Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tapogacchanAyaka-paramabhaTTAraka-sahasrAvadhAnadhAri-mArinivAraka zrImunisundarasUrinirmitaH zrIadhyAtmakalpadruma: punaH saMpAdaka : pa. pU. munizrI tattvaprabhavijayajI gaNivara
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ sakalazAstrAravindapradyotanamahopAdhyAya - zrIkalyANavijaya gaNiziSyopAdhyAya- zrIdhanavijayagaNiviracitayA adhirohaNyAkhyayA, tathA - akabbarazAhIhRdayAlavAlasthitakRpAkalpavallI-poSaNavratAlakRpArasakozakaraNAdivRttAnta-vizrutazrIzAnticandragaNi-ziSyaratnopAdhyAya-zrIratnacandragaNiviracitayA adhyAtmakalpalatAkhyayA vRttyA yutaH / ka- paramabhaTTAraka-sahasrAvadhAnadhAri-mArinivAraka zrItapAgacchanAyaka zrImunisundarasUrinirmitaH zrIadhyAtmakalpadrumaH Ying * punaH saMpAdaka pa. pU. munirAja zrI tattvaprabhavijayajI gaNivara
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrItapogacchanAyaka-paramabhaTTAraka-sahasrAvadhAnadhAri-mArinivAraka zrImunisundarasUrinirmitaH zrIadhyAtmakalpadrumaH punaH saMpAdaka : sahasaMpAdaka : prakAzaka : pa.pU. munirAjazrI tattvapravijayajI gaNivara amRta paTela pa.pU. A.bha.zrI jinaprabhasUri graMthamAlA AvRtti prathamA, **** nakala vi.saM. .. 2072, phA.va.30 kiMmata ** 450-00 [ prAptisthAno pa. pU. A. bha. zrI jinaprabhasUri graMthamAlA A/8 dhavalagirI phaleTa, 8mA mALe, naminAtha jaina derAsara pAse, khAnapura, vhAI senTara, amadAvAda C/o rasIkabhAI - mo. 9904501221 C/o kauzikabhAI - mo9227200073
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrItapogacchanAyaka-paramabhaTTAraka-sahasrAvadhAnadhAri-mArinivAraka zrImunisundarasUrinirmitaH zrIadhyAtmakalpadrumaH ja dharmaprabhAvaka sAmrAjya ja dIkSAyuga pravartaka suvizAla gacchAdhipati pa. pU. AcAryadeveza zrImad vijaya rAmacandrasUrIzvarajI mahArAjA divyakRpA sAmrAjya che suvizAla gacchAdhipati guru samarpita pa.pU. A. bha. zrImad vijaya mahodayasUrIzvarajI mahArAjA paramazraddheya gacchAdhipati pa.pU. A. bha. zrImad vijaya hemabhUSaNasUrIzvarajI mahArAjA adhyAtmayogI pa. pU. paM. pravarazrI bhadraMkaravijayajI gaNivarya prazAntamUrti bhavodadhitAraka gurUdevazrI pa. pU. A. bha. zrI jinaprabhasUrIzvarajI mahArAjA ja AzIrvAda pradAtA che vartamAna gacchAdhipati pa. pU. A. bha. zrImad vijaya puNyapAlasUrIzvarajI mahArAjA punaH saMpAdaka pa.pU. munirAjazrI tattvapravijayajI gaNivara
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 09999999 99999e6 za ee9e zrI tapAgacchanA vizALa ane maghamaghAyamAna bagIcAnuM suvAsa phelAvatuM eka puSpa... eTale sUri "rAmacandra" - paM. bhadraMkara vi. gaNivaranA ziSyaratna... suvizuddhasaMyamI... mArA bhavodadhitAraka paramazraddhaya gurUdeva parama pUjya AcArya bhagavaMta zrImad vijaya jinaprabhasUrIzvarajI mahArAjA.... jeozrIe aneka graMtho kaMThastha karIne jIvananI chellI paLo sudhI svAdhyAya dvArA TakAvI rAkhIne hRdastha banAvIne sva-para upakAra karyo hato? temAMno A adhyAtmakalpadruma nAmano graMtha jeozrIne atyaMta priya hato. A graMthanuM punaH saMpAdana karIne teozrIne savinaya samarpaNa. kRpAkAMkSI muni tattvaprabhavijaya el.C.CZCICIES cheltha68x60 -69696969696
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrutabhaktinI anumodanA pa. pU. prazAntamUrti suvizuddhasaMyamI pUjya AcArya bhagavata zrImad vijaya jinaprabhasUrIzvarajI mahArAjAnA ziSyaratna pa. pU. mu. zrI tattvaprabhavi. gaNivaranA sadupadezathI zrI zaMkhezvara pArzvanAtha ArAdhaka pukharAja rAyacaMda ArAdhanA bhavana TrasTe jJAnakhAtAnI rakamamAMthI suMdara lAbha lIdho che temanI zrutabhaktinI bhUri bhUri anumodanA
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA kaMika prAka amRta paTela tapA0 somasuMdarasUrijI (saM. 1430-1499)nAM paTTadhara siddhasArasvata AdhyAtmika kavi AcAryazrI munisuMdarasUrie aneka graMtho - aividyagoSThIgurnAvalI vagerenI racanA karI che - temAM zAntarasanI pratiSThA karato graMtha adhyAtmakalpadruma - zAMtarasa bhAvanA vAstavamAM adhyAtmavidyA mATeno zreSTha grantha che. soLa adhikAramAM vibhakta A grantha upara dhanavijayagaNikRta adhirohiNI TIkA tathA ratnacandramaNikRtaadhyAtmakalpalatA TIkA sAthe pUrve devacaMda lAlabhAI pustakoddhAra phaMDa taraphathI banne TIkAo pratAkAre chapAyela. ghaNA samayathI durlabhaprAyaH thatI te banne TIkAonuM punaH saMpAdana karIne atre prakAzita karIe chIe. kobAthI banne TIkAnI hastapratanI jherokSa prApta thaI che temAMthI saMzodhanapUrvaka punaH saMpAdana karela che. ratnacaMdra gaNinI TIkAnI ha... to khuda ratnacaMdra gaNie lakhI che je khUba AnaMdanI vAta che. jenAthI saMpAdanamAM kaMIka cokkasAI AvI che. A sAthe be pariziSTo ame ApyA che te adhyAtmakalpadrumanA vidvAna gujarAtI vivecaka zrIyuta motIlAla giradharalAlanAM mahAvIra jainavidyAlaya prakAzita graMthamAMthI AbhAra sAthe uddhata karyA che. emAM ame zlokanAM akArAdikramamAM ja je te chaMdonA nAma ApyA che. ame prastuta saMpAdanamAM - tat sarvanAma ke tenAM taddhita zabdonI pUrve ke kRti avyayanI pUrve saMdhi nathI rAkhI tathA ske n jevI saMyukta akSaranI joDaNI karI che, te aMge Apa pAThaka gaNa ne vinaMtI ke - "saMdhiH-uccAraNa parivartana ane lipi" - viSe svataMtra lakhANa che. te mananapUrvaka vAMcazo -
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMdhi :- uccAraNa - parivartana ane lipi bolanAranAM mukhathI jyAre kaMi paNa bolAya che tyAre je be ke vadhu svara + dhvanio vacce niyatasamaya = mAtrAnuM aMtara rAkhavuM paDe che. kudaratI rIte e aMtara jaLavAya paNa che. jethI sAMbhaLanArane spaSTa saMbhaLAya che ane spaSTa samajAya che. have A bolavAnI prakriyA daramiyAna, jo be dhvanio vacce niyatasamayamAtrAmAM ghaTADo thAya - bolanArane vAtanI samaja paDI nA hoya, ke bolanAra azakta, bimAra ke zramita hoya - to bolatAM bolatAM samayamAtrAmAM ghaTADo zakya che. tyAre te dhvanio saMkaLAine bolAya che. tevI ja rIte saMkaLAine ja saMbhaLAya che - tyAre artha spaSTa thato nathI A azuddha uccAraNa che, paraMtu bolanAra vyakti dhvanio vacce niyata samayanuM aMtara samajaNa pUrvaka na rAkhe to dhvanio saMkaLAine saMbhaLAya che chatAM artha spaSTa samajAya che - tyAre zAstrIya paribhASAmAM 'saMdhi' kahe che - saMdhi zabda saMskRtabhASAmAM 'sam + dhA dhAtune [+] rU pratyaya lAgIne banela che. jeno artha 'saMdhAna' sAMdho joDANa thAya che. = AvA dhvanisaMdhi sArthaka hoya ane ziSTamAnya bane tyAre teno niyamarUpe saMgraha thAya che tene saMdhinAM niyamo kahe che. zabdomAM svara ane vyaMjana e dhvanio be prakAre che. eTale paraspara saMdhi cAra rIte thAya che. 1. svara + pUrNa ke apUrNa vyaMjana. tyAre koi uccAraNa na badalAya. 2. svara + svara. tyAre svarane kAraNe pUrvasvaranuM uccAraNa badalAya 3. pUrNa ke apUrNa vyaMjana + svara. tyAre svarane kAraNe apUrNavyaMjana pUrNa bolAya. 4. pUrNa ke apUrNa vyaMjana + pUrNa ke apUrNavyaMjana. tyAre pUrNa ke apUrNa vyaMjananuM uccAraNa badalAya.
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ (1) svara + pUrNa ke apUrNa vyaMjananAM dhvanikramamAM zAstrIya rIte uccAraNa badalAtuM nathI. nata + zakti, gata + m..... paraMtu bolanAra niyata samayanuM dhyAna rAkhe nahI to pUrvavyaMjanano anyasvara bolAto nathI. - saMbhaLAto nathI. saMskRta jevI klAsikala leMgvaja mAM artha badalAI jAya che - sa + rAga - samAna rAjA artha thAya. paNa - sam + rIn = samrInuM uccAraNa thAya, samAna rAjA kahevuM hatuM - paraMtu moTo rAjA evo artha badalAI gayo. gujarAtI vagere prAdezika bhASAmAM pUrvazabdano svara lopa sArvatrika che, chatAM arthabheda nathI. "jinadeva-gujarAtI bhASaka A saMskRta bhASAnAM zabdane paNa gujarAtI bhASAnI laDhaNa-zailI mujaba jideva bolze nahI ke bolaze) jo ke lakhAze zabdanI mULabhASAnI uccAraNa paddhati pramANe "jinadeva" vagere... (2) svara + svara. ahI be svaronAM uccAraNamAM niyata samayamAtrA ghaTe to te svaramizraNathI banatuM "svaradhvaninuM navuM uccAraNa svarUpa sarjAya che jenA niyamo saM./prA. vagere bhASAmAM prasiddha che. 2 / mA + / ga = mA, ga / ma = { / ruM = ... prAkRta vagere bhASAomAM to svaranuM uccAraNa na paNa thAya = svaralopa thAya che. teva + kutta = vevaDana - reta ! pagAta = pAyanAna - pIyata | (3) pUrNa ke apUrNa vyaMjana + svara. ahI pUrNavyaMjana pachI svara Ave to vyaMjananAM atyasvara sAthe paravartisvaranI saMdhi thAya nina + rUdra = ginendra paraMtu apUrNavyaMjanamAM parivartisvara bhaLI jAya che jethI apUrNavyaMjana pUrNa bane che - karNAm + natam = mantamagita. (4) pUrNa ke apUrNa vyaMjana + pUrNa ke apUrNavyaMjana pUrNavyaMjana pachI pUrNa ke apUrNavyaMjana Ave to uccAraNamAM koI parivartana thatuM nathI. vIra + nina, ke vIra + meM ......
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ parantu apUrNa vyaMjana + pUrNavyaMjana - no krama hoya tyAM uccAraNa badalAya paNa che - A vyaMjana saMdhinuM saMskRta bhASAmAM khuba mahatva che. zabdo ke dhAtuonAM rUpo, samAsa, taddhita ke be vAkyanI madhyamAM A vyaMjana saMdhithI thatAM apUrNa vyaMjananAM, pUrNavyaMjananAM ke banne vyaMjanonA uccAraNa pherano buddhipUrvaka abhyAsa karIne vyAkaraNamAM niyamo rajU karavAmAM AvyA che. bhASaka "bolatI vakhate be pUrNa vyaMjana vacce yogya samayamAtrA na jALave to saMskRta sivAyanI bhASAomAM apUrNavyaMjana + pUrNavyaMjananI paristhiti sarjAya che. tyAre "saMskRta vyAkaraNa' mAM ApelA niyamo je bhASAzAstrIyaadhyayananAM phalasvarUpa tarkabaddha rIte samajAvAyA che te pramANe vyaMjana parivartana paNa thAya che - lipimAM e badalAtuM uccAraNa saMskRta bhASA mAM ja lakhAya che, anya bhASAomAM uccAraNa badalAya paNa lipi nA paNa badalAya. thoDA udA. joiesaM. - YI[ + deva = vi. nan + na = galhani nadhinA nan + nAtha = nannAtha vagere. - zabdarUpo - dhAturUpo vageremAM svayaM vicAravuM. kyAreka uccAraNa badalAya paNa lipi na badalAya. "tame ja cho' - ahIM 'tame ... cho' evuM bolAya che = "ja' no uccAraNa "ca" thAya che - paNa tevuM lakhAtuM nathI. S.M.S. lakhAya che. paNa "esemesa' AvuM loko bole che. Ama "bola ja che' "bole che." vagere uccAraNamAM parivartana ne pakaDavA kAna saravA rAkhavA paDe. A to svaradhvani ane vyaMjanadhvaninAM uccAraNa bAbate spaSTatA thaI. have lipi svarUpa viSe vicArIe - svara + svaranI paristhitimAM to saMskRta-prAkRta-gujarAtI vageremAM saMhita
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMmIlita rUpe lakhAya che khinendra vagere. * prAkRtamAM svarasaMdhi ja vaikalpika che eTale nigenDu, bipinTu - ke nibandhu vagere bolAya-lakhAya che. = * apUrNa vyaMjana + pUrNavyaMjananI paristhitimAM 'vyaMjana saMdhi thAya che - tyAM have apUrNa + pUrNavyaMjananAM - eTale ke joDAkSara-saMyuktAkSaranAM lakhANa viSe vicArIe. saMskRtabhASAmAM vyAkaraNanAM niyama pramANe saMdhi sahita lakhANa thavuM joie. A niyama che. chandaH zAstramAM paNa chaMdanA dareka pAdanI aMdara ane prathamapAdanAM anya varNa sAthe bIjA pAdanAM Adi varNa sAthe saMdhi karavI ja paDe tevI ja rIte 3 ane 4 pAdanAM antya ane AdyavarNamAM saMdhi karavI ja paDe. * zabdarUponI dhAturUponI sAdhanikAmAM, taddhitaprakriyAmAM ke samAsamAM saMdhi karavI ja paDe che. eTale saMskRtabhASAno abhyAsakaranArane saMdhinI samajUtInAM niyamone vizeSa sabhAnatAthI yAda rAkhavA paDe che. paraMtu saMskRta bhASAmAM navA vidyArthIne saMdhi viSe saraLatAthI samajaNa paDe, artha karavo sahelo paDe e dRSTikoNathI kaMika AvuM vicArI zakAya. saMyuktavyaMjananuM lipIkaraNa-joDAkSaranI joDaNI. 1. madhyakAlIna hastapratomAM saMyukta akSaramAM apUrNavyaMjana upara lakhAto ane pUrNavyaMjana nIce lakhAto - muz + ta = murtta, uchvAsa. saMyuktavyaMjananI AvI lekhana paddhati - 'lipiprathA' hatI. AmAM dhvaniparivartana niyamanuM koi kArya nathI - kemake mur + ta nI paristhitimAM v no bhASAnAM niyama pramANe thAya che. eTale mujta AvuM je uccAraNa thAya che tene mukta ke mudda Ama game te rIte lakho - to vyAkaraNa zAstrano koi bAdha nathI. - hA, e vAta cokkasa che ke ApaNI AMkha 'mukta' AvuM dekhavA TevAi nathI - eTale thoDuM ataDuM lAgaze paNa arthaphera nahI thAya. 2. jyAM apUrNa ane pUrNa ema banne vyaMjano eka ja sarakhA hoya tyAM 10
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ vagere uparanIcenI joDaNIne badale vagere AgaLa-pAchaLanA joDaNI vadhu ucita lAge che. 3. daMDa vinAnA vyaMjano apUrNa hoya to khoDA-halata lakhavA ucita che. chuM ,, 3, 3, Tu, , , TU - jemake mukI ne badale muThThI.. ddhi ne badale vudhi, kAma, 3aIsa, vagere... have niyamAnusAra saMdhi thatI ja hoya tyAM - saMdhi ke joDaNInI vAta - che jyAM vAkyo Ave tyAM vacce virAma Ave eTale saMdhi mATe vikalpa che (virAma lo) eTale saMdhi na karIe to paNa cAle. che jyAM saMdhi vikalpa che tyAM paNa saMdhi na karIe - ninaH sarvaza:, ( - se---saM va) paraMtu ApaNA lakhANamAM AvuM trIjI cothI vAra Ave to saMdhi karavI hitAvaha che. jethI navA vidyArthIne artha sugama paNa thAya ane "saMdhisahita lakhANa'nI Teva paNa paDe. rUti parva, rUlya jevA avyayo, ke je be vAkyo vaccenAM "saMyojaka che tyAM virAma Ave che. mATe saMdhi na karavI vadhu ucita che. paraMtu - ti-,parva' A rIte adharakhA (hAiphana) pUrvaka lakhavuM sAdhu:-ti sa vanya:, vagere.. ja TIkAomAM TIkAkArazrIe - mULagraMthanAM svataMtra ke sAmAsika zabdane prathamA vibhaktithI siddha karyo hoya pachI tat sarvanAmanAM rUpo ke tA - tatra vagere tarvanAmanAM avyayo sAthe saMdhi karI hoya tyAM saMdhi na karavI, athavA prAyaH s + ta kArAdi rUpo hoya che. eTale "suta' AvI joDaNI ucita che. paraMtu "ta' joDaNI arthabhrama kare ema che. mAtmanA sama:-mAtmama:, tam, athavA 'mAsama, ta' joDaNI karavI - paraMtu mAtmasamasta' AvI joDaNI na karavI. ATaluM alpamati pramANe vicAryuM che vizeSa to vizeSajJo jANe.
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ granthapIThikA 1. maGgalAcaraNam 2. lalanA-mamatvamocanAdhikAraH, 3. apatyamamatAmocanAdhikAraH 4. dhanamamatAmocanAdhikAraH 5. dehamamatAmocanAdhikAraH 6. viSayanigrahAdhikAraH.. 7. kaSAyanigrahAdhikAraH 8. zAstraguNAdhikAraH anukrama atha catugartimAzritya-dvitIyaM pratidvAram 9. cittadamanAdhikAraH ... 10. vaisagyopadezAdhikAraH. 11. dharmazuddhyupadezAdhikAraH 12. deva-guru- dharmazuddhyadhikAraH. 13. yatizikSopadezAdhikAraH. 14. mithyAtvAdisaMvaropadezAdhikAraH 15. zubhapravRttizikSopadezAdhikAraH 16. sAmyasarvasvAdhikAraH dhanavijayaTIkAprazastiH, ratnacandraTIkA pratapuSpikA ratnacandragaNiTIkAprazastiH pariziSTa-1 (bhUNa zloDonI bhASAmAM yopA) pariziSTa - 2 (bhUja soDono khArAhima + chaMdhanA nAma) 1. .11 48 .59 .64 .73 83 .95 120 .131 140 158 .196 .210 .227 287 .317 .331 .340 .340 .341 .344 374
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ sakalazAstrAravindapradyotanamahopAdhyAya-zrIkalyANavijaya-gaNiziSyopAdhyAya ___zrIdhanavijayagaNiviracitayA adhirohaNyAkhyayA, tathAakabbarazAhIhRdayAlavAlasthitakRpAkalpavallIpoSaNavratAlakRpArasakozakaraNAdivRttAntavizrutazrIzAnticandragaNi-ziSyaratnopAdhyAya-zrIratnacandragaNiviracitayA adhyAtmakalpalatAkhyayA ca vRttyA yutaH / / zrItapogacchanAyaka-paramabhaTTAraka-sahasrAvadhAnadhAri-mArinivAraka zrImunisundarasUrinirmitaH (3 zrIadhyAtmakalpadrumaH ) ... / granthapIThikA | dhanavi.-aiM namaH / zrIgurubhyo namaH / TIkAkRnmaGgalam - [1] OMnamaH paramAptAya, paramArhantyazAline / parabrahmasvarUpAya, sarvAnandAya tAyine / / 1 / / [2] bhArati ! tripure ! kAmarUpe ! nirUpamAkRte ! / cAndrIkaleva maccetastamaHstomabhide bhava / / 2 / / [3] upAsitAH stutA dhyAtAH, kAmite kalpapAdapAH | sarvAgamajJA guravaH, suprasannA bhavantu me / / 3 / / [4] sakalAgamamANikyaparIkSAdakSacetasaH / ... zabdArthaniSkanikaSAH, santu santo'tra vatsalAH / / 4 / / [5] kITikA kiM karIndreNa ?, makSikA kiM garutmatA ? | tathA mandamanISo'pi, hasyate kiM budhairaham ? ||5||
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIadhyAtmakalpadrume [6] iti nizcitya ceto'ntaryatyate'tyalpabuddhinA / mayA'smina prastute kArye, svaparobodhahetave ||6|| [7] adhyAtmakalpadrumazAstrabhAvaphalAptaye'sAvadhirohaNIva / vyAkhyA padasthAnasukhAdhigamyA vidhIyate svIyaguruprasAdAt / / 7 / / [8] paNDitA api pazyanti, bAlakrIDAM camatkRtAH | tadvat pazyantu tatprAyAM, te vyAkhyAM matkRtAmimAm / / 8 / / dhanavi.-TIkArambhaH - iha hi prekSAvatpravRttihetavo dharmA-'rtha-kAma-mokSAkhyAzcatvAraH puruSArthA bhavanti, tatrArtha-kAmau parasparaM kArya-kAraNabhAvApannau puruSArtho saMsArAdhikAriNAM bhavataH, mokSAdhikAriNAM tu dharma-mokSau puruSArthau bhavataH, tatrApi dharma-mokSayoH kAryakAraNabhAvAt kAryasya mokSasyaiva prAdhAnyena paramapuruSArthatvam, ata eva ca tadadhikAribhiH sahasrAvadhAnadhAribhiH sAkSAtsarasvatyanukAribhiH zrIsomasundarasUripaTTAlaGkAribhiH zrItapAgacchanAyaka-yugapradhAnasamAna-zrImunisundarasUrigaNadhAribhirmokSasyAsAdhAraNopAyabhUtaM svayamanubhUtaM zAntarasamupadezadvAreNa 'pareSu prakAzayadbhiH zAntarasabhAvanAtmA, adhyAtmAkalpadrumAbhidhAnagrantho grathita iti, mayA'pi zAntarasArthinA tadvyAkhyA prastUyata' iti / nanu zAstrArambhe nirvighnatayA zAstrasamAptyarthaM prekSAvatAM pravRttyarthaM ca maGgalaviSaya-prayojana-saMbandhAdhikAriNo vaktavyAH, upodghAta-prasaGgA-'navasarAbhidhAstisraH saGgatayo'pi darzanIyAzca bhavanti-ityetacchAstrArambhe ke maGgala-viSaya-prayojanasaMbandhAdhikAriNaH ? kA ca saGgatiH ?, ityAkAGkSAyAm, 'athAyam'ityAdinA bhAvyate ityantena vAkyena granthakAro maGgala-viSaya-prayojana-saMbandhAdhikAriNo'vasarasaGgatiM ca darzayan granthapIThikAM racayaMzcAha athAyaM zrImAn zAntanAmA rasAdhirAjaH sakalAgamAdisuzAstrArNavopaniSadbhUtaH 1. pareSAM0 / 2. vyate0 / 3. - 'atheti' ko0 /
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ granthapIThikA sudhArasAyamAna, aihikA-''muSmikAnantAnandasandohasAdhanatayA, pAramArthikopadezyatayA sarvarasasArabhUtatvAcca zAntarasabhAvanAtmA'dhyAtmakalpadrumAbhidhAnagranthAntaragrathananipuNena padyasaMdarbheNa bhAvyate, tadyathA - atha'iti 'padyasandarbhaNa bhAvyate'-iti sakSepeNAnvayaH, tatra athazabda AnantaryArtho maGgalArtho vA, AnantaryaM ca upadezaratnAkarAdyanekagranthagrathanena sakala zrotRNAM mokSAbhimukhIkaraNAt, AnantaryapratipAdanena ca, upadezaratnAkarAdigranthagrathanAnantaraM tadupaniSadbhUtamavasarAyAtamadhyAtmazAstraM grathanIyamityavasarasaGgatirapi drshiteti| maGgalArthatA ca - "OMkArazcAthazabdazca, dvAvetau brahmaNaH purA / kaNThaM bhittvA viniryAtau, tena mAGgalikAvubhau" / / [ ] itivacanAt; maGgalArthatayA ca prAripsitapratibandhakaduritanivAraNArthaM ziSya zikSArthaM ca granthArambhe maGgalaM vidheyamiti ziSTAcAro'pi satyApito bhavati-iti maGgalamapi ca darzitaM bhavati / 'ayam'-iti granthakarturmAnasapratyakSaH, 'idamaH pratyakSagate' iti [ ] vacanAt, pratyakSeNa svayamanubhUtaH asmin granthe'nubhAvyamAno vA, rasavicAra: 'zrImAn'iti sakaladarzanasAmmatyena zobhAvAn, mahAnandapadaprApaNapravaNazaktisampattimAn vA; __ "zAntanAmA'iti zamyate sma zAntaH, 'Nau dAnta-zAnta-pUrNa-dasta-spaSTa-cchantajJaktam (si0 4-4-77) ityAdinA sAdhuH, zAnta iti nAma-abhidhAnaM yasya sa tathA, atra zAntazabdaH pulliGge, matAntareNa napuMsakaliGge, yata uktam - "hAsyAdayastu puMlliGgAH" / [9] gauDastu-"zRGgAra-vIrau bIbhatsaM, raudraM hAsyaM bhayAnakam / karuNA cAdbhutaM zAntaM, vAtsalyaM ca rasA daza" || [ ] 1.0la zrI zro0 / 2.0SyapraziSyazi0 /
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIadhyAtmakalpadrume iti liGganirNayamAheti nAmamAlAvRttau / [ ] atha 'zAntanAmA' ityasya vizeSyamAha-rasAdhirAja iti, raseSu zRGgArAdiSu kAvyaprakAzamatenASTasu, trikoTIgranthakAraka-kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUrIzvaropajJakAvyAnuzAsanamatena zAntasamanviteSu navasu, gauDamatena vAtsalyasahiteSu dazasa / adhiko rAjA adhirAjaH cakravartI, 'rAjansakhe' (si. 7-3-106) ityanena aT' samAsAntaH, atra rAjJa iva naratve sati narendratAvata, zAntasya rasatve sati rasAdhirAjatA bhavati iti / zAntasya ca svasaMvedyA'laukikacamatkArakAritayA parabrahmA''svAdasodaratvenArdhonmIlitanayanairyogIzvaraiH kavi-sahRdayairvA rasyamAnatvAtcaLamANatvAt rasatvam; atra zAntarase ca rasatAsvarUpanirUpaNAya vibhAvAdayastrayo bhAvA bhAvanIyA iti, vairAgya-saMsArabhIrutA-tattvajJAna-vItarAgaparizIlana-paramezvarAnugrahAdInAM vibhAvatvam, yama-niyamA-'dhyAtmazAstracintanAdInAm anubhAvatvam, dhRti-smRtinirveda-matyAdInAM vyabhicAritvam, etaitribhirbhAvairvyaktasya tRSNAkSayarUpasya zamasya sthAyibhAvatvam bhavati, asyaiva carvaNAprAptasya zAntarasatvaM bhavati, yathA[bhartRharivairAgyazatake-41] [10] "gaGgAtIre himagirizilAbaddhapadmAsanasya, brahmadhyAnAbhyasanavidhinA yoganidrAM gatasya / kiM tairbhAvyaM mama sudivasairyatra te nirvizaGkAH , saMpropsyante jaraThahariNAH zRGgakaNDUvinodam ? / / ata evAhuH zrIhema(candra)sUricaraNA alaGkAracUDAmaNau - "vairAgya-saMsArabhIrutA-tattvajJAna-vItarAgaparizIlana-paramezvarAnugrahAdiH-vibhAvaH, yama-niyamA-'dhyAtmazAstracintanAdiH-anubhAvaH, dhRti-smRti-nirveda-matyAdi:vyabhicArI, tRSNAkSayarUpaH zamaH sthAyibhAvazcarvaNAprAptaH zAnto rasa iti" 1. atre 'grantha' zabdaH zlokArthaH iti jJeyam / 2. 'kaNDUyante jaraThahariNAH zRGgamaGge madIye' ityapi pAThaH |
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ granthapIThikA [kAvyAnu0 a0 2 sU0 18] / na cAsya viSayajugupsArUpatvAd bIbhatse'ntarbhAvo'pi yuktaH, jugupsA hi vyabhicAriNI bhavati, na tu sthAyitAmeti, paryantanirvAhe tasyA mUlata evocchedAt, na ca dharmavIre'ntarbhAvaH, tasyAbhimAnamayatvAt, asya cAbhimAna-prazamaikarUpatvAt, tathApi tayordharmavIra-zAntayorekatvakalpane vIra-raudrayorapi tathAtvaprasaGgaH, dharmavIrAdInAM cittavRttivizeSANAM sarvathA'haGkArarahitatve zAntarasaprabhedatvam, ahaGkArasahitatve tu vIrarasaprabhedatvam, iti vyavasthApyamAne na kazcid virodha iti / na cAsya zRGgArAdiSvantarbhAvaH, teSAM rAgAdimayatvAd, asya ca rAgAdirAhityasvarUpanirUpaNAta / ataH sa zAntarasaH sarvebhyo rasebhyo'tirikto navamo raso'bhyupagantavyaH / na ca sthAyibhAvacaLamANarUpayoH zama-zAntayoH paryAyatvamAzaGkanIyam, hAsya-hAsayoriva siddha-sAdhyatayA laukikA-'laukikatayA sAdhAraNA-'sAdhAraNatayA vA vailakSaNyAt, kimuktaM bhavati ? - atra viSayAghabhilASAbhAve kevalAtmasvabhAvaH zamaH sthAyI bhAvaH samavAyikAraNasthAnIyo, yama-niyamA-'dhyAtmazAstracintanAdiHanubhAvo'samavAyikAraNa-sthAnIyaH, iti zAntarasasvarUpaM prasaGgato darzitam, atra vizeSArthinA 'kAvyAnuzAsanAparanAmAlaGkAracUDAmaNivivekAdhalaGkArazAstraM vilokyamiti / rasAdhirAjatvaM ca vakSyamANena aihika'ityAdinA hetutrayeNa vyaktaM bhaviSyatIti nAtra darzitam / atha tameva zAntarasAdhirAjaM vizinaSTi-'sakalAgamAdisuzAstrArNavopaniSadbhUtasudhArasAyamAnaH' sakalA-samastAzca te AgamAzca-AcArAGgAdayaH, te Adau yeSAM, tAni ca tAni suzAstrANi ca, AdipadAt pUrvAcAryaviracitAni yogamArgA'dhyAtmamArgapratipAdakAnyupAGga-prakIrNaka-prakaraNAdIni dharmazAstrANi, tAnyevArNavAHsamudrAH, teSAmupaniSad-rahasyaM, tadbhUtaH-tatsadRzo yaH sudhArasaH-amRtarasaH, sa 1. atre kAvyAnuzAsanam iti granthanAma, tatra svopajJe 'alaGkAracUDAmaNiH iti laghvI tathA 'viveka ___ iti bRhatI-iti ddhe vRttIsta' iti bodhyam - 2. 'atra' bhUtazabdaH sAdRzyArthakaH tulanA... bhuvana bhUSaNabhUtanAtha-(bhaktAmarastotra-10) /
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIadhyAtmakalpadrume ivAcaratIti tathA, ayamAzayo - yathA sakalasamudrarahasyaM sudhAraso bhavati tathA sakaladharmazAstrarahasyaM zAntaraso bhavatIti, anena viSayasUcA / athAnyarasabhAvanaparihAreNa zAntarasasyaiva bhAvanAyAM rasAdhirAjatve ca paramparayA hetu prathamaM hetumAha "aihikA -''muSmikA 'nantA''nandasandohasAdhanatayA " aihikazca - ihalokasaMbandhI, AmuSmikazca-paralokasaMbandhI, sa cAsau anantazca - avinAzI sa cAsau - AnandazcasukhAnubhavaH, tasya sandoha :- samUhaH, tasya sAdhanatayA - hetutvena, aihikA'nantA''nandasAdhanatvaM ca zAntarasavatAmanubhavasiddham / yadAhuH-umAsvAti-vAcakapAdAH prazamaratiprakaraNe 6 [11] "naivAsti rAjarAjasya tat sukhaM naiva devarAjasya / yat sukhamihaiva sAdhorlokavyApArarahitasya / / [128] / / " iti AmuSmikA'nantA''nandasAdhanatvaM cA''gamagamyamiti, anena prayojanasUcA / tata eva dvitIyaM hetumAha "pAramArthikopadezyatayA " - paramArthaH- tattvaM tatsaMbandhI pAramArthikaH, tAttvika ityarthaH, sa cAsau upadezyazca - parahitahetutayA kathanArhaH, sa tathA [ tadbhAvastattA]tayA, yad vA paramArthaM-paramapuruSArthaM mokSaM svAdhikAratayA vidantIti pAramArthikAniHspRhAH-teSAmupadezyatayetyanena, adhikArisUcA, pAramArthikopadezyatvamapi sadA subhagasya zAntarasasyaiva, 'zAntAdiSu virasAnAM zRGgArAdInAM tattvato'nupadezyatvAdityarthaH / yadAhurvAcakapAdAH prazamaratiprakaraNe - - [12] "AdAvabhyudayakarA madhye zRGgAra - hAsya- dIptarasAH / nikaSe viSayA bIbhatsa - karuNa-lajjA bhayaprAyAH" / / 106 / / iti nikaSe iti viziSTasaMyogottarakAlamityarthaH, yad vA zRGgArAdInAM bhojanavat pravRttirUpatvena svataH siddhatvAt, tattvato'nupadezyatvam, zAntarasasya tu nivRttirUpatvenopAyasAdhyatvAt pAramArthikopadezyatvam / 1. prAntAdi0 /
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ granthapIThikA tata eva tRtIyaM paJcamyantaM hetumAha - "sarvarasasArabhUtatvAt"-sarvaraseSu zRGgArAdiSu sArabhUtatvAt-pradhAnabhUtatvAt sarvarasapradhAnatvAt, sarvarasapradhAnatA ca zAzvatA'nantA''nandahetutvena sarvadA sarasatvena veti / ___ atra hetutraye paurvAparyeNa hetuhetumadbhAvo yathA-yataH zAntarasa aihikAmuSmikAnantAnandasAdhanaM, tata eva pAramArthikopadezyaH, yataH pAramArthikopadezyastata eva sarvarasasArabhUtaH / yad vA cA samuccayArtho'ntyahetudvaye yojyaH, tenaihikAmuSmikAnantAnandasaMdohasAdhanatayA pAramArthikopadezyatayA ca sarvarasasArabhUtatvAcceti, anenAnyarasabhAvanaparihAreNa zAntarasasyaiva bhAvanayogyatA rasAdhirAjatA ca drshiteti| atha 'padyasaMdarbhaNa'iti vizeSyaM vizinaSTi - "zAntarasabhAvanAtmA'dhyAtma-kalpadrumAbhidhAnagranthAntaragrathananipuNena"-tatra zAntarasasya bhAvanaM-vyaktIkaraNaM, tadevAtmA-svarUpaM yasya, sa cAsau adhyAtmakalpadrumazca, sa eva nAma-abhidhAnaM yasya, tadeva granthAntaraM-zAstrAntaraM prakaraNamityarthaH, tasya grathanaM-viracanaM, tatra nipuNo-dakSo'rthAd yogyaH, tena / atrAdhyAtmamiti ca AtmAnamadhiSThitamadhyAtmam-Atmanyeva manovyApAraH, kathamayamAtmA badhyate ? kathaM vA mucyate ? iti, granthAntaratvaM ca cirantanAdhyAtmazAstrAntarapekSayA, ekasmAd granthAdanyo grantho granthAntaramiti vyutpatteH / atha vizeSyamAha-"padyasandarbheNa" padyaM-chandaH, tasya sandarbheNa-nAnAchandoracanayA, bhAvyate-bhAvanAviSayIkriyate iti, anena zAntarasa padyasandarbhayoH pratipAdyapratipAdakabhAvaH saMbandho'pi darzita iti pIThikAyA akSarArthaH / bhAvArthastvayamupadezaratnAkarAdi-granthagrathanAnantaraM tatphalabhUtasakaladharmazAstrarahasyaM zAzvatAnandakAraNaM pAramArthikopadezyaH sarvarasapradhAnaH zAntaraso vakSyamANena padyabaddhA'dhyAtmakalpadrumAbhidhAnena granthenopadezaviSayaH kriyataM iti / atra'atha'ityanena maGagalaM darzitaM avasarasaMgatizca darzitA, 'zAntarasAdhirAja' ityanena pratipAdyo'rtho darzitaH; 'aihikAmuSmika'-ityAdinA prayojanaM darzitam; 'zAntarasAdhirAjaH 1. t 'iti, sarvata0 | 2. na ceti / 3. vyate i0 /
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIadhyAtmakalpadru padyasandarbheNa bhAvyate' ityanena pratipAdya - pratipAdakabhAvaH saMbandho darzitaH, paramArthikopadezyatayA' ityanena niHspRho'dhikArI darzitaH iti pIThikAvyAkhyA / atha zAntarasabhAvanA kathaM bhavatItyAkAGkSAyAmAha tadyathA-tad yathA bhavati tathA'nantarameva darzyata ityarthaH / ratnacandragaNikRtA vRttiH - 8 zrIgurubhyo namaH / paramaguru-gacchAdhirAja-zrIvijayadevasUricaraNakamalebhyo namaH / mahopAdhyAyazrIzAnticandragaNigurubhyo namaH || [13] praNatasurAsurakoTI-koTIrameNomayUkhamahitapadam / zrImatsupArzvasArvaM maNDapadurgAvanIratnam / / 1 / / [14] natvA'dhyAtmasuradruma - vivRtimahaM svalpabuddhibodhArtham / zrIvijayadevasUri-prAptAdezastanomi mudA ||2|| yugmam / tatropanyAsasUtramidam-athAyam iti, vyAkhyA - athazabdo maGgalArtha AnantaryArthazca, AnantayArthe kathamiti ? pUrvaM zrImunisundarasUriNA gurvAvalyaparaparyAryaHtridaza-taraGgiNInAmA gurupaTTakramo varNitaH, tena' atheti - tadanantaraM mayA zrImunisundarasUriNA, raseSvadhirAjo rasAdhirAjaH, padyasandarbheNa -padyagumphena, bhAvyatemanasi cintito vAgviSayIkriyata ityanvayalezaH / tatra rasAdhirAjatvaM pauradasyApi bhavatIti-zAnta iti nAma yasya sa zAntanAmA, raseSu 1 - zrRGgAra, 2- hAsya, 3-karuNa, 4-raudra, 5- vIra, 6 - bhayAnaka, 7- bIbhatsA, 8-'dbhuta, 9 - zAnteSu adhirAjatvamasyaiva varttate iti, maidAdiSu jainasAdhuSu sAkSAdupalabhyamAnatvAt ayam-iti / kiMlakSaNaH ? jJAna-darzana-caraNarUpA zrI : - sampadvidyate'smAd, anantA sukharUpA zrIH- sampad vidyate vA'smAt sa zrImAn bhavatIti / punaH kIdRk ? - sakalAnyAgamAdisuzAstrANyevArNavaH, tasyopaniSadbhUtaH - sArabhUtaH, ata eva sudhArasaH - amRtarasaH, 1. Ni mu0 / 2. rthI mu0 kArya:- saM. / 3. rasaH svAde... pArade'pi ca (haima. anekA. 573-574) 4. zRGgAra... cetyaSTau nATye rasaH smRtAH (kA.pa. 4.23) mAM mammaTe 'rasa' jaNAvyA pachI svataMtra (kArikA 35mAM) rUpe zAnta ne navamA rasarUpe svIkAryo che. 5. ahaM Adau yeSAM te iti vigrahaH
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ granthapIThikA tad vadAcaran sudhArasAyamAnaH, [sakalAgamAdisuzAstrArNavopaniSadbhUta - sudhArasAyamAnaH] aparo'pi sudhAraso'rNavopaniSadbhUta iti sAnvarthaM vizeSaNam / anyAn zRGgArAdirasAn vihAya zAntanAmarasAdhirAjasya bhAvanaM kutaH ? iti hetutrayamAha - tRtIyAntaM paJcamyantaM liGgatvapratipAdakaM vacanaM hetuH [ ] iti, prathamaM tRtIyAntaM hetudvayaM darzayati prathamaM hetumAha- aihikaH - ihalokasaMbandhI AmuSmikaH - paralokasaMbandhI yo'nantAnandasandohaH, tasya sAdhanamaM, tasya bhAva aihikAmuSmikAnantAnanda-sandohasAdhanatA tayA / zRGgArAdayo hi kiyadaihikAnandasandohasAdhanaM, na tUktavizeSaNAvacchinnAnantAnandasandohasAdhanam, aihikAmuSmikAnantAnanda - sandohasyAsmAdeva jAyamAnatvAt, yata uktam [prazamaratigranthe] [15] "naivAsti rAjarAjasya tat sukhaM naiva devarAjasya / yat sukhamihaiva sAdhora lokavyApArarahitasya / / 128 / / " iti / dvitIyaM hetumAha-paramazcAsAvarthazca paramArthaH, taM vidantIti pAramArthikAH, upadezArha upadezyaH pAramArthikairupadezyastasya bhAvaH tattA tayA / pAramArthikA hi enamevopadizantIti / 1 tRtIyaM hetumAha - sarveSu raseSu sArabhUtastasya bhAvastattvaM tasmAt / yata evAyamaihikAmuSmikAnantAnadasandohasAdhanam ( 1 ) tata eva pAramArthikairupadezyaH (2) tata evAyaM sarvarasasArabhUtaH (3) iti, atra hetuhetumadbhAvaH sUcitaH / padyasandarbheNa kIdRzena ? zAntarasasya bhAvanA - vAsanA, saivAtmA-svarUpaM yasya tad, AtmAnamadhi- Azritya bhavatItyadhyAtmam, zAntarasabhAvanAtmA ca tadadhyAtmaM ca zAntarasabhAvanA - 'tmAdhyAtmaM, tasya kalpadruma iva zAntarasabhAvanA'tmAdhyAtmakalpadrumaH, zAntarasabhAvanAtmA-'dhyAtmakalpadruma ityabhidhAnaM yasya [tatzAntarasabhAvanAtmAdhyAtma-kalpadrumAbhidhAnam ] tad granthAntaraM ca zAntarasabhAvanAtmA 1. '(hetuH)' ityadhikaH pAThaH mu0 / -
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI adhyAtmakalpadrume dhyAtmakalpadrumAbhidhAna-granthAntaram, tasya grathanaM -gumphaH tasmin nipuNo- dakSastena [shaantrsbhaavnaatm'dhyaatmklpdrumaabhidhaangrnthaantrgrthnnipunnen]| svakRtAneka- granthApekSayA granthAntaratvamasya jJeyam, nipuNapuruSapraNItatvena lakSaNayA padyasandarbhasyApi nipuNatvam, granthAntaragrathanenAnekagrantharacanAcAturyaM sUcitaM tena svasyApi nipuNatvamAgataM cintitAdhyAtmapradAyitvAdasya kalpadrumatvamapIti sarvaM smnyjsm| athavA zAnta... nipuNena mayA...itipadavAcyasya granthakarturvizeSaNam / 10
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ maGgalAcaraNam [16] jayazrIrAntarArINAM, lebhe yena prazAntitaH / taM zrIvIrajinaM natvA, saH zAnto vibhAvyate / / pIThikA - 1 / / dhanavi. - nanu zAstrAdau prekSAvatAM pravRttihetavo maGgalA-' -'bhidheya-prayojanasaMbandhAdhikAriNo'vazyaM vaktavyAH, iha ca te ke ? kathaM vA uktA ? ityAkAGkSAyAM pUrvaM pIThikAyAM gadyabandhena darzitAnapi vizeSataH ziSyazikSArthaM granthakAro granthAdau padyabandhena tAn darzayannAha jayazrIH iti, jayaH pareSAmasahamAnAnAmabhibhavaH tasya tadrUpA vA zrI:sampad jayazrIH, AntarArINAM kAma-krodha- mAna-mada-harSa- lobha -lakSaNavairiNAm, yena bhagavatA, prazAntitaH- prakRSTopazamAt, lebhe prAptA, zriyA - aSTamahAprAtihAryarUpayA catustriMzadatizayarUpayA vopalakSitaH, vizeSeNa Irayati-kSapaNAya prerayatyaSTa karmANiiti vIraH, yaduktam [17] "vidArayati yat karma, tapasA ca virAjate / tapovIryeNa yuktazca, tasmAd vIra iti smRtaH" / / [ ] / / iti, sa cAsau jinazca-tIrthakaraH, taM natvA zAnto rasaH pUrvavyAvarNitasvarUpaH, vibhAvyate-upadezAdinA parizIlanAlakSaNavibhAvanaviSayIkriyate / -- atra zrIvIrajinanamaskAro jayazrIritipadaM vA maGgalam, [18] "zAstrAdau zrIzca lakSmIzca, kalyANaM vijayo'tha ca / asti-svasti-namaskArA, ete maGgalavAcakAH / / [ ] / / " itivacanAt zAntarasazca viSayaH, AntarArijayazrIprAptizca prayojanam, zAntarasazAstrayorvibhAvya-vibhAvanabhAvaH saMbandhaH, arthAt AntarArijayazrIspRhAluzcAdhikArI,
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIadhyAtmakalpadru 12 iti maGgala-viSaya-prayojana-saMbandhAdhikAriNo darzitAH / punaruktirapi na doSa : nanu pIThikAyAM darzitA api maGgala - viSaya - prayojana-saMbandhAdhikAriNaH punarapi prathamazloke kathaM darzitAH ?, paunaruktyadoSotpatteriti cet ? na, etasya prakaraNasyopadezamayatvena paunaruktyasyAdoSatvAd, yata uktam - [19] "sajjhAya-jhANa-tavava - osahesu uvaesa - thui-payANesu / saMtaguNakittaNe ana huMti puNaruttadosA u" / / [ asyaivArthasya saMvAdamAhurvAcakapAdAH prazamaratiprakaraNe JI [20] "yadvadviSaghAtArthaM mantrapade na punaruktadoSo'sti / tadvadrAgaviSaghnaM punaruktamaduSTamarthapadam / / [13] / / [21] "yadvadupayuktapUrvamapi bhaiSajaM sevyate''rtinAzAya / tadvadAgArttiharaM bahuzo'pyanuyojyamarthapadam" / / [14] / / [22] vRttyarthaM karma yathA tadeva lokaH punaH punaH kurute / tadvadvirAgavArttAheturapi punaH punaryojyaH " / / [15] / / iti / kiJca-AntarArINAM jayazrIrityanenApAyApagamAtizayaH, zrIvIrajinamityatra zrIpadena pUjAtizayaH, jinapadena ca jJAnAtizayaH, 'jinaH sAmAnyakevalI' iti [ ] vacanAt / vANIguNasya ca catustriMzadatizayalakSaNazrIpadAntaHpAtitvAt zrIpadenaiva ca vacanAtizayo'pi sUcita iti catvAro'pi mUlAtizayA darzitAH, atizayayukto hi namaskRtaH sveSTasiddhaye bhavati iti / kiJca - jayazrIrityanena granthakAro granthasya jayazryaGkitatvamAdau darzayan nijAbhidhAnaM sUcayati, yata ArAdhitasuprasanna-sarasvatIvadanaprAptajayazrIpadenAGkitAH sarve granthAH zrImunisundarasUribhiH kRtA ityaitihyam / kiJca - atropazamAjjaya zrIprAptirhi virodhAlaGkAre bIjam, nItizAstrApekSayA jayazriyAH krodhAdisAdhyatvAd, dharmazAstrApekSayA virodhaparihArastu spaSTa eveti /
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAntarasamAhAtmyam ratna.-atha nirvighnaparisamAptikAmo granthAdau maGgalasUcakamAdipadyamAha 'jayazrIrAntarINAm' iti, vyAkhyA-mayA zrImunisundarasUriNA, taM zrIvIrajinaM natvA navamaH zAnto raso vibhAvyate, manasi cintito vAgadvArA prakaTIkriyata ityarthaH / taM kam ? - yena zrIvIrajinena, prazAntitaH zAntarasataH, AntarA:manogatA araya-krodha-mAna-mAyA-lobha-rAga-dveSAkhyAH SaT, teSAM jayazrI:-jayalakSmIH lebhe-prAptA ityanvayadig / tathA zAstrAdau trividhAnAM devatAnAM stutiH karttavyA sambhavati-samucitAyAH 1, iSTAyAH 2, samuciteSTAyAH 3 / tatra 1. samucitAyAH stutiH-nItizAstrArambhe rAjAdeH, kAmazAstrArambhe smarAdeH, 2. iSTAyAH stutiH 'raghukAvye umezayoH, 3. samuciteSTAyAH stutiH-yogazAstrArambhe zrIvIrajinasyetitenAtrApi yogazAstratvAt samuciteSTAyA devatAyAH zrIvIrajinasya stutiM cakre zrImunisundarasUriH, tena taM zrIvIrajinaM natveti kathanena maGgalaM cakre / nanu namaskArasya vighnadhvaMse kathaM sAmarthyam ?, ucyate-namaskAreNa zubhA'dRSTamupajAyate, tena ca vighnadhvaMsa iti / yatrApi ce namaskAraM vinaiva nirvighnazAstrasamAptirdRzyate, tatrApi ca mAnasikanamaskAraH kalpya eva, atrArthe bahu vaktavyaM paraM vistarabhayAdanyatra zAstreSUpalabhyamAnatvAcca na pratanyate iti / rasaH zAnto vibhAvyate ityanena vAcya-vAcakabhAvasaMbandhaH sUcitaH / zAntaraso vAcyo, grantho'yaM vAcakaH / upAyopeyabhAvo vA'tra saMbandhaH-vacanarUpApannamidaM zAstramupAyaH tatparijJAnaM copeyamiti | abhidheyaM cAtra zAstre adhyAtmamArgaH / prayojanaM tu-antaraM ziSyANAM sarvarasebhyaH zAntarasasya sarvotkRSTatAparijJAnam, paramparaM tu niHshreysaadhigmH| gurostvanantaraM prayojanaM ziSyAnugrahaH, paramparaM tu niHzreyasAdhigama evetyalaM vistareNa / / 1 / / zAntarasamAhAtmyam [23] sarvamaGgalanidhau hRdi yasmin, saGgate nirupamaM sukhameti / 1. raghuvaMzakA0 mu.-umA pArvatI tathA IzaH zaGkaraH-tayordvandvaH-umezau, tayoH-iti vigrahaH / 2. 'ca' nAsti mu0 /
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 zrIadhyAtmakalpadrume muktizarma ca vazIbhavati drAga, taM budhA ! bhajata zAntarasendram ||piitthikaa-2|| dhanavi.-nanvantaraM pIThikAyAmaihikAmuSmikAnantAnandasandohasAdhanatA zAntarasasyoktA, sA ca kathaM bhavati ? - ityAkAGkSAyAmAha - sarvamaGgala-sarvANi-samastAni ca tAni maGgalAni ca-kalyANAni, teSAM nidhau-nidhAne, yasmin zAntarasendre iti, zAntarasasya vizeSaNam / hRdi-manasi saGgate-vyApte sati nirupamaM sukhameti-Agacchati, ca punaH-muktizarma-mokSasukham drAg-zIghram vazIbhavati-svAyattaM bhavatItyarthaH, bho budhAH ! taM yacchabdenAkSiptaM zAntarasendraM bhjt-sevdhvm| atra paNDitAnAmevopadezayogyateti budhA iti saMbodhanapadaM sAbhiprAyam, ydaahuloktttvnirnnye zrIharibhadrasUrayaH- - [24] "kiM vA karotyanAryANAmupadeSTA suvAgapi ? | takSA tIkSNakuThAro'pi, durdAruNi vihanyate / [ ]||" atra nidhisvarUpaM (tri.za.pu.caritAntargatam 1/4/570) [25] "naisarpaH pANDukazcApi, piGgalaH sarvaratnakaH / mahApadmaH kAla-mahAkAlau mANava-zaGkhakau / / 570 / / [26] te'STacakrapratiSThAnA, utsedhe cASTayojanAH / navayojanavistIrNA, dairghya dvAdazayojanAH / / 571 / / [27] vaiDUryamaNikapATasthagitavadanAH samAH / kAJcanAH ratnasampUrNAzcakra-candrArka-lAJchanAH / / 572 / / [28] teSAmevAbhidhAnastu, tadadhiSThAyakAH surAH / palyopamAyuSo nAgakumArA bhUmivAsinaH / / 573 / /
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAntarasamAhAtmyam [29] Ucuste ca vayaM gaGgAmukhamAgadhavAsinaH / 1. mug ko0 / AgatAstvAM mahAbhAga !, bhavadbhAgyairvazIkRtAH / / 583 / / ityAdi vAcyamiti ||2|| ratna.-athAnyAn rasAn vihAya kevalaM zAntarasasya bhAvanaM kutaH ? AdhikyAditi, ata Aha sarvamaGgalanidhau - iti, - he budhAH ! taM zAntarasendraM bhajata-zrayata, zAntarasendramiti kathanena sarvarasAdhipatvaM sUcitam tena tebhyo'tizAyitvamapIti / taM kamityAhayasmin hRdi-hRdaye, saGgate sati-milite sati, nirgatA upamA yasya tat nirupamaM sukhaM eti - Agacchati / yasmin kiMlakSaNe ? sarveSAM maGgalAnAM nidhiH dravyasya nidhiH sthAnamiva, tasmin sarvANi maGgalAni santIti bhAvaH . / nirupamamiti sAMsArikasukhApekSayA vivakSitam, ato'gretanavAkyamAha ca punar yasmin zAntarasendre hRdi saGgate sati mukteH zarma-sukhaM drAk zIghraM vazIbhavatiAyattaM bhavatItyarthaH / / 2 / / adhikAradvArANi - 15 - [30] samataikalInacitto lalanA'patya-sva-dehamamatAma'k / viSaya-kaSAyAdyavazaH zAstraguNairdamitacetaskaH / / pIThikA - 4 / / [31] vairAgyazuddhadharmA devAdi - satattvavid viratidhArI / saMvaravAn zubhavRttiH sAmya rahasyaM bhaja zivArthin ! / / pIThikA-5 / /
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 zrIadhyAtmakalpadrume dhanavi.-nanvasya granthasya mahApurasyeva kiyantyadhikAradvArANi ? ityAkAGkSAyAmupadeza-vyapadezena SoDaza dvArANi santItyAdvayenAha-samatai- iti samatAyAMrAgadveSarAhityarUpAyAmeva, ekam-advitIyaM, lInaM-layaM prAptam, cittaM-mano yasya sa tathA, punaH kiMviziSTaH ? - lalanA-iti, lalanA ca kAminI, apatyaM ca-putraputryAdirUpaM saMtAnam, svaM ca hiraNyAdi dravyam, dehaM ca zarIram, teSAM teSu vA 'mamedaM mamedam'-ityAkArA buddhiH', tAM muJcati-tyajatIti lalanA-'patya-sva-dehamamatAmug, punaH kiM viziSTaH ? - viSaya-iti, viSayAzca zabda-rUpa-rasa-gandha-sparzAkhyAH kaSAyAzca krodha-mAna-mAyA-lobhAkhyAH, AdipadAt mada-matsarAdyAH teSAm-avaza:anAyattaH, punaH kiMviziSTaH ? - zAstraguNaiH-ityAdi, zAstrANi-dharmazAstrANi tAnyeva guNA-rajjavaH, tairdamitaM-bandhanaviSayIkRtaM ceto-mano yasya sa tathA / / 3 / / punaH kiMviziSTa: ?-vairAgya..iti vairAgyeNa-virAgatayA zuddho-niSkalaGko dharmaH - [32] "khaMtI ajjava maddava muttI tava saMjame a boddhavve / saccaM soaM AkiMcaNaM ca baMbhaM ca jaidhammo" / / [ ]|| iti gAthokto dazavidho yasyeti sa tathA "dvipadAd dharmAdan" [si.he. 7 / 3 / 41] ityanena'anpratyaye "avarNevarNasya" [si.he. 7 / 4 / 68] ityanenAkAralope sAdhuH, punaH kiMviziSTaH ? . devAdisatattvavid devAnAm, AdipadAt gurUNAM dharmANAM ca, satattvaM-svarUpaM vetti-jAnAtIti tathA, punaH kiMviziSTaH ? - viratidhArI, viratiM-sarvasAvadyayoganivRttiM dharati-iti tathA, punaH kiMviziSTaH ? - saMvarAn (saMvaraH) 'samitoM guttiparIsaha ityAdi-(2)gAthoktaH saptapaJcAzad bhedo'syAstIti tathA, punaH kiMviziSTaH ? - zubhavRttiH-zubhA-puNyAnubandhinI vRttiH-AvazyakAdiSu pravRttiryasyeti saH, tathA san sAmyarahasya-samatArUpaM rahasyavastu, he mokSArthin ! bhaja-zrayetyakSarArthaH / bhAvArthastUpadezarUpaH spaSTa eva, dvArarUpastu - 1. 'maddava ajjava' iti kramaH prasiddhaH / 2. samaI - ko0 /
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAradvArANi 1-samataikalInacitta ityanenAdhyAtmazAstre zAntarase ca samataiva mUlamiti catustriMzavRttaiH samatAdvAraM prathamam / 2-lalanA-'patya-sva-dehamamatAmug, ityanena samatA ca lalanAmamatAmocane eva bhavatIti tadanantaramaSTabhirvRttaiH lalanAmamatAmocanadvAraM dvitIyam / 3-lalanAmamatAmocanaM cA(tva)patyamamatAmocane eva bhavatIti tadanaMtaraM caturbhirvRttaiH apatyamamatAmocanadvAraM tRtIyam / 4-apatyamamatAmocanaM ca dravyamamatAmocane eva bhavatIti tadanantaraM saptabhirvRttairdravya mamatAmocanadvAraM caturtham / 5-dravyamamatAmocanaM ca dehamamatAmocane eva bhavatIti tadanantaramaSTa-bhivRttai hamamatAmocanadvAraM paJcamam / 6-viSaya-kaSAyAdyavaza ityanena dehamamatAmocanaM ca viSayanigrahe eva bhavatIti tadanantaraM navabhirvRttairviSayanigrahadvAraM SaSTham / 7-viSayanigrahazca kaSAyanigrahe eva bhavatIti tadanantaramekaviMzativRttaiH kaSAyanigrahadvAraM saptamam / 8-zAstraguNaiH ityanena kaSAyanigrahazca zAstraireva bhavatIti tadanantaraM SoDazabhirvRttaiH zAstradvAramaSTamam / 9-damitacetaska ityanena zAstrANi ca dAntacittAnAmeva bhavanti-iti tadanantaraM saptadazabhirvRttaizcittadamanadvAraM navamam / 10-vairAgya..ityanena cittadamanaM ca vairAgye satyeva bhavatIti tadanantaraM SaDviMzativRttairvairAgyadvAraM dazamam / 11-zuddhadharmA ityanena vairAgyaM zuddhadharmaprAptAveva bhavatIti tadanantaraM caturdazavRttaiH zuddhadharmadvAramekAdazam / 12-devAdisatattvavid'ityanena zuddhadharmaprAptizca deva-guru-dharmasvarUpajJAne eva bhavatIti tadanantaraM saptadazabhirvRttairdevAdisvarUpajJAnadvAraM dvAdazamam /
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIadhyAtmakalpadrume 13-viratidhArI ityanena samyagdevAdisvarUpajJAnaM ca viratimatyeva bhavatIti tadanantaraM saptapaJcAzadvRttairviratidhArI-itidvAraM trayodazamam / 14-saMvaravAn'ityanena viratizca saMvaradhAriNyeva bhavatIti tadanantaraM dvAviMzativRttaiH saMvaradvAra caturdazamam / 15-zubhavRttiH'ityanena saMvaravAn zubhavRttAveva bhavatIti tadanantaraM dazabhivRttaiH zubhavRttidvAraM paJcadazamam / 16-sAmyarahasyam'ityanena zubhapravRttizca sAmyarUpe rahasye pariNate eva bhavatIti tadanantaramaSTabhirvRttaiH sAmyarahasyadvAraM SoDazamuktamiti / / 4 / / ratna.-athAsmin zAstre SoDazAdhikArAnabhidhitsumranthakRt sAmyopadezayogyaM puruSamAha-samataikalInacitta iti, vairAgyazuddhadharmA' iti ca yugmam, vyAkhyA-he zivArthin-he mokSAbhilASin ! tvaM-sAmyarahasyaM samatopaniSadaM bhaja-zraya / tvaM kiMlakSaNaH ? - samatAyAmekam-advitIyaM lInaM cittaM yasya saH, punaH kIdRk ? - lalanA-strI apatyaM-putrAdi svaM-dhanam dehaH-kAyaH, teSAM mamatAM muJcatIti lalanA-'patya-sva-mamatAmuk, punaH kIdRzaH ? - viSayAH-zabda-rUpagandha-rasa-sparzAH paJca, kaSAyA:-krodha-mAna-mAyA-lobhAzcatvAraH, viSayAzca kaSAyAzca viSaya-kaSAyAH, te Adau yeSAM te, viSaya-kaSAyAdayaH, teSAma-avaza:-na parAdhInaH sa viSaya-kaSAyadyavazaH, Adizabdena rAga-dveSa-matsara-pramAdAdInAM grahaNam / punaH kiM lakSaNaH ? - zAstrANAM jinAgamAnAM, guNAH-pApa-puNyayonivRttyupAdeyalakSaNAH, tairdamitaM-vazIkRtaM ceto yena saH - zAstraguNairdamitacetaska: / / 3 / / punaH kiMlakSaNaH ? - vairAgyeNa bhavaviraktatAlakSaNena zuddho dharmo yasya sa vairAgyazuddhadharmA, dvipadAddharmazabdAd'ani pratyaye dharmA iti jAtam / punaH kIdRzaH ? daivAdInAM-satattvaM-vettIti devAdisatattvavit, AdizabdAd guru-dharmayorgrahaNam / punaH kIdRzaH ? - viratiM-paJcAzravAd viramaNaM dharatItvevaMzIlo viratidhArI / 1. pramAdAnAM-mu0 / 2. vairAgyeNa uktalakSaNena bhavati zuddha-mu0 / 3. ...dInAM deva-gurudharmANAM sa0 mu0|
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ samatAdvAram punaH kIdRzaH-saMvaraH-samityAdisaptapaJcAzad bhedaH so'syAstIti saMvaravAn / punaH kIdRzaH ? - zubhA vRttiH-vartanaM yasya sa zubhavRttiH / IdRzastvaM sAmyasya rahasyaM-tattvaM bhajatyanvayalezaH iti / / 4 / / dhanavi.-nanvetAni kiyanti dvArANi jAtAnItyAkAGkSAyAM sUtrakAra eva tAni vyaktyA gadyabandhena darzayannAha - iti SoDazAdhikAraiH zAstropadezyapadasaMgraha: iti-amunA prakAreNoktaiH SoDazAdhikAraiH-SoDazadvAraiH zAstropadezyapadasaGgraho bhavatItyarthaH / iti SoDazAdhikAraiH zAstropadezyapadasaGgrahaH / ratna.-iti SoDazabhiH adhikAraiH-arthapadaiH zAstra upadezyapadasya-upadezArhapadArthasya saMgrahaH | [33] cittabAlaka ! mA tyAkSI rajasraM bhAvanauSadhIH / yat tvAM durdhyAnabhUtA na, cchalayanti cchalAnviSaH ||1.1 / / dhanavi.-atha ca te kathaM bhavantItyAkAGkSAyAmAha - yathA'iti, yathA-yena prakAreNa SoDaza dvArANi bhavanti, tathA'nantaramagre darzyate ityarthaH / tatra ca prathamaM samatAdvAraM, samatA ca cittAdhIneti cittasyaiva prathamamupadizannAhaatra yat-tadornityAbhisaMbandhAt tacchabdo'hAryaH, tena he cittabAlaka-he manaHzizA ! tat-tasmAt tvaM ajasraM-nirantaraM bhAvanauSadhIrmA tyAkSI: - mA tyaja'ityanvayaH, atra bhAvyate-vAsyate vairAgyeNAtmA yAbhistA bhAvanAH / [34] "sAmyaM syAnnirmamatvena, tatkRte bhAvanAH zrayet anityatAmazaraNaM, bhavamekatvamanyatAm / / [yogazAstra-381] / / [35] azaucamAzravavidhiM, saMvaraM karmanirjarAm / dharmasvAkhyAtatAM lokaM, dvAdazI bodhibhAvanAm" [yo.zA.382] / /
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIadhyAtmakalpadrume ___ iti zlokapratipAditAH, tA eva-oSadhayo-duSTadRSTirakSAdakSavRkSamUlikAvizeSAH, tAH, bhAvanauSadhIrityarthaH / atha bhAvanauSadhIdharaNe phalamAha-yad-yasmAt kAraNAt, tvAM-bhavantaM, chalAnviSo durdhyAnabhUtA na chalayanti-vacanacchalavelAcchalAdinA na gRhNantItyanvayaH, atra kadA'yaM zubhabhAvanauSadhIrahita iti chalaM miSamanveSayantIti chalAnviSaH, tathA durdhyAnAni - Artta-raudradhyAnAni tAnyeva bhUtA-duSTavyantaravizeSA ityakSarArthaH / bhAvArthastu cittasya gamyA'gamya-kAryA'kArya-heyopAdeya-parijJAnavikalatvena bAlakarUpatA, bhAvanAyAzca sthairya-dhairyAdyApAdakatvenauSadhIrUpatA durdhyAnAnAM ca pAravazyApAdakatvena daurgatyotpAdakatvenonmAdAdijanakatvena ca bhUtarUpateti ||1.1 / / ratna.-SoDazapadArthaiH upadezapadasya-upadezArhapadArtha saMgrahaH, tatra pUrvaM sAmyopadezaH yathA-tatra yazoddezaM nirdeza iti prathamaM sAmyopadezaH - yathA-cittabAlaka mA tyAkSIH' iti, vyAkhyA he cittabAlaka ! tvam ajasraMnirantaraM, bhAvanA:-zubhAdhyavasAyAH, tA evauSadhayaH, tAH mA tyAkSI: - mA tyj| tadatyAge ko guNa ityAha- yad-yasmAt kAraNAt tvAM durdhyAnAni eva bhUtA:duSTavyantarajAtIyA devA na chalayanti / kiMlakSaNAH ? - chalamanvicchantIti chalAnviSaH-chalavilokakAH / aNutvAccapalatvAcca cittasya bAlakopamAnaM; bAlakasya tu bhUta-zAkinyAdigrasana-nivAraNArthaM gale oSadhayo badhyante, tena cittabAlakasyApi durdhyAnabhUtagrasananivAraNArthaM bhAvanAH zubhAdhyavasAyalakSaNA anityatvAdidvAdaza vA yuktAH / bhUtA api nagnatvaikAkitva-sandhyAsamayAdicchalavilokakAH durdhyAnAnyapi pramattattvAdicchalagrAhINi bhavanti, tato'yamupadeza iti / / 1.1 / / [36] yadindriyArthaiH sakalaiH sukhaM syAn narendra cakri-tridazAdhipAnAm / tad bindavatyeva puro hi sAmya sudhAmbudhestena tamAdriyasva ||1.2 / / 1. SoDazabhiH adhikAraiH-arthapadaiH zAstra upadezyapadasya upadezArhapadArthasaGgrahaH - mu0 /
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ samatAdvAram dhanavi . - athopadeSTumuddiSTasya sAmyasukhasya sAMsArikasarvasukhApekSayA'tizApitvaM darzayannAha-yadindriyArthaiH iti-hi-yato nRpati-cakravartti - devendrANAM samastairindriyArthaiHanukUla-zabda-rasa-rUpa-gandha - sparze vINA strImukha - campakaka- zitopalA - candanarasAdibhiHindriyArthakAraNaiH yat sukhaM bhavati tad anantaroktaM sukhaM samatAsukhasamudrasya puraH- agre eva nizcayena vindavati - bindurivAcaratIti / atra ca sAMsArikasukhasyAlpakAlInatvena vinAzitveneSTaviyogAdibahuduHkhamizritatvena ca bindUpamAnatA, sAmyasukhasya ca bahukAlInatvenAvinAzitvena kevalAnandamayatvena ca samudropamAnateti yaduktam 21 [37] "jaM ca kAmasuhaM loe, jaM ca divvaM mahAsuhaM vIyarAyasuhasse hi, NaMtabhAgaM pi na'gghai / / [ ] / / " [38] do tuMbaDAI hatthe vayaNe dhammakkharAiM cattAri / viulaM ca bharahavAsaM ko amha pahuttaNaM haraI ? / / [ ] / / atraivakArasya tridhA vyAkhyAne antyavyAkhyAnaM grAhyaM, na tvanyat kiMcit, ucyate yathA [39] "ayogaM yogamaparairatyantAyogameva ca / vyavacchinatti dharmasya, nipAto vyatirekataH / / [ ] / / [40] vizeSaNa - vizeSyAbhyAM kriyayA ca sahoditaH / vivakSAto'prayoge'pi, tasyArtho'yaM pratIyate / / [ ] / / [41] vyavacchedakaphalaM vAkyaM yatazcaitro dhanurdharaH / pArtho dhanurdharo nIlaM, sarojamiti vA yathA / / [ ] / / " itivacanAd / * vizeSaNasaGgata evakAro'yogaM vyavacchinatti, yathA zaGkhaH pANDura eva, vizeSyasaGgata evakAro'nyayogaM vyavacchinatti, yathA pArtha eva dhanurdharaH, kriyAsaGgata evakAro'tyantAyogaM vyavacchinatti, yathA nIlaM sarojaM bhavatyeveti, tenAnantaroktena 1. 'vINA....kAraNaiH' iti avatarikA ko pratau / 2. ko pratau / C-3
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIadhyAtmakalpadrume hetunA taM samatAsukhasamudram Adriyasva-AdarapUrvaM bhajasveti / / 1.2 / / ratna.-atha zubhAbhAvanAstu sAmyena bhavantItyata Aha - yadindriyAdyaiH-iti vyAkhyA indriyANi AdyAni yeSu tAni indriyAdyAni, taiH sakalairyat sukhaM syAt, AdizabdAt-indriyArthaiH zabda-rUpa-gandha-rasa-sparzervINA-mukha-campaka-sitopalA-candanarasAdibhirindriyArthakAraNaizca, keSAM ? - narendrArAjAnaH, cakriNaH-sArvabhaumAH, tridazAdhipA indrAH, teSAmiti / ibhya-tridazAdInAM tu pAravazyAt sukhAgaNanaM, sukhaM tu svAtantryajam, tasmAt teSAma-svAtantatryAnna kiMcit sukhamiti, narendrebhyazcakriNAM sukhamadhikam, cakribhyastri-dazAdhipAnAM sukhamadhikam, yathA yathA svAtantryamadhikam tathA tathA sukhmdhikmiti| hi yasmAt kAraNAt tat sukhaM sudhAyA ambudhiH sudhAmbudhiH sAmyameva sudhAmbudhiH sAmyasudhAmbudhiH, tasya puraH-agre bindavati, eveti nizcaye, bindurivAcaratIti bindavati / "kartuH kvip galbha-klIba-hoDAt tu Git" (si.he. 3/4/25) itisUtreNAcArArthe kvipi bindavatIti siddham / sarveSAM narendra-cakri-tridazAdhipAnAM svAtantryAt sAmyavataH sAdhoH svAtantryamadhikam / yatasrayANAmapi pratyutApAyamaraNAdibhayavatAM dhik svAtantryam / etasya tadabhAvataH svAtantryamatiprazasyaM, yata uktam - [42] do tuMbaDAiM hatthe vayaNe dhammakkharAiM cattAri / viulaM ca bharahavAsaM ko amha pahuttaNaM harai ? ||[ ]|| he zivArthin ! tena kAraNena sAmyasudhAmbudhimAdriyasva-aGgIkuruSva / kvacit-indriyArthairiti pAThaH / / 1.2 / / [43] adRSTavaicitryavazAjjagajjane, vicitrakarmAzayavAgvisaMsthule / udAsavRttisthitacittavRttayaH, sakhaM zrayante yatayaH kSatAtayaH ||1.3|| 1. mu. pratau avataraNikA nAsti, tathA mUlatvena svIkRto'yaM pAThaH / 2. 'atra-tri0 mu0 /
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ samatAdvAram - 23 ___dhanavi.-nanvanantaraM sAMsArikasukhasyANutoktA samatAsukhasya ca gurutoktA, sA ca kathaM bhavati ? - ityAkAkSAyAmAha - adRSTa. iti - adRSTaM-puNya-pAparUpaM, tasya vaicitryaM-nyUna-nyUnatarA-'dhikA'dhikatararUpa-nAnAtvaM, tad vazAt-tadAyattatvAt, jagajjane-trijagajjantujAte, kathaMbhUte ? ityAha-vicitraM iti-vicitrANi-nAnAprakArANi ca tAni karmANi cakAyavyApArAH, AzayAzca-manovyApArA, vAcazca-vAgvyApArAH tairvisaMsthule asvasthe sati, udAsavRttiH-mAdhyasthyavRttiH, tasyAM sthitA-zritA cittavRttiH - manovyApAro yeSAM te evaMvidhAH kSatArtayo-gatamanaHpIDA yatayaH sukhaM zrayante-bhajante / / 1.3 / / ratna.-atha sAmyAzrayaNe phalamAha - adRSTa0 iti, vyAkhyA-yatayaH sukhaM zrayante - bhajante / kiMlakSaNAH ? - udAsA cAsau vRttizca udAsavRttiH, tasyAM sthitA cittavRttiryeSAM te, udAsavRttisthitacittavRttayaH, ata eva kiMlakSaNAH ? - 'kSitA:-kSayaM prAptA artayo yeSAM te, kSitArtayaH kasmin sati ? - jagatAM jano jagajjanaH, tasmin, kiMlakSaNe ? - vicitrANi karmANi vicitrA AzayA-jIvAbhiprAyA vicitrA vAcaH, tAbhirvisaMsthulo-nAnAsvabhAvaH, tasmin / kasmAt ? - adRSTasyapUrvakRtakarmaNo vaicitryaM vicitratvaM tasya vazaH, tasmAt / lAbhA'lAbhe sukhe duHkhe priyA'priye samAnaM vartanamudAsavRttiH / / 1.3 / / [44] vizvajantuSu yadi kSaNamekaM, sAmyato bhajasi mAnasa ! maitrIm / tat sukhaM paramamatra paratrApyaznuSe, na yadabhUt tava jAtu ||1.4 / / dhanavi.-nanvanantaraM sarvasAMsArikasukhebhyaH samatAsukhasya gurutoktA, sA ca kathamanubhUyata ? ityAkAGkSAyAmupadizati - 1. kSitAH iti mUlattvenApi pAThaH, mudrite tu 'kSatA0' iti pATha | 2. lAbhe'lAbhe... priye'priye iti mu0|
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIadhyAtmakalpadrume - 'vizvajantuSu' iti he mAnasa ! - citta ! yadi-cet tvaM vizvajantuSu-sarvaprANiSu jagajjaneSu vA, ekaM kSaNaM samatAbhAvato maitrI-parahitacintAsvarUpAM, bhajasi-sevase, tadA [tvaM] atra-iha bhave paratra-parabhave tad anirdiSTaM paramam-utkRSTaM sukhamaznuSelabhase, yat sukhaM tava jAtu-kadAcit, nAbhUt-nAsIditi / / 1.4 / / ratna.-atha sAmyAzrayaNe kiM sukhaM syAt ? - iti pravartakaM lobhayannAha vizvajantuSu-iti, vyAkhyA he mAnasa ! he manaH ! tvaM sAmyataH-samabhAvataH ekaM kSaNaM vizvajantuSu maitrI bhajasi, tadA tvamatra-iha loke, paratra-paraloke paramama-utkRSTaM tat sukhamaznuSa-prApnoSi yat sukhaM jAtu-kadAcidanantabhavabhramidazAyAM nAbhUt-na jAtamiti / athavA he Atman ! yadi tvaM mAnasasya-manasaH sambandhinI, na tu kevalAM kAya-vAGmayIM, maitrI bhajasIti vyAkhyA / / 1.4 / / [45] na yasya mitraM na ca ko'pi zatrur nijamparo vA'pi na kazcanA''ste / na cendriyArtheSu rameta cetaH, kaSAyamuktaM paramaH sa yogI ||1.5 / / dhanavi.-nanu samatAyAM kaH kIdRzazcAdhikArI ? - ityAkAGkSAyAM samatAdhikAriNaM darzayannAha - 'na yasya' iti yasya puruSasya ko'pi mitram-suhad, nAste-na varttate, yasya ca ko'pi zatru-vairI nAste, yasya ca svakIyaH parakIyazca kazcana nAste, cazabdaH punararthe apizabdaH samuccaye, yasya ca cetaH - cittam, indriyArtheSuzabdAdiSu viSayeSu na rameta-na krIDati, yasya ca cetaH kaSAyamuktaM sa puruSaH paramo yogItyucyate ||1.5 / / ratna:-atha sAmyAzrayaNe jIvaH kIdRk syAt ? - ityAha - 'na yasya' iti, vyAkhyA-yasya ko'pi na mitramAste / Aste iti sarvatra 1. zrI vijayadevasUrigurubhyo namaH - iti pAThaH mUla padyAntaram-saM. / 2. 0jano na - mu0 / kA patA,
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ samatAdvAram yojyam / na ca ko'pi zatruH | kazcana nijaH svaH paro vA-apyanyaH / tathA yasya cetaH kaSAyaiH-krodha-mAna-mAyA-lobhairmuktaM sad, indriyArtheSuzabda-rUpa-gandharasasparzeSu na rameta-nAsaktaM bhavet, sa pumAn parama-utkRSTo yogI aSTAGgayogavAn bhavet / / 1.5 / / [46] bhajasva maitrI jagadaGgirAziSu, pramodamAtman ! guNiSu tvazeSataH | bhavArtidIneSu kRpArasaM sadA 'pyudAsavRttiM khalu nirguNeSvapi ||1.6 / / dhanavi.-nanu samatA kena samAcaraNena samAyAti ?, kAni vA samatA'GgAni? - iti darzayannAha - 'bhajasva' iti- he Atman ! tvaM jagadagirAziSu-sarvajagajjantusamUheSu maitrImparahitacintanarUpAM bhajasva-pratipadyasva, tu punaH azeSataH sarveSu guNiSu-guNavatsu janeSu pramodam-saMtoSaM bhajasva, tathA'zeSu bhavArtidIneSu-saMsArapIDApIDiteSu janeSu kRpArasamkAruNyaM sadA'pi-sarvakAlamapi bhajasva, tathA nirguNeSvapi-guNarahiteSvapi janeSu khalu-nizcitam, udAsavRttim-mAdhyasthyaM bhajasva-iti / / 1.6 / / ratna.-atha jIvasya sAmyAgame kAraNAni Aha - 'bhajasva' iti, vyAkhyA- he Atman ! jagatAmaGginasteSAM rAziSu-samUheSu vakSyamANasvarUpAM maitrI bhajasva | tathA guNiSu jJAna-darzana-cAritrAdiguNavatsu pramodaM-harSaM bhajasva, guNino janAn dRSTvA harSaM prApnuhItyarthaH / athavA agretanakAvye vakSyamANalakSaNaM pramodaM bhajesvetyapi / kutaH ? - azeSataH-samastaprakAreNa, manasA vacasA kAyenetyarthaH / athavA padArtheSu,-azeSeSu, tasipratyaye saptamyantaM padaM / tathA bhavasya-saMsArasyAtiH-pIDA, tayA dIneSu kRpArasaM bhajasva, bhavArteH pratikartumIhAlakSaNamityarthaH / khaluH-nizcitaM nirguNeSvapi-guNarahiteSvapi puMssu sadA'pyudAsavRttiM bhajasvetyanvayalezaH / / 1.6 / / 1. vA azeSataH - mu0 /
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIadhyAtmakalpadrume [47] maitrI parasmin hitadhIH samagre, bhavet pramodo guNipakSapAtaH | kRpA bhavArte pratikartumIho pekSA ca mAdhyasthyamavAryadoSe ||1.7 / / dhanavi.-nanvanantaramuktAni samatA'GgAni maitrI-pramoda-kAruNya-mAdhyasthyAni kiMsvarUpANi bhavanti ? - ityAkAGkSAyAmAha - maitryAdisvarUpaM caivaM-evaM prakAreNa jJeyamityarthaH / maitrI iti, samagre-sakale parasmin-anyasmin hitadhI-hitabuddhiH maitrI samatAGgam bhavet, (1) tathA guNipakSapAto-guNavajjanaprazaMsane kriyamANe harSaprakarSaH pramoda iti samatAGgam bhavet, (2) tathA bhavArte-sAMsArika-duHkhapIDite jane pratikartum-pratIkAraM kartum, IhA-vAJchA kRpA-kAruNyaM yathA - 2'asau pApaM kRtvA mA saMsAragahane patatu' iti dharmopadezena pApAnnivarttayAmi iti kRpetyarthaH, yathA vIrasvAminaH zUlapANiyakSaM prati, kauzikaM sarpa prati ca - samatAGgam bhavet, (3) tathA-avAryadoSeanivAraNIyApaguNe krUrakarmaNi jane upekSA-audAsInyaM mAdhyasthyaM samatAGgam bhavet (4) / / 1.7 / / ratna.-'maitryAdisvarUpaM cedaM - 'maitrI parasmin' iti, vyAkhyA samagre-samaste parasmin-Atmavyatirikte jane yA hitA cAsau dhIzca sA hitadhIH-hitabuddhiH sA maitrI bhavet / tathA yo guNAnAM-dharmagrahaNe dharmigrahaNam' iti nyAyAd, 'guNinAM pakSe sahAye pArzve vA patanaM guNapakSapAtaH sa pramodo bhavet / tathA yA bhavasyArteH-saMsArasya cintAyAH pratikartumIhA vAJchA sA kRpA bhavet, 'asau pApaM kRtvA mA saMsAragahane patatu'ityenaM dharmopadezena pApAnnivarttayAmIti vAJchA kRpetyarthaH, yathA vIrasvAminaH zUlapANiyakSaM prati kauzikaM ca sarpa prati / ca punar, avAryazcAsau doSazcAvAryadoSaH, 1. guNapa0 mUle / TIkAyAmapi ko. 2. / / - (cihnAntargataH pAThaH ko0 pratitaH pUritaH / 3. atha maitrIsvarUpamAha - mu0 / 4. guNinAM pakSapAtaH - mu0 /
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ samatAdvAram 27 tasmin yanmAdhyasthyaM rAga-dveSayoracintanaM sA upekSA bhavet / atrApi dharmagrahaNe dharmigrahaNAd doSavati puruSe iti jJeyam / kvacidAdarze 'guNI' iti pATho dRzyate, tadA tu nyAyasya prayojanaM nAsti / tathA avAryA doSA yasya sa tasmin puMsi, iti vyAkhyAyAmatrApi nyAyasya prayojanaM nAstIti / / 1.7 / / [ 48 ] parahitacintA maitrI, paraduHkha-vinAzinI tathA karuNA / parasukhatuSTirmuditA, paradoSopekSaNamupekSA / / 1.8 / / [itituryaSoDazake ] dhanavi.--anantarokte'rthe pUrvAcAryazrIharibhadrasUrisammatiM darzayati tathA coktamiti spaSTaM tadeva darzayati , - 'parahita' iti - 'parahitacintA' pareSAm - AtmavyatiriktAnAM hitacintanaM maitrItyucyate, tathA-punararthe, paraduHkhavinAzinI pareSAM duHkhapradhvaMsinI cintA - vAJchA vA karuNeti, parasukhatuSTiH-pareSAM sukhe sati santoSaH muditeti, paradoSopekSaNaM-paradoSe dRSTe satyupekSaNamupekSeti, atra vizeSavyAkhyAnaM zrIharibhadrasUriviracitaturya-SoDazakavRttito'vaseyam / / 1.8 / / idaM kutroktam ? ityAkAGkSAyAmAha - turyaSoDazake / / iti / / [49] mA kArSIt ko'pi pApAni, mA ca bhUt ko'pi duHkhitaH / mucyatAM jagadapyeSA, matimaitrI nigadyate / / 1.9 / / [50 ] apAstAzeSadoSANAM vastutattvAvalokinAm / guNeSu pakSapAto yaH, , sa pramodaH prakIrttitaH / / 1.10 / /
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 [50 ] dIneSvArtteSu bhIteSu, yAcamAneSu jIvitam / pratIkAraparA buddhiH, kAruNyamabhidhIyate / / 1.11 / / [51] krUrakarmasu niHzaGkaM, devatA- gurunindiSu / AtmazaMsiSu yopekSA, tanmAdhyasthyamudIritam / / 1.12 / / iti zrIyogazAstre | , dhanavi . - punargranthAntarasaMmatiM darzayannAha 'tathA ca' iti mA kArSIdityAdizloka-catuSTayaM yogazAstra 444 - 447 gataM tena tadvyAkhyAnamapi yogazAstravRttito'vaseyaM, granthavistara-bhayAnneha pratanyate / nanvetacchlokacatuSTayaM kutroktamityAkAGkSAyAmAha iti zrIyogazAstra iti spaSTam / ratna. - tathA coktaM - turyaSoDazake / tathA ca yogazAstre'pi "parihitacintA maitrI" ti sugamatvAnna vyAkhyAyate / " mA kArSIt ityAdizlokacatuSTayaM yogazAstravRttau vyAkhyAtatvAd vistarabhayAcca nAtra pratanyata iti / / 1.12 / / [52] cetanetaragateSvakhileSu, sparza-rUpa-rava-gandha-raseSu / - sAmyameSyati tadA tava cetaH, zrIadhyAtmakalpadru pANigaM zivasukhaM hi tadA''tman ! / / 1.13 / / ityAkAGkSAyAmAha dhanavi.--nanu samatAyAH kiM phalam ? - cetaneti, cetanAzca-cetanAvantaH strI - sarpAdayaH, lalanA-lalanAmukhakokilarava-kastUrI-pazumAMsAdayazcetanAH, arkatUla - mayUrapiccha- karpUra- vINA-zarkarAdayaH 1. - - cihnAntargataH pAThaH hastapratitaH pUritaH /
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ samatAdvAram acetanAzca-kAJcana-kaNTakAdayaH tad, gateSu-tadantarvartiSu akhileSusarveSviSTAniSTeSu sparza-rUpa-rava-gandha-raseSu-sparzAzca komalatva-karkazatvAdayo, rUpANi ca gauratva-zyAmatvAdIni, ravAzca susvaratva-duHsvaratvAdayo, gandhAzca surabhitvadurabhitvAdayo, rasAzca madhuratva-kaTukatvAdayaH, teSu he Atman ! tava cittaM sAmyaM-rAgadveSarAhityasvarUpaM yadA eSyati-yAsyati tadA hi-nizcitaM zivasukhamokSasukhaM pANigaM-hastaprAptaM bhavatIti / / 1.13 / / ratna.-punaH sAmyAzrayaNe suprApazAzcatasukhenAtmAnaM lobhayannAha - 'cetanetaragateSu' iti, vyAkhyA he Atman ! sparza-rUpa-rava-gandha-raseSu indriyArtheSu yadA tava cetaH-cittaM sAmyaM pratyeSyati, prApsyatItyarthaH, kiMlakSaNeSa ? cetanA lalanAmukha-kokila-vanIkhaNDa-kastUrImRga-nAbhimada-pazumAMsAdayaH, teSu gatAH, itare-acetanAstvarkatUla-tAdRga[?]mayUra-picchacandraka-ghusRNa-karpUra-vINA-veNuzarkarA-madhvAdayaH, teSu gatAH sparza-rUpa-rava-gandha-rasAH teSu, kiMlakSaNeSu-akhileSu, tadA zivasya mokSasya sukhaM pANigaM-hastagataM vartata iti / / 1.13 / / [53] ke guNAstava ? yataH stutimiccha -syadbhutaM kimakRthA ? madavAn yat / kairgatA narakabhIH sukRtaiste ?, kiM jitaH pitRpatiryadacintaH ? ||1.14 / / dhanavi.-nanu samatA''tmazikSApUrvikA bhavati-iti kathamAtmA zikSaNIyaH ? - ityAkAGkSAyAmAha - ___'ke guNA' iti - jambUsvAmyAdInAmiva tava tapaH-zIlAdayaH ke guNAH santi ? yato-yebhyo guNebhyaH, tava stuti-gItagAnAdinA zlAghAmicchasi, punastvaM viSNukumAra-vajrasvAmyAdivata saGghasAhAyyakaraNAdikaM, sthUlabhadrAdivata kozAgRhasthitAvapyakhaNDazIlapAlanAdikaM - vA yatijanApekSayA rAjapratibodhatA, 1. atha - mu0 / 2. - 8 cihnAntargataH pAThaH hastaprateH gRhItaH /
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIadhyAtmakalpadrume * tAdRgmaharddhikapratibodhaiH, sarvazAstrapArINatA, vikRSTatapaHkaraNatA tAdRkjinapravacanopadezAdikaM zrAddhApekSayA patatprAsAdoddharaNaM, bimbapratiSThA navInaprAsAdanirmANaM saGghapatitilakadharaNa-jinazAsanonnatikaraNaprabhRtikaM - vA adbhutamAzcaryakAri kimakRthA-akArSIH ? yadyasmAt tvaM madavAn-jAtyAdinA sarvotkRSTo'haM matto'nye 'pakRSTA ityahaGkAravAn varttase; punaste - tava kaistapazcaraNAdibhirdezavirati-pratiSThA-tIrthayAtrA - dAnAdibhiH sukRtairnarakabhIH-narakagatibhItirgatA; punastvayA kimiti prazne pitRpatiH - yamo jita: - parAjayaM prApito yad-yasmAt tvam, acintaH-puNyaM vinA parabhave kiM kariSyAmIti cintArahito'sIti / / 1.14 / / 30 ratna.-athAtmanaH stutIcchA - madAdinivAraNamAha ke guNAH iti, vyAkhyA he Atman ! tava ke guNAH - audArya-dhairya-gAmbhIryadAna-zIla-tapa-upazamAdayaH santi ?, yataH kAraNAt tvaM stutimicchasi - vAJchasi, tathA tvamadbhutaM kAryaM yatijanApekSayA rAjapratibodha-tAdRgmaharddhikapratibodhasarvazAstrapArINatA-vikRSTatapaHkaraNa- tAdRgjina-pravacanonnati-karaNopadezAdikam zrAddhApekSayA patatprAsAdoddharaNa - bimbapratiSThA - navIna - prAsAdanirmANa-saMghapatitilakadharaNajinazAsanonnatikaraNaprabhRtikaM kimakRthAH - akaro: ?, yat tvaM madavAnasi tathA tetava kaiH sukRtaiH-mahat tapaHkaraNa - locanAgrahaNa- dAna - mukhyaiH kAraNabhUtairnarakasya bhIH- bhayaM tathA tvaM na vidyate cintA maraNAdikA yasya saH acinto'si tat kiM pitRpatiH - yamo jitaH iti kAkUktyA''tmAnaM prati praznaH / / 1.14 / / " gatA, - [ 54 ] guNastavairyo guNinAM pareSA - mAkrozanindAdibhirAtmanazca / manaH samaM zIlati modate vA, khidyeta ca vyatyayataH sa vettA / / 1.15 / / dhanavi.-nanvanantaropadiSTena svastutyabhilASAbhAvena sAmye kRte ko guNaH ? ityAzaGkAyAM vettRtvalakSaNaguNamAha 1
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ samatAdvAram 'guNastavaiH' iti- yaH pumAn pareSAm-AtmavyatiriktAnAM guNinAM-guNavatAM janAnAM guNastavaiH-dAna-jJAnAdiguNastutibhiH ca punara-AtmanaH-svasya AkrozanindAdibhiH-gAlipradAna-doSodbhAvanapramukhairmanA-cittaM sama-rAgadveSarahitaM zIlatikaroti, vA-athavA pareSAM guNinAM guNastavairAtmanazcAkroza-nindAdibhirmodate-hRSyati, ca punaH, pareSAM guNinAmAkrozanindAdibhiH svasya ca guNastavairiti vyatyayatoviparyAsataH khidyeta-khedaM prApnuyAt sa pumAn vettA-jJAtA bhavatIti / / 1.15 / / ratna:-athAtmanaH zAntarasakAraNaM vettRtvaM, tena tadAha - 'guNastavaiH' iti, vyAkhyA-sa AtmA vettA-viduro bhavati / saH kaH ? - yaH parakRtaiH pareSAM guNinAM guNastavaiH-guNastutibhiH, ca punarAtmanaH-svasya parakRtairAkroza-nindAdibhiH kAraNaiH yaH pratisamayaM tulyaM zIlati-rakSati, amarSaNo na bhavatItyarthaH / vA-athavA modate ete guNinastata eteSAM guNastavA nyAyyAH, ahaM cAguNyasmi tenAkroza-nindAdikaraNameva yuktam iti cittAlAdavAn bhavatItyarthaH / tathA ca punararthe Atmano guNastavaiH pareSAM guNinAmAkroza-nindAdibhiriti vyatyayato-viparyAsataH khidyate-khedaM gacched-'aho mUDho'sau svArthaniSThaH pareSAM guNinAmAkroza-nindAdIni mamAguNino guNa-stutIvidhAya mAM santuSTaM karoti iti, ata eva yathArthavid vettetyarthaH / / 1.15 / / [55] na vetsi zatrUn suhRdazca naiva, hitAhite svaM na paraM ca janto ! / duHkhaM dviSan vAJchasi zarma caitan nidAnamUDhaH kathamApsyasISTam ? ||1.16 / / dhanavi.-nanu pareSu sAkSAdahitaM samAcaratsu kathaM samatA anantaroktA samAcaraNIyA ? - ityAzaGkAkulAn ziSyAn prati gururAha - 'na vetsi' iti- he janto ! he prANin ! tvaM zatrUn-vairiNo na vetsina jAnAti, ca punaH suhRdo-mitrANi naiva vetsi, punastvaM 'hitAhite' hitaM ca
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIadhyAtmakalpadru AyatisukhadAyi, ahitaM ca-AyatiduHkhadAyi, te na vetsi, punaH svaM svakIyaM, paraM ca-parakIyaM na vetsi, evaM satyapi ca tvaM duHkhaM pratikUlavedanIyaM dviSandveSaviSayIkurvan, zarma-sukhaM vAJchasi etannidAnamUDhaH - etayoH sukha-duHkhayornidAnaMkAraNaM heyopAdeyavastuparijJAnaM tatra mUDhaH - ajJAnopahataH kathaM kena prakAreNa, iSTamApsyasi-lapsyase iti ?, yata iSTopAyajJo hISTaM sAdhayati, na hyupAyAjJAne upeyasiddhiH, - iti / / 1.16 / / ratna.-athA'yathArthajJAnenA'vettAramAha 32 , - , " 'na vetsi zatrUn' iti, vyAkhyA - he jantA ! tvaM rAga-dveSa- krodha- mAna-mAyAlobhAdIn zatrUn na vetsi - na jAnAsi na vetsIti sarvatra yojyaM ca punarupazamaviveka-saMvarAdIn suhRdo - mitrANi naiva, tathA hitaM ca ahitaM ca hitA'-hite, Damaruka-maNinyAyena naivetyatrApi yojyaM, tathA jJAna - darzana - cAritrAdi prati svamAtmIyaM na, ca punaH prANAtipAtAdyaSTAdaza pApasthAnAni param - Atmano'nyat neti / tathA cAritrAdijanitaM duHkhaM prati dviSan -dveSaM kurvannasi ca punaraihikaM pAratrikaM ca-svargAdijanitaM zarma-sukhaM vAJchasi, parametasya zarmaNo nidAnaM kAraNaM dezavirati-sarvaviratyAdi kaSTaM tatra mUDhaH - ajJAnavAn san tvamiSTaM vAJchitaM zarma kathamApsyasi ?, kAkUktyA''tmAnaM prati praznaH api tu na prApsyatIti sUcA'pi / / 1.16 / / " 1 dhanavi . - [56] kRtI hi sarvaM pariNAmaramyaM, vicArya gRhNAti cirasthitIha / bhavAntare'nantasukhAptaye ta dAtman ! kimAcAramimaM jahAsi ? / / 1.17 / / - nanu pUrvapadyoktA nidAnamUDhatA kathaM bhavati ? ityAkAGkSAyAM tAmeva darzayannupadizati - 'kRtI hi' iti hi yata iha saMsAre kRtI- paNDitaH sarvaM svIkAryaM vastu
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ samatAdvArama vicArya-paurvAparyeNAlocya pariNAmaramyam AyatisundaraM cirasthiti ca-cirakAlAvasthAyi gRhNAti-svIkaroti, tat-tasmAd he Atman ! bhavAntare-parabhave, anantasukhAptaye ya AcAro bhavati tam, imamAcAraM paJcavidhAcArarUpamapramattatayA samAcaraNenArthAd bhagavatA prakAzitaM, (kiM)kathaM-kena kAraNena jahAsi ?, tyajasItyarthaH / / 1.17 / / ratna.-atha vettRtvaphalamAha - 'kRtI hi' iti, vyaakhyaa| hi-nizcitaM kRtI-vidvAn, iha loke yat pariNAmena-paripAkena ramyaM manoramaM tathA ciraM sthitiryasya tat cirasthiti, evaMvidhaM sarvaM vastu vicArya gRhNAti, tad bhavAntare-anyasmin bhave'nantasukhAptayeagaNitasukhaprAptaye ityarthaH bhavati, tat-tasmAddhetoH he Atmana ! imamAcAraM kiM jahAsi ?, api tu mA jahAhi, mA tyajetyupadezaH / / 1.17 / / [57] nijaH paro veti kRto vibhAgo, rAgAdibhiste tvarayastavAtman ! | caturgatiklezavidhAnatastat, pramANayannasyarinirmitaM kim ? ||1.18 / / dhanavi.-atha samatAvidhvaMsakAnAM rAga-dveSAdInAM vairitvamupadizati - 'nijaH' iti he Atman, 'ayaM jano nijaH-svakIyaH, ayaM para:-parakIya' ityayaM vibhAgo-bhedavyavahAro rAgAdibhiH-rAga-dveSa-kAma-krodha-mada-matsaraiH kRtoniSpAdito'sti, te tu-rAgAdayazcaturgatiklezavidhAnataH, tavArayo-vairiNaH santi; tat-tasmAd arinirmitaM-vairivilasitaM sva-paravibhAgaM kiM pramANayannasi ?, kiM satyatayA manyase ? ityarthaH ||1.18 / / ratna.-atha sva-paravibhAge hetumAha - 'nijaH paro vA' iti, vyAkhyA-he Atmana ! ayaM nijaH-kalatrAdijano vA punarayaM paro-dviSadAdiriti vibhAgo-bhedo rAgAdibhiH SaDantarArivaggaiH kRto'sti,
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 zrIadhyAtmakalpadrume turiti vizeSe, te rAgAdayastavArayaH santi / kutaH ? - catasRNAM manuSya-tiryagdeva-narakagatInAM yat klezavidhAnaM, tasmAta, tat-tasmAt kAraNAta, arinirmitaM sva-parAdivibhAgaM kiM pramANayannasi ? - pramANIkurvannasi, api tu mA pramANayetyarthaH ||1.18 / / [58] anAdirAtmA na nijaH paro vA, kasyApi kazcinna ripuH suhRd vA / sthirA na dehAkRtayo'Navazca, tathApi sAmyaM kimupaiSi naiSu ? ||1.19 / / dhanavi.-nanvanantaraM samatopayogI nija-paravibhAgAbhAvaH kartavya upadiSTaH, sa kathaM bhavati ? ityAkAGkSAyAM tameva (nijaparatvAbhAvaM) darzayannupadizati 'anAdiH' iti AtmA-jIvaH, anAdiH-Adirahito varttate nityatvena sadA vartamAnatvAta, ca punaH kasyApi-AtmanaH kazcida-AtmA, na-naiva, sarvathA nijaH svakIyaH parazca-asvakIyo bhavati, atra nijatva-paratvAbhAvo'nantazo bhinnabhinnajAtIyarUpeNa [svakIyA] svakIyatvena mAtApitrAdirUpeNa zatrutvena ca jAtatvAt; ca punaH kasyApyAtmanaH kazcidAtmA sarvathA na ripuH-vairI suhRd vAmitraM bhavati, atra sarvathA zatrutvAbhAvo mitratvA-bhAvazcAnantazaH zatrutvena mitratvena ca sarveSAM jIvAnAM sarveSu jIveSu jAtapUrvatvAt, yaduktam-uttarAdhyayane vaiirAgyazatake'pi] [59] "na sA jAI na sA joNI, na taM ThANaM na taM kulaM / __ na jAyA na muyA jattha, sabve jIvA aNaMtaso" || [ ] || tathA bhagavatyAdiSvapi dvAdaze zatake saptamoddezake - "ayaM naM bhaMte ! jIve savvajIvANaM mAittAe bhAittAe bhagiNittAe bhajjattAe puttattAe dhUyattAe suNhattAe uvavaNNapuvve ?, haMtA goyamA ! jAva aNaMtakhutto' ityAdi, evaM "mittattAe ariyattAe dAsattAe" ityAdyapi; ca punaH kasyApi dehino dehAkRtayaH zarIrAkArA aNavaH-paramANavo na sthirAH, tatra dehAkArANAM
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ samatAdvAram 35 paramANUnAmasthiratvaM mRttikA-vAlukA-dhAnyakaNa-rasA-'sRga-mAMsa-medo-'sthi-majjAzukrAdinAnArUpatvena jAyamAnatvAt; tathA'pi-evaM satyapyeSu-nija-para-vairi-suhRccharIreSu sAmyaM-samatAM kiM na upaiSi-prApnoSItyarthaH ? ||1.19 / / ratna:-atha sarvavastunAmanityatvajJApanena sAmye prerayannAha - 'anAdiH' iti, vyAkhyA, AtmA, na vidyate Adirasya saH anAdirvarttate, yadyAtmana Adirbhavati tadA kazcit karttA vilokyate, kiJcicca samavAyi kAraNaM dravyaM vilokyate, te dve api na staH tenAtmA'nAdiH, prayogazca-AtmA anAdiH, anirmitattvAt, yadyad anirmitaM tat tad anAdiryathA vyomaityanvayavyAptiH, yad anAdi na bhavati tad anirmitaM na bhavati, yathA ghaTa iti vyatirekavyAptiH, ityanvaya-vyatirekAbhyAmAtmA'nAdiH sAdhitaH, atrArthe baha vaktavyaM paraM granthagauravabhayAnna pratanyate / atha prastutam, tena kazcidAtmA kasyApi nijaH-svo nAsti, vA-athavA para:-anyo'svajano nAsti, sva-paravyavahArau sAditve bhavataH / tathA kazcit kasyApi ripuH, vA-athavA suhRd-mitraM nAsti, ripumitravyavahArAvapi sAditve bhavataH, tathA dehAkRtayaH-zarIrAkArAH sthirA na bhavanti kSaNakSayitvAt, tathA aNavaH-paramANavaH sthirA na bhavanti, kSaNena surabhidurabhitayA pariNamanazIlatvAta, tathApi he Atman ! eSu dehAkRtyaNuSu sAmyaMsamatvaM rAga-dveSarAhityalakSaNaM kiM na tvamupaiSi-prApnoSi ?, api tu sAmyaM bhajetyarthaH, tathA dehAH-zarIrANyAkRtayo yeSAM te dehAkRtyaNavaH, dehatvena pariNatAH paramANava ityarthaH, iti vizeSaNa-vizeSyatayA'pi vyAkhyeyam / / 1.19 / / [60] yathA vidAM lepyamayA na tattvAt, sukhAya mAtA-pitR-putra-dArAH | tathA pare'pIha vizIrNatat-tadAkArametaddhi samaM samagram ||1.20 / /
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 zrIadhyAtmakalpadrume " dhanavinanvanantaraM samatoktA, sA sukhadAyakeSu snehasthAnakeSu mAtA - pitRputra - kalatreSu kathaM bhavati ? ityAzaGkAyAmupadizati - 'yathA - vidAm' iti - yathA-yena prakAreNa, vidanti - jAnantIti kvippratyaye vidaH teSAM vidAM paNDitAnAM lepyamayAH- citrakRtA nirmitA mAtA - pitR - putra - dArA - jananI - janaka - tanaya - kalatrANi tattvataH-paramArthataH sukhAya na bhavanti, atra ca mAtarazca pitarazca putrAzca dArAzca 'A dvandve' [si.he. 3-2-39] ityanena mAtA - pitR iti sAdhu, tathA tena prakAreNeha-saMsAre pare'pi - pratyakSeNa dRzyamAnA api mAtA - pitR - putra - dArAstattvataH sukhAya na bhavantIti, atra kiyatkAlInasukhasyendrajAlikakRta-nayanasukhasyevAparamArthikatvAt tattvato'paramArthikatvam; atra kiyatkAlInatAmeva darzayati-hiyataH vizIrNatattadAkAraM vinaSTamAtA- pitR-putra - kalatrA - ''dyAkAram etat samagraM - lepyamayamalepyamayaM ca dRzyamAnaM sarvaM samaM - sukhakAritvAbhAvena sadRzaM bhavatIti; bhAvArthastu lepyamayAH pratyakSeNa dRzyamAnAzca mAtA - pitR - putra - dArA avinaSTAH santo netrAdisukhAya bhavanti, vinaSTAzca na bhavantItyeSAM sAmyamiti / / 1.20 / / ratna. - punaranityatvameva dRDhayati - yathA vidAm..iti, vyAkhyA - he Atman ! yathA vidAM-paNDitAnAM lepyamayAlepyanirmitA mAtA - pitR-putra - dArAH, tattvAt paramArthataH sukhAya na bhavanti tathA pare'pi-lepyamayebhyo'nye'pIha - jagati mAtA - pitR - putra - dArAH sukhAya na bhavanti / hi yasmAt kAraNAd vizIrNo- vinaSTaH sa sa AkAro yasya tad vizIrNatattadAkArArametat samagraM vastu tulyamiti / / 1.20 / / [61] jAnanti kAmAn nikhilAH sasaMjJA, arthaM narAH karma ca ke'pi dharmam / jainaM ca kecid gurudevazuddhaM, kecicchivaM ke'pi ca ke'pi sAmyam / / 1.21 / / dhanavi . - atraivaM satyapi saMsArarUpe samatAM viralA eva janA jAnanti iti darzayannAha
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ 37 samatAdvAram jAnanti iti - nikhilA:-sarve saMjJino'saMjJinazca prANinaH, kAmAn'padaikadeze padasamudAyopacArAt' [ ] kAmaguNAn-zabdAdiviSayAn jAnanti-vidanti, nanu sarvaprANinAM zabdAdigrahaNaM kathamiti cet ?, na, ekendriyAdiSvanuttaravaimAnikadeva-paryavasAneSu saMjhyasaMjJijIveSu zabdAdijJAnayogyatAyA vidyamAnatvAt, tatraikendriyeSu zabdAdi-viSayagrahazca svasiddhAntoktaH, yathA - [62] "paJcidio u baulo naro vva svvvisyuvlNbhaa| taha vi na bhaNNai paJcidiu tti bajjhindiyAbhAvA / / iti shriijiivaabhigmvRttau|| vizeSAvazyaka bhASya-3001] evaM laukikazAstrokto'pi yathA - [63] pAdAhataH pramadayA vikasatyazokaH, zokaM jahAti bakulo madhusIdhusiktaH / AliGgitaH kurabakaH kurute vikAsa mAlokitastilaka utkaliko vibhAti / / [ ]|| evamanyatra kvacidAgamagamyaH kvacit pratyakSasiddhazca zabdAdiviSayagrahasadbhAva iti, ca punaH saMzyasaMjJiSu prANiSu sasaMjJA-saMjJinaH prANinaH, artha-dvitIyapuruSArthaM dhanaM jAnanti, atra prAya iti gamyaM, ekendriyAdiSvapyasaMjJiSvapyavyaktalobhasaMjJAyAH siddhAnte bhaNanAt, loke'pi sapraroha-bilva-palAza-prapunnATAdiSu sadravyatAvyavahAradarzanAcca na virodhaH, sarveSu saMjJiSu tu mUSaka-bhujagAdiSu prAyo dhanasthAnajJAnasya loke zAstre ca zrUyamANatvAt; ca punaH saMziSvapi ke'pi narAH karma-kRSivANijyAdivyApAra jAnanti, kRSi-vANijyAdivyApArajJAnayogyatAyA manuSyeSveva vidyamAnatvAt, ca punarmanuSyeSvapi kepi prANino dharma-dAnAdikaM jAnanti; dAnAdyantarAyApAye keSucinmanuSyeSu 'dAnAdidharmaM karomi iti jJAnasya vidyamAnatvAt, punadharmajJamanuSyeSvapi jaina dharma-dezavirati-sarvaviratyAdirUpaM kecinmanuSyA jAnanti, 1. diya vva ba0 - ko. /
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 zrIadhyAtmakalpadrume mithyAtvamalinIkRtadharmajJeSvapi keSucideva manuSyeSu 'dezavirati-sarvaviratyAdipratipattiM karomi iti jJAnasya vidyamAnatvAt, punarjanadharmajJeSvapi ninhavatvAdivarjitAH kecinmanuSyA guru-devazuddhaM jaina dharmaM jAnanti, atra devAzca rAga-dveSavijetAraH, guravazca paJcendriyasaMvaraNa-navavidhabrahmacarya-guptyAdiSaTtriMzadguNavirAjamAnAH, taiH zuddhaM-nirdoSaM, keSucideva jainadharmajJamanuSyeSu 'deva-guruzuddhaM paJcavidhamithyAtvApagame samyaktvAlaGkRtaM jaina dharmaM karomi'iti jJAnasya jAyamAnatvAta; punasteSAM madhye ke'pi manuSyAH zivaM-mokSaM jAnanti, samyaktvasahitajainadharmajJeSvapi keSucideva saMsAranirviNNacitteSu prANiSu 'mokSaM prApnomi'iti jJAnasya jAyamAnatvAt, teSvapi ke'pi prANinaH sAmyaM jAnanti, yata iha mumukSavo bhUyAMsaH santi, teSvapyAsannasiddhikAnAmeva 'samatAM zraye'ham iti jJAnasya jAyamAnatvAt, atra cazabdaH samuccayArthaH sarvatra yojya iti; bhAvArthastu samatAyA jJAtAraH svalpA eva santIti / / 1.21 / / ratna.-atha sAmyabhAjAmalpatvamAha - jAnanti kAmAn...iti, vyAkhyA-nikhilAH sasaMjJA-saMjJAvanto jIvAH (1) strIsambhogAdilakSaNAn kAmAn jAnanti, jAnantIti sarvatra yojyaM (2) narA artha-dravyaM jAnanti dravyopArjane tatparAH santItyatasteSAM narANAmevArthenodarambharitvAd, devAnAM nArakANAM cArthena prayojanAbhAvAt, tirazcAmapi narANAM pAravazyAdarthena prayojanAbhAvAt (3) ke'pi ca karma jAnanti, karmavAdina eva santItyarthaH, athavA karma svodarabharaNArthaM pravRtti-nivRttilakSaNaM jAnanti (4) ke'pi dharma, sAmAnyato vayaM dharmaM kurma iti pUtkurvantItyarthaH (5) kecijjainaveSadhAriNo jainaM dharma-vayaM jainA jainaM dharmaM kurma iti (6) kecid-gurudevAbhyAM zuddhaM jainaM dharmaM jAnanti, guruH sadAcAravAn zuddhaprarUpakazceti, devo'STAdazadoSarahito'rhanneveti (7) tathA kecicchivaM-mokSaM, mokSapadArthaM tu teSAM madhye alpIyAMsa eva vidantItyarthaH (8) kecit sAmyaM-samabhAvaM rAgadveSAnAkulitatvaM, mokSavitsvapi sAmyavettAraH alpIyAMsa evetyarthaH iti dik ||1.21 / /
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ samatAdvArama 38 [64] snihyanti tAvaddhi nijA nijeSu, pazyanti yAvannijamarthamebhyaH | imAM bhave'trApi samIkSya rIti, svArthe na kaH pretyahite yateta ? ||1.22 / / dhanavi.-atha samatApratibandhakaM snehaM nirasyannupadizati - 'snihyanti' iti - hi yato nijA:-svakIyA, nijeSu-svakIyeSu tAvat kAlaM snihyanti-snehaparA bhavanti, yAvat kAlam, ebhyo-nijebhyo nijaM-svakIyam artha-sAdhyaM pazyanti, etadarthasaMvAdo vede'pi - "na dAra-putrANAM kAmAya putrAH priyA bhavanti, Atmanastu kAmAya putrAH priyA bhavanti [ ] iti; tataH kAraNAd atrApi-iha saMsAre'pi imAM dRzyamAnAM rIti-lokavyavasthAM samIkSya-dRSTvA pretyahite-parabhavapathye svArthe-AtmakArye tapaH-saMyama-sAmyAdau kaH pumAn na yateta-na prayatnaM kuryAd ?, api tu sarvo'pi kuryAdityarthaH / / 1.22 / / ratna.-atha sarveSAM svArthaniSThatvaM jJApayati - snihyanti tAvad...iti, vyAkhyA-hi nizcitaM nijAH-svakIyA, nijeSusvakIyeSu kalatrAdiSu tAvat-tAvatkAlaM snihyanti-snehaM kurvanti, yAvaditiyAvatkAlaM nijaM-svakIyamartha-kRtyamebhyaH-svebhyaH kalatrAdibhyaH pazyanti, atrApi bhave imAM rIti-maryAdAM samIkSya-vicArya vilokya vA pretya-parabhave hite-hitakAriNi svArthe-tapaH-kriyAnuSThAnAdirUpe ko na yateta ? - na yatnaM kuryAd, api tu dakSo janaH sarvo'pi yateteti ||1.22 / /
