana meN| caraNa hai-"iti syaadvaadsNsthitiH|" yaha 'syAdvAda. 21. 25-26 / Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 6 ] sukhalAlajI ke ukta kathanakA poSaNa kiyA hai| kiMtu nyAyAcAryajI apanI bhUlako eka bAra to svIkAra kara cuke hai / tathApi bhAratIyajJAnapITha kAzIse prakAzita tattvArthavRttikI prastAvanAme' unhoMne ukta maMgalazlokakI kartRkatA ke sambandhameM apanI umA purAnI bAtako saMdehake rUpameM punaH uThAyA hai| kiMtu yaha sunizvita hai ki vidyAnanda ukta maMgalazlokako sUtrakAra umAsvAmIkRta hI mAnate the / khoMke AdhArapara svAmI samantabhadrako pUjyapAdake bAdakA vidvAna to nahIM hI mAnA jA sakatA / zrAptaparIkSAkA prAkkathana samantabhadra aura pAtrasvAmI - prArambhameM kucha bhrAmaka ullekhoMke AdhAra para aisA mAna liyA gayA thA ki vidyAnadi aura pAtrakesarI eka hI vyakti hai / usake bAda gAyakavAr3asIrIja bar3audAme prakAzita tattvasaMgraha nAmaka bauddhagranthama pravapakSarUpame digambarAcAyeM pAtrasvAmIke nAmase kucha kArikAe~ uddhRta pAI gaI / taba isa bAtakI khoja huI aura paM0 jugala kizorajI mukhtAra ne aneka pramANoM ke AdhArapara yaha nirvivAda siddha kara diyA ki pAtrasvAmI yA pAtrakesarI vidyAnanda se pRthak eka svataMtra zrAcAya hogaye haiM / phira bhI paM0 sukhalAlajIne svAmI samantabhadra aura pAtrasvAmIke eka vyakti honekI sambhAvanA kI hai jo mAtra bhrAmaka hai kyoMki pAtrakesarIkA nAma tathA unake trilakSaNakadarthana Adi manthoMkA judA ullekha milatA hai jinakA svAmI samantabhadra se koI sambandha nahIM hai| hA~, mAtra 'svAmI' padase donoMkA vAdarAyaNa sambandha baiThAneme itihAsakI hatyA avazya ho jaayegii| vidyAnandakA samaya - prastAvanA meM vidvAna sampAdakane AcArya vidyAnandake samaya kI vivecanA karake eka taraha se use nirNIta hI kara diyA hai / ataH usake sambandha meM kucha kahanA anAvazyaka hai / itanA prAsaGgika kathana kara deneke pazcAt prastuta 14, 86 / 2 akalaMkagranthatrayake prAkathanameM / 216 saMskaraNa ke sambandhameM bhI do zabda kahanA ucita hogA / AptaparIkSA mUla to hindI anuvAdake sAtha eka bAra prakAzita ho cukI hai kiMtu usakI TIkA hindI anuvAda ke sAtha prathama vAra hI prakAzita horahI hai / anuvAdaka aura sampAdaka paNDita darabArIlAlajI koThiyA, jaina sAmAjake suparicita lekhaka aura vidvAna hai| ApakA darzanazAstrakA tulanAtmaka adhyayana gambhIra hai, lekhanI parimArjita hai aura bhASA praur3ha kintu zailI vizada hai / dArzanika granthoMkA anuvAdakArya kitanA gurutara hai ise vahI anubhava kara sakate haiM jinheM usase kAma par3A hai| phira AptaparIkSA to darzanazAstra kI aneka gahana carcAoMse ota prota hai / ataH usakA anuvAdakArya sarala kaise ho sakatA hai tathApi kahA~ taka saphala hosake hai, isakA anubhavatA pAThaka apano ukta vizeSatAoMke kAraNa usameM anuvAdaka svayaM hI kara sakeMge / maiM to anuvAdakako unakI isa kRti ke liye hRdayase zubhAzIvAda detA hU~ / 1 antameM usa saMsthAke sambandha meM bhI do zabda kahanA Avazyaka hai jisase prastuta grantha sundararUpameM prakAzita ho rahA hai / vIrasevAmandira eka aise jJAnArAdhaka tapastrIkI sAdhanAkA phala hai jise jinavANIadhika ho gaI aura jisane apanA tana, mana, dhana, kI niHsva sevA karate-karate ardha zatAbdIse bhI savasva apeza kara diyA, phira bhI jo sadA javAna hai aura 72 varSakI umra honepara bhI umI lagana, usI utsAha aura tatparatAse kArya meM saMlagna hai / usane na jAne kitane AcAryo aura granthakAroMko prakAzameM lAyA hai, na jAne kitane bhUle hue prantharatnoMkI yAda dilAI hai aura unakI khoja kI hai| digambara jainAcAryoM ke samaya-nirdhAraNa meM usane apAra zrama kiyA hai| usane aisI khoje kI haiM jisake AdhAra para use vizvavidyAlayoMse DAkTareTa kI DigriyAM milanA sAdhAraNa bAta thii| magara cUMki vaha jaina hai, jainoM taka hI usakI khoja sImita hai, Ajake jamAnekI TIpaTApa usameM nahIM hai| ataH use jaisA zreya aura Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 anekAnta [varSa 10 sAhAyya milanA cAhie thA vaha bhI nahIM milaa| koThiyAjIkI pratibhA aura paM. paramAnandajokI anvephira bhI vaha prasanna hai aura kAyameM rata hai| usa Saka abhiruci camaka uThI hai| bhagavAn / nissvAthasevI vidyAvyasanI nararatnakA nAma hai- prArthanA hai ki mukhtAra sA0 zatAyu hoM aura yaha jugalakizorajI mukhtAra | unakA sAnnidhya pAkara trimUrti jinavANIkI sevAmeM sadA saMlagna rhe| brahmacarya (pravaktA zrI 105 pUjya tullaka gaNezaprasAdajI varNI nyAyAcArya) [sAgara-cAturmAsameM diyA gayA varNojIkA eka dUsarA pravacana ] 'sarva padA hastipade nimagnAH' hAthIke pairameM sabake zuklapakSameM brahmacaryakA niyama le cukA thA / anajApaira samA sakate hai| brahmacayeke nirUpaNase hI sabakA nameM hama donoMkA vivAha hogyaa| maiMne usase nirUpaNa ho jAtA hai| 'brahmacarya' isa nAmase hI A- sevanakA abhiprAya prakaTa kiyA taba umane kahA ki nanda AtA hai taba usake pAlana karane meM kyoM nahIM mere to kRSNapadameM brahmacaryakA niyama hai| maiM zAnta raha aavegaa| jo akhaNDa asi-dhArA-vrata dhAraNa karatA gyaa| zuklapakSameM strIne apanA abhiprAya prakaTa hai usake prabhAvakA kyA kahanA hai ? eka strI kuepara kiyA taba maiMne kahA ki maiM zuklapakSameM brahmacayame pAnI bharane gaI / usase jIvAnI nIce gira gii| rahanekA niyama kara cakA huuN| strI zAnta raha gii| bevArI ghabar3A gaI / eka sAdhaka pAsa pahuMco, hama donoM prArambhase hI sAtha-sAtha rahate hai, para bolI-merA yaha pApa kase chUTegA ? mAdhane kahA kisIke hRdayameM vikAra utpanna nahIM hotA / yahI ki-"yadi tumhAre yahA~ amidhArA-vrata dhAraNa asidhArA-vrata hai|' asidhArA-vratake prabhAvase uma karanevAle strI-puruSa bhojana kara jAyeM to terA strIkA kAlA candevA sapheda hogyaa| isameM Azcayaha pApa chUTa jaaye|" 'amidhArA-vrata hai kyA ?'- yakI kyA bAta hai ? are ! usame tI saMsArakI strIne puuchaa| yaha usIsa pUcha lenA, para itanA mai ananta kAlimA naSTa ho makatI hai| jisa samaya batAe detA hU~ ki jisa dina terA pApa chUTa jAyagA Apako brahmacayakA rasAsvAda ho jAyagA usa samaya usa dina tere cokekA candevA kAlese sapheda hojAya- ApakA Ananda zabdoM dvArA nahIM kahA jA skegaa| gaa| uma strIne acche-acche sAdhuoMko bhojana yaha, jise ki Apa Ananda samajhate hai, aAnanda karAyA, para candevA kAlese sapheda nahIM huaa| bIma varSa bAda do strI-puruSoMko umane bhojana karAyA para Apa usameM itane Asakta ho rahe hai ki kucha jisase usakA candevA mapheda hogyaa| usane kahate nahIM bntaa| paTiyAM pAr3a lI aura muha para yA Apake asidhArA-vrata hai ? unhoMne tela capar3a liyA, basa mundaratA bar3ha gaI / are ! kahA 'hA~' / usane pUchA- "asidhArA-vrata jisase sandaratA bar3hatI hai vaha to tumhAre pAsa hai kyA kahalAtA hai ?" taba unhoMne kahA-ki 'yaha hI nhiiN| Apa loga viSayako roTI-bhAjI samajha rahe lar3akI, jo Aja merI strI hai, bAlya avasthA hai, kucha to viveka rkhiye| maiM yaha nahIM kahatA ki Apa meM kisI AyikAke pAsa kRSNapakSameM brahmacayakA ghara-dvAra chor3akara bAbA bana jaao| mere kahanekA niyama le cakI thI aura maiM bhI eka manirAjake pAsa abhiprAya itanA hI hai ki bhApa svastrImeM saMtoSa Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 6] prayacarya 221 rakkheM aura usameM bhI apane viSayakI somA nizcita 500) mAsika milana lge| aba paNDitajI strIko krleN| Apa logoMkA brahmacarya bAbA logoMke brahmacarya 100) dene lage para vaha unheM pahileko taraha hI kharca me kahIM adhika prazaMsanIya hai| unake pAsa to brahma- karatI rhii| paNDitajIko eka bAra rAjAne 1000) carya-vighAtake sAdhana hI nahIM hai para Apa loga eka hajAra rupaye inAma diye| so paNDitajo 500) sAdhanake rahate hue bhI brahmacaryakI rakSA karate haiN| kI accho sAr3o Adi zRGgAra-sAmagrI apanI strIke zrApa logoMkI isa ora dRSTi hI nahIM hai / yadi hotI liye lAye / strIne kahA-'yaha kisa liye lAye?' paNDita to apane Azrita rahanevAlI ina striyoMkA madhAra jIne kahA-"tumhAre liye|" 'maiM kyA isake binA nahIM karate ? ye vilAsitAkI ora bar3ha rahI hai aura Apako acchI nahIM lagatI ?' 'lagatI to ho'| phira Apa unheM unake sAdhana juTA rahe haiM / Apa logoM yaha vezyAoMkA sAmAna kisa liye lAye"-"aura ko gorI camar3I mila jAya mAno svarga mila gayA / acchI lagane lagogI" | strIne kahA-"paNDitajI (roSameM Akara) mere hAthameM sattA nahIM hai, nahIM to tuma do viSayake AcArya, na jAne tumheM isameM kyA maiM Apa logoMko eka dinameM ThIka kara detaa| maiM usa Ananda AtA ? mujhe to khAja khujalAneke sivAya guruke pAsa par3hA hai jisako strIkA hAla suno to kucha adhika nahIM mAlUma hotaa| eka baccA hogayA Apa daMga raha jaayeN| hai eka aura ho jAya phira maiM Apase chuTI luu"| paM0 ThAkaradAsajIke pAsa meM par3hatA thaa| unakA yA do varSa bAda usake eka baccA aura ho dUsarA vivAha huA thA / paNDitajIkI umara cAlIsa gyaa| usane paNDitajose sApha kaha diyA-"yadi varSakI thI aura unakI strIkI umara solaha vrsskii| majhe taMga karoge to maiM anyatra calI jAU~go / maiM aba vaha itanI mundara thI ki devakanyA-mI lagatI thI / saMyamase rhuuNgii"| paNDitajIne bhI kaha diyAvaha jo bhI vastra pahina le use acchA lagatA thA / "zracchA.maiM aba tamhe beTI mAnatA hU~" aura jindapaNDitajIko 50) mAsika milatA thaa| usameMse ve pAnI apanI strIkA 10) mAsika hAtha-kharca dete the / strI itanI udAra thI ki do dinameM hI khatama kara detI- maiM unake pAsa par3hatA thaa| eka dina unakI strI kisI par3ausIke bacceko kapar3A, kisIko gallA bolI- 'beTA tuma apane hAthase roTI banAte ho| maiM Adi bheja detii| paNDitajIne kahA-'maiM to tumheM banA diyA karUM go" / maiMne kahA-"maiM chapA pAnI detA hU~ tuma yaha kyA karatI ho ?' vaha kahatI- pItA hUM / tumhAre yahA~ kucha vicAra nahIM" / vaha 'mujhe deta to ho na ? maiM mAMgane to nahIM gaI thI, isa bolI-"maiM bhI chanA pAnI pIne lgeNgii"| maiMne para to merA adhikAra hai|' paNDitajI cupa ho jaate| kahA-"Apake yahA~ dhIvaro pAnI lAtI hai| maiM kacha samaya bAda paNDitajIko 100) milane lge| usake hAthakA nahIM piitaa"| vaha bolI kyA bAta ve AgarA cale gae aura aba ve strIko 20) mAsika hai ? do ghar3A pAnI meM svayaM le AU~gI / maiMne kahAdene lage, para usakA vahI hAla / do dinase tIsare "Apake yahA~bAjArakA bATA AtA-maiM khAtA nhiiN"| dinake liye eka dhelA nahIM bcaatii| koI kahatA to ve bolI-"maiM svayaM pIsa diyA karUMgI" | mene uttara detI ki do dina bAda maiM mara gaI to dAna karane kahA-"zAmako kyA khAU~gA ? Apa loga to rAta kauna AyagA ? __ko khAtI hai|" vaha boloM-acchA, hama loga bhI jodhapurake mahArAjA paNDitajIpara prasanna hogr| dinako hI khA liyA kareMge / majabUra hokara mujhe unake unhoMne kahA ki-paNDitajI, yahA~ kyA karate ho? yahA~ bhojana karanA majUra karanA pdd'aa| bhojana hamAre yahAM caliye / ve jodhapura cale gye| vahAM unheM taiyAra huA / paNDitajI baitthe| unase kucha dUra maiM baitthaa| Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 anekAnta [varSa 10 paNDitajI bole-"itane dara kyoM baitthe| maiMne bhojana karane lgaa| kahA-"Apa brAhmaNa aura maiM jainI, ApakI jAtike bhaiyA! AdamI hI to vaha thI / Apa apanI loga dekha leMge to kyA kaheMge?" paNDitajIkI stro bhalAI svayaM soco / saMjJI pazcandriya ho / vicAra bolI-"beTA ! isakI cintA tumheM hai yA mujhe ?" karanekI zakti tumameM hai / phira binA vicArakA kArya maiM cupa raha gayA aura paNDitajI tathA maiM sAtha-sAtha kyoM karate ho ? rASTrakUTa govinda tRtIyakA zAsana-kAla (lekhaka-zrI sthAnakavi ema0 govinda pai) [anu0-zrI paM0 ke0 bhujabalI zAstrI] .00000. punnATasaMghIya AcArya jinasenake harivazapurA- san 783 se 814 taka nirdhArita kiyA gayA hai| NakI granthaprazastime likhA hai parantu yaha ThIka nahIM hai| kyoMki imo tRtIya "zAkeSvandazateSu saptasu dizaM paMcottareSattarAm | goviMdake zAsanameM 18 varSa bIta kara jaba 16 vAM pAtIndrAyudhanAmni kRSNanapaje zrIvallabhe dakSiNAma" varSa cala rahA thA taba "dvAtrizaduttareSu satazateSu zakavarSeSu samatIteSu prAtmanaH pravardhamAnavijayasaMvatsareSa isa zlokAdhake 'kRSNanRpaje' kA 'indrAyudhanAmni' ke / aSTAdazasu samatoteSa poSamAsapaurNamAsyAM somaprahaNe sAtha avanya karake aura usakA 'zAkepvandazataSu somavAre puSyanakSatra..." arthAt zA0 za0 732 pauSa saptasu paMcottare athAt za0 saM0705-30 san mAsa paNimA somavAra candragrahaNake dina utkIrNa 783-784 meM nRpa kRSNakA putra rAjA indrAyudha maNake tAmrapatrakA kAla ThIka I0 san 06 dimauttarameM aura rAjA zrIvallabha dakSiNameM rAjya karate ta mbara tA024 somavAra hotA hai| isa prakAra I0 samaya, isa prakAra artha karake, I0 san 804 ke san 806 tRtIya goviMda ke zAsanakA 16 vAM varSa lakSmezvara (dhAravADa) ke eka kannaDa-zAmana' meM spaSTa siddha hotA hai| imIliye parvokta harivaMzapurANa rASTrakUTa-vaMzake zAsaka tRtIya govindakA zrIvallabha 783-84 meM dakSiName rAjya zabdake prAkRta rUpa 'zrIballaha' isa upanAmasa karanevAlA zrIvallabha sarvathA tatIya goviMda ullekha kiye jAneke kAraNa, harivaMzapurANa-mabaMdho nhii| upayukta zlokameM pratipAdita zrIvallabha rASTrakUTakA taba vaha zrIvallabha dasarA kauna ho sakatA hai ? tRtIya goviMda hI hai, aisA nizcaya kara aura isa parvokta zlokake 'kRSNanRpaje' ko upara kahe hue mutAbika zlokake kathanAnusAra yaha I0 sana 783-784 indrAyudhanAmni' ke mAtha anvaya na karake 'zrIvallabhe' meM rASTakaTake kaNATakake siMhAsanapara ArUDha thA ke sAtha anvaya karane para zA0 za0 705 I0 san aisA vicAra kara goviMda tRtIyakA zAsanakAla I0 7.3-84 me rAjA indrAyudha uttarameM, nRpa kRSNa 1 jainasiddhAntabhAskara bhA. 1, kiraNa 2-3 pRSTha 74 / 3 Historical Inscriptions of Southern 2 Fleet: Kanarese Dynasties (FKD)pRSTha India (HISI) pRSTha 31, 383, FKD, pRSTha Ta-vazakazAsaka tRtIya gAvindakA zrIvallama meM pratipAdita i0sana Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rASTrakUTa goviMda tRtIyakA zAsanakAla kiraNa 6 ] kA putra rAjA zrIvallabha dakSiNa meM rAjya kara rahe the aisA sIdhA artha hotA hai / isa prakAra dakSiNa meM usa samaya zAsana karane vAlA vaha zrIvallabha kRSNa nRpakA putra spaSTa siddha honese vaha rASTrakUTavaMzastha prathama kRSNakA putra dhArAvarSa, kavivallabha evaM nirupama ina upAdhiyoMkA dhAraka dhruva athavA dhora (prAkRtarUpa) nAmase pukArA jAnevAlA zAsaka honA cAhiye, aisA siddha hotA hai / yaha dhArAvarSa dhruva athavA ghora tRtIya goviMdakA pitA evaM usake pUrva zAsana karanevAlA pUrvAdhikArI hai / dhruvakA kavivallabha upanAma thA isa bAtako sabhI jAnate hai / para kyA isakA zrIvallabha upanAma bhI thA ? thA / rASTrakUTa vaMzake raNAvaloka kaMbharAja athavA kaMbhadevanaM tRtIya goviMdake zAsanakAlame zaka saM0 (7) 30 kArtika mAsa pUrNimA somavAra = I0 san 808 navambara tA0 6 somavArako jo dAna kiyA thA aura jisakA vivaraNa 'badanegupye' ke eka tAmrazAsaname aMkita hai; usameM tRtIya goviMda ke pitA pUrvokta dhora ( paMkti 7 ) yA dhruvako kalivallabha 'nirupama : kalivallabho'bhUt' (paMkti 16) nAmame sirpha likhA hI nahIM gayA hai, kintu dhorake putra tRtIya goviMdako 'paramabhamahArAjAdhirAjaparamezvara pRthvI vallabhaprabhUtavarSazrImatgoviMdarAjadevaH dhArAvarSa - zrIvallabhamahArAjAdhirAjasya putraH' (paMkti 46-51) aisA a Mkita bhI kiyA gayA hai / hAraka isa prakAra tRtIya goviMda ke pitA dhruvako pratyakSa 1 Mythic Society's Journal XIV, pRSTha 2 Mysore Archacological Report, 1924 pRSTha 112-15) 223 zrIvallabha nAmase ullekha kiye jAnese nisaMdeha isakA zrIvallabha upanAma thA, yaha spaSTa siddha hotA hai| ata eva jaina harivaMzapurANa ke racanA kAla meM I0 sana 783- 84 meM dakSiName zAsana karanevAlA zrIvallabha nisaMdeha rASTrakUTazAmaka dhArAvarSa, nirupama tathA kavivallabha upAdhiyoMkA dhAraka dhruva yA dhora hI hai, na ki I0 san 761 me usake bAda hI gaddIpara baiThanevAlA usakA putra tRtIya goviMda / tRtIya goviMdake bAda hI gaddIpara baiThanevAle usake putra prathama amoghavarSa nRpaturaMga zirUruke zilAlekhakA samaya zakasaM0 788 jyeSTha mAsa amAvAsyA AdityavAra == I0 san 866 jUna tA0 16 AdityavAra hotA hai / usa dina pUrNa sUryagrahaNa thA ora vaha samUce bhAratavarSame dRzya thA / usa samaya nRpatu 'gake zAsanakAlame 52vAM varSa cala rahA thA / | zakanRpakAlAtItasaMvatsaraMgala elanUreNbhaseMTaneya (788 ) vyayamevaM savatsaraM pravattise zrImadamoghavarSanRpatu 'ganAmAMkitanA vijayarAjya pravardhamAna saMvatsaraMgal zrayavaterahun ( 2 ) uttarottararAjyAbhivRddhi salucire'''''''''jyeSThamAsadamAseyu zrAdityavAramArga sUrya grahaNaM... ...] isase vyakta hotA hai ki nRpaturaMga I0 sana 814-15 me gaddIpara baiThA thA / mI dazAmeM isakA pitA evaM pUrvAdhikArI tRtIya govida I0 sana 761 meM rASTrakUTa siMhAsanapara ArUr3ha ho I0 sana 814-15 taka rAjya zAsana karatA rahA yo nissaMdeha siddha hotA hai| X 1 Indian Antiquary, XII, pRSTha 218 - 19 / x 'prajAsata' ke 1643 ke dIpAvalI vizeSAMka meM prakAzita zrAsthAnakavi ema0 goviMda paiM ke kannaDa lekhakA bhASAntara / Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DA0 kAlIdAsa nAgakA zrIlAlamandira dehalIma ___ mahatvapUrNa bhASaNa [hAlameM svataMtrabhAratako rAjadhAnI dehalImeM eka bhArata-amarIkI vizvasammekhana huA thA, jisakA gozya vizvazAntike sAtha-hI-sAtha eka-dUsareko saMskRtiko nikaTase jAmanA aura pArasparika sahayogako bhAvanAko badAnA thA / DAkTara kAlIdAsa nAga ema.e., pI.eca.DI. kalakattA bhI, jo kalakattA yUnivarsiTIke vizvavikhyAta dArzanika tathA yazasvo vaktA hai, aura jinheM jaina dharma evaM jaina saMskRti se vizeSa prema hai, isa sammelanameM AmaMtrita the aura bhAratIya pratinidhike rUpameM usameM unake aneka bhASaNa bhI hae the| 21 disambara 1144ko zrIlAlamaMdirajImeM bhI jainamitra maNDala dehalIkI zrorase prAyojita eka sabhAma ApakA jainadharma aura jaina saMskRtipara mArmika aura prabhAvazAlI mahatvakA bhASaNa humA / yaha bhASaNa jainadharmakI vAstavikatAbhoMse jahAM bharA huA hai vahAM hamArI A~kheM bhI kholanevAlA hai| jainadharmako ve kitane sammAna aura premako dRSTime dekhate haiM tathA use vizvadharma evaM svatatra bhAratakA eka mahAna dharma dekhaneke liye kitane utsuka haiM, yaha batAne kI jarUrata nahIM hai| pAThaka svayaM isa bhASaNako paDhakara anubhava kara skeNge| kyA hamArA jaina samAja DAkTara nAgake isa mASaNakA hArdika svAgata karatA huA unake dehalImeM pahisA-mandirako sthApanAke sAmayika tathA upayogI sujhAvakA samucita aura santoSajanaka uttara degA? -sa. sampAdaka] jainadharmase merA prema unako jainadharmake viSayameM nahIM-ke-barAbara hI jJAna hai| yadi Apako isa viSaya meM kucha bhI sandeha hai maiM Ajase pUrva bhI kaI bAra dehalI AyA huuN| to Apa isa bAtakA pramANa kucha ajaina vyaktiyoMdehalIko isa bAtakA gaurava prApta hai ki yaha bhUtameM ke sAthame rahakara aura unase bAtacIta karake dekha leN| , hindU tathA masalamAnoMkI rAjadhAnI, hAlameM hI aMgrejoM yaha mere jaise eka vyaktikA kahanA hai jo ki vAstava kI rAjadhAnI aura aba svatantratA prApta honepara varta ta meM jainadharmakA hitaiSI tathA premI hai / mAnameM hamArI rAjadhAnI hai| maiM Aja Apake samakSa koI bhASaNa deneko khar3A nahIM huA huuN| jaisA jainadharmakI mahAnatA aura vyApakatA ki Apane apane Apa hI kahA hai ki dehalI bhArata- jainadharma eka kisI vizeSa jAti yA sampradAyakA ko pramukha jaina saMsthAoMkA kendra hai| umI bAtakA dharma nahIM hai parantu yaha saMsArake samasta prANiyoMkA mamakSa rakhate hue aura jainadharmaka eka sacce prazaMsaka antargaSTrIya tathA sAvabhaumika dharma hai| ke nAte maiM Apasa eka prazna yaha pUchanA cAhatA hUM ki jisa samaya Apa saMsthAoM ke viSaya meM kahate haiM zrApa dehalIvAloMne kahAM taka apane Apako jainadharma to merA kahanA yaha hai ki jaina saMsthAoMkA artha sambandho viSayosa sambandhita rakhA hai| ApakI jainadhama tathA usake siddhAntokA nahIM hai / eka apanI jAtike bAhara dUsarI sAhityika saMsthAeM saMsthAsa tAtpaya hai usake sadasyoMkA nAma | aura saMsthAjainadharmaka viSayame bilkula kacha nahIM jaantii| kA nAma sadasyoMke atirikta aura kahIM nahIM jaataa| Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 6 ] hamako jainadharmakA bhalIprakAra manana karanA hai / videzoM meM jaina saMskRti aura jainadharmake jJAnakI AvazyakatA gata do varSoMse videzoM ke bahuta ho pratiSThita nAgarika tathA vidvAn va anveSaka bhAratako Aneke icchuka hai aura vaha bhAratakI saMskRti kA jJAna karanA cAhate haiM / unako jaina saMskRtikA kucha bhI jJAna nahIM karAyA jAtA / vaha kevala yahAMse jaina tIrthaMkaroMkI vibhinna prakArakI tathA vibhinna dhAtuoM kI mUrtiyAM apane sAtha le jAte haiM aura unako vaha anya apUrva vastuoM saMgraha ke samAna rakhate haiM / parantu vAstava meM hama yaha nahIM cAhate ki hamArA yaha jainadhame eka anokhI vastake samAna, pradarzanI tathA ajAyabaghara kI vastu ke samAna, samajhA jaave| isa sabakA kAraNa yahI hai ki hamane jainadharma tathA isake sidvAntoMkA pracAra kiyA hI nahIM hai / hamArA samasta sAhitya hamArI apanI ho bhASA-nAgarI, saMskRta tathA prAkRta meM hai / hamAre sAhityakA eka pratizata bhAga bhI ke saMsAra kI anya pracalita bhASAoM meM nahIM hai| jainadharma eka samasta saMsArakA lokapriya dharma hai aura isakA Arambha bhI isI bhAvanAme hamAre tIrthaM karoMne kiyA thaa| tIrthakaroM kI mahAn AtmAoMne saMsAra ke rAjyoM ko jItanekI cintA nahIM kI thI / rAjyako jItanA koI kaThina kArya nahIM hai| saikar3oM hI rAjya sthApita hote haiM aura vinAza ho jAte haiN| merI apanI A~khoMke samakSa saMsArameM mahAyuddha naM0 1 lar3A gayA aura Apa saba logoMke samakSa mahAyuddha naM0 2 huaa| kitane hI rAje-mahArAje, bAdazAha, sabhApati tathA anya sattAdhArI isa saMsArase uThA diye gye| jaina tIrthaMkaroMkA dhyeya aura jainadharmakA dhyeya rAjya jItanekA nahIM parantu svayaMpara vijaya prApta karane kA hai - yaha dhyeya eka mahAn dhyeya hai aura manuSyajIvana kI sArthakatA isI meM hai| jainadharma bAhya 225 vastuko prahaNa nahIM karanA sikhAtA parantu isake viparIta yaha manuSyakI antarika bhAvanAoM tathA Antarika jIvanako sparza karatA hai / saMsArake do bar3e bijetA-ahiMsA aura aparigraha saMsArame maiM sirpha do bar3e vijetA samajhatA hUM aura unameM sarva prathama vijetA zrahiMsA siddhAnta hai| bAkI vijetA jhUThe hai / mahAyuddha naM0 1 meM anya anya jAti aura dezoMne vibhinna vibhinna prakAra ke bar3e bar3e astroMkA manuSya-saMhArake liye nirmANa kiyA / ekako vijaya tathA dUsareko parAjaya huI, parantu kyA yaha bAta satya hai ki vijetAka samasta zatru kA sadaiva yA kucha kAlake liye bhI vidhvaMsa ho gayA ? kucha hI varSa vyatIta hue ki dUsarA mahAyuddha Apa sabake samakSa lar3A gayA / isameM prathama mahAyuddha se bhI adhika vidhvaMsakArI topoM va bandUkoM kA prayoga huA aura sabase adhika zrAzcaryajanaka vastu - Atom bomb kA AviSkAra huA jisake dvArA eka bArameM hI 75000 vyaktiyoMkA nAza ho jAtA hai / 75000 meM adhika vyakti vaha hote jinakA Apase koI bhI zatra-bhAva nahIM hotA hai- nirdoSa vyaktiyoMkA khUna ho jAtA hai-striyA~ aura bacce anAtha ho jAte haiN| kyA isa mahAyudvake bAda yaha samajhA jAe ki vijetAke samasta zatru oMkA nAza ho gayA ? nahIM aura kadApi nhiiN| isa yuddha meM hamane araboM rupaye kharca kara ddaale| abhI yaha yuddha pUrI taraha se samApta nahIM huA ki tRtIya mahAyuddha sAmane dRSTigocara hai / ina tamAma yuddhoMne saMsArameM koI mahAn parivartana nahIM kiyaa| yadi saMsAra meM Aja kisI vastune mahAn parivartana kara dikhAyA hai to vaha hai ahiMsA siddhAnta / ahiMsA siddhAntakI khoja aura prApti saMsArakI samasta khoja aura prAptiyoMsa mahAn haiM--yaha Newton ke law of Gravitation sa bahuta adhika mahAna khoja hai manuSyakA svabhAva haiM nIce kI ora jAnA / parantu jainoMke tIrthakaroMne sarvaprathama yaha batAyA ki ahiMsAkA DA0 kAlIdAsa nAgakA dehalomeM bhASaNa Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 anekAnta [vaSa 10 siddhAnta manuSyako Upara uThAtA hai| unhoMne batAyA janatAke samakSa rkhnekii| Aja hamAre mandira tathA ki ahiMsA hI satya hai aura saMsArakA kalyANa tIrthasthAna bhI haiM, hama unakI pUjA-bhakti bhI karate haihI ahiMsAse ho sakatA hai| ___ maMdiroMmeM hamAre tIrthaMkara bhI hai jo ki hama sabakI AtmAoMko nirmala karate hai / parantu yadi kisI ahiMsAke sarvaprathama pracAraka jaina tIrthakara / vastukI kamI hai to vaha hai hamArA apanA pramAda / parantu Ajake saMsArameM sabakA yahI mata hai ki abhI hAla hI jo samasta bhAratavarSIya vibhinna ahiMsAke siddhAntakA mahAtmA buddhane Ajase 2500 dharma sambandhI kAnphransa haI usake andara maiM hI eka varSa pUrva sarva prathama pracAra kiyaa| kisI itihAsake aisA vyakti thA jisane bhagavAna mahAvIrakA nAma jAnanavAleko isa bAtakA bilakula bhI jJAna nahIM hai liyA aura yaha nAma vahAMke adhikAMza vyaktiyoMke ki bhagavAna buddhase lAkhoM tathA karor3oM varSa pUrva eka liye nayA-sA hI thaa| nahIM balki aneka jaina tIrthaMkaroMne isa ahiMsA siddhAntakA pracAra kiyaa| parantu yaha saba bAteM bhAratameM bhI jainadharmake jJAnakI kamI saMsArake jJAnameM nahIM hai| unako isa bAtakA bila. Aja hamAre skUloMmeM kAlijoMmeM vizvavidyAlayoM kula bhI jJAna nahIM hai ki jainadharma baddhadharmase karor3oM meM jainadharmakA bilkula bhI nAma nahIM hai| yadi hama varSa pUrvakA dharma hai / vAstavame isake lie unakA kucha yaha cAhate hai ki hama jainadharmako vizvameM phailAyeM to doSa bhI nahIM hai| joniyoMne isa viSayameM kucha bhI hamako pUrNa rUpase saThina honA pdd'egaa| parizrama nahIM kiyA hai / itihAsake viSayameM to jainadhamakA astitva hI kucha nahIM hai| jainajanagaNanApara jora jainadharma bhAratakA eka prAcIna dharma hai Ajake svataMtra bhAratame marva prathama pahalI janamaiMne apane mitra zrIchoTelAlajI jaina kalakatte / gaNanA 1651meM honI hai| Apa sabakA kartavya hai ki Apa saba usameM apaneko tathA anya samasta vyaktiyoM ko jo vAloMke sahayogase kitane hI prAcIna janakSetrA va jainadharmako mAnate hoM jaina likhaaveN| ApakA kartavya zilAlekhoMke Slides taiyAra karake isa bAtako pramA yaha nahIM hai ki Apa apanako digambara, zvetAmbara Nita karaneke prayatna kiye hai ki jainadhama eka pracInadharma yA sthAnakavAsI jainake bhedabhAvako DAle, parantu hai jisane bhAratakI saMskRtiko bahuta kucha diyA hai| ApakA kartavya yaha hai ki Apa apaneko vizvadharmaparantu Aja abhI taka saMsArakI dRSTimeM jainadharmakA jaina-dharma-kA anuyAyI smjhe| Apa apaneko eka mahatva nahIM darzAyA gayA hai, unake vicArame yaha eka itihAsakA chAtra smjhe| merI Apase yaha apIla 20 lAkha manuSyoMkA choTA-sA dharma hai| parantu yadi hai ki Apa isa kAryameM dehalIko pramukha jaina saM. Apa soceMge to Apa isa niSkarSapara pahu~ceMge ki sthAoM tathA dehalIse bAharakI pramukha jaina saMsthAoM ApakA jainadharma eka vizAla dharma hai aura Apa jaina se lAbha uThAe~ aura unako isa bAttake liye prerita kareM nAtiko vaha mahAn dharma apane pUrvajoMsa milA hai| ki vaha ApasI bhedabhAvako miTAkara sacca jainaahisA dhamake vAstavika rUpako saMsArameM camakA deN| ApakA para jainiyoMkA copyright sampUrNa adhikAra hai- yaha katavya hai ki Apa jainadharmako svatantra bhAratakA parantu hamArA samasta sAhitya Aja nAgarI, saskRta eka mahAna dharma pradarzita kreN| zrAjakA bhArata rAjya jainitathA kanAr3I bhASAmeM hai AvazyakatA he usa sAhitya yoMkA gar3ha hai / bhAratake pratyeka kone-konameM jaina jAti ko saMsArakI samasta bhASAoMmeM prakAzita karanekI aura vyApta hai| yadi Apa vAstava meM janavama va jainajAti Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DA0 kAlodAsa nAgakA behalomeM bhASaNa kiraNa 6] kI mahAnatA batAnA cAhate ho to ApakA yaha karttavya hai ki Apa sarakAradvArA hone vAlo janagaNanApara nibhara hokara na baiTha jAeM parantu usase pUrva hI apano samasta zakti lagAkara apanI eka saccI tathA mahatvapUrNa janagaNanA kara DAleM jisase Apako saho taura para jainajAtiko saMkhyA tathA isakI sAmAjika tathA vyApArika kSetra meM mahAnatA kA patA par3a jAegA / hiMsAkI mahAnatA AjakA yuga vaha hai jisameM 'ahiMsA' zabdakI eka apUrva hI mahAnatA hai| isa eka zabdake pIche samasta saMsAra tumhArA sAtha deneko prastuta hai - yaha eka zabda hI tumheM saMsArameM jIvita rakhaneke liye paryApta hai| hama sabako to pUjya svargIya bApUkA atyanta hI anugRhIta honA cAhiye ki unhoMne isa zrahiMmA siddhAntakI bhUlI huI mahAnatA ko vizvameM camakA diyaa| Aja saMsArake lAkhoM prANI saMsArame cAroM ora phailI huI azAntise duHkhI hokara hiMsA kI ora jhuka rahe hai aura yaha eka aisA maukA hai jisase Apako lAbha uThAkara apanI saMkhyA 20 lAkhase tigunI, caugunI karanI caahie| yadi Apa isa samaya kSetrameM utara Ae~ge to karor3oMkA apanI ora kheca leMge / Apako socanA yaha hai ki Apako kyA karanA hai - Apako kisa prakAra ahiMsA - siddhAntakA pracAra karanA hai / hiMsA ke mahAn siddhAntako jAtIya siddhAntakA rUpa na dekara Apa vizva-siddhAntakI bhAMti pracAra karanA sIkheM / 227 isa siddhAntake pracArake liye kucha tyAgakI bhAvanAko sIkhane kI AvazyakatA hai / jainadharmakI vizvako aparigraha siddhAntakI pUrva na Apa jainiyoMkA dUsarA mukhya siddhAnta 'aparigraha' - tyAga bhAvanA hai / parantu kheda hai ki Apane apane jIvana meM tyAgakI bhAvanAko nahIM apanAyA hai, jisa samaya Apa isa tyAgakI bhAvanAko apanAkara ahiMsAke siddhAntako pracAra karaneke lie kaTibaddha ho jAeMge usa samaya samasta saMsAra Apake ina donoM siddhAntoMke kAraNa Apake jainadharmakA zraddhAlu ho jAyegA / dehalI meM hiMsA mandira kI sthApanAkA sujhAva maiM sabakA anugRhIta hUM ki Apane mujhe bulAkara merA sanmAna kiyA parantu mere hRdaya meM isa bAta kA duHkha hai ki Apa mahAnubhAva yahA~ Akara vicAra suna jAte haiM parantu apane isa lokapriya dharmako pracAra karaneke kArya meM Age nahIM bar3hate / antameM Apa sabake liye merA eka sujhAva hai ki Apa isa svatantra bhAratakI rAjadhAnI dehalI nagara meM eka vizAla hiMsA - mandirakI sthApanA kara deM jisake andara Apake ahiMsAkaM zravatAra tIrthakaroM kI mUrtiyAM virAjamAna hoN| aura usake sAtha hI usameM eka vizAla kendrIya ahiMsA-pustakAlaya ho jisameM zrahiMsAsaMbaMdhI sarvaprakArakA sAhitya ho, jisako manana karake saMsArapara Apake jainadharmakI amiTa chApa baiTha jAe / - anu0 AdIzvaralAla jaina, ema.e., Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIya DOO00000 dehalI meM hiMsA mandirakI sthApanAkA uttama sujhAba - isI kiraNa meM anyatra DA0 kAlIdAsa nAgakA bhASaNa mudrita ho rahA hai / isa bhASaNa meM unhoMne jainadharma aura janasaMskRti ke prati jo ucca aura hArdika udgAra prakaTa kiye hai ve jainasamAjake jiye dhyAna dene yogya haiN| unhoMne kahA hai ki- 'jainadharma eka prAcIna dharma hai jisane bhAratako saMskRtiko bahuta kucha diyA hai / parantu Aja abhI taka saMsArako dRSTimeM jainadharmakA mahatva nahIM darzAyA gayA hai / unake vicArameM yaha eka 20 lAkha manuSyoMkA choTAsA dharma hai / parantu yadi Apa soceMge to Apa isa niSkarSa para pahu~ceMge ki ApakA jainadhame eka vizA dharma hai aura Apa jaina jAtiko vaha mahAn dharma apane pUrvajoMsa milA hai| hiMsApara jainiyoMkA Copy Right sampUrNa adhikAra hai / ' Age apane bhASaNako jArI rakhate hue kahA - 'parantu yadi kisI vastu kI kamI hai to vaha hai hamArA apanA pramAda / abhI hAla meM hI jo samasta vizvakI vibhinna dharmasambandhI kAnphrensa huI usake andara hI eka aisA vyakti thA jisane bhagavAn mahAvIra kA nAma liyA aura yaha nAma vahA~ke adhikAMza vyaktiyoMke lie nayA sA hI thaa|' isase pUrva Apane yaha batalAyA ki- 'Ajake saMsAra meM sabakA yahI mata hai ki ahiMsA ke siddhAntakA mahAtmA buddhane zrAja se 2500 varSa pUrva sarva prathama pracAra kiyaa| kisI itihAsa ke jAnanevAle ko isa bAtakA bilakula bhI jJAna nahIM hai ki bhagavAn buddha se lAkhoM tathA karor3oM varSa pUrva eka nahIM balki aneka jaina torthaMkaroMne isa hiMsA siddhAntakA pracAra kiyA / parantu yaha saba bAteM saMsArake jJAnameM nahIM hai / unako isa bAtakA bilakula bhI jJAna nahIM hai ki jainadharma buddhadharmase karor3oM varSa pUrvakA dharma hai / vAstava meM isake lie unakA kucha doSa bhI nahIM hai / jainiyoMne isa viSayameM kucha bhI parizrama nahIM kiyA hai / itihAsake viSaya meM janadharmakA astitva hI kucha nahIM hai' / DA0 nAga vizvake sammAnaprApta vidvAna aura bhAratIya saMskRti tathA dharmoke gambhIra adhyetA evaM aitihAsika vidvAna mAne jAte hai| unake ye jainadharmake bAremeM prakaTa kiye vicAra zata-pratizata tathya haiN| jainadharmakA vyApaka aura vizAla rUpa / zrAja vyApya aura saMkIrNa banA huA hai, isIse saMsArako isa dharmake bAremeM koI jAnakArI nahIM hai / hamane unheM jAnakArI karAnekA kabhI prayatna bhI nahIM kiyA / na apanA unheM sAhitya diyA aura na DhaMgase apanA purAtatva evaM itihAsa batalAyA / aba hameM jAgRta hokara saMsAra ke sAtha calanA cAhie aura use jisa ahiMsA tathA aparigraha siddhAntoMkI jarUrata hai unheM batAnA caahie| isake lie DA0 nAgane eka bar3A hI uttama sujhAva upasthita kiyA hai vaha hai dehalI jaise kendrIya sthAnapara 'ahiMsAmandira' kI sthaapnaa| unakA yaha sujhAva kitanA sAmayika aura upayogI hai, isako batAne kI jarUrata nahIM hai| Aja vizva zAntike liye lAlAyita hai aura usakI khoja meM kRtaprayatna hai / bhArata meM vizvake zAnti-icchukoMke zAntisammelana ho rahe hai aura isa bAtakA tejIme prayatna kiyA jA rahA hai ki vizvameM kisa prakAra zAnti sthApita kI jaay| hAla meM hamAre pradhAnamaMtrI paM0 neharUne apane par3osI pAkistAnako eka Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 6 ] prastAva bhejA hai, jisameM paraspara sazastra yuddhako sadAke liye banda kara denekI pratijJA tathA ghoSaNA kI hai| pichale do mahAyuddhoMne saMsArako tabAha kara diyA hai aura hiMsAke pariNAmoMko dikhA diyA hai / ataH Aja saMsArameM yadi zAnti kAyama kI jA sakatI hai to vaha ahiMsA ke dvArA hI ko jA sakatI hai| gAMdhIjI ke prayatnoM aura kAryoMse zrAja vizvakA bahu bhAga 'ahiMsA' ko jAnane aura usako jIvanameM utAraneke liye utsuka hai| ataH ahiMsAmandirakI sthApanA jainadharmake bhaviSyako ujjvala banA sakatI hai / sampAdakIya gatavarSa jayapura kAMgresa ke adhivezanako jAte sama hamAre tathA lAlA rAjakRSNajI jainaka manameM bhI isa ahisA mandirako sthApanAke vicArakA sarva prathama udaya huA thA aura 21 disambara 1948 ko usakI eka rUparekhA taiyAra kI thI, jisakA zIrSaka thA 'dehalI me hiMsA mandira kI yojanAkI rUparekhA / ' Aja hama use usI rUpameM nIce de rahe hai / AzA hai jaina samAja isapara pUrA dhyAna dekara use kAryarUpameM pariNata karane ke lie kRtasaMkalpa hogA aura Ajake suava sarase lAbha uThAyegA 226 " nAma - 'ahiMsAmandira' ho uddezya- (ka) vizva meM hiMsA aura aparigrahako bhAvanA aura AcaraNakA prasAra / (kha) ahiMsaka sabhyatA aura saMskRtikA sarvavyApI pracAra / niyama - (1) 18 varSa kI avasthAkA pratyeka vyakti strI athavA puruSa, jo ahiMsA kI bhAvanAko lie hue aSTa mUlaguNoM kA dhArI ho aura jisakA naitika stara U~cA ho, isakA sadasya ho sakatA hai / (2) devadarzana karanA pratyeka sadasya ke liye vAMchanIya hai / yaha ahiMsApradhAna saMskRtikA pramukha cinha hai | Adi Adi / 2. ahiMsA mandira ke mukhya cAra vibhAga hoM:( ka ) sarvodaya tIthaM / (kha) ahiMsA - vidyApITha / (ga) vIra sevAmandira / (gha) chAtravRttiphaNDa / (ka) sarvodayatIrtha - isakI 1 lAkhakI sundara vizAla vilDiMga ho, jisameM vItarAgadeva tIrthakara mahAvIra athavA RSabhadeva aura itara devoMkI pratimUrtiyA~ hoM aura jinakA spaSTa viveka 'manye aj after ga eteaa:' Adi padyollekhake sAtha ho / mukhya dvArapara Upara svAmI samantabhadrakA nimna padya aGkita rahe sarvAntavattadguNamukhyakalpaM sarvAntazUnyaM ca mitho'napekSam / sarvApadAmantakaraM nirantaM sarvodayaM tIrthamidaM sarvedha | yuktyanu. isakI suvyavasthA ke lie 1 lAkhakA phaNDa hoM / (kha) hisA vidyApITha-pAMca lAkhakI rakamase yaha sthApita ho jisameM ucca koTikI dhArmika zikSA sAtha 2 vibhinna udyogoM kI laukika zikSAkA bhI prabandha ho / yogyatama pAThaka isake zikSaka hoN| (ga) vIrasevAmandira - - isa vibhAga ke dvArA purAtatva, itihAsa aura sAhityakA saMkalana, anveSaNa tathA nirmANadi ho| isake sAtha eka vizAla lAyabrerI rahe jisameM samapra bhAratIya zrahiMsaka sAhityakA saMgraha ho / deza ke kone-kone meM se sAhitya aura purAtatvAdikA saMcayana kiyA jAve / isake lie kama-se-kama 5 lAkha dravya apekSita hai / (gha) chAtravRttiphaNDa --- - isa phaNDameM 1|| lAkha surakSita dravya rahe aura jisakI zrAyase prativarSa 10 chAtroM ko deza aura videzameM bhejakara vibhinna prakArakI ucca zikSA dilAI jAya / ye chAtra na kevala dezameM hI apitu videzoM meM bhI jainadharmake ahiMsA 1. ahiMsA mandirakI sthApanAke lie 15 lAkha aura aparigraha jaise sarve kalyANakArI siddhAntoMrupae AvazyakIya hai / kA pracAra kreN| Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 anekAnta [vaSa 10 zeSa Der3ha lAkhakI rakamase viDalAmandirakI taraha nahIM milatA aura na usakI isa prakAra vyAkhyA ho 'ahiMsAmandira'ko vizAla vilDiMga banAI jAya, kI hai| Aja 'hiMdU' zabda mukhyataH veda aura Izvara jisameM bAga-bagIce Adi viziSTa aura sundaratama (jagatkartA) ko mAnanevAleke arthameM vyavahRta hotA cIjeM rheN| hai / sAvarakarajIkI vyAkhyAko na janatA svIkAra yaha hai eka varSa pUrvakA hamArA svapna jise DA0 karatI hai aura na sarakAra / ataH jaba taka janatA nAgake 'ahiMsAmandirako sthApanAke sajhAvane aura sarakAra 'hiMdU' kI vyAkhyAko badalakara bhAratIya' ubuddha kiyA hai / kyA hama AzA kareM ki yaha svapna ke arthameM use svIkAra nahIM karate haiM taba taka jainoM svapna hI to na rahegA aura kucha ho kara rhegaa| ko hinduoMmeM parigaNita karanA kisI bhI taraha ___ ukta rUparekhA jaldImeM taiyAra kI gaI thI aura ucita nahIM hai / jainadharma aura jaina saMskRti apanA use yoM hI DAla diyA gayA thA / vaha aba sundarase svataMtra astitva rakhate haiM-unakA apanA sAhitya, sundara aura mahatvapUrNa bhI banAI jAsakatI hai / hama purAtattva, itihAsa, mandira, mRrtiyA~, AcAra-vicAra samAjakA dhyAna isa ora AkarSita karate haiN| maba bhinna haiM aura isaliye jainadharma hindUdharmakA na .. . atItame aGga huA hai na vatamAnameM hai aura na bhAvajainadharma hindharmakA aGga nahIM hai na AtA ' SyameM ho sakatA hai| yaha dUsarI bAta hai ki hindUdharmarahA hai aura na ho sakatA hai jabase 'harijana ke mAtha hamAre dharmakI phitanI hI mamAnatAe~ haiM aura maMdira-pravebila' banA hai aura banakara vaha janatAka eka-dasareke sAtha mahayoga rakhate haiN| so yaha to sAmane AyA hai tabase jainoMko hiMdU aura jainadharmako dharmakA sAmAnya siddhAnta hai jimakA honA jarUrI hiMdUdharma batAyA jAne lagA hai / kucha purAna hiMdU netA- hai| Aja koI bhI dharma asahiSNu banakara raha nahIM aoMne to hiMdU' zabdakI purAnI vyAkhyAko badalakara sakatA aura na asahiSNu bananA koI dharma sikhAtA eka nayI vyAkhyA upasthita kI hai aura jainoMko isa hai| ataH sikhoM, pArasiyoM aura bauddhoMkI taraha jainoM vyAkhyAke anusAra hiMdU batalAyA hai| vaha vyAkhyA ko hinduoMse pRthaka hI ginanA cAhiye aura isaliye isa prakAra hai: jo kAnUna eka dhama yA vargake liye banAyA jAya usa 'AsindhusiMdhuparyatA yasya bhaartbhuumikaa| dUsare dharma yA vargapara nahIM thopanA caahiye| haoN, pitRbhUH puNyabhUzcaiva sa vai hindUriti smRtaH / / rASTrake hitameM jo kAnUna bane vaha sabapara lAgU kiyA 'arthAt siMdhu nadIse lekara samudra paryantakI jA sakatA hai / isa sambandhameM hama kisI dUsarI bhAratabhUmi jinakI pitRbhU-pUrvajoMkA sthAna aura pu- kiraNameM vistArase vicAra kreNge| eyabha arthAt dharmasaMsthApaka pravartaka, tIrtha, bhASA pUjya varNIjI pUrNataH svasthaAdikA sthAna hai ve saba hiMdU haiN| vidvAn jAnate haiM ki 'hiMdU' zabda musalmAnoMko 26 disambara ko hamaneekadama sunA ki rASTrake mahAn dena hai / ve jaba isa dezameM Aye to yahA~ke rahane santa aura samAjakI vibhUti zrI 105 jullaka pUjya vAloMko ve 'kAphira' ke arthameM hiMda kahane lage aura gaNazaprasAdajI vaNI jasavantanagarameM bahuta asvaunake dezako hiMdustAna tathA bhASAko hiNdii| ataH stha hai aura unakI asvasthatA bahuta hI cintAjanaka isIke AdhArasa arvAcIna kisI saMgrahapremI lekhaka- hai-pairoMmeM zotha ho gayA hai aura 104 DigrI ke karIba ne ukta zloka racakara 'hiMdU' kI yaha vyAkhyA upa- bukhAra rahatA hai / yaha sunate hI hama, paM0paramAnandajI sthita kI hai / kiMtu prAcIna sAhitvameM 'hiMdU' zabda aura bA. jainandrakizorajIke laghubhAI DA. kizora jaina Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 6] sampAdakIya 231 usI dina sandhyAko 4 bajekI gAr3Ise jasavantanagara hogI ki pUjya varNIjI aba pUrNataH svastha haiM aura gaye / vahAM pahuMcate hI sTezanapara mAlUma huA ki Asa-pAsako janatAko unake iTAvAmeM virAjapUjya varNAjI vahAMse Aja ho usI asvastha hAla- mAna honese bar3A dharmalAbha pahuMca rahA hai| iTAtameM vaidya kanhaiyAlAlajI kAnapura, bA. kaparacandrajI vAke dharmabandhuoMkA dharmAnurAga prazaMsanIya hai| sabhI kAnapura aura iTAvAke dharmabandhuoMke Agrahase bandhu pUjya varNIjIkI paricaryA meM hara-samaya tayyAra iTAvAko, jo jasavantanagarase karIva 10 mIla hai rahate haiM aura AgatoMke Atithyako bar3e premase karate haiM aura svAsthya AdikI dRSTise sundara jagaha hai, vA. choTelAlajI jaina kalakattA jayapurameM vihAra kara gaye haiN| ataeva hama loga sIdhe iTAvA ph'ce| vahAM pRjya varNIjIko usI taraha pAyA jaisA jaina samAjake suprasiddhasevI aura vIrasevAsunA thaa| para pajya vIjIke citta tathA ceherepara mandirake ananyapremI bA. choTelAlajI jaina kalajarA bhI koI parivartana nahIM aura sadAkI bhA~ti prA- kattA DeDha mahinese Aja kala jayapurameM apanA ilAja taH 4 baje uThakara samayasArakA pravacana karate hue karA rahe hai| abhI hAlameM Apa bahuta asvastha ho mile / suvaha / / vaje pUjya vIjIke sadbhAvame merA gae the aura jisase bar3I cintA utpanna hogaI thii| zAstra haa| zAstra antameM bAbAjIne batalAyA kintu prasannatAkI bAta hai ki aba Apa pahalese ki yahAM khaTakhaTI bAbAkA eka saMskRta vidyApITha acche hai aura taviyata sudhArapara hai| pAThaka yaha hai jisame hajAroM saMskRtake prAcIna arvAcIna granthoM jAnakara Azcarya kareMge ki unheM jaina dharmase kitanA kA saMgraha hai aura jo dekhane yogya hai| bA0 sohanalAlajI jaina aura paMja yacandajI caudharI hama logoMko sthAmeM bhI Apane jayapurake prAyaH sabhI jainamandiroMke, ukta sthAna tathA iTAvAke dUsare prAcIna sthAnoMko jo kalAkI dRSTise khAsa mahatva rakhate haiM, bA. motIdikhAneke lie le gae / vAstava meM khaTakhaTI bAbAkA lAlajI jaina (bA. pannAlAlajI apravAla dehalIke saMskRtavidyApITha dekhane yogya hai aura jo isa jile- suputra) ko dehalIse bulAkara unase citra livAye haiM kA hI nahIM prAntakA sabase bar3A saMskRta pustakoMkA aura jisameM adhika parizrama honese Apa asvastha bhaeTAra jAna par3atA hai aura jisameM bIsa hajAra ho gaye the / bhagavAn jinedrase prArthanA kizrApa zIghra ke karIba prantha saMgrahIta batalAe gae haiN| hama isake prArogya - lAbha karake cirakAla taka samAjakI tathA iTAvAke dUsare sthAnoMke bAremeM vizeSa agalI sevA karate rheN| kiraNameM likheNge| pAThakoMko yaha jAnakara prasannatA ha janavarI 1950, -darabArIlAla jaina, Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhitya paricaya aura samAlocanA merI jIvanagAthA - lekhaka zrI 105 cullaka pUjya gaNezaprasAdajI varNI, prakAzaka gaNezaprasAda varNI jainamanthamAlA, bhadainI, kAzI, mUlya 6) ru0 / yaha bhArata kI AdhyAtmika vibhUti tathA mahAn santa pUjya varNIjI dvArA apanI kalama se likhA gayA unakA prAmANika jIvanacarita hai| pUjya vargIjIko apanI prazaMsA nahIM suhAtI aura isaliye ve bAra 2 preraNA honepara bhI apanA jovanacarita likhanA TAlate rhe| ve kahate the ki 'bhAI ! kundakunda, samantabhadra Adi lokakalyANakArI uttamottama mahApuruSa hue jinhoMne apanA carita kucha bhI nahIM likhA / maiM apanA jIvana kyA likhUM ? usameM hai kyA ?' jaba unheM janatA ne bhArI prArthanA aura Agraha ke sAtha use likhaneke liye bAdhya kara diyA to unhoMne ise likhA hai / yaha jIvanacarita nahIM hai, yaha to apane ApameM eka dharmazAstra athavA padmapurANa hai jisakA ghara-ghara meM AbAlavRddhako svAdhyAya karanA cAhiye / isameM samAjakA 50 varSakA itihAsa nibaddha hai jo AgAmI pIr3hI ke liye bar3A hI lAbha dAyaka siddha hogA / pUjya vargIjIne kitanI musIbatoM aura vipa dAko uThAyA hai aura lokottara puruSa bana hai, yaha ise par3hakara sahaja meM mAlUma kiyA jA sakatA hai aura pratyeka sAdhAraNa puruSa usase AtmavikAsakI uttama zikSA grahaNa kara sakatA hai| janatA pUjya vargIjI kI bar3I kRtajJa hai ki unhoMne ise likhA aura janatA kA bar3A upakAra kiyA / inake likhavAnekA pradhAna zreya zrI . kastUra candajI nAyakakI dharmapatnIko prApta hai jinhoMne satyAgrahapUrNa pratijJA kI thI ki - 'mahArAja jaba taka Apa likhanA zurU na kareMge taba taka maiM bhojana na kruuNgii|' dhanya hai ima mahilAko ! pustaka hara-ekake par3hane yogya hai| aisI pustakoMkA lAkhoMkI saMkhyA meM pracAra honA cAhiye / isake prakA zanake liye granthamAlA dhanyavAdakI pAtra hai| majabUta jilda tathA chapAI -saphAI uttama / 2. varNI-vANI - sampAdaka- vi0 narendra jaina, prakAzaka upayukta / mU. 4) ru0 / yaha varNIjIke AdhyAtmika pravacanoM tathA patroM AdikA sundara aura saMzodhita evaM parivardhita dUsarA saMskaraNa hai / eka bAra yaha pahale prakAzita ho cuko hai aura jise janatAne bahuta pasaMda kiyA hai| yaha pratyeka ke manana karane yogya hai / isameM kucha parivaddhita viSayoMke zIrSaka bhrAntijanaka tathA ApattikAraka hai / jaise ima prantha meM eka zIrSaka hai 'mokSaprApti meM ucca gati Avazyaka nhiiN| isa zIrSakase digambara jaina janatAko bhrama ho sakatA hai / ataH isake sthAna meM 'AtmavikAsa meM ucca gati Avazyaka nahIM' athavA 'dharmaprAptimeM ucca gati Avazyaka nahIM' jaisA zIrSaka honA cAhie thA / majabUta jilda chaphAI-saphAI uttama 3. jenadharmakA prANa - lekhaka paM0 zrIsukhalAlajI saMghavI, prakAzaka jainasaMskRtisaMzodhanamaNDala kAzI, mUlya / ) / paNDitajI jaina samAjake mAne hue lekhaka evaM cintaka vidvAn hai / isa lekhako unhoMne zrIrAmakRSNazatAbdIprantha ke navIna saMskaraNa ke liye likhA thA, jise prastuta patrikA rUpameM ukta maNDalane prakAzita kiyA hai / yaha gujarAtI meM anuvAdita hokara 'saMskRti' tathA 'prabuddha jaina' nAmaka patroMmeM bhI prakaTa huA hai | lekha mananapUrNa tathA par3hane yogya hai / 4. rAjarSi kumArapAla - lekhaka muni zrI jinavijayajI, prakAzaka uparyukta mUlya || ) | muni jinavijayajI jaina sAhitya aura itihA make adhikArI vidvAn haiN| unakI lekhanIse likhA gayA yaha sundara TraikTa hai| isameM rAjarSi kumArapAla kA vRtta diyA gayA hai / yaha gujarAtakA yazasvI aura Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 10 jainadharmakA bar3A pracAraka nareza huA hai jo zrAcArya kadAgraha na rakhate hue zramaNasaMskRtikA pracAra karanA hemacandrakA ziSya thA aura jisane unakI preraNAse guja- aura sAdhAraNa janatAmeM sIdhI-sAdI bhASAmeM dharma rAtameM jainadharmakA bar3A bhArI pracAra kiyA thaa| lekha- aura saMskRtikA rahasya batAnA / uddezya uttama hai| kane ise samrATa azoka jaisA prabhAvaka tathA pratApI isake liye hama sahayogIkA abhivAdana karate haiM nareza batalAyA hai| pustaka sundara tathA itihAsapre aura pAThakoMse use maMgAnekI preraNA karate haiN| miyoMke kAmakI cIja hai| 8. vIra iNDiyA-sAptAhika patra, sampA0 5. gajarAtakA jainadharma-lekhaka tathA prakA- DA0 nandakizora jaina, Ara0 esa0ema0epha0 tathA zaka upayukta hii| mUlya // ) / e. pI. jaina bI0 e0, vIra iNDiyA kAryAlaya, lekhakane isameM batalAyA hai ki gujarAtameM jainoM nayAbajAra dehalI / vArSika mUlya 5) kA kaisA aura kitanA prabhAva rahA hai aura jainadharma yaha patra gata aktUvarame nikalanA zurU huA vahA~ke nagara-nagara tathA gA~va-gA~va meM sarvAdhika vyApta hai| abhI usake do aMka nikale haiM / patrakA uddezya rahA hai| pustaka bar3I hI acchI aura pracAra yogya hai| mAnavadharma pracAra aura bhAratabharameM jainasamAjakA 6.jJAnodaya-mAsika patra, sampAdaka muni saMgaThana AdikA hai / bhAvanA hai vaha isameM saphala ho kAntisAgara, paM0 phUlacandra siddhAntazAstrI, pro0 . hai. riporTa-zrIpArzvanAtha di0 jainamandira mahendrakumAra nyAyAcAya / prakAzaka bhAratIyajJAna- aura dharmazAlA lAlapurA iTAvAkI vikramasaMvata pITha kAzI / vArSika mUlya 6), eka pratikA / / / 1613 se 2005 taka tIna judI 2 rapoTeM, prakAzaka___yaha mAsika pichale julAI mAhase ukta sampAda. zrImadhuvanadAsajI jaina prabandhaka ukta saMsthA / koMke sampAdakatvameM ukta jJAnapITha kAzIse prakaTa hA hAlameM hama pUjya vaNIjIke darzanArtha iTAvA gaye hai| aba taka isake sAta aTTa nikala cake hai aura the| saubhAgyase bA0 sohanalAlajI jaina kalakattA, jo mere sAmane hai| isake prAyaH sabhI lekha vidvattA- jo apanI janmabhUmi iTAvA Aye hue the aura pUjya puNe aura manana-yogya haiN| pragatizola janatAko varNIjIkI paricayAma rata the, vahA~ mila gaye / hama khAsakara vidvAnoMko jaise patrako jarUrata thI prAyaHvaisA donoM eka dinake prathama paricayameM hI itane ghula-mila hI yaha patra hai| hameM AzA hai isake dvArA jainadharmakA gaye mAnoM varSAkA hamArA-unakA paricaya ho| Apa acchA aura sacce rUpameM sarvAdhika pracAra hogaa| purAtattva tathA sAhitya-premI hai| Apane hameM ukta kucha viSayoM meM patrase vicArabheda rakhate hae bhI hama dhamazAlAkI tIna riporTa dI jinase ukta saMsthAke sahayogIkA abhinandana aura svAgata karate hai| saMsthApaka bA0 munnAlAlajI jainakA dhArmika prema aura pAThakoMko isake grAhaka banakara apanI mAnasika janasamAjakI jAgRtikI pavitra bhAvanA jAnaneko bhUkha miTAneke liye use avazya maMgAnA caahie| milatI hai / dharmazAlAma logoM ko bar3A lAbha pahu~catA 7. zramaNa-mAsika patra, sampAdaka zrI hai| isake Azrita eka auSadhAlaya bhI hai jo paM0 indracandra zAstrI, ema0 e0, zAstrAcArya aadi| jJAnacandrajI vaidyakI adhyakSatAmeM sucAru rItyA prakAzaka muni zrIkRSNacandrAcArya jainAzrama hinda- cala rahA hai aura jisase hajAroM rogI lAbha le rahe yanivarsiTI banArasa / hai| eka kanyApAThazAlA bho zaharameM ukta bAbUjIke yaha mAsika bho gata navambarase hI prakAzita TrasTa ke vyayase cala rahI hai / aisI upayogI saMsthAeM huA hai| isake tIna aGka aba taka nikale hai jinheM samAjake liye bar3o Avazyaka hai / bA0 munnAlAlajI dekhakara zrAzA hotI hai ki patra apane uddezyoM kA dharmaprema prazaMsanIya hai| avazya saphala hogaa| patrakA udazya hai sAmpradAyika 10 janavaro 1650, -daravArIlAla jaina, Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madravAnimittazAstra aura usakA anuvAda -...00....jaina vidvAn lekhakoMne sAhityake sabhI aGgoM-siddhAnta, darzana, nIti, kalA, itihAsa, purAtasva, jyotiSa, vaidyaka, kAmya, vyAkaraNa aura maMtrAdi viSayoMpara vipula grantha-racanA kI hai aura bhAratIya sAhityake amara koSAgArako samRddha banAyA hai| unake sAhityako yadi zeSa bhAratIya sAhityameMse kucha kSaNake liye alaga kara diyA jAya to bhAratIya sAhitya apUra niSprabha-sA dikhegA / aneka pAzcAtya vidvAnoMne jainadharmake sAhityakI prazaMsA karate hue usakI vipulatA aura sarvAGgapUrNatApara bar3hA harSa vyakra kiyA hai| eka prakhyAta bhAratIya vidvAnne to yahAM taka apane udgAra prakaTa kiye haiM ki bhAratIya sAhityameM jo ahiMsaka evaM sAtvika zrAcAra-vicArako dhArA bhAI hai vaha jaina-sAhityako RNI hai athavA jaina sAhityakI usapara amiTa chApa hai| vAstavameM jainAcAryoMne loka-hitako hamezA sAmane rakhA hai aura yaha prayatna kiyA hai ki sAhityakA koI aGga apUrNa yA vikRtarUpameM na rhe| unake sAhityane ahisaka-racanAmeM jo yogadAna diyA hai vaha apUrva hai| unake vaidyaka jaise sAhityameM mAMsa, madirA aura madhukA bhI tyAga batalAyA gayA hai aura jIvanako adhika zAnta tathA sAttvika vitAnekA upadeza kiyA gayA hai| isase naina-sAhityako sAtvikatA aura vizAlatAkA kucha anubhava hojAtA hai| sAhityake aneka viSayoM meM nimittazAstra (jyotiSa) bhI eka viSaya hai aura jisapara bhI jaina vidvAnoMne grantha likhe haiN| inhIM granthoM meM prastuta 'bhadrabAhu-nimittazAstra' hai, jisakA dUsarA nAma 'bhadrabAhu-saMhitA' bhI hai| kahA jAtA hai ki antima zrutakevalI bhadrabAhu nimittazAstrake mahApaNDita the| unhoMne ziSyoMkI preraNA aura prazna karanepara unheM nimittazAstrakA upadeza kiyA thA / unakA yaha upadeza arse taka maukhikarUpameM calatA rahA aura bahuta kAsake bAda use lipibaddha kiyA gyaa| prastuta anya usI upadezakA ekAMzika saMkalana samajhA jAtA hai| isake kartA kauna haiM aura ise isarUpameM kaba nibaddha kiyA gayA hai ? Adi bAteM vicAraNIya hai jinapara isa granthake svataMtra prakAzanake samaya hI usakI prastAvanAmeM vicAra kiyA jaavegaa| isa granthakA anuvAda zrIjavAharalAlajI jaina vaidya paratApagar3ha (rAjapUtAnA-mAlapA) ne kiyA hai jo isa viSayake vijJa aura pramI hai aura jise unhoMne do pratiyoMke prAdhArase taiyAra kiyA hai| isake kucha adhyAyoMko unhoMne apane manavAda sahita 'anekAnta meM prakAzanArtha koI sAta varSa pahale 31 disambara 1642 meM mejA thaa| kintu usameM saMzodhana aura sampAdanakI khAsa apekSA hone tathA usake liye mukhtArasAhavako avakAza na milanese vaha 'anekAnta' meM aba taka prakAzita nahIM hoskaa| hAla meM mukhtArasAhabane usake sampAdanakA bhAra mere supurda kiyaa| phalataH use kramaza: 'bhanekAnta' meM prakaTa kiyA jArahA hai / yadyapi mUlagrantha hAlameM siMghI jaina pranthamAlA bambaIse prakAzita hogayA hai kinta anavAdake sAtha vaha prathama bAra hI prakAzita ho rahA hai| jahA~ taka humA, hamane anavAdakake anuvAdako bhASA-sAhityakI dRSTise sampAdita tathA saMdhodhita kiyA hai aura unakI mUla vicAraNA jyoM-ko-syoM rakhI hai / AzA hai pAThakoMke liye yaha bAbhaprada hogaa| -darabArIlAla koThiyA dekho, pranthako piitthikaa| Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadrakAhu-nimittazAstra (bhadrabAhu-saMhitA) hindI-anuvAda-sahita prathama adhyAya namaH zrIvarddhamAnAya sarvajJAya mahAtmane / nimittAMga-prakAzAya vastusaMjJAsamanvite (2) // artha-jo sarvajJa haiM-sarva padAthoMke jJAtA haiM, mahAtmA haiM-viziSTa guNoMke prakaTa honese ucca AtmA haiM, nimittazAstrake prakAzaka haiM aura vastusambandhI samyagjJAna (padArthajJAna) se yukta haiM una zrIvarddhamAna svAmIke liye namaskAra hai| / / 1 // vimala bodha sudhAmbudhi-candrika gurupadodayabhUdhara-bhAskaram / lalitakIrtimudAra-guNAlayaM bhajata bhadrabhujaM muninAyakam // 2 // artha-jo nirmala jJAnarUNa amRtasamudrako bar3hAneke liye candramAke samAna haiM, gurucaraNarUpI udayAcalase udita honevAle sUrya ke sadRza hai tathA sundara kItise saMyukta hai aura udAraguNoMke bhaNDAra haiM una AcArya zrIbhadrabAhukI upAsanA karo // 2 // mAgadheSu puraM khyAtaM nAmnA rAjagRhaM zubham / nAnAjana-samAkIrNa nAnAguNa-vibhUSitam / 3 / / artha-magadhadezake nagaroMme prasiddha rAjagRha nAmakA eka zreSTha nagara hai, jo nAnA prakArake manuSyoMse vyApta hai aura aneka guNoMse sapanna hai / / 3 // tatrAsti senajidrAjA yukto rAjaguNaiH zubhaiH / tasmin zaileSu vikhyAto nAmnA pANDugiriH zubhaH // 4 // nAnAvRkSa-samAkIrNo nAnAvihaga-sevitaH / catuSpadaiH sarobhizca sAdhubhizcopasevitaH // 5 // artha-usa rAjagRhameM senajit nAmakA rAjA hai jo rAjAoMke guNoMse sampanna hai| isa rAjagRhameM (pAMca) parvatoMmeM vikhyAta pANDugiri nAmakA uttama parvata hai jo aneka prakArake vRkSoMse vyApta hai, aneka pakSiyoMkA krIDAsthala hai aura nAnA taraha ke pazuoMkI vihArabhUmi hai tathA aneka tAlAvoM aura RSiyoMse upasevita hai / / 4,5 // tatrAsInaM mahAtmAnaM jJAna-vijJAnasAgaram / tapoyukta ca zreyAsaM bhadrabAhu nirAmayam // 6 // * dvAdAzaGgasya vettAraM nirgranthaM sumahAyatim / vRtaM ziSyaH praziSyaizca nipuNaM tatvavedinam // 7 // praNamya zirasA''cAryamUcuH ziSyAstadA giram / sarveSu prItimanaso divyaM jJAnaM vubhutsavaH // 8 // Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *36 anekAnta | varSe 10 : artha-usa pANgiri padetapara sthita mahAtmA, jJAna-vijJAnake samada, tapasvI. kalyANamarti. rogarahita, dvAdazAGgake vettA, nirgrantha, mahAyati, ziSyoM aura praziSyoMse yukta, nipuNa, tatvajJAnI, AcArya zrIbhadrabAhako sira jhukAkara namaskAra karake maba jIvoMpara prIti karanevAle aura divyajJAnake icchuka ziSyoMne unase prArthanA ko-|| 6, 7, 8 // pArthivAnAM hitArthAya bhikSUNAM hitakAmyayA / zrAkkANAM hitArthAya divyaM jJAnaM bravIhi naH // 6 // athe-he prabho ! rAjAoM, bhikSuoM aura zrAvakoMke hita ke liye hame Apa divyajJAna (nimittazAstra) kA upadeza kIjie // 6 // zubhA'zubhaM samudbhUtaM zrutvA gajA nimittataH / vijigISuH sthiramatiH sukhaM pAti mahIM sadA // 12 // athe-(kyoMki) rAjA nimitta (nimittazAstrarUpa divyajJAna) se batalAye gaye apane zubhAzubhako sunakara zatru oMko jItanekA icchuka tathA sthirabuddhi (dRr3ha saMkalpI) banatA hai aura sukhase sadA pRthvIkA pAlana karatA hai| tAtparya yaha ki rAjAoMko nimittazAstrakA jAnanA isaliye jarUrI hai ki usase ve apane bhAvI iSTa athavA aniSTako mAlUma karake prajAkI bhalobhAMti rakSA karate hai aura rAjyameM sukha-zAnti banAye rakhate hai / / 10 // rAjabhiH pUjitAH sarve bhikSavo dharmacAriNaH / viharanti nirudvignAmtena rAjJA'bhiyojitAH // 11 // artha tathA dharmapAlaka sarva bhikSu rAjAoMdvArA pUjita hota hue aura unakI sevAdiko prApta karate hue nirAkulatApUrvaka lokame vicaraNa karate hai // 11 // pApamutpAtakaM dRSTvA yayurdezAntaraM tataH / sphItAn janapadAMzca va saMzrayeyuranoditAH // 12 // atha--aura Azrita dezako pApayukta athavA upadravayukta honevAlA mAlUmakara vahA~se dezAntara (dUsare deza) ko cale jAte haiM tathA binA parapreraNAke svataMtratApUrvaka upadravAdihita sampanna dazoMme AbasaMta hai / so ve bhI aisA nimittazAstrake jJAnase hI karate haiM // 12 / / zrAvakAH sthirasaMkalpA divyajJAnena hetunA / saMzrayeyuH paraM tIthaM yathA sarvajJa-bhASitam // 13 // artha-tathA zrAvaka divyajJAnako pAkara dRr3ha saMkalpI hote hai aura sarvajJakathita utkRSTa evaM zreSTha Azraya lete hai| tAtparya yaha ki zrAvakoMkodavyajJAnase sarvajJaka vacanoMme dRDha zraddhA hotI hai aura unake vicAra dula-mila nahIM hote / ataH unheM bhI nimittajJAnako prApta karanekI AvazyakatA hai / / 13 / / sarveSAmeva sacAnAM divyajJAnaM sukhAvaham / bhikSukANAM vizeSaNa para-piNDopajIvinAm // 14 // artha-yaha divya (aSTAGga nimitta) jJAna saba jIvoMke liye mukhakA denevAlA hai| aura sAdhuoMko to vizeSa rUpasa sakhadAyaka hai; kyoMki unakA jovanAdhAra zrAvakoMse prApta bhojanapara nibhara hai // 14 // vistIrNa dvAdazAGgatu bhikSavazcAlpamadhasaH / bhavitAro hi bahavasteSAM caivedamucyatAm // 15 // ___ artha-dvAdazAGgasUtra to bahuta vistRta hai aura bhikSu (sAdhu) adhikAMza alpabuddhike dhAraka hoMge, ataH unake liye nimittazAstra kahie // 15 // Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa bhadrabAhunimittazAstra 237 - - sukhagrAhaM laghugranthaM spaSTaM ziSyahitAvaham / sarvajJa bhASitaM tathyaM nimittaM ca bravIhi naH // 16 // artha-jo saralatAse grahaNa kiyA jAmake, maMkSipta ho spaSTa ho, ziSyoM kA hita karanevAlA ho, sarvajJa kathita ho aura yathArtha ho usa nimittajJAnakA upadeza kIjie / 16 / / ulkA samAsato vyAsAt pariveSAMstathaiva ca / vidya to'bhrANi sandhyAzca meghAn vAtAn pravarSaNam gandharvanagaraM garbhAn yAtrotpAtAMstathaiva ca / grahacAraM pRthaktvena grahayuddhaM ca kRtsnataH // 18 // vAtikaM cAtha svamAMzca muhUrtA zca tithIMstathA / karaNAni nimittaM ca zakunaM pAkameva ca // 14 // jyotiSa kevalaM kAlaM vAstu-divyendrasampadAm / lakSaNaM vyaMjanaM cihna lagnaM divyoSadhAni ca // 20 // balA'balaM ca sarveSAM virodhaM ca parAjayam / tatsarvamAnupUrveNa prabravIhi mahAmate // 21 // sanitAn yathAddiSTAn bhagavan ! vaktumarhasi / praznaM zuzrUSavaH sarve vayamanye ca sAdhavaH / / 22 / / __ artha-he mahAmate ! saMkSepa aura vistArase ulkA, pariveSa, vidya na, abhra, sandhyA, megha, vAta, prava. paNa, gandharvanagara, garbha, yAtrA, utpAta, pRthaka pathaka graha cAra (zukravAra, zanicAra, gurucAra, budhacAra, aMgArakcAra, rAhucAra, kaMtucAra, sUryacAra aura candracAra), grahayuddha, vAtika (adhakANDa), svapna, muhUrta, tithi, karaNa, nimitta, zakuna, pAka, jyotiSa, vAstu, divyendrasaMpadA, lakSaNa, cihna, lagna, divyaupadha, balAbala, virodha aura jaya-parAjaya ina samasta viSayoM kA kramazaH varNana kiijie| he bhagavan / jisa kramase ina sabakA nirdeza kiyA gayA hai usI kramase unakA uttara diijie| hama sabhI tathA dUsare sAdhujana praznAkA uttara sunane ke liye utkaMThita haiM / / 17,18,16,20,21,22 / / iti nainanthe bhadrabAhusaMhitAyAM (bhadrabAhuke nimitte) andhanasaMcayo nAma prathamo'dhyAyaH // 1 // atha dvitiiyo'dhyaayH| -:-:tataH provAca bhagavAn digvAsAH zramaNottamaH / yathAvacchAstravinyAsaM dvAdazAGgavizAradaH // 1 // artha-ziSyoMke ukta praznoMke kiye jAnepara dvAdazAGgaka pAragAmI digambara zramaNazreSTha bhagavAn bhadrabAhu AgamameM jisaprakArase ukta praznoM kA varNana nihita hai usaprakArane athavA praznakramase punakA uttara dene ke liye udyata hue / / 1 / / bhavadbhiryadyaha pRSTo nimittaM jina-bhASitam / samAsa-vyAsataH sarva tannibodha yathAvidhi // 2 // atha he ziSyo ! Apa sabane merese yaha pUchA hai ki-'hama logoMke zubhA'zubha jAnane ke liye zrIjinendradevane jo nimitta kahA hai use kho|' ataH maiM saMkSepa aura vistArase usa sabakA yathAvidhi vaNana karatA hU~, so muno-||2|| prakRteryo'nyathAbhAvo vikAraH sarva ucyate / evaM vikAra vijJeyaM bhayaM tatprakRteH sadA // 3 // Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 * anekAnta [varSa 10 artha-he bhikSuo ! prakRtikA anyathAbhAva honA hI vikAra kahA jAtA hai, jaba kabhI tumako prakR. tikA vikAra jAnanemeM Ave to usaparase jAnanA ki yahA~para bhaya honevAlA hai // 3 // ulkAnAM prabhavaM rUpaM pramANaM phalamAkRtim / yathAvatsaMpravakSyAmi tannibodhAya tattvataH // 4 // artha-ulkAoMkI utpatti, rUpa, pramANa, phala aura AkRti inakA inake yathArtha jJAnake liye yathAvat kathana karU~gA // 4 // bhautikAnAM zarIrANAM svargAtpracyavatAmiha / saMbhavAzcAntarikSe tu tajjairulketi saMjJitA // 5 // artha-bhautika(pRthivI, jala, agni aura AkAza ina pAMca bhUtoMse niSpanna) zarIroMko dhAraNa kiye hue deva jaba svargase ima lokameM Ate hai taba unake zarIra AkAzameM vicitra jyotirUpako dhAraNa karate hai use vidvAnoMne ulkA kahA hai // 5 // tatra tArA tathA dhiSNyaM vidya cAzanibhiH saha / ulkAvikArA boddhadhyA te patanti nimittataH / 6 // artha-tArA, dhiSNya, vidya t aura azani ye saba ulkAke vikAra haiM aura ye nimitta pAkara girate haiM // 6 // tArANAM ca pramANaM ca dhiSNyaM tadviguNaM bhavet / vidyu dvizAla-kuTilA rUpataH kSiprakAriNI // 7 // ___ artha-tArAkA jo pramANa hai usase dUnA pramANa (lambAImeM) dhiSNyakA hai| vidyut nAmavAlI ulkA bar3I aura kuTila tathA zIghragAminI hotI hai // 7 // azanizcakrasaMsthAnA dIrghA bhavati rUpataH / pauruSI tu bhavedunkA prapatantI vivarddhate // 8 // ___artha-azani nAmakI ulkA cakrAkAra hotI hai| pauruSI nAmakI urUkA svabhAvase hI lambI hotI hai tathA girate hue bar3hatI huI jAtI hai // 8 // caturbhAgaphalA tArA dhiSNyama phalaM bhavet / pUjitA padmasaMsthAnA mAGgalyA tAzca pUjitAH // 6 // artha-vArA nAmakI ulkAkA phala caturthAMza hotA hai, dhiSNya saMjJaka ulkAkA phala AdhA hotA hai aura jo ulkA kamalAkAra hotI hai vaha pUjane yogya tathA maMgalakArI hai / ye ulkAe~ pUjita arthAt acchI evaM puNyarUpa haiN|||| pApA ghoraphalaM dadyu : zivAzcApi zivaM phalam / vyAmizrAzcApi vyAmizraM yeSAM yaiH pratipudgalAH10 artha-pAparUpa ulkA ghora azubha phala detI hai tathA zubharUpa ulkA zubha phala detI hai / aura pApa tathA puNya mizrita ulkA pApa aura puNya mizrita (milA huA) phala pradAna karatI hai / ina pudgaloMkA aisA ho svabhAva hai / / 10 // ityetAvatsamAsena prokta mulkAsulakSaNam / pRthaktvena pravakSyAmi lakSaNaM vyAsataH punH||11|| martha-yahA~ taka ulkAoMke saMkSepameM lakSaNa kahe, aba pRthaka pRthaka punaH vistArase kahatA hU~ // 19 // iti ukAlalayo dvitIyo'dhyAyaH / Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 6] bhadrabAhu-nimitta-zAstra 236 atha tRtiiyo'dhyaayH| nakSatraM yasya yatpu sastUrNamulkA pratADayet / bhayaM tasya bhaved ghoraM yatastatkampate hatam // 1 // artha-jisa puruSake janmanakSatrako' athavA nAmanakSatrako ulkA zIghratAse tADita kare usa puruSako ghora bhaya hotA hai / yadi janmanakSatrako kampAyamAna kare to usakA ghAta hotA hai // 1 // anekavarNanakSatramulkA hanyuryadA samAH / tasya dezasya tAvanti bhayAnyugrANi nirdizet // 2 // ____ artha-jisa varSa jisa dezake nakSatrako aneka varNa (raMga) kI ulkA AghAta kare to usa deza vA prAmako ugra bhaya karanevAlI use samajhanA cAhie // 2 // yeSAM varNena saMyuktA sUryAdulkA pravarttate / tebhyaH saMjAyate teSAM bhayaM yeSAM dizaM patet // 3 // ___ artha-sUryase nikalI huI ulkA jisa varNase yukta hokara jisa dizAmeM gire to usa dizAmeM usa savAlako vaha ghora bhaya karanevAlo jAno // 3 // nolAH patanti yA ulkAH sasya sarva vinAzayet / trivarNA trINi dhorANi bhayAnyulkA nivedyet||4 athe-yadi nIlavarNakI ulkA gire to vaha sarvaprakArake dhAnyoMko nAza karatI hai arthAta unake nAza honekI sacanA detI hai| aura yadi tIna vaNa kI ulkA gire to tIna prakArake ghora bhayoMko vaha batAtI hai||| 4 // vikIryamANA kapilA vizeSa vAmasaMsthitA / khaNDA bhramantyo vikRtAH sA ulkA bhayAvahAH // 5 // artha-vikharI huI kapila varNa kI vizeSakara vAmabhAgameM gamana karanevAlI, ghUmatI huI, khaNDarUpa evaM vikRta ulkAe~ dikhAI de to ye saba bhaya honekI sUcanA karatI haiM / / 5 / / ulkA'zanizca viSAyaM ca prapatanti yato mukhAH / tasyAdizi vijAnIyAttato bhayamupasthitam // 6 // artha-ulkA, azani aura dhiSNya jisa dizAmeM mukhase gireM to aisA jAno ki isa dizA meM bhaya upasthita hogA // 3 // siMha-vyAghra-varAhoSTra-zvAna dvIpi-kharopamAH / zUla-paTTiza-saMsthAnA dhanurbANa-gadAmayAH // 7 // pAza-vajrAsi-sadRzAH parazvarddhandusannibhAH / godhA-sarpa zRgAlAnAM sadRzAH zanyakasya ca // 8 // meSAJja-mahiSAkArAH kAkA''kRti-vRkopamAH / zaza-mArjAra-sadRzAH pakSyodagrasannibhAH // 6 // RkSa-vAnara-saMsthAnAH kavandha-sadRzAzca yAH / alAtacakra-sadRzAH vakrAkSa-pratimAzca yAH // 10 // zakti-lAgala-saMsthAnA yasyAzcobhayataH ziraH / sA stanyamAnA(!)nAgAbhAH prapanti svbhaavtH||11 artha-siMha, vyAghra (cItA athavA nAhara), suara, UMTa, tenduzrA, kuttA, gadahA, trizUla, paTTiza janmanapatrake prabhAvameM nAma napatraparase vicAra karanA / Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta varSa 10 (eka prakArakA zrAyudha) dhanuSa, bANa, gadA, pharamA, vana, talavAra, arddhacandrAkAra kulhAr3I, goha, sarpa, miyAla, bhAlA, meDhA, bakarA, bhaiMsA, kauzrA, bher3iyA, kharagoza, billI. atyanta UMce ur3anevAlA pakSIgiddha, rIcha, bandara, zirakaTe hue dhar3a, kamhArakA cAka, Ter3I A~khavAlA, zakti (AyudhavizeSa), hala ina sabake AkAravAlI aura do ziravAlI tathA hAthIke AkAravAlI ulkAe~ svabhASase hI giratI hai / / 7,8, 6, 10, 11 // ulkA'zanizca vidyu ca sampUrNa kurute phalam / patantI janapadAntrINi ulkA tIvra prabAdhate // 12 // artha-ulkA, azani aura vidyuta ye tInoM viliyAM pUre phalako karatI hai| ina tInoM (ulkAo) ke giranese dezavAsiyoMko tIvra bAdhA hotI hai / / 52 / / yathAvadAnupUrveNa tatpravakSyAmi tatvataH / agrato dezamArgeNa madhyenAntara tataH // 13 // pucchena pRSThato dezaM patantyulkA kniAzayet / madhyamA na prazasyante nabhasyulkA: patanti yAH // 14 // artha-AgamAnusAra kramazaH unakA kathana karatA huuN| yadi ulkA agrabhAgase gira to dezake mAgakA nAza karatI hai| yadi madhyama bhAgase gire to dezake madhyama bhAgakA aura pIche bhAgase gira to dezake pIche bhAgakA vinAza karatI hai / tathA jo ulkA madhyama hai arthAt samAna-sAdhAraNa avasthA (agra, madhya aura pRSTha rahita)vAlI hai aura AkAzase gire to vaha prazasta nahIM hai // 13, 14 // snehavatyo'nyagAminyo prazastAH syuH pradakSiNAH / ulkA yadi pateccitrA pakSiNAmahitAya sA // 15 artha-kintu yadi vaha snehayukta hotI huI dakSiNamArgase gamana kare to vaha ulkA prazasta hai aura yadi citra-vicitra raMgakI ulkA vAyeM mAgesa gire to pakSiyoMko ahita karanevAlI jaano| // 15 // zyAma lohitavarNA ca sadyaH kuryAnmahadbhayam / ulkAyAM bhasmavarNAyAM paracakrA''gamo bhavet // 16 // artha-yadi zyAma aura lAla vaNa kI ulkA gire to vaha zIghra mahAbhayakI sacanA karato hai tathA bhasma baNakI ulkA paracakrakA AnA batAtI hai / / 16 // agnimagniprabhA kuyod vyAdhi mAJjiSTha-sannibhA : nIlA kRSNA ca dhUmrA ca zuklA cA'sisamadya tiH|| ulkA nIceH samA snigdhA patantI bhayamAdizet / zuklA raktA ca pItA ca kRSNA cApi ythaakrmm|| cAturvarNA vibhaktavyAH sAdhunoktA yathAkramam / arya-agnikI prabhAvAlI ulkA bhaya karatI hai| maMjiSTha (majITha)ke samAna vaNavAlI ulkA vyAdhi (roga bImArI)ko karatI hai / nIla, kRSNa, dhUmra aura talavArake samAna dyu tivAlI ulkA nIca prakRti arthAt adhama jAnanA |snigdhaa ulkA samaprakRtivAlI jAnanA / zukla, rakta, pIta aura kRSNa ina varNoMvAlI ulkA kramasa cAra vaNoM -brAhmaNa, kSatriya, vaizya aura zUdrameM vibhAjita karanA / so ye cAroM varNavAlI ulkA kramase brAhmaNAdi cAroM varNAko bhaya honekI sUcanA detI hai aimA sAdhuoMne kahA hai| arthAt zveta varNase brAhmaNa, raktase kSatriya, pItase vaizya aura kRSNase zudra jAnanA / / 17, 186 // udocyA brAhmaNAn hanti prAcyAmapi ca kSatriyAn / vaizyAn nihanti yAmyAM pratIcyAM zudraghAtinI Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 6] bhadrabAhu-nimittazAstra 41 artha-yadi ulkA uttara dizAmeM gire to brAhmaNoMkA ghAta karatI hai, pUrvadizAmeM gire to kSatriyoMkA, dezAmeM gire to vaizyoMkA aura pazcima dizAmeM gire to zudroMkA ghAta karatI hai| yahA~ para aisA jAnanA ki uttara dizA brAhmaNoMkI, pUrva dizA kSatriyoMkI, dakSidizA vaizyoMkI aura pazcimadizA zadroMkI hai| isa viSayakA ora kahIMpara bhI kathana Ave to ulkA, praha Adi vaNe aura dizAparase cAroM vargoM ke viSayapara kalpanA kara phala batAnA / isa ulkAdhyAyakI saMjJA isa pranthameM sarvatra vyApaka samajhanA / / 16 // ulkA rUkSavaNena svaM svaM varNa pravAdhate / snigdhA caivAnulomA ca prasannA ca na bAdhate // 20 // artha-ulkA rUkSa varNase apane apane varNako bAdhA detI hai, arthAt zveta varNakI hokara ryAda ulkA rUkSa ho to brAhmaNoMko bAdhAkAraka jaano| isa udAharaNa parase saba voM meM ghaTita kara lenA cAhiye / yadi snigdha aura anuloma savyamArga) tathA prasanna ulkA ho to vaha zubha honese apane 2 varNa ko bAdhA nahIM karato // 20 // yA cAdityAt patedulkA varNato vA dizo'pi vA / taM taM varNa nihantyAzu vaizvAnara ivArcibhiH // 21 // ___ artha-jo ulkA sUryase kikalakara jisa varNakI hokara jisa dizAmeM gire usa vaNa aura dizApara se usI usI varNavAleko agnikI jvAlAke samAna zIghra nAza karatI hai|| 21 // anantarAM dizaM dIptA yeSAmulkA'grataH patet / teSAM striyazca garbhAzca bhayamicchanti dAruNam // 22 // artha-yadi ulkA avyavahita dizAko dIpta karatI huI agrabhAgase gire to striyoM aura unake goMko bhayAnaka bhaya karatI hai arthAt garbhapAta hote hai / / 22 / / kRSNA nIlA ca rUkSAzca pratilomAzca garhitAH / pazu-pakSi-susaMsthAnA bhairavAzca bhayAvahAH // 23 // artha-kRSNa athavA nIla varNakI rUkSa ulkA pratiloma (ulaTe) mArgase athAt apasavyamArga (vAMye) se gire to nindita hai / yadi pazu-pakSike AkAravAlI ho to bhayako karanevAlI jAnanA / / 23 / / anugacchanti yAzcolkA bAhyAstUlkAH samantataH / vatsAnusAriNI nAmA sA tu rASTra vinAzayet24 artha-jo ulkA mArgameM gamana karatI huI Asa-pAsameM dUsarI ulkAoMse bhir3a jAya vaha vatsAnumAriNI (baccekI AkAravAlI) ulkA kahI jAtI hai aura aisI ulkA rASTrakA nAza cita karatI hai // 24 // raktA pItA nabhasyulkAracebha-nakraNa snnibhaaH| anyeSAM garhitAnAM ca savAnAM sadRzAstu yAH // 25 // ulkAstA na prazasyante nipatantyaH sudAruNAH / yAsu papatamAnAsu mRgA vividhamAnuSAH // 26 // artha-AkAzameM utpanna hotI huI jo ulkA hAthI aura nakra (magara) ke AkAra tathA nindita prANiyoMke AkAravAlI hotI hai vaha jahA~ gire vahA~ dAruNa azubha phalakI sUcanA karatI hai / aura mRgA tathA vividha manuSyoMko ghora kaSTa detI hai / / 25, 26 / / zabdaM muJcanti dIptAsu dikSvAsanakAmyayA / kracyAdAzcA''zu dRzyante yA kharA vikRtAzca yA 27 sadhUmrA yAH sanirdhAtA ulkA yaashvmnaapnyH(?)| sabhUmikampA paruSA rajasvinyo'pasavyagAH // 28 // Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [ varSa 10 grahAnAdityacandrau ca yAH spRzanti dahanti vA / paracakrabhayaM ghoraM kSudhAvyAdhi- janakSayam // 26 // artha- jo ulkA apane dvArA pradIpta dizAoM meM nikaTakAmanAse zabdako chor3atI-gar3agar3AtI huI mAMsabhakSI jIvoMke samAna zIghratAse dikhe athavA jo ulkA rUkSa vikRtarUpa dhAraNa karatI huI dhUmavAlI, zabdasahita, azvake samAna vegavAlI, bhUmiko kaMpAtI huI, kaThora - kAbaracItarI, dhUla ur3AtI huI, vAyeM mArga se gati karatI huI, mahoM tathA sUrya aura candramAko sparza karatI huI yA jalAtI huI dIkha par3e- gire to vaha paracakrakA ghora bhaya upasthita karatI hai tathA kSudhAke roga - zrAkAla par3ane aura manuSyoMke nAza honekI sUcanA detI hai / / 27, 28, 26 // 242 evaMlakSaNasaMyuktA kurvantyulkA mahadbhayam / aSTApadavadulkA'bhirdizaM pazyed yadA''vRtAm ||30|| yugAnta iti vindyAt tata SaD mAsAnnApalabhyate / artha - uparokta lakSaNa yukta ulkA mahAna bhayako karatI hai / yadi aSTApada samAna dRSTigocara ho to aisA jAno ki chaha mAsa meM yugakA anta hI honevAlA hai // 303 // padma-zrIvRkSa-caMdrArka- naMdyAvartta-ghaTopamAH // 31 // varddhamAnadhvajAkArA patAkA- matsya- kummaivat / vAji- vAraNarUpAzca zaMkha-vAditra- chatravat // 32 // siMhAsana- rathAkArA rUpya piNDavyavasthitAH / rUpairai taiH prazasyante sukhamulkAH samAhitAH ||33|| artha - yadi padma, zrIvRkSa, caMdra, sUrya, naMdyAvarta (eka prakArakA svAstika), kalaza, bar3hatI huI dhvajA, patAkA, machalI, kacchapa, azva, hasti, zaMkha, vAditra, chatra, siMhAsana, ratha aura cAMdIkA piNDa inake AkAroM tathA rUpoMse ulkA gire touse uttama jAnanA / yaha ulkA sabako sukha denevAlI hai // 31, 32, 33 // nakSatrANi vimuJcantyaH snigdhAH pratyuttamAH zubhAH / suvRSTi N kSemamArogyaM sasyasaMpattiruttamAH ||34|| athe-ryAda ulkA nakSatroMko chor3akara gamana karanevAlI-snigdha aura uttama zubhalakSaNavAlI dikhAI de to suvRSTi, kSema, Arogya aura dhAnyakI utpatti uttama hotI hai / / 35 / / somo rAhuzva zukrazva kaMturbhImazca yAyinaH / bRhaspatibudhaH sUryaH zaurizvabalasthAvarA // 35 // artha-yuddha ke nimitta car3hAI kara jAnevAlA rAjA Adi 'yAyi' saMjJAse kahA jAtA hai, jisa sthAna para car3hakara AtA hai-usa sthAnake rahanevAle ( rAjA Adi) ko sthAyI athavA 'thAvara' saMjJAse pukArA jAtA hai| yahAM para yaha dikhAte haiM ki-yAyike liye- caMdra, rAhu, zukra, ketu aura maMgalakA bala jAnanA aura sthAyIke liye - bRhaspati, budha, sUrya aura zanikA bala jAnanA / ina grahoMke balAbala parase yAi aura sthAyIke balakA vicAra karanA / / 35 // hanyurmmadhyena yA ulkA grahANAM nAma vidyutA / sAnirghAtA sadhRmrA vA tatra vidyAdidaM phalam ||36|| artha- jo ulkA madhya bhAgase grahako hane, vaha ulkA vidyuta nAmakI jAno / yaha ulkA nirdhAta sahita tathA dhUma sahita ho to usakA phala nIce bhujiba jAno // 36 // Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 6] bhadrabAhu-nimittazAstra 243 nagareSupasRSTeSu nAgarANAM mahadbhayam / yAyiSu copasRSTeSu yAyinAM tadyaM bhavet // 37 // atha-nagarakI vyUharacanAke viSe uparokta ulkA gire to nagaravAsiyoM (sthAI)ko mahAn bhaya hotA hai / yadi yAyike par3Ava (kaTaka-zivira)meM gire to yAyivAleko mahAn bhayakA kAraNa hotI hai // 37 // saMdhyAnAM rohiNI pauSNyaM citrA trINyuttarANi ca / maitraM colkA yadA hanyAt tadA syAtpArthivaM bhayaM // artha-yadi ulkA saMdhyA kAlake viSa rohiNI, revatI, citrA, uttarAphAlguni, uttarASADhA, uttarAbhAdrapadA aura anurAdhA nakSatroMko hane (ghAte) to rAjAko bhaya hotA hai / / 38 // vAyavyaM vaSNavaM puSyaM yadya lkAbhiH pratADayet / brahma-kSatrabhayaM vidyAdrAjJazca bhayamAdizeta // 39 // artha-svAti, zravaNa aura puSya nakSatroMko yadi ulkA tAr3ita (ghAta) kare to brAhmaNa, kSatriya aura rAjAko bhayakA Adeza karatI hai / / 36 // yathAgrahaM tathA RkSaM cAturvaNya vibhAvayet / ___ atha-jaise graha ho, athavA nakSatra hoM unaparasaM cAroM vargoM ke viSayameM graha aura nakSatraparase phalakI varNapratikalpanA karanA caahiye| ataH paraM pravacyAmi senAsalkA yathAvidhi // 40 // senAyAstu samudyoge rAjJA vividhamAnavAH / ulkA yadA patantIti tadA vakSyAmi lakSaNam // 41 // artha-aba senAke viSayame jo ulkAkA zubhAzubha vidhAna hai vaha yahAMpara kahA jAtA hai / senAke yuddhake udyogake samaya jo ulkA girato hai usakA lakSaNAdi rAjAoM aura vividha manuSyoMke liye yahAM kahA jAtA hai / / 40,41 / / udgacchat somamakaM kA yA lkA saMvidArayeta / sthAnarANAM viparyAsaM tasminna pAtadarzane // 42 // artha-yadi ulkA Uparako gamana karatI huI caMdra aura sUryako vidAraNa kare to sthAvara lAI vAsIke liye vaha viparIta utpAtoMkA darzana karAnevAlI hotI hai // 42 // astaM yAtamathAdityaM somaM colkA likhed yadA / AgantubaMdhyate senAM yathAdiza yathAgamam // 43 // __ athe-sUrya aura candramAke asta honepara yadi ulkA dikhAI de to AnevAle yAyikI dizAmeM Ane vAle Agatuka (yAyika)kI senAkA badha hotA hai / 43 / / udagacchat somamakaM vA yadya lkA pratilomataH / pravizenAgarANAM syAdviparyAsastadAgate // 44 // ___artha-pratiloma mAgese gamana karatI huI ulkA udaya hote hue sUrya aura candrake maMDalame praveza kare to sthAI logoMke liye viparIta hai arthAt azubha hai, aisI hI AnevAle (yAyi)keliye viparIta jAno / eSaivAstamite unkA AgantUnAM bhayaM bhavet / pratilomA bhayaM kuryAdyathAsvaM candra-sUryayoH // 45 // artha-uparokta yogameM candra-sUryake asta samaya pratiloma mArgase gamana karatI huI caMdra-sUrya ke maNDalameM Akara ulkA asta ho jAya to sthAI aura yAyi evaM donoMko bhaya karanevAlI jAno / / 45 / / Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 anekAnta virSa 10 udaye bhAskarasyolkA yA'to'bhiprasappaiti / somasyApi jayaM kuryAdeSAM puru-sraavRtiH||46|| artha-yadi ulkA sUryodaya hote hue sUrya ke Age aura candra ke udaya hote hue candramAke bhI Age gamana kare tathA bANoMko AvRtirUpa ho to use jayakI karanevAlI jAnanA cAhiye / / 46 // senAmAbhimukhIbhUtvA yadya lkA pratigRhyate / pratisenAvadhaM vindyAttasminna tpAtadaza ne // 47 // artha-yadi ulkA manAke abhimugva (sAmane) hokara giratI huI dIkhe to pratisenAkA badha jaano| isa utpAtake dIkhanekA yahI phala hai // 47 // atha yadya bhayaM senAmekaM pratilomataH / ulkA tarNa prapadya ta ubhayatra bhayaM bhavet // 48 // athe-- yadi donoM manAoMkI ora eka eka senAme pratiloma (apasanya) mArgase ulkA zIghratAse gire to donoM senAoMko bhaya hotA hai // 4 // yeSAM senAsu nipatedulkA nIlamahAprabhA / senApativadhasteSAmacirAtsamprajAyate // 46 // artha-yadi nIla raMgakI mahA prabhAvAlI ulkA jima senAmeM gire to usa senAkA senApati zIghra hI mArA jAtA hai / 46 // ulkAsu lohitAH sUcmAH pataMti pRtanAM prati / yasya rAjJaH prayuktAraM kumArI haMti taM nRpam // 50 // artha-lAhita vaNakI sakSma ulkA jima rAjAkI senAke prati gire usa sanAke rAjAkA putra 'prayutAram' astrase rAjA ko mAra DAlatA hai||| 50 // ulkAstu bahavaH pItAH patantyaH pRtanAM prati / pRtanAM vyAdhitAM prAharetasminnutpAtadarzane // 51 // atha-pota varNakI bahuta ulkA senAkaM prati gire to isa utpAtake darzanakA phala senAmeM roga phailanA hai // 51 // saMghazAstrAnupadyata (?)ulkA zvetAH samantataH / brAhmaNebhyo bhayaM ghoraM tasya senyasya nirdizeta 52 ___arthaH-yadi zveta raMgakI ulkA senAme cAroM tarapha gire to vaha usa senAko aura brAhmaNoMko ghora bhayakI sUcanA karatI hai // 52 // ulkA vyUheSvanIkeSu yA pataMtI ca sAyakA / na tadA jAyate yuddhaM parighA nAma sA smRtaa||53|| arthaH-bANa yA khaDga rUpa tirachI ulkA senAke byUharacanAmeM gire to kuTila yuddha nahIM hotA hai, isako parighA nAmase smaraNa karate hai-kahate haiM / / 53 / / / ulkA vyUhapvanIkeSa pRSThato nipatanti yAH / kSaya-vyaya na pIr3ayarannabhayoH senayonRpAn // 54 // atha-sanAkI vyUharacanAke pIcheke bhAgame ulkA gire to donoM senAoMke rAjAoMko vaha nAza aura khacaMdvArA kaTakI sUcanA karatI hai| ulkA vyUheSvanIkeSa pratilomAH patanti yAH / saMgrAmesu nipatatAM jAyante kizukA vanAH // 5 // athaH-sanAkI vyUharacanAme apasavyamArgase ulkA gire to saMgrAmameM yoddhA gira par3ate haiM arthAt mAre jAte hai jisase raNabhUmi kemu (Tesu)ke puSpasamAna raMgavAlo hojAtI hai arthAta bhUmi raktase raMga jAtI Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 6 ] bhadrabAhu-nimittazAstra 045 ulkA yatra samAyAnti yathAbhAve tathAsu ca / yeSAM madhyAntikaM yAnti teSAM syAdvijayo dhra vam 56 artha-jahA~ ulkA jisa rUpameM aura jaba giratI hai tathA jinake bIcase athavA pAsase gujaratI hai to nizcayase unakI vijaya hotI hai / / 56 / / caturdikSu yadA pAtA ulkA gacchati santatam / caturdizaM tadA yAnti bhayAturamasaMghazaH // 57 / / artha-yadi ulkA giratI huI nirantara cAroM dizAmeM gamana kare to loga yA senAkA samUha bhayAtura hokara cAroM dizAmeM-titara-vitara (jahA~ tahA~ pRthaka 2)ho jAtA hai-bhAga jAtA hai // 57 / / agrato yA patedulkA sA senAM tu prazasyate / tiryagAcarate mArga pratilomA bhayAvahA // 58 // artha-senAke Ageke bhAgameM yadi ulkA gire to acchI hai / yadi Ter3I hokara pratiloma gatise gire to manAko bhaya denevAlI jananA // 58 // yataH senAmabhipatet tasya senAM prabAdhayet / taM vijayaM kuryAt yeSAM patet solkA yadA purA // 5 // ___ artha-jisa rAjAkI senAmeM ulkA bIcoM-bIca gire to usakI senAko kaSTa hotA hai aura Age gire to vijaya hotI hai // 5 // DimmarUpA nRpataye bandhamulkA pratADayet / pratilomA vilomA ca pratirAjJo bhayaM sRjet // 60 // artha-yadi DimbharUpa ulkA gire to vaha rAjAke vandI honekI sUcanA detI hai aura pratiloma tathA anuloma ulkA zatrurAjAoMko bhaya karatI hai // 6 // yasyApi janmanakSatraM ulkA gcchecchropmaa| vidAraNA tasya vAcyA vyAdhinA varNasaMkaraiH // 61 // artha-jisake janmanakSatrame vANasadRza ulkA gire to usa vyaktike liye vidAraNa (core jAnA) samajhanA cAhiye aura nAnAvaNarUpa ho to usa vyAdhikA honA samajhanA cAhiye / / 61 // ulkA yeSAM yathArUpA dRzyate pratilomataH / teSAM tatA bhayaM vindyAdanulomA zubhAgamam // 62 // ___artha-viloma (ulTa) mAgese jaise rUpakI ulkA jise dikhAI de usako bhaya hogA aisA jAnanA / aura anuloma gatisa dikhAI de to zubharUpa jAnanA // 62 / / ulkA yatra prasarpanti bhrAjamAnA dizo dazam / saptarAtrAntaraM varSa dazAhAduttara bhayam / / 63 // artha-jisa sthAnapara ulkA phailatI huI dikhAI de to vahA~kI janatAko pratyeka dizAmeM arthAta dazoM dizAoM meM bhAganA (bhramaNa karanA) par3atA hai, yadi sAta rAtri meM vo hojAya to isakA kucha doSa nahIM, varanA daza dina pazcAta uparokta bhaya hotA hai / 63 // pApAsUlkAsu yadyastu yadA devaH pravarSati / prazAntaM tadbhayaM vindyAdbhadrabAhuvaco yathA / / 64 // artha-pAparUpa ulkAke utpAtameM yadi deva (megha) varSa jAve(varSA hojAve)to jAno ki bhaya zAnta hogayA hai arthAt pAparUpa phalakI zAMti ho gaI hai| yaha bhadrabAhuke vacana jAno // 64 // Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 - - anekAnta [vaSa: yathAbhivRSyAH snigdhA yadi zAntA nipatanti yAH / ulkAsvAzu bhavetkSema subhikSa mandarogavAn // 6 artha-yadi jo ulkA puSTa ho, sthigdha ho, zAnta ho aura vaha jisa dizAmeM gire to u. dizAmeM vaha zIghra kSema-kuzala aura subhikSa karatI hai, parantu thor3A-sA roga avazya hotA hai // 65 // yathAmArga yathAvRddhiM yathAdvAraM yathA''gamam / yathAvikAraM vijJeyaM tato brU yAcchubhAzubham // 66 // artha-jisa mArgase, jisa vRddhise, jisa dvArase, jisa rUpa Agamanase, jisa vikArasa-zubha zubharUpa ulkApAta ho usa hI prakAra zubhAzubha phala batAnA / / 66 // tithizca karaNaM caiva nakSatrAzca mUhUrtataH / grahAzca zakunaM caiva dizo varNAH pramANataH // 67 // artha-ulkApAtakA zubhAzubha phala, tithi, karaNa, nakSatra, muhUrta, praha, zakuna, dizA, varNa aura pramANa (lambAI caur3AI Adi) parase batAnA cAhiye // 7 // nimittAdanupUrvAcca puruSo kAlatA balAt / prabhAvAcca gatezcaivamulkAyA phalamAdizet / / 6 / / athe-nimittAnusAra kramapUrvaka Upara dikhAye huye kAla, bala, prabhAva aura gatiparase ulkAke phala ko dikhAnA cAhiye / / 58 // etAvaduktamulkAnAM lakSaNaM jina-bhASitam / pariveSAnpravakSyAmi tAbhivAdhata taccataH // 66 // artha-yahA~ taka ukta prakArase ulkAoMke lakSaNa kahe gaye, jaisA unhe jinendra bhagavAnane kahA hai| aba pariveSa (sUrya, caMdra, praha, nakSatrAdikake maMDala) ke viSayameM kahA jAtA hai, so use yathArtha jAnanA // 6 // // iti bhadrabAhusaMhitAyAM (bhadrabAhu-nimittazAstra) tRtIyo'dhyAyaH // 3 // Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAdhyAyapremiyoM ke liye uttama avasara bhAratakI rAjadhAnI dehalImeM vIrasevAndirake tattvAvadhAnameM samAjake jinavANIbhakta dAnI mahAnubhAvoMkI Arthika sahAyatAse eka sastI jaina pranthamAlAkI sthApanA huI hai / pranthamAlAkA pratyeka grantha gRhasthopayogI hai-strI puruSa aura baccoMke lie usakA lenA bar3A hI lAbhadAyaka aura atyanta Avazyaka hai| isaliye pratyeka sadgRhasthakA kartavya hai ki vaha ina pratharatnoMko kharIdakara jinavANIke svAdhyAyase Atma-kalyANa kare / isa granthamAlAse prakAzita graMthoMko prAyaH lAgatase bhI kama mUlyameM diye jAne kI yojanA kI gii| abhI nIce likhe grantha chapa rahe hai| jina 8 granthoMkA lAgata mUlya 15) hai, ve pUrA seTa lenevAle sajjanoMko lAgatase bhI kama mUlya 12) meM aura padmaparANako chor3akara zeSa granthAMkA seTa sirpha 7) meM denekA nizcaya kiyA hai| jinheM ina graMtharatnoMkI AvazyakatA ho ve grAhakoMmeM apanA nAma likhavAkara aura apanA mUlya bhejakara 'vIrasevAmandira zrAphisa 733 dariyAgaMja dehalI' se rasIda leleN| grantha jaise-jaise taiyAra hote jAyeMge usI kramame ve unake pAsa pahuMcate rheNge| 1 ratnakaraNDazrAvakAcAra--sajilda lagabhaga 800 pRSTha (mUla0 samantabhadrAcArya, To0 paM0 sadAsukhadAsajI 3) 2 mokSamArgaprakAzaka-sajilda lagabhaga 500 pRSTha (paM0 ToDaramalajo,) 2 // ) 3 jainamahilAzikSAmaMgraha-pRSTha 240 . 4 sukhakI jhalaka-pRSTha 160 (pRjyavaNI joke pravacanoMkA sundara saMkalana) 5 zrAvakadharma saMgraha-pRSTha 240 (paM0 darayAvamiha, zrAvakopayAgI pustaka) 6 saralajainadharma-pRSTha 112 (bAlakopayogI pustaka) 7 chahaDhAlA-pRSTha 100 (paM0 daulatarAmajI va paM0 budhajanajI kRta) 8 padmapurANa-(sajilda bar3A sAija) pRSTha 800 (mUla0 ravipeNAcArya, TI0 paM0 daulatarAmajI) 6) anekAntako 200)ru0 kI anukaraNIya sahAyatA mantrI-sastI granthamAlA purAtattvapremo bAbU sohanalAlajI jaina kalakattA ___07433 dariyAgaMja, dehlii| ne nyAyAcArya paNDita darabArolAla koThiyAkI anekAntako prApta sahAyatA preraNAse 50 jainetara vidvAnoM aura lAyavariyoMko gata kiraNa naM03, varSa 10 meM prakAzita sahAya'anekAnta' phrI bhijavAneke liye 'anekAnta' ko do tAke bAda 'anekAnta' ko jo sahayatA prApta huI hai sau rupayekI anukaraNIya sahAyatA pradAna kI hai vaha nimna prakAra hai aura usake liye dAvAra mahAnajisake liye unheM zatazaH dhanyavAda hai| Apa 'zrane bhAva dhanyavAdake pAtra haiM:kAnta' ke khojapUrNa lekhoMse bar3e prabhAvita haiM aura 5) bA0 vasantIlAlajI jaina, jayapura unheM bar3e dhyAnase par3hate hai| Apako utkaTa icchA 11) lA0 harizcandrajI dariyAgaMja dehalI dIpAhai ki anekAnta aura usake lekhoMkA bhAratake kone- valIke upalakSyameM mArphata paM0 darabArolAla konemeM pracAra ho jisase jaina sAhitya aura iti. jaina, kotthiyaa| hAsake sambandhameM jainataroM dvArA bhUla-bhrAntiyA~ na 5) sva0 lA0 trilokacandajI jaina raIsa mujaphpha ho skeN| AzA hai dUsare mahAnubhAva bhI bA0 soha- ranagara, svargavAsake avasarapara nikAle dAna, nalAlajIkA anukaraNa kareMge aura 'anekAnta' ke meMse mArphata bA0mitrasenajI jain| pracArameM madada phuNcaayeNge| vyavasthApaka' anekAnta' vyavasthApaka 'anekAnta' Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Regd. No. D, 397 vorasevAmaMdirake prakAzana 1. anitya-bhAvanA-pA0panandikRta bhAvapUrNa 6. umAsvAmizrAvakAcAraparIkSA-mukhtAra bhI aura hRdayamAhI mahatvakI kRti, sAhitya-tapasthI paNDita paM0jugalakizoradvArA likhita grantha-parIkSAoMkA itihAjugalakizora mukhtArake hindI-padyAnuvAda aura bhAvArtha sa-sahita prathama aMza / mUlya cAra paanaa| sahita / mUlya cAra maanaa| 7. vivAha-samuddezya-paMDita jugalakizora + 2. AcArya prabhAcandrakA tattvArthasUtra-sarala- multAradvArA racita vivAhake rahasyako batalAnevAlI saMkSipta nayA sUtra-mantha, paM. jugalakizora mukhtArakI aura vivAhoMke avasarapara vitaraNa karane yogya sundara subodha hindI-vyAkhyAsahita / mUlya cAra pAnA / kRti / mUlya pATha paanaa| 3. nyAya-dIpikA-(mahatvakA sarvapriya saMska naya prakAzana ga)-abhinava dharmabhUSaNa viracita nyAya-viSayako 1. AptaparIkSA-svopajJaTIkAsahita-(aneka subodha prAthamika rcnaa| nyAyAcArya paM0 darabArIlAla vizeSatAoMse viziSTa mahatvapUrNa abhinava saMskaraNa) koThiyAdvArA sampAdita, hindI-anuvAda, vistRta (101 tArkikaziromayi vidyAnandasvAmi-viracita prAptaviSayapRSThako) prastAvanA, prAthana, pariziSTAdise viziSTa, kI advitIya racanA, nyAyAcArya paNDita darabArIlAla 40. pRSTha pramANa, lAgata mUlya pA~ca rupyaa| vidvAnoM, koThiyAdvArA prAcIna pratiyoMparame saMzodhita aura sampAchAtroM aura svAdhyAya-premiyoMne isa saMskaraNako bahuta dita, hindI-anuvAda, vistRta prastAvanA, aura samAjake pasanda kiyA hai| isakI thor3I hI pratiyA~ zeSa rahI haiN| bahuzra ta vidvAn paM.kailAzacandrajI zAstrI dvArA likhita zodhatA kreN| phira na milanepara pachatAnA pdd'egaa| mahatvake prAkathana tathA aneka pariziSToMse alaGkata 4.satsAdhusmaraNamaGgalapATha-abhUtapUrva sundara 20426/- pejI sAija, lagabhaga cAra-sI pRSTha pramANa, 2 aura viziSTa saGkalana, saGkalayitA paMDita jugalakizora lAgata mUlya pATha rupayA / yaha saMskaraNa prakAzita mukhtAra / bhagavAna mahAvIrase lekara jinasenAcArya hogayA hai| paryantake 21 mahAn jainAcAryoka prabhAvaka guNasmaraNoMse 2.zrIpurapArzvanAtha-stotra-ukra vidyAnandAcArya yuna / mUlya pATha pAnA / viracita mahatvakA stotra, hindI-anuvAda tathA prastA5. adhyAtmakamalamArtaNDa-paJcAdhyAyI tathA dhanAdi sahita / sampAdaka nyAyAcArya paNDita darabArIlATIsaMhitA Adi granthoMke racayitA paMDita rAjamalla lAla koThiyA / mUlya bAraha pAnA / viracita apUrva prAdhyAtmika kRti, nyAyAcArya paMDita 3. zAsanacatustrizikA-vikramakI 13 voM darabArIlAla koThiyA aura paM. paramAnanda zAstrIke zatAbdIke vidvAn muni madanakIrti-viracita tIrthasarala hindI-anuvAdAdisahita tathA mukhtAra paMDita paricayAtmaka aitihAsika apUrva racanA, hindI anuvAda jugalakizoradvArA likhita vistRta prastAvanAsa viziSTa / sahita / sampAdaka-nyAyAcArya paNDita darabArIlAla ke mUlya Der3ha rupayA / koThiyA / mUlya bAraha pAnA / upAsyApaka-dIrasavAmandira, ___ 33 dariyAgaMja, dehlii| HIKARAKHARKARKKAKK prakAzaka-paramAnanda jaina zAstrI, vIrasevAmaMdira 7/33 dariyAgaMja dehalI, mudraka-ajitakumAra jaina zAstrI, akalaMka presa, sadarabAjAra, dehlii| Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAnta dara 101 janavarI-pharvarI 115 ki % 33 - sampAdaka jugalakizora mukhtAra sahAyaka sampAdaka darabArIlAla nyAyAcArya 247 246 251 260 viSaya lekhaka 1. zantiAjana-stavana [sampAdaka...... 2. ahiMsA aura satyAgraha | bA. anantaprasAda jaina, ... 3. macI bhAvanAkA phala [zrIvarNojI '4. mamajhakA phera- : * . . .... [paM0 phUlacandra siddhAntazAstrI 5. guNacandra muni kauna hai ? [darabArIlAla jaina, koThiyA 6. paMchI nIDa kidhara hai terA ? (kavitA) [zrI vijayakumAra caudharI 7. mathuga maMgrahAlayakI tIrthakara mUrti [zrI kRSNadatta vAjapeyI .... 8. hiMdUkoDabila [bA. mAIdayAla jaina, .... 6. iTAvA jilekA saMkSipta itihAsa [zrI girozacandra tripAThI 10. jaina dhAtu-mUrtiyoM kI prAcInatA [zro agaracanda nAhaTA .... 11. AcArya vidyAnandakA samaya aura svAmI vIrasena [bA. jyAtiprasAda jana..... 12. bhAratIya janataMtrakI sthApanA [ zrI vijayakumAra caudharI 13. bhadrabAhu nimittazAstra [vaMdya javAharalAla jaina, ... 14. paM0 madAmukhadAsajI | paM0 paramAnanda jaina, zAstrI 55. bhAratIya janataMtrakA vizAla vidhAna [ zrI vizvambharasahAya premI 26. samrATa azoka ke zilAlekhoMkI mara vANI- [zrI ninda .. 17. sAhitya-paricaya aura samAlocana [ darabArIlAla jaina, koThiyA 204 28 2. 