Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ soo0000-0-0-0-0-0-0-0-0-0x University of Mysore Oriental Library Publications SANSKRIT SERIES No. 62 31 JETTATUT ETT: zrImadbhiH zrIkRSNabrahmatantra parakAlasaMyamIndraH praNItaH tRtIyo bhAgaH. THE 0 ALANKARA-MANIHARA BY Sri Krishna-Brahmatantra Parakala Swamin 0-0-0-0-0-0-0-0-0-0-0-0-0-0-0-0-0-0-0-0-0-0-0-04 -0-0-0-000-0-0-000-0-0-0-0-0-000-0-0000-0000 PART III. EDITED BY O DR R. SHAMA SASTRY, BA., PH.D., M.R.A.S., Curator, Government Oriental Library, Mysore, Director of Archeological Researches in Mysore, Periodical Lecturer to the Post-Graduates' Classes of the Calcutta University, and B.B.R.A.S. Campbell Memorial Medalist. MYSORE PRINTED AT THE GOVERNMENT BRANCH PRESS 1923. SW -0-0-0 -0-0-0-0-0- 0-A Price Rs. 2-8-0
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ University of Rosor Oriental Library Publications SANSKRIT SERIES No. 62 alAra maNi hAraH zrImadbhiH zrIkRSNabrahmatantra parakAlasaMyamIndraiH praNIta: tRtIyo bhAgaH. THE ALANKARA-MANIHARA BY Sri Krishna-Brahmatantra Parakala Swamin PART III. EDITED BY DR. R. SHAMA SASTRY, B.A., PH.1)., M.R.A.S., Curator, Government Oriental Library, Mysore, Director of Archeological Researches in Mysore, Periodical Lecturer to the Post-Graduates' Classes of the Calcutta University, and B.B.R.A.S. Campbell Memorial Medalist. MYSORE PRINTED AT THE GOVERNMENT BRANCH PRESS 1923.
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayAnukramANakA. puTasaMkhyA .... 6 1 14 14 17 25 34 36 viSaya 51 sAsalakAraH vicAraH 52 yathAsaMkhyAlaGkAraH 53 paryAyAlaGkAraH matAntaranirUpaNam paryAyaprakArAntaram 54 parivatyalaMkAraH 55 parisaMkhyAlaGkAraH asyavArthItvazAbdIsvAbhyAM vaividhyam 56 vikalpAlakAra: 57 samuccayAlakAraH samuccayaprabhedAH asyava tatkarAlakAratvena vyavahAraH prAcAm 58 kArakadIpakAlaGkAraH .... asyaivAlaGkArAntare'ntarbhAvavicAraH / 59 samAdhyalaGkAraH 60 pratyanIkAlakAraH vicAraH .... 61 kAvyApattyalaMkAraH ... asyaivAlaGkArAntare'ntarbhAvanirAsa: rakhagaGgAdhararItyA lakSaNam .... viSayAvicAraH 41 41 43 4 .... 58
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ puTasaMkhyA 74 75 15 88 93 .. 101 107 112 113 113 iv viSaya vaidyanAthamatAnuvAdaH .... 62 kAvyaliGgAlaGkAraH vAkyArthahetukakAmyaliGgodAharaNAni asyaiva mAlArUpatvam .... padArthahetukakAvyaliGgodAharaNAni kvacitpadArthavAkyArthayoH parasparasApekSayorhetutvam dIkSitamatAnusAreNa parikarAdasya kAvyaliGgasya bhedaprapazcanam rasagaGgAdharakRnmatarI tyA'syAlaGkArasya lakSaNapradarzanam asyaivAlaGkAratvAbhAvavicAraH 63 arthAntaranyAsAlaGkAraH asya bhedanirUpaNam asyaivAlaGkAratAprayojakasya pradarzanam 64 vikasvarAlaGkAraH 65 prauDhoktathalaGkAraH rasagaGgAdharamatarItyA lakSaNAntaram 66 saMbhAvanAlaGkAraH mithyAdhyavasityalaGkAraH. .... 68 lalitAlaGkAraH -asyAlaGkArAntare'ntarbhAvavicAraH praharSaNAlaGkAraH 70 viSAdanAlaGkAraH 71 ullAsAlaGkAraH bhedapradarzanapurassaramudAharaNAni alaGkArAntareNaivAsya cAritArthyavicAraH .... 72 bhavajJAlaGkAra .... .... 138 .... 140 .. 140 .... 142 67 ... 152 154 .... 157 .... 159 .... 166 166 . 185 ..... .200 ... 186
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ puThasaMkhyA .... 190 .... 191 194 195 197 202 205 211 211 244 245 viSaya . atra keSAMcitpakSavicAraH .... 73 anujJAlaGkAraH 74 tiraska galakAra: 75 lezAlaGkAraH 76 mudrAlaGkAraH kaustubhakRnmatAnusAreNa lakSaNam prasAdalaMkaraNamAlikAstotram 77 ratnAvaLyalaGkAraH bhedapradarzanapurassaramudAharaNAni 78 tadguNAlaGkAraH pUrvarUpAlaMkAraH prakArAntareNa lakSaNam 80 atadguNAlaGkAraH sarvasvakAramatanirUpaNam 81 anuguNAlaGkAraH 82 mIlitAlaGkAraH 83 sAmAnyAlaGkAraH 84 unmAlitAlakAraH 85 vizeSakAlaGkAraH atra prAcAM matam uttarAlaGkAraH asyaivAlaGkArAntare'ntarbhAvanirAsa: asyaiva lakSaNAntaram 87 citrapraznAlaGkAraH vicAraH .... 246 252 255 256 257 259 263 264 265 266 266 271 278 282 ..."
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya 88 sUkSmAlaGkAraH 89 pihitAlaGkAraH 90 vyAjoktyalaGkAraH vicAra: 91 gUDhotyalaGkAraH 92 vivRtoktyalaGkAraH .... 93 yuktyalaGkAraH vicAraH " 94 lokoktyalaGkAraH 95 chekoktyalaGkAra: 96 vakroktyalaGkAraH 97 svabhAvotkyalaGkAraH 98 bhAvikAlaGkAraH 99 udAttAlaGkAraH 9303 zabdazleSamUlavakroktyudAharaNAni arthazleSamUlavakroktyudAharaNAni 100 atyuktyalaGkAraH 101 niruktyalaGkAraH 102 pratiSedhAlaGkAraH 103 vidhyalaGkAraH 104 hetvalaGkAraH .... vi prakArA. tareNa lakSaNam abhedavyapadezasyAlaGkAratvavicAra: .... .... paTasaMkhyA 283 284 286 288 289 292 299 300 301 303 305 305 314 316 318 321 325 329 336 338 341 346 343 **** www. **** .... ....
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ puTe. 2 14 39 47 50 50 50 66 "" 77 79 19 80 39 82 102 108 114 115 po. 7 9 14 14 10 17 18 12 "" 7 15 15 11 15 " 6 11 "" 1 23 18 5 zuddhipatram. azuddham. bhavati anya yogana taivi Ama bhUvA zaura vyava vyadhA syurmI zyan tAni: ahi tvaca mupAvaM yamunA smamahi bharga myanyaM nyadhA kAhaLI sva zuddhama. bhajati anye yogena tairvi Atma bhUtvA zaure vyava vyavadhA syurbhI brazyan tAni ahi tvaca mupAyA yAmunA mahi bhaga myantaM anyadhA kAhaLItva
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ viii azuddha. kaThinena 13 115 119 marUpa 126 azuddham. kaThinana. marU rmayate mahiLa kRtipakSI uko 132 171 smayate mahiLe kRti pakSI ukto tvena pra 188 194 tvena Sa saMpada saMpadam 199 praSTha SaSTha 200 choyA Tho'yaM 207 216 229 na laghu yullasa krAmika kRttiddha ityada nalaghU tyullasa kramika kRttaddhi ityAda saMpradA pAlyati cchau? 233 sapradA 291 pAsyeti 329 cAryA
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIH . . alaGkAramaNihAre tRtIyabhAgaprArambhaH. atha sArAlaGkArasaraH (51) saivottarottarotkarSe sAra ityucyate budhaiH // saica zRGkhalA pUrvapUrvApekSayA uttarottaramutkarSavarNane sArAlaGkAra ityucyate / ayamevodArAlaGkAra iti sarvasvakRtA vyavahriyate / tathAca tadIyaM lakSaNaM- "uttarottaramutkarSaNamudAraH" iti / imaM cAlaGkAramekAnekaviSayatvena dvividhamAmananti / ekaviSayatAyAmavasthAbhedAzrayaNamAvazyakaM, utkarSasya bhedniyttvaat| na hyavasthAdikaM bhedaM vinA kiMcidapi vastu syApekSayA svayamadhikaM bhavitumISTe / tatrApyuttarottaramutkarSaH svarUpeNa dharmeNa vA bhavatItyasya cAturvidhyamiti vimrshniikaarH|| . tatra ekaviSaye svarUpeNottarottarotkarSoM yathA so'vyAttivikramo'smAnyasyoDutatiH krameNa vRddhi bhjtH| Adau vajavataMso muktAhArastato'tha maNikAJcayAsIt / / 1407 // .. atra ekasyaiva bhagavatastattadavasthAviziSTatayA svruupennottrottrmutkrssH|| ALANKARA -~-III.
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 yathAvA alaGkAramaNihAre udayaMstvatpadarucibhAgvigaLitabAlyo'tha kanakakaTakazrIH / prauDhacUDAmaNinA krIDAM ghumaNistanoti tava bhagavan // 1408 // yathAvA bAlastava padanakharucimathendurardhassameti phAlatulAm / saMpUrNo mukhalakSmIM bhavati hi zuciruttarottarotkarSam // 1409 // atra pUrvapUrvAvasthAviziSTAbhyAM sUryAcandramobhyAM uttarottarAvasthAviziSTayorevotkarSa ukta ityekaviSayatvam / ayamarthAmtaranyAsaziraska iti vizeSaH // baliyajJabhuvaM vrajatassthalakamalamiva vyabhAtavopendra padam / utkSiptamatha chatraM sutrAmNo'tha ca mahadvitAnaM jagatAm // 1410 // atra bhagavazcaraNasya pUrvAvasthAyAM sthalakamalavadalpaparimANasyaiva sataH chatrAdivaduttarottara mahattvAvasthAviziSTatayA utkarSa ukta ityekaviSayatvam // dharmeNa yathA dIpa ivAdau dava iva tato'tha yugavigamaravirivojjulitaH / grasati sma te pratApo virAdhamArIcadazamukhAnbhagavan // 1411 //
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ sArAlaGkArasaraH (51) ___ atraikasyaiva bhagavatpratApasya ujjvlittvruupdhrmpurskaarennottrottrotkrssH|| .yathAvA: aGkuritA pallavitA korakitA kusumitA ca mama bhktiH| kramatastvayi madhusUdana mahatI bhUtvA prasauti phalamanagham // 1412 // atraikasyA eva bhakteH mahattvadharmapuraskAreNottarottarotkarSoM nibddhH|| yadyatraikasminnAzraye krameNAnekAdheyasthitirUpaH paryAyAlaGkAro'tra pratIyate, tArha pratIyatAM nAma / na hi tAvatA pUrvapUrvA-. pekSayA uttarottarotkarSarUpassAro gaLahastyate // anekaviSayassvarUpeNotkarSoM yathArajatAcalamUrdhani yastanmUrdhani yA'sti sA'pi yatpadajA / so'pica yatpadalAkSAlakSitavakSA ja. yatyasau lakSmIH // 1413 // atrAnekeSAM svarUpeNa pUrvapUrvApekSayA uttrottrmutkrssH|| dharmeNa yathA prANiSa manujArazreSThA manujeSu brAhmaNA budhAsteSu / tvacakralAJchitAsteSvacyuta teSu tvadatidattArAH // 1414 //
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaGkAramaNihAre yathAvA ajJAdbrUndhI zreyAMstasmAttaddhAraNe kRtI tasmAt / jJAnI tasmAdvyavasitamatistato'pyacyuta svarU pajJaH / / 1415 // taddhAraNe kRtI granthadhAraNaM kRtavAnityarthaH / kRtazabdAt 'iSTAdibhyazca' iti kartari iniH / ' tasyenviSayasya karmaNyupasaGkhyAnam' iti karmaNastaddhAraNa zabdAtsaptamI / granthinaH granthAdhyayanakRtaH / anayorudAharaNayoH manujaprabhRtInAM granthiprabhRtInAM ca zraiSThayarUpadharmamukhenottarottarotkarSaH / anayozcAdya udAharaNe - bhUtAnAM prANinarazreSThAH prANinAM buddhijIvinaH / buddhimatsu narazreSThA nareSu brAhmaNAssmRtAH // ityAdimanuvacanacchAyA puraskRtA / dvitIye tu - ajJebhyo granthinarazreSThA granthibhyo dhAriNo varAH / dhAribhyo jJAninaHzreSThA jJAnibhyo vyavasAyinaH // iti manuvacanakrama ukta iti dhyeyam / ayaM sarvo'pi zlAdhyadharmotkarSaH // azlAdhyadharmotkarSo yathA malino mahiSastasmAilibhuktasmAcca timiranikurumbam / mama hRdayaM tasmAdapi vimalayasi yadIdamIzvaro'si tvam // 1416 // ubhayarUpo yathA-- avanitalaM vipulatamaM gaganaM tasmAttato'pi
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ sArAlaGkArasaraH (11) jagadaNDam / tasmAdgartAmbu tato'pyaghaM mama hare kathaM hareretat // 1417 // ___ hareH ho liG madhyamaikavacanam / atra gAmbuparyanteSu vipulatamatvaM zlAghyo dhrmH| prakRtArthe tvaghe ashlaaghyH|| atredamavadheyam-ekaviSaye zRGkhalAyA acArutayA tadanuprANitassAro na cArutAM labhate, tasyAssvAbhAvikabhedApe. kSitvenAvasthAdikRtabhede anullAsAt / ataevAsminviSaye vrdhmaanknaamaalngkaaro'nyairbhyupgtH| tallakSaNaM ca 'rUpadharmAbhyAmAdhikye vardhamAnakam' iti kRtam / tasmAtkAraNamAlAdiryathA zRGkhalaikaviSayA, na tathA sArazzakyo vaktum, ekaviSaye alakArAntarAbhyupagamaprasaGgAt / 'sAro guNasvarUpAbhyAM vaiziSTaye pUrvapUrvataH' iti tu lakSaNaM sArasyayuktam / guNasvarUpAbhyAM pUrvapUrvavaiziSTaye sAra iti tadarthaH / sa ca kacicchRGkhalAnuprANitaH, kvacitsvatantra ityanekaviSayatvamekaviSayatvaM ca sustham / evaM zRGkhalAviSayANAmalaGkArANAM vicchittivailakSaNyasyAnubhavasiddhatvAtpRthagalakAratve siddha zRGkhalAyA virodhAbhedasAdhAdivadanuprANayitRtaivocitA na pRthagalaMkAratA / tathAtve abhedAdInAmapi pRthagalaMkAratApatteH / pUrNAluptAdau tu na vicchittivailakSaNyaM, apitRpamAvicchittiravati saMpradAyaH / nanu keyaM vicchittiH? ucyate-alaMkArANAM parasparavicchedasya vailakSaNyasya hetubhUtA janyatAsaMsargeNa kAvyaniSThA kavipratibhA, tajanyatvaprayuktA canakAritA vA vicchittiriti gRhyatAm // ityalaGkAramaNihAre sArasara ekapaJcAzaH:
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaGkAramaNihAre atha yathAsaMkhyAlaGkArasaraH, (52) uddezakamato'rthAnAM saMbandho yatra kathyate / prAJcastatra yathAsaMkhyamapare kramamUcire // yayAsaMkhyamiti padArthAnativRttirUpe athArthe'vyayIbhAvaH / saMkhyAyA anativRttizca AdyasyAyenaiva dvitIyasya dvitIyenaivetyAdikrameNa sambandho bhavatIti yogArtha evaM lakSaNam / anye enaM yathAsaMkhyaM kramAlaGkAra iti vyavAhArSuH / sa ca zAbdaH Arthazceti dvividhaH / tatrAsamastAnAmasamastaiH krameNAnvaye zAbdaH, RmikasambandhasyAtirohitatvAt / yatra tu samudAyadvayasya samAsenAbhidhAne sati prathamamekasya samudAyasyApareNa samudAyena sAmAnyatassamanvaye sati pazcAdAnugamaparyAlocanayA tatsamudAyinAM krameNa saMbandhastatrArthaH // yathAviSNo vinatajanAnAM tRSNAM hRdayaM sukhaM ca duHkhaM c| pruSNAsi pluSNAsi ca puSNAsi vRSAdrinAtha muSNAsi // 1418 // ___ he vRSAdinAtha viSNo! vinatajanAnAM tRSNAM puSNAsi pUrayasi / hRdayaM pluSNAsi sevse| tatra vasasItyarthaH / svasmin nehayasIti vA / 'muSa pluSa snehanasevanapUraNeSu' iti kraiyAdikAbhyAM dhAtubhyAM laT / sukhaM puSNAsi duHkhaM muSNAsi ca
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ yathAsaGkhyAlaGkArasaraH (52) 'puSa puSTau ' ' muSa steye ' imAvapi kaiyAdikAveva / atra puSNAsItyAdikriyANAM krameNa tRSNAdiSvanvayaH / iha zAbdaH, asamastAnAmasamastaiH krameNAnvayAt // yathAvA 7 nayanarucA vadanarucA kamalaM vimalAMzubimbamapi kamale / nUnaM jitaM bhavatyA jalaM nivizate mahAbilaM cApi // 1419 // mahAbilaM mahatsuSiraM antarikSaMca / ' meghadvAraM mahAbilam' itymrH| idamapi zAbdaM utprekSAgarbha, pUrva tu zuddhamiti vivekH|| yathAvA yau zrIkALIbhaktau surapo'trAdyaH parassurApo bhavitA / bhAsvattamo'tha mattassvabhAstadAkAravipratIpo yadayam || 1420 // -- " yau zrIH lakSmIH kALI durgA tayoH bhaktau upAsakau, atra anayormadhye, AdyaH zrIbhaktaH surAnpAtIti surapaH devAdhIzaH tattulyo vA ata eva bhAsvattamaH atizayena bhAsvAn mahAtejazzAlI ca bhavitA / paraH kALIbhaktastu surApaH surANAM devAnAM napAtItyapaH devArakSaka ityarthaH / surAM pivatIti tathokaH madyapa iti tavam / kALikopAsakAnAM vAmAcArasya prasiddhasvAditi bhAvaH / krameNa 'pA rakSaNe, pA pAne' iti dhAtvoMH 'Ato'nupasarge' iti kaH / ata eva mattaH madazAlI | avi
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaGkAramaNihAre dyamAnA bhAH yasya abhAH suSThu abhAH svabhAH ativelatejohIna ityrthH| na hi surApasya brahmatejo bhavediti bhAvaH / mattazvAsau svabhAzceti vizeSaNobhayapadakarmadhArayaH / kuto'nayorveSa myamitya : aha-tadAkAreti / yat yasmAt ayaM caramanirdiSTaH kALIbhaktaH tadAkAravipratIpaH tadAkArasya prathamanirdiSTazrIbhaktAkArasya tadAcArasyeti yAvat vipratApaH pratikUlaH sadAcAraghAmAcArayorativiprakarSAditi bhaavH| pakSe-ayaM surApa iti zabdaH tadAkAravipratIpaH tasya surapazabdasya AkAraNa AvaNena madhyasthenati bhaavH| vipratIpaH viruddhruupH| madhye AvarNasadbhAvAtsurapazabdaviruddharUpa iti bhaavH| evaM ayaM mattasva. bhAzzabdaH tadAkArasya bhAsvattamazabdasvarUpasya vipratIpaH prati. lomH| bhAsvattama iti zabda eva prAtilomyena dRSTo mattasvabhA iti niSpadyata ityartho'pi camatkArAtizayaM puSNAti / atrApi zAbda eva / pUrvasmAdvailakSaNyaM tu sphuTameva // ___ yathAvA- amba tvadAzritAnAmitareSAmapi zarIriNAMbhavati / vipulaizvaryaM viralaizvaryaM cAtrAsti purata eva bhidA // 1421 // _ vipulaizvarya bhUmIzvaratvaM viralaizcarya alpavibhavaH / atra anayoH tvadAzritetarAzritayoH tadvibhavayo / purataH agrata eva bhidA bhedaH asti / spaSTameva prakAzata ityrthH| pakSe atra vipulaizvaryaviralaizvaryazabdayoH purata eva puvarNaravarNAbhyAmeva bhidetyartho'pi cmtkaarii| atrApi zAbda eva //
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ yathAsaGkhayAlaGkArasaraH (12) artha yathAsaMkhyaM yathA --- jalaruhajalanidhivasatI hRdyonjlrtnhaarvnmaalau| hRtsaudhe sadhyaJcau prAJcau jAyApatI viharatAM nH|| 1422 // atra jalaruhajalanidhivasatI ityAdisamudAyasya prathamaM jAyApatirUpasamudAyAnvaye sati pazcAdAnurodhena jalaruhAderjAyAyAM jalanidhyAdeH patyau ca samanvayadhIrityArtho yathAsaMkhyAlaMkAraH // yathAvA-. tAvakamativibhavAbhyAM bRhaspatidivaspatI samaM vijitau / bRhadiva vailakSaNyaM prakAzayete mithastadapyetau // 1423 // bRhaspatidivaspatI gurusutraamaannau| tAvakAnAM bhAgavatA- nAM mativibhavAbhyAM samaM tulyaM vijitau| tadapi vijitatvato. lye'pi etau bRhaspatidivaspatI mithaH anyonyaM vailakSaNyaM bhedaM bRhadiva mahadiva prakAzayete vijitatvarUpeNAvailakSaNye'pi tat- mahadiva darzayete ityarthaH / yadvA ivazabdo vAkyAlaMkAre / guru. ziSyatvarUpaM mahadvailakSaNyaM darzayete iti hRdayam / pakSe bRhaspatidivaspatizabdau bRha diva iti varNAbhyAmeva vailakSaNyaM prakAzayete / na vanyavarNata ityarthaH / atrApi pUrvavadeva sarva, zabdaparArthAntaravanaM tu vizeSaH // yathAvAdazavadanavibhISaNayordeva tvatprAtikUlyasakhyajuALANKARA -- III.
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaGkAramaNihAre ssoH| bhavatassma zASazaSau bhagavaMstatprakRtiguNasidAvazataH // 1424 // . - he deva bhagavan ! tvatprAtikUlyasakhyajuSoH dazavadanavibhISaNayoH zoSazeSau bhavataH sma abhUtAm / rAvaNasya zoSaH vibhISaNasya zeSa iti bhaavH| zuSaziSorbhAve ghaJ / tatra hetumAha-taditi / tayoH dazavadanavibhISaNayoH prakRtiguNAnAM svabhAvasiddhaguNAnAM 'dambho darpo'bhimAnazca' iti, 'abhayaM sattvasaMzuddhirjJAnayogazvasthitiH' iti ca gItAnAM AsurasaMpadguNAnAM daivasaMpadguNAnAM ca bhidAvazAt bhedavazAt bhavataH smeti yojanA / bhavateH smayogena bhUte laT / AsurasaMpadabhijAtatayA bhagavatprAtikUlyana dazAnanasya naashH| daivasaMpadabhijAtatayA tatsakhyena vibhISaNasyAyurAdizreyasvattayA pArizeSyaM cAbhUtAmityarthaH / pakSe prakRtI pratyayavidhAvuddezyabhUte dhAturUpe / tayoH guNau tadbhidAvazataH ghanimittakatayA 'pugantalaghUpadhasya' iti vihitaguNayozca bhedvshaadityrthH| zuSu ziS iti prakRtI bhinna tayorguNau okAraikAralakSaNau ca bhinnau tAdRzabhedavaza t zauSa iti zeSa. iti zabdau niSpannAviti bhAvaH / anyattulyaM . pUrveNa // atredaM vivecanIyaM-idaM yathAsaMkhyamalaMkArasaraNimADhaukitumISTe vA na veti / na hyasmin lokasiddha kavipratibhAnirmitatvasyAlaMkAratAjovAtotriyA'pyupalambhA'sti / yenAlaMkAravyapadezo manAgapi sAMprataM syAt / ataH apakramatvarUpadoSAbhAva eka yathAsaMkhyam / evaMcodbhaTamatAnuyAyinAmuktayaH kUTakAoMpaNavadamanohAriNya eva / etena ya yAsaMkhyameva kramAlaMkArasaMzayA vyavaharato vAmanasyApi giro vyAkhyAtA iti nvyaaH|| ityalaMkAramaNihAre yathAsaMkhyasaro dvipaJcAzaH.
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAyAlaGkArasaraH (13) 11 atha paryAyAlaMkArasaraH (53) adheyasya kramAdekasyAnekAdhArasaMzrayaH / varNyate yatra tatroktA paryAyo'yamalaMkRtiH // yatraikamAdheyamanekasminnAdhAra kramAt svato. bhavati kavinA vA nibadhyate tatra pryaayaalNkaarH| atra 'antarbahiH puraH pazcAsarvadizvapi saiva me' iti vizeSAlaMkAravyAvRttaye krameNeti / tatra hyAdheyasya yugapadanekAdhArasaMbandha iti naatiprsnggH| ata eva kramAzrayaNAtparyAya ityanvarthA saMjJA / asya ca prayojakAbhidhAnAnabhidhAnAbhyAM dvaidhii|| yathA* dugdhodanvati pUrva mugdhendau tadanu vidadhatI vAsam / adhuna' tu sudhA nivasati madhunAzana tAvakInacariteSu // 1425 // atraikasyAssudhAyAH krameNa dugdhodanvadAdyanakAdhArasaMzrayaNaM nibaddham / tatra dugdhodnvnmugdhenvaassudhaayaassthitivstultyevotaa| varNanIyabhagavaJcariteSu tu kavinA paraM nibaddhA / yatrAdhArAdheyatatsaMbandhakrameSu kvacidapi vA kavikalpanApekSA'sti tadhAyamalaMkAraH / yatra tu sarvAze lokasiddhatvaM na tatra kazcidalakAra iti tu tattvam // yathAvAcintAmaNissudhAdhassudhAzanAdhipapake nidhAya
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 alaGkAramaNihAre padam / vAtAzanagirizikhare jAtAvAso ramAnivAsAtmA // 1426 // atra prayojakAnIbhadhAnaM spaSTam // tadabhidhAne yathA pravarA mauktikamaNayaH pravALamatiruciramamRtasArazca / vAridhinA svasutAyA vadane vAtsalyato nyadhAyiSata // 1427 / / atra vAridhinA vAtsalyata iti prayojakanirdezaH / atrosamamuktAphalAdonAmarNavalakSmIvadanarUpAnakAdhAranivezanam / a. rNavasyAdhAratA Artho / pUrvodAharaNeSu tu sA shaabdii| iyaM radanAdInAM muktAphalAdikatvanAdhyavasAnAdrUpAkAtizayoktyanuprANitA cati vishessH|| yathAvAvidrumagatamAruNyaM vidhinA tava dazanavasana yoya'stam / tadanu padanalinayugme svaprauDhiprathanakutukato'bdhisute // 1428 // _ atrApi vidhinA svaprauDhiprathanakutukata iti prayojakanidezaH / ayaM sarvo'pi saMkocavikAsAspRSTatayA shuddhpryaayH|| saMkocaparyAyo yayA- . __jagadakhilaM vyApya purA jaradibhamukhyeSvatha kcillgnaa| agaNitaguNa tava karuNA nigaLitacaraNA kilAdya mayyeva // 1429 //
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ paryAyAlaGkArasaraH (53) idaM svasminneva bhagavato bhUyasI kRpetyabhimanyamAnasya kavervacanam / atra karuNAyA uttarottaramAdhArasaGkocAtsaGkocaparyAyo'yam // yathAvA 13 parameSThipadAnmahato girizajaTAjUTakoTare lanA | aravindavAsini tato lInA mandasmite'mba tava gaGgA // 1430 // atra gaGgAyA uttarAMttaramAdhArasaGkocaH / atizayoktacanuprANitatvamubhayatra tulyam / pUrvamudAharaNamutprekSAziraskaM, idaM tu vakSyamANamIlitaziraska miti bhidA // vikAsaparyAyo yathA-- amba yadaizvaryaM tvayi saMbandhAttava tdmbujaaksse'pi| saMbaddhaM kiM bahunA trayambakamukhasurakadambakeSpiM tataH / / 1431 // ambujAkSe bhagavati zrInivAse / atraizvaryasya pUrvapUrvAdhArAparityAgenaivAdhArAntarasaMkramaNam / vikAsa paryAyo'yam // yathAvA vakSaspekSyata te kaustubhasauvastike kaThoratvam / etarhi pAtakAnmama cetasyapi daityazAtanodItam // 1432 //
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 alaGkAramaNihAre he daityazAtana daityAre! idaM saMsArabhAraniviNNasya kavebhaMgavantaM pratyupAlambhavacanam / atrApi pUrvavadeva vikAsaparyAyaH / kaTho. ratvazabdapratipAdyakAThinya ghRNyarUpArthadvayazleSaniyUMDhatvaM vishessH|| atra rasagaGgAdharakRt - " ekasaMbandhanAzottaramaparasabandhe satyeva loke paryAyapadaprayogadarzanAt 'zroNIbandhastyajati tanutAMsevate madhyabhAgaH' iti prakAzodAhRte tathaiva dRSTatvAJca / bimboSTha eva rAgaste tanvi pUrvamahazyata / adhunA hRdaye'pyeSa mRgazAbAkSi dRzyate // . ityatra paryAyakathanamayuktam" ityabhANIt / anya tu prakAza eva 'bimboSThe' iti padyasyodAharaNena paryAyasya samarthanAt alaGkArazAstraparibhASitAnAM zabdAnAM lokavyavahAravisaMvAdasyAkiMcitkaratvAcca taduktamacaturazrameveti vadanti // kramAdAdhAra ekasminnAdheyAnekatA'pi sH| ekasminnAdhAra kramAdanekAdheyavarNanaM ca paryAya ityarthaH / vakSyamANasamuccayAlaGkAravAraNAya kramAditi / tatra hi guNakriyayoryogapadyenAnvayaH / vinimayAbhAvAtparivRttilakSaNyam / tasyAH vinimayo lakSaNatvenAnupadameva vakSyate // yathA-- bhavajalanidhicintanato bhayacakitaH pUrvamatha saniviNNaH / tvadguNagaNagaNanAdatha dhIro vindAmi mAdhavAnandam / / 1433 // - he mAdhavati saMbuddhiH / atra prathamaM bhayacakitatvaM atha nirvedaH tato dhairya anantaramAnanda ityekasminnevAdhAra kramAdanekAdheyavarNanam //
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ yathAvA paryAyAlaMkArasaraH (53) 15 dehAtmabhramavAn prAgatha svatantrAtmadhIstato bhagavan / tvaditarazeSa bhramavAnadhunA manye tvadekazeSaM mAm // 1434 // svatantrAtmadhIH svatantrAtmabhramavAn / tvadanyeSAM pitrAdInAM devatAntarANAM vA zeSa iti bhramavAn / atra dehAtmabhramasvatantrAtmabhramAnyazeSatvabhramabhagavadekazeSatvAnAmanekeSAmAdheyAnAM kramAdekasminnAdhAre nibandhanam // yathAvA Adau tamasA malinaM gurukRpayA vizadamatha ca haritatvam / adhigamya tatra raktaM hRdvayaM mama citrametadabjAkSa || 1435 // atrAdau mAlinyaM ajJAnaM nailyaM ca / atha vaizadyaM jJAnaprakAzaH dhAvalyaM ca / anantaraM haritattraprAptiH bhagavadyAthAtmyAnaSkarSaH, haridvarNatvaM ca / atha raktatA bhagavati prItiH AruNyaM cetyekasminnAdhAre krameNAnekAdheyavarNanam / citraM AzcaryamidaM zabalavarNaM cetyapyupaskAryam / pUrvodAharaNaM zuddham / idaM tu zleSasaMkIrNa tamase tyAdinA upAttaprayeAjakaM ceti vizeSaH // --- yathAvA hanta parasvastainyapravezadhIro bhavannaro bhagavan / dRSTo'vitasvayA cetparasvasainyapravezadhIrassyAt // tvayA dRSTaH kaTAkSitaH / avitaH rakSitazca / pakSe vita iti chedaH / vigatatakAra ityarthaH / dRSTazveti yojanA | parasvastai
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 alaGkAramANahAre nyapravezadhIrazabdastakAravigame parasvasainyapravezadhIra iti niSpayetetyarthaH / pUrva stena eva san bhavatkaTAkSavIkSitazzUro bhavediti bhAvaH / 'zaurya nAma asahAyasyApi bhIme parabale svabala iva nirbhayapravezasAmarthayam' iti gadyabhASye AcAryAH / tadetaduktaM parasvastainyetyAdinA / parasvasya anyAvettasya stainye caurya pravezaH tasmin dhIra. vidvAn, pareSAM sveSAM ca sainye pravezaH tasmin dhIraH dhairyavAnityarthaH / atraikasneivAdhAre coratvadhIratvayoH paryAyeNa varNanam // yathAvAtvadvizliSTA sItA sutarAntaralatvametya daashrthe| atha zubhaguNavArAzisthirAntarAsIttvayA viziSTaiva // 1437 // he dAzarathe! zubhaguNavArAziH sItA tvadvizliSTA satI sutarAM taralatvaM caJcalacittatAM etya atha anantaraM tvayA viziSTaiva tvatsaM. zleSaM prAptava sthirAntarA sthiraM antaraM mano yasyAssA tathoktA AsIt / pakSe vizliSTeti zabdavyaktiH sutarA atizobhanA antaH madhye a tvaM avidyamAnalakAratAM etya zubhAH guNAnAM vArAH samUhAH yasyAssA tathoktA / idaM sItAvizeSaNameva / antaH madhye zisthirA ziH zivarNaH sthiro yasyAM sA tathAvidhA satI viziSTavAsIt / vizliSTAzabdaH lakArotsAraNe zivarNasthairye ca viziSTeti bhavatItyartho'pi camatkArI / atraikasminneva sItArUpAdhAre taraLatvasthairyarUpAdheyayoH krameNa nivandhaH / udAharaNadaye'pi vizeSasspaSTa eva // ityalaMkAramaNihAre paryAyasaratripaJcAzaH.
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ parivRttyalakArasaraH (54) wwwwww atha parivRttyalaMkArasaraH (54) nimayaH parivRttissyAdarthAnAM syaatsmaasmaiH|| nimayaH vinimayaH / 'paridAna parIvarto naimeyanimayAvapi' ityamaraH / samaiH padArtheH samAnAmarthAnAM asamairasamAnAM vA vinimayaH upAdAnaM privRttirnaamaalngkaarH| tatra samaparivRttidvidhA uttamairuttamAnAM nyUnainyUnAnAM ca / asamo'dhiko nyUnazca bhavatItyadhikena nyUnesyopAdAne nyUnenAdhikasyopAdAne cAsamaparivRttiAdhetyevaM caturdhA parivRttiH // . tatrAdyA yathA stutimamRtamayIM bhujagakSitidharacUDAmaNe tvayi samarpya / pratilabhate tvattaH punarativelaM mAgamUtameva kRtI // 1438 // atrAmRtarUpastuteramRtasya cottamatvena samayoH parivRttiH / iyamamRtazabdagatazleSamUlAbhedAdhyavasAyaniyUDhA // yathAvA AdhAya kathamapi tvayi medhAvI hRdayataraLamAtmAnam / prativindate'nagha tvA zrutisudatIhRdayataraLamAtmAnam // 1439 // medhAvI vidvAn hRdayataraLaM vakSassthanAyakarmANa hRdayena hudaye vA taraLaM capalamAnasAmiti tattvam / yadvA ALANKARA -III,
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 alaGkAramaNihAre AtmAnamasya jagato nirlepamajarAmaram / bibharti kaustubhamaNisvarUpaM bhagavAn hariH // ityastrabhUSaNAdhyAyoktakrameNa kaustubhasvarUpamiti | AtmAnaM pratyagAtmAnaM svam / kathamapi aticaJcalahRdayatayA yatnagauravAdityarthaH / tvayi AdhAya nyasya / zrutisudatyAH hRdaye vakSasi taraLaM hAramadhyamaNivaddedIpyamAnaM zrutipratipAdyamiti yAvat / AtmAnaM paramAtmAnaM tvAM prativindate / 'taraLo hAramadhyasthamANau nA capale triSu' iti ratnamAlA / atra hRdayataraLabhUtathorAtmanoruttamasamayoH parivRttizleSAnuprANitA // yathAvA datvA lavamAtramapAM puSpamapi zrIpate bhavo bha vate / lavamAtramapAM puSpaM samupAdatte'nyadasya ko 1 lAbhaH / / 1440 // bhavaH zambhuH apAM lavamAtraM kaNamAtraM ' lavalezakaNANavaH ityamaraH / puSpamapi ekaM kusumamapi bhavate datvA 'patraM puSpaM phalaM toyam' ityuktarItyA samarpya anyat apAM lavamAtraM puSpaM ca labhate / tattIrthaM tannirmAlyakusumaM ca vindate ityarthaH / asya samavastudAnena samavastUpAdadAnasya ko lAbhaH na ko' pi lAbha iti bhAvaH / lavamAtraM kalAmAtraM apAM puSpaM 'candramA vA apAM puSpam' iti zruteH / samupAdatte iti vastusthitiH / bhagavadarcanamahimnA'sya candrazekharatvamiti bhAvaH / atrApyuttamatvena samayoH parivRttiH zleSamUlAbhedAdhyavasAyalabdhaprasarA / yadvA nyUnatayA samayoH parivRttiriti vakSyamANaprabhedasyaivedamudAharaNaM bhaviSyati //
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ parivRtsyalaGkArasaraH (64) 19 dvitIyaparivRttiryathA-- datvA nshvrbhautiktnumiidRshbhuutdehmaaddtaam| vArANasIjanAnAM nArAyaNa ko nu vA bhvellaabhH|| nazvarI bhautikI paJcabhUtAtmikAM tanum / IdRzaM nazvaraM pazvabhUtAtmakaM ca zarIram / vastutastu 'piAzAco guhyakassiddho bhUto'mI devayonayaH' iyuktbhuutyonivishessshriirmityrthH| pA. zvabhautikatvaM tasyApyastyeveti prAgupadarzitArthasvIkAre'pi yadyapi vivakSitasiddhirbhavatyeva / tathApi anantaroktArthaH zleSeNa camatkArAtizayaM puSNAtItyavadheyam / prasidhyati hi vAraNAsIvAsinAM zarIranyAsAnantaraM bhUtadehaprAptayavazyabhAvaH / atra nyUnatvena samayo tikazarIrayoH privRttiH| zleSAdyanuprANitatvaM ca pUrvavadeva / vArANasAnivAsInAM tvadabhivyaktikSetrapuravAsinAmivAvasAne divyAprAkRtadehalAbho na bhaviSyatIti bhAvaH // yathAvAbhasmAntavarmadAnAnAhazatanumeva ygirishbhtaaH| Adadate tadbhagavaMstuSavitaraNataH phliikrnnlaabhH|| 1442 // bhasma antaH ante vA yasya tat bhasmAntaM varma gAtraM tasya dAnAt / 'athedaM bhasmAnta zarIram' iti zruteH 'kaLebaraM viTkRmibhasmasaMjJitam' iti purANavacanAcca dAhe bhasma saMjJitatvaM kaLebarasyeti bodhyam / bhasmasvarUpamiti vaa| tAhazatanumeva bhasmAntazarIrameveti nyUnatayA samayoH parivRttiH bhasmanA antaM ramyaM bhasma ante antike yasyota veti tu tatvam /
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 alaGkAramaNihAre 'antaH prAnte'ntike nAze svarUpe'pi manohare' iti vizvaH / sarvadhA bhasmoddhUlitamiti bhAvaH / bhagavadbhaktAstu divyAprAkRtaM 'zataM mAlyahastAH' ityAyuktaprakAreNa divyamAlyAnulepanAmaraNavasanAdibrahmAlaMkArAlaMkRta rUpamava dadhate / na tu girizabhaktA iva bhasmoddhUlitAM paizAcikI tanumiti bhAvaH // yathAvA acaladaraM pracuragadaM visRjya vapurahimahIbhRti tato'nyat / tAdRgvapurAdadato janasya maugdhyena ko na vismayate // 1443 // . acalaH daraH bhayaM zaGkhazca yasya tat / pracuraH pracurA ca gadaH rogaH gadA, kaumodakI ca yasya tattathoktam / atrApi pUrvavadeva nyuuntmprivRttiH| zeSAdrau vapurvisRjato janasya bhagavatsArUpyaM bhavatIti bhAvaH // yathAvA Adadati sAdhukRtyAM brahmavidastatra dttsauhaardaaH| vindanti pApakRtyAM nyastadveSAstu tasya * nanu manujAH // 1444 // sAdhuzcAsau kRtyA kriyA 'kRtyA kriyAdevatayoH' ityamaraH / sukRtamityarthaH / evaM pApakRtyAM duSkRtamityarthaH / tatretyuttarArddha'pyanveti / tatra brahmAdi / nyastadveSAH / tasya brhmvidH| atra pUrvArdhe uttamasamaparivRttiH / uttarArdhe nyuunsmprivRttiH| iyaM zuddhA 'tasya putrA dAyamupayanti suhRdassAdhukRtyA dviSantaH
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ parityalakArasaraH (54) 21 pApakRtyAm' iti zrutyAnuvAdinAti ca pUrvodAharaNebhyo vailakSaNyam // dIkSitAstu-ima samaparivRttiM nAdriyante, kiMtvasamaparivRttimeva / tathAca tadIyaM parivRttilakSaNaM-'parivRittirvinimayo nyUnAbhyAdhakayomithaH' iti // tRtIyaparivRttiryathA aSTAGganyogabhUmnA nAtha SaDaGgena vA prapadanena / tvatto'pavargadAtuH kecitkrINanti hanta kaivalyam // atrASTAGgayogaSaDaGgaprapadanAbhyAmAdhikAbhyAM nyUnasya kaivalyasya privttiH| kaivalya kevalAtmAnubhavaH // yathAvA dArAgArApatyazrIrAjyAdi samaya' vibhavaM te / veMkaTagiriparibRDha tava kaiMkarya ke'pi hanta vi. ndanti // 1446 // atrApyadhikena rAjyAdivibhavena nyUnasya kaiMkaryasya parihAttaH / idaM 'sarva paravazaM duHkham' iti lokadRSTayA kaiMkaryasya nyUnatAmabhisaMdhAyodAhRtam / vastutatsu dArAgArAdivibhavApekSayA bhagavatkaikaryasya jyAyastayA nyUnenAdhikaparivRttervakSyamANAyA evedamudAharaNaM saMmanyeran brahmavedinaH // aNataramAtmAnaM tvayi phaNigirinAthArpayanta iha santaH / mahato'pi mahAntaM tvAM vihitopAyA vitanvate krItam // 1447 //
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 alaGkAramaNihAre _ 'esso'nnuraatmaa| mahato mahIyAn ' iti zrutiratrAnusaMdhe. yaa| vihitaH anuSThitaH upAyaH bhaktiprapattyanyatarasAdhanaM yaiste tathoktAH / krItaM vitanvate / 'bhAvakroto jnaardnH| bhaktikrIto janArdanaH' ityuktorIti bhAvaH // __ yathAvA dhAnApUrNaprasRterdAnAttvatto ramApate'krINAt / dInAvana mAnAtiganAnAvidhasaMpadaM kucelamuniH // ___ dhAnApUrNaprasRterdAnAdityatra vizeSyabhUtAyAH prasRterdAnAyogAprasRtirNadhAnAdAnAditi vizeSaNabhUtadhAnAsu dAnasyAnvayaH / svargI dhvasta ityAdivat / vadanti hi 'savizeSaNe hi vidhiniSedhau vizeSye bAdhe vizeSaNamupasaMkrAmataH' iti nyAyavidaH / he dInAvaneti saMbuddhayantaM padaM ramApate ityasya vizeSaNam // yathAvA--- padasalilamayIM kAmapi datvA srotasvinI pyonidhye| tejasvinImupAdAstasmAtkanyAmANa maNiM ca vikSo // 1449 // _ vibho bhagavan ! payonidhaye srotasvinI datvetyanena anapekSitadAnamuktam / srotasvinI ndii| atrodAharaNatraye'pi nyUnenAdhikaparivRttisspaSTA / imAni aSTAGgayogetyAdIni paJcodAharaNAni zuddhAni // yathAvA vasudhAtanayAstanayossamarpayana paJcazAkhamatikutukAt / tAbhyAM sahasrazAkhaM pramodamanuvindate'ravindAkSaH // 1450 //
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ vasudhAyAH dharaNIdevyAH tanayA padmAvatI tasyAH / paJca zAkhAH yasya taM kaJcidvastuvizeSaM, pANimiti tu tattvam / sahasrazAkhaM anantazAkhAnvitaM ativipulamati tattvam // yathAvA f parivRttyalaMkArasaraH (54) yatkIMcicchadamacyuta bhuvanalavaM cApi tava pade datvA / adhipatvaM bhuvanAnAmAdadire bahuparicchadaM kRtinaH // 1451 // 23 yathAvA yatkiMcicchaMdaM tulasyAdidalaM bhuvanalavaM jalakaNaM ca tava pade datvA 'patraM puSpam ' ityuktarItyA bahavaH paritaH chadAH dalAni yasmin, pakSe bahavaH paricchadAH sacivAdiparivArAH yasya tattathoktaM bhuvanAnAM udakAnAM lokAnAM ca adhipatvaM varuNatvamindratvaM dhAtRtvaM vA Adadire svIcakrire / kRtina iti vizeSyaM yatkicidhannanavastudAnanAtimAtrAbhyadhikavastupAdAnacAturyAbhiprAyagarbham / ata eveyaM zleSaparikarAGkurottejitIta pUrvasmAdvizeSaH pUrve tu zleSamAtropaskRtam // zrutiyuvatIsImantapratiyatnamanarghamasitaruciratnam / zlakSNapravALadAnAcchAzivadanA kA'pi gopi - kA'krINAt // 1452 / / zlakSNaH alpaH 'zlakSNaM dabhraM kRzaM tanu' ityamaraH / yaH pra vALaH vidrumaH tasya, pakSe zlakSNaH snigdhaH ' masRNe zlakSNasomAlacikkaNA:' iti vaijayantI / yaH pravALa : tattvenAdhyavasito'dharaH tasya pradAnAt / spaSTamanyat // 1
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ . 24 yathAvA alaGkAramaNihAre AkAzarAjatanayA rAkAzazidAsyadAsya rucinicayA / jagadIzvaramatraiSatmiguNatamaM kanakakalazakozAbhyAm // 1453 // praguNatamaM atizayena RjusvabhAvaM " RjAvajihmapraguNau ' ityamaraH / anena parakRtAtisandhAnAnabhijJatvaM vyaJjitam / kanakakalazakozAbhyAmityanena hemakumbhanyastArthanivahAbhyAmiti ca gamyate / atra zrutiyuvatItyudAharaNe asitaratnatvena bhagavataH zlakSNapravALatvenAdharasya cAdhyavasAnAdrUpakAtizayoktiH / taduttambhitA nyU. nAdhika parivRttiH / AkAzarAjetyudAharaNe kanakakalazakozAbhyAmiti rUpakAtizayoktayA uktarItyA praguNatamamiti sAbhiprAyavizeSaNarUpaparikarAlaMkAreNa copaskRtA seti vizeSaH // eSUdAharaNeSu dAnAdAnavyavahAraH kavikalpita eva / na tu vAstavaH / yatra vAstavastatra nAMlakAraH // yathAvA adhivipaNisaraNi phaNigiriramaNamanaH prINanAya sumaNigaNAn / krINanti ghumaNidhUNInkaticana kRtinassutulyamUlyena // 1454 // yumaNeH ghRNayo razmaya iva ghRNayo yeSAM tAn / atitejasvina ityarthaH / nAtra dAnAdAne kavipratibhAkalpite // zambadharamaNikadambaiH krINantyakhilAmba jAmbavaphalAni / kuruvindakanikurumbairbimbAni ca tAvakInagRhabAlAH / / 1455 //
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 25 parisaMkhyAlaGkArasaraH (55) wwwwwwwwwww bimbAni bimbIphalAni tAvakInAnAM tvadbhaktAnAM gRheSu sthitAH bAlAH mugdhalalanAH mANavakA vaa| yadyapyatra samRddhimatastuvarNanAtmakodAttAlaMkAradattahaste dAnAdAne / athApi na te kviprtibhonmiilite| krayasya vAstavatvAditi nedRzAnyudAharaNatAmarhanti // yadIzadAnAdAnayorapi kavipratibhonmIlitatvamabhyupagamyate tadA idamapyudAharaNameva, na tu adhivipaNIti pdyvtprtyudaahrnnm|| ityaMlakAramINahora parittisarazcatuHpaJcAzaH. atha parisaMkhyAlaMkArasaraH, (55) ekasyAnekasaMprAptau yadekatra niyantraNam / parisaMkhyeti tatprAhuralaMkArAdhvayAyinaH / / ekAnekaprastAvAdihAsyoktiH / eka vastu yadA'nekatra yugapatsaMbhAvyate tadA tasyAsaMbhAvyatayA dvitIyaparihAreNaikatra niyamanaM prisNkhyaa| kasyacitparivarjanena kvacitsaMkhyAnaM varNanIyatvena gaNanaM prisNkhyaa| sA caiSA prathama dvidhA zuddhA praznapUrvikA ceti / dvividhA caiSA ArthI zAbdIti punardvividhetyasyAzcatvAraH prabhedAH / yadyapi pAkSikaprAptArthanivartako niyamaH / yugapatprAptaviSayakAnyavvAttiphalakastu parisaMkhyati puurvtntrmryaadaa| tathA'pyAsman darzane pAkSikapraptinityaprAptirUpo'vAnta. ravizeSo na vivakSyate, prayojanAbhAvAt / ataeva 'paJca paJca. ALANKARA--III.
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaGkAramaNihAre nakhA bhakSyAH' ityatra parisaMkhyAyA niyamapadenoktirmahAbhASye'pi dRzyate / krameNodAharaNAni yadyasti tava didRkSA sAkSAllakSmIvilAsinaM pazyeH / iSTA cetparicaryA paryAptaM taM tvamaGga paricaryAH // 1456 // ___ atra yadicecchabdAbhyAM niveditasya rAgaprAptasya darzanAdeH karmatAyAH bhagavati zrInivAse viSayAntare ca prAptatvena liGarthaghaTitavAkyArthavaiyarthyaprasaMgAdviSayAntaraM na pazyarityAdirUpA viSayAntare tattakriyAkarmatvavyAvRttistAtparyaviSayatayA kalpyamAnatvAdArthI zuddhA ceyam // ko rogo mavayogaH ko vaidyassa khalu yaH pumaanaadyH| kiM bhaiSajyaM prAjyaM yattanAmAnuvAdasAmrAjyam // 1457 // atra bhavayogAdikameva rogAdikaM nAnyadityarthastAtparyamaryA. dayA pratIyata ityArthIye praznapUrvikA ca // kSetraM phaNivaragotraM sthAne jAne'nyadUSarakSetram / devassa vAsudevassutarAmitarassavigrahamRdeva / / atra USarakSetrasavigrahamRtpadAbhyAM divyakSetratvadivyadevatvavyAvRttiH pratIyata itIyaM zAbdI shuddhaa|| yathAvA svAntaM mama madhumathane'tyantaM vilagatuM kadAcidapi na dhane / ratirastu tasya caraNe'pratimA na tu me vRthA tapazcaraNe // 1459 // udhaa|
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ parisaMkhyAlaGkArasaraH (59) 27 tapaH kRcAndrAyaNAdiH / atrApi zAbdI vyAvRttiH pUrvavadeva shuddhaa|| sAphalyaM kkanu vacasAM sArasanayanasya varNane yazasAm / na tu vitathanRpatipAzapratatistotre'timAtracitre'pi // 1460 // atra zAbdI vyAvRttiH, praznapUrvikA ca // idaM prAcAM matam / anye tu vyAvRtterArthatva eva prisNkhyaalNkaarH| anyadhA tu zuddhA parisaMkhyaiva / yathA hetutvasyArthatva eva hetvlNkaar| anyadhA hetumAtram / ato bhedadvayamevAsyA ityaahuH|| apare tu-vyAvRtterArthatve'pi nAlaMkAratvaM, 'paJca paJcanaskhA bhakSyAH, same yajeta, rAtsasya, ityAdAvapi tadApatteH / kiMtu kavipratibhAnirmitA yA tAdRzavyAvRtterevAlaMkAratvam // sA yathA AsargamaviratAnAM duritAnAM zAntaye durntaanaam| bhagavanmama zeSatayA bhavato nirdeza eva nirveSaH // 1461 // he bhagavan ! Asarga AsRSTeH aviratAnAM durantAnAM duritAnAM zAntaye mama zeSatayA zeSatvena bhavato nirdeza eva tvadekazeSasya mama zeSiNo bhavato'nusaMdhAnameva nirveSaH praayshcittm| na tu kRcAndrAyaNAdiriti bhAvaH / svojIvanecchA yadi te svasattAyAM spRhA ydi| atmadAsyaM haressvAmyasvabhAvaM ca sadA smr||
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 alaGkAramaNihAre yathA'gniruddhatazikhaH kakSaM dahati sAnilaH / tathA vittasthito viSNuryoginAmakhilAzubham // ayaM hi kRtanirveSo janmakoTyaMhasAmapi / yadvayAjahAra vivazo nAma svastyayanaM hareH // ityAdipramANAnyatrAnusaMdheyAni / zeSatayetyatra ze patayeti padadvayam / ze zakAre SatayA SakAratayA zakArasthAne SakAranyAsAditi yAvat / nirveza: nirvezazabdaH nirveSazabdo bhavatIti vicchittivizeSopyanusaMdheyaH // yathAvA zrIrajanividhau bhagavati nIrajanayane vidoSamavati bhuvam / rajanimukha eva nitarAmajani janAnAM pradoSatAkhyAtiH // 1462 // zrIH lakSmIreva rajaniH rAtriH tasyAH vidhau candramasItyarthaH yathAvA avati hare tvayi bhuvanaM vipattizabdo'padAtisainye'bhUt / azrAvi kRchrazabdaH prAyazcittaprasaGga eva janaiH // 1463 // * ityAdau / vipattizabdaH vipadvArtA / vigatAH pattayo yasmistat vipatti vipattitizabdaH / kuchre kaSTaM parAkAdikRchraM cetyarthaH / ' yasmin zAsati vasumatIpAkazAsane mahAnaseSu santApaH ' ityAdiparakIyaprabandheSu ca // atra hi prathamAntArthaH kavipratibhayA ekIkRta iti tadvArA tatpratiyogivyAvRttirnirmitA / evaJca yadyasti tava didRkSA' C
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ parisaMkhyAlaGkArasaraH (65) - 29 ityatra nAnyo draSTavya ityarthasya pratIteH parisaGkhyA'stu, na tu parisaGkhyAlaMkAraH, vyAvRttastivatvena kavipratibhAyA anapekSaNAt / vyAvRttirvyavacchedaH / 'ko rogo bhavayogaH' ityatra tu praznapUrvakaM dRDhAroparUpakam / anyathA 'na viSaM viSamityAhurbrahmasvaM viSamucyate' ityatrApi parisaGkhyApatteH / 'sAphalyaM va nu vacasAM' kSetra phaNivaragotraM' ityatrApi parisaMkhyaiva zuddhA, prAguktAddheto. ranArthatvAt ' tasmAt 'mahAnaseSu santApaH' ityAdikamevAsyA udAharaNamiti vadanti // vastutastu vyAvRttezAbdatve'pi kavipratibhonmIlitazleSAdinA camatkArAtizayazcettatrApi na nivAryate parisaMkhyAlaMkRtiH // yathAkvacidapyannamamba svAmitvaM te tvameva tatsevyA / kiM tena zauriNA nassa yadUnAM svAmitAM kaciduduhe // 1464 // _saH zauriH yat yasmAt kvacit samaye UnAM nyUnAM svAmitAM IzvaratAM udUhe, kvacidavasare yadUnAmiti samastaM padaM, yaduvaMzyAnAM svAmitAmiti tu vastusthitiH / yaduzabdastadapatye lA. kSaNikaH / atra kiM tena zauriNeti vyATattezzAbdatve'pi tasyAH zleSabhittikAbhedAdhyavasAyamUlakAtizayoktidattahetUpanyAsasamarthitatvena camatkArAtizayasya sahRdayairdurapahnavatvAdbhavatyeva parisaMkhyAlaMkRtiH / evaJca IdRzasthale vyAvRttezzAbdatve'pi parisaMkhyAlaMkRteravazyAzrayaNIyatayA anyatrApi tasyA AtmalAbho nApalapanIyaH / tathAca udAhariSyamANeSu padyeSvapi parisaMkhyAlaMkArassuprasara eva / ataeva kuvalayAnandakArAH 'snehakSayaH pradIpaSu na svAnteSu natabhruvAm' ityudaajguH||
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 alaGkAramaNihAre yathAvAvittaM vRttamiti dve bhavadIyairvRttameva rakSyamiha / na tu vittamaiti yAti ca tadetayorvivRta eva nanu bhedaH // 1465 // nanviti bhagavata AmantraNe / tat vittaM paiti AyAti / yAti gacchati ca / etayoH vittavRttayoH bhedaH vivRta eva / vRttameva sadA rakSedvittamAyAti yAti ca / akSINo vittataH kSINo vRttatastu hato hataH // iti smaradbhirmunibhirvailakSaNyaM vyAkhyAtamevetyarthaH / tayoH vittavRttazabdayoH vivRta eva vi vR iAte varNAbhyAmeva, sArvavibhaktikastasiH / bhedaH tAvadeva vailakSaNyaM anyavarNataulyAdityartho'pi camatkArI / atra na tu vittamiti vyAvRttezzAbdatve'pi upapAdita-. camatkArAtizayapoSitatayA bhavatyevaM parisaMkhyAlaGkAraH atrodAharaNe smRtivacanagRhItavRtta vittazabdayoH vaiparItyena grahaNaM vikRta evaM bheda ityupapAditacamatkArAnurodheneti dhyeyam // yathAvA zaraNAgatamenaM mAM yadi gamayasi nAyakaM svamatha mdhumthnH| nAyakamayamapi paramabhigamayedavyAstvameva tatkiM tena // 1466 // he zrIH! zaraNAgataM enaM mAM svaM nijaM nAyakaM vallabhaM bhagavantaM gamayasi prApayasi yadi atha ayaM madhumathano'pi paraM svasmA. danyaM nAyakaM nAthaM abhigamayet svayaM na rakSet kiMtu viSTibhAramivAnyaM prApayediti bhaavH| saMbhAvanAyAM liG / tat tasmAt
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ parisaMkhyAlaGkArasara: (55) 31 tvameva abhyAH rakSeH / tena evaM nAyakAntaraM prApayatA bhagavatA kiM na kimapi sAdhyamastIti bhAvaH / ' gamyamAnA'pi kriyA kArakavibhaktau prayojikA' iti tRtIyA / paramArthatastu - zaraNAgatamenaM mAM tvadvallabhaM prApayasi cet atha avilambenaiveti bhAvaH / madhumathanaH ayaM nAyakamiti yojanA / ayaM apagatayakAraM nAyakaM nAkamityarthaH / paraM nAkaM paramaM vyoma divyaM sthAnamityarthaH / abhigamayet tvayi vAllabhyabhUmnA puruSakArabhUtayA tvayA svasaMnidhiM prApitamavilambenaiva nizzreyasena yojayatIti bhAvaH / tat tasmAt tvameva IdRzavizeSalAbhanidAnabhUteti bhAvaH / avyAH / kiM tenetyetat lakSmayAM gaurvaatibhuunaa| na tu bhagavatyudAsInatayeti rahasyam / atrApi pUrvavadeva vyAvRttezzAbdatvAdikamanusaMdheyam // yathAvA niryAtaya bhartre mAmiti tvayA'bhyarthitopi dharaNisute / laGkAmeva dazAsyo niryAtayati sma na tu janani bhavatIm // 1467 // bhatrai bhagavate dAzarathaye / niryAtaya samarpaya ' niryAtanaM vairazuddhau dAne nyAsArpaNe'pica' ityamaraH / anena 'mAM cAsmaiprayato bhUtvA niryAtayitumarhasi ' iti bhagavatyAssItAyA vAkyaM pratyabhijJApitam / laGkAmeva niryAtayati sma dattavAn na tu bhavatIm / vastutastu nissAritAni nizzeSitAni vA yAtUni rakSAMsi yasyAssA niryAtuH tathoktAM karoti rama niryAtuzabdAt NAviSThavadbhAve TilopaH / anviSyarAkSasAM kRtavAnityarthaH // ,
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaGkAramaNihAre yathAvAsthAlIbilIyataNDularAzerevAsti niSphalIkaraNam / na tu sakalaphalada bhagavaMstvadIyapadavinatakAGitArthAnAm // 1468 // sthAlIbilamarhanti sthAlIbilIyAH / pAkayogyA ityarthaH / sthAlIbilAt' ityahAthai chaH / ye taDuNlAH teSAM rAzAveva niSphalIkaraNaM phalIkaraNasyAbhAvo niSpalIkaraNam / nirmakSikamitivada. rthAbhAve'vyayIbhAvaH / phalIkaraNaM nAma bIhyAdidhAnyasya suukssmtussH| anyatra vyarthIkaraNaM netyrthH|| yathAvA akhilAghahatinidAne mama hRdi nArAyaNe samindhAne / duritamaritAM bhajedyadi bhajatu dutaM syAtadeva na mano me // 1469 // * duritaM mayi aritAM vidveSaM bhajedyadi bhajatu mAM kadarthayitumudyuJjIta ceduTutAmiti bhaavH| tadeva duritameva dutaM syAt paritaptaM syAt 'Tu du upatApe' iti sauvAdikAddhAtoH ktH| me manastu na dutaM syAt / bhagavato harestatraiva nivAsAditi bhAvaH / pakSe duritaM duritamiti padaM aritAM avidyamAnarivarNatAM bhajezvet dutamityeva niSpadyatetyarthazca camatkurute // yathAvA saMsArAkRpAre'pAre ghore'tra vilaThatarazaure / mama nAsi pAradastvaM capalatayA pArado'hamevAsam // 1470 //
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ parisaMkhyAlaMkArasaraH (15) 33 tvaM-- saMsArasAgaraM ghoramanantaklezabhAjanam / tvAmeva zaraNaM prApya nistaranti manISiNaH / / ityuktamahAprabhAvo'pIti bhAvaH / apAre ghore saMsArApAre luThataH mama pAradaH paratIraprApakaH nAsi / audAsyAdvA azaktatvAdvA na jAne ityupAlambho dyotyate / kiMtu capalatayA taavkprtiirpraapktaaprtiikssnnaakssmtyetyrthH| ahameva pAradaH tava mama vA paratIraprApakaH Asam / paramArthatastu-capalatayA caJcalasvabhAvatayA pAradaH rasaH 'rasassUtazca pAradaH' ityamaraH / AsaM tattulyo'bhUvam / iyantaM samayaM pratIkSyamANo'pi bhavajalanidhipAramaprApayitA tvaM kadA mAM tArayetyavatapte nakulasthitamAzrayAmIti bhaavH|| yathAvA durmatitA krodhanatA durmukhitA vA'pi dharmazikharIndo / vatsaravizeSa eva tvatsaMzritasamudaye tu na kadA'pi // 1471 // prAdigaNa eva bhagavan durgativArtA ca durupasa. rgakathA / tvaccaraNanalinazaraNe viprAdigaNe ta nonmiSati jAtu // 1472 // durgatidhArtA dAridyanarakAdivArtA 'durgatinarake naissvathe' iti medinii| durupasargANA duSTotpAtAnAM 'ajanya klIbamutpAta upasargassamaM trayam' ityamaraH / pakSe durityasyAvyayasya gativArtA gatisaMzeti yAvat / durityasya upasargasya kathA kathanaM ALANKARA -III.
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 alaGkAramaNihAre mmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm ca prAdigaNa eva 'praadyH| gatizca' iti sUtrAbhyAM prAdiga. NapaThitAnAM zabdAnAmupasargagatisaMnayorubhayavidhAnAhurityasya tatra paThitatvAditi bhAvaH / viprAdigaNe prAdigaNaviruddhe ityapyartha upskaaryH|| . eSadAharaNeSu vyavacchedasya zAbdatve'pi zleSamUlakAbhedAdhyavasAyasaMbhinnatayA cAmatkArAtizayAdbhavatyeva parisaMkhyAlaMkAraH / evaMca parisaMkhyAlaMkRterArthItvazabdAtvAbhyAM dvaidhI draSTavyA / asyAH praznapUrvakatvatadabhAvAbhyAM dvaividhyaM prAktanairudAhRtamapi vicchittivizeSavirahAtkuvalayAnandakArairupekSitam / asyAzca zleSAnuprANi tatve atimAtracamatkAritA yathA anupadamevodAhRteSu padyeSu pAradaniSphalIkaraNAdiza dazleSaNAtyantacArutA pratIyata ityavadheyam // ____ asyAM ca parisaMkhyAlaMkRtau vyavacchedaniyamanayorna paurvApayaniyamaH / yathA zuddhApahRtau nivaaropyoH| tathAca vyavacchedapUrvakratAyAmapi niyamanapUrvakatAyAmiva parisaMkhyAlaMkRtirakSataiva // na prakRtivaiparItyAdanarthado nandanandana bhavestvam / tvatto'nyastu tathA syAbrahmA rudro'thavA na saMdehaH / / 1473 // he nandanandana tvaM prakRtivaparItyAt 'yatsatvaM sa haridevaH, mahAnprabhurvai puruSassatvasyaiSa pravartakaH' ityAyuktasattvasvabhAvaviparItatvAt anarthadaH rajastamaHprAcuryaprayuktaM puruSArtha dAtA na bhaveH / jAyamAnaM hi puruSaM yaM pazyenmadhusUdanaH / sAttvikassa hi vizeyassa vai mokSArthacintakaH //
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ parisakhyAlaGkArasaraH (55) ityuktarItyA satvonmeSaNapUrvakaM nizzreyasarUpaparamapuruSArthapradAtA tvaM kathaM heyapuruSArthe dadyA iti bhAvaH / tvatto'nyastu brahmA caturmukhaH rudro vA tathA syAt prakRtivaiparItyAdanarthadassyAt nAtra saMdehaH / pazyatyenaM jAyamAnaM brahmA rudro'thavA punaH / rajasA tamasA cAsya mAnasaM samabhiplutam // 35 ityuktarItyA rajastamaH pravartakatayA heyapuruSArthapradAveSa syAtAM, na tu tvamiva paramapuruSArthapradAviti bhAvaH / pakSe nandanandanati zabdaH prakRteH uktavidhaprakRteH vaiparItyAt prAtilomyena pAThAta anarthadaH yathoktArthaprakAzakaH na bhaveH / nandanandatoti prakRtervailomyena pAThe'pi svArthAprahANAditi bhAvaH / tvadanyaH brahmA brahmetizabdaH rudraH rudra iti zabdo vA tathA syAt prakRtivailomye pUrvAnupUvivyatyayAtkasyApyarthasya prakAzako na bhavediti bhAvaH / atra vyavacchada pUrvakatA, pUrvedAharaNeSu niyamapUrvakateti vibhAvanIyam // eSUdAharaNeSu svabhAvato vA zlaSabhittikAbhedAdhyavasAyena vA ubhayatra prasiddhasaMbandhasya vastuna ekatra vidhAnenAnyatra niSedhaH pratipAditaH / kecitu ekatra prasiddhasaMbandhasyApi vastuno'nyasmin dharmavidhAnena tatprasiddhizAlini dharmyantare tatpratiSedhaH pratipAdyate // yathA- yastubhyamabhyasUyati tena vigItena durvinItena / bhUratibhAravatIyaM zailaissAlaizca nAtha na vizAlaiH // zailAdInAmevAtimAtrabhUbhAratA prasiddhA, na tu bhagavadabhyasUryakasya janasya / atraca padye tAhazajane atimAtrabhAratvavidhAnaM
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 alaGkArabhaNihAre zailAdau taniSedhazcetyuktaparisaMkhyabhedo vyakta eva / ayaM ca tAdRzajanasya tAdRzabhAratvAsaMbandhe'pi tatsaMbandhakathanarUpAtizayoktizabaliteti dhyeyam // ityalaMkAramaNihAre parisaMkhyAlaMkArasaraH paJcapaJcAzaH.. atha vikalpAlaMkArasaraH (56) vikalpaH pAkSikaprAptirvarNyate ceviruddhyoH|| ekasmin dharmiNi svasvaprApakapramANaprAptayoH ata eva tulyabalayorviruddhayorviruddhatvAdeva yugapaprAptarasaMbhavAtpAkSikyava prAptiH paryavasyati 'ayaM ca vakSyamANasamuzcayapratidvaMdvI vyatireka ivopamAyAH' ityalaMkArasarvasvakRdanuyAyI rasagaGgAdharakRt 'samuccaye hi dvayorapi yugapadevasthAnaM, iha tvanyadheti tatpratidvaMdvitvam ' iti vimarzinIkAraH / dIkSitAstu -vakSyamANakArakadIpakamalaMkArAntara varNayantastasya prathamasamuccayapratidvaMdvitAM tadanantarabhAvinassamAdherddhitIyasamuccayaprAtadvaMdvitAM cAhuH // ___ maraNaM taraNaM vA stAnmahAmbadherityazAyi maMtabhedAt / jaladhitaTe bata bhavatA raghuvara bhavajaladhitArakeNApi // 1475 // ____ 'adya me maraNaM vA'stu taraNaM sAgarasya vA' hAte shriiraamaayaannshloko'traanusNhitH| matabhedAt vikalpAditi yAvat / lyablopa paJcamI / vikalpamabhisaMdhAyetyarthaH / mara
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ vikalpAlaGkArasaraH (66) 37. nntrnnshbdyomkaartkaarmaatrvaissmyaadnytrmupaadaayetypyrthshcmtkRtivishessaayopskaaryH|| pratiyannakhilAhastatimocanavacanaM vrajAmi zaraNaM tvAm / prAptastasyAvasaraH pratAraNaM vA'stu tAraNaM vA tat // 1476 // ____ akhilAhastatimocanavacanaM 'sarvapApebhyo mokSayiSyAmi' iti tava vacaH pratiyan vizvasana tvAM zaraNaM vrajAmIti crmshlokaarthaanuvaadH| tasya pratijJAtasarvapApavimocanasya avasaraH prAptaH / sarvapApazevAdharUpamAhazaviSayalAbhAditi bhAvaH / tat tava vacanaM pratAraNaM atisaMdhAyakaM vA'stu tAragaM saMsRtinistArakaM vA astu // ___ bhaktayA'thavA prapattyA kRtAparAdho'pi nAtha vinde tvaam| mAmevaM kRtayatanaM gRhANa nigRhANa vA kimayazo me / / 1477 // ___ evaM kRtayatanaM anuSThitopAyaM mAM gRhANa rakSatayA svIkuru / nigRhaNa vA nigRhNISva vA me mama kimayazaH kA vA'kIrtiH, pratyuta prapannanigrahe tavaivAkIrtiriti bhAvaH / atra maraNataraNayoH, pratAraNatAraNayoH grahaNanigrahayozca . aupamyapratItyabhAvAtkevalaM vikalpaH / yathA-jIvanaM maraNaM vA'stu naiva dharma tyajAmyaham ityAdau / atra jIvanamaraNayonaupamyapratItiriti rasagaGgAdhara kaaraadyH||
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 alaGkAramaNihAre udAharaNaMnizzaGkaM zaraNaMgatameSa vedhA'pyAra na bAdheta / rAghavamAhavamathavA rajanicareza drutaM prapadyethAH // idaM rAvaNaM pratyaGgadavacanaM / eSaH rAghavaH dvedhA'pi nizzata zaraNaMgataM ariM na bAdheta nizzata ayaM mAM bAdhetAta saMzayarahitaM yathAsyAttathA zaraNaM gataM ariM na bAdheta, zaraNAgataparitrANadharmadhurINamUrdhanyatvAt / pakSe nizzaM nirgatazzakAro yasmAttaM tathoktaM zaraNaM raNamityarthaH / gataM yuddhArthamabhimukhAgataM kaM ariM na bAdheta sarvamapyabhiyAtinaM bAdhata evetyarthaH / tasmAt rAghavaM drutaM prapa. ghethAH zaraNaM vrj| prapUrvasya padyatestAhazArthakatvAt / athavA AhavaM yuddhaM prapadyethAH prAmuhi / atra prAdane saMdhivigrahakartavyatAbodhakapramANAbhyAM karmatayA rAghavAhavayoryogapadyAsaMbhavAtparyAyeNa prAptiH / karmaNoH kriyAphalena prapadanenaiva samAnadharmeNaupamyam // nanvatra yathA prapUrvakapadidhAtvarthaphalabhUtaprapadanarUpadharmekyAkarmaNoraupamyaM gamyate tathA 'jIvanaM maraNaM vA'stu' ityAdI sattArUpadharmaikyAjIvanamaraNayoH karborapi aupamya gantuM yujyata iti cet yujyate na tu gmyte| atha tatkuto hetorati cet kavitAtparyavirahAditi gRhANa / na hyatra bharaNaM jIvanaM ca samAnamiti kavestAtparya, kiMtu viSaM bhujhva mA cAsya gehe bhuGthA itivat dharmAddhatomaraNamapi jyAyaH na tu dharmatyAga iti niSiddhagatadveSAdhikye / tadarthaM ca maraNasyopAttatvAdavikSitAdhikaraNatayA aupamyasyAniSpattirevetyAhuH / evaM maraNaM vA taraNaM veti zloke gamyamAnapratijJAhAnarUpaniSiddhamAdAya tadgatadveSAdhikye pratiyAniti zloke tu zaraNavajanarUpaviAhitagatAdarAdhikye kave
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ vikalpAlaGkArasaraH (56) stAtparya, na tu maraNe vA pratAraNe vA / evaM bhaktyati zloke'pi bodhyam // yathAvA zaGkAtaGkavidUrailaGkAdvAraM nyarodhi harivIraiH / sItAM vitara sphItAM yudhamathavA kosalAdhinAthAya // 1479 // atra 'sItAM vA'smai prayaccha tvaM suyuddhaM vA pradIyatAm' iti zrIrAmAyaNazlokAnusAriNi rAvaNaM prati sAraNavAkye rAvaNaviSaye saMdhivigrahapramANaprAptayorata eva tulyabalayoryugapada'saMbhavatossItAyuddhavitaraNayoH pAkSikAnyataraprAptyanupamardainAnyatarapratikSepalakSaNasya vikalpasya varNanaM karmaNossItAyuddhayoH kriyAphalena vitaraNenaiva samAnadharmeNaupamyam // yathAvA nAgezagirimaNe ayayogena tvAM prapanna eSa jnH| bhogaM vA yogaM vA dehi kiyAn syAtnavaiSa bhayabhedaH // 1480 // nAgezagirimaNe zeSAdriziromaNe eSa janaH bhayayogena bhItisaMbandhena tvAM prapannaH / bhogaM sAMsArikasukhaM vA yogaM bhoganivRttikAraNabhUtaM bhaktiyogaM vA tvadanubhavaM vA dehi niraGkuzasvatantratayA yatheSTaM vitara / tava eSa bhayabhedaH prapannabhItinirAkaraNaM kiyAn syAt na duSkara ityarthaH / bhogayogazabdayorbhakArayakArAbhyAM bhedaH kiyAn akiMcitkaraH varNAntaraikarUpyAditi cAbhi
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 alaGkAramaNihAre prAyaH / atra bhogayogayoranyonyaviruddhayoryogapadyAyogAdvikalpaH / atrApi karmaNo gayogayoH kriyAphalena dAnenaiva samAnadharmeNaupamyam // yathAvA natarakSaNakRtadIkSastvamiti tvAM nAtha shrnnmbhinaathe| AtirvA mama zAmyatu kIrtirvA tava natAvanaikAntA // 1481 // tvaM rakSasi cenmamArtizzAmyati / tAvadArtistathA vAJchA tAvanmohastathA'sukham / yAvanna yAti zaraNaM tvAmazeSAghanAzanam // ityukteH| naceta tava shrnnaagtpritraannpraaynntvnibndhnkiirtishshaamyti| vinaSTaH pazyatastasya rakSiNazzaraNAgataH / AdAya sukRtaM tasya sarva gcchedrkssitH| asvagarya cAyazasyaM ca balavIryavinAzanam // ityukteH| atrodAhRtatulyabalapramANAbhyAmArtizAntikIrtizAtyoyugapatprAptayoritaretaraviruddhatayA yugapadbhAvAsaMbhavAdvikalpaH / ArtikIyozzamanarUpasamAnadharmeNApamyaM zeyam // kvacilluptaM samAnadharmamAdAyApyaupamyasya gamyatve'yamalaMkAraH // yathAvAkiMcidA bhUyo vA paJcAyudhamaJca muJca jADyamaye / dhAtrImetAM mokSyasi vaidhAtrI prApsyasi zriyaM vA'pi // 1482 //
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ samuccayAlaMkArasaraH (57) atra dhAtrIbhogavaidhAtra saMpatprAptayoH zlAdhyatvenaiaupamyaM vivakSitam / dhAtvarthayorayaM vikalpaH na tu dhAtrI vaidhAtrisaMpadoH, tayoH kArakatvenaiva kriyAnvayaM vinA vikalpAsaMgateH / na ca dhAtvarthayorekasya kartRrUpasAdhAraNadharmasyoktatvAtkathaM luptateti vAcyaM, kartRrUpasAdhAraNadharmamAdAya aupamyasyAtra sundarasyAniSpateH / anyathA 'hato vA prApsyasa svarge jitvA vA bhokSyale mahIm ' ityatreva 'hato vA narakaM gantA jitvA vA bhokSyase mahIm' ityatrApyaupamyapratyayApatterityAhuH / evaMcAsminnalakAre vikalpyamAnayossundaramaupamyamalaMkAratAbIjaM tadAdAyaiva camatkArollAsAt / anyathA tu vikalpamAtramiti rahasyam // ityalaMkAramaNihAre vikalpasaraNSaTpaJcAzaH 41 atha samuccayAlaMkArasaraH (57) yaugapadyAtpadArthAnAmanvayassyAtsamuccayaH // yaugapadyAditi yathAsaMkhyavyAvRttyarthe, na tvekakSaNapratipattyartham / tena zatapatrapatrazatadanyAyena kvacitkiMcitkAlabhede'pi na samuccayabhraMzaH / sa tAvadvividhaH dharmibhedadharmaikyAbhyAm / dharmaiyespi dvaividhyaM kAraNatvAtiriktasaMbandhenaikadharmyanvaye kAraNatayA ekadharmyanvayaM ceti / evaM trividhe'smin prAthamikayorbhedayoH guNAnAM kriyANAM guNakriyANAM ca / tRtIyaprabhede zobhanAnAma ALANKARA--III, 6
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 alaGkAramaNihAre zobhanAnAM zobhanAzobhanAnAM tathAvidhaissamanvayaH / ayaM tRtI. yaprabheda eva / 'ahaMprathamikAbhAjAmekakAryAnvayo'pi saH' iti dvitIyasamuccayatvena lakSito dIkSitaiH / asyaiva tatkara iti nAmAhuH praanycH| taduktaM 'tatsiddhihetorekasmin yatrAnyastatkaraM bhavet ' iti / vikalpapratikSepaNAsyA sthitiH / na cAsmintRtIyaprabhede vakSyamANasamAdhyalakAratvamAzaGkanIyaM, yatra okena kArya nirvaya'mAne'SyanyenAkasmAdApatatA kAraNena saukaryAdirUpo'tizayassaMpAdyate sa tasya vissyH| asmiMstu tRtIyasamuccaye yatraikakArya nirvartayituM yugapadaneke khale kapotA ivahiMprathamikayA samApatanti kAryasya ca na ko'pyAtazayaH so'sya viSayaH // tatra bhinnadharmyanvayo yathA zaradindukarairvizadaM gaganaM yamunAvanaM tu haridhAnA / AnIlaM smararAgAdAtAnaM cApi gopikAnayanam // 1483 // niyati nayanayugaM tvayi muhyati saMmodaparavazaM cetaH / stravati pramodabASpaM dravati ca tava sevanAdrayaM bhUman // 1484 // anAye guNAnAM dvitIya kriyANAM ca yogapadyena bhinnadharmyanvayaH // ekadharmyanvayo yathAHmaNivarabhAsA'ruNitaM hArarucA smeramasitamA.