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 [65] svapnendrajAlAdiSu yad vadAptairoSazca toSazca mudhA padArthaiH / tathA bhave'smin viSayaiH samastairevaM vibhAvyAtmalaye'vadhehi / / 1.23 / / dhanavi.-nanvindriyapaJcakaprabhave viSayasukhe svAdhIne sati kiM samatAsukhena ? ityAkAGkSAyAmupadizati 'svapnendra' iti yadvad-yathA svapnendrajAlAdiSvAptaiH prAptaiH padArthaHdAridryAdibhiH sAmrAjyAdibhirvA roSaH - IrSyA ca punastoSa: tuSTirmudhA - niSphalo bhavati, atra svapnAzca nidrAvasthAjJAnavizeSA, indrajAlAni ca nATakavizeSAH, te Adau yeSAM te tathA teSu svapnendrajAlAdiSu, atrAdipadAt marumarIcikAdibhramaparigrahaH, tathA-tadvad asminnanubhUyamAne bhave saMsAre samastaiH sarvairindriyapaJcakaprabhavairviSayaiHiSTAniSTairAptaiH-prAptairmudhA roSastoSazca karttavyo bhavati; bhAvArthastu svapnendrajAlAdinA prApteSu viSayeSu sAkSAt prApteSu ca viSayeSu yAvadanubhavaM sukha-duHkhe bhavataH, anubhavottarakAlaM ca svapnendrajAlaprApta-sAkSAtprAptayorviSayayoH sukha-duHkhAnubhavAbhAvAt mudhAtvamiti; evamanantaroktaM vibhAvya- vizeSeNa cetasA paryAlocya, AtmalayemamAtmA kathaM sukhI bhavati ? itidhyAne, avadhehi- samAdhAnavAn bhavetyarthaH / / 1.23 / / ratna. - atha 'rAga-dveSaSayormudhAtvaM darzayannAha 1 zrIadhyAtmakalpadru - - 'svapnedrajAlAdiSu' iti, vyAkhyA-- yavaditi yathA svapne indrajAlAdiSu ca, AptaiH-prAptairazubha-zubhaiH padArthaiH karaNabhUtairyo roSo -dveSastoSazca-rAgo mudhAvRthA, kSaNadRSTanaSTatvAt kAryakaraNA-samarthatvAcca / roSastoSazca kRtastadA kimiti ?; tathA'smin bhave samastairviSayaiH - zabda-rUpa- gandha-rasa-sparzalakSaNaiH svapnendrajAlAdivat kSaNadRSTa-naSTairevamiti roSa - toSau mudhA vibhAvya - vicintya he Atman ! AtmalayeAtmani layaH-sAmyaM rAga-dveSAbhyAM rahitatvam tatrAvardhahi - sAvadhAno bhavetyarthaH / / 1.23 / / 1. rAga-dveSayoH - 2.0hi avadhAnaM kuru sA0 iti mu0 /
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ samatAdvArama 41 [66] eSa me janayitA jananIyaM, bandhavaH punarime svajanAzca / dravyametaditi jAtamamatvo, naiva pazyasi kRtAntavazaM svam / / 1.24 / / [67] no dhanaiH parijanaiH svajanairvA, daivataiH paricitairapi mantraiH / rakSyate'tra khalu ko'pi kRtAntAn no vibhAvayasi mUDha ! kimevam ? ||1.25 / / dhanavi.-nanvAtmIyavastuni mamatAparihAreNa samatAsvIkAraH kena kriyate ?, ityAzaGkAyAM yamabhayena sarvatra mamatAM nirasyannupadizati - 'eSa me' iti - eSaH pratyakSeNa dRzyamAno me-mama janayitA varttate, ca punariyaM jananI-mama mAtA vartate, ca punarime mama bandhavo-bhrAtaro vartante, ca punarmama ime svajanA-sagotrA vartante, ca punaH mama etad dravyam-dhanadhAnyAdi navavidhaparigrahalakSaNaM dhanaM varttate, iti amunA prakAreNa jAtamamatva:-saJjAtamamatApariNAmaH svamAtmAnaM kRtAntavazaM-yamAyattaM na pazyasi-na vilokayasItyanvayaH, bhAvArthastu - [68] 'cetoharA yuvatayaH svajano'nukUlaH, sadbAndhavAH praNayagarbhagirazca bhRtyAH / garjanti dantinivahAstaralAsturaGgAH, saMmIlane nayanayornahi kiJcidasti' / / [ ] / / iti padyabhAvanayA spaSTa eva / / 1.24 / / dhanavi.-nanu dhana-svajana-parijaneSu satsu kutaH kRtAntavazatA? ityAzaGkAyAmarthato yugmenopadizati - 'no dhanaiH' iti, 'tairbhave'pi' iti (1) khalu-nizcitam atra-jagati ko'pi
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIadhyAtmakalpadrume dhanaiH-dravyairapi, vA'thavA parijanaiH-dAsa-dAsIpramukhaparivArairapi, vA'thavA svajanaiHmAtA-pitR-bhrAtR-putra-kalatrAdyaiH svajAtIyairapi, vA'thavA daivataiH-devavRndairapi, athavA paricitaiH-pUrvasevAsAdhanAdinA bahukAlAbhyastairmantraiH-sA'dhiSThAyakoMkArAdyakSarasaMyogairapi, subhUma-rAvaNAdivat kRtAntAd-yamAt no rakSyate-naiva trAyate; he mUDha-he mUrkha ! evamanena prakAreNoktaM jagatsvarUpaM kinno vibhAvayasi? - kiM no vicintayasi ||1.25 / / nanvatra vRttadvaye kriyAbhede sati yugmarUpatA kathaM jAyate ? - ityAzaGkAyAmAha-arthato yugmamiti, bhAvArthato yugmamityarthaH / / ratna.-atha kAvyadvayena jIvasya mRtyupAravazyamAha - 'eSa me janayitA' iti, vyAkhyA-eSa iti pratyakSaM dRzyamAno me-mama janayitA-janako'sti, santi ca yathArha yojyaM, tathA iyaM jananI, punarime bandhavo-bhrAtaraH, DamarukamaNinyAyeneme ityasyobhayatrApi yojanAdime svajanAgotriNazca, tathaitadravyamiti jAtaM mamatvaM yasya sa iti jAtamamatvaH sana he Atman ! svamAtmAnaM kRtAntavazaM-yamaparAdhInaM naiva pazyasi-naiva vilokayasi ?, api tu svaM kRtAntaparAdhInaM vilokayeti vyaGgyam / / 1.24 / / ratna.-'no dhanaiH' iti vyAkhyA-atra-saMsAre khalu-nizcitaM ko'pi jano dhanaiH-svarNa-rUpya-maNyAdibhiH kRtAntAd-yamAd no rakSyate, evaM parijanairvA athavA svajanairdaivataiH-daivaistathA paricitaiH-aharaharjApairna sAdhitairmantrairapIti yojyam, he mUDha-he rAgagrasta ! evaM kiM no vibhAvayasi-na vicintayasi ?, api tu samyag vibhAvayetyarthaH / / 1.25 / / [69] tairbhave'pi yadaho sukhamicchaM s tasya sAdhanatayA pratibhAtaiH | muhyasi pratikalaM viSayeSu, prItimaiSi na tu sAmyasatattve ||1.26 / / 1. bhAvaH - iti. mu0 /
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ samatAdvAram dhanavi . - aho ityAzcarye yad - yasmAt kAraNAt tasya sukhasya sAdhanatayAhetutayA pratibhAtai:- manasA mithyAjJAtaistairanantaroktairyamAdarakSakairdhanAdibhirbhave'pi - saMsAre'pi sukhaM saukhyamicchan-vAJchan pratikalaM- pratakSaNaM viSayeSu zabdAdiSu muhyasi - mohaM gacchasi tu punaH sAmyasatattve sAmyasvarUpe prItiM prema naiSi-na gacchasItyarthaH / / 1.26 / / ratna. - atha dhanAdibhirjIvasya mUDhatvamAha 'tairbhave'pi' iti, vyAkhyA - aho iti sambodhane, he Atman ! tairdhanAdibhiH kAraNabhUtairyat tvaM bhave'pi saMsArepi sukhamicchan - vAJchan viSayeSu zabda-rUpagandha-rasa-sparzeSu muddhyasi mohaM prApnoSi taiH kathambhUtaiH ? - tasya sukhasya sAdhanatayA pratibhAtaiH, kathaM ? - pratikalaM pratisamayaM tu punaH, sAmyasya satattvaMsvarUpam, tasmin prItiM prema nopaiSi-na prApnoSi apigrahaNenaikAnta-duHkhamaye saMsAre iti sUcanamiti / / 1.26 / / " - [70] kiM kaSAyakaluSaM kuruSe svaM, 43 keSucinnanu mano'ridhiyA''tman ! | te'pi te hi janakAdikarUpairiSTatAM dadhuranantabhaveSu / / 1.27 / / dhanavi . - svAparAdhiSu vairiSu kathaM samatA kAryA ? ityAkAGkSAyAmupadizati - 1 'kiM kaSAya' iti - nanviti vitarke he Atman ! keSucit prANiSu, aridhiyA- vairibuddhyA kaSAyakaluSaM krodhAdikaSAyamalinaM svaM svakIyaM manazcittaM kiM kuruSe, hi yataste'pi vairitvavyavahArabhAjaH prANinaH, te tava janakAdikarUpaiHjananI-janakatvAdisvarUpaiH iSTatAM prItipAtratAm, anantabhaveSu- anantajanmasu dadhuHdharanti smeti / yadAgamaH - " ayaM NaM bhaMte ! jIve savvajIvANaM mAittAe" ityAdi, 'aNantakhutto' ityanta [bhaga. sUtra] iti / / 1.27 / / ratna. - athAnekazaH pitR-mAtrAdisambandhadarzanenAtmAnaM pratibodhayannAha -
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 zrIadhyAtmakalpadrume ___ 'kiM kaSAyakaluSa' - iti, vyAkhyA - he Atman ! nanu-nizcitaM keSucijjaneSvaridhiyA-vairibuddhyA tvaM svaM-svakIyaM manaH pratikaSAyaiH kaluSaMmalinaM kiM kuruSe ? api tu mA kurvityarthaH / yataste'pi janAH te-tava hi nizcitam, anantabhaveSu janakAdirUpaiH-pitR-putra-mAtR-bhrAtR-sambandhairiSTatAM dadhuH, yataH - [vairAgyazataka [71] "na sA jAI na sA joNI, na taM ThANaM na taM kulaM / na jayA na muyA jattha, savve jIvA aNantaso," tti-1.27| [23] / / [72] yAMzca zocasi gatAH kimime me, snehalA ? iti dhiyA vidhurAtmA | tairbhaveSu nihatastvamanante Sveva te'pi nihatA bhaveSa ca / / 1.28 / / dhanavi.-nanu svopakAriSu viyukteSu satsu zokAkulitacittena kathaM samatA kAyA ? ityAkAGkSAyAmupadizati - ___ 'yAMzca zocasi' iti - cakAro'vadhAraNe, ime pratyakSA me-mama snehalA:snehapAtrANi svajanAH kiM gatA-kiM paralokaM prAptA iti dhiyA-evaM prakArabuddhyA vidhurAtmA-vyAkulAntaHkaraNaH san yAneva svajanAn zocasi-zokaviSayIkaroSi taiH svajanaiH, ananteSu bhaveSu - janmasu tvaM nihato-ghAtaviSayIkRto'si, ca punaste'pi svajanAnAH[bhavatA]tvayA'nanteSu bhaveSu nihatA-ghAtaviSayIkRtA iti / bhAvArthastu "ayaNNaM bhante ! jIve eyassa jIvassa veriyattAe ghAyagattAe" ityAdi-uvavaNNapuvve hantA goyamA ! ityAdinA, aduvA aNantakhutto ityantena' bhagavatI[sUtra]pAThena zreNika-koNikAdyudAharaNena ca spaSTa eveti / / 1.28 / / ratna.-atha ya eva svajanAsta eva zatrava iti darzayannAha - 1. 'vallabhatvaM' iti mu0 adhikam padam / 2. bhavatA pAThaH mUlatvena, ko0
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ samatAdvAram 45 'yAMzca zocasi gatA' iti, vyAkhyA - he Atman ! tvaM yAn mRtAn zocasi zokaM kuruSe, kiMlakSaNaH ? itidhiyA vidhura AtmA yasya saH, itIti kiM ? ime mama snehalA-mamopari snehavantaH kiM gatAH ? paraM taiH svajanaiH snehalaistvamananteSveva bhaveSu nihato'si - mArito'si bhavatA ca - tvayApi te ananteSveva bhaveSu nihatA varttanta iti / / 1.28 / / * [73] trAtuM na zakyA bhavaduHkhato ye, tvayA na ye tvAmapi pAtumIzAH / mamatvameteSu dadhan mudhA''tman !, pade pade kiM zucameSi ? mUDha ! / / 1.29 / / dhanavi I. -atha sAmyAnayanAya zokApanodanopAyaM darzayannupadizati -- , 'trAtuM na zakyA' iti - ye snehalAstvayA bhavaduHkhataH saMsArApAyAt, trAtuM - pAtuM na zakyAH, zakyante iti zakyAH, na zaktiviSayA ityarthaH ca punarye snehalAH, tvAmapyanAthI RSimiva bhavaduHkhataH pAtuM trAtuM na IzA-na samarthA bhavanti, tataH kAraNAt, he Atman ! he mUDha ! mudhA nirarthakameteSu snehaleSu - mamatvaM-'mamaite mamaite' iti mamatAM dadhat-dharan pade pade-sthAne sthAne kiM zucaMzokam, eSi-yAsItyarthaH, atra 'havaH ziti' [si. he. 4-1-12] iti sUtreNa dvirbhAve 'anto no lug' [si.he. 4-2-14] ityanena naluki dadhaditi prayogaH zatRpratyayAnta iti / / 1.29 / / ratna. - atha na kazcit kAn prati trAtuM zaktaH iti darzayannAha trAtuM na zakyA' iti, vyAkhyA- he Atman ! ye tvayA bhavaduHkhatastrAtuM-rakSituM na zakyA-na zakanIyA, ye ca tvAmapi pAtuM rakSituM na IzA:- na samarthAH, he mUDha ! - he Atman, eteSu svajanAdiSu tvaM mamatvaM dadhat pade pade-sthAne sthAne kiM zucaM - zokameSi-prApnoSi ?, api tu mamatvaM zokaM ca tyaja, sAmyaM bhajetyupadezaH / / 1.29 / / --
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 [74] sacetanAH pudgalapiNDajIvA, arthAH pare cANumayA dvaye'pi / dadhatyanantAn pariNAmabhAvAMs - zrIadhyAtmakalpadru dhanavi . - atha samatAdvAropasaMhArAya samatApratipakSau rAga-dveSau pariharttavyAvityupadizati tat teSu ko nvarhati rAga-roSau ? / / 1.30 / / 'sacetanAH' iti - pudgalapiNDaH zarIraM, tadadhiSThitA jIvAH-prANinaH, arthAHpadArthAH strI-sarpAdayaH sacetanA:- caitanyavantaH ca punaH pare acenanA aNumayAHparamANumayAH svarNa-lohAdayo'rthAH santi, ete dvaye'pi padArthA anantAn pariNAmabhAvAn-anekAn paryAyAn dadhati-dharanti; tat-tasmAt nu iti vitarke teSu strI- sarpAdiSu svarNa- lohAdiSu ca rAga-dveSau kartuM kaH pumAn, arhati-yogyo bhavati ?, na ko'pItyarthaH / bhAvArthastu sacetanAnAM jIvadravyApekSayA bhavAntare devatva-mAnuSatva-tiryaktva-nArakatva - pitRtva- putratva-patitva-patnItvAdiparyAyANAM iha bhave'pi ca mitratva-zatrutva-svAmitva-sevakatvAdyanekaparyAyANAm ca parAvRttyA priyatvA'priyatvasambhavAt, acetanAnAM ca suvarNa-lohAdInAM kAlAntareNa subuddhipradhAnaparikarmitaparikhApAnIyavad, anekaparyAyANAM parAvRttyA priyatvA 'priyatvasaMbhavAcca sacetanA-'cetaneSu padArtheSu rAga-dveSau nocitAviti / / 1.30 / / iti zrItapogacchanAyakazrImunisundarasUrinirmmitasya tatpaTTaparamparAprabhAvaka - pAtasAha-zrIakabbarapratibodhakabhaTTAraka zrIhIravijayasUrizrIvijayasenasUripramukhamahApuruSaparizIlitasya SoDazazAkhasyAdhyAtmakalpadrumasya adhirohaNITIkAyAM sakalazAstrAravindapradyotana-mahopAdhyAyazrIkalyANavijayagaNi-ziSyopAdhyAyazrIdhanavijayagaNiviracitAyAM samatAnAmnI prathamapadapaddhatiH / / 1 / / ratna. - atha jIvAnAM pudgalAnAM ca nAnApariNAmapariNatatvadarzanena rAgadveSaparihAramAha
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ 47 samatAdvAram sacetanA iti, vyAkhyA-pudgalapiNDa iti-pudgalAnAM samudAyaH, pudgalaskandha ityarthaH, tamAzritya jIvantIti pudgalapiNDajIvAH, evaMvidhA ye sacetanA:cetanAvantaH, sarve jIvA ityarthaH, yAvantaH sacetanAste pudgalapiNDamAzritya jIvantIti, sa pudgalapiNDo jIvamuktaH acetano bhavatIti, vA punaH pareanye'NumayAH ananta-paramANuniSpannaskandhamayA ghaTa-paTAdayo'rthAH-padArthAH santi, etenA'cetanAste ityuktam, te sacetanA acetanAzcaivaM dvaye'pyanantAn pariNAmabhAvAn pariNAmaceSTA vA dadhati / / yata uktamanekAtha - [75] prAgagre. .................... / .................. bhAvo'bhiprAyavastuno [anekA0 2.521] [76] svabhAva-janma-sattA-''tmakriyA-lIlA-vibhUtiSu / / [2.522] / / ceSTAyogye budhe jantau, zRGgArAdezca kAraNe, / / [77] AtmazabdapravRttihetau ca [2.523] iti, tat-tato hetosteSu-sacetanAcetaneSvartheSu tu punaH kaH pumAn rAgaroSau pratyarhati? - yogyo bhavati, api tu vidvAn jano nAhatItyarthaH, kartumiti gamyam, athavA pariNAmabhAvAn pariNAmatvAnIti vyAkhyeyam / / 1.30 / / [78] zrI zAnticandravaravAcakadugdhasindhu labdhapratiSThavaravAcakaratnacandraH / adhyAtmakalpa-phaladaprathamAdhikAre, vRttiM cakAra lalitA'rtha-padaprapaJcAm / / 1 / / iti samataikalInacitta iti prathamo'dhikAro vyAkhyAtaH / /
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2. lalanA-mamatvamocanAdhikAraH [79] muhyasi praNayacArugirAsu, prItitaH praNayinISu kRtin ! kim ? | kiM na vetsi patatAM bhavavArdhI, tA nRNAM khalu zilA galabaddhAH ? / / 2.1 / / dhanavi.--nanvanantaradvAre samatoktA, sA ca mamatAyAM satyAM kutaH samAyAti ? - iti mamatAmocana-dvArANi vaktukAmo 'mamatAmUlaM ca strI' iti prathamaM strImamatAmocanadvAramAha 'atha striya' iti, samatAdvAranirUpaNAnantaraM striyo - lalanA mamatAmocanaviSayA upadizyante ityarthaH / tatrApi strImamatAmocanA'sAdhAraNakAraNaM strImohamocanaM prathamamupadizati - he kRtin ! he vidvan ! praNayena snehena cArvI - manoharA girA vANI yAsAM tAstathA tAsu, atra 'girAsu' ityAbantaM saptamIbahuvacanAntaM jJeyaM, yato [ 80 ] 'vaSTi bhAgurirallopamavA'pyorupasargayoH / ApaM caiva hasa'ntAnAM yathA vAcA nizA dizA / / [ ] / / ' iti, praNayacArugirAsu vallabhAsu, prItitaH premataH tvaM kiM kimu muhyasi - mohaM yAsIti; avyayAnAmanekArthatvAdatra khaluzabdo hetvarthe, tena khalu yato hetorbhavavArdhIsaMsArasAgare patatAm-adho gacchatAM nRNAM narANAM tAH praNayinyo galabaddhAH kaNThaniyantritAH zilAH-sthUlapASANavizeSAH kiM na vetsi ? kiM na jAnAsItyarthaH / / 2.1 / / ratna. - atha dvitIyo'dhikAro lalanAyAM mamatvamocanAkhyo vyAkhyAyate, tatra strISu mohanirAse prathamaM vRttamAha - 'muhyasi' iti, vyAkhyA - he kRtin ! paNDita tvaM prItitaH- premataH praNayinISu kiM muhyasi ? kiM mohaM prApnoSi kAkUktyA praznaH, api tu mA muhya ityupadezaH, kiMlakSaNAsu ? - praNayo garbhe-madhye yAsAM tAH praNayagarbhA 1. kAkudhvaniH - mu0 / 2. 'praNayagarbhagirAsu' iti pATho ratna. TIkAyAH pratau mUlatvena / 1 - - 1
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ lalanAmamatvamocanadvAram __49 giro-vANyaH yAsAM tAstAsu, tAH praNayinIH prati zilAH kiM na vetsi ? - kiM na jAnAsi / atrApi kAkUktyA, api tu viddhi zilAH, kiMlakSaNAH ? - gale baddhA galabaddhAH / keSAM ? - nRNAM, kiM kurvatAM ? - patatAM, kasmina ? - bhava eva vArddhiH-samudraH, tasmin, ekaM tAvat samudrapatanaM viSamam, uta ca gale zilAH baddhAH, tathaikakasyApi puMsaH saMsAravA nirgamo duHzakaH, uta ca strIdvitIyasya vizeSata iti bhAvaH, khalu nizcitArthe / / 2.1 / / [81] carmA-'sthi-majjA-'ntra-vasA-sra-mAMsA 'medhyAdyazucyasthirapudgalAnAm / strIdehapiNDAkRtisaMsthiteSu, skandheSu kiM pazyasi ? ramyamAtman ! ||2.2 / / dhanavi.-atha lalanAsvaramaNIyatAM darzayati - 'carmA'sthi' iti / he Atman-he prANin ! strIdehapiNDAkRtisaMsthiteSu, carmA-'sthi-majjA-'ntra-vasA-'sra-mAMsA-'medhyAdyazucyasthirapudgalAnAM skandheSu ramyaMramaNIyaM, kiM pazyasi ? - kiM vilokayasItyanvayaH, atra carma ca-zarIratvam, asthi ca-kIkasaM paJcamadhAtutayA prasiddhaM, majjA ca-SaSThadhAtutayA prasiddhA zarIrAntargatA jJeyA, antrANi ca-zarIrAntargatA lokaprasiddhA avayavavizeSAH, [=AMtaraDAM] vasA ca-medazcaturthadhAtutayA prasiddhaH, atraM ca-rudhiraM, dvitIyadhAtutayA prasiddhaM, mAMsaM ca-pizitaM tRtIyadhAtutayA prasiddhaM, amedhyaM ca-apavitramarthAt mUtrapurISa-zleSmAdikaM, tAnyAdau-prathamaM yeSAM te ca te azucayazca-apavitrAste ca te'sthirAzca-vinAzinaste ca te pudgalAzca-pUraNa-galanadharmANaste tathA [carmA...pudgalAH] teSAM carmA-'sthi-majjA-'ntra-vasA-'sra-mAMsA-medhyAdyazucyasthirapudgalAnAm, atrAdipadAt pUtyAdInAM, skandheSu-ekAkAratayA jAtA(jAteSvaDa)nantaparamANuSu ramyaM-ramaNIyaM kiM pazyasi ? - kiM vilokayasItyarthaH, atha skandhAneva ca vizeSayati-strINAM-lalanAnAM deharUpo yaH piNDaH, tasyA-''kRti:AkAraH tatra saMsthiteSu-sanniviSTeSu-iti / / 2.2 / /
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 ratna. -atha puruSAdapi vizeSataH strIzarIrANAmaMzucitvamAha 'carmA -'sthi' iti, vyAkhyA - carma ca asthi ca majjA ca antraM ca vasA ca asraM ca mAsaM ca amedhyaM carmAsthi... medhyAni, tAnyAdau yeSAM tAni carmA... - medhyAdIni, Adizabdena mUtra - kapha - zleSmAdigrahaNaM, teSAmazucayaH - apavitrA asthirAHkSaNakSayiNo ye pudgalAH, teSAM skandheSu, he Atman ! kiM ramyaM - sundaraM pazyasi ?, eSu kimapi sundaraM nAstIti mA pazya ityarthaH, skandheSu kiM - lakSaNeSu ? striyA dehaH-zarIraM, tasya piNDAkRtiH - sAndro ya AkAraH, tayA saMsthiteSu saMsthAnamApanneSu, carmAsthyAdipadAni sugamAnIti na vyAkhyAtAni [82] "piNDo vRnde japApuSpe, gole bole'Gga- silhayoH / kavale, piNDaM tu vezmaikadeze jIvanA''yasoH / / [ane.2.121.]|| bale sAndra" [ityanekArtha] vacanAt skandhaH-samUha iti / / 2.2 / / zrIadhyAtmakalpadru [83] vilokya dUrasthamamedhyamalpaM, jugupsase moTitanAsikastvam / bhRteSu tenaiva vimUDha ! yoSA vapuSSu tat kiM kuruSe'bhilASam ? / / 2.3 / / dhanavi . - pUrvazloke lalanAyAM aramaNIyatAyA 'darzanA'nantaramanabhilaSaNIyatAM darzayannupadizati - - 'vilokya' iti he vimUDha ! - he vizeSeNa mUrkha ! yatastvaM dUrasthamanAsannam, alpaM-kiJcinmAtram, amedhyaM viSThAdi jugupsanIyaM vastu vilokyadRSTvA, moTitanAsiko-vakrIkRtanakro jugupsase-jugupsAM kuruSe, tat-tasmAt tenaivaamedhyena [ evaM] bhRteSu bhariteSu yoSAvapuSSu-nArIzarIreSu, abhilASaM vAJchAM kiM kuruSa ? kiM karoSItyarthaH / / 2.3 / / 1. darzanAd, aMta... mu0 | -
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ lalanAmamatvamocanadvAram ratna. - athAzucitvameva dRDhyati 'vilokya' iti, vyAkhyA - he Atman ! dUrasthamalpamapi amedhyaM - zakRdAdyazuci vastu vilokya tvaM jugupsase - jugupsAM karoSi, atrApizabdo'dhyAhAryaH, itthamevArthadIptaiH, kiMlakSaNaH ? moTitA-vakrIkRtA nAsikA yena saH, tatkAraNAt he vimUDha ! he mUrkhavizeSa ! tairevAmedhyairbhRteSu yoSANAM vapuSSu-zarIreSvabhilASaM-vAJchAM kiM kuruSe ?, api tu mA kurvityupadezaH / / 2.3 / / [84] - amedhyamAMsA -'stra-vasAtmakAni, nArIzarIrANi niSevamANAH / ihApyapatya-draviNAdicintAtApAn paratregrati durgatIzca / / 2.4 / / 51 " 1 dhanavi . - .-atha lalanAmohajanitamiha loke paraloke cAniSTaphalaM darzayannupadizyateamedhya iti - amedhyamAMsA-'sra-vasAtmakAni nArIzarIrANi - strINAmaGgopAGgarUpANi niSevamANA - nitarAmatyAsaktyA sevamAnA-bhajamAnA janA, ihApiiha bhave'pi, apatya-draviNAdicintAtApAn svarNamASadvayayAcakakapilAdivat, igratiprApnuvanti, tatrA-'patyAni ca - putra-putrIprabhRtIni draviNAni ca dhanAni tAnyAdauprathamaM yeSAM te'patya-draviNAdayaH, AdipadAd vastra - pAtra - bhakSyAdayaH, teSAM cintA - kiM bhaviSyati, kathaM bhaviSyati ? ityAdipIDA, tasyAH tApAn-paritApAn khedAnityarthaH; ca punarnArIzarIrANi niSevamANA janAH paratra-parabhave durgatI:tiryag-naraka-gatIH, igrati - prApnuvanti, atra 'R prApaNe ca [gato] gatau [hai . 26. ] ityasya varttamAnA, antIti sthite 'havaH ziti' [si. he. 4-1-12] dvitve, 'pRR-bhR-mA-hA-kSa-Gma iH' iti [ si. he. 4-1-58] pUrvasyettve 'pUrvasyAsve svare yvoH iy-uv' [si.he. 4-1-37] iti iyi 'ivarNAderasve svare' [si.he. 4-121] iti ratve, 'anto no luk' [si. he. 4-2-98 ] iti na lope ca sAdhu / / 2.4 / / 1. prApteH - mu0 / 2. yoSA yoSit (a.ci.504) yoSitA. zi0 39 /
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 zrIadhyAtmakalpadrume ratna.-'amedhya' iti, vyAkhyA-nArINAM zarIrANi niSevamANAH-sambhogadvAreNa sevamAnAH puruSA, ihApi-ihaloke'pi apatyaM-putra-putryAdilakSaNaM, draviNaM-dhanaM, dvandvasamAsaH, apatya-draviNe Adau teSAM tAni, tathA teSAM cintA-cintanaM, tayA tApAn-santApAn iyati-prApnuvanti, ca punaH paratreti-paraloke 'durgatI:-nirayatiryaglakSaNAH prati igrati, nArIzarIrANi kiMlakSaNAni amedhyaM ca mAMsaM ca asaM ca vasA ca amedhya-mAMsA'sra-vasAH, tA evAtmAsvabhAvo yeSAM tAni amedhyamAMsAsra-vasAtmakAni amedhya-mAMsA-sra-vasArUpANItyarthaH / / 2.4 / / [85] aGgeSu yeSu parimuhyasi kAminInAM, cetaH ! prasIda viza ca kSaNamantareSAma / samyag samIkSya viramAzucipiNDakebhyas tebhyazca zucyazucivastuvicAramicchat / / 2.5 / / dhanavi.-nanu sAkSAt tanu-mano-nayanAnandadAyiSu snAta-dhauta-susaMskRtakAntAkAnta-stana-jaghana-vadana-nayaneSu dRzyamAneSu kena draSTrA'nantaroktA amedhyamAMsA'sra-vasAdyAtmakatA ? ityAzaGkAyAmupadizati - 'aGgeSu' iti - he cetaH ! he citta ! tvaM yeSu kAminInAM-lalanAnAm, aGgeSu-stana-nitambAdyavayaveSu parimuhyasi-pari sAmastyena mohaM yAsi, paraM he cetaHtvaM prasIda-asvasthatAM muktvA prasannaM bhava, ca punaH prasannabhavanAnantaraM he cetaH! eSAm-aGgAnAm antaH-madhye tvamupayogadvArA viza-pravezaM kuru, ca punaH pravezAnantaraM samyak-samIcInaM yathA syAt tathA he zucyazucivastuvicAramicchat he cetaH ! tvaM samIkSya azeSavizeSollekhanayA parAmRzya, azucipiNDakebhyo-mAMsAdyavayavasaJcayebhyaH, tebhyaH-aGgebhyaH virama-nivRttiM kuru;, atra zuci ca pavitram, azuci cApavitraM, 1. durgatIH ityasya dvayoH vRttyoH kramabhedo vicAraNIyaH dhanavi.-TIkAmAM 'tiryag-naraka' iti kramo'sti. ratnavi.-TI.kAyAmatra 'niraya-tiryag' iti ca kramaH / nArISu arthAt viSayeSu atyAzaktyAH prathama phalaM / 'narakatvaM' alpAzaktyAH tiryagtvaM, ataH anAzaktirevocitA iti bhAvaH |
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ lalanAmamatvamocanadvAram vastu-arthastasya vicAra - idaM pavitramidamapavitramiti vimarzaH, taM icchat-vAJchaditi napuMsakaliGge ekavacanAntaM sambodhanapadamityakSarArthaH bhAvArthastu zucyazucivastuvicArakeNa puruSeNApavitravastubhUtebhyo nArIzarIrebhyo nivRttiH kAryeti / / 2.5 / / - , ratna. - ' aGgeSu' iti, vyAkhyA - he cetaH ! - he manaH ! kAminInAM - strINAM yeSvaGgeSu zarIreSu tvaM muhyasi - mohagrastaM bhavasi paraM he cetas ! tvaM prasIda prasannaM bhava, prasannIbhUya kiM kurvityAha-kSaNaM teSAM kAminyaGgAnAmantaH- madhye vizapraviza, pravizya samyak svarUpaM vicArayetyarthaH, samyak samIkSya vicArya ca punastebhyaH - kAminyaGgebhyo virama - nivarttasva / kiMlakSaNebhyaH ? azucInAmapavitrapudgalAnAM piNDakebhyaH samUhebhyaH, kiM kurvat ? icchat kamprati ? zuci cAzuci ca zucyazucinI, te ca te vastunI ca zucyazucivastunI, tayorvicAram-ime zucaya ime azucayaH padArthA iti vivekaM kurvadityarthaH / / 2.5 / / * [86] vimuhyasi smeradRzaH sumukhyA, mukhekSaNAdInyabhivIkSamANaH / samIkSase no narakeSu teSu, - - mohodbhavA bhAvikadarthanAstAH / / 2.6 / / 53 - dhanavi . - nanu strIzarIramadhye'pAvitryaM bhavatu mA vA, paraM [87] "makSikA zakaTaM ghRtaM rAjamArgaH pradIpanam / strIvaktraM bAlavaktraM ca, pavitrANi yuge yuge " / / [ ] iti vacanAt, strImukhAdIni pavitrANi ramaNIyAni ca kathaM na kamanIyAni bhavanti ? ityAzaGkAyAmupadizati 'vimuhyasi' iti - smeradRzaH sumukhyA mukhekSaNAdIni-vadana-nayanAdIni, AdipadAdadhara-payodharAdIni, abhivIkSamANaH- abhimukhaM pazyan vimuhyasi-vimUDho bhavasIti, atra smere-vikasite dRzau - locane yasyAH sA smeradRk, tasyAH, tathA
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 ___ zrIadhyAtmakalpadrume suSThu-zobhanaM mukhaM sA sumukhI, tasyAH atra 'paraM' ityadhyAhArAt, paraM teSu prasiddheSu saptasu narakeSu mohodbhavA-mohotthitAH tAH zAstraprasiddhA dazavidhA bhAvikadarthanA-bhaviSyannAnAprakArAH pIDA no samIkSase-no pazyasIti, tatra dazavidhA vedanAzca narakeSu - 1 zIta, 2 uSNa, 3 kSudhA, 4 tRSA, 5 kaNDU, 6 paravazatA, 7 bhaya, 8 zoka, 9 jvara, 10 vyAdhisvarUpA jJeyAH, tatra nAnAprakAratvaM ca - [87] "paJceva ya koDIo, rogA taha aTThasadvilakkhANaM / NavaNauyaM ca sahassA paMcasayA huMti culasI u / / [dvIpasAgara pannatti-22] / / iti saptamanarake etAvatAM rogANAM sattvAditi / / 2.6 / / ratna.-atha lalanAGganirIkSaNa-lalanAGgabhogayoH phalamAha - vimuhyasi iti, vyAkhyA-he Atman ! tvaM striyA mukhekSaNAdIni-vadananetraprabhRtyaGgAni, abhivIkSamANaH-saMmukhaM vilokayan vimuhyasi-mohaM prApnoSi, AdizabdenAdhara-stanAdyavayavagrahaNaM, kiMlakSaNAyAH ? - smere-unnidre dRzau-cakSuSI yasyAH sA tasyAH, punaH kiMlakSaNAyAH ? - suSThu mukhaM yasyAH sA tasyAH, strya GgeSu netra-mukhayoreva prAdhAnyakhyApanArthaM vizeSaNadvayyuktA, parameteSu nirayAvalikopAGgaprajJaptasvarUpeSu narakeSu tA nirayAvalikopAGgaprajJaptAH taptAyaHputrikAliGganAdikAH bhAvinyazca tAH kadarthanAzca bhAvikadarthanA:-bhAvinyo vedanAH prati no samIkSase-no pazyasi, kiMlakSaNAH ? - mohAt stryAdyaGganirIkSaNajanitAdudbhavantIti mohodbhavAH / / 2.6 / / - [89] amedhyabhastrA bahurandhraniryan malA''vilodyatkRmijAlakIrNA | cApalyamAyA'nRtavaJcikA strI, saMskAramohAnnarakAya bhuktA / / 2.7 / / dhanavi.-atha strIzarIrasvarUpaM strIsvabhAvasvarUpaM strIbhogaphalasvarUpaM ca
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ lalanAmamatvamocanadvAram darzayannupadizati 'amedhya' iti - amedhyasya viSThAyA jugupsanIyavastuno vA bhastrA-carmaprasevikA, carmakothalikA ityarthaH, bahubhiH anekairekAdazabhirvaidyakazAstrAnusAreNa dvAdazabhirvA randhaiH-chidrairniryan-nirgacchan malo-bhuktAhArakiTTaM, tenA''bilA-malinA udyantautpadyamAnAH kRmayo-dvIndriyA jIvAH, teSAM jAlaM samUhaH tena kIrNA- vyAptA, cApalyaM ca-capalatA, mAyA ca zaThatA, anRtaM ca-asatyaM tairvaJcikA-vaJcanaparA, saMskAramohAt-saMskArazca - anAdibhavAnubhUtaviSayAvismRtiH, tena moho- mauDhyaM tasmAt, bhuktA caturazItyAsanakaraNAdinA'tigRddhyA sevitA, evaMvidhA strI narakAyanarakadurgataye bhvti| (1) amedhyabhastrAtvaM [90] "yakRt-chakRn-malazleSma-majjA -'sthiparipUritAH / - snAyusyUtA bahIramyAH, striyazcarmaprasevikAH / / [ ] / / ityAdinA spaSTam (2) bahurandhraniryanmalAbilatvaM ca pratyakSaM, (3) udyatkRmijAlakIrNatvaM ca [91] "raktajAH kRmayaH sUkSmA, mRdumadhyA - 'dhizaktayaH / - janmavartmasu kaNDUtiM janayanti tathAvidhAm / / ]|| ityAdi vAtsyAyanazAstraprasiddhaM, (4) cApalya-mAyA-nRtAdayo doSA jagadviditA eveti / saMskAramohAd bhuktA narakAya bhavatIti 1 - [92] "sayasahassanArINaM, poTTaM phADei nigghiNo / sattaTThamAsie gabbhe, taDapphaDaMte nikaMtai / / [ ]|| / [93] tA tassa jattiyaM pAvaM, tattiaM ceva cauguNaM ikkasitthIpasaMgeNaM, sAhU baMdhai mehuNe / / [ ]|| 55 [94] sAhuNIe sahassaguNaM mehuNekaikaMsi sevie / koDIguNaM biijjeNaM, taie bohI viNassai / / [ 1. ikka itthi. mu0 / 2. baMdhijja mu0 / 3. 0Nekkasi / ]||
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 [95] AjammeNaM tu jaM pAvaM, baMdhijjA macchabaMdhao / vayabhaMgaM kAuMmANassa, taM ceva'TThaguNaM bhave" / / [ ityAdyAgamena spaSTameveti strI pariharaNIyaiveti / / 2.7 / / ratna. - amedhyabhastratrA- iti vyAkhyA - strI bhuktA satI narakAya, narakagataye ityarthaH, syAt. kasmAt ? saMskAreNa-parikarmaNA moho rAgotpattiH tasmAt pUrvabhavAbhyAsa-janitasaMskAreNa smRtibIjena vA yo mohastasmAt, 'smRtibIjaM saMskAra' iti [ ] vacanAt / strI kathambhUtA ? amedhyasya - apavitravastuno viSThAderbhastreva-carmaprasevikevAmedhyabhastrA, punaH kiMlakSaNA ? bahUni yAni randhrANi-chidrANi tebhyo niryanto ye malAH, tairAvilA / punaH ? kiM.- udyatprakaTIbhavad yat kRmINAM-yonyutthasUkSmajantUnAM jAlaM samUhaH tenAkIrNA- vyAptA, puna. kiMlakSaNA ? - cApalyaM - capalatA mAyA- zAThyaM anRtaM-mithyAvacas, tairvaJcikAvaJcanakartrI / / 2.7 / / [96] nirbhUmirviSakandalI gatadarI vyAghrI nirAhvo mahAvyAdhirmRtyurakAraNazca lalanA'nabhrA ca vajrAzaniH / bandhusnehavighAta-sAhasa-mRSAvAdAdisantApabhUH, pratyakSA'pi ca rAkSasItibirudaiH khyAtA''game, - - zrIadhyAtmakalpadru * - ]|| tyajyatAm / / 2.8 / dhanavi.--atha lalanAmamatAmocanadvAropasaMhArAya - lalanAnAM hInavastUpameyatAM darzayannupadizati 'nirbhUmiH' iti - nirbhUmiH-bhUmirahitA viSakandalI - viSavallarI, ca punargatadarIguhArahitA vyAghrI-siMhI, ca punarnirAvo nirnAmA mahAvyAdhiH- mahArogaH ca punar akAraNo-niSkAraNo mRtyu:-maraNaM ca punaH anabhrA - vArdalarahitA AkAzarahitA vA vajrAzaniH-vajramayI vidyut, ca punarbandhusnehavighAta-sAhasa-mRSAvAdAdisantApabhUHbandhUnAM-svajanAnAM snehaH-prema, tasya vighAtazca - vinAzaH, sAhasaM ca - avimRzyakAritA, 1. maNa0 mu0 /
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ 57 lalanAmamatvamocanadvAram mRSAvAdazca-asatyabhASaNaM, te Adau yeSAM te bandhusnehavighAta-sAhasa-mRSAvAdAdayaH, te ca te santApAzca, teSAM bhUH-bhUmirutpattisthAnam, api ca punaH pratyakSAdRSTigrAhyA rAkSasIiti evaMprakArairbirudai-nijaguNataH saMprAptanAnAbhidhAnaiH, AgamedharmazAstre khyAtA-prasiddhA lalanA-strI he sAdhA ! tvayA tyajyatAM-dUrato mucyatAmiti; etoSAmupamAnAnAM lalanAyA upameyatAyAM hetubandhusnehavighAtasAhasamRSAvAdAdisantApabhUtvam, ata evaMvidhopamAnopameyA lalanA tyAjyeti / / 2.8 / / iti zrItapAgacchanAyakazrImunisundarasUrinirmitasya tatpaTTaparamparAprabhAvakapAta-sAhizrIakabbarapratibodhakabhaTTArakazrIhIravijayasUrizrIvijayasenasUripramukhapaTTaparaMparA-parizIlitasya SoDazazAkhasyAdhyAtmakalpadrumasyAdhirohaNITIkAyA sakalazAstrAravinda-pradyotanamahopAdhyAyazrIkalyANavijayagaNiziSyopAdhyAyazrIdhanavijayagaNiviracitAyAM lalanAmamatAmocananAmnI dvitIyA padapaddhatiH / / 25 / / ___ ratna.-nirbhUmi viSakaMdalI-iti. vyAkhyA-Agame-sarvajJapraNItazAstra, itibirudaiH khyAtA-prasiddhA evaMvidhA lalanA-strI tyajyatAM-hIyatAM, karmoktau yuSmAbhiriti kartRpadaM yojyaM, tAni birUdAnyAha-iyaM lalanA viSasya kandalI-navAkuraH, kandalazabdastriliGgaH, kiMlakSaNA ? - nirgatA bhUmiH-utpattisthAnaM kSitirasyAH sA nirbhUmiH, aparA viSakandalI bhUmAvutpadyate iyaM bhUmirahitetyarthaH / punariyaM vyAghrI varttate, kiMlakSaNA ? - gatA darI-guhA yasyAH sA, anyA vyAghrI dA~ zete iyaM lalanA vyAghrI darIrahiteti / iyaM lalanA mahAvyAdhirmahAn rogaH kiMlakSaNA ? - nirgatA AhvA-nAma yasya saH, nirnAmako vyAdhirityarthaH / lalanA mRtyu:-maraNaM, kiMlakSaNaH ? - na vidyate kAraNam-apathyAsevanAdi yasya saH, aparo mRtyuH sakAraNo bhavati, ayaM lalanArUpo mRtyurakAraNa eva, ca punar, adRzyapAtatvAt sphuliGgavarSitvAd vajramiva yA azani-vidyut, kiMlakSaNA ? - na vidyate abhraM-megho yasyAM sA anabhrA, megharahitetyarthaH, aparA azanirmeghasahiteti, athavA na vidyate abhram-AkAzamutpattisthAnaM yasyAH sA anabhrA, aparA azanirAkAze utpadyate, iyaM tu AkAzarahiteti, tathA bandhavaH-svajanAs, teSu snehaH-prema, tasya 1. nirbhUmI vi - mu0 /
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 zrIadhyAtmakalpadrume vighAto-nAzaH, sAhasam-avimRzyapravRttiH, maSAvAdaH-asatyavacanaM tato dvandvasamAsaH, bandhusnehavighAta-sAhasa-mRSAvAdA Adau yeSAM te ca te santApAzca teSAM bhUHutpattisthAnam, AdizabdenAdattamaithuna-sevanaparigrahamelanagrahaNam / ca punarlalanA rAkSasI, kiMlakSaNA ? - pratyakSA, aparA rAkSasI devarUpatvAdadRzyA bhavati, iyaM ca sAkSAd dRzyamAnetyanvayaH / / 2.8 / / [97] zrIzAnticandravaravAcakadugdhasindhu labdhapratiSThavaravAcakaratnacandraH / adhyAtma-kalpaphaladasya cakAra vRttiM, tatrA'gamacca kila netramito'dhikAraH / / 2 / / iti lalanAmamatvamocanAkhyo dvitIyo'dhikAraH |
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. apatyamamatAmocanAdhikArasa [98] mA bhUrapatyAnyavalokamAno, mudA''kulo mohanRpAriNA yat / cikSipsayA nArakacArake'si, dRDhaM nibaddho nigaDairamIbhiH ||3.1 / / dhanavi.-anantaradvAre strImamatAmocanamupadiSTaM, paraM strImamatAmocane'patyAni kuto bhavanti ? ityAzaGkAyAmapatyamamatAmocanadvAramapyupadizannAha - athApatyAdhikAraH athApatyAdhikAraH ityathApatyamamatAmocanAdhikAra upadezaviSayaH kriyate ityarthaH / tatra prathamamapatyAnAM bandhanarUpatAM darzayannupadizati 'mA bhUH' iti - 'tad' ityadhyAhArAt tat-tasmAt, he Atman ! tvamapatyAniputra-putryAdIni, avalokamAnaH-pazyan mudAkulo-harSAkulo mA bhU-mA bhava, yadyasmAt, mohanRpAriNA-mohanAmanRpalakSaNena vairiNA nArakacArake-narakarUpakArAgRhe cikSipsayA-kSeptumicchayA nigaDai-lAhizRGkhalAprAyaiH, amIbhirapatyairdRDhaM-gADhaM nibaddhoniyantrito'si, nigaDaniyantritasyA'ninditatvamArdrakumArAdinidarzanena yuktiyuktamiti / / 3.1 / / ratna.-athApatyamamatvamocanAkhyastRtIyo'dhikAro vyAkhyAyate / prathamaM apatyopari mohaM mA kurvityAha - 'mA bhUH' iti, vyAkhyA-he Atman ! tvamapatyAni-putrI-putrAn vilokamAno mudA-premNA Akulo mA bhUH-mA bhava, yat kAraNAt tvaM, mohanAmA nRpaH, sa evAriH, tena nArakANAM cArake prakSeptumicchayA amIbhirapatyairnigaDai-hijIrairdRDhaM 1. mudi, mu0 / 2. loha mu0 / 3. a0ci0 1229 hijIrazca pAdapAzo tathA 'zRGkhalaH' dezI0 6.116, evaM dezyo'yaM zabdaH saMskRtabhASAyAM svIkRtaH - yato dvayoH zabdakozyorekakartRtvAt / evaM zabdAnAM saMskRta-dezyatvayo vivekaH kAryaH, tenArthabodhaH sugamaH syAt /
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIadhyAtmakalpadrume baddho'si / aparo rAjAdiH kaJcana janaM cArake prakSeptumicchuH prathamaM pAdapAzena niyantrayati pazcAd bandigRhe prakSipatIti, nArakA yatra prakSipyante sa nArakacAraka ityucyate iti / / 3.1 / / [99] AjIvitaM jIva ! bhavAntare'pi vA, zalyAnyapatyAni na vetsi kiM hRdi ?| calAcalairvividhArtidAnato -'nizaM nihanyeta samAdhirAtmanaH ||3.2 / / dhanavi.-atheha loke paraloke ca punarapatyAnAM zalyarUpatAM darzayannupadizati'AjIvitam' iti - he jIva ! AjIvitaM-jIvitaparyantaM vA-athavA bhavAntareparabhave'pi tAnyapatyAni-putra-putryAdIni hRdi-hRdaye zalyAni lohakIlakAdiprAyANi kiM na vetsi ? - kiM na jAnAsi ?, yairapatyaizcalAcalaiH sadbhirvividhArtidAnatonAnAprakAracittapIDApradAnataH, AtmanaH-svasya samAdhi-cetaHsvAsthyam, anizaMnirantaraM nihanyeta-vinAzaviSayIkriyeteti; atra calAni ca-svalpAyUMSi acalAnibahvAyUMSi calAcalAni taiH, athavA calAcalaiH-capalairiti, bhAvArthastu svalpAyuSkairapyapatyaiH zokarUpAtirdIyate, bahvAyuSkairapi pANigrahaNAdyanekaprakaraNeSu vittavyayAdyanekArttirdIyate; yad vA capalAnyapatyAni prAyaH kukarmakarANi, ihaloke pitrozcetaHsvAsthyAbhAvApAdakAni bhavanti, tatrApi vizeSataH putrI, yataH[100] jammaMtIe sogo, vaDDhaMtIe pavaDDhae ciMtA / pariNIyAe daMDo duhiyapiyA niccaduhiya vva / / [ ] [101] niyaMgehasosaNI paragehamaNDaNI kalikalaMkakulabhavaNaM / jeNa na jAyA dhUyA. te suhiyA jIvalogammi / / [ ] ihaloke ca cetaHsvAsthyAbhAvApAdakatve, paraloke cetaHsvAsthyAbhAvApAdakatvaM 1. nimagiha mu0 /
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ apatyamamatAmocanadvAram sutarAM siddham, 'ante yA matiH sA gatiH nyAyAditi / / 3.2 / / ratna.-athApatyAnAmupamAnAntareNa jIvaM pratibodhayannAha AjIvitam iti vyAkhyA -- - - he jIva ! jIvitaM maryAdIkRtya AjIvitaM vA athavA bhavAntare'pi - pretyabhave'pi hRdi-hRdaye apatyAni zalyAni kiM na vetsi ?, api tu zalyAnyeva viddhi - ityrthH| athavA zalyadharmaM nirUpayannAha - yairapatyalakSaNaiH zalyairvividhArttidAnatonAnAcintApradAnataH Atmano - jIvasya samAdhiH- svAsthyaM nihanyeta yataH kiMlakSaNaiH ? calAcalaiH-aticapalaiH, anyAnyapi zalyAnyaticapalAni duHkhadAyIni bhavanti / * 61 atra pAlanA-'zana-vastrapradAna- vivAha - vadhUsImantakaraNa-pautra-tatpAlanAdikA arttayo grAhyA iti / / 3.2 / / [102] kukSau yuvatyAH kRmayo vicitrA, apyastra-zukraprabhavA bhavanti / na teSu tasyA nahi tatpatezca, rAgastato'yaM kimapatyakeSu ? / / 3.3 / / dhanavi . - nanu svodarotpanneSvapatyeSu mamatAmocanaM kathaM kriyate ? ityAzaGkAyAM svodarotpannAH kITakAdayo'pi bhavanti - iti kRmisAmyaM darzayannapatyamamatAmocanamupadizannAha - 'kukSau' iti - yuvatyAH striyAH kukSau - garbhAzaye, astra-zukraprabhavA-rajo retaHsambhavA vicitrA-nAnAprakArAH kRmayo- dvIndriyAdayaH kITA api bhavanti - jAyante, hi yataH kAraNAt teSu-kRmiSu tasyA-yuvatyAH tatpatezca bharturna rAgo bhavatIti, tataH kAraNAt, apatyakeSu-kutsitasantAneSu tAttvikopakArakartRtvAbhAvena kutsitakRmi - samAnasantAneSu kiM rAgaH kriyate iti ? / / 3.3 / / ratna - athApatyAnAM kRmyupamAdAnena rAgApanayanamAha
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIadhyAtmakalpadru 'kukSau yuvatyA' iti, vyAkhyA -yuvatyAH kukSau - garbhe kRmayo'pi vicitrA bhavanti, kiMlakSaNAH ? - asraM - rudhiraM striyA yonisambandhi, zukraM -retaH kAmukapuMsaH sambandhi, tAbhyAM prabhavA - utpattimantaH, yata uktam * [saMbodhaprakaraNe] -- 62 [ 102 ] "itthINa joNimajjhe havanti beindiyA u je jIvA / ikko va do va tinni va lakkhapuhuttaM ca ukkosA" / / [579] / / garbhajAH saMmUrcchajAzca paJcendriyAstvanye iti / teSu kRmiSu tasyA yuvatestatpatezca rAgo na bhavati, tato'yaM rAgaH apatyakeSu kiM bhavati ?, kAkvA praznaH, yadi rAgo yuktaH, tadA kukSijatvAt teSvapi yuktaH, yadi na karaNIyastadA'patyeSvapi na karaNIyaH, tenaikatra na jAyate, tatrArthe kAkUktyA praznaH / / 3.3 / / [104 ] trANA'zakterApadi - sambandhA-''nantyato mitho'GgavatAm / sandehAccopakRter mA'patyeSu sniho jIva ! / / 3 . 4 / / dhanavi.-athApatyamamatAmocanadvAropasaMhArAyApatyamamatA'sAdhAraNakAraNasneha nirAsakaraNakAraNAni trINi darzayannupadizati 'trANA'zakteH' iti he jIva ! Apadi - ApadAyAmApatitAyAM satyAM, trANA'zakteH-pAlanAsAmarthyAt ca punaH aGgavatAM dehinAM mithaH parasparaM sambandhA''nantyataH-anantabhavabhAvitvena pitRtva- putratvAdi-sambandhasyAnantatvam, ca punaH, upakRteH-vArddhakye pAlanalakSaNasyopakArasya sandehAt - kaH pUrvaM mariSyati ? kazca pazcAnmariSyati ? ityAdinA agre suputraH kuputro vA bhaviSyati ? ityAdinA vA saMzayAt, apatyeSu putra-putryAdiSu mA snihaH- snehaM mA kuryA ityakSarArthaH / bhAvArthastu karmajanitAyAmApattAvApatitAyAM satyAmatrAyakatvena / - -
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ apatyamamatAmocanadvAram [105] 'pIyaM thaNayacchIraM sAyarasalilAu hujja bahuyayaraM / saMsArammi aNaMte mAUNaM annamannANaM / / [ upadezamAlA - 201] ityAdinA sambandhasyAnantyena vRddhAvasthAyAmupakArakatvasya saMzayenApatyeSu mamatAM tyaja samatAM ca bhajeti / / 34 / / iti zrItapAgacchanAyaka zrImunisundarasUrinirmitasyAdhyAtmakalpadrumasyAdhirohaNITIkAyAM sakalazAstrA'ravindapradyotanamahopAdhyAyazrIkalyANavijayagaNiziSyopAdhyAya zrIdhanavijayagaNiviracitAyAm, apatyamamatAmocananAmnI tRtIyA padapaddhatiH / / 3 / / ratna.-athApatyataH svArthapUrttireva kAraNaM bhaviSyatIti nirUpayannAha ' trANAzakte' iti, vyAkhyA he jIva ! tvamapatyeSu mA snihaH - snehaM mA kRthAH, kasyAH ? trANAya-rakSaNAya, azakteH - asAmarthyAt, kasyAma ? - ApadimaraNalakSaNAyAM, vipadi anyasyAM vA rogAdikAyAM, Apadi apatyAni mAtarau pitarau prati rakSituM na zaktAni bhavantIti ca punarupakRteH upakArasya sandehAt, kutA ? mithaH-parasparamaGgavatAM- dehabhAjAM sambandhAnAM mAtR-pitR-putra-bhrAtRlakSaNAnAmAnantyataH - anantatvato na jAne kaH kasyopakAraM kariSyatIti sandehastasmAd, yazca pitA sa evAnantazaH putro jAtaH ya eva putraH sa evAnantazaH pitA jAta iti, sarveSAM sambandhAnAmAnantyamAgamavacanAd, vyavahAramAtrato'vaseyam / iha bhave pitA-putrayorvairi-sambandhenotpannayorupakAraM prati sandeha eva, yathA zreNikA'zokacandrayoriti snehaM mA kRthA ityupadezaH / / 3.4 / / - - [106] zrIzAnticandravaravAcakadugdhasindhulabdhapratiSThavaravAcakaratnacandraH / adhyAtma-kalpaphaladasya cakAra TIkAM, tatrAdhikAra iti pUrttimagAt tRtIyaH / / 3 / / apatyamamatAmocanAbhidhastRtIyo'dhikAraH iti 1. ...reva rAgakA0 mu0 | 63 - -
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4.dhanamamatAmocanAdhikArasa [107] yAH sukhopakRtikRttvadhiyA tvaM, melayannasi ramA mamatAbhAga | pApmano'dhikaraNatvata etA, hetavo dadati saMsRtipAtam / / 4.1 / / dhanavi.-nanvanantaramapatyamamatAmocanadvAramuktaM, paramapatyamamatAmocane dhanaM vidyamAnaM kasyAdhInaM kriyate ? ityAzaGkAyAM dravyamamatAmocanadvAramupadizannAha - atha dhanAdhikArasa-atha dhanAdhikAra iti athApatyamamatAmocanAdhikAramupadizya dravyamamatAmocanAdhikAra upadizyata ityarthaH / tatra dravyasya prathamaM pApAdhikaraNatvaM darzayan tasya mamatAtyAgamupadizati - ___ 'yA sukhopakRti' iti - sukhopakRtikRttvadhiyA sukhaM ca-ahaM lakSmIvAn ityAdi mAnasaM saukhyama, upakRtizca-svajanapoSaNAdilakSaNa upakAraH, tayoH kartRtvabuddhyA, yad vA sukhasyopakArakatvabuddhyA, mamatAbhAga-mamedamiti mamatvavAna san, yA ramA:-kamalAH tvaM melayan-svakIyatvakaraNAdinA saJcayIkurvan, asivarttase, paraM pApmano'dhikaraNatvataH-adhikriyate AtmA narakAdiSu yAbhirityadhikaraNaM, tasya bhAvastattvaM [adhikaraNatvaM] tasmAt, tathA pApokaraNatvata ityarthaH, pApmana:pApasya parastrIgamanAdilakSaNasya mahArambha-mahAparigrahAdilakSaNasya vA duSkRtasya hetavo-nimittabhUtAH kamalAH saMsRtipAtaM-saMsAre patanaM mammaNasyeva dadati-yacchanti ityartha / / 4.1 / / ratna.-atha turyo dhanamamatvamocanAdhikAro vyAkhyAyate / tatra prathamaM dhanAt sukhopakRtI bhavata iti mA cintayetyupadizati - yAH sukhopakRtikRttvadhiyAtvam iti, vyAkhyA - he jIva ! tvaM yA ramAlakSmIH prati melayannasi-saJcayannasi, tvaM kIdRzaH? - mamatAM-mamatvaM bhajasIti mamatAbhAk, kayA ! - sukhaM copakRtizca sukhopakRtI, te kurvantIti sukhopakRtikRtaH,
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhanamamatAmocanadvAram 65 sukhopakRtikRtAM bhAvaH sukhopakRtikRttvaM tasya dhIH- buddhistayA, ramAH svasya kuTumbasya ca sukhakRto bhavanti, pareSAM dInAnAthAnAM copakRtikRto bhavantiitibuddhyetyarthaH, parametA ramAH saMsRtau-saMsAre, pAtaM - patanaM dadati / eteSAM saMsRtipAte kutaH zaktirityAha- etAH kiMrUpAH ? hetavaH kAraNAni, kasya ? pApmanaH-pApasya, kutaH ? - adhikaraNatvataH, prAyo lakSmyaH pApAdhikaraNameva bhavanti taravAriprabhRtizasravat, keSAMcid dhanyAnAmeva puNyAdhikAriNyo bhavanti, tasmAd bahusAvadyakarmarbhirlakSmImelanaM na yuktimaditi / / 4.1 / / [108] yAni dviSAmapyupakArakANi, sarpondurAdiSvapi yairgatizca / zakyA ca nApanmaraNAmayAdyA, hantuM dhaneSveSu ka eva mohaH ? / / 4.2 / / - * dhanavi. nanu [109] 'dhanairduSkulInAH kulInAH kriyante, dhanaireva pApAt punarnistaranti / dhanebhyo viziSTo na loke'sti kazcid dhanAnyarjjayadhvaM dhanAnyarjjayadhvam / / [ 1 iti vacanAt kathaM mamatAmocanaM kriyate ? ityAzaGkAyAM dravyasyAsAratAM darzayannupadizati - 'yAni' iti - yAni dhanAni dviSAmapi vairiNAmapi upakArakANi-upakArakartRNi parazurAmAdidhanAni subhUmAdInAmiva bhavanti ca punaryairdhanaiH sarpondurAdiSvapi - bhujagamUSakAdiSvapi surapriyasyeva gatistiryaglakSaNA bhavatIti ca punaryairdhanairmaraNA''mayAdyA-mRti-rogAdikA, Apad-ApadA hantuM - nirAkartuM na zakyA na zakyate, teSu-eSvanantarokteSu dhaneSu, eva-nizcaye ko moho-mamatAlakSaNaH karttavya iti ?, atra 'kim' zabdaH kutsAvAcI vAcyaH / / 4.2 / / ratna. - atha dhanebhyo'narthaparamparAmAha 'yAni dviSAmapi' iti, vyAkhyA - yAni dhanAnyarjitAni - saJcitAni dviSAM "
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIadhyAtmakalpadru vairiNAmapyupakArakANi bhavanti - upayogIni bhavanti, saJcayinaM nihatya vairiNo gRhhNanti-ityarthaH / ca punaryaiH sarpondurAdiSvapi gatiH bhavAntaraprAptirbhavati, saJcayI pumAn dhanamohAt sarpondurAdiSu yoniSu mRtvotpadyate iti ca punaryairdhanairApatmaraNA''mayAdyAmRtyu-rogAdikA vipad, hantuM - nivArayituM na zakyA, avazyaMbhAvino maraNarogAdayo bhAvA bhavantyeveti bhAvaH, brahmadattacakriNa iva tata evaMvidheSu dhaneSu he Atman ! ka eva mohaH ?, kAkUktyA praznaH, api tu na ko'pi, nirarthaka eveti bhAvaH / / 4.2 / / 66 [ 110 ] mamatvamAtreNa manaHprasAda sukhaM dhanairalpakamalpakAlam / ArambhapApaiH suciraM tu duHkhaM, syAd durgatau dAruNamityavehi / / 4.3 / / dhanavi . - nanu dhanasya dviSadupakArakatvAdidoSo'stu paraM mamatvabuddhyA manaHprasAdasukhaM tu bhavati ? ityAzaGkAyAmAha 'mamatvamAtreNa' iti - mamatvamAtreNa 'mamedaM dhanaM, mamedaM gRham'ityAdimamatAmAtreNa dhanaiH-dravyaiH, alpakaM-kutsitamalpamalpakaM - ISattaramAtraM, alpakAlam-alpaH kAlaHsamayo yasya tadalpakAlam - alpakAlInaM, manaHprasAdasukhaM - cittaprasannatAlakSaNaM, saukhyaM syAd-bhavati, tu punar ArambhapApaiH dravyArjanArthaM SaTkAyAdyupamardajanitaduSkRtairdurgataunarakAdigatau suciram-aticirakAlaM dAruNam-atibhayaGkaraM duHkhaM syAd-dbhavati, iti-amunA prakAreNoktaM samyag-avehi jAnIhItyarthaH, bhAvArthastu dravyamamatAmAtreNotkRSTaM zatavarSamAtraM sukhaM bhavati, dravyArjjanAjanyapApaistUtkRSTaM trayastriMzatsAgaropamANi yAvannarakagatau duHkhaM bhavatIti samyak prakAreNa jJAtvA dravyamamatAM muJceti / / 4.3 / / ratna. - atha dhanebhyaH sukhasyAlpatvaM duHkhasya bhUyastvamAha mamatvamAtreNa manaHprasAda, iti vyAkhyA- dhanairhetubhirmamatvamAtreNa, manasaH-cetasaH,
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhanamamatAmocanadvAram prasAdaH-prasattiH syAt, paraM dhanaiH sukhamalpakaM-stokaM, tadapyalpakAlaM bhavati, athavA manaHprasAdalakSaNaM sukhamalpakamalpakAlaM bhavati, turiti vizeSe, ArambhebhyaH pApairArambhapApaiH-SaTkAyopa-mardAdijanitaiH suciraM-cirakAlaM durgatau-tiryag-narakAdau duHkhaM syAt, kiMlakSaNaM ? - dAruNaM bhayAvahaM, he Atman ! iti tvamavehijAnIhi, yathA navAnAmapi nandarAjAnAm / / 4.3 / / [111] dravyastavAtmA dhanasAdhano na, dharmo'pi sA''rambhatayA'tizuddhaH | nissaGgatAtmA tvatizuddhiyogAn muktizriyaM yacchati tadbhave'pi / / 4.4 / / dhanavi.-nanu dravyastavasAdhanaM dhanaM kathaM durgatyai ? ityAzaGkAyAmAha - 'dravyastavAtmA'- iti - dravyastavAtmA-dravyastavaH pUjA-prAsAda-pratimApratiSThAdikaH "bhAvakAraNaM dravyaM" iti [ ] vacanAt, sa evAtmA-svarUpaM yasya sa tathA, dhanasAdhano-dhanaM-svarNAdikameva sAdhanaM-nimittaM yasya sa tathA, sahAraMbhenaSaTkAyAdhupamardaina varttate yaH sa tathA tasya bhAvastattA [sArambhatA], tayA sAraMbhatayA iti, etAvatA dhanaprabhavaH pUjAdidharmo'pi kiJcidArambhakalakitatvAniSkalaGko na bhavatIti, tu punarniHsaGgatAtmA dharmo'ti-zuddhiyogAt, tadbhave'pi muktizriyaM-mokSalakSmI yacchati-dadAtIti; atra nissaGgatAtmA nirgataH saGgodhanadhAnyAdirnavavidhaH parigraho yasmAt sa, tathA tasya bhAvastattA [niHsaGgatA] saivAtmA-svarUpaM yasya sa tathA, atizuddhiyogAd-atizayena zuddhiH-niSkalaGkatA, tasyA yogAt-sambandhAt tadbhave'pi-sa eva bhavo-janma tadbhavastasmin, atra apizabdo vailakSaNyadyotako, vailakSaNyaM cedaM-dravyastavAtmA dhanasAdhano dharmo bhavAntare muktiprApako bhavati, nissaGgatAtmA tu dharmastapaH-saMyamarUpo bhavAntare tadbhave vA muktiprApako bhavatIti / / 4.4 / / ratna.-atha dravyastavAtmA dharmo bhavati, iti dhanaireva, dhanasaJcayaH karttavya 1. pratau 'bhavati sya khaNDaM' padamasti, tatra 'bhavati, sukhasya khaNDam' padAni bhaveyuH / saM0 /
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIadhyAtmakalpadrume iti vicAro'pi na samyagityAha - 'dravyastavAtmA' iti, vyAkhyA-jinaprAsAda-jinabimba-pratiSThA-jinabimbArcanA''dirdravyastavaH, sa evAtmA-svarUpaM yasya sa dravyastavAtmA dharmo'pi sArambhatayAArambhasahitatvena nAtizuddho-nAtinirmalo varttate, tajjanita-zubhakarmaNAM svargAdau bhogyatvAt, sarvasyApi saMsArasukhasya duHkhatvenoktatvAditi / kiMlakSaNo ? - dhanAnyeva sAdhanaM-kAraNaM yasya sa dhanasAdhanaH, dhanaireva sAdhya ityarthaH, turiti vizeSe, nissaGgatA-nirIhatA evAtmA-svarUpaM yasya sa nissaGgatAtmA dharmo'tizuddhaH, Arambharahitatvena pApamalAbhAvAnnirmalatAyA yogAt, nissaGgatAtmanA dharmeNa kevalaM karmanirjaraNameva bhavatIti vizuddhatvamevetyarthaH, tena sa eva bhavo vartamAno bhavaH tasminnapi muktizrayaM yacchati-dadAtIti / / 4.4 / / [112] kSetra-vAstu-dhana-dhAnya-gavAzvair melitaiH sanidhibhistanubhAjAm / klezapApanarakAbhyadhikaH syAt, ko guNo na yadi dharmaniyogaH ? ||4.5 / / dhanavi.-anantaraM yatInupadizya, gRhasthoddezena mamatAtyAgamupadizati 'kSetra' iti - kSetrANi ca-zAlIkSapramukhakedArAH, vAstUni ca-gRhA-'TTahaTTaprabhRtIni, dhanAni ca-svarNa-rUpyAdIni, dhAnyAni ca-vrIhyAdIni, gAvazcadhenu-dhenupatayaH, azvAzca-turaGgamAH, upalakSaNAd gaja-ratha-padAtyAdayaH, taistathA, kiMbhUtaiH ? - sanidhibhiH-nidhAnasahitairmelitaiH-saJcitaiH tanubhAjAM-dehinAM klezazcazarIrazramaH, pApAni ca-paJcAzravasevanAdIni, narakAzca prasiddhAH tebhyo'dhikAatiriktaH, tadetyadhyAhArAt ko guNaH ? - ko vizeSalAbho bhavatItyakSarArthaH, yadi-ced dharmaniyogo-dharmasthAne vyApAro na bhavediti / / 4.5 / / ratna.-atha 'bhUriparigrahaH pApAyaiva iti draDhayannAha - 1....dakAraNa-ji.'mu0 / 2. draDhayati-kSetra... iti pratau. /
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhanamamatAmocanadvAram kSetra-vAstu dhana-dhAnya- gavAzcaiH iti vyAkhyA - tanubhAjAM prANinAM kSetra-vAstudhana-dhAnya-gavAzvaiH parigrahaiH kRtvA kleza-pApa- narakebhyo'dhikaH ko guNaH syAd ?, api tu na ko'pi guNaH syAdityanvayaH pUrvaM klezaH 1 pazcAt pApaM 2 tadanu naraka 3 iti trayo guNAH parigrahasyeti sUcitam atra guNazabdo lakSaNayA grAhya iti / atha padavyAkhyA - kSetraM setu-ketubhayAtmakaM, vAstu-gRhA- 'TTAdi, dhanaM-zrIphalapUgAdi gaNima-dharimabhedAd, dhAnyaM-godhUmAdi caturviMzatidhA, gavAzvairiti gAvo'zvAzca, tato dvandvasamAsastaiH upalakSaNAnmahiSyuSTrA'jorabhrAdInAmapi grahaNaM, kiMlakSaNaiH ? melitaiH-sthAne sthAne vRndatAmApAditaiH punaH kiMlakSaNaiH ? sanidhibhiH-nidhAnasahitairiti kathanena rUpya - svarNa-maNyAdayo gRhItA, nidhayastu taireva bhavantIti, yadi na dharmaniyogo, dharme niyogo - niyojanaM vyApAraNaM syAt, yadA dharme niyogo vyApAraNaM syAt tadA tasya parigrahasya-kazcid guNo'pyastIti bhAvaH / atra svargAdisukhaprAptilakSaNo guNaH sUcitaiti / / 4.5 / / - 69 [113] Arambhairbharito nimajjati yataH prANI bhavAmbhonidhAvIhante kunRpAdayazca puruSaM yena cchalAd bAdhitum / cintAvyAkulAkRtezca harate yo dharmakarmasmRtiM, vijJA ! bhUriparigrahaM tyajata taM bhogyaM paraiH prAyazaH / / 4.6 / / dhanavi . - atha parigrahaparimANavratA'GgIkAreNa mamatAtyAgamupadizannAha - yataH parigrahAt prANI-jIvaH ArambhaiH SaTkAyAdyupamardairbharito-vyApto bhavAmbhonidhausaMsArasamudre nimajjati- buDati ca punaryena parigraheNa kunRpAdayaH AdipadAccauranaTa - viTAdayaH puruSAH parigrahavantaM puruSaM cchalAd-AjJAbhaGgAdicchalaM prApya bAdhituM-bAdhAM kartumIhante, vAJchantItyarthaH ca punaryaH parigrahaH- cintAvyAkulatAkRteHcintA-parigrahasyA- prAptasyArjanopAyaparicintanaM prAptasya parirakSaNopAyaparicintanaM ca, tena vyAkulatA-asvAsthyaM tasya [tasyAH] kRteH-karaNAd dharmakarmasmRti1. 0sya yadi dharme caityopAzraya-sAdharmikapoSa - jJAnabhANDAgArakaraNAdilakSaNe niyogo vyApAraNaM0 iti mudrite'dhikaH pAThaH /
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 zrIadhyAtmakalpadru dharmasya karmANi-kAryANi deva-guru-vandanAdIni teSAM kartumuddiSTAnAM smRtiMsmaraNaM harate-apanayatItyarthaH, bho vijJA ! bhoH paNDitAH / tasmAt taM yacchabdapradarzitasvarUpaM prAyazo - bAhulyena paraiH AtmavyatiriktairbhogyaM paribhogayogyaM bhUriparigrahaM mUrcchayA bahudhana-dhAnyAdisaGgrahaM tyajata-pariharatetyarthaH / / 4.6 / / - ratna. - atha parigrahAt paratreha ca duHkhAni bhavanti, iti nirupayannAha ArambhaiH iti, vyAkhyA-yato-yasmAt kAraNAdArambhaiH- sAvadyavyApAreNa jIvopamardAdijAtairbharitaH pUrNaH - prANI bhavAmbhonidhau - saMsArasamudre nimajjati bruDati, anyo'pi gADhaM bhAravAn samudre nimajjatIti ca punaryena parigraheNa kunRpAdayoduSTarAjAdyAH, Adizabdena duSTamantryA - ''rakSakA - 'nyaniyoginAM grahaNam, puruSaM prati chalAd-anyAyAbhAve'pi cchalagrahaNena bAdhituM - pIDitumIhante - vAJchanti, ca punaryaH parigrahazcintAbhiH- dhanaM rakSaNAdijanitAbhirvyAkulatA vyagratvaM, tasyAH kRteHkaraNato, dharmakarmaNoH smRtiM harate, cintAvyAkulacittasya dharmakarmApi na smaratIti, athavA dharmasya karmaNa iti tatpuruSasamAsaH kAryaH / he vijJA ! he dakSAH ! yUyaM taM bhUriparigrahaM tyajata, kIdRzaM ? - bhogyaM bhogAIM, kaiH ? - parairarjakAdityarthaH kathaM ? - prAyasaH-prAyeNa, dravyasyArjako bhinno bhoktArastvanye bhavantItyarthaH, - [114] "kITikAsaJcitaM dhAnyaM, makSikAsaJcitaM madhu / kRpaNaiH saJcitaM vittaM parairevopabhujyate / / [ ] iti yathA soDhatAdRkkaSTa- paramparayogigRhItasiddharasabhoktA valabhIvAsI raGkaH zreSThI jAta iti / / 4.6 / / [115] kSetreSu no vapasi yat sadapi svametadyAtAsi tat parabhave kimidaM gRhItvA ? | tasyArjanAdijanitA'ghacayArjitAt te, yataH bhAvI kathaM narakaduHkhabharAcca mokSaH ? / / 4.7 / / 1. n padArthaH sa0 mu0 / 2. dhanArjana mu0 / 3. ...nti cintAbhirvyA mu0 / 4. prAyasaH - mUlatve'pi gRhItaH / I
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhanamamatAmocanadvAram dhanavi.--atha dravyamamatAmocanadvAramupasaMharan tarkarItyA dharmasthAne'vyApRtasya dravyasya doSAn darzayitumupadizati - 71 'kSetreSu'- iti-yadi-yadetat pratyakSeNa dRzyamAnaM sadapi - vidyamAnamapi svaM dravyaM kSetreSu-jinabhavana-bimba-pustaka - sAdhu-sAdhvI - zrAvaka-zrAvikArUpeSu saptasu pratiSThAtIrthayAtrA - sahiteSu navasu vA no vapasi-no bIjasantatiM kuruSe, tarhi tad idaM dRSyamAnaM dhanaM gRhItvA - lAtvA parabhave - agretane janmani kiM yAtA'si ? gantA'sItyarthaH ca punas, tasya dhanasya arjanam - upArjanamAdau yeSAM te'rjanAdayaH, AdipadAt krayANaka- kraya-vikrayAdayaH, tairjanitAni - utpAditAni aghAni pApAni, teSAM cayaH-samUhaH, tenArjita-utpAditaH, tasmAnnarakaduHkhabharAt-narakagatisambandhiduHkhasamUhAt mokSaH muktistava kathaM kena prakAreNa bhAvI-bhaviteti ? tarhIti pade adhyAhArye / / 4.7 / / atra yadi iti zrItapAgacchanAyakamuni adhyAtmakalpadrumasyAdhirohaNITIkAyAM - sakalazAstrAravindapradyotanamahopAdhyAyazrIkalyANavijayagaNiziSyazrIdhanavijayagaNiviracitAyAM dravyamamatAmocananAmnI caturthI padapaddhatiH / / 4 / / ratna.-athArthAntarakathanena saptakSetryAM dhanavapanopadezamAha-kSetreSu no vapasi iti, vyAkhyA-he dhanin ! yadi tvaM kSetreSu - jinabhavanAdiSu saptasu pravacanapratIteSu, sad-vidyamAnamapi svaM dhanaM no vapasi, atra vapanakriyAyA lakSaNayA prayogaH, kSetrazabdo'pi lakSaNayA eva, yathA kSetre uptaM vrIhyAdidhAnyaM zataguNaM bhavati, tathA'trApi saptakSetryAM dattamanantaguNaM bhavatItyupacArAt kSetrazabdasya vApakriyAyAzca nirdeza iti / idaM svaM kiM gRhItvA-sArthe lAtvA parabhave tvaM yAtA'si ? gantA'si, kAkvA praznaH / sArthe gRhItvA yAtuM na zakyamiti sUcA'pi / pakSAntare / he dhanin ! te tava narakasya - nirayasya duHkhaM, tasya bharaHpracayastasmAnmokSo-mocanaM kathaM bhAvI ?, atrApi kAkvA praznaH, apitu na bhAvIti sUcA'pi / kiMlakSaNAta ? - tasya - svasyArjanAdinA janitam-utpAditaM, yadaghaM pApaM, tasya cayaH - samUhaH tenA'rjitAdM - upArjitAditihetoH, kSetreSu svaM vapasi tadapi sundaramitItyarthaH / / 53 / / 7 / /
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIadhyAtmakalpadrume [116] zrIzAnticandravaravAcakadugdhasindhu labdhapratiSThavaravAcakaratnacandraH / ziSyArthanAH saphalayan kurute sma TIkA, tatrAdhikAra iti pUrtimavApa turyaH / / 4 / / ityadhyAtmakalpadrume dhanamamatvamocanAkhyasturyo'dhikAraH 1. ziSyArpitAM - mu0 /
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7. dehamamatAmocanAdhikArasa [117] puSNAsi yaM dehamaghAnyacintaya~s tavopakAraM kamayaM vidhAsyati ? | karmANi kurvanniti cintayA''yati, jagatyayaM vaJcayate hi dhUrtarAT / / 5.1 / / upajAti dhanavi.-nanu dhanamamatAmocane zarIrasatyApanA kathaM bhavati ? ityAzaGkAyAM zarIramamatAmocanadvAramupadizannAha - atha dehAdhikAra: - atha dehAdhikAra iti, atha dehamamatAmocano'dhikAra upadizyata ityarthaH / tatra pUrvaM dehasyAnupakArakatvaM dhUrtatAM ca darzayan dehapoSaNe doSamupadizati - _'puSNAsi' iti - he Atman ! aghAni-jIvaghAtAdijanitAni pApAni, acintayan-avicArayan tvaM, yaM deha-zarIraM puSNAsi-puSTiviSayIkaroSItyarthaH, so'yaM dehas tava kaM-kiMnAmakam, upakAraM-hitakAryakaraNalakSaNaM vidhAsyati-kariSyati ?, tataH karmANi-dehapoSaNArthaM jIvahiMsAdikAryANi, kurvan-sRjan ityanantaroktAmAyatimuttarakAlaM cintaya-vimRzeti, hi nizcitaM jagati-vizve'thavA jaganti-jagajjaMtUn, ayaM-kAyAhvayo dhUrtarAT-vaJcakapatiH, vaJcayate vipratArayatItyarthaH, bhAvArthastu - tvaM yaM dehaM puSNAsi sa dehastvAM karmabhArabhAritaM durgatiyogyaM ca kRtvA naMSTvA yAsyatIti dhUrtarAjatvaM dehasyeti / / 5.1 / / ratna.-atha dehamamatvamocanAdhikAraH paJcamo vyAkhyAyate, tasya cedaM prathama vRtta / tatra prathamaM pApaM kurvan vapuHpoSaM mA kurvityupadizati - puSNAsi yaM deham, iti, vyAkhyA he zarIrin ! tvaM yaM dehaM puSNAsi-puSTaM karoSi, kiM kurvan ! - acintayan-avicArayan, kAni ? - adhAni prati 1. indravaMzA ta-ta-ja-ra' + vaMzastha - 'ja-ta-ja-ra' nuM mizraNa | 2. prathamaM mu0 / 3. poSaNAdau0 mu0| 4. 'jaganti' pAThaH ratnaTI. pratau mUlatvena gRhItaH / 5. 'tasya...vRttaM' mu0 nAsti.
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 zrIadhyAtmakalpadru pApAni prati dehaM puSNan pApAni cintayasyeva netyarthaH, paramayaM dehaH poSitaH san tava kamupakAraM vidhAsyati - kariSyati ?, tvaM jIvopaghAtalakSaNAni pApAni atisAvadyAni karmANi prati kurvan san iti AyatiM - uttarakAlaM vicintayavicAraya, hi-nizcitamayaM deho dhUrttarAT - vaJcakAnAM rAjA jaganti prati, 'Azraye AzrayiNAmupacArAd jagavAsino jagat, tad vaJcayate, tena bahujIvaghAtAdinA'sya poSaNaM na tavAyatihitAya bhAvItyarthaH vaJcakatvopacArAd dhUrttarADupamAnamasyeti / / 5.1 / / * [118] kArAgRhAd bahuvidhAzucitAdiduHkhAnnirgatumicchati jaDo'pi hi tad vibhidya / kSiptastato'dhikatare vapuSi svakarma vrAtena tad draDhayituM yatase ? kimAtman ! / / 5.2 / / dhanavi: . - atha sAvadyauSadhA - SShArAdinA dehadAkaraNe doSamupadizati - 'kArAgRhAd iti-he Atman ! hi yataH kAraNAt kArAgRhAd-guptigRhAd bahuvidhaM nAnAprakAram, azucitAdi - apAvitryAdi duHkhaM yatra, (tataH), AdipadAt kSut-pipAsA,-pAravazyAdiparigrahaH, tathA tasmAt, jaDo'pi mUrkho'pi tat kArAgRhaM vibhidya-vidArya nirgaMtuM-nirgamanakriyAM kartum icchati-vAJchatItyarthaH, tatastasmAt kAraNAt-he Atman ! svakarmavrAtena svakIyaprAkkRtakarmasamUhena, tataH kArAgRhAd adhikatare-atizayenAdhike bIbhatse, vapuSi zarIre kSiptaH- pravezitaH san tadvapurdraDhayituMsAvadyAhArAdinA dRDhIkartuM tvaM kiM yatase ? - kiM yatnaM kuruSe ityarthaH / / 5.2 / / ratna. -atha zarIraM kArAgRhAdapyadhikatvena cintayannAha kArAgRhAd iti, vyAkhyA - he Atman ! jaDo'pi - mUrkho'pi janaH kArAgRhAdguptigRhAnnirgantumicchati vAJchati / kiM kRtvA ? - tat kArAgRhaM vibhidya, khAtraM dattvetyarthaH kiMlakSaNAt ? - bahuvidhaM nAnAprakAramazucitAdi - apAvitryAdi duHkhaM 1. AzrayeSu-mu0 / -
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ dehamamatAmocanadvAram yasmin tasmAd, Adizabdena kSut-tRDduHkhagrahaNam, tataH kArAgRhAdadhikatare vapuSi-zarIre svasya karmaNo vrAtena-samUhena kSiptaH san, tad vapuH prati draDhayituMdRDhaM kartuM kiM yatase ? - kiM yatnaM karoSi, atrApi kAkUktyA vyAkhyAnaM, api tu mA yatasvetyupadezo'pi, tato'dhikaratvaM cAsya jIvanAvadhi sabhAvAd bhave bhave prApyatvAcceti / / 5.2 / / [119] ced vAJchasIdamavituM paralokaduHkha bhItyA tato na kuruSe kimu puNyameva ? zakyaM na rakSitumidaM, hi na duHkhabhItiH, puNyaM vinA kSayamupaiti na vajriNo'pi ||5.3 / / dhanavi.-vidyamAnazarIrApagame paraloke duHkhaM bhaviSyatIti puSTi-dAryakaraNAdinA etaccharIrayatno vidhIyate ityAzayAnAM saMzayanirAsAyopadizati - 'ced vAJchasIdam'-iti-he Atman ! ced-yadi tvaM paralokaduHkhabhItyAzarIramamatAmocane etaccharIrApagame ca paraloke gatasya mama duHkhaM bhaviSyatiitibhayenedaM zarIramavituM-rakSituM vAJchasi, tataH paralokaduHkhabhItyA puNyamevasukRtameva zarIrarakSaNAdiyatnatyAgena kimu no kuruSe ? - kiM na karoSItyanvayaH, hi yataH kAraNAt, idaM zarIramalizaktimatA kenApi rakSituM-trAtuM na zakyaM-nazaktiviSayIkAryaM bhavatItyarthaH, duHkhabhItizca-parabhavaduHkhabhayaM, puNyaM vinAtathAvidhasukRtamantareNa kSayaM-vinAzaM vajriNo'pi-indrasyApi nopaiti-na gacchatItyarthaH ||5.3 / / * ratna.-atha vapuSi puSTIkRte sati bahujIvanAt paralokaduHkhaM nAyAtIti 'varaM vapupoSa' [ ] iti kazcid vakSyatItyAzaGkyAha - 'ced vAJchasIdamavitum' iti, vyAkhyA-he Atman ! tvaM ced-yadi paralokaduHkhAnAM bhItyA-bhayenedaM vapuH prati avituM-rakSituM vAJchasi, puSTIkRte vapuSi bahuvarSajIvanAt paralokaduHkhAni nAyAntIti varaM puSTIkRtaM vapurityarthaH, tatastarhi puNyameva
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 zrIadhyAtmakalpadrume kima ? - kiM na kuruSe, hi yasmAt kAraNAt idaM vapurduHkhabhIteH duHkhAnAM bhayAd rakSituM rakSaNAya na zakyaM-na zakanIyaM iti na, 'dvau nau prakRtamarthaM gamayata' iti nyAyAdapitu zakyam, arthAt puNyenaiveti, ca punaridaM vapurvajriNo'pi indrasyApi puNyaM vinA kSayaM-nAzamupaiti-prApnoti / tasmAd tvaM yadi paralokaduHkhabhItastadA puNyaM kuruSvetyupadezaH / / 5.3 / / [120] dehe vimuhya kuruSe kimaghaM ? na vetsi, dehastha eva bhajase bhavaduHkhajAlam / lohAzrito hi sahate ghanaghAtamagnir bAdhA na te'sya ca nabhovadanAzrayatve / / 5.4 / / dhanavi.-anantaroktayuktyA paralokaduHkhabhItyA zarIrayatno mA'stu, paraM zarIrapoSaNAdinA sukhaM tu bhavatyeveti zarIrayatno vidhIyate ityAzayAnAM puMsAmupadezamupadizati - _ 'dehe' iti-he Atman ! dehe-zarIre vimuhya-vizeSeNa mohaM prApyA-'ghaM-pApaM kiM kuruSe ?, iti-agre vakSyamANaM svarUpaM kiM na vetsi ? . na jAnAsItyarthaH, dehastha eva-zarIre sthita eva tvaM bhavaduHkhajAlaM-sAMsArikaduHkhasamUhaM bhajaseprApnoSItyarthaH, hi yataH kAraNAt, lohAzrito-lohasaMzrito'gniH-vanirghanaghAtaMlohamayaghanaprahAraM sahate-kSamate, gaganavad anAzrayatve-nirAlambanatve te-tava ca punarasya-vahnarbAdhA-pIDA na bhavatIti, nabhaso vati pratyaye 'manurnabho'-giro vati' iti [si.he. 1-1-24] sUtreNa padatvAbhAvAt' nabhovad' iti cintyam, anyathA vA yathAjJAtaM samarthanIyamiti, sthAnAGgaTIkAyAM prathamAdhikAre nabhovaditi prayogasya vidyamAnatvAt susthamiti vA [nabhasvadityupadeza-ratnAkare, na vadantaM nAmedaM, avyayamidaM vedikyAM ca sUtramidaM, agneH sambandhyapi nabhasvAn-vAyuH anAzrayatvAt na ghAtamApnotItyarthe tu nabhasvadityeva] / / 5.4 / / 1. 'zarIrasthita0' mu0 / 2. [ ] antargataH pAThaH mudrite TIppaNI /
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 77 dehamamatAmocanadvAram _ ratna.-atha yaM dehaM tvaM puSNAsi, tatrasthasyaiva tava duHkhaM vartata iti vaktumAha - 'dehe vimuhya' iti, vyAkhyA-he Atman ! tvaM dehe vimuhya -mohaM prApya kimaghaM kuruSe ? / api tu mA kurvityupadezaH / tvaM kiM na vetsi ? iti kAkUktyA vyAkhyAnam, api tu vetsi-jAnISe iti sUcA'pi, kiM na vetsItyAha tvaM dehastha eva bhavasya-saMsArasya janma-jarA-maraNalakSaNasya duHkhAnAM jAlaM-samUhaM bhajase, dehAzritasyaiva narakaduHkhAdyanubhavanaM, na tu dehamuktasya, etad dRSTAntena draDhyati-hi nizcitaM agnirlohAzrito ghanasya-lohamayazasravizeSasya ghAtaM-prahAraM sahate kSamate, nAgniH kevalo ghanaghAtaviSayIkartuM zakyata ityarthaH / he Atmana! te-tava ca punarasya-agneranAzrayatve bAdhA-pIDA na bhavati, kiMvata? - nabhasvadAkAzavad, yathA nabhasaH anAzrayatve lattAprahArAdikA parakRtA bAdhA na bhavati tathA tavApi dehasyAnAzrayatve muktiM gatasya bAdhA na bhavatItyarthaH / 'manurnabho'Gagiro vati' [si.he. 1-1-24] iti sUtreNa padatvAbhAvAt, nabhovaditi na syAta | yathA AkAzasyAnAzrayatve bAdhA na bhavati tathA tvaapiityrthH||5.4 / / [121] duSTaH karmavipAkabhUpativazaH kAyAhvayaH karmakRd, baddhvA karmaguNairhaSIkacaSakaiH pItapramAdAsavam / kRtvA nArakacArakApaducitaM tvAM prApya cAzu cchalaM, ganteti svahitAya saMyamabharaM taM vAhayAlpaM dadat / / 5.5 / / dhanavi.-atha zarIrasya vaJcakasvabhAvatvena duSTatAM darzayannupadizati - 'duSTa' iti-karmaNAmaSTavidhAnAM nAmakarmaNo vA vipAkaH sa eva bhUpatiH tasya vaza-AyattaH duSTa:-apAvitryAdidoSadUSitaH AhArAdyarthaM hiMsAkAritvAdidoSadUSito vA kAyAhvayaH karmakRd-dAsaH, tvAM karmaguNaiH-karmalakSaNarajjubhirbaddhvA-niyantrya, ca punastvAM hRSIkacaSakaiH-hRSIkANi-indriyANi tadrUpAzcaSakAH-madyapAnapAtrANi tairhaSIkaSakaiH pIta:-atyAdareNa sevitaH pramAdaH-paJcapramAdalakSaNa Asavo-madyaM yena
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 zrIadhyAtmakalpadrume sa tathA taM pItapramAdAsava kRtvA, nArako-narakaH sa eva cArakaH-kArAgRhaM, tasyA''pada-vipattiH, tasyA ucito-yogyaH sa tathA taM nAraka-cArakApaducitaM kRtvA, ca punaH chalam-Ayu:pUrtilakSaNaM miSaM prApya-labdhvA gantA-yAtA'stItyarthaH, itihetostaM balIvardasadRzaM kAyAhvayaM karmakaram, alpaM-dvicatvAriMzadAhAradoSAdUSitaM laghu kAyabhATakaprAyamAhArAdi dadat-prayacchan svahitAya-parabhave Atmano mokSalakSaNasukhAya saMyamabharaM-saptadazasaMyamalakSaNaM bhAraM tvaM vAhayA-''-jIvitAntaM pAraM prApayeti, vAhayetyatra vadhAtuH svabhAvato NyantatvAd vA dvikarmakaH / / 5.5 / / ratna.-atha kAyaM karmakaratvenopamayati - duSTaH karmavipAkabhUpativaza iti, vyAkhyA-he Atman ! kAya ityAhvayonAma yasya saH kAyAhvayaH karmakRt karmakaraH, tvAM nArakacArakA''paducitaM kRtvA-nirayaguptigRhavipadyogyaM kRtvA, punarAzu-zIghraM chalaM prApya gantAgamiSyatItyanvayaH, karmakRt kiMlakSaNaH? - duSTo nirdayaH, punaH kIdRka? - karmaNAM jJAnAvaraNIyAdInAM vipAko-vipacanaM, sa eva bhUpatiH, tasya vazaH-adhInaH, svayaM duSTaH atha ca karmavipAkarAjaprerita ityarthaH / kiM kRtvA ? - baddhvA, kaiH ? - karmoNyeva guNAH-rajjavastaiH, aparo'pi aparAdhI rajjubhirbadhyata iti, tvAM kimbhUtaM ? - pItaH pramAda evAsavaH-sIdhurmadirAvizeSo yena sa taM, kaiH ? - hRSIkANi-indriyANveva caSakAH-pAnapAtrANi, yaiH kRtvA madyaM pIyate te caSakA iti, anena pItamadyatvAd badhaiM sukara iti sUcitaM, aparo'pi nRpAdiSTaH sevako'parAdhinaM baddhvA guptau prakSipya yAtIti tathA kAyaH karmakRdapi / itihetoH svakAyakarmakRtaM tvaM vAhaya-vaJcaya, kiM kurvan ? - dadad-dadAnaH, kaM? - saMyamabharaM, kiMbhUtam-alpaM-stokaM, bahordAne asamarthastvaM, ata eva stokamapItyarthaH / kasma? - svahitAya, aparo'pi nRpasevako laJcApradAnena vaJcyate tathA tvamapi cAsya saMyamabhararUpa-laJcApradAnena vaJcaya yathA'sau tvAmabaddhvA nArakacArakApaducitaM cAkRtvaiva yAtIti / / 5.5 / / 1. vAhaya-jIvitAnte - mu0 /
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ dehamamatAmocanadvAram [ 122] yataH zucInyapyazucIbhavanti, - kRmyAkulAt kAka-zunAdibhakSyAt / drAgbhAvino bhasmatayA tato ''GgAnmAMsAdipiNDAt svahitaM gRhANa / / 5.6 / / dhanavi . -atha zarIrasyAsAratAM darzayannupadizati 'yataH' iti-yataH zarIrAd - AhArA'zukAdIni vastUni zucInyapi - pavitrANyapi, azucI-bhavanti-apavitrIbhavanti sajIvanAvasthAyAM, kRmyAkulAt- kRmigaNDolakasaMkulAt nirjIvanAvasthAyAM ca kAka-zunAdibhakSyAd - vAyasa - sArameyAdibhirbhakSyAd-bhakSaNIyAd, AdipadAt kaGka-gRdhrAdibhakSyAd drAg- zIghraM bhasmatayA - rekSArUpatayA bhAvinobhaviSyato mAMsAdipiNDAd, AdipadAd rasa-'sRg-mAMsa-medAdipiNDasamUhAt tato'GgAt-tasmAccharIrAt svahitaM - parabhavasukhasAdhanaM tapaHsaMyamAdi puNyaM gRhANa - svAyattIkurvityarthaH / / 5.6 / / ratna. - athAzucidehAdanye'pi padArthA azucIbhavanti ityAdidehadoSAnAha yataH zucInyapyazucIbhavanti iti, vyAkhyA yataH aGgAt zucIni pavitrANyapi vastUni-pAyasAdIni azucIbhavanti - apavitrANi bhavanti, yathA ghRtazarkarAcUrNayuktasya bhakSitasya pAyasasya tatsamaya eva vamanadazAyAM dUrUpa- durgandhitayA sarvajana - jugupsanIyatvena tyAjyatvaM dRzyata iti / yataH kimbhUtAt ? - kRmibhirAkulAdvyAptAt, punaH kiMlakSaNAt ? - kAka-zunAdInAM bhakSyAte, punaH kiM lakSaNAta ? bhaviteti bhAvi, tasmAd bhAvinaH, kayA drAk, mRtAnantaramityarthaH / he Atman svasya hitaM tapaHprabhRti gRhANa, kiM. ? AdizabdenA- -'sra-vasA-S - 'sthi- medasAM grahaNam / / 5.6 / / bhasmatayA - rakSAtvena, kathaM ? - - 79 - 1. 'rAjarUpe' saM. / 2. 0t, zoSe bhakSyaM na syAt, punaH- mu0 / ? ! tato'GgAt tasmAccharIrAt tvaM mAMsAdInA piNDaH-samudAyastasmAd, -
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80 [123] paropakAro'sti tapo japo vA, vinazvarAd yasya phalaM na dehAt / sa bhATakAdalpadinAptageha-mRt, piNDamUDhaH phalamaznute kim ? / / 5.7 / / dhanavi.--nanvanantaraM 'svahitaM gRhANa' ityuktam, atha ca yaH zarIraM prApya svahitaM na gRhNAti, tasya kiM syAd ? ityAzaGkAyAmupadizati zrIadhyAtmakalpadru 'paropakAra' iti-yasya puruSasya vinazvarAd - vinAzasvabhAvAd dehAt-zarIrAt paropakAraH-parahitakaraNaM, vA'thavA tapo dvAdazaprakAraM vA'thavA japaHpaJcaparameSThinamaskArAdismaraNaM phalaM- sAdhyArtho nAsti sa puruSo bhATakAtniSkrayAd alpadinAvadhiprAptazcAsau gehameva gRhameva mRtpiMDo- mRttikAskandhastatra mUDho - mamedaM gRhaM mA vinazyatvitidhiyA mohaM prAptaH, kiM phalaM ? - kiMnAmakaM phalamaznute-prApnotItyarthaH, bhAvArthastu yathA kazcidalpadinamaryAdayA bhATakena gRhIte gRhe mamedaM gRhaM mA vinazyatvitibuddhyA mUDhamatistadgRhaM na vyApArayati sa saMpUrNAvadhau ca parakIye gRhe jAte sati tadgRhasya prAptiphalarahito bhavati tathA yaH parimitAyuSi zarIre prApte mamedaM zarIraM paropakAra - tapaHkaraNAdinA durbalaM mA'stvitibuddhyA mUDhamatistaM zarIraM na vyApArayati so'pyAyuHpUrttI zarIranAze mAnuSyazarIraprAptiphalarahito bhavatIti / / 5.7 / / ratna.--atha dehAt tapo - japAdiphalamAha - 1 'paropakaro'sti' iti, vyAkhyA -yasya puMso dehAt paropakAraH phalaM nAsti vA punastapaH phalaM japazca phalaM nAsti, dehasya trINyeva phalAni santIti sUcitam, yataH kilakSaNAt ? vinazvarAd-vinAzazIlAt, sa pumAn dehAt kiM phalamaznute ?, api tu na kimapi / sa kiMlakSaNAt ? bhATakAdbhATakoktadravyapradAnAdalpadinAn yAvadAptaM gehaM, tadeva mRtpiNDaH-zarIraM tatra 1. 'mUle' dinApta' padamasti, ataH vigrahe 'dinairApta' iti karttavyam / -
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ dehamamatAmocanadvAram 81 mUDho - mohagrastaH, bhATakagRhaM yathA yathA vyApAryate tathaiva bhavyaM, anyathA bhATakadravyamupavizati arthaH kazcinna siddhyatIti / dehasyA - 'zana-pAna - vastrAdidAnaM bhATakaM, tasya paropakArAdi phalaM na gRhyate tadA vRthaiva bhATakadAnamiti dRSTAntasAmyaM, gehamapi mRtpiNDamayaM bhavatIti / / 5.7 / / [124] mRtpiNDarUpeNa vinazvareNa, jugupsanIyena gadA - S'layena / dehena cedAtmahitaM susAdhaM, dharmAnna kiM tad yatase'tra ? mUDha ! / / 5.8 / / dhanavi.--atha dehamamatAmocanadvAMropasaMhArAya dehasyAsAratAM dehajanyasukRtAcaraNaphalasya ca sAratAM darzayannupadizati - 'mRtpiNDa' iti - he ajJAnina ! cedyadi mRtpiNDarUpeNa mRttikAskandhasvabhAvena vinazvareNa-vinAzazIlena jugupsanIyena- atinindAspadena gadAlayena-rogagRheNa dehena - zarIreNa kAraNabhUtena, AtmahitaM svasya pArabhavikasukhasAdhanaM susAdhaM-sukhasAdhyaM dharmAt-tapazcaraNa-saMyamapAlanalakSaNAd bhavati, tat - tadA'tra - dharme kiM na yatase ? kiM nodyamaM kuruSe iti / / 5.8 / / -- iti zrItapogacchanAyaka zrImunisundarasUrinirmitasya SoDazazAkhasyAdhyAtmakalpadrumasya mahopAdhyAyazrIkalyANavijayagaNiziSyopAdhyAyazrIdhanavijayagaNiviracitAyAM dehamamatAmocananAmnI paJcamI padapaddhatiH / / 5 / / -- ratna. - punastadeva draDhayati 'mRtpiNDarUpeNa' iti, vyAkhyA- he Atman ! ced - yadi dehena nimittabhUtena dharmAt-sukhakAraNAd AtmahitaM susAdhaM-sukhasAdhyaM varttate, dehena kIdRzena ? mRtpiNDarUpeNa-mRtpiNDasadRzena, ata eva vinAzazIlena, punaH kiMlakSaNena ? jugupsanIyena-jugupsAyogyena, punaH kiMlakSaNena ? - gadAnAM - rogANAmAlayo-gRhaM tena, tat-tarhi atra-Atmahite he mUDha ! kiM na yatase ? yatnaM na karoSi ? -
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 zrIadhyAtmakalpadrume api tu yatnaM kuruSveti athavA'tra dharme kiM na yatase ityapi vyAkhyeyam / / 5.8 / / [ 124 ] zrIzAnticandravaravAcakadugdhasindhulabdhapratiSThavaravAcakaratnacandraH / adhyAtmakalpaphaladasya cakAra TIkA, tatrAdhikAra iti paJcama Apa pUrttim ||5|| iti dehamamatvamocanAdhikAraH paJcamaH / /
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6. viSayanigrahAdhikAra: [125] atyalpa-kalpitasukhAya kimindriyArthes tvaM muhyasi pratipadaM pracurapramAdaH ? | ete kSipanti gahane bhavabhImakakSe, jaMtUn na yatra sulabhA zivamArgadRSTiH ||6.1 / / dhanavi.-nanvanantaradvAre dehamamatAmocanamupadiSTaM, tacca viSayanigrahamantareNa kathaM syAd ? ityAzaGkAyAM viSayanigrahadvAramabhidhitsurAha - atha viSayAH pramAdAzca - atha viSayA iti, nanu viSayasahacAriNaH ke nigrAhyA ? - ityAzaGkAyAmAha - pramAdAzceti, atha viSayAH-paJcendriyaviSayAH iSTAniSTazabdAdayaH, ca punaH pramAdA-madyAdayaH paJca, ajJAnAdayo'STau vA, nigrahaviSayIkAryAH saMvalitAH pratipAdyante iti, atra pramAdasya paJcaprakAratA - [126] "majjaM visaya kasAyA, niddA vikahA ya paMcamI bhaNiyA / ___ ee paMca pamAyA jIvaM pADaMti saMsAre / / [ ]||" ityAdinA bhAvanIyA, aSTaprakAratA ca - [127] "pamAo ya muNiMdehiM, bhaNio aTThabheyao / annANaM saMsao ceva, micchAnANaM taheva ya / / [ ] / / [128] rAgo doso maibbhaMso, dhammammi ya aNAyaro / jogANaM duppaNihANaM, aTThahA vajjiyavvao" [[[ ] / / ityAdinA bhAvanIyA / / 1. 'militAH' iti pratau TIppaNI /
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84 nanu viSayasevane ko doSa ? ityAzaGkAyAmAha 1 'alpa' iti-he Atmana ! tvaM pracurapramAdaH san - bahupramAdasahitaH san, atyalpakalpitasukhAya-atizayenAlpamatyalpaM atyalpaM ca tat kalpitaM ca-sukhaM sukhamitibuddhyAropitaM tacca sAMsArikaM strIsaMbhogAdilakSaNaM sukhaM tat tathA tasmai, pratipadaM-sthAne sthAne indriyArthaiH zabdAdiviSayaiH kiM muhyasi ? kiM mUDho bhavasItyarthaH; yataH kAraNAd ete indriyArthAH jaMtUna - prANino gahane - duHkhAvagAye bhavabhImakakSe-saMsArarUpabhayaGkarakAntAre kSipanti - balAtkAreNa pravezayantItyarthaH, yatra bhavabhImakakSe zivamArgadRSTiH- mokSamArgadarzanaM sulabhA - suprApA na astIti / / 6.1 / / ratna. - atha SaSTho'dhikAro vivarItuM prArabhyate / tatra viSayAH pramAdAzca, prathamamindriyArtheSu mohatyAgaviSaye upadizati tatra - zrIadhyAtmakalpadrume [129] 'padaM sthAne vibhaktyante, zabde vAkyaiGka vastunoH / trANe pAde pAdacihne - atyalpakalpitasukhAya... iti, vyAkhyA- he Atman ! tvamindriyArthaiH-zabdarUpa-gandha-rasa-sparzaiH kiM muhyasi ? kAkUktyA vyAkhyAnaM, api tu mA muhya ityupadezo'pi, kasmai ? - atyalpaM kalpitam - aupacArikaM na tu tAttvikaM, yat sukham tasmai, kathaM ? pratipadaM-sthAnaM sthAnaM prati athavA vastu vastu prati, [ ] ityanekArthakoSa [2.225-ba, 2.226-a] vacanAt, kiMlakSaNastvaM ? - pracuraH pramAdo yasya saH, ete indriyArthAH bhavaH - saMsAraH sa eva bhImo-bhayAvahaH kakSaH - zuSkavanaM, tasmin kSipanti / kiMlakSaNe ? gahane duSpravezArhe / kAn ? jantUn prANinaH kutra ? - tatra tatretyadhyAhAryaM, yatreti padasya sattvAt, yatra zivasya - mokSasya mArgadRSTiH- mArgadarzanaM na sulabhA - na suprApA / aparasminnapi gahane kakSe zivasya - nirupadravasya mArgasya dRSTiH sulabhA na bhavatIti / / 6.1 / /
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayanigrahadvAram [130] ApAtaramye pariNAmaduHkhe, sukhe kathaM vaiSayike rato'si ? | jaDo'pi kAryaM racayan hitArthI, karoti vidvan ! yadudarkatarkam ||6.2 / / dhanavi.-nanvamRtalavakalpamapi vaiSayikaM sukhamanantaroktopadezAnusAreNa kathaM heyama? ityAzaGkAyAmupadizati - 'ApAtaramye' iti-he vidvan ! ApAtaramye-darzanamAtraramaNIye pariNAmaduHkhepariNatyA duHkhadAyake vaiSayike-viSayajanite sukhe kathaM-kena prakAreNa tvaM rata:AsaktaH, asi ?, yad-yasmAt kAraNAt jaDo'pi-mUryo'pi hitaM-sukhopAyaH, tasyArtha:-prayojanaM yasya sa hitArthI sana kArya-vyApArAdikaM ghaTAdikaM vA racayan-kurvan ghaTayan udarkatarkaM 'udarkastadbhavaM phalaM'iti [ ] vacanAdudarka:kAryakaraNottarakAle tatkAryajanyaphalaM, tasya tarka-'etat kAryakaraNAt mamottarakAle kiM phalaM bhaviSyati iti vicAraH, taM karoti-vidadhAtItyarthaH, bhAvArthastu mUryo'pi kAryaM kurvan cetasA cintayati-idaM mayA kriyamANaM kAryamagre sundarapariNAmamasundarapariNAmaM veti, tvaM tu paNDitaH san bhuktikAlasundare pariNatikAlAsundare kiMpAkaphalopame vaiSayike sukhe kathaM rato'si-iti ? ||6.2 / / ratna.-athaihikasukhasyA''pAtaramyatva-pariNAmaduHkhatve darzayannAha - ApAtaramye. iti, vyAkhyA-he vidvan ! - he Atman ! viSayasambandhini vaiSayike sukhe kiM rato'si ? - rAgI jAto'si, apitu mA rajya | kiMlakSaNa ? - ApAtaH-tatkAlastasmin ramye, dRzyamAnamanohare ityarthaH, puna kiMlakSaNe ? - pariNAme-paripAke duHkhadAyi'iti duHkhaM tasmin, yad-yasmAt kAraNAjjaDo'pimUryo'pi kAryaM svayaM kurvannuttarakAlajaM phalaM udarkaH, tasya tarko-vicAraH taM karoti, mamedaM kAryaM kurvataH sato'gre kiM phalaM bhaviSyati ? iti vicArayatItyarthaH / vidvan ! iti sAbhiprAyaM sambodhanaM, tena tvaM vidvAnasi, vaiSayikaM sukhaM bhujjAna udarkatakrkaM kiM na karoSIti bhAvaH / / 6.2 / / ..
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 zrIadhyAtmakalpadrume [131] yadindriyArthairiha zarma bindavad, yadarNavat svaH- zivagaM paratra ca / tayormithaH sapratipakSatA kRtin !, vizeSadRSTyA'nyatarad gRhANa tat / / 6.3 / / dhanavi.--nanvanantaroktaprakAreNa yadi vaiSayikasukhasyA''pAtaramaNIyatA bhaviSyati, tadA sukhatvena samAnadharmasya svargApavargasukhasyApi tathaiva ramaNIyatA bhaviSyatiityAzaGkAyAmupadizati - 'yadindriyArthaiH' iti-iha loke yaccharma-yad vaiSayikaM sukhaM biMduvad varttate, binduH-jalakaNaH, tadvadAcaratIti bindavat iti sAMsArikazarmavizeSaNaM, ca punaH paratra-paraloke yat svaH-zivagaM-svargA-'pavargagatamindriyajAnindriyajaM zarma arNavad vartate, arNavaH-samudraH, tadvadAcarati, iti arNavaditi svargApavargagatazarmavizeSaNaM, tayoH-sAMsArikasukha-svargApavargasukhayormithaH parasparaM sapratipakSatA- 'ekasya sattve - 'parasyAsattvam'itirUpA vairitA'stItyanvayaH; he kRtin ! - he paNDita ! tvaM vizeSadRSTyA idamasmAt samIcInamidamasmAdasamIcInamiti vivekadRzA, anyataradaihika-pAralaukikasukhayormadhye ekaM yat sundaraM tad gRhANa-svAyattaM kurvityarthaH / / 6.3 / / ratna. - athaihikasukhasya tucchatvena ( tvaM ) darzayannAha - yadindriyArthairiti, vyAkhyA - he Atman ! iha loke yat, indriyArthaiH zabdarupa-gandha-rasa-sparzaiH zarma sukhaM varttate, tad binduriva vartate, ca punar indriyArthebhyo viratyAH karaNeneti - gamyam, paratra paraloke svaH- svargaH, zivaM - mokSaH, tayorgacchatIti svaH-zivagaM, yaccharma tadarNava iva-samudra ivAcaratIti arNavati arNavavad varttate, AcArArthe zatRpratyaye zarmavizeSaNaM, tayoH zarmaNormithaH - parasparaM sapratipakSatA pratipakSatvaM riputvamasti, yadaihikaM sukhaM tadA pAratrikaM na, yadA pAratrikaM tadA caihikaM neti 1. 'atra vigrahaspaSTatAyai'- 'bindavati, bindavati iti bindavat' etat padakadambakam upAdeyam-tathA 'arNavati iti arNavad' ityapi jJeyam0 saM. /
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayanigrahadvAram 87 sapratipakSatA / he kRtin ! - he paNDita ! tatkAraNAt tayormadhye vizeSadRSTyAvizeSadarzanena vizeSajJAnena vA vizeSaM dRSTvA jJAtvA cetyarthaH anyatarad-ekaM varIyaH sukhaM gRhANeti / / 6.3 / / [132] bhuGkte kathaM nAraka-tiryagAdi duHkhAni dehItyavadhehi zAstraiH / nivarttate te viSayeSu tRSNA, bibheSi pApapracayAcca yena ||6.4 / / dhanavi.-atha viSayatRSNAnivRttyarthaM zAstrazravaNairavahito bhavetyupadizati - 'bhuGkte' iti-dehI-prANI nAraka-tiryagAdiduHkhAni-narakagati-tiryaggatipramukhaduHkhAni, AdipadAnmanuSyagati-devagatiduHkhAni, kathaM ? - kena prakAreNa ? kena prAkkRtakarmaNA ? vA bhuGkte anubhavati, atra caturgatiduHkhasvarUpapratipAdikA imA gAthA: - [133] kakkhaDadAhaM sAmali asivaNa veyaraNi paharaNasaehiM / jA jAyaNA u pAvaMti nArayA taM ahammaphalaM / / [ ] / / [134] tiriyA kasaM'kusA-''rAnivAya-vaha-baMdha-mAraNasayAiM / na vi ihayaM pAvaMtA parattha jai niyamiA huMtA / / [ ] / / [135] cAraga-niroha-vaha-baMdha-roga-dhaNaharaNa-maraNa-vasaNAiM / maNasaMtAvo ajaso viggovaNayA ya mANusse / / [ ] / / [136] taM suravimANavibhavaM ciMtiya cavaNaM ca devalogAo / aibaliyaM ciya jaM na vi phuTTai sayasakkaraM hiyayaM / / [ ] / / [137] IsA-visAya-maya-koha-mANa-lobhehiM evamAIhiM / devA vi samabhibhUyA tesiM katto suhaM nAma ? ||[ ]|| ityupadezamAlAyAm, 1. zAlmalivRkSapatraiH aGgacchedanaM / 2. khaDgasadRzapatravane bhramaNaM / 3. taptatrapu sadRzajalA nadI, tasyA jalasya pAnaM / 4. zatakhaNDaM - 1-4 pratau TIppaNI - saM. / .
