Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrInAgasenasUri-dIkSita-rAmasenAcArya-praNI siddhi-sukha-sampadupAyabhUta tattvAnuzAsana nAmaka dhyAna zAstra sAnuvAda-vyAkhyArUpa bhASyase alaMkRta sampAdaka aura bhASyakAra jugalakizora mukhtAra 'yugavIra' saMsthApaka 'vIrasevAmandira [jaina sAhitya aura itihAsapara vizada prakAza, jainAcAryokA zAsana-bheda, granthaparIkSA,yugavIra-nibandhAvalI mAdike lekhaka; svayambhUstotra, yuktyanuzAsana, samIcInadharmazAstra, adhyAtmarahasyAdike viziSTa anuvAdaka, TIkAkAra eva bhASyakAra; anekAntAdi patro aura samAdhitantrAdi granthoke sampAdaka bhAratIya zRti-dAga he vIrasevAmandira-TrasTa prakAzana japa
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzaka darabArIlAla jaina, koThiyA matrI 'vIrasevAmandira-TrasTa' 21, dariyAgaja, diljI 6 / prathama saskaraNa : gyArahasau pratiyAM mudraNa-mAsa : kArtika sa0 2020 prakAzana-divasa : 11 disambara 1963 pRSThasakhyA kula 364 mUlya mAtra : dhyAvAsyasi mudraka 1. samrATa presa, pahAr3I dhIraja, vehalI 2. mahAvIra presa, alIgaja (eTA) Preface pR0 6 se 16 : 3. rAmApriMTiga presa, dillI mukhapRSTha tathA AvaraNa
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ munizrI samantabhadrajI, bAhubalI meTha mANikacanda vIracanda zahA jaina golApurake mIjanyame prApta /
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ samarpa mAnanIya bAla-brahmacArI, abhIkSNa-jJAnopayogI , pUjya muni zrIsamantabhadrajIko unake jinazAsanAnurAga, vidyAprema, kaSAyajaya, sarala-satya-vyavahAra guNAnurakti, viSayavirakti, paropakAravRtti, sadAcittaprasatti-jaise sadguNoMke sammAnameM yaha kRti jo ki dhyAnaviSayaka pratIvopayoginI purAtanAcArya-kRtiko sAnuvAda-vyAkhyAdike rUpameM alakRti hai, sAdara smrpit| jugalakizora mukhtAra
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ sva0 zraddhaya sAhU rAmasvarUpajI jaina saMsthApaka devendrakumAra jainaTrasTa najIbAbAda kI puNyasmRti meM uparyukta TrasTa kI sahAyatA se loka-hitArtha ni.zulka vitaraNake liye prakAzita /
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ KM PM E - H amiksi n sva0 sAhU rAmasarUpajI jaina, najIbAbAda janma 21 janavarI 1886 nidhana 11 disambara 1961
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzakIya AcArya rAmasena-dvArA racita prastuta tattvAnuzAsana nAmaka grantha eka baDA hI sundara-suvyavasthita purAtana dhyAnazAstra hai, jisame nizcaya aura vyavahAra dono prakArakA mokSa-mArga dhyAnase siddha hotA hai isa bAtako spaSTa karate hue, dhyAnakA aura usake dvArA AtmAke vikAsakA eka mahattvapUrNa kAryakrama upasthita kiyA gayA hai| ___ yadyapi yaha grantha isase pUrva bhI eka-do jagahase mUla rUpame tathA anuvAdake sAtha, grantha-kartAke galata nAmako liye hue, prakAzita ho cukA hai kintu jaise zuddha aura Adhunika sampAdanase yukta saskaraNakI AvazyakatA thI, usakI pUrti ukta saskaraNose nahI ho skii| isa AvazyakatA tathA granthake mahatvako anubhava karake suvikhyAta sAhityakAra aura anubhavI vidvAn vayovRddha pa0 jugalakizorajI mukhtArane isakA sazodhana, sampAdana aura hindI bhASya taiyAra kiyA, sAtha hI isapara vistRta prastAvanA bhI likhii| granthako sarvAGgapUrNa banAneke lie unhone kaI varSoM taka isakA gaharA adhyayana aura manana kiyA / lagabhaga tIna varSa pUrva pUjyazrI munirAja samantabhadrajIke nikaTa bAhuvalI (kolhApura) jAkara kaI dina taka granthake viSayopara vicAra-vimarza kiyA eva dhyAnazataka, ArSa, jJAnArNava, yogazAstrAdi dUsare granthose tathA kucha vidvAnose bhI viSayako spaSTa kiyA hai aura isa taraha unake kaThora parizrama eva adhyavasAyake bAda aba yaha mahatvapUrNa grantha sundararUpame vIrasevAmandira-TrasTakI orase prakAzita kiyA jA rahA hai /
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAnuzAsana __ vastuta: dhyAna-viSayaka khAsa tathA mahatvapUrNa jAnakArI upalabdha karaneke lie yaha eka bahuta hI upayogI grantha hai| naye DhaMgase kiye gaye sampAdana, vistata hindI bhASya prastAvanA aura pariziSTose grantha aura adhika upAdeya tathA paThanIya bana gayA hai / granthakI prastAvanAme kartRtva-sambandhI aneka bhUla-bhrAntiyoko, jo arasese calI A rahI thI, sapramANa dUra karake usake kartAkA nirNaya kiyA gayA hai| saskRta-vizvavidyAlaya vArANasIke bhUtapUrva kulapati DA0 maGgaladevajI ema0 e0, DI0 phila0 ne grantha para apanA mahatvakA prAkkathana likhA hai / isake lie hama unake AbhArI hai aura unhe dhanyavAda dete hai| hameM AzA hai prastuta saskaraNa eka baDI bhArI mAMgako pUrI karegA tathA adhyAtma-premI muniyo, tyAgiyo, vidvAno aura sadgRhasthoko aise granthoke adhyayana-manana karanekI ruci utpanna karake unhe vipula AdhyAtmika bhojana pradAna kregaa| hame prasannatA hai ki 'yugavIra-nibandhAvalI ke prakAzanake turanta bAda hI vIrasevAmandira-TrasTa apane pAThakokI sevAme isa sundara granthako upasthita karaneme samartha ho sakA hai| yadyapi presa AdikI kitanI hI kaThinAiyAM eva bAdhAe~ AI hai kintu mukhtArazrIke adamya utsAha, dhairya eva parizramase antako ve dUra ho gaI aura grantha apane vartamAna rUpame sAmane prastuta hai| itanA hI nahI, kintu isa mahAn grantharatnako ni zulka vitarita karAne ke apane prayatnameM bhI ve saphala ho sake haiM, yaha aura bhI prasannatAkI bAta hai| isa satkAryame jinakA sahayoga prApta huA hai ve sabhI dhanyavAdake pAtra haiN| handU vizvavidyAlaya, vArANasI) darabArIlAla jana, koThiyA 30 sata mbara 1963 (nyAyAcArya, ema0 e0) maMtrI, vIrasevAmandira-TrasTa
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ sampAdakIya yaha 'tattvAnuzAsana' grantha javase mANikacandra di0 jaina granyamAlAke 'tattvAnuzAsanAdisaMgraha' nAmaka 13 veM anyame sarvaprathama (vikramAnda 1975 me) mUlarUpase prakAzita huA hai tabhIse varAvara mere adhyayanakA viSaya rahA hai aura maiMne isake saMzodhana tathA sampAdana-kAryako aneka pratiyokA prayatnapUrvaka Ayojana karake sampanna kiyA hai, jaisA ki prastAbanAke dvitIya adhikAra ('anyako pratiyokA paricaya')se prakaTa hai| aura usake dvArA mudrita mUlapAThakI azuddhiyokA hI nahI balki granyakartRtvake viSayame jo bahuta baDI bhrAnti cala rahI thI, usakA bhI sudhAra humA hai| anyame sarvatra mUlapAThako apane zuddharUpame rakkhA gayA hai, azuddharUpa tathA bhinna pAThoko pAda-TippaNiyo me, una-una pratiyoke saketacihnapUrvaka, de diyA gayA hai, jiname ve pAye jAte haiM / isase vijJapAThakoko una pratiyoke mUlarUpako bhI samajhaneme sahAyatA milegI aura vaha galatI bhI pakar3I jA sakegI jo kahI mUlapAThake grahaNa me huI ho| isa granthakA anuvAdakArya, jise karanekI bahuta dinose icchA cala rahI thI, zrAvaNa zuklA pacamI guruvAra tA0 28 julAI 1960 ko hAthameM liyA gayA aura vaha koI eka mahIneme hI 31 agasta 1960 ko pUrA ho gyaa| vyAkhyAkA kArya prathamapadyase 5 aktUbara 1960 se prArambha humA / vaha kabhI calA, kabhI-kabhI paristhitiyoke vaza arse taka banda rahA aura usakA koI eka krama bhI nahI rahA-jina padyokI vyAkhyAkA java avasara milA tabhI use likha liyA gayA / aura isa taraha vaha prAya disambara 1961 me samApta ho pAI hai| mUlAnugAmI anuvAdako blaika TAipame rakhA gayA hai aura usake yathAvazyaka spaSTIkaraNako tadanantara Dazo(- -) ke bhItara athavA Daiza (-) pUrvaka dUsare bhinna evaM sapheda TAipame diyA gayA hai / isase pAThakoko mUlagranthake sandarma, zabda-arthavinyAsa tathA AtmAko samajhaneme acchI madada milegii| aba maiM, apane vaktavyako samApta karatA huA, una saba pranyo tathA anyakAro, eva lekhoM aura lekhakokA hRdayase AbhAra mAnatA hU~ jinake
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAnuzAsana vAkyokA ima bhASyake nirmAName kucha bhI sahayoga milA athavA upayoga huA hai| nyAyAcArya 50 daravArIlAlajI koThiyA aura pa0 dIpacandajI pANyAne bhASyakA ekAgratAke sAya alaga-alaga avalokana kiyA hai, isa kRpAke lie maiM donokA AbhArI huuN| jina vidvAno tayA anya sajjanose mujhe granyAdika-mAmagrIkI prApti athavA kisI sUcanA-vizepakI upalabdhi huI hai una sabakA prAmAra meM prastAvanAne yathAsthAna vyakta kara cukA huuN| uname tIna sajjanoke nAma zepa rahe hue haiM-~eka lA0 pannAlAlajI agravAla dillIkA, jinhone mujhe dharmaralAkara pora vidyAnusAzanAdi granyokI hastalisita pratiyoko zAsyabhaNDArose lAkara diyA hai, dUmare lA0 manoharalAlajI jauharI dillIkA, jinake zAstra. bhaNDArase mujhe vidyAnuzAsanakA hindI anuvAda Adi kaI anya dekhaneko mile hai, tIsare pa0 amRtalAlajI darzanAcArya vanArasakA, jinase Asana-viSayaka phucha anya-vAkyokI sUcanA prApta huI hai| ina tInokA bhI maiM yahA~ prAbhAra vyakta karatA hU~ / TrasTamantrI pa0 daravArIlAlajI ko preraNAko pAkara DA0 magaladevajI zAstrIne, aneka kAryoM meM vyasta hote hue bhI samaya nikAlakara, prAkkathana' likhanekI jo kRpA kI hai usake liye maiM unakA bhI AbhArI huuN| isa avasarapara maiM DA0 e0 ena0 upAdhyejIko nahIM bhulA sakatA, jinhone merI preraNAko pAkara mudrita bhASyako pUrA paDha jAne aura usa para agrejIme apanA sundara Amukha (preface) likhakara bhejanekI kRpA ko hai / isake liye maiM unakA sAma taurase AbhArI huuN| antame sAhU zItalaprazAdajIko maiM apanA hArdika dhanyavAda arpaNa karatA hU~, jinhone merI preraNA aura vAbU choTelAlajIke parAmarzase apane pitAjIke dvArA sasthApita devendra kumAra jaina TrasTa najIbAbAdakI orase isa anupama dhyAnazAstrake ni zulka vitaraNakA Ayojana kiyA hai / dillI, 25 sitambara 1963 Azvina zu0 7 sa0 2020 jugalakizora mukhtAra
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ PREFACE The term anurasana as a second member in the titles of works is quite common in various branches of Indian literature like grammar (Sabdanusasana), poetics (Kavyanusasana),metrics (Chandonus'asana), religious and didactic anthology (Atmanusasana) etc. The present text, the Tattvanusasanam, is intended to instruct the fundamental religious principles as they are. It expounds what is upadeya and what is heya. All that leads to worldly bondage is lieya, and whatever contributes towards the attainmet of liberation is upadeya. This takes one to the explanation of sentient and non-sentient principles (iva and ajiva) and their interaction and its causes. From the vyavabara point of view, samyakiva consists in accepting the fundamentals of religion, jnana, in knowing the same, and caritra, in practising the penances; and these three consti. tute the path leading to Liberation. From the niscaya point of view, however, the cause of liberation is the saint himself who has evolved in himself the above qualities. A monk who is detached and realizes himself, by himself and in himself is the veritable occasion of liberation. Such attainment is possible in dhyana or meditation, to the exposition of which the major part of this work is devoted. Dhyana is of four kinds: arta, raudra, dharma, and sukla. It is the last two which are upadeya, deserving acceptance, on the path of moksa or liberation. Dharm-dhyana is explained in its eight aspects. In dhyana there is unruffled concentration
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 tatvAnuzAsana of mind, and it is helpful in destroying the Karmas, The author shows the ways and means of concentra. tion of mind. To attain this, the Mabamantra is to be meditated upon in a number of contexts, and various other topics are to be reflected on. It is this meditation with a balanced mind that leads one to self-realisation The author expounds the various accessories, procedures, attainments etc, in the cultivation of Dhyana which leads to the highest bliss of Liberation for which there is no comparison (See the Intro pp. 59f. for a detailed summary of the work). This short and cursory resume of the 'Tattvanu. sasana clearly indicates that the main object of the author is to propound dhyana in its various details. That is why this work is called Dhyana-sastra or Dhyana-grantha as well. In the year 1918, as a part of the thirteenth volume of the Manikachandra-Digambara Jaina granthamala, Bombay, the text of the Tattvanusasanam was published from a single Ms. On acco ount of a faulty reading, the late lamented Pt. Nathuramaji Premi was led to take Nagasena as its author; but he rightly observed that the work was very important (mahattvaka) and of great merit (ucca kotika) and assigned it to a period earlier than Asadhara who quotes it in his commentary on the Istopadesa which was completed by him some time before Vikrma Samvat 1285 (-57= A. D. 1228). Then it was published by the Bharatiya JainaSiddhanta-prakasini Samstha, Calcutta, with the Hindi translation of Pt. Lalaramaji No attempt was made in this edition to improve the text with
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ PREFACE. the help of additional Ms. material. This was followed by one more Hindi translation of Shri Dhanyakumar Jain, in 1946 Obviously, it showed no advancement in the constitution of the texts Then it is published by the Jaina Sahitya Vikasa Mandala, Bombay, in 1961, with Gujarati translation (see also Namaskara-Svadhyaya, p 7 of the Nivedana and pp.223 ff., published by the same Mandala, 1962). The translator has realised the value of the contents of this work, but excepting some minor corrections here and there, he follows the text of the earlier edition (See Intro pp 81 ff ). Pandit Jugalkishore Mukhtar was attrached by this important work almost from 1920, and since long, he wanted to bring out a critical edition of it along with a thorough study of its contents. In 1920 he rightly pointed out that the name of the author was Ramasena and not Nagasena. in an article in the Jaina Hitaishi. The subsequent editions did not take note of it, and it was left to Pt. Jugalkishoreji himself to bring out an edition with the correct name of the author. With the advance of age, lately, he is showing more of spiritualistic and meditational inclination in his writings; and today, we have here a worthy edition of the Tattvanusasana which fully testifies to his mature scholarship, indefatigable industry and argumentative zeal. For the present edition, besides the printed text, Panditaji has used some five Mss. 1) A from Jaipur; ii) Ju a transcript of the Arrah Ms; 111) Si, the orginal of Ju; iv) Ja from Taipur; and v) Me from Amer. All these Mss. are duly described by him (see the Intro, pp.2 f.) and important readings are
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAnuzAsana noted in the foot-notes while explaining the text. The Tattvanus'asana in view of its valuable exposition of Dhyana deserved a deep study and through explanation of its contents in the light of corelated works. Panditaji has given us here a systematic translation of the text. Every verse, in addition, is accompanied by what he calls Vyakhya in which the specialitics of its contents are explained in a thorough and Icarned manner. To substantiate his exposition, Panditaji has given in its footnotes helpful quotations in many places. In fine his Vyakhya is a deep study of a number of topics connected with this text. It deserve to be studied with parti. cular care by all those who are interested in the Dhyanas'astra, elaborated in the back-ground of Jaina idealogy. Though Ramasena's work was neglected for a long time, it found at last a worthy interpreter in Pt. Jugalkishoreji whose study of this work extends over a number of years and is completed at his ripe age of cightyfive. Panditaji has added a lengthy Introduction which is divided into ten sections and is full of details. In the First, it is pointed out that the name of the work is Dhyanasastra or Dhyanagrantha, besides the Tattvanusasanam. In the Second, the various Mss. are described. Sections Three to Five are devoted to the author's name, individuality and date. Section Six discussed about the Teachers of the author. Section Seven gleans from traditional sources some details about Ramasena Section Eight presents a'runing summary of the Tattvanusasana, Section Nine takes a critical review of the carlier editions and translations. Lastly, Section
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ PREFACE, Ten is an Upasanhara with personal touches. Ramasena, the author of the Tattvanusasana, was initiated into the ascetic order by Nagsena; and he recieved instructions in scriptural knowledge from viracandra, Subhadeva, Mahendradeva and Vijiyadeva. There might have been many teachers bearing the name Nagasena: at least five of them of distinct personality, so far known, have been listed (Intro. pp. 14-5). Ramasena shows in his Tattvanusasana the influence of the works of earlier authors like Kundakunda, Umasvati, Samantabhadra, Pujyapada, Akalanka and Jinasena, This Tattvanus'asana 15 specifically quoted by Asadhara who completed his commentary on the Istopades'a some time before A. D. 1228 So Ramasena must have flourished some time between Jinasena and Asladhara. Some of the expressions of Ramasena remind us of similar contexts in the Uttarapurana and Atmanuslasana of Gunabhadra whose former work was completed some time before 897 A, D. Jayasena in his commentary on the Pancastikaya and Brahmadeva in his commentary on the Dravyasamngraha specifically mention this Tattvanus'asana. Further, some of the expressions of Hemacandra in his Yogas'astra, of Nemichandra Siddbantadeya in his Dravyasamgraha, of the other Jayasena in his Dharmaratnakara (1055 Vikrama saivat), of Amitagatis ( I and II ) in their Upasakacara and Yogasara, and of Devasena in his Alapa-paddhati remind us of similar contexts in the Tattvanus'asanam. It also appears that the Tattvanus'asana shows the influence of the Tattvarthasara of of Amsta
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 tatvAnuzAsana candra. Taking all these points into account, Pt. Jugalkishore assigns Ramasena circa probably to the last quarter of the tenth century of the Vikrama era. After thus assigning Ramasena to the 10th century of the vikrama era,Pt. Jugalkishore proposes identification of his teacher Mahendradea with one of that name who is mentioned by Somadeva in his Nitivakyamrta. This identification he takes as suniscita, 1. e., definite and certain. If any one had reached a conclusion like this, Pt Jugalkishore Mukhtar would have perhaps argued with his usual pleader's zest like this: 1) we do not possess the census of all the Mahendradevas in the tenth century of the vikrama era, and it cannot be ruled out that there was some other Mahendradeva also at that time than the one mentioned by Somadeva, 11) it is well-known that very often teachers having the same name flourihsed at one and the same time, iii) Somadeva has not indicated that Mahendradeva had a pupil by name Ramasena; lastly, iv) Ramasena has not described his teacher Mahendradeva with the titles, bhattarraka and vadindra-kalanala. So this proposed identity is based primarily on the similarity of name and nothing more, thus it is a matter of probablity and not certainty. Pt. Jugalkishore has taken Srivijaya and Vijayadeva as identical names He identifies, therefore, Vijayadeva with one Srivijaya (after ruling out other known Srivijayas) who is mentioned by Padmanandi in his Jambudivapannatti and who belongs approximately to the period to which Ramasena is assigned (Intro. p. 48.)
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ PREFACE ew About Viracandra and S'ubhadeva no additional information is available. About Nagsena, the Diksaguru, he has ruled out other teachers of that name known to us, and he suggests that the corrupt reading Noyaguru stands for Nagaguru in one of the Gurvavalis of the Kastha Samgha, Nanditata Gaccha. (See Intro. p. 15, 49 f) As kamasena has not mentioned his Samgaha or Gaccha, this proposed identity also is a matter of probability. The Introduction is more than exhaustive, and it contains otherwise useful details even to show that they are not relevant to the point at issue. They would, however, be useful to other workers in kindered fields of study. In course of his discussions, Pt. Jugalkishore has reached or assumed certain conclusions which merit special attention, 1) Nemicandra-Gani, - Muni or Siddhantadeva and Nemicandra Siddhanta-Cakravarti are two distinct individuals The former is the author of the Dravyasamgraha and the latter, of the Gommatasara; and these two works, of different authorship, show some difference in doctrinal enumeration It is a matter of futher investigation whether the evidence adduced justifies the conclusion arrived at. One fact may be noted here that one Padmanandi 1s called both Siddhantadeva and Siddhantacakravarti in an inscription (E C, VIII, Sorab, No. 262) 1) Brahmadeva, the author of the Sanskrit commentary on the (Brhat) Dravyasamgraha is put as a contemporary of the Paramara ruler Bhojadeva, Mhamandales vara Sripala, the banker Soma & Nemicandra Siddhantdeva, the author of the Dravyasamgraha. in)
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 tatvAnuzAsana Jayasena's reference to the Dravyasamgraha and Soma-s'resthin is taken as his acquaintence of Brahmadeva's commentary. What is obvious from Jayasena's remark is that he knew that one Dravyasamgraha was composed for Soma, and that could be the text which has been lately brought to light, iv) Here and there negative evidedence is used, and this can be easily questioned as a methodological defect. If an author does not show acquaintance with a work, it should not necessarily mean that he was earlier in time: in a big country like that of ours with meagre communications of the middle ages, other alternatives are equally admissible. All research is a progressive study. Authentic facts are more valuable than ingenious arguments, interpretations and construings which often melt away in course of time. We should, therefore, always have some regard for our predecessors who have brought relevant facts to light in the march of study. We are highly gratful to Pt. Jugalkishore Mukthar for giving us in this volume his solid and mature study of the Tattvanus/asana along with a learned Introduction rich in details. A. N. Upadhye Dhavla Kolhapur 4-7-63
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA 1. granthakA nAma isa granyakA mUla nAma 'tattvAnuzAsana' hai, jaisA ki granthake 'vakSye tattvAnuzAsanam' isa pratijJAvAkya (1) aura 'tattvAnuzAsanamiva jagato hitAya zrIrAmasena-viduSA vyaraci sphuTArtham' isa upasahAravAkya (257) se prakaTa hai| aura yaha ThIka hI hai, kyoki granthakA vipayArambha hI heya tathA upAdeya aise do mUla tattvoMkI prarUpaNAko lekara huA hai, jisameM vandha-mokSAdi sAre tattvoMke kathanako samAviSTa kiyA gayA hai| vastuke yAthAtmyako-cetana yA acetana jo bhI vastu jisa prakArase vyavasthita hai usake usI prakArake bhAvako-'tattva' batalAyA hai (111), aura isalie isa granthakA jo bhI kathana hai vaha saba vastuke yAthAtmyakI dRSTiko liye hue honese tAttvika hai aura granthake 'tattvAnuzAsana' nAmako sArthaka karatA hai| tattvAnuzAsanake rUpame isa granthakA pradhAna viSaya 'dhyAna' hai| prArambhake 32 padyoko choDakara zeSa sArA anya prAyaH dhyAnase hI sambandha rakhatA hai| dhyAna-dvArA vyavahAra tathA nizcaya dono prakArakA mokSamArga siddha hotA hai, isa viSayakI sUcanA karate hue 33veM padyame sudhIjanoMko dhyAnake abhyAsakI preraNA kI gaI hai aura usake bAdase hI dhyAna-viSayaka kayanakA prArambha huA hai, jo upasahAra-paryanta calA gayA hai, jaisA ki upasa hArake nimna padyame bhI jAnA jAtA hai - sArazcatuSTaye'pyasmin mokSa sa dhyAna-pUrvaka iti matvA mayA kiMcid dhyAnameva prapacitam / / 252 / /
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAnuzAsana dhyAnake hI prapacana athavA vistRta kathanako lie hue honese, isa granthako 'dhyAna-zAstra' bhI kahate haiN| isIse kucha granthakAroMne 'dhyAnazAstra' athayA / dhyAnagranya'ke rUpame isakA ullekha kiyA hai, jaisA ki pacAstikAya (gA0 143) kI tAtparyavRttime jayasenAcArya ke 'tathA cokta tattvAnuzAsana-dhyAnagranthe' isa vAkyase prakaTa hai, jisake sAtha granthakA 'caritAro na cetsanti yathArayAtasya samprati' ityAdi padya (86) uddhRta kiyA hai / paramAtmaprakAza-TIkAme brahmadevane bhI 'yathA cokta tattvAnuzAsane dhyAnagranthe' isa vAkya ke sAtha 'yatpunarvaJakAyasya' ityAdi padya (84) uddhRta kiyA hai / dhyAnagranthako apekSA 'dhyAnazAstra' nAma adhika upayukta jAna par3atA hai| bhagavajjinasenAcAryane bhI apane dhyAnatattvAnuvarNana (ArSa parva 21) ko 'dhyAnazAstra ke nAmase ullekhita 'kiyA hai / isa taraha 'tattvAnuzAsana' aura 'dhyAnazAstra' ye dono hI isa granthake sArthaka nAma haiN| 2. granthakI pratiyoMkA paricaya yaha grantha Ajase koI 44 varSa pUrva (vikramAvda 1975) sabase pahile mANikacanda digambara jaina granthamAlAke 'tattvAnuzAsanAdi. sagraha' nAmaka trayodazaveM granthame mUlarUpase prakAzita huA hai / jisa hastalikhita pratiparase yaha prakAzita huA hai vaha vambaI-digamvarajanamandira-pustakAlayake eka jIrNa-zIrNa guTapheme sagRhIta hai / ' usIparase isa granthakI prasa-kApI karAI jAkara aura dUsarI pratike kahIMse na milaneke kAraNa, usI eka pratike AdhArase sazodhana karAyA jAkara yaha anya mudrita huA hai, aisA granthamAlAke matrI pa 0 nAthUrAmajI premI apane 'sakSipta paricaya' me sUcita karate haiM / bambaI digambara jainamandirakI vaha mUla prati apane dekhaneme nahI AI, isase usakA koI 1. tadasya dhyAnazAstrasya yAstA vipratipattaya / nirAkuruSva tA deva bhAsvA niva tamastatI // Apa 21-216 /
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA vizepa paricaya yahA~ nahI diyA jA skaa| usake AdhArapara mudrita huI prati jaba bahuta kucha azuddha hai, jaisA ki tulanAtmaka phuTanoTo (pAdaTippaNiyo) se jAnA jAtA hai, taba usa bambaI (mumbaI) pratikA prazuddha honA bhI svata siddha hai / ukta mudrita pratiko yahAM 'mu' sajJA dI gaI hai, jisame mumbaIkI vaha hastalikhita prati bhI zAmila hai| ___ mudrita pratike azuddha pAye jAnepara mere hRdayame, ganthake mahattvako dekhate hue, usI samayase dUsarI zuddha pratiyoko prApta karanekI icchA jAgRta ho uThI aura prayatnake phalasvarUpa mujhe eka acchI prati san 1620 me jayapurase prApta ho gaI, jo prAyaH zuddha jAna paDI aura isaliye maiMne apanI mudrita pratime usake pAThAntaroko noTa kara liyA aura mudrita prati para sursIse likha diyA-"jayapurakI pratiparase sazodhana kiyA gayA / " isake sivAya maiMne usa pratikA aura koI paricaya usa samaya noTa nahIM kiyaa| do tIna varSase maiMne usa pratiko paricayake lie, phirase prApta karanekA prayatna kiyA aura pa0 kastUracandajI kAsalIvAla ema0e0 ko kitane hI preraNAtmaka patra likhe, parantu uttara yahI milatA rahA ki talAza karanepara bhI jayapurake kisI bhaDArame vaha prati abhI taka mila nahIM rahI hai| svargIya mAsTara motIlAlajI siMghIkA zAstra bhaDAra banda paDA hai, vaha khula nahIM pAyA, jisame ukta pratike milanekI baDI sabhAvanA thI, kyoki siMghI mAsTara jo eka baDe hI udyogazIla eva paropakArI puruSa the, ve eka-eka granthakI kaI-kaI pratiyAM apane sagrahame rakhate the, logoko unake ghara taka jAkara grantha-prati svAdhyAyake liye diyA karate the aura svAdhyAya ho jAne para prAya svaya hI jAkara use le AyA karate the / bahuta sabhava he ki unhIMke dvArA tattvAnuzAsanakI vaha prati mujhe bhejI gaI ho| astu, granthake na milanese usakA koI vizeSa paricaya nahI diyA jA sakA / usa pratiko maiMne Adarza prati mAnA hai, aura isaliye usako 'A'
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAnuzAsana sajJA dI gaI hai| granthakA adhikAza saMzodhana-kArya umIke AdhArapara huA hai| ukta mAdarza jayapura-pratiko prAptike pAsa-pAsa hI (kucha Age pIche) mujhe isa granyakI eka dUsaro prati sva0 bAbU devendra kumArajIne janasidAntabhavanakI pratiparase nakala karAkara bhejI thI, jisake liye maiM unakA AbhArI hU~, aura jo isa samaya bhI mere pAsa maujUda hai| yaha prati zAstrAkAra khule patropara hai, jinakI sakhyA 11 aura lambAI 123 ica tathA cauDAI 76 ica hai / pahale aura antake dono panoMkI pITha khAlI hai| pahale patrapara 12 aura antake patrapara kula do paktiyAM haiM, zeSa payoke pratyeka pRSThapara 11-11 paktiyAM haiM, jinameM akSara-sakhyA prati-pakti prAya. 38 se 41 taka pAI jAtI hai| yaha prati bahuta kucha azuddha hai aura ise 'ju' sajJA dI gaI hai| lekhanakAla isapara akita nahI hai / lekhakane apanA nAma 'vApUrAva jaina' diyA hai aura apaneko sAMgalI-nivAsI tathA pAgalagotrIya vyakta kiyA hai, jaisA ki granyapratikI nimna antima pakti se jAnA jAtA hai : "likhitamida sAMgalInivAsIpAgalagotrIyavApUrAvajanena / " isa pratike kucha aMzo para sandeha hone aura unheM mArAke jaina siddhAnta-bhavanakI mUla pratise jAMcaneke liye maiMne hAlame (koI Der3ha varSa huA) siddhAntabhavanako ukta pratiko maMgAyA thA aura vaha mujhe vA0 suvodhakumArajIke saujanyase sahaja hI prApta ho gaI thI, jisake liye maiM unakA AbhArI huuN| isa pratikI zAstrAkAra patrasakhyA 15 hai| antima patrakA dvitIya pRSTha khAlI hai / patrake pratyeka pRSTha para 10 paktiyAM aura paktiyoMme akSarokA prosata prAya prati-pakti 30 kA jAna paDatA hai| patrakI lambAI 113 ica aura cauDAI 6 ica kI hai / likhAI sAdhAraNa aura kAgaja phulaskepa-jaisA hai| yaha prati kahIkahI sazodhanako bhI liye hue hai, jo likhaneke bAda usI lekhaka-dvArA
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA milAna karane para kiyA gayA mAlUma hotA hai / daDo Adike rUpame kahI sukhI nahI lgii| lipikAla aura lipikArake nAmAdikakA ullekha, grantha-samAptike anantara eka paktime 25 sakhyA-pramANa 'zrI' akSarako dekara, nimna prakArase kiyA gayA hai .___ "ivaM pustakaM paridhAvisavatsare uttarAyaNe adhikaASADhamAse kRSNapakSe ekAdazyAyA saumyavAsare dvAviMzaghaTikAyA divA ca veNUpurasta (stha) pannecAristi(sthita vidvatvAmanazarmaNA paMcamaputra madgItikezavazarmaNena likhitaM samAptamityartha zrIjinAya nmH||" __ yaha prati bhI bahuta azuddha hai| lipikArako usa pratike akSarokA ThIka jJAna mAlUma nahIM hotA jisaparase pratilipi kI gaI hai| isIse isame a-A, i-I, u-U jaise mAnAdi ke moTe azuddha pATha bhI pAye jAte haiM, jinhe tulanAme prAya. choDa diyA gayA hai / da-dha tathA da-tha kA bheda bhI kahI-kahIM nahIM rakkhA gayA, kahI 'ddha' ko 'gha' ke rUpame hI likhA hai| kahI dvitva akSarako dvitva na rakhakara akelA rakkhA hai, kahI akele akSarako dvitva banA diyA hai aura kahI 'na' jaise dvitva akSara ko 'nma' kA rUpa de diyA hai| yaha saba kucha hote hue bhI mudrita (mu) prati kI apekSA kaI mahatvake pATha bhI isame upalabdha hue haiN| siddhAntabhavanakI isa pratiko tulanAke avasara para 'si' sajJA dI gaI haiM / 'ju prati me isa pratikI kucha bahuta moTI azuddhiyoko kahI-kahI sudhArA gayA hai aura kahI-kahI naI azuddhiyA~ bhI kI gaI haiN| ____ jayapurake zAstrabhaDArokI chAnabIna karane para, paM0 kastUracandajI kAsalIvAlako digambara jaina baDA mandira terahapanthIse tattvAnuzAsanakI eka prati milI, jise unhone milate hI mere pAsa bhejanekI kRpA kI / isake bAda do pratiyAM jayapura-sthita mAmerake bhaDArase bhI prApta huI , jinamese unhoMne eka jIrNa-zIrNa pratiko mere pAsa bheja diyA, dUsarIko azuddhaprAya samajha kara nahIM bhejaa| isa kRpAke liye
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAnuzAsana maiM unakA bahuta AbhArI huuN| jayapurakI ukta pratiko 'ja' aura AmerakI pratiko 'me' sajJA dI gaI hai / 'ja' pratikI patra saMkhyA 14 hai / prathama patrakA pUrva pRSTha khAlI hai / antima pRSThake dvitIya pRSTha para kevala do paktiyAM haiM-zeSa bhAga khAlI hai / ve dono paktiyAM isa prakAra haiM (pra0 pa0) yAyAstu naH / / 56 iti tattvAnuzAsanaM samAptamiti // cha / // cha / savatu 1560 (dvi0 paM0) varSe prASADha vadi 7 patrakI lambAI 103 ica aura cauDAI 4 icake karIba hai| paktiyokA prati-pRSTha koI eka krama nahIM hai / prathama patrake dvitIya pRSTha para 12, dUsare patrake dono pRSTho para 10-10 paktiyAM haiN| zepa patroke pRSTho para 11-11 tathA 12-12 aura kucha para 13 paktiyAM bhI hai| prati jIrNa tathA patale kAgaja para hai, jisase eka taraphake akSara dUsarI tarapha kucha chanese mAlUma hote haiM / paktiyokA eka samAna krama na rahanese Upara-nIcekA hAziyA bhI choTA-baDA ho gayA hai| lipi sAdhAraNa hai| lipi-kAla antako donoM paktiyoke anusAra ApADha vadi 7 savat 1560 hai| AntakA patra kucha TUTa gayA-phaTa gayA tathA atIva jIrNazIrNa sthitime hai| isa pratikA mudrita (mu) pratise milAna karanepara jo mahatva-amahatvake pATha-bheda upalabdha hue haiM, unheM noTa kara liyA gayA hai| sAdhAraNa va-va, sa-za tathA mAtrA Adike moTe azuddha pATha-bhedoko prAya choDa diyA hai, jo bahuta haiN| yaha prati sAdhAraNa tathA azuddha hote hue bhI, isameM bhI ukta bambaIko mudrita (mu) pratike azuddha pAThoke sthAna para kitane hI mahatvake zuddha pATha upalabdha hote haiM, aura isa liye granthake sazodhaname isase bhI acchI madada milI hai| Amera bhaNDArakI ukta 'me'pratikI patra-sakhyA 13 hai, jinamese pahalA aura tIsarA patra nahIM hai / patrakI lambAI 106 ica aura cauDAI prAya 416 ica hai / upalabdha pratyeka pRSTha para yadyapi 10-10 paktiyAM hai parantu 12veM patrake dvitIya pRSTha para 11 paktiyAM haiN| prati ati jIrNazIrNa hai, nIcekI orakA hAziyA prAya. TUTa-phaTa gayA hai, UparakA
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA su hAziyA bhI kharAba hAlatame hai aura dImaka - bhakSaNakA bhI sava patro para prabhAva hai / jina akSaroke Upara rakAra hai ve dvitva haiM / likhAvaTa acchI hai / dUsare patrakA prArambha " mithyAjJAna tu tasyaiva savitvamazizriyat ||12|| " isa 12veM padyake uttarArdha se hotA hai aura samApti ' zrAtaM raudra ca durddhadhAna varja " isa 34veM padyake prAraMbhika azase hotI hai / cauthe patrakA prArambha "citAM smRti nirova tu tasyAstatra va vartana || 57" isa padyAzake sAtha aura samApti 'sacitayannanu" isa 7 veM padya ke prArambhika aMzake sAtha hotI hai / isase pahalA aura tIsarA patra jo guma haiM, unake Uparake anya bhAgakA sahaja bodha ho jAtA hai isa pratime do patro para 70 kA aka paha jAnese 76 veM padyako 78va likhA hai, aura isIse granthake antame padya - sakhyA 258 dI hai, java ki vaha 256 dI jAnI cAhie thI / anta me " iti tattvAnuzAsanaM samAptamiti // cha // | " aisA likha kara nIce 'tattvAnuzAsana' ke anantara TUTa dekara "zrInAgasena viracita" likhA hai, jo galata hai / yaha prati granthakarttA ke nAmAdikI galatiyo ke rUpame prAya mudrita (mu) pratike samAna hai | kahI kahI galatiyokA jo sudhAra hai vaha prAya jayapurakI usa mAdarza pratise milatA-julatA hai jisa parase sarvaprathama maiMne apanI mudrita prati para sudhAra-mazodhanakA kArya kiyA thA / ina paricita aura sampAdana me upayukta pratiyose bhinna dUsarI bhI kucha aisI hastalikhita pratiyAM isa tattvAnuzAsanakI katipaya zAstrabhaDArome upalabdha jAna paDI haiM, jo abhI taka apane dekhaneme nahI AI, jaise (1) zrAmerake zAstrabhaDhArakI dUsarI prati, (2) vyAvarake ailaka pannAlAla - sarasvatI-bhavanakI guTakAntargata prati, jisakA 69vaM padya kI vyAkhyAme kucha ullekha bhI kiyA gayA hai, (3) bambaI- bhUlezvara ke ailakapannAlAla - sarasvatIbhavanakI prati naM0 1643, (4) digambara bhaNDAra IDarakI guTakA na0 84 ke antargata prati, aura (5) mUDabidrIke
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAnuzAsana cArukIti-bhaTTAraka-jJAnabhaDAra (jaina maTha) kI tIna pratiyA~ na0 65, 386, 5751 / pichalI 5 pratiyo kA DA0 belaNakara jinaratnakozase patA calA haiN| khoja karane para dUsare bhI kucha zAstrabhaDArome isa manthakI anya pratiyoke milanekI sabhAvanA hai| 3. granthakAra . rAmasenAcArya isa tattvAnuzAsana granthake kartA rAmasena nAmake vidvAna (AcArya) haiM; jaisA ki grantha-prazastike nimna padyase jAnA jAtA hai - tena pravuddhadhiSaNena gurUpadezamAsAdya siddhisukha-sampadupAyabhUtam / tattvAnuzAsanamidaM jagato hitAya zrIrAmasena-viduSA vyaraci sphuTA tham // 257 // ___ ye, gurUpadezako pAkara buddhi ke vikAsako prApta hue, rAmasena nAmake vidvAna kauna haiM, isakA atisakSipta paricaya granthakAramahodayane svaya prazastike pUrva padyame apane guruvoke nAmokA ullekha-pUrvaka diyA hai, jo isa prakAra hai: zrIvIracandra-zubhadeva-mahendradevA zAstrAya yasya guruvo vijayA'marazca / dIkSAguru punarajAyata puNyamUrti zrInAgasenamunirudgha-caritra-photi. // 256 / / isa padyake pUrvArdhame zAstra-guruvo (vidyAguruvo) kA ullekha hai, jinake nAma haiM vIracandra, zubhadeva, mahendradeva aura vijayadeva / uttarArdhame dIkSA-gurukA ullekha hai, jinakA nAma hai 'nAgasena' muni aura jinake 'puNyamUrti' tathA 'udghacaritrakoti.' ye do vizeSaNa diye gae hai / 'yasya' 1 zrI pa0 ke0 bhujavalI zAstrI-dArA sakalita aura sampAdita 'kannaDa-prAntIya tADapatra-grantha-sUcI' meM mUDavidrIke jaina maThakI ina pratiyoMke namvara 320, 706 755 diye haiM aura inakI patrasakhyA kramaza 11, 14,5 batalAI hai / sAtha hI patroMke sAija tathA paktiyoM AdikI bhI sUcanA kI hai|
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA padake prayogadvArA, jisakA uttaravartI padya me prayukta hue 'tena' padake sAtha gADha sambandha hai, athakAramahodayane ina pAcoko apanA guru sUcita kiyA hai arthAt yaha vyakta kiyA hai ki 'jisake amuka-amuka nAmake cAra vidyAguru aura 'nAgasena' nAmaka muni dIkSAguru haiM usa rAmasenake dvArA yaha grantha racA gayA hai|' prathamataH prakAzita 'mu' pratime 'rAmasena' ke sthAnapara phirase 'nAgasena' kA nAmollekha hai, jisase granthakArakA vAstavika nAma gaDabaDame paDa gyaa| itanA hI nahIM, kintu dIkSAgurukA nAma bhI gaDabaDA gayA aura granyakArake vAstavika dIkSAguru hI isa pathake kartA samajha liye gaye / mANikacanda di0 jaina granthamAlAke matrI pa0 nAthUrAmajI premIne apane 'sakSipta prathaparicaya'me likha diyAH ' isa (tattvAnuzAsana) grathaka kartA AcArya nAgasena haiN| grathake antame ve apane dIkSAgurukA nAma vijayadeva aura vidyA-guruokA nAma vIracandradeva, zumacandradeva tathA mahendradeva batalAte haiN|" isa paricayame 'zubhadeva' ke sthAna para 'zubhacandradeva' nAmakI kalpanA to kara lI gaI, parantu 'mahendradeva' ke sthAnapara 'mahendracandradeva' nAmakI kalpanA nahIM kI gaI / sAtha hI 'yasya' pada kA 'tena' padake sAtha jo gADha saMbadha hai usakA vicAra chUTa gayA, jaba taka isa gADha sambandhako haTAkara koI dUsarA sambandha kisI anya padake dvArA bIcame sthApita nahI kiyA jAtA taba taka 'nAgasena' ko dIkSAguruke padase alaga nahIM kiyA jA sktaa| nAgasenako hI granthakAra mAna lenese dIkSAguruke liye jo 'puNyamUrti' aura 'udghacaritrakIti' ye do vizeSaNa prayukta hue the ve svaya athakArake liye lAgU ho jAte hai| grathakAra svaya guruko gauNakara apane liye una vizeSaNokA prayoga kare, yaha kucha sagata mAlUma nahI hotaa| yaha saba socakara mujhe isa granthake ghoSita kartA nAmake sambandhameM sandeha ho gayA aura isaliye granthakI dUsarI pratiyoko prApta karanekI icchA aura bhI balavatI ho utthii|
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAnuzAsana jaba 'A' aura 'ju' sajJaka pratiyA~ mujhe mila gaI aura unase yaha spaSTa jAna paDA ki prathakArakA nAma 'rAmasena' hai-'nAgasena' nhii| sAtha hI pa0 AzAdharajIke eka nAma-pUrvaka uddharaNase usakI puSTi bhI ho gaI, taba maiMne san 1920 me 'tattvAnuzAsanake kartA' nAmase eka lekha likhA, jo janahitaiSI bhAga 12 ke sayuktAGka 10-11 me pR0 313 para prakAzita huA hai / isa lekhame dono pratiyoke pAThako spaSTa karate hue likhA thA "isa pAThake anusAra donoM (prazasti) padyokA artha yaha hotA hai ki-zrIvIracandra, zubhadeva, mahendradeva aura vijayadeva ye cAro jisake zAstraguru arthAn vidyAguru the aura phira puNyamUrti tathA udghacaritrakIrti aime zrInAgasenamuni jisake dIkSAguru hue usa pravuddhabuddhi zrIrAmasena nAmake vidvAnne, gurUpadezako pAkara, yaha siddhi-sukha-sapadAkA upAyabhUta aura sphuTa arthako liye hue 'tattvAnuzAsana' nAmakA gratha jagatake hitake liye racA hai|' jahA~ taka hama samajhate haiM yaha artha dono padyokI zabda-racanA-parase bahuta kucha sIdhA, susaMgata aura prAkRtika mAlUma hotA hai / viparIta isake, chape hue pAThako jyo-kA-tyo rakhanekI hAlatame, 'nAgasena' kI punarAvRtti bahuta khaTakatI hai| 'sa' Adi zabdoko Uparase lagAkara pahale padya (256) kA artha karanA hotA hai aura vijayadevako khIca-khA~cakara nAgasena-munikA dIkSAguru banAnA paDatA hai| isaliye hamArI rAyame jayapurAdi pratiyokA uparyukta pATha bahuta kucha ThIka mAlUma hotA hai aura usake anusAra yaha grantha zrInAgasenamunikA banAyA huA na hokara unake dIkSita-ziSya zrIrAmasena vidvAnakA banAyA humA jAna paDatA hai| pa0 AzAgharajI bhI apane anagAradharmAmRtake 8veM adhyAya me, isa grathakA eka padya 'rAmasena' ke nAmase uddhRta karate haiM / vaha uddharaNa isa prakAra hai - 'tathA zrImadrAmasenapUjyarapyavAcisvAdhyAyAd dhyAnamadhyAstA dhyAnAtsvAdhyAyamAmanet / dhyAna-svAdhyAya-sapatyA paramAtmA prakAzate / / " (81)
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA isase yaha bAta aura bhI spaSTa ho jAtI hai ki yaha grantha 'nAgasena kA nahI, kintu 'rAmasena' kA banAyA huA hai / 'nAga' aura 'rAma' ye dono zabda likhane meM bahuta kucha milate-julatese mAlUma hote haiN| hastalikhita granthoke patra varSA Adike kAraNa aksara cipaTa jAyA karate haiM aura unako chuDAneme kisI-kisI akSarakA kucha bhAga uDakara usakI AkRti badala jAyA karatI hai| aisI hAlatame yadi kisI lekhakane 'rAma' ke sthAnapara 'nAga' paDhakara vaisA likha diyA ho to isame kucha bhI Azcarya nahI hai| aura yaha bhI sabhava hai ki pahale padyame jo nAgasena likhA thA usIke khayAla tathA saskArase dUsare padyame bhI nAgasena likhA gayA ho aura isa tarahapara lekhakase bhUla huI ho| tattvAnuzAsanakI isa chapI huI pratime vaise bhI pacAso azuddhiyAM pAI jAtI haiN| yadi vambaIke mandirakI vaha prati bilkula isIke mutAvika hai to kahanA hogA ki vaha prati bahuta kucha azuddha hai aura usame aisI bhUlakA ho jAnA koI baDI vAta nahI hai|" ___ isake sivAya, yaha bhI likhA thA ki "50 AzAghArajIne ina (rAmasena) ke liye bahuvacanAnta 'pUjya' zabdakA prayoga kiyA hai, jisase ye koI baDe AcArya mAlUma hote haiM / aba yaha bAta aura bhI spaSTa ho gaI hai / pa0 AzAdharajIne bhagavatI ArAdhanA (mUlArAdhanA) kI TIkAme, isa granthake kitane hI padyoko uddhRta karate hue, eka sthAnapara (gA0 1707 kI TIkA me) "tatra bhavanto bhagavadrAmasenapAdA" isa vAkyake sAtha tattvAnuzAsanake 'yathoktalakSaNo dhyAtA' se lekara 'svarUpa pararUpa vA dhyAyedatavizuddhaye' taka sAta padya uddhRta kiye haiM, jo prathame na0 86 se 15 taka pAye jAte hai, aura isa taraha gathakAra rAmasenake vacanoko bhagavAna rAmasenake vacana sUcita karake unheM bhagavajjinasenAcArya-jaisA gaurava pradAna kiyA hai| ata. ve eka bahuta hI baDe AcArya the, isa kathanameM aba koI sandeha nahIM rhtaa| prastuta kRti bhI unake
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 tattvAnuzAsana - isI mahatvako sUcita karatI hai / anekAneka pratiyoke sAmane A jAne aura uname prathakArakA nAma rAmasena milane se granyake rAmasena-kRta honeme bhI aba vivAda ke liye koI sthAna nahI rahatA / sedakA viSaya hai ki pa0 nAthUrAmajI premIne mere ukta lesa parame granthakartAke nAmakI galatIko mAna to liyA thA, parantu ve usake sudhArakI koI sUcanA mudrita pratiyome na lagA ske| isaliye galatI varAvara rUDha hotI calI gaI - kisI bhI anuvAdake avasara para usakA sudhAra nahI huA - zrIra usane kitane hI pAThakoko bhramake cakkarame DAlA tathA galata ullekho ko amara diyA hai !! hAlame eka galata ullekhakI sUcanA pAkara zrI DA0 e0 ena0 upAdhyAyane apane 5 maI 1961 ke patra me ThIka hI likhA hai ki 'jaba taka mudrita mUla graMtha para nAgamenakA nAma ( grathakArake rUpameM ) cala rahA hai taba taka aisI galatiyA~ ( galata ullekha ) anivArya ( inevitable) haiM / S 4 rAmasenAcAryakA paricaya aura samaya granthakAramahodaya zrIrAmasenAcAryane, grantha- prazastime, apanA jo sakSipta paricaya pA~ca gurumo ke nAmo aura apane do sAdhAraNa vizeSaNoke ullekha - rUpame diyA hai usase adhika dUsarA koI vizeSa eva spaSTa paricaya abhI taka aisA upalabdha nahI ho sakA jisase yaha mAlUma hotA ki ve kisa sagha, gaNa yA gacchake AcArya the, kauna-kauna unake ziSyapraziSya hue haiM aura unhone kina dUsare granyokA nirmANa tathA kAryoM kA sampAdana kiyA hai / rAmasena nAmake aneka AcArya, bhaTTAraka tathA vidvAna ho gaye haiM, unamese kisake sAtha isa granthake kartRtvakA sambandha joDA jAya athavA kisako isakA kartA mAnA jAya, yaha kArya sahaja nahI hai; kyoki kisI bhI grantha, prazasti, paTTAvalI yA zilAlekhame abhI taka aisA koI spaSTa ullekha dekhaneme nahI AyA jisame
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA nAgasenake ziSyarUpase rAmasenakA ullekha karake rAmasenakI ziSyaparamparAkA ullekha kiyA gayA ho| paTTAvaliyome prAyaH paTTa-ziSyokA ullekha rahatA hai| ho sakatA hai ki rAmasena nAgasenake paTTaziSya na ho, unhone nAgasenako apanA 'paTTaguru' likhA bhI nahI-sApha taura para 'dIkSAguru' likhA hai| eka dIkSAguruke aneka dIkSita-ziSya ho sakate haiM aura hue haiM, parantu paTTa-ziSya eka hI hotA hai| isIse paTTAvaliyome eka dIkSAguruke saba ziSyokA nAma prAya nahIM rahatA, paTTaziSyako choDakara dUsare ziSyokI paramparAeM alagase calA karatI haiM, aura isa taraha eka paTTarUpI vaTavRkSakI kucha zAkhAeM vRkSase alaga hokara anyatrAropita huI alagase hI phalane-phUlane lagatI haiunake mUlakA patA calanA taba vahudhA kaThina ho jAtA hai| sabhavata. yahI sthiti rAmasenakI jAna par3atI hai, ve kisIke paTTaziSya na hokara svayaM paTTaprasthAyaka tathA anvayakAraka hue ho esA mAlUma hotA haiM aura zAyada isI liye bhanekone apaneko unake (rAmasenake) anvaya (vaza) meM honA to likhA hai parantu unake dIkSAgurukA nAma sAthame nahI diyaa| isase ve ye hI granthakAra rAmasena haiM yA koI dUsare rAmasena, isako pahacAnaneme baDI kaThinAI upasthita ho rahI hai / astu / aisI sthitimeM hame sabase pahale granthake nirmANakAlakA patA calAnekI jarUrata hai, jisase usa samayake samIpa jo koI rAmasena nAmake mahAn vidvAn hue ho unake sAtha isa granthake kartRtvakA sambandha joDA jA sake / isake liye granthake anta parIkSaNa aura vahiHparIkSaNa donokI jarUrata hai| anta parIkSaNake dvArA yaha mAlUma kiyA jAnA cAhiye ki isa granthame pUrvavartI kisa-kisa grantha yA granthakArAdikA nAmollekha hai aura kisa granthake kina vAkyoko apanAyA gayA hai athavA granthame kahAM unakA prabhAva lakSita hai / aura bahiHparIkSaNake dvArA yaha khojanekI jarUrata hai ki uttaravartI kisa-kisa granthame isa
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 tattvAnuzAsana granthake vAkyAdiko grantha-nAma-sahita yA vinA nAmake hI apanAyA gayA athavA uddhRta kiyA gayA hai / ukta parIkSaNase pahile maiM yahAM para itanA aura bhI prakaTa kara denA cAhatA hU~ ki granthame granthakArane apane cAra vidyA-guruoke jo nAma vIracanda, zubhadeva, mahendradeva aura vijayAmara (vijayadeva)ke rUpame diye haiM unakA koI paricaya sAthame nahI diyA-kisI khAsa vizeSaNakA bhI unake sAthameM prayoga nahI kiyA hai, jisase unake vyaktitva tathA samayakA kucha patA calakara unake samayakA nirdhAra hotA aura usase granthakArake samayako nizcita kiyA jAtA, kyoki ina nAmoke bhI dUsare vidvAna hue haiM, aura isalie nAmamAtrake ullekhase unameMse kisIkA granthakArake vidyAguruke rUpame sahaja hI grahaNa nahI kiyA jA sktaa| dIkSAguru nAgasenake nAmake sAtha do vizeSaNa 'puNyamUrti' aura 'uddhacaritrakIrti' jarUra diye haiM, ina vizeSaNoparase unake mahAn vyaktitvakA patA to calatA hai, parantu unhe pUrI taurase pahacAnA nahI jA sakatA, kyoki nAgasena nAmake bhI kaI vidvAna AcArya ho gae haiM, jinamese kuchakA paricaya isa prakAra hai: (1) ve nAgasena jo daza-pUrva ke pAThI the aura jinakA samaya vikramasavatse koI 250 varSa pUrvakA hai| (2) ve nAgasena guru jo RSabhasenaguruke ziSya the, jinhoMne sanyAsavidhise zravaNavelgolame candragiriparvata para veha-tyAga kiyA thA, jisakA zravaNavelagolake zilAlekha na0 14 (34) me ullekha hai aura usame unakI mahattvake sAta vizeSaNodvArA stutiko lie hue nimna zloka bhI diyA huA hai - nAgasenamanaghaM guNAdhika nAganAyaphajitArimaDala / rAjapUnyamamalazriyAspada kAmavaM hatamada namAmyaha //
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA 15 isa zilAlekhakA samaya zaka sa0 622 (vi0 sa0757) ke lagabhaga anumAna kiyA gayA hai / parantu kisa AdhAra para, yaha kucha vatAyA nahI gyaa| (3) ve nAgasena jo cAmuNDarAyake sAkSAt guru ajitasenake praguru the arthAt ajitasenake guru mAryasena (mAryanandI)ke guru the aura jinakA cAmuNDarAya-purAName AcArya kumArasenake bAda ullekha hai / cAmuNDarAyapurANa kA nirmANa zaka sa0 600 (vi0 sa0 1035) meM humA hai, aura isaliye ina nAgasenakA samaya vi0 sa0 1000 se kucha pahalekA samajhanA caahiye| (4) ve nAgasena jinhe rANI akkAdevIne 'goNadaveDagi-jinAlayake liye I0 san 1047 (vi0 sa0 1104) me bhUmikA dAna diyA thA aura jo mUlasagha. senagaNa tathA hogari (pogari) gacchake vidvAn AcArya the| (5) ve nAgasena jo nandItaTa-gacchakI gurvAvalI ke anusAra gagasenake uttaravartI aura siddhAntasena tathA gaupasenake pUrvavartI hue haiM / jinakA samaya bhI 10vI zatAbdIkA madhya kAla jAna paDatA hai / athavA ve nAgasena jo ukta gurvAvalIke anusAra gopasenake uttaravartI jAna par3ate haiM aura jinake nAmakA pATha kucha bhazuddha ho rahA hai / ata anya kArake guru mokA paricayAdi bhI gramyake samaya-nirNaya para avalambita hai| 1 dekho pI0 vI desAIkA 'jainijma ina sAutha iDiyA' pR0 134-37 tathA DA0 e0 ena0 upAdhyekA 'cAmuDarAya aiMDa hija liTarerI priDisesarsa' nAmaka agrejI nibandha / , 2. dekho, 'jainijma ina sAutha iDiyA' pR0 106 / 3. yaha gurvAvalI 'anekAnta' yarpa 15 kI gata 5vIM kiraNameM prakAzita ho cukI hai|
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAnuzAsana 5 samayako pUrvottara-sImAe~ aura usakA nizcaya anta parIkSaNase mAlUma hotA hai ki isa granyapara zrIkundakundacAryake pacAstikAya, pravacanasAra, samayasAra, niyamasAra tathA mokSaprAbhRtajaise granyokA, umAsvAmI (ti)ke tattvArzasUtrakA, svAmI samantabhadrake ratnakaraNDa, svayabhUstotra, devAgama tathA yuktyanuzAmanakA, zrIpUjyapAdAcAryakI sarvArthamiddhi, mamAdhita, ipTopadeza tathA siddhabhakti AdiphA, akalakadevane tattvArtha rAjavAttikakA aura bhagavajjinasenake ArSagrantha (mahApurANa) kA prabhAva hai / ina granyoM ke vAkyoko kahI zabdaza. kahI arthaza kahI ubhayarUpase aura kahI kucha parivartanake sAtha apanAyA gayA hai, jaisA ki ganyake nimna padyo aura unakI tulanAtmakaTippaNiyo tathA dhyAsyAmose jAnA jAtA hai - padya na 0 18, 19, 30, 31 (paca stikAya); 30, 52 (samayasArapravacanasAra, 82 (mokSaprAbhRta), 147 (niymsaar)| 55, 56, 18, 100 tattvArthasUtra) / 51 (ratnakaraNDa); 154 (devAgama); 248 (svayabhU0); 246 (devAgama, yuktyanu0) / 51, 56, 56, 111, 222 (sarvArthasiddhi), 233, 234 (siddhabhakti) / 57, 56, 62-64, 66 67, 70, 72 (tattvArthavA0) / 2, 36, 50, 54, 61, 70, 72, 83, 84, 60, 62-64, 68, 101, 126, 180, 222, 233, 247 (aap)| gina anyoke prabhAvakI Upara sUcanA kI gaI hai uname 'pApa' nAmakA mahApurANa sabake bAdakI kRti hai aura vaha do bhAgomeM vibhakta hai-prathama bhAgakA nAma 'AdipurANa' aura dvitIya bhAgakA nAma 'uttarapurANa' hai / prathamabhAgake 47 parvo mese 42 parvokI racanA bhagavajjinasenane aura zeSa parvokI uttarapurANa-sahita racanA unake pradhAna ziSya guNabhadrAcAryane kI hai| isa ArSa granthakA 21vAM parva ekamAtra dhyAnaviSayase hI sambandha rakhatA hai aura usakA isa granya para sabase adhika
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA 17 prabhAva hai / eka sthAna para (padya 54) 'dharmo hi vastuyAthAtmyamityA' vyabhidhAnata.' isa vAkyake dvArA 'pArSa' nAmakA spaSTa ullekha bhI kiyA gayA hai, aura kahI kahI 'mAgama ke nAmase hI isake vAkyoko ullekhita kiyA gayA hai,jaisA ki 84ve padyame prayukta 'vanakAyasya dhyAnamityAgame vacaH' ise vAkyakI vyAkhyAse prakaTa hai| jinasenAcArya ne jayaghavalA' TIkAko, jise unake guru vIrasenAcArya adhUrI choDa gae the, zaka savat 756 me pUrA kiyA hai| sabhavata usake bAda hI unhone mahApurANake kAryako apane hAthame liyA thA, jise ve adhUrA choDakara svargavAsI ho ge| mahApurANake jinasena-racita bhAgako zloka saMkhyA 10380 hai, jinako racanAme vRddhAvasthAke kAraNa 5-6 varSase kamakA samaya na lagA hogA, aisA pa0 nAghurAmajI premIne, apane 'jaina sAhitya aura itihAsa' me, jo anumAna kiyA hai vaha prAya ThIka jAna par3atA hai, aura isa taraha jinasenakA svargavAsa-samaya zaka sa0765 (vi0 sa0600) ke lagabhaga ThaharatA hai / yahI samaya vikramakI havIM zatAbdIkA antima bhAga prastuta granyake nirmANako pUrva-sImA hai / isase pahale isakA nirmANa nahIM bntaa| 10 AzAdhara vikramakI terahavI zatAbdIke uttarArghake vidvAna haiM, unhone iSTopadeza Adi TokAmaome tattvAnuzAsanake kitane hI padyoko granyake nAma-sahita bhI uddhRta kiyA hai, kisI-kisI TIkAme udghRta padyoke sAtha rAmasenAcAryakA nAma bhI diyA hai| iSTopadezakI TIkAke apane dvArA race jAnekA ullakha unhoMne 'jinayajJakalpa'kI prazastime kiyA hai, jo vikrama sa0 1285me likhI gaI hai| isase tattvAnuzAsana vi0 sa0 1285 se pUrva vidyamAna thA, usake bAdakI vaha racanA nahIM hai, itanA sunizcita ho jAtA hai| aura yahI usake nirmANa-samayakI uttara-sImA hai| ___ aba dekhanA yaha hai ki pUrva-sImAke samaya sa0 600 aura uttarasImA-samaya sa0 1285 ke madhyavartI isa 384 varSake lambe samayako
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAnuzAsana kidharase kitanA sakucita kara use granthake vastuta nirmANa-kAlake samIpa lAyA jA sakatA hai| isake liye sabase pahale uttarapurANako liyA jAtA hai, jo ApamahApurANakA hI eka aga hai aura jinasenAcArya ke ziSya guNabhadrAcArya-dvArA racita haiM / isa purANa (parva 64) me, kunthunAthacaritako samApta karate hue, eka padya nimna prakArase diyA huA hai : dehajyotiSi yasya zakasahitAH sarvepi magnA surA. jJAnajyotiSi pacatattvasahitaM magna namazcA'khilam / lakSmIdhAmadadhadvidhUtavitatadhvAntaH sa dhAmadvaya pathAna kathayatvanantaguraNabhRtkunyubhavAntasya va // 55 // isa padyake sAtha tattvAnuzAsanake antima padyako avalokana kIjiye, jo isa prakAra hai - dehajyotiSi yasya majati jagat dugdhAmburAzAviva jJAnajyotiSi ca sphuTatyatitarAmo bhUrbhuva svstryii| zabdajyotiSi yasya darpaNa iva svArthAzcakAsantyamI sa zrImAnamarAcito jinapatiyotistrayAyA'stu na // 25 // isa padyame uttarapurANake padyase jahAM mahatvako vizepatAkA darzana hotA hai vahA~ usake Azika anusaraNa kA bhI patA calatA hai aura yaha sApha mAlUma hotA hai ki tattvAnuzAsanakArake sAmane athavA usakI smRtime isa padyako racate samaya, uttarapurANakA ukta padya rahA hai| isI prakAra eka anusaraNa granthake 148 veM padyame guNabhadrAcArya-praNIta AtmAnuzAsanake 243 veM padyakA bhI dRSTigocara hotA hai| dono padya isa prakAra haiM : mAmanyamanyaM mA matvA sAnto bhrAntau bhvaarnnve| nAnyo'hamahamevA'hamanyonyonyo'hamasti na / / (mAtmAnu0) nA'nyosmi nA'hamastyanyo nA'nyasyA'ha na me para / anyastvanyo'hamevA'hamanyo'nyasyA'hameva me / / (tattvAnu0)
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 isase guNabhadrAcAryakA AtmAnuzAsana bhI granthakAra ke sAmane rahA hai, yaha spaSTa jAnA jAtA hai / guNabhadrAcAryakA samaya vikramako 10 vI zatAbdI ke pUrvArdha taka pAyA jAtA hai, kyoki uttarapurANa ke antame jo prazasti padya 28 se 37 taka guNabhadrAcAryake pramukha ziSya lokasenakRta lagI huI hai, usame usakA samaya zaka saM0 820 ( vi0 sa0 655 ) diyA hai / yaha samaya granthakA racanA-kAla na hokara usake pUjotsavakA kAla hai, jaisA ki prazastike 'bhavyavaya~ prAptejya sarvasAraM jagati vijayate puNyametatpurANam (36)' isa vAkyase jAnA jAtA hai / aura yaha pUjAmahotsava kAla granthako racanAse adhika vAdakA sAlUma nahI hotA, jisakI preraNA svayaM granthakAra apanI prazastike 27 veM padyame kara gae the / ' prAya hotA bhI yahI hai ki yadi kisI mahAn granthakI racanApara usakA pUjA mahotsava manAyA jAtA hai to vaha usakI sundara lipi Adike kAlako nikAlakara adhika samaya vAdakA nahI hotA / yadi isa racanAkAlako pUjotsava ke samaya se adhika-se-adhika pA~ca varSa pUrvakA mAna liyA jAya, jisame lipikAlake sAtha granthakArakA kucha jIvanakAla bhI zAmila ho sakatA hai, to ukta purANakA yaha racanAkAla zaka sa0 815 (vikrama sa 650 ) ke lagabhaga baiThatA hai / aura isa taraha tattvAnuzAsana ke nirmANa - samaya kI pUrva sImA vikrama sa0 900 ke sthAna para 650 taka sthira ho jAtI hai - isase pUrvako vaha racanA nahI hai / prastAvanA aba dekhanA yaha hai ki uttara-sImA jo vi0 sa0 1285 hai use pIchekI ora kahA~ taka le jAyA jA sakatA hai / vAhya parIkSaNa se pa0 AzAgharajIke pUrvavartI kucha granya aise mAlUma paDe haiM jiname tattvAnuzAsanake payoko pratyake nAmasahita bhI uddhRta kiyA gayA hai, kucha granthome granthanAmake vinA hI tattvAnuzAsanake padya vAkyoko apanAyA gayA hai aura kucha grantha aise bhI jAna par3e haiM jiname tattvAnuzAsana ke padya 1 tadetadeva vyAkhyeya zravya bhavyairnirantaram / cintya pUjya mudA lekhya lekhanIya ca bhAktikai ||27||