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 43 samuccayAlaGkArasaraH (57) tmarucA / zrIvihatikRte racitaM sthalamiva citraM hareruro bhAti // 1485 // atra AruNyAdiguNAnAM yaugapadyenaikasmin dharmiNyuro rUpe AdheyatAsaMbandhenAnvayaH / evamuttaratrApi yathAyathaM draSTavyaH // kalyANaguNagaNaughasmaraNAttava nAtha bhAgyavAnmanujaH H / vindati harSe tarSe nindati nandati ca tAvakotkarSam // 1486 // ta viSayatRSNAM nindati / tAvakotkarSe nandati abhinanda tItyarthaH // nanu vAsudeva yaM kSaNamacintyavaibhava na cintyate sa bhavAn / bhrAmyati sujanazzrAmyati tAmyati nitarAM tadA na zAmyati ca // 1487 // atra 'yanmUhUrta kSaNaM vA'pi vAsudevo na cintyate ' ityAdipramANArtho'nukrAntaH // ruSyati saGkhyo duSyati hRSyati dussaGgatastvadanabhijJaH / tuSyati viSayaizzuSyati puSyati duritaM viziSya muravairin // 1488 // atrodAharaNatraye'pi kriyANAM yugapadekadharmiNyanvayaH // tatrAerrorislAdhye dharmiNi tRtIye tvazlAghye //
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaGkAramaNihAre guNakriyANAM yogapadyenAnvayo yathA calitabhru lalitamadhuraM lulitAlakacAru vivalitApAGgam / jagadIzvarImukhaM phaNinaganAthamano dhinoti satatamapi // 1489 // aba lalitamadhuramiti guNayoH calitabhra ityAdikriyANAM ca sAmastyena yugapadekarmiNyanvayaH // / evaM dharmekyarUpe dvitIyaprabhede kAraNatvAtiriktasaMbandhenaikadharyanvayarUpaH prAthamiko bhedaH pradarzitaH / kAraNatayA ekadharmyanvayarUpe prabhede zobhanAnAM zobhanaissamuccayo yathA jJAnabalaizvaryAdyA gAmbhIryAsthairyadhairyama kalyANaguNAH prathayantyanitarasAdhAraNAstavaunatyam // 1490 / / atra jJAnAdiSvekenApyutkarSasaMbhave balAdayo'pyutkarSaprakAza nArtha spardhaye vA patantaH zobhanAH / / yathAvA kamalA nayanayagaM kamalAdayitAnilAzanAdrimaNe / rUpaM ca nIlajaladasarUpaM prathayati tavAkhilezatvam // 1491 // ___ atra 'tasya yathA kapyAsaM punnddriikmevmkssinnii| hIzca te lakSmIzca ptnyo| nolatoyadamadhyasthA' ityAdizrutiprasiddhapuNDa
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 45 samuccayAlaGkArasaraH (67) mmmmmmmmmmmmmm rIkAkSatvAdiSu triSu ekenApi jagadIzvaratvaprakhyApanasaMbhave saMgha rSAdiva trayo'pi tdrthmaaptntshshobhnaassmuccitaaH|| yathAvA premodayaH kutahalamAmodavyatikarazca romaanycH| tvAmAlokayato mama sImAM cittasya lolayati bhUman / / 1492 // atrApi premodayAdessamuccayaH pUrvavadraSTavyaH // idaM sarva zobhanaizzobhanAnAM samuccaye udAharaNam / azAbhenarazobhanAnAM samuccayo yathA__ durAH khalu viSayA durdAntAnIndriyANi mama naath| duSkarma ca niravadhikaM marma nikRntanti cintyamAnAni // 1493 / / ____ atra durvAratvAdinA'zobhanAnAM viSayANAM durdaanttvaadibhirshobhnairindriyaadibhissmuccyH| atra viSayadurvAratvenekenaiva cintyamAnena marmanikRntanasiddhau indriyadurdAntatvAdikamapi tadarthamApatitaM samuccIyate // zobhanAzobhanasamuccayo yathA tava nivarNanahInaM nayanaM varNanavihInamapi rasanam / AkarNanahInaM ca zravaNaM pravaNaM manaH kathaM tvayi me // 1494 // ___ atra nayanAdIni svAbhAvyAcchobhanAnIti na nindanIyAni vizeSaNamAhAtmyAJcAzobhanAni nindAgocaratAM prapadyanta iti
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 alaGkAramaNihAre zobhanAzobhanasamuccayaH / zobhanAzobhanAnAmityatra kamardhAraya AzritaH / na dvaMdvaH / sahacarAbhannatvadoSApatteH // evamazobhanazobhanAMnAmapyekakAryajananArthamApatatAM samuccayassaMbhavati // yathAvA kAvyaM tvaJcaritamayaM bhavyabhavanAmakomalaM gItam / tiryaktvamapi girau tava paryAptaM zreyase zriyaHkAnta // 1495 // ___ atra 'kAvyAlApAMzca varjayet / na ca rakto virAvayet' ityAdipramANaiH kAvyagotAdIni svabhAvato'zobhanAnyapi vizeSaNa - balAcchobhanAni samuccitAni / tava girau tiryaktvaM tvadryidhiyaraNakaM tiryktvmityrthH|| yathAvAtvannidhyAnajamazru tvayAnajamahigirIza yajADayam / tvannAmakathanajanyaM sagadgadatvaM ca sadgatessaraNiH // 1496 // atrAthuprabhRtayo nisargato'zobhanA api bhedakamahinA zobhanAH // kecittu dravyajAtyorapi samuccayaM menire / sa ca vicchittivizeSavirahAdasmAbhirupezyate // ibalakAramaNihAre samuJcayasarassaptapaJcAzaH.
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ kArakaMdIpakAlaGkArasaraH (68) atha kArakadIpakasaraH (58) RmikANAM kriyANAM cedekakArakagAminAm / gumbhanaM kriyate tattu bhavetkArakadIpakam // ekakArakagatAnAM kramikANAM kriyANAM gumbhanaM kaarkdiipkmitylngkaarH| yadyapi nibadhyamAnAnAM kriyANAM prastutatvena sarvoddezenaiva dharmiNaH kArakasya pravRttiH / ataH kiMciduddezena pravRttasyAnyatra prAsaGgikatvalakSaNadIpakasAdRzyavirahAna dIpakavyapadezo yuktH| tathA'pi ekasyAnekAnvayamAtreNa dIpakasAha zyamAzritya tathA vypdeshH| daNDinA tu kArakadIpakaM dIpaka evAntarbhAvya tulyayogitA'pi tadbhedatvenaiva pratipAditatyavocAma dIpakAlaMkAranirUpaNAvasara eva / vastutastu mAlAdIpakavatpRthagevAyamalaMkAratAmahati na dIpake'ntarbhAvaM, tajjIvAtorupamAgarbhatAyA ihAbhAvAt / samuccayapratidvaMdvitayA vicchittivizeSasadbhAvAJcetyayaM pUrvairakRtaviveko'pi pradarzito dIkSitaivikalpAlaMkAra ivAlaMkArasarvasvakRtA // udAharaNaM adhirohati vRSazikhariNamabhimajati nAtha tatra sarasi kRtI / tvAmaJcatyatha muJcati mudA'zru tatraiva vAJchati nivastum // 1497 //
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 alaGkAramaNihAre yathAvApazyati harirupasarpati tiSThatyAlapati hasati parihasati / sallapati spRzati samAliGgati gopImupaiti tadabhedam // 1498 // AlApaH AbhASaNaM, sallApaH mithobhASaNam / atrAdhe kRtirUpakartRkArakasya ekasyaiva adhirohaNAdikriyAsvanvayaH kramiko nibaddhaH / dvitIye harirUpakartRkArakasya ekasyaiva darzanAdikriyAsvanvayaH Rmika iti prathamasamuccayapratidvaMdvIdam // ityalaMkAramaNihAre kArakadIpakasaro'STApaJcAzaH atha samAdhyalaMkArasaraH (59) kAraNAntarasAMnidhyavazAtkAryasya kasyacit / saukarya varNyate yatra samAdhistatra gIyate // ekakAraNajanyasya kAryasyAkasmikakAraNAntarasamavadhAnA. hitaM yatsaurya tasya samyagAdhAnAtsamAdhiralaMkAraH / tacca kAryasyAnAyAsena siddhayA sAgasiddhayA ca / samuccayavizeSApekSayA'sya vailakSaNyaM tvabhihitameva prAk // yathAvA yAdRcchikasukRtavazAnmAdRkSaM tvaM samuddidhIrSu rasi / tAdRzasAdhusamAgama IdRzasamaye haThAdupanato me // 1499 //
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyanIkAlaMkArasaraH (60) atra yAdRcchika sukRtAdeva siddhayantyA bhagavatkartRkodidhIrSAyAssAdhusamAgamAdanAyAsena siddhiH // 49 yathAvA kAGkSantyA vrajasudRzazrerdAtuM svayaMgrahAzleSam / AnanasaurabhalobhAdApatadaLibRndamakRta sAhAyyam / / 1500 // 1 atrotkaNThitAyA gopalalanAyA AkasmikAmaLindavRndApatanarUpakAraNAntarasamavadhAnena zaurikarmakasvayaMgrahAzleSasyAnAyAsena siddhiH // zaurinavacATubhaGgImaGgIcakre yadA vrajalatAGgI / zthamapi tadopagUhanamakArya kasmAtpikAravaissA ndram // 1501 // atra pikaninAdairupagUhanasya sAGgatvasiddhiH // ityalaMkAramaNihAre samAdhisara ekonaSaSTitamaH. atha pratyanIkAlaMkArasaraH (60) balini pratipakSe vA tatprakSe vA tiraskRtiH / tatpratidvaMdvisAhyaM vA pratyanIkamitIryate // ALANKARA--III. 7
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 alaGkAra maNihAre yatra balini pratipakSe durbalena sAkSAtiraskAraH tatra pratikatumanIzAnena durbalena tadIyasya tiraskAraH svayamasamarthasya svavirodhipratidvandvini sAhAyakaM vA pratyanIkam / anokasya sadRzaM pratyanIkam | sAdRzyasya yathArthatvenaiva siddhe ' avyayaM vibhakti ' ityAdisUtre punassAdRzyagrahaNAdguNIbhUte'pi sAdRzye'vyayIbhAvaH / loke pratipakSasya tiraskArAyAnIkaM prayujyate / tadasAmarthya tatsaMbandhinaH kasyacittiraskAraH kriyate / tadabhAve ca prabalasvavirodhipratikartusmAhyaM kriyate / sa cAnIkasadRzatayA prayujyamAnatvAtpratyanIkamityAkhyAyate / atra ca pratipakSagataM prAbalyaM AtmagataM daurbalyaM ca gammate // tatrAdyA yathA - mahasA tava sAditabhAssahasA divasAdhipasya kila bimbam | avilambaM kaustubhatAmavalambyAkrAmati sma tava hRdayam / / 1502 // atra sAkSAtpratipakSatiraskAraH pratipAditaH // yathAvA. tvadrucikRta paribhavatastApiJchaM bhraMzitAtmamukhavaNam / piJchaM bhUvA'marSAtpadaM nyadhAttava ziraspade zaure / / 1503 / / tApiJchasya tamAlasya vikAraH puSpaM tApiJchaM "dvihInaM prasave sarvam' iti klIyatA / tvaducikRtAt paribhavataH parAbhavAt bhraMzitaH bhraMzaM prApitaH atmano mukhavarNaH vadanatejaH yasya tathoktaM prAptamukhavaivarNyamityarthaH / piJchaM vaha bhUtvA tattvenAvirbhUyetyarthaH /
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyanIkAlaGkArasaraH (60) 51 pakSe tApiJchamiti para bhraMzo'sthAstIti bhrNshi| tA iti AtmA svarUpaM yasya saH tAtmA mukhavarNaH prathamAkSaraM yasya tattathAbhUtaM sat piJchaM bhUtvA tApiJchamitipadaM adyatAkArotsAraNena piJchamiti niSpayetyarthaH // sugamamanyat // yathAvA urasApAstaM zaureH kapATamatha kaTatayA madobraham / Urca kamaJcayananu tadurazchAdayati kaGkaTAtmA'ho / / 1504 // kapATaM kavATa 'kavATamararaM tulye' ityatra kapATamiti pAThameva mukhyatayA'bhyupetya ke ziraH pATayatIti vigrahaH pradarzitassudhAyAm / pakSe kapATamiti padaM ca / anayostAdAtmyam / zaureH urasA apAstaM nirastaM sat 'kavATavakSAH pariNaddhakaMdharaH' iti kavATasyorassAdRzyoktestasya tdpaasttvoktiH| pakSe pAstamiti bhedaH / pAH pAkAraH astaH nirasto yasmistattathoktaM sadityarthaH / kaTatayA gajagaNDatayA "gaNDaH kaTa' ityamaraH / madonnaddhaM madana garveNa dAnodakena ca unnaddhaM udvattaM sat / ataeva kaM ziraH Urdhva aJcayat unnamayAdityartha: / pakSe Urdhva agrabhAge iti yAvat / kamazca yat iti cchedaH / kamazca kamityAkArakaM mAntazabdaM ca yat prApnavatsat iNazzatAra 'iNo yaN' iti yaN / kaGkaTa ityAtmA svarUpaM yasya tat kaGkaTAtma kavacarUpaM sat 'urazchadaH kaGkaTakaH' ityamaraH / taduraH bhagavadvakSaH chAdayati / pakSe kaGkaTAtmA kaGkaTa iti niSpannasvarUpamityarthaH / kaTazabdasyAdau kam ityasya nyAse anusvAre parasavarNe ca kaGkaTatvena nisspnnmityrthH||
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 alaGkAramaNihAre yathAvA jetuM tmAmapaTIyAnmallastrIbhUyametya mallI sn| jayati ziro'dhivasaMstava lalanAH kila nandatanaya tava jaitrayaH // 1505 // he nandatanaya ! idaM vivakSitamallajayAdyapaskArAya / mallaH cANUrAdiH tvAM mallayuddhavizAradaM tvaM jetuM apaTIyAn san / strIbhUyaM strItvaM 'bhuvo bhAve' iti kyap / etya mallI san malazabdAjAtilakSaNe GISi mallIti niSpatteriti hRdayam / pakSe mallIkusumatAmAzrita ityrthH| mallozabdAdvaikArike'Ni 'puSpamUleSu bahuLam' iti tasya lup 'lupi yuktavadvayaktivacane' iti yuktavadbhAvaH / tava, ziraH adhivasan san jayati tvAM parAbhavatItyarthaH / pakSe ziromAlyatayA utkarSa prApnotItyarthaH / tathAhilalanAH striyaH tava jaitrayaH kila / tava gopavadhUvazaMvadatvAditi bhAvaH / yathoktamAcAryaiH 'tadapi paramaM tatvaM gopajinasya vazaM. vadam' iAta / kiletyupAlambhe / ataH puMstvena dussAdhaM tvajayaM strItvena sAdhitavAniti bhAvaH / eSu tridAharaNeSvapi sAkSAtpratipakSatiraskAraH zabdArthatAdAtmyamUlakazleSabhittikAbhedAdhya. vasAyAnuprANita iti vizeSo draSTavyaH // yathAvAnijarucimapahRtya payodharalInollasati yA kutArtheva / tAM capalAM hAramiSAM sapayodharamamba nadyase kaNThe // 1506 //
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyanIkAlakArasaraH (60) 53 yA capalA vidyut nijaruciM tava zriyaM apahRtya / capaletyanenAnavasthitacittatayA asamIkSyakAritA dyaatitaa| payodhare jalade lInA satI kRtArtheva netaHparaM mama bhayaM kiMcidapi saMbhavediti kRtakRtyeva / ullasati hRSyatItyarthaH / prakAzata iti tattvam / hAramiSAM vajramaNihAracchalAM tAM capalAM sapayodharaM svarucipratibhaTataTillatAzrayabhUtajaladharasahitaM yathAsyAttathA / pakSe stanasahitaM yathAsyAttathA kaNThe nAse 'kaNThe badvA dazagrIvam' ityAdivaviAyAM banAsItyarthaH / pakSe kandharAyAM pariSkArahetoH pratimuJcasItyarthaH / atra sAkSAtpratibhaTabhUtAyAstaTillatAyAssAzrayAyAstiraskAraH kaitavApaitizleSamUlAbhedAdhyavasAyAbhyAmujjIvita iti pUrvodAharaNebhyo vailakSaNyam // dvitIyaM yathA tanurucijitastavAcyuta mukhaM vijetuM vidhurbhavanneva / makaro bhUtvA madhukara ibhamagrasata tvadekazaraNamaho // 1507 // __ he acyuta ! madhukaraH bhramara. madhukarazabdazca / tayostAdAtmm / tava tanurucyA zarIrazriyA alpayaiva tviSetyapi gamyate / jitassan tava mukhaM vijetuM vidhubhavanneva candramA bhavanneva vigatadhuvarNo bhavanneva ca vidhUbhavanasamasamayameveti bhAvaH / makaraH grAhaH bhUtvA pakSe madhukarazabdaH dhukAralope makaro bhUtvetyarthaH / tvadekazaraNaM ibhaM gajaM agrasata astavAn / atra bhagavattanurucivijitasya tatpratAkArAnIzasya madhukarasya rUpAntaraparigraheNa tadekazaraNe vAraNe parAkramaH prakaTitaH // idamupadarzita
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 alaGkAramaNihAre zabdArthatAdAtmyamUlakAvecchA ttavizeSazAli / evamagrimodAhAra. Nayorapi draSTavyam // -- yathAvA jetrIM tava gAM bhettuM prathamaM kopAzritaH kilopagato'mba / lopagato'nte kokila iha kolassan bhinatti gAM tadabhikhyAm || 1508 // 1 he amba kokilaH jetrIM svAvamantrIM tava gAM bhettuM vidArayituM prathamaM Adau kopacitaH krodhAnvitassan upagataH kila tvadvacanasamIpaM gato nanu / ante paryavasAne lopagataH svayameva chedanaM prAptassan kolassan varAho bhavan tadabhikhyAM gonAmadhAriNIM gAM bhuvaM bhinatti bhUdAratvaprasiddhestasyati bhAvaH // pakSe kokilaH kokilAzabdaH pratha maM ko iti varNena apAzritaH azritaH kilopaM kivarNabhraMzaM gataH 'dvitIyA zrita' iti samAsaH / ante avasAne lopagataH lavarNena yuktaH / luptakivarNamAtraH kokila, zabdaH kola iti niSpanna ityarthaH // yathAvA ikSurgavA tava jito drutamanitaradRzyamAsamukha eva / avalambya tarakSutvaM hinasti gAstadabhidhAH krudhA bhagavan / / 1509 // he bhagavan ! ikSuH tava gavA vAcA jitaH tiraskRtaH ata eva drutaM anitaradRzyamAnamukhaH parAjitatvaprayuktAvamAnenAnyeSAmadarzitamukha iti bhAvaH / pakSe avidyamAnaH iH ityAkArakavarNaH
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyanIkAlaGkArasaraH (60) 55 yasmin karmaNi tadyathAsyAttathA ani / tarAbhyAM takArarephAbhyAM dRzyamAnaM mukhaM AdiH yasya sa tathoktaH / tarakSutvaM mRgAdanatvaM 'tarakSustu mRgAdanaH' ityamaraH / pakSe ikSuzabdaH ikArotsAraNe tatraiva takAraraphayorvyasane tarakSuriti niSpanna ityarthaH / tadabhidhAH gozabdAbhilapyavAgabhidhAnAH gAH hinstiityrthH|| yathAvA phaNizikharividho bhavatA tirohitaM tatpratikriyAnIzam / parvaNi kadAcana vidhuM tvannAmAnaM tamastiraskurute // 1510 // tama AzritanAmajJAnaM rAhuzca / idaM kartR, phaNizikhariNi vidyamAnA vidhurviSNuH / tasya saMbuddhiH bhavatA tirohitaM vidhurviSNuH / (huzca / idaM / nAzi . teSAmevAnukampArthamahamajJAnajaM tamaH / nAzayAmyAtmabhAvastho zAnadIpena bhaasvtaa|| . iti gAnAt / spaSTamanyat / atra bhagavatA tirohitena tamasA tasmin pratividhAtumakSameNa tannAmadharitayA tadIyatvena kalpi. takhya vidhostiraskRtiH // yathAvA--- tava tanubhAsA'dharito navajaladastvanivAsamahizailam / adharIkRtyodgarjati na ghano nyakAramAtmanassahate // 1511 //
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 alaGkAramaNihAre atra bhagavattanurucA adharIkutasya tavajaladasya tatpratikaraNApaTutayA tadIyazailAdharIkaraNam / udAharaNadvaye'pi adharavidhuprabhRtizabdagatazleSottambhitassAkSAtpratipakSatiraskArAkSamasya tadIyatiraskArastulya eva / antime tvarthAntaranyAsazekharitatvaM vizeSa iti dhyeyam // kvacitpratipakSasaMbandhisaMbandhitiraskAre'pIdaM dRzyate / yathA nUnaprayaM svarbhAnuchnazirAzzrIniketanena purA / tadbhAsamanuvibhAto vibhAvasormaNDalaM kvcidruuste|| anuvibhAta iti bhAcchabdasya SaSThyekavacanaM vibhAvasorityasya vizeSaNaM 'tameva bhAntamanubhAti sarvam ' iti zruticchAyAtrAnusaMhitA / , maNDalaM bimba, rASTamityapi gamyate / ziSTa spaSTam / atra bhagavallanazIrSaNa tatpratikArAnIzvareNa svarbhAnunA tadIya bhAsamanuvibhAsamAnasya bhAnoryanmaNDalaM tasya tiraskRtiriti pratipakSasaMbandhisaMbandhitiraskRtiH // yathAvA avadhIrito mukharucA tava dhavalAMzurmadamba nayanasakham / paribhUya nalinamalinastadAzritAMstatra nigaLayati rAtrau // 1513 // tavetyetat mukharucA nayanasakhaM ityubhayatrApi saMbadhyate / atra sAkSAtpratipakSabhUtajagajananIvadanasaMbandhi nayanaM, tatsakhatayA tatsaMbandhi nalinaM, tatsaMbandhino'LinaH, tattiraskRtirabhihiteti puurvsmaadvicchittivishessH||
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyAlaGkArasara: ( 60 ) - tRtIyaM yathA harirucibharaparibhUtaM kuvalayamakhilAmba tAvakAkSivapuH / tadrUpajitasyAgAccharatAM madanasya tatpraticikIrSoH // 1514 // 57 atra svavirodhihariparibhavAnIzena kuvalayena lakSmInayanAtmanA'vatIrya tadrUpavijitatayA tatpraticikIrSormadanasya zaratayA sAhAyyaM vihitamiti tatpratidvandvi sAhyarUpaM tRtIyaH pratyanIkaprakAraH // atra vicAryate- hetUtprekSayaiva gatArthatvAnnedamaMlakArAntaraM bhavi tumarhati / tatra 'tvaducikRtaparibhavataH ityudAharaNe tAvaddhetvaMzazzAbdaH / utprekSAMzamAtramArthe, anyeSu tUdAharaNeSu dvayamapyArtham / asminnalaMkAre hetutvaM nizcIyamAnaM hetutprekSAyAM tu saMbhAvanamityasti vizeSa iticet pratIyamAnahetUtprekSAyA anutprekSAtvApatteH / vAcakasya ivAderabhAvAddhetutvasya nizcIyamAnatAyAstatrApi vaktuM zakyatvAt / : yasya kiMcidapakartumakSamaH kAyanigrahagRhItavigrahaH / kAntavaktUsadRzAkRrti kRtI rAhurindumadhunA'pi bAdhate // ityalaMkArasarvasvodAhRte prAcInapadye'pi bhagavadvairAnubandhAdiva bhagavadvaktasadRzaminduM rAhurbAdhana iti pratIterutprekSaiva gamyamAnA / ' mama rUpakIrtimahara dbhuvi yaH' iti kuvalayAnandodAraNe tu hetvaMza utprakSAMzezvatyubhayamapi zAbdam / yadyapi pratipakSagatabalavavasvAtmagatadurbalatvayoH pratIterhetUtprekSAntarAdastha vailakSaNyam / naitAvatA hetUtprekSAyA bahirbhavitumidamISTa, tadavinAbhAvitvAt / ALANKARA-III. 8
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 alaGkAramaNihAre kiMtu tadavAntaravizeSo bhavitum / na hi pRthivyavAntarabhedAddhaTAtpaTo vilakSaNa iti pRthivya bahirbhavatItyapi vadanti // ityalaMkAramaNihAre pratyanIkasarapSaSTitamaH. atha kAvyAApattisaraH. (61) daNDApapikayA yatrArthAntarApatanaM bhavet / kAvyArthApattireSA syAdalaMkAravidAM matA // daNDApUMpau vidyete yasyAM nItI sA daNDApUpikA nItiH ahaM zakto', zakto'syAM kriyAyAmityahamahamiketivanmatvarthIyaSThan / daNDApUpAviva daNDApUpikA 'ive pratikRtI' iti kanvA / atra hi mUSakakartRkeNa daNDabhakSaNena tatsahabhAvyapUpabhakSaNamapyasiddham / evaM vidho nyAyo daNDApUpikAzabdenocyate / yathA daNDabhakSaNAdapUpabhakSaNamAyAtaM tadvatkRsyacidarthasya niSpattI sAmatharyAtsamAnanyAyalakSaNAdayAntaramApatati sArthApatiH / tA. trikAbhimatArthApattivyAvartanAya kAvya padam / ayameva kaimu. tikanyAya ityapyucyate / ata eva 'kaimutyenArthasaMsiddhiH kAvyA pattiriSyate' iti lakSaNaM praNItaM kuvalayAnande / nanvevamarthAdathAntarapratIteranumAnamevedamiti cenna / samAnanyAyasya saMbandharUpatvAbhAt / daNDabhakSaNe hyapUpabhakSaNaM samAnanyAyatvAducitamapi na nizcitameva / daNDa bhakSaNepe pRthakapradezAvasthAnAdinA kenApi nimittena apUpAnAmabhakSaNasyApi bhAvAt / anumAnaM punarniyatamevArthAdarthAntarasyApatanAmatyasyAstataH pRthagbhAvaH //
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyArthApattisaraH (61) 59 tathAhi tava tejasi bhAti vibho na ravina vidhurna bhAni na ca taTitaH / bhAnti kuto'gnervArtA bhAntaM tvAmanuvibhAti sarvamidam // 1515 // atra 'na tatra sUryo bhAti na candratArakaM nemA vidyuto bhAnti kuto'yamagniH / tameva bhAntamanubhAti sarvam' iti zrutipratipAditaprabhAve bhagavattejasi sahasrabhAnuprabhRtInAmeva bhAnadaulabhye tato'pyatimAtranyUnasya salilAsecanamAtreNApi zAmyato'gne - nadorlabhye kaimutikanyAyena pratipAdyate / / yathAvA--- hAralatA yAkAcitrAtha tavorali padaM yadi nidadhyAt / tvadayitA jaladhisutA kRtAspadA'treti naitadAzcaryam // 5516 // __ atra hAralatAkartRkabhagavadvakSo'dhikaraNakapadanyAsena aprakRtena bhagavadvakSo'dhikaraNakazrIpadanyasanarUpasya prakRtasya saukarya daNDApUpikayA prtipaadyte| iyaM ca hAralatati strIliGgazabdena nAyikAtvapratItessamAsoktyA saMkIrNA / evamuttaratrApi yathAsaMbhavamUhyam // yathAvAdinakaravitIrNapUrNadyutibharamabjaM jayedyadi padaM te / vadanaM tatheti sudhiyo vadituM ke nAma nAtha saMdihatAm // 1517 //
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 alaGkAramaNihAre padaM vadanaM ca kartR / abjaM karma / kamalaM candramasaM cetyarthaH / dinakaratyAdivizeSaNamunayostulyam / vadanaM tatheti dina karavitIrNapUrNayutibharamajaM jayatIti vadituM ke nAma sudhiyassaMdihatAmiti yojanA // yathAvA arthijanArdanacakito ajase'cyuta cettvameva giridurgam / kiM citraM zrayate zrIstvadurodurga nisargato bhIruH // 1518 // arthijanAnAM ardanaM pIDanaM yAcanaM ca / tasmAt cakitaH nega cakita iti vA / bhIta ityarthaH / yathAvAdevasya lokabandhoH prasAdataH kamalamapi mukhe kavitAm / samupetya yadi ca vimalaM bhavati kavikulaM tatheti kiM citram // 1519 // kamalaM lokabandhordevasya bhAnoH 'sa no bandhurjanitA' ityutarItyA niyAjalokabAndhavasya bhagavatazca / prasAdAt prakAzAt anugrahAca / mukhe vadane agrabhAge ca / kavitAM kavanaM kasya kavarNasya vitAM vivarNatvaM samupetya vimalaM bhavatyeva zuci bhavatyeva 'viprazzuciH kaviH' iti zruteH / vimalamiti zabdarUpaM niSpadyata iti tattvam //
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyArthApattisaraH (61) . 61 yathAvA samatAyAM cedyatate sudhA bhavati nAtha tavavAcA / anyattAM tulayediti vArtA vArtava bhujagazikharIndo // 1520 // __he nAtha! sudhA tava vAcA samatAyAM tulyatAyAM yatatecet mudhA bhavati vyarthodyamA saMpadyate / nissAratvAnna tattulyA syAditi bhAvaH / sudhA sudheti zabdavyaktiH samatAyAM sasya sakArasya matAyAM mavarNatAyAM yatatecet mudhA bhavati mudheti niSpadyata iti cmtkaaraatishyH| anyat vastvantaraM tAM tulaye. diti vArtA saMbhAvanA'pi vAtaiva phalgureva 'vAta phalgunyaroge triSu, ityamaraH // . yathAvA paTurucinA yena jitaH kalyAbjavyUha eva tasyAsya / tava vadanasya kiyAniha bhavitA jaGarAjamaNDalasya jayaH // 1521 // atra vadanasyeti zeSe sssstthii| rAjamaNDalasyetyatra tu karmANa / tena 'ubhayaprAptau karmaNi' iti niyamasya nAyaM viSaya iti dhyeyam / kartRkarmaNAryugapatkRtiprAptAveva tanniyamapravRtteH / yadvA 'zeSe vibhASA' iti vArtike vibhASAGgIkArAt zabdAnAmanuzAsanamAcAryeNAcAryasya vetyAdAviva uktaniyamApravRtteH / kartRkamaNorubhayorapi SaSThI niSpratyUhava / kalyaH nIrogaH dakSo vA
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 alaGkAramaNihAre sajo vA 'kalyamaharmukhe / kalyA kalyANavAci syAtriISu nIrogadakSayoH' iti ratnamAlA / 'kalyau sajanirAmayo, ityamaraH / tasya tAdRzasya kasyacidrAza iti gamyate / yaH abjanyUhaH padmAkArassenAvinyAsavizeSaH tastho vIrajana iti yAvat / vastutastu kalyaM prabhAtaM tasmin yaH abjapyUhaH padmasamUha ityarthaH / jaDaH sta: vuddhihIno vA / 'jaDasstabdhe buddhihIne himagraste'pi vAcyavat' iti ratnamAlA / tathAvidho yo rAjA nRpatiH tasya yat maNDalaM rASTraM tasya / paramArthatastu jaDaH ziziraH yaH rAjA candraH tasya maNDalaM bimbaM tasyetyarthaH / anyattugamam / atra kalyAbjanyUhanirjeturvadanasya jaDarAjamaNDalajayaH kaimutikanyanyasiddhaH / zleSasamAsoktyuttambhiteyam // yathAvA- . sarvajJazlAghye tava vadanena satA kalAnidhau vijite / svata eva bhaGgabhAjo jaGajAtasya tu jaye'tra ko vizayaH // 1522 // ____ satA viduSA prazastena ca tava vadanena sarvajJazlAdhye vidvanmaNizlAghanIye dhUrjaTizirovidhRte ca / kalAnidhau sarvavidyAnivAsabhUte viduSi candramanasi ca / vijite sati / svata eva bhaGgaM parAbhavaM taraGgaM ca bhajatIti tathoktasya jaDajAtasya stabdhajanmanaH / nisargata eva jaDajanmanaH sarvatra parAbhavajuSazcote bhAvaH / IdRzasya jaye abhibhave ko vizayaH kassaMdehaH na ko'pIti bhaavH| atrApi mahAvidvajAyano vadanasya nisargabhaGgazAlijaDajAtavijayarUpArtho daNDApUpikayA nibddhH||
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyArthApattisaraH 61) yathAvAkarikumbhavijayinastaba harimahiLe paramurojayugaLasya / acalavijayaH kiyAn syAdyadasAvavireva vizruto jagati // 1523 // abireva zrutaH meSa ityeva khyAtaH / avizabdo girimeSobhayavAcI / 'avayazailameSAH ' ityanuzAsanAt / karikumbhavijayino meSajayaH kiyAniti bhAvaH / atra yadyapi na giriH karikumbhato nyUnaH / yena tajayaH kaimutikanyAyena nyUnassyAt / tathA'pi avizabdapratipAdyameSazailarUpArthadvayasya zleSabhittikAbhe- . dAdhyavasAyenakIkaraNAnnayUnatvamiti dhyeyam / evaM 'paTurUcinA yena jitaH kalyabjavyUha eva' iti prAgudAhRte padya'pi draSTavyam // yathAvA --- nAko'pi tvadvAno nAraka evAntato bhaveditaraH / madhye lopagato'cyuta naralAko naraka iti kimAzcaryam // 1524 // he acyuta! nAkaH svargo'pi antataH samyagvimarza sati tava dhAnnaH divyasya sthAnasya itaraH prasiddhanarakebhyo vilakSaNaH nArakaH naraka eva bhavet / ramyAni kAmacArINi vimAnAni sabhAstathA / AkrIDA vividhA rAjan padminyazcAmalodakAH // ete vai nirayastAta sthAnasya paramAtmanaH /
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 alaGkAramANihAre . iti bhAratokteriti bhaavH| 'syAnnArakastu narakaH' ityamaraH / madhyelopagataH / madhyA svargapAtAlayormadhyavartinI yA ilA bhUriti upagataH avagataH jJAta ityarthaH / naralokaH martyalokaH narako bhavatIti kimAzcaryam / mahAsukhatvena purANAdipratItasya svarlokasyaiva narakaprAyatve duHkhasahasranirantarakabaLito martyaloko narakaprAyo bhavatIti kimu vaktavyamiti bhAvaH // __ pakSe-nAko'pi nAka iti zabdopi antataH madhye itaraH prAptarephaH itaH raH yena sa iti vigrahaH / nAraka eva nArakazabda eva bhavet / naralokaH naraloka iti zabdaH madhye antarALe lopagataH lo iti varNaH apagato yasmAtsa tthoktH| AhitAneyAdarAkRtigaNatvAniSThAyAH paranipAtaH / apagatalovarNaH naraka iti niSpadyata iti kimAzcaryam // yathAvA zaravastava zamito muro'gninibha iti kimadrutaM shaure| sa puraskurutAmanyaM muramayamapi murmuro bhava zAmyet // 1525 // ___ he zaure! tava zaravarSeH bANavaSaiH salilavarSezca / AgninibhaH muraH tannAmA daityaH zamita iti kimadbhutam / saH muraH anyaM muMra murAsuraM puruskurutAM tvadvijayaya svApekSayA prabalaM murAntaramevAgre kurutAM praiSAtisarga' ityAdinA atisargArya loT / atisargaH kAmacArAnujJA / so'pi anyo muro'pi murmuraH tuSAgniH bhavan zAmyet / 'murmurastu tuSAnalaH' iti vizvaH / pakSe mura iti zabdaH anyaM svApekSayA bhinnaM muraM mur
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyArthApattisara : ( 61 ) ityAkArakaM zabda puraskurutAM svamukhabhAge kurutAm / ayamapi murazabdo'pi murmura: murmura iti niSpadyamAna ityarthaH / atra prabalataramurAntarasyaiva tuSAdmitulyatayA zAntau murAsurasyAgninibhasya zAntiH kaumutikanyAyena siddhA // yathAvA sakRdIkSase'mba yaM tvaM sa eva kalyANaguNagaNanidhizvet / tava nityanivAso'yaM tAdRgbhavatIti vismayaH ko'tra // 1526 // atra - sa zlAdhyassa guNI dhanyasta kulInassa buddhimAn / sa zUrassa ca vikrAnto yaM tvaM devi nirIkSase // 65 ityasyArtho'nusaMhitaH // yathAvA indIvarameva hare vinnecchratizikharazekharatvaM cet / tvaM tadbhajasItyetatkasya punarvismayAya kalpeta / / 1527 // indIvarametra bhagavattatrarNamevetyabhiprAyaH / zrutizikharazekharatvaM karNAvataMsatvaM vedAntavedyatvaM ca // vyavadhAyako vyayazcedvadhAyakassyAt kSamo hiraNyasya / prAdasya vipattau varahitatAM prapya dhAyakazca bhavet // 1528 // ALANKARA-III.
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 * alaGkAramaNihAre avyayaH bhagavAn / nAzarahito'piti bhAvaH 'avyayo'strI zabdabhede nA viSNau nirvyaye triSu' iti medinI / prahlAdasya vipattau Apadavasare hiraNyasya hiraNyakazipoH vadhAya vadhaM : kartuM vyavadhAyakazcet vyavadhAnaM cAsaMsaktatayA'vasthAna, audAsInyabhAkcediti yAvat / vyavapUrvakAddadhAteH kartari Nvul / kaH kssmH| ko'nyastadvadhasamartha ityarthaH / kiMca varahitatAM prApya / prahlAdasyeti ka iti cAnuSajyate / prahlAdasya varahitatAM varadAnenAnukUlyaM prApya / dhAyakazca poSako'pi ko bhavet 'yatrAmRtaH puruSasso'vyayAtmA / avyayaH puruSassAkSI' ityavyayatayA prathitaH paramapuruSa eva hiraNyakazipuvadhatannandanapoSaNayorudAsInazcatkastatsaMhAryo'nyaH prabhavediti bhAvaH // pakSe byavadhAyakaH vyadhAyaka zabdaH avyayaH vyaM vya ityAkArakavarNasamudayaM yAtIti vyayaH sa na bhavatItyavyayaH / vyazabdopapadakAdyAteH 'Atonupasarga kaH' iti kapratyape 'Ato lopa iTi ca' ityAlopaH / vyakArarahitazcedityarthaH / vadhAyakassyAt vadhAyaka iti niSpadyata / avapUrvakAhadhAtevuli 'vaSTi bhAgurirallopamavApyorupasargayoH' iti avetyupasargAvayavAkAralopaH / tataH varahitatAM vakAravidhuratAM prApya dhAyakazca dhAyaka iti zabdo'pi bhavet // yathAvA- .. gopAyApAyAnmAM pApamapi dvipa itImamapi bhagavan / payasijanayana kiyadidaM dvipAvanaM lokapAvanasya tava // 1529 / /
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ 67 kAvyArthApattisara : (61) he bhagavan ! pApamapi duSkRtinamapi atrApirvirodhe / imamapi mAmapIti bhAvaH / atrApissamuccaye / dvipa iti / dvirada iti pApazabdasya pakAradvayaghaTitatvAcchanda thiyostAdAtmyAttadarthasyApi dvipatvamiti hArdo'bhiprAyaH / apAyAt vipadaH / gopAya rakSa | lokapAvanasya sakalalokapAlAnAM rakSakasya dvipAvanaM gajarakSaNaM kiyat / dvau pAtIti dvipaH tasya vastudvayapAlayituH gopanaM kiyAdetyapyarthe gamyate / dvipAvanamityatra zeSaSaSThyA karmaNi SaSThayA vA samAsaH | lokapAvanasya saMkalabhuvanapAvAyetuH dvipAvanaM dvayoH gajasya mama cetyubhayoH pavitrIkaraNaM idaM kiyadityapyarthaH pratIyate / tadA pUrvArdhe gopanaM pavitrIkaraNarUpamityanusaMdheyam / imAni sarvANyudAharaNAni prAcAmanurodhena // rasagaGgAdhararItyA tvidaM lakSaNam - arthena kenacittulyanyAyAdarthAntarasya cet / apattiH kathyate saiSA kAvyArthApattirucyate // kenacidarthena tulyanyAyatvAdarthAntarasyApattiH kAvyArthApatiH / nyAyazca kAraNam / sA ca prakRtena prakRtasya, aprakRtenAprakatasya, prakRtenAprakRtasya, aprakRtena prakRtasyeti tAvaccaturbhedA / pratyekamarthAntarasya sAmyAdhikyanUnasvairdvAdazadhA / tato bhAvatvAbhAvatvAbhyAM caturviMzatibhedA // prakRtena prakRtasyApAdanaM yathA sahajazrItvAdyadi te hRdyatvaM kaustubhaH prapadyeya / sahajazrIko na kutaH prapadyatAM hRdyatAM maNikirITaH // 1530 //
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 . alaGkAramANahAre hRdyatva ca hRdayasthitatvaM hRdayapriyatvaM c| atra ApAdakAprakRtAdApAdyamAnasya prakRtasya sAmyam // zleSottambhitamidam // nAtha sumahAcchavidyutpuSkarapuSkalavikAsi tava bhAsA / asitAdaM yadi vijitaM jitamasitAbjamiti tatsamaM sthAne // 1531 // he nAtha! sumahAcchA atimAtranirmalA vidyut taTit yasmistat / anyatra sumahatI cchaviH dIptiH tayA vidyotata iti sumahAcchavidyat / dyotateH kim / puSkare vyAmni salile ca / puSkalaM atizobhanaM yathAtathA vikAsi vijRmbhamANaM utphulaM ca / asitAbhaM nIlajaladaH tatsamaM / asitAjaM indIvaraM c| sthAne yuktam / sugamamitarat / atra dvayorApe prakRtatvaM sAmyaM ca // madrakSaNonmukhA yadi rakSoktyA sA ramaiva tava dayitA / tarhi hare tadadhInA kSamA'pi bhavitA tatheti nAzcaryam // 1532 // ___ he hare! rakSoktyA rakSa trAyasva ityuktimAtreNaiva sA jaga. dIzvaratvena divyamahiSItvena ca prathitA tava dayitA ramaiva madrakSaNonmukhA yadi tarhi tadadhInA ramAyA vazaMvadA kSamA bhUdevyapi / yadvA tadadhInA ukta evArthaH / kSamA bhagavataH kSAntirapi bhagavatkartRkAzritAparAdhakSamAyAH lakSmIpuruSakAratvaniSpAdyatvAditi bhAvaH / tathA madrakSaNonmukhA bhavitati nAzcaryam / 'nityonnato nRpatireva vazIkRtazcaktiM kurvate parijanA iti kaH prayatnaH' iti nyAyAdati bhAvaH / pakSe ramA rameti zabdavyAkaH rakSAktathA
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyArthApattirasaraH (11) 69 rephasya kSakAroktayA tadadhInA kSakAravazyA satI kSamA bhavi. teti kSameti niSpatsyata iti nAzcaryamityapyarthazcamAtkAramati. zAyayati / atra tvayitaramArUpaprakRtArthApekSayA prakRtAyAH kSamAyAH tadadhInatvena nyUnatvam // ___yathAvA karuNAmayi kRtamantuM tvameva mAM yadi rame parityajasi / krodhoSmalo'parAdhiSa nAtho'pi sudUrameva saMtyajati // 1533 // __atrapi prastutenApAdyamAnasya prastutasya nyUnatvam / taca karuNAmayi krodhoSmala iti vizeSaNAbhyAmavagamyate / ata eveyaM parikarottejitA / pUrvA tu zleSasaMkIrNeti vizaSaH // puruSottama pApmAne mama yadi hantuM tvameva naashkoH| kimidaM na vismayapadaM kSamA'pi tava naiva zakSyati nihantum // 1534 // tava kSamA zAntiH / atra pApastha atimahattaratvena bhagavatA'pi durUcchedatvaM siddhavatkurtuH kasyaciduktiH paramapuruSApekSayA kSamAyAH strItvena nyUnatvam / ata eva kiM vismayapadamidamityuktam / atrApAdyApAdakayoddhayorapi prakRtatvam // aprakRtena aprakRtasyApAdanaM yathA yadi kazcittava tulanAM hRdi vAJchati janturacyuta tadAnIm / bhUmedhaurandharya saumeravameva vahati paramANuH // 1535 //
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 alaGkAramaNihAre atrApyaprakRtAt apAdakAt aprakRtasyApAdyamAnasyAdhikyam // prakRtena aprakRtasyApAdanaM yathA sarvajJa yadi tavAgre varvarti madIyametadapi kavanam / suravaiNikavarasaMsadi nirajIyata tarhi mazakagAnena // 1536 // nirajIyata nirjitam / niH pUrvakAjjayaterbhAve laG / atra varvatIti vidyamAnatArUpAtprakRtArthAt nirajIyatetyApAdyamAnasyAprakRtArthasya sarvotkRSTatayA'vasthAnarUpasyAdhikyam // jAgrati ramApate tvayi jagadavanArthe yateta cedanyaH / sulabhaM vilasati tAyeM zalabhasya tadA zakuntasAmrAjyam / / 1537 / / " atra yatata iti yatanarUpAtprakRtArthAt ApAdyamAnasya sAmrAjyalAbharUpasyAprakRtasyAdhikyam // bhUmIbhikSAvasare bhagavAne vAtikharvamUrtizcat / sarvo'pyanyaH kRpaNaH kharvIbhavatIti kiM nu vakta vyam / / 1538 // bhUmibhikSAvasare ityetaduttarArdhe'pyanveti // arthinivahepsitArthaMstvameva cennanu rameza na dadIthAH / itaro bhikSAkaH kiM sakRttiko mRttikAmapi dadIta // 1539 //
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyApattisaraH (61) . 71 atrAbhAvenAbhAvApAdanam / prakRtAdaprakRtasyApAdyamAnasya nyUnatvaM ca // yathAvA kSamayA'pyasamadhigamye ramayA harihRdayasadanayA sAmye / itarAsAM mahiSINAM sutarAM vArtA'pi tasya dUratarA // 1540 // atrApyabhAvenAbhAvApAdanam / prakRtAdaprakRtasya nyUnatA ca // aprakRtena prakRtasyApAdanaM yathA adhijaladhi nimajantaM madhusUdana mandaraM tamudadhArSIH / bhavajaladhau plavamAnaM mAmuddhata kiyAnprayAsaste // 1541 // atrAprakRtAttathAvidhamajanmandaroddharaNavRttAntAt prakRtasyA. patato bhavajaladhiplavamAnoddharaNasya nyuuntaa| kiMca ApatataH punaH rarthAntarasyopAdAnAnupAdAnAbhyAM saMbhavatyasyA vaicitrym| tatrApatato'rthasyopAdAne udAharaNAni darzitAni // anupAdAne yathA varuNAlayadharaNAgatamaNayo'pi vacana gaNayituM shkyaaH| phaNigirimaNestu suguNA gaNayitumamunaiva naiva zakyAsmyuH // 1542 // ____ amunaiva zrInivAsenaiva / atra zrInivAsAdanyeSAM kA kathetyApatadarthAntaramanupAttam //
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 . - alaGkAramaNihAre yathAvA tvanmahimaparijJAne sarvajJo'pyajJa eva deva bhavet / pUrNa taM varNayituM caturAsyo'pyacaturAmya eva hare // 1543 // atrapyanyeSAM kA vArtetyApatadarthAntaramanupAttam / virodhAbhAsasaMkIrNatvaM tu vizeSaH // yathAvA jAgrati nAkIze tvayi bhavedakAdhInago hi yo jntH| sa bhavedvAliza eva syAdapi nagabAlikAdhIzaH // 1544 // . ___ he bhagavan ! akaM duHkhaM pApaM vA eSAmastItyakinaH / te na bhavantIti nAkinaH teSAM devAnAmiti tu hRdayam / adhIze adhIzvare tvayi jAgratyapi / 'SaSThI cAnAdare' iti saptamI / tvAmanAhatyetyarthaH / yo jantuH prANI akAdhInagaH akasya sAMsArikaduHkhasya adhAnAn gacchatIti tathoktaH / AbrahmastambaparyantA jagadantarvyavasthitAH / prANinaH karmajanitasaMsAravazavartinaH // ityAyuktarItyA bhavaduHkhabhAjo brahmAdayaH tAn zrita ityarthaH / saH nagabAlikAdhIzassyAdapi sarvajJazzambhureva bhavannapAti bhAvaH / bAliza eva vaidheya eva bhavet / niratizayAnandadAyinamAnandamayaM bhagavantamupekSya karmavazagacaturAnanAdyAzrayakArI sarvajJope mUrkha eva syAt / kimutAnye iti bhAvaH / pakSe nagabAlikArdhAzazabdaH
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ ' kAvyApattisaraH (61) 73 avidyamAnAH kA dhI na gA iti catvAro varNAH yasya saH akAdhInagazcet bAliza iti niSpadyata ityarthaH ! atra lupyamAnAnAM varNAnAM kramo na vivkssitH| atra kimutAnye ityApatadarthAntaramanupAttam // sAvaraNAnbrahmANDAn kabaLayato yugapadamitatarazakteH / nAkAdayotra lokAsstokAH ke'mI tavAcyuta pulaakaaH|| 1545 // atra bhagavato yugapadanekabrahmANDakabaLanena tadantargatAnAM nAkAdilokAnAM kabaLanasyArthikatvaM kaimutikanyAyena pratipAdyate // yathAvA akhilajagahuritamuSo maduritamidaM janArdana kiyatte / pralayAdhizoSaNapaToH pracaNDakiraNasya ko nu vezantaH // 1546 // ___ ko nu kaH padArtha ityaryaH / atra prativastUpamA mahAvAkyArthaH / daladvayamupameyavAkyArtha upamAnavAkyArthazca / tatropameyavAkyAthagatAyAmApattau ApAdyamAnastannimittabhUtazcetyubhAvapyoM prakRtau / upamAnavAkyArthagatAyAM tvaprakRtAvitIdameva pUrvodAharaNebhyo vailakSaNyam / anayA dizA anyadapyUhyam // ___ atra vicAryate-neyaM vAkyavisaMmatAyAmApattI nivizate, ApAdakasyArthasyApatitamartha vinA anupapatteratrAbhAvAt / nApi yadyarthAtizayoktI, tasyA viparItArtha eva dvayorbizrAntaH, na ceha tathA, ApAdakasya siddhatvAdApatatazca saMbhAvyamAnatvAALANKARA-III. 10
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 alaGkAraNihAre / dyathAzruta eva dvayorvizrAnteH / tasmAdyena nyAyenaikArthassidvastenaiva nyaayenaapropyrthsseddhmhtiityevNruupeymaapttiH| asyAM cArthAntaraM loke avidyamAnabhapi kavinA svapratibhayA kalpayitvA yadyApAdyate tada 'laMkAratvaM, yathA 'suravaiNikavarasaMsadi ityAdau / anyathA tu kaimutikanyAyatAmAtraM yathA 'sAvaraNAn brahmANDAn ' ityaadau| prAcInarItyA tadudAhRtamasmAbhiH / ata eva tatra kaimu. tikanyAyenetyuktam / yattu 'kaimutyenArthasaMsiddhiH' iti kuvalayAnandakadbhirlakSaNamuktaM tannAtIvahRdayagama, kaimutikanyAyasya nyuunaavissytvenaadhikaadyrthaapttaavvyaapteH| yathA-- tvacaraNazaraNagatamapyabhibhavati zrIza yadi ca bhvtaapH| pIyUSakiraNamapyabhibhavitA zanakainidAghabhavatApaH // 1547 // atra zanakaizzabdamahimnA bhagavatprapanneSu bhavatApAbhibhavApekSayA pIyUSakiraNe grISmatApakartRkAbhibhavo duSkara eveti vidita. mapi nyAyasAmyAdApAdyate / na tu kaimutikanyAyena // atra vaidyanAthaH- "kenacidarthena tulyanyAyatvAdarthAntarasyApattirapattiH / nyAyazcAtra kAraNam / iti rasagaGgAdharoktala. kSaNamayuktaM, kA vArtA sarasIrUhAmiti kaimutyanyAyaviSayArthAH pttaavvyaapteH| kaimutikanyAyasya nyUnArthaviSayatvena tulyanyayatvAbhAvAdApAdanApratItezca / na cAtra kaimutyanyAyatAmAtra na tvalaM. kAratvamiti yuktaM, alaMkAratatvavidAmabhiyuktAnAM prAktanAnAM zUnyahRdayatAyA apAmareNa saMbhAvayitumazakyatvAt / lAkavyavahAre'pi kaimutyanyAyasya camatkAritvAnubhavena tenaiva nyAyena
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAlaGgasaraH (62) 75 mr tasyA alaMkAratAsiddhezca / ittha ca tvaduktArthApattyudAharaNe ghakSyamANasaMbhAvanAlaMkAraH 'yo'nyairyadyarthoktau ca kalpanam' iti yadyarthAtizayatvenoktaH yadyatizayoko ApAdhApAdakayorviparItArthavizrAntatvam / iha tu ApAdakasya siddhatvaM ApAdyasya saMbhAvyamAnatvamiti vaicitragaM tu tadavAntarabhedatAyAssAdhakam / na tu tadvahirbhUtatAyA iti na tatrAvyAptizaGkA'pItyalam" iti // ityalakAramaNihAre kAvyApattisara ekaSaSTitamaH. atha kAvyaliGgasaraH. (62) yatsAmAnyavizeSatvAnAlIDhaM syAtsamarthanam / samarthanIyasyArthasya kAvyaliGgaM taducyate // arthAntaranyAsavAraNAyAnAlaDhiAntam // yathAvA bho doSA yuSmAbhirvastuM sthAnAntarANi mRgyantAm / labhyo'tra nAvakAzo mayyaghakUlaMkaSo vasati kazcit // 1548 // atra doSANAmavakAzAlAbharUpaH pUrvavAkyArthaH / tasya ca sakaladoSanizzeSaharaNacaNazrIharisAMnidhyapradarzanarUpottaravAkyA-- rthena samarthanaM kAvyaliGgam //
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 yathAvA alaGkAramaNihAre tvAmAzritavatsala iti vadatAM nAcyuta vivekalezo'pi / yena kRtA ripusuhRdorvizvAzvagajAvanIprAptiH / 1549 // / / yena tvayA ripusuhRdoH vizvAzvagajAvanIprAptiH kRtA / ripupakSe --- vizvA vigataH zva ityAkArakavarNaH yasyAssA | azvagajAvanIprAptiH zvavarNApAye agajAvanIprAptiriti niSpadyate / zailapradeza gatabhUmyavAptiH teSAM sarvasvabhraMzanAdvanAntaraprApaNaM kRtamiti bhAvaH / suhRtpakSe - vizvaM samastaM yat azvagajaM tasya avanI pAlayitrI prAptiH abhyudayaH aizvaryamityarthaH / ' udaye'dhigame prAptiH' ityamaraH / kRtA / yadvA vizvAzvagajaM ca avanI ca tAsAM prAptiH lAbha iti / atrottaravAkyArthena pUrvavAkyArthasamarthanaM zleSotta mbhitatulyayogitAvizeSapariSkRtamiti pUrvApekSayA vizeSaH // nanu vizvAzvagajAvanIzabdena zailapradezagatabhUmyavAptirUpAthasya kathaM pratItiH ? vAcakazabdaprayogamantarA'rthapratIterayogAt / vizvAzvagajAvanAzabdasya tadarthavAcakazabdatvAbhAvAditi cetsatyam / vigatazvavarNasyAzvagajAvano zabda syetyarthAntarasya zlemahimnA upasthitau tAharAzabdasyaivAtra vivakSitatvAt / tAdRzazabdasya prakRtopayogitvaM na svataH / kiMtUktArthenAbhedAdhyavasAyasahakArAt / abhedAdhyavasAyanimittaM ca yo'rthasta zabdaH iti tAdAtmyavyavahAraH / tAdAtmyaM ca maJjUSAdI vyaktamityutprekSAlaMkAraprakaraNe 'vidyunmukhe vikAram' ityatra sphuTaM nyarUpayAma | yadvA zleSamahimnA agajAvanIzabdasyopasthitau tadarthasyApyupasthitirityAlaMkArikasamayaH / ato nArthapratItyanupapattiriti //
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyaliGgasaraH (62) 77 . . padavAkyaratnAkare tu ekazabdopAttayorvAcyArthayorava zabdarUpavyaGgayArthasyArtharUpavAcyArthasya cAbhedAdhyavasAya ityuktam / ayaM hi tadganthaH "AlaMkArikAstu vyaJjanayA vRttyA upasthitAnAM padAnAmanvayabuddhau kvacittAdAtmyena kvacidvAcyavAcakabhA. vena padArthAnupravezaH / tathAhi___ "dayA titikSAM satyaM ca yuktaM vyakta nanu tvayA / apavargavyaJjanAni kathaM syurmimabhUmipa / / ityatra bhImAbhidhAne rAjani prakRte bhImabhUmipapadasya vyaJjanA. labhyasya tAdAtmyamAropya tasminnapavargavyaJjanAnAmAsannasiddhi' sUcakAnAM dayAtitikSAdInAM prastutAnAM dhvanipratItapavargetarasvarAnyavarNAbhedenAsaMbhavaH kathaM syurityanena pratipAdyate" ityAdi / adhikaM tu * tatraivAnusaMdheyam / evaMca tAdAtmyaM zAbdikAnAmivAlakArikANAmapyabhimatamityatra na ko'pi saMdehaH / anayA dizA 'mUkIbhAvo viziSyate ' ityAyudAharaNepvApa nirvAho draSTavyaH // yathAvA syAjjAtu nApayAto bhavadAdhAro hare payonidhirAT / aparAjitatAM prApto nirahitatAM cApi yodhirADbhavati // 1550 // he hare! bhavadAdhAraH bhavAn AdhAraH AzrayaH yasya sa tathAbhUtaH, tattvaM tu bhavataH adhAraH adhikaraNamiti / bhavatassamudrazAyitvAditi bhAvaH / payonidhirAT jaladhirAjaH jAtvapi apayAta. raNe apayAnaM prAptaH parAbhUtaH na syAt / bhavadAzritasyApayAnaM na bhavediti bhAvaH / vastutastu na ApayAta iti
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 alaGkAra maNihAre chedaH / apAM samUhaH ApaM Apa yAtaM gataM yasmAtsa tathoktaH vigatasalilanivaha ityarthaH / na syAt sadA'pi salilapUrNatvAditi bhAvaH / pakSe na apayAtaH pena pakAraNa yAtaH payAtaH na payAtaH apayAtaH na syAt / payonidhirAbdasya pakAraghaTitatvAdityarthaH / zabdArthayostAdAtmm / yaH payonidhirAd aparAjitatAM aparAbhUtatAM nirgatAH ahitAH yasya saH nirahitaH tasya bhAvaH nirahitatA / tAM nissapatnatAM ca prAptassan adhirAhU rAjAdhirAjo bhavati / sa kathamiva apayAtaH syAditi yojanA | pakSe payonidhirAdundaH aparAjitatAM pavarNabhAsuratvAbhAvaM nirahitatAM nivarNarAhityaM ca prAptaH yodhirAT bhavAta yodhirADiti niSpadyata ityarthaH / atrApyuttarArdhavAkyArthena pUrvArdhavA kyArthasya samarthanam / vakSyamANapadArthahetukasyApIdamudAharaNaM bhaviSyati // " yathAvA indrAdhikastvadIyastandrAdhika eva bhavati parakIyaH / kathamanayoraikyaM syAdabhidadhati tayoritastato bhedam || 1551 / / indrAdhikaH indrAdapyatizayitazrIH / tandrAdhikaH adhikatandraH alasa ityarthaH / tayoH tvadIyaparakIyayoH itastataH tatratatra bhedaM, pakSe tayoH indradhikatandrAdhikazabdayoH itaH ikAreNa tataH takAreNa ca bhedaM vailakSaNyaM abhidadhati / janA iti zeSaH / tayostAvAneva bhedo nAnya iti bhAvaH / atra abhidadhatItyAdivAkyArthena uttareNa pUrvavAkyArthasamarthanam / bhagavadIyAnyadI
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAlaGgasaraH (62) 79 yayossAmyaM gaditAraM pratyuktirUpatAmabhipretyota dhyayam / anyathA tu padArthena vAkyArthasya samarthanam // yathAvA saGgasya satAM mahimA niravadhiko'bjAkSasevinAM yen| dyusadagraNIryayAtiryucyutimAnapi sadagraNIrAsIt // 1552 // ___ ajAkSasevinAM satAM saGgasya mahimA niravadhikaH / yena satsaGgamahinA yusadAM divaukasAM agraNIH yayAtiH yucyutimAnapi tridivAkenacinnimittena bhraSTo'pi sadagraNIH santaH svadauhitrAH pratardanazibiprabhRtayaH agraM nayantIyagraNyaH utsArakAH yasya sa tathokta evAsIt / tridivAGgezyan yAyAtissadbhissvadauhitraistArita ityaitihAsIkI kathA // . - yathA yAyAtissanmadhye patitaH punarAptavAn / __svaHpadaM tattathA satsu patito na vimuhyati // ityaadiprmaannaanytraanusNhitaaniH| pakSe yusadagraNIritizabdaH dhu iti varNasamudayacyutau sadagraNIriti niSpanna ityarthAntaramapyatra cmtkaari| atrApyuttaravAkyArthena pUrvavAkyArthasamarthanam // yathAvAtvacaraNameva zaraNaM tvatto'pi variSThamiti vRNe zaraNam / sugatiM dadAti yadidaM jagatAM dasya avato'pi // 1553 //
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80 . alaGkAramaNihAre he bhagavan ! tvaJcaraNameva tvatto'pi variSThaM zaraNaM rakSaka iti matvA zaraNaM vRNe upAyatayA vRNomi / upAye gRharakSitrozzabdazzaraNamityayam / vartate sAMprataM caiSa upAyAthakavAcakaH // ityahirbudhnayasaMhitokteH / yadidaM tvacaraNaM jagatAM sugatiM zobhanamupAbaM gamyaM sthAnaM uttamadazAM vA pradadAtIti tathoktaH / tathAvidhasya bhavato'pi sugatiM dadAti, ukta evArthaH / ramaNIyaM gamanamiti tu vastusthitiH / 'gatiH strI mArgadazayorzAne yAtrA. bhyupAyayoH' iti medinI // atrApyuttaravAkyArthena pUrvavAkyArthasya samarthanam // yathAvA mA gAstAmasasamatAM mAdhavasaktaM kadA'pi mAnasa bhoH| sA na nivarteta tatassahasrakRtvo'pyadhazizaraHpatane // 1554 // bho mAnasa! tvaM mAdhavavimukhaM sat kadApi tAmasasamatAM tAmasaprakRtibhistulyatAM mA gA: / vaiparItye aniSTamApadyatetyAhasetyAdinA / tataH tAmasasamatAvAptyanantaraM sA tAmasasamatA sahasrakRtvaH adhazizaraHpatane'pi na nivarteta iti lokoktiH / ato mA tAmasaM bhUriti bhaavH| pakSe sA tAmasasamateti zabdavyaktiH / arthagataM strItvaM zabde Aropyata ityasakRdavocAma / sahasrakRtvaH adhazziraHpatane'pi vaiparatyiprAptAvapIti yAvat / na nivarteta nivRttiprayuktavailakSaNyaM nApnayAditi yAvat / pUrvAnupUviziSdaiva bhavatIti bhAvaH / atrApyuttarArdhavAkyAthaina pUrvA
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyaliGgasaraH (62) 81 rdhavAkyArthasamarthanam / atra tAmasasamatAvAptipratiSedhasya mAdhavasaGgarUpapadArthena samarthanaM vA // yathAvA kuru dIrghAkArAM zrIH kRpAM vihitasaMprasAraNAM sadaye / na tava khyAyeta kRpA sutarAmayi saMprasAraNAkaraNe // 1555 // he sadaye zrIH ! dIrghaH AkAraH svarUpaM yasyAstAM tathoktAM kRpAM karuNAM vihitaM kRtaM saMprasArANaM sudUravyApanaM yayA tAM tathoktAM kuru / mayyavicchinnAM kRpAM prasArayetyarthaH / mayi tvatkRpAvalamvaikArthinIti bhaavH| saMprasaraNAkaraNe tava sutarA zobhanatarA kRpA na prakhyAyeta na pratheta / tvatkRpaikazaraNe dIne mayi tvaM kRpAM na prasArayasi cettava kRpAyAH khyAtireva nonmiSediti bhAvaH // pakSe dIrghaH akAraH avarNo'nte yasyAstAM aakaaraantaamityrthH| kRpAM kRpeti zabdavyakti vihita vakSyamANasUtreNAnuziSTaM saMprasAraNaM repharUpayaNasthAnikasaMprasAraNasaMzakavaNe yasyAstAM tatho. kAM kuru / sutarAM Aye iti chedH| ayi zrIriti yojanA / saMprasAraNAkaraNe 'krapessaMprasAraNaM ca ' iti bidAdyasaMniyogaziSTasaMprasAraNasya akaraNe kRpA kRpeti zabdavyaktireva tava sutarAM na khyAyeta / na sidhyediti yAvat / atra pUrvArdhavAkyArthasya kRpAsaMprasAraNAvazyakatArUpasya tadakaraNe tadakhyAtyAMpAdanarUpo ALANKARA-III, 11 .