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIadhyAtmakalpadru ityamunA prakAreNAnantaroktam / zAstraiH- lakSaNayA zAstravacanaiH zAstrazravaNairvA, avadhehi-samyag jAnIhItyarthaH, yena nAraka - tiryagAdiduHkhAnubhava-kAraNasamyagjJAnena, te tava viSayeSu-durgatikAraNeSu zabdAdiSu tRSNA- gArdhyaM nivarttate viramatItyarthaH, ca punaryena samyagjJAnena pApapracayAt-pApapuSTikaraNAd bibheSi-tvaM bhayamadhigacchasIti / / 6.4 / / 88 ratna. - atha vizeSadarzanamevAha nAraka-1 bhuGkte katham iti., vyAkhyA - he Atman ! tvaM zAstraiH- zAstrAdhyayanairityarthaH ityadhehi- avadhAnaM kuru, sAvadhAno bhavetyarthaH / itIti kiM ? - dehI- dehavAn ka- tiryagAdiduHkhAni kathaM bhuGkte ? mahatA kaSTena bhuGkte ityarthaH, AdizabdenAtipApaprakRtyudayavanmanuSyaduHkhAnAmapi grahaNam, yena-zAstraiH kRtvA avadhAnena viSayeSu paJcasu tRSNA-laulyaM nivarttate ca punaH, yena pApasya pracayAtsamUhAd bibheSi-bhayaM prApnoSIti / / 6.4 / / 1 -- - [138] garbhavAsanarakAdivedanAH, pazyato'navarataM zrutekSaNaiH / no kaSAyaviSayeSu mAnasaM, zliSyate budha ! vicintayeti tAH / / 6.5 / / dhanavi . - anantaroktamevArthaM prakArAntareNa darzayannupadizati " 'garbhavAsa' iti--anavarataM - nirantaraM zrutekSaNaiH- zAstrarUpalocanairgarbhavAsanarakAdivedanAH pazyato-vilokayataH, tava mAnasaM cittaM, kaSAya-viSayeSu no zliSyate-naivA-''liGgatItyarthaH / atra garbhavAsavedanAsvarUpasUcike ime gAthe [139] sUIhiM aggivaNNAhiM, saMbhinnassa niraMtaraM / 1. 0 vAlimpatI0 mu0 / 2. 'bhave' mu0 / 1 - jArisaM goyamA ! dukkhaM, gabbhe aTThaguNaM teo / / [ ]||
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayanigrahadvAram [140] gabbhAo nIharaMtassa, joNijaMtanipIlaNe / sayasAhassioM dukkhaM, koDAkoDiguNaM pi vA / / [ ]|| iti narakavedanAzca dazavidhAH pUrvoktAH, tiryagAdivedanAzca "tiriyA kasaMkusArA ityAdinA'nantaroktAH jJeyA iti; nanvatra viSayAdhikAre kaSAyagrahaNaM kimarthamiti cet ?, na, kaSAyANAmapi viSayANAmiva pramAdatvasUcanArthaM viSaya-kaSAyayoH samAnaphalatvadarzanArthaM vA grahaNAditi; he budha ! - he paNDita ! iti kAraNAta, tA garbhavAsa-narakAdivedanAH, tvaM cetasi vicintaya-samyakparibhAvanena smaraNaviSayIkurvityarthaH / / 6.5 / / ratna:-punarapi vizeSadarzanameva dRDhayati - 'garbhavAsanarakAdivedanA' iti., vyAkhyA-he Atman ! zrutAni-zAstrANyevekSaNAnilocanAni athavA zrutAnAmIkSaNAni-vilokanAni tairgarbhavAsa-narakAdivedanAH prati pazyataH, tava kaSAyA:-krodha-mAna-mAyA-lobhAzcatvAro, viSayAH-zabdAdayaH paJca ca, teSu mAnasaM-mano na zliSyate-na zleSaM prApnoti, na lagatItyarthaH, tAzca zrutekSaNaireva dRzyAH , na carmacakSuSA, tena zrutekSaNairiti / he budha ! - he vidvana! tatastA garbhavAsa-narakAdivedanAH prati vicintaya-vicAraya, AdizabdenAtIva pApapracayavanmanuSya-tiryak-saMmUrchanajamanuja-tiryagvedanAnAmapi grahaNam / / 6.5 / / [141] vadhyasya caurasya yathA pazorvA, saMprApyamANasya padaM vadhasya / zanaiH zanaireti mRtiH samIpaM, tathA'khilasyeti kathaM pramAdaH ? ||6.6 / / dhanavi.-atha maraNabhayaM darzayan pramAdaparihAramupadizati - 'vadhyasya' iti-yathA-yadvad vadhyasya-vadhayogyasya, caurasya vA'thavA pazo: 1. jaMtammi pIlaNA mu0 / 2. tvaM cintaya - mu0 /
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIadhyAtmakalpadrume ajasya vadhasya-hiMsAyAH padaM-sthAnaM saMprApyamANasya-nIyamAnasya zanaiH zanaiH-mandaM mandaM mRtiH-maraNaM samIpam-Asannam, eti-Agacchati tathA-tadvad akhilasyasakalalokasya mRtiH samIpametIti hetoH kathaM ? - kena prakAreNa pramAdoviSayasevAbhilASalakSaNastavAstIti / / 6.6 / / .... ratna.-atha mRtyorbhayadarzanena pramAdaparityAge pratibodhayannAha - vadhyasya caurasya iti, vyAkhyA-yatheti dRSTAntopanyAse, vadhyasya-vadhArhasya caurasya vA-athavA pazo:-tirazco'jasya vA zanaiH zanairmRtiH-maraNaM samIpametiAgacchati / kiM kriyamANasya ? - samprApyamANasya, kiM prati ? - padaM (vadhasya), sthAnaM prati, tatheti dRSTAntopanaye, akhilasya dehino mRtiH zanaiH zanaiH samIpameti / yo varSa-mAsa-pakSa-dina-prahara-muhUrta-ghaTikAdikaH kAlo yAti, sA AyuSastruTireva bhavatItyarthaH / itihetoH, he Atmana ! tvayA pramAdo-madyAdikaH paJcadhA kathaM kriyata?, api tu na kArya eveti / / 6.6 / / [142] bibheSi janto ! yadi duHkharAzes, . tadindriyArtheSu ratiM kRthA mA | tadudbhavaM nazyati zarma yad drAg, nAze ca tasya dhruvameva duHkham ||6.7 / / dhanavi.-atha sukhasiSAdhayiSayA seviteSu viSayeSu duHkhakAraNatvaM darzayannupadizati 'bibheSi' iti-he janto ! he prANin ! yadi-cet, tvaM duHkharAzeH-duHkhasamUhAd bibheSi-bhayamApnoSi, tat-tadA indriyArtheSu-viSayeSu ratim-AsaktiM mA kRthA-mA kArSIH, yad-yasmAt kAraNAt tadudbhavaM-viSayaratisaMbhavaM zarma-sukhaM drAk-zIghra nazyati-kSaNAdasadbhavatItyarthaH, ca punas tasya-viSayAsaktisamutpannasukhasya nAzekSaye dhruvaM-nizcitaM viSayasevanajanitaduSkRtyajanyaM duHkhameveha paratra bhavatIti / / 6.7 / / ratna.-atha sukhasya drAg nAzena jIvaM pratibodhayannAha - 1. nAzasyopadezena jI0 - mu0 /
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayanigrahadvAram . 91 bibheSi janto iti., vyAkhyA-he janto ! - he prANin ! yadi tvaM duHkharAzerbibheSi-bhayamApnoSi, tat-tarhi, indriyArtheSu-viSayeSu zabdAdiSu, ratiM-rAgaM mA kRthAH-mA kArSIH, tebhyaH indriyArthebhya udbhavam-utpannaM zarma-sukhaM yadyasmAt kAraNAt, drAk-zIghraM nazyati, ca punastasya zarmaNo nAze jAte sati, dhruvaM-cirasthAyi duHkhameva varttate, yathA AlokanAze'ndhakAraM dhruvameveti, yathA AlokA-'ndhakArayoH pratipakSatA tathA sukha-duHkhayorapIti bhAvaH ||6.7 / / [143] mRtaH kimu ? pretapatirdurAmayA, gatAH kSayaM kiM ?, narakAzca mudritAH ? | dhruvAH kimAyurdhana-deha-bandhavaH ?, sakautuko yad viSayairvimuhyasi ||6.8 / / dhanavi.-atha dhruvabhAviduHkhakAraNAnyupadizati - ____ 'mRtaH' iti-kimu iti kAkUktiprazne pretapatiH-yamo mRto-maraNaM prApto'sti ?, ca punar, durAmayAH-duSTarogAH, kiM kAkUktiprazne kSayaM-vinAzaM gatAH ?, ca punarnarakAH saptApi, kiM prazne mudritA-rAjamudrayA pihitAH ?, atra kiMzabdo dehalIpradIpanyAyena DamarukamaNinyAyena vobhayatrApi yojyaH, ca punara Ayurdhana-deha-bandhavo jIvita-dravya-zarIra-svajanAH, kiM prazne, dhruvAra-zAzvatAH ?, yadyasmAt kAraNAt sakautuka:-adRSTakalyANa iva sAzcaryo, viSaya-indriyArthairvimuhyasivizeSeNa mohaM yAsIti ||6.8 / / / ratna.-atha prakArAntareNa jIvasya sukha pratibandhakAn nirdizati-mRtaH kimu preta. patiH iti, vyAkhyA-he Atman ! yat, tvaM viSayaiH sakautuko vimuhyasi vimohaM prApnoSi, yataH - ... [144] korakaM tu .. ................... 'kautukaM narmaNIcchAyAmutsave kutuke mudi / / 3.27 / /
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ 92 zrIadhyAtmakalpadrume [145] pAramparyAgatakhyAta-maGgalodvAhasUtrayoH / gItAdau bhogakAle ca.......... || 3.28 / / ityanekArthavacanAt icchAyAM mudi ca kautukazabdo'tra vyAkhyAtaH, / tat kimu ? - kiM pretapatiH-yamo mRtaH ?, ajarAmRtatvAt tasya, taM mRtaM mA cintayetyarthaH / tathA duH-dRSTA AmayA rogAH kiM kSayaM gatAH ?, zarIriNaH pratyanekarogANAM koTisadbhAvAt / yata uktam - [146] rogANAM koDIo havaMti paJceva lakkha aDasaTaThI / navanavai sahassAiM chacca sayA ceva paNayAlA / / [ ]|| [147] khAse 1 sAse 2 jare 3 dAhe 4 kucchisUle 5 bhagaMdare 6 / ___ arasA 7 ajIrae 8 dIhI 9, muhasUle 10 aroyae 11 / / [ ]|| [148] acchiveyaNa 12 kaMDU ya 13, kaNNabAdhA 14 jaloyare 15 / kuDhe 16 emAiyA rogA, pIlayanti sarIriNaM / / [ ]|| ititeSAmapi kSayaM mA vicintayeti / ca punarnarakAH saptasaGkhyAkAH kiM mudritA ? dattadvArakAH kRtAH ?, teSAmapi mudritumazakyatvAt, tAnudghATitAneva cintayeti, tathA Ayu-rdhana-deha-bandhavo dhruvA-nityAH santi ?, te'pi kadAcana nityA na bhavantItyarthaH / / 6.8 / / [149] vimohyase kiM viSayapramAdair bhramAt sukhasyAyatiduHkharAzeH ? | tadgardhamuktasya hi yat sukhaM tad, gatopamaM cAyatimuktidaM ca ||6.9 / / dhanavi.-atha viSayanigrahopadezamupasaMharan viSayasukhasyAyatiduHkhakAraNatvamupadizati - 1. diTThI mu0 | 2. dvArAH mu0 / 3. kadAcinni - mu0 / 4. vA. mu0 / mupadizAta
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayanigrahadvAram 'vimohyase' iti-he Atman ! AyatiduHkhAnAM yo rAziH tatsvarUpasya sukhasya bhramAd-duHkhatvavati sukhatvaprakArakajJAnAd viSayapramAdaiH kartRbhiH, tvaM kiM vimohyasa ? - vizeSeNa mohaviSayIkriyase ?, bhAvArthastvAyatiduHkharAzisvarUpasya viSayapramAda-sevanajanitasukhasya sukhatayA jJAnaM bhramaH, 'atadvati tatprakArakaM jJAnaM bhrama-iti [ ] vacanAt; atra bhramatA ca - [150] 'jaha kacchullo kacchaM kaMDuamANo duhaM muNai sukkhaM / mohAurA maNussA taha kAmaduhaM suhaM biMti' / / || ityAdhupadezamAlA[ ]gAthayA bhAvanIyeti, hi yataH kAraNAt tadgardhamuktasyaviSayapramAdasukhAbhilASarahitasya, yat sukhaM bhavati tat sukhaM gatopamaM-nirupama, caH punar Ayatimuktidam-uttarakAle mokSasukhadAyakaM bhavatIti / atra nirupamatA [151] 'naivAsti rAjarAjasya tat sukhaM naiva devarAjasya / yat sukhamihaiba sAdhorlokavyApArarahitasya / / ' ityAdiprazamaratiprakaraNAdi [ ] bhAvanA bhAvanIyeti / / 6.9 / / iti tapAgacchanAyakazrImunisundarasUrinirmitasya tatpaTTaparaMparAprabhAvaka0 mahopAdhyAyazrIkalyANavijayagaNiziSyopAdhyAya zrIdhanavijayagaNivinirmitAyAM SoDazazAkhasyAdhyAtmakalpadruma-syAdhirohiNITIkAyAM viSayanigrahanAmnI SaSThI padapaddhatiH / / 6 / / ratna.-atha sukhasyAyatau duHkhatvena nirUpayan jIvaM pratibodhayitumAha - vimohyase kim iti, vyAkhyA-he Atman ! sukhasya bhramAd-bhrAnteH, viSayAzca pramAdAzca viSaya-pramAdAstaistvaM kiM vimohyase ? - vimohaM prApyase iti ?, kAkvAkhyAnaM, yataH kiMlakSaNasya ? - Ayatau-uttarakAle duHkhAnAM rAzistasya 'atadvati tatprakArakaM jJAnaM bhramaH' [ ], tena vaiSayikaM sukhaM sarvamapi duHkhaM varttate, tatra sukhajJAnaM bhramaH, tasmAditi, tat-tasmAt kAraNAt garddhana-tRSNayA
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIadhyAtmakalpadrume muktasya hi nizcitaM yat sukhaM varttate, tad gatA upamA yasya tad gatopamaM varttate, ca punarAyatau-uttarakAle muktiM-siddhiM dadAtIti muktidaM varttate, pUrvasukhavadAyatau duHkhasvarUpaM nAstItyarthaH, athavA tasya sukhasya gauM-laulyaM, tena muktasyeti vyAkhyeyaM, viSayaiH pramAdairiti vA pAThaH / / 6.9 / / [152] zrIzAnticandravaravAcakadugdhasindhu labdhapratiSThavaravAcakaratnacandraH | adhyAtma-kalpaphaladasya cakAra vRttiM, SaSThodhikAra iti tatra gataH sadarthaH ||6|| iti viSayAvazatopadezAkhyaH SaSTho'dhikAraH / /
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7. kaSAyanigrahAdhikAra: [152] re jIva ! sehitha sahiSyasi ca vyathAstAs tvaM nArakAdiSu parAbhavabhUH kaSAyaiH / mugdhoditaiH kuvacanAdibhirapyataH kiM, krodhAnnihaMsi nijapuNyadhanaM durApam ? |7.1 / / dhanavi.-anantaradvAre viSayanigrahaNamuktaM, tacca kaSAyanigrahe eva bhavatIti kaSAya-nigrahadvAramabhidhitsurAha - atha kaSAyAH - atha kaSAyA iti, atha kaSAyA nigrahaviSayIkAryAH pratipAdyante ityarthaH / te ca kaSAyA mUlataH krodha-mAna-mAyA-lobhAkhyAzcatvAro bhavanti, te ca pratyekaM saMjvalanA-'pratyAkhyAnAvaraNA-pratyAkhyAnA-'nantAnubandhibhedAt SoDaza bhavanti, te ca hAsya-ratya-'rati-bhaya-zoka-jugupsA-strIveda-puruSavedanapuMsakavedAkhyanava-nokaSAyasahitAH paJcaviMzatisaGkhyA bhavanti / tatra kaSAyeSu mukhyaH svaparopaghAtakatvAcca duSTaH krodho bhavatIti pUrvaM krodhanigrahamupadizati_ 're jIva !' iti-re-tiraskAreNa saMbodhane, re jIva ! - re prANin, tvaM kaSAyai-kaSAyasevanairhetubhUtairnArakAdibhaveSu parAbhavabhU-parAbhavasthAnaM san tAH prajJApanAjIvAbhigamAdizAstraprasiddhA vyathA-dazavidhA vedanAH pUrvabhave sehitha-sahanaviSayIkRtavAnityarthaH, ca punaragretanabhave kaSAyaistvaM tA vyathAH sahiSyasi;, ataH kAraNAt mugdhoditai-nirvivekijanapratipAditaiH kuvacanAdibhiH; 'ekAra-tuGkAraprabhRtigAlivAkyairapi krodhAt-prathamakaSAyodayAd durApaM-durlabhaM nijapuNyadhanaM-svakIyasukRtalakSaNaM dhanaM, kiM-kimarthaM nihaMsi-vinAzayasItyarthaH ? |7.1 / / ratna.-atha kaSAyA-''dyavazatopadezaviSaye saptamo'dhikAraH kiJcid vivriyata / tatra prathamaM kaSAyANAM phalamAha - re jIva ! sehitha...iti., vyAkhyA-re iti sambodhane, re jIva ! tvaM kaSAyaiH kAraNairnArakAdiSu AdizabdAt tiryag-manuSyeSvapi, tA vaktumazakyA ityarthaH,
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ 96 zrIadhyAtmakalpadrume vyathAH prati sehitha soDhavAn, ca punarAgAmibhave'pi sahiSyasi, tvaM kathambhUtaH? - parAbhavAnAM bhUH-padaM sthAnaM, ataH-asmAt kAraNAt mugdhoditaiH-mugdhajanabhASitaiH kuvacanAdibhirapi, nijasya-svasya puNyameva dhanaM puNyadhanaM kiM nihaMsi ?, api tu mA jahi, kasmAt ? - krodhAd, yataH kiMlakSaNaM [puNyadhanaM] ? - durApam, atastvaM krodhAdibhiH kaSAyaistapodAnAdipuNyaM mA hArSIrityupadezaH / 7.1 / / [154] parAbhibhUtau yadi mAnamuktis tatastapo'khaNDamataH zivaM ca | mAnAdRtirdurvacanAdibhizcet tapakSayAt tannarakAdiduHkham / / 7.2 / / [155] vairAdi cAtreti vicArya lAbhA 'lAbhau kRtinnA-''bhavasaMbhavinyAm / tapo'thavA mAnamavAbhibhUtA vihAsti nUnaM hi gatirdvidhaiva / / 7.3 / / [yugmam] dhanavi.-krodhAnantaramavasaraprApto mAno bhavatItyarthato yugmarUpeNa padyadvayena mAnanigrahamupadizati - 'parAbhibhUtau' iti-yadi-cet parAbhibhUtau-durvacanAdiparAbhave jAyamAne mAnamukti:mAnatyAgo bhavati, tadA tato-mAnatyAgAt tapo dvAdazabhedam, akhaNDaM-khaNDanArahitaM bhavati, ca punarataH-akhaNDatapasaH zivaM-mokSo bhavati; ced-yadi durvacanAdibhirgAlitiraskArAdibhirmAnAdRtiH-abhimAnAdaro bhavati, tadA tapakSayAt-tapAkhaNDanAnArakAdiduHkhaM bhavatIti / 7.2 / / dhanavi.-'vairAdi cAtreti' iti ca punaratra-ihabhave vairAdi-virodhapramukham, AdipadAt parasparaM prahArAdikaM bhavatIti he kRtin ! - he paNDita ! iti-amunA prakAreNa 1. 'khaNDara0' mu0 /
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaSAyanigrahadvAram lAbhA-'lAbhau-Aya-vyayau vicArya-paurvAparyAlocanayA parAmRzya, AbhavasaMbhavinyAbhavaM yAvat saMbhAvanAviSayIkRtAyAm, abhibhUtau-parAbhUtau satyAM, tapa-svAcaritaM tapaHkarma athavA mAna-ahaGkAram, ava-rakSetyarthaH, hi yataH kAraNAd iha-saMsAre nUnaM-nizcitaM parAbhibhUtau jAyamAnAyAM, gatiH-mArgaH prakAro vA dvidhaiva-dviprakAraiva taporakSaNaM mAnarakSaNaM vA'stIti, bhAvArthastu mAnatyAge AbhavasaMbhavivacanamAtraparAbhavo bhavati, mAnAdare ca parabhavasaMbhavi-narakAdiparAbhavo bhaviSyatIti lAbhAlAbharUpaM mArgadvayaM vicArya yadiSTaM tad gRhANeti / 7.3 / / ratna.-atha mAnAmuktermAnamuktezca pRthak phale Aha - parAbhibhUtau'iti, vairAdi cAtreti ca, yugma., vyAkhyA-he Atman ! pareSAmabhibhUtau satyAM, yadi mAnasya-ahaGkArasya mukti:-mocanaM varttate, tato mAnamukteH tapaH akhaNDaM varttate, ato'khaNDAt tapasaH zivaM-mokSo bhaviSyati, ceti vizeSe pakSAntare vA, durvacanAdibhirhetubhirmAnAdRte-unAdaraNAt-mAnAGgIkArajanitAt tapakSayAt tat, nirayAvalikopAGgroktaM narakAdiduHkhaM bhaviSyati, ca punaratra bhave vairAdivardhate, AdizabdAd vairajanyadravyanAza-maraNaduHkhayorgrahaNam, he kRtin ! - he paNDita ! tvaM lAbhA-'lAbhau mAnamukterlAbhaM mAnAdRtezcAlAbhaM vicAryAbhibhUtau kriyamANAyAM tapaH prati ava-rakSa athavA mAnamava, abhibhUtau kiMbhUtAyAM ? - bhavaM maryAdIkRtya-Abhavam, AbhavaM sambhavo astyasyAH sA AbhavasambhavinI tasyAM, parabhave anugAminI nAstIti sUcanaM, narakAdiduHkhaM anekabhavAnubandhIti sUcanaM ca, iha pakSe gatirUpAyo, nUnaM-nizcitaM hi yasmAt kAraNAd dvidhaivAsti, evakAraH anyavyavacchedArthaH, tena tRtIyA gatirnAstIti suucitN| arthato yugmavyAkhyAnam |7.3 / / [156] zrutvA''krozAn yo mudA pUritaH syAl loSTAdyairyazcAhato romaharSI / yaH prANAnte'pyanyadoSaM na pazyatyeSa zreyo drAk labhetaiva yogI / / 7.4 / /
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIadhyAtmakalpadrume dhanavi.-durvacanAdiparAbhavasahane zivaM bhavatItyupadizati - 'zrutvA' iti-yaH pumAn AkrozAn-niSThuravacanAni zrutvA-AkarNya mudA-harSeNa pUrito-vyAptaH syAt, ca punaryo loSTAdyai-pASANakhaNDaprabhRtibhiH, Ahata:AhananaviSayIkRto romaharSI-romAJcitaH syAt, ca punaryaH prANAnte'pijIvitanAze'pyanyadoSa-parApavAdaM na pazyati-na vilokayati, upalakSaNatvAnna vakti ca, sa eSa yogI-muniH zreyo-mokSaM drAk labhetaiva-nizcayena prApnuyAdityarthaH, atraivakAro'tyantAyogaM vyavacchinattIti / 7.4 / / ratna.-atha kaSAyaparityAge muktiphalamAha - zrutvA''krozAn-iti., vyAkhyA-yo dehI AkrozAn mugdhA-'nAryajanakRtAn, zrutvA mudA-harSeNa pUrito-vyAptaH syAt, yaiH zabdaireSa mAmAkrozati, tacchabdAnAM pravRttinimittamahamanantazo babhUva, tarhi kaH kaSAya iti ?, ca punaryo loSTAdyairAdyazabdAd yaSTi-laguDAdigrahaNaM, AhataH-tADitaH san lomaharSo-romotkampo asyAstIti lomaharSI syAd, varaM mama karmakSaye sahAyI milita iti gajasukumAlAdyarSivad, yaH prANAnte'pyanyeSAM doSaM na pazyati, ahaM ced doSavAn, tadA nyeSAM doSadarzane kA Iheti vimRzya / eSa iti-etadguNavAn yogI manovacana-kAyayogavAn drAk-zIghrameveti-nizcaye zreyo-mokSaM labheta-prApnuyAt / 7.4 / / [157] ko guNas-tava kadA ca kaSAyairnirmame ? bhajasi nityamimAn yat / kiM na pazyasi ca doSamamISAM, tApamatra narakaM ca paratra ? |7.5 / / dhanavi.-atha sAmAnyena kaSAyANAM nigrahamupadizati - 1. TIkApAThabhedaH /
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaSAyanigrahadvAram 'ko guNas' iti-he Atman ! kaSAyaiH-krodhAdibhiH tava kara-kiMnAmA, ca punaH kadA-kasmin kAle guNaH-upakAro nirmame-cakre, yad-yasmAd, imAnkaSAyAn nityaM-nirantaraM bhajasi-sevase ?, ca punaramISAM-kaSAyANAm, atra-iha loke tApaM-cittaparitApaM pazcAttApalakSaNaM, ca punaH paratra-paraloke narakagatiprAptilakSaNaM doSa-vaiguNyaM kiM na pazyasi-na vilokayasItyarthaH ? |7.5 / / ratna.-atha bhaGgyA kaSAyeSu guNAbhAvaM darzayannAha - ko guNastava...iti., vyAkhyA-he Atman ! ca punarahaM tvAM pRcchAmi tvaM kathayeti zeSaH, tava kaSAyaiH-krodha-mAna-mAyA-lobhaiH ko guNo nirmame-nirmitaH ! yad-yasmAt kAraNAt imAn kaSAyAn nityaM bhajasi-sevase, nityaM sevA tu teSAmeva kriyate yaiH kadApi kazcid guNaH kRto bhavati, akRtaguNAnAM sevA'jAgalastamukhaprakSepa iveti sUcanaM, atha guNo'pi kRto mA bhavatu yadi doSaH kRto na syAt, tato guNe'satyapi kaSAyadoSamAha-he Atman ! amISAM kaSAyANAM doSaM kiM na pazyasi ?, api tu pazya, tamAha-atra-iha loke tApaM-tapanaM zarIre uSNIbhavanaM, cittasantApaM vA paratra-pretya narakaM-narakagatimiti / 7.5 / / [158] yat kaSAyajanitaM tava saukhyaM, yat kaSAyaparihANibhavaM ca | tad vizeSamathavaitadudakka, saMvibhAvya bhaja dhIra ! viziSTam / 7.6 / / dhanavi.-atha kaSAyasevanA-'sevanayoH phalavizeSavibhAvanAmAha - 'yat kaSAya...' iti-he Atman ! tava kaSAyajanitaM-svAparAdhiSu krodhAdikaraNAdinotpAditaM yat saukhyaM, kaSAyANAM parihANi-kSayaH tadudbhUtaM ca yat saukhyaM bhavati, tad-vizeSa-tayoH-kaSAyajanitasukha-kaSAyakSayajanitasukhayorvizeSanyUnAdhikaguNatAlakSaNam, athavA etadudaGa-kaSAyakaraNa-kaSAyA'karaNayoruttarakAla1. lobhaiH kadA ko0 mu0 /
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIadhyAtmakalpadrume " prAdurbhUtaM kugati-sugatilakSaNaM phalaM - sAdhyaM saMvibhAvya- samyag paryAlocya he dhIra ! viziSTaM-variSThamanayormadhye, bhaja- zrayetyarthaH / / 7.6 / / 100 ratna.-atha kaSAyakaraNA-'karaNe sukhavicArAya prerayitumAha yat kaSAya-janitam... iti., vyAkhyA- he Atman ! yat kaSAyairjanitaM tava saukhyaM vartate, ca punaryat kaSAyANAM parihANiH-parityAgaH, tasyA bhavam-utpannaM sukhaM varttate tayorvizeSam, athavaitayoH kaSAya-kaSAyaparihANyorudarkamuttarakAlabhAvi phalaM saMvibhAvya- samyag vicArya, tayormadhye he dhIra ! viziSTaMvariSThaM bhaja-sevasva / / 7.6 / / [159] sukhena sAdhyA tapasAM pravRttirayathA tathA naiva nu mAnamuktiH / AdyA na datte'pi zivaM parA tu, nidarzanAd bAhubaleH pradatte / / 7.7 / / - dhanavi . - atha sAmAnyataH kaSAyanigrahamupadizya pUrvopadiSTaM vizeSataH punarmAnanigrahamupadizati -- 'sukhena' iti-yathA-yena prakAreNa tapasAM anazanAdInAM pravRttiH- AcaraNA sukhenaaprayAsena sAdhyA, tathA-tena prakAreNa mAnamuktiH- ahaGkAranivRttiH sukhena sAdhyA naiva bhavati; yataH kAraNAd AdyA-tapasAM pravRttiH kevalA zivaM- mokSaM na datte'pi - na dadAtyapItyarthaH, atrApizabdena tapasAM pravRttirmAnamuktisahitA zivaM datte, mAnasahitA ca zivaM na datte iti sUcyate tu punaH parA-mAnamuktirbAhubalinidarzanAdbAhubalidRSTAntAcchivaM pradatte-nizcayena dadAtItyarthaH [160] "dhammo maeNa huMto to na vi sIuNhavAyavijjhaDio / saMvaccharamaNasIo bAhubalI taha kilissaMto " / / [up.25]||
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ 101 kaSAyanigrahadvAram iti gAthArthabhAvanayA bAhubalidRSTAntaH spaSTa eveti / 7.7 / / ratna.-atha tapaHpravRtterapi mAnamuktiH kartuM duHzaketi darzayannAha - sukhena sAdhyA...iti, samyag vicAryeti ca yugmavyAkhyA-he Atman ! yathA tapasAM pravRttiH-pravarttanaM sukhena sAdhyA varttate tathA mAnasya muktiH-mocanaM na sukhasAdhyA, AdyA-prathamoda ddiSTA tapasAM pravRttiH zivaM-mokSaM na datte'pi-na dadAtyapi, mAnamuktiM vinA kevaletyapizabdArthaH, nuriti vizeSe, parA anyAmAnamuktiH zivaM pradatte, kasmAd ? - nidarzanAd-dRSTAntAt, kasya ? - bAhubale-bharatAnujasya, satyapi tapasi bAhubalinA mAnamuktirna kRtA, tAvat kevalaM notpannameva, yadA mAnamuktiH kRtA, tadA tatsamaya eva kevalamutpannamiti ||7.7 / / [161] samyag vicAryeti vihAya mAnaM, rakSan durApANi tapAMsi yatnAt / mudA manISI sahate'bhibhUtIH, zUraH kSamAyAmapi nIcajAtAH |7.8 / / dhanavi.-anantaroktArthameva vizadayannitikarttavyatAmAdizati - 'samyag' iti-ityanantaropadiSTaM, samyag-yathAsvarUpatayA vicArya mAnam ahaGkAraM vihAya-tyaktvA durApANi-bhavakoTizatairapi duSprApANi tapAMsi-tapaHkarmANi pUrvamAcaritAni yatnAd-udyamAd rakSan-pAlayan kSamAyAM-kSAntau zUro-vIro manISIpaNDitaH sAdhurnIcajAtA api-adhamajanajanitA api abhibhUtI:-parAbhavAn mudAmama prAkkRtakarmanirjarA'vAJchitA sahasA svata eva jAyata iti harSeNa sahatekSamata ityarthaH / / 7.8 / / ratna.-manISI-paNDitaH iti samyagvicArya mAnaM vihAya-tyaktvA mudAharSeNAbhibhUtI-abhibhavAn sahate-kSamate, kiM kurvan ? - rakSan, kAni prati ?
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIadhyAtmakalpadrume 1 tapAMsi prati, kiMlakSaNAni ? - durApANi- duSprApANi, kasmAd ? - yatnAt, manISI kiMlakSaNaH ? zUro - vIraH kasyAM ? kSamAyAM-kSAntau, abhibhUtaH kiMlakSaNAH ? nIcebhyaH-pAmarebhyo jAtAH, kathamapi balavatpuruSebhyo jAtAstu soDhavyA eva paraM nIcajanakRtAbhibhUtisahane kevalaM kSamaiva heturiti tenAtrApizabdo yojyaH, arthato yugmam / / 7.8 / / 102 - [162] parAbhibhUtyA'lpikayA'pi kupyasyaghairapImAM pratikartumicchan / na vetsi tiryag-narakAdikeSu, tAstairanantAstvatulA bhavitrIH / / 7.9 / / - dhanavi . - atha krodha-mAnayordveSatvena sAmyAt mAnasya krodhasahacAritvAcca kathaJcidabhedAt kramaviparyaye'pi krodhanigrahamupadizati 'parAbhUtyA' iti-he Atmana ! tvam, alpikayA'pi - atistokayA'pi parAbhibhUtyAparakRtadurvacanAdiparAbhavena kupyasi kopaM gacchasi tu punar aghairapi-vadhabandhanAdipApakarmabhir, apImAM parAbhibhUtiM pratikartuM parAbhavakartRn prati pratiparAbhavaM kartumicchan-vAJchan, taiH pApais, tiryag-narakAdiSu bhaveSu, anantA-durantA atulAasadRzA bhavitrI:- agrebhavanazIlAs, tAH parAbhibhUtIH paramAdhArmikAdikRtAstvaM na vetsi ? - na jAnAsIti / bhAvArthastu -- 1. yugmavyAkhyA - mu0 / - [163] "vaha-mAraNa-abbhakkhANadANa-paradhaNavilovaNAINaM / savvajahaNNo udao dasaguNio ikkasi kayANaM ||[up.177]|| [164] tivvayare u paose sayaguNio sahassakoDiguNo / kAkoDiguNo vA hujja vivAgo bahutaro vA ||[up. 178 ] / / ityAdinA spaSTa eveti / / 7.9 / /
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaSAyanigrahadvAram ratna: - atha parAbhibhUtisahanameva bhaGgyopadizati - parAbhibhUtyA iti., vyAkhyA- he Atman ! tvamalpikayA'pi - atIvAlpayA'pi pareSAmabhibhUtyA abhibhavena kupyasi - kopaM karoSi abhibhavakArakapuruSAyeti gamyaM, kiM kurvan ? - icchan-vAJchan, kiM kartuM ? - pratikartuM pratikriyAM kartuM, keSAm ? aghAnAM-pApAnAM nAzaM vAJchanniti bhAvaH, turiti vizeSe, paramArthenAbhibhUtIrbhavitrIH bhAvinIrna vetsi na jAnAsi kaiH ? - tairnavInakRtairaghaiH kiyatIH ? anantAantarahitAH punaH kIdRzIH- atulA upamArahitAH keSu ? - narakAdikeSu AdizabdAnmanuSya-devadurgatyorapi grahaNam / / 7.9 / / 1 - 1 [165] dhatse kRtin ! yadyapakArakeSu, krodhaM tato dhehyariSaTka eva / athopakAriSvapi tadbhavArttikRtkarmahRnmitrabahirdviSatsu / / 7.10 / / - 103 dhanavi.- nanu parAbhavakartRSu krodha-mAnau kathaM pariharaNIyau ityAzaGkAyAmupadizati 'dhatse' iti - he kRtin ! he paNDita ! yadi-cet tvam, apakArakeSuahitakArakeSu ca krodhaM - kopaM, tatsahacaritatvAt pAThAntareNa vA athavA mAnamahaGkAraM, dhatse-dharasi, tato durgatidAyakatvenApakAriSu krodha - mAnakaraNaprApteH, ariSaTke eva krodhaM mAnaM vA dhehi-dharetyanvayaH, tatrAriSaTkaM kAma-krodha-lobhamAna-mada-harSalakSaNaM, tatra 1 paraparigRhItAsvanUDhAsu UDhAsu vA strISu durabhisaMdhiH kAmaH. 2 parasyAtmano vA'pAyamavicArya kopakaraNaM krodhaH 3 dAnArheSu svadhanApradAnaM niSkAraNaM paradhanagrahaNaM ca lobhaH 4 durabhinivezAmokSo yuktoktAgrahaNaM vA mAnaH. 5 kula-madAdibhirahaGkArakaraNaM madaH 6 nirnimittaM paraduHkhotpAdanena svasya dyUta-pApardhyAdyanarthasaMzrayeNa vA manaHpramodo harSaH / eteSAmeva caturgatiklezakAraNatvenApakArakatvAt; atheti pakSAntare yadyupakAriSvapi - hitakArakeSvapi krodham, athavA 1. 'mAnaM' iti TIkA-pAThAntaraH,
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 zrIadhyAtmakalpadrume mAnaM dhatse tattadA bhavaH-saMsAraH, tasyAtiH-pIDA tAM kurvantIti bhavArtikRnti sAMsArikaduHkhadAyakatvAt, tAni ca tAni karmANi ca-jJAnAvaraNAdIni, tAni harantiapanayantIti bhavArtikRtkarmahRnti tAni ca tAni parISahopasargakaraNAdinA karmakSayalakSaNopakArakatvena mitrANi ca-suhRdo bhavArtikRtkarmahRnmitrANi, tAnyeva bahirdiSadobAhyavairiNo bhavArtikRtkarmahRnmitra-bahirdiSantaH, teSu bhavArtikRtkarma-hRnmitrabahirdviSatsu krodhaM mAnaM vA, ghehIti; bhAvArthastu iha loke bAhyavairiNaH khalu prAkkRtakarmanirjarAkAraNatvena paraloke'nantasukhaprApti-sAhAyyakArakatvAdupakAriNo bhavanti yathA gajasukumAlA-'vantisukumAlAdInAM somila-zRgAlyAdaya iti / 7.10 / / ratna.-atha tava yadi kopastadA vairiSveva yukta ityAtmAnamupadizati - dhatse kRtin iti, vyAkhyA-he kRtin ! - he paNDita ! tvaM yadi apakArakeSu-tavApakAriSu vairaSvityarthaH, krodhaM pAThAntareNa vA mAnaM dhatse-vahasi tataH-tahayarINAM SaTke eva-krodha-mAna-mAya-lobha-rAga-dveSalakSaNe eva dhehi dhatsvavahasva, evakAraH anyayoga-vyavacchedArthaH, tena nAnyeSu, atheti pakSAntare, yadi tvamupakAriSvapi-upakArakeSu mitreSvityarthaH krodhaM mAnaM vA dhatse tata-tarhi bhavesaMsAre arti-pIDAM kurvantIti bhavArtikRnti, evaMvidhAni yAni karmANi tAni praharantIti bhavArtikRtkarmahRnti, evaMvidhAni mitrANi tAnyeva bahirdviSantobAhyavairiNasteSu dhehi / atha bhAvArtha ucyate-gajasukumAlAdInAM bAhyadviSantaH somilAdayastattvato mitrANi santi, karmakSaye sAhAyyadAnAt, tataH somilAdaya upakAriNaH, tena yadhupakAriSu krodhaH karttavyastadA somilAdiSu tattvato mitreSu bAhyato vairiSu karttavyaH, athApakAriSu karttavyastadA'ntariSu krodhAdiSu karttavya ityevaM jJAtvA gajasukumAlAdibhiH somilAdibhyo na kupitamiti |7.10 / / [166] adhItyanuSThAna-tapa-zamAdyAn, dharmAn vicitrAn vidadhat samAyAn / na lapsyase tatphalamAtmadehaklezAdhikaM tAMzca bhavAntareSu / 7.11 / /
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaSAyanigrahadvAram dhanavi.-atha kramaprAptaM ca mAyAnigrahamupadizati - 'adhIti' iti-adhItizca-adhyayanam, anuSThAnaM ca-SaDAvazyakAdikriyA, tapazca dvAdazabhedaM, zamazca-upazamaH, te AdyA yeSAM te tathA, AdipadAd dama-dAnAdiparigrahaH tAn-adhItyanuSThAna-tapaHzamAdyAn, vicitrAn-anekaprakArAn, samAyAn-utkaTaparavaJcanAtmakapariNAma-lakSaNamAyayA sahitAn, dharmAna-dharmakAryANi vidadhata-kurvan AtmadehaklezAdhikaM-nijazarIrazramAtiriktaM tatphalaM-teSAM dharmANAM phalaM na lapsyatenApsyase, ca punarbhavAntareSu-parabhaveSu tAn, adhyayanAdIn dharmAn mAyAM ca kurvanna lapsyase; nanvevaM sati mahAbalabhavApekSayA mAyAkAriNA mallinAthena tIrthakararddhiH kathaM prApteti cet ? na, atropadeze utkaTamAyAkAriNaH kevalaM janaraJjanAdivaJcanabuddhyA dharmakarmaNi mAyAkAriNazca dharmaphalavaiphalyadarzanAt / / 7.11 / / ratna.-atha krodha-mAna-muktiviSaye upadizya mAyAviSaye upadizati - adhItyanuSThAna-zamAdyAn-iti, vyAkhyA-he Atman ! tvamadhItiH-adhyayanaM, anuSThAna-yogopadhAna-sAmAyika-pauSadhAdikaraNalakSaNaM, tapaH-SaSThAdi, zamaH-upazamaH, te AdyA yeSAM te tAn, Adyazabdena vaiyAvRttyaprabhRtigrahaNaM, dharmAn vidadhat-kurvan, teSAM dharmANAM phalaM, tatphalaM na lapsyase, na prApsyasi, kiMbhUtAn, vicitrAn nAnAvidhAn, yataH lakSaNAn kiM ? - saha mAyayA kusRtyA pararaJjanAtmikayA varttante ye, tAn phalaM kiMlakSaNaM ? - AtmanaH-svasya dehaH, tasya klezaH, tasmAdadhikaM, dehaklezaH kRtastadeva phalaM nAnyat phalamityarthaH, keSu ? - bhavAntareSu-anyajanmasu, ca punastAn-adhItyanuSThAnatapaHzamAdyAn dharmAn na lapsyase, sa(ha)mAyayA kRtatvAd bodherdurlabhatvAcca, atrApi bhavAntareSviti yojyam / 7.11 / / [167] sukhAya dhatse yadi lobhamAtmano jJAnAdiratnatritaye vidhehi tat / duHkhAya cedatra paratra vA kRtin !, parigrahe tad bahirAntare'pi ca |7.12 / / 1. 0stadadhI0 mu0 /
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 dhanavi . - I. -atha kramaprAptaM lobhanigrahamupadizati 'sukhAya' iti - he Atman ! yadi ced - AtmanaH svasya sukhAya lobhaM dhatsedharasi, tat-tadA jJAnAdiratnatritaye- jJAna-darzana- cAritrarUparatnatraye lobhaM vidhehIti, atra "jAtau jAtau yadutkRSTaM tad ratnamabhidhIyate " iti [ ] vacanAduSkRSTe jJAna-darzana-cAritre yatnaM vidhehItyarthaH, he akRtin ! - apaNDita ! ca punazced ! yadi atra-iha loke ca punaH paratra-paraloke svasya duHkhAya lobhaM dhatse, tattadA bahiH- bAhyaparigrahe dhana-dhAnyAdinavavidhe ca punar Antare'pi parigrahe kaSAyalakSaNe lobhaM vidhehIti / / 7.12 / / , " -- zrIadhyAtmakalpadrume ratna. - atha lobhamuktimAzrityopadizati sukhAya dhatse iti, vyAkhyA- he Atman ! yadi tvamAtmanaH- svasya hetave lobhaM dhatse dadhAsi tat-tarhi jJAnamAdau yasya tad jJAnAdi, tacca ratnatritayaM ca jJAnAdiratnatritayaM, tasmin jJAna-darzana- cAritralakSaNe ityarthaH vidhehi kuru, ratnopamAnena nidhAnIkartuM yogyatvamupadiSTaM, anyasminnasAre vastuni lobhaH kRtaH, tatra kiM na kRtastadA, kiM ca yadA ca lobhaH kriyate tadA ratnavastunyeva kriyate iti sUcitaM, tena sAbhiprAyamupamAnaM / he kRtin ! - he paNDita ! ced-yadi atra-iha loke duHkhAya duHkhanimittaM lobhaM dhatse, tat- tarhi parigrahe lobhaM vidhehi, kiMlakSaNe ? - bahirbhave-dhanadhAnyAdinavavidhe, ca punaH kasmina ? - Antare krodha - mAna- mAyA-lobhAdike vidhehi, evaM dvividhe'pItyarthaH / / 7.12 / / [168] karoSi yat pretyahitAya kiMcit kadAcidalpaM sukRtaM kathaJcit / mA jIharastanmada-matsarAdyair vinA ca tanmA narakAtithirbhUH / / 7.13 / / 1. dhanavi TIkAyAM akRtin padaM, tena he apaNDita0 sAkSAt saGketaH / ratnavi.TIkAyAM he kRtin 'ityasti' 'akRtin' iti lAkSaNiko'rtha jJeyaH /
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaSAyanigrahadvAram dhanavi . - . - atha kaSAyavizeSamada - matsarAdinigrahamupadizati 'karoSi' iti kadAcid-anantotsarpiNyavasarpiNyAdikAlAtikrame kathaJcitkarmaNAM lAghave jAte trayodazakASThikebhyo labdhAvakAzatayA kiJcid dAnazIlAdyanyatarad alpaM-svalpamAtraM yat sukRtaM puNyaM pretyahitAya - paralokasukhAya karoSi tat sukRtaM madazca-jAtyAdibhiravaliptacittattAvRttiH, matsarazca - parasaMpadasahanaM, tau Adyau-prathamau yeSAM te tathA tairmada-matsarAdyaiH, AdyapadAt svazlAghA - paranindA - navanokaSAyAdibhirmA jIharaH-mA hAraya ityarthaH, ca punas, tat sukRtaM vinA narakAtithiH- narakagatiprAghUrNako mA bhUH-mA bhavetyarthaH, atra kathaJcit kaSTena trayodazakASThikebhyo labdhAvakAzatayetyuktam, te ca trayodaza kASThikAH [Avazyakaniryuktau] [169] Alassa-moha'vannA thaMbhA kohA pamAyakiviNattaM / - 107 bhaya-sogo annANaM vakkhevakuUhalA ramaNA / / [841] / / tatra 1. AlasyavAn sAdhusamIpaM na gacchati na zRNoti vA 2. mohAd gRhakarttavyatAmUDho vA 3. avajJAto vA 'kimete jAnanti iti vA 4 stambhAd vA jAtyAdyabhimAnAt 5. krodhAd vA sAdhudarzanAdeva kupyati 6. pramAdAd vA madyAdilakSaNAt 7. kRpaNatvAd dAtavyaM kiJcit syAditi 8 bhayAd vA narakAdibhayaM varNayantIti 9. zokAd vA iSTaviyogajAt 10. ajJAnAd vA kudRSTimohitaH 11. vyAkSepAd vA bahukarttavyatAmUDhaH 12. kutUhalAnnaTAdiviSayAt 13. ramaNAd vA lAvakAdikheDDeneti 14. gAthArthaH, ityAvazyakavRttau sAmAyikaprAptyadhikArAd jJeyA iti / / 7.13 / / ratna. -atha jIvaM prati sukRtarakSaNaviSaye upadizati karoSi yatpretyahitAya..iti., vyAkhyA - he Atman ! yat tvaM kadAcit kAle kiMcid-dAnAdi tapo'nuSThAnAdi vA alpaM sukRtaM pretyahitAya - parabhave hitArthaM karoSi kathaM ? - kathaJcit mahatA kaSTena tat sukRtaM mada-matsarAdyairabhimAnaparasampattyasahanAdyaiH prayojakairmA jIhara:- mA hAraya / ca punastat sukRtaM vinA saptAnAM narakANAmatithiH-prAghuNestvaM mA bhUH mA bhava / ete mada-matsarAdyAH 1. prAghUrNaH - mu0 /
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 zrIadhyAtmakalpadrume kRtasyApi sukRtasya hartAra ityupadiSTaM, mA jIhara ityatra mAyoge bhaviSyatkAle adyatanyA yuSmatpuruSaikavacane'sau hRdhAtorNyantaH prayogaH, alpamapi sukRtaM madamatsarAdibhirvinA kuruSvetyupadezaH yato'kSayaM bhavati / / 7.13 / / [170] purA'pi pApaiH patitA'si saMsRtau, dadhAsi re ! kiM guNimatsaraM punaH ? | na vetsi kiM ghorajale nipAtyase, niyaMtryase zRMkhalayA ca sarvataH ? |7.14 / / dhanavi.-atha kaSAyavizeSasya kevalamatsarasya nigrahamupadizati - 'purA'pi' iti-re durAtman ! purA'pi-pUrvamapi pApaiH-pApakarmabhiH paJcAzravasevanAdibhiH saMsRtau-saMsAre, patitA'si-patinazIlo'sti, punaH samuccaye, re durAtman ! guNimatsaraM-jJAnAdyadhikaguNavatsu matsaraM-spardhI kiM dadhAsi-dharasi ?, atroktamarthaM dRSTAntadarzanapUrvakaM samarthayati-kimiti prazne na vetsi ? - na jAnAsi, kAkUktyA, tvaM pApai?rajale agAdhapAnIye nipAtyase-nitarAmadhogativiSayaH kriyase, ca punaH, guNiSu matsaradharaNena sarvataH-samantAt, zRGkhalayA-lohanigaDena niyantryase-bandhanaviSayIkriyase, iti karmoktyA / / 7.14 / / ratna.-atha matsaraviSaye kiJcidupadizati - purA'pi pApaiH iti, vyAkhyA - he Atman ! tvaM purA'pi-pUrvamapi pApaiH saMsRtau-saMsAre patito'si, punarguNiSu-guNavastu matsaram-asUyAM kiM dadhAsi ?, kAkUktyA vyAkhyAnaM, api tu mA dhatsva, kiM na vetsi ? - na jAnAsi, atrApi kAkUdhvaniH tvaM guNimatsareNa, ghoraM ca tajjalaM ca ghorajalaM tasmina saMsRtisamudre ityarthaH nipAtyase, tathA sarvataH-sarvAGgeSu zRGkhalayA niyantryase, 1. TIkAgataH mUle pAThabhedaH - 'atra dhanavi:-TIkAyA bhAvastu evaM - pApAni saMsA re sarvadA pAtanazIlAni, ratnavi.TIkAyAstu 'tvaM adhunApi saMsAre patitavAn evAsi ata pApebhyo virama, puNyeSu ca ramasva...' iti bhAvaH / 2. kAkUktyA vyAkhyAnaM mu0 /
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 109 kaSAyanigrahadvAram anyo'pi sarvAGgeSu nigaDAdinA niyantrya ghorajale'ndhakUpe nipAtitaH san kadA'pi bahirnirgantuM na zaknoti, tathaiva kriyase ityarthaH / / 7.14 / / [171] kaSTena dharmo lavazo milatyayaM kSayaM kaSAyairyugapat prayAti ca | atiprayatnArjitamarjunaM tataH, kimajJa ! hI hArayase nabhasvatA ? ||7.15 / / dhanavi.-atha kaSAye kRte sukRtAcaraNaM yAtItyAha - 'kaSTena' iti, ayaM zrutacAritralakSaNo dharmo dAnAdijo vA dharmaH-puNyaM, lavazolavairlavaiH kRtvA, kaSTena-bahuduHkhasahanena, milati-saJcayaviSayIbhavatIti, ca punarayaM kaSTena milito dharmaH kaSAyaiH-krodhAdibhirmada-matsarAdyairvA yugapat-samakAlaM kSayaMvinAzaM prayAti, tataH tad dArTAntikayojanato - he ajJa ! - mUrkha ! hIti khede atiprayatnArjitam-agniphUtkaraNa-dhUmapAna-lokavaJcanapramukhAtiprayatnenabahuprayAsena, arjitaM-mIlitaM, arjuna-suvarNaM nabhasvatA-phUtkAravAtena prabalavAtena vA kiM hArayasa ? - nAzayasi; atrottarArddhana- 'dhmAtaM suvarNaM phUtkAreNa hAritam'ityAbhANako darzito bhavati; kiMca-atra kaSTasyAtiprayatno dharmasya suvarNaM, lavasya suvarNalavA evaM melanasyArjanaM, kSayasya hAraNaM, kaSAyasya nabhasvAn, dRSTAntA iti dRSTAntadAAntikayojaneti bhAvaH / / 7.15 / / ratna.-athAtmAnaM kaSTArjitadharmarakSaNaviSaye upadizati - kaSTena dharmo lavazo milatyayam-iti., vyAkhyA-he Atman ! ayaM dharmaH kaSTena milati samUhIbhavatItyarthaH kathaM lavazaH-kaNazaH, bahubhirlavairlavazaH, ca punaH kaSAyairhetubhiryugapat-samakAlaM kSayaM-nAzaM prayAti, etad dRSTAnte viSayIkRtyopadizati-he ajJa ! - he mUrkha ! tataH-tarhi atiprayatnena-atyudyamenArjitaM suvarNaM nabhasvatA-vAtenArthAnmukhavAtena prayojakena, hIti khede kiM hArayase ?, 1. kahetI, kahevata - sN.|
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 zrIadhyAtmakalpadrume api tu mA hArayetyarthaH / dharmasya suvarNopamAnaM kaSAyANAM vAtopamAnamiti, "dhamyuM sonuM phUkaI gamyu" iti laukikAbhANako jJeyaH |7.15 / / [172] zatrUbhavanti suhRdaH kaluSIbhavanti, dharmA yazAMsi nicitA'yazasIbhavanti / snihyanti naiva pitaro'pi na bAndhavAzca, lokadvaye'pi vipado bhavinAM kaSAyaiH / / 7.16 / / dhanavi.-atha bhavadvaye'pi duHkhadAyakatvaM darzayati - 'zatrUbhavanti' iti, zatrUbhavantIti, kaSAyaiH-krodhAdibhiH suhRdo mitrANi, zatrUbhavanti azatravaH zatravo bhavanti iti zatrUbhavanti-vairiNo bhavanti, ca punaH kaSAyaiH dharmAHzruta-cAritralakSaNA dAnAdayo vA kaluSIbhavanti-malinIbhavantItyarthaH, ca punaH kaSAyaiH yazAMsi nicitAyazasIbhavanti-anicitAyazAMsi (nicitAyazAMsi) bhavanti iti nicitAyazasIbhavanti, atizayenAkIrtayo bhavantItyarthaH / ca punaH kaSAyaiH pitaro'pi bAndhavAzca-bhrAtaraH svajanA vA naiva snihyanti-snehavanto bhavanti, evam-uktaprakAreNa bhavinAM saMsArijIvAnAM kaSAyaiH lokadvaye'pi-ihaloka-paralokalakSaNe vipado-vipattayo bhavanti, atraivamityAdhyAhAryam / / 7.16 / / ratna.-atha kaSAyaiH kiM kimazubhaM bhavatItyAha - zatrUbhavanti-iti., vyAkhyA-kaSAyaiH karaNaiH, suhRdo-mitrANi azatravaH zatravo bhavanti zatrUbhavanti, kaSAyairiti sarvatra yojyaM, dharmAH-puNyAni tapodAnAdisamutthAH kaluSIbhavanti-malinIbhavantItyarthaH, tathA yazAMsi-kIrtayaH, nicitAni ca tAni ayazAMsi ca nicitAyazAMsi, anicitAyazAMsi nicitAyazAMsi bhavantIti nicitAyazasIbhavanti, nicayIkRtApayazasIbhavantItyarthaH, tathA pitaro mAtR-pitrAdayaH, kulavRddhA api, na snihyanti-na sneha-prema kurvanti, na bandhavaH-anye svajanA api, ca punarlokadvaye'pi-ihaloke paraloke'pi vipado-vipattayo bhavanti, keSA? - bhavinAM saMsAriNAmiti sarvatra yojyam / / 7.16 / / 1. mAtA-pitAdayA mu0 / 2. 'na bandhavazca' iti mUlatvenApi pAThaH /
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 111 kaSAyanigrahadvAram [173] rUpa-lAbha-kula-vikrama-vidyA zrI-tapo-vitaraNa-prabhutA-''dyaiH / kiM madaM vahasi ? vetsi na, mUDhA-'nantazaH svabhRzalAghavaduHkham ? |7.17 / / dhanavi.-atha kaSAyavizeSasya kevalamadasya nigrahamupadizati - 'rUpa' iti, rUpaM ca-zarIrasaundarya, lAbhazca-vyApAradiSu dhana dhAnyA'zukAdiprAptiH, kulaM ca-pitranvayaH, vikramazca-balaM, vidyA ca-tarkavidyAdikA, zrIzca-lakSmIH , tapazca dvAdazaprakAraM, vitaraNaM ca-dAnaM, prabhutA ca-aizvaryam, ete padArthA AdyA yeSAM te tathA, AdyapadAjjAti-ramaNI-mandirAdigrahaNaM tai rUpalAbha-kula-vikrama-vidyA-zrI-tapo-vitaraNa-prabhutA-''dyaiH, madam-abhimAnaM kiM vahasidharasi ?, paraM taireva rUpAdimadaiH anantaza:-anantavArAn svasya bhRzam-atyarthaM lAghavaduHkhaM-laghutAduHkhaM bhAvi bhUtaM vA na vetsi ? - na jAnAsi, uktaM ca[174] "jAti-lAbha-kulaizvarya-bala-rUpa-tapaH-zrutaiH / kurvan madaM punastAni, hInAni labhate janaH / / [ ]||' iti / / 7.17 / / ratna.-atha viSaya-kaSAyA-''dyavaza ityatrAdizabdasagRhItamadaviSaye kiJcidupadizati - rUpa-lAbha iti., vyAkhyA-he Atman ! tvaM madam-ahaGkAraM kiM vahasi ? - kAkudhvanyA vyAkhyeyaM, api tu mA vaha iti sUcApi, kaiH? - rUpaM ca lAbhazca kulaM ca vikramazca vidyA ca zrIzca tapazca vitaraNaM ca prabhutA ca-rUpa... prabhutAH, tA AdyA yeSAM [te] taiH, vikramo-balaM, zrIH-lakSmIH, vitaraNaM-dAnaM, prabhutA-aizvaryaM, zeSapadAnAmarthaH pratItaH, Adyazabdena lalitalalanA-haye-jAtyAdigrahaH, paraM he mUDha ! - he mUrkha ! tvamanantazaH-anantavArAn svasya bhRzam-atyarthaM yallAghavaM tasya duHkhaM kiM na vetsi ?, kAkUktyA praznagarbhaM vyAkhyAnaM, api tu vidhi,
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI adhyAtmakalpadrume 9 rUpalAghavasya 'duHkhaM kurUpaprAptyA lAbhalAghavasya lAbhAntarAyeNa, kulalAghavasya zvapacAdikulaprAptyA, vikramalAghavasya sarvato balahInatvena, vidyAlAghavasya jaDatvena, zrIlAghavasya daridratvena tapolAghavasya tapaHkaraNAzaktatvena, vitaraNalAghavasya dAnAntarAyeNa, prabhutAlAghavasya sarveSAM dAsatvenA'nAdeyavacanatayA tvayaivAnantazaH prAptamiti jAnIhIti bhAvaH / / 7.17 / / 112 [ 175] vinA kaSAyAn na bhavArttirAzirbhaved bhavedeva ca teSu satsu / mUlaM hi saMsArataroH kaSAyAs tat tAn vihAyaiva sukhI bhavAtman ! / / 7.18 / / dhanavi . - atha sAMsArikapIDAyAH kaSAyANAM ca parasparamanvaya-vyatirekAbhyAM kArya-kAraNabhAvaM darzayan kaSAyanigrahamupadizati - * 'vinA kaSAyAn' iti, kaSAyAn- krodhAdIn vinA bhavArttirAziH-saMsArapIDAsamUho, na bhavet, ca punasteSu krodhAdiSu satsu bhavArttirAziH eva nizcayena bhavet - syAdityanvaya-vyatireka iti / hi yataH kAraNAt, saMsArataroH bhavavRkSasya, kaSAyAHkrodhAdayo mUlam-AdikAraNaM bhavanti ityarthaH; tat-tasmAt kAraNAt, tAn kaSAyAn vihAya-tyaktvA, he Atman ! - jIva ! sukhI-sukhavAn bhaveti sambandhaH / / 7.18 / / ratna. - atha punaH siMhAvalokananyAyena kaSAyaparityAgameva dRDhayati vinA kaSAyAna..iti., vyAkhyA-bhave- saMsAre kaSAyAn vinA bhavasya saMsArasya, arttiH- pIDA, tasyA rAziH samUho na bhavedeva, yathA'yaM nizcayaH, tathA ca punasteSu kaSAyeSu satsveva bhavArttirAzirbhaved ayamapi nizcayaH, hi yasmAt kAraNAt kaSAyAH saMsArataroH - saMsAravRkSasya mUlaM vartante, tat-tasmAddhetostAn vihAyaiva-tyaktvaiva he Atman ! tvaM sukhIbhava- akSayyasukhavAn bhavetyarthaH / / 7.18 / / 1. 'duHkhaM' sarvatra SaSThyantapadAt yojyam /
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaSAyanigrahadvArama 113 [176] samIkSya tiryag-narakAdivedanAH, zrutekSaNairdharmadurApatAM tathA / pramodase yadviSayaiH sakautukais tatastavAtman ! viphalaiva cetanA |7.19 / / dhanavi.-atha kaSAyANAM viSayANAM ca pramAdatvena parasparaM sAdhAd viSayakaSAyayoH parasparaM sAhacaryAcca kaSAyadvAre viSayanigrahamupadizati - 'samIkSya' iti, he Atman ! tvaM zrutekSaNaiH-zAstralocanais-tiryag-narakAdivedanAH tathA ca punararthe dharmadurApatAM-dharmasya durlabhatAM, samIkSya-nirIkSya, sakautukai:kutUhalasahitairviSayairyad-yasmAt, tvaM pramodase-hRSyasi, tataH kAraNAd, he Atmana ! tava cetanA-jJAnaM viphalaiva-niSphalaiva jAtetyarthaH; ___ bhAvArthastu tiryag-narakAdivedanAH zrutekSaNaiH samIkSyetyuktaM tatrAdipadAt-manuSyavedanAH cArakanirodhAdikA draSTavyAH, tiryagvedanAstu - "tiriyA kasaMkusAraityAdikAH prasiddhAH, narakavedanAzca - "imIse NaM bhaMte ! rayaNapabhAe puDhavIe NeraiyA kerisayaM NirayabhavaM paccaNubbhavamANA viharaMti ?, goyamA ! te NaM tattha NiccaM bhIyA, NiccaM chuhiyA, NiccaM tasiyA, NiccaM ubbiggA, NiccaM upappuyA" ityAdikA jIvAbhigamatRtIyapadapratipAditAH / savistarAH savyAkhyAH, tata evAvaseyAH, kiMca-dharmadurApatAM samIkSyetyuktaM, sA ca dharmadurApatA dazadRSTAntairbodhyA, te ca daza dRSTAntAH - - - - [177] vipraH prArthitavAn prasannamanasaH zrIbrahmadattAt purA, kSetre'smin bharate'khile pratigRhaM me bhojanaM dApaya / 1. 'uvaduyA' mu0 /
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 zrIadhyAtmakalpadrume itthaM labdhavaro'tha teSvapi kadA'pyaznatyaho dviH sa cedbhraSTo martyabhavAt tathA'pyasukRtI bhUyastamApnoti na ||1.cullgm|| [178] stambhAnAM hi sahasramaSTasahitaM pratyekamaSTottaraM, koNAnAM zatameSu tAnapi jayan dyUte'tha tatsaGkhyayA / sAmrAjyaM janakAt sutaH sa labhate syAccedidaM durghaTa, bhraSTo martyabhavAt tathA'pyasukRtI bhUyastamApnoti na ||2.dyutam / / [179] vRddhA kApi purA samastabharatakSetrasya dhAnyAvaliM, piNDIkRtya ca tatra sarSapakaNAn kSiptvA''DhakenonmitAn / pratyekaM ca pRthakkaroti kila sA sarvANi cAnnAni ced, bhraSTo martyabhavAt tathA'pyasukRtI bhUyastamApnoti na ||3.dhaanym / / [180] siddhadyUtakalAbalAd-dhanijanaM jitvA'tha hemnAM bharaiz - cANAkyena nRpasya kozanivahaH pUrNIkRto helayA / daivAdADhyajanena tena sa punarjIyeta maMtrI kvacid, bhraSTo martyabhavAt tathA'pyasukRtI bhUyastamApnoti na ||4.caannkyH|| [181] ratnAnyADhyasutairvitIrya vaNijAM dezAntarAdIyuSAM, pazcAttApavazena tAni punarAdAtuM kRtopakramaiH / labhyante nikhilAni durghaTamidaM daivAd ghaTet tat svacid, bhraSTo martyabhavAt tathA'pyasukRtI bhUyastamApnoti na ||5.rtnm|| [182] svapne kArpaTikena rAtrivigame zrImUladevena ca, prekSyenduM sakalaM kunirNayavazAdalpaM phalaM prApya ca / svapnastena punassa tatra zayitenAlokyate kutracid, bhraSTo martyabhavAt tathA'pyasukRtI bhUyastamApnoti na ||6.svpne||
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaSAyanigrahadvAram [183] rAdhAyA vadanAdadhaH kramavazAccakrANi catvAryapi, bhrAmyantIha viparyayeNa tadadho dhanvI sthito'vAGmukhaH / tasyA vAmakanInikAmiSumukhenaivAzu vidhyatyaho, bhraSTo matrtyabhavAt tathA'pyasukRtI bhUyastamApnoti na / / 7. rAdhAvedhaH / / 115 [184] dRSTvA ko'pi hi kacchapo hradamukhe sevAlabandhacyute, pUrNenduM muditaH kuTumbamiha tad draSTuM samAnItavAn / sevAle milite kadApi sa punazcandraM samAlokate, bhraSTo martyabhavAt tathA'pyasukRtI bhUyastamApnoti na // 8. kUrmaH / / [185] zamyA pUrvapayonidhau nipatitA, bhraSTaM yugaM pazcimAmbhodhau durddharavIcibhizca sucirAt saMyojitaM tad dvayam / sA zamyA pravized yugasya vivare, tasya svayaM kvApi ced, bhraSTo mattrtyabhavAt tathA'pyasukRtI bhUyastamApnoti na ||9.shmiiyugm|| [186] cUrNIkRtya parAkramAnmaNimayastambhaM suraH krIDayA, merau sannalikAsamIravazataH kSiptvA rajo dikSu cet / stambhaM taiH paramANubhiH sumilitaiH kuryAt sa cet pUrvavad, bhraSTo mattrtyabhavAt tathA'pyasukRtI bhUyastamApnoti na / / 10. paramANu / / iti saMkSepato, vistaratastUttarAdhyayanavRttyAdibhyo'vaseyA iti / / 7.19 / / ratna.-athAdhItAvapi satyAM viSayagrastatvAt cetanAvaiphalyaM darzayati - samIkSya..iti., vyAkhyA- he Atman ! zrutAnyevekSaNAni-locanAni, athavA zrutAnAmIkSaNAni-vilokanAni taiH karaNaiH, tiryag-nArakAdInAM vedanAH pratipIDAH prati samIkSya-vilokya vicArya vA, tathA taireva dharmasya prakaraNAdarhaduktasya 1. 0graste mu0 /
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 zrIadhyAtmakalpadrume durApatAM-durlabhatvaM samIkSya-vilokya vicArya vA, yat tvaM viSayaiH-zabda-rUpa-gandharasa-sparzaH karaNaiH pramodase-pramodaM prApnoSi / kiMlakSaNaiH ? - saha kautukenanarmaNA mudA kutukena vA, vartante ye te taiH, yataH ...... [187] korakaM tu ... .................. / "kautuko((kaM)) narmaNIcchAyAmutsave kutuke mudi / / ane.3.27 / / [188] pAraMparyAgatakhyAta, maGgalodvAhasUtrayoH / gItAdau bhogakAle ca- ...................... / / ane.3.28 uttraardhm|| 'ityanekArthakoSa [ ] vacanAt, tataH-tasmAt kAraNAt tava cetanA-caityanyaM vigataM phalaM tattvajJAnarUpaM yasyAH sA viphalA, kathaM ? - eva nizcayena |7.19 / / [189] cauraistathA karmakarairgRhIte, duSTaiH svamAtre'pyupatapyase tvam / puSTaH pramAdaistanubhizca puNya dhanaM na kiM vetsyapi luTyamAnam ? |7.20 / / dhanavi.-atha kaSAyANAM sAkSAt pramAdatvaM darzayan pramAdanigrahadvArA kaSAyanigrahamupadizati - 'caure' iti, yadi duSTaiH-krUraizcauraiH-taskaraiH, tatheti pakSAntare duSTaiHavinItatvAdidoSadUSitaiH karmakaraira-svagRhasatkadAsa-dAsIprabhRtibhiH sva-mAtre'pisuvarNAdidravyamAtre'pi balAcchalAd vA gRhIte-apahRte tvamupatapyase-paritapyase, ___ atra svaM-dhanaM gaNima 1 dharima 2 meya 3 paricchedya 4 bhedAccaturdhA, yaduktam - [190] "gaNimaM jAIphalaphophalAiM 1, dharimaM tu kuMkumaguDAI 2 | meyaM coppaDaloNAI 3 rayaNavatthAi paricchejjaM 4 / / [ ]||" iti
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaSAyanigrahadvAram ca punastadA puSTaiH-utkRSTairviSaya - kaSAyai; ca punas, tanubhiH- jaghanyairhAsyamada-matsarAdyaiH pramAdaiH-madyAdibhiH puNyadhanaM dharmadhanaM luTyamAnam - apahriyamANamapi tvaM kiM na vetsi ? na jAnAsIti, kAkUktyA; atra kaSAyadoSadarzanAdhikAre pramAdadoSadarzanaM kaSAyANAM pramAdatvasUcanArthaM / / 7.20 / / ratna. -atha luTyamAnaM dharmadhanaM na vetsIti jIvaM prati jJApayannAha caurestathA karmakaraiH ..iti., vyAkhyA - he Atman ! tvaM caurestathA karmakaraiHgRhadAsaiH, kevalaM svaM-svamAtraM bAhyadravyamityarthaH, tasmin svamAtre'pi gRhIte sati upatapyase-upatApaM prApnoSi / kiMlakSaNaiH ? - duSTaiH- durAcAraiH paraM pramAdaiHmadyAdibhiH ca punastanubhiH puNyameva dhanaM- AntaraM sAradravyaM luTyamAnaM muSyamANaM kiM vetsyapi na ? - jAnAsyapi na, nirAkaraNaM tadviSaye upatApazca dUre AstAM paraM jAnIhIti kAkUktyA vyAkhyAnaM, pramAdaistanubhizca kiMlakSaNaiH ? - puSTaiHpoSaM prAptaiH, pramAdaiH kiMlakSaNaiH ? caurairiva caurairbahistAdAgatatvAccauropamAnaM, tanubhiH kiMlakSaNaiH ? karmakarairiva karmakarairAtmasvAmina iti / / 7.20 / / [191] mRtyoH ko'pi na rakSito na jagato dAridryamuttrAsitaM roga- stena nRpAdijA na ca bhiyo nirnAzitAH SoDaza / vidhvastA narakA na nApi sukhitA dharmais- trilokI sadA, tat ko nAma guNo ? madazca ? vibhutA kA te? stutIcchA ca kA ? / / 7.21 / / - 117 - , dhanavi . -atha kaSAyaparihAradvAramupasaMharan krodhAdikaSAyamUlamauddhatyaM parihartumupadizati - 'mRtyoH' iti-he Atman ! yadi tvayA mRtyoH-maraNAt, ko'pi prANI na rakSito-na trAtaH, ca punarjagato - vizvajantujAtasya dAridryaM - dauHsthyaM tvayA nottrAsitaMna ut-prAbalyena sarvathA, trAsaM prApitaM ca punA roga- stena nRpAdijAH SoDazaSoDazasaGkhyA bhiyo-bhItayo na nirnAzitAH - tvayA na nitarAM nAzaM prApitAH, ca punastvayA narakAH sapta na vidhvastA - na vinAzaM prApitAH ca punastvayA dharmai:
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIadhyAtmakalpadrume puNyais-trilokI-lokatrayI sadA-sarvakAlaM nApi sukhitA -sukhIkRtA, sukhaM jAtamasyAH sA sukhitA, sukhavatI kRtetyarthaH, tat-tadA nAmeti komalAmantraNe ko guNaH ? * kiMnAmA guNaH paropakAritvAdirvarttate ?, ca punaH kaH ? kiMnAmA madojAtyAdirvarttate ?, ca punastadA kA ? kiMnAmnI tava vibhutA-prabhutA varttata ?, ca punastadA tava stutIcchA-stutivAJchA kA ? kiMnAmnI varttate ? - atra SoDaza bhiyo [192] "roga-jala-jalaNa-visahara-corA - 'ri-maiMda-gaya-raNabhayAiM" 118 - - iti gAthAsUcitA nava9' [193] 1-iha 2-paraloyA 3 yANa 4 - makamhA 5-AjIva 6- maraNa 7masiloe / satta ya bhayaThANAiM imAiM siddhaMtabhaNiyAI / / [ ] / / ' iti gAthAsUcitAH sapta 7, etad gAthAvyAkhyA ca- 1. manuSyAdeH sajAtIyAdanyasmAnmanuSyAdereva sakAzAd bhayamihalokabhayaM 2 tiryag-devAdeH sakAzAd bhayaM paralokabhayaM 3. AdIyate ityAdAnaM dhanaM tadarthaM caurAdibhyo yad bhayaM tadAdAnabhayaM 4. akasmAdeva bAhyanimittAnapekSaM gRhAdiSvevAvasthitasya rAtryAdau bhayamakasmAdbhayaM 5. nirdhanaH kathaM durbhikSAdAvAtmAnaM dhArayiSyAmItyAjIvikAbhayaM 6. maraNabhayaM pratItameva 7 azlokabhayam - ayazobhayam, evaM kriyamANe mahadayazo bhavati'ityazlokabhayam- ityatra vizeSavyAkhyAnaM pravacanasAroddhAravRttyAdibhyo'vaseyaM, militAH sarvA api SoDaza bhiyo, yadvA zrImAnatuGgasUriviracitabhattibharaamarapaNayamityAdistotracaturthagAthAvacUrNau -- -- 1 'roga 2 jala 3 jalaNa 4 visahara 5 corA 6 'ri 7 mRgendra 8 gajendra 9 sarpa 10 saMgrAma 11 DAkinI 12 zAkinI 13 rAkinI 14 lAkinI 15 hAkinI 16 kAkinIti 'jalajalaNAI solasa' iti padavyAkhyAnusAreNa SoDaza bhiyaH, tathAvidhasaMpradAyAbhAvAdevaM vyAkhyAtAH, tathAvidhasaMpradAyAvagame ca manISibhiH samyag vyAkhyeyAH / / 7.21 / /
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaSAyanigrahadvAram iti zrItapogacchanAyaka zrImunisundarasUriviracita SoDazazAkhasyA'dhyAtmakalpadrumasyAdhirohaNITIkAyAM sakalazAstrAravindapradyotanamahopAdhyAya - zrIkalyANavijayagaNi ziSyopAdhyAya - zrIdhanavijayagaNiviracitAyAM kaSAyanigrahanAmnI saptamI padapaddhatiH 11011 119 ratna. - atheyatAM kAryANAM karaNAsamarthasya tavAtmano madAdikaraNe kA vAJcheti darzayati mRtyoH ko'pi-iti., vyAkhyA- he Atman ! yadi tvayA mRtyoH-maraNAt sakAzAt ko'pi na rakSito - na trAtaH, tathA jagataH - 'Azraye AzrayiNa upacArAt' jagadddvAsijanasya dAridryaM daridratvaM nottrAsitaM na uttrAsaM prApitaM, balAnna nirNAzitamityarthaH, tathA SoDaza kAsAdayo rogA na nirNAzitAH ca punaH stenAH-caurA, nRpA-rAjAnaste Adau yeSAM te stena nRpAdayastebhyo jAtAH stenanRpAdijA bhiyo-bhItayo na nirNAzitAH, AdizabdenAmAtyA -''rakSakA-gni-jalAdInAM grahaNaM, tathA narakAH sapta na vidhvastAH - vidhvaMsaM na prApitAH, api punararthe, dharmairhetubhiH sadA trayANAM jagatAM samAhAras trilokI, sA na sukhitA - na sukhaM prApitA tattarhi nAmeti komalAmantraNe te tava guNaH kaH ? - 'arthavazAd vibhaktipariNAma' [ ] iti nyAyAnnAmeti nAmnA ko guNaH ?, athavA nAmeti prAkAzye'vyayaM, tava ko guNaH prakaTo- jagadvikhyAta ? iti kAkUktyA vyAkhyAnaM, api tu na kazcidapItyarthaH, tAdRgdIptaguNAbhAve madaH- ahaGkAraH kaH ?, madAbhAve vibhutA ca kA ?, vibhutAyA abhAve ca punaste tava stuteH-stavanasya kA icchA ?, yadaitAni pUrvoktAni kAryANi na kRtAni, tadA guNAdi sarvamapi nirarthakamityarthaH, tena mada-matsarAdInAM tyAga eva yukta iti sUcanamiti / / 7.21 / / [194] zrIzAnticandravaravAcakadugdhasindhulabdhapratiSTha- varavAcakaratnacandraH / adhyAtma-kalpaphaladasya cakAra TIkAM, tatrA'gamannayamitaH prathitodhikAraH / / 7 / / iti saptamo'dhikAraH saMpUrNaH / /
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8. zAstraguNAdhikArasa [zAstrAzritopadezaM prathamaM pratiddhAram] athAnantaradvAre kaSAyanigraha upadiSTaH, sa ca zAstrazravaNAdhIna iti zAstrANyAzrityopadezamabhidhitsurAha - atha zAstrANyAzrityopadezaH - atha zAstrANyAzrityopadeza iti, atha iti kaSAyanigrahopadezAnantaraM tannimittabhUtazAstrANyAzrityopadeza ucyate ityarthaH / [195] zilAtalAbhe hRdi te vahanti, vizanti siddhAntarasA na cAntaH | yadatra no jIvadayA''rdratA''ste, na bhAvanAGkaratatizca labhyA / / 8.1.1 / / dhanavi.-tatra prathamaM zAstrazravaNe'pi yeSAM pramAdaparihAro na bhavati tAnupadizati'zilAtalAbhe' iti-he Atman ! tat-tasmAt, te-tava zilAtalAbhe-zilAtalasadRze hRdi-hRdaye siddhAntarasA-jinAgamajalAni vahanti-pravAhamArgeNopari gacchantItyarthaH, ca punar-antaH-madhye na pravizanti, hRdayasya kaThinatvAt, 'AgamoktaM mayA kAryam' ityAdirUpA rasA manasi nAyAntItyarthaH, yad-yasmAd atraiva-ihabhave tetava jIvadayArdratA no Aste-nAsti, ca punarbhAvanAGkratatiH-dvAdazabhAvanArUpAkai zreNirlabhyA-pratyakSeNa labhyamAnA no Aste-nAsti / / 8.1.1 / / - ratna.-atha zAstrANyAzrityopadezAkhyo'STamo'dhikAro vyAkhyAviSayIkriyate / athopamAnadAnena hRdayasya kAThinyaM sUcayati - zilAtalAbhe iti., vyAkhyA-he Atmana ! zilAtalasyAbhaM-sadRzaM, tasmin zilAtalAbhe hRdi-hRdaye siddhAntasya rasA vahanti, ceti vizeSe, aMta-madhye na vizanti-na pravizanti, yad-yasmAt kAraNAt te-tavAtra-hRdaye jIvadayayA1. syAt prarohoGkuroGkro [abhi. 1118] 2. vyAkhyAyate-mu0 / 3. bhavaM (vaha)ti - mu0 /
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstraguNadvAram 121 jIvAnukampayA ArdratA-ArdratvaM sarasatvaM no varttate, tena kAraNena, ca punarbhAvanA evAGkarAH tathA bhAvanAyA vA'GkarAH, teSAM tatiH-zreNirna labhyA-na prApyA, zilAtale'pi rasA-meghajalAnyuparyeva vahanti, natvantaH pravizanti, tatkAlaM patitasyaiva zuSkatvAdAtA'pi na bhavati, tenAGkarodgamo'pi durlabha ityupamAnopameyasAmyam, atra hRcchabdena mana eva grAhyam, na tu bAhyahRdayaM, upadezAdinA durbhedyatvAjjADyopetatvAcca zilAtalopamAnam, siddhAntapakSe rasyante-caya'nte sAmAjikairiti rasAH-zRGgArAdayaH, atra mukhyatayopadeSTavyatvAt zAntarasa eva grAhya iti / / 8.1.1 / / [196] yasyAgamAmbhodarasaina dhautaH, pramAdapaGkaH, sa kathaM zivecchuH ? | rasAyanairyasya gadAH kSatA no, sudurlabhaM jIvitamasya nUnam / / 8.1.2 / / dhanavi.-atha zAstrazravaNe'pi yaH pramAdaM na tyajati, taM pratyupadizati-'yasyAgama' iti-yasya puruSasya, AgamAmbhodarasai-siddhAntarUpameghapAnIyaiH, pramAdapaGka:-pramAda eva-ajJAna 1 saMzaya 2 viparyaya 3 rAga 4 dveSa 5 smRtibhraMza 6 yogaduSpraNidhAna 7 dharmAnAdara 8 bhedAdaSTavidho, madyAdiH paMcavidho vA, [paGkaH] kardamo na dhautona kSAlitaH, sa puruSaH kathaM-kena prakAreNa zivecchu: ? - mokSaspRho bhavati, atra zivamicchatIti zivecchuH | uktamevArthaM dRSTAntena darzayati-yasya puruSasya rasAyanaiHpakvapArada-suvarNabhasmAdibhiH siddharasairgadA-rAjayakSmAdayo rogA no kSatAH-na kSayaM prAptAH, tadA nUnaM-nizcitam, asya rogiNo jIvitaM prANadhAraNaM sudurlabhaM-suSThuatizayena durlabhaM-duSprApaM bhavatIti / / 8.1.2 / / ratna.-athAgamasyopamAdAnena mAhAtmyaM darzayati - yasyAgamAmbhodarasaira...iti., vyAkhyA-yasyAtmana AgamA AptoktayaH evAmbhodAH, teSAM rasaiH-jalaiH zAntarasairvA karaNaiH, pramAdo madyAdiH, sa eva paGka:-kardamo na dhauto-na kSAlitaH, sa kathaM zivaM-mokSamicchatIti zivecchuH ?, athavA zivaM
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 zrIadhyAtmakalpadrume kalyANamicchatIti zivecchurbhavati, calan san paGke nimajjatyeva, api tu na bhavati, dRSTAntadAnena tat samarthayati-rasAyanaiH-anekauSadhamizrIkRtadagdhasuvarNAdidhAtucUrNairyasya gadA-rogA no 'kSitAH-na kSayaM nItA asya puMso nUnaM-nizcitamathavA nUnamiti saMbhAvane, jIvitaM sudurlabham-atidurlabhamityarthaH / atra siddhAntAnAM rasAyanopamAnaM pramAdapaGkasya gadopamAnaM, siddhAntapakSe rasyante-caya'nte sAmAjikairiti, rasAH-zRGgArAdayo nava, sAmAnyata uktAvapi, atra mukhyata upadezyatvAcchAntarasa eva grAhyaH teSAM, siddhAntapakSe pramAdAt paGkaH-pApamiti vyAkhyeyam / / 8.1.2 / / [197] adhItino'rcAdikRte jinAgamaH, pramAdino durgatipApatermudhA / jyotirvimUDhasya hi dIpapAtino, guNAya kasmai zalabhasya cakSuSI ? ||8.1.3 / / dhanavi.-atha janebhyaH pUjAprAptyarthaM zAstrAdhyayanaM phalavanna bhavatIti darzayannupadizati - 'adhItina' iti-arcAdikRte-pUjA-pratiSThAdyarthamAdipadAdannAdyartham, adhItina:adhyayanazIlasya pramAdinaH-pramAdaparavazasya jantordurgatipApateH-bhRzaM durgatipatanazIlasya, jinAgamo-bhagavatsiddhAnto mudhA-niSphalo bhavati, atra pApateriti patadhAtoryaGi'Dau sAsahi vAvahi cAcali pApatiH' [si. he. 5-2-38] iti sUtreNa SaSThyAM sAdhuH, uktamarthaM dRSTAntena dRDhayati-hi-yato jyotirvimUDhasya-dIpadIptimohitasya dIpapAtinaHpradIpAntaHpatanazIlasya zalabhasya-pataGgasya cakSuSI-netre kasmai ? - kiMnAmne guNAya-svopakArAya bhavata iti, kAkUktyA na kasmaicidupakArAyetyarthaH / / 8.1.3 / / ratna.-athAdhItino'pyadhyayanaM vRtheti darzayati - 1.TI.pA.-kSitAH-'atra kSi[ma)kSame. he.dhaa.10.| dhanavi.kSatAH, atra kSaNakSiNa]hiMsAyAM he.dhA.15.1 vidyate / 2. ita Arabhya padyAntaM yAvad vRttizeSaH ha.pra.madhye nAsti0 saM. /
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ 123 adhItino'rcAdikRte jinAgama, iti, vyAkhyA-arcAdInAM pUjAdInAM kRteprayojanAya, adhItinaH-adhyayanavataH sAdho - rjinAgamo mudhA, jinAgama ityukte'pi kAraNe kAryopacArAjjinAgamasyAdhItirvRtheti / yataH kiMbhUtasya ? - pramAdavatonidrAdipramAdavataH, ata eva kiMbhUtasya ? atizayena durgatau patatIti durgatipApatistasya, yaGlupi prayogo'yaM, etadeva nidarzanaviSayIkurute - zalabhasyapataGgasya cakSuSI-netre kasmai guNAya syAtAm ?, api tu na kasmaicid guNAya, pratyutAhitAyeti / yataH kiMlakSaNasya ? - jyotibhirarthAd dIpasambandhibhirvimUDhasyavimohaM prAptasya, ata eva dIpe patatItyevaMzIlo dIpapAtI tasya, atrArcAdikRte adhItino jyotirvimUDhasya zalabhasyopamAnaM durgatipatanasya ca dIpapAtopamAnamityupamAnopameyabhAvo yojanIyaH / / 8.1.3 / / zAstraguNadvAram [198] modante bahutarkatarkaNacaNAH kecijjayAd vAdinAM, kAvyaiH kecana kalpitArthaghaTanais tuSTAH kavikhyAtitaH / jyoti-rnATaka-nIti-lakSaNa-dhanurvedA''dizAstraiH pare, brUmaH pretyahite tu karmaNi jaDAn kukSiMbharIneva tAn / / 8.1.4 / / dhanavi . - atha dharmazAstrAdhyayanAtiriktaM zAstrAdhyayanaM paralokahitaM na bhavatItyupadizati 'modante' iti-ye kecinnarA vAdinAM jayAt-paravAdivijayAt, modante-hRSyanti, kathaMbhUtA ? - bahavo - bhUyAMsazca te tarkAzca - aniSTaprasaJjanarUpAH pramANAdipadArtharUpA vA, teSAM tarkaNaM-vicAraNaM, tena prasiddhA bahutarkatarkaNacaNAH-'tena vitte caJcucaNau'iti [si.he.7-1-175] taddhitasUtreNa caNapratyaye sAdhuH ca punarye kecana kalpitArthaghaTanaiH kAvyaiH karaNabhUtaiH, kavikhyAtito- navanavakAvyakartRtvaprasiddhitas, tuSTAH-santoSavantaH santo modante ca punarjyotizca - jyotiHzAstrANi bRhajjAtakAdIni, nATakAni ca-nATaka-zAstrANi bharata - piMgalAdIni, nItayazca - nItizAstrANi cANAkyapaJcAkhyAnAdIni, lakSaNAni ca - lakSaNazAstrANi pANinIyAdivyAkaraNAni sAmudrikazAstrANi vA, dhanurvedAzca - dhanurvedazAstrANi droNAcAryaprabhRtikalAcArya
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 zrIadhyAtmakalpadrume viracitAni, tAnyAdau yeSAM tAni tathA tAni ca tAni zAstrANi ca tAni tathA taiyoti-rnaattk-niiti-lkssnn-dhnurvedaa-''dishaastraiH, atrAdipadAd brahmayAmalarudrayAmala-vAstuzAstra-kAtyAyana-vAtsyAyana-zakunazAstraiH pare-taditare ye kecana narA modante, tu punaH paraM tAn pretyahite-paralokahite karmaNi-saMyamalakSaNe kArye jaDAn-tatsamAcaraNaparijJAnavikalAn tarkazAstrAdinipuNAn narAn vayaM kukiMbharInevasvodarapUrakAneva brUmaH-kathayAmaH, nanvatra brUma iti bahuvacanAntaprayogo mahAmunInAmahaGkAra-virahitAnAM prayogAnahaH, kathamatra prayukta iti cet ?, na, atra granthakRtA bahuvacanaprayogasya suvihitatvena zuddhaprarUpakatvena samAnadharmANAmekavAkyatAsUcanArthaM prayuktattvAditi / / 8.1.4 / / ratna.-atha tattvajJAnamantareNa yadadhItaM tad vRtheti darzayitumAha - modante iti., vyAkhyA-kecidAtmAnaM paNDitammanyA vAdinAM-prativAdinAM jayAd modante-hRSyanti, kiMlakSaNAH ? - bahavastAH -SoDaza padArthAH pramANa-prameyAdayaH, sapta padArthA vA dravyAdayaH, teSAM tarkaNaM-vicAraNaM, tatra caNAH-viditAste bahutarkatarkaNacaNAH, atra caNapratyaye sati 'jasi caNA' [ ] iti jAtaM, tathA kecana kaviSu prasiddhistasyAH-kavikhyAtitastuSTAH-toSaM prAptAH, kairhetubhiH ? - kAvyaiH-kAvyayojanaiH, navInakAvya-karaNairityarthaH, kAvyAni raghukAvyAdIni, teSAM paThanapAThanAdibhirvA, kiMlakSaNaiH ? - kalpitA:-svamatyutprekSitA ye'rthAH, teSAM ghaTanA-racanA yeSu taiH, pare-anye kecana jyotizca nATakaM ca nItizca lakSaNaM ca dhanurvedazca jyoti-rnATaka-nIti-lakSaNa-dhanurvedAH, te Adau yeSAM tAni jyotirnATaka-nIti-lakSaNa-dhanurvedAdIni tAni ca tAni zAstrANi ca jyoti-rnATakanIti-lakSaNa-dhanurvedAdizAstrANi, taistuSTAH, jyotiH-jyotiHzAstraM, nATakazAstraM nATakaM, nItiH-nItizAstraM cANAkyAdi, lakSaNaM-sAmudrakamazvagaja-lakSaNazAstraM ca dhanurveda-AyudhAbhyAsazAstraM, AdizabdAcchakuni-rutAdi gRhyate, tAn sarvAn vayamadhyAtma-zAstravidaH kukSibharIneva brUmaH, yataH kiMlakSaNAn ? - jaDAn1. darzayitukAma Aha - mu. / 2. 'tena vitte caJcu-caNau' [si.he.7/1/175] iti sUtreNa kenacid viSayena - yA prasiddhiH, tadarthasUcAyai pratyayAvimau /
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstraguNadvAram mUrkhAn, kasmin ? karmaNi, kiMlakSaNe ? pretya-paraloke hite - hitakAriNi / / 8.1.4 / / - [199] kiM modase paNDitanAmamAtrAc-chAstreSvadhItI janaraJjakeSu / tat kiJcanAdhISva kuruSva cAzu, na te bhaved yena bhavAbdhipAtaH / / 8.1.5 / / dhanavi. --atha sakalazAstrAdhyayanApekSayA dharmazAstrAdhyayanasyaiva prAdhAnyaM darzayannupadizati 'kiM modase' iti - he Atman ! janaraJjakeSu-lokacamatkArakAriSu jyotiHzakuna-nimittAdizAstreSu adhItamanenAdhItI - adhyayanazIlaH saMstvaM kiM modasehRSyasi ?, kuto ? nAmaiva nAmamAtraM paramArthato'rthazUnyaM paNDita iti nAmamAtraM paNDitanAmamAtraM tasmAt paNDitanAmamAtrAd, iti; he Atman ! tvaM kiJcana dharmazAstram, adhISva adhyayanaviSayIkuruSva ca punaradhyayanAnantaraM, tat kiJcana tapaH-saMyamAdikam, Azu zIghraM kuruSva yena adhyayanena tapaH- saMyamAdinA ca te-tava bhavAbdhipAtaH - saMsArasamudrapatanaM na syAditi, atra' adhItI itiprayogaH 'iSTAdeH'iti [si.he.7-1-168 ] taddhitasUtreNa iJpratyaye sAdhuH / / 8.1.5 / / - 125 ratna. - punastadeva dRDhayati kiM modase iti., vyAkhyA - he vidvan ! paNDitasya nAma paNDitanAma kevalaM paNDitanAma paNDitanAmamAtraM tasmAt paNDitanAmamAtrAt tvaM kiM modase ? adhItIharSaM prApnoSi ?, api tu mA modasva, yataH tvaM kiMlakSaNaH ? adhyayanavAn, keSu ? - zAstreSu, kiMlakSaNeSu janAnAM raJjakAni-manaAhlAdakArINi kAvya-nATaka-vasaMtarAjAdIni teSu paraM tat kiJcana zAstramadhISva paTha, ca punastacchAstrajJAnaM kuruSva, kathaM ? Azu zIghraM yenAdhItena yena karmaNA ca te-tava bhavAbdhipAto-bhavasamudrapatanaM na bhaved, etena jinAgamamadhISva tadupadiSTaM " - , - -
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 zrIadhyAtmakalpadrume ca kuruSveti sUcitamiti / / 8.1.5 / / [200] dhigAgamairmAdyasi raJjayan janAn, nodyacchasi pretyahitAya saMyame / dadhAsi kukSibharimAtratAM mune !,--- kva te ? kva tat ? kvaiSa ca te bhavAntare ? ||8.1.6 / / dhanavi.-athAgamAdhyetRRn saMyamA'nudyatAn tiraskArapuraskAreNopadizati - 'dhigAgamair' iti-he mune ! tvAM dhigastu, atra yata iti gamyaM, tena yataH kAraNAd, Agamai-siddhAntAdhyayanairjanAn-lokAn raJjayanaGgamutpAdayan mAdyasi-madavAn bhavasi, yacca pretyahitAya-paralokasukhArthaM saMyamecAritre nodyacchasi-nodyamaM kuruSe, tataH kAraNAt, tvaM kukSibharimAtratA-svodarapUrakatAmeva dadhAsi-dharasi; paraM bhavAntareparabhave te AgamAH, te-tava kva bhaviSyanti ?, ca punastat pretyahitaM te-tava kva bhaviSyati ?, ca punara eSa saMyamaste-tava kva bhaviSyatIti ?, nanvatra dhigiti tiraskAravacanaM, tacca dharmazAstre dharmopadeze ca na yujyata iti cet ? na - [zrAddhadinakRtye] [201] rUsau vA paro mA vA, visaM vA pariaTTao / bhAsiavvA hiyA bhAsA, sapakkhaguNakAriyA / / [211] / / iti vacanAt svavargasya ziSyavargasyeva putrasyeva vA tiraskArapUrvakaM hitopadezasya yuktatvAditi ||8.1.6 / / ratna.-atha kriyAM vinA kevalaM jinAgamAdhyayanaM vRtheti sUcayati - dhigAgamaiH-iti., vyAkhyA-he mune ! - he yate ! tvAM dhigastu, yatastvamAgamaiHjinAgamAdhyayanairityarthaH janAn raJjayan mAdyasi-madaM prApnoSi, harSaM prApnoSItyarthaH, yatazca pretya-parabhave hitArthaM tvaM saMyame-cAritre na udyacchasi-nodyamaM karoSi, tatastvaM kukSibharimAtratAM dadhAsi-dhatse, paraM bhavAntare te-tava te jinAgamAH kva? etajjanaraJjanaM kva ? eSa saMyamaH-cAritraM kva ?, atra trayo'pi kvazabdA 1. sUcanamiti - mu0 /
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ 127 atyantAsaGgativAcakAH, tena bhavAntare ete trayo'pi na santItyarthaH / / 8.1.6 / / zAstraguNadvAram [202] dhanyAH ke'pyanadhItino'pi sadanuSThAneSu baddhAdarA dussAdhyeSu paropadezalavataH zraddhAnazuddhAzayAH / kecit tvAgamapAThino'pi dadhatas tatpustakAn ye'lasAH, atrAmutra hiteSu karmasu kathaM te bhAvinaH pretyahAH ? / / 8.1.7 / / dhanavi . - atha kevalazAstrAdhyayanAt samyak zraddhAnasahitazAstroktAnuSThAnAcaraNasyAdhikyaM darzayannAha - dhanyA iti, te puruSA dhanyAH- puNyavanto bhavanti, ye ke'pi paropadezalavataHsugurupadezAt, zraddhAnazuddhAzayAH samyaktvanirmala-cittAH santaH, anadhItino'piapaThitA api, dussAdhyeSu durddhareSu sadanuSThAneSu pradhAnakriyAsu tapaH- saMyamAdikriyAsu baddhAdarAH-subaddhakacchA bhavanti / tu punarye kecidAgamapAThino'pi - jainazAstrAdhyetAro'pi ca punastatpustakAn - jainAgamapustakAn dadhato'pi dharanto'pi, atra - iha loke, amutra-paraloke hiteSu sukhakAriSu karmasu tapaH- saMyamAdikAryeSu, alasAHpramAdino bhavanti, te puruSAH pretyahAH - paralokahitahantAraH, katha ? kena prakAreNa paraloke sukhino bhaviSyantIti / / 8.1.7 / / ratna. - athAlpAdhyayane'pi kriyAyA utkarSaM darzayati - - - , dhanyAH 'ke'pi' iti., vyAkhyA - ke'pyanadhItino'pi naJo'gAlyArthakAtvAdalpapAThino'pi dhanyAH- sukRtinaH, yataH kiMlakSaNA ? baddha Adaro yaiste, keSa ? * santi-zobhanAni anuSThAnAni - kriyAvizeSAH teSu kiMlakSaNeSu ? - dussAdhyeSu - niHsattvajanairduHkhena karttavyeSu, kiMlakSaNAH ? zraddhAnaM samyaktvaM tena zuddhonirmalaH kadAgraharahita ityarthaH AzayaH - cittAbhiprAyo yeSAM te, kasmAt ? parebhyaH-suvihitazuddhaprarUpakagItArthebhyaH upadezasya lavaH kaNaH, tasmAt paropadezalavataH, paropadezalavaM prApyetyarthaH, atra yablope paJcamI jJeyA turiti vizeSe, kecidAgamapAThino'pi sAdhavaH atra - iha loke, amutra - paraloke hiteSu - hitakAriSu karma1. atra 'gamya-yapaH karmA''dhAre 'iti [si.he.2.2.74 ] sUtramanusandheyam / 2. nu iti TIkApAThAntaraH / -
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 zrIadhyAtmakalpadrume japa-tapaH-kriyAsu alasAH-zItakAH santi, pramAdinaH santItyarthaH, kiM kurvanto? - dadhataH, kAn ? - teSAmAgamAnAM pustakAn, anena kriyAzaithilye'pi bahupustakasaGgrahitvaM sUcitamiti / hA iti khede, te nAmasAdhavaH, pretya-parabhave kiM bhAvinaH ? - kiM bhaviSyanti, kiMzabdasya kAkudhvanivyAkhyAnena mahAduHkhino bhAvina iti sUcanamiti / / 8.7 / / [203] dhanyaH sa mugdhamatirapyuditArhadAjJA rAgeNa yaH sRjati puNyamadurvikalpaH | pAThena kiM vyasanato'sya tu durvikalpairyo duHsthito'tra sadanuSThitiSu pramAdI ? ||8.1.8 / / iti vA pAThaH / dhanavi.-anantaroktamevArthaM bahuvacanagarbha pAThAntareNaivaikavacanagarbhaM darzayati - 'dhanya' iti-sa puruSo mugdhamatirapi-zAstrAdhyayanAdyasaMskRtabuddhirapi, dhanya:puNyavAn bhavati, udita-utpanno yo'sau, arhatAM-tIrthakRtAm, AjJA-vacanAni teSu rAgo-bhaktivizeSaH - "tameva saccaM nissaMkaM jaM jiNehiM paveiyaM itirUpaH, tenauditArhadAjJArAgeNa, yaH pumAn adurvikalpa-zaGkA''kAGkSAdi-duSTavikalparahitaH, puNyaM-tapaH-saMyamAdikaM sRjati-karotItyarthaH, tu punar-asya puruSasyAgre yacchabdAbhidheyasya, vyasanataH-atyAsaktitaH pAThena-zAstrAdhyayanena, kiM phalaM syAditi kAkUktyA'nvayaH, yaH pumAn, atra-jagati durvikalpaiH-duzcintanaiH karaNabhUtairdusthitoduHsthAvasthAM prAptaH san sadanuSThitiSu-SaDAvazyakAdisadanuSThAneSu pramAdI-alasaH syAt ? ||8.1.8 / / uktasyaiva padyasya pAThAntaraM darzayati-iti vA pATha iti spaSTam / ratna.-punararthAntareNa tadeva dRDhayati - dhanyaH sa mugdhamatiriti. vyAkhyA-sa pumAn mugdhA-asadAgraharahitA matiryasya 1. hA iti edartha-avyaya iti vyAkhyAti. - ataH 'pretya hA' iti TIkApAThAntaraH saMbhAvanIyaH / 2. dhanavi. 'atra' mugdha-iti zAstrAdhyayanAd asaMskRtA iti atra 'jaDadhItvamiti bhAvaH vyAkhyAti ratnavi:tu-mugdhA asadAgraharahitA iti vyAkhyAti - atra 'saraladhItvamiti bhAvaH /
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstraguNadvAram 129 -sa mugdhamatirapi, alpAdhyayane'pi RjumatirityarthaH, dhanyaH-sukRtI, saH kaH ? uditA-kathitA'rhatAM-tIrthaMkarANAmAjJA, tasyAM rAgeNa-premNA, mA'rhadAjJAbhaGgo'stviti premNetyarthaH / puNyaM sRjati-karoti / vizeSaNena mugdhamatitvaM darzayati-yataH kiMlakSaNAH ? - na vidyante duH-duSTA vikalpA:-cittAbhiprAyA yasya saH, 'turiti vizeSe - punarasya 'mugdhamativiparItasyAsadgraha-grastasyetyarthaH, pAThena-adhyayanena kiM syAd ? - na kimapItyarthaH, kasyacidaihika-pUjAsatkArAdispRhayAlutvAdadhyayane Asaktivarttate, tenAdhyayanaM karoti, paraM tasyAdhyayanaM na kiJcidityarthaH, etadeva hetudarzanena draDhayati-vyasanataH-saptavyasanebhyo durvikalpaiH-kaM kena kAvyAdinA raJjayAmi ?, kasya pArzve kiM gRhNAmi, kaM ca kAM ca vyAmohayAmIti cittAbhiprAyajAlairityarthaH, atra-iha loke duHsthitaH-tAdRgiSTavastvaprAptyA duHkhito varttate, ata eva kiMlakSaNaH ? - pramAdI-pramAdavAn, kAsu ? - sadanuSThitiSuzobhanAnuSThAneSviti / / 8.8 / / iti vA pATha-pUrvoktasyaiva kAvyasya pAThAntaramityarthaH / / [204] adhItimAtreNa phalanti nAgamAH, samIhitairjIva ! sukhairbhavAntare | svanuSThitaiH kintu tadIritaiH kharo, na yat sitAyA vahanazramAt sukhI / / 8.1.9 / / dhanavi.-atra zAstrANyAzrityopadezamupasaMharan kevalasyAdhyayanasya janmAntarIyasukhaM prati kAryakAraNabhAve'nvaya-vyatirekAbhyAM vyabhicAraM darzayannupadizati - 'adhItimAtreNa' iti-he jIva ! - prANin AgamA-siddhAntA adhItimAtreNakevalAdhyayanena, bhavAntare-parabhave samIhitaiH-vAJchitaiH sukhaiH svargApavargajaina phalantina saphalA bhavanti, ayamanvayavyabhicAraH adhyayanasattve phalAsattvAt, atrApi mAtrazabdo'dhyayana-vyatiriktakriyAdipratiSedhavAcakaH; kiMtu tadIritaiH-AgamapratipAditaiH svanuSThitaiH-zobhanAnuSThAnairAgamAH phalanti, ayaM vyatirekavyabhicAraH, adhyayanAsattve 1. atrApi TI.pA. vidyate / 2. '-.......... anayormadhyagataH pAThaH ha. pra. madhye nAsti / 3. sadanuSThA0 mu0 /
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 zrIadhyAtmakalpadrume phalasattvAt; atra dRSTAntamAha-yad-yasmAt kAraNAt sitAyAH-zarkarAyA vahanazramAdautpATanaparizramAt kharo-gardabhaH sukhI-sukhavAn na syAditi, yaduktam - [205] "jahA kharo caMdaNabhAravAhI, bhArassa bhAgI na ha caMdaNassa / evaM khu nANI caraNeNa hINo, nANassa bhAgI na hu suggaIe ||[up.426] / / ' iti zAstranAmni SoDazapadye, aSTamadvAre nava padyaiH kevalazAstrANyAzrityopadezamayaM prathamaM pratiddhAram / iti ||8.1.9 / / ratna.-'adhItimAtreNa' iti, vyAkhyA-he jIva ! - he Atman ! kevalamadhItiHadhyayanaM adhItimAtraM tena, kriyArahitAdhyayanenetyarthaH, AgamA na phalanti, kaiH? - kasmin ? - bhavAntare sukhaiH, kiMlakSaNaiH ? - samIhitaiH-vAJchitairmokSasukhairityarthaH, mokSasukharUpaphalapradAyino na bhavanti, kintu itivizeSe, tairAgamairIritaiH-kathitaiH, svanuSThitaiH-sadanuSThAnaiH kRtaiH, sadbhiH AgamAH phalanti, yathA''mrAdayo vRkSAH AmrAdibhiH phalaiH phalanti, tathA''gamAH sukhaireva phalaiH phalantItyarthaH / tatrArthe dRSTAntamAha-yad-yasmAt, kharo-rAsabhaH, sitAyAH-zarkarAyAH vahanazramAdautpATanaklamAnna sukhI syAt, kriyAhInasya kevalAdhItinaH kharopamAnaM, Agamasya sitopamAnaM, yathA sitAyA vahanazramaH, tathA Agamasya paThana-pustakavahanazrama iti ||8.9 / / [206] zrIzAnticandravaravAcakadugdhasindhu labdhapratiSThavaravAcakaratnacandraH / adhyAtma-phaladasya cakAra vRttiM, tatrASTamo'rthaviSayatvamitodhikAraH ||8|| ityaSTamo'dhikAraH saMpUrNaH / / 1. dhanavi-TIkAyAM aSTame'dhikAre dve pratidvAre staH, tatra 92 padyAdArabhya-100 tama padyaM yAvat prathama pratidvAra, dvitIyaM ca 101 taH-107 tamaM yAvat, kintu ratnavi. TIkAyAM aSTamodhikAraH 92tama padyataH - 100 tame padye pUrNo bhavati, 101 padyataH 124 padye navamodhikAraH pUryate, dhanavi.TIkAyAM tu navamodhikAraH 108-124 tameSu padyeSu, ataH dvayoradhikArayorayaM bhedo vRttikRto vivakSayA iti samAdhAnamAdheyam, ato'smAbhirapi - atha adhikArapadyasaGkhyA vRttikRto'bhiprAyeNa kRtA- (saM.)