260 100 Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntarasa-laharo mukhtAra zrIjagalakizorajIkI likhI huI yaha sundara pustaka hAla hI prakAzita huI hai| isameM satya ke prANasvarUpa anekAnta jaise gaMbhIra viSayako aise manoraMjaka DhaMgase samajhAyA gayA hai jisase bacce taka bhI usake marmako AsAnose samajha sakeM aura unheM satyako parakhanekI kasauTI mila jAya, vaha kaThina durbodha evaM nIrasa viSaya na rahakara sugama sukhabora tathA rasIlA viSaya banA diyA gayA hai-bAtakI bAtameM samajhA jA sakatA hai aura janasAdhAraNa sahajameM hI usake mAdhArapara tattvajJAnameM pragati karane. prAptajJAnameM samIcInatA lAne, virAdhako miTAne tathA loka-vyavahArameM sudhAra karaneke sAtha sAtha anekAntako jIvanakA pradhAna aMga banAkara sakha-zAntikA anabhava karaneme samathe ho sakate haiN| yaha pustaka vidyArthiyoMke liye bar3e kAmakI cIja hai, jinheM lakSyameM rakhakara hI pustakake antameM / / pRSThakI upayogI praznAvalI lagAI gaI hai| isakA pracAra sabhI vidyAsaMsthAnoM evaM gharagharameM pAThyapustaka, aicchika viSayako pustaka tathA inAmApustaka Adike rUpameM hAnA cAhiye aura sabhI lAyabrariyoM-pustakAlaya athavA rIDigarUmoMmeM vaha rakkhI jAnI cAhiye / isa pracArako dRSTise hI pustakakA alpa mUlya cAra Ane rakkhA gayA hai| itane para bho jo sajjana vidyA-saMsthAoM mAdimeM pracAra ke liye kamase kama 50 pustaka ekasAtha maMgAeMge unheM 25) kI jagaha 20) saikar3Ake hisAbase pustakeM daajaaveNgii| dAniyoMke liye zubha avasara bhobidhAnanda bhAcAryakI bhAptaparIkSA aura usakI svopana saMskRta TIkA hiMdIbhASA-bhASiyoMke liye abhI taka durlabha aura durgama banI huI thii| vorasevAmandirane hAlameM ina donoMko hindI anuvAdAdike sAtha prakAzita karake unakI prApti aura unake jhAnAjena karanekA mArga sabake liye sugama kara diyA hai| isa pranyameM bAtoM ko parIkSA dvArA Izvara-viSayakA bar3A ho sundara marama aura sajIva vivecana kiyA gayA hai aura vaha phaile hue IzvaraviSayaka ajJAnako dUra karane meM bar3A hI samaya hai| sAtha hI darzanazAstrakI aneka gutthiyoMko bhI isameM khUba kholA gayA hai| isase yaha grantha bahuta bar3e pracArakI AvazyakatA rakhatA hai| sabhI vidyAlayoM-kAlijoM, lAyariyoM aura zAstrabhaNDAroM meM isake pahu~canekI jahAM jarUrata hai vahAM yaha vidyA-jyasanI udAra vicArake jainatara vidvAnoMko bheMTa bhI kiyA jAnA cAhiye, jisase una taka isa pranthako sahaja gati ho sake aurave isa mahAn prantharasnase yatheSTa lAbha uThAnemeM samartha hosake / isake liye kucha dAnI mahAnubhavoM ko zoghahI Age AnA cAhiye aura kamasekama dasa dasa pratiyoMkA eka eka seTa kharIdakara apanI varaphase una saMsthAoM tathA vidvAnoMko yaha prantha bheMTa karanA caahiye| aise dAnI mahAzayoMkI savidhAke liye vorasevAmandirane kucha samayake lie 10 pratiyAM 80) kI jagaha 60) meM denekA nizcaya kiyA hai ataH jinheMisa dAnake zubha avasarase lAbha lenA ho unheM pUrA athavA AdhA mUlya pezagI bhejakara aura nikaTavartI relve sTezanake patese sUcita karake pranthoMkA pArsala maMgA lenA cAhiye athavA jahA~ jahA~ bhijavAnA ho vahA~ ke pate bhejakara bIrasevAmandira ke dvArA hI bhijavAnekA kArya sampanna karanA caahiye| mainejara 'vIrasevAmandira' pranthamAlA 7/33 dariyAgaMja, dehalI Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : OM ahama : * 1 H * sva-sacAtaka vizva tatva-prakAzaka -mAyAlAAaATREATE - - - * vArSika mUlya 5)* * isa saMyakta kiraNakA mUlya 1)* / RELUNL nItivirodhaSyasIlokavyavahAravartakaH samyak / paramAgamasya bIja bhuvanaikagururjayatyanekAnta, ** - varSa 10 kiraNa 7-8 vIrasevAmandira ( samantabhadrAzrama ), 733 dariyAgaMja, dehalI / janavarI-pharvarI mAgha-phAlguna, vIranivANa-saMvat 2476, vikrama saMvat 2006 / 1950 zrIpadmanandi-yatIndra- vicita zAnti-jina-stavana [gata disambara mAsake antima saptAhameM, zrImAn bA0 choTelAlajI kalakattAvAloMse milaneke lie jayapura jAnepara, mujhe paM0 zrIcainasukhadAsajI aura paM0 kastUracandajI ema0e0 kI kRpAse bhAmera-zAstrabhaNDArake kucha guTakoMko dekhanekA avasara milaa| eka guTakeko dekhate hue 'zAnti-jina-stavana' nAmakA eka saTippaNastotra upalabdha huA, jo zrIpacanandi-yatIndrakA racA huA hai aura isase pahale apane paricayameM nahIM AyA thaa| stotra sundara tathA kalAtmaka jAna par3A aura isa lie maiMne paM0 kastUracandajIse usakI sAdhAraNa kApI karA lI tathA mUlapratise svayaM milAna karake saMzodhana AdikA kArya sampama kiyaa| bAdako eka dUsare gaTakemeM isa stavanakI eka TippaNa-rahita prati bhI milI hai| yaha stabana baranagara-girondra ke adhIzvara-bar3anagarake parvatapara sthita zAntijinAlayake mUlanAyaka zrIzAntijinendrase sambandha rakhatA hai, aisA isake antima padyase jAnA jAtA hai| isameM sAraGga, hari haMsa kIlAla aura ziSa prAdi zabdoMkA prayoga ekase adhika bAra kiyA gayA hai aura vaha pratyeka bAra bhinna-bhinna arthako lie hue hai, jaise 'sAraGga zabdakA prayoga 16 bAra kiyA gayA hai aura vaha kramaza: sUrya, candra, vajra, khA, hema, bhramara, kuThAra, gaja, sAgara, kAmuka, garuDa, makaMTa, haMsa, agni, azva aura mRga jaise solaha proMmeM prayukta huA hai aura isa taraha yaha stavana zabdAlaGkAra tathA arthAlaGkArako acchI baTAko lie hue hai| upayogI samajhakara Aja ise yahAM prakAzita kiyA jAtA hai| -sampAdaka] Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( zArdUlavikrIDita) yaH zrImAnirUpadravaM kSititalaM kRtvAkhilaM sarvato, rAjyaM prAjyagajAdikaprakamalAgehaM ca bhuktvA cira / zrAmaNyaM samavApya kevalamayaM jyotiH paraM prAptavAn, zAMti vaH sa parIparItu paramAM zAMtIzvarastIrthakRt // jaya paramajinadeva nayakamalasAraMga' / jaya bhavanajana-kumudavana-cAru-sAraMgaH // jaya nikhila-parasamaya-naga-dalana-sAraMga' / jaya ghora-saMsAra-dRDhavairi-sAraMga // 2 / / jaya dehavarakAntijita-sarasasAraMga' / jaya vimalanirvANa-sukhakusumasAraMga // jaya paap-paadpbhidaatigmsaarNg'| jaya viSamarativallarI-cheda-sAraMga // 3 // jaya nagnanirgrantha-guNa-ratnasAraMga'' / jaya mukti kalakAminI kela-sAraMga // jaya viSaya-pavanA'za-baladamana-sAraMga'2 / zama-rajju-paribaddha-calacitta-sAraMga // 4 // jaya bhedavijJAna-sutaDAga-sAraMga / jaya janana-maraNendhanA'zana-sasAraMga15 // sNtoss-niymit-hssokogh-saarNg''| jaya nirasa ketakRtA'maMda-1deg saarg18||shaa hari-vihita-pada-kamala yugaseva munihasa / haribiMba-bhAmaMDalAdhIza parahasa22 // hari2 3 racita-zaSa zama-sarasi zubhahaMsa2 / harikRta25-padopAsanAcArayutahasa // 6 // hari zobhitAsana kthitvishdtrhs| hari28-kAya nirvANapurapaMthanayaha sa2 // hari-gItasaMstavana bhavanatrayIhaMsa hari32-karaNahara zokakardama-zamana-haMsa 3 // 7 // hari 4 maMDalAkAra-mukha vigatakIlAla3' / harinAthakRta-pUja vArita-sakIlAla 7 // haricaMcalA'samamanodahana-kIlAla / hri-raajnut-tnurudhir-vijitkiilaal'1||8|| sItA 2-samAliMgitA-cArurasa3-satra | sItA 5-taraMgAvalIvacanagata satra // ziva -kalita guNanicaya puruhUtatarumatra / zivazaMkarAdRSTi -zabhapAtra varasatra5deg // 6 // zivakAmahita51 satkalAjAnakIrAma'2 | ziva"3.nirmalAzaya54-tamaH55 kSatragaNarAma // vaSa58-nAtha padmAlayArevatIrAma' / vRSa-sevya sNymdhraadhrnnnoraam1|| 20 // jaya varada bahulobha kIcaka-sakInAza | jaya dusstttrkrmshmnodghkiinaash3|| padmAkSa padmAbhamukha-jita viSamapadma 4 / jaya zAntijina padmanandIza varapadma" // 11 // ghattA guNagaNamaNisiMdhobhavyalokaikabandhorasama-garima dhAmnaH zAntinAthasya bhktyaa| varanagara-girIndrA'dhIzvarasya prazasyaM / stavanamidamakArSItpadmanandI yatIndraH // 12 // iti zrIzAnti-jina-stavanam / pR.pAlanaparaNayoH | asya dhAtoH prayogaH yaha divaM ca RkArAMtAnAmIDAgamaH ubhayatra gaNaH, carIkarItu yathA tathedamapi rUpaM siddhyati, atizayena puSTi nayatu / 2 sUrya / 3 candra / 4 vajra / 5 khaDDa / 6 hema / 7 bhramara / - tIkSNakuThAra / 1 gj| 50 sAgara / 11 kAmaka athavA muktihaMsyAH krIDAhaMsa / 12 paMcendriya-viSama-sarpa baladamanagaruDa / 13 markaTa / 14 hs| 15 agni | 16 azva / 17caMcala / 18 mRga / indra / 20 jinottama / 21 sUrya / 22 he paramAraman / 23 kRSNa (1) / 24 rAjahaMsa / 25 siMha / 26 kiraNa / 27 dharma / 28 svarNa / 26 azva | 30 indra / 31 trilokIrAja / 32 yamavanmaraNakAripa candriyahara / 33 saya / 34 candra / 35 rudhira 36 sapa / 37 pApa / 38 makaTa / 31 jala / 40 cakra / 4. duudh| 42 baashaabhyntrkssmii| 43 aMgAro jalaM vaa| 44 sthAna / 45 svgNgaa| 46 gatAvaraNa | 47 kalyANa / 18 kalpavRSavahAnaM yasya athavA tanaM yasya / 46 muktilakhakata drshn| 10 utkRSTacAritra / // sukhavAdhakAnAM hitakRta / 52 rAmacandra / 13 bho maMgalarUpa / 54 he zaklacitta / 25 prjnyaan| 26 satriyagaNa / 57 parazurAma / 58 dhrm| 54 blbhdr| 60 utkRSTa / 61 saurageya (vRssm)| 62krssk| 63 kRtAMta / 64 kAma | 65 uskRSTA pamA yasmAt tasya smbodhnm| Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMsA aura satyAgraha ( le0- bA0 anantaprasAda jaina B. Sc., iJjIniyara ) - hiMsAkA artha yaha nahIM hai ki anyAyako cupacApa sahana kiyA jAya / anyAya, atyAcAra, tikatA hiMsakavRtti aura hiMsAke kAraNa honese hiMsA karane karAne yA bar3hAnevAle haiN| hiMsA yA hiMsA ke kAraNoM kA zamana karanA, dUra karanA yA nivA raNa karanA ho ahiMsA hai| jo bAteM yA kArya yA vyavasthAe~ athavA nItiyAM hiMsAko janma detI hoM yA paripuSTa karatI hoM unheM zamana na karanekA artha hai unheM bar3hana denA / saMsArame koI bhI bAta yA vastu ekAMgI yA akelI nahIM-saba aura sabakucha eka-dUsare se ghaniSThapase saMbandhita hai / eka hiMsaka anyAyako cupacApa sahana karanekA atha hogA nikaTa bhaviSyame yA dUra bhaviSya meM usake phalasvarUpa honevAlI bahumukhI hiMsAko parisphuTita hone, phUlane phalane aura phailanekA bIja vapana karanA / anyAya, anaitikatA yA atyAcAra svayaM hiMsA hai, inakA virodha karanA ahiMsA hai| inake Age kisI bhI kAraNavaza sira jhukA lenA yA inhe cupa-cApa bagaira kisI rokathAma ke hone denA kiso kamajorIkA cinha hai na ki kSamAbhAva yA ahiMsAkA / ahiMsAkA galata bhramapUrNa artha lagAnesa hI Aja saMsAra avyavasthAoM evaM duHkhoM kA ghara horahA hai| manuSya koI bhI galatI karatA hai vaha prAyaH ajJAnake kAraNa hI hai| ataH jAnakAra vyakti yA samAjakA kartavya hai ki aise ajJAnase utpanna buddhidvArA kiyA gayA kArya yA anAcAra upadezAdi dvArA upayukta jJAnake prakAzase dUra kiyA jAya - parantu jahAM isataraha kAma na sadhe vahAM virodha jarUratake mutAbika tIvra yA narma karanA hI kartavya hai / saMsAra sabhIke lie hai- akele kisI eka vyaktike lie na hai na hosakatA hai| sabako jIne rahane aura bar3hanekA haka hai| yadi koI isameM bAdhA pahu~cAtA hai to vaha anAcAra yA pApa yA galatI karatA hai use rokanA hara eka AdamIkA apanA svArtha hai / hama eka dUsareke sAtha 2 calakara eka-dUsare kI madada kara-karAke hI Age bar3ha sakate hai aura isI lie saMsArakI sArI dhArmika tathA dezoMkI alaga 2 rAjanaitika vyavasthAe~ hai tAki hama eka dUsarese na TakarAte hue bAdhArahita mArga ( Following the path of best resistance ) dvArA calakara adhika se adhika sukhazAnti upalabdha kara sakeM aura antataH unnati karate karate parama lakSya taka pahuMcane kA sAdhana yA jariyA banAleM aura patha prazasta karaleM / aisA karake hI koI apane kartavyakA bhI nirvAha karatA hai, dharmakA bhI sAdhana karatA hai, svArthakI bhI pUrti karatA hai aura puruSArthakA bhI pAlana karatA huA paramArthako prApta karatA hai| isake viparIta AcaraNa hI dharmameM pApa aura zAsanavyavasthAmeM daMDanIya ghoSita kiyA gayA hai / manuSya vyaktigata yA sAmAjika yA sAmUhika rUpameM ajJAna ke kAraNa hI svArthake isa asalI tattva ko bhUlakara bhramapUrNa nimna svArthe yA kevala akele pakI bAteM socane aura vyavahAra karane lagatA hai / yahI sAre jhagar3oM, saMgharSoM aura hiMsAoM kI jar3a hai / ise virodha yA sakriya upAyoM dvArA rokanA hI ahiMsAkA pAlana karanA, saMsArakA yA vyaktikA saccA kalyANa karanA aura sukha-zAntikI vRddhi kara nemeM sahAyaka honA hai / Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 anekAnta [varSa 1 anyAya galato yA zoSaNa avirodhita honese koI nahIM bar3ha sakatA-ThokareM khAkara gira jAyagA Age 2 bar3hate jAte haiN| yadi koI bAlaka galatI yA dUsaroMse TakarA jAyagA / saMsArameM hara jagaha hara karatA hai to gurujanoMkA yaha kartavya hai ki use tarahakI cIjeM aura loga hai-Adarza yA lakSya taka samajhA-bujhAkara (yadi vaha usa yogya ho to) yA pahuMcanA hai isa bAtakA dhyAna rakhate huye sAMsArika phusalAkara athavA aura dUsare tarIkoMse bhI use rokeM suvidhAoM, vyavadhAnoM aura sAdhanoMkA samucita, nahIM to natIjA yaha hotA hai ki vaha Age Age una buddhipUrNa, evaM vyAvahArika Azraya athavA sahArA galatiyoMko hI ThAka samajhanA huA unakA abhyasta lekara hI hama yahAM Age bar3ha sakate haiM aura saphalatA yA AdI ho jAtA hai| phira bAdameM zamana yA damana hAsila kara sakate haiN| jarUrata, zakti evaM sAdhanake karanA bhI kaThina bana jAtA hai| aura vahI phira mutAbika hI apanI rIti-nIti aura AcAra-vyavasamayake sAtha pIr3hiyoMmeM rUDhimeM parivartita hokara hAra rakhanA uttama phala denevAlA hotA hai| akar3asamAja evaM dhamameM sthAna pAletA hai| Aja bhAratIya latA hai / Aja bhAratAya panthI yA ahaMkAra to aMdhA banAnevAlA aura hiMsA zrI yA AI saMskRtiyA~ hI kyoM sArA saMsAra hI isIkA zikAra tmaka hai| ahiMsAkA pUrNa vyAvahArika pAlana hI ho rahA hai aura yaha hiMsA ahiMsAkA ThIka bhAna sabase Uce dhyeya taka kisIko le jA sakatA hai| yA nizcaya na honeke kAraNa hI hai| haoN, to eka hiMsAmaya kAryako, anyAya yA Adarza aura vyavahArameM AsamAna-jamInakA __ anItiko cupacApa nivirodha svIkAra kara lenA . aMtara hai| loga apanI bhAvukatAmeM yA jozama yA hiMsAkI vRddhi to karanA hI hai sAtha hI sAtha aisA ahaMkArameM jAnabUjhakara yA anajAnameM hI isa vibheda karanevAleko aura adhika kharAba karane meM sahAyaka ko bhUla jAte hai-phira galatiyAM bhI karate haiM aura . hai| jisake aniSTakI AzaMkAsa hama kisI aisI unake phalasvarUpa hone yA milanevAle bure natIjoMke / / anItiko cupacApa bardAzta kara lete haiM sacamuca hama lie eka dUsareko doSa dete hai yA jhagar3ate rahate hai| anajAnameM usakI hI bar3I bhArI hAni karate haiM aura Adarza UcAse UMcA rakhanA hameM UMcAsa UMcA vistRta yA maSTirUpameM saMsArakA bhI akalyANa car3hane, bar3hane yA unnati karanekI tarapha protsAhana detA karate hai aura anartha jo isase Ageke lie apane hai aura usa para dhyAna rakhate hue hama sacamuca Age Age bar3hate-car3hate cale jAte haiN| jisakA koI lie aura dUsare sabhIke lie hotA hai yA hojAtA hai Adarza ho nahIM-koI dizA ho nahIM vaha kahAM aura vaha alaga hI hai| ataH anyAya, anIti, anai. kidhara jAyagA yA bhaTakatA hI raha jAyagA kahanA tikatA yA aisA kucha bhI jahA~ hotA ho yA honekI bar3A kaThina hai / isI lie eka Adarza yo lakSyakA saMbhAbanA ho usakA hara tarahasa sakriya virodha honA uttarottara unnatike lie parama Avazyaka hai| karanA ho ahiMsAkA saJcA pAlana hai| yadi aisA jaisA yA jitanA uMcA, bhavya aura acchA zrAdaza karane meM anyAyI yA anItikatto (the evil doer yA lakSya hogA vaisA hI utanA hI yA usI mutAbika koI bhI vyakti, samAja yA samudAya saMsArame agra- aura takalIpha bhI pahu~ce to svayaM usake kalyANake sara hogaa| jisakA dhyeya hI hogA dillIse paTanA lie aura lokahitake lie aisA karanA ahiMsA taka pahuMcanekA vaha kalakatte taka kaise pahuMca sakatA bratadhArIkA katavya hai| hA~, aisA karane meM anyAyIke hai / yaha eka choTA-sA udAharaNa hai| novanake uddhAra, kalyANa evaM bhalAIkI kAmanA hI savaMdA lakSya, mAge yA saMgrAmameM bhI yahI bAta pUrNa taurase dhyAnameM rakhanA iSTa aura prAza honA cAhiye / anyAlAgU hai / hA~, korA AdarzavAdI banakara bhI Age yIke vinAzakI kAmanA mAtra hI hiMsA hai / para Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 78] ahiMsA aura satyAgraha 251 usake sudhArakI kAmanA, udyoga yA upAya ahiMsA to vaha dUsarI bAta hai / samAjameM adhikatara aisA hai| bhAva zuddha honA yA azuddha honA hI ahiMsA yA hI hotA hai ki saMsArI kAryoM meM vyasta aura yaha hiMsAke kAraNa hai| kiso pAnImeM par3e jIvako socakara ki kauna vyarthakA jhagar3A aura majhaTa mola usako bacAnekI kAmanAse hI pUrNa sAvadhAnI pUrvaka le adhikatara loga anyAyako aura anItiko cupa pAnIse nikAlanekI ceSTAmeM hI yadi use kucha takalIpha cApa dekhate rahate haiM aura kucha nahIM karate-kahIM kahIM bhI hotI hai yA usakA prANAnta taka bhI hojAtA hai rAjake niyama yA taura-tarIke bho bAdhaka hote hai| to vaha pUrNa ahiMsAtmaka pravRtti hai / para kisI jIva- Ajako kAnUnI duniyA zabdoMke arthapara kitane ko mAranekI makAma ceSTA karanepara bhI yadi vaha jIva anarthIkA kilA khar3A kara detI hai aura usameM kisI upAya yA kAraNa-dvArA baca jAtA hai taba bhI nyAyakI jagaha anyAya, satyako jagaha asatya aura vadha karanekI icchA rakhanevAlA pUNa hiMsAkA ahiMsAkI jagaha hiMsAkA ho bolabAlA prAya: sarvatra doSI hai| najara AtA hai| hiMsA-ahiMsAke do eka vyAvahArika yA sAMsA- jahAM satya hai vahAM ahiMsA hai, jahAM asatya hai rika udAharaNa yahAM die jA sakate haiM- vahAM hiMsA hai| Aja bhI saMsAra satyake Upara hI kAyama hai| satyakA parimANa asatyase adhika hai| (1)eka pitA zakti evaM sAdhana saMpanna hotA huA 1. jitanA adhika satya rahegA zAnti bhI utanI hI bhI yadi apanI saMtAnako upayukta zikSA samaya evaM cAroM tarapha rahegI aura jitanA adhika asatyakA upalabdhike anukUla na de yA na dilA sake vA santAna vistAra hogA azAntikI saMbhAvanA bhI utanA hI dvArA Age calakara honevAlI anItiyoM aura himA- adhikAdhika bddh'egii| satya sIdhA sAdA sarala evaM oMkA mUlakAraNa honese vaha pitA hiMsAkA doSI hai| prachanna-sA honese kama-sA lagatA hai jabaki asatya bhar3a (2) kisI vyaktine marate samaya yA jIvanake kadAra AkarSaka evaM ADambaroMse pUrNa honese bar3A yA kisI bhI samayameM kisI kAraNavaza apanI parI prabhAvakArI-sA lagatA hai| phira bhI satyakI hI vijaya sampattikA yA kisI bhAgakA koI TrasTa kAyama kara hAtI hotI hai yaha nizcita bAta hai / satyake vidyamAna honediyA tAki usakA sadupayoga vizeSa tarahake loko kA hameM bhAsa ho yA nahIM para vizvakA niyantraNa yA pakAraka kAryoM meM ho ske| bAdameM usakA dehAnta zAsana hotA usIse hai| eka choTA-sA udAharaNa hojAya aura TasTI loga TasTakI sampattikA darupa- satyakI vizvavyApakatA evaM hara jagaha hara samaya yoga karane lage to jAnakAra logoMkA yaha kartavya hai vidyamAnatAkA kucha AbhAsa de sakatA hai / jaise eka ki use aisA karane kA rikazAvAlase eka jagahase dUsarI jagaha taka lejAne aisA virodha karaneme yadi unheM usa TasTIkA kopa- kA kirAyA kisone kucha te kiyaa| usa nidiSTa | bhI bananA par3e yA aura bhI saba laukika sthAnapara pahucakara usa vyaktine rikazAvAleko teM hAniyAM sahanI par3eM to vaha prasannatApUrvaka vagaira vaira- kI huI rakama de dI aura rikazA vAlene capacApa bhAvanA yA badaleko bhAvanAke kSamAbhAvaparvaka sahana vagaira hIlo-hujjatake svIkAra karalI, yahI satyakA kara / yahI ahiMsAkA Adarza hai| yadi koI jAna- pratyakSa namUnA hai| hamAre jIvanameM pratyeka dina hara kAra vyakti kisI Darase yA kAraNavaza aisA nahIM jagaha hara kAmami aise na jAne kitane hI udAharaNa karatA to vaha usakI kamajorI, kamI yA kAyaratA milate haiN| hara eka tarahake AdamiyoM ko kisI kAma hI hai-bhale ho vaha kSamA aura ahiMsAkI duhAI de yA cIjake lie eka te kI huI rakama de dene para vaha Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 anekAnta [varSa 10 kAma ho jAya yA bastu milajAya yA kAma hojAne vRddhimeM bhI sahAyaka hokara apane kartavyakA evaM aura vastu milajAne para vaha rakama de dI jAya aura puruSArthakA pAlana karate hai| koI hIlo hujjata naho yahI jvalanta satya hai / bhale hI anyAya evaM anItimeM eka mAdakatA hai jo madirAhama isakI mahattAkA pUrNa aMdAja na lagA sakeM, para kI taraha AdamIko andhA aura pramatta banA detI haiM isI satyake Upara hI hamArI zAnti aura hamArA usakA nirAkaraNa hI sukhazAntikI jananI haisArA sukha nirbhara hai / hara kAmameM yA hara bAtameM paga- aba yaha nirAkaraNa cAhe jaiseho usake Upara sArA pagapara yadi hIlo hujjata hone lage to jIvana nibhanA dAromadAra vartamAna evaM bhaviSyakA hai| pratihiMsAkaThina hI nahIM asaMbhava ho jaay| tmaka yA nAzakArI upAyoM dvArA aisI bAtoM, asatyako jAnakara usako rokanA, usakA virodha vyaktiyoM yA kAryoM kA zamana karadenA kSANika yA pra. karanA aura usake sudhArake upAya karanA hI satyA- sthAyI hotA hai| bhItara hI bhotara Aga salagatI rahatI graha hai / anIti, anyAya, anAcAra ityAdi asatya hai / aura samaya pAkara bhar3aka sakatI hai / para ahiMsAAcaraNa hai yA asatyake Upara nirbhara haiM yA asatya tmaka satyAgraha dvArA anyAyako dUra kara anyAyIko bar3hAte aura protsAhana dete haiM isaliye inakA ko hI sadhAra denA sarvadAke lie jar3ako hI khatama sakriya virodha karanA hI satyAgraha yA ahiMsA hai| karadetA hai| satyAgraha aura ahiMsA eka hI cIjake kArya kAraNa sAdhAraNa-ajJAna evaM azakta-mAnava jaba zrAsambadhAnusAra alaga alaga do nAma hai| ahiMsA darzakI sarvoccatA taka nahIM pahuMca pAtA hai to Adarza hai aura satyAgraha vyavahAra yA AcaraNa hai| use jhaThA samajhatA yA kahatA hai / "aga ra khaTTe hai" mahAtmA gAMdhIkI ahiMsA aura satyAgraha bhI anA vAlo bAta hI vaha karatA hai| para saphalatA mile yA cAra, asatya aura anItikA khulakara virodha karane na mile-vyavadhAnoMkI kabhI saMsAra yA jIvanameM se hI siddha hote hai| dabajAnA yA cupacApa sahana nahIM hai-cAroM tarapha kaThinAiyAM rukAvaTeM evaM vighnakaralenA to hamArI kimI kamajorIke hI phalasvarUpa bAdhAe' tathA aneka sImAe pratibandhayA limiTezansa hai| cAhe vaha kamajorI-kAma,krodha, mAna,mAyA, lobha bhara paDe hai phira bhI yAda ko cAhonA vyakti yA kAyaratA, yA mAMsArika pratibandhoMke kAraNa ho yA samAjako sabama adhika Upara uThAne yA lejAne ajJAna, nirAzA aura zaktihInatAke kAraNa ho| vAlA hai| sabhI bhAratIya saMskRtiyoM-dhamasiddhAMtoM pratihiMsA yA vaira sAdhana to hara hAlatameM hiMsA hai evaM darzanoMmeM Izvaratva prAptikA caramoddeza hI aura usakA phala vaira virodha evaM azAntiko uttaro- parama puruSArtha yA mAnava-kartavya nirdhArita kiyA ttara bar3hAnevAlA hI hotA hai| use dUra karaneke lie gayA hai / para saMsArameM kitane vyakti haiM jo sacamuca hI anyAyIkA virodha ahiMsamaya tarIkoMse karanA AtmajJAna yA atmalAbha karake mokSa pA lete haiM ? Avazyaka hai tAki hiMsA yA anyAya aura anIti- phira bhI ise burA, galata yA tyAjya kabhI nahIM karAra kA mUla srota bhI ata hojAya aura bhaviSyake lie diyA gyaa| yadi manuSya Uce kisI bAta, viSaya usa srotase honevAlI yA phailane vAlI AzAnti yA jagahameM nahIM car3ha pAtA hai to vaha usakI kamajorI kI saMbhAvanA bhI samApta ho jAya / anyAyIkA sudhAra yA kisI galatI vagairahake hI kAraNa hai na ki usakI karake hama anyAya ko to samApta karate hI haiM anyAyI asaphalatAke kAraNa U~ce AdarzakA upalabdha honA / kA bhalA bhI karate hai aura antataH lokakalyANakI hI asaMbhava sarvadAke liye aura sabake liye mAna Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 78] ahiMsA aura satyAgraha liyA jAya to yaha to AtmahatyAvAlI nirAzatA hai isakA dhyAna harasamaya rakhanA Avazyaka hai / AtmahuI / hA~, deza, kAla, samaya, paristhiti AvazyakatA vat vavabhUtAni "yahI tathya hai| yadi cITI kATanese sAdhana evaM aura sabhI saMbandhita bAtoMkA vyAvahArika hameM takalIpha hotI ho to hameM yaha samajhanA cAhie dhyAna rakhanA hara hAlatameM jarUrI hai / isImeM truTi ki dUsareko bhI takalIpha hosakatI hai| yadi hama mArA honese yA kabhI raha jAnese koI kAma nahIM ho pAtA jAnA ThIka nahIM samajhate to dUsareko mAranA nindya saMsArake sAre saMgharSoMkA bhI yahI mUla kAraNa hai| hai| yadi hama apanA eka paisA phijUla kisI dvArA Ajase do DhAI hajAra varSa pahaleka bane AcaraNa liyA jAtA hazrA pasanda nahIM karate to dasaroMkA bho evaM vyavahAroM yA rIti-rivAjoMko hama aba bhI usI isataraha paisA hamArelie lenA corIasatya evaM hiMsA taraha pakar3e hue aura jakar3e hue hai jisakA koI haddA hai| anyAya, anartha, anIti yA atyAcAra cAhe vaha hisAba nhiiN| jaise bahuta dinoM taka gadar3akA vyava. vyaktidvArA ho samAjadvArA ho yA sarakAradvArA hAra karanevAlA bhikSaka acchA kapar3A dene para bhA ho sahana karanA kAyaratA yA kamajorI hI hai| isakA use jaldI yA AsAnIse nahIM tyAgatA vahI hAlata yathAzakti virodha karanA hI ahiMsA evaM satyAgraha hai hamArI horahI hai| mithyA moha mAyA evaM bhAvuka mahAtmA gA~dhIkAbhI matalaba isI ahiMsA evaM satyAbhramameM hama dizAse vidizA hojAte hai phira duniyA prahase hai| pUrNa kSamAbhAva yA pUrNa ahiMsaka to pUrNa bharako doSa dene lagate hai yaha ThIka nahIM ahiMsA aura jJAnI hI hosakatA hai| parantu sAMsArika avasthAoM meM satyAgraha hame ThIka saccA mAge pradazita karata ha apanese jitanA nibha sake utanA to sabhIko loka-kalyANakI bhAvanAkI kasauTIpara kisIbhI samaya nibhAnA sukha zAntiko bar3hAne bAlA hI hai| kasakara kisI satyA'satyakA nirNaya AsAnIse isIse vyaktikA, dezakA evaM bhanavamAtrakA kalyANa kiyA jAsakatA hai yadi manameM maila nho| vAstavameM ho sakatA hai| bhAvoMko zuddhatA hI ahiMsA aura azuddhatA ho hiMsA Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahI mAnAkA phala (pravaktA zrI 105 pUjya kSullaka gaNezaprasAdajI varNI nyAyAcAye ) [sAgara-cAturmAsameM diyA gayA varNIjIkA eka anya pravacana] 'nahi kRtamupakAraM sAdhavo vismaranti' pddh'aa| use sunakara inheM jainadharmapara zraddhA huI / 'sajjana manuSya kie hue upakArako kabhI nahIM sirpha anumAnake viSayameM thor3A-mA saMzaya raha gayA bhUlate' / yahI kAraNa hai ki paJcAdhyAyIkAra apanA inhoMne kSullakase kahA ki-'isakA artha bhI samagrantha banAneke pahale 'arthAlokanidAnaM yasya vacastaM jhate hai yA korA totA raTanta hai ?' kSallakane kahA stuve mahAvIram' ina zabdoM dvArA una bhagavAna mahA- ki-'maiM to vizeSa jAnatA nahIM, yaha aSTazatI vIrake prati jinakA ki Aja tIthe cala rahA hai, le jAo, isase Apako santoSa hojaaygaa|' vidyAapanI bhakti prakaTa karate haiN| nandane ghara jAkara aSTazatIkA acchA avalokana 'abhimataphalasiddharabhyupAyaH sabodhaH / kiyaa| unheM saba bAta ThIka jaMcI, para anumAnake prabhavati sa ca zAstrAttasya cotpatti rAtAt / lakSaNake viSayameM kucha sandeha phira bhI banA rahA / iti bhavati sa pUjyastatprasAdAspabuddhi sonepara rAtrime svapna pAyA ki tumhAre saMzayakA ne hi kRtampakAraM sAdhavo vismaranti // " nirNaya mandirameM jAnepara hojAyagA / dUsare dina yaha kathana bhI vidyAnanda svAmIkA hai / Apa vidyAnanda mandira pahu~ce, unheM zrIpArzvanAtha svAmIbar3e bhArI vidvAna the| brAhmaNa the| inake pAMcasau ke phaNApara nimna likhita zloka likhA dikhAziSya the| mImAMsAke acche jAnakAra the| ekabAra 'anyathAnupapanatvaM yatra tatra trayeNa kim / ye kisI jainamandirake pAsase nikale,mandira bAhara- nAnyathAnupapanna tvaM yatra tatra trayeNa kim / / " se acchA dikhA / unakI icchA huI ki bhItara bhI 'jahAM anyathAnupapannatva hai vahAM anumAnake tIna jAnA caahiye| sAthake ziSyoMne kahA-mahArAja ! amAnanese kyA prayojana hai ? aura jahAM anyayaha to jaina mandira haiM / vidyAnandane kahA-'jaina- thAnupapannatva nahIM hai vahA~ tona aGgoMke rahanese bhI mandira haiM to kyA huA ? yaha bhI to pattharake kyA hogA / ' zloka dekhakara vidyAnandakA saba khambhoMse banA huA hai| mandira to nAstika nahIM samAdhAna ho gyaa| unhoMne apane ziSyoM aura hotA ?' ziSya cupa raha gae / vidyAnanda mandirake sAthiyoMse kahA-bhAI, merI to jinadharmapara zraddhA bhItara ge| usa samaya eka kSallaka devAgamakA hai. maiM isakI dIkSA letA hU~ / aneka sAthiyoMke pATha kara rahe the| vaha bIcameMse kucha kArikAe par3ha sAtha unhoMne jainadharma svIkAra kara liyA aura devArahe the| vidyAnandako acchI lgiiN| unhoMne kahA- gama tathA aSTazatIpara aSTasahasrIkI racanA kI / ki zurUse par3hiye / tallakane pUrA devAgama stotra unhIM vidyAnanda svAmIna apane zlokavArtikameM 1 yaha kathA pAtrasvAmIkI hai jo vidyAnandase bhinna likhA hai ki 'abhISTasiddhikA upAya jJAna hai| jJAna aura pUrvavartI haiN| -sa0sampAdaka zAstrase prApta hotA hai aura usakI utpatti prAptase Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 78] saJco bhAvanAkA phala hotI hai ataH vaha pUjya hai / isameM unhoMne deva, ko zAstrameM maiMne usase pUchA-ki aba to batalAo zAstra aura guruke prati apanI bhakti prakaTa kI hai| bAta kyA thI ? usane kahA-hamAre yahAM caukAkI merA bhI pakkA zraddhAna hai ki isa jIvakA kalyANa aisI rUr3hi calo pAtI hai| taba maiMne kahA-'isa rUDhibhaktise hI ho sakatA hai| zAstroMmeM likhA hai ki- ko chor3o, trasajIvoMkI rakSA karo jisameM bahughAta na 'eka bAra vande jo koI / tAhi naraka-pazu gati nahiM ho aisA bhojana karo tathA candevA Adi jo jiivhoii||' jo ekabAra zikharajIke darzana karale ume naraka rakSAke sAdhana hai unheM juTAo korI rUDhimeM kyA aura tiryaca gati nahIM ho sktii| isakA artha hai dharA ? bAta usakI samajhameM AgaI / ki samyagdRSTike naraka tathA tiryaca AyukA bandha eka bArako aura suno| baizAkha sudI pUnamako maiM hotA hI nahIM hai unameM paidA kahAMse hogA ? aura zikharajo phuNcaa| jaba khurajAse 13 ko calane jisake bhAvasahita sammeda zikharajIkI vandanA lagA taba zrImAn seTha mevArAmajI bole-'isa garmI hogI vaha samyagdRSTi hogA hii| maiM apanI bAta kaha- meM kaise yAtrA karoge ? maiMne kahA-'kauna dekha pAyA tA hU~-bhaiyA ! vandanA karanekA phala kisIko mile pAnI varaSa jAya / bhaiyA ! jisa dina mujhe parvatapara cAhe nahIM mujhe to tatkAla milaa| jAnA thA usase pahale zAmako khUba jamakara pAnI ___ekabAra hama do zrAdamI zikharajIko vandanA varSA, mausama ThaNDA hogyaa| maiM tIna baje rAtako kara bAraha eka baje nIce Ae / bhojanakA kucha parvata para car3hA aura sAnanda vandanA karake lauTa sAmAna nahIM thA / dukAnadAra ke yahA~se cAvala aayaa| dUsare dina manameM pAyA ki parikramA aura aura lakar3I laae| vahIM dharmazAlAmeM eka lamecU denA caahiye| logoMne kahA-kaSTa hogA / maiMne kahAroTo banA rahA thA, usakI lakar3I kama hogaI / mujha kaSTake liye to zarIra hai hI phira kaba AtA ?' maiM se bolA-eka lakar3I de do, maiM lakar3I usake cauke meM apane sAthI aura eka bholake sAtha parikramAko rakha AyA |lkdd'ii kucha bar3I thI isaliye caukase cala pdd'aa| usI dina vApisa AjAU isa khyAlasai bAhara nikalI rahI / vaha gussA huA-bolA, 'tUne saverese gyaa| nImiyAghATa pahu~cA, vahAM jAkara merI sArI rasoI bekAma kara dii| maiM kucha samajhA bhojana kiyaa| phira Age calA / kucha dara hI cala nhiiN| maiMne kahA-kyA bAta hai?' vaha bolA-ki 'tuma hU~gA ki rAstA bhUla gyaa| garamokI Rtu, jeThakA ne yaha lakar3I caukeke bAhara nikalI rahane dI isa- mahInA, Uparase ghAma aura nIce tatUrI / jorakI liye caukA azuddha hogayA, saba rasoI vyartha gii| pyAsa lagI jisase prANAnta kaSTa hone lagA / bhagamaiMne kahA-'bhaiyA pahale kahate to maiM tor3akara rakha vAn pAzvanAthakI ToMka dUrase dikhatI thI, maiMne hAtha detaa|' acchA, yaha to batAo tumhArA yaha ATA jor3akara kahA ki 'bhagavan ! Apa to mokSa gae, aura zuddha hai ? usane kahA-'hAM, gharakA pisA huA zuddha hama logoMko kaSTa chor3a ge| na Apa yahAM mokSa ATA hai| aura ghI ? ghI bhI gharakA zuddha hai| to meM jAte na yahAM hama loga jaGgalameM bhaTakate / sunate haiM bhojana kara sakatA hU~ ? usane khaa-ttaaN| maiMne premase ki Apa saMsAra-samudrase tAranevAle hai para mujhe khUba bhojana kiyA, mere sAthIne bhI kiyaa| bAda meM saMsArasamudrase abhI nahIM taranA hai, abhI to pyAsa unakI rasoIkA silasilA lagA kara unheM bhojana kI agnise zAnta honA hai| AyA to Apake darzana * karAyA / bhaiyA ! vandanAkA phala kisIko mile karaneke liye thA, para merI mRtyu hogI ArtadhyAnase / cAhe nahIM, mujhe to turanta mila gayA (hNsii)| zAma- maiM ApakA hI bhakta hU~, bhaktoMpara Apako dayA nahIM Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [ varSa 10 vyartha nahIM jaatii| Uparase kriyA karo, samaya lagAo aura hRdayameM bhakti na ho to usase kyA lAbha ho sakatA hai ? kalyANamandira stotrameM kahA hai ki'zrato'pi mahito'pi nirIkSito'pi, nUnaM na cetasi mayA viSTato'si bhaktyA / jAvo'smi tena janabAMdhava ! duHkhapAtram 256 zrAtI / do cullU pAnI mila jAya itanese hI merI rakSA hojaaygii|' hama loga aisA kaha rahe the ki vahIM pAsa meM eka rAstA phUTo dikhI / maiMne kahA- aba bhUle to haiM hI, calo imo rAste caleM / so eka adha pharlAna nahIM gayA hU~gA ki eka jalase labAlaba bharA huA kuNDa dikhaa| mujhe itanA Ananda huA mAno kisI kaMgalAko nidhi mila gaI ho / acchI taraha pAnI piyaa| jImeM jI aayaa| sAthI kahane lagA - 'calo ! abhI bahuta dUra jAnA hai|' maiMne kahA'bhAI ? aba cintA kisa bAta kI ? yahAM vizrAma karalo, kala taka pahu~ca hI jAveMge' / vizrAmake bAda zAma ko calA, so bhaiyA ! 15 minaTameM hI madhuvana AgayA / merA to aTUTa vizvAsa hai ki zraddhA kabhI samakA phera yasmAtkriyAH pratiphalanti na bhAvazanyAH // ' 'bhagavan ! maiMne ApakA nAma sunA, pUjA kI, darzana kiyA, samavasaraNa meM bhI gayA para hRdayameM Apako dhAraNa nahIM kiyaa| yahI kAraNa hai ki aba taka saMsArame bhaTaka rahA hUM / binA bhAvake kyA hotA ?" -- 'anekAnta' patrake varSe 10 saMkhyA 4-5 meM 'arthakA anartha' zIrSaka se paM0 kailAzacandrajI zAstrIkA eka lekha prakAzita huA hai / yaha lekha 'zUdra- mukti' zIrSaka se jJAnodaya meM nikalanevAle lekhake virodha meM likhA gayA hai / lekhake prArambha meM unhoMne mere usa lekhakI bhI carcA kI hai jisake dvArA maiMne Agama ke AdhAra se yaha batalAyA thA ki bAhya sampattikA milanA aura bichar3anA karmakA kArya na hokara karmodayameM nokarma hai / isa taraha inake prakRta lekhameM mukhya vivAdake viSaya tIna ho jAte haiM - 1. kyA bAhya sampattikA milanA aura bichur3anA kmakA kArya hai ? 2. kyA zUdramukti digambara paraMparAmeM mAnya hai ? 3. kyA eka paryAya meM gotra badala sakatA hai ? paNDitajIne ina viSayoMkI yathAsthAna carcA kI hai| unakA vyaktigata mata hai ki ' ekako sampatti milanA aura dUsarekA garIba honA karmakA kArya haiM ? digambara paraMparAme zudramukti mAnya nahIM aura eka payAyameM gotra nahIM badala sakatA / kintu merA mantavya hai ki ekako sampatti milanA aura dUsarekA garIba honA yaha karmakA kAya hora vyavasthAkA phala hai, digambara paramparAmeM zUdramukti mAnya hai aura " eka paryAya meM gotra badala 1. dekho pacasagrahakI bhUmikA | 2. dekho unakI likhI huI 'jainadharma' pustaka pRS4263 -300 / 3. dekho anekAntakI pichalI kiraNoM meM aura anyatra prakAzita hue unake gotraviSayaka lekha / dekho SaSTha karmagranthakI bhUmikA | 4, 2. dekho jJAnodayake 4the, ve Adi aMkoMmeM prakAzita merA zudramukti zIrSaka lekha / Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 7-8) samajhakA phere sakatA hai / maiMne ina viSayoM ke samarthanameM zAstrIya eka paryAyameM gotra badalatA hai isa tathyako pramANa bhI diye haiN| dhavalAkArane spaSTataH svIkAra kiyA hai / sukha-dukhake paNDitajI sthitipAlaka ataeva cAlU rUDhike samAna gotra jIvakA pariNAma hai| yaha taba bhI hotA poSaka haiM phira bhI ve isa rAyase sahamata hai aura hai jaba jIva vigrahagati meM hotA hai| brahmANa paraMparAdUsaroMko bhI aisI salAha dete rahate haiM ki digambara meM gotrakI prApti jahAM mAtA pitAse hotI hai vahA~ jaina-sAhityapara brAhmaNa sAhityakI aura zvetAmbara jaina paramparAmeM navIna bhavake prathama samayakI parijaina sAhityapara bauddha sAhityakI chApa paDo hai| eka Natike anusAra usako prApti hotI hai aura karmatarapha ve sthitipAlaka honeke nAte una tathyoMse bhUmimeM cAritrake nimittase vaha badala bhI jAtA cipake rahanA cAhate hai jo brAhmaNa sAhityakI dena hai| isase bhI yahI niSkarSa nikalatA hai ki gotrakA hai aura dUsarI ora vyaktigata carcAmeM ve udAra bhI artha raktaparamparAse nahIM hai| bane rahanA cAhate haiN| ise samajhakA phera nahIM to hama samajhate haiM ki itane likhanese paNDitajI aura kyA kahA jAya / usa tathyako samyaka rItise jAna leMge jisakA prakRta lekhameM sarva prathama paNDitajIne mere dvArA / nirdeza maine jJAnodayake 4-5 aMkameM kiyA hai| zAstrAdhArase siddha kiye gaye gotrake lakSaNake dUsarI Apatti paNDitajIne mere dvArA kiye gaye prasaMgasa 'santAna' zabdake arthapara Apatti ko hai| zUdratvAzucitvAvibhAvanA saMghAvaNevAdaH' ke arthapara eka Ara ve santAnakA athe putra-pautraparamparA karanA kI hai| yaha vAkya savothesiddhikA hai| cAhate hai aura dUsarI ora niSkarSa nikAlate samaya akalaMkadevane rAjavArtikameM ukta vAkyakA ve yaha bhI svIkAra karate hai ki kintu kAlakramase jo vyAkhyAna kiyA hai vaha paNDitajIke zabdoMmeM honevAle vibhinna santAnI sadAcArI puruSoMke pravAha- isa prakAra hai 'ye zramaNa zUdra haiM, snAna na karanese ko paramparA kahate hai|' inakA aMga mailase bharA hai, ye gande haiM, nirlajja hamane unake samasta kathanapara sAvadhAnI-pUrvaka digambara haiN|' isa vyAkhyAnameM 'zadra hai' svatantra vicAra kiyA hai| hamArA to khyAla hai ki ve jJAno- pada hai aura 'snAna na karanese inakA aMga mailase dayaka 5veM aMkameM prakAzita dhavalAke saba uddha. bharA hai| Adi svatantra pada hai phira bhI ve raNoMko eka-sAtha milAkara par3hate to ve ekamAtra akalaMkadevake varNanase aisA niSkarSa nikAlanA yahI niSkarSa nikAlate ki gotrake prakaraNa meM santAna cAhate hai ki 'jaina muni snAna nahIM karate, unakA zabdakA artha kAlakramasa hone vAle aneka santAnI vadana mailA kucailA rahatA hai, naMge Dolate the, bAhya sadAcArI puruSoMkA pravAha liyA gayA hai| ve brAhmaNa- zuddhikA vaisA mahattva unakI dRSTimeM nahIM thaa| jaisA paramparAke samAna gotrakA sambandha rakta-paramparAse dUsaroMkI dRSTimeM thA, ata: unheM zadra kahA jAtA thaa|' na jodd'te| yahAM paNDitajIne lekhanakI jisa kuzalatAse yaha to paNDitajI jAnate hI hai ki gotrakA kAma liyA hai vaha pAThakoMkI dRSTise ojhala rahegI, udaya kevala manuSya paryAyameM hI nahIM hotaa| vahAM aisA hama nahIM maante| jahAM granthameM 'ye zramaNa zUdra bhI hotA hai jahAM raktakI paramparA nahIM cltii| haiN| aisA kahaneke bAda 'kyoMki' padakI sUcanA nahIM * aura ve yaha bhI jAnate hoMge ki gotrakA udaya mAtA ------ ke gabhemeM Aneke pahale hI ho jAtA hai| 1.dekho jJAnodaya maMka 5 pRSTha 368 / Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [vaSe 10 hai vahAM unhoMne 'kyoMki' padakA Azaya apanI ora hai| mAlUma par3atA hai ki itanA hI pracArita karaneke se jor3akara apanA mantavya siddha karanekI ceSTA kI lie unhoMne yaha lekha likhA hai, kyoMki unhoMne hai| apane abhiprAyakI puSTike liye manuSya kyA jina AdhAroMse isa lekhakA kalevara bar3hAyA hai nahIM karatA isakA yaha udAharaNa hai| unameM kisI gaMbhIra adhyayanakA paricaya nahIM phira bhI pAThaka yaha mAna sakate haiM ki kadAcita milatA / maiM yahAM yaha likhanA karttavya samajhatA hU~ ki dUsare virodhI jana jaina zramaNoMko parihAsameM zUdra - paM0 jo svayaM to 'jainadharma' pustakameM 'zUdramuktiko kahate hoM / prazna hai to mArmika para isakA samAdhAna digambara paramparA nahIM mAnatI' isa AzayakA bhI usI sarvArthasiddhise ho jAtA hai| vahAM vaiyA. nirmUla vidhAna karake jainadharmakI AtmApara AvavRtyake prakaraNameM saMgha zabdakA artha karate hue raNa DAla rahe hai aura mujhapara 'cAhe zUdra ho yA likhA hai ki 'cAturvarNyazramaNa nivahaH saMghaH' isakA anya koI jo caramazarIrI hogA usehI mukti hogI' athe hai jo gRhastha avasthAmeM cAroM varNake rahe hai yaha siddhAntAdhArase vivecana karanepara bhI apane aise zramaNoMkA samudAya / isase spaSTa hai ki jina- mantavya bharane kA Aropa kara rahe haiM, kimAzcaryamataH dIkSAkA adhikAra na kevala kSatriya, vaizya aura prm| brAhmaNako thA apitu zUdroMko bhI thaa| rahI vitaNDAvAdakI bAta, so isameM na hamArI antameM paNDitajIne vAtAvaraNako uttejita ruci hai aura na samaya hii| na hama kisIko cher3anA karanekI dRSTise 'paM0 jI jaina samAjake prasiddha cAhate haiM aura na kisIka dhamakAnese Darate hI haiN| TIkAkAra haiM, Aja ve siddhAnta pranthoM kI TIkA kara sudhAra to jainadharmakI AtmA hai| anAdikAlIna rahe haiM aura sarvArthasiddhikI unakI TIkA varNI grantha mithyAtvakA sudhAra kiye binA samyagdarzana yA mAlAse chapa rahI hai| yadi unameM bhI paM0 jIne vyaktikI mukti ho nahIM ho sktii| maiM to yahI apane ina navIna mantavyoMko isI prakAra bharA hogA bhAvanA karatA hU~ ki mAnavamAtra sudhArapathakA anuto usase jaina siddhantoMke mantavyoMko kSati pahuMca gAmI bane / isAmeM samAjakA kalyANa aura vyakti kI makti hai| jainAcAryona sadA jainadhamakI isa sakatI hai tathA vyarthakA vitaNDAvAda khar3A ho sakatA hai isI bhAvanAse yaha lekha likhA gayA hai|' ina AtmAkI rakSA hai| zabdoMke sAtha apane lekhako pUrNa kiyA hai| -phUlacandra siddhAntazAstrI, vastutaH yahI isa lekhake likhanekA khAsa lakSya bnaars| Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNacandramuni kauna haiM ? 111 AcArya vAdirAja ( I0 san 1025 ) ne apane nyAyavinizcayavivaraNa meM eka jagaha guNacandramunikA ullekha karate hue likhA hai 'devasya zAsanamatIca gabhIrametat tAtparyataH ka iva boddhamatIvadakSaH / fegree areguNacandramunirna vidyAnando'navadyacaraNaH sadanantaSIya: // arthAt - 'yadi guNacandramuni, anavadyacaraNa vidyAnanda aura sajjana anantavIrya (ravibhadra-ziSya) ye tIna vidvAn deva (akalaGkadeva ) ke gambhIra zAsanake tAtparyakA sphoTa na karate to use kauna samajhane meM samartha thA ?' yahA~ vAdirAjasarine jina sAdhupuruSa guNacandra munikA ullekha kiyA hai ve kauna hai aura unhoMne kalaGkadeva ke kauna-se granthakI vyAkhyAdi kI hai ? zAyada yaha pada azuddha na ho ? phira bhI isa ullekhase itanA to spaSTa hai ki unheM akalaGkake zAsana (vAGmaya) ke vyAkhyAtArUpameM eka judA vyakti jarUra honA cAhiye / vidyAnandane aSTazatIkA aSTasahasrodvArA, ananta vIryane siddhivinizcayakA siddhivinizcayaTIkAdvArA vAdirAjane nyAyavinizcayakA nyAyavinizcayavivaraNadvArA aura prabhAcandrane laghIyastrayakA laghIyastrayAlaMkAra ( nyAyakumudacandra ) dvArA akalaGkake zAsana ( vAGmaya -pranthoM ) kA tAtpaye sphoTa kiyA hai / prabhAcandra vAdirAjake uttaravartI haiM aura isaliye 'saguNacandramuni' padase prabhAcandrakA to grahaNa nahIM kiyA jA sakatA hai / ataH isa padakA vAcya vAdirAja ( I0 1025) se pUrvavartI koI anya AcArya 1 dekho, vIra sevAmandira sarasAbAko likhita pratipanna 382 / akalaGkakA vyAkhyAkAra honA caahiye| parantu aba taka upalabdha jainasAhityameM vidyAnanda, anantavIrya, vAdirAja aura prabhAcandra ina cAra vidvAnAcAryoMke sivAya akalaGkake vyAkhyAtArUpameM koI dRSTigocara nahIM hotA / yadi sacamuca meM 'saguNacandramuni' padase vAdirAjako guNacandramuni nAmake vidvAnakA ullekha karanA iSTa hai jo akalalaMkake kisI graMtha vyAkhyAkAra rahe hoM to vidvAnoM ko isapara vicAra karanA cAhie aura yaha spaSTa karanA cAhie ki ve kisa sAmAnya athavA vizeSa paricayako liye hue haiM tathA unhoMne akalaGkake kauna-se granthakI vyAkhyA athavA TIkAdi kI hai evaM unakA kyA samaya hai ? yahA~ yaha ullekhanIya hai ki prasiddha sAhityaanusandhAtA paM0 jugalakizorajI mukhtArakA vicAra hai ki yahA~ 'saguNa' zabda 'prabhA' ke arthameM prayukta huA hai aura isalie 'saguNacandra' pada se zra. vAdirAja ke dvArA unhIM prabhAcandrakA ullekha kiyA gayA hai jinakA ullekha jinasenasvAmIne apane AdipurANa meM kiyA hai aura jinheM 'kRtvA candrodayaM' padake dvArA 'candra' ke udaya ( utpatti) kA karttA arthAt nyAyakumucandra nAmaka jainanyAyapranthakA, jo akalaMkadevake laghIyastrayakI TIkA hai, racayitA batalAyA hai| unakA mata hai ki prameyakamalamArtaNDake kalAM prabhAcandra aura nyAyaka mudacandrake kartA prabhAcandra bhinna hai - donoM ko abhinna mAnanA taba taka ThIka nahIM hai jaba taka unakI abhinnatAke samarthaka pramANa sAmane na A jAyeM / isa sambandhameM unakA eka svataMtra lekha likhanekA vicAra hai / 11-1-50, - darabArIlAla koThiyA Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ***==>>>>>>>>>> paMchI, nIDa kidhara hai terA 1 ( zrI vijayakumAra caudharI, sAhityaratna, sAhityazAstrI ) ( 1 ) anantameM, ur3atA hai tU kisa kisakA tUne lakSya banAyA ? jIvana ke sUkhe patajhar3a meM, kisako nayA vasanta banAyA ? timirAvRta isa bIhar3a vanameM, kisa tarupara hai kiyA vaserA ? ( 2 ) tUne aba taka samajha na pAyA gatikA anta yahA~ nahi hogA ! mRga marIcikA meM kadApi kyAsurabhita nava vasanta kahiM hogA ? svapnoMkI bhittIpara kyA kucha kara sakatA hai catura citerA ? ***00)0... (8) jIvanameM saMgharSa yahA~ hai, tU aba taka kyA samajha na pAyA ? sukhameM dukhakA rUpa chipA hai, dukhane sukha- zrabhAsa chipAyA / jIvanakI viSamayI viSamatAkA hai yaha svarNAbha saberA // ( 3 ) tU bana usa pathakA anugAmI jisapara calakara ghara pahu~cegA ; jIvana, mRtyu aura dvividhAse bacakara nija sunIr3a pAyegA ! yahA~ na mohita ho jAnA tU, vyAdhoMne hai jAla bakherA ! ( 5 ) jahA~ nahIM jaga ADambara hai, mohaka ambara hai| nistabdha zAntimeM kolAhala hai / mamatAkA jIvanakI jahA~ na koI usa anantameM basA strAtma terA ( 6 ) usa anantameM tU ananta bana - jisameM sabakA anta nihita hai / terA hI teremeM saba kucha, nahIM bAjhakA leza nihita hai / jahA~ na karma kriyA koI hai, kevala jJAtAkA hI DerA / apanA nIDa-baserA | >>>>>>>>>>>>>>>>>>>> ----0000 Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mathurA saMgrahAlayakI saM. 1826 kI tIrthakara marti (leo-zrIkRSNadatta vAjapeyI, ema0e0, saMgrahAdhyata, purAtatva saMgrahAlaya, mathurA) mathurAke purAtatva saMgrahAlayameM sapheda saMgamaramara dIga yA DIga nagara bharatapura rAjya (aba rAjakI banI huI eka abhilikhita tIrthakara mUrti hai / isa sthAna prAMta ) kA eka prasiddha nagara hai| bahuta kAlamUrti (saMgra0saM0bI 25)kI UcAI 1 phuTa 26 iMca hai| se yaha nagara bharatapura rAjAoMke pradhAna kendroMmeMse tIrthakara padmAsanapara dhyAnamudrAmeM baiThe hai / durbhAgyase eka rahA hai| pratimAkA sira nahIM hai| hAthoMkI uMgaliyAM bhI kucha keharIsiMha yA kesarIsiMha bharatapura nareza ratanakucha TUTa gaI hai| sihake lar3ake tathA khyAtanAmA sarajamalake nAtI __ mUrtikI caraNa-caukIpara sAmane tIna paMktiyoMkA the| sUrajamalakI mRtyuke bAda unake do putra nAgarI lipimeM eka lekha khadA hai| lekhakI bhASA sImApA javArasiMha tathA ratanasiMha kramazaH gahIpara baitthe| saMskRtAnvita hiMdI hai| lekha' isa prakAra hai- unhAne thor3e samaya taka hI rAjya kiyaa| ratana paMkti 5-saMvata 1826 varSe mitI mAgha vadi 7 kI mRtyuke bAda unake tIsare bhAI navalasiMha apane garuvAsara dIganaM (na) gare mahA rAje keharIsiMgha bhatIje kesarIsiMhakI nAbAlagokI avasthAmeM rAjya rAjA vijaya [rAjye] kAryakA saMcAlana karate rhe| 1766 I. ke prArambhameM __paMkti 2-magha (hA) bhI (bha) TAraka zrI pra (pU) kesarIsiMhane rAjyakI bAgaDora svayaM apane hAthoMjya zrI mahAnaMda sAgara su (sU ) ribhistadupada(da) meM le lii| inhoMne 1777 I0 taka rAjya kiyaa| zAtpallIvAla vaMza magihA ge ) prastuta tIrthakara mUrti inake rAjyake dUsare varSa __paMkti 3-tre (ba) rasANAnagaravAsinA caudharI (1770 I0) meM pratiSThApita kI gii| jodharAjena patiTThA karApiteya lekhakI dUsarI paMktimeM upadezakakA nAma mahA___ isa lekhakA tAtparya yaha hai ki-'vikrama saMvat naMdasAgarasUri diyA huA hai| mUrti-pratiSThApaka 1826, mAgha kRSNa 7 (%D 18 janavarI, 1770 I0) caudharI jodharAja pallIvAla vaMza tathA magihA gotra bRhaspativArako dIga nagarame mahArAjA keharIsiMhake ke kahe gaye hai| 'pallIvAla' zabda Adhunika 'pAlI. rAjyakAlameM,zrI mahAnaMda sUrike upadezase barasANA bAla' kA pUrva rUpa jJAta hotA hai| pAlIvAla brAhmaNa nagarake nivAsI caudharI jodharAjane, jo pallIvAla vartamAna rAjasthAna tathA madhyabhAratameM kAphI saMkhyA vaMza tathA magihA(1) gotrake the,isa tIrthakara pratimAkI meM milate hai| nahIM kaha sakate ki lekhakA 'pallIvAla' pratiSThA krvaaii| brAhmaNa varNakA sUcaka hai yA kisI itara varNakA' hA~ brAhmaNoMmeM caudharI zAyada hI sune jAte hoM? 1 lekhameM chATe kaTa( )ke aMtargata akSara pUrvavartI akSaroM ke zuddha rUpa hai| bar3e kaTa[ ]daravAle varNAdi 1,2 jainoMke antargata svaraDelavAla, apravAla,jasavAla, pUraka haiM, jinheM lekha utkIrNa karanevAlene bhUlase chor3a pallIpAla, paravAra, golApUrva,golAlAre, golasiMghAre Adi diyA pratIta hotA hai| -lekhk| ma jAtiyAM haiM jinakA pezA mukhyata: vyApAra evaM udyoga Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 anekAnta [varSa 10 tIsarI paMktimeM nagarake nAmako DA0 phogala hara- sANA par3hate hai, parantu mere vicArase yaha barasANa hai aura jo dezake samagra mAgoMmeM nivAsa karatI haiN| pallIvAla' ., hai / lekha utkIrNa karanevAlene pahalA akSara kevala . likhA hai / saMbhavataH usane bhUlase isake Age unhIM 84 jAtiyoM meM se eka pratiSThita jAti hai aura jo prAyaH akArakI mAtrA nahIM lgaaii| vartamAna DIga nagarake bharatapura, mathurA, AgarA tathA eTA jilemeM vizeSata: pAI jAtI hai| khaNDelavAloM, agravAloM, golApoM zrAdikI AsapAsa harasANA nAmakA koI nagara nahIM jJAta hai taraha isa jAtimeM bho jainadharma aura hindUdharma donoM dharmoM ke dUsarI ora barapANA (pracalita 'barasAnA' ) mathurA jilekA prasiddha nagara hai| yaha rAdhAke pitA vRSabhAnu anuyAyI pAye jAte haiN| koI Azcarya nahIM, 'pAlIvAla kA gAMva kahA jAtA hai aura braja-yAtrAke pramukha 'pallIvAla' kA hI paryAyAntara ho / isa jAtike pUrvajoMke sthAnoM meM hai| yahAM varSameM kaI bAra bar3e utsava bhI jainadharma sambandhI prabhAvanA aura utkarSake aneka prAcIna - hote haiN| abase 180 varSa pUrva ( mUrti nirmANakA lekha upalabdha haiM / paNDita dolatarAmajI jaise aneka jana sAhityakAra isI jAtike ujjvala ratna haiM jinhoMne jana - samaya ) bhI yaha prasiddha tIrthasthAna honeke kAraNa nagarake rUpameM (na ki gA~vake rUpameM ) rahA hogaa| sAhityakI sRSTi aura samRddhi meM bar3A yogadAna kiyA hai| isI liye lekhameM ise nagara hI kaha gayA hai / 1770 pratIta hotA hai ki ye samagra jAtiyAM kisI samaya yA to I0 meM vartamAna mathurA jilekA adhikAMza bharatapura jainadharmako anuyAyI thI athavA hiMdUdharmako mAnane vAlI thIM / jo ho, kiMtu yaha tathya hai ki ina donoM dharmoMke anu rAjyake hI aMtargata thaa| barasAnA bhI isameM sammi lita thaa| barasAnAkI DIga nagarase sIdhI dUrI lagayAyI sadA eka-sAtha rahe haiM aura kitanI ho bAtoM meM paraspara bhaga 16 mIla hai / AdAna-pradAna bhI inameM rahA hai| prAcIna samaya meM jAtimeM jo pramakha athavA mukhiyA makhiyA mAne jAte hoMge aura isalie unake nAmake sAtha hotA thA vaha caudharI kahalAtA thaa| Aja bhI jAtike caudharI upanAma ukta mUrti lekhameM jur3A huA hai| sa0sampA0 mukhiyAko aneka jagaha caudharI kahA jAtA hai| caudharI 1 dekhie, DA. phogala kRta 'kaiTAlaoNga oNpha di oNrko. jodharAja bhI apanI jAtike aura gAMvake pramukha evaM jaoNjikala myUjiyama, mathurA pa 73 NAPAN PORAN Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindUkoDavila (bA. mAIdayAla jaina, bI0e0bI0TI0) 'hindUkoDabila' ke nAmase prAyaH sabhI likhe jo asaphala rahA / unakA virodha abhI jArI hai| par3he AdamI paricita hai| Ajakala carcAkA vaha para yaha samajhanA bhUla hogI ki sabhI sanAtana khAsa viSaya banA huA hai| bhAratIya vidhAna pari- dharmI isake viruddha hai| unameMse bahutase isa vicArake SadameM vaha peza ho cukA hai aura silekTa kameTI usapara haiM, ki bilakI acchI acchI bAteM pAsa kI jAyeM apanA mata de cukI hai| hamArI vartamAna sarakAra to aura bAkI doSapUrNa bAtoMmeM ucita sudhAra, saMzodhana use AgAmI kucha mahInoMme hI pAsa karake kAnUnakA yA parivartana karake pAsa kiyA jAya / isI vicArake rUpa denepara tulI huI hai| kucha sanAtanadharmI netAoMne, jinameM gosvAmI zrI hindU samAja sambaMdhI sabhI kAnUnoMko ikaTThA kara gaNezadattajI mukhya haiM, eka saMsthA "akhila bhAratIya ke aura unameM kucha naye parivartana karake eka bahuta hI hiMdU koDa bila vicAra samiti" dillI meM sthApita ko hai| isa samitikA vicAra yaha hai ki hiMdUkoDabila krAMtikArI rUpame yaha pAsa kiyA jArahA hai| isa ke guNa-doSoMpara vicAra kiyA jAya / jinapara yaha bilameM likhI bAtoMkA sakSepameM kucha paricaya to bila lAgU hotA hai, unake dharmAcAryoM, netAoM aura Age diyA jAyegA, para yahAM usake bAreme jo hala vidvAnoMkI eka kAnpha sa bulAI jAya, aura usame cala aura vicAradhArAyeM hai, unakA bhI kucha hAla isa bilapara vicAra kiyA jAya aura usake matAnudiyA jAtA hai| sAra bhArata sarakArase isa bilako pAsa karAyA jaay| ___ pAsa hojAnepara yaha bila hiMduoMke atirikta isa samitikA kAma saMyojakakA-sA hai / jainasamAja jainoM, bauddhoM, aura sikhoMpara bhI samAna rUpase lAgU kA sahayoga pAneke liye isa samitikI kAryakAhogA, isaliye jainoMko ise khUba samajhanA cAhiye riNI kameTImeM zrAcAye zrIvijayaballabha sarijI, aura isake bAremeM samayase pahale hI apanA ravaiyA, lA0 zrIrAjendrakumArajI, lA. zrItanasukharAyajo, nIti aura mata taya kara lenA cAhiye / varanA bilake zrImatI lekhavatIjI aura ina paMktiyoMkA lekhaka bhI pAsa hojAneke bAda zora macAne, vAvelA karane aura hai| hamArA prayatna yaha hogA ki jainasamAjake tInoM pachatAnese kucha na banegA / para mujhe yaha dekhakara sampradAyoMke sabhI vicAroMke dharmavidvAnoM, netAoM bahuta kheda hotA hai, ki hama isa mAmalemeM prAyaH aura vidvAn vakIloMke parAmarzase jainasamAjakA nizcinta-se baiThe hai aura hamArI samAjake ravaiyA aura mata isa samitike dvArA bhArata sarakAra tInoM sampradAyoM meM isake bAremeM koI vizeSa halacala taka pahu~cAyA jAya aura jainahitoMko rakSA kI jAya / yA carcA nahIM hai| Uparake do vicAroMke ilAvA dezake vidvAnoMke sanAtanadharmI purAne vicArake kucha hiMdU svAmI kucha aura matoMkA sAra bhI yahA~ diyA jAtA hai / jo karapAtrIjIke netRtvame isa bilakA tIvra virodha kara ki uparokta samitimeM Aye hue patroMparase liye rahe hai / pahale kucha satyAgraha bhI unhoMne kiyA thA, gaye haiN| Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 anekAnta [ varSa 10 kacha netAoMkA vicAra hai ki hiMdUkoDabila jisa hai jinameM strIsampattike bAremeM vyavasthAe~ haiN| bhAga rUpameM peza horahA hai, uso rUpame jyoM-kA tyoM pAsa sAtameM tIna adhyAya aura 31 dhArAoMmeM uttarAdhikiyA jaay| kAra, vasIyatahIna uttarAdhikAra, aura vasIyatadvArA kucha netAoMkA mata hai ki bhArata sarakArako upalabdha sampattike bAremeM uttarAdhikAra sambandhI aisA koI kAnUna banAne aura dharmameM hastakSepa karanekA niyama hai| bhAga pAThame 13 dhArAyeM hai jinameM bharaNaadhikAra nahIM hai| poSaNa(gujAre) aura usakI rakamake bAreme nirdeza hai| kucha netAoMkA mata hai, ki vartamAna bhArata sara- bhAga nome kula do dhArAyeM hai jiname niyama banAnake kArako aisA kAnUna banAnekA koI adhikAra AdhikAra aura hiMdUkADabilame saMzAdhana aura khaDa noMke viSayameM varNana hai| nahIM hai| bhArata sarakArake kAnUno maMtrI mAnanIya zrI DA0 isa bilame krAntikArIpanakI bAteM ekapatnItva bhImarAva ambeDakara kA vicAra hai ki isa sarakArako aura ekapatitva, asavaNe vivAha, sagotra vivAha, yaha kAnUna banAnekA vaise hI adhikAra hai, jaise ki vivAhoMkI rajisTrI honA, talAka, lar3akiyoMkA pitA pahalekI hiMdU, muslima aura aMgarejo sarakAreM ma kI sampattimeM adhikAra hAnA Adi hai| hiMda poMke liye pichale kAlame kAnana banAtI rhiiN| jaina samAjake sabhI patroMko hiMdakoDabilako para sarakAra usameM ucita saMzodhana karaneko taiyAra samajhakara usapara carcA karanI cAhiye / aura sabhI hai| vaha isako pAsa karanA deza va hiMdU samAjake pratinidhi saMsthAoM, vidvAnoM, netAoM aura vakIloM liye atyanta Avazyaka samajhatA hai| ko isapara vicAra karanA caahiye| hidakobilakA ___ mUlya bAraha Ane hai aura "hiMdUkoDavila tathA usakA zyaka hai| uddezya" kA mUlya cAra zrAne hai aura ye donoM pustake ___ isa bilakA saMkSepameM vivaraNa nIce diyA nIce likhe patese mila sakatI hai: 1 DisTITyUzana aphasara, ___ isa bila meM nau bhAga, sAta pariziSTa aura kula pablikezansa DivIjana, 136 dhArAyeM haiM / pahile bhAgame kula cAra dhArAye haiN| gavanemeTa oNpha iMDiyA, ina dhAraoMme bilakA nAma, sImA vistAra, kADakA olDasekreTairiyaTa, dillI / prabhAva aura paribhASAyeM zrAdi hai| dUsare bhAgameM tIna adhyAya aura 47 dhArAyeM haiN| isame vivAha, 2 sarakArI pustakoMke ejeMTa pustaka vikretaaoNs| viccheda aura vivAha sambandhI adhikAroMkI prApta Adike bArameM dhArAyeM hai / bhAga tIname tIna adhyAya jina mahAnubhAvoMko 'akhila bhAratIya hiMdUkoDa 25 dhArAya hai jo godI lenese sambandha rakhatI hai| bila vicArasamiti' ko kucha likhanA ho, vaha usake bhAga cArameM nau dhArAyeM haiM aura vaM nAbAligapana aura paMca zrI lakSamIdatta dIkSita 7/20 dariyAgaMja, dehalI valIpana (Iniuority and guardianship) ke se patravyavahAra kreN| yA mujhe apane sujhAva likheM. bArameM hai| bhAga pAMca meM pAMca dhArAyeM hai jiname saMyakta jinheM meM samiti ke sAmane rakha skuu| parivArake bAremeM vidhAna haiN| bhAga chahameM tIna dhArAyeM DipTIgaMja, dillii| jAtA hai| Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ iTAvA jilekA saMkSipta itihAsa (le0 zrIgirIzacandra tripAThI, bI0e0 ) -------- iTAvA jilekA prAcIna itihAsa andhakArapUrNa hai / paramparAgata vicAradhArAke anusAra kucha loga jamunA- cambala dvAbemeM sthita cakranagarako mahAbhArata kA eka cakra batAte haiN| yaha anumAna sandehapUrNa hai / Asa-pAsa ke bahuta se purAne TIle, jinapara prAcIna kAla meM prasiddha nagara aura kile sthitaM the, aba bhI vartamAna hai para inakI khoja nahIM huii| kudarakoTa, mRJja aura AsaIkher3A inameM adhika prasiddha hai| 12 vIM zatAbdI me rAjapUtoMne jaba mevoM tathA ismAilI jAnako khader3a diyA to ve inhIM ilAkoM meM jAkara base / anumAna kiyA jAtA hai ki prAcIna samaya meM yaha ilAkA segara nadIke uttarame ghane jaGgaloMse DhakA thA / dakSiNI bhAgameM jaGgalase Dhake kitane khandaka the jo aba bhI isa kSetrake prAkRtika saundaryako bar3hA rahe hai / yahAMke nivAsiyoMke viSayameM itanA jJAta hai ki unakA sambandha maurya tathA gupta samrAToMse thA / 7 vIM zatAbdI ke Arambha meM yaha ilAkA haSavarddhanake rAjya meM thA kI mRtyu ( 64 I0 ) ke pazcAt bhArata meM azAnti thI / kannauja meM 8 vIM zatAbdImeM jisa sAmrAjya kI sthApanA huI vaha 1018 taka rahA bAda meM mahamUda gajanIne isakA anta kara diyaa| musalamAnoM ke yahAMse cale jAneke pazcAt gaharabAroMne yahAM rAjya sthApita kiyA aura yaha jilA unake AdhIna thaa| kudarakoTameM eka tAmrapatra milA hai jo 1954 meM candradeva ke zAsanakAla meM likhA gayA thA / mUja aura AsaIkher3A ke viSaya meM bhinna bhinna mata hai| kucha logoM kA kahanA hai ki ye ve hI kile hai jinapara mahamUda gajanIne I0 1018 meM hamalA kiyA thA / varana, kulacandakA kilA tathA mathurA lene ke bAda sultAna kannaujakI ora bar3hA aura bahuta sambhava hai ki vaha isI jilese hokara gujarA ho / isake bAda vaha mRJjakI ora bddh'aa| yahAMke brAhmaNoMne musalamAnoMkA sAmanA kiyA para jaba unhoMne apane ko asamartha pAyA to unhoMne zastra rakha diye / para inameM se bahutase mAre ge| aba sultAna AsaIke kilekI ora bddh'aa| AsaI usa samaya hindU vIra candalabhora ke adhikAra meM thA / candala yoddhA thA aura usane kannauja ke rAyase bhI yuddha kiyA thA / isake kileke cAroM aura jaGgala thA jisameM vipaile sarpa rahate the / mahamUda gajanavIkI isa yAtrA se yaha patA calatA hai ki mUJja aura AsaI kannauja ke pUrva meM the / musala mAna itihAsakAroMke varNanadvArA inako sthitikA pUrNa nizcaya nahIM kiyA jAsakatA / jamunA nadI ke taTapara basA huA iTAvA nagara prAcInakAlameM vyApArakA kendra thA jaba rela aura havAI jahAjoM kA pracalana nahIM huA thA taba loga naukA zrI me baiThakara nadiyoMke sahAre eka sthAna se dUsare sthAna kI yAtrA kiyA karate the / isa kAraNa nadiyoMke taTapara base hue nagaroMne kAphI unnati kI / isa jileke sambandhameM prApta aitihAsika sAmagrI se patA calatA hai ki brAhmaNoMkA isa jilemeM kAphI prAdhAnya rahA hai| kanaujiyA, lahariyA, saMgihA, sAvaNa hinAriyA aura lahariyA ina 6 gharAnoMke brAhmaNa isa jilemeM jamIMdAra kisAna aura anya vyavasAyoM dvArA apanI jovikA upArjana karate rahe hai / ina brAhmaNoM meM 6 gharAnoMkI alaga alaga jamIMdAriyA~ Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 anekAnta [varSa 10 haiM jinameM sabase bar3I jamIMdArI lakhanAkI hai| prabhAva jama gayA / bhadauriyA rAjapUtoMko apane iTAvekI riyAsateM utkarSakA avasara zAhajahAMke zAsanakAlameM milA / kucha logoMkA mata hai ki sAtavIM iTAvA jilemeM kSatriyoMkA kAphI bolavAlA rahA zatAbdImeM bhadauriyA rAjapata ajamerakI taraphase hai| iTAvA 'gajeTiyarase patA calatA hai ki dillIke aaye| kucha logoMkA kahanA hai ki ye candavArake cauhAna rAjA pRthvIrAjake vaMzaja sumerazAhane pahale cauhAna rAjapata haiM jo kAlAntarameM bhadauriyA kahapahala iTAvAko mevoMse chIna liyaa| pharukhAbAda lAne lage / 1805 me bhadauriyA rAjapatoMke mukhiyAjilemeM sthita chivarAmaUse lekara jamunA nadI taTa ne aMgrejoMke viruddha iTAvemeM bagAvatakI thI isake taka 1162 gAvoMpara samerazAhane kabjA kara liyA thA kAraNa unheM jilese nirvAsita kara diyA gyaa| isa prakAra samerazAhane paratApanera, cakaranagara aura unhoMne bar3apurA nAmaka gAMvameM zaraNa lii| bhadauriyA sakarolIke cauhAna vaMzakI nIMva ddaalii| 1857 meM bar3apurAke apane vaMzajoMko isI kAraNa Aja bhI jaba bhAratameM rAjya krAnti huI to vidrohiyoMkA sAtha agrapUjya mAnate hai| deneke kAraNa cakaranagara aura sakarolIkI jamIMdArI iTAvemeM kachavAhA rAjapUtoMkI bhI kAphI saMkhyA hai| aMgrejoMne japta krlii| jasohana aura kizanIkI ye rAjapUta auraiyA aura vidhUnAmeM phaile hue haiN| isa jamIMdArI kAlAntarameM ghaTatI gaI aura ye bahuta choTe vaMzake eka vyaktine rohatAsagar3hakA prasiddha kilA se jamIMdAra raha gye| banavAyA thaa| 1526 IsvImeM kachavAhoMne gvAliyara dasaro rAjapata jAti saMgaroMkI hai jisakA auraiyA rAjyake naravara nAmaka sthAnako apanI rAjadhAnI tahasIlameM bolavAlA hai| segaroMkI utpattike samba- bnaayaa| kahate hai ki isI vaMzake eka vyaktine jayandhameM kahA jAtA hai ki ye Di-RSikI santAna hai| pura rAjyakI nIMva DAlI thii| kAlAntarameM naravarake eka kimvadantI yaha bhI hai ki kannaujake gaharavAra kachavAhA zAsaka gvAliyara rAjyake lahAra nAmaka rAjapUta rAjA jayacanda kI putrI devakaloke patra saMgara sthAnameM cale Aye aura yahIM zrAkara basa gaye jisake kAraNa lahArake AsapAsakA sthAna abhItaka kachavaMzake saMsthApaka hai| devakalIke nAmase auraiyA akabarake zAsanakAlakI kauna kahe briTiza zAsana vAhagar3ha yA kachavAha ghAra kahalAtA hai| me bhI vikhyAta rahA hai| akabarake zAsanakAlake riyAsata paratApanera iTAvekI sabase prAcIna kAgajAtoMse patA calatA hai ki vartamAna jagammanapura jamIMdArI hai / isa riyAsatake 21 mussalima mauje ke rAjA akabarake samayameM kanavArakher3Ake rAjA iTAvA jilemeM haiM aura isa riyAsatake kucha gA~va kahalAte the aura kanavArakher3A eka paraganA thaa| jAlauna mainapurI jileme bhI hai / paratApanerake cauhAna zAsakoM jilemeM jagammanapurase do mIlakI dUrIpara dhvasta kana- kA iTavA, eTA aura mainapurImeM sadiyotaka dabadabA vArakher3A AjabhI apane prAcIna vaibhavoMko chipAye hue rahA hai| kahate haiM san 1163 IsvImeM dillIke cauhAna dhvasta avasthAmeM par3A hai / iTAveke seMgara vazake rAjA pRthvIrAjakI mRtyuke bAda karanasiMha siMhAsana zAsaka bhareha ke rAjA aura ruruke rAjA hai| para baitthe| karanasiMhake putra hamIrasiMhane raNathaMbhaura. bhadauriyA rAjapUtoMke sambandhameM batalAyA jAtA ka kilakA nAva ddaalaa| kAlAntarama / ke kilekI nIMva ddaalii| kAlAntarameM ve isa kilekI hai ki ye loga Agarese iTAvA paaye| mugala zAsakoM rakSAmeM hI mAre gye| unake putra uddhavarAvane 6 vivAha kI inapara kRpA thI isa kAraNa paratApanera aura kiye jisase 18 santAneM huii| uddhavarAva jaba mare mainapurIke cauhAnoMse adhika ina logoMkA taba rAjyakA nAmonizAna miTa cukA thaa| unakI Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 78] iTAvA jile kA itihAsa 267 santAneM apane liye upayukta sthAnakI khojameM thiiN| mamaya usane aMgrejoMko bahuta madada pahu~cAyI thii| una dinoM kAnapura pharukhAbAda, eTA, iTAvA aura cakaranagarake rAjAne vidrohiyoMkA sAtha diyA thA mainapurImeM meva logoMkI tUtI bola rahI thii| sumerasiMha isaliye aMgrejoMne juhArasiMhako cakaranagarake kaI (jo uddhavarAvake honahAra beTe the) ne eka choTI-sI gA~va bheMTa kara diye the / 1886 IsvImeM rAjA lokendrasenAkA saMgaThana kiyA aura mervApara car3hAI krdii| siMhakI mRtyu haI aura unake putra muhakamasiMha gaddopara sumerasiMhake sAtha cauhAnoMko sAmAnya senA thI para baitthe| muhakamasiMha bhI bar3ezAha kharca the| riyAsatako meva unake sAmane na DaTa ske| sumerasiMha, jo rAjA vyavasthA inake zAsanakAla meM bahuta kharAba hogyii| honepara sumerazAha kahalAye, ne iTAveko apanI rAja- rAjAkA caritra bhI acchA na thA isa kAraNa inakI rAjA dhAnI banAyA aura jamunAke taTapara eka kilekI kI upAdhi bho chIna lI gaI / muhakamasiMha 1867 meM nIMva ddaalii| yaha vaho kilA hai jo iTAvake TikasI mara gye| unake bAdahukmatejapratApasiMha paratApanera mandirake pAsa dhvastAvasthAmeM avasthita hai| kI gaddIpara baitthe| humaktejapratApasiMha usa samaya ___ sumerazAhane apane eka bhAI brahmadevako rAjAko nAbAliga the| unakI mAne apane putrako nAbAlagImeM upAdhi aura rAjaurakA ilAkA dediyaa| dUsare mAI riyAmatakA saba intajAma apane hAthameM leliyA ajavacandrako candravArakA ilAkA diyaa| sumarazA aura unakI vyavasthAse santura hokara agrejIne 17 hakI AThavIM pIr3hImeM pratApasiMha hue jinhoMnapa ratA- mAca 160 meM hakamatejapratApasiMhako phira rAjAko panerakA kilA bnvaayaa| unake pAMca pIr3hI bAda upAdhi pradAna kii| gajasiMha hue jinakA 16-3 IsvImeM dehAnta huaa| paratApanera riyAsatake itihAsake sAtha hI cakagajasiMhake cAra lar3ake the / gajasiMhane apanI riyA ranagara aura sahasA tAlukakA itihAsa sambandhita sata ina cAra putroMmeM bAMTa dii| sabase bar3e lar3akekA hai| cakaranagara rAjyakA nIMva sumerazAhake bhAI nAma gopAlasiMha thA jinake hissameM paratApanerakA trilokacandrane DAlI thii| trilokacandrako 5 vIM pIr3hI ilAkA pdd'aa| gopAlasiMha abhI abhI acchI taraha me citrasiha hue jinhoMne rAjAkI upAdhi prahaNa kii| sambhala bhI na pAya the ki musalamAnoMne unapara man 1803 meM isa rAjyake zAsaka rAjA rAmabakzahamalA kara diyA aura unake pAsa jo kucha thA saba siMha the| inhAMna svAdhIna rAjA honekI ghoSaNA kI chIna liyaa| gopAlasiMhakI cauthI pIr3hImeM rAjA darayAvasiMha aura apane Apako zaktizAlI banAnake liye Thaga aura hae jinheM agrejoMne rAjAkI upAdhi dekara phira para- DAkuokA eka jabaradasta giroha saMgaThita kiyaa| tApane kA rAjA bnaayaa| rAjA darayAvamihake utta- aMgreja inase cir3he hue the hI unhoMne rAmabakzasiMharAdhikArI cetasiMha hae jinake samayame rAjyakI kI riyAsatapara kabjA karaneka liye phaujakI eka Arthika sthiti bahuta kharAba hogayI jisake kAraNa Tukar3I bhejii| rAjA sAhabane AtmasamarpaNa nahIM paratApanera riyAsatameM kevala 11 gAMva raha gye| kiyaa| ve cambala nadIko pAra kara jaMgalameM cale catasiMha ke bAda unake putra lokendrasiMha riyAsatake gaye / aMgrejoMne riyAsatapara kabjA kara liyA bAdameM mAlika hue para unako buddhi kamajora thI isa kAraNa kevala cakaranagara rAjA rAmavazasiMhako de diyA unakI tathA riyAsatako vyavasthA saba lokendrasiMhake aura bAkI jamIMdArIpara 'prajona kabjA kara cAcA juhArasiMhako sauMpI gyii| jahArasiMha aMgrejoM liyaa| sahasoMko 1806 taka amejone apane kA bahuta kRpApAtra thaa| 1857 kI rAjyakrAMtike adhikAra meM nahIM kiyaa| cakara nagarake rAjAke vaMzaja Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 anekAnta [varSa 10 kevala kucha gAMvoMke mAlika raha gaye the / 1857 kI 130 pUrvI akSAMza taka phailA hai / isake uttara meM mainarAjya-krAntike avasarapara unhoMne aMgrejoMkI joradAra purI jilA, pavameM bharthanA tahasIla, dakSiName gvAlikhilAphata kI, isa kAraNa aMgrejoMne unakI riyAsata yarakI sImA tathA pazcimakI mImA anizcita-sI ko jabta kara liyaa| rAjA paratApanerake cAcA juhAra- hai| uttara dakSiNa isa tahamAlakI zrIsata lambAI siMha aMgrejoMke vizeSa kRpApAtra the, isa kAraNa cakara 20 mIla aura caur3AI 22 mIla hai / isakA kSetraphala nagarakI jamIMdArIkA adhikAMza bhAga unheM de diyA 272764 ekar3a yA 426-4 vagemola hai| gayA jisapara usake vaMzaja Ajataka kAyama haiN| pichale 30 varSoMmeM isa tahasIlakI AbAdI bar3ha ___ bhadAvarameM bhadauriyA rAjapatoMkI tUtI bolatI gaI hai / 1881 me yahaoNkI AbAdI 163251 thii| rahI hai| bar3apurAke rAva himacalasiMha bahAdurakI bAdakI gaNanAme yaha saMkhyA 168023 ho gii| kAmethase lekara kadhesI (parganA bhathanA) taka riyA 1601 kI gaNanAmeM yahAM 216142 jana the jinameM sata thii| inakI riyAsata Agare jile taka phailI huI 66251 striyA~ thii| ausata AbAdI 507 vyakti thI jisameM 56 muhAla the| bar3apurA inakA heDakvA prati mIla hai aura yaha dUsare tahasIloMse bahuta Tara thA aura narendrasiha bar3apurAke rAvake nAmase adhika hai| yadi nagarakI abAdI ghaTA dI jAya to vikhyAta the| 1804 me jaba rAva narendrasiMhane aMgrejoM aumata AvAdI kevala 408 vyakti prati mIla ke viruddha vidroha kiyA to aMgrejoMne unakI riyAsata raha jAyego / dhamake hisAbase vibhAjita karanepara ko DIna liyaa| kaMvala baDaparA unake adhikArame 164017 hindU, 16663 musalamAna, 1933 jana. raha gayA thaa| aMgrejoMna bAdameM use bhI chInakara 203 bhArya, 165 IsAI, 153 sikha tathA 8 nIlAma kara diyaa| bAda meM kaI pIr3hiyoMke bAda kuch| pAraso hai / hinduoMmeM ahIroMkI saMkhyA sabase gA~va diye gaye jinapara bhadoriyAkA aba bhI adhi. __ adhika hai| kAra hai| paraganAke rUpameM iTAvAkA nAma akabarake samaya malAjanokI riyAsata bhI iTAva meM hai jisakI sthApanA AtA hai jaba isameM 7 TappA the jinake nAma havelI. parihAra rAjapUta jaMgajotana kI thii| jaba isa rAjyaka sataurA, indavA, bAkIpura, dehalI, jAkhana aura kararAjA mahAniha pannAka rAjAse lar3ate huye mAre gaye hala the| imame indavA, jisako aba kAmaitha yA bar3hato unake lar3ake dIpamiha jAlona jileka siddhapurA purA kahate hai, havelI aura sataurA aba isa tahasolameM nAmaka sthAname bhAga gaye the| dIpasiMhane lAharake sammilita hai| dehalI tathA karahala mainapurI jile meM rAjA aura sakaraulIke rAjAkI lar3akiyoMke sAtha mammilita ho gaye hai|| zAdI kii| 1853 me inhoMne iTAvA jileme 8 gA~va jAkhana-jAkhana iTAvA tahasIlakA eka gAMva kharIde aura rAjAkI upAdhi grahaNa kii| isa choTI hai| uttaramai 26-46 akSAMza tathA pUrvameM 76-53 para sI jamIdArI ke mAlika malAjanIke rAjA aMgrejoMke sthita hai| yaha iTAvAsa 18 mIla uttara-pazcima hai| bar3e bhakta rahe, isa kAraNa 1884 meM aMgrejona inakI 1601 kI gaNanAke anusAra yahAMko AbAdI rAjAkI upAdhiko svIkAra kara liyaa| 2275 thI jinameM pramukha rAjapUta haiM jo idhara-udhara ___ iTAvA tahasIla isI nAmake paraganAkA vRhata- gAMvoMmeM phaile hai / inameM nagalA, rAmasundara, nagalAtaura rUpa hai / yaha isa jilekA pazcimI bhAga hai aura pramukha hai| isa prAcIna nagarakI sthiti kevala eka yaha 26-380 akSAMza uttarIse lekara 27-10 uttarI kher3Ase jJAta hotI hai jo sau varSase sthita hai| isaakSAMza taka tathA 7-450 parvI akSAMzase 76. kI prasiddhikA kAraNa yaha hai ki prAcIna bAdazAhIke Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 7-8] iTAvA jilekA itihAsa 269 ya ' samayameM usake nAmapara tahasIlakA nAma pdd'aa| 10, 11vIM zatAbdIkA kahA jA sakatA hai / isa patra bakavara-yaha eka bar3A gAMva hai jo 26-36 zra. meM likhA gayA hai ki harivoke putra takSadattane apane kSAMza uttara tathA 76.12 akSAMza pUrva sthita hai| yaha pitAke smaraNameM yaha brAhmaNoMke vAsake liye diyaa| iTAvAse 53 mIla dakSiNa pUrva raiyA sar3akapara isameM una 6 brAhmaNoMkA nAma hai jo vahAM rahate the| sthita hai| 1872 meM yahAM kI AbAdI 2650 thI jina- rAjAke nAmakA koI ullekha nahIM hai, isakI likhAmeM brAhmaNa aura musalamAna pramukha the| yahAM briTiza baTa sthAnIya mahatvakI hai| kahA jAtA hai ki kudara. adhikAriyoM aura bhAratIyoMke sAtha bahuta-sI lar3A- koTase kannauja taka eka bhUmigata mArga thA / isamArgaiyAM huii| meM jAnekA choTA rAstA jo aba bhI sthita hai pAtAla ___kanacausI tahasIla auraiyA-yaha grAma 26-65 daravAjeke nAmase prasiddha hai| koI bhI isa mArga meM nahIM akSAMza uttaro 76-26 akSAMza pUrva me sthita hai aura gayA hai| eka kahAnI hai ki eka phakorane isake rahausase kaccIsar3aka milI hai yaha gAMva vidhanAke rAja. syako jAnanekA prayatna kiyaa| eka vattI aura khAnA pUtoMke adhikArameM hai| yahAMke nivAsI adhikatara lekara aura eka lambI rassI apane hAthameM lekara vaha mAravAr3I dhanI vyApArI hai| yahAM utraa|3din 3rAta yaha rassI DhIlI jAtI koTarA tahasIla auraiyA-yaha gA~va 26-33 akSAMza rahI aura phira roka lI gyii| tabase usa phakora aura uttara 76-33 akSAMza pUrva jileke dakSiNI pUrvI kone rassIke viSayameM kucha bhI patA na claa|| me auraiyAse kAlapI jAnevAlI sar3akapara auraiyA vaha kilA jisakA bhagna aba bhI kher3Apara sthita se 5 mIla tathA iTAvAse 44 mIla jamunAke kinAre hai vaha avadhake gabanera alamAsa alIkhAM jisakI sthita hai / 1872 meM isakI AbAdI 2705, 1601 kacaharI yahAM thI, usake dvArA banavAyA gayA thaa| meM AbAdI ghaTakara 2563 ho gii| isameM brAhmaNoM kI isameM 16 burjiyA~ haiM aura yaha briTiza sarakArako de saMkhyA adhika hai| diyA gyaa| para tabase isakI pravanati hone lgii| kudarakoTa tahasIla vidhanA-yaha eka bar3A gAMva isameM lagI golIka cihna aba bhI pAye jAte hai| hai| uttarameM 26.48 akSAMza uttara 76-25 akSAza pahale yaha eka zaktizAlI sthAna thA para bAdameM pUrvameM sthita hai / iTAvAse 25 mIla uttara-parva kannauja yaha AdhA eka nolake vyApArIke hAtha beca diyA jAnevAlI sar3akapara sthita hai| yaha bar3A hI purAnA gayA jisane yahA~ eka phaikTarI sthApita ko| dakSiNI sthAna hai| yahAM pAnakA bAga thaa| isa sambandha meM bhAgameM thAnA sthApita kara diyA gyaa| aba yaha eka kahAnI kahI jAtI hai ki eka rAjA apanI thAnA nahIM rhaa| vahAM skUlakI sthApanA kI gii| senAka sAtha isa sthAnase jArahA thaa| usako rAnIke Ajakala nagarake kaI makAna isako IToMse bane haiN| kAnakA kuNDala yahIM khogyaa| sthAnIya devIke balase 1872 meM kudarakoTakI AbAdI 2567 thI, 1601 meM yaha AbhUSaNa zIghra hI mila gyaa| isaliye rAjAne yaha kevala 2227 raha gaI / isameM julAhoMkI saMkhyA apanI kRtajJatA prakaTa karaneke liye vahIM eka kilA adhika hai jo kapar3e bunanekA kAma karate haiM / diyaa| Ara taba usakA nAma kuNDalakoTa kadarela tahasIla bharathanA-yaha gA~va bharathanA par3A, bAdameM yahI kudarakoTa hogyaa| tahasolake uttarameM 26:56 akSAMza uttara tathA 76.50 ___kannauja sAmrAjyake samaya yaha prasiddha sthAna thaa| akSAMza pUrvameM sthita hai| yaha iTAbAse 24 mIla tathA 1857 meM pAe tAmralekhako likhAvaTako dekhakara use bharathanAse 14 mIla dUra-bharathanA UsarAhAra sar3aka Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 anekAnta [varSa 10 para sthita hai 1601 meM yahAMkI AbAdI 3150 thii| purAnA kuA~ hai jo bar3e kakar3oMse banA hai| mAlUma isameM ahIra adhika haiN| par3atA hai ki ye Tukar3e kisI purAnI imAratase ___ lakhanA, tahasIla bharathanA-lakhanA eka choTA nikAle gaye the| kasvA hai / yaha 26-40 akSAMza uttara tathA 76-11 isa kher3A meM bahutase pharsa lage haiM jo Adhunika pUrva bharathanAse sahasoM jAne vAlI roDapara sthita hai| makAnoMke kAmameM lAye jAte haiM aura jo yahAM 30,40 yaha bharathanA sTezanase 10 mIja tathA iTAvAse 14 phITa nIce taka milate haiM / mi0 hya mane isa sthAnako mIla dUra hai| yaha kasbA bhoginIpura nahara ke dAhine mUJja batAyA hai jo 1018 meM mahamUda gajanIdvArA kinArepara sthita hai aura iTAvAaurayAkI sar3akase adhikArame kara liyA gayA thaa| 2 mIla dakSiNameM hai / 1863 meM lakhanA tahasIlakA bAlI tahasIla bharathanA-yaha eka bar3A gAMva pradhAna kAryAlaya thaa| usI barSa yaha kAryAlaya bhara- jo 26-44 akSAMza uttara tathA 7-17 akSAza pUrva thanAmeM haTA diyA gyaa| iTAvAsa 14 mAla pUrva tathA bharathanAsa 4 mIla hai| mUja tahasIla iTAvA-yaha gA~va iTAvA-pham- 1901 meM isakI AbAdI 2-47 thI jinameM vaizyoM khAbAda roDake nikaTa 26-55 akSAMza uttara 70-11 aura ahIroMkI saMkhyA adhika thI yahAMpara prAcIna akSAMza pUrva meM iTAvAse 14 mIla uttara-pUrva meM sthita kher3A hai jisake cAroM ora binasiyAkaM caudharI jaya. hai / 1872 meM isakI AbAdI 684 tathA 1901 meM candadvArA banavAI eka pracIra hai| 2616 ho gaI / ahIra yahA~ adhika haiM / prAcIna sama- iTAvA jilekI bhUmi aitihAsika satyoMko yameM vistAra tathA UMcAIko dhyAnameM rakhakara yaha kherA apane hRdayameM chipAye par3I hai| AsaI kher3A, mRJja, maja prasiddha sthAna jAna par3atA hai| yahA~ ke nivAsI kudarakoTa aura cakaranagaraka khaMDaharoMmeM jaina mUrtiyAM kahate hai ki yaha kaurava aura pANDavoMkA yuddha sthala aura jaina sAhityakA kitanA bhaMDAra par3A hai yaha thaa| isakA ullekha mahAbhAratameM hai ki isa ava- to koI anveSo anusandhAnakartA ho batalA sakatA sarapara rAjA muJja jisakA nAma mUrtadhvaja thA, apa- hai| yadi yU.pI. kI sarakAra ina aitihAsika sthAnoMkI ne do lar3akoMke sAtha rAjA yudhiSThirame nar3A / isa ora dhyAna de to bahuta-sI aprApya aitihAsika sAmagrI sambandhameM ababhI mUrtadhvajake kileke do gumbajakI prApta kI jAsakatI hai| kyA sarakArakA dhyAna isa ora saMketa kara loga batAte haiM / kherAke uttara meM eka ora jAyegA ? Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dhAtu-mUrtiyoM kI prAcInatA (le0 zrIagaracanda nAhaTA ) vIravANIke gata 17-183 aMkameM zrIkamaleza- samayasundara mahopAdhyAyake ghaMghANI tIrtha ke stavanAkumAra luhADiyAkA 'dhAtuoMkI mUrtiyoMkI durdazA zI- numAra maM. 1662 ke je. su. 11 ko ghaMghANI sthAnameM Seka lekha prakAzita huA hai / ukta lekhakI anya bAtoM dudhelA tAlAbake khokharadehareke bhUmigRhase 65 mUrtiye para mujhe vicAra nahIM karanA hai kevala dhAtukI mUrtiyoM prApta huI thIM jinameM tIrtha kara pratimA 46 thiiN| inameM kI prAcInatAke sambandhameM unhoMne jo kucha ullekha mUlanAyaka padmaprabhasvAmIkI mUrtipara samrATa samprati kiyA hai usIpara yahAM vizeSa prakAza DAlA jArahA ne vIranirvANa sa. 203 ke mAha sudI ravivArake hai| ApakA likhanA yaha hai ki "Apa bhAratavarSako AryasahastisUri pratiSThita karAnekA lekha khudA thaa| eka eka mUrtikA avalokana kIjiye Apako kahIM bhI dUsarI ullekhanIya pratimA arjuna nAmaka zvetasone saMvata 1600-1700 se pahile (kI) koI dhAtukI kI pAthvanAtha pratimA thI jise samrATa caMdraguptane mUrti dRSTigocara nahIM hogii| yaha dhAtukI mUrtiyA~ banAvAI thI jisakA ullekha ina zabdoM meM kiyA abhI 200-300 varSase hI pratiSThita hone lagI hai|" gayA haiyadyapi dhAtuse yahA~ unakA pradhAna Azaya cAMdo evaM ghIsaya tIDotara vIrathI saMvatasabala paMDUra / moneko mUrtiyoMse hai para Age calakara pItalako bhI padmaprabhapratiSThiyA, AryasuhastIsUra / . Apane usame sammilita kara liyA hai| jahAM taka mahAtaNI zukla aSThamI, zubha mahUrta ravivAra / cAMdIkI matiyoMkA sambandha hai merI jAnakArIme lipi pratimApUThaM likhI, se yAMcI suvicAra / bahuta kama hI martiyeM banI haiM aura ve adhika prAcIna mulanAyaka dhIjovali, sakala sakomala dehojI / nahIM haiM evaM nikhAlasa sAnekI mUrtiye to bahuta hI kama pratimA zvetasonAtaNA, moTo acarijya ehojI / hoMgI para pItala va sone Adi sarva yA paMca dhAtuoM arajanapAsa jubAriye, arajunI puri siNagArojI ke sammizraNase banI dhAtuko mUrtiyeM hI hajAroMkI tIrthakara tevIsamo, muktitaNo dAtArajI // saMkhyAmeM prApta hai evaM unakI prAcInatA bahuta adhika caMdragupta rAjA huo, cANAkya dirAyo rAjojI / hai| paravartI ullekhoMko satya mAnA jAya taba to tiNa yaha biba bharAbiyo, sAryA prAsma kaajojii|| sonekI mUrti bahuta purAne samayameM banatI thI, siddha (vizeSa jAnane ke liye dekhe prAcIna jaina itihAsa bhA. hotA hai para aitihAsika dRSTise prApta mUrtiyoMko / dhyAname rakhakara vicAra kiyA jAya to bhI dhAtakI 8, muni jJAnasundarajI prakAzita) mUtiye 2 hajAra varSa purAnI avazya haiN| upayukta vaNanase spaSTa hai ki sonekI dhAtu pratimA satarahavIM zatIke zvetAmbara vidvAna kavivara karIba 2250 varSa pUrvase banatI prArahI hai para kheda hai . 1 kavivara samayasundarane zatrunjayarAsameM likhA hai ki musalima sAmrAjyake azAnta vAtAvaraNake kAraNa 'caitya karAyo rUpAtaNo, sonA ne viba sAro jii| ye pratimAeM punaH kahIM bhaMDArastha karadI gaI hai jinakA arthAt bharataka aSTama vaMzajane sonekA viMba banavAyA thaa| prabho patA nahIM hai| vartamAnameM ghaMghANImeM saM0637 Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 anekAnta [vaSa 10 kI eka vizAla parikaravAlI dhAtupratimA hI mUlanAyakarUpameM pratiSThita hai| isI mandirameM abhI vidyamAna hai| kucha varSa prApta eka vizAla saparikara sundara mahAvIra ___ upalabdha sabase prAcIna dhAtumUrtiyoMmeM bar3audA pratimA va 2 bar3e pItalake ghaMTa saM0 1238 ke rAjya ke purAtatva vibhAgakI 3 evaM mahUTIke koTa avalokanameM Aye hai| pArka madirake mahantake pAsa 1, kula 4 pratimAe hai| ___sabase bar3I dhAtu pratimAyeMjaina citrakalAke mamajJa zrIyuta sArAbhAI nabAbake __ AbUke nikaTavartI acalagar3hake zvetAmbara jaina lekhAnusAra inameMse eka to I0 kI prathama zatAbdIkI mandiroMmeM dhAtukI 51 vizala matiyeM haiM jinameM se isapara lekha bhI khadA hai jisameM kalpasUtrokta caumakha malanAyakakI bar3I martiyoMkA vajana pratyeka vairiMgaNakA ullekha hai| DA0 hIrAnaMdajI zAstrone ise kA 520 manakA kahA jAtA hai| samasta pratimAoM bauddha pratimA 17 vIM sadIkI likhA thA jisakA kA vajana 1440 yA 1444 mana kahA jAtA hai| prativAda blaukake sAtha jainasatyaprakAza va.5 a. muni jayaMtavijayajIke anumAra 120 manavAlI 5-6 meM prakAzita hai| matiye to kubhalamera, DugarapurAdise AI hai ataH vaise gaptakAlakI kaI jaina dhAtu matieM upalabdha unakA vajana to pakA tolakA (80 ru. sera ) hai hai jinameM eka bIkAnerake cintAmaNajoka mAMdarama hai| para 1444 manakI kahAvata hai| vaha gujarAtIvajana isI maMdirake bhUmigRhama mIrohokI 5050 dhAtu (40 ru0 sera ) kI honA saMbhava hai| merI jAnakArI sa jinameM 7-8 zatAbdokI bhI dhAtumati haiN| me itane vajana vAlo dhAtu matiye anyatra nahIM hai / sorohI rAjya ke baMsatapurase prApta va vattamAnameM piMDa- vaise sarikara bar3I dhAtu martiyA~ zrAvUke maMdirameM bhI vAr3AmeM avasthita prAcIna dhAtumatiyome 8 mati 8vIM milatI hai| zatIkI hai| inamesa eka para saM0744 lekha bhI ha lahADiyAjIkA yaha likhanA mahI hai ki dravyake jisake sambandhame muni kalyANavijayajIkA lekha lobhavaza ina pratimAoMko uThA lejAnevAle bahata nAgarI pracAriNI mabhAke traimAsika patraka navIna milate haiN| ina pItalakI pratimAoMko sonekI mAnasaMskaraNa bhA. 18 aM.2 me prakAzita hai| kara purAne jamAneme inapara bhI atyAcAra gujArA gayA bar3audA AdikI prAcIna dhAtu matiyoMke sambandha thaa| isake katipaya aitihAsika ullekha pAThakoMko meM bhAI nabAbakA eka lekha bhAratIyavidyA va.1 aM. jAnakArIke lie yahAM diye jA rahe haiN| 2va jainasatyaprakAza va.6 a.11-12 meM prakAzita hai, jijJAsu unheM par3hakara vizeSa jAnakArI prApta kara 1. saMvat 1635 me turasamakhAnane sIroho sakate haiN| lUTI taba vahA~ke jaina maMdiroMkI 1050 dhAtuAThavIM navIM sadIkI kaI lekhavAlI pratimAeM unheM galAkara monA nikalavAneke mati hamAre avalokaname bhI AI hai para unameM uddezyase sAtha le lI aura samrATa akabharako saMvatakA spaSTa ullekha nhiiN| kevala lipi va unako bheMTa kiyaa| dUradarzI samrATane unheM eka kamare kalAko pise ho nirNaya kiyA gayA hai| 10 vIM meM bAMdha karake rakhadenekI AjJA dedii| phalataH kaI sadIkI kaI saMvatollekhavAlI pratimAye bhI prApta mahIne ve vahIM par3I rhiiN| zrAvaka loka unheM prApta huI haiN| abhI pAlIke zA~tinAthamandirameM saM0644 karanekA vicAra karate rahe para samrATake pAsa jAkara kI dhAtupratimA dekhane meM AI evaM guptakAlakI eka le Aneke AtmavizvAsa va sAhasakI kamI thii| bar3I pratimA zrIbhAlanagarake mahAvIrajinAlayake aMtameM bIkAnerake maMtrIzvara kamacaMdrane mahArAjA Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 7-8] jaina dhAtu-bhUtiyoM kI prAcInatA 273 rAmasiMhajIkI mArphata unheM prApta kI aura bIkAnerake saMghane pArzvanAtha prabhukA jinAlaya banavAke ukta vAsupUjya maMdirameM ve rakhI gaI / inameM vAsupUjya camatkArI mattiko usameM sthApita kI hAla hI meM meM bhagavAnkI cauvIsI mati to aba bhI maMtrIzvarake ghara ukta mUttikA darzana karake AyA hU~ / pratimA guptaderAsarake maMdira meM pUjita hai| bAkIkI mUrtiyoMko kAlakI mAlUma detI hai / eka kAna kucha kaTA huA saMkhyA adhika hone va nitya pUjA karaneko asubhotA hai| pravAda hai ki khAnane yaha soneko he yA pItala samajha unheM sthAnIya cintAmaNi maMdirake bhUmigRhameM kI parIkSAke liye yaha hissA kaTavAke dekhA thaa| rakhI gaI hai jinheM samaya samaya bAhara nikAlakara 3. piMDavADekI jina AThavIM zatIko dhAtu pUjA kI jAtI hai| hamane ina saba pratimAoMke lekha mRttiyoMkA ullekha Upara kiyA gayA hai unaka apane bIkAnera jainalekhasaMgraha pranthameM diye haiN| viSayameM bhI muni kalyANavijayajIne likhA hai ki2. mAravAr3akA prAcIna nagara va prAcIna gujarAta "prastuta dhAtu mUrtiyA~ vi0 saM0 1656 meM vasaMkI rAjadhAnI aura zrImAla Adi jAtiyoM ke utpatti tagar3hake jainamandirake bhUmigRhameM thIM jinakA kisIko sthala, bhInamAla nagarameM pArzvanAthaprabhakI saparikara patA nahIM thA, parantu ukta vaSameM bhayaMkara duSkAlakA marti hai, jise musalamAnoMke AkramaNaka samaya bhayase samaya thA, dhanake lobhasa athavA anya kisI kAraNa bhUmigRhame rakha dI gaI thii| saMyogavaza makAna khodata se purAne khaNDaharoMkI talAza karanevAloMko ina jaina hue usa bhUmigRhakA patA calA va usameM se ukta pArzva . mUrtiyoMkA patA lgaa| unhoMne tIna bAra mUrtiyoMke pratimA, mahAvIrake pItalamaya samovasaraNa, zAradAdi aMga tor3akara unako parIkSA karavAI aura unake suvarNamaya na honeke kAraNa mUrtiyoMko vahIM chor3a 8 vidyAdeviyoMko mUrtiye prApta huI / jaba usakA diyaa| patA sthAnIya hAkimako lagA to usane apane sUbedAra yadyapi uparyata uddharaNoMse lobhavaza dhAtu mUtijAvAlake gajanIkhaoNnako isakI sUcanA dii| usane ina yoMkI dezA karanekA pramANa milatA hai phira bhI jana dhAtu matiyoMko apane yahA~ maMgavAkara inheM galAkara martikalAko dRSTise ina sarva dhAtukI mUrtiyoMkA hAthiyoMke galeke ghaTe banavAnakA vicAra kiyA janamgha bahuta hI mahattvapUrNa sthAna hai| eka tA dhAtu ghasIjane usa bahata samajhAyA 4hajAra rupae taka ghaMTe na kara. tA kama hai| ataH ye adhika kAla taka surakSita vAneke lie deneko kahalavAyA para gajanIkhAMnane nahIM rahatI hai, lekha bhI sApha khudate haiN| dUsare inako mAnA aura lobhavaza lAkha rupaye deneko kahane banAneme kharca kama par3atA hai| isI kAraNa ye hajAroMkI lagA / zrAvakaloga nirAza hokara Agaye aura saMkhyAmeM prApta hai| choTo honese hareka sthAnameM rakhane jahA~ taka pratimA prApta na ho vividha abhigraha va lAne lejAnemeM bhI subhItA rahatA hai| kalAkI dRSTi dhAraNa kiye / para jAMgaseThane to anna khAnA bhI chor3a se dekhA jAya to jitanI vividhatA inameM pAI jAtI diyaa| idhara adhiSThAyakadevane gajanIkhAMnako cama- hai pASANakI martiyoMmeM nahIM pAI jaatii| ekala, kAra dikhaayaa| zahara meM marakIkA upadrava phailA va kAyotsargasthita, tritIrthI, paMcatIrthI, cauvIsI khAMnako bhI vyAdhine A gherA / prajAne bhI mUrtiyoMko Adi prakAra to hai hI para parikarAdi bAhya upakaraNoM meM bhInamAla pahu~cAnekA anurodha kiyA ataH prabhuko kalAtmaka vizeSatAe~ bhI haiN| C.P.prAntakI va guptahAtha jor3a kSamA mAMgakara khAnane bhInamAla phuNcaadii| kAlakI dhAtu martiye bahuta hI manohara hai / kheda hai - inameMse kucha lekha mUrtiyoMke blAkake sAtha hamAre sampA- diva rAjasthAnI patrikAmeM prakAzita haiN| vizeSa jAnaneke liye jainasatyaprakAza pa0 12-13 meM prakAzita stavana dekheN| Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 anekAnta [varSa 10 martikalAkI dRSTise inakA vyavasthita adhyayana mbara dhAtu mUrtiyA~ bhI bahuta milatI haiM jinameMse kaI abhI nahIM ho paayaa| gujarAtake zrIumAkAMta premacanda bahuta vizAla hai| bIkAnerake vaidoMke mahAvIrajIke va zAMtilAla upAdhyAyAdi jainamartikalApara varSoMse mandirameM eka aisI hI vizAla parikaravAlI di0 adhyayana kara rahe haiM para abhI unakA anubhava prakAza jaina dhAtu marti hamAre avalokanameM AI hai / meM nahIM aayaa| sArAbhAI va muni kAMtisAgarajIkA zvetAmbara mandiroMmeM kAyotsargasthita dhAtukI vizAla bhI adhyayana sarAhanIya hai| para isa sambandhameM zIghra mAmilAmose kA jitanAtha hI eka svataMtra grantha prakAzita honA cAhiye / eka pratimAkA blAka jainasAhitya maMzodhaka khaM03 a01 baMgAlI vidvAnakA aMgrejI grantha motIlAla banArasI- meM evaM kaI anya martiyoM ke blAka jainasatyaprakAza evaM dAsa lAhaurane prakAzita kiyA sunA hai para maiMne bhAratanA janazilpasthApatya granthAdimeM prakAzita hai| use dekhA nahIM / jaina samAjako isa paramAvazyaka di0 vidvAnoM kA kartavya hai ki ve bhI apane mUrtikalA kAryakI ora zIghra dhyAna denA caahiye| va zilpasthApatyakA paricayAtmaka koI grantha prakAmajhe zvetAmbara mUrtiyoMkA hI adhika paricaya hai, zita krvaaveN| ata: unhIMpara yahA~ prakAza DAlA gayA hai vaise diga prAcArya vidyAnandakA samaya aura svAmI kIrasenA (le-bA0 jyotiprasAda jaina ema.e., ela-ela.bI.) gata dazakameM dhavalA TIkA samanvita SaTakhaMDAgama dakoMnebhI use hI mAnya kiyA / aneka pramANoM evaM sAhityake susampAdita prakAzanane ukta mahAkAya yuktiyoMke AdhArapara mujhe vaha tithi kucha sadoSa TIkAke prakAMDa racayitA 'lokavijJa, vAgmI, vAdi- jaMcI aura gahana gaveSaNake uparAnta maine usakA vRndAraka, kavivAcaspati, siddhAnta mahodadhibaMdhaka samaya san 780 I0 pratipAdita kiyaa| kevala zrI Adi vizeSaNoMse jinasenAdi uttaravartI prAcAryo- praphullacandrajI modIne mere matakA halkAsA prativAda dvArA smRta vIrasena svAmIkI ora Adhanika vidvAnoM kiyA thaa| jisakAmaiMne apanI jAna paryApta santokA dhyAna barabasa prASita kara liyaa| usake pajanaka samAdhAna turanta kara diyaa| isake pazcAt vidvAna sampAdaka pro0 hIrAlAlajIne prathama khaMDakI merA eka anya lekha svAmI vIrasenake gurujanoMke vistRta prastAvanAmeM AcArya pravarake samaya aura iti sambandhameM prakAzita huA aura usase bhI mere ukta vRtti para yathAzakya prakAza DAlA aura unake dvArA matakI puSTi huii| kintu yadyapi mere dvArA nirNIta dhavalAkI samAptikA kAla san0256 I. nidhArita 2 zrIdhavasakA samaya-anekAnta va07 ki.12. kiyA gyaa|' jayadhavalA aura mahAdhavalAke sampA 3 anekAnta 8,1pR. 37 / SaTakhaDhAgama-dhavalATIkA 1,11,prastAvanA pR0 4 anekAnta 8,207 // 5 janA penTIkverI 12, pR. Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 78] AcArya vidyAnandakA samaya aura svAmI vIrasena 275 tithikA koI prativAda yA nirAkaraNa kimI bhI vidyAnandake vidyAnandamahodaya aura tattvArthazlokavidvAnane nahIM kiyA tathApi use svIkAra karanemeM bhI vArtika jaise vizAlamahatvapUrNa pranthoMke vAkyoMko prAyaH sabhI vidvAnoMne abhI taka maka anicchA hI udadhata na kreN| asta. una vidvAnoMke vidyAnandase prakaTa kI hai aura prophemarasAhana dvArA mAnya tithi- kucha pUrvavartI hI honeke kAraNa vaisA nahIM huaa| ko hI mAnya kiye cale jAte haiN| kevala DA0 e. ena. vidyAnanda ke samayako isa prakAra 20 varSe Age upAdhyene avazya hI use svIkAra kiyA pratIta nahIM mile tAta nahA khisakA lenake pazcAt apane eka anya lekha "vIra / hotaa| unakA mata hai ki vIrasenakI dhavalA TIkAkI mena svAmIke svargArohaNa samayapara eka dRSTi"me' samApti jagattagake zAsanakAlame (764.808 I0 koTiyAjAne jayadhavalAke mampAdakoM Adi dvArA ke bIca) kimI samaya huii| anumAnita vIrasenakI mRtyutithi 8.3 I0 ko bho san 1645 meM mitravara paM0 darabArIlAlajI lagabhaga 20 varSa Age khisakA diyaa| isa prasaMgameM kAThiyAkA vidyAnandakA samaya' zIrSaka eka lekha koThiyAjIne eka pAdaTippaNImeM mere matakI yaha kahaprakaTa huA thA / usameM unhoMne anya aneka vidvAn kara upekSA kara dI ki "bA jyotiprasAdane dhavalAke dvArA mAnya vidyAnandake samaya san 816 I. ko samaya sanbandhame jo nayA vicAra hAla meM prastuta amAnya kiyA thaa| aura apane matakI puSTima paM0 kiyA hai use abhI yahA~ chor3A jAtA hai| isa mahendrakumArajIke dvipapha matase mAgraha virodha karate samayavRddhi meM koThiyAjIne yaha hetu diyA hai ki hue yaha hetu diyA thA ki vidyAnandane apanI tattvArtha jayadhavalAkI samApti-prazastike 35 veM padyameM jinazlokavArtikame nyAyavArtikatAtparyavRttiTokAkAra manasvAmI kahate haiM ki "yaha puNyazAsana gurukI vAcaspati mizrakA ho ullekha kiyA hai, jinhoMne ki AjJAse likhA hai| ataH vIrasenasvAmI sana 837 apanA ukta grantha 841 I0 meM samApta kiyA thaa| ata: vidyAnanda kA samaya 835 I0 ke lagabhaga prAraMbha meM jayadhavalAkI samAptike samaya jIvita the aura honA caahiye| apane isa matakI paSTime Apane eka unakA svargArohaNa "823 meM nahIM balki jayadhavalA taka yaha bhI diyA thA ki "di vidyAnandakA grantha kI samAptikaM mamaya (I0837)ke kucha varSa bAda racanAkAla 816 e. DI. ke karoba mAnA jAya to huA hai|" aura kyoMki pranthako guru-ziSya donoMne vIrasena svAmI (23e DI ke dvArA dhavalA aura milakara racA thA, donoM hI usakI prazasti likhanemeM jayadhavalAmeM tathA jinasenake dvArA jayadhavalA sAjhedAra the, gurune vRddhatvake kAraNa prazasti likha aura zrAdiparANameM vidyAnanda yA unake nekA bhAra vinIta ziSyapara chor3a diyA, unakI tattvArthazlokavArtika (806 se 810 |-ddii-) AjJAnusAra unako avasthitime hI unhIMne donoMkI Adi granthoMke vAkyoMkA ullakha honA anivArya orase vaha prazasti likho| Ara sambhava thA / kAi vajaha nahIM ki saMkar3A kintu usase agale 36 veM padyameM svayaM jinasena pranthoM aura pranthakAroM tathA unake vAkyoMkA ullekha yaha bhI kahate hai ki "guruke dvArA vistArase likha karanevAle vIrasenasvAmI aura jinasena svAmI gaye pUrva bhAgako dekhakara hI maiMne pranthakA uttara bhAga apanI vizAla TIkAoM-dhavalA aura jayadhavalAmeM likhA hai| isa kathanaparase jayadhavalAke vidvAna Dr. Pathak's view on Anantviry. sampAdakoM tathA anya vidvAnoMne vaha anumAna -as Date Annals BoRI, P 164 jn. 2 anekAnta 7, 8, pR067| 1 anekAnta 8, 3, pR0 144 / Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [ varSa 10 taba kyA ve usa samaya yadi 30-35 varSake bhI rahe hoM to aba san 837-38 meM lagabhaga 60 varSa ke paryApta vRdvanahIM hogaye hoMge ? aura kyA jina sena kI racanAoM meM kisI sthalapara bhI aisA spaSTa asaMdigdhamaM ketamAtrakA guruvaMza ) kI guruparamparAyeM nirdiSTa harivazakArake paradAdA guru bhImasenake ziSya tathA zAntiSeNake garu jinasena pratIta hote haiM, jinhoMne ki varddhamAnapurANa aura jinendraguNa saMstuti Adi grantha rakhe hoNge| ullekhameM varNita vizeSaNoM kA zrAdipurANakAra ke sAtha koI bhI ekatva nahIM hai / usa samaya yadi ve dIkSita bhI ho gaye hoM to adhika se adhika 18-20 varSake yuvaka mAtra hI ho sakate haiN| isa hisAba se bhI amoghavarSake zAsanakAla ke madhya meM, 850 ke lagabhaga unako mRtyu honese unakI Ayu 60 varSa ke lagabhaga ho jAtI hai| saMbhAvanA to unakI 850 ke uparAnta bhI jIvita rahane kI hai aura usa samaya bhI unake prativRddha ho jAnekA kaskAlIna zrAdhAroMmeM koI saMketa nahIM miltaa| dUsare, jo vyakti 783 ke pUrva DI eka yazasvI evaM prasiddha granthakAra tathA prauDha prAcAryoM dvArA sammAna prApta ho vaha apane jIvana ke zreSThatama bhAga 40-45 varSa vyartha vinA kisI sAhitya sRjanake hI gaMvA de, yaha samajha meM nahIM aataa| isake atirikta, sudUra kAThiyAvAr3ake varddhamAnapura meM apane pranthako 783 meM samApta karanevAle harivaMzakAra ukta granthake prArambha meM hI, jo usake bhI 7-8 varSa pUrva huA hogA, dUsare deza evaM rAjyake eka navaravaka ( isameM bhI zakA hai) sAdhukA to svAmI vizeSaNa ke sAtha sasammAna ullekha kareM aura usI pradezavartI prAcArya vidyAnanda, mahAkavi svayambhU Adi vidvAnoM evaM purANa kAroMkA tathA tatkAlIna abhilekhoMmeM ullikhita aneka mahAna AcAryoMkA jikra bhI na kareM yaha asaMgata-sA lagatA hai | bIrasenake ullekhakA kAvyA to spaSTa hai, ve eka mahAna granthakAra pratiSThita prauDha prAcArya aneka vidvAnoMke mAnanIya garusama the| unake sAtha yA pIche jinasena kA nAmollekha mo isa viSaya meM koI sahAyatA nahIM detA / jaba eka vidvAna anya viziSTa vidvAnoMkA smarayA karata 276 kiyA hai, jo sarvathA saMgata hai ki kyoMki jinasena ko pranthakA zeSa bhAga likhane ke liye gurudvArA racita pUrva sAhityakA adhyayana karanA par3A thaa| isase spaSTa hai ki gurukI mRtyu bahuta pahile hI hogaI thI / parantu koThiyAjI isa prshnk| samAdhAna isa prakAra karate haiM ki "kyoMki gurukI maujUdagI meM bhI guru jaisI paddhati ko apanAne ke liye jinasenane pUrva bhAgakA dekhA hogA tathA vIrasana svAmIne vRddhatvAdikaM kAraNa jayadhavalAke agale kAryako svayaM na kara jinasenake supurda kara diyA hogA / " ataH unhoMne vaisA kathana kiyA hai / aba prazna yaha hai jaba jinasena svayaM yaha spaSTa kathana kara rahe hai ki unhoMne gurudvArA racita sAhityakAa dhyana karaneke pazcAta hI unake dvArA adhUra chor3e hue kAryako pUrNa kiyaa| itanA hI nahIM, unhoMne eka anya prauDha vidvAna zrIpAla dvArA jo sambhavatayA vIrasenake sAhitya aura zailIsa jinasena kI bhI apekSA adhika paricita the, sampAdita karavAne kA bhI kaSTa utthaayaa| isa zeSa bhAgakI racanA meM bhI unheM kucha kama samaya nahIM lagA, usake liye kama-se-kama 10-15 varSakA samaya anumAna kiyA jAtA hai| to kyA svAmI vIrasena jaise sAhityika mahArathI niprantha tapasvIna apane jIvana ke aMtima 15-20 varSa ziSya ke Upara apanA bhAra DAlakara svayaM vRthA hI ga~vA diye ! mRtyuke lagabhaga 20 varSa pUrvase hI ve itana vRddha aura azakta hogaye the ! aura jaisA ki harivaMza ke ullekha ke AdhArapara prAya: samasta vidvAn abhA taka yaha mAnata hai ki svayaM jinasena sana 783 meM eka yazasvI pranthakartA evaM vidvAna the ' 1 isa viSaya meM merA mana to kaI varSase yaha rahA hai ki harivaMza meM ullikhita jimasena AdipurANakAra evaM bIrasenaziSya jinasena nahIM ho skte| nAmaikya se hI vidvAn isa bhrama meM par3a gaye haiN| harivaMza meM smRta jinasena svAmI ho usI grantha meM dI huI pubATa saMgha ( andhakAra Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 78 ] bhI hai, jaisA ki sarvathA saMbhava thA, ki vIrasena usa samaya jIvita the athavA yaha ki unakI mRtyu nikaTa pUrva meM hI huI hai ? jahA~ taka ukta 35 veM padyakA prazna hai, yadi usake 'guru' zabda se abhiprAya svAmI vIrasenakA hI aura 'puNyazAsana' padase kevala ukta prazastikA DI mAna liyA jAya to bhI kyA usase yaha Azaya aura bhI adhika spaSTa evaM sadbhUta rUpame dhvanita nahIM hotA ki jisa samaya vIrasena svAmIkA anta samaya nikaTa thA unhoMne apane bhakta, pratibhAzAlI, bAlaziSya jinasenako apane samIpa bulAkara kahA hogA " vatsa, hamArA anta samaya aba nikaTa hai, jIvanakI AzA zeSa nahIM hai| hamAre jIvanabharako dIrgha sAdhanAkA pariNAma ye dhavala jayadhavala grantharAja / dhavalako ho hama pUrNa kara cuke kintu jayadhavalakA lagabhaga eka tihAI bhAga hI raca pAye haiN| hamAre isa adhUre kAryako pUrNa karanekA bhAra tubhapara hai / tumhIM isa kAryakA nirvAha karaneke upayukta pratIta hote ho, kintu abhI usake yogya nahIM ho / hamAre dvArA racita dhavalA tathA jayadhavalAMzakA aura yahA~ saMgRhIta tatsambandhita vipula sAhityakA gaMbhIra adhyayana manana kara leneke pazcAta jaba isa kAyake liye Avazyaka upayukta prauDha yogyatA apane meM anubhava karo taba isa kArya ko hAtha meM lenA aura isako samAptipara usI prakAra apanI prazasti bhI de denA jaise ki hamane dhavalAke anta meM dI hai| hamArA AzIrvAda hai ki tuma isa kAya meM saphala hoge / " astu gurukI mRtyuke lagabhaga 50 varSa pazcAta prAyaH hai to yaha jarUrI nahIM ki vaha kAlakramAnusAra hI kare / svayaM harivaMzakArane hI isa niyamakA svayaM nirvAha nahIM kiyA, AdipurANakArane bhI akalaMka, ora zrIpAla ke pazcAta unase bahuta pUrvavartI pAtrakesarikA smaraNa kiyA / zilAlekhAdikoM meM bhI anyantra aisA bahudhA huA hai (dekhiye mukhtAra sAhabakA lekha anekAnta 1, 2, pR0 67 / zrAcArya vidyAnandakA samaya aura svAmI vIrasena 277 gurukI hI Ayuko prApta hokara jinasena svAmI jayadhavalAko pUrNa kara guru RNase uRNa ho rahe the to vIrasenasvAmIke usI vATanagarastha' candraprabha jinAlaya ke pranthoMse bhare kakSa meM saMbhavatayA guruke hI Asanapara baiThe hue unhoMne svargavAsI gurukI uma antima prajJAkA pAlana kara apane Apako ahobhAgya mAnA ho / hotA hai ki ve vIrasena aura jinasenako vidyAnanda koThiyAjIke uparokta lekhoMse to aisA pratIta kyoMki yadi ve AcArya Age pIche hote to unake ke prAyaH pUrNa samakAlIna banAye rakhanA cAhate haiM; pranthoMmeM eka dUsarekA ullekha honA koThiyAjI ke matAnusAra anivArya thA, koI vajaha nahIM thI ki aisA na hotA / kintu paraspara ullekhakI bAta to samakAlIna rahate bhI saMbhava hai jaisA ki svayaM koThiyAjIne apane hAlake lekha meM svayaM svIkAra kiyA hai, parantu vahA~ apane uparokta tarkake bilkula vipasiddha kara diyA hai| mAlUma hotA hai naiyAyika vidvArIta tarka dvArA svayaM hI ullekhAbhAvako saMbhava bhI noMkA tarka dudhArI talavAra hai, jisakA bAra donoM ora hotA hai / kintu kyA yaha saca hai ki aisA koI ullekha hI nahIM huA ? vidyAnanda aura jinasenane avazya hI eka dUsarekA koI ullekha nahIM kiyA / vIrasena ne bho vidyAnandakA koI ullekha nahIM kiyA, kintu kya / vidyAnandane vIrasenakA bhI koI ullekha nahIM kiyA ? kisI pratiSThita vidvAn ne yaha kathana kiyA 1 jainA eMTIkverI bhAga 15 jilda 2 pR0 46 | isa lekhameM hamane dhavala jayadhavala ke racanAsthalako sunizcita rUpase cInhA hai| ukta sthAnake viSaya meM vidvAna abhI taka saMzayita evaM anizcita the / isa lekhameM pratipAdita tathyoM se bhI bIrasena svAmIke samaya sambandhI hamAre matakI bhatI prakAra puSTi hotI hai / 2anekAnta 10, 3, 40 61 / Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 anekAnta [varSe 10 thA ki 'aSTasahasrIke antameM vidyAnandane vIrasena jaina ajaina vidvAnoMke khaMDana-maMDana tathA ullekha svAmIkI prazaMsA kI hai aura unheM tArkika-pravAdi athavA ullekhAbhAvake AdhArapara Apane vidyAnanda madavAraNa kahA hai / ' yaha ullekha to mere pAsa noTa kI pUrvAvadhi surezvara mizrakA samaya (708.820) kiyA huA hai kintu durbhAgyase usakA sandabha naSTa aura uttarAvadhi vAcaspati mizrakA samaya (841 I0) hogayA aura yaha smaraNa nahIM pAtA ki kaba kisa nizcita karate hue unakA samaya 775-840 nirNaya vidvAnane kisa lekha yA prasaMgameM yaha kathana kiyA kiyA hai| isa prakAra unhoMne vidyAnandakI pUrvAva. thA, hA~ aSTasahasrIke' antame prazastirUpase dhiko to apane pUrva niti samayase 60 vaSa pIche nimnokta tIna padya avazya upalabdha hote haiM lauTA liyA kintu usake apratyakSa adhArapara jo zrImadakalaGkazazadharakula vidyAnandasaMbhavA bhUyAt / vIrasenakI mRtya tithiko ekadama bar3hAkara 840 ke garumImAMsAlaMkRtiraSTasahasrI satAmRddhyai // 3 // lagabhaga kara diyA thA, use vahIM rahane diyaa| vIrasenAkhyamosage cArugaNAnayaratnasidhugirisatatam apane matakI puSTimeM koThiyAjIne zraSTasahasrIke sAratarAtmadhyAnage mAramadAmbhodapacanagiri gaharayitu // 2 // antameM dI huI uparokta prazastike prathama aura tIsare kaSTasahastrI siddhA sA'STasahasrIyamatra me puSyAt / padyako bhI uddhRta kiyA hai / kintu vIrasenake zazvadabhISTasahasrI kumArasenoktivardhamAnArthA (narvA) // 3 // ullekhavAle ukta dUsare padyako uddhRta nahIM kiyaa| saMbhava hai isa prazastike dvitIya madhyama-padyake usake sambandhameM Apane likhA hai ki "ina do padyoM AdhArapara hI vaisA kathana kiyA gayA ho| isa padyameM ke madhyameM jo kannar3I padya mudrita aSTamahasrImeM pAyA AcArya vidyAnandane svAmI vIrasenakI bhAga jAtA hai vaha anAvazyaka aura asaMgata pratIta hotA prazaMsA hI nahIM kI hai varana unake svargastha ho jAne- hai aura isa liye vaha aSTasahasrIkArakA nahIM kA bhI spaSTa ullekha kiyA hai| mAlUma hotaa|" apane hAla meM hI prakAzita lekha 'zrA0 vidyA- kannar3I bhASAkA vizeSa jJAna to mujhe nahIM hai nandake samayapara navIna prakAzame'2 koThiyAjIne vi- kintu kannar3I abhilekhoMke avalokanase jo usakA dyAnandake samayasambaMdhI apane pUrvokta matako ulaTa AbhAsa hai usase merI mamamameM to yaha nahIM pAyA diyA hai aura vidyAnandadvArA vAcaspati mizrake ki isa padyameM kaunamA viziSTha kannar3Ipana hai, zAyada ullekhasambaMdhI apanI bhUlako svIkAra karate hue saMskRta--kannar3I ubhayabhASA vizeSajJa isa praznapara anya vidvAnoMdvArA vidyAnandake anumAnita prakAza DAla sakeM / mujhe to isake Age pIcheke donoM samaya' ko hI prAya: mAnya kara liyA hai| pUrvApara saMskRta padyoM tathA vidyAnandake granthoMkI sAmAnya / aSTasahasrI nirNayasAgara presa, bambaI, 11 / bhASAmeM aura isa padyakI bhASA aura vinyAsameM koI UparI bheda dikhAI nahIM par3atA vaise vidyAnanda pR0265 / - 2 anekAnta 10,3, pR017| svayaM koTakake nivAsI to the hI aura usI dezake gaMgavADi rAjyame raha kara hI unhoMne apane pranthoMkI 3 sI0 ema0 epha0 (dI krAnolAjI zrApha iMDiyA)-10 I0 akalaMkake pUrva anumAnita samaya zrAdhArapara pro0 pAThaka, va satIzacandra vidyAbhUSaNa750I0, 788 I. ke AdhArapara; usI AdhArapara vidyAbhUSaNa vA0 kAmatAprasAda, paM0 mahendrakumAra-mAdi-satyavAkyake makhtArasAhaba Adi vidvAna vIM zatAbdIkA porddha prAdhArapara-16, pro. hIrAlAla-usI AdhArapara 8 vI aSTasahasromeM kumArila (700-760) ke ullekhoMka zatAbdIkA anta athavA navIMkA prAraMbha, ityAdi / Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 7-81 AcArya vidyAnandakA samaya aura svAmI vIramena 276 racanA kI thii| yaha padya kevala mudrita aSTasahasrImeM aise kathanake prakSipta honekI koI saMbhAvanA bhI nahIM hI pAyA jAtA hai yaha bAta bhI tabhI kahI jA sakatI hai, kyoMki isameM jisa ghaTanAkA ullekha hai usake hai jaba aSTasahasrIkI samasta upalabdha pratiyoMkI turanta uparAnta to usake prakSipta honekI saMbhAvanA jA~capar3atAla kara yaha nirNaya kara liyA jAya ki prA. zAyada ho bhI sakatI hai so bhI svayaM granthakAradvArA cInatama evaM prAmANika pratiyoMmeMse kina kinameM yaha hI, anyathA aisI bAtako lekara kisI asambapadya hai aura kiname nhiiN| rahI usake anAvazyaka dhita AcAyake asaMbandhita granthama kisa aura amaMgata hone kI bAta so prazastiyoM meM koI vyakti dvArA pIchesa ghaTA bar3ho karanekA zAyada nizcita kramika viSayavivacana to hotA nhiiN| eka bhI dRSTAnta nahIM milegA / dhavalA-jayapahale padyame ve apanA, apane granthakA tathA apane dhavalAdimeM jinaainAdi dvArA aisA kiyA Adarza akalaMkadevakA gururUpame' nAmollekha jAtA to zAyada amaMgata na bho hotaa| aura phira karata hai, tosare padyameM ukta granthako racanAme AcArya yadi vaha ghaTanA ukta granthako samAptike lagabhaga kumArasenakI sAhAyyake liye unakA AbhAra pradazita 30 varSa bAda kI ho, jaisA ki koThiyAjI kA karate hai, aura dasare padyameM eka aisI tAjA ghaTanAkI mata hai, to isa asaMgata anAvazyaka anyabhASAmeM nibaddha kSepakako isa prakAra eka asaMbandhita granthame sUcanA dete hai jisane unake hRdayako atyadhika praviSTa karanekA kaSTa bhalA koI kyoM karegA ? ataH prabhAvita kiyA thA aura jo tatkAlIna jaina itihAsa ima pakSaka aSTamahasrIkI prazastikA maulika aGga me adhika mahatvapUrNa thii| usI samaya athavA tathA svaya vidyAnandakI kRti honemeM koI sandeha kucha hI pUrva samIpastha rASTa kUTa rAjya ke nivAsI nahIM hai, aura isase spaSTa ho jAtA hai ki aSTasahamahAna dhavalAdika granyAMka prasiddha racayitA, sAtha mIko samAnisa kucha hI pUrva svAmI vIrasena svagastha hI vidyAnandakI svayaMko pravRttike anukUla udbhaTa hA the| vAgmI aura vAdivRndAraka bhI, svAmI vIrasana jaisa imI padyakI damaro paMktikA 'mAra' zabda aura prathama vayovRddha mahAna AcAryakai svargastha honekI sUcanA paTAkI prathama paMktikAzazadhara'zabda bhI dhyAna dene milatI hai, taba usakA ullegda na kiyA jAnA amaM- yogya hai jinake sambandhame maiM Age prakAza ddaaluugaa| gata hAtA yA kiyA jAnA ? grantha samApta ho hI damaka parva koThiyAjIkI anya kucha zaMkAspada yuktiyoM cukA thA, usakA viSaya bhI aisA nahIM thA ki kahI kA bhI vivecana karalenA ucita hogaa| anyatra usame aisI sUcanA khapa sakatI, ataH eka (1) koThiyAjIna vidyAnandakA samaya 775parama sAdhIvatmala mahAna AcAyekA eka anya Inita kiyA hai, kintu isase yaha spaSTa aura bhI adhika mahAna AcAyaka nikaTa nidhanakA nahI hotA ki yaha unakA grantharacanAkAla hai yA pUNa apane granthakI usI samaya likhI jAnevAlI prazasti manijIvana hai athavAjanmase mRtyu paryaMta pUrNa jIvana hai meM ullekha kara denA kama-sa-kama usake liye to aura kamArasanakA samaya 750 anumana karata hue anAvazyaka hAnA nahIM cAhiya thA / attu, jaba isa use vidyAnandakI pUrvAvadhi ThaharAta he dUsarI Ara padyakaM aSTasahasrokArakA honame bAdhaka cAroM hetu surezvara mizra 788 820) ko, sAtha hI 776meM unheM ho nissAra siddha ho jAte hai to usake unhIMkI kumAra avasthAko bhI prApta huyA nahIM batAte aura * kRti honeme bhI koI Apatti nahIM rahanI caahiye| 7.3me unakA bAlaka honA pratipAdana karate haiN| aura aise ho ullekhoMka zrAdhArapara vidvAna unheM . . caki zlokavArtikakI racanA 810 meM nizcita caki. akalaMkakA sAkSAta ziSya samajhane lge| karata haiM isase esA pratIta hotA hai ki Apake matA Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 anekAnta |varSe 10 nasAra vidyAnandakA prantha-racanA kAye 800 ke surezvara unake pradhAna ziSya aura sahayogI the, ve pazcAt hI prAraMbha huaa| ApakA yaha kathana bhI ima 840 ke lagabhaga taka bhale hI jIvita rahe hoM kinta bAtakI puSTi karatA hai ki kyoMki AdipurANakAra 780-88 ke lagabhaga bhI vaha eka vayaska sAhityika jinasenakI vRddhAvasthAke samaya aisA hA isIlie evaM kAryakattA hosakate haiN| ina donoM unhoMne inakA koI ullekha nahIM kiyA kintu hamAre tithi prakaTa karanevAlA koI tatkAlIna nizcita bhAgAmI vivecanase yaha spaSTa ho jAyagA ki unakA abhilekhIya yA sAhityika pramANa to hai nahIM isake prantharacanAkAye 775 I0ke lagabhaga hI prAraMbha huA atirikta, apane pUrva racita granthameM bho vidvAna honA caahiye| kiso aise samakAlIna. mamavayaska, nikaTa kSetrIya isa anumAnameM kevala surezvara mizra hI eka tathA samAna viSayake vidva nakI kisI mahatvabAdhA haiN| koThiyAjIne surezvara mizrakA samaya pUrNa ukti yA matako pIche se duharAte samaya bhI sthAna jo 788-820 kathana kiyA hai vaha vAstavameM surezvara de sakatA hai jisake AmnAya yA mata paramparAkA ke guru zaMkarAcAryakA hai| zaMkarAcAryake samaya khaMDana-maMDana evaM pAlovanA usakA iSTa viSaya ho / sambandhI jo aneka vibhinna mata hai unameM bahumAnya (2) vAcaspati mizrakA samaya 841 nizcita mata 88-820 i0 hai / aura isIparase zrI pI0bI0 mAnakara vidyAnanda dvArA usakI asamAlocanAke aNene surezvarakA kAyakAla 800-84030 nidhArita AdhArapara unako utarAvadhi 840I0 nivArita karana kiyA hai / vidyAnanda surezvarake uttaravatI to the hI meM bhI bAdhA hai| vAcaspati mizrane udyAtakarake nyAyanahIM kintu samavAlIna rahata bhI yadi unhoMna surezvara vArtikapara apanI tAtparyavRtti TokA likhaneke uparAnta ke pranthake uddhAraNa diye hai to unakA racanA kAla 800 jo nyAyamacInibaMdha likhA hai usameM usane 28 se pUrva prAraMbha huA nahIM dIkha par3atA ' parantu anya vatmara (zaka) arthAt san 841 I. ko tithi dI prabala evaM puSTa pramANaki virodhama yaha bAdhA isalie hai| usase pUrva vaha tIna granthoMkI aura racanA kara nahIM khar3I rahatI ki prathama to hosakatA hai ki vidyA- cukA thaa| apane prathama pranthameM hI usane jayantabhaTTa nandadvArA surezvarakA nagaNyasA matollekha usI prakAra kA apane garurUpameM ullekha kiyA hai| aba bhramaparNa siddha hojAya jaisA ki vAcaspatimizrakA jayanta vAcaspati mizrake cAhe prAyaH samakAlona bhI hA hai| dUsare zaMkarAcArya 88 se 820 taka avazya ho tathApi vidyAnandadvArA una donoMke ullekhAbhAvaka rahe yaha to zAyada kahA jAsakatA hai kintu va 788 dhArapara vidyAnandakI uttarAdhi 825 I. se Upara 15.20 varSe pUvame bhI eka pratiSThita prAcArya nahIM tha, jAnakI saMbhAvanA nahIM hai| yaha nahIM kahA jaasktaa| vastuta: aisA anumAna (:) kumArasenakA samaya jo 750 I. anumAna karaneke paryApta kAraNa he 88 me tA va kAMcIma boddhA kiyA gayA hai vaha bhI bhrAmaka hai| yaha unako ke sAmUhika nikAmanake pradhAna nimitta bana the| pUrvAvadhi to hosakatI hai para uttarAvadhi nahIM / 780.8 meM unako khyAti carama sImAko prApta thii| 73 meM harivaMzakAra jaba unakA smaraNa vIrasenaka 150 kelAzacandra-nyAya ku.ca, bhaag,prstaavnaa| sAtha mAtha kara rahe haiM to usa samaya vIrasenako 2 tattvavinduko ramAsvAmI zAstrA kRta bhamikA / saMbhava hai anya vijJAna murezvarakA samaya bhI 788-820 bhA~ti kumArasena bhI jIvita homakate haiM balki jaimA hI mAnate hoM' jaisA ki kAThiyAjIka saMdamase prakaTa vidyAnandake prAvAsasthala zrIpura aura zaMkara hotA hai| 2 hamArA lekha-akalaMka anutika mahArAja hima sarezvaraka zRgerImaThameM kucha mIloMkA hI antara thaa| zItaba-je.ke. eca0 bhAra0 es0| 25. mahendrakumAra-anekAnta 2,1, pR0 6 / / Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 78] prAcArya vidyAnandakA samaya aura svAmI vorasena 281 ki svayaM koThiyAjI dvArA uddhRta harivazake vAkyase nahIM hai ki vidyAnandane vidyAnandamahodaya, tatvArthajhalakatA hai ki usa samaya garu kumArasenakA yaza zlokavArtika tathA aSTasahasrIko kramazaH racanA kI sarvatra phaila rahA thaa| tathA jaisA ki vidyAnandakI aura unake pazcAna prAptaparIkSA; yuktyanuzAsanAukta prazastike tIsare padyase spaSTa dhvanita hotA hai ki laGkAra, pramANaparIkSAkI / satyazAsanaparIkSA. patraunakI aSTamahastrI kamArasenakI ukti (pratyakSa vAcanika parIkSA tathA zrIpurapArzvanAtha stotra bhI inhIM kI mAhAyya) se varddhamAna huI,isa viSaya meM mandeha pratIta racanAeM haiN| inameMse vidyAnandamahodaya anupalabdha nahIM hotA ki ve usa mamaya jIvita the| anya vidvAna hai aura antameM ullikhita tIna racanAoM meM koI vaisA bhI isa kathanase pratyakSa sahAyyakA hI Azaya lete haiN| nAmollakha batAyA nahIM jaataa| jaba kamArasena 783 meM jIvita the to usake 10-15 yuktyanazAsanakI antima prazastimeM do bAra varSa aura bAda taka bhI ve jIvita rahe hoM isameM kyA 'zrIsatyavAkyAdhipa:' pada pAyA hai, pramANaparIkSA bAdhA hai ? yadi aSTasahasrA:00I0ke pUvakI racanA ke maGkalapadyameM 'satyavAkyAdhipaH pada milatA hai ThaharatI hai to usameM unakA pratyakSa mAhAyya milanA aura AptaparIkSAke 123 veM zlokameM 'satyavAkya' pUrNatayA saMbhava hai dhAravAr3a jileke malagaDasthAnastha zabda prayukta huA hai| vidyAnandake ye samasta pada jinAlayake zilAlekhame rASTakaTa nareza kRSNavallabha prayoga zliSTarUpameM hI hue hai aura unake ekAdhika (kRSNa dvi0) dvArA san 602-103 I0 meM senavaMzI artha banate hai / vAstavameM vidyAnandane pramANa parIkSA kumArasanake ziSya aura vIrasenaka ziSya kanakasana satyazAsanaparIkSA AdimeM svayaM apanA nAma bhI ko kSetra pradAna kiye jAnekA ullekha ha 2 / yadi ina zliSTa rUpameM hI diyA hai / isoma mukhtArasAhaba kanakasenake dAdAguru kamArasana hamAre hI kumArasena Adi vidvAna ukta satyavAkya zabda ko vidyAnandakA hA tA unakA samaya 800 I0 ke lagabhaga ho hI upanAma. upAdhi athavA vizeSaNa hI mAnate the / sakatA hai / aisA pratIta hotA hai ki ya kumAramena kintu bA0 kAmatAprasAda, prA. hIrAlAla, paM0mahandra vIrasena svAmIke sadhamo athavA prAraMbhika ziSya kumAra aura aba kAThiyAjI bhI usa gaMgavazaka eka aura jinasena svAmIkaM bar3e gurubhAI tathA vIrasena nareza vizeSaka nAmakA sUcaka anumAna karate haiM / dvitIyake guru the| DA0 upAdhye dvArA prakAzita sana- vastutaH eka lekhakadvArA lagAtAra apana kaI anyo vaMzakI paTTAlime dhavalAdika kartA vIrasena jinamena eka aise padavizeSakA prayoga jo eka tatkAlIna eva Adi ke sAtha jina vRddha kumArasenakA ullekha milatA tatpadezI narezaka nAmakA bhI sUcaka ho nirA saMyoga hai va bhI ye hI kumArasaMna pratIta hote hai / mAtra hI nahIM ho sktaa| vidyAnanda gaMgavAr3ike hI (4) aba raha jAtI hai bAta vidyAnandako racanA nivAsI the isa bAtakI puSTime pramANoMkA abhAva Ama tatkAlIna narezAMkA nAmollekha karanA nahIM hai aura usa kAlame kevala gagavazamaM hI satyaki unakA tathA unake pranthoM kI racanAkA samaya vAkya upAdhi dhArI narezoMka honekA patA calatAijina nizcita rUpa kara dete hai / isa viSaya meM koI matabheda kI saMkhyAcAra hai kintu ina satyavAkyAMmasa,satyavAkya dvitIya bhI mana 800 i0 meM mihAnArUr3ha huA thA, 1 hAravaza-5-38-'guro: kumArasenasya yazo ajitAtmaka vicatiH ataH zrIpuruSa muttarasakA pautra, zivamAra dvi0 saigota 2E. I-I 9116121901011 kA bhatIjA aura uttarAdhikArI tathA vijayAditya F. Fireet. anekAnta 3, 15 pR. 630 / 3J.A.