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 alaGkAramaNihAre ttarArdhavAkyArthena samarthanam / atrApi pUrvavadeva sadayatvarUpapadArthoM vA hetuH|| ythaavaatvccrnnshrnnvrnnaadkutobhytaamlpsmhiidaaniim| kInAzamanAdaraNAtkIzamivekSAmahe maheza vayam // 1556 // he maheza! bhagavan ! ___ yadvedAdau svaraH prokto vedAnte ca pratiSThitaH / tasya prakRtilAnasya yaH parassa mehazvaraH // iti shruteH| ataeva 'maheza hAtuM tava pAdapaGkajam' iti yamunAcAryAzcAhuH / alapsmamahi alabhAmahi / idAnI IdRzalAbhAnantaramityarthaH / kInAzaM kRtAntaM kSudramityapi gamyate / 'kRtAnte pusi kInAzaH kSudrakarSakayostriSu' ityamaraH / anAdaraNAt nirla yaamtyrthH| kozamiva kapimivekSAmahe akiMcitkaraM manyAmahe iti bhAvaH / 'markaTo vAnaraH kIzaH' ityamaraH / pakSe kInAzazabdaM naH nAkArasya AdaraNaM nAdaraNaM tato nasamAsaH anAdaraNaM tasmAt nAkAratyAgAditi yAvat / kozaM kIzazabda IkSAmahe / kInAzazabdaM nAkArotsAraNena kIzazabdaM vidma ityarthaH / ivazabdo vaakyaalngkaare| spaSTamanyat / atra bhagavaJcaraNazaraNavaraNanibandhanAkutobhayatvaprAptirUpapUrvavAkyArthena idAnImityAdeH kInAzakIzatAdarzanarUpottaravAkyArthasya samarthanam / ayameva pUrvodAharaNebhyo vizeSaH / pUrvatra uttaravAkyArthena pUrvavAkyArthasamarthanaM hi kRtam //
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyaliGgasaraH (62) ~~~~~~ yathAvA agrIyaM zamavantaM zaraNaM vindAmahe zaraNya tvAm / pura evAzamayuktaM punarazaraNyAntaraM bhajema kutaH // 1557 // zaraNe sAdhuH zaraNyaH / tasya saMbuddhiH he zaraNya ! bhagavan anAyaM parAyeM niratizayamityarthaH / zaM sukhaM avantaM prApnuva taM avateravAptyarthakatvenAnuziSTAcchatA / 'kaM brahma khaM brahma' iti niratizayavipulasukharUpatvazravaNAt 'sukhaviziSTAbhidhAnAdeva ca' iti sUtritatvAditi bhAvaH / tvAM, yadvA agrIyaM utko'rthaH zamavantaM zAntaM azanAyAmiSaTkapratibhaTamityarthaH / 'yattacchAntamajaram' iti zruteH / iha asmin janmani zaraNaM upAyaM rakSitAraM ca vindAmahe / punaH itaHparamapIti yAvat / pura eva AdAveva azaM sukhavihInaM ata eva ayuktaM AzrayaNAna ca / yadvA azamayuktaM azAntamityarthaH / zaraNyAntaraM anya zaraNyaM tu kuto bhajema / na bhjemvetyrthH| pakSe he zaraNya ! rakSaNasAdho agrIyaM AdyaM zaM zakAraM avantaM prApnuvantaM tvAM bhavantaM zaraNaM gRhaM labdhvA pura eva AdAveva azaM zakArarahitaM ayuktaM zakArasthAne akArayuktaM zaraNyAntaraM araNyAntaramityarthaH / antaraM madhyaM kuto bhajema / rakSaNasAdhu gRhaM labdhvA asukhamayukta araNyAntaraM kuto bhajemetyarthazca camatkArI / atra zaraNyatvAdiguNazAlibhagavaJcaraNalAbharUpapUrvavAkyArthena atAhazazaraNyAntarabhajanaudAsyarUpottaravAkyArthasamarthanaM zleSamUlakavyatirekagarbhamupapAditacamatkArAntarapoSitaM cetyavadheyam //
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84 alaGkAramANihAre yathAvA jagatAM janani bhavatyA kramAdanAlokitau yadi bhavetam / nAkezo vA satyaM lokezo vA'pi kezabhUtau staH // 1558 // he jagatAM janani ! nAkezaH indro vA lokezaH brahmA vA / 'hiraNyagarbho lokezaH' ityamaraH / kramAt yathApUrvamanugrahAt anAlokitI akaTAkSitau bhavetAM yadi tadA kezabhUtau kezaprAyau staH ativelanissArau bhavata iti bhaavH| pakSe nAkezazabdo lokezazabdazca kramAt anAlokitau avidyamAnau nA lo varNoM yayosto anAloko 'zeSAdvibhASA' iti kap / anAloko kRtau anAlokitau ,bhavetAM yadi krameNa nAkezazabdo nAvaNena lokezazabdo lovarNena ca virahitau cedityarthaH / kezabhUtau kezazabdatayA niSpannAvityarthaH / atra vivakSite lakSmIkaTAkSalakSitatvAbhAvapratiSedhe uttaravAkyArthasya hetutvam // yathAvA yo bhAti vAsudevaH prathate yazcApi vAmadeva iti / zrautassumato bhedo'styanayorabhidAM vadanna kiM mUrkhaH // 1559 // __anayoH vAsudevavAmadevayoH bhedaH zrotaH sumataH 'nArAyaNAdrudro jAyate' ityAdizrutiprasiddhatayA sarvasammata ityarthaH / anayorityetanmadhyamaNinyAyenobhayato'nveti / anayoH evaM bhinnatvena zrutiprasiddhayoH abhidAM abhedaM vadan janaH mUl na kiM mUrkha
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyaliGgasaraH (62) 85. evetyarthaH / kiMca vAsudevavAmadevazabdayoH sumataH sukAramakArAbhyAM sArvavibhaktikastasiH / bhedaH zrautaH knntthrvennoktH| anayoH evaM vidhayoH zabdayoH abhedaM vadan mUrkha evetyarthAntaramapi camakArAtizayamAdhatte / atra yo bhAtItyAdipUrvavAkyAyana anayorabhidAmityAyuttaravAkyArthassamarthyate // yathAvA vazinaM nArAyaNamiha vadanti snttmnntnigmaantaaH| yadi nazivaM taM brUyAdyaHkazcitsa pratIpahanUnam // 1560 // anantAH nigamAntAH 'sarvasya vshii| eko vazI' ityAdayaH upaniSadaH saMtataM nArAyaNaM 'eko ha vai nArAyaNa asIt / atha puruSo ha vai nArAyaNo'kAmayata prajAssRjeya' ityAdi. zrutibhissarvajagatkAraNatvena joghuSyamANamiti bhaavH| vazinaM vazaH prabhutvaM AyattatvaM vA / so'syAstIti vshii| taM tathoktaM vadanti 'vazo janispRhAyatneSvAyattatvaprabhutvayoH' iti vizvaH / 'jagadvaze vartatedam' ityAdikamapIha smartavyam / taM evaM vazinaM sarvezvaraM yaHkazcit nazivaM nazabdena samAsaH / akalyANaguNaM brUyAdyAda sa eva vaktA pratIpara nUnaM viruddhArthadraSTaiva / sarvezvaratvaupayikakalyANaguNagaNaparipUrNamapyazivaM brUyAzcet tasya zrutipratiklArthaktve kassaMdeha iti bhaavH| yadvA sarva jagadyadAyattamiti bravItizrutiH tasya sarvaniyantuH 'nArAyaNAdrudro jAyate' iti zivasyApi kAraNatayA tathaiva zrutyA pratipAditasya 'zivazca nArAyaNaH' iti kaNTharaveNoktaM kAryakAraNatvanibandhanaM niyAmyani
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ .86 alaGkAramANahAre yAmakabhAvanibandhanaM zarIrAtmabhAvanibandhanaM vA sAmAnAdhikaraNyamaviditvA taM nazivaM brUyAdyadi tasya pratIpadarzitve ko vizaya iti bhaavH| pakSe vazinamityAnupUrvImatpadaM nazivamiti vadeJcet saH pratilomadRSTireva / uktAnupUrvyAH prAtilomyena tathA niSpatteriti bhaavH| atrApi vazinamityAdipUrvavAkyArthena sa pratIpahagityuttaravAkyArthasya samarthanas / pUrvasminnudAharaNe bhagavato rudrasya ca niSkRSTarUpanibandhano bheda uktaH / iha tu zarIravAcakazabdAnAM zarIriparyantatvanibandhana kAryakaraNabhAvAdinivandhanaM vA sAmAnAdhikaraNyamavalambyAbheda iti bodhyam // yathAvA padme'tyaruNarucA tava caraNena spardhate taraNirenam / bhaasvrtrmpyaahurvisrjnyiaagrgnnyntm|| he po ! aruNaM bhAnumatikrAntA atyaruNA ruk bhAH yasya tena atimAtrAruNabhAsA vA tava caraNena taraNiH bhAnuH spardhate / ata eva tamenaM tarINa bhAsvarataramapi atidyutizAlinamapi visarjanIyAnAM bahiSkAryANAM agragaNyaM AhuH / santa iti zeSaH / tvaJcaraNaspardhino'pyanyaH ko nAma bahiSkArya iti bhAvaH / vastutastu enaM taraNiriti zabdaM bhAsvaroM tarau takArarephau yasmiMstaM visarjanIyaH visargaH agragaH caramabhAgavidyamAnaH yasya saH tAzo NiH NivarNaH ante yasya taM visarjaniyAgragaNyantamAhuH taraNizabdasya tathAvidhatvAditi bhAvaH / zabdArthayontAdAtmyam / atrApi pUrvArdhavAkyArthenottarArdhavAkyArthasamarthanam / aprastutaprazaMsAsaMkIrNam //
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyaliGgasaraH (62) 87 yathAvA Adau sazrIkamatha tvatpadavasuhArivipratIpamalam / kamalaM kalamatvamayacchritAnyaliGgaM vanAntare'vAtsIt // 1562 // . he pajhe! iti pUrvapadyAdanuSajyate / kamalaM Adau sazrIkaM sazobhaM savaibhavaM vA sat atha anantaraM tvatpadavasuhAri tvacaraNazrIharaM tvadbhavanaruciharaM ca sat ata eva vipratIpaH apratidvaMdvaH malaH pApaM mAlinyaM ca yasya tattathoktam / jagajananIpadasaMpadapahArAdanyatkimatizayitaM duritaM syAditi bhAvaH / vigataH pratIpaH pratikUlaH yasya taditi vigrahaH / kalamatvaM coratvaM vrIhisasyatvaM ca agAt prApnot / tataH anantaraM zritaM anyaliGga cihAntaraM yena tattathoktaM veSAntarapraticchannapUrvarUpamiti yAvat / vane kvApi vipine jale cAvAtsIt vasati sm| pakSe kamalamiti padaM Adau sazrIH kaH yasya tathoktaM prakAzamAnakavarNamityarthaH / atha vipratIpau malau makAralakArau yasya tattathoktaM vyatyAsita. makAralakAramityarthaH / ata eva kalamatvaM kalamazabdatvaM agAt / zritaM anyaliGgaM liGgAntaraM yena tattathoktam / kamalazabdatvAvasthAyAM sthitaM klIbatvaM tyaktvA pulliGgatAM prAptamityarthaH / 'kalamo lekhanIcorazAlikAkSurakeSu ca" iti / kalamaH puMsi medinyAM zAlI pATacare'pi ca' iti vizvamodIkozAbhyAM kalamazabdasya pulliGgatAnuzAsanAdIti bhaavH| atrApi pUrvodAharaNavadeva sarva draSTavyam //
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 alaGkAramaNihAre yathAvA kalayasi kamalavilocana kAJcana sutarAMhatiM hitaahityoH| sarvasamastvaM na kathaM darvIkarazekharAdrinAtha bhaveH // 1563 // hitAhitayoH kAJcanasutarAMhIta kalayasi / tvaM sarvasamaH kathamiva na bhaveH / hitasya janasya sutarA zobhanatarA aMhatiH vizrANanaM kAJcanasya suvarNopalakSitavibhavasya sutarAMhatiH, tAM 'apasarjanamaMhatiH' iti vizrANanaparyAyegyamaraH / hanti duritamanayA aMhatiH 'hanterahazca' ityauNAdike atipratyaye hantaraMhA. dezaH / ahitasya tu kAJcana anirvacanIyAM sutarAM atimAtrahati hiMsAm / hanteH tin / 'aMhatistyAgarogayoH' iti hemacandrakozaparyAlocanAyAM tu yadyapi ahitapakSe'pyaMhatizabdamevAdAya aMhati rogamiti vyAkhyAne'pi vivakSitasiddhirbhavatyeva / tathA'pi padabhagakRtavicchittivizeSasadbhAvAtprAguktaevArthazzreyAn / yA puMvAkyeSu nAnArthakatvasya dossaabhaavaadrthdvympystu| ziSTaM spaSTam / atra pUrvArdhavAkyArthena sarvasamatvamityAdyuttaravAkyArthasya samarthanam / ida hita hitAvRttitaulyalakSaNatulyayogatayA zleSapratibhonmIlitayA dattahastamiti dhyeyam // yathAvA ekA kuvalayabandhurjagatAM bandhuH parA tu dRgyasya / asmAdapi ko bandhunamatAM saMbhAvyatAM dayAsindhuH // 1564 //
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyaliGgasara: (62) 89 atra pUrvArdhavAkyArthena jagadbandhubhUtalocanadvitayavattvarUpeNotta rAgatasya bhagavata zaraNAgatabandhutA nirNaya rUpavAkyArthasya kaimutyena samarthanamiti vicchittivizeSaH // yathAvA tvadapAGgAnvayabhAjastadabhAjazcApi bhavati parabhedaH / Adyo viSTapabhUtsyAdantyaH phaNizailanAtha viSTarabhRt / / 1565 / parabhedaH utkRSTo bhedaH mahAn bheda ityarthaH / pakArarephAbhyAM bheda ityartho'pyupakAryaH / AdyaH tvadapAGgAnvayabhAk viSTapabhRt bhuvanabhartA lokapAla ityarthaH / antyaH tadabhAk viSTarabhRt pareSAM pIThAdyAsanabhRt kiMkara iti yAvat / darbhamuSTidhArI itarayAjanAdikarteti yAvaditi vA / viSTa viTapI darbhamuSTiH pIThAdyamAsanam' ityamaraH / lokapAlAnyakiMkarayAmahAn bheda iti bhAvaH / viSTapabhRdviSTarabhRcchandayoH pakArarephAbhyAmeva bhedaH / anyavarNAnupUrvyA ubhayatra tulyatvAditi parabheda ityuktam / atra pUrvapratipAditaparabhedabhavanarUpavAkyArthasyaikasyottarArdhavAkyArthAbhya dvAbhyAM samarthanaM vyatirekagarbhamiti pUrvebhyo vailakSaNyam // yathAvA dUre'pasara tamastvaM cakradharo mama cakAsti hRdi nityam / yadi ceSTase'lpamapi vA tavAvazi yeta nottamAGgamapi // 1566 // he tama iti tamoguNAbhedenAdhyavasitasya rAhossaMbuddhiH / atra tamaso dUrApasarpaNa anapasarpaNena yarikAcedapi ceSTase pUrvavattaALANKARA-III. 12
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ 90 alaGkAramaNihAre mAGgAvazeSaNamapi durlabhamityetau pUrvottaravAkyArthoM / cakradharo me cakAsti hRdIti svahRdayAdhikaraNakarAhuzirazchettRsudarzanAyudhadharabhagavatprakAzarUpavAkyArthena madhyamANakalpena samarthitAvityekena vAkyArthena vAkyArthadvayasamarthanaM pUrvebhvo vicchittizAli // mAlArUpamapIdaM dRzyate / yathA tvAM ya udAste mAdhava madavRttissa manujoM'pi danujassyAt / nityamupAste yastvAM damavRtissa danujo'pi manujassyAt // 1567 // he mAdhava ! madavattiH made garve vRttiryasya sa tathoktaH / sa manujo'pi mAnavospi mattatayA udAsitRtvAdanuja eva syAt AsurasvabhAva eka bhevat / pakSe manujazabdaH makArasthAne dakAranyAse danuja iti niSpadyetetyarthaH / yastu tvAM nityaM dame dAntatve vRttiryasya sa tathoktaH / dakArasthAne makAranyAse ityarthaH / sa danujo'pi manujaH damazIlatvAnmanujatulya eva bhavet / pakSe danujazabdo manuja iti niSpadyetetyarthaH / atra vivakSitayorudAsanapratiSedhopAsanAvazyakatayoH pUrvavAkyArthayoruttaravAkyArthAbhyAM samarthanamiti malArUpatvam / evamuttaratrApi yathAyathaM draSTavyam // yathAvA AlokitAtsvayA ye bhavanti te lokapAlabhRta eva / te punaralokitA yadi janani bhaveyuH kapAlabhRta eva / / 1568 //
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyaliGgasaraH (62) 91 alokitAH adRSTAH, avidyamAnaH lovarNo yeSAM te alokAH 'zeSAdvibhASA' iti kae / alokAH kRtAH alokitAH / atrApi pUrvavadeva mAlArUpatvam // yathAvA zamamabhivardhaya satataM mama zaGkAmatra yadi tanoSi tvam / kAmo bhavitA vRddhaH kSemo me syAttataH kathaM zaure // 1569 // he zaure! satataM mama zamaM zAMnti abhivardhaya / atra zAntya. bhivardhanaviSaye tvaM zaGkAM vizayaM tanoSi yadi kAmaH viSayAbhilASaH vRddhaH abhivRddho bhvitaa| tataH anantaraM me kSemaH saMsArottArAdikuzalaM 'kuzala kSemamastriyAm ' ityamaraH / kathaM syAt viSayalolupatAyAM na kathaMcidapi zreyassulabhamiti bhaavH| atra zaM kA iti padadvayaM 'vA padAntasya' iti zamo makArasthAnikAnusvArasya vaikalpikaH prsvrnnH| zaM zamazabde zakAraM kAM kAkAraM tanoSi cet zamazabdaH kAmazabdo bhavan vRddhassyAt / Adyaco vRddhasaMjJakatvAdRddhasaMjJako bhavati / 'vRddhiryasyAcAmAdista dRddham' iti vRddhasaMjJAvidhAnAt tataH zakArasthAne kAkAranyAsAnantaraM kSemaH kathaM syAt kAkAranyAse kAma ityeva zabdassyAnna tu kSema itItyarthAntaramapyanusaMdheyam / atra zamAbhivardhanaudAsyarUpavAkyArthena kAmAbhivRddhibhavanarUpavAkyArthasya tena ca kSemabhavanasaMdeharUpavAkyArthasya ca pUrvapUrveNottarottarasya samarthanamiti mAlArUpatvam //
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 92 alaGkAramaNihAre yathAvAmama cetanA viceyAkArA'cyuta yAtanAmayI bhavabhayataH / yAcekatAvanIteH ka yAtanA tarhi cetanaiva syAtsA // 1570 // he acyuta! mama cetanA buddhiH bhavabhayataH saMsRtibhIteH yAtanAmayI pracuratIbavedanA stii| prAcuryArthe mayaT / viceyAkArA viceyaH gaveSaNIyaH AkAraH AkRtiH yasyAssA tathoktA bhavati / saMsArodvegajanitavedanApracuratayA vinaSTaprAyA bhavatItyarthaH / ataH abhIteH abhayasya kRtI karaNe viSaye yAce / abhayapradAne tvAM prArthaye ityarthaH / tataH kiM tava setsyatItyatrAha-kketi / tarhi tadA tvadabhayadAnAnantaramityarthaH / yAtanA pUrvoktavedanA ka syAt na syAdeva, kiMtu sA cetanaiva pUrvoktA buddhireva syAt sattAM labhetetyarthaH / tvadabhayavitaraNAnantaraM mama buddhirastIti vyavahAryA bhavediti bhAvaH / pakSe cetanA cetanoti zabdavyaktiH viceyAkArA vibhraMzitaH ce ce ityAkArakavarNaH yena sa tathoktaH viceH yAkAraH yAvarNaH yasyAssA tathoktA vibhraMzitacekArA tatsthAnaprApitayAvarNA sato yAtanAmayI 'tatprakRtavacane mayaTa' ityatra taditi yogavibhAgAtsvArthiko mayaT / yAtaneti rUpaM prAptA bhavatItyarthaH / abhoteH vidyamAnavarNabhraMzanatatsthAnavarNAntaranyasanAbhyAM zabdarUpaM viparItaM syAditi bhayarAhityAditi bhAvaH / yAce kRtAviti samastaM padam / yAvarNasthAne cevarNakaraNe yAtanA kva / uktarItyA yAkArasthAne cekAranyAsena yAtaneti zabdarUpa kva syAt / tatsvarUpasyaiva gatatvAditi bhAvaH /
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyaliGgasara: (62) 93 pratyuta sA pUrvoktA cetanaiva cetaneti zabdavyaktireva syAt / yAtanAtvaM prAptA cetaneti zabdavyaktizcetanetyeva sattAM prapadyeta / AgantukayAkArasthAne punazcekAranyAsAditi bhAvaH / atra bhavabhayayAtanAmUlakabuddhibhraMzarUpavAkyArthena bhagavadabhayayAcanarUpavAkyArthasya tena ca yAtanAnivRttirUpavAkyArthasya tena ca cetanAsvAsthyarUpavAkyArthasya samarthanamiti dhyayam // -- yathAvA bhavadava valgasi kiyadiva dUraM sphAraM hare: kRpApUram / mayi sRtvaramatisatvaramabhipazya tadA vinazyati madaste / / 1571 / / atra kRpApUradarzanena vAkyArthena madavinAzavAkyArthaH tena bhavadavavalganopasaMhArarUpavAkyArthassamarthitaH / atra madhyagatapUvaivAkyArthahetukottaravAkyArthena tatpUrvavAkyArthasamarthanam / pUrvodAharaNebhyo viziSTamidaM mAlArUpaM rUpakasaMkIrNa ceti // padArthahetukakAvyaliGgaM yathA anyonyjyprepsaashRnggaashRnggiprsngginnorubhyoH| tunnaH pannagagiriNA knkgirirmerurityuuce||1572|| kanakagiriH pannagagiriNA tunnassan zRGgeNa viddhassannityarthaH / karmaNi niSThAnatvaM ca / ata eva me mama aruH vraNamajanIti Uce uktavAn / brUJaH kartari liT 'bruvo vAcaH' iti vacyAdezaH / pakSe meruH sumeruriti Uce ucyate sma janairiti zeSaH / karmaNi liT / atra merurityUce iti vAkyArthastunna iti padA
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ 94 alakAramaNihAre rthena samArthataH zleSabhittikAbheda dhyavasAyAnuprANitavakSyamANaniruktyuttabhitaH // yathAvA rAjAsanahRdayaGgamavRttirapi tvayi nirAsahRdaya iha / jAyeta jagadadhIzvara jAnaGgamavRttireva janturaho // 1573 // rAjAsanena rAjAhasiMhAsanena rAjAsane vA hRdayaGgamA hRdyA vRttiH sthitiH yasya sa tathAbhUto'pi tvayi viSaye nirAse audAsye tiraskAre vA hRdayaM cittaM yasya sa tthoktH| he jagadadhIzvara ! jantuH janagamaH antyajaH tasyeyaM jAnaGgamI vRttiH jIvikA yasya sa eva bhvitaa| tvadudAsitA mahArAjo'pi 'yo viSNuM satataM veSTi taM vidyAdantyaretasam' ityuktarItyA caNDAlavRttireva bhvedityrthH| janagama ityatra 'gamazca' iti sUtreNa saMjJAyAM khacapratyayaH 'aruISadajantasya' iti mum| 'caNDAlaplavamAtaGgadivAkIrtijanaGgamAH' ityamaraH / janAdacchati dUramAsarpatIti janagama iti vigrhH| tasyeyaM jAnaGgamI aNNantalakSaNaGIS tAdRzI vRttiryasya / puvadbhAvaH / pakSe rAjAsanahRdayaGgamavRttizabdaH nigatAH rAsahRdaya ityAkArakA varNAH yasya sa tthoktH| ata eva jAnaamavRttirityAkArakavarNAnAmeva pArizepyAjAnaGgamavRttiriti nipadyata ityarthaH / atra rAjAsanahRdayaGgamasyApi jAnaGgamavRttitA. vAptirUpavAkyArthaH tvayi nirAsa hRdaya iti padAAbhyAM samarthitaH / camatkAravizeSastu vyakta eva // yathAvAtava sutarAmbarahitatAM svavarNato'mbAnuvindatI
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyaliGgasaraH (62) 95 kbrii| madhuripuhRtpadmAkaraviloDane bata karI bhavati // 1574 // he amba! sutarA atimAtrazobhanA tava kabarI svavarNataH . svakIyazyAmalinA / sArvavibhaktikastasiH / ambarAya vyomne hitatAM mitratAM anuvindatI satI vyomatulanAM prAptavatI stii| madhuripuhRdeva padmAkaraH padmAnAmAvAsabhUtastaTAkaH tasya viloDane vikSobhaNe karI bhavati gajassaMpadyate / tattulyo bhavati paTUbhavatIti yAvat / pakSe kabarI kabarIti zabdavyaktiH sutarAM atimAtraM svavarNataH svasminvidyamAneSu varNeSu puurvvtsaarvvibhktikstsiH| varahitatAM vavarNavidhuratAM anuvindatI satI karI bhavati kabarIzabdo bavarNarAhitye karIti niSpadyata ityarthaH / atra kabaryAH karIbhavanamaghaTamAnaM sutraambrhittaamityaadynkepdaarthstmrthyte| idaM ca zleSaparaMparitarUpakAbhyAM paripoSitamiti draSTavyam // yathAvA- / nanu dugdhasAgaraH prAkaumeM rUpe'gamathanato bhagavan / samatAni dugdhasAro bhavatA kaustubharame samAdadatA / / 1575 // he bhagavan ! agamathanataH agena mandareNa mathanaM 'sAdhanaM kRtA' iti samAsaH / tasmAt agamathanataH agamathanaM kRtveti lyablope karmaNi pnycmyaastsiH| kaustubhaH ramA lakSmIzcetyete samAdadatA svIkurvatA 'lakSaNahetvoH' iti sautranirdezana pUrvanipAtaprakaraNasyAnityatAzApanAkaustubhazabdasya pUrvanipAtaH /
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ 96 alaGkAramANihAre bhavatA dugdhasAgaraH dugdhasAraH dugdhaH virecitaH sAraH sthirAMzaH yasya sa tathoktaH samatAni / sAratamazrIkaustubhAdAnena dugdha sAgarasyAkhilassAro'pi dugdha iti bhAvaH / pakSe dugdhasAgarazabdaH rUpegamathanata ityatra gathanata iti chede gasya gakArasya mathanathaH vilopanAditi yAvat dugdhasAraH dugdhasArazabdaH samatAni / gakArotsAraNena tathA niSpAdita ityartho'pi camatkArI / atrApi agamathanapUrvakakaustubharamAsamAdAnarUpairbahubhiH padArthaiH dugdhasAgarasyAprasiddhaM dugdhasAratvaM samarthyate // yathAvA sUryakaraH kacanAryo bhUtvA'nukasaGgamamba jahadAsIt / aparityaktAdyottamavarNassUrIbhavaMstvadaviciH // 1576 // he amba! sUryakaraH bhAnukiraNaH kvacana AryaH kulInaH nyAyyaH sAdhurvA bhUtvA 'gauryAmAryA triSu tveSa kulInanyAyyasAdhuSu' iti ratnamAlA / anukAnAM kAmukAnAM anukAmayata ityarthe 'anukAbhika' ityAdinA anoH kannipAtyate 'kamuke kAmitA. 'nukaH' ityamaraH / viSayarasalAlasAnAmiti yAyat / saGgaM saMbandhaM jahat tyajan 'nAbhyastAt' iti numniSedhaH / aparityaktaH AdyaH prathamabhavaH ata eva uttamaH zreSThaH varNo yasya sa tathoktaH anupakSitabrAhmaNavarNaH AbhyAM pratikUlavarjanAnukUlAvarjana darzite / brAhmaNavarNocitAcArazIla iti yAvat / yadvA vacanArya ityatra kacana aryaiti chedaH / aryaH vaizyo bhUtvA 'aryassvAmivaizyayoH' iti nipAtanAtsAdhuH 'syAdaryassvAmivaizyayoH' ityamaraH / anu
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyaliGgasaraH (62) 97 kasaGgati jahat ukta evArthaH / aparityaktAdyottamavarNaH aparityaktau anusRtAviti yAvat / tAdRzau Adyau svApekSayA pUrvI uttamau svasmAdvariSThau varNI brahmakSatravarNI yena sa tathoktaH / brahmakSatravarNamAnayiteti yAvat / ata eva sUrIbhavan asUrissUrissaMpadyamAno bhavan brahmavidbhavan tvadako rucirabhiratiyasya sa tathoktaH AsIt / pakSe sUryakarazabdaH kvacana aryaH avidyamAnaryavarNaH bhUtvA anukasaGgaM anu anantaravidyamAnasya kasya kavarNasya saGgaM jahat ryaka iti varNasamudayaM tyajanityarthaH / aparityaktI AdyaH prAthamikaH uttamaH antimazca Adyottamau varNI sUra ityAkArako varNI yena sa tathoktaH 'uttamau pravarAntimau 'iti ratnamAlA / 'uttama ca naidAgham' ityAdayaH prayogAzca / ata eva sUrIbhavan asUrasUrassaMpadyamAno bhavan sUryakarazabdaH yekavarNatyAge sUra iti niSpanna ityarthaH / tvadaGkeH ruciriva ruciryasya sa tathokta iti vastusthitiH / zabdArthayostAdAtmyena sUrazabdasya zrIcaraNatulyatvamityavadheyam / atra sUryakarasya sUrIbhavanamaprasiddhatayA samarthanasApekSamanekapUrvapadArthasamarthitam / zleSamUlAbhedAtizayoktyuttambhitatvAdikazcamatkArastu vyakta eva // yathAvAsvarNa svasmAduttamavarNaM zrIdehamadhamavarNa svaM c| avayattamuttamaNa vidadhatsvasyAdhamarNamabhavatsarNam // 1577 // svarNa kanaka krtR| zriyo dehaM divyavigrahaM svasmAt uttamavarNa svaM ca AtmAnaM ca adhamavaNe nikRSTavarNa avayat jAna ALANKARA --III. 18
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ 98 alaGkAramaNihAre tsat / avapUrvAdiNazzatari 'iNo yaNa' iti yaNAdezaH / taM zrIdivyadehaM svasya .AtmanaH uttamarNa varNarUpaRNaprayoktAraM vidadhat tanvatsat 'lakSaNahe 've:' iti zatA / 'uttamarNakaraNena hetunetyrthH| adhamarNa varNarUpaRNagrAhakaM ata eva saMrNa RNasahitamevAbhUt / na tu tvatpratyarpaNakSamamiti bhAvaH / svAmiti nAmnA svata evaM RNavattvaM ca pratIyate // pakSe-svarNamiti padaM kartR uttamavarNamiti padaM avayat avidyamAnavakAraM kurvat uttamarNamiti kurvat / adhamavarNamiti padaM tathA kurvat adhamarNa AtmAnaM svarNamiti padaM tathA kurvat sarNa cAbhUdityarthAntaraM camatkAramatizAyayati / atra svarNasyAdhamarNatvAdikamalaikikatayA samarthanApekSaM svasmAduttamavarNamityAdipadArthassamarthyate / tacca lakSmIdivyavigrahasvarNayoruttamarNatvAdhamarNa tvAsaMbandhe'pi tatsaMbandhavarNanarUpAtizayoktiprasAdasamAsAdita. sAmrAjyamiti dhyeyam / 'uttamarNAdhamoM dvau prayoktRgrAhako kramAt' itymrH|| yathAvAtvadvacanasudhAharaNAtsvAdyassamajani sudhAkaro bhUtvA / svAdyaH kathaMnvitaradhA so'yaM syAtkumudabAndhavo vAntaH // 1578 // he bhagavanniti prakaraNAlabhyate / kumudabAndhavaH candramAH tvadvacanasudhAyAH haraNAt apahArAdeva sudhAkaraH sudhAyAH Akara: sthAnaM bhuutvaa| pakSe sudhAkaraH amRtakiraNa ityrthH| svAdyaH AsvAdanIyaH sukAraH AdyavarNo yasya sa tathokta iti tattvam /
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyaliGgasaraH (62) 99 zabdArthayostAdAtmyaM na vismartavyam / samajani ajAyata itaradhA prakArAntareNa uktavaiparItyenetyarthaH / vAntaH vamanakarmIbhUtaH UdgIrNa ityarthaH / so'yaM kumudabAndhavaH candramA pakSe kumudavAndhavazabdazca tasyAnte vakArazravaNAt vAntatvaM bodhyam / kathaM svAdyassyAt / vAntasya vastunaH kathamitarairAsvAdyatvaM syAt antarA tvadvacanasudhAharaNahetukasudhAkaratvaprAptimiti bhAvaH / pakSe kumudabAndhavazabdasya vAntatvaM saMbhavet na tu svAdyatvaM, tasya kAdyatvAditi bhAvaH / atra vAntasya kumudabAndhavasya svAdyatvAnyadhAnupapattyA bhagavadvacanasudhAharaNahetukasudhAkaratvaM kalpyata iti vakSyamANArthApattirUpapramANAlaMkAro mahAvAkyArthaH / tatrAvAntaravAkyArthadvayaM candramasassvAdyatvasamarthane bhagavadvacanasudhAharaNahatukasudhAkaratvaM svAdyatvAkSepasamarthane vAntatvaM ceti padArthoM hetU iti kAvyaliGgadvayarUpamiti vizeSaH / zleSottambhitatvena camatkRtivizeSaH puurvvdev| vastutastvidamarthApattereva prAdhAnyAtadudAharaNatAhamevetiM yuktam // yathAvAtvadvotkarSepsaM sAdhvastamathApi tatra saGgamitam / kAsArajamakhilezvari kAsarajaM ko nu vA na jAnIyAt // 1579 // he akhilezvari ! kAsAraja sarasijaM tvadvargAdapi utkarSe IpsA aptumicchA yasya tattathoktam / tava varNotkarSe IpsA. 'syeti tathoktaM vA / ata e sAbu yathA tathA astaM tvayA nirastaM pakSe kAsArajAmiti padaM sAdhvastaM dhvastasAvarNamityarthaH / athApi evamapi tatra tvadvarNotkarSepsAyAM saGgaM abhiSaGgaM itaM prApta
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 alaGkAramaNihAre iNaH kartari ktH| tatra dhvastasya sAkArasya sthAne sAdhu yathA tathA saM hrasvasakAraM gamitaM prApitaM kAsarajaM mahiSajAtaM kAsarajazabdaM ca kAnu vA na jAnIyAt / adau durlabhavastuvizeSaprepsayA pravRttassamyakparAhatazca san mahiSatulyamatirna cetkovA tadartha punaH pravarteteti bhaavH| atra kAsArajasya kAsarajatvamalaukikatayA samarthanasApekSamanekaiH pUrvapadArthassamarthayate / camatkA. rAntara tu sphuTameva // yathAvA saMkhyAvatAM kulaM tvayyanuraktaM svAntare zamupayAtam / nizzreyasasAmrAjyaM sAdhayituM kuzalameva bhavati hare // 1580 // saMkhyAvatAM viduSAM kulaM bRndaM tvayi anuraktaM ata eva svAntare nijacitte zaM sukhaM AnandaM upayAtaM sat niHzreyasasAmrAjyaM sAdhayituM kuzalameva bhavati / pakSe kulAmiti pada svAntare varNadvayAtmakasya svasya madhye zaM zakAraM upayAtaM sat kuzalamityeva niSpadyata ityarthaH / atra saMkhyAvatkulasya nizzreyasasAmrAjyasAdhanakuzalatvaM tvayyanuraktamityAdipadArthahetukam // yathAvA prastaravarakaustubhamaNisauvastikamambujAkSa tava hRdayam / ariMgaNazarakiNadantaramatyantaM mayi kaThoramityucitam // 1581 //
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyaliGgasaraH (62) 101 atra zrInivAsahRdayakaThoratvaM prastaravaretyAdi-ariMgaNetyAdipadArthAbhyAM samarthitam // yathAvA mamaiva zrIhayavadanastutI amRtakare vasasi hare kSIrarucistvaM nisargato mdhurH| tava saindhava iti vAdo bhavitA kaNThoparItyucitameva // 1582 // hehare! zrIhayavadana! amRtakare sudhAvidhAyake pIyUSakiraNe iti tu tattvam / vasapti / anenAgantukaM mAdhuryamuktam / nisargataH svabhAvata eva madhuraH madhurarasaviziSTaH jagatAM priya iti tu tatvam / 'svAdupriyau tu madhurau' ityamaraH / ata eva kSIrasya dugdhasya ruciH svAdimeva ruciH svAdimA yasya sa tathoktaH / tava IdRzasya saindhavaH lavaNamiti vAdaH uktiH kaNThopari kaNThAdUrdhva pravRttaH ahRdaya ev| na tu hRdayapUrvaka ityucitameva / atimAtramadhurasya lavaNamiti kathanaM kathaM manaHpUrvakaM bhavediti bhaavH| paramArthatastusaindhavaH azva iti vAdaH kaNThAdupari tava hayAsyatvAditi bhAvaH / 'saindhavo lavaNe na strI haye nA sindhuje triSu' iti ratnamAlA / atra amRtakare vasasiti vAkyArthena kSIraruciH nisargato madhura iti padArthAbhyAM ca saindhavatAvAdasya kaNThAdupari pravRttatvaucityarUpasya samarthanamiti vizeSaH // kvacitpadArthavAkyArthau parasparasApekSau hetubhAvaM bhjtH|ythaa tajjayatu kanakamakuTaM yajagadIzo bibharti zirasaiva / kanakagiriNA'sya tulanA sakalasurairapyadhaHkRtena katham // 1583 //
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 alaGkAramaNihAre atra kanakagirebhargavatkirITasAdRzyAbhAve yajjagadIzo bibharti ziraseveti vAkyArthaH sakalasurairapyadhaH kRteneti padArthazcetyubhayaM saMbhUya hetutAmaJjate / nanu sakala surairapyadhaH kRteneti padArthaH kanaka. giriniSThatvena tanniSThe bhagavatkirITasAdRzyAbhAve hetubhAvaM bhajatAM, yajjagadIzo bibhartIti vAkyArthastu tadavRttitayA kathaM nAma tatra hetubhavitumarhatIticet sAdhyakirITasAdRzyAbhAvAnupraviSTakirITagatatayo panibadhyamAno vAkyArthastathAvidhakirITaghaTitasAmyAbhAvaprAyojakatayA heturityubhayaM saMbhUya hetutAM bhajata iti gRhANa // yathAvA nirvidye'hamavidye vidyeta mayA na te sukhalavo'pi / vijahIhi mAmakiMcanamakiMcanajanAzrayaM zritaM kaMcit / / 1584 // nirvidye nirviNNo'smi / akiMcanajanAnAM daridrANAM upAyAntaravidhurANAM ca AzrayaM kaMcitpuruSaM bhagavantamiti vastusthitiH atrAvidyAyAH svaparityAge pUrvArdhavAkyArthaH, akiMcanajanetyAdipadArthazcetyubhayaM hetuH / vAkyArthapadArthayossApekSatAvirahe'pi hetutvamiti pUrvasmAdvizeSaH / samAsoktisaMkIrNa cedamityaparo'pi vizeSaH // yathAvA vitarati bahuprasAdo vipulAM vinatAya saMpadaM bhagavAn / nanu kathamiva nityazrIrasAnvito'yaM bahuprado na syAt / / 1585 / /
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAlaGgasaraH (62) 103 bhagavAn bahuprasAdassan vinatAya vipulAM saMpadaM vitarati / nityazrIH ayaM rasAnvitaH anugrahAnvitazcet kathamiva bahuprado na syAt zrIsamRddhimattve anugrahazAlitve ca vinatAya bahupradAnaM nAzcaryamiti bhAvaH / pakSe bahuprasAdazabdaH nityazrIH asAnvita iti chedaH / asAnvitaH sA ityAkArakavarNahInazcet bahuprada ityeva zrUyata ityarthaH / atra vinatoddezyakavipulasaMpatpradAnarUpavAkyArthoM bahuprasAda iti padArthena nanukathamivetyuttaravAkyAthena ca samarthyata iti vizeSaH / uttaravAkyArthe'pi nityazrIH rasAnvita iti padArthAbhyAM bahupradatvaM samarthyata ityaparo'pi vizeSaH / camatkRtivizeSastu sphuTa eva // kacitsamarthanIyArthasamathanArthe vAkyArthe padArthoM hetuH| yathA viSayacalaH prAgadhunA tvadguNavivazastaveza na smartA / Anandanimano'gre'pyAgaskaraNaM trirasya sadyamidam // 1586 // atra trirAgaskaraNaM samarthanIyam , asphuTahetukatvAt / tatsamarthanaM ca bhagavadvismaraNarUpairvAkyAtharnibaddham / tatra prativAkyArtha viSayacalatvAdayastrayo hetavaH padArtharUpAH / tavetyatra 'adhIgartha' ityAdinA SaSThI / na smartetyatra ayamiti ahamiti vA sahyamityatra tvayati caadhyaahaarH|| yathAvAprAhlAdimabadhAstvaM mugdho'titarAmamUmucaH ka
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 alakAramANihAre kam / svAtaMtrayadaurlalityaM soDhA ko'cyuta tavezvarasyApi // 1587 // . he acyuta! atitarAM mugdhaH mUDhaH saumyazca tvaM 'mugdhassaumye nave mUDhe' iti rtnmaalaa| prAhAdi prahlAdagotrApatyaM baliM abadhnAH varuNapAzairiti zeSaH / prAhlAdimityanena atimAtrAntaraGgatA dyotyate kakaM jaTAyuM amUmucaH amocayaH muktabhavabandhamakaroH kaGkamityanena tiryaktayA ativelodAsInatA dyotyte| kiMca kamapi kamapItyajJAtazIlamatibahiraGgamityartho'pi vyajyate / atra bhagavataH svAta yadaulalityaM samarthanasApekSaM, avyaktahetukatvAt / tatsamarthanaM ca antaraGgabhUtabalibandhanodAsInatamagRdhramocanalakSaNavAkyArthAbhyAM kriyate / tatra prativAkyArtha mugdha iti padArthoM hetuH // . yathAvA-- bhavyaguNAyatto'vidamIzvaramAtmAnameva pUrvamahama / nyastabharo'pi tathaivetyacyuta mantudvayaM kSamethA me // 1588 // pUrva bharanyasanAtprAk ahaM bhavyAH bhave sAdhavaH tatra sAdhuH iti yat / saMsAropayikA iti yAvat / ye guNAH rajaHprabhRtayaH teSu AyattaH adhInaH / yadvA bhavI aguNAyatta iti chedaH bhavI saMsArI ahaM aguNAyattaH aguNAH aprazastaguNAH mAtsaryAdayaH naatrAprAzastye / yadvA bhagavatkaTAkSalAbhaupayikazAntyA. diguNAH teSAmanadhInassannityarthaH / AtmAnaM mAmeva IzvaraM tvAM avidaM ahameva brahmati svasvarUpAdabhinnamavidam / yadvA 'Izvaro
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyaliGgasaraH (62) 105 hamahaM bhogI' ityuktarItyA svatantrAtmabhramavAnasmItyarthaH / nyastabharospi tvA samarpitAtmAtmIyarakSA bharo'pi tathaivAvidam / bhavyaguNAyattaH AtmAnamevezvaramajJAsiSamityarthaH / iti evaMprakAraM bharArpaNapUrvottarakAlakRtaM me mama mantudvayaM aparAdhayugmaM kSamethAH / vAstavArthastu - bharanyasanottaraM bhavyAH kalyANAH ye guNAH sauzAlyAdayastAvakAH zAntyAdayo mAmakAzca teSvAyattassan AtmAnameva IzvaramavidaM paramAtmAnaM tvAmeva zeSiNamajJAsiSam / yadvA AtmAnaM pratyagAtmazarIrakaM Izvaramavidam / IzvarazarIrabhUtamAtmAnamavidamiti bhAvaH / anena svatantrAtmabhramo nivartyate / atra tAvadaparAdhadvayaM samarthanIyamasphuTahetukatvAt / tatsamarthanaM ca bharArpaNapUrvAparakAlayoraikarUpyeNa zleSamUlakena yat Atmana IzvaratvavedanaM tadrUpAbhyAM vAkyArthAbhyAM kriyate / atra vAkyadvaye'pi bhavyaguNAyatta ityeSa uktarItyA ekapadArtho'nekapadArtho vA hetuH bhittikAbhedAdhyavasAyAnuprANitatvaM pUrvato vizeSaH // kvacitsamarthanIyayoranyonyamaviruddhayorubhayoH kramAdubhau hetu bhAvaM bhajete / yathA yasya ramAM dayitatamAM tanayaM pratilomatadabhidhAvAcyam / Ahustasya tavAcyuta vibhavaM rUpaM ca ko gaditumISTAm / / 1589 // pratilomA vyatyastA tasyAH ramAyAH abhidhA AkhyA tasyAH vAcyaM abhidheyaM mAramityarthaH / atra bhagavadvibhavarUpayorniratiza ALANKARA-III. 14
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 alaGkAramaNihAre yatva yasya ramAM dayitatamAM tanayaM pratiloma tatpadArthe cetyubhau hetutayA nibaddhau || kvacitparasparaviruddhayordvayoH kramAdumau hetubhAvamaznavAte / yathAvA zrutanAkrAntadvipadInaninAdo hare bhavAnatha ca / pravimRSTatadaikAntyaH khedaM modaM ca yugapadagAt / / 1590 // hare ! iti saMbodhanaM gajendramokSArthagRhItAvatAratvajJApanAya / aikAntyaM bhagavatyekasminneva antaH zaraNyatvena nizcayo yasya sa ekAntaH tasya bhAvaH aikAntyaM, eka zvAsAvantazca ekAntaH so'syAstItyekAntI tasya bhAva iti vA / tat pravimRSTaM samyagvicAritaM yena sa tathoktaH / atra bhagavataH yugapatkhedamodayoH parasparaviruddhayoH kramAt nakrAkrAntagajendrArtaninAdazravaNaM tadIyaikAntyavimarzanaM cetyubhau padArthoM hetutayA nibaddhau // kvacitparasparaviruddhayorubhayossamarthanIyayoreka eva hetuH / yathAvA AkAGkSitAvalokaM lokAdhIzaM cirAdvilokitavAn / nirvedaM kharvetaramavindamapyahamamandamAnandam / / 1591 // apekSitadarzanaM sarvalokezvaraM zrInivAsaM cirAya pazyato mama iyantamapi samayaM vRthaiva IdRzadivyamaGgaLavigrahanirvarNanaM nAghaTateti
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyaliGgasaraH (62) 107 nirvedaH tallAbhenAnandaH / atra nirvedAnandayoyorviruddhayorbhagava. dvilokanamekameva hetuH|| atra dIkSitAH-nanu sAbhiprAyapadArthavAkyAvinyasanarUpAtparikarAdasya kAvyaliGgasya ko bheda iticet zrUyatAm / parikare padArthavAkyArthabalAtpratIyamAnAvau~ vAkyopaskArakatAM bhjtH| kAvyaliGge tu padArthavAkyArthAveva hetubhAvaM bhajata iti bhedaH / tathAhi 'sudhAMzukalitottaMsa' ityAdau vizeSaNabalAtpratIyamAnasya tApanivArakAmRtakiraNasannidhAnasya tApaharaNarUpavAcyopaskArakatA, na tu padArthavAkyArthayostatropaskArakatA / atastatra kAvyaliGgAsaMbhavAtparikara eva yuktaH / kAvyaliGge tu padArthavAkyArthayoreva hetutvaM na tu pratIyamAnArthApekSA / 'sukhAlokocchedini / agre'pyanatimAn ' ityAdipadArthavAkyArthahetukakAvyaliGgodAharaNe ca sukhAlokoccheditvottarakAlAnamanarUpAbhyAM padArthavAkyAbhyAmeva pratIyamAnArthanairapekSyeNa vAcyArthasya samarthanAdubhayorviviktaviSayatayA bheda iti vadanti / evaM prAcAmanurodhena kAvyaliGgaM prdrshitm|| rasagaGgAdharakArastu --"anumitikaraNatvena sAmAnyavizeSabhAvAbhyAM cAnAliGgitaH prakRtArthopapAdakatvena vivakSito'rthaH kaavylinggm| upapAdakatvaM ca tannizcayajanakajJAnaviSayatvam / anu. mAnArthAntaranyAsayorvAraNAyAnAliGgitAntam / upamAdivAraNAya upapAdakatvenetyantam / paJcamyAdizabdapratipAditahetutAkasya hetoreva vAraNAyopapAdakatvena vivakSita iti / na tu zabdAttena rUpeNa bodhita ityetadarthaphalakam / tena 'bhayAnakatvAtparivarjanIyo dayAzrayatvAdasi deva sevyaH, ityAdau nAyamalaMkAraH /
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 alaGkAramaNihAre gamyamAnahetutAkasyaiva hetossundaratvenAlakArikaiH kAvyaliGgatAyA abhyupagamAt / taca subantatiGantArthatvAbhyAM tAvavividham / Adyamapi zabdAntarArthavizeSitazarIraM zuddhakasubantarUpaM. ceti dvedhaa| atrApyAdyaM sAkSAtparaMparayA vA vAkyArthavizeSitaM subantArthamAtravizeSitaM ceti vibhedam / tiGantArthabhUtamapi sAkSAtparaMparayA vA vAkyArthavizeSitaM subantArthamAtravizeSitaM ceti dvipra. kAram / zuddhabhedastu tiGantArthasya na sNbhvti| kriyAyAH kArakavizeSitatvAvazyaMbhAvAt" ityAha / tatprakAreNodAharaNAni aJjalimAtracikIrSAstvaM jagadadhikAM zriyaM dadadbhagavan / jAnanAlaM tadidaM vadAnyamUrdhanya iti nutau trapase / / 1592 // ___atra hyanitarasAdhAraNatvena varNitAyAH bhagavataHzrInivAsasya vadAnyamUrdhanyatAprayojyalajAyA ApAtato'ghaTamAnAyA upapAda. nAya aJjalicikIrSumuktyaizvaryadAnasamAnAdhikaraNaH paryAptyabhAvassubantamAtrArthavizeSitAtmA subantArthoM hetutvenopanibaddhaH // nanu 'lakSaNahetvoH' iti sUtravihitazatrantena jAnannityanena sAkSAkhetorabhidhAnAtkathaMkAraM kAvyaliGgam / tAdRzahetuvAcakapadena hetorAbhidhAne tadanavatArasya sarvAlaMkArikasaMpratipannatvAditi cenmaivam / tadvihitazzatA na hetuvAcakaH yenaivaM zaGkayeta / kiMtu tddyotkH| tathAca tatsUtrazekharagranthaH / 'iha lakSaNAdi dyotyaM zatrAdyarthastu kAdiva' iti / evaM zAnajantahetusthale'pi bodhyam / ataeva 'yadA punaH padArthasya hetutvaM tadA yadi tRtIyAntaM paJcamyanyaM vA padamupAdIyate tadA hetumAtraM nAlaMkAraH, yadA tu
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyaliGgasaraH (62) 109 vizeSaNadvArA kAraNopanibandhaH tadA padArthavRtti kAvyaliGgam' ityekAvaLIkAreNa tRtIyApaJcamIvibhaktyantayorevehazasthale hetutvamasundaramiti kaNThata eva varNitam / ataeva rasagaGgAdharakArasya 'imaM taM mAmamba tvamatha karuNAkrAntahadaye punAnAsarveSAmaghamathanadarpa dalayasi' iti kAvyaliGgodAharaNaM darzayataH pavitrIkaraNasyAnyAghadarpadalanasamarthakatoktissaMgacchate / asya cAyamabhiprAyaH hetozzAbdatAyAmeva na kAvyaliGgAvatAraH 'lakSaNahetvoH' iti vihitazatRzAnajantasthale hetuhetumadbhAvasya saMsargatayA tRtIyApaJcamyantasthala iva hetorna zAbdatvamiti / yadyapi punAnetyatra tAcchIlyArthe zaktyarthe vA cAnazA nirvAhassukaraH tasyAhetvarthakatvAt / tathApi 'namanmuktassaMprIta' ityAdau hetva. rthavihitazatrantasya namanityAdipadasya muktatvaM prati hetutvavarNanAt zaturhetutvamazAbdamityevAvaseyam / na hi cAnaza ivAsya zatustAcchIlyAdyarthakatvenAnyadhAsiddhizzakyA kartuM, tAdRzAnuzAsanAdarzanAt / evamudAhRtasUtravihitazAnajantasthale'pi draSTavyamityanyatra vistaraH // yathAvA upagahitAdadhIyatrudadhisutAkucayugAtkaThoratvam / tadvArayan hRdI hare dIneSu bhaveH kathaM nu mRduhRdayaH // 1593 // atra durghaTasya bhagavato mRduhRdayatAbhAvasyopapAdanAya udadhisutAkucayugApAdAnakakaThoratAdhyayanasamAnAdhikaraNastaddhRdaya - dhAraNarUpassubantamAtrArthavizoSitassubantArthoM hetutayApAttaH / adhAyan dhArayannityatra 'idhAryozzatrakRcchiNi ityakRcchrArthe shtaa||
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 alakAramaNihAre yathAvA api nAtha brahmANDAnyadhijaTharaM dhArayanakhinnastvam / nyasto mayA'vanabharaH kiyAnapi syAtato nu bibhiyAH kim // 1594 // kiyAnapi syAt alpIyAnvA bhvenmhiiyaanvaa| atrAnanyasAmAnyatayA pratipAditasya bhagavata AtmarakSAbharavahanabhayAbhAvarUpotkarSasyApAtato ghaTamAnasyopapAdanAyAnantakoTibrahmANDAklezadhAraNasamAnAdhikaraNaH khedAbhAvassubantamAtrArthAvazoSitassubantAoM hetutayopanibaddhaH / dhArayannityatra pUrvavadevAkRDrArthe shtaa| imAni trINyapyudAharaNAni tulyAni // yasya smaraNAyApi trasyanti caturmukhAdayo lekhAH / tadbrahma hRdi nibandhanalajjayatko'pi taansurddimbhH|| 1595 // smaraNAya trasyanti smaraNaM kartumapi bibhyati / ko'pi asuraDimbhaH pralAda ityarthaH / tAn caturmukhAdIn alajayat / taddhathAnAgocaramapi brahma svahAda nibadhnan tAn pAviSTAnakaroditi bhAvaH / atra caturmukhAdikarmakalajAprayojakatvasiddhaye tathAvidhaparabrahmakarmakahRdayAdhikaraNakabandhanaM kavinA nibaddhaM, tazcetarasukaratvAttAdRzasiddhayasamartha vizeSakAntaramapekSata iti catu. mukhAdikartRkaparabrahmAnusmaraNatrAsarUpavAkyArthaH parabrahmarUpakarmadvArA vizeSaka upAttaH, tadviziSTaM ca tAdRzahRdayAdhikaraNakabandhanamasuraDimbhArUDhaM tAdRzalajjAprayojakatvarUpakAryopapAdanasamarthamiti bhavati hetuH||
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAliGgasaraH (62) 111 zrutizikharadurgamAdbhutavibhava hare tAvakAn guNAnakhilAn / bhaNituM vijRmbhitavato.DimbhasyAgastvayaiva soDhavyam // 1596 // atra DimbhatvaM zuddhaikasubantArthaH aparAdhasoDhavyatve hetuH / tathA adbhutavibhavatvamacintanIyaizvaryatvaM subantArthavizeSitasubantArtharUpaM zrutizikharadurgamatve / evaM tAdRzabhagavadguNakarmakavarNanamAgasi tAdRzavarNane ca ucchRGkhalatayA vijRmbhaNamiti zuddhasubantArthIdAharaNe viziSTasubantArthasyApyudAharaNam // dayito'pi tava mayA'mba tvadAzrayamadAdudAsanamanAyi / yadimuJcasImamadhunA rakSeti tameva kimiti zaraNamiyAm // 1597 // he. amba! tvadAzrayamadAt tvadavalambagarvAt tava dayito bhaga vAnapi udAsanaM upekSaNaM anAyi prApyata / sarvazaraNyaM tamappu. pekSitavAniti bhAvaH / adhunA tvadupekSAvasare amu mAmiti bhAvaH / muJcasi yadi / adhunetyetat madhyamaNinyAyAdubhayato'nvati / adhunA tameva pUrva garvAdupakSitameva tava dayitaM kimiti zaraNamiyAM, iyaM lokoktiH / kRtAparAdhastadagrataH kimAnukUlyaM mayAkRtamiti zaraNaM prApnuyAmiti bhAvaH / atra imamityAdinA Abhivyakte vaktRniSThAnanyazaraNatAhatukAzrayAntarapArAakhye atmakartRkabhagavatkarmakodAsInatAprApaNarUpasubantArthavizeSitatiGantArtha upapAdakaH // druhyanti ye jagadyastvadayitAyApi hanta tebhyo'pi / vitarasi vividhaM vibhavaM sutarAM mugdho'si dugdhasindhusute // 1598 //
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 alaGkAramaNihAre * atra bhagavatyA jagajjananyA maugdhayopapAdane tiGantArthasya vitaraNasya subantArthavizeSitasya tasyaiva vividhavibhavavitaraNA' tmano vA asAmatharyAjjagadAdidrogdhRtva rUpapUrvavAkyArthAvizeSitaM vitaraNaM hetuH / vizeSaNatvaM ca saMpradAne vizeSaNatvAtparaMparA bodhyamiti // idaM sarvamapi prAcInAlaMkArakakalpitapadArthavAkyArtharUpaprabhedasyaivaM prakArAntareNa kathanaM vyutpattivaicitryapradarzanAyaiveti dhyeyam / atra rasagaGgAdharakAra : - " kAvyaliGgaM nAlaMkAraH, kavipratibhAnirmitatvaprayukta camatkAravizeSAtmakavicchittivirahAt hetuhetumadbhAvasya lokasiddhatvAt zleSAdisaMmizraNajanyastu camatkAraH zleSaprayuktatvAttadaMzasyaivAlaMkAratAM kalpayati na tu kAvyaliGgasya / tatprayojyaka camatkArAntaravirahAt " iti / atra vadanti - nedaM yuktaM, laukikatve'pi kavipratibhAmAtragamyatayA camatkArAdhAyakatvAt ' imaM taM mAmamba tvamatha karuNAkrAntahRdaye punAnA sarveSAmaghamathanadarpa dalayasi' ityetadIyahetuhetumadbhAvasya lokasiddhatvAbhAvAzca / na hi 'sukhAlokocchedini mokSanAmani mahAmohe' ityAdI sukhAlokocchedAdInAM mahAmohatAdAtmyAdihetutvaM kvacitsiddham / kiMca evamapyupamAderapyalaMkAratA na syAt / sAdRzyasya vAstavatvena kavipratibhAkaltitatvavirahAt / na ca tatrApyupamAprayojakasAdhAraNadharmAbheidAMze tatkalpitatvameveti vAcyaM, ramaNayitvA . dinimittadharmasyApi lokaprasiddhatvAt camatkArasya laukikasyApyalaMkAstvaM bAdhakAbhAvAta / anyathA sarvAlaMkArocchedApatezcati // ityalaMkAramaNihAre kAvyaliGgasaro dviSaSTitamaH . -000000
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ antara yAsasAH (63) 113 113 athArthAntaranyAsasaraH (63) samarthanaM vizeSasya sAmAnyenAsya tena vA / AhurarthAntaranyAsaM sAdhamryeNetareNa vA // vizeSasya sAmAnyena sAmAnyasya vizeSeNa vA smrthnmrthaantrnyaasH| arthAntarasya vizeSasya sAmAnyasya vA samarthaka tayA nyAsa ityanvartho'yam / samarthanaM ca idamevamaneva vA syAditi saMdehasya pratibandhakamidamityamevetyavadhAraNaM, nizcaya iti yAvat / taJca dvividhamapi sAdharyeNa vaidhamryeNa ceti punoivedhaH / tatra prakatayossAmAnyAvazeSayossamarthavatvaM aprakRtayorvizeSasAmAndhayossamarthakatvaM prAyazo dRzyate // .. - yathA-- syAlo hareritIndarvAlo'pi jaDo'pi hanta kuTilo'pi / dhriyate zivena zirasA mahadanubandho hi mAnyatAhetuH / / 1599 // atra prAthamikacaraNatritayenokto vizeSasturIya caraNoktasAmAnyenAprakRtena sAdhaNa samarthyate // yathAvAghanasArastilakasstAnmaganAzistilakitaH kathaM hariNA / athavA prabhussvatantro yadicchati karoti * taniroddhA kaH // 1600 // ALANKARA-III. 15
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 alaGkAramANihAre ghanasAraH karpUraH tilakaH stAt bhavatu / hariNA prakRtena bhagavatA zrInivAsena tasyaiva karpUrakastUrItilakitaphAlatvaprasiddhaH / atra ghanasArasya nAmnaivAbhyahaNIyasya tilakIkaraNamucitameva / mRganAbheH nAmnaiva juguptanIyasya tilakIraNamanucitamityAkSipya athavetyAdinA sAmAnyena samarthita ityAkSepAlaMkArasaMkIrNatvaM pUrva smAdvizeSaH // yathAvAuddAmarAmatejojvalanairdhaSTo dhraatlbhrssttro| niHzrIko'rigaNo'bhUdrUSTasya ramAgamaH kuto vA syAt // 1601 // uddAmarAmatejAMsyeva jvalanAH agnayaH taiH arigaNaH dharAtalameva bhASTaM ambarISaM tasmin 'klIve'mbarISaM bhrASTo nA' itya-' mrH| bhraSTaH bharjana prApitassan nizzrIkaH alakSmIkaH abhUt bhraSTasya bharjitasya 'bhrasja pAke' ityasmAtkarmaNi ktaH / bhrazaM prAptasya ca, bhraMzadhAtoH kartari kaH / 'vrazca' iti Satve tRtvana / ramAgamaH lakSmIprAptiH / pakSe ramityAkAraka AgamaH kuto vA syAt / 'bhrasjoropadhayoramanyatarasyAm' iti ramAgamasya vaikalpikatvena bhraSTasyetyatra tadabhAvaH / nyathA bharTasyeti syAditi bhAvaH / "bhrasjeH rephasya upadhAyAzca sthAne ramAgamo vA syAdArdhadhAtuke mittvAdantyAdacaH paraH sthAnaSaSThInirdezAdrApadhayonivRttiH" iti sUtrArthaH / atrApi pUrvapAdatrayapratipAditasya vizeSasya caramapAdapratipAdyasAmAnyena samarthanam / rUpakazleSojIvitatvAdikaM vishessH||
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ yathAvA arthAntarabhyAsasaraH (63) 115 tvajjaGghAdAsyAptayA'hA jAtA janani kAhaLI kALI / zreyaskarIzvarANAM prAyassevA jaDAtmano'pi syAt / / 1602 // kAhaLI tvajanayoH dAsyasya AptathA IdRzabhAgyeneti bhAvaH / kALI gaurI jAtA 'kALI hemavatIzvarI' ityamaraH / hA ityA zcarye / pakSe kAhaLIti zabdavyatiH ahA jAteti chedaH / ahA avidyamAnahakArA satI kALI jAtA kALIti niSpanneti zabdArthatAdAtmyamUlaka zleSadattahasto vizeSasya sAmAnyena samadhanarUpo'yam // yathAvA zrIstana kalazayugena spardhAyai yadi bhajeta mukhagatatAm / gucchastucchastyAdiha kaThinena mRdohiM bhavati paribhUtiH // 1603 // gucchaH stabakaH zrIstanakalazayugena saha spardhAyai spardhArtha mukhagatatAM tatsaMmukhInatAM bhajeta yadi tadA tuccha eva syAt zauryarikta eva syAt 'zUnyaM tu vazikaM tuccharikta ke' ityamaraH / pakSe gucchaH gucchazabdaH mukhe vidyamAno yo gaH tasmin tatAM takAratvaM bhajetacet tucchaH syAt / gatetyatra varNadvaye'pyakAro mukhasukhAzcAraNArthaH / gakAramapanIya tatra takAranyAse tuccha iti niSpadyetetyarthaH //
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 _ alaGkAramaNihAre yathAvA glaustvanmukhamAtsaryAdyadAvilatvaM paraM gato nu bhavet / gaureva tadA'mba bhavenmatsariNAM svasvarUpahAnissyAt / / 1604 // he amba ! glauH candraH tvanmukhe mAtsaryAt yadA paraM ati. , zayitaM AvilatvaM kaluSatvaM gataH bhavenu / nurvitakai / pakSe. glauH glauzabdaH yadA gataH gavarNAt AdyAdityA taliH / paraM anantaraM vilatvaM vigatalakAratvaM anubhavet prApnuyAt tadA gaureva bhavet / utkRSTatamalakSmovadanamAtsaryeNa kalApatahRdayazcetsa pazureveti bhAvaH / pakSe glauzabdo lakAravirahe gaurityeva hi niSpadyateti bhaavH| matlAraNAM parotkarSAsahiSNUnAM svasvarUpahAnissyAt svagauravakSatireva syAditi bhAvaH / pakSe glauzabdasya. gaurita niSpattI svarUpavyatyayassyAditi bhAvaH // yathAvA--- tvadgatibhAgyamavAptuM yatamAno'pi ca karI parAbhUtaH / prandA eva bhaveyusluGgA api devi pecakArUDhAH // 1605 // tvadgatibhAgyaM tvatprAptibhAgadheya tvadgamanataulyaM ca avAptuM yatamAno'pica karI parAbhUtaH / kuta ityata Aha-mandA iti tuGgA api mahAnto'pi unnatA apica / pecakana ulUkena anyatra pucchamUlopAntena ArUDhAH kAraNa iti yAvat / 'ulUke kariNaH pucchamUlopAnte ca pecakaH' ityamaraH / mandA eva bhAgyahInA
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ arthAntaranyAsasaraH (63) 117 eva, pakSe mandasaMjJA eva 'mandotIkSNe ca mUrkhe ca svaire cAbhAgyarogiNoH / alpe ca triSu puMsi syAddhastijAtyantare zanau ' iti medinI / ulUkArUDhAnAmIpsitasiddhayartha yatamAnAnAmapi kuto mahAbhAgyalAbha iti bhAvaH / amISu zrIstanetyAdiSu tridAhara. NeSvapi zlepottambhitaviSamAlakArasaMkIrNatvaM vizeSaH // yathAvA puSkaramamba padA tava niSkAsitamapi rame tvadAdhAratayA / puramAsIttava mahatA tiraskR. to'pyAzrito'mumayate hi zubham // 1606 // __ he amba rase ! puSkara kamalaM tava padA prAdena niSkAsita svavijitatayA sthAnAnistAritApi tvadAdhAratayA tvadekAvala. mbanatayA tvadadhiSThAnatayA ca tava puraM gRhaM AsIt 'agAre nagare puram' ityamaraH / pakSe puSkaramiti padaM niSkAsitaM nigataH eka iti varNasamudayo yasmin karmaNi tadyathA bhavati tathA AsitaM upavezitaM puramAptIdityarthaH / spaSTa manyat / atrApi vizeSasya sAmAnyena sAdharyeNa samarthanam // yathAtvayyatyAdaravAMzcatpratyAkhyAto'pi cetano bhagavan / sutarAM prakhyAtassyAttvadAdaro hyadvitIyatAM phalati // 1607 // he bhagavan ! tvayati zeSaH / pratyAkhyAtaH abhibhUto'pi cetanaH kazcitANI prAhlAdiliriveti bhAvaH / tvayi atyA
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ . 118 alaGkAramaNihAre daravAn avizlathabhaktimAMzcet sutarAM asahazatayeti yAvat / prakhyAtassyAt tvadAzrayaH advitIyatAM kIAdibhirasadRzatAM, pakSe dvitIyavarNarAhityaM ca phalAte hi / pratyAkhyAtazabdaH atyAdaraghAn tyA ityAkArakavaNe AdaravAna cat tadvizliSTazcediti yAvat prakhyAtazabdo bhavatItyarthAntaram // yathAvA tava tejasi vidveSAnnAtha mahArazmayo ravelabdhvA / apyazmadazAmabhavanmahArayo vAsanA hi durmocA // 1608 // mahArazmayaH azmadazAM prastarAvasthAM labdhvA'pi mahAraya eva mahAvidviSa eva abhavan / pakSe mahArazmaya iti zabdaH avidyamAnaH zma iti varNasamudayo yasya sa tathAbhUtaH azmaH tasyadazAM labdhvA, abhavat mahAraya iti chedaH / mahAraya iti nisspno'bhuudityrthH| ziSTaM spaSTam // yathAvA samupanate'pi nadInastava gAmbhIryAduparyupari bhane / vyakriyata nAntarIdRGna vikRtibhAkpraka tivaiparItyena // 1609 // __ he bhagavaniti labhyate, tasyaiva prakRtatvAt / nadInaH sritptiH| adIna ityapyupaskAryam / tava gAmbhIryAta hetubhUnAt uparyupari padepade bhaGge svasya paribhave, pakSe uparyupari UordhvabhAga eva bhaGge taraGge jAtyabhiprAyakamekavacanam / samupanate'pi
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ arthAntaranyAsasaraH (63) 119 prApte'pItyarthaH / antaH manasi, pakSe antaH pradeze na vyakriyata na vikurute sma / hRdayadaurbalyaM na prAcIkazaditi yAvat / karmakartari yak / yadvA na vyakriyata nadInatAM nAtyAkSIdityarthaH / pakSe kSubhito naasaadityrthH| IdRk gabhIrasvabhAvaH prakRtivaiparItyena gabhIrimarUsvasvabhAvaviparyayeNa vikRtibhAk lAghavarUpavikArabhAk na bhavati / Apatatsvapi hRdayavikSobhahetuSu bhUyassu na gabhIraprakRtissvasvabhAvavirodhilAghavAdirUpavikAramApnotIti bhAvaH // pakSe nadInaH nadIna iti zabdaH uparyupari apre'gre bhaGge svAdivibhaktInAM parasparaM bhede upanate'pi / 'bhaGgo jyvipryye| bhedarogataraGgeSu' iti medinI / antaH vibhaktyapekSayA pUrvavartini prAtipadikarUpe antarbhAge na vyakriyata / vibhaktInAmanyonyabhedasadbhAve'pi prakRteravikRtatayaivAvasthAmAditi bhaavH| na kevalaM yathAvasthitaprAtipadikAvikRtatvameva, apitu tdvaipriitye'pyvikRttvmevetyaah-iidgiti| IdRk nadInazabda eveti bhAvaH / prakRtivaiparItyena prAtipadikarUpaprakRtervyatyastatayA pAThe na vikRtibhAk pUrvApekSayA vibhinnavarNAnupUrvIkaH na bhvti| kiMtu yathApuraM nadIna ityevAvatiSThata iti bhAvaH / atra samupanate'pItyAdinA nAntarityantena pratipAditasya vizeSasya IdRgityAdisAmAnyenA. prastutena samarthanam / samAsoktisaMkIrNatvAdivicchittivizeSastu sugama eva // yathAvAvikacasitAmbujamudbhaTagandhaM tvannayanajitamathApacitam / tava sarvadA''syalakSmImalabhata sUnasya vRttiriyatI hi // 1610 //
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 alaMkAramANihAre he bhagavan ! vikacaM vyAkAcaM sitAmbujaM puNDarIkaM udbhaTaH gandhaH yasya tattathoktaM atisaundaryagarvitamityarthaH / atisaurabhazAlIti tu tattvam / atha tvannayanajitaM ata eva apacitaM apacayaM prAptaM tvannayanajitaM atha apacitamiti vA yojanA | pakSe vikacasitAmbujAmati padaM apacitaM apagatacakAraM kRtaM sat vikasitAmbujaM bhavaditi bhAvaH / tava sarvadAsyalakSmI sarvavidhakaikayazriyaM, pakSe sarvadA AsyalakSmI mukhazobhAM alabhata / tathAhi, sUnasya suSThu Unasya vairazuddhacaupAyakazauryadhairyAdibhissarvathA'pi hInasya prasUnasyeti tu tattvam / gatiH sthitiH iyatI etAvatI / yatpratAkArAkSamatayA svajaivopasarpaNamiti bhAvaH / aya. mapi sAmAnyena vizeSasya samarthanarUpa eva // tvatsaukumAryavijitaM matvA nijsaukumaarymkhilaamb|nvniitmnsthitimdniitmaasiinmdorhi gatiriyatI // 1611 // . navanItaM anasthitimat anasi zakaTe sthitimat 'zapare khari vA visargalopaH' iti visargalope sthitItyatraikasakArakameva rUpamarthAntare zabdAvairUpyAyeti dhyeyam / dezAntaraprasthAnAya zakaTamArUDhamiti bhAvaH / vanatiM vanIM gataM athavA vanI itA prAptA yeneti bahuvrIhiH / araNyAMnI praviSTamityarthaH / pakSe navanItamiti padaM nasya nakArasya sthitiH sA'syAstIti nasthitimat tanna bhavatItyanasthitimat nakAravighaTItaM vanItamA. siidityrthH| tathAhi, mRdoH komalasya atIJjasya ca gatiH IdRk / anyatsarva pUrvavat //
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ arthAntaranyAsasaraH (63) 121 yathAvAtvatpadarucividveSAdvibhaGgamabhyetya vidrumarazaure / druma eva sarvadhA'bhUttvadveSasyedRzo hi pariNAmaH / / vidrumaH pravALaH vidrumazabdazca / vibhaGgaM vizeSeNa parAbhavaM sarvatomukhaM paribhavamiti yAvat / pakSe vi ityAkArakavarNasya nAzaM abhyetya / duma eva tarureva pakSe drumazabda evaM abhUt tvayi tvadviSaye dveSasya pariNAmaH paripAkaH IdRzo hi / sthAvarajanmaprApaNameva hi // ythaav| - phAlena tava parAsto bAlendurbhavati bahuLa. gldojaaH| hAlikasaMgharSI mRdurayate kSayameva devi haridayite // 1613 // bAlenduH abhivRddho bhavannapi bahulagaladojAH atimAtrabhrazyattejAH bhavati bahule kRSNapakSe galadojAH bhavatIti vastu sthitiH / halaM praharaNamasya hAlikaH tena saMgharSI mRduH zarIratazzauryaMtazva mRdulaH / pakSe hA alikasaMgharSIti chedaH alika lalATaM tena saMgharSAtyarthaH / ziSTaM spaSTam // yathAvA paramapuruSAzrito yaH paravAkcharabAdhito'pi dRDhabhAvAt / na pureva sa paramaruSAzrito bhavennahi tathAvidhassIdet // 1614 / / ALANKARA_III. 16
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 alaMkAra mahA yaH pumAn paramapuruSAzritaH saH pareSAM vairiNAM vAgbhizzarezca / pakSe zaratulyAbhirvAgbhiH bAdhito'pi kSato'pi dRDhabhAvAt bhagavadanugrahajanitazarIradADharyAttadbhaktidADharthAzca pureva bhagavadAzrayaNAtpUrvamiva paraM arubA vraNena 'vraNo'striyAmarmimaruH' ityamaraH / zrito na bhavet / prahlAdAdekhi tasya bhagavatprasAdAtparaiH prayuktAzzarA na vyathAle rAmapi vidhAtumIzarinniti bhAvaH / pakSe paramayA rupA kudhA zrito na bhavet 'na krodho na ca mAtsaryam ' ityAyuktarItyA kSodiSThamarmasparzivAgbhistasya krodhAnudayAditi bhAvaH / tathAhi tathAvidhaH mahadAzritaH na sIdet nAvasIdedityarthaH // pakSe paramapuruSAzritazabdaH na vidyate puH puvarNaH yasya napuH nazabdena bahuvrIhiH / puvarNarahita evaM paramaruSAzrita iti jAyate / tathAvidhaH puvarNavidhuratAM prApto'pi paramapuruSazabdaH na hi sIdet nirarthakatayA nAvatiSTheta kiMtu arthavattabaiva jAgRyAditi bhAvaH // - yathAvA induH kandurapi tvanmukhavasuhArI kSayaM kamapi yAtaH / yo dusthitimAn svAnte sa bhavatei bhAvAntare'pi dusthitimAn // 1615 // he bhagavan ! induH tvanmukhavasuhArI vadanaprabhAharaNazIlaH tvatprabhRtidhanaharaNazali iti ca gamyate / tAcchIlye NiniH / ataeva kamapi kSayaM sakalakalApacayarUpaM rAjayakSmANaM yAtassan kandurapi kandurbhavannapi kandurnAma ayomaya uttAno vartulAkAro hoLakAdyapUpanirvartanopakaraNabhUto vastuvizeSaH / 'klibe'mbarISaM
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ arthAntaranyAsasara : (63) 123 1 bhrASTro nA kandurvA svedanI striyAm' ityamaraH / kanduzabdaH vA nA vA puMsIti kozArthaH / svedanIjanma bhajamAno'pi tadrannistejasko bhavannapIti tu hRdayam / pakSe hArI ikSayamiti cchedaH / induH induzabdaH ikSayaM ikAralopaM yAtaH naitAvadeva, kamapi yAtaH / apissamuccaye / ikArasthAne kakAraM ca yAtaH kandurIita niSpanna ityarthaH / evaM kandurUpaM prapanno'pi kamapi kSayaM yAta ityAvRttyA yojanIyam / indutvAvasthAyAmiva kandutvAvasthAyAmapi rAjayakSmANaM prApta evAsIt na tu tamatyAkSIditi bhAvaH / vastutastu kamapi kSayaM gRhaM mahAnasamiti bhAvaH / tatraiva kandoravasthAnaucityAt 'kSayo rogAntare vezmakalpAntA- pacayeSu ca' iti medinI / yadvA cullIsthityavasaralagnadhUmamaSIvyapanayArthakRtasikatAdidharvagabhUSastayAM apacayaM yAta ityarthaH / kathamasya janmAntare'pi kSayAnuvRttirityata Aha- ya iti / yaH svAnte manasi 'svAntaM hRnmAnasam' ityamaraH / dusthitimAn nityaM parasvApahArAdidurAzayavAn / nityayoge matup / tadanurUpakSayAdyupatApI ca bhavati / saH bhAvAntare'pi ' bhAvassattAstrabhAvAbhiprAyaceSTAtmajanmasu' ityamaraH / dusthitimAneva bhavati / na hi nityameva pApazIlAnAmakRta taniSkRtInAM janmAtare'pi tatphalAnubhavassukarApanoda iti bhAvaH / vastutastu yaH induzabdaH svAnte svasya caramabhAge dusthitimAn ikAralopena tatsthAne kakAraM prApto'pi nityaduvarNasthitimAniti bhAvaH / saH induzabdaH bhAvAntare'pi kanduriti rUpAntare prApte'pi dusthitimAneva duvaNasya pUrvamapyanapanatitvAttadviziSTa eva bhavati / indukanduzabdayorubhayorapyante duravarNasamudayasya taulyAditi bhAvaH / zabdArthatA
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 . alaMkAramaNihAre dAtmyavijRmbhitazleSamUlakAbhedAdhyavasAyAnupraNitassAmAnyenApra . stutena vizeSasamarthanarUpa evArthAntaranyAsaH // vizesSaya sAmAnyena vaidhapeNa samarthanaM yathA- saMkalpAdeva jagadeGkaTanAthassRjatyavatyatti / asamartho yaH kAryeSvapekSate sa paramanyasAhAyyam // 1616 // atra pUrvArdhoktasya vizeSasya prakRtasya uttarArdhoktena sAmAnyenAprakRtena vaidharyeNa samarthanam // yathAvAnitarAM janani karAbhyAM nijakaracaraNekSaNapratispardhi / nalinaM bata lAlayase na parAbhavitA'rimaSi mRduprakRtiH // 5617 // ___ atra prAthamikacaraNatritayapratipAditasya vizeSasya caturthacaraNoditasAmAnyena vaidhamryeNa samarthanam // yathAvA lokeze nAkeze kAke kIze'pi tava kRpA sdRshii| na vizati hi mahodAro nanUttamAdhamavibhAgakArpaNyam // 1618 // ____ atrApi pUrvArdhokto vizeSaH prakRta uttarArdhoktena sAmAnyanAprakRtena vaidharyeNa samarthyate //
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ arthAntaranyAsasaraH (63) 125 yathAvA hutavahamadhye taptvA drutamujjvalitaM bhavAntare bharma / varma tavAcyuta samajani kalyANasya svataH kimaprApyam // 1619 // hi acyuta ! bharma svarNa krtR| hutavahamadhye pazcAgnimadhye agnimadhye ca taptvA tapaH kRtvA taptaM bhUtvA ca ataeva drutaM zaghri ujjvalitaM prakAzitaM pakSe drutaM dravatAM gataM vilInamityarthaH / ujjvalitaM puTapAkena zobhitamityarthaH / bhavAntare janmAntare rUpAntare ca tava varma kavacaM ajani / pakSe bharma bharmeti padaM bhavAntare vena vakAreNa antaraM antardhAnaM bhasya bhakArasya vAntaraM bhavAntaraM tasmin sati vakArasya bhakAreNa tirodhAne sati bhakArasthAne vakAro. JcAraNe satIti yAvat 'antaramavakAzAvadhiparidhAnAntadhibhedatA. darthe ' ityamara / varma ajani / bharmeti pada varmeti nisspnnmityrthH| svataH kalyANasya maGgaLa kRtaH suvarNasya ca kimaprApyaM sarva prApyameva na hi kalyANakRtkazciddargatiM tAta gacchati' iti gAnAditi bhaavH| 'kalyANaM maGgale svarNe' iti rtnmaalaa| atrApi pUrvavadeva samarthanam / zleSAdisaMkIrNatvaM vizeSaH // yathAvAbhramaro'pi tava padAbje lagno'bhramametya bhavati khalvamaraH / kiMkimalabhyaM tvatpadapaGkajasaktasya veGkanTAdrimaNe // 1620 //
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 alaMkAramaNihAre . bhramaro'pi tiryajanturapi kAmukopIti vA 'bhramaraH kAmuke bhRGge' iti medinii| tava padAbje lagnassan abhramaM anyatra bhramaNaM abhrAnti vA etya amaro bhavati devo bhavati / khalviti prasiddhau / pakSe bhramarazabdaH abhramamityatra abhraM aM iti cchedaH / avidya. mAno bhraH bhravarNo yasya taM bhraMzitabhravaNamiti yAvat aM avarNa etyabhravarNasthAne akAraM prApyetyarthaH / amaraH abhUt uktarItyA bhramarazabdaH amarazabdo'bhUdityarthaH / atrApi pUrvadeva sarvamanusandheyam // yathAvA api pAmarastavAGghAvupajAtarucistvayA kRto'pApaH / labhate'maratvamacyuta na bhajetkiM vA tvadAzrito'bhISTam // 1621 // he acyuta! iMdaM saMbodhanaM vivakSitapApaharaNasAbhaprAyam / yathA rmayate atipApaprasakto'pi dhyAyannimiSamacyutam / bhUyastapasvI bhavati paGktipAvanapAvanaH // iti / tava ach| upajAtaruciH pAmaraH nIco'pi tvayA apApaH kRtaH nirdhUtAkhilapUrvottarAghaH kRtassan amaratvaM yatra pUrve sAdhyAssanti devAH' ityuktaprakAreNa devatvaM muktatvamiti yAvat labhate / pakSe pAmarazabdaH tvayA paM ApnotIti paapH| karmaNyaN / napApaH apApaH pavaraNarahitaH kRta iti yaavt| amaratvaM amara zabdatvaM labhate ityrthH|| yathAvA AdyantaprAptajayaM madhye'pica lezato'pyavi.