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha catugartimAzritya - dvitIyaM pratiddhAram [207] durgandhato yadaNuto'pi purasya mRtyu - rAyUMSi sAgaramitAnyanupakramANi / sparzaH kharaH krakacato'titamAmitazca, duHkhAvanantaguNitau bhRzazaitya-tApau / / 8.2.1 / / [208] tIvrA vyathAH surakRtA vividhAzca yatrA - ''krandAravaiH satatamabhrabhRto'pyamuSmAt / kiM bhAvino na narakAt kumate ! bibheSi ?, yanmodase kSaNasukhairviSayaiH kaSAyI / / 8.2.2 / / 'yugmaM' dhanavi.:ve. - atha caturgatyAzritopadezaH - atha zAstradvAre eva zAstropadiSTacaturgatyAzritopadezAkhyaM pratidvAraM vaktukAma Aha atheti zAstrANyAzrityopadezAnantaraM zAstroktacaturgatyAzritopadezaH kathyata ityakSarArthaH, tatra prathamaM padyadvayena zAstroktaM narakagatisvarUpaM darzayannupadizati 'durgandhataH' iti yasya narakasya, aNuto'pi paramANukaNopamitAdapi [yadaNutopi ] durgandhato- durabhigandhato'himRtakAdisvarUpataH, purasya - lakSaNayA manuSyalokasambandhisakalanagaralokasya mRtyu:-maraNaM bhavati ca punaryatra narake anupakramANi nirupakramANi sAgaramitAni-dazakoTAkoTipalyopamarUpasAgaropama-pramANAni arthAduSkRSTatastrayastriMzatsAgaropama-pramitAni, AyUMSi - jIvitAni santIti ca punaryatra narake sparzaHsparzanendriyagrAhyo guNaH, krakacato'pi karapatrasparzAdapi, atitamAm atizayena kharaH-karkazo bhavatItyarthaH ca punaryatra narake duHkhau-duHkhotpAdakau, ito - manuSyalokagatazaityatApAd, anantaguNitau- anantanAmakaguNakAreNa guNitau bhRzamatyarthaM zaitya-tApau staH / " 1. ityarthaH mu0 / - -
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 zrIadhyAtmakalpadrume kiJca-atra zaitya-tApasvarUpaM zrIjIvAbhigamatRtIyapadadvitIyoddezakapradarzitadRSTAntacatuSTayenAvaseyaM, tadyathA- 1. kenacit samarthena dakSeNa lohakAraputreNa pakSaM yAvat punaH punaH mAte kuTTite ghaTapramANe lohagolake narakazItabhUmau mocite, ekenaiva meSonmeSAntareNa punaruddhartumIpsite sa lohakArastaM lohagolakaM narakabhUmigatazaityena drutameva vilInameva pazyati, ito'pi zaityAdadhikataraM zItaM narake iti zaityadRSTAntaH / 2. atha tenaiva lohakAreNa mAsaM yAvat punaH punarmAte kuTTite punaH zItIkRte ca lohagolake uSNanarakabhUmau mocite meSonmeSAntareNa punaruddhartumIpsite narakabhUmi-gatoSNatvena sa taM vilInameva pazyati, ito'pyadhikataramuSNatvaM narake ityuSNadRSTAntaH / 3. punaratrArthe dRSTAntadvayaM, yathA matto gajastRSAkrAnto davAd bhItastoyapUrNAM puSkariNIM prApya yathA modate tathA zItavedanAnnarakAduddhRto nArakI manuSyasaMbaMdhinamatizayena zItaM himapuJjAdikaM prApya narakagatau zItavedanAmapAkurvan modate, ito'pyadhikatarA narakeSu zItavedanA, iti zaitye hastidRSTAntaH / 4. evamuSNavedanAyAM tathAvidha eva hastI tathAvidhAM puSkariNIM prApya yathA modate tathoSNavedanAnnarakAduddhRto nArakI manuSyalokasambandhinamatyuSNaM tAmrAdyAkaraM prApya narakabhUmigatatApamapAkRtya modate, ito'pyadhikataroSNavedanA narakeSu ityAdi / vistarArthibhimranthAntarato'vaseyam ||8.2.1 / / dhanavi.-'tIvrA' iti-ca punaryatra narake tIvrA-duHsahAH surakRtA:-paramAdhArmikadevakRtA vividhAH-chedana-bhedana-pacanAdikA vyathA-pIDAH santi, atra paramAdhArmikakRtA ityupalakSaNaM, tena - [bRhatsaGgrahaNyAm] [209] "sattasu khittaja-veyaNa-annunnakayA vi paharaNeNa viNA / paharaNakayA vi paMcasu tisu paramAhammiyakayA vi' / / [206] / / ityAdigrahaNaM, he kumate ! - he kubuddhe ! amuSmAd-anantaroditasvarUpAt satataM-nirantaram, AkrandAravaiH-AkrandazabdaiH, abhrabhRtaH-abhraM-nabhomArga bharatipUrayatItyabhrabhRt tasmAt, tathA bhAvino-bhaviSyato narakAd-narakagateH, kimiti
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstraguNadvAram 133 prazne no bibheSi ? no bhayaM prApnuSe iti kAkUktyA, yad-yasmAt, tvaM kaSAyI-krodhAdimAn kSaNasukhaiH stokakAlasukhairviSayaiH zabdAdibhirmodase- hRSyasianantarokta-padyadvayasya yugmarUpatAM sAkSAd darzayannAha - yugmamiti / / 8.2.2 / / ratna.-atha caturgatimAzrityopadezAkhyo navamo'dhikAraH prastUyate tatra tAvat prathamaM narakagatimAzrityopadizati durgandhato yadaNuto -'pi, iti, [tathA] tIvrA vyathA. iti ca yugmavyAkhyAyasya narakasya-nairayikANAM vAsakSetrasya, aNoH - paramANorapi durgandhato- durgandhAt sakalasya purasya mRtyurbhavati, purasyetyukte'pi 'Azraye AzrayiNa upacArAt' puravAsijano gRhyate, ekavacanaM tu jAtivAcakatvAt, tarhi yasya sambandhinaH pudgalaskandhasya durgandhAt kimucyata iti ?, etena paramANorapi gandhotkaTyaM darzitaM, tathA AyUMSi-jIvitAni sAgaramitAni - sAgarasyopamAni santi, yathA ratnaprabhAyAmekaM sAgaropamaM, saptamyAM trayastriMzatsAgaropamANi - ityAdi saMgrahaNIsUtrato jJeyaM, iha tu vistarabhayAnna pratanyate / tAni kiMlakSaNAni ? vidyante upakramAantarAyustruTihetavo yeSu tAni, nArakA devAzca nirupakramAyuSkA bhavantIti, sparzaH kharaH karkazaH kathaM ? - atitamAm - atizayena, kutaH ? - krakacAditikrakacataH karapatrataH, ca punar - ito - manuSyalokAd bhRzazaitya-tApau bhRzam - atyarthaM zaityaM ca tApazca, tau anantaguNitau duHkhayata iti duHkhau - duHkhakAriNAvityarthaH bhavataH / / 9.1 / / - atha kSetravedanAmuktvA paramAdhArmikadevakRtAM vedanAmAha - ca punastIvrA vyathAHpIDAH suraiH-paramAdhArmikaiH kRtA bhavanti, kiMbhUtA ? vividhA - nAnAprakArAH taptalohaputrakAliGganadApana- taptatrapupAnakaraNa-vaitaraNIyadyuttAraNAdikAH / he Atmana ! - he kumate ! bhAvino bhaviSyato'muSmAnnarakAt kiM na bibheSi ? - bhayaM na prApnoSi, api tu bibhIhi / kiMlakSaNAta ? - satataM - nirantaramabhram - AkAzaM bibharttIti abhrabhRt tasmAd, AkrandA-''vedanayogAt pUtkArAH, teSAM AravAHzabdAstaiH, yad-yasmAt kAraNAt tvaM viSayaiH paJcabhiH-zabda-rUpa- gandha-rasa-sparzairmodase C-10
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 zrIadhyAtmakalpadrume hRSyasi, kiMlakSaNaiH? - kSaNaM yAvat sukhayantIti kSaNasukhAstaiH, tvaM kIdRzaH ? - kaSAyI-kaSAyavAn / / 9.2 / / [210] bandho'nizaM vAhana-tADanAni, kSut-tRD-durAmA-''tapa-zIta-vAtAH | nijA-'nyajAtIyabhayA-'pamRtyU, duHkhAni tiryakSviti duHsahAni ||8.2.3 / / dhanavi.-atha zAstroktaM tiryaggatisvarUpaM darzayannupadizati - 'bandha' iti-anizaM-nirantaraM bandho-rajjvAdibhirniyantraNaM duHkhaM bhavati, ca punaranizaM vAhanAni ca ratha-jala-yantra-taila-yantrAdiSu yojanAni, tADanAni cakazA-'Gkuza-prAjanAdinA prahAraviSayIkaraNAni, vAhana-tADanAni, duHkhAni bhavanti, ca punaH kSucca-kSudhA, tRT ca-tRSA, durAmAzca-duSTarogAH - mukhapAka-pAdapAkakuSThAdayaH, AtapAzca uSNatprabhavAH, zItAni ca-zItakAlaprabhavANi zaityAni, vAtAzca-varSARtuprabhavAH pavanAH, kSut-tRGdurAmA-''tapa-zIta-vAtAH duHkhAni bhavanti, ca punaryatra nijAnyajAtIyabhayaM ca-svajAtIya-parajAtIyajantubhyo bhItiH apamRtyuzcagalamoDana-galakarttanAdinAmaraNaM nijAnyajAtIyabhayA-'pamRtyU duHkhe bhavataH, ityamunA prakAreNoktAni tiryakSu-tiryag gatigatajantuSu duHkhAni duHsahAni-duHkhena sahanIyAni bhavantItyarthaH / / 8.2.3 / / ratna.-atha tiryagAMzritya duHkhAni darzayati - bandho'nizam iti. vyAkhyA.anizaM-nirantaraM bandho-bandhanaM, anizamiti sarvatra yojyaM, bhavati, bhavato, bhavanti ceti yathArha yojanIyam, vAhanAniatibhArasyotpATanAni rathAdau, kRSikarmaNi yojanAni vA tADanAni prAjanakAdibhiH tathA kSuda-bubhukSA, tRSNA-tarSA, duSTA AmA-rogAH atibhAravAhanasaMjAtavraNAdikAH, tathA AtapaH zItaM vAto-vAyuH, teSAM itaretaradvandvaH, tathA nijA-'nyajAtIyebhyo 1. tiryaggatimA0 mu0 /
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstraguNadvAram 135 mahiSANAM mahiSebhyo, gajAnAM gajebhyazcetyAdi, anyajAtIyebhyo gajAnAM siMhebhyaH, siMhAnAM sarabhebhyazcetyAdi bhayaM, tathA'pamRtyu-kSut-tRG-gADhavedanA-''krAntatvena maraNaM, to iti-amunA prakAreNa duHkhAni bhavantIti yogaH, kiMlakSaNAni? - dAruNAni bhayaGkarANi keSu ? - tiryakSu / / 9.3. / / [211] mudhA'nyadAsyA-'bhibhavA-'bhyasUyA, bhiyo-'nta-garbhasthiti-durgatInAm / evaM sureSvapyasukhAni nityaM, kiM tat-sukhairvA pariNAmaduHkhaiH ? ||8.2.4 / / dhanavi.-atha zAstroktaM devagatisvarUpaM darzayannupadizati - 'mudhA' iti,-mudhA-udarapUraNArtharahitam-anyeSAM dAsya- kiGkaratA, abhibhavazcadevyAH parabalavattara-devairbalAtkAreNa pravicAraNAdiH, abhyasUyA ca-abhi-sAmastyenAsUyA-paraguNAsahanam, 'asUyA'nyaguNadUSaNam iti [abhi.ci.-323] vacanAd matsara ityarthaH, mudhA'nyadAsyA-'bhibhavA-'bhyasUyA bhavanti, ca punar-ante-devabhavasthitiparyavasAne yad vA'ntazca-devabhavAyuHparyavasAnaM, garbhasthitizca-manuSyatiryakatrINAmudareSu garbhatvenAvasthAnaM, durgatayazca-pRthivyAyekendriyeSu gamanAni, antagarbhasthiti-durgatayastAsAM[bhiyaH bhayAni]evam-amunA prakAreNoktAni, asukhAniduHkhAni sureSvapi-devagatigatajantuSvapi nityaM-nirantaraM bhavanti, atra sureSvapItyatra apizabdo, yadi sureSvapi duHkhAni tadA nArakAdInAM kA vArteti sakalasaMsArasya duHkhamayatvadyotakaH / - ---- nanu devabhaveSu sukhAnyapi bahUni bhavantIti kimalapairupavarNitairduHkhaiH ? - ityAkAGkSAyAmAha-vA'thavA tatsukhaiH-devabhavasukhaiH pariNAmaduHkhaiH-pariNAmenaparipAkeNAnte prAkkRtapuNyakSayalakSaNena, duHkhaiH-duHkhajanakaiH kiM syAd ?; na kimapItyarthaH; bhAvArthastu -
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 zrIadhyAtmakalpadru [212] "taM suravimANavibhavaM ciMtiya cavaNaM ca devalogAo / aibaliyaM cia jannavi phuTTai sayasakkaraM hiyayaM" ||[up.286]|| ityAdigAthAbhAvanayA, [tathA] bhagavatIsUtre prathamazate saptamoddezake devAzcyavanakAle'gretanabhavotpattisthAnamasamaJjasaM dRSTvA kiyatkAlamanAhArakA bhavantItyAdi - bhAvanayA ca spaSTa eveti / / 8.2.4 / / ratna. -atha suragatimAzritya duHkhAni darzayati mudhA'nyadAsya..iti. vyAkhyA - mudhA - vRthA, manuSyAstu vetanagrahaNenodarabharaNArthaM dAsyAdi karma kurvanti, devAstu vetanodarabharaNe vinaiva tat kurvantIti mudhAzabdaprayogaH, anyeSAm-indrAdInA dAsyaM - dAsakarma, teSAmevAbhibhavaH - parAbhavo, vajrAdinA tADanAdikaH tathA'bhyasUyA-parasparamIrSyA, itaretaradvandva, tA bhavantItyanvayaH, antazca-cyavanaM, garbhasthitiH-garbhavAsaH, tathA durgatayaH zvapacAdikulotpattilakSaNA vA, itaretaradvandva, tAsAM bhiyo-bhayAni bhavantIti - evamamunA prakAreNa sureSvapyasukhAni bhavanti, kathaM? nityaM vA punastena hetunA teSAM sukhaistatsukhaiH kiM syAd ? api tu na kimapi / tataH kiMlakSaNaiH ? - pariNAmena - paripAkena duHkhayantIti duHkhAni taiH, atra garbhasthitibhIkathanena graiveyakA - 'nuttarasurANAmapi duHkhaM gRhItam, anyathA teSAM dAsyAdyabhAvAt kathaM duHkhAni syuriti ? / / 9.4 / / * [213] saptabhItyabhibhaveSTaviplavA'niSTayoga-gada - duHsutAdibhiH / syAd dhruvaM virasatA nRjanmanaH, puNyataH sarasatAM tadAnaya / / 8. 2.5 / / dhanavi . - . - atha zAstroktaM manuSyagatigataduHkhasvarUpaM darzayannupadizati 'saptabhIti' iti-yad-yasmAt sapta bhItayazca - pUrvoktA, abhibhavazca parAbhava, iSTaviplavazca- priyaviyogaH, aniSTayogazca - apriyasaMyogaH, gadAzca - rogA, duHsutAzca 1. dvandvaH - mu0 / -
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ 137 zAstraguNadvAram kuputrA iti dvandvaH, te AdiryeSAM te tathA taiH, AdipadAt kugrAmaviAsa]kunarendrasevA-kubhojana-kukalatra-nirdhanatva-niSputratva-kanyAbahutvAdibhiH / "duSkuTumbakai riti vA pAThaH - atra pAThAntareNa duSkuTumbakaiH-aparamAtrAdibhiH, dhruvaMnizcitaM nRjanmanaH-manuSyAvatArasya virasatA-vairasyaM syAd-bhavati, tat-tasmAt puNyato-dharmakarmato, nRjanmanaH sarasatA-sArasyamAnaya-prApayeti / / 8.2.5 / / ratna.-atha manuSyagatisambandhiduHkhAnyAha - 'saptabhIti' iti, - vyAkhyA-dhruvaM nizcitaM nRjanmano-manuSyabhavasya, virasatArasarAhityaM syAt, niHsvAdatA syAdityarthaH, kaiH ? - ihaloka 1,-paralokA2,-''dAnA 3,-''kasmikA 4-''jIvikA 5,-maraNA 6,-'yazobhaya 7,-lakSaNAssapta bhItayaH, tathA rAjA-''mAtya-balavadAdInAmabhibhavaH, tatheSTAnAM-stryAdInAM viplavovirahaH, tathA aniSTAnAM-dasyu-pAradArika-pizunAnAM yogaH-sambandhaH tathA gadArogAH, tathA duH-duSTAH sutAH-putrAH, te Adau yeSAM, tairhetubhiH, AdizabdAd durbhrAtR-bhAryAdInAM grahaNaM, tathA duSkuTuMbakairiti vA pAThAntaraM / he Atman ! tat kAraNAt, tasya nRjanmanaH sarasatAM puNyataH-puNyakAryakaraNAdAnaya, atra rasazabdo lakSaNayA prayuktaH, yathA sarasaM vastrAdi manoharaM su-svAdu sukhadaM ca bhavati, tathA nRjanmApi kuruSvetyarthaH / / 9.5 / / [214] iti caturgatiduHkhatatIH kRtin ! - -natibhayAstvamanantamanehasam | hRdi vibhAvya jinoktakRtAntataH, . kuru tathA na yathA syurimAstava / / 8.2.6 / / dhanavi.-iti caturgati-iti he kRtin ! - he paNDita ! tvamanantamanehasamanantaM kAlaM yAvadanubhUtA, iti-anantaroktasvarUpA, atizayena bhayaM yAsu tA atibhayAH, caturgatiduHkhatatI-rjinoktakRtAntato-bhagavaduktasiddhAntato hRdi-citte, vibhAvya-vicintya tathA-tena prakAreNa, dharmaM kuru-vidhehIti, yathA-yena prakAreNa
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 zrIadhyAtmakalpadrume tavemAzcaturgatiduHkhatatayo na syuH-na bhavanti iti (bhaveyuH)iti / / 8.2.6 / / ratna.-athopasaMhAravAkyamAha - iti caturgatiduHkhatatI...iti. vyAkhyA-he Atman ! he kRtin ! - he paNDita ! iti-pUrvoktaprakAreNa caturgatInAM-naraka-tiryag-deva-manuSyagatInAM duHkhatatIH prati-duHkhazreNI: prati, jinena-arhatA vIreNokto yaH kRtAntaH-siddhAntaH, tasmAd hRdi-manasi vibhAvya vicArya tvaM tathA kuru / kiMlakSaNAH ? - ati-atizayena bhayaM yAbhyastAH , kathaM ? - yAvat, kam ? - anantam-antarahitamanehasaM-kAlaM, tathA kathaM ? - yathA imAH caturgatiduHkhatayastava na syuH-na bhavantIti / / 9.6 / / [215] Atman ! parastvamasi sAhasikaH zrutAkSair yad bhAvinaM ciracaturgatiduHkharAzim / pazyannapIha na bibheSi tato na tasya, vicchittaye ca yatase viparItakArI ||8.2.7 / / dhanavi.-atha zAstrAkhyamUladvAramupajihIrSurupadizati - 'Atman' iti-he Atmana ! - he prANin ! tat-tasmAt tvaM para-utkRSTaH sAhasika:-avimRzyakArI asi-varttase, yad-yasmAt tvamiha-saMsAre bhAvinaM-bhaviSyantaM ciraM caturgatiduHkharAzi-deva-manuSya-tiryag-narakasatkaduHkhasamUha, zrutAH -zrutalocanaiH, pazyannapi-vilokayannapi, tatazciracaturgatiduHkharAzerna bibheSi-na bhItiM prApnoSi, ca punastasya ciracaturgati-duHkharAzervicchittaye-vizeSeNocchedAya viparItakArI sanzAstroktArthAd viparItasamAcaraNaH san na yatase-nodyamaM kuruSe / / 8.2.7 / / iti zrItapAgacchanAyaka... mahopAdhyAyazrIkalyANavijayagaNiziSyopAdhyAya... zrIdhanavijayagaNiviracitAyAM... zAstrAdhikAranAmnyaSTamI padapaddhatiH / / 8 / / ratna.-atha caturgatiduHkharAziM bhAvinaM jAnAnasyApyAtmano'dharme pravRttimataH 1. bhavetAm iti. mu0 /
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstraguNadvAram 139 sAhasikatvaM darzayati-Atman ! parastvamasi..iti. vyAkhyA-he Atman ! tvaM paraH-utkRSTaH sAhasikaH-avimRzyapravRttikAryasi, yato heto vinaM-bhaviSyantaM ciraMcirakAlaM caturgatiduHkharAziM, zrutAH -zrutanetraiH, pazyannapIha-saMsAre na bibheSi-bhayaM nApnoSi, tato hetorasya-caturgatiduHkharAzervicchittaye-vicchedAya ca punarna yatasena yatnaM karoSi, yatastvaM kiMlakSaNaH ? - viparItaM-ciracaturgatiduHkharAzijanakaM viSayAsevanaM karoSItyevaMzIlo viparItakArI / / 9.7 / / 1. agretane'dhikAre ratnavi.TIkAyAM 9.8 ityAdikA avAntarasaGkhyA bhaviSyati, dRzyatAM 206 tamapadyasya ttippnnkm-sN.|
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9. cittadamanAdhikArasa [235] kukarmajAlaiH kuvikalpasUtrajair- . nibadhya gADhaM narakAgnibhizciram / visAravat pakSyati jIva ! he !, mana:kaivarttakastvAmiti mA'sya vizvasIH / / 9.1 / / dhanavi.-nanu manonigrahaM vinA'nantaroktena zAstradvAreNa kiM syAd ityAzaGkAyAM manonigrahadvAramupadizannAha - atha manaH, atha mana iti, atha zAstradvArakathanAnantaraM manaH-cittaM nigrahaviSayIkAryamiti manonigrahadvAramupadizyate iti / tatra prathamaM manaso dhIvarasAdRzyaM darzayannupadizati - 'kukarmajAlaiH' iti-he jIva ! Atman ! manakaivartakaH-cittadhIvaraH kuvikalpasUtrajaiH-kucintana-rUpatantujanyaiH, kukarmajAlaiH-jJAnAvaraNAdyaSTavidhaduSkarmalakSaNamatsyajAlairgADham-atyarthaM, nibadhya-niyantrya, visAravad-matsyamiva tvAM, narakAgnibhiHnarakalakSaNavaizvAnaraiH, cakArAdanyairduHkhAgnibhizciraM-cirakAlaM pakSyati-pacanakriyAviSayaM kariSyati, iti anantarAddhetorasya-manaso mA vizvasI-vizvAsaM mA kArSIrityarthaH / / 9.1 / / ratna:-athAtmano 'manodurjane'sya vizvAsaM niSedhayati - kukarmajAlaiH kuvikalpasUtrajai iti. vyAkhyA-he jIva ! mana eva kaivarttakodhIvarastvAM prati visAraM-matsyamiva visAravat pakSyati-pAkaviSayIkariSyati, kai? - narakA-narakAvAsA atIvoSNatvAdagnaya ivAgnayaH, taiH kathaM ? - ciraMcirakAlaM, kiM kRtvA ? - nibadhya-baddhvA, kathaM ? - gADham-atyarthaM, kaiH ? - kukarmANyeva jAlAni-matsyabandhanopakaraNAni taiH, kiMlakSaNaiH ? - kuvikalpA eva sUtrANi-tantavaH, tebhyo jAyanta iti kuvikalpasUtrajAni taiH, dhIvaro'pi 1. manaH-kaivartI - mastyAniva tvAM baddhvA paktA iti na vizvAsArha iti darzayati
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ cittadamanadvAram jAlairmatsyaM nibadhyAgnibhizciraM pacatIti yukta upamAnopameyabhAvaH iti hetostvamasya manaHkaivarttakasya mA vizvasI :- mA vizvAsaM kuryA:, yathA'sya jAle na patasi tathA yatethA iti / / 1.8 / / [217] ceto'rthaye, mayi ciratnasakha ! prasIda, kiM durvikalpanikaraiH kSipase bhave mAm ? / baddho'JjaliH, kuru kRpAM, bhaja sadvikalpAn, maitrIM kRtArthaya, yato narakAd bibhemi / / 9.2 / / dhanavi . - atha duSTaM mano'nukUlayannAha 'ceto'rthaye' iti-he cetaH ! aham, arthaye-prArthanAM karomi, he ciratnasakha !, - he cirantanamitra, tvaM mayi - madviSaye prasIda-prasannaM bhava, atrAtmano manasazcirantanamitratA vyavahArato'nekabhavasambandhAdeva pratItA, aprasannasya prasattiprArthanAyogyatA bhavatIti manaso'prasattisvarUpaM darzayati yato durvikalpanikaraiH duSTacintanasamUhaistvaM mAM bhave-saMsAre kiM-kimarthaM kSipase ? - kSepaNaM kuruSe, mayA aJjaliH prArthanApUrvakaM karasaMyojanaM baddho-racitaH tava manasaH purastAditigamyaM, prArthanAmevAha-tvaM mayi kRpAM-dayAM kuru-samAcara, kA kRpA karttavyA ityAha- sadvikalpAn dharmadhyAnahetukAryacintanalakSaNAn bhaja-Azraya, cirantanAM maitrIM- mitratAM kRtArthaya - kRtArthAMsaphalAM kurvityarthaH, etAvat prArthanAkaraNe hetumAha-yataH kAraNAdahaM narakAtnarakagaterbibhemi bhayaM gacchAmIti / / 9.2 / / ratna. - athAtmA bhItaH san manaHsuhRdaM vijJapayati - -- 141 ceto'rthaye iti., vyAkhyA - jIvaH kathayati - he cetaH he manaH ! tvAM pratyahamarthaye-yAce, he ciratnasakha ! - he cirakAlInamitra, tvaM mayi viSaye prasIda-prasannaM bhava, mAM prati durvikalpAnAM nikarAH- samUhAH, tairhetubhirbhave- saMsAre kiM kSipase ?, prasAdaM kRtvA mA kSipasvetyarthaH / tvAM prati mayA'JjaliHprasRtidvayayojanarUpo baddhaH / kimarthamityAha-tvaM kRpAM kuru, kRpAM kRtvA sataH -
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 zrI adhyAtmakalpadru zobhanAn vikalpAn bhaja- zraya, tathA maitrI kRtArthaya - saphalaya, yato hetorahaM narakAd bibhemi sabhayo bhavAmi iti / / 9.9 / / [218] svargA'pavargau narakaM tathA'ntar muhUrttamAtreNa vazA'vazaM yat / dadAti jantoH satataM prayatnAd vazaM tadantaHkaraNaM kuruSva / / 9.3 / / dhanavi: -atha manasaH sAmarthyaM darzayan tadvazIkAryamityupadizati 'svargApavargau' iti-yanmanaH, antarmuhUrtamAtreNa - dvighaTikApramANakAlamAtreNa, vazaM ca-Ayattam avazaM ca - anAyattaM sat jantoH prANinaH svargA'pavargau prasiddhau tathA narakaM prasiddhaM dadAti datte, vazaM manaH svargA'pavargau dadAti, avazaM ca narakaM dadAtItyarthaH, tadantaHkaraNaM-tanmanaH satataM - nirantaraM prayatnAdudyamato vazaM-svAyattaM kuruSva - vidhehItyarthaH / / 9.3 / / ratna. - atha kiyadbhiH kAvyairAtmAnaM manovazIkaraNamupadizannAha svargApavargau iti vyAkhyA - he Atman ! yadantaHkaraNaM - mano vazaM ca tadavazaM ca vazAvazaM sat, janto:- jIvasya svargazca apavargazca svargA'pavagau - tridiva-mokSau antarmuhUrtamAtreNa jIrNazreSThi- prasannacandrarAjarNyoriva dadAti, vazaM saditi jJeyaM, tathA - antarmuhUrttamAtreNa narakaM tandulamatsyasyeva dadAti, avazaM saditi jJeyaM, tat-tasmAddhetorhe Atman ! tadantakaraNaM vazam - AyattaM kuruSveti / / 9.10 / / [219] sukhAya duHkhAya ca naiva devA, na cApi kAlaH suhRdo'rayo vA / bhavet paraM mAnasameva jantoH, saMsAracakrabhramaNaikahetuH / / 9.4 / / -- dhanavi . - atha manasa evaihika-pAralaukikasukhakAraNatAM darzayannupadizati - D
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ cittadamanadvAram 143 _ 'sukhAya' iti, jantoH-prANinaH sukhAya ca punaduHkhAya devA-indra-candrAdayo naiva bhavanti, ca punaH kAlo'pi-suSama-duSSamAdiH kRtayugAdirvA sukhAya duHkhAya na bhavati, nApi suhRdo-mitrANi, athavA arayaH-zatravaH sukhAya duHkhAya bhavanti, paraM-ke valaM mAnasameva-antaHkaraNameva jantoH saMsAracakre-bhavasamUha, athavotsarpiNyavasarpiNIlakSaNadvAdazAre saMsAracakre bhramaNaM-punaH punaH paryaTanaM tasya eka:-advitIyo hetu:-kAraNaM bhaveta, atra hetuzabdo'jahalaliGgaH / bhAvArthastu ArAdhitA devAH sukhAya na bhavanti, virAdhitAzca devA duHkhAya na bhavanti, ca punaH suSamakAlaH sukhAya na bhavati, duSSamakAlazca duHkhAya na bhavati, ca punaH suhRdaH sukhAya na bhavanti, vairiNazca duHkhAya na bhavanti, paraM-kevalaM mAnasameva vazIkRtaM sukhAya bhavati, avazIkRtaM ca duHkhAya bhavatIti / / 9.4 / / ratna.-sukhAya duHkhAya ca iti. vyAkhyA-he Atman ! devAH sukhAyasukhahetave duHkhAya-duHkhahetave ca na bhavanti, tathA kAlaH-prAvRDAdirapi na, suhRdo-mitrANyapi na vA, punararayo'pi na sukhAya na duHkhAya ceti yathArha yojanIyam, paraM-kevalamekaM jantoH-jIvasya mAnasaM-mana eva sukhAya duHkhAya ca bhaved / yataH kiMlakSaNaM ? - saMsAracakre-saMsArasamUhe athavotsarpiNyavasarpiNIlakSaNe dvAdazArasaMsAracakre, bhramaNaM tasyaika:-advitIyo hetu:-kAraNam, atra evakAro'nyayogavyavacchedArthaH, idaM vacanaM saMjJina Azritya jJeyaM, asaMjJinAM manasaH abhAve'pyanantasaMsAracakrabhramo dRzyate tenetyarthaH / / 9.11 / / [220] vazaM mano yasya samAhitaM syAt, kiM tasya kAryaM niyamairyamaizca ? | hataM mano yasya ca durvikalpaiH, kiM tasya kAryaM niyamairyamaizca ? ||9.5 / / dhanavi.-atha manonigrahamantareNa yama-niyamAdInAM vaiyarthyaM darzayan manonigrahamevopadizati -
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 zrIadhyAtmakalpadrume ___ 'vazaM mana' iti yasya puruSasya manaH-cittaM vazaM-svAyattaM sat samAhitaMsamAdhiyuktaM rAgadveSarahitaM syAd-bhavet tasya puruSasya, niyamaiH-zaucAdibhiH paJcabhiH ca punaryamaiH-ahiMsAdibhiH, kiM syAd ?, api tu na kiJcidityarthaH; / atra yama-niyamayoH svarUpaM cedaM, niyamyate cittamebhiriti niyamAH, te ca [221] "niyamAH zaucaM saMtoSaH, svAdhyAya-tapasI api / devatApraNidhAnaM 'ca' - iti, 1. zucerbhAvaH karma vA zaucaM-kAya-manasoH zuddhiH 2. saMtoSaH-sannihitasAdhanAdadhikasyAnupAditsA 3. svakIyamadhyayanaM svAdhyAyo, mokSazAstrAdhyayanaM praNavajapo vA 4. tapyate taditi tapaH-cAndrAyaNAdi 5. devatAyAH-vItarAgasya praNidhAnamAtmanA sarvataH saMbhedaH iti paJcavidhAH; / yamyate-uparamyate durgatibhya AtmA ebhiriti yamAH, te cA'hiMsA-sUnRtA'steya-brahmA-'kiJcanAH, tatra 1. hiMsAprANavyaparopaNaM tadabhAvo'hiMsA 2. sUnRtaM-satyaM priyaM vA vacaH 3. steyamadattAdAnaM tadabhAvo'steyaM 4. brahmacarya-maithunatyAgaH 5. akiJcanatA-parigrahatyAgaH 5, iti paJcavidhAH, ca punaH yasya mano vikalpaiH-ducintititairhatam-upahataM vyAptaM (-yamAH), syAt, tasya puruSasya yamairniyamaizca kiM kAryaM syAd ?, api tu na kiJciditi, manaso vazatve'vazatve ca yama-niyamayorvaiyarthyamiti bhAvaH, yaduktam [222] "rAga-dveSau yadi syAtAM, tapasA kiM prayojanam ? | tAveva yadi na syAtAM, tapasA kiM prayojanam ? [ ] ||9.5 / / iti ratna. vazaM mano yasya...iti. vyAkhyA-mano vazaM-svAyattaM sat, samAnatAlakSaNaiH hitaM-susthaM samAdhimat tasyAt syAt mano niyamaiH-zauca-saMtoSa-svAdhyAya-tapodevatApraNidhAnalakSaNaiH, paJcabhiryamaiH-ahiMsA-sUnRtA'steya-brahmA'kiJcatAlakSaNe: 1. tat. mu0 / 2. 'karaNaM punarAsanaM' iti padyapUttiH - (abhidhAna cintAmaNi-1.82) / 3. 'aGgacAndrAyaNaM pUrva cAndrAyaNaM nyUnodaratAdi' iti pratau TippaNam / 4. 'milanaM ekarUpaM vA' iti pra.TI. 1 5. 'ca' arthe 'vA, tulyatAM' jA ya saccA, tathA 'asaccamosaM' iti dazavaikAlikasUtra - 7.2 tathA 7.3 - prabhRti gAthA saM. | 6. AkiJcanyaiH mu0 /
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ cittadadvAram 145 paJcabhizca kiM kAryaM ! kiM prayojanaM, te tu manovazIkaraNAyaiva santi, tat tu svata vaze'sti, tatastaiH kimiti bhAvaH / ca punaryasya mano durvikalpairhataMpIDitaM tasyAtmano'pi yamairniyamaizca pUrvoktaiH kiM kAryaM ? na kiJciditi, niyamA yamAzca manovazIkaraNaprayojanAH, tat tu durvikalpagrastaM, tato'jAgalastanamukhaprakSepaprAyaiH kiM prayojanaM taiH ? cakArastulyayogitAyAM pakSAntare veti / / 9.12 / / - [223] dAna - zruta dhyAna tapo 'rcanAdi, vRthA manonigrahamantareNa / - kaSAya-cintA''kulatojjhitasya, paro hi yogo manaso vazatvam / / 9.6 / / dhanavi . - - atha manonigrahamantareNa dAnAdidharmavyarthatAM darzayannupadizati 'dAna- zruta' iti, manonigrahamantareNa manaso vazIkaraNaM vinA dAna - zruta-dhyAnatapo'rcanAdi dharmakarmeti gamyaM vRthA-mithyA syAditi, tatra dAnaM ca abhayadAnasupAtradAna-anukampAdAna- ucitadAna - kIrttidAnabhedAt paJcadhA, yaduktam-" [224] abhayaM supattadANaM aNukaMpA uciya - kittidANaM ca / tinnihiM mokkho bhaNio dunni ya bhogAiyaM diMti / / [ - ] / / " iti, zrutaM ca-zrutajJAnaM zAstrAdhyayanamityarthaH, dhyAnaM ca-dharmadhyAnAdi, tapazca dvAdazabhedam, arcanaM ca-aSTaprakArAdipUjA, tato dvandvaH, tAnyAdau- prathamaM yasya tat tathA, AdipadAt tIrthayAtrA-pratiSThAdidharmakarmaparigrahaH, atroktArthe hetumAha - hi yataH kAraNAt, kaSAyebhyaH-krodhAdibhyaH cintA - ArttadhyAnaraudradhyAnAtmikA tayA, AkulatAvyAkulatA tayA, ujjhitasya rahitasya puruSasya manovazatvaM - manasaH svAyattattvaM, paraH- prakRSTo yogo-muktyaGgaM bhavatItyarthaH nanu pUrvavRtte niyamavaiyarthyakathanena tadantaHpAtitapovaiyarthyaM pratipAditameva, punaratra tapovaiyarthyapratipAdane paunaruktyaM 1. '0pairvyudastam' mu0 /
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 zrIadhyAtmakalpadru syAditi cet ? -na, pUrvakAvye niyamAntaHpAtitvena tapovaiyarthye pratipAdite'pi sAkSAt tasyApratipAdanAditi / / 9.6 / / ratna. - dAna- zruta-dhyAna- tapo - 'rcanAdi iti, vyAkhyA - manaso nigraho - niyantraNaM tamantareNa jIvasya dAnaM ca zrutaM ca tapazca arcanaM ca dAna, tapo 'rcanAni tAni Adau yasya tat, dAnaM paJcadhA zrutaM zAstrAdhyayanaM, tapo dvAdazadhA, arcanaM-devaguru-jJAnAdipUjanaM, AdizabdAccaityabimbapratiSThAdi gRhyate, vRthA - mudhA, na mokSasAdhakamityarthaH, hi yasmAt kAraNAt manaso vazatvaM paraH paramo yoga:aSTAGgayogaH, manasaH kiMlakSaNasya ? kaSAyAH-krodha-mAna-mAyA-lobhAstairyA cintA-durvikalpAstAbhirAkulatA - vyagratvaM tayojjhitasya-tyaktasya / / 9.13 / / , - [225] japo na muktyai na tapo dvibheda, na saMyamo nApi damo na maunam / na sAdhanAdyaM pavanAdikasya, kiM tvekamantaHkaraNaM sudAntam / / 9.7 / / dhanavi: . - atha kevalasya manonigrahasya sAkSAnmuktyaGgatAM darzayannupadizati'japa' iti japaH-praNavajApo muktyai-mokSAya na syAditi, tathA dvibhedaMbAhyatvAbhyantaratvabhedena dviprakAraM tapaH anazana - prAyazcittAdi muktyai na syAt, nApi saMyamaH-pRthvIkAyasaMyamAdiH paJcAzravaviramaNAdirvA saptadazabhedaH, nApi damaHpaJcendriyadamanaM, nApi maunaM - vAksaMyamo, nApi pavanAdikasya sAdhanaM, pavanAdikasyetyatrAdipadena dhyAnA-''sanAdiparigrahaH, sAdhanAdyam ityatrAdyapadenAvasthAnabandhanAdiparigrahaH, tena dhyAnAvasthAnaM AsanabandhanaM ca muktyai na bhavedityAdi gamyaM, atra pavanasAdhanAdikaM yogazAstrAdibhyo'vaseyam; ekam-advitIyam, antaHkaraNaM-manaH sudAntaM - zobhanaprakAreNa niyantritaM muktyai bhavediti, atra saMyamasaptadazabhedasUcikA gAthA ceyaM [dazavaikAlikaniryuktau] 1. oGkArAdijApo. mu0 /
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ cittadamanadvAram 147 [226] "puDhavi-daga-agaNi- mAruya-vaNassai - bi-ti-cau-paNidiajjIve / pehuppeha - pamajjaNa pariTThavaNa - maNo - vaI - kAe / / [ 46 ] / / " atropekSAsaMyamasvarUpaM 'sIdatAM saMyatAnAM cintA asaMyatAnAM na' iti pratikramaNasUtravRttau, upekSA- asaMyamayogeSvavyApAraNaM saMyamayogasya vyApAraNamiti samavAyavRttAviti, atra vizeSArthinA''vazyakavRttirvilokyeti, punaH saMyamasya prakArAntareNa saptadazabhedapratipAdikA''ryA ceyaM [227] "paJcAzravAd viramaNaM paJcendriyanigrahaH kaSAyajayaH / daNDatrayaviratizceti saMyamaH saptadazabhedaH" [ ] iti / / 9.7 / / ratna. - japo na muktyai iti., vyAkhyA - japo - jApaH parameSThimantrAdermuktyaimuktaye na syAt, muktyai iti sarvatra yojyaM, tathA tapo na, kiMlakSaNaM ? - dvau bhedau bAhyA-'bhyantaralakSaNau yasya, tathA na saMyamaH - cAritraM, na damaH - indriyadamanaM, na mauna tathA na pavanAdikasya sAdhanAdyaM, AdizabdAccaturazItiyogA''sanasAdhanAdigrahaH, kiMtviti vizeSe, manaH suSThu dAntam-upazAntaM sat-muktyaiaSTakarmamuktayai syAt / / 9.7 / / [228] labdhvA'pi dharmaM sakalaM jinoditaM, sudurlabhaM potanibhaM vihAya ca / manaHpizAcagrahilIkRtaH patan, bhavAmbudhau nA''yatidRg jaDo janaH / / 9.8 / / dhanavi . - atra duSTatvena manasaH pizAcatAM darzayan tannigrahamupadizati -- 'labdhvApi' iti, sudurlabhaM suSThu atizayena durlabhaM duSprApaM dazabhirdRSTAntairiti zeSaH, potanibhaM yAnapAtrasadRzaM jinoditam arhatprakAzitaM dharmaM sAgArA'nagArabhedAd dvividhaM sakalaM paripUrNaM mUlaguNottaraguNasahitaM labdhvA'pi prApyApi mana eva pizAcaH-unmAdajanakatvena vyantaravizeSaH tena grahilIkRto - vikalIkRtaH san, ca * 1
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 zrIadhyAtmakalpadru punastaM tathAvidhaM dharmaM vihAya tyaktvA bhavAmbudhau- saMsArasAgare patan- nimajjan Do-mUrkho jano-loka, AyatidRg-uttarAkaladarzI na bhavatIti / / 9.8 / / ratna. - labdhvA'pi dharmam iti., vyAkhyA - jaDo - mUrkho janaH, Ayatim-uttarakAlaM pazyatIti AyatidRg nAsti, athavA Ayatau - dRg buddhiryasya sa AyatidRg nAsti, uttarakAle mama kiM bhaviSyatIti vicAravAn nAstItyarthaH, kiM kurvana ? patan, kasmin ? - bhavAmbudhau - bhavasamudre, kiM kRtaH san ? mana eva pizAcobhUtaH, tena grahilIkRtaH, grahilIkRtaH san kiM kRtvA ? - labdhvA'pi prApyApi, ca punaH kiM kRtvA ? - saMtyajya, kaM ? - dharmaM dharmaM prApya punaH saMtyajyetyarthaH kIdRza ? sakalaM-pUrNaM, kiMlakSaNa ? - jinaiH - sarvajJairuditaM kathitaM, na tu zAkyAdyAdiSTamiti, kiMlakSaNaM'? - sudurlabham atizayena durlabhamityarthaH, punaH kIdRza ? yAnapAtrasya nibhaM-sadRzamAzritajanatArakatvAditi / / 9.15 / / 1 - [229] sudurjayaM hI ripavatyado manoripUkarotyeva va vAk-tanU api / tribhirhatastad-ripubhiH karotu kiM, padIbhavan durvipadAM pade pade ? / / 9.9 / / dhanavi.--atha manasaH zatrutAM darzayan tannigrahamupadizati atra 'sudurjayaM hI' iti hIti khede ado manaH sudurjayaM sad-atizayena duHkhenakaSTena jIyate iti, tathA sad ripavati-ripurivAcarati, svayamiti gamyaM, adaHzabdena viprakarSo, yaduktam - -- - [230] "idamaH pratyakSagate samIpataravartti caitadorUpam / adasastu viprakRSTe taditi parokSe vijAnIyAt / / [ ] / / " iti, viprakRSTatA ca manaso'ticaJcalatvenAsvAyattatvAt ca punarado mano vAktanU api-vacana-zarIre api ripUkaroti -zatrUkaroti, manovyApAre duSTe vAk1. punaH kiMbhUtaM ?
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ 149 cittadamanadvAram kAyavyApArayorapi duSTatvabhavanAt; tat-tasmAt, tribhiH-trisaGkhyAkaiH, ripubhi:vairibhirvAk-kAya-manolakSaNairhato-hananaviSayIkRtaH pade pade-sthAne sthAne durvipadAMduSTApadAM padIbhavan-AspadIbhavan bhavallakSaNo jana iti gamyaM, kiM karotu ? - kiM sAdhayatviti kAkUktyA'nvayaH; bhAvArthastu akRte manonigrahe vAk-tanU duSTe bhavataH, kRte ca manonigrahe vAk-tanU mokSasAdhake bhavata iti kAvyabhAvamavadhArya manonigrahaM pUrvameva kuru, yena vAk-tanU duSTe na bhavata iti / / 9.16 / / ratna.-sudurlabham iti. vyAkhyA-he Atman ! te-tava adaH-etanmano-hRdayaM ripavati-ripuvadAcarati, yataH kiMlakSaNaM ? - sudurjayaM-atizayena durjetavyam, ata eva ripavatItyarthaH, ca punaH svayaM ripuvadAcarad vAk-tanU prati vacana-dehau prati ripUkaroti, kathamevaM ? - nizcayena mano dRSTaM sadvAk-kAyAvapi duSTau karotyevetyarthaH, tat-tasmAt tribhI-ripubhirbhavAn hato-mAritaH san kiM karotu ? - kiM balaM karotvityarthaH, api tu na kimapi, yato bhavAn kiM bhavan ? - padIbhavan, sthAnIbhavan kAsA ? - duH-duSTA yA, vipadaH-ApadaH, tAsAM, kasmina ? - pade pade sthAne sthAna, anyopi pumAn tribhirveribhirhataH sannatIva nirbalo kiM balaM karotvitibhAvaH / / 9.9 / / [231] re cittavairi ! tava kiM nu mayA'parAddhaM ?, yadurgatau kSipasi mAM kuvikalpajAlaiH / jAnAsi mAmayamapAsya zive'sti gantA, tat kiM na santi tava vAsapadaM hyasaGkhyAH ? ||9.10 / / dhanavi.-athAnantaroktameva zatrutvaM manasaH samarthayannAha - 're citta' ! iti, re iti tiraskAreNa saMbodhanaM, re citta ! - re manaH re vairi ! - re ripA! nu vitarke mayA AtmanA, tava manasaH kiM-kiMnAma vastu, aparAddham aparAdhaviSayIkRtaM vinAzitamitiyAvad, atra vairizabdasya manovizeSaNatvena 1. aparopi - mu0 / C-11
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIadhyAtmakalpadrume napuMsakaliGgatA, yad-yasmAt kuvikalpajAlaiH- ArttaraudradhyAnasamUhaiH karaNabhUtairdurgataunarakAdigatau tvaM mAM kSipasi, balAtkAreNa nayasItyarthaH, atha durgatikSepaNakAraNaM svayamevoTGkya svayameva nirasyati jAnAsItyAdinottarArddhena jAnAsi tvaM yadyevaM manuSe, evamiti kim ? - ityAha-ayam AtmA mAmapAsya- dUrIkRtya zive - mokSe gantA'sti-yAtA'sti, siddhAvasthAyAmAtmano'manaskatvasya siddhAnte bhaNanAt, tat-tadA hIti nizcitaM tava manaso vAsapadaM sthitisthAnam asaGkhyAtAH prANinaH, kimiti kAkUktyA prazne na santi ?, api tvasaGkhyAtAH santItyarthaH, asaGkhyAtAnAM paJcendriyagarbhajanaratirazcAM nArakiNAM devAnAM ca manovAsasthAnAnAM vidyamAnatvAt / / 9.10 / / 150 he manoripo ! tava - ratna. - he cittavairi ! iti vyAkhyA. he cittavairi ! mayA kimiti prazne nu ityanuzaye, aparAddham ? aparAdhaH kRtaH, he cittavairi' ityatra cittavizeSaNatvAnnapuMsakatvamanyathA puMstve vairinniti bhavati, yadyato hetormAM prati durgatau kSipasi, kaiH ? - kuvikalpAnAM jAlAni - samUhAstairhetubhiH, yad-yasmAt kAraNAt tvaM jAnAsi kiM jAnAsItyAha- mAM- manaH pratyakSaM jIvaH apAsya-tyaktvA zive-muktau gantA'sti tat - tarhi tava manaso vAsAya - vasanAya padaM-sthAnaM asaGkhyA-saGkhyAtItAH kimiti prazne, na santi ? api tu santyeva / yadA tadA kAle manasvino'saGkhyAtAH syurevetibhAvaH, tato'hamekastvAmapAsya zive gamiSyAmi tadA kA tava hAnirjAteti / / 9.17 / / * [232] pUtizrutizveva ratervidUre, * - kuSThIva saMpatsu dRzAmanarhaH / zvapAkavat sadgatimandireSu, nArhet pravezaM kumanohato'GgI / / 9.11 / / dhanavi . - athAnigRhItamanasaH sadgatyayogyatvaM dRSTAntatrayeNa darzayannupadizati'pUtizruti' iti, kumanohato - duSTamanasA parAbhUtaH, aGgI - prANI pUtI- paripAkataH kuthitagandhau kRmijAlAkulatvAdyupalakSaNametat, zrutI- karNau yasya sa tathA sa
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ cittadamanadvAram 151 , cAsau zvA ca tathA [ sa iva] pUtizrutizveva- duSTarogA ''krAntakukura iva rateramaNAllIlAvizeSAt saukhyAd vA vidUre- vizeSeNa dUre bhavati ca punaH kumanohato'GgI kuSThIva - kuSTharogA - ''krAnta iva saMpatsu-saMpattiSu satISu dRzAMlocanAnAM nindyatvena, anarhaH-ayogyo bhavati, yad vA saMpado-rUpa-saundaryAdayastA eva sudRzaH-striyo, yad vA saMpada eva sudRzastAsAmanarha ityarthaH ca punaH kumanohato'GgI zvapAkavat - cANDAla iva sadgatimandireSu uttamagatilakSaNagRheSu pravezaM-madhye gamanaM nArhet-na yogyo bhavatItyarthaH, zvapAko'pi satAm uttamAnAM gatayo gamanAni yeSu tAni ca tAni mandirANi teSu pravezA-'yogyo bhavatIti , / / 9.11 / / ratna. - pUtizrutiH..iti., vyAkhyA - kutsitaM manaH kumanaH, kuvikalpairduSTamityarthaH kumanasA hataH-saMtApito'GgI-dehI, zvapAkavat caNDAlavat sadgataya eva mandirANi-gRhANi teSu pravezaM nArhet-na yogyo bhavet, zvapAko'pi satI zobhanA gatiHavasthA yeSAM tAni sadgatIni sadgatIni ca tAni mandirANi ca sadgati mandirANi, teSu, mahebhyAdigRheSvityarthaH, pravezaM nArhatIti iva yathA pUtizrutiH zvA-kvathitakarNaH kukkuraH rate :- rAgAd vidUre syAt, premakArI na syAdityarthaH, iva - yathA kuSThI - kuSTharogavAn puruSaH saMpatsu satISvapi dRzAM cakSuSAmanarhaH syAt, darzanAya yogyo na bhaved, athavA saMpada eva sudRzaH - striyastAsAmanarhaH syAdityapi vyAkhyAbhedaH, rUpa-saubhAgyAdisaMpadaH taM nAzrayantIti / / 9.11 / / * [233] tapo-japAdyAH svaphalAya dharmA, na durvikalpairhatacetasaH syuH / tat khAdya-peyaiH subhRte'pi gehe, kSudhA tRSAbhyAM mriyate svadoSAt / / 9.12 / / dhanavi.---athAnigRhItamanasAM puMsAM kriyamANA dharmAH svaphalAya na prabhavantIti dRSTAntapUrvakaM darzayannupadizati - 1. pUtizrutiH 'pATho pratau mUlatvena svIkRtaH / 2. kuthita. mu0 / 3. 'saMpadAM sa nAzrayo bhavati - mu0 /
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 zrIadhyAtmakalpadrume ___ 'tapo-japAdyAH' iti durvikalpairhatacetasaH-azubhadhyAnairhatacetasaH-upahatacittasya puMsaH, tapo-japAdyA AdyapadAt svAdhyAyapramukhA dharmAH svaphalAya-tattvato mokSaphalAya na syuH, tat-tasmAt kAraNAt sa durvikalpahatacittaH pumAn khAdya-peyaiH-azanapAna-khAdima-svAdimaiH [suSThu bhRte-saMpUrNe'pi gRhe, svadoSAt-svasamutthakleza-mAndyapramAdalakSaNadoSAt, kSudhA-tRSAbhyAM prasiddhAbhyAM mriyate-prANatyAgaM karotItyarthaH, atra tapo-japAdInAM dArTAntikatA khAdya-peyAnAM dRSTAntatA, mokSalakSaNaphalAbhAvasya dArTAntikatA kSudhAtRSAbhyAM maraNasya dRSTAntitA, svasamudbhUtadurvikalpasya dAntikatA AtmasamutthaklezamAndya-pramAdAdidoSasya dRSTAntatA iti dRSTAntadAntikayojanA / / 9.12 / / ratna.-tapo-japAdyA iti., vyAkhyA-tapo-japAdyAH-tapo-japaprabhRtayo dharmAH svaphalAya na syuH-na bhaveyuH, Adyazabdena dhyAnAdigrahaNam, teSAM phalaM paramArthato mokSaH, tasmai na bhaveyurityarthaH, kasya ? - AtmanaH, kIdRzasya ? - hataM-pIDitaM ceto yasya sa tasya, kaiH ? - durvikalpaiH, atrArthe dRSTAntamAha-taditi dRSTAntopanyAse niSpuNyako jIvaH khAdya-peyaiH bhakSyapAnaiH-ghRtapUra-dugdhAdibhirgehegRhe suSThu bhRte satyapi svadoSAt-svasya kArpaNya-mAndyAdidoSataH kSudhA-tRSAbhyAM mriyate-maraNaM prApnoti, tena tapo-japAdiSu dharmeSu satsvapi pretya-parabhave durvikalpahatacetA jano duHkhI syAdityanvayaH / / 9.12 / / [234] akRcchrasAdhyaM manaso vazIkRtAt, paraM ca puNyaM na tu yasya tadvazam / sa vaJcitaH puNyacayaistadudbhavaH, phalaizca hI hI hatakA karotu kim ? ||9.13 / / dhanavi.-atha nigRhItamanasaH puMsaH sukhasAdhyA puNyaphalaprAptirbhavati, anigRhItamanasaH puMsazca puNyaphalavaJcanA bhavatIti darzayannupadizati - 1. 0ntaphalamA0 mu. / 2. jIvo mu0 /
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ cittadamanadvAram ___. 153 'akRcchrasAdhyaM' iti vazIkRtAt-nigRhItAcchubhayogavyApRtAd vA manasaH akRcchrasAdhyam-akaSTasAdhyaM sukhasAdhyamityarthaH, puNyaM-sukRtaM bhavati, azubhaviSayAntarasaJcArAdinA vyAghAtAbhAvAt, ca punarvazI-kRtAnmanasaH, paraM-prakRSTaM svargAdiprApaNapravaNaM puNyaM bhavatItyanvayaH, manasaH zubhayoga-vyApAraNAt svargaprAptiprasiddheH zrUyamANatvAt, manaso nirodhe'pavargaprAptiprasiddheH zrUyamANatvAcca; tu punaryasya puMsas-tat-mano vazaM-nigRhItaM nAsti, sa pumAn puNyacayaiH-sukRtasamUhaiH, ca punas-tadudbhavaiH-puNyacayodbhavaiH phalaiH svargAdibhiH, vaJcito-vaJcanAviSayIkRtaH san hatakaH-hata eva hatako nindyo, hI hIti khede, kiM karota ? kiM sAdhayatu, api tu na kiJcidapi karotItyarthaH / / 9.13 / / ratna.-akRcchrasAdhyam iti, vyAkhyA-ceti vizeSoktau vazIkRtAt manasaH param-anyat puNyaM tapojapAdikaM, kRcchreNa-kaSTena sAdhyaM, kRcchrasAdhyaM, na kRcchrasAdhyamakRcchrasAdhyaM varttate, tu punaryasya tanmano vazam-AyattaM na varttate, sa prANI vaJcitaH, kai? - puNyacayaiH-sukRtasamUhaiH, ca punastebhyaH-puNyacayebhyaH udbhavaiH phalairapi vaJcitaH, tena hata eva hataka:-karmadaNDito, hIhIti vIpsAyAM khede, kiM karota?, api tu na kimapi, sarvathA nirgatika ityarthaH, kimiti prazne nindArthe vA'vyayam / / 9.13 / / [235] akAraNaM yasya ca durvikalpair hataM manaH zAstravido'pi nityam / ghorairadhairnizcitanArakAyur mRtyau prayAtA narake sa nUnam / / 9.14 / / dhanavi.-athAdhItasyApi puMso manonigrahAbhAve'niSTaphalaM darzayannupadizati - - 'akAraNaM' iti yasya zAstravidA-siddhAntarahasyajJasya, api sudurvikalpaiHatizayena duzcintanairnityaM-sarvakAlaM manaH-cittam, akAraNaM-niSkAraNaM nirarthakaM hataM-parAbhavaviSayIkRtaM, atrAkAraNatA ca sarvasyApi duzcintitasya padArthasya prApterabhAvAt, sa pumAn ghoraiH-bhayaGkaraiH, adhaiH-pApaiH pApakarmabhirnizcitanArakAyu:
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIadhyAtmakalpadrume nikAcita-narakAyuSkarmA mRtyau-maraNe sati nUnaM nizcitaM narake- narakagatau yAtAganteti / / 9.14 / / 154 ratna. - akAraNaM yasya iti, vyAkhyA - zAstrANi -jinAgamAdIni vetta zAstravit, tasyApi yasya manaH sudurvikalpairatizayena duSTasaGkalpaiH, hataMpIDitaM, katham ? - akAraNaM kAraNaM vinApi, upasargAdikAraNamatra gRhyate, tena tadddvinaivetyarthaH, katha ? - nityaM sa pumAn nUnaM- nizcitaM narake prayAtA gantA, kasmAt? mRtyoH-maraNAt yataH kiMlakSaNaH nikAcitaM nArakAyuryena sa, kaiH ? adhaiH pApaiH kiMbhUtaiH ? ghoraiH-bhayAnakaiH / / 9.14 / / , - [236] yogasya heturmanasaH samAdhiH, paraM nidAnaM tapasazca yogaH / tapazca mUlaM zivazarmavallyAH, manaHsamAdhiM bhara tat kathaJcit / / 9.15 / / - dhanavi: -atha manonigrahasyaiva paraMparayA'pi mokSakAraNatAM darzayannupadizati 'yogasya' iti manasaH samAdhiH- ekAgratA, rAga-dveSarAhityamityarthaH, yogasyajJAna-darzana-cAritrAtmakasyASTAGgasya vA hetuH kAraNaM bhavati, ca punaryogastapasodvAdazavidhasya tapaHkarmaNaH paraM prakRSTaM nidAnaM sAdhanaM bhavati, yogasahitasyaiva tapasaH sAdhyasAdhakatvAt, tapazca zivazarmavallyA - mokSasukhalatAyA, mUlam-AdikAraNaM bhavati, tat-tasmAt kathaJcit - kenApyupAyena manaHsamAdhiM - cetaHsvAsthyaM bhara-dharetyarthaH / / 9.15 / / , ratna. - yogasya hetur iti vyAkhyA - manasaH samAdhiH- aikAgryaM, yogasyaaSTAGgayogasya hetuH-bIjaM varttate iti sarvatra jJeyaM ca punaryogastapasaH paraMparamaM nidAnaM-hetuH, ca punaH zivasya - mokSasya zarma-sukhaM, `tadaiva vallI, tasyAstapo mUlaM, tat-tasmAt, he zivasukhasaMtAnArthin ! kathaJcid yena tenopAyena, manasaH 1. mRtyoH 'iti pATho mUlatvenApi gRhItaH / paJcamIvazAt 'anantaram' ityadhyAhAryam / 2. saiva mu0 / - 1
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ 155 cittadamanadvAram samAdhi-svAsthyaM bheja-zraya, paraMparayA sarveSAM mUlatvAditi / / 9.15 / / [237] svAdhyAya-yogaizcaraNakriyAsu, vyApAraNaiAdazabhAvanAbhiH | sudhIs triyogIsadasatpravRtti phalopayogaizca mano nirandhyAt / / 9.16 / / dhanavi:-atha manonigrahopAyaM darzayannupadizati - 'svAdhyAya-yogaiH' iti sudhI:-paNDitaH svAdhyAya-yogaiH-svAdhyAyAzca-vAcanA 1-pracchanA 2-parAvarttanA 3-'nuprekSA 4-dharmaMkathAbhidhAH 5-paJcavidhAH, yogAzcasiddhAntA-'dhyayanAyoddezasamuddezA'nujJAdikApUrvakriyAvizeSAH saMpradAyagamyAH, yad vA paJcavidhAnAM svAdhyAyAnAM yogA-vyApArAH tairmano nirandhyAta-cetonigrahaM kuryAdityarthaH, etAvatA'zubhavAgvyApAranirodhena manonirodhaH karttavya iti pratipAditaM, ca punaz caraNakriyAsu-pratilekhana-pramArjana-kAyotsargAdiSu zubhAnuSThAneSu kAyavyApAraNaiH-pravarttanaiH sudhIrmano nirandhyAdityetenA-'zubhakAyavyApAranirodhenApi manorodhaH karttavya iti pratipAditaM, ca punarvAdazabhAvanAbhi-dvAdaza cadvAdazasaGkhyAkAstA bhAvanAzca, 1- anityatA 2.-'zaraNa 3.-bhava 4.-ekatva 5.anyatA 6.-azauca 9.-Azrava 8.-saMvara 9.-nirjarA 10-dharma 11.-loka 12.bodhi lakSaNAH tAbhiH sudhIrmano nirundhyAd, etena manoyoganirodhenApiM manonirodhaH kartavya iti pratipAditaM, ca punastrayANAM mano-vAk-kAyayogAnAM samAhArasatriyogI, tasyAH satI ca asatI ca sadasatI te ca te pravRttI ca, tayoH phalaMzubhAzubhaM karma sukhaduHkhaM vA, tasya, upayogA-satpravRttyA zubhakarmopArjanA bhavati, asatpravRttyA cAzubhakarmopArjanA bhavatIti cintanarUpA tairmanoyogaM nirundhyAditi, yad vA trayo yogA yasya sa triyogI sudhIrityasya vizeSaNaM, zeSaM pUrvavaditi / / 9.16 / / 1. dhanavi. bhara = dhara tathA ratnavi. mUlatvenApi bhaja = zraya, - itipAThabhedaH, bharaNakAryaM tu balavatA bhavati, zrayaNaM tu balavattve satyapi vinayavataiva bhavati - iti bhAvArthabhedaH syAdapi /
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 zrIadhyAtmakalpadrume - , ratna. -atha manasaH samAdherupAyamAha - svAdhyAya - yaugairiti, vyAkhyA - sudhIHsadbuddhiH pumAn, manaH prati nirundhyAt-nirodhaM kuryAt kaiH ? su-suSThu AsamantAt maryAdayA vA adhyAyaH - adhyayanaM yasya sa svAdhyAyo - jinAgamaH, tasya yogA-AcAmAmlAditapovizeSAH taiH, yogodvahanairityarthaH, yogodvahanapUrvakaM svAdhyAyaH kRto mahAphaladAyako bhavatIti mUlakAraNamuktaM, athavA suSThu adhyAya- adhyayanaM dvAdazAGgyAdyadhyayanaM, tasya yogA yojanAni, taiH vAraM vAraM svAdhyAyakaraNairityarthaH, ca punarvyApAraNaiH-vyApRtibhiH, arthAt manasa ityadhyAhAryaM, kAsu ? caraNasyacAritrasya kriyAH-pratikramaNa-kAyotsargAdikAstAsu tathA kAbhiH ? anityatvacintanAdibhirdvAdazabhAvanAbhiH punaH kaH ? trayANAM yogAnAM manovacana-kAyalakSaNAnAM samAhAras- triyogI, triyogyAH sadasatpravRttI, triyogIsada satpravRttI, tayoH phalAni teSAmupayogAH- cintanAni taiH triyogyAH zubhapravRtteH phalAni kAni ? azubhapravRttezca phalAni kAni ? ityupayogadAnairityarthaH / / 9.16 / / 1 [238] bhAvanApariNAmeSu, siMheSviva manovane / 1 sadA jAgratsu durdhyAnazUkarA na vizantyapi / / 9.17 / / - dhanavi . - atha manonirodhadvAramupasaMharan manonirodhopAyabhUtAyAH pUrvoktAyA bhAvanAyA mAhAtmyaM prakAzayannAha 'bhAvanApariNAmeSu' iti manovane- mana eva - cittameva vanaM-kAnanaM manovanaM, tasmin manovane bhAvanApariNAmeSu bhAvanAyA anantaroktAyAH pariNAmeSu-adhyavasAyeSu, sadAsarvakAlaM jAgratsu nidrArahiteSvarthAdanubhUyamAneSu durdhyAnazUkarA - duzcintanarUpA varAhA na vizantyapi-pravizantyapi neti, atra siMheSviva' itIva-yathA, manaHsadRze vane bhAvanApariNAmasadRzeSu siMheSu paJcAnaneSu sadA jAgratsu durdhyAnasadRzAH zUkarA na pravizantItyupamAnayojanA, atra' apizabdo manovane bhAvanApariNAmeSu jAgratsu durdhyAnazUrANAM pravezo'pi na bhavati tadA teSAM tatra sthitiH kautaskutItyarthadyotakaH / / 9.17 / /
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ cittadamanadvAram iti zrItapA0 mahopAdhyAya zrIkalyANavijayagaNiziSyopAdhyAya zrIdhanavijayagaNiviracitAyAmadhyAtmakalpadrumaTIkAyAM manonirodhanAmnI navamI padapaddhatiH iti / / 9 / / 157 ratna.-sarveSveteSu bhAvanAnAmAdhikyaM sUcayannAha - bhAvanApariNAmeSu iti., vyAkhyAmana eva vanaM manovanaM, tasmin bhAvanApariNAmeSu siMheSviva siMhasadRzeSvityarthaH sadA-nirantaraM jAgratsu-sAvadhAneSu satsu durdhyAnAnyeva sUkarA vizantyapi na, pravezamapi na kurvanti, sthitivinAzAdInAM vArtaiva kveti / / 9.17 / / [239] zrIzAnticandravaravAcakadugdhasindhulabdhapratiSThavaravAcakaratnacandraH / adhyAtmakalpaphaladasya cakAra vRttiM, tatrA'GkamAna iti pUrtimito'dhikAraH / / 3 / / iti navamo'dhikAraH saMpUrNaH / /
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10. vairAgyopadezAdhikAra: [240] kiM jIva ! mAdyasi hasasyayamIhase'rthAn, kAmAMzca khelasi tathA kutukairazaGkaH ? | cikSipsu ghoranarakAvaTakoTare tvA mabhyApatallaghu vibhAvaya mRtyurakSaH ||10.1 / / dhanavi.-athAnantarokto manonirodho vairAgyAdhIno bhavatItyavasarAyAtaM sAmAnyato vairAgyopadezadvAramupadarzayannAha-atha sAmAnyato vairAgyadharmopadezaH iti, sugam / tatrApi prAyaH sAMpratInajanAnAM duHkhagarbhavairAgyaM bhavatIti sakaladuHkhamukhyaM maraNabhayaM darzayannupadizati - 'kiM jIva' iti he jIva ! - he prANin ! ayaM mAnasapratyakSasiddhaH tvaM, kiM mAdyasi ? - madaM gacchasIti, ca punaH kiM hasasi ? - kiM hAsyaM kuruSe, ca punaH kim arthAn-dhana-kanakAdIn Ihase ? - vAJchasi, ca punaH kAmAnkAntAliGganAdIn zabdAdIn vA kim Ihase ? - vAJchasi, ca punar azaGkaH san-nirbhayaH san, kutukaiH-kutUhalajanakai tAdibhistathA-tena prakAreNa tvaM khelasiramase, yathA-yena prakAreNa ghoranarakAvaTakoTare-bhayaGkaranarakagatigattaikadezazuSirapradeze cikSipsu-kSeptumicchu tvAM-bhavantaM prati laghu-zIghram abhyApatad-abhimukhamAgacchat, mRtyurakSo-maraNalakSaNarAkSasaM vibhAvaya-vicintayeti, atra rakSaHzabdo napuMsakaliGge rAkSasavAcIti ||10.1 / / ratna.-atha sAmAnyato vairAgyazuddhidharmopadezAkhyo dazamo'dhikAro vivarItuM prArabhyate / tatrAdau jIvaM prati mRtyorbhayaM darzayati-kiM jIva ! mAdyasi..iti., vyAkhyA-he jIva ! tvaM kiM mAdyasi ? - jAtyAdyaSTamadamatto bhavasi, api tu mA mAdya, kimiti praznArthakamavyayaM kAkUktisUcakaM sarvatra yojyaM, tathA kiM hasasi, tathA'yaM tvaM kimarthAn-hiraNyAdidravyANi Ihase ? - vAJchasi, ca punararthe sarvatra prathamaM vAkyaM vinA yojanIyaH, tvaM kiM kAmAn khelasi ?
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ vairAgyopadezadvAram 159 kAmakrIDAM karoSItyarthaH, tathA tvaM kutukaiH-kutUhalaiH, azaGko-gatazaGkaH khelasi, tathA kutukairazaGkaH kiM kAmAn khelasItyekameva vAkyaM, paraM tvaM mRtyumeva rakSorAkSasaM laghu-zIghramabhyApatat-saMmukhamAgacchad, vibhAvaya-vicAraya, kiM cikIrSu ? - cikSipsu-prakSeptumicchu, kaM ? - tvAM prati, kasmin ? - ghoro-bhISaNo naraka evAvaTo-'gataH, tasya koTaraM-madhyabhAgaH tasmin, tena madAdIni mA kArSIriti, rakSaHzabdo napuMsakastena mRtyurakSa iti jAtam / / 10.1 / / [241] AlambanaM tava lavAdikuThAraghAtAz chindanti jIvitatakaM na hi yAvadAtman ! / tAvad yatasva pariNAmahitAya tasmiMz- ? chinne hi kaH kva ca ? kathaM bhavitA'syatantraH ? ||10.2 / / dhanavi.-athAnantaroktamRtyubhayavibhAvanayA kiM karttavyam ? ityAzaGkAyAM karttavyamupadizati - 'AlambanaM tava' iti he Atman ! tavAlambanam-AdhAraM lavAdikuThAraghAtA "aSTAdaza nimeSAH syuH, kASThA kASThAdvayaM lava" iti [abhi0 cintA0 136] vacanAllavaH kAlavizeSaH, sa Adau yeSAM te lavAdayaH, ta eva kuThArAH, teSAM ghAtAH-prahArAH, te-tava jIvitatarum-AyurlakSaNaM vRkSaM yAvad-yAvatkAlaM na hi chindanti-chidikriyAviSayaM na kurvanti, atrAdipadAt prahara-dinA-'horAtrAdiparigrahaH, tAvat-jIvitatarucchedAt pUrvakAle pariNAmahitAya-AyatihitArthaM tapaH-saMyamAdau yatasva-yatnaM kuruSveti, atra tapaH-saMyamAviti gamyama; hi-yataH kAraNAta tasminajIvitatarau chinne-chidikriyAviSayIkRte atantraH-asvAyattaH paravazaH san, kaH ? * kiMnAmA nArakAdiH, punaH kva-kutra narakAdigatau ca punaH kathaM-kena prakAreNa nirAdhAro bhavitA'si ? - bhaviSyasIti / / 10.2 / / ratna.-athAyuSi satyeva jIvasya hitapravRttAvupadizannAha - 1. garbhaH - mu0 / 'gartta-zvabhrA-'vaTA'gAdha' iti abhi. ci. 1364 /
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 zrIadhyAtmakalpadrume AlambanaM tava iti., vyAkhyA-he Atman ! aSTAdazanimeSapramANaH kAlaH kASThA, kASThAdvayaM lava-kAlavizeSo bhavati, lava Adau yeSAM te lavAdayaH, AdizabdAt kalAlezaghaTikAdInAM grahaNaM, lavAdaya eva kuThArANAM ghAtAH-prahArA yAvat tava jIvitatarUM-AyurvRkSaM na chindanti hi nizcitaM, kiMlakSaNaM ? - Alambanam-AdhAraM saMsArasthitaye ityarthaH, tAvat pariNAmahitAya-pariNAme hitaM kartuM yatasva-udyamaM kuru, asmin jIvitatarau chinne sati asya jIvitataroH pallavanAyeti gamyaM, kva kadA kathaM mantro bhavitA ?, ka iti-kinAmA kveti kasmin kAle bharatAdikSetre vA, kathamiti-kena prakAreNa, kiyavarNAnupUrvIka iti, api tu na bhavitetyarthaH, jIvitatarurlavAdikuThAraghAtaizchinnaH saMzchinna eveti / / 10.2 / / [242] tvameva mogdhA manitA tvamAtma STA'pyaneSTA sukha-duHkhayostvam | dAtA ca bhoktA ca tayostvameva, tacceSTase kiM na yathA hitAptiH ? ||10.3 / / dhanavi.-anantaramuktaM 'pariNAmahitAya yatasva'iti, sa ca yatno daivAyatta iti kastatra pariNAmahite yatate ? ityAzaGkAyAmupadizati - 'tvameva' iti he Atmana ! - tvameva mogdhA-muhyatIti mogdhA, ajJAtA'sItyarthaH, ca punastvameva manitA-manyate jAnAtIti manitA, jJAtA'sItyarthaH, ca punaH sukhaduHkhayoH pratItayoH, eSTA-vAJchAkartA, ca punar aneSTA'pi-dveSTA'pi tvamevAsi, etAvatA sukhasyaiSTA duHkhasya dveSTA'pi tvameva vartase ityarthaH, atraiSTeti ISadicchAyAmityasya tRcpratyaye sAdhu, ca punastayoH sukhaduHkhayordAtA-dAyakaH ca punarbhoktA-anubhavitA tvamevAsi, yaduktam - [uttarAdhyayane] [243] appA naI vearaNI, appA me kUDasAmalI / appA kAmadudhA gheNU, appA me naMdaNaM vaNaM / / [716] / / appA kattA vikattA ya[ ]iti, 1. mantra itipAThaH mUlatvenApi gRhItaH, yatno iti mu0 /
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ 161 vairAgyopadezadvAram tat-tasmAd yathAhitApti-hitAptimanatikramya yathAsukhaM, kiM na ceSTase ? . kiM na yatase ityanvayaH, atrAyaM bhAvaH-sarvamAtmAyattaM varttate, na tu daivAyattaM, tathA ca kiM na yatase ? ||10.3 / / / . ratna.-atha sarvamAtmAyattaM prarUpyAtmAnaM hitAptau prerayannAha - tvameva mogdhA..iti., vyAkhyA-he Atman ! tvameva mogdhA-maur3harya prAptA, tathA manitA-jJAtA tvameva, tathA eSTA-vAJchitA aneSTA-avAJchitA'pi tvameva, kayoH? - sukha-duHkhayoH, sukhasyaiSTA duHkhasyAneSTetyarthaH, tayoH sukha-duHkhayordAtA-dAyakaH tvameva jIvaM prati poSaNAdinA sukhasya, jIvaM prati hananAdinA duHkhasyetyarthaH, tayozca sukha-duHkhayorbhoktA tvameva, tatkAraNAd yathAhitApti-hitAptimanatikramya yathAhitApti kiM na ceSTase ? - udyama kiM na kuruSe, yathA hitAptiH hitaprAptiH [ityarthaH] syAt, tadA hitAptiriti pAThaH / / 10.3 / / [244] kaste niraJjana ! ciraM janaraJjanena ?, dhIman ! guNo'sti ? paramArthadRzeti pazya / taM raJjayAzu vizadaizcaritairbhavAbdhI, yastvAM patantamabalaM paripAtumiSTe ||10.4 / / dhanavi.-athAnyajanaraJjanodyatamAtmAnamupadizati - 'kaste' iti he niraJjana ! - he nirlepa ! samyaktvatattvena viratimattvena ca mithyAtvA-'viratirUpA'Jjana-rahitatvAditi saMbodhanaM, bhAvisiddhatvAvasthAyAM sakalakarmarUpa-pApA'JjanarahitatvAd bhAvyavasthayeti vA saMbodhanaM, he dhIman ! dhIH-hitAhitaparijJAnaM, sA'syAstIti tatheti saMbodhanaM, atra komalavacanasaMbodhanapadadvayenAmantraNaM dharmopadezazravaNaM prati zroturAbhimukhyApAdanArthaM, komalavacanenAmantrito hi zrotA prasannacittaH samyak zrotuM pravartate, ciraM-cirakAlam, AbAlyAd AvArddhakyakAlaM yAvajjanaraJjanena-malinAmbaradharaNa-madhurabhASaNa-mantra-tantrayantrauSadhAdikaraNairjanamanovazIkaraNena te-tavAtmanaH kaH ? - kiMprakAro'NurvA mahAn vA guNa-tAttvikopakArarUpo'sti-vidyate iti amunA prakAreNAnantaramatraivoktam,
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 zrIadhyAtmakalpadru tvaM paramArthadRzA-tattvadRSTyA pazya - vilokaya vicArayetyarthaH; atra vilokyetigamyaM, teneti vilokya, ta dharmalakSaNaM padArtham - Azu zIghraM, vizadai: - niSkalaGkuzcaritaiHsamAcaraNai raJjaya-svavazIkurvityarthaH, yo dharmo bhavAbdhau saMsArasAgare patantaM- nimajjantam abalaM-dAnAdipuNyazambalabalarahitaM tvAM paripAtuM trAtumISTe-samartho bhavati, yaduktam "durgatau prapatatprANidhAraNAd dharma ucyate" [ ] iti, atra ISTe iti Izik aizvarye [hai.dhA. 1116] ityasya prayoga iti / / 10.4 / / ratna.-artha pararaJjanAya pravRttamAtmAnamupadizati - kaste niraJjanaH iti., vyAkhyAhe dhIman ! - he buddhiman, nirgatamaJjanam - aktirarthAllepo yasya sa niraJjanaH, tasya saMbodhane he niraJjana ! Atmano rUpAbhAvAnniraJjanatvamiti, ciraM cirakAlaM janAnAM-lokAnAM raJjanena - rAgotpAdanena te tava ko guNo'sti ? - api tu na ko'pi guNo'sti, iti tvaM paramArthadRzA- paramArtho - mokSaH, tasmin dRg-jJAnaM, tayA tattvajJAnenetyarthaH pazya vilokaya, vilokya ca pararaJjanaM vimucya, taM raJjayavizadaiH-nirmalairdoSarahitairityarthaH, caritaiH- 'caritraiH kathaM ? rAgIkuru, kaiH ? Azu-zIghraM, taM kamityAha-yastvAM bhavAbdhau - bhavasamudre patantaM paripAtuM - rakSitumISTe - Izo bhavati, samartho bhavatItyarthaH tvAM kilakSaNaM ? - abalaM balarahitaM nirarthakena pararaJjanena kimiti ?, kevalaM jagadIzvaramathavA tadbhASitadharmaM raJjayeti bhAvaH / / 10.4 / / - - [245] vidvAnahaM sakalalabdhirahaM nRpo'haM, dAtA'hamadbhutaguNo'hamahaM garIyAn / ityAdyahaGkRtivazAt paritoSameSi, no vetsi kiM parabhave laghutAM bhavitrIm ? / / 10.5 / / - dhanavi . - nanu janaraJjanena pANDityakhyAtyAdilakSaNo guNaH syAdeveti kathamanantaramuktaM 'janaraJjanena ko guNaH syAd ityAzaGkAyAmupadizati - 'vidvAnam' iti ahaM- mallakSaNo jano, vettIti vidvAn- paNDito'smi, ca punar ahaM sakalalabdhirasmi sakalAH- samastA labdhayaH- paNDitapadAdiprAptirUpA 1. athApara0 mu0 / 2. AcaritaiH mu0 /
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ vairAgyopadezadvAram dhana-dhAnya-vastra-pAtra-ghRtaprAptirUpA vA AmISadhyAdikA vA yasya sa tatheti, ca punarahaM nRpo-narAdhIzo'smi, ca punarahaM dAtA-dAnazauNDo'smi, ca punar, ahamadbhutaguNo'smi, adbhutA-AzcaryakAriNo guNA jJAna-vijJAnAdayo yasya sa tathA, ca punarahaM garIyAn-atizayena guruH-mahAnasmi, ityAdyahaGkRtivazAd-itianantaroktAH prakArAste Adau-prathamaM yatra sA cAsAvahaGkRtizca-ahaGkArastadvazAttadvazatvAt, tadAyattatvAdityartho bhAvapradhAna-nirdezaH, paritoSa-saMtoSameSi-prApnoSItyarthaH; paraM parabhave-agretanabhave bhavitrI-bhaviSyantI laghutAM-lAghavaM kiM na vetsi ? - kiM na jAnAsi ata evoktaM yogazAstre[246] "jAti-lAbha-kulaizvarya-balarUpa-tapaH-zrutaiH / kurvan madaM punastAni, hInAni labhate janaH [339] iti ratna.-athAhaGkRtinirAkRtiviSaye upadizati - vidvAnaham-iti. vyAkhyA-he AtmannahaM vidvAnasmi, paNDito'smi asmIti sarvatra 'jJeyam, sarvatra cakAro'nukto'pi samuccayArtho gRhyate, tena ca punaH sakalA-aSTAviMzatibhedA labdhayo yasya so'haM, tathA nRpo'haM-rAjA ahaM, dAtAdAnI, tathA adbhutA guNA duSkAloddharaNAdikA audArya - dhairyAdikA vA yasya so'haM, tathA ahamatizayena gururgarIyAn-atimahAnityarthaH, he Atman ! tvamityAdyahaGkRtivazAd-ahaGkAravazataH paritoSaM-saMtoSameSi-prApnoSi, parametanmadavazAt parasmin bhave bhavitrI-bhAvinI laghutAM kiM na vetsi ? - kiM na jAnAsIti kAkUktyA jIvaM prati praznaH, 'yaviSayakAhaGkRtistadviSayA paratra laghutA bhAvinI' iti jAnAhItyarthaH / / 10.5 / / [247] vetsi svarUpa-phala-sAdhana-bAdhanAni, dharmasya taM prabhavasi svavazazca kartum | tasmin yatasva matimannadhunetyamutra, kiJcit tvayA hi na hi setsyati bhotsyate vA ||10.6 / / 1. yojyaM - mu0 /
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 zrIadhyAtmakalpadrume ___ dhanavi.-'parabhave laghutA bhavitrI'tyanantaramuktam, sA ca parabhave laghutA parabhave eva dharmasAdhanAdinA vinivAritA bhaviSyatIti kiM sAMprataM saMbhAvitabhayagarbhopadezena ? ityAzaGkAyAmupadizati - 'vetsi' iti adhunA-varttamAnasamaye dharmasya-yatidharmasya zrAddhadharmasya vA svarUpaM ca-dharmasya kSAntyAdidazaprakAraM, phalaM ca-dharmasya svargApavargAdi, sAdhanaM ca-dharmasya "cattAri paramaMgANi'[uttarAdhyayanasUtram]ityAdi pratipAditarUpaM, bAdhanaM ca-dharmasya pramAdarUpam tato dvandvaH, tAni tvaM vetsi-jAnAsi, tathA ca punastvamadhunA svavaza:svAdhInaH san taM dharmaM kartuM prabhavasi-samartho bhavasi, he matiman ! - paNDita ! iti hetoH, tasmin-dharme'dhunA-vartamAnasamaye tvaM yatasva-yatnaM kurvityarthaH; hi-yato amutrabhavAntare narakAdilakSaNe tvayA karaNabhUtena na hi kiJcit paralokasAdhanAdikaM setsyati-siddhiM yAsyati, vA-athavA amutra tvayA kartRbhUtena kiJcid dharmasya svarUpaphalAdi vastu na hi bhotsyate-jJAsyate iti, tasmAdatraiva bhave yatnaM kuruSvetyarthaH ||10.6 / / ratna.-athAtmAnamiha bhave eva dharmArthaM prerayannAha - .. vetsi svarUpa0..iti. vyAkhyA-he Atmana ! dharmasya tattvato jinadharmasyetyarthaH, apareSAM dharmAbhAsatvAt, svarUpaM-lakSaNaM phalaM-svargApavargAvAptyAdi, sAdhanaM-kAraNaM manujajanma-dharmazravaNa-zraddhAna-vIryasphoraNa-paJcendriyapaTutvAdi tathA bAdhanaManAryadezotpatti-paJcendriyApaTutva-kukulotpatyAdi, dvandvasamAse, tAni prati tvaM vetsi-jAnAsi caturatvAditi, ca punastvaM taM dharmaM kartuM prabhavasi-prabhubhavasi-samartho bhavasi / tvaM kilakSaNaH ? - svasya vazaH svavazaH svAyatta ityarthaH, he matimana ! tasmin dharme yatasva-yatnaM kuru, kathama ? - adhunA-iha bhave, hi yasmAt kAraNAt, amutra parabhave tvayA hi nizcitaM kiJcit-kimapi nahi setsyatina niSpatsyate, vA punarna-bhotsyate-na jJAsyate iti, pAratantryAd vIryAbhAvAd jJAnAbhAvAcca kimapi kartuM na zakyate iti / / 10.6 / / 1. dharme - mu0 /
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ vairAgyopadezadvAram [248] dharmasyAvasaro'sti pudgalaparAvarteranantaistavA-'' yAtaH saMprati jIva ! he prasahato duHkhAnyanantAnyayam / svalpAhaH punareSa durlabhatamazcAsmin yatasvA'rhato, dharmaM kartumimaM vinA hi na hi te duHkhakSayaH karhicit ||10.7 / / dhanavi.-athAnantaropadiSTamevArthaM vizeSata upadizati-'dharmasya' iti he jIva! - he Atman ! anantAni-atItakAlApekSayA'ntarahitAni duHkhAni prasiddhAni prasahataH-prakarSeNa sahamAnasya tava, saMprati-varttamAnabhave, anantaiH atItakAlApekSayA'ntarahitaiH, pudgalaparAvataH-jainAgamaprasiddhaiH subahukAlavizeSairdharmasya-jainadharmasya, ayaM-pratyakSo'nubhUyamAno'vasaras-prastAvaH svalpAha-stokadina AyAtaH-samAgato'sti, ca punareSa dharmAvasaraH punardvitIyavAraM durlabhatamaH-dazabhirdRSTAntairatizayena duSprApo'sti, ityasminnavasare'rhato-jinasya dharmaM kartuM, yatasva-udyamaM kuruSva; hi yataH kAraNAdima jinadharmaM vinA te-tava duHkhakSaya-sakalasAMsArikaduHkhavinAzaH karhicit-kadAcid na hyasti; atrAnantasvarUpaM ca caturthaSaDazItikanAmakakarmagranthA-''dibhyo'vaseyaM, granthagauravabhayAcca noktamiti; pudgalaparAvarttastvanantotsarpiNyavasappiNI - pramANaH kAlaH, tatsvarUpasUcakakarmagranthazatakoktaM gAthAtrayaM cedam, [249] "davve 1 khitte 2 kAle 3 bhAve 4 cauha duha bAyaro suhumo / hoi aNaMtussappiNiparimANo puggalaparaTTo [86] [250] uralAisattageNaM egajio muyai phusiya savvaaNU / jattiyakAli sa thUlo davvo suhumo sagannayarA [87] [251] logapaesosappaNisamayA aNubhAgabaMdhaThANA ya / jaha-taha kamamaraNeNaM puTThA khittAi thUliyarA [88] 1 etasya gAthAtrayasyAyaM samudAyArtha saMkSepato-yathA 1-dravya 2-kSetra 3-kAla 4-bhAvabhedaizcaturdA pudgalaparAvarttaH, 1-audArika 2-vaikriya 3-taijasa 4-bhASA 5-zvAsocchvAsa 6-manaH 7-kArmaNa 8-rUpatayA sarvapudgalAn pariNamayya pariNamayyaiko
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 zrIadhyAtmakalpadrume vo yadA muJcati tadA 1. bAdaradravyapudgalaparAvarttaH, eteSAM saptAnAM madhyAdekena kenacid rUpeNa sarvAn pudgalAn pariNamayya yadA muJcati tadA 2. sUkSmadravyapudgalaparAvarttaH, 3. sarvalokAkAzapradezAneka eva jIvo maraNairyathA tathA spRzati tadA bAdarakSetra pudgalaparAvarttaH 4. sarvalokAkAzapradezAnanukrameNa maraNaiH spRzati, tadA sUkSmakSetrapudgalaparAvarttaH, 5. utsarpiNIkAlasya sarvAn samayAn yathA tathA maraNaiH spRzati tadA bAdarakAlapudgalaparAvarttaH 6. anukrameNa yadA spRzati tadA sUkSmakAlapudgalaparAvataH sarvANyasaGkhyAtAdhyavasAyasthAnAni krameNotkrameNa caiko jIvo maraNena spRzati tadA 7. bAdarabhAvapudgalaparAvarttaH sUkSmo bhAvapudgalaparAvarttasu kazcijjantuH sarvajaghanye kaSAyodayarUpe'dhyavasAyasthAne mRtastato yadi sa evAnante'pi kAle gate sati prathamAdanantare dvitIye'dhyavasAyasthAne varttamAno mriyate tadA tanmaraNaM gaNyate, na zeSANyanukramabhAvInyapi maraNAni, evaM krameNa sarvANyapyanubhAga-bandhA'dhyavasAyasthAnAni yAvatA maraNena spRSTAni syustAvAn 8. kAla iti atra kSetrasUkSmapudgalaparAvarttenAdhikAraH, zeSAH sarve prakArAH prarUpaNAmAtramiti / / 10.7 / / ratna:1. - athAtmAnaM prati dharmasyAvasaraM jJApayannAha . dharmasyAvasaro'sti iti vyAkhyA - he jIva ! tavAyaM saMprati adhunA dharmasyAvasaraH AyAto'sti, kaiH ? - dravya kSetra - kAla - bhAvabhedaizcaturbhirapi pudgalaparAvartaiHanantotsarpiNyavasarpiNyAtmakakAlavizeSaiH, tava kiM kurvataH sataH ? prasahataH sataH-prakarSeNa sahamAnasya sataH kAni prati, kiMlakSaNAni ? anantAni, punariti vizeSe, ayamavasaraH svalpAnyahAni - dinAni yasya sa svalpAhaH, ca punaratizayena durlabho-durlabhatamo varttate, dharmasyAvasaraH svalpadino 'duSprApatamazca bhavatIti, tatazcAsminnavasare 'ArhataM dharmaM karttuM yatasva - udyamaM kuru, hi yataH kAraNAt tetavemaM-ArhataM dharmaM vinA, he Atman ! - karhicit-kadAcid duHkhAnAmekaviMzatiprabhedAnAM kSayaM - AtyantikI nivRttirnAstIti / / 10.7 / / 1. durlabha0 mu0 / 2. 'yatasvA''rhataM' mUlatvena pAThaH /
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ 167 vairAgyopadezadvAram [252] guNa-stutIrvAJchasi nirguNo'pi, sukha-pratiSThAdi vinApi puNyam / aSTAGgayogaM ca vinA'pi siddhIr vAtUlatA kA'pi navA tavAtman ! ||10.8 / / dhanavi.-athAnantaramuktaM 'dharmaM vinA duHkhakSayo na bhavati'iti, tena tadupari nidarzanatrayadarzanadvAreNa tamevArthaM samarthayannupadizati-guNa-stutIH iti, he Atmana ! * tvaM nirguNo'pi-tathAvidhajJAnAdiguNarahito'pi guNa-stutI-svaguNaprazaMsAH vAJchasiicchasi, ca punaH puNyaM vinA-sukRtamantareNa sukha-pratiSThAdi vAJchasIti, atra sukhaM ca sudhana-dhAnya-putra-kalatrA''diprAptijanitaM, pratiSThA ca zreSThitva-pradhAnatvanaranAyakatvAdirUpA, te Adau-prathame yatra tat tathA, AdipadAt svargA'pavargAdiparigrahaH; ca punar - aSTAGgayogaM vinA'pi siddhIrvAJchasItyanvayaH; atra yogasyASTAvaGgAni 1-yama 2-niyama 3-karaNa 4-prANAyAma 5-pratyAhAra 6-dhAraNA 7-dhyAna 8-samAdhi-nAmAni / [253] vratAdAna 1-ahiMsA 2-sUnRtA 3-'steya, 4-brahmA-5-''kiJcanatA yamAH-ityAdinAmamAlA(abhi.81) pAThataH spaSTArthAni, siddhayazcASTadhA - [254] "1-laghimA 2-vazite 3-zitvaM 4-prAkAmyaM 5-mahamA 6-'NimA / yatra 7-kAmAvasAyitvaM, prAptiraizvaryamaSTadhA / / 1 / / [abhi.202] ityAdinA pratipAditAH; tena kAraNena tava vAtUlatA-vAtavikRtijanyA saMjJArahitatA grathilatetyarthaH kApi avaktavyA navA-apUrvA AzcaryakAriNI varttate; atrAyaM bhAvo-yathA guNAn vinA stutirna bhavati, yathA puNyaM vinA sukhapratiSThAdi na bhavati, yathA'STAGgayogaM vinA siddhayo na bhavanti, tathA dharma vinA duHkhakSayo na bhavatIti dRSTAnta-dArTAntikayojaneti / / 10.8 / /
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 zrIadhyAtmakalpadrume ___ ratna.-athAtmano'yuktavAJchakatvena vAtUlatAM nirUpati-guNa-stutIr iti. vyAkhyAhe Atman ! tvaM nirgatA laukika-lokottarabhedabhinnA guNA-audArya-dhairya-zauryAdayo jJAna-darzana-cAritrAdayazca yasmAt, evaMvidho'pi san guNAnAM stutIH-stavAn vAJchati, tathA puNyaM vinApi sukhAni pratiSThA-gauravaM te Adau yasya tat, sukhapratiSThAdi prati vAJchasi, Adizabdena lakSmyaizcaryAdigrahaNaM, tathA yama-niyamaprabhRtyaSTAGgayogaM vinApi siddhI:-aSTakarmakSayalakSaNAH prati vAJchasi, bahuvacanamaSTakarmakSayApekSayA, siddhimiti pAThe tu mokSamiti, athavA - [255] "laghimA vazitezitvaM, prAkAmyaM mhimaa'nnimaa| yatra kAmAvasAyitvaM, prAptiraizcaryamaSTadhA' ||1|| [abhi.202] iti aSTa siddhIH prati vAJchasItyapi jJeyaM, tarhi he Atman ! taveyaM vAtUlatA-vAtarogitvaM kA'pyadRSTapUrvA navA-navInaivAsti, kAraNaM vinA kAryaspRhayAlutvaM vAtakitvameveti bhAvaH ||10.8 / / [256] pade pade jIva ! parAbhibhUtIH, pazyan kimIgrasyadhamA parebhyaH ? | apuNyamAtmAnamavaiSi kinna ?, tanoSi kiMvA nahi puNyameva ? ||10.9 / / dhanavi.-athAnantaraM 'puNyaM vinA sukhapratiSThAdi na bhavati'ityuktam, tenArthAt puNyAbhAve parAbhavo bhavatIti darzayan puNyameva karaNIyamityupadizati - 'pade pade' iti he jIva ! - he prANin ! tvamadhamo-niSpuNyaH san, pade padesthAne sthAne parAbhibhUtI:-parebhyo'bhibhUtI:-parAbhavAn, pazyan-vilokayan, parebhya:AtmavyatiriktebhyaH kiM-kimartham-Iya'si ? - krudhyasItyarthaH; athottarArdheneAyA akaraNa upAyaM darzayati-AtmAnameva-svamevApuNya-niSpuNyaM kiM nA'vaiSi ? - na jAnAsi, niSpuNyatva-parAbhavayoH sAhacaryAt, vA'thavA puNyameva-sukRtameva kiM na hi tanoSi ? - na kuruSe, atrottarArdhastha evakAra uktidvaye yojyaH ||10.9 / /
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___169 vairAgyopadezadvAram ratna.-atha jIvaM prati parebhyo'bhibhUtau satyAmIU mA kurviti pratibodhayati pade pade jIva ! - iti. vyAkhyA-he jIva ! tvaM pade pade sthAne sthAne parebhyaH, samarthavizeSaNAd vizeSyaM labhyate itinyAyAjjanebhyaH, parA:-prakRSTA abhibhUtI:-abhibhavAn pazyan tvaM kimIrNyasi ? - IyAM karoSi, tvaM kiMlakSaNaH.? - adhamo-nIcaH, puNyarahitatvAditi, tAtmAnaM-svaM na vidyate puNyaM yasya sa taM kiM nAvaiSi ?, na jAnAsi, api tu AtmAnamapuNyamevA'vaihi, vA punarAtmAnamapuNyamavetya hi nizcitaM puNyameva kiM na tanoSi ?, evakAro'nyavyavacchedArthaH, athavA parebhyaH kimIrNyasIti vyAkhyeyaM tadA parebhya iti caturthIbahuvacanam / / 10.9 / / [257] kimardayan nirdayamaGgino laghUn, viceSTase karmasu hI pramAdataH ? | yadekazo'pyanyakRtArdanaH saha tyanantazo''pyaGgyayamardanaM bhave / / 10.10 / / dhanavi.-athAnantaropadeze puNyakaraNamupadiSTaM, tena puNyakaraNapratipakSe pApakaraNe'niSTaphalaM darzayannupadizati - 'kimadaryan' iti, hI iti khede, tvaM pramAdato-madyAdipaJcavidhAd, ajJAnAdyaSTavidhAd vA laghUn-Atmano'NUn bAdarapRthvIkAyikAdIn aGginodehino nirdayaM-niSkRpaM yathA syAt tathA'samaJjasavRttyetyarthaH ardayan-pIDayan, karmasu-kRSyAdivyApAreSu kimiti vitarkaprazne viceSTase ? - pravarttase, yadyasmAd ekaza:-ekavAram anyakRtArdano-vinirmitaparapIDaH, ayaM parapIDAkArI aGgI-prANI bhave-saMsAre anantaza:-anantavAram, ardanaM-pIDanaM sahati-titikSate, yaduktam - [upadezamAlAyAm] [258] vaha-mAraNa-abbhakkhANadANa-paradhaNavilovaNAINaM / savvajahaNNo udao dasaguNio ikkasi kayANaM [177] / /
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 [259] tivvayare u paose sayaguNio sayasahassakoDiguNo / koDAkoDiguNo vA hujja vivAgo bahutaro vA [ 178] / / 10.10 / / ratna.-athAtmAnaM parapIDanaprasaktamavetya pratibodhAyAha- kimardayan.. iti vyAkhyAhe Atman ! tvatto laghUn - balena zarIreNa vA tucchAn, aGginaH prANinaH prati nirdayaM yathA syAt tathA ardayan pIDayan, hIti khede pramodato - harSataH karmasu arthAt pApakarmasu mRgayAdiSu tvaM kiM viceSTase ? - viruddhAM ceSTAM karoSi, api tu mA viceSTasva, yad-yasmAt kAraNAt, ekazo'pi - ekavAramapi anyeSAM kRtamardanaMpIDanaM yena so'GgI-prANI bhave- saMsAre'nantazaH - anantavArAnardanaM- pIDanaM sahati, yata uktam [upadezamAlAyAm] - zrIadhyAtmakalpadrume [260] "tivvayare se paoure sayaguNio sayasahassakoDiguNio a / koDAkoDiguNo vA hujja vivAgo bahutaro vA [178] iti||10.10|| [261] yathA sarpamukhastho'pi, bheko jantUni bhakSayet / tathA mRtyumukhastho'pi, - kimAtmannarddhase'GginaH ? / / 10.11 / / dhanavi . - athAnantarokte eva parArdane dRSTAntadarzanapUrvakaM bIbhatsatAM darzayaMstannivRtti-mupadizati 'yathA' iti yatheti dRSTAntopanyAse, sarpamukhasthaH ahivadanagato'pi bheko - maNDUko jantUni - jalasthalagataprANino bhakSayet khAdayet, Atman ! tathA tena prakAreNa mRtyumukhastho-dinaM dinaM pratyAyuSaHkSIyamANatvAt kRtAntavadanaprApto'pyaGginaHprANinaH kimiti prazne ? arddhase - pIDayasItyarthaH, jantuzabdaH puM- napuMsakaliGge / / 10.11 / / 1. guNo0 mu0 / 2. jAyate....'kRsi -kami' [uNAdi 773 ] - iti tuni jantuH puM-klIbaliGgaH [abhi.cintA.-1366-svopajJavRttiH]
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ 171 vairAgyopadezadvAram ratna.-etadeva dRSTAntane dRDhayati - yathA sarpamukhastho'pi. iti, vyAkhyA-yatheti dRSTAntopanyAse sarpamukhastho'pi bheko-maNDUko jantUni-kSudrajIvAn bhakSayet-aznIyAt, tathetyupanaye, he Atmana ! mRtyumukhastho'pi tvamaGginaH-prANinaH prati kimardasa ? - vyathase, api tu mA'rdasveti, arthato yugmam" / / 10.11 / / [262] AtmAnamalpairiha vaJcayitvA, prakalpitairvA-tanu-cittasaukhyaiH / bhavAdhame kiM jana ! sAgarANi, soDhA'si hI nArakaduHkharAzIn ? ||10.12 / / dhanavi.-athAnantaroktopadeze 'parArdanaM na karttavyam' ityuktam, tena parArdanajanyasya kiJcidRzyamAnasukhasya tucchatAM parabhave cAnantaduHkhahetutAM ca darzayan tannivRttimupadizati - 'AtmAnam' iti hI iti khede, he jana ! iha bhave manuSyajanmani, alpaiHstokaiH stokakAlairvA, vA-athavA prakalpitaiH-AropitaiH paramArthato'sukhatvavati pAna-bhojana-lalanA'liGganAdau sukhamidamiti cintanais-tanucittasaukhyaiH-kAyikamAnasikasukhair-AtmAnaM-svaM vaJcayitvA-vipratArya, bhavAdhame-bhaveSu-caturgatilakSaNeSu saMsAreSvadhame-nIce narakabhave ityarthaH, sAgarANi siddhAntapratItAni yAvat, nArakaduHkharAzIn-naraka-satkaduHkhasamUhAn kimiti prazne, soDhA'si ? - kSantA'sItyanvayaH, atrA'sukhatvavati pAnabhojanAdau sukhamidamityArope bhartRhariNA'pi vairAgyazatake pratipAditaM, yathA - [263] "tRSA zuSyatyAsye pibati salilaM svAdu surabhi, kSudhAtaH san zAlIn kavalayati zAkAdivalitAn / 1. dRSTAntadAnenAha - mu0 /
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 zrIadhyAtmakalpadrume pradIpte rAgAgnau sudRDhataramAzliSyati vadhUM, pratIkAro vyAdheH sukhamiti viparyasyati janaH / / 11 / / " iti / atra sAgarANi-sAgaropamANi, tAni ca dazakoTAkoTIpalyopamairekaM sAgaropamaM bhavati, evaMvidhAni trayastriMzatsAgaropamANi yAvadityarthaH, palyopamasvarUpaM ca saMkSiptamidam - [paJcamakarmagranthe] [264] uddhAra 1-addha 2-khittA 3-paliya tihA samaya 1vAsasaya 2samayA 3 / . kesuvahAro dIvodahi 1-Au 2-tasAi 3-parimANaM [85] atroddhArapalyopamaM grAhyaM, vistaratastu pravacanasAroddhArASTapaJcAzadadhikazatadvArAdibhyo'vaseyamiti / / 10.12 / / ratna.-athAlpaiH sukhaiH karaNaiH parabhave'nantadukharAzau patantaM jIvaM prati bodhAyAha-AtmAnamalpairiha..iti., vyAkhyA-he jana ! iha-asmin bhave-saMsAre, prakalpitaiH-aupacArikaira-vAk-tanu-cittAnAM-vacana-kAya-manasAm, alyaiH-tucchaiH saukhyaiH karaNairAtmAnaM vaJcayitvA nArakANAM duHkharAzIn prati hA..iti khede, kiM soDhA'si ? - kiM sahiSyasi, apitu dharmakaraNena soDhA mA bhaveti, kasmina ? - bhaveSu-avatAreSvadhamo nIco bhavo bhavAdhamastasmin tannArakabhave ityarthaH, yAvadityadhyAhAryaM, kAni prati sAgarANi, 'satyA' ityukte satyabhAmetivat sAgaropamANi yAvadityarthaH / / 10.12 / / [265] urabhra-kAkiNyudabindukA-''mra vaNiktrayI-zAkaTa-bhikSukAdyaiH / nidarzanaireritamartyajanmA, duHkhI pramAdairbahu zocitA'si / / 10.13 / / dhanavi.-atha sAmAnyataH pramAdaparihAraM nAnAnidarzanadarzanapUrvakamupadizannAha - 'urabhra' iti pramAdaiH-madyAdibhir hetubhirdAritamartyajanmA-hAritaM prAptaM san, 1. 'vAk-tanu-'iti mUlatvena gRhItaH pAThaH / 2. hA iti mUlatvena gRhItaH |
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ vairAgyopadezadvAram 173 nAzitaM matrttyajanma-manuSyabhavo yena sa tathA duHkhI - nArakAdidurgati-duHkhavAn san urabhra-kAkiNyudabindukA-''mra-vaNiktrayI-zAkaTabhikSukAdyaiH nidarzanaiH dRSTAntaistvaM bahu-bhUyo yathA syAt tathA zocitA'si pazcAttApakarttA'sItyarthaH / atra urabhrazcaeDakaH, kAkiNI ca-rUpakAzItitamo bhAgaH, kvacit tu viMzati'varATakapramANako nANakavizeSaH, liGgAnuzAsanavivaraNe tu 'kAkinirmASacaturbhAgaH kapardazcaturbhAgo vA [] iti, udabinduzca - darbhAgrabhAgavarttI jalakaNaH 'udakasyoda' [si.he.33-104] ityanena sUtreNodabinduritisiddheH; Amrazca - sahakAraH, vaNiktrayI cavANijyArthavinirgata-vaNigjanatritayI, zAkaTazca - zAkaTikaH zakaTakheTaka itiyAvat, bhikSuzca - bhikSAjIvika, tato dvandvaH, te AdyAH - prathamA yeSAM tAni tathA taiH urabhra-kAkiNyudabindukA ''mravaNiktrayI - zAkaTa - bhikSukAdyaiH, atrAdyapadena yaH kazcana svahitakaraNasamaye'sAvadhAnaH pazcAt pazcAttAparaH sa grAhyaH atrAyamAzayaHpramAdapAravazyAdakRtasukRto manuSyabhavabhraSTo durgatiM gataH, etairdRSTAntaiH pazcAttApakarttA bhaviSyasIti, asminneva bhave tathA sukRtaM kuru yathA'gre'pi sadAnandodayo bhavitA / atra prathamamurabhradRSTAnto yathA - kasmiMzcid grAme kasyacid gehe eko'jo'bhyAgatArthaM poSyate, sa ca puSTAGgaH susnAtaH kRtahAridryAdyaGgarAgo lAlyamAnaH pAlyamAnaH pInazca taM tathA dRSTvA ko'pi vatso mAtrA'patyasnehena gopitaM goduhApi dayayA muktaM kSIraM nApAt mAtrA ca pRSTo roSAdityAcaSTauamba ! ayamajo yatheSTaudana- yavasAdyairnAnAlaGkAraizca putra iva mAnyate, ahaM tu mandabhAgyaH zuSkatRNAnyapi pUrNAni susamaye na labhe, pAnIyamapi mAM susamaye ko'pi no pAyayet, na ko'pi mAM lAlayet, tadA mAtroce-vatsa ! * [266] 'AuraciNNAiM eyAiM jAI carati naMdio / sukkattaNehiM lADhAhi, eyaM dIhAulakukhaNaM [ 1 "yathA''turo martukAmo yanmArgayati tat pathyamapathyaM vA dIyate, puSpAdyairarcyate, evamasyApyajasya poSo'rcA ca vadhyamaNDanamiva, yadA caiSa ghAtayiSyate tadA tvaM drakSyasi, tato vatsastathaiva sthitaH / tatastasminnurabhre puSTe jAte prAghUrNake ca 1. kapardaH iti TIppaNIpAThaH / 2. ghAsaH tRNa iti TIppaNIpAThaH /
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 zrIadhyAtmakalpadrume samAgate, tamurabhraM hatvA mAMsakhaNDAni kRtvA paktvA ca svAminA sahaiva prAghUrNakena bhuktam, [tad] dRSTvA sa vatsastRSito'pi bhayena mAtuH stanyaM naicchata, tadA mAtrocevatsa! kiM bhayabhIto mama kSaratpayaso'pi payo na pibasi ?, tadA vatso'vagmAtaH ! sa urabhraH prAghUrNakAgamane'gre teSAM nirgatajihvastaralanetro visvaraM rasan hato bhakSitazca, tadbhayAnme kutaH payaHpAnecchA ?, tadA mAtroce-vatsa ! mayA te tadaivoce-AturacihnAnyetAni, eSa teSAM vipAkaH prApta ityAdi, ___ atrAyamupanayo-yathA urabhro jIvitecchayA yatheSTaM khAdan puSTaH san prAghUrNake Agate hAritajIvitaH san zirazchedAdikriyAyAM kriyamANAyAM visvaraM rasati tathA tvamapi pramAdairjIvitecchayA yatheSTaM vicaran pApaiH puSTaH san svAyuHpUrtI hAritamartyajanmA sannarakAdidurgatau gacchan bahu zocasIti nigamanam / atha dvitIyaH kAkiNIdRSTAnto, yathA-ekena dramakeNa bhRtiM kurvatA kArSApaNAnAM sahasramarjitvA svagRhAgamanAya prasthitena zaMbalArthamekarUpakasya kAkiNIH kRtvA dina dine'bhuJjata, anyadA mArge kvA'pyekA kAkiNI vismRtA, sArthe prasthite mArge gacchan sa dramakastAM smRtvA dadhyau-mA mama rUpakAntarabhedo bhUyAditi svAM vAsanikAmekAnte saMgopya kAkiNyarthaM nivRttaH, kAkiNI tvanyena hRtA, vAsanikApi kenacit saMgopyamAnA dRSTA hRtA, sa tUbhayabhraSTo gRhe gatvA kSudhA pIDyamAno janaizca paribhUyamano'zocadityAdi / atrAyamupanayo, yathA-sa dramakaH samupArjitakArSApaNasahasraH AtmanaH smRtibhraMzadoSeNa vismAritakAkiNIko lobhena tadarthaM pratigacchan gatakAkiNIko gatavAsanikazcobhayabhraSTo, gRhe gatvA kSudhA pIDyamAno janaiH paribhUyamAnazca zocati, tathA tvamapi gRhItasaMyamaH svIyAntarAyadoSeNa pUrvamaprAptakAmabhogaH pramAdadoSeNa punastameva prArthayamAnazcAritraM muktvA kAmabhoge pravarttamAno'prAptakAmabhogo gatacAritrazcobhayabhraSTaH san narake gacchan duHkhIbhavan zocitA'sIti nigamanam / atha tRtIya udakabindudRSTAnto, yathA-kazcit tRSArtastuSTena devena kSIrasamudraM 1. 'vAMsalikA' iti mu0 /
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ vairAgyopadezadvAram 175 prApitaH, tatrA'pItapayAH svagrAmasImasatkakUpopakaNThagatadarbhAgrabhAgavarttI jalakaNo mA patatvitidhiyA tatprAptaye yAcitadevena svasthAnaM prApitaH / tatra nirgalitajalakaNaM vIkSya apUritasvapratijJaM svasthAnaprAptaM punaH kSIrasamudrAdiprApaNApravaNaM ca taM devaM matvA pipAsayA kaNThagataprANa ubhayato bhraSTaH zocatItyAdi / atrAyamupanayo, yathA sa grAmiko devasAnnidhyataH kSIrasamudraM prApya tatrApItapayA lAlasAta udabinduddezena dhAvannaprAptodabindurmuktakSIrasamudrazca sannubhayato bhraSTaH zocati, tathA tvamapi daivayogAt prAptatapaHsaMyamaH, tadArAdhanamantareNa pramAdata aihikasukhoddezena dhAvan aprAptaihikasukho muktapAralaukikasukhopAyabhUtatapaHsaMyamazcobhayato bhraSTo hAritamartyajanmA zocitA'sIti nigamanam / atha caturtha AmradRSTAnto yathA - kazcid rAjA atizayenAmrapriyaH, AmrAjIrNenaiva saMjAta- vizUciko mahAvaidyairmahatA yatnena paTUkRtaH punarAmrabhrakSaNe mariSyasIti vijJaptaH, tacchravaNamAtrAdeva svadeze vihitAmravaNocchedaH, anyadA pradhAnena sahAzvApahRto'TavyAM prAptaH, sahakAracchAyAyAM vizrAntaH, tadadhaH patitAni sukhAsvAdAnyAmraphalAni gRhNan pradhAnairvAryamANo'pi sparzalAmpaTyataH kare kRtvA parAmRzan, krameNa gandhalAmpaTyato jighran rasalAmpaTyatazcAsye kSiptvA gilan mriyamANaH zocatItyAdi / atrAyamupanayo, yathA sa rAjA indriyaparavazassannAmrAsvAdalubdhaH AmraphalAsvAdaM kurvan aprAptatadAsvAdAnando rAjya - jIvitayorAzAparityakto mriyamANaH zocati, tathA tvamapIndriyaparavazaH san pramAdAt kAmabhogasukhalubdhaH kAmabhoge pravarttamAno gatasaMyamajIvitarAjyo hAritamartyajanmA ubhayato bhraSTo mriyamANaH zocitA'sIti nigamanam / atha paJcamo vaNigdRSTAnto yathA - ekasya vaNijastrayaH putrAH, tena teSAM kArSApaNAnAM sahasraM sahasraM dattaM, uktAzcaivam - etAvatA dravyeNa vyavahRtya iyatA kAlenAgantavyam / tataste 'tanmUlaM lAtvA svapurAnnirgatAH, pRthak pRthak pattaneSu 1. 'te mUDI' ityarthaH, saM. /
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 zrIadhyAtmakalpadrume sthitAH / tatraiko bhojanA-''cchAdanastokavyayo dyUta-madya-mAMsAdivyasanavarjito yuktyA vyavaharan bhUyo lAbhaM lebhe, dvitIyastu mUlamakSipan lAbhaM bhojanA''cchAdana-mAlya-bhUSAdiSUpabhuGkte, na cAtyAdareNa vyavaharate, tRtIyastu na kiMcid vyavAharat, kiMtu dyUta-madya-mAMsa-vezyA-gandha-mAlya-tAmbUla-zarIrasatkriyAbhiralpenaiva kAlena sarvaM dravyaM bhakSitavAn / tatastrayo'pi yathoktakAle svapuramAgatAH / tatra yazchinnamUlaH sa pitRbhyAM niSkAsito jananindyaH preSya eva jAta ityAdi / atrAyamupanayo-yathA tRtIyo vaNik paJcendriyaparavazaH san lAbhamanicchan bhogAdi bhuJjan mUlavyayena gRhamAgataH pitRbhyAM niSkAsito jananindyaH preSyatAM prAptaH san zocati tathA tvamapi pUrvabhavAt sukRtaM lAtvA samAgataH san, sakalasAmagrI prApya pramAdaparavazaH san, bhogAdyupabhogaM spRhayan pAralaukikasukhopAyamanicchan, prAktanasukRtavyayena durgatiM gacchan zocitA'sIti nigamanam / atha SaSThaH zAkaTadRSTAnto yathA-kazcicchAkaTikaH samaviSamamArgajJAtA samamupalAdirahitaM mahApathaM tyaktvA viSamamupalAdisaMkulaM mArgaM gantumupakrAntaH, tadA'kSe bhagne zocati yathA dhig mAM yajjAnannapyapAyamApamityAdi / atrAyamupanayo-yathA sa zAkaTikaH sama-viSamabhUmibhAgaM jAnannapi vikathAdipAravazyAdakSe bhagne zocati tathA tvamapi puNya-pApAdikaM jAnannapi vikathAdipramAdaparavazaH san, bhraSTasamyagadarzana-jJAna-cAritro durgatau gacchan 'dhig mAM yajjAnannapyahaM durgatau yAmi'ityAdi zocitA'sIti nigamanam / atha saptamo bhikSukadRSTAnto yathA-eka grAmyo dAridryeNa gRhAnnirgatya pRthvI paribhraman kudaivayogAd bhikSAyA api aprAptyA, punargRhaM prati vyAvRttaH sannekasmin grAme pANapATakapArzve devakule rAtrau sthitaH / tato devakulAdekaH pANazcitraghaTahasto nirgatyaikadeze sthitvA ghaTamUce-zIghraM gRhaM kurvityukte gRhaM jAtam, evaM yadyat so'vak tat tad ghaTo'karod, yAvacchayyAyAM saH strIbhiH saha bhogAn bhaGkte, prAtazca sarvaM saMjate / tadA sa grAmyastad dRSTvA dadhyaumudhA'haM mAmabhramaM, athainaM seve iti vicintya sa tamevAzrayata / sa ca 1. cANDalapATake. ityarthaH /
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ vairAgyopadezadvAram pANastadbhaktyA prIta Uce kiM te dade ?, tadA sa grAmya Uce - tvatprasAdenAhamapyevaM bhogAn bhuJje / tena-kiM vidyAM lAsi uta vidyAbhimantritaM ghaTam - ityukte sa vidyAsAdhanAdikaSTabhIrutayoce - abhimantritaM ghaTaM dehi / tenAbhimantrya ghaTo dattaH / sa taM lAtvA svagrAmametya saudhaM vikurvya baMdhuyug yathecchaM bhogAn bhuGkte / tenAnyaizca tadA sarve svajIvanopAyAH zithilitAH gavAdyAzcA'sAritAH gatAH / so'nyadA'tiharSAd ghaTaM skandhe kRtvA pItAsavo'nRtyad, tadA pramAdAt patito ghaTo bhagnaH, sa vidyAkRtopabhogo naSTaH, pazcAt sa svajanaiH saha parapreSyatAdiduHkhAnyanubhavan, ced ghaTavidyA tato gRhItA syAt, tadA bhavyamabhaviSyaditi zocatItyAdi / 177 atrAyamupanayo- yathA sa grAmyabhikSukaH pRthivyAM paribhraman saMprAptakAmakumbho'pi madyapAravazyAt patitakAmakumbhaH parapretyatAdyairduHkhAnyanubhavan zocati tathA tvamaSi saMsAre bhraman saMprAptazrIjinadharmo'pi madyAdipramAdapAravazyAt tyaktazrIjinadharmo hAritamartyajanmA nArakAdiduHkhAnyanubhavan zocitA'sIti nigamanam / ityevaM sapta dRSTAntA bhAvitAH / tatra pUrvadRSTAntapaJcakaM zrIuttarAdhyanasaptamaurazrIyAdhyayanAnusAreNa, zAkaTanAmA SaSTho dRSTAntaH zrIuttarAdhyayanapaJcamAkAmamaraNIyAkhyAdhyayanAnusAreNa, bhikSukanAmA saptemo dRSTAntazca zrIuttarAdhyayanaSaSThacullakanirgrathIyAdhyayanAnusAreNa, atra bhAvitAH, sudhiyA svadhiyA paramparayA vA yathAsaMpradAyaM prakArAntareNApi samyag bhAvanIyAH / atra AdyapadenAnye'pi dRSTAntAH zrIuttarAdhyayanAnusAreNA'tra bhAvitAH / [daridrakuTumba dRSTAntaH] yathA kvacid grAme daridrakuTumbaM vasati, tasya kasmiMzcit parvaNIbhyagRheSu pacyamAnaM bhujyamAnaM ca pAyasaM dRSTvA tadbhojanamanorathe samutpanne, tanmadhyagena kenacid yAdRze tAdRze payasi kenacit tandule kenacid ghRte, kenacinmadhudhUlipramukhe mRSTadravye yAcite prApte sati yAdRze tAdRze pAyase niSpanne sati sarvairapi yAcitadravyAnusAreNa bhAgamArgaNe kRte'jJAnitvena parasparaM vivadamAneSu rAjadvAraM gateSu tat pAyasaM sarvatra saJcaradbhiH zvAnairbhakSitam / 1. khANDa iti pratiTIppaNI / 2. 'mRSTa' iti ha.pra. pAThaH /
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 zrIadhyAtmakalpadrume tadanu taddaridrakuTumbakaM svagatA'navagamatAdoSeNa pAyasabhojanAprAptyA tanmanorathenaiva mRtam / atrAyamupanayo, yathA-taddaridrakuTumbakaM kalahakaraNAdinA zvAnena nAzitaM bahvAyAsena niSpAditaM pAyasamaprApya zocati, tathA tvamapi niSpuNyaH san puNyavadgehe dharmakarma kriyamANaM, tatphalaM cAnubhUyamAnaM dRSTvA, kathaJcid dharmasAmagrI prApya tad yAdRzaM tAdRzaM kurvannapi, matsarAdidoSeNa kalahaM kurvANo, rAgadveSAbhyAM taddharmakarmanAzAt tatphalarahitaH parabhave zocitA'sIti nigamanamiti daridrakuTumbadRSTAntaH / vaNigdvaya dRSTAntaH- ekasminnagare prAkkRtakarmaNA kSINadhanaM vaNigdvayaM vsti| tena dhanArjanAya bahUpAye'pi kRte, tadaprAptyA kvacit kasyacidupadezAt sapratyayo yakSo bahvArAdhanataH prasannIkRtaH, tadanu tatpArzve dhanayAcane / yakSeNoktaM-kRSNacaturdazIrAtrI zakaTasAmagrI kRtvA, sAvadhAnatayA stheyaM, ratnadvIpe yuvAM prApayiSyAmi, tatra praharadvayaM yAvat svasvazakaTaM yatheSTaM ratnamaNisuvarNaiH pUraNIyaM, praharadvayAnantaraM svasthAnaM prApayiSyAmIti / tadanu tAbhyAM tatheti prapadya svasvagRhaM prApya yathoktarAtrau samagrazakaTasAmagrI vidhAya sthitama, tadanu devena yathoktasamaye samAgatya sazakaTau tau ratnadvIpe muktau / tadanu tayormadhyagenaikenApramattatayA ratna-suvarNaiH svazakaTaM bhRtaM, apareNApUrvAM sukhazayyAM prApya suptam / tadanu devena svapratijJAnihAya tau sazakaTau svagRhe muktau / tadanu yena ratnadvIpaM prApya svazakaTaM bhRtaM, sa pratidinaM navanavabhogasAmagryA sukhI jajJe / yena suptaM, sa parardhiM dRSTvA dRSTvA duHkhI jajJe, atrAyamupanayo-yathA sa zayAluH zuddhopadezakaM puruSaM prasannaM ca devaM susamayaM ratnadvIpaM ca prApyendriyaparavazaH san zakaTasadRzamAtmAnaM dharmadhanenApUrayan durgatiM gataH pareSAM divyardhiM dRSTvA zocitA'sIti nigamanam, iti vnnigdvydRssttaantH| vidyAdharadvayadRSTAntaH-athAnyadA vaitADhyavAsinau vidyAdharau subahusevayA paraMparAgataduSkarasAdhanavidhipUrvakaM svapitRdattajagajjayividyAsAdhanAya bhUcarau bhUtvA,