-X1,2 P. 1. 2 anekAnta 12, pR.6. Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 anekAnta [varSa 10 ratna vikramakA putra gaMganareza rAcamalla matyavAkya cltaa'| yaha pAzvajinAlaya zrIraMgapura paTTana prathama paramAnadi jisakA zAsanakAla 815 se 850 ke uttarameM vartamAna nAnamaMgala tAlukeke bhItara zrIpura I0 taka rahA vidyAnandadvArA ullikhita satyavAkya nAmaka sthAnameM vidyamAna thA, aura ise pallavAdhirAja thA isameM koI sandaha nahIM rhtaa| kI pautrI tathA paramagula niguDagajakI dharmapatnI tatvArthazlokavAtikakI antya prazastimeM unhoMne kaNDacchI devIne nirmita karAyA thA / deparahallo isI prakAra 'ziva' pada prayoga kiyA hai| usame ulli- tAmrapatra bhI zrIpurake ima bhavya jinAlaya ke nirmANa khita 'zivasudhAdhArAvadhAnaprabhuH', 'majjanatA''ya:' kA ullekha karatA hai / zrIpuruSa muttarasake gajyake tathA 'tIvrapratApAnvitaH' Adi nAma evaM guNa-sUcaka 50 veM vaSakA eka tAmrazAsana san 776 I0 meM ukta padaprayogoMke prasaMgase yaha spaSTa ho jAtA hai ki gaMganareza dvArA isI jinAlayako udAra dAna diye unakA abhiprAya zivamAra nAmaka gaMganarezase hai jo jAnekA varNana karatA hai| isI dAnapatrameM jo ukta zrIparuSake putra evaM uttarAdhikArI zivamAra dvitoya jinAlayake nimoNa ke thor3e kAla pazcAta ho likhA gotake atirikta anya koI nahIM ho sktaa| gayA hai, nandimaMghaka candrandyAcAya tacchiSya kamArakoThiyAjIne bho kaI eka acchI yuktiyoM evaM tarko nandi, tacchiSya kIttinandi evaM tacchiSya vi dvArA aimA ho siddha kiyA hai, jisameM kacha bhI anau- candrAcAryakA bhI nAmollekha hA hai| yA citya yA asaMgati nahIM dIkha pdd'tii| pratIta hotA hai ki nandisaghake ina AcAryoMkA uka kintu ThIka unhIM yuktiyoM aura takauka balapara zrIpura sthAnasa vizeSa eva sthAyI sambandha thaa| ye aSTasahasrIkI antya prazastika dRmare 'madhyama) vimalacandra akalaGkadevake sadhamA puppaNa ke vidyApadyakI dvitIya paMktime prayukta 'mAra' zabdako zrI- ziSya vimalacandra hI pratIta hote hai, jinake ki paruSake dvitIya putra mAramiha dugAmAra eyarappa loka- dAdAguru kumAgnandi vIrasenasvAmIke vidyAgaka trinetrakA jo ki zivamArake pazcAta kucha kAla taka elAcAyeke bhI guru the, aura jinakA ki ullekha gaMgavADikA rAjA rahA thA, sUcaka mAnane bhA koi svayaM vidyAnandane apanI pramANa parIkSAme 'taduktaM Apatti nahIM honI caahiye| vaisA honA vidyAnanda kumAranandibhaTTArakaH' ke sAtha unake kucha zloka kI zailIke savathA upayukta hI hai| ora 'satyazAsana 1 bagaraprAMtastha besina jileke sirapura sthAnameM parIkSA ke nAmase hI satya zabda honese yaha saMbhava antArakSa pAzvanAthakA eka bhavya digambara jinAlaya lagahai ki umakI racanA satyavAkyaka ho zAsanakAlameM bhaga 5300I0 kA hai jisameM 1406 kA eka saskRta zilAleba bhI hai (T W Haig-some Inses. from Berav I.21) prAya: vidvAnoMko isa mandira vidyAnandakA zrIpurapAzvanAthamtotra bhI gaMga- ke sAtha uparokta zrIpurapAya jinAlayakA bhrama hojAyA rAjyameM sthita zrIpujinAlayake zrIpArzvanAthako karatA hai| lakSya karake racA gayA thA isame koI mandaha nahIM hai, 2 B. L. Rice- My. cg. P. 39, Report kyoMki aisA eka jinAlaya gaMgarAjyakI somA / A.S Mysore-1914. bhItara hI aura svayaM tatkAlIna gaMganarezoM dvArA 3 Rice-Coorg Inses.-E.C.-T. thAmasa pajita usa samaya vidyamAna thA, tathA usa pradezameM phAksa (the pollivas-jras-18:3221) ne bhI eka pallava rAjakumArI kuNDabve dvArA zrAraMgapura (zrIragapaTTana) aura usake Asa-pAsa dUra-dUra taka usa samaya hI ke uttarameM san 776-77 ke lagabhaga eka bhabya jinAlaya nahIM usake sau-do-sau vaSa idhara-udhara bhI isa nAma ke nirmANakA ullekha kiyA hai| ke kisI anya jinAlayake honakA patA nahIM L. ricc-I.A.-II p. 155-161 Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa ] AcAryavidyAnandakA samaya aura svAmI vIrasena 283 uddhRta karate hue kiyA hai / kyA Azcarya hai ki samaya zaMkarAcAryane pallavarAjyakI sImAke bhItara ye vimalacandrAcArya hI vidyAnandake dIdA guru hoM zRMgerImeM apanA prathama evaM pradhAna pITha sthApita kiyA aura isI tatkAlInakarNAkastha nandisaMghase hI thA aura usakA saMcAlaka evaM prabandhaka unhoMne apane unako sambandha ho / unake nAmakA nandyanta pada tathA pradhAna ziSya surezvara mizrako niyukta kiyA thaa| vimalacandra ke ullakhake thor3e samaya pazcAta hI usI yaha sthAna zrIpurake bahuta hI nikaTa dakSiNakI ora zrIpura sthAnake sAtha unakA pratyakSa saMbaMdha honese aura avasthita thA / usa samaya kAMcIke bauddhoMne brAhmaNa isa anumAnake virodhI kisI spaSTa pramANakA sadbhAva dharmake sAtha vizeSa utpAta macA rakkhA thaa| ataH na honese ise ThIka hI mAnanekA pralobhana hotA hai| zaMkara aura surezvarane zRMgerIpIThako pradhAna kendra aisA pratIta hotA hai ki ukta dAnapatrake kucha hI pa. banAkara pallava pradezake bauddhoMke viruddha joradAra zvAt vimalacandrAcAryakA yA to svargavAsa ho gayA jihAda cher3a diyA aura antataH 788 I. meM unheM athavA ve anyatra cale gaye aura vidyAnandane svayaM sAmUhika rUpameM kAMcIse nirvAsita hokara laMkAka use apanA sthAyI nivAsasthAna banA liyaa| aura kainDo nAmaka sthAnameM jAkara basanepara majabUra kara ukta jinAlayake pArzvajinendra ke prathama darzanake samaya diyA / kintu jainoMke sAtha bhI yadyapi zaMkarakA hI unhoMne apanA prasiddha stotra rcaa| yaha ghaTanA saiddhAntika evaM dArzanika virodha thA tathApi unake zrIpuruSake rAjyakAlakI san 776-77 kI hI pratAta sAtha usakA aura usake anuyAyiyoMkA sAmAjika hotI hai| zrIpurazabdameM zrIpuruSakA nAmAMza A hI mohA dra hI banA rhaa| ataeva isase spaSTa pratIta jAtA hai aura kimo anya narezakI aura usameM saMketa hotA hai ki zRgerI maThakI sthApanAke prAyaH sAyalI bhI nahIM hai| unake guru vimalacandrakA nAma bhI, sAtha syAdvAdavidyApati AcArya vidyAnandane bhI yadi unake granthoMkA isa dRSTise avalokana kiyA usake samIpastha zrIpurameM apanA aDaDA jmaayaa| jAya to saMbhava hai kahIM na kahIM zliSTarUpame avazya zaMkarAcArya AdikA vahA~ jamAva hI unake bhI vahIM mile, vizeSakara unake prArthAmaka mahAna grantha vidyA- jamaneme preraka huA, aura bahuta saMbhava hai ki vidyAnandamahodaya meM unakA ullekha honekI adhika saMbhA- nandake mahAna vyaktitva, utkRSTa saujanya, addha ta vanA hai| vidyAnandadvArA zrIparako uso samayake vidvattva evaM udbhaTa vAgmitA evaM tArkikatAke prabhAva lagabhaga apanA nivAsa sthAna banA liye jAnekA neho zaMkarAcArya ke vidvaSa rUpI viSase tatkAlIna samathana eka anya dizAsa bhI hotA hai| prAyaH isI -------- L. Rice-Mysore (revised ed.) p (30)nyAya ku0 ca. bhAga 1, prastAvanA pR0 113, 408.409. inhoM puSpaSeNake eka ziSya vAdIsiha apara nAma paravAda malla the jo 'zatrabhaya kara' kRSNa prathama (756-772) ke 2 dekhiye saMdarbha 18 / / samakAlIna the, gadya cintAmaNike racayitA aura prAptamI- 3 usI nAgamaMgala tAlukeke kambadahallI sthAnakI mAMsAke sraSTasahastrIse pUrva TIkAkAra the / pAtrakesari, aka- zAntinAtha basadimeM prApta lagabhaga 1000 varSa pUrvake eka laMka aura zrIpAlake sAtha sAtha Adi purANakArane inakA abhilekhake anusAra svayaM zavoMne janoMko katipaya vizeSAbhI smaraNa kiyA hai| pArzvanAtha caritameM bhI inakA smaraNa dhikAra pradAna kiye the| (Report A. S. Mysore kiyA gayA hai| uddharavattI kanasena vAdirAja, ajitasena, 1915,G. B.P. 13)svayaM aMgerImeM kaI jainamaMdira vAbhasiha, somadeva ziSya vAdirAja Adi sarva prAcArya the vahA~kI pArzvanAtha vasadimeM prApta 1561 kA janaunase bhinna haiN| DA0 sAlatora ina vArdAbhasiMha ko vimala- abhilekha ukta sthAnameM prApta abhilekhoMmeM sarva prAcIna hai| candrase abhinna prakaTa kara rahe haiN| (M. G.P.36) (Ilid 1916,j B. P. 135, vIM zadImeM janoM jo sambhava hai| aura zaivoMmeM mela thA (6. Bno74) inhI puSpA zatrubhaya cintAmaNikarA pAtrakesAna ina Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 anekAnta [ varSa 01 jainadharmako rakSAkI balki use sauhAdrameM pariNata kara pUrvI cAlukyoMkI zakti pravRddhamAna thii| isa prakAra diyA / uparokta vivecanake uparAnta aba vidyAnanda evaM unakI racanAoMke samayako aura ThIka ThIka nizcita karaneke liye tatkAlIna itihAsa para bhI eka dRSTi DAla lenA Avazyaka hai / Eat zatAbdIke madhya meM dakSiNa bhAratake rAjanItika kSetrameM tIna hI pradhAna zaktiyA~ thIM-gaMga, pUrvIcAlukya aura raassttrkuutt| inameM se rASTrakUTa zakti dra tave sarvAdhika zaktizAlI evaM vistAra prApta hotI gaI / zrIpuruSakA rASTrakUToMke sAtha nirantara dvandva banA rhaa| sana 768 meM rASTrakUTa kRSNa prathamane zrIpuruSakI rAjadhAnI mAnyapurapara bhI kucha samayake liye adhikAra kara liyA thA, kintu zrIpuruSane use punaH zIghra hI prAptakara liyA thA / 776-77 ke lagabhaga zrI puruSakI mRtyu hogaI athavA usane rAjya tyAga kara diyA / usake tIna putra the- zivamArasaigota jo apane pitA ke samaya, san 754 meM ho kadumburakA prAntIya zAsaka thA aura usake pazcAta zivamAra dvitoya saigotake nAmase siMhAsanArUDha huaa| dUsarA putra mArasiMha duggamAra eyarappa thA jo apane pitAke samaya kovalanAdakA prAntIya zAsaka thA / tIsarA putra vijayAditya raNavikrama thA jisakA patra gaMganareza rAyamalla satyavAkya prathamake nAmase prasiddha huA / san 726 I0 meM zivamAra prathama navakAmakA pautra zrIpuruSa muttarasa pRthvIkoMguriNa paramAnada prajApati mUla gaMgavaMzakI pazcimI zAkhAmeM gaMgarAjya kA adhIzvara huA / usake rAjya ke 50 varSa takake abhilekha milate haiM aura isa prakAra usane san 776-77 taka rAjya kiyA isa viSaya meM prAyaH samasta vidvAn eka mata haiM / vaha parama jaina thA kintu anya dharmoke prati bhI udAra evaM sahiSNu thA, brAhmaNAdikoM ko bhI usane dAna diye the / sAhitya meM bhI usakI ruci thI, hastiyuddhapraNAlIpara usane gajazAstra nAmaka graMtha racA thA / vaha bhArI yoddhA thA aura usakA prAyaH samasta jIvana yuddhoMmeM hI vyatIta huA thaa| usake dIrgha zAsanakAlane vaijayantIke cIna cAlukya vaMzakA asta aura navodita rASTrakUTa zaktikA udaya dekhA / kAMcIke pallava bhI hataprabha hogaye the kintu veMgImeM 777 ke lagabhaga jaba zivamAra dvi0 gaddIpara baiThA to usake bhAI mArasiMhane usake viruddha vidroha kiyA, vaha svayaM rAjA honA cAhatA thA, kintu saphala na ho sakA aura pUrvavat kovalanAdakA ho zAsaka banA rahA / pitAke dIghazAsanakAlake kAraNa isa samaya ye donoM bhAI bhI auraGgajabake putroMkI bhA~ti prAyaH vRddha ho cale the / idhara kucha samaya ke liye rASTrakUTa- gaMga dvandva bhI zAnta hogayA thA, jisa kA kAraNa yaha thA ki rASTrakUTa svayaM antarakalaha meM 1 kevala pro0 narasiMhamAcara unheM prApta eka anya zrabhilekhake zrAdhArapara rAjya kAla kI antima sImA 788 I0 nirdhArita karate haiM (M. A. R - 918 para 16). kintu yadi unakA anamAna kisI prazameM ThIka bhI ho to bhI 776 ke pazcAt zrIpuruSake rAjya karate rahane kI koI sabhAvanA nahIM / yaha ho sakatA hai ki usa varSa usakI mRtyu huI ho aura vaha taka bhI jIvita rahA ho, kintu 776-77 meM vaha rAjyakAryase alaga avazya hogayA / vaha eka parama jaina thA, 20 varSa rAjya kara cukA thA, zrativRddhi ho cukA thA zrataH saMbhavatayA rAjya evaM ula gRhasthakA tyAga kara usane apanA zeSa jIvana zrIpura Adi kisI tIrthasthAnameM rata rahate huye vitAyA ho / isa vaMzaka kaI anya rAjAnoMne bhI aisA kiyA hai narasiMharAjapura se prApta tAmrapatroM meM zrIpuruSa aura ullekha zivamAra donoMke dvArA eka jainamandirako dAna denekA hai (j. B. P. 143 ) / hue the| rATrakUTa nareza govinda dvi0 prabhUtavarSa vikramAloka (772 - 776 ) ke viruddha usake bhAI dhruva 1 gaMgoM kI prAcIna rAjadhAnI talakAMDa yA tAkSavanagara thI aura navIMna athavA upa rAjadhAnI mAnyapura thI / 2 ]. A-X||, 6 P. 5, W.j P. 174M., uy. cg. P. 39, 55. Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 kiraNa 78] prAcArya vidyAnnandakA samaya aura svAmo vIrasena ne vidrohakA mA khar3A kara diyA thA / govindane kA gubo tAmrapatra bhI gaMgarAjyakI sImAke bhItara dhravake viruddha gaMganarezase sahAyatA maaNgo| vagi, kAM- ho likhAyA gayA kahA jAtA hai| cUki mArasiMhane cI.mAlavamAdi narezoMke sAtha zivamArane bhI go- dhravakA virodha nahIM kiyA thA, ataH rASTakaToMne use vindakI sahAyatA kii| kintu dhravane ina sabako parA- zeSa gaMgavADipara apanA adhikAra sthApita kara lene sta kara diyA, govindakA bhI saMbhavatayA usa yuddha meM diyA aura vaha talakAMDameM rAjya karane lgaa| ziva anta hogayA aura san 776 I. meM bhrava dhArArSa mAra avazya hI usase ruSTa thA aura apane dasare bhAI vijayAdityako apanA sthAnApanna tathA uttarAnirUpama zrIvallabha rASTakTa mihAsanapara ArUr3ha huaa| mAmyakheTa usa samaya rASTakUToMkI rAjadhAnI nahIM thI, dhikAra vanAnA cAhatA thA (vaha svayaM nissantAna thA). kintu zatrake hAthoM bandI rahaneke kAraNa usakI eka usa nagarakA to usa samaya astitva bhI nahIM thaa| na clo| idhara mArasiMhane bhI apane Apako prakausa samaya unakI rAjadhAnI saMbhavatayA elorAke TataH pUrNapase rAjA ghoSita nahIM kiyaa| apane eka nikaTa solubhaMjana thI aura nAsikake nikaTa mayUrakhaM abhilekhameM to apane liye yuvarAja zabda hI prayukta DI nAmaka durgameM dhravane apanI pradhAna chAvanI sthApita kiyA' / 784 ke pazcAt zivamArakA zeSa adhikAMza kI ' / usane apane suyogya jyeSTha patra jagattaGga go jIvana rASTrakUToMke bandIgRhameM hI bItA aura kamasekama vinda tRtIya prabhUtavarSako yuvarAja padapara vidhivata 800 I. taka mArasiMha hI gaNarAjyakA vastataH abhiSikta kara use rAjadhAnIkA. chAvanIkA tathA svAmI banA rhaa| yaha rAjA bhI jainadharmakA parama rAjyakA anya samasta Antarika kArabhAra sauMpa diyA bhakta thaa| talavADake aMjaneya nAmaka jinAlayako aura svayaM apane pUrva zatraoMke, jinhoMne ki usake pradatta dAnake liye vaha prasiddha hai| isa dAnapatra meM viruddha govinda dvi0 kI sahAyatA kI thI, damanameM koI tithi nahIM dI huI hai; kintu kucha vidvAn ise tatpara huA / apane choTese zAsanakAla meM ina samasta 760 ke lagabhagakA aura kucha 6 vI zatAbdIke rAjAoko bhISaNa yuddhoMmeM usane karArI hAra dii| prArambhakA mAnate haiM / vIrasenake guru elAcAryakA gaMga zivamAra bhI svabhAvata: usakA kopabhAjana bhI vaha bhakta rahA thA aura unakI mRtyu saMbhavata: banA. ataH san 784 ke lagabhaga dhravane zivamArako usa samaya huI thI jaba vaha apane pitAke zAsanayaddha meM parAjita kara apanA bandI banA liyA / eka kAlameM kovalanAdakA zAsaka thaa| usane aura bhI zilAlekhakA kathana hai ki 'dhruva ghAra dhArAvaSe niru- dharmakArya kiye haiN| isI gaMga mArasiMhake eka adhIpama kalivallabha uddhatejasane usa parAkramI uddhata nastha sara zrovijaya dvArA man 767 meM eka gaMganarezako parAjitakara bandI banA liyA, jo pahale jinAlaya nirmANakA bhI ullekha milatA hai / apane kabhI kisI anya vyaktike dvArA vijita nahIM huA manne tAmrapatra meM jo sana 77 kA hai, mArasiMha thaa| gaMgarAjadhAno mAnyapurapara rASTrakUTAMkA adhi- apane bhAI zivamArakI bhI prazaMsA karatA hai, ume kAra hogayA aura usI samaya san 784 meM dhruvake gajASTakakA kartA aura pAtaJjalike eka prakaraNa putra jagattuga govinda tRtIyane mAnyaparake jinAlayako - manne tA. pa.-E.C.9 ml 60. jalamaMgala nAmaka grAma pradAna kiyA / dhruva dhArAvarSa / 2J.A.X|| P.b., M. A. R. 1932 1J. A.X12P.51. P.250-41. isa jinAlayako saMbhavatayA 750meM gova2J.A.-XII, P.35., jaina zilAlekha payyane banavAyA thaa| saMgraha pR. 76 3 Goianot-122 3 Rice-mses. SR. B.G.-P.71. .E.C.9 me 60 vAstava meM zivamAra bhI parama .M.J.-P. 88.,J.AAI 22.36. jaina bhakta thA usane mandira nirmAbAdi bhaneka dharma kArya kiye F.LOD Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 phaNisUtamatakA parijJAtA kahatA hai / use vipattiyoM se grasta batAtA hai joki usake bandI jIvanakA sUcaka hai| kintu sAtha hI usake dvArA vallabhendrake sAtha haihaya cAlukya mitra saMghapara vijaya prApta karanekA ullekha bhI karatA / aisA mAlUma hotA hai ki usa samaya rASTrakUToMkA veMgike sAtha yuddhArambha ho jAnese govinda ne use asthAyI rUpase mukta kara apanI senAoMke sAtha zatruoM ke viruddha yuddha me bhejA ho jisame ki zivamArane adbhuta parAkrama dikhalA yA ho / tathApi jaisA ki mArasiMhake gaMjama tAmrapatra se' prakaTa haiM jise rAisa sAhaba 800 I0 kA mAnate hai 800 I0 taka to zivamAra apanA rAjya punaH prApta kara nahIM sakA thA / usake kucha kAla pazcAt hI zivamArakI pUrva sahAyatA se prasanna govinda tRtIyane pallavarAjakI siphArizapara use mukta kara diyA aura usakA rAjya bhI vApasa lauTA diyaa| jagattuMga ke kadamba tAmrapatrakA kathana hai ki zivamAra rASTrakUToM aura pallavoM dvArA punaH apane siMhAsanapara baiThAyA gayA thaa| isa samaya pUrvI cAlukya vijayAditya dvitIya bhIma (766 843 ) ke sAtha govindakA dvAdaza varSIya yuddha Arambha ho gayA thaa| yaha yuddha bhI ziva mArakI isa mukti nimitta kAraNa huA, govinda ko aba gaMgoM kI sahAyatAkI bar3I AvazyakatA thI / kyoMki govinda ke bhAI stambha dvArA manne tAmrapatra 802 me likhAyA gayA thA aura kyoMki yaha dvAdaza varSIya rASTrakUTa cAlukyayuddha amoghavarSake samaya taka (815 I0 taka calatA rahA thA / ataH zivamArane 803 I0 ke lagabhaga apanA rAjya punaH prApta kiyA / isa bAra zivamArako rASTrakUToM aura pallavAMkI bhI sahAyatA prApta honese mArasiMhako usakA virodha karane kA sAhasa nahIM huA / usane talakAra ko khAlI kara gaMgarArAjyake uttarIpUrvI bhAga- kolara pradeza meM apanA svataMtra rAjya sthApita kara liyA aura vahIM anekAnta | varSa 10 Agese vaha tathA usake vaMzaja pRthvIpati aparAjita Adi san 650 ke lagabhaga taka talakADake mUla gaMgavaMzase pRthak evaM svataMtra rahakara rAjya karate rahe / apanI svayaMkI parezAniyoMmeM ulajhA huA hone ke kAraNa zivamArane bhI isapara vizeSa dhyAna nahIM diyaa| rASTrakUToM ke pratizodha kI agni usake hRdayako jalA rahI thI, vaha cainase na baiTha sakA aura govinda kI sahAyatA karaneke bajAya usake viruddha hI usane yuddha cher3a diyA / isa vizvAsaghAta se govinda cir3ha gayA aura usane gaMgarAjyapara AkramaNa kara zivamArako parAjita karake phirase bandA banA liyaa| yaha ghaTanA 805-6 ko hai, kyoMki cAmarAjanagara se prApta 807 I0 ke tAmrapatra ke anusAra govinda tR0 ke bhAI eva pratinidhi rAvaloka kambbarAjane jo tAlavana nagarame apanI vijayI saMnAkI chAvanI DAle par3A thA, apane putra zaMkara gaNako prArthanA para ukta tAlavanapura (gaMgarAjadhAnI) kI zrIvijaya vasadika liye kundakundAnvaya ke kumAranandI bhaTTArakakaM praziSya aura guruelAcArya ke ziSya vardhamAna guruko vadanaguppa nAmaka grAma pradAna kiyA thA / aisA pratIta hotA hai ki abakI bAra zivamArakA zeSa jIvana rASTrakUTa bandIgRhameM hI bItA, kintu apane isa 2-3 varSake alpa muktikAla hI isa durghaTanAkI AzaMkA usaapane dUsare bhAI vijayAditya raNavikramako apanA uttarAdhikArI evaM sthAnApanna pahile se hI niyukta kara diyA thA / galliyAdapura tAmrapatra ra kAbhI yahI kathana hai ki zivamArane apane anuja vijayAdityako gaddI para baiThA diyA thaa| isase spaSTa hai ki zivamAra usa samaya bandI thA aura vijayAditya apane gaye hue gaMgavAr3i rAjyako rASTrakUToMse punaH prApta karane meM prayatnazIla rahA / kintu apane jIvana meM use rAjya prApta karane aura gaMganareza bananekA avasara na mila skaa| isa bAra rASTrakUToMne eka anya gaMgasadAra E.C IV SR. 161 P. 143. M.J.P-36-37, E.C. IX nu 61 P. 43, isameM govinda tR0 dvArA 12 prasiddha narezoMko parA M.A.R.-13 P. 3., J. A.XII 2 P.5 E.C. 12 NG. 129. Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya vidyAnandakA samaya aura svAmI vIrasena kiraNa 7-8 ] cAgirAjako 'azeSagaMgamaNDalAdhirAja' arthAt apane pratinidhirUpa meM gagapradezakA zAsaka niyukta kiyA thA jaise ki gucitAmrapatra' prakaTa haiM / isI cAgirAja ke bhAnaje vimalAditya cAlukya ke Upara se yApanoya saMghake vijayakIrttike ziSya akakIttine zani ke duSprabhAvako naSTa kara diyA thA, isa kAraNa ukta guruse prasanna hokara cAgirAjane apane adhIzvara govinda tRtIya jagattaraMga prabhUtavapese prAthanA karake usase akekIrttikA unakI yApanIya vasadike liye udAra dAna dilavAyA thaa| yaha dAnapatra kadaMbatAmrazAsanake nAmase prasiddha hai aura gAvinda ke jIvanakA antima abhilekha hai| cUMki yaha svayaM gaMgarAjadhAnI talakADame likhA gayA thA aura usame usI garake yAnI saMghako dAna diyA gayA thA, vaha talakADatAmrapatra' bhI kahalAtA hai, aura isakI tithi 4 disambara san 853 haiM / DA. altaMkara kA mata haiM ki isake kucha hI uparAnta (14 me) govinda tRtIyako mRtyu huii| isameM spaSTa hai ki =14 I0 taka gaMgavAr3apara rASTrakUToMkA hI adhikAra thA / rASTrakUToMke sambandhame hama yaha dekha hI cuke hai ki vane 763 taka rAjya kiyA thA kyoMki usakA antima abhilekha daulatAbAdatAmrapatra 763 I0kA hai aura govinda vRttIyakA sava prathama abhilekha 764 paiThanA hai ataH govinda jagattuMga 764 meM =14 taka rAjya kiyA / san 804 kA varSa bahuta ghaTanApUrNa rahA ! rASTrakUTa siMhAsanapara govinda tRtIyakA paDvarSIya bAlaka putra amoghavarSa prathama nRpattuMga nAnA prakAra kI bAhya evaM Antarika vipa ttiyoM se ghirA huA ArUr3ha huA | gaMga mArasiMhakI 1 E.C. 1 2 GB. 1 EJ. V uo P. 338-31 3 1.A. XII P. 1 Altekat-R.T P. 69. 5 zramo varSakA tApa ke patha 26 2730 meM kathana hai ki usakA janma sarabhauna ( solubhaMjana ) meM san 800 kI varSARtu usake pitAna rAjadhAnImeM hI bitAI thI (E. 1. XVIII P. 346., R. T. P. 68) 287 bhI isI varSa mRtyu huI aura usakA putra pRthvIpati prathama aparAjita uttarI gaMgarAjyakA svAmI huA / zivamArakI mRtyu saMbhavatayA isake kucha pUrva hI rASTrakUTabandIgRha meM ho gai thI aura isI varSa vijayAditya bhI mara gayA ataH talakADameM usakA putra gaMganareza rAcamalla prathama satyavAkya paramAnadi jisakA ki vivAha pallava rAjakumArIke sAtha huA thA rAjA huaa| / gAvinda tRko mRtyuke sAtha ho gaMga vADiyara rASTrakUToM kA Adhipatya bhI samApta ho gayA / isa prakAra ye tIna rAjaparivartana eka sAtha san 814-15 meM hue aura tInoM hI navIna nareza amoghavarSe prathama (815-876) pRthvIpati prathama ( 815-853), satyavAkya prathama (805-850 ) cirakAla taka prAyaH samakAlIna rahe / uparyukta vivecana evaM aitihAsika tathyoM para dhyAna dene se sarvathA spaSTa ho jAtA hai ki AcArya vidyAnandane 776-77 ke lagabhaga gaMgarAjyakI pUrvI sImAke bhItara zrIpurake pArzvajinAlayako apanA sthAyI nivAsa sthAna banAyA aura apane guru nandisaMghake vimalacandracAryakA uttarAdhikAra saMbhAlA usI samaya unhoMne zrIpurapArzvanAthastotrakI racanAkI tatpazcAta vidyAnandamahodayako racA aura 784 I0 ke lagabhaga zivamAra dvitIyake zAsanakAlameM hI tattvArthazlokavAtikako samApta kiyA / aSTasahasro kI racanA unhoMne 785 se 800 ke bIca kisA samaya kI ( saMbhavatayA 760-61 me), yuktyanuzAsanAlaGkAra ko unhoMna 855 ke lagabhaga pUrNa kiyA aura usake pazcAt AptaparIkSA, pramANaparIkSA tathA satyazAsanaparokSA kI kramazaH racanA kI / san 825 ke lagabhaga taka unakA grantharacanAkAya samApta hogayA, patraparIkSA eka saMkSipta goraNa-so racanA hai jo saMbhavatathA aSTasahasrI aura yuktyanuzAsanake bIca racI gaI / isa prakAra unakA kAyakAla athavA sAhityika jIvana 775 85 I0 taka to nizcita rUpase mAnA jAsakatA hai / 764 saM 807 taka ke 14-15 varSa usa pradezame bar3I arAjakatA, avyavasthA Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta | vaSa 10 evaM azAntike the, isIliye usa bIcameM koI vizeSa pahale honevAle rASTrakUTa narezoMka abhilekhoMmeM sAhityika kArya kiyA jAnA kaThina dIkha par3atA hai, bhI unake apane liye dhavala zabda kA prayoga huzrA saMbhava hai usa bIcameM ve svayaM jainetara brAhmaNa bauddhA- pratIta nahIM hotA / dhravake samayase hI gaviruda dika vidvAnoMke sAtha zAstrArtha evaM vAdavivAdame rUpa meM isakI pravRtti huI pratIta hotI hai / ataH yaha vyasta rahe hoN| mAnanekA pralobhana hotA hai ki vidyAnandakA 'zazadhara' isI prasaMgameM, aSTa sahasrokI racanAtithiko pada bhI zliSTarUpame va dhArAvarSakI ora hI saMketa aura adhika sImita eva sanizcita karane ke liye kara rahA hai jo ki usa mamaya gaMgarAjyakA vijetA usakI antya prazastike prathama padyakI prathama paMkti evaM adhirAja thaa| eka tatkAlIna mahAparAkramI kA 'zazadhara' zabda mahatvapUrNa hai jisapara prakAza vijetA tathA jainadhamabhakta mamrATako umI kAla meM DAlanA zeSa hai / svayaM dhra va dhArAvarSakI bhoramyUjiyama usake liye sarva pracalita evaM janatAmeM prakAzita pleTa' (tAmrapatra) jo zaka 702 athAta san 720 I. viziSTa vizeSaNasa sacita karanA kucha bhI asaMgata kI hai aura jo na kevala usakA usa varSa(dhavalATIkA nahIM hai / dhruva, govinda, amoghavarSa Adi jainadhama kI samAptike samaya) rASTrakUTasAmrAjyakA nivivAda ka bhakta aura jainAcAryoM evaM vidvAnoMke AzrayadAtA ekAdhipati honA pramANita karatI hai balki DA. the isameM to koI sandeha hI nahIM hai| dhra ke liye altekarake zabdoMmeM harivaMza (783) meM ullikhita dhavala zabdake bahula pracalita prayogake kAraNa hI aura dakSiNa dezAdhipati zrIvallabhakA bhI dhra vake sAtha kyoMki vaha zabda sAtha ho yaza, kItti jaise sundara nizcita rUpase bhinnatva siddha karatI hai. usake bhAvake vizeSaNarUpame hI prayukta hotA thA. svAmI padya 23 meM dhravake apane lie 'zazadharakanikanibhaM vorasanane bhI apane granthoMke nAma dhavala, jayadhavala yasya yazaH'zabdoMkA prayoga huA hai. aura amoghavaSa Adi rakkhe, usameM kyA Azcarya ke tIna saMjAna tAmrapatroMmese prathama tAmrapatrake 15me ataH vidyAnandakI aSTasahasrI dhra vakI mRtyutithi padyameM bhI dhra varka lie 'zazikaradhavalA yasya kattiH 73 ke pUrva hI athot 760-63 ke bIca kimI mamaya samantAta'...zabdoMkA prayoga huA hai / ukta sajAna pUrNa huI / uma samaya kumArasenakA pratyakSa sAhAyya tAmrapatroM meM amoghavarSe Adi anya kisI bhI naraza bhI unheM prApta honA pUrNatayA saMbhava hai / zlokavArtika ke lie 'dhavala' zabdakA prayoga nahIM huA / dhruvame ke pazcAta 6-7 vaSakA samaya usake liye paryApta bhI . Bhor huscumulite pe oy dhuana h| aura imaprakAra umama vArasana / hai| aura imaprakAra umameM vIrasana svAmIke svargastha E.IXXII-182., honakA spaSTa ullekha unakI mRtyutithi sambandhI mere 2 R. T. P. 421. niSkarSa 60 I0 kI Azcaryajanaka rUpameM prabala puSTi 3E. I-IVIII 2026 P. 095ig karatA hai| lakhanaU, tA0 13-12-46 / Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya janatantrakI sthApanA (le0 zrI vijayakumAra caudharI ) 111 hamAre bhAratIya janatantrakI sthApanA vizvako mahAnatama ghaTanAoM me se eka hai| eka hajAra varSakI parAdhInatAke bAda Aja usane apaneko sarvasattAsampanna lokarAjya ghoSita kara diyA hai| aba vaha pUrNarUpa ne unmukta aura apanI caturmukho unnati karane ke liye pUrNa svAdhIna hai / itane lambe samaya taka bhAratako parAdhInatAkI accheya jaJjIroM meM jakar3A rahanA pdd'aa| isa samaya taka samrATa candragunake svarNa yugako smRti bhI usake hRdaya meM dhuMdhalI sI par3a gaI thii| aba phira hamAre dezameM usa svarNima yugakA nUtana vihAna udita huA hai / bhAratakI 35 koTi janatAko aba udbodhita hone kA samaya gayA hai / yaha saba deza ke una agaNita zahIdoMke validAnakA phala hai jinake prati Aja hamAre mastaka zraddhAse nata hojAte haiM, jinhoMne bApUke dvArA pradarzita satya ahiMsA ke mAgapara cala apane jIvanako nyochAvara kara diyaa| hameM isa bAta kA garva hai ki yaha yugAntarakArI parivartana vApake batAye mArga hiMsA aura satyapara calanese hI sulabha huA hai| itanI bar3I raktahIna krAntise jisakA mUla, zAkhA aura pattiyAM saba prAyaH zAMti se sambaddhita hoM, kisI bhI dezameM nahIM huii| isa krAMti zAntike sundara samanvayane hI hamArI svatantratAko arjita kiyA hai / parAdhInatA 1 hajAravarSa ke lambe samaya meM bhAratako aneka kaThinAiyoM kA sAmanA karanA pdd'aa| pahale pahala mugala samrAToMke kaThora dharmonmAdane bhAratIya janatAke hRdayako tor3a diyA thA / AzA mUlaka sampUrNa vRttiyAM ina zAsakoM ke zAsanane samApta kara dI thiiN| jovanako samarasatA aura sauSThava prAyaH vicchinna ho cuke the / usa samaya dezake agaNita naujavAnoM aura naunihAloM ko kaThora evaM ekadalIya dhArmika nItikA zikAra honA pdd'aa| jajiyA jaima karoMne bhAratIya AtmAko jaise kucha AghAta pahu~cAye unase hamAre sAmAjika jIvana kI urvarAzakti prAyaH naSTa-sI ho gii| isake pazcAt videzI zvetAMgajAtine bhI ise apanA svArthakA viSaya banAyA aura usake naitika jIvanake sAtha Arthika jIvanako bhI tahasa-nahasa kara diyA / saubhAgya se deza meM kAMgresa-rASTrIya mahAsabhAkI sthApanA huI jo aneka AghAta pratighAtoM meM se gujaratI huI antame vApUke netRttvadvArA hI svatantratAko prApta karane meM saphala huI 21 varSa pUrva isa rASTrIya mahAsabhAne rAvIke taTa para bhAratIya loka rAjyakA saMkalpa kiyA thA, jo gata 26 janavarIkA pUrNa ho cukaa| isase bhArata hI nahIM sArA vizva prabhAvita huA hai aura vaha bhI bhAratake inhIM ahiMsA tathA satyake siddhAntoM para calakara zAntike sthApanameM kRtaprayatna hai / bhAratIya janataMtra ke nava-nirmita vidhAnameM jA vizeSatAyeM hai, vizvAsa hai ki unase bhAratIya janatA sukhI aura sampanna bana sakegI aura eka hajAra varSa kA mriyamANa jIvana punarujjIvita ho uThegA / bhAratIya saMvidhAnake prArUpa yA lakSyase hI isase isa bAta kI puSTi hojAto hai jisakI prastAvanAme kahA gayA hai ki - 'hama bhAratake loga bhAratako eka sampaNa prabhutva-sampanna lokatantrAtmaka gaNarAjya banAne tathA usake samasta nAgarikoMko sAmAjika rAjanaitika aura prArthika nyAya, vicAra, abhivyakti, vizvAsa, dharma aura upAsanAkI svatantratA pratiSThA aura zravasarakI samatA prApta karAne tathA una sabameM vyaktikI garimA aura rASTrakI ekatA surakSita karane vAlI vandhutA baDhAneke lie dRr3ha saMkalpa hokara apanI isa samvidhAna sabhAmeM etaddvArA isa samvidhAnako gokRta adhiniyamita aura zrAtmArpita karate haiM / " kahanA cAhie ki aba bhAratako janatA apane vidhAnadvArA apano svatantratAkA pUrNaca nubhava kara sakegI, aura apanI catumukhI unnati ke liye Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 eka nizcita sudRr3ha kAryakrama apanAyegI jisase usakI asthiyoM meM phirase rakta saMcAra hokara navIna jIvanakA anubhava hosake / bhAratake vidhAnameM janatA ke ve maulika adhikAra surakSita haiM jinake dvArA sAmAjika, vaiyaktika, Arthika, evaM rASTrIya unnati hosakatI hai- usameM sabako apanI vicArAbhivyaktidvArA sAmAjika aura rASTrIya unnati karane kA adhikAra diyA gayA hai| sAmAjika jovanakI pradhAnatA ke sAtha 2 vaiyaktika jIvanakI pradhAnatA bhI usameM svIkAra kI gaI hai| aura sabako apanI ucita AjIvikA, ucita vicAra aura ucita bhASaNa karanekA adhikAra hai | eka nizcita saMgaThana banAne adhikAra hai / vidhAnakI mukhya vizeSatA samatA hai, samvidhAnameM jAti-pAMti aura dhamake hisAba se UMca-nIca kA bheda nahIM karake sabako samAna adhikAra pradAna kiye gaye hai| isase hamAre sAmAjika jIvana ke ve virodhI tatva dUra hojAveMge jinake dvArA bhArata kI AtmA vinaSTa-sI ho cukI thI aura jinake dvArA rASTrako anekoM bAra dhakke khAne par3e haiM / bhAratakI bhAvI nItipara prakAza DAlate hue hamAre mAnanIya rASTrapatine jo bhASaNa bhAratIya saMsada meM diyA hai usase hamAra dezakA gaurava svayaM bar3ha jAtA hai| unhoMne batalAyA hai ki 'hama sampUrNa dezoMke sAtha sahayoga karanA cAhate haiN| hamArI madhyasthatAko nIti Dhulamula nIti nahIM apitu vaha eka dRr3ha AdhArapara sthita hai jisapara calakara duniyA kA vAtAvaraNa zAnta kiyA jAsakatA hai|' unake bhASaNa ke ye vAkya kitane mAmika hai ki 'aba bhAratame na koI rAjA hai aura na prajA, yA to saba rAjA hai yA saba prajA / ina vAkyoMkA smaraNa karate hue hameM gAMdhIjI ke rAmarAjya kI kalpanA sAkSAt dikhAI dana lagatI hai / rASTrapatina gaNarAjya kI sthApanA ke una mUla kAraNoMpara prakAza DAlA hai jisase yaha mahAnatama kArya ho sakA hai / unhoMne batalAyA ki 'saduddezya, satkAya aura satyaniSThA hI bhAratIya gaNatantrakaM anekAnta [ varSa 10 sudRr3ha stambha haiM / ' sacamuca hameM jitane adhikAra mila cuke haiM unase kahIM adhika hamAre Upara uttaradAyitva bhI bar3ha gaye hai, yadi hamAre uddezya aura hamAre kArya satyaniSThAmaM nahIM hote to hama yaha saba kho baittheNge| bhArata zAntiko kitanA pasanda karatA hai| isa bAta kA patA rASTrapati ke una zabdoMse calatA hai jinameM unhoMna kahA thA ki gAndhojIke dezameM senApara kiye gaye itane khacase kyA kAma ? jaba ki anyadeza 'udrajana' ke anveSaName er3I-coTIkA pasInA bahA rahe hai taba hamAre rASTrapatike ye vicAra kitane sundara aura kitane Atmabalase pUNe hai / bhArata kI nIti pratisparddhAtmaka nahIM hogI aura jahAMtaka ho sake vizvamaitrI meM sahAyaka hogA aisI AzA Aja eziyA hI nahIM vizvake samasta rASTra vara rahe haiM / sAMskRtika dRSTise hamArA deza vizvake rASTroMkA guru hai yaha nivivAda hai| tyAga, tapasyA, zrAtmasayama aura satyaniSThApara hI bhAratakI saMskRtiyoM kA nirmANa huA hai aura rAjanIti meM ina vizuddha saMskR tiyoM kA samucitarUpa se upayoga kiyA gayA hai / yahI kAraNa hai ki bhAratakI rASTrIyatAme zAnti evaM AtmasaMyamakI eka pracchanna dhArA bahI hai aura Aja usakA mAga prakAzita hone ko hai / hamArA dAyitva hai ki hama rASTranirmANa ke kAryoM meM satyaniSThA ke sAtha nisvArtha bhAva se laga jAveM / sabase pahale Arthika samasyAyeM hamAre sAmane hai jo hamAre parizramapara hI sulajha sakatI haiM / hamArA deza Aja Arthika dRSTise atyadhika pichar3A huA hai / hamArA kartavya hai ki hama use unnata banAve | rAjanaitika vikAsa to sAmAjika evaM Arthika vikAsakA sAdhanamAtra hai / dezakI mAMga hai adhika parizrama karo aura adhika utpanna karo / Arthika krAnti ho hamAre dezako sarvonnata banA sakatI hai aura yahI Aja kI hamArI deza sevA hai / Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadrabAhu-nimittazAstra cauthA adhyAya athA'taH saMpravakSyAmi pariveSAn yathAkramam / prazastAnaprazastAMzca yathAvadanupUrvataH // 1 // artha-ulkA'dhyAyake bAda aba pariveSoM (maNDaloM) kA pUrvaparamparAnumAra yathAkramase kathana karatA hU~ / ve pariveSa do prakArake hai-1 prazasta aura 2 aprazasta arthAta zubha aura azubha / / 1 / / paJca prakArA vijJeyAH paJcavarNAzca bhautikAH / graha-nakSatrayoH kAlaM pariveSAH samupasthitAH // 2 // artha-pA~ca varNoM aura pAMca bhUtoM (pRthvI, jala, vAyu, agni aura zrAkAza) kI apenAse pariveSa pAMca prakArake jAnanA cAhiye / ye pariveSa graha aura nakSatroMke kAlako pAkara hote haiM // 2 // rUkSAH khaNDAzca vAmAzca kravyAdAyudhasannibhAH / aprazastAH prakIya'nte viparItA gunnaanvitaaH||3|| artha-jo candramA, sUrya, praha aura nakSatroMke pariveSa (maNDala-kuNDala) aura rUkSa (rUkhe), khaNDita (apUrNa), Ter3e (ti), kravyAda (mAMsabhakSI jova athavA citAkI agni) aura Ayudha (zastra) ke samAna hote hai ve aprazasta, azubha, hai aura inase viparIta zubhalakSaNavAle prazasta (zubha) hai // 3 // 'rAtrI tu saMpravakSyAmi prathamaM teSa lakSaNam / tataH pazcAddivA bhUyastannibodha yathAkramam // 4 // athe-Age hama pahale rAtrimeM honevAle parivoMke lakSaNa aura phalako batalAte haiM / tadanantara dinameM honevAle pariveSoMke lakSaNa aura phalako kaheMge / kramazaH una sabako dhyAnase samajhe // 4 // kSIrazaMkhanibhazcandra pariveSo yadA bhakta / tadA kSemaM subhikSa' ca rAjJo vijayamAdizet // // athe-candramAke irda-girda dUdha athavA zaMkhake sadRza pariveSa ho to kSema-kuzala aura subhikSa hotA hai aura rAjAkI vijaya hotI hai || sApistailanikAzastu pariveSo yadA bhavet / na cAkRSNA'timAtraM ca mahAmeghastadA bhavet // 6 // artha-yadi ghRta aura tailake varNakA candramAkA maNDala ho aura vaha ati sapheda na ho to mahAmeSa hotA hai athAt bhArI varSA hAtI rUpya-pArApatAbhazca pariveSo yadA bhavet / mahAmeghAstadA'bhIkSNaM tarpayanti jalamahIm // 7 // artha-cAMdI aura pArApata arthAta ka ta athota kabUtarake samAna prAbhAvAlA candramAkA pariveSa ho to mahAmeSa nirantara jala varSAdvArA pRthvIko tRpta kara dete haiM arthAt jhara laga jAtI hai-lagAtAra kaI dina taka pAnI varasatA rahatA hai |jaa indrAyudhasavarNAstu pariveSo yadA bhavet / saMgrAmaM tatra jAnIyAdvapaM cApi jalAgamam / / 8 / / artha-yadi amuka dizAmeM indradhanuSake samAna varNavAlA candramAkA pariveSa ho to usa dizAmeM saMgrAma (yuddha)kA honA aura jalakA bho vaSenA jAnanA cAhiye / / 8 / / 12 rAtri meM candramA, graha tathA nakSatroMkA aura dinameM sayakA pariveSa hotA hai| kisI bhI prakArakA nimitta prApta ho, cAhe vaha zubha ho athavA azubha, usakA phala usI sthAnapara hotA hai| aisA bhI mata hai ki dvAdaza yojanapramANa sthAnapara arthAt 48 kozake gheremeM usakA phala prApta hotA hai| -- - - -- ... Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 anekAnta 1 varSa 10 kRSNe nIle vaM varSa pItake vyAdhimAdizet / rUkSe bhasmanibhaM cApi duvRSTirbhayamAdizet ||6|| artha -- kAle aura nIle varNakA candra-maNDala ho to nizcayase varSA hotI hai| yadi pIle raMga kA ho to vyAdhi ( mahAmArI) kA prakopa hotA hai / yadi rUkSa (rUkhA) aura bhasma (rAkha) ke sadRza ho to dadhRSTa arthAta varSA nahIM hotI aura usase bhaya prApta hotA hai arthAt jalavarSA na hokara vAyu, dhUli AdikI varSA hotI hai / aura yaha bhayasUcaka hai | // yadA tu somamuditaM pariveSo rugNaddhi hi / jImUtavarNa-snigdhazca mahAmeghastadA bhavet // 10 // artha - yadi candramAkA pariveSa udayaprApta candramAko avaruddha karatA hai - Dhaka letA hai aura vaha mecake samAna tathA snigdha cIkanA ho to mahAmegha hotA hai arthAta uttama vRSTi hotI hai ||10|| abhyunnato yadA zvetA rUkSaH sandhyA - nizAkaraH acireNaiva kAlena rASTra' caurairvilupyate // 11 // artha- - udaya hotA huA saMdhyAke samayakA candramA yadi zveta aura rUkSa varNake pariveSa yukta ho to dezako zIghra coroMke upadravakA bhaya hotA hai arthAt dezako cAroMse hAni hotI haiM / / 15 / / candrasya pariveSastu sarvatraM yadA bhavet / zastra janakSayaM caiva tasmin deze vinidizet // 12 // artha-yadi sArA rAta (udayase asta taka) candramAkA parivaSa rahe to usa dezameM zastrakA giranA arthAt yuddhakA chir3anA aura janatAkA nArA sUcita hotA hai ||12|| bhAskaraM tu yadA rUkSaH pariveSo ruNaddhi hi / tadA maraNamAkhyAti nAgarasya mahIpateH || 13|| artha - yadi sUryakA pariveSa rUkSa ho aura vaha use Dhaka le to vaha nAgarika logoM tathA rAjAka maraNako badalAtA hai ||13|| Aditya-pariveSastu yadA sarvadinaM bhavet / kSudbhayaM janamArizca zastra kopaM ca nirdizet ||14|| -sUryakA pariveSa sAre dina banA rahe to kSudhAkA bhaya, manuSyoMkA mahAmArIse maraNa aura yuddhakA kopa hotA hai ||14|| harate sarvasa'syAnAM mItirbhavati dAruNA / vRkSa- gulma- latAnAM ca varttanInAM tathaiva ca // 15 // artha-tathA saba prakArake dhAnyoMkA nAza hotA aura ghora Iti (prAkRtika bhIti) hotI hai aura vRkSoM, gulmoM-jhuramuToM, latAoM tathA pathikoMko hAni pahu~catI hai ||15|| yataH khaNDastu dRzyeta tataH pravizate paraH / tataH prayatnaM kurvIta rakSaNe pura - rASTrayoH // 16 // artha - uparokta sAre dina ke sUrya pariveSakA jisa orakA pariveSa khaNDita dikhAI de usa dizAme paracakrakA praveza hotA hai, ataH nagara aura dezakI rakSA ke liye usa dizA meM rakSAkA prabandha karanA cAhiye 16 rakto vA yadAbhyuditaM kRSNa paryanta eva ca / pariveSA raviM rundhyAdrAjavyasanamAdizet ||17|| artha - yadi rakta athavA kRSNavarNa paryanta cAra varNavAlA sUryakA pariveSa ho aura vaha udita sUrya ko roke - zrAcchAdita kare to kaSTa sUcita karatA hai ||17|| yadA, trivarNaparyantaM pariveSAM divAkaram / tadrASTramacirAtkAlAd dasyubhiH parilupyate || 18 || artha-yadi sUryakA tIna varNavAlA maNDala sUryako Dhaka le to DAkuoM dvArA dezakA zIghra nAza hotA hai || 18 || 1 damtI aura tAlavI donoM sakArAMkA prayoga hotA hai / 2 IliyA~ chaha prakArakI haiM-- ativRSTi, anAvRSTi, TiGo. muSaka, totA. svacakra aura paracakra / 3 zveta va rahita cAra varNa / Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 78 / bhadrabAhu nimittazAstra 263 harito nIlaparyantaH pariveSA yadA bhavet / AdityaM yadi vA some rAjavyasanamAdizet // 16 // artha-yadi hare raMga se lekara nIle raMga taka sUya athavA candramAkA maNDala ho to rAjAko kaSTa hotA hai ||16|| divAkaraM bahuvidhaH pariveSo ruNaddhi hi / bhidyate bahudhA vApi gavAM maraNamAdizet // 20 // adha-- yadi nAnA vaNavAlA sUryakA maNDala ho athavA khaNDa-khaNDa aneka prakArakA ho aura vaha sUrya ko Dhaka le to gAyoM kA maraNa sUcita karatA ||20|| sad zIghra N dizazcaivAbhivardhate / gavAM vilopamapi ca tasya rASTrasya nirdizet // 21 // artha - jima dizAme sUrya pariveSa zIghra haTe aura jisa dizA meM bar3hatA jAya usa dizA ke rASTrakI gAyoMkA lopa hotA hai arthAt jisa dizA kI tarapha bar3ha e usa dizAke dezakI gAyoMkA nAza hotA hai // 25 // zumAlI yadA tu syAtpariveSaH samantataH / tadA sapura. rASTrasya dezasya rujamAdizet // 22 // atha sUryakA pariveSa yadi sUryake cautaraphA ho tA nagara, rASTra aura deza Adike manuSya mahAmArI meM pIDita hote hai || 23 // graha-nakSatra-candrANAM parizeSaH pragRhyate / abhIcNaM yatra varteta taM dezaM parivaja yet ||23|| artha - praha' ( sUrya, candra, maMgala, budha. guru, zukra, zani), nakSatra 2 (28 Azvini Adi) aura candramAkA nirantara pariveSa banA rahe aura vaha isa rUpa meM grahaNa ho to usa dezakA parityAga kara denA cAhiye, kyoMki vahA~ zIghratAse bhaya upasthita hotA hai || 23 // pariveSA viruddheSu nakSatreSu graheSu ca / kAleSu vRSTirvijJa yA bhayamanyatra nirdizet ||24|| artha- varSAkAlame yadi yahIM aura nakSatroMke jisa dizA meM pariveSa hoM to vahAM vRSTi hotI hai aura anya sthAna meM bhaya hotA hai athavA dUsare prakArakA bhaya sUcita hotA hai ||24|| zaktiryadA gacchettAM dizaM tvabhiyojayet / riktA vA vipulA cAgre jayaM kurvIta zAzvatam ||25|| artha - khAlI athavA bharI huI zakti (bAdala) jisa dizA kI ora ama gamana kare to usa dizAmeM zAzvata jaya hotI hai ||25|| yadA zaktizyeta pariveSa- samanvitA / nAgarAn yAyino hanyustadA yatnena saMyuge ||26|| artha - yadi pariveSa sahita abhrazakti (bAdala) dikhe to car3hakara AnevAle zatrudvArA nagaravAsiyoMkA yuddha meM nAza hotA hai, ataH yatnase rakSA karanI cAhiye ||26|| nAnArUpo yadA daNDa: pariveSaM pramati / nAgarAstatra vaddhyante yAyinAM nAtra saMzayaH ||27|| 8 artha - yadi aneka varNavAlA daMDa pariveSako mardana kare to car3hakara AnevAle zatrudvArA nagarajanoM (thAiyoM) kA nAza hotA hai, isameM saMzaya nahIM hai ||27|| trikoTiryadi dRzyeta pariveSaH kathaJcana / tribhAgazastrabaddho'sAviti nirgranthazAsane ||28|| artha - tIna konevAlA pariveSa kadAcit dekhane meM Ave to yuddha meM tIna bhAga senA zastrase mArI jAtI hai aisA nigrantha zAsana meM batalAyA gayA hai | rakSA 1,2 isakA matalaba yaha nahIM hai ki sabake maNDala eka hI sAtha hoM zrarthAt kisI bhI graha-nakSatrake maNDala hote raheM | anu0 / 3 daMDAkAra - daNDAkRti hokara pariveSakA mardana kare | Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 anekAnta [varSa 10 caturasro yadA vApi pariveSaH prakAzate / kSadhayA vyAdhibhizcApi caturbhAgo'vaziSyate // 26 // artha-yadi cAra konekA pariveSa dikhAI de to kSudhA aura rogoMse maraNa hokara zeSa caturtha bhAga (jana saMkhyA) raha jAtI hai / / 2 / / ardhacandra-nikAzastu pariveSo ruNaddhi hi / AdityaM yadi vA somaM rASTra' saMkulatAM vrajet // 30 // ____ athe-arddhacandrAkAra pariveSa candramA athavA sUryako Dhake to deza vyAkulatAyukta (bhayavAna) hotA hai // 30 // prAkArATTAlikAprakhyaH pariveSo ruNaddhi hi / AdityaM yadi vA somapurarodhaM nivedayet // 31 // athe-koTa aura aTTAlikAke sadRza pariveSa yadi sUrya aura candramAko avaruddha kare to pura (nagara)gheremeM par3a jAtA hai, aisA kahanA cAhiye // 31 // samantAdvadhyate yastu mucyate ca muhumuhuH / saMgrAma tatra jAnIyAn dAruNaM paryupasthitam // 32 // artha- cautaraphase sUrya athavA candramAke pariveSa hoM aura vaha bArabAra hove aura vikhara jAve to vahAMpara ghora saMgrAma hotA hai // 32 // yadA grahamavacchAdya pariveSaH prakAzate / acireNaiva kAlena saMkulaM tatra jAyate // 33 // ___ artha-yadi pariveSa grahako pAcchAdita karake dikhAI de to vahAMpara zIghratAse saba AkulatAmaya ho jAte hai // 33 // yadA rAhumapi prApta pariveSo ruNaddhihi / tadA suvaSTirjAnIyAd vyadhistatra bhaya bhavet // 34 // ___ athe-yadi pariveSa rAhuko bhI Dhaka le arthAt ghereke bhItara rAhu graha bhI bhAjAya to acchI vRSTi hotI hai parantu vahAM vyAdhikA bhaya banA rahatA hai||34|| 'pUrvasandhyA nAgarANAmAgatAnAM ca pazcimA / ardharAtre tu rASTrasya madhyAhna rAjJa ucyate // 35 // artha-pUvakI sandhyAkA phala sthAI rahane vAle nAgarikoMko hotA hai, pazcimakI sandhyAkA phala Agantuka (car3hakara AnevAloM) ko hotA hai, adherAtrikA phala dezabharako hotA hai aura madhyAhnakA phala rAjAko batalAyA gayA hai / / 3 / / dhUmaketuca somaM ca nakSatraca ruNaddhi hi / pariveSo yadA rAhu tadA yAtrA na siddhyati // 36 // artha-yadi pariveSa dhUmaketU (puchallA tArA), candramA, nakSatra aura rAhuko AcchAdita kare to car3hakara Ane vAle rAjAkI yAtrAkI siddhi nahIM hotI // 36 // yadA tu grahanakSatra pariveSo ruNaddhi hi / abhAvastasya dezasya vijJa yaH payupasthitaH // 37 // artha-yadi pariveSa graha aura nakSatroMko roke to usa dezakA abhAva hojAtA hai arthAt usa dezameM saMkaTa AjAtA hai // 37 // trINi yA'trAvaruddhyante nakSatraM candramA grahaH / vyahAd jAyate varSamAsAdvA jAyate bhayam // 38 // artha-yadi nakSatra candramA aura graha ina tInoMko eka-sAtha pariveSa avaruddha kare to tIna dinameM varSA hotI hai athavA ekamAsameM bhaya utpanna hotA hai // 38 // 1isa zlokakI sthiti yahAM zaMkAspada hai jo vicAraNIya hai kyoMki usakA sandhyA adhyAya meM, jo Age kahA jAvegA, honA sNgt| -anH| Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 78 ] bhadrabAhu nimittazAstra 262 ulkAvat sAdhanaM jJa eyaM pariveSeSu tanvataH / lakSaNaM sampravacyAmi vidya tAM tAnnibodhata // 36 // artha- pariveSoM kA lakSaNa aura phala ulkAke samAna siddha karanA cAhie arthAt jananA cAhie / aba vijalIke lakSaNa kahate haiM so unheM acchI taraha jAno // 36 // iti manye bhadrabAhuke nimitte pariveSavabho nAma caturtho'dhyAyaH samAptaH / pAMcavAM adhyAya --- athAtaH saMpravacyAmi vidya tAM nAmavistaram / prazastA cAprazastA ca yathAvadanupUrvataH // 1 // artha - aba vijalI ke nAmAdikA pUrvAcAryAnusAra vistArase kathana karate haiN| vaha vijalI do taraha kI hai- prazasta arthAt zubha phala denevAlI aura aprazasta arthAt azubha phala denevAlI ||1|| saudAminI ca pUrvA ca kusumotpalanibhA zubhA / nirabhrA mizrakezI ca kSipragA cAzanistathA // 2 // etAsAM nAmabhirvarSaM jJa eyaM karmaniruktitaH / bhUyo vyAsena vacyAmi praNinAM puNyapApajAm ||3|| artha -- saudAminI aura pUrvA vijalI yadi kamalake puSpa samAna ho to vaha zubha arthAt zubha phala denevAlI hai / vaha vijalI ase rahita - nirabhrA, devAGganAke samAna mizrakezI, jaldIse gamana karanevAlI kSipragA aura vake samAna ho vaha azani nAmase kahI jAtI hai / varSA karanevAlI hai ataH varSa bhI kahI jAtI hai / isa vijalIke nAma isakI kriyAniruktise jAnanA, jaise isako taDita bhI kahate haiM / aba vijalI ke vistArapUrvaka phala, lakSaNa Adi kahe jAte haiM jo jIvoM ke pApa-puNyake nimittase hote haiM // 23 // snigdhasnigdheSu cASu vidyut prAcyA jalAvahA / kRSNA tu kRSNAmAgeMsthA vAtavarSAvahA bhavet 4 artha - cikane bAdalase utpanna vijalI snigdhA kahI jAtI hai| yadi vaha pUrva dizAkI ho to avazya barSA karatI hai / yadi kAle bAdalase utpanna ho to vaha vijalI kRSNA kahI jAtI hai aura vaha vAyukI vaSA karatI hai arthAta vAyu bahuta calatI hai / yahAM para 'kRSNa' zabda agnivAcaka hai ataH agnikoNake mArga meM sthita vijalI 'kRSNA' nAmase kahI jAto hai / usakA phala vAyuvarSA hai / "bahiH zuSmA kRSNavarmA zociuSarbudhaH" iti amarakoSe pAThaH ||4|| atha razmigatA'snigdhA haritA haritaprabhA / dakSiNA dakSiNA vAtI kuryAdudakasaMbhavam ||5|| artha - jisa vijalI kI razmi calI gaI hai arthAt jo binA razmiko vijalI hai vaha snigdhA kahI jAtI hai aura harita prabhAvAlI bijalI haritA kahI jAtI hai, dakSiNa meM gamana karanevAlI dakSiNA kahalAtI hai| inase jala varasatA ||5|| razbhivatI medanI bhAti tridya daparadakSiNe / haritA bhAti romAMcaM sodakaM pAtayedbahum // 6 // artha - pRthvIpara prakAza (camaka) karanevAlI - razmivatI, naiRtya koNa meM gamana karanevAlI harita aura bahuta romavAlI bijalI-bahuta jalako denevAlI hai ||6|| apareNa tu yA vidyaccarate cottarAmukhI / kRSNAbhrasaMzritA snigdhA sApi kuryAjjalAgamam // 7 // artha - pazcima dizAmeM prakaTa honevAlI, uttarameM mukha karake gamana karanevAlI, kAle bAdaloMse nikalanevAlI aura snigdhA (cikanI) ye cAroM vijaliyAM jalake AnekI sUcanA detI haiM // 7 // Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26. anekAnta | vaSe 10 aparottarA tu yA vidyunmaMdatoyA hi sA smRtA / artha-vAyavyakoNakI vijalI thor3e jalako denevAlI jAnanA cAhie / udIcyAM sAvvavarNasthA rUkSA tu sA tu varSati // 8 // ___ artha-uttara dizAkI vijalI cAhe kisI bhI vaNakI kyoM na ho; athavA rUkSa bho ho to bhI varSA ko karane vAlI jAnanA cAhiye / / 8 / / yA tu pUrvottaga vidya d dakSiNA ca palAyate / caratyaya ca tiryasthA sApi zvetA jalAvahA // 4 // artha-IzAna koNakI vijalI tirachI (TeDI) hokara parvameM gamana kare aura dakSiNameM jAkara chipa jAya tathA vaha zvena raMgakI ho to vaha jala kI denevAlI hai // 3 // tathaivoyamadho vApi snigdhA razmimatI bhRzam / saghoSA cApyaghoSA vA dina sarvAsu varSati // 10 // artha-tathA Upara athavA nIce jAnevAlo cikanI bahuta razmi (kiraNa) vAlI zabda karato huI athavA zabda na karato huI vijalI savatra varSAko karanevAlI jAnanA // 10 // isa prakAra dizAparase phala btaayaa| aba SaTaRtuparase phala batAte haiMzizire cApi varSa ti raktA pItAzca vidya taH / nIlA zvetA vasante na varSanti kadAcana // 11 // artha-yadi zizira Rtu (mAgha-phAlguna) meM nIla aura pIle raMgako vijalI ho to varSA hotI hai aura vasanta (caitra-vaizAkha) meM nola aura zveta raMgakI vijalI ho to kadApi vaSo nahIM hotI ||1shaa haritA madhuvarNAzca grISme rUkSAzca nizcalAH / bhavanti tAmragaurAzca varSAsvapi nirodhakAH // 12 // artha--hare raMgakI, madhuke raMgakI, rUkSa aura sthira vijalI grISma Rtu (jyeSTha-ASAr3ha) meM camake to varSA nahIM hotI tathA isI taraha varSA Rtu (zrAvaNa- bhAdava ) meM tAmravaNa kI vijalI camake to vaha bhI varSAko rokanevAlI hai||12|| sAradInAbhivaSanti nIlA varSAzca vidyu taH / hemante zyAma-tAmrA'stu taDito nirjalA smRtAH 13 ___ artha-zarada Rtu (Azvina-kArtikI meM nIla aura varSA nAmakI vijalI camake to varSA nahIM hotI hai aura hemanta (agahana-pauSa) RtumeM yadi zyAma aura tAmravarNakI bijalI ho to jala nahIM varasatA // 13 // stArakta'Su cAneSu haritAhariteSu ca / nIlAnIleSu vA snigdhA varSante'niSTayoniSu // 14 // artha-rakta athavA arakta, harita athavA aharita aura nIla athavA anIla bAdaloMmeM yadi snigdhA vijalI camakatI hai yadyapi ve bAdala aniSTasUcaka bhI hoM to bhI avazya varSA hotI hai / / 14 / / atha nIlAzca pItAzca raktAH zvetAzca vidyu tH| etAM zvetAM patatyUda nidya dudksNplvaam||1|| artha-aba vijalIke varNa kahate haiM ki nIla, pIta, rakta aura zveta varNakI viliyoMmeMsa zveta raMga kI vijalI Upara gire to pRthvIpara jala hI jala ho jAtA hai // 1 // vaizvAnarapathe' vidyu va zvetA rUkSA ca vidya taH / vidyAttadA'zaniSa rattAyAmagnito bhayam // 16 // artha-vaizvAnara patha (agnikoNa dizA) meM prakaTa huI zvetA aura rUkSA nAmakI vijaliyA~ vidya ta kahI jAtI hai / ye tathA azani vRSTiko karatI hai / rakta vaNakI vijalI agnikA bhaya karatI hai // 16 / / yadA zvetA ca vRkSasya vidyu chirazi saMcaret / athavA grahayormadhye vAtavarSa sajenmahat // 17 // Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 78 bhadrabAhu-nimittazAstra 267 artha-yadi zveta raMgakI vijalI vRkSake Upara gire athavA do gRhoMke madhyameMse hokara gire to bahuta vAyusahita vRSTi hotI hai // 17 // atha candrAdviniSkramya vidya nmaMDalasaMsthitA / zvetA'bhrA pravizedaka vidyAdukasaMplavam // 18 // __ atha-yadi candramaNDalase nikala kara zveta abhrayukta vijalI sUrya-maNDalameM praveza kare to use bahata varSAko karane vAlI jAno // 18 // atha saryAdviniSkramya raktA samalinA bhavet / pravizya somaM vA tasya tatra vRSTirbhayaGkarA // 16 // artha-yadi saryamaNDalase nikala kara rakta varNakI malIna vidya t candramaNDalameM praveza kare to vahA~ bhayaGkara vAtavRSTi hotI hai / athAt bhArI vAyu calatA hai // 16 // vidya dvidya dyadA bhUtvA tADayat pravizattadA / anyonyaM vA likheyAtAM varSa vindyAttadA zubham // 20 // atha-vijalI vijalIse hI tADita hokara eka dUsaremeM praveza karato huI dikhAI de to zubha jAnanA arthAt vRSTi karane vAlI jAnanA // 20 // rAhuNA saMvRtaM candramAditya cApasavyataH / kuryAdvidya d yadA sAdhA tadA sasya na rohati // 21 // artha-rAhadvArA candramA aura saya apasavya mAgase grahaNa (asita) kiyA gayA ho aura ve abhrase (bAdalase ) Dhake hoM aura usa samaya unase vijalI nikale to dhAnya nahIM ugate // 21 // nIlA tAmrA ca gaurA ca zvetA cAbhrAntara caret / saghopA mandaghoSA vA vidya dudakasaplavam // 22 __ artha-tIla, tAmra, gaura aura zveta bAdaloMse vijalI kA saMcAra ho aura vaha bhArI garjanA athavA thor3I garjanA yukta ho to acchI vRSTi hotI hai // 22 // madhyame madhyamaM varSa madhyame adharma dizet / uttamaM cottame mArge carantInAM ca vidya tAm // 23 // ___ artha-isa zlokakA tAtparya aisA honA cAhie ki AkAzake madhyama mArgase gamana karanevAlI vijalI madhyama varSA karane vAlI jAnanA aura jaghanya mArgase jaghanya (alpa) vaSo karanevAlI tathA utama mArgase gamana karanevAlI uttama varSA karanevAlI jAnanA / // 23 // vIthyantareSu ' yA vidyu ccaratAmaphalaM viduH / abhIkSNaM darzayeccApi tatra dUragataM phalam // 24 // __ artha-yadi vijalI vIthIke (candrAdikaka mArgake) antarAlameM sancAra kare to usakA koI phala nahIM hotA / yadi bAra bAra dikhAI de to usakA phala dUra jAkara hotA hai // 24 // ulkAvatsAdhanaM jJayaM vidya tAmapi taccataH / atrAbhrANAM pravakSyAmi lakSaNaM tamivodhata // 25 // ___ artha-vijaliyoMkI uttkAkI taraha siddhi samajhanA caahie| aba Age abhroM (bAdaloM) ke lakSaNa aura phalako batAte haiM unheM yathAvat jAnanA / / 25 / / iti nenanthe bhadrabAhuke nimitta vidyu llakSaNaM paJcamo'dhyAyaH / Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaThA adhyAya aprANAM lakSaNaM kRtsnaM pravakSyAmi yathAkramam / prazastamaprazastaM ca taniyodhata tattvataH // 1 // atha-bAdaloMkI prAkRtike lakSaNa yathAkramase kahatA huuN| ve do tarahake haiM-eka zubha aura dUsare azubha / / 1 / / snigdhANyabhrANi yAvaMti varSadAni na saMzayaH / uttaraM mAgemAzritya tithau' makhe yadA bhavet // 2 // artha-cikane bAdala avazya varSA karate haiM isameM kucha saMzaya nahIM, aura uttaradizAke Azrita bAdala prAta:kAla avazya varSA karate haiM / / / 2 / / udIcyAnyatha pUrvANi varSadAni zivAni ca / dakSiNAnyaparANi syuH samUtrANi na saMzayaH // 3 // artha-uttara aura pUrva dizAke bAdala sadA uttama varSA karate haiM aura dakSiNa tathA pazcimake bAdala matrake samAna thor3I-thor3I varSA karate haiM, isameM kucha saMzaya nhiiN| // 3 // kRSNAni pIta-tAmrANi zvetAni ca yadA bhavet / tayoni zamAsRtya varSadAni zivAni ca // 4 // artha-yadi bAdala pIle, tAMbe, aura zvetavarNake hoM to ve yaha sacita karate hai ki uttama varSA hogii| apsarANAM ca satvAnAM sadRzAni carANi ca / susnigdhAnica yAni syarvaSa dAni zivAni ca // 5 // ___artha-yadi bAdala devAMganAoMke aura prANiyoM ke sadRza AcaraNa kareM arthAt vicareM aura cikane hoM to ve zubha hai aura unase uttama varSA hotI hai / / 5 // zuklAni snigdhavarNAni bindacitraghanAni ca / sadyo varSa samAkhyAnti tAnyabhrANi na sNshyH||6|| artha-zukla (zveta) varNa ke bAdala snigdha sacikkaNa), bindu samAna vicitra (laukikameM tItaravarNI) hoM to tatkAla varSAko karate haiM / zakunaiH karaNaizcApi saMbhavanti zubhaiyaidA / tadA varSaca kSemaM ca subhidaM ca jayaM bhavet // 7 // artha-zubha zakuna aura anya zabha cinhoM sahita yadi bAdala hoM to ve varSA karate haiM tathA kSema. kuzala, subhikSa aura rAjAkI vijaya sUcita karate haiM // 7 // pakSiNAM dvipadAnAM ca sadRzAni yadA bhavet / catuSpadAnAM saumyAnAM tadA vindyAjjayaM vadeta // 8 // artha-saumya pakSiyoMke sadRza, saumya dvipadoM (manuSyoM athavA haMsoM Adi) ke sadRza aura saumya catuSpadoM (hAthI Adi pazuoM) ke samAna bAdala hoM to unheM vijayako denevAle samajhanA cAhiye / yahAMpara 'saumya' vizeSaNa hai ataH imase yaha tAtparya hai ki bAdaloMkI jo yaha prAkRti batalAI gaI hai vaha krUra prANiyoM jaisI na hokara saumya svabhAvavAle hasti, ghor3e, baila, haMsa, mora, sArasa, totA, mainA, koyala AdikI taraha hai| yadA rAjJaH prayANe tu yAnyaprANi zubhAni ca / anumArgANi snigdhAni tadA rAjJo jayaM vadet // 6 // artha-rAjAke prayANa (cadAI) ke vakta yadi zabharUpa bAdala hoM aura vaha mArgAnusAra (prayANa ke anusAra) gamana karate hoM tathA ve cikane hoM to usa yAtrAmeM rAjAkI vijaya hotI hai // (kramazaH) / yahAM tithikA prAta:kAla prarya kiyA gayA hai, kyoMki tithi nAma dinakA hai aura dinakA mukha prAta:kAla hai| Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMDita sadAsukhadAsajI (le0 paM0 paramAnanda jaina zAstro, ) ~~ paNDitajIko jovana ghaTanAoMkA aura unake kauTumbika-jIvanakA yadyapi koI vizeSa paricaya upalabdha nahIM hai to bhI jo kucha TIkA granthoM meM dI gaI saMkSipta prazastiyoM Adi parase jAnA jAtA hai usameM paNDitajIko citta vRtti, sadAcAratA AtmanirbhayatA, adhyAtmarasikatA, vidvattA aura saccI dhArmikatA pada padapara prakaTa hotI hai / ApameM saMtoSa aura sevAbhAva kI pUrI spriMTa thI aura ApakA jinavANI prati bar3A bhArI sneha thA, jisake deza dezA DerAja kaba hue aura unakI vaMza-paramparA kyA ntaroMmaM pracAra karanekI AvazyakatAko Apa bahuta hai ? isakA kucha bhI patA nahIM cala sakA / paNDitajIke vaMzameM Aja bhI mUlacandra nAmake eka sajjana maujUda hai| Apake makAname eka caityAlaya hai, jo jayapurameM caukar3I modIkhAnA maNihAroM ke rAsteme sthita hai | paM0 sadAsukhadAsajIne apanA koI jIvana paricaya nahIM diyA; kintu arthaprakAzikA - TIkAkI prazastime nimna paMktiyoM dvArA apanA aura apane pitAjIkA nAma tathA gotra AdikA ullekhamAtra kiyA hai| sAtha hI Atmasukha kI prAptikI icchA bhI vyakta kI hai, jaisA ki nimna paMktiyoMse spaSTa hai: vIsavIM zatAbdI ke hindI sAhityakAroM meM paMDita sadAsukhadAsajIkA nAma khAsa taura se ullekhanIya hai / Apane aneka gadyAtmaka hindI TIkA oMkA nirmANa kiyA hai / Apa jayapura ke nivAsI the / Apake pitAkA nAma dulIcanda aura gotrakA nAma kAlIvAla thA / mAtAkA nAma mAlUma nahIM ho sakA, ApakA vaMza 'DeDarAja' ke nAmase prasiddhiko prApta thA, isI kAraNa Apako 'DeDAkA' ke nAmase bhopukArate the| DeDArAjake vaMzamAhi ika kicit jJAtA, dulIcandakA putra kAzalIvAla vikhyAtA / nAma sadAsukha kahe AtmasukhakA bahu icchuka, so jinavANI prasAda viSayatai bhae niricchuka // ApakA janma jayapurame saMvat 1852 ke lagabhaga huA thA, kyoMki paNDitajIne svayaM ratnakaraNDazrAvakAcAra kI TIkA meM apanI Ayuke 68 varSa vyatIta honekI sUcanA kI hai aura usa TIkAko saM0 1620 meM banAkara samApta kiyA hai| 1 aDasaTha barasa ju zrAyuke, votaM tuma AdhAra / zeSa zrAyu tava zaraNa, jAhu yahI mama sAra // 17 // hI jyAdA anubhava kiyA karate the| isIse zrApakA adhikAMza samaya zAstra- svAdhyAya, sAmAyika, tatvacintana, paThana-pAThana aura granthoM kI TIma athavA anuvAdAdi prazasta kAryoM meM hI vyatIta hotA thA / Apa rAjakIya prAiveTa saMsthA (kApar3advAre) meM kArya karate hue bhI mAMsArika deha-bhogoM se barAbara virakti kA anubhava kiyA karata the / bhAgoM meM Asakti athavA anurakti jaisI koI bAta Apase nahIM tho; pratyuta isake udAsInatA saMveda aura nirveda kI anupama bhAvanA Apake cittame ghara kiye hue thI aura svaparake bheda-vijJAnarUpa Atma-rasake AsvAdanakI sadA lagana lagI rahatI thI; phira bhI zAstroMke pracArakI mamatA Apake hRdayameM apanA viziSTa sthAna rakhatI thI / yahAM yaha bAta khAsa taurasaM noTa karane lAyaka hai ki paNDitajIke kuTumbIjana yadyapi bIsapaMthakaM anuyAyI the; phira bhI paNDitajI svayaM terA pathaka pUrNa anuyAyI the| jisakA kAraNa unake guru paM0 mannAlAlajI aura praguru pa0 jayacandajI chAvar3A Adika vicAroMkA unapara prabhAva bAlazikSA samayase hI par3anA zurU ho gayA thA, yuvA praur3hAva Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta | varSa 10 sthAmeM uttarottara vRddhiko prApta hotA calA gyaa| usa vibhAgameM kArya karanevAle anya vyaktiyoMke vetatathA jinavANIke satata abhyAsakI sAdhanAne use nameM tigunI caugunI taka vRddhi ho cukI thii| ApakI aura bhI sudRr3ha banA diyA thaa| terApantha aura vIsa- isa santoSavRttika kuTumbo janabhI kAyala the, usake paMthake vikalpoM aura unase honevAlI kaTutAkA kAraNa unakA bar3A Adara karate the| raudrarUpa bho yadyapi kabhI kabhI sAmane AjAtA thA Apake eka ziSya paM. pArasadAsajI nigotyA phira bhI Apa apanI cittavRttiko asthira nahIM hone ne apano 'jJAnasUryodaya nATakakI' TIkAme paMDita dete the, yoM hI sahaja bhAvase vIsapathake rIti-rivA- jIkA paricaya dete hue unake viSayamaM jo vicAra vyakta joM tathA bhaTTArakAya pravRttiyoMke pratikUla apane kiye hai unase paMDitajIkI AtmapariNati, cittavRtti mantavyoMkA pracAra karate the aura zuddha terApaMtha aura dainika kartavyako jhAMkAkA acchA patA AmnAyako zaktipara puSTa bhI karate the| ratnakaraNDa- cala jAtA hai| ve padya isa prakAra haizrAvakAcAkI TIkAmeM bhI vIsa paMthakA nirasana pAyA 'laukika pravInA terApaMtha mAMhi lInA, jAtA hai phira bhI vaha ubhaya paMthake anuyAyiyoM dvArA mithyA buddhi karichInA jina bAtama gaNa cInA hai| upAdeya banI huI hai / isakA kAraNa paNDitajIkI par3he o par3hAvai mithyA alaTakU kar3hAvai, Antarika vizaddhi hI hai| ve kalaha aura visaMvAda jJAna dAnA deya jina mAraga bar3hAvai hai| Adi aprazasta kAryomeM apanA yoga dAna denA dIse ghara vAsI raheM gharahUtai udAsI, ucita nahIM samajhate the / zAstra pravacanama bhI vastu jina mAraga prakAzI jaga kIrata jaga bhAsI hai| tattvakA vivecana ima rUpasaM karate the ki zrotA jana kahAM lau kahIje guNasAgara sukhadAsajUke, kabhI bhI unase asantuSTikA anubhava nahIM karate the| jJAnAmRta pIya bahu mithyA-tisa-nAmI hai|shaa paDitajI apane samaya aura paryAyaka mUlyako sama- jinavara praNIta jina Agame sUkSmadRSTi, jhate the isIkAraNa ve apane samayako vyartha nahIM jAko jasa gAvata adhAvata nahiM sRSTi hai| jAne dete the, kintu dhamasAdhanAdi prazasta kAyoma maMzaya-tama-bhAna saMtApa-saramAna raha, usa vyatIta karanA apanA kartavya samajhata the| Apake sAMcau nija para-svarUpa bhASata abhISTa hai| aneka ziSya the, jo ApakI preraNA aura paThana jJAna dAna bar3hata amogha cha pahara jAke, pAThanakI suvidhAse suyogya vidvAna bane the| uname paM. AzAkA vAsanA miTAI guNa iSTa hai| pannAlAlajA saMghI, nAthUlAlajI dozI aura paM.pArasa mukhiyA sadIva rahe aise gaNa dulabha, dAsajI nigotyAke nAma khAsa taurase ullekhanIya hai| pArasa, AjamAI sadAsukhajU para dRSTi hai / / 2 / / ApameM sahanazIlatA kUTa-kUTakara bharI huI ina padyoMmeM ullikhita dina caryAsa spaSTa mAlUma thI aura cittavRttime apAra santoSa thaa| AjI- hAtA hai ki paMDitajI ko jJAna goSTI athavA tatva vikA nimitta jo kucha bhI mila jAtA thA carcAse kitanA anurAga thA aura ve apane samayako Apa usIse apanA nivAha kara late the, para usa vyatha nahIM jAne date the kintu use sva-parake hitaadhika kI cAha-dAhameM jalanA prAyaH samajhate the| sAdhanameM vyatIta karate the| unakA gharabhI vidyAkA kahA jAtA hai ki Apako rAjyakIya saMsthA jisakA kendra banA huA thA aura jJAna pipAsujana vahA~ nAmollekha upara kiyA jA cukA hai, sirpha ATha yA jJAnAmRtakA pAna kara apanI ajJAnatRSAke santApa dasa rupayA mahInA vetana milatA thA aura vaha barA- ko miTAyA karate the| isa taraha paMDitajIkA chaha bara cAlIsa varSa taka usI pramANa meM milatA rahA- paharakA samaya to bahuta hI Ananda aura jJAnArAdhanA usameM Apane kabhI koI vRddhi nahIM cAhI jaba ki ke sAtha vyatIta ho rahA thaa| Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 7-8] paMDita sadAsukhadAsajI 301 sevA-kArya tAmai jina caityAla lasaiM, apravAla jainI bahu vasaiM 53 yoM to paM0 sadAsakhadAsajIkA mArA hI samaya bahujhAtA tinameM jurahAya, nAma tAsu parameSThisahAya / jainadharma aura samAjakI sevA karate hue vyatIta jaina pranthameM ruci bahakara,mithyA dharama na citameM dhare 14 hA hai| para unakA vizeSa sevA kArya mahAna granthoM so sasvAratha sUtrakI, raco vacanikA sAra / kI TIkA kArya hai jise unhoMne niHsvArtha bhAvase nAma ju atheprakAzikA, giNatI pAMca hajAra // 15 sampanna kiyA hai| unakA yaha TIkA kArya saMvat so bhejI jayapura virSe, nAma sadAsukha jAsa / so pUraNa gyAraha sahasa, kari bhejI tina pAsa // 16 1906 se saMvata 1921 taka huzrA hai isa 15 varSake agravAla kulazrAvaka kIratacandra ja Are mAhisuvAsa / arse meM unhoMne 7 granthoMkI TIkAeM banAI haiM / parameSThI sahAya tinake suta, pitA nikaTakari jinake na ma isa prakAra hai: / zAstrAbhyAsa // 17 // bhagavatI ArAdhanA, tattvArthasatra, nATaka samaya kiyo graMtha nija parahita kAraNa, lakhi bahu ruci mAra, akalaMka stotra, mRtyu mahotsava, ratnakaraNDa jgmohndaas| zrAvakAcAra aura nityaniyamapUjA sNskRt| tattvAratha adhigamasu sadAsukha, rAsa cahu~ diza __ ina saba kAryoMse paMDitajokI vidvattA aura sevA arthaprakAza // 18 // kAryakI prazaMsA kevala jayapura taka hI sImita nahIM ina saba ullekhoMse paMDitajIke sevA bhAbI jIvarahI; kintu vaha jayapurase bAhara pArA Adi prasiddha nakI jhoMkIkA bahuta kucha citra sAmane A jAtI hai| nagaroM taka pahu~ca cukI thii| cunAMce ArA-nivAsI antima jIvana aura samAdhimaraNa paMDita parameSThIsahAya jI agravAla ne apane pitA kIrata- paMDitajIkA yaha sukhada jIvana durdevase sahana candrajI ke sahayogase jaina siddhAntakA acchA jJAna nahIM huaa| aura unake antima jIvana meM eka aisI prApta kiyA thA aura bar3e dharmAtmA sajjana the, aura uma dukhada ghaTanA ghaTI, jisakI svapnameM bhI kisIko samaya ArAmeM acche vidvAna samajhe jAte the| unhoMne koI kalpanAhI nahIM ho sakatI thii| para unheM apanA mAdharmI zrI jagamohanadAsakI taravAtha viSayake jAnane vRddhAvasthAmeM iSTa viyoga-janya asahya duHkhakI vedakI vizeSa abhiruci dekhakara sva-parahitake liye artha nAko sahasA uThAnA pdd'aa| arthAt unake eka mAtra prakAzikA' nAmakI eka TIkA pAMca hajAra zlAka ikalautesuputra gaNezIjAlajokA vIsa varSakI alpAya pramANa likhI thI aura phira use saMzodhanAdike liye ma hI acAnaka svargavAsa ho gyaa| gaNezIlAlajIkA jayapurake prasiddha vidvAna paM. sadAsukhadAsajIke paDitajIne kevala pAlanapoSaNa hI nahIM kiyA thA pAsa bhejA thaa| paMDita sadAsukhadAsajIne saMzAdhana kintu par3hA likhAkara suyogya vidvAna bhI banA diyA sampAdanAdike sAtha usa TIkAko pallavita karate huye thaa| aura samAjako unakI sevAkA suyogya avasara gyAraha hajAra zloka pramANa banAkara vApisa ArA prApta hone hI vAlA thA ki kAlane use bIca meM hI kavabheja diyA thaa| isa TIkAke sampAdanakAyameM unakA jita kara liyaa| jo paMDitajI kI AzAlatAoMkA pUre do vaSakA samaya lagA thaa| aura use unhoMne kendra banA huA thA aura paMDitajI use apanA uttasaM0 1614 meM vaizAkha zuklA rarivArake dina pUrNa rAdhikAra sopakara sarva prakArasa nizcinta hokara kiyA thaa| yaha TIkAbho bahutahI prameya-bahala, sarala apanA zeSa jovana zAMtise vyatIta karanA cAhate the| tathA rocaka hai| jaisA ki ukta granthakI prazastike para vidhina bIca meM hI raMgame maMga kara diyaa| phalataH nimna padyoMme prakaTa hai pariNAma vahI huA jo honA thaa| isa asahya "pUravameM gaMgAtaTa dhAma,ati sundara pArA tisa naam| dakhada ghaTanAkA Apake jIvanapara bahuta prabhAva pdd'aa| Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 10 usase paMDitajIkA upayoga aba kisIbhI kAryameM granthabhI banAe haiM, parantu abhI taka deza-dezAntaroMmeM nahIM lagatA thA aura na cittameM pUrva jaisI sthiratAho unakA jaisA pracAra honA cAhiye thA vaisA nahIM thii| yadyapi antastalameM Atma-vivekakI kiraNa huA hai aura tuma isa kAryake sarvathA yogya ho, tathA apanA prakAza kara rahI thIM aura ve kabhI kabhI jainadharmake marmako bhI acchI taraha samajha gae ho, udita hokara sAntvanAkI apUrva rekhA sAmane lA ataeva guru dakSiNAmeM tumase kevala yahI cAhatA hU~ detI thIM, parantu cittameM vAstavika zAnti nahIM thii| ki jaise bane taise ina granthoMke pracArakA prayatla karo yadyapi paMDitajI apanI dainika kriyAoMkA anuSThAna vartamAna samayameM isake samAna puNyakA aura dharma bhI karate the phirabhI unameM pahale jaisI sarasatA kI prabhAvanAkA aura koI dUsarA kArya nahIM hai|" aura ullAsakI AbhA dikhAI nahIM detI thii| yaha kahanekI AvazyakatA nahIM ki paMDitajIke paMDitajI saMsArakI parivartanazIlatAse. aura karma-* suyogya ziSya saMdhIjIne gurudakSiNA denemeM jarAbhI bandha tathA usase honevAle kaTaka pariNAmase to pAnA kAnI nahIM kii| aura Apane apane jIvana meM paricita ho the / ataH jaba kabhI ve vastu-sthitikA rAjavAtika, uttara-purANa Adi ATha pranthoM para vicAra karate the taba kucha samayake lie unakI vaha bhASA vAnakAe' likhI hai aura sattAIsa hajAra cintA dUra ho jAtI thI; paranta mohodayase putrake zloka pramANa 'vidvajjanabodhaka' nAmaka graMthakAbhI guNoMkA smaraNa AtehI vaha punaH vyagra ho uThate the| nirmANa kiyA hai isake sivAya 'sarasvatIpUjA' Adi yadyapi unake isa duHkhameM unake ziSya aura mitra kucha pustakeM bhI likhI hai tathA anyasAdharmI bhAiyoM taraha tarahase sAntvanA denekA upakrama karate the, kI sahAyatAse eka 'sarasvatIbhavana' kI sthApanA kI aura paMDitajI bhI jaba jJAna aura vairAgyakI vive thI, jisase mAMga Ane para grantha bAhara bheje jAte the isa kAryakA Apa apana gurukI amAnata samajhata canA karate the taba ve itane Ananda-vibhora hojAta the ki mAno unheM apanI iSTa viyogAvasthAkA the aura usakA jIvanaparyanta taka nivoha karate rahe / bhAna hI nahIM hai| isI bIca unake eka ziSya ApakA paM0 sadAsukhadAsajIma vi0 saM05607 sva0 seTha mUlacanda jI sonI paMDitajIko jayapura ke madhyavartI kisI samaya sAkSAtkAra huA thaa| ajamera legaye-vahAM unheM kucha adhika zAntikA pannAlAlajI ratanacandrajI vaidya dUnIvAloMke suputra the anubhava huA aura kucha samaya ke bAda unakI citta aura ve pannAlAlajIko par3hA likhA kara suyogya pariNati pUrva jaisI hogaI isase unake ziSyoM tathA vidvAna banAnA cAhate the, astu paMDitajIke sadupadeza mitroM Adiko bhI saMtoSa huaa| se hI saMghojIkI cittavRtti palaTa gaI aura dharmaajamera meM kucha samaya Thaharane ke bAda paDitajIko granthoMke abhyAsako ora unakA citta vizeSatayA apanA isa payoyake anta honekA bhAna hone lagA utkaMThita ho uThA, aura unhoMne pratijJA kI ki maiM ataH seThajIne jayapurase unake pradhAna ziSya paM0 Ajase rAtriko 10 baje pratidina Apake makAna para pannAlAlajI saMghIko apane pAsa bulA liyaa| usa Akara jaina dharmake granthoMkA abhyAsa evaM parizIlana samaya paMDita sadAsukha dAsajIne paMDita pannAlAlajI kiyA kruugaa| jaba saMghIjI apanI pratijJAnusAra sa apanI hAdika alASA vyakta kI aura kahA paMDita sadAsukhadAsajIke makAnapara rAtrika 10 baja ki "aba mai isa asthAyI paryAyase vidA hotA pahu~ce taba paMDitajIne kahA ki Apa bar3e gharake haihuuN| maiMne aura mujhase pUrvavartI paMDita ToDaramallajI sukhiyA hai-ata: Apase aise kaThina praNakA nirvAha jayacandrajI aura pannAlAlajI Adi vidvAnoMne kaisa hA sakegA uttarame saMghIjIne usa samaya to kucha asIma parizrama karakaM aneka uttamottama graMthoMkI nahIM kahA para ve niyama-pUrvaka unake pAsa pahu~cata sulabha bhASAvanikAe banAI hai aura aneka navIna 1 vidvajjanabodhaka prastAvanA pR0 6-7 / Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 7-81 bhAratIya janataMtrakA vizAla vidhAna 303 rahe aura dhAmika granthoMkA abhyAsa kara jainadhamake he bhagavati tere paramAda, maraNasamai mati hohu viSAda / tattvoMkA parijJAna prApta kiyaa| paMca paramaguru pada kari Dhoka, saMyama sahita lahU~ paraloka" paMDitajIko jaba apanI isa asthAyI paryAya cunA~ce paDitajIne apane ziSyoMke sahayogase ke chUTanekA AbhAsa hone lagA, taba usI apane zarIra kA parityAga samAdhimaraNa pUrvaka samaya sarva saMkalpa vikalpoMkA parityAga kara samA- ajamegmeM saMvat 1623meM yA 1424 ke prAraMbhameM dhimaraNa karAnekI bhAvanA ziSyoMse vyakta ko| yadyapi kiyA thaa| para umaphI nizcita tithi kA prAmANika samAdhimaraNa karaneko unakI yaha bhAvanA saMbata ullekha na milanese use yahA~ noTa nahIM kiyA gyaa| 1608 meM samApta hone vAlI bhagavatI ArAdhanAkI isa taraha paMDita sadAsukhadAsajIkA samaya vi0 TIkA prazastike nimna dohoM meM pAI jAtI hai jisase samvatako 16 vIM zatAbdo uttarAdhaM aura 20 vIM yaha sahajahI jAnA jAtA hai ki ve apanI isa zatAbdI pUrvAdha hai| kyoMki paMDitajIne apanI pahalI asthAyI paryAya kA parityAga kaSAya aura zarIrakI TokAkA nirmANa saM0 1906 me 54 varSako avasthA kRzana-pUrvaka zAMtike sAtha karanA cAhate the| aura ke lagabhaga zurU kiyA thA aura use do varSameM banAsaMyamasahita paraloka pAneko unako apanI kAmanA thii| kara samApta kiyA thaa| Apako yaha TIkA praur3hAva "merA hita honako aura, dIkhe nAhiM jagatamaM tthaur| sthAmeM likhI gaI hai| aura saba TIkAeM isake bAdakI yAtaibhagavati zaraNa jugahI, maraNa arAdhana pAUM sahI hI racanAeM haiN| bhAratIya janatantrakA vizAla vidhAna (le0 vizvambharasahAya premI) 000000000000 lagabhaga tIna varSake kaThina parizramaka upa- saMcAlanakA kAya Arambha kreN| apane isI bhASa. rAnta bhAratIya vidhAna pariSadane 26 navambara 1946 me apane janatA-janAdenake prati ucita sammAna ko bhAratIya prajAtantrakA vidhAna banAnekA dustara prakaTa karate huye bhAratake grAmINa logoMmeM apanA kArya pUrNa kara diyaa| isa saMvidhAnake dvArA bhArata vizvAsa prakaTa kiyA thA, jo vAstavameM bhAratako ko savAdhikArapUrNa prajAsattAtmaka janatantra ghoSita jAna haiM, aura naye matadAtAoM meM jinakI saMkhyA kiyA gayA hai| bhAratIya saMvidhAnake isa svarUpakA sarvAdhika hai| nirdeza vidhAna pariSada ke adhyakSa DA. rAjendraprasAda apane isa bhASaNameM Age calakara DA0 rAjendrane apane usa bhASaNameM kiyA thA, jo unhoMne 26 pramAdane yaha bhI kahA ki "bhArata lokatantra praNAnavambarako saMvidhAnako antima svIkRti hota samaya lIse bahuta purAne samayase paricita hai, parantu yaha diyA / Apane kahA thA-"Aiye, hama apane vizvA- lokatantra choTA thA / aba jisa DhaMgakA lokatantra sake sAtha satya aura ahiMsAke sAtha, apane bhAratameM hone jA rahA hai. vaisA pahile kabhI na thAhRdayameM sAhama bhara kara aura apane Upara paramAtmA yadyapi taba aura mugalakAlameM bhI sAmrAjya thA jo kI chatrachAyA mAnakara apane isa svatantra bhAratake dezake bar3e bhAgameM phailA thaa| yaha pahalA hI avasara Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 anekAnta hai ki jaba choTe-se-choTA aura garIba se garIba nAgarika bhI isa mahAna dezakA jo ki duniyA ke sabase bar3e rAjyoM meMse hai, rASTrapati ho sakatA hai| yaha mAmUlI bAta nahIM hai / " mahAtmA gA~dhIjI ne to yahAM taka kahA thA ki maiM cAhatA hU~ ki eka yogya harijana lar3akI bhAratakI prathama rASTranatrA ho / isameM bhAratIya saMvidhAnako rAjanItika, sAmAjika aura Arthika pRSTabhUmika dazana mila jAte hai / saMvidhAnakI rAjanItika pRSThabhUmi bhAratIya saMvidhAnakI prastAvanAko par3hanese sa ho jAtA hai ki dezakI sarakArako sampUrNa prabhutA bhAratakI janatA se prApta hotI hai / sAmAjika, Arthika tathA rAjanaitika nyAya, vicAra, vizvAsa, tathA dhArmika pUjAvidhikI svatantratA nAgarikatA ke adhi kAroM aura vikAsa ke avasarAmaM samAnatA tathA aisA bhrAtRtva jisame vyaktikA sammAna ho aura rASTrakI ekatA banI rahe--yahI to prajAsattAka zAsana praNAlokI mukhya vizeSatAeM hai yaha samI vizeSatAeM bhAratIya saMvidhAnakI prastAvanAmai unaka mukhya uddezyoMke rUpame rakhadI gaI hai| vidhAnako janatantrAtmaka isalie bhI kahA jAyegA ki bhArataka pradhAna adhizAsakakA koi pada paitRka adhikAra se prApta hone vAlA pada na hokara yogyatA tathA cunAva ke dvArA milane vAlA pada hogA / yahAM hame bhAratoya saMvidhAnako tulanA saMyuktarASTra amerakAke vidhAnase karanepara eka vicitratAkA patA clegaa| donoM ho saMvidhAna saMghIya DhAceke haiM aura donoMmeM pradhAna adhizAsaka janatA dvArA nirvA cita rASTrapati hogA / kintu bhAratIya saMvidhAna meM isa bAtakA prayatna kiyA gayA hai ki ikAiyoMke mAmale meM sabhI AdhArabhUta bAtoM meM eka sadRzatA lAI jAve, jisase bhAratIya saMgha sarakAra sudRr3ha ho sake / yadyapi bhAratIya saMvidhAnakA rUpa saMghIya honeke kAraNa usameM dvividha vyavasthA honI cAhiye thI, parantu dezake zAsana me dRr3hatA lAneke liye AdhArabhUta bAtoMmeM eka sadRzatA rakhI gaI hai| udAharaNa ke liye / varSa 10 anya saMghIya saMvidhAnoMke viparIta bhAratIya saMvi dhAnamaM dvividha nAgarikatA nahIM rakhI gaI hai| sAre saMghaka liye kevala eka bhAraratIya nAgarikakA vidhAna kiyA gayA hai aura rAjyAMke liye koI pRthaka nAgarikatA nahIM rakhogaI hai| isI prakArase dIvAnI aura phaujadArI kAnUnoM aura nyAya vyavasthA me bhI ekatA saMghako dRr3ha banAnekA eka sAdhana hai / bhAra toya saMvidhAnako eka aura vizeSatA yaha bhI hai ki kisI bhI rAjyako saMghase prathaka hone athavA apanA saMvidhAna svayaM banA lene kA adhikAra nahIM diyA gayA hai / bhAratIya saMvidhAnakI eka aura vizeSatA yaha bhI rakho gaI hai ki AvazyakatA par3ane para usakA saMghIya svarUpa samApta ho sakatA hai aura ekAtmaka vidhAna ke rUpa me vyavahArame lAyA jA sakatA hai| sAdhAraNa paristhitiyAmeM isa prakArakA kadama uThAye jAnekA koI AvazyakatA nahIM par3egA | parantu yuddha kAlame athavA kisI bhI rASTrIya saMkaTa ke samayame sArA deza ekAtmaka rAjya ke rUpa badalA jA sakatA hai / saMvidhAna meM vyaktikA sthAna bhAratIya saMvidhAnakI sabase bar3I vizeSatA yaha haiM ki usameM vyakti adhikAroM kI bar3I vizada aura vistRta ghoSaNA kI gaI / saMbhavata: saMsAra bharaka kisI bhI vidhAna meM isa prakArakI vizada ghoSaNA nahIM kI gaI hai isake do kAraNa samajhame Ate haiM / bhAratama sAmAjika asamAnatA itanI adhika rahI hai, aura imI asamAnatA ke AdhArapara zoSaNa itana dinoM taka calA hai ki nimna vargaka kahe jAne vAle zASitoMko pratyeka prakArakA saMrakSaNa aura AzvAsana diyA jAnA Avazyaka thA / aisAmI lagatA hai ki bhAratIya vidhAna nirmAtAoMke sAmane amerikAke saMvidhAnakA udAharaNa bhI maujUda thA / vajAya isake ki bhArata ke sarvocca nyAyAlayako vyaktika mUla adhikAroMkI vyAkhyA karane kA avasara diyA jAtA, saMvidhAna meM ho ina mUla adhikAroMkI ghoSaNA kara Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa --] bhAratIya janataMtrakA vizAla vidhAna 305 dI gaI hai| saMvidhAnake dvArA vyaktiko diye gaye 23vIM dhArAme mAnavakA kraya-vikraya tathA begAra adhikAra mukhya rUpase nimna hai aparAdha banAye gaye hai aura 24vIM dhArAmeM kahA gayA (1) samAnatAkA adhikaar| hai 54 varSako avasthAse kamakA koI bAlaka phaikTarI (2) svataMtratAkA adhikAra | yA khAna athavA kisI khataranAka kArya meM nahIM (3) zoSaNa ke virodhakA adhikAra / lagAyA jaaygaa| (4) dhArmika svataMtratAkA adhikAra / dhArA 25 se 30 taka meM dhArmika, sAMskRtika (5) sAMskRtika tathA zikSA saMbaMdhI adhikAra / tathA zikSAsambandhI adhikAroMkA ullekha kiyA (6) sampattisambandho adhikAra / gayA hai| (7) vaidhAnika saMrakSaNakA adhikAra / 31vIM dhArAmeM isa maulika siddhAMtako pragaTa saMvidhAna meM yaha bhI kaha diyA gayA hai ki kiyA gayA hai ki kAnUnI tarIkake sivAya, anya ina maulika adhikAroMkA siddhAMta rUpameM virodha kimI tarIkase kisI bhI vyaktiko usakI saMpatti karanevAlA koI bhI kAnUna yadi rAjyako dhArAsabhA sa vaMcita na kiyA jAyagA / jisa kisI bhI saMpatti svIkRta bhI karegI to vaha kAnUna vyavahArameM nahIM kA adhikAra yA svAmitva sArvajanika hitake liye lAyA jA skegaa| vidhAnakI 14voM dhArAmeM kAnUnake liyA jAyagA, usakI kSatipati kI jaaygii| Age pratyeka vyaktiko samAnatAkI gAraNTI dI gaI dhArA 32 meM vaha saMrakSaNa diye gaye hai jinake hai| dhame, vizvAsa athavA raMgake AdhArapara kisI dvArA vyaktike maulika adhikAroMkI gAraMTI dI gaI bhI prakArakA bheda-bhAva rAjya ke kAmAMmeM nahIM kiyA hai| saMvidhAna dvArA pradAna kiye gaye adhikAroMko jAyagA / yaha saba kucha hote hue bhI bidhAnako 17vIM kAryAnvita karAnekA uttaradAyitva dezake sarvocca dhArAme achUtapanaka kalaMka ko miTAnaka liye vizeSa nyAyAlayako diyA gayA hai, jo sadaiva isa bAtake rUpasa vyavasthA kI gaI hai aura isa prakArase vyakti lie sajaga rahegA ki vyakti ke maulika adhikAroM para kI samAnatAka adhikArako pUrNa rUpasa puSTi kara do koI bhI kuThArAghAta na ho ske| 16vIM dhAgameM nAgarikoMko bhASaNa karane tathA saMvidhAnakI sAmAjika aura Arthika pRSThabhUmi vicAra pragaTa karane, ekatra hone tathA saMsthAyeM banAna, bhAratIya saMvidhAnake catuthe khaMDameM rASTanItike AvAgamana, nivAsa, sampatti prApta karane, rakhana tathA AdezAtmaka siddhAMtoMkI ghoSaNA kI gaI hai| isameM hastAMtarita karana, koI bhI udyoga, dhadhA, vyavasAya kahA gayA hai ki rAjya janatAkI sukha-suvidhAko yA AjIvikA apanAnekI svataMtratA dI gaI hai| bar3hAneke liye sadA yatnazIla rahegA aura usake liye haviyasakApasaka siddhAMtako vidhAnakI 20vA tathA vaha isa prakArakI mAmAjika vyavasthA paidA karegA, 21vIM dhArAme nihita kara diyA gayA hai, jisameM kahA jisameM sAmAjika, Arthika aura rAjanItika nyAya gayA hai ki kisI bhI vyaktiko binA kAnUnI kAya- pratyeka vyaktiko prApta ho ske| vizeSa rUpase rAjya vAhIkaM usakI svataMtratAse vaMcita nahIM kiyA jA isa bAta ke liye yatnazIla rahegA ki pratyeka nAgarika sakatA / 22vIM dhArA dvArA vyaktikI manamAnA gira- ko vaha cAhe strI ho yA puruSa AjIvikA prApta patArI aura anizcita kAla takakI najarabandIka karanekA adhikAra hogaa| viruddha vyavasthA kI gaI hai| isameM yaha bhI kahA gayA isI khaMDameM yaha bhI kahA gayA hai ki rAjya hai ki najarabanda ttioMko apanI icchAke anusAra dekhegA ki dezake utpAdaka sAdhanoMke svAmitva aura kisI bhI kAnUnI salAhakArase salAha lenekA niyantraNakA isa prakArakA baMTavArA ho jisase saba adhikAra rhegaa| kA adhika-se-adhika lAbha aura kalyANa ho ske| Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta varSa 10 isImeM kahA gayA hai ki Arthika vyavasthA aisI na kA ullekha nahIM kiyA gayA hai| saMvidhAnane na ta ho jAya jisase kucha vyaktiyoMke hAthoMmeM sArI dezako samAjavAdo banAyA hai aura na saamyvaadii| saMpatti kendrita ho jAya aura Ama janatAkA usase pUjIvAdo vyavasthAbho saMvidhAna meM nahIM kI gaI hai| ahita ho| isa maMvidhAnake prati kI gaI samAjavAdiyoM kI yaha AdezAtmaka vyavasthA bhArata ke liye naI AlocanAkA mala AdhAra yahI hai ki kAyerUpameM cIja nahIM hai| vAstavameM yahI cIjeM thIM jinake liye isake dvArA paMjIvAdakA piSTapeSaNa hotA rhegaa| kAMgresa itane dinoMse AjAdIkA saMgharSa calAtI rahI unakA kahanA hai ki kA~gresane sadaiva kuTIra, udyogoM, rAjanaitika svataMtratA usa samaya taka bekAra hai jaba khAdI Ama va janatAkA nAma lete-lete bhI pUjIpatitaka janatAko Arthika rUpameM svataMtratA aura samA- goMko bala pradAna kiyA hai| isa prakArako AlonatA prApta na ho| jo maulika adhikAra aura canA kevala sahAnubhUti kI kamIke kAraNa hI haiN| siddhAMta isa saMvidhAnameM rakhe gaye hai unameM bahuta . vidhAnameM isa bAta kI pUrNa gujAima rakhI gaI hai ki se karAMcI kAMgresake prastAvameM nirdhArita kiye jA cuke the| kAMgresake kaI canAvaghoSaNA-patroM meM bhI unakA janatAko icchAoMke anukUla deza kisIbhI Arthika ullekha kiyA jA cukA hai| kaI isamese aise AdhA vyavasthAko apanA ske| yadi adhikAMza janamata rabhUta siddhAMta bhI hai jinako rASTapitA mahAtmAgAMdhI dezameM samAjavAdo yA mAmyavAdI arthavyavasthA rASTrIya kAryakramakA AdhAra samajhata the| eka prakAra cAhatA hai to usa janamatakA pratinidhitva karane vAlI se yaha kahA jA sakatA hai ki pichale pacAsa varpomeM sarakAra isI saMvidhAnake DhAMcemeM raha kara dezameM jina adhikAroM tathA siddhAMtoMke liye hamAre rASTane vaimI ho Arthika vyavasthA lA sakatI hai| vaha kisI apanA svAdhInatA-saMgrAma calAyA unhIM adhikAroM bhI udyogakA rASTIyakaraNa kara sakatI hai| yuktaaura siddhAMtoMko isa saMvidhAna meM vizeSa sthAna diyA prAntameM jima DhaMgase jamIMdArI unmUlana kiyA jA gayA hai| rahA hai vaise hI anya rAjyoM meM bhI sarakAra aura bhUmi Upara kahA jA cukA hai ki isa maMvidhAnameM vya- jotane vAloMke bIca madhyavartiyoMko haTAyAjA sakatA ktike adhikAroMkI itanI vizada vyAkhyA isa kAraNa hai aura yadi Ama janatA cAhe to yahAMbhI rUsake Avazyaka hui hai kyoMki sAmAjika rUpameM yahAMkI . ma yahAkA DhaMgakI sAmahika kRSikI vyavasthAkI jA sakatI hai| janatAkA eka kAphI bar3A bhAga padadalita rahA hai| yaha eka durbhAgyakI bAta hai ki pratyeka dezameM kisAna aura Arthika rUpameM usase bhI bar3A bhAga zoSita ke asantopakA lAbha uThAkara loga krAnti kiyA karate hotA rahA hai, isI kAraNa samAjake isa aMgake liye aura phira krAntike saphala ho jAnepara kisAnakI saMvidhAna meM vizeSa vyavasthA kI gaI hai| parigaNita jAtiyoM aura pichar3e huye kabIloM tathA kucha anya vaiyaktika svatantratA chInakara use sAmUhika kRSipichar3e huye kSetroMke liye savidhAnake pAMcaveM zAlAmeM majadUra bananeke liye bheja diyA jAtA hai| chaThe pariziSTame zAsanaprabandhakI vizeSa vyavasthA bhAratakA kisAna vaiyaktika svatantratAkA sabase bar3A pakSapAtI hai| jisa gatise yuktaprAntameM jamIMdArI milatI hai / parigaNita jAtiyoM aura pichar3e huye unmalanakA kArya cala rahA hai, yadi usI gatise anya kabIloMke liye dasa varSa taka jana-saMkhyAka AdhAra para kendra tathA rAjyoMkI dhArAsabhAoMmeM sITeM sura sthAnoM meM se bhI jamIMdAriyA~ haTA dI gaI to phira kSita kI gaI hai| kimAnakA asantoSa dUra ho jAyagA aura bhArata __ meM sAmyavAdI athavA tAnAzAhI krAnti saphala nahIM sahAnubhUtizUnya AlocanA ho skegii| isa saMvidhAnameM kisI vizeSa Arthika vyavasthA Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa -- bhAratIya janataMtrakA vizAla vidhAna 307 mUla ikAiyoMmeM svAyatta zAsana phi bhArata videziyoMke itane AkramaNoMko apanI saMvidhAnakI 20 vIM dhArA atyanta mahatvapUrNa prAmavyavasthAke kAraNa hI jhela sakA hai| yadi hai| isameM kahA gayA hai ki "sarakAra gAMva-paMcAyateM . usakA prAmasaMgaThana itanA zaktizAlI na hotA to saMgaThita karanekA yatna karegI aura unheM aise adhi pratyeka videzI AkramaNake bAda deza tahasa-nahasa ho kAra aura sattA pradAna karegI jo gA~va-paMcAyatoMka gayA hotA / itanI ucca koTikA svAyatta zAsana svAyatta zAsanakI ikAiyoMke rUpameM kArya karaneke sambhavataH vizvake kisI bhI vidhAnameM : nahIM liye prayojanIya hoN|" yaha bhI vaha maulika siddhAnta rakhA gayA hai| rUsameM bhI vyakti aura AdhArahai jisake liye kAMgresa itane dinoMse prayatnazIla thii| bhUta ikAiyoMko itane vistRta adhikAra nahIM diye kAMgresa tathA mahAtmA gAMdhIjIkA vizvAsa thA ki gaye haiN| vahAM to pArTI-maizIna itanI zaktizAlI hai saccI svatantratA tabhI kAryAnvita ho sakatI hai jaba ki vahAMkA sampUrNa vidhAna dekhanemeM saMghIya aura pUrNa ki nIceke starapara kI ikAiyAM-arthAta hamAre rUpase janataMtrAtmaka hote hue bhI vahAM ekacchatra tAnAgrAma-svatantra janatantrake rUpame banAye jA ske| zAhI zAsana saMbhava ho sakA hai / bhAratIya saMviyaha koI navIna bAta nahIM hai| gosvAmI tulasI dhAnameM AdhArabhUta ikAiyoM, arthAt prAmoMko svAdAsI maMtharAko hama kahate hue sunate hai-"ko yatta zAsana dete samaya canAvapraNAlI aisI rakhI gaI nRpa hou hame kA haanii"| isakA abhiprAya yaha hai ki kisI bhI samaya kisI dala-vizeSako saMvinahIM thA ki isa dezakI Ama janatAko rAjya aura dhAnakI AtmAkaM viparIta use tAnAzAhI vidhAnameM rAjyanItise koI sarokAra nahIM thA, balki isakA badalanekA abasara na mila ske| ekamAtra abhiprAya yahI thA ki sAre dazameM paMcAyatoM antameM sabhI bAtoMko dhyAnameM rakhate hue kahA kA aisA jAla phailA huA thA aura unake adhikAra jA sakatA hai ki bhAratIya saMvidhAnake antargata janatA vistRta the ki Ama janatAko isa bAtakA kI AzAoM aura AkAMkSAoMke anukUla vikAsa kabhI patA bhI nahIM calatA thA ki kendra meM kitane aura pragatikI pUrNa guMjAiza hai| bhArI parivartana ho gaye haiN| saccAI to yaha bhI hai 'navayuga' Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samrATa azoka ke zilAlekhoMkI amaravANI (zrI nirdvanda ) mahArAja azoka se to sabhI paricita haiN| unhIMkA cakra hamArI rASTrIya dhvajAmeM virAjamAna hai / unhoMne samaya samaya para jo zilAyeM banavAI thIM, aura unapara unake jo dhArmika upadeza likhe huye haiM, ve vicAraNIya haiM, ataH kucha zilAoMke lekha nIce diye jAte hai / prathama lekha - yaha pavitra zilAlekha mahArAjAdhirAja priyadarzinadvArA likhA gayA hai / "yahA~ (rAjadhAnI meM ) koI pazubalidAna ke liye na mArA jaae| na tyohAra manAe jaaeN| kyoMki priya darzina rAjA unameM bahuta se doSa dekhatA hai| koI koI tyohAra bar3e bure haiM, ve natroM ke sAmane bhI na pdd'eN| pahale priyadarzinake bhojanAlaya me bahutase jo vata pazu kar3hI banAneke liye mAre jAte the / para aba, jaba yaha pavitra zilAlekha likhA jA rahA hai, kevala tIna pazu arthAta do mora aura eka mRga pratidina mAre jAte haiM, aura kabhI kabhI yaha bhI nahIM / ye tInoM bhI bhaviSya meM na mAre jAyeMge / " dvitIya lekha -- " manuSya tathA pazuoMke sukhake lie prabandha | mahArAja priyadarzina ke rAjya meM aura Adhonastha rAjyoM jaise colA, pAMDayA, sAtiyA putra kolaputra, tathA anya sthAnoM meM rAjA priyadarzina kI orase do prakAra ke upAya ( auSadhAlaya) kiye gaye hai / eka pazuoMke liye aura dUsarA manuSyoMka liye / auSadhiyoMkI jar3I bUTiyA~ jo manuSya aura pazuoM ko lAbha pahu~cA sakatI haiM pratyeka sthAnoM para jahAM nahIM hotI hai, bheja dI gaI haiM aura utpanna karAI gaI haiN| usI prakAra se kanda tathA phala, jahAM kama the vahAM bheje aura ugAye gaye hai / sar3akoM ke kinAre per3a lagA diye gaye haiM aura manuSya aura pazuoM ke hetu kueM' khudavAye gaye haiM / " tRtIya lekha - mahArAjA priyadarzina isa prakAra se kahate haiM - "maiM apane rAjya ke terahaveM varSa meM nimna ghoSaNA karatA hU~ mere rAjya meM pratyeka sthAnapara karmacArI kara vasUla karanevAle prabandha karanevAle, prati pAMcaveM varSa eka sAdhAraNa sabhA kiyA kareM jisameM dayA dharmake niyamoM kI ghoSaNA ke atirikta yaha kahA jAya ki mAM bApako AjJA mAnanA acchA hai, mitroM, sambandhiyoM, brAhmaNoM, sAdhuoMke sAtha namra vyavahAra karanA acchA hai / jovanakI pavitratAkA Adara karanA acchA hai / bhASA (bola-cAla) kI tIvratA tathA phakkar3apanako dUra karanA acchA hai / upadezakagaNa ina bAtoM kA vivaraNa lekhoM dvArA tathA apane zrAcAra dvArA prajAko samajhA deM / caturtha lekha - saikar3oM varSa bIta hoMge, bahuta samaya se jIvoMkI hiMsA karanA, pazuoM para atyAcAra santoMkA apamAna karanA calA AyA hai / karanA, sambandhiyoMkA nirAdAra karanA, brahmaNa-sAdhu para aba mahArAjA priyadarzina dayAzastra se, yuddha ke nagAr3e bajAkara nahIM, varana dayAkaM nagAr3a e bajAkara, jaba ki janatA rathoM, ghor3oM tathA AtizavAjIke dRzyoM ko dekha rahI hai, rAjA priyadarzina isa bAtakI, jo maikar3oM varSoMse nahIM huI, dayA dharmakI rakSAke, liye ghoSaNA karatA hai ki pazuoMkA hanana banda ho, una Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa ] samrATa azokake zilAlekhoMkI amaravANI 306 para atyAcAra na kiye jaayeN| brAhmaNa, sambandhiyoM ThIka hai manuSya apanI icchAoM aura apanI sAdhuoMkA Adara kiyA jaae| mAtA-pitA tathA AkAMkSAoMmeM asthAyI hai| bar3oMkI zrAjJA mAnI jaae| kaLa dharmAvalambI kalakA pAlana kareMge aura kucha aba bahuta-sI anya rItiyoM dvArA dayAkA pracAra thoDekA hii| kulakA to pAlana karanA sadAcArI ho rahA hai / aura rAjA priyadarzina umameM vRddhi karane puruSoM ke liye bhI asambhava hai kyoMki jitendriya kA yatna kregaa| bananA, manako pavitra karanA, udAra tathA kRtajJa bananA __ mahArAjAdhirAja priyadAzanake lar3ake, pote, para- pratyekakA kArya nahIM hai|" pote saMsArake anta taka isa kArya meM vRddhi kareMge aura chaThA lekha-"prAcIna samayameM rAjA, mahArAjA dayAdharmI tathA sadAcArI banakara dayAkA pracAra kreNge| kyoMki dayAkA pAlana karanA vyabhicAriyoM bhramaNake hetu jaba nikalate the, taba Ananda prApta karanA vizeSatayA mRgayAdvArA mana bahalAnA unakA kA kAma nahIM hai| __isa viSayakI unnati to acchI hai para pahana kAma thaa| acchA nahIM hai| __para priyadazina gajA apane rAjyake gyArahaveM isa lekhakA uddezya yahI hai ki manuSya isakI varSa satya jJAnakI khojake liye nikalA usane dayA vRddhi kareM aura avanati karake duHkha na paaveN|" dharmakA pracAra kiyA, brAhmaNa aura sAdhuoMkA yaha mahArAjA priyadarzinakI AjJAse usake zrAdara karanA batAyA, bar3oMkI bhAzA mAnaneko kahA, rAjyake terahaveM varSame likhA gayA hai| dayAdharmapara vivAda kie, aura usakI ghoSaNA kii| paJcama lekha isa prakAra priyadarzinako Ananda prApta karanekI niyamakA pUrNa pAlana karanA / aura hI rIti hai jo prAcIna rItise savathA bhinna hai| "mahArAjA priyadarzinakI icchA hai ki pratyeka sthAna meM pratyeka dharmake puruSa isakA pAlana kareM, kyoM- AzA hai rAjA aura prajA ina zilAlekhoMse ki ve saba jitendriya bananA aura mana pavitra karanA kucha lAbhAvanti hoNge| cAhate hai| 'navayuga' " kha-isI kiraNameM anyatra zrI agaracandajI nAhaTAkA 'jaina dhAtu-mUrtiyoMkI prAcInatA' zIrSaka eka lekha mudrita ho rahA hai| usameM prApane aneka dhAtu-mUrtiyoM ko pahalI-dasarI prAti zatA. hidayoMkA bhI honA ullekhita kiyA hai| vaha vicAraNIya hai aura vizeSa prakAzako apekSA rakhatA hai| ataH una jekhoMkA phoTo tathA anya sahAyaka sAdhana sAmagrI prakAzameM lAnA caahiye| -sa0 smpaadk| Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhitya-paricaya aura samAlocana jIvana-sAhitya-(vizva-zAnti aMka) ahiMsaka pUrNa lekha prakAzita haiM aura jo sabhI paThanIya haiN| navaracanAkA pramukha mAmika patra, sampAdaka zrI jIvanasAhityakA pratyeka aMka mahatvakA hotA hai kiMta haribhAU upAdhyAya tathA zrI yazapAla jaina, prakA- yaha aka pichale sabhI aMkoM aura vizeSAMkoMse bhI zaka sastA sAhitya maNDala, naI dehalI, vArSika acchA bana par3A hai aura jisake liye usake sayogya malya 4), isa aMkakA shaa)| sampAdakoMko dhanyavAda diye binA nahIM rahA jA prastuta mAsika vigata gyAraha varSoMse prakAzita sktaa| horahA hai / yaha hindIke ucca koTike patroMmeM pramukha jJAnodaya- (vizva-zAMti aMka), zramaNasaMskRtikA aura ahiMsaka nava racanAkA apratinidhi patra hai apradUta mAsika, sampAdaka munikAMtisAgara, paM0 gAMdhIjIke satya aura ahiMsA siddhAntoMkA pracAra phUlacandra siddhAMtazAstrI, pro. mahendrakumAra nyAyAcArya, karanevAlA yaha khAsa patra hai / bhAratane sadA hI isa aMkake sahAyaka viSNuprabhAkara / prakAzaka bhAravizvako zAntikA mArga dikhAyA hai / DhAI hajAra tIya jJAnapITha kAzI / vArSika mUlya 6), isa aMkakA varSa pUrva bhagavAna mahAvIra aura bhagavAn buddhane 11) / saMsArako jina siddhAntoMkA upadeza dekara vizvameM yaha mAsika bhAratIya jJAnapITha kAzose ukta zAnti tathA sukhakI samRddhi kI thI Aja unhIM suyogya sampAdakoMke sampAdakatvameM gata julAI mAsasiddhAMtoMkA puna: gAMdhIjIne vizvako upadeza dekara se prakAzita huA hai| prastuta aka usakA vizvazAntikA mArga prazasta kiyA hai / gata dinoM dezaka zAMti vizeSAMka hai| isameM deza-videzake prakhyAta vibhinna bhAgoMme vizvake zAnti-icchukoMke zAntiH koI 33 vidvAnoMke mahatvapUrNa lekha nibaddha haiM aura sammelana hue the aura unheM bApUke mAgedvArA zAMti jo dhyAnase par3hane yogya haiN| ye sabhI lekha vizva-zAMti sthApita honA batalAyA gayA thaa| isa aMkameM usI kI dizA batalAnevAle hai| yadi isa prakArakA uddezyakI pUrtikA prayatma huA hai / isameM deza-videza sAhitya deza-videzake kone-konemeM pahu~ce to koI ka AcArya vinovA, DA0rAjendraprasAda, zrI araviMda. asambhava nahIM ki duniyA unheM na par3he aura paDhanepara zrI mAtAjI, zrI horesa alekjeNDara, mahAtmA bhaga- unapara koI asara na ho / aise sAhityakI sRSTi vAnadIna, zrI kAkA kAlelakara, zrI kizoralAla jahA~ hindIke bhaNDArako samRddha banAtI hai vahA~ gha. mazarUvAlA, zrI haribhAU upAdhyAya, DA0prapha. pAThakoMko mAnasika svastha evaM AlhAdakAraka bhojana llacandra ghoSa, zrI rAjakumArI amRtakaura, zrI dAdA bhI pradAna karatI hai / patrake suyogya sampAdakoM aura dharmAdhikArI, DA0 kailAzanAtha kATajU , zrI banArasI- jJAnapITha kAzIkA yaha sAmayika prayatna sarAhadAsa caturvedI, zrI jainendrakumAra, zrI kamalanayama nI hai| bajAja, zrI esa. jI. vairiMgaTama, zrI kailAzacandra zAstrI, svAmI satyabhakta, zrI yazapAla jaina, zrI DA. dariyAgaMja, dehlii| darabArIlAla jaina, vAsudevazaraNa agravAla jaise 42 vidvAnoMke vicAra. 17 pharavarI 1650, Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAptaparIkSApara DA0 e.ena. upAdhye ema.e. ko sammati jaina samAjake prakhyAta sAhityasevI DA. e. ena. upAdhye ema.e., prophesara rAjArAmakAleja kolhApura ne vIrasevAmandirase prakAzita prAptaparIkSAke navIna saMskaraNa para nyAyAcArya paM.darabArIlAla koThiyAko pratikI pahuMca bhejate huye apanI zubha sammati bhejI hai / usameM Apane likhA hai 'AptaparIkSAkI prati mujhe mila gii| zrApakI prastAvanA sarasarI nigAhase maiMne par3ha lI hai| vaha bahuta vyavasthita, vidvattApUNa aura sAmyagdRSTi se likhI gaI hai| AcArya vidyAnandoke bAremeM bhApakI prastAvanA eka vyApaka aura prAmANika nibandha hai / AptaparIkSA kI yaha zrAvRtti jainanyAyakA abhyAsa karane vAloMke liye bahuta upakAraka hogii| isameM mujhe kucha bhI sandeha nahIM hai| maiM ApakA hArdika abhinandana karatA huuN| aura Age Apase bar3e 2 pranthoMkA vidvattApUNa sampAdana honeko AzA rakhatA huuN|' vyavasthApaka, 'vIrasevAmandira svAdhyAyapremiyoMke liye uttama avasara bhAratako rAjadhAnI dehalImeM vIrasevAmandirake tattvAvadhAnameM samAjake jinavANomakta dAnI mahAnubhAvoMkI Arthika sahAyatAsa eka sastI jaina pranthamAlAkI sthApanA huI hai| pranthamAlA. kA pratyeka prantha gRhasthopayogI hai-strI puruSa aura baccoMke lie usakA lenA bar3A hI lAbhadAyaka aura atyanta dhAvazyaka hai| isaliye pratyaka sadgRhasthakA kattabya hai ki vaha ina pranyaratnoMko kharIdakara jinavANIke svAdhyAyase Atma-kalyANa kara / isa granthamAlAse prakAzita graMthoMko prAyaH lAgatase bhI kama mUlya meM diye jAne kI yojanA kI gaha / abhI nIce likhe prantha chapa rahe haiN| jina 8 pranyAMkA lAgata mUlya 15) hai, ve pUrA seTa lenevAle sajjanoMko lAgatase bhI kama mUlya 12) meM aura padmapurANako chor3akara zeSa 7 granyAMkA seTa sirpha 7) meM denekA nizcaya kiyA hai| jinheM ina graMtharatnoMkI AvazyakatA ho ve grAhakoMmeM apanA nAma likhavAkara aura apanA mUlya bhejakara 'vIrasaMbAmandira Aphisa 733 dariyAgaMja dehalI' se rasIda leleM / prantha jaise-jaise taiyAra hote jAyeMge usI kramase ve unake pAsa pahuMcate rheNge| 1 ratnakaraNDazrAvakAcAra-sajilda lagabhaga 800 pRSTha (mUla samantabhadrAcArya, TI050 sadAsukhadAsajI 3) 2 mokSamArgaprakAzaka-sajilda lagabhaga 500 pRSTha (paM0 ToDaramalajo,) 3 jainamahilAzikSAsaMgraha-pRSTha 240 4 sukhakI jhalaka-pRSTha 160 (pUjya vIjoke pravacanoMkA sundara saMkalana) 5 zrAvakadhama saMgraha-pRSTha 240(paM0darayAvasiMha, zrAvakopayAgI pustaka) 6 saralajainadharma-pRSTha 112 (bAlakopayogo pustaka) 7 chahaDhAlA-pRSTha 100 (paM0 daulatarAmajI va paM0 budhajanajI kRta) 8 padmapurANa-(sajilda bar3A sAija) pRSTha 800 (mUla0 raviSeNAcArya, To0 paM0 daulatarAmajI) 6) mantrI-sastI granthamAlA naM0 733 dariyAgaMja, dehlii| Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Regd. No. D, 397 vorasevAmaMdirake prakAzana ra anitya-bhAvanA-mA0 pacanandikRta bhAvapUrNa 6. umAsvAmizrAvakAcAraparIkSA-multAra bhI auradayagrAhI mahatvakI kRti, sAhitya-tapasvI paNDita paM0jugalakizoradvArA likhita pranya-parIkSAoMkA itihAjugalakizora mukhvArake hindI-padyAnuvAda aura bhAvArya sa-sahita prathama aMza / mUlya cAra pAnA / sahita / mUlya cAra maanaa| 7. vivAha-samuddezya-paMDita jugalakizora 2. prAcArya prabhAcandrakA tattvArthasUtra-saraba- mukhtAradvArA racita vivAhake rahasyako batalAnevAlI saMpiyanaSA sUtra-granya, paM. jugalakizora mukhtArakI aura vivAhoMke avasarapara vitaraNa karane yogya sundara eM subodha hindI-gyAlyAsahita / mUlya cAra paanaa| kRti / mUlya pATha pAnA / 3. nyAya-dIpikA-(mahatvakA sarvapriya saMska nA pakAzana, raNa)-abhinava dharmabhUSaNa viracita nyAya-viSayakI 1. ApnaparIkSA-mvopajaTIkAmahita-( aneka subodha prAthamika racanA / nyAyAcArya paM. darabArIlAla vizeSatAoMse viziSTa mahatvapUrNa abhinava saMskaraNa) koThiyAdvArA sampAdita, hindI-anuvAda, vistRta (101 tArkikaziromaNi vidyAnandasvAmi-viracita prAptaviSayapRSThakI) prastAvanA, prAkathana, pariziSTAdise viziSTa, kI advitIya racanA. nyAyAcArya paNDita darabArIlAla ...pRSTha pramANa, lAgata mUlya pA~ca rupyaa| vidvAnoM, koThiyAdvArA prAcIna pratiyoMparase maMzodhita aura sampA., chAtroM aura sthAdhyAya-premiyoMne isa saMskaraNako bahuta dita, hindI-anuvAda, vistRta prastAvanA, aura samAjake pasanda kiyA hai| isakI thor3I hI pratiyA~ zeSa rahI haiN| bahazra ta vidvAna paMkailAzacandrajI zAstrI dvArA limbita zIghratA kreN| phira na milanepara pachatAnA pdd'egaa| vicArapaNA prAkkathana tathA aneka pariziSToMse alaGka,ta. 1 4. satsAdhusmaraNamaGgalapATha-abhUtapUrva sundara 20426/8 pejI mAija, lagabhaga cAra-sA pRSTa pramANa, aura viziSTa saGkalana, sakalayitA paMDita jugalakizora lAgata mUlya pATha rupyaa| yaha saMskaraNa prakAzita mukhtAra / bhagavAna mahAvIrase lekara jinasenAcArya ho gayA hai| maparyantake 21 mahAn jainAcAryoMke prabhAvaka guNasmaraNoMse ..zrIpurapArzvanAtha-stotra-ukra vidyAnandAcArya.. yukra / mUlya pATha pAnA / / viracita mahatvakA stotra, hindI-anuvAda tathA prastA5. adhyAtmakamalamArtaNDa-paJcAdhyAyo nathA vanAdi sahita / sampAdaka-nyAyAcArya paNDita darabArIlATosaMhitA Adi granthoMke racayitA paMDita gajamalla lAla koThiyA / mUlya bAraha maanaa| viracita apUrva prAdhyAtmika kRti, nyAyAcArya paMDita 3. zAsanacatustrizikA-vikramakI 13 voM darabArIlAla koThiyA aura paM. paramAnanda zAstrIke zatAbdIke vidvAn muni madanakIrti-viracita tIrthasarala hindI-anavAdAdisahita tathA mastAra paMDita paricayAtmaka etihAsika apUrva racanA, hindI anuvAdajugalakizoradvArA likhita vistRta prastAvanAse viziSTa / sahita / sampAdaka-nyAyAcArya paNDita darabArIlAla masya Der3ha rupyaa| koThiyA / mUlya bAraha paanaa| vyavasthApaka bImAmandira, 733 dariyAgaMja, dehlii| * XYHYyixxxsMMSRAMMXxxx prakAzaka-paramAnanda jaina zAstrI, vIrasevAmaMdira 7/33 dariyAgaMja dehalI, mudraka-ajitakumAra jaina zAstra. akalaMka presa, sadarabAjAra, dehlii| XXX Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA kiraNa -- sampAdaka jugalakizora mumtAra MARRIAqurea u 313 123 -: viSaya-macI :viSaya 1. zambhumnotra [sampAdaka ..... .. * apabhraza bhASA ke do mahAkAvya aura kavivara [paM. paramAnada zAstrI nayanandI 3. purAtana jaina zilpakA maMkSipta paricaya [60 bAlacandra ema.e. ... 