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ arthAntaranyAsasaraH (63) . 127 dhvastam / jayati jalezayamamba tvadAzritAnAM kadA paribhavassyAt // 1622 // ... jalezayaM kamalaM jalezayamiti padaM ca / AdyantayossamayayoH adyantabhAgayozca prAptaH jayaH utkarSaH yasya tattathoktaM, prAptI jayau jakArayakArI yena taditi ca / madhye'pica madhya. kAle'pi lezato'pi lavamAtrato'pi avidhvastaM bhraMza naprApta, pakSe lezataH le za iMti varNAbhyAM avidhvasvaM adhvastalezavarNamityarthaH / jayati sarvotkarSa praapnoti| zabdapale jalezayazabdaH evaMvidho jayatItyarthaH // yathAvA__ nahuSassa vAsavassannavalepAtsvAnta eva hasito'mba / vAhasAvamavindattvadapAGgaviparyaye kimiva na syAt // 1623 // . he amba ! saH prasiddhaH nahuSaH vAsavassan indro bhavan san avalepAt trailokyazvaryamadAt svAnta eva manasyeva 'svAntaM hRnmAnasaM manaH' ityamaraH / hasitaH mattulyaH ko'nyostIte hasa. niti garvAnubhAvoktiH / kartari ktaH / vAhasabhAvaM ajagaratvaM ajagarazzayurvAhasa ityubhau' itymrH| avindat / pakSe vAsavazabdaH vasya vakArasya lepaH saMbandhaH na valepaH avalepaH tasmAt vakArasaMbandhAbhAvaM prApyeti lyablope pazcamI / vakAralopena vAsa iti niSpannaH svAnta eva svasya ante madhyabhAga eva hasitaH hena hakAreNa sitaH baddhassan madhye hakAraghaTitassannityarthaH / /
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 aladhAramaNihAre vAhasabhAvaM vAhasazabdatvaM avindat vA sa iti varNayormadhye hakAravinyAse tathA niSpatteriti bhAvaH / spaSTamanyat // yathAvA-- tvaccaraNarucestaulye kisalayamayuktameva cedamba / mukhabhaGgAtsalayaM syAdIdRgdarzayati kiM mukhaM bhanam // 1624 // kisalayaM mukhabhaGgAt parAbhavAditi yAvat / layaH yatra kApi vA lInatA tena saha vartata iti salayaM syAt / kenA. pyadRzyamAnatayA'vasthitaM syAditi bhAvaH / pakSe mukhavarNavicyuteH salayaM syAt kisalayamiti zabdarUpaM mukhavarNabhraMze salayamiti niSpadyatetyarthaH / IdRk evaM parAbhUto yaHko'pi vA bhagnaM mukhaM darzayati kiM ? janAnAmiti zeSaH / mukhabhaGgaM prAptavAnmAnI kasyaci. dApi mukhaM na darzayatyeveti lokoktiH / pakSe IdRk salayamiti niSpannaM kisalayaM kisalayapadaM kartR, mukhaM AdibhAgavisthatamiti yAvat kiM ki ityAkArakaM varNa bhagnaM darzayati cyutaM sUcayati / kisalayapadaM salayamiti zrUyetacet asya mukhe varNa sastamiti sUcayatIti bhAvaH / ziSTaM spaSTam / atra sAmAnyamaprastutaM samarthakam // yathAvA pulinamapuMbhAvaM gatamamba bhavatyA nitambato vijitam / kathamapi sadanabhavanaM pAdadhutaM kiM pragalbhatAM klIbam // 1625 //
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ arthAntaranyAsasaraH (63) 129 he amba! pulinaM abhivaM gataM svarUpata evApuMstvamApannaM 'toyotthitaM tatpulinam' iti klIbatvAnuzAsanAditi bhAvaH / pakSe apuM puvarNarahitaM bhAvaM sthitiM gataM linamityavaziSTamityarthaH / ata eva bhavatyAH nitambataH puMstvabhAja iti bhAvaH 'pazcAnitambaH' iti pulliGgatAnuzAsanAttasya / vijitaM atha kathamapi agre nitambasya samakSa bhavana sthitaH yasya tathAbhUtaM sat, pakSe agrabhavaH AdibhAgasthitiH naH nakAraH yasya tattathoktaM nalinaM saditi yAvat / tadA'pi klIbatvamatyajadeveti bhaavH| pAdena puMstvabhAjeti bhAvaH / dhutaM kSiptam / pulinabhAve nitambena nalinabhAve pAdena ca tiraskRtamiti nirgalito'rthaH / kuta evamityata Ahakimiti / klIvaM napuMsakam / kiM pragalbhatAM kimiti pumAniva prAgalbhyaM labheteti bhAvaH // yathAvAgotrapravare bhavanaM yuvayorekatra mAdhava tathA'pi / AsIdvivAhayogassvairAH ka na vidhiniSedhavazagAssyuH // 1626 // he mAdhava ! idaM lakSmIpatitvena saMbodhanaM vivakSitArthopaSTambhAya / lakSmazci tvaM ca yuvAM tayoH yuvayoH "tyadAdIni sarvairnityam, tyadAditazzeSe punapuMsakato liGgavacanAni " iti pulliGgayumacchabdaikazeSaH / ekatra ekasmin gotrapravare gotraM ca pravarazca anayossamAhAraH gotrapravaraM tasmin smRtiprasiddha ekasminneva gotre pravare cetyrthH| pakSe gotrapravare girizreSThe zeSAdrAvityarthaH / bhavana janma gRhaM ca bhavati / tathA'pi yuvayoH vivAhayogaH pariNayarUpasaMbandhaH / tathA'pItyanenaALANKARA-III. 17
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkAra maNihAre " samAnapravarAM kanyAmekagotrAmathApi vA / vivAhayati yo mUDhastasya vakSyAmi niSkRtim " // asagotrAmasamAnapravarAM vindeta" ityAdizAtAtapaviSNuprabhRtidharmazAstravacanavirodhassUcitaH / pakSe viH pakSI garutmAn sa eva vAda: vAhanaM tasya yogaH ' ajitAkarSaNI nItirgaruDA garuDAsanA' iti, 'vAhanaM vedAtmA vihagezvaraH' ityAdibhirlakSmyA api tadvAhanAtvoriti bhAvaH / kuta evaM zAstraniSiddhe pravRtiratyatrAha - svairA iti / svairAH svecchAcAriNaH kanu vidhiniSedhavazagAH syuH na bhavantyeveti bhAvaH 'aprameyo'niyojyazca yatra kAmagamo vazI' ityuktarItyA bhagavatassvairatvamiti hRdayam // vathAvA 130 66 kacavijito'vadhvastazaivala iha zailatAM prapadya punaH / kucavijito'bhUllakSmyAzriyA jitaH kkanu jayAya kalpata / / 1627 // zaivalaH zaivAlaM avadhvastaH avacUrNitaH ' avadhvasto'vacU rNitaH' ityamaraH / pakSe vakAreNa dhvasta iti vA vakAro dhvasto yasmAditi vA vadhvastaH / zailatAM giritAM zailazabdatAM ca prapadya / spaSTamanyat // yathAvA devi prasUrna hi tvatpuSTA glAyanti sumanasastApaiH / mlAyanti tarugatAstu kkanu na glAniH I prasUnatAbhAjAm // 1628 //
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ arthAntaranyAsasaraH (63) he prasUH he janani ! sumanasaH vipazcitaH kusumAni ca / tApaiH AdhyAtmikAdibhiH ravikarAdijanyaizca saMtApaiH / prasUnatA prasvA jananyA UnatA hInatvaM pakSe kusumatvaM tAM bhajantIti tathoktAH / sugamArmatarat // yathAvA 131 makarandassvakadalane'pyanujjhitasvArtha eva tava vacasaH / saMkhyamupainna hi madhurA vairAyante nijAsuhRyo'pi / / 1629 // he devi ! makarandaH puSparasaH makarandazabdazca / tava vacasaH hetubhUtAdvacanAt svastha kaM svakaM tasya daLane'pi mastakaphAlane'pIti lokoktiH / pakSe svasya kaH kavarNaH tasya daLane bhraMze satyapi anujjhitaH svaH nijaH arthaH prayojanaM yena sa tthoktH| svaprayojanaikasAdhana dRSTiH / pakSe anujjhitasvArthaH aparityaktasvAbhidheyaH makarandazabdaH kavarNabhraMze'pi maranda iti niSpannatayA aparityaktasvAbhidheya eva / makarandamarandazabda - stulyArthakatvAditi bhAvaH / vacasa ityetanmadhyamaginyAye nAsaratrApyanveti / tava vacasaH vacanasya sakhyaM sauhArda upaitu Apa / svazirovidalanahetubhUte'pi kuta eSa na pratyakArSIdityatrAha - madhurA iti / madhurAH nisargata eva priyazIlAH svAduzIlAzca ' svAdupriyau tu madhurI' ityamaraH / nijAsuhRdbhayo'pi svaprANahAribhyo'pi na vairAyante tAnuddizya vairaM na kurvantItyartha / zabdavaira' ityAdinA kyaG 'tasmai kaH prathamAya mAniSu mahAvIrAya vairAyate ' ityatreva 'krudhaduha' ityAdinA caturthI // 6
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ , 132 alaGkAramANihAre yathAvApAtAlaM harimahiLe pArahitaM sakhyametya tAvakanAbheH / stanasakhyamapyagAtkanu sarvaguru sthitimayatsatA na suhRtsyAt // 1630 // ___ he harimahiLe ! pAtAlaM kartR / tava nAbhessakhyametya tattulyaM bhUtveti hRdayam / apAraM yathA syAttathA hitaM AptaM sat pakSe pArahitamiti cchedaH pAvarNavidhuraM sat stanayossakhyamapyagAt tAlaM tAlaphalaM sat kucataulyamapyalabhateti bhAvaH / zabdArthatAdAtmyaM na vismartavyam / tathA hi-sarvaguru sarveSAmapi pUjyaM satAM mahatAM sthiti maryAdAM ayat prApnuvat vastu kanu kasminvastuni suhRt na syAt IdRzaM sarvasudeva bhavediti bhAvaH / pakSe sarve varNAH guravaH yasmin tattathoktaM satAM tAkArasahitAM sthiti avasthAna prAptaM, pAtAlamiti padaM gurubhUtasarvavarNa tAkArasahitaM ceti tathoktiH // ____evaM sAdharmyavaidhamaryAbhyAM vizeSasya sAmAnyena samarthane tayoH prastutatvAprastutatvavailakSaNyamanAhatya samuditAnyevodAharaNAni ya. dyapi pradarzitAni / tathA'pi atra prathamaprabhedasya 'syAlo hareritInduH' ityAdiSadAharaNeSu prastutasya vizeSasyAprastutena sAmAnyena samarthanaM tvayyatyAdaravAMzcet / tvatpadarucividveSAt' ityudAharaNayoH prastutena sAmAnyenAprastutasya vizeSasya samarthana dvitIyaprabhedasya tu 'saMkalpAdeva jagat' ityAyudAharaNeSu prastutasya vizeSasyAprastutena sAmAnyena 'bhramaropi tava padAbje, ityAdyudAharaNacatuSTaye 'kacavijito'vadhvastaH' ityAdyudAharaNe ca apra.
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ arthAntaranyAsasaraH (63 133 stutavizeSasyaiva prastutena sAmAnyena samarthanamiti vailakSaNyaM bodhyam // sAmAnyasya vizeSeNa sAdhamryeNa samarthanaM yathAtvAdRzasadIzvarajuSAM svaguNAzzrInAtha saMprakA. zeran / candrAzritasya sAndrazzyAmalimA bhAti kRSNasArasya // 1631 // san prazastaH IzvaraH svaamii| satAM nakSatrANAM Izvara iti ca tajaSAm / atra pUrvArdhoktasya sAmAnyasya prakRtasyAprakRtenottarArdhoktena vizeSeNa sAdhamryeNa samarthanam // yathAvAniravadhikA dhanatRSNA sphurati hi niratizayasaMpadAmeva / natajanadhanamAdatte vitataM yasmAdramAnivAso'pi // 1632 // ___ atra pUrvArdhapratipAditasya sAmAnyasya prakRtasya uttarArdhapratipAditena vizeSeNa prakRtena sAdharyeNa samarthanamiti pUrvasmAdvizeSaH // yathAvAniyataM jagadIzena nyakkiyate jihmago dharAbhadapi / adharIkRtassarIsRpagirIzvaro yadramezvareNAyam // 1633 //
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 Gka atrApi pUrvavadevAprakRtasya sAmAnyasya prakRtena vizeSeNa samarthanaM, zleSasaMkIrNatvaM tu vizeSaH // yathAvA RddhimatAmevAzA mahatI yannandamandire nivasan / pItAmbaro'pi bhagavAn bata pATaccaradazAmupAdatta / / 1634 // paTaccarasyeyaM pATaccarI tAM jIrNavastrasaMbandhinIM dazAM aJcalaM, pakSe pATaccarasya corasya dazAM avasthAM upAdatta dadhinavanItAdicauryalIlAyA darzitatvAditi bhAvaH / ' paTaccaraM jIrNavastraM / pratirodhiparAskAndapATaccaramalimlucAH' iti cAmaraH / ' vartya - vasthAMzukAnteSu dazA' iti ratnamAlA || sAmAnyasya vizeSeNa vaidhamryeNa samarthanaM yathA zaraNagamIza bhavAdRkkaruNAtmA na tyajennihInamapi / vinidhAyotsaGge sve vidhuH kuraGgaM zritaM hi lAlayati / / 1635 // atra pUrvArdhodIritasya sAmAnyasya prakRtasyAprakRtena vizeSeNa vaidharmyeNa samarthanam // yathAvA yo hi nisargAcchreyAn sa jagati mUrdhanyatAM svayaM bhajate / kamiha puraskuvaistvaM mUrdhanyAkArabhAgbhavasi kRSNa // / 1636 //
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ arthAntaranyAsasaraH (61) 135 he kRSNa! kaM puraskurvan pUjayan aashrynityrthH| mUrdhanyaH sakalabhuvanaziromAnyaH yaH AkAraH svarUpaM taM bhajatIti tathokto bhavasi / na kasyacidapi puraskAreNa tvaM mUrdhanyAkArabhAk kiMtu svabhAvata eveti bhAvaH / pakSe he kRSNeti kRSNazabdasyaiva saMbodhanam / tvaM kaM kavarNa puraskurvan mukhataH kuvan mUrdhanyAH mUrdhasthAnakAH RkAraSakAraNakArAH 'RTu raSANAM mUrdhA' ityanuzAsanAt / te ca akArazca mUrdhanyAkArAH tAn bhajatIti tathoktaH bhavasi saMbuddhacantakRSNazabdasya kakAraRkAraSakAraNakArAkArabhAktvAttathoktiH / atrApi pUrvavadeva / zleSacamatkArastu vizeSaH // samarthyasamarthakayorubhayorapi prakRtatve'pyayaM dRzyate / yathAdurlabhamiha bhavitA zrIvallabha kimu me tvadanugRhItasya / tvatkRpayA yadarvIkaro'pi bhUbhRdvareNya evAsIt // 1637 // darvIkaraH zeSaH sUdazca / bhUbhRdvareNyaH girirAjaH rAjamukhyazca / atra samarthyasamarthakayoIyorapi prakRtatvam / evmgre'pi|| yathAvA'rakSeriti varaNakRto'cyuta vidaghavaMzameva mama mukhyam / taM zaraNakRtaM racayena hIyate jAtvapi tvadIyajanaH // 1638 // he acyuta! rakSeriti gopAyitA bhaveriti varaNakRtaH tvAM vRtavataH mama vaMzaM kulameva mukhyaM zreSThaM vidadhatsan 'lakSaNahe
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 - ... alakAramaNihAre tvoH' iti hetvarthe shtaa| taM vaMzaM zaraNakRtaM bharanyasanarUpopAyAnuSThAtAraM racayeH kuryA eva / madvaMzasyaiva zreSThyavidhAne . pravRttastvaM taM prapannaM kathaM na racayeriti bhAvaH / tvadIyajanaH tvadanugRhIto janaH jAtvapi na hIyate / 'kaunteya pratijAnIhi na me bhaktaH praNazyati' iti gAnAditi bhAvaH / atrArthAntaraM-varaNakRtaH varaNakRcchabdasya mukhyaM mukhe bhavaM vaM vakAraM zaM zakAraM vidadhatsan taM varaNakRcchabdaM zaraNakRtaM zaraNakRcchabdaM rcyH| varaNakRcchabdasyAdimavakArasthAne zakAravinyAse zaraNakRditi niSpattariti // yathAvA tava kRpayA rAma purA valImukho'pi ca catu. rmukho bhavati / paGkajapalAzalocana kiMki na karoti tava kRpA svairA // 1639 // ___ he rAma! valImukhaH kapirapi hanUmAniti bhaavH| tava kRpa' yA catumukhaH purA bhavati bhaviSyati / purAzabdayogena 'yaavtpuraa| iti bhaviSyatyarthe laT / spaSTamanyat // yathAvAtvamiva zrIvallabha te zrIvatsarazrInivAsatAmayate / sa zrIsadhrayaG bhavati hi yastava hRdyassulakSaNatvamiyAt // 1640 // he zrIvallabha ! te tava zrIvatsaH tannAmA lAJchanavizeSaH tvamiva zrInivAsatAM zrIniketanatvaM ayate 'zrIdazizzrInivAsaH /
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ arthAntaranyAsasaraH (63) brahmaNi zrInivAse' iti bhavata iva tasyApi zrInivAsatvaprasiddheH / tathAca tanmantravarNaH 'zrIvatsAya zrInivAsAya namaH' iti / lakSmInivAsasthAnatvAdeva hi tasya zrInivAsatvavyavahAraH / yaH padArthaH tava hRdyaH hRdayapriyaH vakSasi bhavazca / sulakSaNatvaM zobha nAni lakSaNAni 'zaGkhacakrordhvapuNDrAdicihaiH priyatamaihareH' ityuktAni cihnAni yasya sa tathoktaH / pakSe zobhanaM ca tallakSaNaM ca tattvaM iyAt / saH sahAzJcatIti sadhrayaG / zriyassadhrayaj zrIsahacArI bhavati / bhagavanmanaH priyazzubhalakSaNazca cetanarUpaH padArthaH aparityaktajJAnaizvaryAdisamRddhirbhavatIti bhagavadvakSasyavasthitazcihnarUpaH padArthaH nityaM zriyA sahaiva vasatIti ca nirgaLito'rthaH // tayoraprakRtayorapyayaM dRzyate / yathA- zubhakRcchreyo vindettvadvaca iva saralasAratamAptum / taptvA'dhazIrSa yadrasAlarasa eva saralasAro'bhUt // 1641 // zubhakRt zubhakArI zreyaH vindet / ' zrubhakRcchubhamApnoti ' ityukteriti bhAvaH / rasAlarasaH ikSurasaH mAkandaraso vA / tvadvaca iva saralasAratAM udArarasatAM AptuM adharazIrSa taptvA saralasAra eva abhUt / rasAlarasazabdasya vilomatayA paThane tathA niSpatteriti bhAvaH / atra samarthya samarthakayordvayorapyaprakRtatvam // 137 asminnalaMkAre samarthya samarthakabhAva ArthazAbdazcAlaMkAratAprayojakaH / na tu kAvyaliGge hetuhetumadbhAva ivArtha eva / hi yat yasmAt ityAdeH pratipAdakasyAbhAve ArthaH / sa ca asamartho yaH kAryeSvapekSate sa paramanyasAhAyyama' ityAdau / tatsarakhe zAbdaH / so'pi na vizati hi mahodAraH / ALANKARA--III. " 18
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkAra maNihAre svatkRpayA yaddavakaraH' ityAdau darzitaH / atra vaktavyamanyatsarvamuddAharaNAlaMkAranirUpaNAvasare darzitamiti nAtra pratAyate / matra hi pratijJAhetvavayavayoriva AkAGkSAkramaprAptaM samarthya samarthakavA - kyayoH paurvAparyamiti na mantavyam / na hyatra samarthakaM samarthyA. nupapattyunmIlitAyAmAkAGgAyAM satyAmevAbhidhIyata ityasti niya maH / anupapatterabhAve'pi pratItivaizadyArthI kavibhistasyAbhidhAnAt / evaM kAvyaliGge'pi / evaM ca tayorvaiparItye'pi na doSaH // 138 yathAvA saridadhipe zikhariNi vA sadRzaM varSati dhanAghanassalilam / avadhIritanimnonnatavibhAgamacyuta bhavAdRzaudAryam // 1642 // 1 atra pUrvArdhagata eva vizeSaH uttarArdhagate sAmAnye prastuta samarthakaH // ityalaMkAramaNihAre arthAntaranyAsasarastriSaSTitamaH. ... - atha vikasvarAlaMkArasaraH (64) sAmAnyena vizeSasya kriyate yatsamarthanam / punastasya vizeSeNa sa vikasvara Iryate // kasyacidvizeSasya samarthanaM sAmAnyena vidhAya tatprasiddhAva parituSyatA kavinA punarvizeSeNa tatsamarthanamupamAnarItyA arthAntara nyAsavidhayA vA kriyate sa vikasvaro nAmAlaMkAraH //
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ vikasvarAlaMkArasaraH (64) 139 yathA nyastabharaM tvayi mAmiha na stokaM vA'pi karma bAdheta / kimapi vibAdhitumISTe na bhAgyavantaM yathA raviM dhvAntam // / 1643 // kimapi vastu, idaM kartR / dhvAntaM tamaH, idamapi kartR / idamupamAnarItyA vizeSAntaranyasane udAharaNam // arthAntaranyAsavidhayA yathA satsvapi zikharaSu bahuSu zrIvAsa tvaM zrito'si vRSazailam / na hi sarve bhAgyabhUto miSatsu vibudheSvavApa hi zrIstvAm || 1644 // yathAvA kRpayA rAjyaM prAdAH kapaye mahatAM niraGkuzA hi kRpA / gopasyApyacyuta tava jagadIzatvaM dadau hi jaladhisutA / / 1645 / / ayamalaMkArazcandrAlokAnuyAyidIkSitAnurodhena darzitaH / jagannAthAdayastu-prakRtavizeSasya sAmAnyena samarthanAdeko'rthAntaranyAsaH / sAmAnyasya vizeSeNa samarthanAdapara iti bhedadvayasamAvezAtmakatAyAH sphuTatvAttatsaMsRSTacaiva gatArthatvAnnAlaMkArAntarasvIkAra ucita ityAhuH // ityalaMkAramagihAre vikasvarAlaMkArasarazcatuSSaSTitamaH
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha prauDhoktisaraH (65) yadutkarSAnimittasya tannimittatvakalpanam / prauDhoktireSA kathitA jayadevamukhairbudhaiH // kiMcidutkarSA hetubhUte vastuni ta tutAkalpanaM prauddhoktinnaamaalNkaarH|| yathA saarsvtpuurodrsuursmuhuddhsaarsaatyrunne| caraNe subhagaMkaraNe smaraNe stAM me hareH priyaMkaraNe // 1646 // 'atra sarasvatIpUragatAruNimAtizayAhetostadudarasUrasamudvaddha. svasya taddhetutvakalpanam // / yathAvA zaradamRtakarajyotsnAcchuritAbhrasaridvikAsikumudasitAH / muravairiyazaHpUrA haritA karpUralepamAdadhate // 1647 // ___ atrApi kumudasitatvAtizayAtozzaraccandrajyotsnAcchuritatvAderhetutvakalpanam // rasagaGgAdharakArastu "kasmiMzcidarthe kiMciddharmakRtAtizayapra. tipipAdayiSayA prasiddhataddharmavatA saMsargasyodbhAvanaM prauDhoktiH iti asyAlaMkArasya lakSaNamAha / tadedamudAharaNam
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ prauDhoktisara : (65) indukrvytikritaishcndngirigndhvaahsaaraaNshaiH| jalanidhikanye manye jalaruhajanmA'sRjattavApA GgAn // / 1648 // atrApAGgeSu na kevalaM zaiziryAdayo malayAnilakizora mAtraguNA eva kaveH pratipipAdayiSitAH, kiMtu sakalajagadujjIvayitRtvAdayo'nye'pIti malayAnilasArAMzeSu candrakarasaMsargo vishessnntyaa'tishyaarthmupaattH| utpAdyotpAdakabhAvazcAtra na lokaprasiddhaH / kiMtu kavipratibhAmAtranibaddhaH / atra ca dharmivizeSa saMsargAdatiyo dharmyantaragato yadi vyaJjana viSayaH tadaivAyamalaMkAraH / yadi vAcyavRttyA tattatprayuktatvenAbhidhIyate tadA samAlaMkArasyaiva viSayaH / 141 yathA padme prAdurabhU: kila padma padme vibharSi pANibhyAm / asi padmanAbhahRdayAvasatistvaM padmagandhiriti yuktam / / 1649 // atra lakSmyAssaurabhyAtizayastaddharmi saMbandhaprayuktatvena varNita iti sama evAlaMkAraH / evaM cAsya mate 'ekonaviMzasaMkhyaka purANataH kiMca SaSThavedena / heyaguNAstavabhagavan khyApyante bhAvimAtRgarbhabhavaiH // ityAdAvekasya mithyAtvasiddhayarthaM mithyAbhUtavastvantarakalpanaM mithyAdhyavasityalaMkArAntaramiti na vaktavyaM, prauDoktacaiva gatArtha tyAt / kacAH kaLindajAtaritamAlastomamecakAH' ityAdau 6
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 alaGkAramaNihAre prAcInakRtaprauDhoktyudAharaNe yathA tamAleSu zyAmalimAtizayArtha zyAmalimAdhikaraNIbhUtakAlindIsaMbandha udbhAvyate tathA heyaguNeSu mithyAtvAtizayasiddhaye mithyAtvAdhikaraNakonaviMzasaMkhyAkapurANAAdesaMbandha ityasyApi suvacatvAt / yadica mithyAdhyavasitirevAlaMkArAntaraM syAt satyAdhyavasitirapi tathA syAdilA. pAdayatA rasagaGgAdharakRtA harizcandreNa saMjatAH pragItA dhrmsuununaa| khelanti nigamotsaGge mAtargaGge guNAstava // ityAdyudAhRtya atra harizcandrayudhiSThiranigamasaMbandhAdguNAnAM satyatvaM pratIyate / evaM madhye sudhAsamudrasya sitaamygRhodre| pUrNenduviSTare deva sthAtuM yogyAstavoktayaH // atrApi sudhAsamudrAdisaMbandhAt uktiSu mAdhuryAtizayaH pratIyamAnaH kasyAlaGkArasya gocaraH syAt / ato'laMkArAntaraM syAt / mama tu prauDhoktaiyava gatArthatetyuktam // ityalaMkAramaNihAre prauDhoktisaraH paJcaSaSTitamaH. atha saMbhAvanAsaraH (66) saMbhAvanaM syAdyadyevaM syAdityUho'nyasiddhaye // yatra kiMcittarkaNamanyattarkaNasAdhanaM tatsaMbhAvanam // mama koTivadanatA syAdyadi puruSAyuSamidaM ca koTiguNam / IzIya hare stotaM koTitamAMzaM tvadekaguNabhUmnaH // 1650 // yathA
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMbhAvanAsaraH (66) 143 yathAvAsitakiraNakiraNanikaravyatikarato draavitstussaargiriH| ghanasArasAramasRNo yadi tulayenAtha tava kRpAsAram // 1651 // / patrAthe stotuH koTivadanatvAditarkaNaM bhagavadekaguNamahimakoTitamAMzatarkaNasAdhanam / dvitIye tuSAragirezcandrakaradravIbhUtatvAditarkaNaM bhagavatkRpAsAratulanAhatAtarkaNasAdhanam // yathAvAkarmAnuguNaphalapradabhatranurodhazramo'mba tava no cet / dhanidInavibhAgakathAdUramidaM zrImadeva bhuvanaM syAt / / 1652 // athAvA ahameva yadi vidhAtA jAtu bhaveyaM hare bhavakRpayA / khalavadanagahananipatanavisaMsthulAM na racayeya nanu vANIm // 1653 // yathAvA yadi tAdRzazeSatvaM sidhyenmama tarhi kthmpiishiiy| lAvaNyavibhavamacyuta tava vaktuM zrotumIkSituM vA'pi // 1654 // ___ taadRshshesstvmiti| zeSatvaM tAdRzeti viziMSato'yamabhiprAvaH yadyapyadhunA'pi svAbhAvikaM bhagavadananyAhazeSatvamasti tathA
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 alaMkAramaNihAre 'pi bhagavallAvaNyavarNanAdipaTutaraM sahasravadanatvarUpaM zeSatvaM 'nAstIti / vaktaM dvisahasrarasanatva diti bhAvaH / zrotumIkSituM vA'pi dvisahasranayanatvAditi bhAvaH / sa hi cakSuzzravAH // __ yathAvAujjhitvA bakavRttiM nana ziSTastattvavidbhavan stbkH| sAdhvagrabhavana eva syAdyadi lakSmyAstadA stanatvamiyAt // 1655 // ___ stabakaH gucchaH stabakazabdazca / bakavRttiM 'adhodRSTineMkatikassvArthassAdhanatatparaH, ityAyuktAM bakavRttiM baketyArakavarNadvayasthitiM ca / ujjhityA tyaktvA ziSTaH AcArazIlaH tattvavit tattvajJazca bhavan / pakSe ziSTaH urvaritaH yaH staH sta ityAkArakavarNasamudayo yasya tathAbhUtassn ba ka varNalope stakAramAtrAvaziSTa ityarthaH / sAdhUnAM sAttvikAnAM ramyavastUnAM vA agre bhavanaM sthitiH yasya sa tathokta eva / pakSe sAdhu yathA tathA agrabhavaH caramazrayamANaH naH nakAraH yasya sa tathokta eva syAdyadi tadA lakSmyAH stanatvaM iyAt stanajanma prApnayA. dityarthaH / stabakazabdaH bakavarNalopena aghasAne navarNaghaTanena ca stana iti niSpadyata iti bhaavH| atra stabakasya bakavRttiparityAgAdipUrvakasAdhvagrabhavanatvatarkaNaM lakSmIstanatvaprAptitarkaNasAdhanam / zleSAdikaM tu pUrvebhyo vizeSaH // yathAvA- . janani mama stutyA tvaM tanuyA yadi ca daramantarAmodam / siddhayedAmodarapadamatha mama nAstyatra vizayalezo'pi // 1656 //
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMbhA vanasaMra: (66) he janani ! mama stutyA matkartRkastavena daraM alpamapi antaH manAse AmodaM praharSa tanuyA yadi atha tadaiva mama dAmodarapaM paramaM padaM siddheyat / pakSe daraM dazca razca anayossamAhAraH daraM antarA antarAntareNayukte' iti dvitIyA / dakarArephayormadhye ityarthaH / AmodaM AmodazabdaM tanuyA yadi dAmodara iti padaM zabdaH siMdhyet ityarthaH / atra stoturyatkiJcicchrI hRdayAmododayatarkaNaM dAmodarapadAseddhitarkaNasya sAdhanaM zleSasaMkIrNam / evamagre'pi // 6 yathAvA tvadudArakara vidhUtassurAgamo vItarAga eva bhavan / yadi sumatayA pariNamettadA tu te'cyuta nakhena sadRzassyAt / / 1657 / / 145 he acyuta ! surAgamaH kalpataruH tava udAraNa kareNa vidhUtaH ataeva vItarAga eva vidhUnanajanitadainyAtizayena virakta eva bhavan tapasvI bhavanniti yAvat / sumatayA zobhanA mA lakSmIH yasya sa tathoktaH sumaH tasya bhAvaH sumatA tathA zobhanalakSmIviziSTatvenetyarthaH / pariNamedyadi jAyetacet / pakSe puSpatayA pariNato bhavedyadItyarthaH / tadA tu te tava nakhena sadRzassyAt / atra surAgamazabdaH vItarAgaH vigatarAvarNagavarNazcet sumatayaiva pariNaMsyatItyartho'pi camatkArI / atra surAgamasya sumatApariNatitarkaNaM nakhasAdRzyatarkaNasAdhanam // yathAvA yadi jAtu vijAnIyAcchrIjAne tAvakInamau dAryam | devatarussa tadAtve nAsatyaM devadArutAM yA yAt / / 1658 // ALANKARA--111. 19
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 alaGkAramANahAre devataru: acetana iti bhAvaH / jAtu kadAcit tAvakInaM audArya jAnIyAdyadi / cetanakAryasyAcetane'saMbhavAdyadIti saMbhA vnaa| saH devataruH tadAtve tatkAla eva devadArutAM bhadradAru. nAmakSudrataruvizeSatAM yAyAt yatrakvApyaraNye devadArutaruvadaudAryaprathAgandhadavIyastayA saMkucito varteteti bhAvaH / pakSe devataru devataruzabdaH tadAtve takArasya dAvarNatve takAramapanIya dAkAre paThite iti yAvat / devadArutAM yAyAt devadAruzabdo bhavediti bhAvaH / atra devatarobhagavadaudAryajJAnasaMbhAvanaM taddevadArutAsaMbhAvanasAdhanam // yathAvA tvAM tattvena vRSAcalakAnta biDaujA dviSIta yadi jAtu / sa bhavedeva gataujAssAlo bhUtvA'ntato biDAlo'pi // 1659 // he pRSAcalakAnta! viDojAH indro'pi bhrAtRtvena vyapadezyo'pi kimutAnya iti bhAvaH / jAtu tattvena vastutaH na tvAro. pitakopena tvAM dviSIta yadi tadA tarhi biDaujA gataujAssan bhagavadvidvaSamahimnA nistejAssan sAlaH vRkSo bhUtvA sthAvarajanma labdhvetyarthaH / antataH paryavasAne biDAlopi bhavet / sthAvarajanmanA byapanItakiyatpApastiryagjanmA'pi labheteti bhAvaH / bhagavadvidveSaphalamAgityAbhaprAyaH / pakSe biDaujA iti zabdaH gatAH o jA ityAkArakavarNau yasya sa tathoktaH / antataH caramabhAge o jA ityAkArakavarNApagame pariziSTasya biDetyAkArakavarNasya caramabhAge ityarthaH / sAlaM: Ala ityAkArakavarNasamudayasahita. san biDAla iAta niSpadyata ityarthaH / atra biDojaso bhagava.
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ 147 saMbhAvanasara: (66) dvidveSasaMbhAvanaM sAlabiDAlatA saMbhAvanasAdhanam / vicchittivize bastu vyakta eva // yathAvA hRtvA'cyuta tava kAntiM kvacana grAvaNi nilInamasitAm / darzayati kAntimattvaM yadi tahi budhaiH kriyeta tadbhasma // 1660 // he acyuta ! asitAbhraM nIlajaladaH tava kAnti hatvA vacana kasmicit grAvaNi zaile / pakSe prastare ' grAvANI zailapASANI ityamaraH / vilonaM sat kAntimatvaM svasya dyutimattvaM, pakSe kaH kavarNaH antimo yasya tattathoktaM tasya bhAvastattvam / asmin pakSe antimattvamityatra takArasya 'anaci ca' iti dvitvam / darzayati yadi tarhi budhaiH dharmazAstrajJaiH AyurvedajJaizca tat abhrake bhasma kriyeta jagadozvaraprazastavastuharaNaduritApanodanAnurUpabhasmAntaprAyazcittagocarIkriyeteti bhAvaH / pakSe bhasitaM kriyeta / kRSNAbhrakasyaiva bhasmaviSaye jyAyastvasmaraNAditi bhAvaH / atrAsitAmrasya kacidrAvaNi kAntimatva prakAzanatarkaNaM bhasmIkaraNatarkaNaM prati sAdhanam / camatkArAtizayastu pUrvavadeva // , yathAvA raghuvIra mahAdevo mahAhavo yadi bhavettvayi kadAcit / satyaM sa dehabhidayA vikRtassyAttvaM hi dalitataddhanvA // 1661 // he raghuvIra ! mahAdevaH mRtyuMjayaH tvayi viSaye kadAcat mahAhavaH pravartitaprabalaraNo yadi saH mahAdevaH dehasya zarIrasya bhidayA
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 alaMkAramaNihAre tvaccharakRtavidAraNena vikRtaH syAt satyaM nAtra sNshyH| tatra hetumAha hi yasmAt tvaM dalitaM tasya zaMbhoH dhanuH dhanva vA yena sa tthoktH| tasmAt tvayA kRtamahAraNo'pi mahAdevo dehavidAraNena vikRtassyAdeveti bhAvaH / pakSe dehabhidayA dekArasya hakAreNa bhedanena vikRtassyAt / mahAdevazabdaH mahAhavazabdata. yA vikRtassyAdityarthaH / atra mahAdevasya raghuvIraviSayakamahAhava. tvasaMbhAvanaM tadehAvedaLanaprayojyavikAravattvasaMbhAvanasAdhanaM hetUpaSTambhena nivaddham // yathAvA -- bhagavanmukuraH kusRtessyAncetvadgaNDamaNDalaji. gISuH / zakalIbhavetsa nUnaM tvaM muradalana iti sa kila nAjJAsIt / / 1662 // he bhagavan ! mukuraH kusRteH zAThyAt kutsitA sRtiH kusRtiH kumArgaH 'kusRtinikRtizzAThyam' iAta kapaTaparyAyeSvamaraH / pakSe ku iti varNasya sRteH apasaraNAt 'sR gatau' ityasmAddhAtoH tin / mukuro mura iti niSpanna iti bhAvaH / zabdArthayostAdAtmyam / tvadgaNDamaNDalajigISussyAccet shklaabhvet| nUnaM nAtra saMdegdhavyamiti bhAvaH / athaivaM muratvaM prApto'pi mukuraH murabhidastava vijigISAyAM kathaM pravRtta ityata Aha-tvamiti / saH mukuraH tvaM muradalana iti nAzAsIkila / nAjAnAditi saMbhAvaye iti bhaavH|| yathAvAavikulamapyavikalamiha mukhyenAzeSapAlakena
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMbhAvanasaraH (66) 149 mmmmmmmmmmmmmmmm ydaa| dRzyeta tadA satyaM bhavetkavika zyatA samyak // 1663 / / ___ avikula meSavRndamapi atra avizabdaH avisadRze laakssnnik.| atimAtramUrkhANAM smuuho'piityrthH| mukhyena agoNena azeSapAlakena sarvezvareNa bhagavatA avikalaM yathA syAttathA yadA dRzyeta kttaakssvissyiikriyte| tadA kavikula kAvyakRdvidvadvandaM bhavet satyaM nAtra sNdehH| yadi saMdehaH tarhi samyagvimRzyatAm / bhagavatprabhAvavimarza ukto'rthassamyajJAyata eveti bhaavH| pakSe avikulamiti padaM avikalaM akAreNa vikalaM sat mukhyeneti vakSyamANatvAdAyenAkAreNeti lbhyte| he azeSapAla sarvezvara bhagavan mukhyena Ayena kena kavarNena yadA dRzyate cyAvritAkareNa AdyakavarNana ghaTitaM dRzyatecet tadA kavikulamityeva bhavedityarthaH / atrAvikulasya bhagavatkaTAkSagocaratvatarkaNaM kavikulatvatarkaNasAdhanamityAdikaM draSTavyam // yathAvA--- tulanAyAlaM vacalassvaM tava yadi nAma koki lo'veyAt / kiM chinnamasya jAnankolaM taM janani buddhimAna brUyAt / / 1664 // he janani ! kokilaH tava vacasaH tulanAya sAmyAya svaM AtmAnaM alaM samartha yadinAma aveyAt jAnIyAt 'namassvasti' ityAdinA caturthI / asya atizrAvyatayA pratyakSasya tava vacasaH ki chinnaM kiM nyUnaM bhavet / kokilasya svairaM tathA samarthamanyatve
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 alaGkAramaNihAre tvacaso'pratidvaMdvirAmaNIyakasya kA hAnirbhavediti vidanniti bhAvaH / kaH buddhimAn taM kokilaM alaM tvadvacanatulAparyApta brUyAt / kiMca taM kolaM sUkaraM brUyAdityapyarthaH / svaparaguNatAratamyavimarzanAkuzalo yadi kazcidapakRSTaM. svamutkRSTasadharmANaM jAnIyAt taM nipuNamatissthUlamatiM sUkarasadRzameva manyateti bhAvaH // pakSe asya kokilasya kiM kItivarNa chinnaM nirastaM jAnanityarthaH / zabdArthayostAdAtmyam / buddhimAn ta kokilaM kolaM vrayAt kokilazabdasya kivarNale pe kola iAte niSpattariti bhAvaH / atra yadinAmetyAyUhanaM kolaM tamidyAgRhaprati sAdhanam / camatkArAtizayastu vyakta eva // yathAvA tava caraNAruNalakSmI hatvA'pi yadAryameva manute svam / sUryakarastarhi bhavetsUkara evAmba tatra ko vizayaH // 1665 // . Arya pUjyameva / pakSe arya avidyamAnaryavarNamityarthaH / atra cauryakarturapi sUryakarasyAryatAjJanasaMbhAvanaM tasya sUkaratAsaMbhAvanasAdhanamiti lakSaNAnugatiH // yathAvA yadi tava vAgrasamIpsetsvAdimavidhuiro'rasatva bhaangmkrndH| mAlakSyo'gre mAdhava vindatu mAkandatAmiyAtsaphalatvam // 1666 // he mAdhava ! idaM vakSyamANArthopaskArakam / svAdinA svAda tayA rahitaH tatra hatuH-arasattvabhAti / avidyamAnaH rasaH
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMbhAvanasaraH (66) madhurAdyuttamarasaH yasya sa tathoktaH / tasya bhAvaH tattvaM kenApi lAyena vidhuratayA abhogya iti bhAvaH // rasassvAde jale vIrye zRGgArAdau viSe drave / bhoge roge dehadhAtau tiktAdau pArade'pica // iti hemaH / makarandaH uktivizeSaNamahinA kSudratamayatkicitpuSparasa iti labhyate / tvadvAcaH rasaM AsvAdaM IpsedyAde agre uttarasmin kAle mAlakSya : yAhacchikAdisukRtaparipAkavazena lakSmIkaTAkSaviSayassan mAkandatAM sahakAraphalatAM 'mAkandassahakAre'pi' iti hemamedinyau / mAM zriyaM kandati Ahvayati svarakSaNArthamiti mAkandaH / tattAM lakSmIzizutAmiti ca gamyate / kadidhAtorAhvAnArthakAtkarmaNyaN / vindatu / tadA saphalatvaM svAbhIpsitatvadvAgrasarUpaphalasahitatvaM tadbhAktvamityarthaH / iyAt / IdRzamAkandajanma parigrahe satyeva mAdhavasya tatra vAgrasaM vindeta / na tUktamakarandarUpeNa svAtmaneti bhAvaH / pakSe svasya AdiH AdyaH yaH maH makAraH tadvidhuraH / sato bhAvaH sattvaM rasya sattvaM rasattvaM tadbhajatIti rasattvabhAk / sa na bhavatItyarasattvabhAk / makArarephazUnya iti vizeSaNadvayAbhiprAyaH / makarandaH makarandazabdaH kanda iti niSpannassanniti bhAvaH / agre Adau mAH mAvarNaH tena lakSyaH dRzyasan / mAkanda iti niSpannaH / saH phalatvaM iti chedaH / saH mAkandazabdaH phalatAM phalavAcakatAmiti yAvat / iyAt / atra makarandasya mAkandatvasaMbhAvanaM bhagavadvAgrasalA bharUpaphalavattAsaMbhAvanasya sAdhanam / zabdArthatAdAtmyabhittikazleSamUlakAbhedAdhyavasAyojjIvitamiti dhyayam // ityalaMkAramaNihAre saMbhAvanasaraH SaSTitamaH. , 151
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha mithyAdhyavasitisaraH (67) mithyArtho'nyaH kalpatecetkiMcinmithyAtvasi. dvye| mithyAdhyavasitirnAma sA'laMkRtirudAhRtA // .. kasyacidarthasya mithyAtvasiddhayartha mithyAbhUtArthAntarakalpanaM mithyAdhyavAsatirnAmAlaMkAraH // yathAvAgaNanAtizAyighRNinA payojasuhRdA trayoda. zena zucInAm / santamasaM hanta hRdabhyantaragaM tvajuSAM nirAsi murAre // 1667 // ___he murAre! gaNanAtizAyino ghRNaya: kiraNAH yasya tena tathoktena trayodazena payojasuhRdA sahasramAtrasaMkhyAkakiraNatayA dvAdazAtmatayA ca prathitAdbhAsvato'nyena bhaaskrnnetyrthH| tvajaSAM tvayi prItirUpApannadhyAnabhAjAM nyAsavidyayA tvAM sevamAnAnAM vA 'juSI prItisevanayoH' ityasmAtvivap / zuconAM kSetrAsyezvarajJapnAdvizuddhiH paramA matA'. ityAyuktasarvaprakAravizuddhibhAjAmityarthaH / agnInAmityapyupaskAryam / hRdabhyantaragaM antaraM saMtamasaM tamoguNarUpaM mahAttimiraM nirAsi nirasyata / atra bhagavatpra. pannazucihRttamaso'syantAsaMbhAvitasya niSpattaye trayodazabhAskarakartRkanirAso'tyantAsaMbhAvito nibaddhaH / idaM zleSasaMkIrNam //
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ mithyAdhvavAsatisaraH (67) 153 yathAvA atasI paribhUtA tava rucyA taptvA vaneSvadhaizIrSam / ante saMdhessItA syAJcettvadrucimiyAdraghukulendo // 1668 // he raghukulendo ! idaM vivakSitArthopaskArAya / atasI kSumAkusumaM 'puSpamUleSu bahuLam' iti luk / tava rucyA tviSA paribhUtA satI vaneSu adhazzIrSa taptvA / pakSe vaiparItyena sthitvetyarthaH / ante paryavasAne saMdheH balavadvirodho'nucita iti saMdhi kRtvetyarthaH / pakSe saMhitAtvavivakSAyA iti yAvat / sItA syAJcet jAnakItvaM prAptAcet tvadruAcaM tava dyuti tvayyanurAgaM ca iyAt, anyathA tasyAstvacina sulabheti bhAvaH / pakSe atasIzabdavyaktiH vaiparItyenAvasthitAcet sIta a iti syAt, tatastakArAkArayossavarNadIrgharUpassaMdhizcet sItA iti niSpadyata / sa eva durghaTaH 'ato guNe' iti pararUpalakSaNaikAdeze savarNadIrghApravRtteH / tathAca sota ityadanta evAyaM zabdo bhavet / na tu sIteti dIrghAnta iti bhaavH| atrAtasyAH zrIraghunandanaruciprApterativelAsaMbhAvitasya nirvRttyarthaM tasyAssItAtvaprAptirUpAtivelAsaMbhAvitatvakalpanam / zleSacamatkArAntarAdikaM vyaktameva // yathAvA aSTamajaladhau janitaSSaSTho nirjrtvssaadrimnne| tvatto'pi vadAnya iti sraSTA SaSThena vadati vadanena // 1669 // ALANKARA_III.
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 alaMkAramaNihAre idaM zuddhamudAharaNam / evaM prauDhoktyalaMkAranirUpaNe prasaGgAdupadarzitaM 'ekonaviMzasaMkhyakapurANataH' iti padyamapi zuddhamevAsyA udAharaNam // candrAloke tRtIye kAvyalakSaNamayUkhe kAvyalakSaNatvena yAni akSarasaMhatizobhAbhimAnahetupratiSedhaniruktimithyAdhyavasAyasiddhiyuktikAryANi daza nirUpitAni ; tAni kuvalayAnande camaskAritayA'laMkArapade nivezitAni dIkSitaiH / teSvakatameyaM mithyAdhyavasitiriti dhyeyam / tatraitallakSaNaM lakSyaM caivaM dRzyate-- syAnmithyAdhyavasAyazcedasatI sAdhya sAdhane / candrAMzu sUtragrathitAM namaHpuSpasrajaM vaha // iti / vaktavyAntaraM tattadavasare sphuTIbhaviSyati // . ityalaMkAramaNihAre mithyAdhyavasitisarassaptapASTatamaH. atha lalitAlaMkArasaraH (68) dharmiNi prastute varNyavRttAntollekhanaM vinA ! tatra tatpratibimbasya varNanaM lalitaM matam // prastutadharmiNi prastutavyavahArAnullekhena tatraiva nirUpyamANaH prakRtavyavahArasaMbandho lalitAlaMkAraH / 'dobhyAmabdhi titIrSantastuSTuvuste guNArNavam' ityAdinidarzanAvAraNAya tRtIyAntam / aprastutaprazaMsAvAraNAya prastutadharmiNIti //
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ lalitaptaraH (68) 155 yathAvAkkAhaM bhavamarupAnthaH kva ca tava sAyujyanityasAmrAjyam / ita evAcyuta sahasA sumeruzrRGgAgramabhavamutpitsuH // 1670 // atra bhavamarupAntha eva sannahaM durAsadatvadIyanityasAmrAjyaprepsurasmIti prastutavyavahAra viSayaM kaNTharaveNApratipAdyaiva tatpratibimbabhUtaH durArohaM sumeruTaGgAgramita ekotpAtenaivAdhiSThAtumicchAmIti viSayyupanibaddhaH / viSayogadAne tu nidarzanaiva // yathAvAmAmitavacanaH ka tvAdRnigamAgaNeyasuguNaH kk| bhUmiSTha eva kalpakasumanicayaM nikhilamapacicISAmi // 1671 // atrApi mitaMpacamatirahaM nigamAparicchedyabhagavadanantakalyANaguNavivakSurasmIti viSayamakathayitvaiva bhUmiSTha eva sakalakalpatarukusumAnyapacicISAmAti viSayyeva nibddhH|| yathAvA yadyapi nAhaM pAtraM hRdyatamAyA hare tava kRpAyAH / unmaryAda udanvAnutsarpati cedamuM nirundhyAtkaH // 1672 // ___ atrApi tvaM nIce'pi mayi niragaLakRpAprasarazvedaparyanuyojyasvAtantrayavaibhavaM tvAM ko nAma niroddhamISTAmiti bimbabhUtavA
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 alaGkAramaNihAre kyArthAnullekhena unmaryAda ityAdipratibimbavAkyArtha evopanyastaH // yathAvA mahatAM satAM kale mAM vihitakRpastvaM vyajIjanazzaure / nibusIkArya dhAnyaM niviDe vAte'nuvAtyeva / / 1673 // nibiDe sAndre vAte'nuvAtyeva anukUlatayA vahamAna eva dhAnyaM tuSAviviktamiti bhAvaH / nibusIkArya nistuSIkArya 'kaDaMgaro busaM klIbe dhAnyatvaci tuSaH pumAn' ityamaraH / nigataM busaM yasya tannibusam / atra yAdRcchikAdisukRtavazAtsatkulaprasavAvasara eva paramapuruSArthassAdhanIya iti viSayavAkyArthamapratipAdya tatprativimbavAkyArthamAtramullikhitam // yathAvA- ' zrutipaThitI vA bhavatu smRtipaThitI vA hari na vindedyaH / na hi kukkurasya raTato bhedassyAtkukuTasyApi // 1674 // yaH hariM na vindet saH zrutipaThitI smRtipaThitI vA bhavatu; ubhayatrApi paThitamaneneti vigrahe iSTAdibhyazceti kartari iniH tadyoge zrutismRtizabdayoH 'ktasthenviSayasya karmaNyupasaMkhyAnam' iti karmaNi saptamI / tatassaptamIsamAsaH, trayIM dharmazAstraM vA paThitavAn syaadityrthH| kukkarasya zunaH kukuTasya ca raTataH zrutikA dhvanata: bhedo na hi syAt / ubhayorapi nairarthakyasya taulyAditi bhAvaH / pakSe kukkura kukkuTazabdayoH, raTato bheda ityatra abheda iti chedH|
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ lalitasara : (68) raTAbhyAmabhedo na kiMtu bheda evetyarthaH / atra bhagavadbhajanahInazruti smRtipaThanaM nirarthakamiti varNyamanuktvA tatpratibimbameva nibaddham / 157 yathAvA ke'pi bhajante tvaditaramitare tvAmeva deva sevante / kAkA kAkA eva dharitaziraso'pi kiM nu haMsAssyuH || 1675 // kAkAH vAyasAH adharitaziraso'pi / pakSe kAkA iti zabda: viparIto'pItyarthaH / atra devatAntaraM bhajatAM mahatApi prayAsena bhagavadbhaktajanasAdharmya na ghaTata iti viSayavAkyArthamapradarzya tatpratibimbavAkyArtha eva varNitaH camatkArAntaraM tUdAharaNadvaye'pi vyaktameva // na cAtra sarvatrApi bhede'pyabheda ityatizayoktyA cAritArthayamiti vAcyam / tatra hi padArthena padArthasyaivAbhedAdhyavasAnam ' kanakalatAyAM virAjate candra: ' ityAdI dRSTam, na tu vyavahAreNa vyavahArasyetyaviSaya evAyamatizayokteH / nApi sAdRzyamUlayA aprastutaprazaMsayA, dharmyaMze prastutatvavirahAt / nApi nidarzanayA, ekadharmigatavyayahAradvayopAdAna eva tasyA iSTeH / prakRte ca prakRtavyavahArasyAnugAttatvAdlekArAntarameva / evaMca kka sUryaprabhavo vaMzaH kva cAlpaviSayA matiH / titIrSudustaraM mohAduDupenAsmi sAgaram // ( ityatra kAvyaprakAzikAkAro yannidarzanAmudAhArSIt tadasaMgatametra, lalitasyAvazyAbhyupagamyatvAt / nidarzanAyA aprAptezca / tadevaM lalitasyAlaMkArAntaratvamurarIkurvatAmAzayaH // J
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 alaMkAramaNihAre anye tu-lalitaM nAlaMkArAntaraM, nidarzanayaiva gatArthatvAt / nanvekarbhigataprastutAprastutavyavahAradvayopAdAnajIvitA nidarzanA kathamaprastutavyavahAramAtropAdAne padaM nidhattAmiti cet, zrUyatAmAyupmatA--iha tAvadalaMkArAH prAyeNa zrautA ArthAzca saMbhavanti / tatra zrautebhya ArthA na pRthagalaMkAratayA saMkhyAyante kiMtu pRthgbhedtyaa| tadalaMkArasAmAnya lakSaNena kroDIkaraNAt / idaM punarvAkyArthAnidarzanAsvarUpam-vyavahAradvayavaddharyabhedapratipAdanAkSipto vyavahAradvayAbhadeH / tatra vyavahAradvayavaddharmyabhedapratipAdanaM zrautamevApekSitamiti na niyamaH / kiMtu pratipAdanamAtram / tena 'para* vittaM haran maryo viSamevAttyasaMzayam' ityatra vyavahAradvayava. miNorabhedasya zrutyA pratipAdana iva 'dhikaparasvaM tathA'pyeSa viSamatti sa durmatiH' ityatra ArthaprakRtavyavahAravaddharmizrautAprakatavyahAravarmiNorAbhedasya pratipAdane'pi vAkyArthanidarzanAtvamakSatam / ekatra zrautItvaM aparatrArthItvamiti tu vizeSo na vaaryte| padArthanidarzanAsvarUpaM tUpamAnopameyadharmayorabhedAdhya. vasAyamUla upameyopamAnadharmasaMbandha iti pRthageva / patadubhayAnyataratvaM ca prAcInarItyA sAmAnya lakSaNam / yadi tu lalitaM pRthagalaMkArassyAt luptopamAdirapyupamAdeH pRthak syAt, tvaduktayuktestulyatvAt / nanvatizayoktirevaM sati rUpaka eva vilIyata / viSayaviSayiNoIyorapyupAdAne zrItaM rUpakaM, viSayamAtropAdAne tvArthamityasyApi suvacatvAt, satyaM, yatra hyalaMkArazarIramubha. yatrApyavilakSaNaM tatraivAlaMkAravyapadezo yuktaH / yathA sAdRzya niSpAdyamAnamupamAzarIraM luptopamAdipvAvalakSaNameveti tatrApyupamayaiva vyapadezo nyAyyaH / nAlaMkArAntareNa / luptatva pUrNatvAdistu na taccharIraniviSTa iti svayaM vyAvartamAno'pi nopamAtvavyAva
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ praharSaNasaraH (69) 159 takaH / tathA'nyatrApIti sthitiH / evaMca viSayatAvacchedakarUpeNa bhAte viSaye viSayitAvacchedakAvacchinnAbhedasya rUpakazarIrasya viSayatAvacchedakarUpeNAbhAsamAnaviSayAtmakAdatizayoktisvarUpAdvilakSaNatvena dvayorekAlaMkAratvaM na yuktam / nidarzanAlalitayostu svarUpAvaila kSaNyaM prdrshitmevetyekaalNkaartvmevetyaahuH|| ityalaMkAramaNihAre lalitAlaMkArasaro'STaSaSTitamaH. atha praharSaNAlaMkArasaraH (69) vinA yatnAdISTArthasiddhissyoJcatpraharSaNam // abhISTArthasya tadupAyasaMpAdanayatnena vinA siddhiH praharSaNaM naamaalNkaarH|| yathAvAkRSNA''zleSarasAyanamAdhyAyantI gRhakriyAvyagrA / tvaritA skhalitA ca haThAduddhara / tena gopi kA''zliSTA // 1676 // ___ AdhyAyantI utkaNThApUrvakamAzAsAnA, gRhakriyAyAM vyagrA ata eva tvaritA zIghraM saMcarantI ata eva skhalitA svalitapadA ca gopikA haThAt akasmAt uddharatA tena kRSNena AzliSTA / atra yatnasAmAnyazUnyAyA api gopikAyA abhISTasiddhiH // abhIpsitArthAdadhikalAbhazcApi praharSaNam //
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 alaMkAramaNihAre icchAviSayabhUtAdAdadhikArthasya tadgocarayatnaM vinaiva siddhirdvitIyaM praharSaNam // yathA dRSTA cenanda vA hRSTA syAmiti ciraadbhilssntii| lebhe gopakizorI rahasi tadIyApALisarvasvam // 1677 // atra bhagavatkartRkAtmakarmakadarzanamAtreNa svaharSa saMbhAvayamAnAyA gopakizoryAstato'pyativelAtizAyiparirabhmasarvasvasAmrAjyarUpAdhikArthalAbhaH // yathAvA saMsAracArajanitAM saMsAdayituM vihastatAM ye tvAm / zrInAthAkalayante te nAma kRtAstvayA caturhastAH // 1678 // ___ vihastatAM viklabatAM 'vihastavyAkulau samau' ityamaraH / pakSe vigatau hastau yasya saH vihastaH tasya bhAvam / yathAkathaMciddhastavattAsaMpAdanAya bhagavantamupAsInAnAM janAnAM caturhastatAvAptirUpAdhikArthalAbho vihastazabdagatazleSaniyUMDha iti pUrvasmAdvizeSaH // yathAvAtvadanugrahAttanIyazzrIrvA syAmityupetya zaure tvAm / bata bahutapanIyazzrIrabhattava sakhA tatastvayA'pacitaH // 1679 //
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ praharSaNasaraH (69) 161 he zaure ! tava sakhAkucela iti bhAvaH / tvadanugrahAt tanIyazzrIrvA syAma 'yAvadbhiyeta jaTharam' ityAyuktarItyA atyalpatarasaMpadvA syAM na tu tadatizayalipsuriti bhAvaH / iti tvAmupetya tataH anantaraM tvayA apacitaH pUjitassan 'pUjA namasyA'pacitiH' ityamaraH / bahvI tapanIyazrIH suvarNasaMpat yasya sa tathoktaH abhUt / bateti vismaye harSe vaa| kiMca alpataratejA api vA bhaveyamityabhilaSamANaH bahutapanIyazzrIH atishyitbhaanusNbndhishriirbhuudityrtho'pyupskaaryH| pakSe tanIyazzrIzabdaH tvayA tataH takArAdanantaramiti yAvat / pacita iti cchedH| pakAreNa citaH ghaTitassan / bahu iti bhinnaM padam / bahu yathA syAttathA prAgvidyamAnavarNApekSayAdhikaikavarNatayeti bhAvaH / tapanIyazrIriti zabdo'bhUt / atra kucelasyApekSitAdadhikArthalAbho vrnnitH|| ___ bhavAsavattvamIpsostvadvijayAtkosalendra vidviSataH / svarvAsavattvamadadA bhavataH kiM brUmahe mahaudAryam // 1680 // bhUvAsavattvaM bhUdevendranvaM, svaH svarge vAsavattvaM mahendratvaM vAso'syAstIti vAsavAn tasya bhAvaM ca / adadAH sarvAnarAtIn saMhRtavAniti vstusthitiH| atrApi pUrvavadeva // yathAvA jagatAM janani bhavatyAstaulyaM prepsuH kcshriyaamekH| taptvA'dhaHkRtazIrSa kathamapi labhate sma mecakaH kacatAm // 1681 // ALANKARA-III. 21
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 alaGkAramaNihAre he jagatAM janani ! mecakaH candrakaH andhakAro vA 'mecakazzayAmale kRSNe timire bahicandrake' iti hemaH / bhavatyAH kacazriyAM kezabhAsAM taulyaM prepsuH; ata eva ekassn adhaHkRtazIrSa taptvA 'ekastapAMsi kurvIta' ityuktarvivikte eka eva tapastaptveti bhAvaH / kathamapi bhavatyAH kacatAM labhate sma / pakSe mecakazabdaH kacazriyA ameka iti chedaH / bhavatyAH kacazriyA saha taulyaM prepsuH; avidyamAno me iti varNo yasya sa tathoktaH, 'zeSAdvibhASA' iti kap / mevarNarahitaH caka ityava. ziTa iti bhAvaH / tataH vilomatAM prapannaH kacazabdatAM labhate smetyarthaH / atra mecakasya vAJchitazrIkacataulyopakSayA adhikasya tatkacatvasya lAbho varNitaH / zleSAdicamatkRtivizeSastu pUrvavadeva // yathAvA - yAvanmagayati kAmapi marupAnthazzrAntizAntaye chAyAm / tAvadakasmAdvaiSma pidadhe caNDAMzubimbamambumucA // 1682 // marupAntha ityanena sarvadA chAyAdaurlabhya sUcyate / kAmapi chAyAmityanena zAkoTakAdyatikSudratarupraviraLacchAyAmityukta, / atrAprastutamarupAnthakartRkayatkicicchAyAnveSaNAkasmikamahAjala. dharakartRkagRSmacaNDAMzubimbapidhAnaprazaMsA yAvadeva bhavapathagatAgatakhadazamanakRte yakaMciccharaNaM paryAlocayati cetanastAvadeva yAdRchickaprAsaGgikAdisukRtavazAtpratyakSatAmupagatavatA bhagavatA tattApazAntinirtiteti prastute'rthe paryavasyatItyaprastutaprazaMsArU
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ praharSaNasara : ( 69 ) iss vAkyArthe abhIpsitArthAdadhikArthalAbhaH spaSTa eva / ayameva hi pUrvebhyo vizeSo yadaprastutaprazaMsAsaMkIrNatvam // upAyasiddhaye yatne kriyamANe yadRcchayA / sAkSAtphalasya lAbho'pi praharSaNamitIritam // 163 phalAnavAptyA tatprAptaye tadupAyagocaro yatno loke prasiddhaH / tAdRzayatnAdatarkita tatphalasyaiva lAbho yat so'pi prahaSarNamirtyathaH / ayaM tRtIyaH prakAraH // yathAvA tvatsevanena saMpadamapsustvacchikharisaMmukho ma. nujaH / tAvatpazyati sindhurabandhuramIza svamandirALindam // 1683 // he Izeti saMbodhanam / atra gajAntaizvarya lAbhopAyabhUtabhagavatlevanasiddhayarthAccheSAcalAbhimukhaprasthAnAt svamandirALinda eva tAdRzaizvaryalAbha iti tRtIyaM praharSaNa / idaM ca kAryakAraNapaurvAparya vyatikramarUpAtizayoktyuttambhitam // I yathAvA yamunAtIranikuJjaM kRSNavazakiAramUlavicicISuH / prApya haThAttatrAgatamamumeva vazIcakAra gopavadhUH // 1684 // atra bhagavadvazIkaraNopAyabhUta mUlikArthAdyamunAtIranikuaga manAttatraiva bhagavadvAkAralAbhaH / evaMca sAkSAttaduddezyakayanamaM
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 alaMkAramaNihAre tareNApyabhISTArthalAbhaH praharSaNamiti praharSaNatritayasAdhAraNaM sAmA. nyalakSaNamiti dhyeyam // candrAloke tu 'vAJchitArthAdhikaprAptirayatnena praharSaNam' iti dvitIyaprabheda eva lakSitaH / na tu prathamatRtIyau / anye tu-prathamapraharSaNodAharaNe iSTArthAnukUlaprayatnAbhAve'pISTaprAptivarNanena na praharSaNAlaMkAro'bhyupeyaH, prayatnasya kAryamA prati kAraNatayA iSTArthatadupAyagocaraprayatnAbhAve'pISTArthasiddhayA kAraNaM vinA kAryo. tpattirUpavibhAvanAyA eva viSayatvAt / ataH praharSaNasya bhedadvayameveti / iyAMstu vizeSaH-yattatra kAraNAbhAvazzAbdaH iha tvArtha ityAhuH // ityalaMkAramaNihAre praharSaNasara ekonasaptatitamaH. atha viSAdanAlaMkArasaraH (70) yadabhISTaviruddhArthalAbhastatsyAdviSAdanam // asya ca abhISTArthalAbhArthaM kAraNaprayogo yatra na kRtaH kevalamicchaiva kRtA jAtazca viruddhArthalAbhaH saH ; yatra ca iSTArtha prayute'pi kAraNe tasmAnna viruddhArthalAbhaH;. apitu svakAraNavazAt sa ca vivikto viSayaH / yatra tu iSTArtha prayuktAtkAraNAdeva viruddhArthalAbhaH tatra tAdRzakAraNaviruddhArthayorutpAdyotpAdakabhAvalakSaNasaMsargasyAnanurUpatvAdviSamam / iSyamANaviruddhArthalAbhAJca viSAdanamiti saMkIrNataiba / evaM cAstha na viSamabhedairgatArthateti
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSAdanasaraH (70) 165 mantavyam / viSamAsaMspRSTasyApya tadviSayasyAnupadameva drshyibhymaanntvaat|| yathAvA - bhAtyevameva bhAnurbhAryAsukhamevameva vindeyam / dhyAyatyevaM koke sAyaM hantAmbudhau mamaja raviH // aba hi nAsti viSamaprabhedasya viSayaH, iSTArtha kAraNaprayogAbhAvAt iSTArthaprayuktakAraNena saha viruddhArthasya utpAdyotpAdakabhAvalakSaNasaMsargasyAnanurUpatvaM hi taccharIram / tasmAdviSAdanamevAtrAprastutaprazaMsaghaTakatayA'vasthitam / atra prastutazcakravAkavRttAntaH atimAtrAnityamaihikavibhavaM nityatamaM pratyetya zAzvatatamanizzreyasasAmrAjyasAdhanopekSayA samayamativAhayati tAvadeva prAptatAhazavibhavabhraMze kasmiMzcidadhanye pryvsytiispprstutprshNsaa|| yathAvAkRtametadidaM kayaM kRtAkRttamidaM sukhAya bhavitA naH / iti vimRzaneka jamastvadvimukho hanta mRtyunA hriyate // 1686 // atrAbhISTasukhaviruddhamRtyuharaNarUpArthalAbhaH / atra idaM kRtamidaM sajamidamabhyaskRtAkRtam / evamIhAsamAyuktaM mRtyurAdAya gacchatiH // iti mhaabhaartvcnaartho'nusNhitH|| dvitIyaprakAro yathA- . upagUhati nandasute trapayA pihitAnanA'pi
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 alaGkAramaNihAre gopvdhuuH| zlathabandhakaJcaLIkA harSocchUnastanadvayatayA''sIt // 1687 // atrAbhISTasyAnanapidhAnasya viruddho'rthaH kaJcaLikAbandhazaithilvaM kAraNIbhUtatrapApratyanIkatvAt , taJca harSocchUnastanadvayatArUpasvakAraNAdevotpannaM na tu pidhAnAnukUlayanAt / nApASTasAdhana. tvena prayuktAtkAraNAdiSTAnutpattiratrAsti, AnaMnapidhAnarUpasyeSTasyotpattaH / ato viSAdanamevAtra, na viSamam / ayamapyalaMkAro dIkSitopazameva // ityalaMkAramaNihAre viSAdanasarassaptatitamaH. athollAsAlaMkArasaraH (71) yadanyaguNadoSAbhyAmanyasya guNadoSayoH / AdhAnaM varNyate prAhurullAsAlaMkRti tu tAm // taJca guNena guNasya doSeNa doSasya guNena doSasya doSeNa guNasya veti caturdhA / krameNAdAharaNAni api mayi patedapAGgaH kRpayA ziziro'mbujAkSabhaktijuSAm / api dhanyassyAmahamiti sa pitAmaha eva vAJchati kimanyaH // 1688 // atra zrInivAsabhaktirUpabhAgavataguNena tadapAGgasaGgApitAmahAdInAmapi dhanyatvaguNAdhAnam / AdhAnaM ca tdvttaabuddhiH||
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ ullAsasaraH (71) 167 yathAvAtvatkRpayA'paribhAvyo lokasyAgrata udAritAkAraH / sarvasyoparibhAvyo varvati tvatpadAzrito bhagavan // 1689 // lokasya aparibhAvyaH atiraskAryaH agrataH udAritaH udArIkRtaH AkAraH yasya saH uvarNena dAritaH bhinnaH akAro yasya saH tathoktaH iti c| sarvasya lokasya upari bhAvyaH zreSThatayA mAnanIyasman varvati / pakSe aparibhAvyazabdaH Adau avarNacyAvanena tatraiva uvarNanyAsena ca uparibhAvya iti niSpadyata ityarthaH / atra bhagavatkRpArUpaguNena tatpadAzritasyAparibhAbyAdiguNAdhAnam / pUrva zuddhaM, idaM tu zleSasaMkoNamiti vizeSaH // yathAvA ___ jalajantukule jAtastvadRSTazcedyadRcchayA jAtu / hanta kulIro'pi naro netassyAnanu kulIna eva hare // 1690 // he netaH! sarvezvara / jalajantUnAM jaDajantUnAM ca kule jAtaH kulIraH karkaTako'pi jAtu yadA kadA vA yahacchayA na tvaidaparyeNa tvayA dRSTazcet yAdRcchikAdisukRtapariNativazAt kaTAkSitazcedityarthaH / kulInaH sadvaMzya ityarthaH / 'mahAkulakulInAryasabhyasajanasAdhavaH' ityamaraH / 'kulAtkhaH' iti khaH / nara eva mAnuSa eva syAnnanu bhavedeva / hantati bhagavatkaTAkSaprabhAvaparicintanajanitaharSe / pakSe kulIrazabdaH nara: repharahitassan netaH tatraiva nakAreNa itaH saMyutazcet kulIna iti niSpadyatetyartho'pi cama
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 alaGkAramaNihAre tkaarii| atrApi bhagavatkaTAkSaprabhAvarUpaguNena kulIrasyApi kulInanaratvarUpaguNAdhAnam / zleSasaMkIrNatvaM camatkAravizeSazca pUrvavadeva / saMbhAvanAbhitatvaM tu vishessH|| yathAvAtvatto bahuprasAdassArahitatvAbahupradazva pumAn / cAturvarNyazlAghyo bhavetsvayaM janani dAntimattva. mayan // 1691 // he janani! svayaM dAntimato bhAvaH dAntimattvaM dAntatAM ayan prAmuvan / pakSe dakAraH antimo yasya tasya bhAvaM ayan pumAn puruSaH idaM vizeSaNaM bahuprasAda tyasya / tvattaH tvadanugrahAditi yAvat / bahuprasAdaH tvatkRpAkRtabahuprasAdaviSayassanityarthaH / sArazcAsau hitazca sArahitaH tasya bhAvaM sArahitatvaM tasmAt arthinAmuttamahitatvaM prApyetyarthaH / lyablope paJcamI / yadvA tvattaH tvatkaTAkSAditi yAvat / bahuH prasAdaH prasannatA yasya sa tthoktH| ayaM hi yihAtussaumyatA seyaM pUrNendorakalaGkatA' ityukto dAtumahAna guNaH, ata eva sArahitatvAt ukta evArthaH / bahupradaH sthUlalakSo bhUtvA / pakSe bahuprasAdazabdaH sArahitatvaM sAvarNarAhityaM prApya bahuprada iti niSpadyata ityarthaH / ataeva cAturvarNyana brAhmaNAdivarNacatuSTayena zlAghyo bhavet / pakSe paJcavarNAtmako bahuprasAdazabdassAvarNarAhitye catuvarNatvenaiva zlAghyo bhavedityarthaH / prAthamikArthapakSe catvAro varNAzcAturvarNyamiti vigrahaH 'catuvarNAdInAM svArthe ' iti svArthe pyaJ / dvitIyasmin pakSe tu catvAro varNA yasyeti bahuvrIhiH / tataH
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ ullAsasaraH (71) . 161 'guNavacanabrAhmaNAdibhyazca' iti bhAve pyaJ / atra bhagavatprasAdaprabhAvaguNena tadbhaktasya sArahitatvAdiguNAdhAnam / bhagavatkaTAkSaprabhAvAdbahuprasAdatvAdyAdhAnaM vA // yathAvA durgativazAtpumAnyo bahupramAdo'pi tava dRzAM viSayaH / mAnitatAM prApya bhavebahupradasta khalu kalazajaladhisute // 1692 // he kalazajaladhisute! durgativazAt dAridrayavazAt bahupramAdaH bhuvipdpi| pakSe bahupramAdazabdo yaH pumAn tava dazAM kaTAkSANAM viSayaH bhavet sa pumAn puruSaH pulliGgo bahupramAdazabdazca mAnitatAM jagatpUjitatAM / pakSe mAvarNena anitatAM ayuktatAM ca prApya bahupradaH dAnazauNDaH bhavetkhalu / pakSe bahuprada iti niSpadyatetyarthaH / atra lakSmIkaTAkSaprasaraguNena durgarapi mahodAratAdiguNAdhAnam / ekasminnAdhAre bahupramAdatvabahupradatvarUpAnekAdheyavarNanarUpaparyAyAlaMkArabhitatvaM vishessH| zleSAdisaMkIrNatvaM tu pUrvavadeva // yathAvA Adau vaizvAnugato'pyagrayanaro yassvabhAvataH kazcit / dRSTaH krameNa avatA vauzvAnara eva bhavati ko vizayaH / / 1693 // __ he bhagavan ! aprayanaraH agrajanmA manujaH brAhmaNaH vai iti prsiddhau| Adau zvAbhiH anugataH zvAnugataH "zvakroDI zyenajIvI ALANKARA.III 22
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 alaMkAra maNihAre ca' ityAyukta niSiddhAcAravAn bhavannapi yaHkazcit bhavatA krameNa yAcchikAdisukRtaparipAkakrameNa tadvazAditi yAvat / dRSTazcet vaizvAnaraH agniH tadvacchucistejasvI ca bhavati, pakSe Adau vaizvA iti varNAbhyAmanugataH agrayo narau nakArarephau yasya sa tathoktaH / yaH kazcicchandaH krameNa uktavarNAnupUryeNa dRSTazcet vaizvAnara eva bhati nAnyazabda ityarthaH / atrApi bhagavanmahimAtizayaguNena taSTivazAdazucerapi zucitvaguNAdhAnam / ekasminnAdhAre azucitvazucitvarUpAne kAdheyavarNanAtmakaparyAyeNa saMbhAvanena ca saMkIrNatvaM vizeSaH // yathAvA ajahatsvAmin prakRtiM sadmAntarasthAnabhAgyato bhavataH / api pakSI padmAkSIbhaviSyati tataH kimatra vaktavyam // / 1694 / / he svAmin! prakRti svasvabhAvaM ajahadeva svaprakRtyanuguNaM ceSTamAna eva na tUpAsanAdi kurvanniti bhAvaH / bhagavataH sadmanaH divyAlayasya antaH sthAnaM sthitiH tadrUpaM yat bhAgyaM bhAgadheyaM tasmAt sadmAntassthAnabhAgyataH sArvavibhaktikastasiH / pakSyapi vihago'pi tiryagjanturapIti bhAvaH / padmAkSo bhagavAn apadmAkSaH padmAkSassaMpatsyate padmAkSIbhaviSyati / citraH / upAyAbhimukhyagandhasyApi davIyAn pakSimAtro'pi bhavaddivyAlayavAsa bhAgyavazAt 'brahma veda brahmaiva bhavati' ityuktarItyA brahmavidiva bhagavatsArUpyayogyo bhaviSyatIti bhAvaH / tataH tadapekSayA vaktavyaM kimasti kathanIyaM tanmAhAtmyaM tato'pi nAnyadavaziSyata iti bhAvaH //
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ ullAsasaraH (71) 171 pakSe svAM inprakRti iti chedaH / svAM svakIyAM inprakRti matvarthIyena inpratyayena yuktAM prakRtipakSIti prakRti ajahadeva / inpratyayAntaprakRtikatvAttasyota bhAvaH / pakSI pakSItizabdaH sadmAntasthAnabhAk yataH iti chedaH / yataH yasmAtkAraNAt mAvarNena saha vartata iti samaM antassthAnaM madhyabhAgaH tadbhajatIti tthoktH| tataH tasmAtkAraNAt padmAkSI bhaviSyati / padmAkSIti niSpatsyate / atra vaktavyaM kiM vaktavyaprakiyA sarvA'yuktaiva nAnyatkiMcidavaziSyata iti bhAvaH / atra bhagavanmandiramahimaguNena tannivAsena pakSiNo'pi bhagavatsArUpyaguNAdhAnam / anyatsarva pUrvavadeve // yathAvA AdyamaratvaM gatamapyatha cAtitarAntakatvamAptamapi / haritatvavittvabhanA tatsAdhamryeNa maratakaM bhAti // 1695 // maratakaM gArutmataM maratakapadaM ca, tayostAdAtmyam / AdyamaratvaM pUrvadevatvaM daityatvamityarthaH / gatamapi karmavazAtrAdivaditi bhaavH| atha ca anantaraM ca atitarAntakatvaM ativelajagannAzakatvaM daityatvAnuguNamiti bhAvaH / aaptmpi| pakSe Adyau prAthamiko marau mavarNarephau yasya tat AdyamaraM tasya bhAvaH tattvaM gataM atha ca maravarNAnantaraM ca atitarAM ativelaM takau takArakakArau yasya tat atitarAMtakaM tasya bhAva AptamityarthaH / maratakazabdasyaivaM vrnnctussttyaatmktvaaditybhipraayH| hareH bhagavataH tatvaM yAthAtmyaM vettIti vA harirUpaM paraM tatvaM vettIti vA haritatvavit tasya bhAvaH haritattvavittvaM tasya bhUmnA tatsAdhayeNa bhaa.te|
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 alaMkAramaNihAre idaM jJAnamupAzritya mama saadhrmymaagtaaH| sarge'pi nopajAyante pralaye na vyathanti ca // ityuktarItyA bhagavatsAmyaM prApya prakAzata ityarthaH // pakSe haritatvaM haridvarNatvaM vindatIti haritatvavit / vindateH kvip| tadbhUnA tatsAdhamryeNa bhAti / maratakamaNerharitavarNatvene bhagavatsAvAttathoktiH / nIlaharidvarNayorabhedaH kavisamayasiddhaH, atra makAraraphAdivarNavattvaM maratakazabdagataM haritattvabhAktvaM tadarthagatamapi zabdArthatAdAtmyasAmrAjyAdabhedenAdhyavasitamiti rahasyam / bhagavanniSThamahimaguNena tattattvavidi maratake tatsAdharmyaguNAdhAnam / haritattvavittvAdizabdakoDIkRtArthadvayAbhedAdhyavasAyaniyUMDhapratibandhakasadbhAvezapa kAryotpattilakSaNavibhAvanAvizeSeNa pUrvoktarItyA paryAyAlaMkAravizeSeNa copaskRtamityavadheyam // yathAvA acalAmarasthitiH prAgyenAptA'nte pratIpavarNagati / bhUtvA'pi marakataM tadvarirucyA svArthato na vibhraSTam // 1696 / / yena marakatena gArutmatamaNinA marakatapadena ca prAk Adau acalAmarasthitiH acalAmaro bhUdevaH tasya sthitiH maryAdA AptA brAhmaNyaM labdhamityarthaH / pakSe acalA nizcalA marasthitiH makArarephayoravasthAnaM AptA 'sthitistriyAmavasthAne maryAdAyo ca sImani, iti medinii| tat marakataM tatpadaM ca / ante avasAnasamaye pratIpavarNaH brAhmaNapratikUlavarNaH zUdravarNa iti yAvat / gatiH saMbandho yasya tattathoktaM / ajAmilAdivadvaSalasaMsargadUSitamiti