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ 179 vairAgyopadezadvAram bhUmau cANDAlapATake cANDAlasya yauvanasthAM kanyAM pANigrahaNArthaM prArthya, gRhajAmAtRtvaM ca pratipadya, pariNIya caikazayyAsthau pRthak pRthak pATake vidyAM sAdhayAmAsatuH, tadanu yauvanamadonmattatayA tucchajAtitayA nirlajjatayA tayA striyA hAvabhAvAliGganAdinA kSobhanAyAM kriyamANAyAmapya-kSobhyenaikena SaNmAsaM yAvanniraticArabrahamavratapAlanena sA jagajjayividyA sAdhitA, anyena tu brahmavratabhraSTena cANDAlaputrIsaMgatyA khecarazeSavidyAvarjitena cANDAlatvaM prApya duHkhamanubhUtam / atrAyamupanayo, yathA bhraSTavidyAsAdhanavidhiH khecaro jagajjayakArividyAsAdhanasAmagrIprAptAvapIndriyapAravazyAt tatphalAprApyA zocati evaM tvamapyaGgIkRtadharmabhraSTaH, karmajayakAridharmasAmagrIprAptAvapIndriyapAravazyAd dharma-prAptiphalA-'prAptyA zocitA'sIti nigamanamiti vidyAdharadvayadRSTAntaH / nirbhAgyadRSTAntaH-athAnyadA kenacinnirbhAgyena paryaTatA bahvAyAsasAdhyAd yakSAccintAmaNiratnaM praaptm| tadanu tena samudramArgeNa yAnapAtreNa svagRhaM gacchatA nirdhanena dhanaprAptyA mattena, ratnasya kAntyA candreNa samatAM pazyatA, cakSurindriyapAravazyena tad ratnaM samudre pAtitaM, tadanu sa yAvajjIvaM zocati sma / atrAyamupanayo, yathA sa nirbhAgyaH svadAridryanAzakaH, bahvAyAsasAdhyadevadattacintAmaNiprAptAvapIndriyapAravazyena samudrapAtitacintAmaNiH, tatprAptiphalAprAptyA zocati tathA tvamapi bahusevAsAdhyagurupradattacintAmaNisamazrIjinadharmaprAptAvapIndriyapAravazyena dharmabhraSTaH, tatprAptiphalAprAptyA bahu zocitA'sIti nigamanamiti nirbhAgyadRSTAntaH / ityAdayaH zocanAyAM bhAvanIyA iti / / 10.13 / / ratna.-athaitadevottarAdhyayanasUtragatadRSTAntairdraDhayati-urabhrakAkaNyudabindu iti. vyAkhyA-he Atman ! tvaM pramAdaiH kRtvA, duHkhI san, parabhave bahu-ghanaM yathA syAt tathA zocitA'si, zokaM kartAsi, yatastvaM kiMlakSaNaH. ? - hAritaM martyasyamanuSyasya janma yena saH, kaiH ? - nidarzanaiH-dRSTAntaH, kaiH ? - urabhro-meNDhakaH, kAkiNI-rUpakAzItitamabhAgarUpA, udabinduriti-udakabinduH, Amra ityAmravAtakI rAjA, vaNijAM trayI vaNiktrayI, zATaka iti-zakaTAnAM vAhako vaNig, bhikSuka
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIadhyAtmakalpadrume iti-raGka, dvandvasamAse urabhra... bhikSukAste AdyA yeSAM tAni tathA taiH, eteSAM nidarzanAnAM vistaraH zrIuttarAdhyayanalaghuvRttito'vaseyo bhAvanIyazceti / / 10.13 / / 180 [267] pataGga-bhRGgaiNa-khagA-hi-mInadvi-dvipAri-pramukhAH pramAdaiH / zocyA yathA syurmRti-bandha-duHkhaizcirAya bhAvI tvamapIti janto ! / / 10.14 / / dhanavi.--athAnantaropadeze 'sAmAnyataH pramAdaH pariharttavya' ityuktam, atha ca paJcendriyajanyaviSayarUpapramAdavizeSaparihAraM dRSTAntA'STakadarzanapUrvamupadizannAha - -'pataGga' iti pataGgAzca - zalabhAH, bhRGgAzca SaTpadAH, eNAzca - hariNAH, khagAzcazukAdayaH pakSiNaH, ahayazca - bhujaGgAH, mInAzca - matsyAH, dvipAzca-gajAH, dvipArayazcasiMhAH, tato dvandvaH, te pramukhA - mukhyA yeSu te pataGga-bhRGgaiNa-khagA-hi-mIna-dvipadvipAripramukhAH prANino yathA yena prakAreNa pramAdaiH paJcabhiraSTabhirvA tatphalabhUtaizca mRtiH- maraNaM bandhazca-vAgurA-rajju-nigaDAdiniyantraNaM, duHkhaM ca - chedana - bhedana- kSutatRT-''zItA-tapAdibhiH pratikUlavedanIyam, tato dvandvaH, tairmRtibandhaduHkhaiH zocyAHzocanIyAH syuH, 'yathA'itidRSTAntopanyAsagrahaNAdatretyamunA prakAreNeti dAntikopanyAsaH, teneti - amunA prakAreNa he janto ! tvamapi pramAdairhetubhUtaistatphala- bhUtaizca mRtibandhaduHkhaizcirAya-cirakAlaM narakAdiSu zocyaH- zocanIyo bhAvI bhvissysiityrthH| atrAyaM bhAvaH-pramAdapatitAH prANino duHkhapAtrIbhUtAH santaH pataGgAdivat sarve sarvatra zocanIyA bhavantIti tvaM pramAdaM parihareti / atra pataGgAdayazcASTau dRSTAntA nirdiSTAH / tatra prathamaM cakSurviSayalakSaNe pramAde pataGgadRSTAnto yathA - [268] "rUvesu jo giddhimuvei tivvaM, akAliaM pAvai se viNAsaM / rAgAure se jaha vA payaMge, Aloalole samuvei maccuM" [ ] iti zrIuttarAdhyayane pramAdasthAnanAmni dvAtriMzadadhyayane evaM zrIyogazAstre'pi
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ vairAgyopadezadvAram [269] "kanakacchedasaMkAza-zikhA''lokavimohitaH rabhasena patan dIpe, zalabho labhate mRtiM / / 4.3 / / atha ghrANendriyaviSayalakSaNe pramAde dvitIyo bhRGgadRSTAnto yathA[270] "nipatanmattamAtaGgakapole gandhalolupaH / karNatAlatalAghAtAnmRtyumApnoti SaTpadaH / / iti zrIyogazAstre [ ] atha zrotrendriyaviSayalakSaNe pramAde tRtIyo hariNadRSTAnto yathA[271] saddesu jo giddhimuvei tivvaM, akAliyaM pAvai se viNAsaM rAgAure hariNamuvei giddhe, sadde atitte samuvei maccuM / / [ iti pUrvokte evottarAdhyayane evaM zrIyogazAstre'pi C-13 181 -- - [272] hariNo hAriNIM gItimAkarNayitumuddharaH / AkarNAkRSTacApasya yAti vyAdhasya vedhyatAM / / [ ]|| atha rasanendriyaviSayalakSaNe pramAde caturthaH khagadRSTAnto yathA[273] kUTadhAnyakaNAdAnalaulyato mativarjitAH / patanti pakSiNaH pAze, zukapArApatAdayaH / / [ upadezaratnAkare] / / ityarthataH atha punarapi ghrANendriyaviSayalakSaNe pramAde eva paJcamaH sarpadRSTAnto yathA[274] "gaMdhassa jo giddhimuvei tivvaM, rAgAure osahigaMdhagiddhe / aMkAliyaM pAvai se viNAsaM, sappe bilAo viva nikkhamaMto" / / [ ] / / iti pUrvoktottarAdhyayane eva; atha punarapi rasanendriyaviSayalakSaNe pramAde SaSTho mInadRSTAnto yathA [275] "rasassa jo gidvimuvei tivvaM, rAgAure baDisavibhinnakAye / macche jahA Amisabhogagiddhe, akAliyaM pAvai se viNAsaM" / / [ ] / / / ] / /
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 iti pUrvoktottarAdhyayane eva evaM zrIyogazAstre'pi " [276] payasyagAdhe vicaran, gilan galagatAmiSam / mainikasya kare dIno, mInaH patati nizcitam ||[ iti tatraivottarAdhyayane evaM zrIyogazAstre'pi atha sparzanendriyalakSaNe pramAde saptamo dvipadRSTAnto yathA [277] phAsassa jo giddhimuvei tivvaM, rAgAure kAmaguNesu giddhe / kareNumaggAvahie va nAge, akAliyaM pAvai se viNAsaM / / [ ]|| * zrIadhyAtmakalpadru - [278] vazAsparzasukhAsvAdaprasAritakaraH karI / ] / / iti, - AlAnabandhanaklezamAsAdayati tatkSaNAt / / [ ] / / iti / atha punarapi rasanendriyaviSayalakSaNe pramAde'STamo dvipAridRSTAnto yathA [279] dvipArAtirapi vyAghro, mAMsAsvAdasya lipsayA / kirAtaiH kSipyate klRptakUTale kASThapaJjare / / [ ityarthata updeshrtnaakre]|| atra pramukhagrahaNAnmahiSAdayaH paJcendriya dvIndriyAdayo'nye'pi yathAsaMbhavaM grAhyAH, atra mahiSadRSTAntaH sparzanendriye yathA [280] phAsassa jo giddhimuvei tivvaM, rAgAure sIyajalAvasanne / gAhaggahIe mahise va ranne, akAliyaM pAvar3a se viNAsaM / / [ ]|| iti pUrvokta evottarAdhyayane / atra padye'STau dRSTAntA sAkSAd darzitAH, tatra 1-pataGga 2-bhRGga 3-eNa 4-ahi 5-mIna 6-dvipa nAmAnaH SaT dRSTAntAH zrIuttarAdhyayana-yogazAstrAnusAreNa spaSTA eva, khaga - dvipArinAmAnau dvau dRSTAntau tathAvidhasaMpradAyAbhAvAd granthAntare sAkSAdanupalabdhezca saMbhAvanayA yojitau staH, sati saMpradAye granthAntare vA sAkSAt tadupalabdhau ca yathAvad yojanIyau; na caiSA saMbhAvanA svacittamAtrakalpitetivAcyaM, upadezaratnAkare dvitIyataTe prathamAdhikAra
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ vairAgyopadezadvAram SaSThagAthAvRttau etadarthA'nvAkhyAnadarzanAt / tadekadezo yathA kAmasevanAdyAzravAstu [ 281] prAyaH svajAtiviSThAsu, saMmUrcchantyuragendriyAH / svajAtilAlAsu punarmUrcchanti caturindriyAH / / [ ]|| [282] mUrcchAsaMjJAnubhAvena, te'pi tri- caturindriyAH / sevante jantavo jantUn malAmRtakalAbhavAn / / [ ]|| 183 iti vacanAdasaMjJinAM maithunasaMjJAnubhAvAdinA, saMjJinAM tu vedodayAdinA spaSTA eva, gajA hastinIlubdhA gajAntarAdIn ghnanti, matsyA galAmiSalubdhA mriyante, zAlyAdikaNalubdhAH pakSiNo jAle patanti, hariNa - sarpa - gajAdayo gIta - vaMzasvarazravaNarasalubdhA priyante, gajAzca hastinIlubdhAH, gandhalubdhA bhRGgaga-kITikAsarpAdayaH, AmiSalubdhAH samudrAntargatapratisaMtApasthalavAsijalamanuSyAH, 'barkarabhakSaNArthaM yantrapraviSTavyAghrAdayazca, rUpalubdhAH zalabhAdayazca mriyante'pi dravyAdinidhiM sarpA adhitiSThanti, nidhau dRSTe khaJjarITA nRtyanti, godheraka - zivAdayazca zabdAyante, kITikAdyA api kaNAn saGgRhNanti - ityAdi, atra ca dRSTAntadAntikayojanA spaSTaiveti / / 10.14 / / * ratna.-punarapyakRtapuNyasya pramAdino jIvasya dRSTAntadAnena bhAvIni duHkhAni kathayati-pataGga-bhRGgaiNa- khagA- himIna iti vyAkhyA - he janto ! yathA pataGgaHzalabho rupamohito dIpazikhApAtAd, bhRGgo gandhamohito rAtrau kamalakarNikAyAM bandhanAd, eNo-mRgaH zabdamohito baMdhanAt, khagaH - pakSI kRtrimanIlapatravRkSamohitaH pAzapatanAd, ahiH-sarpaH zabdAdAhituNDikavazapatanAt, mIno-matsyo mAMsakhaNDalubdho dhIvarajAlapatanAt, dvipo- hastI hastinIyonisparzamohitaH kRtavaMzakaTakAcchAditagartapatana-tRT-kSut-sahanAt, dvipAriH siMhaH, paJjaramadhyamuktAjalobhAt paJcarapatanAtdvandvasamAse-pataGga... dvipArayaste pramukhA - AdyA yeSAM te pataGga... dvipAripramukhAH, pramukhazabdAdanye citrakAdayo grAhyAH, ete pramAdaiH kRtvA yathA zocanIyAH syuH, 1. 'bakaro' iti, saM. /
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 zrIadhyAtmakalpadrume kaiH ? metizca bandhazca mRti-bandhau tayorduHkhAni taiH kecit paGtagAdayo maraNaduHkhairhastyAdayastu bandhanaduHkhairityarthaH, tadvat tvamapi cirAya - cirakAlaM zocyo bhAvI- bhavitA, pramAdairityatrApi jJeyamiti / / 10.14 / / - [283] purA'pi pApaiH patitA'si duHkharAzI punarmUDha ! karoSi tAni / majjan mahApaGkilavAripUre, - zilAM nije mUrdhni gale ca dhatse / / 10.15 / / dhanavi.--atha pramAdAnAM pAparUpatAM darzayan tatparihAramupadizannAha - 'purApi' iti, he mUDha ! he mUrkha ! purApi pUrvamapyetadbhave'nyabhave vA, pApaiHviSaya-kaSAyAdi-lakSaNapramAdairhetubhUtairduHkharAzau-duHkhasamUhe patitAsi - patanakarttAsi, punastAni pramAdAcaraNalakSaNAni pApAni karoSi - Acarasi / evaM pramAdAcaraNaM kurvan kiM karoSi ? - iti dRSTAntapUrvakaM darzayati- paGko'syAstIti paGkilaH, sa cAsau vAripUrazca paGkilavAripUraH mahAMzcAsau paGkilavAripUrazca sa tathA tasmin mahApaGkilavAripUre, majjan- brUDan nije -sve mUrdhni mastake gale cakaNThe zilAH-sthUlopalAn dhatse-dharasIti / / 10.15 / / ratna.-atha pUrvaM pApaiH duHkharAzau patito'si, athApi mA pateti dRSTAntena jJApayati purA'pi pApaiH iti., vyAkhyA - he Atman ! purApi - pUrvajanmanyapi pApairhetubhiH, duHkharAzau patito'si, he mUDha ! punariha - janmani tAnyeva pApAni karoSIti dRSTAntadAnena kathayati-he jIva ! tvaM mahAn paGkilaH-paGkavAn yo vAripUrastasmin majjan-brUDan zilAM nije svakIye mUrdhni mastake, ca punargale - kaNThe dhatsedadhAsIti, tatastvamevaM dRSTAntaM saphalayasIti bhAvaH / / 10.15 / / - 1. dhanavi.-chedanAdijaM duHkhaM svatantratayA vyAkhyAti, ratnavi - mRti- bandhayoH jAtaM, duHkhaM iti mRtibandhayoH phalatvena vyAkhyAti, vAgurAdibhiH kAbhizcit bandhane sati chedana-bhedana-kSudhA tRSAdIni duHkhAni jAyante - ato na tAtviko bhedo'tra vRttyoH|
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ 185 vairAgyopadezadvAram [284] punaH punarjIva ! tavopadizyate, bibheSi duHkhAt sukhamIhase ca cet / kuruSva tat kiJcana yena vAJchitaM, bhavet tavAste'vasaro'yameva yt||10.16 / / dhanavi.-atha pramAdaparihArAvasaramupadizannAha - 'punaH punar' iti he jIva ! tava punaH punaH-vAraMvAram, upadizyatehitavacanamAdizyate, ced-yadi duHkhAd bibheSi-bhayaM yAsi, ca punaH sukham iSTavedanIyam, Ihase-vAJchasi, tat-tasmAt pramAdaparihAreNa tat kiJcana-tapaHsaMyamAdi sukRtakarma kuruSva-samAcara yena sukRtakarmaNA tava vAJchitaM-samIhitaM bhavet, yad-yasmAd ayameva-manuSyabhavA-''ryadezottama-jAtisarvendriyapaTutA-zuddhadevaguru-dharmaprApti-zAstrazravaNa-zraddhAnAdisAmagrIsahitaH pratyakSaH, avasarara-prastAvo varttate, atraivakAra etatprastAvAtiriktaprastAvapratiSedhaka iti / / 10.16 / / ratna.-athAtmAnaM dharmasyAyamavasaro'stIti jJApayati-punaHpunar iti., vyAkhyAre jIva ! mayA punaHpunastavopadizyate-upadezo dIyate, kim ? ityAha-cedyadi tvaM duHkhAd bibheSi-bhayamApnoSi tathA sukhamIhase-vAJchasi / tat-tarhi kiJcanApUrvaM sukRtaM kuruSva, yena sukRtena vAJchitaM arthAt sukhamiti gamyate bhaved, yad-yato hetorayamevAvasaro-velA Aste arthAt sukRtasyeti / [285] "sajjhAya-jhANa-tava-osahesu uvaesa-thuI-payANesuM / saMtaguNakittaNesuM na huMti punaruttadosA u" || [Avazyaka ni.5/18] || iti vacanAt, punaHpunarupadezadAne'pi punaruktadoSo naiveti / / 10.16 / / [286] dhanA-'Gga-saukhya-svajanAnasUnapi, tyaja tyajaikaM na ca dharmamArhatam / bhavanti dharmAddhi bhave bhave'rthitAnyamUnyamIbhiH punareSa durlabhaH ||10.17 / /
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 zrIadhyAtmakalpadrume dhanavi.-athAnantaroktaM dharmAvasarameva dharmasya durlabhatAdarzanena dRDhayati - dhanaM ca-kanakAdi aGgaM ca-zarIraM, saukhyaM ca-srak-candanA-'GganA-''disparzajanyamanukUlavedanIyaM, svajanAzca-mAtA-pitR-bhrAtR-putra-kalatrAdayaH, tato dvandvaH, tAn dhanA''gasaukhya-svajanAn, tyaja-muJca, ca punaH asUnapi-prANAnapi tyaja, ca punar ArhataM-jai dharmaM zrutasamyaktvalakSaNaM viratilakSaNaM vA ekam-advitIyaM na tyaja-mA muJceti / hi yataH kAraNAd, dharmAt-tIrthakRtA pratipAditAcArAd bhave bhave janmani janmani, amUni dhanA-'Gga-saukhya-svajana-prANalakSaNAni vastUnyarthitAni-mano'bhilaSitAni bhavanti-syuH; punardvitIyavArameSa dharmo'mIbhiH dhanA-'GgA-''dibhirdurlabho-duSprApo'sti / / 10.17 / / ratna.-athaihikaM prAptaM dhanAdikaM muktvA, aprAptAya tasmai sukhAya kathaM dharma karomi? ityAzaGkAmapAkartumAha - dhanA-'Ggasaukhya..iti. vyAkhyA- he Atman ! dhanaM-dravyam, aGga-zarIraM, saukhyaM-sukhaM, svajanA-bandhavaH, tAn tathA asU-prANAn tyaja tyajetivIpsAyAM dvirbhAvaH, vIpsA cAtyantaM heyatAsUcanArthaM, yathA are sarpaH.. are sarpa.. iti, ca punarekamArhataM dharmaM na tyaja, na tyaja ityatra tu atyantamupAdeyatAsUcanArthaM vIpsAvacanaM, yathA are suvarNaM.. are suvarNamiti / ubhayatrApi hetumAha-hi-yataH kAraNAda dharmAdamUnidhanAdInyarthitAni-vAJchitAni bhave bhave-janmani janmani bhavanti, punariti vizeSe amIbhirdhanAdibhireSa dharmo bhave bhave durlabho-duSprApa iti / / 10.17 / / [287] duHkhaM yathA bahuvidhaM sahase'pyakAmaH, kAmaM tathA sahasi cet karuNAdibhAvaiH / alpIyasA'pi tava tena bhavAntare syA dAtyantikI sakaladuHkhanivRttireva / / 10.18 / / dhanavi.-athAkAmanirjarAtaH sakAmanirjarAyA vizeSaphalaM darzayannupadizati - 1. kurvannAha - mu0 /
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ vairAgyopadezadvAram 187 'duHkham' iti, yathA'kAmo'pi nirjarAvAJchArahito'pi caturgatiSu, bahuvidhaM - chedana-bhedana-zItA-''tapa-kSut - tRT - pAravazyAdi nAnAprakAraM duHkhaM sahase-kSamase, tathA ced-yadi kAmaM nirjarAvAJchAsahitaM yathA syAt tathA, karuNAdibhAvai:- maitrIpramoda-kAruNya-mAdhyasthyapariNAmaiH sahasi atra maitryAdisvarUpaM cedam - [288] "parahitacintA maitrI paraduHkhavinAzinI tathA karuNA / parasukhatuSTirmuditA paradoSopekSaNamupekSA / / [ ] / / iti tadA'lpIyasA'pi-atistokenApi tena sakAmasahanena, bhavAntare- parabhave tavAtyaMtikI-punaHprAdurbhAvarahitA sakaladuHkhanivRttiH samastajanma- jarA - maraNAdyanekaduHkhocchittireva syAt / / 10.18 / / 1 " 1. tavA 0 mu0 / . , ratna.-athAtmAnaM pratyakAmaduHkhasahanAd varaM sakAmaduHkhasahanamityupadizati - duHkhaM yathA.. iti vyAkhyA - he Atman ! yathA tvaM na vidyate kAmaH - icchA yasya saH, akAmaH san bahuvidhamapi duHkhaM sahase, ekendriyAdijanmasvityarthaH, tathA tvaM kAmaM yathA syAt tathA cedyadi karuNAdibhAvaiH- kRpAdipariNAmaiH, AdizabdAt paraduHkhanivRtti - parasukhotpAdanAdigrahaNaM, sahasi kSamase, athavA kAmamiti duHkhavizeSaNaM, sakAmamityarthaH, tadA 'tenAlpIyasA'pi sakAmaduHkhasahanenAtyantikIsakalAnAmeka-viMzatibhedabhinnAnAM duHkhAnAM nivRttireveti nizcayena syAdityarthaH, kasmin -bhavAntare paJcamA''rakotpannasyAsmin janmani muktigamanAnarhatvaM tena bhavAntare ityuktam, 'Sahi marSaNe' [hai.dhA 990] ityasya sahase iti, SaN marSaNe [hai.dhA 1982 ] iti tu curAdau yujAdernavA [ si. he 3.4.18 ] iti Nico vaikalpikatvAt sahasIti rUpamiti / / 10.18 / [ 289] pragalbhase karmasu pApakeSvare !, yadAzayA zarma na tad vinA'nitam / vibhAvayaMstacca vinazvaraM drutaM, bibheSi kiM durgatiduHkhato na hi ? / / 10.19 / /
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 zrIadhyAtmakalpadrume dhanavi.-atha sAMsArikasukhavAJchayA dharmakarmaparihAreNa pApakarmasu ye pravartante tAn pratyupadizati - 'pragalbhase' iti are! iti tiraskArapUrvakaM saMbodhane, yasya sukhasyA-''zayAabhilASeNa pApakeSu-pApajanakeSu karmasu-prANAtipAtAdiSu vyApAreSu pragalbhasepaNDito bhavasi, tatchama-sukhaM anitaM-jIvitaM vinA na bhavati, atra anitamiti 'ana-zvasaka prANane' hai.dhA.1089-90] ityasya prayogo dvitIyAntaH, punastajjIvitaM drutaM-zIghraM vinazvaraM-vinAzazIlaM vibhAvayan-vicintayan durgatiduHkhato-narakAdivedanAtaH kim iti prazne na hi bibheSi ? . na bhayaM gacchasIti / / 10.19 / / ratna.-atha sukhAzayA pApakarmasu mA dhAyaM kurviti bhaGgyopadizati - pragalbhase karmasu. iti. vyAkhyA-are ityAkrozArthasaMbodhane, Atman ! pApakeSu karmasu, pragalbhase-dhRSTo bhavasi, kayA ? - yasya sukhasyAzayA vAJchayA, tat tvayA zarma-sukhaM na 'vinA'zita tat-zarmaNo bhogagrahaNAdityarthaH, ceti vizeSe, tat sukhaM drutaM-vinAzazIlaM vibhAvayan san tvaM hi nizcitaM durgatInAM-tiryagnarakAdInAM duHkhato-duHkhebhyaH kiM na bibheSi?, apitu bhettuM yuktamityarthaH, drutavinazvarA-'lpasukhAya kRtapApakarmaNaH pApakarmasamutthadurgatiduHkhebhyastava bhayaM kartuM yuktamiti bhAvaH ||10.19 / / [290] karmANi re jIva ! karoSi tAni, yaiste bhavitryo vipado hyanantAH | tAbhyo bhiyA tad-dadhase'dhunA na kiM, saMbhAvitAbhyo'pi bhRzAkulatvam ? ||10.20 / / dhanavi.-atha yaH zAstrazravaNAdinA pApakarmakaraNajanitavipadbhyo bhItiM prApnoti pApakarmANyapi ca na tyajati, taM pratyupadizannAha - 'karmANi' iti, re jIva ! yadi tvaM tAni karmANi sAvadyamArgapravRttilakSaNAni, 1. 'vinAzitaM' iti mUlatvenApi pAThaH, vinAnitaM mu0 /
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ vairAgyopadezadvAram 189 karoSi hIti nizcitaM, yaiH pApakarmabhiH, te tavAnantA - bahukAlamapyantarahitA vipada :Apado bhavitryo, bhaviSyantIti bhavitrya ityarthaH, tat-tadA saMbhAvitAbhyaHsaMbhAvanAviSayIkRtAbhyaH, tAbhyo vipadbhyo bhiyA- bhayenAdhunA- sAMprataM kim iti prazne bhRzAkulatvaM ? - bhRzam - atyarthamAkulatvaM vyagratvaM dadhase ? ityanvayaH, dadhi dhAraNe [he.dhA. 745] ityasya dadhase iti prayogaH / bhAvArthastu yadi tvaM pApakarmaphalaM jAnannapi pApakarmANi kuruSe tadA, zAstrAdizravaNAt tatkarmaphalabhUtAbhyaH saMbhAvitavipadbhyaH kiM vyAkulo na bhavasIti / / 10.20 / / ratna. - atha tadeva prakArAntareNa kathayati - karmANi re! jIva ! iti vyAkhyA-re ! iti nindyasaMbodhane jIva ! tvaM tAni karmANi karoSi, yaiH karmabhiste-tava, vipado - vipattayaH anantA - antarahitA bhavitryobhAvinyaH, tat-tasmAt kAraNAt, adhunA-iha bhave tAbhyaH saMbhAvitAbhyo'picintitAbhyo'pi bhRzAkulatvaM kiM dadhase ?, api tu parabhave'pi vipadanubhavanasamaye bhRzAkulatvaM dadhiSyase iti bhAvaH / / 10.20 / / [291] ye pAlitA vRddhimitAH sahaiva, snigdhA bhRzaM snehapadaM ca ye te / yamena tAnapyadayaM gRhItAn, jJAtvA'pi kiM na tvarase hitAya ? / / 10.21 / / dhanavi - atha punaH paraloka bhItiM darzayannupadizati , 'ye pAlitA' iti, ye putra - sevakAdayastvayA pAlitA - hitapravarttanAdinA rakSitAH, ca punar, ye bhrAtR-bhaginyAdayaste - tavAtmanA sahaiva vRddhiM zarIrapuSTim, itAH- prAptAH / ca punarye tava bhRzam - atyarthaM snigdhA-mitrANi ca punarye pitR-kalatrAdayaH, te-tava snehapadaM-premapAtraM, Asanniti sarvatra yojyaM, tAnapi sambandhino yamena - kRtAnten adayaM-nirdayaM yathA syAt tathA gRhItAn-svAyattIkRtAn jJAtvA'pi sAkSAd dRSTvA'pi zrutvA'pi vA hitAya tattvata AtmanaH sukhopAyAya tapaHsaMyamAya, kim iti prazne 1. 'bhItaM' mu0 /
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 zrIadhyAtmakalpadrume na tvarase ? - kiM na vegavAn bhavasIti / / 10.21 / / ratna.-punarapi hitArthe jIvaM pratyupadizati - ye pAlitA iti. vyAkhyA-he Atmana ! ye svajanAdayastvayA pAlitAH, ca punar, ye sahaiva vRddhim itA-gatAH, ye ca bhRzam-atyarthaM tvayi snigdhAH-snehavantaH, ye ca te-tava snehapadaM sthAnaM, tAnapi yamena, a'dayaM-dayArahitaM yathA syAt tathA gRhItAn jJAtvA'pi hitArthaM hitaM kartumityarthaH kiM na tvarase ? - tvarAM kiM na karoSi, api tu tvarasvetyarthaH / / 10.21 / / [292] yaiH klizyase bandhana-bandhvapatya yazaHprabhutvAdibhirAzayasthaiH / kiyAniha pretya ca tairguNaste, sAdhyaH ? kimAyuzca ? vicArayaivam / / 10.22 / / dhanavi.-atha putra-kalatrAdipratibandhena ye pApakarmakAriNaH, tAn pratyupadizannAha 'yaiH klizyase' iti, yairAzayasthaiH-svacittakalpitair bandhana-bandhvapatyayazaHprabhutvAdibhiH tvaM klizyase-pApakarmabhiH klezaM yAsIti, atra bandhanAnibandhanarUpANi ca tAni bandhavazca-svagotrIyA, apatyAni ca-putra-putryAdIni, yazAMsi ca dAnAdyutthAni, prabhutvAni ca gRhanAyakatva-kuTumbanAyakatva-dezanAyakatvAdIni tAni, Adau yeSu tAni tathA taiH; atra AdipadAt kalatrAdIni grAhyANIti, te-tava tairbandhvapatyAdibhiH padAthai, iha-atra bhave ca punaH pretya-parabhave kiyAnkiyanmAtro, guNaH-upakAraH, sAdhyA ? - sAdhayituM zakya iti kAkUktyA, ca punarAyuH-jIvitaM ca kiM-kiyanmAtramastItyevamamunA prakAreNoktaM tvaM vicArayasvahRdi vibhAvayeti, - "yaiH klizyase tvaM-dhanabandhvapatya' iti pAThe tu dhanAni ca bandhavazcetyAdidvandvaH / / 10.22 / / ratna.-atha yadarthaM tvaM klizyase, taistava guNo nAstIti pratyupadizati -
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ vairAgyopadezadvAram 191 yaiH klizyase tvam iti. vyAkhyA- he Atman ! yairnimittabhUtaistvaM klizyase, yadarthaM tvaM klezaM prApnoSItyarthaH, yaiH kairityAha- dhana ca bandhavazca apatyAni ca yazazca prabhutvaM ca tAnyAdau yeSAM tAni dhana-bandhvapatya-yazaH- prabhutvAdIni taiH kiMbhUtaiH ? - Azaye citte tiSThantIti tAni taiH ceti vizeSe, tairdhanAdibhiriha loke ca punaH pretya-parabhave te - tava kiyAn guNaH sAdhyaH ?, ca punaste - tavA - ''yu:-jIvitaM kiM ? kiyadityevaM tvaM vicAraya, vicArya ca tairihabhave'pi parabhave'pi na kazcid guNo'stIti Ayurapi tucchaM matvA''tmahitaM kuruSvetyupadezaH / / 10.22 / / [ 293 ] kimu muhyasi gatvaraiH pRthakkRpaNairbandhuvapuH parigrahaiH / vimRza svahitopayogino' vasare'smin paralokapAntha re ! / / 10.23 / / dhanavi . - atha svahitAcaraNopadezamAha 'kimu muhyasi' iti re! paralokapAntha ! pRthag gatvaraiH- bhinnabhinnasthAnagamanazIlaiH, kRpaNaiH- tucchaiH svArthasiddhiM yAvat sundarais- tadanantaramasundarairityarthaH, bandhu- vapuHparigrahaiH-svajana-tanu-dhanAdibhiH kimu iti prazne muhayasi ? - mohaM yAsi; asmin dRzyamAnamAnuSyAdisamagrasAmagrIsahite, avasare - prastAve, svahitopayoginonijasukhopAyahetUn padArthAn zrIjinadharmAcaraNa-lakSaNAn vimRza- vicintaya; atra 'paralokapAntha' re ! iti saMbodhanapadena, 'pRthaggatvaraiH' itipadena cAnityatAbhAvanA dyotyate / / 10.23 / / ratna. -atha svajanAdiSu mohaM saMtyajya hitopayogiSu vicArAyopadizatire ! paralokapathika ! kimu muhyasi iti. vyAkhyA- re ! paralokapAntha ! bandhavazca vapuzca parigrahazca taiH kimu iti ? kiM muhyasi - mohaM prApnoSi, api tu mA muhya, yataH kiMbhUtaiH ? - gatvaraiH- gamanazIlaiH kathaM ? - pRthag - 1. 'tvaM' iti pAThaH mUlatvena gRhItaH / -
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 zrIadhyAtmakalpadrume bhinna-bhinnasthAne, punaH kIdRzaiH -kRpaNaiH - dInaiH parabhave sukhakaraNAsamathaiH, asminnavasare paralokagamanAvasare ityarthaH, svasya hitopayoginaH prati vimRzavicAraya, paralokahitopayogino jJAna-darzana-cAritrAdiguNAn vicArayetyarthaH ||10.23 / / [294] sukhamAsse sukhaM zeSe, bhuGkSa pibasi khelasi / na jAne tvagrataH puNyair vinA kiM te bhaviSyati ? ||10.24 / / dhanavi.-atha purAkRtapuNyAnubhAvena sukhamanubhavantamAtmAnamupadizati - 'sukhamAsse' iti, he Atman ! tvaM sukhaM yathA syAt tathA sukhAsanasiMhAsana-bhadrAsanAdau Asse-upavizasi, 'Asik upavezane' [he. dhA 1119] ityasyAyaM prayogaH, ca punaH sukhaM zeSe-palyaGka-paTTikAdau svapiSi, ca punaH sukhaM bhuGkSa-zAlidAlyAdikaM bhakSyasi, ca punaH sukhaM pibasi-karpUrAdivAsitaM zItalajalaM madirAdi vA pAnaviSayIkaroSi, ca punaH sukhaM khelasi-gajaturaGgAdibhirakSa-kandukAdibhirvA krIDasi; tu punarahamevaM na jAne-na vedmi agrataH-agretanabhave puNyai-ihabhavakRtasukRtairvinA kiM-sukhAsana-sukhazayanAdimadhye kiM vastu te-tava bhaviSyati ? ||10.24 / / ratna:-atha sAMprataM sukhena vilasatastavAgre kiM bhaviSyatIti jJApayati - sukhamAsse. iti vyAkhyA-he Atman ! tvaM sAMprataM saMpanmuditaH san, sukhaM yathA syAta tathA Asse-upavizasi, tathA sukhaM zeSe-svapiSi tathA sukhaM bhukSe bhuktiM karoSi tathA pibasi madyAdi, sukhamiti kriyAvizeSaNaM sarvatra yojyaM, tathA khelasi-dyUta-krIDA-mRgayAdi ramase, paramagrato bhave te-tava puNyairvinA kiM ? bhaviSyatIti ahaM na jAne AgamA-'numAnAbhyAM mahat kaSTaM bhaviSyatIti, 1. tu - mu0 /
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ vairAgyopadezadvAram 193 jAnato'pi granthakarturidamudAsInaM vacaH, athavA chadmasthatvAt samyaktayA na jAne ityapi, tatheyatA'pyupadezenApratibudhyamAnaM jIvaM prati nirAdaratAvacanaM vA / / 10.28 / / [295] zItAt tApAnmakSikA-kattRNAdi sparzAdhutthAt kaSTato'lpAd bibheSi / tAstAzcaibhiH karmabhiH svIkaroSi, zvabhrAdInAM vedanA dhig dhiyaM te ||10.25 / / dhanavi.-punaH prakArAntareNa vimarza darzayannAtmaivAtmAnamupadizati - 'zItAt' iti, tvam, alpAt-stokAt stokakAlInAd vA, zItAtzItartuprabhavAcchaityAcca punastApAd-uSNatuprabhavAd dharmataH, ca punarmakSikAkartRNAdisparzAdhutthAt kaSTAd bibheSi-bhayaM yAsIti, atra makSikA prasiddhA, kattRNaM ca-tRNavizeSaH, te Adau yeSAM te tathA teSAM, sparza:-tvagindriyagrAhyo'niSTaguNavizeSaH sa Adau yeSAM te tathA tebhya utthA-utthAnaM yasya sa tathA tasmAt makSikAkattRNAdisparzAdyutthAt, kattRNAdi-iti, atra AdipadAt karkarAdikarkazavastuparigrahaH, sparzAdi-iti atra AdipadAd dUrasa-durgandhAdiparigrahaH, ca punar, ebhiH pratyakSataH kriyamANaiH karmabhiH-pApavyApArais, tAstA jagatprasiddhAH zvabhrAdInAm, AdipadAt tirazcAM vedanA-dussahapIDAH svIkaroSi-aGgIkaroSItyanvayaH; tena kAraNenAlpakaSTAd bhItasya pApakarmakaraNenAGgIkRta-nArakavedanasya te-tava dhiyaM-buddhiM prati dhig astu-tiraskAro'stu / / 10.25 / / ratna.-atha svalpAt kaSTAd bibheSi mahatkaSTamaGgIkaroSItyupadizati - zItAt tApAt..iti. vyAkhyA-he Atman ! tvaM zItAd bibheSi-bhayamApnoSi tathA tApAt, tathA makSikA kattRNAni ca tAnyAdau yeSAM tAni makSikAkattRNAdIni, teSAM sparzAdyutthAt-sparzAdijAtAt kaSTatastvaM bibheSi, kiMlakSaNAd? - alpAd-alpataH, kutsitAni tRNAni kattRNAni-duHsparzAni darbhAdIni, AdizabdenA'vanatonnatabhUmikAprastarAdigrahaNaM, ceti vizeSe, ebhirjIvahiMsAdipApakarmabhistAstA
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194 zrIadhyAtmakalpadrume vaktumazakyAH kiM punaranubhavitumityarthaH, zvabhrAdInAM-narakAdInAM vedanAH prati svIkaroSi, arjayasItyarthaH, Adizabdena tirazcAM vedanAgrahaNaM, tatastavAtman ! dhiyaM prati-buddhiM prati dhigastviti / / 10.25 / / .. [296] kvacit kaSAyaiH kvacana pramAdaiH, kadAgrahai: kvApi samatsarAdyaiH / AtmAnamAtman ! kaluSIkaroSi, bibheSi dhig no narakAdadharmA ||10.26 / / dhanavi.-atha sAmAnyato vairAgyadvAramupasaMharan tiraskArapUrvakaM kaSAyAdisakalakalaGkanirAsArthamAtmAnamupadizati - 'kvacit' iti, he Atman ! tvaM kvacit parISahasahanAdau, kaSAyaiH krodhAdibhiH, AtmAnaM-svaM kaluSIkaroSi-malinIkuruSe, tathA kvacana kriyAnuSThAnAdau, pramAdai-madyAdibhirAtmAnaM kaluSIkaroSi, kvApi zAstrArthaprarUpaNAdau samatsarAdyaiH kadAgrahai:-mithyAbhinivezAdyairasadgrahairAtmAnaM kaluSIkaroSi, atra Adyapadena kvacicchAstrArtha-zravaNAdau mauDhyAdibhirAzAtanA-karaNenAtmAnaM kaluSIkaroSItyapi sUcitaM, ca punar, adharmA san narakAt prasiddhAnna bibheSi-na bhayaM prApnoSItyarthaH, tatra na vidyate dharmo-dezaviratilakSaNaH sarvaviratilakSaNaH samyaktvalakSaNo dAnAdilakSaNo vA yasya saH adharmA, pApmAnityarthaH, 'dvipadAd dharmAd an [si.he 7-3-141] iti sAdhuH, ata evAtmAnaM kalaGkayantaM dharmavirahitaM narakebhyo nirbhayaM tvAM dhigastvityarthaH, etAvatA tiraskAreNa kaSAyAdipramAdarahitaH san dharmaM kurvityarthato darzitamiti / / 10.26 / / iti zrItapogacchanAyakazrImunisundarasUrinirmitasyAdhyAtmakalpadrumasyAdhirohaNITIkAyAM mahopAdhyAyazrIkalyANavijayaziSyopAdhyAya-zrIdhanavijayagaNiviracitAyAM sAmAnyato vairAgyopadezanAmnI dazamI padapaddhatiH / / 10 / / ratna.-etadeva prakArAntareNAcaSTe -
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ vairAgyopadezadvAram kvacit kaSAyaiH iti, vyAkhyA he Atman ! tvamAtmAnaM svaM prati kiM kaluSIkaroSi ? - malinIkaroSi, kaiH ? - kaSAyaiH-krodha-mAna-mAyA-lobhaiH, kathaM ? - kvacit-kvacana pramAdaiH-madyAdibhiH, kvApi ca kadAgrahai:-kutsitahaThaiH kumatopadezAdibhirityarthaH, kvApi ca matsarAdyaiH, DamarukamaNinyAyena kvApi cetyatrApi yojyaM, AdyazabdenASTAdazapApasthAnakAnAM grahaNaM, paraM tvaM parabhave narakAnno bibheSi, tvaM kiMlakSaNaH ? - na vidyate dharmo yasya so'dharmA, samAse dharmazabdAt anpratyaye siddham, tatastvAmavicArakatvAd dhigastviti ||10.26 / / [297] zrIzAnticandravaradugdhasindhu labdhapratiSThavaravAcakaratnacandraH / adhyAtmakalpaphaladasya cakAra vRttiM, tasyAM gato vivRtito dazamo'dhikAraH / / iti dazamo'dhikAraH / /
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11. dharmazuddhyupadezAdhikAraH [298] bhaved bhavApAyavinAzanAyaH, tamajJa ! dharmaM kaluSIkaroSi kim ? / pramAdamAnopadhikAraNAdibhir na mizritaM hyauSadhamAmayApaham / / 11.1 / / dhanavi.--athAnantaramuktaH sAmAnyato vairAgyasyopadezaH, tacca vairAgyaM zuddhadharmavAsanAdhInaM bhavatItyavasarAyAtaM dharmazuddhyupadezaramupadarzayannAha - atha dharmazuddhyupadezaHspaSTam / tatrApi prathamaM zuddha eva dharmo bhavApAyavinAzanAya bhavatIti dharmazuddhimupadizati - 'bhaved' iti yo dharmo bhavApAyavinAzanAya bhavaH saMsAraH, tatsaMbandhino ye'pAyAjanma-jarA-maraNalakSaNA upadravAH teSAM vinAzanAya - vidhvaMsAya bhaved iti, he ajJa ! - he mUrkha ! taM dharmaM, pramAdazca prasiddho, mAnazca-ahGkAraH, upadhizcamAyA, tato dvandvaH, te eva kAraNAni - nimittAni, Adau - prathamaM yeSAM tAni tathA taiH pramAda-mAnopadhikAraNAdibhiH, AdipadAllobhaprabhRtizca, kima ? iti prazne kaluSIkaroSi ? - malinIkaroSi ? ; hi yataH kAraNAt mizritaM rogotpAdakadravyeNa saMpRktam, auSadhaM-rogApahAri bheSajam AmayApahaM rogocchedakaM na bhavatIti; bhAvArthastu yathauSadhaM virudghauSadhamizritaM rogApahArAya na bhavati tathA pramAdAdibhiH kaluSito dharmaH saMsAravinAzAya na bhavatIti / / 11.1 / / ratna. - athaikAdazo dharmazuddhyupadezAkhyo'dhikAro vyAkhyAtuM prastUyate - athedRzaM dharmamebhirmA malinIkRrvityupadizati bhaved bhavApAya..iti vyAkhyA-yo bhave- saMsAre apAyA - vighnAH, teSAM vinAzanAya bhavet, he ajJa ! he mUrkha ! taM dharmaM kiM kaluSIkaroSi ?, api tu mA - 1. dharmasaduma. mu0 /
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharmazuddhyupadezadvAram 197 kaluSIkuru, kaiH ? - pramAdazca mAnazca upadhizca 'matsarazca-pramAda-mAnopadhimatsarAH, te Adau yeSAM tAni taiH, pramAda-mAnopadhimatsaraiH, pramAdo-madyAdiH, mAnaH-ahaMkAraH, upadhiH-chadma, matsaraH-parasaMpattyasahanaM, tadAdikAraNairityarthaH, etadadaSTAntena dRDhayati-hi nizcitaM viruddhadravyai-reNvAdibhirmizritamauSadhaM, AmayApahaMrogahantR na syAt tathA pramAdAdibhiH kaluSito dharmo bhavApAyavinAzanAya na syAdityarthaH ||11.1 / / [299] zaithilya-mAtsarya-kadAgraha-krudho 'nutApa-dambhA-'vidhi-gauravANi ca / pramAda-mAnau kuguruH kusaGgatiH, zlAghArthitA vA sukRte malA ime ||11.2 / / dhanavi.-athAtra cirantanagranthasammatiM darzayitumAha-yata iti, yataH kAraNAt pUrvAcAryairiti pratipAditamastItyarthaH, - 'zaithilya' iti ime nAmagrAhaM vakSyamANAH sukRte-puNyakarmaNi malA-malaprAyA vastuzobhApahAriNo bhavantItyarthaH, tAneva nAmagrAhaM darzayati-zaithilyaM ca-kriyAyAM zithilatA pramAdo vA, mAtsaryaM ca-paraguNAsahanaM, kadAgrahazca-asadgrahadADhya, krucca-krodhaH, tato dvandve zaithilya-mAtsarya-kadAgraha-krudhaH, ca punar, anutApazcadharmakarmakaraNAnantaraM pazcAttApo, dambhazca-dharmakarmaNi mAyA, vidhizca-zAstroktamaryAdayA pravarttanaM, tadabhAvaH avidhiH, gauravaM ca-'mayedaM sukRtaM kRtaM, tato'haM mahAn iti svayaM cintanaM, loke mahattvaprAptaye pareSAM purastAt prakAzanaM vA, tato dvandve anutApa-dambhA'vidhi-gauravANi; ca punaH-pramAdazca mAnazca pramAda-mAnau prasiddhau; ca punaH-kuguru:-samyagjJAna-darzana-cAritrarahito dharmAcAryaH, kusaGgatiH-naTa-viTAdibhirutsUtrabhASibhirvA saha milanaM, ca punaH-zlAghArthitA-parakRtasvaprazaMsAspRhAlutA, vA iti pUrvoktasarvasamuccaye / bhAvArthastu ime zaithilyAdayaH sarve'pi puNyakarmaNi 1. matsarAdi - iti pATho mUlatvena gRhItaH, pATho'yaM suSThubhAti, dRzyatAM 11.3. tame padye 'matsarojjhI' iti padena matsyarasya svatantratayA tyAgopadezaH (saM.) / C-14
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 zrIadhyAtmakalpadrume kRte kriyamANe vA doSAH yathepsitaphalasAdhakA na bhavantIti / / 11.2 / / ratna.-atha sukRte malAnabhidhitsurAha - zaithilya-mAtsarya..iti. vyAkhyA-sukRte-dharme ime malA bhavanti, ime ke ? - ityAha-zaithilyaM-zithilatA arthAt dharme adADhya, mAtsaryaM-guNiSu matsarakaraNaM, kadAgrahaH-kutsitahaThaH, krut-kopaH, dvandvasamAse, tAH zaithilya-mAtsarya-kadAgrahakrudhaH, tathA anutApaH pazcAttApaH dAnAdidharmaM kRtvA pazcAttApakaraNaM 'hA mayA bahu dattaM, vRthA tapaH kRtam' ityAdi, ca punara-dambha:-kapaTam, avidhiH-anAcAraH, gurorbhAvo gauravaM gurutvaM, dvandvasamAse tAni, tathA pramAdaH-anavadhAnatA, mAnaHcittonnatiH, tau tathA kutsito guruH-dharmopadeSTA, prastaropamAnaH svayaM nimajjan parAnapi nimajjayatItilakSaNaH, ku-kutsitA saGgatiH, madyapa-kumatyAdInAM saGgatirityarthaH, zlAghA-prazaMsA, tasyA arthitvaM vAJchakatvaM-'dAnAdi dadAnasya mama kazcit zlAghAM karoti navA ti spRhayAlutvaM, vA punararthe, ebhirdharmo malino bhavatIti ||11.2 / / [300] yathA taveSTA svaguNaprazaMsA, tathA pareSAmiti matsarojjhI / teSAmimAM saMtanu yallabhethAs tAM neSTadAnAddhi vineSTalAbhaH ||11.3 / / dhanavi.-anantaraM svazlAghArthitA samatsaratA ca malatvenoktA, tena tatparihAreNa dharmazuddhimupadizati - 'yathA tava' iti yathA-yena prakAreNa tava svaguNaprazaMsA-svasya-nijasya guNAjJAna-vijJAnAdayaH, teSAM prazaMsA-zlAghA, iSTA-spRhaNIyA vartate, tathA-tena prakAreNa pareSAM-AtmavyatiriktAnAmanyeSAM svaguNaprazaMsA iSTA varttate, iti hetostvaM matsaramujjhati-tyajatIti matsarojjhI-gatamatsaraH san, teSAM pareSAmimAM guNaprazaMsA saMtanu-samyak-prakAreNa tanu-vistAraya, yad-yasmAt tvaM tAM guNaprazaMsAM labhethA:
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharmazuddhyupadezadvAram prApnuyAH, hi yataH kAraNAd iSTadAnAd vinA-abhilaSaNIyavastuvitaraNamantareNa, iSTalAbhaH-spRhaNIyavastuprAptirna syAditi / / 11.3 / / ratna. -atha svaguNazlAghecchu : paraguNaprazaMsAM kurvityupadizati yathA taveSTA..iti. vyAkhyA- he Atman ! yathA tava svaguNaprazaMsA iSTAvallabhA tathA pareSAM janAnAM svaguNaprazaMsA iSTA varttate iti hetostvaM teSAM imAM guNaprazaMsAM saMtanu-samyag vistAraya, kurvityarthaH, tvaM kiMlakSaNaH ? matsaraMparaguNotkarSAsahanalakSaNamujjhasi tyajasItyevaMzIlo matsarojjhI arthAt pareSAmeveti, yad-yasmAt kAraNAt, tAM svaguNaprazaMsAM labhethAH prApnuyAH, hi yasmAt kAraNAdiSTasya-vAJchitasya dAnAd vinA iSTasya - vAJchitasya lAbho na bhavatIti / / 11.3 / / [301] janeSu gRhaNatsu guNAn pramodase, tato bhavitrI guNariktAtA tava / gRhNatsu doSAn paritapyase ca ced, bhavantu doSAstvayi susthirAstava / / 11.4 / / - - 199 dhanavi.--atha svaguNaprazaMsAM paranindAM ca niSedhayannupadizati 'janeSu' iti janeSu-lokeSu tava guNAn - dAtRtA-jJAtRtA-tapasvitA-susvaratA''didharmAn gRhaNatsu-stutikaraNAdinA svIkurvatsu, pramodase-hRSyasi tato guNagrahaNajanitapramodAta, tava guNariktatA guNazUnyatA bhavitrI - bhAvinI; ca punazcedyadi tava doSAn-ajJAtRtvAdIn gRhNatsu-nindAkaraNAdinA svIkurvatsu paritapyaseparitApamApnoSi, paripUrvasya tapiMc aizvarye [he.dhA. 1267] ityasya prayogaH, tadA tava doSAstvayi susthirAH- sunizcalA bhavantu iti / / 11.4 / / 1 ratna. -atha kiyatsu kAvyeSu svaguNaprazaMsecchAyAM doSamAha janeSu gRhNatsu..iti. vyAkhyA- he Atman ! yato-yasmAt kAraNAt, tvaM tava guNAn prati janeSu gRhNatsu pramodase- harSaM prApnoSi tato hetostava svaguNaiH kRtvA ,
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 zrIadhyAtmakalpadrume riktatA-rAhityaM bhavitrI-bhavanazIlA, ca punazced-yadi tava doSAn-apaguNAn janeSu gRhNatsu paritApamupaiSi tato hetostvayi doSAH susthirAH-sunizcalA bhavantu, tena svaguNaprazaMsAyAM pramodaM mA kuru, svadoSajalpane ca paritApaM mA kurvityarthaH / / 11.4 / / [302] pramodase svasya yathA'nyanirmitaiH, stavaistathA cet pratipanthinAmapi / vigarhaNaiH svasya yathopatapyase, tathA ripUNAmapi cet, tato'si vit / / 11.5 / / dhanavi.-atha sva-parastutau sva-paranindAyAM ca samatAbhAvakaraNadvArA matsaraparihAropadezagarbhI dharmazuddhimupadizati - 'pramodase' iti tvaM yathA-yena prakAreNa, anyanirmitaiH-parakRtaiH, svasya-nijasya stavaiH [pramodase-hRSyasi, ced-yadi tathA-tena prakAreNa paranirmitaiH pratipanthinAMtvavairiNAmapi stavai-guNaprazaMsanaiH pramodase, ca punar-yathA svasya-nijasya vigarhaNai:nindAkaraNair, upatapyase-khidyase, ced-yadi tathA-tena prakAreNa ripUNAmapi vigarhaNairupatapyase, tataH-tadA tvaM vid-vettIti vit-paNDito'sIti / / 11.5 / / ratna.-pramodase svasya..iti. vyAkhyA-he Atman ! svasyAnyairnirmitaiH-kRtaiH stavaiH-stavanaiH kRtvA pramodase-harSaM dadhase tathA ced-yadi pratipanthinAM-vairiNAmapi stavaiH pramodase, anyacca svasya vigarhaNaiH-nindAbhirupatapyase tathA ripUNAmapi vigarhaNairupatapyase, tataH-tarhi tvaM vetsIti vid-vidvAnasItyarthaH, upatapyase karmakartariprayoge sAdhuH ||11.5 / / [303] stavairyathA svasya vigarhaNaizca, pramoda-tApI bhajase tathA cet / imau pareSAmapi taizcaturvapyudAsatAM vA'si tato'rthavedI / / 11.6 / / iti vA paatthH|
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ 201 dharmazuddhyupadezadvAram dhanavi.-uktamevArthaM prakArAntareNa darzayitumAha - 'athavA' 'stavair' iti, yathA svasya stavaiH, ca punaH, svasya vigarhaNaiH pramodatApI-harSa-viSAdau bhajase-pratipadyase, tathA-tena prakAreNa pareSAM-ripUNAmapi, taiH stavairvigarhaNaizca ced-yadi, imau pramoda-tApau bhajase, vA-athavA caturdhvapi-svIyastava 1-svIyagarhaNa 2-parakIyastava 3-parakIyavigarhaNeSu 4-apyudAsatAm-audAsInyaM bhajase, tataH-tadA bhavAn, arthavedI-artha-paramArthaM vettItyarthavedI, paramArthajJo'sItyarthaH, ||11.6 / / iti vA pATha iti spaSTam / / ratna.-athainamevArthaM pAThAntareNAha - stavairyathA iti. vyAkhyA-he Atman ! tvaM yathA svasya stavaizca punaH svasya vigarhaNaiH pramoda-tApau harSa-paritApau bhajase tathA ceda-yadi pareSAM, taiH stavavigarhaNaizcemau pramoda-tApau tvaM bhajase vA-athavA stava-vigarhaNa-pramAda-tApeSu caturdhvapyudAsatAM-niHspRhitAM bhajase, tataH-tarhi tvamarthaM vetsItyarthavedyasIti pAThAntaram ||11.6 / / [304] bhavenna ko'pi stutimAtrato guNI, khyAtyA na bahavyA'pi hitaM paratra ca | tadicchurIpdibhirAyatiM tato, mudhA'bhimAnagrahilo nihaMsi kim ? ||11.7 / / dhanavi.-atha zlAghArthitAyAM doSaM guNAbhAvaM ca darzayan dharmazuddhimupadizannAha'bhavenna ko'pi' iti, ko'pi pumAn stutimAtrataH-kevalAyAH parakRtaprazaMsAyA, guNI-guNavAn na bhavet, ca punarbahvayA'pi-bhUyasyA'pi, khyAtyA-ayaM guNavAniti prasiddhyA paratra-parabhave hitaM-sukhopAyo na bhavet; tataH kAraNAt tadicchu:-tat paratrahitameSaNazIlastvam IrSyAdibhiH, AdipadAdasUyAdibhizca, Ayatim-uttarakAlaM mudhA-nirarthakam abhimAnagrahila:-ahaGkAragrastaH san kiM nihaMsi ? - kiM vinAzayasItyarthaH / / 11.7 / /
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 zrIadhyAtmakalpadrume ratna.-bhavenna ko'pi iti. vyAkhyA-he Atman ! kevalaM stutiH stutimAtraM tasmAd guNI-guNavAn na ko'pi bhavet syAt, tathA bahvayA'pi bhUyasyA'pi khyAtyA-prasiddhyA paratra-parasmin janmani hitaM na bhavet, tato hetormudhA-vRthA abhimAnena grahilaH san Ayatim-uttarakAlaM kiM nihaMsi ?, api tu mA jahItyarthaH, kaiH ? - IrSyAdibhiH, Adizabdena krodhAdigrahaNaM, tvaM kiMlakSaNaH ? tad-hitamicchasIti tadicchuriti / / 11.7 / / [305] sRjanti ke ke na bahirmukhA janAH, pramAda-mAtsarya-kubodhaviplutAH / dAnAdidharmANi malImasAnyamU -nyupekSya zuddhaM sukRtaM carA-'Nvapi ||11.8 / / dhanavi.-athA'zuddhadharmakarttAro bhUyAMsaH, zuddhadharmakarttArazcAlpIyAMsa iti khyApayan punardharmazuddhimupadizati - 'sRjanti' iti, pramAda-mAtsarye ca prasiddhe, kubodhazca-mithyAtvaM, tairviplutAupadrutAH preritA vA bahirmukhA-prAkRtajanA bAhyadRSTayo, dAnAdidharmANi malImasAniatizayena malinAni, ke ke na sRjanti ? - na kurvanti-api tu prAyaH sarve'pi kurvantItyarthaH, dharmANItyatra dharmazabdasya napuMsakatA 'dharmaM dAnAdike' iti liGgAnuzAsana[ ]vacanAt; tena hetunA-amUni malImasAni dAnAdidharmANi, upekSya-upekSAviSayIkRtya, zuddhaM-pramAdAdidoSarahitaM sukRtaM-puNyaM, aNvapi-stokamapi cara-samAcareti / / 11.8 / / ratna.-atha dAnAdidharmaM malinaM mA kurvityAha - sRjanti ke ke na iti., vyAkhyA-he Atman ! ke ke bahirmukhaM yeSAM te bahirmukhA, yat-tat pralApina ityarthaH, dAnAdidharmANi prati malImasAni, na sRjanti ? - na kurvanti, api tu sarve'pi bahirmukhAH sRjantItyarthaH, yataH kiMlakSaNAH ? - pramAdo madyAdiH paJcadhA, mAtsaryaM-parasaMpadutkarSAsahanatvaM, kubodhaH
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharmazuddhyupadezadvAram 203 ajJAnaM teSu viplutA-vyasaninaH, he Atman ! amUni dAnAdidharmANi malImasAni, upekSya muktvetyarthaH, aNvapi - stokamapi zuddhaM nirmalaM sukRtaM puNyaM cara- kuru 'dharmaM dAnAdike' iti liGgAnuzAsanavacanAt 'dAnAdi dharmANi' atra na puMsakatvamiti / / 11.8 / / [306] AcchAditAni sukRtAni yathA dadhante, saubhAgyamatra na tathA prakaTIkRtAni / vrIDA - SSnatA - S'nanasaroja-sarojanetrA vakSaHsthalAni kalitAni yathA dukUlaiH / / 11.9 / / dhanavi.--atha dharmakaraNe zlAghArthitAlakSaNadoSanivRttaye dRSTAntadarzanapUrvakaM dharmazuddhimupadizati -- 'AcchAditAni' iti, yathA-yena prakAreNa AcchAditAni - aprakaTIkRtAni saubhAgyaMpareSAmagre'prakAzanena gUDhAni, sukRtAni-puNyakarmANi, atra jagati, subhagatAM dadhante-dhArayantIti, tathA tena prakAreNa prakaTIkRtAni pareSAmagre prakAzanena vyaktIkRtAni saubhAgyaM na dadhati; atra dRSTAntamAha-yatheti dRSTAnte vrIDA - lajjA tayA [A] samantAnnataM- namram, AnanaM mukhaM tadeva sarojaM-kamalaM yAsAM tAH, tathA tAzca tAH sarojanetrAzca - lalanAH, tAstAsAM vakSaHsthalAni kucapradezAH, vrIDA''natA-''nanasaroja-sarojanetrAvakSaHsthalAni, dukUlaiH kalitAni - sahitAni jagati saubhAgyaM yathA dadhante tathA prakaTIkRtAni - dukUlarahitAni na saubhAgyaM dadhatIti / / 11.9 / / ratna.--atha pracchannaM kRteSu saubhAgyamAha AcchAditAni-iti., vyAkhyA - he Atmana ! atra jinazAsane yathA sukRtAnipuNyAnyAcchAditAni kRtAni santi saubhAgyaM - subhagatvaM cArutvamityarthaH dadhante, tathA prakaTIkRtAni na saubhAgyaM dadhante, atrArthe dRSTAntamAha-yatheti dRSTAntadarzane, vrIDayA lajjayA nataM-namram AnanasarojaM - vadanakamalaM yAsAM tAzca tAH, sarojanetrAH -
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 zrIadhyAtmakalpadrume kamalanayanAH kAminyaH, tAstAsAM vakSaHsthalAni, dukUlaiH-dezavizeSotpannAMzukaiH, kalitAni-sahitAni tairAcchAditAnItyarthaH, saubhAgyaM dadhante tathA na prakaTIkRtAnianAcchAditAnIti, tena guNa-stutIcchAmantareNa tAnyAcchAditAnyeva sukRtAni kuruSvetyupadeza iti / / 11.9 / / | [307] stutaiH zrutairvA'pyaparairnirIkSitair guNastavAtman ! sukRtairna kazcana | phalanti naiva prakaTIkRtairbhuvo, drumA hi mUlairnipatantyapi tvadhaH ||11.10 / / dhanavi.-anantaroktamevArthaM dRSTAntAntareNa darzayati - 'stutaiH' iti, he AtmannaparaiH-svavyatiriktaiH stutaiH-stutiviSayIkRtairvA-athavA zrutaiH-aparairAkarNitairvA'thavA, parairnirIkSitaiH-vilokitaiH, tava sukRtaiH kazcana-ko'pi guNa-upakAro na bhavati, pratyuta doSaH syAt, 'puNyanAzA[ta?]pAragamAd dharmaH kSarati kIrtanAd [ ] iti vacanAdarthato'vaseyama / atra dRSTAntamAha-hi yataH kAraNAd bhuvA-pRthivyAH, prakaTIkRtaiH-mRttikAdyAvaraNarAhityena prakAzitairudghATitairmUlaiHbudhnairdumA-vRkSA naiva phalanti-naiva phalavanto bhavanti-api tu bhuvaH prakaTIkRtairmUlairdumA adho nipatanti / atra sukRtasya dAntikatA, mUlasya dRSTAntatA, Atmano dAntikatA drumasya dRSTAntatA, stavana-zravaNa-nirIkSaNAnAM dAntikatA prakaTIkaraNasya dRSTAntatA, guNAbhAvasya dArTAntikatA phalAbhAvasya dRSTAntatA, dharmakSaraNasya dArTAntikatA adhaHpatanasya dRSTAntatA iti dRSTAnta-dATantikayojaneti bhAvaH / / 11.10 / / ratna.-punaretadeva prakArAntareNAha - stutaiH zrutaiH..iti., vyAkhyA-he AtmannevaMvidhaiH kRtaiH sukRtaiH, tava kazcana guNo nAsti, kIdRzaiH ? - stutaiH-stutiviSayIkRtaiH tathA zrutaiH-zrutiviSayIkRtairvA api punararthe, apiH parairnirIkSitaiH-dRSTaiH, tatrArthe dRSTAntamAha-hi yasmAt kAraNAd
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharmazuddhyupadezadvAram 205 bhuvaH- pRthivyAH sakAzAt prakaTIkRtairmUlaiH sadabhidrumA vRkSA, na-naiva phalanti, na phalantyeva [na] api tu adhonIcairnipatanti, tadvat prakaTIkRtairapi sukRtairapi tava na kazcid guNo'sti, kiMtu sukRtahAnirevAstIti / / 11.10 / / [308] tapaH-kriyA-''vazyaka-dAna-pUjanaiH, zivaM na gantA guNamatsarI janaH / apathyabhojI na nirAmayo bhavedrasAyanairapyatulairyadAturaH / / 11.11 / / dhanavi - atha ca svagatamatsararUpadoSanivRttaye dRSTAntaM darzayan dharmazuddhimupadizati 'tapas- kriyA' iti, guNamatsarI - guNeSu parakIyajJAnAdiSu matsaro yasya sa, tathA jano-lokaH, tapazca SaSThASTamAdi kriyA ca - yogopadhAnAdirUpA, AvazyakAni ca-sAmAyika-caturviMzatistavAdIni dAnAni ca - annAdidAnAnyabhayadAnAdIni vA, pUjanAni ca - aSTaprakAra-saptadazaprakArAdIni, tato dvandvaH, taiH zivaM-mokSaM na gantA-na yaataa| ityuktamarthadRSTAntena samarthayati-yad-yasmAt kAraNAd apathyabhojIvaidyapratiSiddha-bhakSyabhokta Aturo-rogI, atulaiH-nirupamairapi rasAyanaiH suvarNabhasmasUtAdibhirnirAmayo-nIrogo na bhavet / atra tapaHprabhRtInAM dAntikatA rasAyanAnAM dRSTAntatA, guNamatsarasya dAntikatA apathyabhojanasya dRSTAntatA, zivagamanasya dAntikatA nirAmayatAyA dRSTAntatA, jIvasya dAntikatA''turasya dRSTAntatA iti bhAvaH / / 11.11 / / ratna. - atha guNamatsare viSaye upadizati matsarotapas-kriyA-''vazyaka ..iti., vyAkhyA-guNAnAmarthAt parasambadhinAM, 'syAstIti guNamatsarI jano - lokaH, tapaH- caturtha - SaSThAdi, kriyA-kAyotsargAdikA, AvazyakaM-pratikramaNamanyadapyavazyakaraNIyaM vA, dAnaM - supAtradAnA - 'bhayadAnalakSaNaM, 1. 'azanA0' mu0 / -
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 zrIadhyAtmakalpadrume pUjanaM jinabimbAnAM, guru-pustakAdInAM taiH karaNaiH zivaM- mokSaM na gantA-na gamiSyati, tatrArthe dRSTAntamAha-yad - yasmAt kAraNAdAturo - rogI, atulaiH - anupamaiH rasAyanaiH-auSadhamizrita-pakvasuvarNAdidhAtucUrNaiH karaNaiH apathyaM-rogyahitaM bhuGkta ityevaMzIlaH apathyabhojI san na nirAmayo-nIrug bhavet, tapaHprabhRtInAM rasAyanopamAnaM guNamatsarasyApathyabhojanopamAnamiti 'guNi matsarI' iti vA pAThaH / / 11.11 / / [309] mantraprabhA-ratna-rasAyanAdinidarzanAdalpamapIha zuddham / dAnA- S'rcanA vazyaka''pauSadhAdi, mahAphalaM puNyamito'nyathA'nyat / / 11.12 / / dhanavi . - athoktamevArthaM punardRSTAntena nirdizati 'mantraprabhA' iti, iha jagati mantraH - cintAmaNyAdiH prabhA ca candra-sUryAdInAM dIptiH, ratnAni ca-mauktikAdIni, rasAyanAni ca pakvapAradAdIni tAnyAdau yeSAM te, tathA teSAM nidarzana-dRSTAntastasmAt mantra-prabhA-ratna-rasAyanA-''dinidarzanAt, atra AdipadAd divyAstrAdiparigrahaH, dAnAni ca - supAtradAnAdIni, arcanaM capuSpAdibhirjinArcanam, AvazyakAni ca sAmAyikAdIni, pauSadhAzca - 1-AhAra 2-zarIrasatkAra 3-abrahma 4 - sAvadyavyApAranivRttirUpAste Adau yasya taddAnA-'rcanA-''vazyaka-pauSadhAdi, alpamapi - stokamapi zuddhaM matsarAdidoSarahitaM puNyaM mahAphalaM-svargA-'pavargAdiprAptilakSaNaM bhavati, itaH-uktaprakArAcchuddhadharmAde anyathA-viparItaM bahvapyazuddhaM puNyam, anyad- alpaphalamaphalaM vA sadoSamantraprabhAratna-rasAyanAdivad bhavatIti / bhAvArthastu yathA zuddhe mantra prabhA - ratna - rasAyanAdike mahAn guNo bhavati tathA zuddhe puNye phalaM bhavati, azuddhe puNye azuddhe mantrAdAviva niSphalatA bhavatIti / / 11.12 / / ratna. - etadeva prakArAntareNa nidarzayati 1. ...rogyahita-vaidyAnupadiSTaM bhu... mu0 / - -
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharmazuddhyupadezadvAram 207 mantra-prabhA. iti., vyAkhyA-dAnaM ca arcanaM cAvazyakaM ca pauSadhazca, te Adau yasya tad dAnArcanAvazyakapauSadhAdi, puNyamiha jinazAsane'lpamapi zuddhaM-nirmalaM san mahat phalaM-svargApavargaprAptilakSaNaM yasya tat syAt, kasmAt ? - mantrojAmulyAdiH, prabhA candra-dIpAdInAM, ratnaM candrakAntAdi - rasAyanaM-pakvaM suvarNAdidhAtubhiH, etAnyAdau yeSAM tAni, teSAM nidarzanaM-dRSTAntaH, tasmAt, yathaitAnyalpAnyapi zuddhAni santi viSApahArAdi-tamonAza-nirmalajalazra(sra)vaNodyotakaraNa-rogApahArAdimahAphalAni bhaveyuH tathA dAnAdidharmo'pIti, itaHasmAd anyathA puNyaM mahadapyazuddhaM sadamahAphalaM syAditi / / 11.12 / / [310] dIpo yathA'lpo'pi tamAMsi hanti, lavo'pi rogAn harate sudhAyAH | tRNyAM dahatyAzu kaNo'pi cAgner dharmasya lezo'pyamalastathA'haH ||11.13 / / dhanavi.-anantaramalpasyApi zuddhadharmasya mahAphalatvamuktaM, tadeva dRSTAntatrayeNa samarthayannupadizati - 'dIpaH' iti, yathA'lpo'pi-gRhagatatamaso'pekSayA stoka-parimANo'pi. dIpa:pradIpaH, tamAMsi-andhakArANi hanti-vinAzayati, ca punar-yathA sudhAyA-amRtasya, lavo'pi-jalakaNapramANalezo'pi, rogAn-kuSTha-dAgha-jvarAdIn harate-apanayati, ca punar-agneH kaNo-lavo yathA, Azu-zIghraM, tRNyAM-tRNagaNaM dahati-bhasmasAtkaroti, tathA dharmasya-sukRtasya leza-aMzo'pyamalo-mAtsaryAdidoSarahitaH, aMhaH-pApaM hanti / atra 1 dIpA 2 'mRtalavA 3 'gnikaNAnAM dRSTAntatA zuddhadharmasya ca dAntikateti ||11.13 / / ratna.-punaretadeva prakArAntareNAcaSTe - dIpo yathA'lpo'pi..iti., vyAkhyA-yatheti dRSTAnte, alpo'pi dIpastamAMsiandhakArANi hanti tathA sudhAyA lavo-lezo'pi rogAn harate-apanayati, ca
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 zrIadhyAtmakalpadrume punaragneH kaNo'pi Azu-zIghraM tRNyAM tRNagaNaM dahati, tathetyupanaye IrSyAdimalarahito dharmasya dAnAderlezo'pyaMhaH pApaM hantIti, amala iti vizeSaNaM dIpAdInAmapIti ||11.13 / / [311] bhAvopayogazUnyAH kurvannAvazyakIH kriyAH sarvAH / dehaklezaM labhase phalamApsyasi naiva punarAsAm ||11.14 / / dhanavi.-atha dharmazuddhidvAramupasaMharan bhAvopayogarahitaM bahvapi puNyaM niSphalaM bhavatIti darzayati - 'bhAvopayoga' iti, bhAvopayogazUnyA-bhAvazca-AvazyakakriyAyAM cittotsAhaH, upayogazca-AvazyakAdikriyAyAM sUtrArthobhaya-vyaJjana-dIrgha-hrasva-laghvakSarAdhupayuktatA, tAbhyAM zUnyA-rahitAH sarvAH-sakalA AvazyakI:-avazyakarttavyAH kriyA:SaDAvazyakakaraNa-pratilekhanA-pramArjanAdikAH, kurvan-samAcaran dehaklezaM-mudhA zarIraprayAsaM labhase-prApnoSItyarthaH, atra sarvA ityanena parISahasahanA''tApanAgrahaNAdikAH zUnyAH kriyA grAhyAH, punarityuktakriyAsamuccayArthe, tena punar-AsAm anantaroktAnAM kriyANAM phalaM-mokSalakSaNaM naivApsyasi-nAdhigacchasi, bhAvazUnyatvAditi / / 11.14 / / iti zrItapAgacchanAyaka0 adhyAtmakalpadrumaTIkAyAM sakalazAstrAravindapradyotanamahopAdhyAyazrIkalyANavijayagaNiziSyo zrIdhanavijayagaNiviracitAyAM dharmazuddhinAmnyekAdazI padapaddhatiH / / 11 / / ratna.-atha sarvAsAM kriyANAM bhAvapUrvakakaraNena saphalatAmupadizati - bhAvopayogazUnyA iti., vyAkhyA-he Atman ! avazyaM bhavA AvazyakyaH, Avazyakyazca tAH kriyAzcAvazyakIkriyAH, tAH sarvAH prati kurvan dehasya klezaM labhase, yataH kiMlakSaNAH? bhAvaH zraddhA, tasyopayogaH, tena rahitAH, punaritivizeSe, AsAM kriyANAM phalaM-svargAdiprAptilakSaNaM naivApsyasi-naiva lapsyase 1. 0vazyikIH iti pAThaH pratau mUle'pi, TIkAyAmapi /
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ 209 dharmazuddhyupadezadvAram iti ||11.14 / / [312] zrIzAnticandravaravAcakadugdhasindhu labdhapratiSThavaravAcakaratnacandraH / adhyAtmakalpaphaladasyacakAra vRttimekAdazotra gatavAn vimalo'dhikAraH ||11 / / ityekAdazo'dhikAraH / / 11 / /
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12. deva-guru-dharmazuddhyadhikAra: [313] tattveSu sarveSu guruH pradhAnaM, . hitArthidharmA hi taduktisAdhyAH | zrayaMstamevetyaparIkSya mUDha !, dharmaprayAsAn kuruSe vRthaiva / / 12.1 / / dhanavi.-anantadvAre mAtsaryAdidoSarahitaH zuddhadharmo mokSaphalo bhavatItyuktam, sa ca dharmaH zuddhadeva-guru-dharmaparijJAne tadAzrayaNe ca vivakSitaphalasAdhako bhavatIti deva-guru-dharmazuddhidvAramabhidhitsurAha-atha zrIdeva-guru-dharmazuddhimadhikRtya kiJcidupadeza iti, spaSTam / nanvanantaradvAre'pi dharmazuddhiruktA, punaratra dharmazuddhipratipAdane paunaruktyaM syAditi cet ? na, anantadvAre zuddhasyApi dharmasya matsarAdinA kAluSyaM na karttavyamiti dharmazuddhiruktA, atra ca SaDdarzanasambandhizAstrapratipAditadharmANAM madhye ko dharmaH zuddha iti bhedapratipAdanena paunaruktyAbhAvAt; yad vA'nantadvAre kevalAyA dharmazuddheH pratipAdane'pi devaguruzuddhisAhacaryeNa dharmazuddheH pratipAdanena paunruktyaabhaavaaditi| tatrApi pUrvaM sAMpratInakAle gurvAyattau deva-dharmAviti guruzuddhimadhikRtyopadizati - sarveSu-samasteSu tattveSu-deva-guru-dharmalakSaNeSu, guru:-gurutattvaM pradhAna mukhyaM bhavati, hi yataH kAraNAt, hitArthidharmAH-hitaM-svopakArakamAnmokSaH, sa evArthaH-prayojanaM yeSAM te ca te dharmAzceti, yadvA hitArthinAM-mokSArthinAM puruSANAM samAcaraNIyA dharmA dAnAdayaH, tasya gurorukti-vacanaM tena sAdhyAH prAyo bhavanti; he mUDha ! - he mUrkha ! iti hetostameva gurumaparIkSya-'ayaM guruH zuddhadharmopadeSTA'ayaM cAzuddhadharmopadeSTA iti vivekamakRtvA, zrayan-bhajan dharmaprayAsAn-dharmakarmazramAn vRthaiva kuruSe iti / / 12.1 / / ratna.-atha deva-guru-dharmazuddhimadhikRtya dvAdazAdhikAre kiJcidupadizyate,
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ deva-guru-dharmazuddhidvAram atha sAMprataM bharatakSetre sAkSAjjinAbhAve gurutattvazuddherdeva-dharmatattvayoH zuddhirbhavatIti prathamaM gurutattvazuddhimAzrityAha - tattveSu sarveSu...iti., vyAkhyA- he Atman ! sarveSu tattveSu, guruH pradhAnaMmukhyaM tattvaM varttate, hi yasmAddhetoH, hitAyeti hitArthAH, hitArthAzca te dharmAzca hitArthadharmAH, tasya guroruktiH - vacanaM taduktiH, tayA sAdhyAH - sAdhanIyA vartante, tameva gurumitihetoraparIkSya-parIkSAM vinaiva zrayan san tvaM mUDho mUrkho dharme prayAsAn vRthaiva kuruSe tena guruM parIkSya gRhANeti / / 12.1 / / dhanavi . - [314] bhavI na dharmairavidhiprayuktairgamI zivaM yeSu gururna zuddhaH / rogI hi kalyo na rasAyanais tair-yeSAM prayoktA bhiSageva mUDhaH / / 12.2 / / . - atha gurusadoSatAyAM dharmasyApi sadoSatA bhavatItyAha 211 'bhavI' iti, avidhiprayuktaiH vitathAcaraNaprayogavadbhir dharmaiH - dAnAdikair, bhavIprANI zivaM-mokSaM na gamI-na gamanazIlo bhavatIti, yeSu dharmeSu guruH zuddho-nirdoSo nAsti; atra dRSTAntamAha- hi yataH kAraNAd rogI-Aturas, taiH rasAyanaiHauSadhavizeSairna kalyo - nIrogo na bhavati, yeSAM rasAyanAnAM prayoktA-upadeSTA bhiSageva-vaidya eva mUDhaH-ajJAno'stItyanvayaH / atra saMsAri - rogiNor, dharma-rasAyanayor, guru- bhiSagvarayoH parasparaM dRSTAnta - dAntikayojanA kAryeti bhAvaH / / 12.2 / / ratna. - atha gurAvazuddhe dharmo'pyazuddha evetyAha bhavI na dharmaiH..iti., vyAkhyA-bhavI - saMsArI jIvaH, avidhikRtairdharmair hetubhiH zivaM-mokSaM na gamI-na gamanazIlaH yeSu dharmeSu gururupadeSTA zuddho-doSarahito nAsti, etadeva dRSTAntayati - hi yasmAt kAraNAd rogI taiH rasAyanaiH kalyo 1. sAkSAd bhAva jinA0 mu0 / 2. mUle'pi 'mUDho' iti pAThaH / 3. dharme pra0 mu0 / , -
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 zrIadhyAtmakalpadrume 'nIrug na bhavati / taiH kai ? - ityAha-yeSAM rasAyanAnAM prayoktA-kartA kathako vA bhiSageva-vaidya eva mUDho-mUo'stIti, upanayayojanA sugamaiveti / / 12.2 / / [315] samAzritastArakabuddhito yo, yasyAstyaho majjayitA sa eva / oghaM tarItA viSamaM kathaM sa ?, tathaiva jantuH kugurorbhavAbdhim / / 12.3 / / dhanavi.-atha guruparIkSAyAmeva kugurorabhilaSitaphalAsAdhakatvaM darzayannAha - 'samAzrita' iti, yathA yaH puruSo yaM tAraka iti buddhitaH samAzritaHsevitaH, sa eva puruSaH, aho ityAzcarye, yasya puruSasya majjayitA-bolayitA'sti, sa puruSo viSamam-atizayenAgAdhamatizayena capalaM vA oghaM-pravAhaM kathaM tarItA? - kathaM tariSyatItyarthaH, tathaiva iti dArTAntikopanyAse, jantuH-saMsArI prANI kuguroH-unmArgagAmina unmArgaprarUpiNazca puruSAd bhavAbdhiM-saMsArasamudraM kathaM tarItetyarthaH; atra viSamapravAhasya saMsAradRSTAntatA, kutArakasya kugurudRSTAntatA vAcyeti / / 12.3 / / ratna.-atha kutArakadRSTAntena kuguruH kathaM nimajjayitA bhavatItyAha-samAzrita iti., vyAkhyA-yo jantustArakabuddhitoH-asau mAM tArayiSyatIti buddheryaM tArakaM samAzritaH, aho iti Azcarye, sa eva yasya majjayitA bhavati, sa janturviSamamoghaMpravAhaM arthAdagAdhajalAzrayasya kathaM tarItA syAd ?, api tu na syAt, tathaiva dRSTAntena yo bhavAbdhitArakabuddhyA yaM guruM samAzritaH sa eva guruH pariNAmataH kugururyasyAzritasya majjayitA varttate, sa jantustasmAt kuguroH sakAzAd bhavAbdhi-bhavasamudraM atIva viSamaM kathaM tarItA syAd ?, api tu na tarIteti bhAvaH ||12.3 / / 1. kalyo na-arug na. mu0 | 2. po.3j - iti dezyo'yaM dhAtuH | 3. buddheH mu0 /
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ ____213 213 deva-guru-dharmazuddhidvAram [316] gajA-'zva-poto-'kSa-rathAn yatheSTa padAptaye bhadra ! nijAn parAn vA / bhajanti vijJAH suguNAn bhajaivaM, zivAya zuddhAn guru-deva-dharmAn / / 12.4 / / dhanavi.-atha dRSTAntapUrvakaM sva-paravyavahArahaThamakRtvaiva zuddhA eva guru-devadharmAH zrayaNIyA ityupadizati - __'gajA'zva' iti, he bhadra ! - he nirmAya ! vijJA-vivekavanto janA, yatheSTapadAptaye-IpsitasthAnaprAptaye, suguNAn-suSThu-atizayena, guNaH-sukhasaJcAritAdilakSaNo yeSAM te tathA tAn nijAn-svakIyAn, vA-athavA parAn-parakIyAn, gajAzca-hastinaH, azvA-hayAH potAzca-yAnapAtrANi, ukSANazca-balIvardAH, sthAzcazakaTa-gantrIprabhRtayas, tato dvandvas, tAn bhajanti-pratipadyante, evam, ebhirdRSTAntais, tvaM suguNAna-viziSTajJAna-darzana-cAritrAdiguNAn svakIyAn parakIyAn vA, guravazca samyaktvasahitapaJcamahAvratadharAH, devAzcAntarAyAdyaSTA-dazadoSarahitAH, dhamAzcAptapraNItAH, tato dvandvas, tAn guru-deva-dharmAn sveSTapadAptaye-muktipadAptaye bhajasvazraya / nanu devagurudharmazuddhyadhikAre'pi paurvAparyeNa guruzuddhyadhikAre prastute deva-guru-dharmazuddhipratipAdanamanarthakamiti cet ? - na, prastutaguru-deva-dharmazuddhyadhikAradvArArthasmAraNArthatvAt / atra suguNagajAdInAM tu zuddhagurvAdidRSTAntatA iSTapadaprAptezca paramapadaprAptidRSTAntatA bhAvanIyeti / / 12.4 / / ratna.-tataH zuddhAn guru-deva-dharmAnAzraya..iti kathayati - gajA-'zva-poto-'kSa-rathAn iti., vyAkhyA-he bhadra ! - he sAdho ! vijJAdakSA yatheSTapadAptaye vAJchitasthAnaprAptyai nijAn-svakIyAn vA - athavA parAnparakIyAn gajAzcapotokSarathAn-hasti-turaga-vahana-go-syandanAn bhajanti, kiMlakSaNAna ? - suguNAn-lakSaNazAstrokta-svasvaguNopetAn, evamiti-tadvat, he bhadrAtman ! tvaM deva-guru-dharmAn yogazAstrAdyukta-lakSaNaNopetAn, zivAya-mokSAya bhaja-zrayeti ||11.4 / / C-16
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 zrIadhyAtmakalpadrume [317] phalAd vRthA syuH kugurUpadezataH, kRtA hi dharmArthamapIha sUdyamAH / tad-dRSTirAgaM parimucya bhadra ! he, guruM vizuddhaM bhaja ceddhitArthyasi / / 12.5 / / dhanavi.-atha kuguruprarUpitA dharmA api niSphalAH syurityAha - 'phalAd vRthA' iti, hi yataH kAraNAd, iha-saMsAre, kugurUpadezataH-agItArthapArzvastha-mithyAdRSTiguruvacanato dharmArthamapi-dharmaprayojanamuddizyApi sUdhamA:-suSThuatizayenodyamAH-prayatnAH kRtA-vihitAH phalAt-svargApavargAdiprAptiphalamAzritya, vRthA-mithyA syu:-bhavanti niSphalAH syurityarthaH, yadukta gacchAcArAdau -- [318] "agIyatthassa vayaNeNaM, amIyaM pi na ghuTae / - gIyatthassa u vayaNeNaM, visaM hAlAhalaM pie" / / [46] / / iti he bhadra ! - tIvrakaSAyarahita ! tat-tasmAt kAraNAd, dRSTirAga-svasvadarzanadRSTirAgaM parimucya-parityajya, vizuddhaM guruM bhaja-zraya, ced-yadi tvaM hitArthImokSakAmo'sIti / / 12.5 / / ratna.-atha kugurUpadiSTA dharmA na phaladAyakA bhavantItyAha-phalAd vRthA syuH - iti, vyAkhyA-hi yasmAt kAraNAd, iha-jinapravacane, kugurUNAmupadezato dharmArtha-dharmAya kRtA api sUdyamAH-zobhanodyogAstapaH-saMyamAdikAH, phalAt-kAryAd vRthA syuH-phalapradA na bhavanti, athavA phalamuddizyeti vyAkhyeyaM, tatkAraNAddhe bhadra ! - he sajjana! tvaM dRSTirAgaM parimucya, vizuddhaM, svayamavadyamuktam, anyeSAmavadyebhyo nivartakaM, niHspRhaM ca guruM bhaja-zraya, ced-yadi hitArthIhitecchurasIti / / 12.5 / / 1. agItasya vacanenAmRtamapi na pibet / gItArthasya tu vacanena hAlAhalaM viSaM pibet / 2. yo mandakaSAyo'sti, sa eva bhAvibhadraH syAt, sa eva ca saMsAre vartamAno'pi sajjanaH - janaiH samAdaraNIyo jAyate - iti dvayoH vivaraNayoradbhutA'rthaghaTanA / 3. dRzyatAM-'avadyamukte pathi caH pravarttate, pravartayanyajanaM ca nispRhaH / sa eva sevyaH svahitaiSiNA guruH, svayaM taraMs-tArayituM kSamaH param / sindUraprakara-13]
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ 215 deva-guru-dharmazuddhidvAram [319] nyastA muktipathasya vAhakatayA zrIvIra ! ye prAk tvayA, luNTAkAstvadRte'bhavan bahutarAstvacchAsane te kalau / bibhrANA yatinAma tat tanudhiyAM muSNanti puNyazriyaH, pUtkumaH kimarAjake hyapi talArakSA na kiM dasyavaH ? ||12.6 / / dhanavi.-atha guruparIkSAyAM lokavipratArakakugurusvarUpaM bhRzaM prAyaH sthAne sthAne pazyannatIva vyAkulitacetA upadeSTA pUtkArapUrvakaM zrIvIrabhagavataH purastAdityAha 'nyastA' iti, he zrIvIra ! - he zrIvarddhamAnasvAmin ! prAk sudharmAdayo, ye guravo muktipathasya-mokSamArgasya vAhakatayA-pravartakatayA tvayA nyastA:-sthApitAH santi, tatparamparAyAtA apyupacArAt, ta evocyante, atastatparamparAnAmagrAhakAH zithilAcArA bahutarA-atizayena bahavo guravaH, prAyeNeti zeSaH, kalau-kalikAle tvacchAsane-jinamate tvadRte-tvAM vinA, luNTAkA-mArgagrAhakataskarA, abhavan-Asan; yad-yasmAt kAraNAda yatinAma-yatirityabhidhAnaM bibhrANA-dadhAnAste guravaH, tanudhiyAm alpabuddhInAM janAnAM puNyazriyaH-sukRtalakSmIH muSNanti-cauryeNApaharanti, atra kuguravo mandabuddhInAM puNyalakSmImoSakAH svArthasahitakutsitopadezakatvotsUtrabhASakatvotsUtrapravartakatvAdinA, yad vA svayaMkRti-karmA-''dikArakatvena, yata uktam[Ava.niyuktau] [339] "pAsatthAi vaMdamANassa neva kittI na nijjarA hoi / kAyakileso emeva kuNai taha kammabaMdhaM ca / / [ ]|| iti, bhAvaH tataH kAraNAt kiM putkurmo-vayaM kiM pUtkAraM kurmaH ?, hi yataH kAraNAd arAjake rAjarahite nagare, talArakSA api-rAjaniyuktanagaropadravanivArakAH koTTapAlA api kiM dasyavaH ? * caurA na bhavanti, api tu bhavantyeva / / 12.6 / / ratna.-atha dRSTAntena kugurUn jJApayati - nyastA muktipathasya..iti. vyAkhyA-he zrIvIra ! prAk-pUrvaM tvayA, ye sudharmAdayo 1. pArzvasthAdIn vandamAnasya naiva kIrtiH na nirjarA bhavati / kAyakleza evameva karoti tathA karmabandhaM ca / so, baMdho kammassa ANAe' [saMbodhaprakaraNa-355]
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 zrIadhyAtmakalpadrume muktipathasya vAhakatayA-pravartakatvena nyastAH-sthApitAH, te sudharmAdipaTTaparaMparAyAtasuvihitAcAryebhyaH pRthagbhUya svAbhimAnapuSTaye svanAmnA matapravartakAH, tvadRte tvayA vinA, tvacchAsane luNTAkA iva-luNTAkA abhavan, kasmin ? - kalaukaliyuge, atha luNTAkopamAnatvena luNTAkadharmamAha-yat kAraNAd yatinAma bibhrANA dadhAnAH, tanudhiyAM-svalpabuddhInAM janAnAM puNyazriyo puNyANyeva zriyo, [sukRtaM] muSNanti-corayanti, atrArthe vayaM kiM pUtkurmaH-pUtkAraM kurmaH ?, hi yasmAt hetoH talArakSA api-koTapAlA apyarAjake-rAjJo'bhAve kiM dasyavaHcaurA na bhavanti ?, api tu bhavanti eva, atropanayaH sugamatvAdadarzito'pyUhya iti / / 12.6 / / [321] mAdyasyazudhairguru-deva-dharmer dhig dRSTirAgeNa guNAnapekSaH / amutra zociSyasi tatphale tu, kupathyabhojIva mahA''mayAtaH / / 12.7 / / dhanavi.-atha kuguru-deva-dharmAH AzritAH zocanAya bhavantItyAha - 'mAdyasi' iti, dhig-iti tiraskAre, tvaM dRSTirAgeNa-svadarzanarAgeNa guNeSujJAna-darzana-cAritreSu, na vidyate'pekSA-'mayA guNina eva guravo vandanIyA, yatra guNo bhavati sa eva devaH sevyaH, samagraguNavatpraNIta eva dharmaH samAcaraNIya' iti buddhiryasya sa guNAnapekSaH san, azudhaiH-sadoSairguru deva-dharmaiH-idAnImiti gamyaM, kiM mAdyasi ? - madavAn kiM bhavasi, tu punar, amutra-paraloke, tatphale-kugurvAdisevanajanitamadaphale durgatiduHkhAnubhavalakSaNe zociSyasi-zocanAM kariSyasi, atroktamarthaM dRSTAntena dRDhayati-iva-yathA kupathyabhojI-pUrva bhiSagniSiddhAhArabhoktA, uttarakAle mahAmayAtaH sana-atizayena rogapIDitaH pumAna zocate ityanvayaH / atrA'zuddhadevagurudharmA'GgIkAreNa madakaraNa - kupathyabhojanayorguNAnapekSadRSTirAgimahAmayArttayordRSTAntadAntikateti bhAvaH / / 12.7 / / 1. kAraNAt mu0 /
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ 217 deva-guru-dharmazuddhidvAram ratna.-athA'zuddhAn guru-deva-dharmAn prApya, mA harSaM prApnuhi-iti kathayatimAdyasyazudhaiH-iti he Atman ! yastvamazudhaiH-sadoSairguru-deva-dharmaiH prAptaiH sadbhirmAdyasi-hRSyasi, tvaM kiMlakSaNaH ? - guNAnAM-yogazAstrAdizAstroktAnAM na, vidyate apekSA yasya saH, kena ? - dRSTirAgeNa, tatastvAM dhigastu, kvacidadhyAhArasya vyAkhyAnA'GgatvAt yat-tacchabdAvadhyAhAryo, punastasya madasyAthavA tu tasya dRSTirAgasya, amutra-parabhave tatphale kilbiSakAvatArAdilakSaNe prApte sati, tvaM zociSyasi-hA' mayA kiM kRtam'ityAtmAnaM pazcAttApaviSayIkariSyasi / tatrArthe dRSTAntamAha-iva-yathA pumAn, mahAMzcAsau Amayazca mahAmayo-mahAn rogaH tena RtaH-pIDitassan kupathyaM bhuGkte ityevaMzIlaH kupathyabhojI zocatIti / / 12.7 / / [322] nA''naM susikto'pi dadAti nimbakaH, puSTA rasair vandhyagavI payo na ca / duHstho nRpo naiva susevitaH zriyaM, dharmaM zivaM vA kugururna saMzritaH ||12.8 / / dhanavi.-atha kuguruH sevito mokSaprado na bhavati-iti dRSTAntatrayadarzanapUrvakamupadizati - 'nA''naM' iti yathA nimbako nimbavRkSaH prasiddhaH, susikto'pi-zobhanaprakAreNa dugdhAmRtAdinA sikto'pyAnaM-sahakAraphalaM na dadAti-no datte, ca punaryathA vandhyagavIsantAnAtyantAbhAvavatI dhenuH, rasai-ikSu-ghRta-tailaprabhRtibhiH puSTA'pi-puSTiM prApitA'pi na ca payo-dugdhaM dadAti, ca punar, yathA duHstho-rAjyabhraSTaH kaSTapatito nRpo-rAjA susevitaH-samyakprakAreNa sakalatatsamIhitasaMpAdanenArAdhitaH, zriyaM-dhanadhAnyAdilakSmI naiva dadAti, tathA kuguru:-azuddhaguruH saMzritaH-sevito, dharma-svargAdiprAptibIjaM, vA-athavA zivam-apavargaM na dadAti, atra yathA tatheti padadvayamadhyAhAryaM, tathA ca dRSTAnti-dArTAntikabhAvaH spaSTa eveti / / 12.8 / / 1. haraNaM... mu0 /
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 zrIadhyAtmakalpadrume ratna.-punaH kuguroranAsevanamAzrityopadizati - nA''naM, susikto'pi..iti. vyAkhyA-nimba eva nimbako nimbavRkSaH, suSTu yathA syAt tathA sikto'pyAnaM-AmraphalaM na dadAti, tathAH puSTA'pi vandhyagavIvandhyA gauH payo na dadAti, caH punararthe, dezabhraSTatvAdutpannamAtrabhakSitvAd duHsthodurgato rAjA-rAjeti nAmadhArI suSThu sevitaH san zriyaM-lakSmI na dadAti, etairdRSTAntaiH kuguruH saMzritaH san dharma-svargAdisaMpad-dAyakaM vA'thavA zivaM-mokSaM sakaladuHkhanivRttilakSaNaM na dadAti, susiktAH supoSitAH susevitAH susaMzritA api ye yAdRzAste tAdRzA eva bhavantIti bhAvaH / / 12.8 / / [323] kulaM na jAtiH pitarau gaNo vA, vidyA ca bandhuH svagururdhanaM vA / hitAya jantorna paraM ca kiJcit, kiM tvAdRtAH sadguru-deva-dharmAH / / 12.9 / / dhanavi.-atha deva-guru-dharmAH zuddhA eva hitAya bhavantItyupadizati - 'kulaM' iti, na kulaM-pitRvaMzaH, na jAtiH-mAtRvaMzo, na pitarau-mAtA ca pitA ca pitarau, na gaNo-mahAjanAdisamudAyo, vA-athavA na vidyA-tarkavidyA mantravidyA vA, ca punar, na bandhuH-svajanazca punarna svaguru:-vidyAguruH kulaguruH vA-athavA na dhanaM-vittaM ca punarna param-uktAtiriktamanyat kiMcid vastu, hitAya bhavatIti sarvatra yojyam; tu punaH kiM hitAya bhavati ? - iti prazne pratipAdayati-AdRtAArAdhitAH sadguru-deva-dharmA-nirdoSaguru-deva-dharmA hitAya bhavantIti yogaH ||12.9 / / ratna.-atha sarvebhyo gurudevadharmANAmutkarSamAha-kulaM na jAtiH..iti. vyAkhyAetAni jantoH-prANino hitAya na bhavantItyanvayaH, tadvyaktita Aha-kulamikSvAkukulAdi, jAtiH-mAtRpakSaH, pitaraH-pitAmaha-pitR-vRddhabhrAtR-pitRtvaprapannAdayaH, gaNaH-samUhaH svakIyatvena kalpitaH, caH punararthe, vidyAH-SaDaGgyAdikAH, bandhuH
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ deva-guru-dharmazuddhidvAram 219 svajanaH ca punar, guru:-vidyApAThakaH vA, punardhanaM-hiraNyAdi, etAni sarvANyapi kartupadAnIti yathArha vacanAni yojyAni, ceti vizeSe, paraM-kiJcid uktAnyataradapi hitAya na bhavatIti, kiMtviti vizeSe, AdRtA-aGgIkRtAH samyaka parIkSya gRhItAH santazca-zobhanAH, te deva-guru-dharmA hitAya bhavanti iti / / 12.9 / / [324] mAtA pitA svaH sa guruzca tattvAt, prabodhya yo yojati zuddhadharme / na tatsamo'risa kSipate bhavAbdhau, yo dharmavighnAdikRtezca jIvam / / 12.10 / / dhanavi.-atha guru-deva-dharmazuddhyarthaM paramArthataH sugurusvarUpaM nirdizati - 'mAtA' iti, tattvAt-paramArthataH sa jano-mAtA-jananI, ca punaH-sa janaH pitA-janakaH, ca punaH-sa janaH sva-svakIyaH, ca punaH-sa janaH suguru:tattvamArgopadeSTA, bhavatIti sarvatra yojanIyaM, yo jano jIvaM-prANinaM zuddhadharme yojati-yojayati; ca punas-tatsama-tena sadRzaH, ari-vairI nAsti, yo jano dharmavighnAdikRteH-sukRtAntarAyaniSpAdanAt, atra AdipadAdunmArgapravRttikRteH, jIvaMprANinaM bhavAbdhau-saMsArasAgare kSipate-prakSipatIti / / 12.10 / / ratna.-atha zuddhadharme yojayitAraM prazaMsati - mAtA pitA..iti. vyAkhyA-yo yaM prati tattvAditi-tattvaM samarpya, prabodhyabodhidAnaM dattvA zuddhadharme'rhadukte yojati-yojayati, 'yujAdernavA' [si.he.3.4.18] iti Nico vikalpena prAptau Nico'bhAve rUpamiti, sa mAteva hitakartRtvAt mAtA, sa piteva, sa svo jJAtiH, sa guruH, ceti punararthe, tathA tena samaHsadRzo'riH-ripurnAsti, yo dharme vighnAdikRteH-antarAyAdikaraNAt, jIvaM prati bhavAbdhau-bhavasamudre kSipate-prakSipati, Adi-zabdenonmArgadarzanatazceti, athavA tattvAtparamArthataH sa mAteva mAtA ityAdyapi vyAkhyeyam / / 12.10 / / / 1. 'ca' iti padaM mUlatvena gRhItam / 2. 'gamyapaH karmA''dhAra' iti si.he.2|2|74-suutraat - 'samarpya' iti gamye tattvAt iti sAdhuH /
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 [ 325] dAkSiNya- lajje guru-devapUjA, pitrAdibhaktiH sukRtAbhilASaH / paropakAra-vyavahArazuddhI, nRNAmihAmutra ca saMpade syuH / / 12.11 / / dhanavi.--atha guru-devA'rcanAnAM tatsahacaritAnAmanyeSAmapi guNAnAM mAhAtmyaM varNayannupadizati - zrIadhyAtmakalpadrume 1 'dAkSiNya' iti, dAkSiNya ca lajjA ca dAkSiNya- lajje pratIte, tathA gurudevayoH-sadguru-vItarAgayoH pUjA-arcA, sA ca dravya-bhAvabhedAbhyAM dvidhA, tatra dravyapUjA puSpA-''hArAdibhiH, bhAvapUjA ca stuti - stotrAdibhiH, tathA pitrAdibhaktiHpitrAdInAM mAtR-pitR-bRhadbhrAtR-prabhRtInAM bhaktiH - sevA tathA sukRtasya- puNyakarmaNo'bhilASo-manorathaH, tathA paropakArazca pareSAmApatpatitAnAmupakAra-uddharaNaM, zuddhizca-nyAyasaMpannavibhavAdinA vyavaharaNaM, tato dvandvaH - paropakAra-vyavahArazuddhI, ete uktA guNA, nRNAM-manuSyANAM, iha-ihaloke ca punar - amutra-paraloke saMpadeaihika-pAralaukikasukha-saMpattaye syuH - bhavantItyarthaH / / 175 / / 11 / / vyavahAra ratna. - athaitAni saMpade bhavantItyAha - dAkSiNya- lajje.. iti. vyAkhyA- dAkSiNyaM ca lajjA ca dAkSiNya- lajje, dAkSiNyaManukUlatA tathA guru-devayoH pUjanaM tathA pitA Adau yeSAM te pitrAdayaH, teSAM bhaktiH, Adizabdena mAtR-vRddhabhrAtR-bhaginI - pitRbhrAtrAdInAM grahaNaM, tathA sukRtepuNye'bhilASo vAJchA tathA paropakArazca vyavahArazuddhizca paropakAra-vyavahArazuddhI, etAnIha loke ca punar - amutra-paraloke, saMpade- vibhUtaye bhavanti, arthAdetadvataH puruSasyeti / / 12.11 / / [326] jineSvabhaktiryaminAmavajJA, karmasvanaucityamadharmasaGgaH / pitrAdyupekSA paravaJcanaM ca, sRjanti puMsAM vipadaH samantAt / / 12.12 / /
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ 221 deva-guru-dharmazuddhidvAram dhanavi.-athAnantaroktamevArthaM vyatyayenAha - 'jineSvabhaktiH' iti jineSu-vItarAgeSu abhaktiH-AzAtanAkaraNaM, ca punaryaminA-susAdhUnAm-avajJA-avahelA, ca punaH, karmasu-vyApAreSu anaucityaManucitapravRttiH, ca punar, na vidyate dharmaH-sukRtaM yeSAM te-adharmANaH, teSAM saGga:saGgatir-athavA na dharmo'dharmaH-'tadanya-taviruddha-tadabhAveSu naJ varttate' iti [ ] vacanAt, pApaM, tasya saGgaH-saGgatiH, ca punaH pitrAdyupekSA-pitR-mAtRprabhRtInAmupekSA-zuzrUSAyAmupekSaNaM, ca punaH paravaJcanaM-pareSAmAtmavyatiriktAnAM vaJcanaMvipratAraNam, ete uktA doSAH puMsAM-puruSANAM samantAdiha-paratra ca vipado-vadhabandhA''dikA ApadaH sRjanti-kurvantItyarthaH / / 11.12 / / ratna.-etad [pUrvoktam] arthaM ca vyatyayena nirdizati - jineSvabhaktiH iti. vyAkhyA-jineSu-vItarAgeSvabhaktis, tathA yaminAM-yatInAmavajJAavagaNanaM tathA karmasu zrAddhadina-kRtya-yatidinakRtyAdizAstrekteSu, anaucityamaucityAbhAvaH yathAyogyamakaraNamityarthaH tathA naJo'tra viruddhArthavAcakatvAd dharma-dharmiNorabhedopacArAccAdharmibhiH-mithyAdRSTibhiH kumatyAdibhiH saha saGgaHparicitiH -adharmasaGgaH vivAhakaraNena vyApArakaraNena maitrIkaraNena ca, tathA pitrAdInAM vRddhAnAmupekSA-upekSaNamavagaNanaM tathA pareSAM kUTatulA-kUTamAnatatpratirUpakaraNa-kUTalekhalikhanAdinA vaJcanaM, ca punararthe, etAni puMsAM vipadaH samantAditi samantataH sarvaprakAreNa sRjanti-kurvanti / / 12.12 / / [327] bhaktyaiva nA'rcasi jinaM sugurozca dharma, nAkarNayasyavirataM viratIrna dhatse / sArthaM nirarthamapi ca pracinoSyaghAni, mUlyena kena tadamutra samIhase zam ? ||12.13 / / dhanavi.-atha zuddhadeva-guru-dharmAdisamagrasAmagrI prApya yo na yatate, taM pratyupadizati - 1. yogyA'ka0 mu0 /
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 zrIadhyAtmakalpadrume ___ 'bhaktyaiva' iti yadi tvaM bhaktyaiva-kevalayA bhaktyA ArAdhanabuddhyA jinaMvItarAgaM nArcasi-na pUjayasi, ca punaH suguroH-sadguroH sakAzAd dharma-zrutadharmarUpaM nAkarNayasi-na zruNoSi, ca punar, avirataM-nirantaraM viratI:-AzravAdibhyo nivRttIna dhatse-na bibharSItyarthaH, ca punaH, sArtha-saprayojanaM nirarthaM niSprayojanam, apyaghAnipApAni hiMsAdIni pracinoSi-prakarSaNa puSTiM nayasi, tat-sadA amutra-paraloke kena mUlyena-niSkrayeNa zaM-sukhaM svargApavargAdijaM samIhase ? - vAJchasItyarthaH / / 12.13 / / ratna.-etadeva prakArAntareNa nirdizannAha - bhaktyaiva nArcasi..iti. vyAkhyA-he Atman ! tvaM bhaktyA, evetyavadhAraNe, jinaM nArcasi-na pUjayasi, kadAcidapi pUjayasi tadA lajjA-kulakramAdinA pUjayasItyevakAreNa sUcanaM, ca punaH, suguroH pArzve dharmamarhatpraNItaM nAkarNayasina zruNoSi, suzabdena kadAcit zruNoSi tadA kuguroH pArzve iti sUcanaM, katha?, avirataM-nirantaramiti sarvatra yojyaM, tathA viratIH-aSTAdazapApasthAnakebhyaH' viramaNAni na dhatse-na dadhAsi, ca punaH, sArthaM kuTumbAdidAkSiNyahetunA nirarthaMnirarthakam apadhyAnAcarita-pApodeza-hiMsrapradAna-pramAdAcaritabhedAd yathA syAta tathA tvamadhAni-pApAni prati pracinoSi-pracayaM nayasi, tat-tasmAt kAraNAt, kena mUlyena-mUlyapradAnarUpeNaiva karmaNA sukRtAcaraNalakSaNena zaM-sukhaM samIhase ? - vAJchasIti / / 12.13 / / [328] catuSpadaiH siMha iva svajAtyair milannimAMstArayatIha kazcit / sahaiva tairmajjati ko'pi durge, zRgAlavaccetyamilan varaM saH ||12.14 / / dhanavi.-atha sugurusaGgatyAM guNaM kugurusaGgatyAM ca doSaM dRSTAntapUrvakamupadarzayannupadizati - 'catuSpadaiH' iti, iha saMsAre kazcit suguruH svajAtyaiH-paJcendriyasaMjJimanuSyAdibhiH 1. 0bhyaH paJcadazakarmAdAnebhyazcadhi. iti mu0 / 2. 'samyag' iti padaM mudrite'dhikam /
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ deva-guru-dharmazuddhidvAram , saha milan-saGgatiM kurvan, imAn svajAtyAn tArayati -pAraM prApayati, isiMhaH svajAtyaizcatuSpadatvajAtyA svajAtIyaizcatuSpadairmRga-gavayAdibhirmilan svajAtIyAn mRga-gavayAdIn pAraM prApayati, ca punaH ko'pi kuguruH svajAtIyairmanuSyaiH saha milan taiH sahaiva duHkhena gamyate iti durgo-narakaH, tasmin majjati-adho gacchatItyarthaH, ivayathA zRgAlo - mRgadhUrtaH svajAtyaiH zazakAdibhizcatuSpadair-milana taiH zazakAdicatuSpadaiH sahaiva durge'gAdha-tvaritagatisaritpravAhe majjati, bruDatItyarthaH ; - bhAvArthaH punaH paJcAkhyAnA''dikathAnakAdavaseyaH, tacca kathAnakaM loke prasiddhamapi smRtyarthaM kiJciducyate, yathA kasmiMzcit tarugaNAkIrNe'raNye kutazcidAgatasiMhAd bibhyadbhiH sarvaizcatuSpadaiH saMbhUya, 'siMho yogakSemakArI' iti matvA, svAmitvena prapannaH / tadanu tatrAraNye kadAcid dAvAnale utthite sarvasvajAtIyacatuSpadavijJaptena siMhena, sarve svajAtIyA yathAkramaM svalAGgUle lagnA ekaphAlayA mahAnadImullaGghya paraM pAraM prApitAH punaH kAlAntareNAraNye pallavite tathaiva te svasthAnaM prApitAH / iti siMhavilasitaM dRSTvA kenacid durdhiyA siMhaspardhinA zRgAlena keciddhInapuNyAH svasevakIkRtA-zcatuSpadAH, kAlAntareNAnyadA tatra dAvAnale prajvalite, te tallAGgUle lagnAH, zazakAdayazcatuSpadA ekaphAlayaiva tena zRgAlena mahAnadIpravAhe pAtitA nimagnAH iti, atra sugurUNAM siMhadRSTAntatA, kugurUNAM zRgAladRSTAntatA ca spaSTaiva iti / iti kAraNAt, amilan-saGgatimakurvan sa-kugururvaraM samyag bhavantItyarthaH / / 12.14 / / 223 ratna. -atha suguruM siMhena sadRzIkRtya, kuguruM ca zRgAlena sadRzIkRtya copadizati catuSpadaiH..iti., vyAkhyA - kazcit sugururimAn nijAzritAn bhavyAn milan san tArayati, iva-yathA siMhaH, svajAtau bhavAH svajAtyAH, taizcatuSpadaiH saha milanimAn nijapRSThalagnAn catuSpadAn tArayati / anyacceha kazcit kugururimAnAzritAn milan san tairnijAzritaiH saha majjati - bruDati kasmin ? - durge- jalaviSamasthAne kUpAdau kiMvat ? kazcicchRgAlavad, yathA zRgAlaH svajAtyaizcatuSpadaiH saha milan tairnijAzritaiH sahaiva nimagnaH iti hetoH saH kuguruH zRgAlavannirbalaH, amilan san, varaM-zreyo bhavati, atra kUpapatitacandrAkarSaka , ,
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ ra4 zrIadhyAtmakalpadrume siMha-zRgAlayopaJcAkhyAnoktaM jJAtaM jJAtavyamiti / / 12.14 / / [329] pUrNe taTAke tRSitaH sadaiva, bhRte'pi gehe kSudhitaH sa mUDhaH | kalpadrume satyapi hI daridro, gurvAdiyoge'pi hi yaH pramAdI / / 12.15 / / dhanavi.-atha gurvAdiyoge satyapi pramAdavatAM janAnAM dRSTAntapUrvakaM zocanIyatAM sUcayannupadizati - 'pUrNe' iti, sa jano mUDho-mUrkhaH, pUrNe-AkaNThaM jalena bhRte'pi, taTAke-sarasi sadaiva-nirantaraM tRSitaH-tRSA''krAnto jJeyaH, ca punaH, sa mUDhaH pumAn bhRte'pisiddhA'nnAdinA bharite'pi, gehe kSudhita:-kSudhA''krAnto jJeyaH, hI iti sarvatra khede, ca punaH, sa mUDhaH pumAn kalpadrume-kalpavRkSe, satyapi daridro jJeyaH, saH ka ? - ityAha-yaH pumAn hi nizcitaM gurvAdiyoge'pi deva-guru-dharmasAmagryAM satyAmapi, pramAdI-pramAdavAn bhavatIti / / 12.15 / / . ratna.-atha gurvAdInAM yoge mA pramAdIriti dRSTAntadAnenopadizati pUrNe taTAke iti, vyAkhyA-sa pumAn pUrNe taTAke satyapi sadaiva nityaM tRSito'sti, sa mUDho gehe sukhabhakSikAdinA bhRte sati kSudhito'sti, hI iti khede, aGgaNe kalpadrume satyapi daridro'sti, sa kaH ? - yo gurvAdInAM-gurudeva-dharmANAM yoge satyapi pramAdI-pramatto'stIti / / 12.15 / / [330] na dharmacintA guru-devabhaktI, yeSAM na vairAgyalavo'pi citte / teSAM prasUklezaphalaH pazUnA mivodbhavaH syAdudarambharINAm / / 12.16 / / 1. guruzca devazca guru-devI tayoH bhaktiH iti vigrahe kRte guru-devabhaktiH pAThaH yuktaH, bhaktyAH dvitvaM tadAyujyate yadA vRttyoH dravya-bhAvAdinA bhedena vivaraNaM syAt, ataH mUle vRttyozca 'bhaktiH' ityekavacanaM yuktam |
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ 225 deva-guru-dharmazuddhidvAram dhanavi.-atha deva-guru-dharmeSvAntaraprItimantareNa saMpUrNasyApi janmano'sAratAM darzayannupadizati - 'na dharmacintA' iti, yeSAM puruSANAM citte na dharmacintA-kimadya sukRtaM kRta? kimadya karaNIyam ? ityAdicintanarUpA na jAyate, punaryeSAM citte gurudevabhaktI-guru-devayorbhaktI-AntaraprItyA'zana-pAna-vasanA-''dipradAna-prAsAdapratimApratiSThA-paryupAsanAdirUpA na bhavataH, punaryeSAM citte vairAgyalavo'pisaMsAraviraktatAlezo'pi nAsti, teSAM puMsAm, udarambharINAM-kevalaM svodarapUrakANAm, udbhavo-janma utpattiH, pazUnAmiva-kAka-zvAnAdInAmiva, prasUra-jananI, tasyAH klezo-yauvanavinAza-garbhavAsaprasavAdiparizramaH, sa eva phalaM-prayojanaM yasya sa prasUklezaphalaH syAd-bhavatItyarthaH / / 12.16 / / ratna.-etadeva prakArAntareNAcaSTe - na dharmacintA...iti., vyAkhyA-yeSAM puMsAM dharmasya cintA-cintanam ahaM pratidinaM - kaM dharmaM karomi, na karomi..iti lakSaNA nAsti, tathA gurudevayobhaktI-bhajane na staH, tathA virAgasya bhAvo vairAgyaM, tasya lavo'pilezo'pi nAsti, kasmin ? - citte, teSAM puMsAmudbhavo-janma syAt, kiMlakSaNaH? - prasvAH-jananyAH, kleza eva-kaSTakaraNameva phalaM yasya saH, keSAmiva ? - pazUnAmiva, yathA pazUnAm-zUkarAdInAmudbhavaH kevalaM jananIklezakaraH syAt, yataH kiMlakSaNAnAm ? ubhayeSAM - udaraM bibhratIti teSAm / / 12.16 / / [331] na devakArye na ca saGghakArye, yeSAM dhanaM nazvaramAzu teSAm / tadarjanAdyairvRjinairbhavAndhau, patiSyatAM kiM nvavalambanaM syAt ? ||12.17 / / dhanavi.-athainaM dvAramupasaMharan zuddhadeva-guru-dharmArthaM yasya dhanaM nopayujyate, tasya dhanasya daurgatyahetutAM darzayannupadizati -
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 zrIadhyAtmakalpadrume ___ 'na devakArye' iti, Azu-zIghraM nazvaraM-vinAzi, yeSAM puruSANAM dhanaM-dravyaM, devakArye-devaprAsAda-pratimApratiSThAdiprayojane na AyAti, ca punaH saGghakAryesaGghaH-sAdhu-sAdhvI-zrAvaka-zrAvikAsamudAyaH, tasya kArye-prayojane yeSAM dhanaM nAyAti, teSAM puMsAM, tadarjanAdyaiH-dhanopArjanapramukhaiH, Adyapadena paJcAzravapravRttiparigraho, vRjinai-pApairbhavAndhau-saMsArakUpe patiSyatAM-patanaM kariSyatAM, nu iti vitarke kimavalambanam avaSTambhaH syAd-bhavatIti / / 12.17 / / iti zrItapAgaccha0 ziSyopAdhyAyazrIdhanavijayagaNiviracitAyAM guru-devadharmazuddhinAmnI dvAdazI padapaddhatiH / / 12 / / ratna.-atha supAtre dhanavyayaM prakArAntareNopadizati - na devakArye iti., vyAkhyA-yeSAM dhaninAM dhanaM devakArye-navInaprAsAdanirmApaNabimbapratiSThA-jIrNaprAsAdoddhArAdi-lakSaNe ca punaH saGghakArye-sAdharmikavAtsalyadInasAdharmikoddharaNAdau athavA sAdhu-sAdhvI-zrAvaka-zrAvikAlakSaNe na bhavatinopayogI bhavatItyarthaH, kiMlakSaNaM ? - nazvaraM-nAzazIlaM, katham ? - AzuzIghraM, teSAM dhanasyArjanAdyairvRjinaiH-pApairbhavAndhau-saMsArakUpe patiSyatAM satAM, nuriti vizeSe, avalambanam-AdhAraH kiM syAd ?, api tu kiM na syAditi, dharmahInAH saMsArakUpe patiSyantyeveti / / 12.17 / / [332] zrIzAnticandravaravAcakadugdhasindhu labdhapratiSThavaravAcakaratnacandraH / adhyAtmakalpaphalade'tra cakAra vRttiM, . tatrA''stikavratamito vivRto'dhikAraH / / 12 / / iti dvAdazo'dhikAraH ||
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13. yatizikSopadezAdhikAraH [333] te tIrNA bhavavAridhiM munivarAs, tebhyo namaskurmahe, yeSAM no viSayeSu gRddhyati mano, no vA kaSAyaiH plutam / rAgadveSavimuk prazAntakaluSaM sAmyA''ptazarmA'dvayaM, nityaM khelati cAptasaMyamaguNA''krIDe bhajad bhAvanAH / / 13.1 / / dhanavi.--athAnantaradvAre guru-deva-dharmazuddhiruktA sA ca gurvadhInA, guruzca viratidhAryeva, viratizca yatyadhIneti viratidhAriNo yatIn prati zikSAmupadizannAha atha yatiM prati zikSopadezaH iti spaSTam / atrApi viratidhAriNAM maGgalArthaM namaskAramupadezadvAreNAha 'te tIrNA' iti, te'gre'traiva yacchabdena vakSyamANA, munivarA-muniSu-yatiSu varAH-pradhAnAH mahAmunaya ityarthaH, bhavavAridhiM-saMsArasamudraM tIrNAH pAraM prAptAH, punas tebhyo munivarebhyo vayaM namaskurmmahe - namaskAraM kurmo, yeSAM munivarANAM manaHcittaM viSayeSu-zabdAdiSu no gRddhyati AsaktiM no yAti, vA athavA yeSAM manaH kaSAyaiH-krodhAdibhirno plutaM - nA''plAvitaM ca punar, yeSAM mano rAga-dveSau vimuJcatityajatIti rAga-dveSavimuk ca punar, yeSAM manaH prazAntakaluSaM - prakarSeNa zAntaMniHsattAkIbhUtaM kaluSaM-pApakarma yatra tat tathA, ca punar, yeSAM manaH sAmyAptazarmAdvayaMsAmyena-samatayA AptaM prAptaM zarmaNA - sukhena sahA'dvayam - aikyaM yena tat tathA, ca punar, yeSAM mano bhAvanA-anityatAdikA dvAdaza bhajat-Azrayat, AptasaMyamaguNAkrIDe AptaH- prApto yaH saMyamalakSaNo guNaH sa evA''krIDaH - udyAnaM tatra khelati - krIDatItyanvayaH / / 13.1 / / 1 ratna. -atha yatiM prati zikSopadezAkhyastrayodazo'dhikAro 'prastUyate tatra prathamaM yatisvarUpamevopadizati te tIrNA iti, vyAkhyA- te munivarA bhavavAridhiM tIrNAH, tathA tebhyo 1. 0'dhikAro vivarItuM pra0 mu0 / -
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 zrIadhyAtmakalpadrume munivarebhyo vayaM namaskurmahe, te ke ? - yeSAM mano viSayeSu-zabdAdiSu na gRdhyatina gAyaM bhajate, vA punaH, kaSAyaiH-krodhAdyairna plutaM-na nimagnaM, na vyAptamityarthaH, ca punar, AptaiH-arhadbhirupadiSTA ye saMyamasya guNA:-kSAntyAdayaste evA''krIDaudyAnaM tasmin khelati-krIDati, athavA AptaH-prAptaH saMyamaguNA evA''krIDaudyAnaM tatra khelatIti vyAkhyeyaM, kiM kurvana ? - bhajata-zrayata, kA? - bhAvanAHpaJcaviMzatiM vratasya, ekaikasya paJca-paJca-sadbhAvAd, athavA anityatvAdayo dvAdaza tAH, kiMlakSaNaM manaH ? - rAgo-dveSau vimuJcatIti rAgadveSavimuk, punaH kIdRk ? - prazAntAni kaluSAni-pApAni yasmAt tat, punaH kIdRk ? - sAmyena-samatayA AptaM zarmaNAM-sukhAnAmadvayam-aikyaM yena tat, samabhAvasukhasyAnupamatvAditi, etadvizeSaNatrayayuktasyaiva manaso bhAvanAzrayaNamiti / / 13.1 / / [334] svAdhyAyamAdhitsasi na pramAdaiH, zuddhA na guptIH samitIzca dhatse / tapo dvidhA nArjasi dehamohAdalpe'pi hetau dadhase kaSAyAn / / 13.2 / / [335] parISahAn no sahase na copa sargAn na zIlAGgadharo'pi cAsi | tanmokSamANo'pi bhavAbdhipAraM, mune ! kathaM yAsyasi veSamAtrAt ? ||13.3 / / dhanavi.-athoddiSTamevArthaM padyadvayenAha - 'svAdhyAyam' iti, 'parISahAn' iti, he mune ! - vratin ! pramAdaiHmadyAdibhirhetubhUtaiH, svAdhyAya-vAcanA-pracchanAdipaJcavidhaM nAdhitsasi-no AdhAtuMkartumicchasi; AGpUrvakaDudhAMgak dhAraNe [hai.dhA 1137] ityasya dhAtoH sani Adhitsasi-iti, kriyAkalApe utpattyarthe ukto'pi prayogo, dhAtUnAmanekArthatvAt karaNArthe sAdhuH; dehalIpradIpanyAyena pramAdairityubhayatra yojyaM, tena pramAdaiH zuddhA