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAnuzAsana vAkyoko thoDA-bahuta parivartana karake yA anuvAdita karake rakkhA gayA hai athavA jinapara tattvAnuzAsanakA prabhAva lakSita hotA hai| yahAM una savake kucha namUne prastuta kiye jAte haiM-(1) pacAstikAya gAthA 146 kI tAtparyavRttime jayasenAcArya ne "tathA coktaM tattvAnuzAsana-dhyAnagranthe" isa vAkyake sAtha "caritAro na santyadya yathAkhyAtasya samprati" ityAdi padya na0 86, aura "tadapyukta tatraiva tattvAnuzasane" isa vAkyake sAtha 'yatpunarvaJakAyasya dhyAnamityAgame vaca' ityAdi padya na0 84 uddhRta kiyA hai| tRtIya mahAdhikArakI samApti ke bAdakI vRttime bhI 'dhyAtA dhyAnaM phala dhyeya' tathA 'guptendriyamanA dhyAtA' ina padyoMko uddhRta karane ke anantara likhA hai-"ityAdi tatvAnuzAsana-dhyAnagranthAdo kathitamArgeNa jaghanyamadhyamotkRSTabhedena tridhA dhyAtAro dhyAnAni ca bhavanti / " (2) paramAtmaprakAzake dvitIya adhikArake 36 veM padyakI TIkAmeM brahmadevane "tathA coktaM tattvAnuzAsane dhyAnagranthe" isa vAkyake sAtha 'yatpunarvatrakAyasya dhyAnamityAgame vacaH' ityAdi padya na0 84 aura 'tathA cokta tatredama' isa vAkyake sAtha 'caritAro na santyadya yathAkhyAnasya sAmpratam' ityAdi padya na0 86 uddhRta kiyA hai / dravyasagraha gAthA 57 kI TIkAme bhI brahmadevane 'tathaiva tattvAnuzAsanapranthe coktaM' isa vAkya ke sAtha 'atre dAnI niSedhanti zukladhyAna jinottamAH' ityAdi padya na083 aura 'tadapyukta tatraiva tatvAnuzAsane' isa vAkyake sAtha 'yatpunaH rvajJakAyasya' ityAdi padya na 84 uddhRta kiyA hai / (3) hemacandrAcArya ke yogazAstrame kucha padya aise hai jiname tattvAnuzAsanakA arthase hI nahI kintu zabdase bhI anusaraNa pAyA jAtA hai, jisake do namUne isa prakAra hai - so'yaM samarasImAvastadekIkaraNa smRtam / etadeva samAdhiH syAllokadvaya-phala-prada // (tattvAnu0 127)
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA so'yaM samarasImAvastadekIkaraNa smRtam / AtmA yadapRthaktvena lIyate paramAtmani / / (yogazA0 10.40) yena bhAvena yad pa dhyAyatyAtmAnamAtmavit / tena tanmayatAM yAti sopAdhiH sphaTiko yayA // (tattvAnu0 161) yena yena hi bhAvena yujyate yatravAhaka.' / tena tanmayatA yAti vizvarUpo maNiryathA // (yogazA0 6-14) yogazAstrake jina padyoMke sAtha yahAM tulanA kI gaI hai, ve jJAnA. rNavame bhI prAyaH jyo-ke-tyo pAye jAte haiM, aura bhI kucha padya jJAnArNavame aise pAye jAte haiM jo pUrNata. yA Azika rUpame tattvAnuzAsanase uddhRta athavA tadanukaraNako lie hue jAna paDate haiM aura jinakI sUcanA yathAsthAna pAdaTippariNayome kI gaI hai / yogazAstra tathA jJAnAgavake vartamAna saskaraNome bahutase padya aise upalabdha hote haiM, jo donome samAna haiM yA kucha milate-julate haiM, aura isaliye eka granthakArane dUsarekI kRtiko apanAyA hai isa bAtako sUcita karate haiN| aneka vidvAna donome jJAnArNavako pUrvavartI aura kucha yogazAstrako pUrvavartI batalAte haiM / abhI taka isa vivAdakA ThIka nirNaya nahIM ho pAyA, maura jJAnArNavakI aneka hastalikhita pratiyokI aisI sthiti jAna paDI ki uname kitane hI padya bAdako 'ukta ca' Adi rUpase zAmila hote rahe haiM, aura isalie unake AdhArapara granthake pUrvavartitvakA yA uttaravatitvakA koI ThIka nirNaya usa vakta taka nahIM kiyA jA sakatA jaba taka prAcIna pratiyo kI khoja-dvArA tulanAtmaka adhyayanakA kArya hokara usakA mUlarUpa sthira nahIM ho pAtA / aisI sthitime maiMne yahAM jJAnArNavake sAtha tattvAnuzAsanake tulanA-kAryako jAnabUjha kara choDa diyA hai / aura bhI kucha granthoMke sAtha tulanA-kAryako choDa diyA hai, jinakA samaya sunirNIta nahI hai 1 yogazAstranu gujarAtI bhASAntara' san 1866 ke nirNayasAgarIya saskaraNameM 'yatravyUhaka' pATha diyA huA hai|
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 tattvAnuzAsana mora jinapara bahuta spaSTa spase tattvAnuzAsanakA prabhAva pAyA jAtA hai, jaise bhAskaranandikA 'dhyAnastava', jo tattvAnuzAsanake anukaraNase bharapUra hai| (4) nemicandra siddhAntadevake dravyamagraha para bhI tattvAnuzAsanakA prabhAva lakSita hotA hai / dravyasagrahakI 47 vI gAyA to tatvAnuzAsanake 33 veM padyake prAya anuvAdarUpame hI jAna par3atI hai / donoM padya aura gAthA isa prakAra haiM - sa ca muktiheturito dhyAne yasmAdavApyate dvividho'pi / tasmAdamyatyantu dhyAna sudhiya sadA'pyapAsyA''lasyam // 33 // duviha pi mophkhaheu bhANe pAuNAdi ja surapI NiyamA / tamhA payatta cittA jUya jhAraNa samanmasaha // 47 // dharmaratnAkara (sa0 1055) ke 'sAmAyika-pratimA-prapacana' nAmaka 15veM avasaramai nimna padyako granyakA naga banAyA gayA hai, jo tattvAnuzAsanakA 107 vA padya hai - akArAdi-haphArAntA matrAH paramazaphtaya. / svamaMDalagatA dhyeyA lokadvayaphalapradA // isake prAge 'maDalArcana prasiddha' aisA lisa diyA hai, jo ki padyame prayukta huye 'svamaDalagatA' padase sambandhita sUcanAko liye hue hai| (6) amitagati (dvitIya) ke upAsakAcArame eka padya nimna prakArase pAyA jAtA hai - anyasyamAna bahudhA sthiratva yathati duryodhamapIha zAstram / mUnaM tathA dhyAnamapIti matvA dhyAna sadA'bhyasyatu moktukAma / " 10-111 dhyAna-viSayaka abhyAsako preraNAkaranevAlA yaha padya tattvAnuzAsanake nimna padyase prabhAvita aura usake anusaraNako liye hue jAna paDatA hai :
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA yathAmyAsena zAstrANi sthirANi syurmahAntyapi / tathA ghyAnamapi sthairya labhate'bhyAsatinAm / / 8 / / (6) pUrvokta amitagatike dAdAguru amitagati (prathama)-viracita yogasAraprAbhRtake haveM adhikArame eka padya nimna prakArase upalabdha hotA hai - yena yenaiva bhAvena yujyate yatravAhaphaH / tanmayastatra tatrApi vizvarUpo maNiryathA // 51 // __ yaha padya tattvAnuzAsanake usI padya na0 161 ke sAtha sAdRzya rakhatA aura usake anusaraNako liye hue jAna par3atA hai, jise Upara na0 3 me yogazAstrake padyake sAtha tulanA karate hue uddhRta kiyA gayA hai| ho sakatA hai ki hemacandrAcArya ke sAmane yaha padya bhI rahA ho aura isIparase unhoMne 'sopAdhi sphaTiko yathA' ke sthAnapara 'vizvarUpo maNiyathA' isa vAkyako apanAyA ho aura yaha unakA svataH kA parivartana na ho| eka hI Azayake ina tIno padyokI sthitipara jaba vicAra kiyA jAtA hai to aisA mAlUma par3atA hai ki tattvAnuzAsanakA padya pahale, yogasArakA tadanantara aura yogazAstrakA usake bhI vAda racA gayA athavA avatarita huA hai| tattvAnuzAsanakA eka padya isa prakAra hai : svarUpA'vasthiti pu sastadA prakSoNakarmaNaH / nAmAvo nA'pyacaMtanya na caitanyamanarthakam / / 234 // yaha padya bhI yogasAra-kArake sAmane rahA jAna paDatA hai aura unhoMne isake uttarArdhame prayukta 'nA'bhAva ,' 'nApyacaitanya' 'na caitanyamanarthaka' ina tIna padoko lekara unakA kucha spaSTIkaraNa apane granthame prastuta kiyA hai aura vaha 6 veM adhikArake ATha padyome hai, jo isa prakAra haiM - dRSTi-jJAnasvabhAvastu sadA'nandosti nirvRtaH / na caitanya-svamAvasya nAzo nAzaprasagata // 10 //
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAnuzAsana sarvathA jJAyate tasya na caitanya nirarthakam / svabhAvatve'svabhAvatve vicArA'nupapattitaH / / 2 / / nirarthakasvabhAvatve jJAnabhAvAnuSagata / na jJAnaM prakRtedharmazcetanatvA'nuSa gata // 3 // prakRtezcetanatva syAdAtmatva dunivAraNam / jJAnAtmake na caitanyaM nararyakyaM na yujyate // // nA'bhAvo muktyavasthAyAmAtmano ghaTate tataH / vidyamAnasya bhAvasya nA'bhAvo yujyate yataH // 5 // yathA candra sthitA kAntinirmale nirmalA sadA / prakRtivikRtistasya meghAdijanitA''vRti // 6 // tayAtmani sthitA jJaptivizade vizadA sadA / prakRtivikRtistasya karmASTakakRtA''vRtiH // 7 // jImUtApagame candra yathA sphuTati candrikA / duritApagame shuddh| tathaiva jJaptirAtmani // 8 // (8) nimna padya devasenakI pAlApapaddhatike paryAyAdhikArakA aga vanA huA hai - anAdyanidhane' dravye svaparyAyAH pratikSaNam / unmajjanti nimajjanti jalakallolavajjale // yaha padya tattvAnuzAsanakA 112 vA padya hai, jise AlApapaddhatikArane apane prathame apanAyA hai| isa saba bAhyaparIkSaName jina granthokA upayoga huA hai unake samaya-sambandhako bhI yahAM sUcita kara denA Avazyaka jAna paDatA hai, jisase prastuta granthake samayakA ThIka pratibhAsa ho sake, aura vaha sakSepameM isa prakAra hai - pacAstikAyake TIkAkAra jayasena vikramakI 13vI zatAbdIpUrSike vidvAn haiN| unhone pacAstikAya-dvitIya-gAthAkI TIkAmeM 1 'tattvAnuzAsanameM 'anAdinidhane' pATha hai /
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA 25 AcArasArake 'gabhIra madhura manoharatara' tathA 'yenAjJAnatamastativighaTate' nAmake do padya uddhRta kiye haiN| prAcArasAra AcArya vIranandIkI kRti hai, jisapara unhone kanaDIme svopajJa TIkA likhI hai aura vaha vi0 sa 1210 me likha kara samApta huI hai| mUlagrathako usase kucha hI varSa pahalekI racanA samajhanA caahiye| pravacanasArakI jayasena-TIkA pacAstikAyakI TIkAse bAda banI hai, jaisA ki usake 'pUrva pacAstikAye syAdastItyAdipramANavAkyena saptabhagI vyAkhyAtA' isa vAkyase prakaTa hai| jayasenakI ina pravacanasArAdikI TIkAmokA vAlacadakI kanaDI TIkAo para prabhAva hai / jaisA ki DA0 e0 ena0 upAdhyAyane pravacanasAra kI prastAvanA (Introduction) pR0 104-6 me vyakta kiyA hai / sAtha hI yaha bhI batalAyA hai ki nayakItike ziSya ina bAlacandrakA samaya moTerUpase IsvI san 1176 (sa0 1223) se 1231 (sa0 1288) taka hai, jiname pahalA nayakItikA mRtyusavat aura dUsarA vAlacandakI preraNAse diye gae eka dAnazAsanakA lekhana-kAla hai| isase jayasenakI pacAstikAya -TIkAkA samaya vikrama kI 1 vI zatAbdIkA pUrSi nizcita hai| __ yogazAstrako hemacandrAcAryane caulukya rAjA kumArapAlakI prArthanAse racA hai aura vaha vi0 sa0 1207 se 1229 ke madhyavartI samayame racA gayA hai / sa0 1226 hemacandra aura kumArapAla donoke jIvanakA antima kAla hai| ___ dravyasagraha-TIkAke prArambhame brahmadevane, mUlapathake nirmANAdikA sambandha vyakta karate hue, utyAnikAdike rUpame jo kucha likhA hai vaha isa prakAra hai - "atha mAlavadeze dhArAnAmanagarAdhipatirAja-bhojadevAbhidhAnakalikAlacakravarti-sambandhina. zrIpAla-mahAmaNDalezvarasya sambandhinyAzramanAmanagare zrImunisuvrata-tIrthakara-caityAlaye suddhAtmadravya-savitti
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAnuzAsana samutpanna-sukhAmRtarasA-svAda-viparIta-nArakAdidu khabhayabhItasya paramAtmabhAvanotpanna-sukhasudhArasapipAsitasya bhedAbhedaratnatrayamAvanApriyasya bhavyavarapuNDarIkasya mANDAgA-rAyanekaniyogAdhikArisomAbhidhAnarAjazreSThino nimitta zrInemicandrasiddhAntadevaM pUrva pavizatigAthAmilaghudravyasagraha phutvA pazcAdvizeSatattvaparijJAnArtha viracitasya vRhad-dravyasa grahasyAdhikArazuddhi-pUrvakatvena vRtti prAramyate / " ina paktiyome yaha batalAyA gayA hai ki 'dravyasagraha grantha pahale 26 gAthAke laghurUpame nemicandra siddhAntadevake dvArA 'soma' nAmaka rAjatheSThike nimitta Azrama nAmaka nagarake munisuvratacaityAlayame racA gayA thA, vAdako vizeSa tattvake parijJAnArtha unhI nemicandra ke dvArA bRhadravyasagrahakI racanA huI haiM, usa vRhadravyasagrahakI adhikAroMke vibhAjana-pUrvaka yaha vyAsyA-vRtti (TIkA) prArambha kI jAtI hai| sAtha hI yaha bhI prakaTa kiyA hai ki 'Azrama nAmakA vaha nagara usa samaya dhArAdhipati bhojadeva nAmaka kalikAlacakravatike sambandhI zrIpAla nAmaka mahAmaNDalezvara (rAjyake kisI prAnta-zAsaka) ke adhikArame thaa| aura vaha 'soma' nAmakA seTha bhojadevakA rAjaSThi thA bhANDAgAra (kopa) Adi aneka niyogokA adhikArI honeke sAtha-sAtha zuddhAtmadravyakI savittise utpanna honevAle sukhAmata svAdake viparIta jo nArakAdi dukha hai unase bhayabhIta tathA paramAtmAkI bhAvanAse utpanna honevAle sughArasakA pipAsu thA aura bheda-abhedarUpa ratnatraya (vyavahAra tathA nizcaya samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritra) kI bhAvanAkA premI bhavyajana-zreSTha thaa|' brahmadevake ukta ghaTanA-nirdeza aura usakI lekhana-zailIse aisA mAlUma paDatA hai ki ye saba ghaTanAeM sAkSAt unakI AMkhoke sAmane ghaTI huI haiM--paramAra rAjA 'bhojadeva', unake mahAmaNlezvara 'zrIpAla'aura unake rAja zreSThI soma' tathA nemicandra siddhAntadeva unake samayame maujUda the, aura unake samayame hI laghu tathA vRhad dono dravyasagrahokI nemicandra
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA dvArA racanA huI hai| brahmadevane apanI TIkAme bhI do-eka sthAnopara "pravAha somAmidhAno rAjazrISThI" jaise vAkyo ke dvArA yaha sUcita kiyA hai ki 'soma', nAmakA seTha unakI TIkAke samaya bhI maujUda thA aura TIkAkA kucha aza usake prazna-vizeSase sambandha rakhatA hai / bhojadevakA rAjya-kAla vi0 sa0 1075 se 1107 taka rahA hai| aura isaliye brahmadeva-dvArA apane dono hI TIkA-granyome ullekhita tattvAnuzAsanako racanA isa bhojakAla athavA vikramako 12 vIM zatAbdIke prathama caraNase pUrva huI hai| yahA~ para maiM itanA aura bhI prakaTa kara denA cAhatA hU~ ki zrI DA0 e0 ena0 upAdhyejIne paramAtmaprakAza granthapara jo agrejI prastAvanA I0 san 1937 me likhI hai, aura jisakA hindI-sAra pa0 kailAzacandrajI zAstrIke dvArA likhA jAkara usake sAtha prakAzita huA hai, usame brahmadevake ukta ghaTanA-nirdezako samakAlIna pramANake rUpame svIkAra na karake nemicandrakA bhojadevake samakAlIna honA aura dravyasagrahako somazreSThIke liye pahale laghurUpame racA jAnA ina donoMko mAnanese inakAra kiyA hai / jahA~ taka maiM samajha sakA hU~ unake isa asvIkAra tathA inakArake usa samaya tIna kAraNa rahe haiM--eka to dravyasagrahako gommaTasArake kartA nemicandrAcAryakI kRti mAnanA, dUsarA brahmadevako pacAstikAyake TIkAkAra jayamenakA uttaravartI tathA unakI TIkAse prabhAvita mAna lenA aura tIsarA laghudravyasagahakA upalabdha na honaa| laghudravyasagraha zrImahAvIrajIke zAstrabhaDArase julAI 1953 meM upalabdha ho cukA hai aura use maiMne apane vaktavyake Atha anekAnta varSa 12 kI 5vI kiraNa (aktUbara 1653) me prakAzita kara diyA hai / aura vaha alagase bhI bRhadravyasagrahake sAtha sAnuvAda chapa gayA hai / usakI antima gAthAme 1 zrInemicandragaraNIne 'somacchaleNa raiyA' isa 1 vaha gAthA isa prakAra hai - "somacchaleNa rajhyA payasthalakkhaNakarATha gaahaao| manvayAraNimitta gaNiNA siriNemicandeNa // 25 //
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 tattvAnuzAsana vAkyake dvArA usakA spaSTarUpa se 'soma' ke nimitta racA jAnA sUcita kiyA hai| isase aba somazreSThI ke nimitta laghudravyasaMgrahakA racA jAnA sandehakA koI viSaya nahI rahatA / somakA vizeSa paricaya kyA hai ora usake liye kisa nagara tathA sthAname isa granthako racanA huI hai yaha sava brahmadevake ukta ghaTanA- nirdezase sambandha rakhatA hai / mUla ghaTanAke nisandeha ho jAnepara uttara ghaTanAopara sandehakA koI kAraNa vizeSa nahI rahatA / pacAstikAya prathama gAthAkI TIkAme jayasenane granthake nimittakI vyAkhyA karate hue svayaM udAharaNa ke rUpame dravyamagraha - TIkAke isa nimitta kathana kI vAtako apanAyA hai aura likhA hai ki anyatra dravyasagrahAdikame somazreSTha Adi ko nimitta jAnanA cAhiye : "atha prAbhRtagranye zivakumAramahArAjo nimitta zranyatra dravyasaMgrahAdo somazreSThyAdi jJAtavya / " isase jayasenakA brahmadevakI ukta nimitta kathana kI bAtase paricita honA pAyA jAtA hai aura isase jayasena brahmadeva ke uttaravartI Thaharate haiM, na ki pUrvavartI / donokI TIkAome kucha vAkyo tathA uddharaNoke samAna hone mAtra se binA kisI hetuke ekako pUrvavartI aura dUsareko uttaravartI nahI kahA jA sakatA / aba rahI prathama kAraNakI vAta, dravyasagraha ke karttA ve nemicandrAcArya nahI haiM jo ki gommaTasArake kartA haiM / gommaTasArake kartA nemicandra siddhAntacakravartI kahalAte haiM aura karmakANDakI eka gAthA (na0 367 ) me unhone svaya apaneko 'cakravatI' prakaTa kiyA bhI hai. jaba ki vRhaddravyasagrahake kartA apaneko 'muni' aura 'tanusuttaghara' (alpazra taghara ) sUcita karate haiM' / TIkAkAra brahmadevane bhI unhe 'siddhAntadeva' ke rUpame to ullikhita kiyA hai, 'siddhAntacakravartIke rUpame nahI / isake sivAya, 1 davvasagaha mila mukhiyAhA dosasacayacudA sudapuNNA / sodhayatu ta suttadhareNa micadamaNiyA bhaNiya ja //
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 dravyasagrahake kartAne bhAvAsrava ke bhedome 'pramAda kA bhI varNana kiyA hai aura aviratike pAca tathA kaSAyake cAra bheda grahaNa kiye haiM, parantu gommaTasArake kartAne 'pramAda' ko bhAvAsravake bhedoMme nahI mAnA aura praviratike ( dUsare hI prakAra ke ) bAraha tathA kaSAyake paccIsa bheda svIkAra kiye haiM, jaisA ki dono granthoke nimna vAkyose prakaTa hai - -- prastAvanA micchattA'viradi pamAda-joga - kohAdazro'ya viSNeyA / paNa para paraNavaha tiya cadu kamaso bhedA du punvassa // - dravyasa0 gA0 30 micchata zraviramaraNa kasAya jogA ya zrAsavA hoMti / paraNa bArasa paragavIsaM paNNarasA hoMti tabbheyA // -gommaTasAra, pharmakAMDa gA0 786 eka hI viSayapara dono granthoke ina vibhinna kathanoM se grantha-karttAokI vibhinnatAkA bahuta kucha bodha hotA hai / aisI sthitime dravyasagrahake karttA gommaTasArake katrtAsi bhinna koI dUsare hI nemicandra hone cAhiyeM / jainasamAja me 'nemicandra' nAmake dhAraka aneka vidvAna AcArya ho gae haiN| eka nemicandra IsAkI 11 vI zatAbdI me bhI hue haiM, jo vasunandi saiddhAntika ke guru the aura jinheM vasunandi-zrAvakAcArame 'jinAgamarUpI velA tara goMse dhUyamAna aura sampUrNa jagata me vikhyAta' likhA hai / bahuta sabhava hai ki ye ho nemicandra dravyasagrahake karttA ho / dono granthoMke bhinna kartRttvake sambandha me ye saba bAteM maiMne Ajase koI 45 varSa pahale 3 janavarI 1618 ko, prophesara zaraccandra ghozAla ema0 e0 vI0 ela0 sarasvatI dvArA sampAdita dravyasagrahake agrejI saskaraNakI samAlocanAme, prakaTa kI thI, kyoki usa vakta sabase pahale pro0 ghozAlane hI apanI prastAvanA ( Introduction) meM binA kisI prabala AdhAra athavA pramANake gommaTasArake karttA nemicandrako hI dravyasagrahakA kartA mAna kara brahmadevake ukta kathanako asvIkAra kiyA thaa| merI yaha samAlocanA
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 tattvAnuzAsana usa samaya janahitaiSI (baDA sAija) bhAga 13 ke aka 12 meM pR0 541 se 550 taka prakAzita huI thI, jisake virodhameM ukta pro0 ghozAla athavA dUsare kisI vidvAnakA koI lekha mujhe Aja taka dekhaneko nahI milA / jAna paDatA hai DA0 e0 ena0 upAdhyejIke sAmane paramAtmaprakAzakI prastAvanA likhate samaya merI ukta samAlocanA nahIM rahI hai, rahatI to ve usa para apanA vicAra z2arUra vyakta karate / astu / isa saba prAsagika kathanake bAda aba maiM phirase apane prastuta viSayako letA huuN| 'dharmaratnAkara' kA racanAkAla savat 1055 hai, jise pa0 paramAnada jI zAstrIne vIrasevAmandirase prakAzita jainagranthaprazastisagraha prathamabhAgakI prastAvanAme, bAdako ailaka pannAlAla di0 jaina sarasvatIbhavana vyAvarakI pratise mAlUma karake prakaTa kiyA hai aura jo granthakI prazastike antima padyake rUpame isa prakAra hai - bANendriyavyomasoma-mite savatsare zubhe (1055) / grantho'yaM siddhatAM yAta savalopharahATake / / dharmaratnAkara eka saMgraha granya hai, jise granthakArane apane tathA dUsare aneka granthoke padya-vAkyarUpa kusumokA saMgraha karake mAlAkI taraha racA hai aura isakI sUcanA bhI unhone granthake antima 20veM avasara (padya 60) me "ityetairupanItacitraracanaM svaranyadIyarapi / mUtodadhaguNastathApi racitA mAleva seya kRtiH|" isa vAkyake dvArA kI hai| isameM tattvAnuzAsanake ukta padyako apanAye jAnese tattvAnuzAsana vi0 sa0 1055 se bAdakI kRti na hokara pUrvako hI kRti ThaharatA hai| amitagati-dvitIyake upAsakAcArame yadyapi usake nirmANakA samaya nahIM diyA, parantu unake dUsare grantho subhASitaratnasadoha, dharmaparIkSA aura pacasana hame vaha kramaza vi0 sa0 1050, 1070,1073 diyA humA hai, isase ve vikramakI prAyaH 11vI zatIke tRtIya caraNake vidvAn
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA haiN| unake upAsakAcArame tattvAnuzAsanakA anusaraNa honese tattvAnuzAsana vi0 sa0 1050 se pUrvakI racanA hai / ina amitagatike guru mAdhavasena, mAdhavasenake guru nemiSeNa aura nemiSeNake guru amitagati prathama the, jo ki devasena ke ziSya the, aisA amitagati (dvitIya) ne apane subhApitaratnasandoha Adi granthokI prazastiyome prakaTa kiyA hai| isase ve amitagati dvitIyase do pIDhI pahaleke vidvAna haiM / unakA samaya yadi 40-50 varSa pahale takakA mAna liyA jAya, jo adhika nahIM hai, to ve vikramakI 11vI zatIke prathama caraNake vidvAn Thaharate haiM / una ke yogasArame tattvAnuzAsanakA upayoga honese tattvAnuzAsana vikramakI 11vI zatAbdIke prathama caraNase bAdakI racanA nahIM, aisA sthira hotA hai| ___ AlApapaddhati prAya una devasenakI kRti kahI jAtI hai jinhone vi0 sa0 660 me 'darzanasAra' ko sakalita kiyA hai| yadi yaha kathana vastuta ThIka ho to tattvAnuzAsanakI racanA, jisake 'anAdinidhane dravye' padyako apanAyA gayA hai, usase pahalekI honI cAhiye / parantu yaha bAta abhI sandigdha koTime sthita hai, kyoki yaha grantha na to ukta devasenake darzanasAra, tattvasAra, ArAdhanAsAra jaise dUsare granthokI taraha prAkRtame hai, na sArAnta hai aura na isame granthakArane apanA nAma hI mUlake kisI padyame diyA hai / granthake prArambhame "pAlApapaddhatirvacanaracanA'nukrameNa nayacakrasyopari ucyate" isa vAkya ke dvArA jisa nayacakrake Upara isa granthake racanekA ullekha kiyA gayA hai vaha kauna-sA nayacaka hai, isakA bhI abhI taka koI ThIka nirNaya nahI ho skaa| nayacakrAdisagrahame prAkRtakA jo laghunayacaka prakAzita huA hai, jise darzanasArake kartAkA kahA jAtA hai, usake mUlame bhI anyakArakA nAma nahIM hai / pratyuta isake, eka dUsarA gadya-padyAtmaka nayacaka bhI hai, jo granthakArake nAmasahita saskRta-bhASAme hai aura kSullaka zrIsiddhasAgarajIke dvArA sampAdita eva anuvAdita hokara san 1946 meM prakAzita ho cukA hai, jise
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAnuzAsana dUmare devasenAcArya ne vyoma paDitake prativoghA saskRtame racA hai| ye saba tayA aura bhI kucha bAteM paDita zrImilApacandajI kaTAriyAne 'devamenakA nayacakra' nAmaka apane lekhame prakaTa kI hai, jo 14 navambara 1957ke jenasandezame prakAgita humA hai / sAtha hI usI nayacara para AlApapaddhatike bananekI adhika sabhAvanA vyakta kI hai, jo saskRtame vyoma paMDitake liye racA gayA hai| sabhAvanA acchI hai; ukta nayacakrake 'nAnAsvanAvasayuphta' aura 'dunaMyakAntamArUDhA.' jese padya bhI AlApapaddhatime uddhRta pAye jAte haiM; parantu lakta saskRta nayacakrame bhI racanA-kAla diyA humA nahIM hai aura na dUsare pramANoMse use siddha karake batalAyA gayA hai| aisI sthiti meM mAlApapaddhatipara kartRtva-viSayaka sandehako choDakara prakRta-viSayame usase apanA koI prayojana middha nahIM hotaa| aura AlApapaddhatikA kartRtva sadigdha hone para usame pAyA jAne vAlA tattvAnuzAsanakA ukta padya apane samayanirNayame koI sahAyaka nahIM hotA / ata. tattvAnuzAsanake samayakI jo uttara-sImA 11vI zatAbdIkA prathama caraNa Upara sthira kI gaI hai vahI sthira rahatI hai| bAhya-parIkSaNakA upasahAra isa sAre bAhya-parIkSaNa-dvArA tattvAnuzAsanake samayakI uttara-sImA pa0 AzAdharajIke samaya vikramakI 13vI zatAbdIke uttarArdha (sa0 1285) se pIche haTatI-haTatI 11vI zatAbdIke prAya. prArambha taka pahuMca jAtI hai aura isa taraha pUrva tathA uttara sImAoMke madhyame koI 50-60 varSakA hI antarAla avaziSTa raha jAtA hai / isa antarAla para vicArake liye java phirase anta.parIkSaNakI ora dhyAna diyA jAtA hai to mAlUma hotA hai ki tattvAnuzAsanapara amRtacandrAcArya ke tattvArthasAra tathA samayasArAdikI TIkAokA bhI prabhAva hai, unakI yuktipurassarakathanazailIko apanAyA gayA hai / itanA hI nahIM, balki nizcaya aura vyava
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA -hAra dononayokI dRSTiko unake samAna hI sAtha lekara calA gayA hai| ina dono adhyAtmanayokI dRSTi yadyapi zrIkundakundAcAryake samayasArAdi granyome pahalese surakSita calI AtI hai parantu amRtacandrAcAryane use khUba ujAlA hai / amRtacandrAcArya kI isa kathanazailI eva dRSTike atirikta tattvAnuzAsaname tAtvika tathA kucha sAhityika anusaraNa bhI pAyA jAtA hai, jisake do namUne isa prakAra haiM - (1) sapta tattvokA heyopAdeya rUpame vibhAgIkaraNaupAdeyatayA jIvo'jIvo heyatayoditaH / heyasyAsminnupAdAnahetuttvenA''sava smRtaH // 7 // savaro nirjarA heya-hAna hetu-tyoditii| heya-prahANarUpeNa mokSo jIvasya darzitaH // 8 // (tattvArthasAra) bandho nibanvanaM cA'sya heyamityupadazitam / heyasyA'zeSaduHkhasya yasmAdvIjamidaM dvayam // 4 // 'mokSastatkAraNaM caitadupAdeyamudAhRtam / upAdeya sukha yasmAdasmAdAvirbhaviSyati ||shaa (tattvAnuzAsana) (2) nizcaya aura vyavahArake bhedase mokSamArgake do bheda aura uname sAdhya-sAdhanatA nizcaya-vyavahArAcyA mokSamArgo dvidhA smRtH| tatrA''dya sAdhyarUpa syAd dvitIyastasya sAdhanam // (tattvArthasAra) -mokSahetu punadhA nizcayAd vyavahArataH / tatrA''dya sAdhyarUpa. syAd dvitIyastasya sAdhanam // (tatvAnuzAsana) ye donoM namUne apane-apane viSayame spaSTa haiM aura unake lie vizeSa kucha kahanekI jarUrata nahI rhtii| amRtacandrAcAryakA samaya vikramakI 10 vI zatAbdIkA uttarArSa hai| paTTAvalIme unake paTTArohaNakA samaya jo vi0 sa0 662 diyA hai vaha ThIka jAna par3atA hai, kyoMki sa0 1055 meM banakara samApta hue 'dharmaratnAkara' granthameM amRtacandrAcArya ke 'puruSArthasiddhyupAya' se koI 60
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 tattvAnuzAsana padya uddhRta pAye jAte haiM, jisakI sUcanA pa0 paramAnandajI zAstrIne anekAnta varpa 6 kI sayukta kiraNa 4-5 me ko hai| isase amRtacandra ukta savat 10.5 se pUrvakAlika vidvAna haiM yaha sunizcata hai / upAsakAcArake kartA amitagati (sa0 1050) se bhI ve pUrva ke vidvAn haiM, jinake upAsakAcArame puruSArthasiddhyupAyakA kitanA hI anusaraNa pAyA jAtA hai, jise paM0 kailAzacandajI zAstrIne jenasandezake zodhA na0 5 me prakaTa kiyA hai / ina amitagati (dvitIya) se do pIr3hI pUrvake vidvAn amitagati prathamake yogasAra prAbhRta para bhI amRtacandrake tatvArthasAra tathA samayasArAdiTIkAokA prabhAva lakSita hotA hai, jinakA samaya amitagati dvitIyase koI 40-50 varSa pUrvakA jAna paDatA hai| aisI sthitime amRtacandrasUrikA samaya vikramakI 10vI zatAbdIkA prAya tRtIyacaraNa aura tattvAnuzAsanake kartA rAmasenAcAryakA samaya 10vI zatIkA prAya caturthacaraNa nizcita hotA hai tathA amitagati prathama vikrama kI 11 vI zatAbdIke prAya 1 prathamacaraNake vidvAna Thaharate haiM / ye tIno hI adhyAtma-viSayake prAya sama-sAmayika prauDha vidvAna hue haiM aura tInokI kathanazailI eka dUsarese milatI-julato hai, jiname vRddhatAkA zreya amRtacandrAcAryako prApta jAna par3atA hai / 6. rAmasenake guru isa taraha antaraga aura vahiraga dono parIkSaNose jaba tattvAnuzAmanakAra rAmasenAcAryakA samaya vikramakI 10vI zatAbdIkA prAya. 2 antimacaraNa nirdhArita hotA hai taba unake tathA unake guruvoke paricaya-viSayame vizeSa kucha khojane-kahane AdikA avasara prApta hotA hai / ata. aba usIkA prayatna kiyA jAtA hai - 12. 'prAya' zabdakA prayoga isalie kiyA gayA ki vaha samaya kucha varSa pUrvakA tathA kucha vAdakA bhI ho sakatA hai|
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA zrIsomadevasUrikA 'yazastilaka' grantha zaka sa0 881 (vi0 sa0 1016) me vanakara samApta huA hai, jo ki eka baDA hI mahatvapUrNa gadya-padyAtmaka campU grantha hai / isake bahutase padyoMko jayasenasUrine apane ukta 'dharmaratnAkara' me uddhRta karake unhe granthakA aga banAyA hai / "durAgrahagrahAste vidvAna pusi pharoti phim / kRSNapASANakhaNDeSu mArdavAya na toyada // " isa padyako to unhoMne 'tathA cokta kalikAlasarvajJa ' isa vAkyake sAtha uddhRta kiyA hai, aura isa taraha somadevasUriko 'kalikAlasarvajJa' sUcita kiyA hai, jisase yaha bhI patA calatA hai ki hemacandrAcAryako zvetAmbarasamAjame jo 'kalikAlasarvajJa' kahA jAtA hai usase koI 200varSa pahale digambarasamAjame somadevasUriko 'kAlikAlasarvajJa' kahA jAtA thA / aura isakA pradhAna zreya unakI yazastilaka-jaisI asAdhAraNa racanAmoko hI prApta jAna paDatA hai| isa granthame AThaveM AzvAsake antargata 'dhyAnaviSi' nAmakA eka kalpa (36) hai, jo nirNayasAgarIyasaskaraNake uttarakhaNDame pR0 391 se 400 taka mudrita humA hai / isa 'dhyAnavidhi' kalpakA tattvAnuzAsana para koI prabhAva mAlUma nahIM hotA, aura isase yaha jAnA jAtA hai ki tattvAnuzAsanake avatAra-samaya yazastilaka vanakara samApta nahI huA thA-usakA nirmANa ho rahA thA / anyathA usakA kucha na kucha prabhAva jarUra paDatA-kamase kama dharmadhyAnake svarUpa kathaname anyarUpoke sAtha dharmakA vaha rUpa bhI grahaNa kiyA jAtA jise somadevane yazastilaka aura nItivAkyAmRtame 'yato'mpudayaniH yasasiddhiH sa dharmaH'ke rUpame pratipAdita kiyA hai / ___isase tattvAnuzAsanakA jo samaya vikramakI 10 vI zatAbdIkA antimacaraNa Upara nizcita kiyA gayA hai vaha aura puSTa hotA hai / sAtha hI yaha bhI mAlUma paDatA hai ki somadevane nItivAkyAmRtakI prazastime jina mahendradeva bhaTTArakakA apaneko 'anuja' (choTA gurubhAI) likhA hai aura jinhe 'vAdIndrakAlAnala' batalAyA hai ve una mahendra
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAnuzAsana devase bhinna nahIM hai jinakA rAmasenane apane zAstra-guruvoMme ullekha kiyA hai / sama-sAmayika honese unakI sagati ThIka baiTha jAtI hai| mahendradeva nAmake koI dUsare mahAvidvAn vikramakI 10vI zatAbdIme aise pAye bhI nahI jAte jo rAmasenake zAstragurukA sthAna le skeN| ____somadevane yazastilaka aura nItivAkyAmRta dono granyome apaneko bhagavannemidevakA ziSya likhA hai, jo ki yazodevake ziSya the, aura unheM sakala-tAkikokA cUDAmaNirUpa mahAvAdI prakaTa kiyA hai / ina bhagavannemidevake vahuta zipya the, jinamese ekazataka ziSyoke avaraja (anuja) aura eka zatakake pUrvaja somadeva the| aisA parabhanIke tAmrazAsana (dAgapatra) meM mAlUma hotA hai2, jo yazastilaka (zaka 981) se sAta varSa bAda zaka sa0 888 ke gata hone para vaizAkhakI pUrNimAko likhA gayA haiM aura jisame rASTrakUTa nareza zrIkRSNarAjadevake mahAsAmanta 1. nItivAkyAmRtakI vaha prazasti isa prakAra hai - "iti sakala-tArkika-cakra-cUhAmaNi-cumbita-caraNamya, pacapacAzanmahAvAdivijayopAjitakIrtimandAkinI-pavinnita-tribhuvanasya, paramatapazcaraNa ratnodanvatA dhAmannemidevabhagavata. priyaziSyeNa. vAdIndrakAlAnalazrImanmahendradevamadArakAmujena, syAkAdAcalasiMhatArkikacakravarti-vAdIbhapa cAnana-vAkkallolapayonidhikavikularAja-prazasti-prazastAlakAreNa, paNNavatiprakaraNa-yukticintAmaNisatra-mahendramAtali-sajalpa-yazovaramahArAjacaritamahAzAstraveghasA zrIsomadevasa riNA viracita (nItivAkyAmRta) samAptamiti / " 2 tAmrazAsanakA vaha aMza isa prakAra hai :zrIgauTasaghe munimAnyakIrtinrnAmnA yazodeva iti pranaze / vabhUva yasyogratapa prabhAvAtsamAgama zAsanadevatAbhi // 15 // ziSyo'bhavattasya maharddhimAja syAvAdaratnAkarapAradRzvA / zrInemidevaH paravAdidarpadramAvalIccheda-kuThAranemiH // 16 / / tasmAttapaHzriyo bhartA (ta) llo (lo) kAnA hRdayagamA / babhUvurvahava zipyA ratnAnIva tdAkarAt // 17 // teSA zatasyAvaraja. zatasya tayA (thA) bhavatpUrvana eva dhImAn / zrIsomadevamtapasa zrutasya sthAna yazodhAma guNonjitazrI // 18 //
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA ghAlukyavazI arikesarIne apane pitA vaddi gake dvArA nirmita zubhaghAmajinAlayake liye eka grAma ukta somadevako dAna meM diyA hai / nemidevake ziSyome jo 100 ziSya somadevake agraja (baDe gurubhAI) the, uname mahendradeva pramukha vidvAn tathA somadevake sAtha vizeSa samparka eva ghaniSTatAko prApta jAna par3ate haiM, isIse momadevane nItivAkyAmRtakI prazastime unhIkA nAma khAsa taurase gurunemidevake nAmAntara ullekhita kiyA hai aura unhe 'zrImad vAdIndrakAlAnala' eva 'madrAraka' jaise vizeSaNoMse diziSTa batalAyA hai| yazastilakake prathama AzvAsAsakA antima padya isa prakAra hai - so'yamAzApitayazaH mahendrAmaramAnyadhIH / deyAtta satatAna da vastvabhISTa jinaadhipH| yaha padya do arthoke zlepako liye hue hai-eka artha jinAdhipake pakSame aura dUsarA somadevake pakSame ghaTita hotA hai / 'somadeva' yaha nAma padyake cAro caraNoke AdyAkSaroko milAkara banatA hai aisA zrutasAgarakI TIkAme sUcita kiyA gayA hai| somadeva pakSame 'mahendrAmaramAnyadhI: (mahendradevake dvArA jisakI buddhi sarAhI gaI hai) yaha vizeSaNapada usI mahendradevake ullekhako liye hue jAna paDatA hai jo somadevakA bar3A gurubhAI thA aura jisakA ullekha nItivAkyAmRtakI prazastime ukta vizepaNo ke sAtha kiyA gayA hai / kucha vidvAn yahAM prayukta 'mahendradeva' kA abhiprAya kannauja (kAnyakubja) ke rAjA mahendrapAla prathama yA dvitIyakA lete haiM, aura usakA 1 zakAndeSvASTAzItyadhikeSvATAzateSu gatepa (prava)rtamAnakSaya-savatsare vaizAkhayo(pau)yamAsyA(syA) budhavAre tena zrImadarikemariNA anantarotkAya tasmai zrImatsomadevasUraye datta / sodakadhArandatta / 1. A part from the fact that the commentator is not aware of any such word-play, Mahendramara might well refer to Mahendradeva, the elder brother of Somadeva, mentioned in the colophon to his Nitivakyamrit ~-K_K. Handiqu', YasastiLaka and Indian culture,
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 tattvAnuzAsana kAraNa yaha ki unhone nItivAkyAmRtakI saskRta-TIkAkA, jo ki kisI jainetara vidvAnako banAI huI hai aura jisame kartAkA nAma tathA racanAkA samaya diyA humA nahIM hai, yaha kathana satya mAna liyA hai ki kAnyakubjake mahArAja mahendradeva (mahendrapAla) ne pUrvAcAryoMke arthazAstrakI dukhabodhatA aura arthagurutAse khinnacitta hokara anyakArako isa subodha, lalita eva laghu nItivAkyAmRtakI racanAke liye prerita kiyA, jo ki samasAmayika ullekha na hokara vAdako parikalpita athavA kisI kiMvadantAke AdhAra para avalambita jAna par3atA hai / kyoki ukta TIkAkAra granthakAra somadevase kucha paricita mAlUma nahIM hotA, isIme usane usI kathanake silasileme, jo grantha-maMgalacAraNa ke prAstAvika tpame hai, yaha bhI likha diyA hai ki nItivAkyAmRtakA kartA municandra nAmakA kSapaNakavratadhartA hai, usane apane guru somadevako namaskArapUrvaka yaha nirvighna siddhikara Adi vizepaNa-viziSTa eka (magala) zloka kahA hai| TIkAkArake isa kathanakA somadevake ukta dono granthose tathA parabhanIke tAmrazAsanase bhI koI samarthana nahIM hotA, pratyuta isake nItivAkyAmRtake antameM granthakartAko jo prazasti lagI hai usake viparIta bhI paDatA hai| yadi kannojake rAjA mahendra pAlakI preraNAse isa nIti granthake race jAne jaisI koI mahatI ghaTanA ghaTI hotI to somadeva granthame usakA ullekha kiye binA na rahate / 1 ukta kathana-sUcaka TIkAkA vaha prAstAvika vAkya isa prakAra hai - zratha tAvadakhilabhUpAlamaulilAlitacaraNayugalena raghuvazAvasthAyiparAkrama pAlita kRtsna karNakumjena mahArAjazrImahendradevena pUrvAcArya-kRtArthazAstra-duravadhigranthagaurava-khinnamAnasena subodhalalitaladhunItivAkyAmRtaracanAsu pravartita , sakalapAriSadatvAntItigranthasya nAnAdarzanaprativaddhazrotRNA tattadabhISTa-zrIkAThAcyutaviracyaItA vAcanikanamaskRti-sUcana tathA svaguroM somadevasya ca praNAmapUrvaka zAstrasya tarkatRtva sthApayituM sakalasatvakRtAbhayapradAna municandrAbhidhAna' kSapaNakadratadhartA nItivAkyAmRta-kartA nivighnasiddhikara sakalakalmabhahara prakaTArthapacakaprapacaka zlokameka jagAda ---
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA zrI kRSNakAnta haiMDiki ema0 e0, vAisa cAMsalara gohATI yUnivasiTI (AsAma) ne, apane 'yazastilaka eNDa iDiyana kalcara' nAmaka agrejI granyake pariziSTa (appendix) na. 1 me, somadevake pratIhAra rAjya kannojake sAtha prastAvita sambandha-vipayame vicAra karate hue use aitihAsika tathyake rUpame svIkAra nahIM kiyaa| sAtha hI somadevane yazastilakame svaya apane saghako 'devasagha' ke nAmase jo ullekhita kiyA hai aura parabhanIke tAmrazAsaname unake dAdA guru yazodevako 'goDasagha' kA likhA hai, jise lekara kucha vidvAnone yaha kalpanA kI hai ki 'somadeva gauDa (vagAla)se dakSiNadezako jAte hue mArgame kucha samayake liye kannauja Thahare hoMge, usI samaya vahA~ke rAjA mahendrapAla prayamane, jinakA samaya I0 san 893 se 107 hai, yA adhikasabhAvya mahendrapAla dvitIyane, jinake samayakA eka zilAlekha sa0 1003 kA pratApagaDha se upalabdha huA hai, unheM nItivAkyAmRtako racanAke liye prerita kiyA hogA, isa para vicAra karate hue dono sagha-nAmopara bhI kitanA hI nayA prakAza DAlA hai aura gauDa saghako bagAlake saghakI apekSA dakSiNake gauDose saMbaddha sUcita kiyA hai / aura antame likhA hai, ki jahAM taka somadevakA savadha hai unake isa bagAlase dakSikagamana (migration) kA kisI bhI vizvasanIya pramANase, jo aba taka prakAzame Ae haiM, samarthana nahIM hotaa| parantu nItivAkyAmRtako somadevane kannaujake rAjA mahendrapAlakI preraNAse likhA ho yA binA usakI preraNAke hI racA ho, ina donose apane mUlaviSayapara koI asara nahI paDatA, kyoMki nItivAkyAmRta - - ? But the supposed connection of Somadeva with the Pratihar court of Kanauj can hardly be accepted as a historical fact, as, unlike his counection with the Deccan, itis mentioned neithier in the colophons to his works nor in the Prabhani inscniption
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAnuzAsana kI prazastime ullikhita mahendradeva zrInemidevake ziSya aura somadevake baDe gurubhAI the, isame kisIko bhI vivAda nahIM hai aura na koI yaha kahatA haiM ki kannaujake rAjA mahendrapAla prathama yA dvitIyane somadevake guru nemidevake pAsa jinadIkSA grahaNa kI thI athavA somadeva mahendrapAla rAjAkA kauTumvika dRSTise choTA bhAI thA / yadi koI aisA kahe bhI to vaha korI kalpanA hogA, itihAsa usakA sAtha nahIM de sakatA, mahendradeva kA 'vAdIndrakAlAnala' vizepaNa bhI koI rAja-vizeSaNa nahI hai| pratyuta isake, nIti vAkyAmRtake TIkAkArane TIkAke samaya taka mahendrapAlako zivabhaktake rUpame ullekhita kiyA hai aura likhA hai ki 'unakI zivapArvatI bhaktikI tatparatAkA vicAra kara granthake 'soma somasamAkAra' ityAdi magala-padyakI prathamata zivaparaka arthame vyAkhyA kI jAtI hai| aisI sthitime rAmasenake zAstraguruvome jina mahendradevakA nAmollekha hai ve zrInemidevake ziSya aura somadevake baDe gurubhAI the, yaha sunizcita hotA hai| rAmasenake zeSa tIna zAstra-guruvome vIracandra aura zubhadevakA kahIse koI paricaya prApta nahIM ho skaa| cauthe zAstraguru vijayadevake viSaya me chAna-bIna karate hue yaha khayAla utpanna hotA hai ki ye vijayadeva sabhavata ve hI jAna par3ate haiM, jo 'zrIvijaya' ke nAmase adhika prasiddhi ko prApta haiM, jinhone bhagavatI ArAdhanA para apane nAmAnurUpa 'vijayodayA' nAmakI TIkA likhI hai aura jinakA dUsarA nAma aparAjita sUri hai, jo TIkAke sAtha diyA huA hai / ataH TIkAmeM dI huI unakI guruparamparA Adi para dhyAna dete hue zrIvijayake sambandhame jo anusandhAnakArya kiyA gayA hai aura usase jo kucha niSkarSa nikalA hai use yahAM de denA ucita jAna paDatA hai aura vaha isa prakAra hai : 1 ana tu zrImanmahendrapAladevasya paramezvarapArvatIpatau nitAntabhaktitatparatA vicintya prathamacarAcaragurupramathanAthamurarIkRtya vyAkhyAyate / 2 dekho, anekAntavarSa 1 ki0 4, varSa 2 ki0 4, 6, 8, /
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA (ka) bhagavatI ArAdhanAkI 'vijayodayA' TIkAkI prazastime TIkAkAra aparAjitasUri (zrIvijaya) ne apaneko candranandimahAkarmaprakRtyAcAryakA praziSya aura baladevasUrikA ziSya batalAyA hai| sAtha hI, nAganandIko apanA vidyAguru batalAte hue unhIkI preraNAse TIkAkA racA jAnA sUcita kiyA hai', TIkAke race jAnekA koI samayAdika nahI diyaa| isase prazastigata nAmoko ThIkase pahacAnane kI samasyA khaDI huI, kyoki eka nAma ke aneka vidvAna tathA eka vidvAnake aneka ziSya bhI hue hai aura una sabake bahudhA vyaktigata ullekha milate haiM--pUrvAparaguruziSyAdike sambandhako vyakta karate hue nhiiN| (kha) candranandinAmake eka AcAryakA purAnA ullekha markarAke tAmrazAsana (dAnapatra) me milatA hai, jisame kundakundAcAryakI vazaparamparAmeM honevAle chaha AcAryoMkA nAma guru-ziSyake kramase diyA hai, uname chaThe AcArya candranandi haiM, jinhe isa patradvArA zaka sa0 388 (vi0 sa0 423) me eka grAma dAna diyA gayA hai / yadi ukta zrIvijaya inhI candranandike praziSya ho to unakA samaya vikramakI chaThI zatAbdIkA prAya. antimacaraNa baiThatA hai / dUsare candranandi nAmaka AcAryakA ullekha zrIpuruSake dAnapatra (nAgamagala tAmrazAsana) me milatA hai jo zaka sa0 668 (vi0 sa0 833) * me utkIrNa humA hai, aura jisame candranandikI ziSyaparamparAkA-kumAranandi, kIrtinandi, vimalacandra, govapayake kramase ullekha karate hue, govapaMyako dAnake diye jAnekA vidhAna hai / isa dAnapatrame candranandiko mUlamUlazarNAbhinandita nandisagha, eregitu nAmakagaraNa aura mUlikalgacchakA guru (AcArya) sUcita kiyA hai1 / 'mahAkarmaprakRtyAcArya' jaisA koI 1. 'candranandi-mahAkarmaprakRtyAcArya-praziSyeNa ArAtIyasaricUlAmaginA nAganandigaNipAdapadmopasevAjAtamatilave na paladevasa riziSyeNa jinazAmanoddharaNadhIreNa lavdhayaza prasareNA'parAjitasa riNA zrInAganandigaNivicoditena racitA
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAnuzAsana vizeSaNa unake sAthame nahI hai aura na unakI ziSya-paramparAme baladevasUri, aparAjitasUri yA zrIvijayakA hI koI nAma hai| phira bhI yadi yaha mAna liyA jAya ki candranandikI kumAranandise bhinna dUsarI ziSyaparamparA baladevasUrise prArambha huI hogI aura isalie ukta zrIvijaya inhIke praziSya hoge to zrIvijayakA samaya vikramakI AThavI zatAbdIkA prAyaH uttarArdha banatA hai| ukta dono candranandi AcAryoMke samayako dekhate hue hamAre vijayadeva unamese kisIke bhI praziSya nahIM ho sakate; kyoki unake sAkSAt ziSya rAmasena apane tattvAnuzAsaname vAdako hone vAle vikramakI 6vI-10vI zatAbdI takake AcArya bhagavajjinasena, guNabhadra, aura amRtacandrake granthavAkyoko apanA rahe athavA unakA anusaraNa kara rahe haiN| (ga) zrI DA0 e0 ena0 upAdhye ne bRhatkathAkozakI prastAvanA (Introduction) me aparAjitasUrike samayAdikA vicAra karate hue aura usake nirNayame unakI vijayodayATIkAkI prazastime diye hue tathyo ((facts) ko bahuta kucha aparyApta (too meagre) batalAte hue likhA hai ki___ 'yadi yaha mAna liyA jAyaki candranandi aura candrakIti parivartanIya (interchangeable) nAma haiM to unakI dRSTime eka samUha utkIrNa lekho (Inscription) 1 kA aisA hai jo eka zrIvijayakA 1. aSTAnavatyuttare paTachatesu zakavarSe SvatIteSvAtmanaH pravarddhamAnavinayavIyasavatsare paMcazatatame pravarddhamAne mAnyapuramadhivasati vijayaskandAvAre zrImUlamUlazarNamanandita nandisaghAnvaye eregittarnAmni gaNe bhUlikalgacche svacchataraguNakiraNatatiprahAditasakalaloka candrazvApara candranAma gururAsIta / tasya ziSyassamastAvabudhalokaparIkSaNa-kSamAzakti paramezvara-lAlanIyamAhimA kumAravada dvitIyakumAranandinAmAmunipatirabhavat / tasyAntevAsi / 1 E C VIII, Nagar No 35-37, Tirthhalli No 12, IV, Nagmangal 100, V. Channarayapattan 149, BELur 17, Arsiker I, II No 54 (or N 67, 2nd edit on's), VI, Kadur 69
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA ullekha karate haiM, jinakA dUsarA nAma 'paDita pArijAta' thA aura jo apanI vidyA tathA tapazcaryAkI dRSTise hemasenake samakakSa the| unake pUrvajacandrakIti aura karmaprakRti nAmake the| aparAjitasUri pa0 yAzAghara se pUrvavarti hai, anagAradharmAmRtakI TIkA (sa0 1300) me unakA ullekha hai / karmaprakRti eka virala nAma hai, aura jahAM taka sabhAvya hai zrIvijaya aura utkIrNa lekha usI eka muni (karmaprakRti) kA ullekha karate haiN| isakA matalaba yaha ki zrIvijayakA samaya IsvI san 1077 se, joki eka zilAlekhakA samaya hai, svalpata pUrva (Slightly earliar)bahuta thoDA hI puurvvrtii-hai|' isa lekhadvArA DA0 upAdhyAyajIne mukhyata cAra kalpanAeM kI haiMeka candranandi aura candrakItike eka vyaktitvakI, dUsarI candranandi aura karmaprakRtike bhinna vyaktitvakI, tIsarI zrIvijayake aparAjitasUrike sthAna para yA usake atirikta 'paDita pArijAta' nAmakI, aura cauthI aparAjitasUrikA samaya IsvI san 1077 se thoDA hI pUrva honekI / inamese pahalI-dUsarI kalpanAe~ prAya sabhAvya jAna paDatI hai, nAmoke ullekhame kabhI-kabhI isa prakArako tabdIlI ho jAyA karatI hai aura ina donokI puSTi mallipeNaprazasti nAmake zilAlekha na0 54 (67) se eka prakAra ho jAtI hai, jisame baDe-baDe AcAryoM tathA vidvAnokA ullekha karate hue candranandi nAmase kisIkA ullekha na karake candrakIrtikA ullekha kiyA hai aura candrakItike anantara pRthak vyaktitvake rUpame karmaprakRti munikA nAma diyA hai / ina dono kalpanAoke AdhAra para vijayodayA-TIkA-prazastike 'candranandi-mahAkarmaprakRtyAcAryapraziSyeNa' isa aparAjitasUrike vizeSaNa-padakA artha pracalitaarthake viruddha yaha karanA hogA ki ve candranandi aura mahAkarmaprakRtyAcArya ke praziSya theunake guru baladeva ina donoM ke ziSya rahe hoMge-aura yahI artha upA 1. 'mahAkarmapratyAcAye vizeSaNase viziSTa candranandike praziSya /
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 tattvAnuzAsana dhyAyajIne kiyA bhI hai / ye dono kalpanAe~ usa vakta taka mAnanIya haiM jaba taka koI spaSTa pramANa inake viruddha sAmane na AjAya / tIsarI aura cauthI kalpanAe~ vahuta kucha vicAraNIya haiM-unhe sahasA grahaNa nahIM kiyA jA sakatA, kyoki abhI taka aisA koI bhI pramANa upalabdha nahI huA jo aparAjitasUrikA dUsarA nAma zrIvijayase bhinna yA atirikta 'paDita pArijAta' prakaTa karatA ho / eka zrI. 'vijayakA dUsarA nAma nagaratAlukake zilAlekha na0 35me paDita 'pArijAta' jarUra diyA hai / inhI zrIvijayakA belUratAlakake zilAlekha na0 17 meM aura zravaNa belgola-zikhAlekha naM054 (67) me bhI ullekha hai, parantu vahAM unakA dUsarA nAma 'paDita pArijAta' nahI diyA / ho sakatA hai inhIM zrIvijayakA jo ullekha dUsare zilAlekhomeM hai unameM unakA dUsarA nAma 'paDita pArijAta' diyA ho / parantu ye zrIvijaya ve zrIvijaya nahI hai jo aparAjitasUri kahalAte hai / ye rakkasagaga Adi rAjAmoke guruthe, unakedvArA pUjita aura zrImatisAgaraziSya-vAdirAjake dvArA prazasita the| inakI prazasAme vAdirAjane jo padya kahA hai vaha zravaNavelgola aura nagaratAluka ke ukta zilAlekhome uddhRta hai| yahAM use 'zravaNa-belgola-zilalekhase cUNivAkyake sAya uddhRta kiyA jAtA hai - 1cUriNa / / stuto hi sa bhavAneSa zrIvAdirAjadevena / / yadvidyA-tapaso. prazastamubhaya zrIhemasene munau / prAgAsInsucirAbhiyogavalato nIta parAmunnati / prAya zrIvijaye tadetadakhila tatpIThikAyA sthite / sakAnta kathamanyathAnaticarAdvidya dRgIdRk tapa // 46 // 1 yaha cUrNi zilAlekhake jisa stutipadyase sambandha rakhatI hai vaha isa prakAra hai - gagAvanIzvara-ziromaNi-vaddha-sadhyArAgollasaccaraNacArunakhendulakSmI / / zrIzabda-pUrva-vijayAntavinUtanAmA zrImAnamAnuSaguNo'statama pramAzu ||45 / /
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ - isa stutipadyame batalAyA hai ki ' zrIhemasenamunime vidyA aura tapakA jo utkarSa cirakAlIna yogavalase paramonnatiko pahale prApta thA vaha prAya sabakA saba unakI pIThikA ( Asana - paTTa) para sthita zrIvijayame sakramaNa kara gayA hai, anyathA itanI zIghratAse aisI vidyA aura aise tapakA prAdurbhAva kaise hotA ?" 1 isa stutise jahA~ zrIvijayake hemasena jaise mahAn vidvAna aura tapasvI honekA tathA zIghra hI vidyA aura tapazcaryAme mahatI unnati karane kA patA calatA hai vahA~ yaha bhI dhvanita hotA hai ki ve hemasenake paTTaziSya jaisI sthitime the| aura isa taraha aparAjita sUrise unake vyaktitvakA aura bhI pRthakatva ho jAtA hai; kyoki aparAjitasUri baladeva sUrike ziSya the, hemasenake nahI / aura na uname hemasenakI vidyAtapazcaryA kI sakrAntikA kahI koI ullekha hai / ve gagarAja - pUjita bhI nahI the, jaisA ki ina zrIvijaya ke sambandhame zilAlekha ke pUrvavartI padya pa0 45me ullekha hai aura jahA~ inheM zramAnuSaguNa, prastatama aura pramAzu jaise vizeSaNoM ke sAtha bhI ullekhita kiyA hai, jo saba inake asAdhAraNa vyaktitvake dyotaka haiM / zrIvijayanAmake aura bhI aneka vidvAna hue haiM aura maura yaha vAta DA0 upAdhyAyajIko bhI mAnya hai 1 / 1 } samaya - samvanvI kalpanAme jima zilAlekha ke samayakA ullekha kiyA gayA, hai vaha zaka sa0 666 meM utkIrNa nagaratAllukakA zilAlekha na0 35 hai, jimame vAdirAjake uttaravartI kamalabhadrAcAryako eka dAna diyA gayA hai / isame pUrvavartI guruvokA ullekha karate hue jahA~ vAdirAjasUrikA khAsa taurase ullekha hai vahA~ tadanantara do padya zrIvijayako prazaMsA bhI diye gaye haiM, jiname eka padya vahI hai jo vAdirAjadvArA unakI prazasAmeM kahA gayA, hai / isase zrIvijayakA samaya isa zilAlekha ke samaya ( I0 sa0 1077), se thoDA hI pUrvaM (Shighly earliar ) nahIM kintu 50-60 varSa pUrva bhI 1 *even if we hesitate to accept Sri Vijay's identity with others of that name. (bRhatkathAkodhatAnA) ,
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAnuzAsana ho sakatA hai, kyoki isa zilAlekhake samaya (zaka sa0666) vAdirAjake astitvakA koI pramANa nahIM hai, unhone isa samayase 52 varSa pUrva zaka sa0 647 (vi0 na0 1082, IsvI san 1022) me pArzvanAthacaritakI racanA kI hai, ata unake dvArA prazasita zrIvijayakA samaya aura bhI pUrvakA honA cAhiye athavA ho sakatA hai / vAdirAja-dvArA prazamita zrIvijaya hI yadi aparAjitasUri hote to unakI 'vijayodayA' TokAmeM bhagavajjinasenake zrApa mahApurANa, tathA amRtAcandrAcAyake anyokA kucha na kucha prabhAva jarUra lakSita hotA, parantu aisA nahIM pAyA jaataa| DA0 upAdhyAyajIne bhI apanI ukta prastAvanAme jaTila munikRta varAgacaritake upayogakI sUcanA to kI hai, jo ArSa mahApurANase pUrvavartI hai, parantu ArSa mahApurANa tathA usake uttaravartI gathoke upayogakI koI sUcanA nahIM kI, jisase mAlUma hotA ki unhone bhI apane anta parIkSaNadvArA mahApurANAdike prabhAvako ukta TokAme lakSita nahIM kiyaa| (gha) eka zrIvijaya javUdIvapaNNattIke kartA padmanandike zAstraguru the, jinake vipayame padmanandine likhA hai ki 've nAnA narapatiyose pUjita, vigatamaya, sagabhagaunmukta, samyagdarzana-zuddha, sayama-tapa-zIla-sapUrNa, jinavara-vacana-vinirgata-paramAgamadezaka, mahAsattva, zrInilaya, guNose yukta aura vizeSasyAtiprApta guru the| unhIke pAsase jinavara-vacana-vinirgata amRtabhUta arthapadasa graha (bhAgama) ko sunakara tathA kucha prAptakara unhone isa prathake uddezo ko racA hai| sAtha hI, prathanirmANakA koI samaya na 1 dekho, anekAnta varSa 2 ki0 8 / 2. NANA-naravai-mahido vigayabhatro saga-bhaga-ummako / sambha6 saNasuddho sajama-tapa-sIlasa purANo // 143 / / jiNavara-vayaNa-viniggaya-paramAgadesamo mhaastto| siriNilo guNasahio sirivijayaguru tti vikkhAo // 144 // soUNa tassa pAse jiNavayaNa-viniggaya amadabhUdaM / rapada kiMcid se atyapada tahava laddha Na // 14 // --javU0 pa0 uddeza 13
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ } 1 1 47 prastAvanA dete hue yaha sUcita kiyA hai ki 'pAriyAtra dezake antargata vAroM nagarame rahate hue, jisakA svAmI usa samaya zakti bhUpAla thA, yaha jabUdvIpapaNNantI sakSepa se likhI hai / ' ata zakti bhUpAlake samayakI jo avadhi usakA madhyavartIkAla isa jabUdvIpapaNNattIkA nirmANakAla aura usase prAyaH kitanA hI pUrvavartI kAla ina zrIvijayagurukA astitvakAla samajhanA cAhiye; kyoki jabUdvIpapaNNattIke nirmANa samaya zrIvijaya maujUda the aisA granthaparase mAlUma nahI hotA / padmanandine vArA~ nagarake svAmI zaktibhUpAlako samyagdarzana- zuddha, kRtavratakarma, suzIlasaMpanna, anavarata dAnazIla, jinazAsanavatsala, ghIra, nAnAguNagaNakalita, narapatisapUjita ( sammAnita), kalAkuzala aura narottama-vizeSaNoM ke sAtha ullekhita kiyA hai / isase vaha jinazAsanabhakta koI acchA jAgIradAra mAlUma hotA hai / ho sakatA hai ki 'bhUpAla' usake nAmakA hI azaho athavA use TAiTilake rUpame prApta ho aura rAjA yA mahArAjAkedvArA sammAnita honeke kAraNa hI use 'ravaisa pUjino' vizeSaNa diyA gayA ho / isake samaya kI avadhikA yadyapi abhItaka koI pUrA patA nahI calA parantu zromojhAjIke 'rAjapUtAnAkA itihAsa' dvitIya bhAgase itanA jarUra mAlUma paDA hai ki vArAnagara jo vartamAname koTA rAjya ke antargata hai vaha pahale mevADa ke antargata thA aura isaliye mevADa bhI pAriyA dezame zAmila thA, jise hemacandra - kozame "uttarovidhyAtpAriyAtra " isa vAkyake anusAra vindhyAcalake uttarame batalAyA hai / isa mevADakA eka guhilavazI rAjA zaktikumAra huA hai, jisakA eka zilAlekha vaizASasudi 1 sa0 1034 kA 'mahADa' me ( udayapura ke samIpa ) milA hai / yadi isa samayake lagabhaga hI jabUdvIpapaNNattIkA nirmANa-kAla mAna liyA jAya - jise anucita nahI kahA jA sakatA; kyoki ojhAjI ke 'rAjapUtAnAkA itihAsa' ke anusAra guhilotavazake rAjA naravAhanakA putra zAlivAhana vi0 sa0 1030-35 ke lagabhaga mevADakA zAsaka
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAnuzAsana isa saghake AcArya prAya nandi, candra, kIti, mUSaNa nAmAnta hote haiN| siMha saMghake nAmAnta siMha, kuma, anava tayA sAgara aura devasaghake nAmAnta deva, datta, nAga tathA tu ga vatalAye gaye haiM1 / mata' ina dono saghome bhI inakA sabhava nahIM hai| kaThAsa gha, mAthurasagha pora punnATasaMghakI gurvAvaliyo-paTTAvaliyo tathA anyaprazastiyoMme guruvoMke senAnta nAma jarUra pAye jAte haiM aura rAmasena nAmake guruvokA bhI ullekha hai ataH una para vizepa vicAra eva jAMca paDatAlakA kArya Avazyaka ho jAtA hai| isa viSayame sabase pahale usa mAthurasaghako liyA jAtA hai jisake saMsthApakakA nAma rAmasenAcArya bahuta kucha prasiddhiko prApta hai-anekA'nekagnanthaprazastiyome bhI jisakA ullekha hai aura jisakI utpattikA samaya devasenane darzanasArame vi0 sa0 653 sUcita kiyA hai / yaha samayaapane rAmasena-samayake nikaTa paDaneke kAraNa inhI mAthura saMgha-sasthApaka rAmasenako tattvAnuzAsanakA kartA mAnalenekA sahasA mana hotA hai| parantu samaya para gabhIratAke sAtha vicArapUrNa dRSTi DAlanese vaha ThIka pratIta nahIM hotA, kyoki darzanasArame use kASThAsaMghase 200 doso varSa vAda utpanna huA batalAyA hai aura kASThAsaghakI utpatti una kumArasenake dvArA vi0 sa0 753 me nirdiSTa kI hai jo vIrasenake ziSya eva jinasenake gurubhAI vinayasenake dIkSita-ziSya the| sAtha hI yaha bhI sUcita kiyA hai ki kANThAsaghakI yaha utpatti vinayasena tathA jinasenaziSya guNabhadrakI mRtyuke vAgha huI hai| guNabhadrakI mRtyukA samaya vi0. 1. rAdI cado kittI bhUSaNa NAmehi NadisaMghassa / seNo ranjo vIro maho taheva seNArAghassa // 1 // siMho kubho Asava sAyaraNAmehiM siMhasaghassa / devo datto nAgo tugo taheva devasaMghassa // 2 / / 2. dekho, jainagrenyaprazastisaMgraha, prathama bhaag| 3. dekho, darzanasAra gAthA na0 30-32, 40,
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA 51 sa0 753 se pUrva to kyA zaka sa0 753 ke pUrva bhI nahI banatA, kyoki zaka saM0 756 me to unake guru jinasenane jayadhavalATIkAko pUrA kiyA thA, usake bAda mahApurANake kAryako vizeSata apane hAthame liyA thA, jise ve adhUrA choDakara svargavAsI hogae aura usako pUrA karanekA bhAra apane pramukhaziSya guNabhadrapara rakhagaye / guNabhadrane use zaka savat 800 ke Asa-pAsa kisI samaya pUrA kiyA mAlUma hotA hai, kyoki mahApurANake uttarArdharUpa uttarapurANake antame jo pUjA-prazasti guNabhadrake ziSya lokasena dvArA lagAI gaI hai usame usakA samaya zakasaM0 520 diyA hai / aisI sthitime kANThAsa ghase doso varSabAda mAthurasaMghakI utpattikA zrAzaya yahI nikalatA hai ki vaha zakakI 10 vIM zatAbdI ke prAyaH prathamacaraNa meM utpanna huA hai aura isaliye usake sasthApaka rAmasenAcArya tattvAnuzAsanake kartA nahI ho skte| yaha dUsarI bAta hai ki 200 varSakA ukta antarAlakAla hI galata ho / yahA~ isa mAthura-saghake sambandhame itanA aura bhI jAnalenekI jarUrata hai ki yaha kASThAsaghakI zAkhArUpa nandItaTa AAdi cAra gacchomese eka gaccha hai jisakA gaNa tathA saghake rUpame bhI ullekha milatA hai, aura usa mAthurasaghase bhinna jAna paDatA hai jisame amitagati Adi AcArya hue haiM, kyoki amitagati apane subhASitaratnasandoha Adi grantho me na to kASThAsa ghase apanA samvandha jor3ate haiM aura na rAmasenako apane guruvokI zreNime hI sthAna pradAna karate haiM-- dharmaparIkSAme unake guruvokI pUrvasImA devasenake guru jinasena taka pAI jAtI hai / "hastalikhita saMskRta pranthokI khoja-viSayaka piTarsana sAhabakI 4 thI riporTaparase bahuta varSa hue maiMne yaha noTa kiyA thA ki 'rAmasenake ziSya devasenakA janma sa0 651 me huA hai / ' hAlame vizeSa jAnakArIke liye usa riporTako prApta karanekA prayatna kiyA gayA parantu vaha dillIsebAhara cale jAneke kAraNa prApta nahI hosakI, taba maiMne DA0 e0 ena0 upAdhyAya aura bAbU choTelAlajI se use dekhakara ucita sUcanA karanekI