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ uklAsasara: (71) 173 bhAvaH bhUtvA ; pakSe ante svacaramabhAge pratIpA pratilomA varNa. gatiH varNayoH kakAratakArayoH sthitiH yasya tattathoktaM bhUtvA'pi / marakatamiti padaM maratakaM bhUtvA'pAtyarthaH / harau bhagavati rucyA niratizayaprItyA 'yamevaiSa vRNute' ityuktarItyA bhagavatkRtasvaviSayakaprItyA vaa| pakSe bhagavattulyarucA upalakSitamiti zeSaH / svArthataH svAbhopsitanizzreyasarUpaniratizayapuruSArthAt na vibhraSTaM. na pracyutaM / kiMtu sAdhitavadevati bhAvaH / pakSe svAbhidheyAdgArutmatamaNilakSaNAt na vibhraSTaM marakatapadasya yAdRzArthapratyAyakatA maratakamityasyApi padasya tAdRzArthapratyAyakatAyA eva prasiddhatvAnna svArthavibhraMza iti bhAvaH / atrApi pUrvodAharaNavadeva sarvamanusandheyam // yathAvA AdimavarNatritayatyakto'pi tvdrucerblaaddhytyaa| varNAntarago'pi jahau na svArthaM vArivAhako bhagavan // 1697 // he bhagavan ! vArivAhakaH ambuvAhaH vArivAhakazabdazca Adau bhavaM AdimaM yat varNatritayaM brAhmaNAdivarNatrayaM / pakSe vArivA iti varNatrayaM tena tyakto'pi ; tvadruce tvayi prItisadbhAvAddhetoH tvdnugrhsdbhaavaadvaa| balADhyatayA vivekAdisAdhanasaptakAntargatAnavasAdalakSaNamanobalavattvena IdRzabalAsadbhAve vivakSitapuruSArthalAbhAyogAt / yacchUyate 'nAyamAtmA balahInena labhyaH' itIti bhAvaH / pksse| tvadruceH tvattulyadyutisadbhAvAdityarthaH / yadvA / tvadabhiprA. yAnurodhAdityarthaH / balADhyatayA balA iti varNadvayayuktatayA tvadicchAnusArAt' 'na girA girA, iti nyAyAt vArivA
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 alaGkAramaNihAre iti varNatrayAMnaSedhena tatsthAne vidhIyamAnaM yat balA iti varNadvayaM tAdRzavarNavatvena varNAntarago'pi avaravarNa prApto'pi pakSaM valA ityAkArakavarNAbhinnavarNAntarasaMbanddho'pItyarthaH / balAhaka iti niSpanno'pItyabhiprAyaH / pRSodarAdigaNe vArivAhakazabda eva balAhaka iti paThita: / svArtha svAbhISTaM paramapuruSArthaM na jahau / bhagavatprItisadbhAve puruSArthasAdhanaviSaye avaravarNasaMbandho'pi na pratibandhaka iti bhAvaH / pakSe svAbhidheyaM na jahau vArivAhaka zabdasya balAhakazabdatve'pi tulyArthakatvAditi bhAvaH / atrApi bhagavadguNena valAhakasya guNadhAnam / anyatprAgvat // anyadoSeNAnyadoSAdhAnaM yathA bahudhA'pi ca yatamAnAstava dhAmagatiM kadA'pyalabhamAnAH / mazakatayA vA'tra svAnasRSTavantaM vidhiM vinindanti / / 1698 / / atra bhagavadbhaktAnAM zrInivAsanivAsagamanAbhAvadoSeNa taddivyAlaye mazakatayA vA'pi svAnasRSTavato vidhenindArUpadoSAdhAnam // yathAvA tuSTuSustavaM bhagavannanantamadbhutatamaM ca mahimA - nam / ekAmeva rasajJAM nirmitavantaM vidhi vini ndAmi / 1699 // atra tuSTreSArakarasajJatvadoSeNa anekarasanA anirmitavato vidhernindyatvarUpadoSAdhAnam //
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ ullAsasaraH (71) acyutapadanigaLitamapyasAraviSayeSu madaviditameva / dhAvadadAntaM hanmama dhAtrA sRjatA pratArito'smi mudhA // 1700 // idaM bhUyasA'pi yatnena duzzakamanonigrahatayA nirvidyamAnasya kasyacitprapannasya vacanam / tathAhi - acyutasya bhagavataH pade caraNe nigaLitamapi nizcalatayA sthApitamapi, pakSe durmocakArArUpasthAnavizeSazRGkhalitamapi madaviditaM mayA ajJAtameva yathA syAttathA asAreSu viSayeSu dezeSu ca ' viSayo gocare deze tathA janapade'pi ca' iti medinI / dhAvat rucibhedAdviSayarasAnevAsvAdayaditi bhAvaH / pakSe kArAgRhAdvizRGkhalatayA svairaM dezAddezaM dhAvamAnamiti bhAvaH / adAntaM svarUpato'zikSitaM mama hRt cetaH sRjatA dhAtrA, anena svataH poSakasvabhAvenApIti vyajyate / mudhA pratArito'smi vyarthameva vaJcito'smi / IhagatidurdAntacapalacetassarjanapUrvakamadvaJcanena na kiMcidasya prayojanaM vimRzannapi pazyAmIti bhAvaH / atra prapannamanasazcApalyarUpadoSeNa tatsraSTurdhAtuH pratArakatvarUpa doSAdhAnam / prakRte prapannamanovRttAnte ucchRGkhalakArAgRha svairanissRtacetovRttAntapratItirUpasamAsoktyupaskRtamidam / pUrvodahAraNe tu ubhe api zuddhe iti vivekaH // 175 yathAvA adhinAtho bhavatu vidhirnanu nAtha tvayi manAparAcIne | bhagavannanAtha evaM hi bhavitA kazcinna ko'pi vizayo'tra // 1701 //
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 alaMkAra maNihAre nanu nAtha he bhagavan ! kazcit adhinAthaH yaH kazvidaizvaryazAlI janaH vidhirbhavatu brahmaiva bhavatviti lokoktiH / kiM tAvateti bhAvaH / tvayi manAk parAcIne parAGmukhe sati anAtha eva bhavitA / tvayyudAsIne ko'nyo nAthassyAditi bhAvaH / pakSe adhinAthazabdaH vidhiH vigatatrivargazcet anAtha iti saMpadyetetyarthaH / atra manAgbhagavatpArAGmukhyadoSeNAdhinAthasya vidherapi kasyacidanAthatvarUpadoSAdhAnam / upadarzitazleSacamatkArastu pUrvebhyo vizeSaH // anyaguNenAnyasya doSAdhAnaM yathAativelasahanazIlA vipuleva tavAntaraGgarItiriti / vAraMvAraM manujAssvairaM vidhadati kilAMhasAM bhAram // 1702 // atra Atyantika bhagavatkSamAguNena durdAntAnAM svairaduritabhArakaraNarUpadoSAdhAnam // yathAvA AdyantAkSaravairaM tvayyakhilasuhRttame rameza vi bho / vaizvAnaramapyantazzvAnaM ko nAma bhuvi na jAnAti / / 1703 // he vibho rameza ! akhilasuhRdi 'sarvasya zaraNaM suhRt' iti zrutyudghoSita sarva sauhArda tvayi AdyantAvabhivyApya Adyanta yAvaccharIrapAtamityarthaH / akSaraM akSayyaM vairaM virodhaH yasya taM tathoktaM vaizvAnaramApe vahnitulyamapIti yAvat, atipavitramapIti bhAvaH / zvAnaM sArameyasadRzaM antaH manasi ko nAma bhuvi na
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ ullAsasaraH (71) 177 jAnAti / dAkSiNyena prakAzaM zunakatulyaM vaktumanIzo'pi cetasi tathA jAnIyAdeveti bhAvaH / pakSe Adyante prathamacarame akSare varNe vairarUpe yasya taM tathokta Ado vai iti varNena ante ra iti varNena ca yuktamityarthaH / vaizvAnaraM vaizvAnarazabdaM antazzvAnamiti samastaM padam / antaH vaira ityAkArakavarNadvayamadhye zvAna ityAkArakavarNadvayaM yasya taM tathoktaM ko nAma na jAnAti ; sarvo'pi vaizvAnarazabdaH IdRgiti jAnAtyeveti bhaavH| atra bhagavato'khilasuhRttvAdiguNena tadvairasya doSatvAnuvarNanam // yathAvAtvadapAGgaviparyAsAnahuSo nAke mahAzayo'pi bhavan / antecyuta arjitatAM prApto'pi mahAzayurbabhavAmba // 1704 // he amba! nahuSaH nAke mahAzayaH mahecchaH bhavannapi trailokyaizvarya bhajannapIti yAvat 'mahecchastu mahAzayaH' ityamaraH / aprati hateccho bhvnnpiityrthH| UrjitatAM sarvaprakArabalavattvaM prApto'pi tvadapAGgIvaparyAsAt ante paryavasAne cyutaH svargAdbhaSTassan mahAMzvAsau zayuzca mahAzayuH ajagaro babhUva / 'ajagare zayurvAhasa ityubho' ityamaraH / anyatra mahAzayazabdaH ante acyutaH cyutAkAraH arjitatAM uvA ukAreNa UrjitatAM prANitatAM ukAraghaTitatAmiti yaavt| prApto'pi apissamuccaye / na kevalamante akAravyutatAmeva kiMtu tatraiva ukArasaMbandhatAM ca prApta ityarthaH / mahAzayuriti nirapadyateti bhaavH| atra zrIkaTAkSaniSThamahodAratvAdiguNena tadviparyAsahetukamahAzayutvadoSo nahuSasya nibaddhaH // anyadoSeNAnyaguNadhAnaM yathAALANKARA-III,
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 alaGkAramaNihAre ausarsvamiti hare caNDakarAdissvakRtyamadhikurvan / bhadrAya bhavati jagatAM nidrAtyala se prabhau janassvairam || 1705 / / prabhau alase sati janaH svairaM nidrAtIti yojanA / atra bhagavato daNDadharatvasucita krauryadoSeNa caNDakarAdeH svasvAdhikAranivartanamUlaka jagatkSemaniSpAdanalakSaNaguNAdhAnam / ayaM ca vyatirekamukhapravRttena turIyapAdagatArthAntaranyAsena samarthitaH / atra bhISA'smAdvAtaH pavate bhISodeti sUryaH' ityAdi zrutyartho'nusaMdheyaH / idaM bhagavato daNDadharatvaM krauryamiti lokadRSTyoktam / vastutastu tasyApi guNatvamevetyabhASi bhagavadbhASyakAraiH / evaM satyanyaguNenAnyaguNAdhAnasyaivodAharaNaM bhaviSyati // yathAvA cakreNa vyalanAstvaM caidyasya zirodharAM saro. jAkSa / kiM chinnamasya tAvattvatsAyujyaM paraM tvanenAptam || 1706 // atra bhagavatazcakrasya caidyasya zirodharAcchedahetubhUta krauryadoSeNa tasya tatsAyujyalAbha rUpaguNAdhAnam / idaM zuddham // yathAvA tvadanugrahasya viSayazzarIrabhRddharaNibhAsvaraH prabhavat / tvannigrahasya viSayo nissvo'cyuta. gharaNibhAra eva bhavet // 1707 //
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ ullAsasaraH (71) 179 dharaNyA dharaNau vA bhAsvaraH tejasvI san prabhavet prabhurbhavet nissvaH durgatassan dharaNibhAraH bhuvo bhArabhUta eva bhavet / na kiMcidapi prayojanaM tena bhavediti bhAvaH / pakSe dharINabhAsvarazabdaH nissvaH svavarNarahitassan dharANabhAra iti niSpanno bhvedityrthshcmtkaarii| atra bhagavato'nugraho guNaH tena zarIrabhRto dharaNibhAsvaraprabhutvarUpaguNAdhAnaM pUrvArdhe / tannigraho doSaH tena tasya nissvatAvAptipUrvakabhUbhAratvarUpadoSAdhAnamuttarArdhe ityubhAvapi prakArau darzitAviti pUrvebhyo vicchittivi. zeSaH / evaM pradarzayiSyamANeSvapyudAharaNaSu // ___ zarvassthANussannapi sarvajJastvatkRpAvazAdAsI. t / syAditaradhA sa pazupaH patanadhazzIrSamapi pazupa eva // 1708 // atra bhagatkRpAmahimaguNena sthANorapi sarvajJatvarUpaguNaH, tadvaiparItyena doSeNa pazupasya pazupatvarUpadoSazvAhita ityubhayam // yathAvA kRpayA tvayekSito yadi bhavatyasabhyo'pi khala sbhaastaarH| ata eSa sabhAsAro viparItatve bhavedrasAkSAsaH // 1709 // he bhagavan ! tvayA kRpayAM IkSitaH dRSTo yadi asabhyo'pi sabhAnahaH anAryo'pi 'mAhAkulakulInAryasabhyasajanasAdhavaH ' ityamaraH / sabhAstAraH sabhyo bhavati khalu / ataH asmAdeva kAraNAt eSaH sabhAsAraH bhavatItyanuSajyate / sabhAyAM zreSTho
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 alaGkAramaNihAre bhavatItyarthaH / 'sAye bale sthirAMze ca nyAyye klIbaM vare triSu' ityamaraH / pakSe eSaH sabhAstAra iti zabdaH ataH avidyamAnatakArassan sabhAsAra iti niSpadyate viparItatve tvatkaTAkSavaiparItye vilomatayA paThane ca rasAbhAso bhavet / avidyamAnaH bhAsaH bhAsanaM yasya saH abhAsaH rasena abhAsaH rasAbhAsaH nIrasa ityrthH| yadvA rasAyAM bhuvi abhAsaH aprakAza ityarthaH / yadvA asyate nirasyata ityAsaH karmaNi ghaJ rasazca AbhA ca rasAbhe tAbhyaM nirasta ityrthH| pakSe sabhAsArazabdaH rasAbhAsa iti pariNamatItyarthaH / atra bhagavatkaTAkSasya kRpArdratAguNena asabhyasyApi sabhAstAratAdiguNAdhAnaM, tadvaiparItyena sabhAsArasyApi rasAbhAsatvarUpadoSAdhAnaM ca // yathAvA sadyastvayekSitoDagre sa vIzvaro'pi dyavIzvaro'mba bhavet / Adau dyavIzvaro'pi chupekSito vIzvarodyassyAt // 1710 // he amba! vigataH Izvaro yasya saH vIzvaraH anaatho'piityrthH| tvayA aMgre purastAt IkSitazcet saH pumAn sadyaH tatkSaNameva dyavi divi dyozabdasya saptamyekavacanam / IzvaraH adhinAthaH bhavet 'svAmIzvarAdhipati' ityAdinA IzvarazabdayogAhayozabdasya saptamI / indro bhavedityarthaH / yadvA sadya ityatra sat yaH iti chedaH / yaH tvayA sat prazastaM yathA syAttathA IkSitaH iti yojanA / anyattulyam / athavA dyavi 'tripAdasyAmRtaM divi' iti zruteH parame vyoni IzvaraH 'sa svarAGgavati' ityuktarItyA
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ ullAsasaraH (71) 181 akarmavazyaH muktayaizvaryabhAk bhavedityarthaH / kiMca Adau prathama dyavIzvaro'pi indrobhavannapi adya adhunA tvayA upekSitazcet vIzvaraH anAtha eva syAt / tvadIkSaNAnvayavyatirekAveva aizvaryadAridrayaprayojakAviti bhAvaH / syAdityatra sakArasya 'anaci ca' iti vaikalpika dvitvam / pakSe vIzvarazabdaH Adau prathamavarNAtpUrva sadyaH dyavarNasahitazcet dyavIzvara hAte niSpadyate / na kevalametAvadeva / Adau dyavIzvaraH dyatrIzvarazabdassannapi adyaH dyavarNarahitaH vIzvara iti bhavatItyartho'pi cmtkaarii| atra lakSmIkaTAkSasya sAnugra. hatvarUpaguNena tadIkSitasya svArAjathaizvaryalakSaNaguNaH / tadupekSaNalakSaNadoSaprayuktaH indrasyApi anAthatvarUpadoSazcetyubhayam // yathAvA - vyAsavibhISaNabalivattvadupagatau 'nAtha vardhate pUrNAyuH / pUrNAyurapyapagatAvUrNAyuriveha vadhyate bata manujaH // 1711 // ___ nAthyate AyurArogyAdisarvapuruSArthAn janairiti nAthaH, tasya saMbuddhiH he nAtha! tvadupagato tvaccharaNAgatau satyAM vyAsavi. bhISaNabalivat pUrNAyussan vardhate / azvatthAmA baliyAso hanumAMzca vibhISaNaH / kRpaH parazurAmazca saptaite cirajIvinaH / ityuktaM SA cirajIvitvaM bhagavatprapadanamahinaiveti bhAvaH / pUrNAyurapi nimittAntareNa pUrNAyurapi apagatau tvatto vaimukhghe sati UrNAyuH meSa iva vadhyate hnyte| durgAdibalipradausArthibhivibhirvA janairiti zeSaH / tvadvaimukhyaM brahmaNo'pyAyurbhaGgaheturiti
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 alaMkAramaNihAre bhAvaH 'AyuH kSiNotyupacinoti ca sarvadoSAndreSo mukundaviSayo viSayogatulyaH' ityukteH / bhagavadupagataH pUrNAyurvardhate tada. pagatastu UrNAyuriva vadhyata iti saMpiNDito'rthaH / pakSe pUrNAyuzzabdo'pi pasya pakArasya gatiH prAptiH na pagatiH apagatiH tasyAM pakArarAhitye ityarthaH / UrNAyussanvadhyate basyorabhedAt badhyate padasamudAye grathyata ityarthaH / ivazabdo vAkyAlaMkAre / atra bhagavatassakalaphalapradatvAdigugena tatprapannasya pUrNAyuSTaguNAdhAnaM tadapagatyA tadanyasya UrNAyuvadvadhyatvarUSadoSAdhAnaM ca niva. ddham / upamAsaMkIrNatvaM vizeSaH // yathAvA tava padi lagnA janatA pUrNA lakSyeta sarvathA'pi hare / pUrNA'pi paJcayutA cedarNAlakSyA bhavenna sandehaH // 1712 // he hare! tava padi lagnA tvaJcaraNe saktA janatA sarvadhA sarvaprakAreNApi pUrNA satI lakSyate janairiti zeSaH / tava paccayutA padaH caraNAt cyutA janatA svataH pUrNA'pi UrNAlakSyA UrNeva meSAdilomeva alakSyA anAdaraNIyA bhavet / yadvA UrNA tatprAyA lakSyA dRzyA bhavet / 'UrNA meSAdilomni syAt' ityamaraH / pakSe pUrNA'pi pUrNeti zabdavyAktirapi paccayutA pakAreNa cyutaa| paH pakAraH cyutA yasyA iti vA' pakAravidhurA satI UrNA UrNetyAnupUrvImatI lakSyA dRzyA bhvti| atra bhagavato mAhAtmyaguNena tatpadalagnAyA janatAyAH pUrNAyuSTalakSaNaguNAdhAnam / tAdRzamAhamavattvaM bhagavato guNaH / tena tatpAdacyutihetukolakSyatvarUpo doSa ityubhayaM pUrvebhyo vicchittizAli //
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ ullAsasara: (71) 183 yathAvAghanasArassmitadAsyAttavAghavAnprAGnasAra evAmba / kathamapyano'tha sAro rasAnadhazvAsa sakalaviparItaH // 1713 // he amba ! ghanasAra karpUraH tava smitadAsyAt prAk mandahasitadAsyalAbhAtpUrva aghavAn dAsyAlAbhaprayuktaduHkhavAn 'aMhoduHkhavyasaneSvagham' ityamaraH / ataeva nasAra eva / asAra eva nazabdena naartha kena samAsaH / kathamapi atiprayAsena anitItyanaH 'ana prANane' pacAdyac / jiivnnityrthH| atha smitadAsyalAbhAnantaraM saphalaviparItaH pUrvoktAghavattvAdisarvaguNaviparyAsaM gatassan rasAnaghaH rasAyAM bhuvi anaghaH rasena anaghazca san sAraH zreSThaH balavAnvA Asa didiipe| asyateH devAdikAhIptayarthakAlliT / aghavatvanasAratvayorveparItyena sAro rasAnaghazceti sArasvarasAnaghatvayoH pratidvaMdvinonirdezaH / pakSe ghanasArazabdaH prAk prathama ghavAnna bhavatItyaghavAn ghavarNavidhurassan nasAra eva nasAra hIta saMpadyamAnaH atha anaH navarNarahitaH sAra iti niSpannaH / evaM varNavaikalyahetukaM zabdasvarUpamuktam / atha sarvavarNasAkalyena vaiparItye zabdasvarUpamAha- atheti / atha sakalaviparItaH varNavaikalyAbhAvena vilomapaThitasarvavarNaH rasAnagha iti niSpadyata ityarthaH / atra zrIsmitagatadhAvaLayatApahAritvAdiguNena ghanasArasya tadalAbhamUlakAghavatvarUpadoSaH / tadAsyalAbhaprayojyasAratvAdiguNazcetyubhayaM pUrvodAharaNebhyo vailakSaNyena nibaddham / zabdArthatAdAtmAdicamatkRtistu vyaktaiva //
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 alaGkAramANihAre yathAvA amba prAktvadadRSTeramarakadambamapi viSTapatyaktam ! naSTamadhunA tvanantodayaM tava dayAdRzA vipatyaktam // 1714 // he amba! prAk pUrva amarakadambamapi kimuta mayaMkadambamiti bhAvaH / tvadadRSTeH tvatkaTAkSAlAbhAddhetoH viSTapena tyaktaM viSTapaM tyaktaM yena tattathoktamiti / visRSTasvasvabhuvanAvasthAnamiti yAvat / naSTa kvApyadarzanaM prAptaM niliinmityrthH| adhunA tu tava dayAdRzA vipattyaktaM ApadA parityaktam / na kevalamaniSTanirAsa eva, kiMtvativelamiSTalAbhazcAsyatyAha-anantodayaM aparicchinnasarvavidhAbhyudayaM ca bhavati / atra tvayA devi parityaktaM sakalaM bhuvanatrayam / vinaSTaprAyamabhavattvayedAnI samedhitam // iti zrIviSNupurANAnusAriNA 'ISattvatkaruNAnirIkSaNasudhAsaMdhukSaNAdrakSyate naSTaM prAktadalAbhatastribhuvana saMpratyanantodayam' iti zrIyAmunAryazrIsUktiranusaMhitA // pakSe viSTapatyaktamiti padaM naSTaM na vidyate STa iti varNaH yasya tat nazabda pUrvako bahuvrIhiH / bhraSTaSTavarNa sat vipatyakaM vipatyatAmiti padaM anantAt zeSAvatArAtpataJjaleH udayaH AvirbhAvo yasya tattathoktaM bhavati / sarveSAmapi zabdAnAM tanniSpAditatvAditi bhAvaH / atra zrIkaTAkSamahimaguNena tadaviSayasyAmarakadambasya viSTapatyAgAdidoSa ityeka ullAsaH, tatkaTAkSamahimaguNena tadviSayasya tasya vipattiparityAgAdiguNa ityanya ullAsaH pUrvavadeva /
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ ullAsasaraH (71) 185 yathAvA vAnaranizicararAjau tayoravarajau ca tava ravikulendo / kopakRpAbhyAM nRpaterAjyAdarametya hanta nirvavatuH // 1755 // he raghukulendo! vAnaranizicararAjau vAlidazAnanau nRpatestava kopAt AjyAH yuddhAt 'samityAjisamiyudhaH' ityamaraH / daraM bhayaM etya nirvavatuH nirvANaM prAptau astaM gtaavityrthH| tadadvarajau sugrIvavibhISaNau, nRpate iti saMbuddhacantaM padaM he radhukulendo ityasya vizeSaNam / rAjyAdaraM rAjye AdaraM etya kulakamAgatarAjyalAbhAttatrAtimAtrAdaraM prApyati bhAvaH / nirvavatuH nirvANaM sukhaM prAptAvityarthaH / niHpUrvakAdvAterupapAditobhayArthakatAyA darzanAt / tathAca medinI 'nirvANamastaMgamane nirvRtau gajamajane / saGgame'pyapavarge ca' iti / atra zrIraghunandanagatAbhyAM kopakRpAbhyAM doSaguNAbhyAM vAlidazAnanayossugrIvavibhISaNayozca AjyAdarasya rAjyAdarasya ca prAptipUrvakaM vinAzasukhalakSaNadoSaguNayorAdhAnamityubhayaM yathAsaMkhyazleSatulyayogitAsaMkIrNamiti pUrvebhyo vailkssnnym|| __atra prathamacaturthayorullAso'nvarthaH / madhyayozchatrinyoyana lAkSaNikaH / kAvyaliGgena caritArtho'yaM nAlaMkArAntarabhUmimADhaukata ityeke| laukikArthamayatvAdanalaMkAra evetypre|| . ityalaMkAramaNihAre ullAsasara ekasaptatitamaH. ALANKARA-III
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ athAvajJAlaMkArasaraH (72) na syAtAM yadi te tAbhyAM sA'vajJAlaMkRtirbhavet // tAbhyAM anyaguNadoSAbhyAM te anyaguNadoSAdhAne kasyacidguNena kasyacidguNAdhAnaM doSeNa doSAdhAnaM vA na syAtAM cet avazAlaMkAraH // yathAvA karuNAjalaviriti tvAM zrito'smi karuNAlavo'pi mayi na kRtH| pApI gacchatu jaladhiM pAdatalaM vA'pyamuSya nATTai syAt // 1716 // atra bhagavanniSThAzritavatsalatvajaladhiniSThajalapauSkalyarUpaguNAbhyAM zaraNAgatapa.pinoH kRpApAdatalArdratayorguNayoranAdhAnam // atra mahAvAkyArtho dRSTAntarUpaH bimbapratibimbavAkyArthAbhyAM avazArUpAbhyAM saMkINaH // yathAvA amRtamaye nivasannapi sumanonivahe jano bhavadvimukhaH / vizadatvaM naiti hare zazadharabimbe ciraM kalaGka iva // 1717 // atra vidvannivahazazadharabimbayoramRtamayatvalakSaNa guNena bhagavadvimukhakalaGkayorvizadatvarUpaguNasyAnAdhAnaM zleSakRtasamAnadharmavadupamAsaMkorNo'yamita pUrvasmAdvizeSaH / /
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ avajJAsaraH (72) 187 yathAvA gacchatu gayAM vitanutAM vilomatannAmavAcyamapi yadivA / vindedaravindekSaNa kathaM tava padaM tvayA vivadamAnaH // 1718 // yathAvA vilomatannAmavAcyaM pratilomagayAzabdavAcyaM yAgamityarthaH / gayAgantA vA yaSTA vA bhvtu| sa pumAn he aravindekSaNa ! tvayA vivadamAnaH tvaM me'haM me' ityuktarItyA vivAdakaH kathaM tava padaM vindet| yamo vaivasvato rAjA yastavaiSa hRdi sthitaH / tena cedavivAdaste mA gaGgAM mA kurUn gamaH // iti tatpadabharArpaNarUpAvivAdavata eva nizzreyasaprAptayabhidhAnAditi bhAvaH / atra vaktavyAMzassarvo'pi samAsoktiprakaraNe saprapaJcaM nyarUpyata / atra gayAyAgayoH pavitratAdiguNena bhagavatpadalAbhaguNAnAdhAnam // doSeNa doSAnAdhAnaM yathA kA tava hAnibhargavan kazcidabhAgyaH parAGmukhastvayi cet / nalinasahado bhavetika nayanarujA cenimIlitaH kazcit // 1719 // nayanarujetyupalakSaNatRtIyA / atra bhAgyahInanayanarogiNoH parAakhatvanimIlitatvAbhyAM doSAbhyAM bhagavannalinasuhRdorhAni. rUpadoSAnAdhAnam / iyamapi dRSTAntasaMkIrNA AdyodAharaNavat //
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 yathAvA alaMkAra maNihAre zrInivAsa iti bhuvi vidito'higirau cakAtyasau kaizcit / ukto'pi vipratIpaM kadA'pi bhavitA sa vA nizrIH // 1720 // 1 yaH bhagavAn zrInivAsa iti bhuvi viditaH ahigirau cakAsti / saH vA nizrIH iti chedaH / so'sau kaizcit bhagavatpAramyAsahiSNubhizzaivaiH vipratIpaM viruddhaM yathA tathA uko'pi nAyaM zrInivAsaH kiMtu kumAra ityuktopIti bhAvaH / kadA'pi yadAkadAcidvA nizrIH zrIvidhura: 'nivAtapadma' ityAdAviva nItyupasargapUko bahuvrIhiH / bhavitA vA iti yojanA syAtkimityarthaH / zriyo vakSasyevAvasthAnAtkadA'pi nityazrItvaM na jahAtItyarthaH / yathocyate zrImati rAmAyaNe - ' zrIvatsavakSA nityazrIH ' / iti / pakSe zrInivAsazabdaH kadA'pi yadAkadAvA vipratIpamuktaH prAtilomyena paThitaH savAnizrIriti bhavitetyartho'pi camatkArI / atra nAyaM zrInivAsa iti zaivoktidoSeNa bhagavato nizrItvarUpadoSAnAdhAnam / camatkRtivizeSastu vyakta eva // yathAvA sarvezvaraM hare tvAM bhUyazzrutyaikakaNThyato vidmaH / parvatamAtrapatiM tvAM sthaviragavI vadatu kA'pi kA hAniH // 1721 // bhUyasInAM zrutInAmaikakaNThyAt ekArthapratipAdanAt / sthavi - ragavI vRddhapralapitam / sthaviretyanena tasya matibhraMzo dyotyate / jaradgavI vA / vastutastu sthaviragavI 'viSNuH parvatAnAmadhipatiH '
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ avajJAsaraH (02) 189 iti zrutiH / kA'pItyanena tasyAH zrutyantarAnaikakaNThyaM dyotyate / atra udAhRtazrutyA bhagavatazzrInivAsasya parvatamAtrAdhipatyaprayutanyUnatArUpadoSavarNanena hAnirUpadoSAnAdhAnavarNanam // yathAvA asthirajayo'navana ityabhidhattAM vipratIpameva janaH / navatoyajalocana iha nacalojayatovanazca na bhavetkim // 1722 // ___ janaH pAmara ityarthaH / 'jano loke maharlokAtparaloke'pi pAmare' iti vishvmedinyau| ayaM sthiraH nityaH jayo yasya saH sthirajayaH sa na bhvtiitysthirjyH| anavana: arakSakaH AbhyAM vizeSaNAbhyAmaniSTanivAraNeSTaprApaNAkSamatvaM sUcitam / iti vipratIpaM bhagavatsvabhAvaviruddhameva abhidhattAM kathayatu itynaadroktiH| navatoyajalocanaH abhinavanalinanayano bhagavAna jayataH jayAt nacalaH acalaH sthirajaya iti yAvat / avanaH rakSakazca na bhavetkim / AbhyAM pUrvoktavizeSaNAbhyAM pUrvoktavizeSaNapratidvaMdvibhyAmaniSTanirAkaraNeSTaprApaNadhurINatvaM sUcitam / ayamasthirajayaH anavana iti kazcitpAmaro brUyAJcet tAvataivAyaM sthirajayo rakSakazca kathaM na syAditi bhAvaH / pakSe navatoyajalocana iti zabdaH pratIpaM kathitazcet nacalojayatovanaH kathaM na syAt tathaiva tannipatteriti bhaavH| atra pAmarajanakartRkavipratIpavarNanadoSeNa bhagavati tAdRzadoSAnAdhAnamupapAditacamatkAropaskRtam // yathAvAmUrkhastvAM nindati cecchAtaM kiM tava hare tadi
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 alaMkAramaNihAre damAstAm / taM tvaM nAdriyase cecchAtaM tasyApi kimapi bata na bhavet // 1723 // kiM chAtaM kiM chinnaM 'cho chedane' ktaH / 'AdecaH' ityAtvam / 'chinna chAtaM lUnam ' ityamaraH / taM ninditAraM mUrkha tvaM nAdriyase cet tasyApi na kimapi chAtaM chinnamityAzcaryam / parihArastu cet zAtaM iti uttarArdhe chedH| kimapi zAtaM sukhaM na bhavatIti / 'zarmazAtasukhAni ca' ityamaraH 'zo tanUkaraNe' devAdikAdasmAdvAhulakAnan / 'AdecaH' ityAtvam / zyatyazubhamiti vigrahaH / atra mUrkhakRtAnandanaprayuktasya bhagavannayanatArUpadoSasthAnAdhAnam / bhagavatkartRkAnAdaradoSaprayojyamUrkhadoSAnAdhAnAmiti bhavatyavazAlaMkAradvayam / atrAdya zuddhaM, dvitIyaM tu zleSojIvitamiti vivekaH // atra kecit avazodAharaNeSu 'svalvAmbu labhate prasthaH prApyApi sAgaram , molanti yadi padmAni kA hAniramRtadyutaH' ityAdiSu nAvajJAkhyamalaMkArAntaramabhyupeyaM, tatrAnyaguNadoSayoranyaguNadoSajananasamarthayossatorapi tadajananavarNanena vizeSoktereva yuktatvAdvaktum / sAgarasalilasamRddhisattve'pi prasthe tatlamRddhayabhAvasya padmasaMkoce'pi candragatadoSAmavasya ca varNanena tallakSaNasyAvikalatyAditi vadanti / vastutastu nAtra vishessoktissuvcaa| 'hAdasnehAyo nAbhUt smaradIpa jvalatyapi' ityAditadu dAharaNeSu dIpajvAlAsnehakSayayorivAra sAgarasalilasannidhAnapra sthagamanAmbusamRddhyabhAvayoH kAryakAraNabhAsya lokAsaddhasyAbhAvenoktavizeSoktilakSaNavirahAdityAhuH // ityalaMkAramaNihAre avajJAsaro dvisaptatitamaH.
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ athAnujJAsaraH (73) anujJA sA guNautsukyAddoSasyApyarthanA yadi / utkaTaguNavizeSalAlasayA doSatvena prakhyAtasyApi vastunaH prArthanamanujJAlaMkAraH // yathAvA bhavahara phaNizikharIzvara bhavatAttava viprakarSa eva mama / sa hyAdarasya kAraNamanAdarasyaiva sannikarSastu / / 1724 // atra zrI veMkaTagirinAthaviprakarSo doSaH / tadabhyupagame heturAdaraNakAraNatvaM guNa / sa ca sAmAnyena vizeSasamarthanarUpeNArthAntaranyAsena darzitaH // yathAvA tAvakazaile'cyutame sthAvaratA jaGgamatvamapi vA'stu / kiM muktido'si na purA kosalajanapadacarAcarANAM tvam // 1725 // atra tarulatAdirUpasthAvaratvena vA bhujagavihagamRgAditiryajantutayA vA janmanaH prArthanaM doSaH / tadAzAsane tAdRzarUpeNa veMkaTAdryavasthAnasyApi muktihetutvaM guNaH / sa ca kosalajanapadacarAcaranizzreyasavitaraNodAharaNena darzitaH // yathAvA mA bhUttvayyanurAgo mama caidyAderivAstu vairaM vA / yena tvayyacchinnA smRtisantatiracyutAvatiSTheta //
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 alakAramaNihare atra caidyAderiva vaktuH bhagavadviSayakavairarUpadoSAbhyarthanamavicchinnatatsmRtisaMtAnakAraNatvalakSaNaguNalAlasayeti dhyeyam // atra 'dveSAccaidyAdayo nRpAH' ityetadanusaMdheyam // yathAvA yatra kavA nihAkA tAvakatIrthe bhvtvsaavaatmaa| tAvakayogAdacyuta kA hAnissyAttataH prasavyagateH // 1727 // ___ he acyuta ! asAvAtmA ayaM cetanaH yatrakvavA tAvake tIrthe svAmipuSkariNyAdau nihAkA godhikAkhyo jalajantuvizeSaH 'nihAkA geodhikA same' ityamaraH bhavatu / tataH nihAkAtvaprAptAvapi tAvakayogena tvadIyadhyAnena tvadIyAnAM tvadIyena vA saMbandhena vA tanmahineti yAvat / prasavyagateH anukUlasadgateH / 'prasavyaM vAcyaliGgaM syAt pratikUlAnuklayoH' iti medinii| Atmana iti zeSaH / kA hAnissyAt na kA'pi hAniH kiMtu zreya eva bhavediti bhAvaH / tvatsaMbandhaprabhAva IdRza iti tAtparyam / pakSa nihAkAzabdaH tAvakena yogena upAyena yuktyA vA prasavyA pratikUlA gatiH sthitiH tasyA iti paJcamI / yuktyA upAyena vA prAtilomyena paThanAditi yAvat / kAhAni kAhAnItyAnupUrvImat syAt / asmin pakSe syAdityatra 'anaci ca' iti dvitvama / atrApyanujJAlaMkAraH pUrvavadeva // yathAvA saMsArameva ditsasi kaMsAre yadi tathai nH| api jAtu sa eva syAtsAro nanu devasaMpadaviyuktaH // 1728 //
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ anujJAsaraH (73) 193 he kaMsAre ! tvaM naH saMsArameva anAdikAlAdanubhUtameveti bhaavH| ditsasi yAde itaHparamapi dAtumicchasicet tathaiva bhUyAt / anatilaGghanIyaM hi niyantuzzAsanaM niyantavyavargeNeti bhAvaH / tadA'pi na kiMcidaniSTAmetyAha-api jAtviti / sa eva saMsAra eva devasaMpadA "dvau bhUtasa! loke'smin daiva Asura eva ca / viSNubhaktiparo devo vipriitstthaa''surH|| ityuktaprakArA daivI saMpat / yA hi 'abhayaM sattvasaMzuddhiH' ityAdinA 'devo saMpadvimokSAya' ityagIyata / tayA aviyuktaH saMyuktaH api jAtu sArassyAt jAtusArassyAdapIti vA yojanA / apissaMbhAvanAyAm // karmabhibhrAmyamANAnAM yatrakApIzvarecchayA / maGgalAcaritaidAnairmatirnaH kRSNa Izvare // ityAdyuktarItyA yadAkadAvA yatrakkavA tAdRzayAdRcchikAdisukRtapariNativazAttvayi bhaktirudiyAdeveti tasyApi sAratvaM saMbhavedeveti bhAvaH / sa hyapavargatulyakakSyatayocyate tvaM cetprasIdasi tavAsmi samIpatazcet tvayyasti bhaktiranaghA karizailanAtha / saMsjyate yadi ca dAsajanastvadIyaH saMsAra eSa bhagavannapavarga eva // iti / pakSe he deveti saMbodhanam / sa eva saMsArazabda eva saM. padaviyuktaH saM ityAkArakapadena vighaTitaH sArazabda eva syAdityartho'pi camatkRterupaskurute / atra doSarUpasaMsArAbhyarthanaM tatra yadA ALANKAR.I-III.
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194 alaMkAra maNihAre kadAvA daivasaMpadabhijAtatvAdiguNasaMbhava saMbhAvanayeti dhyeyam / iyamapyalaMkRtirdAkSitopazameva // ityalaMkAramaNihAre anujJAlaMkArasarastrisaptatitamaH . atha tiraskArasaraH (74) guNasya dopasaMbandhAddeSazcetsA tiraskRtiH || doSavizeSAnubandhAdguNatvena prasiddhasyApi dveSazcet sa tiraskAro nAmAlaMkAraH // yathAvA- madhusUdana mama jAtvapi mAhendrayassaMpado'pi mA bhUvan / yAsu nimagno nacheti yadRcchayA vA'pi tAvakasmaraNam // / 1729 // atra bhagavadvismaraNadoSasaMbandhAnmAhendrasaMpatsu guNatvena SasiddhAsvapi dveSaH / ayamalaMkAraH paNDitarAjopajJam / sa hi - "doSavizeSAnubandhAdityAdyuktarItyA amuM lakSayitvA amuM ca tiraskAramalakSayitvA anujJAM lakSayataH kuvalayAnandakRto visma raNameva zaraNaM, anyathA bhaje bhavadantikaM prakRtimetya paizAcikoM kimityamarasaMpada pramathanAtha nAthAmahe /
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ lezasaraH (75) 195 bhavadbhavanadehaLIvikaTataNDudaNDAhatisphuTanmakuTakoTibhirmaghavadAdibhirbhUyate // iti tadudAhRte padye tiraskArasya sphuraNAnApatteH" ityabhANIt // ityalaMkAramaNihAre tiraskArasarazcatussaptatitamaH. atha lezAlaMkArasaraH (75) guNo doSatayA doSo guNatvenAthavA yadi / varNyate tamalaMkAraM lezamAhurmanISiNaH // yatra guNo'niSTasAdhanatayA doSatvena, doSazceSTasAdhanatayA guNatvena varNyate sa lezo nAmAMlakAraH // yathA bhUyassu samullAsiSu bhUbhRtsu dharAtale nirAtakam / haridhRtiphalamidamahidhara tava yatsarve ziro 'dhirohanti // 1730 // __ atra prathamArdhe zailAntarANAM bhagavaddhAraNAbhAvadoSasya nirAtakollAsAnukUlatayA guNatvaM kalpitam / dvitIyArdhe zrInivAsadhAraNaguNasya sarvajanakartRkazigedhirohaNakAraNatayA doSatvaM kalpitam / ayaM ca nirguNeSu bhUyassu bhUpAleSu sukhavattayA'vasthiteSu niratizayaudAryAdisuguNazAlino rAjJaH arthijanakartRkasaMmardAdiklezo bhaviSyatItyaprastutavyavahAraparisphUrtirUpasamAsoktathAstutvA
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196 alaGkAra maNihAre nindAbhivyaktirUpayA nindayA stutyabhivyaktirUpayA vyAjastutyA ca pUrvottarArdhagatayA saMkIryate // asahanameva jyAyassahiSNutAvaibhavaM dhigastu rame / sukhino'nye tava tu sakhI savai sarvasahe - tyadhaH kriyate / / 1731 / / atrApi doSaguNayeoguNadoSatvena varNanaM, arthAntaranyAsapari SkRtatvaM tu vizeSaH // yathAvA sarvaguNAnAM nidhiriti garna mA gAH payonidhestanaye / yaireva svajanayitussvacchatamasyApi mathanaheturabhUH // 1732 / / atra guNasya doSatvena varNanaM zuddham / na cAyamalaMkAraH vyAjastutyA ubhayarUpayA gatArtha iti zaGkayaM, mukhapratipAditArthavaiparItyenAtra sarvatra paryavasAnavirahAt / na hi 'sarvaguNAnAM nidhiH ' ityasmin padye dAridryAt khinnasya kasyacilakSmI guNopAlambharUpe zriyasstutau tasya tAtparyam / apitu svajanakamathanahetutvena nindAyAmeva / evaM 'asahanameva jyAyaH' iti loke bhUmI tareSAM nindA na vivakSitA kiMtu sukhAvasthAnaM, sarvesa hA khedadarzanaduHkhitasya vAkye'smin tadanyeSAM nindAyA avaktavyatvAt / pratyuta stutereva vaktumucitatvAt / 'bhUyastu samullAliSu' iti loke - vyAjastutirasticedastu nAma, tasyAssAvakAzatvena etadbAdhanAyogAt //
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ mudrAsaraH (76) 197 priyatama eva bhavatyAstribhuvanabhikSau sthite ku celasakhe / sarvajagahurvidhatAnirvApaNato'mba garvitA'si katham // 1733 // ___ atra paryante pratIyamAnasya bhagavadatiriktasakalajagaddAridrayanirva paNarUpasya guNasya doSatvenAvarNanAt doSatvena varNyamAnasya bhagavatastrailokyabhikSutvakucelasakhatvAnirAkaraNadoSasya guNatvenAkalpanAdguNadoSayobhinnaviSayatayA'vasthAnena lezasparzalezarahitA vyAjastAtariti vyaktameva sAvakAzatvam / ataeva lezo'pi na vyAjastuterbAdhaka iti prAgudAhRte bhUyassu samullAsiSu' iti padye dvayorapi samAveza ityavadhAtavyam // ityalaMkAramaNihAre lezasaraH paJcasaptatitamaH. atha mudrAlaMkArasaraH (76) prakRtArthaparaizzabdairmudrA sUcyArthasUcanam / vivakSitArthapratipAdanaparaizzabdessUcanIyasyArthasya sUcanaM mudrAlaMkAraH / ayamapi dIkSinopanameva / prakRtArthapareNa padena tadekadezena vA padasamudAyena padaikadezasamudAyena vA tadubhayasamudAyena vA yAthAkathaMcit zApanIyArthavizeSasya jJApanaM mudreti nirgaLito'rthaH / padaikadezastu prakRte arthavAnvA nirarthakovA'stu / sUcyArthazca prakRto'prakRtovA'stu / na tatrAbhiniveSTavyam //
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 alaMkAra maNihAre yathAvA bhajamana sAgopetA niyatarSigaNAH padorbhajante yAm / bhRgujagaNajAM yatIDyAM vidyAmaviSamajayAM sugItimimAm // 1734 // atra lakSmIvarNanapare padye gItivRttaparatayA'rthAntaramapi vivakSatam / tatra lakSmIparatve evamarthaH - niyatarSigaNAH niyatAH niya mitendriyA ekAgramAnasA iti yAvat / ekAntina iti vA / ye RSigaNAH Ago'petAH AgasaH aparAdhAt apetAH niraparAdhA santa ityarthaH / ' apetApoDha' iti paJcamIsamAsaH / yAM zriyaM padoH caraNayoH bhajante sevante / bhRgujagaNajAM bhRgujaH bhRgunAmnaH RSeH jAtaH yo gaNaH dhAtRvidhAtRprabhRtitatputrapautrapramukha saMtAnavargaH tasmin jAtAM prAdurbhUtAM - devau dhAtRvidhAtArau bhRgoH khyAtirasUyata / zriyaM ca devadevasya patnI nArAyaNasya yA || iti viSNupurANokteH / yatIDyAM yatibhiH maskaribhiH IDyAM stavyAM aviSamajayAM aviSamaH nyAyyaH sarvasaMpratipanna iti yAvat / jayaH utkarSo yasyAstAM ataeva sugItiM gIyata iti gItiH gAnaM zobhanA gotiH yasyAstAM prazastakIrtimiti yAvat / imAM vidyAM AtmavidyAM zriyamityarthaH / 'AtmavidyA ca devi tvaM vimuktiphalasAdhanI / vidyAsahAyavantaM mAm' ityAdibhirvidyAzabdena zriye'bhidhAnAt / vidyetyatra kAryakAraNayorabhedopacAraH / manasA bhaja upAsveti kasyacidguroH kecidantevAsinaM pratyanuzAsanam //
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ mudrAsaraH (76) 199 gautivRttapakSe tu-yAM goti gopetAH gasaMkSakena guruNA upetAH yuktAH asya ante ityetadAdiH avasAne guruNA upetA ityarthaH / te ca aniyatAH kramaniyamarahitAH yathAyathaM prayuktA ityarthaH / zeyAssarvAdimadhyAntaguravo'tra catuSkalAH / gaNAzcaturlaghUpetAH pazcAryAdiSu saMsthitAH // iti sarvAdimadhyAntagurUNAM caturlaghUpetAnAM caturlaghurUpagaNAntarasahitAnAmaniyamenAryAvRtteSu prayogasyAnuzAsanAt / atra dviguruka eko gaNaH / AdimadhyAntaguravaH bhagaNajagaNasagaNAstrayaH caturlaghuka eka ityevaM paJcagaNA yathAsaMbhavamAryAdiSu prayojyA iti kArikArthaH / te ca katItyatrAha -RSIti / RSisaMkhyAkA gaNAH saptagaNA ityarthaH / gopetAzca te aniyatarSigaNAzceti karmadhArayaH / te ca ke ityata Aha . bhajamanasA iti| bhakArAdisaMjJakAH / kva ca te prayojyA ityata Aha--padoriti / padoH zlokacaturthAzayoH pUrvottarArdharUpayoryoH pAdayorityarthaH / 'pahan' iti pAdazabdasya padAdezaH / bhajante zrayante / atha catuSkalAnAM gaNAnAmaniyamena yathAyathaM prAptI niymyti-bhRgujeti| bhRgujaH parazurAmaH sa ca matsyAdibhagavadavatAreSu SaSThatayA gaNitaH / tena praSTha iti lbhyte| bhRgujaH SaSThaH gaNaH jaH jasaMjJakaH yasyAstAM bhRgujagaNajAM jagaNAtmakaSaSThagaNAmityarthaH / anena SaSThena jagaNena bhAvyabhiti niyama uktH| aviSamajayAM viSame viSamAMze viSamagaNasthAne jaM jagaNaM yAtIti viSamajayAH yAteH kiM / sA na bhavatItyaviSamajayA tAM tathoktAM prathamatRtIbAdiviSamAMzeSu jagaNazUnyAmityarthaH / anena viSamasthAneSu jagaNo na prayojya iti niyama uktH| yatibhiH vicchedaiH 'vicchedo yatisaMzakaH' ityanuzAsanAt / IDyAM
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 alaMkAramaNihAre anvar ramaNIyavicchedayutAmityarthaH / 'kRtayatizobhAm' iti tallakSaNe vakSyamANatvAt / imAM sugIti zobhanAM gIti gItyAkhyAmAryAmityarthaH / vidyAM jAnIyAm / vidIkuttamaikavacanam / atra lakSmaitatsaptagaNA gopetA bhavati neha viSame jaH / SaSThoyaM na laghU vA prathame'rdhe niyatamAryAyAH // ityuktAryAprathamArdhalakSaNasyaiva uttarArdha'pi vidyamAnatvAt / aryAprathamadaloktaM yadi kathamapi lakSaNaM bhavedubhayoH / dalayoH kRtayatizobhAM tAM gItiM gotavAn bhujaGgezaH // ityuktaM gotilakSaNaM sarvamapi suspaSTam // atra zrIlakSmIvarNanapareNa sugItimiti padena asya vRttasya gItinAmatAyAH bhajamanasA ityAdinA tadgaNaniyamAdInAM ca sUcyAnAmanAM sUcanamiti mudrAlaMkAraH prakRtAprakRtazleSojIvitaH / na cAtra prakRtAprakRtazleSa eva na mudrAlaMkAra iti vAcyaM, zleSa. sadbhAve'pi sUcyArthasUcanasyApi sphuTatayA mudrAlaMkArasya nirargalatvAt / nApyasya mudrAlaMkArasya zleSato viviktaviSayadaulabhyabhramaH kAryaH, anupadamave viviktasya viSayasya darzayiSyamANatvAt / tasmAdatra zleSamudrAlakArayossaMkara eveti dik // yadyapyatrAlaMkAragranthe vRttanAmno'vazyaM nAsti sUcanIyatvaM tathA'pyasya padyasya evaMvidhalakSaNAbhinnalakSyaghaTitacchandazzAstrama. dhyapAThe tasya sUcanIyatva saMbhavatIti lakSaNAnugatiH kAryA / ata eva-- sUcyArthasUcanaM mudrA prakRtArthaparaiH padaiH / nityambagurU taruNI hagyugmavipulA ca sA // atra nAyikAvarNanapareNa yugmavipulApadane asyAnuSTubho yugma vipulAnAmatvarUpasUcyArthasUcanaM mudrA / yadyapyatra grantha vRtta
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ mudrAsaraH (76) nAmno nAsti sUcanIyatvaM, tathA'pyasyAttarArdhasya lakSyalakSaNayuktacchandazzAstramadhyapAtitve tasya sUcanIyatvamastIti tadabhiprAyeNa lakSaNaM yojyam" iti kuvalayAnandagranthassaMgaccheta / atra chandazzAstramadhyapAtitveneti tRtIyAntatayA keSuci kozeSvarvAktaneSu dRzyamAnaH pATho'svacchaH, bhUyassu prAcInakozeSu madhyapAtitve iti saptamyantapAThasyaiva darzanAt tathaiva tadvayAkhyAyAM rasikaraJjanyAM vyAkhyAtatvAzca / tathAca tadganthaH - " nanvatra taru NIvRttAntavarNana prastAve vRttasyAlakSaNIyatayA tannAmnassucanIyatvAbhAvAnneha mudrAlaMkAra ityAkSipati - yadyapIti / satyaM nAtra vRttanAma sUcanIyaM, tathA'pi 'yasyAM lassaptamo yugme sA yugmavipulA matA' iti vipulAlakSaNottarArdhe yadi ' nitambagurvI taruNI' ityuttarArdhamudAharaNaM bhavet tadA tatra vattasya sUcanAyatvamastItyabhipretyAtra mudrAlaMkArodAharaNamiti pariharati-tathA'pIti / etena chandazAstramadhyapAtitveneti tRtIyAntapAThameva bahumanyamAnAH 'nitambagurvI' ityAyuttarArdhasya lakSyalakSaNayukta - cchandazzAstramadhyapAtina evAtra lakSyatayodAhRtatvAttAdRzasyaiva prastutasUcyArthasUcino mudrAlaMkAratvaM na tu tadanyakAvyAntargatasyAprastutasUcyArthasUcanasyApItyAgRhNAnAH kecitparAstAH / sati ca tRtIyAntatayA pAThe upadarzitarItyA vyAkhyAnavyAkhyeyayoranyomyamukhAnavalokanApateH / 99 ALANKARA-III, 201 * * yeSAM candrAloke dRzyante lakSyalakSaNazlokAH / prAyasta eva teSAmitareSAmabhinavA viracyante // : iti jayadevapraNItacandrAlokA dRzyamAnAnAmalaMkArANAM kuvalayAnandakArereva lakSyalakSaNayuktazlokapraNayanasya pratijJAtatayA atra 26
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 alaGkAramaNihAre -granthAntaragata padyaghaTanAvAcoyukterayuktatvAt / tAdRzalakSyalakSaNayukacchandro granthasyAprasiddhezca / vastutastu prakRtArthasyaiva sUcanaM mudrAlaMkAra iti paramAgrahaH / prakRtasya vA aprakRtasya vA sUcyasyArthasya sUcanaM mudrAlaMkAra ityeva grAhyam / 'sUcyArthasUcanaM mudrA prakRtArthaparaiH padaiH' iti hi taccharIram | tathAca kavi saMrambhAnurodhinatAdRzalakSyalakSaNayuktaprabandhAnantaHpAtitve'pi tadatiriktakAvyeSu yatrayatra kRtvA hATakatATakeyahariNe zArdUlavikrIDitam / paryAyeNa stanakalazayoraGguLIyaM madIyam' ityAdau aprakRtavRttAlaMkArAdi sUcane'pyakSata evAyamalaMkAraH / anyathA rAmAdicaritaM grathayitRNAM kavikulAgrayAtRRNAM mahatA prayatnena yatrakavA vRttAlaMkArAdi sUcakazabdaprayogavaicitrayavaiyatharyApatteH / alaMkArakaustubhakRto bukapattanaveMkaTAyastu 6 prakRtArthaparaizzabdaiH kavinA'prakRtaM yadi / sUcyaM sUcyeta jagadustadA mudrAmalaMkRtim // ityaprakRta sUcyArthasUcanameva mudretyamumalaMkAraM lakSayantaHnIlazrIralakeSu zaGkhagarimA kaNThe kuce mAkarI rekhA kundavarabutissmitasudhAkAnteSu danteSu ca / pAdau kacchapabhUSita karayugaM yasyAssapadmaM mahApadmAnandamayI mukundaramaNI sadyaH prasadyAnmama // ityudAhRtya 'atra nIlAdi zabdai nidhinavaka sUcanam ityaprastutaM nidhinavakamevAsUsucan / na hi lakSmIvarNanaprastAve nidhinavaka sUcanaM prastutam / anyatsarve prapaJcitaM haMsasaMdezarasAsvAdinyAM ' paryAyeNa stanakalazayo:' ityatrAsmAbhiH //
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ mudrAsara (76) 203 yathAvA hArasameto bhogI rAhoH kAlo ravipravekeSu / gaganacarANAM vAreSvAste'ntara eSa santatamariSTaH // hAreNa vaijayantIrUpeNa sametaH bhogI niratizayabhogavAn bhUmi prazaMsAyAmatizayane vA matvarthIyaH / rAhoH kAlaH zatruH bhagavAn priyeSu AdityAdiSu gaganacarANAM diviSadAM grahANAM ca vAreSu samUheSu vAsareSu ca / antaraH antassthitaH ' ya eSo'ntarAditye / ya Aditye tiSThannAdityAdantaraH / sarvAntaraH' ityAdizruteH Aste / eSaH sarvAntaryAmitayA'vasthito'pi saMtataM nityaM riSTa azubhaM tannAstyasyetyariSTaH apahatapApmetyarthaH / sarvAntaryAmitve'pi tadgatadaSigandhAsaMspRSTa iti bhAvaH / atrAdityAdivAsareSu rAhukAla - hArasametobhogIti kacaTAdivarNajJApya saMkhyAkrameNA madvitIyAdya yAmaparimANa Aste / tadyathA ravivAre aSTamo'rdhayAmo rAhuH kAlaH / induvAre dvitIyo'rdhayAmassa ityAdi draSTavyam / sa ca saMtatamariSTaH kAryeSvazubhada iti jyotizzAstra maryAdAyAssUcyAyA - ssUcanam // yathAvA natasamanavanirnidrAM nalinekSaNahRdayavasatimakSudrAm / kAmapi karuNAmudrAM pathyAmAryA zraye bhadrAm / / 1736 // atra pathyAmAryAmiti padAbhyAmarthavadbhayAmasya padyasyatriSvaMzakeSu pAdo dalayorAdyeSu dRzyate yasyAH / pathyati nAma tasyAzchandovidbhissamAkhyAtam //
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204. alaMkAramaNihAre ityuktalakSaNapathyAnAmatvarUpasUcyArthasUcanam // evaM 'kAmapi karuNAmudrAm' ityatra mudrApadenAsmin paye pratipAditasyAlaMkArasyoktalakSaNamudrAnAmatvasUcanamarthavatpadaikadezenetyanyA'pi mudraa|| yathAvAtvadIptidhUtarocistaTillatA kApi hanta jImUte / lInA'pi bhItikSArAtpayodhinandinyabhUccapalA // 1737 // ___kvApi jImUte jalade parvate ca ' jImUtau meghaparvatI' isyamaraH / atra capaletyarthavatA zliSTena padena asya padyasya ubhayArdhayorjakArau dvitIyaturyo gamadhyagau yasyAH / capaleti nAma tasyAH prakIrtitaM nAgarAjena // ". iti lakSitagurudvayamadhyagajagaNAtmakadvitIyacaturthagaNapadubhayArthazAlicapalAkhyAnAmatAlakSaNasUcyArthasUcanam // yathAvA yasya na karuNAlezastasyAnantaM vRSAcaleza sukham / bhajasi kRpAvivazastvaM paraduHkhanirA. cikIrpayA klezam // 1738 // atra karuNAlezavaidhuryarUpadoSasyAnantasukhavattvarUpaguNatvakalpanaM kRpApAravazyarUpaguNasya paraduHkhanizacikIrSAnimittakaklezavattArUpadoSatvakalpanaM cetyanupadoktalakSaNalezAlaMkAraH / sa ca anarthakapadaikadezarUpalezazabdena tannAmno jJApanIyasya jJApanam //
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ yathAvA mudrAsara : (76) 205. navanalinAkSaH phaNigiridurganivAse nisargata: kutukI / kRSNaghana jiSNurucirAkRtissa lakSmIpatizviraM jIyAt // 1739 / / atra pAdacatuSTayAdyavarNayugmarUpArthavatpadairmilitaiH'navadurgakRSNakRti:' iti prabandhakartRnAnassUcanIyasya sUcanam // atra nakSatramAlAdistutivatkenApya kSuNNacarI kAspi zrahiya grIvadevadivyamahiSIviSayA alaMkaraNamAlikAkhyA bavabAlavAdikaraNanAmasUcanI asmAbhireva praNItA stutirudAhriyate / tasyA ime Adhe padye kamalavanAvalibhogyaM kalazapayorAzirAjasaubhAgyam / kimapi hayAnanabhAgyaM kalayatuM mAM svaguNavinutikRtiyogyam // 1740 // haraNAyAkhilavipadAM karaNAnyekAdazApi viniyamya ! zlokairekAdazabhirlokezinIM stuve prasIdatu sA / / 1741 // ekAdazasaMkhyAkAni karaNAni indriyANi / pakSe bavabAlavetyAdicarasthirasaMjJakAni karaNAni tAnyapyekAdaza saMkhyAkAnyave / viniyamya viSayebhyaH pratyAhRtya / padyAnAmekadezeSu grathittvA ca / atra karaNAnyekAdazApi viniyamyeti padaiH zliSTairarthavadbhiH vakSyamANastutipadyeSu krameNa karaNanAmnAM sUcanaM bhaviSyatIti sUcitam // =
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 bhalakAramaNihAre aMba vadhUmaNi avatImamburuhAkSo'pi vakSasi bibharti / kiM bahunA'khilajagatAM tvaM bahumAnyA sudhAmbunidhikanyA // 1742 // atra aMbavadhU itipadaikadezAbhyAM anarthakAbhyAM SaSakaraNanAmarUpasUcyArthasya pratyAyanam // .. _ nirupamavaratamasuguNAGkuranikuruMbAlavAlabhUtAM tvAm / turagavadanasya taruNI taruNAmbujalocanAM zraye zaraNam // 1743 // ___ atra nikurumbAlavAletyanarthaka padaikadezAbhyAM bAlavakaraNanAmasUcanam // zubhadAyako lavaNimaprabhavau nanu janani tava viditavibhavau / pAdau vitIrNamodau zrIdau syAtAM mamAbjadAyAdau // 1744 // lavaNimA lAvaNyaM 'lavaNimaguNanANIyastarAmbhodhiveNI' iti zRGgArataraGgiNIprayogAt / atra dAyako lavaNimetyanarthakapadaikadezAbhyAM kaulavakaraNanAmasUcanam // haridarzanasavikasanaM hAri mamAmodi SaTpadollasanam / hRdayAnmujaM zaraNyA hayamukhadayitaitu lalitalAvaNyA // 1745 // hareH bhagavataH bhAnozca darzanena savikasanaM unnidraM ullAsi ca / hAri manoharaM Amodi pramodavat surabhi ca / ullasantyasminni
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ mudrAsaraH (76) 207 yullasanam / paTyanasya zaraNAgatimantrasya SaTpadAnAM bhramarANAM ca ullasanam / anyatsugamam / atra dAyatetu lalitetyarthavanirarthakapadaikadezasamudAyena taitulakaraNanAmasUcanam // . ziziramayUkhAvarajaM vazitahayagrIvamamRtasAgarajam / bhajatAM bhavabharatApaM nayatA naH kimapi dhAma tallopam // 1746 // ___ziziramayUkhaH avarajaH yasya tat, bhavabharatApaM lopaM nytaamitynvyH| atra sAgarajamityanarthakena padaikadezena garajakaraNanAma sUcitam // kazcit vaNigjana iva nyAsadhanI maugdhyamamba tava vIkSya / tvayi vikrIyANatamaM svamaho labhate mahAvibhUtiM tvat // 1747 // nyAsadhanI bharanyAsadhanavAn nyAsarUpadhanavAMzca / nyAso nAma kenacit rakSaNAyAnyavaze upanihitaM vastu 'pumAnupanidhiyA'saH' ityamaraH / nyasyata iti nyAsaH karmaNi ghaz / maugdhya saundarya mauDhyaM ca aNutamaM aNIyassvarUpaM atyalpaM ca / svaM AtmAnaM dhanaM ca / vikrIya vinimitaM kRtvA ca mahAvibhIMta zrInivAsaM mahatI sampadaM ca lbhte| atra vaNigjetyanarthakena padaikadezena vaNigjakaraNanAmasUcanam // bhavanAvananirnidrA . savanAzananAthakRtanutikapArdA / dhuvatAtkAcinmudrA bhavatApaM bhavyadAyinI bhadrA // 1748 //
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 alakAramaNihAre - atra bhadrAzabdenArthavatA bhadrakaraNanAmasUcanam ! mudreti mudrAlaMkArasyApi sUcanamiti vizeSaH // zakunidhvajAvibhAjyaM sakalaM tatkimapi tasya sAmrAjyam / dattAM vibhavaM prAjyaM tattAdRzamakhilavibudhaparipUjyam // 1749 / / atra zakunItyarthavatpadaikadezena zakunikaraNanAmnassUcanam // sucaturamatirapi yaste na caraNakamaladvayaM namejAta / acatuSpAtkhara eva sa na ca vizayo'trAsti vacananicayaiH kim // 1750 // atra catuSpAditi padaikadezenArthavatA catuSpAtkaraNanAmasUcanam // nAgavarabhogabAhI rAgavatI bhagavatIha vaagiishe| drAgavatAtpracurabhavodvegavato'smAn kRpAjharI kA'pi / / 1751 // ___atra nAgavati padaikadezabhUtena nAgaveti pUrNatrayeNa nAgavAkhyakaraNanAmasUcanam // bhavabharatapartutApA bhavanti te'mI ciraM na saattopaaH| kamalApAgA mAnasakekiMstu ghnantyamUn ghanasmerAH // 1752 // - he mAnasakekin! cittamayUroti saMbuddhiH / te'mI bhavabharatapartutApAH zrImAgamomANaH ciraM sATopAH sAvaSTambhAH na bhavanti / kuta ityata aah-kmleti| ghanasmerAH praavRssennyjldmnohraaH| idaM vizeSaNaM tApATopalopanaipuNyAbhiprAyagarbham /
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ mudrAsaraH (76) 209 kamalAyAH zriyaH apAGgAH kaTAkSAH amUn tApAn pranti / tuzabdo'vadhAraNe 'syurevaMtupunarvaivetyavadhAraNavAcakAH' ityamaraH / mantyavetyarthaH / ataste na ciraM sthAsyantIti bhAvaH / atra kekiMstumantItyAnupUrvyA arthavanirarthakapadaikadezobhayasamudAyarUpayA kiMstu neti karaNanAmasUcanam // kalyANaguNasyUtAM kAntyAzleSeNa santataM sphItAm / tanutAM hRdyAM jagatAM mAtA'laMkaraNamAlikAmetAm // 1753 // jagatAM mAtA zrIH kalyANaguNaiH suvarNatantubhiH pakSe maGgalaiH zriyaH guNaiH sauzIlyavAtsalyAdibhiH syUtAM kAnteH AzleSaNa pakSe kAntyA 'atyujjvalatvaM bandhasya kAvye kAntiritIpyate ityuktalakSaNena zleSeNa 'mithassazliSTapadatA zleSa ityabhidhIyate' ityuktalakSaNena ca kAvyotkarSahetubhUtena guNena spItAM etAM alaMkaraNamAlikAM bhUSaNamAlAtvenAdhyavasitAM stuti hRdyAM vakSassthA hRdayapriyAM ca tanutAm / atra alaMkaraNamAlikAmiti padena asyA stuteH bavabAlavAdikaraNamAlAnAmaghaTitatvarUpasUcyArthasUcanam // .. asyAH stuterayamantimaH zlokaH eSA mahirezvarakRSNakSmApAlaratna uditA kutirvijayatAM zrIkRSNabrahmatantraparakAlAt // 1754 // yathAvAsaMyogo'gre pAde bhavato varNasya kasyacidvA ALANKARA_III. 27
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 alaMkAramaNihAre yassyAt / yukto'yamahigirIzvara kramo'tra para tastu gururapi laghuzca syAt / / 1755 / / he ahigirIzvara ! agre parArthye 'parArthyApraprAgrahara prAgrathAgrAmIyamazriyam' ityamaraH / kasyacidvA yasyakasyApi varNasya brAhmaNAdeH bhavataH pAde caraNe yaH saMyogaH prapattikRtassaMbandhaH syAt / ayaM atra asmin loke yuktaH ucitaH kramaH zlAghanayA paripATiH 'zaktau caraNavikSepe paripATyAmapi kramaH' iti ratnamAlA / ayaM kramaH yuktaH iti vA yojanA | paratastu tvaditarasmin deve saMbandhastu gururapi zramAdhikyena mahAnapi laghuH alpazca syAt / cazabdo'vadhAraNe / azlAghya eva bhavedityarthaH / pakSe pAde padyacaturthAMze agre Adau bhavataH vidyamAnasya kasyacidvA yasya kasyApi vA varNasya kakArAderakSarasya yassaMyoga: 'halo'nantarAssaMyogaH' ityuktalakSaNaM saMyuktatvaM syAt bhavet / yuktaH saMyuktaH ayaM saMyogaH kramaH kramasaMjJakaH / atra asmin kramasaMjJake varNe paratastu paratra vidyamAne tu gururapi ' saMyoge guru' ityuktalakSaNasaMyuka varNa parakatva he tuka gurutvazAlI pUrvavarNo'pi laghuzca 'hrasvaM laghu' ityuktalakSaNalAghavazAlyapi syAt / laghuzvetyanena kvacideveti jJApyate / yathoktaM pAdAdAviha varNasya saMyogaH kramasaMjJakaH / parasthitena tena syAllaghutA'pi kacidguroH // - - iti / yathA atraiva padye caturthapAdAdimavarNe saMyogarUpe vidyamAne'pi tatpUrvavarNasya laghutvamavazyameSTavyam / 'alpavyayena sundari grAmyajano mRSTamaznAti' itivat / anyadhA chandobhaGgAditi
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ 211 ........ ....... ratnAvaLIsaraH (77) ... draSTavyam / atra krama iti padena caturthapAdAdimabhUtena svAdibhUtakakArarephasaMyogasya etatpadyapradarzitalakSaNalakSitasya krama iti saMjJati sUcanIyo'rthassvAnatiriktodAharaNena tAdRzasaMjJAprayoja. nena ca saMha sUcitaH / iyaM ca prakRtAprakRtagocarazleSeNa prAguktollAsena ca saMkIryata iti vizeSaH / turIyapAdAdimavarNasya laghutaraprayatnenoccAraNe padyasya visaMSThulatA'pi na dRzyata iti dhyeyam / evaM navaratnamAlAprabandhe tattadratnanAmanivezanena tattadratnajAtisUcanam / nakSatramAlAprabandhe agnyaadidevtaanaambhirnksstrnaamsuucnmityaadaavymevaalNkaarH| evaM nATakeSu vakSyamANArthasUcaneSvapIti diikssitaaH|| ityalaMkAramaNihAre mudrAlaMkArasaraSSaTsaptatitamaH. atha ratnAvaLIsaraH (77) prasiddhasahapAThAnAmarthAnAM nyasanaM yadi / ratnAvaLI sA vikhyAtA sakramAkramatAbhidA // lokavedAdiprasiddhasahaNaThAnAmarthAnAM nyasanaM ratnAvaLInAmAlaMkAraH / sA ca sakramatvAkramatvAbhyAM dviprkaaraa| sakramatvaM ca prasiddhasahapAThAnAmarthAnAM krameNa nyasanam / akramatvaM ca prasiddhakrame keSAMcidarthAnAM vaikalyena kathanaM vaiparItyena kathanaM sahapAThasadbhAve'pi kramaprasiddhirAhityaM ca / prakAradvaye'pi kramikANAmarthAnAM prakRtAnvayitvatadabhAvAzyAM pratyekaM dvaidho| prakRtAnvayitva
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 alaGkAramaNihAre ca yathAkathaMcitprakRtopamAnoparajakatAdiprakAreNa / tadananvayitvaM ca krameNa tattannAmnAM yathAkathaMcit zleSabhaGgayA mudrAlaMkAravidhayA vA nivezanena bhavati / sarvamidamudAharaNeSu spaSTabhiviSyati' iyamapi dIkSitopazameva // . tatra prakRtAnvayavatI sakramA yathA vidhiriva sakalAgamavAn haririva pItAmbaro vibhAti traam| giriza iva zirasi vahate sarasijanayanAbhisaritamahizailaH // 1756 // _ sakalAH agamA taravaH AgamAH vedAzca tadvAn / pItaM ambaraM yena sa tathokta: 'nisargodareNa prasabhamurasA pItagaganaH' itivat svAbhogenAkAntagagana ityarthaH / sarasijanayanaH hariH tadavijAM saritaM AkAzagaGgAM gaGgAMca / spaSTamanyat / atra sRSTisthitilaya kartRtayA purANAdau prasiddhasahapAThAnAM brahmaviSNumahezvarANAM trayANAmupamAnavidhayA prakRtAnvayinAM krameNa nyasanam // yathAvAkSitiriva titikSurAsIssalilamivApyAyano'nala iva tvam / tejasvAnanila iva vyApI viyadiva vinirmalarazaure // 1757 // ___ atra upamAnarItyA prakRtAnvayinAM hityaptejomarudvayoma' iti purANAdau sahapaThitAnAM pazcAnAM mahAbhUtAnAM krameNa nyAsaH // saiva uparaJjakatayA prakRtAnvayinI yathAaGkaritA sukRtavazAtpallavitA deva tava guNa
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ ranAvaLIsaraH (77) 213 zravaNAt / sumitA ca tadAmananAtphalitA dRSTyA ca mAmikA bhaktiH // 1758 // sumitA puSpitA / dRSTayA darzanena / atra bhaktau latAtvAropaH / atrAGkuritetyAdinA aGgurapallavakusumaphalAnAM caturNI lokasiddhakramANAmuparajakatayA vinyaasH|| __ svAmI tvaM zrIsacivassakalasuhRtsarvahRdyakozasthaH / cakradhara tadapi tava padamatidurga tyatprasAdabalavidhuraiH // 1759 // he; cakradhara! cakrazabdena rASTramapi gRhyate 'cakraM rASTrapi' ityamaraH / tvaM svAmI sarvezvaraH 'eSa sarvezvaraH' ityAdizruteH / anena paratvamuktam / pakSe kazcidrAjetyarthaH / zrIH lakSmIH sacivA sahAyo yasya sa tathoktaH 'mantrI sahAyasacivau' ityamaraH / lakSmyAssaciva iti vA / pakSe zrIyuktasacivo mantrI yasya sa tathoktaH / anena puruSakArasAMnidhyena paramadayAlutA sUcitA / sakalasuhRt / 'nivAsarazaraNaM suhRdgatirnArAyaNaH' iti zruteH / anena saulabhyamuktam / pakSe sakalAH kalAsahitAH rAjanayanipuNA ityarthaH / tAdRzAH suhRdo mitrANi yasya sa ityarthaH / sarveSAM hRdyaH hRdayasthitaH kozaH tasmin tiSThatIti tathoktaH 'padmakozapratIkAzam' ityArabhya tasmin sarva pratiSThitam' iti shruteH| anena vAtsalyaM vyaJjitam / sa eSa vAtsalyAkhyo guNaH kaThavallayAmuktaH aGguSThamAtraH puruSo madhya Atmani tisstthti| IzAno bhUtabhavyasya na tato vijugupsate //
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 alaMkAramaNihAre iti / asyAzzruterarthazca uktavizeSaNaiH pratyAbhizApyate / vAtsalyaM nAma doSatiraskAriNI prItiH / pakSe sakalajanahRdayaMgama. hirnnyaadikoshmdhyvrtiityrthH| evaM sakalacetanahRdayastho'pi tvaM durdarza ityAha-tadapItyAdi / tadapi tathA'pi tava padaM svarUpaM tvatprasAdabalavidhuraiH janaiH durga adhigantumazakyaM taM durdarza gUDhamanupraviSTaM, tadyathA hiraNyanidhi nihitamakSetrajJA uparyupari saMcaranto na vindeyuH' ityaadishrutibhyH| pakSe tat prasiddhaM tava padaM sthAnamapi tvatprasAdena balena sainyena ca vidhuraiH durga gantumazakyamityarthaH / atra 'svAmyamAtyasuhRtkozarASTradurgabalAni ca ' iti prasiddhasahapAThAnAM svAmyAdInAmuparakatayA prakRtAnvayinAM satAnAM kramiko nyAsaH // yathAvA-- harireSa zucirdharmazzritarakSazzrIH patizca bhuvanAnAm / paripAta jagatprANaH puNyajaneDyazizavazva mAdRkSAn // 1760 // eSa hariH indraH bhagavAMzca / zuciH vahniH apahatapApmA ca / dharmaH yamaH / pakSe 'kRSNaM dharma sanAtanam' ityuktarItyA dharmasvarUpaH / zritA rakSasAM zrIH yena saH naiRta ityrthH| pakSe zritAn rakSatIti zritarakSI / karmaNyaNi 'TiDDa' iti Gop / tAdRzI zrIH lakSmIH yasya sa tathoktaH / anadIsaMjJakatvAnna kp| yadvA bhaga vatpale dharmazritarakSazzrIrityekameva padam / dharma nyAsarUpaM zritAn rakSatIti dharmazritarakSI tAdRzI zrIH yasya saH / asmin pakSe dharmazritetyatra zakArasya 'anaci ca' iti vaikalpika dvitvam /
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ ratnAvaLIsara: (77) bhuvanAnAM apAM patiH varuNaH / pakSe lokAnAmadhinAthaH / jaga tprANaH samIraNaH jagadujIvayitA ca / 215 na prANena nApAnena matoM jIvati kazcana / itareNa jIvanti yasminnetAvubhau zritau // tu iti zruteH / puNyajaneDyaH kuberaH sukRtijanastutazca / zivaH zarvaH maGgaLamUrtizca 'zAzvataM zivamacyutam' iti zruteH / atra prasiddhasahapAThAnAmaSTAnAmindrAdilokapAlAnAmuparaJjakatayA prakR tAnvayinAM krameNa nyasanama / uparaJjakatA cAropyamANatA / taduktaM'uparaJjakatAmeti viSayI rUpakaM tadA' iti / atra hi zrInivA sasya indrAditayA uparaJjanam // yathAvA--- bhAsvAn rAjA pArthiva eSa budho vAkpatizca kAvyaprathitaH / maitrayAkhyAtazcottama ucchrita jayaketurAzritastvAM bhagavan // 1761 // pRthivyAM viditaH pArthivaH ' tatra viditaH' ityadhikAre ' sarva - ' bhUmipRthivIbhyAmaNatra' ityam / pakSe pRthivyAM jAtaH pArthivaH / bhauma ityarthaH / kAvyena prathitaH svaviSayakaprabandhaprakhyAtakIrtiri tyarthaH / svapraNItena kAvyena prakhyAta iti vA pakSe kAvya iti prathitaH / maitrayA sarvabhUtasuhRttayA khyAtaH / anyatra mitrasya bhAnoH apatyaM maitriH maitririti AkhyAtaH ravisutazzanirityarthaH / uttamaH zreSThaH / pakSe unnataM ca tat tamaH rAhurityarthaH / 'tamastu rAhuH ityamaraH / ucchritaH jayaketuH jayadhvajo yasya saH / pakSe ucchritajayazcAsau ketuzva / ziSTaM spaSTam / atra bhAsvadAdipadaiH varNanIyasya C "
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 alaMkAramANihAre bhagavadAzritasya bhAsvadAdyAtmatA pratIyata iti prasiddhasahapAThAnAM bhAsvadAdInAM navAnAM grahANAM krameNa prakRtAnvayitayA nyaasH|| yathAvA jahi kAmaM krodhaM jaya jahIhi lokaM jahAhi mohaM ca / jahihi madaM matsaramapi visRja harerna nu kaTAkSapAtraM syAH // 1762 // __atra prasiddhasahapAThAnAM kAmAdInAM SaNNAM samuzcayAlaMkAravidhayA prakRtAnvayinAM kAmikatvam / prakRtAnvayazAlinI akramA yathA--- yamamArjaya niyamaM zraya jitAsano vindase sakhe brhm| prANAyAmapratyAhArI dhyAyana sadhAraNasamAdhiH // 1763 // ___ atra 'yamaniyamAsanaprANAyAmapratyAhAradhAraNAdhyAnasamAdhayo'STAvaGgAni' iti pAtaJjalasUtroditakamANAM yamAdAnAM samuccaya'vidhayA prakRtAnvayinAM kiMcitkramaviparyAsena nyasanam // pRthvI saMpattejo niravadhikaM sarvatomukhaM ca yshH| bhAti zubhasparzanatA tava guNajAtaM tvanantameva hare // 1764 // pRthvI mahatI 'oto guNavacanAt' iti GIS / pakSe bhuurityrthH| tejaH prabhAvaH, pakSe agniH| sarvatomukhaM vizvataH prasUmaraM pakSe jalam / zubhasparzanatA zubhaM sparzanaM dAnaM yasya sa tthoktH| tasya bhAvaH / anyatra zubhaH yaH sparzanaH vAyuH
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ ratnAvaLIsaraH (77) 217 tasya bhAvaH / ananta aparicchinnaM, anyatra AkAzaH / atra pRthivyAdimahAbhUtAnAM pazcAnAM kiMcitkramavyatyayena pratipAdanamuparaJjakatayA prakRtAnvayitvaM ca // yathAvAdhRSTiM jayantamacyuta vijayaM siddhArthamarthasAdhakatAm / gatamAhurazokaM tava girA sumantraM ca mantrapAlaM ca // 1765 // he acyuta! dhRSTiM dhairya jayantaM bhabhibhavantaM samarArambhe svajanAn yodumavasthitAnabhivIkSya zokena tyaktadhairyamityarthaH / idaM ca 'sIdanti mama gAtrANi' ityAdau spaSTam / vijayaM arjuna tava girA gItArUpayA 'na tvevAhaM jAtu nAsaM na tvaM neme jamAdhipAH' ityArabhya 'mokSayiSyAmi mA zucaH' ityantayA azokaM tyaktazokam / zobhano mantraH AlocanaM yasya tathAbhUtaM mantraM caramazlokarUpaM pAlayatIti tathokaM 'nidhipAyApramAdine, ityuktarItyA mantraM gopAyitAram / arthasya zavavijayarUpaprayojanasya sAdhakatAM gata prAptaM ata eva siddhaH arthaH prayojana yasya taM tathoktaM AhuH janA iti shessH| gItopadezena tyaktamohatayA yathAvat kSatradharmamanuSThAya landhavijayamityarthaH / atra dhRSTijayanto vijayassiddhArthoM hyarthasAdhakaH / azoko. ma.. lazca sumantrazcASTamo'bhavat // iti zrIrAmAyaNe prasiddhasahapAThAnAM raghukulasacivabhUtadhRSTayAdInAmaSTAnAM yAtkaMcitkamAvaparyAsena prakRtAnvAyanAM varNanamuparaJjakatayati dhyeyam // ALANKARA-III.