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ 229 yatizikSopadezadvAram niraticArA guptI:-manoguptyAdikAH, ca punaH samitI:-IryAsamityAdikA na dhatsena dharasi; ca punar, dehamohAd-dehe-zarIre moho-'mamedaM zarIraM mA durbalaM bhavatu' iti mauDhyaM, tasmAd dvidhA-bAhyAbhyantarabhedena dviprakAraM tapa-tapaHkarma nArjasina karoSItyarthaH, ca punar, alpe'pi-tucche'pi hetau-kaSAyakAraNe, kaSAyAnkrodhAdikAn dadhase, dadhi dhAraNe [hai.dhA 745] ityasya dhAtoH prayogaH ||13.2 / / ___dhanavi.-ca punaH, parISahAnkSut-tRT-pramukhAn upasargAzca deva-manuSya-tiryakkRtAn parAbhavAn no-naiva sahase, Sahi marSaNe [hai.dhA 990] ityasya kSamase ityarthaH; ca punaH zIlAGgadharo'pi-aSTAdazasahasrazIlAGgarathadhArako'pi nAsi-na bhavasi; tAni cASTAdazazIlAGgasahasrANyevam / [dazavaikAlika niryuktau] [336] "joe karaNe sannA iMdiyabhomAi samaNadhamme ya / sIlaMgasahassANaM aTThArasagassa nipphattI / / [177] ityevaM sthApanAmnAyaH, bhAvanA tviyam - [337] "maNeNaM Na karei AhArasannAvippajaDho / iMdiyasaMvuDo khaMtisaMpanno puDhavikAyasaMrakkhao / / [ ] ityAdi draSTavyamiti yatipratikramaNasUtrAvacUrNau / tat-tasmAt kAraNAt mokSamANo'pi-muktiM gamiSyannapi 'mu(cla)ntI mokSaNe' [hai.dhA.132] ityasya, veSamAtrAt-tapaHsaMyamAdirahitatvena kevalaveSAd bhavAbdhipAraM-saMsArasamudratIraM tvaM kathaM ? - kena prakAreNa yAsi-prApsyasi / / 13.3 / / ratna:-atha veSamAtreNa mA rajyasveti prakArAntareNopadizati - svAdhyAyamAdhitsasi., parISahAn no sahase iti., yugmam,-vyAkhyA-he muna ! tvaM pramAdAt svAdhyAyaM-jinAgamasya paThitasyApi guNanaM nAdhitsasi-na kartumicchasi, 1. yogAH karaNAni saMjJAH indriyANi bhUmyAdi zramaNadharmAH / zIlAGgasahasrANAmaSTA-dazakasya niSpattiH / / 1 / / 2. manasA na karoti vipratyaktAddArasaMjJaH saMvRtendriyaH kSAntisaMpannaH pRthvIkAyasaMrakSakaH /
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230 zrIadhyAtmakalpadrume tathA zuddhA-nirmalA guptI:-mano- vAk- kAyanirodharUpAH na dhatse- na dadhAsi ca punaH samitIH- IryAbhASaiSaNAdAnanikSepapAriSThApanikAH paJcApi tAH prati, na dhatse iti yojyaM, tathA tapo bAhyAbhyantarabhedAd dvidhA nArjasi - svakIyatvena na karoSi, kasmAd ? dehe moho- mauDhyaM tasmAt 'madIyo deho mA kRzo bhavatu'iti dehamohAdityarthaH, tathA 'hi nizcitaM alpe hetau-nimitte kaSAyAn prati dadhase- dhatse, tathA parISahAn - kSut - tRSA - zItoSNAdilakSaNAn no sahase-na kSamase, tathA ca punarupasargAn paraiH kRtAn tADanA -''krozAdikAn na sahase, dehamohAditigrAhyam, tathA "je no karaMti maNasA nijjiye" ityAdyAryoktAnAmaSTAdazasahasrapramANazIlAGgAnAM dharo'pi nAsi, tat tasmAddhetostvaM mokSamANo'pi - muktimicchurapi bhavAbdhipAraM-saMsArasamudraparataTaM lokAgrabhAgalakSaNaM siddhasthAnaM kathaM yAsyasi ?, api tu na yAsyasi, kasmAt ? kevalaM veSo veSamAtraM tasmAd, bhAvacaraNazUnyAdityarthaH / / 13.3 / / - [338] AjIvakArthamiha yadyativeSameSa, dhatse caritramamalaM na tu kaSTabhIruH / tad vetsi kiM na ? na bibheti jagajjighRkSurmRtyuH kuto'pi, narakazca na veSamAtrAt / / 13.4 / / dhanavi . - - punaH kevalaveSasyAkiJcitkaratvaM darzayannupadizati 1 'AjIvikArtham' iti yad yasmAd eSa tvam iha jagati AjIvikArthamjaTharamAtrapUrttaye yativeSaM-rajoharaNAdi liGgaM dhatse-dharasi, na tu kaSTabhIruH sanupasarga-parISahasahana-lakSaNakaSTabhIrukaH, amalaM niraticAraM caritraM cAritraM na dhatse, tat-tarhi kiM na vetsi ? - na jAnAsi yat jagajjighRkSuH- vizvaM grahItumicchurmRtyuHyamaH kuto'pi puruSavizeSAnna bibheti na bhItiM prApnoti ca punar, narako nirayo 1. 'hi' pAThoyaM mUlatvenApi gRhItaH / 2. 'veSAnna' mu0 / -
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ yatizikSopadezadvAram 231 veSamAtrAd-jJAna-darzana-cAritrarahitakevalarajoharaNAdiliGgamAtrAnna bibhetIti / ratna. - punarveSamAzrityaivopadizati AjIvikArtham...iti., vyAkhyA - he nAmasAdho ! iha jinapravacane eSa tvaM AjIvikAyai-AjIvikArthaM, yad yativeSaM dhatse-dadhase, turiti vizeSe, kaSTebhyolocoSNanIrapAnAdibhyo bhIruH san amalaM- niraticAramalaM caritraM cAritraM na dhatse, tat-tarhi tvaM na vetsi na jAnAsi ? kAkUktyA vyAkhyAnaM, yat eSa mRtyuH kuto'pi na bibheti, dhAvamAna AyAsyatyeva ca punar, narakaH kevalaM veSo veSamAtraM tasmAd, dharmagrahaNe dharmigrahaNamiti nyAyAt kevalaveSadhAriNa ityarthaH, na bibheti, kiMlakSaNaH ? jaganti prati jighRkSuH- grahItumicchuH narako'pi tathaiva, prAyeNa bhUyAn jano narakagAmyeva tena mRtyurakAGkSamANo'pi AyAsyatyeva, veSeNa mugdhajanavipratAraNasamutthapApabharAdakAGkSamANopi narako'pyAyAsyatyeveti kevalaM veSadhAraNaM nirarthakameveti / / 13.4 / / - , [ 339] veSeNa mAdyasi yatezcaraNaM vinA''tman !, pUjAM ca vAJchasi janAd bahudhopadhiM ca / mugdhapratAraNabhave narake'si gantA, nyAyaM bibharSi tadajAgalakarttarIyam / / 13.5 / / 1 dhanavi.--atha virativirahite kevalaveSadhAraNe pratyuta doSaM darzayannupadizati'veSeNa mAdyasi' iti, he Atman ! tvaM caraNaM cAritraM vinA, yaterveSeNamuniliGgena mAdyasi-hRSyasi tacca, 'madaic harSe' [ hai. dhA 1236 ] ityasya 'zamasaptakasya' [si.he. 4-2 - 111] iti dIrghatve mAdyasIti sAdhuH ca punaH pUjAM-candanAdinA'rcAM janAd-bhaktalokAd, bahudhA bahuprakAraM nAnAprakAraM vastrapAtralakSaNam, upadhiM vAJchasi; anantarokte phalaM darzayati-mugdhapratAraNabhave-nirvivekavaJcanotpanne narake-durgatirUpe tvaM gantA-yAtA'si, tat-tasmAt-tvam ajAgalakartarIyam-ajAgalakarttarIsatkaM
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 zrIadhyAtmakalpadrume nyAya-paNDitalokapratipAdanavyavahAraM, bibharSi-puSNAsi dharasi vA / ajAgalakatarInyAyastvayam- yathA-kAcidajA zaunikena hananArthaM sajjIkRtA sahasA ca bhUpatitAM dhUlipaTalAntaH-pracchannIbhUtAM kartarI jAtisvabhAvena pAdajanitabhUkhananAdinA svayameva svaghAtikAM, prakaTIkaroti, tathA tvamapi cAritraM vinA kevalena veSaNa pUjAspRhayopadhispRhayA ca svayameva narakamarjasIti bhAvaH / / 13.5 / / ratna.-punaH kevalo veSo na pramANamiti bhaGgyopadizati - veSeNa mAdyasi..iti., vyAkhyA-he Atman ! tvaM yaterveSeNa mAdyasi-hRSyasi, kathaM ? - vinA, kiM ? - caraNaM-cAritraM, ca punas, tvabhigama-vandana-namasyanasatkArAdikAM pUjAM vAJchasi, ca punar, bahudhA-bahuprakAreNopadhiM-vasrapAtrakambalAdikaM vAJchasi, kasmAd ? - janAd bhaktAdityarthaH, paraM tvaM pazcAnnarake gantA'si, kiMlakSaNe ? - mugdhAnAM zrAddhAnAM pratAraNaM-vaJcanaM bakavat kapaTeryApathagamanamukhavastrikAdAna-rajoharaNapramArjana-bADhasvarapratikramaNakaraNa - svAdhyAyakaraNAdikaM tasmAd bhavatIti mugdhapratAraNabhavas-tasmin, tat-tarhi tvaM ajAgalakartarIti nyAyaM bibharSi-dhatse, yathA'jA nIlatRNAdikaM bhujAnA kaNThe ghurgharakaM dadhAnA pAdayopure bibhrANA satI mAdyati, paraM kadAcit prAghUrNakeSvAgateSu mama kendale kartarI patiSyatIti na vetti, tathA tvamapi nirmalarajoharaNa-mukhavasrikA-tAdRkkalpacolapaTTAdiveSeNa mAdyasi, rAja-mahebhyAbhigamanAdisatkAraM vAJchasi, mugdhajanapratAraNenopadhiM melayasi, paraM dhAvadAyAsyantaM narakaM na pazyasItyupanayamAtraM, tathA kvacid ajavadhakena vadhasthAnaM nItA, sa vadhako'jApArzve ajovadhopakaraNaM kartarI muktvA, kAryArthaM gRhAntargataH, tayA'jayA pAdAbhyAM bhUmiM khanitvA kartarI bhUmyantarnikSiptA, paraM kartarIdhAropari sthitA, atha vadhaka Agatassan, 'nikSiptAmimAM mA pazyatu iti dhiyA tadupari zayAnAyAstasyA gale eva kartarI samAgatA, sA mRtA, kazcidanayA rItyA ajAgalakatarInyAyaM vadati / athopanaya ucyatetvamajAvadajJAnAnnarakamAcchAdayasi paramavazyaMbhAvibhAvatvAt tava naraka AyAsyatyeveti, 1. mukhavastrikAkaraNa - mu0 / 2. kaMdalaH dezyo'yaM zabdaH (de.2.4) kapAlaparyAyaH |
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ yatizikSopadezadvAram 233 tatastvaM prathamamevAjAvadajJAno mA bhava, kiMtu sAvadhAno bhaveti tAtparyArthaH ||13.5 / / [340] jAne'sti saMyama-tapobhiramIbhirAtman nasya pratigrahabharasya na niSkrayo'pi / kiM durgatau nipatataH zaraNaM tavAste ?, saukhyaM ca dAsyati paratra kimityavehi ? ||13.6 / / dhanavi.-atha pratyakSeNa pratidinAnuSTheyamapi tapaHsaMyamAdi bahu sAticArama'kiJcitkaramityupadizati - 'jAne' iti, he Atman ! ahamevaM jAne-manye, tadeva jJAnaM prakaTIkarotiamIbhiH-manaHzuddhirahitaiH sAticAraiH, lokaraJjanArthaM kriyamANairvA pratyakSeNa dRzyamAnaiH saMyama-tapobhiH, asya pratyakSeNa dRzyamAnasya, pratigrahabharasya-manovAJchitA-'zanapAna-vastra-pAtra-pIThaphalaka-vasatyAdigrahaNarUpasya, niSkrayo'pi-bhATakamapi nAsti, kutastanmUlyasya saMbhAvaneti bhAvaH; atra tadeti gamyam, tena tadA durgatau-narakAdau patataH-adhogamanakriyAM kurvatasa tava kiM-kiMnAmakaM zaraNaM-tatra patananivAraNasamarthaM vastu, Aste ?, ca punaH paratra-paraloke, saukhyaM-sukhaM kiM-kiMnAmakaM sukRtaM dAsyati ? iti-amunA prakAreNopadiSTam, avehi-samyag jAnIhi / / 13.6 / / ratna.-punaretadevAcaSTe - 'jAto'sti.iti., vyAkhyA-amIbhirlokaraJjanArthaM kiJcid-ISat saMyamatapobhirasya pratigrahabharasya-azana-pAna-khAdima-svAdima-vastra-pAtra-kambala-pAdaproJchanapUjA-satkArAdikasya mugdhajanavaJcanaprAptasya niSkrayo'pi-mUlyamapi na jAto'sti, yena gRhasthebhyo gRhItapratigrahabharasya RNamapi zuddhyatItyarthaH, tat tava durgatau nipatataH sataH kiM zaraNamAste ?, api tu na kimapi, ca punaH, paratra-parabhave saukhyaM kiM dAsyati ?, niSkrayAdadhikaM sukRtamityadhyAhAryaM, he Atman ! 1. jAto0 pAThaH mUlatvenApi gRhItaH /
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 ityavehi / / 13.6 / / [341] kiM lokasatkRtinamaskaraNArcanAdyaire mugdha ! tuSyasi vinA'pi vizuddhayogAn / kRntan bhavAndhupatane tava yat pramAdo, bodhidrumAzrayamimAni karoti pazUn / / 13.7 / / satkArAdikamaihikameva tapaH- saMyamaphalamastu ? - ityAzaGkAyA dhanavi . - . - nanu zrIadhyAtmakalpadru mAha 1 'kiM loke' iti, he mugdha ! - he ajJAna ! vizuddhayogAn-supravRttamano-vAkkAyayogAn vinA lokasatkRti-namaskaraNA-'rcanAdyaiH-janakRtasatkAra-vandanapUjanAdibhiH kiM tuSyati ? - hRSyasi yad - yasmAt pramAdaH kriyAzaithilyalakSaNo madyAdi vA, bhavAndhupatane- saMsArakUpapatane tava bodhiH- samyaktvAvAptiH, sa eva drumo-vRkSaH sa evAzrayaH- patanasamaye'valambanalakSaNaH taM bodhidrumAzrayaM kRntanchindan imAni lokasatkRti - namaskaraNAdIni pazUn- kuThAropamAni karotisRjatItyarthaH; bhAvArthastu atra pramAdazchedakapuruSasthAnIyo bodhidrumasthAnIya lokasatkRtyAdi parzusthAnIyamityAdi yojanayA - [saMbodhaprakaraNe ] [361] "je baMbhacerabhaTThA pAe pADaMti baMbhacArINaM / te huMti TuMTamuMTA, bohI ya sudullahA tesiM" / / [ ] / / 'iti gAthAbhAvanayA ca spaSTa eveti / / 13.7 / / ratna.-atha lokasatkriyAdibhir -'mA tuSya ityupadizati " kiM lokasatkRti..iti vyAkhyA - he mugdha ! he veSayate ! lokAnAMveSadarzanaraJjitAnAM satkRtiH - satkAro'bhyutthAnAdiH namaskaraNaM - kSamAzramaNAdinA paJcAGgapraNAmaH, arcanaM-zrIkhaNDa - ghusRNAdinA suvarNa-rUpyAdinANakaizca tAnyAdyAni 1. ye brahmacaryabhraSTAH pAdau sthApayanti brahmacAriNAm / te bhavanti TuMTamuMTA bodhirapi sudurlabhasteSAm / 2. suvarNapuSpAdi - mu0 |
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ yatizikSopadezadvAram 235 yeSAM, taiH kiM tuSyasi ? - kiM toSaM prApnoSi, katha ? - vinA, kAn ?vizuddhA-doSarahitA yogAH, prazasta-mano-vAk-kAyaprayogalakSaNAstAn, yad-yasmAt kAraNAt pramAda imAni lokasatkRti-namaskaraNA-'rcanAdyAni pazUn-kuThArAn karoti, kiM kurvan ? - kRntan-chindan, kaM ? - bodhireva drumastasyAzrayamAlambanaM prati, kasmin ? - bhava evAndhuH-kUpastasmin patanaM tasmin, yathA kasyacit kUpe patatastaTasthadrumo'valambanaM bhavati, tathA jIvasya saMsAre patato bodhirAlambanaM bhavati, taM bodhidrumAzrayaM pramAdaH kRntannimAni pazUn karotIti bhAvaH ||13.7 / / [343] guNAMstavAzritya namantyamI janA, dadatyupadhyAlaya-bhaikSya-ziSyakAn / . vinA guNAn veSamRSerbibharSi cet, tataSTha kAnAM tava bhAvinI gatiH / / 13.8 / / dhanavi.-atha kevalaveSadharaNe dhUrtasAmyaM darzayannupadizati - amI pratyakSasiddhA guNAnurAgiNo janA-lokAH, tava guNAnAzritya-jJAnadarzana-cAritrAdiguNavantaM tvAM jJAtvetyarthaH namanti-namasyanti, tathA upadhyAlayabhaikSyaziSyakAn-vastra-pAtra-vasatyazana-pAna-khAdima-svAdima-vineyAn, svArthe kapratyaye, amI guNAnurAgiNo dadati-prayacchantItyarthaH, ced-yadi guNAn vinA RSe-muneSarajoharaNAdiliGgaM bibharSi-dharasi, tatas-tava ThakAnAM-dhUrtAnAM gatiH narakAdilakSaNA bhAvinI-bhavitrItyanvayaH / atra Thaketi lokaprasiddho dezIzabdo vA bhAvanIya iti / / 13.8 / / ratna.-punaretadeva dRDhayati - guNAMstavAzritya..iti., vyAkhyA-he dravyayate ! amI dharmArthino janAH saMyamaguNAnAzritya tubhyaM namanti, tathopadhiH-vastrAdikaH, tathA Alayo-vasatiH, 1. Thaga (de0 2.58) dhUrta, dezIzabdasya saMskRtIkaraNaM - ThakAnAM /
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 zrIadhyAtmakalpadrume bhikSANAM samUho bhaikSyaM, ziSyA eva ziSyakAH, ziSyatvena putrA ityarthaH, dvandvasamAse, tAn prati dadati, he RSe ! cedyadi tvaM guNAn vinA veSaM bibharSi-dhatse, tataHtasmAt kAraNAt, tava ThagAnAM lokoktyA ThagArA iti prasiddhAnAM gatiH - avasthA bhAvinIti, yathA te veSairlokAn vaJcayitvA durgatau yAnti tathA tvamapIti / / 13.8 / / [344] nA''jIvikA-praNayinI tanayAdicintA, no rAjabhIzca bhagavatsamayaM ca vetsi / zuddhe tathA'pi caraNe yatase na bhikSo !, tat te pratigrahabharo narakArthameva / / 13.9 / / dhanavi . - - punazcAritrAbhAve pratigraho'pi narakAyaivetyupadizati - 'nAjIvikA' iti, he yate ! tavA''jIvikA-praNayinI-tanayAdicintA nAstItyanvayaH, atrA-''jIvikA - udarapUraNopAyaH, praNayinI ca-kalatraM, tanayAzcaaGgajAH, te Adau yeSAM te tathA teSAM cintA - ' ko vyApAraH karttavyaH ? kathaM vA pANigrahaNaM karttavya ? kathaM vA te AjJAyAM rakSaNIyAzca' ityAdikA mAnasI pIDA nAsti, atrAdipadAd haTTa - gRhA-''dikaraNa-kuTumbabharaNa-poSaNA''diparigrahaH, ca punaH, rAjabhI- 'rAjA sarvasvaM grahISyati rAjadeyaM vA-dAtavyaM ca'ityAdikA bhItiH nAsti, ca punar, bhagavatsamayaM - jainasiddhAntaM vetsi - jAnAsi, 'no rAjabhIrdharasi cAgamapustakAni ' iti pAThe AgamapustakAni - siddhAntapustakAni dharasi-dhatse, tathApi-evaM satyapi zuddhe caraNe niraticAracAritre na yatase - na yatnaM kuruSe ityarthaH; tat-tasmAt te tava bhikSAdilakSaNaH pratigrahabharo- dattasvIkArabhAro narakArthamevAvaseya iti / / 13.9 / / ratna. - atha yatitve sukhaM darzayati - nAjIvikApraNayinI..iti., vyAkhyA -he yate ! tavAjIvikA - udarabharaNaM, praNayinI - strI, tanayAH putrAH, te Adau yeSAM te AjIvikA-praNayinI - tanayAdayaH, teSAM cintA nAsti, Adizabdena bhrAtrAdisvajanagrahaNaM, tathA rAjJo bhI:- bhayaM nAsti,
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ yatizikSopadezadvAram 237 sakalaparigrahamuktatvAt, ca punarbhagavataH-arhataH samayama-AgamaM vetsi-jAnAsi, tathA AgamAnAM-jinAgamAnAM pustakAni dharasi-iti pAThAntaraM, he bhikSo ! tathApi tvaM zuddhe-niraticAre caraNe-cAritre na yatase-na yatnaM karoSi, tat-tarhi te-tava pratigrahasya bharaH-samUho guNavabuddhyA bhaktajanasamarpitA-'zana-pAna-vastra-pAtrA''diko narakAya-narakArthameva vartata iti / / 13.9 / / [345] zAstrajJo'pi dhRtavrato'pi gRhiNIputrAdibandhojjhito 'pyaGgI yad yatate pramAdavazago na pretyasaukhyazriye / tanmohadviSatas-trilokajayinaH kAcit parA duSTatA, baddhAyuSkatayA sa vA narapazur, nUnaM gamI durgatau / / 13.10 / / dhanavi:-atha caraNasAmagryAM satyAmapi tatrApravRttau vikalpena kAraNadvayaM darzayannupadizati' - 'zAstrajJo'pi' iti, yacchAstrajJo'pi-siddhAntavettA'pi dhRtavrato'pipratipannamahAvrato'pi gRhiNI-putrAdibandhojjhito'pi-kalatra-putra-putrIprabhRtibandhanamukto'pi, pramAdavazago-madyAdipramAdaparavazaM gataH, aGgI-prANI pretyasaukhyazriye-pArabhavikasaukhyasukhasaMpade na yatate-nodyamaM kurute, tat trilokajayinaH-trailokyajayanazIlasya mohadviSato-mohanIyakarmavairiNaH, kAcid-anirvAcyA duSTatA-duSkarmakAritA, parAsarvotkRSTA vartate ityekaM, vA-athavA sa narapazu-nara eva pazumanuSyarUpeNa gaurityarthaH, baddhAyuSkatayA-nikAcitanarakAdyAyuSkatayA, nUnaM-nizcitaM durgataunarakAdiduryonau gamI-gamanazIlo'vaseya iti dvitIyaM kAraNamiti / / 13.10 / / ratna.-atha jIvaM prati mohavairiNo duSTatvaM jJApayannAha - zAstrajJo'pi..iti., vyAkhyA-yadaGgI-prANI pramAdavazavartI san, pretya-parabhave saukhyazriye sukhasaMpade na yatate-na yatnaM karoti pretyasukhAya, dharmakarmaNItyarthaH? kiMlakSaNaH ? - zAstrANi laukikAni lokottarANi ca jAnAtIti zAstrajJaH, 1. jJApayati - mu0 /
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 zrIadhyAtmakalpadrume anena bAhyajaDatvaM nirastaM, punaH kIdRzaH ? - dhRtAni vratAni-ahiMsAdIni paJca yena sa dhRtavrataH, ata eva gRhiNI-strI putro-nandanaH AdizabdAt putrI-bhrAtR-bhaginyAdigrahaNaM, gRhiNI ca putrazca gRhiNI-putrau tAvAdI yeSAM te gRhiNI-putrAdayaste eva bandhA iva bandhA-bandhanAni tairujjhitaH-tyaktaH, atra'api'zabdA vizeSArthadyotakAH, tato moha eva dviSan-vairI, tasya mohadviSataH, kAcidavAcyasvarUpA parA-prakRSTA duSTatA- duSTatvaM varttate, kiMbhUtasya ? - trilokajayinaH-svarga-mRtya-pAtAlalokajayinaH, veti vizeSa, sa nara eva pazuH-tiryaG nararUpeNa pazurityarthaH nUnamiti saMbhAvanAyAM, durgatI-narakAdau gamIgantA, kayA ? - baddhamAyuryenArthAd rdurgatareva sa baddhAyuSkastasya bhAvo baddhAyuSkatA tayA, atrArthe mohavarAkaH kiM kuryAd ?, yenAyurbaddhaM tadanyathA na bhavatItyarthaH, sa pumAn vA narazcAsau pazuzca vAnarapazuH, yathA vAnarapazuH kAJcana manuSyaceSTAM kurvannapi pazureva bhavati tathA'sAvapi, zeSaM tathaivetyapi vyAkhyAnaM karttavyaM, kvacid bandhUjjhita iti vA [prathamapAde] pAThaH / / 13.10 / / [346] uccArayasyanudinaM 'na karomi sarvaM sAvadyamityasakRdetadatho karoSi / nityaM mRSokti jinavaJcanabhAritAt tat, sAvadyato narakameva vibhAvaye te / / 13.11 / / dhanavi:-athAnantaramuktaM 'dhRtavrato'pI'ti tena dhRtavratatve tadanAcaraNe doSaM darzayannupadizati - _ 'uccArayasi' iti, he Atman ! tvam, anudina-pratidinaM pratikramaNAdi kriyAsamaye iti-amunA prakAreNa, uccArayasi-bhaNasi, atra'utpUrvasya 'caraNa asaMzaye' [hai.dhA.1748] ityasya caurAdikasya 'uccArayasIti sAdhuH, itIti kiM ? - he bhagavan ! ahaM sarvaM sAvadhaM-sapApaM karma na karomi, atho 1. dauSTyaM - mu0 / 2. dhanavi:-TIkAyAM naraH samagratayA pazutvena vivRtaH, gauH iti bhAvArthe kiMtu ratnavi.TIkAyAM 'vAnarapazuH' vivRto, vAnarapazoH matuSpavacceSTA dRSTA, ato'yamarthodhikasamucito bhAti /
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ 239 yatizikSopadezadvAram ityanantarokta-bhaNanAnantaram, asakRd-vAraM vAram, etat sAvadyakarma karoSi; tat-tasmAnnityaM-pratidinaM sAvadyataH-sAvadhavyApArataH, te-tava narakameva-parabhave narakagamanamahaM vibhAvaye-saMbhAvayAmi, sAvadyataH kathaMbhUtAt ? - mRSoktyAalIkavacanena, jinavaJcanena-'bhagavan ! sarvaM sAvA yAvajjIvaM na karomi'iti bhaNitvA punaH punastatkaraNena bhagavadvaJcanaM, tena bhAritAd-bhAraH saMjAto'syeti bhAritas-tasmAt tatheti / / 13.11 / / ratna.-atha dravyayateH pratidinaM mRSAvAditvaM sUcayannAha - . uccArayasyanudinam.iti. vyAkhyA-he veSayate ! tvaM lokaraJjanArthamapi anudinaM pratikramaNaM kurvana, sarvaM sAvadhaM-sapApaM 'karma na karomItyuccArayasi, curAdezcar dhAtorayaM prayogaH, AlApakapAThataH paThasItyarthaH, atho athArthe'vyayam, etat sAvadyaM karma sacitArambhAdikamasakRd-vAraMvAraM karoSi, tadeva sAvA tatsAvA tasmAt tatsAvadyata eva mRSAjalpanasAvadyata iti, anyAni sAvadyAni dUre AstAmityarthaH, te-tavAhaM narakaM vibhAvaye-saMbhAvayAmi, tatsAvadyataH kiMlakSaNAta ? - nityam-aharaharmUSoktiH-mRSA jalpanaM tayA ca janavaJcana-lokavipratAraNaM, tena bhAritAta-puSTIkRtAnnicayIkRtAd veti / / 13.11 / / [347] veSopadezAdyupadhipratAritA, dadatyabhISTAnRjavo'dhunA janAH | bhujhe ca zeSe ca sukhaM viceSTase, bhavAntare jJAsyasi tatphalaM punaH ||11.12 / / dhanavi.-atha jinavipratAraNaphalaM darzayitvA janavipratAraNaphalaM darzayannupadizati'veSopadeSAdi' iti, he Atman ! veSopadezAdyupadhipratAritAH-veSazca-yatiliGgam, upadezazca-dAnAdiSu pravRttyutsAhajanakaM vacaH, tau Adau-prathamaM yeSAM te tathA, AdipadAd bAhyasamiti-guptipAlana-darzanAdiparigrahaH, te ca te upadhayazca1. karma sacittArambhAdikaM, - mu0 / 2. 'janavaJcana' ratnavi. TIkA pAThAntaraH | - jinastu sarvajJaH, kenApi na vaJcyate, tathA mRSoktyA janastu sutarAM vAvaJcyate, ataH 'jana'... iti pAThaH suSThu bhAti /
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 zrIadhyAtmakalpadrume dambhAstaiH pratAritA-vaJcitA ityarthaH, janA RjavaH-saraMlA, adhunA-sAMprataM vartamAnabhave abhISTAn-manovAJchitAn AhAropadhyAdIn dadati, prayacchantItyarthaH, ca punastvaM sukhaM yathA syAt tathA bhujhe-khAdasi, ca punaH sukhaM zeSe-svapiSi, sukhaM viceSTase-krIDasi; tatphalaM punaH-janavaJcanajanitaM duHkhAnubhavaphalaM tu narakAdivedanAlakSaNaM bhavAntare-parabhave jJAsyasi-anubhaviSyasIti / / 13.12 / / ratna.-punarveSamAzrityopadizati - veSopadezAdyupadhi..iti. vyAkhyA-he veSadhUrta ! adhunA Rjavo janAstetavAbhISTAni-vAJchitAni zarkarApAna-payaHpAna-sugandhizAli-nistuSamudga-dAlihaiyaMgavIna-jIvaMtIzAka-prakSiptamaricacUrNa-pralepabhojana-tattaddezod-bhavAMzukanijabAlakaputraputryAdIni vastUni dadati, kiMlakSaNAH ? - veSazcArthodyaterevopadezo-dharmopadezaH susvaratvena vasaMtarAgAdyAlApapUrvakamityarthaH tAvAdI yeSAM te veSopadezAdayaH, Adizabdena bakavRttyeryApathagamanapravarttanAdigrahaNaM, te evopadhayaHchadmAni, taiH pratAritAH santaH, tata eva ca punas, tvaM sukhaM bhujhe zarkarAguDAdIni, ca punaH, zeSe-svapiSi bahUpadhimattayA vistIrNAyAmapi, navanItavanmRdusaMstArake ityarthaH, tathA sukhaM yathA syAt tathA viceSTase-vyavaharasi, etat sukhazabdaprayogeNa vyaJjitaM, punasteSAM sukhaM bhojana-zayana-viceSTanAnAM phalaM bhavAntare jJAsyasi, yadA narake tisro'pi gADhavedanAH pratyanubhaviSyasi tadetyarthaH, sAMprataM pramAdapatitasya tava kiM brUma iti ? ||13.12 / / [348] AjIvikAdivividhArtibhRzA'nizA''rH, kRcchreNa ke'pi mahataiva sRjanti dharmAn / tebhyo'pi nirdaya ! jighRkSasi sarvamiSTaM, no saMyame ca yatase bhavitA kathaM hI ? ||13.13 / / 1. zayyAyAmityarthaH, vipUrvaka stR dhAtoH kta pratyayena 'vistIrNaH zabdaH, tasya vizeSyArthakatve 'vistIrNA' iti' strIliGgI zabdaH jAtaH, hiMdIbhASAyAmevaM 'bistarA' tathA gurjarabhASAyAM 'pathArI' iti zabdasya mUle 'stR' dhAturevAsti /
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ yatizikSopadezadvAram dhanavi.--athAnantaroktArthameva prakArAntareNa vizeSato dRDhayati 'AjIvikAdi' iti, ke'pi mahAnubhAvA janA, mahataiva kRcchreNa-gurutarakaSTena dharmAn-dAnAdidharmAn pratikramaNa - pauSadhAdidharmAn vA sRjanti - kurvantIti janAH kiMlakSaNA: ? - AjIvikA - jIvanopAyaH, sA Adau yAsAM tA, AjIvikAdayastAzca tA vividhA-nAnAprakArAzcA''jIvikAdivividhAstAzca tA arttayazca-AjIvikAdivividhArttayaH, tAbhirbhRzam - atyartham anizaM ca - nirantaram, ArttAH- pIDitAH, he nirdaya ! he dayArahita ! tebhyo'pi zrAddhajanebhyaH sarvaM vastrapAtrAdISTaM vastu jighRkSasi-grahItumicchasi ca punaH saMyame cAritre saptadazabhede no yatase na yatnaM kuruSe, atra tata ityadhyAhAryaM tena tataH kAraNAd, hI iti khede, tvaM kathaM bhavitA ? kena prakAreNa parabhave bhaviSyasi / / 13.13 / / , 1 - - - [349] ArAdhito vA guNavAn 241 1 ratna.-punaretadeva prakArAntareNopadizati AjIvikAdi..iti. vyAkhyA - ke'pi zrAvakAH mahatA eva kRcchreNa -kaSTena, dharmAn-dAnaprabhRtIn caturaH, sRjanti-kurvanti, yataH kiMlakSaNAH ? - AjIvikAudarabharaNamAdau yAsAM tAH AjIvikAdayaH, AdizabdAd vastra - pAtra - putrI - bhaginIpariNayanA-''dayo gRhyante, AjIvikAdayazca tA vividhArttayazca tAbhirbhRzamatyarthamanizaM-nirantaram, RtAH pIDitAH vyAkulA ityarthaH, he nirdaya ! he veSadhUrttayate ! tebhyo'pi sarvamiSTaM vAJchitaM jighRkSasi - grahItumicchasi ca punas, tebhyo gRhItatvAd RNazuddhyai saMyame cAritre na yatase, hI iti pazcAttApe, tvaM kathaM bhavitA ? - bhaviSNuH parabhave iti pUrvasmAd grAyamiti / / 13.13 / / svayaM taran, bhavAbdhimasmAnapi tArayiSyati / zrayanti ye tvAmiti bhUribhaktibhiH, phalaM tavaiSAM ca kimasti ? nirguNa ! | 13.14 / / dhanavi.-nanu zrAddhebhyo'nnAdigrahaNe zrAddhA nistariSyanti, tannistaraNajanitaM
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 phalamasmAkamapi bhaviSyatItyahaGkAravatAM veSamAtradhAriNAmahaGkAratiraskArAyAha 'ArAdhito vA' iti, atra vAzabda evakArArthaH saMbhAvanArtho vA, tenaArAdhita eva-AhArAdinopacarita eva guNavAn jJAnAdiguNavAn muniH, svayamAtmanA bhavAbdhiM-saMsArasAgaraM taran- saMsArapAraM gacchan - asmAnapi ArAdhakAn, tArayiSyati-saMsArapAraM prApayiSyati iti - evaM buddhyA ye janAstvAM bhUribhaktibhiHbahuprakArArAdhanaiH saMzrayanti sevante, evaM he nirguNa ! guNavarjita ! eSAm ArAdhakAnAM ca punastava nirguNArAdhyasya phalam -AyatihitalakSaNaM sAdhyaM kimastIti ? / / 13.14 / / - ratna. - atha tvamIdRzaH san bhavAbdhau nimajjasi, tadA parAn dIkSAdAnAdinA kathaM nimajjayasItyAha 1 zrIadhyAtmakalpadrume ArAdhito'yam iti vyAkhyA he yativeSanaTa ! ayaM jJAna darzana- cAritrairguNavAn saMsArAbdhiM svayaM taran, ArAdhitaH -pUjitaH san asmAnapi tArayiSyati itihetoH, ye tvAM bhUribhaktibhiH zrayanti, he niguNa ! he jJAnAdiguNarahita ! tava ca punareSAmAzritAnAM-ziSyatvena zrAvakatvena vA prapannAnAM phalaM kimasti ?, vicArayeti gamyaM, api tu na kimapItyarthaH, tatastvaM nimagnaH parAnapi nimajjayasIti bhAvaH / / 13.14 / / [350] svayaM pramAdairnipatan bhavAmbudhau, kathaM svabhaktAnapi tArayiSyasi ? / pratArayan svArthamRjUn zivArthinaH, svato'nyatazceti vilupyase'GhasA / / 13:15 / / dhanavi . - anantaraM nirguNAnAM munInAM saguNazrAddhebhyo'nnAdigrahaNe niSphalatvaM puNyopArjanalakSaNaphalavarjitatvaM ca darzitam atha tatraiva pratyuta pApopArjanalakSaNaM phalaM darzayannupadizati 'svayaM pramAdair' iti, svayam - AtmanA, pramAdaiH madyAdibhiH bhavAmbudhau-saMsArasAgare -
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ yatizikSopadezadvAram 243 nipatan-nimajjan svabhaktAn-svakIyArAdhakAn, api katha ? - kena prakAreNa tvaM tArayiSyasi-pAraM prApayiSyasi; ca punaH, zivArthino-mokSArthinaH RjUn-saralacittAn janAn, svArtha-svasukhArthaM svAhArAdyarthaM vA, iti-anayA rItyA pratArayan-vaJcayan svataH-AtmasakAzAt pramAdAcaraNaiH, ca punar, anyata:-parataH zivArthivaJcanAdinA janitena, aMhasA-pApena vilupyase-'vi lup mohane' [hai.dhA.1135] iti dhAtoH karmaNi vilupyase, iti sAdhuH, sadgatistrIsaGgAyogyo bhaviSyasItyarthaH / / 13.15 / / ratna.-atha paramopakAraniSNAtaH kaviretadevopadizati - svayaM pramAdair iti. vyAkhyA-he veSaviDambaka ! svayaM-AtmanA pramAdarbhavAmbudhau nipatan svabhaktAnapi tvaM kathaM tArayasi ?, api tu na tArayiSyasi, iti hetostvaM svato'nyataparebhyazcAMhasA-pApena vilupyase, tvaM kiM kurvan ? - pratArayanvaJcayan, 'kAn ? - janAn, kiMbhUtAn ? - RjUn-niSkapaTAn, punaH kiMbhUtAn ? - zivaM-mokSamarthayante ityevaM-zIlAstAn, kimarthaM ? - svArtha-svasmai, AhAropadhipustakazayyAputrAdigrahaNalakSaNa-svArthAyetyarthaH / / 13.15 / / [351] gRhNAsi zayyA-''hRti-pustakopadhIn, sadA parebhyastapasas tviyaM sthitiH / tat te pramAdAd bharitAt pratigrahai, RNArNamagnasya paratra kA gatiH ? ||13.16 / / dhanavi.-uktArthameva prakArAntareNa darzayannupadizati - 'gRhNAsi' iti, zayyAhRti-pustakopadhIn sadA-sarvakAlaM parebhyo-bhaktebhyastvaM gRhNAsi-lAsi, tatra zayyA ca-vasatiH, AhRtizca-AhAraH, pustakaM cajJAnopakaraNAdi, upadhizca-vastra-pAtrAdiH, tAn zayyAhRtipustakopadhIn-iti, tu punastapaso bAhyAbhyantarabhedabhinnasyeyaM-tadakaraNalakSaNA pratyakSopalabhyamAnA sthiti:vyavasthA vartate; tat-tasmAt kAraNAt te-tava pratigrahai:-annAdigrahaNairitAt1. kAn ? - bhaktAn janAn mu0 /
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244 zrIadhyAtmakalpadrume - 1 nicitAt pramAdAd-viSaya- kaSAyAdihetoH RNArNamagnasya paratra - parabhave kA ? duSTAniSTatvenAnirvAcyA gatiH kugatirbhaviSyati, tatra RNaM deyaM tanmadhye RNaMdeyamRNArNam-atizayena RNaM tatra magnasya - buData ityakSarayojanA; bhAvArthastvayaMcAritraM gRhItvA pramAdasevanamekamRNam, aparaM ca tapaHkaraNamantareNa parebhyaH zayyAdipratigrahakaraNamiti / / 13.16 / / ratna.-gRhNAsi..iti. vyAkhyA - he veSadhUrtta ! tvaM parebhyo gRhasthebhyaH zayyA''hRti-pustakopadhIn, sadA- aharahargRhNAsi, AhRtirAhAraH, zeSaM sugamaM, turitivizaSe, tapaso dharmasyeyaM pratyakSato dRzyamAnA sthitiH- maryAdA varttate, atIva nikRSTetyarthaH, tat-tasmAt kAraNAt te tava pramAdAt pramAdAcaraNAd RNasya RNaM RNANaM, RNopari RNamityarthaH, tatra magnasya te tava paratra - paraloke kA gatizcatasRNAM gatInAM madhye ityarthaH, athavA kA gatiH - avasthA bhAvinIti, pramAdAt kathaMbhUtAd ? - bharitAt nicitAt kaiH ? pratigrahaiH- gRhasthagRhIta- zayyA-''hRti-pustakopadhiprabhRtikaiH, pramAdavataH sataH pratigrahagrAhiNaH, tata eva RNArNamagnasya tava kA gatirbhAvinIti kathanenAcAryo duSTA gatireva bhAvinIti sUcayatIti / / 13.16 / / - [ 352 ] na kA'pi siddhirna ca te'tizAyi, mune ! kriyA-yoga- tapaH zrutAdi / tathA'pyahaGkArakadarthitas tvaM, khyAtIcchyA tAmyasi, dhig mudhA kim ? / / 13.17 / / dhanavi . - nanvahaM guNavAn mama pramAdino'pyanantaroktapratigraha RNaM na bhavati, paThitabrAhmaNasya pApaghaTapratigrahavat paratra ca guNairevAhamanantaM sukhaM labhe ityahaGkAra-kadarthitamupadeSTumAha 'na kA'pi' iti, he mune ! te tava kApi jJAyamAnA'jJAyamAnA vA siddhiHsuvarNAdisiddhiraNimAdisiddhirvA nAsti na varttate; ca punaste - tava kriyA-yogatapaH-zrutAdyatizAyi-sarvebhyo'tizayitaM nAsti, atra kriyAzca samyakkSamAzramaNa-vandanAdikA, yogazca - kAlikotkAlikazrutoddezasamuddezAnujJA -
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ yatizikSopadezadvAram 245 dyanuSThAnapUrvakaM tapazcaraNaM tapazca- namaskAra - pauriSyAdi - SANmAsikaparyantaM kAlaM yAvadAhArAdityAgaH, zrutaM ca- aSTapravacanamAtRjJAnAd dvAdazAGgIjJAnAdiparyaMtaM jJAnaM, tAnyAdau yasya tat tatheti / tathApi - siddhyabhAve'pi kriyAdyabhAve'pi ca tvam, ahaGkArakadarthitaH-abhimAnaviDambitaH khyAtIcchayA-'ayaM guNavAn' iti prasiddhivAJchayA, kiM prazne, mudhA- vRthA tAmyasi ? - khidyase ityarthaH, kiM mudhA stavArcAdi vAJchasItyarthaH; ata eva tvAM dhigastviti, bhAvArthastu tava siddhyAdiguNarahitatvena nirguNasya pratigrahaRNamagnasya kathamuddhAAro bhaviteti ?, ahaM guNavAniti ko'haGkAra iti ? / / 13.17 / / ratna.-atha tAdRgatizAyiguNAn vinA, ahaGkAravattayA khyAtiM kiM vAJchasItyupadizati - " na kA'pi siddhiH ..iti vyAkhyA - he mune ! tvayi aSTasiddhInAM madhye kApi siddhirnAsti tathA kriyA- zItAtapAdisahanarUpA, yogo mano - vAka-kAyAnAM zubhapravRttilakSaNaH, tapo-bAhyAbhyantarabhedAd dvaidhaM zrutaM zrutajJAnamekAdazAGgIlakSaNaM, tAnyAdau yeSAM tat, - kriyA-yoga- tapaH ca zrutAdi, Adi zabdenAtra jinapravacanonnatikAraNaM rAjapratibodhAdayo guNA gRhyante, kiM lakSaNaM ? atizete ityevaMzIlamatizAyi, atizAyikriyAdimato'haGkAro'pi yuktaH, yathA payasvinyA dhenvA lattAprahAro'pi yukta iti, tadapi nAsti, tathApyahaGkAreNa kadarthitastvaM khyAteH-prasiddhericchayA - vAJchayA dhig mudhA-vRthA kiM tAmyasi ? - kiM duHkhito bhavasi, api tu mA tAmya, dhigiti tiraskArArthamavyayam / / 13.17 / / [353 ] hIno'pyare bhAgyaguNairmudhA''tman !, vAJchan stavArcAdyanavApnuvAMzca / IrSyan parebhyo labhase'titApamihApi yAtA kugatiM paratra / / 13.18 / / 1. madhye na kApi siddhirasti. mu0 / -
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ 246 zrIadhyAtmakalpadrume dhanavi.-anantaraM 'stavArcAvAJchA mudhA na kAryA'ityuktam' tadeva dRDhayan niSphalastavA'rcAvAJchAyAM traikAlikaM doSaM darzayannupadizati - 'hInopyare' iti, are Atman !, tvaM bhAgyaguNaiH-purAcIrNadAnAdiprabhavasukRtalakSaNaguNaiInA-zUnyo'pi stavA-'rcAdi-stuti-pUjAdi vAJchan-abhilaSan ca punas,-tam, anApnuvan-alabhamAnazca punas,-tadanavAptyA, parebhyaH-Atmavyatiriktebhya IrNyanakrodhaM kurvan, ihApi-ihaloke'pyati-tApam-atizayena saMtApaM labhase-prApnoSi, punaH paratra-parabhave kugatiM-durgatiM yAtA-ganteti / / 13.18 / / ___ ratna.-etadeva prakArAntareNAcaSTe-hIno'pyare...iti. vyAkhyA-are iti nindyasaMbodhane are 'abhAga ! are bhAgyarahita ! he Atman ! tvaM guNaiH-jJAnadarzana-caraNaiIno'pi rahito'pi mudhA stavArcAdi stotrapUjAdi vAJchan, ca punas,-tatprati anavApnuvan-alabhamAnaH, parebhyo-gRhasthebhyo guNavatsAdhubhyo vA IrNyan-IrSyA 'kurvANaH san, atitApaM-adhikasaMtApamatikaSTaM vA labhase-prApnoSi, kathama? - ihApi-ihaloke'pi, aperDamarukamaNinyAyena yojanAt paratrApiparaloke'pi kugati-narakatiryaglakSaNAM yAtA-ganteti / / 13.18 / / [354] guNairvihIno'pi janA-''nati-stuti-, pratigrahAn yanmuditaH pratIcchasi / lulAya-go-'zvoSTra-kharAdijanmabhir vinA tataste bhavitA na niSkrayaH ||13.19 / / dhanavi.-atha guNavihInasya stavA-'rcA-pratigraheSu kriyamANeSu kevalamuttarakAle'hitalakSaNaM phalaM darzayannupadizati - _ 'guNair' iti, yad-yasmAt tvaM guNairvihIno'pi-jJAnAdisadguNarahito'pi, janebhya Anatizca-praNAmaH, stutizca-guNotkIrtanaM, pratigrahazca-AhArAdigrahaNaM, te tathA 1.dhanavi.-TIkA 'bhAgyaguNaiH... sukRtaiH iti samastaM vyAkhyAti-ratnavi-TIkA tu 'abhAga' iti AtmAnaM saMbudhya, guNaiH jJAnAdibhirdInaH iti vyastaM vyAkhyAti, ataH 'abhAgaH' he abhAgiyA ! iti bhASAmAM, mUlatvena svIkaroti, tena '...re'bhAga ! pAThaH syAt, / 2. kurvan mu0 /
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ 247 yatizikSopadezadvAram tAn janA-''nati-stuti-pratigrahAn, mudito-hRSTaH san pratIcchasi "icchiyaM paDicchiyameyaM", iti vacanAdautsukyena gRhNAsi, tataH kAraNAt te-tava lulAyazcamahiSo, gauzca-balIvardo-'zvazca-turaGgamaH, uSTrazca-dIrghagrIvaH kharazca-gardabhaH, te Adau-prathamaM yeSAM te tathA, AdipadAd bhAravAhaka-gaja-manujAdiparigrahaH, teSAM janmAni-avatArAstairvinA-antareNa niSkrayo-janA-''natyAderbhATakaM mUlyaM vA na bhavitA-na bhaviSyatItyarthaH / / 13.19 / / ratna.-atha sAmAnyataH 'kugatiM yAtA'ityuktau apratibudhyamAnaM yatiM prati kugativyaktipratipAdanena pratibodhayati-guNairvihIno'pi..iti. vyAkhyA-he veSavaJcaka ! tvaM guNaiH jJAnAdijanyairvihIno'pi san, janebhyo-lokebhyaH AnatiH-AnamanaM paJcAGgapraNAmaH, stutiH-'goyama-sohama-jaMbU-pabhavo ityAdirUpA, pratigrahaH-annapAna-vastra-pAtra-pustakA-''dikaH, tAn prati yanmuditaH san-harSamApannassan pratIcchasigRhNAsi, tataH-tasmAt kAraNAt, teSAM-janA-''nati-stutipratigrahANAM te-tava niSkrayo-mUlyaM dhanikAnAM mUlyArpaNamityarthaH na bhavitA-na bhaviSyati cAritrAdiguNaihInatvAt, kathaM ? - vinA, kaiH ? - lulAyo-mahiSo jalAharaNAdikriyAsamarthaH, gaura-balIvardaH kRSikriyAkaraNa-bhArodvahanekSupIlana-tilA-''dipIlana-zakaTAdivahanA''raghaTTayantravahanA-''disamarthaH tathA azvaH-saMgrAmAdikarmasUpayogI tathA uSTrobhAravahana-bahukrozagamanasamarthaH, tathA khara:-jalAnayana-mRttikeSTakAnayana-kriyAkArI vAgaDA-''dideze bahUpayogI, te Adau yeSAM te lulAya-go-'zvoSTra-kharAdayaH, AdizabdenA-'jorabhrAdigrahaNaM, teSAM janmAni taiH, teSAM gRhe etadupayuktakarmakaraNAt tanniSkrayo bhAvItyarthaH / / 13.19 / / [355] guNeSu nodyacchasi cenmune ! tataH, pragIyase yairapi vandyase'ya'se / jugupsitAM pretya gatiM gato'pi tair, hasiSyase cA-'bhibhaviSyase'pi vA / / 13.20 / / 1. kArya0 mu0 /
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ 248 zrIadhyAtmakalpadrume dhanavi.-uktamevArthaM prakArAntareNa darzayannupadizati - he mune ! ced-yadi, guNeSu-jJAna-darzana-cAritralakSaNeSu, zramaNaguNeSu nodyacchasinodyamaM kuruSe, tato guNeSudyamAbhAvAd, yairapi-yaireva zrAddhAdibhistvamidAnI pragIyase gItAdibhiH, vandyase zironamanaprabhRtibhiH, aya'se suvarNa-puSpAdibhirvastrAhArAdibhirvA, atra 'api' zabda evakArArthaH, tena, ca punas-taireva zrAddhAdibhiH, pretya-bhavAntare jugupsitAM-kutsanIyAM gatiM-naraka-tiryagalakSaNAM gato'pi-prApta eva hasiSyase'tvamasmadvinirmitastuti-nati-pUjAdibhirgauravaphalaM prApta' ityAdivacanairhAsaviSayIkariSyase, vA-athavA taireva-abhibhaviSyase-pUrvoktavacanaistADana-bhAravAhanAdibhirvA parAbhavaviSayIkariSyase; atra 'api' zabda evakArArtho jJeya iti / / 13.20 / / ratna.-atha viparItaphalapratipAdane guNodyamaM kurvityupadizati - guNeSu. iti. vyAkhyA-he yate ! ced-yadi, guNeSu-jJAna-darzana-cAritrasambandhiSu nodyacchasi-nodyamaM karoSi, tataH-tarhi yaiH zrAddhalokaistvaM pragIyase gItAdInA, yairapi vandyase stUyase 'goyama-sohama' ityAdinA tathA aWse ghusRNacandanavilepanAdinA, taistvaM pratye-parabhave jugupsitAM gatiM-kurUpa-niHsvatAdyupetAM gatiM gato'pi san-prApto'pi san, hasiSyase-hAsaviSayIkAriSyase, ca punas,tairabhibhaviSyase, dAsatvAdyApannaH san kAryakaraNAlasaH san Akroza-yaSTi'leSTu prahArAdinetyarthaH, anayA rItyA tvaM teSAM niSkrayamarpayiSyasIti bhAvaH ||13.20 / / [356] dAna-mAna-nuti-vandanAparair, modase nikRtiraJjitairjanaiH / na tvavaiSi sukRtasya cellavA, ko'pi so'pi tava luTyate hi taiH ||13.21 / / dhanavi.-punastatraiva doSAntaramAha - 1. yaSTi-lattA mu0 /
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ yatizikSopadezadvAram 'dAna-mAna' iti, dAnaM ca vastrA -''hArAdivitaraNaM, mAnaM ca - sauvarNapuSpAdibhiH pUjanamabhyutthAnAdikaM vA, nutizca- 'goyamasohama'..ityAdibhiH stutirvandanA cadvAdazAvarttAdikA, tatra parAH dAna- mAna - nuti - vandanAparAH, taiH tathAbhUtairjanairhetubhUtaistvaM modase-hRSyasIti kiMbhUtairjanaiH ? - nikRtiraJjitaiH- nikRtiH - malinaveSavahanAdilakSaNA mAyA, tayA raJjitAH-svavazIkRtAstaiH, tathA tu punas - tvamiti nAvaiSi - na jAnAsi, atretItyadhyAhAryam, cedyadi tava ko'pi sukRtasya puNyasya lavo-lezo varttate so'pi sukRtasya lavastairjanair ' hi 'iti nizcitaM luTyate - niHsattAkIkriyate / / 13.21 / / ratna.-atha dAna-mAnA-''dikaraNaistaveSadapi 'sukRtaM te gRhNantIti jJApayatidAna-mAna..iti. vyAkhyA - he mune ! tvamevavidhairjanairmodase- harSaM prApnoSi kiMlakSaNaiH ? dAnamannavastrapAtrAdInAM, mAnaH- pUjA, nutiH - stutirvandanA, vandanakAdidAnena dvandvasamAse, tAH tAsu parA- AsaktAs, taiH punaH kiMlakSaNaiH ? - nikRtyAmAyayA tava veSopadezAdikayA raJjitA - rAgamApannAstaiH punastvaM nAvaiSi - na jAnAsi, kimityAha-ced-yadi tava sukRtasya - puNyasya ko'pi lavo varttate, so'pi tairhi nizcataM luTyate-Acchidya gRhyate, adhikArjane kA vArttA ?, so'pi tava yAtItyarthaH, vRddhimicchato mUlakSitirjAyate iti / / 13.21 / / - [357] bhaved guNI mugdhakRtairnahi stavair 249 na khyAti - dAnA-'rcana-vandanAdibhiH / vinA guNAn no bhavaduHkhasaMkSayas tato guNAnarjaya, kiM stavAdibhiH ? / / 13.22 / / dhanavi . - athAnantaroktopadezanirgalitArthaM darzayannupadizati 'bhaved guNI' iti, mugdhakRtaiH - bhadrakajananiSpAditaiH stavaiH- AropitaguNaprazaMsanair, nahi kazcit pumAn guNI- guNavAn bhavet syAt, ca punaH khyAti - dAnA-'rcana1. sukRtaM yat tat te - mu0 / --
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIadhyAtmakalpadrume vandanAdibhirna kazcid guNI bhaved, atra cazabdo'dhyAhAryaH, AdipadAdabhyutthAnA''sanadAnA-''diparigrahaH; yataH kAraNAd guNAn jJAna-darzana- cAritrAn vinAantareNa, bhavaduHkhasaMkSayaH- sAMsArika - duHkhavidhvaMso na bhavet, tataH kAraNAd guNAnjJAnAdIn, arjaya-samupArjayaH stavAdibhiH stava - khyAti - dAnA-'rcanAdibhiH kiM bhavatIti ?, api tu kimapi na bhavatItyarthaH / / 13.22 / / ratna.-atha tena stavAdIcchAM vihAya, guNopArjanaM kurvityupadizati bhaved guNI..iti. vyAkhyA - he mune ! mugdhaiH - anabhijJaiH RjubhirityarthaH kRtaiH stavaiH karaNairhi nizcitaM guNI-guNavAn na' bhavet, tathA khyAtiH-jJAnAdiguNaiH prasiddhiH, khyAti-dAnA-'rcanA -''dibhirapi gRhasthakRtairguNI guNavAn na bhavet, tathA guNAn-jJAna-darzana- cAritrAdisatkAn vinA bhavasya - saMsArasya duHkhAnAM saMkSayaHsarvathA nivRttilakSaNo no- nAsti, tato hetostvaM tAn guNAnarjaya-svaniSThAn kuru, stavAdibhiH kiM ? na kimapItyarthaH, ApAtaramyatvAditi / / 13.22 / / 250 [358] adhyeSi zAstraM sadasad vicitrA ''lApAdibhis tAmyasi vA samAyaiH / - yeSAM janAnAmiha raJjanAya, bhavAntare te kva ? mune ! kva ? ca tvam / / 13.23 / / dhanavi.--nanvanantarokto duHkhasaMkSayo mA bhavatu, janaraJjanameva bhavatu, ityAzaGkAyAmupadizati 'adhyeSi' iti, he mune ! iha bhave yeSAM janAnAM raJjanAya sacchAstraMdharmazAstram, asad-vAtsyAyanAdizAstraM vyAkaraNa-pramANa- jyotiHzAstralakSaNaM vA, granthamadhyeSi paThasi vA athavA yeSAM janAnAM raJjanAya samAyaiH sakapaTairvicitrA''lApAdibhiH-nAnA-prakArasaMbhASaNAdibhiH, tAmyasi - khidyasi, atra 'Adi' de 'padAddharmalAbhAzIrvAdadAnAdiparigrahaH, te janA bhavAntare- parabhave, kva ? kutra, ca 1. dhana vi.-TIkAyAM 'nahi' ityekaM padaM kRtvA vivRtam /
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ yatizikSopadezadvAram 251 ,punas tva kva ? ityakSarayojanA, bhAvArthastvayam - yeSAM janAnAM raJjanAya tvametAvadiha bhave karoSi, te janAH svakRtakarmavazagAH parabhave kasyAmapi gatau gamiSyanti, tvaM ca kasyAmapi gamiSyasIti kiM janaraJjaneneti / / 13.23 / / ratna.-atha janaraJjanArthaM zAstraM paThasi paraM bhavAntare te janAH kva ?, tvaM ca kveti jJApayati 1 adhyeSi zAstram..iti vyAkhyA - he mune ? tvamiha loke yeSAM janAnAM "raJjanAtha raJjanAya sata - zobhanaM jinAgamAdi avitathavAkyatvAd, asad - azobhanaM zAkyAdiviracitaM parasparAhatavAkyatvAt, zAstramadhyeSi paThasi ca punarvicitrAlApAdibhiH-nAnAjalpanAdibhistvaM tAmyasi - kAGkSasi, kiMlakSaNaiH ? samAyaiHmAyAsahitairAvarjakArthairityarthaH yeSAM janAnAM raJjanAyeti padamihApi yojyaM, paraM bhavAntare te janAH kva ?, ca punastvaM kva ?, dvau kvazabdau atyantAsaGgatiM brUtaH, na jAne te janAH paratra kAM gatiM gAminaH ? tvaM ca kAM gatiM gamIti, tena pararaJjanapravRtto mA bhava, svaraJjanapravRtto bhaveti bhAvaH, athavA sadasadddvicitrAlApAdibhirityakhaNDaM padaM, arthatastu sugamamiti na vyAkhyAtamiti / / 13.23 / / * - [359] parigrahaM ced vyajahA gRhAdes tat kiM nu dharmopakRticchalAt tam / karoSi ? zayyopadhipustakAder garo'pi nAmAntarato'pi hantA / / 13.24 / / dhanavi . - . nanu bhavAntare janaraJjanaM niSphalam, apIhabhave dharmopakaraNakAraNaM bhavatu ityAzaGkAyAmupadizati - 'parigraham' iti, ced-yadi gRhAdeH-mandirAderyaM parigrahaM vyajahAH - atyAkSIrityarthaH, atra'Adi'padAd dvipada- catuSpadA - ''diparigrahaH, vyajahA iti - vipUrvasya ohAMk tyAge [hai.dhA1131] ityasya hyastanIyuSmadarthaikavacane sAdhu, tat- tadA nu vitarke 1. raJjanArtham iti padaM mUlatvenApi gRhItam / 2. atra 'padaM' iti gamyam, padasya ca napuMliGtvena 'sAdhu' napu. jAti yogyA /
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 zrIadhyAtmakalpadrume dharmopakRticchalAd-dharmopakaraNamiSeNa zayyopadhipustakAdeH-vasati-vastra-pAtrajJAnopakaraNAdes,-taM parigrahaM, kiM karoSi ?, hi yataH kAraNAd, garo-viSaM nAmAntarato'pi-nAmAntareNa pratipAdito'pi hantA-mArayitA bhavatIti; bhAvArthastvayamyathA madhurAdinAmAntareNa pratipAdito garo vatsanAgAdirhantA bhavati tathA mUrchayA zayyAdiparigraho dharmopakaraNamitinAmnA'pi hantA bhavatIti / / 13.24 / / ratna.-atha gRhAdiparityAgIbhUya bahudharmopakaraNarakSaNena parigrahI kiM bhavasItyAhaparigraham..iti. vyAkhyA-he mune ! 'tva gRhAdeH parigrahaM vyajahAH-atyAkSIH. nurvitarke, tat-tarhi dharmopakRticchalAd-dharmopakaraNamiSataH zayyopadhipustakAdeH, taM parigrahaM kiM karoSi ?, zayyopadhipustakAdyapi adhikaM nirarthakaM ca mamatayA rakSitaM sat parigraha eveti bhAvaH, tatrArthe dRSTAntamAha-hi yasbhAt kAraNAt; nAmAntarato'pi garo-viSaM, hantA-mArakaH, viSasya guDa ityAdinAmAntaranyAse'pi viSaM hantyeveti, adhikasya mamatvena rakSitasya zayyopadhipustakAdeH parigrahatvena parigrahasya garopamAnaM, so'pi tvAM durgatau prakSeptetyupanayaH / / 13.24 / / [360] parigrahAt svIkRtadharmasAdhanA 'bhidhAnamAtrAt kimu mUDha ! tuSyasi ? | na vetsi hemnA'pyatibhAritA tarI, nimajjayatyaGginamambudhau drutam / / 13.25 / / dhanavi.-atha dharmopakaraNabAhulyalakSaNaparigraho'niSTaphalAya na bhavatiityAzaGkAyAmupadizati - 'parigrahAt' iti, he mUDha ! svIkRtadharmasAdhanA-'bhidhAnamAtrAt parigrahAt, kimu prazne-kiM tuSyasi ?, atra svIkRtam-aGgIkRtaM, dharmasAdhanamityabhidhAnamAtraMnAmamAtraM yasya sa tathA tasmAt tatheti parigrahasya vizeSaNaM, tvamiti na vetsi? - na jAnAsi, atra'iti'ityadhyAhArya, hemnA'pi-suvarNenApyatibhAritA-atizayena 1. 'tvaM' iti padaM mUlatvenApi gRhItam / 2.0sya parigrahasya garo0 mu0 /
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ yatizikSopadezadvAram 253 bhAro jAto'syAM sA, tarI-yAnapAtravizeSaH, ambudhau-sAgare, aGgina-dehinaM, drutaMzIghraM nimajjayati-bruDayatItyarthaH; bhAvArthastu-yathA suvarNenAtibhAritA tarI, tatrArUDhaM naraM nimajjayati tathA dharmopakaraNenAtibhArito yatiH svaM paraJca nimajjayatIti ||13.25 / / ratna.-etadeva dRSTAntAntareNa vyAkhyAti-parigrahAt. iti. vyAkhyA-he mUDhamune! tvaM parigrahAt-parigrahaM prApyetyarthaH, kimu ? - kiM tuSyasi-harSaM prApnoSi, api tu mA tuSya, kiMlakSaNAt ? - kevalamabhidhAnanaM-abhidhAnamAtraM, svIkRtaM dharmasAdhanaMdharmasya-cAritradharmasya sAdhanaM-kAraNamityabhidhAnamAtraM yasya sa tasmAt, etadeva dRSTAntadAnena dRDhayati-he mUDha ! tvaM na vetsi ?, api tu vetsyeva, hemnAsuvarNenApyatibhAritA tarI beDA aGginaM-prANinamambudhau-samudre drutaM nimajjayatibolayati, dharmopakaraNAbhidhAnAntarAdhikaparigrahasya suvarNAtibhAritataryupamAnamiti, tena tvAmapi dharmasAdhanAbhidhAno'pyatiparigraho nimajjayiSyatveveti dharmopakaraNamapyadhikaM mA kurvityarthaH / / 13.25 / / [361] ye'hAkaSAyakalikarmanibandhabhAjanaM, syuH pustakAdibhirapIhitadharmasAdhanaiH / teSAM rasAyanavarairapi sarpadAmayai - rAtatmanAM gadahRteH sukhakRnnu kiM bhavet ? ||13.26 / / dhanavi.-atha dharmopakaraNAnAmapi mUrchAdidoSeNa parigraharUpatAM samarthayannupadizati 'ye'haH' iti, ye yatayaH, Ihito-vAJchito, dharmo-jJAnAdistasya sAdhanaiHhetubhiH dharmopakaraNaiH, pustakAdibhira, ahazca-likhanA''rambhAdijanyaM pApaM, pustakAdibandhane kunthvAdijIvaghAtajanitaM vA pAtakaM, kaSAyAzca-mUrchAtpannAH krodha-mAna-mAyA-lobhAH, kalizca-kaSAyaprabhavo vAgvAdaH, karmANi cakalahaprabhavANyazubhakarmANi, teSAM nibandhanaM nibandho-bIjaM, mUrchA, tasya bhAjanaMpAtraM syuH-bhaveyurityarthaH, teSAM yatInAM, nu vitarke sukhakRt kiM bhavet ?, api tu na kiJciditi; atra yathA ityadhyAhAro, yathA ArttAtmanAM-rogapIDitAnAM
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254 zrIadhyAtmakalpadrume rasAyanavaraiH-gandhaka-pArada-suvarNabhasmAdibhir, api hetubhUtaiH svapurAkRtakarmadoSeNa, sarpadAmayaiH-prasaradrogairgadahRteH-rogaharaNAt sukhakRt-sukhasAdhanaM, nu iti vitarke kiM bhavet ? - syAditi; bhAvArthastu-yathA yeSAM rogiNAM rasAyanairapi rogavRddhirbhavati, teSAM sukhakRt kimapi na bhavati tathA yeSAM vratinAM dharmopakaraNaiH pustakAdibhirapi mUrchayA pApavRddhirbhavati, teSAM sukhakRt kimapi na bhavatIti / 13.26 / / ratna.-athAdhikadharmopakaraNarakSaNaniSedhaviSaye nAnAyuktyopadizati - ye'ha-kaSAya.iti. vyAkhyA-ye munayaH pustakAdibhiH, aMhaH-pApaM, kaSAyAHkrodhAdayaH, kaliH-kalahaH, tairhetubhiH karmaNAM-jJAnAvaraNIyAdInAmaSTAnAM, AyuSo bandhasya kAdAcitkatvAt saptAnAM vA, nibandho-bandhanaM gADhanikAcanAdiH, tasya bhAjanaM-pAtraM syuH-bhaveyuH, kiMlakSaNaiH ? - IhitaM-vAJchitaM dharmasya-cAritradharmasya sAdhanaM yebhyastaiH, kathamapi teSAM munInAM sukhakRt, nu kiM bhavet ?, sukhakRt kiJcanApi na syAdityarthaH, teSAM kiMlakSaNAnAma ? - Ata:-pIDitaH AtmA yeSAM te ArttAtmAnasteSAM nityaM duHkhitAnAmityarthaH, atra dRSTAntamAha-yathA sarpantovyAptimantaH AmayA-rogA yebhyastai rasAyanavarairapi kRtvA ArttAtmanAM rogiNAM gadahRteH-rogApanayanAt sukhakRnnu kiM syAd ?, atha bhAvArtho likhyate-yathA sarpadAmayai rasAyanavarairapyArttAtmanAM rogiNAM pIDitacetasAM sukhakRnnu kiM bhavet?, zAstre anyajAnAM rogANAM pratIkAro varttate, paramavidhikRtarasAyanottharogANAM pratIkAro nAstItyupanayo bhAvyaH / / 13.26 / / [362] rakSArthaM khalu saMyamasya gaditA, ye'rthA yatInAM jinair vAsa-pustaka-pAtrakaprabhRtayo dharmopakRtyAtmakAH | mUrcchan mohavazAt ta eva kudhiyAM saMsArapAtAya dhik, svaM svasyaiva vadhAya zastramadhiyAM yad duSprayuktaM bhavet / / 13.27 / / dhanavi.-atha dharmopakaraNeSu mUrchAkaraNe doSamupadarzayannupadizati - 'rakSArtham' iti, khalu. iti-nizcaye ye dharmokRtyAtmakA-dharmopakaraNarUpA vAsa:1. 'rAkhavAno niSedha' ityarthaH / 2. annajA0 mu0 / 3. svabuddhyA gamyaH /
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ yatizikSopadezadvAram 255 pustaka-pAtrakaprabhRtayo'rthAH-padArthA, yatInAM sAdhUnAM saMyamasya cAritrasya rakSArthaM jinaiH-bhagavadbhirarhadbhir gaditAH prarUpitAH, tatra vAsAMsi ca - vastrANi, pustakaM ca-likhitapatrasaJcayaH, pAtrakANi bhAjanAni tAni prabhRtayaH - pramukhA yeSAM te tathA, atra prabhRtipadena 'sthapanikA - sthApanAcAryAdiparigrahaH, ta eva dharmopakaraNalakSaNAH padArthAH, kudhiyAM-kubuddhInAM mUrcchanmohavazAt saMsArapAtAya-bhavapatanAya bhaveyurityanvayaH, atra mUrcchan-samucchrAyaM gacchan 'mUrcchA moha- samucchrAyayoH'[ ] iti vacanAd vRddhiM gacchan yo moho-mohanIyaM karma, tasya vazaH paratantratA, tasmAdityarthaH, "mUrcchAmohavazAd" iti pAThe tu mUrcchA-dharmopakaraNeSu gRddhiH, tajjanito mohomauDhyaM taddvazAdityarthaH, ata eva dhigastu yad- yasmAd adhiyAM-nirbuddhInAM duSprayuktamakuzalatayA vyApAritaM, svaM svakIyaM zastraM-praharaNaM svasya- Atmano vadhAya-vinAzAya bhavet-syAdityarthaH / / 13.27 / / ratna. - punaretadeva vivRNoti rakSArtha khalu..iti vyAkhyA- ye'rthAH, khalu nizcitaM, jinaiH - arhadbhiryatInAM saMyamasya cAritrasya, rakSArthaM gaditA - uktAH, arthAH ke ? ke ? ityAha-vAsovastraM, pustakam-AgamavarNalipirUpaM, pAtraM - patadgrahAdi, prabhRtizabdAt kambalAdInAM grahaNaM, kiMlakSaNAH ? dharmasya-cAritradharmasyopakRtiH-upakaraNamevAtmA-svarUpaM yeSAM te, dhig yathA syAt tathA ta evArthA vAsaH - pustaka - prabhRtayaH kudhiyAMkubuddhInAM saMsArapAtAya bhaveyuH kasmAt ? - mUrcchan - vRddhiM gacchan, yo mohastasya vazastasmAd, etadeva dRSTAntena nirdizati-yaditi dRSTAntopanyAse, adhiyAM buddhivarjitAnAM svaM svakIyaM zastraM duSprayuktaM sat svasyaiva - Atmana eva vadhAya bhavet, ayaM dRSTAnto'trApi jJeya iti / / 13.27 / / 1. ThavaNI. - , - [363] saMyamopakaraNacchalAt parAn, bhArayan yadasi pustakAdibhiH / go-kharoSTra-mahiSAdirUpabhRt tacciraM tvamapi bhArayiSyase / / 13.28 / /
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 zrIadhyAtmakalpadrume dhanavi.-atha mUrchayA'dhikadharmopakaraNarakSaNe doSaM darzayannupadizati - 'saMyamopakaraNa' iti, he Atman ! saMyamopakaraNacchalAt-cAritropakaraNamiSAd, yad-yasmAt pustakAdibhiH, AdizabdAt sthapanikAdibhiH, parAn-bhAravAhakAdIn bhArayan-bhAravahanaviSayIkurvannasi, tat-tasmAt kAraNAt, tvamapi taiH parabhave, gauzca-balIvardaH, kharazca-rAsabhaH, uSTrazca-karabho, mahiSazca-kAsaraH, te Adau yeSAM te tathA, teSAM rUpaM bibhartIti go-kharoSTra-mahiSAdirUpabhRd, AdipadAd gaja-turagAdiparigrahaH, ciraM-cirakAlaM bhArayiSyase-bhAravahanaviSayIkariSyase / / 13.28 / / ratna.-atha duSprayuktatvameva vAsaHprabhRtInAM jJApayannAha - saMyamopakaraNacchalAt..iti. vyAkhyA-he mune ! tvaM parAn bhAravAhaka-gotramelakA'zvatarAdIn pustakAdibhiH hetubhirbhArayannasi-bhAritAn kurvannasi, kasmAt ? - saMyamasyopakaraNAni saMyamopakaraNAni teSAM chalaM-miSaM tasmAd, imAni saMyamasyopakaraNAni santIti vAhitAni zuddhyantIti dambhataH, tat-tato hetostvamapi bhArayiSyase, tvaM kiMlakSaNaH ? - go-kharoSTra- mahiSAdInAM pazUnAM rUpaM bibharSi(ti) iti gokharoSTramahiSAdirUpabhRt, teSAmavatAraM prAptassannityarthaH, kathaM ? - ciraMcirakAlaM, bahUnavatArAn yAvadityarthaH, manuSyatvApannaistaireveti kartRpadaM gamyam ||13.28 / / [364] vastra-pAtra-tanu-pustakAdinaH zobhayA na khalu saMyamasya sA / AdimA ca dadate bhavaM parA, muktimAzraya tadicchayaikikAm ||13.29 / / dhanavi.-nanvadhikaM saMyamopakaraNamadhikazobhAyai syAt-ityAzaGkAyAmupadizati 'vastra-pAtra' iti, vastra-pAtra-tanu-pustakAdinaH-cIvara-bhAjana-zarIra-pustakAdivastunaH, zobhayA-vibhUSayA, khalu nizcitaM saMyamasya sA zobhA na bhavati-na 1. ThavaNI, sthApanAcArya /
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ yatizikSopadezadvAram 257 syAditi;, AdimA-prathamA vastra - pAtra - tanu - pustakAdizobhA bhavaM saMsAraM dadatedadAti, atra 'dadi dAne' [hai.dhA. 727] ityasya dadate iti sAdhuH / ca punaH parA-dvitIyA saMyamasya zobhA, muktiM-nirvRtiM dadate; tat-tasmAd-icchayA-yathecchaM, ekikAM-ekaivaikikA, tAM vastrAdizobhAM saMyamazobhAM vA ekAmAzraya-bhajeti / atrottarArdhe 'tAM tadatra parihAya, saMyame kiM yate ! na yatase ? zivArthyapi" pAThAntaraM, pUrvoktavyaktyarthamAha- vastra - pAtra-tanu- pustakAdinaH zobhA, - tAM tadatra iti he yate ! he mune ! tat-tasmAt kAraNAd - atra - iha bhave, tAM vastrAdizobhAM, [pari] vihAya-tyaktvA, zivArthyapi - mokSarthyapi san, saMyame cAritramArge, kiM na yatase ? kiM-na yatnaM kuruSe, atra api zabdo virodhAbhAsadyotakaH, sa ca virodho - yo mokSArthI bhavati, sa saMyame yatate, tvaM mokSArthyapi san saMyame na yatase itIti 'cottarArddhapATha iti spaSTam / / 13.29 / / ratna. - atha vastrAdibhiH saMyamasya zobhA na bhavatItyAha - - " vastra-pAtra-tanu-pustakAdina iti vyAkhyA - he mune ! vastra-pAtra-tanu-pustakAdinaH sambandhinyA zobhayA kRtvA, khalu nizcitaM sA zobhA saMyamasya cAritrasya nAsti, kiMtu azobhaiva varttate, atyudbhaTaveSadharaNamazobhaivetyarthaH, amumevArthaM dRDhayativeti vizeSe, AdimA vastra - pAtra-tanu- pustakAdisambandhinI zobhA bhavaM saMsAraM dadate, parA-anyA saMyamasya zobhA aSTapravacanamAtRpAlanAdikA, muktiM - mokSaM dadate, tat kAraNAt, icchayA ekikAM-dvayormadhye ekAM, mune ! tvaM bhaja-zraya, yadi bhavamicchasi tadA prathamAM bhaja, yadi ca muktimicchasi tadA'nyAM bhajetyarthaH, - I tAM tadatra... zivArthyapi iti cottarArddhapAThaH, pUrvArddhaM tadeva tena vyAkhyApi tathaiva, tat kAraNAt tAM vastra - pAtra - tanu - pustakAdinaH zobhAM parihAya - tyaktvA, yate ! - saMyata ! atra saMyame'rhatprarUpite kiM na yatase ?, kiMlakSaNaH ? zivaM-mokSamarthayase ityevaMzIlaH zivArthI, katham ? - api, ityuttarArddhapAThAntaravyAkhyA / / 13.29 / / 1. 'vo0' mu0 / *
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258 zrIadhyAtmakalpadrume [365] zItA-''tapA-''dyAn na manAgapIha, parISahA~zcet kSamase 'viSoDhum / kathaM tato nAraka-garbhavAsa- .. duHkhAni soDhAsi bhavAntare tvam ! / / 13.30 / / dhanavi.-namu vastrAdibAhulyaM zobhArthaM mA bhavatu, zItA-''tapAdiduHsahaparISahanivAraNArthaM bhavatu-ityAzaGkAyAmupadizati - 'zItA-''tapAdyAn' iti, ced-yadi, ihabhave manAgapi-kiJcanApi zItA''tapA-''dyAn parISahAn "khuhA-pivAsA" [ ] AdigAthA-sUcitAn viSoDhuMvizeSeNa kSantuM na kSamase-na samartho bhavasi, tataH tadA bhavAntare-parabhave, nArakagarbhavAsaduHkhAni-naraka-jananIjaTharAbhyantarasthitiduHkhAni kathaM ? - kena prakAreNa, tvaM soDhAsi-kSantAsi, sahiSyasItyarthaH / / 13.30 / / ratna.-atha parISahasahanamAzrityopadizati - zItA-''tapA-''dyAn. iti. vyAkhyA-he mune ! tvaM iha pravacane saMyame vA ced-yadi manAgapi parISahAn dvAviMzatiM prati viSoDhuM-sahanAya na kSamase-na zakto bhavasi, parISahAn kAn ? - zItAtapAdyAn-zItAtapapramukhAn tataH-tarhi nArakasya tathA garbhavAsasya ca duHkhAni prati bhavAntare tvaM kathaM soDhAsi ? - sahiSyasi, ihatyazItAtapebhyo 'bahuguNatvAt teSAM, tata eva parIsahaduHkhAnAM sahanameva varaM manyasveti / / 13.30 / / [366] mune ! na kiM nazvaramasvadeha mRpiNDamenaM sutapo-vratAdyaiH / / nipIDya bhItIrbhavaduHkharAzerhitvA''tmasAcchaivasukhaM karoSi ? ||13.31 / / 1. dvayorapi TIkayoH pratiSu mUlatvena, TIkAyAM ca 'visoDhuM' pAThaH / 2. aneka gaNuM hovAthI /
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ yatizikSopadezadvAram dhanavi . - nanvevaM parISahasahane svazarIradaurbalyaM syAditi kaH parISahasahanAdau pravarttate ? ityAzaGkAyAmAha -- * 'mune ! na kiM' iti, he mune ! - he sAdho ! enaM pratyakSaM, nazvaraM-vinAzazIlam, asvaH-anAtmIyazcAsau parabhave sahagamanAbhAvAt dehamRtpiNDazcazarIrarUpamRttikAsaGghAtaH tam - asvadehamRtpiNDaM, nipIDya nitarAM pIDAviSayaM vidhAya, bhavaduHkharAzeH-sAMsArikaduHkhasamUhAd bhItIH- bhayAni hitvA tyaktvA zaivasukhaMmokSasambandhi sukham, AtmasAd- AtmAyattaM kiM na karoSi ?, kairhetubhUtaiH ? sutapAMsi ca SaSThASTamAdIni vratAni ca hiMsAviramaNAdIni tAni AdyAniprathamAni yeSAM te tathA taiH sutapo-vratAdyaiH, AcArairitiyAvad, atra 'Adya 'padenopasargaparISahAdisahanaparigrahaH / / 13.31 / / * ratna. -atha muniM prati tapo-vratAdiSUdyamayati mune ! na kim..iti. vyAkhyA - he mune ! tvaM zivasyedaM zaivaM tacca sukhaM ca zaivasukhaM prati, AtmasAd - AtmAyattaM kiM na karoSi ?, api tu kuru, kiM kRtvA ? - nipIDya-pIDayitvA, kaM ? deha eva mRtpiNDaH, svaH- svakIyaH, na svaH asvaH, asvazcAsau dehamRtpiNDazca - asvadehamRtpiNDaH, taM, enaM pratyakSato - - 259 * dRzyamAnaM kIdRzaM ? - nazvaraM nAzazIlamata evAsvaM yaH kazcana svAminaM muktvA yAti, sa svaH kathamucyate ? iti asveti vizeSaNaM yuktam kaiH ? - tapazca vratAni ca tapo-vratAni, su-suSThu ca tapo - vratAni ca sutapo - vratAni sutapo-vratAni AdyAni yeSu taiH, jinAjJAsaMyuktatapo-vratAdyairityarthaH, suzabdagrahaNenA- 'jJAnakaSTena zarIrapIDanaM nirastaM, punaH kiM kRtvA ? - tyaktvA, kAH prati ? - bhItIHbhayAni prati, kasya ? - bhavaduHkharAzeH - saMsAraduHkhasamUhasyeti / / 13.31 / / [367] yadatra kaSTaM caraNasya pAlane, paratra tiryag-narakeSu yat punaH / tayormithaH sapratipakSatA sthitA, vizeSadRSTyA'nyatarajjahIhi tat / / 13.32 / /
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIadhyAtmakalpadrume dhanavi.--nanvanantaraM 'sutapo-vratA-''dyairdehapIDanaM vidheyam' ityuktam, taccAtIva dussahamaniSTaM ceti kastatra pravarttata ? ityAzaGkAyAmupadizati 260 'yadatra kaSTam' iti, atra - iha bhave, caraNasya cAritrasya pAlane - AcaraNe, yat kaSTaM-pIDodbhavaH, punaH paratra - parabhave tiryag- narakeSu-tiryag-narakabhaveSu yat kaSTaM bhavati, tayoH-cAritra - vratapAlanakaSTa-tiryag-narakabhavabhAvikaSTayormithaH- parasparaM sapratipakSatA-yatra jIve aihikacAritrapAlanakaSTasahanaM, tatra pArabhavikakaSTasahanaM na bhavati, yatra jIve pArabhavikakaSTasahanaM, tatraihikacAritrapAlanakaSTaM na bhavatItirUpA virodhitA sthitA; tat-tasmAt kAraNAd vizeSadRSTyA gaurava -lAghavaparyAlocanarUpayA vicArya, anyatarat-tayoranyataradaihikaM pArabhavikaM vA kaSTaM jahIhi tyajetyarthaH / / 13.32 / / ratna. - etadeva prakArAntareNAcaSTe yadatra kaSTam..iti. vyAkhyA - he mune ! atra jinapravacane caraNasya cAritrasya pAlane, yat kaSTaM varttate ca punar, yat parabhave - tiryag - narakeSu kaSTaM varttate, tayormithaH-parasparaM sapratipakSatA sthitA'sti, yadi prathamaM kaSTaM tadA paraM kaSTaM na, yadi paraM kaSTaM, tadA prathamaM kaSTaM neti sapratipakSatetyarthaH, tat-tasmAt kAraNAd vizeSadRSTyA vizeSadarzanena tayormadhye ekam - anyarat prati jahIhityajetyarthaH / / 13.32 / / , -- - [368] zamatra yad-binduriva pramAdajaM, paratra yaccAbdhiriva dyu-muktigam / yatormithaH sapratipakSatA sthitA, vizaSadRSTyA'ntarad gRhANa tat / / 13.33 / / dhanavi.--atha parISahAsahane aihikasukhasya, parISahasahane ca pAralaukikasukhasya ca parasparaM vizeSamupadarzayannupadizati - 'zamatra' iti, atra-iha bhave yat pramAdajaM-viSayAdijanitaM, za-sukhaM binduriva
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ yatizikSopadezadvAram 261 jalakaNa iva varttate, ca punar, yat paratra - parabhave - muktigaM-svargA-'pavargagaM zaMsukham, abdhiriva-samudra iva varttate tayoH pramAdajasukha-svargApavargasukhayormithaHparasparaM sapratipakSatA, yatra pramAdajaM sukhaM na tatra svargApavargagaM sukhaM, yatra svargApavargagaM sukhaM, na tatra ca pramAdajaM sukhamitirUpA virodhitA sthiteti, tattasmAt kAraNAt, vizeSadRSTyA - vivekadRSTyA anyatarat-pramAdajaM sukhaM svargApavargagaM vA sukhaM gRhANa-svIkurvityarthaH / / 13.33 / / ratna.--atha duHkhayorheyatvena jahIhItyuktaM, tato vaiparItyadarzanena sukhayorupAdeyatAM pratipAdayannAha zamatra yabinduva..iti vyAkhyA - he mune ! atra jinapravacanasaMyame yat pramAdajaM zarma-sukhaM, tat binduriva varttate, tathA saMyamapAlanataH pramAdaparityAgatazca paratra-parabhave yaccharma sukhaM tadabdhiriva varttate, zarma kiMlakSaNaM ? - dyu- muktigaM-svargazivasambandhi, etena cAritrasya svarga-muktilakSaNe dve phale evamukte, aprAptakSapakazreNicAritraM svargaphalaM prAptakSapaka zreNicAritraM muktiphalamityarthaH, tayoH zarmaNormithaH sapratipakSatA sthitA, taddhetorvizeSadRSTyA anyatarad gRhANeti vyAkhyA pUrvavat / / 13.33 / / [369] niyantraNA yA caraNe'tra tiryakstrIgarbha-kumbhInarakeSu yA ca / tayormithaH sapratipakSabhAvAd vizeSadRSTyA'nyatarAM gRhANa / / 13.34 / / dhanavi . - athoktArthameva prakArAntareNopadizati - athavA athaveti spaSTaM tadeva darzayati 'niyantraNA' iti, atra - iha bhave, caraNe cAritre, yA niyantraNA - gADhavratabandhanenAvasthAnarUpA varttate ca punaryA parabhave tiryaJco- go-mahiSyAdayaH, strIgarbhazca-strIjaTharAntastadaGgajatayA vasanaM kumbhInarakAzca-kumbhIpAkopalakSitA *
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIadhyAtmakalpadru narakAvAsAste tathA teSu tiryak-strIgarbha-kumbhInarakeSu niyantraNA varttate tayorniyantraNayormithaH-parasparaM sapratipakSabhAvAt-pratipakSatAsAhityAd virodhAdityarthaH vizeSadRSTyA-vivekadRSTyA, anyatarAM-caraNaniyantraNAM tiryagAdiniyantraNAM vA gRhANeti / / 215 / / 34 / / ratna. - sUtre athavetikathanena etadeva bhaGgyantareNAha niyantraNA ya..iti. vyAkhyA - he mune ! atra jinapravacanasya caraNe-cAritre cAritrasya pAlane yA niyantraNA gurupAratantryAdibhavA varttate, ca punas,- tiryaJcazca strIgarbhazca tathA'tIva saMkaTamukhAni mRnmayabhAjanAni kumbhya ucyante iti kumbhyAkArA narakAH kumbhInarakAH te ca teSu tiryak- strIgarbha - kumbhInarakeSu yA niyantraNA varttate tayorniyantraNayormithaH sapratipakSabhAvAd vizeSadRSTyA, anantarAMtayormadhye tvamekAM gRhANeti sugamaM tiryaggrahaNena sUkSmabAdaranigodayorapi niyantraNA gRhItA / / 13.34 / / 262 [ 370] saha tapo-yama-saMyamayantraNAM svavazatAsahane hi guNo mahAn / paravazastvatibhUri sahiSyase, na ca guNaM bahumApsyasi kaJcana / / 13.35 / / dhanavi . - mAdhyasthyena parISahasahanamupadizya, vizeSata upadizati 'saha tapo-yama' iti, tapAMsi ca - bAhyAbhyantarabhedabhinnAni tapaHkarmANi, yamAzca-vratAni, saMyamAzca - saptadazabhedAH, taiH, yantraNAM - bandhanamiti saha-kSamasveti, hi yataH kAraNAta svavazatAsahane - svAyattatayA sahane mahAn - mokSaprAptilakSaNo guNa-upakAro bhavatItyanvayaH mahAn guNa iti sthAne 'zivaM guNa' iti pAThe zivaM-mokSaH, zeSaM pUrvavat, tu punaH, paravazaH-parAyattaH san, ekendriyAdiSvakAmanirjarayA, atibhUri-atizayena pracuraM sahiSyase ca punaH kaJcana - kamapi bahuM- manazcintitaM 1 1. caraNe - cAritre yA ni0 mu0 / -
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ 263 yatizikSopadezadvAram guNaM-mokSaprAptilakSaNamupakAraM nApsyasi / / 13.35 / / ratna.-atha paravazatayA sahanataH svavazatayA sahanasya sundaratAM darzayati saha tapo-yama-saMyamayantraNAm iti. vyAkhyA-he mune ! tapasAM-caturthAdInAM, yamAnAM-vikRtipratyAkhyAnAdiniyamAnAM, saMyamaH-paMcamahAvratarUpaH, teSAM yantraNAM saha-kSamasva, hi yasmAddhetoH, svavazatayA sahane sati mahAn guNo varttate, athavA (pAThAntaraM) zivaM mokSa eva guNo varttate, turiti vizeSe, tvaM pareSAM vazaH-adhInaH sannatibhUri-atighanaM yathA syAt tathA sahiSyasi, ca punaH kaJcana bahu guNaM nApsyasi-na lapsyase ||13.35 / / [371] aNIyasA sAmyaniyantraNAbhuvA, muna!'tra kaSTena caritrajena ca / yadi kSayo durgati-garbhavAsagA 'sukhA''valestat kimavApi nArthitam ? ||13.36 / / dhanavi.-atha parISahAtisahane eva zubhaphalaM darzayannupadizati - 'aNIyasA' iti, he mune ! atra-iha bhave, atizayena aNu aNIyastena aNIyasA-atyalpenetyarthaH sAmyaniyantraNAbhuvA kaSTena ca punaz,-cAritrajena-aNIyasA kaSTena parISahasahanalakSaNena yadi-ced-durgatigarbhavAsagA'sukhAvaleH kSayo-vinAzo bhavediti, sAmyaniyantraNAbhuvA-samatAlakSaNa-manonirodhalakSaNaniyantraNAjanyenetyarthaH, durgati-garbhavAsagA-'sukhA-''vale-durgatizca-tiryag-narakagatilakSaNA, garbhavAsazcastrIkukSau garbhatayA sthitiH, tadgatA yA asukhAnA-duHkhAnAm, AvaliH-zreNistasyA ityarthaH, tat-tadA'nantaroktenANIyasA kaSTena kimarthitaM-vAJchitaM nA-'vApi-na prAptam ?, api tu sarvaM prAptamityarthaH / / 13.36 / / ratna.-punaH prakArAntareNaitadevAcaSTe - aNIyasA sAmyaniyantraNAbhuvA..iti. vyAkhyA-he mune ! atra bhave, atizayenANualpamaNIyaH, tenANIyasA kaSTena durgati-garbhavAsagA-'sukhA-''valeH-durgati-garbhavAsaga
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 zrIadhyAtmakalpadrume duHkhAvalerityarthaH kSayaH-AtyantikI nivRttilakSaNo varttate, kaSTena kiMlakSaNena ? - sAmyaM-samatA tadeva niyantraNA, athavA tena niyantraNA tayA bhuvA-janitena, punaH kIdRzena ? - caritrAt-cAritrapAlanAjjAtaM tena, tat-tarhi arthitaM-kAmitaM tvayA kiM nA-'vApi ? - na prAptaM, api tu sarvamapyavApIti / / 13.36 / / [372] tyaja spRhAM sva-zivazarmalAbhe, svIkRtya tiryag-narakAdiduHkham / sukhANubhizced viSayAdijAtaiH, saMtoSyase saMyamakaSTabhIruH ||13.37 / / dhanavi.-atha parISahasahanAbhAve'zubhaphalamupadarzayannupadizati - 'tyaja spRhAm' iti, tadA tiryag-narakAdiduHkhaM svIkRtya. svaH-zivazarmalAbhesvargA-'pavargasukhaprAptau spRhAm-abhilASaM tyaja-muJca, atra tiryaJcazca-jalacarasthalacara-khecarabhedA matsya-zvAna-kAkAdayaH, narakAzca-nArakaH, te Adau yeSAM te tiryag-narakAdayaH, teSAM duHkhaM, AdipadAt manuSyabhavagatagarbhavAsa-jarAmaraNAdiparigrahaH, ced-yadi saMyamakaSTabhIruH san-cAritrapAlanajanitakaSTabhItaH san tvaM, viSayAdijAtaiH-viSaya-kaSAyaprabhavaiH sukhANubhiH-sukhalezaiH, saMtoSyasehRSyase iti karmoktau / / 13.37 / / ratna.-athAcAryaH pramAdinaM yatiM dRSTvA asUyAvacanamAha - tyaja spRhAm..iti. vyAkhyA-he yate ! tvaM tiryag-narakAdInAM duHkhaM svIkRtya, svaH-svargasya, zivasya-mokSasya zarmaNAM-sukhAnAM lAbhe spRhAM-vAJchAM tyaja-jahIhi, ced-yadi tvaM sukhANubhiH saMtoSyase-saMtoSaM prApyase, atIvA'lpatvAdevANUnAmupamAnaM, yataH kiMlakSaNaiH ? - viSayaH-zabdAdayaste Adau yeSAM viSayAdayaH, tebhyo jAtaiHsamutpannaiH, AdizabdAd viSayasAdhanavINA-lalanArUpa-kamala-zarkarA-dukUlAdInAM grahaNaM, tvaM kiMlakSaNaH ? - saMyamasya-cAritrasya kaSTebhyo bhIru:-bhayavAna, anena pUrvoktA parasparaM sapratipakSatA vyajiteti / / 13.37 / /
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ 265 yatizikSopadezadvAram [373] samagracintAtihRterihApi, yasmin sukhaM syAt paramaM ratAnAm / paratra candrAdimahodayazrIH, pramAdyasIhApi kathaM caritre ? ||13.38 / / dhanavi.-atha parISahasahane ihaloke paraloke ca zubhaphalaM darzayannupadizati 'samagra' iti, yasmin caritre ratAnAm AsaktAnAM prANinAm, ihApi-ihaloke'pi, samagracintArtihRteH paramaM-prakRSTaM sukhaM syAd-bhavati, atra samagrAH sakalAzca tAz, cintAzca-rAjacaurAdibhayalakSaNA artayazca-svaparodarabharaNa-pUraNalakSaNAH, tAsAM hRteH-haraNAdabhAvAdityarthaH, ca punaH, paratra-paraloke indrAdimahodayazrI-indra Adau yeSAM te indrAdayo-maharddhikA devAH, AdipadAdahamindrAdayaH, te ca mahodayazca mokSas,-teSAM zrI:-saMpattiH syAd, atra tata ityadhyAhAryaM, tena tataH kAraNAdihApiasminnapyaihikaparamasukhasAdhane pAralaukikaindratvA-'hamindratva-mokSasukhasAdhane ca caritre-cAritre, kathaM-kuto hetoH pramAdyasi ? - pramAdaM gacchasi, bhAvArthastu - [374] "na ca rAjabhayaM na ca caurabhayaM, varakIrtikaraM naradevahitam' / ihalokasukhaM paralokahitaM, zramaNatvamidaM ramaNIyataram" / / [ ] iti sUktabhAvanayA spaSTa eveti / / 13.38 / / ratna.-atha yat pUrvoktasAmyasukhAnAmAnantyaM tadeva spaSTayati - samagracintA..iti. vyAkhyA yasmin cAritre-caraNe ratAnAM-rAgamApannAnAm, ihApiihaloke'pi paramam-utkRSTaM sukhaM syAt, kasya hetoH ? - samagrANAM vastUnAM cintayA kRtvA ArtInAM-pIDAnAM hRtiH-haraNaM tasyAH, ca punaH, paratra-paraloke indrAdInAM, mahodayasya ca-mokSasya ca zrIH-lakSmIrbhavati he yate ! tenehApi caritre-saMyame kathaM pramAdyasi ? - pramAdavAn bhavasi, apitu mA pramAdya, yata uktam - 1. 'natam' - mu0 /
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 zrIadhyAtmakalpadrume [375] devalogasamANo ya, pariyAo mahesiNaM / / rayANAM arayANaM ca, mahANarayasAliso tti' / / [ ] tathA kevalaM ratAnAmityuktam - [376] na ca rAjabhayaM na ca caurabhayaM, na ca vRttibhayaM na viyogabhayam / ihalokasukhaM paralokahitaM, zramaNatvamidaM ramaNIyataram / / [ ] iti / / 13.38 / / [377] mahAtapo-dhyAna-parISahAdi, na sattvasAdhyaM yadi dhartumIzaH | tad bhAvanAH kiM samitIzca guptIr dhatse zivArthin ! na manaHprasAdhyAH ? ||13.39 / / dhanavi.-atha parISahAdikaSTasahanAsamarthAnAM janAnAM prakArAntareNa sukhasAdhyaM dharmopadezamupadarzayannAha - 'mahAtapa' iti, yadi-cet, sattvasAdhyaM-sattvena-zArIramAnasa-parAkrameNa, sAdhyaMgamyaM mahAtapodhyAnaparISahAdi dhartuM na Izo-na samartho bhavasi, atra mahAnti ca tAni tapAMsi ca-mAsakSapaNAdIni, dhyAnAni-mahAprANAdIni ca, parISahAzcadvAviMzatisaGkhyAkAH prasiddhAH, te Adau yatra tat tathA, caritramityarthaH, atra'Adi' padAdupasargaparigrahaH, he zivArthin ! - mokSArthina ! tat-tadA manaHprasAdhyAmanomAtragamyAH sukhasAdhyA ityarthaH bhAvanA-anityatAdyAH bodhiparyantA dvAdaza, ca punaH, samitI-IryAdyAH paJca, guptI:-manoguptyAdyAstisraH, kiM na dhatsa ? - na dharasi / / 13.39 / / ratna:-atha bahukaSTasAdhyaM saMyamakAryaM sAdhayitumasamarthaM yatiM prati sukhasAdhye kArye pravartayannAha - 1. devalokasamAnaH paryAyo maharSINAm / ratAnAM aratAnAM ca mahAnarakasadRzaH ||1||
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ yatizikSopadezadvAram 267 __ mahAtapo-dhyAna..iti. vyAkhyA he yate ! yadi mahAtapo-mAsakSapaNAdikaM, dhyAna-prANAyAmAdi, parIsahAH dvAviMzati, te Adau yasya tat mahAtapo-dhyAnaparISahAdi prati dhatu-dharaNAya IzaH-samartho na bhavasi, kiMlakSaNaM? - sattvenadharmagrahaNe dharmigrahaNam itinyAyAt-sattvavatA puruSeNa sAdhyaM-sAdhanIyaM, he zivArthin! he mokSAbhilASin ! tat tarhi bhAvanA dvAdazAnityatvAdikAH, tathaikaikasya mahAvratasya paJcapaJcasadbhAvAt paJcaviMzatirvA, tAH prati kiM na dhatse ?, dadhase, tathA punaH samitIH paJceryAprabhRtIH, prati, casyobhayatrApi yojanAta, ca punas, tisro guptI:-manoguptyAdyAH prati kiM na dhatse, yataH kiMlakSaNAH ? - manasA eva prasAdhyante tA manaHprasAdhyAH, etAzcAlpasattvavatA'pi puruSeNa sAdhyAstataH sAdhayetyarthaH ||13.39 / / [378] anityatAdyA bhaja bhAvanAH sadA, yatasva duHsAdhyaguNe'pi saMyame | jighatsayA te tvarate hyayaM yamaH, zrayan pramAdAn, na bhavAd vibheSi kim ? ||13.40 / / dhanavi.-athAnantaroktAM manaHprasAdhyAM bhAvanAmAdAvupadizati - 'anityAdyA' iti, anityatAdyA bhAvanAH sadA-nirantaraM bhaja-zraya, 'tatraanityatA AdyA-prathamA yAsAM tA, bhAvyate-vAsyate dharmadhyAnena saMskriyate AtmA yAbhiriti bhAvanAH, atra Adyapadena zeSaikAdazabhAvanAparigrahaH, bhAvanAvistaro yogazAstrAdavaseyaH; atra'api'zabdaH cA'rthaH, tena ca punarduHsAdhyaguNe-duHsAdhyA mUlaguNA uttaraguNAzca yasya tasmin saMyame, yatasva-yatnaM kuru; hi yataH kAraNAt, te-tava jighatsayA-attumicchayA,ayaM sarvalokaprasiddho yama-kRtAntaH tvarate-utsuko bhavatItyarthaH, atra ayaM yama itisthAne asaMyama iti pAThaH, sa ca prasiddhArtha eveti, tataH pramAdAn-madyAdIn zrayan-bhajan bhavAt-saMsArAt kiM na bibheSi ? - kiM na bhayaM yAsi ||13.40 / / 1. 'atra0' - mu0 /
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 ratna. - punarapi prakArAntareNa tadeva jJApayannAha anityatAdyA... iti vyAkhyA - he yate ! anityatAdyA bhAvanA dvAdaza prati sadA-nirantaraM bhaja, tathA mA sukumAro bhava, api tu karkazo bhUtvA duHsAdhyA mUlaguNA uttaraguNAzca yasya saH tasminnapi saMyame cAritre yatasva-yatnaM kuru, hi yasmAt kAraNAd-ayaM yamo - mRtyurjenamate AyuH kSayalakSaNaH, te tava jighatsayA'khAditumicchayA, tvarate-tvarAM kurute, dinaM dinaM prati samIpamAyAtIti, he yate ! tvaM pramAdAn-nidrAdIn prati zrayan kiM na bhavAd bibheSi ? - na bhayamApnoSi, kiM tu bhetuM yuktamiti / / 13.40 / / - [379] hataM manaste kuvikalpajAlairvaco'pyavadyaizca vapuH pramAdaiH / labdhIzca siddhIzca tathApi vAJchan, manorathaireva hahA hato'si / / 13.41 / / - zrIadhyAtmakalpadru dhanavi.-athAnantaroktaM manaHprasAdhyaM guptitrayamupadizati 'hataM manaste' iti, te-tava manaH- cittaM kuvikalpajAlaiH-strIsevAcintanAdidurdhyAnasamUhair-hataM-hataprAyaM jAtaM vaco'pi te-tava-avadyaiH-alIkabhASaNAdibhiH pApairhatam-azubhaM jAtaM, ca punaH zarIraM pramAdaiH- pramAdAcaraNairhatam-azubhaM jAtaM; tathApi-evaM guptitrayAbhAve'pi labdhIzca - gautamAderivAmarSauSadhyAdikAH, siddhIzca - laghimAdikA, vAJchan - abhilaSan, hahA iti khede manorathaireva - labdhisiddhivAJchAlakSaNaireva hataH - tiraskAraviSayIbhUto'si / / atroktArthe pAThAntaraM darzayati , 1. svAditu0 mu0 / "dagdhaM mano me kuvikalpajAlairvaco'pyavadyaizca vapuH pramAdaiH / labdhIzca siddhIzca tathApi vAJchan, manorathaireva hahA vihanya / / 13.41 / /
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ yatizikSopadezadvAram 269 iti rUpaM pAThAntaraM jJeyam, atra dagdhamiti-vinaSTaM, vihanya iti hanaMk hiMsA-gatyoH [hai.dhA.1100] ityasya vartamAnAtmanepadAsmadarthaikavacanAntasya sAdhuriti, zeSaM spaSTaM pUrvavad, atra pAThadvaye'pi yuSmadarthA'smadarthakRto vizeSa iti / / 13.41 / / - ratna.-atha 'vAJchA mahatI, sAmagrI tu tathAvidhA na' iti yatinaM jJApayannAha hataM manaste...iti, vyAkhyA-he mune ! te-tava manaH kuvikalpAnAM jAlAni kuvikalpajAlAni, tairhataM, ca punar, vaco'pi-vAgapyavadyaiH, avadyakAraNatvAnmRSAbhASAdyairhataM tathA vapuH-zarIraM pramAdaiH-pramAdAsevanairhataM-vinAzitamityarthaH, etatkathanena tisRNAM guptInAM khaNDanamuktaM, tathA guptIvinApi tvaM, Ama|padhyAdikA labdhIH prati, ca punarmantravidyAdikAH siddhIH prati vAJchan, hAhA iti khede, manorathairevamanorathakaraNairevetyarthaH, hato'si-pIDito'si, tandula-dugdha-ghRta-zarkarAsAmagrImantarA pAyasabhojanecchAvanmudhaiva labdhi-siddhyAdivAJchetyarthaH / dagdhaM mano me iti pAThAntaravyAkhyA-prathamA tripadI dagdhaM mano me itikathanAta asmacchabdaprayogeNa vyAkhyAtavyA, tathA'pyahaM labdhIH siddhIzca vAJchan hahA iti khede, manorathaireva vihanye, vihataH-pIDitaH paraM labdhi-siddhayo na prAptAH iti caturthapadavyAkhyAnaM, dagdhamitikathanena kavinA kuvikalpajAlAnAmagnivad duSTatvaM jJApitamiti / / 13.41 / / [380] manovazaste sukha-duHkhasaGgamo mano miled yaistu tadAtmakaM bhavet / pramAdacaurairiti vAryatAM milac chIlAGgamitrairanuSaJjayA'nizam / / 13.42 / / dhanavi.-atha guptitraye manoguptimeva kevalAmupadizati - 'manovaza' iti, te-tava sukha-duHkha-saGgamaH-sukha-duHkhaprAptirmanovaza:cittAdhIno'sti, manasaH zubhAzubha-vyApAraiH zubhAzubhakarmabandhaH, tena ca sukhaduHkhaprAptiriti paramparayA manovazaH sukha-duHkha-saGgama ityarthaH; tu punarmano yaiH 1. dhanavi0 TIkApratau '0SaGgaya' iti pAThaH mUlatvena, TIkAyAmapi vidyate. saM. /
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ 270 zrIadhyAtmakalpadrume padArthaiH saha milet-saMyuktaM bhavet, tadAtmakaM tatpadArthamayaM bhavediti hetoH, pramAdacaurai:viSayAditaskarairmilat-saMyuktaM bhavanmano vAryatAM nivAryatAmiti karmoktau ca punaH zIlAGgamitraiH aSTAdazasahasrazIlAGgalakSaNaiH suhRdbhiH saha-anizaM- nirantaraM svaM mano'nuSaJjaya - saMyojaya, aSTAdazasahasrazIlAGgAni ca - [382] je no karaMti maNasA NijjiyaAhArasannasoiMdI / puDhavIkAyAraMbhaM khaMtijuA te muNI vaMde / / [ ]|| [382] 1 khaMtI-2 ajjava - 3 maddava -4 muttI - 5 tava- 6 saMjame ya boddhavve | 7 saccaM - 8 soyaM - 9 AkiMcaNaM ca - baMbhaM - 10 ca jaidhammo / / [ dazavai.ni. 248] / / ityAdigAthAsUcitAni, zIlAGgasyopalakSaNatvena saMyamAdizeSasaptadazakaparigrahaH tadvistarazca paJcAzakAdibhyo'vaseyaH / / 13.42 / / ratna.-atha sukha-duHkhayormanaso'dhInatvena tatsaGgatAveva mano yojanIyamityupadizati - manovazaste iti. vyAkhyA - he mune ! sukha - duHkhAbhyAM saGgamo-mIlanaM manaso vazaH-AdhIno'sti, turitivizeSe, tanmano yaiH saha milet, tadAtmakaM bhavettatsvarUpakaM bhaved, duSTaiH saha milad duSTaM bhavet, sAdhubhiH saha milat sAdhu bhavet, anilavad, yathA'nilaH kanakatarupuSpairmilan tadgandhavAsito bhavet, campakAdipuSpaizca milan tadgandhavAsito bhavedityarthaH itihetostanmanaH prati, pramAdA eva caurAH saMyamadhanApahAritvAt, taiH saha milad vAryatAm / tadvAraNopAyamAha-tathA zIlasya - saMyamasyAGgAnIva zIlAGgAni tAnyeva mitrANi, taiH zIlAGgamitraiH-aSTAdazasahasrapramANaiH sahAnuSaJjaya-saGga maitrIM kAraya, kathaM? anizaM-nirantaraM, yathA tava sukhenaiva saGgamo bhavediti / / 13.42 / / , I [383] dhruvaH pramAdairbhavavAridhau mune !, tava prapAtaH paramatsaraH punaH / gale nibaddhoruzilopamo'sti cet, kathaM tadonmajjanamapyavApsyasi ? / / 13.43 / /
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ 271 yatizikSopadezadvAram dhanavi.-atha vacanaguptimeva kevalAmupadizati - 'dhruvaH pramAdair' iti, he muna! - he sAdho ! pramAdair, hetubhUtaiH bhavavAridhausaMsArasamudre tava prapAta:-patanaM dhruvo-nizcalo'sti, ced-yadi punara, dvitIyaH paramatsara:-pareSu-AtmavyatirikteSu matsaraH-asUyAkaraNam, uruzilopamaH-urvI cAso zilA ca-sthUlopalaH, tatsamAno gale-kaNThe nibaddho-niyantrito'sti, tadA bhavavAridhI, unmajjanamapi-punarupari taraNamapi kathaM ?, kena ? - avApsyasi-lapsyase ||13.43 / / ratna.-atha pramAdaparihAraM bhaGgyantareNopadizati - dhruvaH pramAdaiH-iti. vyAkhyA-he mune ! tava pramAdairhetubhirbhavavAridhau-saMsArasamudre prapAtaH-prapatanaM dhruvo-nizcito'sti, avazyaMbhAvItyarthaH, pramAda-saMsArapAtayodhUmavanyoriva vyAptimattvAt, punaranyaH pramAdoparItyarthaH, ced-yadi pareSu, matsaraIrSyA paramatsaro'sti, kasya ? - tava, kiMlakSaNaH ? - gale-kaNThe nibaddhA yA uru:-mahatI zilA, tayA upamIyate yaH saH tadA, unmajjane nimagnasya jaloparyAgamanamapi kathaM kena prakAreNA-''psyasi ?, api tu na avApsyasi, tena pramAdaM paramatsaraM ca jahAhItyupadezaH / / 13.43 / / [384] maharSayaH ke'pi sahantyudIryA 'pyugrA-''tapAdInyapi nirjarArtham / kaSTaM prasaGgAgatamapyaNIyo'pIcchanzivaM kiM sahase na ? bhikSo ! / / 13.44 / / dhanavi.-atha kevalAM kAyaguptimupadizati - 'maharSayaH' iti, ke'pi jagadadbhuta-caritrA, maharSayo-mahAmunayaH, udIryApiudIraNaM kRtvA'pi, ugrAtapAdInyapi grISmakAle, AdipadAcchItakAle zItavAtAdInyapi, kaSTAni nirjarArtha-karmakSayArthaM sahanti, tadA he bhikSo ! - muna ! tvaM zivaM-mokSam, icchan-vAJchan prasaGgAgatamapi-svabhAvata evopasthitamapi,
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272 zrIadhyAtmakalpadrume atizayenA'pi aNu, aNIyaH, kaSTaM-zArIraM daMza-mazaka-malAdijanitaM, kiM na sahase ? - kiM na kSamase ||13.44 / / ratna.-atha mahatkaSTasahanA-'sAmarthya sati prasaGgAgatakaSTasahanamupadizati maharSaya iti. vyAkhyA-ke'pi maharSayaH pUrvaM zrIbhadrabAhusvAmipravrAjitacaturmahebhyaputrAdyAH zItA-''tapAdisoDhAraH, udIryApi ugrA-''tapa-zItAdInyapi nirjarArthaM sahanti-kSamante, he bhikSo ! tvaM prasaGgAgatamaNIyo'pi kaSTaM kadAcit kSuta-tRSA-zItA-''tapAdikaM kiM na sahase ?, api tu sahasva, kiM kurvan san? - zivaM-mokSamicchan kathamapi, tacchivaM kathaM prApsyasIti / / 13.44 / / [385] yo dAna-mAna-stuti-vandanAdibhir na modate'nyairna tu durmanAyate / alAbha-lAbhAdiparISahAn jayan, yatiH sa tattvAdaparo viDambakaH ||13.45 / / .. dhanavi:-atha parISahasahane eva tattvato yatisvarUpaM bhavati-iti darzayannupadizati 'dAna-mAna0' iti, yaH pumAn dAna-mAna-stuti-vandanAdibhiH prasidhaiH, AdipadAt pAdasaMvAhanAdibhiH, na modate-na hRSyati, tu punar, anyaiH-tatpratipakSabhUtairaprAptikarkarA-''hanana-gAlipradAna-tiraskArAdibhirna durmanAyate-adurmanA durmanA bhavatIti, kyaGi durmanAyate iti sAdhuH, kiM kurvan ? - alAbha-lAbhAdiparISahAn, [386] 1-'khuhA 2-pivAsA 3,4-sI uNhaM 5-daMsA 6-celA 7-rai 8-tthio / 9-cariyA 10-nisIhiyA 11-sijjA 12-akkosa 13-vaha 14-jAyaNA / / [na.ta.bhASya.86] / / 1. dvayoSTIkayoH 'jayan' iti vivRtam, ratna0 TIkApratau tu 'jayan' padaM mUlatvenApi gRhItam / asmAbhiSTIkAmatusRtya 'jayan' padaM mUlatvena svIkRtam /
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ 273 yatizikSopadezadvAram [387] 15-alAbha 16-roga 17-taNaphAsA 18-mala 19-sakkAraparIsahA / 20-pannA 21-annANa 22-saMmattaM iya bAvIsa parIsahA |[n.t.bhaassy.87] / / ityAdigAthAsUcitAn dvAviMzatiparISahAn jayan-abhibhavan sahannityarthaH, sa pumAn tattvataH-paramArthato yatiH-sAdhurbhavatIti, apara:-etaviparItalakSaNaH pumAn viTambako-veSamAtradharaNena naro bhavatItyarthaH / / 13.45 / / ratna.-atha yatitvA-'yatitvayorbhedaM nirUpayannAha - yo dAna-mAna..iti. vyAkhyA-yo dAna-mAna-stuti-vandanAdibhiH zrAddhakRtaiH sadbhirna modate harSa na prApnoti, kiMtvetat sarvaM cAritrasya karoti, yadi mamaiva kuryAt tadA cAritrarahitAnAmanyeSAmapi kuryAditi bhAvayet, ca punar, anyairdAnamAna-stuti-vandanAdibhirakRtais,-tathA tebhyo viparItaiH kRtair, na durmanAyate-durmanA na bhavati, duH-duSTaM mano yasya sa durmanAH, adurmanA durmanA bhavatIti durmanAyate, cvyarthe bhRzAdeH stoH [si.he.3-4-31] iti salope kyaGpratyaye dIrgha ca kRte durmanAyate iti siddham, kiM kurvan ? - alAbhaH-aprAptiAbhaH-prAptistAvAdI yeSAM te alAbha-lAbhAdayaH, te ca te parISahAzca tAn prati, jayan san sa tatvAt-paramArthato yatiH syAd, paro dAna-mAna-stuti-vandanAdibhirmodamAnaH, tadabhAve ca taviparItakaraNe ca dUyamAnaH alAbhalAbhAdiparISahAna ajayaMzca, sarvo'pi viDambako yativeSabhRnnaTavad bhavatIti / / 13.45 / / [388] dadhad gRhastheSu mamatvabuddhi, tadIyataptyA paritapyamAnaH | anivRtAntaHkaraNaH sadA svais teSAM ca pApairdhamitA bhave'si / / 13.46 / / dhanavi.-atha vAk-kAyaguptimUlamanoguptirakSaNAya yatibhirgRhasthataptina vidheyAiti darzayannupadizati - 1. viDambako0 mu0 /
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ 274 zrIadhyAtmakalpadrume ___ "dadhad' iti, gRhastheSu-agAriSu mamatvabuddhiM, 'mamAyaM bhakta' ityAdimatiM dadhat-dharan tadIyataptyA-gRhasthasukha-duHkhacintayA, paritapyamAnaH-paritApaM kurvan, anirvRtAntaHkaraNa:-anirvRtam-asukhitamantaHkaraNaM-cittaM yasya sa tathA san, sadAsarvakAlaM svai-AtmIyapApaiH, ca punas,-teSAM gRhasthAnAM pApaiH-duSkRtairbhave-saMsAre bhramitAsi-bhramaNakartA'sItyarthaH / / 13.46 / / [389] tyaktvA gRhaM svaM paragehacintA taptasya ko nAma ? guNastavarSe ! / AjIvikA''ste yativeSato'tra, sudurgatiH pretya tu durnivArA ||13.47 / / dhanavi.-athAnantaroktAyAH paratapterakaraNameva dRDhayannupadizati - 'tyaktvA gRham' iti, he RSe ! - he mune ! svam-AtmIyaM, gRham-agAraM tyaktvA-vimucya paragehacintAtaptasya, nAmeti komalAmantraNe, tava kaH ? . kiMnAmA guNa:-upakAraH, svasukhadAyaka ityarthaH; nanvAjIvikAlakSaNo guNo'styevaityAzaGkAyAmAha-AjIviketi, yadyapyAjIvikA-udarapUraNopAyalakSaNo guNo'traiha bhave yativeSataH-rajoharaNAdiyatiliGgadharaNataH Aste-varttate, tu punastathApi pretya-parabhave suSThu-atizayena durgatiH-narakAdilakSaNA durnivArA-duHkhena nitarAM vAryate-nirAkriyate iti durnivArA Asta iti / / 13.47 / / ratna:-atha gRhasthAnAM taptiM kurvANaM yatiM prati kAvyadvayena kiJcidupadizannAha 1. dadhad gRhastheSu. iti. 2. tvaktvA gRham-iti. vyAkhyA-he yate ! gRhastheSvAd bhakteSvityarthaH, tvaM mamatvabuddhim-'ete madIyA gRhasthAH'-iti mamatAdhiyaM dadhaddadhAnaH san, tata eva tadIyayA gRhasthasaMbandhinyA taptyA-kalatra-santAna-dhanasadbhAvA-'bhAvatajjanitasukha-duHkhAdicintayA paritapyamAnaH-sukha-duHkhakaraNanivAraNAsAmarthya sati saMtApaM bhajan, tata eva sadA nirantaramanirvRtaMnirvRttimanApannamantaHkaraNaM yasya saH, evaMvidhaH san svaiH-svakIyaiH, ca punas,
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ yatizikSopadezadvArama 275 teSAM-gRsthAnAM pApairbhave-saMsAre bhramitA'sIti, mudhA gRhastheSu mamatvaM, teSAM ca taptiM mA kRthA ityarthaH / / 13.47 / / ratna.-'tyaktvA gRham' iti, vyAkhyA he RSe ! tvaM svaM-svakIyaM gRhaM tyaktvA, pareSAM-gRsthAnAM, gehAnAM-gRhANAM cintayA sukha-duHkhAdicintanarUpayA, taptasya sato'pi, nAmeti komalAmantraNe, tava ko guNo varttate ?, api tu na ko'pItyarthaH, svaM gRhaM tyaktvA bahUnAM gRhANAM cintAkaraNaM viDambanaiveti, tatastavAtra-ihaloke kevalaM yativeSataH AjIvikA-udarabharaNarUpA Aste-varttate, turiti vizeSe, pretya-parabhave su-durgatiH-atizayena durgatiH sudurgati] durnivArAvArayituM duHzakyA'-ityarthaH / / 13.47 / / [390] kurve na sAvadhamiti pratijJAM, vadannakurvannapi dehamAtrAt / zayyAdikRtyeSu nudan gRhasthAn, hRdA girA vA'pi kathaM mumukSuH ? ||13.48 / / dhanavi.-atha kAyaguptimatAmapi svArthaM sAvace cintane bhASaNe ca doSaM darzayannupadizati - 'kurve na sAvadyam' iti, ahaM sAvadhaM-sapApaM karma na kurve "karemi bhaMte ! sAmAiyaM savvaM sAvajjaM jogaM paccakkhAmi jAvajjIvAe" ityAdipAThAdinA, iti pratijJAm-aGgIkAraM vadan-manaHpUrvaM vacasA pratipAdayan, dehamAtrAt-kevalakAyAt sAvadhaM yogam, akurvannapi zayyAdikRtyeSu-upAzrayAdikAryeSu gRhasthAn-sAgArikAn hRdA-manasA girA-vAcA nudan-prareyan, kathaM ? - kena prakAreNa mumukSuH-satyavaktA yatirasi-bhavasIti / / 13.48 / / ratna:-athetihetostvaM kAyena mumukSurasi, na tu manasA vAcA, iti yatinaM jJApayannAha 1. duHzaktA0 mu0 /