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 tattvAnuzAsana prArthanA kii| tadanusAra donoMne hI use dekhakara jo sUcanA patra diye haiM unase jJAta huA ki piTarsana sAhabakI 4 thI riporTa me devasena ke nAmake Age yaha sUcita kiyA gayA hai - 'darzanasArakAkarttA apaneko rAmasenakA ziSya batalAtA hai aura kahatA hai ki usane 660 meM darzanasArako likhA hai, pramAName tIsarI riporTake pariziSTa pR0 374 ko dekhanekI preraNA kI gaI hai / ' sAtha hI yaha bhI sUcita kiyA hai ki 'eka TIkAkArake kathanAnusAra devasenakA janma saMvat 651 me huA thA aura usane darzanasArako 660 meM likhA hai' ityAdi, aura isakeliye tIsarI riporTa ke pariziSTa pR0 22 ko dekhanekI preraNA kI hai| zrI DA0 e0 ena0 upAdhyAyane tIsarI riporTa ke pariziSTa pR0 374 ko dekhakara yaha sUcanA kI hai ki vahA~ darzanasArakA mUla pATha chapA hai, usameM rAmasenakA koI ullekha nahI hai aura isaliye isa sUcanAmeM kucha skhalana huA jAna paDatA hai jisake kAraNa isakA upayoga nahIM kiyA jA sakatA / pariziSTa pR0 22 kI sUcanA mujhe prApta nahI hosakI, jisase TIkAkAra aura usake kathanakA ThIka patA calatA / parantu kucha bhI ho, TIkAkArane devasenake janma aura darzanasArake nirmANake jinasavatokI sUcanA kI hai ve vikramasavat na hokara zakasaMvat hone cAhiyeM; tabhI kASThAsaghakI utpattike samayollekhameM jo bhrAnti huI hai, usakA sudhAra ho sakegA 1 / aba rahI kASThAsagha tathA punnATasaghako gurvAvaliyo AdikI bAta / isa viSayakI kucha aprakAzita sAmagrI paM0 paramAnandajI zAstrIse prApta huI hai, jisake lie maiM unakA AbhArI hU~ / upalabdha saba sAmagrIke avalokanase mAlUma hotA hai ki kucha gurvAvaliyA~ to aisI haiM jinameM guruvokA smaraNa kAlakramase nahI pAyA jAtA - pahale honevAle anekaguruvokA smaraNa pIche 1. piTarsana sAhabakI ukta riporTa - viSayaka va canAoMke lie maiM DA0 e0 ena0 upAdhyAya kolhApura bhaura bA0 choTelAlajI jaina kalakattA donoMkA AbhArI hU /
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA 53 f aura pIche honevAle aneka guruvokA smaraNa pahale kiyA gayA haiathavA paraspara guruziSyakA koI sambandha vyakta nahI kiyA gayA aura na kramaza smaraNAdikI koI sUcanA hI kI gaI hai / aisI gurvAvaliyoMme rAmasenakA nAma hote hue bhI usase apanA koI prayojana siddha nahI hotA, ata unheM chor3A jAtA hai / yahIM unhIM gurvAvaliyo Adiko liyA jAtA hai jiname prAya. kramase kathana hai, kramazaH kathanakI sUcanA kI gaI hai athavA bahudhA guru-ziSyakA sambandha vyakta karate hue guruvoMkA smaraNa kiyA gayA hai| uname eka gurvAvalI kASThAsa gha - nandItaTagacchakI hai'; jisame kASThAsaMghake cAra gacchoM -- nandItaTa, mAthura, bAgaDa, ke nAmokA ullekha karate hue tathA nandItaTagacchake kucha muniyoMke kramazaH kathana kI sUcanA karate hue likhA hai lADabAgaDa- tatra nandItaTa gacche zrImatAdyanusArataM ( 2 ) / krameNa munino vakSye ye ratnatrayamaDitAH // 21 // arhadvallabhasurizca zrIpaMca gurusa zika. / gagaseno tato jAto nAga - siddhAnta senako // 22 // gopaseno guNAmmoSi zrImanoyagurustataH / tatpadamaMDane dakSo jJAna-vijJAna-bhUSitaH // 23 // rAmaseno'tividitaH pratibodhanapaDitaH / sthApitA yena sajjAtirnArisiMhA'bhidhA bhuvi // 24 // isa gurvAvalIme jina AThaguruvakA kramaza ullekha kiyA gayA hai unake nAma isa prakAra haiM-1 advallabhasUri 2. pacaguru, 3. gagasena, 4. nAgasena, 5. siddhAntasena, 6. gopasena, 7. noyaguru (1) 8. rAmasena / ina guruvome sAtaveM gurukA nAma aspaSTa ho rahA hai, jinake paTTakA 1. yaha gurvAvalI 50 paramAnandajIko nayapura - zAstra bhaDArake eka guTake parase prApta huI thI, hAlameM unake dvArA anekAntavarSa 15 ko pUrvI kiraNa meM prakAzita kI jA cukI hai /
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 tatvAnuzAsana maDana rAmasenako batalAyA gayA hai / sAtha hI, rAmasenake viSayame yaha bhI sUcita kiyA hai ki ve dakSa the, jJAna-vijJAnase bhUpita the, atiprasiddha the, dUsaroke pratibodhaname paMDita the aura unhoMne nArasiMha nAmakI eka sajjAtikI sthApanA kI thii|' kASThAsaghakI dUsarI laghugurvAvalI 'me bhI, jisake guruvokA prArambha prahaDhallabhasUrise na karake 'pacaguruse' kiyA gayA hai tathA vIcame siddhAntasenako nAma bhI choDa diyA hai, 'zrI manoyaguru' pATha hI diyA hai| dono garvAvaliyokA yaha pATha sApha azuddha jAna paratA hai| jahAM taka maiMne isa pAThake zuddharUpakA vicAra kiyA hai vaha mujhe 'zrImannAgaguruH' mAlUma hotA hai-dUsarA koI pATha yahA~ upayukta nahIM baiThatA / lekhakoMse 'ga' ke sthAna para 'ya' likhA jAnA avavA patroke paraspara cipaka jAnese vaisA rUpa bana jAnA eka sAdhAraNamI bAta hai| eka gurvAvalIme eka nAmake do guruvokA honA bhI koI masAdhAraNa vAta nahIM hai| aneka gurvAvaliyome aisA pAyA jAtA hai, jaise mAthurasaghI amitagatikI prazastiyome usake pUrva amitagati (prathama) kA honA tathA harivazakAra jinasenakI gurvAvalIme unake pUrva dUsare jinasenagurukA bhI honA / aisI sthitime rAmasena nAgasenake dIkSita-ziSya hI nahI rahate, phintu paTTa-ziSya bhI sthira hote haiM aura sAtha hI yaha bhI mAlUpa hojAtA hai ki ve phAThAsaghake nandItaTagaccha aura vidyAgaraNake AcArya the-vidyA 1. isa gurvAvalIke prAra bhika do papa isa prakAra haiM . zrImannAdijinodgaNAn samuditAnsanamya tAn pUrvata zrIkASThAsa ghasarojaha sasadRzAn ratnatrayAlaMkRtAn / zrInandItaTagacchabhUpaNamaNIn vidhAgaNe yAnapIna jambUsvAmi-subhadravAhupurato vakSye gurUn bhaktitaH // 1 // pUrva pacagururvabhUva guNavAn zrIgagasenastato vidvAnnAgagururvabhUva yatipaH zrIgopaseno muni : zrImannoyagururvivodhayatirAT zrIrAmaseno guru-| stasmAtkarmagire. paviH samabhavat zrInemipeNastathA // 2 //
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA gaNako sUcanA dUsarI laghu gurvAvalIme spaSTatayA kI gaI hai / pahalI gurvAvalIme jahAM rAmasenako aneka mahattva ke vizeSaNoke sAtha smaraNa kiyA gayA hai vahAM laghu gurvAvalIme bhI unhe 'vibodhapatirAT' jaisA mahatvakA vizeSaNa diyA gayA hai, jisakA artha hotA hai 'vizeSajJAnake dhanI yogIzvara' / kASThAsapI AcAryAdikI kRtirUpa aneka granthokI prazastiyome mAthurasaMghake pravezake pUrva jahAM rAmasenakA smaraNa kiyA gayA hai vahAM unheM nandItaTAntargata vidyAgaNakA prAcArya sUcita kiyA hai aura jahAM mAthura gacchake sAtha rAmasenakA smaraNa kiyA gayA hai vahAM unhe puSkaragaNakA AcArya sUcita kiyA gayA hai / isase mAlUma hotA hai ki vidyAgaNakA sambandha nandItaTagacchake sAtha tathA puSkaragaNakA mAthuragacchake sAtha rahA hai aura isaliye ina dono gaNoM ke AcArya rAmasena eka dUsarese bhinna haiM, jinameM vidyAgaNake rAmasena pUrvavartI aura puSkaragaNake rAmasena uttaravartI haiN| puSkaragaNake rAmasenako hI mAthura gacchakA sasthApaka samajhanA cAhiye / donoMke anvaya (vaza) alaga alaga cale haiN| zrIcandrakIrtine, pArzvapurANako prazastimeM, rAmasenako vidyAgaNakA adhIzvarasUri, vidya'navadya, syAdvAdavidyAkA nivAsa, vizadavRtta aura kIrtimAna prakaTa kiyA hai / bha0 zrIbhUSaNane, pANDavapurAName, ukta rAmasenako 'pratibodhanapaDita, digambara, zuddhacetaska, nimittajJAnabhAskara' likhA hai tathA vidyAgaName unheM 'pUrayA., purA, aura 'mAnyAH' jaise vizeSaNoMke sAtha ullekhita kiyA hai, jisase ve sabhavata. vidyAgaNa ke saMsthApaka jAna paDate hai| vRSabhadevapurAName unheM 'naradeva-pUjya' likhA hai, aura zAntinAthapurAName 'namya(namaneyogya), jJAnakovida, pacamakAlame atulyajJAnI tathA durmatadhvAntanAzaka' batalAyA hai| brahmakRSNadAsa tathA kezavasenAdi dUsare vidvAnoMne bhI unheM 'munipanuta (munIzvaro-dvArA namaskRta) bhadanta-bhagavAna, 1 dekho, vIrasevAmandirame prakAzita jainagranthaprazastisagraha, prathamamAga /
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 tatvAnuzAsana dalitavikAra' jaise vizeSaNoke sAtha ullekhita kiyA hai / aura isase ve apane samayake eka asAdhAraNa-koTike mahAna vidvAn, pratibhAvAn, zuddhahRdaya eva saccaritra sAdhu pratIta hote haiN| ata: zrutasAgarasUrine suttapAhuDa (sUtraprAbhUta) dvitIyagAthAkI TIkAme jina rAmasenako ahaMdalyAdi. solaha mahAna AcAryoMke nAmoMke sAtha-"prathamAnapUrvamAgajJA." padake dvArA AcArAGga aura pUrvoke ekadezajJAtA (zrutakevalidezIya) likhA hai? ve ye hI rAmasena jAna par3ate haiM-inase arthAt tattvAnuzAsanake katI rAmasenase bhinna dUsare koI rAmasena pratIta nahIM hote-itanI vidvattAke dUsare kisI rAsemanakA upalabdha jainasAhityame kahI koI patA nahIM haiN| ____ aba maiM punnATazsaghake rAmasenako letA hUM, jinhe lADavAgaDasaghakI eka 'virudAvalI'2me punnATagacchIya vAsavasenAcAryakA paTTa-ziSya likhA haiM / virudAvalIkA vaha ullekha isa prakAra hai : "zrIpunnATa-gaccha-vipulagaganodyotana-divApharaSIvAsavasenAcAryANA, tatpaTTAla phAra-hAra-nivikAra-karmasiddhAntapArAvAra-vigAhanarasika-zrIlATagacchavyomavimApharazrIrAmasena bhaTTArakANAm / " isame jina rAmasenako punnATagacchake sUrya vAsavasenakA paTTAla kArahAra sUcita kiyA hai unake tIna vizeSaNa diye haiM-eka 'nirvikAra', dUsarA karmasiddhAntapArAvaravigAhanarasika' aura tIsarA 'laatt-gcchvyomprbhaavibhaakr'| pahalA unakI nirdoSacaritratAkA, dUsarA karmasiddhAnta 1. "ahaMdavalI mAdhanandI dharasema pupadantaH bhUtabali. jinacandra' kundakundAcArya umAsvAmI samantamadrasvAmI ziyakoTi. zivAyana pUnyapAdaH elAcAryaH vIrasena jinasenA negicandraH rAmasenazceti prthmaan-puurvbhaagshH|" 2 yaha 'virudAvalI' dillIke pacAyatI jaina mandirake eka bahuta bar3e guTakese paM0 paramAnandajI zAstrIko prApta huI hai, jo kucha azuddha jAna par3atI hai| isameM aitihAsika ghaTanAoMkA bahuta bar3A samAveza hai, jinakI prI nAca-par3atAla hokara samayAdikake spaSTIkaraNapUrvaka yaha paTTAvalI zIghra prakAzita kI jAnI cAhiye / isakI dUsarI prati udayapurake zAramabhaNDArameM yatAI jAtI hai|
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA sAgarAvagAhanarUpa vidyArasikatAkA dyotaka hai aura tIsarA unheM lATagaccharUpa mAkAzakA candramA prakaTa karatA hai| antima vizeSaNase yaha dhvanita hotA hai ki rAmasena vAsavasenake dIkSita ziSya nahIM the| dIkSAkA viSaya unakA dUsare gaccha athavA saMghase sambandha rakhatA hai, jise lATa gaccha kaho yA kASThAsagha kho| virudAvalIke pUrvakathanAnusAra vAsavasenane jo ki harivaMzakAra jinasenake paTTAnvayake eka bahuta bar3e vidvAna evaM athakAra the, putra-pautrake vyAmohako choDakara vRddhAvasthAmeM mahAvatakA bhAra grahaNa kiyA thA / isase aisA mAlUma hotA hai ki ve sabhavata apane anurUpa koI acchA prauDha ziSya utpanna nahIM kara sake aura isaliye unhone kASThAsapI rAmasenakI vidvattA, saccaritA aura kSamatA Adi para mugdha hokara unheM hI apane paTTakA bhI bhAra supurda kiyA hai| isIse rAmasena yahA~ do gacchoM athavA saghoMke sagamarUpame sthita haiM aura ve hI rAmasena jAna paDate haiM jinakA Upara kASThAsaghI nAgasenake ziSyarUpame ullekha kiyA gayA hai| rAmasenase Age do paTTa cale haiN| pahale paTTameM nemisenAdika hue haiM / dUsare punnATagacchake paTTapara rAmasenakI ziSyaparamparAmeM jayasena siddhasena, kezavasena, mahIndrasena, anantakIrti, vijayasena aura cAritrasena hue haiN| aisA ukta virudAvalIse unakI kucha kRtiyo-sahita jAnA jAtA hai| sAtha hI, yaha bhI mAlUma hotA hai ki cAritrasenake samayame punnATagaccha ko bhaDArame sthita sthApita kara vahAM samApta kara diyA gayA aura lATavargaTa (lADavAgaDa) nAmakA prathitagaccha pRthvIpara prakaTa huA2--prasiddhiko prApta huaa| ____ 'kASThAsapake lADavAgaDagaNakI gurvAvalI' nAmase jo gurvAvalI anekAntakI gatakiraNa 3 me prakAzita huI hai| usameM jina rAmasenakA ullekha hai ve bhI ukta rAmase na hI haiM aura unakA virudAvalIke kramAnu 1. "tatazca putra-pautra-vyAmoI vihAya yena vRddhatve hadbatamAramAdAya zAnAvavaraNakarma viljitya sarasvatI pratyakSI ckaar|" (virudAvalI) 2. yaizca (cAritrasena.) lATavargaTadeze pratibodha vidhAya mithyAtvamalasya nirasanaM cakra tataH punnATagaccha iti bhANDAgAre sthite loke lATavargaTanAmAbhidhAna pRthivyAM prathita prakaTIbabhUva / (virudAvalI)
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAnuzAsana sAra jinasena-vAsavasenake bAda hI arcana-smaraNa kiyA gayA hai, jaisA ki usake nimna padya se prakaTa hai - jinasena yaje bhaktyA senaM vAsavapUrvakam / / rAmasenamathApyanyAnaSTadhArce saparyayayA // 16 // yahAM ina gurvAvaliyoMke sambandhame eka vAta khAsa taurase prakaTa kara denekI hai aura vaha yaha ki kabhI-kabhI iname dUsare sagha, gaNa-gacchAdike AcAryoM ko bhI apanI bhakti prAdike vaza zAmila kara liyA jAtA hai, jaise ki ukta lADavAgaDagaNako gurvAvalIme senagaNake prAcArya samantabhadrAdiko, devasapake bhAcArya akala kAdiko, punnATasapake AcArya amitasenajinasenAdiko apane gaName zAmila kiyA gayA hai| isase ve lADabAgaDagaNakI utpattike bAda usa gaName utpanna hue athavA unakA una nAmoke 'pUrvAcAryose bhinna vyaktitva thA aisA prAzaya nahIM hai, balki yaha Azaya hai ki lADavAgaDagaNane una pUrvaguruvoko bhI apane gaNake gururUpame apanAyA hai / aura isaliye kASThAsadheke suprasiddha vidvAna rAmasenakA yadi saMghake nandItaTa, lATa tathA lADavAgaDa jaise gacchome alaga-alaga ullekha pAyA jAtA hai to itane mApase ve eka dUsarese bhinna nahIM ho jAte, unakA vyaktitva eka hI samajhanA caahiye| isa prakAra tatvAnuzAsanake kartA rAmasenakA gaNa-gacchAdikI, guNAdikI aura khyAtikI dRSTise yaha vizepa paricaya hai, jo upalabdha sAmagrIparase apane ko prApta ho sakA hai| ho sakatA hai ki isake avadhAraNa me kahI koI truTi rahI ho, jisakA sudhAra anupalabdha vizeSa sAmagrIke prakAzame Ane para hI ho skegaa| aise jaTila vipayoMke nirNayame sAdhanasAmagrIkI viralatA bahuta hI khaTakatI hai| samAjakA dhyAna apane -luptaprAya sAhitya ko, jo vipulamAtrAme upekSita par3A huA hai, khoja kara prakAzame lAnekI ora bahuta hI kama jAna par3atA hai| isIse aneka gutthiyoke sulajhAneme bahuta kucha parizrama uThAnA paDatA hai aura phira bhI ve pUrI taurapara athavA yatheSTarUpame sulajha nahIM paatii| AzA hai tatvAnuzAsanakAra rAmasenake samaya aura vyaktitvAdike
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA nirNayakI dizAme yaha jo anusadhAna-kArya kiyA gayA hai usase bahutokA saMmAvAna hogA aura unakI aneka jijJAsAeM zAnta tathA bhUla-bhrAntiyA~ dUra ho skeNgii| sAtha hI naye anusadhAnakAryako protsAhana milegA aura vaha vizeSa pragati kara skegaa| aisA honepara hI maiM apane isa parizramako saphala smjhuugaa| 8. granthakA saMkSipta viSaya-paricaya yaha madhyAtma-viSayakA eka bar3A hI mahattvapUrNa grantha hai-bhApA aura viSaya-pratipAdana dono dRSTiyose mahatvapUrNa hai| granthako bhASA jahA~ sarala, prAjala tathA sahaja-bodhagamya hai vahAM viSaya-pratipAdana itanI adhika kuzalatAko liye hue haiM ki paDhate samaya citta jarA bhI nahI UvatA-ruci uttarottara baDhatI hI jAtI hai aura adhyAtma-jaisA kaThina, durvodha eva nIrasa vipaya bhI sarala subodha tathA sarasa jAna paDatA hai| aisA mAlUma hotA haiM ki zabda hI nahI bola rahe, zabdoke bhItara granyakArakA hRdaya (AtmA) bola rahA hai aura vaha pratipAdya-viSayameM unakI svata kI anubhUtiko sUcita karatA hai / svAnubhUtise anuprANita huI unakI kAvyazakti camaka uThI hai aura yuktipurassara-pratipAdana zailIko cAra cAMda laga gae haiN| isIse yaha anya apane viSayakI eka bar3I hI sundara-suvyavasthita kRti bana gayA hai, isa kahaneme tanika bhI atyukti nahIM haiM / jabase mujhe isa granthakA paricaya prApta humA tabhIse merI ruci isake prati uttarottara baDhatI gaI aura usIne mujhe isakA prastuta bhASya likhane ke lie prerita kiyA hai| isa granthase mujhe jo vizeSa jJAnalAbha tathA Ananda prApta huA vaha dUsaroko bhI prApta hove, isI ekamAtra lokasevAkI dRSTi eva zrutasevAkI bhAvanAse bhASyakA nirmANa huA hai / granthase honevAle upakAroMke lie maiM AcAryamahodayakA bahuta RNI hU~, AbhArI huuN| aura isake lie sabase pahale unhe apanI hArdika zraddhAjali arpaNa karatA humA granthakA saMkSipta viSaya-paricaya pAThakoke sAmane upasthita karatA huuN|
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAnuzAsana saMsArake sabhI prANI nAnA prakArake du khoMse santapta haiM / du khoMse chUTanA cAhate haiM, parantu chuTa nahIM pAte / kyoki unheM dukhake kAraNo tathA sukhakI prAptike sAdhanokA ThIka parijJAna nahIM hai, jinheM kucha parijJAna hai unakA usa para zraddhAna nahIM aura jinhe zraddhAna bhI hai unakA tadanukUla AcaraNa nahI-ve du khake kAraNoko dUra karane tathA sukhake kAraNoko milAnekA koI prayatna nahIM krte| ata yaha grantha prAya. una bhamya prANiyoke du khoko dUra kara unhe saccAsukha prApta karAneke uddezyase likhA gayA hai jo upadeza-grahaNakI pAtratA aura apane svAbhAvika guNoMko vikasita karanekI yogyatA (zakti) ko apaneme liye hue hote haiM (3) / granthame sabase pahale-magalAcaraNa, anyanirmANa-pratijJA, vAstavasarvajJake astitva aura lakSaNa-nirdezake bhI anantara-sarvajJake kathanAnusAra duHkhake kAraNa bandha aura usake hetuoko, heyatattva tathA sukhake kAraNa mokSa (bandhana-mukti) aura usake hetubhoko upAdeya tattva batalA. kara bandhake svarUpakA nirdeza kiyA gayA hai aura use jIva tathA podgalika karmake pradezokA paraspara sazlepa-sammilana evaM eka nAvagAharUpa avasthAna-sUcita kiyA haiN| sAtha hI yaha bhI sUcanA kI hai ki vaha vandha cAra prakArakA-prakRti-spiti-anubhAga-pradeza-bandhake bhedase-prasiddha hai / (4-6) vandhatattvakA jainavAGmayame eka bahuta baDA vibhAga hai aura usa para paTkhaNDAgama, kapAyaprAbhRta tathA gommaTasArAdi aneka karmagranyoM aura lAkho zloka-parimANa dhavalA-jayadhavalAdi TIkAokI racanA huI hai, vizeSa jAnakArIke lie apanI ruci tathA AvazyakatAke anusAra unheM dekhalenekI preraNA bhI isa sUcanAme zAmila hai| bandhakA kArya sasArako-eka bhavase dUsarA bhava dhAraNarUpa saMsaraNa-paribhramaNako-batalAyA hai aura use hI sarvadu khokA pradAtA sUcita kiyA hai| sAtha hI dravya-kSetra-parivartanAdike rUpame usake aneka bhedokI sUcanA bhI kI gaI hai (7), jinakA vizeSa varNana bhI ukta ganyo
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA tathA anya jaina ganthome upalabdha hotA hai / bandhake mukhyata athavA sakSepataH tIna hetu batalAye haiM-mithyAdarzana, mithyAjJAna, mithyAcaritra -tInoMke lakSaNa dekara unameM mithyAdarzanarUpa mohako cakravartI rAjA, mithyAjJAnako mohakA matrI aura ahaMkAra-mamakArako, jo ki mohake putra haiM, mohakI senAke nAyaka batAyA hai| sAtha hI yaha sUcita kiyA hai ki ina donoM ke AdhIna hI mohakI senAkA cakravyUha durbheda banA humA hai (8-13)-mamakAra aura ahaMkAra yadi na ho to phira mohakI senAko jItanA athavA usake cakkarase nikalanA kucha bhI kaThina nahIM rhtaa| mamakAra-ahakArase rAga-dveSakI, rAga-dvapase krodhAdi kaSAyo tathA hAsyAdi nokaSAyokI utpatti hokara kisa prakAra karmoM ke bandhanAdirUpa saMsAracakra calatA hai aura yaha jIva usake cakkarame paDA sadA bhramatA hI rahatA hai, isakI sUcanA karate hue (16-16) bhanyAtmAko yaha hitakara upadeza diyA hai ki 'he mAtman / tU isa dRSTivikArarUpa mohako, miSyAjJAnako paura mamakAra tathA mahakArako apanA zatra samajha aura inake vinAzakA udyama kr| ina mukhya bandha-hetuokA kramaza. nAza ho jAne para zeSa rAga dveSAdi bandha-hetuoMkA bhI vinAza ho jAyagA aura 1. eka anya anya ke nimna padha meM, jise vidyAnandAcAryane yuktyanuzAsana (paca naM0 22) kI TIkAmeM uddhRta kiyA hai aura jo sambhavata svAmI samantabhadke tatvAnuzAsanakA padya nAna par3atA hai, mamakAra-ahakArako moharAjA ke saciva (sahAyaka yA mantrI) sacita kiyA hai aura batalAyA hai ki moharAnA kA rAga-dveSa-kAma-krodhAdirUpa jitanA bhI parikara--parivAra hai usa savako ye mamakAra aura ahaMkAra donoM nirantara paripuSTa karanemeM tatpara rahate haiN| aura isaliye yadi inako jIta liyA jAya yA mAra diyA jAya to mohakA sArA parivA poSaNa-vihIna hokara kSINatA ko prApta ho jAya aura taba mohakA jItanA kucha bhI duSkara na rahe mamakArA'hakArI sacivAviva mohanIyarAjasya / rAgAdi-sakala parikara-paripoSaNa-tatparau satatam / /
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAnuzAsana taba tU samasta vanva-hetuoke vinAzase mukta huA phira sasAra-paribhramaNa nahI karegA' (20-22) / bandhake hetuokA vinAza tabhI banatA hai jaba mokSake hetuoko apanAyA jAtA hai, kyoki dono zIta tathA uSNa sparzakI taraha eka dUsareke viruddha haiM-ekase bacaneke lie dUsarekA Azraya liyA jAtA hai (23) / ___ vaha mokSahetu athavA mokSamArga samyagdarzana-samyagjJAna aura samyak caritrarUpa tritayAtmaka hai, jo nirjarA aura savararUpa pariNamatA huA mokSaphalako phalatA hai, aisA jinendrabhagavAnane kahA hai (24), isakI sUcanA karate hue samyagdarzanAdikA alaga-alaga lakSaNAdi diyA hai aura phira mokSamArgako nizcaya tathA vyavahAra do nayokI dRSTi se do prakArakA batalAte hue nizcaya mokSamArgako sAdhya aura vyavahAra mokSamArgako usakA sAdhana sUcita kiyA hai (28) / sAtha hI nizcaya aura vyavahAra dono nayokA sundara eva vyApaka svarUpa dekara (26) unake anurUpa dono prakArake mokSamArgoM kA alaga-alaga nirdeza kiyA hai (30-32) aura phira dono prakArake mokSamArgoko dhyAna dvArA sAdhya batalAte hue dhyAnake abhyAsakI sudhIjanoko khAsa taurase preraNA kI gaI hai (33) / isake vAdase hI ganthame dhyAnakA mukhya viSaya prAraMbha rotA hai, jisake Arta, raudra, dharmya aura zukla aise cAra bheda batalAkara prathama doko durdhyAna eva mumukSaodvArA tyAjya aura antake do dhyAnoko saddhyAna eva bandhanose mukti prApta karanekI icchA rakhanevAloke liye upAdeya (grAhya) sUcita kiyA hai (34) / atItakAlame jina mahAnubhAvoMne zukladhyAnako dhAraNa kiyA hai unake nirdeza-dvArA vajUsahanana, pUrvazru tajJatA aura upazama tathA kSapakoNi caDhanekI kSamatA jaisI usa samagIkA sasUcana kiyA gayA hai jo zukladhyAnake liye paramAvazyaka hai (35), aura phira likhA hai ki 'isa kSetra-kAlame usa prakArakI vajUsahananAdi-sAmagrIkA abhAva honese jo loga zukladhyAnako dhyAneme asamartha haiM una vartamAnayuga
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA evaM kSetrake sAdhakoko lakSyame lekara isa granthame dhabadhyAnakA kathana kiyA jAyagA (36) / aura isaliye isa ganyakA mukhya liSaya dharmyadhyAna hai, aisA samajhanA caahiye| dharmyadhyAnake icchuka yogIko dhyAtA, dhyeya, dhyAna, dhyAnaphala, dhyAnasvAmI, dhyAnakSatra, dhyAnakAla mora dhyAnAvasthA ina AThakA svarUpa jAnanA cAhiye (37), jo ki yogake sAdhanarUpa usake mATha maga haiM (40) / ' sakSepame indriyo tathA manakA nigraha karanevAlA 'dhyAtA' kahalAtA hai, yathAvasthitavastu 'dhyeya' kahI jAtI hai, ekAgracintanako 'dhyAna' kahate haiM, nirjarA tathA savara dhyAnake phala haiM (38) aura jisa deza, kAla tathA avasthA (Asana-mudrAdika) me dhyAnakI nirvighnasiddhi hotI hai vahI dhyAnake liye grAhya kSetra, kAla, tathA avasthA hai (36), aisA nirdiSTa karate hue granthame Age ina agokA kucha vivaraNa denekI sUcanA kI gaI hai (40) / tadanusAra sabase pahale dhyAtAkA vizeSa lakSaNa diyA hai, jisake vizeSaNome yama-niyamAdirUpa dharmAcaraNakI aneka koTiyoko zAmila kiyA gayA hai (41-45) / dhyAnake svAmI apramatta, pramatta, dezasayata, (avirata) samyagdRSTi ina cAra guNasthAnavartI jIvoko batalAyA hai (46) aura isaliye pratha-- make tIna guNasthAnavartI mithyAdRSTi Adi jIva dharmyadhyAnake adhikArI nahI, yaha samajhanA caahiye| dharmadhyAnake mukhya aura upacArake bhedase do bheda kiye gaye haiM, jiname mukhya dharmadhyAna apramatta-guNasthAnavatiyoke aura aupacArikaghaHdhyAna zeSa tInake banatA hai (47), isa bhedadRSTise dono dharmyadhyAnokA svAmibheda bhI spaSTa ho jAtA hai / / - 1 pAtanjala-yogadarzanameM yogake jo ATha aga yama, niyama, Asana, prANAyAmA pratyAhAra, dhAraNA, dhyAna aura samAdhike rUpameM pasiddha haiM unase ye ATha aga prAyaH bhinna jAna par3ate haiN| parantu inake svarUpameM una sabakA mukhya-gauNa-dRSTi tayA 'svarUpabhedAdike sAtha samAveza ho jAtA hai, jaise yama-niyamakA dhaya'dhyAna tathA saMvarameM, dhyAna-samAdhikA dhyAnameM, AsanAdikA dhyAnako avasthA evaM pakriyAmeM antarbhAva hotA hai| .
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 tatvAnuzAsana sAmagrIke bhedase dhyAtAo aura unake dhyAnoko tIna-tIna bhedoMme vibhakta kiyA gayA hai-uttama, madhyama, jaghanya / uttamasAmagrIke yogase dhyAtAme uttamadhyAna, jaghanyasAmagrI ke yogase jaghanya aura madhyamasAmagrIke yogase madhyama dhyAna banatA hai (48,46) / dhyAnAnurUpa hI dhyAtAko uttama, madhyama tathA jaghanya kahA gayA hai / sAtha hI yaha pratipAdita kiyA hai ki vikala-zrutajJAnI bhI dharmyadhyAnakA dhyAtA hotA hai, yadi vaha sthiramanavAlA ho (50) / isase dhyAnakI sAmagrIkA kitanA mahatva hai yaha spaSTa jAnA jAtA hai| ____isake bAda dharma ke lakSaNAdi-bhedase dharmyadhyAnakI prarUpaNA kIgaI haidharmakA jo lakSaNa yA svarUpa jisa samaya cintanameM upasthita ho usa samaya dhyAnako usI prakArakA dharmyadhyAna batalAyA gayA hai| sabase pahale samyagdarzana-jJAna-cAritrarUpa ratnatraya dharmako liyA gayA hai, dUsare, moha-kSobhase vihIna AtmAkA jo pariNAma use dharmarUpame grahaNa kiyA gayA hai,tIsare, vastuke svarUpa-svabhAva athavA yAthAtmyako dharma batalAyA hai, aura cauthe, uttama kSamAdirUpa dazalakSaNa-dharmakA ullekha kiyA gayA haiM (51-55) / dhyAnakA lakSaNa aura phala batalAte hue,parispanda-rahita-ekAgracintAnirodha ko dhyAnakA lakSaNa pratipAdita kiyA hai aura usa dhyAnako sacita koMkI nirjarA tathA naye karmoke pAsava-dvArako rokanerUpa savarakA hetu nirdiSTa kara nirjarA tathA savara donoko dhyAnake phala sUcita kiyA hai(56)| tadanantara dhyAnake lakSaNameM prayukta hue eka, ana,cintA aura nirodha zabdoMke vAcyArthako acche sundara Dhagase spaSTa kiyA hai (57-65) / isa spaSTIkaraName do eka bAteM khAsa mahatvakI kahI gaI haiM ---eka to yaha ki dhyAna ke lakSaNa meM 'ekAgna' kA grahaNa vyagratAkI nivRttike liye hai / vastuta. jJAna hI vyagna-vividha agnoM-mukho athavA AlambanoMko liye hue hotA hai, dhyAna nhiiN| dhyAna to ekamukha tathA eka Alambanako liye hue ephAna hI hotA hai (59) / dUsarI yaha ki vizudabuTikA dhAraka yogI
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA 65 , jisasamaya nAnA Alambanome vartanevAlI cintAko pratyAhRta karake - saba Alambanose khIcakara -- kevala eka hI Alambaname sthira karatA hai - anyatra jAne nahIM detA - usa samaya usake 'cintaM kAgra nirodha' nAmakA yoga banatA hai, jise prasakhyAna, samAdhi tathA dhyAna bhI kahate haiM, aura jo iSTaphalakA pradAtA hotA hai ( 60-61 ) / tIsarI yaha ki nirodhakA artha jaba 'abhAva' liyA jAtA hai to vaha cintAntarake- dUsarI cintAoke - abhAvarUpa hotA hai, na ki cintAmAtra ke abhAvarUpa, zraura isaliye eka cintAtmaka hotA hai, athavA cintAoMse rahita svasa vedanarUpa kahA jAtA hai / zuddhaAtmAme jo cintAkA niyaMtraNa athavA anya cintAokA abhAva hai vaha saba svasavedanarUpa dhyAna hai ( 64-65) / jo zrutajJAna udAsIna - rAga-dvepase rahita upekSAmaya - yathArtha aura ati nizcala ( ekAgra ) hotA hai vaha dhyAnakI koTime AjAtA hai, use svarga tathA mokSaphalakA dAtA likhA hai aura usakA utkRSTakAla antarmuhUrtaparyanta batalAyA hai (66), jo ki eka viSayame uttamasa hanana vAlokI dRSTise nirdiSTa huA hai-- hInasahananavAlokA eka hI viSayame lagAtAra dhyAna itane samaya taka nahI Thahara sakatA aura isaliye vaha aura bhI kama kAlakI maryAdAko liye hue hotA hai / dhyAna zabdake niruktiparaka bhayako upasthita karate hue, jisake dvArA dhyAna kiyA jAtA hai, jo dhyAna karatA hai, jisame dhyAna kiyA jAtA hai athavA jo pAti hai - dhyeya-vastume parama sthirabuddhi hai-usa sabako dhyAna batalAyA hai (67); phira inakA yuktipurassara spaSTIkaraNa karate (68,70,71 ) eva ' dhyAti' kA lakSaNa dete hue ( 72 ) upasahArarUpame kahA gayA hai ki isa prakAra nizcayanayakI dRSTise yaha kartA, karaNa, karma, adhikaraNa aura phalarUpa saba dhyAna hI hai (73) / nizcayanayase paTkArakamayI AtmA hI dhyAna hai (74) aura yaha ThIka hai, kyoki nizcayanayakA svarUpa hI 'abhinnaka' - karmAdiviSayo nizcayo naya' isa prathavAkya ( 29 ) ke anu
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAnuzAsana nayAzrita svarUpAvalambI dhyAnako 'aminnadhyAna aura vyavahAra-nayAzrita parAvalambI dhyAnako ninnadhyAna' kahate haiN| bhinnadhyAnamai jisakA abhyAsa paripakva ho jAtA hai vaha nirAkulatApUrvaka abhinnavyAname pravRtta hotA hai (67) / isa pichale vAkyame vaDe mahatvako sUcanA kI gaI hai, jisameM dhyAnakA rAjamArga sthira hotA hai aura vaha yahI hai ki pahale vyavahAra-nayAzrita bhitaghyAnake ampAsako baDhAyA jAya, tatpazcAt nizcayanayAdhita abhinnadhyAnake dvArA yAtmAke svarUpame lIna humA jaay| bhinnadhyAname paramAtmAkA dhyAna sarvopari mukhya hai, jisake sakala aura niSkana aime do bheda hai--kala paramAtmA prahanta aura nippala paramAtmA siddha kahalAte haiN| isake bAda granyame yogake mATha agomese 'dhyeya' agakA viSaya vizeSarUpase prArambha hotA hai aura usame pahale hI bhinnavyAnake cAra dhyeyoko sUcanA kI gaI hai, jinake nAma haiM mAjJA, apAya vipAka aura lokasasthAna / mAtha hI inake AgamAnusAra ekAgracitta se cintanakI preraNA kI gaI hai (68) / mAgamAnusAra ye dhyeya-dRpTise prakalpita hue dhaya'dhyAnake cAra bheda haiM, jaisA ki "prAjJA-pAya-vipAkasasthAna vicAyAya (smRti samanvAhAra ) dharmyam' isa tattvArthasUtra (e-36) se jAnA jAtA hai, aura isaliye dharmyadhyAnake jina prakArokA ullekha grathame padya 51 se 55 taka kiyA gayA hai unase ye cAra bheda bhinna haiM, jo bhAgama-paramparAke anusAra kahe gaye haiM, jise 'AmnAya' bhI kahate haiM / aura isaliye inakA anuSThAna jana mAmnAyake anusAra hI honA cAhiye / mUlame inakA koI svarUpa nahIM diyA gayA,vyAkhyAmeM bhAgamAnukUla inake svarUpako kucha sUcanA kI gaI hai aura vizeSa jAnakArIke liye mUlAcAra, pArSAdi mAgama-gratho tathA tattvArtha rAjavAtikAdi TIkAoko dekhanekI preraNA bhI kara dI gaI hai| 1. tadAzApAya-sasthAna-vipAka-vicayAtmakama / caturvikalpamAmnAtaM dhyAnamAmnAyavedibhiH // (ArSa 21,134) -
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA dhyeyake dUsare cAra prakAra nAma, sthApanA, dravya aura bhAvake bhedase batalAye gaye haiM aura yaha sUcanA kI gaI hai ki prAtmajJAnI ina sabako athavA inamese cAhe jisako apanI icchAnusAra dhyAnakA viSaya (dhyeya) banA sakatA hai (66) / vAcyake vAcakako 'nAma,' pratimAko 'sthApanA, guNa-paryAyavAnko dravya,' aura gaNa tathA paryAya donoko 'bhAva' dhyeya kahate haiM (100), aisI inake svarUpakI saMkSipta sUcanA karane ke manantara nAma dhyeyake nirUpaName aha, asi A u sA, a i u e mo, Namo arihatANa nAmaka saptAkSara mahAmatrake dhyAnakI vidhi-vyavasthA kI gaI hai| hRdayame aise aSTa dala-kamalako dhyAnekI preraNA kI gaI hai jo pRthvImahalake madhyame sthita hai, jisake dala kramaza ATha vargose--svara, ka, ca, Ta, ta, pa, ya, za vargake akSarose-pUrita ho, kaNikAme jisakI 'ahaM' nAma adhiSThita ho, jo gaNaghara valayase yukta aura 'hrI' vIjAkSarakI tIna parikramAmaose veSThita ho| sAtha hI akArase hakAra-paryanta akSaroko bhI, jo apaneapane maNDalako prApta hue paramazaktizAlI matra haiM, dhyeya batalAyA gayA hai aura unheM dono lokoMke phalapradAtA likhA hai (101-107) / antame nAmadhyeyake prarUpaNakA upasahAra karate hue likhA hai ki 'ina arhanmatrapurassara matroko Adi lekara aura bhI matra haiM jinheM mAtrika dhyAte haiM, una sabako bhI spaSTarUpase nAmadhyeya samajhanA cAhiye (108) / aise bahuta se matra ArSa, jJAnArNava yogazAstra tathA vidyAnuzAsanAdi granthose jAne jA sakate haiN| sthApanA-dhyeyake nirUpaName kevala itanA hI kahA hai ki jinendrake pratibimboko, cAhe ve kRtrima ho yA akRtrima, usa rUpame dhyAnA cAhiye jisarUpameM unakA Agamame varNana hai (106) / dravyadhyeyakA nirUpaNa karate hue sabase pahale dravya-sAmAnyako dhyAnakA viSaya banAnekI preraNA kI gaI hai| dravyakA sAmAnya svarUpa utpAda-vyaya-dhrauvyarUpa hai, vaha jaise eka dravyakA svarUpa hai vaise hI saba dravyokA svarUpa hai aura jaise vaha eka samayavatI hai
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAnuzAsana vaise hI sarvasamayavartI hai arthAt pratyeka dravyakA ukta sAmAnyasvarUpa pratikSaNa rahatA hai aura usIse dravyakA dravyatva vanA rahatA hai / isa tattvako dhyAnakA viSaya banAnekI preraNA kI gaI hai ( 110 ) / sAtha hI tattvako 'yAthAtmya' ke samakakSa rakhakara usake svarUpakA nirdeza kiyA gayA hai ( 119 ) / dravyako anAdinidhana vatalAyA hai, isase koI dravya kabhI utpanna nahI huA aura na kabhI nAzako prApta hogA / hA~, dravyame jo svaparyAya hai ve jalame jala - kalloloko taraha Uparako uThatI tathA nIceko baiThatI rahatI haiM (112), yahI dravyakA pratikSaNa svAzrita utpAdavyaya hai, jo usake lakSaraNa kA aga banA huA hai / isake bAda dravyakA apane trikAlavartI guNa- paryAyoke sAtha aura guNa paryAyokA apane sadA ghovyarUpase sthita rahanevAle dravyake sAtha abheda pradarzita kiyA gayA haikahA gayA hai ki jo ve haiM vahI yaha dravya hai aura jo yaha hai vahI ve guNaparyAyeM hai ( 113) / dravyame guNa sahavartI aura paryAyeM kramavartI haiM / dravya ina guraNa paryAyAtmaka hai aura ye guNa-paryAyeM dravyAtmaka haiM- dravyase guNaparyAya jude nahI aura na guNa- paryAyose dravya koI judI vastu hai ( 114) / isa prakAra yaha 'dravya' nAmakI vastu jo pratikSaNa sthiti, utpatti aura vyaya rUpa hai tathA pranAdinidhana hai vaha sava yathAvasthitarUpameM dhyeya haidhyAna kA viSaya hai ( 115) / 70 bhAvadhyeyake nirUpaNa me kevala itanA hI kahA gayA hai ki jisa dravyame jo artha paryAyeM tathA vyaMjanaparyAyeM aura jo mUrtika tathA amUrtika guNa jahA~ jaise avasthita haiM unakA vahA~ usI rUpame dhyAtA cintana kare ( 116) / artha paryAyeM saba dravyoMme hotI haiM, jaba ki vyajanaparyAyeM kevala jIva tathA pudgaladravyose hI sambandha rakhatI haiM / ye vyajanaparyAyeM sthUla, vacanagocara pratikSaNa- vinAzarahita tathA kAlAntarasthAyI hotI haiM, jaba ki artha paryAyeM sava sUkSma tathA pratikSaNakSayI hotI haiM / dravya ke jIva, pudgala, dharma, avarma, AkAza aura kAla aise mUla
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ 71 prastAvanA chaha bheda jainAgamame prasiddha haiN| granthame unakA ullekha karate hue 'jIva' ke sthAnapara 'puruSa' zabdakA prayoga kiyA gayA hai aura use dhyeyatama batalAyA hai (118), jisake dRSTi-vizeSakA spaSTIkaraNa vyAkhyAme kiyA gayA hai / sAtha hI vyAkhyAme ina sabake lakSaNasvarUpAdikA sakSipta sAra bhI de diyA hai| ina saba dravyome sabase adhika dhyAnake yogya puruSAtmAko batalAyA hai, jo jJAnasvarUpa hai; kyoki jJAtAke hone para hI jJeya dhyeyatAko prApta hotA hai (117,118) / AtmAke dhyAnoMme bhI vastuna (vyavahAradhyAnakI dRSTise) pacaparameSThi dhyAna kiye jAneke yogya haiM, jiname cAra-arhanta-AcArya-upAdhyAyasAghu-parameSThI zarIrasahita hote haiM aura siddhaparameSThI zarIrarahita (119) tadanantara siddhAtmadhyeyakA svarUpa tIna padyome tathA arhadAtmaka dhyeyakA svarUpa chaha padyome diyA gayA hai aura arhantadevake dhyAnakA phala batalAte hue likhA hai ki mumukSuoke dvArA dhyAna kiyA gayA yaha arhantadeva vItarAga hote hue bhI unheM svarga tathA mokSaphalakA dAtA hai / usakI vaisI zakti sunizcita hai (129) / AcAryAdi parameSThiyoke dhyeyasvarUpa-viSayame itanA hI kahA gayA hai ki jo samyagjJAnAdise sampanna haiM, jinhe sAta RddhiyAM prApta huI haiM aura jo Agamokta lakSaNose yukta haiM-kramaza 36,25 tathA 28 mUlaguNoke dhAraka hai-aise AcArya, upAdhyAya aura sAdhu dhyAnake yogya haiM (130) / ___ isa prakAra nAma Adike bhedase cAra prakArake dhyeyakA varNana samApta kara phira prakArAntarase yaha kahA gayA hai ki 'athavA 'dravya' aura 'bhAva' ke bhedase vaha dhyeya do prakArakA avasthita hai' (131) / isa dvividha-dhyeya-prarUpaName svAtmAse bhinna jitane bhI bAhya padArtha haiM, cAhe ve cetana ho yA acetana, saba 'dravyadhyeya' kI koTime sthita haiM aura 'bhAvadhyeya'me una saba dhyAna-paryAyokA grahaNa hai jiname dhyAtA dhyeyasadRza pariNamana karatA hai (132) / java dravya dhyeyakA rUpa dhyAname pUrI taraha sthiratAko prApta hotA hai taba vaha dhyeyake vahAM maujUda na
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAnuzAsana hote hue bhI dhyAtA AtmAme Alekhita - utkIrNa athavA prativimbitajaisA pratibhAsita hotA hai (133) / dhyeya padArtha tU ki dhyAtA ke zarIrame sthita rUpase hI dhyAnakA viSaya kiyA jAtA hai isIse kucha zrAcAryoMne isa dravyadhyeko 'piNDasthadhyeya' kahA hai (134) / bhAvadhyeyakA spaSTIkaraNa karate hue likhA hai ki jisa samaya dhyAtAdhyAnake balase zarIrako zUnya vanAkara dhyeya svarUpame AviSTa hojAnese apaneko tatsadRza banA letA hai usa samaya usa prakArakI dhyAna - savittise bheda- vikalpako caTa karatA huA vaha hI paramAtmA, garuDa athavA kAmadeva hojAtA hai ( 135 - 136 ) - iname se cAhe jisa dhyeyakA bhI dhyAna ho dhyAtA usI rUpa vana jAtA tathA kriyA karane lagatA hai / yahI bhAvadhyeyakA sAra hai? | dhyeya aura dhyAtA donokA jo yaha ekIkaraNa hai usako 'samarasIbhAva' kahate haiM / yahI ekIkaraNa samAdhirUpa dhyAna hai, jo dono lokake phalakA pradAtA hai ( 137 ) / isa dvividha dhyeyake kathanakA upasahAra karate hue, eka bAta vaDe hI mahatvakI kahI gaI hai, jo prastutadhyeyake maulika siddhAntakA nirUpaNa karatI hai, aura vaha yaha ki 'koI bhI vAhya vastu isa dhyAnakA viSaya banAI jA sakatI hai' vazarte ki usake yathArtha svarUpake parijJAna aura zraddhAnake sAtha rAga-dvepAdikI nivRttirUpa madhyasthabhAva juDA huA ho ( 138) / madhyasthabhAvakA spaSTIkaraNa samatA, upekSA, vairAgya, sAmya, aspRhA, vaitRSNya, prezama zrIra zAnti jaise zabdo ke dvArA, unhe ekArthaka batalAte hue, kiyA gayA he (139) / isake bAda vyavahAranayakI dRSTise dhyeya-viSayaka jo sakSipta kathana yahA~ kiyA gayA hai, use vistArarUpame paramAgamase jAnane kI preraNA karate hue yaha bhI sUcita kara diyA gayA hai ki paca parameSThiyoM ke dhyAname 1 yahA~ paramAtmA, garuDha tathA kAmadeva ke dhyAnakA ullekha udAharaNa ke rUpameM hai, isa viSayakA dUsarA kitanA hI varNana evaM samUcana samarasIbhAvakI saphalatAko pradarzita karate hue granthameM Age patha 167 se 212 taka diyA hai /
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA isa prakArake dhyAnakA saba kucha vipaya AjAtA hai (140) / aura yaha ThIka hI hai ahaMdAdi pacaparameSThiyoke dhyAnake bAda aisA koI viSaya dhyAnake lie zeSa nahIM rahatA jo Atma-vikAsame vizeSa sahAyaka ho| parAvalambanarUpa vyavahAra-dhyAnako samApta kara svAvalambanarUpa nizcayadhyAnakA nirUpaNa karate hue kitanI hI Avazyaka eva mahatvakI sUcanAeM tathA preraNAeM kI gaI haiM, jinamese kuchakA sAra isa prakAra hai - (1) svAvalambI dhyAnecchukako cAhie ki vaha stra tathA parako yathAvasthitarUpame jAnakara tathA zraddhAnakara parako nirarthaka samajhate hue choDe aura phira svake hI jAnane-dekhaneme pravRtta rhe| isake lie pahale zruta (Agama)kI bhAvanAmose AtmAme AtmasaskAroko Aropita kare, tadanantara usa saskArita svAtmAmeM ekAgnatA (tallInatA) prApta karake aura kucha bhI cintana na kare (141-144) / (2) jo dhyAtA nirvikalpa dhyAna na bananeke bhayase zrautIbhAvanAkA avalambana nahI letA vaha avazya hI mohako prApta hotA tathA bAhya cintAme par3atA hai / ata. mohake vinAza, vAhyacintAkI nivRtti aura ekAgratAko siddhike lie pahale zrotI-bhAvanAkA avalambana lenA jarUrI hai (145-146) / (3) zrautI-bhAvanAkA rUpa padya na0 147 se 156 taka diyA hai, jisame AtmAke anyase bhinna cintanake prakArokA baDA hI sundara nideza hai aura vaha itanA sakSipta hai ki usakA sAra prAya nahI bntaa| ata use mUlagnantha tathA usakI vyAkhyAse hI jAnanA cAhie / yahA~ namUneke taura para tIna padyokA kevala anuvAda diyA jAtA hai - __"zarIra anya hai, maiM anya hU~, (kyoMki) maiM cetana hU~, zarIra acetana hai, yaha zarIra anekarUpa hai, maiM ekarUpa hU~, yaha kSayI (nAzavAna) hai, maiM akSaya (avinAzI) hU~" (146) /
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 tattvAnuzAsana "acetana (kabhI) maiM (prAtmA) nahIM hotA, na maiM acetana hotA hU~, maiM jJAnasvarUpa hU~, merA koI nahI hai, aura na maiM kisI dUsare kA huuN|" (150) "isa sasArame merA zarIrake sAtha jo sva-svAmi-sambandha huA hai-zarIra merA sva aura maiM usakA svAmI banA hU~ tathA donome ekatvakA jo bhrama hai vaha saba bhI parake nimittase hai, svarUpase nhiiN|" (151) (4) svasavedanakA lakSaNa dekara yaha batalAyA hai ki vaha sva-parajJaptirUpa honese usakA svAtmAse bhinna dUsarA koI karaNa nahI hotA / (161,162) aura phira svasavedya AtmAkA svarUpa tIna padyo (163165)me dekara yaha sahetuka sUcita kiyA hai ki vaha indriyajJAna tathA manase dikhAI denevAlA nahI aura na tarka karanevAle use dekha pAte haiM (166) / indriyo tathA manakA vyApAra rukane para atIndriya jJAna spaSTa hotA hai / ata apane svasavedya rUpako svasavittike dvArA dekhanA cAhiye, jise svaya dikhAI denevAlI jJAnarUpA cetanA batalAyA hai (167,168) / (5) samAdhime sthita huA yogI yadi AtmAko jJAnasvarUpa anubhava nahIM karatA to usakA vaha dhyAna AtmadhyAna na hokara mUrkhAko liye hue moha samajhanA cAhiye (166) / (6) jJAnasvarUpa AtmAko anubhava karatA humA yogI nirvAtadezastha dIpakakI taraha parama ekAgratAko tathA usa svAtmAdhIna Anandako prApta hotA hai jo vacanake agocara hai| usa samAdhikAlame paramaekAgratAke kAraNa vAhya padArthoM ke vidyamAna hote hue bhI yogIko anya kucha bhI pratibhAsita nahI hotaa| anyase zUnya hotA huA bhI vaha svarUpase zUnya kabhI nahI hotA-AtmAkA jJAnasvarUpa usakI anubhUtime barAbara banA rahatA hai (170-173) / (7) muktike liye nairAtmyAva tadarzanakI uktikA spaSTIkaraNa karate hue batalAyA hai ki yaha anyake pratibhAsase rahita jo AtmAkA samyak ava
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA lokana hai vahI nairAtmyAdvaitadarzana hai / ' anyAtmarUpake abhAvakA nAma 'nairAtmya' hai aura vaha svAtmAkI sattAko liye hue hotA hai ata. ekamAtra svAtmA ke darzanakA nAma hI samyak nairAtmyadarzana hai| jo yogI svAtmAko anyase sayukta dekhatA hai vaha dvaitako dekhatA hai aura jo anya saba padArthoMse, jo kathacita paraspara parAvRtta haiM, AtmAko vibhakta dekhatA hai vaha advaitako dekhatA hai (174-177) / 75 (8) akAra - mamakArake bhAvase rahita yogI, ekAgratAse AtmAko dekhatA huA, AtmAmeM sacita hue karmamalokA jahA~ vinAza karatA hai vahA~ Ane-vAle karmamaloko bhI rokatA hai aura isa taraha vinA kisI vizeSa prayatnake savara tathA nirjarA dono rUpa pravRtta hotA hai ( 178 ) / isa prakAra ekAgratAse Atmadarzana ke ye do phala haiN| ye dono phala eka hI zuddhAtmabhAvako do zaktiyoMke kAraNa usI prakAra ghaTita hote haiM jisa prakAra sacikkatAkA abhAva ho jAne para pahalese cipaTI huI dhUli svaya jhaDa jAtI hai| aura naI ghuliko Akara cipaTanekA koI avasara nahIM rahatA / (E) isa nairAtmyAta darzanako gharmyaM aura zukla dono hI dhyAnokA dhyeya batalAte hue viziSTa jJAniyoko sthUla vitarkakA avalambana lekara isake abhyAsakI preraNA kI gaI hai ( 180-182 ) / sAtha hI abhyAsake kramako ati saMkSipta sUcanAmAtra vidhi pAMca padyome nirdiSTa kI gaI hai, jisame AtmAko nirdiSTalakSaNa arhantake rUpameM athavA siddhake rUpameM ghyAnekA vidhAna hai (183-187) / (10) jo vastu jisarUpameM sthita hai use usarUpame grahaNa na karake viparItarUpame grahaNa karanA bhrAntikA sUcaka hotA hai / ata apanA AtmA jo arhanta nahIM use ahaMnta rUpame dhyAnakaranevAle Apa jaise satyapuruSoke kyA mrAntikA honA nahI kahA jAyagA ? aisI ziSyakI zakAkA ullekha karake (188) Age aneka padyome usakA sundara samAdhAna prastuta kiyA gayA hai, jisame sabase pahale mukhya bAta yaha kahI "
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 tattvAnuzAsana gaI hai ki hamAre ukta dhyAna-kathaname 'bhAva arhanta' vivakSita hai-dravyamahanta nahI / jo AtmA arhadhyAnAviSTa hotA hai-arhantakA dhyAna karate hue usame pUrNata: lIna hojAtA hai-vaha usa samaya bhAvase arhanta hotA hai, usa bhAva-arhantame hI mahantakA grahaNa hai / ataH 'pratasmistadgraha.' kA -jo jisarUpame nahI use usarUpame grahaNakA-doSa nahI pAtA (186) / jo AtmA jisa bhAvarUpa pariNamana karatA hai vaha usa bhAvake sAtha tanmaya hotA hai| ata ahadhyAnase vyApta AtmA svaya bhAva-arhanta hotA hai (160) / mAtmajJAnI AtmAko jisabhAvase jisarUpa dhyAtA hai usake sAtha vaha usI prakAra tanmaya ho jAtA hai jisa prakAra ki upAdhike -sAtha sphaTika (191) / (11) athavA sarvadravyomeM bhUta aura bhAvI svaparyAyeM tadAtmaka huI dravyarUpase sadA vidyamAna rahatI haiM / ata yaha bhAvI arhatparyAya bhavyajIvome sadA vidyamAna hai, taba isa sadarUpase sthita arhatparyAyake dhyAname vibhramakA kyA kAma ? (162, 193) / yadi kisI taraha isa dhyAnako bhrAntarUpa mAna bhI liyA jAya to isase phalakA udaya nahI bana sakegA; kyoki mithyAjalase kabhI taSNAkA nAza nahI hotA-pyAsa nahIM bujhatI / kintu isa dhyAnase dhyAnavatiyoke dhAraNAke anusAra zAntarUpa aura krU rarUpa aneka prakArake phala udayako prApta hote haiM aisA dekhaneme AtA hai (194, 195) / (12) ukta dhyAnake phalakA spaSTIkaraNa karate hue use mukti tathA bhuktikA pradAtA likhA hai| caramazarIriyoke liye vaha muktikA aura dUsaroMke lie muktikA kAraNa banatA hai, jo usa dhyAnase viziSTa puNyakA upArjana karate hai / jJAna, zrI,Ayu. Arogya, toSa, poSa, zarIra, dharya tathA aura bhI jo kucha prazastarUpa vastueM isa lokame haiM ve saba dhyAtAko isa dhyAnake balase prApta hotI haiM / usa arhanta athavA siddha ke dhyAnase vyApta AtmAko dekhakara mahAgraha-sUrya-candramAdi-kaprakampita hote haiM,bhUta tathA
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA 77 zAkinyAM nAzako prApta ho jAtI haiM-apanA koI prabhAva jamAne nahI pAtI-aura krUrajIva kSaNamAtrame krUratA choDakara zAnta bana jAte haiM (196-166) / (13) dhyAna-dvArA kArya-siddhike vyApaka siddhAntakA nirUpaNa karate hue batalAyA hai ki jo jisa karmakA svAmI athavA jisa karmake karaneme samartha devatA hai usake dhyAnase vyAptacitta huA dhyAtA usa devatArUpa hokara apane vAchita kAryako siddha karatA hai (200) / isake bAda vaise (taddevatAmaya) kucha dhyAno aura unake phalokA nirdeza kiyA gayA hai, jisame pArzvanAtha, indra, garuDa, kAmadeva, vaizvAnara, amRta aura kSIrodadhirUpa dhyAno tathA unake phalokA khAsa taurase ullekha hai (201-208) / aura upasahArame yaha sUcita kiyA gayA hai ki 'isa viSayame bahuta kahane se kyA? yaha yogI jo bhI kAma karanA cAhatA hai usa karmake devatArUpa svaya hokara usa-usa kAryako siddha karaletA hai| zAnti karmake karaneme vaha zAntAtmA aura krUrakarmake karaneme krU rAtmA hotA huA dono prakArake kAryoMko siddha karatA hai (206, 210) / (14) ukta zakA-samAdhAnakA upasahAra karate huye batalAyA hai ki 'dhyAnakA anuSThAna karanevAloke AkarSaNa, vazIkaraNa, stambhana, mohana, vidrAvaNa, niviSIkaraNa, zAntikaraNa, vidveSaNa, uccATananigraha ityAdi kArya dikhAI par3ate haiM / ata samarasIbhAvake saphala honese vibhrama (bhrAnti) kI koI bAta nahI hai (211, 212) / (15) dhyAnake parivAra kI sUcanA karate hue likhA hai ki pUraNa kumbhana, recana, dahana, plavana, sakalIkaraNa, mudrA, matra, ma Dala, dhAraNA, karmake adhiSThAtA devokA sasthAna-liGga-Asana-pramANa-vAhana-vIrya-jAtinAma-jyoti-dizA-mukhasakhyA-netrasaMkhyA-mujAsakhyA-krUrabhAva-zAntamAva - varNa-sparza-avasthA-vastra-mUSaNa-Ayudha ityAdi aura jo kucha zAnta tathA ka rakarmake liye matravAdAdi granthomeM kahA gayA hai vaha sava dhyAnakA
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80 tattvAnuzAsana cUki mokSasukhakI tulanAme sasArakA baDese vaDA sukha bhI nagaNya hai isa liye dharma,artha, kAma aura mokSa ina cAra purupArthome mojhapuruSArthako uttama mAnA gayA hai / yaha mokSapuruSArtha kinake banatA hai-kauna isake svAmI athavA adhikArI haiM ? isa zakAkA samAdhAna karate hue yaha spaSTa ghopaNA kI gaI hai ki yaha mokSapurupArtha syAdvAdiyo-anekAntavAdiyoMke hI banatA hai, ekAntavAdiyoke nahIM, jo ki apane zatru Apa hote haiM (247) / isIse svAmI samantabhadrane ekAntagraha-raktoko sva-para- vairI batalAyA hai aura yaha spaSTa ghopaNA kI haiM ki unake kuzala (sukhahetuka) aura akuzala (du khahetuka) karmakI tathA loka-paralokAdikI koI vyavasthA nahI banatI 1 / ekAntavAdiyoke bandha, mokSa, vandhahetu aura mokSahetu yaha catuSTaya bhI nahI banatA,kyoki ina cArome vyApta honevAle tattvakoanekAntako-ve svIkAra nahI karate (248) / isake bAda bandhAdicatuSTayake na bananekA sahetuka spaSTIkaraNa kiyA gayA hai (246-251) aura phira yaha sUcita kiyA gayA hai ki cUki dharmAdi catuSTayarUpa puruSArthame hI nahI kintu isa bandhAdicatuSTayame bhI jo sAra padArtha hai vaha mokSa hai aura vaha dhyAnapUrvaka hotA hai--dhyAnArAdhanAke vinA mokSakI prApti nahIM banato-~-yaha mAnakara hI mere dvArA dhyAna-viSaya hI thoDA prapacita humA athavA kucha spaSTa kiyA gayA hai (252) / antame granthakAramahodayane dhyAna-viSayako gurutA aura apanI laghutA vyakta karate hue likhA hai ki 'yadyapi yaha dhyAna-viSaya atyanta gambhIra hai aura mere jaisokI yatheSTa pahu~case bAharakI vastu hai, to bhI dhyAna-bhaktise prerita huA maiM isame pravRtta huA huuN| isa racanAme chadmasthatAke kAraNa artha tathA zabdoke prayogame jo kucha skhalana huA ho yA truTi rahI ho usake liye dhrutadevatA mujha bhaktipradhAnako kSamA kareM(253, 254) / sAtha hI 1. kuzalA'kUzla karma paralokazca na kvacit / ekAntagraharakta Su nAya sva-para-vairiSu / (devAgama )
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastatvanA bhanyajIvoko baDA hI mahatvapUrNa AzIrvAda diyA hai aura vaha yaha ki 'vastuke yAthAtmya(tattva)kA vijJAna zraddhAna aura dhyAnarUpa sampadAeM bhavyajIvoMko apane svarUpakI upalabdhike lie kAraNIbhUta hoveM (225) / isake bAda granyakI prazasti aura antyamagala hai, jisakA kitanA hI paricaya prastAvanAle prArambhame diyA jA cukA hai| 6. granthake anuvAda aura unakI sthiti isa granthapara saskRtAdikI koI bhI TIkA upalabdha nahIM hai aura na usake race jAnekA kahI koI ullekha hI milatA hai| anuvAda bhI koI purAnA sunane yA dekhaneme nahIM aayaa| mANikacanda di0 janagranthamAlAme mUlagranthake prakAzita ho jAneke bAda sabase pahale pa0 lAlArAmajI zAstrIne ise hindIme anuvAdita kiyA hai / yaha hindI-anuvAda mUnasahita 'anyatrayI' nAmake eka sagrahagranthakI Adime bhAratIya jainasiddhAnta prakAzinI sasthA kalakattAse vIrasaMvat 2447 (san 1921)ke jyeSThamAsameM prakAzita huA hai aura use paM0 pannAlAla bAkalIvAlane prakAzita kiyA hai / isa mudritapratime, jo 80 pRSThopara hai, mUlapATha mAriNacandananyamAlAmeM mudrita pratise liyA gayA hai, vahudhA usake azuddha pAThoko jyokA tyoM rahane diyA gayA hai, jaise mohazca prAka prakIrtita. (12), vyagna jhajJAnameva (59), ghAtupiNDe (134), pAzrvanAthomavanmatrI (201), prAkAra marutA pUrya (184), zrInAgasenaviduSA (257) / kahI-kahI kucha moTI azuddhiyokA sazodhana kiyA gayA hai, jo kahI-kahI ThIka banA hai; jaise 'akSamAt' kA 'prakSamAna' (36), 'jaya' kA 'japa' (80), 'dheya' kA 'dhyeya' (122), 'nAla vyate' kA 'nAlambate' (145), 'bhAvArha' kA 'bhAvArhan' (190), 'udya' kA 'udgha' (256) / aura kahI-kahIM ThIka nahI banA, jaise 'parama' kA 'prazamaH' ke sthAnapara 'paramA' (136), 'avAdisata' kA 'pravAdi tat' ke sthAnapara 'avAdikSat' (142), 'taijasImAthA' kA 'tejasImApyA' ke sthAnapara taMjasImArthI / kahIM-kahIM
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 tattvAnuzAsana mudrita zuddha pAThako azuddharUpa bhI de diyA gayA hai; jaise 'niSpandalocano' ko 'niSpadalocana' (63) aura 'sakalIkRtavigraha' ko 'saphalIkRtavigraha (201) / mudrita mUlapAThakI azuddhiyo, zuddhako azuddha vanA dene aura kahIMkahI arthakA ThIka pratibhAsa na honeke kAraNa isa anuvAdame bahutasI azuddhiyo, galatiyo eva bRTiyoko avasara milA hai, jinakA ThIka AbhAsa karAneke liye aise anuvAdoke kucha namUne padyAisahita nIce prastuta kiye jAte haiM, jiname kahI-kahI mUla-vAkyoko bhI koSThakake bhItara anuvAdake sAtha de diyA hai, jisase vijJapAThaka sahaja hI anuvAdakI sthitise avagata ho sakeM , zeSake lie mUlavAkyo tathA unake isa granthame diye hue anuvAdako tulanA karake dekhanA hogA : 1. (parA'paragurUnnatvA)-"prAcIna arvAcIna samasta guruoko namaskAra kr|" 12 "vandhake jitane kAraNa haiM uname sabase pahale moha vA mithyA. darzana hI kahA gayA hai, mithyAjJAna to kevala matrIpanekA kAma karatA hai arthAt mithyAjJAna darzanakA sahAyaka hai|" / 57 "eka, pradhAna, mAlavana aura mukha ye sava paryAyavAcaka zabda haiM tathA ciMtA, smRti, nirodha aura usakA usameM tallIna honA ye bhI saba paryAyavAcaka zabda haiN|" 56. "kyoki vyagratA ajJAna hai aura ekAgratAko dhyAna kahate haiN|" 104. (icchandUrazravAdika)-"sunAI dene Adi doSoko dUra rakhanekI icchA karatA humaa|" 106. "athavA jisake madhyame kSoNImaDala virAjamAna hai aura jo mAyAse tIna vAra ghirA huA hai aise gaNagharavalayayatrakA dhyAna kare tathA usakI pUjA kre|" (pUrvapadyase asambaddha) 108 (nAmadhyeyamavehi tata)--"use nAmadhyAna kahate haiN|" aise hI Age sthApanAdi dhyeya-viSayaka padyome 'dhyeya'kA artha 'dhyAna' kiyA hai|
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA 106 "isa dhyAname dhAtupiMDameM ThaharA huprA jo dhyeya padArtha hai usakA dhyAna kiyA jAtA hai isIlie isa dhyAnako kevala dhyeya piMDastha kahate haiN|" 138. "vahuta kahanese kyA ? dhyAna dhAraNa karanevAleko yaha vAta yathArtha rItise jAna lenA cAhiye ki sasArame jo kucha dhyeya hai vaha madhyastha kahalAtA hai" (mAdhyasthya tatra vibhrtaa)| ya 176 "samyak dhyAna karane vAlA yaha AtmA jyo-jyo apane AtmAmeM sthira hotA jAtA hai tyo-tyo usakI samAdhi vA nizcala dhyAnakA kAraNa bhI spaSTa hotA jAtA hai " (samAdhipratyayAzcA'sya sphuTiSyanti tathA tthaa)| 183 "sabase pahale pUraka vAyuke dvArA AtmAke AkArakI kalpanA karanI cAhiye phira repharUpI agnise sthira rahanA cAhiye tathA apane zarIrake dvArA karmoko jalAnA cAhiye aura apane Apa usakI bhasmakA virenana karanA cAhiye / " 185. ....."anukramase mArutI tejasI aura pArthivI dhAraNAkA prArabha karanA cAhiye / " ( 'pApyA' kI jagaha 'pArthI' pATha banAkara usakA 'pArthivI' artha kiyA gayA hai, jo ki baDA hI vicitra jAna paDatA hai / kahI agrejIke artha (earth) zabdase to yaha 'ArthI pada nahI banAyA gayA !!) 186 "tadanantara pAco sthAnomeM dhAraNa kiye gaye pAco piMDAkSararUpa (papiMDAkSarAnvita ) pacanamaskAramatrase samastakriyAe~ pUrNa karanI cAhiye" (vidhAya skliikriyaa)| 201 "jaise ki-mahAmudrA (dhyAnake Asana) mahAmatra (asi A u sA) aura mahAmaDalakA Azraya kara matrI marubhUti apane zarIrako saphala kara pArzvanAtha svAmI ho gyaa|" (pUrvA'para padyose asambaddha artha, mAtrikake sthAnapara matrI marubhUtikI anyathA kalpanA aura 'sakalIkRtavigraha' ko 'saphalIkRtavigraha' banAkara viparIta arthakA kiyA jAnA, ye saba bAteM yahA~ khAsa taurase dhyAna dene yogya haiM / )
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAnumAsana 202 "yathAyogya taMjalI Adi pAraNAoko dhAraNa karane vAlA yogI udagra (kara) grahAMkA bhI bahuta zIghra nigraha yAdi pAra letA hai|" (pUrvapadyame asambaddha ayaM / ) 203 "mahAmausake madhyame virAjamAna yaha yogI svayaM indrako pAlpanA karatA hai tayA phirITa guTalako dhAraNa karane vAlA vacAsna liye hue maha (?) ko galpanA garatA hai|" 212 "ataH nagaramIbhAya saphala ho jAneme yaryAt namaramIbhAvake pUrNa pragaTa ho jAnege usa yogIko mimI prakArakA vibhrama nahIM rhtaa|" 248 (tadvaghAparamanicchatAM)-"kyoki ve ina pAroko vyApaka nahIM mAnate haiN|" 246 (anekAntAtmaphattvena vyAptAyata samAjamo) "krama naura bhakama argAva astitva nAstitva aura kAvya avaktavya ye donoM anepAntarUpase hI vyApta hai" ('matra'kA vivakSita layaM 'bandhAdicatuSTaya'ko ghoTa diyA gayA aura kama-majhamakA vicima artha prastuta kiyA gayA ) 356-57. "tapA puNaSamUrti vijayadeya dIkSAguru the tayA jinake cAritrakI photi gAro ora phaila rahI thI aise eka nAgasena nAmaka muni hue the|" ' unhI atyanta "nAgasenamunine..." tattvAnumAsananAmakA anya vnaayaa|" ina namUnoparase pAThaka svaya samajha sakate haiM ki anuvAda kahA~ taka mUla ke anurUpa huA hai| dUsarA hindI anuvAda zrI dhanyakumAra jaina ema0 e0 indaura-dvArA nirmita hokara 'adhyAtmagranthasagraha' nAmaka eka samahAnyame AcArya sUryasAgarasaMgha mandasaura (mAlavA) se vIra sa0 2472 (san 1946) me prakAzita huA hai, jisake prakAzaka haiM zrIlakSmIcanda varNI, aisA gujarAtI anuvAda ke nivedana' aura 've bola'parase mAlUma par3A hai / prayatla karanepara bhI yaha anuvAda apane ko dillIme prApta nahIM ho sakA aura zrIdhanyakumArajI
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ 85 apane pitA pa0 vazIdharajI nyAyAlakArako preraNAko pAkara bhI use bheja yA bhijavA nahI sake / isIse isa anuvAdakA koI paricaya nahI diyA jA sakA / gujarAtI anuvAdake 'nivedana' Adi parase itanA jarUra mAlUma hai ki gujarAtI anuvAda ke sAtha mUlapATha vahI rakkhA gayA hai jo zrIdhanyakumArajIke dvArA sampAdita hokara ukta adhyAtmagranthagrahame prakAzita huA hai aura granthakA zIrSaka bhI usIke anusAra "zrImannAgasenAcArya praNItatattvAnuzAsana' rakkhA hai| isase mAlUma hotA hai ki mUlapAThakI kucha azuddhiyA~ isa dvitIya anuvAdake samaya bhI, jo 25 varSa bAda huA hai, sthira rahI haiM aura unake kAraNa anuvAdameM kucha anyathApana bhI AyA hai / prastAvanA tIsarA gujarAtI anuvAda muni zrItattvAnanda vijaya ke dvArA prastuta kiyA gayA hai, jinheM ukta adhyAtmakagranthasa grahako mudrita prati to prApta nahIM hosakI, usapara se utArI huI eka nakala prApta huI thI, jo unhe anuvAda karate samaya upayogI mAlUma paDI hai / isa nakalaparase tattvAnuzAsanako pahalI vAra avalokana karake unake hRdayame jo bhAva utpanna humA use vyakta karate hue ve apane 've vola' me likhate haiM : 'tattvAnuzAsana granthako prathama vAra java avalokana kiyA taba usakA manapara sundara prabhAva paDA aura usa samaya aisA lagA ki dhyAnamArgake liye yaha anya atyanta upayogI honese pratyeka mumukSuke adhyayanakA viSaya bananA cAhie | isa vicArane samagra granthake gujarAtI anuvAdake lie preraNA pradAna kI / granthakI racanA granthakartAkI agAdhavidvattAko svayaM batalA rahI hai / ' yaha anuvAda gujarAtI lipime 70 pRSThopara mudrita hai, jisame mUlagranthako devanAgarI lipime diyA hai, aura ise zrI navInacanda ambalAla zAha ema0 e0 matrI 'jainasAhitya vikAsa maDala' vile pArale, bambaI - 57 ne, apane 'nivedana ke sAtha, sitambara 1961 me prakAzita kiyA hai / isameM mUlagranthakA jo pATha diyA hai usameM kahI kahI koSThaka ke bhItara ..