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 alaGkAramaNihAre indra iva pAlitasvasthemA zamana iva dkssinnaanugtH| dhanada iva rAjarAjo bhavadIyo varuNa iva ghanarasezaH // 1766 // pAlitaH svasthamA svargasthairya svasya dhanasya svairya c| dakSiNA dakSiNadika tayA anugataH tadIza iti yAvat / dakSiNaiH udArairjanaiH anugatazca / rAjarAjaH rAjarAjanAmA rAjAdhirAjazca / dhanarasasya salilasya iishH| rasAyAH IzaH bhUpatiH ghanazcAsau rasezazceti vigrahaH / spaSTamanyat / atrendrAdInAM caturNI lokapAlAnAM kiMcitkramavyatyayena kathanaM upamAnavidhayA prakRtAnvayitvaM ca / idamevASTAnAM lokapAlAnAM madhye caturNAmeva nibandhanAt kramavaikalyasyApyudAharaNam // dviradamukhasattvahRyo bhujagAhvayabhUSaNo bhuvi giriishH| vanamAlI ca vicitraM bhAti sarojAtabhAvitAbhyudayaH / / 1767 // dviradamutraiH gajaprabhRtibhissattvaiH jntubhiH| anyatra dviradamukhaH vighnarAjaH tasya satvena sthityA hRdyH| bhujaga iti AhvayaH nAma bhUSaNaM yasya / anyatra bhujagAhvayAni phaNirUpANi bhUSaNAni yasya sa tthoktH| girIzaH zailarAjaH zivazca / vanamAlI kAnanapatimAMzca bhagavAnapIti c| sarojAtena kAsAranivahena pakSe sarojAte panne bhAvitaH abhyudayaH ucchyaH AvirbhAvazca yasya sa tathoktaH / atra prasiddhakramANAM brahmaviSNuzivAnAM sarvathA vaiparItyena kathanam / uparaJjanavidhayA prakRtAnvayitvaM ca //
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ ratnAvaLIsaraH (77) 219 gArutmatakarasevyaM muktAlamba prvaalsukumaarm| pazyema padmarAgaM caraNaM zrozasya vajrapANinutam // atra sahapAThasadbhAve'pi kramaprasiddhirahitAnAM gArutmatAdInAM paJcAnAM ratnAnAM uparaJjanAAdavidhayA yathAkathaMcitprakRtAnvAyanAM varNanamitIyamapi ratnApaLI amarUpaiva // yathAvA - ghanazRGgasaGgantAGgAzcaTulakaliGgAstathA pRthulavaGgAH / pracuramahAcchavidarbhAssusaMnivezAH phaNIzagiridezAH // 1769 // ghanAni zRGgANi taiH / pakSe dhanaM zRGgaM prAdhAnyaM tena saMgataM maGgaM yeSAM te / pakSe ghanazRGgasaMgatAH aGgAH tannAmAno dezAH yeSAM te 'zRGgaM prAdhAnyasAnvIzca' ityamaraH / dezeSu madhye agasya prathamaparigaNanAtprAdhAnyam / caTulAH kaliGgAH khagavizeSAH kali dezAzca yeSu te pRthavaH mahAntaH lavaGgAH lavaGgataravo yeSu te / pRthulAH vizAlAH vaGgAH tannAmAno dezavizeSAzca yeSu te| spaSTamanyat / atrAGgAdidezatAdAtmya phaNigiridezAnAM pratIyata iti kramaprasiddhirahitAnAmaGgAdidezAnAM nyasanaM prakRtAnyapi // prakRtAnanvayavatI sakramA ratnAvalI yathA ghanaghRNimaNiprabhAvati kAmaM trAtuM jaganti tApebhyaH / AvirabhUrharibhUbhRti yatrotsA hastivarada bhAnti himAH // 1770 //
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 bhalaMkAramaNihAre he hastivarada ! dhanAH sAndrAH ghRNayaH kiraNAH yeSAM teSAM maNInAM prabhA asminnastIti tathokte ja. chaviratnaprabhAvatIti vA haribhUbhRti kaTAdrau jaganti kAma tApebhyaH trAtuM AvirabhUH / patra girI himAH zizirAH utsAH prasravaNAni 'utsaH prasavaNam' ityamaraH / bhAntIti tadvirau bhagavata AvirbhAvasya tApanivartanau. payikatvamuktam / matra prabhAvamantrotsAhAnAM trayANAM prasiddhasaha pAThAnAM mudrAlaMkAravidhayA prakRtAnanvayinAM krameNa gyasanam / pavamuttarodAharaNevapi // yathAvA nalinAkSa yaH phaNIzvarazikharisthAnanta tAvakInAnAm / caraNAbjareNuvizamitakaluSo nIvRdvi sa khalu vAsArhaH // 1771 // nIvRt janapadaH / atra ayasthAnavRddhInAM prAguktarItyA krameNa nyaasH|| yathAvA AnarcAbjabhavo'yaM vinayajuSA mAnasena sAbrAyam / so'vyAgAdirUpo avyAtmA divyasaindhavo bhagavAn // 1772 // sAmAyaM sasaMpradAyaM athAmAyassaMpradAye' ityamaraH / RgAdipaH 'RgyajussAmarUpAya' iti tanmantravarNAt / divyasaindhavaH bhIhayagrIvaH atra 'Rco yajUMSi sAmAni yo'dhIte sakRdAsA' ityAdizAstrapratItasahapaThanAnAmRgyajussAmnAM krameNa nyasanam / RgAdirUpapadena uktavidhakramanibandho'tra sUcanIyassUcita iti unAlaMkAraziraskatA tu vizeSaH //
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ ratnAvaLIsaraH (07) 221 yathAvA aridamanadakSiNAhava nIyante sma dviSo'pi tava dhAma param / ahameva gArhapatye ava iha kiyadavadhi nAtha avatA''yAsye // 1773 // ___aridamane dakSiNaH caturaH AhavaH yuddhaM yasya tasya saMbuddhiH he nAya ! dviSo'pi caidyAdayo'pi bhavatA tava paraM dhAma nIyante sma / ahameva sarvAtmanA tvAM prapanna eva / iha bhave saMsAre gAIpatye gRhasthadharmopalakSite tattadAzramakarmaNi gRhapateH karma gAhapatyamiAta vigrahaH / "patyantapurohitAdibhyo yak' iti karmarUpArthe yak / kiyadavadhi bhavatA AyAsya AyAsito bhavAmi ghA na jAne iti bhAvaH / atra dakSiNAhavanIyagArhapatyAnAM kramikatvam // yathAvA kRtamacyuta tIrthagaNaiH kRtaM ca nastretayA'pi sevityaa| syAdvA paro'tra bhavato bhavatoyadhitAraNe kalitadIkSaH // 1774 // kRtaM alam / atra kRtAdInAM yugAnAM caturNI krameNa mudrAlaMkArarItyA prakRtAnanvayinAM nyasanamiti vishessH|| yathASA devobhirAmalakSmaNavakSA rakSArthamahigirau jagatAm / avatIrya kRpAbharataH sphurati harivinatanityazatrughnaH // 1775 / /
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 alakAramANahAre ____ abhirAmaM ramaNIyaM lakSmIrasminnastIti lakSmaNaM, pAmAditvAnmatvarthIye napratyaye 'lakSmyA aJca' iti lakSmIzabdekArasya atvaM tato NatvaM c| IdRzaM vakSoM yasya sa tathoktaH / kRpAbharataH dayAbhArAt / sArvavibhaktikastasiH / vinatAnAM nityazatravaH kAmAdayaH tAn hantIti vinatanityazatrughnaH mUlavibhujAditvAddhanteH kapratyayaH / atra rAmAdInAM caturNA zleSottambhitamudrAlaMkArarItyA prakRtAnanvayinAM krameNa nyasanam // yathAvAlasati hAsatAtasItA pvnolllnomilaaysrsiikaa| brahmANDavyApizirA vizrutakIrtivRSAdrivaramUrtiH // 1776 // atra pratItapAThasAhityAnAM sItormiLAmANDavIzrutakIrtInAM pUrvavadeva prathanam // yathAvA--- nityavibhavAsu devAsuranarasaMkarSaNo'higiribhUSu / pradyumnado natebhyo viharatyaniruddhazAsanazauriH // 1777 // devAsuranarANAM saMkarSaNaH guNabhUnA AkarSakaH natebhyaH pradyumnadaH prakRSTavilakpradaH aniruddha zAsanaH apratihatAzaH zauriH nityavibhavAsu ahigiribhUmiSu viharati / atra vAsudevasaMkarSaNaprayumAniruddhAnAM nyasanam //
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ yathAvA ratnAvaLIsara: (77) 223 dhanyazcAtakadharmA yastatprItyarthameva kRtakarmA | kAmaM tamambujAkSaM dhyAyati sAnandabASpaparimokSam // 1778 // cAtakasya dharma iva dharmaH aikAntyarUpo yasya sa tathoktaH / pumAn cAtakavRttiH prapanna ityarthaH / ' prapannazcAtako yadvat' iti smaraNAt / dhanyaH / anyatsugamam / atrApi caturSu caraNeSu krameNa dharmArthakAmamokSANAM caturNI puruSArthAnAM pUrvavadeva pratipAdanam // yathAvA sAmajavarado dAnavabhedapaTurditisuteSu dhRtadaNDaH / bhagavannupAyabhUto bhava tvamevAdarAttava praaptai| // atrApi sAmadAnabhedadaNDAnAM prakRtAnvayaM vinA krameNa nyasanam / upAyabhUta iti prakRtArthapareNa padenAsmin padye upadarzitopAyanAmAni nibaddhAnIti sUcyArthasyApi sUcAnAnmudrAlaMkArazceti tacchekhariteyaM ratnAvaLIti vizeSaH // yathAvA brahmanuto nalinAkSa trAsaharasphATikatviSA vai zyetaH / AzUdrAvitaduritazcAturvaNyai dharAdharaH prathayati te / / 1780 // he nalinAkSa ! brahmaNA caturmukhena nutaH / trAsaharaH bhayahArI / sphATikatviSA zyetaH zvetaH / ' zuklazubhrazucizvetavizadazyeta
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 alakAramaNihAre pANDurAH' ityamaraH / Azu udrAvitaM pradrAvitaM 'pradrAvodrAva sandrAvAH' ityamaraH / duritaM yena saH / veM pApamiti saMproktaM kaTastasya tu dAhakaH / pApAnAM dAhakatvAddhi veMkaTAdriritIryate // iti tasya paaphaaritvprsiddhH| te bhavataH dharAdharaH zeSAdrirityarthaH / 'cAturvarNya caturakSaratvaM dharAdharazabdasya tathAvidhatvAditi bhAvaH / prathayati / atra brahmakSatravaizyazUdrANAM krameNa nyasanam / cAturvarNyapadena upapAditabrahmakSatrAdisUcanAnmudrAca pU. vadeva // yathAvA tvadivyacaritavarNI nyAsena tvAM gRhItavAnmatimAn / tvadbhAvanasthito'yati paramaM dhAmAzramAnvito bhagavan / / 1781 // he bhagavan ! tadivyacaritaM varNayatIti tathoktaH / nyAsena bharanyasanena tvAM gRhItavAn vazIkRtavAn gRhItavAnityanena upa yAma gRhIto'si brahmaNe tvA mahasa omityAtmAnaM yujIta' iti nyAsakaraNamantragataM gRhItapadaM prtybhijnyaapyte| tava bhAvane sitaH matimAn azrameNa upAyAntarAnuSThAnaprayAsarAhityenaiva paramaM dhAma ayati prApnoti 'iTakiTakaTi' ityatra prazliSTasya idhAto: laT / atra brahmacArigRhasthavanaspayatInAmAzramiNAM smRtyAdiSu sahapaThitAnAM kramiko nyAsaH / ayamevAzramaNeti padena sUcyorthassUcita iti pUrvavadeva sarvam / varNigRhizabdAbhyAM brahmacAri. gRhasthI gRhyte||
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ ratnAvaLIsaraH (77) 225 yathAvA bhUyAMsamanvayaM tvayi dadhataM bhavAvirodhaparihRtyai / zubhasAdhanaphalalipsuzcaturadhyAyI zraye hari kamale // 1782 // he kamale ! tvayi bhUyAMsaM anvayaM saMbandhaM dadhataM hari zu. bhAnA sAdhanaM yatphalaM nizzreyasarUpaM prayojanaM lipsussan ataeva bhavena saMsAreNa janmanA vA bhAvI yo rodhaH nirbandhaH staya parihatyai zAntyai caturaM nipuNaM yathAtathA dhyAyatIti caturadhyAyI san zraye / atra samanvayAvirodhasAdhanaphalAnAM brahmamImAMsAcaturadhyAyIpratipAdyAnAM krameNa sUcanam / caturadhyAyIti sUcyArthasUcanAnmudrA ca / tacchiraskA ratnAvalIyaM pUrvavadeva / kiMca bhUyAMsamanvayaM tvayi dadhataM harimityanena prApyasya brahmaNassvarUpaM, zraye ityanena prAptuH pratyagAtmanassvarUpaM, caturadhyAyIti prAptyupAyaH, zubhasAdhanaphalati phalasvarUpaM, bhavabhAvirodha ityanena svarUpopAyaphalaprAtivirodhasvarUpaM ca kiMcitkramavaiparItyena varNitamiti vizeSazcAtra vibhAvanIyaH // satyaM dharma vindati sa bhImaseno raNe vijyshaalii| vrajati suzobhanakalatAM lakSmyA saha deva sevate yastvAm // 1783 // atra zleSopazliSTamudrAlaGkArarItyA yudhiSThirAdInAM pazcAnAM pANDavAnAM prasiddhakrameNa pratipAdanamiti pUrvodAharaNebhyo vicchittivishessH|| ALANKARA-III, 29
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 alaGkAramaNihAre yathAvA -- kAmaM dArAdimajuSamapArijAtaM zritaM sasantA nasukham / sAmodaM kalpayase haricandana daivatarucirazrIdastvam // 1784 // he haricandana ! harireva candanaH tasya sNbuddhiH| tvaM daivatAnAmapi rucirA ramaNIyA tairapi zlAdhyati yAvat / yA zrIH saMpat zobhA vA tAM dadAtIti tathoktassan / haricandanetyanena devataruvizeSo'pi gRhyte| tadA daivatAnAM rucirAM zriyaM dadAtIti tathokta ityapyupaskAryam / zritaM svAdhitaM janaM kAma paptiM yathAtathA dArAdimAn juSatIti taM tathoktaM Adimazabdena bandhvAdigRhyate / apAstaM arijAtaM vairibRndaM yena taM apArijAtaM saMtAnasukhena saha vartata iti sasaMtAnasukhaM ataeva sAmodaM sAnandaM sasaurabhaM ca / harezcandanatayA rUpitatvAditi bhAvaH / kalpayase racayasi / svopAsitAraM sarvaprakAravibhavajuSaM tanoSIti bhaavH| atra mandArapArijAtAdInAM pazcAnAM devatarUNAM krameNa nyasanam / devataru iti padaikadezena zlokaghaTitadevatarurUpasUcyArthasyApi sUcanAnmudrAlaGkArAvataMsiteyamiti pUrvavadevAnusaMdheyam // yathAvA caraNAravindazaraNagamazokayanAtmacaramavacasA pArtham / kRtasahakArazrImallIlo nIlotpalojjvalo'vatu sa pumAn // 1785 // caraNAravindazaraNagaM pArtha AtmacaramavacasA 'sarvapApebhyo mokSayiSyAmi mA zucaH' iti vacanena azokayan kRtaH saha
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ ratnAvaLIsaraH (77) 227 kAraH sAcivyaM yayA sA tathoktA zrImatI lIlA sArathyalIlA yasya sa tathoktaH nIlotpalojjvalaH sa pumAn avatu / mAmiti shessH| atra 'aravindamazokaM ca' ityAdiprasiddhakramapaJcabANanyasanam // yathAvAprANayitAraM svakathApAnavidhAtRnpizaGgasaMvyAnam / kalayeya mudA'nantam samAnayana hRdayapuNDarIkaM tam // 1786 // svakathApanavidhAtan janAn prANayitAraM / pizaGgasaMvyAnaM . pItAmbarotarIyaM 'saMvyAnamuttarIyaM syAt' ityamaraH / taM sakalalokavedaprasiddhaM anantaM bhagavantaM hRdayapuNDarIkaM samAnayan prApayan san mudA kalayeya iti yojanA / atra zrutyAdiprasiddhAnAM prANApAnavyAnodAnasamAnAnAM kramiko nyaasH|| yathAvA zabdaikagamyamujjhitadoSasparza nirUpaNAtigasuguNam / tAmarasanayana tanuyAM subhagaM dharmeNa cetaso viSayaM tvAm // 1787 // he tAmarasanayana! ujjhitadoSasparza nirUpaNAtigAH vAmanasAviSayAH suguNAH yasya taM 'yato vAco nivartante' iti zruteH / anena padatritayena 'tasya yathA kapyAsaM puNDarIkamevamakSiNI sa eSa sarvebhyaH pApmabhya uditH| sa eSa ye cAsmAtparAJco lokA. steSAM ceSTe devakAmAnAm ' ityantarAdityavidyoktaM divyamaGgaLavigra.
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ DAS alaMkAra maNiddAre lakSakaM puNDarIkAkSatvaM apahatapApmatvaM sarvalokakAzitvAdiguNAkaratvaM coktaM bhavati / atra 'apahatapApmA' ityAdi 'satya saMkalpa:' ityantAH niravayaMniraJjanam / yassarvajJaH' ityAdizrutayo'pyanusaMdheyoH / ataeva subhagaM zobhanaH bhagaH aizvaryasya samagrasya vIryasya yazasarizrayaH / jJAnavairAgyacaiva SaNNAM bhaga itIraNA // ityuktaM SADguNyaM yasya taM tathoktaM bhagavacchandavAcyamiti yAvat | zabdekagamyaM taM tvApaniSadaM puruSam ' iti zruteH 'zAstrayonitvAt iti sUtrAcca / upadarzitamasya rUpAdikaM zAstraka nimyamiti bhAvaH / iha tvAM dharmaMga -- kasama sabai vidhiH / e meM dharmo'dhikatamo mataH / yadbhaktyA puNDarIkAkSaM stavairarcennarassadA // ityuktena arcanavandanastavanAyuttama dharmeNa cetasaH viSayaM tanuyAM vizuddhena manasA gRhNIyAM 'manasA tu vizuddhena' iti zruteH / atra zabdasparzarUparasagandhAnAM lokavedaprasiddhAnAM paJcAnAM viSayANAM prakRtAnanyayinAM kamika upanyAsaH / viSayamityanena kramavinyastA ime viSaya iti sUcyasyArthasya sUcanAnmudrAlaMkArazca / taduttaMsiteyaM ratnAvaLIta dhyeyam // sabhAvA- zubhakRtidAyI samAsahasraM tvadekazeSaM mAm ! kalyANavRttimacyuta kalaya sanAdyantadhAturupastvam / / 1788 //
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ ratnAvaLIsaraH (07) 229 he acyuta! zubhakRt maGgaLakAri tat zAstraprasiddhaM yat hitaM upAyarUpaM tat dadAtIti tathoktaMH sakalakalyANAspadabhaktiprapattirUpaM tvatprAptyupAyaM vitarannityaryaH / 'dadAmi buddhiyogaM taM yena mAmupayAnti te' iti gAnAt / na vidyate Adyantau yasya saH nAdyantaH nazabdena samAsaH / utpattinAzavidhuraH yaH dhAtuH dhAtA 'sitanigamimasisacyavidhAzibhyastun' ityanena auNAdikastunpratyayaH / udanto'yaM shbdH| etaca 'dhAtuprasAdAnmahimAnam' iti zrutivyAkhyAnAvasare zrutaprakAzikopaniSadbhAgyayoya'ktam / tadrUpaH janmanAzopalakSitabhAvavikArarAhityeta sarvajagatAM dhartA poSTA cetyrthH| saH tvaM samAnAM vatsarANAM sahasraM bahutithaM kAlamiti yAvat / tvadeka zeSaM yAvadAtmabhAvi tavaiva zeSabhUtamiti bhAvaH / mAM kalyANI zreyaskarI vRttiH kaiMkaryarUpA yasya taM tathoktaM kalaya / atra svarUpApAyapuruSArthAH yathAsthAnamanusandheyAH / atra 'kRttiddhatasamAsaikazeSasanAdyantadhAturUpAH paJca vRttayaH' iti zAbdikagoSThIprasidvAnAM paJcAnAM vRttInAM krameNa kathanam / kalyANavRttizabdena upAsAditattayo'tra nibaddhA iti sUcyasyArthasya sUcanaM ca pUrvavadeva / atra sanAdyantetyAdessautranirde. zAnuvAdarUpatvAnna GamuDAgamaprasaktirityavadheyam / ataeva "dvAda zAmI sanAdayaH / etacchAstramuNAdiSu / dhAtusUtragaNoNAdivAkyaliGgAnuzAsanam' ityadayo GamuDaghaTitAH prayogAssaMgacchante // yathAvA yattu svArtha dravyaM nAliGgati tava padAbjamabjAkSa / saMkhyAtigamapi nRNAM tana syAtprIti. kArakaM viduSAm // 1789 //
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230 alaGkAramaNihAre he abjAkSa! nRNAM yahavyaM svArthameva sat tava padArja nAliGgati tvacaraNAmbhojArpitaM na bhavatItyarthaH / tadravyaM saMkhyAtigaM aparimitamapi viduSAM brahmavidA prItikArakaM na syAt / vyarthameva taditi bhAvaH / atra svArthadravyaliGgasaMkhyAkArakANAM prAtipadikArthAnAM zAbdikagoSThIprasiddhayanusArataH Rmikatvam // yathAvA aviSayamavizayamAgamavacasAmapi pUrvapakSamiha tamasAm / lokottaraphaladaM tvAM jagatAmadhikaraNamAzraye bhagavan // 1790 // he bhagavan ! AgamavacasAmadhi aviSayaM agocaraM tamasAM ajJAnAnAmeva timirANAM pUrvapakSaM zuklapakSaM tannirmUlayitAmiti bhAvaH / lokottaraM yatphalaM nizzreyasarUpaM taddadAtIti tathoktaM jagatAM adhikaraNaM AdhAraM tvAM avizayaM nissaMdehaM yathA tathA''zraye / atra viSayo vizayazcaiva pUrvapakSastathottaram / prayojanaM ca paJcaite prAJco'dhikaraNaM viduH|| iti pUrvottaramImAMsAprasiddhAdhikaraNAGgapaJcakasya krameNa nyAsaH / adhikaraNamityanena sUcanIyArthasUcanaM ca // yathAvA kAmaM jitazako dhanavibhavaissukalo bhayaM kSamo hartum / bhAnumadaMzuzrImatsarojalAcana bhavedbhavadRSTaH // 1791 //
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ ratnAvaLasiraH (77) 231 sukalaH dAtA bhoktA ca 'sulako dAtRbhoktari' ityamaraH / bhayaM svasya svAzritAnAM ca trAsaM hatu kSamaH zaktaH bhItAbhayadAtatyarthaH / bhAnumadaMzubhiH zrImat ujjvalaM yatsarasijaM tadiva locanaM yasya tasya sNbiiddhH| atra kAmakrodhalobhamohamadamatsarANAM SaNNAM krameNa nyAsa iti pUrvAbhyo vicchittizAlinIyam // yathAvA - kAmamavakro dhamairvimalo bhagavan bhavettamohatizIlaH / zramadamana namatsarasijabhava tava bhakto jitAriSaDurgazca // 1792 // zramadamanaH sAMsArikakhedavimocanaH tasya sNbuddhiH| naman sarasijabhavaH brahmA yasya saH tasya saMbuddhiH he bhagavan ! tava bhaktaH kAmaM avakraH akuTilazIlaH / dharmaiH sAmAnyairvizeSaizca dharmaiH vimalaH nirmalaH 'dharmeNa pApamapanudati' iti shruteH| ataeva tamasaH tamoguNasya hatiH nirAsaH tasyAM zIlaM yasya sa tathoktaH / jitaH ariSaDurgaH kAmAdiH yena sa tathoktazca bhavet / na kAdho na ca mAtsarya na lobho nAzubhA matiH / bhavanti kRtapuNyAnAM bhaktAnAM puruSottame // ityukteriti bhaavH| atrApi prakArAntareNa kAmakrodhAdInAmeva krameNa grathanam / IdRzavizeSarUpasUcyArthasya jitAriSavarga ityanena sUcanAnmudrA ceti vizeSaH // yathAvA suzliSTasaMdhivigrahamibhapatiyAnaM zarAsanasanAtham / rAmamabhivIkSya tena prepsanto'dvaidhamAzrayanmunayaH // 1793 //
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaGkAramaNihAre suzliSTAH saMghayaH saMdhibandhAH yasya tAdRzo vigraho yasya tam / anena vakSyamANamunijanamAnasAkarSakassaundaryAtizayassUcitaH / yathocyate- 232 aGgapratyaGgakAnAM syAtsaMnivezo yathocitam / susnigdhasandhibandho yastatsaundarya mitIryate // iti / ibhapateH yAnamiva yAnaM yasya tam / zarAsanasanAthaM rAmaM abhivIkSya munayaH tena rAmeNa saha advaidhaM gADhAliGganenaikIbhAva prepsanta santaH / taM Azrayan daNDakAraNyaM praviSTasya bhagavato dAzarathessaundaryeNa mohitAH vanitA iva munayastamAliGgitumu tsukA babhUvuriti padmapurANakathA'trAnusaMdheyA / yadvA tena advaidhaM avivAdaM prepsantastamAzrayan 'avivAdastu tasyaiva padayorAtmanosrpaNam' ityuktarItyA taccaraNAravinde atmarakSAbharArpaNamabhIsanta AzrayannityarthaH / atra 'saMdhirnA vigraho yAnamAsanaM dvaidhamAzrayaH ' iti prasiddha sahapAThAnAM saMdhyAdInAM krameNa SaNNAM nyasanam // yathAvA , ---- surabhItiharabhujoSmA zaravarSAsAravizamitAzaradAvaH / paramahimAnIko yo dizidizi zirasA namAmi taM dAzarathim / / 1794 / / yaH surabhItiharaH bhujoSmA bAhupratApaH yasya zaravarSAsAra: bANavarSAsAra evaM jalavarSAsAraH tena vizamitaH AzarAH nizicarA eva dAvA yasya paramahimA anIkaH sainyaM yasya pakSe paramA himAnI himasaMhatiH yasya saH paramahimAnIkaH / 'naddayatazca iti kap / taM dAzarathiM dizidizi zirasA namAmi namaH 6
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ ratnAvaLIsara: (77) 233 purastAdatha pRSThataste namonamassarvata eva sarva' ityuktaprakriyayA pratidizaM praNamAmItyarthaH / atra surabhItyAdipadekadezaH ametyAdizabdazleSeNa ca vasantAdInAM paNNAmRtUnAM krameNa varNanam // yathAvA sRSTyAdikarmakartA karaNaniyantA tvayA vinA'cyuta ko'nyaH / sakalalAasaMpradAnaM kurute pAdAnatAdhikaraNaharti ca / 1795 // he acyuta! sRSTayAdAnAM jagatsajanAdInAM karmaNAM kartA anena 'yo vai bAlAka eteSAM puruSANAM kartA yasya caitatkarma sa vai veditavyaH' iti zrutiH prtybhijnyaapyte| karaNAnAM indriyANAM niyantA 'zrotrasya zrotram' ityaadishruteH| pAdAnatAnAM caraNapraNatAnAM AdhiH manovyathA tasya karaNAH kartAraH karaNAni sAdhanAni vA leSAM hatiM kSati, sakalazubhasaMpradAnaM teSAmeva sarvakalyANavitaraNaM ca / AbhyAminiSTanirAseSTaprApaNa abhihite| tvayA vinA ko'nyaH kurute iti yaajnaa| atra karma kartA ca karaNaM sapradAna tathaiva ca / apAdAnAdhikaraNe ityAhuH kArakANi SaT // iti zAbdikoktAnAM SaNNAM kArakANAM krameNa nyasanam / / yathAvA lavaNAzAlI kssubhitaasurendrraajyoddhiishbhujdnnddH| nalinAkSIrAjitahajalajAkSo jayatu saptabhavananidhiH // 1796 // ALANKARA_III.
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 alaMkAramaNihAre lavaNAzabdaH svAbhAvyAt strIliGgaH lAvaNyavAcI / 'lavaNaiva lAvaNya5' iti lAvaNyazriya iva zeSamaGganAyAH' ityAdau mallinAthAdibhistatratatra vyAkhyAtatvAt / ' lavaNo rasarakSo'dhibhedeSu lavaNA viSi, iti vizvaH / tayA zAlata iti lavaNAzAlI / kSubhitaH asurendrANAM hiraNyakazipunarakaprabhRtInoM rAjyameva udadhIzaH samudrarAjaH yena tAdRzo bhuja eva daNDaH manthAnadaNDo yasya saH nalinAkSyA zriyA rAjitaM hRt vakSaH yasya saH saptasaMkhyAkAnAM bhuvananAM bhUrAdilokAnAM nidhiH jalajAkSaH jayatu / atra 'lavaNenusurAsarpirdadhikSIrajalArNavAH' iti purANAdiprasiddhasahapAThAnAM saptAnAmudanvatAM krameNa pratipAdanamiti pUrvodAharaNebhyo vizeSaH / saptabhuvananidhiriti padena sUcyasamudrasUcanAnmudrA ca // yathAvA -- bhUridayaM jaladhibhuvaH priyaM suvarNAzramaharadhipabimbastham / sujanogratapAgamyaM vyAhRtayo no'bhidadhatu satyaM devam // 1797 // naH asmAkaM vyAhRtayaH vyAhArAH bhUridayaM niravadhikakRpaM, tatra hetuH jaladhibhuva: priymiti| atra 'nityazrIbradhnabimbe' ityaacaaryshriisuuktissmrtvyaa| ataeva suvarNAbhaM aharadhipabimbasthamiti tadupaskArakam / atra 'ya eSo'ntarAditye hiraNmayaH purupaH' ityantarAdityavidyoktaM divyAtmavigraharUpamanusaMhitam / sujanAnAM satAM ugreNa tIveNa tapasA gamyaM prApyaM, satya nirupA. dhikasattAyoginaM 'satyaM jJAnam' iti zruteH / muktAmuktaniyantAraM vA 'atha yattatsadamRtaM atha yatti tanmartya atha yadyaM tenobhe yacchati' iti daharavidyAyAM zravaNAt / devaM nArAyaNaM abhidhatu vadantu
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ ratnAvaLIsara: (77) asmadvacanAni saMtataM divyamaGgaLavigrahaM paraM brahma puruSottamaM zrInivAsameva paricinvatAm / tadviSayakaprabandhAneva praNayantAmiti bhAvaH / atra zrutiprasiddha sahapAThAnAM bhUrAdisaptavyAhRtInAM krameNa vinyAsaH / vyAhRtaya ityanena tAdRzasUcyArthasUcanaM ceti pUrvavadeva mudrAziraskatvam // yathAvA 235 aruNAbjavarNamaGgaLa saumyAGgirasAvabhAsita nuhasite / asitAkSi mAtarAhulake'tulyA'navagraheti tvAm / / 1798 // " aruNAnjasya varNa iva varNo yasya tat 'padmavarNAm' iti zruteH / tathoktaM maGgaLaM saumyaM sundaraM 'saumyaM tu sundare somadaivate' ityamaraH / tAdRzaM aGgaM yasyAssA tathoktA tasyAssaMbuddhiH 'aGgagAtra' iti GIS / rasena zRGgArarasena dayArasena vA avabhAsi prakAzamAnaM na tu 'smayanniva nRpo hanti' itivatparAtisaMdhAyakaM, tanuhasitaM mandahAso yasyAssA tathoktA / anena bhagavanmandahasitAdapyasyA mandahasitaM guNavattaramiti dyotitam / taddhi 'hAso janonmAdakarI ca mAyA ityuktarItyA janonmAdakAMrimAyArUpaM tasyAssaMbuddhiH rasAvabhAsitanuhasite / he asitAkSi ! ' taM ceyamasitekSaNA' ityukteH / he mAtaH ! tvAM atulyA asahakSA anavagrahA apratibandhA sarvavyApinItyarthaH / graho dRSTidhe pratibandhe gajALike' iti medinI / yadvA anavagrahA niraGkuzasvAtantrayA aparyanuyojyasya bhagavatsvAtantryasyApi tadadhInatvAt / yathoktaM ' yasyA vIkSya mukhaM tadiGgitaparAdhIno vidhatte'khilam' ityAdi / iti vadanti santa iti zeSaH / 6 ava
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkAra maNihAre atra sUryAdInAM navAnAM grahANAM prakRtAtvayaM vinA krameNa nyAsaH / navagrahetyanena sUcyArthasUcanAnmudrA ca / prAgudAhRtaM 'bhAsvAn rAjA' ityAdipadyaM tu prakRtAnyavi bhagavatiyazceti vailakSaNyam // 236 yathAvA bhujagAcalazRGgAro vIraH karuNAdbhuto mahAsyaruciH / svabhayA na kaM nu vayeddIbhaktitaraudraripurayaM zAntaH // 1799 // karuNayA adbhutaH vismayAvaharUpa ityarthaH / mahatI AsyaruciH mukhaprabhA yasya bIbhatsitAH vikRtAH kutAH raudrAH dAruNAH ripavaH yena saH / zAntaH UrmiSapratibhaTaH svabhayA nijaprabhayA kaM nu na zayet sarvamapi svatejasaiva vazIkuryAdityarthaH / atra - zRGgAravIrakaruNAhuhAsyayAnakAH / vIsmAntAro nava rasAH smRtAH // kavikramANAM navAnAM rasAnAM krameNa vyAsaH / kavi - zuGgArahAsyakaruNA raudravIrabhayAnakAH / bIbhatsAndbhuta zAntAzca rasAH pUrvairudAhRtAH // iti kramaH paThyate / tadanusAre tu vakSyamANakramavaiparItyAderudAharaNaM bhaviSyati // yathAvA madhuhara mAtra tanuyArazukazuciM nanu nabhastadAmapi mAnyam / bhAdrAyu jorjasvalasahAyataiSaM samAghanatapasyaM tvAm || 1800 //
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ ratnAvaLIsaraH (77) 237 idaM kasyacidaihikApavargikapuruSArtha prArthayiturbhaktasya vacanam / he madhuhara madhuvairin nanu mAdhava he zrInivAsa / saH tvaM ghanA napazcaryA yasya taM mA mAM bhadrANAM gajavizeSANAM samUho bhAdraM azvAnAM samUhaH AzvaM ubhayatra sAmUhiko'N / tAbhyAM yujyata iti bhAdrAzvayujaH igupadhalakSaNaH kaH / Urja. svalaH baliSThazca sahAyaH yasya sa tthoktH| tasya bhAvaH tattA tAM iSyate gacchatIti bhAdrAzvayujorjasvalasahAyataiSaH taM 'iSagato' divAdiH tasmAtkarmaNyaN / caturaGgasenAyuktamahAsahAya . zAlinamityarthaH / etena aihikasamRddhirthitA / zukraH vahni 'zukrassyAdbhArgave jyeSThamAse vaizvAnare pumAn' iti medinii| tamiva zuci zuddhaM anenApavargasAdhanasarvaprakArazuddhimattA suucitaa| 'zucizzuddhe'nupahate zRGgArASADhayossite' iti vizvaH / nabhaH ssadAM arcirAdikAnAmAtivAhikAnAM devAnAM mAnyaM paryavasAne taissevyamapi * tanuyAH / 'bhuktvA ca bhogAnakhilAnante haripadaM prajet' ityukararItyA aihikasAmrAjyAnubhavapUrvakamante nizzreyasasAmrAjyAnubhavazAlinamapi kurvIthA iti bhAvaH / atra 'madhuzca mAdhavazca zukrazca zucizca' ityAdizrutismRtyAdipaThitAnAM madhumAdhavAdInAM dvAdazAnAM mAsAnAM kramo nibaddhaH // yathAvAsyAmeSa vRSAdristhaM mithunamakaryaGgajAriramaNIDyamaham / atulALikaM vicApalamasamakaraM vIkSya vinatasakalazamInam // 1801 // atra jyautiSAdiprasiddhasahapAThAnAM meSavRSAdimInAntAnAM dvAdAzAnA rAzInAM mudrAlaGkAravidhayA krameNa varNanam / aGgajAriH
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaGkAramaNihAre kAmavairI tasya ramaNI gaurI tathA IDyaM stutyaM atulaM asadRzaM aLikaM lalATaM yasya tat vicApalaM acaJcalazIlaM vIkSyeti kriyAyA vizeSaNaM vA / asamI asazau karau pANI yasya tat / zama e mastIti zaminaH teSAM inAH prabhavazzAntAgraNya ityarthaH / vinatAH sakalA zamInAH yasya yasminvA tattathoktaM vRSAdristhaM mithunaM zrIzrInivAsarUpaM strIpuMsAtmakaM dvaMdvaM vIkSya dRSTyA dhyAtvA vA karke kalkaM ralayorabhedAtpApaM 'kalkosstrI zamalainasoH' ityamaraH / tadasyAstIti karkI sa na bhavatatyikarkI vinaSTAzliSTapUrvottarAghaH eSaH ahaM syAmiti yojanA | bhaveyamityarthaH // 238 prakRtAnanvayavatI akramA yathA madhurAmA yAstAsAM dAtA kAMcicchucaM vijitakAzI / sadayodhyAto'stu vahan hRdi natasadvArakAmavantIM lakSmIm // 1802 // yAH madhoH tannAmno'surasya rAmAH striyaH tAsAM kAMcit zucaM vaidhavyayuktaM zokaM dAtA / dadAtestRn / madhudaitya saMharteti bhAvaH / vijitena vijayena bhAve ktaH kAzata iti vijitakAzI kAzateNiniH vAnarA jitakAzinaH' itivat / natAH sarvA bArA: nivahAH yasyAM sA natasadvArakA tAM avantIM sarvalokapAlayitrIM lakSmI hRdi vahan ataeva sadayaH pumAn paramapuruSaH zrInivAsa iti bhAvaH / dhyAtaH astu / mayeti zeSaH / atra - " ayodhyA madhurA mAyA kAzI kAJcitvantikA / purI dvAravatI caiva saptaitA mokSadAyikAH // iti prasiddhakramapAThAnAM kramavyatikrameNa nyasanam //
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ ratnAvaLIsaraH (77) 239 yathAvA puSkalazAlmalijambUplakSaH krauJcakuzameduraH phaNizailaH AkrAntamahAzAkassaptadvIpAdhiko jayatyayamekaH // 1803 // puSkalAH atizobhanAH 'puSkalassyAtsattamazvAtizobhane' ityamaraH / zAlmalijambUplakSAH dRkSavizeSAH yasmin saH / krauJcaiH pakSivizeSaiH kuzaiH darbhaH jalairvA meduraH AkrAntAH svAbhogena vyAptAH mahatyaH AzAH dizaH yena sa tathoktaH 'zeSAdvibhASA' iti kapa ke NaH' iti prAptasya hasvasya 'Apo'nyatarasyAm' iti vikalpitatvAdAzAzabdasya na hsvH| ayaM phaNizailaH eka eva saptadvIpAdhiko jayati / atra -- jambUplakSakuMzakrauJcazAkazAlmalipuSkalAH iti purANAdiSu sahapaThitasya dvIpasaptakasya kramAtikrameNa nyasanam / saptadvIpapadena sUcyArthasUcanaM ca // yathAvA- stavatAGgirassadA me marIcimatriyugasapalaharSakaram / vipulastyAnakatubhugvasiSThasukhadaM tavAmba nayanayugam // 1804 // __ he amba! marIcimat aMzumat triyugasya bhagavataH sapulaharSakara sapulakapramodAvahaM 'pulassyAtpulake puMsi vipule vAcyaliGgakaH' iti medinii| vipulaM vizAlaM styAnAnAM snigdhAnAM 'styAnaM snigdhe pratidhvAne ghanatvAlasyayorapi' iti medinii| RtubhujAM vasiSThAH vasIyAMsaH zreSThAH teSAM lokapAlAnAmityarthaH / vasuzabdaH prshstvaacii| tata AtizAyanike iSThAna vasiSTha iti rUpam /
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 alaMkAramaNihAre etacca 'zvaso vasIyazzreyasaH' iti sUtre kaumudIgranthe spaSTam / sukhadaM lokezezavibhUtInAM kAraNaM yanirIkSaNam' ityukteH / vipulaM ca tat styAnaRtubhugvAsaSThasukhadaM ceti vishessnnobhypdkrmdhaaryH| yadvA vipulaM atizayitaM styAnaM AlasyaM durvAsazzApaja nitasvArAjyabhraMzaprayuktamapATavaM yasya sa tathoktaH RtubhugvasiSThaH indraH tasya sukhadamiti tava nayanayugaM me mama giraH sadA stuvatA stuvantu / atra marIcimatrayaGgirasau pulastya pulahaM tum|| vasiSThaM ca mahAtejAsso'sRjatsapta mAnasAn // iti purANoktAnAM maharSINAM kiMcitkramAtilaGghanena nyasanam // yathAvAyasaiSa 'sArvabhaumenairAvatakumudapuSpadantarucA te / loko'jananAyaka supratIka vAmana supuNDarIkAkSa sitaH // 1805 / / he vAmana! svecchaagRhiitvaamnaavtaar| he supratIka A praNakhAtsarva eva suvarNaH' ityuktaprakAradivyamaGgaLavigraha ! he supuNDarIkAkSa ! zobhanaM yatpuNDarIkaM tadiva akSi yasya tasya saMbuddhiH / suzabdena gambhIrAmbhassamudbhUtasumRSTanALaravikaravikasitatvarUpaH 'tasya yathA kapyAsam' iti zrutisthakapyAsazabdArthassarvo'pi sNgRhiitH| aJjananAyaka ajanAkhyagirinetaH airAvataH kumudapuSpaM dantaH gajadantaH teSAM rugiva ruk prabhA yasya tathoktena sArvabhaumena sarvabhUmau viditena te yazasA jagat sitaM zubhramiti yojanA / atra 'airAvataH puNDarIkaH' ityuktAnAM diggajAnAM kramAtilAnam //
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ ratnAvaLasiraH (77) 241 pralayasarasvati vaTadaLazayitastvamadIdRzasvamahimAnam / mArkaNDeyamunezzrutisubhagaGgeyaM purA phaNigirIndo // 1806 // idamupAkhyAnamaraNyaparvaNi prasiddham / atra 'imaM me gale yamune sarasvati' iti saMbuddhayantatayA krameNa zrutau paThitAnAM gaGgAyamunAsarasvatInAM sarvAtmanA vyutkameNa nyasanaM pUrvobhyo vizeSaH // yathAvA duritopasaMhRticaNA rvimrshvikaasipdmg;ndhe| taTagAnprati mukharamukhabhramarA saunAtikI vRSAdrinadI // 1807 // raveH marzaH sparzaH tatkarasparza iti yAvat / taTagAn tIrasthAn prati saunAtikI susnAnapraSTrI 'pRcchatau sunAtAdibhyaH' iti Thak / sunAtAn pRcchatIti vigrahaH / atra "muskhaM pratimusaM garbhaslAvamarzopasaMhatiH' iti prasiddhakramapAThAnAM mukhAdInAM paJcAnAM nATakasandhAnAM sarvAtmanA vyutkrameNa nyasanam / gamyotprekSAsaMkarNimiti ca vizeSaH // yamaniyamAsanadakSaprANAyAmA hare bhvtpaaripdaaH| pratyAharanti yamabhaTagRhItamapi nAmadhAraNAdeva // 1808 // he hare! anenabrahmANamindraM rudraM ca yanaM varuNamevaca / prasahya harate ysmaattsmaaddhriritaaryte|| ALANKARA-III. 31
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 alaGkAramaNihAre ityuktaprakAreNa yamopasaMharaNazaktimattA prakRtArthopaskAriNI ghotitA / 'hariharati pApAni' ityuktapApanirAkaraNazaktatA ca / tava pAriSadAH sunandanandaprabhRtayaH pAriSadyAH / taanvishinssttiymetyaadinaa| yamasya samavartinaH niyamaH niyamanaM 'pAtakino matsakAzamAneyAH' ityAjJA tasya asane nirAse dakSaH prANasya zakteH zaktiH parAkramaH prANaH' ityamaraH / AyAmaH dairghya yeSAM te kRtAntakRtAzAnirAkaraNadhurINavipulaparAkramA ityarthaH ! ata eva yamabhaTaiH gRhItamapi naraM ajAmiLatulyamiti bhaavH| tava nAmnaH dhAraNAdeva grahaNAdeva evakAreNa taditaropAyalezasparzaH tasyApi buddhipUrvakatvaM ca vyudasyate / pratyAharanti yamabhaTahastAdAcchidya svavazaM nayantIti bhAvaH / atra ayaM hi kRtaniSo jnmkottyNhsaampi| yadvayAjahAra vivazo nAma svastyayanaM hareH // ityAdipramANazataM smartavyam / atra yogazAstraprasiddhasahapAThAnAM yamaniyamAsanaprANAyAmapratyAhAradhAraNAnAM dhyAnasamAdhivikalAnAM krameNa nyasanam // yathAvA madhurAM giraM ramAyAzzRNvankAMcidatha bhavadavaM tInaM tvam / suguNamayo dhyAturme zamaya dRzA nAtha kAlikAzItalayA // 1809 // ___ madhurAM 'kimevaM nirdoSaH ka iha jagati' ityAyuktaprakAratayA'tiramaNIyAM kAMcit yAMkAMcit na tu bhUyalIpiti bhAvaH / tAvataiva tatparantrasya tava cittaprasAdassukara iti bhAvaH / ramAyAH tvadavAptipuruSakArabhUtAyA iti bhAvaH / giraM zRNvan atha zrava
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ ratnAvaLIsaraH (77) NAnantarameva he nAtha ! suguNamayaH kAruNyavAtsalyAdiguNapracuraH tvaM kAlikA megharekhA seva zItalA tayA dazA dhyAtuH me tIvraM ugraM bhavadavaM zayama / tIvraM zayameti vA yojanA / atra 'ayodhyA madhurA' ityAdiprasiddhasya purIsaptakasya kiMcidvaikalyena kramAtikrameNa ca varNanam // 243 - yathAvA zubhabhA ratIzajananI jaladhibhavA nIrajAtavanabhavanA / krodhavazacIravAsazzApadhvastendravibhavadA jayatAt / / 1810 / / atra purANAdau sahapaThitAnAmapi bhAratIbhavAnIzacInAM kramaprasiddhirahitAnAM nyasanam // yathAvA vidhivAmadevavanitAvinutau subhagau tamovijayanipuNau / caraNau mUrdhni nidhattAM mamAbdhijA bAlikA'tisukumArau // 1811 // ityalaMGkAramaNihAre ratnAvaLIsaraH saptasaptatitamaH . atra- vasiSTho vAmadevazca jAbAliratha kAzyapaH / kAtyAyano gautamazca suyajJo vijayastathA // iti prasiddha sahapAThAnAmapi kramaprasiddhividhurANAM vAmadeva gautamavijayajAbAlInAM caturNI varNanam //
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244 alaGkAramaNihAre atha tadguNasaraH (78) svaguNasya parityAgAttadguNo'nyaguNagrahaH / svaguNasya parityAgapUrvakaM svasannihitavastvantarasaMbandhiguNagrahaNaM tadguNaH / tasya guNo'syAstItyanvarthasaMjJo'yam // I yathAvA indIvarasuSumAbharamandIkRtinipuNatAvakAGgarucA / raJjita iha vRSagirirayamaJjananAmAnurUpamullasati / / 1812 // yathAvA marakatanibhanijarucivicchuritaM garuDaM janA - samArUDham / sakalaM jagadvijetuM zukamadhirUDhaM smaraM harimajAnan // 1813 // yathAvA adhararucA'dho'ruNatamamasitamuparyakSitArakArucibhiH / nAsAmauktikametadbhAsA guJjAyate'mba bhavadIyam // 1814 // yathAvA sarasi nivizamAnAyAM salilavihAre hiriNyavarNAyAma | tvayyApaH praNayanti zrutikathitaM svaM hiraNyavarNAtvam // 1815 //
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ 246 pUrvarUpasaraH (09) mmmmmmmmm ___'hiraNyavarNAzzucayaH' ityAdizrutyuktaM hiraNyavarNAtvamityathaH / eSUdAharaNeSu svaguNatyAgapUrvakAnyaguNagrahaNaM spaSTameva / Aye samAlaMkAreNa dvitIye bhrAntimatA tRtIye upamayA turIye gamyotprekSayA cAyaM pariSkRta iti parasparaM vailakSaNyaM bodhyam // ityalaMkAramaNihAre tadguNasaro'STasaptatitamaH. atha pUrvarUpasaraH (79) svaguNasya punaH prAptiH pUrvarUpamitIryate / pUrva svaguNatyAgena gRhItAnyaguNasya punijaguNaprAptiH pUrvarUpaM nAmAlaMkAraH // yathAvAjaladheradhirUDhAyA hRdayaM svarucA zriyo'tinailyajuSaH / vailakSyaM vIkSya hariya'dhAdyathApuramimAM svamaNibhAsA // 1816 // vailakSyaM hiraNyavarNAyA api mama vallabhahRdayapariSvaGgasa_meNa niratizayo nIlimA samajanIti pAvizeSaH / svamaNeH kaustubhasya bhAsA imAM zriyaM yathApuraM pUrvavadeva hiraNyavarNA vyadhAt / na cAtra hiraNyavarNatvena zrutAyAzzriyaH pItavarNatayA kaustubhabhAso'ruNatayA ca vibhinnatvAtkathaM pUrvarUpaprAptiriti vAcyaM, pItAruNavarNayoraikyavarNanasya kavisamayasiddhatvAt / tathAcoktamalaMkArazekhare
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ 246 alaMkAramaNihAre kavisaMpradAyaratne SoDazamarIcau--'kamalAsaMpadoH' ityupakramya 'nIlalohitayossvarNaparAgAgnizikhAdiSu' ityuktvA 'aikyamevAbhisaMhitama' ityantena // yathAvA-- nIlAyitaM nijarucA vyAlAcalanAtha mauktikAkalpam / urasi tava dhavalayantI sarasijanayanA smitaiH kriyAtkuzalam / / 1817 // udAharaNadvaye'pi pUrva parityaktasya svaguNasya punaH prAptisspaSTaiva // ayameva tadguNa iti kecidvayavAhArSuH / tanna caturazraM, atra tadguNAnavakAzAt / svaguNatyAgenAnyadIyaguNaparigrahe hi tasya pravRttiH / na ceha tatsaMbhavaH zriyo mauktikAkalpasya ca prathamaM svaguNatyAgenAnyadIyaguNagrahaNasadbhAve'pi pazcAt svaguNatyAgAnyadIyaguNagrahaNayorabhAvAt / ataeva svaguNatyAgAditi tadguNalakSaNe svaguNetyatra samAsAntahitaguNaguNisaMbandhamAtramAgantukAnAgantukasAdhAraNaM vivakSitam / tatazca 'vibhinnavarNA garuDAgrajena' ityAdau gRhItasyAruNavarNasyApi svaguNatayA tatparityAgenAnyadIyaguNasvIkArasadbhAvAttadguNa eveli nirastam / tathA'pi svakIyasyaiva guNasya prAptayA anyadIyaguNAbhAvena tadguNasya durvacatvAt / kiM ca ayameva tadguNa ityukte 'padmarAgAyate nAsAmoktikA te'dharatviSA' ityAdiprasiddhatadguNAlaMkArodAharaNeSu tadguNAlaMkAro na syAt / na ceSTApattiH, anubhavasiddhAyAzcamatkRte. niravalambanatApattorati dik // yattu syAdvikRte'pyarthe pUrvAvasthAnuvartanam / pUrvarUpaM tamapyAhuralaMkRtivizAradAH //
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUrvarUpasaraH (79) 247 pUrvAvasthApekSayA vijAtIyatA prApte'pyarthe pUrvAvasthAnuvRttirapi puurvruupmlNkaarH|| yathAvAcitramidaM tvatkRpayA bandhavimokSaM gato'pi padmAkSa / prApnoti mahAzuddhaprakRtiguNAmocanaM yadAtmA'yam // 1818 // ayamAtmA jIvaH tvatkRpayA bandhasya prakRtisaMbandhasya vimokSaM gato'pi mahAzuddhAH atimAtrAzucayaH ye prakRterguNAH tamaHprabhRtayaH teSAM AmocanaM bandhaM prApnotIti citram / tattvaM tu mahAzuddhAH ativelanirmalAH ye prakRtiguNAH svabhAvaguNAH apahatapApmatvAdayaH svAbhAvikA guNA ityarthaH / 'prakRtirguNasAmye syAdamAtyAdisvabhAvayoH' iti medinii| tai: amocanaM avinAbhAvaM AmocanaM saMbandhaM vA prApnoti AvirbhUtasvAbhAvikaguNASTako bhavatItyarthaH / atra bandhamokSeNa pUrvAvasthAto vilakSaNasya pratyagAtmanaH zleSamahinA mahAzuddhaprakRtiguNAmocanarUpapUrvAvasthAnuvRtterlakSaNAnugatiH // yathAvA jagatAM savitastAvakadivyAlokena tamasi gaLite'pi / bhUyo'pi sattamazzrI jatAmanuvartate vicitramidam // 1819 // he jagatAM savitaH jagajanaka! pakSe jagatAmityetat bhajatAmityasya vizeSyatayA yojyam / he savitaH bhAno! tAvakena divyena Alokena darzanena tejasA ca / tamasi azAne tadupalakSitaprakRtI vA / anyatra timire vigaLite'pi bhUyo'pi bhajatAM sattamasaH adhi
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaGkAramaNihAre kAjJAnasya atizayitatimirasya ca zrIH vibhavaH anyatra sattamA atizobhanA 'sattamazcAtizobhane ' ityamaraH / zrIH jJAnAdisaMpat muktaizvarye vA anuvartate / atrApi zleSamahimnA tamasi gaLite'pi tadanuvRttirdarzitA // 248 yathAvA prAgamba tava kaTAkSAdyeSAM kaNTheSu sataraLAhArAH / pazcAdapi hantAsaMsteSAM kaNTheSu sataraLA hArAH // 1820 // he amba! tava kaTAkSAtprAk kaTAkSaprasaraNAtpUrva yeSAM janAnAM kaNTheSu gaLabileSu sataraLAH taraLayA yavAgvA sahitAH AhArAH nihInAbhyavahArA ityarthaH / Asan pazcAdapi tvatkaTAkSaprasareNa saMpadutkarSalAbhAdanantaramapi teSAM kaNTheSu sataraLAhArAH uktAbhyavahArA eva / pakSe grIvAsu sataraLA: madhyamaNisahitAH hArAH muktAvaLyaH Asan / hantetyAzcarye ' taraLaM caJcale Sidve bhAsvare'pi triliGgakam | hAramadhyamaNau puMsi yavAgUsurayosstriyAm ' iti medinI / atrApi sataraLAhArA iti zleSeNa pUrvAvasthAvRttirdarzitA // yathAvA -- dazamukhazamanAtcidivakSobhe dazarathasutena zamite'pi / saMkulitA dyaurbata madavizRGkhalairAvaNonaTavilAsaiH // 1821 // dyauH svargaH madena vizRGkhalaiH nirargalaiH rAvaNasya dAzAnanasya udbhaTavilAsaiH saMkulitA saMbAdhitA / pakSe madena vizRMkhalaH viga
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUrvarUpasaraH (79) 249 LitanigaLa: airAvaNaH airAvataH tasya udbhaTavilAsaiH dazamukhAvasthAnAvasare tahordaNDapratApazoSitamadatayA'vasthita airAvatastasminnastamite prarUDhamadatayA nirargaLapracAro'janIti bhAvaH / atra dazamukhazamane'pi divaH pUrvAvasthAnuvRttizzleSojIvitA // yathAvA asamAdhika eva bhavana purA murAre'tha tava padaM prepsuH| dadhadapi samAdhimuccairasamAdhika eva bhavati bata manajaH // 1822 // asamaH Adhiryasya saH avidyamAnassamAdhirthasya sa iti ca / asamAdhika eva asahazAdhiyukta eva / samAdhirahita eva / nissamAbhyadhika eveti ca / atrApi asamAdhikatvarUpapUrvAvasthAnue. ttizzleSagarbhitA // yathAvApravisarati tava kaTAkSe vizrANayate'namamba suguNo yH| api tasminvikale bata vizrANayate'nameSa suguNatayA // 1823 // he amba! tava kaTAkSe pravisarati sati yaH pumAn suguNaH sa zlAghyassa guNI dhanyassa kulInassa buddhimAn / sa zUrassa ca vikrAnto yaM tvaM devi nirIkSase // ityuktarItyA kalyANaguNavAn san annaM vizrANayate vitarati 'zraNa dAne' caurAdikAdasmAtsvArthe NyAntAllaT / eSa pumAn tasmin tava kaTAkSe vikale'pi svasmin parAvRtte'pi suguNatayA ALANKARA__III. 32
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 alaMkAramaNihAre annaM vizrANayate / batetyAzcarye / parihArastu guNasya sUdasya bhAvaH guNatA suSTu guNatA sugunntaa| pAkAzakSitasUdatvamityarthaH tayA 'guNo mauAmapradhAne rUpAdau sUda indriye / tyAgazauryAdisa. svAdisaMdhyAdyAvRttirajjuSu' iti medinI / annaM vizrANayati visrAvitA zrANA yAvAgUH yasya tattathoktaM karoti paragRhe annavisrAvayitA pAcako bhavatIti bhAvaH // 'yavAgUruSNikA zrANA' ityamaraH / atrApi pUrvAvasthA'nuvRttizzleSeNa varNitA // yathAvAkazcivijAgragaNyo manuSyadharmAdhikazriyaM shaure| avalambya tava kaTAkSAyassukhago'bhavatkila vicitram // 1824 // vijAgragaNyaH vihagazreSThaH viprAgraNIH kucela iti tatvam / manuSyadharmaiH manujadharmaiH adhikAM kuberAdapyadhikAmiti vastusthitiH bhUyaH punaH sukhagaH zobhano vihagaH bhUyaH bhUri yat sukhaM tadgacchatIti tathokta iti vaastvaarthH| abhvt| kiletyaiti|| spaSTamanyat / atrApi pUrvAvasthA'nuttirdazitA // yathAvAvidhvastadazamukhazrIvibhISaNavazaMgatA'pi bata laGkA / abhivRddhabahumukhazrIrAsIdraghuvIra tejasA bhavataH // 1825 // - abhivRddhA bahumukhasya dazAnanasya zrIH yasyAH nAnAvidhA samRddhirasyA iti tu tttvm| sarva prAgvat //
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUrvarUpasaraH (79) 251 yathAvAviparItadazAyAmapi viziSTavarNA girAM tava smaanaaH| sArasarasAssudhAmbudhisute na jahati svavarNaparipATIm // 1826 // ___he sudhAmbudhisute! idaM tadvAcomAdhuryAtizayaM dyotayitum / viziSTaH zreSThaH varNaH yeSAM te brAhmaNavarNA ityrthH| prazastAkSarA iti tu tattvam / ataeva tava girI samAnAH mAnasahitAH tvadvAcA bahumAnitA iti yAvat / mAdhuryeNa tvadvAktulyA iti tattvam / sArasarasAH padmarasAH makarandAH, sArAH zreSThAH sarasAzcetyapyupaskAryam / ataeva viparItadazAyAM dharmaviparyAsasamaye'pi svavarNaparipATI brAhmaNavarNocitakramaM na jahati / yathApurameva vartanta iti bhAvaH / vastutastu prAtilomyena paThanAvasare'pi svavarNAnAM nijAkSarANAM paripArTI anukrame na jahati / sArasarasA ityasyAnulomavilomapaThanayostulyAnupUrvIkatvAditi bhAvaH / atra pUrvAvasthAnuvRttizzabdArthatAdAtmyamUlakazleSojIviteti vizeSaH // yathAvA nikhilajagaccheSiNa iha saMprati zaurabhavan sdaadaasH| naikyaM bhajetkadA'pi pratIkamakto'pi tAhageva syAt // 1827 // nikhilajagaccheSiNaH zaureH saMprati adhunA etadehasaMbandhitAdazAyAmiti yAvat / sadAdAso bhavan janaH dAsabhUtAssvatassarve hyAtmAnaH paramAtmanaH / ato'hamapi te dAsa iti matvA namAmyaham //
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 alaMkAra maNihAre ityAdipramANAditi bhAvaH / pratakina avayavena zarIreNeti yAvat / mukto'pi pratIkAnmukto'pIti vA / etaddehaprahANapUrvakaM nizzreyasaM prApto'pIti yAvat / aikyaM tasya bhagavataH abhedaM kadAcidapi na bhajet na prApnuyAt / kiMtu tAhageva tatsadRza eva syAt / 'niraJjanaH paramaM sAmyamupaiti ' iti parama sAmyazzravaNAt / anena - yathodakaM zuddhe zuddhamAsiktaM tAhageva bhavati / evaM munervijAnata AtmA bhavati gautama // iti zrutyartho varNitaH / asyAzzruterayamarthaH -- zuddhe zuddhaM jalaM prakSiptaM tatsadRzameva bhavati na tu kiMcidapi visadRzam / evaM manananididhyAsanazIlasyAtmA'pi paramAtmasadRza eveti na tvabhedaM prApnoti tAdRkchabdazravaNAt / tAdRk chandastatsadRzavAcI / sAdRzyaM ca bhedadghaTitameveti / kiMca tAhageva sadAdAsa eva syAt na tu svayaM sarvazeSIti bhAvaH / pakSe sadAdAsazabdaH pratIkaM pratipratilomaM yathAsyAttathA 'pratikUle pratIkaM syAt' ityamaraH / ukto'pi paThito'pi tAdRgeva sadAdAsa eva syAt na tu vibhinnA nupUrvIka iti bhAvaH / atrApi pUrvAvasthAnuvartanaM pUrvavadeva / iMda pUrvarUpaprakAradvayamapi jayadevopajJam // ityalaMkAramaNihAre pUrvarUpasara ekonAzItitamaH . athAtaguNasaraH (80) ataguNaM saMgatAnyaguNAnaGgIkRtiM viduH / guNavatsannidhAvapi tadIyaguNAnaGgIkAro 'tadguNAlaMkAraH //
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ atadguNasara : (80) 253 yathA vidalita valaripumaNivarakAnte phaNizailanAthahRdayAnte / api satatakRtanivAsA nAsAdayase'mba kiMcidapi nailyam // 1828 // yathAvA zucitara phaNivararucibharazoNaphaNAmaNimarIcinicayena | niculitarucirapi nitarAM phaNizayana jahAsi nAsitatvaM svam / / 1829 // yathAvA parihitamapyanavarataM pItAmbaramambujAkSa bhavatedam / na jahAti pItatAM svAM paridadhadapi tadbhavAnasitatAM ca // 1830 // yathAvA - api kamalAnilaya hare tvadrucikamalArucI mitho miLite / pravivikte eva bhRzaM bhAto yamunAsarasvatItulye / / 1831 // atrAdyodAharaNe paraguNAgrahaNaM zAbdam / svaguNatyAgAbhAva arthaH / anantarayorudAharaNayoH svaguNatyAgAbhAvazzAbdaH / para guNAgrahaNaM tvArtham / anayorapi dvitIyodAharaNe pItAmbarabhagavatoH te parasparamiti vizeSaH / turIyodAharaNe tUbhayamadhyArtha mityavadheyam //
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254 alaGkAramaNihAre ___na cAnyaguNenAnyatra guNodayAnudayarUpAbhyAmullAsAvazAlaMkArAbhyAM tadguNAtadguNayogatArthateti vAcyam / ullAsAvazAlakSaNaghaTako guNazabdo dossprtyniikvaacii| anyaguNenAnyatra guNodayAnudayau ca na tasyaiva guNasya saMkramAsaMkramau / kiMtu sadAcAryopadezena sadasacchAtrayorbodhodayAnudayavattadguNajanyatayA saMbhAvi. tyorgunnaantryorudyaanudyo| tadguNAtadguNayostu guNazabdo ruuprsgndhaadivaaaacii| tatrAnyadIyaguNagrahaNAgrahaNe ca raktasphaTikavasanamAlinyAdinyAyenAnyadIyaguNenaivAnuraJjanAnurajane vivakSite tathaiva ca darzitAnyudAharaNAni / evaMca pradarzayiSyamANe udAharaNe naatdgunnaalNkaarH| kiMtvavajJAlaMkAra eva // __ zatakoTito'pi zatakoTyadhikakaThore phaNIndragirizikhare / nivasannapyaviratamiha naiSThya nAtha nAnaSe kApi // 1832 // atra kaThoratArUpaguNasyAnuparajakatvAttadanaGgIkAro naatdgunnH|| yathAvAnihitA'pi vidhau prasabhaM na hi tAdRzazuddhimeti capalA dhIH / vRddhA'pi samAnatayA na sairibhI bhajati saurabhIvRttim // 1833 // vidhau bhagavati candre ca / nihitA'pi dhIH tAhazI tatprA. pyanuguNAM vidhusadRzIM ca zuddhi naimalyaM vijAtIyapratyayAsaMvalitatvamiti yAvat / pakSe dhavalimAnaM naiti hi| kuta ityatrAhacapaleti / capalatvAdeveti bhAvaH / samAnatayA vRddhA'pi saura
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ atadguNasaraH (80) 255 bhIbhissahAbhivRddhA'pi sairibhI mhissii| jAtilakSaNo GIS / saurabhI surabhiH gauH suradhenurvA 'surabhirgavi ca striyAm' ityamaraH tasyA iyaM saurabhI, aNNantalakSaNo DoS / tatsaMbandhinI vatsatarI tasyAH vRtti sthitiM na bhajati / vatsataryA eva vRtti na bhajati kiMpunassAkSAtsurabhittimiti bhAvaH / pakSe samAnatayA saurabhIzabdena saha tulyatayA vRddhA vRddhasaMjJAM prAptA'pi ubhayorapyacAmAdevRddhatvAt 'vRddhiryasyAcAmAdistavRddham' itighanuzAsanam / sairibhI sairibhIti zabdaH / arthagatastrItvasya zabde AropaH / saurabhIvRtti saurabhIzabdasya sthitiM na bhajati / ubhayorapi zabdayovRddhatve'pi tayoranyonyaM vijAtIyatvAditi bhAvaH / kiMca sairibhIzabdaH saurabhIzabdasya vRttiM na bhajati / surabhariyaM saurabhIti taddhitavRttimattvAttasya, 'svasya ca kevalarUDhatayA tAdRzavRttimattvAbhAvAditi bhAvaH / atra dRSTAntarUpo mahAvAkyArthaH, bimbapratibimbabhAvApannatvAt / tatra dArTAntikavAkyArthaH vidhuprabhRtizabdapratipAdyabhagavaJcandrAdirUpArthadvayazleSabhittikAbhedAdhyavasAyAnuprANitAtadguNAlaMkArarUpa ev| dRSTAnta. vAkyArthastu pUrvoktarItyA'vazAlaMkArarUpa iti pUrvodAharaNebhyo vicchittivizeSaH // atra guNagrAhakApekSayA sannihitasya guNavata utkRSTatvasamatvAbhyAM dvaividhyamiti sarvasvakAraH / tasyAyamAzayaH-apakRSTasaMbandhiguNAgrahaNasya svAbhAvikatvena vaicitrayAnAdhAyakatvAdana: lakArataivetyapakRSTatvena tRtIyaH prakArastu na saMbhavatoti / anye avAntaracamatkAravizeSavirahAt dvaividhyamApi neti vadanti / yadyapi guNavadvastusAMnidhyalakSaNakAraNasadbhAve'pi guNAnudayasyAvazAlaM. kArAtadguNayosmadbhAvAdimau vizeSokito nAtiricyate 'kAryA
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258 alaMkAramaNihAre janirvizeSoktissati puSkalakAraNe' iti tatsAmAnyalakSaNAkrAntatvAt / tathA'pi ullAsatadguNapratidvadvinA vizeSAkAraNAlaMkArAntaratayA parigaNitAvityAhuH // . ityalaMkAramaNihAre tadguNasaro'zItitamaH. athAnuguNasaraH (1) svasajAtIyaguNavadanyasAMnidhyato yadi / utkarSaH pUrvasiddhasya guNasyAnuguNaM hi tat // svsmaangunnvdnysaannidhaanaatpraagvidymaansvkiiygunnotkrssvrnnnmnugunnaalNkaarH| ayaM ca jayadevopakramam // yathAvA saMsiddhita indIvarasaMsaddhitaruci tato'anenAktam / triguNAjanamiva ramaNAvalokane tadrucAmba tava nayanam // 1834 // saMsiddhitaH svabhAvataH 'saMsiddhiprakRtI same' ityamaraH / indIvarANAM saMsat sabhA samUhaH tasyAH hitaM tatsadRzamiti yaavt| atra prakRtyaiva siddhasya lakSmInayanazyAmalinaH aJjanAdinA utkrssH|| ythaavaanvpdmraagkaanyciichvimsRnnitknkvsnjnitrucaa| churitaM tava jagadamba sphurati vapurdivyamatipizaGgantayA // 1835 // ityalaMkAramaNihAre anuguNasara ekAzItitamaH.