4 prakAza [vA0 jugalakizora kAgajI 5. katipaya prakAzita granthoMkI aprakAzita [zrI agaracandra nAhaTA .... prazastiyAM 6. anyatra aprakAzita ajita prabhucaritra | zrI agaracandra nAharA .... 7. bhadrabAhu nimitta zAstra [yagra javAhara lAla jaina .... 8. patitapAvana jainadharma [pU.sa. gaNezaprasAda jI varNI 6. bhagavAna mahAvIra [DA gorI jI bhArgAva 10. pUjya vargIjIkA patra [2. paramAnaMda zAmbI 11. maMjaTa padakA bahiSkAra [DA hAganAla jaina . maMjada zabda kA niSkAsana [paM. paramAnanda zAstrI 13. zrI agarabanda nAhaTA ke legva para noTa (paM0 paramAnaMda zAstrI 335 m . 350 351 Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhrAtR-viyoga! apane aura vIra sebAmandirake bahuta bar3e premI zrImAn bAbU choTelAlajI aura bAbU nandalAlajI jaina kalakacA abhI taka mAtR-viyogake duHkhase zAnta nahIM ho pAye the ki DhAI mahIneke bhItarahI unake bar3e bhAI gulajArIlAlajIkA bhI, 56 varSakI avasthAmeM caitavadi 12 budhavAra vA0 15 pharvarIko dinake 11 // baje dehAvasAna hogayA! Apa kucha arsese name AdikI bImArIke kAraNa asvastha cala rahe the aura kaI mahIne taka bA0 choTelAlajIke sAtha jayapura rahakara ilAja karAte rahe haiN| jayapurase koI eka mahInA pahalehI svasthase hokara kalakattA pahuMce the ki vahIM kAlane unheM A dhara davAyA! maranese pahale bA0 choTelAlajIse milakara kucha kahanekI unakI bar3I icchA raho parantu durdaiva athavA prabala honahArake pazapA0 choTelAlajI samaya para pahu~ca nahIM sake, jisakA unheM bar3A hI duHkha tathA kheda hai| unake patrasa mAlUma huA ki bhAI gulajArIlAlajI anta samayameM 25 hajAra syAdvAda mahAvidyAlaya kAzIko dAna kara gaye haiM aura bhI kucha dAna unhoMne kiyA hogA jisakA hAla abhI taka mAlUma nahIM ho pAyA / ima duHkhake avasara para bAbU sAhaSAna, mRtAtmAkI dharmapatnI aura anya kuTumbI janoMke prati mero tathA bIrasevAmaMdiraparivArakI hArdika samavedanA hai / sAthahI mRtAtmAko paralokameM sukhazAntikI prAptiho aisI prAntarika bhAvanA hai| jugalakizora mukhtAra pitR-viyoga! anakAnta ke premI pAThaka, paTanAka bAbU anantaprasAdajI jaina bI0 esa-sI. iMjiniyarake zubha nAmase bhane prakAra paricita haiN| zrApa kucha arsese anekAntameM barAbara likhate rahate haiM aura acche nirbhIka yA khadAra vicArake mamAjasevI vidvAn hai| hAla meM Apake patra yaha mAlUma karake bar3A aphasosa hamA ki Apake pU. pitAjIkA dehAnta 27 pharvarIko dinake do baje chaparA jilA sAranameM apane bar3e putra mA0 jinavaraprasAda vakIla ke pAsa hogayA hai ! dehAvamAnake samaya ApakI avasthA prAyaH 78 varSakI thii| patraparase yaha bhI mAlUma huA ki Apa jaina-dharmake ananya zraddhAlu, pragatizIla vicAravAle, pakka nezanalisTa, ucca zikSAke bahuta bar3e premI aura eka sAdhu prakRtike sadgRhastha the| bahuta varSa pahale jaba ki laghuputra bA* anantaprasAdakI avasthA do varSa kIhI thI, ApakI patnIkA dehAnta hogayA thA aura Apane putroMkI hitasAdhanAkI dRSTi se apanA dUsarA vivAha nahIM karAyA thaa| ApakA maraNa bar3I zAntike sAtha 'ahanta, siddha, so'haM' tathA 'zuddhacidrUpo'haM' kA dhyAna karate hue huA hai| isa pitR-viyogake avasara para bAbU mAhabake duHkhame samavedanA vyakta karate hue hama mRtAtmAke liye paraloka meM sukha-zAMti kI hArdika bhAvanA karate haiN| sampAdaka Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * vArSika mUlya 5 ) vizva tatya-prakAzaH ane varSa 10 kiraNa 6 : OM ahaMma : kA nItivizeSadhvaMsI lokavyavahAravartakaH samyak ! parayyAgamasya vIje bhuvanaikagururjayatyanekA vastu tattva-saMghotaka l isa kiraNakA mUlya // ) mArca 1650 vIra sevAmandira (samantabhadrAzrama ), 7/33 dariyAgaMja, dehalI caitra zukla vIranirvANa-saMvat 2476, vikrama saMvat 2007 munizrIratna kIrti-viracita- zambhu-stotra | yaha zambhustotra mujhe hAlameM, jayapuraka zrI bar3A mandirajIke zAstra bhaNDArakA nirIkSaNa karate hue, eka jIrNazIrNa guTakeparase tA0 6 mArca san 1950 ko upalabdha huA hai| isake karttA muniratnakoti haiM jesA ki antima padyase jAnA jAtA hai, aura unhoMne apane guru AdikA koI paricaya sAthameM nahIM diyA isaliye yaha bAta abhI anveSaNIya hI hai ki ye kaunase ratnakIrti muni haiM / prastuta stotra bar3hA sandara, prapanna, gambhIra aura alaMkAroM tathA bhAvoMse paripUrNa hai / isameM jisa zambhukA jina vizeSaNoMke sAtha stavana kiyA gayA hai ve usa zaMbhukA bodha karAneke liye paryApta haiM jo kavikA iSTa stutya bhagavAn hai aura jisake viSayameM bAra bAra yaha kahA gayA hai ki aise (sacce) zaMbhu ve loga praNAma nahIM kara pAte haiM jo puNyahIna haiM--usakI pUjA bandanAkA sassaubhAgya puNyathAnoMko hI prApta hotA hai / [puNyahIna to nAmAdi kI kucha samAnatAoM ke kAraNa kisI dUsare hI zaMbhu kI upAsanA kiyA karate haiM ] / kavi vaha vandanIya zaMbhu yugAdideva zrIvRSabhanAtha bhagavAn (AdinAtha) hai, jisakI bhaktipUrvaka zrArAdhamAse saMsArI jIba saMsArake duHkha samudra se pAra hokara zranupamaskhasvarUpa adbhuta siddhiko prApta hote haiN| isa stotrameM lokaprasiddha zaMbhu (mahAdevanAmaka rudra) ke kitanehI kathita vizeSaNoMko kisa caturAI evaM sAvadhAnI ke sAtha apane iSTa zaMbhumeM yathArthatAko dRSTise ghaTita kiyA gayA hai vaha vidvAnoke dekhane jAnane aura manana karane kI vastu haiN| isa stotrakA eka acchA hindI Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manavAda vizeSaNapadoMkA yathArtha spaSTIkaraNa aura donoM zaMbhuSoMmeM unakI tulanA karatA huzrA prakaTa honA caahiye| gaTake meM yaha stotra bahata kucha azuddha likhA huA haiM sa-za, na-Na, ba-ba, jaise akSaroMke prayogakA ThIka viveka na karake bahudhA ekake sthAna para dUsarA akSara likhA gayA hai aura bhI vyAkaraNa sambandhI kucha prazaddhiyAM pAI gaI haiM jinheM prAyaH likhane tathA mampAdanake samaya yathA zakti. ThIka kiyA gayA hai| zrAzA hai pAThakoM ko yaha stotra rucikara hogA aura ve isase yatheSTa lAbha uThAyeMge-sampAdaka] (upendra vanAdayaH) nigakRtA'zeSa vipakSa-varga vibhAvitAneka sudhama-mArgam / niraMjana zAntamanekamekaM na puNyahInA vinamanti zambhum // 1 // nirambaraM nityamahaM vimohaM pramANaniSNAtamatipraNatam / puratraya-dhvaMsahutAzanADhya na puNyahInA vinamanti shmbhum||2|| yugAdidevaM puruSottamottamaM piMgadya titrAvRta-khapramANama / . haimadya ti candramarIcizobhaM na puNyahInA binamanti zambhum // 3 / sadAvadAtAparavaktra zobhaM zobhAlayaM tara valayaM vibhAyam / surA'suraprArthitasiddhihetu na puNyahInA binamantizambhum // 4 // vRSAzrayaM vRSyavidhAnakAyaM vRSyApahAdhyAnamamAnabodham / vaSezavaMdya vRSabhaM sanAtanaM na puNyahInA binamanti zambhum / / 5 / / trilocanaM citratanu vidIza samastadevAtmakamaSTara tim / durakSarakSatapAvidhAnaM na puNyahInA vinamanti zambhum // 6 // bhujaMgasevyaM bhuvanatrayeza jitAntakaM manmathamAnaghAtam / bhavyAMbujAnIkavibodhanenaM na puNyahInA vinamanti zambhuma 7 syAdvAdavidyAvibhavaikamUlaM kumArganirnAzanalolalIlam / dakSAdhvaradhvaMsakara vareNyaM na punnyhiin| vinamanti zambhum // 8 // nagAtmajAsthAnacirantanaSTa lokAprabAsaM bhuvanakavAsam / guNASTaka vyakti takAtyakRtyaM na puNyahInA vinamanti zambhum / / 6 / / (zArdUlavikrIDitama) bhakyA ye praNamanti nirmaladhiyaH zambha bhavAmbhonidheH / saMtatu muniratnakItitapadAM siddhi prAMtyadbha tAm / Adau rAjyamanekasaukhyanicayaM bhuktvA pradAyArthine, nAnAratnadhanAni dainyavisare dhUlIjalAnyAdarAt // 10 // KK122K2KX2KZNAK2KZN28282828282K2KUK76% Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza bhASAke do mahAkAvya aura kavivara nayanandI ( lekhaka - paM0 paramAnanda jaina zAstrI ) 1101 huA bhAratIya bhASAoM meM saMskRta aura prAkRtakI taraha apabhraMza bhASAkA bhI sAhityasRjanameM mahatvapUrNa sthAna rahA hai / vaha hindIkI jananI hai isameM kimI bhI vicAravAnako vivAda nahIM ho sakatA / isa bhASA meM pracura sAhitya racA gayA hai aura usakA adhikAMza bhAga jaina kaviyoMkI lekhanIse prasUta hai yadyapi isa bhASA kA kitanAhI prAcIna bahumUlya sAhitya nahIM milatA, phira bhI Aja isakA jo mahatvapUrNa sAhitya upalabdha hai use dekhate huye yaha nissaMkocarUpase kahA jA sakatA hai ki vartamAna hindI bhASA jo Aja rASTra bhASA banane jA rahI hai usake udgamakA pradhAna zra eya apabhraMza bhASA aura usake sika sAhityika jaina vidvAnoMkA hI prApta hai| yaha bhASA kitanI komala, lalita, marasa aura mAdhuyaM yukta hai ise batalAne kI AvazyakatA nahIM, isake rasika vidvAna usakI mahattAsaM svaya paricita haiM / Aja maiM isa lekha dvArA apabhraMza bhASAke do mahA kAvyoM kA saMkSipta paricaya pAThakoM ke samakSa rakhanekA upakrama kara rahA huuN| ye danoM hI kAvya-prantha apane ApameM paripUrNa haiM aura ekaho kavikI ujjvala pratibhAsa dyotaka hai aura abhItaka aprakAzita haiN| ye saMskRta prAkRta aura apabhraMza bhASAke vividha chandoM upamAoM aura alaMkAroM AdikI divya chaTA se alaMkRta hai / inameM kAvyocita ve sabhI guNa vidyamAna hai jinheM kAvya zAstrI apane apane granthoM 'cuna cuna kara rakhanekA prayatna karate haiN| meM kavine apane granthoM meM artha gAmbhIrya yukta kavitA kI prazaMsA karate hue usakI mahattA vyakta kI hai aura chudra kaviyoMkI skhalita padaracanA meM unakI asamarthatA kI ora saMketa kiyA hai| itanAhI nahIM balki kAvyake Adarzako bAra bAra vyakta karate huye likhA hai ki rasa aura alakArase yukta kavikI kavitAmeM jo rasa milatA hai vaha na taruNijanoMke vidrumasamAna rakta adharame, na AmraphalameM, na IkhameM na amRtameM, na candana me, aura na candramAmeM hI milatA hai| jaisA ki usake nimna padase prakaTa hai: 'yo saMjAdaM taruNi ahare vidra mAraktasohe | No sAhAre bhamiyabhamare va puDhacyuDaMDe / gopose hale sihiNe candaNe Neva cande | sAla kA suka bhaNide jaM rasaM hodi kavve // " yadi isa lokapriya bhASAke ina aprakAzita samasta granthoMkA Adhunika DhaMga se prakAzana ho jAya to usase na kevala hindI bhASAke itihAsakI sRSTi hogI, kintu tatkAlIna vilupta itivRtta ke saMkAlana meM bhI bahuta kucha sahayoga evaM sahAyatA mila sakegI / ina kAvya pranthoMke nAma suda saNa cariu, (sudarzana carita) aura 'sayalavihi vihAraNakavva' (sakalavidhi vidhAna kAvya ) hai / ina donoMhI pranthoM aura unake katodi viSayakA saMkSipta paricaya prastuta karanA hI isa lekha kA eka mAtra lakSya hai / prathama prantha sudarzana caritameM paMcanamaskAra maMtra kA phala prApta karane vAle seTha sa daza ena ke caritrakA citraNa kiyA gayA hai / caritra nAyaka vaNika zreSTha haiM usakA caritra atyanta nirmala tathA meruvat nizcala Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 anekAnta [varSa 10 hai usakA rUpa lAvaNya itanA cittAkaSaka thA ki dvArA sadazanako rAjamahalameM pahuMcA detA hai| sudausake bAhara nikalate hI yAtajanoMkA samUha use zanake rAja mahalameM pahu~ca jAnepara bhI abhayA 1 dekhaneke liye utkaMThita hokara bAhara makAnoMkA chanoM apane kAyameM asaphala raha jAtI hai-usako manodvAroM tathA jharokhoMmeM ikaTThA ho jAtA thA, kyoMki kAmanA pUrI nahIM ho paatii| isase usake cittameM vaha kAmadevakA kamanoya rUpa jo thaa| sAthameM vaha asahya bedanA hotI hai| aura yaha use apane apaguNajJa aura apanI pratijJAke samyakpAlanameM atyanta mAnakA badalA lene ko utArUho jAtI hai aura apahada thA dhamAcaraNa karane meM tatpara thaa| maba meM nI kuTilatAkA mAyAjAla' phailAkara apanA samiSTa bhASI, mAnava jIvanako mahattAse paricita thA komala zarIra apane ho nakhoMse rudhira-plAvita kara aura thA viSaya-vikAroMse vihIna / DAlatI hai aura cillAne lagatI hai ki daur3o logo kathAbhAga pranthakA kathA bhAga bar3A hI sundara aura Aka... granthameM nihita abhayA aura sudazanake vicAroMkI rSaka hai, vaha isa prakAra hai: tulanA bhI manana yogya hai aura usakA kucha aMza isa aMga dezake campApura nagarameM, jahAM dhAr3IvAhana / prakAra hai:rAjA rAjya karatA thA-vaibhava-sampanna RSabhadAsa sui daMsazu cinai unbaremi, zreSTha kA eka gopAlaka thA jo gaMgAmeM gAyoMkA pAra __ abhayA ciAi sudaru ramemi / karate samaya pAnIke vegase DUbakara mara gayA thA aura suhadasazu cina: kammaNAsu, marate samaya pazcanamaskAra maMtrakI ArAdhanAke phala ___ abhayA citai surayAhilAsu / svarUpa usI seThake yahAM putra huA thA, usIkA nAma suhRda sagu citai NAgalAhu, sudazana rakkhA gayA / sudarzanako unake pitAne saba abhayA citai huu aNNa-DAhu / prakArase suzikSita evaM catura banA diyA aura usa- . suhRdaMgu citai mokvamangu, kA vizAha sAgaradatta seThakI putrI manoramAsa kara diyA abhayA citai bhujai Na bhogu| apane pitAkI mRtyuke bAda vaha apane kAryakA vidhi suhRdaMmA cisada khami kammu, vata saMcAlana karane lgaa| sudarzanaka rUpakI cAroM abhayA citai mahu kiu ahammu / aura carcA thI usake rUpavAna zarIrako dekhakara usa muhRdaMsaNu citaha jagu aNiccu, nagarake rAjA dhAr3I vAhana ko rAno abhayA usa para __ abhayA citai mahu pattu miccu / Asakta ho jAtI hai aura use prApta karanekI abhi- ghattA-surdasaNa ciMtai hiyae avadaremi aDayaNa sAisa adamayakallANahi sahiu re jIva aruhu bArAhama 31 yahAM bhejatI hai, paNDitA dAsI rAnIkI pratijJA sana- 2. vIyaMdayAra sUI muhehi, phADiu sarIru Niyakararuhehi / kara rAnIko pAtivrata dharmakA acchA upadeza karatI ghaNa yaNa sahati lohiyavilitta, NaM kaNayakubhadhutiNaNasitta hai, aura sudarzanako caritra-niSThAkI ora bhI vacchalaesa hatyahiM haNaMti' / saMketa karatI hai, kintu abhayA apane vicArameM nira uhiya hayAsa lahu iya bhaNanti / cala rahatI hai aura paNDitAko ukta kArya kI pUtike dhasamusalu paraM gaNaratta citta, liye khAsa taurase prerita karatI hai / paDitA sudarzanake / mahayAihiM DieNa DaMkahi pahutta / pAsa kaIvAra jAtI hai aura nirAza hokara lauTa ghatA-mahu laDaGgai vaNivareja, eyaI gaMjiyaiM paloyaho / pAtI hai para eka bAra vaha dAsI kiso kapaTa-kalA jAsa samArai tA milevi' aho bhAvaho Ne citai tAvahi Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa] apabhraMza bhASA ke do mahAkAvya 315 mujhe bacAo! mudarzanane mere satotvakA apaharaNa kavine svayaM apane kAvyake AdarzakA ullekha kiyA kiyaahai| rAja kamavArI sudarzanako pakar3a lete haiM aura hai:rAjA ajJAnatA vaza krodhita hokara rAnAke kahe anuH kAmala vayaM udAra chaMdANuvara ghaarmsvtttth| sAra sudarzanakA sUlIpara car3hAnekA Adeza de detA hai hiya icchiha sohagga kassa kalattaca iha kv| para sudarzana vrataniSThAkI mahattAse vijayI hAtA prathameM aneka sthaloM para aneka subhASita tathA hai-eka deva prakaTa hokara usako rakSA karatA hai| dezI kahAvatoMkA ullamba bhI kiyA gayA hai unameM rAjA dhAr3IvAhanakA usa yaMtarase yuddha se yahAM pAThakoM ko jAnakAroke liye eka dohA ullekha hotA hai aura rAjA hAra jAtA hai| nIce kiyA jAtA hai: aura sa darzanakI zaraNa meM pahuMcatA hai| rAjA "kare kaMkaNu kipArise dosae" hAtha kaMganako pArasI kyA ghaTanAke rahasyakA Thoka hAla jAnakara apane kRtya "eka hatthe tAlaMkiM vajjaha kiMmAra vi paMcamu gAijja" para pazcAttApa karatA hai aura sudarzanakA rAjya dekara tAlI kyA eka hAthase vajatI hai, tADanase kyA virakta honA cAhatA hai; parantu sadazana saMmAra- pAMcavA svara gAyA jAtA hai| bhogoMse svayaM hI virakta hai, vaha digambara dIkSA 'para upadeza.ditu boha jANai' parako upadeza denA bahuta lekara tapazcaryAdvArA karmamamahakA vinAzakara mukta jAnate haiN| ho jAtA hai| sudarzanakA tapasvI jIvana chadoMkI bharamAra to isa kAvya graMtha kI apanI bar3A sundara rahA hai aura use kavi vyakta karanemeM vizeSatA aura maulikatA hai isa taraha yaha kAvya pRNa saphala rahA hai| abhayA aura paDitA dAmIbhI grantha aneka vizeSatAoMse paripUrNa hai aura apaAtmaghAta kara mara jAtI hai aura apane kamAnusAra bhraza bhASAke abhyAsiyAMka liye bar3e kAmakI cIja kugatimeM jAtI hai| isa taraha isa granthameM paMcanama hai| isakA prakAzana zIghra honA cAhie / kAra matrake phalako mahattA batalAI gaI hai| kavi nayanandIne sudarzana caritako racanA dhArA _ nagaromeM sthita jinavara vihAra me rahate hue vi. saM. ___ prastuta pranyameM bAraha sandhiyAM haiM jinameM sadarzana 1100me rAjA bhojadevake rAjya kAlameM kI thii| ke caritako aMkita kiyA gayA hai / sudarzanakA carita jesA ki umaka nimna vAkyAMse prakaTa hai| atyanta ujvala aura Adarza hai isaliye aneka ArAma gAma-puravara-Nivesa, supasiddha avaMtINAma dekha granthakAroMne use nivaddha kiyA hai| parantu imakAvya suravaI purimva vitruhamagiTTha, nahiM asthidhAra saparIgariha pranthameM kavikI kathana zailI, rasa aura alaMkAgekI raNi duddhara parivara selavaja, ritue vAsura jaNima puTa, sarasa kavitA, zAnti aura vairAgya rasa tathA cojj| pramaMgavaza kalAkA abhivyaMjana, nAyikAke bheda Rtu tihayaNa NArAyaNAmiri Nika u, tAhi sArathaipugamu bhoya deDa varNanoMkA aura unake veSa bhUSA AdikA citraNa, aura maNigaNa paha pammiya gabhasthi, tahi jiNavaru baddha vihArumatyi yathAsthAna dharmopadeza AdikA mArmika vivecana tathA ziva viskama kAlahI vavagaesa, eyAraha saMbacchara saesa / guNa isa kAmya granthakI apanI vizeSatAke nirdezaka tahi kevala cariu amacchoNa, raNayaMNadI virahabitthareNa hai aura kavikI Antarika bhadratA tathA nirmala pratibhA jo padaha saNahabhAvaha liheha, sosAsayasuhu adhiraba laheda ke maMdyotaka hai| kavi nayanadIkI dUsarI mahattvapUrNa kRti sayala yaha prantha eka sundara mahAkAvya hai, prathameM bhASA aura vihi vihANa kamdha hai jisameM aneka vidhi-vidhAnoM bhAvoMkA sajIva citraNa kalAkArakI vizeSatA hai Ara Ara ArAdhanAoMkA samullekha athavA vivecana Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 316 kiyA gayA hai / pranthameM 58 saMdhiyAM haiN| pranthakI yaha saM0 1580 kI likhI huI hai jo sundara evaM suvodhya akSaroM meM likhI gaI hai aura jimakI patra saMkhyA 304 hai grantha bhaTTAraka mahendrakoti Amerake jJAna bhaMDAra meM surakSita hai| isa graMthakI Adyaprazasti bar3I hI mahatvapUrNa hai, usameM grantharacanA aura guruparamparA ke sAtha apane samasamayavartI tathA apanese pUrva vartI aneka jaina jainetara kaviyoM kA nAmollekha kiyA gayA hai jo aitihAsika dRSTise bar3e mahatvakA hai prantha isa samaya sAmane na honese usakA vistRta paricaya denA saMbhava nahIM hai, hAM itanA kahane meM kuchabhI Apatti nahIM ki grantha vizAlakAya hai usameM vividha vivarttita hai aura apabhraMzake raDDhA Adi sause adhikAMse alaMkRta haiM sAthahI lalitakAvya graMthoM jaisI vizeSatAeM umako apanI maulikatA ko nirdezaka haiM / kavikI pratibhAkA granthameM khUba upayoga hai aura usase vikI camatkAriNI lekhanIkA sahaja hI meM bhAna hojAtA hai| graMtha kitanA sarala aura cittAkarSaka hai yaha usake par3hanese hI sambandha rakhatA hai / prathake aMta meM koI prazasti nahIM hai, yaha nimna puSpikA vAkya ho usakI samAptikA sUcaka jAna par3atA hai: muNivara yadI saciba pasiddhe sayala vihiSihANe ettha kanve subhavve / ariha pamuha yattvastumArAhaNA paNa phuDa saMdhI aTThAvaraNa mamoti / / grantha apane ApameM paripUrNa to hai hI usakI mahattA usake adhyayana aura mananase svataH hI jJAta ho jAtI hai aura mahAkAvyA~se usakI samatA bhale prakAra kI jA sakatI hai / isa aprakAzita granthake prakAzana se jahAM apabhraMza bhASA jJAna bhaMDArakI abhivRddhi hogI vahAM hindI bhASAka vikAsapara bhI kAphI sAmagrI saMcitakI jA skegii| sAthahI yaha bhI mAlUma ho sakegA ki 11 vIM zatAbdI meM hindI bhASA kA rUpa kisa avasthA taka vikasita ho cukA thA / [ varSa 10 grantharacanA aura samayAdikA nirdeza ko racanAkA nirdeza karate hue likhA hai ki bArA kavivara nayanandone-sakala-vidhi-vidhAna kAvya nagarI meM nami nAmakA eka ThAkura thA jo sava prakAra se sampanna thA usana trelokya kortisvarUpa eka suprasiddha siMha muni nivAsa karate the jo jinazAsanarUpa vihAra banavAyA thA / umo vihArame AcArya harinagara ke toraNa, vAgdavo rUpA taraMgo ke liye magara maccha the aura jinako tapaH zrA bahutAMkA mana cugato thI / inhoMke samApa muni nayanandobhI rahate the jinakA vANI komala thA aura jinakA cittAbhilASa prasphuTita hArahA thaa| taba AcAya harisiMhane kahA ki nirdoSa kAvya kI racanA karo | nayanandone apano laghutA prakaTa karate hue apano asamarthatA vyaktako aura vaha ki mujhe chaMda alaMkAra, kAvya karaNa aura sAhityA dikA vizeSa jJAna nahIM hai taba AcAya zrAne haMsate hue uttara diyA ki tumame zIghrakavitA karana kI prati mA to hai athAt Apa jaldo hI acchI kavitA kara sakate hai AcAya harisiMhakI preraNAsahI isa kAvyapranthako racanA huI hai / grantha meM para- aparavartI tathA samakAlIna jina vidvAnoM kA ullekha kiyA gayA hai unake nAma isa prakAra hai: - vararuci, vAmana, kAlidAsa, kautUhala, cA, mayUra, jinasena, vArAyaNa zrASa, rAjaze vara jasacandra, jayarAma, jayadeva pAlitta ( pAdalipta 1) pANino pravarasena, pAtaJjali piMgala, borasena, siMha naMdi, siMhabhadra, guNabhadra, samantabhadra, akalaka, rudra, goviMda, daMDI bhAmaha bhAravi, bharaha caumuha, svayaMbhu puSpadanta, zrIcandra, prabhAcandra, aura zrIkumAra, jinheM 'sarasvatI kumAra' bho sUcita kiyA hai| jaisA ki unaka nimna prazasti vAkyoMse prakaTa hai:bharaNu jaegA vak bammIya vAsu, ares nAma kavikAliyAm / kAUhalu bANu maUru suru, Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karaNa.] apabhraMza bhASA ke do mahAkAvya 317 jiNaseNa jiNAgama kmlsuuru| sArakI TIkA abhI taka nahIM prApta hoskii| rana vArAyaNu bagNAviya viyaTTa , karaeDa zrAvakAcAra eva vRhatsvayaMbhUstAtra aura siriharima rAyaseharu gunntttt,| samAdhitaMtrAdi para bhI inakI TokAeM prakAzita ho asaiMdhu jae jayarAma NAmu, cukI hai ye nayanandIke gurubhAI the| yaha bhI jayadeu jaNamagANaMda kAmu / vikramakI 11 vIM zatAbdoke uttarAdhake vidvAna haiN| pAlittau pANiNi pavaraseNu. inhAna sakala-vidhi-vidhAna kAvyakI zrAdya prazasti pAyaMrjAla, piMgalu vIraseNu / me prabhAcandrakA ullekha kiyA hai| sirisiMhaNaMdi guNasiMha bhadda, kavivara nayanandI ukta granthakA nimoNabhI ava. guNabhadda guNillu samaMtabhaha / nti dezako usa saprasiddha dhArA nagarImeM kiyA hai akalakova samavAIma bihAdi, jo usa samaya avantI dezako rAjadhAnI thI aura kAmadda rudda gAvida'daMDi / jisameM paramAravaMzI rAjA jayasiMha rAjya karatA thA mambhura bhArahi bhAhavi mahaMtu, jo 'bhoja' isa nAmase lokameM sarvatra vizrata thaa| usa caumuha sayabhu kai pupphayaMtu / samaya dhAga nagarI janadhanase saMkIrNa aura kalA. ghattA-siricaMda pahAcaMda vi vibuha kauzalameM advitoya thii| dhArA-nareza jitanA parAkramI guNa gaNadi maNoharu / aura pratApI thA utanA ho vaha vidyA-vyasanI kai mirikamAru maramai kumama, bhI thaa| dhArA usa samaya saMskRta vidyAkA kendra banI kitti vilAsiNa sehru|||| huI thii| vahAM vidyAsadana athavA sarasvatIpAThaina vidvAnoM meM ullagvita zrIcaMdra aura prabhAcandra zAlA nAmaka eka vidyApITha thA jisameM sadara bhI samakAlIna vidvAna haiM uname zrIcandra valA dezoMke vidyA-rasika apanI jJAna pipAsA ko zAnta kAragaNake AcArya zrInanike ziSya the jo lAla karane jAte the / rAjA bhojadevakI aneka upAdhiyAM bAgara saMghameM hue haiN| inhoMna mAmaramena maiddhAntikase thIM jiname kucha upAdhiyA~ usake vidyAprema. kSAtrateja mahApurANake viSama- padyoMkA vivaraNa jAnakara aura aura dayAlutA Adi sadgaNoMkI paricAyaka haiM: mala TippaNakA avalokana kara uttara purANake TippaNa 'sarasvato kaThAbharaNadeva raNaraMgamalla' tihuvaNa kI racanA saM0 1080meM kI hai| aura purANasAra bhI tarAyaNabhuvalabhANa' paramesara, aura atthIjaNaNihAla saM01080 yA 105 kI racanA hai: kintu padma-carita ina upAdhiyoMse usake mahatvakA bhI sahajameM hI bhAna TippaNako paMDita pravacanasanase sanakara vi0 saM0 ho jAtA hai| rAja bhoja apanI prajAkA pyArA zA1087 meM banAyA hai| saka thA / dhArA ujjaina aura avanti dezake pAsaprabhAcandra ukta maNikya nandIke ziSya the aura pAsakA ilAkA usa samaya jaina sAdhuoMkA vihAranyAyazAstrake mahA paMDita the / inhoMne mANikyana sthala banA huA thA-vahAM aneka tapasvI munipuMgava ndI ke parIkSAmukhapara aura akalaMka devake laghIya AcAye aura vidvAn zrAtmAmeM sAdhanAkA abhyAsa strayapara vizAla TIkAoMkA nirmANa kiyA hai inake karate hue jagatake kalyANakI niSkAma bhAvanA atirikta aura bhI aneka TIkA grantha likhe haiN| zrA se prerita hokara unheM. sanmArgakA upadeza dete the cAye kandakandake samayasArAdi prAbhRtatraya para TIkA aura jaina saMskRtike prANabhUta aneka zAstroM kI likhI gaI hai jinameM paMcAsti kAya aura pravacanasAra racanA bhI karate the| usa samaya dhArA meM vizAla kI TIkAeM to mere dekhane meM AI haiN| parantu samaya jJAna bhaMDAra the, jina meM dhArmika mAhitya aura Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [kiraNa dArzanikAdi granthoMkA acchA saMgraha rahA hogaa| para paramparAyeM cAla thIM jinameM eka paramparA padmanandI, Aja unakA kahIM patA bhI nahIM calatA / vikramako viSNunandI, vizvanando, vRSabhanandI, rAmanandI, 10vIM zatAbdI se 13 vIM zatAbdI taka dhArA aura trailokyanandI, mANikya nandI, aura nayanandIkI thii| usake pAsa-pAsa ke pradezoMme jaina vidvAnoMkA asti- aura dUsarI paramparA vaha hai jisakA ullekha 11 voM tva aura unakI racanAoMkA mamullekha isabAtakA zatAbdIke vidvAna zrIcandane apane granthoM meM tathA sacaka hai ki vahAM ukta samayameM jainadhama vA jaina zrAcArya mahAsanake pradya mnacaritakI prazastimeM aura saMskRtikA pracAra sucAru rUpape cala rahA thA sambat duvakuNDake zilAlekhameM pA jAtA hai, jisakA 10 meM AcArya devasenane dhArAke pAzvanAtha caityA- saMbaMdha lADavAgaNake vidvAnoMse hai| yaha vAgaDasaMghalayameM nivAsa karate hue darzana-sArakI racanA ko thI kA hI eka bheda hai| isa saMghameM aneka vidvAna hue kASThA saMghake A0 amitigatine saM0105 se 1073 hai| devasena, dulabhasena, avarasena, zAMtiSeNa, vijatakake madhyavartI samayameM aneka granthoMkI racanA kI yakIti, zrInandI, zrI candra mAgarasena, mahAplena, hai| yaha mujako sabhAke sabhAratna vidvAnoMme se the| guNAkarasana jayasena aadi| inake atirikta tIsarI lATa bAgaDa gaNake prasiddha AcArya guNAkara senake paramparA kAThAmaghase saMbaMdha rakhatI hai jisameM dhama ziSya mahAsenAcAyane pradya mna caritakI racanA saM0. parIkSAdi granthoMke kato amitagati hue hai| 1031 se 1066 kemadhyavartI kisI samayameM kohai zrA ina saba ullekhAMse dhArA nagarIkI mahattAkA sina mujadvArA pUjita tha inake sivAya aura sahaja hI AbhAma ho jAtA hai| aneka vidvAna apane astitvase dhArA nagarIko suzo- uparakI ullekhita gurU paramparAse tathA graMthakatA bhita karate the jinake zubha nAmoM Adi kA abhI hameM ke anya ullekhoMse yaha spaSTa hai ki nayanandIke guru ThIka patA nahIM hai ' (isI taraha zrI candra prabhAcandra kA nAma mANikyanandI thA jo lokyanandIke zimANikyanandI, zrI nandI, sAgaramana aura pravacana vya the yaha mANikyanandI vahI mANikyanandI hai sena Adi aneka vidvAnoMkA ullekha upalabdha hai| jo suprasiddha parIkSAmukha nAmaka nyAya-satra granthake (ye saba vidvAn bhojadevake samAkAlona hai|) kI yaha nyAya zAstrake mahAvidvAn the, kavina dUva kuNDake zilAlekhase jJAta hotA hai ki rAjA svayaM nimna padyoMdvArA apane gurukA aura apanA bhojadevakI mabhAmeM paMNDita ambarasana Adi vidvA- paricaya diyA hai| noMse bAda karana vAle sekar3oM vidvAnoMko AcAya paccava-parokkha pamANaNIra, zAntiSeNa ne zAstrArtha meM parAjita kiyA thA __Naya tarala taraMgAli ghiir| sadazana caritakI prazastimeM granthakArane jo varasattabhaMgi kallolamAla, apanI guru paramparAkA ullekha kiyA hai usase spaSTa jiNa sAsaNasariNimmala susAla / jAta hotA haiki uma hamaya dhArAmeM vidvAnoM kI kaI paDiya cUDAmaNi vibuha caMdu, 1prAsthAnAdhipatI budhAdivigaNe zrIbhojadeva na.pe, sabhye mANikkaNadi uppaNNu kaMdu / pvaMvarasena paMDita ziroratnAdiSudhanmadAn / yone- [15] diDha buddhi kaThiNa kaMTayapayaMDa, kAn zataso ajeSTa paTutA bhISTodyamo dhAdinaH / zAstrAMbho tehA tuhuM huu sIsu guNastha dNch| nidhi pAragobha badataH zrIzAMtiSeNo garuH / / tambhana vimala sammatta sadatlu, epiprAphikA iMDikA bhAga 2 pR. 237-240 (zeSa TAiTilake tIsare pRSTha para) Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purAtana jaina zilpa kA saMkSipta paricaya (le0 zrI bAlacandra jaina ema0 e0, sAhityazAstrI ) mUrti bhArata kI zilpakalA kA prAmANika itihAsa moheMjodaro tathA siMdhu sabhyatA yugase milatA hai / isa yugakA samaya purAtatva viSaya ke paMDitoMne IsA se karIba 3000 varSa pUrva nizcita kiyA hai| isa yuga ke kendroMkI khudAI meM bar3I saMkhyA meM mRti, miTTI ke khilaune, mohareM Adi aneka prakArake zilpa prApta hue hai / dhyAna se adhyayana karanepara moheMjodaroke mUtivijJAna para hameM jaina saMskRti kA prabhAva spaSTa pratIta hotA hai / aneka TIkaroM para baila hAthI Adi aMkita hai aura yadi inakA AdhAra jaina tIrthakaroMke cinha hoM to koI zaka nhiiN| aneka nagna puruSamUrtiyA~ bhI inhIM sthAnoM se prApta huI haiM aura ve ThIka usI prakAra ko haiM jaise ki pichale kAlakI tIrthakaroM kI khar3I mUrtiyAM / moheMjodaroMse eka aura mahatvaparNa mUrti milI hai jise zrI rAdhAkumuda mukarjI ziva ke pazupati rUpakI mUrti mAnate hai / ukta mUrtI kA viSaya dhyAna hai aura isameM eka vyakti dhyAnastha baiThA hai| usake donoM hAtha donoM ghuTano para sthita hai aura nIce aneka paraspara virodhI pazu ekatra hai / mRtike mastaka para trizRGga banA hai| zrI rAma kRSNAdAsajI isa mUrtiko buddhamatikA pUrvarUpa mAnate haiN| merA vinamra nivedana yaha hai ki uktamUrtipara jaina prabhAva avazya honA caahie| jisa cinha ko zrI mukarjI ne trizUla mAnA hai vaha triratna cinha ho sakatA hai, Age calakara jisakA sthAna trichatrane grahaNa kara liyA / dhyAna aura yoga jaina saMskRti kA aMga hI thA aura jaina AgamoMmeM sAdhanAkA varNana karate hue yaha ullekha kiyA gayA hai ki paraspara viro dhI pazU bhI sAdhakake pAsa Akara apanA vairabhAva bhUla jAte 1 mUrti banAne kA uddezya yA to kisI smRtiko banAe rakhanA hotA hai athavA kisI amUrta bhAvako mUrtarUpa denA / sAhitya granthoMmeM devakuloMkA varNana haiM jahAM rAjAoMkI mRtyu ke pazcAt unakI mUrti sthApita kI jAtI thI / purAtatva vibhAgako eka hI sthAnapara eka vaMzake aneka rAjAoM kI mUrtiyAM prApta huI hai jinase ukta kathana pramANita ho jAtA hai| do matiyAM vizeSa mahatvakI hai| eka to ajAta-zatrukI aura dUsarI nadi vadhanakI / bhAratIya itihAsa me ina donoM samrAToMkA sthAna vizeSa mahatvakA hai| ajAtazatra kI mUrtipara sva0 kAzIprasAda jAyasavAlana kuNika nAma par3hA thA jo jainapranthose samarthita haiM / isa prakAra hama dekhate hai ki IsAse 6 zatAbdI pUrva bhI itanI sundara aura inIcI 88) mUrtiyA~ banatI thIM jinakI gar3hana samrATa ke anurUpa hI prabhAvaka aura robIlI hai / naMdivardhana jaina dharmakA anuyAyI thA / vaha bhI eka pratApI samrATa thaa| apane rAjyakAlame usane magadha sAmrAjya kA vistAra kiyA aura kaliMgako bhI apane adhIna kara liyaa| valiMgakI jIta meM vaha apane sAtha vahAM se aneka nidhiyAM to lAyA hI para sAtha meM kaliMgakI prasiddha jina mUrti bhI le AyA thA jise pIche khAravela ne magadha vijaya kara vApasa lAkara apane dezake gauravako punaH jagAyA zrI rAya kRSNadAsajIne likhA hai ki 5 vIM zatI Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 anekAnta pU0 meM jaina mUrtiyAM bananekA yaha akATya pramANa ekatra kara unakA takhtA ulaTa diyaa| rAja senApati puSya mitrane zAsana apane hAthoMmeM le liyA aura mauryakAlameM kalA adhika vikasita hogaI thI brAhmaNavAdakA jora phirase bar3hA / itanepara bhI aura sAranAthake caumukhe siMha jaisI vastuyeM banane zramaNa saskRti kisI taraha apanA bacAva karatI lagI thiiN| isa kAlakI kalA rAjyAzrita thI aura aneka kendroMmeM kalAkI sAdhanA karatI rhii| isa kAMca sarIkhe camakane vAle zropase anAyAsa hI yugakI kalA loka kalA hai| rAjyase use koI prazraya pahicAna lI jAtI hai| isa kAlake bane sabhI zilpoM prApta na thaa| meM cunArake pattharakA upayoga huA hai aura usa sA~cI aura bharahuta kI bauddha-kalA zaGgoMke hI para itanI ghuTAI kI gaI hai ki vaha kAMca jaisA cama- yuga kI hai| mathurAmeM jaina kalAkA prAdhAnya bar3hA kadAra bana jaae| kintu vaha rAja-dharma se achUtI na raha skii| sAMcI mauryavaMzake zAsaka apanA nijI dharma pAlate aura bharahuta ke stUpoM jaisA hI vizAla jaisA stUpa hue bhI anya dhamoM ke prati samaSTi the| unhoMne mathurA meM banAyA gayA aura usakI pUjA hone lago pazuhiMsA, yAgahiMsA aura UMca-nIca ke bheda-bhAva isake toraNoM para aneka prakAra kI martiyA~ khodI ko kAnUnI taura para niSiddha kara diyA thA para kisI gaI aura unake sAtha sAtha anya laukika viSaya dharmake maulika siddhAntoM athavA vicAroMpara kabhI bhI citrita kie ge| koI AkSepa nahIM kiyA aura na unakI kriyAoMpara dakSiNa-pUrva meM mahAmeghavAhana khAravelakA udaya isI hI koI pratibandha lgaayaa| samrATa azoka aura yugameM huA aura usakA prabhAva uttara pazcimataka usake putra dazaratha ne AjIvaka bhikSuoM jo jaina phaila gyaa| magadha vijaya to usane kI ho para videzI bhikSaoM jaise nagna rahate the aura vaisA hI AcAra AkramaNa bhI umake bhayase ruka gyaa| vijaya ke pAlate the-ko kAryAnaSidyAke liye aneka guphAeM upalakSyameM kamArI usaneparvata vatamAna udayagiri khaMDadAna kI thiiN| giri para aneka guphAeM evaM guphAmaMdira banavAe ___ azokakA pautra samprati jaina thA aura azokake ina guphAmaMdiroM kI matiyoMkI matikalA apane daMga hI samAna sArvabhauma zAsaka thaa| vaha kazala zAsaka kI nirAlI hai aura vaha kI kalAse prabhAvita thA aura azokake zAsana kAla meM bhI zAsanako nahIM hai| bAga Dora usIke hAthameM thii| aneka aise ullekha kuSANa kAla meM pahuMca kara mathurAkI kalA sampanna milate hai jinase vidita hotA hai ki rAjakoSa kI ho cakI thii| isa kAlame sundarase sundara jaina rakSAke liye usane azokake samrATa hote hue bhI matiyAM banI jo padmAsana kAyotsaga donoM AsanoM usakI AjJAoM aura usake dvArA svIkRta dAnako meM milatI haiN| padmAsana matiyoMkI paramparA moheMrada kara diyA thaa| jaina dharma ke pracAra ke liye isane jodaroMse calI ArahI thA aura jaina kSetrameM barAkacha uTA nahIM rkhaa| paTanA myajiyama meM pradarzita bara ukta prakArakI martiyAM banarahIM thiiN| inhIke jaina matiyoM para ThIka vahI opa hai jo mauyayuga AdhArapara ho aba anya mUrtiyAM banane lagI thiiN| ke anya zilpapara hai / ye mUrtiyAM samprati kAlIna baddha mUrti tIrthakara marti kA anukaraNa thii| mathurA honI cAhiye, kyoMki mauyavaMzake zAsanake sAtha kalAkI mUrtiyAM lAla citte dAra pattharakI haiN| hI opanekI yaha kalA sadAke liye lupta ho gii| aura una para lekha bhI khude hai| isa kAlakI abhi maurya rAjAoMkI samaSTi kaTTara panthiyoMko na likhita sarbato bhadrikA / pratimAeM bhI dhyAna dene yogya rucI aura jAtimadake aMdhoMne dhIre-dhIre zakti haiM jo prAya khaDgAsana haiN| Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purAtana jainazilpakA saMkSipta paricaya guptakAla meM Akara mUrtikalA praur3ha ho cukI thI aura vikAsake uccatama zikhara para pahuMca cukI thI aura aneka sundara, suDaula, samAnupAta evaM bhAvapUrNa mUrtiyAM isa yuga meM banIM / kuSANakAla kA sAdA prabhAmaMDala aba alaMkRta banAyA jAne lagA thA aura usameM hastinakha, maNibaMdha tathA anya bela buTe sajAye jAte the / isa kAlakI saiMkar3oM mRtiyAM mathurAkI khudAI meM prApta huI haiM / utthita padmAmanase dhyAnamudrAmeM sthita kisI tIrthaGkarakI mUrti uktakAla kI jainamUrtiyoM meM sarvottama hai| isa mUrti to lekha koI haiM aura na koI cinha hI / isa lie yaha niNaya nahIM kiyA jA sakatA ki yaha kisa toko mUrti hai| udayagira (bhelasA) kI pahAr3I meM guhA naM 20 me pArzvanAthakI eka mUrti khudI hai jisa ke bagala me eka lekha bhI hai| yaha guphA kumAragupta prathama ke zAsanakAla meM nirmita hui thii| besanagarase prApta eka tIrthaGkara mUrti aura dUsarA pArzvanAthakA pharaNayukta mastaka gvAliyara ke purAtatva saMgrahAlaya me pradarzita hai / kumAraguptake samaya ke eka anya lekha se vidita hotA hai ki ukta kAlameM AdikartAoM (AdikartRna) kI mUrtiyAM dAna kI gaI thii| pUrva madhyakAla meM bhI yahI krama jArI rahA, para dhIre-dhIre zralaGkAroMkI vRddhi hone lagI aura kalA me kRtrimatAne sthAna pakar3a liyA / madhyakAla meM jaina mUrtiyA~ atyadhika saMkhyA meM bniiN| ailorAke jagannArthasabhA, indrasabhA Adi guhAmandiroMkI mUrtiyAM - jiname se mahAvIra bAhubali, pArzvanAtha mukhya hai - isa kAlake uttama namUne hai / yahAM indra aura indrANI kI mUrti itanI svAbhAvika evaM tadanu rUpa hai ki logoMne inhIMke nAma para ukta guhAkA nAma indrasabhA rakha diyaa| ukta guhAmeM indra airAvata para aura indrANI siMha para AsIna haiN| isI prakAra uttara madhyakAla meM caMdeloM, paramAroM Adi rAjavaMzoM kA prabhAva bar3hA aura inake prazrayameM jaina dharmakA pracAra bhI huA / madhya bhArata tathA dakSiNa meM isa 321 kAlake mandira aura mUrtiyAM bahutAyata se milate haiN| aba kalAmeM koI navInatA na AsakI aura vaha bUr3hI ho cukI thii| basa purAnA anukaraNa hI cala rahA thA / kahIM kahIM uttara meM dakSiNakI kalA kA anukaraNa kiyA jA rahA thaa| isa kAla meM devagar3ha khajurAho Adi sthAnoMpara aneka mandira aura mUrtiyAM nirmita huI / dakSiNakI mUrtiyAM aura mandira bhI isa kAla kI vizeSatA hai / zravaNabelagolAkI vizAlakAya gomaTezvara bAhubalI kI mUrti mUrtikalAkA advitIya namUnA hai / yaha mUrti eka hI pattharako hai aura eka pahAr3I para sthita hai / itanI sundara aura UcI mUrti anyatra kahIM nahIM pAI gaI / gvAliyara ke kileko uttuMga mUrtiyAM 15 va 16 vIM zatI kI hai aura ve pUre kile meM bhItara aura bAhara itanI saMkhyA meM kATI gaI haiM ki unase usa kAlameM jaina dharmakA atyadhika pracAra honA pramA Nita hotA hai| dhAtu mUrtiyAM dhAtumUrtiyAM hara prakAra se surakSita mAnI jAtI thIM / patthara to TUTa bhI sakatA thA, usa para ciTTe par3a jAte the, varSA aura garmI ke prabhAvase vaha daraka bhI jAnA thaa| para dhAtu mUrtiyoM meM yaha doSa na thA, aura isaliye 10-11 vIM zatI se logoM kI ruci isa aura bar3hI aura ve atyadhika saMkhyA meM banAI gii| brAhmaNa aura bauddha mUrtiyAM bhI dhAtuoM banane lagI thIM aura dakSiNake dhAtukAra isameM vize dakSa nikale / dhAtu kI jaina mUrtiyoMmeM prAyaH tIna vinha, chatra, pArzvacara Adi sAthameM bane rahate haiM / yA pAMca jina khaDgAsana meM milate haiM aura unake mandira Upara mUrtiyoM ke bAremeM likhate samaya sthAnasthAnapara mandiroMke vAre meM bhI saMketa kara diyA gayA hai / jaba martiyAM banane lagIM to unakI rakSA aura unapara chAyA kI bhI AvazyakatA pratota hone Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 anekAnta - lgii| dhUpa aura pAnIse unako rakSA Avazyaka thI bauddhoMko bhA~ti jainoMmeM bhI stapoM aura caityoM Ara isaliye mUtigRha banAye jAne lge| aneka kI pUjA pracalita thI, yaha mathurAke vizAla stUpase martiyoMpara bar3e bar3e chatte bhI pAye jAte hai jinakA pramANita ho gayA hai| yaha nahIM kahA jA sakatA ki uddezya rakSA hI pratIta hotA hai| pUrva kAlake jainoMne stapa pUjA bauddhoMke anukaraNa para prArambha kI mandira zikharahIna hote the aura unapara chata rahatI kyoMki matharAke stUpakI prAcInatA usI kAla taka thii| ina mandiroM meM pradakSiNA mArga, garbhagRha Adi jAtI hai jisa kAlameM bauddhoM meM stUpa pUjA pracalita bhI banAye jAte the| dhIre-dhIre zikhara zailIkA thii| yaha sta pa utanA hI kalApUrNa thA jitane bauddha prAdurbhAva huA aura pIche to zigvara-nirmANameM hI stUpa aura isameM bauddha stUpake sabhI aGga-toraNa, kArogarIkA pradarzana kiyA jAne lgaa| dakSiNake vadikA Adi sundara rUpameM vidyamAna the| mandira vizeSa alaMkRta haiN| khajurAhoke mandiroMmeM stUpakA mUla abhI taka vidvAnoMke vivAdakA bhI kalAke alaMkRta rUpake dazana hote hai / AbUke viSaya banA huA hai / kinhIMkA mata hai ki yaha mandiroMkA to kahanA hI kyaa| pUrA mandira saMga- prAcAna yajJazAlAprAka prAcIna yajJazAlAoMkA anukaraNa hai jabaki dUsare maramarakA hai aura isakI chatapara jo kArIgarIkI isa buddhake ulaTa kara rakhe gaye bhikSApAtrake AdhAra gaI hai use dekhakara dAMtoM tale aMgulI dabAnI par3atI para nirmita mAnate haiN| kabhI kabhI viziSTa puruSoMke hai| mAnastambhakI racanAkA sundara udAharaNa elorA smAraka rUpameM bhI stRpa banate the aura unameM unake kI indrasabhA guhA hai jisako kArIgaro dekhane yogya asthi-phUla rakhe jAte the| para yaha Avazyaka nahIM hai| bhAratIya mandira-nirmANa kalA zikharanirmANa __ thA ki sabhI stupa aise hoN| sAranAthake dhamekha stRpa kalAkA adhyayana vepara zailI nAgarazalI, dravir3a aura caukhaNDI stupameM kaniMghanako kucha bhI prApta zelI Adiko dhyAnameM rakha kara kiyA jAnA nahIM huA thaa| caahiye| caiyoMka bAremeM bhI yaha bhrama phailA huA hai ki ve citAbhUmi para banAe jAte the| para saca bAta aisI guhA, stUpa, caitya aura AyAgapaTTa nahIM hai| caitya use kahA jAtA thA jo cine jAte hoM mauya samrATa aura umake putra dazarathakI banavAI aura ve prAyaH ITa ke banate the|| barAbara pahADIko kar3e teliyA pattharakI Ajobaka AyAgapaTa Ta cauglUTe pattharake paTTa hote the| bhitaoM ko dAnakI gaI zropadAra guphAe, guhA ina para caitya, stapa AdikI racanA kI jAtI thI nirmANa kalAkA prathama udAharaNa haiN| kaliMga samrATa aura ye pajAke kAmameM Ate the| matharAkI khudAI mahAmeghavAhana khAravelakI kharDAgAra aura udaya meM aneka AyAgapaTaTa prApta haye hai jo mathurA aura girikI gaphAe', udayagiri (bhalasA) kI guhA naM0 lakhanaUke saMgrahAlayoMme pradazita hai| matharA saMgra20, elorAkI indrasabhA, jagannAtha sabhA Adi hAlayakA kyU 2 nambarakA AyAgapaTTa vizeSa guphAeM tathA pazcima bhAratako anya jaina guphAeM mahattva kA hai jo matharAke vizAla stUpakI anuje noMmeM pracalita gahA nirmANa ke sundara namUne kRti anumAnita kiyA gayA hai| isa para isvI 1 haiN| elorAkI gaphAeM to citrita bhI hai aura unameM lI zatI parvakA eka chaha paMktiyokA lekha hai aise raMgoMko kAmameM lAyA gayA hai jo Aja bhI jisase vidita hotA hai ki vasu nAmakI eka vezyA apane pUrvarUpameM jaiseke taise haiN| chatapara citrita ne ise dAna meM diyA thaa| lakhanaU saMgrahAlaya meM kamalakA nIlA raMga itanA adhika camakIlA hai pradarzita aneka bhAyAgapaTTa matharAke prAcIna stapa jaise vaha Adhunika citraNa ho| kI banAvaTa para prakAza DAlate haiN| Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAza upasaMhAra purAtana jaina zilpa kA saMkSipta paricaya uparokta paMktiyoM meM karAyA gayA hai| isase hameM bhalI bhAMti jJAta ho jAtA hai ki purAtana kAlameM jaina saMskRti bhArata ke kone kone meM apanA prabhAva jamAye huye thI aura jainoMke liye vaha yuga sammAna evaM gauravakA yuga thA / bhArata ke sabhI sAMskRtika kendroM kA abhI pUrNa adhyayana nahIM ho pAyA hai aura na una sthAnoM kI "prakAza" ( le0 - zrI jugala kizora jI kAgajI ) andhakAramaya prakAzake abhAva meM saMsAra eka dekhane meM ArahA hai| jar3a padArtha svayaM andhakAramaya hai ataH binA kisI prakAzakI sahAyatA ke prakAza nahIM Ate aura jabataka kisI prakAzake saMbaMdha me nahIM taba taka andhakAramaya hue par3e rahate haiM / aura andhakAra phailAte rahate haiM prakAzakA sambandha milate hI phailA huA andhakAra turanta naSTa hojAtA hai aura padArtha spaSTa dekhane meM AjAte hai 323 pUrNarUpeNa khudAI hI kI jA sakI hai| jaina kendroM para to kucha bhI kAma nahIM huaa| sarakAra ke pAsa itanA dravya nahIM ki vaha saba kAma apane hAthameM sake jaba taka ki janatA usase sahayoga na kre| yadi vaha kabhI kucha karatI bhI hai to jaina kendroMkA nambara bahuta pIche par3a jAtA hai / yaha to jaina samAja ke dhyAna denekA viSaya hai ki vaha apane sAMskRtika kendroM tathA purAne DhoMkI khudAI karAkara apane prAcIna gauravako duniyAM ke sanmukha upasthita kare kAza jaina samAja isa ora dhyAna detA / zrAkrAntalokamalinIlamazeSamAzu, sUryAzubhinnamiva zAvaMramandhakAram / yaha mahimA yaha zakti usakI hai jo svayaM spaSTa rItise prakAzita hai aura apane prakAzake dvArA anya padArthoM ko bhI prakAzita karadetA hai / sUrya, candramA, tArAgaNa, dIpaka, momabattI, vijalI zrAdika padArtha spaSTa batA rahe haiM ki yaha hamArA hI upakAra hai ki tuma hamArIhI sahAyatAse saMsAra meM apanA mUlya prakaTa karanemeM samartha ho sakeho ho sakoge aura ho rahe ho / kAMca kI parakha anya prakAzake dvArAhI kI jAtI hai zIzemeM svayaM prakAzakI zakti nahIM, prakAza se sahAyatA lekara svayaM prakAzamAna dIkhane lagatA hai prakAza lene athavA lekara denekI zakti to kA~cameM maujUda hai parantu svayaM prakAzita honekI athavA dUsaroMko prakAzita karaneko zakti nahIM hai / jJAnaM yatha / tvayi vibhAti kRtAvakAzam, naivaM tathA harirAdiSu nAyakeSu / tejo mahAmaNiSu yAti yathA mahatvam, vaM tu kAcazakale kiraNAkule'pi // vinA bAhya prakAzake aMdhakAra avasthAmeM sabhI padArthoMkA ekasA mUlya "aMdhakAra" hI aMdhakAra anubhava-gocara hotA hai| cAhe sonA ho cAhe miTTI, cAhe manuSya ho cAhe viryaSca, cAhe kIr3A ho yA TiDDI-kuchabhI kyoM na ho sabhI padArtha Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 anekAnta aMdhakAra meM milakara svayaM aMdhakAramaya bana jAte haiM kisI bhI padArthakA svarUpa varNa, AkAra, sundaratA, kurUpatA, ghaTiyApana va bar3hiyApana, heyatA athavA upAdeyatA kisI meM bhI antara nahIM rahatA / yahAM aisA pratIta hotA hai ki saMsAra meM padArtha do taraha ke haiM 9 be jo svayaM prakAzamAna haiN| 2 ve jo svayaM prakAzamAna nahIM haiM kintu prakAzamAna ke sambandhameM Akara prakAzita hojAte haiN| isa prakAra hameM vastu svarUpakA bhalI bhAMti patA cala rahA hai ki hamArA zarIra, dUsaroMkA zarIra hamArI vastueM athavA dUsaroMkI vastueM jinako hama prakAzakI sahAyatA meM dekhate rahate hai aura Apasa me lena-dena karate rahate haiM milAte va vichur3Ate rahate hai sabhI kA vAstavika svarUpa to aMdhakArahI hai prakAza ke haTate va andhakArake phailatehI sabahI samAna akAratha haiM, bekAra haiM, khoe hueke samAna hai jina ko vinA prakAzakI sahAyatAmeM hama sambhAla athavA khoja taka nahIM sakate atyanta aMdhakArako avasthA meM hAtho hAtha nahIM dIkhatA aurakI to bAta hI kyA hai / aisI avasthA meM kisa vastukA ghamaNDa kareM jo svayaM prakAza-hIna, prabhAhIna va nimula avasthAko prApta hai ? kyA prakAzakI sahAyatA se prakAzameM AnevAle padArtha mUlyavAna va sArakajA sakate haiM? kyA unameM kisI prakArakI kArIgarI unake asalI svabhAvako badala sakatI hai ? kyA isa prakArake padArthoMmeM kI gaI cintA kucha lAbhadAyaka hosakatI hai ? andhakArayukta padArtha to svayaM andhakAramaya ho raha sakate haiM apanA svarUpa nahIM badala sakate vaha dUsare prakAzamAnakI zaktise prakAzameM bhalehI zrI jAveM kintu usase una padArthoMko kyA lAbha ? sahArA haTate hI phira jaise ke taise / hamArI sArI zakti na andhakArase yukta padArthoMmeM laga rahI hai, unake sAthI hamArA sArA vyApAra horahA hai unahI ko hameM pahicAna horahI hai una hI padArthoMke sAtha hamArA sArA buddhi-bala upayukta ho rahA hai isIkAraNa hama abhI taka apanI AtmAkI zaktikA bhAna nahI karasake haiN| hamane yahIM pahicAnA hai ki sUrya Adika hI bastu ke prakAzita karane meM sahAyaka hosakate hai isa kAraNa unakohI iSTa devatA mAna liyA hai aura isI prakArako mithyA kalpanAoM dvArA inake prakAza se dekhane meM AnevAlI vastuoMko ho apane liye lAbhadAyaka zraddhAna kara liyA hai| unake viSaya meM hA jJAna aura unakI prApti ke upAyoMme prayatna kiyA hai yahI mithyA zraddhAna jJAna va cAritra hai / samasta vastuoM ko svayaM apanI zaktike dvArA samasta kAlameM anubhava karane vAlI zakti svayaM AtmAmeM vidyamAna hai kintu isa aura tanika bhI dhyAna nahIM diyA hai / jitane bhI zarIra dhArI prANimAtra choTe-se-choTe va bar3e-se-bar3e jo saMsAra meM savatra bhare huye hai una sabhI pratyeka AtmA meM isa hI prakAra kI zakti chipI huI hai / apanI mithyA kalpanAke kAraNa isI taraha dUsare padArthoMke sahAreko lekara bhayabhIta hue Apa apaneko gaurA va anya ko mukhya mAna rahe hai / isI taraha agaNita janma va maraNa kara cuke haiM dUsaroM kA hI bharosA sahArA athavA dUsaroM para hI nirbhara apaneko mAnakara vehAla horahe hai, sthiratA va zAnti ko kabhI prApta nahIM hosake haiM / sUrya asta honeke pazcAta rAtri meM kisI kAraNa vaza dIpaka Adikake bujha jAne kI avasthA meM hama bhayabhIta hojAte hai-vecaina hojAte haiM asthira ho jAte haiM dukhI hojAte haiN| rozanokI dazAme hamAro zAnti va kAma kAja sava rozanIkI hI zakti para nirbhara rahate hai; apane Upara nahIM apanI zrAtmAkI zaktipara nahIM / yaha parAdhIna dazA hamAre liye kisaprakAra sadA rahane vAlI zaktiko prApta karA sakatI hai ? Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAza 325 yaha sayaM candra va dIpakakA prakAza svayaM bhI bAlU retake pelaneke samAna athavA kueM ke rahaTake puNe nahIM jo sadA kAla apane prakAzase saba samAna hai| DhalatI phiratI chAyA, calatI-phiratI havA prakAzita karasake / kAla-bhedake kAraNa sarya candra caMcala lakSmI va caMcala mana saba havAmeM mahala banAne ko udaya va asta honA par3atA hai bAdaloMke kI bAteM haiN| saba kucha karA karAyA jarA sI derameM dvArA chapanA par3atA hai, rAhake dvArA prasita kiye badala jAtA hai| jAte hai, prakAzakI hInatA va adhikatAko prApta honA isaprakAra deha valasArakA vAstavika vicAra par3atA hai, prAtaH kAla, madhyAnha va sAyaM kAlameM bhinna karanA aura hara padArthako usakI asalI dazAse bhinna dazAko prApta honA par3atA hai pratidina apane lekara usakI kula vikRta huI athavA vikRta kI gaI prakAzake samaya meM hInatA va adhikatA karanI par3atI avasthAoMpara dhyAna denese bheda-vijJAnakI jyoti hai, dIpaka tanika sI havAse bajha jAtA hai tela aura jAgRta hotI hai| vattIke sahArese jalatA hai-inameM bhI eka samAna jisa bhalake kAraNa saMsArameM Aja taka duHkhI sthiratA nahIM dIkhatI phira ina dvArA prakAzita padArtha ho rahe hai usa bhalakA patA lagAnA aura phira usakisa prakAra saMsArake prANiyoMse sthira bheda bhAvase prakArakI bhUlameM na phaMsanA yahI manuSya paryAyako prApta rahita sukha Sa Ananda ko utpanna karasakate haiM ? karanekA vAstavika phala hai| isI se manuSya janma isI kAraNa saMsArame sabhI prANI dukhI haiN| anya ekendriyase lekara paJcendriya senI pazu athavA "dAma vinA nidhana dukhI tRSNA baza dhanavAna" deva va nArakI paryAAyoMse uttama hai / isaprakArakA yadi hama apane lie vAstavika sadA rahanevAlI vicAra va viveka buddhi jIvameM manuSya payoyameM hI zAnti cAhate hai to hamako apanA mArga badalanA jAgRta hotI hai| pdd'egaa| vambaI jAnekI icchA rakhane vAlA pathika manuSyakA kartavya hai ki vaha vicAra kare va anuyadi kalakattekI lenapara calatA rahegA to vaha iSTa bhava kare ki merI AtmA jo sadaiva se duHkhI jIvana sthAnase dUrahI dUra hotA jAvegA aura usakA sArA vyatIta kara rahI hai usakA kAraNa vaha svayaM to nahIM parizrama vyartha hI jaavegaa| hai| jisa prakAzakI usako AvazyakatA hai-jisa padArthoM ko sadAkAla prakAzita karane kI zakti na nirbhayatA va zaktikI use jarUrata hai vaha jyA pasIne sUrya meM hai, na candra meM, na dIpaka me hai, na kisI anya pAsa nahIM hai / jarA usako apane ApameM hI khojame hai| unake mAse padArthabhI sadA ekase nahIM kara to dekho| 'bagala meM chorA gAMvameM khojA' kyA dIkhate yahabho doSa hai| sUrya AdikI cAlake sAtha yahI bAta to nahIM ? vastukI acchAIkA AkArabadalatA rahatA hai, kisI satguru bAra bAra pranthoMmeM AtmAkA satya sva. ko koI cIja kama bar3ha dikhAI detI hai / kama-bar3ha pana rUpa batA cuke haiM kintu vaha satya pratIta nahIM huA eka dUmare kI apekSA kRta hotA rahatA hai| samasta usakA kAraNa anAdi kAlase lagA huA mithyAvastueMbhI eka samayameM dRSTigocara nahIM hotI, cirAga zraddhAna hI to hai| tale to andherA hI rahatA hai / vastue nikaTa honepara jarA Thaharo samajho samajhane kA abhyAsa karo bhI vahudhA dikhAI nahIM detii|| yaha kAlimA jo AtmApara car3hI huI hai usako halkI isase anabhava hotA hai ki saMsArameM dekhane meM karate jAnA hai pazcAt satguruoM kI bAta samajhameM le jAnA panAta managara __ Ane vAlI samasta vastueM adhUrI haiM nissAra haiM- avazya Ane lagegI isameM ghabarAnekI bAta nhiiN| sAra rahita haiM-vizvAsako pAtra nahIM, zraddhAna, jJAna apanI AtmAkA zraddhAna yahI hai isIprakAra hai, va AcaraNakI pAtra nhiiN| inake sAtha sArA parizrama aura nahIM aura prakAra nahIM AtmAkA jJAna ki Atma Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 326 anekAnta parama jyoti svarUpa hai, samasta moha rUpI andhakAra vAhya prakAza tabhI taka sahArA mAtra honA cAhiye ke dUra hone para samasta padArthoMko yugapat tInoM jabataka apanA prakAza prakaTa na ho| sIr3hI tabhI taka kAlakI samasta payoyoM sahita jaisAkA taisA jAnane upayogI hai jaba taka UparI jone para na pahuMca jAya / vAlA hai| kisI dIpaka Adi prakAzaka padArthoke samasta bAhya sAdhanoMko eka sahAyaka mAtra hI samajha adhIna nahI apitu prakAzaka hokara svayaM prakAza rUpa kara unake chor3anemeM ruci va abhyAsa karate rahanA hai, citkA svarUpa prakAzamaya ho to hai, atha ca cAhiye aura nija kI ktiyoMko pakar3a kara unapara ananta sukhI hai aura ananta balake kAraNa nirbhaya hai pUrNa vizvAsa karate hue apanI anantajJAna-ananta isaprakAra kI zaktiko prakaTa karane kA abhyAsa- nira- darzana jyotiko jagAnA cAhiye / prazna ho sakatA ntara apanI samasta mana vacana kAya sambandhI kriyA- hai ki prakAza-prakAzameM kisa bhAMtikA bhaMda hai? lauoMko rokakara apane AtmAke andara kro| kika prakAza va Atmika prakAzameM kyA antara hai ? yaha hI to vAstavika prakAza hai samasta jIvoMke kriyA bhI ekasI dIkhatI hai-uttara yaha hai ki eka liye prakAzakA eka mAtra mArga hai aisA zrI jinendra- prakAzAbhAsa hai jo kucha samaya pazcAt naSTa ho jAtA devane apanI divya vANIke dvArA upadeza diyA hai| dUsarA prakAza hai jo sadA banA rahatA hai jise hama - isI prakArakA prakAza prApta karane vAle manuSya pUrNa Ananda bhI kaha sakate hai kyoMki jaba yaha Atma paramAtmA hote hai jo saMsArake samasta prANiyoMko prakAza camakane lagatA hai tabhI Atmika AnandAnuapane samAna zakti vAlA jAnakara zaktiko apekSA bhavakI prApti hotA hai sakhAbhAsa to andheke samAna unako apane samAna dekhate haiN| andhA hai bebharose hai parAdhIna hai kyoMki viSaya-janya isIprakAra ke prakAzako prApta karane vAle abhyA hai| kintu zrAtmastha sakha svAdhIna hai nirantara rahane sI manuSya apanI AtmAmeM zAntiko sthApita karate vAlA hai| kisI ke dvArA naSTa hone vAlA nahIM aura rahate hai aura dUsare jIvoMko bhI sukhake nimitta bana na hI kisI ko naSTa karane vAlA hai| jAte hai| apane prakAzameM Apa magna ho jAte haiM apanI tvAmadhyaya vibhucintyamasaMkhyamAdyaM, AtmAkA darzana prApta karate haiM aura yahI AtmAke brAhmaNamIzvaramanantamanaGgaketum / ujvala honekA pramANa hai| pratyeka mAtmA svayaM prakA yogIzvara viditayogamanekameka, zamAna zaktimaya hai| jJAnasvarUpamamalaM pravadanti sntH| STAKA AAPAN Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ afare Fatzita granthoMkI akAzita mazastiyA~ ( 0 zrI agaracanda nAhaTA ) 9:0:6<<< prAcIna granthoMke sampAdanakA kArya bar3A zramasAdhya va jimmevArIkA hai| kuzala sampAdakake hAthoM granthake gaurava kI abhivRddhi hotI hai aura akuzala ke hAtha par3ane se usakA mUla mahatvabho jAtA rahatA hai / sacce jauharIke hAtha javAharAta vAstavika mUlya va zobhA pA sakatA hai, kuzala jar3iyA unheM upayukta rItise 'sundara AkArameM jar3ita karake unakI zobhA me atizaya vRddhi kara detA hai / yahI bAta suyogya saMpAdakake hAtha prantharatnakI hotI hai; mudraNa-yugake prArambha meM prAcIna granthoMkA prakAzana joroMse huA, para usa samaya vaijJAnika saMpAdana-paddhatikI jAnakArI nahIM hone se unakI upayogitA kAma calAU se Age na bar3ha sakI / vAstavameM prakAzakoMkA uhazya janatAke hAthoMmeM unheM pahu~cA denA ho thA / isa samaya yogya vyakti ke sampAdana meM granthakA prakAzana honese azuddhiyeM nahIM raha pAto thI. yahI usako vizeSatA thI / idhara pAzcAtya vidvAnoMne ekahI grantha kI prApya aneka pratiyoMke AdhArase pAThAntaroMke sAtha bahuta zrama-pUrvaka prAcIna aneka pranthoMkA sampAdana kara Adarza upasthita kara diyA aura unake anukaraNa dvArA hamAre dezameM bhI idhara kaI varSoMse prAcIna granthoMkA sampAdana bahuta sundara rUpameM hone lagA hai| kintu hamAre kaI prakAzakoMne prAcIna granthoMke sampAdanameM prAmANikatAko bhI bhulA diyA pratIta hotA hai| loka bhASAke prAcIna pranthoMko to prakAzana ke samaya vartamAna samayake upayogI yA subodha banAne ke liye bhASA meM parivartana kara pranthoMko rUpAntarita kara diyaa| para unakA dRSTikoNa una granthoM ko loka-bhogya banAnA thA ataH vaha kSamya samajhA jAsakatA hai / para kaI prakAzanoMne pranthakArake nAmAdi - sUcaka prazastiyoMko bho ur3A diyA hai, yaha sarvathA akSamya aparAdha hai| kaI bAra to hastalikhita natiyoMke lekhakoM dvArA hI aisA kiyA gayA pAyA jAtA hai, usake liye to prakAzaka jimmevAra nahIM hai / yadyapi usI pranthakI pratyantaroM ko ekatra kara prantha sampAdana kiyA jAtA to vaha truTi nahIM raha pAtI, para kabhI kabhI usakI anya prati kahAM kahA~ prApya hai ? jAnanemeM nahIM AtA va jJAta ho bhA Aya to use prApta karanemeM kaThinAI hotI hai / zrataH usake liye prakAzakoMko doSa nahIM diyA jA sakatA / para kahIM kahIM aisA pratIta hotA hai ki aisA prakAzakoMne jAnabUjha kiyA hai to doSakI sImA nahIM raha jAtI / yadyapi aise prakAzanoMmeM prAyaH prastAvanAdi kucha nahIM hotI, aura hotI hai to usameM kahAMkI va kabakI likhita pratike AdhArase isakA sampAdana kiyA gayA hai ? ullekha nahIM rahatA / zrataH nizcitarUpase to nahIM kahA jA sakatA ki pranthakAra sambandhI prakAzita- prazasti unako prApta pratimeM thI yA nahIM, para vaisI bAta eka pranthake liye na hokara kaI pranthoMke liye samAnarUpase lAgU hotI hai taba prakAzaka yA sampAdaka jAnabUjhakara hI vaisA kiyA hai, yaha sahajameM hI anumAna kiyA jA sakatA hai / aparAdha kara Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta (varSa 10 jAmanagarake paM0 hogalAla hamarAja jaina zve. zyaka hai| isI pramaMgase prakAzita pratyekabuddhacarita kAnpharensakI orase jaimalamerAdi jAkara vahAMke ko dekhanA prArambha kiyA to paM0 haMsarAjakA jJAnabhaMDArastha pratiyoM ko sUcI banAI evaM pacAmoM prakAzita nirmAyaka pratyekabaddhacarita prakAzita granthoMko prakAzameM lAkara unheM sarva mAdhA- usase abhinna ho pratIta huaa| isase manameM bar3A raNakeliye sulabha banAyA usakeliye to ve dhanya- khedahA ki pahale jJAna na honese vyarthaho prativAda ke pAtra haiM para unheM ukta kArya jaisI yogyatA va lipi karAne AdimeM samaya evaM arthakI barabAdI pramANikatAse karanA cAhiye thA, vaimA kiyA huA huii| khaira! jima baMDala meM ukta prakAzita prati thI, pratIta nahIM hotaa| jaisalamera bhaMDArakI sUcI banAne usameM paMDitajIke prakAzita anya granyoM ko bhI dekhA, meM asAvadhAnI rakhane ke kAraNa pacAsoM bhala bhrAnti- to unameM bhI racayitAke nAmAdikA nirdeza nahIM milaa| yoMkI paramparA bar3hI evaM kaI pranthoMkI prazastiyAM prakA ataH hastalikhita pratiyoMse milAna kiyA to anya zita na karanese unake raciyatAoMke sambandhameM andhera 3-4 granthoM ke bho racayitAAkA patA cala gayA / isI kara diyA gyaa| yahAM Apake katipaya aisehI granthoM anveSaNako pAThakAMke sAmane yahA~ upasthita kI prazastiyAM prakAzitakI jA rahI hai jinase unake kiyA jA rahA hai| antakI eka prazasti sAgarAnanda vAstavika granthakAroMkA bhalIbhAMti nirNaya ho jaay| sUri jIsapAdita zrIpAla caritra pravacUrNikI hai, vaha gata varSa mere bhrAtR-putra bhaMvaralAlakA banArama bhI prakAzita saMskaraNameM nahIM dI gaI thii| ataH jAnA huA aura vahAMka pU0 hIrAcaMdrasUrijI ke hasta- yahAM de do jA rahI hailikhita jJAnabhaMDArakA avalokana kara usane kati- 1.pratyekabuddhacaritra-ise paM. hIrAlAla haMsapaya granthoM ke noTama liye| mere kalakatte jAnepara rAjane apane jaina bhAskarodaya prinTiga prasameM mudrita usane mujhe unheM batalAyA to kaI grantha mujhe anyatra- kara 1676 meM prakAzita kiyA hai| grantha saMskRta aprApta honeke kAraNa mahatvake pratIta hue| unameM se bhASAmeM padyabaddha hai| patrAkAra pRSTha 354 meM grantha jinavarddhanasUrikA pratyeka buddhacaritra bhI eka thaa| bhaMDAra samApta hotA hai / granthake cAra prakAza haiM, prakAzakane usane pUrA nahIM dekhA thaa| ataH use dekhane va vahAM granthakArake nAma-sUcaka kahIM bhI prazasti nahIM dI hai jAke avalokana-kArya pUrA karanekI icchA huii| aura na kahIM sacanA hI dI gaI hai para banArasake idhara mahAvIra jayantIkeliye vaizAlIkA nimaMtraNa A0 horAcandra sUrijIke saMgrahakI pratise milAnepara milA aura vahAM jAnepara banArasa bhI jAnA ho yaha kAvya 15 bI zatIke kharataragacchAcArya jinavarddhagayA / avasara pAkara maiMne ukta bhaMDArake avaziSTa nasari-racita siddha hotA hai| prazastisUcaka paMktiyAM pranthabhI dekha DAle va pratyekabuddhacaritrakI to presa pratyeka prakAzake anta meM prApta haiM jo nimna prakAra hai| kApI karAneke liye sUrijIse anurodha kara prati bhI prati 17 vI sadoke prArambhakI likhita hai| sAtha le aayaa| prati lauTAnekI avadhi kama milI iti zrIpratyekabadracaritra zrIkharataragacchAataH pratilipi karanekA kArya kalakatte meM mizrImala laMkArasAra zrIjinarAjasariMgaNadharapa zrojina jI pAlerecA va bIkAnerameM govindaprasAdajIdvArA varddhanasUriviracite karakaMDavaNano nAma prathama / karAyA gyaa| nakala paNa hA jAnapara vicAra prstaavH||shaa zlo-33 huA ki yaha alabhya kAvya prApta huA hai ataH 2. iti zrIkharataragacche zrIjinarAjasUripaTTe isakA paricayAtmaka eka lekha taiyAra karanA Ava. zrIjinavarddhanasUriviracite zrIpratyeka buddhacaritra Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 7 dvimukharAjarSivarNanonAma dvitIya prastAvaH / zloka 243 3. iti zrIkharataragacchAlaMkArasAra (zrIjina)rAja sUrigaNadhara paTTa zrIjinavaddhanasUriviracite tRtIprastAve namiprathama dvitIyabhavabarNano prathamaprakAzaH / zlo. 288 nAma katipaya prakAzita granthoM kI aprakAzita prazastiyAM 4 iti zrIkharataragacchAlaMkAra sArazrIjinarAjasUrigaNadhara paTTe zrIji navaddhanasUriviracite tRtIyacatutha bhavana zrI pratyekabuddhacaritra nAma dvitIyaprakAzaH / zloka 702 5. iti zrIkharataragacche zrIjinarAjasUripaTTe zrIjinavarddhanasUriviracite zrI pratyeka buddhacaritra tRtIya (pra0) nami paMcamaSaSThamabhavavaNano nAma tRtIya prakAzaH | 3|| zloka 884 6. iti zrIkharataragacchAdhirAja zrIjinarAja sUripaTTe zrojinabaddhanasUriviracite pratyekayuddha caritra tRtIya prastAve namisaptamabhavavarNano nAma caturtha prakAza zloka jaisA ki uparyukta uddharaNoMse spaSTa hotA hai prakAzita evaM hasta likhita pratimeM 3 pratyeka buddhoMkA hI carita prApta hai jabaki pratyeka buddha 4 haiN| nabhagati nAmaka caturtha pratyeka buddhakI kathA isameM nahIM hai ataH isa kathA kI mUla pratiyoMkA anveSaNa Avazyaka hai / jainaratna koSa ke anusAra isakI anya pratiyeM 1 bhaDAra kara insTITa pUnA 2 vimalagacchaupAzraya ahamadA bAda meM hai unheM dekhake nirNaya karanA hai ki unameM bhI 3 pratyeka buddha kehI caritra haiM yA cauthekA bhI nAma hai / 2 naravarmacaritra - ise ukta paMDitajIne saM0 4666 meM (62 pRSThoMkA) prakAzita kiyA thaa| isameM yadyapi prazasti dI huI hai para pranthakArakA nAmollekha nahIM hai / saM 1661 ke lagabhaga vAjJotareke bhAvaharSIya bhaMDArakI pratiyoMkA avalokana karate hue isa grantha kI eka sundara evaM prAcIna prati upalabdha huI jisameM granthakAra ke nAma sUcaka nimnokta prazasti upalabdha huI jisase isake racayitA kharataragacchIya vinaya 326 prabhopAdhyAya siddha hota hai jisake racayitA gautama rAma bahutahI prasiddha haiM / "saM0 452 varSe zrIvinayaprabhopAdhyAyaiH zrI staMbhanapura sthite sampakkasArAcake hinaravarma nRpa kathAH / 464 | zubhaM bhavatu / patra 10 2. gautama pRccha / vRtti - isakI paMDitajo ne prakAzita (126 pRSThoMvAlI) tImaro zrAvRtti mere saMgra hAlaya me haiM; usameM prazasti Adi pranthakAra sambandhI kuchabhI ullekha prApta nahIM hai, jabaki hamAre saMgrahakI ukta vRttikI hastalikhita pratimeM nimnokta prazasti haiN| usakI racanA sva0 mativarddhanane saM0 1738 magasira me jayatAraName kI siddha hotI hai / paMDitajI ne mUlagranthakI gA. 64 vIM dekara vyA khyA-sugamA karake chor3a diyA hai, taba hamArI pratimeM vyAkhyA isa prakAra hai vyAkhyA-aSTacatvAriMzat praznaiH catuSaSThigathA prAjJatA zrIvIreNa bhagavatA zrI siddhAnta madhye savi staraM praznaM kathitamasti paramatra pranthe gautamena saMkSa epeNa athaH maNitaMH etadarthaM yaH zRNoti vA paThati tasya puruSasya pApaM na bhavati puNyabhAvo bhavati pazcAnmokSa sukhaM bhunakti zravaH bhavyalokairiyaM gautama - pRcchA paThanIyA zrotavyA evaM / zrI jinaharSariyA suzipyAH pAThakAvarAH / zrI sumatimAzca tacchiSya maMtivarddhanaiH // 1 // pAThaka pada saMyuktaH kRtA ceyaM kathAnikA / zrImad gautama pRcchAyA sugamA sukhabodhikA // 2 // siddha 'rAmo munA' candra' 'varSe'smin mArgazIrSake / zrImatyAM jagatAraNyAM nagaryAM ca zubhe dine || 3 || iti zrI gautama pRcchAyAH sugamA vRttiH saMpUrNA / graMthA grantha 2683 / patra 34 4. vikramacaritra (paMcadaDakathAtmaka) ise paMDita jIne saM0 1668 meM prakAzita kiyA hai| prastuta saMskaraNa meM kahIM bhI pranthakArakA nAmanirdeza nahIM pAyA jAtA, jaba ki sthAnIya jJAnabhaMDArastha pratise * akAnAM vAmato gatiH Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [varSa 10 mudritA kSamA kalyANakai rvihiteti praghoSaH " parantu prazasti nahIM dI hai, ataH yahA~ dI jAtI hai 330 anekAnta milAke dekhA gayA to vaha sAdhupUrNimA gacchIya rAmacandrasUriracita hI hai| saM0 1460 ke mAghasudI 14 ko stabhatI prastuta prantha racA gayA hai jaisA ki nimnokta prazastise spaSTa hai / subhASitAni pUrve ca kavInAM racitAniSacAM / satya kAvyamukhyANi zatAni paMcamugdhakaiH // 22 // zrI sAdhupUrNimApakSakA ne kalpapAdapAH / zrImada bhayadevAkhyAH sUrayo guNabhUrayaH // 23 // pAda prasAdena mayA mUrkheNa nirmitiH / grantho vidvajjana zodhyaH kRpAM kRtvA mamopari // 24 // zrImadvikramakAlazca khaM nidhI ratna saMkhyA / varSe mAghe site pakSa zuklacatudazIdine // 22 // puSya stIrthe rAmacandrasUriNA / naratayakAri prabaMdho janaraMjakaH // 26 // yAvadbhUdharasAgarau ravizazI saMbhUbhu vastArakAH dharmAdharmavicAraka nipuNAM yAvajjagadrAjate / vASadvikramabhUparAja vilasatkIrttipramAbhizcito / grantho'yaM jinazAsana' sahRdayAM cise ciranandavAt // 26 zlokenuSTapA saMkhyA jJa eyA lekhanakovidaiH / paMca viMzati sArddhAni zatAni saMti saMkhyaya // 28 // evaM prastAve 587 granthAmantha 2550 akSara 31 / zrIvikramAditya narendra zrIpaMcada Da chatra caritra smaapt| // 5. zrIpAlacaritra avacUrNi - sUrata ke suprasiddha devacandra lAlabhAI pustakoM dvArA manyA~ka 63 ke rUpa meM saM0 1880 ke rUpameM prakAzita huA hai / upod ghAta meM AnandasAgara (sAgarAnanda) jIne isakI avacUrNikeliye likhA hai ki "paramatrAvacUrNiryA varSe nandaguhAsyasiddhivasudhA saMkhye zubhe cAzvine / mA nirmalacaMdrake suvijayAkhyAyAM dazamyAM vithoM / pUjyazrI jinaharSasUrigaNabhRt saddharmarAjye muda / zrI zrIpAlanarendra cArucarite vyAkhyA samantAt kRtA // 1 // zrImanvo jinabhaktasUri guravazcAMdra kule jajJire / yA jillAbhari munipAH zrIprItitaH sAgarAH / tacchiSyAmRtadhamaM vAcakavarA steSAM vineyakSamAkalyANAkhya supAThakena sudhiyAM caitaH prasatyai sadA // 2 // yugmam sva praziSyasya prAzasya jJAnanaMda muneH kitna | mahA likhitorthoyaM vIkAnerapure mudA || tribhi: sambaMdha: iti zrI zrIpAla caritrasya saMkSepa vyAkhyA prAyastrINi sahasrANi sAdhikA dvAviMzati 3022 sUtra sakhyA 1550 ubhayamalanena 4572 saMkhyA jJAtavyA / kisI kisI pranthakI pratiyoMmeM pratike lekhaka dvArA likhita pranthakA kucha vizeSa paricaya likhA huA pAyA jAtA hai jo anya pratiyoMmeM nahIM milatA / udAharaNArtha paM0 hIrAlAla prakAzita harSakuM jarake sumi caritra meM granthakArake gaccha va gurukA ullekha nahIM hai jaba ki jaisalamera ke tapAgacchIya bhaMDArakI ukta granthakI pratimeM khara tara zrI jinaharSasUri rAjyajayakIrtimahopAdhyaziSyaharSa ku jaropAdhyAyaprakRtadAna ratnopAkhyAne likhA pAyA jAtA hai / - Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anyatra amApta ajitamajha karita (lekhaka-agaracanda nAhaTA) jainadharmake uddhAraka evaM pracAraka tIrthakara mAne paurANika caritra-granthameM bha. RSabhadeva, zAMtinAtha jAte haiM unakI saMkhyA bharata evaM airAvatakSetrakI apekSA kuthunAtha, evaM aranAthakA caritra upalabdha hotA hai| 24-24 mAnI jAtI hai| jisa kSetrame hama nivAsa bharatAdi cakravartiyoMkA caritra bhI isameM ullekhakarate haiM vaha dakSiNa bharatakSetra kahalAtA hai aura nIyarUpase milatA hai| tatapazcAta zIlAMkAcArya abhI avasarpiNI kAla calarahA hai unameM RSabhAdi racita caupanna mahApuruSa-caritrameM 54 mahApuruSoMkA cauvIsa tIrthakara ho cuke haiN| inake jIvana-caritra caritra hai| para kisIbhI tIrthaGkarakA svatantra caritasambandhI katipaya ghaTanAoM kA ullekha prAcIna grantha 12 vIM zatIke pahalekA upalabdha nahIM hai| * jainAgamoMmeM pAyA jAtA hai jiname se AcArAMga upalabdha sAhityameM kharataragacchIya guNacandragaNi meM bha0 mahAvIrake sAdhaka jIvana, samavAyAMgameM (devabhadrAcArya) evaM nemicandramarike caritakAvya saba 24 tIrthaGkaroMkI katipaya ghaTanAoM, jJAtAsatra meM se prAcIna haiM / saM. 1136 meM inhoMne vIra carita kI mallinAthakA jIvana-carita jambUdvIpa pannattimeM prAkRta padyavaddha racanA kii| RSabhadeva, uttarA dhyayanameM neminAtha sambandhI ullekha mahatvapUrNa haiN| mUla zrAgamoMke pazcAt Avazyaka saM. 1136 se zvetAmbara sampradAyameM tIrthaGkaroMke niyuktimeM 24 tIrthaGkaroMkA caritra kucha vistArase svatantra jIvanacaritoMkA nimoNa prAraMbha hotA hai| saMgrahIta pAyA jAtA hai paravartI caNiyoM evaM vRttiyoM isI zatAbdI va paravartI zatImeM bahutase aise aisehI meM vaha kramazaH vistRta hotA gayA hai svatantra granthoM grantha race gaye haiN| pAThakoM ko isakA AbhAsa meM 4-5 vIM zatIke vasudeva hiMDI nAmaka sarvaprathama nimnokta tAlikAse bhalI bhAMti miljaaygaa| sa1060 sUrAcArya nAbheya nemi carita dvisaMdhAna sa1136 mahAvIra carita guNacaMdragaNi (devabhadrasari) sa1138 pATaNa nemicandrasUri saM.1160 AdinAthacarita (ma0 11-12) varSamAna sUri sa.1960 zAMtinAtha carita prA0pra0 12100 devacandrasUri saM.1168 pArzvanAtha carita prA0 (8000) devabhadrasari sa.1175 mallicarita prA0pra05445 vRhaTippaNikAke AdhArase jinarasnakoSa va jaina sAhityano saMkSipta itihAsa pR0207 me sambat 11. likhA hai para kAmya prAsta nahIM hai isake nirmANakA ullekha prabhAvakacaritra meM bhI hai ata: isakI khoja prAvazyaka hai| jainezvaram . Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 anekAnta [varSa 10 sa1178 caMdraprabha carita prA0pra06400 u0 yazodevasari sa.1972 jayasiMharAjye zreyAMsacarita (gA0 6584 haribhadrAcArya (bRhadgaccha) saM. 1163 dIvAlo (AzAvalli) munisuvratamuni zrI candrasUri (prA0 gA0 10844) sa. 1166 mA0 su0 maMDalipura supArzvacarita lakSmaNagaNi (gA08000 zloka 10138) prakAzita sa.1166 se 1123 samaticarita (prA0 mukhya) somaprabha kumArapAlarAjye (gra08621) nAbheyanemidvisaMdhAnakAvya hemacandrasari (vRhadgaccha) mallicaritra haribhadrasari (vahu prAkRta pra0 63.0) candraprabhacarita sa. 1216 kA0 sa0 13 so0 (pATaNa) nemicaritra (prA0 pra0 0032) sa. 1216 anantanAthacarita nemicandramari (gA0 12000) sa.1218 pArzvacarita saM. bhAvadevamUri (ma06400-6774) 1225 lagabhaga munisuvatarita muniratnahari (saM0 pra05585) 1233 nemicarita ratnaprabhasari (prA0 gadya padyamaya pra0 12600) padmaprabhacarita devasUri (jAlihara gaccha) 1264 somezvarapura candraprabhArata devendrasUri (saM0 prA0 pra053.5) (nAgendragaccha) 1276 dIvAlI pArzvacarita mANikyacandrasari (dava kUpaka) (saMpra05278) (rAjAgaccha) zAMticarita 1285 lagabhaga pArzvacarita vinayacandrasari (munisuvratacarita pra04552) 1286 mallinAthacarita mahAkAvya 1264 munisuvratacarita panaprabhasa ri kuthunAthacarita Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa ] anyatra aprAta ajitaprabhu carita sa. 1266 pATaNa vAsupUjyarita varddhamAnasUri (saM0 pra05464) (hI. haM0 prakAzita) saM 1302 candrabhacarita sarvAnaMdasari (ma06141) pAzvacArata se 1317 zAMticarita sa. pau ajitaprabha sa.ri (gra04611 1322 zAMtirita sa. (4885) munidevasari 1332 zreyAMmacarita sa mAnatugAcArya (ma0 5124) isa lekha meM jisa ajitaprabhucaritakA paricaya svatantra carita kAvya adyAvadhi jAnane meM nahIM diyA jArahA hai vaha isI samayake lagabhagakI AyA kucha varSa hue bIkAnerake jaina jJAnabhaMDAroMkI racanA hai ataH yahIM taka svatantra tIrthakara-caritoM sacI banAte hue sthAnIya bar3e upAzrayake bRhada jJAna kI saco dIgaI he| kucha anizcita para isa bIcake bhaMDArake aMtargata jinahaSaribhaMDArameM eka ajitaanya jJAta caritagraMtha isaprakAra hai| prabhu caritakI upalabdhi huI hai ataH prastuta lekhameM usakA paricaya prakAzita kiyA jA rahA hai| pratikA graMthanAma granthakAra ullekha prathama patra prApta na honese prAraMbhake 14 zloka prApta 5 vAsupUjyacarita caMdraprabha (prA. 8000) pATaNabhaMDAra nahIM hoske| graMthake antameM pranthakArakI prazasti bhI (hema sUryAdi saMzodhita) mRcI pR. 140 / 42 nahIM hai kevala sarga-samAptimeM lekha-prazasti pAIjAtI 2 zAnticarita mANikyasUri ullekha vRhat TippaNakA hai usase granthake racayitA zrI padmaprabhAcAyake ziSya (ma5574) devAnandasari siddha hote hai| kAvyakA apara-nAma 3zreyAMsacarita devabhadrasari (rAjagaccha) pATaNa bhaMDAra AnandAGka likhAgayA hai, yaha 7 sargAtmaka hai / yadyapi (pATaNameM racita) prazasti nahIM honese graMthakArake gaccha evaM saMvata 4 padmaprabhacArata devabhadrazidhyasiddhasenasUri jinaratnakoSa kA usase nirNaya nahIM hotA, para jainasAhityano (inameM naM. 2 maMbhavataH upayukta mANikyasUri sakSipta itihAsa ke pR0 444 meM saM.1320 meM pau0 racitase abhinna ho, merA zvetAmbara sAhityase / candraprabhasUri dharmaghoSa, bhadrezvara, muniprabha, ratnaprabha adhika paricaya honese tIrthakaracarita sambandhI . candrasiMha, devasiMha, padmatilaka, devacandra, padmaprabha zvetAmbara graMthoMko hI Upara sacI dIgaI hai maiM digambara vidvAnoM se anurodha karUMgA ki ve apane sAhi sUra sUri ziSya devanaMda apara nAma devamUrtike racita kSetra samAsa va svopajJa vRttikA ullekha hai / prastuta tyakI sUcI zIghra hI prakAzita kareM tAki unake caritameM ullikhita gurunAmakI samAnatA ko dekhate sAhityakA yathAsthAna va yathAsamaya upayoga kiyA hue kSetrasamAsake racayitA inase abhinna pratIta hote jAtA rhe| hai / ataH ApakA gaccha pUnamiyA va samaya sa01320 isake pazcAt bhI Aja taka prAkRta, saMskRta, apabhraza va loka bhASAme tIrthaGkaroMke carita-prantha banAne ke lagabhaga kA nizacata hotA hai pAThakoMkI jAnakArI kA krama cAlUhI hai para ajitanAtha svAmIkA koI ke liye ajita prabhu-caritake Adi-aMtake sAtha zrAva Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 334 anekAnta [kiraNa : zyaka jAnakArI yahAM dI jArahI hai yadi anyatra kahIM granthAnaM. 456 akSara 12 aditaH 3424 akSara isakI prati kisI sajjanake pAsa ho to mujhe sUcita patrAMka 108 A paMcamasaga ataH zloka 231 / karane kI kRpA kreN| saMbhava hai usameM granthakArakI iti strIduzcaritraviraktAzokabhadra RSicaritragobhita prazasti bhI prApta hojAya / prAraMbhake 14 zloka sagaranandanasvecchAbihArazrIaSTApadatIrthavaMdanavarNa noprApta honese prastuta prati bhI pUrNa karA lI jaaygii| nAma paMcamasargaH pra0.237 a04 Adita:3661 / devAnandasUri-racita ajitaprabhucarita prAraMbha- patrAMka 131B SaSTha sargantazloka 817 iti sagara pratikA prathama patra na milanese Adike 14 zloka naMdana nidhana vasamatIdRSTAntapUrvakatatpUrvabhavapaMcedriya nahIM milske| Adi- arhanapAdAMbujadhyAnavarjitA mohtjitaa| duvipAkasUcakakathApaMcakamayaprabhudezanA cakravartidIkSA varNano nAma SaSThaH sargaH: pra0822 a016 AditaH ajitaM kRtva topyaashru| nayaMti nRbhavaM yathA 15 4483 1021 patra prathamasargaanta-zlo. 1235 / patrAMka 138B saptamamaga aMtaH- zloka 248 iti iti zrI padmaprabhAcAryacaraNarAjIvacaMcarIkazrIdevA zrI padmanabhAcAyacaraNarAjIvacaMcarIkazrIdevanaMdasUrinandasUriviracitezrIajitaprabhucarite AnandAMke mahA. viracite zrIajitaprabhucarite AnaMdAMke mahAkAvye dRr3ha kAnyemaMgalakalazacaMpakamAlAnAgaketUktaragaDUkaSidRSTAM- samyaktvayuddhabhaTavRtrAMtaprastAvAgata amara dattabhAyotAvibhauvitaphaladAnazIlatapobhAvanA svarUpacatuvidhi kathAnanirUpaNonAma saptamasarga:pra0251 Adita dharmaprarUpaNonAMmaprathamaH sargaH / 4734 a021| granthAna1242 a. 24 pada chaH / patra 68B dvi0 sarga antazlokaantazloka1006 iti zrIpadmAnaMdAMke mahAkAvyelakSmI 1vadha 2 strI 3 viSaya 4 zarIra 5 vairasya sa caka zrI AnaMdayan bhavyajanAMbujAlIsagotarApAstatamasamahaH pati 1 koticaMdra 2 agaDadatta 3 madha vida zazi- jineza sUro nijapAdacAra:pavitrayAmAsa mahIMsamaMtAna prabhA 5 khyAta avirati svarUpa nirUpaka jinapAlita 248 / jinarakSita dRSTAMtagarbhita bhagavana-pUrvabhavavarNano nAma lekhana prazastizrI ancalagacchezrIdharmamUrtisarivijayadvitIya sargaH // 6 / / granthA0 1013 akSara 28 sargadvaye rAjye AcAryazrIkalyANasAgarasaritatziSyavAHzrIsau. 2256 a0 20 bhAgyamUtilikhite bhadra bh0|| ___ patrAMka EE A tRtIya sage anta-zloka 707 (patra 168 prati pRSTha paMkti 13 se 16 prati paMkti iti pa0 kAvye cyavanajanmadIkSAjJAnakalyANavaNeno akSara 38 se 42) bIkAnera vRhatajJAnabhaMDArake nAma tRtiiysrgH| zrI pranthAna0 710 a0 1 AditaH jinaharSasari bhaDAra naM0 10 meN)| 2664 a0 21 e0pa0 patrAMka 102 A caturthasagaanta zloka 458 / iti inako prAcArya pada 1644 meM milA va dharma mUrti sUri sagarakridigvijayadhamitradRSTAMtacakripUrva bhavopeta 1670 taka vidyamAna rahe ataH prastuta mUrtikA lekhana prabhudezanAcakrisutotpanna varNanonAma catuthe srgH| zrI 1646 se 167. ke bIca meM huzrA siddha hotA hai| Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadrakAhu-nimittazAstra (gata kiraNase Age) sthAyudhAnAM sacAnAM hastinAM sadRzAni ca / yAnyagrato pradhAvanti jayamAkhyAntyupasthitam // 10 ___ artha-ratha (gAr3I. bagghI moTara vimAna) tathA prAyudha (talavAra Adi) rUpa aura hAthI Adi prANiyoMke sadRza bAdala rAjAka Aga zrAge gamana kareM to ve usakI jayako sacita karate haiM // 10 // dhvajAnAM ca patAkAnAM ghaNTAnAM toraNasya ca / sAdRzAnyagrato yAnti jayamAkhyAntyupasthitam 11 artha-dhvajA patAkA ghaNTA aura toraNa Adi zubha (aSTa maMgala dravya-ATha prAtihArya ) rUpa prAkRtivAle bAdala rAjAke prayANasamaya Age Age gamana kareM to unase rAjAkI vijaya sUcita hotI hai zuklAni snigdhavarNAni purataH pRSThato'pi vA / abhrANi dIptarUpANi jayamAkhyAntyupasthitam 12 artha-zveta aura cikane bAdala rAjAke Age athavA pIche camakate hue gamana kareM to vijaya lakSmI usake sAmane upasthita rahatI hai arthAt yuddha meM use vijaya milatI hai / / 12 / / / catuHpadAnAM pakSI (kSi)NAM kravyAdAnAM ca daMSTriNAm / sadRzapratilomAni vadhamAkhyAntyupasthitam 13 artha-caupAyoM (UTa bhaMsA, suara, gadhA, Adi) aura mAMsabhakSI kara pakSiyoM (gIdha, kAka bagulA, bAja, tItara Adi) tathA dAMtavAle hiMsaka prANiyoMke AkAra vAle bAdala rAjAko yuddhake liye gamana samayameM pratilomagati (apamavyamArga) se gamana karate hue digvAI deM to rAjAkA ghAta athavA parA* jaya hotI hai // 13 // asi zakti-tomarANAM khaDgAnAM cakracarmaNAm / sadRzapratilomAni saMgrAmaM teSu nidizet // 14, ___ artha-talavAra, trizUla, bhAlA bI, khaDga, cakra aura DhAlake samAna zrAkAra vAle aura ulTe mArgase gamana karanevAle bAdala yuddhakI sUcanA karate hai // 14 // dhanaSA kavacAnAM bAlAnAM sadRzAni ca / khaNDAnyabhrANi rUkSANi saMgrAmaM teSu nidizeta // 15 // athe-- dhanuSAkAra, kabacAkAra, vAlA (azva aura hastikI pUchaDI) ke sadRza tathA khaNDita bAdala hoM evaM rUkSa bhI hoM to unase saMprAmakI sUcanA hotI hai // 15 // nAnArUpapraharaNaiH sarve yAnti parasparam / saMgrAma teSu jAnIyAdatulaM pratyupasthitam // 16 // artha-nAnA prakArake rUpa dhAraNa kara sagha bAdala parasparameM zrAghAta pratighAta kareM to ve ghora saMgrAma sUcaka hai aisA jAnanA cAhie ||16|| . abhravRkSa samucchAdya yo'nalomasamaM vrajet / yasya rAjJo vadhastasya bhadrabAhuvaco yathA / 17 / / artha-jar3ase ukhar3e huye vRkSake sadRza jo bAdala gamana karate hue dikhate hai ve rAjAke vadhako sUcanA Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 anekAnta [ varSe 10 karate haiM aisA bhadrabAhukA vacana hai // 1 // bAlAbhravRkSamaraNaM kumArAmAtyayorvadeva / evamevaM ca vijJayaM pratirAjJAM yadA bhavet // 18 // ___ artha-vRkSake paudhese vAlyAvasthAke rAjAkA maraNa, taruNavRkSase maMtrokA maraNa jAnanA caahie| athata jo bAdala choTe vRkSake samAna dikhAI deM unase yavarAjakA aura jo baDe vRkSake sadRza dikhAI deM unasa maMtrI kA maraNa sUcita hotA hai / isI prakAra zatru rAjAoMke sambandhame jAnanA cAhie // 18 // tiyakSa yAni gacchanti rUkSANi ca dhanAni ca / nivarjayanti tAnyAzu camU savA sanAyakAm 16 atha-jo abhra megha) tirache gamana karate hoM, rUkSa hA aura sAndra (dhana) hoM to unasa nAyaka sahita samasta senAke yuddhase lauTa jAne yA paraDamukha hojAnekI sUcanA milato hai / / 16 / / abhidravanti ghoSeNa mahatA yAM camU punaH / savidya tAni cAbhrANi tadA vindyAccamUvadham // 20 atha-jo vAdala jisa senApara bhArI garjanA karate hue varpate haiM tathA vijalI sahita hota hai to usa senAkA nAza sUcita hotA hai // 20 // rudhirodakavarNAni nimbagandhAni yAni ca / brajantyabhrAANa atyantaM saMgrAma teSa nirdizet // 21 // artha-rudhirake varNavAlI vRSTi ho aura nimba jaisI gandha hA tathA bAdala gamana karate hue hAM to yaha saba yuddha honekA nirdeza karate haiM // 21 // visvara ravamANAzca zakunA yAnti pRSThataH / yadA'bhrANi sadhUmAni tadA vindyAd bhayaM mahata // 22 // ___ athe-jo bAdala zakunarUpa hokara pIcheme Ave cAhe va zabda mahita hoM yaha na hoM aura dhUma jaise AkArako liye hara hoM to mahAna bhaya sacita hotA hai||22|| malinAni vivarNAni dIptAyAM dizi yAni ca / dIptAnyeva yadA yAnti bhayamAkhyAntyupasthitam 23 ___artha malina tathA vaNarahita bAdala dIpta dizA (jisa dizAmeM sarya ho usa , meM hoM to ve bhaya sUcita karate hai / / 2 / / sagrahe cApi nakSatra grahayuddha 'zubhaMtitho / sambhramanni yadA'bhrANi tadA vindyAnmahadbhayam / / 24 muhUte zakuna vApi nimitta vA'zubhe yadA ,sambhramanti yadA'bhrANi tadA vindyAnmahadbhayam // 2 // atha-azubha graha nakSatra, grahayuddha, tithi muhUte zakuna, aura nimittake sadbhAvame bAdaloMkA bhramaNa ho (bAdaloMkA uThAva ho ) to jAnanA cAhiye ki bahuta bhAro bhaya hAne vAlA hai // 24 // 25 // abhrazaktiyato gacchettAM dizAM cAbhiyojayet / vipulA kSipragA snigdhA jayamAkhyAti nirbhayam // 26 // atha-bhArI zIghragAmI aura snigdha bAdala jisa dizAmeM gamana kareM to usa dizAmeM ve yAyIrAjA kI vijayakI sUcanA karate haiM / // 26 // yadA tu dhAnyasaMghAnAM sadRzAni bhavanti hi / amrANi toyavarNAni sasyaM teSa samRddhyate // 27 // artha-yadi bAdala dhAnyake samUhake sadRza, jalake vaNavAle dikhAI de to dhAnyakI bahuta paidAvArI hotI hai // 27 // cirAgAnyanulomAni jhuklaraktAni yAni ca / sthAvarANIti jAnIyAt sthAvarANAM ca saMzraye // 28 // Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa bhadrabAhu-nimittazAstra 337 artha-virAgI anuloma gativAle tathA zveta aura raktavarNa vAle bAdala sthira hoto vaha sthAIke liye jAnanA arthAt car3hakara AnevAlA yAyI sthAI rahane vAloMkA Azraya letA hai // 28 // kSipragAni vilomAni nIlapItAni yAni ca / calAnIti vijAnIyAccalAnAM vA samAgame26 artha-zIghragAmI pratilomagatise calanevAle, pIta aura nIla vaNake bAdala cala jAnanA cAhie aura ve yAyoke liya mamAgamakAraka hai // 26 // sthAvarANAM jayaM vindyAtsthAvarANAM dya tirydaa| yAyinAM hi jayaM vindyAccalAmANAM dhu tAvapi 30 artha-jo bAdala sthAvaroM ka anukUla dya ti Adi cinhavAle hoM to usa parasaM sthAyiyoMkI jaya jAnanA aura yAyIka anukUla dya ti Adi hoM to yAyokI vijaya jAnanA / arthAt bAdaloM parase Upara jA phala sthAI aura yAyoke liye batalAyA gayA hai usaparase jaisA kucha abhAzubha dIkhe batAnA cAhiye yA jAnanA cAhiye // 30 // rAjJA tatpratirUpastu jJa yAnyabhrANi srvshH| tatsarva saphalaM vindyAcchubhaM vA yadi vA'zubham // 31 // artha-yAMda rAjAko bAdala apana pratirUpa (sadRza) jAna par3eM to unase acchA yA burA donoM tarahakA phala jAnanA cAhiye // 32 // iti nainanthe bhadrabAhuke nimitte analakSaNaM nAma SaSTo'dhyAyaH samAptaH / sAtavAM adhyAya athA'taH-sampravakSyAmi saMdhyAnAM lakSaNaM nataH / prazamnamaprazastaM ca yathA tatvaM nibAMdhata // 1 // artha-aba saMdhyAoMke lakSaNa kahejAta hai ve do taraha ke haiM prazasta aura aprazasta / udgacchamAne cAditye yadA saMdhyA virAjate / nAgANAM jayaM vidyAdasta gacchati yAyinAm // 2 atha-sUryodayaka samayakI saMdhyA nAgaroMko aura sUryAstakaM samayakI saMdhyA yAyI (car3hakara Ane vAloM) ke lie jaya dene vAlI jAnanA nA udgacchamAne cAditye zuklA saMdhyA yadA bhavet / uttaraNa gatA saumyA prAmaNAnAM jayaM viduH3 atha-sUryodayake samaya yadi zvetaraMgakI saMdhyA hove aura vaha uttara dizAme ho tathA saumya ho to brAhmaNoM ke lie jaya-dAyaka hai ||shaa udgacchamAne cAditye raktA saMdhyA yadA bhavet / parveNa ca gatA somyA kSatriyANAM jayAvahA 4 artha-saryodayake samaya lAla varNakI saMdhyA hove zrAra vaha parva dizAmeM Azraya kare tathA saumya ho to kSatriyoMko jaya dene vAlI jAnanA / / 4 / / udga chamAna cAditye pItA saMdhyA yadA bhavet / dakSiNena gatA saumyA paizyAnAM sA jayAvahA Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 anekAnta [vaSa 10 artha-sUryodaya ke samaya pIta varNakI saMdhyA yAda hove aura vaha dakSiNa dizAkA Azraya kare tathA saumya hove to vaizyoMkeliye jayadAI hai // 5 // udgacchamAne cAditye kRSNasaMdhyA yadA bhavet / apareNa gatA saumyA zUdrANAM sA jayAvahA 6 artha-- sUryodaya ke samaya kRSNa varNakI sandhyA yadi ho aura vaha pazcima dizAkA Azraya kare tathA saumyA ho to zUdroMke liye jayakAraka jAnanA / / 6 // saMdhyottarA jayaM rAjJaH tataH karyAtparAjayam / parvA kSamaM subhikSaM ca pazcimA ca bhayaMkarA // 7 // artha-uttara dizAkI sadhyA rAjAke liye jaya sUcaka hai, aura dakSiNa dizAkI sadhyA parAjaya sUcaka jAnanA pUrva dizAkI sadhyA kSemakuzala aura subhikSakAraka jaannaa| pazcima dizAkI sadhyA bhayaMkarA jAnanI // 7 // AgneyI agnimAkhyAti naiRtI rASTranAzanI / vAyavyA prAvaSaM hanyAdIzAnI ca zubhAvahA // 8 // artha- cAroM dizAkI saMdhyAkA phala kahakara aba cAroM vidizAoMkI madhyAkA phala dikhAte hai| 1 agnikogakI sadhyA agni bhaya karatI hai| naiRtya dizAko sadhyA dezakA nAza karane vAlI hai| 3 vAyu koNakI sadhyA varSAkI hAni karatI hai / 4 IzAna koNakI sadhyA zubha jAnanA / evaM saMpatkarAya Su nakSatreSvapi nirdizet / jayaM sA kurute sandhyA sAdhakeSu samutthitA // 6 // artha-isI prakAra sampattikA lAbha Adi karAne vAle nakSatroM meM bhI nirdeza karanA cAhiye vaha saMdhyA sAdhaka ke jaya karane vAlI hai| tAtparya yaha ki sAdhaka puruSako nakSatroM meM bhI zubha saMdhyAkA dikhAi denA jayako denevAlA hai / sandhyAla kSaNama udayAstamane'rkasya yAnyabhrANyagratA bhavet / saprabhANi sarazmIni tAni saMdhyA vinidizet / / artha-sUryake udayAstake mamaya bAdalopara jo sUrya kI prabhA par3ato hai usa prabhAse bAdaloMmeM nAnA prakArake varNa (raMga) utpanna ho jAte hai usI ko madhyA kahate hai // 10 // abhrANAM yAni rUpANi saumyAni vikRtAni ca / sarvANi tAni saMdhyAyAM tathaiva prativArayeta / / artha - abhra (bAdala) adhyAyame jo unake acche aura bure rUpa dikhAe gaye hai vaha saba isa saMdhyA adhyAyameM lAgUkara lenA cAhiye ||1shaa evamastamane kAle yA saMdhyA sarva ucyte| lakSaNaM yA tu saMdhyAnAM zubhaM va yadi vA'zubham // 12 artha-Upara sUryodayakI saMdhyAkA lakSaNa aura phala zubha vA azubha kahA gayA hai vahI saba lakSaNa sUryAsta kAlakI saMdhyAke viSai jaise kucha zubha vA azubha ho jAnanA // 12 // snigdhavarNamatI saMdhyA varSadA sarvazoH bhaveta / sarvA vIthigatA cApi sunakSatrAvizeSataH // 13 // artha-snigdha varNa (cikanI) sadhyA varSAko denavAlI hai vAthiyoMmeM prApta aura vizeSakara zabha nakSatroM vAlI sadhyA varSAko karatI hai // 13 // pUrvarAtrapariveSA savidya tparikhAyutA / sarazmI sarvataH saMdhyA sadyo varSa prayacchati // 14 // Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa | bhadabAhu-nimittazAstra 336 atha - pUrva rAtri agalI rAtri gaI rAtri) ko pariveSa hove aura parikhAyukta bijalI hove, aura saba ora razmisahita saMdhyA hove to tatkAla varSA detI hai ||14|| pratimUryAgamastatra zakracAparajastathA / saMdhyAyAM yadi dRzyante sadyo varSa prayacchati // 15 // atha - pratisu kA Agamana ho, vahAM para indradhanuSa rajakA sadhyA ke viSe dikhAI de to tatkAla varSA hotI hai ||15|| saMdhyAyAmekazmiM tu yadA sRjati bhAskaraH / udito'stamito vApi vindyAdvarSamupasthitam // 16 // artha - saMdhyA meM sUrya udaya yA astake samaya meM ekarazmivAlA dikhAI de to varSA hotI hai // 16 // AdityapariveSastu saMdhyAyAM yadi dRzyate / varSaM mahadvijAnIyAdbhayaM vA'tha pravarSaNe // 17 // atha -sauMdhyAmeM sUryake pariveSa dikhAI de to bhArI varSA hotI hai, athavA bhaya hotA hai // 17 // trimaMDalaparikSipto yadi vA paJcamaMDalaH / saMdhyAyAM dRzyate sUryo mahAvarSasya saMbhayaH || 18 || artha -yadi sUrya sauMdhyAmeM tIna maMDala athavA pAMca maMDalase ghirA huA dikhAI de to mahA varSAkA honA saMbhava hai ||18|| dyotayaMtI dizaH sarvA yadA saMbhyA pradRzyate || mahAmeghastadA vindyAdbhadrabAhuvaco yathA // 16 // artha--saba dizAoM me prakAzamAna jhalajhalATayukta saMdhyA dikhAI de to bar3I bhArI varSA hotI haiM, yaha bhadrabAhuke vacana haiM // 10 // sarestaDAgapratimA kUpakumbhanibhA ca yA / yadA dRzyati susnigdhA sA saMdhyA varSaMdA smRtA | 20 | artha-sarovara, talAva, pratimA, kUpa aura kumbha sadRza snigdha saMdhyA yAMda dikhAI de to varSA hogI aisA jAnanA ||20|| dhUmravaNa bahucchidrA khaNDapApamamA yadA / yA saMbhyA dRzyate nitya' sA tu rAjJo bhayaGkarA // 21 // artha - dhUmravarNavAlI, chidra yukta khaNDa (Tukar3e Tukar3e) rUpa, saMdhyA yadi nitya dikhAI de to vaha rAjAko bhayakAraka hai ||21|| dvipadAHzcatuzpadAzca krUrA pakSiNazca bhayaGkarAH / sandhyAyAM yadi dRzyante bhayamAkhyAntyupasthitam 22 artha - krUra svabhAva vAle dvipada, catuSpada, aura pakSigaNa ke sadRza bAdala yadi saMdhyAkAla meM dIkheM to bhaya upasthita ho jAtA hai ||22|| anAvRSTibhayaM rogaM durbhikSaM rAjavidravam / rUkSAyAM vikRtAyAM ca saMdhyAyAmabhinirdizet // 23 artha -- saMdhyA meM bAdala rUkSa aura vikRtarUpa dikhAI deM to anAvRSTi, bhaya, roga durbhikSa aura rAjA kA upadrava hotA hai ||23|| viMzatiryojanAni syuviMdya udbhAti ca suprabhA / tato'dhikaM tu stanitaM paMcayojanikA sandhyA vAyuvarSaM ca dUrataH / trirAtra saptarAtraJca sadyo vA artha -- vijalIkA parakkA bIsa 20 yojana (80 koza = 160 mAIla) parase adhika dUra se bAdala dikhAI dete haiN| saMdhyA pAMca yojana (bIsa koza-40 mIla) se yatra va dRzyate // 24 // pAkamAdizet ||25|| dikhAI detA hai isase bhI dikhAI detI hai| vAyu Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 anekAnta [varSa 10 aura varSA dUrase dikhAI detI hai / uparokta cinhoM kA pAka kAla (phala) tIna rAta athavA sAta rAtri meM tathA tatkAla bhI hotA hai // 24 // 25 // unkAvatsAdhanaM sarva sandhyAyAmabhinirdizet / ataH paraM pravakSyAmi meghAnAM tannibAdhata // 26 // artha-ulkAadhyAyavat sadhyA kA saba kathana jAnanA caahie| aba Age meghAMke lakSaNa aura phala batAye jAte haiM unheM bhale prakAra samameM // 26 / / iti nai granthe bhadrabAhuke nimitte sadhyAlakSaNaM saptamodhyAyaH / / 7 / / AThavAM adhyAya ataH paraM pravakSyAmi meghAnAmapi lakSaNam / prazastamaprazastaM vA yathAvadanupUrvazaH // 1 // artha-aba meghoMke utkRSTa zubhAzubha lakSaNa kahe jAte haiM // 1 // yadAMjananimo devaH zAntAyAM dizi dRzyate / snigdho maMdagatizcApi tadA vindyAjjalaM shubhm||2|| artha-yadi aMjana (kAle surame) ke samAna gahare kAle megha pazcima dizAmeM dikhAI deveM aura ve cikane tathA manda-gativAle cAhe zIghra gativAle hoveM to bahuta jala ko varSAte haiM // 2 // pItapuSpanibho yastu yadA meghaH samutthitaH / zAMtAyAM yadi dRzyeta snigdho varSa taducyate // 3 // artha-pIlepuSpa ke samAna sacikkaNa snigdha) pazcima dizAmeM megha sthita hoM to varSAko karate hai| raktavarNo yadA meghaH zAntAyAM dizi dRzyate / snigdho mandagatizcApi tadA vindyAjjalaM shubhm|4 artha-lAla varNa ke megha cikane aura maMdargAta vAle pazcima dizAmeM dikhAI de to bahuta jalako dene vAle jAnanA cAhie |4|| zuklavarNo yA meghaH zAntAyAM dizi dRzyate / snigdho madagatizcApi nivRttaH sa jalAvahaH / / ___artha-zveta varNa ke snigdha aura maMdagati vAle megha pazcima dizAme dikhAI deM to va jitanA kucha jala unameM hotA hai varSA kara nivRtta ho jAte haiM // 5 // snigdhAH sarveSu vaNeSu svAM dizaM saMzritA yadA / svavarNa vijayaM kurya dikSa zAMtAsu ye sthitAH // 6 // artha-pazcima dizAmeM sthita megha snigdha hoM to saba vargoM ko jaya karane vAle haiM, yadi apane apane varNake anusAra apanI apanI dizAmeM snigdhamegha sthita hoM to vaNInusAra jaya ko kahate haiM / / 6 / / jAtibrAhmaNa kSatriya vaizya jAtivarNazveta rakta pota kRSNa jAtidizA- utaradizA pUrvadizA dakSiNadizA pAzcimadizA yathA sthitaM zubhaM meghamanupazyanti pakSiNaH / jalAzayA jaladharAstadA vindyAjjalaM zubham // 7 // artha-zubha megha jaisa sthita hoM yadi vaha bAdala pakSi gaNa rUpa tathA jalAzayarUpa dikhAI deM to acchA jala varSAte hai ||nnaa 1.2 mudrita bhadrabAhusaMhitA meM yaha paga upalabdha nahIM hai| -sampAdaka Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa ] bhadrabAhu nimittazAstra [341 taraare ye meghAH snigdhanAdAzca te sadA / maMdagAH sumuhUrtAzca ye sarvatra jalAvahAH ||8|| artha - cikane varNavAle (locana priya) mulAyamazabda vAle, maMdagati vAle, aura uttama muhUrta ke megha sarvatra jala varSAte haiM ||8|| sagadhagaMdhAyemeghAH susvarA svAdusaMsthitAH / madhurodakAzca ye meghAH jalAya jaladAstadA // 6 // artha-sugaMdha ke samAna gaMdhavAle, manohara garjanAvAle, svAdu rasa vAle, mIThe jalavAle megha jalako varSA hai || || meghA yadA'bhivarpati prayANe pRthvIpateH / madhurA madhureNaiva tadA saMdhirbhaviSyati // 10 // artha- - rAjAka caDhAI ke samaya madhura (manohara ) tathA madhura zabda vAle, megha varSA kareM to hokara paraspara sadhi ho jAtI hai // 10 // yuddha na pRSThato varSa'taH zreSTha N agrato viyaGkaram / meghAH kurvanti ye dUre sagarjitasavidyutaH // 11 // 6 artha - rAjAke prayAga ke samaya yadi megha dUrI para garjanA aura vijalo sahita dRSTi kareM aura pRSTha bhAgapara hoM to zreSTha jAnanA, yadi aprabhAga meM kareM to vijayako karane vAle jAnanA ||11|| meghazabdena mahatA yadA niryAti pArthivaH / pRSThato garjamAnena tadA jayati durjayam // 12 // artha-yadi rAjAke prayANa samaya pIcheke mArgase megha bar3I bhArI garjanA kareM to jo nahIM jItA jAya aise durjeya (sthAna yA zatru) ko jItatA hai || 12|| meghazabdena mahatA yadA tiryak pradhAvati / na tatra jAyate siddhirubhayoH parisainyayoH | 13 || atha yadi vaha sanmukha yA pRSTha bhAgameM bhArI gajenA na kara tiryak (bAI dAI) bhAga meM garjanA kare to donoM (sthAI aura yAtrI) senAoM ko siddhi prApta nahIM hotI hai || 13|| meghA yatrAbhivarSanti svadhAvArasamantataH / sanAyakA vidravate sA camUrnAtra saMzayaH // 14 // artha - yadi megha jisa sthAnapara mUladhAra pAnI varSAveM, vahAMvara nAyaka aura senA evaM donoM dravita ho jAte haiM, arthAt raktase rajita ho jAte hai isame kucha saMzaya nahIM jAnanA ||14|| rUkSA vAtAH prakurvainti vyAdhayo viSThugandhitaH / kuzabdAzca vivarNAzca meghAvarSa' na kurvate / / 15 / / artha - rUkSa vAyu viSThAke gaMdhakI ho to vyAdhiko karatI hai / kuzabda aura vaNa vAlI ho to megha varSA nahIM karate ||15|| sihazrRgAla- mArjArAH vyAghrameghAH dravanti ye / mahatA bhImazabdena rudhiraM varSanti te vanAH ||16|| artha- jo megha, siMha, siyAla, billI, cItA kI AkRtivAna hokara varSe aura bar3I bhArI zabdato bahuta rudhirakI varSA karate haiM || 16 || pakSiNazcApi kravyAdA vA pazyanti samutthitAH / meghAstadApi rudhiraM varSa varSanti te ghanAH // 17 // artha-yadi pakSI ke samAna megha garjanA kareM arthAt ur3ate huye pakSIkI AkRti vAle tathA mAMsabhakSI gRddha Adi kI taraha dikhAI deto rudhira kI varSA karate haiM ||17|| anAvRSTibhayaM ghoraM durbhikSa N maraNaM tathA / nivedayaMti te meghA ye bhavantIdRzA divi // 18 // Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [ varSa 20 artha:- Upara dikhAye huye lakSaNavAle megha anAvRSTi, ghorabhaya, durbhikSa mRtyuko karane vAle jAnane / / tithau muhUrte karaNe nakSatre zakune zubhe / sambhavanti yadA meghAH pApadAste bhayaGkarAH // 16 // artha-azubha tithi, muhUrta, karaNa, nakSatra aura zakuna meM yadi meghoMkA saMbhava ho to ve megha bhayaMkara pApa phalako denevAle jAnanA ||16|| 342 evaMlakSaNasaMyuktAzcamU N varSanti ye ghanAH / camU sanAyakAM sarvA hantumAkhyAMti sarvazaH // 20 // artha - uparokta dikhAe huye lakSaNavAle megha senA para bahuta varSA kareM to senA aura usake nAyaka saba hI mAre jAte haiM arthAt unakA sarvanAza hotA hai ||20|| raktapAMzuH sadhUma vA kSaudra N kezA'sthi zarkarAH / meghA varSadita viSaye yasya rAjJo hatastu saH // 21 artha - lohI, dhUli, dhUmra, madhu, keza, asthi aura khAMDake samAna megha varSA kareM to dezakA rAjA mArA jAtA hai ||21|| kSAraM vA kaTukaM vA'tha durgaMdhaM sasyanAzanam / yasmin deze 'bhi varSanti meghA dezo vinazyati // 22 artha - jisa dezameM dhAnyako nAza karanevAle kSAra ( lavaNa rasa), kaTuka ( caraparA rasa ) aura durgandhita rasako megha varSA kareM to usa dezakA nAza hotA hai ||22|| prayAtaM pArthivaM yatra megho vitrAsya varSati / vitrasyo vadhyate rAjA viparItastadApare ||23|| artha - rAjAke prayANake samaya trAsayukta megha varSe to rAjAkA trAsa yukta badha hotA hai, yadi trAsayukta varSA nahIM ho to aisA nahIM hotA ||23|| sarvatraiva prayANe ca nRpo yenAbhiSicyate / rudhirAdivizeSeNa sarvaghAtAya nidizet ||24|| artha - rAjAke caDhAI ke samaya varSAse deza siMcana ho aura vizeSataH rudhirAdisaM hAto saboMka ghAtaka saMbhAvanA hai ||24|| meghA savidyutazcaiva sugaMdhA susvarAzca ye / suveSAzca suvAtAzca sudhiyAzca subhikSadAH || 25 // artha-bijalI sahita, sugaMdhita, madhUra svaravAle sundara varNa aura AkRtivAle, zubha ghoSaNAvAle aura amRta samAna varSA karane vAle meghoM ko subhikSakA denevAlA jAnanA cAhie ||25|| noTa- yaha smaraNa rahe ki nimittoMkA zubhAzubha phala vahIM hotA hai jahAM ve milate hai, sArI duniyAM meM nahIM / abhrANAM yAni rUpANi saMdhyAyAmapi yAni ca / megheSu tAni sarvANi samAsAdvyAsato viduH / 26 / artha - bAdaloM aura saMdhyAkA, meghoM kA, jaisA kathana kiyA vaisA saba kathana saMkSepa athavA vistAra se meghoM meM bhI samajhanA cAhie ||26|| ulkAvatsAdhanaM jJa eyaM megheSvapi tadAdizet / ataH paraM pravacyAmi vAtAnAmapi lakSaNam ||27|| artha - isa meghavarNana adhyAyakA bhI ulkAkI taraha pUrvavat sAdhana karanA cAhie aba vAyuko vahane kA lakSaNa aura phala kahate hai ||27|| iti naipranthe bhadrabAhuke nimitte meghanAmASTamo'dhyAyaH // Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ patitapAvana jainadharma ( lekhaka - pUjya tu0 gaNezaprasAda jI varNI / ) mar3AvarA se calakara hama loga zrI0 paM0 motIlAla jI varNIke sAtha unake grAma jatArA phuNce| vahAM para Ananda se bhojana aura paM0 jI ke sAtha dhama cacA karanA yahI kAma thA / yahAM para eka jainI aise the jo 25 varSase samAja ke dvArA bahiSkRta the / unhoMne eka gahoI aurata rakha lI thI usake eka kanyA huI usakA vivAha unhoMne eka vinaikAvAlake yahAM kara diyA thA / kucha dinoM ke bAda vaha aurata mara gaI aura lar3akI apano susarAla meM rahanI lagI / jAtise baSkRita honeke kAraNa unheM loga mandira me darzana karaneke liyemI nahIM Ane dina the aura janmasaM ho ja ena dharmake saMskAra honeke kAraNa anya dhamame unakA upayoga lagatA nahIM thA / eka dina hama aura paM0 motIlAla jo tAlAba meM snAna karane ke liye jA rahe the mArgame vaha bhI milagaye / zrI varNI motIlAlajI se unhoMne kahA ki kyA koI aisA upAya hai ki jisase mujhe jinandra bhagavAna ke darza noko AjJA mila jAve ? motIlAlajI bole- bhAI yaha kaThina hai tumheM jAtiya khArija huye 25 varSa ho gaye tathA tumana usake hAthama bhojana bhI khAyA hai ataH yaha bAta bahuta kaThina hai| hamAre paM monAlAlajI varNI atyanta sarala the unhoMne jyoMkI tyoM bAta kaha dii| para maiMna varNIjA se nivedana kiyA hai ki kyA inase kucha pUcha saka nA hUM? Apa bAle - hAM jo cAho so pUcha sakate ho| maiMne una Agantuka mahodaya se kahA - acchA yaha batAo ki itanA bhArI pApa karanepara bhI tumhArI jinendra deva ke darzana kI ruci kaise banI rahI ? vaha bAla - paNDitajI ! pApa aura vastu hai tathA ma kaci honA aura vastu hai / jisa samaya maina usa auratako rakkhA thA usa samaya mero umara toma kI thI, mai yuvA thA, merI strIkA dahAnta ho gayA maina bahuta prayatna kiyA ki dUsarI zAdI ho jAve, maiM yadyapi zarIra se niroga thA aura dravya bhI mere pAsa 20000) se kama nahIM thaa| phira bhI suyoga nahIM huA, mana meM vicAra AyA ki gupta pApa karanA mahAn pApa hai isako apekSA to kisI auratako rakha lenA acchA hai / antameM maiMne usa auratako rakha liyaa| itanA saba hone para bhI merI dharmase ruci nahIM ghttii| maiMna paJcoMse bahutahI anunaya vinaya kiyA ki mahArAja ! dUrase dazana kara lene do parantu yahI uttara milA ki mArga viparIta ho jAvegA / maiMne I kahA ki mandira me musalamAna kArogara tathA mocI Adi to kAma karanake liye cale jaave| jinheM jaina dhamakI rAmAtra bhI zraddhA nahIM parantu hamako jinendra bhagavAnaka darzana dUra se hI prApta na ho sakeM- balihArA hai ApakA buddhiko kAma vAsanA ke vazIbhUva hokara merI pravRtti usa Ara ho gaI isakA artha yaha nahIM ki jaina dharmase merI ruci ghaTa gaI / kadAcit Apa yaha kaha ki manakI zuddhi rakkhA darzanasa kyA lAbha hAtA to ApakA yaha koI ucita uttara nahIM hai| yadi kaMvala manakI zuddhi para hI Apa lAgokA vizvAsa haiM to zrI jaina mandiroMke dazanAMka liye Apa svayaM kyoM jAte haiM ? tIrtha-yAtrAke vyartha bhramaNa kyoM karate haiM ? aura pavakalyANaka pratiSThA Adi kyoM karavAna hai ? manakA zuddhi hI saba kucha haiM aisA ekAnta upadeza mata karo, hama bhI jaina-dhama mAnate hai / hamane aurata rakhalA isakA artha yaha nahIM ki hama jainIhI nahIM rhe| hama abhItaka zraSTamUla guNa pAlata haiM, hamane Aja taka aspatAlakA davAI kA prayoga nahIM kiyA kisI kudevako nahIM mAnA, anachanA pAnI nahIM piyA, rAtri bhojana nahIM kiyA, pratidina garmAkAra bhatrakI jApa karate hai, yathA-zakti dAna dete hai tathA siddhakSetra zrI zikharajI kI yAtrAbhA kara Aye hai..ityAdi pabcoMse niva Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 dana kiyA parantu unhoMne eka nahIM suno, yahIM uttara milA ki paJcAyatI sattAka' lopa ho jAvegA / maiMne kahA- maiM to akelA