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ patyAnusAra bhinna pAThakI bhI sUcanA kI gaI hai| vaha bhinnapATha svaya gujarAtI anuvAdakArake dvArA sujhAyA gayA hai yA hindI anuvAdakAra dhanyakumArajIne usakI sUcanA kI hai, yaha granyaparase ThIka mAlUma nahI hosakA, kyoki kahI-kahI to usa sUcitapAThake anusAra gujarAtI anuvAda kiyA gayA hai aura kahI-kahI use choDakara dUsare pAThake anusAra hI artha diyA gayA hai / udAharaNake taurapara padya 136 me 'prazamaH' sthAnIya 'parama ' kI jagaha 'paramA, aura padya 184 me 'masi' kI jagaha 'namasi' pATha sudhArakara tadanusAra unakA artha kiyA gayA hai, 'paramA' ko 'zAnti kA vizeSaNa banAdiyA gayA hai, parantu padya na 0 56 me 'hyajJAna' ke sthAna para 'hi jJAna' isa zuddha pATha kI aura padya na0 201 me 'sakalIkRttavigrahaH' ke sthAna para 'saphalIkRtavigraha' isa azuddhapAThakI sUcanA karate hue bhI anuvAdako tadanurUpa prastuta nahI kiyA gayA / isa gujarAtI anuvAdake sAtha diye hue mUlapAThameM yadyapi kitanI hI / azuddhiyA abhI sthira rahI huI haiM aura unake kAraNa manuvAda bhI kahIkahI azuddha bana paDA hai phira bhI granthake mUlame 'taijasImApyA' kI jagaha 'taijasImAoM' jaisI azuddhike liye koI sthAna nahIM hai aura na anuvAdame hI usa prakArakI azuddhiyAM pAI jAtI haiM jisa prakArakI azuddhiyAM hindIke sarvaprathama anuvAdame dRSTigocara hotI haiM aura jinake kucha namUne padyAGkake sAtha Upara die haiN| gujarAtI anuvAdame mUlapAThakI azuddhiyoMke kAraNa tathA kahI-kahI arthakA ThIka pratibhAsa na honeke kAraNa jisa prakArakI azuddhiyoMko avasara milA usake kucha namUnokA paricaya nIce karAyA jAtA hai - 134veM padyame 'dhyAtuHpiNDe' ke sthAna para 'dhAtupiNDe' aura 'phecana' ke sthAna para kevala' jaisA azuddhapATha upalabddha honeke kAraNa yaha artha kiyA gayA hai ki 'isa prakAra java saptadhAtuke piDame-dehame dhyeya vastu kA dhyAna kiyA jAtA hai taba usa dhyeya ko (dhyAnako) piMDasya kahA jAtA hai, isIse kevala (kaivalya, kevalajJAna) prApta hotA hai|'
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA 87 257veM padyame 'zrIrAmasenaviduSA' ke sthAna para 'zrInAgasenaviduSA' pATha milaneke kAraNa anuvAdame anyakartA 'rAmasena' ko na likhakara 'nAgasena' ko likha diyA gayA, jo ki granthakArake dIkSAguruthe, aura dIkSAguru vijayadevako banA diyA gayA, jo ki cauthe zAstraguru the / sAtha hI dIkSAguruke do vizeSaNomese ekako vijayadevake tathA dUsareko granthakArake sAtha joDa diyA gayA aura 256veM padyame prayukta 'yasya' padakA 257veM padyame prayukta 'tena' padake sAtha jo gADha sambandha hai usakA koI dhyAna nahIM rakhA gyaa| 103veM padyame a-i-u-e-mo sajJaka jina akSaroke dhyAnakA matijJAnAdikI siddhike liye vidhAna hai unhe 'matijJAnAdinAmAni' isa vizeSaNapadake dvArA matijJAnAdi pAMca jJAnoke nAma usI prakAra sUcita kiyA hai jisa prakAra pUrva padya (102) me a-si-A-u-sA akSaroko pacaparameSThivAcaka nAma sUcita kiyA hai| parantu anuvAdame ukta vizepaepadako vizeSaNapada na samajhakara matijJAnAdike nAmoko alagase dhyAna karanekI preraNA ko gaI hai| isIse ukta matrAkSaroke dhyAnakI preraNAke anantara likha diyA hai-"tathA matyAdi jJAnoMkI siddhimATe matyAdi jJAnonA nAmonu dhyAna kreN|" 176me padyame prayukta 'samAdhipratyayA' pada kA anuvAda samAdhike pratyayoMkA-~-atizaya-camatkArokAna karake "samAdhi ane samAdhiviSayaka anubhavo" aisA kiyA gayA hai, jo artha ke ThIka pratibhAsako lie hue mAlUma nahIM hotA aura 87 padyame prayukta hue 'dhyAnapratyayAnapi pazyati' vAkyake sAtha bhI sagata nahI baiThatA, jisakA gujarAtI anuvAda anuvAdakane " dhyAnasambandhI pratyayoMne (vizvAsamA vRddhi karanArA susvapnAdi cihnone) paNa jujhe cha" aisA diyA hai / 50 mAzAdharajIne iSTopadezake 40veM padyakI TIkAme "dhyAnAdi lokacamatkAriNa pratyayA. sya."aisA likhakara pramANameM 'tathA coktaM' vAkyake sAtha tattvAnuzAsanake isa 87veM padyako udhRta kiyA hai, jisase 'dhyAnapratyayAn' padakA spaSTa Azaya
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAnuzAsana dhyAna (samAdhi) ke camatkAro tathA atizayose jAna paDatA hai| isa prakAra sakSepame yaha gujarAtI anuvAda kI sthiti hai| anuvAdame aneka truTiyoke rahate hue bhI yaha anuvAda prathama hindI anuvAdakI apekSA acchA hai| ___ yahAM para maiM itanA aura bhI prakaTa kara denA cAhatA hU~ ki mUlagranthame koI adhyAya vibhAga nahIM hai; parantu isa anuvAdameM anuvAdakane use svaya apanI taraphase prastuta kiyA hai / sAre granthako ATha adhyAyoMme bAMTA hai, jinake nAma haiM-1 sArabhUta catuSTaya, 2 mokSakA pradhAna kAraNa dhyAna, 3 dhyAnake liye sAmagrI aura preraNA 4 parAzraya dhyAna, 5 svAtmAvalamvana dhyAna, 6 ahaMkA abheda praNidhAna aura dhyAnake phala, 7 muktAtmAkA svarUpa, 8 upasahAra / prathama adhyAyame 1 se 32, dvitIyameM 33 se 74 tRtIyame 75 se 86, caturthame 60 se 140, pacamame 141 se 182, SaSThame 183 se 230, saptamame 231 se 251 aura aSTamame zeSa 252 se 256 takake padyoko rakkhA hai ! adhyAyokA yaha nAmakaraNa aura usame padyokA ukta vibhAjana kahAM taka ThIka huA hai, ise vijJapAThaka svaya samajha sakate haiN| ___ merI rAyameM prathama adhyAyakA nAma 'heyopAdeyatattva, dvitIyakA dvividha-mokSamArgakI dhyAnase siddhi' aura chaThekA'AtmAkA ahaMdrUpa dhyAna' honA cAhiye thaa| pAMcaveM adhyAyake nAmame 'aura zrautIbhAvanA' itanA aura joDa diyA jAtA to jyAdA acchA rhtaa| tRtIya adhyAyake antame 89veM padyako rakkhA gayA hai, usame jisa parikarmake karanekI preraNA kI gaI hai usake nirdezaka 60 se 15 takake chaha padyoko bhI usI adhyAyake anta me rakhanA cAhiye thA, unhe caturtha adhyAyake prArambhame denA ucita nahI jJAna pddtaa| caturtha adhyAyakA prArambha padya 66 se honA cAhiye thaa| isI taraha pacama adhyAyake antima padya 182 me dhyAnake jisa abhyAsakI preraNA kI gaI hai vaha abhyAsa-krama padya 183se 187
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA 86 taka diyA huA hai, ataH ye pAMca padya bhI pAMcaveM adhyAyake antame diye jAne cAhiye the, unhe chaThe adhyAyake prArambhame denA masagata jAna paDatA hai / chaThe adhyAyakA prArambha 188ve padyase honA cAhiye thA / isa prakAra merI dRSTime adhyAyo aura padyokA yaha vibhAjana bhI aneka truTiyoko liye hue hai| isake sivAya padyoke Upara jo zIrSaka athavA paricaya-vAkya diye hue haiM ve bhI kucha truTiyoko liye hue haiN| kahI kahI to koI zIrSaka arthakI jagaha anarthakA paricAyaka bana gayA hai, jaise ki padya na0 118 para diyA huA 'bhAvadhyeya' zIrpaka, jaba ki usa padyame bhAva-dhyeyakA koI lakSaNa ghaTita nahIM hotA-kevala prAtmAke dhyeyatama honekA kAraNa vatalAyA hai| bhAvadhyeyakA svarUpa to padya na 116me diyA huA hai, jise galatIse dravyadhyeyakI prarUpaNA karanevAle padyome hI zAmila kara liyA gayA hai| isa prakAra granyake prathama hindI tathA gujarAtI dono anuvAdokI yaha vastusthiti hai| ye dono hI anuvAda bhASyako likhate samaya mere sAmane nahIM rahe haiM-mujhe inakI upalabdhi vAdako huI hai| 10. upasahAra pranthake dvitIya nAma, granthakI pratiyo, grantha ke kartRtva, granya-granyakArake samaya, granthakArake guruo aura svaya granthakArake vizeSa paricayake sambandhame mujhe upalabdha jaina-sAhityaparase jo kucha anusaghAna eve tulanAtmaka adhyayanake dvArA prApta ho sakA hai usa sabako maiMne UhApohake sAtha isa prastAvanAme nivaddha eva sakalita kara diyA hai / sAtha hI granthakA Avazyaka sakSipta paricaya bhI de diyA hai aura pUrvavartI anuvAdo kI sthitiko bhI spaSTa kara diyA hai| isase pAThakoko prastuta anyakI itihAsAdi-viSayaka vizeSa jAnakArI prApta ho sakegI aura ve
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAnuzAsana isa granthake adhyayanAdime surucipUrvaka pravRtta ho sakeMge, aisI merI dRDha dhAraNA hai| merA vicAra thA ki maiM isa prastAvanAmeM adhyAtma-yoga-vidyA eva mantrazAstrake vipayame kucha vizeSa prakAza DAlU, parantu eka to mantrazAstrakA adhyayana abhI taka pUrA nahIM ho pAyA, dUsare bhASyake prakAzaname AzAtIta vilamba ho gayA aura use aura adhika samaya taka roke rakhanA ucita nahI jaMcA, kyoki jIvanakA koI bharosA nahI haichiyAsI varpake lagabhaga avasthA ho cukI hai| prata maiM apane usa vicArako isa samaya yahA~ choDa rahA huuN| yadi jIvana zeSa rahA, zakti banI rahI aura bhAvIne sAtha diyA to maiM agale granthasaskaraNake avasara para yA usase pahale hI 'adhyAtma-yoga-vidyA' nAmaka svatantra nibandhake dvArA use pUrNa karanekA pUrA prayatna kruuNgaa| adhyAtmayogake sivA zeSa jIvanakA aba dUsarA koI lakSya hai bhI nahIM / 23 maI 1963 jyeSTha kR0 15 guru sa0 2020 dillI jugalakizora mukhtAra
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya-sUcI bhASyakA magalAcaraNa 2 / samastabandha hetuoke vinAzamUlakA magalAcaraNa aura pratijJA 3 | kA phala vAstava sarvajJakA astitva aura bandha-hetu-vinAzArtha mokSa-hetulakSaNa parigraha sarvajJadvArA dvidhAtatva-prarUpaNa mokSa-hetukA lakSaNa samyagdarzaaura tadRSTi nAdi-trayAtmaka heyatattva aura tatkAraNa samyagdarzanakA lakSaNa upAdeyatattva aura tatkAraNa 10 samyagjJAnakA lakSaNa vandhatattvakA lakSaNa aura bheda 12 | samyakacAritrakA lakSaNa bandhakA kArya aura usake bheda 13 | mokSa-hetuke nayadRSTi se bheda aura vandhake hetu mithyAdarzanAdi 15 / unakI sthiti 35 bandha-pratyayome do zaktiyAM 16 / nizcaya-vyavahAranayokA svarUpa 36 mithyAdarzanakA lakSaNa 17 vyavahAra-mokSamArga mithyAjJAnakA lakSaNa aura bheda 18 | nizcaya-mokSamArga mithyAcAritrakA lakSaNa 16 dvividha-mokSamArga dhyAnalabhya bandha-hetumi cakrI Ara matrA 21 honese dhyAnAbhyAsakI preraNA 40 moha-cakrIke senApati mamakAra dhyAnake bheda aura unakI upAahakAra 21 deyatA mamakArakA lakSaNa 22 | zukladhyAnake dhyAtA ahakArakA lakSaNa 23 | dharmyadhyAnake kathanakI sahetuka mamakAra aura ahakArase moha- pratijJA vyUhakA sRSTikrama 24 | aSTAgayoga aura usakA mukhyabandha-hetuoke vinAzArtha sakSipta rUpa preraNA 28 | dhyAtAkA vizeSalakSaNa mukhyabandha-hetuoke vinAzakA dharmyadhyAnake svAmI 28 | dharmyadhyAnake bheda aura svAmI 50 38
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 75 sAmagrIke bhedase dhyAtA aura | dhyAnake ukta niruktyarthokI dhyAnake bheda 51 / naya-dRSTi 70 vikala-tajJAnI bhI dharmyadhyAna- nizcayanayase SaTkArakamayI kA dhyAtA 53 __ AtmA hI dhyAna hai dharmake lakSaNa-bhedase dharmyadhyAna- dhyAnakI sAmagrI kA prarUpaNa manako jItanevAlA jitendriya dhyAnakA lakSaNa aura usakA kaise? 72 phala indriya-ghoDe kisake dvArA kaise 57 dhyAnake lakSaName prayukta zabdo jIte jAte haiM ? 73 kA vAcyArtha jisa upAyase bhI mana jItA dhyAna-lakSaName 'ekAgna' grahaNa jAsake use apanAnekI preraNA 75 kI dRSTi manako jItane ke do pramukha ekAgracintAnirodharUpa dhyAna upAya kaba banatA hai aura usake svAdhyAyakA svarUpa 77 nAmAntara syAdhyAyase dhyAna aura dhyAnase 60 svAdhyAya 76 agrakA nirukti-artha vartamAname dhyAnake niSedhaka cintA-nirodhakA vAcyAntara 63 arhanmatAnabhijJa hai kaunasA zru tajJAna dhyAna hai aura zukladhyAnakA niSedha hai, dharmyadhyAnakA utkRSTa kAla dhyAnakA nahI dhyAnake niruvatyartha | vajrakAyake dhyAna-vidhAnakI sthiramana aura tAttvika zruta dRSTi jJAnako dhyAna-sajJA . 66 / vartamAname dhyAnakA yuktiAtmA jJAna aura jJAna AtmA 66 | purassara samAdhAna 84 dhyAtAko dhyAna kahanekA hetu 68 | samyaka abhyAsIko dhyAnake dhyAnaka AdhAra Ara viSayakA camatkArokA darzana 8 bhI dhyAna kahanekA hetu 66 | abhyAsase durgamazAstroke samAna dhyAtikA lakSaNa 66 / dhyAnakI bhI siddhi 62 83
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya-sUcI 62 127 bheda 129 dhyAtAko parikarmapUrvaka dhyAna- / Atmadravyake dhyAname pacaparame__ kI preraNA 87 SThike dhyAnakI pradhAnatA 121 vivakSita-parikarmakA svarUpa 88 | siddhAtmaka-dhyeyakA svarUpa 123 sukhAsana-viSayaka vizeSavidhikI arhadAtmaka-dhyeyakA svarUpa 123 vyavasthA arhantadevake dhyAnakA phala 125 nayadRSTise dhyAnake do bheda 64 AcArya-upAdhyAya-sAdhu-dhyeyanizcayakI abhinna, vyavahArakI kA svarUpa bhinna sajJA aura bhinna prakArAntarase dhyeyake dravyadhyAnAbhyAsakI upayogitA 65 bhAvarUpa do hI bheda 128 bhinnarUpa dharmyadhyAnake cAra dravyadhyeya aura bhAvadhyeyakA dhyeyokI sUcanA 66 / svarUpa 126 dhyeyake nAma-sthApanAdi cAra dravyadhyeyake svarUpakA spaSTI karaNa nAma-sthApanAdi dhyeyokA dravyadhyeyako piNDasthadhyeyakI sakSipta rUpa 66 sajJA 130 nAmadhyeyakA nirUpaNa 100 bhAvadhyeyakA spaSTIkaraNa 131 (aneka matro-yatroke rUpame) samarasIbhAva aura samAdhikA gaNadharavalayakA svarUpa 106 svarUpa 132 nAmadhyeyakA upasahAra dvividha-dhyeyake kathanakA upasthApanA-dhyeya 111 sahAra dravyadhyeya 112 yAthAtmya-tattva-svarUpa mAdhyasthyake paryAyanAma 134 bhAvadhyeya parameSThiyoke dhyAye jAnepara dravyake chaha bheda aura uname saba kucha dhyAta dhyeyatama AtmA nizcaya dhyAnakA nirUpaNa 137 chaho dravyokA sakSipta sAra 117 | zrautI-bhAvanAkA avalambana na Atmadravya sarvAdhika dhyeya lenese hAni 136 kyo? 120 / zrautI- mAvanAkI dRSTi 136 110 /
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 tattvAnuzAsana zrautI-bhAvanAkA rUpa 140 / Atmadarzanake do phalokA zrauto-bhAvanAkA upasahAra 146 spaSTI-karaNa 161 cintAkA abhAva tuccha na svAtmAme sthiratAkI vRddhike hokara svasavedanarUpa hai 150 sAtha samAdhi-prayatyokA svasavedanakA lakSaNa 151 / prasphuTana 161 svasavedanakA koI karaNAntara svAtmadarzana dharmya-zukla dono nahI hotA dhAnokA dhyeya haiM 162 svAtmAke dvArA savedya Atma- prastutadhyeyake dhyAnakI du zakyatA svarUpa aura usake abhyAsakI preraNA 163 indriya-jJAna tathA manake dvArA abhyAsakA krama-nirdeza AtmA dRzya nahI 153 164 sAketika gUDhArthakA spaSTIindriya-manakA vyApAra rukanepara / karaNa svasavitti-dvArA Atmadarzana 154 | svAtmAke ahaMdurUpase dhyAname svasavittikA spaSTIkaraNa 155 bhrAntikI AzakA 166 samAdhime AtmAko jJAnasvarUpa bhrAntikI zakAkA samAdhAna 270 anubhatra na karanevAlA yogI arhadurupadhyAnako bhrAnta mAnane AtmadhyAnI nahI 155 para dhyAnaphala nahI banatA 173 AtmAnubhavakA phala 156 dhyAnaphalakA spaSTIkaraNa 174 svarUpaniSTha-yogI ekonatAko | dhyAnadvArA kAryasiddhikA / nahI choDatA 157 vyApaka siddhAnta 176 svAtmalAna-yogIkA vAhyapadA- vaise kucha dhyAno aura unake thoMkA kucha bhI pratibhAsa nahI / phala-kA nirdeza 176 hotA 157 / taddevatAmaya dhyAnake phalakA anyazUnya bhI AtmA Atmasva- upasahAra 180 rUpase zUnya nahI hotA 158 | samarasIbhAvakI saphalatAse muktike liye nairAtmyAvata- ukta bhrAntikA nirasana 181 darzanakI uktikA spaSTIkaraNa 158 dhyAnake parivArakI sUcanA 152 ekAgratAse Atma-darzanakA laukikAdi sArI phalaprAptikA / phala 160 | pradhAna kAraNa dhyAna 183
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ 65 205 viSaya-sUcI dhyAnakA pradhAnakAraNa gurU- mokSasukha-viSayaka zakApadezAdi-catuSTaya 184 | samAdhAna 200 pradarzita dhyAna-phalase dhyAna- sokSa-sukha-lakSaNa 201 phalako aihika hI mAnanekA sAsArika-sukhakA lakSaNa 202 niSedha 185 / indriyaviSayose sukha mAnanA aihika-phalArthiyokA dhyAna / mohakA mAhAtmya 203 Arta yA raudra muktAtmAoke sukhakI tulanAme vaha tattvajJAna jo zukla dhyAna cakriyo aura devokA sukha rUpa hai 187 nagaNya 204 zukladhyAnakA svarUpa 187 puruSArthome uttama mokSa sumukSuko nitya dhyAnAbhyAsa- aura usakA adhikArI kI preraNA 188 / syAdvAdI utkRSThadhyAnAbhyAsakA phala 186 | ekAntavAdiyoke bandhAdimokSakA svarUpa aura usakA catuSTaya nahI banatA 207 phala 161 / bandhAdi-catuSTayake na bananekA muktAtmAkA kSaNabharame lokA- sahetuka spaSTIkaraNa 208 gragamana 162 granthame dhyAnake vistRta varNanamuktAtmAke AkArakA sahetuka kA hetu nirdeza 164 dhyAnaviSayakI gurutA aura prakSINakarmAko svarUpame apanI laghutA 213 avasthiti aura usakA racanAme skhalanake liye zrutaspaSTIkaraNa devatAse kSamAyAcanA 213 saba jIvokA svarUpa 167 bhavyajIvoko AzIrvAda 214 svarUpasthitikI dRSTAntadvArA granthakAra-prazasti spaSTatA antya-magala svAtmasthitike svarUpakA bhAsyakA antya-magala aura spaSTIkaraNa 166 | prazasti 223 215 168 217
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMketAkSara sUcI lmky 4 adhyAtmata0, TI0 adhyAtmataragiNI, TIkA adhyAtma0ra0 -adhyAtmarahasya ana0 TI0 =anagAradharmAmRta-TIkA A =Adazaprati jayapura kI AtmAnu0 -AtmAnuzAsana iTo0 TI0 =ipTopadeza-TIkA kArtikAnu0 kArtikeyAnuprekSA jJAnA0 -jAnANava go00 = gommaTasAra karmakANDa -jayapura-di0 jana teraha pathI vaDA madira-prati = jugalakizora-prati tattvAnu0 -tattvAnuzAsana tattvA0 vA0, bhA0 -tattvArthavArtika bhAgya ta0 sU0 =tatvAryasUtra dravyasa0 -dravyasagraha dhyAnaza0 -dhyAna-zataka paramAtmapra0 -paramAtmaprakAza pari0, prA0 =pariccheda prAkRta pacA0pacAsti0 -pacAstikAya bhairava-padmA0 = bhairava-padmAvatI-kalpa bhAvapA0 -bhAvapAhaDa =mudrita-mambaI-prati =Amera-prati yuktyanu0 =yuktyanuzAsana yogazA0 -yogazAstra vasu0 zrA0 =vasunandi-zrAvakAcAra vidyAnu0 =vidyAnuzAsana samaya0 --samayasAra sarvArtha =sarvArthasiddhi =jainasiddhAntabhavana ArA-prati si0 bhA0, bhA0 =siddhAntabhAskara, bhAga si0 bha0, siddhabha0 =siddhabhakti ma si
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrInAgasenasUri- do kSita- rAmasenAcArya-praNIta siddhi-sukha-sampadupAyabhUta tattvAnuzAsana nAmaka dhyAna - zAstra sAnuvAda- vyAkhyArUpa bhASyase alakRta
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ arha gApAkA gagalAcaraNa dhyAna-agnime jalA karmamala, kiyA jinhoMne AtmavikAsa, saba-dusa-handa-rahita hokara jo karate haiM lokaa'gr-nivaas| una siddhoko sili-artha meM bandU dharasara paramollAsa, magalakArI dhyAna jinhophA, mahAguNoke jo AvAsa // 1 // ghAtikarma-gala nAga jinhoMne, pAyA anupama-jJAna apAra, saba jIvoko nija-vikAmakA, diyA parama upadeza udAra / jinake sadupadegase jagame, tIrtha pravartA huA mudhAra, una arhantoko praNamU meM bhaktibhAvase vAravAra // 2 // tatvokA anuzAsana jisame, siddhi-sotyakA jo AdhAra, nizcaya au' vyavahAra mokSapatha, prakaTAtA Agama anusaar| rAmasena-munirAja-racita jo, dhyAna-zAstra anupama avikAra / vyAsyA sugama karUM maiM usakI, nija-parake hitako ura dhAra // 3 //
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ mUlakA magalAcaraNa aura pratijJA siddha-svArthAnazeSArtha-svarUpasyopadezakAt / parA'para-gurUnnatvA vakSye tattvAnuzAsanam / / 1 // 'jinakA svArtha siddha hogayA hai-jinhone zuddha-svarUpasthitirUpa apane Atyantika (avinAzI) svAsthyakI' sAdhanA kara use prApta kara liyA hai tathA jo sampUrNa arthatattva-viSayaka svarUpake upadezaka haiM---jinhone kevalajJAna-dvArA vizvake samasta padArthoMko jAnakara unake yathArtha rUpakA pratipAdana kiyA haiuna 'para' aura 'apara' guruvoko-samasta karma-kalaka-vimukta niSkala-paramAtmA siddhoko aura caturvidha ghAtikarma-malase rahita sakala-paramAtmA arhantoko tathA arhadvacanAnusAri-tattvopadezakAri-anyagaNadhara-zrutakevalI Adi guruvoko namaskAra karake mai tattvAnuzAsanako kahU~gA-tattvokA anuzAsana-anuzikSaNa jisakA abhidheya-prayojana hai aise 'tattvAnuzAsana' nAmaka granthakI racanA kruuNgaa|' vyAkhyA-yaha padya magalAcaraNapUrvaka grantha racanekI pratijJAko liye hue hai / magalAcaraNa do prakArake guruvoko namaskArarUpa .1 svAsthya yadAtyantikameSa pusA svArtho na bhogaH pribhguraatmaa| -svayambhUstotre, samantabhadra.
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAnuzAsana hai-eka paraguru aura dUsare aprguru| ina guruvoMke kevala do hI vizeSaNa diye haiM-'siddhasvArthAn' aura 'azeSArthasvarUpasyopadezakAn / ' isase eka vizepaNa paramaguru siddhokA aura dUsarA aparaguru arhanto AdikA jAna paDatA hai| yadi paramaguruvome siddha aura arhanta ina dono prakArake guruvokA grahaNa kiyA jAya to phira aparaguruvokI bhinnatAkA dyotaka koI vizeSaNa nahI rahata , dUsare siddhoke siddhAvasthAme dUsarA vizeSaNa nahI vanatA-bhUtaprajJApana nayakI apekSAse bhI vaha sAre siddhome ghaTita nahI hotA, kyoki kitane hI siddha (mUka kevalI Adi) aise bhI hue hai jinhone koI upadeza nahIM diyaa| ata. parama-guruvome siddhokA hI grahaNa yahA~ vivakSita pratIta hotA hai| yahA~ prathama vizepaName prayukta 'svArtha' zabda usa laukika svArthakA vAcaka nahI jo indriya-vipayoke bhogAdirUpame prasiddhiko prApta hai, balki svAmI samantabhadrake zabdome usa AtmIya svArtha (svaprayojana) kA vAcaka hai jo Atyantika svAsthyarUpa haiavinAzI svAtmopalabdhike rUpame sthita hai| __vAstava-sarvajJakA astitva aura lakSaNa asti vAstava-sarvajJaH sarva-gIrvANa-vandita / ghAtikama'-kSayodbhuta-spaSTAnanta-catuSTayaH // 2 // 'sarvadevose vandita vAstava sarvajJa-saba padArthoMkA yathArtha jJAtA-koI hai aura vaha vaha hai jisake ghAtiyA karmoM ke kSayase prAdurbhUta huA anantacatuSTaya spaSTa hogayA hai-jisane jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura antarAya nAmake cAra ghAtiyA karmokA , mUlata vinAza kara apane AtmAme anantajJAna, anantadarzana, ananta 1 ghAtikarmakSayAdAvirbhUtA'nantacatuSTaya / (Apa 21-123)
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna-zAstra sukha aura anantavIrya nAmake cAra mahAn guNoko vikasita aura sAkSAt kiyA hai|' ___vyAkhyA--yahA~ sarvajJakA 'vAstava' vizeSaNa khAsataurase dhyAna dene yogya hai aura vaha isa bAtako sUcita karatA hai ki sasArame kitane hI vidvAn apaneko sarvajJa kahane-kahalAnevAle hue haiM tathA haiM, parantu ve saba vastuta (asalame) sarvajJa nahI hote, adhikAza dambhI, banAvaTI yA sarvajJase dikhAI denegale sarvajJAbhAsa hote hai, koI hI uname sarvajJa hotA hai, jise vAstava-sarvajJa kahanA caahiye| sabako, kahe jAneke anusAra, sarvajJa mAna lenA aura unake kathanoko sarvajJakathita samajha lenA ucita nahI, kyoki unake kathanome paraspara virodha pAyA jAtA hai aura sarvajJoke tAtvika kathanome virodha nahI huA karatA aura na ho sakatA hai / taba yaha prazna paidA hotA hai ki vAstavasarvajJa kise samajhanA cAhiye, jisake kathanako pramANa mAnA jAya ? usIkA spaSTIkaraNa padyake uttarArdhame kiyA gayA hai aura yaha batalAyA gayA hai ki ghAtiyAkarmoke kSayase jisake AtmAmeM anantajJAna, anantadarzana, anantasukha aura anantavIryarUpa guNacatuSTaya spaSTatayA vikasita ho gayA hai use 'vAstavasarvajJa' samajhanA caahiye| ___ sarvajJake ukta lakSaNa athavA svarUpa-nirdezase eka khAsa bAta yahA~ aura phalita hotI hai aura vaha yaha ki jainadharmakI mUlamAnyatAke anusAra sarvajJa vastuta anantajJa athavA anantajJAno hotA hai-dUsarokI rUDha mAnyatAke anusAra ni zeSa viSayokA jJAtA nahI hotA, usI prakAra jisa prakAra ki vaha anantavIryase sampanna honeke kAraNa anantazaktimAn to hai, kintu sarvazaktimAn nahI / sarvazaktimAn mAnane para usameM jaDako cetana, cetanako jaDa,bhavyako abhavya, abhavyako bhavya, mUrtikako amUrtika aura amUrtikako
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAnuzAsana mUrtika banA denekI athavA eka mUladravyako dUsare mUladravyameM pariNata kara denekI zaktiyAM honI caahiye| yadi ye saba zaktiyAM usameM nahI aura isI taraha lokAkAgase bAhara gamana karaneko tathA chUTe hae karmoko phirase apane sAtha lagAkara pahale jaisI kriyAye karanekI bhI zakti nahI to phira sarvazaktimAn kaise ? yadi anekAneka zaktiyoke na hone para bhI use sarvazaktimAna kahA jAtA hai to samajhanA cAhiye ki 'sarva' zabda usame vivakSitamaryAdita arthako liye hue hai-pUrNata vyApaka arthame prayukta nahI hai| yahI dazA sarvajJame 'sarva' gandakI hai aura isaliye sarvajJa ananta viSayokA jJAtA hote hue bhI sarvavipayokA jJAtA nahIM bntaa| yaha bAta vizepa UhApohake sAtha vicAraNIya ho jAtI hai, jise yahA~ vistAra-bhaya se choDA jAtA hai / sarvajJa-dvArA dvidhA tattva-prarUpaNa aura tadRSTi tApa-trayopataptebhyo bhavyebhya zivazarmaNe / tattvaM heyamupAdeyamiti dvedhA'bhyadhAdasau // 3 // 'usa vAstava sarvajJane tIna prakArake tApoMse-janma, jarA (roga) aura maraNake du khose athavA zArIrika, mAnasika aura AdhyAtmika kaSTose-pIDita bhavyajIvoMke liye zivasukhakI prAptike artha tattvako heya (tyAjya) aura upAdeya (grAhya) aise do bhedarUpa varNita kiyA hai|' vyAkhyA-yahA~ sarvajJake tAttvika kathanakI dRSTiko spaSTa karate hue yaha batalAyA gayA hai ki usa sarvajJane tattva-viSayaka yaha upadeza sasArake bhavya-jIvoko lakSyameM lekara unhe tApatrayake du khoMse chuDAkara zivasukhakI prApti karAneke uddezyase diyA hai / sarvajJakA upadeza bhavyajIvoke dvArA hI yathArtha rUpameM grAhya
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna-zAstra hotA hai, abhavyoke dvArA nhii| isaliye bhavya-jIvoko lakSyame lekara vaha diyA gayA, aisA kahaneme AtA hai, aura usake anusAra AcaraNase cUMki duHkhoMse chuTakArA milatA aura zivasukhatakakI prApti hotI hai, isIse ina donoke uddezyase usakA diyA jAnA kahA jAtA hai| anyathA, sarvajJake mohanIya karmakA abhAva ho jAnese parama vItarAgabhAvakI prAdurbhUti honeke kAraNa jaba icchAkA abhAva ho jAtA hai taba yaha vikalpa hI nahI rahatA hai ki maiM amuka prakArake jIvoko lakSyame lekara aura amuka uddezya se upadeza dUM-unake liye saba jIva aura saba |hit, samAna hotA hai aura isaliye amuka jIvoko lakSyame lekara aura amuka uddezyase upadeza diyA gayA, yaha phalitArthakI dRSTise eka prakArako kathana-zailI hai| isase sarvajJake Upara kisI prakArakI icchA, rAga yA pakSapAtakA koI Aropa nahI aataa| unakA parama-hitopadezaka-rUpame pariNamana vinA icchAke hI saba kuchavastusthitike anurUpa hotA hai| sukhakA 'ziva' vizeSaNa yahA~ sarvotkRSTa sukhakI dRSTiko / liye hue hai| jise ni zreyasa, nirvANa tathA zuddhasukha bhI kahate haiM haiM / jaba heya aura upAdeya tattvokI jAnakArIse sarvotkRSTa sukha- .: 1 anAtmArtha vinA rAga zAstA zAsti sato hitam / dhvanan zilpi-kara-sparzAnmuraja kimapekSate // (ratnakaraNDa 8 mokSamArgamazipannarAmarAnnApi zAsanaphaleSaNAtura / / kAya-vAkya-manasA pravRttayo nA'bhavastava muneshcikiirpyaa| nA'samIkSya bhavata pravRttayo dhIra tAvakamacintyamIhitam / (svayambhUstotra 73-74) 2. janmajarAmayamaraNa zoka? khai yazca parimuktam / nirvANa zuddhasukha ni zreyasamiSyate nityam / / (ratnakaraNDa 131)
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAnuzAsana kI prApti sulabha hotI hai taba dUsare atyudayarUpa sAMsArika sukhokI to bAta hI kyA hai, jo ki du.khase mizrita aura asthira hone Adike kAraNa zuddha musaspa nahIM haiN| aura isaliye sAsArika sukhake abhilApiyoko yaha na samajha lenA cAhiye ki heyopAdeya-tattvakI jAnakArI unake liye anupayogI hai| vaha kisIke liye bhI anupayogI na hokara sabhIke liye upayogI tathA kalyANakArI hai, kyoki vaha samyagnAnalapa honese usa ratnamaya dharmakA eka aGga hai jisake phala ni zreyasa aura abhyudaya dono prakArake sukha haiN| tApo-du khokI koI sarayA na hone para bhI yahA~ unake liye jo 'traya' zabda-dvArA tInakI sasyAkA nirdeza kiyA gayA hai vaha du khoke mukhya tIna prakArokA vAcaka hai, jiname sAre du khokA samAveza ho jAtA hai| heyatattva aura tatkAraNa bandho nibandhanaM cA'sya heyamityupadarzitam / heyasyA'zeSa-du khasya' yasmAdbIjamidaM dvayam // 4 // '(usa sarvajJane) bandha aura usakA kAraNa-Asrava, isa tatvayugmako heyatattva batalAyA hai| kyoki heyarUpa-tajane yogya-jo sampUrNa dukha hai usakA bIja yaha tattva-yugma (do tattvokA joDA) hai-saba prakArake du khokI utpattikA mUlakAraNa hai|' 1. ni zreyasamabhyudaya nistIra dustara sukhAmbunidhim / ni pivati pItadharmA sarvairdu khairanAlIDha / / (ratnakaraNDa 130) 2 mu me heya syaaduHkh-sukhyoH|
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna-zAstra vyAkhyA-yahA~ jainAgama-pratipAdita sAta athavA nava tattvomese Asrava aura bandha ina do tattvoko heyatattva batalAyA hai, kyoki ye dono tattva heyarUpa jo samasta du kha hai usake vIjabhUta haiinhIse sAre du khokI utpatti hotI hai| kAya, vacana tathA manakI kriyArUpa jo yoga-pravRtti hai usakA nAma Asrava hai| vaha yoga-pravRtti yadi zubha hotI hai to usase puNyakarmakA aura azubha hotI hai to usase pApa karmakA Asrava hotA hai / sAta tattvokI gaNanA athavA prarUpaNAme puNya aura pApa ye do tattva Asravatattvame garbhita hote haiM aura nava tattvokI gaNanA athavA prarUpaNAme unhe alagase kahA jAtA hai| bandha Asrava-pUrvaka hotA haivinA Asravake bandha banatA hI nhiiN| isIse Asravako bandhake nibandhana-kAraNarUpame yahA~ nirdiSTa kiyA gayA hai| aba yahA~ prazna upasthita hotA hai ki puNyakarmakA Asrava-vandha to sukhakA kAraNa hai aura isaliye ye dono tattva sukhake bhI vIja haiM, taba inhe azeSadu khake hI bIja kyo kahA gayA ? isake uttarame itanA hI nivedana hai ki puNya bhI eka prakArakA bandhana hai, jisase AtmAme paratantratA AtI hai-sasAra-paribhramaNa karanA paDatA hai-aura paratantratA tathA sasAra-paribhramaName vAstavika sukha kahI bhI nahI, AtmA apane svAbhAvika sukhase vacita raha jAtA hai aura usakA ThIka upabhoga nahI kara paataa| isIliye AdhyAtmika tathA nizcayanayakI dRSTise jo sukha puNyakarmake phalasvarUpa indriyo-dvArA upalabdha hotA athavA grahaName AtA hai use 1 kAya-vAG-mana -karma yoga / sa Asrava / (ta0 sU0 6-1, 2) 2. zubha puNyasyA'zubhaH pApasya / (ta0sU0 6-3)
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAnuzAsana vAstavika sukha na batalAkara du kha hI batalAyA gayA hai / isa AdhyAtmika granthakA lakSya bho cUMki pUrvapadyAnusAra ziva-sukhako prApti karAnA hai, ata isa granthame bhI indriyajanya sAsArika viSaya-saukhyako aneka dRSTiyose dukha ho pratipAdita kiyA gayA hai| upAdeyatattva aura tatkAraNa mokSastatkAraNa caitadupAdeyasudAhRtam / upAdeya sukha yasmAdasmAdAvirbhaviSyati // 5 // '(usa sarvajJane) mokSa aura mokSakA kAraNa-savara-nirjarA, isa tattvatrayako upAdeya pragaTa kiyA hai; kyoki upAdeyarUpagrahaNa karane yogya-jo sukha hai vaha isa tattvatrayake prasAdase prAvirbhAvako prApta hogA-apanA vikAsa siddha karaneme samartha ho skegaa|' ___vyAkhyA isa padyame, upAdeya-tattvakA nirUpaNa karate hue, yadyapi mokSake sAtha savara aura nirjarA ina do tattvokA koI spaSTa nAmollekha nahI kiyA hai phira bhI 'tatkAraNa' padake dvArA mokSake kAraNarUpame isI tattvayugmakA grahaNa vAchanIya hai, kyoki Agama-vihita sapta ayavA navatattvome inhoko gaNanA hai aura 1 sapara bAdhAsahiya vicchiNNa vadhakAraNa visama / ___ jaidiyehiM laddha ta savva dukkhameva tahA / / (pravacanasAra 76) 2. yattu sAmArika saukhya rAgAtmakamazAzvatam / svapara-dravya-pabhUta tRSNA-santApa-kAraNam // 243 / / moha-droha-mada-nova-mAyA-lobha-nivandhanam / dukhakAraNa-vandhasya hetutvAddu khameva tat / / 244 / / (tattvAnu0)
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna-zAstra ina donoke binA mokSa bana hI nahIM sktaa| savara Asravake nirodhako aura nirjarA sacita karmo ke ekadezata kSayako kahate haiM / jabataka ye dono sampanna nahIM hote taba taka karmose pUrNata. chuTakArArUpa mokSa kaisA? ata mokSa aura mokSake kAraNa savara tathA nirjarA ye tIno tattva upAdeya-nattvakI koTime sthita haiN| inhIke nimittase AtmAme upAdeya-sukhakA AvirbhAva hotA hai| yahA~ sukhakA 'upAdeya' vizeSaNa aura 'AvirbhaviSyati' kriyApada apanA khAsa mahattva rakhate haiN| 'upAdeya' vizeSaNake dvArA usa mokSasukhako sUcanA karate hue jise granthake tRtIya padyame 'zivazama' zabdake dvArA ullekhita kiyA hai, use hI AdaraNIya tathA grahaNake yogya batAyA hai aura isase dUsarA sAsArika viSayasaukhya, jisakA svarUpa pichale padyake phuTanoTame uddhRta do padyose spaSTa hai, anupAdeya, heya athavA upekSaNIya ThaharatA hai| prastuta mokSasukha ghAtiyA karmoM ke kSayase prAdurbhUta, svAtmAdhIna, nirAbAdha, atIndriya aura avinAzI hotA hai, isIliye upAdeya hai, jabaki sAsArika sukha vaisA na hokara parAdhIna, vinAzazIla, duHkhase mizrita, rAgakA vardhaka, tRSNA-santApakA kAraNa, moha-droha-krodhamAna-mAyA-lobhakA janaka aura dukhake kAraNIbhUta bandhakA hetu hotA hai, aura isIliye anupAdeya hai / jisa mokSa-sukhako yahA~ upAdeya batalAyA hai, vaha AtmAme koI navIna utpanna nahIM hotA aura na kahI bAharase Akara use 1 Asravanirodha. savara / (ta0 suu06-1)| ekadeza-karma-sakSaya-lakSaNA nirjarA / (sarvArtha0 1.4) 2 tattvAnu0 242 / 3 tattvAnu0 243,244
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 tattvAnuzAsana prApta hotA hai / vaha vAstavame AtmAkA nijaguNa aura svabhAva hai, jo karma-paTalose AcchAdita rahatA hai / savara, nirjarA aura mokSa tattvoke dvArA karma-paTaloke vinAzase vaha prAdurbhUta eva vikasita hotA hai / yahI bhAva 'AvirbhaviSyati' kriyApadake dvArA vyakta kiyA gayA hai | bandhatattvakA lakSaNa aura bheda tatra' bandha. svahetubhyo yaH saMzleSaH parasparam / jIva-karma- pradezAnAM sa prasiddhazcaturvidhaH ||6 // 'sarvajJaka usa tattvaprarUpaNameM jIva aura karma pudgala ka e pradezoMkA jo mithyAtvAdi apane bandhahetutroMse paraspara saMzleSa haisammilana aura ekakSetrAvagAharUpa avasthAna hai-- usakA nAma FE hai aura vaha bandha ( prakRti, pradeza, sthiti aura anubhAga ke bhedase) cAra prakArakA prasiddha hai / ' vyAkhyA- yahA~ bandhatattvakA jo svarUpa diyA hai, usase mAlUma hotA hai ki yaha bandha jIva aura karmake pradezokA hotA hai / karma pudgala hai aura pudgala dravya ajIvAstikAyome parigaNita hai, jaisAki 'prajIvakAyA dharmAdharmA''kAzapudgalA' isa tattvArthasUtra se jAnA jAtA hai / isase jova aura ajIva aise do tattva aura sAmane Ate hai. aura isa taraha yaha mAlUma hotA hai ki mUla do tattva sAta tattvome athavA prakArAntarase puNya pApako zAmila 9 jIva-karma- pradezAnA yaH sazleSa parasparam 1 dravyabandho bhavetpu so bhAvavandhassadopatA || (dhyAnastava 55 ) 2 mu me sahetubhyo / 3 paryAdi - TThadi - aNubhAga-ppadesa bhedA du caduvidho vadho / ( dravyasanaha)
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna - zAstra 13 karake nau tattvome ba~Te hue hai| ye saba tattva hI adhyAtma- yogiyoke lie mokSamArga me athavA apanA vikAsa siddha karane ke lie prayojanabhUta hai / bandhake isa kathaname bandhake mUla cAra bhedokI mAtra sUcanA kI gaI hai, unake nAma bhI nahI diye gaye - unhe kevala ' prasiddha' kahakara chor3a diyA gayA hai / aura yaha ThIka hI hai; kyoki bandhake bheda-prabhedoke kathanopakathanose jainAgama bhare hue hai / jinhe unakI vizeSa jAnakArI prApta karanI ho ve usa viSayake Agama granthoko dekha sakate haiN| isa granthakA mukhya viSaya dhyAna honese aise bahuvistAravAle dUsare vipayokI mAtra sUcanA karadI gaI hai, jisase granthasandarbha sahajasukhabodha, zrRkhalAbaddha eva suvyavasthita banA rahe aura kisIko mUla - vipayake parijJAnameM anAvazyaka vilamba honese viSayAntara hone jaiso AkulatA athavA aruci utpanna na hove / bandhatattvako vistArase jAnaneke liye mahAbandha, paTkhaNDAgama, pacasagraha, gommaTasAra, kammapayaDI, tattvArtha sUtra Adi granthoko unakI TIkAo - sahita dekhanA cAhiye / vandhakA kArya aura usake bheda bandhasya kAryaH' sasAra: sarva du kha prado'GginAm / dravya kSetrAdi-bhedena sa cA'nekavidhaH smRtaH // 7 // 'bandhatattvakA kArya sasAra hai- bhava-bhramaNa hai- joki dehadhArI sasArI jIvoko saba du khokA denevAlA hai aura vaha dravyakSetrAdike bheda se- dravya-kSetra - kAla-bhava-bhAva-parivartanAdike rUpame - aneka prakArakA hai, aisA sarvajJake pravacanakA jo smRtizAstra jainAgama hai usase jAnA jAtA hai / ' 1. ja kArya
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAnuzAsana vyAkhyA-yahA~ sasArako bandhakA kArya batAyA hai| sasArake do atha haiM-eka vizva athavA jagat, dUsarA sasaraNa, paribhramaNa athavA parivartana / pahale arthake anusAra yaha saba dRzya jagat bandhakA kAya avazya hai, kyoki vaha jIva-pudgala aura pudgalapudgalaka paraspara bandha-dvArA niSpanna huA hai| yadi kisokA kisoke sAtha bandha na ho-jIva apane zuddha siddhasvarUpame sthita ho aura pudgala apane paramANurUpa zuddha svarUpame avasthita ho to yaha dRzyamAna jagat kucha banatA hI nahI aura na pratItikA koI viSaya hI rahatA hai / dUsare arthake anusAra jIvokA jo yaha janmajanmAntara athavA bhava-bhavAntarakI prAptirUpa paribhramaNa aura nAnAvasthAokA dhAraNa hai, vaha saba bandhakA hI pariNAma hai| bandhase paratantratA AnI hai, svabhAvame sthiti na hokara vibhAvapariNamana hotA rahatA hai / yahI sasAra hai aura sasAra zabdakA yaha dUsarA artha hI yahA~ parigrahIta hai, kyoki bandhake prastuta svarUpame jIva aura karmapudgaloke sazlepakA ho ullekha hai, pudgala-pudgalake sazleSakA nahI / isI arthame sasAra dravya, kSetra, kAla, bhava aura bhAvake bhedase paca-parivartanarUpa hai| ina paca parivartanokI bhI yahA~ mAtra sUcanA kI gaI hai| inakA svarUpa bhI kucha vistArako liye hue honese prastuta grantha-sandarbhake sAtha usakI adhika upayogitA na samajhakara use chor3a diyA gayA hai| yahA~ eka prazna paidA hotA hai ki jaba sasAra dravyAdi-pacaparAvartanarUpa hai aura isalie mUlame prayukta huA 'Adi' zabda kAla, bhava tathA bhAvakA vAcaka hai, taba usa sasArako 'anekavidhaH' na kahakara 'pacavidha ' kahanA cAhie thA, aisA kahanese chadobhaga bhI kucha nahI banatA thA ? isake uttarame itanA hI nivedana hai
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna-zAstra ki 'anekavidha ' padakA prayoga sasArake paca-parivartana-rUpa mUlabhedoke atirikta usake avAntara bhedokI dRSTiko bhI sAthame liye hue hai aura isaliye 'pAdi' zabdako bhI aura adhika vyApaka arthame grahaNa karanA caahiye| vandhake hetu mithyAdarzana Adi syumithyAdarzana-jJAna-cAritrANi samAsataH / bandhasya hetavo'nyastu trayANAmeva vistaraH // 8 // mithyAdarzana, mithyAjJAna aura mithyAcAritra ye tIno sakSeparUpase bandhake kAraNa haiM / bandhake kAraNarUpame anya jo kucha kathana (kahI upalabdha hotA) hai vaha saba ina tInAkA hI vistArarUpa hai| __ vyAkhyA-yahAM bandhake heturUpame jina mithyAdarzanAdikakA nirdeza kiyA gayA hai ve ve hI haiM jinako svAmI samantabhadrane apane samIcIna-dharmazAstra (ratnakaraNDa) ke 'sadRSTijJAnavRttAni' nAmaka tRtIya padyame prayukta 'yadIyapratyanokAni bhavanti bhavapaddhati' isa vAkyake dvArA bandhake kAyarUpa sasArakA hetu (mArga) batalAyA hai / bandhakA hetu kaho cAhe sasArakA hetu kaho, donokA Azaya eka hI hai| prastuta padyame 'anyastu trayANAmevavistara.' yaha vAkya khAsa taurase dhyAname lene yogya hai| isake dvArA yaha sUcita kiyA gayA hai ki samayasAra, tattvArthasUtrAdi granthome bandhahetuviSayaka jo kathana kucha bhinna tathA vistRtarUpame pAyA jAtA hai vaha saba inhI tIno hetuoke antargata-iname samAviSTa athavA inhI mUla hetuoke vistArako lie hue hai| jaise samayasArame eka sthAna para mithyAtva, aviramaNa (avirata) kaSAya aura yoga
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 tattvAnuzAsana ina cArako bandhakA kAraNa batalAyA hai, dUsare sthAna para ina cArokA ullekha karate hue inamese pratyekake sajJa-asajJa (cetanaacetana) aise do-do bheda karate hue 'bahuvihabheyA' padake dvArA bahuta bhedokI bhI sUcanA kI hai, tIsare sthAna para rAga, dvaSa tathA mohako AsravarUpa bandhakA kAraNa nirdiSTa kiyA hai aura cauthe sthAna para mithyAtva, ajJAna, avirata-bhAva aura yogarUpa adhyavasAnoko bandhake kAraNa ThaharAyA hai| / tattvArthasUtrame 'mithyA. darzana, avirati, pramAda, kaSAya, aura yoga ina pAcako bandhake hetu likhA hai / gommaTasAra (karmakANDa) me mithyAtva, avirati, kaSAya aura yoga nAmake ve hI cAra bandhake kAraNa diye haiM jinakA ullekha samayasArako 109 vI gAthAme pAyA jAtA hai| antara kevala itanA hI hai ki samayasArameM jinhe 'bandhakAra' likhA hai unhIko gommaTasArame 'AsravarUpa' nirdiSTa kiyA hai / yaha koI vAstavika antara nahI hai, kyoki mithyAtvAdi sAmaNNapaccayA khalu cauro bhaNNati bdhkttaaro| bhicchatta aviramaNa kasAya-jogA ya bodhavvA // 10 // micchatta aviramaNa kasAya jogA ya saNNasaNNA du / bahuvihabheyA jIve tasseva aNaNNapariNAmA / / 164 / / rAgo doso moho ya AsavA Natyi sammadidvissa / tamhA AsavabhAveNa viNA hedU Na paccayA hoti / / 177 / tesi heU bhaNidA ajjhavasANANi savvadarasIhi / micchatta aNNANa avirayabhAvo ya jogo ya // 160 // (samayasAra) 2. mithyAdarzanA'virati-pramAda-kaSAya-yogA bandhahetava (ta0 sU08-10) 3 micchatta aviramaNa kasAya-jogA ya AsavA hoti-go0ka0-786
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAnumAnana raci-pratIti ke hone para bhI mithyAdarzana nahIM hotaa| jaise ki zreNika rAjAko kSAyika mamyagdarzanakI prApti hAnene usake darzanamohanIya karmakA udaya nahIM banatA, phira bhI apane putra kuNika (ajAtaga) ke bhAvako umana anyacArapame samajhakara anyathA pravRtti kara ddaalii| itane mAnase vaha mithyAdRSTi athavA mithyAdarzanako prApta nahIM kahA jAtA, kyoki darzanamohanIya karmako dAyase utpanna honevAle samyagdarzanakA kabhI abhAva nahI hotaa| mipyAmAnakA lakSaNa aura bhara jJAnAvRtyudayAdarthavanyathA'dhigamo bhramaH / ajJAna saMzayazceti mithyAjJAnamidaM tridhA // 10 // '(darzanamohanIyakamake udayapUrvaka athavA nankAravA) jJAnAvaraNIyakamake udayase (bacAvandhita) padArthome jo unake yathAvasthita svara pase bhinna anyathA jJAna hotA hai, usakA nAma 'mithyAjJAna' hai aura yaha mithyAjJAna sazaya, bhrama (viparyaya) tathA zrajJAna (anadhyavamAya, aise tIna prakArakA hotA hai|' vyArayA-jJAnAvaraNIya karmake udayane ajJAnabhAva hotA hai| aura yahIM anyathAjJAnakI bAta kahI gaI hai, vaha isa bAtako sUcita karatI hai ki jJAnAvaraNIya karmake udayake sAtha darzanamohanIya karmakA udaya bhI lagA huA hai athavA usake sankAroko sAthameM liye hue hai| mithyAjJAna darzanamohaspa cakravartI rAjAkA Azrita mantrI hai, yaha bAta Age 12ve padyame spaSTa kIgaI hai aura isalie use mohake saskArose vihIna grahaNa nahIM kiyA jAsakatA 1. mu jJAnamiha /
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna-zAstra aura yahI kAraNa hai ki usake bhrama tathA sazayako sAtha lekara tIna bheda kiye gaye haiM, anyathA vaha eka bheda ajJAnarUpa ho rhtaa| paraspara viruddha nAnA koTiyokA sparza karanevAle jJAnako sazaya, viparIta eka koTikA nizcaya karanevAle jJAnako bhrama (viparyaya) aura 'kyA hai' isa AlocanamAtra jJAnako ajJAna (anadhyavasAya) kahate haiN| yathArthajJAname ye tIno doSa nahI hote| mithyAcAritrakA lakSaNa "vRttamohodayAjjanto kaSAya-vaza-vartina. / yoga-pravRttirazubhA' mithyAcAritramUcire // 11 // '(darzanamohanIyakarmake udayapUrvaka athavA saskAravaza) cAritramohanIyakarmake udayase kaSAya-vazavartI hue jIvakI jo azubhayogapravRtti hotI hai-kAya, vacana tathA manakI kriyA kisI acche bhale-zubhakAryame pravRtta na hokara pApabandhake hetubhUta bure eva nindya kAryome pravRtta hotI hai--usako 'mithyAcAritra' kahA gayA hai|' vyAkhyA-mohake mukhya do bheda hai---eka darzanamoha aura dUsarA cAritramoha / darzanamohake udayase jisa prakAra mithyAdarzana- kI utpatti hotI hai usI prakAra cAritramohake udayase mithyAcAritrakI sRSTi banatI hai| usa mithyAcAritrakA svarUpa yahA~ mana-vacana-kAyamese kisI yoga athavA yogokI azubha-pravRttiko batalAyA hai aura usakA svAmI usa jIvako nirdiSTa kiyA hai jo cAritramohake udayavaza usa samaya kisI bhI kaSAya athavA nokaSAyake vazavartI hotA hai / kAya, vacana tathA manako kriyArUpa 1 mu vRttimoho / 2. si ju pravRttimazubhA / 3 si ju mAcare /
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAnuzAsana jo yoga' yahA~ vivakSita hai usake do bheda hai-eka zubhayoga aura dUsarA azubhayoga / zubhapariNAmoke nimittase honevAlA yoga zubha aura azubhapariNAmoke nimittase honevAlA yoga azubha kahalAtA hai / azubhayogakI pravRtti azubha hotI hai aura usI azubha pravRttiko yahA~ mithyAcAritra kahA gayA hai| hiMsA, corI aura maithunAdime pravRtta huA zarIra azubha-kAyayoga hai / asatya, kaTuka tathA asabhya bhASaNAdike rUpame pravRtta huA vacana azubha-vAgyoga hai| hiMsAdikakI cintA tathA IrSyA-asUyAdike rUpame pravRtta huA mana azubha-manoyoga hai| isa prakAra yogoko yaha azubhapravRtti, jo kRta-kArita-anumodanake rUpameM hotI hai, pApAsravakI hetubhUta hai aura isIse mithyAcAritra kahalAtI hai| dUsare zabdome manase, dacanase, kAyase, karane-karAne tathA anumodanAke dvArA jI hiMsAdika pApakriyAokA AcaraNa athavA anuSThAna hai vaha mithyAcAritra hai, jo samyagcAritrake usa lakSaNake viparIta hai jisakA nirdeza Age 27ve padyame kiyA gayA hai| yaha sarva kathana vyavahAranayakI dRSTise hai / nizcayanayakI dRSTise to samyagdarzana-jJAnase rahita aura cAritramohase abhibhUta yogokI zubhapravRtti bhI zubhakarmabandhake hetu mithyAcAritrame parigaNita hai, kyoki samyakcAritra karmAdAnanimitta-kriyAke tyAgarUpa hotA hai| 1. kAya-vAD-mana -karma yoga / (ta0 sU0 6-1) 2 zubhapariNAma-nivRtto yoga zubhaH, azubhapariNAma-nivRttazcA___'zubha / (sarvArtha0 6-3) 3 vadha-cintaneyA''sUyAparo'zubho manoyoga (sarvArtha0 6-2) 4 saMsAra-kAraNa-nivRtti pratyAgUrNasya jJAnavata karmAdAnanimittakriyoparamaH samyakcAritram / (sarvArtha0 1-1)
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna-zAstra vandhahetuome cakkI aura mantrI bandha-hetuSu sarveSu sohazcakrIti' kIrtitaH / mithyAjJAnaM tu tasyaiva sacivatvamazizriya // 12 // 'bandhake sampUrNa hetuprome moha cakravartI (rAjA) kahA gayA hai aura mithyAjJAna isIke mantritvako Azraya kiye hue haimoha rAjAkA Azrita mantrI hai| vyAkhyA-yahAM mithyAdarzanarUpa mohako cakravartI batalAkara bandhake hetuome usakI sarvopari pradhAnatAkA nirdeza kiyA gayA hai aura vaha ThIka hI hai, kyoki darzanamoha dRSTivikArako utpanna karatA hai aura yaha dRSTivikAra hI jJAnako mithyAjJAna aura cAritrako mithyAcAritra banAtA hai| mohAzrita honese jJAna svatantratApUrvaka matrIpadakA koI kAma karane athavA moharAjAko usakI kupravRttiyoke viruddha-pratikUla acchI bhalI salAha deneme samartha nahIM hotaa| sadA usake anukUla hI banA rahatA hai aura isIse mithyAjJAna nAma pAtA hai| mithyAjJAna moha-cakrIkA hI matrI hai-anyakA nahI, yaha bAta 'tasya' padake sAtha 'eva' zabdake prayoga-dvArA sUcita kI gaI hai| mohacakIke senApati mamakAra-ahakAra mamA'haMkAra-nAmAnau senAnyau tau ca tatsutau / yadAyatta sudurbheda moha-vyUha pravartate // 13 // 'usa mohake jo do putra 'mamakAra' aura 'ahakAra' nAmake haiM ve dono usa mohake senAnAyaka haiM, jinake adhIna mohavyaha 1. mu mohazca prAk prakIrtita / 2 muzizriyan /
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 tattvAnuzAsana mohacakrIkA sainyasaniveza-bahuta hI durbheda banA huA hai|' vyAkhyA-mohake gaDhako yadi jItanA hai to mamakAra aura ahakArako pahale jItanA paramAvazyaka hai| inake kAraNa hI moha zatru durjeya banA huA hai aura vaha sasArI prANiyoko apane cakkarame phaMsAtA, bA~dhatA aura du kha detA rahatA hai| ____ mamakAra aura ahakAra dono bhAI eka-dUsareke poSaka haiN| inakA svarUpa agale padyome batalAyA gayA hai aura sAtha hI yaha bhI darzAyA gayA hai ki kaise inake cakravyUhame phaMsa kara yaha jIva sasAra-paribhramaNa karatA rahatA hai| mamakArakA lakSaNa zazvadanAtmIyeSu svatanu-pramukheSu karmajaniteSu / AtmIyAbhinivezo mamakAro mama yathA deha. // 14 // 'sadA anAtmIya-AtmasvarUpase bahirbhUta-aise karmajanita svazarIrAdikame jo AtmIya abhiniveza hai-unhe apane Atmajanya samajhane rUpa jo ajJAnabhAva hai-usakA nAma 'mamakAra' hai, jaise merA zarIra / ' vyAkhyA-jo kabhI AtmIya nahI, Atmadravyase jinakI utpatti nahIM aura na AtmAke sAtha jinakA avinAbhAva-jaisA koI gADha sambandha hai, pratyuta isake jo karmanirmita haiM, AtmAse bhinna-svabhAva rakhanevAle pudgala paramANuo-dvArA race gaye haiM, aise parapadArthoMko jo apanA mAna lenA hai usakA nAma 'mamakAra' hai, jaise yaha merA zarIra, yaha merA ghara, yaha merA putra, yaha merI strI aura yaha merA dhana ityaadi| kyoki ye saba vastueM vastuta AtmIya nahI, AtmAdhIna nahI, apane-apane kAraNa-kalApake