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIadhyAtmakalpadrume kurve na sAvadyam-iti. vyAkhyA - he mumukSo ! tvaM pratyahamAvazyakaM kurvan sAmAyikoccAre 'manasA vAcA kAyena sarvaM sAvadyamahaM na kurve' iti pratijJAmaGgIkAraM vadan, kevalaM deho dehamAtraM tasmAdakurvannapi, sAvadyamiti grAhyaM, paraM zayyA vasatiH sA Adau yeSAM tAni zayyAdIni tAni ca tAni kRtyAni, teSu gRhasthAn-yAhi idamAnayedaM kuru - ityAdi nudan - prerayan san hRdA-manasA girA-vacasA mokSamicchurmumukSuriti sAnvarthanAmA kathamasi ?, api tu tattvadRSTyA vicAryamANe kAyena mumukSurasi, paraM manasA vAcA nAsyeva, Adizabdena caityAdigrahaNam, atra nudannityAdezaviSayakaM preraNaM grAhyaM zrAddhAnAmetat karaNIyaM dRzyate, pUrvamapi ye zrAddhA abhUvan, tairapi kRtamiti vidhirUpaM tu dRzyata eveti, yataH 276 "1. juttameyaM sUriyAbhA ! 2. purANameyaM sUriyAbhA ! 3. karaNijjameyaM sUriyAbhA ! 4. AiNNameyaM sUriyAbhA ! 5. abbhaNuNNAyameyaM sUriyAbhA ! 6. jIyameyaM sUriyAbhA!" iti sUryAbhadevatAdyadhikAre zrIrAjapraznIyopAGge vidhivAkyAnAM dRzyamAnatvAditi / / 13.48 / / [391] kathaM mahattvAya mamatvato vA, sAvadyamicchasyapi saGghaloke ? | na hemamayyapyudare hi zastrI, kSiptA kSaNoti kSaNato'pyasUn kim ? / / 13.49 / / dhanavi . - -atha manoguptyadhikArAd dharmanirapekSaM parArthaM sAvadyacintane doSaM darzayannupadizati 'kathaM mahatvAya' iti, mahattvAya Atmano gauravAya, vA athavA mamatvato - mamatvabuddhyA, saGghaloke'pi sAdhu-sAdhvI - zrAvaka-zrAvikAlakSaNa-caturvidhasaGghe'pi sAvadyaM-sapApaM karma mUlakarmAdi- dravyaprApti - putraprAptyAdyupAyabhUtaM kathamicchasi ? vAJchasi; hi-yataH kAraNAd, hemamayI- suvarNamayI zastrI - kRpANikA udare- jaThare kSiptA-prakSiptA, kSaNato'pi kSaNAdapi, asUn-prANAn kiM na kSaNoti ? hinasti / atra saGghalokaH suvarNasthAnIyaH, tasya svamahattvArthaM mamatAbuddhyA - * na
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ 277 yatizikSopadezadvAram ca sAvadyakarmacintanaM zastrIsthAnIyaM, saMyamajIvitaM ca prANasthAnIyamiti dRSTAntadAntikayojanA / / 13.49 / / ratna.-punaretadeva vivRNoti - kathaM mahattvAya..iti. vyAkhyA-he yate ! tvaM saGghaloke'pi-zrAvakazrAvikAlakSaNe'pi kathaM sAvadyamicchasi ? - vAJchasi, kasmai ? - mahattvAya, 'ete yadi caityAdi kurvanti, tadA mama mahattvaM varddhate, asmin satIdaM caityopAzrayasAdharmikavAsalyAdikaM jAtam ityarthaH / vA-athavA mamatvataH-mamatvabuddhyA pUrvamidaM madIyaM gRhamAsIta, tena madIyametaccaityaM bhavatu, athavA mayA gRhidazAyAM caityAdi kAritaM, tena madIyaM caityAdi sajjIkArayAmyeva'itilakSaNataH, nanu puNyakAryaM kathaM sAvadhaM bhavati ?-iti dRSTAntenAha-hi yasmAt kAraNAt, hemamayI-suvarNavikArApi zastrI-asidhenurudare kSiptA satyasUn-prANAn prati kSaNataHkSaNamAtrataH kiM na kSaNoti ? - na hinasti, api tu kSaNoti, etat sarvamAdezadAne'nadhikAritvAdasaMyativad, yathA tathA gRhasthAnAM pravarttanAkaraNena ca sAvadyatayoktaM, paraM vidhitayopadizataH sataH sAvA neti pratibhAti / / 13.49 / / [392] raGkaH ko'pi janAbhibhUtipadavIM tyaktvA prasAdAd guror veSaM prApya yateH, kathaJcana kiyacchAstraM padaM ko'pi ca / maukharyAdivazIkRtarjujanatAdAnA-'rcanairgarvabhA gAtmAnaM gaNayennarendramiva, dhig gantA drutaM durgatau ||13.50 / / dhanavi.-anantaraM samiti-guptizikSAmupadizyAtmagatauddhatyaparihArArthamupadizati'raGkaH ko'pi' iti, gRhasthAvasthAyAM ko'pi-anirdiSTanAmA raGko-daridraH pumAn janAbhibhUtipadavIM-janebhyo'bhibhUteH-parAbhavasya padavI-paddhatiM viSayatAmityarthaH, tyaktvA-parihRtya guroH prasAdAd-gurukRpAvazAt kathaJcana-kenacidupAyena yateHmunerveSa-rajoharaNAdiliGgaM prApya-adhigatya, maukharyAdivazIkRtarjujanatAdAnArcanairgarvabhAga madavAn, AtmAnaM-svaM narendramiva-rAjAnamiva gaNayet-cintayet, ca punaH, ko'pi
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ 278 zrIadhyAtmakalpadrume pumAn guroH prasAdAt zAstraM-vyAkaraNa-pramANa-siddhAntAdigranthAnAM sUtramarthaM ca prApya, maukharyAdivazIkRtarjujanatAdAnArcanairgarvabhAgAtmAnaM narendramiva gaNayet, ca punaH, ko'pi pumAn guroH prasAdAt padaM paNDitAdipadavIM prApya maukharyAdivazIkRtarjujanatAdAnArcanairgarvabhAgAtmAnaM narendramiva gaNayet, atra mukharasya bhAvo maukharyavAcAlatetyarthaH, tada, Adau-prathamaM yasya tat tathA, AdipadAta sakapaTavairAgyamudrAdiparigrahaH, tena vazIkRtA-raJjitA cAsau RjujanatA ca-bhadrakajanasamUhaH, tayA vihitAni dAnA-'rcanAdIni prasiddhAni taistatheti, taM puruSaM dhigastu, yataH sa puruSo drutaM-nizcitaM durgatau-narakAdigatau gantA-gamanazIla iti / / 13.50 / / ratna.-athAtmano raGkatvAdidUSitAM pUrvAvasthAM vilokya saMyamAvasthAyAM saMpadaM prApto'pi garvaM kRtvA durgatau gantA'sIti kathayannAha - raGkaH ko'pi.iti. vyAkhyA-kazcid gRhasthavAsamAzritya niHsvatayA raGkaH, sa evAtmAnaM narendramiva gaNayan, dhig-ninditaM yathA syAt tathA drutaM-zIghraM durgatau gantA, kiM kRtvA ? - veSaM prApya, kasya ? - yateH, yatisambandhinamityarthaH, kiM kRtvA ? - tyaktvA, kAM ? - janAnAmabhibhUtiH-parAbhavo yasyAM sA cAsau padavI ca tAM, tathA kathaJcana-mahatA kaSTena kiyacchAstramiti-zAstrAdhyayanaM prApya, tathA tanmadhye ko'pi vAcanAcAryaH paNDita upAdhyAya AcAryaH itirUpaM padaM-birudaM prApya, etat sarvaM guroH prasAdAt prApyetyarthaH, garvaM bhajatIti garvabhAk, kaiH ? - mukharasya bhAvo maukharyaM, tadAdi yasya, tena vazIkRtA yA RjuH-saralA, janatA-janasamUhaH, tayA dAnaM vastra-pAtrAdInAM arcanaM candanAdibhistairiti / / 13.50 / / [393] prApyApi cAritramidaM durApaM, svadoSajairyad viSayapramAdaiH / bhavAmbudhau dhik patitA'si bhikSo !, hato'si duHkhaistadanantakAlam ||13.51 / / dhanavi.-athAnantaroktaM vizeSato nirdizati -
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ yatizikSopadezadvAram 279 'prApyA'pi' iti, he bhikSo ! - he sAdho ! yad-yasmAt kAraNAd, durApaMdurlabhaM cedaM paJcamahAvratAdirUpeNa pratyakSaM, cAritraM-saMyamamArgaM prApyApi labdhvA'pi svadoSajaiH-svakIyarAgadveSalakSaNadoSajanyairviSaya pramAdaiH prasidhair, bhavAmbudhau-saMsArasAgare patitA-patanazIlo'si, tat-tasmAd anantakAlaM yAvad, duHkhaiH-cAturgatikaiH pratikUlavedyaiH hato'si; atastvAM dhigastviti / / 13.51 / / ratna.-atha cAritrasya duSprApatayA viSaya-pramAdAnAM prakArAntareNa tyAgamupadizanAha - prApyApi..iti. vyAkhyA-he bhikSo ! idaM durApaM duSprApyaM cAritraM prApyApi, ced-yadi tvaM viSayaiH pramAdaizca hetubhir, dhig-ninditaM yathA syAt tathA, bhavAmbudhau-saMsArasamudre patitA'si patiSyasi, tat-tInantaM kAlaM yAvat tvaM duHkhairhato'si, viSayapramAdaiH kiMlakSaNaiH? - svasya-Atmano doSAH, tebhyo jAyante iti svadoSajAstairiti / / 13.51 / / [394] kathamapi samavApya bodhiratnaM, yugasamilAdinidarzanAd durApam / kuru kuru ripuvazyatAmagacchan, kimapi hitaM labhase yato'rthitaM zam / / 13.52 / / dhanavi.-athAnantaroktAmeva cAritrasya durApatAM dRSTAntapradarzanena dRDhayannupadizati'kathamapi' iti, kathamapi-kathaJcit kaSTasahanajanitA-'kAmanirjarAdiyogAd, yugasamilAdidRSTAntAt siddhAntaprasiddhAd durApaM-durlabhaM bodhiratna-jinadharmaprAptirUpaM maNivizeSa, samavApya-prApya ripuvazyatAM-vairivazatAm, agacchan-anApnuvan, kimapi hitaM-kiJcit sukhasAdhanaM kuru kuru - sAdhayeriti; yato hitasAdhanAd arthitaMprArthitaM zaM-sukhaM mokSalakSaNaM labhase atra bodhikAraNAni - 1. ratnavi0 TIkApratau padamidaM mUlatvenApi gRhItamasti 'ced' viSaya0 /
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ 280 zrIadhyAtmakalpadru 1 [395] "1-aNukaMpa 2 - kAmanijjara 3 - bAlatave 4 - dANa 5- viNaya 6 - vibbhaMge / 7-saMjogavippaoge 8,9 - vasaNU - sava 10 - iDDhi 11 - sakkAre [A.ni. upo.745] [396] 1-vijje 2-miMThe taha 3 - iMdanAga 4 - kaunna 5- pupphasAlasue / 6-siva 7,8-mahuravaNiyabhAuya 9 - AbhIra 10, 11 - disanni lAputte [A. ni. upo. 746] " iti gAthAdvayasUcitAni sajJAtAnyAvazyakavRttyAdibhyaH samavaseyAni / I yugasamilAdidRSTAntAzca [397] "1-`cullaga 2-pAsaga 3-dhanne 4- jUe 5- rayaNe 6-ya sumiNa 7-cakke y| 8- camma 9-juge 10 -paramANU dasa diTThatA maNualaMbhe [A.ni. upo.732] [398] puvvaMte hujja jugaM avaraMte tassa hujja samilA u / jugachiddammi paveso iya saMsaio maNualaMbho [A.ni.upo.733] [399] jaha samilA pabbhaTThA sAyarasalile aNorapArammi / pavisijja jugacchidaM kahavi bhramaMtI bhamaMtammi [A.ni.upo.734] [400] sA caMDavAyavIIpaNulliA avi labhijja jugachidaM / na ya mANusAu bhaTTho jIvo paDimANusaM lahai [A.ni.upo.745] ityAdigAthAsUcitA AvazyakopodghAtaniryuktivRttyAdizAstrebhyaH savistarA jJeyA iti / / 13.52 / / ratna.-atha bodhiratnasya duHprApyatAM vadan yatijanaM hitArthe pravarttayannAha1. anukaMpA'kAmanirjarAbAlatapodAnavinayavibhaMgAH / saMyogaviprayogavyasanotsavarddhisatkArAH / / 1 / / vaidya meMThastathendranAgaH kRtapuNyaH puSpazAlasutaH / zivo mathurAvaNigbhrAtarau AbhIrA dazArNa ilAputraH / / 2 / / 2. collakaH pAzakA dhAnyAni dyUtaM ratnAni svapnazcakraM / carma (kUrmaH) yugaM paramANuH daza dRSTAntA manujatvalAbhe / / 1 / / pUrvAnte bhaved yugaM aparAnte bhavet tasya samilA tu / yugacchidre praveza evaM saMzayito manujatvalAbhaH || 2 || yathA samilA prabhraSTA sAgarasalile'narvAkpAre / pravizet yugacchidraM kathamapi bhrAmyantI bhrAmyati / / 3 / / sA caNDavAtavIcipraNunnA api labheta yugacchidraM / natu manujatvAt bhraSTo jIvaH pratimAnuSyaM labhate / / 4 / / 3 duSpApatAM. mu0 /
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ yatizikSopadezadvAram 281 kathamapi..iti. vyAkhyA - he yate ! tvaM kathamapi mahatA kaSTena bodhiratnaMsamyaktvaratnaM samavApya kimapi tat hitaM kuru kuru, atyantAdarakhyApanArthaM vIpsAyAM dvirvacanaM, kiMlakSaNaM ? - durApaM- duSprApyaM, kaiH ? - yugasamilAdinidarzanAni "cullaga-pAsaga-dhanne" itigAthoktAni taiH kiM kurvan ? - agacchan, kAM ? ripUNAm-antaraGgANAM SaNNAM kaSAyAdInAM vazyatAM - parAdhInatAM, yato hi tAvat tvamarthitaM zaM-sukhaM vAJchitaM mokSasukhamityarthaH labhase - prApnoSi iti / / 13.52 / / - 1 dhanavi . - anantaraM darzayannupadizati [401] dviSas tvime te viSaya-pramAdA asaMvRtA mAnasa-deha-vAcaH / asaMyamAH saptadazApi hAsyA dayazca bibhyaccara nityamebhyaH / / 13.53 / / 'ripuvazyatAmagacchan 'ityuktamata eva tattvato ripUn - " .. 'dviSas tvime' ityAdi, tuH punararthe vAkyAlaMkArArthe vA, te-tava, ime anubhavapratyakSA, viSaya-pramAdAH - viSayAzca pramAdAzca viSaya-pramAdAH, tathA asaMvRtAHsaMvararahitA, mAnasa-deha- vAco-mano-vacana-kAyAH, ca punaH saptadaza- saptadazabhedA, asaMyamAH-pRthivyAdyasaMyamavyApArAH ca punaH hAsyAdayo- hAsya- ratyarati-zoka-bhayajugupsArUpA, dviSaH-antaraGgArayassanti; ebhyaH anantarebhyo dviDbhyo nityaMsarvakAlaM, bibhyad-dbhayaM gacchan, cara-saMyamamArge gacchetyarthaH / / 13.53 / / ratna. - atha 'ripUNAM nAmajJApanapUvametebhyo bibhyat.. tiSThetyupadizati dviSastvime te. iti vyAkhyA- he yate ! te tavaite, turiti vizeSajJApane, viSayAH pramAdAzca viSaya-pramAdAH, pratyekaM paJca paJca dviSo - vairiNaH santi ca punarmAnasa-deha-vAcomanaH-kAya-vacanAni, kiMlakSaNAH ? - asaMvRtAH- capalatayA muktA' ityarthaH, saMvRtAstu dharmasAdhanaM bhavantItyasaMvRtA iti vizeSaNaM sArthakaM ca punaH saptadazApyasaMyamAH * - 1. dviSAM - mu0 / 2. 'mokalA' chuTa pAmelA e artha che. -
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ 282 zrI adhyAtmakalpadrume 1. prANAtipAta 2. mRSAvAda 3. adattAdAna 4 maithuna 5. parigrahAviramaNa 1. zrotra 2. cakSur 3. ghrANa 4. rasana 10. sparzanendriyAnigraha 11. krodha 12. mAna 13. mAyA 14. lobhAjaya 17. mano- vacaH - kAyaduSpravarttanA lakSaNAH, tathA hAsyAdayo 1. hAsya 2. rati 3. arati 4 zoka 5. bhaya 6. jugupsA lakSaNAH SaT, dviSaH santi, tena tvametebhyo ripubhyo bibhyad-bhayaM gacchan, cara - vihara, bibhyadeva sarvaM kurviti / / 13.53 / / [402] gurUnavApyApyapahAya geha madhItya zAstrANyapi tattvavAJci / nirvAhacintAdibharAdyabhAve 'pyRSe ! na kiM pretyahitAya yatnaH ? / / 13.54 / / dhanavi.--anantaraM 'cara' ityAdinA bhayajanikA'saMyamamArgapravRttirupadiSTA, atha ca zeSasakalasAmagrIsannidhAnajanitAM saMyamapravRttimupadizati * 'gurUnavApya' iti, he RSe / he sAdho ! gurUnapi-zuddhamArgopadezakAn api, avApya-prApya geham api sakalasaGgamUlaM gRham api apahAya tyaktvA tattvavAJci-tattvapratipAdakAni zAstrANyapi - AcArAGgAdInyadhItya paThitvA nirvAhacintAdibharAdyabhAve api pretyahitAya - paralokasukhAya, kiM prazne yatnaH- udyamo'rthAt saMyame nAsti ?, atra nirvAha :- sukhAjIvikA, tasyAzcintA - cintanaM, sA Adau - prathamaM yAsAM putracintA-putrIcintA - kalatracintA-gRhacintA - rAjyacintAdInAM tA nirvAhacintAdayaH, tAsAM bharaH- samUhaH, sa Adau yeSAM te nirvAhacintAdibharAdayaH, teSAm abhAve-asattve'pi, atra apizabdAd gRhavyApAra-rAjyavyApAra-yAnapAtravyApArabharAdiparigrahaH / / 13.54 / / ratna.--atha sarvasyAM sAmagryAM satyAM hitaM kiM na karoSItyupadizatigurUnavApya.. iti. vyAkhyA - he RSe ! tvaM nirvAho-nirvahaNamudarabharaNAdikaH, tasya cintA-'kalye udarabharaNaM kathaM kariSyAmi ityAdirUpA, saivAdau yasya tat nirvAhacintAdi,
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ 283 yatizikSopadezadvAram tasya bharaH-samUhaH, sa Adau yasya tannihicintAdibharAdi, tasyAbhAve satyapi, udarabharaNa-vastra-pAtra-pustakA-''dicintA-rAjabhaya-caurabhayehalokabhayAdyabhAve satItyarthaH, pretya-parabhave hitAya yatnaH kiM na kriyate ?, api tu kartuM yukta iti, kiM kRtvA ? - avApya, kAna ? - gurUn prati, kiM kRtvA ? - apahAyatyaktvA , kiM ? - geham, api punararthe, punaH kiM kRtvA ? - adhItyapaThitvA'pItyarthaH, kAni ? - zAstrANi, kiMlakSaNAni? - tattvaprarUpikA vAco yeSu tAni tattvavAJci, AgamazAstrANItyarthaH, iyatyAM sAmagryAM militAyAM satyAM, yanna hitaM karoSi, tadayuktaM karoSItyupadezaH / / 13.54 / / [403] virAdhitaiH saMyamasarvayogaiH, patiSyataste bhavaduHkharAzau / zAstrANi ziSyopadhipustakAdyA, bhaktAzca lokAH zaraNAya nA'lam ||13.55 / / dhanavi.-anantaraM 'pretyahitAya saMyame yatnaM kuru'ityarthAdupadiSTaM, tena saMyamavirAdhanAyAH phalaM darzayannupadizati - 'virAdhitaiH' iti, saMyamasarvayogaiH-saMyamasya sakalavyApAraiH samitiguptisatyApanaprabhRtibhiH, virAdhitaiH-khaNDitair, bhavaduHkharAzau-sAMsArikaduHkhasamUhe, patiSyataH-adho gamiSyataH. te tava, zAstrANi-AcArAGgAdIni vyAkaraNAdIni vA, paThitAnIti gamyam, ca punaH, ziSyopadhipustakAdyAH prasiddhAH, ca punar, bhaktAH zrAvaka-zrAvikAH zaraNAya-bhavaduHkharAzau patiSyatastrANAya, nA'laM-na samarthA bhavantIti ||13.55 / / . --- ratna.-atha 'saMyamaM gRhItvA saMyamavirAdhanAyai mA pravartasva'ityupadizati.virAdhitaiH. iti. vyAkhyA-he yate ! virAdhitaiH-saMyamasya-cAritrasya sarvayogAmUlaguNottaraguNAdikAH, tairhetubhiH, te-tava, duHkharAzau patiSyataH sataH, zAstrANi AgamAdIni, ziSyA, upadhayo-vastrapAtrAdayaH, pustakam-akSaranyAsarUpaM, tAnyAdyAni
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ 284 zrIadhyAtmakalpadrume yeSAM te, Adyazabdena hiMgula-haritAla-maSI-jhalamali-Dabbaka-paTTikA-pRSThakAdInAM pustakopakaraNAnAM saGgrahaH, ca punar, bhaktA lokAH-zrAvaka-zrAvikAdayaH zaraNAyazaraNaM dAtuM na alaM-samarthAH, kintu niHzaraNa ekAkyeva duHkharAzau patiSyasIti bhAvaH / / 13.55 / / [405] yasya kSaNo'pi suradhAmasukhAni palya koTInRRNAM dvinavatiM hyadhikAM dadAti | kiM hArayasyadhama ! saMyamajIvitaM tad ?, hA hA pramatta ! punarasya kutastavAptiH ? ||13.56 / / dhanavi.-atha pramAdena saMyamavirAdhAnAyAmetAvatI zubhaphalahAniH syAdityupadizati - 'yasya kSaNo'pi' iti, nRNAM-manuSyANAM, yasya saMyamajIvitasya, kSaNo'pimuhUrto'pi, suradhAmasukhAni-devalokasukhAni, adhikAM-samadhikAM dvinavati-dvinavatisaGkhyAH palyakoTI-palyopamakoTIryAvad, dadAti-prayacchati, etaduktArthasaMvAdazcAyam[406] "sAmAiyaM kuNaMto samabhAvaM sAvao ghaDiadugaM / AuM suresu baMdhai ittiyamittAiM paliAI / / [saMbodha pra.1230] [407] bANavaI koDIo lakkhA guNasaThi sahasa paNavIsaM / navasaya paNavIsAe satihA aDabhAgapaliassa" / / [saMbodha pra.1231] aGkato'pi 92,59,25,925 / 3/8, [ ] iti pratikramaNasUtravRttau / / he adhama ! - he nIca ! tat saMyamajIvitaM kiM kathaM-kasmAddhetoH, hArayasi ? - ajJAnato mudhA tyajasi; hA hA iti khede, he pramatta! - he pramAdin ! puna:dvitIyavAramasya saMyamajIvitasya, AptiH-lAbhaH, kuto hetoH ?, bhaviSyatIti zeSaH / / 13.56 / / ratna.-atha muhUrttamAtraM saMyamajIvitasya phalaM vadan, pramAdaM mA kArSIrityu
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ yatizikSopadezadvAram padizannAha. yasya kSaNo'pi ..iti vyAkhyA - he yate ! yasya saMyamajIvitasya kSaNo'pi - muhUrto'pi ghaTikAdvayamapi, suradhAmnaH svargasya sukhAni prati dadAti, kathaM ? yAvat, kA? karmatApannAH, 'bhAmA' ityukte satyabhAmA ityAdivat, palyAnAMpalyopamAnAM koTIH prati, kiyatI ? - dvinavatiM dvAbhyAmadhikA navatirdvinavatistAM, kiMlakSaNAma? adhikAM lakSAdibhiH, aGkurityarthaH, yaduktamAgame - - dizati * - [408] "bANavaI koDIo lakkhA guNasaTThi sahassapaNavIsaM / navasaya paNavIsAe satihA aDabhAgapaliyassa [ saM pra. 1231 ] / / " iti, he adhama ! tat saMyamajIvitaM tvaM kiM hArayasi ? api tu mA hAraya, 'hA hA' iti khede, he pramatta ! - he pramAdin ! punarasya saMyamajIvitasya kutastavAptiH-lAbho varttate ?, api tu nAstIti duSprApA ceti / / 13.56 / / - [409] nAmnA'pi yasyeti jane'si pUjyaH, zuddhAt tato neSTasukhAni kAni ? | tat saMyame'smin yatase mumukSo !, 'nubhUyamAnoruphale'pi kiM na ? / / 13.57 / / dhanavi.--athaitad dvAramupasaMjihIrSurmaGgalArthaM saMyamArAdhanAyAM zubhaphalaM darzayannupa 285 * 1 'nAmnA'pi' iti, yasya saMyamasya nAmnA'pi saMyamavAnityabhidhAnenApi, janeloke, iti-amunA prakAreNa vastra - pAtrAdibhiH pUjyaH - arcanIyo'si tataH zuddhAdbhAvasaMyamAt-iSTasukhAni kAni na bhavanti ?, api tu sarvANyabhilaSitasukhAni svargApavargarAjyAdIni bhavantItyarthaH; tat-tasmAt he mumukSo ! he mune ! anubhUyamAnoruphale'pi-pratyakSopalabhyamAnamahAphale'pi asmin prasiddhe saMyamecAritre kiM na yatase ? kathaM nodyamaM kuruSe / / 13.57 / / -
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIadhyAtmakalpadrume 286 iti zrItapA. mahopAdhyAyazrIkalyANavijayagaNiziSyopAdhyAyazrIdhanavijayagaNiviracitAyAM yatizikSAnAmnI trayodazI padapaddhatiH / / 13 / / ratna.--atha yasya nAmnA'pi pUjAM prApnuvannasi, tasmin pariNAmasundare'pi kiM saMyame nodyamaM kuruSe ? nAmnA'pi yasya..iti vyAkhyA - he mumukSo ! he yate, yasya saMyamasya nAmnA'pi jane-loke, iti- amunA prakAreNa pratyakSato dRzyamAnena pUjyo'si, tarhi-tataH zuddhAt saMyamAd, iSTAni - vAJchitAni ca tAni sukhAni ceSTasukhAni, kAni na bhavanti ?, api tu sarvANyapi bhavanti, tat tasmAt kAraNAd, asmin saMyame kiM na yatase ? - yatnaM na karoSi ? api tu yatnaH karttuM yukta iti, yena kiMlakSaNaiH ? - anubhUyamAnamaru - mahat phalaM yasya sa tasmin kimapi yasya phalaM sAkSAdanubhUyamAnaM mahacca bhavati tasmin zarkarAdAviva yatnaH karttuM yukta eveti, mokSamiccho ! mumukSo ! iti saMbodhanaM sAbhiprAyamiti / / 13.57 / / [410] zrIzAnticandravaravAcakadugdhasindhulabdhapratiSThavaravAcakaratnacandraH / adhyAtmakalpaphalasya cakAravRttiM, tatra trayodaza iti prathito'dhikAraH / / 13 / / iti trayodazo'dhikAraH / /
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14. mithyAtvAdisaMvaropadezAdhikArA [411] mithyAtva-yogA-'virati-pramAdAnAtman ! sadA saMvRNu saukhyamicchan / asaMvRtA yadbhavatApamete, susaMvRtA muktiramAM ca dadyuH / / 14.1 / / dhanavi.--athAnantaradvAre kevalasarvaviratidhAriyatiyogyamupadezamupadizya sAmAnyataH sarvaviratidhAri-dezaviratidhAriNoryogyamupadezamupadeSTuM mithyAtvAdisaMvaropadezadvAraM darzayannAha atha sAmAnyato yatIn vizeSa (to) dharmasthagRhiNazcAzritya mithyAtvAdi-saMvaropadezaH dhanavi.--atha-sAmAnya iti, atha ityAnantarye sAmAnyataH sAdhAraNyena yatInsaMyaminaH, ca punarvizeSa-dharmasthagRhiNaH- samyaktvamUladvAdazavratadhArizrAvakAn, Azritya - uddizya mithyAtvAdi-saMvaropadezo-mithyAtvA-'virati-kaSAya- -yoganirodhopadezaH, 8 pradarzyate iti zeSaH / - athAsmin dvAre pUrvoddiSTatvena pUrvaM mithyAtvAdisaMvaramupadizannAha 'mithyAtva.' iti, he Atman ! tvaM saukhyamicchan- sukhamabhilaSan, mithyAtvayogA-'virati-pramAdAn sadA sarvakAlaM saMvRNu-saGkocaviSayIkurvityanvayaH, tatra mithyAtvaM ca [saMbodhaprakaraNe] - [ 412] "duvihaM loiyamicchaM devagayaM gurugayaM muNeyavvaM / louttaraM ca duvihaM devagayaM gurugayaM ceva" / / [102] / / I athavA mithyAtvaM paJcavidham, yadAha / / [413] 'caubheyaM micchattaM' ................................. [414] abhigahiyamaNabhigahiyaM ca taha abhinivesiyaM ceva / saMsaiyamaNAbhogaM micchattaM paJcahA hoi / / [ 105 ] ityAdi
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ 288 zrIadhyAtmakalpadrume ___ atra 1. abhigrahikaM pAkhaNDinAM svasvazAstraniyantritavivekA-''lokAnAM parapakSapratikSepadakSANAM 2. anAbhigrahikaM ca prAkRtajanAnAM sarve devA vandyAH, na nindyAH, evaM sarve guravaH sarve dharmAzcArAdhyA iti 3. AbhinivezikaM ca yathAsthitaM vastu jAnato'pi durabhinivezaplAvitadhiyo goSThAmAhilAderiveti 4. sAMzayikaM ca deva-guru-dharmeSu'ayamayaM vA iti saMzayAnasyeti 5. anAbhogikaM ca vicArazUnyasyaikendriyAdervizeSajJAnavikalasyeti aviratizca-viratirAhityaM; yogAzcaazubhamano-vAk-kAyavyApArAH; pramAdAzca-viSaya-kaSAyAdayaH; tato dvandvaH / yad-yasmAt kAraNAd, asaMvRtA-aniruddhA ete mithyAtvAdayo bhavatApaM-saMsArasya paritApaM dadyuH-prayacchanti sma; ca punaH, susaMvRtA-niruddhA ete mithyAtvAdayo muktiramAM-mokSalakSmI dadhuH-prayacchanti sma / / 14.1 / / ratna.-atha sAmAnyato yatIn vizeSato dharmasthagRhiNazcAzritya mithyAtvA''disaMvaropadezAkhyazcaturdazo'dhikAro vivarItuM prakramyate, - tatra prathamaM bandhahetusaMvaramAha - mithyAtva-yogA-'virati. iti. vyAkhyA-he Atman ! mithyAtva-yogA-'viratipramAdAn caturo'pi bandhahetUn, tvaM sadA saMvRNu, kiM kurvan ? - icchan, kiM? - saukhyaM, yad-yasmAt kAraNAt, ete catvAro'pyasaMvRtAH santo bhavasya-saMsArasya, tApaM-kaSTaM dadyuH-dadati sma, ca punarete susaMvRtAH santo muktiramAM-mokSalakSmI dadyuriti / / 14.1 / / [415] manaH saMvRNu he vidva nasaMvRtamanA yataH | yAti tendulamatsyo drAk, saptamI narakAvanIm / / 14.2 / / dhanavi.-yati-zrAvakayoH prAyo mithyAtvAsaMbhavena mithyAtvamupekSya yoganirodha 1. dharmamaya0 mu0 / 2. mudrita pratau mUle TIkAyAM ca 'taNDula' iti pAThaH |
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ mithyAtvAdisaMvaropadezadvAram mupadizan pUrvaM manoyoganirodhamupadizati -- 'manaH saMvRNu' iti, he vidvan ! he dhIman ! tvaM mano-mAnasaM saMvRNuduSTaviSayebhyo nivartaya; yataH kAraNAd - asaMvRtamanA-aniruddhacittaH, tandulamatsyaHtandulanAmnA prasiddho matsyo - mIno drAk zIghraM saptamIM narakAvanI- mahAtamaHprabhAnAmnIM saptamanarakapRthvIM yAti-gacchati / atra tandulamatsyasvarUpaM cedam; tandulamatsyaH punaryo mahAmatsyasya cakSuHpakSmaNi tandulapramANo'ntarmuhUrttAyurupajAyate, tathAvidhadAruNamapariNAmena cAntarmuhUrtena tAdRgAyurbaddhvA saptamaM narakaM gacchatIti, uyupadezaratnAkare dvitIyataTe tRtIyAMze navamagAthAyAM; punar upadezaratnAkare eva yathA tandulamatsyaH prasuptamahAmatsyavikasvaravadane jalormivazAt pravizato niryatazca bahUn matsyAn vIkSya tadgrAsAdhyAvasAyabhRditi madhyAdhikAre paJcamataraGge iti / / 14.2 / / ratna. -atha sarvatra manasaH prAdhAnyAt manaHsaMvaramAha manaH saMvRNu..iti vyAkhyA - he vidvan ! - he paNDita ! tvaM manaH prati saMvRNu, yataH kAraNAd asaMvRtaM mano yena so'saMvRtamanAH, tandulapramANo masyaH, tandulamatsyo drAk-zIghraM saptamIM narakAvanIM - narakapRthivIM yAti, tatra mana eva mUlaM nimittaM, saptamapRthivyAgato mahAmatsyAkSisthitamatsIgarbhajo'ntamuhUrttAyuSko mahAmatsyaprasAritAsyAnnirgacchato bahUn matsyAn dRSTvA 'yadyetAdRza- mahAkAyo'hamabhavaM tadiman sarvAn ekahelamevauSThapuTamIlanena kavalIkaromi iti durdhyAnaparo mRtvA punarantarmuhUrtAntareNa saptamIM narakapRthivIM yAtItyAgamaH / evaM kAya - vacobhyAmazakto manovyApArata eva durgatiM yAtIti / / 14.2 / / [416] prasannacandrarAjarSermanaHprasara-saMvarau / 1 narakasya zivasyApi hetubhUtau kSaNAdapi / / 14.3 / / 289 - dhanavi . - - punarmanoyogasaMvaraM dRSTAntapUrvakamupadizati 1. tadaitAn - mu0 /
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ 290 zrIadhyAtmakalpadrume ___ 'prasannacandra.' iti, prasannacandrarAjarSeH-zrIsomacandranRpasUnormanaHprasara-saMvaraucittapravRtti-nivRttI narakasya-nirayasya, api-punaH zivasya-mokSasya kSaNAdapistokakAlAdapi hetubhUtau-hetU eva hetubhUtau bhavataH-syAtAm / prasannacandrarAjarSicaritaM cedam - "kSitipratiSThitapuraM, jagaccittapratiSThitam / prasannacandras tatrAsIt, pRthivIpAkazAsanaH / / 1 / / zrIvIraH samavAsArSIt tatra nantumagAnnRpaH / zrutvA dharmaM prabuddhaH san, sutaM rAjye nyavezayat / / 2 / / pravrajyA''dAya zikSe dve, sa gItArtho'bhavanmuniH / anyadA jinakalpaM sa, pratipitsumahAmuniH / / 3 / / saptabhirbhAvanAbhistaM, bhAvayan dharmatattvavit / rAjagRhazmazAne sa, kAyotsargeNa tasthivAn / / 4 / / ... tadA tamoripurvIras tatrApi samavAsarat / vandArurniryayau lokaH, kokavat prItamAnasaH / / 5 / / kSitipratiSThitAta tatrAyAtau dvau ca vaNigvarau / prasannacandrarAjarSi, dRSTvA mArgasamIpagam / / 6 / / eko'bhASiSTa 'vRddhaH san, dhanyAtmA prabhureSa naH / rAjyalakSmI parityajya, svIcakAra tapaHzriyam / / 7 / / dvitIyaH smAha dhanyatvaM, kuto'muSya mahAmuneH ? | yo'saMjAtabalaM putraM, kRtvA rAjye'grahId vratam / / 8 / / 1. buddhaH - mu0 /
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ mithyAtvAdisaMvaropadezadvAram varAkaH so'dhunA Dimbho, dAyAdaiH paribhUyate / upadrutaM puraM loko, duHkhe bahurapAtyata / / 9 / / tadadraSTavya evAyamityAkarNyAkupanamuniH / dadhyau putraM mayi sati, durdhIrapakaroti kaH ? / / 10 / / mahAsaGgrAmamArUDhaM, zreNikaH kSmAbhRdIyivAn / sa dRSTvA tamavandiSTa kAyotsargadharaM munim / / 11 / / 1 taM neSadapi dRSTyA'pi sa punaH samabhAvayat / zreNiko'cintayannUnaM, zukladhyAne sthito'styasau / / 12 / / tataH zrIzreNiko vIraM, natvA'prAkSIjjagatprabho ! / prasannacandrarAjarSiryAdRgdhyAno mayA nataH / / 13 / / tatra kAlaM sa cet kuryAt tasya jAyeta kA gatiH ? / babhASe bhagavAn vIraH, saptamyAmavanau gatiH / / 14 / / 1 tacchrutvA zreNiko dadhyau hA kimetanmayA zrutam ? / atrAntare'sya rAjarSeH, saGgrAmArUDhacetasaH / / 15 / / pradhAnaripuNaikena, yuddhyamAnasya nirbhayam / niSThAM gatAni zastrANi, zirastrANe karaM 'nyadhAt ||16|| etenaitaM haniSyAmi, hatAH sarve pare'rayaH / yAvat pasparza mauliM sa, tAvadagre'sti luJcitam / / 17 / / tataH saMvegamApanno rAjarSir, dadhyivAnidam / * 'AH kiM cakre mayA dhig dhig, virAddhaM prathamaM vratam' / / 18 / / 1. . 'vyadhAt' - mu0 / 291
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ 292 zrIadhyAtmakalpadrume zuddhyamAnAzayo bhUpaH, svaM nindatyaticAriNam / manobaddhAni karmANi, manasaiva kSipastadA / / 19 / / zreNikaH punaraprAkSIt, sa rAjarSiH prabho ! 'dhunA / yAdRgdhyAno'sti tatraiva, mRto gacchati kAM gatim ? ||20 / / svAmyUce saMprati mRto'nuttareSu suro bhavet / athoce zreNikaH svAmin !, pUrvamanyat pra(nya)rUpi kim ! ||21|| kiM vA'nyathA mayA'jJAyi ?, svAmyAha na mayA'nyathA / Uce, tvayA'nyannAzrAvi, zreNikaH smAha tat katham ? ||22 / / svAmyathovAca tadvRttaM, sarvaM zreNikabhUbhuje / prasannacandrarAjarSeH, pArzve'bhUdumdubherdhvaniH / / 23 / / devaiH kalakalazcakre, rAjoce kiM mahaH ? prabho ! svAmyAha tasya rAjarSeH, zuddhyamAnAtmano'dhunA / / 24 / / kurvanti kevalotpattau, mahimAnaM surAsurAH / dRSTAnto'bhUt tadeko'yamutsarge dravya-bhAvayoH / / 25 / / iti zrIRSimaNDalavRttyanusAreNa likhitam / / 14.3 / / ratna.-punastatra dRSTAntagarbhaM zlokamAha - prasannacandrarAjarSeH. iti. vyAkhyA-he dehina ! prasannacandrarAjarSermanasaH prasarodurdhyAnatayA vyAptiH, tathA saMvaro-durdhyAnaprasaranivAraNalakSaNaH, tau kSaNAdapikSaNamAtrato'pi yathAkramaM narakasya saptamanarakasya zivasya-mokSasyApi hetubhUtI jAtAviti, tatra dRSTAntavistaraH zrIhemasUrikRtatriSaSTizalAkApuruSacaritrasyapariziSTaparvato'vaseya iti / / 14.3 / /
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ mithyAtvAdisaMvaropadezadvAram [417] mano'pravRttimAtreNa, dhyAnaM naikendriyAdiSu / dharmya-zuklamanaHsthairya bhAjastu dhyAyinaH stumaH / / 14.4 / / - dhanavi . - atha pavanasAdhanAdhikArikRtamanorodhasyAM-'kiJcitkaratvaM, dharmadhyAnAdhikArikRtamanorodhasya ca sAdhakatvaM darzayannupadizati 'mano'pravRtti' iti, mano'pravRttimAtreNa cetasaH pravRttyabhAvamAtreNa saMjJipaJcendriyAtirikteSu prANiSu manaso'bhAvAnmanaHpravRttyabhAvAd - ekandriyAdiSu pRthivIkAyikA'pkAyika-tejaH kAyika-vAyukAyika- vanaspatikAyikeSu, AdipadAd dvIndriyatrIndriya- caturindriyeSu mano'pravRttirUpaM dhyAnaM - yogAGgaM na bhavati, kiMca-pratyuta pavanasAdhanena manorodhasya dharmadhyAna- zukladhyAnAntarAyakAritvAdakiJcitkaratvam, ata eva zrIhemasUrikRtazrIyogazAstre paJcamaprakAze "na ca prANAyAmo muktisAdhane dhyAne upayogI, asaumanasyakAritvAd, yadAhuH [ceiyavaMdaNamahAbhAse] [418] UsAsaM na niraMbhai Abhiggahio vi kimuya ceTThAe ? | sajjamaraNaM nirohe suhumosAsaM tu jayaNAe / / -- - 293 - [431] / / 'ityAdi, tu punar, dharmya-zuklamanaHsthairyabhAjo-dharmya-zukladhyAnAbhyAM manaHsthairyaM bhajati (bhajanti) tathA tAn, dhyAyino-dhyAnakartRn vayaM stumaH stutigocarAn kurma iti, atra dharmeNopetaM dharmyam, dhyAnasvarUpaM ca [dhyAnazatake] 1. ucchvAsaM na niruNaddhi AbhigrahIko'pi kimuta ceSTAyAM ? / sadyomaraNaM nIrodhe sUkSmocchvAsaM tu yatanayA ||1|| [419] "jaM thiramajjhavasANaM taM jhANaM jaM calaM tayaM cittaM / taM hujja bhAvaNA vA aNupehA vA ahava ciMtA / / [2] / /
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ 294 zrIadhyAtmakalpadrume [420] aMtomuhuttamittaM cittAvatthANamegavatthummi / chaumatthANaM jhANaM joganiroho jiNANaM tu / / [3] / / [421] aMtomuhattaparao ciMtA jhANaMtaraM ca hujjAhi / suciraM pi hujja bahuvatthusaMkame jhANasaMtANo / / [4] || [422] 1 aTaM. 2 ruda. 3 dhammaM. 4 sukkaM. jhANAiM, tattha aMtAI / nivvANasAhaNAiM bhavakAraNamaTTa-ruddAiM / / [5] / / ityAdigAthAsvarUpaM saprapaJcaM zrIAvazyakavRttigatadhyAnazatakavRttito'vaseyaM, vistarabhayAnneha pratanyate iti / / 14.4 / / ratna.-mano'pravRttimAtreNa..iti. vyAkhyA-manaso'pravRttiH-apravarttanaM, kevalamapravRttirapravRttimAtraM, tena mano'pravRttimAtreNa, ekendriyAdiSu dhyAnam-Artta-raudradharma-zuklarUpaM nAsti, Adizabdena dvIndriya-trIndriya-caturindriyA-'saMjJi-paJcendriyA''digrahaNaM, tena kAraNena, turiti vizeSe, tanmanaH prati prApya dharmahetutvAd dharma zuklapudgalopamAnatvAcchuklaM, dharmaM ca zuklaM ca dharma-zukle, tAbhyAM hetubhyAM manasaH sthairya-manonirodhalakSaNaM bhajantIti dharmazuklamanaHsthairyabhAjaH, tAn prati vayaM stumaH-stutiviSayIkurmaH, kiMlakSaNAn ? - dhyAyantIti dhyAyinastAn dhyAyino, dhyAnavata ityarthaH / / 14.4 / / [423] sArthaM nirarthakaM vA yan manaH sadhyAnayantritam / virataM durvikalpebhyaH, pAragAMstAn stuve yatIn / / 14.5 / / dhanavi.-atha manaHsthairyAdhikArA''gataM dharmadhyAnasvarUpaM nirUpayan dharmadhyAyinaH stauti - 'sArtham' iti, yanmano-yeSAM cittaM, sArtha-saphalaM, vA-athavA nirarthakaM-niSphalaM,
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ 295 mithyAtvAdisaMvaropadezadvAram sudhyAnayantritaM-zubhakAryakaraNamanorathena niyantritaM-saGkalitaM sat, "saddhyAna"pAThe tUttamaM dhyAnaM pUrvavadeva, durvikalpebhyaH-azubhakAryakaraNamanorathebhyo, virataM-nivRttaM bhavati, atra sArthakatA nirarthakatA ca zubhakAryakaraNamanorathe samutpanne kAryasiddhau saphalatA, tatkAryAsiddhau ca niSphalatA, ubhayatrApi zubhakarmAnubandhitA, yaduktam[424] "bhavanti bhUribhirbhAgyairdharmakarmamanorathAH / phalanti yatpunaste tu, tatsuvarNasya saurabham / / [ ]||" iti / tAn-anantaroktA'nvayopadarzitAn pAragAn-saMsArapAragAmino yatIn-munIn stuvestutigocarAn kurve ityarthaH / / 14.5 / / ___ ratna.-sArtham. iti. vyAkhyA-yanmanaH, sahArthena varttate tat sArthaM, tathA nirgato'rthaH-prayojanaM yasmAt tannirarthaka, pravRttimadityadhyAhAryam, anyathA'rthasaGgatirna syAta, manasaH pravRttiddhidhA-sArthakA nirarthakA ca, kiJcidAtmanaH svajanasya vA hetormanasaH pravRttiH sArthakA, tathA vartmani gacchan kazciccintayed-'IdRk kSetraM halIkRtyoptaM bhavati, tadA bhUyasI zasyaniSpattirjAyate, hA dhik kazcinnAyako nAsti, yata IdRzI bhUH zUnyA patitA'sti'ityAdiviSayA pravRttinirarthakA, sarvathA prayojanAbhAvAditi, tanmanaH sudhyAnena-dharma-zuklalakSaNena yantritaM-rudadhaM sata, ata eva yeSAM durvikalpebhyo virataM varttate tAn yatIn prati stuve'hamiti, kiMlakSaNAn ? - saMsArasAgarasya pAragAn-pAraM prAptAn, anenedRzAnAmapi mahAnubhAvAnAM sattA jJApitA, ata eva gaccho ratnAkara iti, yathA ratnAkare satyapi makara-matsyAdiyAdasAM samUhe paraM pravAla-mauktikAdInAM mahArghavastUnAM sadbhAvAd ratnAkaratvaM na yAtIti tathA gaccharatnAkare'pyupanayo'bhyUhya iti ||14.5 / / [425] vaco'pravRttimAtreNa, maunaM ke ke na bibhrate ? | niravadyaM vaco yeSAM, vacoguptAMstu tAn stuve / / 14.6 / /
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ 296 zrIadhyAtmakalpadrume dhanavi.-atha dvitIyasya vAgyogasya saMvaramupadizati - 'vaco' iti, vaco'pravRttimAtreNa-vacanapravRttyabhAvamAtreNa-vAkprayatnAsAmarthyenetyarthaH maunaM-vAgvyApArarAhityaM, ke ke ekendriyAdayo, rogavizeSeNa paJcendriyAzca jantavo na bibhrate-na dharanti, api tu sarve'pi dharantIti; tu-punara, yeSAM munInAM vaco-vacanaM niravayaM-niSpApaM varttate, tAn-vacoguptAn vAgguptidharAn munIn stuvestutigocarAn kurve / / 14.6 / / ratna:-atha manaHsaMvaramuddizya caturbhiH zlokairvAksaMvaramAha - vaco'pravRttimAtreNa-iti. vyAkhyA-he aGgin ! vacaso'pravRttirapravRttimAtraM, tena ke ke prANina ekendriyAdayo mUkA vA maunaM na bibhrate ? - na dhArayanti? vacanayogAbhAvAd dravyendriyopaghAtAd vA, api tu bahavo bibhrate, paraM vAgayoge sati dravyendriyapATave sati vA, yeSAM mahAtmanAM niravayaM-sAvadyapravRttirahitaM vaco varttate, tAn-vacasA guptAn-vAgguptimataH stuve'hamiti / / 14.6 / / [426] niravadyaM vaco brUhi, sAvadhavacanairyataH | prayAtA narakaM ghoraM, vasurAjAdayo drutam / / 14.7 / / dhanavi.-atha vAgguptyabhAve'niSTaphalaM dRSTAntapUrvakaM darzayannupadizati - 'niravadyam' iti, tataH kAraNAt, niravadya-niSpApaM vaco-vacanaM brUhi-vada, yataH-kAraNAt sAvadhavacanaiH-alIkavacanair, vasurAjAdayo-vasunAmanRpaprabhRtayaH sapApavacanavaktAro drutaM-zIghraM ghoraM-raudraM saptamaM narakaM prayAtA:-prakarSaNa prAptAH / bhAvArthastu vasurAjakathAto'vaseyaH, tatkathA ceyam - asti cediSu vikhyAtA, nAmnA zuktipurI purI / zuktimatyAkhyayA nadyA, narmasakhyeva zobhitA / / 1 / / 1. vaco0 - mu0 / 2. zobhanA / mu0 /
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ 297 mithyAtvAdisaMvaropadezadvAram pRthvImukuTakalpAyAM, tasyAM tejobhiradbhutaH / mANikyamiva pRthvIzo'bhicandro nAmato'bhavat / / 2 / / sUnuH sUnRtavAk tasya, vasurityabhidhAnataH / ajAyata mahAbuddhiH, pANDoriva yudhiSThiraH / / 3 / / pArzve kSIrakadambasya, guroH parvatakaH sutaH / rAjaputro vasuzchAtro, nAradazcApalustrayaH / / 4 / / saudhopari zayAneSu, teSu pAThazramAnnizi | cAraNazramaNau vyomni, yAntAvityUcaturmithaH / / 5 / / eSAmekatamaH svargaM, gamiSyatyaparau punaH / narakaM yAsyatastaccAzrauSIt kSIrakadambakaH / / 6 / / tacchrutvA cintayAmAsa, khinnaH kSIrakadambakaH / mayyapyadhyApake zizU, yAsyato narakaM hahA / 7 / / ebhyaH ko yAsyati svarga, narakaM kau ca yAsyataH ? | jijJAsurityupAdhyAyas tAs trIn yugapadAhvayat / / 8 / / yAvapUrNa samapya'SAmekaikaM piSTakukkuTam / saM Uce'mI tatra vadhyA, yatra ko'pi na pazyati / / 9 / / vasu-parvatako tatra, gatvA zUnyapradezayoH / AtmanInAM gatimiva, jaghnatuH piSTakurkuTau / / 10 / / mahAtmA nAradastatra, vajitvA nagarAd bahiH / sthitvA ca vijane deze, dizaH prekSyetyatarkayat / / 11 / / gurupAdairadastAvadAdiSTaM vatsa ! yat tvayA / vadhyo'yaM kukkuMTastatra, yatra ko'pi na pazyati / / 12 / / 1. ra-vipulAbhidhAno'nuSTuDabhedaH / 2. na-vipulAbhidhAno'nuSTubbhedaH /
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ 298 zrIadhyAtmakalpadrume asau pazyatyahaM pazyAmyamI pazyanti khecarAH / lokapAlazca pazyanti, pazyanti jJAnino'pi ca / / 13 / / nAstyeva sthAnamapi tad, yatra ko'pi na pazyati / tAtparyaM tadgarugirAM, na vadhyaH khalu kukkuMTaH / / 14 / / gurupAdA dayAvantaH, sadA hiMsAparAGmukhAH / asmatprajJAM parijJAtumetanniyatamAdizat / / 15 / / vimRzyaivamahatvaiva, kukkuTaM sa samAyayau / kurkuTAhanane hetuM, gurorvyajJapayacca tam / / 16 / / svargaM yAsyatyasau tAvaditi nizcitya sasvaje / guruNA nAradaH snehAt, sAdhu sAdhvitibhASiNA / / 17 / / vasu-parvatako pazcAdAgatyaivaM zazaMsatuH | nihatau kurkuTau tatra, yatra ko'pi na pazyati / / 18 / / apazyatAM yuvAmAdAvapazyan khecarAdayaH / kathaM hatau kurkuTau re ?, pApAvityazapad guruH / / 19 / / tataH khedAdupAdhyAyo, dadhyau vidhyAtapAThadhIH / mudhA me'dhyApanaklezo, vasu-parvatayorabhUt / / 20 / / gurUpadezo hi yathA pAtraM pariNamediha / abhrAmbhaH sthAnabhedena, muktA-lavaNatAM vrajet / / 21 / / priyaH pavartakaH putraH, putrAdapyadhiko vasuH / narakaM yAsyatas tasmAd gRhavAsena kiM mama ? ||22 / / nirvedAdityupAdhyAyaH, pravrajyAmagrahIt tadA / tatpadaM parvato'dhyAsta, vyAkhyAkSaNavicakSaNaH / / 23 / / 1. na-vipulAbhidhAno'nuSTubbhedaH / 2. ra-vipulA / 3. sa-vipulA0 |
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ 299 mithyAtvAdisaMvaropadezadvAram bhUtvA guroH prasAdena, sarvazAstravizAradaH / nAradaH zAradAmbhodazuddhadhIH svAM bhuvaM yayau / / 24 / / nRpacandro'bhicandro'pi, jagrAha samaye vratam / tatazcAsId vaMsurAjo, vAsudevasamaH zriyA / / 25 / / satyavAdIti sa prApa, prasiddhiM pRthivItale / tAM prasiddhimapi trAtuM, satyameva jagAda saH ||26 / / athaikadA mRgayuNA, mRgAya mRgayAjuSA / cikSipe vizikho vindhyanitambe so'ntarA'skhalat / / 7 / / iSuskhalanahetuM sa, jJAtuM tatra yayau tataH / AkAsphiTikazilAmajJAsIt pANinA spRzan / / 28 / / sa dadhyAviti manye'syAM, saGkrAntaH paratazcaran / bhamicchAyeva zItAMzau, dadRze hariNo mayA / / 29 / / pANisparzaM vinA neyaM, sarvathA'pyupalakSyate / avazyaM tadasau yogyA, vasorvasumatIpateH / / 30 / / raho vyajijJapad rAjJo, gatvA tAM mRgayuH zilAm / hRSTo rAjA'pi jagrAha, dadau cAsmai mahad dhanam / / 31 / / sa tayA ghaTayAmAsa, cchannaM svAsanavedikAma | tacchilpino'ghAtayacca, nAtmIyAH kasyacinRpAH / / 32 / / tasyAM siMhAsanaM vedau, cedIzasya nivezitam / satyaprabhAvAdAkAzasthitamityabudhajjanaH / / 3 / / satyAddhi tuSTAH sAnnidhyamasya kurvanti devatAH / evamUrjasvinI tasya, prasiddhiAnaze dizaH / / 4 / / 1. sa-vipulA0 / 2. na-vipulA0 / 3. siddhAntaviruddhaM bhAti. saM. / 4. ma-vipulA0 /
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ 300 zrIadhyAtmakalpadrume tayA prasiddhyA rAjAno, bhItAstasya vazaM yayuH / satyA vA yadi vA mithyA, prasiddhirjayinI nRNAm / / 35 / / AgAcca nArado'nyedyustatazcaikSiSTa parvatam / vyAkhyAnayantamRgvedaM, ziSyANAM zemuSIjuSAm / / 36 / / ajairyaSTavyamityasmin, meSairityupadezakam / babhASe nArado bhrAtar ! bhrAntyA kimidamucyate ? ||37 / / trivArSikANi dhAnyAni, na hi jAyanta ityajAH / vyAkhyAtA guruNA'smAkaM, vyasmArSIt kena hetunA ? ||38 / / tataH parvatako'vAdIdaM tAtena noditam / uditAH kiMtvajA meSAstathaivoktA nighaNTuSu / / 39 / / jagAda nArado'pyevaM, zabdAnAmarthakalpanA / mukhyA gauNI ca tatreha, gauNI gururacIkathat / / 40 / / gururdharmopadeSTaiva, zrutidharmAtmikaiva ca / dvayamapyanyathA kurvan, mitra ! mA pApamarjaya / / 41 / / sAkSepaH parvato'jalpadajAn meSAn gururjagau / gurUpadezazabdArthollaGghanAd dharmamarjasi ? ||42 / / mithyAbhimAnavAco hi, na syur daNDabhayAnnRNAm / svapakSasthApane tena, jihvAcchedaH paNo'stu naH ||43 / / pramANamubhayoratra, sahAdhyAyI vasurnRpaH / nAradA pratipede tanna kSobhaH satyabhASiNAm / / 4 / / raha: parvatamUce'mbA, gRhakarmaratA'pyaham / ajAstrivArSikA dhAnyamityazrauSaM bhavatpituH / / 45 / / 1. ma-vipulA0 /
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ 301 mithyAtvAdisaMvaropadezadvAram jihvAcchedapaNo'kArSIryad darpAt tadasAMpratam / avimRzya vidhAtAro, bhavanti vipadAM padam / / 46 / / avadat parvato'pyevaM, kRtaM tAvadidaM mayA / yathA tathA kRtasyAmbA ! 'karaNaM nahi vidyate / / 47 / / sA'tha parvatakA'pAyapIDitA hRdi zalyitA / vasurAjamupeyAya, putrArthe kriyate na kim ? ||48 / / dRSTaH kSIrakadambo'dya, yadamba ! tvamasIkSitA / kiM karomi prayacchAmi ?, kiM vetyabhidadhe vasuH ||49|| sA'vAdId dIyatAM putrabhikSAM mahyaM mahIpate ! | dhanadhAnyaiH kimanyairme, vinA putreNa putraka ! ||50 / / vasurUce mama mAtaH !, pAlyaH pUjyazca parvataH / guruvad guruputre'pi, vartitavyamiti zrutiH / / 1 / / kasyAdya patramutkSiptaM, kAlenA'kAlaroSiNA ? | ko jighAMsutiraM me, brUhi mAtaH ! kimAturA ? ||52 / / ajavyAkhyAnavRttAntaM, svaputrasya paNaM ca tam / tvaM pramANIkRtazcAsIt vyAkhyA yA'rthayate sma sA / / 53 / / kurvANo rakSaNaM bhrAturajAn meSAnudIraya / prANairapyupakurvanti, mahAntaH kiM punargirA ? ||54 / / avocata vasur mAtar ! mithyA vacmi vacaH katham ? | prANAtyaye'pi zaMsanti, nAsatyaM satyabhASiNaH / / 5 / / anyadapyabhidhAtavyaM, nAsatyaM pApabhIruNA | guruvAganyathAkAre, kUTasAkSye ca kA kathA ? ||56 / / 1. sa-vipulA0 / 2. ra-vipulA0 / 3. vasupatirmi0 - mu0 /
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ 302 zrIadhyAtmakalpadrume bahukuru guroH sUnuM, yad vA satyavratAgraham / tayA saroSamityuktastadvaco'maMsta pArthivaH / / 57 / / tataH pramuditA kSIrakadambagRhiNI yayau / Ajagmatuzca vidvAMsau, tatra nArada-parvatau / / 58 / / sabhAyAmamilan sabhyA, mAdhyasthyaguNazAlinaH / vAdinoH sadasadvAdakSIranIrasitacchadAH / / 59 / / AkAzasphaTikazilAdisiMhAsanaM vasuH / sabhApatiralacakre, nabhomUlamivoDupaH / / 60 / / tato nijanijavyAkhyApakSaM nArada-parvatA / kathayAmAsatU rAjJe, satyaM brUhItibhASaNau / / 61 / / vipravRdhairathoce'sau, vivAdastvayi tiSThati / pramANamanayoH sAkSI tvaM, rodasyorivA'ryamA / / 62 / / ghaTaprabhRtidivyAni, vartante hanta satyataH / satyAd varSati parjanyaH, satyAt siddhyanti devatAH ||63 / / tvayaiva satye loko'yaM, sthApyate pRthivIpate ! | tvAmihArthe brUmahe kiM ?, brUhi satyavratocitam / / 4 / / vaco'zrutvaiva tatsatyaprasiddhiM svAM nirasya ca / ajAn meSAn gururvyAkhyAditi sAkSyaM vasurvyadhAt / / 5 / / asatyavacasA tasya, kruddhAstatraiva devatAH / dalayAmAsurAkAzasphaTikAsanavedikAm / / 6 / / vasurvasumatInAthastato vasumatItale / papAta sadyo narakapAtaM prastAvayanniva / / 67 / / 1. na-vipulA0 / 2.0riva candramAH / 3. ma-vipulA0 / 4. ra-vipulA0 / 5. 'vyAkhyAditi' mu0 / 6. bha-vipulA0 /
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ 303 mithyAtvAdisaMvaropadezadvAram kUTasAkSyapradAtuste, zvapacasyeva ko mukham / / pazyediti vasuM nindan nAradaH svAspadaM yayau / / 68 / / devatAbhirasatyoktikupitAbhirnipAtitaH / jagAma narakaM ghoraM, naranAtho vasustataH ||69 / / yo yaH sUnurupAvikSad rAjye tasyAparAdhinaH / prajaghnurdevatAstaM taM, yAvadaSTau nipAtitAH / / 70 || iti vasunRpaterasatyavAcaH, phalamAkarNya jinoktividdhakarNaH / kathamapyuparodhato'pi jalpe-danRtaM prANitasaMzaye'pi naiva / / 71 / / iti yogazAstravRttyanusAreNa likhiteti / / 14.7 / / ratna:-niravadyam iti. vyAkhyA-he dehin ! tvaM niravadyaM vaco brUhi-jalpa, yataH kAraNAt sAvadhavacanaiH-sAvadhavacanajalpanairityarthaH, vasurAjAdayo drutaM zIghraM, ghoraM bhayAnakaM narakaM prayAtA-gatAH, vasurAjAdInAM sambandhastu bahuSu zAstreSu vidyamAnatvAnna likhito'sti, paraM tatastad vAcakagItArthamukhAd vA'vaseya iti ||14.7 / / [427] ihAmutra ca vairAya, durvAco narakAya ca / agnidagdhAH prarohanti, durvAgdagdhAH punarna hi ||14.8 / / dhanavi.-punarvAgguptyabhAve aihikamAmuSmikaM cAniSTaphalaM darzayannupadizati - 'ihAmutra ca' iti, durvAco-duSTavacanAni, iha-iha bhave, ca punar, amutraparaloke, vairAya-virodhAya bhavantIti, ca punar, narakAya-narakaduHkhAya bhavanti; durvAco vairAya bhavantItyuttarArddhana samarthayati, hi-yataH kAraNAd-agnidagdhAvaniprajvalitA vanaspatyAdayaH prarohanti-aGkurayanti, punardurvAgdagdhA-duSTavacanadagdhA
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ 304 zrIadhyAtmakalpadrume janA na prarohanti-na saumanasyarUpAGkuravanto bhavantItyarthaH / / 14.8 / / ratna. - ihAmutra-iti. vyAkhyA - iheti - ihaloke, duH- duSTA vAcaH pareSAmaprItikarAH sAvadyA vA vairAya-vairahetave bhavanti ca punar, amutraparaloke narakAya, cazabdAd vairAyApi bhavanti, vairasya parabhave'pyanugamanAd, rAvaNa-lakSmaNa-zambUkAnAmiveti, tatrArthe dRSTAntamAha-agninA dagdhAH 'samarthavizeSaNAd vizeSyaM labhyate' iti nyAyAd vRkSAdayaH prarohanti - aGkurayanti, durvAgdagdhA, dagdhA iva dagdhAH, yathA dagdhA vRkSA aGgArA vA zyAmIbhavanti tathA marmavacastADitA api zyAmavadanA bhavantItyupacArato manuSyA na prarohanti - harSAGkurAn na prAdurbhAvayantIti / / 14.8 / / [ 428] ata eva jinA dIkSA kAlAdAkevalodbhavam / avadyAdibhiyA brUyurjJAnatrayabhRto'pi na / / 14.9 / / dhanavi. - atha vacanaguptestIrthaGkarANAmapyupAdeyatAM darzayannupadizati - 'ata eva' iti, yata eva sAvadyavacanapratipAdanamaniSTaphalAya bhavatItyanantaramuktamata eva hetoH, jJAnatrayabhRto'pi - mati- zrutA - 'vadhijJAnavanto'pi jinA:- tIrthaGkarA dIkSAkAlAd-dvratapratipattisamayAdArabhya, AkevalodbhavaM- kevalajJAnotpattisamayaM yAvad, avadyAdibhiyA-jalpane kadAcidavadyaM mA bhUyAditibhayena, AdipadAd dharmadhyAnavighAtabhiyA ca, na brUyuH- na vadantIti / / 14.9 / / ratna. - ata eva..iti vyAkhyA - ata eva asmAdeva hetAH, jinA - tIrthakRto dIkSAkAlAt prArabhyA''kevalodbhavaM kevalasya jJAnavizeSasyodbhavam utpattiM yAvat, avadyAdInAM bhiyA-bhayena na brUyuH kiMbhUtAH ? jJAnAnAM trayaM - mati-zra -zrutAdadhilakSaNaM bibhratIti jJAnatrayabhRtaH kathamapi, satyapi turye manaHparyavajJAne ? - jJAnatrayabhRto'pItyuktaM tadasya kevala - manaHparyAyayorgrahaNazaktimattvAdagrahaNaM saMbhAvyate'nyo vizeSastu kuzAgradhIgamya iti, "arthato yugmaM" arthato yugmavyAkhyA * -
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ 305 mithyAtvAdisaMvaropadezadvAram / / iti / / 14.9 / / [429] kRpayA saMvRNu svAGga, kUrmajJAtanidarzanAt / saMvRtA'saMvRtAGgA yat, sukha-duHkhAnyavApnuyuH / / 14.10 / / dhanavi.-atha kAyayogasaMvaramupadizannAha - 'kRpayA' iti, kRpayA-jIvadayayA jIvadayAlakSaNahetunA svAGga-svakAyaM saMvRNunirunddhi, yad-yasmAt saMvRtA-'saMvRtAGgAH-saMvRtaM cAsaMvRtaM ca aGgaM yeSAM te tathA, kUrmAH-kacchapAH jJAtanidarzanAd-jJAtadharma-kathAGgoktadRSTAntAt sukhaduHkhAnyavApnuyuH-prApnuvanti, tatra saMvRtAGgAH-saMlInagAtrAH kUrmAH sukhaM-svakuTumbamilanadIrghajIvitvAdi zarma avApnuyuH, asaMvRtAGgAH-asaMlInagAtrAzca kUrmA duHkhaMnAnAprakArAM mAraNakadarthanAmavApnuyurityarthaH; sukhaM ca duHkhaM ca 'sukha-duHkham' iti pAThe-'virodhinAmadravyANAM navA dvandavaH svaiH [si. 3-1-130] ityanena samAhAradvandvaH , sukhaduHkhAni iti pAThe vitaretaradvandva iti / atra kUrmadRSTAnto jJAtAdharmakathAGgAdavaseyaH, tatsUcakaM ca gAthAdvayaM jJAtAvRtti-gatam - [430] "visayasuhaM ruMbhaMtA jIvA te rAgadosanimmukkA / pAvaMti nivvuisuhaM kummo vva mayaMgadahasokkhaM ||[jnyaa.vR.1] / / [431] iyare u aNatthaparaMparAu pAvaMti pAvakammavasA saMsArasAgarAgayA gomAyuga-siyakummo vA |[jnyaa.vR.2] / / 'tasyAyamupanayaH-saMvRtAGgAH puruSAH pApazRgAlebhyo'saMvRtAGgakacchapA iva duHkhamApnuvantIti / / 14.10 / / 1. viSayasukhaM nirundhanto jIvAste nirmuktarAgadveSAH | prApnuvanti nivRtisukhaM kUrma iva mRtAMgahradasaukhyam / / 1 / / itare tvanarthaparamparAH prApnuvanti pApakarmavazAH saMsArasAgaragatA gomAyugrastakUrma iva / / 2 / /
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ 306 zrIadhyAtmakalpadru ratna. - atha kramAyAtaM dvAbhyAM zlokAbhyAM kAyasaMvaramAha * kRpayA..iti vyAkhyA -he dehin ! tvaM kRpayA - karuNayA arthAjjIvAnAM, svasyAGgaM saMvRNu, mA itastato'vidhinA cAlayetyarthaH kasmAt ? - kUrmANAM jJAtaM jJAtAdharmakathAgoktamadhyayanaM tasya nidarzanAd-dRSTAntAt, taM dRSTAntaM paribhAvyetyarthaH / atrArthe saMvRtA'saMvRtAGgayoH kUrmayordvAbhyAM zRgAlAbhyAM sakAzAdaprAptamaraNaduHkha-prAptamaraNaduHkhayordRSTAntaH SaSThAGgato'vaseya iti / tameva bhAvamuttarArddhena sUcayati, yadyasmAt kAraNAt saMvRtamaGgamasaMvRtaM cAGgaM yaiste saMvRtAsaMvRtAGgAH prANinaH krameNa sukhAni duHkhAni prati cAvApnuyuH prApnuyuriti / / 14.10 / / [432] kAyastambhAnna ke ke syustarustambAdayo yatAH ? | - zivahetukriyo yeSAM kAyas tA~stu stuve yatIn / / 14.11 / / dhanavi . - 1. -atha kevalasya kAyasaMvarasyAsAratAM darzayannupadizati 'kAyastambhAt' iti, kAyastambhAt- kevalakAyasaMvarAt taru-stambAdayo-vRkSasthANuprabhRtayaH, AdipadAt parvatAdayaH, ke ke padArthA yatAH- saMyamino na bhavanti ?, api tu sarve'pi bhavantItyarthaH / tu punar-yeSAM kAyaH zarIraM zivahetuH- mokSahetuH kriyA-vyApAro yasya sa zivahetukriyo bhavati, tAn yatIn- saMyamino'haM stuvesvImi / / 14.11 / / - ratna. -kAyastambhAd ..iti vyAkhyA - kAyasya - zarIrasya stambhAt stambhanAt niyamanAt, acAlanAdityarthaH, ke ke ? - taru- stambhAdayaH - taravaH eva stambhAkAratvAt, stambhAste Adau yeSAM te taru-stambhAdayaH, athavA taravazca stambhAzca tarustambhAste Adau yeSAM te taru-stambhAdayaH, stambhAdaya iti kathanenAcetanAH kASTha-pASANAdiniSpannAH stambhA gRhItAH, AdizabdAd ye kAyavyApArAsamarthA
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ 307 mithyAtvAdisaMvaropadezadvAram dvIndriyAdaste'pyUyAH, kiMlakSaNAH ? - yato'viratAH kAyavyApArAsAmarthyAd yatA iva yatAH, 'tuH iti vizeSe, yeSAM yatAnAM-manasA viratAnAM zivasya-mokSasya hetu:-kAraNaM kriyA-kAyavyApArarUpA varttate, tAn a kAyaguptAn kAyaguptimataH, stuve iti, kAyavyApAravIrye param-azubhaM kAyavyApAraM nirudhya sthitAn stuve ityarthaH / / 14.11 / / [433] zrutisaMyamamAtreNa, zabdAn kAn ke tyajanti na ? | iSTAniSTeSu caiteSu, rAgadveSau tyajan muniH / / 14.12 / / dhanavi.-athendriyapaJcakasaMvaropadeze pUrvaM zrotrendriyasaMvaramupadizannAha - 'zruti0' iti, zrutisaMyamamAtreNa-zrotrendriyasaMvaramAtreNa, kAn-iSTAniSTAn, zabdAn-zrotrendriyagrAhyAn ke-ekendriyAdayazcaturindriyAntA anekamUka-badhirapaJcendriyAzca na tyajanti ? - na pariharanti, api tu sarve'pi tyajantItyarthaH | ca punar-iSTAniSTeSveteSu zabdeSu rAga-dveSau-prItyaprItilakSaNau tyajan-pariharan munirbhavatIti / / 14.12 / / ratna.-atha mano-vacaH-kAyasaMvaraM nirUpya paJcendriyasaMvaramAha-tatrApi prathama zrotrendriyamAzritya kathayati - zrutisaMyamamAtreNa..iti. vyAkhyA-zrutyoH-karNayoH saMyamo-rodho bhAvakarNendriyajaya ityarthaH, kevalaM zrutisaMyamaH zrutisaMyamamAtraM, tena zrutisaMyamamAtreNa, ke ? - prANinaH akarNAdayaH, kAn zabdAn ? manojJA-'manojJalakSaNAn na tyajanti ?, api tu sarve'pi tyajanti, atropalakSaNAd ekendriya-dvIndriya-trIndriyacaturindriyAdayo'pi jJeyAste'pi dravyabhAvotrendriyavikalA iti manojJA1. 'zivahetuH kriyA yeSAM kAyaguptAMstu tAn stuve. iti 249 tamasya uttarArdhe pATho'yaM pratau mUlatvena gRhItaH /
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ rU08 zrIadhyAtmakalpadrume 'manojJazabdAn tyajanti, atra kaThinabhASAnivAraNArthe saMyamazabdaprayogo jJeyaH, evamagretaneSvapi sUtreSu jJeyaM, ceti vizeSe, eteSviSTAniSTeSu kokila-kAkaprabhRtInAM zabdeSu rAga-dveSau tyajan muniH syAditi / / 14.12 / / .. [434] ghrANasaMyamamAtreNa, -- - - gandhAn kAn ke tyajanti na ? | iSTAniSTeSu caiteSu, rAgadveSau tyajan muniH ||14.13 / / dhanavi.-atha ghrANendriyasaMvaramupadizannAha - 'ghrANa' iti, ghrANasaMyamamAtreNa-nAsikendriyasaMvaramAtreNa gaMdhAniSTAnaniSTAn vA ke-ekendriya-dvIndriyA doSagrastAH paJcendriyAdayazca na tyajanti ?, api tu sarve'pi pariharantItyarthaH / atrottarArddha pUrvavat, 'zabda'sthAne 'gandha' iti vizeSaH / nanu kramaprAptaM cakSurindriyasaMvaropadezamupekSya ghrANendriyasaMvaropadezaH kathaM pratipAdita iti cet ? - na, 'vicitrA sUtrANAM kRtirAcAryasye'iti nyAyAt 'svatantrecchAyAH paryanuyogAnarhatvAt'iti nyAyAd vA 'sAmaJjasyAt, anyathA vA sudhiyA'tra zaGkA nirAkaraNIyeti / / 14.13 / / ratna.-ghrANa. iti. vyAkhyA-atropahatabhAvaghrANendriyedvIndriyA upalakSaNAdekendriyA- api grAhyAH, te'pi dravya-bhAvaghrANendriyavikalA iti, iSTA'niSTAn gandhAn tyajantIti, kAn ? - zubhA'zubhAn-mRgamada-lazunAdisambandhino na tyajanti ?, api tu pUrvoktAH sarve'pi tyajanti, uttarArdhaM pUrvavat / / 14.13 / / [435] cakSuHsaMyamamAtreNa, rUpAlokAMstyajanti na / iSTA-'niSTeSu caiteSu, rAgadveSau tyajan muniH ||14.14 / / 1. 'aucityAt' iti TippaNI. mu0 /
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ 309 mithyAtvAdisaMvaropadezadvAram dhanavi.-atha cakSurindriyasaMvaramupadizannAha ca - 'cakSuH' iti, cakSuHsaMyamamAtrAt-kevalacakSurindriyasaMvarAt, rUpAlokAnrUpasyAvalokanAni trIndriyAdayaH cakSurdoSaduSTa-paJcendriyAdayazca, ke jantavo na tyajanti ?, atra ke ityadhyAhArya, api tu sarve'pi rUpAlokAn pariharantItyarthaH | uttarArddhamatrApi pUrvavadevAvaseyaM, gandhasthAne rUpamiti vizeSaH ||14.14 / / - ratna.-cakSuH, iti. vyAkhyA-cakSuHsaMyamamAtrAditi pUrvavad, atra bhAvacakSurindriyahInA gRhyante, upalakSaNAt-ekendriyAs trIndriyaparyantAH, te'pi gRhyante, te'pi dravya-bhAvacakSurindriyavikalA iSTA-'niSTAni rUpANi tyajanti, rUpAlokAn-rUpadarzanAni ke na tyajanti ?, api tu sarve'pi tyajanti, ceti vizeSe, iSTA-'niSTeSu yuvati-jaratIrUpeSu rAga-dveSau tyajan san muniH syAditi / atra keSucidAdarzeSu pUrvaM ghrANasaMyamamAtreNeti dRzyate, tanna jAne kena hetuneti, paramanukramastvayameva ghaTata iti / / 14.14 / / [436] jihvAsaMyamamAtreNa, rasAn kAn ke tyajanti na ? | manasA tyaja tAniSTAn, yadIcchasi tapaHphalam / / 14.15 / / dhanavi.-atha jihvendriyasaMvaramupadeSTumAha - 'jihvA saMyama' iti, jihvAsaMyama-mAtreNa-kevalarasanendriyasaMvareNa ekendriyA jantavaH, ke kAn-iSTAnaniSTAn vA rasAn na tyajanti ? | atha tAttvikaM jihvAsaMyamaM darzayannuttarArddha vakti-tadA tAniSTAn rasAn prAptAn manasAsamatApariNatacetasA tyaja, yadi cet tapaHphalaM-tapasaH phalaM mokSam, icchasi ||14.15 / / ratna:-jihvAsaMyamamAtreNa..iti. vyAkhyA-pUrvavadatropahatabhAvarasanendriyA grAhyAH, upalakSaNAdekendriyA api grAhyAH, te'pi dravyabhAvarasanendriyavikalA iti, zubhAzubharasAna tyajantIti, kAna rasAn ? - zubhAzubhAna zarkarA-kriyAkartasambandhino 1. atra dhanavi. TIkAyAmanusRtya kramaH parivartito'smAbhiH / 2. karIyAtuM iti saM. / 21
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ 310 zrIadhyAtmakalpadrume na tyajanti?, api tu pUrvoktAH sarve'pi tyajanti, paraM he Atman ! yadi tapasaH phalamicchasi tadA manasA-manoyogapUrvakaM, tAn iSTAn madhu-mAMsa-puSpa-phalAdInAM tyajeti ||14.15 / / [437] tvacA saMyamamAtreNa, sparzAn kAn ke tyajanti na ? | iSTAniSTeSu caiteSu, rAgadveSau tyajan muniH ||14.16 / / dhanavi.-atha sparzanendriyasaMvaramupadeSTukAma Aha - 'tvacaH' iti, tvacaH saMyamamAtreNa-kevalatvagindriyasaMvareNa sparzAn-sukhasparzAn ke sUkSmabAdaranigodajIvAH sUkSmabAdara-pRthvIkAyikAdayo nArakAdayo vA na tyajanti ?, api tu sarve'pi sukhasparza pariharantItyarthaH / uttarArddhamatrApi pUrvavad bhAvyam [sparzasthAne tvacaH iti] / / 14.16 / / _ratna.-tvacaH saMyamamAtreNa..iti. vyAkhyA-pUrvavat, paraM tvacaHsaMyamamAtratvaM tvagrogakRtamavaseyaM, bhAvatvagindriyopaghAtajamityarthaH, ekendriyAdInAM saMjJiparyAptapaJcendriyaparyantAnAM tvagviSayastu dRzyata eva, tena rogakRtastvaksaMyamo'vaseyaH, kAn ? - sparzAn, ke na tyajanti ?, api tu sarve'pi tyajanti, ceti vizeSe, iSTAniSTeSu navanItA-'rkatUla-bUra-gojihvA-krakaca-zAkapatrAdijeSu rAga-dveSau prati tyajan muniH syAditi / / 14.16 / / [438] bastisaMyamamAtreNa, brahma ke ke na bibhrate ? | manaHsaMyamato dhehi, dhIra ! cet ? tatphalArthyasi / / 14.17 / / dhanavi.-tvagindriyamupadizya durjayakAmoddIpakatvagindrivizeSaM bastisaMvara
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ mithyAtvAdisaMvaropadezadvAram mupadizannAha - 'basti' iti, bastisaMyamamAtreNa - kevalamUtrAzayanirodhena brahma vrataM ke ke kRtrimanapuMsakIkRtanara-turaga - balIvardAdayo nArakAH saMmUrchimAzca na bibhrate ? na dharanti / atha tAttvikaM bastisaMyamaM darzayannuttarArddhaM vakti- tadA manaHsaMyamatomanaHsaMvarato brahma dhehi dhAraya he dhIra ! cedyadi tatphalArthI- brahmacaryaphalaM mokSastadarthI-tadabhilASI asItyarthaH / / 14.17 / / ratna.-tvaksaMvare'pi vizeSamAha bastisaMvaramAtreNa..iti vyAkhyA - bastiH- mUtrAzayo mUtrasthAnamityarthaH, bastirityukte'pi, sthAnAt sthAnI lakSyate iti nyAyAd bastiH puMsaH puMzcinaM striyAzca strIcihnaM, tasya saMyamamAtreNeti pUrvavad, brahmeti brahmacaryaM ke ke janAH puM-napaMsukAH strI - napuMsakAzca na bribhrate ? api tu bahavo bibhrate, maithunazakterabhAvAdityarthaH paraM he dhIra ! cedyadi tasya brahmaNaH phalaM bhAvavedAbhAvalakSaNaM, tasyArtho'stIti, tatphalArthI tvamasi - vidyase tarhi manasaH saMyamo-rodhastato brahmeti brahmacaryaM dhehi-dhareti / / 14.17 / / , - [439] viSayendriyasaMyogA - 311 'bhAvAt ke ke na saMyatAH ? | rAga-dveSamanoyogA bhAvAd ye tu, stavImi tAn / / 14.18 / / - dhanavi . - pRthag- pRthagindriyapaJcakasaMvaramupadizya samuditendriyapaJcakasaMvaramupadizati 'viSaya' iti, viSayAzca - vINAdizabdAdayaH, indriyANi ca zrotrAdIni teSAM parasparaM sambandhAbhAvAt, ke ke dAridryAdyupadrutA jantavaH saMyatA na bhavanti ? api tu sarve'pi bhavantItyarthaH tu punaH rAga-dveSayormanasazca parasparaM yogaHsambandhas tasyAbhAvAd ye saMyatA bhavanti tAn saMyatAn stavImIti / / 14.18 / /
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ 312 zrIadhyAtmakalpadrume ratna. - atha vizeSato nirUpya, sAmAnyataH sarvendriyANyAzritya nirUpayati viSayendriyasaMyogAbhAvAt-iti. vyAkhyA-viSayAH-zabda-rUpa-gandha-rasa-sparzAH, paJca, indriyANi paJca, viSayAzca indriyANi ca viSayendriyANi teSAM saMyoga- ekatra milanaM, tasyAbhAvAt, ke ke na ye saMyatA- viratAH santi - yaminaH santi ?, api tu sarve'pi saMyatA eveti, turiti vizeSe, rAga-dveSa-mano- yogAnAmabhAvAd ye saMyatA- viratAH santi, tAn prati svImi / / 14.18 / / [ 440] kaSAyAn saMvRNu prAjJa !, narakaM yadasaMvarAt / mahAtapasvino'pyApuH, karaTotkaraTAdayaH / / 14.19 / / - dhanavi.--anantaroktarAga-dveSasaMvarAdhikArAt tatsahacaritAnAM tanmUlabhUtAnAM vA kaSAyANAM saMvaramupadizannAha 'kaSAyAn' iti, he prAjJa ! paNDita ! kaSAyAn-krodha-mAna-mAyA-lobhAn saMvRNu-samyak prakAreNAcchAdaya, kSayeNopazamena kSayopazamena vA'nudayAvasthAn kurvityarthaH, yadasaMvarAd-yeSAM kaSAyANAm, asaMvarAd-udayAt karaTotkaraTAdayaHkaraTotkaraTapramukhA mahAtapasvinaH- ugratapaHkarttAro'pi narakamApuH-prApuH / tatra karaTotkaraTacaritaM cedam - - karaTotkaraTau sAdhU, mAtRSvasreyakau mithaH / bhrAtarau brAhmaNAvadhyApakAvAttArhatavratau / / 1 / / abhUt puryAH kuNAlAyAstayor 'nirdhamanAgrataH / varSAsu vasatir nIraiH, plAvyatAM meti devatA / / 2 / / 1. 'NiddhamaNa' (de0 4.39) iti dezIzabdasya saMskRtIkRtoyaM zabdaH - morI, gaTara ityarthakaH /
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ 313 mithyAtvAdisaMvaropadezadvAram aTAlayat kuNAlAyA, vRSTiM jJAtvA ca tajjanaiH / nissAryete sma tau sAdhU, kruddho'tha karaTo'vadat / / 3 / / varSa deva ! kuNAlAyAmuvAcotkaraTastataH / dinAni daza paJcAtha, punaH karaTa UcivAn / / 4 / / muSTipramANadhArAbhiH, punarutkaraTo'bhyadhAt / yathA divA tathA rAtrAvityuktvA tau nirIyatuH / / 5 / / kuNAlA'pi paJca-dazadinairacchinnavarSaNAt / sArddha janapadenAmbhaHpUraiH pravAhyatAkhilA / / 6 / / tRtIye vatsare tau ca, sAdhU sAketapattana / kAlaM kRtvA saptamordhyA, dvAviMzatyatarAyuSau / / 7 / / kAlAkhyanarakAvAse, saMjAyete sma nArakau / kuNAlAyA vinAzasya, kAlAd varSe trayodaze ||8|| utpannaM kevalaM jJAnaM, zrImadvIrajinezituH / / iti / / 14.19 / / ratna. athendriyANyAzritya saMvaramuktvA kaSAyAnAzrityAha - kaSAyAn. iti. vyAkhyA- he prAjJa ! tvaM kaSAyAn-krodha-mAna-mAyA-lobhAn saMvRNu, tyajeti bhAvaH, sarvathA tyaktumazakto'lpAn kuru vA, yeSAmasaMvarAdanirodhAn mahAtapasvino'pi karaTotkaraTAdayo narakaM-nirayamApuH-prAptAH - varSa megha kuNAlAyAM, dinAni daza paJca ca / yugadhArApramANena, yathA rAtrau tathA divA / / 1 / / itivacasA'khaNDadhArAvRSTameghaplAvitakuNAlAnagarIpAtakAt karaTotkaraTanAmAnau munI narakaM gatau, anayodRSTAntavistarastu karpUraprakaravRttyAdibhyo'vaseyaH, vistarabhayAnna pratanyata iti, evamAdayo'nye'pyUhyAH / / 14.19 / /
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ 314 zrIadhyAtmakalpadrume [441] yasyAsti kiJcinna tapo-yamAdi, brUyAt sa yat tat tudatAM parAn vA / yasyAsti kaSTAptamidaM tu kiM na, tabhraMzabhIH saMvRNute sa yogAn ? ||14.20 / / dhanavi.-pUrvamupadiSTamapi yoganirodhaM siMhAvalokananyAyAt, anantaroktArthasamarthanArthaM ca prakArAntareNopadizati - 'yasyAsti' iti, yasya puruSasya tapo-yamAdi-tapaH-saMyamAdi sukRtaM kiJcitkimapi nAsti, sa puruSo yat tat sAvadyaM nirarthakaM vA'samaJjasavRttyA vaco brUyAd-vadatvityarthaH, vA-athavA sa pumAn parAn-svavyatiriktAn tudatAM-azubhamanovAk-kAyayogAdinA vyathA janayatu; tu-punar, yasya pusaM idaM tapaHsaMyamAdi sukRtaM kaSTAptaM-bahuprayAsena prAptamasti tadbhazabhI-tapaHsaMyamabhraMzabhIruH sa pumAn mano-vAk-kAyayogAn kiM na saMvRNute ? - kathaM na niyantrayatItyarthaH / / 14.20 / / ratna.-atha manoyogAdisaMvaramAha - yasyAsti..iti. vyAkhyA-he saMyamin ! yasya kiJcidapi tapaH-caturtha-SaSThA'STamAdirUpaM, yamA-ahiMsA-sUnRtA-'steya-brahmA-'kiJcanatAlakSaNAH paJca, te Adau yasya tat tapo-yamAdi nAsti, saH pumAnavirata ityarthaH, yat tad asaMbaddha brUyAd-jalped, vA-athavA parAn prati tudatAM-vyathatAM, turiti vizeSe, yasyedaM tapoyamAdi kaSTena-kAyaklezenAptaM-prAptaM varttate, tasya tapo-yamAdino bhraMzonAzaH, tasmAd bhI:-bhayaM yasya sa tadbhazabhIH pumAn yatyAdiogAn-mano-vAkkAyasambandhino vyApArAn kiM na saMvRNute ?, tasya tu saMvarItuM yuktA iti, yasya kiJcit kAMsyAdibhAjanamapi gantavyaM nAsti, sa kadAcidanAvRtadvA nidrAtu, paraM yasya svarNa-maNyAdivastu gantavyamasti so'nAvRtadvAH kathaM nidrAtvityarthaH ||14.20 / /
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ mithyAtvAdisaMvaropadezadvAram [442] bhavet samagreSvapi saMvareSu, paraM nidAnaM zivasaMpadAM yaH / tyajan kaSAyAdijadurvikalpAn, kuryAnmanaHsaMvaramiddhadhIstam / / 14.21 / / dhanavi . - sakalayogasaMvareSu manoyogasaMvarasya prAdhAnyaM khyApayannAha 'bhavet' iti, samagreSu sarveSu api kaSAyayogAdisaMvareSu zivasaMpadAM paramutkRSTaM nidAnaM-paramaM kAraNaM, yo bhavet taM manaHsaMvaram, iddhadhIH samRddhabuddhiH pumAn, kaSAyAdija-durvikalpAn-krodhAdijanya-nAnollekhamayaduSTacintanAni tyajanpariharan kuryAt-karotu / / 14.21 / / ratna. - tatrApi manaHsaMvarasyotkarSamAha - - - bhave samagreSu.. iti. vyAkhyA - yo manaHsaMvaraH samagreSvapi saMvareSu satsu zivasaMpadAMmokSazrINAM paraM nidAnaM heturbhavet, manaHsaMvaraM vinA sarve'pi vacaH - kAyikAH saMvarA nirarthakAH ityarthaH, iddhA - dIptA dhIryasya sa iddhadhIrjanaH, taM manaHsaMvaraM kuryAt, kiM kurvan ? kaSAyAdibhyo jAtA ye durvikalpAtyajan, kAn ? duSTacintanAni tAn, AdizabdenA - 'viratyAdigrahaNamiti / / 14.21 / / [443] tadevamAtmA kRtasaMvaraH syAnniHsaGgatAbhAk satataM sukhena / niHsaGgabhAvAdatha saMvarastad dvayaM zivArthI yugapad bhajeta / / 14.22 / / 315 - - dhanavi . - athaitaddvAramupasaMharannupadizati 'tadevam' iti, tat-tasmAt kAraNAd evam uktena prakAreNa kRtasaMvaroniSpAditasakalakaSAyayoganirodhaH satataM- nirantaraM sukhena - aprayAsena nisaGgatAbhAkputra - kalatrAdimamatArAhityavAn, AtmA-jIvo bhavet, atha punar, niHsaGgabhAvAd,
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ 316 zrIadhyAtmakalpadru AtmanaH saMvaro bhavediti, atra saMkriyante - nirvAryante samAgacchanti karmANi yasmAt sa saMvaraH; nanu niHsaGgatAyAM satyAM saMvaro bhavati sati ca saMvare nissaMgatA bhavati, tathA cAnyo'nyAzraya iti cet ? na, kvacit kasyacinniHsaGgatAyAM satyAM saMvaro bhavati, kasyacit kvacit saMvare sati niHsaGgatA jAyate iti puruSabhedena kAlabhedena sthAnabhedena vA'nyo'nyAzrayasyAsattvAt; na caivamananugamaH, prAmANikagauravavatprAmANikAnanugamasyApyadoSatvAt; zivArthI puruSastat- niHsaGgatAsaMvaralakSaNadvayaM yugapat - samakAlaM mokSasAdhanaM bhajeta - zrayediti / / 14.22 / / / / 14 / / iti zrItapA0 mahopAdhyAyakalyANavijaya ziSyopAdhyAya zrIdhanavijayagaNiviracitAyAmadhyAtmakalpadrumaTIkAyAM mithyAtvAdisaMvaropadezanAmnI caturdazI padapaddhatiH - 1. ratna. - athaitadadhikArepasaMhAramAha tadevamAtmA iti. vyAkhyA-tat- tasmAt kAraNAdevaM amunA prakAreNAtmAkRtasaMvaraH san satataM-nirantaraM sukhena niHsaGgatAM bhajatIti nissaGgatAbhAk syAd, atha niHsaGgabhAvAt-nirIhabhAvAt kRtasaMvaraH syAd, anyo'nyaM kAryakAraNavyavahAro'stItyarthaH, tatkAraNAcchivArthI pumAn dvayaM-saMvara-nissaGgabhAvau' yugapat-s bhajeteti / / 14.22 / / - samakAlaM -- * [444] zrIzAnticandravaravAcakadugdhasindhulabdhapratiSThavaravAcakraratnacandraH / adhyatmakalpaphaladasya cakAra TIkA, tatrA'gamad bhavanamAnakRto'dhikAraH / / 14 / / iti caturdazo'dhikAraH / / ...NAtmA kRtasaMvaraH - mu0 / 2. bhAvonnatiM yuga... mu0 / 2. 'vRttiM' mu0 /
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15. zubhapravRttizikSopadezAdhikAraH [445] AvazyakeSvAtanu yatnamAptoditeSu zuddheSu tamo'paheSu / na haMtyabhuktaM hi na cApyazuddhaM, vaidyoktamapyauSadhamAmayAn yat / / 15.1 / / dhanavi - anantaradvAre mithyAtvAdisaMvaro'zubhavyApAranivRttilakSaNaH pratipAditaH, tena tatpratipakSazubhavyApArapravRttidvAraM darzayannAha yadvA'nantaradvAre mithyAtvAdisaMvara upadiSTaH, sa ca zubhapravRttyadhIna iti taddvAraM darzayannAha -- atha zubhapravRttizikSopadezaH - iti sugamam; tatra zubhapravRttau prathamaM pratidinAnuSTheyaSaDAvazyakapravRttimupadizati - * 'AvazyakeSu' iti, AptoditeSu bhagavatpratipAditeSu zuddheSu nirdoSeSusAmAyikAdiviSayakadoSarahiteSu, tamo'paheSu-purAkRtapApahareSu, AvazyakeSu - 1. sAmAyika 2. caturviMzatistava 3. vandanaka 4. pratikramaNa 5. kAyotsarga 6. pratyAkhyAnAkhyeSu nityakarttavyeSu yatnaM pramAdarAhityalakSaNaM prayatnam, Atanu-AsamantAt kurvityarthaH; hi iti nizcitaM yad - yasmAd vaidyoktamapi - dhanvaMtariprabhRtyuktamapyauSadhaM bheSajam- abhuktam- anAsvAditam, AmayAn- rogAn na hantinApanayatIti, ca punar-azuddhaM sadoSaM vaidyoktamapyauSadhamAmayAn na hantItyarthaH, atrAvazyakamupameyamauSadhamupamAnaM, bhagavAnupameyo, vaidya upamAnam, AvazyakaprayatnakaraNamupameyamauSadhabhakSaNamupamAnam, Avazyake doSA upameyamauSadhe yogavaiparItyAdayo doSA upamAnamiti dRSTAnta - dAntikayojanA / tatra doSasvarUpaM cedaM tatra sAmAyikadoSAH - [446] 1.palhatthI 2. athirAsaNa 3. disiparivattI ya 4. kajja 5 . vaTThabhaM / 6. aiaMguvaMgagovaNa 7. Alasa 8. karaDukka 9. mala 10.kaMDU / / [ ]||
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ 318 zrIadhyAtmakalpadrume [447] 11.vissAmaNa 12.taha uMghaNa iya bArasadosavajjiyaM jassa / kAyasamiIvisuddhaM egavihaM tassa sAmaiyaM / / [ ] / / [448] 1.kuvayaNa 2.sahasakkAro 3.lobhaNa 4.ahachaMdavayaNa 5.saMkhevA / 6.kalahaM 7.vigaho 8.hAso 9.turio 10.gmnnaagmnnvaadii|| [ ] || [449] vajjei dosadasayaM vayaNabhavaM jo naro sa sAmaio / tassa taNu-vayaNasuddhaM duvihaM sAmAiyaM hoi / / [ ] / / [450] 1.aviveo 2.jasakittI 3.lAhatthI 4.gavva 5.bhaya 6.niyANatthI / 7.saMsaya 8.rosa 9.aviNao 10.tannivayo dasa ya maannsiyaa|| [ ]|| [451] battIsadosasuddhaM taNu-vayamaNa-suddhisaMbhavaM tivihaM / jassa havai sAmaiyaM tassa vase savvasuhalacchI / / [ ]|| ete dvAtriMza[doSAH]jIrNakulakapratipAditAH / vandanake dvAtriMzaddoSAH-"dosa aNADhiathaDDhia" ityAdi [guru] bhASya [23] gAthoktA bhASyavyAkhyAnato vyAkhyeyAH / kAyotsargAvazyakadoSAzcaikonaviMzatiH "ghoDagalayakhaMbhAi" ityAdi[caityavaMdana]bhASya[56]gAthoktAstata eva savistaramavaseyA iti ||15.1 / / ratna.-atha zubhapravRttizikSopadezAkhyaH paJcadazo'dhikAro vivarItuM prArabhyate, tatrA''vazyakaM karttavyatvAt prathamamAvazyakopadezamAha, atra yatiyogyaM yatinA jJeyaM, zrAddhayogyaM zrAddhenA'pIti, tena dvayorapi sambodhanamadhyAhAryam - ___ AvazyakeSu..iti. vyAkhyA-he yate ! he Aheta ! tvamAvazyakeSu-avazyakartavyeSu pratikramaNa-sAmAyika-pauSadhopavAsA-''locanAgrahaNAdiSu yatnam-udyamamAtanukurvityarthaH, kiMlakSaNeSu ? - AptoditeSu-sarvajJoditeSu, ata eva zuddheSunirmaleSu, nirmalatvAdeva tamAMsi-pApAni, apaghnantIti teSu, tatra dRSTAntamAha-hi 1. 'bhaMticayo' - mu0 /
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ zubhapravRttizikSAdvAram__ nizcitaM vaidyoktamapyauSadhaM yad-yato hetorAmayAn - rogAn na hanti-nApanayati, kiMlakSaNam ? atropanayaH sugamatvAt svayamabhyUyaH / / 15.1 / / abhuktaM sat, na cApyazuddham apakvaharitAlarasAyanAdi, [452] tapAMsi tanyAd vividhAni nityaM, mukhe kaTUnyAyatisundarANi / nighnanti tAnyeva kukarmarAzi, rasAyanAnIva durAmayAn yat / / 15.2 / / 319 dhanavi . - karmakSapaNahetutvasAdharmyeNAvazyakaprabhRtyupadezAnantaraM tapaHpravRttyupadezamAdizati mukhe-karaNakAlasyAdau kaTUni-kSut-pipAsA ''disahanajanita duHkhotpAdakatvena kaTukarasAni, AyatisundarANi - Ayatau-karaNa - kAlAduttarakAle tapobhirjanitazubhakarmAnubhavakAle sundarANi - AnandadAyakAni vividhAni - nAnAprakArANi, tapAMsitapaHkarmANi namaskArasahitAdi - SANmAsikatapaHparyantAni nityam - anavarataM, tanyAtkuryAditi yad-yasmAt, tAnyeva tapAMsi kukarmarAzi- azubhakarmasamUhaM nighnantinitarAM vinAzayanti, atra dRSTAntamAha- iva yathA rasAyanAni - pAradaprabhRtIni tathAvidhabheSajAni durAmayAn- ku [-kuSThaprabhRtiduSTarogAn nighnanti, atra rasAyanasya tapaHkarmaNazcopamAnopameyabhAvaH kukarmarAzerdurAmayasyApi copamAnopameyabhAva iti , / / 15.2 / / ratna. - AvazyakeSu tapa AyAtIti tapaupadezamAha tapAMsi tanyAt..iti. vyAkhyA - yatirArhato vA vividhAni vicitrANi SaSThA'STamA-'rddhamAsa-mAsakSapaNa- kanakAvali - muktAvali - guNaratna-saMvatsarA-''cAmAmlavarddhamAna-ghanarSitapaHprabhRtIni tapAMsi tanyAt kuryAd dhAtUnAmanekArthatvAt, taniH api karaNArthaM brUte, athavA vistArayediti ca, kiMlakSaNAni ? kaTUnIva kaTUni-tIkSNAni, kasmin ? - mukhe Adau prathamataH kriyamANAni kaSTadAyitvAt * -
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ 320 zrIadhyAtmakalpadrume kaTUnItyupacArAt, punaH kiMlakSaNAni ? - Ayatau-uttarakAle svargAdisukhadAyitvAt sundarANi-manoharANi, yad-yasmAt kAraNAt tAnyeva tapAMsi kukarmaNAMjJAnAvaraNIyAdInAM rAziM pujaM nighnanti, iva yathA rasAyanAni-rAjavaidyai vA'litasuvarNAdidhAtusAdhitAni vividhAni, mukhe-Anane dIyamAnAni kaTUnidurAsvAdAni paramAyatau sundarANi durAmayAn-duSTarogAn rAjayakSmaprabhRtIn ghnantIti ||15.2 / / [453] vizuddhazIlAGgasahasradhArI, bhavAnizaM nirmitayogasiddhiH / sahopasA~stanunirmamaH san, bhajasva guptIH samitIzca samyag / / 15.3 / / dhanavi.-atha brahmacaryAdiviSayAM zubhapravRttimupadizannAha - 'vizuddha' iti, nirmitayogasiddhiH san, anizaM-nirantaraM vizuddhazIlAGgasahasradhArI tvaM bhava, atra vizuddhazIlAGgasahasradhArI-vizuddhaM-niraticAraM ca tacchIlaM ca-AcAro brahmacaryarUpaH tasyA-'GgAni kAraNAni "je no karaMti maNaso" ityAdIni teSAM sahasraM dhArayatIti tathA; nirmita-yogasidadhiH-nirmitAniSThAM nItA, yogasya-mano-vAk-kAyaikAgryasya jJAna-darzana-cAritrasaMnipAtalakSaNasya vA yogAnAM vA-prANAyAmAdInAM siddhiH-niSpattiryena sa tathA, ca punasa, tanunirmamaH san-zarIramamatArahitaH san, upasargAn-kSut-pipAsAdIn saha-kSamasva;, ca punaH, samyag-yathAgamoktarItyA guptI:-manoguptyAdikAH, samitI-IryAsamityAdikA bhajasvasevasva / / 15.3 / / ratna.-atha tapaHkArI zIlavAn bhavatIti zIlopadezamAha - vizuddhazIlAGga..iti. vyAkhyA-he yate ! - he Aheta ! zIlasyasadAcArasyAGgAnIva zIlAGgAni vizuddhAni ca tAni zIlAGgAni ca vizuddhazIlAGgAni, teSAM sahasrANyaSTA-dazapramANAni dharasI(tI)tyevaMzIlo
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ 321 zubhapravRttizikSAdvAram vizuddhazIlAGgasahasradhArI bhava, [454] je no karaMti maNasA nijjiyaAhAra-sanna-soiMdI / puDhavIkAyAraMbhaM khaMtijuA te muNI vaMde / / [ ] / / ityAdigAthoktA'STAdazasahasragAthApramANasvAdhyAyadhArako bhavatIti tAtparyArthaH, duSTamano-vacaH-kAyayogAnAM nivRttikAraNatvAcchIlAGgatvaM caiSAmiti, katham ? - anizaM-nirantaraM, kiMlakSaNaH ? - nirmitA mano-vacaH-kAyAnAM siddhiH-sAdhanaM yena saH, nirmitaduSTamano-vacaH-kAyayoganivRttika ityarthaH, athavA nirmitA yogAnAmaSTAGgAnAM siddhiryena sa ityapi vyAkhyAprapaJcaH, anyaccopasargAn-devAdikRtAn yatiSu gajasukumAlarSi-cilAtIputra-metAryamuniprabhRtivad, gRhastheSu kAmadevAdivat, sahasva-kSamasva, paraM kiMlakSaNaH san ? - tanau-zarIre nirmamaH san, tanunirmamatve satyevopasargasahanaM bhavatIti, tathA guptIstisro mano-vacaH-kAyAnAM bhajasva, ca punaH samitIH paJceryAbhASaiSaNAdAnanikSepapAriSThApanikAH prati bhajasva, zrAddhAsyApi kRtapauSadhasya kRtasAmAyikasya copasargasahanaM gupti-samityArAdhanaM ca bhavatIti na kA'pi vipratipattiH / / 15.3 / / [455] svAdhyAyayogeSu dadhasva yatnaM, madhyasthavRttyA'nusarA-''gamArthAn / agAravo bhaikSamaTA-'viSAdI, hetau vizuddha vazitendriyaughaH ||15.4 / / dhanavi.-athAnantaroktapravRttau kAraNabhUtAM pravRttimupadizati - 'svAdhyAya' iti, tvaM svAdhyAya-yogeSu yatnaM prayatnaM dadhasva-kuruSvetyarthaH, atra svAdhyAyazca-vAcanAdikaH paJcaprakAraH, yogAzca-uddeza-samuddezA-'nujJAdirUpAnuSThAnavizeSAsteSu; ca punara-madhyasthavRttyA-rAga-dveSarAhityena, AgamArthAn-siddhAntoktabhAvAn, anusara-anugaccha, AgamArthAnusAreNa vicareti bhAvaH, ca-punas,-tvam-agAravaH 1. agauravo0 mu0 /
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ 322 zrIadhyAtmakalpadrume san-RddhyAdigAravarahitaH san bhaikSa-bhikSAkarma kurvanniti zeSaH, aTa-bhrametyarthaH, vizuddhe-nirdoSe hetau-mokSakAraNe jJAna-darzana-cAritralakSaNe, aviSAdI-zramarahitaH san, punaH kiMviziSTaH? - vazitendriyaughA-jitendriyasamUhaH san, athavA lAbhe'gAravaH sannalAbhe'viSAdI san bhaikSaM-gaucaracaryAmaTa, vizuddhe heto samagrabhogasAmagryAM satyAM vazitendriyaughaH sannityarthaH / / 15.4 / / ratna.-zIlavAn svAdhyAyAdinA mano vazIkarotIti svAdhyAyAdhupadezamAha svAdhyAyogeSu..iti. vyAkhyA-he yate ! tvaM svAdhyAyAnAM paThitAgamaprabhRtizAstrapratidinasmaraNalakSaNAnAM, yojanAni-karaNAni yogAsteSu, athavA svAdhyAyaiH kRtvA mano-vacaH-kAyalakSaNeSu yogeSu yatnaM dadhasva udyamaM kuru, svAdhyAyaiH kRtvA manovacanaH-kAyAn saMvRNu ityarthaH, tathA AgamArthAn-arhatpravacanAbhidheyAni madhyasthavRttyAsvakadAgrahA-'nanusAreNa yathArthAnanusara-kathaya, tathA kuruSvApItyanena svamatakadAgrahagrasto jinavacanamanyathA mA vadeti sUcitaM, tathA agArava-Rddhirasa-sAta-gAravatrayarahitaH san, bhikSANAM samUho bhaikSaM, tat prati aTa-gRhasthagRheSu yAhIti, paraM kiMlakSaNaH ? - aviSAdI-aprAptau kutsitaprAptau vA viSAdarahitaH, kvacid agauravo bhaikSamaTa itipAThe gauravamabhyutthAnAdi, na vidyate gauravaM yasya saH agauravo bhaikSamaTa, bhikSAyai gato mA bahumAnaM vAJchetyarthaH, tvaM kilakSaNaH ? - ityAdihetau indriyajayakAraNe vizuddha-nirmale sati vazIkRta indriyANAM zrotrAdInAmoghaH-samUho yena sa iti / / 15.4 / / [456] dadasva dharmArthitayaiva dhAn, sadopadezAn svaparAdisAmyAt / jagaddhitaiSI navabhizca kalpairgrAme kule vA viharApramattaH ||15.5 / / 1. dhanavi-TIkAyAM atra dvandvaH, tena AgamapaThanavidhiruktA, ratnavi.-TIkAyAM tu SaSThI, tena svAdhyAyaM kuru ityupadezaH, tathA tRtIyA, tena tu svAdhyAyasya phalaM - mano-vacana-kAya-saMvaraNaM bhavati-iti saMdarzitam /
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ zubhapravRttizikSAdvAram dhanavi . - punaH zubhapravRttimupadizati - 'dadasva' iti, he mune ! tvaM dharmArthitayaiva sva-parAdisAmyAt dharmyAn dharmeNopetAn niSpApAn, upadezAn-hitazikSAvacanAni, dadasva- dehi, tatra dharmaH puNyaM sa evArtho yasya sa dharmArthI, tasya bhAvo dharmArthitA, tayA dharmArthitayA, atra evakAreNa na tu vastrA-''hArAdyarthitayA ityanyayogavyavacchedaH, sva- parAdisAmyAn- svazca - AtmA suhRdvA parazca- AtmavyatiriktaH zatrurvA, sva-parau tAvAdI yeSAM te sva-parAdayaH teSAM sAmyaM-samabhAvaH pratipAdyaM yeSu tAn sva-parAdisAmyAn, samatArasapratipAdakAnityarthaH, AdipadAd- 1. ahi-hAra 2. kusumazayyA - zilAtala 3. maNi-loSTha 4. tRNa- straiNA -''diparigrahaH, sva-parAdisAmyAt itipaJcamyantapAThe tu svaparapramukhazrotRSu rAga-dveSarAhityena samatAbhAvAdityarthaH ; ca punar - jagaddhitaiSI - jagatAM hitaM-pathyamicchatIti, tathA san, apramattaH pramAdarahitaH san grAme - vRttyAvRte upalakSaNatvAjjanapada-nagarA - ''karAdau vA athavA zaktyabhAve kule - ugrakularAjanyakula-kSatriyakulalakSaNe 'bhikkhamANo kule kule' ityuttarAdhyayana [ ] vacanAd gRhe gRhe, uccanIyalakSaNe'jugupsite vA navabhiH kalpaiH- navasaGkhyopetaiH kalpaiHsAdhvAcAraiH RtubaddhakAle'STau mAsakalpAH caturmAsakakAle ekazcaturmAsakakalpaH evaM prakArairvihara-vicara, evaM vihAre ca bhagavadAjJA''rAdhitA syAd, AjJA caivaM 'mottUNa mAsakappaM anno suttaMmi natthi u vihAro [ ] ttiM' kadAcit saMyamabAdhakAridurbhikSaglanyAdikAraNavazAd dravyato mAsakalpAtikrame bhAvato vasati pATakaparAvarttanenApi cAyamavazyaM vidheya eva yaduktam - 323 [457] "kAlAidosao puNa na davvao esa kIrae niyamA / bhAveNa u kAyavo saMthAragavaccayAIhi / / [ ] / / " iti / / 15.5 / / 1. muktvA mAsakalpaM anyaH sUtre nAsti tu vihAra iti / 2. kAlAdidoSataH punarna dravyata eSa kriyate / niyamAt bhAvena tu saMstArakavyatyayAdibhiH kartavyaH 11911
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ 324 zrIadhyAtmakalpadrume ratna.-atha svAdhyAyakArI sadupadezavAn bhavatIti sadupadezaviSaye upadizati dadasva.. iti. vyAkhyA-he yate ! tvaM, dharma evArthaH-prayojanamasyAstIti dharmArthI tasya bhAvo dharmArthitA, tayA eva, na tu svArthaniSThatvena, sadA dhAndharmasaMbaMdhina upadezAn dadasva-dehi, kasmAt ? -- svazca pare ca sva-pare, te Adau yeSAM te sva-parAdayaH, teSu sAmyaM-samatvaM tasmAd, asau svo-madIyo madAjJAkArI, ata' eva dharmopadezaM dadAmi, ete pare-mithyAdRSTayaH abhaktAzceti kiM dharmopadezadAnena ? athavA'sya rucitakathane prItiriti rucitameva vadAmIti, rAga-dveSau muktvetyarthaH, AdizabdenebhyA'nibhya-dAtradAtRprabhRtigrahaNaM / tathA tvaM jagatAmiti 'tAtsthyAt tadvyapadeza' iti nyAyAjjagadvAsilokAnAM hitaiSIhitaspRhaH sana, navabhiH kalpairapramattaH-apramAdI sana, vihara-vihAraM kuru, ekatra mA vasetyarthaH, kasmin ? - grAme vA punaH kule-grAmaikadeze ekakulanivAsasthAnarUpe, grAmAntarAdau vihArakaraNAsAmarthya sati, athavA duSkAla-'viDvarAdau vihArayogyadezAbhAve satIti jJeyaM, mArgazIrSAdyA-''SADhaparyantA aSTau mAsA aSTau kalpAH, zrAvaNa-bhAdrapadA-zvina-kArtikAzcatvAro mAsA eka eva kalpaH, tathaivAjJaptatvAt tIrthakRdbhiriti nava kalpAH, idamautsargikaM vacanam, apavAdataH SaNmAsAnekasminneva grAmAdau stheyamityAjJaptatvAditi / / 15.5 / / [458] kRtA-'kRtaM svasya tapo-japAdi, zaktIrazaktIH sukRtetare ca | sadA samIkSasva hRdA'tha sAdhye, yatasva heyaM tyaja cAvyayArthI ||15.6 / / dhanavi.-atha zubhapravRttimazubhanivRttiM copadizannAha - 'kRtA'kRtam' iti, he Atman ! tvaM svasya-nijasya kRtA-'kRtaM tapojapAdi hRdA-hRdayena samIkSasva-'idaM tapo mayA kRtam, idaM na kRtam, ayaM japaH 1. ata evaM - mu0 / 2. jvarAdau mu0 /
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ zubhapravRttizikSAdvam 325 kRto'yaM ca na kRta' iti paryAlocaya; atra tapazca dvAdazabhedaM, japazca namaskArAdimantrajApaH, tapo - japau tau Adau - prathamaM yasya sukRtasya tat- tapojapAdi, kRtaM ca-nirmitam, akRtaM ca- anirmitaM kRtAkRtamiti ca punaH, svasya sukRtetare-sukRtaM ca-puNyam, itaracca pApaM samAhAradvandve sukRtetarat-puNyapApaM tasmin, zaktIH,-sAmarthyAni, azaktIH, -asAmarthyAni, hRdA- manasA sadA-sarvakAlaM samIkSasva-idaM sukhasAdhyaM tapo - japAdi sukRtaM zakyam, idaM ca kaSTasAdhyaM tapojapAdi sukRtamazakyamidaM cAlpapramAdasevanalakSaNaM pApaM zakyam, idaM ca nRpAGganAdyAsevanalakSaNaM pApamazakyam, iti samyag vilokayetyarthaH; athasamIkSaNAnantaram, avyayArthI-mokSArthI san, zaktyaviSayasya sukRtasyAsAdhakatvena sAdhye-zaktigocare sukRte yatasva-yatnaM kuruSva; ca punarheyaM zakyamazakyaM ca pApam, avyayArthI san tridhA tyaja parihara - muJcetyarthaH / / 15.6 / / ratna. - atha sadupadezavAn kRtA 'kRtatapaHprabhRtivicArako bhavati, tatrArthe Aha - , , kRtA-'kRtam-iti. vyAkhyA - he yate ! - he Arhata ! tvaM svasya- AtmanastapojapAdi karma kRtaM cAkRtaM ca kRtAkRtaM samIkSya- vicArya, 'idaM mayA tapaH kRtam ? idaM ca na kRtaM, tathA ayaM japaH kRto na kRtazca' iti samIkSyetyarthaH, Adizabdena kriyAnuSThAnAdInAM grahaNaM, tathA zaktIrazaktIzca samIkSya, 'sAMprataM mamAsmin tapasi jape vA zaktayaH santi ? uta na santIti ca tAH prati samIkSya, tathA sukRtaM, sukRtAditarad- asukRtaM puNya-pApaM ca te ubhe api prati samIkSya, 'asmin kRte sukRtaM bhAvi ? uta cAsmin kRte'sukRtaM bhAvi' ? ityapi samIkSyetyarthaH, kathaM ? - sadA nirantaraM kena ? - svahRdA - svahRdayena, uttamAnAM gurUpadezo bIjaprAya eva bhavet, tadvistarastu svahRdayavicAraNajalasekAd bhavati, athaitat sarvaM samIkSya sAdhye - svasya sAdhanayogye, yatasva - udyamaM kuru, ca punarheyaMtyAjyaM sukRtetaradityarthaH tyaja-muJca, kiM lakSaNaH ? san, etat sarvaM vicArapUrvakaM kurvityarthaH / / 15.6 / / " avyayasya-mokSasyArthI -
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ 326 zrIadhyAtmakalpadrume [459] parasya pIDAparivarjanAt te, tridhA triyogyapyamalA sadA'stu / sAmyaikalInaM gatadurvikalpaM, mano vacazcApyanaghapravRtti ||15.7 / / dhanavi:-atha 'parapIDAvarjanAd yogatrayasya zuddhirbhavatIti darzayannupadizati 'parasya pIDA' iti, parasya-svavyatiriktasya prANinaH, tridhA pIDAparivarjanAtkaraNa-kAraNA-'numatilakSaNaprakAratrayeNa bAdhAniSedhAt te-tava, triyogyapi-manovacaH-kAyalakSaNA yogatrayyapi, sadA-sarvakAlam amalA-niSpApA, astu-bhavatu; atra yata ityadhyAhAryam, tena yataH kAraNAt, tridhA parasya pIDAvarjanAt tava mano'pi sAmyaikalInaM-kevalasamatAbhAvabhAvitaM gatadurvikalpaM-naSTaduSTacintAsaMtAnaM ca, bhavatIti yogaH, ca punaH, parasya pIDAparivarjanAt, tava ca vaco'pivacanamapi, anaghapravRtti-niravadyavyApAraM, bhavatIti yogaH / nanu yogatrayasya zuddhyadhikAre prakRte manoyoga-vAgyogayoH zuddhiratroktA kathaM na kAyayogasya zuddhiriti cet ? na, kAyayogazuddheritarApekSayA sukhasAdhyatvAditi / / 15.7 / / ratna.-atha sadvicAravAn triyogI nirmalAM dhatte ityarthe Aha - parasya pIDA..iti. vyAkhyA-he Atman ! te-tava, parasya-svasmAd bhinnasya pIDAparivarjanAt mano-vacaH-kAyarUpANAM yogAnAM samAhAras-triyogI apyamalAvimalA vizuddhA'stu, pApapaGkarahitetyarthaH / kathaM ? - tridhA karaNa-kAraNA'numatibhiH, kathaM ? - nirantaraM, atha mano-vacasordurnivAratvena vizeSataH pRthak nirdizannAha-mano vacazcApi anaghA pravRttiryasya tad, anaghapravRttyastu, kiMlakSaNaM? - gatA durvikalpA-duSTacintanAni duSTajalpanAni vA yasmAt tad, IdRzI eva mano-vacasI anaghapravRttinI sta iti dve api samarthavizeSaNe iti, athavA 'sAmyaikalInaM gatadurvikalpamastu'iti manasa eva vizeSaNaM, vacazcApyanaghapravRtti [iti] vacasa eva vizeSaNamityapi vyAkhyAnaM kAryam / / 15.7 / /
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ 327 zubhapravRttizikSAdvAram [460] maitrI pramodaM karuNAM ca samyag, madhyasthatAM cAnaya sAtmyamAtman ! | sadbhAvanAsvAtmalayaM prayatnAt, kRtAvirAmaM ramayasva cetaH ||15.8 / / dhanavi.-athAnantaroktAyA duHsAdhyAyA manaHzuddharupAyaM darzayannupadizati - 'maitrI' iti, he Atman ! maitrI, ca punaH, pramodaM ca punaH, karuNAM ca punaH, madhyasthatAM samyag-gurUktayuktyA zAstroktayuktyA vA, sAtmyam-AtmanA sahaikIbhAvam, Anaya-prApaya; maitrI-pramoda-kAruNya-mAdhyasthyalakSaNam [461] "mA kArSIt ko'pi pApAni, mA ca bhUt ko'pi duHkhitaH" ityAdi [ ] zlokaiH pUrvadvAre pratipAditaM, kiyaditi zeSaM savistaraM yogazAstravRtteravaseyam / ca punar,-AtmalayaM-saMprAptatanmayasvabhAvaM yathA syAt tathA kRtAvirAma-nirantaraM yathA syAt tathA sadbhAvanAsu-dvAdazasu suprasiddhAsu ceto-mAnasaM prayatnAd-udyamAt pramAdarAhityAd ramayasva-krIDAviSayaM kuruSva / / 15.8 / / ratna.-atha triyogInairmalyaM maitryAdibhajanena bhavatItyAha - maitrI pramodam..iti. vyAkhyA-he Atman ! maitrI-parahitacintAlakSaNAm, Anaya, svasminnityadhyAhAryaM svAyattAM kurvityarthaH, tathaiva pramodaM-parasukhaM dRSTvA saMtoSakaraNarUpaM, tathA karuNAM-paraduHkhanivAraNalakSaNAM ca punarmadhyasthatAM-paradoSopekSaNasvarUpAm, Anaya, kathaM ? - samyak, tridhA mano-vacaH-kAyazuddhyA, ca punarhe Atman ! evaM caturbhimaitrI-pramoda-karuNA-madhyasthatAkaraNalakSaNahetubhiH sAmyaM-samatvamAnaya, rAgadveSA'nupetatva-mityarthaH, tathA sAmyakaraNenaiva sadbhAvanAsu cetaH-cittaM ramayasva, kiMlakSaNam ? - Apto laya-ekAgryaM yena tat, kasmAt ? - prayatnAd-udyamAt tathAvidhavIryasphoraNAdityarthaH kathaM ? - kRtAvirAma-kRtA'nuparamaM yathA sthAt tathA avizrAntamityarthaH, athavA sadbhAvanAsu su-suSThu AptaH-prApto layo yena 1..rUpAM. mu0 / 2. 'sAmya' iti padamidaM mUlatvenApi gRhItam /
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ 328 tat sadbhAvanAsvAptalayam' ityakhaNDaM [padam] / / 15.8 / / - dhanavi . - athAnantaroktamanaHzuddhikaraNopAyaM tatphalaM ca darzayannupadizati - 'kuryA' iti, he prabho ! he samartha ! kutrApi-zayyopadhipustakAdivastuni, mamatvabhAvaM-mamedamiti buddhilakSaNAM mamatAM na kuryAmA vidadhyAH ca punar, ratyaratI na kuryAH, tatra ratizca - sundaravastuSvAsaktilakSaNA, iSTaviSayeSu mohanIyodayAccittAbhiratirvA, aratizca - asundaravastuni pradveSalakSaNA, aniSTaviSayeSvaratimohanIyodayAccittodvego vA ca punaH kaSAyAn krodhAdIn na kuryAH; hi-yataH kAraNAd, he Atman ! ihApi martyaloke'pi, anuttarAmartyasukhAbham-anuttaravimAnavAsisurAnubhavayogyasukhasadRzaM saukhyaM sukham, anIho niHspRhaH san labhase-adhigacchasi; mamatAdidoSarahitasya sAdhorihApi sarvAtizAyi sukhaM bhavatIti bhAvaH yaduktam "naivAsti rAjarAjasya " ityAdineti / / 15.9 / / ratna. - atha maitryAdi tu mamatvatyAgena bhavatItyAha * he samartha ! kuryA na kutrApi ..iti vyAkhyA- he Atman ! he prabho ! tvaM kutrApi vastuni mamatvasya bhAvo bhAvanaM cintanamityarthaH taM na kuryAH, na vidadhyAH, ca punaH, ratiH - rAgaH aratiH - taditarA, te ubhe api na kuryAH, zubhe vastuni ratim, azubhe vastunyaratimityarthaH, tathA kaSAyAMzcApyevamakurvan tvamihApiiha loke'pi, anuttarANAM - 1. vijaya 2. vaijayanta 3. jayantA 4 'parAjita 5. sarvArthasiddhAnAM paJcAnAmamartyAH- devAsteSAM sukhaM tenA -''bhaM sadRzaM saukhyaM, hi yasmAt kAraNAllabhase'pi prApnoSi / api, apiH saMbhAvanAyAM tvaM kIdRzaH ? * - zrIadhyAtmakalpadru [462] kuryA na kutrApi mamatvabhAvaM, na ca prabho ! ratyaratI kaSAyAn / ihApi saukhyaM labhase'pyanIho, hyanuttarAmartyasukhAbhamAtman ! / / 15.9 / / - na vidyate IhA vAJchA avantIsukumAlasyeva nalinIgulmavimAna iva kasmin