hU~; vaha rakhalI aurata mara cukI hai lar3akI parAye ghara kI hai Apa sahabhojana mata karAiye parantu darzana to karane dIjiye / merA kahanA araNyarodana huA - kisIne kucha na munA vahI ciraparicita rUkhA uttara milA ki paJcAyatI pratibandha zithila ho jAyegA ....... yaha merI Atma-kahAnI hai / maiMne kahA- Apake bhAva sacamuca darzana karane ke hai ? anekAnta maiM 'avAk raha gayA pazcAt usase kahA- bhAI sAhaba ! kucha dAna kara sakate ho na ? vaha bolA jo Apako AjJA hogI zirodhArya kruuNgaa| yadi Apa kaheMge to eka laMgoTI lagAkara ghara se nikala jAUMgA parantu jinendra-deva ke darzana milanA cAhiye kyoMki yaha paJcama kAla hai isame vinA avalambanake pariNAmoM kI svacchatA nahIM hoto Ajakala ke logoM kI pravRtti viSayoMmeM lIna ho rahI haiM / yadi maiM svayaM viSaya meM lona na huA hotA to inake tiraskArakA pAtra kyoM hotA ? zrAzA hai Apa merI prArthanA para dhyAna dene kA prayatna kreNge| paJcalogoMka jAla meM Akara una kaMsI bAta mata bolanA / maiMne kahA- kyA Apa vinA kimo zatake saGga mamerakI vedI mandira meM padhAra sakate hai ? unhoMne kahA- hAM isameM koI zaMkA na kariye maiM 1000) kA vedo zrI jI ke liye mandira me jar3avAUMgA aura yadi pacaloga darzanako AjJA na deMge to koI Apatti nahIM karUMgA, yahI bhAgya samabhUgA ki merA kucha to paisA dharmakArya meM gayA / [ varSa 10 hokara cale gye| maiMne kahA - amuka vyakti 1000 kI magamarmara kI vedikA mandira meM jaDavAnA cAhatA hai Apako svIkAra hai / isake anantara maiMne ghara jAkara sampUrNa pabca mahAzayoM ko bulAyA aura kahA ki yadi koi jainI jAti se cyuta hone ke anantara binA kisI zartaka dAna karanA cAhe to Apa loga use kyA le sakate haiM ? prAyaH sabane svIkAra kiyaa| yahAM prAyaH se mata laba yaha hai ki jo eka do sajjana viruddha the ve ruSTa unakA nAma sunate ho bahuta loga phira virodha karane lage, bole- vaha to 25 vaSase jAticyuta hai anartha hogA Apane vahAM ki Apatti hama logoM para DAlI / maiMne kahA- kucha nahIM gayA, maiMne to sahajahI meM kahA thaa| para jarA vicAra karo - mandirako zobhA ho jAvego tathA eka kA uddhAra ho jAvegA / kyA Apa logoMne dhamakA ThekA le rakkhA hai ki Apaka sivAya mandira meM koI dAna na de ske| yadi koi anya matavAlA dAna denA cAhe to Apa na levege ? lihArI hai ApakI buddhi ko ? are ! zAstrameM to yahAM taka kathA hai ki zUkara siMha nakula aura vAnarase hiMsaka jIva bhI bhuktidAna kI anumodanA bhAgabhUmi gaye / vyAghrokA jIva svarga gayA, jaTAyu pakSI kA jIva svarge gayA, bakarekA jIva bhI svarga gayA, cANDAlakA jIva svarga gayA, cAroM gatika jIva samyagdRSTi ho sakate hai, tiyaMJcoMke paJcama guNasthAna ho sakatA hai| dharmakA sambandha AtmAsa hai na ki zarIrase, zarIra to sahakArI kAraNa hai, jahAM AtmAkI pariNati mAhAdi pApoMse mukta ho jAtI hai vahIM dhamakA udaya ho jAtA hai| Apa ise bedikA na jar3avAne deMge parantu yaha yadi papAMga vidyAlayama denA cAhegA to kyA Apake varNI jI usa dravyako na leveMge aura vahI dravya kyA Apake bAlakoMke bhAjana meM na AvegA ? usa dravyase adhyApakoMko vetana diyA jAvegA to kyA ve inakAra kara deveMge ? ata: haTha kI chor3iye aura dayA kara AjJA dIjiye ki eka hajAra rupayA lekara jayapura se baMdI magAI jAve / sabane saharSa svIkAra kiyA aura vedikA lAne tathA jar3avAne kA bhAra zrImAn motIlAlI varNIka adhikArameM sApA gyaa| phira kyA thA una jAticyuta mahAzaya ke harSa kA ThikAnA na rhaa| zrI varNI Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa] patitapAvana jaina dharma jI jayapura jAkara vedI laaye| mandirameM vidhipUrvaka lage ki yaha inhIM kA kartavya hai jo Aja isa zrAdavedIpratiSTA haI aura umapara zrIpAzvaprabhakI pratimA mI ko itanA bolane kA sAhasa ho gyaa| virAjamAna huii| maiMne kahA-bhAI sAhaba ! itane krodhako bhAvamaiMne pamahAzayoMme kahA dekho mandira meM zyatA nhiiN| dhotI ke nIce saba naMge haiM. Apaloga jaba zada taka A makata hai aura mAlI rAta dina raha- apane kRtyoM para vicAra kIjiye aura phira sthira sakatA hai taba jisane 1000) diye aura jimake dravya cittase yaha sociye ki Apa logoM kI niyamahIna se yaha vedI pratiSThA haI umIkA darzana na karane diye pazcAyatane hI Aja jaina jAtiko isa dazAme jAveM yaha nyAya viruddha hai| AzA hai hamArI prArthanA nA diyA hai| becAre jenI loga darzana taka ke liye para Apa loga dayA kreNge| lAlAyita rahate hai| kalpanA karo kisone dassAke saba logoM ke pariNAmoM meM na jAne kahAMse nirmalatA sAtha sambandha kara liyA to isakA kyA yaha artha A gaI ki sabane ume zrI jinendra devake dazana karane huA ki vaha jana-dhamakI zraddhAse bhI cyata ho ko AjJA pradAna kara dii| ima AjJAko sunakara vaha gayA zraddhA vaha vastu hai jo sahasA nahIM jAtI zA. to Ananda mamudra meM DUba gyaa| Anandase darzana kara stroM meM isake bar3e 2 upAkhyAna hai-bar3e bar3e pAtakI paJcoMse vinaya-pUrvaka bolA-uttarAdhikArI na hone bho zraddhAke balase sasArase pAra ho gaye zrI kunda se mere pAmako sampatti rAjyame calI jAvegI ataH kumda bhagavAna ne likhA haimujhe jAtimeM milA liyA jAve aisA honese merI dasaNa bhaTTA bhaTTA dasaNabhaTThassa patthi NivANaM sampattikA kacha sadupayAga ho jaaygaa| sijhAnti cariyabhaTTA daMsAbhaTTANa sijhati // yaha sanakara loga AgababUlA ho gaye aura mula. arthAta jo darzana se bhraSTa hai va bhraSTa hai jo darzana malAte hue bole-kahAM to mandira nahIM A sakate se bhraSTa hai va nirvAvAke pAtra nhiiN| cArikhase jA the aba jAtime milanekA hosalA karane lage / agu- bhraSTa hai unakA nivANa (mokSa) ho sakatA hai parantu lI pakar3a kara poMcA pakar3anA cAhate ho jo darzana bhraSTa haiM ve navoNalAbhase vakhita rahata hai| vaha hAtha jor3a kara bolA-Akhira ApakI prathamAnuyogameM aisI bahata mI kathAyeM AtI hai jAti kA hU~, Apake hI sadRza mere saMskAra hai kAra- jiname yaha bAta siddha kI gaI hai ki jo cAritrase Na pAkara patita hogayA, kyA jo vastra malina ho kina pApI mayAta tine girane para bhI samyagdarzanase sahita haiM ve kAlAntara jAtA hai use bhaTrome dekara ujvala nahIM kiyA jAtA me cAritrake pAtra ho sakate hai jaise mAghanandi mani yadi Apa loga patitako pavitra karanekA mAgeroka ne kumbhakAra kI bAlikAke mAtha vivAha karaliyA leveMge to ApakI jAti kaise surakSita raha sakego ? tathA usake mahavAsameM bahuta kAla vitAyA -vartana maiM to vRddha ha, mRtyu ke gAlame baiThA hai, parantu yadi Adi kA avA lagAkara ghora himA bhI zrApa lAgoM kI yahA nIti rahI to kAlAntarameM zrApa dina muni-sabhA meM kisI padArtha ke vicArameM sandeha kI jAti kA avazyambhAvI hAsa hogA jahAM mAya na huA taba AcAryane kahA imakA yathArtha uttara mAghaho sirpha vyaya hI ho vahAM bhArI se bhArI khajAne kA nandI jo ki kumbhakArakI bAlikA sAtha Amoda astitva nahIM raha sktaa| Apa loga isa bAta para pramodame apanI prAyu vitA rahA hai, de skegaa| vicAra kIjiye kaMvala haThavAditA ko chodd'iye| eka mani vahAM pahu~cA jahA~ ki mAghanandI muni kambha maiMne bhI usakI bAta meM bAta milAdI / paJca kArake vezameM ghara-nirmANa kara rahe the aura pahuMcate logoM ne mere Upara bahuta prakopa prakaTa kiyaa| kahane ho kahA ki manisaMgha meM jaba isa viSayapara zaGkA Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 346 uThI taba AcArya mahArAjane yaha kaha kara majhe Apake pAsa bhejA hai ki isakA yathArtha uttara mAghananda hI de sakate haiN| kRpA kara Apa isakA uttara dIjiye / ina vAkyoMko sunate hI unake maname eka dama vizuddhatAkI utpatti ho gaI aura manameM yaha vicAra AyA ki yadyapi maiMne adhamase adhama kArya kiyA hai phira bhI AcArya mahArAja mujhe mUni zabda se sambodhita karate haiM aura mere jJAnakA mAna kara te haiM kahAM hai merI pIchI, aura kamaNDalu ? yaha vicAra Ate hI unhoMne Agantuka munise kahA ki maiM isa zaGkAkA uttara vahIM calakara dU~gA aura pIchI kamaNDalu lekara vanakA mArga liyA / ari prAyazcittavidhi zuddha hokara puna: munidhamameM dIkSita ho gaye / bandhuvara ! itanI kaThoratA kA vyavahAra chor3iye gRhastha avasthA meM parigrahake sambandhase aneka prakArake pApa hote haiN| sabase mahAn pApa to parigraha hI hai phira bhI zraddhAko itanI prabala zakti hai ki samantabhadra svAmI ne likhA hai gRhastho mokSamArgastho nirmoho naiva mohavAn / anagArI gRhI zreyAn nirmoho mAhino muneH // arthAt nirmohI gRhastha mokSa mArga meM sthita hai aura mohI mana mokSa mArga meM sthita nahIM haiN| isase siddha huA ki mohI munikI apekSA moha-rahita gRhastha uttama hai| yahAM para moha zabdakA atha midhyA dazana jAnanA / isoliye AcAryoMne saba pApoMsa mahAna pApa midhyAtvako ho mAnA hai| zrI samantabhadra svAmI aura bhI likhA hai ki nahi samyaktvasamaM kicitraikAlye trijagatyati / zrayo'zreyazca midhyAtvasamaM nAnyattanUbhRtAm // isakA bhAva yaha hai samyagdarzana ke sadRza tIna kAla aura tIna jagata me koI bhI kalyANa nahIM arthAt samyaktva AtmAkA vaha pavitra bhAva hai jisake hote hI ananta saMsAra kA abhAva ho jAtA [ varSa 10 hai aura mithyAtva vaha vastu hai jo ananta saMsAra kA kAraNa hotA hai ataH mahAnubhAvo ! mere para nahIM para dayA karo aura ise jAti meM milAne kI AjJA dI jaae| ina paJcamahAzaya me svarUpacandra jI banapurayA bahuta hI catura puruSa the ve mujhase bole- Apane kahA ko Agama pramANa to vaisA hI hai parantu yaha zuddhi-prathA calI A rahI hai usakA bhI sa MrakSaNa honA cAhiye / yadi yaha prathA miTa jAve to mahAna zanaiH zanai: hI kArya hotA hainatha hone lagege ataH Apa utAvalI na kIjiye kAraja dhIre hota hai kAhe hota adhIra / samaya pAya tarubara phalai ketika sIMco nIra || isaliye merI sammati to yaha hai ki yaha prAMta bhara ke jainiyoM ko sammilita kare usa samaya inakA uddhAra ho jaavegaa| prAntakA nAma sanakara mai to bhayabhIta ho gayA kyoMki prAntame abhI haTha vAdI bahuta hai parantu lAcArathA aba cupa raha gayA / ATha dina bAda prAntake do sau AdamI sammi lita hue bhAgya sa haThavAdI mahAnubhAva nahIM Aye ataH paJcAyata hone meM koI bAbA upasthita nahIM huI antame yaha niNaya huA ki yadi yaha do paMgata kaccI rasoI kI deveM tathA 250 ) papaurA vidyAlaya kI aura 250 ) jatArA mandira ko pradAna kareM to jAtimeM milA liye jAvaM / maiMne kahA- aba bilamba mata kIjiye kalahI inakI pataMga le lIjiya ! sabane svIkAra kiyA, dUsare dina se sAnanda paMkti bhojana huvA aura 500 ) daNDa ke diye| usane yaha saba karake paJcoM kI cara raja sirapara lagAI aura sahasroM dhanyavAda diye| tathA bIsa hajArakI sampatti jo usake pAsa thI eka jainI kA bAlaka goda lekara usake sipurda karadI isa prakAra eka jaina kA uddhAra hogayA aura usakI sampatti rAjya me jAnese baca gii| Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra ( DA0 zrI gopIcaMda bhAgeva, pradhAna maMtrI, pUrvI paMjAba ) 11.0:1 vIra ve hote haiM jo saMsAra anyAya aura ajJAna ko miTAne ke lie astra zastroM kA prayoga kara amara hote haiM; parantu jaba unake astra zastra dhIme par3a jAte haiM aura unameM zakti nahIM rahatI jisake kAraNa ve vivaza ho jAte hai, taba mahAvIra AyA karate haiM, ve kimo talavAra se lar3A nahIM karate, va kisI para tora nahIM chor3A karate parantu prapanI tapasyA ke teja se sabako zAnta kara dena hai aura vaha kArya jA vIroM kI pyAsI talavAra pUrA nahIM kara sakatI vaha inakI divya mUrti kiyA karatI hai, usama zakti hotI hai, dhama hotA hai aura dhama ke kAraNoMmeM vijaya lakSmA leTA karatI hai, Aja svatantra bhArata vAsI hama dhanya hai jinheM vIra kA nahIM balki mahAvIra kA janma divasa manAne kA avasara milA, pUjya bApUne rakta hAna kAnti dvArA bhAratake bandhanoMko kATa kara saMsAra dikhA hai ki mahAvIra ke ratnoMkA kitanA mUlya haiN| himAke sandezavAhaka mahAvIrakA janma denekA saubhAgya siddhArthakA prApta huA Ajama 2548 varSa eva jaba ki hiMsAkaM andhakAra aura dukha se bhare bAdala ole barasAkara isa bhArata kI phulavArA ko barabAda kara raha the, usa samaya ahiMsA kA yajJa karane vAlA AyA aura yaha phulavAr3I barabAda hone se baca gaI aisA huA hI karatA hai, Aja bhI usakA nATaka khelA jA rahA hai, jisake nAyaka banane kA saubhAgya pUjya bApUne pAyA aura mahAvIra ke ratnoMkI jyoti eka bAra phira saMsArako dikhA kara usImeM milane vAlA nirvANa padavI ko prApta kiyA, ve mahAvIra bane aura ye mahAtmA / tyAga jIvanakA rasa hai aura mahAvIra athavA mahAtmA bananeke lie isa rasa ko pI vIra zani prApta karanA nitAnta Avazyaka hai mahAvIrane ghara bAra choDA aura tyAgakI padavI prAptakI 13 varSa kI ghora tapasyAke bAda jaba apaneko sudhAra cuke to bhAratakA sudhAra karane ke lie unhoMne pArabenAtha sampradAyakA sudhAra kiyA aura jainamatako ina ratnoMse susajjita kara sudhAra kSetroMmeM agrasara kiyA isa prakAra ye mahAvorase mahAvIra vardhamAna ho gae aura 72 varSake uparAnta isa prakAra zAnti ke pipAsuoM ko pyAsako bujhAte huye paTanA jile meM nirvANa prApta kara ge| svAmI mahAvIra ne hameM tIna amulya ratna pradAna kie jinameM satyakI jyoti thI aura vizvAsa, jJAna aura kama ka 3 bhinna bhinna raMga the jinako apanA kara pratyeka AdamI nirvANa prApta kara sakatA hai jo ki ahisAke dvArA mila sakatI haiM sabase pahilA ratna satya vizvAsa hai Aja isa ratnako prApta kare aura natAoM meM vizvAsa kareM isakA vizvAsa prApta karaneke lie sApradAyikatA ke malako utAranA hogA jaba taka jJAnakA prakAza na hogA taba taka yAtrA saphala nahIM ho sakatI jJAna bhI macA honA cAhie, phira hama prakAza 'dhava' kI sahAyatA kamakI naukA dvArA isa sAgarako pAra kara sakate hai kaunamI nokA saccI hai jo mArga ke madhya me hame dhokA na degI, yaha bodha tabhI ho sakatA hai jaba ki jJAna saccA ho jisase hama sAgarako pAra kara sakate hai, vaha naukA kahIM DUba na jAya isalie hama kSaNa-kSaNa hiMsAke pApa se bacane ke lie ahisA kA pallA pakar3ate haiM / hima pahilA yama hai jo ki yajJakA pahilA mArga haiM, arthAta ahiMsA ke binA koI satya, asteya ( corI karanA brahmacaye tathA apArigraha- lAlaca na Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 anekAnta karanAkI sIDhI para nahIM caDha sakatA, himA pahilI sIDhA hai aura AdhAra bhI, isIlie mahApuruSoMna ise sabase pahile ginA Aja bhI yadi saMsArako saMkaTase koI vastu bacA sakatI hai to vaha svAmI mahAvIra aura pUjya bApU jI kI dI huDa ahiMsA hI hai zrAzro Aja isake nAyakako jayantI manAte samaya vrata dhAraNa kare ki hama isa ahiMsA pUjya varNIjIkA patra 11:1:1 - pUjya varsejIkA patra 'jaina gajaTa' 'vIra iMDiyA' aura jaina mitrAdi patroMmeM prakAzita ho cukA usakA vivAdAspada aMza isa prakAra hai : [ varSa 10 ko jisake lie unhoMne apanA amUlya jIvana diyA hama bhI unake patha para calatahue isa ahiMsA ke lie hara prakArakA balidAna deneke lie taiyAra ho tabhI hama sacce arthomaM mahAvIra jayantI manA sakate hai, Ao unake AdezoMkA apane jIvana meM ghaTA kara saMsArako apane jIvanase hI unakI jayantIkA sandeza deN| " astu, yaha jo zUdra samasyAkA zrAMdolana ho rahA hai isameM samAja kA mahatI hAni uThAnI par3egI / kintu kauna kahe, sunane vAlA kauna ? satyAgrahaka yahAM karanese lAbha kyA ? itanI nirmala pariNati banAo jo jagat svaya tumase mAge pUche ! ahiMsA kI upAsanA karanA to sIkhate nahIM / zrahiMmA dhama hamArA hai yaha dhvani kyoM ? yadi tumhArA hai taba kyA nahIM pAlana karata ? kavala kahane se kyA lAbha ? vicArA to sahI dhame to vaha vastu jisake udaya meM koI gaMgAdi aMza bhI nahIM rahatA / zuddha dravya raha jAtA hai| phira zUdrako mandira jAnakA adhikAra nahIM ? merA to yaha vizvAsa hai ki mandira aneka adhikAra bhalehI na ho kintu AMzika mokSa kA adhikArI jaise Apa loga hai vaha bhI hai ucca kula meM paidA honeme dharmAtmA ho yaha niyama nahIM aura yahabhI niyama nahIM jo mandirame jAnama dhama ho sakatA hai| dharma to AtmAkaM nirmala bhAvoMse sambandha rakhatA hai / aspRzya bho to prANI hai| majhI hai ve bhI madAbArI hosakata haiM / paJcalabdhiyoM meM dezanAlabdhi kyA hama jainoM ke vAste hI hai| kahAM to yaha kahanA ki jainadharma sArvajanika haiM aura kahAM yaha haTha yadi zUdra loga mandira Agae taba na jAne kyA hogA ? kyA hogA ? kucha na hogaa| mandi roma dezanAkA prabandha karo aura unheM samajhAo dharmakA marma to yaha hai pahale anAma buddhi chor3o / pazcAt pa pApoMkA tyAga karo pazcAt vidhi-vihita dhamocaraNa karo / so to kucha hai nahIM hama satyAgraha karake dikhA deNge| jo vartamAna sarakArako antatogatvA jhukanA hI par3egA ityAdi yaha patra kitanA mUlyavAna hai usakA yaha aMza hA hameM jAgRta karaneka liye paryApta hai aura jainadharma ke sarvAdaya tIrthakA pratIka hai, vaha kitanA upayogI aura sAmayika hai / hama patrake vicAroMsa pUrNataH sahamata hai / jinhoMne pUjyavargIjIka AdhyAtmika patra par3he hai va unakI mahattA svayaM paricita haiN| Apake patra jahA~ vastusthitike niHzaMka hote hai vahA~ va adhyAtma kI carcA meM sarAbora bhI rahate hai aura mumukSa prANiyoM ke utthAna meM eka sAdhaka gurukA kArya bhI karata hai / astu, patrakI mahattA aura usake aucityakA dhyAna na rakhane vAle kinhIM tilokacandra jaina aura niraMjanalAla Adine patrakI AlocanA karate hue unheM siddhAntase anabhijJa taka likhanekA duHsAhasa kiyA hai aura unakI pAvana - zraddhA para bhI AkramaNa kiyA hai| yadyapi unakA yaha AkramaNa kaSAya aura andhazraddhA ke sAtha tAttvika vicArase rahita hai usameM saujanyatAkA Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMjada pada kA bahiSkAra 346 kiMcit bhI samAveza nahIM hai| usameM unakI uthalI Apako unake nIca kArya athavA pApase ghRNA hai zraddhAkA sahajahA bhAna hAjAtA hai aura yaha spaSTa to unakI AtmAse to ghRNA nahIM honI caahiye| jAna par3atA hai ki va jainadhamekA eka kUjama baMda kara kintu unheM unakI bhUla sumAkara pAvana banAnekA kevala vaizyoM taka hI somita karanA cAhate haiN| aura prayatna karanA caahiye| kyA jainadharma patitoM-mithyAyaha bhUla jAte hai ki jainadharmame jahAM tiryaMca bhI dRSTiyoM tathA pApiyoMke pAvana karane ke liye nahIM saMyamakA sAdhana kara AtmakalyANa karate hai vahAM haiM yadi hai to phira dUsageko dharmasAdhanase rokanekA manuSyoMkA to bAtahI kyA hai ? kyA unheM pazaoM kisako adhikAra hosakatA hai| astu, tilokacanda jI jitanA bhI adhikAra prApta nahIM hai| niraMjanalAlajI aura niraMjanalAlajIne pUjya varNIjI para jo AkSepa Agama pramANase yaha batalAne kI kRpA kareM ki kyA karanekA jaghanya prayatna kiyA hai aura niraMjanalAla tIrthakarone jainadharmakA upadeza kevala ucca kalavAle jI ne to sabhyatA aura ziSTatAkI sImAkA bhI vaizyoMke liyehI diyA hai ? yadi nahIMto phira Apako ullaMghana kiyA hai usake liye unheM apanI bhUla kavala zUdroMse hI itanI ghRNA kyoM ? kyA ve mAnava svIkAra karate hue pUjya vIjIse kSamAyAcanAke nahIM hai aura kyA ve ahiMsAdi matkAyoM dvArA sAtha apane zabdAMko vApisa lenA caahiye| apanA Atma-vikAsa nahIM kara sakate / agara paramAnanda jaina 'saMjada' pada kA bahiSkAra ( DA0 hIrAlAla jaina, prophesara, nAgapura mahAvidyAlaya ) jainamitra tA.2mAce 650 ke aMkameM prakA- pATha calA AyAhai umako vaisA ho rakhanA, usameM zita huA hai ki mani zAMtisAgara jI mahArAjane koI ghaTA bar3hI yA parivartana nahIM krnaa| hA~ jahAM SaTakhaMDAgama jIvaDAraNakI satprarUpaNA satra 63 meMse zrAvazyaka ho vahAM artha cAhe jaisA apanI samajha 'maMjada' padako haTA denekI anunA dedI hai| isa varucika anusAra baiThA lenaa| dhavalA mAhityaka parivartanakA kAraNa yaha batalAyA haiki- yitA prakANDa vidvAn zrAcArya vIrasena svAmIna bho "ukta sUtrame saMjada pada rahanese bhaviSyameM hajA- yaho kiyA / umta sUtrakA mejada yukta pAThato unake geM vaSa taka dravyastrAke mokSa jAnekA digaMbara siddhA- sanmukha bhI thA, aura unako vaha khaTakatA bhI thA / nta ke viruddha bahuta bhAge doSa usa zAstrameM banA rahe. tobhI unhoMne use haTAne kI dhRSTatA nahIM kI, yApa gA, jo ki eka bar3e dhAkhe kI bAta hogI, hamane vecAhate to use adhika acchI taraha haTA sakate the, saMjada zabdake bAre meM donoM pakSoMke vidvAnAMke aura unameM itanI yogyatA bhA thI ki isa parivartanakA lekha par3he hai| gatavarSa jaba paM0 mANikacandra jI nyayA- siddhAMtakI dRSTisa mamasta graMtha me bhI nibhA lete| cAye hamAre pAsa Aya the, unhoMne bhI vahA kahAvatamAna rUpame SaTakhaMDAgama sUtra racanA aisI nahIM thA ki 3 sUtra dravyastrokA vidhAna karatA hai isaliya hai ki umame kaMbala ukta sUtrame se sajaya zabda haTA usame sajada zabda nahIM honA cAhiye / ityAdi. kara strI muktikA prasaMga TAlA jaaske| usI satprahamAre prAcAryoMkI sAhityika sevAkA Ajataka rUpaNA vibhAga meM hI agale sunna 164-165 meM phira yaha krama rahA hai ki prAcIna paraMparAse bhatakA jaisA vahI saMjada pada grahaNa karake manuSyanIka caudahoM guNa Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta viSa 10 sthAnoMkA pratipAdana kiyA gayA hai| Age dravya kSetra te huye 63 sUtra meM saMjara pada chor3A nahIM jA sakatA sparzana zrAdi samasta prarUpaNAoM meM bhI manuSyanIke cAhe vaha phiptI pratimeM prabhAdase. kaSAyase, ajJAnase codahoM guNasthAna batalAye gaye hai| va anya kimIbhI kAraNase chor3a bhalehI diyA jAya / dhavalA TokAkI to paristhiti yaha hai ki satta kucha logoMko yaha dhAraNA hai ki 63 sUtrame rUpaNA ke 63 sUtra meM majeda' pada grahaNa kiye binA manuSyano pada drabyastrokA bodhaka hai, isaliye usa usakI TokAkI koI sArthakatA nahIM rhto| isI satra meM 'saMyata pada digaMbara mAnyatAkA virodho hai, va satprarUpaNAke AdhAra para khar3e kiye gaye AlApA anyatra manuSyanI bhAvastrI kA bodhaka honese vahAM dhikArameM dhavalAkArane manuSyanIke na kavala caudahA~ 'saMyata'pada mAnyatA-virodho nahIM hai kiMtu yaha unakI guNasthAna grahaNa kiye hai, kiMtu eka eka gaNasthAnakI bhrAMti hai| manuSyanA zabdakA isa prakAra artha-bheda alaga alaga vyavasthAkA vivaraNa bhI diyA hai| isI SaTa khaMDAgamake bhItara nahIM bana sktaa| satprarUpaparamparAnusAra gommaTasAra jaisa zAstrome bhI manuSya NA Adi pradhikAroMkA paraspara aisA maMbaMdha hai ki nIke savatra saMyatapada svIkAra kiyA gayA hai| aisI prathama prarUpaNAmeM jina jAvoMke jina guNasthanAkA paristhiti meM kevala mUtra 13 meM se saMyata pada haTA madbhAva batalAyA gayA, unhIM jIvoMkA unhIM guNa dene se sivAya eka gar3abar3I utpanna karaneka aura kyA sthAnoM meM pramANAdi nirUpaNa dravya, kSetra prAdi prarUlAbha hogA? paNAoM meM kiyA gayA hai| yaha bAta dhabalAkArane yadi kevala ukta sUtrame 'saMjada' pada na rahanama dravya pramANa prarUpaNAke prArambhame ho bahuta spaSTatAsa manuSyanIke chaThe Adi guNasthAnAkA nivAraNa ho batalA dI hai| yadi aimAna hoto zAstra meM yaha vira. sakatA, to dhavalAke saMpAdakoMko unake sammukha nipatti upasthita ho jAyagI ki jina jIvoMke jo upasthita hasta likhiti pratiyoM meM ukta padakA abhAva guNasthAna batalAye unakI makhyA Adi nahIM kahI hone para bhI usakI sthitikA anumAna na aura jinakI saMkhyA Adi batalAyI unameM una guNa lagAnA pdd'taa| unakA vaha anumAna hI isa bAta kA sthAnIkA matva hI nahIM dikhlaayaa| aisI Ti va pramANa hai ki SaTakhaMDAgamaka pUvApara pramaMgoko dekha- vinipatti SaTa khaMDAgama meM Agamame asaMbhava hai 'saMjada' zabdakA niSkAsana abhI hAla meM nA0 16.2.50 ko gajapaMthAtIrtha ne Ajataka apanI prAcIna paramparAko ataNya para SaTakhaNDAgamake usa 'majada' zabda ke bahiSkAra kAyama rakkhA hai aura apane vicAgasa pratikala kA ADe AcArya zrI zAMtisAgarajIna dediyA hai| viSayakA sAmaMjasya bhI baiThAnakA yathAmAdhya prayatna AcArya mahAgajana SaTakhaNDAgamakaM tAmrapatroM aura kiyA hai| para koI bhI zabda usa graMthase pRthaka karane mudrita pratiyoMmese 'majada' zabda nikAlanakA jo kA du mAhasa nahIM kiyA hai jaisAki AcArya yaha avAMchanIya Adeza diyA hai usase jaina samAja zAMtisAgarajIne kiyA hai / yaha unakI marvathA meM eka bhArI kSobha utpanna hogayA hai aura andhakI anAdhikAra ceSTA hai| koIbhI vyakti kisIbhI grathaprAmANikatA sadAke liye mandehAspada bana gaI hai| kAra kI kRti me se koI bhI vAkya yA zabda nikA digambara pAgama aba taka apanI prAmANikatA lanekA adhikAra nahIM rakhatA, phira dvAdazAMgake ke liye prasiddha rahA hai aura usake prasAraka AcAryoM ekAMzake vettA puSpadanta bhUtabali AcAyake paTe. Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa] zrI agaracandanAhaTAke lekha para noTa 351 khaNDAgama sUtrameMse 'saMjada' padake niSkAsanakI mahApurANa prasiddha hI hai| inameM catumukhake prantha upaghoSaNA kara denA to eka bahutahI bar3e duHsAhasakI labdha nahIM haiN| inake atarikta saM0 610 meM mahAbAta hai aura usake dvArA samAjake una mAnya evaM kavi asagane mahAvIra-carita aura zAntinAtha pratiSThita vidvAnoMkI bhArI avahelanA kIgaI hai caritakI racanAkI hai jisakI pratiyAM aneka jJAnajinhoMne sAgara meM vidvapariSadake avasara para Agama bhaMDAroMmeM sa rakSita haiN| kavivara padmakIrtine sa. pramANoMse siddha karake yaha nirNaya diyA thA ki hameM pArzva-purANakI racanA apabhraMza bhASAmeM kI SaTakhaNDAgamaka 63 sUtrameM 'saMjada' padake rahate hue hai yaha prantha Amera Adike bhaMDAroM meM hai mahAkavi bhI dravyastrIkI mukti siddha nahIM ho sakatI aisI vIrane jambRsvAmi caritakI racanA vi0 saM0 1076 sthitimeM do varSake bAda tAmra patrAdikA kArya pUrA meM kI hai| aura inake pitA devadattane zAMtinAthakA hone para usameMse 'majada' pada nikAlanekI ghoSaNA carita bhI likhA thA jo upalabdha nahIM hai| khoja pharanA AgamakI prAmANikatA ko khataremeM karane para aura bhI aneka parANa tathA carita granthoM DAlaneke sivAya aura kucha artha nahIM rkhtaa| ataH ke ullekha prApta ho skeNge| ina saba ullekhoMse spa. samAjake zrImAnoM tathA vidvAnoMko isa anarthaka hai ki digambara sampradAyameM dazamI 11vIM zatATAlanekA zIghrAtizIghra joradAra prayatna karanA dose pUrva sAtavIM AThavIM aura nauvIM zatAbdiyoM cAhiye aura SaTakhaNDAse nikAle hue usa 'saMjada' meM parANa tathA carita granthoM kA nimoNa ho cukA thA vAle tAmra patrako punaH praviSTa karAnA caahiye| aura yaha racanA kArya bAda meM bhI calatA rahA hai| aura paM. khUbacandajI zAstrIne jo ukta saMsthAkI 13 vI 14 vI 15vIM 16 vIM zatAbdiyoMke aneka mamitike madasya the umo samaya apanA tyAga patra carita parANa prantha vividha bhASAoM meM likhe gaye dekara apane prAtma mammAna kI rakSA kI hai| hai| para zvetAmbara sampradAyame svatantra tIrthakara carita paramAnanda jaina 12 vIM zatAbdIme pUrva nahIM race gaye yaha nAhaTAjI zrI agaracandanAhaTAke lekha para noTa ka vatemAna lekhase spaSTa hai| paramAnanda jaina digambara mAhityameM zaTha zAla kIya mahApuru (398 veM pRSTakA zeSAMza) pIka jIvana paricayako vyakta karane vAle aneka sayala vihiNihANu sakavva kamalu / prantha 12 vIM zatAbdImaM pUrva race gaye hai| prAcAya badhagaya-micchata tamoha-dosu, yativRSabhako 'niloya paeNatto' meM cauvIma tIrtha dhammattha kAma kamaNIyakosu / karoM aura bAraha cakravartiyoM Adike caritrakI maha makAiya malasaMgama virAmu, tvapUrNa sAmagrI vidyamAna hai| AcArya vIrasenake dayadhamma ramArAmAhirAma / ziSya jinasena aura punnATa saMghIya jinasena dvitIya sAvayavayahasAvali viyAsa, ke mahApurANa aura harivaMzapurANa to prasiddha ho prmetttthipNcprimlpyaasu| hai aura kavi parameSThIkA gadya-purANakA ullekha bhI kevalamirikArmAiNakayavilAsa, nihita hI hai bhale hI vaha Aja samupalabdha na ho| samgA pavagga suharasa payAsa / aura AcArya guNabhadrakA uttarapurANa bhI prasiddha hI muNidANakaMda mayaraMda varisu, hai| carita pranyoM meM jaTAsiMhanandIkA barAMga-varita buhayaNa mahuyara maNudieNa harisa / raviSeNakA padma-carita aura svayaMbhUdeva, caturmukha pranthakAne guru mANikyanandIko mahApaNDita evaM puSpadantake paumacariu harivaMza purANa aura batalAneke sAtha sAtha unheM pratyakSa parokSa pramANarUpa Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meza zezaka mI aisA thA (vijayakumAra caudharI, sAhityaratna ) mega zaizava bhI aisA thA, smRtiyAM sAkAra huii| bAla vRndake divya smita meM, cintAyeM saba dUra huI / / eka nimba taruvarake nIce khela rahe the bacce cAra / naMge tana the dhUla-dhUsarita, kitane priya kitane sukumAra / / (1) manake bhItarakI ujvalatA, kabhI kabhI lar3a-bhir3a jAte the, mukhapara svataH jhalakatI thii| apanI jota jatAne ko / bAla-sulabha vaha unako krIr3A. hAra svayaM svIkAra na karate, sabako pyArI lagatI thI / apanI saMpa miTAneko / haMmate, the muskAte the ve, daur3a-daur3ameM Thokara khAkara apanemeM hokara alamasta / yadi koI gira par3atA thA / AMkha micaunI meM hI unakI, lajjita hokara uTha turanta, chipI huI thI khuzI samasta / / (2) vaha jhaTase daur3a lagAtA thaa| (3) tutalAtI mRdu vANI meM, jaba ve sambhASaNa karate the| sunane vAle sahRdaya janake, manako pulakita karate the| khela-khela meM naye khilaune, kitane tor3a diye unane / 'bhItara kyA hai kI jijJAmA, svayaM zAnta karalI unane / / (4) pAMva DAla kara gIlI bAlU unakA khela huA AkarSaNa saM gharakA nirmANa kiyA / mere AkarSita manako / 'aAviSkAriNi zakti svayaM 'maiM bhI bAlaka hUM' vicArane, mAnasame sahI pramANa diyaa| bhulA diyA thA una sabako / / apane kaThina parizramakA phala, maiM bhI bhala gayA apane ko, kitanA moThA hotA hai / lakhakara una saba kI krIr3A / milatA pramANa vAjaka jaba, pulakita mana ho gayA tabhI, nijakI katipara iThalA detaahai| (5) au' bhUla gayA manako pIr3A / / (6) ( 351veM pRSThakA zeSAMza) jalase bhare aura nayarUpa cAMcala taraMgamamUhase gaMbhIra, samyaktvI , paMca parameSTokA bhakta, dharma artha aura kAma uttama samabhaMgarUpa kallolamAlAse bhUSita tathA rUpa puruSArtha yukta tathA zaMkAdika malase rahita svagojina zAsanarUpa nirmala vAlAbase yukta aura paMDitoM apavargarUpa sakharasakA prakAzaka sUcita kiyaa| kAmamaNi pragaTa kiyA hai| aura apaneko nimala Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vora sevAmandira ko prApta sahAyatA anekAntakI gata kiraNa na03 meM prakAzita sahAyatAke bAda vIrasevAmandirako jo sahAyatA prApta huI hai vaha kramazaH nimna prakAra hai aura unake liye vAtAra mahAnubhAva dhanyabAdake pAtra haiN| 20) jaina samAja koDaramA (hajArIbAga) naMdIzvara vidhAnake upakhara meM mArphata 50 goviMdarAya jaina 8) di. jaina samAja bArAbaMkI, mArphata nA0 kanhaiyAlAla jain| 12 // ) jaina yuvaka maMDalI lalitapura RSabhajayantIke upalakSa mArphata vaidya indrajIta AyurSevAcArya / 40111) adhiSThAvA vIrasevAmandira svAdhyAyapremiyoMke liye uttama avasara bhAratako rAjadhAnI dehalAmeM vIrasevAmaMdirake tattvAvadhAnameM samAjake jinavANImata dAnI mahAnubhAvoMko Arthika sahAyatAse vorase sastI jaina granthamAlAkI sthApanA huI hai| pranthamAlAkA pratyeka pranya gRhasthopayogI hai-strI puruSa aura baccoMke lie usakA lenA bar3AhI lAbhadAyaka aura atyanta Avazyaka hai| isaliye pratyeka sadgRhasthakA kartavya hai ki vaha ina prantharatnoMko kharIdakara jinavANoke svAdhyAyase Atma-kalyANa kreN| isa granthamAlAse prakAzita prathoMko prAyaH lAgatase bhI kama mulyameM diye jAnekI yojanAkI gaI hai / abhI nIce likhe grantha chapa rahe haiN| jina 8 granthoMkA lAgata mUlya 15) hai, ve pUrA seTa lenevAle sajjanoMko lAgatase bhI kama mUlya 12) meM aura padmapurANako chor3akara zeSa 7 pranyakA seTa sipha .) meM dene kA nizcaya kiyA hai| jinheM ina pratharatnoMkI AvazyakatA ho ve grahakoMmeM apanA nAma likhavA kara aura apanA malya bhejakara 'vIrasevAmaMdira Aphisa 733 dariyAgaMja dehalI se rasIda le leM aura chape hue chaha graMtha bhI le le zeSa prantha jaise-jaise taiyAra hote jAyeMge usI kamase ve unake pAsa pahuMcate rheNge| 1 ratnakaraNDazrAvakAcAra-sajilda lagabhaga 800pRSTha (mUla0 samantabhadrAcArya, TI0 50 sadAsukhadAsajI 3) 2 mokSamAgaprakAzajha-sajilda lagabhaga 500 pRSTha (paM. ToDaramalajI) 3 jainamahilAzikSAsaMgraha-pRSTha 240 4 sukhakI eka jhalaka-pRSTha 160 (pUjya varNIjIke pravacanoMkA sundara saMkalana) 5 zrAvakadharma saMgraha-pRSTha 240(paM0darayAvasiMha sodhiyA bhavakopayogI pustaka) 6 marajainadharma-pRSTha 112 (bAlakopayogI pustaka) 7 chahaDhAlA-pRSTha 100 (paM0 daulatarAma jI va paM. budhajanajI kRta) 8 padmapurANa-(sajilda bar3A sAija pRSTha 800(mUla. raviSeNAcArya, TI0 50 daulatarAmajI) mantrI-vIrasevAmaMdira sastI granthamAlA naM. 33 dariyAgaMja, dehlii| Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIrasevAmaMdirake prakAzana 1. anitya - bhAvanA - prA. padmanandikRta bhAvapUrNa aura hRdayagrAhI mahatvakI kRti, sAhitya-tapasvI paNDita jugalakizora sutArake hindI padyAnuvAda aura bhAvArtha shit| mUlya cAra AnA / -sarala 2. AcAya prabhAcandrakA tattvArtha sUtrasaMkSipta gathA sUtraprantha, paM0 jugalakizora mukhtArakI subodha hindI-vyAkhyAsahita / mUlya cAra zrAnA / 3. nyAya - dIpikA - ( mahatvakA sarvapriya saMskaraNa ) - abhinava dharmabhUSaNa viracita nyAya-viSayakI subodha prAthamika rcnaa| nyAyAcArya paM0 daravArAlA koThiyAdvArA sampAdita, hindI anuvAda, vistRta (101 pRSThakI ) prastAvanA, prAkathana, pariziSTAdime viziSTa, 400 pRSTha pramANa, lAgata mUlya pA~ca rupayA / vidvAnoM, chAtroM aura svAdhyAya-premiyoMne isa saMskaraNako bahuta pasanda kiyA hai| isako thor3I ho pratiyA~ zeSa rahI haiM / zIghratA kreN| phira na milanepara pachatAnA par3egA / 4. satsAdhusmaraNamaGgalapATha - abhUtapUrva sundara aura viziSTa sakalana, saGkalayitA paMDita jugalakizora mukhtAra | bhagavAna mahAvIra se lekara jinasenAcArya paryantake 21 mahAn jainAcAryoki prabhAvaka guNasmaraNAMma yukra / mUlya ATha thAnA / / 5. adhyAtmakamalamArtaNDa - paJcAdhyAyI tathA lATamaMhitA Adi granthoMka racayitA paMDita rAjamala viracita pUrva zradhyAtmika kRti, nyAyAcArya paMDita darabArIlAla koThiyA aura paM0 paramAnanda zAstrIke sarala hindI anuvAdAdisahita tathA mukhtAra paMDita jugalakizoradvArA likhita vistRta prastAvanA viziSTa / mUlya deva rupayA / Regd. No. D, 397 6. umAsvAmizrAvakAcAraparIcA - mukhtAra zrI paM0 jugalakizoradvArA likhita grantha- parIkSAoMkA itihA ma sahita prathama zraMza mUlya cAra thAnA / 7. vivAhasamuddezya - paMDita jugalakizora mukhtAradvArA racita vivAhake rahasyako batalAnevAlI aura vivAhoMke avasarapara vitaraNa karane yogya sura kRti / mUlya ATha zrAnA / naye prakAzana 1. AmaparIkSA - svopajJaTIkA sahita - ( aneka vizeSatA viziSTa mahatvapUrNa abhinava saMskaraNa ) tArkika ziromaNi vidyAnandasvAmi-viracita prAptaviSayakI advitIya racanA, nyAyAcArya paNDita daravArIlAla koThiyA dvArA prAcIna pratiyAMparase saMzodhita zrI sampA di, hindI anuvAda, vistRta prastAvanA, aura sanAjaka bahuzra uta vidvAna paM0 kailAzacandra jI zAstrI dvArA likhita vicAra prAkathana tathA aneka pariziSTa lana 20x26/8 paMjI sAija, lagabhaga cAra-sAM pRSTha pramANa, lAgata mUlya ATha rupayA yaha saskaraNa prakAzina hai| 2. zrI purapArzvanAtha stotra - umra. vidyAnandAcAryafarer mahatvakA stotra, hindI anuvAda tathA prastAnAdi sahita | sampAdaka- nyAyAcArya paNDita darabArIlAla koriyA / mUlya bAraha dhAnA / 3. zAsanacatustrizikA - vikramako 13 zavAjI vidvAn suni manakA viracita tIrthaparicayAtmaka aitihAsika pUrva racanA, hindI anuvAda mahina | sampAdaka- nyAyAcArya paNDita stationer koTiyA mRtya bAraha AnA / vyavasthApaka- vIrasevAmandira, 7/33 dariyAgaMja, dehalI / prakAzana - paramAnanda jaina zAstrI, bIrasaMyAmaMdira 7/33 dariyAgaMja valI, mudraka - ajitakumAra jaina zAstrI zrI Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - anekAnta mampAdaka-jugalakizora mukhtAra ton..... ....vumanand......nurammin . na im ages ____ viSaya....racA :-- viSaya lekhaka .... 353 . 1. ahannutimAlA | sampAdaka . harijana-madira-pravezaka sambandhame merA spaSTIkaraNa | zrIgaNezaprasAdajI varNI 3. saMjadakA bahiSkAra | DA0 hIrAlAla 4. maurya mAmrAjyakA saMkSipta itihAsa ( paM0 bAlacanda 5. mAnAgirikA vartamAna bhaTaTAraka gaTIkA itihAma [40bAlacanda 6. cekoslovakiyA | bA* mAIdayAla 7. hindI jaina sAhityake kucha ajJAta kavi- / bA. jyotiprasAda 8 mahAkavi raidhU | paM0 paramAnanda 371 . Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAcAra kendrIya maMtrimaMDalameM eka jaina maMtrI donoM hAtha nahIM haiN| isI liye vaha apane dAhine zrImAna bA. ajitaprasAda jI jaina ema0 ela0e0 parakI uGgaliyoM se kalama pakar3a kara bahuta sundara sahAranapurako abhI bhAratasarakArake kendrIya maMtrImaMDala likhatA hai aura bahuta jaldI likhatA hai| kanar3ImeM meM zrI mohanalAla sakasenA sthAna para niyukta kiyA vaha antima parIkSA pAsa kara cukA hai| bIjApura meM gayA hai| bdhaaii| adhyApakI prApta karanekA prayatna kara rahA hai / gardana paira se likhane vAlA aura kaMdhe ke bIca lagAma pakar3akara ghar3asavArI bhI karnATakake sImAvartI eka gAvameM zaMkarApA karatA hai| nAmaka eka navayuvaka rahatA hai jisake bacapanase hI svAdhyAyapremiyoM ke liye uttama avasara bhAratakI rAjadhAnI dehalI meM vIrasevAndirake tatvAvadhAnameM samAjake jinavANIbhakta dAnI mahAnubhAvoMkI Arthika sahAyatAse eka sastI jaina pranthamAlA kI sthApanA huI hai| granthamAlA-kA pratyeka prantha gRhasthopayogI hai-strI puruSa aura baccoMke lie usakA lenA bar3AhI lAbhadAyaka aura atyanta Avazyaka hai| isaliye pratyeka sadagRhasthakA kartavya hai ki vaha ina grantharatnoMko kharIdakara jinavANIke svAdhyAyase Atma-kalyANa kre| isa sastIkA granthamAlAse prakAzita nimnalikhita pranthoMkA lAgata mUlya 15) hai, ve pUrA maMTa lene vAle sajjanoM ko lAgatase bhI kama mUlya 12) meM aura padmapurANako chor3akara zeSa granthoMkA seTa sirpha7)meM denekA nizcaya kiyA hai| jinhe ina grantharatnoMkI AvazyakatA ho va prAhakoM meM apanA nAma likhAkara aura apanA mUlya bhejakara borasevAmandira Aphisa 733 dariyAgaja dehalI se rasIda leleN| padmapurANa ka sivAya sabhI grantha chapakara taiyAra hai| padmapurANa presame chapa rahA hai| 1 ratnakaraNDazrAvakAcAra-sajilda lagabhaga 800 pRSTha(mUla0 samantabhadrAcArya, TI. paM0 sadAsukhadAsajI 3) 2 mokSamArgaprakAzaka-sajilda lagabhaga 500 pRSTha (pa0 ToDaramalajI) 2 // ) 3 jaina mahilAzikSAsaMgraha-pRSTha 240 4 sukhakI jhalaka-pRSTha 160( pUjyavarNIjIke pravacanoMkA sundara saMkalana ) 5 zrAvakadharma saMgraha-pRSTha 240 (paM0 darayAvasiMha,zrAvakopayAgI pustaka) 6 saralajaina dharma-pRSTha 112 (bAlakopayogI pustaka) 7 chahaDhAlA-pRSTha 500 (paM0 daulatarAmajI va pa0 budhajanajI kRta) 8 padmapurANa-(sajilda bar3A sAija ) pRSTha 800 ( mala ravipaNAcAye, TI0 paM0 daulatarAmajo) 6 40. mantrI-vIrasevAmadina sastI granthamAlA, naM07433 dariyAgaMja, dehlii| Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OM ahama 4 bastatattva-saghAtaka = -PAPTURERA vizva tattva-prakAzaka JLLEEPRI TRACLALLAHARImms * vArSika mUlya 5)* = isa kiraNakA mUlya // )* %EL HARREARTERNA TOTS nItivirodhadhvaMsIlokavyavahAravartakaHsamyak / paramAgamasya bIja bhuvanaikagururjayatyanekAnta, Gina * apraila varSa 50 kiraNa10 vIramevAmandira ( samantabhadrAzrama ), 7/33 dariyAgaMja, dahalI vaizAkha zukla, vInivANa-maMvat 2476, vikrama saMvat 2007 zrImAghanandi ti viracitA ahennatimAlA [yaha stani jayapurake baDe mandirake usI-jINa zIrNa gaTaka parame upalabdha huI hai jisaparasaM anekAntakI gata kiraNa meM prakAzita 'zambhastotra kI upalabdhi huI thii| isa statika, jisakA nAma antima padyaparame 'aInnatimAlA' pAyA jAtA hai, sAmane Ate hI khayAla utpanna huA ki zAyada yaha stuti vahI ho jo jainasiddhAnta bhAskaraka prathama varSa kI kisI kiraNa me koI 31 varSa pahile prakAzita huI thI parantu jayapura meM bhAskarakI usa varSakI phAila na milapakaneka kAraNa milAna AdikI dRSTi se stutiko 10mArca sana 1950 ko noTa kara liyA gyaa| isake yAda eka dUsare guTako dUsarI prati bhI mila gaI, jo pahalI pratise zuddha jAna par3I aura isalie usake pATha bhedoMko noTa kiyA gayA / hAla meM mAskara 'ka prathama varSakI thI kiraNako dekhanese mAlUma hA ki yaha stuti upameM eka aitihAsika stuti ke nAma prakAzita hai aura ise karNATakadezame prApta una mAghanandi prAcAyakA kRti batalAyA hai jo daivayogame apanA munipada chor3a kara atyanta sundara kumhArakI kanyAke mAtha vivAha karane lie vAdhya hae the| sAtha hI,yaha bhI prakaTa kiyA hai ki vaha kumhAra ke ghara rahate jaba ghar3A (maTakAdi) banAneko baiThate the to usapara thapakI lagAte samaya isa prakArake stuti zlokoMko banA banA kara gAyA karate the| yaha saba bAta kahAM taka ThIka hai isaka vicArakA yahAM avasara nahIM hai| hAM, itanA jarUra kahanA hogA ki stuti bar3I sundara tathA mAvapUrNa hai, Adi antaka donoM poMko choDakara zeSa padya RSabhAdi caturviMzati tItharoMkI stutiko lie hae bar3e hI rasole haiM aura ve ghar3epara thapako lagAte hue gAe bajAe jA sakate haiN| bhAskara meM yaha stati kipane hA prazaddha rUpa meM prakAzita huI thI jimase aneka sthaloM para artha ko saMgati Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ThAka nahIM baiThatI Aja ukta dono pratiyoM ke AdhAra para ise prAyaH zuddha rUpa meM prakAzita kiyA jAtA hai - sampAdaka ( zArdUlavikrIDitama ) vande tAnamarapravekamukaTaprottAruNaprasphuradhAma- stoma vimizritApadanakhAbhISUtkarA rejire / yeSAM tIrthaMkarezinAM surasaridvAripravAho yathA, divyadevanitaMbinIstana galatkAzmIrapUrAnvitaH ||1|| vRSabhaM tribhuvanapati zata-bandhaM mandaragirimiva dhIramanindyam / vande manamija-gaja-mRgarAjaM rAjita-tanumajitaM jinarAjam || || saMbhava dujvala guNamahimAnaM saMbhavajinapratimapratimAnam / abhinandanamAnindita lokavidyA''lokita-lokA'lokama // sumatiM prazamita kuna samUha nirdolitAkhilaka me samRham / bande ta padmaprabhadevaM devA'sura-nara-kRta-padasevam // 4 // sevaka munijanasurutarupArzavaM praNamAmi prathitaM ca supArzvama // tribhuvanajananayanotpalacandra candraprabhamavarjita tandrama ||4|| suvidhi vidhu-dhavalojvalakoti, tribhuvanapatinutakIrtita mRtima / bhUtalapati nutazItala nArtha, dhyAna- mahAinala hutara tinAthama // 5 // spaSTAnantacatuSTaya-nilayaM, zreyojinapatimapagatavilayama | zrIvasujyataM nutapAdaM bhavyajana-priya-divya ninAdam // 6 // komalakamaladalAyatanetraM vimalaM kevalazamya sukSetrama | nirjita-kantumanantajinezaM vandra muktiva dhUparamezama ||7|| dhammaM nirmalazamApanna' dharmma-parAyaNa janatAzaraNam / zAnti zAMtikaraM janatAyAH bhaktibhara-kama-kamalanatAyAH // kandhu' guNamaNiratnakaraNDaM saMmArAmbuddhi-taraNa- taraNDam | zramarItaMtra - cakorI-candra araparamaM pada-vinuta-mahendrama // // uddhata - moha-mahAmaTamallaM malliphullazaraM pratimallama / sutratamapagata- doSanikAyaM caraNAmbujantadeva nikAyama // 10 // naumi narma guNaratnamamudra yogi-nirUpita-yogasamudrama | nIla- zyAmala-komala - gAtra' nemisvAminamenohAtrama ||11|| phaNi-phaNa maNDapa-maNDita-dehaM pArzavaM nijahinagata saMdehama | vIramapAra pavitra caritra karma mahIruha mUlalavitram ||11|| saMsArA'pratimapratibAdhaM pariniHkramaNaM kevalabodhaMm / vande mandara mastaka pIThaM kRtajanmAbhiSavanutapIThe // 12 // [ ghattA ] ananu-guNa-nibaddhAmahetAM mAghanandI (ndi ) trati-racita- suvarNA'nekapuSpa-vrajAnAm / ma bhavati nutimAlAM yo vidhatte svakaNThe, priyapatiramara zrI mokSalakSmI vadhUnAm // Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ harijana-mandira praveza ke sambankmeM merA spaSTIkaraNa [ le0-- kSa0 zrIgaNezasAda jI varNo, nyAyAcArya ] <--1 jaba se harajana mandira pravezacaco calI kucha me bhI parivartana huA / eka dina aisA bhI thA jo logoMne apane svabhAva yA pakSavizeSakI preraNA se diname daza bAra pAnI aura pAMca bAra bhojana karate harijana mandira pravezakaM vidhi-niSedhasAdhaka Ando- bhI soca na karate the ve Aja eka bAra ho bhojana lanoMko vita-anucita protsAhana diyaa| kucha aura jala lekara santoSa karate haiN| kahane kA tAtpaya logoM ko jinheM Agamaka anukUla kintu apanI yaha hai ki sAmagrIka anukUla pratikUla milane para yathecchAke pratikUna vicAra sunAi diye, unhoMna padArthame tadanusAra pariNamana hota rahate hai| Aja kahanA Arambha kiyA ki "varNIjI harijanamandira jinako hama nIca patita yA ghRNita jAtike nAmase pravazakaM pakSapAtI hai," itanA hI nahIM dalavizeSa pukArata unakI pUrvaavasthAko varNavyavasthA prArambha aura pakSavizeSakA Azraya lekara apanI svArtha honeke samaya ko socie aura AjakI avasthAse sAdhanA ke liye, yathA tathA Agama pramANa bhI upa tulanAtmaka adhyayana kIjiye, usa avasthAse isa sthita karate hue mere prati bhI jo kucha manameM AyA avasthA taka pahuMcane ke kAraNoMkI yadi vizleSaNa UTapaTAMga kaha DAlA, isase mujhe jarA bhI ropa nahIM kiyAjAya to yahI siddha hogA ki bahusaMkhyaka vargakI parantu una sambhrAnta janoM ke nirAkaraNa ke liye spaSTI tulanA meM unheM unake utthAname sAdhaka anukUle kAraNa karaNa Avazyaka hai, yadyapi isameM na to pakSapAto nahIM mile, pratikUla paristhitiyoMna unheM bAdhya bananakI icchA hai na virodhI banane kii| parantu kiyA, phalataH 60 pratizata hindU janatAme se 20-25 AtmAkI prabanna preraNA sadA yahI rahatI hai ki jo pratizata isa jAtiko vivaza duzni dekhanekA dubhAgya maname ho vaha vacanAMse kaho, yadi nahIM kaha sakata huA, unakI sAmAjika rAjanaitika Arthika evaM taba tumane abataka dharmakA marma hI nahIM samajhA, dhArmika sabhI samasyAeM jaTila hotI gaI, unakI mAyA chala, kapaTa, vAkprapaMca Adi vaMcakatAke dayanIya dazApara sudhArakoMko tarasa AyA, inhIM rUpAnta tyAgapUrvaka jo vRtti hogI vahI gAMvIjona unake uddhArakI saphala yojanA sakriya kI, dhArmikatA bhI kahalAyegI / yahI kAraNa hai ki isa kyoMki unakI samajha meM yaha acchI taraha zrAcukA viSaya me kucha likhanA Avazyaka pratIta huA / yA ki yadi unako sahArA na diyA gayA to kitanA hI sunAra ho, kitanA hI dharma pracAra ho, rASTragItAkA yaha kAlA kalaMka dhula na sakegA / ve sadAka liye harijana (jinake liye harikA sahArA ho aura saba mahAroMke liye asahAya hoM), hI raha jAyeMge / yahI kAraNa thA ki harijanoMke uddhArake jiye gAMdhIjIna apanI satya sAdhatAkA upayoga kiyA, vizvake sAdhu santoM se joradAra zabdoM me Agraha kiyA, dharma kisA ko paitRka sampatti nahIM, yaha spaSTa karate hue unhoMna harijana aura unakA uddhAra anantAnanta AtmAeM haiM parantu lakSaNa sabake nAnA nahIM eka hI ha / bhagavAn umAsvAmani jIvakA lakSaNa upayoga kahA hai, maMda avasthA pramukha hai, avasthA parivartita hotI hai eka dinako bAla kI avasthA parivartita hota hota Aja vRddha avasthAkA prApta ho gae haiM yaha to zarIra parivartana huA, AtmA Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [ pa 10 harijana uddhAra ke liye saba kucha tyAga diyA, saba nayA hI hai / ghRtAkI to bAta ThIka hI hai loga use kucha kArya kiyA. dUsaroMko bhI aisA karane kA upadeza paMktibhojana aura sAmAjika kAryoM meM sammilita diyaa| hamAra bhAgamame gRddha pakSIko vratI limbA nahIM karate, va manuSya nIca jAtime utpanna hote haiM hai, mRtyu pAkara kalpavAsI deva honA bhI likhA parantu yadi vaha dhamako aMgIkAra kara letA hai to hai, yahI nahIM kintu gamacandrajIke bhrAtR-mohako uma sammAnako dRSTima dekhA jAtA hai, use prAmAdara karanameM usakA nimitta honA bhI likhA hai| Nika vyakti mAnA jAtA hai| yaha to yahAMke manuSyAM Adhunika yugame harijanoMkA uddhAra sthiti- kI bAta hai kintu jahAna koI upadeSTA hai aura na karaNa kahA jA sakatA hai| dharma bhI hamArA patita manuSyoMkA sadbhAva hai usa svayaM bhUgmaNa dvopa aura pAvana hai,yadi harijana patita hI hai to hamArA mamudame prakhyAta tiyeca machalo magara tathA anya vizvAma hai ki jisa jainadharmaka prabala pratApase yama- sthalacarajIva bhI vrato hokara svargake pAtra hojAte haiM, pAla cANDAla jaima madugatike pAtra ho gaye hai umase taba karmabhUmike manuSya banI hokara yadi jainadharma ina harijanoMkA uddhAra ho jAnA koI kaThina kArya pAleM taba Apa kyA roka sakata haiM ? Apa hinda nahIM hai| na baniye yaha kauna kahatA hai ? parantu hindU jo ucca kulavAle hai ve yadi muni bana jAveM taba Apako kyA vaizya kauna, zUdra kauna ? Apatti hai ? hindu zabda kA artha marI samajhame dharmajananazana sampAdakane maraM lekhapara zUdrAMka ma sambandha nahIM rakhatA jaise bhAratakA rahane vAlA viSayame bahuta kucha limbA hai, Agama pramANa bhI bhAratIya kahalAtA hai isI taraha dezavizeSakI apekSA die hai, prAgamakI bAtako to maiM sAdara svIkAra yaha nAma yahA pratIta hotA hai| janmame manuSya eka karatA hUM; parantu AgamakA artha jA Apa lagAveM sadRza utpanna hote hai kintu jinako jaisA mambandha vahI ThIka hai, yaha kaisaM kahA jA sakatA hai| zrI milA umI taraha unakA parijana hojAtA hai| bhagavAna 108 kundakunda svAmIne to yahA taka likhA hai| AdinAthake samaya tIna varNa the, bharatane brAhmaNa taM eyavahA dAehaM appaNA saviDavaNa / vaNakI sthApanA ko yaha AdipurANase vidita honA jadi dAejja pamANaM cukijja ilaM Na ghettanvaM // hai| isase siddha hai ki ina tIna varNamese hI brAhmagA usa ekatvavibhakta AtmAko mai AtmAka hae, malama tIna varNa kahAM seAe, vizeSa UhApoha nija-vibhava dvArA digvalAtA hU~, jA mai dikhalAU se na to ApahI apanako vaizya siddha kara sakate to use pramANa svIkAra karanA aura jo kahIM para hai aura na zUdra kauna the yaha nirNaya hI Apa de cUka-bhUla-jAU tA chala nahIM grahaNa krnaa| sakate haiN| Agamame limbA hai jo aspaze zUdama spaza ho zUdrAMke prati kRtajJa banie jAve taba snAna karanA cAhiye, asparza kyA aspaza jainadarzana sampAdaka ne Age likhA hai ki jAtimeM paidA honesehI hojAtA hai| taba tIna varSoM meM- AcArya mahArAja dayAla haiM, tabakyA vaha zudra unakI brAhmaNa, kSatriya, vazyame-paidA honese mabhIko dayAke pAtra nahIM haiN| logaapanI truTiko nahIM dekhate uttama hojAnA cAhiye ! parantu dekhA yaha jAtA hai logAMkA jo upakAra zUdroMsa hotA hai anyase nahIM ki yadi uttama jAtivAlA niMdha kAma karatA hai hotA, yadi ve eka dinako bhI kUr3A-ghara zaucagRha taba cANDAla ginA jAtA hai, usase loga ghRNA Adi svacchakaranA banda karadeM tabapatA laga jaavegaa| karate hai| gAndhIjIke hatyAre gaur3asakA udAharaNa parantu unake sAtha Apa jo vyavahAra karate hai yadi Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 10 ] arhannutimAlA usakA varNana kiyaa| jAya to pravAda cala pdd'e| ve to ApakA upakAra karate haiM parantu Apa paMkti bhojana jaba hotI hai taba acchA acchA mAla apane udarameM svAhA kara lete haiM aura ucchiSTa pAnIse sizcita pattaloM ko unake havAle kara dete haiM ! acche acche mAlato Apa vA gaye aura sar3e gale yA Ane kAne pakar3A dete haiM una vicAroMko imapara hI hama zrArSa paddhatikI rakSA karate hai balihArI isa dayAkI, dharma dhurandhara kI !! zUdra bhI dharmadhAraNa kara vratI hosakatA hai| yaha to sabhI mAnate hai ki dhama kisIkI paitRka sampatti nahIM catargatika jIva samyaktva upArjanakI yogyatA rakhate hai. bhavyAdi - vizeSaNa se sampanna hone caahie| dharma vastu svataH siddha hai aura pratyeka jIva meM hai, virodhI kAraNa pRthaka hone para usakA svayaM vikAsa hotA hai aura usakA na koI hato hai aura na dAtA hI hai / isa paMcama kAla meM usakA pUrNa vikAsa nahIM hotA, cAhe gRhastha ho cAhe muni ho gRhasthoMmaM sabhI manuSyAmaM vyavahAra dharma kA udaya ho sakatA hai yaha niyama nahIM ki brAhmaNa kSatriya vaizya hI use dhAraNa kare zUdra usase vaMcita rahe / gRddha pakSo municaraNoM meM leTa gayA / usake pUrva bhava munine varNana kiye, sItA rAmacandrajI ko usakI rakSAkA bhAra supurda kiyA, jahAM ki gRddhapakSI ho jAve, vahAM zUdra zuddha nahIM ho sakate yaha buddhi nahIM aataa| yadi zUdra nidya kAryo ko tyAgadeve aura ma yadi khAnA chor3atre taba vaha vratI hosakatA hai maMdira / kI svIkRti denA na denA ApakI icchA para hai parantu isa dhArmika kRtya ke liye jaise Apa unakA bahiSkAra karate haiM vaise hI kalpanA karo yadi ve dhArmika vrata ke liye ApakA bahiSkAra karadeM yA asahayoga karadeM taba Apa kyA kareMge? sunAra gahanA na banAve, luhAra lohekA kAma na kare baDhaI hala na banAve to lodho kuramI Adi khetI na kareM, dhAbI vastra prakSAlana chor3a deve, carmakAra mRta 357 pazu na haTAve, vasorina saurIkA kAma nkre| bhaMgina zaucagRha zuddha na kare, taba saMsAra meM hA hA kAra maca jAvegA, haijA, plega cecaka vAya jaise bhayaMkara rogoM kA AkramaNa ho jAvegA / ataH buddhi se kAma lenA cAhiye, unake sAtha mAnavatAkA vyavahAra karanA cAhiye, jisase vaha bhI sumArga para AjAveM / unake bAlaka bhI adhyayana kareM taba Apake bAlakoM ke sadRza ve bhI bI0 e0, ema0 e0, bairiSTara ho sakate hai, saMskRta paDheM taba AcArya ho sakate haiM phira jisa taraha Apa paMca pApakA tyAga kara vratI banate hai yadi ve bhI paMca pApa tyAga deM taba unheM batI honese kauna roka sakatA hai ? murAra me eka bhaMgI pratidina zAstra zravaNa karane AtA thA, saMsAra se bhayabhIta bhI hotA thA, mAMsAdikA tyAgI thA, zAstra sunane meM kabhI bhUla karanA use sahana na thA / dharma kisI kI paitrika sampatti nahIM pAtra Apa logoMne yaha samajha rakkhA hai ki hama jo vyavasthA kareM vaho dharma hai / dharmakA sambandha Atmadravya se hai na ki zarIra me / hAM, yaha zravazya hai ki jaba taka AtmA asaMjJI rahatA hai taba taka vaha samyagdarzanakA pAtra nahIM hotA, saMjJI hote hI dharmakA pAtra ho jAtA hai, zrArSavAkya hai ki cAroM gati vAlA maMjJI paMcendriya jIva isa ananta saMsAra ke ghAtaka samyAdarzanakA ho makatA vahA~ para yaha nahIM likhA ki asparza zUdra yA hiMsaka siMha yA vyantarAdi yA narakake nArakI isake pAtra nahIM hote, jatatA ko bhrama DAlakara hara ekako bAvalA aura apaneko buddhimAna kara dene ko zaktimAna nahIM / Apa jAnate haiM saMsAra meM jitane prANI haiM sabhI sukha cAhate haiM aura mukhakA kAraNa dharma hai; usakA antaraMga sAdhana to nija meM hai phira bhI usake vikAsake lie bAhya sAdhanakI AvazyakatA hai jaise ghaTotpatti mRtikAse hI hotI hai aura phira kumbhakArAdi bAhya sAdhanoM kI zrAvazyakatA apekSita hai, sva antaraMga sAdhana Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 anekAnta varSa 10 - to AtmAmeM ho hai phira bhI bAhyasAdhanoM kI bAta kara sake, nimitta to apanA kAma karegA upAapekSA rakhatA hai| bAhya sAdhana deva guru zAstra hai| dAna bhI apanA hI kAma kregaa| Apa logoMne yahA~ taka pratibandha lagA rakkhA hai bandara ghur3akIse kAma nahIM calegA ki asparza zUdrako mandira pAnekA bhI adhikAra eka mahAzaya zrI niraMjanalAlane jainamitra aMka nahIM hai, unake pAnese mandirameM aneka prakArake 20 me to yahAM taka likhA ki "tumhArA kSullaka pada vighna honekI sambhAvanA hai| yadi zAntabhAvase chIna liyA jAvegA" mAnoM Apake hI hAthameM dhamakI vicAra karo taba patA lagegA ki unake mandira sattA prAgaI hai| yaha maMjada' pada nahIM jo mana cAhA Anese kisI prakArakI hAni nahIM api tu lAbha haTavA diyA, zAstraparamparA yA Agamake vicchada hI hogaa| prathama to jo hiMsA Adi mahA pApa karaneme jarA bhI bhaya nahIM kiyaa| jainadarzanake saMsArameM hote haiM yadi ye asparza zUdra jaina dhamako sampAdakane jo likhA usakA pratyuttara denA mere aMgokAra kareMge taba yaha pApa anAyAsa hI kama jJAnakA viSaya nahIM; kyoMki maiM nato bhAgamajJa hU~ ho jAyaMge / ApakI dRSTimeM ye bhale hIna ho, parantu aura na koI sabakA jJAtA parantu merA hRdaya yahasAkSI yadi daivAta jaina ho jAveM taba Apa kyA kareMge? detA haiki manuSyapayAyavAlA jA bhI vAhe, vaha koIbhI cANDAlako bhI rAjAkA putra camara Dholate dekhA jAtikA ho, kalyANamArgakA pathika ho sakatA hai, gayA esI jo prasiddhi hai kyA vaha amatya hai? zUdra bhI madAcArakA pAtra hai| hAM, yaha abhya bAta hai athavA kyA yohI zrIsamantabhadrasvamIne ratnakaraNDa ki Apa-logoM dvArA jo mandira nirmANa kiye gaye zrAvakAcArame likhA hai: hai uname unhe mata Ane do aura zAsakavarga bhI samyagdarzanasampannatamapi mAtaMgadeha jm| bhApake anukUla sA kAnana banAda; parantu jo siddha devAH davaM vidarbhasmagUDhAgAgantagaijasam / / kSetra hai, koI adhikAra Apako nahIM jo unheM yahAM AtmAme aiso acintya zakti hai jisa taraha jAna se roka sake / mandiraka zAstra bhale hI Apa AtmA ananta saMsAraka kAraNa mithyAtva karane meM apane samajhakara unheM na paDhane de: parantu sAvanika samatha hai usI taraha ananta saMsArake bandhana kATanameM zAstrAgAra pustakAlaya, vAcanAlayoM meM to Apa bhI samartha hai| zrApa vidvAna haiM jo ApakI icchA ho unhe zAstra pustaka samAcArapatrAdi paDhanese manA so likha deN| parantu isakA yaha artha nahIM ki yadi nahIM kara sakate / yadi vaha paca pApa chor3a deve aura koI anya vyakti apane vicAra vyakta karatA use rAgAdirahita zrAtma kA pUjya mAna, bhagavAna pararokanekI ceSTA kareM, ApakI dayA to prasiddha hai. hantakA smaraNa kareM, taba kyA Apa unheM aisA karane hameM isame koI Apatti nhiiN| Apa sapramANa yaha se roka sakate hai ? jo icchA ho so kro| likhiye ki asparza zUdroMko caraNAnuyogakI AjJAse mujhe jo yaha dhamakI dI hai ki "pIchI kamaNDala dharma karanekA kitanA adhikAra hai, taba hama logoM- chIna legeN| kauna DaratA hai ? sarvAnuyAyo milakara kA yaha vAda jo Apako acikara ho zAnta ho cayo vanda karadA, paranta dharmame hamArI jo aTala jaavegaa| zrI pUjya AcArya mahArAjase hI isa vyava- zraddhA hai use Apa nahIM chona skte| marA hRdaya sthAko pUcha kara likhaye jisameM vyatha vivAda ApakI isa bandara ghur3akIse nahIM ddrtaa| mere hRdayana ho| kevala samAlocanAse kAma na calegA zudroMke meM dRr3ha vizvAsa hai ki aspaze zUdra samyagdarzana viSayameM jo kucha bhI likhA jAve saba sapramANa hI aura bratoMkA pAtra hai| mandira prAnejAnekI likhA jAye / koI zakti nahIM,jo kisIke vicArAMkA bAta Apa jAne / yA jo zrIpUjyazrAcAya Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 kiraNa 10] varNI jI kA spaSTIkaraNa mahArAja kaheM use maano| di aspaze kA sambandha hai taba Apa loga usako davA gaTa gaTa pote haiyA zarIra se hai taba rahe, isameM AtmAkI kyA hAni nahIM ? phira kyoM usase sparza karAte haiM ? Apasa hai aura yadi asparzakA sambandha AtmAse hai taba tAtparya bahumata janatAse hai| Aja jo vyakti pApajisane samyagdarzana prApta kara jiyA vaha aspaze karmame rata haiM ve ryAda kisI prAcArya mahArAjake kahAM rhaa| merA to yaha vizvAsa hai ki guNa- mAnnidhya ko pAkara pApoMkA tyAga kara deveM taba kyA sthAnoMko paripATIme jo mithyAtva guNasthAnavartI dhamAtmA nahIM ho sakate ? prathamAnayogameM aise bahata hai vaha pApI hai| taba cAhe vaha uttama varNakA se dRSTAnta hai| vyAghrone sukauzalasvAmIke udarako kyoM na ho, yadi midhyAdRSTa hai taba paramAthese pApI vidAraNa kiyA aura vahI zrI kIrtidhara munike upahI hai| yaha samyaktvI hai taba uttama AtmA hai| dezase virakta ho samAdhimaraNa kara svarga lakSmIkI yaha niyama zUdrAdi cAroM varNopara lAgU hai| parantu bhAktA huii| ataH kisIko dhamasevanase vaMcita vyavahArame madhyAdarzana samyagdarzanakA nirNaya bAhya rakhane ke upAya raca kara pApake bhAgI mata bno| zrAvaraNAMsa hai ataH jisaka AcaraNa zubha haiM vahI hama to marala manuSya hai ApakI jo icchA ho uttama kahalAta hai, aura jinake AcaraNa malina kahalA prApa loga ho dhamake jJAtA aura AcaraNa hai be aghanya kaha hai / taba eka uttama kulavAlA yadi karane vAle raho / parantu aisA abhimAna mata karo abhaya bhakSaNa karatA hai, vezyAgamanAdi pApa karatA ki hamAre sivAya dumare kucha nahIM jaante| "polo hai usa bhI pApI jIva mAno aura usa mandira mana kamaNDala chIna leMgeM" isase hama bhaya hI kyA bhAne do; kyoMki zubha AcaraName hI patita aspaze kyoM ki yaha to bAhya cinha hai ina ke kArya to aura asadAcArI hai| yadi sadAcArI hai taba vaha komala vastra aura anya pAtrase bhI ho sakate haiN| prApake matase va zrI prAcAyamahArAjakI AjJAsa pastaka chInanekA Adeza nahIM hai| isame pratIta bhagavAna ke darzanakA adhikArI bhale hI na ho; paranta hotA hai ki pustaka jJAnakA upakaraNa hai vaha AtmopaMcama guNasthAnavAlA avazya hai| pApa tyAgakohI pratimeM sahAI hai, usapara kisokA adhikAra mahimA hai| kevala uttama kalamaM janma lenesehI vyakti nhiiN| tathA Apane likhA ki AcArya mahArAjase uttama ho jAtA hai aisA kahanA durAgraha hI hai / uttama prAyazcita lekara padakI rakSA kro| yaha samajhameM kula kI mahimA sadAcArase hI hai, kadAcArase nhiiN| nahIM aataa| jaba hame apane AcaraNameM AtmavinIca kulI bhI malinAcArasa kalaMkita hai| usame zvAsa hai, cAritrakI nirdoSatA meM zraddhA hai taba mAsa khAta hai, mRta pazuoMkA le jAta hai Apaka prAyazcitta kI bAta mocanA bhI anAvazyaka pratIta zau vagRha sApha karata hai, isase Apa unheM asparza hotI hai| jainadarzanakI mahimA to vo hI AtmA kahate hai| saca pachA jAya to ApakA svaya svokAra jAnatA hai jo apanI AtmAko kaSAyabhAvoMse karanA par3egA, ki unheM asparza banAne vAle Apa rakSita rakhatA hai / yadi kaSAyavRtti na gaI taba bAhara hI haiN| ina kAryo se yadi vaha pare ho jAye to muni prAcArya kucha bhI bananekA prayatna kare saba kyA Apa unheM taba bhI asparza mAnale jAveMge? eka nATakI yA svAMga dhAraNa karanA hI hai| vaha damaroM buddhimeM nahIM AtA ki Aja eka bhaMgI yadi IsAI kA to dUra rahe apanA bhI uddhAra karaneke liye patthara hojAtA hai aura vaha par3ha likha kara DAkTara ho jAtA kI naukA sahaza hai| . gaNezaprasAda varNI iTAvA Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMjadakA bahiSkAra (le0 DA0 hIrAlAla jaina, nAgapura ) [gatakiraNa se Age] sUtra 63 meM se 'saMjada' pada haTAne se sabase bar3A kara rahe hai, ata eva uname sAhityika, maiddhAntika va vismaya mujhe yaha ho rahA hai ki Akhira tAmapatroM aitihAsika saccAI nahIM hai| aura isa kalaMka kA dvArA rakSA kaunase AgamakI huI ? Ajase tona dhIre dhIre samasta digambara sAhitya para duSprabhAva par3e as parva jaba mujhe zolApurameM zAntisAgarajI to koI Azcarya kI bAta nhiiN| mahArAjake darzana hae the, taba aneka carcAoM meM yaha bhI carcA AI thI ki manuSyanI va majada' ___ yahAM para saMskRta sAhityaka itihAsa kA vaha AdikI vyavasthAme hamArA bhale hI matabheda ho, prasaMga yAda AtA hai jaba gata zatAbdImeM phrAnsaka kintu tAmapatroMdvArA to maDavidrI meM surakSita prAsaMdha prasiddha vidvAna volTeyarake hAthame yajurveda ko eka tADapatrArUr3ha AgamakI rakSA kI jA rahI hai, jAlI prati pahuca gaI / pahale to unhone usakI khUba ata eva jo pATha una tADapatroM meM upalabdha hai use prazaMsA kI / kintu jaba yaha bAta prakaTa huI ki vaha choDanekA hame koI adhikAra nhiiN| anya carcAka prati zuddha prAcIna pAThAnusAra nahIM hai taba pAzcAtya sambandhameM mata-bheda hone para bhI vahAM upasthita saMsAra bharake vidvAnoMme yaha lahara utpanna huI ki vidvAnoMme isa sambandhame koI mata bheda-nahIM pAyA brAhmaNoM kA samasta sAhitya hI jhUThA, jAlo aura gayA thaa| anaitihAsika hai| tatpazcAta hajAroM prayatna karane para bhI pazcimameM yaha avizvAsakI bhAvanA Aja __ sabase bar3e duHkhakI bAta to yaha hai ki Agama taka bhI parNataH nahIM miTAI jA skii| ke paramparAgata pAThameM isa prakAra apanI rucika anusAra parivartana karake una tAmrapatrAMpara sadeva digambara samAja aura usake mAhityake mAmarya ke liye aprAmANikatAke kalaMkakA TIkA lagAyA ko dekhate hae hamAre prAcInatama va marvopari pramANa jA rahA hai| tAmrapatroMkI yadi koI sArthakatA thI to AgamameM isa prakAra kucha logoM dvArA apanI ruci yaha ki ve jIrNa-zIrNa tADapatroMke pAThakI cira- anumAra pATha-parivartanakI isa pravRttise unakI kAla taka surakSA kara sakeMge, aura hame phira tAr3a bhAvI pratiSThAka sambandha me bar3o za kA utpanna ho patroMka kramazaH naSTa honese utanI cintA nahIM hogI rahI hai| kevala yaha jAnakara kucha santoSa hotA hai kintu vidvatmamAja aba yaha jAna rahA hai ki ye tAmra kibhaktoMkI usa samAja meM koI aipa vivekI vidvAna patra tAipatroMke pAThakI rakSA nahIM karate. kinta bhI the jinhoMne ukta pravRktikA virodha kiyA aura Aja kala ke bhaktoMkI ruci-mAtrakA anukaraNa apane pada se stIphA de diyaa| Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maurya sAmrAjyakA saMkSipta itihAsa (le0-bAlacandra jaina ema0 e0 ) candragupta maurya galAma nahIM dekha sakatA thaa| usane sikandarakI mAmrAjya-lipsAke prati virodha prakAza kiyA jisame candragupta maurya ke pUrvajoMkA kucha patA nahIM sikandara usapara gae hogayA aura candraguptako yahA~ calatA / mauya moriyakA saMskRta rUpa hai| moriya meM prANa bacAkara bhAganA pdd'aa| takSazilAmeM hI use jAtikA paricaya hameM buddha aura mahAvIra ke samaya bAhmaNa cANakya milaa| vaha bhI naMdarAjase meM bhI milatA hai| mauryaputra yA moriyaputta bhagavAna asantuSTa thaa| donoM hI dhunake pakke the| jaina, mahAvIrake gyAraha gaNadharoMme se eka the| candragupta bauddha aura hinda sabhI anutiyAM cANakyako isI maurya jAtikA thaa| pichalI dantakathAme use magadhakA mihAsana hathiyAneme candraguptakA sahAyaka muga nAmaka dAsIkA putra kahakara maurya nAmakI mAnatI hai| mAthakatA batAi jAna lgii| vastuta: ukta dantakathA meM koI tathya nahIM hai aura na isa prakArakA kAI candraguptane paMjAbameM hI sainya-saMghaTana kiyA aura pazcimakaM prAnta jItatA huA pUrvameM kramazaH prAcIna ullekha hI milatA hai| viSNupurANakI pATaliputra taka car3ha paayaa| vahAM bhayAnaka aura ghamATIkAme pahalI bAra yaha bAta uThAI gaI hai| mudrA sAna yuddha ke pazcAta candragupta vijayI huA aura rAkSasa nATakame bhI patA calatA hai ki vaha nandaka kauTilya (cANakya ) ne magadha ke siMhAsanapara usakA vaMzakA thaa| spaSTa hai ki kisI kAraNa vizeSame hI abhiSeka kiyA / mahApaMza TIkAmeM eka kathA candraguptako nIcakulIna pracArita karaneke uddezyasa milatI hai| candragupta aura cANakyane dhananamdase yaha kathA gar3hI gaI / satya to yaha hai ki vaha mAriya- hArakara bhAgate eka vRdiyAke gharame zaraNa lI / jAtikA kSatriya thaa| bur3hiyAne apane beTeko khAneke liye eka roTI do candragupta mahatvAkAMkSI yavaka thaa| aMtima naMdarAjA kintu usane use bIcasa kutara-kutarakara sArI roTI dhananaMdase usakA prAraMbhika virodha thA aura vaha kharAba kara dii| bur3hiyA yaha dekhakara lar3akeko DAMTate usake sAmrAjyako ukhADa phekanake liye prayatnazIla hue bolI ki mUrkha, roTI konoMse tor3a / candragupta thaa| isI uddezyako lekara vaha takSazilAmeM sikandara aura cANakya jaisI mUrkhatA kara sArI roTI kharAba se bhI milA thaa| nandasAmrAjyako naSTa karane meM vaha mata kr| candragupta aura cANakya ke liye yaha sAmasikandarako sahAyatA cAhatA thA lekina sikandarase yika zikSA thii| unhoMne sAmrAjya ke madhyameM halacala usakI paTI nhiiN| mikandara samUce bhAratapara apanA macAnakI apekSA konoMsa AkramaNa karanekA sabaka Adhipatya cAhatA thA para candraguma apane dezako sIkhA aura pahale pazcimI prAntoMkI vijaya kI taba pUrbakI ora bddh'e| isaprakAra 322 I0 pU0 magadhakA 1. candragataM nandamya va zudAyAM murAyAM jAtaM moryANAM siMhAsana mauryoka adhikAra meM aagyaa| cANakya prathamam / .. 2. koTilya eva. candragupta rAjye'bhiSekSyati / Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 anekAnta / varSa 10 candraguptakA pradhAna amAtya huA aura usane artha- -kAbula, hegata, kandahAra aura kalAta-candragupta zAstrakI racanA kii| candraguptane sAre bhArata dezako ko saupa diy| imaprakAra sIdhe hindukuza taka candrasaMgaThita kiyA aura navIna zAsanapraNAlIko buni. guptakA sAmrAjya vistRta ho gyaa| naMdoMkA pUrA yAda ddaalii| usake darabArama rahanavAle yUnAnI dUta sAmrAjya pahale hI candragupake adhikArameM A cukA megAsthanIjane apanI pustaka iDakAme tatkAlIna thaa| sugaSTa meM usakA rASTrika puSyagupta vaizya zAsanavyavasthA, sainyasaMghaTana, rAtirivAjoM tathA usakI orase zAsanakara rahA thA / dakSiNameM candragupakI jIvanacaryA Adike sambaMdhame vistRta karNATaka prAntameM to usakI mRtyu hI huI thii| ima sucanAeM dI hai| vaha pustaka yadyapi naSTa ho cukI hai prakAra candragupta susaMgaThita bhAratakA prathama samrATa para anya lekhakoMkI kRtigameM usaka jA uddharaNa bnaa| itanA vistRta sAmrAjya to mugala auraMgajebakA milata hai unase candragula aura usakI zAsanavyavasthA bhI na thaa| Adike sabaMdhameM zraccho jAnakArI prApta hAtI hai| sadhiko sthAyI banAne ke liye candragupta aura selyUkasa nikATorakI car3hAI aura hAra selyUkasake bIca vaivAhika saMbaMdha bhI huaa| yUnAnA lekhaka isa sambandhaka viSayame spaSTa nahIM likhata sikandarakI mRtyu ( 323 I0 pU0) ke anaMtara kintu paurANika anuzruti isakA samarthana karatI hai|' usake senApati ApasameM lar3ate bhir3ate rahe / unameM candraguptane bhI bheMTa meM apane sasurako 500 hAthI se apane sabhI pratidvandviyoMke viruddha saphala hokara diye, yUnAniyoMne jinakA upayoga apanI pichalI selyUkasa pazcimI aura madhya eziyAkA samrATa bana lar3AiyoMme kiyaa| isI samayase bhAratako rAjagayA aura usane sIriyAko apanI rAjadhAnI dhAnI pATaliputrame yUnAniyoMkA eka dUta rahane lgaa| bnaayaa| vaha sIriyAkA samrAT kahalAtA thaa| candragaptake samaya meM megAsthanIja usa padapara vijayI honeke nAte usane nikATora yA vijetAkI adhiSThita thaa| upadhi prahaNa kI thii| __ candragupta maurya ke sikke sikandarake paira palaTate hI bhAratake jina pazcimI __elanakI briTiza myUjiyamake bhAratIya sikoMkI pradezone cAgapake nAyakatvameM svAdhInatA prApta kara macIka damara prakArake pacamArka sikke jinapara pAMca lI thI aura aba jo candraguptake akhila bhAratIya cinha milate haiM, mauryakAlIna mikke hai| ye mAra sAmrAjyake aMga bana cuke the, unheM phira vApasa uttara bhArata aura pAkistAnameM pezAvarase medanIpura apane mAmrAjyameM milAne ke liye selyUkasane lagabhaga naka prApta hote haiN| inameM 60./. cAMdI hai jo artha305 I0 pU0 meM bar3I senAke sAtha bhAratapara car3hAI zAstra anusAra kArSApaNakI taula hai| ina sikoM meM kara dii| idhara candragupta bhI aba taka accho taka acchI taraha se jina sikopara pahAr3I para ardhacandra cinha taraha jamacakA thA aura sadA sAvadhAna bhI rahatA thaa| atipa ya hI akita hai va avazya hI candraguptaka sikke hai| nasakI vizAla aura vyavasthita sanAna yUnAnA pAlakI meM prApta candraguptake mahalaka senAkaM dila dahalA diye aura vijetAselyUkasa candraguptake sAmane vijita hokara aayaa| pIche 1. candragaptastasya sutaH paurasAdhipateH sutAm / / donoM pakSoM meM saMdhi hogaI aura saMdhiko zatoMke sulUvasya tathodvArA gAvanoM bauddhttpr| // bhaviSyaanusAra selyakasane apane sAmrAjya cAra prAnta, purANa 21643 / peropinIseDI, eriyA, ekhomiyA aura gadarosiyA 2 elanaH ezyaTaDiyA pR0 saa| Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa ] maurya sAmrAjya kA saMkSipta itihAsa khaMbhoM, vahIM se prApta miTToke tIna bartanoM, azokake choTe moTe ulaTapherake sAtha isa prasaMgakA varNana hai| mAranAtha staMbhake pAsase prApta sikoM aura rAmapuravA aMtima zrutakevalI bhadrabAhu svAmIko nimiktajhAnase staMbhake pAsase prApta sikoMpara bhI yaha cinha vidita huA ki uttara bhAratameM zIghra hI bhISaNa milA hai| pahADIpara ardhacandra candragupta mauryakA akAla par3anevAlA hai aura aise bhISaNa mamayameM rAjacinha thaa| svargIya DAkTara kAzoprasAdajokA munidharmakA pAlanA kaThina ho jaavegaa| isaliye ve mata thA ki pahADIpara candra candragaptakA upalakSaNa apane ziSya-saMghako lekara dakSiNa kI ora cala diye| hai aura ardhacandra candakA tathA pahAr3I guttakA bodhaka candragupta bhI unakA ziSya hokara unhIM ke sAtha hai| (candagutta candragaptakA prAkRta rUpa hai) dakSiNako claa| bhadrabAhUsvAmokI Ayu atyalpa zeSa rahI thI ataH ve karNATaka pradezake zravaNavelgolA candragupta maurya jaina thA nAmaka sthAname Thahara gye| saMgha aAge dhura dakSiNa jaina anuzrati eka svarase candagapta mauryako taka calA gyaa| apane gurukI vaiyAvattike liye jaina kahatI hai| usake anusAra candraguptane caubIma candragupta unhIMke sAtha raha gayA aura usane unake zrItama samaya taka unakI saMvA kI / bhadrabAhuke parasa ekacchatra zAmana kiyaa| phira apane putra pazcAt usI sthAnapara sallekhanApUrvaka usakI mRtyu bindumArako rAja sauMpa 268 I0 pU0 meM vaha bhadrabAhu kA ziSya hokara karNATaka calA gayA aura vahIM yaha to hai sAhitya pranthoM meM prApta ullekha / mallekhanApUrvaka usakI mRtyu huii| TAmasa sAhabakA kathana hai ki megAsthanIjake kathanameM bhI aisA pratIta isake atirikta utkIrNa lekhoMse bhI isa prasaMgakI puSTi karanevAle pramANa milate hai| kiMvadantI hai ki hotA hai ki candragaptane brAhmaNoM ke siddhAntake vipakSa meM zramaNoMka upadezako aMgIkRta kiyA thaa| itanA zravaNavelgolAkI candragiri pahADIkA nAmakaraNa candraguptase saMbaMdhita honeke hI kAraNa huA hai aura to nizcita hai hI ki candragupta brAhmaNadharma nahIM vahAM kI prAcInatama vadi candravasadikA bhI candragupta mAnatA thaa| svayaM hindU bhaviSyapurANa use bauddha. se saMbaMdha hai| candragiri pahAdIkI bhadrabAhuguphAmeM tatpara kahatA hai| lekina candragapna ke bauddha honekI Aja bhI candraguptake caraNacinha sthita haiM / yahI sthAna carcA na to bauddha anuzratimeM hI milatI hai aura na candraguptake samAdhimaraNakA sthAna hai seriMgapaTTake do anyatra khiiN| bhaviSyapurANane galatIse use bauddha utkIrNa lekhoMme ullekha milatA hai ki kalvappuzikhara kaha diyA hai, kyoMki usake lekhakake liye bauddha aura (candragiri) para mahAmuni bhadravAhu aura candragupta jaina donoM hI samAna aura vipakSI the aura vaha unheM caraNacinha haiN| zravaNavedhagolAke aneka lekha eka mAnatA thaa| vipakSa hone ke nAta donoM hI usake isa kathAko smaraNa karate aura duharAte haiN| vahAMke liye eka barAbara the| sabase prAcIna lekhameM bhI isa prasaMgakA ullekha hai|' dUsarI aura aneka jaina grantha aura utkIrNalekhoM pAra utkANalekhoM- tathA aneka anya lekhoM meM bhI bhadrabAhu aura unake meM candraguptake bhadrabAhukA ziSya hokara mAdhu ziSya candraguptakA ullekha hai| avasthAmeM maraNakA ullekha milatA hai| hemacandrakA pariziSTa parva, hariSeNakA bRhatkathAkoza, devacandrakA 1.500 jilda 3, meriMgapaTTa kramAMka 147, 148 / rAjAvalikathe, bhaTTAraka ratnanaMdikA bhadrabAhu caritra, ..e.. jilda 2, zravaNabelagolA kramAMka 11 cidAnaMdakavikA munivaMzAbhyudaya, Adi pandhoM meM 3... jilda 2, avayavelgolA kramAMka 10,18,54, bhadrabAha aura candragaptakI kathA milatI hai jisame 10,08paadi| Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 anekAnta [varSa 10 - candragapta mauryakA jaina honA aba sabhI vidvAnoM upayukta kAraNa usakA rAjapATa tyAga denA hI pratIta ne mAna liyA hai| bahuta pahale hI DAkTara lyamana hotA hai| aura DAkTara hAnale zrutakevalI bhadrabAhakI dakSiNa bindamAra amitraghAna yAtrA svIkAra kara cuke the| TAmasa sAhaba bhI candragaptako jaina kahanevAle lekhoMke pramANoMko candraguptane jaba rAjapATa chor3akara kaNoTaka bahuta prAcIna aura sandeharahita mAna cake the| pravAsa kiyA to I050 meM ramakA beTA nindasvargIya DAkTara kAzIprasAda jAyasavAlane likhA sAra pATaliputrake siMhAsana para baiThA / imake jIvana hai ki mere adhyayanane mujhe jaina pranthoMkI aitihAsika kI mahatvapUNa ghaTanAe~ kucha bhI bAta nhiiN| candragupta vArtAoMkA Adara karaneko bAdhya kiyA hai| koI jaise pratApI bApakA beTA aura azoka jaise dharmakAraNa nahIM ki hama jainiyoMke isa kathanako ki vijayo beTekA bApa honeke kAraNa isa saMbaMdhI itihAsako loga bhUla baitthe| tArAnAthake itihAsame candragupta apane jIvanake antima bhAgameM rAjapATa tyAga jinadIkSA le munivattise mRtyuko prApta hue, . phira bhI kucha sUcanAe mila ho jAnI haiN| umake anusAra cANakya kucha samaya taka isakA bhI amAtya na mAneM / ' zravaNavelgolAke lekhoMkA sampAdana rahA thaa| yUnAnI lekhakoMne jisa nAmase isakA karanevAle rAisa sAhabakA bhI yahI mata thA / 5 vhI ullekha kiyA hai vaha amitraghAtakA apabhraMza pratIta smithane bhI apanI pustakake chile saMskaraNa me hotA hai| isake daravArameM yUnAnI dUta Deimekama aura candragaptako jainadharmAvalambI mAnaliyA hai| usane misraka rAjA TAlemI philADelphasakA dUta DAmonisasa likhA hai 'jainiyoMne sadaiva ukta maurya samrATako rahate the| eka kiMvadantI he ki bindusArane sIriyA bimbasArake samAna jainadharmAvalambI mAnA hai aura ke rAjA enTiokasa soTarako likhAki Apa mujhe unake isa vizvAsako jhUThA kahane ke liye koI 1 kucha ajIreM, aMgUrI zarAba aura eka dAnika upayukta kAraNa nahIM hai| isame jarA bhI saMdeha nahIM kharIdakara bheja deM antiokane zarAba aura ajIra ki zaizunAga, nanda aura maurya rAjavaMzoka samaya meM to bhaja dI para dArzanika bhejanemeM asamarthatA prakaTa jainadharma magadha prAntameM bahuta jora para thaa| ....... ...... karate huye saMdeza bhejA ki yanAnI kAnUna dArzanika usake (candragapta) rAjyako tyAga karane va jaividhi nIti niitaa| ke anusAra mallekhanA dvArA maraNa karanekI bAta divyAvadAname isake rAjakAlameM do vAra takSa. sahaja hI vizvasanIya hojAtI hai|........ zilAke vidrohI honekA ullekha milatA hai| pahalI candragupta mihAsanArUr3ha hone ke samaya narUNa avasthA bAra kumAra azoka vidroha zAnta karaneke liye bhejA meM hI thA aura caubIma baramake pazcAt bhI usakI gyaa| takSazilAke poroMne sAr3he tIna yojana Age avasthA pacAmase nIce hI hogii| ataH (rAjanaitika Akara usakA svAgata kiyA aura kahA "na hama itihAsa se) itano jalda umakaM lupta ho jAnekA kumArake viruddha haiM aura na rAjA vindusAraka para 1. viyanA poriyaTala jaranala jilda pRSTa 382 / duSTa amAtya hamArA paribhava karate haiN|" 2.60e0 jilda 21 pRSTa 56-60 / ___ bindusArake dharmake bAremeM koI sIdhA ullekha 3. jainijma prAra arlI phetha bhApha azoka : pR0 23 / nahIM miltaa| para anya ullekhoM aura pramANoMke 5. ja. vi. moriso0 jilda 3 / .. AksaphorDa hisTro Apha iMDiyA tRtIyasaMskaraNa pRSTa 5. e.ka. jilda 2. prastAvanA / Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 365 kiraNa ] maurya sAmrAjyakA saMkSipta itihAsa - - AdhAra para usakA jainadhamAvalambI honA siddha cAra varasa bAda sthAna-sthAna para usane jo dharmahotA hai|' bindusArakA rAjyakAla 25 baraSoM kA lipiyAM ligvavAI unapara jainasiddhAntoMkI gaharI thaa| kahIM kahI ima 28 barasa taka rAjA rahaneke chApa hai| zilAphalakoM aura zilAstaMbhoM para dharmabhI ullekha milata hai| lipiyAM aura Adeza khudavAnekA imakA vicAra priyadarzI azoka maulika thA yadyapi isasa pUrva phArasake dArAne bhI caTTAnoM para zrAjJAe khudavAi thiiN|' azoka pitAke rAjyakAlameM hI avantI aura takSazilAkA zAsaka graha cukA thaa| usake bAda unase aimA vidita hotA hai ki svayaM bauddha hote I0pU073 meM vaha samrAjya kA adhikArI haa| hue bhI azoka apanI prajAkA jisa dharmake grahaNa rAjyaprApike cAra vaSa pAche usakA abhiSeka haa| karanekI salAha detA thA vaha bauddhadharma nahIM balki sabhI dharmoM kA sArasvarUpa eka nayA hI dharma thaa| vijaya ko / kaliga usa samayakA prabala aura zakti- azAkake dhamake tattva pApa na karanA, bahuta kalyANa zAlA rAjya thaa| usane DaTakara azAkakA mukAbalA karanA, dayA, dAna, satya, zauca, prANiyoMkA vadha na kiyaa| isa yuddha meM eka lAkha sainika mara yA Ahata karanA, jantuoMko vyartha hiMsA na karanA, jhAti, huye aura Der3ha lAkha kaida kiye gye| yuddhaka pIche phailane brAhmaNa aura zramaNoMke prati ucita vyavahAra karanA, vAlI bImAriyoMse isase bhI kaI gune vyakti mre| mAtApitAkI sevA suzraSA karanA, gurujanoMkI pUjA isase dukho ho azokana kaligavijayake anaMtarahI karanA, prANiyoM ke prati saMyama pUrvaka baratAva karanA, apanI nIti marvathA bdldii| yaddhame huye prANivadha- zramaNoM aura brAhmaNoMko dAna denA ye sabhI bhAratIya se umakI AtmA kAMpa uThI aura aba vaha usake dharmoka nicor3a he AcArya narendradavane likhA hai ki sahasrAMza vinAzase bhI dukhI ho uThatA thaa| mahA- azokakA dharma bauddhadharma nahIM hai, vaha prAyoMkI vaMzame azokako apane hara bhAIyoMkA hatyArA kahA samAna sampatti hai| U~ca nIca kA bhedabhAva azoka hai| lekina apane pAMcaveM lekhama azoka apane na dUra kara diyA thA / ' samAja aura yajJa usane bhAIyoMka sadbhAvakA jikara karatA hai| sabhavataH bada kara diya the kyoMki uname prANiyoMkI vihiMsA usake prAraMbhika abauddha jIvanako kaluSita citrita hotI thii| vaha sabhI jAtika manuSyoMke prati daNDakaraneke liyehI bauddhagranthakAroMkA yaha prayatna hai| samatA aura vyavahAra samatAkA siddhAnta baratatA azoka janmasa ho bauddha na thaa| apane pUrva 1. etAya athAya iya dhaMmalipI lekhApitA kiMti ciraM jIvanama vaha jainadhamAbalambI thaa| kaliMgavijayake tisTeya iti tathA ca me putrA potAca prapotrAca 1. azvaghoSa ne bindusArake saMbaMdhameM likhA hai-bindusAro anuvaratAM sarva lokahitAya / brAhmaNabhaho ahosi sa AhmaNAnaM brAhmayAjAtIyapASAnaM ThA lekha / saptama staMbha lekha ca paMDaragaparibhAjakAna' (paDaraMgaparibhAjaka mAjIva. rUpanAtha laghu zilAlekha mAdimeM bhii| kaniganyAdInaM) niccabhaTTa patyApesi / 2. azokake dharmalekhaH bhUmikA pRSTha / 2. azoka kA 13 vAM lekh| 3. yi imAya kAlAya jaMbuDhIpasi amisA devA hasa te 3. vebhAtika bhAtaro so hantvA ekanakaM sataM / dAni misA kttaa| sakale jaMbudIpasmiM ekarajjaM apApuNi / rUpanAtha laghu zilAlekha / 4. jainijma bhAra alI phetha zrApha azoka, TAmasa likhit| 4. idha samAjo na katamyAH pahalA dekh| Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 thaa|' umane sAlameM Adhe se jyAdA dina pazuoM kA vadha niSiddha kara diyA thA / aura vaha sabhI manuSyoM ko samAna evaM apane putra jaisA mAnatA thaa| aisI bAta nahIM hai ki vaha prajAse hI dharmakRtya karanekI preraNA karatA ho lekina svayaM bhI usI prakAra AcaraNa karatA thA pazuoM aura manuSyoMke liye usane alaga alaga aspatAla khola rakhe the tathA auSadhiyAM bAMTatA rahatA thA / usane sar3akoM para vRkSa lagavAe aura kue khudavAe / isIprakArake anya aneka kArya jo pazuoM aura manuSyoM ke upayogake the, usane kiye / " usake dhamocaraNa se prabhAvita ho par3osI rAjebhI dharmakA AcaraNa karane lage the| apane sAmrAjya meM ina saba kAryoM kI dekharekhake liye azokane alaga alaga karmacAriyoM ko daurA karane kI AjJAeM de rakhIM thiiN| sabhI dharmo ke prati samAna dRSTi anekAnta [ varSa 10 pUjA / ' usakI dhAraNA thI ki sabhI mata samaya aura bhAvazuddhi kI kAmanA karate hai / isaliye vaha svayaM brAhmaNoM, zramaNoM aura sthaviroMke darzanake liye dharmayAtrA karatA thA aura logoM se dharmavRddhi ke saMbaMdha meM pUchatA thA / vaha sabhI matake mAdhuoM kI pUjA karatA aura unheM dAna to detA hI thA para usakI apekSA unakI sAravRddhiko adhika zreyaskara samajhatA thaa| * yaha sAravRddhi yadyapi kaI prakArase ho sakatI thI para azokakI dRSTime usakA mUla thA bacogupti arthAt apane matakI prazaMsA tathA dUsare matakI niMdA na karanA / anya matoMkA apakAra aura niMdA karanA azoka acchA nahIM samajhatA thA / usakA vicAra thA ki apane mata kI korI prazaMsA tathA dUsare matakI gaho na karane vAlA vyakti apane matako vRddhi to karatA hI haiM sAtha hI sAtha anya matoMkA upakAra bhI karatA hai| aura jo isake viparIta karatA hai vaha apane matako to kamajora banAtA hI hai, sAtha hI sAtha paramatakA apakAra bhI karatA hai jo yaha socakara ki maiM apane mata kI dIpanA karatA hU~, apane matakI prazaMsA aura dUsare matakI gardA karatA hai vaha to aura bho azoka kI sabase adhika prazaMsanIya aura anu*gNoya nIti thI usakI dharma-sahiSNutA aura sarvamata 1. 4thA staMbhalekha / 2zva staMbhalekha 1 3. save munise pajA mama / kaliMgalekha / 4. rAtro dve cikIche katA manusacikIchA ca pasucikIr3A ca, proDhAni ca yAni manusopagAni ca pasopagAni ca tata nAsti sarvatra hArApitAni ca ropApitAni mUlAni ca phalAni ca yata yata nAsti sarvatra dvArApitAni ca ropApitAni ca paMthesu kRpA va khAnApitA aat ca ropApitA pratibhogAya samanusAnaM / 2 rA zikSA lekha / 5. 7vAM staMbhalekha dekheM jahAM azoka apane kiye kAryoMkA lekhA detA hai zilAlekha / 1 6. 13 * sarvata vijite mama yutA ca rAjuka va prAdesike paMcasu vAsesu anusaMdhAnaM niyAtu etAyeva prathAya / 3 rA zilAlekha / 1 savapADA pi me pUjitA vividhAya pUjAyA / chaTA staMbhalekha | devAnapiye piyadasi rAjA savapADA ni ca pavajitAni ca gharastAni ca pUjayati dAnena vividhAyA ca pUjAya / 12 vAM zilAlekha 2. devAnaMpiyo piyadasi rAjA sarvata ichati sabai pADA vaseyu save te samaya va bhAvasudhiM ca iti / 7 va zikSAlekha / 38 zilAlekha / 4. .............na tu tathA dAma va pUjA va devAna piyo maMjate yathA kiti sAravaDI asa savapADAna' | 12 vAM zilAlekha | Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa [] mauya sAmrajyakA saMkSipta itihAsa 367 apane matako hiMsA karatA hai|' kArIgarIkA anupama namUnA hai aura umapara kAMca azoka kahatA hai ki isaliye samavAya acchA jaisI camakatI pAlisa hai| lekha kI cauthI aura hai| kaisA samavAya ? ki anyamatoMke dharma suno pA~cavI paMktimeM vibhinna matoMke liye dharmamahAmAtra aura sevana kro| merI to yaha icchA hai ki sabhI nAmaka adhikArI niyukta kiye jAnekA ullekha hai| matavAle bahuzruta hoM aura kalyANakArI hoN|' maiM nirmanthoM (jaina sAdhuoM) ke liye bhI azokane eka dAna aura pUjAko utanA nahIM mAnatA jitanA ki dharmamahAmAtrakI niyamti kI thii| dharmamahAmAtroMke sabhI matoMkI adhikase adhika sAravaddhikI kAmanA saMbaMdhame azokane likhA hai ki mere dharmamahAmAtra bho karatA hU~, yaha samAcAra umane sanI mata vAloM taka sanyAsiyoM aura gRhasthoMke bahuta prakArake kAryo pahu~cA diyA thaa| aura isI uddezyako lekara usane aura anugraha karanemeM niyukta hai| maiMne unheM maMghameM, dharmamahAmAtra stro-adhyakSa-mahAmAtra ora vajabhUmaka brAhmaNAMme, AjIvikoMme, nigranthoMme tathA vibhinna tathA anya adhikAriyoM kI niyukti kI thI jisakA sampradAyAMme niyukta kiyA hai| saMghase azokakA phala yaha huA ki svamatakI vRddhi honeke sAtha saMketa bauddhasaMghakI ora hai| jo bhamaNa nahIM the ve dharmakI vRddhi bhI huii| brAhmaNa kahalAte the| AjIvika usa samayakA eka nirgranthoMke liye dharmamahAmAtrakI niyukti pramukha sampradAya thaa| isake sAdhu digambara jaina (saMyaha lekha kramAMka 2) sAdhuoM jaisI ho kriyAe~ aura AcAra pAlate the dillI sthita saptama staMbha lekha meM azoka apane tathA unhIM jaise nagna rahate the| isa sampradAyakA kiye kAryokA lekhA upasthita karatA hai| yaha staMbha AdisaMsthApaka maMkhaliputra gAzAlaka thaa| jaina bhAgamoMmeM AjIviya, bauddhagranthoMmeM AjIvaka aura 1. evaM karu prAtpavAsaMDaM ca patyati parapAsa varAhamihirake vRhat jAtakameM AjIvika yA AjIupakaroti, tadaMbhathA karoto prAtpapAsaMdaM ca baNati vinnAmasa isa sampradAyakA ullekha milatA hai| parapAsaDhasa ca pi apakaroti, yohi koci prAtpapAsaMga dakSiNake eka utkINelekhameM AjIvaka zabda pUjayati parapAsa vA garahati savaM prAtpapAsaMda digambara jainoMke liye prayakta huA hai| azoka bhatiyA, kiti, prAtpapAsaMDa dopayema iti, soca puna tathA karoto mAtpapAsa aura usake uttarAdhikArI dazarathane bhadanta AjI vADhataraM uphnaati| 12 vAM zilAlekha / vikoMko guphAeM dAna kI thiiN| nigaMTha yA nirgrantha 2te samavAyo eva sAdhu, kiMtu maMtramaMtrasya camaM suNAru. jaina sAdhuoM ke liye kahA gayA hai| prAcIna praccoMca sususeru ca / 12 vA zilAlekha / meM bhagavAna mahAvIrakA nigaMTha nAtaputtake nAmase 3 evaM hi devAna piyasa ilA kiMti, sabapAsA bahana tA ullekha milatA hai| azokake samayameM jainasAdhu aura camasu kalANAgamA ca asu / 12 vA shikssaalekh| unake saMgha bar3I saMkhyAmeM dharmasAdhana karate aura 4. beca tatra tate prasanA tehi vataravaM, devAna piyo no karAte the aisA isa lekhase bhalIbhAMti vidita hotA tathA dAnaM va pUjA va maMtrate yathA kiMti sAravaDI asa hai| lekhameM abhya sampradAyoMke liye bhI dharma-mahAmAtra sarvapAsa DAna' bahakA 12 vA zilAlekhA niyakta kiye jAnekA ullekha hai| vahAM mata yA 1. etAya prathAya vyApatA dhaMma mahAmAtA ithImAsamahAmAtA pa pacabhUmikA ca mame ca nikAyA, aya' patasa .. hulza: sAutha iMDiyana iMskipsansa jind.puu.88| saMyabhAtpapAsavari hoti dhamasa diipnaa| 2. huza: kA... jida barAbara aura nAgANuko 12 shilaalekh| pahAr3iyoM ke vekh| Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 anekAnta [varSa 10 sampradAyake liye pASaMDa zabda kA prayoga huA hai| iDikeraM jilda 1 pRSTha 530 tathA anya aneka granthoM meM pASaMDa zabda pahale mata yA sampradAyake arthameM prayukta prakAzita ho cukA hai| hotA thA para pIchese isakA prayoga chala yA isI samprati samprAta koTike bare artha meM kiyA jAne lgaa| usakA saMbhAvya 36 varSa dharmarAjya karameke pazcAt 232 i0 pU0 kAraNa yaha thA ki pahale yaha zabda brAhmaNetara sampra meM azokakI mRtyu hui aura usakA potA samprati dAyoMmeM prayukta hotA thA isaliye brAhmaNoMne tiraskRta yA sampadI usakA uttarAdhikArI hokara pArTIlaputrakarane ke uddezyase use galata arthameM prayoga karanA ke siMhAsanapara abhipikta huaa| bauddhagranthoM se prAraMbha kara diyaa| manusmatimeM eka zloka hai: patA calatA hai ki azokake rAjA rahate huebhI kitavAna kRzIlavAna kurAna pASaNDasthAMzca vAstavameM zAsanakI bAgaDora yavarAja sampratike ___ maanvaan| hAthameM thii| azokane eka bAra bhikSasaMghako eka vikarmasthAna zauNDikAMzca kSipraM nivAsayet lambI rakama dAna kI aura use khajAnese de denakI purAt // AjJA dI kintu yuvarAja sampratine amAtyoMko aisA isakI TIkAmeM kullU kabhaTane likhA hai, pASaMDa = karanese roka diyaa|' Age usI prasagakI kathAse atismtibaahyvrtdhaaraa| isasa hamAre uparokta kathana yaha bhI vidita hotA hai ki azokake pIche samprati ko puSTi hI hotI hai| dharmamahAmAtra ve amAtya hota hI pArTIlaputrake mihAmana para baiThA / bhikSusaMghako the jo dharma-saMbaMdhI kAryoM kI dekharekha karate the| dAnako gaI rakama na mila sakaneke kAraNa azoka pichale kAlameM isI prakAra ke purohita nAmaka amAtya ne dukhI hokara mRtyu samaya sArI pRthvI bhikSusaMghako kI niyukta hone lagI thii| devAnapiya yA devAnAM- dAna karadI / azokako mRtyake bAda amAtyoMne priya azokakI upAdhi thI / yaha usake uttarA- dAnakI zeSa rakama bhikSumaMghako cukAkara usase pRthvI dhikArI dazarathake lekhoM meM bhI milatI hai| siMhalakA kharIdakara saMpratiko siMhAsana para bitthaayaa|' rAjA tighya bhI devAnAMpriya kahalAtA thaa| eka jaina aura bauddha donoM hI anubhUti sampratiko pAlI vyAkaraNameM ' kva gatAsi tvaM davAnIpaya kunAlakA putra kahatI hai aura donoM ke hI anusAra tissa' prayoga bhI milatA hai / ina saba udAharaNoMse kunAla apanI vimAtAke chalase yuvarAja avasthAmeM vidita hotA hai ki yaha koI asAdhAraNa hI aMdhA kara diyA gayA thaa| jisase usakA upAdhi thI jise sAdhAraNa rAje dhAraNa nahIM kara sakate abhiSeka nahIM haa| jaina anIti meM sampratiko the| lekina pIchese isebhI nimna arthamaM prayukta kiyA rAjya milane ke saMbaMdhameM tIna mata hai / eka to yaha ki jAne lgaa| pANinike eka sUtra 'SaSThyA Akroze" kuNAla ne pradha avasthAmeM usake liye apane pitAme para kAtyAyanane vArtika likhA hai 'davAnAMpriya iti 1. tasmiMzca samaye kunAlasya saMpadI nAma putro-yuvarAjye ca markhe anyatra devapriyaH iti / isa galata prayogake / liye bhI zramaNoM aura brAhmaNoMkA pArasparika dubhAva pravartate ....... | divyaavdaan| . tatpatriH saMpadI nAma lobhAndhastasya zAsanam / hI jimmedAra hai| dAnapuNyapravRttasya kozAdhya auravArayat // saptama staMbhalekhako bhASA pAlI aura lipi -kSemendra kRta avdaankruupltaa| brAjhI hai| vaha bulara dvArA epimAphiyA i DiphA 2. amAtyaiH catasraH koTayo bhagavachAsane dayA pRthivI jilda 2 pRSTha 245, hulza dvArA kArpasa Iskrapsanma niSkrIya saMpadI rAjye pratiSThApitA / divyAvadAna / Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa] maurya sAmrAjya kA saMkSipta itihAsa 366 rAjya mAMgA aura azokane usakI prArthanA svIkRta yaha ThIka nahIM hai| jaina granthoMse vidita hotA hai ki kara sampratiko rAja sauMpa diyaa| dUsarA mata yaha hai maMprati ujjayinI aura pArTIlapatra para eka sAtha ho ki sampratiko janma lete hI pitAmaha azokase rAjya gaja karatA thA aura vaha samUce bhAratakA svAmI mila gayA thA aura tIsare matake anusAra use thaa| Upara hama yaha bhI dekha Aye haiM ki bauddhagrantha kumArabhakti meM ujjayinIkA rAjya milA thaa| asta. pATaliputra meM usakA abhiSikta honA kahate haiN| itanA to nizcayapUrvaka jJAta kiyA jA sakatA hai mamprati aura jainadharma ki samprati prAraMbhase hI yuvarAja thaa| jaina zrAcArya suhastine dharmopadeza dekara samprati hinda purANoM kA krama isase bhinna hai aura vaha kA jana bnaayaa| imake bAda sampratine jainadharmaka jaina aura bauddha granthoMse viparIta hai| vAyu pugaNa pracArake liye vahI aura utanA hI kArya kiyA kunAlako azokakA uttarAdhikArI kahatA hai aura jitanA azokane bauddhadharmake pracArake liye kiyA kunAlaka beTe kA nAma bandhupAlita tathA bandhupAlitaka thaa| vaha bhI azokake samAna dharmavijayI rAjA uttarAdhikArIkA nAma indrapAlita batAtA hai| thaa| aura usane uttara pazcimake anArya dezoM meM viSNupugaNama azokake bAda suyazakA nAma hai aura pracAraka bheje tathA vahAM jaina vihAra sthApita aura usake rAjyake vaSa ATha kahe hai jinhe anya kraay| isI paraMparAke anusAra pIche AcArya purANoM meM kunAlake gajyavarSa kahA gayA hai| isI kAlaka vaho maMdaza lekara zakoMke bIca pahuMce the| pugaName suyazaka bAda azokake pAte dazarathakA mampratina maikar3o smAraka aura madiroMkA nirmANa gajya kahA gayA hai aura usake bAda mmprtikaa| karAyA thaa| paTanA magrahAlayameM praviSTa hote hI matsyapurANameM bhI dazarathake bAda sampratikA nAma bAeM ora darzakoMko nagna pratimAkA eka dhar3a hai / bauddha-DautahAsa lekhaka tArAnAtha kuNAlako dikhAI detA hai jo nizcita hI kimI jaina tIrthakara azokakA uttarAdhikArI aura unake beTe ko kI pratimAkA NDita bhAga hai| isa pratimA para vigatAzoka likhatA hai| svagIya DAkTara kAzIka vahI kAMca-jaimA camakadAra pAlisa hai jo pramAda jAyasavAla ne purANoMka prAdhArapara azokaka priyadarzI gajA azokake staMbhoM tathA mauyakAlIna pIche kuNAlakA gajya aura usake pIche azoka anya zilpA para hai| cUki yaha pAlisa mauyayugadonoM pautroM, dazaratha aura sampratikA kramazaH gajA kI apano vizeSatA hai-usake sAtha AI aura honA svIkAra kiyA hai| para vaha jaina aura boddha umauke sAtha samApta hogaI-isaliye ukta pratimAanuzraniyoMke savathA viparIta par3atA kyoMki unake khaMDake moyakAlIna honeme koI saMdaha nahI raha anusAra azokaka bAda sIdhA sampratikA rAjyakAla jAtA hai| yaha pratimA azokake zilpoMkI bhAMti zrA jAtA hai / mvIkRta gaNanAke anumAra azokakA cUnAraka pattharako hai| usapara Aja bhI camakanevAlI matya 232 I0 pU0 meM huI aura jainagaNanA ke anu- yaha pAlisa kAI masAlekI pAlisa nahIM hai balki mAra vahI saMpratike rAjyAbhiSekakA samaya hai| isa pattharakA ghoMTakara hI itanA cikanA aura camakadAra prakAra donoM gaNanAeM yahAM Akara mila jAtI hai| banA diyA gayA hai ki vaha Aja bhI kAMca jaisA kucha vidvAnoMkA mata hai ki azokake bAda camakatA hai| ukta pratimAkA kramAMka 8038 he aura sAmrAjyaka do Tukar3e ho gae the| dazarathapUrvakA rAjA yaha 2 phuTa 2 / / ica ucI hai| yaha sana 1937 meM huA aura samprati pazcimIyAne avantI kA / para vihAra prAntake kumarAhara gAMva se prApta kI gaI thii| Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370 anekAnta [vaSa 10 ___ jaisA ki maiMne Upara likhA hai, azokakA pautra pazcima meM yavanoMkA jora bar3hane lgaa| aura idhara samprati jainadharmakA ananya pracAraka aura mahAn dakSiNameM AMdhra aura kaliMgaka rAjavaMza zaktizAlI nirmAtA thaa| isaliye yaha pratimA yA to svayaM ho cuuke| azokake samaya me dabI brAhmaNoM kI usake dvArA nirmANa karAI gaI hAgI athavA unake vidroha-bhAvanAko Aga samaya pAkara aba sulaga rAjyakAlame kisI anya vyakti dvArA nirmANa karAI uThI / azokakI daNDasamatA, vyavahAramamatA, gaI hogii| isaprakAra hama dekhate hai ki ukta pratimA UMca nIca kA bheda haTAne, yajJa yAga baMda kara dene bhAratavarSakI aba taka prApta mamasta mUrtiyoMme prAcIna- AdikaM kAraNa brAhmaNavAdake samarthaka loga ruSTa tama hai| isa pratimAke sAtha hA eka anya choTI ho gae the para muha na bola pAte the| aba sAmrAjyapratimA bhI paTanA maMgrahAlayame surakSita hai| usapara kI zakti zithila hote hI unhoMne avasara pAkara vaisI hI projadAra opa hai iliya vaha bhA prajA aura senA ko varagalAnA prAraMbha kara diyaa| mauryakAlIna hai| yaha vidroha yahAM taka bar3hA ki I0 pU018 yA 185 sampratike pIche meM senApati puSyamitrane aMtima mauya samrATa vRha drathakI hatyA kara DAlo aura svayaM sAmrAjyakA sampratike bAda maurya rAje vizeSa prasiddha nahIM svAmI bana baitthaa| dhArmika asahiSNutAkA yaha rhe| divyAvadAnameM sampratikA beTA vRhaspati, udAharaNa itanA adhika garhagIya thA ki pichale usakA beTA vRSasena aura usakA beTA puNyadhamA lekhaka vANane aisA karane vAle pumitrako ghRNAkahA gayA hai| viSNapurANa aura vAyupurAName pUrvaka anArya aura usake isa kAyakA balapUrNa, zAlizakakA nAma milatA hai aura usakI sattA namakaharAmA aura svAmighAsa-jaisA mahApApa kahA gArgIsaMhitAka yugapurANase bhI siddha hotI hai| hai| vahAM use rASTramardI aura dharmavAdo kintu vAstavame [lekhakake aprakAzita grantha 'jena utkINe legva' adhArmika kahA gayA hai, kyoMki vaha zramaNapara parAkA kI prastAvanAsa / anuyAyI thaa| 1 prajJAdurbalaM ca baladazana-vyapadezadazinAzeSasaMnya: __ kramazaH sAmrAjya ziAthila hone lgaa| mudRrake menAnIranAryA mIryavahadathaM pipeSa puppamitra: prAnta sAmrAjyase alaga hone lge| udhara uttara- svAminam-yANakRta harSacarita / Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sonAgirakI vartamAna bhaTTAraka gaddIkA itihAsa (le. zrI bAlacandra jaina, ema0 e0) bhaTTAraka zrI vizvabhUSaNa bhaTTAraka zrI surendrabhUpaNa bhaTTAraka zrI lakSmIbhUSaNa (inake padArUr3ha honekA samaya saM. 1630 bhaTTAraka zrI munondrabhUSaNa bhadhAraka zrI munondrabhUSaNake tIna ziSya the| aura pa0 bhagavAnadAsa / paM0trajalAla, pa. jinasAgara aura paM0 devsaagr| bhaTTAraka zrI sarendrabhUSaNake bAda bhaTTAraka zro inameMse paM0 trajalAlajI dIkSita hokara AcArya candabhaSaNajI gahIke adhikArI banAe gae / vijayakItike nAmase khyAta hue| unake do upara ullikhita AcArya vijayakIrtijI ke ziSya ziSya the| paM0 bhAgIratha aura paM0 parasukha / una bhAgIrathajoke ziSya pa0 hIrAnaMdajI haiN| inake donoMke bhI kramazaH pa. horAnanda ora 50 megharAja ziSya hae sAta 50 pyArelAla, paM0choTelAla, paM. isa prakAra do ziSya hue| lakSmaNadAsa, pa. caturbhuja, paM. madanamohana, paM. mahAraka zrI munIndra bhUSaNa ke dUsare ziSya pa0 sItArAma aura pa0 paramAnanda / inamese pa0 paramAjinanAgara unake pIche gaddoMpara baiTha aura bhaTThAraka zrI nanda tathA pa. pyArelAla zrAjJAbhaMga tathA anya jinendrabhUSaNake nAma prasiddha hue / tIsare ziSya aparAdhoMke kAraNa pRthaka kie gye| aura 40 pa'. devasAgara bhaTTAraka zrI jinendrabhUSaNake catubhujajIko bhaTTAraka cArucandrabhUSaNake nAmase ke bAda bhaTTAraka zro davandrabhUpaNake nAmase gaddopara gaddopara biThAyA gyaa| unake ziSya hue tIna, paM0 baitthe| unake chaha ziSya the, pa0 nihAlacanda paM0 rUpa vidyAdhara 50 harapeNa aura paM0 bhAgacandra / inameM candra.40 nainasamba, 10 sarUpacanda, paM0 kAkacanda meM paharapeNa bhaTrAraka harendrabhUSaNa ke nAmase gaddI aura padavacanda / inameMse pa nainasakha gaha para paabaitth| unake mAta ziSya the| 50 nandakizora, baiThe aura bhaTTAraka zrI narendrabhUSaNa ke nAma se prasiddha motIlAla pa0 sarajamala, paM0 jAnakIprasAda, hae / ina bhaTTAraka zrI narendrabhUSaNaka tIna ziSya the, cirauMjAlAla, pa. candradatta aura pa0 zrAche150 javArajI, pa. 2 motIlAlajI, aura lAla / 50 aAlAla to zrAjJAbhaMgake doSame pahale muulcndrjo| 5 mRlacandrajIke bhI do ziSya the, hI nikAladie gae the aura 4 jAnakIprasAda saMvat 4lAlacandra aura pa0 devacandra / 50 motIlAla 18 me bhaTrAraka zrI jinendrabhUSaNake nAmame gaddI jI nAbAliga the ataH gaddI kucha mamaya taka suno para abhiSikta hue| para unakA svargacAsa hojAne rhii| pIche pachAMhake brahmacArI khuzAlacandako ke kAraNa harendrabhUSaNajI ke anya ziSya pa. bhaTTAraka zrIsarendrabhUSaNa ke nAmase usa gaddIpara candradatta maMvata 2001 meM bhaTTAraka candrabhaSaNake abhiSikta kiyA gyaa| unake tIna ziSya hue nAmase gaddIpara biThAye gaye aura ve Aja bhI ukta pa mallajI. pa. pUjAjI aura pa0 baalcndrjii| gahIke adhikArI haiN| isameMse bAlacandrajoke do ziSya hue paM0 mohanalAla Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cekoslokokiyA (le0 bA0 mAIdayAla jaina bI. e., bI. To.) madhya yarupameM caikoslovekiyA eka choTA sA oMmeM ho na rahanI cAhiye, balki unake dvAga mAdhAsvataMtra rAjya hai jisakI janasaMkhyA koI eka karor3a. raNa janatAme saundarya-prama aura suruci phailAI jAnI ke lagabhaga hai| bhAratavarSa uma dezake rAjadUtA. caahiye| vAsakI taraphase kvInsave, naI dillIme eka ima sAMgkRtika samArohako dekhanekI hamArI mAMskRtika samAroha 26 pharavarI san 1950 se baDI icchA thI aura samArohaka aMtidina 5 mAce 5 mArca taka huaa| isakA udghATana bhAratakI ko sAyaMkAla usa dekhane gye| vahAM do bar3e kamaroM mvAsthyamaMtriNI mAnanIyA zrImatI amRtakaurane kiyaa| meM koha pauna cAramauka laga-maga citra, phoTo, pustake Apane apane saMkSipta para sAragabhita vyAkhyAnama mitipatra, posTara, patrikAe', khilaune, kAMca aura kahA ki hama bhArata-vAsiyoMko cekoslovekiyAkI saskRtise bahuta kucha sIkhanA hai| yadyapi ceko cInIkI vastue aura bar3hiyA kapar3e ke namUne rakhe / citrAMme bar3e bar3e kalA-vizAradAkI kRtiyAsa slovekiyA eka choTAsA taruNa deza hai, to bhI vahAM- lekara skUlAMka vidyAthiyoM takakI citrakAroka ke nivAso yUrUpake atyanta sabhya aura saMskRta _ namUne the| pustakoMmeM bhagavadgItA, zakatalA, vedoM jAtiyoMmese hai| Apane Age kahA ki cekoslova kI RcAoM aura sva0 ravIndranAtha kI gItAMjalikiyA aura bhAratako saMskRtiyoM aura kalAoMme ke ceka bhASAme anuvAda ullegvanIya the| bahuta samAnatA hai, aura saMsArameM bahuta kama aise deza hai jahAM bhAratIya vicAra-dhArAoM aura sAhitya samArohakI eka mahilA prabadhaka zrImatI pakosIkA itanA adhyayana hotA hai, jitanA ki cekoslove- ma bAta cIta karane para cakAslovakiyAka bAremeM kiyAmeM / zrImatI amRtakaurane kahA ki yaddhasaM bahuta so dilacaspa bAteM mAlUma huii| unhoMne batAyA pIr3ita saMsArameM saMkRti ho aisI vastu hai, jo logoM ki cekAslAvakiyAmeM likhanapar3hanakI AyukA kA ApasameM milAne, unameM sadbhAvanA aura prema paidA koI bhI puruSa strI, lar3akA lar3akI azikSita nahIM hai karane. aura mela-jola bar3hAne kA kAma karatI hai| aura vahAM prAimarI zikSA hI nahIM kAleja takakI zikSA cekoslovekiyA ke rAjadUtane atithiyoM muphta hai| unhoMne yaha bAta bhI batAI ki unake dezasvAgata karate hue kahA ki bhAratIya citroM aura kI rAjadhAnImeM nau aise vidyAlaya haiM jahAM para pUrvI sAhitya meM ceka logoM kI bar3I ruci rahatI hai aura bhASAoMkI zikSAkA prabandha hai aura vahAM saMskRta, saikar3oM caka vidyArthI koI na koI bhAratIya bhASA baMgalA, hindI Adi kA acchA prabandha hai| cekoslohara varSa par3hate haiM aura cekoslovekiyA kI rAjadhAnI vekiyAke gAMva sApha suthare hote haiM aura vahAMkI prega meM koI hI aisA saptAha bItatA hogA jaba ki gAye khUba dUdha detI hai| vahAM janatAkA rAja hai| bhAratake sambandhameM koI vyAkhyAna na hotA ho| Apane bar3I ziSTatA aura saujanyake sAtha samArohaApane isa bAta para jora diyA ki lalita valAoM meM apane deza aura ceka jAtika bAra meM bahuta sI kA jana sAdhAraNa meM pracAra karanA caahiye| Apane bAta btaaii| sacamuca hama bhAratavamI isa dezase batAyA ki lalita kalAeM caMda mahaloM va madanazAlA- bahuta kacha sIkha sakate haiN| Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI jaina sAhityake kucha ajJAta kavi (le0-jyotiprasAda jaina, ema0 e0 ela ena0 bI0, lakhanaU) prastuta zIrSakake antargata hindIke kucha aise 10 ravivArakI likhI huI hai kintu usameM lipi saM0 prAcIna jaina sahityakAroMkA paricaya karanA iSTa hai miTagayA hai para inhI jugImalakRta anya dopranthoMkI jinakA ki koI ullekha na paM. nAthUgama jI premIke pratilipi meM ekakA saMvata 1906 hai aura dUsarIkA hindI jaina sAhityakA itihAsa meM huA hai aura 1614 / ataH isa pratinipikA saMvata bhI lagabhaga na bA. kAmatAprasAdajIka hindI jainasAhityakA yahI honA caahiye| isa prandhakI eka pratilipi saM. saMkSipta itihAsame / tathA jahA~ taka majhe jJAna hai 1615 kI likhI huI paMcAyatI maMdira dehalI ke prantha prAyaH anya meM bhI abhI taka unapara koI prakAza bhaMDArameM bhI hai (anekAnta va04, ki0 10pR0565 nahIM par3a pAyA hai| hindI sAhitya ke mAdhunika pathake antameM dI huI prazastimeM kavine apanA itihAsakAroMke matAnusAra saM0 1120 (sana 1863 paricaya isa prakAra diyA hai-hADA rAjapUtoMkI I.) ke pUrvakA kAla hindIkA prAcIna yuga mAnA rAjadhAnI dI nagarameM usa samaya rAjA budhasiMhakA jAtA hai aura usake bAdakA kAla Adhunika yuga rAjya thaa| usa bhavya nagarameM malasaMgha sarasvatI kahalAtA hai| ataeva prAcIna sahityakAroMse abhi gaccha kI kundakunda thAmnAya meM bhaTrAraka jagatakIti prAya saM0 1920 ke parva hone vAle kaviyoM aura paTTAmIna the| nagarameM paMDita dhAdikA, zrAvaka zrAvikA lekhakoM Adise hai| AdikA bar3A mamUha thA / vahA~ke pArzvanAtha caityAlaya meM paM0tulasIdAsa nityaprati zAstra pravacana 1. kavi daulatarAma pATanI karate the aura sabahI sAdharmiyoM ko nirantara dharmameM ye daulatarAma aneka gadA vanikAoMke racayitA rada karate rahate the| usa nagarameM eka mAha jayapura (basavA)nivAsI paM0 daulatarAma kAzalIvAla bhAmAghara ho gaye the jinake putra dhanapAla the| (saM0 1777-1826) tathA chahaDhAlA aura aneka dhanapAlake putra caturbhuna the| ina caturbhuja ke hI putra adhyAtmarasa-pUrita pada vinatiyoM ke racayitA kavi daulatarAma the / kavine apane do putroM-haradaisAsano nivAso pallIvAla jAtIya tyAgI bAbA rAma aura sadArAmakA bhI nAmollekha kiyA hai| daulatarAma donoM hI vidvAnoM se bhinna aura pUrvavartI inakI jAti khaMDelavAla thI aura gotra pATanI thaa| vidvAna the / inhoMne apane vidhAna-rAsoko bRdI gar3hameM usa samaya aneka dhamAtmA dharmacarcA racanA saMvata .767 Amauja zukla dazamI vAra karate the, acchI zailI thI jisameM kavi aura unake guruvAra ke dina bedI nagarameM kI thii| yaha racanA patra bhI acchA bhAga lete the|" ina daulatarA aThAI rAsA chadAma hai aura isakI Teka hai- koI anya pranthabhI racA hai yA nahIM. yaha bAta nahIM. "to varana karo bhavi jainakA" kula chanda 281 haiM dIke hAhAvIra buddhasiMha rAvala bhaniruddhasiMha aura lebana saMkhyA 85 hai| lakhanaU caukaka ke patra the aura san 1706 (saM0 1763) meM gadI paMcAyatI madiraka bhaDArakI prati navAbagaMja nivAsI para baiThe the| auraGgajabakI mRtyuke bAda san 1.08 juggImala zrAvaka pallIvAla dvArA bhAdoM badi meM lar3e jAne vAle jAjama uke uttarAdhikAra yuddhame Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 anekAnta buddha siMhane aura bake jyeSTha putra muajjama ( bahAdurazAha) kA pakSa liyA aura usa yuddha meM bahAhurazAhakI vijaya prApti tathA dillI siMhAsana para adhikAra karanemeM hAr3A vIra buddhasiMha hI pradhAna kAraNa hue the, ata eva naye samrATane inheM 'rAmro rAjA' kI upAdhi se vibhUSita kiyaa| bahAdurazAha kI mRtyu ke pazcAta pharukhasiyara ke rAjyakAla meM mugala ke zAsana sUtra ke pradhAna saMcAlaka saiyada bhAI ho gye| mugala samrATa ke ye mantrIdvaya buddhasiMhase ruSTa ho gaye. udhara jayapura nareza savAI jayasiMha se bhI unakA vaimanasya ho gayA / astu. bUMdIpara karAyA AkramaNa huA aura san 1723 (maM0 1780) meM buddha siMha hAthase unakA rAjya aura rAjadhAnI nikala gaye / buddhasiMha san 1738 taka jIvata rahe aura bUMdI ko punaH prApta karaneke liye unhoMne aneka bAra prayatna kiye kintu saphala nahIM ho ske| unakI mRtyu ke uparAnta unake putra ummedasiMhakA phira se bUMdI para adhikAra huA / kavi kAzIdAsa racita - ''bhASA samyaktva kaumudI' caupAI baMdhakI eka prati lakhanaU cauka, cUr3IvAlI galI ke di0 jaina paMcAyatI maMdira ke bhaMDAra meM hai / isakI patra saMkhyA 118 aura zloka saMkhyA 4336 hai, racanAkAla saMvat 17-2 aura lipi saMvat 1604 hai / granthAraMbha meM 'zrIgaNe zAyanamaH' padalipikAra bhavAnIprasAda tripAThokIkRti pratIta hotI hai / granthakA Arambha isaprakAra hotA hai:"zrI gaNezAyanamaH, zrI jinAya namaH / atha bhASAsamyakta kaumudI lipyate OMkAra biMda saMyuktA nityaM dhAyaMti yoginA varddhamAna jina baMdoM pAMya, pitAsiddhAratha trizalA mAya / kanaka zarIra zobhai prabhuNoM, siMghalachanakara sobhAva / / prantha ke madhyabhAga sa racanA kA udAharaNa isa prakAra hai- 'jaMbUdIpa hai ati abhirAma, " [ varSa 10 vistara yojana lASa suThAma / paTa parvata tAmahi ati caMga, rayA khacita ati zraMga utaMga | tAmahi bharata gheta atisAra, SaTa baMDa maMDita hai atisAra / gaMgA sAgara baha dukUla, vije nAmi kari vihajyo mUla 1 tAmaha magadha deza visatAra, puNya tIratha kari sodhai sAra / gaMga yamana kari sobhita soi, saba vidhi pAvana kone noi / " grantha ke anta meM kavi ne jo prazasti dI hai usameM apaar at saar nAmollekha hI kiyA hai kintu apane AzrayadAtA aura preraka jagatarAmajI kA paryApta paricaya de diyA hai, yathA guru guNa sIla prasAda jAna, bhaI kathA yaha saba paravAna / jagatarAya hita kavitA karI, ravi jyoM bhUmaMDala tige / agravAla hai uttama gyAti, siMghala gota jagata viSyAta mAIdAla mahI meM jAniye, tAtiya kamalA sama mAniye / tAMta ati sundara varavIra, upaje dAU guNa sAyara dhIra / dAtA bhugatA dIna dayAla, zrI jinadharma sadA pratipAla / rAmacaMda naMdalAla pravIna, saba guNa gvAyaka samakita lIna / saddira guddANA vAsI joi, pANIpaMtha AI soi | rAmacaMda suta jagata anUpa, jagatarAya guNa gyAyaka bhUpa / tina yaha kathA jJAna ke kAja, varaNa AThauM mamakita sAja | Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1.] hindI jaina sAhitya ke kucha ajJAta kavi inake pitAmahakA nAma mAIdAma thA jo guhAneke jagatarAya suta ati nipuNa, nivAsI the| mAIkAsake do guNavAna dharmAtmA putra Teka canda suSarAsi / rAmacandra bhora nandalAla the jo guhAnA chor3a pAnIpata gaMga yamuna jyoM ghira sadA, meM A base the| ina rAmacandra ke putra rAjA jagatarAya kahi kavi kAsIdAsa // the / jagatarAyake putra Tekacanda the| rAjA jagatarAya vikramaki saMbana te jAni, apane kuTamba sahita prAgare meM rahane lage pratIta ___ satraha sai vAIsa baSAna / hote hai aura aisA jAna par3atA hai ki ve auraMgajeba mAdhava mAma ujiyAro sahI, ke dabAra me kimI ucca pada para pratiSThita the / kavine tithi tarasi bhU muta mI lhaa| jagatarAyakA jo prazaMsA kI hai aura unake putra TekatA dina grantha saMpUraNa bhayo, candako bhI jo AzIrvAda diyA hai, usase vidita samati jJAna makaja taru byo| hotA hai ki kavi kAzIdAsa rAjA jagatarAyake Azrita the| usa samaya aneka kavi vibhinna rAjA sAhi jahAM avanIti bhUpa, raImoM aura sadAroMke AzrayameM rahate the, unakI preraNA vidyamAna vidhi kRta gata rUpa / para pratha racanA karate the| yaha bhI sambhava hai ki tAsuta auraga mAhi sujAna, kAzIdAsa Tekacandake zikSaka bhI hoM aura pitA putra vijayarAja bhavati blvaan| ke jJAnArza unakI preraNA para inhoMne isa pranthakI tAsu prasAda bhaI yaha mahI, racanA kI ho| bAdazAha zAhajahAMke sambandhame iti mIni koI vyApI nhiiN| kavina jo saru lekha kiyA hai ki "vidyamAna vidhikRta mahara Aga me ju yaha kathA bhAsaSapAna / gata rUpa" vaha bar3A mahatvapUrNa hai| san 1658 meM jagatarAya hita jaya karI, bddh'| z2a zrAyaka lyAna / / aura gajeba apane bhAiyoMkI hatyA karake aura apane marmAkata jJAna samAja ko yaha kAMpa guNapAni pitA zAhajahAMko Agarake kileme bandI banAkara kAsI kavitA yo kahai par3hate bar3he ju jJAna // dillIke siMhAsana para baiThA thaa| granthakI racanAke iti zrImanmahArAja zrIjagAgaya jI visthA samaya saM0 17.2 (san 1665 I.) meM zAhajahAM tAyAM samyakta-kaumudI-kathAyAM adhama kathAnakam jIvita to thA kintu bhAgyane use jisa parivartita sampUrNa" dazAmeM arthAt svayaM apane hI putrake hAthoM bandI uparokta prazastima vidita hotA hai ki ima jIviname lA rakkhA thA usI avasthA meM thaa| vastutaH racayitA koI kavi kAsIdAsa hai jinhoMne saMvat zAhajahAMkI mRtyu isa granthakI racanAke 8-6 mAsa 1722 caitra zukla trayodazI zanivArake dina AgarA pazcAt, janavarI sana 1666 me huI thii| 'vijayarAja nagarameM yaha prantha pUrNa kiyA thaa| isa grantha kI bhapati balavAna' zabda auraGgajebake liye upayukta hI racanA kavine jaganagaya nAmaka kisI rAjya- hai| mAnya sajjana ke lie kI thI jo ki saMbhavatayA, khaMda hai ki granthakattAne apane AzrayadAtAkA gajA' kI upAdhise vibhUSita the / janatarAya ke liye to paricaya diyA kintu apanA kucha bhI paricaya prazasti meM 'bhUpa' zabdakA tathA puSpikAme 'zrImanma- nahIM diyA, balki sarasarI dRSTise dekhane para to yaha hArAja' padakA prayAga yahI sUcita karatA hai| bhI bhrama ho sakatA hai ki isaka racayitA jagatarAya jagatarAyakI jAti agravAla aura gotra sihala thaa| hI hoNge| kintu kavikA svayaMkA do bAra spaSTa nAmo Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSe 10 ullekha, prazastike antameM AzrayadAtA jagatarAyakI yadi ye jagatarAya kavi kAzIdAsake Azraya jaya manAnA aura kalyANa-kAmanA karanA tathA dAtA rAjA jagatarAyase bhinna koI anya tatkAlIna puSpikAmeM bhI jagatarAyake prasaGga se 'viracitAyAM' vidvAna nahIM haiM, to ho sakatA hai ki ye donoM 'sabhyapadakA prayoga karanA isa bAtako nirvivAda sUcita ktva kaumadI' ekahIhoM aura jaMsA Upara saMketa kiyA karatA hai ki jagatarAyane isa pranthako racA nahIM, thA gayA hai jagatarAyake bhramame usakA katto samajha racavAyA thA aura isake kartA kavi kAzIdAsa liyA gayA hai| yadi yaha bAta Thoka siddha hAtI hai the jinakI vRtti bhI kavitA karanA hI thaa| to ukta padmanandi paccoso aura pAgama vilAsabhI bA. kAmatAprasAdane apane hisA . ke sabhavatayA jagatarAyakRta na hokara kAzIdAsa athavA saMkSipta itihAsa' pR0 17. para kinhIM jagatarAya . jagatarAmake kisI anya (rAma yA rAmadAsa nAmaka) athavA jagatarAma dvArA saM0 17.1 meM padyanandi Azrita kavikI racanAeM ho sakatI haiN| paccIsI chandabaddha racI jAnekA ullekha kiyA hai| uparokta kAzodAsakRta samyaktvakaumudIkI lakhabhAgamavilAsa aura samyaktva kaumudI bhI unhIMkI naU vAlI prati kisI bhavAnIprasAda tripAThone saM. racanAe batAI haiN| kintu jo unakI kavitAke namUne 1604 ASAr3ha zukna 15 bhaumavArako dehalIke kA pada diyA hai usameM kavikI chApa 'rAma' athavA antargata hisAra paTTa para pratiSThita kASThAsaMgha mAthura. 