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna - zAstra adhIna haiM, apane Atmadravyase bhinna haiM aura saSTa bhinna huI dikhAI paDatI haiM / zarIra Adike bhinna hote una para koI vaza nahI calatA, jabaki vastu hone kATatIma para unhe AtmAdhIna honA aura sadA lAga cAhie thA / yaha sava kathana agale padyame prayukta hue parI apekSA rakhatA huA nizcayanayakI dRSTi hai| dRSTi se merA zarIrAdi kahane meM jarUrata hai hAra nizcayanaya ke jJAnase vahirbhUta hai rakhatA huA korA vyavahAra hai bayA ko hI ni samajha leneke rUpame hai vaha bhA viparyAsako lie hue hai / prAya aisA nizcayanayakI dRSTiko spaSTa vyAvahArika mamatArUpI ghora sthiti astavyasta ho rahI apane hita-sAdhanase dUra gati AcAryane apane nimna bhAga mAtA me mama gehinInAH tAto me mama sampanna | ittha ghoramamavasthiti, zarmAdhAna vivAn vanI // hI hai aura hai| isa satI jisake unakI hai zrImata jaisA ki hai lakSaNa -bhAvanA 25 ye karma kRtA mAtrA paramAya-tayena cAtmano bhinnaH / tatrA''mAbhinirbranno'haMkAro'haM yayA nRpatiH // 14 //
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAnuzAsana ___ 'karmoke dvArA nirmita jo paryAye haiM aura nizcayanayase prAtmAse bhinna haiM uname AtmAkA jo mithyA prAropa hai-unhe AtmA samajhanerUpa ajJAnabhAva hai-usakA nAma 'ahakAra' hai, jaise mai rAjA huuN|' vyAkhyA-yahA~ paramArthanayakA artha nizcayanayase hai, jise dravyArthika naya bhI kahA gayA hai, usakI dRpTise jitanI bhI karmakRta paryAye haiM ve saba AtmAse bhinna haiM-AtmarUpa nahIM haiMunhe AtmarUpa samajha lenA hI ahakAra hai, jaise maiM rAjA, maiM raka, maiM gorA, maiM kAlA, mai purupa, maiM strI, maiM ucca, mai nIca, mai surUpa, maiM kurUpa, maiM paDita, maiM mUrkha, maiM rogI, maiM nIrogI, maiM sukhI, maiM dukhI, maiM manuSya, maiM pazu, maiM nirbala, maiM sabala, maiM bAlaka, maiM yuvA, maiM vRddha ityaadi| ye saba nizcayanayase AtmAke rUpa nahI, inheM dRSTi-vikArake vaza AtmarUpa mAna lenA ahakAra hai / yaha karmakRta-paryAyako AtmA mAna lene rUpa ahakArakI eka vyApaka paribhASA hai| isameM kisI paryAya-vizeSako lekara garva athavA madarUpa jo ahabhAva hai vaha saba zAmila hai| nizcaya-sApekSya vyavahAranayakI dRSTise apaneko rAjAdika kahA jA sakatA hai, parantu vyavahAra-nirapekSa nizcayanayakI dRSTise AtmAko rAjAdika mAnanA ahakAra hai| isI taraha dehako AtmA mAna lenA bhI ahakAra hai| __ mamakAra aura ahakArame moha-vyUhakA sRSTi-krama mithyAjJAnAnvitAmohAnmamAhakAra-sabhava / isakAmyAM tu jIvasya rAgo dvaSastu. jAyate // 16 // 'mithyAjJAna-yukta mohase jIvake mamakAra aura ahakAra1 ja dveSazca -
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna-zAstra 25 kA janma hotA hai aura ina donose (mamakAra-ahakArase) rAga tathA dveSa utpanna hotA hai|' vyAkhyA-yahA~ mamakAra aura ahakArako rAga-dveSakA jo janaka batalAyA gayA hai usakA yaha Azaya nahI ki dono milakara rAga-dvaSa utpanna karate hai yA eka rAgako tathA dUsarA dveSako utpanna karatA hai, balki yaha Azaya hai ki dono alaga alaga rAga-dvaSake utpAdaka hai-mamakArase jisa prakAra rAgadvaSakI utpatti hotI hai, usI prakAra ahakArase bhI hotI hai / tAbhyAM puna kaSAyAH syu!kaSAyAzca tnmyaaH| tebhyo yogAH pravartante tataH prANivadhAdayaH // 17 // 'phira una (rAga-dveSa) dono se kaSAyeM-krodha, mAna, mAyA, lobha- aura nokaSAyeM-hAsya, rati, arati, zoka, bhaya, jugupsA, tathA kAma-vAsanAyeM-utpanna hotI haiM, joki rAga dveSarUpa hai| una kaSAyo tathA nokaSAyose yoga pravRtta hote haiM-mana, vacana tathA kAyakI kriyAyeM banatI haiM-aura una yogoke pravartanase prAriNa-vadhAdirUpa hiMsAdika kArya hote haiN|' vyAkhyA-mAyA, lobha, hAsya, rati aura strI-puruSAdi-vedarUpa kAma-vAsanAe~ ye pA~ca (do kaSAyeM tathA tIna nokaSAye) rAgarUpa haiN| krodha, mAna, arati, zoka, bhaya, jugupsA (glAni) ye chaha (do kaSAye tathA cAra nokaSAyeM) dvaSarUpa hai / manavacana-kAyakI kriyArUpa yogokI pravRtti zubha aura azubha aise do prakArakI hotI hai / zubhayogapravRttike dvArA acche-puNyakArya aura azubhayogapravRttike dvArA bure-pApakArya hote 1 rAga premaratirmAyA loma hAsya ca pcdhaa|| mithyAtvabhedayuk so'pi moho dveSa krudhAdi paT // (adhyAtmarahasya 27)
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 tattvAnuzAsana haiM aura isalie 'prANivadhAdaye' padame prayukta huA bahuvacanAnta 'Adi' zabda jahA~ jhUTha, corI, maithuna-kuzIla aura parigraha jaise pApakAryoMkA vAcaka hai vahA~ ahiMsA-dayA, satya, acaurya, brahmacarya aura aparigraha-jaise puNyakAryoMkA bhI vAcaka tebhyH| karmANi badhyante tata sugti-durgtii| tatra kAyAH prajAyante sahajAnIndriyANi ca // 18 // 'una prariNavadhAdika kAryose karma baMdhate haiM jinake zubha tathA azubha aise do bheda hai / karmoke bandhanase sugati tathA durgatikI prApti hotI hai -acche-zubha karmoke bandhanase (deva tathA manuSya bhavakI prAptirUpa, sugati aura bure-azubha karmoke bandhanase (naraka tathA tiryacayonirUpa ) durgati milatI hai| karmoM ke vaza usa sugati yA durgatime jahA~ bhI jIvako jAnA hotA haiM vahA~ zarIra utpanna hote hai aura zarIroMke sAtha sahaja hI indriyA~ bhI utpanna hoto haiM-cAhe unakI saMkhyA eka zarIrame kamase kama eka hI kyo na ho| vyAkhyA-yahA~ jina karmoke bandhanekA ullekha hai, unakI jJAnAvaraNAdirUpa mUlaprakRtiyA~ ATha, matijJAnAvaraNAdirUpa uttaraprakRtiyA~ ekasau aDatAlosa aura phira matijJAnAvaraNAdike bheda-prabheda hokara uttarottara prakRtiyA~ asakhya haiM / ina saba karmaprakRtiyome kucha zubharUpa hai, jinhe puNyaprakRtiyA~ kahate haiM, aura 1 jo khalu sasArattho jIvo tatto du hodi prinnaamo| pariNAmAdo kamma kammAdo hodi gadi-sugadI // 128 // gadimadhigadassa dehI dehAdo idiyAriNa jAyate // 126 // -pacAstikAya
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna-zAstra zeSa azubharUpa haiM, jinhe pApaprakRtiyA~ kahate haiM / ina saba karmokA, karmoMse honevAlI cAra prakArakI gatiyokA, gatiyome prApta honevAle audArika-vaikriyakAdi paca prakArake zarIrokA aura zarIroke sAtha sambaddha sparzana-rasanAdi pA~ca prakArakI indriyokA svarUpAdi-vipayaka vistRta varNana tattvArthasUtra, usake TIkAgrantha, SaTkhaNDAgama, karmaprakRti, pacasagraha aura gommaTasArAdi siddhAnta granthose jAnanA caahiye| 'tadarthAnindriyagRhNanmuhyati dvaSTi rjyte| tato baddho bhramatyeva moha-vyUha-gataH pumAn // 16 // 'una indriyoke viSayoko indriyo-dvArA grahaNa karatA huA jIva rAga karatA hai, dveSa karatA hai tathA mohako prApta hotA hai aura ina rAga-dveSa-moharUpa pravRttiyo-dvArA naye bandhanose ba~dhatA hai / isa taraha mohakI senAse ghirA tathA usake cakkarame phaMsA huA yaha jIva bhramaNa karatA hI rahatA hai|' vyAkhyA-yaha usa kathanakA upasahAra-padya hai jisakI sUcanA terahaveM padyame 'moha-vyUhako sudurbhada batalAte hue' kI gaI thii| mamakAra aura ahakArase jina rAga-dveSakI utpati huI thI ve apanese aneka karmabandhanoko utpanna karate hue phira yahA~ Agaye haiM aura yahA~se phira naye karmacakrako sRSTi zurU ho gaI hai| isa taraha karmake cakkarase yaha jIva nikalane nahI pAtAusI kI bhUlabhulaiyA~me phaMsA huA barAbara usa vakta taka sasAraparibhramaNa karatA rahatA hai jaba taka ki usakA dRSTivikAra 1 tehiM du visayaggahaNa tatto rAgo va doso vA // 126 / / jAyadi jIvasseda bhAvo sasAra-cakkavAlammi // 130 // (pacAsti0) 2 mu me vdho|
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 tattvAnuzAsana miTakara use yaha sUjha nahI paDatA ki ye mohAdika-mithyAdarzanAdika-sasAra-paribhramaNake heturUpa mere zatra hai aura inake phandese chUTanekA koI udyama nahIM krtaa| mukhya vandhahetuoke vinAzArtha preraNA tasmAdetasya mohasya mithyAjJAnasya ca dviSaH / mamA'haMkArayozcAtman ! vinAzAya kukhyamam // 20 // 'prata he prAtman ! (yadi tU isa bhava-bhramaNase chUTanA cAhatA hai to) isa mithyAdarzanarUpa mohake, bhramAdirUpa mithyAjJAnake aura mamakAra tathA ahaMkArake, joki tere zatru haiM, vinAzake liye udyama kr|' ___ vyAkhyA-yahA~ moha, mithyAjJAna, mamakAra aura mahakAra ina cAroko AtmAkA zatru batalAyA gayA hai, kyoki ye AtmAkA ahita karate hai-usake guNokA ghAta karake AtmavikAsako rokate hai| isIse inake vinAzake lie yahA~ udyama karanekI preraNA kI gaI hai, aura isase yaha spaSTa hai ki ina zatruokA nAza vinA udyama, prayatna athavA puruSArtha ke apane Apa nahI hogA / yatheSTa puruSArthake abhAvame inakI paramparA anAdikAlase calI AtI hai| ata inakA mUloccheda karaneke liye pravala puruSArthakI atyanta AvazyakatA hai| usa puruSArthake bana Anepara inakA 'vinAza avazyabhAvI hai| mukhya vandha-hetuoke vinAzakA phala bandha-hetuSu mukhyeSu nazyatsu kramazastava / zeSo'pi rAga' dvaSAdirbandha-hetavinaMkSyati // 21 // 1 si ju zepo rAga / 2. mu vinazyati /
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna-zAstra '(he Atman !) bandhake mukhya kAraNo-mithyAdarzana, mithyAjJAna aura mamakAra-ahakArarUpa mithyAcAritra-ke kramaza naSTa hone para tere rAga-dveSAdirUpa zeSa jo bandhakA hetu-kAraNakalApa hai vaha saba bhI nAzako prApta ho jaaygaa|' vyAkhyA-pUrvakArikAme jina mohAdikako AtmAkA zatru vatalAyA gayA hai aura jinake vinAzArtha khAsataurase purupArthakI preraNA kIgaI hai, unhe AcAryamahodayane yahA~ bandhake kAraNome pradhAnakAraNa pratipAdita kiyA hai aura sAtha hI AtmAko yaha AzvAsana diyA hai ki tujhe bandhanabaddha karanevAle ina pramukha zatruoke naSTa hojAnepara zeSa bandhakAraka jo rAga-dvaSAdirUpa zatrasamUha hai vaha bhI nAzako prApta hojAyagA-usake vinaSTa honeme phira adhika vilamba tathA puruSArthako apekSA nahI rahegI, kyoki mamakArase rAgakI aura ahaMkArase dvapakI utpatti hotI hai / java mamakAra aura ahakAra hI naSTa hogaye, taba rAga aura dvaSakI paramparA kahA~se calegI? rAga dvapake abhAvame krodhAdikaSAye tathA hAsyAdi nokaSAye sthira nahI raha sakegI, kyoki rAgase lobha-mAyA nAmaka kapAyokI tathA hAsya, rati, kAmabhogarUpa nokaSAyokI utpatti hotI hai aura dveSase krodha-mAna nAmaka kaSAyokI tathA arati, zoka, bhaya, jusUpsArUpa nokaSAyokI utpatti hotI hai| kaSAya-nokaSAyake abhAvameM mana-vacanakAyako kriyArUpa yogokI pravRtti nahI banatI / yogokI pravRttike na bananepara karmokA Asrava nahI banatA, jise vandhakA nibandhana kahA gayA hai / aura jaba karmoMkA Asrava hI nahIM banegA, taba bandhana kisake sAtha hogA? kisIkebhI sAtha vaha nahI bnskegaa| isa taraha yaha spaSTa hai ki bandhake ukta mukhya hetuokA vinAza honepara bandhake zeSa sabhI hetuokA nAza honA avazyabhAvI hai|
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAnuzAsana isIse AcAryamahodayane unake saha-nAzakA AzvAsana diyA hai aura isa AzvAsanake dvArA mumukSuko una pramukha zatruoke prathamata vinAzake liye protsAhita kiyA hai| yahA~ prayukta huA 'kramaza.' zabda apanA khAsa mahatva rakhatA hai aura isa vAtako sUcita karatA hai ki ina moha, mithyAjJAna, mamakAra aura ahakArakA vinAza kramaza hotA hai| aisA nahIM ki dRSTivikArarUpa moha to banA rahe aura mithyAjJAnakA abhAva hojAya athavA moha aura mithyAjJAna dono bane rahe kintu mamakAra chUTa jAya yA mamakAra bhI banArahe aura ahakAra chUTa jAya / pUrvapUrvake vinAzapara uttarottarakA vinAza avalambita hai| samasta vandhahetuoke vinAzakA phala tatastvaM bandha-hetUnAM samastAnAM vinAzataH / bandha-praNAzAnmuktaH santa bhramiSyati saMsRtau // 22 // 'tatpazcAt rAga-dveSAdirUpa bandhake zeSa kAraNakalApake bhI nAza ho jAne para (he Atman / ) tU sAre hI kAraNoke vinAzase aura (phalata) bandhanake bhI vinAzase mukta huA (phira) saMsArame bhramaNa nahIM kregaa|' vyAkhyA-yahA~ para pUrva padyame diye hue AzvAsanako aura Age baDhAyA gayA hai aura yaha kahA gayA hai ki jaba uparyukta prakArase sAre bandha-hetuokA abhAva ho jAyagA, taba bandhakA bhI abhAva hojAyagA, kyoki kAraNake abhAvame kAryakA astitva nahIM bntaa| jaba bandhakA pUrNataH vinAza ho jAyagA, taba he Atman ! tU bandhanase chUTakara mukta ho jAyagA aura isa taraha sasAra-paribhramaNase athavA sasArake sAre du khose chUTa jAyagA; kyoki bandhakA kAryahI sasAra-paribhramaNa hai, jise sAre du kho
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna-zAstra kA dAtA batalAyA gayA hai| aba yaha prazna paidA hotA hai ki bandhake hetuokA vinAza kaMse kiyA jAya ?-kisa upAya athavA kaunase puruSArthako usakeliye kAmame lAyA jAya ? isake uttarame AcAryamahodaya kahate hai. ___ vandha-hetu-vinAzArtha mokSa-hetu-parigraha bandha hetu-vinAzastu mokSahetu-parigrahAt / paraspara-viruddhatvAcchItoraNa-sparzavattayoH // 23 // 'bandhake kAraNokA vinAza taba banatA hai jaba ki mokSake kAraNoMkA Azraya liyA jAtA hai, kyoki bandha aura mokSa donoke kAraNa usItaraha ekadUsareke viruddha haiM jisataraha ki zItasparza uSNasparzake viruddha hai-zItako dUra karaneke liye jisa prakAra uSNatAke kAraNa aura uSNatAko dUra karaneke liye zItake kAraNa milAye jAte hai, usI prakAra bandhake kAraNoko dUra karaneke liye mokSake kAraNokA milAnA Avazyaka hai|' vyAkhyA-yahA~ sakSepame usa upAya, mArga athavA puruSArthako sUcanA kI gaI hai jisase bandha-hetuokA vinAza sadhatA hai, aura vaha hai mokSa-hetukA parigrahaNa-mokSa-mArgakA samyak anusaraNa / kyoki mokSa-hetu bandha-hetukA prabala virodhI hai ata. usako apanAnese bandha-hetukA sahaja hI vinAza ho jAtA hai / aba usa mokSa-hetukA kyA rUpa hai, use batalAyA jAtA hai - mokSahetukA lakSaNa samyagdarzanAdi-trayAtmaka syAtsamyagdarzana-jJAna-cAritra-tritayAtmakaH / mukti- hejinopajJa nirjarA-savara-kriya.2 // 24 // 1 tattvAnuzAsana 7 / 2 mukriyA , me kiyaa|
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 tatvAnuzAsana ___'sarvajJa-jinake dvArA svayakA anubhUta eva upadiSTa mukti-hetu (mokSamArga) samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra aise tritayAtmaka haiM - ina tInoko AtmasAt kiye hue ina rUpa hai aura nirjarA tathA savara usakI phalavyApAraparaka kriyAye haiMvaha ina dono rUpa pariNamatA huA mokSaphalako phalatA hai|' vyAkhyA-yahA~ 'tritayAtmaka' pada aura 'muktihetu' padakA ekavacaname nirdeza khAsataurase dhyAname lene yogya hai aura dono pada isa vAtako sUcita karate haiM ki samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakacAritra ye alaga-alaga mokSake tIna hetu athavA mArga naho hai, balki tono milakara mokSakA eka advitIya mArga banAte hai| yahI bAta mokSazAstra (tattvArthasUtra) ke 'samyagdarzana-jJAna-cAritrANi mokSamArga' isa prathama sUtrame nirdiSTa huI hai / muktihetukA 'nirjarA-savara-kriya.' yaha vizeSaNapada aura bhI adhika dhyAna dene yogya hai aura vaha isa vAtako sUcita karatA hai ki bandhanase chUTa kara muktiko prApta karanA kevala pUrvabandhanokI naSTirUpa nirjarAse hI nahIM banatA, balki naye bandhanoko rokanerUpa savarako bho sAthame apekSA rakhatA hai / samyagdarzanAdikA vyApAra nirjarA aura savara dono rUpame hotA hai aura tabhI ve mokSaphalako prApta karAneme samartha hote hai| samyagdarzanakA lakSaNa jovAdayo navApyarthA ye yathA jinbhaassitaaH| te tathaiveti yA zraddhA sA samyagdarzana smRtam // 25 // 'jIvAdika jo nau padArtha-jIva, ajIva, Asrava, bandha, savara, nirjarA, mokSa, puNya, pApa nAmake-haiM unheM jisa prakArase
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna-zAstra 33 sarvajJa-jinane nirdiSTa kiyA hai ve usI prakArase sthita haianyathA rUpase nahI-aisI jo zraddhA, ruci athavA pratIti hai, usakA nAma 'samyagdarzana' hai|' vyAkhyA-yahA~ 'artha' zabdake dvArA jina padArtho kA grahaNa vivakSita hai, unhe anyatra samayasArAdi Agama-granthome 'tattva' zabdake dvArA nirdiSTa kiyA hai / tattva, artha aura padArtha ina tInoko eka hI arthake vAcaka samajhanA caahiye| inakI mUlasakhyA prAya nau rUDha' hai| isIse ukta sakhyAke anusAra 6 nAma Upara diye gaye hai| tattvArthasUtrAdi kucha mUla-granthome tattvokI sakhyA sAta dI hai / uname puNya tathA pApako Asrava-tattvame sagrahIta kiyA hai| ata jinabhASita tattvo yA padArthokI zraddhA-dRSTise isa saMkhyA-bhedake kAraNa samyagdarzaname koI antara nahIM pdd'taa| 'sasyagdarzana' padame prayukta huA 'darzana' zabda yahAM zraddhAkA vAcaka hai-cakSudarzanAdirUpa dRSTikA vAcaka nahI jaise ki 'tattvArthazraddhAna samyagdarzanam' isa sUtrame prayukta huA 'darzana' zabda zraddhAnakA vAcaka hai| ina jIvAdi padArthoMkA unake bheda-prabhedo-sahita jaisA kucha svarUpa-nirdeza jinAgamoMme kiyA gayA hai, usa sabakA vaisA hI avirodharUpa zraddhAna yahA~ vivakSita hai, kyoki 'nA'nyathAvAdino jinA' kI uktike anusAra vItarAga sarvajJa-jina anyathAvAdI nahI hote aura isaliye unake kathana-viruddha jo zraddhAna hai vaha atattva-zraddhAna honese samyagdarzanakI koTise nikala jAtA hai| jo jina-bhASita hotA hai, vaha yukti tathA Agamase avirodharUpa 1. jIvA'jIvA bhAvA puNNa pAva ca Asava tesiM / savara-nijjara-baco mokkho ya havati te aTThA / / (pacAsti0 108) 2. jIvA'jIvA'srava-bandha-savara-nirjarA-mokSAstattvam (ta0 sU01-4)
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 tattvAnuzAsana hotA hai, yahI usakI pramukha kasoTI hai / sadigdhAvasthA me isa kasauTI para use kasa lenA cAhiye / jIvAdiSu padArtheSu samyagjJAnaM tadiSyate // 26 // ' (jinabhASita ) jIvAdi padArtho meM jo pramANo, nayo aura nikSepake dvArA yAthAtmyarUpa se nizcaya hotA hai usako 'samyagjJAna' mAnA gayA hai / ' vyAkhyA - pramANoke pratyakSa-parokSAdike vikalpase aneka bheda hai / nayoMke bhI nizcaya vyavahAra, dravyArthika paryAyArthika aura naigama - sagrahAdike vikalpase aneka bheda haiN| nAma, sthApanA, dravya aura bhAvake bhedase nikSepa cAra prakArake hai / ye saba pramAraNAdika padArtho kI yathArthatAke nizcAyaka haiN| inake dvArA padArtho ke svarUpAdi nirdhAraNa athavA nizcayako samyagjJAna kahate haiM / ina pramANo, nayo tathA nikSepoke bheda-prabhedo aura unake svarUpAdikI jAnakArIke liye tattvArtha sUtrake TIkAdi-grantho tathA anya tattvajJAna viSayaka jainagranthoko dekhanA cAhiye | L samyagjJAnakA lakSaNa pramANa -naya-nikSepairyo yAthAtmyena nizcayaH / # , samyak cAritrakA lakSaNa cetasA vacasA tanvA kRtA'numata- kAritaiH / pApa-kriyANAM yatyAga. saccAritramuSanti tat // 27 // 7 'manase, vacanase, kAyase kRta-kArita anumodanAke dvArA jo pAparUpa kriyAoM kA tyAga hai usako 'samyakcAritra' kahate haiM / ' vyAkhyA -- pAparUpa kiyAoke karane kA manase tyAga, vacanase tyAga tathA kAyase tyAga, pAparUpa kriyAoke karAnekA manase tyAga, vacanase tyAga tathA kAyase tyAga, pAparUpa kriyAoMke dUsaro
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 35 dhyAna-zAstra dvArA kiye-karAye jAne para unake anumodanakA manase tyAga, vacanase tyAga tathA kAyase tyAga, isa taraha pApakriyAokA jo nava prakArase tyAga hai usakA nAma samyakcAritra hai| yahA~ samyakcAritrakA yaha lakSaNa pApakriyAoke tyAgarUpa honese niSedhaparaka (nivRttyAtmaka) hai aura niSedhakA vidhike sAtha avinAbhAvI samvandha hai| jahA~ tyAga hotA hai vahAM kucha grahaNa bhI hotA hai aura vaha grahaNa tyAjyake pratipakSIkA hotA hai| pApakriyAokI pratipakSI-kriyAyeM dharmakriyAyeM haiM, unakA grahaNa athavA anuSThAna pApakriyAoMke tyAgake sAtha avazyabhAvI hai aura isaliye unake anuSThAnakI dRSTise saccAritrakA vidhi-paraka (pravRttyAtmaka) lakSaNa bhI yahA~ phalita hotA hai aura vaha yaha ki-'manase, vacanase tathA kAyase kRta-kArita-anumodanAke dvArA jo (pApavinAzaka) dharmakriyAokA anuSThAna hai, usakA nAma bhI samyakcAritra hai| mokSahetuke nayadRSTise bheda aura unakI sthiti 'mokSahetuH punadhA nizcayAd vyavahArataH / tatrA''dya sAdhyarUpaH syAdvitIyastasya sAdhanam // 28 // 'pUrvokta mukti-hetu-mokSamArga-nizcayanaya aura vyavahAranayake bhedase puna do prakAra hai, jiname pahalA nizcaya mokSamArgasAdhyarUpa hai aura dUsarA vyavahAra-mokSamArga usa nizcayamokSamArgakA sAdhana hai|' vyAkhyA-yahA~ mokSamArgake do nayadRSTiyose do bheda karake ekako sAdhya aura dUsareko sAdhana pratipAdita kiyA gayA hai aura isase 1. nizcaya-vyavahArAbhyA mokSamArgo dvidhA sthita / tatrA''dya sAdhyarUpa. syAd dvitIyastasya sAdhanam / / -tattvArthasAre, amRtacandraH 2 mu nizcayavyavahArata /
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAnuzAsana yaha spaSTa hai ki vyavahAra-mokSamArga sAdhana honese nizcayamokSamArgakI siddhike pUrva kSaNa taka anupAdeya nahI hai, usI prakAra, jisa prakAra ki koThe para caDhanekI sIDhI koTheke Upaya pahu~canese pahale taka anupAdeya nahI hotI-koThekI chatake atyanta nikaTa pahu~ca jAne para aura vahA~ paira jama jAne para bhale hI vaha anupAdeya athavA tyAjya ho jAya / nizcaya-vyavahAra-nayokA svarUpa 'abhinna-ka-karmAdi-viSayo nizcayo nayaH / vyavahAra-nayo bhinna-kartR-karmAdi-gocaraH // 26 // 'nizcayanaya abhinnakartR-karmAdi-viSayaka hotA hai-usame kartA, karma, karaNa, sampradAna, apAdAna aura adhikaraNakA vyaktittva eka dUsarese bhinna nahI hotA / vyavahAranaya bhinna kartR-karmAdi viSayaka hai-usame kartA, karma,karaNAdi kA vyaktitva eka dUsarese bhinna hotA hai-yahI ina dono nayome mukhya bheda __ vyAkhyA-dono nayoMke isa svarUpa-kathanase nizcaya aura vyavahAra mokSamArgake agabhUta jo samyagdarzanAdika haiM unake kartAkarmAdikA viSaya spaSTa sUcita hotA hai-ekame vaha mumukSuke apane AtmAse bhinna nahIM hotA aura dUsareme usase bhinna hotA __ Age tIna padyome vyavahAra aura nizcaya dono prakArake mokSamArgokA alaga-alaga svarUpa diyA jAtA hai - 1 abhitra-kartRkarmAdi-gocaro nizcayo'thavA / vyavahAra punardeva | nirdissttstdvilkssnnH|| -dhyAnastava 71
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna - zAstra vyavahAra-mokSa-mArga 37 9 'dharmAdi zraddhAnaM samyaktvaM jJAnamadhigamasteSAm / caraNaM ca tapasi ceSTA vyavahArAnmuktiheturayam // 30 // 'dharma zrAdikA - dharma, adharma, AkAza, kAla, jIva aura pud gala ina chaha dravyokA tathA jIva, ajIva, Asrava, bandha, savara, nirjarA, mokSa, puNya aura pApa ina nau padArthoM yA tattvokAjo zraddhAna vaha 'samyaktva' (samyagdarzana), una dravyoM tathA tattvoMkA jo adhigama - adhikRtarUpase athavA savizeSarUpase jAnanA - vaha 'samyagjJAna', aura tapame - icchAke nirodhame - jo caryA - pravRtti vaha 'samyak cAritra' hai / isa prakAra yaha vyavahAranayakI dRSTise muktikA hetu hai-- vyavahAra - ratnatrayarUpa mokSamArga hai / ' , vyAkhyA - prakaraNa aura grantha- sandarbha kI dRSTise isa padyameM prayukta huA 'samyaktvaM' pada samyagdarzanakA 'jJAnaM' pada samyagjJAna kA aura 'caraNa' pada samyak cAritrakA vAcaka hai / samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritrakA svarUpa isase pahale prastuta grantha ( 25, 26, 27 ) me diyA jA cukA hai / yahA~ unhIkA svarUpa kucha bhinnatAko lie hue jAna paDatA hai / vahA~ jIvAdi nava padArthoM ke yathA - jinabhASitarUpase zraddhAnako samyagdarzana kahA gayA hai aura yahA~ mAtra dharmAdikake zraddhAnako samyagdarzana kaha diyA hai, vahIM una nava padArthoMke pramANa-naya- nikSepodvArA samya nizcayako samyajJAna batalAyA gayA hai to yahA~ dharmAdikake mAtra adhigamako - samyagjJAna kaha diyA hai, aura vahAM mana-vacana-kAya tathA kRtakArita - anumodanAse pApakI kriyAoke tyAgako samyakcAritra -- 1. dhammAdI saddaharaNa sammatta NANamagapuvvAdi / ciTThA tavamhi cariyA vavahAro mokkha maggo tti || ( pacA0 160 ) 2 tesimadhigamo gAraNa / ( pacA0 107, samaya0 155 )
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAnuzAsana nirdiSTa kiyA hai to yahA~ kevala tapakI ceSTAko hI cAritra batalA diyA hai| isa bhedakA kyA kAraNa hai ? yaha yahA~ vicAraNIya hai / jahA~ taka maiMne vicAra kiyA hai, pUrva tIna padyo (25, 26,27) kA kathana samyagdarzanAdike lakSaNa-svarUpa-nirdezakI dRSTiko lie hue hai aura yahA~ para usa dRSTiko choDakara unake sAmAnya-svarUpakI mAtra sUcanA kI gaI hai / pApakriyAokA jo tyAga hai vaha eka prakArase icchAke nirodharUpa tapa hI hai| phira bhI 'jIvAdizraddhAnaM'ke sthAna para 'dharmAdizraddhAnaM' kA jo pada hai vaha kucha khaTakatA jarUra hai, parantu yaha khaTaka usa vakta miTa jAtI hai jaba hama zrIkundakundAcAryakI pacAstikAyagata usa gAthAko dekhate haiM jo pichale phuTanoTame uddhRta hai / vastuta donome koI antara nahI hai, ajIvake kathaname dhama, adharma, AkAza aura kAla dravyokA kathana AjAtA hai| isake sivAya, svaya zrIkundakundAcAryane samyaktvAdikA svarUpa 'jIvAdI saddahaNaM' rUpase bhI diyA hai, jaisA ki pravacanasArakI nimna gAthAse prakaTa hai - jIvAdI sahahaNa sammata tesimadhigamo NAraNa / rAyAdI pariharaNa caraNa eso du mokkhapahoM // 15 // nizcaya-mokSa-mArga nizcayanayena bhaNitastribhirebhiyaH samAhito bhikSuH / nopAdatte kicinna ca mucati mokSaheturasau // 31 // " 'ina tInoM vyavahArasamyagdarzanAdise bhale prakAra yukta jo bhikSusAdhu jaba na to kucha grahaNa karatA hai aura na kucha chor3atA hai taba 1. 'jIvAdI saddahaNa sammatta', vAkya dasaNapAhuDame bhI diyA hai / 2 NiccayaNayeNa bhaNido tihi tehiM samAhido hu jo appA / / Na kuNadi kiMcivi aNNa Na muyadi so mokkhamaggo tti(pacA0 161)
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna-zAstra vaha nizcayanayase mukti heturUpa hotA hai-svaya mokSamArgarUpa pariNamatA hai|' vyAkhyA-yahA~ nizcayanayase usa sAdhuko mokSamArgarUpa batalAyA hai jo ina samyagdarzanAdise yukta huA grahaNa aura tyAgakI pravRttiko chor3a detA hai| jabataka AtmAse bhinna parapadArthoMme grahaNa-tyAgakI buddhi tathA pravRtti banI rahatI hai tabataka AtmAme samyak-sthitirUpa mokSakI sAdhanA nahI bntii| vastuta samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra (ratnatraya)rUpa pariNata huA apanA AtmA hI mokSamArga hai| yo madhyasthaH pazyati jaanaatyaatmaanmaatmnaatmnyaa''tmaa| . hagavagamacaraNarUpaH sa nizcayAnmuktiheturiti hi jinokti // 32 // 'jo samyagdarzana-jJAna-cAritrasvarUpa AtmA madhyastha bhAvako prApta huA AtmAko AtmAke dvArA AtmAme dekhatA aura jAnatA hai vaha nizcayanayase (svayaM) muktikA hetu hai, aisI sarvajJajinakI ukti-vANI hai|' vyAkhyA-vAstavame samyagdarzana-jJAna-cAritrarUpa pariNata vaha AtmA hI nizcayanayakI dRSTise mokSamArga hai jo rAgadveSase rahita huA apane AtmAko apane AtmAke dvArA apane AtmAme dekhatA aura jAnatA hai| kyoki nizcayanaya abhinnakartR-karmAdiviSayaka hotA hai (29)-nizcayanayame jAnane aura dekhanekI 1 sammaddasaNa NANa caraNa mokkhassa kAraNa jaanne| vavahArA,Nicchayado tattiyamaio riNo appA // (dravyasa0 36) 2 muriti jinokti / si ju he jinokti
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 dhyAna-zAstra kriyAkA kartA, karma aura adhikaraNa AtmAse bhinna koI dUsarA nahI hotaa| dvividha mokSamArga dhyAnalabhya honese dhyAnAbhyAsakI preraNA 'sa ca muktiheturiddhodhyAne yasmAdavApyate dvividho'pi / tasmAdabhyasyantu dhyAnaM sudhiya sadA'pyapAsyA''lasyam // 33 // 'yata (cU ki) nizcaya aura vyavahArarUpa donoM prakArakA nirdoSa muktihetu (mokSamArga) dhyAnakI sAdhanAmeM prApta hotA hai ata he sudhIjanoM / sadA hI pAlasyakA tyAga kara dhyAnakA abhyAsa kro|' vyAkhyA-yahA~ sudhIjanoko nirAlasya hokara sadA dhyAnako preraNA karate hue usakI upAdeyatA tathA upayogitAko jisa hetu-dvArA pradarzita kiyA hai vaha khAsa taurase dhyAname lene yogya hai aura vaha yaha hai ki dhyAna-dvArA dono prakArakA mokSamArga saghatA hai| jaba mumukSu dhyAname apanese bhinna dUsare padArthoMkA avalambana lekara unhe hI apane zraddhAnAdikA viSaya banAtA hai taba vaha vyavahAra-mokSamArgI hotA hai| aura jaba kevala apane AtmAkA hI avalambana lekara use hI apane zraddhAnAdikA viSaya banAtA hai taba vaha nizcaya-mokSamArgI hotA hai| isa taraha dhyAnakA karanA bahuta hI Avazyaka tathA upayogI ThaharatA hai| 1 duvihaM pi mokkhaheu jhANe pAuNadi ja muNI NiyamA / tamhA payattacittA jUyaM jhANaM samanbhasaha // (dravyasaM0 47) 2. mu me bhysNtu|
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna - zAstra dhyAnake bheda aura unakI upAdeyatA AttaM raudra N ca duyana varjanIyamida sadA / dharmyaM' zuklaM ca saddhyAna 'mupAdeyaM mumukSubhi // 34 // 'Atta dhyAna dudhyAna hai, raudradhyAna bhI durghyIna hai aura yaha pratyeka durdhyAna mumukSuoMke dvArA sadA tyAgane yogya hai / dharmyadhyAna saddhyAna hai, zukladhyAna bhI saddhyAna hai aura yaha pratyeka saddhyAna mumukSuoke dvArA sadA graharaNa kiye jAneke yogya hai / ' 41 vyAkhyA --- yahA~ AgamavarNita dhyAnake mUla cAra bhedokA nAmollekha karate hue uname pahale Arta aura raudra do dhyAnoko duryAna batalAyA hai, jinhe asat, aprazasta tathA kaluSa-dhyAna bhI kahate hai / zeSa dharmya aura zukla do dhyAnoko saddhyAna batalAyA hai, jinhe prazasta tathA sAtizaya- dhyAna bhI kahate hai / pahale dono durdhyAna pApabandhake aura sasAra - paribhramaNake kAraNa honese heya- koTime sthita haiM aura isalie mumukSuoke dvArA sadA tyAjya haiM, jabaki dharmya aura zukla dono dhyAna savara, nirjarA tathA mokSake kAraNa honese upAdeya- koTi me sthita hai aura isalie mumukSuo dvArA sadA grAhya haiM / 'Rte bhavamApta' isa niruktike anusAra Rta nAma dukha, ardana (pIDana ) athavA artikA hai aura usame jo utpanna hotA hai use 'ArttadhyAna' kahate haiM prakArakA honese ArtadhyAnake bhI cAra * 1. mu me dharmaM / 2. siju sudhyAnaM / vivakSita duHkha cAra bheda kahe gae haiM 3 asAtA - vedanAjanya 1 iSTa-viyogaja, 2 aniSTa - sayogaja, } ( rogaja), 4 nidAna / iSTa athavA manojJa vastukA viyoga hone para usake sayogakI jo vAra vAra cintA hai, vaha pahalA Arta
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 tattvAnuzAsana dhyAna hai, aniSTa-amanojJa padArthakA saMyoga hone para usake viyogakI jo vAra-vAra cintA hai vaha dUsarA ArtadhyAna hai| rogajanita vedanAko dUra karaneke lie jo smRtikA satata pravartana hai vaha tIsarA ArtadhyAna hai aura bhogokI AkAkSAse Atura vyaktike anAgata bhogokI prAptike lie jo manaH praNidhAna hai vaha cauthA ArtadhyAna hai / yaha dhyAna avirata, dezavirata aura pramattasayatoke hotA hai| rudra nAma krUra-Azaya kA, usakA jo karma athavA usame jo utpanna use raudra kahate haiM / vaha hiMsA, asatya, corI tathA viSayasarakSaNake nimittase hotA hai| ina nimittoke kAraNa usake cAra bheda hote haiM-1 hiMsAnanda, 2 mRSAnanda, 3 cauryAnanda aura 4 viSaya-sarakSaNAnanda, jise parigrahAnanda bhI kahate haiM / ye cAro raudradhyAna apane hiMsAdika kRtyoMke dvArA dUsaroko rulAkara-kaSTa pahu~cAkara Ananda manAneke rUpame mahAkaratAko lie hue hote hai / ye avirata tathA dezavirata taka hI hote hai| zukladhyAnake dhyAtA bajUsaMhananopetAH pUrva-zruta-samanvitAH / dadhyuH zuklamihA'tItA.zreNyorAroharaNakSamAH // 35 // . 1. Rte bhavamAttaM syAd dhyAnamAdyacaturvidham / iSTAnavAptyaniSTAptinidAnA'sAtahetukam // 31 // viprayoge manojJasya tatsaMyogAnutarSaNam / amanojJArthasaMyoge tadviyogAnucintanam / / 32 // nidAnaM bhogakAkSotyaM saMkliSTasyA'nyabhogata' / smRtyanvAharaNaM caiva vedanArtasya tatkSAye // 33 // (ArSa, parva 21) 2 rudra krUrAzayastasya karma tatra bhavaM vA raudram (sarvArthasiddhi 6-28)
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna-zAstra 'vajrasaMhananake dhAraka, pUrvanAmaka zrutajJAnase saMyukta aura dono upazama tathA kSapaka-zreNiyoMke prArohaNameM samartha, aise atota-mahApuruSone isa bhUmaMDala para zukladhyAnako dhyAyA hai|' vyAkhyA-bhUtakAlame jisa yogyatAvAle mahApuruSone zukladhyAnako dhAraNa kiyA usakA ullekha karate hue yahA~ prakArAntarase usa dhyAna-sAmagrIko sUcanA kI gaI hai, jisake bala para zukladhyAna lagAyA jA sakatA hai aura vaha hai vajUsahananako prApti, pUrvAgamavarNita zrutajJAnakI upalabdhi aura upazama tathA kSapaka-zreNiyome caDhanekI kssmtaa| dharmyadhyAnake kathanakI sahetuka pratijJA tAhAsAmagryabhAve tu dhyAtuzuklamihAkSAmAn' / aidayugInAnuddizya dharmyadhyAna pracakSmahe // 36 // 'isa kSetrame usa prakArako vajrasaMhananAdi-sAmagrIkA abhAva honeke kAraNa jo zukladhyAnako dhyAneme asamartha haiM una isa yugake sAdhukoko lakSyame lekara mai dharmyadhyAnakA kathana kruuNgaa|' ___vyAkhyA-yahA~ yaha spaSTa kiyA gayA hai ki zukladhyAnake liye vajasahananAdirUpa jisa sAmagnIkI AvazyakatA pichale padyame vyakta kI gaI hai usakA Ajakala isa kSetrame abhAva hai, jisake kAraNa zukladhyAna yahA~ nahIM bana sktaa| isIse vartamAna yugake dhyAnayogiyoko lakSya karake yahA~ dharmyadhyAnake kathanakI pratijJA kI gaI hai| aSTAgayoga aura usakA sakSipta-rUpa dhyAtA dhyAna phala dhyeyaM yasya yatra yadA ythaa| . ityetadatra boddhavyaM dhyAtukAmena yoginA // 37 // 1.pA kSamAt /
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAnuzAsana 'jo yogI dhyAna karanekI icchA rakhatA hai use dhyAtA, dhyeya, dhyAna, phala, jisake, jahA~, jaba aura jaise yaha saba isa dharmyadhyAnake prakaraNa meM jAnanA cAhie / ' vyAkhyA - yahA~ yogIko yogake jina ATha agoko jAnanekI preraNA kI gaI hai, uname 'yasya' zabda dhyAnake svAmIkA, 'yatra' zabda dhyAnake yogya kSetrakA 'yadA' zabda dhyAnake yogya kAlakA aura 'yathA' zabda dhyAnake yogya avasthA - mudrAdikA vAcaka hai / dhyAnAdikA svarUpa granthakArane svayaM Age diyA hai / 44 guptendriya-manA dhyAtA dhyeyaM vastu yathAsthitam / ekAgra cintanaM dhyAnaM nirjarA-saMvarau phalam // 38 // 1 indriyoM tathA manoyogakA nigraha karanevAlA - unhe apane adhIna rakhanevAlA - 'dhyAtA' kahalAtA hai, yathAvAsthita vastu 'dhyeya' kahI jAtI hai, ekAgra cintanakA nAma 'dhyAna' hai aura nirjarA tathA saMvara donoM (dharmyadhyAnake) 'phala' haiM / ' vyAkhyA - yahA~ yogake dhyAnAdirUpa prathama cAra agokA sakSipta svarUpa diyA gayA hai| inake vizeSarUpakA varNana granthakArane svayaM Age padya na0 41 se kiyA hai / ata usako yahA~ denekI jarUrata nahI / 2 'deza kAlazca so'nveSyaH sA cAvasthA'nugamyatAm yadA yatra yathA dhyAnamapavighnaM prasiddhayati // 36 // ( dharmyadhyAnake svAmI - dvArA dhyAnake lie ) deza ( kSetra ) aura kAla (samaya) vaha anveSaNIya haiM aura avasthA vaha anusara 9. yadA yatra yathAvasyo yogI dhyAnamavApnuyAt / sa kAlaH sa ca deza syAd dhyAnAvasthA ca sA matA // ( zrArSa 21-83 ) 2. mu me 'nveSya / 3 ja yayA yatra yadA / 4 siju prasidhyate / + C
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna-zAstra 45 NIya hai jahAM, jaba aura jaise dhyAna nirvighna siddha hotA hai|' vyAkhyA-yahA~ yogake uttaravartI tIna agoke sakSipta svarUpake lie kevala itanA hI nirdeza kara diyA gayA hai ki jaba, jahA~ aura jisa avasthAse dhyAnakI nirvighna siddhi ho, vahI kAla, vahI kSetra aura vahI avasthA yogake liye grAhya hai, aura isase yaha sApha phalita hotA hai ki yoga-sAdhanAke lie sAmAnyata kisI deza, kAla tathA avasthAke vizeSakA koI niyama nahI hai| itanA ho niyama hai ki unamese koI dhyAname bAdhaka na honA caahiye| kauna deza, kAlAdika dhyAname bAdhaka hotA hai aura kauna nahI, yaha saba vizeSa paristhitiyoke AdhIna hai aura inakA kucha varNana vizeSa kathanake avasara para parikarmAdike rUpame kiyA gayA hai| iti saMkSepato grAhyamaSTAMga yoga-sAdhanam / vivarItumadaH kiMciducyamAna nizamyatAm // 40 // "isa prakAra saMkSepase aSTa aMgarUpa yoga-sAdhana grahaNa kiye jAneke yogya hai| isakA vivaraNa karaneke liye jo kucha Age kahA jA rahA hai use (he sAdhako ! ) suno|' ___ vyAkhyA-yahA~ yoga-sAdhanako ATha agarUpa batalAyA hai, aura 'iti sakSepata' zabdoke dvArA una ATha agoke sakSipta kathanakI samAptiko sUcita kiyA hai| parantu 38 ve padyame dhyAtA, dhyeya, dhyAna, phala ina cAra agokA sakSipta svarUpa diyA hai aura 36 veM padyame deza-kAla tathA avasthA-viSayaka tIna agoMke svarUpakI kucha sUcanA kI gaI hai| isa taraha sAta agokA sakSipta kathana to samApta huA kahA jA sakatA hai; 1 mu me nizAbhyatAm
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAnuzAsana AThavA aga, jo 37 ve padyame prayukta hue 'yasya' padakA vAcya hai usakA koI sakSipta varNana isase pahale nahI AyA / isalie usake bhI sakSipta kathanakI bAta sAthame kucha khaTakatI-sI jAna paDatI hai| parantu vicAra karane para aisA mAlUma hotA hai ki cUM ki yahA~ sAmAnyarUpase ATha agoke svarUpakI sUcanA kI gaI hai aura 'yasya' pada me sAmAnyataH dhyAnake svAmIko sUcanA ho jAtI hai / ataH dUsarI koI sakSipta sUcanA banatI nhiiN| agale padyome dhyAtAkA jo vizeSa varNana hai usame (padya 46 me) guNasthAnakramase dhyAnake svAmiyokA nirdeza karate hue usa AThaveM agakI dhyAna-svAmIke rUpame jo sUcanA hai vaha vizeSasUcanA hai| ata 'yasya' padake dvArA hI saMkSipta sUcanA kI gaI hai, aisA samajhanA caahiye| dhyAtA aura dhyAna-svAmI ina donokA viSaya eka dUsareke sAtha milA-julA hai / dhyAtA dhyAnake kartA athavA anuSThAtAko kahate haiM aura dhyAna-svAmI dhyAtA honeke adhikArIkA nAma hai, jo guNasthAnakI dRSTiko lie hue hai / isaliye donome thoDA antara hai aura isI antarakI dRSTise yogake agome dhyAtAse dhyAna-svAmIkA pRthak grahaNa kiyA gayA hai| ___ dhyAtAkA vizeSa lakSaNa tatrA''sannIbhavanmuktiH kicidAsAdyakAraNam / viraktaH kAma-bhogebhyastyakta-sarvaparigrahaH / / 41 // abhyetya samyagAcArya dIkSAM jainezvarI zritaH / tapaH-saMyama-sampanna. pramAdarahitA''zayaH // 42 // samyagnirNIta-jIvAdi-dhyeyavastu-vyavasthitiH / Ata-raudra-parityAgAllabdha-citta-prasattikaH // 43 // 1 mu me bhavenmukti /
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 ghyAna-zAstra 47 mukta - lokadvayA'pekSaH 'soDhA'zeSa - parISahaH / dhyAna yoge-kRtodyamaH // 44 // anuSThita- kriyAyogo mahAsattvaH parityakta - durlezyA'zubhabhAvanaH / itIdRglakSaNo dhyAtA dharmya' - dhyAnasya sammataH // 45 // 'ucyamAna- vivaraNa me dharmya dhyAnakA dhyAtA isa prakArake lakSaragovAlA mAnA gayA hai - jisakI mukti nikaTa ArahI ho ( jo Asanna bhavya ho ), jo koI bhI kAraNa pAkara kAmasevA tathA anya indriyoke bhogose virakta hogayA ho, jisane samasta parigrahakA tyAga kiyA ho, jisane AcAryake pAsa jAkara bhale prakAra jainezvarI dIkSA grahaNa kI ho-jo jainadharmame dIkSita hokara muni banA ho-jo tapa aura saMyamase sampanna ho, jisakA Azaya pramAdarahita ho, jisane jIvAdi dhyeya-vastuko vyavasthitiko bhaleprakAra nirNIta kara liyA ho, Artta aura raudra-dhyAnoke parityAgase jisane cittakI prasannatA prApta kI hoM, jo ( apane dhyAna - viSayame ) isa loka aura paraloka donoMkI apekSAse rahitaM ho, jisane sabhI parIhoko sahana kiyA ho, jo kriyAyoMgakA anuSThAna kiye hue hosiddhabhakti yAdi kriyAoke anuSThAname tatpara ho--, dhyAna-yogameM jisane udyama kiyA ho - dhyAna lagAnekA kucha abhyAsa kiyA ho, jo mahAsAmarthyavAn ho aura jisane azubha lezyAo tathA burI bhAvanAokA parityAga kiyA ho / ' - vyAkhyA - yahA~ antame prayukta 'sammata' zabda apanI khAsa vizepatA rakhatA hai aura vaha isa bAtakA sUcaka hai ki yaha saba lakSaNa dharmyadhyAnake sammAnya ghyAtAkA hai, jisakA Azaya prazasta athavA uttama dhyAtAkA liyA jAnA cAhie aura isalie madhyama tathA 1. mu me SoDhA / 2 mu me dharma /
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 tattvAnuzAsana jaghanya koTime sthita dhyAtA bhI ina saba guNoMse viziSTa hoMgevinA ina saba guNokI pUrtike koI dhyAtA ho hI nahI sakegAaisA na samajha lenA caahie| dhyAtAke isa lakSaName jina vizeSaNokA prayoga huA hai uname adhikAza vizeSaNa aise hai jo isa lakSaNako pramattasaMyata nAmaka chaThe guNasthAnase pUrvavartI do guNasthAnavAloke sAtha saMgata nahI baiThate, jaise kAmabhogose virakta, saba parigrahokA tyAgI, AcArya se jainezvarI-dIkSAko prApta aura saba parISahoko sahanevAlA / kucha vizeSaNa aise bhI haiM jo prAyaH apramattasaMyata nAmaka sAtave guNasthAnase sambandha rakhate haiM, jaise pramAdarahita AzayakA honA aura Arta-raudrake parityAgase cittako svAbhAvika prasannatAkA utpanna honA / aisI sthitime yaha pUrA lakSaNa apramattasaMyata guNasthAnavartI munike sAtha ghaTita hotA hai, jisako agale eka padya (47) me mukhya dharmyadhyAnakA adhikArI batalAyA hai / aura isalie prastuta lakSaNa uttama dhyAtAkA hai, yaha usake svarUpa parase spaSTa jAnA jAtA hai| jaghanya dhyAtAkA koI lakSaNa diyA nhii| dhyAtAkA sAmAnya lakSaNa 'guptendriyamanA dhyAtA' (38) diyA hai, usIko jaghanya dhyAtAke rUpameM grahaNa kiyA jA sakatA hai, kyoki kama-se-kama dhyAna-kAlame indriya tathA manakA nigraha kiye vinA koI dhyAtA banatA hI nahI / uttama aura jaghanyake madhyame sthita jo madhyama dhyAtA hai vaha anekAneka bhedarUpa hai aura isalie usakA koI eka lakSaNa ghaTita nahI hotaa| uttama dhyAtAke guNome kamI honese usake aneka bheda svataH ho jAte hai| dharmyadhyAnake svAmI apramattaHpramattazca sadadRSTidezasaMyataH / dharmyadhyAnasya catvArastattvArthe svAmina. smRtaaH||46|| 1. mu me dhrm|
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna-zAstra 49 '(saptamaguNasthAnavartI) apramatta, ( SaSThaguNasthAnavartI ) pramatta, ( pacamaguNasthAnavartI) dezasaMyamI aura (caturthaguNasthAnavartI) samyagdRSTi aise cAra guNasthAnavartI jIva tatvArthame (rAjavArtikame) dharmyadhyAnake svAmI-adhikArI smaraNa kiye gaye athavA jainAgamake anusAra mAne gaye haiN|' vyAkhyA-yahA~ cauthese sAtaveM guNasthAna takake jIvoko dharmyadhyAnakA adhikArI pratipAdita kiyA gayA hai-cAhe ve kisI bhI jAti, kUla, deza, varga athavA kSetrake kyo na ho aura yaha pratipAdana jainasiddhAntako dRSTise hai, jisakA ullekha tattvArtharAjavArtika, ArSa (mahApurANa) Adi granthoMme pAyA jAtA hai| yahA~ 'tattvArthe padake dvArA tatvArtharAjavAtikakA grahaNa hai, jisameM ekamAtra apramattaguNasthAnavartIko hI dharmyadhyAnakA adhikAro mAnanevAlokI mAnyatAkA niSedha karate hue pUrvavartI cAra guNasthAnavAloko bhI usakA adhikArI batalAyA gayA hai; kyoki dharmyadhyAna samyagdarzanajanya hai' aura samyagdarzanakI utpatti cauthe guNasthAname ho jAtI hai, taba agale pAMcaveM, chaThe guNasthAnoMme dharmyadhyAnakI utpatti kaise nahIM bana sakegI | ukta mAnyatA tattvArthAdhigamabhASya-sammata zvetAmbarIya sUtrapAThakI hai| ho sakatA hai ki vaha mukhya dharmyadhyAnakI dRSTiko lie hue ho| kyoki mukhya dharmyadhyAna apramattoke hI banatA hai, anyoke vaha aupacArika 1. dharmyamapramattasyeti cenna pUrveSA vinivRttiprasagAva""asayatasamyagdRSTi sayatAsaMyata-pramattasayatAnAmapi dharmyadhyAnamiSyate samyaktvaprabhavatvAt / yadi dharmyamapramattasyaivetyucyate tahi teSA nivRtti. prasajyet / (9-13) 2. AjJA'pAya-vipAka-saMsthAna-vicayAya dhaya'mapramattasayatasya (tattvArthAdhigamasUtra 37) / digambara sUtrapAThame isa sUtrakA nambara 36 hai aura usameM 'apramattasaMyatasya' yaha antakA pada nahI hai|
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 tattvAnuzAsana rUpase hotA hai| jaisAki granthake agale padyame hI, dhyAnake mukhya aura upacAra aise do bheda karate hue, pratipAdana kiyA gayA hai| tattvArthasUtrake digambarIya sUtrapAThame dharmyadhyAnake svAmiyokA nirdezaka koI sUtra nahI hai, jaba ki anya ArtadhyAnAdikake svAmi-nirdezaka spaSTa sUtra pAye jAte haiM, yaha bAta cintanIya hai| hAM, "AjJA'yAya-vipAka-saMsthAna-vicayAya dharmyam' isa 36veM sUtrakI sarvArthasiddhiTIkAmeM 'tadavirata-dezavirata-pramattasaMyatAnAM bhavati' isa vAkyake dvArA caturthase saptamaguNasthAnavartI taka jIvoko isa dharmyadhyAnakA svAmI batalAyA hai| isase eka bAta baDI acchI phalita hotI hai aura vaha yaha ki jina vidvAnokA aisA khayAla hai ki digambara-sUtrapATha sarvArthasiddhakAra-dvArA saMzodhita-svIkRta pATha hai vaha ThIka nahI hai| aisA hotA to ve (zrIpUjyapAda) sahaja hI sUtrame isa dhyAnake svAmiyokA ullekha kara sakate the, parantu aisA na karake TIkAme jo ullekha kiyA gayA hai vaha isa bAtakA spaSTa sUcaka hai ki unhoMne mUla sUtrako jyokA tyo rakhA hai| dhamadhyAnake do bheda aura unake svAmI mukhyopacAra-bhedena 'dharmyadhyAnamiha dvidhA / apramatteSu tanmukhyamitareSvaupacArikam // 47 // dhyAna-svAmIke ukta nirdezameM dharmyadhyAna mukhya aura upacArake bhedase do prakArakA hai| apramattaguNasthAnavI jIvomeM jo dhyAna hotA hai, vaha 'mukhya' dharmyadhyAna hai aura zeSa chaThe, pAMcaveM aura cauthe guNasthAnavartI jIvome jo dhyAna banatA hai, vaha saba 'propacArika' (gauNa)dharmyadhyAna hai / ' __ vyAkhyA-yahAM dhyAnake 'upacAra' aura 'aupacArika' - vizeSaNa gauNa tathA apradhAna arthake vAcaka hai--mithyA arthake 1. mu me dharma / - -
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna-zAstra nahI-usI prakAra jisa prakAra ki vinayake bhedome upacAra vinayake sAtha prayukta huA 'upacAra' vizeSaNa / upacAra-vinayame pUjya AcAryAdiko dekhakara uTha khar3e honA, unake pIche calanA, hAtha joDanA, vandanA aura guNa-kIrtanAdi karanA zAmila hai, jo ki phalazUnya koI mithyAkriyA-kalApa nahI hai| isI prakAra upacAradharmyadhyAna bhI phalazUnya koI mithyAkriyAkalAparUpa nahIM hai / vaha bhI savara-nirjarArUpa phalako liye hue hai| yaha dUsarI bAta hai ki usa phalakI mukhyatayA prApti jisa prakAra apramattoko hotI hai usa prakAra pramattAdi pUrvavartI tIna guNasthAnavAloko nahI hotii| yahA~ 'apramatteSu' padakA Azaya kevala apramatta nAmake sAtaveM * guNasthAnatiyokA hI nahI hai; kintu usame agale tIna guNasthAnavartiyokA bhI samAveza hai, jo ki saba apramatta (pramAdarahita) hI hote haiM aura upazamaka-kSapaka zreNiyoke adha.vartI athavA pUrvavartI guNasthAnoMse sambandha rakhate haiM, jaisA ki isI granthame Age 'prabuddhadhIradhAzrINyodharmyadhyAnasya suzruta' (50) aura dharyadhyAna punaH prAhuH zreNImyAM prAgvitinAm' (83) ina dono vAkyose prakaTa hai| sAmagrIke bhedase dhyAtA aura dhyAnake bheda 'dravya-kSetrAdi-sAmagrI dhyAnotpattau yatastridhA // adhyAtArastrividhAstasmAtteSAM dhyAnAnyapi tridhA // 48 'dhyAnako utpattimeM kAraNIbhUta dravya, kSetra, kAla aura bhAvarUpa sAmagrI na ki tIna prakArakI hai-uttama, madhyama aura 1. dhyAtArastrividhA jJeyAstepA dhyAnAnyapi tridhA / lezyA-vizuddhi-yogena phalasiddhirudAhRtA // jJAnA0 28-29