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ zubhapravRttizikSAdvAram 329 vastuni yasya saH anuttaravimAnAmarANAM sarveSAM samAnatvAt sukhamapyanuttaraM, tatastatsukhasya grahaNamiti / / 15.9 / / [463] iti yativarazikSA, yo'vadhArya vratasthaz caraNakaraNayogAnekacittaH zrayeta / sapadi bhavamahAbdhiM klezarAziM ca tIrthyo, vilasati zivasaukhyA''nantyasAyujyamApya ||15.10 / / dhanavi.-atha zubhapravRttizikSopadezamupasaMharannAha - 'iti yativara' iti, yo vratastho-yaH sAdhuriti-amunA prakAreNoktAM yativarazikSAm, yativarA-munivarAH, tIrthakarA gaNadharAH pUrvAcAryA vA, teSAM zikSA-hitoktim, avadhArya ekacitta-tadekAgramanAH san, caraNakaraNayogAncaraNasaptati-karaNasaptatilakSaNAn yogAn-saMyamavyApArAn zrayeta-seveta, tatra caraNasaptatiH - [saMbodhaprakaraNe] . [464] '5 vaya. 10 samaNadhamma. 17 saMjama. 10 veyAvaccaM. 9 ca bNbhguttiio.| 3 nANAitiyaM. 12 tava. 4 kohaniggahAi. caraNameyaM / / [736] / / ' itirUpA karaNasaptatizca - [465] '4piMDavisohI. 5samiI. 12bhAvaNa. 12paDimA. 5ya iNdiyniroho.| 25paDilehaNa. 3guttIo. 4abhiggahA. ceva karaNaM tu / / [737] ||'itiruupaa sa sAdhuH sapadi-zIghraM klezarAziM bhavamahAbdhi-saMsAramahAsamudraM tIrthyA-nistIrya ca punaH, zivasaukhyA''nantyasAyujyamApya-prApya vilasati-saukhyamanubhavatItyarthaH, atra klezAnAM-janma-jarA-maraNa-kSut-pipAsA-paribhavAdilakSaNAnAM rAziH-samUho yatra sa tathA taM klezarAzimiti bhavamahAbdhivizeSaNaM, kiJca-zivasaukhyasyamokSasukhasya Anantyam-avinAzitA, tayA saha sAyujyaM-sAhityaM, yaduktam, abhidhAnacintAmaNau 'brahmasAyujyam'[821] iti, asya vyAkhyAne "saha yuga1. sAmyabhAvAt ityarthaH /
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ 330 zrIadhyAtmakalpadrume yogo'syeti sayug tasya bhAvaH sAyujyaM" zivasaukhyA''nantyasAyujyamiti ||15.10 / / itizrItapAgacche0 mahopAdhyAyazrIdhanavijayagaNiviracitAyAmadhyAtmakalpadrumaTIkAyAM zubhapravRttizikSopadezanAmnI paJcadazI padapaddhatiH / / 15 / / ratna.-atha paJcadazAdhikArasyopasaMhAravAkyamAha - iti yativarazikSAm..iti. vyAkhyA-iti-amunA prakAreNa yo vratasthoyatiryativarANAM sAdhumukhyAnAM zikSAmavadhArya-citte dhRtvA, caraNakaraNasaptatigAthoktAn caraNakaraNayogAn zrayeta, kiMlakSaNaH ? - ekasmin dhyAtavye padArthe cittaM yasya sa ekacittaH-avyagramanA ityarthaH, sa yatiH zIghraM bhavamahAbdhiM-saMsArasamudraM tIrvA, zivasya-mokSasya saukhyAnAmAnantyam-anantatvaM tena saha yuga-yogo'syAstIti sayug yogo, sayujo bhAvaH sAyujyam, Apya-prApya vilasati-vilAsaM karoti, anantasukhamanubhavatItyarthaH, bhavamahAbdhiM kiMlakSaNaM ? - klezAnAM kaSTAnAM rAziriva klezarAziH, klezAnAM rAziryatreti vA tam, atra yativaretyukte'pyupalakSaNAt'zrAddhavara'ityapi grAhyam, kiyadbhirguNairyatisamAnatvAd bhAvayatitvAd veti / / 15.10 / / [466] zrIzAnticandravaravAcakadugdhasindhu labdhapratiSThavaravAcakaratnacandraH / adhyAtmakalpataruzAstranibaMdhamenaM, cakre'gamad vivRtapaJcadazo'dhikAraH / / 15 / / iti paJcadazo'dhikAraH / / 1. sa iti padaM, pratau mUlatvenApi gRhItam / 2. adhyAtmakalpaphaladasya cakAra vRttiM, cakre'gamad vivRtapaJcadazo'dhikAraH / / 15 / / - mu0 /
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16. sAmyasarvasvAdhikArasa [467] evaM sadA'bhyAsavazena sAtmyaM, nayasva sAmyaM paramArthavedin ! / yataH karasthAH zivasaMpadaste, bhavanti sadyo bhavabhItibhettuH ||16.1 / / dhanavi:-athAnantaroktA zubhapravRttiH sAmyAdhIneti sAmyarahasyadvAraM pratipAdayannAha yad vA'nantaroktAni paJcadaza dvArANi sAmyakAraNAnyupadiSTAnIti sAmyarahasyadvAraM pratipAdayannAha-, athavA sAmyamayamadhyAtmakalpadrumAbhidhAnazAstramupasaMjihIrSuH sAmyarahasyadvAraM pratipAdayannAha atha granthopasaMhArAya sAmyasarvasvamiti spaSTam, atra pratipAdyata iti zeSaH; / atra pratijJAtameva prathamamupadizati - 'evam' iti, he paramArthavedin ! - he tAttvikapadArthajJa ! evam-amunA paJcadazadvAroktaprakAreNa sadA-sarvakAlam, abhyAsavazena-punaH punaH karaNalakSaNAbhyAsAyattatAyogena, sAmyaM-samatAM sAtmyaM-svAtmaprakRtyA sahakIbhAvaM, nayasva-prApayasva; yataH sAmyaikabhAvAt sadya-zIghraM bhavabhItibhettuH-saMsArabhayabhedakasya te-tava zivasaMpadomokSazriyaH karasthA-hastaprAptA bhavantIti / / 16.1 / / ratna.-atha granthopasaMhArAya sAmyarahasyamiti SoDazo'dhikAro vivarItuM prakramyate, atra sarvA zubhA pravRttirabhyAsavazata AyAtIti nirUpayati - evaM sadA'bhyAsavazena..iti. vyAkhyA-paramArthaM-rahasyaM vetsI(tI)ti paramArthavedI, tasya saMbodhanaM kriyate-he paramArthavedin ! tvamevam-amunA sakalagranthoktaprakAreNa sAmyaM-samatvaM prati, saha-AtmanA-svarUpeNa varttate yat, tat sAtma, sAtmano bhAvaH sAtmyaM-svarUpatvaM naya, yAdRk sAmyaM kathitamasti tAdRgeva nayasva-prApnuhi, kena ? - sadA-nirantaramabhyAsavazena, yataH sAmyAt, te-tava karasthAH zivasaMpado
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIadhyAtmakalpadrume sadyaH- zIghraM, te kiM bhavasya-saMsArasya bhItiM bhayaM bhinatsI (ttI ) ti bhavabhItibhettA tasya 332 bhavanti - hastazAyinyo mokSazriyaH syurityarthaH, kathaM ? kartuH ? / / 16.1 / / [468] tvameva duHkhaM narakastvameva, - tvameva zarmApi zivaM tvameva / tvameva karmANi manastvameva, jahIhyavidyAmavadhehi cAtman ! / / 16.2 / / dhanavi.--atha sAmyabIjamavidyAtyAgamupadizannAha 'tvameva' iti, he Atmana ! duHkhaM pratikUlavedyaM tvamevAsi duHkhasAdhanopAyaprerakatvAt, ca punar, narako - nirayanAmnI durgatiH, tvamevAsi narakagatinAmakarmArjakatvAt, ca punaH, zarmApi-sukhamapi tvamevAsi sukhasAdhanopAyaprerakatvAt, ca punaH, zivaM tvamevAsi sakalakarmarAhityena jAyamAnatvAt, ca punaH, karmANi-zubhAzubharUpANi tvamevAsi zubhAzubhakarmArjakatvAt, ca punar, manaH-zubhAzubhakarmabandhakazceto-vyApArastvamevAsi manovyApArakatvAt, atra 'ata' ityadhyAhAryam, tenAtaH kAraNAdavidyAm-anantaroktArthavaiparItyalakSaNaM mithyAjJAnaM, 'mamAyaM sukhado, mamAyaM duHkhada' ityAdirUpAM mithyAvAsanAM vA jahIhi-tyaja, ca punar - avadhehi-yathA sukhaM bhavati duHkhaM ca na bhavati tathA sAvadhAno bhava; atra vRtte pratipAditArthasya saMvAdakagAthA - [469] appA naI vearaNI, appA me kUDasAmalI / appA kAmadudhA dheNU, appA me naMdaNaM vaNa / / [ uttarAdhyayane 20.36 ] / / ityAdikA'vaseyA iti / nanvAtmano duHkha - narakAdirUpatA'tra kathaM darziteti cet ? - na, dharma-dharmiNorabhedAt saMvRtatvA 'saMvRtatvaparyAyabhede'pi paryAyaparyAyiNorabhedAcca / / 16.2 / / ratna. - atha sarvatrAtmanaH prAdhAnyaM nirUpayannAtmAnaM sAvadhAnatAviSaye upadizati
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmyasarvasvAdvAram 333 tvameva duHkham..iti. vyAkhyA-he Atman ! svasya duHkhakAraNe karmaNi pravRttatvAt, tvamevAsIti sarvatra sambandhanIyam, athavA duHkhAnAM bhoktRtvAt tvameva duHkhaM, yathedaM bhogigRhaM dAtRgRhaM, paraM gRhaM bhogi dAtR ca kathaM bhavati ?, bhogI dAtA ca gRhyeva bhavati, param, Azraye AzrayiNa upacArAt ityAdayaH prayogA avipratipannAH, tathaivAyaM prayogo'pi, tathA tvameva narako-narakagatikAraNe karmaNi pravRttatvAd, athavA narakaduHkhAnAM bhoktRtvAd, yathA gRhaM strI itivat, tathA tvameva zarmApi-sukhamapi, sukhaprAptikAraNe karmaNi pravRttatvAd, athavA sukhAnAM bhoktRtvAt, tathA tvameva zivaM-mokSaH, mokSakAraNe cAritrAdau pravRttatvena, yadA tadA vA mokSAzrayitayA bhAvitvenA-bhedopacArAta, tathA tvameva karmANi karmA-''tmanorlohA-'gnivadabhedatayA militatvAt sakalakarmabhoktRtvAd vA'bhedopacArAt, tathA manaH-cetastvameva manasaH pravartana-nivarttanayorIzatvenAbhedopacArAt, tena kAraNena he Atman ! avajJAm-anAdaram-arthAd-dharmakarmaNi kalye parut parArivarSe vA kariSye'hamiti dharmakarmetirUpAM jahAhi, ca punaravadhehi-sAvadhAnamanA bhava, dharmakarmaNi paTurbhavetibhAva / / 16.2 / / [470] niHsaGgatAmehi sadA tadAtma nartheSvazeSaSvapi sAmyabhAvAt / avehi vidvan ! mamaitava mUlaM, zucAM sukhAnAM samataiva ceti / / 16.3 / / dhanavi.-sAmyakAraNamavidyAtyAgamupadizya sAmyakAryaM saGgatyAgamupadizannAha 'niHsaGgatA' iti, he Atman ! yataH kAraNAt, anantaropadeze sarvaM tvamevAsIti pratipAditam, tat-tasmAt kAraNAt sadA-sarvakAlam, azeSeSusamasteSu, apyartheSu-sukha-duHkhajanakeSu sAmyabhAvAt-samatApariNAmAt, niHsaGgatAM1. TIkApAThAntaraH - avidyA'vajJayoH ko vizeSaH ? avidyA tu sadupadezasya viruddho bhAvaH, avajJA ca - sadupadezAcaraNe pramAdazaithilyaM - iti pratibhAti / atra vidyA tu samyag jJAnaM, tatra ca samyak kAryakaraNaM anavajJA - jJAnavaccaraNamiti dRSTyAtayo muktisAdhanatayA ekIbhAva ityapi jJeyam /
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ 334 zrIadhyAtmakalpadrume navavidhaparigrahe mamatArAhityam, ehi-A samaMtAdehi "gatyarthAH prAptyarthA"[ ] iti vacanAta prApnuhItyarthaH; he vidavana ! - he dhIman ! tvam, iti vakSyamANam avehi-jAnIhi, itIti kimityAha-zucAM-zokAnAM mUlaM-mUlakAraNaM mamataivaniHsaGgatA'bhAva eva bhavati, sukhAnA-sakalasaukhyAnAM mUlaM-pradhAnakAraNaM samataivasAmyameva bhavatIti / / 16.3 / / ratna.-atha sarvatra nissaGgatAyAH prAdhAnyamupadizati - nissaGgatAmehi..iti. vyAkhyA-he Atman ! tat-tasmAddhetoH, tvaM sadA nissaGgatAM-strI-dhana-gRhAdisaGgarAhityamehi-prApnuhi, kasmAt ? - sAmyasya bhAvo-bhAvanaM cintanaM tasmAt, keSu ? - azeSeSvapyartheSu, sarveSAM padArthAnAmanityatvAdityarthaH, he vidvana ! - paNDita ! zucAM-zokAnAM mUlaM-kAraNaM mamatA eva vartate, sarveSAM sukhAnAM mUlaM samatA-sAmyaM varttate iti cAvehi, idameva jJAtvA nissaGgatAmehIti pUrvArdhasaGgatiriti / / 16.3 / / [471] strISu dhUliSu nije ca pare vA, saMpadi prasaradApadi cAtman ! tat tvamehi samatAM mamatAmug yena zAzvatasukhA'dvayameSi ||16.4 / / dhanavi.-anantaraM sAtmyataH sakalapadArthaviSayiNI samatA nirmamatA copadiSTA, atha ca vizeSaviSayiNI samatAM copadizati - 'strISu' iti, he Atman ! tat-tasmAt strISu-lalanAsu, dhUliSu-mArgapatitareNuSu, ca punar, nije-svajane, pare ca-parajane vairiNi vA, ca punaH, saMpadi-rAjyAdisamRddhau prasaradApadi ca-niHsvatAdi-lakSaNAyAmAgacchadvipattau mamatAmug-iSTAniSTavastuni mamatvatyajanazIlaH san tva samatA-sAmyamehi-prApnuhIti, yena samatAkaraNena zAzvatasukhAdvayaM-zAzvatasukhena-mokSasukhena sahA'dvayam-aikyam, eSi-adhigacchasItyarthaH ||16.4 / /
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmyasarvasvAdvAram ratna. - nissaGgatA tu mamatvamocanena bhavatItyAha strISu dhUliSu..iti. vyAkhyA - he Atman ! tvaM tattvaM-sAraM samatAM-sAmyamehi prApnuhi, nije-svajane , kAsu ? strISu tathA dhUliSu punaH kasmin ? putrAdau tathA pare - anyasmin vairyAdau, tathA kasyAM ? saMpadi suvarNa-maNimANikya-gRhAdikAyAM, punaH kasyAM ? prasarantI yA Apad-vipat tasyAmapi, tvaM kiMlakSaNo ? mamatAM-mamatvaM muJcasI(tI) ti mamatAmug, idameva sarveSu padArtheSu stryAdiSu samatAkaraNe samarthaM vizeSamiti, yena samatAprApaNena zAzvatasukhasyamokSasukhasyAdvayam-aikyameSi - prApnoSIti, atra yathA dhUliSu rAgaM na cintayasi tathA strISvapi mA cintaya, yathA ca nijeSu dveSaM na cintayasi tathA pareSvapi mA cintaya, yathA saMpadyAgatAyAM mudaM vahasi, tathA''padi prasRtAyAM mama pUrvakarmakSayo bhavatIti duHkhito mA bhavetilakSaNAM samatAM tattvamehIti bhAvaH / / 16.4 / / - [472] tameva sevasva guruM prayatnA - - dadhISva zAstrANyapi tAni vidvan ! | tadeva tattvaM paribhAvayAtman !, yebhyo bhavet sAmyasudhopabhogaH / / 16.5 / / 335 [492] "dRDhatAmupaiti vairAgyavAsanA yena yena bhAvena / dhanavi . - - I. -atha sAmyasyaiva sakalakamanIyapadArthasArthasAratAM darzayannupadizati'tameva' iti, he vidvan ! dhIman ! tameva guruM-dharmopadeSTAraM prayatnAt sevasva-bhajasva, ca punaH prayatnAcchAstrANyapi granthAnapi tAnyadhISva - paTha, ca punastadeva tattvaM-paramArthasadvastu dhyeyamityartho viparibhAvaya - vicintaya dhyAnaviSayaM kuru, yebhyoguru-zAstrAdhyayana-tattvacintanebhyaH sAmyasudhopabhogaH- samatA'mRtAsvAdo bhavet - syAditi; atrArthe saMvAda: tasmiMstasmin kAryaH kAya - mano- vAgbhirabhyAsaH / / [16] / / " 1. dhanavi.-TIkAyAM tat tvaM' iti dvipadI vyAkhyA. atra tu 'tvaM' padamadhyAhRtya 'tattvaM' iti ekapadam vyAkhyAtam /
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ 336 zrIadhyAtmakalpadrume iti prazamaratiprakaraNe iti / / 16.5 / / ratna.-atha sadgurusevayA sarvaM zubhaM prApyata iti tatrArtha AtmAnamupadizati tameva sevasva. iti. vyAkhyA-he Atman ! prayatnAd guruM tameva sevasva, prayatnAditi sarvatra yojyaM, he vidvan ! AgamAn-zAstrANyapi tAni, adhISvapaTha, tathA tadeva tattvaM paribhAvaya-cintaya, yebhyo-gurusevA-zAstrAdhyayanatattvaparibhAvanebhyaH sAmyameva sudhA-amRtaM, tasyA upabhogo bhavet, kugurusevanakuzAstrAdhyayana-kutattvaparibhAvanaiH saMsAramUlakAraNaizca na kimapIti tattvam / / 16.5 / / [473] samagrasacchAstramahArNavebhyaH, samuddhRtaH sAmyasudhAraso'yam / nipIyatAM he vibudhA ! labhedhva mihApi mukteH sukhavarNikAM yat ||16.6 / / dhanavi.-athainaM granthamupasaMharan granthazravaNaphalamupadarzayati - 'samagra' iti, he vibudhA ! - paNDitAH ! tasmAt kAraNAd bhavadbhir, ayamadhyAtmakalpadrumAbhidhAne granthe sthitaH, samagrasacchAstramahArNavebhyaH-sakaladharmazAstramahAsamudrebhyaH, samuddhRtaH-samyak prakAreNoddhAraviSayIkRtaH saGgrahIta itiyAvat sAmyasudhArasaH-samatAmRtaniryAso nipIyatAM-zrUyatAmiti, AdareNa zravaNaM pAnamucyate; yad-yasmAt kAraNAt ihApi-manuSyabhave sthito'pi mukteH-mokSasya sukhavarNikAMsaukhyasya varNikA-tatsvarUpasUcaka-stadekadezaH, tAM labhedhvaM-prApnuyAta iti / / 16.6 / / ratna.-athaitadganthasya zubhotpattisthAnakathanenopadeyatAmAha - samagrasacchAstra..iti. vyAkhyA-he vibudhA ! he paNDitA ! ayaM granthaH sAmyameva sudhAraso yatra saH, athavA sAmyameva sudhArasastanmayaH sAmyasudhAraso nipIyatAm-atyAdareNa zrUyatAM, yuSmAbhiriti kartRpadaM, kiMlakSaNaH ? - samuddhRtaHkarSitaH, kebhyaH ? - samagrANi-samastAni santi-zobhanAni zAstrANi-dharmazAstrANI1. mudrite kutrApi 'labhadhvam' iti /
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmyasarvasvAdvAram 337 tyarthaH tAnyeva mahAsamudrAstebhyaH, tAn nirmathyetyarthaH, yad-yasmAt kAraNAd yUyamihApi mukteH sukhavarNikAM labhedhvam, aparo'pi sudhAraso vibudhaiH-devairnipIyate mahArNavasamuddhRtazca bhavati, taM sa vibudhAH pItvA ihApi devabhave'pi muktisukhavarNikAM labhanta iti sAmyasya sudhArasopamAna-manvarthamiti / / 16.6 / / [474] zAntarasabhAvanAtmA munisundarasUribhiH kRto granthaH / brahmaspRhayA'dhyeya: svaparahito'dhyAtmakalpatarureSaH ||16.7 / / dhanavi.-atha granthakArastacchiSyo vA granthakAranAmaviSayaprayojanAni sUcayannetadgraMthAdhyayanaM karttavyamityupadizannAha - 'zAntarasabhAvanA' iti, eSaH-anantaramuktaH, zAntarasabhAvanAtmA-navamarasabhAvanasvarUpo munisundarasUribhiH-saMtikarastotra-gurvAvalIprabhRtyanekagranthagrathanAnaipuNyadvAdazakaraiH zrItapagacchaprakAzanadinakaraiH zrIsomasundarasUripaTTadharaiH zrImunisundarasUrigaNadharaiH kRto-nirmitaH svaparahitaH-svasya-granthakartuH parasya ca-granthazroturhitaHsadaiva sundarapariNAmo'dhyAtmakalpataru:-adhyAtmakalpadrumanAmA granthaH-zAstraM brahmaspRhayA-muktikAmanayA'dhyeyA-paThanIyaH, atra munisundarasUribhirityanena granthakAranAma sUcitaM, zAntarasabhAvanetyanena viSayaH sUcitaH, brahmaspRhayetyanena prayojanaM sUcitamiti / / 16.7 / / ratna.-athAsya granthasya sAnvarthanAmakathanapUrvakamadhyayane pravartayannAha - zAntarasa-bhAvanA...iti. vyAkhyA-adhyAtmakalpadrumanAmaiSa grantho vibudhaiHpaNDitairadhyeyaH-paThanIyo'thavA dhyeyaH-cintanIyaH, kayA ? - brahmaNaH-prathamapakSe jJAnasya, aparasmin pakSe mukteH spRhayA-vAJchayA, kiMlakSaNaH ? - zAntarasasya bhAvanamevAtmA-svarUpaM yasya saH, punaH kiMlakSaNaH ? - kRto-nirmitaH, kaiH ? - munisundarasUribhiH, punaH kiMlakSaNaH ? - svasya-granthakartuH pareSAM ca-ziSyAdInAM hito-hitakRd, adhyAtma-zAstratvAdubhayeSAmapi hitakRdityarthaH / / 16.7 / /
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ 338 zrIadhyAtmakalpadrume [475] imamiti matimAnadhItya citte, ramayati yo viramatyayaM bhavAd drAg / sa ca niyatamato rameta cAsmin, saha bhavavairijayazriyA zivazrIH ||16.8 / / dhanavi.-atha granthakAraH svakRtagranthasyAvyucchittinimittaM prAntamaGgalAcaraNakaraNavyAjena svapratijJAtajayazyaGkamupadarzayannetadgranthAdhyayane etadgranthoktAcaraNe ca phalamAha, athavA pUrvapadye paThanaphalamupadarzitamatha ca paThanAnantaraM tatraiva manoramaNe phalaM darzayati - 'imamiti' iti, yo matimAn-buddhimAn pumAn, imam-anantaroktaM zrutipratyakSamadhyAtmakalpadrumAbhidhaM grantham, adhItya-adhyayanaviSayIkRtya, itigranthoktAcaraNaprakAreNa, imam eva granthaM citte-manasi ramayati-punaHpunaranubhavati, so'yam-adhyayanAnantaraM punaHpunaranubhavitA pumAn, bhavAt-saMsArAt, drAg-zIghra viramati-nivarttate; ataH-asmAd bhavaviramaNAt, asmin-granthAdhyayanAnubhavitari puMsi ca, bhavavairijayazriyA saha zivazrIH mokSalakSmIH kalyANakamalA vA rametakrIDAM kuryAt; atra bhavaH-saMsAraH, sa eva vairI-zatruH, tasya jayazrIH-vijayalakSmIH, tayA bhavavairijayazriyA; atra jayazrI ityanena granthasyAsya jayazyakatA darzitA, tadarzanena caitadgranthakArasya svapratijJAnirvAho'pi samarthito bhavatIti / / 16.8 / / iti navamazrIzAntarasabhAvanAtmasvarUpo'dhyAtmakalpadrumagrantho jayazyaGkaH zrImunisundarasUribhiH kRtaH samAptaH / zriye'stu zubhaM bhavatu / iti zrItapAgacchanAyakabhaTTArakazrImunisundarasUrinirmitasya tatpaTTaparamparAprabhAvakapAtasAhazrIakabbarapratibodhakabhaTTArakazrIhIravijayasUrizrIvijayasenasUribhAvitArthasya SoDazasAkhasyA-'dhyAtmakalpadrumasyA-'dhirohiNITIkAyAM sakalazAstrAravindapradyotanamahopAdhyAyazrIkalyANavijayagaNiziSyopAdhyAyazrIdhanavijayagaNiviracitAyAM
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ 339 sAmyasarvasvAdvAram sAmyarahasyanAmnI SoDazI padapaddhatiriti / / 16 / / ratna.-athAsya granthasyopasaMhAravAkyamAha-imam. iti. vyAkhyA-iti-amunA prakAreNoktamimamadhyAtmakalpatarunAmAnaM yo matimAnadhItya citte ramayati-krIDayati vAraMvAraM parAvarttaneneti, so'yaM matimAn bhavAnniyataM-nizcitaM drAka-zIghraM viramatinivarttate, saMsArAd virakto bhavati, ataH-asmAt kAraNAd-asmin matimati puMsi zivazrI:-mokSalakSmI rameta, kayA kRtvA ? - sahabhavA-sahajAtA arthAdAtmanA saheti, ye vairiNaH-krodha-mAna-mAyA-lobha-rAga-dveSAkhyAH SaT, teSAM jayazriyAjayalakSmyA, teSAM jayenaiva zivazrIprAptiriti, athavA bhavaH-saMsAraH sa eva vairI, tasya jayazriyA sahAsmin zivazrI rametetyapi vyAkhyAnamiti / maGgalam / / 16.8 / / iti SoDazo'dhikAraH, tatsamAptaucAdhyAtmadrumanAmA granthaH saMpUrNaH / likhitazca savRttikaH-upAdhyAyazrIratnacandragaNibhiH, svaziSya paM. maticandragaNipaThanArthe, zrIgandhArabandire dvitIyASADhazudi pratipadi, puSye [476] sUryA-candramasau yAvat yAvat saptadharA dharAH / yAvat tapAgaNastAvadayaM jayatu pustakaH / / 1 / / [477] zrIzAnticandravaravAcakadugdhasindhu labdhapratiSThavaravAcakaratnacandraH | adhyAtma-kalpaphaladasya cakAra TIkAM, tatrAdhikAra iti SoDaza eSa sArthaH / / 16 / / iti navamazrIzAntarasabhAvanA''dhyAtmakalpadrumo'yaMgrantho 'jayazyaGkaH, zrImunisundarasUribhirviracitaH, zrItapAgacchanAyaka-paramabhaTTArakaprabhuzrIsomasundarasUriprasAdena, vivRtazca mahopAdhyAya zrIratnacandragaNibhiH, zrItapAgacchanAyaka-paramagurubhaTTArakazrIvijayadevasUriprasAdena / / iti navamazAntarasabhAvanAtmAdhyAtmakalpadrumanAmA'yaM granthaH saMpUrNaH zrImunisundarasUribhirviracitaH, ciraM jayatu, raJjayatu lokam / /
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ 340 zrIadhyAtmakalpadrume dhanavijayaTIkAprazasti: [478] zrIhIravijayasUrIzvaraziSyai rAmavijayavibudhavaraiH / zrIsumativijayavAcakaziSyairapi sUravijayajJaiH / / 1 / / [479] saMbhUya zodhitA'sAvadhyAtmasuradrumasya padaghaTanA / nirdoSairdoSajJairnirdoSA khalu vidheyeti / / 2 / / ratnacandraTIkA pratapuSpikA ratnaTI.-iti navamazAntarasabhAvanAtmA'dhyAtmakalpadrumo'yaMgranthaH jayazyaGkaH zrImunisundarasUribhiH samarthitaH, zrItapAgaccha-nAyakaparamagurubhaTTArakaprabhuzrIsomasundarasUriprasAdena, vivRtazca mahopAdhyAyazrI-sakalacandragaNiziSyottamaupAdhyAyazrIzAnticandragaNiziSyaratnaupAdhyAya-zrIratnacandragaNibhiH zrItapAgacchanAyakapravarddhamAnasAgarakumatanivAraNajagadupakArakRd-bhaTTArakaprabhuyugapradhAnasamAnazrI 5 vijayadevasUrisUridevAnAM prasAdena dIkSAguruvidyAguru-zrIjambUdvIpaprajJaptisUtraprameyaratnamaJjUSA-vRttikArakamahopAdhyAyazrIzAnticandragaNiprasAdena / / evaM mudritapustake pAThaH 1. dhana TI. - pratasya puSpikA - saMvat 1926 rA nA varSe mAghamAse kRSNapakSe, tithau 3 tRtIyAM, saumya vAsare muMbaI madhye, brAhmaNa sirohiyA caturbhujeNa likhitam, munizrI vRddhivijaya AtmArthe lakhAvitam
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ ratnacandragaNiTIkAprazasti: [480] zrIvIrapaTTAmbujabhAskarAbhaH, zrImatsudharmA gaNabhRd babhUva / adyApi vANI prasarIsarIti, yasya prabhoH paNDitavaktravAsA / / 1 / / [481] babhUva tatpaTTaparamparAyAM, sUrirjagaccandra iti prasiddhaH / lebhe tapAgaccha iti prasiddhiM, yasmAd gaNo'yaM prathitAvadAtaH / / 2 / / [482] paramparAyAmapi tasya jAtaH, sAdhukriyAmArgavikAsabhAsvAn / AnandapUrvo vimalAgrasUrirjagajjanAnandakaraH pratItaH / / 3 / / [483] tasyApi paTTe vijayAgradAnasUrirbabhUva prabalapratApaH / rAziM guNAnAM kila yasya vArAM-rAzeH samAnIkurute kavIndraH / / 4 / / [484] babhUva sUriH kila tasya paTTe, zrIhIrapUrvo vijayo'rjitazrIH / 'lebhe pratiSThAM kila bhUyasI yo narendradevendrakRtAmajasram / / 5 / / [485] tasyApi paTTe'jani sUrirAjaH, senottarazrIvijayo yazasvI / tatAra jainAgamavArirAziM, nAvA svabuddhyottamabhAgyabhAg yaH / / 6 / / [486] vijayate kila tatpadasevayA, sulabhasUripadaH praNayI gurau / vijayadevagururgarimAmbudhistapagaNe gagane kimu candramAH ? |7|| [487] zrIAnandavimalaguruziSyAH zrIsahajakuzalanAmAnaH / lupAkamatamapAsyAGgajamalamiva nirmalA jAtAH / / 8 / / [488] teSAM ziSyamukhyA vAcakavarasakalacandranAmAnaH | candrA iva vacanasudhAM vavRSurye vibudhavarapeyAm / / 9 / / [489] zrIzAnticandrA varavAcakendrAsteSAM ca ziSyA bahuziSyamukhyAH / babhUvuruddAmaguNairupetAH, prabhAvakAH zrIjinazAsanasya ||10|| 1. prApa pratiSThAmasAM sa sUri-na..mu0 / 2. bhAgadheyaH mu0 / 3. 0lavibudhavarAH - mu0 /
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ 342 zrIadhyAtmakalpadrume [490] zrImajjambUdvIpaprajJaptervRttisUtraNe caturAH / yeSAM buddhiM suragururapIhate vizvageyazubhayazasAm / / 11 / / "iti gItyAryA" [491] teSAM gurUNAM guNasAgarANAM, prasAdalezaM samavApya cakre / adhyAtmakalpadrumavRttimenAM, paropakRd vAcakaratnacandraH / / 12 / / [492] zrIvidyamAnagacchAdhirAjavaravijayadevasUrINAm / prApyAnujJAM tapagaNagaganAGgaNabhAskarazrINAm / / 13 / / [493] yuga-muni-rasa-zazivarSe mAsISe vijayadazamikAdivase / zukle'dhyAtmasuradrumavRttizcakre mayA lalitA ||14 / / (yugmam) [494] adhyAtmazAstre vivRtiM vivRNvatA, yadarjitaM puNyamananyacetasA / saGgreSu kalyANaparamparA parA, pravarttatAM tena dine dine'dhikA / / 15 / / [495] mAtsaryamutsArya kRtajJalokaiH, saMzodhanIyA parivAcanIyA / dharmopadezena ca lekhanIyA, vRttiH kilaiSA ca pravartanIyA / / 16 / / [496] anuSTubhAM sahasra dve, tathopari catuHzatI / ekonaSaSThyabhyadhikA, vardhate varNayAmalam / / 17 / / granthAgra 2459, zlokAH akSara 2. ityadhyAtmakalpadrumavRttiH adhyAtmakalpalatAnAmnI ciraM jayatu / mudritapratau tvitthaM puSpikA - 1. zruta. mu0 / 2. nAmnI saMpUrNA - mu0 / 3. saMvat 1674 varSe AzvinamAsi zukladazamyAM zrIsUratabaMdare upAdhyAyazrIratnacandragaNibhiradhyAtmakalpalatA viracitA || zrIpradyumnacaritra 1 zrIsamyaktvasaptatisamyaktvaratnaprakAzanAmabAlAvabodha 2 zrIsamavasaraNastavabAlAvabodha 3 zrIhitopadeza 4 bhrAtRbhiH saha zrIbhaktAmarastava 1 zrIkalyANamandirastava 2 zrIdevAprabhostava 3 zrIdharmastava 2 zrIRSabhavIrastava 5 zrIkRpArasakoSa 6 zrInaiSadhamahAkAvya 7 zrIraghuvaMzamahAkAvya 8 vRttibhaginIbhiH saha ramamANA zrIadhyAtmakalpadruma-vRttiradhyAtmakalpalatAnAmnI vibudhapANigRhItA bahusaMtAnaparaMparAvatI ciraM jayatu / /
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ prazastiH 343 saMvat 1678 varSe ASADha zuklaprati dine, puSye, zrIgandhArabandire caturmAsakaM sthitaiH, upAdhyAyazrI ratnacandragaNibhiH svopajJA svayaM likhitA, ciraM jayatu vAcyamAnA / 1. zrIpradyumnacaritra, 2. zrIsamyaktvasaptatikA prakaraNa (sya) samyaktvaratiprakAzanabAlAvabodhAkhyAM, 3. bhAtRbhyAM zrIbhaktAmarastava-zrIkalyANamandirastava, 4. zrIdevA prabho ! stava, 6. zrImandharmastava, 7. zrIRSabha - vIrastava, zrIkRpAratnakoza, 9. zrInaiSadhamahAkAvya, 10. zrIraghuvaMza mahAkAvyAnAM vRttibhaginIbhiH saha ramamANA ciraM jayatu zrI adhyAtmakalpadrumavRttiH zrIadhyAtmakalpalatA nAmnI-samIhitaM sukhaM dadAtu, zrIvijayadevasUrirAjye - teSAM AjJAprasAdaM prApya viracitA / zriye'stu / [497] sUryAcandramasau yAvat yAvat saptadharA - (dharA) yAvat tapAgaNasUtAvadayaM jayatu pustakaH / / paM. maticandragaNi paThanArtham
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa - 1 *zrI adhyAtmakalpadruma graMtha mULa zlokonI bhASAmAM zoSAI parama puruSa paramesara rUpa, Adi puruSa nau akala sarUpa; sAmI asaraNa saraNa kahAya, sakala surAsura seve pAya. I praNamI tAsa caraNa araviMda, kharatara gacchapati zrI jiNacaMda; saMbhArI zrI sadguru nAma, bhASA likhuM saMskRta ThAma. II adhyAtama kalpadruma laghau, zrI munisuMdarasUre kahyau; paramAratha upadezana karI, navama zAMtarasapati aNusarI. II aMtara ari jIpI jayasiri, zAMta rase zrI vIre vI; niravRtikA2I te pariNAma, carama karaNamAM AvyA tAma. sakala maMgalanidhirUpI hiye, Avye nirupama sukha pAmIe; zivasukha tarata lahIje jiNe, bhAva bhavika zAMta rasa tiNe. samatAmAMhi rahe layalIna, na rahe strI suta dhana adhIna; dehI mamata ne viSaya kaSAya, na kare rahe zrutaha citta lahAya. vairAgI vaLI zuddha zrama deva, guru prama jANa kare vrata seva; saMvararUpI zubha calagatI, sevo samatA2sa zivamatI. eha kahyA soLaha adhikAra, saMgraha eNe zAstra majhAra; pahiluM tihAM samatA upadeza, vacana karI bhAkhuM lavaleza. II sAmyopadeza kathana. cittabAla mata mUMki tuM, bhAvana bIja anUpa; jiNa tuje duradhyAna sura, na chalai chalanA rUpa. 1 3 5 * vivecaka : motIcaMda giradharalAla kApaDiyA sAtamI AvRtti, vi.2042, prakAzaka : zrI mahAvIra jaina vidyAlaya-muMbaImAMthI AbhAra pUrvaka ahIM prakaTa karIe chIe. 1. A copAinuM pustaka rA. rA. kezavalAla premacaMda taraphathI amadAvAda DelAnA bhaMDAramAMthI maLI AvyuM che, paraMtu te bahu moDuM maLyuM tethI pAchaLa dAkhala karyuM che. vAMcanAranI sagavaDa mATe dareka zlokanA vivecanane aMte je cAlu naMbara mUkyo che, te ja naMbara copAIne paNa Apyo che. AthI saMskRta zloka sAthe mukAbalo karavAmAM bahu sagavaDa thavA saMbhava che. pachInI AvRttimAM paNa A ja goThavaNa vadhAre anukULa che ema dhArIne pheraphAra karavAmAM Avyo nathI. e ja goThavaNa cAlu che. OM. jayazrI. 4 AMkaDA A graMthanA soLa vibhAga (adhikAra) batAve che. + chaLe.
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-1 sadezatA kathana. je sagaluM iMdriyasukha thAya, nara sura iMda taNai sukha mAya; biMdupare samatA pUresare, te jANI Adara citta dhare. samatAzraya phaLa kathana. adITha vividha karama parakAra, jANI sahu jana vacana vikAra; paraNita rAkhI udAsa bhAva, muni Asare aduHkha sukha ThAva. samatAzraya sukha kathana. sarava jaMtu upara kSaNa eka, jauM mana maitrI ANe cheka; te sukha parama rUpa bhogave, je iha parabhava na thayo kabe. samatAzrita jIva lakSaNa kathana. jeha naI mitra, na zatru na koi, nija para bhAva na hove soI; iMdriyArthaM na 2me citta jAsa, yogI muktakaSAyAvAsa. samatA kAraNa kathana maitrI karI jIu jagajaMtaruM, pramoda dhari jIva guNavaMtasuM; karuNA bhavapIDita janasaMga, niraguNa pari dhari udAsa raMga. maitrI svarUpa kathana. maitrI parahitaciMtA jeha, paraduHkhavAraNa karuNA teha; pramoda parasukha saMtoSasuM, upekSA te madhyaga doSasuM. maitrI lakSaNa kathana. rivuM je ma karaupa ko pApa, vaLI na lahau koI duHkhatApa; muMkAvo bhavathI jagajaMta, mati e maitrI kahiye taMta. 345 6 9 10 12 1. prakAra. 2. jyAre. 3. pare, upara. 4. 11 mA zlokanI copAI lakhI nathI tethI te saMkhyA paDI rahe che; athavA 11-12 no bAramI gAthAmAM samAveza thAya che. 5. karavuM. 13
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ 346 14 zrIadhyAtmakalpadrume pramoda lakSaNa kathana. sakala doSanA pheDaNahAra, vastu tattvanA dekhaNahAra; guNavaMtanuM e kariu pakSa, jIu tuM lahi te muditA lakSa. karuNA lakSaNa. dIna hIna dukhiyA bhayabhIta, yAcamAna jIvita nija cIta; tasa upakArataNI je buddhi, lahi te jau tuM karuNA zuddhi. madhyasthatA lakSaNa. jovuM krUra karma tehavuM, vaLI suraguru niMdA jehavuM; nija parasaMsaka upara timai, lahi jIu te madhyasthAI mAM. samatA sukha kathana. sakala cetanAcetana viSe, sparza, rUpa, rava, gaMdha, rasa lakhe; sAmyabhAva joiza jo citta, to tujha karagata zivasukha tatta. Atama madavAraNa kathana. syAM guNa tujha jiNa vAMche stuti, syu karatau madabhara adabhUti; narakabhIti kiNa sukRte gaI, suM jItuM yama teM mana jaI. vetRtva kathana. guNa levAI je guNiyala taNAM, paraniMdA Atamane bhaNe; mana samabhAve rAkhe valI, khIje vyatyaye vettA relI. yathArtha vettA kathana. navi jANe zatru naI mitra, naiva hitAhita nija para citta; sukha vAMche jIuM karatuM duHkhadhaSa, ISTa lahisi kima niyANahareSa. 20 1. karyuM, kartavya bajAvyuM. 2. taNA. 3. Sa.
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ rU47 pariziSTa-1 vettAphaLa kathana. sukRta jANI sarva pariNAma, ramaNIe rahe cirathiti ThAma; anya bhave tu anaMta sukha lahaI, ta6 kima vratathI nAThau vahaI. 21 svapara vibhAga kathana. nija para kIdhuM jeha vibhAga, rAgAdike tehaja ari lAga; caugati duHkha kAraNathI tanai, jANaI nahI arikRtrima manai. 22 vastu anitye sAmya kathana. anAdi Atama nijAra Adi, ko naI piNa nahi bhAva anAdi; ripu mitra vali thira nahI deha, tala sarikhuM na lahe kima eha? 23 anitya daDhAva kathana. paMDitane tatathI lepa nahI, mAtapitA suta strI sukha gahI; na huve sukhakara lepathI anna, gata AkAra sakalagata tanna. sAcce alAtA kathana. kAmI huve sahu saMjJAvaMta, dhanI manuSya ke karmI taMta; dharmI ke jainI ke yatI, zivavaMchaka ke e zivamatI. sarva svAratha kathana. nehI titalaI nijanija viSaI, potIko svAratha jyAM lakhaI; joI evI svAratha rIti, e upari kuNa rAkhe prIti ? - -- rAgadveSa niSkalatA. pAmyuM svapana iMdrajAlAdikaI, je rati arati niphala be bakai; tiNapari lakhi e sahu bhava viSaI, ciMtavavuM Atamane sabai. 27 25. 1. viSe.
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ rU48 So to ja zrIadhyAtmakalpadrume bizlokeH paravaza kathana. e muja mAtapitA e muja, sajjana baMdhava eka aguja; e dhana upara mamatA rahaI, nija yamavazatA kAM navi lahaI? 28 na dhana, na parijana sajjana na koi, paricita maMtra na deva na soi; yamathI koI na rAkhaI tuja, jANI mUDha hive to buja. dhane mUDhatA kathana. teNe jo bhavasukha na gahe, sAdhanarUpa dhanAdika vahe; mujhe viSayavikAre mane, prIti na cAhe samatattane. bu kuTuMbapaNa bodha. kare kaSAya malina suM citta, ko upara aribuddha atta; te tuja mAtapitAdikapaNe, ISTa thayAM bahu bhavabharamaNe. kuTuMbe zakhubodha. jyAM zoce kihAM gayAM muja eha, nehAla Atama saneha, tiNe haNyo tuMha ja pUravaI, haraNa haNAvaNa te bhavabhava. 32 asamartha kathana. na zake tuM rAkhI tehane, te piNa rAkhaNa tujha dehane; niphaLa mamata kare myuM enuM, paga paga mUrakha suM ciMtesuM? 33 rAgadveSa nirAsa kathana. sacetanI pudgaliyA jIva, anya padAratha aNuga "sadIva; dhare anaMta pariNAma sabhAva, tahAM kuNa rAgadveSano dAva? 34 samatAmAMhi maganapaNe, eha racyau adhikAra; hiva anukrami bIjo likhuM, lalanA mugatAcAra | | iti prathamaH samatAdhikAraH 1. rahe. 2. rAkhe. 3. have. 4. bhavobhave. 5. niSkala. 6. sadaiva, hamezA. 7. have.
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-1 mohe suM strI jana uparaI, puNyAtama prIte rati dhare; na lakhe kAM paDatAM bhavadadhaI, strI te zuddha zilA gala badhaI. 35 carama asathi majja AMtara vasA, asthi mAMsa amedhyAdika kasA; azuci piMDagata strI AkAra, dekhI rame suM AtamasAra. dekhi dUrastha amedhya alappa, sUga kare tuM nAsAkala...; tiNe bharaI strI DIle mUDha, suM abhilASa kare avagUDha. 37 mAMsa astra ameLe bharI, strI devI dekhe ce karI; Iha bhava suta dhana ciMtA tApa, thAye parabhava duragati pApa. 38 muMjhe suM dekhI strIaMga, citta prasanne pesa nisaMga; lakha kSaNa virama azuci e gAta, karato zauca azauca ha ghAta. 39 mohAye strI mukhanetra, dekhI aMgopAMga vicitra; dekhe nahIM narakagati rUpa, moha te mahAkadarzana rUpa. 40 amedhya bhaddI naI bahuraMdha, nIkalatA mala kRmicaya baMdha; mAyiNa capala kuDakothaLI, duragatiNI sugarta syuM raLI. 41 jeha nibhaMI viSakaMdalI, adarI vAghiNi ninAmI vaLI; vyAdhi akAraNa mRtyu e kare, aNavAdalI vajazani pare ! sAhasa baMdhu saneha vighAta, mRSA pramukha saMtApa ghAta; INa pari e pratakha" rAkSasI, suNI bhaviyaNa dUra rahyau vasI. 42 astrI viramaNa rUpa e, likhuM dutIya adhikAra; tIjo suta mamatA rahita, jANo hRdaya majhAra. /. -: iti dvitIya strImamatvamocanAdhikAra - jIva ma kuisu sutAsuta dekha, harakhe Akula citta vizeSa; mohe narakabaMdi melavA, melyA eha nijhaDanA lavA. 43 1. upare. 2. alpa. 3. a, hAra. 4. jamIna vagaranI, nibhUmi. 5. pratyakSa, ughADI.
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ 350 47 zrIadhyAtmakalpadrume Abhava jIva bhavAMtara timI', na lakhe zAla mUkyA je imI; deve karI calAcala pIDa, haNe sadA tama samAdhi kIDa. kRmi vicitra strI kukhe have, agnapha sukara dhAtu prabhave; daMpati rAga dveSa te viSe, na huve to syo suta paramukhe? Apada rAkhaNa samaratha nahIM, suta saMbaMdha pitAdika mahI; upakAre dase saMdeha, sutapara neha ma kari jIuM eha. sutamamatAmocana pragaTa, eha tRtIya adhikAra; dhananI mamatA mUkavA, cotho suNi adhikAra. // -: iti tRtIyaH punamamatvamocanAdhikAra - sukhabuddha lakhamI melato, rahe jI tuM mamatA cho; adhikArI e pApaDa veta, saMsAre nAkhe tuM ceta. lachamIe dusamaNabhoga have, uMdara sarapa gati vaLi have; maraNApada rAkhe nahIM kima, rAkhe suM jiu moha eha mAM. mamatA mAtra huve manasukha, dhana alapa kAle to lakha; AraMbhAdikathI ati duHkha, duragatirUpI dArUNa rUkha. AtamasAdhana e che dravya, dharma thave piNa nahIM ati bhavya; puNyAtama nisaMgaha yoga, tadbhava mukti strI have bhoga. kSetra vastu dhana dhAnyaha teha, melI rAkhe prANI jeha; kleza pApa narakagati have, guNa nahi koI dharamane Thave. bUDe AraMbhe bhavamAMha, rAjA pramukha chale vaLi tAMha; . ciMtAkAraka ne prema hare, parigraha chaMDavaI kAraja sare. vAve nahI jo dhana zubha kheta, jAvuM parabhava myuM te leta; teha upAryuM karI ati pApa, jIu kima to jAye duHkhatApa ? 53 48 48 50 52. 1. tema. 2. lakSmI, dolata 3. paNa. 4. chAMDavAthI.
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ 361 pariziSTa-1 parigraha mamatA mugata e, cauthuM IhAM adhikAra; | diva anukrami paMcama likhuM, deha mamata parihAra. / - iti caturthI dhanamamatvamocanAdhikAraHpApa ciMtave poSe deha, kima tuja thaze sahAyI teha? Ima jo uttara sukha ciMtave, e jaga vaMce dhUrata rave. kArAgArathakI nIsare, jaDa piNa bhedI naI baha pare; paDyuM adhika tethI tanu baMdi, jIu kramayatana kare sya chaMdi. jo parabhava duHkha viMche citta, to na kare kima puNya pavitra ? rAkhI na zake bhavabhaya koI, puNya vinA jau vaji hoI. kare pApa muMjhI INa deha, bhavaduHkha kAla na jANe jeha; agani lohAzraya sahe ghana sahI, vyoma anAzraya bAdhA nahIM. kAyanAma anucara e duSTa, karmaguNe bAMdhI tuja puSTa; chalanuM deI saMyama lAMcha, jiNa tuja jIva na Ave AMcha. zucipaNuM azucipaNuM lahe jihAM, kRmi jAle AkuLa vapu IhAM; tarata bhasmabhAvathI jIva le nahIM kAM Atamahita nIva. tapa japa saMyama paraupakAra, dehe e phala bhe nahi sAra; bahu bhATake alpa dinageha, mUrakha tuM tihAM phala leha. mATIrUpa iNe viNasate, niMdAvaMta rogaghara chate; dehe Atamahita jo nahi, mUrakha yatana kare syo tahIM. deha mamata rahita ihAM, e paMcama adhikAra; viSaya pramAda nivAravA, suNi vaLI vikathA vAra. / - iti paMcamo dehamamatvamocanAdhikAra - 1. cothuM 2. iMdra.
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ 352 zrIadhyAtmakalpadrume 62 63 - 64 65 67 tuccha sukhadAyaka iMdriya viSe, suM muMjhe Atama iNa viSe; meghe e bhavabhavanamAMha, jIu naI sulabha nahI ziva tAMha. paDate zubha pariNati ati asubha, racyo viSaya sukhamAM huM mujha? jaDa piNa rahe hitAhita lakhI, na lakhe tuM kAM paMDita pakhI. iMdriyasukha te to jima biMda, atIndriya sukha te zivagati kaMda; paMDita dukuM paraspara dekhI, ANe dRSTi eka parizeSa. dehI naraka duHkha kima bhogave? zAstra suNIne lahi jIu have; jeha nivaryo tRSNA viSe, suNI pApabhaya sagalA lakhe. naraka vedanA ne garbhavAsa, dekhIne zrutalocana bhAsa; mana na lage ryuM viSaya kaSAya, to paMDita vaLI cItavi tAya. jima pazune vaLI jima corane, vadha karatAM mRti have thira mane; halake halake tima saravane, to huM Atama viSayAjane. bIhe jIuM jo duHkhanI rAza, mana vaza iMdriya viSayAvAsa; iMdriya sukha te nAze turata, tasa nAsya nizcaya duHkha jhata. yama suM muyo" durAmaya gayA, naraka jaDANA syuM kAM thayA? cuM nizcala Ayusa dhana deha, kautuka viSaye muMjhayo jeha. muMjhe suM jIu viSaya pramAda, bhramagata sukha uttara duHkhakhAda; sukha je iMdriya lipsA mukta, nirupamane Ayati ziva yukta. viSaya pramAda nivAravA, e chaThTho adhikAra, jiNa kaSAya upaje nahIM, so suNi saptama sAra. // - iti SaSTho viSayapramAdatyAgAdhikAraHsahI sahIsa jIva pIDA ghaNI, dveSa vaze narakAdika taNI; cuM tuM mugdha ko kuvacane, krodhe nija sukRtadhana tane. 1. mAM. 2. jANe 3. sarve. 4. jJAnacakSu. 5. marI gayo. 6. vyAdhio. 7. sAMbhaLo. 68 ( 69 O 71
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-1 mAnahIna vacane jo mAna, na hurve to tapa Akhe mAna; kuvacana mAne have tapanAsa, duHkha lo Atama narakAvAsa. vairAdikano lAbhAlAbha, Atama jANo A bhavagAbha; mAna rAkha bhAve tapa rAkha, nihAce IhAM duduM gati sAkha. suNi kavacana je haraSita thAya, pATaNa ke jasa roma harakhAya; je maraNAMte na dhare doSa, jIu jANe e zivagati poSa. suM guNa tujajha kaSAye kadA, kIdhuM che jiNa sevaI sadA; cuM dekhe nahi ehanuM dosa, tApa IhAM, parabhava dukhakosa. suM tuja sukha kaSAye karyo, kaSAyanAsathI suM sukha viTayo; e bemAM uttara phala deNa, jANI jI bhaja te abhaNa. tapapravRtti to jIu sukhasAdhya, jima tima mAnamugatisu abAdhya; pahilI pravRtti na dhe sukha kaI, bAhubaline bIje ziva daI. vicAra karI ima tajavuM mAna, durlabha tapa rAkhavuM nidAna; paMDita harakhe mana dhari kSamA, mAna matsara hai mUrakha gamA. thoDe parAbhava piNa tuM kupe, pApa citavai nija guNa lupe; na lakhe naraka tirazrI gati, vAravAra thAye duHkhatati. dhare puNyAtama apakArie, krodha teha dhari ariSaTakIye; te bhavabAhija dRSTi pIDa, aMtara arine bhava bhava IDa. bhaNe kriyA tapa zamamAM rahe, mAyA sahita dharama nai kahe; na lahe te phala Atama deha, nilesa rUpa bhavAMtara che. vahe lobha Atama sukha bhaNI, sevA lya jJAnAdika taNI; dukha levA naI Iha paravaDe, vAMchA take dhari duhuM parigrahe. 1. athavA, icche to. 2. nizcaye, jarUra. 3. ghaTyo, ochuM thayuM.
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ 354 karIsa jau parabhava hita kAMi, kAMIka kari sukRta kihi ThAMi; vaLI te mada matsare na hAra, mAnAdike narakagati dhAra. pahile pApa saMsAre paDyo, have kissuM guNiyala mada jaDyo; navi jANe syuM bhavajalanidhe, pADe maMtrI sAMkala madhe, kaSTe tuja dharama lava milyo, yugapata jAi kaSAye bhilyo; atiyatne su lalluM dhana lesu, mUrakha kima hAre phuMkesu. mitra teha zatru have tarata, dharama malina yaza apayaza jhata; na dhare neha baMdhava mAbApa, iha parabhavasu kaSAye tApa. rUpa lAbha kula vikramapaNe, vidyA tapa data prabhutA bhaNe; suM mada vahe na jANe mUDha, te anaMta nijalAghava vUDha. zrIadhyAtmakalpadrume viNa kaSAya na vadhe bhavarAza, bhava bhavamAMhe e mahApAsa; e kaSAya bhavatarunA mUla, te chaMDyA Atama zivatUla. dekhI naraka tirthaMg vedanA, zruta najare prema durlabha manA; kautuka te harakhe je viSe, viphala cetana e jIu navi lakhe. core tima rAjana anucare, duSTa pramAda tuja guNadhana hare; na lakhe kAM luMTAtuM phare. ...(?) mRtyuthakI rAkhyo nahIM koi, rogabhIti na gamADI joi; na karyo sukhiyo dharame jagat, to syo guNamada prabhutA karata. karyo kaSAya nivAravA, e sakSama adhikAra; zAstraha Agama AsarI, upadeza vehavAra. // -: iti saptamaH kaSAyanigrahAdhikAra : vahe hiye tuja silA samAna, Agama rasa navi pese kAMna; je iha navI jIvadayAlIna, thayo nahI prama` bhuvana adhIna. 1. dharma. 83 84 85 86 87 31 3 chu 91 92
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-1 jasa pramAda na gayo Agame, suNave kima te zivasukha pame? rasAyane na gayAM jasa roga, nihuce durlabha jIvita bhoga. bhaNaNahArano Agama vRthA, mUkI nahIM pramAdaka kathA; paDatA dIpaka nahi pataMga, AkhyAno tihAM syo guNa taMga? harakhe taraka vAda jaya keI, kavyAdika racanAye keI; jyotiSa nimittazAstra bahu pare, te sahu mUrakha jaDaguNa dhare. harake huM paMDitane nAma, kSayopazama janaraMjaka pAma; kAMika bhaNa ehavuM jiNa thAya, jIu tAha vAdhe guNamAMya. biga bhaNave jiNa je loka, na dhare parahita saMyama thoka; nikevala udarabhara thayo, bhaNavo gayo, saMyama vaLI gayo. dhana te na bhaNyA piNa zubhakRtya, zuddhAzaya zuddha vacanAhitya je AgamapAThI AlasU, iha parahita na kare kramavas. dhana te mugadha kathita jinabhAga, rAge tye saMyama mahAbhAga; cuM bhaNIye vyasanI kalesiye, je dukriya paramAdI thiye. akriya bhaNave phala nahi taMta, sukhane vAMche jIuM bhavaprata; kriyA sahita na bhaNe phala tema, khara na lahe caMdana zrama jema. Agama upadeze karI, bhAkhyuM e adhikAra; ziva caugati upadeza gata, likhuM navama adhikAra. mRtyu have jasa aNu duragaMdha, sAgara piNa khUTe anubaMdha; kaThina pharasa karavatathI ghaNo, duHkha anaMta zIta tapa taNo. devatAkata tIvara vedanA, kaMda pukAra niraMtara ghanA; bhAvI narake na biye kAMi, kumati je harakhe viSayAMI. 100 101 102 1. jarUra, nizcaye. 2. pramAdanI. 3. paNa. 4. zrI raMgavijaya ahIM AThamo adhikAra pUrNa kare che. zrI dhanavijayagaNi 107 mA zloke te pUro kare che. 5. tIvra,
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ 356 zrIadhyAtmakalpadrume baMdha vahana tADana che sadA, bhUkha tRSA duSTa traNa kadA; zIta tApa nija para bhaya bahu, tiryaMga gati dAruNa duHkha sahu. 103 vRthA dAsapama abhibhava doSa, garbhasthiti durgati bhaya poSa; ehavA devagate piNa asukha, sukha te piNa pariNAme duHkha. 104 ISTaviraha abhibhava bhaya sAta, roga zoga duHkha de nija jAta; nihace eha manuSagati virasa, cidAnaMda guNa sadhIya sarasa. 105 e cau gati dukhiNI jiya jANI, anaMta kALano ati bhaya ANI; jina pravacana bhAvI nija hIye, karI tima jima e tuja navi liye. 106 Atama che tuM ati sAhasI, suNi bhAvI caugati duHkha kasI; dekhI piNa rana bIhe bahu pare, tasa viccheda udyama navi kare. 107 - iti iSTamo caturratyAzrityopadezAntaragataH zAstraguNAkhyAdhikAra - kukarama jAle guNa kuvilapa, tuja bAMdhI narakAgati talapa; machanI pare pacAsya manna, mAchIgara jIuM, visasa na dhanna. 108 suNI mana tU muja ciratana mIta, kAM kuvikalpa ghe bhavabhIta ? kara joDyAM ziva bhaja satata kalapa, saphala mitrAI karI savi kalapa.109 zivasukha nara kara bighaDI mAMha, Ape vazya avazya thaI AMha; prayatana karI sadA jIvane, vaza huI mana huM kahuM Ima tane. sukhaduHkha navi ze koI deva, kALa mitra tima ari nitameva; e mana huve sakala jIvane, bahu saMsAra bhamAvaNa mane. Atama e mana vaza jasa thayo, kAma kizuM yasa niyame bharyo; kuvikalapa jasa mana thira nahi, yama niyamAdi kare myuM grahI? aracA tapa zrata data ne dhyAna, niphala viNa jIte mana mAna; kaSAya ciMtA viNa mana rahe, adhiko yoga bhogaguNa lahe. 113 1. nizcaye. 2. paNa. 3. rAMdhaze. 4. have. 110 111 112
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-1 rU57 114 115 116 117. 118 japa ziva na the na ziva tapa, saMyama dama navi mAna tara5; pavanAdika sAdhana savi vRthA, mana vaza karye sarva phala tathA. lAbhI sakala dharama jina kahyo, vAhana sama choDI je vahyo: manapizAca gahilo te IhAM, mUrakha paDe bhavodadhi jihAM. hAhA mana durjathI amitra, kare vacana kAyA ripu satra; tIne ripe haNANo jIva, vahe vahe ApadA sadIva. mana dusamaNa syo mujha aparAdha, nAkhe jiNe duragate agAdha; lakhe ima mujha chohI ziva jagdha, toDI tujha pada asaMkha haNya. kAnakuhI kutarInI pare, samAviSTa kuSTI anusare; cupaca pare sadgati maMdire, manahata prANI pesaraNa kare. tapajapa pramukha saphala nahIM dharama, kuvikalpa taha citta marama; bharyo khAnapAne piNa geha, bhUkha tRSA sahe rogI deha. kaSTarahita sAdhyuM mana vase, adhika puNya upArjana lase; vaMcANuM manavaza viNa punya, hata tat phala sau thaI adhanya. viNa kuvikalpa ni:kAraNe, zAstrI bhaNIya haNuM mana ghaNe; pApI te bAMdhI narakAyu gaI, nihacaI marI narakahI jaI. jo gahe tate citta samAdhi, yoga nidAna adhika tapa sAdhI; zivasukha velI taNo tapamULa, tiNa bhajIye samAdhi kUla. sajhAye joge tima caraNa, kriyA vyApAre bhArana karaNa; paMDita mana saMdhaI sata asata, pravRtti triyonI melI tata. manavacanamAM bhArana parINAma, siMha samAna rahyAM tiNa ThAma; duSTa dhyAna zukala jAgatAM, navi pese bhAvana tAkatAM. 119 120 121 122 123 124 1. nizcaye, jarUra. 2. tattva,
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 127 128 rU58, zrIadhyAtmakalpadrume e sadguru upadezamaya, lIkhyo navama adhikAra; hiva bhAkhe vairAgame, zrI munisuMdara sAra. // -: iti navamazcitadamanAdhikAra :zuM jau mare hase je aratha, vAMchI kAma khele zuM nirartha; ghora naraka khADe pesavA, icchI lakhe na rati rakSahavA'. 125 tujha lavAdi kuhADA ghAu, chede nahi jIvita taru jAuM; tAu jIu yatanA karI tiNe, chelve kihAM lakhavuM giNe? tuM mUrakha, jJAnI, tuM jIva, avaMchaka vaMchaka sukha duHkha nIva; dAtA bhoktA tuM tehano, ujame kAM nahI hetamAM ghano ? kuNa tujha jIu cira janaraMjane, guNa paramAratha lakha tuM mane; raMja vizada carite bhavasamudra, paDatAM tujhane pAlaNa mudra. paMDita huM, rAjA huM vaLI, dAtA adbhUta guNIo baLI; vAMche e madathI paritoSa, na lakhe kAM parabhava laghu poSa. sAdhana bAdhana jANe sarava, premanA lakhe nijavaza dharava; Iha parabhava jIu kari te yatana, lakhe nahIM kana bhagate tana. 130 prama avasara lahyo bahu pudgale, anaMta duHkha sahatAM jIu dale; valI tujha duralabha jina prama ima, AdaravA viNa dukhakSaya kima. 131 guNathati vAMche, valI nirguNI, viSNu puNya vAMche sukha guNI; aSTa yoga viNa vAMche siddhi, navo vAyu tujha Atamabuddhi. 132 paDA pagapara abhibhava jIuM dekhI, iraze kAM tethI savizeSa; apuNya Atama na lakhe kAMi, vistAre kAM jau agha ThAMI ! 133 kAM pIDI niradaya laghu jIva, vAMche pramodathI kamanIva; eka vAra pIDe eka jaMta, te tala pIDe vAra anaMta. 134 129 1. bacAvavA, rakSavA 2. ghAta, ghA 3. jyAM sudhImAM. 4. dharmanA.
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ 359 135 136 138 pariziSTa-1 rahyo mRtyumukha piNa jima bhaka, bhakSaNa kare jaMtu niccheka; tima tuM paNa mRti muhameM rahyo, jIu pIDe huM jIva uhyo. ApaNapI tuM vaMcI IhAM, kalpI thoDuM sukhabhara jihAM; varate che suM jIuM parabhave, naraka duHkha sAgara nahIM rahe. aja koDIne pANI biMda, aMba vaNikatraya bhikSuka suMda; INa pari hAryuM manuSyajanama, zocasa paramAre dukha garama. 137 mRga bhamarau paMkhI ne mIna, hAthI pramukha pramAde lIna; zoce jima nija duHkha mRti baMdha, na lakhe tuM cirabhAvI aMdha. paDyo duHke karI pahelAM pApa, vaLI mUrakha tasa kare kalApa; paDato ati kardama jalapUra, mAthe zilA dhare thaI sUra. 139 vAra vAra tujha kahIye jIva, bIhe dukhe gahe sukhanIva; to tuM kara have vAMchita kAMi, samaja samaja e avasara jAi. 140 dhana zarIra sukha baMdhava prANa, choDI choDI tye jinaprema sANa; have dharame vAMchavA bhavabhave, piNa vaLI iNe dullabha prama have. 141 jima duHkha bahu saha akAma, karI karuNAe sahIsa kAma; thoDe sakAma paNa parabhave, sukha atyaMta ghaNA duHkha jave. dhITho rahe pApa krama vize, sukha vAMche suvinAza na lakhe; ciMtavato te sukha viNasate, bIhe kAM nahI duragati late. karma kare re jiya tuM teha, huye atyaMta vipada tiNa re; tehanuM bIha dhare nahIM hiye, jihAM atyAkulatA bhAvIye. 144 pAlyAM je saMghAte vadhyA, nehAla thAnakamAM sadhyA; te piNa yame rahyA niradayI, lakhi piNa kAM hita na kare aI. 145 142 143 1. deDako. 2. paNa. 3. mAM, viSe. 4. ApadA. 5. haiye. 25
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ 360 147. 148 149 150 zrIadhyAtmakalpadrume dhana baMdhava suta jasa cIMtavya, jiNe kaleza pAmya tuM havya; kuNa guNa tasa Iha parabhavamAMha, AyuM kito jiNa vilaye tAMha. 146 suM muMjhe gatarUpe bhinna, sakala parigraha baMdhavatannaHzocI nijahitakArI yoga, parabhavapathi karI avasara bhoga. sukhasuM bese sukhasuM suve, jIme, rame, khele, vaLI juve; navi jANe AgaLI prema vinA, huisya Atama tuMjanA'. zIta tApa mAkhI tRNa pharasa, ligareka kaSTa jhamake nirasa; tiNathI iNa karame bahu mela, na lahe narakavedanA hela. krodhe kihAM, pramAde kihAM, kadAgrahe kihAM, madasuM kihAM; malina kare Atamane jIva, piga tujha na Dare naraka harIva. vairAge bhavi bujhavA, karyo dasama adhikAra; have zuddha dharamataNo, likhuM kahyo tima sAra. // -H iti dazamo vairAgyAdhikAra - re jIva dharame have bhavanAza, meluM kare mUrakha kAM tAsa; mada matsara mAyAyaI karI, osaDa milyuM na have guNa parI. zithilAI haTha matsara krodha, pazcAtApa kapaTa chala rodha; kuguru kusaMgati, mAna pramAda, sukRta malinakaraNa iNavAda. 15ra vallabha jima tujha tiNa guNazaMsa, matsarI dhari tima para parazaMsa; nija prazaMsa parane navi vahe, ISTa dAna, viNa kima te lahe? jina guNa letAM harakhe ghaNuM, parabhava tiNaguNa rahitapaNuM; letAM doSa dhare nahIM tApa, to parabhava guNa thiratA vyApa. 154 harakhe nija guNa pari paraka, tima jo vairI uparI vadhe; nija gahaye jima upatApa, tima ripune jANyA guNa cApa. 151 153 155. 1. tane. 2. mAyAe. 3. mizra kaheluM.
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 157 158 159 160 161 pariziSTa-1 jama nija gaI tavanA paNe, Atama tApa harakha tuM jaNe; tima parane citavi cihu viSe, udAsathI have vettA pakhe. stavavAthI na have ko guNI, parabhava hita nahIM khAte ghaNI; e apaguNa uttara jANato, vRthA mAnagahilo kAM hato? kuNa kuNa na kara jana bahimukhI, pramAda matsara kubodha mukhI; meluM e dAnAdika dharama, aNu piNa kara sudhI sukRta karama. chAnuM punya dhare jima zobha, paragaTa karatAM tima nahIM thobha; lAja sahita jima mahilAtaNA, vastra channa urathala guNa ghaNA. sukRta guNa suNave dekhave, Atama tujha koI guNa nahIM have; le nahIM dharatIthI pragaTa, mULa karyA taTa paDe nipaTa. tapakiriyA dAne pUjaNa, ziva na jAu guNamatsarapaNe; apathya karyuM na have niroga, rasAyane piNa Atura loga. maMtara maMtara ratana pramukha, thoDA piNa zuddha to phala mukha; dAna pUja posaha guNa kare, zuddhapaNe, imathAM girapare. dIvo nAkhyo jima tama haNe, amRta lava piNa rUjane laNe; aganI kaNa piNa dahe tRNa rAza, dharmaleza tima have bhavanAza. vinA bhAva upayoga karI, Avazyaka kiriyA AdarI; deha kaSTa, phala na lahe kAMI, Atama lakhi karI bhAva milAi. zuddha dharama upadeza e, bhASya INa adhikAra; deva dharama guru jANavA, suNa dvAdazama vicAra. // -- -- ityekAdazamo dharmazudhyadhikAra - sarava tattvamAM guru paradhAna, je bhAkhe hata dharama nidAna; aNaparakhI tehane Asare, mUrakha prama keniphalahI kare. 1. mAMdo. 2. yaMtra. 3. azuddha. 4. niSphaLa. 162 163 164 165
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ 362 zrIadhyAtmakalpadrume avidha dharamathI prANI ahIM, ziva na lahe, jasa guru zuddha nahIM; roga na jAya rasAyana karI, ajANa vaida batAye jarI. 166 tAraka buddha je Asaryo, jehane, teha bUDavA paDyo; tare teha kema viSama pravAha, kuguru pasAya paDe bhavamAMha. 167 gaja ratha vAhana vRSabha turaga, padAti rAkhe nija para maga; paMDita tima seve ziva bhaNI, zudha gurudeva dharama guNadhaNI. 168 kuguru kahyuM kRta dharamadima, phale rahita have eha marama; mUkI daSTirAga te bhavika, guru zuddha kare hitArthI huIka. 169 mUkyA zivapatha vAhaNa bhaNI, zrI mahAvIre je guNadhaNI; lUMTaNahArA teha ja thayA, kaliyugamAM tujha zAsana mayA. // rAkhI teha yatInuM nAma, muse dharamadhana jananuM Ama; nIrAjake pukAruM kiDuM, koTavAla navi corAM jiluM. 170. azuddha devaguru dharame made, daSTirAga biga augaNa pade; zocisi parabhava tuM te phale, rogI kupathabhaThya jima kale. 171 sIMcyo noMba aMbaphala na ghe, "vAMjha gAya ghe dUdha na vadya; nApe dhana duSTa nRpaseva, nApe kuguru dharama zilameva. 172 kula vaLI jAti pitA ne mAta, vidyAbaMdhava guru nija jAta; na have jiyane ko hitabhaNI, sukha Ape gurusura dhama dhaNI. 173 tatve mAta pitA guru jeha, bodhI joDe zuddha prema jeva; nAMkhe bhavamAM te sama koI, vairI nahI rahe dhama loI. 174 deva pUja gurusevA lAja, pitara bhagati ne sukRta sAja; vyavahAra zuddha ne paraupakAra, Iha parabhava jIu saMpadakAra. 175 1. pAyadaLa lazkara. 2. udyama. 3. laI javA. 4. core. 5. dhaNIdhorI vagaranuM rAjaya. 6. vAMjhaNI, vaMdhyA.
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-1 jina abhagati muninI avaganyA, karma ayogya adharama dvanyA; paravaMcana mAbApa avagaNana, kare puruSane vipadA malina. bhagate pUjisa nahI jina suNI, bhaNI gurubrama makarizi viramaNI; sanimitta animitta melI pApa, kiNa hete vAMche zivamApa. caupada jAte siMha jima bhilyo, koi suguru tAre mujha milyo; koika te boLe bhavakUpa, zyAla samAna aNamilyo bhUpa. bharye talAve tIsIyo sadA, bhUkhyo mUDha bharye ghara tadA; daridrI te kalpadruma chate, je pramAdI guruyoga hate. na dharamarcita na gurudeva bhagata, vairAgya levA nahIM jasa citta; tehano janama pazunI pare, niSphaLarUpa thayo bahupare. na devakAma na saMghakAma, jasa dhana kharacANo nahIM Ama; tasa dhana upArjave bhavakUpe, paDatAM syuM AlaMbaNa huye. kahyo devaguru dharmamaya, dvAdazamo adhikAra; hiva munIpara ziSyApaNe, likhuM yathA acAra. // -: iti dvAdazamo guruzudhikAra - bhavabhayavA2ka munivara namuM, jasa mana viSaya kaSAye gamuM; rAgadveSa rahita pariNAma, 2me bhAvana saMjamane ThAma. paramAde na karisi sijhAya, samiti gupti na dharIsa cittalAya; zarIramohe na karesi tapa, karisa kaSAya bAMdhisa to apa. parIsaha na sahisa tima upasarga, dharIza nahIM zIlaMga rathavarga; to muMkAto piNa bhavapAra, muni kima turisa veSe dhAra. AjIvikAye e je veSa, dhare caritra na pAle leza; lakhito na bIke leta jagata, mRtyu naraka, veSe na lahata. 1. avajJA, avagaNanA 2. tarasyo. 3. have. 4. karIza. 5. tarIza. 363 176 177 178 179 180 181 182 183 184 185
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ 364 189 19O zrIadhyAtmakalpadrume caraNa vinA yati veSe mada, jaya vAMche pUjopadhi hRda; vaMcI mugadha narakabhava jaIza, ajagala pAlI nyAya vahIza. 186 Atama na thayo saMyamatape, pratigraha bhAra mUla piNa kape; tujha duragati paDatAM zaraNa, jIuM thAze parabhava tujha kavaNa. 187 cuM jana satkAre pUjaNe, are mugdha ! tuse viNa guNe; bodhibIja tarune e parazu, pramAdarUpa bhavamAMhi karazuM. 188 name bhavika tujha guNa AsarI, Ape upadhi vasati bahuparI; veSa dharI muni tuM guNa vinA, ThaganI gati bhAvI tujha manA. khAvaNa pIvaNanI nahi cita, na rAjabhaya jANe siddhataH to piNa zuddha caraNameM patana, na kare muni, to narakamAM patana. zAstra jANa piNa laI virati, na rahe strIsuta baMdha rahita; prANI tiNe pramAde karI, luMTAI parabhava nija sirI. 191 na karuM huM ima nitya ucare, sAvadya sarava teha vali kare; nita jUThe vacane mana raMji, pApe jANa narakagati maMji. veSe tujha Ape e loka, upadeze vaMcyA bahu thoka; suye sukhe rahe bhogave, jANIza te phala tuM parabhave. AjIvikA pramukha duHkhabharyA, kaSTa keI rahe chama varmA; tethI piNa niradaya tuM iSTa, vAMche piNa nahIM niyama viziSTa. 194 pote tarato se guNavaMta, ArAdhyo tAre bhavijeta; tujha niguNane je Asare, kehavuM cheha bhagatiphala vare. 195 nija paramAre pote paDe, te kima tAre parane taDe; nijakAje bhavine vaMcato, nijapara pApe khAye khato. 192 193 196 1. nitya, dararoja. 2. paNa.
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ 365 202 pariziSTa-1 tye zayyA pustaka AhAra, para pAse e tapa AcAra; pramAdathI parabhava meM kisI, RNa RNIyAnI tujha gati thazI. 197 munivara munjha nahIM kA siddhi, kiriyA tapayoge guNabuddhi; to piNa tuM kAM mAne bharyo, stuti vAMche suM duHkhe paryo. 198 nibhaMgI Atama guNahIna stuti vAMche aNahutaI dINa; rIsI parathI lAbhe tApa, Ihabhava parabhava kugati pApa. 199 guNahINo jana namanAdike, sukha vAMche harakhabhara thake; mahiSa vRSabha para janamanI pare, guNa viNa tuMjha tiNa mUla na sare. 200 muni jo ujame guNa viSe, vaMdana seva karAve miSe; naMdAisa parabhava gati gayo, hasI tiNe tuM abhibhava layo. 201 dAna mAna yuti vaMdana karyo, harakhe mAyA raMje paryuM; navi jANe jo sukRta nAma, kuNa tuM tiNa lUTyo tujha gAma? mugadha ko na huve tuM guNI, karyo dAna pUjAvidhi ghaNI; guNaviNa na have tujha bhavanAsa, huM stavanAye lya guNagrAsa. bhaNI zAstra sat asat vicitra, AlApe mAyAye tatra; je janane je ihabhave, kuNa te tuM kuNa muni parabhave. 204 ghara paramukha parigraha muni chAMDI, dharmopagaraNa chala te mAMDI; kare zayyAdika upagrahANe, nize viSanAmAMtara jaNe. kare parama sAdhana parigrahe, tuse nAme murakha kihe; navi jANe sonAne bhAra, nAva na bUDe pArAvAra. 206 pApakaSAya karama bhAjane, muni have piNa ihAM dhamasAdhane; rasAyane piNa sukha tehane, na huve asAdhya rUja jehane. 207 jine kahyA muni saMyamarakhA je te vastra pAtara paramukhA; mohyA teNe have bhavapIDave, nijazacce riye naha dukha have. 208 1. rIsa, IrSa. 2. saMsArano nAza, aMta. 3. dariye. 4. pAtra. 203 205
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ 366 O zrIadhyAtmakalpadrume saMyama chalathI para abhibhave, tyAre pustaka pramukhe rave; vRSabha uMTa mahiSAdika rUpa, dharI vahisa tuM bhAra anUpa. vastra pAtra tanu pustaka lobha, karave na have saMyamasobha; lobhe paDavuM bhavanidhimAMhi, saMyama zobhe zivagati chAMhi. // eka vastra pAtrAdika zobha, bIjA saMyamapAlaNa zobha; pahelI bhava ghe, bIjI mugati, zuddha jANI tuM ekaja grahati. 210 zIta tapAdika thoDuM lahe, te pi parIsaha tuM navi sahe; to kima naraka garama dukhakhANa, sahIsa bhavAMtarI kema ajANa? 211 muni suM viNasita vapu mRtpiDa, pIDI ghAlI tapa virati karaMDa; jANe jo bhavabhaya dukharAza, to Atama kara zivasukhavAsa. IhAM kaSTa je cArita viSe, parabhava tirayaga nAraga zikhe; sapratipakSapaNuM be mAMhi, vizeSa nijare tye ika cAhi. pramAda sukha te IhAM biMdano, diva zivasukha parabhava samudano; e bemAM pakha levA vaira, vizeSa nijare Ika tye saira. paravazatA cAritramAM IhAM, tiryaga strI prabha narakasu kihAM; temAM vaira pakhApakha bhAva, vizeSa jANI lya Ika dAva. sahi tapa saMyama paravazapaNo, nija vasa sahive huve guNa ghaNo; paravaza ati dukha sahive kimo, tujha guNa thAye cItavi Iso. 216 thoDe samatA paravazaguNe, muni je kaSTa ghAte iNe; jo kSaya huve durgati prabhAsa, to kima tuM vAMche nahI tA. 217 taja vAMchA diva zivasukhataNI, narakAdika duHkha lakha tima suNI; sukha thoDe viSayAditaNe, saMtoSAIsa mAM duHkha ghaNe. sahu ciMtA nA je hAM, rAgIne sukha have piNa kihAM? parabhava zivasukha lekhe paDe, suM to pramade cAritataDe. 219 213 214 215 218 1. garbha.
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 221 222 223 224 pariziSTa-1 atitapa dhyAna parIsaha jeha, na sadhe jo asamarthe teha; to suM sumati gupati bhAvanA, na dhAre jIva zivArathamanA. anitya pramukha bhAvana nitameva, yatato saMyama grahi nitameva; Ayusa yama Ave su najIka, pramade kAM na lahe bhavabhIka? tujha mana haryuM kuvikalapanAda, pApa vacanameM zarIra pramAda; to piNa labadhi siddhi vAMchato, manorathe bhaMgANo mato. tujha mana vazato sukha duHkha mela, mana milate Atama tahAM kela; pramAda core milato vAra, karI sIlAMga sajananI sAra. pramAdathI bhavasamude tujha, paDavo vaLI paramatsara jhujha; dIse te gala bAMdhI zilA, jalapara Avavo tala "musakalA. mahAtapI ke sahe udIra, ugra tapAdika nirjarA hIra; thoDe kaSTa prasaMge thayo, te piNa aNavAMche muni nayo. dAna mAna nati pramukhe jeha, navi harakhe viparIte te; lAbhAlAbha parIsaha sahI, yatI te, bIjo viTamahI. mamatva dharato zrAvaka viSe, tadIya tApe tapIo thaze; nija mana aNasaMvarato sadA, bhamaNahAra bhavatApe mudA. nija ghara chaMDyuM paravaracita, tAme kuNa guNa tApa mahaMta; AjIvikA veSe tuja cale, duragati kAM navi zoce kale. karIza na pApa Isu bhAkhato, karato piNa dehe tye khato; zayyAdike prerato loga, mana vacane syo che muniyoga. kizuM mamatve moTimANe, sAvadya vaMchave piNa nija jaNe; sonAme pAli navi peTa, mArI haNe prANane neTa ? taja padavI ko guru parasAda, pAmI veSa bhaNI grathanAda; mukharAithI vazI karI loga, lakhe iMdra pada duragati joga. 225 226 227 228 229 230 231 1. muzkela.
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 233 zrIadhyAtmakalpadrume pAmI piNa cArita e dulabha', viSaya pramAda racyo ye kalabha; bhavabhUpe paDato tuM muni, anaMta kALe besI duHkhakhanI. 232 kaSTa bodhi ratana e lahyo, yugasamilA daSTAMte gahyo; karI karI aMtaraMga ripu vaze, aNathAto nija hita jo kase. dusamaNa e tujha viSaya pramAda, aNagopyA manavacanadehAda; eha asaMyama satare valI, ethI bIhato cali pramagalI. 234 pAmI guru ThaMDI nija geha, bhaNI zAstra tatavAcaka jeha; nija niravAha ciMtAthI Talyo, to muni siva yatane kAM galyo. ra35 saMyamayoga virAdhanapaNe, rahyo paDisa bhavarAze ghaNe; zAstra ziSya pustaka ne upadhi, nija jana nahIM koI zaraNe samadhi. 236 kSaNa piNa jehano sukha surabhave, palya koDI bANuM upajave; sAdhika kAM to saMyama hare, ane pramAda thako kAM phare. 237 jana pUje dehane nAma, zuddha mane huve ati sukha ThAma; saMyama viSe vajIuM kariyatana, jANIe uttama phaLa ratana. viratirUpa adhikAra e, kahyo terame thAna; vi saMvara karavA bhaNI, likhIye tAsa nidAna. - iti trayodazo yatizikSAdhikAraHavirati yoga pramAda mithyAta, Atama nita saMvara karI jAta; bhavarUpI e aNasaMvaryA, mugatitaNA sukha ghe saMvaryA. mana saMvara karI te paMDita, suM na lakhe aNasaMvara rIta; tarata hi jAye taMdulI matsa, sAtamI pRthivImAM bIbhatsa. prasannacaMda rAjaRSi jeha, mana mokaLa saMvarave teva; narakanA dala piNa vali zivadala, kSaNa ekamAM melyA niramala. 241 238 239 24) 1. durlabha. 2. cAla. 3. jIva. 4. rAjarSi.
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 245. 246 pariziSTa-1 mana aNalAdhe je joie, dhyAna na ekeMdriyAdithIe; dharama zuklamAM mana thira karyuM, manasaMvara te teNe varyuM. sakAraNa nikAraNa jeha, mana zubha dhyAne maMtrI leha; durvikalapathI viramyA yatI, pAraMgAmI temaja satI. 243 vacana alAdhe bahulA jIva, mauna kare nahi kaNa kaNa kIva; niravadya vacana ache jehameM, vacana gupati te kahI tehameM. 244 Atama kahI tuM niravagha vacana, suNa sAvadya vacane duHkhavasana; pAmyA ghaNA naraka ati ghora, vasurAjAdi vacananA cora. durvacane ihabhava have vaira, parabhava naraka taNI duHkha saira; aganidagdha Uge vaLI vRkSa, navi jIve karI kuvacana pakSa. bhagavaMta te ehija kAraNe, dIkSAthI jAM kevaLapaNe; na huve to navi bole vacana, pApa Dare jJAnAdika chatana. 247 karuNAye saMvara nija aMga, kurmA jJAta suNIne caMga; Azrava saMvarathI jima tiNe, lAdhyuM sukha duHkha tima nija giNe. 248 kAya rUMdhave kuNA kuNa nahi, taru thAMbhAdika nija guNa rahI; kare kriyA je zivagati heta, kAya gupata te kahIye ceta. 249 zruta saMyama AdaramAM rahI, zabdone kuNa choDe nahi; iSTa aniSTapaNe e viSe, rAga dveSa taje muni ISe. 250 ke saMyamamAge "Akhine, rUpa prate na taje pratidine; ISTa aniSTapaNe e viSe, rAga dveSa taje muni ize. nAsA saMyamamAtre karI, kuNa kuNa na taje gaMdhane dharI; ISTa aniSTapaNe e viSe, rAga dveSa taje muni ize. 252 251 1. agnidagdha-agninA baLela. 2. chatAM. 3. kAcabAM. 4. thAMbhalo, staMbha. 5. AMkhone.
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ 370 255 257 zrIadhyAtmakalpadrume jillA saMyamamArge vaLI, rasAMprate kuNa na taje relI; taja mana sAthe iSTa aniSTa, jo vaMche tuM tapaphala ziSTa. 253 zarIra saMyamarUpe IhAM, sparza prate kuNa na taje kihAM; ISTa aniSTapaNe e viSe, rAga dveSa taje muni ISe. - 254 re vapu saMyamamatre ralI, kuNa kuNa brahma na jANe vaLI; mana saMyamane tuM avadhAra, paMDita jo te phala mana dhAra. viSaya iMdriya saMyoga abhAva, thakI na ko saMyamano dAva; rAga dveSa viNa jasa manayoga, te saMyamadhArI mRtyuloga. 256 saMvara paMDita sarava kaSAya, je sevyasu narakagati thAya; pAmyA mahAtapI piNa iNe, kurUDa vuDa mukha duragati tiNe. tapa yama pramukha nahIM jehane, avitatha vacane na bole mane; jehane che tapa niyamasu kAMI, te triNa yoga saMvare AI. 258 thAtuM sakala saMvarane viSe, zivasaMpada kAraNa jo rakhe; tajI kaSAyAdika kuvikalapa, karI mana saMvara tuM budha jalapa. te Ima Atama have saMvarI, sadA sukhe saiva saMga pariharI; nisaMgabhAvapaNe, saMvare, te be zivapada yugapada vare. saMvara guNa vistAratA, e avadama adhikAra; zubhacalagatimAMhe hivaI, likhiza vacana te dhAra. // - iti caturdazo mithyAtvanirodhAdhikAra - karI jIu yatana Avazyaka viSe, jinabhASita zuddha tamauhaziSe; osaDa na haNe roga azuddha, aNakhAdho, vaide kahyo zuddha. 'nA, asNAvA, 1da kayA zuddha. 261 tapa karI duhu vidhi jIva nitaprate, mukha kaTu piNa uttara sukha chate; kukaramarAzi prate to haNe, jema rasAyaNa rUjane laNe. 259 260 26ra 1. zarIra.
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-1 dharI zIlaMgaratha sahasa vizuddha, karI yogasiddhi niraMtara buddha; niramama paNa upasarga nija sahI, sumati gupati bhaja nizcala rahI. 263 sajhAya yoge karI jIu yatana, Agama grahI, jIu madhyama magana; viSAda gArava piNa the bhIkha, iMdriya vaza karI e tujha zIkha. de pramArthe prama upadeza, na dharI nijaparabhAva vizeSa; jaga hituye nava kalyAcAra, gAma pure calI pramAda vAra. kRta akRta nija tapa japa pramukha, zakti azakti sukRta avaduHkha; sahu vicArIne nija hRde, heya upAdeya vaLI karI jUde. paranI pIDAne varajave, trividha yoga tujha niramala have; samatA mAMhe tima mana rAkha, vacana malinatA tajI zuddha bhAkha. maitrI karuNA ne 52moda, upekSa ANa jIu sAmyavinoda; yatane rUDI bhAvana bhAya, Atama nihacalapaNe ramAya. na karI kIhAMi mamatA bhAva, kaSAya ne rita arita na lAva; iha sukha niHspRhapaNe lahIza, parabhava anuttara sukha pAmIza. jANI yati vRti vratinI e sIkha, caraNakaraNa dharI zuddha cita bhIkha; to tuM tarata bhavodidha tarI, vilase sArI zivasukhasirI. bhASyo sArI cAlamAM, e pannarama adhikAra; hiva samatArUpI sarasa, likhuM zAstra anusAra. // -: iti paMcadazo zubhavRttizikSAdhikAraH ima zuddha abhyAse nija citta, rahi paramArathamAM samacita; zivasaMpada jima tujha kara thakA, huvaI tarata bhAvI zivasakA. tuMhija duHkha tuMhija narakamAM, tuMhija sukha, tuMhija zivagamAM; tuMhija krama tuMhija manapaNe, taja avajJA Atama ima bhaNe. 1. tajave, varjhave. 2. pramoda (bhAvanA) bIjI. 3. nizcalapaNe. - 371 264 265 266 267 268 269 200 201 272
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ 372 Atama nija Adara nisyaMga, sarava arathamAM samatA saMga; Atama khie samatA mULa, zuddha sukha te samatA anukULa. strImAM dhUli nijaparamAMha, saMpada Apada Atama AMha; tatve samatA mamatA vinA, je cAhe te sukhIA ghanA. yatane tehaja tuM guru seva, paMDita te bhaNa zAstra suleva; Atama tehija tata` paribhAva, samatA sudhA have je dAva. sakala zAstra joi udharI, melyo e samatAmRta karI; pIo e lAbhI paMDitAM, e zivasukha Ave che kinAM. Atama zAMta sudhArasa bharyo, zrImunisuMdarasUri tiNa karyo; adhyAtama bhAve dhyAivo, parahita kalpataru bhAivo. e buddhivaMta bhaNI cittamAMhi, tarata ramADI viramI tAMha; ihabhava te pAmI jayasirI, parabhava sahaje lye zivapurI. zAMta sudhArasa pUrame, bhASyo e adhikAra; solehI pUrA ihAM, likhIyA zAstra vicAra. cidAnaMda bhagavAna tuM, paramAtama guNavaMta; akSayanidhi nija samarato, pAse bodhI mahaMta. amUratI ne mUratI, thAye paMca prakAra; temAM carama karaNa vase, aMtara karaNa pasAra. doi ghaDI have upazamI, te vaLI Adi kaSAya; karave paDatAM pAmIye, guNa sAsadana bhAya. tIna mohanI nai valI, dhuralA cyAra kaSAya; prakarati sAte kSaya karyA, kSAyika bhAve prAya. 1. tattva. 2. prakRti. zrIadhyAtmakalpadrume 273 774 275 276 277 278 1 3 4 5
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-1 e mithyAta sabhAvathI, tIne bodhi arUpa; jo have carama karaNapaNe, tIne paMjasarUpa. zuddha apazuddha atizuddhamAM, pahilaI puMje Aya; rahetAM have kSaya upazamI, carama samaya zuddha pAya. vedaka bodhipaNuM lahe, niramala dala IhAM hoya; tiNa rUpI kahiye bine, Atama nija guNa joI. bodha lIje ko IhAM, navi lakhIcce e zAstra; phoravavA tapa japa "sakati, bhajatye te bhavapAtra. likhyo zAstra bhASApaNe, samajhe sagalA loga; ima niravijayataNe vacana, dharamAratha upayoga. dekhI dekhI vacana te, likhIyA mati anusAra; paMDita dekhI sodho , de dRSTi upakAra. saMvata satara satyottara, mAsa zukla vaizAkha; ravivAre pAMcamI dine, pUrNa thayo abhilASa. kharatara gachamAMhe sarasa, AcAraja gaNadhAra; zrI jiNacaMda sUrivara, saumyaguNe siradAra. tAsa sIsa guru caraNaraja, sama te raMgavilAsa; nija para Atamahita bhaNI, kIno Adari jAsa. bhaNijyo guNayo vAMcajyo, e adhyAtama rAsa; jima jima manamAM bhAvasyo, tima tima thaye prakAsa. adhyAtma kalpadruma graMthanI gujarAtI copAi. samApta 1. ardhazuddhi. 2. zakti. 3. bhaNajo. 4. thaze.
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ 153 152 52 263 304 122 129 104 pariziSTa-2 adhyAtmakalpadrumanA mULa zlokono achAzudakkama zlokasyAdivAkyam zlokAMka chaMda akAraNaM yasya ca durvikalpaiH 9.14 upajAti akRcchrasAdhyaM manaso vazIkRtAt 9.13 vaMzastha aGgeSu yeSu parimuhyasi kAminInAM 2.5 vasantatilakA aNIyasA sAmyaniyantraNAbhuvA 13.36 vaMzastha ata eva jinA dIkSA 14.9 anuSTup atyalpakalpitasukhAya kimindriyArthaiH vasantatilakA adRSTavaicitryavazAjjagajjane vaMzastha adhItino'rcAdikRte jinAgame 8.1.3 vaMzastha adhItimAtreNa phalanti nAgamAH 8.1.9 vaMzastha adhItyanuSThAnatapaHzamAdyAn 7.11 upajAti adhyeSi zAstraM sadasadvicitrA upajAti anAdirAtmA na nijaH paro vA upajAti anityatAdyA bhaja bhAvanAH sadA 13.40 vaMzastha apAstAzeSadoSANAM anuSTup amedhyabhastrA bahurandhraniryan 2.7 upajAti amedhyamAMsAsravasAtmakAni 2.4 upajAti AcchAditAni sukRtAni yathA dadhante 11.9 vasantatilakA AjIvikAdivividhArtibhRzAnizArtAH 13.13 vasantatilakA AjIvikArthamiha yadyativeSameSaH 13.4 vasantatilakA AjIvitaM jIva ! bhavAntare'pi vA 3.2 vaMzastha Atman ! parastvamasi sAhasikaH zrutAkSaiH 8.2.7 vasantatilakA AtmAnamalpairiha vaJcayitvA upajAti ApAtaramye pariNAmaduHkhe 6.2 upajAti Arambhairbharito nimajjati yataH 4.6 zArdUlavi0 ArAdhito vA guNavAnsvayaM taran 13.14 upajAti 13.23 250 34 267 1.10 25 203 240 230 60 138 10.12 171
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-2 375 159 317 137 329 338 303 238 172 331 chaMda vasantatilakA upajAti drutavilambita mAlinI puSpitAgrA anuSTup vasantatilakA upajAti upajAti svAgatA puSpitAgrA upajAti upajAti indravajrA anuSTup vaMzastha vasantatilakA 41 zlokAMka 10.2 15.1 8.2.6 15.10 16.8 14.8 13.11 10.13 16.1 1.24 13.52 13.49 7.13 10.20 14.19 7.15 10.4 14.11 5.2 10.10 10.13 1.27 10.1 8.1.5 13.7 zlokasyAdivAkyam AlambanaM tava lavAdikuThAraghAtAcAvazyakeSvAtanu yatnamAptoiti caturgatiduHkhatatIH kRtin iti yativarazikSAM yo'vadhArya vratasthaH imamiti matimAnadhItya citte ihAmutra ca vairAgya - uccArayasyanudinaM na karomi sarvaM urabhrakAkiNyudabindukAmraevaM sadA'bhyAsavazena sAtmyaM eSa me janayitA jananIyaM kathamapi samavApya bodhiratnaM kathaM mahattvAya mamatvato vA karoSi yat pretyahitAya kiJcit karmANi re jIva ! karoSi tAni kaSAyAn saMvRNu prAjJa ! kaSTena dharmo lavazo milatyayaM kaste niraJjana ! ciraM janaraJjanena kAyastambhAnna ke ke syuH kArAgRhAd bahuvidhAzucitAdiduHkhAd kimardayannirdayamaGgino laghUn kimu muhyasi gatvaraiH pRthak kiM kaSAyakaluSaM kuruSe svaM kiM jIva ! mAdyasi hasasyayamIhase'rthAn kiM modase paNDitanAmamAtrAt... kiM lokasatkRti-namaskaraNA-rcanAdyaiH kukarmajAlaiH kuvikalpasUtrajaiH kukSau yuvatyAH kRmayo vicitrA kuryAnna kutrApi mamatvabhAvaM kurve na sAvadyamiti pratijJAM 279 276 106 188 312 109 161 anuSTup 306 74 169 191 158 vasantatilakA vaMzastha gIti svAgatA vasantatilakA upajAti vasantatilakA vaMzastha upajAti indravajrA upajAti 125 234 140 61 3.3 15.9 13.48 275
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ zlokAMka paTha 218 325 3ol. 12.9 15.6 1.17 14.10 1.14 7.5 1.12 10.26 4.5 70 12.4 376 zlokasyAdivAkyam kulaM na jAtiH pitarau gaNo vA kRtAkRtaM svasya tapojapAdi kRtI hi sarvaM pariNAmaramyaM kRpayA saMvRNu svAGgaM ke guNAstava yataH stutimicchako guNastava kadA ca kaSAyairkrUrakarmasu niHzaGka kvacit kaSAyaiH kvacana pramAdaiH kSetravAstudhanadhAnyagavAvaiH kSetreSu no vapasi yatsadapi svametad gajAzvapotIkSathAn yatheSTagarbhavAsanarakAdivedanAH guNastavairyo guNinAM pareSAm guNastutIrvAJchasi nirguNo'pi guNAMstavAzritya namantyamI janA guNeSu nodyacchasi cenmune ! tataH guNaivihIno'pi janAnatistutigurUnavApyApyapahAya geham gRhNAsi zayyA''hatipustakopadhIn ghrANasaMyamamAtreNa cakSuHsaMyamamAtrAt ke catuSpadaiH siMha iva svajAtyaiH carmAsthimajjAntravasAsramAMsAcittabAlaka! mA tyAkSIH cetanetaragateSvakhileSu ceto'rthaye mayi ciratnasakha ! prasIda ced vAJchasIdamavituM paralokaduHkhacauraistathA karmakarairgRhIte janeSu gRhNatsu guNAn pramodase zrIadhyAtmakalpadrume chaMda upajAti upajAti upajAti 132 anuSTap svAgatA svAgatA anuSTup upajAti 194 svAgatA vasantatilakA upendravajrA rathoddhatA upajAti upajAti 167 vaMzastha vaMzastha 247 246 upajAti 282 upajAti . 243 anuSTup 308 anuSTap 308 upendravajrA 222 indravajrA anuSTup svAgatA vasantatilakA vasantatilakA upajAti vaMzastha 199 1.15 10.8 13.8 13.20 13.19 13.54 13.16 14.13 235 vaMzastha 14.14 12.14 2.2 1.1 1.13 9.2 141 7.20 11.4
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-2 zlokasyAdivAkyam japo na muktyai na tapo dvibhedaM jayazrIrAntarArINAM jAnanti kAmAnnikhilAH sasaMjJA: jineSvabhaktir-yaminAmavajJA jihvAsaMyamamAtreNa jAne'sti saMyama - tapobhiramIbhirAtman tattveSu sarveSu guruH pradhAnaM tadevamAtmA kRtasaMvaraH syAt tapaH-kriyA-''vazyaka-dAna-pUjanai: tapAMsi tanyAd vividhAni nityaM tapo-japAdyAH svaphalAya dharmo: tameva sevasva guruM prayannA tIvrA vyathAH surakRtA vividhAzca yatrA te tIrNA bhavavAridhi munivarA: tairbhave'pi yadaho sukhamicchan tyaktvA gRhaM svaM paragehacintAtyaja spRhAM svaH-zivazarmalAbhe trANAzakterApadi trAtuM na zakyA bhavaduHkhato ye tvaca: saMyamamAtreNa tvameva duHkhaM narakastvameva tvameva mogdhA matimAMstvamAtman dadasva dharmArthitayaiva dharmyAn dadhad gRhastheSu mamatvabuddhiM dAkSiNya-lajje guru-devapUjA dAnamAnanutivandanAparaiH dAnazrutadhyAnatapo'rcanAdi dIneSvArteSu bhISu dIpo yathA'lpo'pi tamAMsi hanti zlokAMka 9.7 1 1.21 12.12 14.15 13.6 12.1 14.22 11.11 15.2 9.12 16.5 8.2.2 13.1 1.26 13.47 13.37 3.4 1.29 14.16 16.2 10.3 15.5 13.46 12.11 13.21 chaMda upajAti anuSTup indravajrA upajAti anuSTup vasantatilakA upajAti upajAti vaMzastha upajAti upajAti upajAti vasantatilakA zArdUlavi0 svAgatA upajAti upa AryA upajAti anuSTup indravajrA upajAti upajAti upajAti upajAti rathoddhatA 9.6 upajAti 1.11 11.13 anuSTup upajAti 377 pRSTha 146 11 36 220 309 233 210 315 205 319 151 335 131 227 42 274 264 62 145 310 332 160 322 273 220 248 145 28 207
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ 378 zlokasyAdivAkyam duSTaH karmavipAkabhUpativazaH duHkhaM yathA bahuvidhaM sahase'pyakAmaH dehe vimuhya kuruSe kimaghaM na vetsi dravyastavAtmA dhanasAdhano na dviSastvimete viSayapramAdAH durgandhatoyadaNuto'pi purasya mRtyudhatse kRtin ! yadyapakArakeSu dhanAGgasaukhyasvajanAnasUnapi dhanyaH sa mugdhamatirapyuditArhadAjJAdhanyAH ke'pyanadhItino'pi sadanu dharmasyAvasaro'sti pudgalaparAdhigAgamairmAdyasi raJjayan janAn dhruvaH pramAdairbhavavAridhau mune ! na kA'pi siddhirna ca te'tizAyi na devakArye na ca saGghakArye na dharmacintA gurudevabhaktiH na yasya mitraM na ca ko'pi zatruH na vetsi zatrUn suhRdazca naiva nAjIvikA - praNayinI - tanayAdicintA nAmnA'pi vasyeti jane'si pUjya: nAmraM susikto'pi dadAti nimbakaH nijaH paro veti kRto vibhAgo niyantraNA yA caraNe'tra tiryakniravadyaM vaco brU nirbhUmirvikandalI gatadarI niHsaGgatAmehi sadA tadAtman no dhanaiH parijanaiH svajanairvA nyastA muktipathasya vAhakatayA pataGgabhRGgaiNakhagAhimIna zlokAMka 5.5 10.18 5.4 4.4 13.53 8.2.1 7.10 10.17 8.1.8 8.1.7 10.7 8.1.6 13.43 13.17 12.17 12.16 1.5 1.16 13.9 13.57 12.8 1.18 13.34 14.7 2.8 16.3 1.25 12.6 10.14 chaMda zArdUlavi0 vasantatilakA vasantatilakA indravajrA upendravajrA zArdUlavi0 upajAti vaMzastha zrI adhyAtmakalpadru pRSTha 77 186 76 67 vasantatilakA zArdUlavi0 zArdUlavi0 upajAti vaMzastha upajAti upajAti upajAti upendravajrA upendravajrA vasantatilakA upajAti indravajrA upajAti upajAti anuSTup zArdUlavi0 upajAti svAgatA zArdUlavi0 upajAti 281 131 103 185 128 127 165 126 270 244 225 224 24 31 236 285 217 33 261 296 56 333 41 215 180
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ 379 168 zlokAMka 10.9 15.7 1.8 7.2 326 27 7.9 102 251 13.24 13.25 13.3 252 228 chaMda upajAti upajAti AryA upajAti upajAti upendravajrA vaMzastha upajAti upajAti vaMzastha upajAti vaMzastha vaMzastha indravajrA upajAti vaMzastha vaMzastha 5.7 80 184 108 pariziSTa-2 zlokasyAdivAkyam pade pade jIva ! parAbhibhUtI: parasya pIDAparivarjanAt te parahitacintA maitrI parAbhibhUtau yadi mAnamuktiH parAbhibhUtyA'lpikayA'pi kupyaparigrahaM ced vyajahA gRhAdeH parigrahAt svIkRtadharmasAdhanApariSahAn no sahase na copaparopakAro'sti tapo japo vA punaH punarjIva tavopadizyate purA'pi pApaiH patito'si duHkhapurA'pi pApaiH patito'si saMsRtau puSNAsi yaM dehamadhAnyacintayaMpUtizrutiH zveva ratervidUre pUrNe taTAke tRSitaH sadaiva pragalbhase karmasu pApakeSvare ! pramodase svasya yathA'nyanirmitaiH prasannacandrarAjarSerprApyApi cAritramidaM durApaM phalAd vRthA syuH kugurUpadezataH bandho'nizaM vAhana-tADanAni bastisaMyamamAtreNa bibheSi janto ! yadi duHkharAzeH bhaktyaiva nArcasi jinaM sugurozca dharma bhajasva maitrI jagadaGgisaziSu bhavI na dhamairavidhiprayuktairbhavet samagreSvapi saMvareSu bhaved guNI mugdhakRtairna hi stavaiH bhaved bhavApAyavinAzanAya yaH 73 150 224 187 200 anuSTup 289 278 10.16 10.15 7.14 5.1 9.11 12.15 10.19 11.5 14.3 13.51 12.5 8.2.3 14.17 6.7 12.13 1.6 12.2 14.21 13.22 11.1 upajAti vaMzastha upajAti 214 anuSTup 210 90 upajAti vasantatilakA vaMzastha 25 211 315 upajAti upajAti upajAti vaMzastha 249 196
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ 380 98 zlokAMka 11.7 9.17 11.14 6.4 4.2 14.4 13.42 11.12 4.3 13.44 13.39 zrIadhyAtmakalpadrume chaMda upajAti 201 anuSTup ... 156 AryA 208 upajAti 87 288 anuSTap anuSTup 293 vaMzastha 269 206 66 271 266 27 219 216 zlokasyAdivAkyam bhavenna ko'pi stutimAtrato guNI bhAvanApariNAmeSu bhAvopayogazUnyAH bhuGkte kathaM nAraka-tiryagAdimanaH saMvRNu he vidvan ! mano'pravRttimAtreNa manovazaste sukhaduHkhasaGgamo mantraprabhA-ratna-rasAyanAdimamatvamAtreNa manaHprasAdamaharSayaH kepi sahantyudIryA'mahAtapo-dhyAna-parISahAdi mA kArSIt ko'pi pApAni mAtA pitA svaH suguruzca tattvAt mAdyasyazudhair guru-deva-dharmairmA bhUrapatyAnyavalokamAno mithyAtva-yogA-'virati-pramAdAn mudhAnyadAsyAbhibhavAbhyasUyAmune! na ki nazvaramasvadehamuhyasi praNayacArugirAsu mRtaH kimu pretapatirdurAmayAH mRptiNDarUpeNa vinazvareNa mRtyoH ko'pi na rakSito na jagato maitrI parasmin hitadhIH samagre maitrI pramodaM karuNAM ca samyak modante bahutarkatarkaNacaNAH yat kaSAyajanitaM tava saukhyaM yataH zucInyapyazucIbhavanti yathA taveSTA svaguNaprazaMsA yathA vidAM lepyamayA na tattvAt 59 12.10 12.7 .3.1 14.1 8.2.4 13.31 2.1 287 135 258 upajAti upajAti upajAti upajAti anuSTup upajAti upajAti upajAti upajAti upajAti upajAti svAgatA vaMzastha upajAti zArdUlavi0 upajAti upajAti zArdUlavi0 svAgatA upajAti upajAti upajAti 6.8 5.8 7.21 1.7 327 15.8 (73 8.1.4 7.6 5.6 11.3 1.20 198
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ 381 170 259 121 314 4.1 189 253 190 pariziSTa-2 zlokasyAdivAkyam yathA sarpamukhastho'pi yadatra kaSTaM caraNasya pAlane yadindriyArthairiha zarma bindavad yadindriyArthaiH sakalaiH sukhaM syAd / yasya kSaNo'pi suradhAmasukhAni palya- yasyAgamAmbhodarasair na dhautaH yasyAsti kiJcinna tapo-yamAdi yAni dviSAmapyupakArakANi yAMzca zocasi gatAH kimime me yAH sukhopakRtakRttvadhiyA tvaM ye pAlitA vRddhimitAH sahaiva ye'haHkaSAyakalikarmanibandhabhAjanaM yaiH klizyase tvaM dhanabandhvapatyayogasya heturmanasaH samAdhiH yo dAna-mAna-stuti-vandanAbhiH rakSArthaM khalu saMyamasya gaditAH raGkaH ko'pi janAbhibhUtipadavIM rUpa-lAbha-kula-vikrama-vidyAre cittavairi ! tava kiM nu mayA'parAddhaM re jIva ! sehitha sahiSyasi ca vyathAstAH labdhvA'pi dharma sakalaM jinoditaM vaco'pravRttimAtreNa vadhyasya caurasya yathA pazorvA ___ vazaM mano yasya samAhitaM syAt vastra-pAtra-tanu-pustakAdinaH vidvAnahaM sakalalabdhirahaM nRpo'haM vinA kaSAyAnna bhavAttirAziH vimuhyasi smeradRzaH sumukhyAH vimohyase kiM viSayaprasAdaiH 154 zlokAMka . chaMda 10.11 anuSTup 13.32 vaMzastha 6.3 vaMzastha 1.2 upajAti 13.56 vasantatilakA 8.1.2 upajAti 14.20 indravajrA 4.2 indravajrA 1.28 svAgatA rathoddhatA 10.21 upajAti 13.26 mRdaGga 10.22 upajAti 9.15 upajAti 13.45 indravaMzA 13.27 zArdUlavi0 13.50 zArdUlavi0 7.17 svAgatA 9.10 vasantatilakA 7.1 vasantatilakA 9.8 vaMzastha 14.6 anuSTup upajAti upajAti 13.29 rathoddhatA 10.5 vasantatilakA 7.18 upajAti upajAti 6.9 upajAti 272 254 277 111 149 95 147 6.6 9.5 143 256 162 2.6
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 283 zlokAMka 13.55 2.3 15.3 1.4 14.18 10.6 13.5 11.12 23 163 239 96 260 382 zlokasyAdivAkyam virAdhitaiH saMyamasarvayogaiH vilokya dUrasthamamedhyamalpaM vizuddhazIlAGgasahasradhArI vizvajantuSu yadi kSaNamekam viSayendriyasaMyogAtvetsi svarUpaphalasAdhanabAdhanAni veSeNa mAdyasi yatezcaraNaM vinAtman ! veSopadezAdyupadhipratAritAH vairAgyazuddhadharmAH vairAdi cAtreti vicArya lAbhAzatrUbhavanti suhRdaH kaluSIbhavanti zamatra yad binduriva pramAdajaM zAntarasabhAvanAtmA zAstrajJo'pi dhRtavrato'pi gRhiNIzilAtalAbhe hRdi te vahanti zItAtapAdyAn na manAgapIha zItAt tApAnmakSikAkartRNAdizrutisaMyamamAtreNa zrutvA''krozAn yo mudA pUritaH syAt zaithilya-mAtsarya-kadAgraha-krudhosamagracintAttihaterihApi samagrasacchAstramahArNavebhyaH sacetanAH pudgalapiNDajIvA saptabhItyabhibhaveSTaviplavAsamataikalInacitto samAzritastArakabuddhito yo samIkSya tiryaG-narakAdivedanA samyaga vicAryeti vihAya mAnaM sarvamaGgalanidhau hRdi yasmin zrIadhyAtmakalpadrume chaMda upajAti upajAti 50 indravajrA 320 svAgatA anuSTup 311 vasantatilakA vasantatilakA 231 upajAti AryA upajAti vasantatilakA 110 vaMzastha gIti zArdUlavi0 upendravajrA - 120 upajAti zAlinI 193 anuSTup 307 zAlinI upajAti 197 upajAti indravajrA upajAti 46 svAgatA AryA upajAti vaMzastha upajAti svAgatA 7.3 7.16 13.33 16.7 13.10 8.1.1 13.30 10.25 14.12 7.4 11.2 13.38 237 258 265 16.6 336 1.30 136 8.2.5 0.4 12.3 7.19 7.8 212 113 101
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ 383 pRSTha zlokAMka 13.35 13.28 14.5 262 255 294 10.24 192 9.4 142 105 7.12 7.7 100 148 202 pariziSTa-2 zlokasyAdivAkyam saha tapo-yama-saMyamayantraNAM saMyamopakaraNacchalAt parAn sArthaM nirarthakaM vA yad sukhamAsse sukhaM zeSe sukhAya duHkhAya ca naiva devAH sukhAya dhatse yadi lobhamAtmano sukhena sAdhyA tapasAM pravRttiH sudurjayaM hi ripuvatyado mano sRjanti ke ke na bahirmukhA janAH stavairyathA svasya vigarhaNaizca stutaiH zrutairvApyapanirIkSitaiH strISu dhUliSu nije ca pare vA snihyanti tAvaddhi nijA nijeSu svapnendrajAlAdiSu yadvadAptaiH svayaM pramAdainipatan bhavAmbudhau svargApavargau narakaM tathAntaH svAdhyAyayogaizcaraNakriyAsu svAdhyAyamAdhitsasi no pramAdaiH svAdhyAyayogeSu dadhasva yatnaM hataM manaste kuvikalpajAlaiH hIno'pyare bhAgyaguNairmudhAtman ! chaMda drutavilambita rathoddhatA anuSTup anuSTup upajAti upajAti upajAti vaMzastha vaMzastha upendravajrA vaMzastha svAgatA upajAti upajAti vaMzastha upajAti upajAti upajAti upajAti upajAti upajAti 11.8 11.6 11.10 16.4 1.22 1.23 13.15 200 204 334 39 40. 242 142 155 228 9.16 13.2 15.4 13.41 13.18 321 268 245
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMpAdita sAhitya 1. cAlo jIvana zuddhi karIe... 24. samakitanI-ATha dRSTinI-aDhAra pApa2. zrI bhadraMkara jina-guNa stavana maMjUSA sthAnakanI sajajhAyo nizcaya vyavahAra garbhita 3. bhakti karatAM chUTe mArA prANa stavano bhAga-10 4. gharagharanuM ghareNuM 25. zrI gacchAcAra pannA (mULazloka-saMchAyA + zlokAthI 5. ArAdho navapada, pAmo paramapada 6. mahotsavanuM saMbhAraNuM 26. pauSadha karIe pApa pariharIe 7. samAdhi saritAmAM snAna karo | 27. zrI uttarAdhyayanasUtra adhyayana 1 thI 13 (mULazloka+saM.chAyA) bhAga-1 8. pyArA mArA pArasanAtha 28. zrI uttarAdhyayanasUtra adhyayana 14 thI 22 9. zrImerUvijaya gaNi racita caturvizati-|| jinArda-stutaya svopajJavivaraNayutA (mULazlokarUM chAyA) bhAga-2 29. zrI uttarAdhyayanasUtra adhyayana 23 thI 31 10. sarvajinastutaya laghucaityavaMdanacaturvizatikA) (mULazloka-saM.chAyA) bhAga-3 11. zrI samyapha devatatva 30. zrI uttarAdhyayanasUtra adhyayana 3ra thI 36 12. zrI samyapha gurutatva (mULazloka+saM.chAyA) bhAga-4 13. zrI samyapha dharmatatva 31. zrI sthUlabhadracaritra (pU. jayAnaMdasU. ma.sA.) 14. AcAropadezagraMtha | 32. zrI gacchAcAra prakIrNakam (zrI vAnararSi 15. navasmaraNAdi bhAga-1 TIkA) 16. zramaNa kriyAnA sUtro bhAga-2 33. zrI gacchAcAra prakIrNakam (zrI vijayavimala 17. dazavaikAlika-yatizikSA adhikAra Adi| gaNi TIkA) bhAga-3 34. zrI kalpasUtra 18. 4 prakaraNa 3 bhASya - 6 karmagraMtha bhAga-4] jainatva saMskAra jAgaraNa niyamAvalI 19. tatvArtha-jJAnasAra-yogasAra bhAga-5 | (pAThazALA mATe) 20. zAnta sudhArasa-yogazAstra bhAga-6 35. bAMdhI tuja zuM prIta (guja.) 21. vItarAgastotra-vairAgyazataka-indriya- 36. zreyaskarI jina stuti caturvizI (tattvaprabhA parAjaya-zataka-saMbodhasattarI-siMdUraprakara vivaraNopetA) (saM.) bhAga-7 37. zrI dazavaikAlisUtra (mULazlokarUM chAyA) 22. bRhat saMgrahaNI-laghukSetrasamAsa-prazamarati 38. zrI zIladUtam kAvya (TIkA sAthe) bhAga-8 39. ArAdho zatruMjayagiri pAmo siddhipuri 23. 125-150-250 gAthAnA stavano | 40. zrI dazavaikAlikasUtram (TIkATiyutam) bhAga-9
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ ja . huM ? prabhasUri ) bI jinamae .. dha graMthamAlA A : prakAzaka : pU. A. zrI jinaprabhasUri graMthamAlA khAnapura, amadAvAda (41) BHARAT GRAPHICS - Ahmedabad-1 6 Ph. 079-22134176, M : 9925020106