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ mIlitaMsaraH (83) 251 atha mIlitasaraH (82) na dRzyate bheda eva sAdRzyAdyadi mIlitam / sahazayorvastunossAhazyA dAnabhivyaktau mIlitaM naamaalNkaarH|| yathAkAJcanyanulepanAmaha kAJcanagaure muhustava kpole| vidadhAnaM tadadarzanakhinnaM svinaM pati hasasi padme // 1836 // he padme ! kAzcanI haridrA 'nizAkhyA kAJcanI pItA haridrA' ityamaraH / taccUrNamiti yAvat / tasyAH anulepanaM pariNayotsavAdAviti bhAvaH / kAJcanagore tava kapole muhuH vidadhAnaM tasyAnulepanasyAdarzanena sAvayAdvivicyAgrahaNena khinnaM tathaiva mama prayAso'janIti khedazAlinaM ataeva svinaM patiM hasasi / atra kamalAkapolaphalakaharidrAcUrNAnulepanayoauraguNasAmyA dAnadhya - ghsaayH|| yathAvA zyAmalavikasitakuvalayakomalarUpe nisargasurabhiNi te / alike murahara mRgamadatilakamidaM kena nAma jAnIyAm // 1837 // atra zyAmalimasaurabhAbhyAM zrInivAsaphAlamRgamada tilakayossAmyAjhedAnadhyavasAyaH // ALANKARA-III
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258 alaGkAramaNihAre prAcAM mate tvevaM lakSaNam - -- dhIyate vastutulyena liGgena nijenAgantukena vA / pivastunA cenmIlitaM tadudAhRtam // yatra prabalena kenacidvastunA svAbhAvikenAgantukena vA svanigUhyavastvantarasAdhAraNena svagatena tulyena liGgena cihnana vastvantaraM pidhIyate nigUhyate tatrobhayatrApi mIlitaM nAmAlaMkAraH / vastudvayasya lakSaNasAmyAttayoH kenacidbalIyasA tadanyasya svarUpatirodhAnaM mIlitamiti niSkarSaH / na cAtra 'tATaGkavajrarucibhara' ityAdivakSyamANAtsAmAnyAnna vailakSaNyamiti vAcyaM, yatra vastudvayasya liGgasAmye sati tayormadhye kenacidbalinA tadanyasvarUpameva tirodhIyate tatra mIlitaM yatra tu svarUpapratItAvapi guNasAmyAdbhedatirAdhAnaM tatra sAmAnyamiti vailakSaNyAt // yathA- kAkutsthasya nisargAdaruNimakAnte vilocanayugAnte / krodhodayaM nadInAM nAtho nAvidadatazciraM stabdhaH || 1838 // yathAvA lakSmyAH kapolaphalake nisargagaure hiraNyavarNAyAH / praNayAdroSo yo'janyathokSajenApi sa kila nAjJAyi // 1839 // yathAvA smitalalitaM tava vadanaM svata eva vikAsi
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAnyasaraH (83) 259 tAmarasanayanam / kRtapadamapyamba svayi kuta eva nateSvanugrahaM vidyAm // 1840 // ataeva stabdhaH svAtmAnamapradarzayannavasthita ityrthH| atrAce kAkutsthahagantena svasya naisargikeNa svanigRhyakrodhodayasAdhA. raNena cAruNimarUpeNa liGgena krodhodaya Agantuko nigRhyate / dvitIye tu zrIkapolaphalakena svasya svatassiddhena svagopanIyaroSasAdhAraNenAruNyena liGgenAgantuko roSo nigRhyate / tRtIye tu zriyo vadanana svasya svAbhAvikena svanigRhitavyAnugrahasAdhAraNena smitalalitatvAdinA liGgena svAbhAviko'nugraho nigRhyata iti vizeSaH // yathAvA___ dhanuSi ravAvuSasi hariM vRSazikhariNyaJcatAM saromAJcam / bhaktiH kRtAspadA'pi vyaktiM nopaiti hadi sakampAnAm // 1841 // atrAgantukahemantasamayajanitapulakakampalakSaNanigUhitavya - sAdhAraNadharmarUpeNa liGgena bhaktiH svarUpata eva tirodhIyate // ityalakAramaNihAre mIlitasaro dvayazItitamaH. atha sAmAnyAlaMkArasaraH (83) na gRhyate vizeSazcetsAmyAtsAmAnyamIritam // anekasya vastunassAmyena yat vyAvartakadharmAnupa lambhaH tatsAmAnyaM nAmAlaMkAraH //
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260 alaGkAramaNihAre yathAvA varSAvanavihRtau ghanavalaye tvAM vRSagirIza jalaghisutA / tAM ca na kAJcanavarNI vidyutsu bhavAvivicya nAgRhNAt // 1842 // mIlitAlaMkAre sarvAtmanA bhedasyaiva sAmAnyadharmanibandhanasya tattadvyaktitvAdivizeSanibandhanasya cAnupalambha:, sAmAnye tu vyaktInAM parasparabhedAvabodhe'pi parasparavyAvartaka dharmAnuphalambhamAtraM sAdRzyAdupanibadhyata iti bhidA / mIlitAlaMkArodAharaNe hi nisargagaurAlakSmIkapolaphalakA devaistvantaratvenAgantukaM haridrAnulepanagauratvAdikaM na bhAsate / sAmAnyodAharaNe tu bhagavalakSmyoghanavidyutozca vyaktyantaratvena bhAnamastyeva / kiMtu ayaM bhagavAn ayaM ghanaH iyaM lakSmIH iyaM vidyuditi vizeSastu nopalakSyate / ataeva bhedatirodhAnAnmIlitaM tadatirodhAne'pi sAmyena vyAvartakAnavabhAse sAmAnyamityubhayorapyanvarthatA // yathAvA madhumathana zlathamalike tavAlakaM tilakamapi jano bhinnam / atimAtrabhidAyAmapi sahasA bahuvarNasAmyato nAvait / / 1843 // he bhagavan ! janaH tava alike lalATe latha: alakaM tilakaM mRgamadatilakaM ca atimAtrabhidAyAM satyAmapi ativelabhede satyapi pakSe avarNativarNAbhyAM bhede satyapItyarthaH / bahu yat varNasya nIlavarNasya sAmyaM tasmAt pakSe bahUnAM lakArAdInAM varNAnAM sAmyAt bhinnaM vizeSavat nAvait / atrAlakatilakayorbhinnayoreva satorvarNasAmyAnna vizeSagrahaNam / camatkArAntaraM tu pUrvasmAdvizeSaH //
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAnyasaraH (83) 261 yathAvA nailyaM ghane'sti mAdhava taulyaM tasyAsti vigrahe bhavataH / naitau vizeSabhAjau jJAtau tAvantatastadRzavarNau // / 1844 // iyaM ghanAgame vane viharantaM bhagavantaM zrInivAsaM prati kasyaciduktiH / he mAdhava ! ghane meghe nailyaM zyAmalimA asti ata eva tasya ghanasya taulyaM bhavataH tava vigrahe vapuSi asti ata eva sahazavarNau tulyavarNI tAvetau ghanabhagavadvigrahau antataH dUraM paryAlocane iti yAvat / vizeSabhAjau vailakSaNyabhAjau na na bhavataH dvayorapi nIlatvAditi bhAvaH / pakSe tAvetau nailyaM taulyamiti zabda tAvetAviti pulliGganirdezo vizeSyakaTAkSeNa / antataH ante sadRzaH varNaH lyamityAkArakavarNaH yayostau / ne tau iti varNAbhyAM vizeSabhAjau vailakSaNyayujau jJAtauM ityarthaH / nailyataulyazabdayostAbhyAmeva vizeSadarzanAdityarthe'pi camatkArI / atrApi pUrvavadeva // prAcAM mate tvevaM lakSaNam - guNataulyavivakSAtaH parasya prastutena yat / aikAtmyamucyate yogAtsAmAnyaM tadudIritam // yatra vastutaH prastutAt bhinnamasya prastutaM guNasAmyavivakSayA prastutAtpRthagapratIyamAnatayA nibadhyate tatra yogAt samAnaguNasaMbandharUpAt sAmAnyaM nAmAlaMkAraH / vastudvayasya pRthak svarUpapratItAvapi guNasAmyAdbhedatirodhAnaM sAmAnyamiti tu nikarSaH H / asya ca mIlitAdvailakSaNyaM tatraiva nirUpitam / tadguNe
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 alaGkAramaNihAre tu svaguNaparityAgapUrvako'nyaguNaparigrahaH / iha tu svaguNamaparityajyaiva tulyaguNAdanyasmAt pRthagavibhAvyamAnateti tato bhidA / yathA- keyUrayugaLakhacitA mAyUrarucirharinmaNIzreNI | haridivyavigraharucA labdhAdvaitA vivicya nAgrAhi / / 1845 / / yathAvA tATaGkavajjrarucibharakabaLitarUpA tavAmba radanALI / nipuNanirUpaNakuzalairapi naiva pRthaktayA janairjajJe || 1846 // atrAdyeu dAharaNe prastuta bhagavaddivyavigraha rucyapekSayA harita guNasAmyAdaprastutagArutmata maNIzreNyAH pRthagavibhAvyamAnatoktA / dvitIye tu aprastutAttATaGkavajrarucibharAt dhavalaguNasAmyAtprastutAyA lakSmIradanAvaLyAH pRthagapratIyamAnatA nibaddheti bhedaH / evaMca etanmate 'padmAkarapraviSTAnAM mukhaM nAlakSi subhruvAm' ityanyadIye padye 'varSAvanavihRtau ' ityAsmAkIne padye ca mukhapadmAdInAM bhedAvabhAse'pi vyAvartakAsphuraNAdalaMkArAntareNa bhAvyam / svarUpAtirodhAnena mIlitAsaMbhavAt bhedAtirodhAnena sAmAnyasyApyasaMbhavAt / yadvA guNasAmyAdvizeSAgraha iti sA - mAnyAlaMkArasAmAnyalakSaNam / vizeSAgrahazca kvacidbhede gRhyamANe kvaciccAgRhyamANe iti kalpayitvA tadavAntarabhedena bhA - vyam / prAthamike ' na dRzyate bheda eva sAdazyAdyadi mIlatam' iti mate--
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ unmIlitasaraH (84) 263 apAGgataraLe dRzau taraLavakravarNA gIro vilAsabharamantharA gatiratIva kAntaM mukham / iti sphuritamaGgake mRgadRzAM svato lIlayA tadatra na madodayaH kRtapado'pi saMlakSyate // prAcInapadye tanmIlitodAharaNe iti dhanuSi radhAvupasi harim' ityAsmAkIne padye ca svarUpatirodhAnasthale svarUpato zAyamAne vastudvaye sAdRzyAdbhedAgrahaNe mIlitamiti lakSaNe abhyupagamyamAne alaMkArAntareNa bhAvyam / sAhazyAdbhedAgrahaNamityetAvanmAtraM mIlitamiti lakSaNAGgIkAre mIlitAvAntarabhedena bhAvyamiti dhyeyam / sarvamidaM kuvalayAnande spaSTam // ityalaMkAramaNihAre sAmAnya sarastrayazItitamaH . 6 athonmIlitasaraH (84) sphUtA samAnaguNayorbhedasyonmIlitaM viduH guNasAmyena bhedAnadhyavasAye prApte kenApi nimittena bhedasphUrtI mIlitapratidvaMdvi unmIlitam // yathA tIre vihRtijuSastava pUre gAtradyutessarati zaureH / tanmilitAM ghumaNisutAM zaiziryeNaiva jAnate gopyaH // 1847 //
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 alaGkAramaNihAre atra nIlaguNasAmyena bhagavahivyavigraharucipUrabhedAnadhyavasAye prApte zaiziryeNa nimittena yamunAyAstato bhedasphUrterunmIlitam // tadguNarItyA bhedAnadhyavasAyaprAptAvapIdaM dRshyte| yathAvAzItadyutividyotaiH zvetadvIpati carAcare nikhile / rAsavilAse mAdhavameNaDazo veNunAdato'nvabudhana // 1848 // atra bhagavatassvanIlimaparityAgapUrvakacandrajyotsnAvizadimaguNagrahaNalakSaNatadguNAlaMkAraprApitabhedAnadhyavasAyopanato veNunAdena nimittena bhagavatastato bhedasphuraNam / anvabughannityatra 'budhir bodhane' ityasmAdbhauvAdikAlaG / idittvAt cleraG / prayogazca-'sa ca kAkutstha nAbudhat' iti // ityalaMkAramaNihAre unmIlitasarazcaturazItitamaH. atha vizeSakasaraH (85) dvayovaidharmyasaMsphUtau tulyayossyAdvizeSakaH / bhedatirodhAnAbhAve'pi sAdRzyAdvizeSAsphuraNe prApte kenacinnimittena vizeSasphUrtI sAmAnyapratidvaMdvI vizeSakaH // tvatkRpayA muktAnAM caturbhujatvAdilakSmaNi samAne / vakSassthitayA lakSmyA tvAM kila nizcinva- . te'bhinavamuktAH // 1849 // yathAvA---
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ vizeSakasaraH (85) 265 atra muktAnAM bhagavatazca bhedatirodhAnAbhAve'pi caturbhujatvena sAhazyAdvizeSAsphuraNe prApte lakSmIsphuraduraskatvena bhagavato vishesssphuurvishesskH|| yathAvA samamasitAsu svarucA kamalAdiSu nAtha divyamahilAsu / sarasijasaurabhavibhavAbhAve padmA tvayA'pi duravagamA // 1850 // . atra bhagavatyAH padmAyAH svaguNatyAgapUrvakabhagavacchayAmAlamagrahaNarUpatadNAlaGkAratyiA divyamahilAntarasAdhAraNe nIli. mani taddhatakamalasaurabheNa vizeSasphUrtiriti pUrvasmAdvizeSaH / imau dvAvapyalaMkArau dIkSitopakrame eva // - prAJcastu-"bhedavaiSamyayoH sphUrtI nAlaMkAradvayaM kalpya kiMtUkAlaMkArAbhAvamAtraM, bhedavaijAtyasphuraNayoH svatassiddhatayA kavipratibhAgocaratAmUlakavaividhyavirahAt / na ca mIlitasAmAnya. rItibhyAM bhedavizeSasphUrtI tadapavAdavarNanakRtavaicitryasadbhAbAdalaMkArAntarakalpanaM yuktamiti vAcyaM, tAvatA vaicitryAbhAvatAdavasthyAt' ityAhuH / paNDitarAjastu imAmanumAne'ntIvayati sma // ityalaMkAramANihAre vizeSakasaraH paJcAzItatamaH. ALANKARA.III. 34 .
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 bhalaMkAramaNihAre athottarAlaMkArasaraH (86) unnItapraznamathavA nibaddhapraznamuttaram / sAkUtamucyate yatra tatrottaramudIritam // ___ yatra uttarAtsAkUtAnnibadhyamAnAtprazna unnIyate tatredamutta ram / na cedamanumAna, pakSadharmatvAdinirdezavirahAt / asakRtpranapratipAdanapUrvakaM sAkUtamuttaraM dvitIyam / idameva gUDhottara miti vyavahriyate / yathA lakSitaM kuvalayAnande-'kiMcidAkUtasahitaM syAnaDhottaramuttaram' iti / nayaM parisaMkhyA, tadvadatra byavacchedyavyavacchedakabhAvasyAvivakSitatvAt // tatrAdyaM yathAtata ita iha saMbhramataH kuta iva vicinoSi nandasuta gAM tvam / kALindItaTakuLe kAmaM dIvyati hi tatra sulabhaiSA // 1851 // idaM svayUdhAccyutAM gAM vicinvantaM bhagavanta nandanandanaM prati taM kAmayamAnAyA gopakAminyA uttaraM kAlindItIranikuo'stu svaacchndymaavyorityaaktgrbhm| gopapraznotronnItaH / gAmapRSTAyA gavAvasthAnakathanasyAyogAt // dvitIyaM yathA kiM cintayase bhadre kiM tvayi kathanena zAmyati mmaitt| brUhi tathA'pica zRNuyAmavidanniva kRSNa pRcchasi vicitram // 1852 //
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarasara : (83) kiM cintayase bhadre iti kAMcigopalalanAM prati bhagavataH kRSNasya praznaH / kiM tvayItyAdi tasyA uttaram / atrAyasya praznasya cintAhetuM cedvadasi tadA pratikariSyAmIti vyaGgayam / uttarasya tu upabhogena vinA kevalapraznottarAbhyAM kaH pratIkArassyAditi / dvitIyasya tu praznasya jJAta eva tvadabhiprAyaH / athApi tvadvadanAttaM zuzrUSeyetyabhisaMdhyudghATanam / uttarasya tu jJAta eva tvayA madabhiprAyaH kiM punaHpunaH praznakAlayApaneneti / unnItaprazne sakRduttarasya cArutvaM, nibaddhaprazna tu praznottarayorasakRdupanyAse tat / ayaM cottarAlaMkAro dvividho'pi praznottarayeAranyatarasyobhayorapi sAbhiprAyatvena nirabhiprAyatvena ca caturvidha ityaSTadheti prAJcaH / ta prAthamike 'tata itaH iti padye unnItaH praznaH kiM gaustvayA madIyA dRSTetyAkArakacaturasArvabhaumeNa bhagavatA kRSNena vakrA vaiziSTyAtsaMbhogarUpeNAbhiprAyeNa garbhitaH / uttaramapi tenaivAbhiprAyeNa garbhitam / evaM nibaddhaprazne 'kiM cintayase' iti padye'pi praznottarayeorubhayorapi sAbhiprAyatvam / evamanyatarasAbhiprAyaprabhedA apyudAhAryAH // 267 praznottarayorubhayorapi nirabhiprAyatve unnItapraznamuttaraM yathAiha vA'muSminvA tvaM bahusukhamadhigamya vastumicchAsacet / vRjinapathaM vijahRdimaM bhujagagirInduM bhajasva nizzaGkam // 1853 // vRjinapathaM kuTilamArga duritasaraNi vA / atra kasyacidvitaiSiNaH puruSasya kaMcitpumAMsaM pratyuttareNa tatkartRkasvahitAnuzAsanaprazna unnIyate / tAdRzapraznamantareNa hitAnuzAsanAyo.
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 alaGkAramaNihAre gAt / atra praznottarayorubhayorapi nirabhiprAyatA, yathA'vasthitArthajJAnanivedanaparatvAt // yathAvA bhagavadbhAgavatArcanahetostRNamapi na jAtu vitareyam / iti yadi kRtaH paraH paNa eSa hi kRpaNaH kadaryaparyAyaH / / 1854 // iti paraH atizayitaH paNaH kRto yadi yenaiva pratijJA kRtetyarthaH / eSa hi ayameva kRpaNaH ito'pyanyaH kaH kRpaNa iti bhAvaH / amumeva vizinaSTi - kadaryeti / aryo vaizyaH 'ayessvAmivaizyayoH' iti nipAtito'yam / kutsitazcAsAvaryazca kadarthaH ' ko kattatpuruSe'ci' iti koH kadAdezaH / tasya paryAyaH sa evAyaM rUpAntaramApanna iti bhAvaH / vaizya eva nisargataH kRpaNaH tatrApi kutsitatve tasya kArpaNyaM kimu vaktavyamiti bhAvaH / pakSe paNaH paNazabdaH kRtaH kRvarNAt AdyAditvAtpaJcamyAstasiH saH paraH anantarabhAvI yadi eSa eva kRpaNaH kRpaNazabdaH kadaryaparyAyaH kadarya zabdaparyAyatayA paThitaH / ' kadarye kRpakSudrArkapacAnamitaM pacAH' iti / atra kaH kRpaNa iti prazna unneyaH / praznottarayordvayorapyanAkUtatvaM ca pUrvavadeva upadarzitacamatkArastu vizeSaH // tatraiva nibaddhapraznamuttaraM yathA gantavyaH ko'higirirmantavyaM kiM vRSAdripaticaritam / nantavyaH ko'bjAkSo rantavyaM caitadabhimate deze / / 1855 //
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarasaraH (86) 269 yathAvAdhyeyaM kiM brahma paraM jJeyaM kiM tatsvarUparUpaguNam / geyaM kiM tasya yazaH peyaM kiM tadabhidhAnanibhamamRtam // 1856 // . . svarUparUpaguNamiti samAhAradvaMdvaH / AbhidhAnamiti nibho vyAjo yasya tat / atra sarva praznA nibaddhAH / praznottarayorubhayorapi pUrvavanirabhiprAyataiva // ___ kA tvaM kA vA kiM tava gacchasyekAkinIti pa. cchAmi / tvaM kila bahusAhyakaraH pRcchati govinda veni tava vacanam // 1857 // .. ___ atra kA tvamiti kRSNasya prshnssvopbhogaarhtaabhipraaygrbhH| kA vA kiM taveti gopakAminyA uttaraM kiM vRthApraznamAtreNetya. bhiprAyagarbham / gacchasyekAkinIti pRcchAmIti punaH kRSNasya praznastu svAcchandyasaukaryAbhiprAyakaH / tvaM kiletyAdisopAlambhottaraM tu tvaM kevalavAyatracapalaH na tu svairavihArasAhasika ityabhiprAyagarbham / idaM ca padyaM caturNAmapi nibaddhapraznabhedAnAmudAharaNatAmahati vaktRvaidagdhyAvaidagdhyavyavasthayeti // atra jagannAthaH-alaMkAre hyasmin praznottaragatamasadupanibaddhatvaM jIvAtuH, tathaiva camatkArodayAt / tena sakRtpraznasya sakRduttaraM nAlaGkArabhUmiH / na cInItapraznottare avyAptiH / unnItasya praznasyaikatvAdanupanibandhAzcottarasyApyekatvAditi vAcyam / praznagatamunnItatvamatrottareNAkSiptatvaM na vivakSitam / kiMtu praznottaraparaMparAyAM prAcInottarazravaNajanyatvamAtramityabhANIt //
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ 270 alaGkAramANihAre yathA kka gamiSyasyahizailaM kiM tatrAstyadbhutaM paraM tatvam / tatkIhak sazrIkaM kA zrIryasyA vibhUtirakhilamidam // 1858 // __ atraH kiM tatrAstIti praznaH ahizailamityuttarazravaNAdudgata ityunnIta ucyte| AdyaH praznatsvanunI to'pi uttarotthApanArtha nibaddha iti / evaMcAsminmate prAgdarzitAnyunItapraznodAharaNAnyanudAharaNAnyeva / alaMkArasyAsya dvaividhyamapi na praznasyonnItatvanibaddhatvAbhyAM, kiMtUnnItatvAnunnItatvAbhyAM jJeyam / vastutastu praznottarayorAkUtagarmatve tAvataiva cmtkaaraannaaskRdupaadaanaapekssaa| AkUtavirahe tu, asakRdupAdAnakRtazcamatkAro'pekSyate nibddhprshne| AkSiptaprazne tu praznAkSepakRtaM camatkAraM yadi manyante sahadayAH tadA sakRdupAdAne'pyalaMkAratvamastu // tatra nivaddhaprazne praznasya sAkUtatve sakRdupAdAne'pi camakAro yathA sallapasi cetsamukhi te vadanAtkiM mauktikAni vigaLanti / sallApaM nAgarakaM vallavyo vayamimAH ka vidmo'Gga // 1859 // ____ atra sallAsi cedityAdipraznaH bhagavatA nandanandanena kRtassaMbhogAbhimukhyasaMpAdanAkUtagarbhaH / sallApaM nAgarakamityAdikamuttaraM tu RjubuddhayA vallavyA dattatayA nirAkUtameva / vadanAka mauktikAni vigaLantIti lokoktiH //
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarasara : ( 86 ) tatraivottarasya sAkUtatve sakRdupAdAne camatkRtiryathAlabhyeta kimaGga sumaM dyumaNitanUjA taTadrukuJjeSu / sulabhatamaM tatra sumaM bhavAdRzAM mRgadRzAmapi natAGgi / 1860 // atra labhyeta kimaGgetyAdipraznaH kayAcidrajalalanayA RjubuddhayA bhagavantaM yazodAnandanaM prati kRto nirAkRtaH / sulabhatamamityAdi bhagavata uttaraM tu tatra saMbhogasvAcchandyAkUtagarbham / Aktavirahe asakRdupAdAnakRtazcamatkAraH kva gamiSyasItyatra gadita eva / prakArAntareNApyasya bhedAssaMbhavanti / padyAntarvartitvena padyabahirvartitvena tAvadvaividhyam / tattrAdyasyAbhinnavAkyodgIrNatvabhinnavAkyodgIrNatvAbhyAM punadvaividhyam / padyAnta tipadyabahirvartinordvayorapyuttarayossakRcchanda zrutiparyAyatvena rA bdAvRttiparyAyatvenAnekeSAM praznAnAmekapada niveditottaratvena prakArAntaraizca bahuprabhedatvamityAlaMkArikazekharo rasagaGgAdharakAraH / ayameva prabhedazcitrottaramiti dIkSitaiH pRthaguktaH // citrottaramalaMkAraH praznAbhinnottaraM bhavet / graccottarAntarAbhinnamuttaraM tadapISyate // praznAbhinnamuttaraM uttarAntarAbhinnamuttaraM ca citrottaramityu cyate // 271 yathA kaGkamanaiSIdbhagavAn saMkalpenaiva zAzvataizvaryam / iti pRcchate tadevottaramiti kasmaicidAha kavi rakaH // 1861 //
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272 bhagavAn saMkalpamAtreNaiva kaGka cetanaM, vismaye vIpsA / tathAcoktaM alaMkAramaNihAre - pratijJAyAM prazaMsAyAM pralApe tarjane'pi ca / bhaye ca vismaye caiva paunaHpunyamalaMkRtiH // iti / zAzvataizvaryamanaitrIditi praznaH kaGkaM gRdhravizeSaM jaTAyuSamanaiSIdityuttaraM praznAbhinnaM nibaddham / kaGkamityatra vA padAntasya' iti vaikalpikaH parasavarNaH // - yathAvA mRdI kA paribhUtA mRDyA svAyA mukundavAceti / pRcchAmevottaratAmanayata kasyApi ko'pi kavirAjaH // 1862 // atra mRdvI mRduH kA paribhUteti praznasya mRdvIkA drAkSA paribhUteti tadabhinnamuttaram // yathAvA kamalaM karoti haste kamalA kamalAlayA pariSkAram / ityanuyuktA kAcana sakhyA citrottaraM tadevAha / / 1863 // kamalAlayA padmagehA kamalA zrIH haste alaM kaM pariSkAraM alaMkAraM karotIti praznaH / kamalaM padmaM karotIti tadabhinnamuttaraM padmaM pariSkAraM karotItyarthaH / citrottaramityalaMkArasya sUcyasya sUcanAnmudrAlaMkArastvatra vizeSaH //
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarasara : (86) 273 yathAvA- puruSaH phaNadharazikhariNa kastUrIkRtalalAmako bhAti / brUhi sakhe kiM brUyAmuttaramatrAnuyoga eva syAt / / 1864 // kaH tu UrIkRtalalAmakaH iti praznapakSe chedaH / tuzabdaH prazaMsAyAM bhede vA / tu pAdapUraNe bhede samuccaye'vadhAraNe / pakSAntare viyoge ca prazaMsAyAM vinigrahe' iti medinI / phaNadharazikhariNi eteSu puruSeSu kaH puruSaH punaH UrIkRtalalAmakaH prazastatayA bhAtIti praznaH / kastUryA kRtalalAmakaH viracitavizeSakaH puruSo bhagavAn zrInivAsa eva bhAtItyuttaraM tadabhinnaM nibaddham / 'lalAmaM pucchapuNDrAzvabhUSAH 'prAdhAnyaketuSu ' ityamaraH // yathAvA- hariNA dvirasana kulapatigiridhAnA'nAyikA nijaM vakSaH / iti yaH praznastasya svayamuttaratAM sa eva bata dhatte / / 1865 // dvirasanakulapatigiridhAmnA hariNA nijaM vakSaH kA anAyati praznaH / nAyikAnAyItyuttaramabhinnavAkyodgIrNam / nAyikA dAyatA zrIH vakSaH anAyi prApyatetyarthaH // yathAvA satyaM brUyAtpuruSastribhuvanajananAya kaH pragalbhe ta / kiMnu brUyAM puruSastribhuvanajananAyakaH pragahametaM / / 1866 // ALANKARA--III, 35
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ 274 alaMkAramANihAre tribhuvanajananAya trilokIsarjanAya kaH puruSaH pumAn pragalbhateti praznaH / kiM nu brUyAmiti ajAnata ivottaram / tribhuvanajanAnAM nAyakaH adhIzaH puruSaH 'atha puruSo ha vai nArAya. No'kAmayata prajAssRjeyeya' iti zrutaH bhagavAnnArAyaNaH pragalbhetetyuttarAntaraM ca // yathAvA-- kAnte prItiM vidadhAtvAtmanyayamiti kRtAM svadayitena / pacchAmevottarayaviDambayantIva sasmitaM lakSmIH // 1867 // . ayaM tvadvazavartIti sAbhinayaM svasya nirdezaH / te Atmani manasi kAM zrItiM vidadhAtviti praznArthaH / kAnte vallabhe Atma ni tvayi viSaye ayaM tvamiti bhAvaH / prItiM mama vidadhAtu ityuttarArthaH / tvadviSayakaprItyA vinA nAnyA mama manasi prIti. rapekSaNIyoti bhAvaH / atrApi praznottarayorabhinnavAkyanibaddhatvam // yazAvA mamaiva raGgarAjavilAse modaM vaha sakhi me vada ko daNDadharo dazAnana* kulasya / iti kAciccaturA nijapatinA pRSTonaraM tadevAha // 1868 // dazAnanakulasya daNDadharaH ka iti praznaH kodaNDadhara ityuttaraM cAbhinnavAkyagatam // yathAvA-- saumitriNA dazAsyasvasurmukhe brUhi kA'sinA
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarasaraH (86) 275 luunaa| jAnAsi paTha vilomaM pRcchAyAM kAsineti varNAstvam // 1869 // atra kAsinati prazno vilomapaThita uttaratAM prapadyata iti vaicitrayaM vizeSaH / IzAnyudAharaNAni mamaiva zrInivAsavilAsanRsiMhavilAsAdiSu prabandheSu bhUyAMsi draSTavyAni // evaM praznAbhinnottararUpazcitrottarAlaMkAro nirUpitaH / uttarAntarAbhinnamuttaraM yathA-- ___ svArAjye kIhakSaH punarasthApi zriyA sahasrAkSaH / atha paryabhavandaityAMstadvimukhAnkA nigadyatAM vipadaH // 1870 // - atra praznavayasyApi vipada ityekamevottaram / vigataM padaM svArAjyasthAnaM yasyetyekavacanAntavipadazabdena prathamaprazne indravizeSaNatayA yojitenottaram / dvitIye tu vipadaH ApadaH iti bahuvacanAntena vipacchabdenottaramiti dhyeyam // anilAtmabharivaragirinilayasya cakAsti kIdRzo vibhavaH / tattanurucikAlinA nuttamadAH ke nigadyatAmalayaH // 1871 // atra zrInivAsasya vibhavaH kIdRza iti tadvigrahazyAmalinA nirastamadAH ke iti ca praznadvayasyApi alaya iti utta. rAbhinnamuttaram / Aye alayaH layarahitaH nitya ityarthaH / dvitIye alayaH bhramarA ityrthH||
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ 276 alaMkAramaNihAre yathAvA siMhagirinAthavAhanarahasi kIdagvibhAti pavamAnaH / taddordaNDavidhUtA vepante ke'bhyudIryatAmarayaH // 1872 // atrApi praznadvayasyottaraM araya ityabhinnameva / arayaH vegahIna iti prathamasyottare'rthaH / arayaH zatrava iti dvitIyasyeti dhyeyam // yathAvA zrIvAsasyAzrayaNAdbhaveyurArthino'tra kIhakSAH / ArtAnAM kiM bhavitA jJAnI kIhaktato bhavedvibhavaH // 1873 // atra praznatrayasyApi vibhava ityekamevottaramiti pUrvebhyo vizeSaH / aArthinaH apUrvaizvaryakAmAH vibhavaH prabhavaH bhaveyuriti prathamasya praznasyottaram / ArtAnAM bhraSTaizvaryakAmAnAM vibhavaH aizvarya bhaviteti dvitIyasya / zAnI bhagavantameva paramaprApyaM prApakaM ca matvA upAsInaH vibhavaH vigatasaMsRtirbhavatIti tRtIyasyeti bodhyam // yathAvA hariyazasA kA vizadAH kiidRshystttnutvissstaabhiH| vRSazailaH kIhaksyAtkutazca nizzreyasa bhaveddharitaH // 1874 // __atra praznacatuSTayasyApi harita ityekamevottaramiti pUrvasmAdvailakSaNyam / hariyazasA kA vizadA iti prathamasya prasasya
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarasaraH (86) 277 haritaH diza ityuttaram / kIdRzyaH tattanutviSaH harivigraharuca iti dvitIyasya haritaH haridvarNA ityuttaram / nIlaharidvarNayorabhedaH kavisamayasiddha ityavocAma vakSyAmazca / tAbhiH haritanurucibhiH vRSazailaH kIhak syAditi tRtIyasya haritaH haritavarNa ityuttaram / 'pAlAzo harito harit' ityamaraH / kutaH kasmAca nizzreyasaM bhavediti turIyasya haritaH hareH iti sArvavibhaktikatasyantapadenottaram // yathAvA-- kiM vitarati phaNigiripatiraGga-dyutivaibhavena kiM jayati / kaM dhvanayati ripurvijaye kaMdharayA ke dhunoti vada zaMkham // 1875 // kiM vitarati phaNigiripatiriti praznasya zaM sukhaM ityuttaram / aGgayutivaibhavena kiM jayatItyasya khaM gaganaM iti, kaM dhvanayati ripuvijaye ityasya kaMdharayA ke dhunotItyasya ca zaGkhamiti cottaracatuSTayaM praznacatuSTayAdabhinnama / atrAdyayoH padabhedena antyayostu tadabhedeneti pUrvato bhedaH // padyabahivartino yathA phaNizikhariNa ko nivasati ko dhUpo ghrANatarpaNastasya / kimahAri rahasi hariNA vidvannuttaramihaikameva vada // 1976 // ____ atra praznatrayasyApyekamevottaraM zrIvAsa iti padyabahirbhUtam / Adye prazne zrIvAsaH zrInivAso bhagavAnityarthaH / dvitIye zrIvAsaH devadAdiniryAsaviniSpAdito dhUpavizeSa ityrthH| 'zrIvAso
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ 278 alaMkAramaNihAre vRkSadhUpo'pi zrIveSTasaraLadravI' ityamaraH / tRtIye zrIvAsaH lakSamyA aNshukmityrthH| evaMjAtIyakA anye bahavaH pradA buddhimadbhihanIyAH / ayaM padyabahirvayuttararUpaprathamaprabheda uttarAbhinnottararUpaprabheda eva saMbhavati / na tu praznAbhinnottararUpaprathamaprabhede, praznenaivottarasyApi nibaddhatayA padyAdahiSThatAyA asaMbhavAt // ityalaMkAramaNihAre uttarasaraSaDazItitamaH. atha citraprabhAlaMkArasaraH (87) praznaH praznAntarAbhinno yadivA'nyArthagarbhitaH / nibadhyate taM,katiciJcitraprabhAkhyamacire // praznasya praznAntarAbhinnatve vA arthAntaragarbhatve vA citrapraznAkhyamalaMkAra katicidAhuH / ayaM kaustubhakRdupakramam // yathAvA kA kAruNyanidhirnanu kAkodarazailapatihRdayavRttiH / zAradaravikaravikasitanIrajarucirA padoyugI cAsya // 1877 // atra kAkodarazailapateH hRdayattiH cittattirityuttarasya zAradetyAyuttarasya ca kAkAruNyanidhiriti praznAntarAbhinna ekaeva praznaH / kA kAruNyanidhiH dayAnidhiriti prAthamikyapraznasyArthaH / kA kA AruNyanidhiH zoNimAzraya iti dvitIyasya / kApheti prazaMsAyAM vIpsetyavocAma kaGkamiti padye //
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ citrapraznasaraH (80) 279 yathAvAtApatrayAturANAM bhavennarANAM bhuvIha kaaraakaa| . asatAM saMgatirekA sAravidAM saMgatistatAmanyA // 1878 // atra uttarArdhapratipAditayoruttarayoH kArAkati praznAntarAbhinna eka eva prshnH| kArA bandhanAlayaH tadvadatizayitaduHkhahetuH keti prathamapraznasyArthaH / kA rAkA pUrNanizAkarA pUrNimA tadvattApahI keti dvitIyapraznasyArthaH // yathAvA--- kAlIkA vRSagiripatitanuratha tadvimukhavadanavI. kSA ca / kAzaGkA nyakcake tatkIrtistatparatvaviSayA ca // 1879 / / atra pUrvArdhe kRSagiripatitanuH tadvimukhavadanavIkSA cetyuttaraddhayasya kAlIketyeka eva praznaH / kALI zyAmalA kA ityekasya praznasyArthaH / kA alIkA apriyetyanyasya / uttarArdhe tu tatkortiH tatparatvaviSayA cetyuttaradvayasya kAzaGkA nyakcakre ityeka eva prshnH| kAzaM kAzakusumaM kA nyakcakre iti prathamapraznasya / dvitIyasya kA zaGkA saMzayaH nyakcakre tiraskRtA ityarthaH / bhagavatkIrtiH kAzaM nyakkaroti sma / bhagavatparatvaviSayA zaGkA avadhIritA'smAbhirityuttarayorabhiprAyaH / cakre iti prathame prazna kartari liT / dvitIye tu karmaNi iti dhyeyam / pUrvatra praznAntarAbhinnaH prazna ekH| atra tu dvau prbhaavitivishessH|..
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ 280 alaGkAramANahAre anyArthagarbhitapraznarUpo dvitIyazcitraprazno yathA bhAmAmaNi vyapanayan kAmAkulatAM mudaM tava vidadhyAm / kAmapi gopImevaM pRcchan sAkUtamavatu nandasutaH // 1880 // __atra AkulatAM vyapanayan tava kAM mudaM vidadhyAmiti praznaH tava kAmAkulatAM kandarpavyAkulatvaM vyapanayan mudaM viddhyaamityrthaantrgrbhH|| yathAvAsutarAGgavibho'gaM tvaM svAmin kamitaH paraM va. mAmehIti sabhAvaM mAdhavamata kA'pi gopavadhUH // 1881 // atra prAthamikArthe-sutarAGga sutara aGga iti vA vibho agaM tvaM svAmin kaM itaH paraM vrajasi uccaiH mA mA ihi iti chedaH / sutarAGga he zobhanagAtra sundaretyarthaH / athavA sunara kalyANatara / aGgetyavyayaM saMbodhane / vibho vyApanazIla svAmin ! itaHparaM asmAt zailAt sugamAditi bhaavH| anya uccaiH unnataM durArohamiti bhaavH| kaM agaM zailaM vrajasi gcchsi| mA mA ihIti yojnaa| mA mA sma gamaH mA metivIpsA sarvAtmanA niSedhArthA / arthAntare tu sutarAM gavi bhogaM tvaM svAmin kamitaH paraM vrajasi ucaiH mAM ehi iti chedaH / he gavi svAmin gavAmadhIza! gopAlotyarthaH / 'svAmIzvarAdhipati' ityAdinA svAmizabdayogAt gozabdasya sptmii| he kamitaH he kamana! kamestRci sNbuddhiH| ArdhadhAtukatvena AyAdezastha vaikalpikatvAdiha tadabhAvaH / sutarAM atyantaM paraM zreSThaM uccaiH
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ citraprazna saraH (87) niravadhikaM sukhaM tvaM vrajasi / tatra hetumAha- mAM evamabhilaSamANAM mAM ehi prApnuhi / atrApyupapAditarItyA praznasyArthAntagarbhatA draSTavyA / kacitpraznottarayorubhayorapyarthAntaragarbhatve cArutAtizaya iti taireva kaustubhakAraiH pratyapAdi / tasyedamudAha raNam 281 kAntAramayetkA mAM tatsaraNiM vada yayA sukhaM yAyAm / iti pRcchati nandasute sugameyamiti kA'pi gopyAha / / 1882 // / kAntAraM mahAvanaM prati kA saraNiH ayet gacchet mAM tatsarANaM tAM padavIM vada 'citrabrU zAsujei' iti dvikarmakatA / yayA saraNyA sukhaM nirbAdhaM yathA syAttathA yAyAM gaccheyaM iti mArgaviSayakaH praznaH / kA kAntA mAM ramayet tatsaraNi tasthAH prAptayupAyaM vada / yayA kAntayA upAyena vA sukhaM ratisukhaM yAyAmityarthAntaragarbhaH / iyaM saraNiH sugamA sukhana gamyeti mArgapraznasyottaram arthAntarasya tu iyaM yAM tvaM mArga pRcchAse seyaM ahamityarthaH / iha atraiva sugamA sukhena gamyA satI ramayati nizzalAkatvAdasya pradezasyeti // yathAvA - kAnte'navarata saMpadamabhIpsitAM komalaGgi tanavAni / ghanabhAvirataM bhAgyaM vitarasi me'bhIpsitaM yadi kRtArthA || 1883 // ayaM zrIkRSNagopikayoH praznottararUpaH zlokaH / atra he komala ni ! abhIpsitAM kAM anavarata saMpadaM avicchinnAM saMpa ALANKARAIII. 36
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ 282 alakAramaNihAre ttiM te tava tanavAnoti praznaH, he kAnte! abhIpsitAM navaratasaMpalaM te tanavAnItyarthAntaragarmitaH / he ghanabha! meghAma avirata satataM me abhIpsitaM bhAgyaM yadi vitarasi tarhi kRtArthatyutta. ram / he ghana! me abhIpsiA cirakAlaprArthitaM bhAvi bhaviSyat rataM suratarUpaM bhAgyaM yadi vitarasi tarhi kRtArthA nirdRttAbhIpsitaprayojanetyabhiprAyagarbham // atredamavadheyam-prAktanamatAnurodhenAsmadupadarzitottarAlaMkAraprakArabhedeSu sattvapi bahuSu citrottrguuddhottrruup| tadalaMkAraprakAraprabhedI dvAveva kuvlyaanndkaarairupaattau| tanmatAnurodhenAlaMkArAgnibadhnAdbhiH kaustubhakArairveGkaTAyaistatpratidvandvitayA citra praznaprakAradvayamabhinavaM parikalpitam / tadidamasmAbhirapi pradazitam / yaditvatra anyArthagarbhapraznarUpo dvitIyaH prakAro nibaasAbhiprAyanirabhiprAyAnyatarottarassyat tarhi tat prAgupadarzite prAcAM mate uttarAlaMkArodAharaNabheva bhavet / evaMca 'bhAmAmaNi vyapanayana, sutarAGgavibho'gaM tvam' ityupadarzitayoH padyayoruttarAnupanibandhAtpraznamAtrasya sAbhiprAyatvAJca citrapraznodAharaNatvameva / asya prAthamikaprabhede pradarziteSu kA kAruNyanidhiH' ityAdipadyeSUttaropanivandhapantareNa ekasya praznasya praznAntarAbhinapraznatAyA durvijJAnatayA tadupanibandhAvazyabhAve'pi praznamAtrasyaiva nirAkUtatve'pi zleSavazena vaicitryaprakAzanAtprAcInopadazitottarAlaMkAravyAhattazcitrapraznAlaMkAra eva / 'kAntAramayetkAmAm' ityAdipadyadvaye tu sAbhiprAyayoH praznottarayorubhayorapinibaddhatvAduttarAlaMkAraprabheda eva / prathamataraM prAcInarItyA pradarziteSUdAharaNeSu sAbhiprAyatvaM vyaGgayamaryAdayA, anayostu zleSamahimnati vailakSaNyam / atha mataM-- uttarAlaMkAre praznottarayorA
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUkSmasaraH (88) 283 kRtaM vyaJjanAmUlameveti, tarhi tayoH zleSamUlakArthAntaragarbhatve citrapraznavizeSa eva nAttagalakAra ityeSTavyaM, vicchittivizeSasadbhAvAt / ihApyuttaranibandhastu uttarAlaMkAre praznanibandhavaJcArutAtizayaheturiti dik // ityalaMkAramaNihAre citrapraznasarassaptAzItitamaH. . atha sUkSmAlaGkArasaraH (88) anyAzayajJasAkUtaceSTitaM sUkSmamIryate / anyAbhiprAyamiGgitAvinA sAtavato'nyasya sAkRtastadviSayako vyApArassUkSmaM nAmAlaMkAraH / / yathA purato nandakizore karakalitamanojJakanduke miSati / sundaramauktikaradanA mandaM hasati sma gopazazivadanA // 1884 // ____ atra gRhItakandukanandanandanasandarzanalakSaNeneGgitena tadIyapayodharagrahAbhisaMketasamayAnuyogAbhiprAyaM viditavatyA gopasudatyA tadAnukUlyena prasarantyAM candrikAyAM saGketasamaya iti taduttara svahRdayagataM vyaJjayituM mandahAsavyApAro vyaracIti lkssnnaanugtiH||
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ 284 alaGkAramaNihAre yathAvAsvakaradhRtaM likhiti nakhailikucaphalaM nandanandane purataH / vallavalalanA mauktikavallImAmallate sma dhammille // 1885 // - idamapi bhagavatazzrIkRSNasya svairavihArasaGketasamayAnuyogabhAvaM jAnAnAyAH brajalalanAyAzceSTitaM tamali tArakollAse saGketasamaya ityAkUtagarbham // yathAvA-- vyAlAcalazailendau nIlAkucakalazayugaLaloladRzi / sA ramaNI smeramukhI zrIramaNoraHprasArinayanA''sIt / / 1886 // atra svakucayugalanirIkSaNabhagavaJceSTitena svopabhogautsukyarUpaM tadAkUtaM jAnAnAyA nIlAyAH zrInivAsavakSasthalavIkSaNarUpaM ceSTitaM tatra zrIsAMnidhyarUpapratibandhakasadbhAvapradarzanAkRtagarbham // ilyalaGkAramaNihAre sUkSmasaro'STAzItitamaH. atha pihitAlaMkArasaraH (89) paravRttajJasAkRtaceSTitaM pihitaM matam // parakIyavyApAravettussAkUtaceSTitaM pihitaM nAmAlaMkAraH //
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ pihitasaraH (89) 285 yathAsvinAnanamAyAtaM prAtarnijasadma vIkSya nandasutam / laghulayalalitaM vyajanaM karakisalayato'grahItaM rAdhA // 1887 // laghulayaM lAmajakam / sarvarAtraM nAyikAntarasaMbhogena zrAnto'sIti vIjayAmIti lAmajakatAlavRntagrahaNAkUtam // yathAvA parataruNIhAridracchuritakapolaM nirIkSya yadubAlam / pihitAkArA bhaiSmI pANau maNidarpaNaM dadau tasya // 18 // . atra harikapole haridrAcUrNalepanenAnumitaM rajanyAM tava sapatnIsadane svairavihAraM jAnAmyahamityAkUtagarbha tatkarakamale rukmiNyA darpaNadAnarUpaM ceSTitaM nibaddham / pihitAkAretyanena sUcanIyAlaMkAranAmasUcanarUpamudrAlaMkAropaskRtatvaM pUrvasmAdvazeSaH // idaM kuvalayAnandAnurodhena / sarvarvakArAdayastu-'saMla. kSitasUkSmArthaprakAzanaM sUkSmam' iti sthUlamatibhirasaMlakSaNIyaH kuzAgramatibhissaMlakSyate yassUkSmArthaH tasya vidagdhaM prakAzanamiti sUkSmArthatvena parAzayavRttAntayoH kroDIkAreNa lakSayitvA saMketakAlamanasaM viTaM jJAtvA vidagdhayA / AsInetrArpitAkRtaM lIlAvagaM nimIlitam // vakrasyandisvedabinduprabandhairdaSTvA bhinnaM kuGkumaM kA'pi kaNThe / puMstvaM tanvyA vyaJjayantIva tasyAssmitvA pANI khaDgale khAM lilekha //
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ 286 alaGkAra maNihAre ityudAharaNayorlakSaNasattAmupapAdayantaH pihitanAmAnamalaMkArAntaraM nAnumenire / yuktaM caitat - alaMkArAntarakalpanA vaicitrayahetossAkUtaceSTitavinyasanasya bhedAbhAve AzayavRttAntarUpaprakAzya bhedamAtreNa bhedAnupapatteriti vadanti / atra 'yatsUkSmasyArthasya saMlakSaNamAtraM prakAzanamAtraM vA'pyayamevAlaMkAraH' ityalaMkArabhASyakArAzayaM vyavRNuta vimarzinIkAraH / tadedamudAharaNam -- lIlAsadanakavATe lole'pAne payodhibAlAyAH / vallabhamAtrasahAyA yathA ramA syAttathA'bha van sakhyaH / / 1889 // atra sakhIbhiH zriyo vallabhopabhogautsukyaM saMlakSitaM keLI. gRhavATe kaTAkSavisAraNena prakAzitaM cetyubhayArtha sahitatvam / tadevamAdau sukSmAlaMkAra eva vAcyaH, sUkSmasyaivArthasya saMlakSyamANatvAdinA'vasthAnAt / yadyapi saMlakSitamAtramapi lakSmyA autsukyaM sakhIbhirviviktatayA bahirnirgamanena ceSTitena prakAzitam / tathA'pi sakhInAM tadautsukyasaMlakSaNamAtramevAtra camakAri / na tu sakhIbahirnirgamanaceSTitamityasyAlaMkAratollAsaH // ityalaMkAramaNihAre pihitasara ekonanavatitamaH . - atha vyAjoktayalaGkArasaraH (90) hetva taroktayA vyAjoktiryadAkArasya gUhanam // nigUDhasya vastunaH kenacitprakaTatAM gatasya hetvantaroktaya yadvopanaM tat vyAjoktirnAmAlaMkAraH // *
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAjoktisaraH (90) 287 yathA prativAtavilulitaM mama dhammillamimaM samIkuruSva sakhi / iti yamunAtaTakuJjAdetya sakhIM kA'pi gopikA'lApAt // 1890 // atra nandanandanakRtasvairopabhogavilulitasya dhammilasya prativAtavilulitatvavyAjoktayA gopanam / "chekApahnaterasyAzcAyaM vizeSaH-tasyAM vacanasyAnyadhAnayanenApahnavaH, asyAmAkArasya hetvantaravarNanena gopanamiti / lakSaNe lakSyanAni coktigrahaNamAkArasya gopanArtha hetvantarapratyAyakavyApAramAtropalakSaNam / tatazca AyAntamAlokya hariM pratoLyAmALyAH purstaadnuraagmekaa| romAJcakampAdibhirucyamAnaM bhAmA jugUhe praNamantyathainam // ityatrApi vyAjoktireva / atra hyanurAgatasya romAzcAdyAkArasya bhaktirUpahetvantarapratyAyakena praNAmena gopanaM kRtam" iti kuvalayAnande dIkSitAH / tatazca yamunAtaTakuJjAijamupayAntI ketakIstabakahastA / nvavapuSi zaurinakhakSatamagRhata svairakeLijaM gopI // 1891 // ityatrApi tanmate vyAjoktireva / atra hi svairakeliprAptasya bhagavannakhavilekhanarUpAkAramya kaNTakapracuraketakInikuJjapravezarUpahetvantarapratyAyakena tatkusumastabakagrahaNena gRhanaM kRtam / vastutastu atra yuktayalaMkAra eveti yukta yalaMkAranirUpaNAvasare vakSyate / sUkSmapihitAlaMkarayorapi ceSTitagrahaNamuktisAdhAraNavyApAramAtropalakSaNam / tatazca
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ 288 alaGkAramaNihAre "nalinIdale balAkA marakatapAtra iva dRzyate zuktiH / iti mama saMketabhudhi jJAtvA bhAvaM tadA'bravodALIm" // iti prAcInapadya iva pazyAtra nizcalatamA marALamAlA'malAbjamAleva / ityALI kA'pyavadacchauressaMketabhAvamadhigamya // 1892 / / ityAdiSvasmadIyapadyeSvapi sUkSmAlaMkAra: prasarati / atra padye tAvat AvayoH kiM saMketasthAnaM bhaviSyatIti praznAzayaM sUcayati bhagavati nandanandane tadabhijJayA vidagdhayA vrajasundaryA sakhI prati sAkRtamuktamiti bhavati suukssmaalNkaarH| yato'tra haMsamAlAyA nizcalatamapuNDarIkamAlikopamayA tasyAstatra nissandatayA sAzvAsatvaM tena tasya pradezasyAtimAtraviviktatvaM tena tadevAvayossaMketasthAnamiti taM prati sUcana lkssyte| na cAtra dhvanirAzaGkanIyaH vyaGgayaparaMparayA vyajyamAnasyApi saMketasthAnapraznottarasya svoktayaivAviSkRtatvAt / evaM hi pihitAlaMkAre'pyudAhAryam // idaM cAnyadatrAvadheyam-"tata ita iha saMbhramataH / kiM cintayase bhadre / kA tvaM kA vA kiM tava / purato nandakizore / svakaradhRtaM likhiti nakhaiH" ityAdiprAgupadarzitagUDhottarasUkSmAdyalaMkArodAharaNeSu bhAvo na svoktyaa''visskRtH| kiMtu vastusaundaryabalAdvaktRboddhavyavizeSavizeSitAdgamyaH / tatraiva vastuto nAlaMkAratvaM, dhvanibhAvAspadatvAt / prAktanaissvoktayA''viSkaraNe satyalaMkArAspadatA'stItyudAhRtAni "yatrAsau vetasI pAntha' ityAdInIti tadanusAribhirasmAbhirapi tathAvidhAnyudAhRtAni padyAni / zakyaM hyeSAmudAharaNAnAmuttarazlokakalpanayA bhAvAviSkaraNam //
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ gUDhoktisara: (91) 289 yathAtata ita iha saMbhramataH kuta iva vicinoSi nandasuta gAM tvam / kALindItaTakule kAmaM dIvyati hi tatra sulabhaiSA // 1893 // iti kAcidrUjalalanA gAM nijayUdhacyutAM vicinvAnam / pRcchantaM nandasutaM kAmayamAnA jagAda sAkUtam // 1894 // iti / tasmAdasmAbhiH prAgudAhRteSu 'paratarurNAhAridracchuritakapolam' ityAdiSu yeSu bhAvAviSkaraNamasti teSveva tatta dalaMkAra iti // ityalaMkAramaNihAre vyAjoktisaro navatitamaH atha gUDhoktisaraH (91) gUDhoktiritaroddezyamanyaM pratyucyate yadi // yaM prati kiMcidgaditavyaM tanmAjJAsiSustaTasthA iti taditaraM yakaMcitprati yat zleSaNocyate tat gUDhokti mAlaMkAro dIkSitopakramam // ALANKARA-LIII
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ 290 alaGkAramaNihAre yathAvA--- tvaM vatsajAtalAlasa AyAtastajighRkSurasi bADham / avidUre carati priyaM eSa tato gopabAla kiM tvarase // 1895 // idaM vakSojagrahaNotsukaM bhagavantaM nandanandanaM prati vaktavyaM govatsagrahaNautsukyazAlinaM savidhabhuvi saJcarantaM vallavamANavakaM kazcinirdizya kayAcidgopakAminyA kathyate / he gopabAla vallavakumAra! pakSe he kRSNeti saMbuddhiH / tvaM vatse tarNake jAtA lAlasA autsukyaM 'lAlase prArthanautsukye' ityamaraH / AyAtaH / anyatra tvaM vatsajAtayoH vasojayoH 'vatsaH putrAdivarSayo / tarNake norAse klIbam' iti medinI / lAlasaH utsukassanityarthaH 'lolupo lolubho lolo lampaTo lAlasazca saH' iti trikANDazeSaH / AyAta. tajighRkSuH tapkAhecchuH vakSojagahecchuzca / asi / taM jighRkSuH tau jighRkSuriti ca vigrahaH 'na loka' iti SaSThIniSedhena karmaNi dvitIyAyAM 'gamyAdInAmupasaMkhyAnam' iti samAsaH / bADhaM sAdhvetadityaGgIkAre / eSa priyaH prItyAspadabhUto varaptaH / pakSe eSa priyaH madbhartA avidUre upakaNTha eva carati tRNaM bhakSayatItyarthaH / 'caratikSiNe'pi' ityanuzA. sanAt / pakSe saJcarati / kutassaMtvarase motsuko bhUriti bhAvaH / na hunandanandanaM prati vaktavye prastute aprastutAnyagopamANavakavRttAntavarNanAdaprastutaprazaMsaiveyamiti cenna, kAryakAraNasAmAnya. vizeSasArUpyairanabhivyajyamAnatvAt / nApi prakRtAprakRtazleSamAtra, tatra prastutArthasya prastutArthopamAnabhAvena vivakSA'sti / neha tathA aprastunArthasya vivakSA / atrAprastutasya kevalamanyAti /
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ gUDhatisaraH (91) 291 ndhAnAya nirdiSTatayA vicchittivizeSasadbhAvena pArizeSyAnDho. ktirityalaGkArAntarameva yuktamAzrayitum / na cAtra taTasthAtisaM. dhAnarUpavyaGgayasya svoktayA'viSkaraNavirahAddhanirevAyaM nAlaGkAra iti vAcyama, zleSatastasyArthasyAviSkaraNena dhvanerasambhavAdi. tyAhuH // yathAvA karuNAcittabhavatApAlyA paridInamAnasA seyam / nAnyatkAGkSati nAtha tvadapAGgavilAsalAbhavaibhavataH / / 1896 // he karuNAdracitta he nAtha jagadIzvara! paridInamAnasA seyaM tanvI / tvadapAGgavilAsalAbhavaibhavataH svatkaTAkSaprasaraNAvAptivibhavAt anyata na kAGkSati / ataH bhavatA tvayA pA lyA rakSaNIyeti bhagavantaM prati prArthanA / gUDhArthastu-he karuNAdra he nAtha vallabha ! cittabhavatApAtyeti samastaM padam / cittabhavatApAnAM manasijatApAnAM AlyA paGktayA kandarpajvaraparaMparayetyarthaH / paridInamAnasA seyaM tanvI / tvadapA)tyatra tvaditi bhinnaM padaM paJcamyekavacanAntam / tvat tvattaH apAGgaH anaGgaH tasya vilAsaH rtirityrthH| tasya lAbhaH prAptireva vaibhavaM ta. smAt tattaH / anyat na kAGkSati / atra nAtheti nandanandanaM sambodhya tasmAdratimeva prArthayamAnAyAH kasyAzcidvajalalanAyAstaTasthavazvanAya bhagavantaM pratyAtmanassaMsAratApadInatvena kaTAkSamAtrAzaMsanasya pratyAyanam // ityalaGkAramaNihAre gUDhoktisara ekanavatitamaH //
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ 292 alaMkAramaNihAre atha vivRtoktisaraH (92). vivRtoktizzleSagUDhaM vivRtaM kavinA yadi // zleSeNa gupto'rtho yathAkathaMcitkavinA svoktyA Avikriyate cetsA vivRtoktirityarthaH / iyamapi dIkSitopazam // yathA eSA carati sukhena hi surabhI ravijApratIrajAnagatA / pAlyA tvayetyavAdIdakSikRSNaM kA'pi gopikA gopam // 1897 // eSA surabhiH gauH 'surabhirgavi ca striyAm / vasantacaitrayoH puMsi triSu saumyamanoyoH' iti ratnamAlA / ravijAyAH yamunAyAH pratIrajAH tarava iti yAvat / teSu anugatA satI sukhena carati tRNamiti zeSaH / kabaLayatItyarthaH / saMcaratIti vA / tvayA pAlyA yathA anyatra na yAyAttathA pratipAlanIye. tyarthaH / hArdo'rthastu-surabhiH sugandhiH / anenAsthAH padminIjAtitvaM sUcitam / saumyA manojJA vA / kozastUtaH / eSA ca ahamapIti bhAvaH / kAmapAravazyenAtmana eva pArokSyeNa nirdezaH / na kevalamitarA evaM mahilAH / kiMtvamahapIti cazabdAbhiprAyaH / ravijApratIre yamunAtaTe jAnugatA tvadrUpaniviSTA satI / ratisukhena tvayA pAlyA prINanIyeti yAvat / iti kA'pi gopikA abhikRSNaM kRSNAbhimukhaM avAdIt / idaM paravaJcanAya guptasyAviSkaraNam / pratIyamAnArthAntaraNa kaMcidgopaM
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivRtoktisara : (92) pratyanuzAsanarUpeNa guptasya vivakSitasya zrIkRSNena sahAtmano yatheSTavihArasyArthAntarasyAbhikRSNamityanenAviSkaraNAt // yathAvA 293 gopAlasamudyeogaM tvamehi samayA vilAsayemA gAH / patimiti vanameSyantaM gopI kRSNAya ti SThamAnA''ha // 1898 // iyaM zrIkRSNena saha rantumutkaNThitAyAH kasyAzvidvopakA minyAssvabhartAraM prati vaJcanoktiH / tathAhi - he gopeti svabhasaMbuddhiH / tvaM alasaM mandaM udyogaM prayatnaM ehi / dUrajigamitrAyAM hi mahAnudyogaH kAryaH na tu saMvidhajigamiSAyAmiti bhAvaH / tadetadAviSkurvANA''ha - imAH gAH dhenUH samayA samIpa eva vilAsaya vihAraya iti svabhartAraM pratyuktiH / gUDhAbhiprAyapakSe tu - gopAla samut yogaM tvaM ehi saH mayA vilAsaye mA gAH iti chedaH / he gopAla ! saH tvaM iyantamavAdhaM mayA pratIkSitastvamiti bhAvaH / samut viviktaviharaNasya pratyAsannatvAtsAnandassan mayA saha yogaM saMgatiM pahi ratyartha madupAntaM prAptahIti bhAvaH / sahasA tvadupAntopasarpaNe tvaM mAM vilAsayervA na vetyAzaGkAM parihartumAha - vilAsaye iti / ratisukhavitaraNenAnandaye iti bhAvaH / vilAsavantaM karomIti vA / mA gAH atastvamidAnImanyato mA brAjIH / gacchatveSa patiH pazupAlanAya / AvAM svairaM raMsyAvahe iti bhAvaH / idamapi paravaJcanAya guptasyAviSkaraNam / kRSNAya tiSThamAnA svAbhiprAyaM prakAzayantItyarthaH / tiSThateH ' prakAzanastheyAkhyayozva' iti
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ 294 alakAramANihAre taGa / 'zlAghahnaGasthAzapAM zIpsyamAnaH' iti sampradAnasaMjJAyAM kRSNazabdAzcaturthI // yathAvA zithilayati kareNAgrimabhAge'ndukabandhameSa punAgaH / hRSyecca tadvazA'sAviti zaurigirA natAnanA gopI // 1899 // iyaM gopataruNIpayodharapariSvaGgecchorbhagavatazzaureH kareNumudizyoktiH / eSaH punnAgaH mataGgajapuGgavaH agrimabhAga puraHpradeze kareNa zuNDAdaNDena andukabandhanaM nigaLabandhaM svasya kariNyAzveti bhAvaH / 'anduko nigaLo'strI syAt' ityamaraH / zithilayati / tat tasmAt bandhavisraMsanAddhatoH asau vazA kariNI ca 'kariNI dhenukA vazA' ityamaraH / hRSyet svairavihAralipsayA pramodeta / gUDhArthastu-agrimabhAH gendukabandhaM iti chedaH / agrimA zreSThA bhAH dIptiH yasya sa tathoktaH / eSaH punnAgaH puruSazreSTha iti svasyaiva sAhasikatvapratyAyanAyAnyatvena nirdezaH / kareNa hastena gendukayoH kandukatvenAdhyavasitayoH payodharayoH bandhaM kaJcaLIbandhanaM zithilayati zlathayatIti vartamAnasAmIpye bhaviSyAta vartamAnavanirdezaH / aso tvamiti vaktavye paravaJcanAyAdazzabdena gopikAyA nirdezaH / evamanupadavakSyamANatacchabdaprathamapuruSayorapyUhyam / tadvazA tasya kaJcaLIviraMsayiturmameti bhAvaH / vazA AyattA satI dRSyet / tisukhenAnandedityarthaH / iti zaurigirA bhagavadvacanAkarNaneneti yAvat / gopI natAnanA abhUt / idamapi paravaJcanAya guptAviSkaraNameva //
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivRtoktisaraH (12) 295 mamaiva raGgarAjavilAse yathAvA mAdhavamabhivIkSyAmuM bhujagazayamadya hRdi kurupveti| naijasakhI pratyuktaM kayAcana nizamya joSamAsa yuvA / / 1900 // idaM bhagavato raGgarAjasyotsavasamaye mahAjanasamma svapayodharadattahastamasamayajJaM kazcitkAminaM prati vaktavyasyArthasya svasakhI prati kasyAzcidvidagdhAyAH kAminyA vacanam / bhujaGgazayaM zeSazAyinaM amuM mAdhavaM zrIvallabhaM zrIraGgarAjaM abhivIkSya abhito dRSTvA pratyavayavaM vivicya vilokyetyabhiprAyaH / hRdi kuruSva dhyAye / gUDhArthastu --mA dhavaM iti, bhujaGga zayaM iti ca padadvayam / he bhujaGga he pallavika! amuM viprakRSTasthita ' 'adasastu viprakRSTe' ityanuzAsanAt / dhavaM madbhartAraM vIkSya hRdi mama vakSasi zayaM pANiM mA kuruSva / madbhartA'yamadUrAvasthita eva mA matpayodharau sprAkSIriti bhAvaH / idamapi parAtisandhAnArthaguptAviSkaraNam // mamaiva nRsiMhavilAse yathAvAghanaratnazrIvatsAjhamanAlokyApi vallabhaM kasmAtU / mAM pazyasIti gadite sakhI prati kayA'pi nivavRte viTarAT // 1901 // iyaM bhagavato nRsiMhasyotsavasaMmardai pratyAsannamapi bhartAraM rAgAndhatayA'nAlokyAtmAnaM pazyantaM kazcitkAmukaM prati niga. ditavyasyArthasya svasakhI prati kasyAzcitprauDhAyA uktiH / vallabhaM
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ 296 alakAramaNihAre dayitaM sarvalokezvaraM vA 'trivadhyakSe'pi vallabhaH' ityamaraH / ghanaM ratnaM kaustubho yasya sa tathoktaH / sa cAsau zrIvatsAGkaH bhagavAn ta anAlokyApi kasmAddhetoH mAM zriyameva pazyasi / bhagavantamapi pazyeti bhAvaH / gUDhArthastu -he kamana kAmuka! vallabhaM madbhartAraM AlokyApi ghanA ca sA ratnazrIzca sA vatse vakSasi yasyAstAM ghanaratnazrIyuktaM vatsaM yasyA iti vaa| mA kasmAtpazyasi / madbhartussamakSa mA drAkSIriti bhAvaH / idamapi paravaJcanArthaguptAviSkaraNameva // trapAguptAvikaraNaM yathA smaradInAmenAM tvaM subhagovindAvataptahRdayAM mAm / nAtha vimazanviviktAmiti gopyA zauririGgintamabodhi // 1902 // smara dInAM enAM tvaM subhagaH vinda avataptahRdayAM mAM iti prAthamikArthakakSyAyAM padacchedaH / zobhanaH bhagaH aizvaryAdiSADguNyaM yasya saH subhagaH tasya saMbuddhiH he nAtha sarvezvara! tvaM enAM mAmiti bhAvaH / dInAM smara / eSA kRpaNeti jAnIhIti bhAvaH / ata eva avataptahRdayAM tApatrayakSubhitamAnasAM mAM vinda prAptahi / rakSyatvena svIkuruSveti yAvat / svaparigrahe hetvantaraM cAbhiprayantI prAha -viviktAM pavitrazIlAM zaraNyAntaracintanAsaMvalitatayA svacchAmiti bhAvaH / 'viviktau pUtavijanau' itymrH| vimRzan samyagvicArayan vindetyanvayaH gUDhAbhiprAyapakSe tu-smaradInAM enAM tvaM subha govinda ava taptahRdayAM mAM iti chedaH / he nAtha priya ! sarvAnapi puruSArthAn tvameva yA- . canIya iti bhAvaH / he govinda ! tvaM smareNa dInAM ata eva
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivRtoktisaraH (92) 297 taptahRdayAM virahatApazithilitamAnasAM enAM mAM viviktA nizza. lAkasthAnAvasthitAM vimRzana iyamidAnI rahasyavasthiteti samya. gvijAnan ava prINaya / avateH prINanArthakAlloNmadhyamaikavacanam / atra sphuTapratIyamAnena bhagavadabhyarthanarUpeNa trapayA guptasya vivakSitazrIkRSNasaMbhogAbhyarthanarUpasyArthAntarasya iGgitamabodhItyanena sphuTIkaraNam / idaM zabdazaktikoDIkRtaguptAvikaraNam // ____ arthazaktimUlaguptAviSkaraNaM yathA - tvaM kila kRpAnidhimI pratIkSamANAM dRzA'pi nAgRhNAH / iti sAkRtaM bruvatI parirabdhA zauriNA brajendumukhI / / 1903 // tvaM kila kRpAnidhiriti viparItalakSaNA / kuta ityatrAhapratIti / pratIkSamANAM cirarAtrAya hRdayaviparivartamAnatvadupabho. gAzAsanena tvAM pratipAlayamAnAmiti bhaavH| dRzA'pi nAgRhAH / upabhogapratyAzA tAvadAstAM dUre kaTAkSalezaprasAraNa vA na mAmAdriyathA iti bhaavH| kRpAnidhireva na cedevaM kutastanuyA ityupAlambhaH / atra evaMvidhA vacanabhaGgayA cirotkANThatatvadupabhogaupayikasamayalAbhena tvAmahaM pratyaikSiSi / sa ca na prApta ityarthazaktilabhya vastu sAtamityanena viTatam / sarvamidaM kavinibaddhavaktRguptAviSkaraNodAharaNam // kaviguptAvikaraNaM yathAprakRte pratIpadArzani nijairguNairmI vimohayasi nityam / kiMciddayasva vAme tvayA'viyukto labheya nityasukham // 1904 // ALANKARA-III.
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ 298 alaMkAramaNihAre dayasva vAme tvayA aviyuktaH iti chedaH / prakRte prastute samaye he pratIpadarzini! he vAme sundari! nijaiH guNaiH vakri mamAnAdibhiH mA vimohayAsa / kiMciMhayasva / mA smaivaM momuha iti bhAvaH / tvayA aviyuktaH avizliSTassan / nityaM anArataM sukhaM labheya prAmayAm / pakSe dayasva vA me tvayA viyukta iti chedaH / he prakRte ! iti mUlaprakRtessaMbodhatam / 'pradhAnaM prakRtiH striyAm' ityamaraH / he pratIpadarzini! 'madIyAnAdi karmapravAhapravRttAM bhagavatsvarUpatirodhAnakarI viparItamAnajananI svaviSayAyAzca bhogyabuddherjananI' iti gaditaprakAreNa sarva pratIpaM pratikUlaM darzayatIti tthoktaa| NijantAdRzeNiniH / tasyAssaMbuddhiH nijaiH guNaiH satvAdibhiH mAM nityaM vimohayAsa vipa. rItadarzinaM karoSi / me mama 'daivI guNamayI mAyAM dAsabhUtazzaraNAgato'smi tavAsmi dAsa iti vaktAraM mAM tAraya' ityu. ktarItyA tvAM zaraNaM gatasyeti bhAvaH / vAzabdo bhinnkrmH| kiMcidvA dayasva / paripUrNadayAkaraNAbhiprAyAbhAve kiMcidapi vA dayAM ku/yA ityrthH| tAvatA ko lAbha ityata Aha-tvayoti / tvayA viyuktaH viyoga prAptassan / idameva tava dayAkArya yathA'haM mucyeyeti bhaavH| tatazca kiM tavetyata Aha-nityeti / nityasukhaM muktAnandaM labheyeti / atra tAvat IrSyAkaluSitanAyikAprasAdanavyApAravidhiH pratIyate / prakRtiguNakaluSitasya prakRti pratyAkrozo vivakSitArthaH / sa ca saptamyantasya prakRte iti padasya pratIpadarzinIti saMbudvayantapadAntarasamabhinyAhArapUrvakamudhAraNena sNbuddhynttaamvgmyyaavisskRtH| kavinibaddhavaktaguptaM paravaJcanArtha, kaviguptaM tu svaprauDhidarzanArthamiti bhidA // ityalaGkAramaNihAra vivRtoktisaro dvinavatitama
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ yuktisaraH (93) 299 atha yuktisaraH (93) yuktissyAnmarmaNo guptyai kriyayA paravaJcanam // kenaciyApAreNa svAbhiprAyanigUhanAya yatparasya vacanaM sa yuktirnAmAlaMkAraH / ayamapi dIkSitopAm / yadyapyayamalaMkAro jayadevena candrAloke alaMkAraprakaraNe na lakSitaH, tathA'pi kAvyalakSaNanirUpapapare tRtIyamayUkhe kAvyalakSaNejvekatamatvena yutinirUpitA yuktivizeSasiddhizcedvicitrArthAntarAnvayAt / navastvaM nIradaH ko'pi svarNa varSasi yanmuhuH // iti / dIkSitaistu yuktiranyadhaiva lakSitA- ' "yuktiH parAtisaMdhAnaM kriyayA mrmguptye"| iti // yathAgoSThe kRtasaMketA govindAzleSakutukinI sAyam / gopI kA'pi svajanAduttasthau dAmanImupAdAya // 1905 // . uttasthAvityatra utpUrvakatve'pi tiSThaterUkarmatvena na tng| dAmanI pazurajjum / atra dAmanyAdAnapUrvakotthAnakriyayA sAyaM govatsasaMdAnArthotthAnabhramajananena govindAzleSautsukyarUpamarmagopanena svajanavaJcanaM vivakSitam / idaM vartipyamANagopanam // . vRttagopanaM yathAkA'pi kSataradavasanA gopakumAreNa gopabimbo
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ 300 alaMkAramaNihAre SThI / svairamupalAlayantI kIramupAgAskalindajAtIrAt // 1906 // ... atra svairakIropalAlanakriyayA adharabimbasya tadaMzanabhramajananena nandanandanaradanakSatirUpamarmagopanena paravaJcanam / bimbo. SThIti vizeSyaM bimbIphalabhrAnyA zukena daSTassyAdayamadhara iti bhramotpAdanopaSTambhakam // ___ atra vyAjoktAvAkAragopanam, yuktau tvAzayagopanamiti bhedaH / yadvA vyAjoktAvuktayA gopanaM, iha tu kriyayA gopanamiti bhedaH / evaMca 'AyAntamAlokya hari pratoLyAm' iti padye'pi yuktireveti kuvalayAnande sthitam // ____ atredaM cintyaM-uktikriyAkRtagopanabhedAdanayorbheda iti na yuktaM, vyAjoktiprakaraNe dIkSitaireva uktizabdasya gopanasAdhanAntarapratyAyakavyApAramAtropalakSaNatAyAH sphuTatayA pratipAditatvAt / tathaiva tatraiva "AyAntamAlokya" ityudAharaNe spaSTatayA lakSaNasyApyanugamitatvAzca / ato vivakSitasya vastunaH kena ciyApAreNa paravaJcanArtha yadgopanaM tadvathAjoktirityeva vyAjokti lakSaNaM prAcAM yuktayalaGkAraM pRthagalakSayatAmabhimataM, sa ca vyApAraH kaciduktirUpaH, kvacittadanyarUpaH, * gopanIyazca kvacidAkAraH kvacittadanyadAzayAdikamiti vibhAgo yukta iti na vyAjoktito'tiricyate yuktiriti / ataH 'AyAntamAlokya' ityatra yuktireveti pUrvottaravirodhena lekhanaM cintyameva / lAghavena vyA. jokte revoktarItyA saMbhavAdityAhuH // ____ asmAbhistu-vyAjoktAvukti grahaNasyAkAragopanArthahetvantarapratyAyakavyApAramAtropalaNatAyA asvIkAraNa uktirUpavyApAre
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ 301 lokoktisaraH (14) xommmmmmmmmmmmmmmmmmmmm NAkAragopane vyaajoktiH| tadanyavyApAreNAzayagopane yuktirityeva vyavasthAmAzritya pRthagimAvalaGkArau lakSitau / dIkSitAnAmapi vyAjoktiprakaraNe 'AyAntamAlokya' iti padye vyAjoktirevati lekhanaM matAntarAnurodhena / yuktayalaGkAraprastAve tasmineva padhe yuktireveti lekhanaM tu tatraiva svanairbhaya prakAzayitumiti na pUrvottaragranthavirodha iti samAdheyam / evaMca vyAjoktayalaGkAraprakaraNe udAhate 'yamunAtaTInikuJjAdvajam' iti padye'pi yuktayalaMkAra evaM na tu vyAjoktiriti dik // ityalaMkAgmaNihAre yuktisarastrinavatitamaH. atha lokoktisaraH (94) lokoktissyAdasau lokapravAdAnukatiryadi // lokAnAM janAnAM yaH prakRSTo vAdaH uktiH prakarSazca tattadezAnusAreNa tattaddezIyajanaparaMparAgatatvama tAdRzavAdasyAnukRtiH ullekhaH yaH sa lokoktirityarthaH / ayamapyalaMkAro dI. kSitopazameva // . yathA-- tava veSavahanato'bhavadavahasanapadaM sa pauNDako bhagavan / kroSTeva citrakAyaM dRSTA taptAyasA likhankAyam // 1907 // citrakAyaM vyAghra 'puNDarIkaH paJcanakhazcitrakAyamRgadviSo' ityamaraH / citrakAyazabdApAdAnaM vakSyamANajambukakartRkasvAGga
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ 302 alaMkAramaNihAre citrIkaraNAbhilASapUrvakataptAyazzalAkAkaraNakasvAGgalekhanakarmoM - ttambhanAbhiprAyeNa / dRSTvA taptAyasA taptAyazzalAkayeti yAvat / kArya svAjhaM likhan koSTA jambukaM iv| spaSTamanyat / atrottarArdhe karNATAndhradezIyabhASAprasiddhaloka pravAdAnukRtiH // yathAvAzikSitamapi kauTilyaM tyakSyati naivAsuraprakRti hRdayam / api veNudaLAbaddhaM zvApucchaM kimu RjUbhavedbhagavan // 1908 // zunaH pucchaM zvApucchaM 'zuno dantadaMSTrA' ityAdinA dIrghaH / atrAndhradezaprasiddha lokapravAdAnukaraNam // yathAvA zaure tvadanyadaivaM pratyetya bhavAbdhitaraNamAzaMsan / vizvasya mahAbuddudamabhipatati prAvRSeNyasariti janaH // 1909 // atrApyAndhradezIyalokapravAdAnukRtiH // . yathAvA mahatA yogena tvAmiha tAvadupAsya yo mahodAram / AlambetAlpaphalaM zailaM khAtvA''khumeSa gahNAti // 1910 // __ yathAvA satsvapi sudarzanAdiSu nakharaiH praticaskare tvayA daityaH / nanu narahare kimarthA nakhApaneye parazvathApekSA // 1911 //
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ - chekokisaraH (95) 303 yathAvA samitau satAM nivizatAM na tAvatA tvatkathAM khalo gAyet / lokeza kiMnu kAkaH paJjaranihito'pi paJcamaM brUyAt // 1912 // yathAvA tvayi sarve'pyupacArA vandhyAssyurdevatAntarAsaGge / ekasmin svairatve nAtha sahasraM vratAni naiyanti // 1913 // yathAvA prAktvadanugrahahAnAdadhunA'pi tavAtyanugrahavidhA nAt / abhajAmAkiMcanatAmevaMca pRthAbhuvAM na ki la rAjyam // 1914 // prAk akiMcanatAM daridratAM adhunA akiMcanatAM upAyAntaravidhuratAM abhajAma / evaMca aihika zrIrasmAkaM davIyasIti bimbamanAdRtya evaMcetyAdipratibimbavarNanAt lalitAjjIviteyam / pUrvodAharaNeSUpamA nidarzanAbujIvitatvaM draSTavyaM buddhimadbhiH / eSu sarveSvapi padyeSu tattaddezIyalokapravAdAnukRtiH // ityalaMkAramaNihAre lokoktisarazcaturnavatitamaH atha chekoktisaraH (15) syAccellokoktiransyArthagarbhA chekoktiriSyate 1
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ 304 yathAvA alaGkAramaNihAre tvadvimukho'mbujalocana mahaMze mA janiSTa kazcidapi / vikalassvayaM lavaGgassakalaM vanamapi kadarthayennUnam // 1915 // atra ' mA janiSTa sa no vaMze' ityupakramya ' AjanmanidhanaM yasya vAsudevo na daivatam' iti vacanaikadezArthasaMgrAhake prapannavacane vikalassvayaM plavaGga ityAndhradezaprasiddha lokapravAdo'nukRtaH / tatra sarvezvarezvare tvayi vaimukhyamaznuvAnaH aticapalatayA kapiprAya eva / sa hi acintyAdbhutAkliSTajJAnavairAgyabhaktiparipUrNatayA mahAvanamivAtigabhIratamaM svakulamapi svadaurA - tmyenAkulayedityarthAntaramapi garbhitam // yathAvA- nanu kasmin valmIke vRjinagatiH kIdRgastiveti vadan / saGgAtsjanasyApi trasyati bhagavaMstvadekazaraNo yaH // 1916 // vRjinagatiH jihmagaH / atrAndhrabhASAprasiddhalokapravAdAnu kRtiH / prAkRto janastamomayatayA durjantusaMvalitatayA cAtibhayaGkaro valmIkaprAya eva tasmin vRjinagatiH duritAnubandhaH kIDagvetyarthAntaragarbhitA / atra - apyekapaGkI nAzrIyADrAhmaNaissvajanairapi / ko vijAnAti kiM kasya pracchannaM pAtakaM bhavet // iti smRtyarthacchAyAnusRtA // ityalaGkAramaNihAre chekokasaraH paJcanavatitamaH .