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAnuzAsana nadhanya-isalie dhyAtA bhI tIna prakArake haiM aura unake dhyAna po tIna prakArake hai|' vyAkhyA-dhyAnakI utpattime dhyAnakI sAmagrIkA pramukha hAtha rahatA hai aura isaliye usa sAmagrIke mukhyataH tIna bheda honekI dRSTise yahA~ dhyAtA aura dhyAna donoMke bhI tIna-tIna bhedokI sUcanA kI gaI hai| agale padyame una bhedoko spaSTa kiyA gayA hai| yahA~ padyame prayukta humA 'Adi' zabda mukhyataH kAla tathA bhAvakA aura gauNata anya sahAyaka sAmagrIkA bhI vAcaka hai| sAmagrota prakRSTAyA dhyAtari dhyAnamuttamam / syAjjaghanyaM jaghanyAyA madhyamAyAstu mdhymm||46|| 'dhyAtAme' uttama-sAmagrIke yogase uttama-dhyAna, jaghanyasAmagrIke yogase jaghanya-dhyAna aura madhyama-sAmagrIke yogase madhyama-dhyAna banatA hai|' vyAkhyA-yahA~ jisa sAmagrIkA ullekha hai vaha pUrva-padyAnusAra dravya, kSetra, kAla aura bhAva Adiko sAmagrI hai| vaha sthUlarUpase uttama, jaghanya aura madhyamake bhedase tIna prakArakI hotI hai| jisa dhyAtAko uttama-sAmagrIkI upalabdhi hotI hai, usame uttama dhyAna banatAhai; jisako jaghanya-sAmagrIkI upalabdhi hotI hai usame jaghanya dhyAna banatA hai aura jisako madhyama-sAmagrIkI upalabdhi hotI hai usame madhyama-dhyAna banatA hai| madhyamasAmagrIke bahubheda honese madhyamadhyAnake bhI bahubheda ho jAte haiM / sAmagrIkI dRSTi se dhyAnoke mukhya tIna bheda honese dhyAtAoke bhI ve hI uttama, madhyama aura jaghanya aise tIna bheda ho jAte haiN|
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna-zAstra vikalazrutajJAnI bhI dharmyadhyAnakA dhyaataa| zrutena vikalenA'pi dhyAtA smAnmanasA sthiraH / prabuddhadhIradhaHzreNyordhaya -dhyAnasya suzrutaH // 50 // 'vikala (apUrNa) zrutajJAnake dvArA bhI ghaHdhyAnakA dhyAtA vaha sAdhaka hotA hai jo ki manase sthira ho| (zeSa) upazamaka aura kSapaka dono zroNiyoke nIce dharmyadhyAnakA dhyAtA prakarSarUpase vikasita-buddhivAlA honA zAstra-sammata hai|' vyAkhyA-zreNiyA~ do haiN| upazamaka aura kSapaka, jiname kramaza mohako upazAnta tathA kSINa kiyA jAtA hai / ina zreNiyoMke nIceke athavA pUrvavartI sAta guNa-sthAnome dharmyadhyAnakA dhyAtA prabuddhabuddhi (vizeSa zrutajJAnI) hotA hai, yaha bAta to suprasiddha ho hai, parantu vikalazrutakA dhArI alpa-jJAnI bhI dharmyadhyAnakA dhyAtA hotA hai, jo ki manase sthira ho| dUsare zabdome yo kahiye ki jisane apane manako sthira karanekA dRDha abhyAsa kara liyA hai vaha alpa-jJAnake bala para bhI dharmyadhyAna kI pUrI sAdhanA kara sakatA hai / aisI sAdhanA karanevAle aneka hue haiM, jiname zivabhUtikA nAma khAsataurase ullekhanIya hai, jinhe 'tuSamAsabhinna' jaise alpajJAnake dvArA siddhikI prApti huI thii| 1 zrutena vikalenA'pi syAd dhyAtA munisattama / prabuddhadhIragha zreNyorghaHdhyAnasya suzruta (ArSa 21-102) zrutena vikalenA'pi svAmI sUtre prakIrtita / agha zreNyA pravRttAtmA dharmyadhyAnasya suzrutaH ||(jnyaanaarnnv 28-27) / 2. mu me dharma / 3 tusamAsa ghosato bhAvavisuddho mahAnubhAvo ya / NAmeNa ya sivabhUI kevalaNANI phuDa jAo / / ( bhAvapA0 53 )
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAnuzAsana alpajJAnase bhI siddhikI prApti hotI hai, mokSa taka milatA hai, isa bAtako svAmI samantabhadrane 'jJAnastokAcca mokSa syAdamohAnmohino'nyathA'' isa vAkyake dvArA spaSTa kiyA hai-yaha batalAyA hai ki alpajJAnase bhI mokSa hotA hai, yadi vaha alpajJAna mohase rahita hai aura yadi mohase yukta hai to usa alpajJAnIke mokSa nahIM hotaa| dharmake lakSaNa-bhedase dharmyadhyAnakA prarUpaNa sadadRSTi-jJAna-vRttAni dharma dharmezvarA viduH / tasmAdyadanapetaM hi dhayaM taddhyAnamabhyadhuH // 51 // 'dharmake IzvaroM-tIrthakaroMne samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakacAritrako 'dharma' kahA hai, usa dharma-cintanase yukta jo dhyAna hai vaha nizcitarUpase dharmyadhyAna kahA gayA hai|' vyAkhyA-'dharmAdanapeta dharmyama' isa niruktike anusAra dharmase yukta jo dhyAna hai usakA nAma dharmyadhyAna hai| isa dhyAname dharmakA vaha svarUpa vivakSita hotA hai jise lekara dhyAna kiyA jAtA hai / yahA~ dharmakA vaha svarUpa diyA gayA hai jise svAmI samantabhadrane apane samIcIna-dharmazAstra (ratnakaraNDa) kI tIsarI kArikAke pUrvArdhame diyA hai, usa kArikAkA vaha pUrghi prastuta padyake pUrvAdharUpame jyokA tyo uddhRta hai| yaha samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritrarUpa ratnatrayadharma hai / isa dharmake svarUpakA jisa dhyAname ekAgracintana ho use yahA~ dharmyadhyAna kahA gayA hai| 1 devAgama kA068 2 dharmAdanapeta dhayaM / ( sarvArtha 0 tathA tattvA0 vA0 6-28) tatrAnapeta yadharmAttaddhyAna dharmAmiSyate / ( ArSa 21-133)
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna-zAstra 55 AtmanaH pariNAmo yo moh-kssobh-vivjitH| / sa ca dharmo'napetaM yattasmAddhaya'mityapi // 52 // '(tathA) AtmAkA jo pariNAma moha aura kSobhase vihIna . hai vaha dharma hai , usa dharmase yukta jo dhyAna hai vaha bhI gharyadhyAna kahA gayA hai|' __vyAkhyA-yahAM dharmakA vaha svarUpa diyA gayA hai jo moha aura kSobhase rahita AtmAkA nija pariNAma hai jise zrIkundakundAcAryane pravacanasArame nirdiSTa kiyA hai| isa dharma-svarUpake cintanarUpa jo dhyAna hai use bhI dharmyadhyAna samajhanA caahiye| zUnyIbhavadida vizvaM svarUpeNa dhRta yataH / tasmAdvastasvarUpaM hi prAhadharma maharSayaH // 53 // tato'napetaM yajjJAnaM taddharmyadhyAnamiSyate / dharmo hi vstuyaathaatmymityaa'pybhidhaantH||54|| 'yaha vizva--dRzyamAna vastusamUharUpa jagata-pratikSaNa paryAyoMke vinAzarUpa zUnyatA athavA abhAvako prApta hotA huA cUMki svarUpake dvArA dhRta hai-pRthak-pRthak vastu-svabhAvake astitvako lie hue avasthita hai-vastuke svarUpakA kabhI abhAva nahIM hotA, isaliye vastu-svarUpako hI maharSiyone dharma kahA hai| usa vastu-svarUpa dharmase yukta jo jJAna hai vaha dharmyadhyAna mAnA jAtA hai, ArSame-bhagavajjinasenAcAryapraNIta mahApurAName bhI 'dharmo hi vastuyAthAtmyam' (21-133) aisA vidhAna pAyA jAtA hai jo ki vastuke yAthAtmyako1 cAritta khalu dhammo dhammo jo to samo tti nnitttthio| moha kkhoha-vihINo pariNAmo appaNo hi samo // 1-37 2. mu me yajjJAta /
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAnuzAsana yathAvasthita utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaka svarUpako-dharma pratipAditakaratA hai|' vyAkhyA-yahA~ dharmakA sahetuka svarUpa vaha 'vastusvabhAva' diyA gayA hai, jise svAmikumAra jaise AcAryoMne 'dhammo vatthusahAvo' ke rUpame nirdiSTa kiyA hai aura jisakA samarthana 'dharmoM hi vastuyAthAtmya' isa ArSavAkyake dvArA bhI kiyA gayA hai| isa dharmake svarUpa-cintanako jo dhyAna lie hue ho use bhI ina padyome dharmyadhyAna kahA gayA hai| 'yazcottamakSamAdiH syAddharmo dazatayaH prH| tato'napetaM yaddhyAnaM tadvA dharmyamitIritam // 55 // 'athavA uttamakSamAdirUpa dazaprakArakA jo utkRSTa dharma hai, usase jo dhyAna yukta hai, vaha bhI dharmyadhyAna hai, aisA kahA gayA hai|' vyAkhyA-yahA~ dharmake svarUpa-nirdezame usa dazalakSaNadharmako graharaNa kiyA gayA hai jo tattvArthasUtrAdime uttama vizeSaNase viziSTa kSamA, mArdava, Arjava, zauca, satya, saMyama, tapa, tyAga, AkiMcanya aura brahmacaryake rUpame nirdiSTa huA hai| isa dazalakSaNadharmake svarUpa-ciMtanarUpa jo dhyAna hai use bhI dharmyadhyAna batalAyA gayA hai / ina dharmoke sAtha prayukta 'uttama' vizeSaNa laukika prayojanake parivarjanArtha hai| isa dRSTiko lie hue hI ye dazaguNa dharma kahalAneke pAtra hai, jaisAki zrIpUjyapAdAcAryake nimna vAkyase prakaTa hai - 1. dhammo vatthu-sahAvo khamAdibhAvo ya dasaviho dhammo / rayaNattaya ca dhammo jIvANa rakkhaNa dhammo // (kArtikAnu0 478) 2 mu me yastUttama / si ju yadvottama / 3 mu me dazatayA / 4 uttamakSamA-mArdavA''rjava-zauca-satya-sayama-tapastyAgA-ss kiMcanyabrahmacaryANi dharma / (ta0 sU0 6-6)
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna-zAstra 'dRSTaprayojanaparivarjanArthamuttamavizeSaNam / tAnyevaMbhAvyamAnAni dharmavyapadezabhAMji / (sarvArtha0 6-6) isa taraha vivakSAvaza dharmake vividha rUpokI dRSTise dhyAna vivivarUpako dhAraNa kiye hue bhI dharmyadhyAnake rUpame sthita hotA hai| dharmake vividharUpoMse isame koI vAdhA nahI aato| jisa samaya dharmakA jo rUpa dhyAname sthita ho usa samaya usI rUpa dharmyadhyAnako samajhanA caahie| isa viSayame jJAnasArakI nimna gAthA bhI dhyAname lene yogya hai - suttattha-dhamma-magaNa-vaya-guttI samidi-bhAvaraNAIraNaM / jaM korai citavaNaM dhammajjhAraNaM tamiha bhaNiyaM / / 16 / / isame batalAyA hai ki sUtrArtha athavA zAstravAkyoke arthoM, dharmoM, mArgaNAo, vrato, guptiyo, samitiyo, bhAvanAo AdikA jo cintavana kiyA jAtA hai usa sabako dharmyadhyAna kahA gayA hai| dhyAnakA lakSaNa aura usakA phala ekAgra-cintA-rodho ya parispandena vajitaH / taddhyAnaM' nirjarA-hetuH savarasya ca kAraNam // 56 // 'parispandase rahita jo ekAna cintAkA nirodha hai-eka avalamvanarUpa viSayame cintAkA sthira karanA hai-usakA nAma dhyAna hai aura vaha (sacitakarmokI) nirjarA tathA (naye karmAsravake nirodharUpa) saMvarakA kAraNa hai / ' ___ vyAkhyA-nAnA arthoM-padArthokA avalambana lenese cintA parispandavatI hotI hai-DAMvADola rahatI hai athavA sthira nahI hopAtI-use anya samasta ano-mukhose haTAkara ekamukhI karane. 1 ekAgracintAnirodho dhyAnam / (ta0 sU0 6-27)
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAnuzAsana kA nAma hI ekAgracintA-nirodha hai', jo dhyAnakA sAmAnya lakSaNa hai| aisA dhyAna sacitakarmokI nirjarA tathA naye karmoke Asravako rokanerUpa savarakA kAraNa hotA hai / isIko 24 veM padya me 'muktihejinopajJa nirjarA-savara-kriyaH' ina pado-dvArA aura 178 veM padyame 'kSapayajitAnmalAn' tathA 'saMvRNotyapyanAgatAn' ina padoke dvArA vyakta kiyA gayA hai| ekAgradhyAname nirjarA aura savara donokI zaktiyA~ hotI haiN| ___ghyAnake lakSaName prayukta zabdokA vAcyArtha eka 'pradhAnamityAhuragramAlambanaM mukham / cintA smRtinirodhastu tasyAstatraiva vartanam // 57 // dravya-paryAyayormadhye prAdhAnyena yadarpitam / tatra cintA-nirodho yastaddhyAnaM vabhajinAH // 5 // '(ekAgracintAnirodho dhyAna' isa dhyAna-lakSaNAtmaka vAkyame) 'eka' pradhAnako aura 'ana' Alambanako tathA mukhako kahate haiM / 'cintA' smRtikA nAma hai aura 'nirodha' usa cintAkA usI ekAnaviSayame vartanakA nAma hai| dravya aura paryAyake madhyameM pradhAnatAse jise vivakSita kiyA jAya usame cintAkA jo nirodha hai-use anyatra na jAne denA hai-usako sarvajJa bhagavantoMne 'dhyAna' kahA hai| 1. nAnArthAvalambanena cintA parispandavatI tasyA anyA'zeSamukhebhyo vyAvatyaM ___ ekasminnagre niyama ekAgracintAnirodha ityucyate / (sarvArtha 0 6-27) 2. prAdhAnyavAcino vaikazabdasya grahaNam / (tattvA0 vA0 6-27-20) 3. agyate tadaGgamiti tasminniti vA'gya mukham (tattvA0 vA0-6-27-3 arthaparyAyavAcI vA anazabda / (tattvA0 vA0 6-27-7) 4. mu cintA smRti nirodhaM tu / ju nirodha /
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna-zAstra vyAkhyA-pUrva padyame diyA humA dhyAnakA lakSaNa jina zabdose banA hai, unamese pratyekake Azayako yahA~ vyakta kiyA gayA hai, jisase bhramake liye koI sthAna na rahe / 'eka' zabda sakhyAparaka' honeke sAtha yahAM para pradhAna arthame vivakSita hai, 'agra' zabda Alambana tathA mukha arthame prayukta hai aura cintAko jo smRti kahA gayA hai vaha tattvArthasUtrame varNita 'smRtisamanvAhAra' kA vAcaka hai, jo usI viSayakI vAra-vAra smRti, cintA athavA cintAprabandhakA nAma hai| isa dhyAname dravya tathA paryAyamese kisI ekako pradhAnatAke sAtha vivakSita kiyA jAtA hai aura usIme cintAko anyatrase haTAkara rokA jAtA hai| ___ dhyAna-lakSaName 'ekAna' grahaNakI dRSTi ekAna-grahaNa cA'tra vaiyagrya-vinivRttaye / vyagraM hi jJAnameva syAd dhyAnamekAgramucyate // 56 / / 'isa dhyAna-lakSaName jo 'ekAna' kA grahaNa hai vaha vyagratAkI vinivRtti ke lie hai / jJAna hI vastutaH vyagra hotA hai, dhyAna nhiiN| dhyAnako to ekAgna kahA jAtA hai|' vyAkhyA-yahA~ sthUlarUpase jJAna aura dhyAnake antarako vyakta kiyA gayA hai| jJAna vyagna hai--vividha agro-mukho athavA Alambanoko lie hue hai, jaba ki dhyAna vyagna nahIM hotA, vaha ekamukha tathA Alambanako lie hue ekAgra hI hotA hai| vastuta dekhA jAya to jJAnase bhinna dhyAna koI judI vastu nahI, 1. ekazabda sakhyApadam / (tattvArtha vA0 6-27-2) 2. ma vai vyagra / 3 ekAgravacana vayagya-nivRtyartham / (tattvA0 vA0 6-27-12) 4. mu hyajJAnameva / vyagra hi jJAna na dhyAnamiti / (tattvA0 vA0 6-27-12)
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAnuzAsana nizcala agnizikhAke samAna avabhAsamAna jJAna hI dhyAna kahalAtA hai, jaisA ki pUjyapAdAcAryake nimna vAkyase prakaTa hai: 'etaduktaM bhavati-jJAnamevA'parispandAgnizikhAvadavabhAsamAnaM dhyAnamiti / (sarvArthasiddhi 6-27) isase yaha phalita hotA hai ki jJAnakI usa avasthAvizepakA nAma dhyAna hai, jisame vaha vyagra na rahakara ekAgra ho jAtA hai / zAyada isIse 'dhyAnazataka'kI nimna gAthAme sthira adhyavasAnako dhyAna batalAyA hai aura jisame citta calatA rahatA hai use bhAvanA, anuprekSA tathA cintAke rUpame nirdiSTa kiyA hai. jaM thiramajhavasAraNa ta jhANaM ja calatayaM cittaM / ta hojja bhAvanA vA aNupehA vA ava citA / / 2 / / ekAgracintAnirodharUpa dhyAna kava banatA hai aura usake nAmAntara pratyAhRtya yadA cintAM nAnA''lambanavatinIm / ekAlambana evainAM niruNaddhi vizuddhadhI // 60 // tadA'sya yogino yogazcintakAgranirodhanam / prasaMkhyAnaM samAdhi syAddhyAna sveSTa-phala-pradam // 61 // 'java vizuddhabuddhikA dhAraka yogI nAnA pAlambanome vartanevAlI cintAko khIMcakara use eka Alambaname hI sthira karatA hai-anyatra jAne nahI detA-taba usa yogIke 'cintAkA ekAnanirodhana' nAmakA yoga hotA hai, jise prasakhyAna, samAdhi aura dhyAna bhI kahate haiM aura vaha apane iSTaphalakA pradAna karane vAlA hotA hai|' vyAkhyA-yahA~ pUrvavaNita dhyAnake viSayako aura spaSTa kiyA gayA hai aura usIko yoga', samAdhi tathA prasakhyAna nAma bhI 1. yuje samAdhivacanasya yoga samAdhinimityanAntaram / -tattvA0 vA0 6-1-12
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna-zAstra diyA gayA hai| sAtha hI use sveSTa-phalakA pradAtA likhA hai, jo mukhyata. nirjarA tathA savarake rUpame hai aura gauNata. anya laukika phalokA bhI pradAtA hai| dhyAnake 'yoga' aura 'samAdhi' ye do nAma to suprasiddha haiM hI, zrIjinasenAcAryake mahApurAName inake sAtha dhIrodha, svAntanigraha aura anta salInatAko bhI dhyAnake paryAyanAma batalAyA hai', jo bahuta kucha spaSTArthako lie hue haiM, parantu 'prasakhyAna' nAma kisa dRSTiko lie hue hai, yaha yahA~ vicAraNIya hai / khojane para patA calA ki yaha zabda mukhyata. yogadarzanakA hai-yogadarzanake caturthapAda-gata sUtra 26 me prayukta huA hai / 'pra' aura 'sam' upasargapUrvaka 'khyA' dhAtuse lyuT (an) pratyaya hokara isa zabdakI utpatti huI hai / 'khyA' dhAtu gaNanA, tattvajJAna aura dhyAna jaise arthome vyavahata hotI hai, jinamese pichale do artha yahA~ vivakSita jAna par3ate haiM / ukta sUtrakI TIkAose bhI yahI phalita hotA hai jiname 'viveka-sAkSAtkAra' tathA 'sattvapuruSAnyatAkhyAti' ko prasakhyAna batalAyA hai| vAmana zivarAma ApTekI saskRtaiMgaliza-DikzanarIme isake lie Reflection, meditation, deep meditation, abstract contemplation arthokA ullekha karake udAharaNake rUpame 'haraH prasakhyAnaparoM 1. yogo dhyAna samAdhizca dhI-rogha. svAntanigrahaH / anta salInatA ceti tatparyAyA. smRtA budha / / (ArSa 21-12) 2. prasakhyAne'pyakusIdasya sarvathA vivekakhyAteparmamegha samAdhi / 3. 'prasakhyAna vivekasAkSAtkAra' (bhAvAgaNezavRtti tayA nAgojIbhaTTa vRtti' pRSTha 207) 'SaDaviMzatitattvAnyAlocayata satvapuruSAnyatAkhyAtiya jAyate sarvAdhiSThAtRtvAdyavAntaraphalA tatprasakhyAnam / (maNiprabhAvRtti) -yogasUtra pR0 200
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAnuzAsana babhUva' yaha kumArasaMbhava granthakA vAkya bhI uddhRta kiyA hai / isase 'prasakhyAna' zabda bhI dhyAna aura samAdhikA vAcaka hai, yaha spaSTa ho jAtA hai| agrakA niruktyartha athavA'Ggati jAnAtItyagramAtmA niruktitH| tattveSu cA'gna-gaNyatvAdasAvagramiti smataH // 62 // . 'athavA 'aMgati jAnAti iti ana' isa niruktise 'ana' AtmAkA nAma hai,joki jAnatA hai aura vaha AtmA (jIvAdi nava) tattvoMmeM agragaNya honese bhI 'pragna' rUpase smaraNa kiyA gayA hai|' / vyAkhyA-yahA~ do dRSTiyoMse 'agna' nAma AtmAkA batalAyA hai-eka niruktikI dRSTi , jo jJAtA arthako vyakta karatI hai, dUsarI tattvoMmeM agragaNyatAkI dRSTi, jisase sAta tathA navatattvokI gaNanAmeM, jIvAtmAko pahalA sthAna prApta hai| chaha dravyome bhI usakI prathama gaNanA kI jAtI hai| dravyArthika-nayAdeka. kevalo vA tathoditaH / ., / anta.-karaNavRttistu cintArodho niyatraNA // 63 // _ 'dravyAthika-nayase 'eka' zabda kevala ( asahAya ) athavA tayodita (zuddha) kA vAcaka hai| 'cintA' antakaraNakI vRttiko kahate haiM aura 'rogha' nAma niyantraNakA hai' . vyAkhyA- yahA~ nizcayanayakI dRSTise ''eka' Adi zabdoMke Azayako vyakta kiyA gayA hai, jisase 'eka' zabda zuddhAtmAkA vAcaka hokara usIme cittavRttike 'niyantraNakA nAma dhyAna ho jAtA hai| 1. aGgatItyagramAtmeti vA (tattvA0 vA0 6-27-21.) 2 cintA anta karaNavRtti / ( tattvA0 vA0 6-27-4)
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna-zAstra cintAnirodhakA vAcyAntara abhAvo vA nirodhaH syAtsa ca cintAntara-vyaya / ekacintAtmako yadvA svasaMviccintayojjhitA // 64 // 'athavA abhAvakA nAma 'nirodha' hai aura vaha dUsarI cintAke vinAzarUpa ekacintAtmaka hai athavA cintAse rahita svasaMvittirUpa hai|' ___ vyAkhyA-pUrva padyame jise 'rodha' zabdase ullekhita kiyA hai usIke liye isa padyame 'nirodha' zabda prayoga kiyA gayA hai| isase rodha aura nirodha zabda eka ho arthake vAcaka haiM, yaha spaSTa ho jAtA hai / 'cintA' zabdake sAtha prayukta humA rodha yA nirodha zabda jaba abhAva arthakA vAcaka hotA hai taba usakA Azaya cintAntarake dUsarI cintAo ke abhAva rUpa hotA hai, na ki cintAmAtrake abhAvarUpa, aura isaliye use ekacintAtmaka athavA cintAoMse rahita svasavedanarUpa bhI kahA jAtA hai / nirodhakA abhAva artha dhyeyavastukI kisI eka paryAyake abhAvakI dRSTiko bhI liye hue hotA hai aura isase dhyAna sarvathA asat nahI tthhrtaa| anya cintAke abhAvakI vivakSAme vaha asat (abhAvarUpa) hai| kintu vivakSita artha-viSayake adhigamasvabhAvarUpa sAmarthyakI apekSAse satrUpa hI hai| tatrA''tmanyAsahAye yaccintAyA. syAnnirodhanam / taddhyAnaM tadabhAvo vA svasaMvitti-mayazca sa. // 65 // 1. ja si ju svasavittistayojjhitA / mu me cintayojjhita / 2 "(prabhAva ) kenacitparyAyegeSTatvAt / anyacintA'bhAvavivakSAyA masadeva dhyAnam , vivakSitArthAvagamasvabhAvasAmarthyApekSayA sadeveti cocyate / / (tattvA0 vA0 6-27-16 )
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 tattvAnuzAsana 'kisIkI bhI sahAyatAse rahita usa kevala zuddhazrAtmAmeM jo cintAkA niyantraNa hai usakA nAma dhyAna hai prathavA usa AtmAmeM cintAke prabhAvakA nAma dhyAna hai aura vaha svasaMvedanarUpa hai / ' vyAkhyA - pUrva padyame jo bAta mukhyata kahI gaI hai usIko zuddha AtmA para ghaTita karate hue yahA~ aura spaSTa karake batalAyA gayA hai aura yaha sApha kara diyA gayA hai ki zuddhAtmA ke viSayame jo cintAkA niyantraNa hai athavA abhAva hai vaha saba svasavedanarUpa dhyAna hai / kaunasA zrutajJAna dhyAna hai aura dhyAnakA utkRSTa kAla zrutajJAna mudAsInaM yathArthamatinizcalam / svargA'pavarga-phaladaM dhyAnamAss - 'ntarmuhUrtataH // 66 // 'jo zrutajJAna udAsIna - rAgadveSase rahita upekSAmayayathArtha ra atyanta sthira hai vaha dhyAna hai, antarmuhUrtaparyanta rahatA aura svarga tathA mokSa-phalakA dAtA hai / ' vyAkhyA - yahA~ jisa zrutajJAnako dhyAna batalAyA hai usake tIna mahattvapUrNa vizeSaNa diye haiM-- pahalA 'udAsIna', dUsarA 'yathArtha' ora tIsarA 'atinizcala' / ina vizeSaNoMse rahita jo zrutajJAna hai vaha dhyAnakI koTime nahI AtA; kyoki vaha vyagra hotA hai aura dhyAna vyagra nahI hotA, jaisA ki pUrvapadya ( 56 ) me prakaTa kiyA jA cukA hai / 'A antarmuhUrtataH' padake dvArA yahA~ eka viSaya me dhyAnake utkRSTa kAlakA nirdeza kiyA gayA hai; jaisA ki tattvArtha sUtrake ve adhyAyame 'AntarmuhUrtAt' padake dvArA vihita huA hai / yaha kAla bhI uttamasahananavAlokI dRSTise hai - hInasahananavAlokA eka hI viSayame lagAtAra dhyAna itane samaya taka na Thahara sakane -
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna-zAstra ke kAraNa isase bhI kama kAlakI maryAdAko liye hue hotA hai / aisA zrutajJAna svarga Ara mokSakI prAptirUpa phalako phalatA hai, yaha saba usake ukta tIna vizeSaNokA mAhAtmya hai| anyathA rAgadveSase pUrNa, ayathArtha aura atica cala zrutajJAna vaise kisI phalako nahI phltaa| yahA~ antarmuhUrtaparyanta kAlake sambandhame itanA aura bhI jAna lenA cAhiye ki yaha eka vastume chadmasthoke cittake avasthAna-kAlakI dRSTise hai, kevalajJAniyokI dRSTise nhii| antamuhUrta ke pazcAt cintA dUsarI vastukA avalambana lekara dhyAnAntarake rUpame badala jAtI hai / aura isa taraha bahuta vastuokA sakramaNa hone para dhyAnako santAna cirakAla taka bhI calatI rahatI hai / isaliye yadi koI chadmastha adhika samaya taka dhyAna lagAye baiThA yA samAdhime sthita hai to usase yaha na samajha lenA cAhiye ki vaha eka vastuke dhyAname antarmuhUrta-kAlase adhika samaya taka sthira rahA hai, kintu yaha samajhanA cAhiye ki usakA vaha ghyAnakAla aneka ghyAnokA santAnakAla hai / dhyAnake niruktyartha dhyAyate yena taddhyAna yo dhyAyati sa eva vA / yatra vA ghyAyate yadvA dhyAtirvA dhyAnamiSyate // 67 // 1. uttamasa hananAbhidhAnamanyasyeyatkAlAdhyavasAyadhAraNA'sAmarthyAt / (tattvA0 vA0 6-27-11) 2. atomuttametta cittAvatyANamegavatthu mmi / chaumatyANa jhAraNa jogaNiniroho jiNANa tu // 3 // atomuhattaparao ciMtA jhAraNatara va hojjA hi / sucira pi hojja bahuvatyu-sakame jhANa-satANo // 4 // -vyAnazataka
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAnuzAsana "jisake dvArA dhyAna kiyA jAtA hai vaha dhyAna hai athavA jo dhyAna karatA hai vahI dhyAna hai, jisameM dhyAna kiyA jAtA hai vaha dhyAna hai; athavA dhyAtikA dhyeya vastume paramasthira-buddhikAnAma bhI dhyAna hai|' vyAkhyA-yahA~ dhyAna zabdakI nirukti-dvArA use karaNa, kartA, adhikaraNa aura bhAva-sAdhanarUpame cAra arthokA dyotaka vatalAyA gayA hai| agale padyome ina savakA spaSTIkaraNa kiyA gayA hai| sthira-mana aura tAttvika-zrutajJAnako dhyAna sajJA zrutajJAnena manasA yato dhyAyanti yoginH| tataH sthira mano dhyAnaM zrutajJAnaM ca taattvikm||6|| 'ki yogIjana zra tajJAnarUpa pariNata manake dvArA dhyAna karate haiM isaliye sthira manakA nAma dhyAna aura sthira tAttvika (yathArtha) zrutajJAnakA nAma bhI dhyAna hai|' vyAkhyA-isa padyame karaNa-sAdhana-niruktikI dRSTi se sthira. mana aura sthira-tAttvika-zrutajJAnako dhyAna batalAyA gayA hai, kyoMki inake dvArA yogIjana dhyAna karate haiM, yaha kathana nizcayanayakI dRSTise hai| AtmA jJAna aura jJAna AtmA jJAnAdarthAntarA'prAptAdAtmA jJAnaM na cAnyata. / eka pUrvAparobhUtaM jJAnamAtmeti kIrtitam // 6 // 'jJAnase prAtmA arthAntarako-bhinnatA athavA pRthak-padArthatvako prApta nahIM hai| kintu anya padArthoMse vaha arthAntarako prApta na ho aisA nahIM-unase arthAntaratva athavA bhinnatAko hI prApta hai / aisI sthitimeM 'jo AtmA vaha jJAna' aura 'jo jJAna vaha 1. dhyAyatyarthAnaneneti dhyAna karaNasAdhanam / (ArSa 21-13) 2. mu jJAnAdarthAntarAdAtmA tasmAj /
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna-zAstra prAtmA' isa prakAra eka hI vastu pUrvAparIbhUtarUpase kabhI AtmAko pahale jJAnako pIche aura kabhI jJAnako pahale AtmAko pIche rakhakara kahI gayI hai|' ___ vyAkhyA-jAna aura AtmA ye eka hI padArthake do nAma haiM, isaliye inamese jo jaba vivakSita hotA hai usakA paricaya taba dUsare nAmake dvArA karAyA jAtA hai| jaba AtmA nAma vivakSita hotA hai taba usake paricayake liye kahA jAtA hai ki vaha jJAna-svarUpa hai, aura jaba jJAna nAma vivakSita hotA hai taba usake paricayake liye kahA jAtA hai ki vaha Atma-svarUpa hai| ina dono nAmoke do namUne isa prakAra hai: 'gANa appA sanvaM jamhA suyakevalI tmhaa|' (samayasAra 10) 'prAtmA jJAnaM svaya jJAnaM jJAnAdanyatkaroti kim / ' (samayasAra-kalaza 3-17) yahA~ pUrvA'para-padyo (68,70) ke madhyame isa padyakI sthiti kucha khaTakatI huI jAna paDatI hai, kyoki isase kathanakA silasilA (krama) bhaga hotA hai aura yaha kucha aprAsagika-jaMsA jAna paDatA hai| jayapurake digambara jaina baDA mandira terahapanthIkI prati (ja) me, jo savat 1560 ASADhavadi saptamokI likhI huI hai, yaha padya nahIM hai| Arake jainasiddhAnta-bhavanako prati (si) me bhI, jo ki veNUpurastha pannecAristhita kezava zarmA nAmake eka dakSiNI vidvAn-dvArA paridhAvi savatme dvi0 ASADha kRSNa ekAdazIko somavArake dina likhakara samApta huI hai, yaha padya nahIM hai, aura merI nijI prati (ju)me bhI, jo sAgalI nivAsI pAMgalagotrIya bApUrAva jainakI likhI huI hai, yaha padya nahIM hai| zrI pa. prakAzacadrajone vyAvarake ailaka pannAlAla sarasvatI bhavanako prati (vi0 sa0 1966) ko dekhakara likhA hai ki 'usame yaha 69 vA padya nahIM hai| aisI sthitime yaha padya
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 tattvAnuzAsana yahA~ prakSipta huA jAna par3atA hai| kaunase mUlagranthakA prastuta padya aga hai, yaha bAta bahuta granthokA avalokana kara jAne para bhI abhI taka mAlUma nahIM ho skii| hA~, adhyAtmataragiNIke 36ve padyako gaNadharakIrtikRta TIkAme yaha padya kucha pATha-bheda tathA azuddhike sAtha nimnaprakArase uddhRta pAyA jAtA hai - jJAnAdarthAntara nAtmA tasmAjjJAna na cApi (tma) nH| eka pUrvAparIbhUta jJAnamAtmeti kathyate / / gaNadharakItikI yaha TIkA savat 1186 caitra zuklA pacamIko banakara samApta huI hai aura isaliye yaha padya usase pUrvanirmita kisI granthakA padya hai / ho sakatA hai ki vaha grantha svAmI samantabhadra-kRta 'tattvAnugAsana' hI ho, kyoki TIkAme isase pUrva jo padya uddhRta hai vaha 'taduktaM samantabhadrasvAmibhi.' vAkyake sAtha diyA hai aura prastuta padyako 'tathA jJAnAtmanorabhedo'pyukta.' vAkyake sAtha diyA hai, jisame prayukta 'api' zabda svAmyuktatvakA sUcaka hai| ___dhyAtAko dhyAna kahanekA hetu dhyeyA'rthA''lambana dhyAnaM dhyAturyasmAnna bhidyate / dravyAthikanayAttasmAddhyAtaiva dhyAnamucyate // 70 // 'dravyAthika ( nizcaya ) nayakI dRSTise dhyeya vastuke avalambanarUpa jo dhyAna hai vaha ki dhyAtAse bhinna nahIM hotAdhyAtA AtmAko choDakara anya vastukA usame Alambana nahIisaliye dhyAtA hI dhyAna kahA gayA hai|' vyAkhyA- yahA~ karta sAdhana-niruktikI dRSTise' dhyAtAko 1. ' dhyAyatIti dhyAnamiti bahulApekSayA kartR sAdhanazca yujyte|' (tattvA0 vA0 6-27) 'dhyAtIti ca kartRtva vAcya svAtantryasa bhavAt' (Arpa 21-13)
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna - zAstra 66 dhyAna kahA gayA hai; kyoki nizcayanayase dhyAna dhyAtAse koI judI vastu nahI hai - nizcayanaya kI dRSTime dhyAna, dhyAtA, dhyeya aura dhyAna sAdhanAdikA koI vikalpa hI nahI hotA / dhyAnake AdhAra aura viSayako bhI dhyAna kahanekA hetu dhyAtari dhyAyate dhyeya yasmAnnizcayamAzritaiH / tasmAdidamapi dhyAna karmAdhikararaNa-dvayam // 71 // 'nizcayanayakA zrAzraya lenevAloke dvArA cU~ki dhyeyako dhyAtAme dhyAyA jAtA hai isaliye yaha karma tathA zradhikaraNa dono rUpa bhI dhyAna hai / ' vyAkhyA - yahA~ karmasAdhana aura adhikaraNasAdhana-niruktikI dRSTise dhyeya aura dhyeyake AdhArako bhI dhyAna kahA gayA hai, kyoki nizcayanayase ye dono bhI dhyAnase bhinna nahI hai / ghyAtikA lakSaNa iSTe dhyeye sthirA buddhirza syAtsantAna vartinI / jJAnAntarA'parAmRSTA sA dhyAtirdhyAnamIritA // 72 // 'santAna - kramase calI AI jo buddhi apane iSTa dhyeyame sthira huI dUsare jJAnakA sparza nahIM karatI, vaha 'dhyAti' rUpa dhyAna kahI gaI hai|' 9 vyAkhyA - yahA~ dhyAtike svarUpakA nirdeza karate hue use bhAvasAdhanakI dRSTise dhyAna kahA gayA hai / nizcayanayakI dRSTise zuddha svAtmA hI dhyeya hai / pravAharUpase zuddha svAtmAme vartanevAlI buddhi jaba zuddha-svAtmAme itanI adhika sthira ho jAtI hai ki zuddhAtmAse 1 vyeya prati avyApRtasya bhAvamAtreNAbhidhAne ghyAtirdhyAnamiti bhAvasAdhano dhyAna-zabda / ' (tattvA0 vA0 6 - 27 ) bhAvamAtrAbhidhitsAyA vyAtirvA dhyAnamiSyate / ( 21-14)
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 tattvAnuzAsana bhinna kisI dUsare padArthake jJAnakA sparza taka nahI karatI taba vaha dhyAnArUDhabuddhi 'dhyAti' hI dhyAna kahalAtI hai| isI bAtako pa0 AzAdharajIne 'adhyAtma - rahasya' me dhyAtike nimna lakSaNa-dvArA vyakta kiyA hai 1 santatyA vartate buddhi zuddhasvAtmani yA sthirA / jJAnAntarAsparzavatI sA dhyAtiriha gRhyatAm // 8 // dhyAnake ukta niruktyayoMkI naya dRSTi evaM' ca karttA karaNaM karmA'dhikaraNaM phalaM / dhyAnamevedamakhilaM niruktaM nizcayAnnayAt // 73 // 'isa prakAra nizcayanayakI dRSTise yaha karttA, karaNa, karma, adhikaraNa aura phalarUpa sava dhyAna hI kahA gayA hai / ' vyAkhyA - yaha padya dhyAnakI nirukti tathA tadartha- spaSTiviSayaka usa kathana ke upasahArako liye hue hai jisakA prArambha 'dhyAyate yena taddhyAna (67) isa vAkyase huA thA / isame spaSTa kaha diyA gayA hai ki nizcayanayakI dRSTise dhyAnakA karttA, dhyAnakA karaNa, dhyAnakA karma, dhyAnakA adhikaraNa aura dhyAnakA phala yaha saba dhyAnarUpa hI hai / kyoki nizcayanayakA svarUpa hI 'prabhinnakartA' - karmAdi viSayo nizcayo naya.' isa grantha - vAkya ( 29 ) ke anusAra dhyAnake karttA, karaNAdiko eka dUsarese sarvathA bhinna nahI karatA aura isaliye dhyAna zabdakI niruktiyome una sabakA samAveza ho jAtA hai / yahA~ karttA Adi padoke antame 'phala' padakA prayoga isa bAtakA sUcaka hai ki pUrvapadyame 'dhyAti' - kA jo ullekha hai vaha dhyAnaphalake rUpame hai / nizcayanayase SaTkArakamayI AtmA hI dhyAna hai svAtmAnaM svAtmani svena dhyAyetsvasmai svato yata / SaTkArakamayastasmAd dhyAnamAtmaiva nizcayAt // 74 // 1. mu ekaM /
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna-zAstra 'cUki AtmA apane AtmAko apane AtmAmeM apane AtmAke dvArA apane prAtmAke liye apane prAtmahetuse dhyAtA hai| isaliye kartA, karma, karaNa, sampradAna, apAdAna aura adhikaraNa aise SaTkArakarUpa pariNata huA prAtmA hI nizcayanayako dRSTise dhyAnasvarUpa haiN|' vyAkhyA-yahA~ nizcayanayakI dRSTiko aura spaSTa kiyA gayA hai aura usake dvArA yaha sUcita kiyA gayA hai ki AtmA hI dhyAnake samaya kisa prakArase SaTkArakamaya huA dhyAnasvarUpa hotA hai / jo dhyAtA hai vaha AtmA (kartA), jisako dhyAtA hai vaha zuddha svarUpa AtmA (karma), jisake dvArA dhyAtA hai vaha dhyAnapariNatirUpa AtmA (karaNa), jisake lie dhyAtA hai vaha zuddhasvarUpake vikAsa-prayojanarUpa AtmA (sampradAna), jisa hetuse dhyAtA hai vaha samyagdarzanAdihetubhUta AtmA (apAdAna), aura jisame sthita hokara apane avikasita zuddhasvarUpako dhyAtA hai vaha AdhArabhUta antarAtmA (adhikaraNa) hai / isa taraha zuddhanayakI dRSTise, jisame kartA-karmAdi bhinna nahI hote,' apanA eka AtmA hI dhyAnake samaya SaTkArakamaya pariNata hotA hai / __ dhyAnakI sAmagrI saga-tyAgaH kaSAyAnAM nigraho vrata-dhAraNam / mano'kSAraNAM jayazceti sAmagrI dhyAna-janmani // 7 // 'parigrahokA tyAga, kaSAyokA nigraha-niyaMtraNa, vratokA dhAraNa aura mana tathA indriyokA jItanA, yaha saba dhyAnakI utpatti-niSpattime sahAyabhUta-sAmagrI hai|' 1 abhinna kartR karmAdiviSayo nizcayo naya / (tattvAnu0 28) 2 ma me jnmne|
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 tattvAnuzAsana vyAkhyA-yahA~ sagatyAgame vAhya-parigrahokA tyAga abhipreta hai, kyoki antaraga-parigrahame krodhAdi kaSAye tathA hAsyAdi nokaSAyeM AtI haiM, jina sabakA kapAyoke nigrahame samAveza hai| kusagatikA tyAga bhI sagatyAgame A jAtA hai-vaha bhI saddhyAname bAdhaka hotI hai| vratome ahiMsAdi mahAnato tathA aNuvrato AdikA grahaNa hai| anazana, Unodara Adike rUpame aneka pratijJAeM bhI vratome zAmila hai| indriyoke jayame sparzana-rasanaghrANa-cakSu-zrotra aise pAMco indriyokA vijaya vivakSita hai| dhyAnakI aura bhI sAmagrI hai, parantu yahA~ sarvatomukhya sAmagrIkA ullekha hai, zepa sAmagrIkA 'ca' zabdame samuccaya kiyA gayA hai use anya granthoke sahArese juTAnA cAhiye / isa granthame bhI parikarma Adike rUpame jo kucha anyatra kahA gayA hai use bhI dhyAnakI sAmagrI samajhanA caahie| isa vipayake vizeSa parijJAnake lie granthakA 218 vA padya aura usakI vyAkhyA bhI avalokanIya hai| ___/manako jItanevAlA jitendriya kaise ? indriyANAM 'pravRttau ca nivRttau ca mana prbhu| mana eva jayettasmAjjite tasmin jitendriyaH / / 76 // 'indriyokopnavRtti aura nivRtti donomeM mana prabhu-sAmarthyavAnhai, isalie (mukhyata ) manako hI jItanA cAhiye / manake jItane para manuSya (vAstavame) jitendriya hotA hai--indriyo para vijaya prApta karatA hai|' 1 si ju nivRttau ca pravRttau / 2. sampAdanopayukta sabhI pratiyome 'prabhu' pATha hai, jo napu sakaliMgI 'mana.' padake sAtha ThIka mAlUma nahI hotA / 'prabhu' zabda triliMgI hai ata usakA napuMsakaliMgI 'prabhu' rUpa yahA~ upayukta jAna paDatA hai|
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna-zAstra vyAkhyA-yahA~ indriyoMse bhI pahale manako jItanekA sahetuka nirdeza kiyA gayA hai aura yaha batalAyA gayA hai ki manako jItane para manuSya sahaja hI jitendriya ho jAtA hai| jisane apane manako nahI jItA vaha indriyoko kyA jItegA ? manake sakalpa-vikalparUpa vyApArako rokanA athavA manakI cacalatAko dUra kara use sthira karanA 'manako jItanA' kahalAtA hai / manakA vyApAra rukane athavA usakI cacalatA miTanepara indriyokA vyApAra svata ruka jAtA hai-ve apane viSayome pravRtta nahI hotI-usI prakAra jisa prakAra ki vRkSakA mUla chinna-bhinna ho jAne para usame patrapuSpAdikakI utpatti nahIM ho pAtI' / indriya-ghoDe kisake dvArA kaise jIte jAte haiM ? jJAna-vairAgya-rajjubhyAM nitymutpthvrtinH| jitacitta na zakyante dhartumindriya-vAjinaH // 77 // 'jisane manako jIta liyA hai usake dvArA sadA unmArgagAmI indriyarUpI ghor3e jJAna aura vairAgya nAmako do rajjumo-rassiyoke dvArA dhAraNa kiye jA sakate-apane vazame rakkhe jA sakate vyAkhyA-yahAM indriyoko una ghoDokI upamA dI gaI hai jo sadA unmArgagAmI rahate haiM, unhe jitacitta manuSya jJAna aura vairAgyakI dono rAsose apane AdhIna karaneme samartha hotA hai| jJAna aura vairAgya ye do pramukha sAdhana indriyoko vazame karaneke hai| ajJAnI prANI indriya viSayoke guNa-doSokA parijJAna na 1. gaDhe manavAvAre visayesu Na jati idiyA savve / chiNNe tarussa mUle kutto puraNa pallavA huti // 69 / / -ArAdhanAsAre, devasenaH
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 tattvAnuzAsana honese sadA unake vazame paDe rahate haiM aura paMDitajana jo zAstrokA bahuta kucha jJAna prApta kara lene para bhI apane vivekako jAgRta nahI kara pAte aura isalie indriya-viSayose viraktiko prApta nahI hote- ulaTA unakI prAptiko apanA svArtha samajhate rahate haiM-ve bhI indriyoke viSayame ulajhe rahate haiN| ata jitacittake pAsa saccA jJAna aura vairAgya dono sAdhana indriyoko jItaneke liye hone cAhiye / ye dono prathamata manako jItaneke bhI sAdhana hai| jJAna aura vairAgya tIna lokame sAra padArtha hai| apanI pUrNAvasthAme ziva svarUpa hote hai aura apUrNAvasthAme ye hI ziva-svarUpakI prAptike sAdhana banate hai / indriyokA jaya(sayama)ziva-sukhakI prAptikI ora eka bar3A kadama hai| jo yaha kadama na uThAkara indriyoke dAsa bane rahate hai unhe na jAne ye unmArgagAmI ghoDe kisa kisa khaDDe me paTakakara dukhakA bhAjana banAte hai / nItikArone bhI isIse indriyoke asayamako vipadA aura du khokA mArga (hetu) aura unake jayarUpa sayamako sampadAo (sukho) kA mArga batalAyA hai aura inamese jisa mArga para calanA iSTa ho usa para calanekI preraNA kI hai / arthAt yaha pratipAdana kiyA hai ki yadi Apa sukha cAhate ho to indriyoko sayamase svAdhIna rakho aura dukha cAhate ho to sadA unake gulAma bane rho| vAstavame dekhA jAya to indriyA~ una vijaliyoke samAna haiM jo kaTrola (niyatraNa) me rakhe jAne para hame prakAza pradAna karatI tathA hamAre yatrokA sacAlana kara hamAre aneka prakArake 1. tIna bhuvanameM sAra, vItarAga-vijJAnatA / zivasvarUpa zivakAra, nama hU~ triyoga samhArake // --pa0 daulatarAma, chahaDhAlA 2 ApadA kathitaH panthA indriyANAmasa yama / tajjaya sampadA mArgo yeneSTa tena gamyatAm / /
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna-zAstra kAmoko siddha karatI haiM, parantu kaTrolame na rahane athavA na rakhe jAne para ve hI agnikANDAdike dvArA hamArA sarvanAza karane aura hame mAra DAlane takame samartha ho jAtI haiN| jisa upAyase bhI mana jItA jAsake use apanAnekI preraNA yenopAyena zakyeta sanniyantu' calaM manaH / sa evopAsanIyo'tra na caiva virmetttH||7|| 'jisa upAyase bhI 'caMcala manako bhale prakAra niyaMtraName rakhA jAsake vahI upAya yahAM upAsanIya hai-vyavahAra meM liye jAne (apanAne) ke yogya hai-usase upekSA dhAraNa kara virakta kabhI nahIM honA cAhiye-jo bhI upAya bane usase manako sadA apane vazame rakhanA caahiye| ___ vyAkhyA--yahA~ cacala manako jaise bhI vane apane vazame rakhanekI sAtizaya preraNA kI gaI hai aura usake liye jo koI bhI upAya jisa samaya upayukta ho use usa samaya kAmame lAnekI lezamAtra bhI upekSA-lAparvAhI na kI jAnI cAhiye, aisA sujhAva diyA hai| manako jItaneke aneka upAya haiM, jinamese pramukha do upAyokA nirdeza granthakAra mahodaya svayaM Age karate haiN| manako jItaneke do pramukha upAya saMcintayannanuprekSA svAdhyAye nityamudyataH / jayatyeva mana sAdhurindriyA'rtha-parADa mukha // 7 // 'jo sAdhaka sadA anuprekSAprokA-anityAdi bhAvanAokAbhale prakAra cintana karatA hai, svAdhyAyameM udyamI aura indriyaviSayose prAya mukha mor3e rahatA hai vaha avazya hI (nizcita rUpasa) manako jItatA hai|' 1. ja si ju tnniyntu|
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 tattvAnuzAsana vyAkhyA-yahA~ manako jItaneke do pramukha upAyokA nirdeza kiyA gayA hai-eka anuprekSAokA' sacintana, dUsarA svAdhyAyame nitya udyamI rhnaa| ina donokI sAdhanAme lagA huA sAdhu puruSa manako nizcita rUpase jItatA hai aura (phalata) indriya-viSayose parADmukha hotA hai / indriya-vipayose parADa mukhatA bhI manako jItanekA eka sAdhana hotI hai aura usa arthame usakA Azaya indriya-vipayome anAsaktiko samajhanA cAhiye, kyoki indriyavipayome jo mana Asakta hotA hai vaha indriyoko jItaneme samartha nahI hotaa| isa padyame anuprekSAo-bhAvanAoke sAtha kisI sakhyAvizeSakA ullekha nahI kiyA gayA, isase anitya, azaraNa Adi rUpase prasiddha jo dvAdaza anuprekSA athavA bAraha bhAvanAeM haiM, unase bhinna dUsarI jJAnAdi cAra bhAvanAokA bhI yahA~ grahaNa kiyA jAnA cAhiye, jinakA ullekha bhagavajjinasenAcAryane 'jJAnadarzanacAritravairAgyopagatAzca tA" isa vAkyake sAtha apane ArSa grantha mahApurANake 21ve parvame kiyA hai / tadanusAra vAcanA, pRcchanA, anuprekSaNa, parivartana (grantho, zloko, vAkyokA kaNThastha karanA yA pATha karanA) aura saddharma-dezanA ye jJAnakI pAca bhAvanAeM haiM, jo prAya tattvArthasUtragata svAdhyAya ke paca bhedoke rUpame hai / savega, 1. anuprekSAzca dharmyasya syu sadaiva nibandhanam / (jJAnA0 41-3) 2. dhyAnazatakame bhI ina cAro bhAvanAmokA ulalekha hai aura inake pUrvakRta abhyAsako dhyAnakI yogyatA prApta karanevAlA likhA hai - puvakayanbhAso bhAvanAhi jhANassa joggayamuvei / tAmo ya NANa-dasaNa-caritta-veragga-jaNiyAmao // 30 // 3 vAcanA-pRcchane sAnuprekSaNa parivartanam / saddharmadezana ceti jJAtavyA jJAna-bhAvanA // ArSa 21-66 / /
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna-zAstra 77 prazama, sthairya (dhairya), asamUDhatA, agarvatA, Astikya, anukampA ye sAta samyaktva (samyagdarzana)kI bhAvanAe~ hai' / IryAdi pAca samitiyA~, mana-vacana-kAyake nigraharUpa tIna guptiyA~ aura parISaha-sahiSNutA, ye cAritrakI bhAvanAeM haiM / viSayome anAsaktatA, kAyatattvakA anucintana aura jagatake svabhAvakA vivecana, ye vairAgyako sthira karanevAlI bhAvanAe~ hai / isI prakAra ahiMsAdivatokI jo tattvArthasUtrAdi-varNita 25 bhAvanAeM haiM unakA svarUpa-cintana bhI yahA~ grahaNa kiye jAneke yogya hai| sAtha hI, darzanavizuddhayAdi SoDazakAraNa bhAvanAoko bhI liyA jA sakatA hai| svAdhyAyakA svarUpa svAdhyAya paramastAvajjapaH paMcanamaskRte / paThanaM vA jinendrokt-shaastrsyaikaagr-cetsaa||8|| 'pacanamaskRtirUpa namokAramaMtrakA jo cittakI ekAgratAke sAtha japanA hai vaha parama svAdhyAya hai athavA jinendra-kathita zAstrakA jo ekAgna cittase paDhanA hai vaha svAdhyAya hai|' vyAkhyA-yahA~ svAdhyAyame jisa viSayakA grahaNa hai usako spaSTa kiyA gayA hai aura usake do bheda kiye gaye haiM-eka japa aura dUsarA paThana / japa pacanamaskArakA, jo ki 'gamo arahatANa 1 savega prazamasthairyamasamUDhatvamasmayA / Astikyamanukampeti jJeyA samyaktva-bhAvanA // Arpa 21-67 // 2 IryAdiviSayA yatnA manovAk-kAya-guptayaH / - - parIpahasahiSNutvamiti cAritrabhAvanA | ArSa 21-98 // 3 vipayeSvanabhiSvaga kAyatattvA'nucintanam / ___ jagatsvabhAva cintyeti vairAgya-stharya-bhAvanA ||aarss 21-66 / ' 4, mu me jaya / 5. si ju cintana /
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 tattvAnuzAsana gamo siddhAraNa, Namo pAiriyAraNa, Namo uvajjhAyAraNa, Namo loe savvasAharaNa' isa aparAjita matrake rUpame hai, aura paThana jinendrokta zAstrakA batalAyA hai| ina donoke lie 'ekAgracetasA' vizeSaNa khAsa taurase dhyAname lene yogya hai / ekAgracittatAke vinA na japanA ThIka baiThatA hai aura na paDhanA / jisa prakAra jinAgamakA ekAgracittase paDhanA svAdhyAya hai usI prakAra NamokAra matrakA ekAgracittase japanA bhI svAdhyAya hai| svAdhyAyake bhedome vAcanA, pRcchanA, anuprekSA, AmnAya aura dharmopadeza aise pAMca nAma prasiddha hai' aura inake kAraNa hI svAdhyAyako tattvArthasUtrAdi Agamagranthome pacabhedarUpa varNana kiyA hai / isase paca namaskRtike japako jo yahA~ svAdhyAya kahA gayA hai vaha kucha khaTakane jaisI bAta mAlUma hotI hai, parantu vicArane para khaTakanekI koI bAta mAlUma nahI hotI; kyoki yahA~ ekAgracittase japakI vAta vivakSita hai, totA-raTantake taura para nahI / ekAgracittase jaba arahantAdi pacaparameSThiyoke svarUpakA dhyAna kiyA jAtA hai to usase baDhakara dUsarA svAdhyAya (sva adhyayana) aura kyA ho sakatA hai ? pravacanasArame zrIkundakundAcAryane likhA hai ki 'jo arhantako dravyatva, guNatva aura paryAyatvake dvArA jAnatA hai vaha AtmAko jAnatA hai aura usakA moha kSINa ho jAtA hai| ata ekAgracittase pacaparameSThiyoke svarUpako svAnubhUtime lAte hue jo NamokAra matrakA japa hai, vaha parama svAdhyAya hai, isame vivAdake liye koI sthAna nahI hai| yogadarzaname bhI praNavAdike japako tathA mokSazAstrake adhyayanako svAdhyAya batalAyA hai; jaisAki usake 'tapa. svAdhyAyezvara-praNidhAnAni kriyAyoga'isa sUtrake nimna bhASyase prakaTa hai - 1. ta0 sU0 6.25 2. jo jANadi arahata danvatta-guNatta-pajjayattehiM / so jAedi appANa moho khalu jAdi tassa lao // 8 //
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 dhyAna-zAstra 'svAdhyAya praNavAdipavitrANAM japaH mokSazAstrAdhyayanaM vaa|' svAdhyAyase dhyAna aura dhyAnase svAdhyAya svAdhyAyAd dhyAnamadhyAstAM dhyAnAtsvAdhyAyamA''manet / dhyAna-svAdhyAya-sampattyA paramAtmA prakAzate // 8 // ___(sAdhakako cAhiye ki vaha) 'svAdhyAyase dhyAnako abhyAsameM lAve aura dhyAnase svAdhyAyako caritArtha kre| dhyAna aura svAdhyAya donoM kI sampatti-samprAptise paramAtmA prakAzita hotA hai-svAnubhavame lAyA jAtA hai|' vyAkhyA-yahA~ svAdhyAya aura dhyAna donoko eka dUsareke abhyAsame sahAyaka batalAyA hai aura isalie ekake dvArA dUsareke abhyAsakI preraNA kI gaI hai| sAtha hI yaha sUcanA bhI kI gaI hai ki donokA abhyAsa paripakva ho jAnese paramAtmA-paramavizuddha AtmA-svAnubhUtikA viSaya bana jAtA hai usake liye phira kisI vizeSa yatnakI jarUrata nahI rhto| jisa svAdhyAyake dvArA dhyAnakA abhyAsa banatA hai usakI gaNanA dvAdazavidha tapomese chaha prakArake antaraga tapome kI gaI hai / svAdhyAya tapakA mAhAtmya varNana karate hue mUlAcAra granthame likhA hai ki-'bAhyAbhyantara bAraha prakArake taponuSThAname svAdhyAyake samAna tapa na hai aura na hogA / svAdhyAyame rata sAdhu pAco indriyoko vazame kiye rahatA hai, mana-vacanakAya-yogake nirodharUpa triguptiyoko apanAtA hai, ekAna-mana aura vinayase yukta hotA hai - bArasa'-vihammi ya tave sabbhaMtarabAhire kusaladidu / Na vi atyi Na vi ya hohi sajjhAyasamo (ma) tavo kamma // 1 sa vAhyAbhyantare cAsmin, tapasi dvAdazAtmani / na bhaviSyati naivAsti svAdhyAyena sama tapa. | ArSa 20-198 -
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80 tattvAnuzAsana sajjhAyaM kuvvaMto paMceMdisaMvuDo tigutta ya / havadi ya ekaggamaNe - viNaNa samAhizro bhikkhu // - mUlA0 5-212,213 isIse Atmaprabodhame vidhipUrvaka svAdhyAyako, jisame mana jJAnake grahaNa -dhAraNarUpa, zarIra vinayase viniyukta, vacana pAThAdhIna aura indriyokA samUha niyata eva niyaMtrita rahatA hai, 'samAdhyantara'-- karmakSayakarI samAdhikA eka bheda - batalAyA hai / sAtha hI, yaha bhI sUcita kiyA hai ki aise vidhipUrvaka svAdhyAyaratake guptiyo- samitiyokA sahaja pAlana hotA hai aura baddhamUla huI tIno zalye - mAyA, mithyA, nidAna - ukhaDa jAtI haiN| " vAstavame dekhA jAya to svAdhyAya Adi zeSa tapoyoga aura dvAdaza anuprekSAe~ ( bhAvanAe~ ) ye saba dhyAnake hI parikara eka parivAra hai', jaisAki ArSake nimna vAkyose prakaTa hai :-- tato dadhyAvanuprekSA didhyAsurdharmyamuttamam / parikarmamitAstasya zubhA dvAdazabhAvanAH // / 20-226 // dhyAnasyaiva tapoyogA zeSAH parikarA matA / dhyAnAbhyAse tato yatna' zazvatkAryo mumukSubhiH / / 21-215 / / 1. mano bodhAssdhAna vinaya - viniyukta nijavapu. vaca pAThAyatta karaNa- gaNamAdhAya niyatam / dadhAna svAdhyAya kRtapariNatirjenavacane karotyAtmA karmakSayamiti samAdhyantaramidam // 51 // guptinaya bhavati tasya suguptameva zalyatrayImudakhanaJca sa baddhamUlA / tasya svaya samitaya samitAzca paca, yasyA''game vidhivadadhyayanA'nubandha // 52 //
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna-zAstra vartamAname dhyAnake niSedhaka arhanmatAnabhijJa hai ye'trAhuna hi kAlo'yaM dhyAnasya dhyAyatAmiti / te'hanmatA'nabhijJatvaM khyApayantyAtmana svayam // 2 // 'jo loga yahA~ yaha kahate haiM ki dhyAtA puruSoke liye yaha kAla dhyAnakA nahI hai ve svayaM apanI bhahanmatA'nabhijJatA-jinamatase ajAnakArI-vyakta karate haiN|' vyAkhyA-yahA~ una logoko jinamatase anabhijJa batalAyA hai jo yaha kahate haiM ki isa kSetrame vartamAna kAla dharmyadhyAnake liye upayukta nahIM hai, kyoki jinamatame aisA kahI koI niSedhAtmaka vidhAna nahIM hai, pratyuta isake zrIkundakundAcAryane mokkhapAhuDameM sApha likhA hai : bharahe dussamakAle dhammajjhAraNaM haveha NANissa / taM appasahAvaTThiye Na hu maraNaI so du aNNANI // 76 / / arthAta-isa bharatakSetra tathA duSama pacamakAlame jJAnIke dharmyadhyAna hotA hai aura vaha AtmasvabhAvame sthita-AtmabhAvanAme tatparake hotA hai, jo ise nahI mAnatA hai vaha ajJAnI hai| isase pUrvakI tIna gAthAome aisA kahane vAloko cAritramohanIya karmase abhibhUta, vratoMse varjita, samitiyoMse rahita, guptiyose vihIna, sasArasukhame lIna aura zuddhabhAvase prabhRSTa batalAyA hai, jiname eka gAthA isa prakAra hai cariyAvariyA vada-samidi-vajjiyA suddhbhaavpkvtttthaa| keI japati NarA rAhu kAlo jhANajoyassa // 73 // zrIdevasenAcAryane bhI, tattvasArame, aisA kahanevAloko 'zakAkAkSAme phaMse hue, viSayome Asakta aura sanmArgase prabhRSTa batalAyA hai .