'rAmadAsa' rUpameM hai, yathA gacchake kiso bhaTTAraka jI ke Adezase likhakara 'rAmadAsa prabhu jahAM mAgata haiM, mukti sikharako rAja samApta kI thii| jamanAnagara meM mandira ko anivArya aavshyktaa| zrI 105 callaka svAmI nijAnandajI mahArAja calatA rhegaa| aba Uparako maMjila meM mandira va bhagata sumeracanda jI vaNI pabjAbakA daurA karate banAnA bAko hai| jo dAnI sajjana isa isa puNya hue jamanAnagara bhI padhAre the vahAM kI paristhata kArya meM sahayoga denA cAheM ve sekreTarI zrI mahAvIra dekhakara apane vicAra pragaTa kie haiM ki jamanAnagara digambara jaina mandira abdullApura, jilA ambAlA (abdullApura jilA ambAlA) kI janasamAja ko bheja sakate hai| nitaprati devadarzana karaneko lAlAyita hai parantu yaha sthAna 30 pI0 relave ya. pI. va paMjAba dhanake abhAvake kAraNa mandira kA kAma adhUga kI sarahada para sthita hai isake atirikta yahAMpara par3A huA hai| jisake lie bIsa hajAra kI jamIna zugara milja, ghIkA mila, kAgaja kI mile, lakar3I lAlA pannAlAlajI sundaralAlajI jaina suputra lAlA kI bar3I manDI va bartanoM ke kArakhAnoM ke kAraNa baladevadAsajI jagAdharI vAloM ne dAna kara dI thI bAhara me sAdhamo bandhu bhagavat darzanase vaMcita rahate jisameM nIce kI maMjila meM nau dukAneM bhI ukta haiM isalie isa kAryakI pUrti zIghra hI hAnekI mahAnubhAvoM kI taraphase bana kara taiyAra ho cukI hai| parama AvazyakatA hai| unake kirAe kI bhAmadanIse eka jaina pAThazAlA dayAsindhu bhagata jayacanda aura mandira jI meM pUjA prakSAla kA khace barAbara sahAranapura Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkavi raidha ( lekhaka-paM0 paramAnanda jaina, zAstrI ) mahAkavi raidhU vikrama kI pandrahavIM zatAbdIka ratta- tana vidvAna honekA spaSTa AbhAsa milatA hai aura rArdhaka vidvAna the| Apa jaina middhAntaka mamejJa vidvAna unakI camakatI huI pratibhAkA sahajahI patA cale hone ke sAtha sAtha purANa sAhityake acche paMDita jAtA hai / sAtha hI unake dvArA nirmita prantharAzikA the| prAkRta tathA saMskRtake samAna apabhrazabhASA para dekhane tathA adhyayana karaneme kavivarakI vidvattA ApakA acchA adhikAra thaa| isa bhASAme ApakI aura unakI kAvya-prabhAkA bhI yatheSTa paricaya mila Der3ha darjana se bhI adhika kRtiyA~ Aja upalabdha jAtA hai| granthakArane yadyapi apanA koI khAma hai jo yatra tatra jJAna bhaMDArAme surakSita hai| unheM paricaya denekI kRpA nahIM kI, aura na jIvana sambadekhaneme patA calatA hai ki ve kitanI jaldI ndhI khAsa ghaTanAAkA ullekha hI kiyA hai, jisase apabhrazabhASAmeM kavitA kara sakate the| kavitA unaka bAlya jIvana, zikSA, zikSAguru aura gurumarala to hai hI para maramatA aura madhuratAme kama paramparA Adika sambandhameM vizeSa prakAza DAlA nahIM hai| padalAlitya bhI kama dekhanameM nahIM pAtA jAtA, parantu grantha prazastiyoMma jA kucha bhI saMkSipta bhAvoMkI abhivyaMjakatA to udAtta evaM niSkapaTa hai paricaya aMkita milatA hai unhIM parasa sAramapame aura ApakI bhASAmeM hindI bhASAke vikAsako kucha paricaya nIce diyA jAtA hai:jhAMkIkA apUrva darzana hotA hai| astu, kavikI vaMza-paricaya upalabdha racanAoMma saMskRta bhASAkI koI svataMtra kavivara raidhU saMghAdhipa devagayaka pautra aura racanA samupalabdha nahIM huI aura na usake raca jAne harisiMghake putra the, jo vidvAnoMko AnandadAyaka the| kA koI spaSTa maMkata hI milatA hai, parantu phira bhI aura mAtAkA nAma vijayasiri' 'vijayazrI' thA, jo unake prathoMkI saMdhiyoMme, graMthAnamANama preraka rUpalAvaNyAdi guNoMme alaMkRta hote hue bhI zIla bhavyabhAvakoMka paricayAtmaka aura AzIvAdAtmaka saMyamAdi madguNAMma vibhUSita thii| kavivarakI kitane hI saMskRta padya pAye jAte hai jiname grantha jAti padmAvatI puravAla thI aura kavivara ukta nirmANama praraka una bhavyAMke liye maMgala kAmanA padmAvatI kularUpI kamaloMko vikasita karane vAle kI gaI hai / una padyAMpara dRSTi DAlanasa unaka saMskRta divAkara (sUrya) the jaimA ki 'sammaicagji' grantha kI prazastika nimnavAkyoMse prakaTa hai:yaH satyaM vadati vatAni kurute zAru paThatyAdarAt, pomAvada kula kamala-divAyaka, mohaM muJcati gacchati svamamayaM dhatte nirIha padaM / harisiMgha buhayaNa kula zrANaMdaNu / pApaM lumpati pAti jIvanivahaM dhyAnaM samAlamvata, jasma dharija raica buha jAyau, mo'yaM nandanu mAdhureva harasI puSNAti dharma sadA / / deva-satya-guru-paya-aNugayau / / -siddhacaka vidhi (zrIpAlacarita)sadhi . kavivarana apane kula kA paricaya 'pomAvahakula' yaH siddhAntarasAyanaikarasikA bhakto munInAM sadA, aura pomAvai 'puravADama' jaise vAkyAMdvArA DhAneca catuvidhena vidhinA saghasya saMpoSakaH / kagayA hai / jisameM ve padmAvatI puravAla nAmaka kulameM jAnAtyeva vizuddhanirmalamatidehAtmanAra taraM, samutpanna hue the| jaina samAja meM corAmI upamo zrI nandatu naMdanaiH samamaho semAkhyasAdhuH kSitI / jAtiyoM ke astitvakA ullekha milatA hai uname -pArSapurANa saMdhi kitanI hI jAtiyoM kA astitva Aja nahIM milatA; Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 anekAnta [vaSa 10 kintu ina caurAsI jAtiyoMme aisI kitanI hI upa. pUjyapAda / devanandI ) ko padmAvatI puravAla jAtiyAM athavA vaMza hai jo pahale kabhI bahuta kucha likhA hai, parantu prAcIna aitihAmika pramAgama samRddha aura sampanna rahe hai| kintu Aja ve utana unakA padmAvato-puravAla honA pramAgina nahIM mamRddha eva vaibhavasampanna nahIM dIkhate, aura kitane hotA, kAraNa ki devanandI brAhmaNa kula meM samutpanna hI vaMza evaM jAtiyAM prAcIna samaya meM gauravazAlI hue the| rahe haiM kintu Aja ukta saMkhyAme unakA ullekha bhI jAti aura gotroMkA adhikAMza nikAsa athavA zAmila nahIM hai| jaise dharkaTa 1 Adi / nimoNa gAMva, nagara aura deza Adika nAmoM parama ina caurAmI jAtiyoMma padmAvatIpuravAla bhI eka huaA hai| udAharagA ke lie mAMbharake zrAma-pAmaka upajAti hai, jo AgarA, mainapurI, eTA, gvAliyara baghega sthAnase bagharavAla, pAloma pallIvAla Adi sthAnoM meM zrAbAda hai. isakI janasaMkhyA bhI vaNDelAse khaNDelavAla, agrohAme apravAla, kaI hajAra pAI jAtI hai| vartamAname yaha jAti jAyama athavA jaimase jaimavAla aura omAse bahata kucha pichar3o haI hai to bhI isameM kaI pratiSThita zrImavAla jAtikA nikAma hA hai| tathA caMderI vidvAna hai| Aja bhI samAja mevAke kAyame lage ke nivAsI honasa candairiyA, candavADasa cAnduhA hai| yadyapi isa jAtike vidvAna apanA udaya vADa yA cAMdavADa aura padmAvatI nagarIye padmAvabrAhmaNAma batalAta hai aura apanakA davanandI tiyA Adi gotroM eva bharakA udaya haiMA hai| isI (pajyapAda) kA santAnIya bhI prakaTa karata hai, parantu taraha anya kitanI hI jAtiyAMka mambandhI prAcIna itihAmasa unakI yaha kalpanA kabala kalpita hA lekhAM, tAmrapatroM, mikko, grantha prazastiyA ora jAna par3atI hai| isake do kAraNa hai| eka to yaha granthoM Adi parasa unaka itivRttakA patA lagAyA ki upajAtiyoMkA itivRtta abhI andhakAra meM hai jo jA sakatA hai| kucha prakAzameM A pAyA hai usake AdhArama umakA ukta kavivAka pranyAma ulligvita 'pAmAvai' astitva vikramakI dazamI zatAbdIme pUrvakA jJAta zabda svayaM padmAvatI nAmakI nagarI kA vAcaka hai| nahIM hotA, ho sakatA ki ve usase bhI pUrvavartI rahA yaha nagarI pUrva samayame khUba samRddha thI usakI isa ho, parantu binA kisI prAmANika anusandhAnaka ima samRddhikA ullekha gbajurAhokaM vi0 saM0 1052 ka mambandha meM kucha nahIM kahA jA mktaa| zilAlekhame pAyA jAtA hai, jisameM yaha batalAyA paTTAvalI vAlA dUsarA kAraNa bhI prAmANika gayA hai ki ye nagarI Uce-Uca gaganacumbI bhavanoM pratIta nahIM hotA, kyoMki padAvalIma zrAcArya evaM makAnAtoMse suzobhita thI, jisakaM rAjamArgoM 1. yaha jAti jaina samAjama gaurava-zAlinI rahI hai| me bar3e bar3e teja turaMga daur3ata the aura jisakI isameM aneka pratiSThita zrIsampanna zrAvaka aura vidvAna camakatI huI svaccha evaM zubhra dIvAra zrAkAzasaM hupa hai jinakI kRtiyAM AjabhI apane astitvasa bhUtala bAteM karatI thii| jaisAki ukta lekhaka nimna padyoMsa ko pamalaMkRta kara rahI haiN| bhaviSya datta kayAka kartA prakaTa hai:budha dhanapAla aura dharma parIkSAke kartA budha hariSeNane bhI sodhuttaMga pataga laMghana patha progamAlAkulA apane janmase 'dharkaTa vaza ko pAvana piyA hai| hariSeNa zubhAbhra kapa pANDurocca zikharaprAkAracitrA (mba) rA ne apanI dharmaparIkSA vi0 saM0 1045 meM banA kara prAleyAcacana zRganni (ni) bhazubhaprAsAdasamAvatI mamApta kI he| dharkaTa vaMzaka anuyAyI digambara zvetAmbara bhaNyApUrvamabhUdapUrvaracanA yA nAma padmAvatI // donoM hI sampradAyoMmeM rahe haiN| svagata gaturaMgamodagamadhu (khu) rakSodAdajaH pro [] ta, Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1.] mahAkavi raidhU yasyAM jIna(Na) kaThora babhu(stra?)makaro karmodarAbhaM nm.| ke sAtha padmAvatI puravAloMkA sambandha jor3anekA mattAnekakarAla kumbhi karaTaproskRSTavRSTyA [da bhu] v| prayatna kiyA thA / aura paM0 bakhatarAya ke 'buddhitaM kardama mudriyA kSititalaM tAMba. (ba)ta kiM mastumaH // vilAma' ke anumAra sAtavAM bheda bhI prakaTa kiyA --Epigraphica Indira VLIP 149 hai| ho sakatA hai ki isa jAtikA koI mambandha isa samullegva parame pAThaka mahajahI meM padmAvatI paravAroMke mAtha bhI rahA ho; kintu padmAvatI nagarIke vizAlatAkA anumAna kara sakate haiN| puravAloMkA nikAma paravAroMke mattamamUra padmAima nagarIko nAgarAjAoMkI rAjadhAnI bananakA vatiyA se huA ho, yaha kalpanA jIko nahIM bhI sobhAgya prApta huA thA aura padmAvatI kAti- lagatI aura na kinhIM prAcIna pramANoMse usakA purI tathA mathurAmeM nau nAgarAjAoMke rAjya karane samathana ho hotA hai aura na sabhI 'puravADavaMza' kA ullekha bhI milatA hai|| padmAvatI nagarIka paravAra hI kahe jA sakate haiN| kyoMki padmAvatI nAgarAjAoMke sikke bhI mAlaveme kaI jagaha puravAloMkA nikAsa padmAvatI nagarIke nAmapara huA mile hai / gyArahavIM zatAbdIma racita 'saramvatI hai| paravAroMke sattamamUrase nahIM Aja bhI jo loga kaMThAbharaNa' meM bhI padmAvatI kA varNana hai aura kalakattA aura dahalI Adima dasare zaharomaM cala mAlatI-mAdhavame bhI padmAvatIkA kathana pAyA jAna hai unhe kalakatiyA yA kalakattavAlA, dahalavI jAtA hai jise lekhavRddhika bhayama chor3A jAtA hai. dillIvAlA kahA jAtA hai, ThIka usI taraha paravArI parantu kheda hai ki Aja yaha nagarI vahAM apane uma ke sattamamara 'padmAvatiyA kI sthiti hai| rUpame nahIM hai kintu gvAliyara rAjyame usake sthAna gAMvake nAma parase gotra kalpanA kaise kI jAtI 'para 'pavAyA' nAmaka eka choTAsA gAva basA hA thI isakA eka udAharaNa paM. banArasIdAsajI hai, jo ki dahalIma bambaI jAne vAlI rela lAina ke adhakathAnakasaM jJAta hotA hai aura vaha ima para 'devA' nAmaka sTezanase kucha hI dara para sthita prakAra hai:-madhya pradezaka rohatakapurake nikaTa hai| yaha padmAvatI nagarI hI padmAvatI jAtika 'biholI' nAmakA eka gAMva thA usame rAjavaMzo nikAmakA kAraNa hai| isa Tima vartamAna rAjapUta rahate the; ve guru prasAdase jainI ho gae aura 'pavAyA' grAma padmAvatI puravAloke lie vizeSa unhoMne apanA pApamaya kriyA-kANDa chor3a diyA mahatvakI vastu hai| bhale hI vahA para prAja unhoMne NamokAra mantrako mAlA pahanI. unakA kula padmAvatI puravAloMkA nivAma na ho, kintu usake zrImAla kahalAyA aura gotra biholiyA rakamA Ama pAma to Aja bhI vahAM padmAvatIpuravAlo gyaa| jaisAki usake nimna padyAMsa prakTa hai:kA nivAsa pAyA jAtA hai| Uparake ina saba yAhI bharata sukhetameM, madhyadema zubha ThAMu ullekhoM parase grAma nagadika nAmoM para upa bamai nagara rohatagapura, nikaTa biholI-gAu || 8 jAtiyAMkI kalpanAko puSTi milatI hai| gAMra biholAma bamai, rAjavasa rajapUta / te gurumukha jainI bhae, tyAgi karama aghabhUna // 6 zraddheya paM0 nAthUrAmajI premIna 'paravArajAnika - inihAma para prakAza' nAmake apane lekhameM paravAroM 1. dakho, anekAnta varSa 3 kiraNa . . 2. mAta khApa paravAra kahAvai, tinaka tumako nAma sunAva / 1. navanAgAH padmAvatyAM kAMtIpurvA madhusayAM, viSNu pu. aThasatrakhA puni hai cAmakkhA, tesasvA puni hai dosaksvA / aMza... 24 / soraThiyA aru gAMgaja jAnI, padmAvatiyA mattama mAnI / / 2. dekho, gajapUtAnakA itihAsa prathama jilTa pR.21. -buddhivilAsa Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38. anekAnta [varSa 10 pahirI mAlA matrakI, pAyo kula shriimaal| ki ukta granthakI prazastika nimnavAkyoMse prakaTa hai:-- thApyo gotra bihAliyA, bIhAlI rakhapAla // 10 // siripomAvaiparavAlavasu, yaMdau harisiMghu saghavI jAsusaMsu isI taraha upajAtiyAM aura unake gotrAdikA ghattA-bAhola mAhaNasiha ciruNaMdau iha nirmANa huA hai| rahabU kavi tIyau vi dharA / kavivara raidhU bhaTTArakIya paM0 the aura tAtkA- molikya samANaTha kalaguNa jANau lika bhaTTArakoMko ve apanA guru mAnata the, aura gaMdau mahiyAla so vi parA bhaTTArakoMke sAtha unakA idhara udhara pravAsa bhI yahAM para maiM itanA aura bhI prakaTa kara denA huA hai aura unhoMne kucha sthAnAmeM kucha samaya cAhatA hU~ ki meghezvara carita ( AdipugaNa ) kI Thaharakara kaI pranthoMkI racanA bhI kI hai, aisA savata 1851 kI likhI huI eka prati najIbAbAda unakI prantha-prazastiyoMparase jAnA jAtA hai| ve jilA bijanaurake zAstra-bhaMDArameM hai jo bahuta hI pratiSThAcArya bhI the aura unhoMne aneka mUrtiyoMkI azuddha rUpame likhI gaI hai jisake kAne apaneko pratiSThA bhI karAI thii| unaka dvArA pratiSThita eka AcArya siMhasena liyA hai aura unhoMne apane mRtikA matilekha Aja bhI prApta hai aura jisase ko saMghavIya harisiMghakA putra bhI batalAyA hai| yaha mAlUma hotA hai ki unhoMne usakA pratiSThA saM0 siMhamanaka mAdi purANaka uma ullekha pagme hI 467 me gvAliyaraka zAma rAtA DagarasiMhake paM0 nAthUrAmajI premIne dazalakSaNa jayamAlAko rAjyamaM karAI thI, vaha mUti AdinAthakI hai| prastAvanAma kavi raidhakA paricaya karAte hue kavivara vivAhita the yA avivAhita, imakA phaTanoTame zrI paMDita jugAkazorajI mukhtArakI koI spaSTa ullekha mere dekhanameM nahIM pAyA aura na raidhUko lihasenakA bar3A bhAI mAnane kI kalpanA kavine kahIM apaneko bAlabrahmacArI hI prakaTa kiyA ko asaMgata ThaharAte hue raidhU aura mihamena ko hai isase to ve vivAhita mAlUma hote haiM aura jAna eka hI vyakti honakI kalpanA kI hai| parantu par3atA hai ki ve gRhastha- paMDita the; aura usa samaya premIjIkI bhI yaha kalpanA maMgata nahIM hai, aura va pratiSThita vidvAna gina jAta the| grandha-praNavanameM na rahadha siMhasenakA bar3A bhAI hI hai kinta rakhadha nA bheTambarUpa dhana yA vastrAbhUSaNa prApta hota the aura siMhasena donoM bhinna bhinna vyakti haiM. siMhasana vahI unakI AjIvikAkA pradhAna AdhAra thaa| apaneko 'Ariya' prakaTa kiyA hai jaba ki balabhadracaritra ( padmapurANa ) kI antima raidhana apaneko paMDita aura kavi hI sUcita prazastike 17veM kaDavakake nimnavAkyoMse mAlama kiyA hai| usa AdipurANa kI pratiko dekhane hotA hai ki ukta kavivarake do bhAI aura bhI the, aura dUsarI pratiyoM ke sAtha milAna karane se yaha jinakA nAma bAhola aura mAhaNamiha thaa| jaisA sunizcita jAna par3atA hai ki usake kartA kavi raidha * saMbat 1467 varSa baisAkha........ zake punarvasa hI hai, mAre pranthake kevala Adi anta prazastimeM nakSatraM zrIgopAcaladurge mahArAjAdhirAja rAjA zrIDaMga hI kucha parivartana hai| [DUMgarasiMharAjya ] savartamAno ni] zrIkASThAsaMghe mAthUga zeSa granthakA kathA bhAga jyoMkA tyoM hai usameM koI nvaye puSkaragaNe bhaTTAraka zrIguNa kItideva tatpada yaza: antara nahIM, aisI sthitime ukta prAdipurANake kA kIrtideva pratiSThAcArya zrI paMDita ra teSAM prAmAye raidhU kavi hI pratIta hota hai, sihasena nhiiN| haoN, agrotavaMze goyala gotraM sAdhu ...... / dekho, gvAliyara yaha ho sakatA hai ki siMhasenAcAryakA koI dUsarA gajiTiyara jilda. dakho, dazalapaNa kI prstaavnaa| Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 10] maar'i dhu 38. hI grantha rahA ho, para ukta grantha 'siMhasenAriya' jina cariu'kI antima prazastimeM muni yaza:kA nahIM kintu raidhU kavikRta hI hai| mammai jina kIrtika tIna ziSyoMkA ullekha kiyA gayA hai cariukI prazastimeM raidhune siMhasena nAmaka eka khemacanda, hariSeNa aura brahma pAlha (brahma shriipaal)| manikA aura bhI ullekha kiyA hai aura unheM guru uname ullimbita muni brahmapAla ho brahmazrIpAla jAna bhI batalAyA hai aura unhoMka vacanase sammai jina par3ate hai| abataka sabhI vidvAnoMkI yaha mAnyatA cariukI racanA kI gaI hai| ghatA thI ki kavivara raidhU bhaTTAraka yazaHkIrtike ziSya "taM yANi vi gRruNA gacchahu guruNAi siMhasaNa muNe / the kintu isa samullekha parase ve yaza-kItika na parupa Thiu paDiu sIla asvaM Diu bhaNiu teNataMrtAmma khaNi5 hokara praziSya jAna par3ate hai| kavivarana apane granthoMmeM bhaTTAraka yazaHkIti guru paramparA kA khulA yazogAna kiyA hai aura mevezvara caritakI kavivarana apane grathAMme apane gurukA kAI prazastimeM to unhoMne bhaTAraka yazaHkItike prasAda paricaya nahIM diyA hai aura na unakA smaraNa hI ma vicakSaNa hone kA bhI ullekha kiyA hai| sammatta kiyA hai| hAM, unake graMthoMme tAtkAlika kucha bhaTTA guNa NihANa granthame muni yazaHkortiko tapasvI rakoM ke nAma avazya pAye jAte hai jinakA unhoMna / bhavyarUpI kamaloMko saMbodhana karanevAlA sUrya, aura zrAdara ke mAtha ullekha kiyA hai / padmapurANa kI pravacana kA vyAkhyAtA bhI batalAyA hai aura unhI. Adya prazastika caturtha kaDavaka kI nimna paMktiyAma, prasAdasa apaneko kAvya karane vAlA aura ukta granthake nirmAName preraka mAhU harasI dvArA jA pApamala kA nAzaka batalAyA hai| jaisAki usake kavi ra idhUka prati kahe gae hai unameM raidhako 'zrI nimna padyoMse spaSTa hai:pAla brahma AcAyaka ziSya rUpasaM saMbodhita kiyA gayA hai| sAtha hI sAhU soDhalake nimitta 'nAma __ taha puNu sataSa tAvAtaviyaMgo, ___ bhgv-kml-s'baah-pyNgo| purANa' karaca jAna aura apana lie rAmacaritaka ricco bhAsiya pavayaNa ago, kahanakI preraNA bhI kI gaI hai jisase spaSTa mAlUma caMdivi siri jasakiti asgo| hotA hai ki raidhRka guru brahma zrIpAla the, jo usa tAsu pasAe kamnu payAsami, mamaya AcAyake upapadasa virbhApata tha va vAkya dhAsi vi hiu kalimala NiNNAmi // isa prakAra hai: isake sivAya yazo caritrameM bhaTTAraka kamalabhI rahadhU paDiu guNa NihANu, pAmAvaha vara ghasahaM pahANa / kIrtikA bhI guru nAmase smaraNa kiyA hai| siripAla bama thAyariya sIma, mahu bayaNu suNahi bho buha giriis| nivAsa sthAna aura samakAlIna rAjA soDhala Nimitta mahu prANa, ghirayau uhaM kaha jaNa kavivara raidhU kahA~ke nivAsI the, aura vaha bihiya maannu| , muNi jasakitti hu sissa guNAyaru, taM rAma carita dhi mahu bhaNehi, lakSaNa sameDa iya maNi khemacaMdu hariseNu taghAyaru / muNehi / maNi pAlha baMbhue madahu, prastuta brahma zrIpAla kavi raidhU ke guru jAna tiriNa ghi pASahu bhAru NikaMdaha / par3ate hai, jo bhaTTAraka yazaHkItike ziSya the| sammAi -samma cariDa prazasti, Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta sthAna kahAM hai / aura unhoMne prantha-racanAkA yaha mahatvapUrNa kArya kina rAjAoMke rAjyakAla meM kiyA hai yaha bAta avazya vicAraNIya hai / yadyapi kavi apanI janmabhUmi AdikA koI paricaya nahIM diyA, jisase usa sambandha meM vicAra kiyA jAtA phirabhI unake nivAsa sthAna Adike sambandhameM jo kucha jAnakArI prApta ho sakI hai use pAThakoM kI jAnakArI ke lie nIce diyA jAtA hai: ukta kavike granthoMse yaha patA calatA hai ki vaM gvAliyara meM neminAtha aura varddhamAna jinAlaya meM rahate the aura kavittarUpI rasAyana nivise rasAla the, gvAliyara 15 vIM zatAbdI meM khUba samRddha thA, usa samaya vahAM para dehalIke tomara vaMzakA zAsana cala rahA thA / tomara vaMza bar3A hI pratiSThita kSatriya vaMza rahA hai aura usake zAsana kAlameM jainadharma ko panapane kA bahuta kucha Azraya milA hai / jaina sAhitya meM gvAliyarakA mahatvapUrNa sthAna rahA hai / usa samaya to vaha eka vidyAkA kendra hI banA huA thA, vahAM kI mUrtikalA aura purAtatvakI kalApUrNa sAmagrI Aja bhI darzakoMke cittako apanI ora AkarSita karatI haiM ' usake samavalokanama gvAliyarakI mahattAkA sahaja hI bhAna ho jAtA hai | kavivarane svayaM samyaktva-guNa-nidhAna nAmaka grantha kI Adya prazasti meM gvAliyarakA varNana karate hue vahAMke tatkAlIna zrAvakoMkI caryAkA jo ullekha kiyA hai use bataura udAharaNa ke nIce diyA jAtA hai: tahurajina mahAyaNa bahudhA, 382 guru-deva-sattha viSayaM vizra / jAMda viyakkhaNa maNuva savva, dhammAguratta vara galiya-gan / jahi satta vasava-cuya sAdhayAI, zivasahiM pAliya do-daha-vabAI | samma saNa - maNibhUsiyaMga, thviobhAmiya pacayaNa sayaMga / dArApe-i freelI, jiNa mahima mahucchava khirupavINa / Party appAruha pavitta, jiNa sutta rasAyaNa savaNa titta / paMcama duspam zrai-visamu- kAlu, dhammabhANe [ varSa 10 mila vi turiGa pavihiu ramAlu / je kAlu liMti, vayAramaMtu zrahaNi guNati / saMsAra-mahAva-vaDaNa-bhIya, ssika pamuha guNa varANaNIya / jahi pArAyaNa diDha sIla jatta, vara vara dANe pesiya giru tiviha patta / tiya mimeNa lacchi avayariya estha gayava Na dIsaha kA vi tettha / karaNyAharaNa ehi, maMDita sohi maNi jaDehi / jihvaNa- pRtha ucchAha citta, bhava-ta-bhoyahi Nicca ji viranta / garu deva pApa paMyAhi logA, samma saNapAla pavINa | para purisa sabaMdhava sarima jAMhi, graha - khisu paDivariNaya zyi maraNAdi / ki varNAmi tahiu purima hAri jahi DiMbha vi saga vamaraNA bahAri / pahiM parvAhi posahu kuti, ghari ghari caccari jiNa guNa thugAMti / sAhammiya vatthU ki vahati, para avaguNa bharpAI guNa kahati / erisu sAvayahiM cihiyamANu, mIsa rajiNa hari badamAzu | fa jA raddadhU kavi guNAlu, sukakti rasAyaNa - risAlu ||5|| ina padyoM para dRSTi DAlane se usa samayaka gvA liyarakI sthitikA sahaja hI jJAna prApta ho jAtA hai / usa samaya loga kitane dhArmika saccaritra aura Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 10] mahAkavi raidhU 33 - apane ktavya kA yatheSTa pAlana karate the yaha jAnane zrIdharake saMskRta bhaviSyadaktaritra aura apabhrazaanukaraNa karanekI vastu hai| bhASAke sukamAlacaritrakI prApta huI haiN| inake sivAya gvAliyarameM uma samaya tomaravaMzI rAjA eMgara 'bhaviSyadA paMcamIkathA' kI eka apUrNa lekhaka siMhakA rAjya thaa| DUMgarasiMha eka pratApI aura prazasti kArajAke jJAna bhaMDArakI pratisaM prApta huI hai| jaina dharma meM AsthA rakhane vAlA zAsaka thaa| usane iMgaramihane vi0 saM01481 se saM 1510 yA isake apane jIvita kAlameM aneka jaina mUrtiyoMkA nimANa kacha bAda taka zAmana kiyA hai| usake bAda rAjyakarAyA vaha isa panIta kAryako apanI jIvita sattA usake patra kItisiMhake hAthame zrAI thii| avasthAme pUrNa nahIM karA sakA thA jisa kavivara raDadhana rAjA iMgarasiMhake rAjyakAlama umake priya putra kItimiha yA karaNamihane pUrA kiyA to aneka grantha raca hI hai kintu unake patra kItisiha thaa| rAjA hUga mihake pitA kA nAma gaNeza yA ke rAjyakAlame bhI samyaktva kaumudIkI racanA kI gaNapatasiMha thaa| jo vIramadevakA putra thaa| hUgara hai| grantha kA na ukta pranthakI prazastimeM kIrtisiha miha rAjanItima dana, zatraoMke mAna mardana karanama kA paricaya karAte haya likhA hai ki vaha tomara kula mamartha, aura kSatriyocita kSAtra tejameM alaMkRta thaa| rUpI kamaloMko vikasita karane vAlA sUrya thA aura guNa samUhase vibhUSita, anyAyarUpI nAgAMka vinAza duvAra zatraoMke saMgrAmase atRpta thA aura apane karane meM pravINa, paMcAMga matrazAstrame kuzala, tathA asi pitA DaMgarasiMhake samAna hI rAjyabhArako dhAraNa kapa agnise mithyAtva-rUpI vaMzakA dAhaka thA, karane meM samartha aura baMdI-janoMne jisa bhArI atha jimakA yaza saba dizAoma vyApta thA, rAjya-paTTasa ta kiyA thA aura jisakI nirmalayapI latA alaMkRta vipula bhAla aura balasaM sampanna thaa| eMgara lokame vyApta ho rahI thI, usa samaya yaha kalicakramihakI paTTarAnIkA nAma caMdAda thA jo atizaya vartI thA jaisA ki ukta grantha prazastike nimna vAkyoM rUpavatI aura pativratA thii| inake putra kA nAma se prakaTa hai:kIrtisiMha yA kIrtipAla thA, jo apane pitAke tomaraklakamalaviyAsa mitta, duvAravairisaMgara atitta samAnahI guNajJa, balavAna aura rAjanIti meM catura DUMgaraNiva rajjadharA mamasthu, dIyaNa samappiya bhUri bhatthu thaa| DUMgarasiMhane naravara ke kile para gherA DAla kara caurAya vijjapAlaNa atadu, jimmala jasadallI bhuSaNakaMda apanA adhikAra kara liyA thaa| zatraloga isake kAlacakkaTTi pAyaNihANu, mirzikAsidhu mahivai. pratApa evaM parAkramase bhayabhIta rahate the| jaina dharma phaannu| para kevala usakA anurAga hI na thA kintu usapara -samyaktva kaumudI patra ra nAgaura bhaMDAra apanI parI AsthAbhI rakhatA thA phalasvarUpa usane kItisiMha vIra aura parAkramI thA usane apanA rAjya jaina matiyoMkI khudavAIme mahasoM rupaye vyaga kiye apane pitAse bhI adhika vistRta kiyA thaa| vaha the| isase hI usakI AsthAkA anumAna kiyA jA dayAlu sahRdaya thA jainadharmake Upara usakI vizeSa pakatA hai| AsthA thI / vaha apane pitAkA AjJAkArI thA iMgarasiMha san 1424 ( vi0 saM0 1481) me usane apane pitAke jainamutiyoMke khudAi ke gvAliyarakI gaddI para baiThA thaa| isake rAjya samaya avaziSTa kArya ko pUrA kiyA thaa| isakA pRthvIke do martilekha saMbata 1467 aura 1510 ke prApta pAla nAmakA eka bhAI aura bhI thA jo lar3AI meM hai| saMvata 1486 kI do lekhaka prazastiyAM-40 vibudha mArA gayA thaa| kItisiMhane apane rAjyako yahAM Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 anekAnta varSa 10 taka pallavita kara liyA thA ki usa samaya umakA sana 1878 meM hu0 nazAha dillI ke bAdazAha rAjya mAlaveke samakakSakA ho gayA thaa| dillIkA bahalola lodome parAjita hokara apanI patnI aura bAdazAha bhI kIrtisiMhakI kRpAkA abhilASI banA sampatti vagairahako chor3a kara bhAgA aura bhAgakara rahanA cAhatA thaa| sana 1465 (vi0 saM0 1562) gvAliyarameM rAjA kItisiMhakI zaraName gayA meM jaunapurake mahamUda zAhake putra husainazAhane thaa| taba kItisiMhane dhanAdise usakI sahAyatA gvAliyarako vijita karaneke liye bahuta bar3o senA kI thI aura kAlapI taka use sakuzala pahu~cAyA bhI bhejI thii| taba se kItisiMhane dehalI bAdazAha thaa| isake samayaka do nakha sana 1468(vi. maM. bahalola lodIkA pakSa choDa diyA thA aura jaunapura 1525) aura sana 1473(vi0 saM0 1530) ke mile vAloMkA sahAyaka bana gayA thaa| haiN| kItisiMhakI mRtyu sana 1476 (bi0 sa0 1536) me huI thii| ata: isakA rAjya kAla maMvata 1510 ka , sana 1452 (vi. saM 1906) meM jaunapurake sulatAna bAda se saM0 1536 taka pAyA jAtA hai| ina donoM mahamada zAha zI aura dehalI ke yAdazAha bahalolalodI ke gajyakAla me gvAliyarameM jainadharma khUba pallavina ke bIca hone vAle saMgrAmameM kItisiMhakA dUsarA bhAI pRthvogana mahamadazAhake menApati phatahakhAM hAvI ke huaa| hAtha se mArA gayA thaa| paraMtu kavicara rahadhUke prathoMmeM 3 dekho, bojhAjI dvAga sampAdita TAha rAjasthAna hindI kortisiMha ke dUsare bhAI pRthvIrAjakA koI ullekha pRSTa 254 nahIM pAyA jaataa| -dekho TADa rAjasthAna pR. 24. svargIya mahAmanA gorIzaMkara hIrAcanda jI zrojhA kRta gavAliyara katavara vAlI ttippnnii| 2 bahalola lodI dahalIkA bAdazAha thA usakA rAjya kAla sana 1451 (vi0 saM0 1908) se lekara sana 1486(vi0 saM0:546) taka 38 vaSa pAyA jAtA hai| Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka prakhyAta vidvAnakA svargArohaNa zrImAna 50 devakInaMdana jo zAstrI digambara jaina samAjake prakharyAta vidvAna the| sva0 prAtaH smaraNIya guru paM. gopAladAsa jI varIyAke Apa gaNanIya ziSya the, siddhAnta zAstrake acche jJAtA the| pU0 guru jIke svargavAsa ho jAne para 'jainasiddhAnta vidyAlaya murenAkI dazA nAjuka ho gaI thI usa samaya Apa vidyAlayako sthiti dRr3ha banAne ke liye vidyAlaya meM svalpa vetanapara hI adhyApana kArya karate rhe| phira kucha varSe pIche kAraMjA gurukalameM par3hAne cale gaye vahAM para ucca koTike siddhAnta grantha par3hAte rahe gurukulase aneka snAtaka nikle| vahIM para paMcAdhyAyI granthakI bhASA TIkA kii| bahAMse phira Apa zrImAna saraseTha hukamacanda jI ko svAdhyAya karAneke liye iMdaura phuNce| iMdaura meM Apa kaI varSa rhe| vahAM para Apa raktacApa (blaDa presara) rogase AkrAnta ho gye| abhI kucha dina taka rugNa rahakara gata 13 maI zukravAra ko prAta: sAr3he ATha baje svargavAsa ho gyaa| Apake do vivAha hue the pahalI patnIse kevala putrI huI dUsarI patnI se 6 putra 3 putriyAM huI haiM jo maujUda hai| paMDita jI acche vyAkhyAnadAtA the ApakI vANImeM prabhAvazAlI rasa thA Apake zAstrapravacanameM Ananda AtA thA Apane paravAra sabhAko apane prayatnase uThA kara khar3A kara diyA thaa| Apake viyogame jaina samAjakI bahuta kSati huI hai| anekAnta parivArakI orase sanake kuTumbiyoMke sAtha mamavedanA pragaTa kI jAtI hai aura kAmanA hai ki Apa kI AtmAko zAnti prApta ho| do anya gaNanIya puruSoMkA nidhana / phIrojapura chAvanI nivAsI. lA0 DAlacanda eNDa sanja pharmake mAlika zrImAna lA0 tulasIrAma jI jaina raIsakA svargavAsa ho gayA hai| Apane pitA jI ke smArakarUpa DAlacanda jaina hAIskUla tathA DAlacanda jaina kAleja sthApita kiyA thaa| Apa acche prabhAvazAlI, zikSApremI, dhArmika mahAnubhAva the| kolhApura nivAsI zrImAn zrAraNA bAbA jI laTTha dakSiNa prAntameM eka prasiddha mahAnubhASa the| bApa aneka varSoM taka kolhApura rAjya ke pradhAna maMtrI rahe, tathA kAMgresI maMtrImaMDalake samaya bambaI sarakArake arthasaciva (phAinensa miniSTara) banAye gaye the, acchezikSita zikSApremI netA the| Apa donoM mahAnubhAvoM ke asamaya viyogase di. jaina samAjakI bahata kSati huI hai| -prakAzaka anekAnta kA aAgAmI aGka anekAntakI AgAmI 11.--12 vI kiraNa saMyukta rUpase prakAzita hogii| pAThaka mahAnubhAva noTa kara leveN| -prakAzaka Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Regd. No. D, 397 vorasevAmaMdirake prakAzana 1. anitya-bhAvanA-pA0 padmanandita bhAvapUrNa, 6. samAsvAmizrAvakAcAraparIkSA-mukhsAra 4 aura dayaprAhI mahatvako kRti, paM0 jugalakizora jugalakizora dvArA likhita prantha-parIkSAoM kA iti *mukhtArake hindI-padyAnuvAda aura bhAvArtha sahita / hAsasahita prathama aMza / mUlya cAra aanaa| mUlya cAra maanaa| 7.vivAha-samuddezya-50 jugalakizora mukhtAra 2.pAcArya prabhASandrakA tattvArthamatra-sarala dvArA racita vivAhake rahasyako batalAnevAlI aurata nayA sUtra-grantha, paM.jagalakizora makhtArakI hindI-vivAhoMke avasarapara vitaraNa karane yogya mundara bhyAkhyAsahita / malya cAra aanaa| kRti / mUlya pATa thaanaa| 3. nyAyadIpikA-(mahatvakA matriya maska. naekAzana varaNa)-abhinava dhamabhUSaNa viranti nyAya-viSaya kI subodha prAthamika racanAmyAyAcArya paM.daravArI. 1. apramIkSA-svopajaTIkAsahita- ( anaka lAla koThiyAdvArA sampAdita, hindI anuvAda, vistRta vizeSatAoMme viziSTa mahatvapUrNa maMskaraNa tAki-.: ra (101 pRSThakI) prastAvanA, prAkthana, pariziSTAdisa kaziromaNi vidyAnandasvAmi-viracita ApraviSayaviziSTa, 400pR0 pramANa, lAgata malya pA~caNyA kI advitIya racanA nyAyAcArya paM0 darabArIlAla, vidvAnoM, chAtroM aura svAdhyAya premiyoM ne isa saMskaraNa koThiyAvAga prAcIna pratiyoparama maMzodhina aura ko bahuta pasanda kiyA hai| mampAdita, hindI-anuvAda, vista pramnAvanA, aura 4. satsAdhusmaraNamaGgalapATha-prabhUtapUrva sundaramamAjaka vahazrata vidvAna paM0kailAzacandanI zAstrI.. aura viziSTa saGkalana, saGkalayitA 40 jagalakizora dvArA likhita prAkkathana tathA aneka parizima mukhtAra / bhagavAna mahAvIrase lekara jinasenAcArya alaMkRna 204:6/- pejI mAija, cAra-mo pRSTha paryantake 21 jainAcAryoM ke prabhAva gaNasmaraNoMsa pramAgA, lAgata mUlya pATha rupayA rakta / mUlya paatthaanaa|| 2.zrIpura pArzvanAtha- stotra-vidyAnandAcArya * 5 adhyAtmakamalamArtaNDa-paJcAdhyAyI tathA viracita mahatvakA stotra, hindI anuvAda tathA prastA. lATIsaMhitA Adi granthoMke rAyanA pa0 gajamalla vanAdi sahita / sampAdaka-nyAyAcArya paM. daravA.* viravita bhAbhyAtmika kRti, nyAyAcArya paM0lAla koThiyA / mUlya bAraha aanaa| darabArIlAla kAThiyA aura paM. paramAnanda zAstrIke 6.zAsanacastrizikA-- vikramako 53 vA marala hindA-anavAdAdisahita tathA mukhtAra paM0 zatAbdIke vidvAna muni madanakIti viracita tAthaejagalakizorajI dvArA likhita vistRta prastAvanAle paricayAtmaka etihAsika apUrva racanA, hindI viziSTa / mUlya Deda rupayA anuvAda-sahita / malya bAraha maanaa| XXXKARE HRXXX vyavasthApakadhIgmakAmandira, .25 dariyAgaMja, dddl|| prakAzaka-paramAnanda jaina zAstrI, vIrasevA madira 7/33dariyAgaMja dahanI. mAka-prajitakUmAra jana zAstrA, akalaMka presa, sadarabAjAra, dehlii| Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - sanakAnta sampAdaka-jugalakizora mukhtAra ----- --- ---- --... - - - -A-Arum iiomutteintamannuMinutrAINIKernama viSaya-mI vipaya mekhaka pRSTha 1. mandAlasA--stotra zubhacandra [sampAdaka ... ... 385 2. ailaka-pada-kalpanA(11 vI pratimAkA itihAsa) [ zrI jugalakizora mukhtAra 387 3. AryoMse pahalekI saMskRti [gulAbacandra caudharI, ema0 e0 vyAkaraNAcArSa 403 4. harSakIrti sUri aura unake pratha | zrI amaracanda nAhaTA ... ...407 5. bhadrabadAhunimittazAstra ( sAnuvA) [anu0 vaidya javAharalAla jaina ... ...413 6. mUla meM bhUla [bA0 AnandaprasAda jaina B, Sc. Eng. 421 7. jesalamera ke zAstra bhaDAra kI chAnabIna [sampAdaka 425 8. kalakattAke jainopavaname vRkSAropaNasamAroha [tulamIrAma jaina .... .... 2 hai prameyaratnamAlA kA purAtana TippaNa [paM0 hIrAlAla jaina zAstrI 426 10. ciTThA himAca 'anekAnta' dazama varSa 431 51. mohanajodar3o kI kalA aura zramaNa saMskRti [zrI vAyU jayabhagavAna eDavokeTa ... 433 12. sampAdakIya Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukaraNIya zAstradAna zrIvidyAnanda AcAryakI prAptaparIkSA aura unako svopala-saMskRta-TIkA hindI bhASA-bhASiyoMke lie abhI maka durlabha aura durgama banI huI thii| vIrasevAmandirane hAlameM ina donoMko hI hindI anuvAdAdike sAtha prakAzita karake unakI prApti aura unase jJAnArjana karanekA mAga sabake lie sulabha kara diyA hai| isa pranthameM prAptoMkI parIkSA-dvArA Izvara-viSayakA bar3A hI sundara sarasa aura sajIva vivecana kiyA gayA hai aura vaha phaile hue Izvara-viSayaka ajJAnako dUra karanemeM bar3A hI samartha hai| sAtha ho darzanazAstrakI aneka gutthiyoMko bhI isameM khUba kholA gayA hai| isase yaha prantha bahuta bar3e pracAra. kI AvazyakatA rakhatA hai| sabhI vidyAlayoM-kAlijoM. lAyaboriyoM aura zAstra-bhaNDAroMmeM isake pahu~canekI jahA~ jarUrata hai vahA~ yaha vidyA-vyasanI udAra vicArake jainetara viddhAnoM ko bheMTa bhI kiyA jAnA cAhiye, jisase una taka ima graMthanakI sahaja gati ho sake aura ve isa mahAna zAstrase yatheSTa lAbha uThAne meM samartha ho skeN| isake liye kucha dAnI mahAnubhAvoM ko zIghra hI Age AnA cAhiye aura dasa dasa bIsa bIsa pratiyA~ paka sAtha kharIdakara una saMsthAoM tathA viddhAnoMko yaha prantha bheMTa karanA caahiye| apanI isa vijJaptiko pAkara kalakattAke seTha sohanalAlajI pharma munnA lAla dvArakAdAsane, aura seTha baijanAtha jI sarAvagI ( pharma jokhIrAma baijanAtha ) ne granthakI bIsa2 pratiyA~ kharIda kara dAna karane kI svIkRti do| bAdako seTha sohana lAla jo ne zrI.vI.Ara.sI. jaina kalakattAko bhI 20 pratiyAM kharIdane kI prareNA kI aura unake bhI rupaye apane rupayoMke mAtha bhijavA diye / isa mahAn zAstradAnakelie tInoM hI sajjana bahuta dhanyavAdake pAtra haiM aura unakA yaha uttama dAna-kArya dUsaroMke liye anukaraNoya hai| meTha baijanAthajIne apanI pratiyA aneka sthAnoMke jina mandiroMko bhijavAI haiN| bIsa pratiyA~ eka sAtha lene vAloMko yaha grantha pracAra kI dRSTi se 160) ko jagaha 100) meM diyA jAtA hai aura 20 me kama pratiyA~ lene vAloMko paune malya meM / jo sajana pratiyA~ kharIda kara unheM vIra mevAmandirakI mAphatahI icchita sthAnoMko bhijavAnA cAheMge unheM pratyeka pratike lie bAraha mAnake hisAbase poSTeja kharca bhI sAthameM bhejanA hogaa| AzA hai dAnI mahAnubhAva aura udyApanAdi meM pravRtta hone vAlI mahilAe donoM ho zIghra isa mahAna zAstra ke dAnakI ora apanA lakSya kendrita kreNge| purAtana-jainavAkya-sUcI tayyAra purAtana-jaina vAkya-sUcA (prAkRta padmAnuktapaNI , jo varSoM se sAdikI jhajhaToMke kAraNa khaTAImeM par3I huI thI aura jisako dekhane ke lie vidvAna loga bahuta utkaMThita ho rahe the, vaha aba chapa kara tayyAra ho cukI hai| bAiMDiMgakA kAma samApta hote hI sabase pahale yaha una grAhakoMko umI 12)ru0 mUlyameM apanA posTeja lagAkara bhejI jAvegI jinakA mUlya pezagI AcukA hai| zeSako posTejake alAbA 15)ru meM dI jAvegI aura usameM bhI una grAhakoMko pradhAnatA dI jAvegI jinake nAma pahaleme grAhaka-zreNI meM darja ho haiN| cU~ki isa pranthakI kula 300 pratiyA~ hI chapI hai ata: jinheM lenA ho zIghra hI apanA ADara bhejanA cAhiye-vilamba karanese bAdako yaha cIja nahIM mila skegii| grantha 36 pauMDake uttama kAgaja para chapA haiM. bar3e sAijake 524 pRSThoM ko lie hue haiM mukhtArazrI jugalakizorajIkI gavaSeNApUrNa mahatvakI 170 pRSThakI prastAva nAse alaMkRta hai, prastAvanAkA upayoga bar3hAneke lie 10 pejake karIbakI nAma-sUcI bho sAthameM jagI huI hai| isake alAvA aMgrejI meM DAkTarae0 ena0 upAdhye ema0e0 kolhAparakI prastAvanA (Introduction) aura DA0 kAlIdAsa nAga ema0 e0 kalakattA ke prAkkathana (Foreword) se bhI vibhUSita hai| mainejara 'vIrasevAmandiragranthamAlA 7/33 dariyAgaMja, dehajI : Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OM aham + + dhastatattvAsaghAtaka / vizvatattva-prakAza * vArSika mUlya 5)* 3 .. isa kiraNakA mUlya 1)* SHA ANDuradAMIRLREALI IA nItivirodhaSvaMsI lokavyavahAravartaka samyak / / paramAgamasyabIja bhuvanaikagururjayatyanekAnta / + + . varSa 10 / vIrasevAmandira ( samantabhadrAzrama ), 7/33 dariyAgaMja, dehalI kiraNa 11-12 jyeSTha, ASAr3ha vAra-saMvat 2476, vikrama saMvat 2007 maI-jana 1650 mandAlasA stotra [yaha stotra jayapurameM sthita Amera-zAstra bhaMDArake guTakoM kA nirIkSaNa karate hue gata janavarI mAsameM guTakA naM0 36 parase upalabdha huA thaa| yaha apane antima padyapara se zrIzabhacandra nirmita jAna par3atA hai| isameM saMsArase bhayabhIta evaM adhyAtma-rasika mandAlasA rAnIke usa stotrako samAviSTa kiyA gayA hai jise vaha apane putroM ko pAlane meM jhalAte Adi samaya unheM sambodhana karake kahA karatI thI aura isa taraha unameM adhyAtmaviSaya ke uccatama saMskAra DAlA karatI thI / natIjA yaha hotA thA ki usake putra yuvAvasthAko prApta honeke pUvahI jarAsA nimitta pAkara saMsArase virakta ho jAte the aura jinadIkSA le lete the| isake kucha bhAvakI sUcanA padya naM0 meM kI gaI hai| kahate hai eka bAra mandAlasAkI sAsane bahUse kahA ki tere saba putra vayaska hone ke pUrva hI dIkSita ho jAte haiM aisA na koI gurumaMtra unheM sikhAtI hai taba isa rAjyake bhArako kauna saMbhAlegA ? antameM mandAlasAne kahA batAte hai ki 'abakI bAra jo putra hogA use aisI hI zikSA dI jAyegI jisase vaha rAjyake bhArako saMbhAlegA' aura baisAhI huaa| isase zudvAntaHkaraNa-dvArA Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 anekAnta / baSa 10 DAle hue saMskAroMkA komala tathA nivikArahRdaya baccoM para kyA aura kitanA asara hotA hai use sahRdaya pAThaka sahaja hI anubhava kara sakate haiN| astu, stotra bar3A sundara, lalita evaM adhyAtma-rasase paripUrNa hai| prAraMbhika aSTakake pratyeka padyameM mandAlasA apane putrako sambodhana karake use usake zuddhasvarUpakA bodha karAtI huI usako antarAtmAko jagAtI hai aura phira mAna-mAyAdikake tyAgakI preraNA karatI huI kahatI hai ki 'he putra mandAlasAke vAkya kI upAsanA karo arthAt mere kahe ko pUrNataH mAno' / AzA hai ane. kAntake pAThakoM ko yaha stotra rucikara hogaa| -sampAdaka (upajAtyAdi vRtta) siddho'si buddho'si niraMjano'si saMsAra-mAyA parijito'si / zarIra-bhinnamtyaja marvaceyAM mandAlasA-vAkyamupAsi putra / / 1 / / jAtA'mi dRSTA'mi pagamampo'gTa eDamvarUpo'mi gagAAlayo'mi / jinendriyastvaM tyaja mAna-madA mandAlamA-vAkyamupAsi putra // 2 // zAnto'sidAnto'mi vinAzahIna: middhasvarUpo'mi klnggmuktH| jyotisvarUpo'mi vimuJca mAyAM mandAlamA-vAkyamapAsi putra | | eko'si mukto'si cidAtmako'si cidrapabhAvo'mi cintano'mi / alakSabhAvo jahi deha-mohaM mandAlasA-vAkyamupAmi putra || ni:kAma-dhAmA'mi vikarmarUpo ratnatrayAtmA'mi ppvitrH| vettA'si cetA'si vimukaca kAmaM mandAlamA-vAkyamupAmi putra // // pramAda-mukto'mi sunirmalo'si anantabodhAdicatuSTayo'si / brahmA'mi rakSa mvacidAtmarUpaM mandAlasA-vAkyamupAsi putra // 6 // kaivalyabhAvo'si nivRtta-yogo nirAmayo jJAta-samasta tatvaH / parAtmavRtti mmara citsvarUpaM mandAlasA-vAkyamupAsi putra // 7 // caitanyarUpo'si vimukta-mAro bhAvAdikarmA'ni smgr-vedii| dhyAya prakAmaM paramAtmarUpaM mandAlasA-vAkyamumAsi putra || ityaSTakaryA puratastanUjAn vibodhya nAthaM naranAtha-pUjya ma / prAvrAjya bhItA bhava-bhoga-bhAvAta svakaiH sadA sA sugati prapede // 6 // ityaSTakaM pApaparAGmukho yo mandAlamAyA bhaNati pramodAt / sa sadgati zrIzubhacandrabhAsi samApya nirvANa-padaM pragacchet // 10 // iti mandAlasA-stavanama Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ailaka-pada-kalpanA (11 vI pratimAkA itihAsa) / sampAdakIya ] digambara jainasamAjameM zrAvakoMkI 11 vI pratimA- (cAritraprAbhRta) granthameM yadyapi eka gAthA dvArA ke Ajakala do bheda kahe jAte haiM, eka 'kSullaka' aura gyAraha pratimAoM ke nAma pAye jAte haiM parantu unake dusarA 'ailaka' / ailaka sarvotkRSTa samajhA jAtA hai svarUpAdikakA koI varNana ukta granthameM nahIM hai aura aura usake sAtha hI zrAvakadharmakI paripUrNatA na AcAryamahodayake kiso dUsare upalabdha granthameM mAnI jAtI hai| ailaka' padakA prayoga bhI aba dinoM hI ina pratimAoMke svarUpakA nirdeza hai| haoN, dina bar3hatA jAtA hai / yaha zabda prAyaH jainiyoMko suttapAhuDa (sUtraprAbhUta ) pranthameM eka gAthA isa jabAna para car3hA huA hai aura jainasamAcArapatroM meM prakArase jarUra pAI jAto haibhI isakA khUba vyavahAra hotA hai| parantu utkRSTa dahayaM ca valiMgaM ukkiTaTha avarasAvayANaM ca / zrAvakake lie 'ailaka' aisA nAma nirdeza kaunase bhikkha' bhamei patto samidIbhAseNa moNeNa // 21 // AcArya mahArAjane kiyA hai, kaba kiyA hai, kisa isameM munike bAda dUsarA utkRSTa liMga utkRSTa bhASAkA yaha zabda hai aura isakA kyA artha hotA zrAvakakA-gRhatyAgI yA agRhastha zrAvakakAhai, ityAdi bAtoMkA parAmarza karanepara bhI kahIM kucha batalAyA gayA hai aura usake svarUpakA nirdeza isa patA nahIM cltaa| vikramakI 17 vIM zatAbdIse prakArase kiyA gayA hai ki, vaha pAtra hAthameM pUrvake bane saMskRta aura prAkRnake sabhI prAcIna grantha lekara samiti-sahita maunapUrvaka mitAke lie bhramaNa isa viSayameM mauna jAna par3ate haiN| kisImeM 'ailaka' karatA hai| yaha utkRSTa zrAvaka 11 vI pratimAke zabdakA nAmollekha taka nahIM milatA / saMskRta aura dhArakake sivA dUsarA koI mAlUma nahIM hotA, aura prAkRta bhASAkA yaha koI aisA zabda bhI mAlUma nahIM isalie yaha svarUpa usIkA jAna par3atA hai| parantu hotA, jisakA vyutpattipUrvaka kucha prakRta artha kiyA isa saba kathanase 11 vI pratimAvAleke lie jAya / vAstava meM, khoja karanese, ailaka-padakI uddiSTavirata' aura 'utkRSTa zrAvaka ke sivAya dUsare kalpanA bahuta pIche kI aura bahuta kucha Adhunika kisI nAmakI upalabdhi nahIM hotii| jAna par3atI hai| ataH Aja maiM isI viSayake apane (2) svAmI samantabhadrAcAryane apane ratnakaraanusaMdhAnakA apana pAThakA sAmana rakhatA hU eDaka nAmake upAsakAdhyayana (zrAvakAcAra )ma, AzA hai ki vija pAThaka isapara bhale prakAra vicAra kreNge| aura sAtha hI,11 vI pratimAke svarUpameM 8 vaha gAthA isa prakAra hai daMsaNavayasAmAhaya posaha saccittarAyabhatteyaM / samaya-samayapara jo pheraphAra huA hai, athavA baMbhAraMbhapariggaha aNumaNa uddiTTadesaviradede // 21 // AcArya-AcAryake matAnusAra usameM jo kucha yahI gAthA ghasunandizrAvakAcArake zurUmeM nambara 5 vibhinnatA pAI jAtI hai use bhI dhyAnameM rkkheNge| para pAI jAtI hai aura gommaTasArake saMyamamArgaNAdhikAra(1) bhagavat kundakundAcArya ke cAritta pAhuDa meM bhI yahI gAthA dI huI hai / Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 anekAnta [varSa 10 zrAvakake gyAraha padoM ( pratimAoM) kA varNana karate -parva 36 zlo0 77 hue, 11 vI pratimAke dhAraka zrAvakakA jo svarUpa ___ isake sivAya, zrAdipurANameM, una vidyAzilpovarNana kiyA hai, vaha isa prakAra hai pajIvI manuSyoMke lie, jo adIkSA ( munidIkSAke ayogya ) kulameM utpanna hue haiM, upanIti Adi gRhato munivanamitvA gurUpakaMThe vratAni prigRhy| saMskAroMkA niSedha karate hue, jisa ucita liMgakA bhaiyAzanastapasyannutkRSTazcelakhaNDadharaH // 47 // vidhAna kiyA hai vaha ekazATaka-dhArI' honA hai arthAt - ghAko chor3akara muni-banameM jAkara aura usakA saMketa 11 vI pratimAke AcaraNa kI aura gurUke nikaTa bratoM ko grahaNa karake, jo tapasyA tarapha hI pAyA jAtA hai, yathAkaratA huA bhikSA-bhojana karatA hai aura khaNDa adIkSA kule jAtA vidyAzilpopajIvinaH / vastrakA dhAraka hai vaha utkRSTa zrAvaka hai| eteSAmupanItyAdi-saskAro nAbhisammataH / / isameM 11 vI pratimAvAle zrAvakako 'utkRSTa teSAM syAducitaM liMga svayogyavratadhAriNAM / zrAvaka'ke nAmase nirdiSTa kiyA hai| celakhaNDadhArI ekzATakadhAritvaM saMnyAsamaraNAvadhi / / yA khaNDavastradhArI nAmakI bhI kucha upalabdhi hotI -parva 40 zlo0 70,71 / hai, aura usake lie 1 ghara chor3akara munivana (tapovana ) ko jAnA, 2 vahA~ guruka nikaTa vratoMkA hai ki 11 vI pratimAke AcaraNakA anuSThAna karanegrahamA karanA,3 bhikSAbhojana karanA,4 tapasyA vAleko usa samaya---voMzatAbdIma-'ekazATakakaranA aura 5 khaNDa vastra rakhanA, ye pA~ca bAta dhArI' yA eka vastradhArI bhI kahate the-vaha isa nAmajarUrI batalAI hai| se saMlakSita hotA thA / svAmI samantabhadrane use hI (3) bhagavajinasenapraNIta AdiparANameM. 'cejakhaNDavArI' likhA hai| yadyapi, kahIM bhI gyAraha pratimAoM kA kathana nahIM kathana nahA (4) svAmikArtikeyAnuprekSAmeM 11 vI pratimA hai parantu usameM gabhInvaya aura dIkSAnvaya kA svarUpa isa prakArase pAyA jAtA hainAmakI kriyAnoM meM 'gRhatyAga' kriyAke bAda aura jo gAvakoDivisuddha bhikkhAyaraNegaNa bhujade bhojaM jinapana' phipAse pahale 'dokSAdya' nAmakI jo jAyaNarahiyaM jogA uhiTaThAhAraviro mo||30|| kriyA varNana ko hai usakA abhiprAya 11 vI pratimA- athAta-jo zrAvaka navakoTivizuddha (manake pAcaraNama hI jAna par3atA hai| usameM bhI ghara vacana-kAya aura kRtakArita-anumodanAka doSa se choina ke bAda tapovarako jAnA limbA hai aura aise rahita aise zuddha) aura yogya AhArako binA kimI tapasvIke lie eka zATaka (vastra ) dhArI honekA yAcanAke mijJA-dvArA grahaNa karatA hai vaha 'uddiSTAvidhAna kiyA hai| bhikSA-bhojanAdikakA zeSa kathana hAravirata' nAmakA zrAvaka hai| umake svarUpase hI A jAtA hai yathAtyanAgArasya sadRSTaH prazAMtasya gRhIzina: ba0 zItalaprasAdane apane 'gRhasthadharma' meM svAmi prAgdIkSopayikAkAlAdekarAATakadhAriNa: // kAtikeyAnuprekSAkI kAkA, jo ki zubhacandra bhaTTArakadvArA yatpurazcaraNaM dIkSAgrahaNa prtidhaaryte| vi0 sa0 1613 meM banakara samApta huI hai, eka aza dokSAya nAma tajjJeyaM kriyAjAtaM dvijanmanaH // uddhata kiyA hai aura vaha aMza isI gAthA TokA-rUpase -parva 38 zlo0 158,156 hai| usake antameM do padya nimna prakArase diye haiMtyaktAgArasya tasyAMtastapovanamupeyuSaH / ekA dazake sthAne hya tkRSThaH zrAvako bhavedvividhaH / ekazATakadhAritvaM prAgvadIkSAmiSyate / / vastra kadharaH prathamaH kopInaparigraho'nyastu // Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 11-12 ] yahAM mivAbhAjanake tona khAsa vizeSaNa diye gaye haiM - 1 navakoTi-vizuddha, 2 yAcanArahita aura 3 yogya, jo samantabhadra - pratipAdita svarUpa meM nahIM pAye jAte / yadyapi 'yogya' trizeSaNakA vahAM svarUpase samAveza ho jAtA hai, parantu 'navakoTivizuddha' aura ' yAcanArahita' ye do vizeSaNa aise haiM jo qhAsa taura se ullekha kiye jAnepara ho samajha meM A sakate haiM / aura isalie ina do vizeSaNoM kA yahAM khAsa taura se ullekha huA hai, yaha kahanA hogA / sAtha ho, isa pratimA ke dhAraka kA 'uddiSTAhAra virata' nAmase ullekha kiyA gayA hai aura usake lie khaNDavastra yA eka-do vastra rakhane AdikA koI niyama nahIM diyA gayA / T ailaka-pada- kalpanA (5) cAritrasAra grantha meM, zrImanvAmuNDarAya, jo ki vi0 kI 11 vIM zatAbdI ke vidvAn haiM, isa pratimA ke dhArakako 'uddiSTavinivRtta' nAmase ullekha karate hai aura usakA svarUpa isa prakAra dete haiM "uddivinivRttaH svoddiSTa viMDo padhizayanavasatA dervirataH sannekazATakagharo bhikSAzanaH pANipAtrapuTenopavizyabhojI rAtripratimAditapaHsamudyA AtAnAdiyogarahito bhavati / " arthAt jo apane nimitta tayyAra kiye hue bhojana, upadhi, zayana aura vastrAdikase virakta rahatA hai - unheM grahaNa nahIM karatA eka vastra rakhatA hai, bhikSAbhojana karatA hai, kara pAtra meM AhAra letA hai, baiThakara bhojana karatA hai, rAtripratimAdi tapazcaraNa meM udyamI rahatA hai aura AtApanAdi yogase varjita hotA hai, vaha 'uddi-vinivRtta' nAmakA zrAvaka kahalAtA hai| kaunI'sau rAtripratimA-yogaM karoti niyamena / loca piccha dhRtvA bhuMkte hy pavizya pANipuTe || ina padyoM meM jo kathana kiyA gayA hai vaha mUla gAthAke kathanase atirikta hai aura ute TIkAkArane dUsare vidvAnoMke kathanAnusAra likhA hai aisA samajhanA caahie| isI taraha para TIkAmeM kucha aura bhI vizeSa pAyA jAtA hai / 386 isa strarUpameM, svAmikArtikeyAnuprekSAkI apekSA, uddiSTAhAra ke sAtha 1 uddiSTa upadhi, 2 uddiSTa zayana aura uddiSTa vastrAdikake tyAgakA vidhAna adhika kiyA gayA hai aura zAyada isIse isa padavI ( pratimA ) dhArakakA nAma 'uddiSTAhAravirata' na rakhakara 'uddiSTavinivRtta' rakkhA gayA hai / bhikSAzanako chor3akara aura saba vizeSaNa bhI yahAM svAmikArtikeyAnuprekSAse adhika nirdiSTa hue haiM / parantu unameM eka vastradhArI honA aura rAtripratimAdi tapazcaraNa meM udyamI rahanA, ye do vizeSaNa svAmisamantabhadra- pratipAdita 'celakhaMDavara' 'aura 'tapasyan' vizeSaNoMke sAtha milate julate haiN| hA~, itanA jarUra hai ki svAmI samantabhadrAcAryane jisa tapazcaraNakA sAmAnyarUpase ullekha kiyA hai, usake yahA~ do bheda diye gaye haiM- eka rAtriratimAdirUpa aura dUsarA AtApanAdi-yogarUpa | pahale kA vidhAna aura dUsarekA niSeva kiyA gayA hai| eka bAta yahA~ aura bha batalA deneke yogya hai aura vaha yaha hai ki itane adhika vizeSaNoM kA prayoga karanepara bhI bhikSAbhojana ke sAtha svAmikArnikayake 'yAcanArahita' vizeSaNakA ullekha yahAM nahIM kiyA gayA hai / sambhava hai ki granthakanoko isa pratimAdhArIke lie yaha vizeSaNa iSTa na ho| Age bhI kitane ho AcAryoM tathA vidvAnoM ko yaha vizeSaNa iSTa nahIM rahA hai, aura unhoMne sApha taurase isa pratimAMdhArIke lie yAcanAkA vidhAna kiyA hai / (6) zrI amitagati AcArya apane subhASitaratnasaMdoha' nAmaka granthameM, jo ki vi0 saM 1050 meM banakara samApta huA hai, likhate haiM kisvanimittaM tridhA yena kArito'numataH kRtaH / nAhAro gRhyate puMsA tyaktoddiSTaH sa bhavyate // 83 // arthAt - jo manuSya mana-vacana-kAyadvArA apane nimitta kiye hue, karAye hue yA anumodana kiye hue, bhojanako grahaNa nahIM karatA hai ( navakoTi-vizuddha bhojana letA hai) vaha Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 anekAnta varSa 10 'tyaktodiS' nAmakA zrAvaka kahalAtA hai| 'yAcanArahita' vizeSaNa aura zrIkudakuMdAcAryake 'upAsakAcAra meM bhI Apane prAyaH aisA hI svarUpa 'monapUrvaka' vizeSaNake sAtha koI mela nahIM rakhatI.. varNana kiyA hai| sAtha hI, eka sthAnapara use pratikUla mAlUma hotI hai| aura bhikSApAtra meM aneka 'utkRSTa zrAvaka' likhakara usake kucha vizeSa kartavyoM- gharoMse bhikSA ekatra karake use eka sthAnapara baiThakara kA bhI ullekha kiyA hai, jo sAmAyikAdi paDAva. khAne kA jo vidhAna yahAM kiyA gayA hai vaha cAmuNDazyaka kriyAbhoMke atirikta nimna prakAra haiM- rAyake 'karapAtrabhojo' vizeSaNa ke viruddha par3atA hai| vairAgyasya parAM bhUmi saMyamasya niketn| cAmuNDAyake kathanase unakA aisA Azaya jAna utkRSTa: kArayatyeva muNDanaM tuNDamuNDayoH // 73 / / par3atA hai par3atA hai ki ve isa pratimAdhArIko bhikSAke liye kevalaM vA savastra' vA kaupInaM sviikrotysau| ghara ghara phiganA nahIM cAhate, balki eka hI gharapara ghara ghara phiganA nahA cAhata, bA ekasthAnAnnapAnIyo nindAgoparAyaNaH 7 munikI taraha kara-pAtrameM AhAra karAdeneke pakSa meM sadhamelAbhazabdena prativezma sudhopamAM / hai| hA~, itanA jarUra hai ki muni khar3e hokara AhAra sapAtro yAcate bhikSA jarAmaraNasUdanIm / / 7 / / lete haiM aura isa pratimAdhArIke lie cAmuDarAyane baiThakara bhojana karamekA vidhAna kiyA hai| astu; kacha -pari0 bhI ho, parantu yaha bAta zrIkudakadAcArya ke 'bhikrakhaM ina karttavyoMmeM pahalA karttavya hai mukha aura sira- bhameDa patto' (pAtra hAthameM lekara bhikSAke liye ke bAloMkA muNDana karAnA (kSaura karAnA, lauca karanA bhramaNa karatA hai) isa vizeSaNake viruddha nahIM nahIM) dusarA, kevala kaupIna ( laMgoTa) yA vastra- pddto| ina saba bAtoMke sivA yahAM mukha aura sahita kaupInakA dhAraNa karanA, tIsarA eka sthAna mastakake kezoMkA maNDana karAne kI bAta khAsa taurapara ( baiThakara ) anna jala grahaNa karanA (bhojana meM kahI gaI hai aura kala kopona rakhane yA vastrakaranA ), cauthA apanI nindA-gahose yukta rahanA sahita kaupIna rakhanekA kathana vikalparUpase kiyA aura pA~cavAM kartavya hai pAtra hAthameM lekara pratyeka ghara paka ghara gayA hai| usakI vajahase pratimAke do bheda nahIM kiye se 'dharma-lAma' zabdake sAtha bhikSA maaNgnaa| gaye. yaha bAta khAsa taurase dhyAnameM rakkhe jAnaka amitagatike isa mampUrNa kathaname 11 vI pratimA. yogya hai| bAkI uddiSTa upadhi-zayana-vastrAdikaka vAleke lie 'tyaktoddiSTa' 'uddiSTavarjI' aura 'utkRSTa zrA- tyAga Adi kitane hI vizeSaNoMkA yahAM ullekha vaka' ina nAmoMkI upalabdhi hotI hai / aura sAtha hI nahIM kiyA gayA, yaha spaSTa hI hai| yaha mAlUma hotA hai ki isa svarUpa-kathanameM navakoTivizuddha bhojanakA lekI svAmikAtikeyake kathAnAna. (7) zrInandanandyAcAyake ziSya zrIguru. kula hai / parantu bhikSAke lie yAcanA karanA aura dAsAcAyakA banAyA huA 'prAyazcitta'dharmalAbha' zabda kahanA, ye bAteM svAmikArtikeyake samuccaya' nAmakA eka prAcIna grantha hai, jisapara zrI* yo baMdhurAbaMdhuranulyacitto gRhAti bhojyaM navakoriza naMdigurune eka saMskRta TIkA bhI likhI hai aura isalie uddiSTavarjI guNibhiH sa gIto vibhIlukaH saMsRtijAtadhAnyAH jo vikramakI 11 vI zatAbdIse pahilekA banA huA -pari0 zlo.77 hai| isa grantha kI cUmikAmeM, zrAvaka-prAyazcittakA + zvetAmbaroMke yahAM 11 vI pratimAvAle ke vAste isa varNana karate hue, utkRSTha zrAvakake lie (11 vI zabdake sAtha bhikSA mAMganekA niSedha hai aisA yogazAstrako pratimAdhArIke vAste) 'kSullaka' zabda kA hI prayoga gujarAtI TIkAse mAlUma hotA hai| kiyA gayA hai, 'ailaka' kA nahIM; aura usake svarUpa Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 11-12 ] kA kucha nidarzana bhI isa prakArase kiyA hai-- cullavekaM vastraM nAnyatsthitabhojanaM / AtApanAdiyogo'pi teSAM zasvanniSidhyate || 155 || kSauraM kuryAcca locaM vA pANau bhukto'tha bhAjane / kaupIna mAtratantro'mau cullakaH parikIrtitaH // 456|| arthAt-tulla koMke lie eka vastrakA hI vidhAna hai, dUsarekA nhiiN| khar3e hova ra bhojana karanekA vidhAna nahIM hai aura pratApanAdi yogakA anuchAna unake lie sadA niSiddha hai / ve kSaura karAo ( hajAmata banavAo ) yA lauMca karo, hAthameM bhojana karo yA vartana ( pAtra) me aura cAhe kaupIna mAtra rakkho, unheM 'kSullaka' kahate haiM / ailaka-pada-kalpanA yahA~ yaha bAta bahuta spaSTa zabdoM meM batalAI gaI hai ki usa utkRTa zrAvakako bhI 'kSullaka' hI kahate haiM jo 1 lauMca karatA hai, 2 karabhojA hai aura 2 kaupona mAtra rakhatA hai| usake lie kSaura karAnevAle, pAtrabhAjI aura ekavastra dhAraka utkRSTa zrAvakase bhinna kisI dUsare nAmakI koi judI kalpanA nahIM haiN| aura isalie Ajakala prAyaH inhIM tIna guNoM ke kAraNa 'ailaka' nAmakI jo judI kalpanA kI jAtI hai, vaha pIche kI kalpanA jarUra hai| kitane pIche kI, yaha Age calakara mAlUma hogA | yahAMpara itanA aura batalA denA jarUrI hai ki zrIgurudAsAcArya ke matAnusAra tullaka yA to eka vstrk| dhAraka hotA hai aura yA korona mAtra rakhatA hai / parantu vastrasahita kaupona arthAt donoM cIjeM nahIM rakha sakatA / aura yaha bAta zramitagatike kathana ke viruddha par3atI hai / ve vastrasahita kaupInakA bhI vidhAna karate hai; aura kaunarahita khAlI eka vastrakA vA vidhAna hI nahIM karate / isI taraha lauca karane aura karabhojI honekA kathana bhI unake kathana ke sAtha sAmaMjasya nahIM rakhatA / yahAM taka ke isa saMpUrNa kathanase isa bAtakA patA calatA hai ki utkRSTa zrAvaka, khaMDavastradhArI. ekavastradhArI, kaupInamAtradhArI, uddiSTAhAra virata, 360 uddiSTavinivRtta aura vyaktoddiSTa, ina sabakA zrAzaya eka kSullakase hI hai---tullaka padake hI ye saba nAmAntara hai / yaha dUsarI bAta hai ki isa padakI kucha kriyA zrAMmeM AcAryoM meM paraspara matabheda pAyA jAtA hai; parantu una sabakA abhiprAya isI eka padake nidarzana karanekA jAna par3A hai / sAtha hI yaha bhI mAluma hotA hai ki kucha vaikalpika ( Optional ) AcaraNoM kI vajahase usa samaya taka isa padake ( pratimAke) do bheda nahIM ho gaye the / parantu aba Age ke ullekhoMse pAThakoMko yaha ma lUma hogA ki bAdako athavA kucha pahale kisI ajJAta nAmA AcAryake dvArA isa pratimAke sApha tau se do bheda kara diye gaye haiM aura una bhedoM me ukta vaikalpika AcaraNoMko bAMTA gayA hai| (8) vikramakI prAya: bArahavIM zatAbdI ke vidvAna zrIvasunandI AcArya, apane upAsakAdhyAyanameM, 11 vIM pratimAke dhAraka ko 'utkRSTa zrAvaka' batalAte hue usake do bheda karate haiM, prathama aura dvitIya / Apake matAnusAra prathamotkRSTa zrAvaka eka vastra rakhatA hai aura dvitIya kaupInamAtra; pahalA kaiMcI yA uttarese bAloM ko kaTAtA hai aura dUsarA niyamapUrvaka lIva karatA hai arthAt unheM hAthase ukhar3atA hai; sthaan| dikake pratilekhanakA kArya pahalA (vastrAdika) mRdu upakaraNase letA hai, parantu dUsarA usake lie niyamase ( munivat) picchI rakhatA hai / prathamatkRSTa ke liye isa bAta kA koI niyama nahIM hai ki vaha pAtra meM hI bhojana kare yA hAthameM, vaha apane icchAnusAra cAhe jisameM bhojana kara sakatA hai / parantu dvisIyotkRSTa ke liye kara pAtrameM arthAt hAthameM hI bhojana karanekA niyama hai| isake sivAya, baiThakara bhojana karanA, bhikSAke liye zrAvaka ke ghara jAnA aura vahA~ A~gana meM sthita hokara 'dharmalAbha' 8. dekho 'basunandIzrAvakAcAra' nAmase jainasiddhAnta pracAraka maNDalI devabandakI tarapha se saM0 1666 kI chapI prati / Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 anekA zabda ke sAtha svayaM bhikSA mAMganA, bhikSAke milane yA na milanepara donavadana hokara zIghra vahAMse nika nA aura phira dUsare ghara meM jAkara maunapUrvaka apane Azayako pragaTa karanA, ityAdi niyama donoM ke liye samAna hai| sAtha hI dinameM pratimA-yoga dharanA, vIracayA karanA, trikAlayoga (AtApanAdika) kA anuSThAna karanA, ityAdi bAtoMkA Apane donoM ko hI anadhikArI batalAyA hai| isa saba AzayakI gAthAyeM isa prakAra haiM yArasamma ThANe kiTTo sAvao have duviho / tyeka paDhamokovIe parigAho vidizro ||301|| dhamilANaM cayaNaM karei kacarichureNa vA paDhamo / ThANAsu paDilehas mivayaraNeNa payaDappA ||302|| bhuje pANipattama bhAyaNe vA suI samuiTTho / uvAsaM puNaNiyamA caranvihaM kuraNai pavvesu || 303 pakhAliUNa patta' pavisai cariyAya paMgaNe ThiccA / bhaNiUNa dhammalAhaM jAyada bhikkhaM sayaM ceva ||304 sigdhaM lAhAlAhe adINavayalo Niuyatti UNa va aNNAmi gihe vacca darisai mauNeNa kArya vA305 + evaM bheo hoI Navara viseso kuNijja niyameNa / locaM dharijja piccha bhujijjo pANipattammi ||311|| diepaDima vAracayAM viyAlajogesu Natthi ahiyAro siddhatarahasyANavi abhaya desaviradA ||312|| X X [ varSa 10 uddiSTa zayana aura uddiSTa vastrAdikase virakta honA zAyada iSTa nahIM / piMDa (AhAra) ke lie navakoTi-vizuddha hone kA bhI Apane koI vidhAna nahIM kiyA / astu, vaha gAthA isa prakAra haitfsfar duviyappo sAbo samAseNa payArasamma ThANe bhaNizro suttagu sAreNa // 353 // yahAM para itanI bAta aura batalA deneke yogya haiM ki vasunandi AcAryane isa pratimAke do bheda karanepara bhI una bhedoMke liye callaka, ailaka jaise judA jur3A koI dA khAma nAmoMkA nirdeza nahIM kiyA, balki unakA yaha bheda karanA eka kakSAke korsako do sAloM meM vibhAjita karaneke taura para hai| aura isIse prathamAdi zabdoM ke sAtha, ve donoM ke liye 'utkRSTa zrAvaka' aura 'uddiSTa piMDa virata' nAmoM kA ho vyavahAra karate haiN| 'uddiSTapiMDavirata' nAma Apane isa prakaraNa kI nimnalikhita antima gAthA meM diyA hai; aura usase yaha dhvani nikalatI hai ki Apako isa pratimAdhArI ke lie uddiSTa - upadhi, isa gAthA meM UparakA saca kathana sUtrAnusAra kahA gayA hai, aimA sUcita kiyA hai / parantu kaunase sUtra ke anusAra yaha saba kathana hai, aisa kucha mAlUma nahIM hotA, kyoMki vasunandIse pahale ke AcAryoMkA isa viSayakA jo kathana haiM, vaha isa lekha meM Upara dikhalAyA gayA hai| usameM aura isa kathanameM bahuta kucha antara hai / yahAM usa AcaraNako do bhedoM ke zikaMje meM jakar3a kara nizcita rUpa diyA gayA hai jise kisI kisI AcAryane vikalparUpase kathana kiyA thA, aura usakA anu ThAna ( saMbhavata: abhyAsAdiko dRSTi se, isa pratimAdhArIkI icchApara chor3A thA / saMbhava hai ki zrAcAryoM ke pArasparika matabhedakA sAmaMjasya sthApita karaneke lie yaha saba ceSTA kI gaI ho aura yaha bhI saMbhava hai ki jaba vaikalpika (Optional AcaraNa rUr3ha ho gaye aura adhika saMkhyAme callaka loga unakA judA judA anuSThAna karake apaneko bar3A choTA mAnane lage, taba kisI AcAryane jarUrata samajha kara, isa pratimAko do bhAgoM meM vibhA jita kara diyA ho aura unhoMke kathananusAra AcAryavasunandIjIkA yaha saba kathana ho / parantu kucha bhA ho, isameM saMdeha nahIM ki ukta pUrvAcAryoM ke kathana meM bheda jarUra hai aura donoMkA kathana kisI eka sUtraprathake anusAra nahIM ho sakatA / (6) terahavIM zatAbdI ke vidvAn pa0 AzAdharajIne, apane sAgAradharmAmRta meM, isa pratimAkA jo svarUpa nirdeSTa kiyA hai vaha prAyaH vasunandI AcArya ke kathanase milatA junatA hai| hAM, itanA vizeSa jarUra hai ki AzAdhara jIne (ka) uddiSTapiMDa ke sAtha 'ani' zabda lagAka Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 11-12] ailaka-pada-karUpanA 363 upadhizayanAsanAdike bhI tyAgakA saMgraha kiyA hai, takame prayukta kiyA hai| yathAjise vasunandIjI chor3a gaye the, aura svopajJa TIkAmeM ..."mamArya deyAH shivtaatimuccai|" usakA spaSTIkaraNa bho kara diyA hai| "stvamAryanakta divamapramattavAn""" (kha) prathamotkRS zrAvakake liye kopona aura ""tvayA svatRSNAsaridArya shossitaa|" uttarIya vastra aise do paTokA vidhAna kiyA hai aura -svayambhUstotra unakA raMga sapheda diyA hai, jaba ki vasunandi AcArya ami, masi aura kRSi Adi karma karanevAloM ko ne usake lie eka vastrakA hI vidhAna kiyA thA aura bhI 'Arya' kahate hai| aisI hAlatameM isa saMjJAse usakA koI raMga niyata nahIM kiyA thaa| yadyapi yahAM koI khAsa vizeSatva mAlUma nahIM hotA (ga) vA maunena darzayitvAMgaM' zabdoMka dvArA aura na yaha saMjJA isa pratimAdhArI puruSake lie kucha vikalpase maunapUrvaka svazarIra dikhalAkara bhikSA rUDha hI pAI jAtI hai, to bhI strIliMgameM 'prAyo lenekA bhI vidhAna kiyA hai, aura isa taraha para (yA pAryikA) zabda eka sAdha-veSadhAriNI strIke zrIkadakudAcArya aura svAmikArtikeyake kathanAkA lie rUDha jarUra hai| saMbhava hai ki usI parase aura macciya kiyA hai, jise vasunandI yatheSTa rUpameM nahIM usI dRSTiko lekara yahAM pulliMgameM isa saMjJAkA prayoga kara pAye the| kiyA gayA ho| parantu kuchabhI ho, ina saba vikalpoM(gha) prathamotkRSTa zrAvakake do bheda kiye haiM- ko chor3akara yaha to spaSTa hI hai ki paM0 bhAzAdhara bhinAniyama aura 2 anekabhikSAniyama / eka jIne isa dvitIyotkRSTa zrAvakako 'Arya' nAmase para saMbaMdhinI bhikSAkA jisake niyama hai vaha eka nAmAMkita kiyA hai, 'ailaka' nAmase nhiiN| asta: 50 bhikSAniyama nAmakA zrAvaka hai / usake lie munimArga- zrAzAdharajIke ve saba padya, jo isa viSaya meM vasunandI ke anusAra dAtArake gharameM jAkara bhojana karane, parama jAkara mAjana karanA AcAryako Upara uddhata kI huI gAthAoMke sAtha AcAryakI Upara udadhata bhojana na milane para niyamase upavAsa karane aura samAnatA yA asamAnatA rakhate haiM, isa prakAra haiguruzuzraSA tathA tapazcaraNAdikako karate hue hamezA tttvrtaastrnirbhinnshvsnmohmhaabhttH| munivanameM rahane kA vidhAna kiyA hai| aura aneka __ uddiSTaM piMDamapyujjhadutkRSTaH shraavko'ntimH| // 37 bhikSAniyama nAmake zrAvakake vAste aneka gharoMse usa sa dvadhA prathamaH zmazramUrdhvajAnapanAyayet / / vakta taka bhikSAkI yAcanA karate rahanekA vidhAna sitakaupInasaMdhyAnaH kataiyA~ vA careNa vA // 38 // kiyA hai jaba taka ki svodara-pUrtike yogya bhikSA sthAnAdiSu pratilikhet mRdUpakaraNena saH / ekatra na ho jaay| kuryAdeva catuSpAmupavAsa caturvidham // 46 // (Ga) dvitIyotkRSTa zrAvakako saMjJA 'Aya'dI svayaM samupaviSTo'dyAtpANipAtre'tha bhAjane / hai, jaba ki vasunandI prAcArya ne isa zrAvakake lie sa zrAvakagRhagatvA paatrpaannistdaanggnne||4|| kisI khAsa saMjJAkA nirdeza nahIM kiyA aura na sthitvA bhikSAM dharmalAbha bhariNatvA prArthayeta vaa| dasare hI kisI pavocAyane. jinakA kathana Upara maunena darzayitvAMgaM lAmAlAbhe smo'ciraat||41 diyA gayA hai,51 vI pratimAdhAnI zrAvakake lie nirgatyAnyadgRhaM gacchedbhikSodha ktastu kenacit / isa saMjJAkA koI vidhAna kiyA hai, balki pajya bhojanAyAthito'dyAttadbhakavA yadbhikSitaM manAka // 42 pratiSThitAdi arthakI vAcaka yaha sAmAnya saMjJA aneka prAtheyetAnyathA bhikSAM yaavrvaadrpuurnniim|| prAcAryoM dvArA aneka prakArake vyaktiyoMke lie labheta prAsu yatrAmbhastatra saMzodhya tAM caret // 43 // vyavahata huI pAI jAtI hai| zrIsamaMtabhadrAcArya ne to x ise jineMdra bhagavAnko-tIrthakaroMko sambodhana karane yastvekabhikSAniyamo gtvaa'dyaainumunysau| nigama Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 bhuktyabhAve punaH kuryAdupavAsamavazyakam ||46 | senmunivane nityaM zuzrUSate gurU Mzcaret / tapo dvidyApi dazadhA vaiyAvRtyaM vizeSataH // 47|| tadvadvitIya.kiHtvAyasaMjJo luJcatyasau kaca'n / kauponamAtra yugdhatte yativatpratilekhanam // 48 // svapANipAtra evatti saMzodhyAnyena yojitam / icchAkAraM samAcAraM mithaH sarve tu kurvate ||46 // zrAvako vIracaryAdaH pratimAtApanAdiSu / syAnnAdhikArI siddhAntarahasyAdhyayayana'pi ca // 50 // anekAnta -sAgA0 dha0 a0 7 (10) dharmasaMgrahazrAvakAcAra meM paM0 meghAvIna, jo ki vikramakI 56 vIM zatAbdI ke vidvAn haiM, isa pratimAkA svarUpa paM0 AzAvarajIke hI kathanAnusAra dvibheda athavA tribhedarUpa diyA hai| itanA hI nahIM balki unake zabdakA prAyaH anumaraNa bhI kiyA haiN| sirpha do eka jagaha kucha vizeSa pAyA jAtA hai; jaisA ki (2) uddiSTapiDake sAthameM Apane 'ati' zabda ko chor3a diyA hai, jisase aisA mAlUma hotA he ki zAyada Apako uddiSTa upadhi-zayanAsanAdikakA tyAga iSTa nahIM thA; (2) vikalpase maunapUrvaka bhikSA ke kathanako na de kara usake sthAnameM vahI vasunandI jaisA kathana rakkhA hai, aura (3) dvitIyo - tkRSTa zrAvakake lie rakta kaupInakA vidhAna kiyA haM / isa granthake sirpha do cAra padya namRneke taura para nIce diye jAte haiM - dazadhA dharmAstrasaMbhinna zvasanmoha mRgAdhipaH / piMDamu'ddaSTamujjhamsyAdutkRSTaH zrAvako 'ntimaH // 56 // // utkRSTo'sau dvidhA jJeyaH prathamo dvitIyastathA / prathamasya svarUpaM tu vacmyahaM tvaM nizAmaya || 60|| zvakapaTakaupIno vastrAdipratilekhanaH / kartaryA vA tureNA'sau kArayetkeza muNDanam | 61 // lAbhAlAbhe tatastulyo nirgatyaityAnya maMdira m / pAtraM pradarzya maunena tiSThettatra kSaNaM sthiraH // 65|| prArthayeryAda dAtA taM svAminnatraiva bhukvahi / [ varSa 10 tadA nijAzanaM bhuktvA pazcAttasya manedrucau / 66 // yastvekabhikSo bhujIta gatvA'sAvanumunyataH / tadalAbhe vidadhyAtsa upavAsamavazyakam // 70 // tathA dvitIyaH kintvArya nAmotpATayetkacAn / raktakaupInasaMgrAhI dhatte picchaM tapasvivat / 72 // - dharmasaM0 zrA0 a0 8 (11) bhAva saMgrahame paM0 vAnadeva bhI, jinakA astitva samaya vikramakI 16 vIM zatAbdI pAyA jAtA hai, isa pratimAghArIke do bheda karate hai - eka 'granthasaMyukta' aura dUsarA 'kaupInadhAraka' / pahale ke liye Apane eka vastrakA vidhAna kiyA hai, parantu zrAzAdharAdikakI taraha sAthama kaupInakA nahIM / vaha kSaura barAtA hai, guruke nikaTa par3hatA hai aura pAMca gharoMke bhikSA- bhojanako grahaNa karatA hai / dUsarA kezalauca karatA hai, kaupIna, zaucopakaraNa. kamaMDalu) aura picchIko chor3akara usake pAsa dUsarA koI parigraha nahIM hotA, vaha muniyoMke anumArgase cayo kI jAtA hai aura baiThakara kara pAtra meM AhAra karatA hai / zeSa trikAlayogAdikake niSedhakA kathana usake lie sAdhAraNa hai aura usameM vIracaryAke na honekA kAraNa Apane khaDavastra (kaupIna) kA parigraha batalAyA hai / yathA noTi..... (sevate) bhikSAmuddivirato gRhI / dvaM dhaiko graMthasaMyuktastvanyaH kaupInadhArakaH || 245|| Adyo vidadhate kSauraM prAvRNotyeka trAsa maM / paMcabhikSAzanaM bhuGkte paThate gurusannidhau // 546|| anyaH kaupInasaMyuktaH kurute kaMzaluJcanaM / zaucopakaraNaM picchaM muktva nyamathavarjitaH ||547|| munInAmanumArgeNa caryA supragacchati / upavizya cared bhikSAM karapAtre'GgasavRtaH ||548|| nAsti trikAlayogo'sya pratimAcA kasammukhA / rahasyagranthaniddhAntazravaNe nAdhikAritA // 546 // arrant na tasyAsti vastrakhaNDaparigrahAt / evamekAdazo gehI sotkRSTaH prabhavatyasau ||550|| yahA~ paMcabhikSAzanake niyamakA jo khAsa vidhAna * ilakhita grantha dehalIke naye mandirameM maujUda hai| Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 11-12] kiyA gayA hai vaha vasunaMdI Adike kathanaoNme avika aura viziSTa hai / isa vidhAnase aura dviSTazrA ke lie jo muniyoMke anumArga me caryAko jAnekA vidhAna hai usame aisI dhvani nikalatI hai ki paM0 vAmadevane prathamotkRSTa zrAvakake eka bhikSA niyama aura aneka bhikSA niyama nAmake do bheda nahIM kiye; balki prathamotkRSTa zrAvakako aneka bhikSA-niyama aura dvitIyokRSTa zrAvakako eka bhikSA-niyama meM rakkhA hai| sAtha hI, isa pratimA dhArIko rahasya aura siddhAntamathoMke adhyayanakA adhikArI na batalAkara unake sunane ( taka ) kA anadhikArI batalAyA haiM, yaha viziSTatA hai / (10) brahmanemidatta, jinhoMne vi0 saM0 15-5 me zrIpAla caritrakI racanA kI hai, apane 'dharmopadeza pIyUpavarSa' nAmake zrAvakAcAramaM, isa pratimAke dAbheda karate hue likhate hai ki tasya bhedadvayaM prAhurekavastradharaH suvoH / prathamo'mau dvitIyastu yatI kaupInamAtra bhAk || 270|| yaH kaupInadharo gatripratimAyogamuttamaM / karoti niyamenoccaiH sadAsau dhIramAnasaH || 271 / / loca vicchaca satte bhukte'sau copavizya vai / pANipAtreNa pUtAtmA brahmacArI sa cottamaH || 272|| kRtakAritaM parityajya zrAvakAnAM gRhe sudhI. / uddaNDamikSayA bhukte caikavAraM saMyuktitaH // 273 // trikAlayoge niyamo vIracaryA ca sarvathA / siddhAntAdhyayanaM sUryapratimA nAnti tamya ve // 274 // arthAt - isa pratimA ke do bheda isa prakAra hai-- pahalA eka vastrakA dhAraka, jile 'suvI' kahate haiM, dUsarA kopIna mAtrakA dhAraka, jise 'yatI' kahate hai / jo kaupIna mAtrakA dhAraka hai vaha dhIramAnasa, pavitrAtmA, niyamase uttama rAtripratimAyoga kiyA karatA kezaloMca karatA hai, picchI rakhatA hai, baiThakara karapAtra meM AhAra karatA hai aura uttama brahmacArI hotA hai / aura 'sudhI' nAmakA zrAvaka * yaha hastalikhita pratha devalI ke naye maMdirake bhaMDAra meM maujUda haiN| ailaka-pada-kakSapanA 365 kRtakArita doSako chor3akara uddaDha bhikSAke dvArA, zrAvakoM ke gharapara, eka bAra yuktipUrvaka bhojana kiyA karatA hai| usake trikAlayogakA niyama nahIM aura vIracaryA, siddhAntAdhyayana tathA sUrya pratimA kA sarvathA niSedha hai / yahA~ isa pratimAdhArIke do bheda karake una bhedoMka jo 'sudhI' aura 'yatI' do nAma diye gaye haiM, ve Uparake sabhI vidvAnoMke kathanoMse vibhinna hai / aura sudhI ( prathamotkRSTa ) zrAvakake lie kRtakArita dopako TAlanekA jo vidhAna kiyA gayA hai, vaha isa bAtako sUcita karatA hai ki brahmanebhidattaka matAnusAra usakA bhojana svAmikArtikeya tathA amitagatyAdike anusAra navakoTivizuddha hotA hai / astu, brahmanemidattane isa pratimAdhArIke lie 'suvI' aura 'yatI' nAmake do naye nAmakA vidhAna karanepara bhI 'ailaka' nAmakA koI nirdeza nahIM kiyA. yaha spaSTa hai| sAtha hI yaha bAta bhI kisIse chipI nahIM hai ki 'yati' athavA 'yatI' nAma jaina samAjameM, mahAvratI ke lie rUDha hai aura isa yatipadakI prApti gyArahavIM pratimAkA ullaMghana kara jAneke bAda hotI hai| zrIsomadevasUrike nimna vAkyase bhI yahI pAyA jAtA hai paDatra gRhiNo jJeyAstrayaH syutrahmacAriNaH / bhikSukau dvau tu nirdiSTa tataH syAtparvato yati // - yazastilaka isa vAkya meM yaha batalAyA gayA hai ki zrAvakakI 11 pratimAoM meM se pahale chaha 'gRhastha' madhyake tIna 'brahmacArI' aura antake do 'bhikSuka' kahalAte haiM aura isake bAda 'yati' saMjJA hotI hai| yaha dUsarI bAta hai ki zrAvakako 'dezayani' bho kahate haiM / parantu yaha saMjJA sabhI darje ke zrAvakoM ke liye vyavahRna hoto hai / khAlisa 'yati' saMjJAkA prayoga zrAma taurase mahAtratI sAdhuoM ke lie ho pAyA jAtA hai| OM yaha yatin zabdakI prathamA vibhakti ekavacanakA rUpa hai| yathA - "tathya dezayatInAM dvidhaM mRlottaraguNAbhrayaNAt" - yazastilakaH / Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 366 phira bhI yahA~ dezavratIke lie 'yatI' saMjJAkA vyavahAra kiyA gayA hai, yaha eka khAsa bAta hai, aura isameM koI gupta rahasya jarUra hai / saMbhava zvetAmbara yatiyoMke padasthako lakSya karake hI yahA~ isa saMjJAkA prayoga kiyA gayA ho / ki (13) zrIsomadeva sUri ke Upara uddhRta kiye hue atree pAThakoM ko yaha bhI mAlUma hogA ki isa 11 vIM pratimAdhArIko 'bhikSuka' bhI kahate haiM / yadyapi jainadharmameM 'bhikSuka' nAmakA eka judA ho Azrama mAnA gayA hai / jo ki antima Azrama hai aura jise sanyasta Azrama bhI kahate hai / aura isa lie 'bhikSuka' eka munikI yA mahAtratI sAdhukI saMjJA hai; parantu somadevasUrine 11 vIM pratimAdhArI ko bhI isa nAmase ullekhita kiyA hai aura sAtha hI 10vIM pratimAvAleke lie bhI isI saMjJAkA prayoga kiyA hai / aisI hAlata meM yaha eka prakAra kI sAmAnya saMjJA hojAtI hai aura usase 11 vIM pratimAvAle kA hI khAsa taura se kucha bodha nahIM ho sakatA / parantu khAsa taura se bodha hosake yA na hosake itanA jarUra mAnanA par3egA ki zAstrameM 11 vIM pratimAvAle ke lie 'bhikSuka' saMjJA bhI bahuta pahalese calI AtI hai, kyoMki yazastilaka graMtha zaka saM0 881 (vi0 saM0 2016) meM banakara samApta huA hai aura usameM ukta saMjJAkA nirdeza hai| + yathA - brahmacArI gRhasthazca vAnaprastho'tha bhikSukaH / ityAzramAstu jainAnAmuttarottarottarazuddhitaH // - zrAdipurANe zrIjinasenaH / + paM0 zrAzAvara aura paM0 medhAvIne bhI isa viSaya meM somadevasUrikA anusaraNa kiyA hai aura 10 vIM tathA 11 thIM donoM hI pratimAvAloMko 'bhikSuka' likhA hai| yathAanumativiratoddiSTaviratAvubhau bhikSuko prakRSTau ca / - sAgAradharmAmRta "utkRSTau bhikSuko parau" - dharmasaMprahazrAvakAcAraH [ varSa 10 yahA~ para hamAre kitane hI pAThaka yaha jAnane ke lie jarUra utkaNThita hoMge ki zrIsomadeva sUrine 11 vIM pratimA kA kyA svarUpa varNana kiyA hai| paranta hameM kheda ke sAtha likhanA par3atA hai ki yazastika nAmake Apake pradhAna prathameM, jisameM upAsakAdhyayanaka bahuta kucha lambA caur3A varNana hai, hameM isa pratimAkA koI khAsa svarUpa upalabdha nahIM ho sakA / hA~, eka sthAnapara 11 pratimAoMke nAma jarUra mile haiN| parantu nAma kitane hI aMzoM meM itane vilakSaNa hai| aura unakA krana bhI itanA vibhinna hai ki ve donoM ( nAma aura krama ) Upara ullekha kiye hue AcAryoM tathA vidvAnoMke kathanase mela nahIM khAte / yathA mUlavrataM vratAnyarcA parva mI kRSikriyA / divA navavidhaM brahma sacittasya vivajenam // parigrahaparityAgo bhuktimAtrAnumAnyatA | taddhAnau ca vadantyetAnyekAdaza yathAkramaM / avadhitratamArohetpUrvapUrva vratasthitaH / sarvatrApi samAH proktA jJAnadarzanabhAvanAH // - AzvAsa naM0 8 ina partho meM 1 mulavata, 2 batAni, 3 arcA, 4 parvakarma, 5 akRSi kriyA. 6 divAbrahma, 7 navavidhatrahma 8 sacittavivarjana, 6 parigraha-parityAga, 10 bhuktimAtrAhAni aura 11 anumAnyavAhAni, aisI gyAraha pratimAoMke nAma diye haiM aura unakA yahI krama nirdiSTa kiyA hai| sAtha hI, yaha bhI batalAyA hai ki ina sabhI pratimAoM me jJAnadarzanakI bhAvanAeM samAna haiM aura pUrva pUrva vratasthita (pratimAdhArI) ko cAhiye ki vaha avadhivratako ArohaNa kare / parantu avadhivratako ArohaNa karanA kyA hai, yaha kucha samajhameM nahIM aataa| saMbhava hai ki jisa prakAra zvetAmbaroM ke * Upara udUSTaya kiye hue SatragRhiyo' ityAdi zlokase pahale / dekho, yazastilaka uttarakhaNDa pR0 410, niyaya sAgara presa banbaI dvArA san 1603 kA chapA huA / / Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiANa 11-12 elakapada-kalpanA yahAM pahalI pratimA eka mahIne taka, dUsarI do mahIne mbhavajana, aura havI pratimA bhatakapraSyArambhavarjana taka aura tIsarI tIna mahIne taka, isa prakAra kramazaH mAnI hai| bAko darzana, vrata, sAmAyika aura avadhiko baDhAte hae agalI agalI pratimAoMke proSadha nAmaka pahanI cAra pratimAeM unake yahAM bhI pAlanakA vidhAna hai usI tarahakA abhiprAya unhI nAmoM ke sAtha pAI jAtI haiM jina nAmoMse bhagayahAM 'avadhivata' se somadevarikA ho; athavA vatkundakundAcAryane apane 'cAritta pAhuDa' granthameM isakA kucha dUsarA hI prAzaya ho / parantu kucha bhI unakA ullekha kiyA hai| yathAho, isame sandeha nahIM ki pratimAoMkA yaha saba dasaNa-vaya-sAmAiya-posahapaDimA abambha scitt| kathana dUsare digambara prAcAryoM tathA vidvAnoM ke graMthoM . prAraMbha-pesa-udivajjae samaNabhUe y||shaa se, jinakA Upara ullekha kiyA gayA hai, nahIM / miltaa| yahAM gyArahavIM pratimAvAleko udiSTa -upAsakadazA ke tyAgI nahIM batalAyA balki anumAnyatAkI hAni (14) puruSArthasiddhyupAya, padmanandizrAvakAcAra, karanevAlA athavA usakA tyAgI ThaharAyA hai, jisakA pUjyapAda-upAsakAcAra, ratnamAlA, pacAdhyAyI (upaabhiprAya pUrvAcAryoM ke kathanAnusAra, dasavI pratimA labdha aMza), tatvArthasUtra, tatvArthasAra, sarvArthasiddhi, (anumatityAga) ke viSayase ho sakatA hai| dasavI rAjavAtika, zlokavArtika, dharmazarmAbhyudaya Adika pratimAvAleko yahA~ bhojanakI mAtrAkA ghaTAne vAlA bahutase pranthoM meM 11 pratimAoMkA kathana hI nahIM hai aura na unameM kisI dUsarI taraha para 'ailaka' nAmakA likhA hai; parigrahatyAgase pahile 'ArambhatyAga' ullekha pAyA jAtA hai / gommaTasArake saMyamamArganAmakI pratimAkA koI ullekha nahIM. sacittatyAga NAdhikArameM 11 pratimAoMke nAma jarUra haiM aura nAmakI pratimAko pAMcavIM pratimA karAra na dekara pAThavIM pratimA karAra diyA hai / 'akRSikriyA' nAma unakI sUcaka vahI gAthA dI haiM jo bhagavatkandakunda ke kI eka naI pratimA pAMcaveM nambarapara dI hai aura cArittapAhuDa pranthameM pAI jAtI hai| parantu una pratimAnoMkA vahA~ koI svarUpa nirdeza nahIM kiyA tIsarI pratimA 'sAmAyika' kI jagaha 'arcA' (pUjA) gayA, isalie vahAMse bhI isa viSayameM koI sahAlikhI hai| isase pAThaka somadevasarike pratimA yatA nahIM miltii| viSayaka vibhinna zAsanakA bahuta kucha anabhava kara sakate haiN| yaha zAsana pratimAoM ke nAma, viSaya isa taraha para saMskRta-prAkRtake prAyaH una sabhI aura unake kramakI apekSA zvetAmbaroMke zAsanase prAsaddha prAsaddha granthAkA TaTolanepara jiname pratimA. bhI bhinna hai| zvetAmbara sampradAyameM dasavI prati- aki kathanakI saMbhAvanA thI, hameM kisI bhI pranthameM mAvAleko 'uddiSTatyAgI' mAnA hai aura gyArahavIM 'ailaka'nAmakI upalabdhi nahIM huii| hA~ 'kSallaka' pada vIkA ullekha bahutase granthoM meM jarUra pAyA jAtA hai| pratimAkI saMjJA 'zramaNabhUta' dI hai| isake sivAya unhoMne 5vIM pratimA 'kAyotsarga' (pratimA',6ThIabrahma- udAharaNa ke lie yahA~ unameMse kuchakA paricaya de denA vajena, 7 vIM sacittAhAravarjana, 8vIM svayamAra* kAphI hogA (ka) zrI jinasenAcArya-praNIta 'harivaMzapurANa' meM jo ki zaka saM0705 meM banakara samApta humA hai, dekho yogazAstrako gajArAtI TIkA nirNayasAgara - dekho 'upAsakadazAkA abhayadevakRta vivaraNa / presa bambaImeM saMvat 1955 kI chapI huI, pRSTha 137, aura dekhohonale (A. F. Rudolf Hoernle) upAsakadazA' kA abhayadeva kRta vivaraNa, honale sAhaba kA, san 1885 meM chapAyA huaA, pR. 26se26 / kA saskaraNa san 1885 kA chapA humApR. 167 / Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 anekAnta [varSa 10 viSNukumAra muni aura pradya mnakI kathAoMme callaka ( ) vAdicandra sari apane 'yazovaracarita. padavIdhAraka zrAvakakA ullekha hai I meM, jisakA nimANa-kAla vi0 saMvat 1657 hai. (kha) viSNakumAra munikI kathAmeM, prabhAcandrAcAye pahale zikSA (11 pratimA) phira dIkSA (manidInA aura brahmanemidattane bhI zallaka padakA ullekha kiyA aura phira bhikSAkA vidhAna karate hue, eka sthAnapara aura usa callaka zrAvakakA nAma. jo viSNukumAra likhate hai ki vaha saMsArase bhayabhIta rAjA apane pani pAsa akampanAcAryAdi muniyoM ke upasagekA gurukI dI huI zikSAko grahaNa karaka aura apane sarva cAra lekara gayA thA, puSpadanta' diyA hai| sAmrAjyakA chAr3akara usa vakta 'kSullaka' ho gayA (ga vikramakI 10 vIM zatAbdIke vidvAn zrA. aura usane gurukI AjJAse kaupIna, eka vastra bhikSA. devasenAcArya, apane 'darzanasAra' granthameM, kumArasena- pAtra, aurakamaDalu dhAraNa kara liyaa| yathAdvArA vi0 saM0 753 meM kASThAsaMghakI utpatti batalAte zikSAM zritvA gurodattA sNsaarbhybhiilukH| hue, likhate haiM ki kumArasenane 'kSullaka' logoMka hitvAhi sarvasAmrAjyamabhavatkSullakastadA // 30 // lie 'vIracaryA' kA vidhAna kiyA hai| bhikSApAtraM ca kaupInameka straM kmddlu| itthINaM puNa dikkhA khullayaloyasma vIracariyataM / adhAri vacasA sAdho dayAMgikSamayA sh||30|| (pUrA prakaraNa dekho-gAthA naM033 se 36 taka) -mage 17 darzanasArake isa prakaraNase sApha jAhira hai ki ina saba avataraNoMko dhyAname rakhate hue, aura vi0 saMvata 713 se bhI pAhala se tulajaka padakA prAyazcittasamuccayakI cAlakAke usa avataraNa astitva hai aura usa samaya mUla saMgharma vallakoMke para khAsa taurase lakSya deta hue jo Upara naM. 7 meM lie vIracaryAkA niSedha thaa| uddhRta kiyA gayA hai aura jisameM sApha taurase (gha) yazastila kameM zrInomadevasarimI 'kSallaka' tuljakakA svarUpa batalAyA gayA hai yahI mAlama pada kA ullekha karate hai aura likhate hai ki pollakoM hotA hai. isa samUcI 11 vI pratimAke dhArakA ke lie paraspara 'icchAkAra' vacanake vyavahArakA suprasiddha aura rUr3ha nAma 'kSallaka hai| bAkI vidhAna hai| yathA 'utkRSTa zrAvaka' yaha zreNI (darje) kI apekSA nAma . ahaMdarUpe namostu syAdaviratau viny-kriyaa| hai: uddiSTAhAravirata ( uddiSTapiMDavirata ), uhi TAvanivRtta (tyanoddiSTa, uddiSTavarjI li anyonyakSalkeSvahamicchAkAravacaH sadA . -AzvAsa-pR0407 tyAgI), eka vastradhArI, khaMDavastradhArI, koponamAtra dhArI, bhikSaka ityAdi nAma usake guNa pratyaya nAma mallakApuSpadantastaM kva nAtheti saMbhrama pramAkSId 20-27 haiN| aura hamAre ima kthanakA samarthana dharmasaMgraha "vikRtya kSollakaM veSa maatRmodkkssinnaa|" 47..1 / / zrAvakAcArakI prazastake nimna padyase bhI hotA haidekho ukta vidvAnoMke banAye hue 'zrArAdhanAmAra yaH kakSApaTamAtravastramAla dhatte ca picchaM laghaH kathA' aura 'pArAdhanAkathAkoza' nAmake praya / brahma nemidatake ArAdhanAkayAkozakA eka padya isa prakAra hai locaM kArayate sakRtkarapuTe bhuktecaturthAdibhiH / / iti prAha tadAkArya pRSTo'sau tullakena ca / dIkSAM zrautamunIM babhAra nitarAM sAnullaka: sAdhakaH puSpadantena bho deva kutra keSAM gajagI / / 62 // Aryo dIpada pAkhyayAtra bhuvane'saudIpyatAM dIpavata yaha 'vIracaryA' vahI hai jisakA kitane hI prAcAyoM isa padyameM 'dIpada' nAmake eka zallakako tathA vidvAnoMne 11 vI pratimAdhAraka utkRSTa zrAvaka ke AzIvAda diyA gayA hai jisane zratAnase dIkSA jie niSedha kiyA hai| lI thI, aura usake sambandha meM yaha likhA hai ki vaha --- Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 11-12 mAtra vastrakA dhAraka thA, halakI picchI rakhatA thA, lauMca kiyA karatA thA aura kara-pAtrameM dUsare tIsare dina eka bAra bhojana kiyA karatA thA / yadyapi ina lakSaNoM se vaha sApha taurapara dvitIyotkRSTa zrAvaka jAna par3atA hai, jisake lie paM0 bhAzAvarajI aura ukta dharma saMgrahazrAvakAcAra ke kartA paM0 meghAvIne, apane apane granthoM meM 'Arya' saMjJAkA prayoga kiyA haiM, to bhI yahAM usake lie 'Arya' vizeSaNa na dekara isa bAta ko aura bhI bilakula sApha kara diyA hai ki jise hama 'dvitIyotkRSTa zrAvaka' athavA 'Arya' kahate hai, vaha 'kSullaka' hI hai-usase bhinna dUsarA ma nahIM hai| aura gurudAsAcAryane to, apane prAyazcittasamuccayakI cUlikAyeM, tullakoM ke lie yaha sApha likhA hI haiM kiM ve kSaura karAo yA loca karo, hAthameM bhojana karo yA vartaname aura kaupIna mAtra rakkho yA eka vastra, parantu unheM 'kSullaka' kahate 2*1 ailaka-pada- kalpanA unake isa kathanameM 11 vIM pratimA ke donoM bhedoM kA, cAhe ve pahile se hoM yA pochese kalpita kiye gaye hoM, samAveza ho jAtA haiN| aura isalie yaha kahanA cAhie ki Agama meM ukta donoM prakArake zrAvakoM ke lie 'kSullaka' saMjJAkA samAna rUpase vidhAna pAyA jAtA hai / jo loga prathama bhedako hI kSullaka mAnate haiM aura dUsareko callaka svIkAra nahIM karate balki usake lie 'ailaka' nAmakI eka saMjJAkA vyavahAra karate haiM, unakA yaha zracaraNa jainAgamake kahA~ taka anukUla hai use vijJa pAThaka svayaM samajha sakate haiM / yahAM para maiM itanA aura batAlA denA cAhatA hU~ ki dharmasaMha zrAvakAcAra vi0 saMvat 1541 meM banakara samApta huA hai aura usa vakta 'dIpada' nAmakA ukta taraka maujUda thaa| cUMki svarUpakI dRSTise isa dekho isa lekhakA naM 07 pRSTha 361 366 tullaka aura Aja kala ke 'ailaka' meM paraspara koI bheda nahIM pAyA jAtA, isalie dharmasaMgrahazrAvakAcArake uparyukta ullekhase yaha natIjA nikalatA hai ki jise hama Aja 'ailaka' kahate haiM, use vikramakI 16 vIM zatAbdI meM bhI kSullaka kahate the / (15) aba dekhanA yaha hai ki pichale sAhitya meM 'lika' nAmako upalabdhi kahIMse hotI hai yA ki nahIM- arthAt vikramako 16 vIM zatAbdIse bAda ke kisI saMskRta yA prAkRta grantha meM 'ailaka' padakA hogA ki hAM, 'lATI saMhitA' nAmakA eka saMkRtamaMtha aisA kyA koI ullekha pAyA jAnA hai ? uttarameM kahanA jarUra hai jisameM 'ailaka' padakA ullekha hI nahIM milatA balki 11 vIM pratimA ke dvitIya bhedavartI utkRzrAvakakI saMjJA ke liye usakA spaSTa vidhAna kiyA gayA hai| yaha graMtha paMcAdhyAyI Adi granthoMke raciyatA kavi rAjamaljakI kRti hai aura isakI racana vikrama saMvat 1641 meM Azvina zuklA dazamIko huI hai| isake 7veM sagameM, 'pranuddiSTabhojana' nAmakI 11 vIM pratimA kA varNana karate hue, utkRSTazrAvakake do bheda karake unake kramaza. 