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ vakroktisaraH (96) 305 atha vakroktisaraH (96) anyAbhiprAyakAnyoktamanyathA'nyena yojyate / zleSeNa yadi kAkA vA sA vakroktiritIryate / yatra anyAbhiprAyakapuruSAntaroktasyAnyenAnyathA yadyojanaM tadanukUloktirvakrAoktarityarthaH / sA ca dvidhA, zleSeNa kAkA vA anyathA yojanAt // tatra zleSeNa yathA na krodhaH kAryo'mbudhisute tvayA nAhamambudhiH kasmAt / nakamadhaH kuryAmiti girA hariM jayati mohayantI zrIH // 1922 // __atra krodho na kArya ityabhiprAyeNoktasya bhagavadvAkyasya nakraH adhaHkArya iti. bhagavatyA zriyA zleSeNArthAntaraM kalpitam // __ yathAvA nayanAbjaM nyasyemayi na nayAmyabjaM sa eSa tava haste / iti vacasA nijadayitaM vimohayantI ramA tanotu zubham // 1923 // atra nayanAbjaM mayi nyasyeH kaTAkSaM nikSiperiti bhagavato'bhyarthanavacanasya naya na abjamiti padacchedana na nayAmyajaM kintu sa eSaH abjaH zaGkhaH tava hasta evAsta ityarthAntaraparikalpanam // ALANKARA-III. 39
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ 306 alaGkAramaNihAre yathAvA--(yugmaM) kiM cirayasi saMlapituM kiMcidudazcaya kutUhalaM lalane / tailikahAlikanikaTe kutUhalaM cApi labhyate nAtra / / 1924 // kupyasi kasmAdanite prasIda rUpyAkRte mayi prnnte| kupyetti rUpyAkRtiriti parihasati sma dayitamadhisutA // 1925 // atrAdyazloke kiJcitkutUhalamAzleSAdAvudaJcayoti bhagavatoktasya kutUH kRttisnehapAtraM halaM lAgalaM cetyanayossamAhAraH kutUhalamityarthAntaraM parikalpaya yathAkramaM tailikanikaTe kutUH hAlikanikaTe halaM ca labhyate nAtretyuttaram / dvitIye tu he rUpyAkRte prazastarUpAkAre he vanite janitAtyanurAge 'vanitA janiH tAtyarthAnurAgAyAM ca yoSiti' itymrH| praNate mayi kasmAt kupyasi kopaM vidhatse iti bhagavatoditasya AhataM rUpamasya rUpaM tasyevAkRtiryasyA ityAhatarUpahemarUpyAnyataratulyAkRtitvarUpArthAntaram / kupyasItyasya kupyaM kRtAkRtahemarUpyabhinnaM tAmrakAMsyAdi tadivAcarItyartha ca kalpayitvA rUpyAkRtiH kathaM kupyedityuttaraM bhagavatyA jagajananyA vitIrNam / rUpyazabdaH 'rUpAdAhataprazaMsayoryap' iti rUpazabdAdAhataprazaMsayorthayoryapra. tyayena niSpannaH / 'syAkozazca hiraNyaM ca hemarUpye kRtAkRte / tAbhyAM yadanyattatkupyaM rUpyaM tadvayamAhata / ' ityamaraH //
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ vakroktisaraH (96) 307 yathAvA- utsRjya mAnakATavamudadhibhave madhuramastu tava hRdayam / na dadhibhavA'haM kiMtUdadhijAtA mastu mama kathaM hRdayam / / 1926 // atra roSakATavamutsRjya tava hRdayaM priyaM bhavatvityarthakasya utsRjya mAnakATavaM madhuramasviti vAkyasya utsRjyamAnaM kATavaM yena tattathAvidhaM madhuraM mastu dadhimaNDamityarthAntaraM parikalpya na dadhibhavA'hamityAdinA uttaram // yathAvA atra pumAsaM paramaM viddhi sthitamabjadalavizAlAkSi | mAMsaM yA trapu vidyAttAM pratyupadeza eSa saphalassyAt / / 1927 // atra tvadagre sthitaM mAM paramapuruSaM viddhItyarthakasya atra pumAMsamityAdibhagavadvAkyasya yA mugdhA mAMsaM trapu vidyAt tAM prati mAMsaM atrapu ityupadezasya sAphalyamityarthAntarakalpanena zriyA uttaram // yathAvA tava nAyakena tanvi pratihAre sthIyatAM kiyakAlam / nanu nAyakena hAre hAre sthAtavyameva satatamapi / 1928 // dvAre tava priyeNa kiyadavadhi sthAtavyamityarthakasya tava nAyakenetyAdi bhagavadvAkyasya nAyakamaNinA pratimuktAhAramapi
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ 308 alaGkAramaNihAre stheyamevetyarthAntaravidhAnena lakSmyA uttaram / hArehAre pratihAre ityavyayIbhAvaH / 'tRtIyAsaptamyobahulam' ityambhAvAbhAvaH // yathAvA sahajamarudadhipa eSa tvayyatitRSNassudhApayodhisute / sahajaM marau dadhi pibannatitRSNa itIdamatitarAM citram // 1929 // ___atra sahodaro maghavA yasya sa upendraH tvayyatimAtraspRha ityarthakasya sahajamarudadhipa iti bhagavadvAkyasya sahajaM yathA syAttathA marudeze dadhi piban ativelapipAsa ityarthAntarakaraNena zriya uttaram / imAni 'na kodhaH kAryo'mbudhi' ityAdIni padyAni praNayakalahe zrIzrIvallabhayoruktipratyuktirUpANi // yathAvA vrajasamukhi na tiSThAmi vrajAmi bho nandagopavaMzamaNe / vrajasi yadi tvaM nandetkathamayamiti zauriragrahIdgopIm // 1930 // atra vrajasumukhIti gopalalanAM pratyabhimukhIkaraNAya sambusucantatayA bhagavatA prayuktasya samastapadasya samukhitayA vra. jasumukhyA he sumukhi vraja gaccheti zleSeNArthAntaraM parikalpya na tiSThAmi brajAmi bho nandagopavaMzamaNe iti bhagavantaM prati vottaraM vytaari| tenApi tayA saMbuddhayantatayA prayuktasya nandagopavaMzamaNe ityasya samastasya padasya he gopavaMzamaNe nanda modasva iti chedenArthAntaraM prakalpya tvaM vrajAsa yadi evaM vadantaM mAmupekSya gacchasicet ayaM tvatparigvaGgamAbhalaSa
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ vakroktisaraH (96) 309 mANaH kathaM nandaditi vakroktacaiva svAbhIpsitaM bhagavatA prakAzitamiti vakroktayujIvitA vakroktiriyam // yathAvA manye tvaM vyutadhIryana saMlapantyA mayA''Li saMlapasi / acyutadhiyaM vRthA mAM vyutadhiyamAtthALi satyamacyutadhIH // 1931 // idaM kayozcivajasubhravoruktipratyuktirUpaM padyam / atra manye ityAdi pUrvArdha kimapi dhyAyantI kAMcitsakhI prati kasyAzcitsakhyA uktirUpam / cyutadhIH gaLitamatiH nizcetanetyarthaH / uttarArdhe acyutadhiyamityAdi AtthetyantaM anyasyAstAM pratyuktiH / ALItyAdyavaziSTavAkyaM punastAM prati vadantIM pratyAdhAyA uktiH| atra ajubuddhayA kamapi vRttAntaM pratsuvatyA kayAciprativAcamadadAnAM sakhI dhIkSya nUnaM tvaM nizcetanA'sItyuktam / tayA ca nAhaM nizcetanetyabhiprAyeNa acyutadhiyaM mAM vRthaiva cyutAdhiyaM bravISIti pratyuktam / punastayA sakhi satyaM tvaM acyutadhIH kRSNAnuSaktahadayaivAsi anyathA saMlapantIM mAM kathaM . na saMlapasItyarthAntaraM kalpitam // yathAvA sArasanAmAzleSaM sakhi ghaTaya mameti mugdhayA gadite / ghaTayitumevodyogo mameti sasmitamuvAca sairandhrI // 1932 // __atra mugdhayA kayAcidgopabAlikayA prasAdhayitrIM zilpakArikAM prati RjubuddhayA sArasanasya mekhalAyAH AbhAyAH
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ 310 alakAramaNihAre prabhAyAH AzleSaM saMbandhaM mama ghaTayetyabhiprAyeNa prayuktasya sArasanAbhAzleSamityAdivAkyasya sArasanAbhasya padmanAbhasya zrIkRSNasya AzleSaM upagRhanaM ghaTayeti zleSaNArthAntaraM prakalpya ghaTAyatumevAyaM pariSkArodyoga ityuttaraM prauDhayA sairandhrayA dattam // yathAvA gopAlike vilokaya kiMciditaH kiM vilokyaamylike| gopetyAmantrayase gopI mAM mugdha gopa eva tvam // 1933 // ___ atrAtmAnaM prati kaTAkSaprasAraM prArthayamAnena he gopAlike gopi itaH kiMcidvilokayeti bhagavatA zrInandanandanenoktasya gopAlike vilokayeti vAkyasya he gopa Alake lalATe kiMcidvilokayeti zleSeNa prakalpyAnthamartha kiM vilokayAmyalike ityAdyuttaraM vitIrNa vidagdhayA vrajavarArohayA / he mugdha mUDha sundaretyAkUtaM tvameva gopa ityanvayaH / nAhaM gopaH kiMtu gopii| evaM strIpuMsabhedasyApyanavagamena striyaM puMvAcakazabdenAmantrayamANastvameva pazupAla iti bhAvaH / yadvA yathAzrutamevAnvayaH / evaM vadan tvaM gopa eva / yadi nAgaraka eva bhaveH kathamevaM brUyA iti bhAvaH / gopAlakasya strI gopAlikA / puyogalakSaNaGISaH 'pAlakAntAna' iti niSedhaH / TApi 'pratyayasthAt ' itItvam // yathAvA kabaLayituM khalu zakyo mayA zunAsIra eva kimutAnyaH / neSTe grasituM sIraM zveti muraM prati vadan harirjayati // 1934 //
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ vakroktisaraH (16) 311 atra indro'pi mayA grasituM zakya ityabhiprAyeNa mureNoktasya kabaLayitumityAdeH zunA zunakasadRzena tvayA sIraH arkaH zunA zunakena halaM vA grasituM na zakyamiti * bhagavatA arthAntarasya kalpanayA pratyuttaraM pratipAditam / 'sIro'rkahalayoH puMsi' iti medinI / sarvamidamavikRtazleSavakrokterudAharaNam // vikRtazleSavakroktiryathA - zleSasyAvikRtatvaM ca samAbhivyAhRtAkSarAparityAganArthavarNanam / vikRtatvaM ca kasyacidvarNasyAvApodvApAbhyAM bhavati // asamassuzobhamAno jagadIzo vAmadeva evA. yam / asamassuzobhitazcetsa eva jagadIzvaro na saMdehaH / / 1935 // idaM zaivavaiSNavayossaMvAdarUpaM padyam / tatra asamaH asadRzaH suzobhamAnaH dedIpyamAnaH ayaM asmadupAsyaH vAmadevaH virUpAkSa eva jagadIza iti zaivenoktam / vaiSNavena tu-vAsudeva eva jagadIza ityabhiprAyeNa samaH makArasahitaH sa na bhavatItyasamaH suzobhitaH cyAvitamakArasthAnakena sukAreNa zobhitazcet sa eva vAmadevo jagadIzo na saMdeha iti / vAmadevazabde makArodvApaM tatraiva sukArAvApaM ca vidhAyArthAntaraM zleSaNa parikalpitam // yathAvAbANAsuravaradAyI kAzIpuravahanapaTurayaM prmH| vedaM paThAtra paramaH ka iti tadA vetsi kiMnu bahu. jalpaiH // 1936 //
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ 312 alaGkAramaNihAre ayamapi zaivavaiSNavayorevoktipratyuktirUpaH zlokaH / kAzI. purasya vahanaM uddharaNa rakSaNamiti yAvat / tasmin paTuH pANAsuravaradAyI kAzIpuravahanapaTuH ayaM ziva eva paramaH utkRSTa iti zaivenoktam / vedaM paTha atra paramaH ka iti tadA vetsi 'tamIzvarANAM paramaM mahezvaraM taM daivatAnAM paramaM ca daiva. tam / agniravamo devatAnAM viSNuH paramaH' iti zrutipaThane paramaH ko vA syAditi tvameva jAnAsIti prativadatA vaiSNavena atra tvaduktayoH bANAsuravaradAyI kAzIpuravahanapaTuriti padayoH ve vakArasthAne daM dakAraM paTheti vakArodvApanena tatraiva dakArAvApanena ca bANAsuradaradAyI kAzIpuradahanapaTurayaM zrIvAsudeva eva parama ityarthasya parikalpanAdidamapi vikRtazleSavakroktayudAharaNameva // yathAvA mInekSaNe tyaja ruSaM kamanaM puratassthitaM nirIkSasva / mandaM jalpa zaThAtretyavanI zrIzaM tirazcakAra ruSA // 1937 // ___ iyaM mAnakaluSitAyA bhUdevyAH prasAdanAya bhagavaduktau tadva. kroktiH| mInekSaNe ityanena nisargaprasannalocanA tvaM naivaM jAtvapi roSAvilalocaneti dyotitam / purataH sthitaM prArthanArthamiti bhAvaH / kamanaM tvAM kAmayitAraM vallabhaM mAM na tUdAsInatayA'vasthita. miti bhAvaH / nirIkSasvati bhagavatkartRkaprasAdanoktiH / manda jalpa zaThAtreti bhUdevyAH prtyuktiH| he zaTha gUDhavipriyakArin atra mama saMnikarSe mandaM jalpa na tUccaiH, vidhAya vipriyamatimAtraM nirbharAnurAgamedura iva svairaM mA vAdIH jAne tvAmiti bhAvaH /
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ vakroktisaraH (16) 313. atra tvajalpitayoH mInekSaNe kamanamiti padayoH sthitaM meM makAra daM dakAraM jalpa makAraM dakAratayoccArayetyarthaH / tadA dInekSaNe kadanamiti niSpadyate / tvayA vaJcitAM mAM dInekSaNe iti saMbodhaya / kadanaM manovyatheti yAvat / purata eva sthitaM evaM vaJcayati tvAya spaSTamevAgre sthitaM na tu mImAMsanIyamiti bhAvaH / atra makAracyAvanena tatraiva dakAravinyasanena ca vikRtena zleSeNArthAntaraparikalpanam // yathAvA yazzuklabhAsitaruciryena valakSazriyodadhAri glauH| sa vRSAkapistrijagatAM nAtho'laM vada punassa eva bhavet // 1938 // .. ayamapi zaivavaiSNavoktipratyuktirUpa eva / yaH zuklA zubhrA bhAsItI bhasitasaMbandhinI ruciH yasya sa tathoktaH dhavaLabhasmoddhUlita iti yAvat / valakSazriyA svataH pANDuramUrtinA yena glauH zazAGkaH udadhAri ucchRtatvena dhRtaH zirasA dhRta iti yAvat / saH vRSAkapiH haraH trijagatAM nAtha ityabhiprAya. vatI zaivoktiH / vaiSNavena punaH-alaM punarbada paryAptaM punarbahi paryAlocya brUyA ityarthaH / sa eva tvadukta eva trijagatAM nAtho bhavedityanvAruhya vada alaM lakArarahitaM vadetyarthAntaragarbhIkArAttvaduktavAkye lakAralopena * yaH zukabhAsitaruciH yena vakSazriyA udadhAri gauriti niSpAdya yaH zuka iva bhAsitA triryasya sa tathoktaH marakatazyAmala hAta bhAvaH / vakSasi zrIH yasya vakSazzrIH tathoktena yena gauH bhUH udhAri uddhRtA 'uddha ALANKARA-III. .40
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ 314 alakAramaNihAre tA'si varAheNa kRSNena zatabAhunA' iti zruteH / saH tRSAkapiH bhagavAn viSNureva 'haraviSNU vRSAkapI' ityamaraH / trijagatAM nAtha ityabhiprAyaparatayA yojitA / atra lakArasyodvApamAtramiti vizeSaH // yathAvA -- ziva eva hi lokasyAdhIza iti tvaM bravISi nanu vidvan / vAcAlocyuta eva sa iti vada tattvaM svameva jAnAsi // 1939 // . __ vAcAlaH vAcATaH tvaM ziva eva hi lokasyAdhIza iti bravISi nanu acyuta eva saH lokasyAdhIza iti vada / saH zivaH acyuta eva acyutAtmaka eva / acyuta eva sa iti vA yojnaa| acyuta eva zivo maGgaLamUrtiH 'zAzvataM zivamacyutam' iti zruteH / ataeva lokarayAdhIza iti vada / pakSe pAceti bhinnaM padam / saH zivaH locyuta eva lokAracyavanaM prApta eva lokasyAdhIzaH kasyAdhIzaH na kasyApyadhIza iti vAcA vada / tata eva tatvaM jAnAsi sarvezvarezvare bhagavati nArAyaNe jAti kasyAyamAdhipatissyAditi bhAvaH / atrApi vakrotau varNodvApamAtram // sarvamidaM zabdazleSamUlAyA vakrokterudAharaNam / arthazleSamUlAyA yathA- gopAlaH ka pazUnAM patiH ka vA vAdya tanvi gauzvarati / tadveda vRSabhavAhana iti narmavaco'vatA. dumAramayoH // 1940 //
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ vakroktisara: (96) atra gopAla ityAdi gaurIparihAsavAkyaM kRSNAbhiprAyagarbha pazUnAM patiH kva vetyAdinA mahezvaravRttAntAviSkaraNAbhiprAyaparatayA zriyA yojitam // 315 kAkA yathA vegAdAgAH kiM vA cikIrSase kRSNa nanu na jAne'ham / na vijAnAsi natarityAzliSyan harijayati gopIm // / 1941 // atra kasya kAryasya cikIrSayA tava vegAdAgamanamiti na vedmati RjumatitayA'nuyuJjAnAM vrajalalAnAM prati na vijAnAnAsIti kAkkA arthAntarakalpanam // kAkuvikRtazleSAbhyAM miLitAbhyAmanIyaM bhavati / yathA pracurAjipaTIyAMsaM dAzarathe dAzarathe vipravarNamukhyaM mAm / viddhi prasannazastraM bahumanye bhRguja sAdhu vipraM tvAm // / 1942 // ayaM bhArgavarAghavayossaMvAdarUpazzlokaH / tatra pracurasamarapaTutaraM brahmavarNapramukhaM nirmalAstraM mAM viddhIti svasya durjayatvamahIyastvAdyabhiprAyeNa bhArgavoktasya caraNatrayasya' he bhRguja ! sAdhu vipraM tvAM bahumanye iti kAkA aho tava brAhmaNyamityA - kRtagarbhayA'nyadhA yojanaM bhagavatA rAghaveNa kRtam / atraiva he bhUguja ! tvAM sAdhu samyak bahu bahulaM ca vipraM vigatapravarNe manye iti pravarNoddhAreNArthAntarakalpanaM ca / tathA sati curAjipaTIyAMsaM vivarNamukhyaM sannazastramiti ca niSpadyate / curA caurya
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaGkAramaNihAre tatpracurA Aji: yuddhaM tatra paTIyAMsaM 'taskarAcarito mArgo naiSa vIraniSevitaH' ityuktarItyA cauryasamarapaTutaraM pAmaramukhyaM 'vivarNaH pAmara' ityamaraH / sannazastraM vizIrNAstramiti tadarthaH // kAkubhyAM vinA yojanAbhedenAthastara kalpane'pIyaM saMbhavati / yathA na tvayyanurakto'haM nIlAmanuraJjayeya nanu rAdhe / vedmi na mayyanuraktaM tvAM nIlAM raJjayantameva hare / / 1943 // 316 atra tvayyanurakkoshaM nIlAM nAnuraJjayeyeti bhagavatA vivakSitAyA yojanAyAH yathAzrutameva yojanena rAdhayA'rthAntaraM kalpitamiti bhavati koktiH / yadyapyevaMvidhA vakroktiH prAktanairavanairvA na vivecitA / tathA'pi tAdRzacamatkRti sadbhAvAdvakroktireveyamityasmAbhirvyaveci // ityalaGkAramaNihAre vakroktisaraSSaNNavatitamaH . - atha svabhAvoktisaraH (97) jAtyAdisthasvabhAvoktissvabhAvoktiritIryate // jAtyAdiniSThasvabhAvavarNanaM svabhAvoktirityanvarthasaMjJo'laGkAraH / Adipadena guNakriyAdravyANi gRhyante // yathA--- vatsasmaraNaprasnutasupIvaronIM vilolatarasA
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ svabhAvoktisaraH (97) 317 snAma / huMbhAravagambhIrAM gavyAM sAyaM nivartayati zauriH // 1944 // gavyAM gavAM samUha 'tasya samUhaH' ityadhikAre 'khalagorathAt' iti yat / supIvarANi UdhAMsi ApInAni yasyAstAM tathoktAM 'Udhastu klIbamApInam ' ityamaraH / 'Udhaso'naGa' ityanaGi 'bahubrIharUdhaso jiipuu'| sphuTArthakamanyat / atra gojAtisvabhAvasya varNanam // khacitaharinIlamadaM maJjalatApiJchapiJchasacchAyam / aJjanayati mAmakadazamAnagirikuJjadhAmaharidhAma // 1945 // aJjanagirikuladhAmA yo hariH tasya dhAma rociH idaM kartR / mAmakadRzaM aJjanayati aJjanavatIM karoti aJjanazabdAnmatubantAt NAviSThavadbhAvena 'vinmatoH' iti matupo luk / atra guNasvabhAvavarNanam // itaretarAMsaghaTTanahRSitatanuruhaM vivAhavedigatam / anyonyAhitAhRtahagantamAbhAtu divyamithunaM tat // 1946 // ___ atra kriyAsvabhAvavarNanam // urasi ramAM nidadhAnaM karayozcakraM daraM ca vida- . dhAnam / kanakAmbaraM dadhAnaM kanatAnmama manasi phaNigirinidhAnam // 1917 //
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ 318 alaMkAramaNihAre __ mitasitahasitavikasvarakapolaphalakaM kuraGgamadatilakam / vRSazikharinityabhogyaM vRNImahe manasi kimapi saubhAgyama // 1948 // anayoH padyayo vyasvabhAvavarNanam // ityalaGkAramaNihAre svabhAvoktisarassaptanavatitamaH. atha bhAvikasaraH (98) varNanAdadbhutArthasya vastunI bhuutbhaavinii| pratyakSe iva dRzyate yatra tadrAvikaM matam // yatrAtyadbhatacaritopavarNanAdatItAnAgatayorvastunoH pratyakSAyamANatvaM bhavati sa bhaavikaalngkaarH| na cAtItAnAgatayoH pratyakSavadavabhAso viruddhaH, atyadbhutavastuvarNanena bhAvikAnAM hRdi bhAvanodayAt / tathAca bhAvanAyAH prakarSaNa ghaTata eva pratyakSAyamANatvaM bhuutbhaavinorpyrthyoH| yathA vRkSetrakSe ca pazyAmi cIrakRSNAjinAmbaram / / asInassavizaMstiSThan bhuJjAnaH paryaTan piban / cintayAno hRSIkezamapazyattanmayaM jagat // ityAdau / na ceya svabhAvoktiH, tatra hi vastusvabhAvasya yathAvadvarNanena prtykssaaymaanntaa| iha tu adbhutatvena / nApi rasavadAdyalaGkAraH, yattatra vibhAvAnubhAvAdyanusaMdhAnenaiva rasAderbhA
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvikasaraH (98) 319 wwwwww vyatve na tvadbhutatvena / naM cotprekSA, atItAnAgatayoH pratyakSatvena saMbhAvanAbhAvAt / nApi bhrAntimAn, bhAvAnAyA abhrAntikRtatvAt / tasmAtsarvottIrNo vilakSaNa evAyamalaMkAra iti vadanti // yathAvikaTogaTATTahAsaM vidalayato ditisutendrahRdayataTIm / adyApi siMhazikhariNi narasiMhasyAbhaTI sphuTIbhavati // 1949 // siMhazikhariNa zeSAdrI tadekadezabhUte ahobile iti yAvat / atra hiraNyakazipuvakSo'ntaravikSobhaNadakSolbaNasaMrambhasya zrInRsiMhasya bhagavataH atyadbhatAtItamahAbheTIvarNanena tathAvidhabhAvanayA taadRshprtykssaaymaanntaa| bhISaNatvodbhAvanamidam // yathAvA--- janayanti modamakSNossanakasanandanasanatkumArAdyAH / adyApyadhibhujagAcalamAdyA munayo hari bhajanto naH // 1950 // sthAnamAhAtmyodbhAvanamidam // yathAvA patrIzvaramadhirUDhe yAtrotsavakautukAdahigirIndau / grAhagRhItagajAvanasaMbhramamadyApyamuSya pazyAmaH // 1951 //
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ ~~~ 320 alaGkAramANahAre ~~~~~~~ yathAvA sammardakupitabalapativetrahatitruTitakoTikoTIrAn / adyApi padmajAdyAMstvadvArIkSAmahe vRSAdrimaNe // 1952 // yathAvA__ bhavatA vAlidazAsyau bhagnau raghuvIra dRSTavantaM pUrvam / ahahA ityadhunA'pi ca sahasranayanaM sahAsranayanaM vIkSe // 1953 // ahaha A iti chedaH / etau dvAvapi nipAtau yathAkrama vAlismaraNajanitakhede rAvaNasmaraNAdbhate ca vrtete| A itItyatra 'nipAta ekAjanAG' iti prakRtibhAvaH / aGidevAyaM nipAtaH, smaraNArthakatvAt / anuziSyate hi vAkyasmaraNayoraGit' iti / ahaha A iti ayaM duHkhAzcaryadyotako vAgArambhasaMbhavo'nubhAvaH / ahaha A iti adyApi astreNa zokAnandajanyenAstreNa saha vartante iti sahAstrANi 'vopasarjanasya' ityasya vaikalpikatvAnna sahazabdasya sabhAvaH / tAhazAni nayanAni yasya taM tathAvidhaM adyApi vAlivadhajanitazokAzrunayanaM rAvaNavadhajanitapramodAzrunayanaM ca vIkSe iti bhAvaH / pakSe sahasranayanazabdaM ahahAH avidyamAnaH haH hakAro yena saH ahaH ahaH hAH hA iti varNaH yasya tathoktaH hakAracyAvanena tatraiva hAkAreNa ghaTita ityarthaH / iti hetoH sahAsranayanaM vIkSe uktarItyA sahasranayanazabdasya tathAbhUtatvAditi bhAvaH / idamapi bhUtaviSayasAkSAtkAravarNanameva / camatkArAntaraM tu pUrvebhyo vishessH||
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttara : (99) sarvamidaM bhUtaviSaya sAkSAtkAravarNanam / bhaviSyadviSayasAkSAtkAravarNanaM yathA 321 anudinamanusaMdhAnAdarcirmukha saraNibhAvisaMmAnAH / adyaiva vasanti dRzoH padyAyAM zrInivAsa tava kRpayA / / 1954 // atra bandhAvasthAyAmazakyadarzanatvenAdbhutAnAmacirAdimArgasaMmAnAnAM bhAvinAM sAkSAtkAravarNanam // ityalaGkAramaNihAre bhAvika saro'STanavatitamaH . athodAttasaraH (99), tadudAttaM vastu yatra varNyate susamRddhimat / anyopalakSakaM zlAghyacaritraM vA nibadhyate // yatra saMpatsamRddhimadvastu varNyate, yatra ca mahApuruSasaMbandhizlAdhyacaritaM ' yatrAyeM sArasassa devadattakedAra:' itivadupalakSakatayA vA nibadhyate tatrodAttAlaGkAraH / upalakSakaM jJApakam / svabhAvoktau bhAvike ca yathAvadvastuvarNanam / tadvipakSatvenAropitavastvAtmanaH prathamodAttasyAvasaraH / tatrAsaMbhAvyamAnavibhUtiyuktasya vastuno varNanaM kavipratibhotthApitamaizvaryalakSaNamudAttaM prathamam / dvitIyaM tu mahApuruSANAmudAttacaritAnAmaGgibhUtavastvantarAGgabhAvenopanibadhyamAnaM caritam, mahApuruSacaritasyodAttatvAt // ALANKARAIII. 41
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ 522 alaGkAramaNihAre yathA vajazilAvAlAzcitamarakatakalatAruNAzmapalla. vite / saha mahilA viharante gRhanivahe tvatkaTAkSitAizaure // 1955 // ___ idaM samRddhayudAharaNam / atrAsaMbhAvyamAnavibhUtiyuktAnAM magavatkaTAkSitAnAM varNanAlakSaNasaMgatiH / saMbhAvyamAnavibhUtiyuktasya varNane tu nAyamalaMkAraH // yathA parikhacitavajarekhAsphuritamahAnIlajAlacArutamAH / sataTijaladabhramadA vRSazikhariNa bhAnti te vihAragahAH // 1956 // ____ atra hi mahAvibhUterbhagavato vihAragRhANAM vastuta eva saMbhavatIdRzavizeSaH / ata evAsya kavipratibhotthApitatvamuktam / evaMcAsya nAmApi sArthakamiti vimarzinIkAraH // - zlAghyacaritasyopalakSakatve yathA jayatu sa zailo yatra tyaktAstraM kenacinimitte. na / zrIvAsamabjacake yatirAjo grAhayAmAsa // yatirAja bhagavadrAmAnujAcAryaH / kenacinnimittena toNDamAnnRpAya ripuvijayakRte vitIrNayoizaGkhacakrayoH punastadvaradAnAvasare a rUpe'sminpunazzaGkhacakradhAraNarUpatatprArthanalakSaNena nimittena tyaktAstraM tyaktazaGkhacakraM bhagavantaM zrInivAsaM zaGkhacakre grAhayAmAsa / 'aMjagrahattaM janako dhanustat' itivAdvikarmakatA / atra
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ udAttasara : (99) 323 mA 'bhaiSIH putra bhadraM te zaGkhacakrau dadAmi te / tAbhyAM gaccha purIM divyAM tau te zatrUn haniSyataH // ityuktA pradadau tasmai tAbhyAM saha jagAma saH / tau ca zatrUnnihatyAzu kRtvA rAjyamakaNTakam // AjagmatuH kSitibhRtA sAkaM devasya saMnidhim / rAjA devaM vavande'tha stutvA stotrairanekazaH // varaM varaya bhadreti devo rAjAnamabravIt / rAjA - mamAyudhapradAnasya khyAtyai devottama prabho // abimbe zilAbimbe cakrazakte na dhAraya / iti saMprArthito devo na dadhAra punazca tau // adRzyau tiSThatazcobhau pArzvatazzArGgadhanvanaH // ityAdiveMkaTAdvimAhAtmyAntargatabrAhmapurANakathAbhagavadbhASyakArakA ritazrInivAsazaGkhacakraparigrahakathA cehAnusaMdheyA / atra zyasya bhagavadrAmAnujAcAryakAritazrInivAsazaGkhacakradhAraNarUpamahApuruSacaritrasya varNanIyaM vaiMkaTAdriM pratyupalakSakatvam // yathAvA - sa ziloccayo vijayatAM yatrAmRtado'pyazeSavibudhAnAm / kaMcana vibudhaM tAtetyAmantrayAyAcatAmRtaM jagajjanakaH // 1958 // lA anekeSAM vibudhAnAM devAnAM viduSAM vA amRtadaH sudhApradaH nizzreyasa prado vA jagajjanakaH zrInivAsaH kaMcana vibudhaM zrIzailapUrNanAmAnaM mahAtmAnaM vipazcitaM tAteti Amantraya saMbodhya amRtaM sudhAM nizzreyasaM vA / vArIti tu tattvam / ayAcata davIyastarAttumburutIrthAdanudinaM svArAdhanakRte tIrthAnayana kaiMkarya -
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ 324 alaMkAramaNihAre mmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm mAracayatyamuSmin kRpayA tAdRzasArvakAlikazramaM tasya parijihIghuzzabaraveSadharo bhagavAn zrInivAsastAdRzabhUmikayA zriyA saha madhyemArgamabhyetya taM tattIrtha yayAce / sa ca taM zabarameva matvA na vyatArIdbhagavadahaNAyAnIyamAnaM tIrtham / adadAne ca tasmi' stattIrtha bhagavAMstaduttamAGgadhRtaM tadudakumbhaM nirbhidya tatprastAM vAridhAgamAsyenAgRhAtsaha jAyayA / bhagavadahaNArthamAnIyamAnaM tIrtha zabareNa dUSitamiti tadavaziSTamakhilamapi tIrtha tatraiva parihRtya punastarAM tadAnayanAya tumburutIrtha prati prasthite ca tasmin bhagavAn kRpayA svamaizvaraM rUpaM pradartha netaHparamanudinaM tumburutIrthAdavIyaso madahaNAyAharaNIyaM pAnIyaM, alamaitAvataiva kaiMkaryeNa tuSTo'smItyabhidhAya yastAtati mayA''hUtassa tAta iti gIyate / iti varaM vitIryAntaradhAt / ityaitihyam / atra 'tAtetyAmantraya kaMcidvanabhuvi tRSitastoyabinduM yayAce' iti zlokapAdArtho'nukUlaH / atrApyuktaprakAreNa mahApuruSacaritaM zeSAcalAGgatayA varNitam // aGgibhUtasya vastuna utkarSapratipipAdayiSayA agitvenopanibadhyamAnaM mahApuruSacaritameva tadalaMkArAGgam / na tUpalakSaNamAtraparatayopAttamityAhuH / tena nayanAyanagocaratAmayate dvishsrnyngiriraajH| vitrAsinI ripUNAM yatrA'dattAdbhutAM guha zaktim // 1959 // ___ ityAdau naaymlNkaarH| atra hi pANmAturacaritamupalakSaNamAtraM vivakSitaM na tu tena gireH ko'pyutkarSo vivakSitaH //
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ atyuktisaraH (:00) 325 yathAvA ko'pi sa pumAnvijayatAM yadraNTA zrutizirogururbhUtvA / udajIvayaduktayamRtairdurmatakathakaviSamUchitaM bhuvanam // 1960 // yasya zrInivAsasya ghaNTA kI zrutizirAgurubhUtvAvitrAsinI vibudhavairivarUthinInAM padmAsanena paricAravidhau pryuktaa| utprekSyate bhuvi janairupapattibhUmnA ghaNTA haressamajaniSTa yadAtmaneti // ityuktarItyA nigmaantmhaadeshiktvenaavtiiryetyrthH| ziSTaM spaSTam / atrAGgibhUtasya zrInivAsasya mahotkarSapratipipAdayiSayA taddhaNTAvatArasya bhagavato nigamAntadezikasya caritamaGgatayA nibaddham // ityalaGkAramaNihAre udAttAlaGkArasara ekonanavatitamaH. athAtyuktisaraH (100) adbhutAtathyazauryAdivarNanA'tyuktiriSyate / adbhutasyAsatyasya asaMbhAvitasya zauryAdevarNanamatyukti - maalngkaarH| AdizabdenaudAryakartyAdargrahaNam // yathA bahirantarjulatA zrInAtha tvattejasA'dbhutatamena / brahmANDamUSikAyAM ravirucirAvartya kanakagiriraraci // 1961 //
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkAra maNihAre he zrInAtha! bahiH antazca jvalatA adbhutatamena mUSAnihita kanakarajaH kaNAdivilApanamAtrakAriNaH prasiddhAdagnerApe vakSyamANarAva kiraNadravIkaraNaghanobhAvobhaya kalpakatayA vilakSaNeneti bhAvaH / tava tejasA pratApenaiva agninA / mUbaiva mUSikA taijasadravyavilApanI 'taijasAvartanI mUSA' ityamaraH / tasyAM raveH ruciH jAtyabhiprAyakamekavacanaM, kiraNa ityarthaH / Avartya vilApya kanakagiriH araci / AvartitAH prabhAkarakarA eva ghanIbhAvanayA sumerutvena niSpAditA iti bhAvaH // yathAvA 326 brahmANDAntarasRSTyai parito julatA tava pratApena / jagadaNDamUSikAyAmasyAmAvartyate suvarNagiriH / / 1962 // brahmANDAntarasya ' tadaNDamabhavaddhaimaM sahasrAMzusamaprabham ' ityuktaprakArasyAnyasya brahmANDasya sRSTayai sRSTiM kartuM ' kriyArtha ' ityAdinA caturthI / paritaH samantataH jvalatA tava pratApena asyAM vidyamAnAyAM jagadaNDameva mUSikA tasyAM suvarNagiriH hemAdiH Avartyate vilApyate / brahmANDamUSikAyAM suvarNagiridravIkaraNoktacA pratApe agnitvaM gamyate // yathAvA paratastripAdvibhUteH paritarasphuratA kakutsthakulabhAno / atyarkAnaladIptirnityaM tvadyodhatejasA'raci sA / / 1963 //
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ atyuktisaraH (100). 327 ___ tripAdvibhUteH 'tripAdasyAmRtaM divi' iti zrutAyAH nityavibhUteH parataH paritaH sphuratA jvalatA tvadyodhAnAM sugrIvahanumadAdInAM tejasA pratApena / sA tripAdvibhUtiH atyarkAnaladIptiH atikrAntabhAnuvahnijyotiH vyaraci / atra brahmaNassadanAttasya paraM sthAna prakAzate / devA hi yanna pazyanti divyaM tejomayaM param // atyarkAnaladaptiM tat sthAnaM viSNormahAtmanaH / iti pramANamihAnusaMdheyam / iyaM zauryAtyuktiH // audAryAtyuktiryathA svakaTAkSalabdhaniravadhivibhavAnAM dAnamanavadhi narANAm / vIkSya svayamarthitayA tagRhamabhyetya calati na tatazzrIH // 1964 // atra zrIrapi svakaTAkSAdhigatavibhavAnAM janAnAM gRhamarthitvenAbhyetya tato na calatItyanena tadbhaktAnAmaudAryAtyuktiH / tato na calatItyanena tadbhaktasaMpado'kSayatvaM vyajyate // yathAvA arthitayA pratihAraM tvadudazcitasaMpadAM nRNAmamba / gacchaticedrikSAko gacchatu dhanado'pi yAti bhikSAyai // 1965 // kubero'pi tvatkaTAkSasamadhigatasaMpadAM janAnAM gRhadvAraM bhikSArtha gacchatItyaudAryAtyuktiH / bhikSAko mahezvara ityarthAntaramapi prtiiyte||
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ 328 * alaMkAramaNihAre kIrtyatyuktiryathA tvadupAzritajanasamudayayazaHpayorAzivIcivi. kSubhitAH / brahmANDAlAbugaNA nimajanonmajanaiH praviluThanti // 1966 // iyaM kI|tyuktiH / nanvatizayoktito'syAH ko bheda iti cet atizayoktAvasaduktimAtra, atyuktau tu atathyasyAdbhuteti vizeSaNAdatyantAsaduktiriti jAnIhi / ataeva daNDinA anayoranavadyAGgi stanayojRmbhamANayoH / avakAzo na paryAptastava bAhulatAntare // . iti saMbhAvyamevaitadvizeSAkhyAnasaMskRtam / kAntaM bhavati sarvasya lokayAtrAnuvartinaH // iti / stanayorasipIvaratvavarNanaM lokasiddhamityetAdRzavizeSAkhyAnena utkarSakathanena alaMkRtatayA kAntaM ramaNIyameva bhavatItyuktA-- lokAtIta ivAtyarthamadhyAropya vivakSitaH / yo'rthastenAtituSyanti vidagdhA netare janAH // ityabhidhAya - alpaM nirmitamAkAzamanAlocyaiva vedhasA / idamevaMvidhaM bhAvi bhavatyAsstanamaNDalam // idamatyuktirityuktametadgauDopalAlitam / ityatyukteratizayoktito vailakSaNyaM darzitam // nanu ca udAttAlaMkArAdatyuktaH ko bhedaH 'vajrazilAvAla' ityAdiprAgupadarzitatadudAharaNe kavipratibhAmAtragocaratayA asaM. bhAvitAyAssamRddhavarNanena vailakSaNyAbhAvAditicet atrAhuH-saMpa
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ niruktisaraH (101) 329 dutkarSAtyuktAvudAttaM, zauryAtyuktAvatyuktiH' iti / anye tu "a. tyadbhutakavipratibhAmAtragocarAsaMbhAvitArthavarNanamudAttamityudAttAlalakAra lakSayitvA tasyArthasya saMpacchaiAryodAryadinAnAprakAratayA tathAvidhasaMpacchaiAryAdAryAdyatyuktInAM bhede pramANAbhAvAnAtyuktiH pRthak lakSaNIyA" ityAhuH / dIkSitAnAM tu tathyatvAtathyatvAbhyAmanayorbheda ityabhiprAyamavarNayadvaidyanAthaH // ityalaGkAramANihAre atyuktisarazzatatamaH. atha niruktisaraH (101) sA niruktiogato yannAno'rthAntarakalpanam // yogavazAnAmno'rthavizeSAbhidhAyino'rthAntaropavarNanaM nirutirnaamaalngkaarH| yadyapyayaM prAcInainIlaMkAratayA lakSitaH, tathA'pi jayadevIye candrAloke tRtIyamayUkhe niruktaM syAnirvacanaM nAnassatyaM tathA'nRtam / IdRzaizcaritairjAne satyaM doSAkaro bhavAn / iti kAvyalakSaNatayA pratipAditaM niruktameva kiMcidvailakSaNyena dIkSitairAlaMkAratayA paryagaNyateti tadanurodhenAsmAbhiraNyayamalaMkAro lakSitaH / nAmnaH prasiddhayanurodhena kRtaM nirvacanaM satyaM, anRtaM nirvacanaM tvanyathA kalitam // yathA ardayasi janAnetAnirdaya iva bhavadurantakAtAre / jagadIza tadiha satyaM janArdano'sIti ko'traM sandehaH // 1967 // ALANKARA_III 44
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ 330 alaGkAramaNihAre atra janassarvAn pumarthAn adyate yAcyata iti vyutpAditasya janArdananAmnaH uktarItyA yogato'rthAntarakalpanam // yathAvA ativizadamadhuratAvakavacorasaste ytssudhaabdhisute| tenaiva guNena sitA babhUva taccharkarA siteti jage // 1968 // he sudhAbdhisute! idaM tadvAgrase'pi vivakSitatadguNAnuvartamAbhiprAyavam / zarkarA tenaiva uktavizeSaNa tAvakavacorasenaiva kI guNana karaNabhUtayA rajjvA sitA aparAdhAnuguNazikSaNAya sndaanitaa| paramArthatastu-tenaiva guNena vizadinnA madhurimNA ca guNenaiva sitA vizadA baddhA ca 'SiJ bandhane' karmaNi ktaH sNbddhetyrthH| uktavizeSaNaviziSTazrIvAgrasacauryAdevAsyA vaizadyamAdhuryalAbhazzarkarAyA iti bhaavH| ataH evaM baddhatvAdeva si. teti jage agIyata 'zarkarA sitA' iti naighaNTu kairiti bhAvaH / atra sitota zarkarAnAmno yogato'rthAntarakalpanam // padavIvazAtpravizato yadabhUcandrasya vizramasthAnam / tvadudavasitazIrSagRhaM taducyate nAtha candrazAleti // 1969 // atra candrazAlota nAno'rthAntarakalpanaM yogena // yathAvA yadvizvanAmarUpavyAkaraNapaTIyasI tava prekSA / tattvAM zeSagirIzvaramami sacchAbditaM hare satyam // 1970 // yathAvA
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ nihItasaraH (101) 331 Ananda aaivanamamharmammmmmmmmmmm he hare yat yasmAt tava prekSA prajJA prekSopalabdhizcisaMvit' ityamaraH / pakSe prakRSTA IkSA tadaikSata bahu syAm' ityAyuktasaMkalpaH nAmAni prAtipadikAni, upalakSaNametadAkhyAtA. nAm / teSAM rUpANi svarUpANi vizvAni nAmarUpANi yasmistattathoktaM yadvayAkaraNaM zabdanayaH tasmin pttiiysii| anyatra vizvasya cidacidAtmakaprapaJcasya nAmarUpavyAkaraNe devAdivicitrasRSTitannAmadheyakaraNe pttiiysii| tat tasmAt evaMvidhavyAkaraNanayapaTutaraprajJatvAt, pakSe tava evaMvidhasaMkalpavatvAt / sacchabditaM san vidvAn iti zabditaM uktaM 'sansudhIH' ityamaraH / pakSe 'sadeva somya' iti sacchabdAbhilapanIyaM atra sacchabdo mAnasaMbandhayogyatvalakSaNaM sattvaM pravRttinimittIkRtya paramAtmani ghartate / tvAM zeSasya pataJjalitayA'vatIrNasya 'bhagavato'nantasya giri vAci mahAbhASye ityrthH| IzvaraM samartha tddhiitibodhprcaarpttiiyaaNsmityrthH| 'svAmIzvarAdhipati' ityAdinA sptmii| satya nizcitaM yathA syAttathA / itaratra zeSagirIzvaraM veGkaTAdrinAthaM tvAM satyaM satyaM jJAnam' ityuktaM paraM brahma avaimIti yojanA / atra uktarItyA zeSagirIzvarazabdasya yogenArthAntarakalpanam // yathAvA nalinekSaNalalanAmaNi nayanarucA tava nirAkato miinH| vigaLitasAro manye visAramenaM vadAnta tadvibudhAH // 1971 // dhavalojjvalAsitazcA tava locanasarasijena mIna iha / pravilopitasAro'bhUdbhuvi lokaistadvisAra ityUce // 1972 / /
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ 332 alaGkAramaNihAre idamekArthakaM padyadvayamAnupUrvI vaicitrya pradarzanamAtra sAram 'vi. sArazakulI' ceti mInaparyAyeSvamaraH / atra uktaprakAreNa visAra iti mInanAmno yogenArthAntarakalpanaMm // yathAvA hariNA svarucijihIrSurdhanaH kapole'bhyahanyata prAyaH / asya bhrazyanti radAH karakamiSAnIradaM tadAhuramum // 1973 // nirgaLitAH radAH dantAH yasya sa iti nIradazabdasya yogapradarzanenArthAntarakalpanam // yathAvA tava yazasevAcyuta bhuvi pavitritAyAM svajanmavaiphalyam / jAnAnA vibudhadhunI jAtA mandAkinIti sArthAkhyA // / 1974 // mandA abhAgyA alasA vA akinI duHkhinI 'akaM duHkhe ca pApe ca' iti vizvaH / atra mandAkinIti nAmno yogenArthAntarakalpanam // yathAvA svastarurudAramaNinA tvayA parAstastatassvarubhUtvA / tvAM vijigISustvannakhabhinno'nvarthAbhigho'bhavannRhare / / 1975 // svastaruH kalpazAkhI udAramaNinA tvayA parAsta: audAryeNa nirastaH tataH vairazuddhividhAnAya svaruH dambhoLiH bhUtvA
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ niruktisaraH (101) 333 'zatakoTissvaruzzamba' itymrH| tvAM vijigISussan svanakhaiH bhinnaH vidAritaH ataeva anvarthAbhidhaH suSTu aruH yasya saH svaruH balavadraNa iti anvarthasaMjJakaH abhavat / 'vraNo'striyAmIrmamaruH' ityamaraH / nRhare iti dambholivibhedanakSamanakhazikhAtaikSaNyAtizayAbhiprAyagarbham / atra svastaruH svastaruzabdaH parAstaH parAkRtaH staH sta iti varNo yasya sa tathoktaH / ataeva svarubhUtvA uktarItyA svaruzabdo bhUtvetyartho'pi camatkArAtizayAdhAyakaH / atra svaruriti nAno yogenArthAntaraparikalpanaM viSamAlaMkArasaMkIrNam // yathAvA- zrIrucibhArakacAkacidUradhutaM kanakamISadArtama raut / tadidaM kArtasvaramiti gadita kavibhiriti viditamasmAbhiH // 1976 // araut akrandat / ISadAtaH kArtaH svaro yasya tattathotaM 'ISadarthe' ityanena koH kA ityAdezaH / atra kArtasvaramiti nAnaH yogenArthAntarakalpanam // yathAvA bhrAtrA saha harihRdayaM yAntyA ratnAkaro janinikAyyaH / mudrita AsIdramayA nUnaM tadimaM jagusamudra iti // 1977 // bhrAtrA kaustubhena saha nirgamanaM janmagRhasya ratnAkaratvaM ca mudraNAvazyakatAM dyotayataH / atra samudra iti nAmadheyasya yogenArthAntarakalpanam / samudrazabdaH saMpUrvakAt 'undI kledane'
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ 334 alaGkAramaNihAre ityasmAddhAtoH 'sphAyitaJci' ityAdinA raki siddhaH / samI. cInAH udrAH jalajantuvizeSA asminniti kaizciniSpAditaH / tasya yogenAnyadarthakalpanam // yathAvA____nijavadanarucijihIrSossitayuterhariravadyati sma karAn / zucikaratayaiSa vidito'vadAtakaratAM kuto'nyathA bibhUyAt // 1978 // karAn hastAn kiraNAniti tu tattvam / avadyati sma kRNatti sma 'do avakhaNDane' asmAdevAdikAtkartari laT / anyathA evaM karacchedAbhAve zucikaratayA parasvApaharaNadoSa. viraheNa zuddhahastatayA vizada kiraNatayati vastusthitiH / viditaH eSaH avadAtakaratAM avakRtapANitAM zuklAMzutAmiti paramArthasthitiH / 'kRttaM dAtaM ditaM chitam' ityamaraH / dyateH karmaNi ktaH / 'AdecaH' ityAtvam / ziSTaM spaSTam / atrAvadAtakara iti sitakiraNatArUpapravRttinimittazAlino nAmna uktarItyA yogenArthAntaravarNanam // yathAvA nijamandahasitalakSmImamuSiSayendau karAnprasArayati / tAnasinotsapadi haristena sa sitakara iti prathAmayate // 1979 / / _asinot abadhnAt 'SiJ bandhane' laG / sitakaraH saMdAnitapANiH / atra sitakara iti nAmna uktarItyA yogenAntara praklaptiH //
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ niruktisaraH (101) 335 yathAvA pradyotanazatasahazA vidyotitadazadizA'mba tava mahasA / vidhvaMsitadyutitayA vidyudapadyata yathArthamabhidhAnam // 1980 // vidhvaMsitA dyut saMpadAditvAtkie / yutiH yasyAssA vidyut niSprabhetyarthaH / pakSe vizeSeNa dyotata iti vidyat 'dyata dIptau' 'bhrAjabhAsa' ityAdinA kartari vip / 'vidyattaTiti saMdhyAyAM striyAM triSu tu niSprabhe' iti medinI / spaSTa manyat / atra vidyuditi nAno yogenArthAntarakalpanam // yathAvA AhUto'pi niyoDhuM bAhubhyAM tava nirastarA* hubhyAm / nAgAdbhujago'vyuta tannAgaM taM prAhurarthatattvajJAH // 1981 // atra nAga iti nAmnaH nAgacchatIti nAga iti yogAdarthAntaraM kalpitam // yathAvA -. . tvatpadaruciharaNAttatprahatazzIrSe'mba lohitaM muJcan / lokAntarhita AsIdyallohitakastadeSa zoNamaNiH // 1982 // __ he amba! yat yasmAt tvatpadaruciharaNAddhetoH zIrSe ta. tprahRtaH tena tvatpadena abhihataH ataeva lohitaM rudhiraM muJcan zIrSe udvaman san lokAntarhitaH loke antardhAnaM gataH AsIt
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ 336 alaGkAramaNihAre tvatpadAbhighAtahetukarudhirasrAvimastakatvaprayuktAvamAnena kasyApi mukhaM darzayitumapatrapiSNutayA kApi nilIna iti bhAvaH / tat tasmAt eSa zoNamaNiH padmarAgaH lohitakaH AsIdityanuSajyate / lohitakaH lohitaM rudhiraM ke zirasi yasya sa tathoktaH tannAmA AsIt / paramArthatastu lokayoH lovarNakavarNayoH antaH madhye hitI hikAratakArau yasya sa tathoktaH / zabdArthayostAdAtmyam / lohita eva lohitakaH tannAmA 'lohitAnmaNau' iti svArthikaH kan / 'zoNaratnaM lohitakaH' ityamaraH / atra svArthakanA niSpanasya lohitaka iti nAno yogAntareNArthAntarakalpanaM camaskArAntaraM sphuTameva // ityalaMkAramaNihAre niruktisara ekazatatamaH. atha pratiSedhasaraH (102) pratiSedhaH pratItasya pratiSedhasya varNanam / yaH prasiddho niSedhAnuvAdo jJAtatvAt svatAnu'payukto'rthAntaragarbhIkAreNa cArutAmAdhatte sa pratiSedhAlaMkAraH // yathAna sudhAMzunA na sudhayA na malayamarutA na cApi tuhinabhRtA / nirupamakaruNAzizirAssvenaiva kRtA rameza tava bhaktAH // 1983 // atra bhagavadbhaktAnAM sudhAMzuprabhRtinirmitatvAbhAvaH prasiddha eva kIrtyamAnasteSAM sudhAMzuprabhRtibhyo'pyati zayitatayA zaizirya
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratiSedhasaraH (102) 337 mityamumartha vyaktIkaroti / sa ca nirupamakaruNAzizirA ityanena parimitazaiziryavadbhayassudhAMzuprabhRtibhyasteSAM vizeSamupadarzayatA vishessnnenaavisskRtH|| yathAvA naitAnyarjunarathyA durdAntAnIndriyANi mama zaure / pazyAma niyacchatAnIzo yadi vipatha eva dhAvanti // 1984 // arjunasya rathyAH rathavoDhAro'zvAH / Izo yadi samartho yadi vipatha eva dhAvanti etAni indriyANi niyaccha niyabhaya pazyAma iti yojanA / atra vakturindriyANAmarjunarathyAzvatvAbhAvaH prasiddha eva kIrtyamAnasteSAM durdAntatayA duniyamanatvaM vynkti| taca durdAntAnItyAdivizeSaNamahinA kavi. naivAviSkRtam // yathAvA na dazAnano na vAlI sudurAdharSoM mamaiSa doSagaNaH / tamanAvidhya tvamimaM mama nAtha bhaveH kathaM mahAdhanvA // 1985 // atrApi vakturdoSagaNasya dazAnanavAdyabhAvaH pratIta eva parikIrtyamAnastasya durAdharSatAM vynyjyti| sA ca sudhurAdharSa iti vizeSaNena svoktayaiva prakAzitaH // nandasutedaM na payo na dadhi na maNDaM nacApi ALANKARA--III. 43
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ 338 alaGkAramaNihAre nvniitm| hanta hareH kiMnvidamiti manaHkaSAyaM mamAtikaTu heyam // 1986 // ___ idaM kiMnviti kiMvastviti hareriti yojnaa| manasaH kaSAyaM rAgAdivAsanAM prasiddhanimbAdikkAthaniSpAditaM kaSAyaM ca 'niryAse'pi kaSAyo'strI' ityamaraH / atra vaktumanaHkaSAyasya payastvAdyabhAvaH prasiddha eva kathyamAnastasyA svAdutamakSIrAdiharaNa eva tavAdaraH na tvasmadIyajugupsitataramanaHkaSAyaharaNe iti parihAsamabhipreti / sa ca atikaTu heyAmiti vizeSaNAbhyAM kaSAyamiti vizeSyeNa ca prAduSkRtaH // ityalaGkAramaNihAre pratiSedhasaro dvayadhikazatatamaH. atha vidhisaraH (103) sA vidhyalaMkRtiryatra siddhameva vidhIyate / yannitividhAnamanupayuktibAdhitaM sadarthAntaragarbhikAreNa su. ndarataraM sa vidhinAmA'laMkAraH / yathA''huH jJAtArthasya vidhAnaM yadupayogaparicyutam / abhiprAyAntaraM garbhIkurvadvicchittizAli cet // vidhyalaGkAramAhustaM sAhityaparizolinaH / iti // yathAvA tatvaM bravImi bhagavastvaM tvaM jIvastu jIva eva hre| jagadIzvaratahAsau jagadAte kena matimatA'nanyau // 1987 //
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhisaraH (103) 339 atra paramAtmanaH paramAtmatvasya pratyagAtmanaH pratyagAtma. tvasya ca vidhAnamanupayogabAdhitaM sattayoH sarvazeSitvatacchaSatvasarvazatvAzatvAdibhissvabhAvato'tyantalakSaNyaM garbhIkaroti / tajagadIzvaretyAdinA uttarArdhanAviSkRtam // yathAvA adyaprabhRti hi lokA yUyaM yUyaM vayaM tu vayameva / indriyavazagA yUyaM vayaM tu bhagavadvazaMvadA eva // 1988 // ___atra yUyaM vayamityanayoH yUyaM vayamiti vidhAnamanupayuktaM sat indriyakiMkaratvabhagavadekakiMkaratvAdiparasparasAMgatyAnahatA. lakSaNamarthAntaraM garbhIkaroti / taccottarArdhena prakaTitam / atra adyaprabhRti he lokA yUyaM yUyaM vayaM vayam / nAsti saMgatirasmAkaM yuSmAkaM ca parasparam // arthakAmaparA yUyaM nArAyaNaparA vayam / vayaM tu kiMkarA viSNo!yamindriyakiMkarAH // ityetadanusaMdheyam / yathAvA puNyApuNyAbhyAM yantrahanaM jantostvayA kRtaM bhagavan / anukUlaM tadbhavatu pratikUlaM vA'pi nahanameva khalu // 1989 // he bhagavan ! jantoH prANinaH puNyApuNyAbhyAM sukRtadupkatAbhyAM karmabhyAM yat nahanaM bandhanaM tvayA kRtaM tat nahanaM anukUlaM puNyaphalabhUtaihikAmuSmikasukhakaraM pratikUlaM pApaphala
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ 340 alaMkAramaNihAre bhUtatApatrayanarakAdiduHkhakaraM vA bhavatu nahanameva khalu yathA tathA vA bandhanameva bhavati khalu na hi suvarNamayamapi nigaLaM na bandhanAyAvakalpate ayomayameva bandhakamiti dRSTaM zrutaM veti bhAvaH / pakSe nahanaM nahanamityAkArakaM padaM anukUlaM anulomatayA paThitaM pratikUlaM pratilomatayA paThitaM vA nahanameva ubhayathA'pi nahanamityeva niSpadyata ityarthaH / atra nahanasya nahanatvavidhAnamanupapadyamAnaM nizzreyasagatipratirodhitAM grbhiikroti| sA ca punnyaapunnykrnnktvvishessnnaatprkaashitaa| 'tadA vidvAn puNyapApe vidhUya niraJjanaH paramaM sAmyamupaiti' ityAdizrutibhiH puNyApuNyavibhUnanAnantarameva hi nizzreyasagatiH pratipAdyate / yadvA tannahanatvavidhAnaM bhagavaditaradurmocatvaM garbhIkaroti / pazavaH pAzitAH pUrva parameNa smaadhinaa| tenaiva mocanIyAste nAnyo mocayituM kssmH|| iti pramANAt 'kSIyante cAsya karmANi tasmin dRSTe parAvare' ityAdikamapyatrAnukUlam / eSu vidhipratiSedhodAharaNeSu arthAntarasaMkramitavAcyalakSaNavyaGgayArthasadbhAve'pi na dhvanitvavyapadezaH, teSAM vyaGgayAnAM 'nirupmkrunnaashishiraa| jagadIzvaratahAsau' iti svotkyaivAviSkaraNAt / nanu cAkSepAlaGkArAvAntarabhedatvena vidhipratiSedhayoH pUrvamukterna pRthagalaMkAratayA parigaNanamucitamiti cet bAdhitayostayorAkSapabhedatvamabhyadhAyi prAk / iha tu siddhayoralaMkAratati gRhyatAm // ityalaMkAramaNihAre vidhisarastrayadhikazatatamaH.
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ hetusaraH (104) 341 atha hetusaraH (104) sAkaM hetumatA heturuktazceddheturIritaH / kAryasya kAraNena saha varNana hetvalaMkAra ityarthaH / ayaM jayadevena candrAloke tRtIyamayUkhe kAryanAnnA kAvyalakSaNatayA vyavahRtaH / yathA - kArya phalopalambhazcevayApArAvastuto'thavA / asAvudati zItAMzurmAnacchedAya subhruvAm // iti / dIkSitaistu ayamapi camatkAritayA'laMkAreSu parigaNitaH // yathA paripAlanAya jagatAmavatArastava na cAtra saMdehaH / matpAlanAya cirayasi kasmAditi me rameza saMdehaH // 1990 // atra jagatparipAlanAvatArayoH kAryakAraNayossahavarNanam // yathAvA marakatakaM phaNizikhariNi kimapi tadamarAdyatAM prapadya tarAm / bhuvanamadhaHkRtapata viracayituM katakatAmahodhate // 1991 // phaNizikhariNi kimapi tat lokottaramiti yAvat / marakatakaM gArutmataM amarAdyatAM devottamatvaM zrInivAsatvamityarthaH / bhuvanaM viSTapaM salilaM ca adhakRtaH adhobhAgaM nItaH tiraska
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaGkAramaNihAre tazca paGkaH kardamaH kaluSaM ca yasya tattathoktaM viracayituM katakatAM paGkilAmbuprasAdakavRkSavizeSaphalatAM dhatte / aho Azcaryametat / yadgArutmataM zrInivAsatAM prApya katakatAM dhatta iti / marakatakamiti padaM amarAdyatAM mazca razca marau Adyau varNo yasya tat marAdyaM tanna bhavatItyamarAdyaM tasya bhAvaH tattA tAM prapadya katakatAM dhatte marakatakazabda: prAthamikamakArarephayorudvAsane katakamiti niSpadyata ityarthAntaraM ca camatkAri / atra katakatAdhAraNasya hetoH bhuvanapaGkAdhaH karaNena hetumatA saha varNanaM zleSamUlakavirodhottambhitam // yathAvA 342 prAptazzubhavartitvaM suzrIrAjyAbhiSekato bhagavan / sumahAnAkuladIpasta movidhUtyai vibhAti bhavadIyaH / / 1992 // he bhagavan zubhe vartata iti zubhaM vartayatIti vA zubhavartI tasya bhAvaH zubhavartitvam / pakSe zubhA vartiH dazA yasya tattvaM ' vartidapadazagAtralepayormaNiraJjane' iti ratnamAlA | prAptaH rAjyAbhiSekataH suzrIH / suzrIrAjyetyatra 'ro ri' iti rephalope 'ThUlope' iti dIrghaH / pakSe AjyAbhiSekataH suzrIH sumahAH nA kuladIpaH iti chedaH / zobhanaM mahaH utsavaH yasya sa tathoktaH 'nityotsavo bhavetteSAm' ityuktarItyA nirantarotsavazAlI mahAtejasvIti vA / 'maharatUtsavatejasoH' iti sAntanAnArtheSvamaraH / kuladIpaH svAnvayaprakAzakaH bhavadIyaH nA pumAn / pakSe bhavadIyaH sumahAMzcAsau anAkulapizca anazvaraH
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ hetusaraH (104) 343 pradIpa ityarthaH / tamasaH tamoguNasya timirasya ca vidhUtyai tiraskArAya vibhAti / aMtra prakRtAprakRtagocarazleSe bhagavadbhaktaprakAzasya tadIyamahAdIpaprakAzasya ca hetoH tamovidhUteH phalasya ca sahavarNanam // yathAvA khyAto divyAjanadharavartitayA yena dRzi vinihitastvam / sa khalu suhagajalocana vettuM zakroti gUDhamapyartham // 1993 // divyaH yaH aJjanadharaH aJjanAdriH tasmin vartata iti tathoktaH / tasya bhAvaH tattA tayA / pakSe drivyaM zlAdhyaM yat aJjanaM tasya dharA dhArayitrI vArtaH nayanAJjanalekhA tasyAH bhAvaH tattA tayA 'vartirbheSajanirmANanayanAJjanalekhayoH' iti vizvamedinyau / khyAtaH tvaM yena sudRzA hAza locane vinihitaH dRSTa iti yAvat sa sudRk jJAnI / pakSe parokSavastusAkSAtkArakSamadRSTirityarthaH / gUDhamapi artha zAstratatvArtha pakSe nidhirUpaM dhanaM vettuM jJAtuM zaknoti khalu / atra zrInivAsadarzanatattvArthavedanayoH aJjanavartinayananyAsanidhidarzanayozca zliSTayorhetuhetumatossahavarNanam // yathAvA zubhajanakabhUharo'vadhi yena dazAsyassa eva kosalarAT / avadhIcca hiraNyAkSaM tAdRkSamasazzubhAya kila jagatAm // 1994 //
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ 344 alakAramaNihAre zubhA yA janakabhUH sItA tasyAH haraH dazAsyaH yena kosalarAjA avadhi ahanyata sa eva kosalarAT dAzarathiH asaH sa na bhavatItyasaH akosalarAjarUpa iti yAvat / 'etattadoH' iti sUtre 'anaJsamAse' iti paryudAsAnna tacchabdasya sulopaH / pakSe asaH savarNarahitaH kosalarAT kolarAT / purA vraahshresstthssnityrthH| tArakSaM zubhajanakabhUharaM zubhajanikA jagatkSemapradA yA bhUH pRthvI tasyAH haramityarthaH / hiraNyAkSaM jagatAM zubhAya kalyANAya avadhIt / atra rAvaNahiraNyAkSavadhalakSaNahetunA saha jagacchubhalakSaNahetumataH pratipAdanam // yathAvA yastvayi samrATa pratyayamAtanate AvakarmaNorekam / so'rhati sAmrAjyapadaM labdhaM vRddhaM samastavarNaguru // 1995 // he samrAT rAjAdhirAja he bhagavan! 'mo rAji samaH kvo' iti samo makArasya makAra eva / nAnusvAraH 'samrAjo'gnIndraviSNvaLa yazca syAnmaNDalezvaraH' iti rtnmaalaa| 'eSa brahmalokassamrADiti hovAca / rAjAdhirAjassarveSAM viSNurbrahmamayo mahAn' ityAdipramANAnyatrAnusaMhitAni / yaH pumAn tvayi viSaye bhAvakarmaNoH manaHkarmaNoH / idaM vacaso'pyupalakSaNam / eka ekarUpaM 'vacasyekaM manasyekaM karmaNyekaM mahAtmanAm' ityuktarItyA avisaMvAdItyarthaH / pratyayaM vizvAsaM dhyAnaM vA Atanute / sa pumAn vRddhaM abhivRddhimat samastaiH varNaiH brahmakSatrAdibhiH guru zreSThaM sAmrAjyapadaM AdhirAjyasthAnaM labdhaM arhati /
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ hetusaraH (104) 345 tvayi samrAji karaNatrayasArUpyeNa bhaktiM vidhAnaH tatkratunayAtsAmrAjyavaibhavamaznuta iti bhAvaH / anyatra he samrADiti samrATchabdasyaiva saMbodhanam / yaH pumAn tvayi samrATchabde ityrthH| bhAvakarmaNoH bhAve karmaNi ca ekaM pratyayaM 'guNavacanabrAhmaNAdibhyaH karmaNi ca' iti vihitaM dhyaapratyayaM Atanute vidhatte sa pumAn vRddhaM vRddhiryasyAcAmAdistabaddham' iti vihitavRddhasaMkSakaM sarve varNAH akSarANi guravo yasya tattathoktaM sAmrAjyapadaM sAmrAjyazabdaM labdhumarhati / yassamrATchabdAt jyaaM vidhatte sa pumAn vRddhaM sarvavarNaguru tra sAmrAjyamiti padaM prApnotI. tyarthaH / sAmrAjyamiti padasya uktarItyA niSpannasya vRddhatvAtsarvavarNagurutvAcca tathoktiH / atra pakSadvaye'pi samrAji pratyaya. vidhAnasya hetossAmrAjyapadalAbharUpahetumatA saha varNanam // yathAvA--- sAmodasaumyasumanAssattaruriva suphaladarazubhacchAyaH / svapadopanataM sukhayati agavAn saMsRtigatAgatazrAntam // 1996 // sAmodaM ca saumyaM anugraM ca sumanaH zobhanaM manaH yasya sH| sAmodAH saumyA: sumanaso devAH nityasUrayo vA yasmAtsa iti vA / pakSe sasaurabhasukumArakusuma ityarthaH / suphaladaH nizzreyasaparyantasakalaphalapradaH / anyatra phalAni svapariNatAni dadAtIti tathoktaH / anaghA sarvaduHkhanivartinI chAyA dIptiH anA. tapazca yasya saH bhagavAn sattaruriva mAkandAdizubhavRkSa iva saMsRtigatAgatena saMsArayAtAyAtena, anyatra samyak sRtI mArge gatAgatena zrAntaM svapadopanataM svacaraNazaraNAgataM svamUle vizrA ALANKARA-III. 44
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ 346 alaMkAramaNihAre mArthamAgataM ca janaM sukhayati / atrApi hetuphalayorbhagavatsukha- . prApaNayossAhityena varNanam / pUrvodAharaNeSu phalaM caturthItumunbhyAM sAkSAnirdiSTam / atra tu gamyamAnaM taditi vizeSaH / nanu kAvyaliGgato'sya ko bheda iti cet ucyate-kAvyaliGge hetuhetumatorupapAdakopapAdyabhAvaH, iha tu prayojakaprayojyabhAvo vicchityAdhAyakaH / hetorgamyatAyAmeva cArutAtizayAdalaMkAratvaM na tu sAkSAttadvAcakapadopAdAne iti tUbhayostulyameva / atrodAharaNe upamAMsakIrNatvaM ca vizeSaH // yathAvA-- zrInidhimupekSamANastvAM bhavamevopadhAvati pumaanyH| phalamasyedaM bhUtiM vindan bhrAmyati samaM pizAcairyat // 1997 // zrInidhi sapannidhAnaM zrInivAsaM ca tvAM upekSamANaH pumAn bhavaM saMsArameva pazupatimeva upadhAvati sevate tasya idameva phalaM-yadayaM pumAn bhUtiM saMpadaM vindan 'lakSaNahetvoH' iti hetvarthe shtaa| heturiha phalam / saMpadaM prAptumityarthaH / pakSe bhUti bhasma vindan prApnuvan bhasmoddhULitassannityarthaH / pizAcaissama tulyaM yathAsyAttathA, anyatra rudraparivAraiH pizAcardaivayonivizeSaiH samaM sAkaM bhrAmyatIti yat etadeva tasya phalamityarthaH / atrApi hetuhetumatorbhavAzrayaparibhramaNayorvarNanaM zleSasaMkIrNam // keci tumato hetozcaikyaM hetuM budhA jaguH / kAryakAraNayorabhedavarNanaM hetvalaMkAra iti keciprAcInA zruvanti smetyarthaH //
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ yathA hetusara : ( 104 ) 347 tridazAhitakulazikSA tridivavadhU karNapatrayugara' kSA | veMkaTazailAdhyakSA vyaktiH kA'pyaikSi jagada yathAvA vanadakSA || 1998 // atra tridazAhitakulazikSAdi hetorbhagavatastacchikSAdihetumatazcaikyaM varNitam // grAhagRhItamataGgajajIvitamativelabhAvitaM kRtibhiH / kamalAnayanAnandaM kalayemahi kimapi tejasAM bRndam // 1999 // atrApi grAhagRhItamataGgajajIvita hetorbhagavataH tajjIvitena phalena sahaikyaM varNitam // yathAvA smitagarbhagaNDaphalakaM sitarucirucirAbhamullasatilakam / Anandameva bhagavannadasphuritamAnanaM tavAvaimi || 2000 // sphuritaM adaH idaM tava AnanaM Anandameva avaimIti yojanA | pakSe adasphuritaM dakArasphuraNarahitaM AnandaM AnanaM avaimi / utsAritadakAramAnandazabda AnanAmiti niSpannaM jAnAmItyarthaH / atrApi Ananda hetorbhagavadAnanasyAnandena hetumatA shaikym| camatkArAntaraM pUrvodAharaNato vizeSaH // 1
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ 348 alaGkAramaNihAre . navibhedavyapadezasyAcamatkAritayA kathaMkAramalaMkArateti cenna kAryAvazyaMbhAvatacchaighyAbhyAM sahakAryantaranairapekSyeNa kAryotpAdanapratyAyane tasya camatkAritAyA durnivAratayA'laMkAratvasya niSpratyUhatvAt / rUpake sAdRzyAdabhedavyapadezaH, iha tu kAryakAraNabhAvAditi bhidaa| rUpakAtizayAkterasya ca vailakSaNathaM tatraivAvAdiSma // ityalaGkAramaNihAre hetusarazcaturadhikazatatamaH.
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
_