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAnuzAsana saMkAkaMkhAgahiyA visayaprasattA sumggpnbhtttthaa| evaM bhararAMti keI Na hu kAlo hoi jhANassa // 14 // zukladhyAnakA niSedha hai dharmyadhyAnakA nahI atredAnI niSedhanti zukladhyAna jinottamA / dharmyadhyAnaM punaH prAhuHzreNibhyAM 'prAgvivartinAm // 3 // _ 'yahA~ isa (pacama) kAlameM jinendradeva zukladhyAnakA niSedha karate haiM parantu dono zreNiyo (upazama aura kSapaka) se pUrvavatiyoMke dharmyadhyAna batalAte haiM isase dhyAnamAtrakA niSedha nahI tthhrtaa|' vyAkhyA-yahA~ pichale padyakI bAtako spaSTa karate hue kahA gayA hai ki isa kAlame jisa dhyAnakA niSedha kiyA gayA hai vaha zukladhyAna hai-dharmyadhyAna nahIM / dharmyadhyAnakA vidhAna to Agamame upazama aura kSapaka dono zreNiyoke pUrvavatiyoMke, usa dhyAnake svAmiyokA nirUpaNa karate hue, batalAyA gayA hai| isase apramatta hI nahI, kintu agale apUrvakaraNa, anivRttikaraNa aura sUkSmasAparAya nAmake tIna guNasthAnavI jIva bhI dharmyadhyAnake svAmI haiM, aisA jAnanA cAhiye / ArSa (mahApurANa) aura tattvArthavArtikabhASyame bhI isakA ullekha hai, jaisA ki unake nimna vAkyoMse prakaTa hai - "zrutena vikalenA'pi dhyAtA syAnmunisattama / prabuddhadhIradha.zreNyordhaya'dhyAnasya suzruta // " -ArSa 21-102 "tadubhayaM tatreti cenna pUrvasyAniSTatvAt / syAdetat-ubhayaM 1. si ju praakprvrtinaa|
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna - zAstra 83 ghamyaM zukla copazAnta kSINakaSAyayorastIti ? tanna, ki kAraram, pUrvasyAniSTatvAt, pUrvI hi dhamyaM dhyAnaM zraNyoneMSyate ArSe pUrveSu ceSyate / " tattvA0 vA0 bhA0 6-36-15 vajrakAyake dhyAna-vidhAnakI dRSTi yatpunarvajrakAyastha dhyAnamityAgame vacaH / zreNyordhyAnaM pratItyokta tannAdhastanniSedhakam // 84 // 'udhara Agamame jo 'vajrakAyasya dhyAnaM 'vajrakAyake dhyAna hotA hai - aisA vacana nirdeza hai vaha donoM zra eNiyoke dhyAnako lakSya lekara kahA gayA hai aura isalie vaha nIceke guNasthAnavatiyoMke lie dhyAnakA niSedhaka nahIM hai / ' vyAkhyA - "vajrakAyasya dhyAnam' yaha vAkya 'ArSa' nAmaka AgamagranthakA hai, jisame dhyAnakA lakSaNa aura usa kAlakI utkRSTa maryAdAkA nirdeza karate hue dhyAna - svAmIke ullekharUpameM ise diyA hai; jaisAki usake nimna padyase vyakta hai :aikAgryeNa nirodhaH yazcittasyaikatra vastuni / t tadhyAna vajrakAyasya bhavedA''ntarmuhUrtata / 21-8 // zreNiyAM do hai --upazamazreNi aura kSapakazreNi / kSapaka| zreNikA caDhanA Adyasahanana 'vajravRSabhanArAca' ke dvArA hI bana sakatA hai aura usIse muktikI prApti ho sakatI hai / * upazamazreNikA caDhanA tIno prazasta sahanano - vajravRSabhanArAca, vajranArAca aura nArAca --- ke dvArA ho sakatA hai / isalie vastrakAyako dhyAnakA svAmI batalAnA zreNiyoke dhyAnakI apekSAko lie hue haiM, unase nIceke cAra guNasthAnavartiyoMse usakA sambandha nahI hai-ve vajrakAya na hone para bhI dharmyadhyAnake svAmI hote haiM / 1 Adyasahananenaiva kSapakazreNyadhizritaH / tribhirAcaM bhaMjecchre NImitarA zrutatattvavitu // mASaM 21-104 /
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84 tattvAnuzAsana vartamAname dhyAnakA yuktipurassara samAdhAna dhyAtArazcenna santyadya zrutasAgara pAragAH / tatkimalpazrutairanyairna dhyAtavyaM svazaktita // 85 // caritAro na cetsanti yathAsyAtasya samprati / tatkimanye yathAzakti 'mA''carantu tapasvina // 86 // 'yadi Ajakala zrutasAgarake pAragAmI dhyAtA nahIM haiM - aura isaliye U~ce darjekA dhyAna nahI banatA to kyA alpazra toko apanI zakti anusAra (nIce darjekA) dhyAna na karanA cAhiye ? yadi isa samaya yathAsyAtacAritra ke AcaritA nahIM haiM to kyA dUsare tapasvI apanI zaktike anusAra (nIce darje ke ) cAritrakA AcaraNa na kareM ?' vyAkhyA - jo loga U~ce darjeke dhyAnakI vAtoMse abhibhUta hue Ajakala samayako dhyAnakA kAla nahI batalAte unase yahA~ do prazna pUche gaye haiM / pahalA prazna yaha hai ki yadi Ajakala zrutasAgarake pAragAmI zra takevalI jaise dhyAtA nahI haiM to kyA dUsare alpazrutake dhAraka muniyo Adiko apanI sAmarthya ke anusAra dhyAna karanA hI na cAhiye ? isakA uttara yadi ve vidhi me dete haiM tava to unakI Apatti ho samApta ho jAtI hai aura yadi uttara nipeghame dete haiM arthAt yaha pratipAdana karate haiM ki alpazrutako dhyAna karanA hI na cAhiye to phira dUsarA prazna yaha paidA hotA hai ki Ajakala mokSa prAptike pUrvavartI yathAsyAtacAritrakA AcaraNa karanevAle bhI koI nahI haiM taba kyA dUsare sAdhuoko apanI zaktike anusAra tatpUrvavartI cAritrakA anuSThAna na karanA cAhiye ? isakA uttara yadi vidhi me diyA jAtA hai to pUrva prazna1. si ju nAcaraMtI /
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ 85 dhyAna-zAstra kA uttara niSedhame dene ke liye koI kAraNa nahI rhtaa| aura yadi isa praznakA uttara bhI niSedhame diyA jAtA hai to phira sAmAyikAdi dUsare kisIbhI cAritrakA anuSThAna isa kAlame nahIM bntaa| isa taraha samyakcAritrakA hI lopa ThaharatA hai aura samyakcAri ke lopase dharmake lopakA prasaga upasthita hogaa| ata jo loga vartamAnakAlako dhyAnake sarvathA ayogya batalAte haiM unake kathaname koI sAra nahIM hai, ve apane isa kathana-dvArA arhanmatase apanI anabhijJatA prakaTa karate haiM, jaisA ki pahale batalAyA jA cukA hai| samyakabhyAsIko dhyAnake camatkArokA darzana samyaggurUpadezena samabhyasyannanAratam / dhAraNA-sauSThavAd 'dhyAna-pratyayAnapi pazyati // 87 // 'jo yathArthaguruke upadezase nirantara (dhyAnakA) abhyAsa karatA hai vaha dhAraNAke sauSThavase-apanI samyak aura sudRDha avadhAraNa-zaktike balase-dhyAnake pratyayoMko bhI dekhatA hailokacamatkArI jJAnAdike atizayoko bhI prApta hotA hai|' vyAkhyA-jina logoko aisA khayAla hai ki dhyAnakA koI camatkAra Ajakala dekhaneme nahI AtA, isalie dhyAna karanA nirarthaka hai, unhe isa padyame dhyAnake camatkArokA AzvAsana diyA gayA hai aura yaha batalAyA gayA hai ki jo dhyAtA yathArthaguruke upadezako pAkara usake anusAra nirantara bhale prakAra dhyAnakA 1 mu dhyAna pratyayAnapi / 2 pa0 AzAdharajIne iSTopadezake 40veM padyakI TIkAme 'dhyAnAddhi lokacamatkAriNa pratyayAH syu' aisA likhakara pramAName 'tathA cokta' vAkyake sAtha isa granthake ukta padyako uddhRta kiyA hai, jisase 'dhyAnapratyayAn' padakA spaSTa pAzaya dhyAnake camatkAro tathA atizayoMse jAna par3atA hai|
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAnuzAsana abhyAsa karatA hai usakI dhyAna-viSayaka dhAraNAeM java samyak aura sudRr3ha ho jAtI haiM taba vaha dhyAnake camatkAro-jJAnAdiviSayaka atigayoko bhI prApta hotA hai / ata nirAza honekI koI bAta nahI hai / samyagguruse dhyAnaviSayaka upadezakI prApti karake usake anusAra nirantara dhyAnake abhyAsakI kSamatAko baDhAnA caahie| samyaggurume sAkSAt aura parokSa dono prakArake guru zAmila haiM, sAkSAta guru vaha jo dhyAnakI kalA eva vidhi-vyavasthAse bhalI prakAra avagata tathA abhyAsa-dvArA use jIvaname utAre hue ho aura jijJAsuko usake deneme udAra, nispRha eva niSkapaTa ho / parokSa guru vaha jisane dhyAna-viSayaka apane anubhavoko pUrvaguru-vAkyoke sAtha athavA unake vinA hI zruta-nibaddha kiyA ho| yahA~ 'dhAraNA-sauSThavAt' padame prayukta 'dhAraNA' zabdakA abhiprAya una mArutI, tejasI aura ApyA nAmako dhAraNAoMse hai jinakA ullekha Age granthake 183ve padyame kiyA gayA hai aura jinake svarUpakI atIva sakSipta eva rahasyamaya sUcanA usase Ageke kucha padyome dI gaI hai| zrutanirdiSTa bIjo (bIjamantro) ke avadhAraNa (sasAdhana) ko bhI dhAraNA kahate haiM / isa arthako dRSTise agrollikhita bIjamantrokI bhale prakAra siddhise dhyAnake pratyayo-camatkArokA darzana hotA hai, aisA Azaya nikalatA hai| abhyAsase durgama-zAstroMke samAna dhyAnakI bhI siddhi yathAsyAsena zAstrANi sthirANi syurmahAnyapi / tathA dhyAnapi sthairya labhate'bhyAsatinAm // 8 // 1. dhAraNA zrutanirdiSTa-bIjAnAmavadhAraNam / (Apa 21-227) * abhyasyamAna bahudhA sthiratva yathaiti duryodhamapIha zAstram / nUna tathA dhyAnamapIti matvA dhyAnaM sadA'bhyasyatu moktukaamH|| -amitagatyupAsakAcAra 10-111 3. ja mhntypi|
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna-zAstra 87 'jisa prakAra abhyAsase mahAzAstra bhI sthira-sunizcita ho jAte haiM, usI prakAra abhyAsiyoMkA dhyAna bhI sthiratAkoekAgratA athavA siddhiko prApta hotA hai|' vyAkhyA- yahA~ dhyAnake abhyAsiyoko dhyAnasiddhikA AzvAsana dete hue dhyAnake abhyAsako barAbara baDhAte rahanekI preraNA kI gaI hai aura zAstrAbhyAsake udAharaNa-dvArA yaha samajhAyA gayA hai ki jisa prakAra baDe-baDe kaThina zAstra bhI, jo prArambhame baDe hI durgama tathA durbodha mAlUma hote haiM, barAbara paDhane tathA manana karaneke abhyAsa-dvArA sugama tathA sukhabodha ho jAte haiM, usI prakAra satata abhyAsake dvArA dhyAna bhI, jo pahale kucha DAMvADola rahatA hai, sthiratAko prApta ho jAtA hai, aura yaha sthiratA hI dhyAnake camatkAroko prakaTa karaneme samartha hotI hai| saca hai 'karata karata abhyAsake jaDamati hota sujAna / rasarI Avata-jAta-te sila para paData nizAna // ' ata dhyAnake abhyAsame z2arA bhI zithila tathA hatotsAha na honA cAhiye, zraddhAke sAtha use barAbara Age baDhAte rahanA caahiye| dhyAtAko parikarmapUrvaka dhyAnakI preraNA yathokta-lakSaNo dhyAtA dhyAtumutsahate yadA' / tadevaM parikarmAdau kRtvA dhyAyatu dhIradhIH // 86 // 'yathokta lakSaNase yukta dhyAtA jaba dhyAna karaneke lie utsAhita hotA hai taba vaha dhIrabuddhi prArambhame isa (Age likhe) parikarmako-saskAra ayavA upakaraNa-sAmagrI ke sajjIkaraNakokarake dhyAna kare-isase usako dhyAname sthiratA eva siddhikI prApti ho skegii| 1 mu yathA / 2 mu tadeva, me tadaiva, si ju tadetat / 3 si parikarmAdIn /
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ vasvAnuzAsana vyAkhyA -- yahA~ dhyAnake lie utsAhita yayoktalakSaNa dhyAtAko prArambhame kucha parikarma karanekI - sAdhaka kAraNoko juTAne tathA bAdhaka kAraNoM ko haTAnekI preraNA kI gaI hai, jisakA rUpa agale chaha padyo meM diyA hai| yaha parikarma eka prakArakI dhyAnakI taiyArI athavA saMskRti hai, jisane apaneko yathAsAdhya sarakArita evaM susajjita karanA dhyAtAkA pahalA vartavya hai / vivakSita parisampa 65 zUnyAgAre guhAyAM vA divA vA yadi vA nizi / strI-pazu- klIva-jIvAnAM kSudrANAmapyagocare // coll anyatra vA kvaciddaze prazaste prAsuke same / cetanA'cetanA'zeSa dhyAnavighna-virvAjate // 61 // bhUtale vA zilApaTTa sukhAsssInaH sthito'thavA / samamRjvAyata gAtra niHkampA'vayavaM dadhat // 62 // nAsA'granyasta-niSpanda-locano mandamucchvasan / dvAtriMzaddoSa nirmukta-kAyotsarga - vyavasthita 4 // 63 // - 1. strIpayuklIvasasaktarahita vijana mune / rAvaMdevocita sthAna dhyAnakAle vizeSataH // ( Arya 21 - 77 ) nicca ciya juvada-pama-napu saga pusIla - vajjiya jaNo / ThANaM viyaNa bhaNiya visesamo jJANa-kAlammi || - dhyAnazataka 35 2 samamRjvAyataM vinadgAzramastabdhavRttikam // ( mArca 21-60 ) 3. nAtyumipa cAtyanta nimpinmandagucchvasan // ( Apa 21-62 ) 4. paryaka iva didhyAso kAyotsargo'pi sammata | samaprayuktasarvAGgo dvAtriMzaddopavarjita || ( mA 21-66 )
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna-zAstra 'pratyAhatyA'kSa-lu TAkAMstadarthabhyaH prytntH| cintAM cA''kRSya sarvebhyo nirudhya dhyeya-vastuni // 14 // nirasta-nidro nirbhItinirAlasyo nirantaram / svarUpa pararUpa vA dhyAyedavizuddhaye // 15 // 'jahA~ striyo, pazuoM, napuMsaka jIvo tathA kSudra-manuSyo prAdikA bhI sacAra na ho aise zUnyAgAra (khAlI par3e ghara) me yA guphAme athavA anya kisI aise sthAname jo acchA sApha ho, jIvajantuoMse rahita prAsuka-pavitra ho, U~cA-nocA na hokara samasthala hoM aura cetana-acetanarUpa sabhI dhyAnavighnose vivajita ho, dinako athavA rAtrike samaya, bhUmi para athavA zilApaTTa para sukhAsanase baiThA huA yA khaDA huzrA, nizcala agoMkA dhAraka sama aura sarala lambe zarIrako lie hue, nAkake agrabhAgame dRSTiko nizcala kie hue, dhIre-dhIre zvAsa letA huaA, battIsa doSose rahita kAyotsargase vyavasthita huA, indriyorUpa luTeroko unake viSayose prayatnapUrvaka haTAkara aura sarva viSayose cintAko khIMcakara tathA dhyeyavastume rokakara nidrArahita, nirbhaya aura nirAlasya huA dhyAtA antavizuddhike lie svarUpa athavA pararUpako dhyAve / ' vyAkhyA-pichale padyame dhyAnake lie jisa parikarmakI AvazyakatA vyakta kI gaI hai usakA kucha sakSiptarUpa ina padyome diyA gayA hai| dhyAnake lie deza, kAla, avasthAdiko ThIka karanekI jarUrata hotI hai unamese dezake viSayame yahA~ yaha sUcita kiyA gayA hai ki vaha yA to aisA zUnyAgAra (sUnA makAna) tathA guphA ho jisame strI pazu-napu saka-jIvokA tathA kSudra-puruSokA 1. pIkAni tadarthebhya pratyAhRtya tato mana / sahRtya dhiyamavyagrA dhArayed dhyeyavastuni / / (mArpa 21-106)
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAnuzAsana AvAgamana na ho aura yA koI dUsarA aisA pradeza ho jo prazasta, prAsuka, pavitra tathA marubhUmiko lie hue ho aura una sabhI cetana-acetana padArthoMse rahita ho jo dhyAname vighnakAraka ho| ina sthAnome baiThakara yA khaDe hokara dhyAna karaneke lie bhUtala tathA zilApaTTako upayukta batalAyA hai| bhUtalameM upalakSaNase iMTa cUne AdikA pharza aura zilApaTTameM kASThapaTTa-caukI-caTAI Adi zAmila haiN| kAlake viSayameM koI vizeSa sUcanA nahIM kI, kevala itanA hI likha diyA ki vaha dinakA ho yA rAtakA, aura isalie vaha jisa samaya bhI bana sake apanI dhyAna-pariNatike anurUpa cunA jAnA cAhie / avasthAke viSayameM yaha sUcita kiyA gayA hai ki vaha baiThakara tathA khaDA hokara dono avasthAose kiyA jAtA hai| dono pramukha avasthAomeM Asana sukhAsana, zarIrake aMgokA akampana, dRSTikA nAsikAke ana1. dhyAnazatakakI nimna gAthAme spaSTa likhA hai ki dhyAna karane vAloko dina-rAtakI velAokA koI niyama nahI hai, jisa samaya bhI yogauMkA uttama samAdhAna bana sake vahI kAla grahaNa kiye jAneke yogya hai-- "kAlo vi socciya jahi jogasamAhANamuttamaM lahai / Na u divasa NisA velAiNiyamaNa jhAiNo bhaNiyaM // 38 // zrIjinasenAcArya ke ArSagranthame aura zrIjinabhadra-nAmAnita dhyAnazatakame dehakI usa saba avasthAko jo dhyAnakI virodhinI nahI hai ghyAnake lie grahaNa kiyA hai, cAhe vaha khaDe, baiThe yA leTe rUpameM ho - "dehAvasthA punaryaiva na syAd dhyaanvirodhinii| tadavastho muniAyetsthitvA''sitvA'ghizayya vA ||aarss 21-75 / / "jacciya dehAvasthA jiyA Na jhANoparohiNI hoi| jhAijjA tadavattho Thio NisaNNo NivaNNo vA" ||dhyaansh0 39 //
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna-zAstra 61 bhAga para avasthAna, nayanokA acacalapanA aura zvAsocchvAsakA sacAra manda-manda honA caahie| sukhAsanake viSayame yahAM koI khAsa sUcanA nahIM kI gii| isa viSayameM bhagavajjinasenAcAryane apane Apagrantha mahApurANake 21 veM parvame sukhAsanako AvazyakatA vyakta karate hue yaha sUcita kiyA hai ki paryaGkAsana (palyaDAsana) aura kAyotsarga dono sukhAsana haiN| inase bhinna dUsare Asana viSama Asana haiM / sAtha hI paryaDkAsanakA svarUpa yaha diyA hai ki 'apane paryaGkameM vAe~ hAthako aura isake Upara dAhine hAthako isa taraha rakkhA jAya ki jisase dono hAthokI hatheliyAM UparakI ora (uttAnatala) ho' pairoke vinyAsakA koI niyama nahIM diyA athavA granthapratime chUTa gayA jAna par3atA hai, jo ki hotA avazya hai , jaisA ki pa0 AzAghara. jI-dvArA anagAradharmAmRtakI TIkAmeM uddhRta tIna purAtana padyose jAnA jAtA hai, jinameMse eka padya isa prakAra hai syAjjaMghayoradhobhAge pAdopari kRte sati / paryako nAbhigottAna-dakSiNottarapANikaH / / yaha padya yogazAstrake cauthe prakAzakA 125 vA padya hai| isameM nAbhise milI hAthokI uparyukta sthitike sAtha eka pairako jaghA (piMDalI) ke nIce aura dUsareko jaghAke Upara rakhanekI sUcanA kI gaI hai| 1 vaimanasye ca kiM dhyAyettasmAdiSTa sukhAsanam / kAyotsargazca paryakastato'nyadvipamAsanam // 21-71 // tadavasthADhayasyaiva prAdhAnya dhyAyato yate // prAyastatrApi palyavamAmananti sukhAsanam // 21-72 / / 2. svaparyake karaM vAmaM nyastottAnatala puna / tasyoparItara pANimapi vinyasya tatsamam ||aarss 21-61 / / MPARA------
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAnuzAsana ___ kAyotsargako 32 doSose rahita batalAyA hai, jinakA svarUpa mUlAcAra, anagAradharmAmRtAdi dUsare granthose jAnA jA sakatA hai| __ indriya-luTere anAdi avidyAke vaza vinA kisI vizepa prayatnake svata viSayokI ora pravRtta hote hai / ata unhe prayatnapUrvaka apane viSayoMse haTAkara aura cintAko anya saba orase khIcakara dhyeya-vastukI ora lagAnekI isa parikarmameM vizeSa preraNA kI gaI hai / sAtha hI yaha bhI preraNA kI gaI hai ki dhyAtAko nidrArahita, bhayarahita aura Alasyarahita hokara Atma-vizuddhike liye svarUpa tathA pararUpakA dhyAna karanA cAhie / pararUpame mukhyata. pacaparameSThikA dhyAna samAviSTa hai, jisakA granthameM anyatra (padya 119 me) nirdeza hai| nidrA, bhaya aura Alasya tIno dhyAnakI siddhime prabala bAdhaka haiM ataH satata abhyAsake dvArA inako jItanekA pUrA prayatna kiyA jAnA caahiye| parikarmame aura bhI kitanI hI bAte zAmila hotI haiM, jinameM kuchakA samAveza dhyAtAke svarUpa-varNaname AcukA hai| yahAM sukhAsana-viSayaka vizeSa jAnakArIke lie yazastilakake 'dhyAnavidhi' nAmaka 36 veM kalpake nimna padyoko dhyAname lenekI jarUrata hai. sanyastAbhyAmadho'ghribhyAmUrvopari yuktita. / bhavecca samagulphAbhyAM padma-vIra-sukhAsanam / / tatra sukhAsanasyeda lakSaNam-~gulphottAna-karADaguSTha-rekhA-romAli-nAsikA / samadRSTi samAH kuryAnnA'tistabdho na vAmana // tAlatrimAga-madhyAghri sthira-zIrSa-zirodharaH / sama-niSpandapArNyana-jAnu-bhra-hasta-locanaH //
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna-zAsta na khAtkRtina kaNDUti!SThabhaktirna kmpiti.| na parvagarigatiH kAryA noktirandolitiH smitiH / / na kuryAddUradRkpAta naiva kekaravIkSaNam / na spanda pakSmamAlAnAM tisstthennaasaagndrshnH|| inameMse pahale padyame padmAsana, vIrAsana aura sukhAsanakA sAmAnya-rUpa diyA hai-samagulpha-sthitime sthita dono pado (pairo) ko UrUvo (sakthiyo thighs) ke nIce rakhanese padmAsana, Upara rakhanese vIrAsana aura eka (vAma) padako Uruke nIce tathA dUsare (dakSiNa) padako Uruke Upara rakhanese sukhAsana banatA hai| ukta Asanome sukhAsanakA lakSaNa yaha hai, aisA sUcita karate hue uttaravartI padyomeM usakA jo vizeSa rUpa diyA hai vaha isa prakAra hai _ 'gulpho-pairoMke Takhanoke Upara hatheliyA~ Urdhvamukha kiye bAe~ke Upara dAhineke rUpame rakkhe hue dono hAthoke agUThokI rekhAe~, nAbhike Uparako romAli aura nAsikA ye sama kI jAnI cAhiye--viSama sthitime na rahe, dRSTi bhI sama honI cAhiye-idhara-udharako phirI huI nahI, aura zarIrako na to adhika tAnakara rakkhA jAya aura na Ageko yA idhara-udhara jhukA kara vAmanarUpame hI rakkhA jaay| dono pairoke madhyame eka pairakI eDIse dUsare pairakI eDIke bIcame-cAra agulakA antarAla rahe, zira aura grIvA sthira rahe-idhara-ugharako Dole nahI, eDiyoke agrabhAga, ghuTane, bhohe, hAtha aura netra sama tathA nizcala rhe| khakhAranA, khujAnA, hoThoko calAnA, kApanA, aguli-parvopara ginatI karanA, bolanA, zarIrakA idhara-udhara DulAnA aura muskarAnA ye kArya na kiye jA~ya / isI taraha dUra dRSTipAta karanA-dUravartI vastuko dekhanA, tirachI najarase dekhanA,
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAnuzAsana vAra-vAra palaka jhapakanA, ye sava bhI na hokara nAkake agrabhAga para dRSTi rakhakara tiSThanA caahiye|' yahA~ itanA aura bhI jAna lenA cAhiye ki yazastilakake ukta pahale padyame sukhAsanakA jo sAmAnya rUpa diyA hai vaha anyatra (yogazAstra, amitagati-zrAvakAcAra' Adi granthome) varNita paryaDAsanake rUpase milatA-julatA hai / bheda itanA hI hai ki anyatra padoko jaghAoke nIce-Upara (eka padako nIce dUsareko Upara) rakhanekI vyavasthA hai| taba yazastilakakartA somadevAcAryane unhe Urvo (Thighs) ke nIce-Upara rakhanekI sUcanA kI hai, aura yaha eka prakArakA sAdhAraNasA matabheda hai| isa matabhedake sAtha somadevajIke sukhAsanako paryaGkAsana hI samajhanA cAhiye, jise zrIjinasenAcAryane adhika sukhAsana batalAyA hai| sukhAsanake jo vizeSa lakSaNa yazastilakame diye gaye haiM ve prAya dUsare padmAsanAdikase bhI sambandha rakhate haiM, unhe sukhAsanake sAtha diye jAnekA abhiprAya itanA hI jAna paDatA hai ki sukhAsanako koI yo hI Uruke noce-Upara pairoko rakhakara jaise-taise sukhapUrvaka baiTha jAnekA nAma hI na samajhale / use dhyAnAsanakI dRSTise dhyAnavidhi-paraka kucha anya bAtoko bhI dhyAname rakhanA hogaa| naya-dRSTise dhyAnake do bheda nizcayAd vyavahArAcca dhyAnaM dvividhamAgame / svarUpAlambanaM pUrva parAlambanamuttaram // 66 // 'jaina AgamameM dhyAnako nizcayanaya aura vyavahAranayake bhedase do prakArakA kahA gayA hai -pahalA nizcayadhyAna svarUpake avala1 amitagatizrAvakAcArakA payaMkAsana-lakSaNa budharuparyadhobhAge jaghayorubhayorapi / samastayoM. kRte jJeya paryakAsanamAsanam / / 8-46 / /
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ 65 dhyAna-zAstra mbanarUpa hai aura dUsarA vyavahAradhyAna parake avalambanarUpa hai|' vyAkhyA-yahA~ nizcaya aura vyavahAra dono nayokI dRSTise dhyAnake AgamAnusAra do bheda karake ekako svarUpAvalambI aura dUsareko parAvalambI batalAyA hai / svarUpAvalambI dhyAname AtmAke zuddhasvarUpake sivAya dUsarI koI vastu dhyAnakA viSaya nahI rahatI, jaba ki parAvalambI dhyAname dUsarI vastuokA avalambana liyA jAtA hai unhe dhyAnakA viSaya (dhyeya) banAyA jAtA hai| nizcayanayakA svarUpa hI 'abhinnakartR-karmAdi-viSayaka' hai aura isaliye usame kisI dUsarekA avalambana liyA hI nahI jA sakatA-dhyAtA bhinna, dhyeya bhinna aura karaNAdika bhinna ho, aisA usame kucha bhI nahI banatA-aura isIliye use nirAlamba tathA dUsareko sAlamba dhyAna bhI kahA jAtA hai, jaisAki zrIpadmasiMha munike jJAnasAragata nimna vAkyase bhI jAnA jAtA hai ki bahuNA sAlaMba jhANa paramattharaNaeNa pAUNaM / pariharaha kuragaha pacchA jhAraNabhAsaM nirAlaMbaM // 37 // isase pUrvase kiye jAne vAle vyavahAranayAzrita sAlambadhyAnako choDa kara nirAlamba-dhyAnake abhyAsakI preraNA kI gaI hai, aura isase dono dhyAnoke abhyAsakA krama bhI spaSTa ho jAtA hai| nizcayakI abhinna, vyavahArakI bhinna sajJA aura bhinna dhyAnAbhyAsakI upayogitA abhinnamAdyamanyattu bhinnaM tattAvaducyate / bhinne tu vihitA'bhyAso'bhinna dhyaaytynaakulH||17|| 'athavA pahalA nizcayanayAvalambI dhyAna 'abhinna' aura dUsarA vyavahAranayAvalambI dhyAna 'bhinna' kahA jAtA hai| jo 'bhinna' dhyAname abhyAsa kara letA hai vaha nirAkula humA 'abhinna' dhyAnako dhyAneme pravRtta hotA hai|' 1. mu me bhinne hi /
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 tattvAnuzAsana vyAkhyA-nizcayanayAzrita svAvalambI-dhyAnako abhinnadhyAna aura vyavahAranayAthita parAvalambI-dhyAnako 'bhinnadhyAna kahate haiN| bhinnavyAname java abhyAsa paripakva ho jAtA hai tava abhinnakA dhyAna nirAkulatApUrvaka ThIka banatA hai| isI vAtako 'Atmapravodha' granthame "sAlamvanA'bhyAsanivaddhalakSyo bhavenirAlambanayogayogya" isa vAkyake dvArA spaSTa kiyA hai / ata pahale AtmasvarUpase bhinna anya vastuoMke dhyAnako paripuSTa vanAnA cAhiye, jisase abhyAso cAhe jisake citrako apane hRdaya-paTala para akita karasake aura use adhikase adhika samaya taka sthira rakhaneme samartha ho ske| isa prakArakA abhyAsa vaDha jAnepara AtmadhyAnarUpa jo abhinnadhyAna hai vaha binA kisI AkulatAke sahaja hI bana skegaa| jo dhyAtA bhinnadhyAnake abhyAsame paripakva hue vinA ekadama AtmadhyAname pravRtta hotA hai vaha prAya aneka AkulatAo tathA ApadAokA zikAra banatA hai| ata. dhyAnakA rAjamArga yahI hai ki pahale vyavahAranayAthita bhinna (sAlambana) dhyAnake abhyAsako baDhAyA jAya / tatpazcAt nizcayanayAzrita abhinna (nirAlambana) dhyAnake dvArA apane AtmAke zuddha-svarUpame lIna huA jAya / bhinnadhyAname paramAtmAkA dhyAna sarvopari mukhya hai, jisake sakala aura niSkala aise do bheda haiM-sakala-paramAtmA arahata aura niSkala-paramAtmA siddha kahalAte hai / bhinnarUpa dharmyaghyAnake cAra dhyeyokI sUcanA AjJA'pAyauM vipAkaM ca saMsthAna bhuvanasya ca / yathAgamamavikSipta-cetasA cintayenmuniH // 18 // 1. duviho taha paramappA sayalo taha Nikkalo tti nnaayvvo| sakalo aruhasarUvo siddho puraNa Nikkalo bhariNao // 32 // 2 mu me aajnyaapaayo| --jJAnasAra
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna-zAstra ' (bhinnarUpa vyavahAra-dhyAname) muni AjJA, apAya, vipAka aura loka-saMsthAnakA Agamake anusAra cittakI ekAgratAke sAtha cintana kre|' vyAkhyA-yahA~ bhinnadhyAnake viSayabhUta AjJAvicaya, apAya. vicaya, vipAkavicaya aura lokasasthAnavicaya nAmaka dharmyadhyA nake cAra bhedo' kI sUcanA karate hue unake AgamAnusAra svarUpacintanakI preraNA kI gaI hai| yadyapi yaha preraNA mukhyata muniyoko lakSya karake kI gaI hai parantu gauNata dezavato zrAvaka aura aviratasamyagdRSTi bhI usake lakSyabhUta haiM, jo dharmyadhyAnake adhikArI haiN| dharmyadhyAnake jina prakArokA ullekha padya 51 se 55 taka kiyA gayA hai unase bhinna ye cAra bheda Agama-paramparAke anusAra kahe gaye haiM, jise 'AmnAya' bhI kahate haiM / aura isaliye inakA anuSThAna jaina AmnAyake anusAra hI honA cAhiye, jisake liye 'yathAgama' vAkyakA prayoga yahA~ khAsa taurase kiyA gayA hai| dharmyadhyAnake dhyeya-dRSTise prakalpita hue ina cAra bhedome prathamabhedagata 'AjJA' zabda sarvajJa-vItarAga-jina-praNIta Agamake usa Adeza eva nirdezakA vAcaka hai jisakA viSaya sUkSma hai, pratyakSa tathA anumAna-pramANake gocara nahI aura kisI bhI yuktise bAdhita nahI hotA, jaise dharmAstikAyAdi dravyokA kthn| aise AjJAgrAhyaviSayokA jo vicAra, vicaya, viveka athavA sacintana hai use 1 AjJA-pAya-vipAka-sasthAnavicayAya (smRtisamanvAhAra ) dharmyam / (ta0 sU0 6-36) 2 tadAjJApAya-sasthAna-vipAka-vicayAtmakam / caturvikalpamAmnAta dhyAnamAmnAyavedibhi // (ArSa 21-134)
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 tattvAnuzAsana AjJAvicaya-dharmyadhyAna kahate hai| dvitIyabhedagata 'apAya' zabda tApatrayAdirUpa una du kho-kapTo tathA bhayAdikakA, jinase sAsArika prANI pIDita hai, aura unase chUTaneke pratIkArAtmaka athavA kalyANAtmaka upAyokA gacaka hai| aise sopAya apAyakA jo vivecana athavA sacintana hai use apAyavicaya-dhabadhyAna kahate hai| tRtIyabhedagata 'tripAka' zabda zubha-azubha karmoke phalakA vAcaka hai| isa karmaphalake cintanakA nAma vipAkavicaya hai, jisame jJAnAvaraNAdi-karmoko mUlottara-prakRtiyA~, unakA bandha-udaya-satva-udIraNA-sakramaNa aura mokSAdi savakA cintana AjAtA hai| caturthabheda tIno lokake AkAraprakArAdike sacintanarUpa hai, jisame tadantargata padArthokA cintana aura dvAdazAnuprekSAkA cintana bhI zAmila hai| ina cAro dhyAnokA vizeSa jAnaneke liye mUlAcAra, Adi Agamagrantho' aura tattvArthasUtrako tattvArtharAjavAtikAdi3 TIkAoko dekhanA caahiye| 1 Atmaprabodhake nimna do padyome isa AjJAvicaya-dhaya'dhyAnakA acchA sAra khIcA gayA haiM: sattaikA dvividho naya zivapathastredhA caturdhA gatiH kAyA paca paDaginAM ca nicayA sA saptabhagIti c| apTo siddhaguNA padArthanavaka dharma dazAga jina prAhaikAdazadezasayatadazA sadvAdazAga tapa / / 6 / / samyakaprekSA cakSuSA vIkSyamANo yadyAkSa sarvavedyAcacakSe / tattAhakSa cintayanvastu yAyAdAjJAdharmyadhyAnamudrA munIndraH // 60 // 2. mUlAcAra a0 5, 201-205 / Apa 21,134-151 3 tattvArthavA0 a0 6, sU0 28-44 /
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna - zAstra dhyeya ke nAma - sthApanAdirUpa cAra bheda nAma ca sthApanA' dravyaM bhAvazceti caturvidham / samasta vyastamapyetad dhyeyamadhyAtma - vedibhiH // 66 // PSe 'adhyAtma-vettAno ke dvArA nAma, sthApanA, dravya aura bhAvarUpa cAra prakArakA dhyeya samasta tathA vyasta dono rUpase dhyAnake yogya mAnA gayA hai / ' vyAkhyA - yahA~ dhyeya - vastuoko cAra bhedome vibhakta kiyA gayA hai - 1 nAma dhyeya, 2 sthApanA- dhyeya, 3 dravya dhyeya, 4 bhAvadhyeya - aura yaha sUcanA kI gaI hai ki AtmajJAnI ina sabhIko athavA inamese cAhe jisako apanI icchAnusAra dhyeya banA sakatA hai / ina cAroMke lakSaNa tathA svarUpAdikA nirdeza Age kiyA gayA hai / nAma - sthApanAdi dhyeyokA sakSipta rUpa vAcyasya vAcakaM nAma pratimA sthApanA matA / guNa- paryayavadravyaM bhAvaH syAdguNa- paryayo // 100 // 'vAcyakA jo vAcaka vaha 'nAma' hai, pratimA 'sthApanA' mAnI gaI hai; guNa- paryAyavAnko 'dravya' kahate hai aura guNa tathA paryAya dono 'bhAva' rUpa hai / ' vyAkhyA -- isa padyame pUrva padyollikhita cAro dhyeyokA sakSipta svarUpa diyA hai / vAcyakA vAcaka zabda hotA hai / ata sajJA zabdako yahIM nAmadhyeya kahA gayA hai / pratimAkA abhiprAya pratibimbase hai cAhe vaha kRtrima ho yA akRtrima - aura isaliye sthApanAdhyeya yahA~ tadAkAra - sthApanAke rUpame gRhIta hai - atadAkAra sthApanA ke rUpame nahI / dravyakA jo lakSaNa guNa1 mu me sthApana / 2. ta0 sU0 5-38 (
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 tattvAnusAmana paryAyavAn tattvArthasUtrasammata hai usIko dravyadhyeyake rUpame yahA~ grahaNa kiyA gayA hai aura bhAvadhyeyame guNa tathA paryAya donoko liyA gayA hai| nAmadhyeyakA nirUpaNa AdI madhye'vasAne yahADamaya vyApya tisstthti| hRdi jyotiSmadudgacchannAmadhyeya tadarhatAm // 101 // 'apane Adi, madhya aura antame (prayukta ma-ra-ha akSaro-dvArA) jo vAr3amayako-vANI vA varNamAlAko vyApta hokara tiSThatA hai vaha arhantokA vAcaka 'ahaM' pada hai, jo ki hRdayame U~cI uThatI huI jyotike rUpame nAmadhyeya hai|' vyAkhyA-yahAM arhantoke vAcaka 'maha' matrako nAmadhyeya batalAyA gayA hai, jisake Adime vADmaya athavA varNamAlAkA Adi akSara 'a',madhyame madhyAkSara 'ra' aura antame antAkSara 'ha' hai aura isa taraha jo sAre vAGmayako apaneme vyApta kara 'akSarabrahma'ke rUpame sthita huA parabrahma arhatparameSThikA vAcaka hai| ise anyatra 'siddhacakrakA sadvIja' bhI batalAyA gayA hai, jaisA ki nimna prasiddha zlokase prakaTa hai - ahamityakSarabrahma vAcaka parameSThina / siddhacakrasya sadboja sarvata praNamAmyaham / / isa akSarabrahmako, jise zabdabrahma bhI kahate haiM, UMcI uThatI huI jyotike rUpame dhyAnakA vipaya banAnA cAhiye / isake dhyAnakA sthAna hRdaya-sthala hai| siddhacanakA bIja honese zrIjinasenAcArya ne ise paramavIja likhA hai - 1 si ju tadarhata /
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna-zAstra akArAdi-hakArAnta-rephamadhyAntavinduka / dhyAyan paramidaM bIjaM muktyarthI nA'vasIdati / / -ArSa 21-231 'ahaM isa parabrahmake vAcaka akSarabrahmame 'a' akSara sAkSAt mUrti ke rUpame sthita sukhakA kartA hai, sphurAyamAna repha (") akSara avikala ratnatrayarUpa hai-samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritrako pratimUrti hai aura 'ha' akSara mohasahita sAre pApasamUhake hatAkA rUpa dhAraNa kiye hue hai| isa taraha abhinnAkSara padake rUpame yaha vIjAkSara smaraNIya hai| isa padake 'a' aura 'ha' akSaroke madhyame varNamAlAke zeSa saba akSara vAsa karate haiM aura isIse muniyone ise anagha zabdabrahmAtmaka batalAyA hai| yaha ujjvala vinduko dhAraNa kiye hue 'ardhacandra' kalAse yukta aura rephase vyApta sakiraNa jyoti pada parabrahmake dhyAnako dhvanita karatA hai-siddha paramAtmAke dhyAnakI anubhUti karAtA hai| jaisA ki zrIkumArakavike nimna vAkyose prakaTa hai. akAro'ya sAkSAdamRtamayamUrtiH sukhayati / sphuradreko ratnatrayamavikala sakalayati / samohaM hakAro duritanivahaM hati sahasA / smaredevaM bIjAkSara [pada mabhinnAkSarapadam // 11 // dadhati vasati madhye varNA prakAra-hakArayoriti yadanagha zabdabrahmAspada munayo jagu / yadamRtakalA vibhrabindUjvalA raciciSaM dhvanayati parabrahma dhyAna tadastu pada sude // 11 // Atmaprabodha hRtpaMkaje catuSpatre jyotiSmanti pradakSiNam / a-si-A-u-sA'kSarANi dhyeyAni parameSThinAm // 102 //
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 tattvAnugAsana 'cAra patrovAle hRdaya-kamalame paMcaparameSThiyoMke vAcaka a, si, A, u, sA ye pAMca akSara jyotiSmAn rUpameM (kamalapatrAdika para) pradakSiNA karate hue dhyAna kiye jAneke yogya haiN|' vyAkhyA-jina pAMca akSaro a, si, A, u, sA ko yahA~ dhyeya batalAyA hai ve kramaza arhanta, siddha, AcArya, upAdhyAya aura sAdhu parameSThIke vAcaka, unake AdyAkSararUpa, nAma haiM / inakA dhyAna hRdayame cAra patrovAle kamalakI kalpanA karake kiyA jAtA hai| kamalakI kaNikA para 'a' akSarakI, sammukhavAle patra para 'si' kI, dakSiNapatra para 'A' kI, pazcimapatra para 'u' kI aura uttarAbhimukhIpatra para 'sA' akSarakI sthApanA kI jAtI hai| pA~co akSara jyotiSmAn haiM, unase jyoti chiTaka rahI hai aura ve apane sthAno para pradakSiNA karate hae ghUma rahe hai, aisA cintana kiyA jAnA caahie| dhyAyeda-i-u-e-o ca tadvanvarNAnuciSa.' / matyAdi-jJAna-nAmAni matyAdi-jJAnasiddhaye // 103 // 'usI prakAra dhyAtA cAra patrovAle hRdaya-kamalame mati Adi pAMca jJAnake nAmarUpa jo a, i, u, e, o ye pA~ca akSara hai unhe matijJAnAdikI siddhike liye U~cI uThatI huI jyotikiraNoke rUpame dhyAve-apane dhyAnakA viSaya banAve / ' __vyAkhyA-jisa prakAra pUrva padyame a-si-A-u-sA rUpa pAMca akSaroke dhyAnakA vidhAna hai, usI prakAra isa padya me a, i, u, e, o nAmaka pAMca akSaroke dhyAnakA vidhAna hai| ye pA~ca akSara kramaza mati, zruta, avadhi, mana paryaya aura 1. mu me mantrAnudarciSa /
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna-zAstra 103 kevala aise pAMca jJAnoke vAcaka hai| ina akSarokA aise jyotiSmAn akSaroke rUpame dhyAna kiyA jAtA hai jinase kiraNeM Uparako uTha rahI hoN| ina akSarokI sthApanA bhI cAra patravAle hRdayastha kamalapara usI prakAra kI jAtI hai jisa prakAra ki a-si-A-u-sA-kI kI jAtI hai| ina akSaroko bhI pUrvavat apane-apane sthAnopara pradakSiNA karate hue dhyAnakA viSaya banAnA caahiye| ina akSaroke dhyAnase mati Adi jJAnokI siddhime sahAyatA milatI hai / parantu ye akSara mati, zruta, avadhi, mana paryaya aura kevala ina pA~ca jJAnoke vAcaka kisa dRSTise hai, yaha abhI taka spaSTa nahIM ho sakA / 'a'kAra abhinivodhakA vAcaka ho sakatA hai, jo ki matijJAnakA nAmAntara hai , 'i'kAra 'irA' kA vAcaka ho sakatA hai, jisakA artha vANI hai aura isaliye usase zrutajJAnakA artha liyA jA sakatA hai; 'u'kAra 'uhi'-avadhikA vAcaka ho sakatA hai / parantu e'kAra mana paryayakA aura 'o'kAra kevalajJAnakA vAcaka kaise haiM, yaha kucha samajhame nahI baitthaa| vizeSa jJAnI isa matra-viSayako svaya samajha le| saptAkSaraM mahAmantra mukha-randhraSu saptasu / gurUpadezato dhyAyedicchan dUrazravAdikam // 104 // __ 'saptAkSaravAlA jA mahAmantra-Namo arahatA hai, use guruke upadezAnusAra mukhake sAta randhro-chidrome sthApita karake vaha dhyAtA dhyAna kare jo dUrase sunane-dekhane AdirUpa Atmazaktiyoko vikasita karanA athavA tadviSayaka dUrazravAdi-Rddhiyoko prApta karanA cAhatA hai|' vyAkhyA-jisa pacaNamokArarUpa matrake ekAgracittase japako parama svAdhyAya batalAyA gayA hai (80) usake pacapadoMmese prathamapada 'Namo arahatANa' ko yahA~ saptAkSara-mahAmatra
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 tattvAnuzAsana sUcita kiyA hai / sAtha hI yaha bhI sUcita kiyA hai ki isa matrake sAta akSaroko mukhake sAta chidrome guruke upadezAnusAra sthApita karake dhyAna karanese dUrase sunane, dUrase dekhane, dUrase sUMghane aura dUrase rasAsvAdanakI zakti prApta hotI hai| sAta chidrome do kAnoke, do A~khoke, do nAkake nathanoke aura eka rasanAlayakA hai| ina chidromese kaunase chidra meM aura usake bahimukha yA antarmukha kisa pradeza yA bhAgame kaunasA akSara kisa prakArase sthApita kiyA jAya, yaha guru-upadeza abhI taka prApta nahI huaa| kucha muniyose pUchane para bhI koI patA nahIM cala sakA / ata yaha saba abhI rahasyamaya hai| jina yogiyo athavA vidvAnoko isa gupta rahasyakA patA ho unhe usako lokahitakI dRSTise prakaTa karanekI kRpA karanI caahiye| jahA~ taka maiMne isa viSayameM vicAra kiyA hai, mujhe padyame prayukta hue 'icchan dUrazravAdikam' pado parase yaha AbhAsa hotA hai ki cUki isame zrotrendriyake zakti-vikAsakI bAtako pahale liyA gayA hai taba 'Adi' zabdase pazcAtAnupUrvIke kramAnusAra netra, nAsikA aura rasanA indriyake vikAsako bAta kramaza AtI hai aura isalie akSarokA vinyAsa bhI isI kramase honA cAhiye arthAt kAnoke randhrome prathama do akSara, netrake randhrome dvitIya do akSara, nAsikAke randhrome tRtIya do akSara sthApita kiye jAne cAhiye aura unakI sthApanAkA krama vAmase dakSiNakI ora rahanA cAhiye-vAmakarNa-randhrame yadi 'Na' to dakSiNa karNarandhrame 'mo' honA cAhiye , kyoki varNo kI dakSiNagati hai / zeSa sAtaveM 'Na' akSarakI sthApanA rasanA indriyake randhramArgame kI jAnI cAhiye, aisA pratIta hotA hai| nizcita rUpase kucha kahA nahIM jA sktaa| yadi yaha kalpanA Thoka ho to cUMki ina cAro indriyoke randhra bahirmukha aura antarmukha
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna-zAstra 105 dono prakArake haiM taba randhrake kisa bhAgapara aura kaise akSarakA vinyAsa kiyA jAya, yaha samasyA phira bhI hala honeke liye raha jAtI hai / ata isa viSayame samyagurUpadeza prApta honA hI caahiye| hRdaye'STadalaM padma vagaiH puuritmssttbhi.| daleSu kaNikAyAM ca nAmnA'dhiSThitamahatAm // 105 garaNabhRdvalayopeta tri.parItaM ca mAyayA / kSauNI-maNDala-madhyastha dhyAyedabhyarca yecca tat // 106 '(dhyAtA) hRdayame pRthvImaNDalake madhyasthita ATha dalake kamalako daloke pATha vargose-svara, ka, ca, Ta, ta, pa, ya, za, vargake akSarose-pUrita, aura kaNikAme 'ahaM' nAmase adhiSThita, gaNadhara-valayase yukta aura mAyAse tri parIta-hrI bIjAkSarako tIna parikramAose veSThita-rUpame dhyAve aura usakI pUjA kare / vyAkhyA-yahA~ sAre mantrAkSarose pUrita jisa aSTadala kamalake hRdayame dhyAna tathA pUjanakA vidhAna kiyA gayA hai usake viSayameM tIna bAteM aura jAnanekI haiM-eka to yaha ki vaha jisa gaNadharavalayase yukta hai usakA rUpa kyA hai, dUsare 'hI' kI tIna parikramAokA abhiprAya kyA hai, aura tIsare usa pRthvImaNDalakA rUpa kyA hai jisake madhyame vaha gaNadharavalayAdisahita sthita humA dhyAnakA viSaya hotA hai / pRthvImaNDala caturasra, madhyameM do vajrose paraspara viddha, madhyame athavA vajrakoNopara pUrvAdi cAro mahAdizAomeM pRthvIbIja 'kSi' akSarase yukta, maNDalake cAro koNo para 'la' akSarase yukta aura pItavarNa / hotA hai| jaisA ki vidyAnuzAsanake nimna padyose prakaTa hai :
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 tattvAnuzAsana anyo'nyavajraviddhapIta caturasramavani-bIjayuta / koraNeSu lAntayukta bhUmaNDalasajJaka jJeyam // 3-177 // maNDalAnAM yadA madhye nAmAdinyAsa ucyate / tadA madhyasthita bIja mahAdikSu nivezayet // 3-185 // gaNadharavalaya nAmakA eka yatra hai, jisakA nAmAntara gaNezayantra hai, pratiSThApAThomeM bhI jisakA ullekha hai aura jina-bimbAdipratiSThAoke samaya jisakA pUjana hotA hai| isakA prArambha SaTkoNayantra (cakra) se vihita hai, jisake Upara kramaza tIna valaya rahate hai jinhe gaNadharavalaya kahA jAtA hai| prathama valayama ATha, dUsareme solaha aura tIsaremeM caubIsa koSThaka hote haiM, jiname RddhiprApta jinoke namaskArarUpa kramaza ye mantrapada rahate haiM - (prathama valayameM) 1 Namo jiNANa, 2 Namo ohijiNANa, 3 Namo paramohijiNANa, 4 Namo savvohijiNANa, 5 Namo aNatohijiNANa, 6 Namo kohrabuddhINa, 7 Namo bIjabuddhINa, 8 Namo pdaannusaariinn| (dvitIya valayame) 6 Namo sabhiNNasodArANa, 10 Namo patteyabuddhANa, 11 Namo sayabuddhANa, 12 Namo bohiyabuddhANa 13 Namo ujumadINa, 14 Namo viulamadINa, 15 Namo dasapubviyA (vI)Na, 16 Namo caudasavviyA (vvI)Na, 17 Namo aTTha gamahANimittakusalANa, 18 Namo viuvvaNaiDDhipattANa, 16 Namo vinjAharANa, 20 Namo cAraNANa, 21 Namo paNNasamaNANa, 22 Namo AgAsagAmINa, 23 Namo AsIvisANa, 24 Namo diTThivisANa / (tRtIya valayame) 25 Namo uggatavANa, 26 Namo dittatavANa, 27 Namo tattatavANa, 28 Namo mahAtavANa, 26 Namo
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna-zAstra 107 ghoratavANa, 30 Namo ghoraparakkamANa, 35 Namo ghoraguNANa, 32 Namo ghoraguNavabhacArINa, 32 Namo AmosahipattANa, 34 Namo khelosahipattANa, 35 Namo jallosahipattANa, 36 ragamo viTTosahipattANa, 37 Namo samvosahipattANa, 38 Namo maNabalINa, 36 Namo vacibalINa, 40 Namo kAyavalINa, 41 Namo khIrasavINa, 42 Namo sappisavINa, 43 Namo mahusavINa, 44 Namo amiyasavINa, 45 Namo akkhINamahANasANa, 46 Namo vaDDhamANANa, 47 Namo loe savvasiddhAyadaNANa, 48 Namo bhayavado mahado mahAvIravaDDhamANabuddharisissa / ye ho tono valaya ukta matro-sahita yahA~ 'gaNabhUdvalayopeta' padake dvArA parigRhIta athavA vivakSita jAna par3ate haiM / ___ gaNadharavalaya-yatrame tatoya valayakI UparI vRttarekhA para pUrvakI ora madhyame "hrI' vIjamatra virAjatA hai, isakI IkAra mAtrAse valayako triguNaveSTita karake antame use 'krauM' bojase niruddha kiyA jAtA hai, jaisA ki AzAdharapratiSThApAThake "caturvizatipadAnyAlikhya hrIkAra-mAtrayA triguNa veSTayitvA kraukAreNa niruddhya vahi pRthvImaDala" isa vAkyase prakaTa hai| isa prakAra 1. ina 48 matrome 11, 12, 13, aura 46 na0 ke matroko choDa kara zeSa 44 matra ve hI hai jo SaTkhaNDAgama-gata vedanAkhaNDake prArambhame mahAkammapayaDipAhuDase uddhRta haiM aura isaliye gautama-gaNagharakRta kahe jAte haiM / kucha pratiSThApAThome inake tathA anya cAra matroMke bhI pUrva me 'OM hrIha" jaise vIjapada jor3e gaye hai, parantu zrIAzAdharakRta pratiSThAsAroddhArame aisA nahI kiyA gayA-inhe mUlarUpame hI rahane diyA gayA hai, jo ThIka jAna paDatA hai|
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 tattvAnuzAsana hrIkArake veSTana athavA parikramaNakA jo rUpa banatA hai, vahI 'tri parItya ca mAyayA' isa vAkyakA yahA~ abhiprAya hai| vivakSita kamalAdike rUpame dhyAnakA yaha viSaya bahuta hI gahana-gambhIra tathA artha-gauravako liye hue hai aura AtmavikAsame bahuta bar3A sahAyaka jAna paDatA hai| isI vyAnakA ullekha muni zrIpadmasiMhane apane 'jJAnasAra' grantha (vi0 1086) kI nimna do gAthAome kiyA hai aura usakA phala icchita kAryakI tatkSaNa siddhi batalAyA hai - zradalakamalamajjhe aruha vaDhei paramabohiM / pattesu taha ya vaggA dalatare satta vaNNA (1) y||26|| gaNaharavalayeNa puNo mAyAvIeNa gharayalakkataM / jaja icchai kamma sijjhai ta ta khaNaddhaNa // 27 // 'akArAdi-hakArAntA maMtrAH paramazaktaya. / svamaNDala-gatA dhyeyA lokadvaya-phalapradAH // 107 // 'akArase lekara hakAra paryanta jo matrarUpa akSara haiM ve apane apane maNDalako prApta hue parama zaktizAlI dhyeya haiM aura dono lokake phaloko denevAle haiN|' vyAkhyA-yahAM matrarUpame jina akSarokI sUcanA ko gaI hai uname varNamAlAke sabhI akSara AjAte haiM, kyoki varNamAlAke Adime 'a' aura antame 'ha' akSara hai| saba akSaroMke nAma isa prakAra hai-a A i I u U R R la la e ai o au ma ma., ye 16 akSara svaravarNa kahalAte haiM, ka kha ga gha Da, ca cha ja jha Ja, 1 akArAdi-hakArAntA varNA matrA prakIrtitA / sarvajJarasahAyA vA sayuktA vA parasparam / / -vidyAnuzAsana 2-3 tathA matrasArasamuccaya 2-5
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 . " dhyAna-zAstra 106 Ta Tha Da Dha Na ta tha da dha na pa pha ba bha ma, ya ra la va (antastha), za Sa sa ha (UjmANa), ye 33 akSara vyajana kahe jAte hai, aura ye ka ca Ta ta pa ya za aise sAta vargome vibhAjita hai| svarokA eka varga milAkara vargoM kI pUrI sakhyA ATha hojAtI hai, jisako sUcanA pichale eka padya (105) me 'vargaH pUritamaSTabhiH' isa vAkyake dvArA kI gaI hai| ina akSaroke alaga alaga maDala haisvara tathA USmavarNa jalamaDalake, kavargI tathA antasthavarNa agnimaDalake, ca-pa-vargIvarNa pRthvImaDalake aura Ta-ta-vargovarNa vAyumaDalake haiM / ina maDalagata akSarokI jAti kramaza brAhmaNa, kSatriya, vaizya aura zUdra hai tathA raga kramaza zveta, rakta, pIta aura zyAma hai| iname jalamaDala kalaza yA ardhacandrake AkAra, agnimaDala trikoNa, pRthvImaDala caturasra aura vAyumaDala golAkAra hotA hai / ina mUlAkSarokI zaktiyokA varNana vidyAtuzAsana granthame pAyA jAtA hai| yahA~ ina saba akSaroko matra kahA gayA hai so ThIka hai, 'amatramakSara nAsti nAsti mUlamanauSadha' isa prasiddha siddhAntoktike anusAra jisa prakAra aiso koI mUla (jaDa) nahI jo auSadhike kAmame na AtI ho, usI prakAra aisA koI akSara nahIM jo matrake kAmame na AtA ho, parantu pratyeka mUlase auSadhikA kAma lenevAlA jisa prakAra durlabha hai usI prakAra pratyeka akSarakI matrake rUpame yojanA karanevAlA bho durlabha hai| isIse 'yojakastatra durlabha ' yaha vAkya bhI ukta middhAntoktike sAtha kahA gayA hai| 1 svarojmANo dvijA zvetA ambumaDalasasthitA / kvantasthA bhUbhujo raktAstejomaDalamadhyagA // 4 // cu-pU vaizyAnvayo pItA pRthvImaDalabhAginI Tu-tU kRSNatvipo zUdro vAyumaDalasabhavo // 5 // -vidyAnuzAsana pari0 2
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 tattvAnuzAsana yahA~ para itanA aura bhI jAna lenA cAhiye ki ATho vargoke ukta alaga-alaga akSara hI matra nahIM hai kintu unake paraspara sayogase bane hue sayuktAkSara bhI matra hote hai, jaise U~, hrI, zrI, klI ahaM Adi / aise matrokI sasyA mUlAkSara matroMse, jo anAdisiddhAntaprasiddha-varNamAtrikAke rUpame sthita hai, bahuta adhika hai| anAdisiddhAnta-prasiddha varNamAtRkAke dhyAnakI preraNA karate hue use ni zeSa zabda-vinyAsakI janmabhUmi kahA gayA hai dhyAyedanAdisiddhAnta-prasiddha-varNamAtakAm / ni zeSazabdavinyAsa-janmabhUmi jagannutAm / / -jJAnArNava 38-2 / matrasArasamuccaya a02 nAmadhyeyakA upasahAra ityAdInmaMtriNo maMtrAnahanmaMtra-purassarAn / dhyAyanti yadiha spaSTaM nAmadhyeyamavaihi tat // 10 // 'ina 'ahaM' matrapurassara matroko Adi lekara aura bhI maMtra haiM jinhe nAmadhyeyarUpase mAMtrika dhyAte haiM, una sabako bhI spaSTarUpase nAma-dhyeya smjho|' vyAkhyA-nAma-dhyeyake rUpame kucha matrokA ullekha karaneke anantara yahA~ usI prakArake dUsare matroko bhI nAma-dhyeyake rUpame samajhanekI preraNA kI gaI hai| aise vahutase matra hai, jo ArSa (mahApurANa), jJAnArNava, yogazAstra tathA vidyAnuzAsanAdi granthoMse jAne jA sakate haiM / dravyasagrahameM aise kucha matrokI sUcanA nimna gAthA-dvArA kI gaI hai paNa tIsa sola chappaNa cadu dugamega ca javaha jhAeha / parameTThivAcayAraNa aNNaM ca gurUvaeseNa // 46 //
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna-zAstra isame peMtIsa, solaha, chaha, pA~ca, cAra, do aura eka akSaravAle prasiddha matrokI sUcanA kI gaI hai, sAtha hI parameSThivAcaka dUsare matroko bhI guru-upadezAnusAra japane tathA dhyAnekI preraNA kI gaI hai| peMtIsa akSarokA prasiddha matra 'gamo arihatAraNa' Namo siddhAraNa, ragamo pAiriyANaM, gamo uvajjhAyAraNa, gamo loe savvasAhUNa' hai, jise NamokAramatra, mUlamatra tathA aparAjitamatra bhI kahate haiM, solaha akSarakA matra 'arihata siddha AIriya uvajjhAya sAhU' tathA 'arhatsiddhAcAryopAdhyAyasarvasAdhubhyo namaH; chaha akSaroke matra 'arahata siddha, ahadbhyaH namostu, OM nama siddhanyaH, namo'rhatsiddhebhyaH'; pacAkSara-matra 'rAmo siddhAraNa, asiAusA, namaH siddha bhya'; caturakSara matra 'arahata'; do akSaro ke matra 'siddha, ahaM' tathA eka akSarake matra 'OM hrIM hra tathA akArAdi' haiN| dUsare matrome pApabhakSiNI vidyAkA matra suprasiddha hai aura vaha isa prakAra haiM - OM arhanmukhakamalavAsini pApAtmakSayakari zrutajJAnajvAlAsahasraprajvalite sarasvati matpApa hana hana daha daha kSAM kSoM kSa kSI kSaH kSIravaradhavale amRtasabhave va ba hUM hUM svAhA / sthApanA-dhyeya jinendra-pratibimbAni kRtrimANyakRtAni ca / yathoktAnyAgame tAni tathA dhyAyedazakitam / / 10 / / 'jinendrakI jo pratimAe~ kRtrima aura akRtrima haiM tathA Agamame jisa rUpame kahI gaI hai unhe usI rUpame dhyAtA nizaMka hokara apane dhyAnakA viSaya banAve-yaha sthApanAdhyeya hai|' vyAkhyA-yahA~ jinendra-pratibimboko sthApanA-dhyeyame parigaNita kiyA gayA hai aura usake do bhedokI sUcanA kI gaI hai - --. ... - .. -..-... -.- --
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 tattvAnuzAsana eka kRtrima aura dUsarA akRtrima / zilpiyoke dvArA racita kRtrima jina-vimba jagaha-jagaha upalabdha hai, jiname bAhubalI tathA mahAvIrajI jaise kucha prativimba sAtizaya koTimeM sthita haiM, akRtrima jinavimba kahA-kahA pAye jAte hai aura unakA kyA kucha svarUpa hai, yaha jainAgamame jisa prakAra se varNita hai usI prakArase unako apane dhyAnakA viSaya banAnA cAhiye / yaha sava sthApanAdhyeyakA vivakSita-rUpa hai| dravya-dhyeya yathaikamekadA dravyamutpitsu sthAstu nazvaram / tathaiva sarvadA sarvamiti tattva' vicintayet // 110 // 'jisa prakAra eka dravya eka samayame utpAda-vyaya-dhrauvyarUpa hotA hai usI prakAra sarvadravya sadA phAla utpAda-vyaya-dhrauvyarUpa hote rahate haiM, isa tattvako dhyAtA cintana kre|' vyAkhyA-dravyadhyeyakA nirUpaNa karate hue, yahA~ sabase pahale dravya-sAmAnyako dhyAnakA viSaya banAneko preraNA kI gaI hai| dravyakA sAmAnya svarUpa utpAda-vyaya-prIvyarUpa hai, vaha jaise eka dravyakA svarUpa hai vaise ho saba dravyokA svarUpa hai aura jaise vaha eka samayavartI hai vaise hI sarvasamayavartI hai arthAt pratyeka dravyame ukta sAmAnya svarUpa pratikSaNa rahatA hai aura usIse dravyakA dravyatva banA rahatA hai / isa tattvako dhyAnakA viSaya banAnA cAhiye / tattvArthasUtrake 'sadravyalakSaNam' tathA 'utpAda-vyaya-dhrauvyayukta sat' ina do sUtrome jo vAta dravyake svarUpa-vipayame kaho gaI hai aura jo svAmI samantabhadrake yuktyanuzAsaname 'pratikSaNa sthityudaya-vyayAtma-tattvavyavasthaM sadihAtharUpam' isa rUpase vyavasthita 1.si ju tathya / -
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ L dhyAna - zAstra 113 huI hai usIko yahA~ dUsare spaSTa zabdome dravya dhyeya kA viSaya banAte hue nirdiSTa kiyA gayA hai / yAthAtmya-tattva-svarUpa cetano'cetano vA'rtho yo yathaiva vyavasthitaH / tathaiva tasya yo bhAvo yAthAtmyaM tattvamucyate // 111 // 'jo cetana yA zracetana padArtha jisa prakArase vyavasthita hai usakA usI prakArase jo bhAva hai usako 'yAthAtmya' tathA 'tattva' kahate haiM / ' vyAkhyA - yahA~ 'artha' zabda dravyakA vAcaka hai, usI prakAra jisa prakAra ki vaha svAmI samantabhadra ke 'sadihArtha rUpam' isa vAkyame usakA vAcaka hai / usa dravyake mUla do bheda haiM- eka cetana, dUsarA acetana / koI bhI dravya, cAhe vaha cetana ho yA acetana, jisa rUpase vyavasthita hai usa rUpase hI usakA jo bhAva hai - pariNAma hai-- usako 'yAthAtmya' kahate haiM aura usIkA nAma 'tattva' hai / jo ki 'tasya bhAvastattva'' isa niruktiko caritArtha karatA hai / anAdi-nidhane dravye svaparyAyAH pratikSaNam / unmajjanti nimajjanti jalakallolavajjale // 112 // 'dravya, jo ki anAdinidhana hai - Adi-antase rahita haiusame pratikSaNa svaparyAyeM jalame jala - kallolokI taraha upajatI tathA vinazatI rahatI haiM / ' vyAkhyA -- yahA~ dravyakA 'anAdinidhana' vizeSaNa apanI khAsa .... vizeSatA rakhatA hai aura isa bAtako sUcita karatA hai ki koI dravya 9. tasya bhAvastattvam, tasya kasya ? yo'rtho yathAvasthitastathA tasya bhavanamityarthaH / (sarvArtha0 1-2 )
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 tattvAnuzAsana kabhI utpanna nahIM huA aura na kabhI nAzako prApta hogaa| hA~, dravyome jo svaparyAye haiM ve jalameM jalakallolokI taraha pratikSaNa Uparako uThatI tathA noceko vaiThatI rahatI haiM, yahI dravyakA pratikSaraNa svAzrita utpAda-vyaya hai, jo usake lakSaNakA aMga banA huA hai| 'svaparyAyA' pada bho yahAM apanI khAsa vizepatA rakhatA hai aura vaha parAthita-paryAyoke vyavacchedakA sUcaka hai| jo paryAyeM parake nimittase athavA parake mizraNase utpanna hotI haiM unakA svaparyAyoMme grahaNa nahIM hai, kyoki svaparyAya dravyame sadA avasthita aura isalie nitya hotI haiM, bhale hI unhe udaya, anudaya tathA udIrNakI dRSTise bhUta, bhAvI tathA vartamAna kyo na kahA jAya / yadvivRta yathApUrvara yacca pazcAdvivaya'ti / vivartate yadatrA'dya tadevedamidaM ca tat // 113 // 'jo yathApUrva-pUrvakramAnusAra-pahale (guNa-paryAyoMke sAtha) vivartita huA, jo pIche vivartita hogA aura jo isa samaya yahA~ vivartita ho rahA hai vahI saba yaha (dravya) hai aura yahI una saba vyAkhyA-yahA~ dravyakA apane trikAlavartI guNa-paryAyoMke sAtha aura guNa-paryAyokA apane sadA dhrauvyarUpase sthita rahanevAle dravyake sAtha abheda pradarzita kiyA gayA hai kahA gayA hai ki jo ve haiM vahI yaha dravya hai aura jo yaha hai vahI ve guNa-paryAyeM haiN| 1. athavA bhAvino bhUtAH svaparyAyAstadAtmakAH / ___ Asate dravyarUpeNa sarvadravyeSu sarvadA // (tattvAnu0 192) 2. ja tyaapuurv|
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ 115 dhyAna - zAstra sahavRttA guNAstatra paryAyAH kramavartinaH / syAdetadAtmakaM dravyamete ca syustadAtmakA // 114 // 'dravyame guNa sahavartI - eka sAtha yugapat pravRtta honevAle - aura paryAyeM kramavartI - kramaza pravRtta honevAlI - hai / dravya ina guNa- -paryAyAtmaka hai aura ye guNa-paryAya dravyAtmaka hai - dravyase guNa- paryAya jude nahI aura na guNa-paryAyose dravya koI judI vastu hai / ' vyAkhyA - pichale eka padya (100) me 'guNaparyayavad dravyam' isa vAkyake dvArA dravya use batalAyA hai jo guNo tathA paryAyoko AtmasAt kiye hue ho| isa padyame guNo tathA paryAyokA svarUpa batalAneke sAtha-sAtha isa bAta ko spaSTa kiyA gayA hai ki kaise dravya guNa-paryAyavAn hai / jo dravyame sadA sahabhAvI haiM aura ekasAtha pravRtta hote haiM unhe guNa kahate hai, jo dravyame kramabhAvI hai aura kramaza pravRtti karate haiM unhe paryAya kahate hai / ye guNa aura paryAya dravyAtmaka hai aura dravya ina guNa paryAyAtmaka hai - ekase dUsarA judA nahI, isIse dravyako guNa- paryAyavAn kahA gayA hai / evaMvidhamidaM vastu sthityutpatti-vyayAtmakam / pratikSaNamanAdyanta sarva dhyeyaM yathAsthitam // 115 // ' isa prakAra yaha dravya nAmakI vastu jo pratikSaNa sthiti, utpatti aura vyaya rUpa hai tathA anAdi-nidhana hai vaha saba yathAsthitarUpame dhyeya hai-- dhyAnakA viSaya hai / ' - vyAkhyA - yahAM, dravya dhyeyake kathanakA upasaMhAra karate hue, yaha sAra nikAlA hai ki pratyeka dravya pratikSaNa dhrauvya, utpAda aura vyayarUpa hai, Adi - antase rahita hai aura jisa rUpase avasthita hai usI rUpame dhyAnakA viSaya hai- anya rUpameM nahI /
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 tattvAnuzAsana bhAva-dhyeya artha-vyaMjana-paryAyAH mUrtA'mUrtA guNAzca ye| yatra dravye yathA'vasthAstAMzca tatra tathA smaret // 116 // jo artha tathA vyajanaparyAyeM aura maMtika tathA amatika guNa jisa dravyameM jaise avasthita hai unako vahA~ usI rUpame dhyAtA cintana kare-yaha bhAvadhyeyakA svarUpa hai|' vyAkhyA-picha na jisa padya (100) me guNaparyAyavAnko dravyadhyeya batalAyA hai usIme mukhyata guNa tathA paryAyake dhyAnako bhAvadhyeya sUcita kiyA hai| yahA~ bhAvadhyeyako spaSTa karate hue paryAyoke do bheda kiye haiM-eka arthaparyAya aura dUsarI vyajanaparyAya ye paryAye aura guNa, jo sAmAnya tathA vizeSako dRSTise aneka prakArake hote hai, jisa dravyame jahA~ jisa prakArase avasthita ho usa dravyame vahA~ uso prakArase unakA jo dhyAna hai vaha saba bhAvadhyeya hai| ___ arthaparyAye chaho dravyome hotI hai, jaba ki vyajanaparyAye kevala jIva tathA pudgala dravyose hI sambandha rakhatI hai / ye vyajanaparyAye sthUla, vAggamya, pratikSaNa vinAza-rahita tathA kAlAntarasthAyI hotI hai, jaba ki arthaparyAya saba sUkSma tathA pratikSaNakSayo hotI hai| dravyake chaha bheda aura unameM dhyeyatama AtmA puruSa. pudgala. kAlo dharmA'dharmoM tathA'mbaram / SaDvidhaM dravyamAkhyAta' tatra dhyeyatamaH pumAn // 117 // 1. me smare / 2. vyajanena tu sambaddhau dvAvanyau jIva-pudgalau // (AlApapaddhati) 3. mUrto vyajanaparyAyo vAggabhyo'nazvara sthir.|| sUkSma pratikSaNadhvasI paryAyazcA'rtha gocara // jJAnArNava 6-45 4. mu me mAmnAta /
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna-zAstra 117 'puruSa (jIvAtmA), pudgala, kAla, dharma, adharma aura prAkAza aise chaha bhedarUpa dravya kahA gayA hai / una dravya-bhedome sabase adhika dhyAnake yogya puruSarUpa prAtmA hai|' vyAkhyA-dravyake jIva, pudgala, dharma, adhama, AkAza aura kAla aise mUla chaha bheda jainAgamame prasiddha hai / yahA~ jIvadravyako "purupa' zabdake dvArA ullekhita kiyA gayA hai / isake do kAraNa jAna par3ate hai| eka to jIva aura usakA paryAya nAma AtmA dono zabdazAstrako dRSTise pulliga hai| dUsare Age purupavizeSopaMcaparameSThiyoko mukhyata bhinna-dhyAnakA viSaya banAnA hai / ata. prakRtame sahajabodhakI dRSTise jIvake sthAna para puruSazabdakA prayoga kiyA gayA hai| agale padyame iso puruSako 'AtmA' zabdaka dvArA ullekhita kiyA hI hai| ____ ina chaho dravyome jIvadravya cetanAmaya cetana aura zeSa cetanArahita acetana hai, pudgaladravya mUrtika aura zeSa amUrtika hai, kAladravya pradeza-pracayase rahita honeke kAraNa akAya hai aura zeSa pradezapracayase yukta honeke kAraNa astikAya kahe jAte hai / paramANurUpa pudgaladravya yadyapi ekapradezo hai, parantu nAnAskandhokA kAraNa tathA unase milakara skandharUpa ho jAneke kAraNa upacArase 'sakAya' kahA jAtA hai / jIva aura pudgala sakriya hai, zeSa saba niSkriya haiM, ye hI dono dravya kathacit vibhAvarUpa bhI pariNamate hai, zeSa sava sadA svAbhAvika pariNamanako hI liye rahate hai| dharma, adharma, AkAza ye tIna dravya sakhyAme eka-eka hI hai, kAladravya asakhyAta haiM, jIvadravya ananta haiM aura pudgaladravya anantAnanta hai / jIva, pudgala dono dravyome sakoca-vistAra sabhava hai, zeSa dravyome vaha 1. eya-padeso vi aNU NANA-khadhappadesado hodi / vahudeso uvayArA teNa ya kAo bharaNa ti savvaNhU / / (dravyasa0 26)
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 tattvAnuzAsana nahI hotA athavA usakI sabhAvanA nahI / AkAza akhaNDa ekadravya hote hue bhI usake do bheda kahe jAte hai-lokAkAza aura alokAkAza / AkAzake jisa bahumadhyapradezame jIva, pudgala, dharma, adharma aura kAla ye pA~ca dravya avalokita hote hai use 'lokAkAza' aura zeSako 'alokAkAza' kahate hai| dharma aura adharma do dravya sadA sAre lokAkAzako vyApta kara sthira rahate hai, jaba ki dUsare dravyokI sthiti vaisI nahI / kAlANurUpa kAladravya to lokAkAzake eka-eka pradezame sthira hai aura isaliye lokAkAzake jitane pradeza hai utane hI kAladravya hai / eka jIvako apekSA jIva lokake eka asakhyAtaveM bhAgase lekara do Adi asakhyeya bhAgome vyApta hotA hai aura lokapUrNa-samudghAtake samaya sAre lokAkAzako vyApta kara tiSThatA hai / nAnA jIvokI apekSA sArA lokAkAza jIvose bharA hai / pudgala dravyake aNu aura skandha do bheda hai| aNukA avagAhana-kSetra AkAzakA eka pradeza hai, iyaNukAdirUpa skandhokA avagAhya-kSetra lokAkAzake dvipradezAdikome hai| dravyakA lakSaNa sat hai aura sat use kahate hai jo pratikSaNa dhrauvyotpattivyayAtmaka ho athavA utpAda-vyaya-dhrauvyase yukta ho| jIvadravyakA lakSaNa upayoga hai, jo jJAna-darzanake bhedase do prakArakA hai aura isaliye jIvadravyako 'jJAna-darzanalakSaNa' bhI kahA jAtA hai / jIvoMke sasArI aura mukta aise do bheda haiM, sasArI jIva trasa aura sthAvarake bhedase do bhedome vibhakta haiM, jiname pRthvI, apa, teja, vAyu aura vanaspatikAyake ekendriyajIva sthAvara kahalAte aura zeSa dvIndriyAdi jIva 'trasa' kahe jAte hai| sajIvokA nivAsasthAna lokake madhyavartinI trasanADI hai aura sthAvarajIva trasanADI aura usase bAhara sAre hI lokame nivAsa karate hai|
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna-zAstra jo sparza-rasa-gandha varNa-guNavAle hote ha unheM 'pudgala' kahate hai; spazake komala, kaThora, guru, laghu, zIta, uSNa, snigdha aura rUkSa aise ATha, rasake tikta (caraparA), kaTuka, amla, madhura aura kaSAyalA aise pAMca, gadhake sugandha, durgandha aise do, aura varNake nIla, pIta, zukla, kRSNa aura rakta aise pA~ca mUlabheda hai| zabda, bandha, saukSmya, sthaulya, sasthAna, bheda, tama, chAyA, Atapa aura udyotavAloko bhI pudgala kahA jAtA hai| athavA yo kahiye ki pudgalake ina dasa vizeSo athavA paryAyomese jisa kisIse bhI koI viziSTa athavA yukta hai vaha pudgala hai| gatirUpa pariNata hue jIvoM tathA pudgaloMko jo unake gamaname usa prakAra sahAyaka-upakAraka hotA hai jisa prakAra jalamachaliyoke calaneme, parantu gamana na karanevAloko unake gamaname preraka nahI hai, use dharmadravya kahate hai / adharmadravya usakA nAma hai jo sthitirUpa pariNata hue jIvo tathA pudgaloko unake Thaharaneme usa prakAra sahakArI-upakArI hotA hai jisa prakAra pathikoko Thaharaneme vRkSAdikako chAyA, parantu calate huoko Thaharaneko preraNA nahIM karatA aura na unhe balapUrvaka ThaharAtA hai| jo jIvAdika dravyoko apaneme avagAha-avakAza-dAna denekI yogyatA rakhatA hai use AkAzadravya kahate haiM, jisake loka-alokake vibhAgase do bheda Upara batalAye jA cuke haiN| jo dravyoke parivartanarUpa hai-- 1. gai-pariNayANa dhammo puggala-jIvANa gamaNa-sahayArI / toya jaha macchANa acchatA Neva so gaI / / 17 / / (dravyasaMgraha) 2 ThANa-ju dANa adhammo puggala-jIvANa ThANa-sahayArI / chAyA jaha pahiyANa gacchatA aiva so dharaI // 18 // (dravyasagraha) 3. avagAsa-dANa-jogga jIvAdINaM viyANa yAsa ||16||(drvys0)
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 tattvAnuzAsana unake parivartaname sahakArI hai-use kAladravya' kahate haiM / kAladravyake bhI do bheda hai-eka nizcayakAla aura dUsarA vyavahArakAla / lokAkAzake pratyeka pradezame jo anAdi-nidhana eka-eka kAlANu sthita hai aura jisakA vartanA lakSaNa hai-jo jIva-pudgalAdi sabhI dravyoko unake pratikSaNa utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaka satrUpa vartaname sahAyaka athavA svasattAnubhUtime kAraNa hai-use nizcayakAladravya kahate haiM / yaha kAladravya asakhya hai aura ratnokI rAzikI taraha mAnA gayA hai / vyavahArakAladravya usakA nAma hai jo samaya (kSaNa), pala, ghaDI, ghaTA, muhUrta, pahara, dina, rAtri, saptAha, pakSa, mAsa, Rtu, ayana, varSa Adike bhedako liye hue Adi-anta-sahita hai| nizcayakAla dravyake paryAyarUpa hai aura jisake pariNAma, kriyA, paratva, aparatva ye cAra lakSaNa haiN| dravyame apanI jAtiko na choDate hue jo svAbhAvika yA prAyogika sthUla parivartana-paryAyase paryAyAntara-hotA hai use 'pariNAma' kahate hai / vAhya tathA Abhyantara kAraNose dravyame jo parispandAtmaka pariNAma hotA hai usakA nAma 'kriyA' hai| kAlakRta baDApanako 'paratva' aura choTApanako 'aparatva' kahate hai| ___ isa prakAra chaho dravyokA yaha sakSipta-sAra' hai, vizeSa tathA vistRta paricayake liye tattvArthasUtrakI tattvArtha rAjavAtikAdi TIkAo tathA dUsare Agamagranthoko dekhanA caahiye| ina saba dravyome sabase adhika dhyAnake yogya Atmadravya hai| zrAtmadravya sarvAdhika dhyeya kyo ? sati hi jJAtari jJeya dhyeyatAM pratipadyate / tato jJAnasvarUpo'yamAtmA dhyeyatamaH smRta. // 118 // 1 davva-parivaTTarUvo jo so kAlo havei, vvhaaro|| pariNAmAdIlakkho, vaTTaNalakkho ya paramaTTho / / 21 / / (dravyasa0)
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna - zAstra 121 'jJAtAke hone para hI jJeya dhyeyatAko prApta hotA hai / isaliye jJAnasvarUpa yaha AtmA hI dhyeyatama - sarvAdhika dhyeya hai|' vyAkhyA-- AtmA sabase adhika dhyeya kyo hai ? isa praznake uttarake liye hI prastuta padyakI sRSTi huI jAna paDatI hai / uttara bahuta sApha diyA gayA hai, jisakA spaSTa Azaya yaha hai ki jaba koI bhI jJeya-vastu jJAtA vinA dhyeyatAko prApta nahI hotI tava yaha jJAnasvarUpa AtmA hI sabase adhika mahatvakA dhyeya ThaharatA hai / Atmadravya ke dhyAname pacaparameSThike dhyAnakI pradhAnatA / tatrA'pi tattvataH paca dhyAtavyA parameSThinaH / catvAraH sakalAsteSu siddha svAmI tu' niSkalaH // 196 // ' zrAtmA ke dhyAnomeM bhI vastuta. ( vyavahAra dhyAnakI dRSTise) paMca parameSThI dhyAna kiye jAneke yogya hai, jisame cAra- arhanta, AcArya, upAdhyAya aura sAghu parameSThI sakala haiM- zarIra sAhita haiMaura siddha parameSThI niSkala zarIra rahita hai tathA svAmI haiM / ' vyAkhyA - pichale do padyome jisa puruSAtmAko dhyeyatama vatalAyA gayA hai usake bhedome yahA~ mukhyataH paca parameSThiyoMke dhyAnakI preraNA kI gaI hai, jiname cAra sazarIra aura siddha azarIra hai / siddhakA 'svAmI' vizeSaNa apanI khAsa vizeSatA rakhatA hai aura isa bAtakA spaSTa sUcaka hai ki vastuta siddhAtmA hI svAtmasampattikA pUrNata . svAmI hotA hai- dUsarA koI nahI / siddhAtmaka - dhyeyakA svarUpa ananta darzana - jJAna- samyaktvAdi guNAtmakam / svopAttA'nantara- tyakta - zarIrA''kAra-dhAriNam // 120 // --- 1 mu me svAmIti / si ju siddhasvAmI tu / 2 mu dhAriNaH /
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 tattvAnuzAsana sAkAraM ca nirAkAramamUrtamajarA'maram / jina-vimbamiva svaccha-sphaTika-prativimbitam // 121 // lokA'na-zikharA''rUDhamuDha-sukhasampadam / siddhAtmAna nirAvAdhaM dhyAyennita-kalmaSam // 122 // jo anantadarzana, anantajJAna aura samyaktvAdi guNamaya hai, svagRhIta aura pazcAt parityakta aise (carama) zarIrake AkArakA dhAraka hai, sAkAra aura nirAkAra dono rUpa hai, amUrta hai, ajara hai, amara hai, svaccha-sphaTikame pratibimbita jinavimbake samAna hai, lokake agrazikhara para ArUDha hai, sukha sampadAse paripUrNa hai, vAdhAose rahita aura karmakalaMkase vimukta hai usa siddhAtmAko dhyAtA dhyAve-apane dhyAnakA viSaya bnaave| ___ vyAkhyA-yahAM siddhAtmAke svarUpakA nirUpaNa karate hue usake dhyAnakI preraNA kI gaI hai athavA yo kahiye ki siddhAtmAko nirdiSTa-rUpame dhyAneko vyavasthA kI gaI hai| isa svarUpa-nirdezame 'Adi' zabdake dvArA siddhoke prasiddha aSTaguNomese, jo ATha karmoke kSayase prAdurbhUta hote haiM, zeSa pA~ca guNo-anantavIrya, sUkSmatva, avagAhanA, agurulaghu aura avyAvAdhakI sUcanA kI gaI hai| siddhoko sAkAra aura nirAkAra dono rUpame jo pratipAdita kiyA hai usakA Azaya itanA ho hai ki jisa paryAyase unhe muktikI prApti huI hai usame jo zarIra unheM prApta thA aura jise tyAga karake ve muktiko prApta hue hai usa zarIrAkAra AtmAke pradeza bane rahate haiM isaliye ve sAkAra haiM; parantu vaha AkAra tyaktazarIrasadRza paudgalika nahIM hotA "aura na indriyoMke dvArA grahaNa kiyA jAtA hai isaliye nirAkAra hai| ina dono bAtoko spaSTa karaneke liye jinabimba
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ 123 dhyAna-zAstra aura nirmala sphaTikakA jo udAharaNa diyA hai vaha bar3A hI sundara tathA hRdayagrAhI hai-nirmala sphaTikame pratibimbita hue jinabimbakA AkAra to hai parantu usakA paudgalika zarIra nahIM hai| 'lokAgnazikharArUDha' vizeSaName 'lokAgrazikhara' lokake madhyame sthita sanAr3okA vaha sarvopari bhAga hai jisake nIce ardhacandrAkAra siddhazilA rahatI hai / karma-bandhanase chUTate ho siddhAtmA Urdhvagamana-svabhAvase eka kSaNabharame vahA~ pahu~ca jAtA hai / siddhAtmAke isa dhyAname use prAyaH vahI sthita dhyAyA jAtA hai| arhadAtmaka-dhyeyakA svarUpa tathA''dyamAptamAptAnAM devAnAmadhidaivatam / prakSINa-ghAtikarmANaM prAptA'nanta-catuSTayam // 123 // dUramutsRjya bhU-bhAgaM nabhastalamadhiSThitam / paramaudArika-svA'Gga-prabhA-bhatsita-bhAskaram // 124 // catustrizanmahA''zvaryaiH prAtihAryazca bhUSitam / muni-tiryaGa-nara-svargi-sabhAbhi. sanniSevitam // 12 // janmA'bhiSeka-pramukha prApta-pUjA'tizAyinam / kevalajJAna-nirNIta-vizvatattvopadezinam // 126 / / prazasta-lakSaNAkIrNa-sampUrNodana-vigraham / AkAza-sphaTikAntastha-jvalajjvAlAnalojjvalam // 127 tejasAmuttama tejo jyotiSAM jyotiruttamam / paramAtmAnamarhanta dhyAyennizreyasA''ptaye // 128 / / 1. mA madhidevatA / 2. bhA ja 'tizAyana / 3 ma mA . kAra
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 tattvAnuzAsana 'tathA jo prAptoMkA pramukha prApta hai, devokA adhidevatA hai, ghAtikarmoko atyanta kSINa kiye hue hai, ananta-catuSTayako prApta hai, bhUtalako dUra choDakara nabhastalame adhiSThita hai, apane parama audArika zarIrakI prabhAse bhAskarako tiraskRta kara rahA hai, cautIsa mahAn AzcaryoM-atizayo aura (ATha) prAtihAryose suzobhita hai, muniyo-tiyaMco-manupyoM aura svargAdike devoko sabhApoMse bhale prakAra sevita hai, janmAbhiSeka Adike avasaro para sAtizaya pUjAko prApta huA hai, kevalajJAna-dvArA nirNIta sakala-tattvokA upadezaka hai, prazasta-lakSaNose paripUrNa ucca zarIrakA dhAraka hai,yAkAza-sphaTikake antame sthita jAjvalyamAna jvAlAvAlI agnike samAna ujjvala hai, tejomeM uttama teja aura jyotiyoMseM uttama jyoti hai, usa arhanta paramAtmAko dhyAtA ni.zreyasako-janma-jarA-maraNAdike du khose rahita zuddha sukhasvarUpa nirvANakI'-prAptike liye dhyAve-apane dhyAna me utaare|' vyAkhyA-ina padyome arhatparamAtmAko jisa rUpame dhyAnA cAhiye usakI vyavasthA dI gaI hai aura usakA uddezya ni zreyasa (mokSa)-sukhakI prApti batalAyA hai / arthAt mokSa-sukhakI sAkSAt prApti tathA prAptikI yogyatA sampAdana karaneke lakSyako lekara yaha dhyAna kiyA jAnA cAhiye / isa dhyAnakI sabase bar3I vizeSatA yaha hai ki isame arhatparamAtmAko bhUtalase dUra AkAzame sthita dhyAna kiyA jAtA hai aura isa rUpame dekhA jAtA hai ki unake parama audArikazarIrakI prabhAke Age sUryakI jyoti phIkI par3a rahI hai| ve jyotiyome uttamajyoti aura tejomeM uttamateja-yukta haiM, cauMtIsa atizayo (mahAn Azcaryo ) tathA / ATha prAtihAryo se vibhUSita haiM aura muniyo, devo, mAnavo tathA
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna-zAstra 125 - minaa tiyaMcokI sabhAoMse niSevita hue unhe una saba tattvokA upadeza derahe haiM jo kevalajJAna-dvArA nirNIta hue haiN| unakA zarIrA prazasta lakSaNose pUrNa pUrI UMcAIko liye hue, atIva ujvala hai| janmAbhiSekAdi kalyANakoke avasara para ve jisa pUjAtizayako prApta hue haiM use bho dhyAname liyA jAtA hai| sakSepame jina jina vizeSaNokA unake liye prayoga huA hai una unarUpase unhe dhyAname dekhA jAtA hai| yahAM atizayo tathA prAtihAryo ke nAmAdikakA nirdeza na karake ekakA sakhyA-sahita aura dUsarekA vinA sakhyAke hI vahuvacaname ullekha karake prakArAntarase unake nAma tathA svarUpako anubhavame lenekI preraNA kI gaI hai| ye atizaya aura prAtihArya suprasiddha haiM, anekA'neka jainagranthome inake nAmAdikakAullekha pAyA jAtA hai / ata ye anyatrase sahaja ho jAne jAsakate haiN| arhantadevake dhyAnakA phala 'vItarAgo'pyaya devo dhyAyamAno mumukSibhi.) svargA'pavarga-phalada. zaktistasya hi taadRshii||126|| 'mumukSuoke dvArA dhyAna kiyA gayA yaha arhantadeva vItarAga hote hue bhI unhe svarga tathA apavarga-mokSarUpa phalakA denevAlA hai| usakI vaisI zakti sunizcita hai|' vyAkhyA-jisa arhanta paramAtmAke dhyeyarUpakA varNana isase pUrva padyome kiyA gayA hai usake dhyAnakA phala isa padyame batalAyA hai aura vaha phala hai svarga tathA mokSako prApti / isa phalakA dAtA usa arhantadevako ho likhA hai jo ki vItarAga hai / votarAgake 1. vItarAgo'pyaso dhyeyo bhavyAnA bhavacchide / vicchinnabandhanasyA'sya tAdRgna sagiko guNa ||(aarss 21-126)
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 tattvAnuzAsana rAgamAtrakA abhAva hojAnese kisIko kucha dene-dilAnekI icchAdika nahI hoto tava vaha svarga-mokSa-phalakA dAtA kaise ? yaha prazna paidA hotA hai| isa praznake uttara-rUpame hI 'zaktistasya hi tAdazI' isa vAkyakI sRSTi huI jAna par3atI hai / aura isake dvArA yaha batalAyA gayA hai ki bhale hI vItarAgake icchAkA abhAva hojAnese dene-dilAnekA koI prayatna na bhI banatA ho, phira bhI usame aisI zakti hai jisake nimittase vinA icchAke hI usa phalakI prApti svata hojAto hai / vaha zakti hai karma-kalakake vinAzadvArA svadopokI zAnti hojAnese AtmAme zAntiko pUrNapratiSThA rUpa / jisakI AtmAme zAntiko pUrNapratiSThA hojAtI hai vaha vinA icchA tathA vinA kisI prayatnake ho zaraNAgatako zAntikA vidhAtA hotA hai', usI prakAra jisa prakAra ki zItapradhAnapradeza, jahA~ himapAta horahA ho, vinA icchAdikake hI apane zaraNAgatako zItalatA pradAna karatA hai / arhatparamAtmAne ghAtiyAkarmokA nAza kara apane bhava-bandhanokA chedana kiyA hai, isaliye unake dhyAnase dUsaroke bhava-bandhanokA sahaja hI chedana hotA hai; jaisA ki kalyANamandirake nimnavAkyase jAnA jAtA hai : hartini tvayi vibho ! zithilIbhavanti jantoH kSaraNena niviDA prapi karmabandhAH / sadyo bhujaMgamamayA iva madhyabhAgamabhyAgate vanazikhaNDini candanasya / prastuta granthame hI Age batalAyA hai ki arhatsiddhake dhyAnase caramazarIrIko to muktikI prApti hotI hai, jo caramazarIrI nahI usako dhyAnake puNya-pratApase bhogokI prApti hotI hai| isase 1. svadoSa zAntyA vihitAtmazAntiH zAntevidhAtA zaraNa gtaanaa| svayabhUstotre, samantabhadraH
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna-zAstra 157 spaSTa hai ki arhatsiddhake dhyAnakA svAbhAvika phala to mokSa hI hai, usIke lie vaha dhyAna kiyA jAtA hai, jaisAki 'ni zreyasAptaye (128) isa padake dvArA vyakta kiyA gayA hai / parantu usakI prAptime dUsarA kAraNa jo caramazarIra hai vaha yadi nahI hai to phira svargoMme jAnA hotA hai, jahA~ anupama bhogokI prApti hotI hai; aura isa taraha dono phala banate haiN| AcArya-upAdhyAya-sAdhu-dhyeyakA svarUpa samyagjJAnAdi-sampannAH prAptasaptamaharddhayaH / yathokta-lakSaraNA dhyeyA sUryupAdhyAya-sAdhava. // 130 // 'jo samyagjJAnAdise sampanna hai-samyagjJAna, samyakzraddhAna aura samyakcAritra jaise sadguNose samRddha hai-, jinheM sAta mahARddhiyA~-labdhiyA~ (samasta athavA vyasta-rUpame) prApta huI hai aura jo yathokta Agamokta-lakSaNake dhAraka hai, aise AcArya, upAdhyAya aura sASu dhyAnake yogya haiN|' vyAkhyA-siddha aura arhanta ina do parameSThiyoke dhyeyarUpakA nirUpaNa karaneke anantara aba isa padyameM zeSa AcArya, upAdhyAya aura sAdhu ina tIna parameSThiyokI dhyeyarUpatAkA nirdeza kiyA gayA hai| isa nirdezame 'samyagjJAnAdi sampannA' yaha vizeSaNapada to sabake liye sAmAnya hai-AcAryAdi tIno parameSThI samyagdarzanasamyagjJAna aura samyakacAritrase bhale prakAra yukta hone hI cAhiye / 'yatha ktalakSaNA' pada pratyekake alaga-alaga Agamokta. lakSaNo-guNokA sUcaka hai, jaise AcAryake 36, upAdhyAyake 25 1 buddhi to vi ya laddhI vikuvvaNaladdhI taheva osahiyA / rasa-bala-akkhINA vi ya laddhIpo satta pnnnnttaa| (vasu0 zrA0 512) 2. ma tathoktalakSaNA /
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 tattvAnuzAsana aura sAdhuke 28 mUlaguNa / 'prAptasaptamaharddha ya' vizeSaNa sAta mahARddhiyo (labdhiyo) kI prAptikA sUcaka hai, jinake nAma haiM-1 buddhi, 2 tapa, 3 vikriyA, 4 auSadhi, 5 rasa, 6 bala, 7 akSINa, aura jo saba aneka bhedomeM vibhakta haiN| ye saba RddhiyAM, jinakA bheda-prabhedo-sahita svarUpa AgamameM varNita hai, sabhI AcAryo, upAdhyAyo tathA sAdhuoko prApta nahI hotI-kisIko koI Rddhi prApta hotI hai to kisIko dUsarI, kisIko eka Rddhi prApta hotI hai to kisIko aneka aura kisIko eka bhI RddhikI prApti nahIM hotI hai| phira bhI cUki yahA~ AcAryoM Adimese kisI vyakti-vizeSakA dhyAna vivakSita nahI hai, AcAryAdi kisI bhI pada-viziSTako usake U~cese UMce Adarza rUpame, grahaNakI vivakSA hai, isaliye padaviziSTa ke dhyAnake samaya sabhI RddhiyokA sacintana usake sAthame AjAtA hai| prakArAntarase dhyeyake dravya-bhAvarUpa do hI bheda evaM nAmAdi-bhedena dhyeyamura athavA dravya-bhAvAbhyAM dvidhaiva tadavasthitam // 131 // 'isa prakAra nAma Adike bhedase dhyeya cAra prakArakA kahA gayA hai / athavA dravya aura bhAvake bhedase vaha do prakArakA hI avasthita hai|' . vyAkhyA-yahA~ nAmAdi caturvidha dhyeyake kathanakI samAptiko sUcita karate hue prakArAntarase dhyeyako dravya aura bhAva aise do rUpame hI avasthita batalAyA hai| agale padyome ina do bhedokI dRSTise dhyAnake viSayabhUta dhyeyakA nirUpaNa kiyA gayA hai /
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ 129 dhyAna-zAstra dravyadhyeya aura bhAva-dhyeyakA svarUpa dravya-dhyeya bahirvastu cetanA'cetanAtmakam / bhAva-dhyeyaM punadhyeya'-salibha-dhyAnaparyayaH // 132 // 'cetana-acetanarUpa jo bAhya vastu hai vaha saba dravya dhyeyake rUpameM avasthita hai aura jo dhyeyake sadRza dhyAnakA paryAya haidhyAnArUDha AtmAkA dhyeya-sadRza pariNamana hai-vaha bhAva-dhyeyake rUpame parigRhIta hai|' vyAkhyA-isa dvividha-dhyeya-prarUpaName svAtmAse bhinna jitane bhI bAhya padArtha haiM, cAhe ve cetana ho yA acetana, saba dravyadhyeyakI koTime sthita hai, aura bhAvadhyeyame una saba dhyAna-paryAyokA grahaNa hai jiname dhyAtA dhyeyasadRza pariNamana karatA hai-dhyeyarUpa dhAraNa karake tadvat kriyA karaneme samartha hotA hai| ___ dravyadhyeyake svarUpakA spaSTIkaraNa dhyAne hi vibhrati sthairya dhyeyarUpaM parisphuTam / AlekhitamivA''bhAti dhyeyasyA''sannidhAvapi // 133 / / ___ 'dhyAnameM sthiratAke paripuSTa ho jAne para dhyeyakA svarUpa, dhyeyake sanikaTa na hote hue bhI, spaSTarUpase Alekhita-jaisA pratibhAsita hotA hai-aisA mAlUma hotA hai ki vaha dhyAtA AtmAme akita hai athavA citrita ho rahA hai|' vyAkhyA-yahA~, dravyadhyeyake svarUpako spaSTa karate hue, yaha batalAyA hai ki jaba dravyadhyeyakA rUpa dhyAname pUrI taraha sthiratAko prApta hotA hai taba vaha dhyeyake vahAM maujUda na hote hue bhI AtmAme utkIrNa-kIlita athavA prativimbita-jaisA pratIta hotA hai| 1. ma punardheya / 2. mu vibhrate /
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravyadhyeyako piNDasthadhyeyakI sajJA 'dhyAtaH piNDe sthitazcaiva dhyeyo'rtho dhyAyate yataH / dhyeyaM piNDasthamityAharataeva ca kecana // 134 // 'dhyeyapadArtha cU~ki dhyAtAke zarIrameM sthitarUpase hI dhyAnakA viSaya kiyA jAtA hai isaliye kucha prAcArya use 'piNDasyadhyeya' kahate hai| _ vyAkhyA-isa dravyadhyeyako kucha AcAryoMke matAnusAra'piNDasthadhyeya' bhI kahate haiM aura usakA kAraNa yaha hai ki vaha dravyadhyeya dhyAtAke zarIrase bAhara nahI kintu usake zarIrame sthita-jaisA dhyAnakA viSaya banAyA jAtA hai| kina pUrvavartI AcAryokA aisA yuktipurassara mata hai yaha bAta anusaghAna-dvArA spaSTa kiye jAneke yogya hai / hA~, zrIpadmasiMha munine apane 'jJAnasAra' grantha (sa0 1086) me aise dhyAnake viSayabhUta dhyeyako piNDasthadhyeyake rUpame ullekhita z2arUra kiyA hai, jaisA ki usakI nimna do gAthAose prakaTa hai - Niya-NAhi-kamalamajjhe paridviya viSphurata-raviteya / jhAeha aruharUvaM jhAraNaM ta muNaha piNDatya / / 19 / / jhAyaha Niya-kuramajhe bhAlayalehiya-kaTha-desammi / jiNaruva raviteya piMDattha muNaha jhANamiNa // 20 // jJAnArNava Adi granthome piNDasthadhyAnako pArthivI, AgneyI, mArutI, vAruNI aura tattvarUpavatI aisI pAca dhAraNAoke rUpame hI varNita kiyA hai| 1. mu dhAtupiNDe sthitezcaiva / 2. mu dhyeyapiNDastha / 3. mu kevala / 4. " piNDastha paca' vijJeyA dhAraNA vIra-varNitA / pArthivI syAttathAgneyI zvasanA cA'tha vaarunnii| tattvarUpavatI ceti vijJeyAstA yathAkramam // " (jJAnA0 37-2-3) "pArthivI syAdAgneyI mArutI vAruNI tathA / tatra(ttva)bhU pacamI ceti piNDasthe paca dhAraNA ||"(yogshaa0 7-6) - --
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAnAyako dhyAnAviSTasvarUpako dhyAnAgarur3a athavA kA vika dhyAna-zAstra bhAvadhyeyakA spaSTIkaraNa yadA dhyAna-balAddhyAtA zUnyIkRtya svavigraham / dhyeyasvarUpAviSTatvAttAhaka sampadyate svayam // 135 // tadA tathAvidha-dhyAna-saMvitti-dhvasta-kalpanaH / 'sa eva paramAtmA syAnateyazca manmathaH / / 136 / / 'jisa samaya dhyAtA dhyAnake balase apane zarIrako zUnya banAkara dhyeyasvarUpame prAviSTa-praviSTa hojAnese apaneko tatsadRza banA letA hai usa samaya usa prakArako dhyAna-savittise bheda-vikalpako naSTa karatA huA vaha hI paramAtmA, garur3a athavA kAma deva ho jAtA hai-paramAtmasvarUpako dhyAnAviSTa karanese paramAtmA, garuDarUpako dhyAnAviSTa karanese garuDa aura kAmadevake svarUpako dhyAnAviSTa karanese kAmadeva bana jAtA hai| __vyAkhyA-pichale eka padya (132)me bhAva-dhyeyakA jo svarUpa dhyAnArUDha AtmAkA dhyeya-sadRza pariNamana batalAyA gayA hai usIke spaSTIkaraNako liye hue ye dono padya haiN| iname yaha darzAyA hai ki jisa samaya dhyAtA dhyAnA'bhyAsake sAmarthya se apane zarIrako zUnya (sunna) banA letA hai-usa para bAhya padArthakA asara nahI hotA-aura dhyeyake svarUpako apaneme AviSTa kara lenese tatsadRza ho jAtA hai usa samaya vaha usa prakArake tadrUpa dhyAnakI anubhUtise dhyAtA aura dhyeyake bheda-bhAvako miTA detA hai aura isa taraha jisakA dhyAna karatA hai bhAvase usa rUpa ho jAtA tathA usa rUpa kriyA karane lagatA hai| yahA~ dhyeyame udAharaNarUpa paramAtmA, garur3a aura kAmadevako rakkhA gayA hai, inamese jisa dhyeyakA bhI dhyAna ho dhyAtA usI rUpa bana jAtA aura kriyA karane lagatA hai, yahI bhAvadhyeyakA sAra hai| 1. jaM paramappaya taccaM tameva vipa-kAma-tattamiha bhaNiya // 48 // -jJAnasAre-padmasiMhaH - . - -- -
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ / 132 tattvAnuzAsana isa viSayakA dUsarA kitanA hI varNana eva saMsUcana samarasIbhAvakI saphalatAko pradarzita karate hue granthame kucha padyoMke bAda Age diyA hai| yahA~ 'sa eva paramAtmA syAva nateyazca manmatha' yaha vAkya khAsa taurase dhyAna dene yogya hai| isake dvArA una ziva, garuDa, tathA kAma nAmake tIna tattvokI sUcanA kI gaI hai jinhe jainetara yogIjana apane dhyAnakA mukhya viSaya banAte hai aura jinake vipayakA spaSTIkaraNa eva mahatvapUrNa varNana 'jJAnArNava' ke 'tritatvaprarUpaNa' nAmaka 21 veM prakaraName, AtmAkI acintyazaktisAmarthyakA khyApana karate hue, gadya-dvArA kiyA gayA hai / sAtha hI yaha batalAyA gayA hai ki tIno tatva AtmAse bhinna koI jude padArtha nahI hai-sasArastha AtmAke hI zakti-vizeSa haiM, jaisA ki usake nimna padya tathA gadyase spapTa hai - "zivo'ya vainateyazca smarazcAtmaiva kIrtitaH / aNimAdi-guNA'naya'ratnavAdhirva dharmata" // 6 // "tadeva yadiha jagati zarIravizeSasamaveta kimapi sAmagemupalabhAmahe tatsakalAtmana eveti vinizcayaH / prAtmapravRttiparaparotpAditatvAdvigraha-grahaNamasyeti / " samarasIbhAva aura samAdhikA svarUpa 'so'yaM samarasIbhAvastadekIkaraNa smRtam / etadeva samAdhi. syAlloka-dvaya-phala-prada // 137 // 1 dekho, padya 167 se 212 / 2. "so'ya samarasIbhAvastadekIkaraNa smRtam / apRthaktvena yatrAtmA lIyate paramAtmani / / (jJAnA0 31-38) "so'ya samarasIbhAvastadekIkaraNa mata / AtmA yadapRthaktvena lIyate paramAtmani // (yogazAstra 10-4) "dhyAta-dhyAnobhayA'bhAve dhyeyenaMkya yadA vrajet / so'ya samarasIbhAvastadekIkaraNa mata // (yogapradIpa 65) - -
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna-zAstra 'una dono dhyeya aura dhyAtAkA jo yaha ekIkaraNa hai vaha samarasIbhAva, mAnA gayA hai, yahI ekIkaraNa samAdhirUpa dhyAna hai, jo ina donoM lokake phalako pradAna karanevAlA hai|' vyAkhyA-yaha bhAvadhyeya, jisame dhyAtA apanA pRthaka astitva bhulA kara dhyeyameM aisA lIna ho jAtA hai ki tadrUpa-kriyA karane lagatA hai, samarasIbhAva kahalAtA hai / isokA nAma vaha samAdhi hai jisase isa lokasambandhI tathA paralokasambandhI dono prakArake phalokI prApti hotI hai| dvividha-dhyeyake kathanakA upasahAra kimatra bahunoktana jJAtvA zraddhAya tttvtH| dhyeyaM samastamapyetanmAdhyasthyaM tatra vibhratA // 138 // 'isa viSayame bahuta kahanese kyA? isa samasta dhyeyakA svarUpa vastuta jAnakara tathA zraddhAnakara usame madhyasthatA-vItarAgatA dhAraNa karanevAleko use apane dhyAnakA viSaya banAnA caahiye|' vyAkhyA-yahA~ prakArAntarase nirdiSTa hue dvividhadhyeyake kathanakA upasahAra karate hue sArarUpame itanA hI kahA gayA hai ki vaha saba vastu isa dhyeyakI koTimeM sthita hai jise yathArtharUpase jAnakara aura zraddhAna karake usame rAga-dveSAdike abhAvarUpa madhyastha-bhAvako dhAraNa kiyA gayA ho| isa kathana-dvArA prastuta dhyeyake maulika siddhAntakA nirUpaNa kiyA gayA hai| isa siddhAntake anusAra koI bhI bAhya vastu dhyAnakA viSaya banAI jA sakatI hai vazarte ki usake yathArtha svarUpake parijJAna aura zraddhAnake sAtha kAma-krodha-lobhAdikI nivRttirUpa samatAbhAva, upekSAbhAva yA vItarAgabhAva juDA ho| isI Azayako liye hue kucha purAtana AcAryoMke nimna vAkya bhI dhyAname lene yogya haiM.