'tullaka' aura 'ailaka' aise do nAma diye gaye haiN| sAtha hI 'uktaMca' rUpase eka gAthAM pramANa meM uddhRta kI gaI hai / yathA: utkRSTaH zrAvako dvadhA cullakazcalakastathA / ekAdazatasthau dvau sta dvau nirjarako kramAt // 56 // ukta ca- eyAra [sa] mmi ThANe ukkiTTho sAva ohave duviho tthe paDhamo kovopariggaho vidio57 rathoM ke ye nambara dehalIke paMcAratI tathA nayAmandira kI hastalikhita pratiyoM meM diye hue hai| mudrita pratimeM prathama pathakA 11 nambara diyA huA hai, aura dUsare para koI nambara hI nahIM diyA jaba ki isa sargake prAraMbhika do padyoMpara 1--1 nambara do bAra diyA hai| aura isase hastalikhita pratikAyaha nambara kapar3I Thoka jAna par3atA hai / Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 10 yahAM jisa gAthAko samarthanameM uddhRta kiyA gayA ISat (alpa) artha karake aura kaupInamAtra vastradhArI vamanandizrAvakAcArakI vahI gAthA hai jise ko 'acelaka mAnakara cakArakA lopa karate hue upara naM08 meM vasunandI prAcAya ke vicArakA 'ailaka' (a+elaka =ailaka) padakI yaha kalpanA ko tehae diyA jA cukA hai| isameM 11 vI gaI ho / parantu kucha bhI ho, upalabdha jaina sAhityakI pratimAke do bhedoMkA ullekha jarUra hai parantu unake dRSTise yaha kahane meM jarA bhI saMkoca nahIM hotA ki lie 'kSullaka' aura 'ailaka' aise do nAmoMkA ke 'ailaka padakI kalpanA vikramakI 57 vIM zatAbdIse vidhAna nahIM hai, aura isajiye isa gAthAparase 11 pUrvako nahIM vI pratimAke kevala do bhedoMkA ho samarthana hotA hai unake nAmoMkA nhiiN| bhedoMkA yaha nAmakaraNa yadi yahA~ para meM itanA aura bhI prakaTa kara denA isase pahile kisI AcAyeke dvArA huA hotA to cAhatA hU~ ki kavirAjamallane 11 vI pratimA saMhitAkAra kavirAjamallajI use isa avasarapara bhedoMkA jo apAra nirdiSTa kiyA hai , yahA~ jarUra dete, na denese sApha jAnA jAtA hai ki AcAryake kathanase jahA~ bahuta kucha milatA janatA yaha nAmakaraNa pAlekA na hokara unhIMkA kiyA huA hai vahAM kitane hI aMzoMmeM usase vibhinna bhI pAyA hai aura isaliye jabataka isase pUrvakA koI dUsarA jAtA hai; jaise prathamotkRSTa zrAvakake liye vasanI spaSTa pramANa sAmane na AjAe taba taka yaho mAnanA eka hI vastrakA vidhAna karate haiM taba ga samucita hogA ki 11 vI pratimAke vasunandikRta usake sAtha 'eka vastra sakaupInaM' kahakara kaupIna do bhedoMkA 'kSullaka' aura 'aijaka' ke rUpa meM yaha aura jor3ate haiM, vasunandIne usake jiye vikalparUpase nAmakaraNa kavi rAjamallajIkA kiyA humA hai| karapAtrameM bhI AhArakA vidhAna kiyA jo ki dvitIyotkRSTa zrAvakakA niyamita prAcAra hai, parantu unhoMne dvitIyotkRSTa zrAvakake lie 'ailaka' nAma kisa rAjamalla vesA vidhAna na karake usako dvitIyotkRSTadRSTiko lekara diyA hai yaha bAta abhI vicAraNIya ke liye ho nidhArita karate haiM-unake matase prthmohai| dvitIyotkRSTa zrAvakake liye kaupIna mAtra vastrakA skRSTazrAvaka kA~sI athavA lohekA pAtra rakhatA hai vidhAna kiyA gayA hai aura yaha vastra bahuta alpa hotA hai jabaki nimrantha digambara sAdhu ise bhI nahIM usImeM bhojana karatA hai aura apanI pAMca gharoMse rakhate aura isIse 'acelaka' athavA 'Acelakya vrata bhrAmarIvRttidvArA saMcita bhikSAmeMse yathAvasara dasare ke anaSThAtA' kahalAte haiN| dvitIyotkRSTazrAvaka unhIMke kisI atithiko gRhasthake samAna dAna bhI detA hai mArgakA anugAmI tathA abhyAsI hotA hai| tathA dAnake anantara yadi kucha bhikSA pAtrameM ava. pinI-kamaNDala-dhAraNAdike sAtha sAtha vaha kezoMkA lATIsahitAke 7 ye sagameM eka padya nimna prakAra lauca karatA aura karapAtrameM AhAra karatA hai| se diyA huA haiho sakatA hai ki 'acelaka' padameM prayukta hue 'a' ko kaupInopadhimAtratvAd vinA vAcaM yiikryaa| vidyate cailakasyAsya durddhara vratadhAraNam // 60 // talaka: sa gRhaNAti vastra kaupInamAtrakam / isameM 'cailakasya padakA rUpa yadi 'celakasya' ho to khocaM smazirolomnAM picchikAM ca kamaNDalum 58 'vidyate'celakasya' ina do padoMkI upalabdhi spaSTa ho + + jAtI hai aura taba yaha sahaja hI kahA jA sakatA hai ki IryAsamitisaMzuddhaH paya Teda gRhasaMkhyayA / granthakArane ailakako svayaM acelaka rUpase ullekhita bhI dvAbhyAM pAtrasthAnIyAbhyAM hastAbhyAM paramaznuyAt // 63 // kiyA hai| Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 11-12 / ailaka pada-kalpanA ziSTa rahatI hai to usAse apano sadarapUrti karatA hai tapavidhAna bhAgamaabhyAsa,zaktisamAna karai grupaam|| aura nahIM rahatI to svayaM usa dina upavAsa karatA yaha chullaka zrAvakakI rIta,dUjo ailaka adhika panIta / hai, jaba ki vasunandI AcAryakA aisA koI vidhAna jAke eka kamara kaupIna, hAtha kamaDala pochI lIna / / nahIM hai| vasanandIne donoM hI zrAvakoMke liye 'dharma- vidhise khar3A lehi AhAra, pAnipAtra AgamaanusAra lAbha' kahakara bhikSA mAMgane tathA baiThakara bhojana kareM kezalucana atidhIra, zItaghAma tana sahai zarIra / karanekA vidhAna kiyA hai aura sAtha hI unake liye pAnapAtra AhAra, karai jalAMjali jora mani / dinameM pratimAyoga-dhAraNa, vIra-caryA, trikAla yoga khar3o rahai tihi bAra, bhaktirahita bhojana tajai // 20 // (AtApanAdika) aura siddhAnta tathA rahasya granthoMke eka hAtha pai grAsa dhara, eka hAthase leya / adhyayanakA niSedha kiyA hai, jaba ki kavi rAjamalla* zrAvakake ghara pAyake, ailaka azana kareya // 20 // " jone vaisA koI pratibandha nahIM rakkhA hai / prathamake -adhikAra vAM lie aura dasareke liye loMca Adike vidhAnameM donoM paM0 bhUdharadAsajIkA yaha saba kathana prAya: lATIhI prAyaH mamAna haiN| sIhatAke anukUla hai| unhoMne jo yaha likhA hai ki (16) kavi rAjamallajI eka bahuta bar3a pratibhA siddhAntameM isa pratimA ke 'kSallaka' aura 'ailaka' ye / evaM sammAnya vidvAna the aura isalie unaka do bheda kiye hai, usakA abhiprAya bhI lATIsaMhitAdvArA kiyA gayA 11vIM pratimAke donoM bhadakiA se hI jAna par3atA hai, lATImaMhitAkArane svayaM hI yaha nAmakaraNa kramazaH pracArameM AyA tathA rUDha huA prazastimeM apanI isa saMhitAko 'tAvatsiddhAntametajAna par3atA hai| cunaoNce paM0 bhUdharadAsa jIne apane jayatu' isa vAkyake dvArA 'siddhAnta' nAmase ulla. pArzvapurAName, jA tri0 savata 1786 kI racanA hai, khita kiyA hai| 'siddhAnta' zabda sAmAnyataH zAstrakhule rUpase isa apanAyA hai| isa purANameM 11 vIM mAtrakA bhI vAcaka hai, usa arthameM bhI bhUdharadAsajIke pratimAkA jo vaNena diyA hai vaha isa prakAra hai- 'siddhAnta' zabdako le sakate hai aura usame bhI "aba ekAdazamI suno, uttama pratimA soy| lATIsaMhitAkA samAveza ho jAtA hai| isake sivAya tAke bheda siddhAntame, chullaka ailaka doya / / 164 / dUsarA kAI prAcIna siddhAntazAstra yA Agamagrantha jo gurunikaTa jAya brata gahe, ghara taja maThamaMDapame rhai| aisA nahIM hai jisame 11 vI pratimAke 'kSallaka' aura eka vasana tana pIchI sAtha,kATakopIna kamaMDala haath|| 'elaka' ese do bheda kiye gaye ho, yaha bAta hama bhikSAbhAjana rAkhai pAsa, cAroM paraba karai upavAsa! Upara bhale prakAra dekha cuke haiN| le udaNDa bhojana nirdoSa, lAbha alAbha rAga nA ross|| upasaMhAra ucita kAla utarAvai keza, DADho mocha na rAkhai lesh| Uparake ina saba anusandhAnoM parase 11 vIM * yathAnirdiSTakAle sa bhojanArtha ca paryaTeta / / pratimAkA itihAsa bahuta kucha sAmane A jAtA hai pAtra bhikSAM samAdAya paMcAgArAdihAlivat // 6 // tamrApyanyatame gehe dRSTavA prAsukamambukam / aura yaha sApha mAlUma hotA hai ki yaha pratimA mUlakSaNaM cAtithimAgAya saMprecyAdhva ca bhojayet // 6 // meM eka hI bhedarUpa thI, isakA nAma uddiSTavirata' thA, devAt pAtraM samAsAdya dadyAdAnaM gRhasthavat / jo bAdako 'uhiSTAhAravirata' huA aura usase usake taccheSaM yatsvaya bhukte no cetkuryAdapoSitama // 7 // mukhya viSayakI sImA uhiSTabhojanake tyAga taka ' - sarga 7 vAM somita huI / zrIcAmuNDarAyane 'uddiSTavinivRtta' nAma Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402 anekAnta [ varSa 10 dekara aura uddiSTa piMDake sAtha sAtha uddiSTa upadhi- jaise eka nAmase hI upalakSita hoterahe, jaisAki prAyazayana-vasanAdiko bhI zAmila karake usake viSayako zcitattasamuccaya cUlikAme zrIgurudAsAcAryake diye hue phirase bar3hAyA aura paM0 AzAdharajI Adine dabe 'kSallaka'ka lakSaNase prakaTa hai| aura yaha 'zallaka' zabdoM meM usakA samarthana bhI kiyA, parantu vaha bAta nAmakaraNa nigrantha sAdhuoMke nIce darje kA sAdhu calI nahIM aura antako uddiSTabhojana ke tyAgakA ho hone ke kAraNa kiyA gayA jAna par3atA hai, jise kandavidhAna sthira rahA-cAhe pratimAkA nAma 'uddiSTavirata' kundAcArya ne suttapAhuDame muniyoM ke bAda dvitIyaliGga jaisA kucha bhI kyoM na ho| dhArI batalAyA hai| jaba ye vaikalpika AcaraNa adhika rUDha ho gaye aura unake anuSThAtAoM meM bar3eisa pratimAdhArIke liye eka vastrakA niyama thA modI choTekI bhAvanAeM ghara karane lagI taba vasunandI aura vaha prAyaH aisA khaNDavastra hotA thA jisase pUrA AcAryane isa pratimAke do bheda kara diye aura unameM zarIra na Dhaka sake-sira Adi Dhake gaye to paira inake mAcArako baoNTa diyA, parantu donoMka liye skhala gaye aura paira Adi Dhake gaye to sira khula koI alaga alaga nAma nirdiSTa nahIM kiyaa| paM. gyaa| kisI kisI balavAn bhAtmAne usa vastrakA prAzAdharajone prathamabhedake do bheda kiye, dvitIya saMkoca kiyA aura use apane liye laMgoTI taka ke liye 'Arya' nAma diyA, paM. medhAvIna unakA sImita kiyA aura koI 2 vastrake atirikta laMgoTI anusaraNa kiyA aura brahmanemidattana prathama bhI dhAraNa karane lge| isa taraha vastrake viSayameM bhedavake liye 'sadhI'aura dviyaka liye 'yatI' nAma vikalpa utpanna hue / keza kaTAneke viSayameM bhI diyA; parantu ye saba nAma kacha cale athavA pracalita bikalpoMne isI prakAra janma liyA-koI keMcIse nahIM ho pAye / isa pratimAdhAroka liye callaka baTAne lage to koI ustarese aura jinheM jaldI ho nAmakA akhaNDa prayoga 16 vI zatAbdI taka barAbara munimAge para calanA iSTa huzrA athavA dUsarI koI calatA hI rahA / 57 vI zatAbdIme vidvadvara paM0 anya paristhiti sanake sAmane AI to ve kezakA rAjamallajIne prathama bhedake liye 'kSullaka' aura dvitIya lauMca karana lage arthAt unheM apane hAthase ukhAr3akara ke liye ailaka' nAma diyA aura tabase ye nAma ina pheMkane lge| pAtra-viSayaka vikalpakA bhI aisA hI dA bhedoMke liye rUDha cale Ate hai| isase spaSTa hai hAla hai / isa pratimAkA dhArI gRhatyAgI hotA thA ki 'ailaka' padakI yaha kalpanA kitanI Adhunika aura isaliye usakA bhojana bhikSApara nirbhara thaa| tathA avocona hai / pracona dRSThime isa padakA dhAraka bhikSA bhrAmarIvRtti-dvArA bhaneka gharoMse lI jAtI thI, kSallaka sAdhasa adhika aura kacha nahIM hai--zrokandajisase kisI bhI dAtAko kaSTa na ho aura na vyathake kundAcArya usa dvitIya liGgadhArIke atirikta koI bhADambarako avasara mile, ataH bhikSApAtrakA tIsarA liGgavArI nahIM batalAte hai| rakhanA Avazyaka thA, use lekara hI bhikSAke liye jugalakizAra mukhtAra jAnA hotA thaa| usa pAtrakI dhAtu Adike viSayameM vikalpa utpanna hue| aura kuchane bhikSApAtrakI jhajhaTa- yaha lekha usa lekhakA kucha saMzodhita tathA parivardhita ko chor3akara muniyoMkI taraha karapAtrame hI AhAra rUpa hai jo bhAjate koI 26 varSa pahale tA013 sitambara karanA prArambha kara diyaa| ina saba vaikalpika Aca. sana 16 kA likhA gayA thA aura usI samaya lekhakaraNoMke hote hue bhI pratimAmeM koI bheda nahIM kiyA dvArA sampAdita 'jainahitaMkI mAsika bhAga 15ke sayuktA gyaa| pratimAke dhAraka sabho uskRSTazrAvaka 'tullaka' naM. 9-10 meM prakAzita huA thaa| Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AryoMse pahalekI saMskRti ( lekhaka-gulAbacanda caudharI ema0e0, vyAkaraNAcArya) jabase sindhu ghATokI khudAI huI hai aura zAkhAoMkI pahacAna kI gaI hai / isa adhyayanase purAtatva vibhAgale eka viziSTa mabhyatAkI sAmagrI yaha niSkarSa nikalA hai ki bhAja hI nahIM balki mapasthita kI hai, tabase hama bhArseka bAgamanase sadara atIta meM bhAratakI jAtiyoMkA nirmANa anepUrvakI bhAratIya sthiti jAnanakI parama jijJAsA ka mAnava zAkhAoMke maMmizraNase huA hai| yaha utpanna huI hai aura lagabhaga cAra pIr3hiyoMse vidvAna saMmizraNa bedakAlase hI nahIM balki sindhu ghATIusa sadara atItako jAnneke lie prayatnazIla haiN| kI sabhyatAse bhI prAcIna kAlase hai| 2 bhASAvibhAratIya itihAmakA vaijJAnika adhyayana jaba jJAnane bhASAke aMgoMke vikAsake adhyayanake zizu-pravasthAmeM thA, tabhI vidvAnoMne imake sAtha vividha saMskRtiyoMke pratinidhi svarUpa zabdoM. vivecanakA kucha galata tarIkA apanA liyA thaa| ko khoja nikAlA hai aura ina saMskRtiyoM ke AdAna va dharAtala para DAvinake prANi-vikAsavAdake anu- pradAna tathA saMmizraNa ke itihAsa jAnanekI bhUmikA sAra bandarama manuSya kI utpatti batA, bhAratavarSame upasthita kI hai / bhASAvijJAnase tatkAlIna samAja. Adi sabhyatAkA darzana vedakAlase mAnate the| yaha kI vicAradhArA tathA mAnasika sthitikA bhI patA saca thA ki taba unake pAsa itihAsa jAnaneka calA hai| 3 purAtatva sAmagro itihAsakA eka prabala sAdhana hI kama the tathA vizvake sarva prathama sAhitya- AdhAra hai, jahA~ anya aitihAsika sAdhana mauna raha ke rUpame veda hI unake sAmane thaa| Aja bhArata- jAte haiM vahA~ isa pugatatvakI gati hai / isa purAtatvavapake vedakAlIna aura usake pazcAtayugaka sAM- kI preraNAse hama bhAratIya saMskRtike mAtara skRtika itihAsako jAnane ke lie :cara likhita AdhAroMko khojane meM samartha hae haiN| sAhitya hI nahIM balki vizAla purAtattva sAmagrI veda aura Arya upalabdha hai, tathA Aryose Ane ke pahale prAgvaidika bhAratIya itihAmako jaba hama vizva itihAsasaMskRtike jJAnake liye bhI vidvAnoMne sAdhana juTA kA eka bhAga mAna kara adhyayana karate hai tathA liye haiN| vizeSakara nikaTapUrva ( Near Fast) se sambatIna sAdhana ndhita kara vedakA adhyayana karate hai to mAnava Aja vidvAna loga jina sAdhanoM kA prAzraya le itihAsakI aneka samasyA sahajameM salama usa sudUra atItakA citra sapasthita karate hai ve jAtI hai| vedoM meM varNita ghaTanAmoMkA matalaba mukhyataH tona haiM-1 mAnavavaza vijJAna (Anthro. nikaTa pUrva ( Near Fast ) kI ghaTanAoMse mAlUma pology) 2 bhASA vijJAna (Philology) tathA 6 hotA hai / ina ghaTanAoMme vidvAnoMne middha kiyA ki purAtatva (Archeology) / 1 mAnavavaMza-vijJAna- Aye loga bhAratameM bAharase Ae haiM unheM bAharase dvArA manuSyake zarIrakA nirmANa tathA vizeSakara pAne meM do prakArake zatroMme sAmanA karanA par3A, cehareke nirmANakA adhyayana kara vividha mAnava. eka to prAtya kahalAte the jo ki sabhya jAtike the Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta viSa 10 dusarethe dAsa aura dasyu jo ki Aryetara jAtike the| hai / imaliye vaidika kAlakI tithike niNyake ye nagaroMmeM rahane vAle loga the| vedoM meM inake bar3e liye hamAre pAsa surakSita pakSa bhASA vijJAna aura bar3e nagaroM ( puroM) kA ullekha hai| inameMse jo purAtatva hI hai| kucha vidvAna zrA kA bhArata meM vyApArI the ve pariNa kahalAte the; jinase Aryoko AnA nahIM maante| ve inheM yahIMkA nivAsI mAnate aneka avasaroMpara yuddha karanA par3A thaa| Rgveda haiN| para unakA yaha kathana AnumAnika hai| mAvavaMzameM divodAsa aura purukutsakA una puroMke svAmiyoMvijJAna aura bhASAvijJAnake adhyayanase unakA se yuddhakA varNana hai| Rgveda meM 7-18 meM divo- yaha mata pRSTa nahIM hotaa| dAsake pautra sudAsadvArA eka zatradalake parAjaya. pAryo se pUrvake bhAratIya kA varNana hai| usameM nimna likhita jAtiyoMkA ullekha hai- turvasu, matsya, bhRgu, drA, paktha, Aryoke bAharase AnekI ghaTanA koI kalpita malAnasa, alinasa, ziva, viSANina, vaikaNe nahIM hai tathA usakA ullekha bhI vedoM taka hI sImita anu, aja, zighra aura yanu / ina jAtiyoM ke nhiiN| vaha aisI ghaTanA hai jisakI dhvani bAda ke sambandhameM vidvAnoMko bahata kama mAlUma hai| zrI sAhitya meM bhI milatI hai / saMskRna parANoM meM asuroM kI unnata bhautika sabhyatAkA tathA bar3e-bar3e prAsAda haritakRSNa devane inameM se bahuta kucha jAtiyoM aura nagara banAnekI kalAkA ullekha hai| brAhmaNa kI pahacAna mizradezI rikArDose kI hai unake upaniSada aura mahAbhArata ati paravartI sAhityakathanAnusAra ye 12 vIM I0 pUrva-kI madhya eziyA meM ina asuroMkI aneka jAtiyoMkA ullekha hai jaise kI jAtiyA~ hai tathA kucha dravir3oMkI sajAtIya tathA kAleya, nAga Adi / ye sAre bhAratameM phaile the| kacha AryoMkI sajAtIya haiN| inake aneka sthAnoMpara bar3e 2 kile the| yudhiSThirake vedaracanAkI pUrvavartI tithi yadi ina ghaTanAoM- rAjasUya yajJakA maNDapa isI asura jAtike maya ke bhAsapAsa mAnI jAya tathA uttaravartI tithi nAmaka vyaktine banAyA thaa| mahAbhArata aura pugaavestAke prAcIna bhAgoMkI racanA 7 vI I. pUrva NoMmeM brAhmaNa kSatriyoMke sAtha anArya nAga aura va akhemaniyana rAjAoMka prAcIna phArasI- dAsoMkI zAdIke aneka ullekha milate hai| ye me likhe gaye abhibhalekhoMkI tithi I0 pUrva zAntipriya, unnatizIla tathA vyApArI the| apana -jinase vaidika bhASAkA bahuta kucha milAna hotA ina upAyoMse ye bhautika sabhyatAmeM bar3e car3he the| hai-mAnI jAya to hama vedaracanAkA samaya 10 vIM isA parva kaha sakate hai| isI samaya Arya loga mama AyaM zrAra anArya saMskRtiyokA saMmizraNa hoMmeM bhArata Aye the| mizra aura cAlDiyAka inapara bhautika sabhyatAse pichar3I para yuddhapriya prAgitihAsa aura itihAsakI ghaTanAkI tulanA- evaM udyamazIla tathA samRddha bhASAse sampanna Arya meM AryoMke AnekI ghaTanA koI bahuta prAcIna nahIM jAtine AkramaNa kiyaa| unheM bhautika sabhyatA ke vaitthtii| kacha vidvAna Aki mAMgamanakI bAta vaibhava sakhame palI sakumAra anArya jAtiko jItanA jyotiSa gaNanAke anusAra bahuta sudUra prAcIna kaThina mAlUma nahIM huA aura bar3I saralatAse use kAlameM le jAte haiM para yadi usa jyotiSa gaNanAkI unhoMne vazameM kara liyaa| AyoMke bhAratameM do vyAkhyA vaijJAnika anusaMdhAnoMke AdhArapara kI pravala AkramaNa hue, aisA vidvAnoMkA kahanA hai| jAya to prAyoMke mAnekA samaya bahata bAda baiThatA Arya loga prAyaH jhaDoM (grAmoM) me Aye the tathA Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 11-121 AryoM se pahilekI saMskRti 405 apane sAtha bar3A pazudhana tathA AzugAmI ghor3oMke jaba Arya be gharabArake luTere the taba anArya bar3e. ratha lAye the| ve prakRtipUjaka the tathA unheM homayajJake bar3e nagaroM meM rahate the| bhAratIya dharma aura saMskRti rUpameM pazubali,yava. dUdha, makkhana aura soma car3hAte kI aneka paramparAe' rIti rivAja prAcIna purANa th| ve apanI pavenivAsabhUmi-laghu eziyA aura itihAsa anAryose Arya bhApAme anUdita ( Asia minor ) aura asIriyA bAbulase kucha kiye hai kyoMki Arya bhASA aisI thI jo sarvatra chA dhArmika mAnyanAaiM, kucha kathA itihAsa ( pralaya gaI thii| tathApi usakI zuddhi kAyama na raha sakI kAlIna jalaplAvana ) zrAdi bhI sAthameM lAye kyoMki usameM aneka AnAya zabda mila ge|" the| unakA jAtIya devatA indra thA jo ki bAbula ye anArya kauna haiM ? ke devatA madu kase milatA julatA hai| unhoMne apanI samaddha bhApAse anAryoko vizeSa mAnavavaza-vijJAnake adhyayanase bhAratake prabhAvita kiyaa| dharAtala para jisa anArya jAtikA patA lagA hai vaha zrAyAne yahAM basa kara yahA~ke nivAsiyoMko hai kRSNAMga ( Negrito ) / bandarase vikasita hI apaneme parivartita nahIM kiyA balki svaya ho utpanna hone vAlI kisI jAtikA yahAM patA nahIM claa| kRSNAMgoMkI santAna Aja bhI andamAna bahuta hada taka unameM parivartita ho gye| Arya saMskRtika nirmANameM AryoMkI apekSA anAryoM dvIpoMme pAi jAtI hai| unako bhApAkA vizvakI kA bar3A bhAga hai / jaba anArya, AryoMme sammilita kimI bhASA zAkhAse sambaddha nahIM / pahale ye araba hue to usa jAtikaM samRddha kaviyoMne AryabhASA sAgarase cIna taka rahate the para aba ve yA to khatama meM apane bhI bhAva vyakta kiye, pada racanA kii| kara diye gaye yA dUsarI mAnava zAkhAka logoMne unhoMne apane dArzanika, dhAmika, sAMskRtika unheM apanema pacA liyaa| zeSa vace hue logoMse aitihAsika kathAnaka, AkhyAna Adi sAmagrAko unakI sudUra atItakI saskRtikA anumAna lagAnA AyabhASAmeM prakaTa karanA zurU kiyA jaise ki saMbhava nhiiN| kahA jAtA hai ki unake uttarAdhikArI AjakA bhAratIya apane sAhityako aMgrejIme balocistAnama pAye jAte haiM tathA dakSiNa bhAratakI mukhya jaMgalI jAtiyoMma unakA jAtiya guNa milatA prakaTa karatA hai| isase Arya sAhitya meM anAya hai / tibbata, bamAkI nAgA jAtike rUpameM bhI saMskRtikA bahuta bar3A bhAga A gyaa| anArya unakA astitva hai| caki yaha jAti bahuta prAcIna sAhityikoMne pAryoMkI bhApAko bhI sudhaaraa| do yuga kI hai isaliye vAdako sabhyatAmeM isakI kyA prabala saMskRtiyoMke saMghapa kA pariNAma hI yaha hotA dena rahI hai, yaha kahanA bar3A kaThina hai / yaha jAti DA. samIti kumAra caTarjIkA kahanA hai apane pIche Ane vAlI zaktizAlinI mAnava zAkhAoMse apanI saMskRtiko bahuta kama bacA "AjakI natana sAmagrI aura navIna uddhAra kAya skii| ajantAke eka citra meM kRSNAMga jAtikA vatalAta hai ki bhAratIya sabhyatAke nirmANameM na cinha milatA hai| kevala AyoMko zreya hai balki unase pahale rahane / vAle anAryoMko bhI hai| anAryo kA isa sabhyatA kRSNAMga jAtike bAda pUrvakI orase mAgneya ke nirmANameM bahuta bar3A hissA hai| anAryAka (Austric) jAti aaii| inakI bhASA dharma aura pAsa AryoM se bahata baDhI car3hI bhautika sabhyatA thii| maMskRtikA rUpa hindacIname milatA hai| isa jAti Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 406 anekAnta [ varSe 10 kI santAne aura bhASA prazAnta mahAsAgarake dvopapujoM apanI homavidhike mukAbale meM unakI pUjAvidhi meM milatI hai| ye AsAmase bhArata bhUmiparAe aura apnaaii|" yahAM Akara kachato kRSNAGgajAtimeM mila gae aura kucha IsAke hajAroM vaSa parva, AryoMke Anese bhAratake samRddha pradezoMmeM apaneme pIche Ane vAlA avazya hI bahuta prAcIna kAlameM pazcima bhAratase jAtiyoMdvArA pacAlie ge| isa jAtikA avizeSarUpa dravir3a loga paae| yaha jAti Ajakala dakSiNa khAmI, kola,mueDA, santhAla,mundarI, kaka aura zabara bhAratake baddha bhAratake bahu bhAgameM hai para Adhunika khojoMse Adi jAtiyAM haiN| eka samaya thA jaba ki isa jA. siddha hai ki dravir3oMkA mUla nivAsasthAna pUrvI tike loga sAre uttara bhArata,paMjAba aura madhyabhArata bhUmadhya sAgarake pradeza hai| laghu eziyA ke abhilekhataka phaila gaye the tathA dakSiNa bhAratame bhI ghusa gaye me vahAM kI jAtikA nAma "millI" likhA hai jo the / uttara bhArata, ke vizAla nadiyoM ke kachAroM meM tAmila aura tramillIkA parvarUpa mAla hAtA hai basa jAne meM inheM bar3o suvidhA huii| gaMgA zabdakA drAviDoMkA purAnA nAma drAmila bho hai jo tAmila utpatti AgneyabhASAke khAga kAga zrAdi nadI aura millokA mUla rUpa hai| ye nagara sabhyatA vAcaka zabdoMse kahI jAtI hai| AryoMkI pada-racanA vAle loga hai| inako prAcIna sabhyatAke avazeSa dhvani aura muhAvaroMpara inakI bhASAkA bar3A dajalA phurAta nadiyoM kI ghATose sindhu ghATI taka prabhAva hai| pAryona inake samparkameM pAkara apanI milate haiN| dravir3a loga vyApArameM mamRddha the tathA bhASAke rUpako vadalA hai|ye bhautika sabhyatAmeM AdAna pradAnakI vastuoMkA oiNa karate the| jo, bahuta bar3ha para the| inakI saMskRti ke aneka stara ra kapAsako khetI karate the, katAI aura hai| jo bhadhyabhArata kI ucca viSama bhUmiyoMme banAIkI kalAkA vikAsa carama somApara thaa| hAthI, rahate the yA jo AryoMke dabAvaka phala svarUpa bhAge UTa. baila aura bhaiMsako rakhate the| ve ghor3e kI savArI tha va aba bhI bhavikasita hAlatame ha para jo uttara jAnate the para vAhanaka rUpameM ghor3eke rathakI jagaha bhAratakaM maidAname rahate the unakI saskRtikA avazeSa bailagADIkA vizeSa prayAga karate the| upalabdha miTTI parivartita bhAskaraNa ke rUpameM aba bhI vidyamAna ke khilaune aura mUrtiyoMse mAlUma hotA hai ki usa hai| AryasaskRti aura Agneya saMskRtikA AdAna mamaya durgA, ziva aura liMgakI pUjA-pracalita thI, pradAna vizeSataH bhAratake pUrvIya prAntoM meM hamA hai| kitanI hI kAyotsarga jaina mUrtiyAM bhI usa kAlakA Aryone inase cAvala kI khetI karanA sIkhA / purAtatva sAmagrose nikajI haiN| ve apane devatAko nAriyala, kelA, tAmbUla, supAr3I,halado, adaraka, pUjA- phana, phUna candana Adima karate the| bali baiMgana, loko, AdikA upayoga AgneyoMkI dena hai nahI car3hAte the| koro athAt bIsIkI gaNanA tathA candramAse tithi jaba ki Aye bar3I bar3I saMkhyAmeM Akara kI gaNanA Agneya hai| ve apane mRtakoMkI pASANa paMjAbameM vyavasthita ho rahe the taba dravir3a samAdhi banAta the / unake yahAM paralokakI mAnyatA bhAratameM choTe bar3e rAjyoM meM vibhakta the / thI tathA ve vizvAsa karate the ki AtmA aneka agneyoMko parAkrAnta kara inhoMne magadha aura kAmarUpa paryAyoMmeM jAtI hai| unakI isa vicAradhArA se meM rAjya jamAye tathA dakSiNa meM kaliMga, kerala, cola Aryo ko punajanmakA siddhAnta milaa| DA. sunIti aura pANDya deshoNmeN| dravir3oMne bahuta pahale apane kumAra caTarjI likhate haiM ki Aryo ne anAryo se karma jahAjI ber3ekA vikAsa kiyA thA tathA dakSiNa bhArata, siddhAnta, punarjanma aura yogAbhyAsakI nakala kI laMkA aura hinda dvIpajoMmeM upaniveza banAne vAle Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 11-12 harSakottari aura unake grantha 407 TroM meM mahAprati iviDa hI the| sindhu ghATIkI khudAIse jisa saskRti-zramaNa saMskRtiko dhakkA diyaa| zramaNa sabhyatAke avazeSa mile haiM usake vidhAtA dravir3a aura yAjJika saMskRtika saMgharSake prakIrNaka ullekha the, aisA vidvAnoM kA mata hai| brAhmaNa aura upaniSada pranthoM meM milate haiN| zramaNa pAryose ThIka pahalekI jAti honese vedoMmeM saMskRtika sUcaka ahana, zramaNa munayaH vAtavasanAH inakI vividha jAtiyoM kA ullekha milatA hai so vrAtya mahAvrAtya Adi zabda vaidika sAhityameM pAye kaha cuke haiN| inase hI modhe sagharSa hone kI ghaTanAeM jAte haiN| zramaNoMke pratinidhi Rpabhadeva, ajitanAtha, veda aura pazcAt kAlIna mAhityameM hai| AryoMna ariSTanemikA ullekha bho vedoMmeM hai| mAlama hotA vedoMme dasyu, anAsa, mRdhravAk ayajvan, akarman, hai ki isa zramaNa saMskRti ke upAsaka draviDa jAti anyatrata vAdi ghRNA pUNa zabdoMse inhI anAryA kA aura usake parvako jAtike loga rahe haiM jinakI ullekha kiyA hai| Aryo ne ina se pathaka bane rahaneke pUjA upAsanA' dAzanika mAnyatA kamasiddhAnta, lie 'vabheda' bnaayaa| punarjanma AtmAkI payoyeM honA sabhyatA Adi zramaNa saskRtike anurUpa hI hai| yaha saMskRti ___eka sujhAva cAroM tarapha bhAratameM phailI thii| tAmila bhASAke vaidika sAhitya sAre bhAratake sAMskRtika prAcIna sAhitya isase prabhAvita the| aba taka usa itihAsakA pratinidhitva nahIM kara sakatA, kyoM saMskRtikI paricAyaka purAtatvAdi sAmagrIkA ThIka ki vaha ekadezIya arthAt vizeSakara paMjAba, dehalI anusandhAna nahIM huA / sindhu ghAToko ke Asa pAsakA sAhitya hai| tathA vaha usa yAjJika khudAI se jo kucha prakAza par3A hai tathA gaMgAghATI kI maskRtike upAsakoMko kRti hai jo dUsarI saMskRti khudAIse jo prakAza par3egA, ye donoM avazya hI ke utkarSake prati ati asahiSNa the| unhoMne bhArata bhAgnaya dravir3a Adi dvArA upAsya zramaNa saMskRtike madhyabhAga aura pUrvabhAgameM pracalita ahiMsaka para prakAza ddaaleNge| (zramaNa) harSakIrtisari aura unake grantha (le0-zrI agaracanda nAhaTA) digambara kavirAjamallane 'chando vidyA' nAmaka bhAramallaka guru zrIka sambandhameM granthakAra rAjamalla chanda viSayaka grantha zve. rAjA bhAramallaka liye ne maMgalAcaraNa ke pazcAt tIsare padyameM hI prakAza banAyA thA jisakI eka mAtra prati dehalIke diga- DAlA hai| ukta padya isa prakAra hai:mbara sarasvatI bhaMDArame upalabdha huI hai| anekAntake zrAsInAgapurIyapaTTanirataH sAkSAttapAgacchamAna, sampAdaka zrI jagalakizorajI makhtArane usakA vistRta paricaya kaI varSa pUrva anekAntameM evaM tada sariH zrI--prabhucandrakItiravanI mUrddhA'bhipeko gnnii| nantara 'adhyAtmakamalamArtaNDa' kI mahatvaparNa tatpaTTa viha mAnasUrira bhavattasyApi paTTedhunA, prastAvanAmeM prakAzita kiyA hai| ukta pranthameM rAjA saMsamrAdiva rAjate suraguruH zrIharSakIrtimahAn // Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 anekAnta jaisA ki hapekIttisarike upalabdha pranthoMse pratIta hotA hai ki ve 17vA zatIke ullekhanIya granthakAra the / vyAkaraNa koza, chanda, vaidyaka, jyotiSa Adi chandovidyAkA racanA kAla mukhtAra sA0 ne viSayoMke Apa vidvAn evaM anya TAkAkAra the / saM0 1641 se pUrvakA anumAnita kiyA hai' / bokAnerake jaina jJAna-bhaMDAroMkA avalokana karate samaya Apake aneka grantha avalokanameM Aye tabhI se Apake sambandhameM eka lekha prakAzita karanekI icchA huI thI jise chandovidyAke ukta padyane aura bhI balavatI kiyA / para anya kAryoM meM lage rahane se abhI taka usakI pUrti nahIM ho sakI, nAgapurIya tapAgaccha ( jo pAchese pArzvanAthagaccha ke nAmase vizeSa prasiddhi meM AyA hai ) ke zrI pUjyajIkI gaddA bIkAnera me hai evaM nAgaura meM bhI isa gacchakA upAzraya hai ataH ina dAnoM sthAnoMke jJAna bhaMDAra ava lokana karane para saMbhava hai kucha jJAtavya mila jAya, isa AzAna bhI apane vicArako kAyarUpa meM paripata karanemeM vilamba kara diyA para bokAnera ke zrI pajyajI svargavAsI ho gaye aura unakA bhaMDAra abhI zrAvakoM kI dekha rekha meM hai jinheM isa viSaya meM tanika bhI rasa nahIM, ataH anekoM bAra kahane parabhI usake zrathAt-nAgapurIya tapAgacchIya 'candrakIrtisUrike paTTadhara mAna (kIrtti ) * mUrike paTTapara abhI hama kIrtivarAja rahe haiN| 5- kaI loga nAgapurIya tapAgacchako suprasiddha tapAgacchako eka zAkhA mAnate haiN| para vAstava meM vaha sahI nahIM pratIta hotA | nAgapurIya tapAgacchakI prasiddhi candrakIrti zrAdike ullekhAnusAra 1174 meM huI hai jabaki tapAgacchaka saM0 1285 meM jagacaMda sUridvArA | areer nAgapurIya tapAgacchIya zrAcAryoM kI sIdhI paramparAme bhI nahI dhAte / 2. prazastiyoMse inakA zrAcArya padakA kAla saM 1626 se 1640 takakA pratIta hotA hai / inake ziSya zramarakIrttitasari saMbodha satarI vRtti bIkAnerake vRhat jJAna bhaDArameM upalabdha deN| zramarakIrtti sUrikA nAma saM0 1644 ke vaMrATake pratiSThA lekhameM harSa kIrttisUri ke sAtha AtA hai | saMbodhasatarIkI vRtti inhoMna harSakArttike rAjya meM banAne kA ullekha kiyA hai ataH ye unakI zrAjJAnuvarttI zreva saM0 1644 ke pUrva AcArya pada prApta kara cuke siddha hotA hai / prastuta sabodhasatarIke racayitAkA nAma jinaratnakAza meM ratnazekhara likhA haiM jo sahI nahIM pratIta hotA / 2 kalakatteke jaina zvetAmbara mandira meM eka dhAta pratimA para saM 1642 kA lekha utkIrNita hai jisameM mAnakIrtidvArA ukta pratimAkaM pratiSThA hone kA va unake sAtha 2 haSakItikA ullekha hai isase hI maM0 1642 taka kIrtipurako prAcArya pada nahIM milA yaha nizcita haiN| chandovidyA meM harSakArtijoko sRri likhA honese saM0 1642 ke pazcAt hI usakI racanA hono cAhiye / haghakIrtisurake likhe aura rathe granthoMse saM0 1644 meM unhe sUri pada prApta ho gayA thA, siddha haiM / zrata: chando vidyAkA racanA kAla sa0 1642 se 1644 ke bIcakA nizcita hotA hai| saM0 1644 meM rAjA bhAramalla ke putra indrarAjakArita vairATake zve0 jainamandirakI pratiSThA huI thI / chandAvidyAmeM usakA ullekha na hone se bhI usakI racanA saM0 1644 se pUrva nizcita hotI hai / chandovidyA kA racanA kAla saM0 1642 mAna lene para bhI mukhtAra mA0 ko rAjamallake nAgaurame vairATa Akara lATA sahitAko racanA karane kI mAnyatA badala denI par3atI hai / 4 - solahavIM zatAbdIka uttarArddha eva satrahavIMka pUrvArddha meM damI meM pAzcacandrasUri nAmaka vidvAna ho gaye hai jinakA racita vizAla sAhitya upalabdha hai / thApakA jIvanacaritra evaM racanAoM ke saMgraha grantha bhI prakAzita ho cuke haiN| inake nAmase hI nAgapurIya tapAgaccha nAma gauNa hokara pArzvacandra gacchake nAmase isa paramparAkI prasiddhi ho gaI hai / Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 11-12] harSakottisUri aura unake prantha 404 bhalo bhaoNti avalokana karanekA suyoga prApta na ho yitA prA0 muni candrasUrike ziSya devasUri ho gaye sakA zropajyajIke bhaMDArakI bhanekoM pratiyA~ svargIya hai jinhoMne pATaNameM siddharAjako sabhAme kamacanda devacaMdrasUrijI ke guruzrIke samayameM hI itastataH ho jIse zAstrArtha kara vijaya prApta kI thI tabase ApakI gaI thI phira bhI kucha sAmagrI milanekI sNbhaavnaahai| pramiddhi vAdo devasUrike nAmase huii| syAvAda ralA. para usakA upayoga karaneme adyAvadhi saphalatA karAdigrantha Apake mahAna pAMDityake paricAyaka prApta nahIM huI, prayatna to aba bhI cAla hai hii| haiN| gaNadharasAddhezataka bRvRtti ke anusAra vikramaisI prakAra nAgaurakA pAzvanAtha gacchIya bhaMDAra bhI purakA devadhara zrAvaka ajamerameM sthita jinadattasari usa gacchake yatijIke adhikArameM hai / vahAMke jIke vandanArtha jA rahA thA taba nAgaurake caitya meM deva bhI adhikAMza prantha aba nahIM rahe, jAnane meM bhaay| sUrijose bAtacIta huI thii| nAgapurIya tapAgaccha. hai, jo kucha baca pAye he unaka dakhanake liye nAgaura kI paTTAvalike anusAra vAdI davArake ziSya jAnepara do bAra prayatna kiyA para abhI taka vaha padmaprabhasUriko nAgaurameM tapazcaryA karane ke kAraNa rAjAsuavasara nahIM mila skaa| ata: prApta sAmagrIke kI orasa saM01147meM nAgapurIya tapAgaccha virUda AdhArase harSakItisUri va unake granthoMkA saMkSipta milA thA / sArasvatadIpikAmeM isakI prasiddhikA paricaya prastuta lekhameM prakAzita kiyA jA rahA hai| samaya saM0 1174 batalAyA hai jo anya pramANA___ chandovidyAke upayukta padyama hakItiko se samarthita hai| paTTAvalimeM 1977 batalAyA hai jo nAgapurIya tapAgacchakA batalAyA huA hai ataH sarva abdhi 2 zabdase 7 prahaNa karane ke kAraNa bhramapUrNa prathama vaha gaccha kabase va kisa AcAryase pramiddhimeM pratIta hotA hai| ukta sArasvata dIpikAnumAra harpa. bhAyA evaM ApakI guruparamparAkI nAmAvalipara kIrtisUri takakI paramparAkI nAmAvali isa prakAza DAlA jAtA hai| prakAra hai:vikramakI bArahavIM zatImeM aneka granthoMke raca- vAdidevasUri padmaprabhamUri' -guNamamudrasUri jaya - zekharamUri"- vanasenamUri-hematilakasUri-ratnazekhara'. 1. ye saMskRta kAvyAdike bar3e premI evaM acche sUri-pUrNacandra mUri-hemahaMsamUri-hemasamudramUri-somaratnavidvAna the| bhApakI vidyamAnatAmeM hI maiMne aApake jJAna- ------ bhaMDArakI sUcI evaM katipaya pratiyAM dakhI thIM / zrApaka 1. dekho hamArA yugapradhAna jinadAsari prantha / paramparAgata saMgrahako bahutasI pratiyoM kI Apake guru zrIhema- 2. andhi-samada zabdAka aura 4 donoM akoMkA candrasarike samayameM bikrI ho gaI thI / bhApaka svarga- sUcaka hai, kisIne samada 4 mAne haiM kisIne // vAsAnantara upAzrayameM jo vyakti rahatA thA usane bahutame 3. aApake sambandhameM eka aitihAsika kAya bhI mahattvapUNa madvita anya kandoiyoMko rahIke bhAva beca diye upalabdha hai jisakI apUNe prati hamAre saMpAhameM hai| prApta jinakA patA laganepara kuchako vApisa lAyA gyaa| aba aMzakA aitihAsika saMkSiptamAra jainasatyaprakAza varSa 5 Apake pustakAlayake samasta mudrita prantha zrIrAmacandrasUri aka 8 meM prakAzita hai| pustakAlayameM lAye gaye haiM / hastalikhita pratiyoMkI kaI 4. bhuvana dIpaka nAmaka suprasiddha jyotiSa prandhake varSoM se mAra saMbhAla nahIM huI jisakA honA atyanta rcyitaa| pAvazyaka hai| hama Apake gacchake anuyAyI bhAvakoMse 5. saMbodha satarI Adike racayitA / sAgraha anurodha karate haiM ki ve atizIghra unakI ucita 6. pandrahavIM zatIke suprasiddha granyakAra haiN| inake vyavasthA kreN| racita zrIpAla cArudattA grantha prApta hai| Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 10 sUri(gurubhrAtA hemaratnasUri ) prosavAlavaMzIya gaja- dekara sammAnita kiyA thA / inake ziSvaratnazekhara ratnasUri candrakIrtisUri-hapakItti / sUriko perojazAhane vastraparidhApana kiyA thA / upA. harSakItine apanI dhAtupAThavRttikI prazastimeM dhyAya haMsakIrtiko dillI meM sikadara vAdazAhane aura jayazekharasU rase apane guru candrakIrtisUri takakA AnandarAmakA humAyUne rAya padabI dekara evaM candrajo aitihAsika vRttAnta diyA hai, mahatvapUrNa honese kIttiko salemazAhine sanmAnita kiyA thA isI usa prazastike padya yahAM uddhRta kiye jA rahe haiM- gacchake upAdhyAya padmasundarane samrATa akabarako gacche yatrapa vicitrA'vanitale hammIradevAcitaH sabhAmeM kisI mahApaNDinako jItAthA isase samrATa ne sUriH zrIjayazekharaH sucirataH zrIzekharaH sdgunnH| vastra, grAma eva sukhAsanAdadvA vastra, grAma eva sukhAsanAdidvArA unako sanmAna diyA thaa| jodhapurake pratApI nareza mAladeva bhI ina rUNAyAM puri sIhaDasya vacanAdallAvado bhuubhujH| ko Adara detA thaa| isI gacchake candrakIrtisUrike sadvAsaH phuramAnadAnamahita: zrI vanasenoguruH // 1 // ziSya harSakIrtine dhAtupAThakI vRttisahita rcnaakii| sUriH zroprabhuratnazekharagurUvidyAnidhiyoM mudA prastuta grantha Tukake khaDelavAla jJAtIya vAsakSomaiH kila paryadhApa yadaraM parAjamAhiH prabhuH / kalIvAla gotrake (sAMvalA pAzvanAtha prasAdake zrImatsAhisikaMdarasya purato jAtaH pratApAdhikoH nirmAtA ) nedAmake putra zAha jaitAka putra gehAke DhilyAM nAgapurIyapAThakavaraH shrohNskiiyaahyH||2|| putra hemasiMhakI abhyathenAse racA gayA thA jaisA AnandaM janayan sadAmunijane svAnadarAmaHsmabhUt ki prazastike antima zloka va usakI vRttise jJAta prAdAdyasya cirAya rAyapadavIM zrImAna hmaay'nRpH| hotA hai| aitihAsika honese use bhI yahAM uddhRta zrImatsAhisalemamipatinA saMmAnitaH saadr| kara diyA jAtA hai| sUriH sannikaliMdikA kalitacI: caMdrakIttiH prbhuH|3| khaDelavAlasadvaza hemamihAbhidhaH sudhIH / sAhe saMsadi padmasundaraNijitvA mahApaMDitam / / ___tasyAbhyarthanayA hyaSa, nimitA naMda tAccira // 1 // kSomagrAmasukhAsanAdyakavarazrIsAhito lagyavAn / / TIkA-navara khaMDelavAlajJAtai vAkalIvAlagotreNa hinduprAdhipamAladevanRpateH mAnyo vadAnyodhikam Tu kanagare sAMvalApAzvanAthaprasAdakArakanedAsa zrImajjodhapure suresiptabacaH pavvApadmA hvayaH pAThakaH4 tadgacchA malamaMDanaM suvihitaH zrIcaMdra kiirtiprbhoH| 1-u0 padmasandarake sambandhameM anekAnta varSa 4 aGka 8, vavarSa 10 aGka 1 meM prakAzita merA lekha dekhanA cAhiye ziSya. sUrivaraH sphuradaya tibharaH zrIhaSakIrti:sudhIH teneya racitAtma nirmANazu zrI dhAtu pAThasya sad / 2-upayukta padmasundarane di0 rAyamallakI abhyarthanA se rAyamallAbhyuda kAvyakA nirmANa kiyA thA aura harSakIrtivRttiHsUtti miyacu thAvaditaH zrI pusskdntaavsau||5|| ne hemasiMhakI abhyarthanAse dhAtupAThakI racanAkI / idhara arthAta-nAgapurIya tapAgacchake jayazekharasUri rAjamalane zve. rAjAbhArabhallake liye chaMdo vidyA banAI ko hammIradeva napati Adara detA thaa| allAvadIna isase usa samaya di0 zve. zrAvaka va vidvAna loga kitane ne vanasenasUriko ruNameM sIhaDake bacanase pharamAna udAra vicArake the yaha pratIta hotA hai| 1. sArasvatadIpikA ke atirikta zrApake racita ToMkake kAsalIvAla hemasiMha va unake pUrvajake nirmAprAkRta chandakoza vRtti va siddhacakra yaMtroddhAra Tippana prApta thita sAMvalA pArzvanAtha jinAlayake sambandhameM vizeSa hai bIkAnerake dAna sAgara bhaMDArameM Apake racita saMgrahaNo jJAtamba apekSita hai| prAzA hai Tokake koI sajjana anuTavAkI prati bhI upalabdha hai saMdhAna kara isa para prakAza galanekI kRpA kreNge| Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 11-12] harSakItisUri aura unake grantha 411 putrasAhazrIjaitA tatputra sA. gehA tasyAtmajasAha vivaraNakA racanA kAla saM0 1663 hai ataH anta hemasiMhAbhyarthaH nayAgraheNa' dhAtupAThaH kRtH| dIrghAyu the / saM0 1665 ke lagabhaga hI ApakA harSakItikI guruparamparAkA Avazyaka paricaya svargavAsa huA sambhava hai| dekara aba Apake jovana pavaM pranthoMke sambadha jJAta harSasaricita graMthaparicaya diyA jArahA hai ___ jaisAki pUrva likhA jA cukA hai ApakI janma eva dIkSA pratibhA sarvatomukhI thii| vyAkaraNa koSa, chanda, harSakIrtisUrike janmasthAna, samaya va vaza mAtA kAvya, vaidika evaM jyotiSa saba viSayoM meM pitA ke nAmAdake sambadha meM jAnakArI prApta karane Apako acchI gati tho jisakA paricaya Apake kA kAI sAdhana upalabdha nahIM hai| para ApakI racita sAhityase bhalI bhaoNti mila jAtA hai| jaina likhita pratiyoMmeMse saM.1613 meM likhita saptapadAthI sAhityako sakSipta itihAsa granthameM ApakI 8 racaupalabdha hai ataH usa samaya ApakI Ayu 20 varSa nAoMkA ullekha hai| yathAke lagabhagakI mAne to ApakA janma saM01560 se (1) vRhat zAMti TIkA (2) kalyANa mandira vRtti 65 ke vIca evaM dIkSA 1605-7 ke lagabhaga honA (3) sidara prakara TIkA (4) seTaaniTakArikAsaMbhava hai| vivaraNa (5)dhAtupATha-taraMgiNI (6)zAradIya nAma upAdhyAyapadaApakI likhita pratiyoM meM saM. 1613 ko pratimeM to mAlA (7) zrataboghavRtti (5) yogacintAmaNi / muni evaM saM0 16.6 kI pratimeM upAdhyAya vizeSaNa inake atarikta sArasvata dIpikA evaM vaidyaka pAyA jAtA hai isame saM01613 se 26 ke madhya ho mAroddhArakA nAma diyA hai para sArasvata dIpikA to ApakI yogyatAke anurUpa upAdhyAya pada prApta huA Apake guru caMdrakotiriracita hI hai aura vaidyaka pratIta hotA hai| saM0 1662 kI likhita eka prati sAroddhAra upayukta yogacitAmaNima abhinna hai| meM Apako mahopAdhyAya likhA gayA hai ataH usa zrI dezAIdvArA ullakhita upayukta granthoM ke samaya pApa gacchame upAdhyAya padakI paryAyakI atirikta mere anveSaNa se lagabhaga eka darjana apekSA sabase bar3e siddha hote hai| granthoMkA aura patA calA hai| ata: yahA~ viSaya sRripada vargIkaraNa karake Apake jJAna samasta pranthoM kI sUcI saM01640 kI likhita pratime ApakA pada upAdhyAya dI jAtI haimilatA hai aura saM044 ke granthAnusAra usa samaya vyAkaraNasUri (AcAya) padapara pratiSTha the ata: Apako (1) dhAtupATha-dhAtutaraMginIvatti sahita-- AcArya pada saM1642 ke lagabhaga milA saMbhava hai| vyAkaraNaviSayaka ApakA sabase bar3A prantha yahI yadyapi ziSya to Apa caMdrakIrtisUrike the para hai| jaisAki upayukta prazastise spaSTa hai, ihakI chandovidyAke padyase spaSTa hai ki unake padapara rachanA Tokake hamasiMha vAkalIvAlakI abhyarthanAmAnakIrtisUri pratiSThita hue the aura harSakIrti se kI gaI thii| bIkAnerakI anUpa saMskRta sUri mAnakItisUrike paTTa para the| lAraberI va mahimAbhakti bhaMDArameM isakI pratiyA~ svargavAsa upalabdha haiN| ApakI likhAI huI prati sabata 1660 ko (2) seTaaniTakArikA vivaraNa, ra0 saM01663 upalabdha hai evaM Apake racita seTa aniTakArikA jesuka hamAre saMgraha meM Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhanekAnta [varSa 10 412 (3) saMsthAnirNaya (12) ajitazAMtivivaraNa-prati bhA060 prnaa| koza (13) laghuA~ tizavRtti-mAnadevake laghu zA~ti vRtti(4) zAradIya nAmabhAlA-isakI saM0 1640. stotrapara vRtti hai grantha 150 / prati hamAre sa~grahameM hai| 48 kI likhita pratiyA~ upalavya honese racanA pUrva- , (14) bhaktAmaravRtti'-u. devasundara kI abhya vatI siddha hai / anUpa saMskRta lAibrerImeM hai| rthanAse racita, prati dAnamAgara bhaMDAra (1) manoramAnAmamAlA-isakI prati hamAre saMgrahameM (15) vRhatzAMti-saM01656 patra 4. motoca. jo khajAnacIke saMgraha meM / chanda (16) kalyANamandiravRti--ra.devasundarakI abhya (8) chandazataka (prA0)-bIkAnerake u0 jaya rthanAse racita, pra.5.5 pratimA bhakti bhaMDAra / candrajoka bhaDArameM isakI patrakI prati hai| (17) saMsAradAvAstutiTokA-hamAre sNgrhm| (7) a tabodhavRtti-yaha mahAkavikAlidAsake jainetarastotrazratabodhapara TokA hai, jisakI prAcIna prati (18) mAhamnastotravRtti-suprasiddha puSpadaMtake thanUpa saMskRta lAibrerImeM hai| zivaltotrapara TIkA hai| prati bhAM060 pUnAmeM hai| kAvya-stotra vRtti (10)siMdaraprakara TokA-suprasiddha momapramasUrike () namaskAra ( navakAra) stotra-vRtti sUktikAvyapara TIkA hai| prati bAre saMgraha meM hai| ha) uvasaggahara , , pra0anekArtharatnamaMjUSAma maulika racanAeM(10) namiUNa (bhayahara)stotravRtti-hamAre (20) zAradAstotra (saM.) saMgrahameM lokabhASAkAvya(11) tijayapahutastotravRtti-pra0 233, hamAre saMgrahameM (21) vijayaseTha vijayA seThANI samAya gA. 26, hamAre saMgrahameM? 1.na.8 se 14 takake stotra samasmaraNa kahe jAte (22) paramparA vattosI baddha mAnabhaNDAra bIkAnera haiN| inake kramAdimeM antara pAyA jAtA hai| harSakIrbhisari (23) aThAraha dRSaNa sajjhAya gA021 ne bhaktAmarato 7 vAM stotra mAnA hai| 'saptasmaraNe, TIkA vaidyakakurve bhaktAmarastave saprasmaraNavRtti ko (saMyukta) pratibhA0 (24) yogacintAmaNi-vaidyaka-viSayaka prasiddha i. pune meM saM0 1610 likhita hone se racanA pUrvavartI prantha hai| apanI upayogitAke kAraNa janetara vidvAnAM saptasmaraNa kharataragaccha evaM tayAgaccha meM bhinna bhinna ke anavAdake sAtha prakAzita ho cukA hai| prAcIna stotra mAne jAte haiN| bhASA TokApoMmeM kharataragacchIya narasiMharacita 2. inhI devasundarakI arthanA se amaraprabhasari vAlAvabodha vokAnerake vRhad jJAna bhaNDArame upa. racita bhaktAmara TIkAkA samaya pro hIrAlAla rasikalAla labdha hai| isakA apara nAma vaidyakasAroddhAra bhI hai| kApADiyA ne bhaktAmarAdi stotratrayamakI prastAvanAmeM 15 jyotiSavIM zatI batAyA hai jo ThIka nahIM hai| 1-pro kApaDiyAne bhaktamarAdi stotrakI prastAvanA (25) janmapatripaddhati-saM0 1728 kI likhita isakA racanAkAla saM0 1665 batalAyA hai jo sahI nahIM 43 patrako prati muni jinavijayajIMke saMgrahameM hai| pratIta hotA / saMbhavataH vaha prati lekhakakA samaya hai| (zeSa anyatra) Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadrabAhu-nimitta-zAstra navavA~ adhyAya - 08 athAtaH sampravakSyAmi vAtalakSaNamuttamam / prazastamaprazastaM ca yathAvadanupUrvazaH // 1 // artha- yahAMse aba maiM vAyukA uttama lakSaNa kahU~gA / jo prazasta, aprazastake bhedase do prakArakA hai aura vaha ThIka pUrvAcAryoMke anusAra hogA // 1 // varSa bhayaM tathA kSemaM rAjJo jaya-parAjayam / mArutaH kurute loke jantUnAM pApa-puNyajam // 2 // artha-vAyu saMsArI prANiyoMke puNya evaM pApase utpanna hone vAle varSaNa, bhaya, kSema aura rAjAke jaya-parAjayako sUcita karatA hai // 2 // AdAnAccaiva pAtAcca pacanAcca visarjanAt / mArutaH sarvagarbhANAM balavAnnAyakazca sH||3|| atha-saba jalagoMke AdAna, pAtana, pacana aura visarjanakA kAraNa honese mAruta balavAna hotA hai aura vaha sarva goMkA nAyaka kahA jAtA hai / / 3 // dakSiNasyAM dizi yadA vAyudakSiNakASThikaH / samudrAnuzayo nAma sa garbhANAM tu sambhavaH // 4 // artha-dakSiNa dizAkA vAyu jaba dakSiNa dizAmeM bahatA hai taba vaha 'samudrAnuzaya' nAmakA vAyu kahalAtA hai aura garbhokA utpanna karane vAlA kahalAtA hai // 4 // tena saMjanitaM garbha vAyudakSiNakASThikaH / dhArayeddhAraNe mAse pAcayet pAcane tathA // 5 // artha-usa 'samudrAnuzaya' vAyase utpanna garbhako dakSiNa dizAkA vAyu dhAraNa mAsameM dhAraNa karatA hai tathA pAcana mAsameM pakAtA hai // 5 // dhAritaM pAcitaM garbha vAyuruttarakASThikaH / pramuJcati yatastAyaM varSa taM marutocyate // 6 // prathe-usa dhAraNa kie tathA pAkako prApta hue meghagarbhako cUki uttara dizAkA vAyu visarjita karatA hai ataeva usa varSA karane vAle vAyuko 'maruta' kahate haiM / / 6 // ASADhI pUrNimAke vAyu-nimittase zubhAzubha-parijJAna ASADhIpUrNimAyAntu pUrvavAto yadA bhavet / pravAti divasaM sarva suvRSTiH saSamA tadA // 7 // Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414 anekAnta | varSa 10 artha-prASAr3ha mAsakI pUNimAke dina va dizAkA vAya-puravAI havA-yadi sAre dina cale to (varSAkAlameM) acchI varSA hotI hai, varSa acchA botatA hai / / 7 / / vApyAni sarvabIjAni jAyante nirupadravam / zUdrANAmupaghAtAya sA'tra loke paratra ca // 8 // __athe--usa samaya boye gaye sampUrNa bIja upadrava (ItibhIti) rahita hokara uttama rItise utpanna hote haiM / parantu zadroMke liye vaha vAya isaloka aura paralokameM upaghAtakA kAraNa hotA hai| divasAdhaM yadA vAti pUrvamAsau tu sodakI / caturbhAgeNa mAsastu zeSaM jJayaM yathAkramam // // artha-yadi ASAr3hI pUrNimAke Adhe dina ( sUryodayase dopahara taka ) pUrva dizAkA vAyu cale to pahile do mahIne acchI varSA ke samajhane cAhiye aura yadi cauthAi dina ( eka pahara ) vaha vAyu cale to eka mahInA acchI varSAkA samajhanA caahiye| isI taraha vAyu tathA varSAkA zeSa hisAba jAnanA cAhiye // 4 // pUrvAddha divaso jJeyo pUrvamAso tu sodakau / pazcime pazcimA mAso jJeyo dvAvapi sodako // 10 // artha-yahAM itanA vizeSa jAnanA cAhiye ki usa dina yadi pUrvAdhameM pUrvavAyu cale to pahale do mahIne varSAke aura uttarAddha meM cale to pichale do mahIne acchI varSAke samajhane cAhiye / 10 // hitvA pUrva tu divasaM madhyAhna yadi vAti cet / vAyumadhyamamAsAtta tadA devo na varSati // 11 // artha-yadi dinake pUrvabhAgako chor3a kara madhyAhnameM usa dina vAyu cale to madhyama mAsasa megha nahIM varSagA aisA jAnanA cAhie // 11 / / / ASADhIpUrNimAyAntu dakSiNo mArutA yadi / na tadA vApayatkicid brahmakSatrauMca pIDayet // 12 // dhanadhAnyaM na vikreyaM balavantaM ca saMzrayet / durmina maraNaM vyAdhistrAsaM mAsaM pravartate // 13 // artha-ASADhI pUrNimAko ( daivayogase ) yadi dakSiNa dizAkA vAyu cale to usa samaya (bovanIke samaya ) kucha na bonA cAhie / vaha vAyu brahmakSetrako-brAhmaNa pradezade liye--pIDAkArI hotA hai| usa samaya dhanadhAnyakA vikraya nahIM karanA cAhie evaM kisI balavAna rAjAdikA zrAzraya grahaNa karanA cAhie kyoMki eka mAsameM hI durbhikSa, maraNa, vyAdhi aura trAsa upasthita hone lagatA hai| 12, 13 // ASADhIpUrNimAyAntu pazcimo yadi mArutaH / madhyamaM varNaNaM zasyaM dhAnyArtho madhyamastathA // 14 // udvijanti ca rAjAno vairANi ca prakarate / parasparApaghAtAya svraassttrprraassttryoH| 15 // atha-ASAr3hI pUNimAko yadi pazcimavAyu cale to madhyama prakArakI varSA hotI hai / zasyakI tathA dhAnyake artha(mUlya) kI sthiti madhyama hotI hai / rAjA loga udvigna ho uThate haiM aura apane tathA dUsaroMke rASTako paraspara meM ghAta karane ke lie vaira-bhAva dhAraNa karate hai / / 14, 15 / / ASADhIpUrNimAyAntu vAya: syAduttaro yadi / vApayatsarvabIjAni zasya jyeSTaM prabaddha te // 16 // kSema subhikSamArogyaM prazAntAH pArthivAstathA / bahUdakAstadA meghA mahI dharmotsavAkulA // 17 // Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 11-12 / bhadrabAhu-nimittazAstra 415 atha-ASADhako pUNimAko yadi uttara dizAkA bAya cale to usa samaya (bovanIke mamaya) saba ranoMko bo denA cAhie, kyoMki usa samaya boye gaye bIja bahuptAyatase utpanna hote haiM / sathA tema (kazalatA), subhikSa, (sukAla) evaM prArogya (tandurustI) kI vRddhi hotI hai aura rAjA yuddhake udyamase sadA zAnta rahata hai-prajAke sAtha uttama vyavahAra karate hai-megha bahuta jala barSAte hai aura pRthvI dharmotsavoMme vyApta hotI hai / / 16, 17 / / ASADhIpaNaMmAyAM tu vAyuH syAtpUrvadakSiNaH / rAjamRtyurvijAnIyAccitra zasyaM tathA jalam // 18 // kvaciniSpadyate zasyaM kvaciccApi vipadyate / dhAnyArtho madhyamo jJeyastadA'gnezca bhayaM nnnaam||16|| artha-ApADhI pUNimAko yadi pUrva aura dakSiNa ke bIcakI athAn agnikoNa kI vAya cale to rAjAkI matya hotI hai| zasya tathA jalakI sthiti citra-vicitra hotI hai| dhAnyakI utpatti kahIM hotI hai aura kahIM umapara Apatni A jAtI hai| manuSyako dhAnyakA lAbha madhyama hotA hai aura agnimaya banA rahatA hai / / 18, 16 // ApADhIpaNimAyAntu vAyuH syAdakSiNAparaH / zasyAnAmupaghAtAya caurANAM tu vivRddhaye // 20 // bhamma pAMzu-rajAkIrNA tadA bhavati mNdinii| sarvatyAgaM tadA kRtvA kartavyo dhAnyasaMgrahaH // 21 // vidravanti ca rASTrANi kSIyante nagarANi ca / khetAsthi maMdinI jJeyA mAMma-zoNita-kardamA // 22 // artha-ASADho puNimAko yadi (devayAgame ) dakSiNa aura pazcimake vIcakI dizA-naiRtya komAkI vAyu cale to vaha dhAnyoMke ghAta evaM coroMkI vRddhike liye hotA hai| usa samaya pRthvI bhasma, dhUli eva raja: kaNoMse bhara jAtI hai athAt anAvRSTase pRthvIpara dhUli, miTTI ur3A karato hai / usa samaya aura saba cInako chor3akara dhAnya kA saMgraha karanA cAhie / usa samaya rASTroMme upadrava paidA hote haiM nagagekA kSaya hotA hai| pRthvI zveta haDiyose bhara jAtI hai aura mAMsa tathA vRnake kIcara se sa. rahatI hai| / / 20, 21, 22 / / ApADIpaNimAyAntu vAyuH syAdutarAparaH / makSikA daMrAmarAkA jAyante prakalAstadA // 23 // madhyamaM kvacidutkRSTa varSa zamyaM ca jAyate / nUnaM ca madhyamaM kiJciddhAnyArthatatra nirdizena // 24 // artha-ASADhI paNimAko yadi vAyu uttara pazcima (vAyavya) koekI cale to makkho DAMsa aura bhacchA pracala ho uThate hai| vo aura dhAnyotpatti kahIM madhyama aura kahIM uttama hotI hai aura kucha dhAnyoMkA mUlya athavA lAbha nizcita rUpase madhyama mamajhanA cAhira / / 23, 24 // ApADhIpuNimAyAntu vAyuH pUrvottarA yadA / vApayetsarvabIjAni tadA caugazva ghAtayet // 25 // sthalapvapi ca yadvIjamupyate tatsamRddhati / kSama va mubhikSaca bhadravAhuvacA yathA // 26 // vahUdakA zasyavatI yatrotsavasamAkulA / prazAntaDimbhaDamarA ca zubhA bhavati medinI // 27 / / artha-ApAdakI pUNimAko yadi pUrva aura uttara dizAke bIcakA-IzAna koNakA-vAyu cale usase coroMkA ghAta hotA hai athota coroMkA upadrava kama hotA hai| usasamaya saba poja bone cAhie, sthaloM Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 416 bhanekAnta [varSa 10 para bhI boyA huA bIja ugatA tathA samRddhiko prApta hotA hai| sarvatra kSema aura subhikSa hotA hai| hukA vacana hai| sAtha hI pRthvI bahuta jala aura dhAnyase sampanna hotI hai. yajJotsavA pratiSThAdi mahotsavoMse paripUrNa hotI hai aura saba viDambanAaiM dUra hokara prazAnta vAtAvaraNako lie hue maGgalamaya ho jAtI hai / / 25, 26, 27 // pUrvo vAtaH smRtaH zreSThastathA cApyuttaro bhavet / uttamastu tathaizAno madhyamastvaparottaraH // 28 // aparastu tathA nyUnaH ziSTo vAtaH prakIrtitaH / pApe nakSatra-karaNe muhUrte ca tathA bhazam // 26 // __ artha-parvakA vAyu zreSTha hotA hai| usI prakAra uttarakA vAyu bhI zreSTha kahA gayA hai / IzAna dizAka vAyu uttama hotA hai / vAyavyakoNakA tathA pazcimakA vAyu madhyama hotA hai| zeSa (dakSiNa dizA tatha agni aura naiRtya koNakA) vAya adhama kahA gayA hai usa samaya nakSatra, karaNa, tathA muhUrta yadi pApI ho-azubha ho-to vAyu aura bhI adhika adhama hotA hai / / 28, 26 // pUrvavAtaM yadA hanyAdudIrNo dakSiNo'nilaH / na tatra vApayeddhAnyaM kuryAta saMcayameva ca // 30 // durbhikSa cApyavRSTiM ca zastra rogaM janakSayam / kurute so'nilo ghoraM ASADhAbhyantaraM prm||31|| artha-ASADhI pUrNimAke dina pUrvake calate hue vAyuko yadi dakSiNakA uThA huA vAyu parAsta karake naSTa kara de to usa samaya dhAnyako nahIM bonA cAhie kintu saMcaya hI karanA caahiye| kyoMki vaha vAyu durbhikSa, anAvRSTi, zastrasaMcAra (yaddha) aura janakSayakA kAraNa hotA hai-unake honeko sUcita karatA hai / 30, 31 / / pApaghAte tu vAtAnA zreSTa sarvatra cAdizet / zreSThAnapi yadA hanyuH pApA: pApaM tadAdizet // 32 // artha-zreSTha vAyuoM meM se kisIke dvArA pApa vAyukA yadi ghAta ho to usakA phala sarvatra zreSTha kahanA cAhiye aura pApa (duSTha) vAyuaiM zreSTha vAyu oMkA yadi ghAta kareM to usakA phala azubha hotA hai / / 32 // yadA tu vAtAzcatvAro bhRzaM vAntyapasavyataH / alpAdakaM zasyaghAtaM bhayaM vyAdhi ca kurvate // 33 // artha-yadi pUrva, pazcima, dakSiNa aura uttarake cAroM pavana apasavya mArgase (dAhinI orasa) tejIke sAtha caleM to ve alpavo, dhAnyanAza bhaya aura vyAdhiko karane vAle hote haiM / / 33 / / pradakSiNaM yadA vAnti ta eva sukhazItalAH / kSemaM subhikSamArogyaM rAjavRddhi jayaM tathA // 34 // artha-ve hI cAroM pavana yadi pradakSiNA karate hue calate haiM to sukha evaM zotalatAko pradAna karane vAle hote haiM / tathA logoMko kSema, subhikSa, Arogya, rAjavRddhi aura vijayakI sUcanA dene vAle hote haiM / / 34 // samantato yadA vAnti parasparavighAtinaH / zastraM janakSayaM rogaM zasthaghAtaM ca kurvate // 35 // artha-cAroM pavana yadi saba orase eka dUsarekA paraspara ghAta karate hue cale to zastramaya (yuddha), jananAza, roga aura dhAnyaghAta karane vAle hote haiM // 35 // evaM vijJAya vAtAnAM saMyatAH bhaityavatinaH / prazastAnyatra pazyanti vaseyustatra nizcitam / / 36 // Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 11-12] bhadrabAhu-nimittazAstra 417 artha-isa prakAra pavanoM aura unake zubhAzubha phalako jAna kara bhikSAvRttivAle sAdhuoMko cAhie ki ve jahAM bAdhArahita prazasta sthAna dekhe vahIM nizcitarUpase nivAsa kreN|| 36 // AhArasthitayaH sarve jaGgamAH sthAvarAstathA / jalasaMbhavaM ca sarva tasyApi janako'nilaH // 37 // artha-jaMgama aura sthAvara saba jIvoMkI sthiti AhArapara nirbhara hai-sabakA AdhAra AhAra hai-vaha saba AhAra jalase utpanna hotA hai aura usa jalako bhI utpanna karanevAlA vAyu hai // 37 / / sArvakAlika vAyukA lakSaNa sarvakAlaM pravakSyAmi vAtAnAM lakSaNaM param / ApADhIvattatsAdhyaM yatpUrva samprakIrtitam // 38 // ____ artha-aba pavanoMkA sArvakAlika uttama lakSaNa kahU~gA, use pUrvameM kahe hue prASADhI pUrNimAke samAna siddha karanA cAhie // 38 // pUrvavAto yadA tUrNa saptAhaM vAti karkazaH / svasthAne nA'bhivat mahadutpadyate bhayam // 36 // prAkAra-parikhAnAM ca zastrANAM ca samantataH / nivedayati rASTrANAM vinAzaM tAdRzo'nilaH // 40 // ___ artha-pUrva dizAkA pavana yadi karkazarUpa dhAraNa karake atizIghra gatise cale to vaha svasthAnameM vAke na honekI sUcanA detA hai aura usase atyanta bhaya utpanna hotA hai usa prakArakA pavana koTa-khAiyoM, zastroM aura rASTroMkA saba orase vinAza sUcita karatA hai // 36, 40 // saptarAtra dinAJca yaH kazcidvAti mArutaH / mahadbhayaM hi vijJa yaM varSa vA'tha mahadbhavet // 41 // ___ artha-kisI bhI dizAkA vAyu yadi sAr3he sAta dina taka lagAtAra cale to use mahAna bhayakA sUcaka jAnanA cAhie athavA usake kAraNa ativRSTi hotI hai // 41 // pUrvasaMdhyAM yadA vAyurapasavyaM pravartate / purAvarIdhaM kurute yAyinAM tu jayAvaham // 42 // atha-yadi vAyu apasavyamArgase pUrvasaMdhyAko vAtAnvita karatA hai to vaha purake avarodhakAgheremeM par3a jAnekA-sUcaka hai / usa samaya yAyiyoM-yuddhayAtriyoM kI vijaya hotI hai // 42 // pUrvasaMdhyAM yadA vAyuH sampravAti pradakSiNaH / nAgarANAM jayaM kuryAtsubhikSa yAyividravam // 43 // artha-yadi vaha vAyu pradakSiNA karatA huA pUrvasaMdhyAko vyApta kare to usase nAgarikoM (sthAyI) kI vijaya hotI hai, subhikSa hotA hai aura car3hakara AnevAle yaddhayAtriyoMko leneke dene par3a jAte haiM athAt unheM bhAganA par3atA hai / / 43 // madhyAha cArddharAtre vA tathA vAstamanodaye / vAyastuNaM yadA vAti tadA'vRSTibhayaM rujam // 44 / / artha-yadi vAyu madhyAhnameM, ardharAtrimeM tathA sUryake asta bhaura udayake samaya zIghra gatise cale to anAvRSTikA bhaya aura roga utpanna hote haiM // 44 // Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 418 anekAnta [varSa 10 yadA rAjJaH prayAtasya pratilomo'nilo bhavet / apasavyo samArgasthastadA senAvadhaM viduH ||4shaa artha--rAjAka prayANa ke samaya vAyu yadi pratiloma (ulTA) bahe arthAt usa dizAko na calakara jidhara prayANa kiyA jArahA hai usa dizAko cale jidharase prayANa ho rahA hai aura vaha apasavya (dAhinI orakA) mAga aMgIkAra kare athavA senAke mArga sthita ho jAe to usase rAjAkI senAkA badha hogA aisA samajhanA cAhie // 45 // anulomo yadA snigdhaH sampravAti pradakSiNaH / nAgarANAM jayaM kuryAtsubhikSaca prdiipyet||46|| ___ athe-yadi vAyu snigdha (sacikkaNa) ho aura pradakSiNA karatA huA anulomarUpase bahe - usI dizAko cale jidharako prayANa horahA hai to usase nagaravAsiyoMkI vijaya hotI hai aura subhikSako sUcanA milatI hai / / 46 // dazAhaM dvAdazAhaM vA pApavAtA yadA bhavet / anubandhaM tadA vindyAdrAjamanyu janakSayam // 17 // ___ artha-yadi pApavAyu daza dina taka yA bAraha dina taka lagAtAra cale to usase sanAdikakA bandhana, rAjAkI mRtyu aura manuSyoMkA kSaya hotA hai, aisA samajhanA cAhie / 47 / / yadA'bhravarjito vAti vAyustRNamakAlajaH / pAzubhasmasamAkINaH zasthadhAtA bhyaavhH||48|| artha-jaba megharahita akAlameM utpanna huA vAyu dhUli aura bhasmase bharA huprA calatA hai taba vaha zasya ( dhAnya ) ghAtaka evaM mahAbhayaMkara hotA hai // 4 // savidha tsarajo vAyurUvaMgA vAyubhiH saha / pravAti pakSizabdena krUreNa sa bhayAvahaH // 46 // artha-yadi vijalI aura dhUlise yukta vAyu anya vAyuoM ke sAtha UdhrvagAmo ho aura karapakSoke samAna zabda karatA huA cale to vaha bhayaMkara hotA hai // 46 // pravAnti sarvatA vAtA: yadA tUrNa muhumuhuH / yatA yato'bhigacchanti tatra dezaM nihanti te // 50 // athe-yadi pavaneM saba orasa bAra bAra zIghragatisecale to jisa jisa dezako tarapha gamana karatI hai usa usa dezakA ghAta karatA hai-use hAni pahu~cAtA hai| // 50 // anulomo yadAnoke sugandhA vAti mArutaH / ayatnatastatA rAjA jayamApnoti sarvadA // 51 // artha-yadi rAjAkI senAmeM sugandhita anuloma (prayANakI dizAmeM hI pragatizIla pavana cale to binA yatnake hI vaha rAjA sadA vijayako prApta hotA hai / / 51 / / pratilomA yadAnIke durgandhA vAti mArutaH / tadA yatnena sAdhyante vIrakonisulabdhayaH // 52 / / artha-yadi rAjAkI senAme durgandhita pratiloma (prayANa-dizA-pratipakSI ) pavana cale to usa samaya vIra-kIrtikI upalabdhiyA~ bar3I hI prayatna-sAdhya hotI haiM-vIroMko yazakA milanA dardhara hojAtA hai / / 52 / / Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 11-12] bhadrabAhu-nimittazAstra 414 yuddhasthalIya-vAyu-viSayaka nimittajJAna yadA saparighA sandhyA pUrvo vAtyanilo bhRzam / pUrvasminneva digbhAge pazcimA vadhyate cmH||53|| ___ atha-yadi prAta: athavA sAyaMkAlakI sadhyA parigha - sahita ho-sUryako laoNghatI huI meghoMkI paMktise yukta ho-aura usa samaya pUrvakA vAyu ativaMgase calatA ho to pUrva dizAme hI pazcima dizAkA senAkA vadha hotA hai / / 53 / / yadA saparighA saMdhyA pazcimA vAti mArutaH / aparasmin dizo bhAge pUrvA sA badhyate cmH|54/ artha- yadi saMdhyA saparighA ho-sUryako laoNghatI huI megha paMktise yukta ho-aura usa samaya pazcima pavana cale tA pUrva dizA meM sthita senAkA pazcimadizAme badha hotA hai / / 54 // yadA saparighA sadhyA dakSiNA vAti mArutaH / aparasmindizo bhAge uttarA vadhyate cmuuH|| 55 / / artha-yadi saMdhyA saparighA ho-sUryako laoNghatI huI meghapaMktise yukta ho aura usa samaya dakSiNa kA vAyu calatA ho to uttarakI senAkA dakSiNa dizAmeM badha hotA hai / / 55 / / yadA saparighA saMdhyA uttaro vAti mArutaH / aparisman dizA bhAge dakSiNA vadhyate camUH // 56 // ___ artha-yadi saMdhyA parigha-sahitaho-sUryako lAMghatI huI meghapaMktise yukta ho aura usa samaya uttarakA payana cale to dakSiNakI senAkA uttara dizAmeM vadha hotA hai / / 56 // prazastastu yadA vAtaH pratilomo'nupadravaH / tadA yAn prArthayekAmAMstAna prApnoti nraadhipH||57 / artha-jaba pratiloma vAyu prazasta aura upadravarahita ho to rAjA jina kAryoMko cAhatA hai ve use prApta hote hai arthAt rAjAko usake abhISTako siddhi hotI hai // 57 // yaprazastA yadA vAyurnA'bhipazyatyupadravam / prayAtasya narendrasya camUH hArayate sadA // 58 // artha-yadi vAyu aprazasta ho aura usa samaya koI upadrava dikhAI na par3atA ho to yuddha ke liye prayANa karanevAle rAjAkI senA sadA parAjita hotI hai // 5 // tithInAM karaNAnAM ca muhurtAnAM ca jyotipAm / mAruto balavAnnetA tasmAdyatraiva mArutaH // 56 // artha-tithiyoM, karaNoM, muhUrto' aura jyotiSiyoM ( graha - nakSatrAdikoM ) kA balavAna netA vAyu hai ata: jahAM vAyu hai vahIM unakA bala samajhanA cAhie / / 56 // vAyamAne'nile pUrva (3) meghAstatra samAdizet / uttare vAyamAne tu jalaM tatra samAdizet // 60 // artha-yadi pUrvadizAmeM pavana cale to usa dizAmeM meghoMkA honA kahanA cAhiye aura yadi uttara dizAmeM pavana cale to usa dizAmeM jalakA honA kahanA cAhie / / 60 // Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [ varSa 10 IzAne varSaNaM jJeyaM zrAgneye naiRte'pi ca / yAmye ca vigrahaM na yAdbhadrabAhuvaco yathA // 61 // artha-yadi IzAna koNa meM pavana cale to varSAkA honA jAnanA cAhiye aura yadi naiRtya tathA dakSiNa dizA meM pavana cale to vigraha ( yuddha ) kA honA kahanA cAhie // 61 // sugandheSu prazAnteSu snigdheSu mArdaveSu ca / vAyamAneSu vAteSu subhikSaM kSemameva ca // 62 // artha-yadi calane vAle pavana sugandhita, prazAnta (zAntimaya), snigdha (sacikkaNa ) tathA komala hoM to subhikSa tathA kSemakA hI honA kahanA cAhiye // 62 // mahatopi samudbha UtAnsataDitsA'bhigarjitAn / meghAnvihanate vAyuH naiRtyo dakSiNAgnijaH ||63|| 420 artha - naiRtyakoNa, agnikoNa tathA dakSiNa dizAkA pavana una bar3e meghoM ko bhI naSTa kara detA hai - barasane nahIM detA--jo camacamAtI bijalI aura bhArI garjanAse yukta hoM aura usake dvArA aisA bhAva darzAte hoM ki abhI barasanevAle haiM // 63 // sarvalakSaNasaMpannAH meghamukhyAH jalAvahAH / muhUrtAdutthito vAyurhanyAt sarvo'pi naiRtaH // 64 // artha-svarva lakSaNoMse sampanna jalako dhAraNa karane vAle jo mukhya megha haiM unheM bhI naiRtya dizAkA uThA huA pUrNa pavana eka muhUrtameM naSTa kara detA hai // 64 // sarvathA balavAn vAyuH svacakre nirabhigrahaH / karaNAdibhiH saMyukto vizeSeNa zubhAzubhaH ||65 || - abhigraha se (bandhana tathA parake AkramaNa se ) rahita vAyu svacakra meM sarvathA balavAna hotA hai aura yadi karaNAdikase saMyukta ho to vizeSarUpase zubha azubha hotA hai arthAt zubhakaraNAdikake yoga se zubha phalakA aura azubha karaNAdikake yogase azubha phalakA dAtA hotA hai // 65 // Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlameM mUla (le0-bA0 anantaprasAda jaina B. Sc. Eng.) saMsArameM sabhI sukha cAhate hai-sukhI honA ki vaha idhara dekhe bhI-idhara dhyAnako phere bhI / cAhate haiM / para dukhase chuTakArA kaise milegA isa- vaha to eka Absolute bebasIkI hAlatameM calatA ho para bahuta kama loga dhyAna dete hai| dukha kyA hai, jAtA hai, rukane kA use avakAza ho kahAM ! vaha hai kyoM hotA hai tathA use dUra karane kA kyA upAyahai ? sAthameM 'peTa', 'bAlabacce', 'kuTumba parivAra' aura isapara loga yadi dhyAna deM to adhika lAbha ho sabake Upara 'mAMsArika pratibandhana' / dhanIko dhanase sakatA hai| dukha aura sukha kyA hai, unake hone kA phursata nahIM aura garIbako garIbose,donoM hI besudha ! elementary prAraMbhika pradhAna kAraNa kyA hai tathA jaba marja bahuta kAphI bar3ha jAtA hai aura badoztase ekako dara karake dasareko kese prApta kiyA jAsakatA bAhara ho jAtA hai yA usake kAraNa kAryo meM bAdhA hai ? yaha saba eka prArambhika prazna hai / para idhara pahu~cane lagatI hai taba vyaktikA dhyAna DAkTara vaidyadhyAna hI kauna detA hai ? eka dukha yA bImArIko kI tarapha jAtA hai| para adhikatara DAkTara aura vaidya bahata dinoMse bhogate bhogate koI bhI usase hone vAle bhI isa sAMsArika bImArIke vaise hI zikAra hai| dakhoMkA yA takalIphoM kA AdI ho jAtA hai / usake jinheM khadako bhI ThIka suba nahIM ve kyA davA liye usameM koI nayApana nahIM raha jaataa| vaha usa kreNge| natIjA yaha hotA hai ki 'marja bar3hatA gayA takalophako mahatA huA eka Avazyaka bhArasA jyoM jyoM davA kI phira to davAmeM vizvAsa hI uThavahana karatA hu pA-bhUnA hupAsA saMsArake aura jAtA hai| vaha Izvarako pukAratA hai, para vahAM Izvara kAma karatA rahatA hai| aura dhIre dhIre yaha saba kucha khaaN| vaha to eka kAlpanika vasta hai, jise vidvAnoM svabhAvameM ho pariNata ho jAtA hai| phira to vaha ne dakhI mAnavake saMtoSake liye rakha diyA hai, tAki takalIpha yA dugkha upake jIvanakA hI eka (essenti- vaha bhalA rahe / para usIpara hara tarahase nirbhara hokara al part) Avazyaka aMga sA hojAtA hai jisake yaha vizvAsa kara lenA ki apane Apase paidA kiye haTane meM hI nayApana paidA ho jAya-yA nityapratike sAre dukhoM aura jaMjAloMko vaha kSaNamAtrameM chU mantrake nityanaimittika (routine) kAryoM meM khalala paidA ho| jorase ur3A degA, nAdAnI nahIM to aura kyA hai ? anyathA jo calatA rahatA hai calatA hI rahatA hai| yaha nAdAnI aiso hai ki sabhI jana isameM mubatilA isI taraha duniyA calI jArahI hai-apanA marja apanA haiM aura isomeM vAhavAhI samajhate haiN| phira davA kor3ha, apanI bImArI apane Apapara lAde huye, kyA-pAya kyA ? Akhira inase kaise chuTakArA Dhotahae bhugatate hue| hAM, kabhI kabhI jaba pIr3A bar3ha mile yA mila sakatA hai? kyA kabhI koI Thoka jAtI hai, naI khujalI paidA hotI hai yA kucha naI taka- DAkTara yA vaidya huA hI nahIM yA hogA hI nahIM ? lIpha hone lagatI hai taba bhAna hotA hai ki jaise koI so bhI bAta nahIM hai / rogako Thoka jAnane pahacAnane bomArI hai yA bahuta dinoMse ho rahI hai aura manuSya aura Thoka nidAna batAnevAle DAkTara bhI huye haiM aura usake pratikArakA kucha upAya karatA hai-kucha huA hoMge bhI, para duHkhoMke bojhase dabA humA mAnava to huA, nahIM to roja ke 'nUna tela lakar3I' ke jaba eka bAra una duHkhoMko svabhAvameM dAkhila cakkarameM dhIre dhIre vaha naI khujalI bhI purAnImeM karaletA hai taba vaha bAkI sArI bAtoMse prAyaH pariNata ho jAtI hai aura khujalAtA khujalAnA usakI bekhabarasA hI ho jAtA hai| andhA baharA gUgA ho TIsake maje letA aura dukhase 'sI sI' karatA karatA jAtA hai| cAhe kitanA hI Dhola pITA jAya, use ceta Age bar3hatA calA jAtA hai / use phurasata hI kahAM hai nahIM hotaa| eka bAra bahaka jAnepara kisIko phira Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 422 anekAnta [vaSe 10 Thoka rAstepara lAnA jaba muzakila hai taba yaha to na yA akar3ako sabase pahale dUra karanA hogaa| jaba hama jAne kisa anAdi kAlase bhaTakatA calA A rahA hai| acche DAkTarakI bAta hI nahIM suneMge to hama usakA yahI kAraNa hai ki hamArA svabhAva aba aisA ho gayA kahanA hI kaisa samajhege phira to jo kucha vaha kahatA hai ki hama duHkhoMko aura unake kAraNoMko hI apane hai use mAnanA aura bhI adhika dUra kI bAta hai / isa me cipakAe hue-bhUle hue aura unheM apanA eka lie sabase pahale yaha Avazyaka hai ki ucita zikSA anivArya Avazyaka aMga samajhate hue vahana karate eva pracArake dvArA yaha galata bhAvanA saMhAraka logoMcalane jAte hai aura jo koI unheM pheMkane yA chor3a ke dimAgase dUra ko jAya ki jo kacha aba taka vaha deneko kahatA hai to ulaTe umIpara bigar3ate haiM, apanA samajhatA AyA hai vahI ThIka hai, bAkI saba usako gAliyAM dete haiM, pAgala kahate hai aura usakI galata / athavA usakA eka DAkTara jo kahatA hai yA bAtoM ko nahIM mAnate athavA sunI anasunI kara dete kaha gayA hai vahI ThIka hai aura bAkI duniyAMke jitane haiM, ityAdi / kahA~ taka kahA jAya isa taraha hamArA dusare DAkTara kahate haiM yA kaha gae haiM vaha saba galato marja Aja lA-davAsA (asAdhya-jaisA) ho rahA hai| hai, ityAdi / jaba taka yaha ajJAnapUNe kUr3hamagjI bAta yaha nahIM ki davAiyAM nhiiN| honeko to logoMmeM banI rahego taba taka na ve kisIkI Thoka taraha. "saMjIvanI bUTI" aura "amRta" bhI hai / asalI se sunege ora na unakA roga dUra hogaa| jaba loga eka aura nakalI tathA asalI se samAnatA rakhatI huI dUsarekI sunane lageMge aura samajhane ko kAziza karake bahata sI dasarI bhI davAiyA' hai jo apanA kama-beza samajhane lagege taba saba kucha apane Apa ho Thoka ho phAyadA dikhalAtI hai| para jaba hama udhara dhyAna de ho jaaygaa| taba to| aura bIcameM jhUThe davApharoza, jo cAroM abhI no hAlata aisI hai ki eka dharma mAnane vAlA nAma apano agnI davAoMkA iztahAra karate- dasare dharmako eka dama galata, jhUThA aura bahakI huI vijJApana karate ghUma rahe haiM, ve bhI to hameM asalI bAta samajhanA hai| yaha kabhI nahIM socatA yA khyAla "saMjIvanI' taka pahuMcane nahIM dete-hama bIcameM hI karatA ki sabhava hai usake gurune ho koI galato kI unakI bhUThI lubhAvanI bAtoMmeM par3a kara bhaTaka jAte hai ho-jarA mamAlocanAtmaka rUpase una bAtoMkI jAMca aura nakalI davAoMko hI asalI samajhakara apanA to ko jAya ki jinheM vaha aba taka mAnatA yA Thoka lete haiN| yadi unase thor3A bahuta ArAma milA taba to samajhatA AyA hai unameM kahAM taka satyatA hai yA pUchanA hI kyA ? hama use hI amRta samajhane lagate vivecanAtmaka takapUrNa rUpase uname tathya kitanA hai| hai aura usa jhUThe DhoMgI-vijJApana-bAjIke jArapara ityAdi / aisA honese hI satya taka koI bhI vyakti apanA rojagAra phailAe rakhane vAle vaidyako hI apanA kabhI na kabhI pahuMca sakatA hai| aura yadi matya usake rakSaka evaM guru yA devatA mAna lete haiN| pAsa hI ho taba to vaha use pUrNa rUpase jAMca kara, aAkhira yaha saba hotA kyoM haiM aura ina duHkhoM- parIkSA kara usame aura bhI dRr3hatA prApta kara sakegA, kA koI upAya bhI hai yA nahIM? yaha saba kucha hotA hai aura yaha aura bhI acchA hogaa| para saMsArameM ajJAnase tathA naasmjhiis| aura ina duHkhoMko itanA mithyAbhAva satya kaha kara yA satyake rUpadara karanekA upAya bhI hai.para usake lie sabase pahane meM pracalita ho gayA hai ki bar3e bar3e vidvAna bhI nAsamajhI aura ajJAna tathA jidako dUra karanA sarva- bhramameM hI par3e haiM, par3a jAte haiM aura nikalane kI prathama kAma hai| hama apanI jida aura akar3ameM apanI koziza karanepara bajAya chuTakArA pAneke aura pakar3ako hI ThIka samajhate hue kisI dUsarekI sunane adhikAdhika ulajhate jAte haiM aura ghapale meM par3a jAte ko taiyAra nhiiN| ataH isa galata evaM bhramapUrNa jida haiN| phira apanI vidvattAke jhUThe mAna aura sAMsArika Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 11-12] mUla meM bhUna ahaMkArako dRr3ha rakhane yA puSTa karaneke lie taraha mAnyatAoMko pracalita kiyA / itanA hI nahIM, kucha taraha kI ceSTAoMse, toM aura gar3he gae siddhAntoM bahuta prabhAvazAlI narezone to apanI kisI kA sahArA lekara, unhIM bAtoMkA pratipAdana karane kamajorI galatI yA gunAha(aparAdha)ko chipAne, use laga jAte hai| yahI sAre khurAphAtoMkI jar3a hai| nyAyasaMgata (Justify) karane yA janatAsa para jaba eka dUsareko bolane-kahanekA maukA anumodita (Approve) karAne kI nIyatase prabhAva. diyA jAya, nase sunA jAya aura manana karake zAlI vidvAnoM-dvArA taraha taraha ke upAyoM dvArA samajhA jAya to aisI bAta kamase kama hogii| aura apanI prazaMsAke aise pracAra usa samayake samAja meM yaha tabhI hogA jaba dhArmika kadaratA kama ho aura karAe hai ki unheM loga devatA yA IzvarakA hama yaha na samajha ki dasare dharmoke gurU yA prati avatAra samajhe aura yaha samajhe ki jo kucha galatapAdaka ekadama hI mUrkha the aura svapnameM unhoMne sahI unhoMne kiyA vahI saba Thoka ucita aura nyAyakoI dharma calA diyA / sabhI dharmoM ke cAlakoMmeM pUNe thA, ityaadi| aisI hAlatame una narezoMke vidvattA to thI hI yA rahI hI hogI itanA kamase kama vyaktitva, prabhAva aura zaktine pracArake jorapara mAnanA bahuta jarUrI hai |haaN vidvattAkA ucita yA samAjame na jAne kitane adharmo ko dharma aura anucita upayoga ho sakatA hai para toM meM kucha na kitanI anItiyoM ko notikA rUpa dekara unakA kucha sAra yA matalaba to avazya hI hogaa| isa pracalana karA diyA, jisakA koI haddo hisAba, iM. taraha sabhI toM evaM tattvoMko ikaTaThA karake yadi tahA (anta) yA ginatI nahIM ? isa taraha samaya koI eka nizcita apanA tattva nikAlA jAya to samayapara aisA hotA rahA hai, jisase asala vastuphira jhagar3A hI na raha jAya / tattva eka dama chipa gayA aura raMgIna AvaraNamaya sabase bar3I dikkata yaha hai ki sAdhAraNa manuSya galata bhAvanAoMkA pracAra evaM prasAra satyake bhI apaneko sabase bar3A, sabase adhika jAmI aura nAmapara aura satyake rUpameM saMsArameM cAroM tarapha phaila gayA / samayane isapara apanI sIla-muhara jAnakAra kahatA tathA samajhatA hai-para isakA jJAna / karake ise aura pakkA kara diyaa| phira to bAdameM bar3A hI sImita aura alpa hai| sabhI kucha parNarUpa jina logoMko isakA majA mila gayA-zarAba ke se samajha jAnA kisI birale kA hI kAma ho makatA pInevAle zarAbiyoMkI taraha-usake nazemeM hai| para ve sabhI loga jo kucha samajhane, bajhane yA kahane laga jAte hai aura jinakA kucha prabhAva isa unhoMne aura bhI kitanI hI raMgoniyAM usameM lAdI saMsArame kahIM kinhIM logoMpara kAyama ho jAtA hai aura barAbara lAte gae jisase satyakA asalI usa prabhAva yA bar3appanako banAe rakhane lie bhavya sIdhA sAdA ujvala svarUpa pAnA kaThina hI phira ve svayaM yA unake prazaMsaka bAdame taraha nahIM asaMbhava-jaisA ho gyaa| yadi kahIM kisIne taraha ke tarko yA narIkoMko kAmameM lAne laga jAte kucha virodhI pravRtti jAhira kI bho to jaise hai / mAnavasamAja apanI vivazatAmeM evaM ajJAna- zarAbiyoMkI jamAatameM, jo gahare zarAbake naze meM kI hAlatameM jo koI bhI prabhAvazAlI DhaMgasa jo madamatta hA, jAkara eka Adamo zarAba chor3anekI kucha kaha detA hai tathA galata-saho toM se yA kisI zikSA dene lage, to usakI jo hAlata yA gati una bhI taraha usake dimAgameM koI bAta baiThA detA hai zarAbiyoMke hAthoM honekI kalpanA kI jA sakatI use hI ThIka sahI, satya aura mAnya mAnane lagatA hai| hai vaisI hI bAta yahAM bhI huI aura hotI rahI hai| bahatase dharmAcAryA ne to bar3e bar3e prabhAvazAlI dharmake nAmapara aura IzvarakI duhAI dekara rAjAoMkI balazaktidvArA apanI apanI dhArmika jitanI khUna kharAbI, pApa aura atyAcAra saMsArameM Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424 bhanekAnta varSa 10 hue haiM utane aura kisI tarahase bhI nahIM / yahI kohI Thoka nahIM jAna pAte haiM to unake Upara nirbhara saMsArakA itihAsa kahatA hai aura yahI bAta sabhI (AdhArita) yA unase hI bananevAlI dasarI jo jagaha jAhira hai-male hI ise hama samajha kara bhI na bAte (Theories)tathya yA siddhAnta kahI jAyaMgI ve samajhe yA jAna bUjha kara bhI anajAno karadeM, yaha kaise ThIka ho sakatI haiN| jitanA jitanA hama tatvoM dUsarI bAta hai / para bAta hai yahI aura sabhI samajha (elements)ko ThIka Thoka jAnate jAyeMgehamArI bAteM, dAra ise jAnate aura mAnate hai| jinheM hama nanapara nirdhArita siddhAntoM ( Theories) para jaba hajAroM varSoMse aisA hI hotA AyA hai ke rUpameM kaheMge, utano hI adhikAdhika ThAka hotI aura isane kAphI jar3a pakar3a rakhI hai taba Akhira jaaygii| jisamamaya hameM tattvoM(elements)kAekadama ise dUra bhI kaise kigA jA sakatA hai ? yaha eka TeDhA ThIka ThIka saccA evaM pakkA bodha ho jAya usa sabAla hai, jise hala karanA AsAna nhiiN| kore samaya una para nidhArita jo Theory yA bAta kahI AdazavAdake rUpame ( Theoratically ) to hama jAyagI vaha eka dama ThIka hogii| ataH sabase pahale saba kucha kaha lete haiM yA kaha sakate hai para vyavahArataH yaha jarUrI hai ki hama jAna leM ki saMsAra kyA hai { practically) kaise aura kahAM taka aura kaise banA hai athavA isakI banAvaTameM vastutaH saMbhava hai yahI upAya khojanA jarUrI hai| hamAre kina kina vastuoM (elements ) kA saMyoga hai| dhArmika zikSakoMkA apanA zrAcaraNa itanA U~cA una vastuoMkA asala svarUpa jAnanA sabase pahale rahA ki kabhI unakA khyAla nIce nahIM gyaa| loga parama Avazyaka hai| tabhI Age kucha ho sakatA hai| svayaM hI sanase prabhAvita hokara unake pIche calane aura tabhI Age jo kucha isa viSayameM kahA jAyagA lage aura dUsaroMko bhI calAne lge| adhikatara ThIka hogA / anyathA nhiiN| dharmoM meM yahI tathA aisA hI huA hai| aura imI adhikatara dharmA meM yahI prArambhika galatI kI kAraNa bAdameM calakara vikAra dhIre dhIre bar3hate bar3hate gaI hai, jo sAre anarthoMko jar3a hai| logoMne jo kAphI bar3ha gye| aura phira aMtameM unako dUra karanA dRzya jagatame AMkhoMke sAmane dekhA use hI asala yA eka dama haTAnA asaMbhava sA hI ho gyaa| kucha yA mUlabhata (elementery ) mAna liyA, bagaira kucha sudhAraka kabhI kabhI hara dharma meM bAdako bhI samaya usakI gaharAI meM gae athavA usakI khoda-kurada samayapara hue hai aura hote rahe haiM para paristhiti-vaza (analysis ) kie ho / yahI sArI galata bhAvave bhI kucha kAntiparNa sudhAra nahIM karasake / sadhArame nAoMkA mRla-kAraNa ( Root cause ) hai| ise kucha gati huI bhI to phira dhIre dhIre samaya ke bar3hAveke ThIka karanA hogaa| aura yaha tabhI ThIka ho sakatA sAtha raftAra beDhaMgI hote hote vahIM pahu~ca gaI aura hai jaba hama tathA hamAre vidvAna loga haThadharmI (bias) sAre sadhAra lupta hogae yA sudhAra hI vikArameM chor3a kara tathA apane jJAna-dvArako saba orase khalA pariNata hokara hAniprada bana gaye, ityAdi / aAkhira rakheM aura hara bAta para khule dijase anekAntAtmaka ina saba avyavasthAoMkA pradhAna kAraNa kyA ? vivacana kreN| aura tabhI hama kisI inakA pradhAna kAraNa hai saMsArake kAraNabhUta pahu~ca sakeMge aura saMsArako avyavasthAoMkA ucita yA mulabhata tattvoM ( elements )kA ThIka ThAka rItise samAdhAna evaM nirAkaraNa kara sakane meM jJAna nahIM honA / jaba hama tattvoM ( elements | samartha hoMgeM / Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jesalamerake maNDArakI chAnabIna munizrI puNyavijayajIkI bhArI sAhitya-sevA / jesalamera meM jainiyoMkA eka bahuta bar3A zAstra-bhaMDAra hai, jisameM bahutase jaina granthoMko hI nahIM kintu kitane ho ajaina granthoMkI bhI prAcIna pratiyAM maujUda hai| kucha asA hA munizrI puNyavijayajI. jo zrAgamAdi granthoMke saMzodhana-kAyameM badI tatparatAke sAtha salagna haiM, vahAM kucha vidvAnoM tathA sulekhakoMko sAtha lekara pahuMce hue hai| zrApane sAre kara hArakI chAnabIna karate hue jo patra paM0 sukhalAlajI aura munizrI jamvRvijayajI zrAdiko likhe hai ve adhikAMzata: jaina patro meM prakAzita ho rahe hai aura unase yaha jAnA jAtA hai ki bhaMDAra kitanI avyaghasthAkA zikAra huA hai aura usake kAraNa aneka tAr3apatrAdike alabhya grantha TUTa TATa kara asta-vyasta athavA naSTabhraSTa ho gae hai| mAjIne baDe parizrama ke sAtha do mahIneme bhaDArako sabhAlA hai aura usakI eka vyavasthita sUcI taiyAra kI hai, jo riporTa ke sAtha chapane jA rahI hai| yahAMpara hAla meM manizrI jamvavijayako likhe gae patrake ve khAsa aza anuvAdarUpameM prakaTa kie jAte hai jo gujarAtI 'jaina' patrake 6 vIM julAI ke aMka naM0 27meM prakaTa hue hai aura jinase kitanI hI mahatvako bAtoMkA patA calatA hai| sAtha hI, yaha bhI mAlUma hotA hai ki munizrI puNyavijayajI kitanA parizrama uThA rahe hai aura kitanI bhArI sAhitya sevAkA kArya kara rahe haiM / niHsandeha unakA yaha mevAkArya bahuta hI prazaMsanIya hai / unake isa satkArya meM eka ho sajjanane philahAla 25 hajArako nijI sahAyatA meja dI hai| digambara jaina sAdhunoM, zullakoM-gallako aura brahmacAriyoM AdikA isa pavitra sAhitya-sevAko aura kucha bhI lakSya nahIM hai, yaha bar3e hI khedakA viSaya hai ! unhe isa patra parase kucha padArthapATha lekara naSTa-bhraSTa hotI huI jinavANIkI bhI sadhi lenI cAhie bhAra usake prati apanA kartavya bajAnA cAhie / digambara zrImAnoMkA bhI dhyAna isa mahatvapUrNa kAryakI aura jAnA cAhie aura unheM apane Arthika sahayoga-dvArA kucha vidvAnoMko bhaeDAroM kI jAMca-paDhanAla, suvyavasthA aura sUcI zrAdike kAmameM lagAnA cAhie / kitane hI zAstra-naMDAroMkI burI hAlata hai aura aneka bahumulya granthapratiyAM dinapara dina cUhoM dImakoM tathA sIla zrAdikA zikAra hokara naSTa-bhraSTa ho rahI haiN| prati dina jinavANI mAtAko ardha car3A kara hI santuSTa ho rahanevAloMko zIghra catanA cAhie aura eka pratyadarzIkI isa dardabharI ukti para dhyAna denA cAhie"phaTe hAloM mAtA ginata dina kArAgRha par3I ! bane mauno baiThe yuvaka hama lajjA dhik bar3I !! -sampAdaka | 'Apa yaha jAnakara prasanna hoMge ki yahAke hAgI, isa dRSTime svayaM hI kApI ko jA rhiihai| isa bhaMDArake patra patra khoja liye haiN| pratyeka granthako sarama ke sivAya sAMkhyasaptatikAka Upara do navIna TIkA sIlise vyavasthita kara diyA hai, aura pUrI sUcI maditase bhinna bhI mila rahI hai| unakI nakaleM bhI riporTake rUpame taiyAra ho cukI hai| Aja hI parNa hogI, unameM eka prati 1175 kI likhI huI hai, aura hAI hai| pustakoM kI vyavasthA aura lisTameM do mahIne dUsarI bhI itanI hI prAcIna hai| TIkAkAroMke nAma kA samaya lagA hai| aba dUsarA kAma zurU kruu'gaa| likhe nahIM hai, ekame nAma thA vaha jAtA rahA hai sirpha bhaMDArameM AcArya pAdaliptakI jyotiSkaragaDaka- eka 'ma' akSara hI raha gayA hai, usake pIcheke tIna kI TIkA milI hai, 'sarvasiddhAntapraveza' nAmakA akSara naSTa ho gaye haiN| 'mAThara' to nahIM haiN| kyoMki prantha 'paDUdarzana se milatA hai / yahAM usakI do nakaleM yaha vRtti mAThara vRttise judI aura moTI hai| mAThara(pratiyAM) haiM, usakI kApI kara rahA hU~, eka do dina- vRtti to chapa gaI hai| usake sAthame mukAbalA meM pUrNa ho jaaygii| 'pramANAntarbhAva' nAmake jaina (milAna) kara liyA hai / dUmarImeM tonAma hai hI nhiiN| andhakI kApI bhI kara lenA hai, apaneko upayogI donoMkI nakaleM karA lI jaayegii| Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426 anekAnta [varSa 10 AgamoMkI kitanI hI pratiyAM to bahuta prAcIna sammata pATha kauna hai ityAdikA bodha hotA hai| Apa aura sarasa haiN| yadi maiM yahAM na pAyA hotA to yaha ina Tukar3oMko dekheMge to khuza ho jaayge| aura kAma adhUrA evaM apUrNa ho rahatA / dazavaikAlika yaha mAlama hotA hai ki hama nasIbavAna hai| caNi chapa gaI hai usakI prAcIna pratiyAM pATaNameM vividha sAmagro milatI rahatI hai| dvAdazArakI bhA hai usase milAneke liye mai apano prati yahA~ pothI tathA anya koI yahAM nhoN| bauddha graMtha bhI la pAyA hU~ / yahA~ko prAcIna pratike sAtha milAyA khAsa yahAM nahIM hai, do cAra haiN| nyAya-vindu taba bhavAr3A (gar3abar3aghuTAlA) asA lagA / Apa TIkA Adi amuka grantha hai| yaha jAna kara Azcarya kareMge ki mudrita aura apane yahAM jitane natha prAcIna hai unake Adi-antake bhaMDArakI prAcIna pratiyoMka antabhAgameM eka tADa tAra patroMke phoTo jarUra lie jAne cAhie, jisase patrIyapatra-jitanA pATha ho nahIM hai| yahAMko pAthI- vivAhita prAdhikA cihnoM tathA lipi AdikA paricaya sahaja ho jAya / meM yaha saba ho pATha hai| granthakAra-cUrNikAra sthavira meM yahAM bhAMdakame Ane ko nikalA usa bIca meM ke nAmakI prazasti vagairaha saba hai| isa tarahase yavatamAla jilA AtA hai| vahA yavatamAlama apane lie apUrva vastu milI huI samajhanA caahie| eka prakhara sazodhaka brAhmaNa vakAna zrI yazavanta maiMne to vAstavameM yahAMkI pratiyoMse hI pratilipi khazAla dezapAMDe (M. A, LL. B., D. Litt.) kArya karAnekA nizcaya kiyA hai| aura dUsarI rahatA hai| bhAratake aitihAsakoMmeM vaha nAmAMkita prAcIna prati hai usake sAtha milAna kara liyA jaaygaa| hai| usake sAtha merI dhanI bAtacIta huI thii| yahAM kitane hI prathoMkI aisI pratiyAM hai ki gratha- bAta-bAtame usane kahA hai ki "yavatamAla jileke racanAke poche turanta hI athavA kucha hI bAdakI likhI pAMDharakhavar3A grAmase IzAna koNameM najadIka hI huI hai| dharmavidhi, kamagra'thakI TokAe~, bhavabhAvanA 'vAI' nAmakA eka bar3A yAtrAsthala vaidikoMkA hai| saTIka paMcAzaka Adi aneka graMtha imI koTika hai vahA~ maiM gayA thaa| usa gAMvake andara tathA bAhara hamane bahata milA lie haiM aura dUsare milA luuNgaa| ekadA mIlake parisarameM maine bar3I bar3I uttama manmatitarka kA eka khaNDa yahAM adhUrA hai, dUsarA koTikI 10-12 jaina pratimAe~ abhI taka akhaDa hai hI nhiiN| parantu yahaoNsakar3a tADapatrake TukaDe par3e sthitimeM dekhI thI aura unakA phATa liyA hai| hai| ina Tukar3AMko maine aneka vAra dekha DAlA hai, jaba mUtiyA~ko nAgapuraka myUjiyamameM le jAnaka liye jaba dekhatA hUM taba taba apUrva vasta mila hI jAtI ra gAvaka lAgAsa bAta kI gii| unhoMne usa vakta tA hai| isa taraha sanmati'ke patrakA Tukar3A mila gayA majUra bhI kara liyA thA parantu bAda kA "tiyoMka hai, usame puSpikAkA aMza milA hai, jisameM Upara tilaka karake tathA phUla car3hAra hama tA inheM 'tatvabodhavidhAyinyAM manmatiTI' ye akSara haiM, roja pUjanA cAhiye isaliye nahIM danA" ainA kaha isame 'sanmati' nAmakA ullakha milatA hai, yaha kara inkAra kara diyaa| mahatvakI vasta hai| Tukar3A bilkula choTA hai parantu isase yaha jAnA jAtA hai ki yahAM bhUtakAla meM isa dRSTise mahatvakA hai| aise maiMne aneka Tukar3a ghano hI moTI jaina saMskRti kI jAhAjalAlI thI, ima kA hai| anayogadvArasUtrakI pratike Tukar3e Tukar3e samaya yavatamAla jilAme moTA bhAga to mandiroMho gaye / ina Tukar3oko maine Tukar3oMmese kA hI banA huaA hai / vahA~ bhI aise prAcIna alaga bIna kara kADhA hai| ye itane mahatvake hai ki avazeSa hai yaha eka bar3I gaurava lene jaisI bAta hai| Aja apane ko jisa taraha ke pAThabheda vagairahakI yavatamAlake pAsake cA~dA jilAke bhAMdakameMse khoja karanI hai, yogya pATha kauna hai aura TIkAkAra- to hamArI mUrtiyoMke veganake vegana bharakara sagraha Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 11-12] jesalamerake bhaNDArakI chAnabIna sthAname lejAe jA cuke hai| hotA / viveka grantha jaina hai aura vaha jisake Upara hai ___ maiM ina matiyoM ke phoTo prApta karane vAlA huuN| vaha grantha bhI jaina honA cAhiye, para vaha prantha kauna ye digambara hai yA zvetAmbara, isakI cikitsA hai yaha khabara abhI lagI nhiiN| amaracaMdakI 'kavimaina kI nahIM, aura karanA cAhatA bhI nhiiN| saccA kalpalatA yaha nahIM hai kyoMki vivekacI prati saM0 bAta kahiye to prAcIna pratimAnoM meM digambara zva- 105 meM likhI gaI hai| amaracaMda 13 vIM zatAbdIke tAmbarakA koI cihna milatA ho nahIM, digambara uttarArdhakA vidvAna hai| kavikalpalatA milI nahIM, jainake taura para udAratA karanI hI caahiye| anyasaba vivekakA prArambha isa prakAra haikI jAne valo cikitsA nirarthaka hai| sacitra pratiyoM yatpaljavena vivRtaM durbodha mandabuddhibhizcApi / ke phoTo bhI mai lagA tathA mahatvake granthoMke kriyata kalpalatAyAM tasya vivako'yamatisugamaH ||shaa phoTo leNgaa| eka bAta batalAtA hU~- dvAdazArakI sayAcandamasAvati / "khadyota potako yatra sayApAthImeM puSpikAke antame jo 2 kA aka jaisA candramasAvapi" iti pAThe, ityAdi hai| AtA thA vaha kyA ? aimA prazna hA thA zrApa isase kalpalatA mUla granthahai, jisake upara 'pallava jAno ki vaha daMDa mAtra hI hai| prAcIna bArahavIM aura donoMka Upara 'viveka' hai| vivekakA dUsarA sadoko pratimeM aise hA daDa-parNa virAma Ata hai| nAma 'pallavazeSa' bhI hai| isa samaya to kApI 22yA imameM milate hI ye daMDa hai| Adi-antama tayyAra ho gaI hai| AnavAlo AkRtiyoM Adika phoTo jarura lena hai| hameM to isa samaya saba viziSTa saMcaya karate hamArA kAma kitanA bAkA hai, isaka uttarama rahanA cAhiye / bAdako saba kucha hojaaygaa| zrIdharaApa jAnege ki hameM yahA~ AgAmI mAgha-phAlgaNa kI nyAyakaMdalo kyA Apake saMgrahameM hai| ho to taka rahanA cAhiye,taba aura satata kAma karUgA taba milAnake kAma aave| mere pAsa nahIM hai tathA kAma pUrNa hogaa| yahAM prAcIna pratiyAM esI hai ki milA milatInahI / ho to avasarapara bhejega / 'pramAlakSaNa' lenake sivA calatA hI nahIM aura hameM dUsare sthAna bhI asala prati / usa bhI milA lgaa| jahAM taka para vaise pratyantara mileMge nhiiN| ataH yahA~ jo hA bana sakaMgA vaha saba kAma kara lUMgAsojAnanA / khAsa yA hai usakA kAma yahIM kara lenA, jisasa apanA sUcanAke yogya ho tA batalAnA / mArga sarala bana jAya / oniyakti-droNavRtti maM01117 kI likhI _hamAre yahA sAmAnya garamI hai / lU vagairaha kucha huI hai| isI taraha dUsare pratha hai| ye graMtha milAya nahIM, tathaiva hame eka sthAnapara sthAyI hokara baiThanA binA kaisa rahanA / hamane yahAM se tIsare varSa gajarAta hai ataH garamI hameM satAve aisA nhiiN| jaisalamerame pahuMcanekA nirdhAraNa kiyA hai| aura AgamakA bAraha mahIneka ghAmako nakkI karake hIAnA caahiye| kAma vegavAna cale vaisA sakalpa / dvAdazAra (nayacakra) bhaDArako sakSita karUMgA, pustakoMkA saMzodhana bhI usa arseme chapajAya vaha iSTa hai| barAbara karUgA, usake bAda hI nikalUgA |nyaayk vizeSa phira limvgaa| hamAre jisa bhAine yahAMdalI vagairaha bahuta bahata granthoMkI prAcIna pratiyAM ke kharca ke lipe 25000) ghara kharca khAte likhakara yahA~ hai / tattvasagrahakI prati yahA~ bArahavIM zatAbdo diveAgaye hai, ve bhI dekhane sanane kI iMtajArIko hai, isa bhI hama milA leveNge| se Aye hai| kAvya-kalpanA-vivekakI prati yahA~ para hai| yaha viveka kisa granthakaM Upara hai yaha mAlUma nahIM muni puNyavijaya Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalakattAke jainopavanameM vRkSAropaNa-samAroha gata ravivAra tA0 6 julAI san 1650 I0 ko gutthiyoMpara acchA prakAza DAlA gayA hai| bhoga - sAya 3 bajese zrI pAzvanAthadigambara jainandira- bhUmimeM kyA aura kama bhUmi meM kyA, sadA hI vRkSoMupavanameM akhila bhAratavarSIya vRkSAropaNa-yojanA- kA vizeSa upayoga manuSyajAtina kiyA hai aura Aja ke anusAra bar3e samAroha ke sAtha kalakattAkI samasta to bhAratavarSame vRkSAropaNa kI vizeSa AvazyakatA jaina samAjakI orase kiyA gyaa| samArAhaka hai; kyoMki dazake jala vAyu,varSA nadiyoMkI bADha tathA sabhApati kalakattA vizvavidyalayAke suvikhyAta upajAU miTTIke kaTa kara nadiyoM meM baha jAnepara prophesara DA0 kAlIdAsa nAga the aura vRkSAropaNa vRkSoMkA vizeSa prabhAva hotA hai| daNDiyana boTenikala gArDena ke adhyakSa DA0ke0 pI0 zrI TI. ena rAmacandrana, supariTeMDenTa. ArcheovizvAsakI adhyakSatAmeM huaa| logical Deptt. ne apane bhASaNameM dAkSAyakSoMke sarva prathama DA. vizvAsane 3 baje se4 baje taka mahatvapara bahuta prakAza ddaalaa| unake lekhako dUravIkSaNa yaMtradvArA binA chane pAnIme kitanI zIghra hI prakAzita karane kA Ayojana horahA hai| prakArake jova hote haiM yaha upasthita jaina tathA prajana anta meM DA. kAlIdAsa nAgane apane saMkSipta mahilAoM ko dikhalAyA,jisakA bahuta acchA prabhAva bhASaNameM mandira-upavanameM vRkSAropaNakA mahatva batAte pdd'aa| mahilAoMkA saMkhyA adhika honeke kAraNa haye DA0 ke0 pI0 vizvAsase prArthanakI ki vaha puruSoM ko dikhalAne kA avasara nahIM mila skaa| dIkSA-vRkSa lagAne kI kAryavAhI zurU kareM / bajese vRkSAropaNakI kAryavAhI zurU huii| zrI ratnalAlajI bhAMbharI ne pratiSThAcArya kA kArya kanyAoMdvArA maGgalAcaraNa ke bAda sabhApati-varaNa zAstroktagatise mantroccAraNa-paveka bhUmizodhana tathA tathA AsanagrahaNa huaa| tIrthakarapATha karAyA aura nimna vRkSa lagAye gayesamArohake saMyojaka tathA sthAnIya di. jaina dIkSAvRta tIrtha karakA nAma AropaNa kattA mandirake TrasTo zrA bA. chATelAla jo jaina ne uddeza DA00pI0vizvAsa vatalAta haya pahale TasTIyAMkI orame isa bAtakI - kI vakula(maulazrA) naminAtha DA0 kAlIdAsa nAga kSamA mA~gI ki binA chane jalama jIva dikhalAnekA yI zroTI0enarAmacaMdrana Ayojana pardapara nahIM kiyA jA sakA jisasa bela (bilva) zItalanAtha zrImatI vizvAsa bahuta sa upasthita sajjana dekhanese vacati raha gaye / saMbhavanAtha, sanhoMne yaha bhI batalAyA ki mandira- upavanameM abhinandana, mahAvIra, jI. sA. zivArAma sarva sAdhAraNa ke lAbhake liye dRSTogaNa dUravokSaNa nAga candraprabha) zrI dayAcandrapArakha yaMtrakA prabaMdha kara rahe haiN| puSpadanta ) (TrasTI zvevjainamaMdira) vRkSAropaNakA mahatva batalAte haye Apane bata- baTa AdinAtha valadevadAsa sarAvagI lAyA ki Aja jo vRkSa lagAye jAveMge ve apane (TrasTI di0jaina madira) pUjya tIrthakaroMka dIkSA-vRkSa hai| pIpala, Amra, jAmuna, Amlaka, nAmake 4 dIkSA DA. ke0 pI0 vizvAsane apane bhASaNa meM vRkSa upavanameM pahalese hI maujUda hai| batalAyA ki zrI choTelAlajIne eka lekha mujhe sabhApati Adiko dhanyavAda ke pazcAt samAroha vanaspatika viSayame anAcAyoM kI dhAraNAke Upara samApta huaa| pratiSThita mahAnumAvoMko aM choTelAla likha kara diyA thA, jise par3ha kara maiM staMbhita raha jI jaina tathA bAbU nandalAjajI kI orase cAya gyaa| jaina dharmameM vanaspatike viSaya meM bahata sI pArTI dI gii| -tulasIrAma jaina sAja Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyaratnamAlAkA purAtana TippaNA (le0-zrI paM0 hIrAlAla jaina siddhAnta zAstrI) Ajase ThIka 30 varSa pahale, jaba ki maiMne svayaM unhoMne 'parIkSAmukhapaMjikA' nAmase ullikhita zrImAn svargIya paM0 ghanazyAmadAsa jI jaina nyAyatIthe- kiyA hai| se prameyaratnamAlAkA par3hanA prArambha kiyA thA, taba ve mUlagranthake eka-eka padake arthakA vyAkhyAna lalitaparake bar3e mandirase prameyaratnamAlAkI eka hasta- karane vAlI racanA paMjikA kahalAtI hai| yaha parIkSAlikhita prati lAe the aura usa pratiparase ho hama mugvapaMjikA 'prameyaratnamAlA' nAmase prasiddha hai| logoMko paDhAyA karate the| ukta prati solahavIM inakI racanA atyanta prasanna evaM prAJjala bhASAmeM huI zatAbdIkI likhI huI evaM atyanta zuddha thii| usa hai| phira bhI nyAyake katipaya gUr3ha, aura durUha pratimeM hAsiyoMpara kisI ajJAta nAma AcAryakA pAribhASika zabdoM ke artha-spaSTIkaraNakI Avazya. eka alabdhapUrva TippaNa bhI likhA huA thaa| katA anubhava karake kisI ajJAta nAmake vidvAnane svargIya paDitajIkI preraNAnasAra maiMne par3haneke sAtha lagabhaga mUlagranthake barAbara hI eka TippaNa likhA hI mudrita pustakapara nambara dekara kApiyoMpara use jisameM TIkAke aura mUlasUtroM ke prAyaH pratyeka padakA pRthaka likha liyA thaa| ina dinoM jaba vIrasevA- atyanta sarala bhASAmeM athe spaSTa kiyA gayA hai| mandirase TippaNa nyAyadIpikA aura AptaparIkSA- yahAM para namaneke taurapara ukta TippaNake kala ke hindI anuvAda-sahita saMskaraNa pragaTa hue, taba aMza uddhRta kie jAte hai, jisase usake mahatva aura merA dhyAna prameyaratnamAlAkI ora gayA aura varSo vaiziSTyako pAThakagaNa jAna skeN| TippaNa ke prArambha taka dRSTise ojhala rahe usa TippaNako maiMne nikaalaa| meM eka lambA gadyabhAga hai, jisase kaI navIna bAtoM zrI bhaTTAkalaGkadevake nyAyake granthoM kA avagAhana para prakAza par3atA hai aura jisakI racanA-zailIko kara zrI mANikyanandi AcAya ne parIkSAmukha dekhakara aisI kalpanA karaneko jI hotA hai ki kahIM nAmaka eka sUtragrantha racA' / yaha sUtragrantha tatvAtha- yaha TippaNa bhI aSTasahasrIke TippaNakAra laghasamantasUtrake samAna hI vidvAnoMdvArA atyanta samAhata bhadrakA na ho / ukta gadyabhAga isa prakAra haiM:hudhA aura tattvArthasUtrake samAna hI isapara TIkA iha hi purA svakIya-niravadya-vidyAsaMyamasaMpadA aura bhASyaprantha race gaye / AcArya prabhAcandrane gaNadhara-pratyekabuddha-zrutakevali-sUtrakRnmaharSINAM mahi. solaha hajAra zloka-pramANa 'prameyakamalamANDa, mAnamAtmasAkurvanto'mandatA niravadyasyAvAda vidyAnAmase vistRta bhASya likhA / ukta bhASyake atyanta nattakInATyAcAryakapravINA: sakala tArkikacacaTA. vizAla aura gambhIra honeke kAraNa madhyama ruci maNimarIcimecakitacaraNanavakiraNA:, kavi. vAle ziSyoMke hitArtha zrI hIrapake anurodhase zAnti- vAdi-vAgmitvalakSaNacaturvidhapANDityajijJAnapipApeNake lie zrI anantavIrya AcArya ne-jo apane ko sAjihAsayA vinayavinatavineyajanasAhanijAnalaghu anantavIrya likhate hai lagabhaga DhAIhajAra zloka bhavAH zrImadakalaGkadevAH prAdurAsan / tezva sapta pramANa 'prameyaratnamAlA' nAmakI TIkA racI, jise prakaraNAni viracitAni / kAni tAnIti cedacyata 1-akalaGkavaco'mbhodheruddhaM yena dhiimtaa| -vaijeyapriya putrasya horapasyoparodhataH / nyAyavidyAmRtaM tasmai namo mANikyanandine / zAntiSaNArthamArabdhA parIkSAmukha paJjikA // 2-prabhenduvacanodAra candrikAraprasare sati / 2-kArikA svalpavRttistu sUtra sUcanakaM smRtama / mAdRzAH kanu gaNyante jyotiriGgaNasannibhAH // 3 // TIkA nirantaraM vyAkhyA paMjikA padajika Ti. Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 430 anekAnta [varSa 10 bahattrayaM laghutraya cUlikAprakaraNaM cesi / teSA- nopapadyate tathA pramANasyApi pratyakSatAmantareNa tatpratibhAsino'thasya pratyakSatA na syAt / karaNamaniviSamatvAnmandadhiyAnagantumazakyatvAttad buddhyu.. vAdityetAvati sAdhane adRSTana vyabhicAraH, tpAdanAthe tadartha muddhRtya dhAganagarIvAsanivAsinaH aja ukta guNatvaM sati adRSTAnuyAyoti / tathApi zrImanmANikyanandibhaTTorakadevAH parIkSAmugyAkhya sati sannikarSaNa vyabhicAraH, ataH ukta pratyakSArthe prakaraNamAracayAmbabhavaH / tadvivarItamicchavazrAmalla iti / athAntarAnapekSa', ityetAvati sAdhye ghaTAdhvanantavIryadevAstadAdo nAstikatvaparihAra-ziSTA- dibhiH siddhasAdhyatA syAt, tata ukta sajAtIyeti / cAraparipAlana-puNyAvApti-niSpratyUhazAstravyutpattyA tasminnapi ucyamAne puruSAntaravijJAnena siddhasAdhyatA dilakSaNaM caturvidhaphalamabhilaSanto natAmaratyAdi syAt' taniSedhArtha svAtirikta / sajAtIyAthAntarAzlokamekaM racayanti sma / napekSagrahaNeparAthonubhavanena siddha mAdhanatA pratipadyate, ukta sandabhasaM kaI mahatvapUrNa bAtopara prakAza tatparihArAtheM svAbhAvasanagrahaNaM saadhy| karaNatvApar3atA hai| yathA-jisa prakAra svAmI samantabhadrake diti sAdhane ucyamAna kuThArAdinA vyabhicAraH.tatparilie kAMba, gamaka, vAdI aura vAgmI e cAra vize. hArAthe pratyakSArthaguNatva sati ityucyate / tAvatyucyaSA prasiddha the. ve hI cAroM zrIbhaTAkaladevake lie mAna ahaNTena zaktinA vyabhicAraH, tatparihArArtha bhA prayukta hote the| zrIakala devane mAtamalaprakaraNa adRSTAnuyAyikaraNa tvAdityucyata / asminnapi ucyarace the| zrI mANikyanandi AcAya dhArAnagaroke mAna cakSurAdinA vyabhicAraH, tatparihArA pratyakSArthanivAmo the Adi / jahAM taka maiM jAnatA hai ki abhI guNatva sati ityucyate / ' naka itanA spaSTa ullekha anyatra nahIM milA hai jisameM pAThaka dekheMge ki kisa prakAra eka-eka padakI zrI mANikyanandike dhArAnivAsI hAnakA spaSTa sArthakatA batAI gaI hai| vinA itane spaSTokaragAke kathana ho| mUlagranthakI paktikA prAzaya hI samajhama nahIM prameyaratnamAlAkA yaha TippaNa aSTasahasrIke AsakatA hai| samAna hI pratyeka padakA artha atyanta sarala zabdoM (2)tosara samuddazyaka 60vaM satrake 'rasAdekasAke dvArA spaSTa karane vAlA hai aura granthagata aneka madhyanamAnena' isa pada para TippaNa nimna prakAra hai:gRDha granthiyoMke arthakA prakaTa karane vAlA hai| jisa 'andhakArAvaguThita pradaze AsvAdyamAno raso ke 2-1 namana nIce diye jAte hai: dharmI svasamAnasamayakAraNa kAryo bhavati, evaMvidha()prameyaratnamAlAmeM 'pradopavat' samu01, sUtra rasatvAtsAmpratikarasavat, iti rUparasayoH ekasAma12 kI TokAme ligbA he ki "ida matra tAtparyam prayanumAnaM idAnI rUpAnumAnaM vivAdApamne mAtujJAnaM svAvabhAsane svAtiriktasajAtoyAthontarApekSa liMga rasasamakAlInaM rUpamasti ekasAmagrayadhIna svAtsaMpratipannarasavat pUvarUpakSaNasajAtIyamuttara pratyakSArthaguNatve sati adRSTAnuyAyikaraNatvAtpradIpa- vAra bhAsurAkAravat / " isa para jo TippaNa hai, vaha isa rUpakSaNa janayannava vijAtoyamuttararasakSaNaM janayati kAraNa kSaNatvAta, anubhUtarasakSaNavat, AsvAdyamAno prakAra hai: rasaH svasamAnakAlInapUrvarUpakSaNasahakRta-samantararasa'pradIpavata' ityukta pradIparaya dravyatvenAguNatvAt kSaNajanyaH kAryakSaNatvAta anubhUyamAnarasakSaNavat / ' sAdhavikalo dRSTAntaH, ataH ukta bhAsurAkA- (3) 'AptavacanAdinibandhanamarthajJAnamAgamaH' yaha vata / yathaiva hi pradIpasya pratyakSatA prakAzatAM vA tIsare samuddezyakA 66 vAM sUtra hai| isake Upara vinA tatpratibhAsino'rthasya prakAzatA pratyakSatA vA TippaNa isa prakAra hai: Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ciTThA hisAba 'anekAnta' dazama varSa ___ (jUna san 1646 se agasta san 1850 taka) anekAntake isa 10 ve varSa-sambandhI Aya-vyayake hisAbakA ciTThA nimna prakAra hai| pAThaka dekheMge ki isa varSa anekAntako kitanA adhika ghATA uThAnA par3A hai aura usaparase sahaja hI yaha anumAna lagA sakeMge ki sAhitya aura itihAsakI Thosa sevA karanevAle aise patroMke prati samAjako kitanI ruci hai| aura aisI sthitimeM koI patra kitane samaya taka jIvita raha sakatA hai| __ Aya (jamA) vyaya (nAma) 12671) grAhaka khAte jamA, jisameM vo0 pI0se prApta 714) / / kAgaja khAte nAma isa prakAra:__ huA poSTeja bhI zAmila hai| 3deg3 / / -) // dhUmImala dharmadAsa kAgajIko 268/-) sahAyatA khAte jamA, jisameM akelI 20 rima 20430 sAijake 24 200) kI sahAyatA seTha sohanalAla jo pauDI kAgaja bAbata diye|| jaina kalakattAse prApta huI hai / isa sahAyatA 236) / bhAratIya jJAnapITha kAzI ko se prAyaH 50 lAyaberiyoM tathA jainetara usake pichale varSake bace hue kAgaja vidvAnoMko anekAnta phrI bhejA gayA hai| 4 / rima kavara pepara, 1 rima raipara 11- phuTakara kiraNoMkI vikrI khAte jmaa| AdikI bAbata die / 2-)| raddI vikrI khAte jamA, jo prAyaH dainika 68) dalIpasiMha ratanalAla kAgajIko patrakI raddI becanese prApta he| 20 rima kAgajako bAbata / kAgaja khAta jamA, bAbata savA rima kavarape 311-) pa0 daravArIlAla koThiyAko do parake, jo khaca honese bacA huA hai| rima kAgajakI bAvata / 30 // -) para pepara 1 rima kharIdA 1610 // ) 14) / 2473 // ) ghATekI lagabhaga rakama, jo anekAnta patra 1645) chapAI vadhAI khAte khace jisameM raiparakI ko denI hai| chapAI bhI zAmila hai:40.7/-|| 184 / ) akalaka presako diye| (430veM pRSThakA zeSAMza) 100) rAjahaMsa ko arthajJAnamityetAvati ucyamAne pratyakSAdA 1645) vativyApti:,ata ukta vAkyanibandhanamiti vAkya nibandhanamarthajJAnamityucyamAne'pi yAdRcchika saMvA- tyabhiyukta vacanAt / tata prAptavacanAdinidhanadipa pralaMbhakasaMvAdipa vipralabhakavAkyajaneSa supto- marthajJAnamityuktamAgamalakSaNa nidoSameva / nmattAdivAkyajaneSu vA nadItIre phalasaMsagodi- isa prakAra sArA TippaNa malaprathake sabhI kaThina jJAneSvativyAptiH, ata uktaM Apteti / prApta- sthaloM aura viSama padoMkA sarala zabdoMmeM rahasyovacanibandhanajJAnamityucyamAne AptavAkyakamake dghATana evaM artha-spaTokaraNa karatA hai| isa TippaNazrAvaNa pratyakSa tivyApti:,ata uktaM arthti| ke prakAzame Anepara nyAyazAstrake adhyetAoM ko arthastAtpayarUr3ha iti yAvata , tAtparyameva vacasI- bahuta suvidhA aura sahAyatA prApta hogii| Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 432 anekAnta [vaSa 10 8471/-) vetana khAte khacaM, isa prakAra : 210) 50 paramAnanda ko 838) bA0 zazikAnta zarmA ko 40) kAnta bAbU ko 514||-) vijaya kumArako 847|||-) 133) / poSTeja khAte kharca 771) mArga vyaya khAte khace 3shaa-)| sTezanarI khAtekhaca, jisameM 23 // ) una 25. 25 DuplIkeTa zITavAlI 40 rasIda bukakI bAbatahai jodhUmImala dharmadAsako bilanaM0 877ke anusAra diye gye| 24) samAcArapatra khAte kharca, hindustAna Adi dainika patroM kI kharIdame diye gaye 12) / sphuTa (mutapharaka) khAte khace 2) baTTa khAte khace, jo jJAnapIThakAkAzI hisAba bebAka karaneke liye vaTTA kiye gye| 300) 377'-) saMyukta kiraNa 11-12 kI chapAI-badhAI, blAka banabAI, citroMkI chapAI, ArTa pepara aura poSTeja Adiko bAbatameM jo adAjana aura kharca karanA tathA denA bAkI hai| 4067/-) // jugalakizora mukhtAra adhiSThAtA 'vIrasevAmandira' Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mohanajodar3okI kalA aura zramaNa-saMskRti (lekhaka-zrI bA0 jayabhagavAnajI, eDavokeTa ) jainasaMskRtike vAstavika janmadAtA- ghaTa, 20 kacchapa, 21 utpala, 22 zaMkha, 23 sarpa, bhAratako prAcIna sabhyatA aura saMskRtikI 24 taha. upayukta pratIkoMke atirikta prAcIna citrajAMca karane ke liye jainiyoMkI mUrti aura citrakalA lipike anusAra tIrthakaroko una vRkSoM-dvArA bhI kA mahatva kitanA adhika hai, isakA kucha paricaya dazAne kI prathA pracalita hai jinakI chAyAme vRSabha lekhakane vIrasevAmaMdira sarasAvAke mAsika patra Adi caubIsa tIrthaMkaroMne dIkSA dhAraNa kI thI yA dhyA'anekAMta' varSa 5 kiraNa 1-2 ke pRSTha 1-12 para nastha hokara kevalajJAna prApta kiyA thA aura jo "jainakalA aura usakA mahatva" zIrSaka lekhameM jaina sAhitya meM caityavRkSa va dIkSAvRkSake nAmase prasiddha diyA hai| isa paricaya-dvArA batalAyA gayA hai ki haiN| ye vRkSa tIrthaMkaroMke kramase nimnaprakAra haiM:bhAratIya zramaNamaMskRtikI zaivazAkhAkI taraha jaina 1nyagrodha (bar3a),2 saptaparNa (devadAru),3 sAla, saMskRtike vAstavika janmadAtA vaidika Arya nahIM 4 priyAlu (khiranIkA vRkSa), 5 priyaMgu (eka prakArabalki bhAratake mUlavAsI yakSa, gaMdharva, nAga aura kI latA), 6 dhvajavRkSa, 7 sirasa, 8 nAga, mAlatI, rAkSasa Adi drAviDa loga haiN| unhIMkI yaMtroM-maMtroM 10 pilakhana, 11 TiMbarU, 12 pATala, 13 jambU vAlI dRSTimese adhyAtmavAdakI sRSTi huI hai| (jAmuna), 14 pIpala, 15 dadhiparNa, 16 nandIvRkSa, unhIMke aNimA,mahimA, garimA bhAdi aneka 17 tilaka, 18 zrAma, 16 azoka, 20 campA, 21 alaukika Rddhi-siddhi-sAdhaka kAyaklezavAle bakula ( maulasiri ), 22 venasa ( bAMsa ), 23 dhavA, sAdhanoM va dhyAna-AsanavAle anuSThAnoMmase yoga 24 saal| sAdhanAkI utpatti huI hai| unhIM kI pitRzraddhA aura isI prakAra svastika, dharmacakra aura trizaMku bhAravIra-pUrvajoMkI upAsanAvAlI vRttimese arhantoMkI tIya zramaNa-saskRtikI AdhyAtmika mAnyatAoM ke upAsanA, unake caitya aura stUpa, unakI mUrtiyAM pratIka hai, isalie bhAratameM ina cinhoM ko sadA mandira banAnekI kalAkA vikAsa huA hai| unhIMkI maMgalakArI mAnA jAtA rahA hai aura bhAratake prAcIna prAcIna lipike niyamAnusAra jainiyoM meM Ajataka kalAkAroMne apanI kalAoMko ina cinhoM-dvArA apane mAnanIya caubIsa tIrthakaroMko nimnalikhita khuba suzobhita kiyA hai| zubha avasaroMpara jainI 24 pratIkoM-dvArA dazAye jAne kI prathA pracalita hai - loga Aja taka ina pratIkoMkA prayoga karate A __1 vRSabha, 2 hAthI, 3 ghor3A, 4 baMdara, 5 cakavA, rahe hai| . 6 kamala, 7 svastika, 8 candramA, 6 maccha, 10 vRkSa, upayukta lekhameM yaha bhI batalAyA gayA hai ki jaina 11 gaiMdA, 12 bhaiMsA, 13 barAha, 14 sehI ( zyena) sAhitya aura saMskRti meM, jainakalA aura pAkhyAnoM15 vatra, 16 hiraNa, 17 bakarA, 18 machalI, 16 me jo mahatvapUrNa sthAna nAga, suparNa, kinnara, gaMdharva, Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 434 [ varSa 10 yakSa Adi bhAratakI maulika jAtiyoM zrI, ho, dhRti, vAlI yakSiNiyoMko kramaza: tIrthakAroMkI zAsanabuddhi, kIti, lakSmI, kAlI, dugo, pArvatI. kuSmAMDinI deviyAM kahA gayA hai| gaurI, padmAvatI, cakrezvarI Adi anArya deviyoM jinazAsanake rakSaka devI-devatA honeke kAraNa aura kubera gaNeza, kArtikeya, varuNa, vaizramaNa, yama, hI jainAgama, pUjApATha aura pratiSThA-grandhoM meM zrarhata. dharaNendra aura rudrako hAsila (prApta) hai vaha vaidika bimba-pratiSThA evaM mahAabhiSeka Adi utsavoMke pAryoke mAnanIya devatA indra, vAyu, agni, brahmA samaya ina yakSa-yakSaNiyoM; zrI, hI bhAdi deviyoM Adi devatAbhoMko hAsila nahIM hai| varuNa, kubera, Adi dazoM dizAoMke kSetrapAloMkI nAga-nAganiyoM aura unake adhipati dharaNendra pUjA-ArAdhanA karanekA bhI vidhAna kiyA gayA hai athavA phaNondrako sadA aIntoMkA parama upAsaka mAnA tIrthaMkaroMkI mUrtiyA~ banAte samaya inakI mUrtiyA~ gayA hai| jaba kabhI arhantoM aura unake zAsanapara banAnekA ullekha hai| prAcIna jinabhagavAnakI koI upasarga hAhai to dharaNendra sadA unakA sahA pratibhAoM meM jagaha-jagaha dAyeM-bAyeM yakSa aura yakSayaka huA hai| sAtaveM tIrtha kara supArzvanAtha aura NiyoMkI AkRtiyAM banI huI milatI haiN| 23 veM tIrthaMkara pAzvanAthakI mUrtiyoMke ziropara mohanajodaDokI sAkSIbahudhA jo sapephaNa bane hue milata have isa bAtake isa paricayase bhalI-bhAMti siddha hai ki jainapramANa hai ki ve nAgajAtike mahApuruSa the| isake saMskRtikA yaca, gadharva, nAga Adi bhAratakI prAcIalAvA anya jaina mUrtiyoMke dAyeM bAyeM bhI sarpaphaNa natama jAyioMse bahuta ghaniSTha sambadha rahA hai| isa dhArI nAga loga khar3e hue milate haiM, jisase spaSTatayA parase svabhAvataH yaha niSkarSa nikalatA hai ki yadi siddha hai ki nAgaloga arhantoMke upAsaka the| upayukta jAtiyoM kI sabhyatAke koI prAgaitihAsika gomakha, 2 mahAyakSa, 3 trimukha, 4 yakSezvara, kenda purAtAtvika khoja-dvArA prakAzameM lAye 5 tumbara, 6 puSSa, 7 varanaMdi, 8 zyAma, ajita, gaye, to unameM jaina saMskRtika cihna avazya hI milane 10 brahma, 11 Izvara, 12 kumAra, 13 kArtikeya cAhiye / isa tathya kI jA~ca karane ke liye Aiye siMdha (catumukha), 14 pAtAla, 15kinnara, 16 kiMpuruSa, kAeThe ke mohanajodar3o aura rAvI-kAeTheke haDappAke (garuDa), 17 gaMdharva, 18 khagendra, 16 kubera, 20 purAne nagaroMkI ora caleM, jinake 5000 varSa purAne varuNa, 21 bhrakuTi, 22 sarvavAhana (gomeda), dharaNeMdra dhvaMsAvazeSa bhAratIya sarakArake purAtattva-vibhAgaaura 24 mAtaMga nAmavAle yakSoMko kramazaH RSabha dvArA san 1922-26 meM bhUgarbhase nikAlakara prakAza Adi cauvIsa tIrtha karoMkA zAsana-devatA mAnA meM lAye gaye haiM aura jinakI soI huI sabhyatAkA gayA hai| aura 1 cakra zvarI,2 rohiNI, 3 prajJapti, 4 zrIjaoNnamArzala DAyarekTara-janarala bhAratIya purAvAkhalA, 5 puruSadattA, 6 manovegA (mohinI), 7 kAlI. 8 jvAlAmAlinI, mahAkAlI (bhrakuTi), tattva-vibhAgane 'Mohenjodaro and Indus 10 mAnavI (cAmuDA), 11 gaurI, (gomedikA) 12 civilisation' nAmaka tIna bRhan pustakoM meM savi. gAMdhArI (vidya mAlinI), 13 vairoTI, 14 ananta- stAra digdarzana karAkara saMsArake itihAsajJoMkA matI (vija bhiNI), 15 mAnasI. 16 mahAmAnasI. dhyAna bhAratakI prAcInatama prAgaitihAsika sabhyatA17 jayA (vijayA), 18 ajitA (tArAdevI), 11 kI ora zrAkarSita kiyA hai| aparAjitA, 20 bahurUpiNI, 21 cAmuDA, 22 yathapi durbhAgyavaza uparyukta nagaroM meM koI kamAMDinI,23 padmAvatI aura 24 siddhAyikA nAma- aisI bilDiMga jise hama asaMdigdharUpase devAlaya Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 11-12 ] mohanajodar3okI kalA aura zramaNa-saMskRti 435 kaha sakeM abhI taka dRSTime nahI AsakI hai; parantu hAsika dRSTise prAcIna aura prAmANika haiM; jaise itane mAtrase yaha nahIM kahA jA sakatA ki usa yuga. ur3IsAmeM khaNDagiriH saMyuktaprAMtameM ahicchetra, meM bhAratIya jana devAlayoMkA nirmANa na karate the| mathurA, kauzAmbI, hastinApura, dehalI; mAlavAmeM, kyoMki prApta dhvaMsAvazeSoM meM kucha aise bhI haiM jo bar3abAnI, siddhavarakUTa, zrAba, gvAliyara; kAThiyAsAdhAraNa rahana-sahanake gharoMse kaI aMzoM meM vila- vAr3ame giranAra (raivataka parvata) zatruJjayaH dakSiNameM kSaNa hai / ho sakatA hai ki ve mAnanIya devatAoMke zravaNabelgola, mUDabidrI, kArakala, veNUra, elorA, madira hoM; paraMtu itane parase tatkAlIna sabhyatAkA bAdAmI, terApura; vihAra meM sammeda zikhara, pAvA, koI patA nahIM laga sktaa| usa yugakI dhArmika rAjagiriH bundekhaNDameM devagar3ha, ahAra, caMderI, sabhyatAkA patA lagAne ke lie hame anivArya rUpase bUDhIca derI, khajurAhA ityAdi / ina sabameM bhI prastuta una AkRtiyoMko hI apanI khojakA AdhAra banAnA gavaSaNAke lie mathurAke kakAlI TIlese prApta kuzAnahogA jinaka saikar3oM namUne mudrAoM, moharoM, Tikar3oM kAlakI 2000 barSa purAnI jainamUrtiyA~ adhika upavA miTTo, dhAtu aura pASANakI mUrtiyoMke rUpame vahAMse yogI siddha hoNgii| isIliye isa lekhama unheM jainaupalabdha hue haiN| bhArata aura anya dezoM ke vidvAnoMne saMskRtike upalabdha prAcIna utkRSTa namUne mAnakara apanI gaveSaNAmeM ina AkRtiyoMkI tulanA bhAratakI unhIMke sAtha mohanajodar3o aura haDappA kI AkRzramaNasaMskRtikI ziva-sampradAyavAlI mUrtiyoM, mAnya. tiyoM aura mUrtiyoMkI tulanA karanA nizcita kiyA tAoM aura sAhityika vivaraNoMse to khUba kI hai; gayA hai| paraMtu gveda hai ki DAkTara prANanAtha, DA0 rAmaprasAda mohanajodar3o aura mathurAkI jainakalAkI tulanA cadA prabhRti kucha eka vidvAnoMko chor3akara phisIne karate hue yadi inake Adarza aura uddezyapara, inabhI Aja taka bhAratIya zramaNa-saMskRtikI dUsarI kI banAvaTa aura zailIpara dhyAna diyA jAya to jaina sampradAyavAlI mUrtiyoM, mAnyatAoM, vidhi- hRdayapaTalapara yaha bAta akita hae binA nahIM raha vidhAnoM aura sAhityika vivaraNoMse inakI tulanA sakatI ki ye donoM kalAeM eka hI prakArako zramaNakaranekA parizrama nahIM kiyA ! isa adhUre adhyayanakA saMskRtikI bhAvanAoMse ota-prota hai| hI yaha duSpariNAma hai ki, vidvAna loga AkRtiyoMke rahasyako pUrNatayA samajhane aura usa yugakI donoM kalAoMkA AdarzadhArmika sabhyatAkA spaSTa citra khIMcaneme Aja taka ina donoM kalAoMmeM digambara vItarAgI dhyAnastha asaphala rahe haiN| isa kamIko pUrA karane ke liye puruSako jIvanakA paramAdarza mAnA gayA hai| donoM meM dhyAnake liye padmAsana va kAyotsarga Asanako hI isa lekha meM mohanajodar3o aura haDappAse prApta pradhAnatA dI gaI hai, isake liye nimna pramANa dekheM:AkRtiyoMkI tulanA jainamUrtiyoMse kI jAnI nizcita (9) Catalogue of the Archeological kI gaI hai| ___Musuem at Mathura By J. Ph. Vogel, mohanajodaDo aura mathurAkI kalAoMkI tulanA- ph. D, Allahabad, 1910 yoM to bhAratIya sabhyatAke purAne aura naye keMdra jaina mUrtiyAM naM0 B. 61-74--ye tamAma kAyojainakalAkI saikar3oM purAnI aura naI racanAoMse mage AsanadhArI mUrtiyAM haiN| bhare hue haiM; paraMtu prastuta gaveSaNAke lie hama unhIM jaina 'mUrtiyAM naM0 B 1-28, 75-80-ye saba sthAnoMkI jainakalAko adhika mahatva deMge jo aiti- padmAsanadhArI martiyAM haiN| Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 436 anekAnta (A) Mohenjodaro And Indus Civilisation By John Marshall. [ varSa 10 yogiyoMkI lambI lambI jaTAe~ donoM ora par3I huI haiN| (A) Ibid Catalogue of Mathura (vahI 76, isameM jaTAe bAe~ kandhepara par3I haiN| mathurAsaMgrahAlaya kA mUrtisUcIpatra) jainamUrti na0 B. (i) Ibid Mohenjodaro ( vahI mohanajodar3o ji0 1. jilda naM0 1 phalaka 12, Tikar3e 13, 14, 15, 18, 16, 22 meM aura jilda naM0 3 phalaka 116, Tikar3e 1, aura jilda naM0 3, phalaka 118, citra B. 426 meM, jo mohanajodar3o se prApta hue haiM, digambara kAyotsarga dhyAnastha yogiyoM kI mUrtiyA~ aGkita haiM / jilda naM0 1, phalaka 10 para har3appAse pAI huI digambara kAyotsarga puruSAkAra pASANa mUrtikA citra diyA hai, jisakA mukhamaMDala, bAhU aura jA~ghoMse nIcekA bhAga TUTA huA hai / (i) The Jain Antiquary - June, 1937 paMkti meM khar3e haiN| P. 17-18 uparyukta har3appAse prApta mUrtikha eDake samAna hI I0 san 1937 meM paTanA jaMkazanase eka mIla kI dUrIpara lohinapura se do digambara kAyotsarga puruSAkAra jaina mUrtikhaNDa mile haiN| yaha DA0 jAyasavAlake mata anusAra 300 I0 pUrva prAraMbhika maurya kAlake bane hue haiM, har3appA mUrtikhaNDase bahuta kucha samAnatA rakhate hai, aura prAcIna jaina kalAke behatarIna namUne hai / (I) Archiological Survey of India, Annual report 1930 - 1931, published in 1936-Vol 1. I'. 30. (a) Ibid Catalogue of Mathurajaina pratimAeM naM0 B. 66 - 73, B. 6 -- inameM jilda 1, phalaka 12, citra 18 me digambara kAyotsarga dhyAnastha mUrti dikhalAI gaI hai, isake zirapara trizUla banA huA hai| jaTAe~ bAeN kandhepara par3I haiN| nIce kI ora sAta upAsaka jana eka jaina anuzruti ke anusAra ye samasta jaTAdhArI mUrtiyAM AdibrahmA vA AditIrthaMkara RSabha bhaga vAkI haiN| I sAkI AThavIM zatAbdIke jainAcArya zrIraviSeNajIne apane padmacarita parva 3 zloka 287, 288 meM unakA varNana karate huye likhA hai ki : tato varSAddha mAtra sakAyotsargeNa nizcalaH / dharAdharendravattasthau kRtendriya- samasthitiH // 287 // gho naTAstasya rejurAkulamUrtayaH / dhUmAlya iva saddhyAna- vahnizaktasya karmaNaH ||288|| arthAt - vaha apanI samasta indriyoMko sama manyAramaTha rAjagRhose jo 22 iMca lambI jaina- sthita karake chaha mAsa paryanta kAyotsarga-Asana se mUrti milI hai vaha kAyotsarga mudrA meM hai / donoM kalAoM meM jaTAdhArI yogiyoMkI mUrtiyAMdonoM kalAzramaM kitanI hI dhyAnastha mUrtiyAM aisI haiM, jo jaTAdhArI haiM- kuchame ye jaTAe~ donoM ora kandhoM para par3I huI haiM aura kuchameM ye bAe~ kandhe kI ora par3I huI haiN| inake liye nimna pramANa darzanIya haiM : --- saddhyAna khar3e hokara sumeruparvata ke samAna nizcala ho ge| usa samaya vAyuvegase Upara kI ora ur3atI huI unakI jaTAe~ aisI bhAsatI thIM "jaise agni dvArA bhasma kiye hue karmoM kA dhuAM hI ur3a rahA ho / " punaH padmacaritra parva 4 me kahA hai:samAhitaH / sa reje bhagavAn dIrghajaTA - jAla - hRtAMzumAn // 5 // arthAt -- jaise sumeru parvata ke zikhara sUryake kiraNa-jAlase ghire hue daidIpyamAna hai, vaise hI merukUTasamAkAra - bhAsurAMza: Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - -- ----- -- - ---- - - - - - - kiraNa 11-12] mohanajodaDokI kalA aura zramaNa-saMskRti 437 bhagavAn apanI lambI lambI jaTAoMke jAlase ghire (a) Ibad Mohenjodaro-jilda 1, hue zobhAyamAna haiN| phalaka 12, Tikar3e 13, 18, 22 meM mUrtiyoM ke ziroMcauthI IsvI zatAbdIke jaina jyotiSajJa yati. para yaha trizUla bane haiN| vRSabhane bhI apane prantha 'tiloyapaNattI'ke 4the adhi. (A) The Jaina Stupa and other kArameM gaMgotrI Adi ke nikaTa kahIM himAcala pradezameM Antiquities of Mathura By V.A. Smith, sthita AdijinendrakI mUrtikA ullekha karate hue 1901kahA hai : ____ phalaka 6-isake bIcake bhAgameM kamalase zrAdhAzrAdijiNappaDimAyo tAyo jaDa-ma uddhmehrilaayo| rita eka sundara trizUla banA huA hai, jisapara paDhimovarimmi gaMgA abhisittamaNA va sA paDadi // 23 // dharmacakra rakkhA huA hai| isa trizUla aura dharmacakra arthAta-ve AdijinendrakI pratimAe~ jaTA- kI ora tIna striyAM aura eka bAlikA hAthoM meM mukaTarUpa zekharase sahita haiN| ina pratimAoMke kamala liye upAsikAke rUpameM khar3I haiN| inase Upara vaha gaMgAnadI mAnoM manameM 'abhiSekakI bhAva. dAyIM ora eka vRhatkAya siMhakI AkRti banI nAko rakhakara hI giratI hai| hai, jo spaSTatayA bhagavAna mahAvIrakA cinha hai| Aja bhI bhAratake bahutase jaina mandiroMmeM RSabha phalaka 7, 9, 10 aura 11 meM kendrIya padmAsana bhagavAnkI prAcIna mUrtiyA~ jaTAdhArI rUpameM maujUda arhantadevakI mUrti ke cAroM ora bahuta hI sundara hai| isake liye rAjagRhIkI prAcIna RSabha bhaga. aura alakRta cAra cAra trizUla bane hue haiN| vAnakI mUrti, jisakA phoTo banArasase prakAzita (i) vahI, mathurA saMgrahAlayakA sUcIpatrahone vAlI mAsika patrikA 'jJAnodaya' julAI jaina mUrti naM0 B. 5-hasa mUrtike zrAsanapara 1646 me chapA hai, darzanIya hai| trizUla banA huaa| hai, jisapara dharmacakra rakkhA huA ____ hinduoMke bhAgavata purANa skaMdha 5,adhyAya 2-6 hai| isa mUrtikI chaha zramaNa eka hI paMktimeM khar3e me bhI isI RSabha bhagavAnakA bahuta sundara savistara vandanA kara rahe haiN| varNana diyA gayA hai, usa varNanake anusAra bhI zrI joN| mArzalane mindhudezakI ina AkRtiyoMke bhagavAna RSabhakA jaTAdhArI rUpameM hI vicaranA ziropara sthita trizUloMko sIMga kahA hai| parantu unakI siddha hotA hai| yaha dhAraNA bhAratakI kimIbhI dhArmika mAnyatAse su__isase yaha pramANita hotA hai ki mohanajodar3o- saMgata nahIM hai-bilkula nirAdhAra hai| bhAratakI AdhyAvAlI jaTAdhArI mUrtiyAM bhI RSabha bhagavAnakI tmika mAnyatAoMse anabhijJatA hI unakI isa kalpanA. kA eka mAtra kAraNa hai / eka bhAratIya vidvAnake liye donoM kalAoMmeM trizUlakI mahattA to usameM trizUlakI pahicAna kara lenA bahuta hI donoM kalAoM meM trizUlake cihako vizeSa sarala hai / yahAM kauna nahIM jAnatA ki trizalakA mahatva diyA gayA hai| sindhudezako mUrtiyoMme yaha cinha trigupti athavA tridaNDa arthAt mana-vacanatrizUla dhyAnI puruSoM ke ziropara rakkhe hue dikha- kAyarUpa triyogoMko vazameM rakhanekI AdhyAtmika lAe gae haiM aura mathurAkI jainamUrtiyoMmeM yaha bhAvanAkA pratIka hai| cUki yogIjanake jIvanakI trizUla dhyAnI puruSa ke cAroM ora rakkhe hue haiM yA vizeSatA hI unakI trigupti vA tridaNDa hai, isaliye mUrtike nIcekI ora bane hue haiM, jinapara dharmacakra kalAkAroM ke liye yogIzvaroMkI mUrtiyoMko trizUlake rakkhe hue haiN| inake liye nimna pramANa dekheM:- cihnasahita banAnA svAbhAvika hI hai| zivamartike Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zranekAnta [ varSa 10 donoM kalAoM meM dharmacakrAdikI mahattAdonoM kalAbhoM meM dharmacakroMkI bar3I mAnyatA hai / yaha cakra sambhoM va daNDoM para rakkhe hu haiN| inheM kitane hI puruSa, strI tathA bAlakajana vaMdanA karate hue dikhalAye gae haiN| isake liye nimna pramANa paryApta haiM : 438 sAtha to Aja-kala bhI trizUlakA cinha jor3A jAtA hai / parantu anta mUrtiyoMke sAtha Aja-kala usakI yojanA nahIM kI jAtI, jaba ki bahuprAcIna samaya me kI jAtI thI aura usakA kAraNa yaha hai ki antakA rUpa trizUladhArI bhI likhA hai, jaisA ki dhavala siddhAnta granthake prathama khaNDa ( pR0 45) meM udghRta nimna prAcIna gAthAse prakaTa haitirayaNa - tisUla - dhAriya mohaMdhAsura-kabaMdha viMda-harA / siddha-sayalapparUvA zrarahatA duraNaya kayaMtA // 25 // trizUla tridaNDakA pratIka hai pApoM se bacane aura nirvANa prApti ke liye, jaina saMskRtimeM tridaNDa athavA triguptipara bahuta jora diyA gayA hai / bhagavAna buddha majjhimanikAya ke 56 veM upAlI suttameM nimrantha jJAtRputra ( bhagavAna mahAvIra ) ke AcAra-mArgakA bagyAna karate hue kahate haiM : 'Asa gautama ! dharma karmakA vidhAna karanA nintha jJAtRputrakA zrAcaraNa nahIM hai| zrAvusa gautama ! daNDa vidhAna karanA nigaMTha nAtaputtakA niyama hai / .. Avasa gautama ! pApa karmake haTAneke liye nigaMTha nAttaputta tIna daNDoM kA vidhAna karate haiM - jaise kAyadaNDa, vacanadaNDa, manadaNDa / IsAkI prathama zatAbdI ke mahAn jainAcArya zrI umAsvAtine bhI bhagavAna mahAvIra dvArA bata lAe hue mokSamArgakA varNana karate hue batalAyA hai : navIna karmoMkA nirodha saMvarase hotA hai / vaha saMvara trigupti karane, paMca samiti rakhane, daza dharma pAlane, dvAdaza bhAvanA bhAne, bAisa parISad sahana karane aura paMcaprakArake cAritrakA pAlana karanese hotA hai / mana, vacana aura kAyako bhalI prakAra vaza meM karanA gupti hai / 1 zrAsrava nirodhaH saMvaraH // 1 // sa gupti-samitidharmAnuprekSA- parISaddajaya-cAritraiH // 2 // napasA nirjarA ca // 3 // samyagyoganipraho guptiH ||4|| - tatvArtha sUtra zra0 1 / (a) vahI, mathurA sagrahAlayakA sUcIpatra - jaina mUrti naM0 B. (A) vahI, mathurA - saMgrahAlaya kA sUcI patra - jaina mUrti naM0 B-8, B-12, B - 14, B - 15, B- 17 / ina mUrtiyoM ke AsanoMpara dharmacakra stambhoMpara rakkhe hue haiM / (i) The Jana stupa and other Antr quities of Mathura. By V. A Smith, 1901 - phalaka 6, phalaka 7, phalaka 8, phalaka 11 / inameM se phalaka 6 me dharmacakra trizUlapara rakkhA huA hai, phalaka 7 aura phalaka 11 meM ve bahuta sundara stambhoMpara rakkhe hue haiM aura phalaka 8 meM to dharmacakra AyAgapaTakI kendrIya vastu hai, jisake cAroM ora eka paridhi me ATha apsarAe~ hAvabhAva sahita nRtya karatI huI ghUma rahI hai / (I) vahI mohanajodar3o - jilda naM0 1, phalaka 12- Tikar3e naM0 23, phalaka 13 Tikar3e naM0 16, 20 - inameM kevala daNDoM ra lage hue dharmacakra dikhalAe gae haiN| phalaka 103 Tikar3e naM0 18- isameM dharmacakradaNDa ke sAtha ghor3e (unicorn) kA bhI citra aMkita hai / phalaka 116 - mohara 5, 6 / inameM dharmacakra daNDoMko vRSabha (baila) kI mUrtike sAtha-sAtha jalUsoM meM le jAtA huA dikhalAyA gayA hai / yaha dhyAna rahe ki jaina anuzruti ke anusAra ghor3A zaMbhavanAtha tIsare jaina tIrthakara kA cinha hai aura vRSabha vRSabhanAtha prathama jaina tIrthaMkara kA cinha hai / mathurAkI kalA meM aGkita dharmacakrakA rUpa Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 11-12 ] mohanajodar3okI kalA aura zramaNa-saMskRti 436 bhazoka-kAlIna dharmacakra ke samAna spaSTatayA nAbhi, rAta, zukla pakSa kRSNapakSa, uttarAyaNa aura dakSiNAnemi aura AroMse yukta cakrAkAra hai| parantu yana, utsarpiNI aura avasarpiNImaya dvaitatApUrNakAlasindhudezase prApta daNDoke citroMme ukta prakArake cakra ke sAtha vikAsa aura hAsako prApta hotA huA, dharmacakra dekhane meM nahIM aate| inameM se pratyekameM nita naI hAlatoMmeMse gujaratA huA, nitanaye rUpa aura eka dUsareke Upara thor3AsA phAsalA dekara do do saundaryako pasAratA huA, aura vyavasthAke sAtha bhAjanoMkI AkRtiyAM banI huI haiN| inamese nIcakA akSaya cakrake samAna nRtya karatA huA nirantara bhAjana to spaSTatayA ardhagolAkAra pyAleke rUpakA calA jArahA hai, isakA kabhI viccheda nahIM / jagakI hai, jisake nIce ke bhAgame ghaMTiyoM sarIkhIM cIjeM lagI isa akSaraNa gatiko dekhakara hI amaNatattvajJoM huI hai| parantu UparavAlA bhAjana vilakSaNa prakAra ne "dharma" dravyakI aura vaidika RSiyoMne "Rta" kA hai| phalaka 103 Tikar3A 18 meM yaha khar3I aura kI dhAraNA kI haiM / isI tAttvika bhAvanAko sAhitya par3I ghaMTiyoMme banI huI eka caukora vastu hai kAroMne dharmacakrakI saMjJA dI hai| aura kalAkAroMne aura phalaka 13, Tikar3A 20 me yaha arddha golAkAra ghumanevAlI vastuoMse isakA nirdeza kiyA hai| ulTe pyAle ke samAna hai| ye daNDa to Aja kala ke ghUmane vAlI vastuoM meM gAr3okA pahiyA sabase sahaja jamAne meM jaina utsavoMke sAtha jaina tIrthaMkaroMkI udAharaNa hai, isaliye zilpakAroMne mauryakAla aura mRtiyoMke Age Age calanevAle dharmacakradaNDoMse kuzAnakAlame jahAM tahAM nAbhi, nemi aura zrAroMse bahuta adhika samAnatA rakhate hai| Ajakala prayoga- yukta gADIke pahiyese hI isa dharmacakrakA pradarzana meM AnevAle jaina dharmacada kadaNDoMme sindhudezake kiyA hai| parantu utsavoMme calanevAle daNDAkAra dharmasamAna hI aneka jhAlaroM, ghaTiyoM aura jhaMDiyoMse cakrako pahiye kA rUpa dene meM zilpakAroM ko kaThinAI alaMkRta pyAleke samAna adhagolAkAra va thAlIke par3atI hai| isaliye ukta uddezyase banAye gae prAcIna AkAravAle kitane hI cakra thor3e-thor3e phAsalepara athavA Adhunika daNDAkAra dharmacakoMme pahiye ke eka dUsarake upara lage hue hote haiN| badale AmAnIse laga jAnevAle arddha golAkAra athavA cAkake samAna sapATa zrAkAra vAle cakra dharmacakra niyamabaddhagatizIla saMsArakA pratIka lagAye gaye hai| yaha Avazyaka vibhinnatA hote itanA vivaraNa diye jAne para pUchA jA sakatA hue bhI mathurA-kAlIna stambhoMpara sthita, aura hai ki sindhudezakI daNDa-kRtiyoMmeM mathurAkalAke mohanajodar3o kAlIna daNDoMpara sthita cakroM meM dharmacakroM jaisI koI bhI sadRzatA na hone para bhI maulika samAnatA banI huI haiM aura vaha yaha ki donoM unheM dharmacakrakI saMjJA kyoM dI gaI hai ? isakA meM ghUmane kI ganikA pradarzana hai| zrIjaoNna mArzalakA yaha uttara pAne ke liye hameM usa tAttvika bhAvanApara mata ki daNDoMpara lage hue bhAjana ghUpaghaTa haiM bilkula vicAra karanA hogA jisakA ki pratIka dharmacakra hai| nirAdhAra hai| mohanajodar3oke daNDAkA ra dharmacakroMbhAratIya zramaNa-tattvajJoMkI yaha eka sanAtana dhAraNA ko dhyAnapUrvaka dekhanese prakaTa hai ki daNDoMpara lage rahI hai ki yaha saMsAra, jisame jIva anAdikAlase hue bhAjana, ve kisI bhI prAkRtika kyoM na hoM, ghUmane 84 lAkha vibhinna paryAyoMvAlI yoniyoM meM pari* vAle haiM aura ghUmane ke bhAvake hI ve dyotaka hai| ghamane bhramaNa karatA hA nirantara apane vAstavika hita- vAle bhAjanoMko dhUpaghaTa kI taraha upayukta karanA kI talAzameM ghUma rahA hai. svataH siddha anAdinidhana sAmAnyabuddhise bAhara hai| dUsare dhUpaghaTa Aja bhI hai-Adi aura anta rahita hai| yaha dina aura aura prAcInakAlame bhI devAlayoM aura mandiroMmeM Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [ varSa 10 prayukta hote Ae haiN| parantu unakA yaha rUpa-DhaMganahIM samaya usane apane vizeSa parAkramase bar3I kIrti jo daNDasthita bhAjanoMkA hai| aura na kabhI unheM pAI thii| daNDoMpara car3hAkara utsavoMmeM le jAnekA vidhAna hai| I0 pU0 zatAbdIkI zizunAgavaMzIya bhaja, sindhudezameM uparyukta Tikar3oMse, jaimA ki zrI jAna. udayI, nandivardhana aura ajAtazatra prabhRti rAjAoMmArzalane svayaM mAnA hai, yaha bAta to siddha hai ki kI pratimAoMse bhI uparyukta matakI hI puSTi hotI hai / prAcIna sindhudezameM dhyAnI jJAnI yogIzvaroMkI prasiddha kavi bhAsake nATakoMmeM ullikhita mUrtiyoM ke utsava nikalate the aura Adhunika jaina pramANoMparase athavA nAnA ghATakI gaphAkI zAtautsavoMke samAna una mUrtiyoM ke Age Age dharma- vAhana rAjAoMkI pratimAoMparase DA0 jAyasacakradaNDoMko le jAyA jAtA thaa| vAlane to yaha mata sthira kiyA hai ki devamUrtiyoMbhAratavarSame arhantoMkI hI nahIM, pratyuta bhanya- ke samAna bhAratake rAjavaMzoMmeM apane pUrvajoMkI vIrapuruSoMkI bhI mUrtiyAM banAne, mandira nirmANa mUrtiyAM banAne, unake mandira nirmANa karane aura karane, unake utsava manAne aura jalUsa nikAlane unake vArSika utsava manAne kI prathA prAcInakAlase kI prathA prAcIna kAla se hI calI A rahI hai| isake calI A rahI hai| liye paryApta udAharaNa vidyamAna haiN| vaidikakAlameM rathotsavamUrtiyoMke utsava manAnekI prathA bahuta prAcIna- Rgveda 8-69, 5-6 se bhI vidita hai ki Rgve maurya samrATa sampratike rAjyakAlameM. dika kAlameM bhI bhAratIya Aryajana apane vIrajaisA ki sAhityika pramANase vidita hai. ujjaina baliSTha netA zacipati, vatrapANi, maghavana indrakI vAsI jIvandharako mUrtikA rathotsava nikAlA karate matiko svarNarathame biThAkara usakA utsava nikAlA the| yaha jIvandhara bhagavAna mahAvIrake samakAlIna karate the|cuuNki indra vaidika Aryajanake liye lokahemAnandadeza ke eka dhIra-vIra rAjA the| isane apane meM sabase utkRSTa netA thaa| usane hajAroM dAsoMko mAra rAjya ke vidrohI mantrIkA damana karake punaH apane kara', hajAroMko bandI banAkara, saiMkaDoM dAsanagaroMkA rAjya kI sthApanA kI thii| yaha aMtima kAlame rAja vidhvaMsa karake, naca aura zambara nAmake pATa chor3a mahAvIra svAmIse jinadIkSA le ahanta ho trazAsakoMko mArakara saptasindhu dezako zatra hIna gaye the| inakI kIrtike varNanameM jaina sAhityameM kiyA thaa| usako dAsa logoMke Adhipatya se mukta kitane hI uttama kAvyagrantha likhe hue haiN| 3 janarala vihAra por3IsA risarca sosAiTI-disambara kaliGgAdhipati samrAT khAravelake jamAne meM bhI 1927, samrATa khAravelakA hAthI guphAkA zilAlekha / kaliGgavAsI apane vIraziromaNi ketubhadra kI nIma 4 jayacanda vidyAlaMkAra-bhAratIya itihAsakI rUparekhA lakar3IkI banI huI mUrtikA utsava nikAlA karate jilda pR.101-104 / the| yaha ketubhadra kaliGgadezake rAjavaMzakA mUla 5 A.C.Das-Rigvedic culture 1925-P.146 saMsthApaka thA aura samrATa khAravelase 1300 varSa 6 nAkirindra svaduttaro ru jyAyAM asti vRtrahanaM, nakirevA pUrva arthAt I0 pU0 1460 meM mahAbhArata yuddhake yathAsvam // Rgveda 5-30.1 1(a) AdipurANa parva 22 7 Rgveda 4-30-21 / (ghA),tiloyapaeNattI 4-8 // 8. Rga 2-13 / / 2 prAcArya hemacandra-pariziSTa parva 125 6Rg 2-11-6, 2-14-6 / Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta - No 17 No 13 .... I No 18 No 321 PARTYHITRA No. 339 No 337 Page #481 -------------------------------------------------------------------------- Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 11-12 ] mohanajodar3okI kalA aura zramaNa-saMskRti 441 karAkara Aryajanake vasane yogya banAyA thA',3 usane hai ki tIrthakaroMke pacakalyANakake utsava ukta dAsoMke dhanako lUTa kara AryajanameM use vitaraNa prakAra bar3e samArohake sAtha manAe jAte the| kiyA thaa| vaha isa taraha Aryajanake liye sakala la donoM kalAoMke pazu aura vRkSakAmoMkI siddhi ke lie eka mAtra Izvara thaa| vaha apane uparokta parAkramake hI kAraNa mahArAjAmahendra, donoM kalAoMmeM vibhinna antioMko savizeSa pahicAnaneke lie unakI mUrtiyoM ke nIce athavA vizvakarmA Adi upAdhiyoMse bhI vikhyAta huA AsapAsameM unake prAnusaMjJika pazu-pakSiyoMke cihna thA' / yadi yaha jAnanA ho ki ina utsavoM meM isake akti kiye gaye hai| isa sthalapara yaha batA denA atirikta kyA kucha hotA thA to hame mathurAkI Avazyaka hai ki kuzAnakAla aura gupta kAlameM purAnI kalAkI ora hI nihAranA caahie| isase mUrtiyoM ke Asanopara ina cihnoMko aGkita karaneko vidita hogA ki jisa prakAra Ajakalake jaina prathA kucha kama ho gaI thI parantu phira bhI kuzAnakAla rathotsavoMme mUrti ke sAtha-sAtha aneka hAthI, ghor3e, kI bahutasI jaina-mUrtiyAM maujUda haiM jinapara ye cinha ratha, pAlakI, candoye, jhaNr3e, dharmacakra calate haiM aura . aMkita haiN| madhyakAlIna aura Adhunika kAlako aneka nRtya aura gAyana karane vAle rahate hai, vaise mUrtiyoM meM to ye cihna sabhIme maujUda haiN| inake liye hI Ajase 2000 varSa pUrva jaina mUrtiyoMke utsavoMmeM nimna pramANa paryApta haiM :aneka hAthI, ghor3e, ratha, pAlakI, candoye, jhaNDa, dharmacakra Adi zAmila hote the aura aneka AbhU- (a) vahI mohanajodar3o-jilda 1 phalaka 12 paNa-alaGkAroMse yukta candoyeka nIce hAva-bhAva- Tikar3e 17 kI dhyAnastha baiThI mUrti ke nIce hiraNa kA sahita nAcagAna karatI huI bahutasI nartikAe' cinha banA huA hai aura isake Asa-pAmameM hAthI sAtha-sAtha calatI thiiN| jaina sAhityase bhI vidita zera, geMDA aura bhaiseke citra banAe gae hai| jilda naM. 1 phalaka 13 Tikar3e 18 para 1 Rg 4-16-8; 2-12-3;5-30-2 . dhyAnastha khar3I mUrti ke sAmane eka pazukA cihna 1-32-11; 2-12-11, 2-13-2; indro yA cakra yAtmanenamigA zacIpati:- atharva 12.-1-10, banA hai| (A) vahI, mathurAsaMgrahAlayakA sUcIpatra-mati 2 Rga 1-100-7-8; 2-13-4 / _B 76 ke siMhAsanapara cihna banA hai aura matti B 77 meM Asanapara sarpakA cihna banA hai|| vA. 4-22 4(a) vaho jainastUpa bhAdi vo.e.smitha 1601 (i)Archeological Survey of India phalaka 14, 15, 20 / Vol XX 1901. phalaka 16-isameM siMhAsanapara (zrA) Epigraphica Indica Vol. II Part do varSabhoMke cihna bane hai| phalaka 61, phalaka 13, XIV March 1894-Specimen of jain phalaka 64 meM siMhAsanapara siMhake cihna bane haiN| Sculpture from Mathura by A. Buhler 5)vyAkhyAprajJapti 13-6 pR0 316-321 phalaka 3 / (zrA) prAcArAMgasUtra 2-24, 7-37 (i) Impearl Gazeteer Puri District, (i) AdipurANa parva 12, 13, 17, 22, 46 1908, P, 88 (6) paM0 bhAzA gharakRta pratiSThAsArobAra 1, (I) prAcIna jaina smAraka baMgAla bihAra aura zroDI. 86-100 sA, pra. zItalaprasAda-likhita, pR. 86 / (u) zrIjayasenakRta pratiSThApATha 724-768 Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 442 anekAnta [vapa 10 / donoM kalAoMmeM kaI arahanta-mUrtiyAM aisI bhI haiM jisase yaha lupta-prAya eka vizeSa jAtikA ghor3A jinameM ukta prakArake pazu-pakSiyoMke atirikta siddha hotA hai| unake dAyeM bAyeM unake AnusaMgika caityavakSa bhI jilda 3 phalaka 114 Tikar3e 500 se 515 taka banAe gaye haiN| isake lie nimna pramANa dekheM:- svastika aGkita hai| (a) bahI mohanajodar3o jilda 1, phalaka 12 Tikar3e 16, 20, 21, 25, jilda 1, phalaka 12 Tikar3A'18 26 para vRkSa aGkita hai| jilda 3, phalaka 116, Tikar3A 1 jilda 3 phalaka 111 Tikar3e 341 se 347 taka jilda 3, phalaka 118, tAmrapatra B 426 / para geMDA aGkita hai| (A) vahI Epigraphica Indica, phalaka 10 jilda 3 phalaka 110 Tikar3e 304-306 taka kahIM kahIM yaha caitya vRkSa mUrtike zirake Upara para bhaiMsA aGkita hai| chatrAkArarUpameM athavA saghana pattoMvAlI zAkhAoM- jilda 3 phalaka 112 Tikar3e 355 para hiraNa ke rUpameM dikhalAye gaye haiN| isake liye dekheMvahI jaina stUpa Adi-vI0 e0 smitha 1601 / jilda 3 phalaka 114 Tikar3e 480-484, 486 phalaka 14-isameM caitya vRkSa matike zirapara para machalI aGkita hai|| phailA huzrA chatrAkAra dikhalAyA gayA hai| jilda 3 phalaka 110, 111, 115, Tikar3e 310 se 326 taka aura 536 para bakarekA citra adita __ phalaka 11-isameM dAyeM hAthavAlI mUrtike hai| isa bakarekA dhar3a kuhAnarahita bailake samAna hai| zirapara caityavRkSa laTakI huI saghana zAkhAoMke rUpa meM dikhalAyA gayA hai| isakI duma baila ke samAna lambI hai, isakA zira bakareke samAna hai, zirapara do sIMga haiN| zrIjAna. donoM klAoMmeM baila, hAthI, ghor3A, svastika, mArzalane ise (Bison) batalAyA hai| yaha luptaprAya vRkSa, gar3A, mahiSa, hiraNa, matsya, bakarA, maccha, kisI vizeSa jAtikA bakarA siddha hotA hai| Adi citroMko bahuta mahatva diyA gayA hai| jilda 3 phalaka 111 Tikar3e 351 se 361 taka, mohanajodaDokI kalAmeM to ye citra dhyAnastha phalaka 116 Tikar3e naM020, phalaka 118 tAmrapatra nagna matiyoM ke samparkake atirikta bhI Tikar3oM aura 17 para macchake citra aGkita haiN| moharoMpara aGkita hue bahuta bar3I saMkhyAmeM milate ye ciTTha tIrthaGkaroMke pratIka haiNhaiN| isake lie dekheM jaina janazratike anusAra ye samasta cihna nimna 1 Ibid Mohanjodaro tIrthaGkaroMke haiN| jilda 3 phalaka 111 Tikar3e 273 se 340 taka 1 baila-prathamatIrthakara vRSabhanAtha / para vRSabha citra aGkita hai| 2 hAthI-dvitIya tIrtha kara ajitanAtha / jilda 3 phalaka 112 Tikar3e 365 se 373 taka 3 ghor3A-tRtIya tIrthaMkara zambhavanAtha / para hAthI citra aGkita hai| 4 svastika =sAtaveM tIrthakara supArzvanAtha / jilda 3 phalaka 113, 114, 115 Tikar3e 1 se 5 vRkSa-dazaveM tIrtha kara zItalanAtha / 301 taka, 537 se 541 taka, 543, 544. 546, 6gar3A-gyArahave tAthaMkara zrayAsanAtha / 548, 557 para chor3A (unicorn) aGkita hai| isa mahiSa(bhaiMsA)- bArahavetIrthakara vAsupUjya jAnavarakI pIThapara savArIke lie garI lagI huI hai, hiraNa-solahaveM tIthakara zAntinAtha / Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 11-12 ] mohanajodar3okI kalA aura zramaNa-saMskRti 443 1 matsya = aThArahaveM tIrtha kara arahanAtha / banI haiM jisake dAyeM-bAyeM camara dhArI yakSa-yakSiNI 10 bakarA-satrahaveM tIrtha kara kunthunAtha / khar3e haiN| chatake eka konemeM eka sundara rAjahastIkI 11 mAranaveM tIrtha kara puSpadanta / hai, jisake dAyeM cAyeM saeDoMmeM kamalaina cinhoMkI moharoMke milane aura zeSa tIrtha- kalikA aura phUla lie do hAthI khar3e haiM / chatake karoMke cinhoMkI mohareM na milanese vidita hotA dUsare kone meM navagraha sUrya candramA aura rAhakI hai ki mohanajodar3o aura haDappAkI khudAIse jo mUrtiyAM banI haiN| tIsare kone meM lakSmIkI mUrti hai stara nikale haiM ve usI yugakI saMskRtike dyotaka haiM, aura cauthe konemeM bAr3ake bhItara khar3A huA jaba kevala 18 tIrthakara hI avatarita hue the popalakA caityavRkSa banA hai, jisake dAyeM-bAyeM arthAt yaha yuga mahAbhAratayuddhakAlase hI purAnA hAthoMmeM phUlamAlAyeM aura jalakalaza liye striyAM nahIM hai balki sUryavaMzI rAma-rAjya kAlase bhI khar3I haiN| inameM rAjahastIkI kendrIya mUrti dvitIya pahalekA hai| tIrthakara ajitanAthakI pratIka haiM aura nandIpara ye cihna tIrthaGkaroMke pratIka honese vinayakI vastu AditIrthakkara vRSabha bhagavAnake pratIkarUpa bailake khurakA cihna hai| mAne jAte the isI prakAra hAthIguphA nAmakI guphAmeM jaina jaisA ki lekhakane 'jaina kalA aura usakA samrAT khAravelakA jo prasiddha lekha utkIrNa hai mahatva' zIrSaka lekhameM batalAyA hai,' ye cihna jaina usakI prArambhika pAMca paMktiyoMpara vRddha maMgala kalAmeM kevala tIrthakaroMke AsanoMpara hI aGkita svastika aura nandIpada aura 17vIM paMktike anta meM hue nahIM milate balki yaha cihna vinA tIrtha kara caitya vRkSake cihna bane hue haiN| va mUrtiyoMke bhI stUpoMkI bAhoM, toraNadvAroM, stambhoM, (2) abhI hAla meM agrohekI khudAI meMse jo mandiroMkI dIvAroM, tAmrapatroM aura jhaNDoMpara bhI tAMbeke 52 caukhUTe sikke prApta hue haiM, unake aGkita hue milate haiN| aitihAsika yugame bhI ye sAmane kI ora vRSabha aura pIchekI ora siMha yA cihna vinA tIrthakaramUrtiyoMke vinaya vastuke caitya vRkSakI martiyAM banI huI haiN| ye sikke taurapara upayukta hote rahe haiM, jaisA ki nimna uddha- niHsaMdeha divAkara-rAjyakAlake haiN| divAkarake raNoMse siddha hai: sambandhameM DA. satyaketukA mata hai ki divAkara (1) kaliGgadeza ( ur3IsA prAnta) ke prasiddha zrInAthakA putra thaa| isane purAne paramparA gata khaNDagiri parvatapara lagabhaga IsA pUrva pahilI sadIke dharmako choDakara jaina dharmakI dIkSA lI thii| jaina jaina samrATa mahAmeghavAhana khAravela tathA usakI agravAloMmeM yaha anuzrati prasiddha hai ki, lohAcArya rAniyoM aura uttarAdhikArI vaMzajoMdvArA banI huI svAmI agrohA gae aura vahAM unhoMne bahutase jo aneka guphAyeM maujUda haiM unameM anantanAthakI apravAloMko jaina dharmakI dIkSA dii| jainoMke guphAke bizAlabhavanakI pichalI dIvArapara trizUla, 1. Archeological Survey of Indiasvastika. dharmacakra aura nandIpadake mAlika Vol LI Bihar and Orissa 1931-p 273. cihna bane hue haiN| svastika aura dharmacakrake nIcekI ' agrohekI khudAI-vAsudevazaraNaagravAla, "prAcI tarapha eka prAlayameM khar3eyoga tIthekara kI mUti bhArata' prathamavarSa sambat 1110 prathama saMkhyA pR. 54 1 dekheM 'anekAnta' varSa 5 kiraNa / aura 2, 3. apravAla jAtikA prAcIna itihAsa 1138 pR. pa0-12 116-118 rA. satyaketu vidyAlakAra / Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 444 anekAnta [ varSa 10 kathana anusAra usa samaya agrohAmeM rAjA dikhA- dasarI ora siMhake pratIka aGkita hai| hAthIke Upara kara rAjya karate the| ve zrIlohAcArya ke ziSya hogae caityakA AkAra banA huA hai aura siMhake UparakI the| unake anukaraNa meM anya bahutase agrohA nivA- ora svastika aura sAmane kI ora candrasahita siyoMne jainadharma svIkAra kiyA / apravAhoMmeM caityake AkAra bane haiN| bahutase loga jainadharmake anuyAyI haiM,ye saba zrIlohAcAryako apanA guru mAnate haiN| zrIvihArIlAla jainane __ candrasahita caityAkAra samrATa candragupta mauryakA rAjacihna hai,jo AkAra pIcheke sabhI mauryavaMzI bhI apane "agravAlaitihAsa" meM 'jainapranthoM ke AdhAra para ukta matakI puSTi kI hai| rAjAoMkA rAjacihna ho gayA thaa| takSazilAse prApta eka sikkepara, jise zrI kaniMghamane apanI 'bhAratake jaina paTTAvaliyoMke anusAra lohAcArya nAmake prAcIna sikke' nAmaka pustakameM prakAzita kiyA, do AcArya hogae haiN| inameM prathama lohAcArya apara candrasahita caityakI AkRtike nIce svastikakA nAma sudharmAcAryazrIgautama gaNadharake bAda vIranirvANa cihna bhI banA huA hai| isa sikkekI eka ora sambat 28 meM jainasaMghake AcArya hue; dUsare prAcArya bhadrabAhu dvitIyake ziSya the jinako vora nirvANa saM0 Ho 'sAmpradi aura dUsarI ora "mauryo' zabda ulli683 vaSe bAda 156 I0 sanmeM svargavAsa haA thaa| bita hai| DA0 jAyasavAla ke mataanumAra / yaha ye dakSiNadezastha bhaddalapurase vihAra karate hue sikkA spaSTatayA samrATa azoka ke pautra sAmpratikA agrohA Aye the aura divAkarako jaina dharmakI dIkSA sikkA hai / isa kathana se pUrNatayA siddha hai ki takSadI thii| zilAkA upayukta sikkA bhI-jisapara candrasahita ___ 'apravaizya vaMzAnukIrtanam' kA bhI rAjA divA. caitya aura svastikake sAtha-sAtha hAthI aura siMharakakA ullekha karanA aura use jaina banAnA sUcita ke cinha bhI aGkita haiM-mauryavaMzI rAjAoMke sikke haiN| sambhavataH ye samrAT sAmprati athavA uttarA karatA hai ki jaina agravAloMmeM pracalita anuzrati dhikAriyoMke sikke haiN| yaha bAta bhalI bhAMti pramAaitihAsika tathyapara Azrita hai| Nina hai ki mauryavaMzI rAjAoMkA kula dharma samrATa isa taraha ukta sikke divAkararAjyakAlIna i0 azokake antima jIvanake kucha varSe chor3akara zurU sanakI dUsarI zatAbdoke haiM, jinapara prAcIna jaina se Akhira taka jainadharma rahA hai| jainadharma-pracAra saMskRti kI mAnyatA anusAra vRSabha, siMha bhaura tya vRkSake cihna aGkita kie gaye haiN| 4. The coins of India by Brown, phalaka 1 sikkA naM05 (3) isIprakAra takSazilAse prApta hue sikkoM meM * Ancient Coins of India by CunninkaI sikke aise haiM jinakI eka bAra hAthI aura gham Plate II Coin no.20 1. agravAla itihAsa vihArIlAla jaina pR.11, 12. 6. Modern Review-June 1934 P.647 2. (a) SaTakhaNDAgama, dhavalA,TIkA prathama pustaka 7. (a) Jainism an early faith of prastAvanA pro. hIrAlAla amarAvatI 1637 pR0 Ashokaby G. E. Thomas, P. 2364.-71. TAmasAhabane likhA hai ki candraguptake samAna usake (zrA ) jambUdvIpaprajJapti ( dekheM jainasAhitya saMzo putra bindusAra aura pautra prazoka bhI jainadharmAvalambI the| isake liye unhoMne mudrArAkSasa, rAjataraMgiNI dhaka khaNDa 1 aMka 4, vIrani0 saM0 2446 pRSTha 146) aura zrAIne akabarIke pramANa diye haiN| 3. amavAlajAtikA pracInaitihAsa (satyaketu) pR.117 (bhA) azokake abhilekha / Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 11-12 ] mohanajodar3okI kalA aura zramaNa-saMskRti 445 ke kAraNa samrATa sampratikA jaina itihAsa meM vahI cihna vaisA hI hai jaisA ki mauryavaMzI rAjAoMkI sthAnahai jo samrATa azokakA bauddha itihAsa me haiN| mudrAoMpara milatA hai / ina bAtoMke atirikta yaha isake lie hemacandrAcAryakRta pariziSTa parva vizeSa bAta bhI dhyAnameM rakhane yogya hai ki ukta stambhoMparadarzanIya hai| ina hAlAta meM svabhAvata: yahI siddha kI pailakI mUrtiyAM mohanajodar3o vAlI moharoM aura hotA hai ki ukta sikkoMpara jo hAthI aura siMha Tikar3oMpara utkIrNa bailakI taraha khar3e AkArakI ke cihna bane hue hai ve avazyameva jainasaMskRtise ghaniSTha haiN| yaha zivake prasiddha nandI cailako taraha baiThe sambandhita haiN| jaisA ki pIche kaI sthaloMpara bata- AkArakI nahIM haiN| apabha bhagavAnakA cinha, jaisA lAyA jA cukAhai, hAthI dUsare tIrtha kara ajitanAthakA ki usakI samasta prAcIna aura navIna mUrtiyoMse cihna hai aura siMha antima tIrtha kara mahAvIrakA siddha hai, prAyaH khar3e AkAra bailakA cinha hai| cihna hai| (5) sAranAthakA Lion Capital cauvIsa ___(4) bihAra prAMta ke campArana jileke rAmapUrvA AroM vAlA dharmacakra vRSabha aura ghor3e ke citr| lauriyA, nandanagar3ha aura mujaphpharapura jile ke kolhu.. ina jantuoMke Tikar3e jisa bar3I saMkhyAmeM A sthAnoMmeM maurya rAjavaMziyoMdvArA sthApita kie mohanajodar3oke sabhI gRha kSetroMse mile haiM unase hae jo 2300 varSa purAne pacAsa pacAsa phuTa Uce yaha nibhrAntatayA siddha hai ki jaise jaina saMsArameM eka pASANIya stambha khar3e hue mile haiM unapara vRSabha tIrthaGkaroMke pratIkarUpa pazu athavA vRkSa Adi aura siMhakI bar3I-bar3I manojJa mUrtiyAM rakkhI huI cihna dIgha saMsargake kAraNa mUrtiyoMke samAna hI haiM ? yadyapi ina mUrtiyoM athavA stambhoMpara kisI vinaya aura bhaktikI vastu banagae haiM vaise hI mohanaprakArake koI lekha aGkita nahI hai, to bhI isa jodar3oke Tikar3oMpara utkIrNa jantu oMke citra bAta ko dhyAnameM rakhate hue ki mauryavaMzakA kuladharma yogI mahApuruSoMke pratIka hone ke kAraNa prAcIna jaina dharma thA. yaha bAta nirvivAda rUpase kahI jA bhAratameM vinaya aura bhakti kI vastu the aura zraddhAla sakatI hai ki ye stambha Adi aura antima jaina gRhasthI jana inheM apaneko aniSTa kara ghaTanAoMse tIrthakara vRSabhanAtha aura mahAvIrakI ho zubha smRti bacAne ke lie mantroMkI taraha prayogameM lAte the / meM khar3e kie gae hai, kyoMki vala vRSabhanAtha bhagavAna zrI jaoNna mArzalane bhI ina Tikar3oMpara utkIrNa jantu aura siMha mahAvIra bhagavAnake prasiddha cihna hai| oMke sambandhameM apanA mantavya dete hue upayukta isake atirikta kolhuzrA prAma, jahAMpara eka siMha- matakI hI puSTi kI hai| stambha khar3A huA milA hai, bhagavAna mahAvIrasa dAkTara prANanAtha-nAgarI pracAriNI patrikA, vizeSatayA sambandhita hai| pUvakAlame yaha prAcIna ___ bhAga 16, aMka 1, pR0 114, vaizAlI nagarakI eka nikaTavartI vastI thI-jahAM 2"No other hyoPthesisaccounts for bhagavAna mahAvIra kA janma huA thaa| rAmapUvA vAla the numerous specimens of these anisiMha-stambhapara vRSabha aura tIna maharAbavAle mals seals found distribution over caityaka cihna bhI bane hue hai / yaha caitya- almost every building on tine site as compared with the small number of clay 1 pariziSTaparva-hemacandrAcArya zloka 66-102 / / sealings, not does any other hypothesis Archeological Survey of India- accounts for the religious character of New Imperial Series Vol LI-Bihar many of the devices engraved on them and Orissa 1931.pp5-29. ..... we are forced to the conclusion Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 446 anekAnta [ varSa 10 donoM kalAbhoMmeM upAsaka jana ina citroM meM nizcayase pAsa baiTha vandanA karane jisa taraha Ajake bhAratameM sAdhAraNa janameM vAlA puruSa apane vaMzakA nAyaka pratIta hotA hai bhakti mArgakI pradhAnatA hai, aura aneka dhanI sampati. aura anya khar3e hue upAsakajana usake parivArazAlI bhakta loga pUjA bandanArtha apane-apane iSTa ke AdamI hai| devoMkI mUrtiyAM banavAne, mandira nirmANa karane meM (A) vahI mathurA saMgrahAlayakA sUcIpatra-jaina apanA ahobhAgya mAnate haiM vaise hI 200 varSa pUrva mUrti naM0 B. 4, B. 5, B. 12-se 18 taka, B. prastuta mathurA-kalAke kAlameM aura 5000 varSa pUrva 66 se 73 tk| mohanajodaDoke kAlameM yahAMke bhakta-jana iSTa devoM- inameM mUrtiyoMke AsanoMpara upAsaka jana paMkti meM kI bhartiyAM aura maMdira banavAne meM apane jIvanakI khar3e hue haiN| inameM naranArI aura bAlaka saba hI saphalatA mAnate the aura apane jIvanako kRtArtha zAmila haiN| ina upAsakoMkI saMkhyA pratyeka mUrtimeM karane ke liye ina mUtiyoMke AsanoMpara yA dAyeM bhinna bhinna hai; kisI meM do, kisI meM tIna, kisImeM 7 bAreM apanI aura apane parivAravAloMkI pAkR aura kisI meM pATha upAsaka jana khar3e hai| inamese tiyA~ banavAte the, isaliye prastuta donoM kalAoMmeM kucha khar3e hue hAtha jor3a bandanA kara rahe haiM aura kucha yogiyoMkI mUrtiyoMke AsanoMpara inake pratiSThApaka ghuTanoMke bala baiThe hAtha jor3a namaskAra kara rahe hai| aura nirmAtA mahAnubhAvoMke saparivAra citra bhI donoM kalAoMmeM nAga upAsakarahe haiM, isake liye dekheM(a) vahI mohanajodar3o,jilda 1 phalaka 12 para donoM kalAoM meM ina yogIzvaroMke pradhAna upAcitra 18-isameM sAta bhakta jana mUrtike nIce khar3e haiM saka yakSa aura nAgoko dikhalAyA gayA hai isake aura eka martike samakSa ghuTanoMke bala baiThA huA hAtha liye dekheM:jor3a bandanA kara rahA hai, barAbarameM eka pazukA (a) vahI mohanajodar3o-phalaka 116 citra citra banA huA hai| 26, phalaka 118 citra 11 / jilda 3 phalaka 116 citra 1-isameM chaha upA. ina citroM meM yogiyoMke donoM ora ghaTanoMke bala saka jana mUrtike UparavAle bhAgameM khar3e haiM, martike baiThakara donoM hAthoMse namaskAra karate hue nAgoMko sAmane eka pazukA citra hai, usake pIche eka puruSa dikhalAyA gayA hai| ghuTanoMke bala baiThA hAtha jor3a bandanA kara rahA hai| (A) vahI mathurAsaMgrahAlayakA sUcIpatra-jaina jilda 3 phalaka 118 tAmrapatracitra naM0 B426- mUrti ne. 15-isa mUrtike donoM ora nAgaphaNa isameM bhI chaha upAsaka jana mUrti ke UparavAle bhAgameM dhArI upAsaka vandanA kara rahe haiN| khar3e haiM / mati ke sAmane eka pazukA citra banA hai, (i) vahI Epigraphica Mathura-pR0 366 isake pIche eka puruSa ghuTanoM ke bala baiThA hAtha jor3a phalaka 2 citra A-isameM eka stUpakA citra diyA bandanA kara rahA hai| gayA hai, isake donoM ora vRkSa khar3e haiM / isa stUpako that the majority if not all of the an1- do supaNe,jinakAzarIra bAdhA pakSIkA aura AdhA mals portrayed on these seals whether manuSyAkAra hai,aura pAMca kinnara, jinakA zarIrAdhA mythical or real had some sacred or ghoDekA aura AdhA manuSyoMkAra hai, puSpamAlAeM magical import in the eye of the own - aura kalaza hAthoM meM liye pUjArtha bheMTa kara rahe haiN| Ibid Mohenjodaro vol. I, P.66-74 (I) Archeological Survey of India ers.. Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 11-12 ] mohanajodaDokI kalA aura zramaNa-saMskRti vArSika riporTa 1630-1934, prakAzita 1636 sindha dezakI prAcIna dhArmika sabhyatAjilda 1 pRSTha 30-isameM rAjagRhake manyAramaThake aba dekhanA yaha hai ki 5000 varSa pUrva sindha UparI tIna staroMkI khudAIse jaina kalAkI jo vastueM dezameM rahanevAle loga kisa prakArako dhArmika saMskRti meM prApta huI haiM uname nimna cIjeM bhI zAmila hai- ke anuyAyI the| yaha jAnaneke lie hamAre pAsa TUTI huI jaina mUrtiyoM ke do zira aura eka dhar3a, usa purAtAtvika sAmagrIke atirikta jo mohanalAla pattharakA TUTA huA eka zilAkhaeDha jisapara jodar3oM aura har3appAkI khudAIse milI hai aura koI isAkI dasarI zatAbdIke eka abhilekha-sahita sAdhana Aja paryApta nahIM hai| isa sAmagrIparase vipulAcalapara baiThe hue mahArAja zreNikakI eka mUrti nissaMdeha yaha niSkarSa nikatA hai ki purAne jamAne banI hai / eka aura ghar3A huA zilAkhaNDa jisapara meM sindhavAsI loga laghu eziyAke dezoM meM basane IsAkI tIsarI sadIke abhilekha sahita eka ora vAlI purAnI jAtiyoM kI taraha dharatI mAtAko mahAATha nAgaphaNadhArI puruSoMkI mUrtiyAM haiM aura dUsarI devI jagadambA mAnate the| ve apane pUrva puruSoM aura ora tIna khar3e puruSoMkI mUrtiyAM haiN| yaha khaNDa mAtAoMke upAsaka the| ve unhIM ko apanI vastiyoM kisI jaina martikA TUTA huA nicalA khaNDa mAlUma ke saMrakSaka mAnakara deva-deviyoMke rUpameM unakI upAhotA hai, jisapara mUrti ke pratiSThApaka upAsakoMkI sanA karate the / unakA mata thA ki yaha carAcara AkRtiyAM aGkita hai| sRSTi puruSa strIrUpa AkAza-pRthviIke sammelase donoM yugake kalAkAroMne arhantoMke prati yakSa-yakSa utpanna huI hai| isa Azayase ve liGga aura yoniko NiyoM kI anupama bhakti darzAne ke lie unakI aneka bhI pUjate the| parantu itane vivecana mAtrase hamArA anveSaNakArya khatama nahIM ho jaataa| hameM dekhanA sundara alaMkRta mUrtiyAM nirmANa kI haiN| inameMse kitanI hI stUpoM aura devAlayoMke stambhoMpara utkIrNa yaha hai ki kyA usa jamAneke logoMkA dArzanika kI gaI haiM / hasa ke liye dekheM vikAsa yahAMtaka uThakara hI rahagayA thA yA unhoMne isase bhI bhAge bar3hakara kisI AdhyAtma-saMskRtiko (a) vahI Epigraphica India pR0 312 bhI apanAyA thaa| isakA samAdhAna idhara-udharakI isapara eka AyAgapaTTakA citra diyA huA hai| kalpanAoMse na karake svayaM Tikar3oMpara utkIrNa isameM eka eka stUpake sAmane do nAcatI huI yakSa yogIjanakI mUrtiyoMse hI karanA adhika prAmANika NiyoM ko dikhalAyA gayA hai| aura lAbhadAyaka hogaa| (A) vahI Epigraphica IndicapR0 316,321 phalaka 3-isameM arhantoMke utsavoM meM nAcatI gAtI ina yogiyoMkI mUrtiyoMko yadi dhyAnase madhyahuI yakSaNiyoMko dikhAyA gayA hai| yana kiyA jAye to patA calegA ki inameM nimna ra lakSaNa vidyamAna haiM:(i) vahI jaina stUpa Adi vI0 e0 smitha 1601 lapa phalaka 12, phalaka 60, phalaka 61, phalaka 62, phalaka 1. puruSAkAra,2. zAnta taruNa mudrA,3. dhyAnArUr3ha, 63-inameM toraNadvAroM aura stambhoMpara aneka sundara 4. nAsAdRSTi, 5. kAyotsarga bhAsana-donoM hAtha yakSaNiyoMko dikhAyA gayA hai| ghuTanoM taka sIdhe laTakate hue| 6.digambara veza(I) vahI mohanajodar3o, jilda 1 phalaka 11- niSparimahIpastra-zastrahita bhRkuTikSepa-rahita / isapara har3appAse prApta eka nAcate hue yakSako mUrti ina uparyukta lakSaNoMse spaSTatayA vidita haiM ki / dikhalAI gaI hai| ve loga nire zAktavAda yA pitRvAdako hI mAnane Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [ varSa 10 valo nahIM the, ve zizna aura yonikI hI upAsanA aneka hAva-bhAva-sahita racI jAtI haiN| parantu karanevAle nahIM the, pratyuta adhyAtmavAda, tyAgamArga mohanajodar3o aura har3appAko kAryotsarga pratimAoM. saMnyAsamArga, yogasAdhanA, dhyAnamudrArUpa kisI kA Adarza aihika vAMchAoMkA tyAga hai / isaliye zramaNasaMskRtiko bhI mAnanevAle the| unakI tulanAke liye hameM bhAratakI zramaNa-zAkhAabhI yaha nirNaya karanA hai ki jisa adhyAtma- oMkI mUrtiyoM kI ora hI dekhanA hogA / bhAratameM saMskRtiko unhoMne apanAyA thA vaha saMskRti bhAja tIna sampradAya aise haiM jo purAnI zramaNa-saMskRtike bilkula khatama hocukI haiM yA vaha bhAja bhI pUrvavat anuyAyI haiM- zaiva, bauddha aura jaina / pracalita hai,yadi vaha pracalita hai to usakI sAdRzya- ziva-mRtiyoMse tulanAtA kahAM para hai, usakA pratinidhitva Aja kauna kara e " iname zaiva aura bauddha sampradAyoMkI devAlayoM meM rahA hai| isa gutthIko sulajhAneke lie hameM nizcaya jitanI ziva aura baddhakI martiyAM purAne sAMskRtika mogA ki saMsArake kina logone upayukta vaMbhAvazeSoMse prApta huI hai una parase yaha nivivAda lakSaNoMvAlI mUrtiyoMkI racanA kI, kauna unake upA kahA jA sakatA hai ki, mohanajodar3okI upayukta saka bane rahe aura kauna una jaisI jIvana-caryA ko kA mUrtiyA~ apanI banAvaTa aura zailImeM bhinna apanAte rahe haiN| prakAra kI haiN| ___ jahAM taka bhAratase bAharavAle dezoMkA savAla zivakI kitanIhI mUrtiyA~ to dakSiNakI naTarAja hai, bahutasI purAtAttvika khoja honepara bhI vahAM mUrtiyoMke samAna tANDava nRtya karatI huI haiM / aura kisI aisI saMskRtikA patA nahIM lagA, jisameM kitanI hI dhyAnI matiyA~, jaise ki matharAke kaMkAlI vItarAgatA, nagnatA, niSparigrahatA, yogasAdhanA, TIlese prApta huI haiM, caturbhujI haiMdhyAnalInatA Adi jIvanacayokA samAveza ho| ve apane eka hAthameM trizUla, dUsaremeM DamarU isaliye upayukta praznakA uttara bhAratako sImAme tIsaremeM cakra, cauthema rUdrAkSamAlA thAme hue hai| hI daDhanA hogaa| bhAratame bhI,jahAM taka sAdhAraNa usake zirake bAla sAveSTita jaTAjUTa ba~dhe hai, hinda mUrtiyoMkI nimoNakalAkA prazna hai, ziva- sarpa hI usake galekA hAra hai, bhujoMpara bAjUbanda martiyoM ko chor3akara zeSa samasta devI-devatAoMkI hai aura kAnoM meM karADala haiN| mAthepara tIsarI Akha matiyA~-cAhe ve brahmAkI hoM, cAhe viSNu aura bIII aura mastaka para ardhacandra khilA hai| viSNu-avatAroMkI hoM, cAhe sarasvatI, lakSmI, IsAkI chaThI zatAbdIke prasiddha gaNitajJa aura dargA Adi deviyoM kI hoM-prAyaH bhArataka prAcIna jyotiSajJa zrIvarAhamihirane apanI bRhatsaMhiprAgaitihAsika zAsaka nAga athavA yakSa yakSaNi- tAmeM 'pratimAlakSaNa' nAmakA jo 58vAM adhyAya yoMkI mUrtiyoM ke anurUpa hI racI gaI haiN| unakA likhA hai, usameM bhI ziva-pratimAkA lakSaNa nimna Adarza tyAgI tapasvI vizvabhUtapati nahIM hai, prakAra diyA hai:balki unakA Adarza parAkramI vaibhavazAlI aizvarya zaMbhoH zirasIndukalA vRSadhvajo'pi ca tRtIyamUrdham / sampanna eka iha laukika bhUpati hai / isiiliye| zUlaM dhanuHpinAkaM vAmAdhe vA girisutArdham // 43 // ve sabhI vastrabhUSaNa tathA zaratra-astra-sahita athavA arthAt zivamUrtike mastakapara candrakalA, dhvajameM 1 -The development of Hindu Icno- - . - graphy by J.N.Banerjee Ph.D.Calcutta, 1. vahI mathurA saMgrahAlaya kA sUcIpatra, mUrti naM. 1941 p113. D. 41, D. 43, D.441 Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 11-12 ] mohanajodar3okI kalA aura zramaNa-saMskRti 444 vRSakA cihna, lalATa meM tIsarA netra, eka hAthame aura durdhara dhyAna-sAdhanAvAle mArgakA bhI virodha trizUla, dUsare hAthameM pinAka nAmaka dhanuSa, vAmaardha kiyA hai| isa taraha caryA kI dRSTise yaha atizayabhAgameM pArvatIkA vAma ardha bhAga hotA hai| yukta pravRtti aura nivRttivAle mArgoMke bIcakA eka isameM sandeha nahIM, ki zivakI ukta pratimAe~ mAdhyamika mArga hai| isa saMskRtikA pravartana Ajaaneka tAttvika aura AdhyAtmika bhAvanAoMko se DhAI hajAra varSa pUrva bhagavAna buddha ke dvArA huA darzAnevAlI aura kavitAke samAna kanApUrNa haiM; parantu hai| bhagavAna buddhane isa saMskRtike pravartanameM apaneisa sthAnapara ziva-pratimAoMko ukta vivakSApara se pUrvavartI kisI mahApuruSako apanA Adarza nahIM vicAra karanA hamAre liye anAvazyaka hai| isa batAyA / jaisA ki unhoMne kahA hai ki 've isake eka sthalapara hameM kevala yahI dekhanA hai ki yaha mohana- svataMtra pravartaka hai| isaliye mohanajodaDoke yugameM jodar3o aura mathurAkI kAyotsarga-pratimAoMkI zailI- bauddha saMskRtike cihna DhUr3hanA eka nirarthaka parizrama hai / kA anusaraNa nahIM karatI aura na unakI taraha aiti- isake atirikta bhagavAna buddha kI sabhI mUrtiyAM hAsika yogI puruSoMkI vAstavika pratimAe~ hI haiN| paridhAna-sahita haiN| ve kucha bhUmisparza mudrAdhArI haiM, vAstava meM yogiyoMkI alaMkArika (Symbohc) parantu adhikAMza abhaya-mudrA dhArI haiN| bhUmisarzamartiyA~ banAne kI kalAkA vikAsa prAcIna bhAratameM mudrAmeM buddhadeva padmAsana baiThe rahate hai, aura unakA nahIM huA thaa| yaha zailI aitihAsika yugakI hI dAhinA hAtha nIce kI ora laTakatA rahatA hai| hAthakI sRSTi hai| Mohenjodaro Vol-I, Plate 12 : 17 hathelI bhI bhUmikI ora khulI hotI hai| abhayamudrAkI mUrti jisako Sir John Maishal ne zivakI meM abhaya pradAna karatI huI dAhine hAthavI aMguliyA~ prAraMbhika mati batalAI hai vaha bhI ukta prakArakI UparakI ora sIdhI khar3I rahatI haiN| aura hathelI zivamUrtiyoMse bhinna zailIkI hai| vaha trinetrIkI bAharakI ora dikhAI detI hai / bhagavAna buddha kI kucha bajAya trimukhI hai| usame trizUla hAthameM na hokara mUrtiyAM vyAkhyAna-mudrAme bhI pAI jAtI haiN| inameM zirapara aGkita hai| usame chAtI aura hAthoMpara buddha bhagavAn zikSA dete hue dikhalAe gae haiN| unameM sarpa na hokara AbhUSaNa aGkita hai| mUrti padmAsana lagAe baiThI rahatI hai, dAhine hAthakI ___ ina saba bAtoMse siddha hai ki mohanajodaDokI tarjanI aMgUTheko chUtI huI banAI jAtI hai, jisase kAyotsarga-mUrtiyA~ zaiva mUrtiyA~ nahIM haiN| eka vRtta-sA bana jAtA hai| buddha bhagavAnakI isa bauddhamUrtiyoMse tulanA prakAra vyAkhyAna karanevAlI martiyA unake dharmacakra pravartanArtha sAranAthameM pAMca bhikSoMko bauddha dharmakA jahA~ taka bauddha saMskRtikA sabAla hai, isameM sandeha upadeza vyakta karane ke bhAvako liye hue hai / vara-mudrAnahIM ki, vaha prAcIna zramaNasaMskRtike mUlamase hI phUTI meM bhagavAna buddha khar3eyoga AzISa yA vara dete hue huI eka zAkhA hai| sAMsArika jIvana dukhamaya hai, dikhalAe gae haiM / avAstavika hai, heya hai| isa tAttvika bhAvanAmeMse - varAhamihira ne bhI apanI saMhitA (a0 58) meM hI isakA janma huA hai| icchA proMke tyAgako hI mUrtiyoM ke lakSaNa dete hue buddhamUrtikA jo lakSaNa diyA buddhane duHkha-nivRttikA mArga batalAyA hai; parantu isa hai usameM batalAyA hai kiduHkhanivRtti ke liye usane jahAM viSaya-vAsanA aura 'buddha bhagavAnkI pratimAke hAtha, paira, kamala rekhAbhoga-vilAsavAle laukika mArgakA tathA devatA mAnakarI vAdiyoMke yAjJika kriyAkANDI mAgekA virodha 1. zrI vAsudeva upAdhyAya M. A. 'bhAratIya prastarakatA kiyA hai, vahAM usane zramaNoMke liSTa kAyakleza aura yoga'-kalyANakA yogAGka' 1935,10734-736, Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 450 anekAnta [ varSa 10 ora jhuke hoM, pannAsanake Upara vaiThe hoM, aura aisI atha bimba jinendrasya kartavya japaNAnvitam / buddha pratimA ho, mAnoM jagatakA sAkSAt pitA hai|' RjvAyatasusasthAnaM taruNAma digambaram // zrIvatsabhUSitoraskaM jAnuprAptakarAgrajam / jainamUrtiyoMse tulanA nijAMgulipramANena sASTAMgula............ // isa taraha buddhamUrtiyoM ke lakSaNa bhI mohanajodar3o kahAdiromahInAMza zmazrazeSavirjitam / vAlI kAyotsarga mUrtiyoMse mela nahIM khaate| kevala ardhapralambakaM datvA samApyeta ca dhArayet // jaina arhantoMkI mUrtiyAM hI aisI haiM-cAhe ve Adhu jaina anuzrutikeanusAra vartamAna 25 tIrthakkaroMmeMnika kAlakI hoM yA madhyakAlavI, guptakAlIna hoM se RSabhadeva, neminAtha aura mahAvIrako chor3akara yA kuzAnakAlakI athavA maurya kAlavartI-jo mohana zeSa 21 tIrthaGkaroMne kAyotsarga Asanase hI nirvANa jodaDovAlI mUrtiyoMke lakSaNoMme pUrNa samAnatA prApta kiyA hai| rakhatI haiN| __ maurya-kAlIna, kuSAna-kAlIna, aura pazcAtkA___ isake atirikta bhAratIya sAhitya meM jahA~ kahIM lIna hajAroM kAyotsarga jaina mUrtiyoM ke atirikta antimUtiyoMkA varNana bhAyA hai vaha mohanajodar3o aitihAsika yugakI gommaTezvara (bAhubali ) saMbaMdhI vAlI ukta mUrtiyoMke hI anurUpa hai |shrii varAhamihira / jainakalAkI lokaprasiddha mUrtiyAM bhI maisUra aura ne vRhatsaMhitAmeM kahA hai : haidarAbAda riyAmatoMmeM, zravaNavelagola, kArakala, aAjAnulambabAhuH zrIvarasaH prazAntamUrtizca / veNUra Adi sthAnoM meM pahAr3I caTTAnoMko kATakara digbAsastaruNo rUpavAMzca kAryo'ItAM deva // 18-4 // 56, 42 athavA 82 phuTa UMcI banI huI hai, ve saba arthAt-jAnu taka lambI bhujAoMse yukta, zrI. mohanajodar3oke samAna haiN| gvAliyara kilekI 56 phuTa vatsa-cihnase suzobhita, zAntasvarUpa, digambara, taruNa RSabhanAthakI pratimA, indaurake nikaTa baDaaura uttamarUpasahita antidevakI pratimA bnaave| vAnIkI RSabhanAtha bhagavAnkI 84 phuTa UMcI jainasAhityameM bhI jahAM kahIM arhanta-mUrtiyoM ke pratimA aura TIkamagar3ha riyAsatameM ahAra kSetrakI 18 vana milane se bhI upaka matako phuTa UMcI bhagavAna zAntinAthakI aura 11 phuTa karate hai / yathAH UMcI bhagavAn kunthunAthako mUrtiyAM bhI kAyotsarga zAntaM nAzAgraSTi vimala guNagaNebhrAjamAna prazastaM mudrAvAlI haiN| inameMse zravaNavelagolavAlI mUrti mAnonmAnaM ca vAme vikRtavarakaraM nAmapadmAsanasthama / gagavaMzI rAjA rAcamallake mantrI zrIcAmuNDarAya byussagolavipANisthalinahitapadAmbhojamAnamrakambum dvArA ha83 I0 ke lagabhaga nirmita huI hai aura ahAra dhyAnAruTaM vidainyaM bhajata munijanAnandakaM jenabimbam // 70 // kSetrakI martiyAM vi0 saM0 1237 me utkIrNa huI hai| -zrIjayamenAcArya-kRta pratiSThApATha arthAt-zAntamudrAdhArI, nAsAgradRSTi, vimala dhyAna, yoga ora AsanakI purAnI sabhyatAguNoMse zobhAyamAna, mAnonmAnase prazasta, bAyeM hAtha- bhAratake yogIjana sadAse apanI mAnasika ekApara dAyAM hAya dhAraNa kie hue padmAsanameM sthita, pratA, cintAnirodha aura yoga-samAdhike lie vividha athavA kAyotsarga meM sthita donoM hAtha sIdhe jAnuoM prakAra ke AsanoMkA Azraya lete rahe haiN| binA yogataka laTake hue aura donoM caraNa kizcit antarase Asana grahaNa kiye dhyAna nahIM laga sakatA, isabhUmipara Tikehue, prIvA kiJcit jhukI huI, dhyAnA- lie bhAratake ziSTajana zrAsanako sadA upAsanAkA rUDha, dInatArahita munijanoMko Ananda denevAlI eka jarUrI aMga mAnate rahe haiN| ina AsanoMmeM ve aisI jaina mUrti bhajanI caahie| ___ cAhe baiTheyoga hoM yA khar3eyoga, zarIrako sthira aura imIprakAra vasunandipratiSThAsaMgrahameM kahA gayA hai- sIdhA rakkhA jAtA hai aura indriyoMko viSayabAsa Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 11-12] mohanajodar3okI kalA aura zramaNa-saMskRti 451 nAoMse virakta karake samatAmeM laya kiyA jAtA hai| arthAt-mokSa cAhanevAle yogIko cahie ki zetAzva upaniSad meM kahA hai vaha gambhIra ho, stambha-samAna nizcalamUrti ho, birunnataM sthApya samaM zarIraM dIndriyANi manasA nivezya paryavAsanase virAjamAna ho, A~kheM na adhika khulI brahmoDupena pratareta vidvAn srotAMsi sarvANi bhayAvahAni // hoM na adhika banda hoM, Uparake dAMta nIce ke dAMtoM arthAta-chAtI. grIvo aura zira tInoM aGgoMko para rakkhe hue hoM, samasta indriyAM vazIbhUtahIM, sIdhA UcA karake, zarIrako sama nizcala banAkara zAstrakA pAragAmI ho, manda manda calate hue zvAsa aura ekAgracintAdvArA indriyoMko hRdayameM samyaka zvAsasahita ho, manovRtti nAbhike Upara, mastaka rUpa laya karake jJAnIko bhaya utpAdaka samasta srotoM- hRdaya, vA lalATa meM sthApita ho, aisA hokara use dharma ko AtmadhyAnakI naukAdvArA tara jAnA caahie| aura zukla dhyAnoMkI ArAdhanA karanI caahie| isI prakAra kaNThopaniSada meM kahA hai kAyotsarga Asana jainazramaNoMkI vizeSatA hai-- taM yogamiti manyante sthiramindriyadhAraNam / isa sthala para yaha batalA denA Avazyaka pratIta apramattastadA bhavati yogo hi prabhavatyasau // 6-11 // hotA hai ki kAyotsarga, jo mohanajodar3oMke yogI jovanakA eka vizeSa lakSaNa hai, jaina arhantoMkI hI arthAt-iMdriyoMko sthira banAkara rakhanA hI vizeSatA hai / jaina pranthakAroMke atirikta anya yoga hai| jaba manameM saMkalpa-vikalpa paidA aura prandhakAroMne jahA~ kahIM bhI aSTAGgayogakA varNana vilaya hAne banda ho jAte hai taba apramatta pramAdarahita) karate hae zrAsanake bheda-prabhedoMkA vivaraNa diyA hai| dazAkI prApti hotI hai| usame kAyotsarga AsanakA koI ullekha nahIM hai / isIprakAra bhagavadgItA 6, 11-14 meM kahA isake viparIta jaina AcAryona sthala-sthala para jainagayA hai ki yogIko kamarake UparakA ghar3a, gardana, mani AcAra kA varNana karate hue unake dhyAnake lie aura mastaka eka sIdhame acala rakhakara idhara-udhara padmAsana aura kAyotsarga zrAsanapara vizeSa jora diyA na dekhatA huA nAsikAke agrabhAgapara apanI dRSTi STi hai| usake kucha namUne yahAM uddhRta kiye jAte haiM:jamAkara dhyAna karanA caahie| (a) dhIra vIra puruSa samAdhikI siddhike AdipurANa (jainapurANa ) parva 27 meM, dhyAna lie kASTake takhatepara tathA zilApara athavA bhUmidhyAtA-dhyeya-sambandhI vistRta vivecana dete hue, zrI para vA bAlU retake sthAna meM bhale prakAra sthira zrAsana jinamena AcArya na 21-62 me, dhyAnIkI A~khoMkI kre| ye zrAsana kitane hI prakAra hai-paryata hAlata ke lie kahA hai - zrAsana, adhapayeka Asana, vAsana, vIrAsana, 'nAtyunmiSan na cAtyantaM nimiSan' sukhAsana, kamalAsana, kAyotsargazrAmana, ye saba arthAta-dhyAnIkI bhAMkheM na to bilkula khulI Asana dhyAnake yogya mAne gaye haiN| jisa jisa hI honI cAhie~ aura na bilkula banda hii| Asanase sukharUpa upaviSTa muni apane manako isItaraha harivaMzapurANa (jainapurANa) parva 56 meM nizcala kara sake vahI sundara zrAsana muniyAko kahA gayA hai grahaNa karanA cAhie tathA isa samaya-kAla doSase gambhIraH stambhamUrtiH san paryaGkAsanabandhanaH / jIvoMke sAmarthya kI hInatA hai, isa kAraNa kaI nAsyunmIjanimIlazca dattadaMttApadantakaH // 32 / / AcAryone paryakAsana (padmAsana) aura kAyotsarga nivRtta karaNagrAmavyApAraH shrtpaargH| maMda maMdaM pravRttAntaH praannaapaanaadisNghrH||33|| dekheM, pAtamjana yAgadarzana, maharSi vedavyAsa-kRta nAbherUddharva manovRtti mUrdhni cAhadi bAlake / bhASya aura vijJAnabhi-kRta vArtika-sahita, sAdhanapAda mumucuH prANidhAyAsaM dhyAyed dhyAnadvaSaM hitam ||3 // sUtra 46 / Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 452 anekAnta [varSa 10 ye do hI Asana prazasta kahe haiN| tapa kiyA ki bhUmime uga ugakara jaMgalakI latAe~ (A) jisakA mana caMcala hai, vaha kaise isake zarIrapara car3ha gaI, sAMpoM aura dImakoMne dhyAnastha ho sakatA hai| isalie dhyAnake lie isake padasthala meM apanI bambiyAM banA lIM, jaMgalake kAyotsarga aura paryaGkAsana, jo sukhAsana haiM mRga use nirjIva ThUTha jAnakara isake zarIra se apanA vAJchanIya haiN| anya zrAsana dhyAnake lie zarIra khujalAne lge| inake tapake prabhAvase inake viSama honese Azraya lene yogya nahIM haiN| nikaTame rahanevAle siMha, bAgha, cItA, rocha, Adi (i) jisameM donoM bhujAe~ lambI kI gaI ho, kara jantu bhI karatAko chor3akara saumya ho gaye / cAra aMgulake antarase pAMva sthita hoM, saba jaba isa prakAra yoga sAdhana karate hae eka varSa aGgopAGga nizcala hoM vaha zuddha kAyotsarga hai pUrA honapara pAyA parantu unheM kaivalya prApta na huA // 65 // kAyotsarga mokSamArgakA upakArI hai| taba bharata cakravartI aura deboMne unake pAsa Akara ghAtiyA karmokA nAzaka hai. maiM usako svIkAra prArthanA kI ki bhagavan 'prasanna hajiye, zalyako dara karanA cAhatA huuN| kyoMki jina bhagavAnane isakA kIjiye aura isa ghora sAdhanAko samApta kiijiye| sevana kiyA hai, aura usakA upadeza kiyA hai isapara bAhubali niHzalya ho, kaivalya padako prApta // 652 // kaSAyoMke kAraNa jo trigaptimeM hue| devoMne unakI pUjA kI aura unake baiThane ke ullaMghana hAho, vratoMmeM jo atIcAra hA liye gandha kuTI bnaaii| ho, paTakAyake jIvoMkI avirAdhanAme jo apanI isa dIrgha aura kaThora tapasyAke kAraNa aticAra huA ho, sAta prakArake bhaya aura bAhubalI sadAke liye tapasviyoMke vAste eka Adarza ATha prakArake madoMke kAraNa jo aticAra hA bana gaye / yaha unakI isa mahimAkA hI phala hai ho, brahmacaryameM jo aticAra lagA ho; ina samasta ki tIrthaGkara na hote hue bhI jainasAhitya unakI doSoMke nAzake lie maiM kAyotsarga AsanakA gaurava-gAthAoMse aura jaina prastara-kalA unakI Azraya letA hU~ // 653, 654 // jo kucha deva- mUrtiyoM se bharapUra hai|| manuSya-tiryaca kRta va acetanakRta upasarga haiM, unheM atharvavedake vrAtyakAeDa 15-1 (3) meM eka maiM kAyotsargame sthita hudhA sahana karatA vrAtyakI vismayakArI tapasyAke sambandhame yaha kAyotsarga eka varSakA utkRSTa aura antamuhUrta ullekha milatA hai "sa savatsaramUva tiSThateta devA aba van vrAtya kA jaghanya hotA hai||| 656 // ki nu tiSThasIti // 1 // so'vavIdAsandI me saMbharanisvati ukta vivecana meM jo eka sAlake utkRSTa kAyo- // 2 // tasmai vrAtyAyAsandI samabharata // 3 // ".... " tsargakA jikra kiyA gayA hai usakA saMketa spaSTatayA athona-vaha varSa bhara taka sIdhA khar3A rahA, usa mahAtapasvI bAhubalIkI bhora hai jo AdibrahmA taba devani kahA-vrAtya ! tU kyoM khar3A hai| vaha RSabha bhagavAnakA putra aura AdicakravartI bharata, bolA mere liye AsandI (baiThanakI caukI) le Ao, jisake nAmapara hamArA deza Ajataka 'bhArata' ve usa vrAtya ke liye prAsandI le aaye| kahalAtA hai, kA choTA bhAI thaa| jaina anubhati ti- isakA saMketa, jaisA ki zrI rAmaprasAda candAne ke anusAra isane eka sAla taka eka sthAnameM kahA hai', spaSTatayA eka jaina zramaNakI ora to hai hI. kAyotsarga Asanase sIdhe khar3A rahakara aisA ghorATi B. loka .. 1 jJAnarNava -zrIzubhacandrAcArya kRta, 28-6-12 / 2. Ramprasad chanda-Memoris of 2 zrAdipurANa-zrIjinasenAcAryakRta, 21.71 / the Archeclogical Survey of India, No. 3 mUlAcAra-zrIbahakera prAcAryakRta, 610.656 / 41-1929, P.31. Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 11-12] mohanajodaDokI kalA aura zramaNa-saMskRti 453 ----- - parantu uparyukta anubhUtike anusAra yaha saMketa loka sAta narakoMvAlA adholoka sthita hai| isakI nAbhikhyAti-prApta bAhUbalIko ora hI mAlUma hotA hai| meM meru parvata hai| isake kaTitaTa-bhAgameM jambUdvIpa jainasaMskRtikI mAnyatA anusAra kAyotsarga- Adi aneka dvIpa-samudroMvAlA madhyaloka sthita hai| pAsanakI jo mahimA, usake jo Adarza aura uddezya isakI nAbhise Upara aura kandhoMse nIcevAle IsvI kAla kI dUsarI sadIke jaina AcArya vaTTakerane madhyabhAgameM 14 svargaloka sthita haiM, kandhoM meM Upara bayAna kie haiM, jaina sAdhuoMke kAyotsargakA AraNa,acyuta nAmake do svarga sthita haiM, grIvAmeM nava vahI varNana buddha bhagavAnane majjhimanikAyake 14veM praveyika, ThoDomeM paJcaanudiza, ceharemeM paJca suttameM diyA hai| anuttarasvarga sthita haiM aura sarvocca lalATa-bhAgameM upayukta mAnyatA kAraNa kAyotsarga AsanakI siddhaloka sthita hai| prathA Ajakala bhI jyoMkI tyoM jainiyoM meM pracalita zramaNoMkI jo mAnyatA Upara jaina harivaMza hai| pratikramaNa aura sAmAyika ke samaya Aja bhI purANase uddhRta kI gaI hai vahI mAnyatA bhAgavata jaina tyAgI aura zrAvaka loga prAyaH kAyotsarga pugaNa meM dI huI hai| Asanase hI khar3e hokara dhyAna lagAte haiN| vidvAna purupa virAT puruSake aGgoM meM hI samasta ukta prakAra ke sabhI pramANoMko dhyAna meM lekara loka aura usame rahanevAlI vastuoM kI kalpanA karate zrI vI. sI. bhaTTAcArya M.A. ne tathA zrI rAmaprasAda haiN| usakI kamarase nIceke aGgoMme sAtoM pAtAla hai, candAne yahI mata nirdhArita kiyA hai ki kAyotsarga usase Upara ke aGgoM meM sAtoM svarga haiM, pairoMse lekara zrAmana jainadharmakI hI vizeSatA hai| kaTi paryanta sAtoM pAtAla aura bhUlokakI kalpanAkAyotsarga AsanakA tAttvika AdhAra- kI gaI hai| nAbhimeM bhuva lokakI, hRdayame svarga loka isa sthala para yaha batalA denA bhI jarUrI hai ki kI, vakSasthalame mahaH lokakI, donoM stanoMme tapaloka ina zramaNoMne kAyotsarga Asanako jo apanI dhyAna kI, gale meM jalalokakI, aura mastakameM brahmAke nitya sAdhanAke lie vizeSatayA apanAyA hai usakA eka sthAna satyalokakI kalpanA kI gaI hai| vizeSa kAraNa hai aura vaha hai unakI eka prAcIna vaidika sAhitya ke adhyayanase patA lagatA hai ki tAttvika dhaarnnaa| irA dhAraNAke anusAra yaha adhikAMza vaidika RSiyoMko bhI loka-sambandhI upaloka Adi-anta rahita, anAdi-nidhana) svataH siddha yukta mAnyata akRtrima hai, jIva-jIva dravyoMse bharapUra hai aura "antaritodaraH kozo bhUmi budhno na jIryati dizo hyasya puruSAkAra hai| adhaH madhya aura Urdhva lokoMkI saksyo corasyottaraM bijam; sa eSa kopo SasudhAnaH / apekSA athavA bhUH bhuvaH svaH kI apekSA yaha tIna ko tasmin vizvamidaM zritam / " prakArakA hai| -chAndogya upa0 3, 15-1 ____ isa apaurapeya puruSAkAra lokakI uru-jaMghAmeM arthAt - vaha koSa (zarIraloka) jisakA 1. isake lie dekheM isI lekhakA antima bhaag| udara antarikSa hai, caraNa bhUmi hai, dyau uttara bila 2. (A) The India Iconography By BC. (zira) hai, dizAeM kAna hai-kabhI jIrNa nahIM hotA. ___Bhattacharya M. A, 1939P. 185. vaha vasunidhi hai (athot-vaha agni, pRthvI. (B) The Modern Review 1932- vAyu, antarikSa, dhau, zrAditya, candramA aura nakSatra Sindh five thousand years ago. pp. 150, by Ramprasad chanda. .. (janI) harivaMzapurANa 5, 26-32 3. tiloyapaNyAttI 0,133-118, trilokasAra 3-6 / 2. bhAgavatapurANa, skandha 2, adhyAya 1,32-12 Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [ varSa 10 ina ATha prakArake lokoMse bharapUra hai)'| samasta / paramAtmA puruSAkAralokake anurUpa hI puruSAkAra hai| vizva usake Azrita hai| yaha mAnyatA usakI loka-prasiddha sarvajJAtAvAda kA ___ isake atirikta vaidika sAhitya meM jagaha-jagaha hI eka anivArya niSkarSa hai| usakA mata hai ki jaba jahAM virAT loka racanAkA varNana AyA hai vahAM use AtmA mohamAyAse rahita ho, apanI samasta icchApuruSAkAra hone ke kAraNa 'puruSa' 'adhipuruSa' sattAse oM aura kAmanAoMko jIta letA hai,to vaha svarAjyahI janAyA gayA hai| __ ko prApta kara letA hai, svarAjya prApta karanepara vaha cUki puruSakA bhakAra aise adbhuta vRkSake samAna sarvagata,sarvabhU , sarvavita,sarvajJa hojAtA hai-zrarthAn hai jisakA zira rUpa mUla Upara kI ora hai aura hAtha- vaha apaneko jAnatA huA sabako jAnanevAlA ho pAMvarUpa zAkhAyeM nIcekI ora haiM, isa vAste jAtA hai / usameM sva aura para, jJAtA aura jJayakA brAhmaNa RSiyoMne puruSAkAra lokake lie upayukta koI vikalpa na rahane ke kAraNa vaha samasta bhUtoMmeMprakArake azvattha vRkSakI bhI upamAdI hai: samasta lokoM meM vyApta ho jAtA hai| zrAtmA jJAna(a) UrdhvamUjo'vAzAkhA, eSo azvatthaH snaatnH| pramANa hai, jJAna jJaya-pramANa hai, jJaya lokAlokatadeva zukra tadbrahma, tadevAmRtamucyate // pramANa hai isalie sampUrNa jJAnI AtmA athAt -kaThaupa06-1 paramAtmA alokAkAza-veSTita lokapramANa hai| loka (zrA) UrdhvamUlamadhaHzAstramazvatthaM prAhuramyayam / puruSAkAra hai isalie paramAtmA bhI AkAzaveSTita -gItA 15-1 puruSAkAra hai| arthAt-yaha lokavRkSa jisakA zira UparakI isa puruSAkAra paramAtmA kI mAnyatA to itanI aura para nIcekI ora haiM sanAtana aura avyaya hai| vizvavyApI hai ki paramAtmAko puruSAkAra mUtidvArA isakA kabhI nAza nahIM hotaa| saMketa karane kI prathA kevala bhArata deza taka hI lokakI yahI mAnyatA bhAratake sabhI tAntrikoM sImita nahIM hai balki yaha prathA bAhirake dezoM meM ko bhI mAnya hai / unakA mata hai ki "yathA piNDe bhI phaila kara jahAM pazcimakI ora uttarIya yorUpatathA brahmANDe" ke dezoM taka pahu~cI hai vahAM pUrvakI ora samasta puruSAkAra paramAtmAkI mAnyatA cInameM bhI vyApaka huI hai| isa puruSAkAra lokakI mAnyatAke sAtha-sAtha vaidika saMhitAe~ aura upaniSad to ukta zramaNasaMskRti kI yaha bhI prAcIna mAnyatA hai ki, mAnyatAke udAhaNoMse bharapUra hai / jinake kucha 1..... 'aSTau vasava..... ||2||ktme iti agnizca namUne isa prakAra hai:pRthvI ca vAyuzvAntarikSaM cAdityazca yozca candramAzca mohamayAjjJAnadarzanAdharaNAntarAyakSayAca kevalam / nakSatrANi caite vasava etapu hIdaM vasu sarva hitamiti -umAsvatikRta tatvArthA dhigamasUtra 10-1 tasmAdvasava iti" -vR0 upa. 3, 6, 3 upa03, 6,3 . 2 (gha) zrAdA NANapamANaM, NANaM nnyppmaannmutttthi| 2. (ka) tasmAdvirAjAyata virajo adhipuruSaH --Neya logAlogaM tamhA NANaM tu samvagayaM // -Rgveda 10,10,5 -kundakundAcAryakRta pravacanasAra, 1-23 (kha) sa IkSatemenu lokAH loka pAkhAnnu sajA iti // (pA) pamcAdhyAyI 2, 83-838 so'damya eva puruSa samuddhatyAmUcchayat // 3. Dr. Pran Nath-Indian Historical -eta. upa0 1,13, 4 Quarterly Vol. VIII June 1932-- (ga) caraka saMhitA, zarIrasaMsthAna, adhyAya 5 The scrip of the Indus Valley 3. History of Indian literature Vol. Seals-p. 21. I. 1927, pp. 586-605 by Dr.Winternitz. "The cult of representing the Sup: , Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ --- -- --- - kiraNa 11-12 ] mohanajodar3okI kalA aura zramaNa-saMskRti 455 yasya bhUmi kamAntarikSamutodaram / ___ isa sUktameM jisa jyeSTha athAt Adibrahmako divaM yazcakre mUrdhAnaM tasya jyeSThAya brahmaNe namaH // 32 // namaskAra kiyA gayA hai vaha jainamAnyatAke anusAra yastu sUryazcakSuzcandramAzca punarNavaH / vRSabha-pratIkadhArI AditIrthakara RSabha bhagavAna hai| agni yazcaka pAsyaM tasmai jyeSThAya brahmaNe namaH // 33 // punaH paramAtmAkA virATa svarUpa varNana karate yasya vAta: prANApAnau cacurakSiraso'bhavan / hue muNDaka upaniSadma likhA haidizo yazcaka prajJAnIstasmai jyeSThAya brahmaNe namaH // 34 // agnimUI cakSuSI candrasUyauM dizaH yaH zramAt tapaso jAto lokAnta sarvAnta samAnaze / zrotre vAgvivRtAzca ghedaaH| somaM yazcake kevalaM tasmai jyeSThAya brahmaNe namaH // 35 // vAyuH prANo hRdayaM vizvasya padayAM -atharvaveda, kANDa 10 sUkta 36 pRthivI yaSa sarvamUtAntarAtmA / / arthAta-jisane bhUmiko apane caraNa,antarikSa -muNDaka upa02-1-4 lokako apanA udara, divyalokako apanA sira arthAt-dya loka jisa puruSakA zira hai, candra. banAyA hai uma jyeSTha brahmake lie namaskAra hai // 32 // mUrya netra hai, dizAyeM kAna hai, vANI vistRta veda jisane sUrya aura candramAko apanI donoM AkheM banAyA hai, vAyu jimake prANa haiM, vizva jisakA hRdaya hai, hai , agnilokako apanA mukha banAyA hai, usa jyeSTha pRthvI jisake pAMva hai aisA puruSa samasta bhUtoMmeM brahmake lie namaskAra hai // 33 // vAyuloka jisake vyApaka hai, arthAt vaha sabakA jJAtA-dRSTA hai| prANApAna samAna hai, aGgirama jisake cakSuke samAna haiM, jisane dizAoM ko kAna banAyA hai, usa jyeSTha saMsArake una sabhI dezoMmeM bhI jahAM yahUdI,IsAI, brahmake lie namaskAra hai // 34 / / jisane ghora tapasyA- athavA isalAma dharma pracalita haiM paramAtmAko purudvArA sarvAnta lokAnta arthAt sabake antameM sthita SAkAra mAnA gayA hai / kyoMki unakA kahanA hai ki lokazikhirarUpa siddhalokako prApta kiyA hai aura paramAtmAne manuSya ko apane sadRza, apanI Akatijisane kevala soma arthAt sampUrNa Anandako prApta ke anurUpa paidA kiyA hai| kiyA hai, usa jyeSTha brahmake lie namaskAra hai // 36 / / isa prakAra paramAtmAkI mAnyatAke prAdhArapara hI jaina yatiyoMne piNDastha dhyAnakA varNana karate reme God by the boneosign does not hue likhA hai-dhyAnIko cAhie ki vaha apanI appear to be confined to India. nAbhimeM merukI kalpanA kare, grIvAma nava veyiThis cult so widely spread that it koMkI. ThoDIma pazcaanudizoMkI, ceharemeM pazcAnuttara appears to have reached the extreme kI aura lalATame miTalokamI kA corner of Northern Europe on the jaina saMskRtike isa tAttvika vivecanase siddha one side and a corner of Asia viz. China on the other." As for as 1. Bible-old testament-Genesis.And Vedas and Upanishadas are concer God said-'Let us make God in one ned they abound in passages referr image after our likeness, 1-26 ing to the supreme being by words like puruSa and adhipuruza etc." 2. vasunandi-zrAvakAcAra 460-463. Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [ varSa 10 hai ki kAyotsargarUpa dhyAnamudrA puruSAkAra paramAtmA bhI maujUda haiN| unapara bahutasA parizrama karanepara bhI athavA parabrahmakA sAkSAt svruuphai| ataH para- duniyAke prAcIna lipi-bhASA-vizeSajJa abhI taka mAtmapada kI siddhi ke lie zramaNoM-dvArA kAyotsarga- pUrNarUpase saphala-manoratha nahIM ho pAe haiN| ina abhi rUpa dhyAna lagAnA svAbhAvika hI hai| lekhoMke par3he jAnepara vivAda-grasta viSayapara bahuta ukta tAttvika mAnyatAoMke zrAdhArapara hI prakAza par3hane kI sambhAvanA hai| aba taka isa kSetrameM vizeSajJoMne jo gaveSaNAyeM kI haiM ve kisI taraha bhI upa. DA0 prANanAthane nizcita kiyA hai ki mohanajodar3o. kI likhatameM jahA~ kahIM puruSAkAra-cihna upa yukta matakI virodhI nahIM haiM ; balki yadi DA0 prANa nAthakA mata svIkAra kiyA jAve to ina Tikar3oM aura yukta hue haiM ve saba paramAtmasvarUpa bhAva ke pratIka haiN| moharoMpara utkIrNa cihnoM aura lekhoMse siddha hai ki ve kisI vizeSa manuSya jAtiko pragaTa nahIM krte'| jainadharma, zAkta, pAzupata aura zaiva Adi purAne niSkarSa tAntrika dharmoM kA sindhadezakI purAnI saskRtike __ isa prakAra uparyukta vivecanase yaha niSkarSa 8 sAtha gaharA sambandha hai / DA. prANanAthakA to yaha bhI kahanA hai ki inameMse kitane hI Tikar3oMpara 'jinezaH' nikAlanA anivArya ho jAtA hai ki mohanajodar3okI vA 'jinezvara' zabda spaSTarUpase likhe hue haiN|' yogI mUrtiyAM jaina arhantoMkI mUrtiyAM haiN| yaha mAnakara hI hama ina mUrtiyoMke ziroMpara rakkhe 1. Indian Historical Ouarterly Vol. hue trizUloMkA, kandhoMpara par3I huI jaTAoMkA, unake VIII N. 2, June 1932" The Scirpts nikaTa khar3e hue vRkSa aura jantuoMkA, unakI upA on the Indus Valley Seals" by Dr. sanA karate hue nAga yakSa aura manuSyoMkA, unapara Pran NathaGkita hue dharmacakradaNDoMkA, bahuta bar3I saMkhyA Tikar3oMpara utkIrNa hue jantuoMkA eka aisA susaM. "The names and symbols on plates gata aura buddhigamya vivecana kara sakate haiM jo purA annexed would appear to disclose tattva, zilAlekhoM aura sAhityase pramANita hai| a connection between the religious sAtha hI tAttvika mAnyatAoM, dhArmika bhAvanAoM cults of the Hindus and Jainas with aura aitihAsika anuzrutiyoMse AdhArita hai| those of the Indus people. P. 27." * It may also be noted that the insina Tikar3oM aura moharoMmeMse anekapara abhilekha cription on the Indus seal No. 449 1. DA. prANanAtha-vahI Indian Historical reads according to my decipherments Quarterly p. 21 "Jinesvar" or "Jinesah" Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIya 1 seTha rAmacandrajI khindukAkA viyoga- kArobArake lie de dI jaavegii| ataH anyatrakA vicAra na rakha kara mahAvIrajIkA hI vicAra rakkhA jayapurake prasiddha samAja-sevI seTha rAmacandrajI jAve to ati uttama ho|' isake bAda ve jayapura meM khindukA maMtrI zrIdigambara jaina atizayakSetra mahA kaI vAra mile aura gata phavarI mAsameM vedI pratiSThAke vIrajI, Aja isa saMsArameM nahIM hai, unakA gata 13 avasara para zrImahAvIrajI kSetrameM cAra dina taka to jalAIko Akasmika dehAvasAna ho gayA hai ! A. unake pAsa hI ThaharanekA avasara milaa| antima kasmikakA prathe kisI relave, moTara yA havAI milanA unase tA014 maIko huA thA, jabaki unhoMne vimAnAdikI durghaTanA se nahIM, balki hRdayagatika zrImahAvIrajI aura vIrasevAmandira-sambandhI mere rukanesa hai-Apa jayapura meM ha~sI-khuzI zAmakA eka patrapara vicAra karane ke lie mujhe jayapura bulAyA bhojana karake mitroM ke sAtha AnandapUrvaka bAtacIta thaa| ina saba avasaroMpara unase milakara mujhe bar3I kara rahe the ki isa bIcame ApakA jI kucha maca prasannatA huI aura unakI sAdagI, nirabhimAnatA lAyA, usI samaya DAkTarako bulAyA gayA, DAkTara tathA kAryakuzalatA Adi kitane hI guNoMkA acchA ne rakta cApa dekhane ke lie yatra lagAyA hI thA ki paricaya milaa| sAtha ho yaha bhAvanA utpanna huI ki itanemeM hI ApakA prANa-pakherU ur3a gayA ! aura vIrasevAmandirako yadi ina jaise maMtrIkA sahayoga saba dekhateke dekhate stabdhase raha gaye !! kisIkI prApta ho to vaha bahuta kucha unnata ho sakatA hai| kucha bhI nahIM calI !! pahAr3asA hRSTa-puSTa sundara aura ataH ukta duHsamAcArako pAkara hRdayako eka nIroga zarIra eka dama dharA-zAyI ho gayA !!! isase dama dhakkA lagA aura kucha zoka umar3ane lgaa| uso adhika sasAra kI nazvaratA, kSaNabhaMguratA aura samaya ceta hubA, 'iSTaviyoga-aniSTayogameM sahanaprANiyoMkI bebasIkA aura kyA pramANa ho sakatA hai? // 61 zIlatA rakhane kI bAta yAda AI aura zrIpAnandI khindakAjose patrAdi-dvArA paropakSaricayato merA AcAryakA yaha vAkya sAmane zrA upasthita hamAkucha pahalese thA, parantu sAkSAt paricaya unakA gata yo nA'tra gocare mRtyorgato yAti na yAsyati / disambaramAsake antima saptAhameM prathamavAra usasamaya sa hi zoka mRte kuvena zobhate netaro janaH / / hA thA jabaki maiM bA0 chATelAlajI kalakattA vAloM- jo mRtyuke gocara kabhI huA nahIM hai nahIM aura ke pAsa jayapura gayA huA thA aura ve unase tathA hogA nahIM, vahI kisIke maranepara zoka karatA hayA mujhase milaneke lie seTha vadhIca'dajI sahita padhAre zobhAko prApta hotA hai, anya koI bhI manuSya zoka the aura unhoMne yaha mAlUma karake ki vIra-sevA- karake zobhAko nahIM pA sktaa| maMdirako sarasAvAse dehalI yA rAjagRhI bhAdi le hama bahutase praNiyoMko apane sAmane marate jAnekA vicAra cala rahA hai, bar3I namratA prasannatA hue dekhate haiM aura asaMkhya prANiyoMkI maraNavArtA aura udAratAke sAtha yaha prastAva rakhA thA ki ko sunate rahate haiM, phira bhI apaneko amara nahI to 'vIrasevAmandirako yadi mahAvIrajI kSetrapara sthira jarUra samajhate haiM, aura yaha nahIM socate ki lAyA jAve to kSetrakI orase use eka hajAra ru. hama niranara kAlake gAlameM cale jA rahe haiM, prAya mAsikakI sahAyatA dI jA sakegI aura seTha badhI- kAyakA koI bharosA nahIM, kala ko hamArI bhI yahI candajI-vAlI dharmazAlA usake nivAsa sthAna aura gati hosakatI hai| yahasaba moha hai aura yahIM sababhUle Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 anekAnta [barSa 10 hae hai-prAyaH sAga saMsAra isI bhUla ke cakkara meM se padArtha-pATha lekara AtmahitakI sAdhanAme par3A huA hai / eka manuSya dUsareke maraNakI to adhika sAvadhAna honA, yaha usase bhI Upara tathA cintA karatA hai, usapara zoka prastAva pAma karatA adhika Avazyaka hai / / hai parantu apanA maraNa jo nikaTa A rahA hai, usakA bindakA jI apane maraNake pIche jo padAthepATha tarapha koI dhyAna nahIM detA ! yahI bajaha hai ki manuSya chor3a gaye hai vaha saMkSepameM isa prakAra hai:kI Atma-hitakI ora pravRtti prAyaH nahIM ho paatii| kisIko bhI apanI javAnI, tandurustI, vaha use bhUle rahatA hai,athavA usake liye samayAdikI bATa johatA rahatA hai aura isa bAtako bhala zakti aura sampatti ke Upara bhale nahIM rahanA cAhie. jAtA hai ki kAlakI dRSTi meM baccA, baDhA aura unaka girata dara nahIM lagatI aura mauta ke vakta unameM javAna athavA rogI-nIrogI, nirbala aura balabAna se koI bhI cIja kAma nahIM paatii| saba samAna hai-vaha vinA kisI bheda bhAva ke sabhI (2) samAja sevAke kAryoM meM barAbara tatparatAke ko apanA grAsa banA letA hai| manuSya apanI isa sAtha bhAga lenA cAhie, jisase samAja tathA dezake bhUla ko yadi samajhe aura maraNa ghaTanAoMse padAtha prati apanA kartavya pUrA ho aura bAdako gauravake lekara apane AtmAkA bhI kucha hita sAdhana karane sAtha nAma liyA jaaske| meM pravRtti kareM to saMsArakA bahuta bar3A kalyANa ho sakatA hai| khindukAjIko pahalese yadi yaha (3) dUsaroMke kAmomeM itanA adhika saMlagna na mAlama hotA ki unakA maraNa 13 julAIko hone- rahanA cAhie, jisase Atmahita gauNa ho jAe, vAlA hai to isameM sandeha nahIM ki ve ese puruSArthI the use bhulA diyA jAya athavA avasara hI na diyA ki apane AtmahitakI sAdhanAkA prayatna jarUra jaay| dUsaroMkI sevA karate hae Atma-sevAkA bhI karate / parantu apanI mautakA hAla pahalese to kisI dhyAna rakhanA cAhie-AtmAko adhikAdhikarUpame ko bhI prAyaH mAlama honA nahIM hai, taba zreyaskara pahicAnanekA yatna karata hue rAga, dveSa kAma krodhayahI hai ki hama apane nityake jIvana meM khAne-pIne mAna-mAyA-lobhAdika zatraoM ke upadravasaM usa Adike samAna Atmahita (dharma) kI bhI niyamita bacAnA cAhiye / aura mautase kabhI gAphila nahI rUpase sAdhanA karate raheM-use anizcita bhaviSya rahanA cAhiye, vaha jaba cAhe A sakatI hai, usake ke Upara na chor3e rakkhaM, jisase anta samayame pazcA. svAgatake lie sadA tayyAra rahanA cAhiye / anyathA ttApake lie koI avasara na rahe aura hama mauta pachatAnA hogA-mauta ke samaya kucha bhI nahIM bana kA paigAma Ate hI apaneko taiyyAra pAe~ / kisI bhI samAja-saMvaka ke nidhana para zoka-sabhAoMkA antame vindukAjIke putroM aura anya kuTumbolakSya kevala zoka prakAzita karake eka ruDhikA janake isa viyogajanya duHkhameM samavedanA vyakta pAlana karanA hI na honA cAhiye, balki upakArIke upakAroMkA smaraNa karate hue usake prati apanA jo karatA huA maiM AzA karatA hUM ki ve vindukAjIke pada-cinhoMpara calate hue unheM bhulA dege aura kartavya hai tathA usake sthAnakI pUrti ke lie-samAja apane jIvanako adhika sAvadhAna evaM satarka rakhanemeM vaisA hI sevaka utpanna karane ke vAste-samAja meM samartha hoNge| kA jo uttaradAyitva hai use parA karane ke lie gahare vicAra ke sAtha koI Thosa kadama uThAnA caahiye| sAtha hI, Atma-nirIkSaNa karanA tathA maraNa-ghaTanA Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 11-1.] sampAdakIya 456 2. anekAntakI varSe-samApti aura agalA varSa- prayatnase 100 aura dUsare vidvAnane 200 naye grAhaka ___ isa saMyukta kiraNa(51-50)ke sAtha anekAntakA banAnekA dRr3ha saMkalpa karake protsAhita kiyA / 10vA~ varSa samAptaho rahA hai| isa barpame anekAnta udhara guNa-grAhaka premI pAThakoMse yaha AzA kI gaI pAThakoMkI kitanI sevA kI, kitane mahatvake lekha ki ve anekAntako aneka mAgoMse sahAyatA bhejakara prastuta kie, kitanI naI khojeM sAmane rakkhIM, kyA tathA bhijavAkara usI prakArase apanA hAdika sahakucha vicAra jAgRti utpanna kI. aura samAjake rAga- sahayoga pradAna kareMge jisa prakAra ki ve anekAntake dveSase kitanA alaga rahakara yaha Thosa saMvA-kArya the, 5veM varSome karate rahe haiM aura jina varSoMmeM karatA rahA, ina saba bAtoMke batalAtekI yahAM jarU. anezantako ghATA na rahakara kacha bacata hI rahI thii| rata nahIM-nitya pAThaka unase bhalI bhaoNti pari- ina saba bAtoMke bharosepara aura inheM bhI ukta cita hai aura jo paricata na hoM ve vArSika viSaya- sampAdakIyame vyakta karate hue 10veM varSa kA prArambha sacI Adiko dekhakara usakA ktinA hI AbhAsa kiyA gayA thaa| sAtha ho, DA. vAsudevazaraNajI prApta kara sakate hai / parantu isa varSakI kucha kiraNeM agravAla ke isa sundara kathanako bhI diyA gayA thA, samaya para nahIM nikala sakI aura yaha saMyukta ki devamUrti tathA devAlaya ke nirmANa tathA pratiSThAdi kiraNa do mahIne ke vilamba prakAzita ho rahI hai, kAryoMme jisa prakAra Arthika dRSTiko lakSya meM nahIM isakA mujhe kheda hai| isakI adhikAMza jimmedArI rakkhA jAtA-arthopArjana usakA dhyeya nahIM hotAakalaka premake Upara hai jisane patrako lete samaya usI prakAra sarasvatIdevIkI mUti jo sAhitya hai usako mamayapara chApakara denakA pukhtA vAdA kiyA usake nirmANAdi kAryoMme bhI Arthika dRSTikolakSya meM thA aura jo pratyeka kiraNako eka saptAhame chApakara nahIM rakhanA caahie| prayojana yaha ki anekAntako deneke lie vacanabaddha huA thA, parantu usane eka zaddha sAhityika tathA aitihAsika patra banAnA kiraNake sAtha bhI apanA vacana pUga nahIM kiyA cAhie aura usameM mahatvake prAcIna granthoM ko bhI aura pichalI kiraNoMka sAtha to bahuta hI lApavAhI. prakAzita karate rahanA caahie| jaina samAjameM sAhikA batAva kiyA hai, jisase mai bhI taMga aagyaa| tyika maci kama honese yadi patrakI grAhakasaMkhyA aisI sthitima pAThakoMko jo pratIkSA-janya kaSTa uThAnA kama rahe aura usasaM ghATA uThAnA par3e to usakI par3A hai usake liye mai unase kSamA cAhatA hUM cintA na karanI cAhie-vaha ghATA una sajjanoMke pichale varSake ghATeko dekhate hae, jisa mAha dvArA pUrA honA cAhie jo sarasvatI athavA jinazAntiprasAdajI athavA unakI saMsthA bhAratIya vANA mAtAkI pUjA-upAsanA kiyA karate hai aura jJAnapITha kAzIne uThAyA thA, mujha isa varSa patrako deva-guru-sarasvatIko samAna dRSTisa dekhata haiM / aisA nikAlane kA sAhasa nahIM hotA thA, canA~ce vaSArambha honepara janasamAjameM sAhityika ruci bhI vRddhiko ke "sampAdakIya'me maine use vyakta bhI kara diyA thA prApta hogI, jisase patrako phira ghATA nahIM rahegA parantu aneka majjanoMkA yaha anarodha hA ki aura lokakA jo ananta upakAra hogA usakA mUlya anekAntako banda nahIM karanA cAhie, kyoMki isake nahIM AMkA jA sakatA-sthAyI mAhityase hone dvArA kitane hI mahatvake sAhityakA gaharI chAna. vAlA lAbha davattiyoM Adise hone vAle lAbhase bInake sAtha nava-nimoNa aura prAcIna sAhityakA kucha bhI kama nahIM hai| aura isapara jainasamAjako sampAdana hokara prakAzana hotA hai, jo banda honapara khAsa taurase dhyAna dekara anekAnta kI sahAyatAme ruka jAyagA aura usase samAjako bhArI hAni savizeSarUpase sAvadhAna hone kI preraNA bhI kI gaI phuNcegii| idhara vIrasevAmaMdirake eka vidvAnane nijI thI, jisameM anekAnta ghATekI cintAse mukta rahakara Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - 460 anekAnta [varSa 10 prAcIna sAhityake udvAra aura samayopayogI nava- ullekha-yogya eka rakama seTha sohanalAlajI kalakattA sAhityake nirmANAdi kAryo meM pUrNataH dattacitta rahe vAloMkI hai-zeSa 6/-) sAre samAjase prApta hue aura isa taraha samAja tathA dezakI ThIka ThIka sevA samajhane caahie| aisI sthiti meM 'anekAnta'ko agale kara ske| varSa kaise cAla rakkhA jAya, yaha eka vikaTa samasyA hai| jaba taka isa varSake ghATekI pUtti nahIM ho jAtI ___ parantu khedake sAtha likhanA par3atA hai ki kisI taba taka Ageke lie koI vicAra hI nahIM kiyA ne bhI isa ora dhyAna nahIM diyA aura na vIrasevA jA sakatA / ataH anekAntake premI pAThakabhI kucha mandirake donoM vidvAnoMne hI apane vacanako pUrA samayake lie dhairya rakkheM, jaba koI vyavasthA Thoka ho kiyA hai| natIjA isa sabakA vahI 'ghATA' huA jAyagI taba unheM sUcita kiyA jaaygaa| hAM, ane. jisake bhayase patrako nikAlanekA sAhasa nahIM hotA kAntakI isa ghATA-putti meM yadi ve svayaM kucha shthaa| isa varSa ke Aya-vyayakA citttth| isI kiraNa yoga denA tathA dUmaroMse dilAnA ucita samajhe to meM anyatra diyA gayA hai, usaparase pAThaka dekheMge ki usake lie jarUra prayatna kreN| sAtha hI, anekAntake 15 mahIneke isa arsemeM patrako DhAI hajArake karIba do do naye grAhaka banAkara unakI sUcanA bhI kA ghATA rahA hai| samAjase sahAyatAmeM kala 268||12) kI rakama prApta haI, jisameM 200) ru0 kI anekAnta-kAryAlayako denekI kRpA kreN| (412 veM pRSTha kA zeSAMza) anUpa saMskRta lAyabrerImeM ApakI likhita evaM (26) jyotiSa sAroddhAra-isako prati anUpa- likhAI huI anekoM pratiyAM haiM / hamAre saMgrahameM evaM saMskRta lAibrerImeM hai| bIkAnerake anya bhaNDAroMmeM bhI Apako likhita (27) vivAhapaTala-isakI prati AcAye kaI pratiyAM prApta haiM bhaNDArameM hai| (28) pAzAkevalI-isakI prati u0 jayacandra ziSya-paramparAjIke bhaNDArameM motIcandrajI khajAnacIke saMgraha meM hai| harSakIrtisUrike samarasiMhanAmaka ziSya the, adhika khoja karanepara ApakI anya kaI janakA dIkSAnAma samarakIrti thaa| saM0 1667 se racanAmoMkA patA lagAnA sambhava hai| 1674 kI likhita pratiyoMkI puSpikAbhoMmeM inakA ApakI likhita pratiyAM nAma pAyA jAtA hai| unake ziSya yazaHkIrtike harSakIrtisUrikI svayaM likhita pratiyeM pracura racita vRttaratnAkarakI vRtti amRpasaMskRta lAyabrerImeM pramANameM pAI jAtI hai| Apake hastAkSara suvAcya the, prApta hai| Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DOOOOOOOOOGoo ke OM aham * anekAnta satya, zAnti aura loka-hitake sandezakA patra nIti-vijJAna-darzana-itihAsa-sAhitya-kalA aura samAjazAstrake prauDha vicAroMse paripUrNa mAsika DOOOOOOOOD 00000000000000000000000 sampAdaka jugalakizora mukhtAra 'yugavIra' adhiSThAtA 'vIrasevAmandira' (samantabhadrAzrama ) sarasAvA jilA sahAranapura sahAyaka sampAdaka 50 darabArIlAla kAThiyA, nyAyAcArya (pharvarI 1650 taka) zrAvaNase dazama varSa ASADha vIrani0 saM0 2474-76, vikrama saM0 2006-7] jalAI 1646 se jUna 1950 prakAzaka paramAnanda jaina zAstrI vIrasevAmandira prakAzana-sthAna-7/33, dariyAgaMja, dehanI RESHEREMIERRETIMATM WERESOMEN MisthW eka kiraNakA mUlya vArSika mUlya pA~ca rupaye NEHANNEL agasta san 1650 pATha pAne HONEYPREENAMEENAMEYAWMMMANtwan EMAINM RAEBAREATMENTMATH 331 DARSHAN Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntake dazake varSakI viSaya-sUcI pRSTa viSaya aura lekhaka viSaya aura lekhaka anekAntarasalaharI-[ jugalakizora mukhtAra 3 aitihAsika bhArata kI zrAdya mUrtiyAanekAntavAda aura paM0 ambAdAsa zAstrI [zrI bAlacandra jaina M.A. 114 [zrIkSa0 gaNezaprasAdavarNI 122 ailaka-pada-kalpanA (11 vI pratimAkA itihAsa) anyatra aprApta ajitaprabhucaritra -[zrI jugalakizora mukhtAra 387 [zrIagara candra nAhaTA 331 katipaya prakAzita granthoMkI aprakAzita apabhraMza bhASAke do mahAkAvya aura kavi prazastiyAM- [zrI agaracanda nAhaTA- 331 kalakattAke jainIpavanameM vRkSAropaNa-samArohanayanando-[50 paramAnanda zAstrI 313 [tulasIrAmajaina 48 aparAdha-kSamA-stotra (ratnAkara)-[sampAdaka 41 pisatrakI eka prAcIna lekhaka-prazastiarthakA anatha-[zrI pa0 kalAzacandra zAstrA 126 / DA. vAsudevazaraNa agravAla 22 arhantutimAlA ( mAghanandI)-[ sampAdaka 353 kavi padmasundara aura di0 zrAvaka rAyamallaaSTasahasrIkI eka prazasti-[sampAdaka 73 zrI agaracandra nAhaTA ahAra kSetrake prAcIna mUrti-lekha-[paM0 govindadAsa kavi banArasIdAsa-[ kumAra vIrendraprasAda 66 ___ nyAyatIrtha 24, 66, 7, 153 kisake viSaya meM maiM kyA jAnatA hUM-- ahiMsA aura satyAgraha-bA0 anantaprasAda jaina [lA0 jugala kizora kAgajI 20 Akhira yaha saba jhagar3A kyoM ?-[bAbU guNacandra muni kauna haiM?-[paM0 darabArIlAla 256 anantaprasAda jaina B. Sc. Eng. 1 gvAliyara kilekA itihAsa aura jainapurAtatvaAcArya vidyAnandakA samaya aura svAmI [paM0paramAnanda zAstrI 101 vIrasena-bA0 jyotiprasAda jaina ema.e. 274 ciTThA hisAba 'anekAnta' dazama varSa 431 mA0 vidyAnandake samayapara navIna prakAza- cekoslovekiyA-[bA0 mAI dayAla jaina B.A. 372 [nyA0 50 darabArIlAla 'koThiyA' 11 jIvana aura vizvake parivartanoMkA rahasyaprAtmA aura pudgalakA anAdi sambandha- [zrI anantaprasAda jaina B. Sc. Eng. 167 [ zrI 'lokapAla' 55 jesalamerake bhaNDArakI chAnabIna-[sampAdaka 425 AtmA, karma, mRSTi aura mukti jainaguhA-mandira-[zrI bAlacandra jaina M.A. 126 zrI 'lokapAla' 87 jaina dhAtu-mUrtiyoMkI prAcInatAApakI zraddhAkA phala-[ca. gaNezaprasAda varNI 35 [zrI agaracandra nAhaTA prAptaparIkSAkA prAkkathana jainendra vyAkaraNake viSaya meM do bhUleM-- / 50 kailAzacandra zAstrI 213 yudhiSThira mImAMsaka Aryose pahalekI saMskRti DA. ambeDakara aura unake dArzanika vicAra[zrI0 gulAbacandra caudharI M.A. 403 [paM0 darabArIlAla jaina koThiyA 165 iTAvAjilekA saMkSipta itihAsa DA0 kAlIdAsa nAgakA dehalImeM bhASaNa[ zrIgirIzacandra tripAThI 265 [AdIzvaralAla jaina ema0 e0 224 Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 3 ] viSaya aura lekhaka ghiSaya aura lekhaka dehalImeM vIrazAsana-jayantIkA apUrvasamAroha- merA zaizava bhI aisA thA (kavitA) (paM0 paramAnanda zAstrI ki.1 TA. pR.3 [zrIvijayakumAra caudharI' dvAsaptati tIrtha karajayamAla (bra. mahezo mere manuSyajanmakA phala[paM0 darabArIlAla 'koThiyA' 164 lA0 jugalakizora kAgajI navapadArtha nizcaya (vAdIbhasiMha) maiM kyA hU~-[paM0 darabArIlAla 'satyabhakta' [zrI paM0 darabArIlAla 'koThiyA' 147 mohanajodar3okI kalA aura jaina saMskRtipatita-pAvana jainadharma zrI bA0 jayabhagavAna eDavokeTa [kSu0 gaNezaprasAda varNI 343 maurya sAmrAjyakA saMkSipta itihAsapacho nIDa kidhara hai terA ? (kavitA) [zrI bAlacandra jaina M A. [vijaya kumAra caudharI 260 jyazodharacaritake kato padmanAbha kAyasthapa. daulatarAmajI aura unakI racanAe~ - [paM0 paramAnanda zAstrI [paM0 paramAnanda zAstrI 1 yuktikA parigrahapaM0 sadAsukhadAsajI-[paM0 paramAnanda zAmtrI 266 [zrIvAsudevazaraNa agravAla bA~De rUpacanda aura unakA sAhitya- rASTrakUTa govinda tRtIyakA zAsana-kAlapiM0 paramAnanda zAstrI 75 zrI ema. govinda pai purAtana jaina zilpa-kalAkA saMkSipta paricaya- vaDalI-stambha-khaNDa-lekhazrI bAlacandra jaina M. A. 388 [zrI bAlacandra jaina MA, pajya varNIkA patra-[paM0 paramAnanda 348 varNIjI aura unakI jayantIprakAza- [lA0jagalakizora kAgajI 323 [paM0 darabArIlAla 'koThiyA' prameyaratnamAlAkA purAtana TippaNa 426 varNI-vApa (kavitA)-sau0 camelI devI 116 brahmacarya (pravacana)-kSaka gaNezaprasAda varNI 220 vidyAnanda-prazasti-[sampAdaka 166 bhagavAna mahAvIra-[DA0 gopIcandra bhAgava 347 vIra-vandanA (kavitA)- yugavIra bhagavAna mahAvIra, jainadharma aura bhArata vIrazAsana-jayantI-[lA0jinezvaraprasAda jaina 34 [zrI 'lokapAla' ____26 zambha-stotra (muniratna koti)-[sampAdaka 311 bhadravAhunimittazAstra- [vaidya javAharalAla zAnti jina-stavana (muni padmanandI)235, 211 335, ,413 [sampAdaka 247 bhAratIya janatantrakI sthApanA zaucadharma (pravacana)-zrI gaNezaprasAdavarNI 83 [zrI vijaya kumAra 'caudharI' 286 zrIagaracanda nAhaTAke lekhapara noTa [paM0 paramAnanda zAstrI 351 mathurA-saMgrahAlayakI tIrthakara-mati [zrI kRSNadatta vAjapeyI 261 zrIpAzvanAthASTaka (rAjasena)-[sampAdaka 2 mandAlasA-stotra (zubhacandra)-[sampAdaka 385 zrIvIra-stavana (amarakIrti)-[sampAdaka 1 mahAkavi raidhU-[paM paramAnanda zAstrI 377 saccI bhAvanAkA phala (pravacana)malameM bhUla-[bA0 anantaprasAda jaina B. Sc. 421 [zra tu0 gaNezaprasAdavarNI 254 Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 4 ] samajhakA phera -[paM0 phUlacanda sizAstrI 256 saMjada padakA bahiSkArasampAdakIya 40, 228, 457 [DA0 hIrAlAla jaina 341, 360 samrATa azokake zilAlekhoMkI amaravANI- saMjada zabda kA niSkAsana [zrI ninda ... 308 [paM0 paramAnanda zAstro sAhitya-paricaya aura samAlocana-38,80,120, saMyama (pravacana)- 0 gaNezaprasAda varNI 157 163,230, 310 harijana-mandira-pravezake sambandhameM merA sAdhu-mahimA-[sva0 kavi dyAnata rAya spaSTIkaraNa-[10 gaNezaprasAda varNI 355 siddhisena-dRSTi prabodha-dvAtriMzikA ___haSekIrtiri aura unake granthazrIsiddhasenAcArya-kRta 200 zrIagaracandra nAhaTA / 407 sonAgirikI vartamAna bhaTTAraka-gahIkA hindI janasAhityake kacha ajJAta kaviitihAsa-[zrI bAlacandajaina M.A.361 vA0 jyotIprasAda jaina M A. 372 /solahavIM zatAbdIke do apabhraza kAvya koDa bila[paM0 paramAnanda zAstrI 160 [bA0 mAI dayAla jaina B.A. 263 anekAnta kI phAileM anekAntakI 10 varSakI phAiloM meM se prathama tIna varSakI phAileM to samApta ho cukI haiM / zeSa varSoMkI phAiloMmeMse kucha phAileM avaziSTa haiM, jinakA mUlya phAila kramase nIce diyA jAtA hai / jina sajjanoMko inameMse kisI bhI phAilakI AvazyakatA ho unheM usako zIghra hI maeNgA lenA cAhiye, phira ye phAila bhI aprApya ho jAe~go / anekAntakI ina phAiloMmeM kaise kaise mahatva ke khoja pUrNa aura bAra bAra par3hane tathA anandhAnAnAdi kAryoM ke lie upayogameM lAne yogya lekha prakAzita hue hai use batannAnekI jarUrata nahIM hai.vijJa tathA sahadaya pAThaka unase bhale prakAra paricita hai:phAina aura malya caturtha varSakI phAila 4) pA~caveM chaThe , , " " sAtaveM pAThaveM navaveM dasaveM , " poSTaja kharca malyase alaga hogaa| vyavasthAka 'anekAnta' sarasAvA ji0 sahAranapura noTa-phAiloMke atirikta kucha phuTakara kiraNabhI abhI milatI haiM, jinameM prathama tIna varSa kI bhI kucha kiraNeM zAmila haiN| pratyeka kiraNakA mUlya jo usapara darja hai vahI liyA jaaygaa| Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIrasevAmandirako prApta sahAyatA anekAntako prApta sahAyatA gata havI kiraNa meM prakAzita sahAyatAke bAda vIrasevAmandirako jo mahAyatA prApta huI hai vaha gata chaThI kiraNameM prakAzita sahAyatAke bAda kramazaH nimra prakAra hai aura usake liye dAtAra mahA 'anekAnta' patrako jo sahAyatA prApta huI hai vaha kramazaH nimna prakAra hai aura usake liye dAtAra nubhAva dhanyavAda ke pAtra hai:11) nA0 arahadAsajI jaina, sahAranapura (pA mahAnabhAva dhanyavAdake pAtra haiM: ci. devakumArake vivAhopalakSameM) 1) lA0 munnAlAlajI jagAdharI bA. vizvambharadAsa 5) bA0 jinavaraprasAda vakIla va bA0 ananta- jI khataulI (ci0malatA aura ci0mahezacandra prasAdajaina B.Sc Eng. paTanA (pitA zrI ke vivaahoplkssmeN)| lA.zyAmalAlajIke dehAvasAnake avasara 3) bA. maMgatarAya aura lA0 gaidanalAla jI jaina para nikAle hue daanmeNse)| bulandazahara (potI aura putra ke vivAhoyalakSameM) 11) lA. jJAnacandajI jaina khindukA, jaya. pura (pitA zrI seTha rAmacandajI khindukA mArphata AjAda TUDiMga kampanI, bulanda zahara, ka svargavAsake avasara para nikAle hue 5) bA. jinavaraprasAda vakIla va bA. anantadAnameM se)| prasAda jaina B.Sc.Eng. (pitAzrIke 27) dehAvasAna para nikAle hue daanmeNse)| 'adhiSThAtA vIrasevAmandira 4)lA. rikhavadAsa gaMkA rAmanagara, vadho jayapurameM zoka-sabhA (bahana sUrajamukhIke vivaahoplkssmeN)| tArIkha 14 jolAI 1950 ko sAyaMkAla | baje 11) lA. jJAnacandajI khindukA, jayapura (pitA jayapura jaina samAjake pramukha sevaka zrI seTharAmacandra zrI seTha rAmacandajI khindakAke svargavAsake jI khindukA, mantrI zrIdigaMbara jaina atizaya avasara para nikAle hue daanmeNse)| kSetra zrI mahAvIrajIke Akasmika nidhana para baDe rakSA) dIvAnajIke mandirameM eka zAka-mabhAkA prAyojana kiyA gayA / sabhAke sabhApati zrImAna zraddhaya vyavasthApaka 'anekAnta' paM0 cainasukhadAsa jI nyAyatIrtha, adhyakSa zrIdigambara jaina saMskRta kAleja the / zokAkula strI-puruSAMse lAlajI chAvaDA vakIla Adi ullekhanIya hai| annamandira khacAkhaca bharA huA thaa| zrIkhindukAjIke meM sabhApati mahodayane zrI khindukAjIke jIvana jIvana para prakAza DAlane vAle vaktAthami zrIkanela kI vividha pravRttiyoM para vistRta prakAza DAlA aura rAjamalajI kAsalIvAla, DI0 ema0 epta0 rAjasthAna, kahA ki ye haraphanamaulA aura haradila az2Ina the| mAlIlAja jI kAsalIvAla dIvAna, mu0sUryanArAyaNa zoka-prastAva pAsa karaneke pazcAt sabane khar3e ho jI seThI vakIla, paM. bhaMvaralAla jI nyAyatIthe kara divaMgata AtmAko zraddhAMjali arpita kii| zrIrUpacanda jI saugANI, mAsTara mANikacandajI ema0 e0 bI0TI0, kevala candajo TholiyA, ___kastUracanda kAsalIvAla ema0 e0 zrI anUpacanda jI nyAyatIrtha sAhityarala, gaindI Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Regd. No: D, 397 svAdhyAya aura zAnadAnakA zubhayoga mAdA bhAma liye mUlyama mArga riyAyata zrIbIrazAsanajayantI aura dazalavaNaparvakai upalapameM pIrasevAmandirane sarvasAdhAraNako svAdhyAya aura zAstradAnakA uttama avasara pradAna karaneke liye apane dvArA prakAzita nimna pranyoMkA mUlya bhAdoM mAsake liye paunA kara diyA hai| jo sajjana ina saba pranyoMkA pUrA seTa eka sAtha kharIdanA cAheMge unake liye aura bhI riyAyavakI gaI hai. unheM 15) 0 ke ye saba anya 10) 10 meM hI de diye jaaeNge| prataH svAdhyAya-premiyoM aura zAstradAnake hakoMko isa zubhayogase zIghra hI lAbha uThAnA cAhiye, aura pracArAdike liye adhika saMkhyAmeM grantha maMgAkara saMsthAko duusre| uttama pranyoMke prakAzanakA avasara denA cAhiye:..AptaparIkSA-zrI vidyAnandAcAryako apUrva kRti, svopazaTIkA, hindIanuvAda, prastAvanAdisahita sajilda ) ..studividyA-svAmI samantamadrakI anokhI kRti, pApoMko jotanekI kalA, saTIka, sAnuvAda aura zrI jugalakizora mukhtArakI mahatvako prastAvanAse bhalakRta, sundara jilda-sahita / / adhyAtma kamalamArtaNDa-paMcAdhyAyIkAra kavi rAjamallako sundara racanA, hindI anuvAdasahita prosa mukhtAra zrI jugalakizorakI vistRta prastAvamAse bhUSita / 5. svayambhUstotra-samantabhadrabhAratIkA apUrva prantha mukhtArazrIke viziSTa hindI anuvAda, chanda-paricaya aura mahatvako prastAvanAse suzobhita / 1. zrIpurapArzvanAthastotra-prA0dhiyAnandaracita, hindI anuvAdAdisahita / 6. zAsanacatustrizikA-(tIrthaparicaya) muni madanakotiko sundara racanA, hindI anuvAdAdisahita satsAdhu-smaraNa-maMgalapATha-zrIvIravarddhamAna aura unake bAdake 21 mahAna cAcAryoM ke 137 puNya smaraNoMkA mahatvapUrNa saMgraha, mukhnArazrIke hindI anuvAdAdi sahita / vivAha-samuddazya- mukhtArabhIkA likhA huA vivAhakA sapramANa mArmika aura tAtvika vivecana | anekAnta-rasa-baharI-anekAnta jaise gUDha-gaMbhIra-viSayako atoSa sarakhatAse samajhane-samajhAneko kumjI, mukhtAradhI jugalakizora-likhita / .. anitya-bhAvanA - zrApabhanandI prAcAryako mahatvakI racanA, mukhtArazrIke hindI paNAnuvAda aura bhaavaarthshit)| 1. tattvArthasUtra (pabhAcandrIya)-mukhtAra zrIke hindI anuvAda tathA gyakhyAse yukta / gyApa3. bAgmevAmandiA pramAlA noTa-svayambhUstotrako chor3akara, jisako prastAvanA chapano abhI bAkI hai, aura saba prantha tayyAra haiN| seTake kharIdadAroMko svayambhUstotra bAuko bhejA jAyagA / jo use na lenA cAheM ye seTake anya saba prantha ) meM le skeNge| prakAzaka-paramAnanda jaina zAstrI, vIrasevA mandira 7/33 dariyAgaMja dehalI, mudraka-ajitakumAra jaina zAstrI, akalaka prema, sadarabAjAra, dehlii| Page #508 -------------------------------------------------------------------------- _