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 tattvAnuzAsana 'dhyeyaM syAdvItarAgasya vizvavatyarthasacayam / taddharmavyatyayAbhAvAtmAdhyasthyamadhitiSThataH // vItarAgo bhavadyogI yatkicidapi cintayet / tadeva dhyAnamAmnAtamato'nyad grantha-vistaraH // ja kicivi citato nirIhavittI have jadA sAhU / laddharaNa ya eyattaM tadA hu tassa taM NicchyaM bhANaM // inase prathama vAkya (padya) me yaha batalAyA hai ki vizvavartI sArA padArthasamUha usa vItarAga-sAdhuke dhyAnakA viSaya hai jo dhyeyake svarUpame viparItatAke abhAvase usame madhyasthatAko dhAraNa kiye hue hai| dUsareme yaha pratipAdita kiyA hai ki yogI vItarAga hotA huA jo kucha bhI cintana karatA hai vaha saba dhyAna hai / isa sakSipta kathana se bhinna anya sava granthakA vistAra hai / aura tIsareme yaha darzAyA hai ki cAhe jisa padArthakA cintana karatA huA sAghu jaba ekAgra hokara nirIhavRtti ( vItarAga yA madhyastha ) ho jAtA hai taba usake nizcayadhyAna banatA hai / aratra ke paryAyanAma Y mAdhyasthyaM samatopekSA vairAgyaM sAmyamaspRhA / vaitRSNya prazama . ' zAntirityekArtho'bhidhIyate // 136 // 5 6 mAdhyasthya ( madhyasthatA ), samatA, upekSA, vairAgya, sAmya, praspRhA ( nispRhatA ), vaitRSNya ( tRSNAkA abhAva), prazama aura zAnti ye saba eka ho arthako liye hue haiM / ' 12 ye dono padya jJAnArNavake 38 veM prakaraName 113 veM padya ke anantara 'ukta ca ' ' puna ukta ca' rUpase uddhRta hai / 3. yaha dravyasaMgrahakA 55 vA padya hai / 4. ma maspRha / 5 mu parama' /
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna-zAstra 135 vyAkhyA-yahA~ mAdhyasthyake paryAya nAma diye gaye haiN| isase pUrva padyame dhyAtAko dhyeyake prati mAdhyasthya dhAraNakI jo bAta kahI gaI hai vaha ina saba zabdoke Azayako liye hue samajhanI cAhiye / ina upekSA, vairAgya, sAmya, ni spRhatA, vitRSNA, prazama aura zAnti zabdoke dvArA mAdhyasthyakA viSaya bahuta kucha spaSTa ho jAtA hai| ye saba zabda sajJAko dRSTise bhinna hote hue bhI arthakI dRSTise vastuta. eka hI mala Azayako liye hue haiN| ataH inameMse kisIkA bhI kahI prayoga hone para, prakaraNako dhyAnameM rakhate hue, dUsare kisI zabdake dvArA usakA spaSTIkaraNa kiyA jA sakatA hai| jo sajA-zabda hote haiM ve apane-apane bAhya arthako sAtha liye rahate hai / jina sajJA-zabdoke bAhyArtha paraspara meM eka dUsareke sAtha avinAbhAva sambandha rakhate hai ve saba ekArtha kahe jAte haiN| athavA yo kahiye ki pratyeka vastume aneka guNa, dharma, zakti, vizeSa yA aza hote haiM, una sabako eka hI zabdake dvArA vyakta nahI kiyA jA sakatA-zabdameM utanI zakti hI nahI hai / isIse vivakSita guNa-dharmAdiko yathAvasara vyakta karaneke liye tattat zaktiviziSTa zabdokA prayoga kiyA jAtA hai, yahI eka vastuke aneka nAma honekA pradhAna kAraNa hai| isIse ukta nau nAma bhinna hote hue bhI sarvathA bhinna nahI haiM vAstavika arthakI dRSTise eka hI haiM / vizeSa vyAkhyAke dvArA ina sabake ekArthako bhale prakAra spaSTa kiyA jA sakatA hai| kucha samAnArthaka sajJA zabda 1. jIvazabda savAhyArtha. sajJAtvAddhetuzabdavat / -devAgame, samantabhadraH 2. sajJA-sakhyA-vizeSAcca svalakSaNa-vizeSata / prayojanAdi-bhedAcca tannAnAtva na sarvathA // -devAgame, samantabhadraH
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 tatvAnugArAna inake sAtha aura bhI joThe jA sakate haiM jaise udAsInatA, vItarAgatA, rAga-pa-vihInatA, lAlamA-vimukti, manAsakti bAdi / zrIpayanandiAcAryAne ekatvasapnati' meM 'sAmya' ke sAtha svAsthya, samAdhi, yoga, nittanirodha aura zuddhopayogako bhI ekAryaka batalAyA hai| parameSThigI gAe jAne para saba kucha jyAta saMkSepeNa yadantrokta vistarAtparamAgame / tatsarva dhyAtameva syAd dhyAtepu parameSThisu // 140 // 'yahAM isa mAmme-jo kucha saMmeparapase kahA gayA hai use paramAgamame vistAraspase batalAyA hai| pacaparameSThiyoMke dhyAye jAne para vaha saba ho dhyAtara pame pariNata ho jAtA hai usake pRyapharUpase dhyAnako jagrata nahIM rahatI maravA paMcaparameSThiyoMkA dhyAna kara lie jAnepara sabhI zreSTha vyaktiyo eva vastuoMkA dhyAna usameM samAviSTa ho jAtA hai|' vyAkhyA-sa padya me yaha sUcanA kI gaI hai ki vyavahAranayakI dRSTise tyeyake viSaya meM jo kucha kayana sakSepassase Upara kahA gayA hai usakA vistArase kayana paramAgamame hai, vistArase jAnaneko icchA rakhanevAloko usake liye Agamaganyoko dekhanA cAhiye / sAtha hI yaha bhI sUcita kiyA hai ki arhantAdi pacaparameSThiyoke dhyAname isa prakArake dhyAnakA saba kucha viSaya AjAtA hai aura yaha saba ThIka ho hai, kyoki pAMco parameSThiyoke' vAstavika dhyAnake bAda aisA koI vipaya dhyAnake lie avaziSTa nahI rahatA, jo Atma-vikAsame vizeSa sahAyaka ho| 1. sAmya svAsthya samAdhizca yogazcetonirodhanam / zuddhopayoga ityete bhavantyekAryavAcakAH / / 64 // 2. mu me dhyAnameva /
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna-zAstra 137 nizcaya-dhyAnakA nirUpaNa vyavahAranayAdevaM dhyAnamukta parAzrayam / nizcayAdadhunA svAtmAlambanaM tannirupyate // 141 // 'isa prakAra vyavahAranayakI dRSTise yaha parAzritadhyAna kahA gayA hai| aba nizcayanayakI dRSTise jo svAtmAlambanarUpa dhyAna hai usakA nirUpaNa kiyA jAtA hai|' vyAkhyA-yahA~ vyavahAranayAzrita usa parAlambanarUpa bhinnadhyAnake kathanakI samAptiko sUcita kiyA hai jisakA prArambha 'AjJApAyau' ityAdi padya (98) se kiyA gayA thaa| sAtha hI Ageke liye nizcayanayAzrita svAtmAlambana-rUpa dhyAnake kathanakI pratijJA kI hai, jisakA uddezyarUpame nirdeza pahale (pa0 96 me) A cukA hai| bruvatA dhyAna-zabdArtha yadrahasyamavAdi tat / tathApi spaSTamAkhyAtu punarapyabhidhIyate // 142 // 'yadyapi dhyAnazabdake arthako batalAte hue (isa viSayame) rahasyakI jo bAta thI vaha kahI jA cukI hai to bhI spaSTarUpa vyAkhyAkI dRSTise use (yahA~) phirase kahA jAtA hai|' vyAkhyA-dhyAnake jisa pUrvakathanako yahA~ sUcanA kI gaI hai vaha granthame 'dhyAyate yena taddhyAna' isa 67ve padyase prArambha hokara 'svAtmAna svAtmani svena' nAmaka 74 veM padya taka diyA huA hai / vaha saba kathana nizcayanayako dRSTiko liye hue hai, yahA~ bhI uso dRSTise kucha vizeSa eva spaSTa kathana karanekI vijJApanA kI 1. mu me mavAdi sat /
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAnuzAsana didhyAsu' svaM paraM jJAtvA zraddhAya ca yathAsthita / vihAyA'nyadarthitvAt svamevA'vatu pazyatu // 143 // 'jo svAvalambI nizcayadhyAna karanekA icchuka hai vaha svako aura parako yathAvasthita rUpame jAna kara tathA zraddhAna kara aura phira parako nirarthaka honese chor3akara svako (apane AtmAko) hI jAno aura dekho|' vyAkhyA-yahA~ svake sAtha parake yathArthajJAna-zraddhAnako jo bAta kahI gaI hai vaha apanA khAsa mahatva rakhatI hai| jaba taka parakA yathArtha-bodhAdika nahI hotA taba taka usako svase bhinna eva anarthaka samajhakara chor3A nahI jAtA aura jaba taka parase chuTakArA nahIM milatA taba taka svAtmAlambana-rUpa nizcayadhyAname yathArtha-pravRtti nahIM bntii| pUrva zrutena saskAraM svAtmanyAropayettataH / tatraikAgryaM samAsAdya na kiMcidapi cintayet // 144 // ' ataH pahale zru ta (Agama) ke dvArA apane prAtmAmeM prAtmasaMskArako Aropita kare-Agamame AtmAko jisa yathArtharUpame varNita kiyA hai usa prakArako bhAvanAo-dvArA use saskArita kare--tadanantara usa saMskArita savAtmAmeM ekAgratA (tallInatA) prApta karake aura kucha bhI cintana na kre|' vyAkhyA-yahA~ nizcayadhyAnakI yathArthasiddhike liye pahale AtmAko zrutakI bhAvanAose saskArita karanekI bAta kahI gaI hai, jisase AtmAko apane svarUpake viSayame sudRDhatAkI 1. mu didhAsu / 2.mu ythaasthiti| 3. mu me ttrkaan|
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna-zAstra 136 prApti ho aura vaha anya cintA choDakara apaneme hI lIna ho ske| aura yaha bAta baDe hI mahatvakI hai, jise agale do padyome spaSTa kiyA gayA hai| ___ zrautI-bhAvanAkA avalamvana na lenese hAni 'yastu nAlambate' zrautI bhAvanAM kalpanA-bhayAt / so'vazyaM muhyati svasminbahicintAM viti ca // 145 'jo dhyAtA kalpanAke bhayase zrautI (zrutAtmaka) bhAvanAkA Alambana nahIM letA vaha avazya apane Atma-viSayameM mohako prApta hotA hai aura bAhya cintAko dhAraNa karatA hai|' __vyAkhyA-jo dhyAtA nirvikalpa-dhyAna na bana sakaneke bhayase pUrvAvasthAme bhI zrautI bhAvanAko, jo ki savikalpa hotI hai, nahIM apanAtA vaha mohase abhibhUta athavA dRSTivikArako prApta hotA hai aura bAhya-padArthoM kI cintAme bhI paDatA hai / isase use sabase pahale zrautI-bhAvanAke saskAra-dvArA apane AtmAko usake svarUpa-viSayame sunizcita aura sudRDha banAnA cAhiye, tabhI nivikalpa-dhyAna athavA samAdhikI bAta bana skegii| zrautI-bhAvanAkI dRSTi tasmAnmoha-prahANAya bahizcintA-nivRttaye / svAtmAna bhAvayetpUrvamekAgrayasya ca siddhaye // 146 / / 1 si ju pratiyome yaha padya 148 veM padyake bAda diyA hai, jo ThIka nahI hai| 2 mu0 naalmvyte| 3 gahiya ta suaraNANA pacchA saveyaraNeNa bhAvijja / jo Na hu suyamavalambai so mujjhai appasambhAve / / -ana0 TI0 3-1 tathA iSTo0 TI0 me uddhRta 4, mu mekAgrasya
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 tattvAnuzAsana 'ataH mohakA vinAza karane, bAhyacintAse nivRtta hone aura ekAgratAkI siddhike liye dhyAtA pahale svAtmAko zrItIbhAvanAse bhAve - saMskArita kare / ' vyAkhyA - jaba zrItI - bhAvanA kA Alambana na lenese mohako prApta honA tathA vAhya cintAme paDanA avazyabhAvI hai tava mohake vinAza tathA bAhya cintAkI nivRttike liye aura ekAgratAkI siddhike liye apane AtmAko pahale zrotI- bhAvanAse bhAvita athavA saskArita karanA cAhie / aisI yahA~ sAtizaya preraNA kI gaI hai aura isase zrotI -bhAvanAkI dRSTi tathA usakA mahatva spaSTa hojAtA hai / zrotI - bhAvanAkA rUpa tathA hicetano'saMkhya- pradezo mUrtivajitaH / zuddhAtmA siddha-rUpo'smi jJAna-darzana-lakSaNa ' // 147 // 'vaha zrautIbhAvanA isa prakAra hai : 'mai cetana hU~, asaMkhya pradezI hU~, mUrtirahita-amUrtika 'hU~' siddhasadRza zuddhAtmA hU~ aura jJAna darzana lakSaNase yukta hU~ / vyAkhyA - yahA~ AtmA apane vAstavika rUpakI bhAvanA kara rahA hai, joki cetanAmaya hai, asaMkhyAta pradezI hai, sparza-rasa- gandhavarNarUpa mUrtise rahita amUrtika hai, siddhoke samAna zuddha hai aura jJAna-darzana-lakSaNase lakSita hai / jJAna aura darzana guNoko jo lakSaNa kahA gayA hai vaha isaliye ki ye usake vyAvartaka guNa haianya saba padArthose AtmAkA spaSTa bhinnabodha karAne vAle haiM / tattvArtha sUtrame 'upayogI lakSaNa' sUtrake dvArA jIvAtmAkA jo upayoga lakSaNa diyA hai vaha bhI ina donokA sUcaka hai / kyoki - 1. ego me sassado AdA NANa-dasaNa- lakkhaNo niyamasAre, kundakundaH
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna-zAstra 141 upayogake jJAnopayoga aura darzanopayoga aise do mUlabheda kiye gaye haiM, jiname jJAnopayogake ATha aura darzanopayogake cAra uttarabheda haiM, jaisA ki tattvArthasUtrake 'sa dvividho'NTacaturbhedaH' ityAdi agale sUtroMse jAnA jAtA hai| 'nA'nyo'smi nA'hamastyanyo nA'nyasyA'ha na me paraH / anyastvanyo'hamevA'hamanyo'nyasyA'hameva me // 14 // 'maiM anya nahIM haiM, anya maiM (AtmA) nahIM hai| maiM anyakA nahIM na anya merA hai| vastuta anya anya hai, mai hI mai hU~, anya anyakA hai aura mai hI merA huuN|' vyAkhyA-yahA~, sva-parake bheda-bhAvako dRDha karate hue, AtmA bhAvanA karatA hai-' maiM kisI bhI para-padArtharUpa nahI hU~; koI parapadArtha mujha-rUpa nahIM hai| maiM para-padArthakA koI sambandhI nahI haiM, na para-padArtha merA koI sambandhI hai| vastuta para-padArtha para hI hai, maiM maiM hI hU~, para-padArtha parakA sambandhI hai, maiM hI merA sambandhI haiN|' anyaccharIramanyo'haM cidahaM tadacetanam / anekametadeko'ha kSayIdamahamakSayaH // 146 // , 'zarIra anya hai, mai anya hU~, (kyoki) mai cetana hU~, zarIra acetana hai, yaha zarIra anekarUpa hai, mai ekarUpa haiM, yaha kSayI (nAzavAn) hai, mai akSaya (avinAzI) huuN|' 1. mAmanyamanyaM mA matvA bhrAnto mrAntI bhvaarnnve| nA'nyo'hamevAhamanyo'nyo'nyo'hamasti na // (AtmAnu0 243
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 tattvAnuzAsana vyAkhyA-yahA~ zarIrase AtmAke bhinnatvakI bhAvanA kI gaI hai aura usake mukhya tIna rUpoko liyA gayA hai-1 cetana-acetanakA bheda, 2 eka-anekakA bheda, 3 aura kSayI-akSayIkA bheda / ina tIno bhedoko aneka prakArase anubhavame lAyA jAtA hai / AtmA cetana hai-jJAna-svarUpa hai, zarIra acetana hai-jJAna-rahita jaDarUpa hai, zarIra anekarUpa hai-aneka aise padArthoM tathA agoke sayogase banA hai, jinhe bhinna kiyA jA sakatA hai, AtmA vastuta. apane vyaktitvakI dRSTise eka hai, jisame kisI padArthakA mizraNa nahI aura na jisakA koI bheda athavA khaNDa kiyA jA sakatA hai, zarIra pratikSaNa kSINa hotA rahatA hai-yadi eka do dina bhI bhojanAdika na mile to spaSTa kSINa dikhAI par3atA hai, jabaki AtmA kSayarahita hai-avinAzI hai, koI bhI pradeza usakA kabhI usase judA nahI hotA, bhale hI bhavAntara-grahaNAdike samaya usameM saMkoca-vistAra hotA rahe aura jJAnAdika guNo para AvaraNa bhI AtA rahe, parantu ve guNa kabhI AtmAse bhinna nahIM hote| acetanaM bhavennA'haM nA'hamapyasmyacetanam / jJAnAtmA'haM na meM kazcinnA'hamanyasya kasyacit // 150 'acetana mai (AtmA) nahIM hotA; na mai acetana hotA hU~ mai jJAnasvarUpa hUM; merA koI nahIM hai, na maiM kisI dUsare kA huuN|' vyAkhyA-yahA~ AtmA yaha bhAvanA karatA hai ki koI bhI acetana padArtha kabhI AtmA (maiM) nahI banatA aura na AtmA (maiM) kabhI kisI acetana padArthake rUpame pariNamana karatA hai / AtmA jJAnasvarUpa hai, dUsarA koI bhI padArtha usakA apanA nahIM aura na vaha kisI dUsare padArthakA koI aga athavA sambandhI hai| 1. mu bhave nAha / 2. mu prA mapyastyacetana /
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna-zAstra 143 yahA~ tathA Age pIche jahA~ bho 'ahaM' (maiM) zabdakA prayoga huA hai vaha saba AtmAkA vAcaka hai| yo'tra sva-svAmi-sambandho mamA'bhUdvapuSA saha / yastvekatva-bhramasso'pi parasmAnna svarUpataH // 15 // 'isa saMsArameM merA zarIrake sAtha jo sva-svAmi-sambandha humA hai-zarIra merA sva aura maiM usakA svAmI banA hU~ tathA donoMme ekatvakA jo bhrama hai vaha saba bhI parake nimittase hai, svarUpase nhiiN|' __vyAkhyA-yahA~ 'parasmAt' padake dvArA jisa para-nimittakA ullekha hai vaha nAmakarmAdikake rUpame avasthita hai, jisase zarIra tathA usake agopAgAdikI racanA hokara AtmAke sAtha usakA sambandha juDatA hai aura jisase zarIra tathA AtmAme ekatvakA bhrama hotA hai vaha dRSTi-vikArotpAdaka darzanamohanIya karma hai| isa para-nimittakI dRSTise hI vyavahAranaya-dvArA yaha kahaneme AtA hai ki 'zarIra merA hai' / anyathA AtmAke svarUpakI dRSTise zarIra AtmAkA koI nahIM aura na vastuta. usake sAtha ekamekarUpa tAdAtmya-sambandhako hI prApta hai-mAtra karmoM ke nimittase sayoga-sambandhako liye hue hai, jisakA viyoga avazyabhAvI hai| yaha saba isa zrautI-bhAvanAme AtmA cintana karatA hai aura isake dvArA zarIrake sAtha sva-svAmi-sambandha tathA ekatvake bhramako dUra bhagAtA hai| jIvAdi-dravya-yAthAtmya 'jJAnAtmakamihA'tmanA / pazyannAtmanyathA'tmAnamudAsIno'smi vastuSu // 152 // 1.mujnyaataatmk|
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 tattvAnuzAsana maiM isa saMsArameM jIvAdi-dravyokI yathArthatAke jJAnasvarUpa prAtmAko AtmAke dvArA prAtmAmeM dekhatA huA (anya) vastupromeM udAsIna rahatA hUM--uname merA koI prakArakA rAgAdika bhAva nahI hai|' vyAkhyA isa zrautI-bhAvanAme AtmA apaneme sthita huA apane dvArA apane Apako isa rUpame dekhatA hai ki vaha jIvAdidravyoke yathArtha-jJAnako liye hue hai, aura isa prakAra dekhatA huA vaha anya padArtho se svata viraktiko prApta hotA hai uname usakI ruci nahIM rhtii| sadravyamasmi cidahaM jJAtA dRSTA sadA'pyudAsInaH / svopAtta-dehamAtrastataH para' gaganavadamUrtaH // 153 // 'maiM sadA sat dravya hUM; cidrUpa hUM, jJAtA-dRSTA hUM, udAsIna hUM, svagrahIta deha parimANa hUM aura zarIra-tyAgake pazcAt AkAzake samAna amUrtika huuN|' vyAkhyA isa zrautIbhAvanAme AtmA apaneko sadravya, cidravya aura udAsInarUpa kaise anubhava karatA hai, isakA spaSTIkaraNa agale padyome kiyA gayA hai| jJAtA-dRSTA padokA vAcya spaSTa hai / 'svopAttadehamAtra' isa padake dvArA AtmAke AkArakI sUcanA kI gaI hai| sasAra-avasthAme AtmA jisa zarIrako grahaNa karatA hai usa zarIrake AkAra-pramANa AtmAkA AkAra rahatA hai| zarIrakA sambandha sarvathA chUTa jAne para mukti-avasthAme yadyapi AtmA AkAzake samAna amUrtika ho jAtA hai parantu AkAzake samAna anantapradezI nahI ho jAtA, usake pradezokI sakhyA asakhyAta hI rahatI hai aura ve asakhyAtapradeza bhI sAre 1 si ju dehamAtraH smRta pRtham /
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna-zAstra 145 lokAkAzame vyApta hokara lokAkAzarUpa AkAra nahIM bnaate| kintu AkAra AtmAkA prAya antima zarIrake AkAra-jitanA hI rahatA hai, kyoki Atma-pradezome sakoca aura vistAra karmake nimittase hotA thA, jaba karmoMkA astitva nahI rahatA taba AtmAke pradezokA sakoca aura vistAra sadAke liye ruka jAtA hai| isI bAtako granthame Age 'pusaH saMhAra-vistArau saMsAre karmanimitau' ityAdi padyo (232, 233) ke dvArA spaSTa kiyA gayA hai| "sannevA'ha sadA'pyasmi svarUpAdi-catuSTayAt / asannevA'smi cAtyantaM pararUpAdyapekSayA // 154 // 'svarUpAdi-catuSTayako dRSTise-svadravya, svakSetra, svakAla, aura svabhAvakI apekSAse-mai sadA satrUpa hI hU~ aura para-svarUpAdikI dRSTise-paradravya, parakSetra, parakAla aura parabhAvakI apekSAse-atyanta asatrUpa hI huuN|' ___ vyAkhyA-pichale padyame 'sadvyamasmi' yaha jo bhAvanAvAkya diyA hai usIke spaSTIkaraNarUpame isa padyakA avatAra huA hai / yahA~ Atmadravya satarUpa hI nahI kintu asatrUpa bhI hai, isakA sahetuka pratipAdana kiyA hai, likhA hai ki-AtmA svadravyakSetra-kAla-bhAvakI apekSA satrUpa hI hai aura paradravya-kSetra-kAlabhAvakI apekSA asatrUpa hI hai| isa kathanakA pUrvakathanake sAtha koI virodha nahIM hai, kyoki AtmAko sat aura asat dono rUpa batalAnA apekSA-bhedako lie hue hai--eka hI apekSAse sat tathA asat-rUpa nahI kahA gayA hai| vAstavame isa sat (asti) aura asat (nAsti) kA paraspara avinAbhAva-sambandha hai-ekake vinA 1. sannevA'ha mayA vedya svadravyAdi-catuSTayAt / sthityutpattivyayAtmatvAdasanneva viparyayAt ||-adhyaatmrhsy 31
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 tattvAnuzAsana dUsarekA astitva banatA nahI / isIse satke spaSTIkaraName usake sat-asat dono rUpoko dikhAyA gayA hai| yahA~ satke vipayame svAmI samantabhadrakI pratikSaNa-dhrauvyotpattivyayAtmaka-dRSTise bhinna unhIkI dUsarI svadravyAdi-catuSTayakI dRSTiko apanAyA gayA hai, jaisA ki unake devAgama-gata nimnavAkyase spaSTa jAnA jAtA hai . sadeva sarva ko necchetsvarUpAdi-catuSTayAt / asadeva viparyAsAnna cenna vyavatiSThate // 1 // isameM batalAyA hai ki sarvadravya svarUpAdi-catuSTayakI dRSTisesvadravya-kSetra-kAla-bhAva kI apekSAse-satrUpa hI haiM aura pararUyAdi-catuSTayakI dRSTise-paradravya-kSetra-kAla-bhAvakI vivakSAse ~asatrUpa hI haiN| yadi aisA nahIM mAnA jAyagA to sat-asat donome kisIkI bhI vyavasthA nahIM bana sakegI; kyoki dono paraspara avinAbhAva-sambandhako lie hue haiM-ekake binA dUsarekA astitva nahI banatA / svarUpAdi-catuSTayarUpa satadravya yadi paradravyAdi-catuSTayake abhAvako apaneme liye hue nahIM hai to usake svarUpakI koI pratiSThA hI nahIM banatI aura na naba sasArame kisI vastukI vyavasthA hI bana sakatI hai| yanna cetayate kiMcintA'cetayat kicana / yaccetayiSyatenaiva taccharIrAdi nA'smyaham // 15 // 'jo kucha cetatA-jAnatA nahIM, jisane kucha cetA-jAnA nahIM 'aura jo kucha cetegA-jAnegA nahIM vaha zarIrAdika mai nahIM haiN|' 1. jaisA ki svAmI samantabhadra-praNIta devAgamake nimnavAkyose vidita hai 'astitvaM pratiSedhyenA'vinAbhAvyekamiNi / vizeSaNatvAtsAdhayaM yathA bheda-vivakSayA // 17 // nAstitva pratiSedhyenA'vinAbhAvyakarmiNi / vizeSaNatvAdhiyaM yathA'bheda-vivakSayA // 18 //
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna-zAstra 147 vyAkhyA-pichale padya (153) me 'cidaha' aura usase kucha pUrvavartI padya (146) me 'cidaha tadacetanam' ina padokA jo prayoga huA hai, unhIke spaSTIkaraNako liye hue yaha padya hai| isame zarIrako lakSya karake kahA gayA hai ki vartamAname vaha kucha jAnatA nahI, bhUtakAlame usane kabhI kucha jAnA nahI aura bhaviSyame vaha kabhI kucha jAnegA nahI, aisI jisakI vastusthiti hai vaha zarIra maiM (AtmA) nahI huuN| 'Adi' zabdase tatsadRza aura bhI jitane acetana (jaDa) padArtha haiM unarUpa bhI maiM (AtmA) nahI huuN| 'yadacetattathA pUrva cetiSyati yadanyathA / cetatItthaM yadatrA'dya taccidravyaM samasmyaham // 156 // 'jisane pahale usa prakArase cetA-jAnA hai, jo (bhaviSyameM) anya prakArase cetegA-jAnegA aura jo Aja yahA~ isa prakArase cetatA-jAnatA hai vaha samyak cetanAtmaka dravya mai huuN|' ___ vyAkhyA-yahA~ cidravyakI satdRSTiko pradhAna kara kahA gayA hai ki jisane bhUtakAlame usa prakAra jAnA, jo bhaviSyame anya prakAra jAnegA aura jo vartamAname isa prakAra jAna rahA hai vaha cetanadravya maiM (AtmA) huuN| cetanAkI dhArA AtmAme zAzvata calatI hai, bhale hI AvaraNoke kAraNa vaha kahI aura kabhI alpAdhika rUpame daba jAya, parantu usakA abhAva kisI samaya bhI nahI hotaa| kucha pradeza to usame aise haiM jo sadA anAvaraNa hI bane rahate hai aura isaliye AtmA citsvarUpakI dRSTise sadA cidrUpa hI hai, isI Azayako lekara yahA~ ukta prakArakI bhAvanA kI gaI hai| 1 yadacetattathA'nAdi cetatItyamihA'dya yat / cetayiSyatyanyathA'nantaM yacca cidravyamasmi tat ||(adhyaatmrhsy 33) 2. si ju ydaa| 3 si ju anyadA / 4. mu cetanIya /
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 tattvAnuzAsana svayamiSTaM na ca dviSTaM kintUpekSyamidaM jagat / 'nA'hameSTA na ca dveSTA kintu svayamupekSitA // 157 // 'yaha dRzya jagat na to svayaM-svabhAvase iSTa hai-icchA tathA rAgakA viSaya hai-, na dviSTa hai-aniSTa athavA dveSakA viSaya hai, kintu upekSya hai-upekSAkA viSaya hai / maiM svaya-svabhAvase eSTA-icchA tathA rAga karanevAlA nahIM hUM, na dveSTAdvaSa tathA aprIti karanevAlA hUM, kintu upekSitA I-upekSA karanevAlA samavRtti huuN|' vyAkhyA-pichale eka padya (152) meM AtmAne apane jJAnAtmaka svarUpako dekhate hue jo paradravyoMse udAsIna honekI bhAvanA ko hai usIke spaSTIkaraNako liye hue yaha bhAvanA-padya hai| isame vastu-svabhAvakI dRSTiko lekara yaha bhAvanA kI gaI hai ki yaha dRzya jagat-jagatkA pratyeka padArtha-na to svaya svabhAvase iSTa hai aura na aniSTa / yadi koI bhI padArtha svabhAvase sarvathA iSTa yA aniSTa ho to vaha sabake liye aura sadAke liye iSTa yA aniSTa honA caahie| parantu aisA nahIM hai| eka hI padArtha jo eka prANIke lie iSTa hai vaha dUsareke lie aniSTa hai; eka rUpame jo iSTa hai dUsare rUpame vaha aniSTa hai, eka kAlame jo iSTa hotA hai dUsare kAlame vahI aniSTa hojAtA hai; eka kSetrame jise acchA samajhA jAtA hai dUsare kSetrame vahI burA mAnA jAtA hai, eka bhAvase jise iSTa kiyA jAtA hai dUsare bhAvase usIko aniSTa kara diyA jAtA hai| aisI sthitimeM koI bhI vastu svarUpase iSTa yA aniSTa nahIM tthhrtii| iSTatA aura aniSTatAkI yaha saba kalpanA prANiyoMke apane-apane tAtkAlika rAga-dvaSa athavA laukika prayojanAdike 1. mu no| zyA svabhAvakI hAdhAraNako liye hue ya udAsIna honekI bhAvanA
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 dhyAna-zAstra AdhIna hai| yadi ye jagatake kSaNabhagura padArtha kisIke rAga-dvaSake viSaya na baneM to svaya upekSAke viSaya hI raha jAte haiN| isI taraha AtmA bhI svabhAvase rAga karanevAlA (eSTA) athavA dveSa karanevAlA (dvaSTA) nahI hai / usame rAga-dvaSako yaha kalpanA tathA vibhAva-pariNati parake nimittase athavA karmAzrita hai| usake dUra hote hI AtmA svaya upekSita athavA vItarAgI ke rUpame sthita hotA hai| usI rUpame sthita hone kI yahA~ bhAvanA kI gaI hai| mattaH kAyAdayo bhinnAstebhyo'hamapi tattvataH / nA'hamaSAM kimapyasmi mamA'pyete na kicana / / 158 'vastutaH ye zarIrAdika mujhase bhinna haiM, mai bhI inase bhinna hUM, mai ina zarIrAdikakA kucha bhI (sambandhI) nahIM hUM aura na ye mere kucha hote haiN|' vyAkhyA-yahA~ 'kAyAdaya.' padame prayukta 'Adi' zabda zarIrase sambandhita tathA asambandhita sabhI bAhya-padArthoMkA vAcaka hai aura isalie usame mAtA, pitA, strI, putra, mitra, dUsare sagesambandhI, jamIna, makAna, dukAna, ghara-gRhasthI kA sAmAna, bAgabagoce, dhana-dhAnya, vastra-AbhUSaNa, bartana-bhANDe, pAlatU apAlatU jantu aura jagatake dUsare sabhI padArtha zAmila haiN| sabhI para-padArthose mamatvako haTAnekI isa bhAvanAme yaha kahakara vyavasthA kI gaI hai ki yathArthatA athavA vastu-svarUpakI dRSTise zarIra-sahita ye saba padArtha mujhase bhinna haiM, maiM inase bhinna hU~, maiM inakA kucha nahI lagatA aura na ye mere kucha lagate haiN| zrautI-bhAvanAkA upasaMhAra / evaM samyagvinizcitya svAtmAna bhinnamanyataH / vidhAya tanmaya bhAva na kicidapi citaye 59 // 1. ma cintye|
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 tattvAnuzAsana 'isa prakAra (bhAvanA-kAra) apane prAtmAko anya zarIrAdikase vastutaH bhinna nizcita karake aura usameM tanmaya hokara anya kucha bhI cintana nahIM kre|' vyAkhyA-yahA~, zrautI-bhAvanAkA upasahAra karate hue, batalAyA gayA hai ki isa prakAra bhAvanA-dvArA svAtmAko anya saba padArthose vastuta bhinna nizcita karake aura usIme lIna hokara dUsare kisI bhI padArthakI cintA na karake cintAke abhAvako prApta hove| cintAkA abhAva tuccha na hokara svasavedana-rUpa hai cintA'bhAvo na jainAnAM tuccho mithyAzAmiva / dRgbodha-sAmya-rUpasya svasya' savedana hi saH // 160 / / (yaha) cintAkA prabhAva jainiyoke (matame) mithyAdRSTiyoM (vaizeSikI) ke samAna taccha prabhAva nahIM hai kyoMki vaha cintAkA abhAva vastutaH darzana, jJAna aura samatArUpa prAtmAke saMvedana vyAkhyA-~-jainadarzanameM abhAvako bhI vastudharma mAnA hai, jo ki vastu-vyavasthAke agarUpa hai / eka vastume yadi dUsarI vastukA abhAva svIkAra na kiyA jAya to kisI bhI vastukI koI vyavasthA nahI bntii| isa dRSTise abhAva sarvathA asatrUpa tuccha nahIM hai, jisase cintAke abhAvarUpa honese dhyAnako hI asat kaha diyA jAya / vaha anya cintAaoke abhAvakI dRSTise asat hote hue bhI svAtmacintAtmaka-svasavedanakI dRSTise asat nahIM hai, aura isaliye 1. mu yatsva / 2 bhavatyabhAvo'pi ca vastudharmo bhAvAntara bhAvavadahataste / pramIyate ca vyapadizyate ca vastu-vyavasthAGgamameyamanyat / / -~~-yuktyanuzAsane, samantabhadraH
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna-zAstra 151 tuccha nahI hai / dhyAnake lakSaName prayukta 'nirodha' athavA 'rodha' zabdakA abhAva artha karane para usakA yahI Azaya liyA jAnA cAhiye, na ki sarvathA cintAke abhAvarUpa, jisase dhyAnakA ho abhAva tthhre| anya saba cintAoke abhAvake vinA ekacintAsmaka jo AtmadhyAna hai vaha nahI banatA / svasavedanakA lakSaNa vaidyatvaM vedakatvaM ca yatsvasya svena yoginaH / tatsva-saMvedanaM prAhurAtmano'nubhava dRzam // 161 // 'yogIke apane AtmAkA jo apane dvArA vadyapanA aura vedakapanA hai usako sva-saMvedana kahate haiM jo ki AtmAkA darzanarUpa anubhava hai|' vyAkhyA-svasavedana AtmAke usa sAkSAt darzanarUpa anu bhavakA nAma hai jisame yogI AtmA svaya hI jJeya tathA jJAyakabhAvako prApta hotA hai-apaneko svaya hI jAnatA, dekhatA athavA anubhava karatA hai| isase svasavedana, AtmAnubhavana aura Atmadarzana ye tIno vastuta: eka hI arthake vAcaka haiM, jinakA yahA~ spaSTIkaraNakI dRSTise ekatra sagraha kiyA gayA hai| ___ svasavedanakA koI karaNAntara nahIM hotA sva-para-jJaptirUpatvAnna tasya karaNAntaram / tatazcintAM parityajya svasa vityaiva vedyatAm / / 162 // 'sva-parako jAnakArIrUpa honese usa svasavedana athavA svAnubhavakA prAtmAse bhinna koI dUsarA karaNa-jJaptikriyAkI niSpattime sAdhakatama-nahIM hotaa| ataH cintAkA parityAga 1. mu me kAraNAntaram /
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 tattvAnuzAsana kara svasaMvittike dvArA hI use jAnanA cAhiye / ' vyAkhyA -- yahA~ yaha batalAyA hai ki svasavedaname jJapti kriyAko niSpatti ke liye dUsarA koI karaNa athavA sAdhakatama nahI hotA / kyoki vaha svayaM sva-para-jJaptirUpa hai / ata karaNAntarakI cintAko chor3akara svajJaptike dvArA hI use jAnanA cAhiye / svAtmAke dvArA savedya AtmasvarUpa hagbodha-sAmyarUpatvAjjAnanpazyannu dAsitA / citsAmAnya- vizeSAtmA svAtmanaivA'nubhUyatAm // 163 // ' darzana, jJAna aura samatArUpa honese dekhatA, jAnatA aura vItarAgatAko dhAraNa karatA huA jo sAmAnya- vizeSa jJAnarUpa athavA jJAna darzanAtmaka upayogarUpa zrAtmA hai use svAtmAke . dvArA hI anubhava karanA cAhiye / ' vyAkhyA - yahA~ jisa AtmAko apane AtmA ke dvArA hI anubhava karanekI bAta kahI gaI hai usake svarUpa - viSayame yaha sUcanA kI gaI hai ki vaha darzana, jJAna aura samatArUpa honese jJAtA, 1 dRSTA tathA upekSitA ( vItarAga) ke rUpame sthita hai aura caitanyake sAmAnya tathA vizeSa dono rUpoko - darzana- jJAnako - lie hue hai / karmabhyaH samastebhyo bhAvebhyo bhinnamanvaham / jJasvabhAvamudAsInaM pazyedAtmAnamAtmanA // 164 // 'samasta karmaja bhAvose sadA bhinna aise jJAnasvabhAva eva udAsIna ( vItarAga ) zrAtmAko zrAtmAke dvArA dekhanA cAhiye / ' vyAkhyA - yahA~ bhI svasavedanake viSayabhUta AtmAke svarUpakI kucha sUcanA karate hue use jisa rUpame dekhanekI preraNA kI gaI hai vaha svarUpa yaha hai ki AtmA sadA karmajanita samasta vibhAva 1
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna-zAstra 153 bhAvose bhinna hai-kabhI unase tAdAtmyako prApta nahI hotA haijJAnasvabhAva hai aura udAsIna hai- vItarAgatAmaya upekSAbhAvako lie hue hai|' yasmin mithyAbhinivezena mithyAjJAnena cojjhitam / tanmadhyasthaM nija rUpaM svasminsavedyatAM svayam // 16 // 'jo mithyAzraddhAna tathA mithyAjJAnase rahita hai aura rAgadveSase rahita madhyastha hai usa nijarUpako svaya apane prAtmAmeM anubhava karanA caahiye| vyAkhyA-yahA~ bhI svasavedya AtmAke svarUpakI kucha sUcanA kI gaI hai aura yaha batalAyA gayA hai ki vaha mithyAdarzana tathA mithyAjJAnase rahita hai aura apane madhyastharUpako liye hue hai, jo ki samatA, upekSA athavA vItarAgatAmaya hai| sAtha hI isa rUpa AtmAko svaya svAtmAme dekhane-jAnanekI preraNA kI gaI hai| indriyajJAna tathA manake dvArA AtmA dRzya nahI na hondriyadhiyA dRzyaM rUpAdirahitatvata / vitastinna' pazyanti te hyavispaSTa-tarkaNA. // 166 // 'rUpAdise rahita honeke kAraNa vaha prAtmarUpa indriya-jJAnase dikhAI denevAlA nahIM hai, tarka karanevAle use dekhate nahIM / ve apanI tarkaNAme vizeSarUpase spaSTa nahIM ho pAte-unake tarka aspaSTa bane rahate hai|' vyAkhyA-pichale eka padya (164) me AtmAko AtmAke dvArA dekhanekI jo preraNA kI gaI hai, use yahAM spaSTa karate hue batalAyA gayA hai ki vaha indriyajJAnake dvArA dRzya nahIM hai, kyoki 1. me sta na /
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 tattvAnuzAsana indriyA~ varNa, rasa, gandha aura sparza-viziSTa padArthako hI dekhatI haiM aura AtmA ina varNAdiguNose rahita hai / anumAnAdi-dvArA tarka karanevAle bhI use dekha nahIM pAte, kyoki (parAzrita honese) apanI takaNAme ve sadA aspaSTa bane rahate haiN| vitarka zrutako kahate hai aura zrata anindriya (mana) kA viSaya hai / isase mana bhI AtmAko dekha nahI pAtA, yaha yahA~ phalitArtha huaa| indriya-mana kA vyApAra rukanepara svasa vitti-dvArA Atmadarzana ubhayasminniruddha tu syAdvispaSTamatIndriyam / svasavedyahi tadrUpaM svasaM vityaiva dRzyatAm / / 167 // 'indriya aura mana donoke niruddha hone para atIndriyajJAna vizeSarUpase spaSTa hotA hai (ataH) apanA vaha rUpa jo svasavedanake gocara haiM use svasaMvedanake dvArA hI dekhanA caahiye|' vyAkhyA-java indriya aura mana donoke dvArA AtmA dRzya nahI hai taba use kisake dvArA dekhA jAya ? isa praznako lakSyame lekara hI prastuta padyakA avatAra huA jAna paDatA hai| isame batalAyA hai ki java indriya aura mana donokA vyApAra niruddha hotA hai-roka liyA jAtA hai taba atIndriya-jJAna prakaTa hotA hai, jo ki apaneme vizeSata spaSTatA athavA vizadatAko lie rahatA hai / usa jJAnarUpa svasavittike dvArA hI usa AtmasvarUpako dekhanA cAhiye jo ki svasavedya hai-anya kisIke dvArA vaha jAnA nahI jaataa| isase Atma-darzanake liye indriya aura manake 1. vitarka zrutam (ta0 sU0 6-43) / 2. zrutamanindriyasya (ta0 sU0 2-21) /
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna - zAstra 155 vyApArako rokane kI bar3I jarUrata hai aura vaha tabhI ruka sakatA hai jaba ki indriyo tathA manako jItakara unheM apane AdhIna kiyA jAya / svavittikA spaSTIkaraNa 1 vapuSo'pratibhAse'pi svAtantryena cakAsato I svayaM dRzyata eva hi // 168 // cetanA jJAnarUpeyaM 'svatantratAse camakatI huI yaha jJAnarUpA cetanA zarIrarUpase pratibhAsita na hone para bhI svayaM hI dikhAI par3atI hai / ' vyAkhyA - yahA~, pUrvapadyame ullikhita svasavittiko spaSTa karate hue, batalAyA gayA hai ki yaha savitti jJAnarUpA cetanA hai jo ki parakI apekSA na rakhate hue svatantratAke sAtha camakatI huI svaya hI dikhAI paDatI hai, zarIrarUpase usakA koI pratibhAsa nahI hotA / 2. samAdhime AtmAko jJAnasvarUpa anubhava na karanevAlA yogI AtmadhyAnI nahI 'samAdhisthena yadyAtmA bodhAtmA nA'nubhUyate / 4. ' tadA na tasya tadudhyAna mUrcchAvanmoha eva sa // 166 // samAdhimeM sthita yogI yadi zrAtmAko jJAnasvarUpa anubhava nahIM karatA to samajhanA cAhiye usa samaya usaka AtmadhyAna nahIM kintu mUrcchAvAlA moha hI hai / ' 1 mu cakAsate, siju cakAsti ca / 2 mu rUpe'ya / 3 si ju AtmanA dRzyateva / 4 samAdhisthasya yadyAtmA jJAnAtmA nA'vabhAsate / na taddhyAna tvayA deva / gIta mohasvabhAvakam ||5|| - dhyAnastave, bhAskaranandI 5. mu me mUrcchAvAn /
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAnuzAsana vyAkhyA-yahA~ usa yogIke dhyAnako AtmadhyAna na batalAkara mU rUpa moha batalAyA hai jo samAdhime sthita hokara bhI AtmAko jJAnasvarUpa anubhava nahIM karatA / aura isase yaha sApha phalita hotA hai ki jo yogI vastuta: samAdhime sthita hogA vaha AtmAko jJAnasvarUpa hI anubhava karegA, jise aisA anubhava nahIM hogA usakI samAdhiko samAdhi na samajha kara mAvAn moha samajhanA hogaa| AtmAnubhavakA phala 'tamevAnubhavazcAyamekAyaM paramacchati / tathA''tmAdhInamAnandameti vAcAmagocaram // 170 // 'usa jJAna-svarUpa prAtmAko anubhavame lAtA huA yaha samAdhistha yogI parama-ekAgratAko prApta hotA hai tathA usa svAdhIna AnandakA anubhava karatA hai jo ki vacanake agocara hai|' vyAkhyA-~-yahAM, AtmAnubhavake phalako batalAte hue, likhA hai, ki jo samAdhistha yogI usa jJAnasvarUpa AtmAkA anubhava karatA hai vaha parama ekAgratAko aura usa svAdhIna sukhako prApta hotA hai jise vANIke dvArA nahI kaha sakate / isase spaSTa hai ki AtmAkA darzana hone para dhyAnakI ekAgratA baDha jAtI hai aura usase jisa svAbhAvika AtmIya AnandakI prApti hotI hai usakA varNana nahIM kiyA jA sktaa| 1. mu tadevA / 2. si mAtmakAyamRcchati / 3. si ju tdaa| 4. mAmevA'ha tathA pazyannekAmya paramaznuve / bhaje matkandamAnanda nirjarA-savarAvaham / / (madhyA0ra0 47)
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna-zAstra svarUpaniSTha yogI ekAgratAko nahI choDatA yathA nirvAta-dezasthaH pradIpona prakampate / tathA svarUpaniSTho'yaM yogI naikAgryamujjhati // 17 // 'jisa prakAra pavanarahita sthAname sthita dIpaka nahIM kaoNpatA usI prakAra apane svarUpame sthita yogI ekAgratAko nahIM chodd'taa|' vyAkhyA-jahA~ vAyukA sacAra nahIM ho aise sthAna para rakhe hue dIpakakI zikhA jisa prakAra kAMpatI nahI-aDola banI rahatI hai-usI prakAra AtmA java vAhyadravyoke sasargase rahita hA apane svarUpame sthita hotA hai taba vaha ekAgra banA rahatA hai-sahasA apanI ekAgratAko choDatA nahI-bAhya-padArthoM ke sasargarUpa vAyuke sacArase hI usako ekAgratA bhaga hotI hai| svAtmalIna yogIko bAhya padArthoMkA kucha bhI pratibhAsa nahI hotA 'tadA ca 'paramaikAgryAbahirartheSu satsvapi / anyatra kiMcanA''bhAti svamevAtmani pshytH||172|| 'usa samAdhikAlame svAtmAme dekhanevAle yogIkI paramaekAgratAke kAraNa bAhya-padArthoM ke vidyamAna hote hue bhI use AtmAke atirikta aura kucha bhI pratibhAsita nahIM hotaa|' vyAkhyA-jisa samaya yogI parama-ekAgratAko prApta huA apaneko apane AtmAme dekhatA hai usa samaya bAhya-padArthoke vidyamAna hote hue bhI use unakA kucha bhI bhAna nahIM hotaa| yaha saba paramaikAgratAkI mahimA hai| aura yahI kucha bhI na cintana 1 yaha padya si ju pratiyome nahI hai / 2. mu parame /
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ } 158 tattvAnuzAsana kA vaha rUpa hai jisakI sUcanA pahale 'pUrva zra tena saskAraM ' ityAdi padya (144) me kI gaI hai / . anyazUnya bhI AtmA svarUpase zunya nahI hotA 'ata evAsnya zUnyo'pi nA''tmA zUnyaH svarUpataH / zUnyAszUnyasvabhAvo'yamAtmanaivopalamyate // 173 // ' isIliye anya bAhyapadArthoMse zUnya hotA huA bhI AtmA svarUpase zUnya nahIM hotA -- apane nijarUpako sAthame liye rahatA hai / AtmAkaT yaha zUnyatA aura azUnyatAmaya svabhAva AtmAke dvArA hI upalabdha hotA hai-dUsare kisI bAhya-padArtha ke dvArA nahI / ' vyAkhyA - pichale padyame jo yaha bAta kahI gaI hai ki svAsmalIna yogIko bAhya padArthoMke vidyamAna hote hue anya kucha bhI pratibhAsita nahI hotA usakA phalitArtha itanA hI hai ki vaha usa samaya anyase- dUsare kisI bhI padArthake samparkase--zUnya hotA hai; parantu anyase zUnya hotA huA bhI vaha svarUpase zUnya nahI hotA - svarUpako to vaha tallInatAke sAtha dekha hI rahA hai / isa taraha AtmA usa samaya zUnyA'zUnya svabhAvako prApta hotA hai - paradravyAdi - catuSTaya ke abhAvakI apekSA zUnya aura svadravyAdicatuSTayake sadbhAvako apekSA azUnya hotA hai, aura yaha zUnyA'zUnya svabhAva bhI AtmAke dvArA ho upalakSita hotA hai - svasavedya hai / mukti ke liye nairAtmyAdva tadarzana kI uktikA spaSTIkaraNa tatazca yajjagurmu ktyai nairAtmyAdvata- darzanam / tadetadeva yatsamyaganyA'poDhA''tmadarzanam // 174 // 1. dhvaste mohatamaspanta zAste'kSamano'nile / zUnyo'pyanyaiH svato'zUnyo mayA dRzyeyamapyaham -- adhyA0 20 46
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ MAHALENDAal.mLLILun-I dhyAna-zAstra 156 'aura isaliye muktiko prAptike artha jo nairAtmya-advatadarzanakI bAta kahI gaI hai vaha yahI hai, jo ki anyake AbhAsase rahita samyak prAtmadarzanake rUpa hai|' __ vyAkhyA-yahA~ muktikI prAptike liye 'nairAtmyAvatadarzana'ke kathanakI jisa uktikA nirdeza hai vaha kisa Agama-granthameM kahI gaI hai yaha abhI taka mAlUma nahI ho sakA / parantu vaha kahI bhI kahI gaI ho, usakA spaSTa Azaya yahA~ yaha vyakta kiyA gayA hai ki vaha anyake AbhAsase rahita kevala Atmadarzanake rUpameM haiusa Atmadarzanake samaya dUsarI kisI bhI vastukA koI pratibhAsa nahI hotA, yadi dUsarI koI vastu sAthama dikhAI par3a rahI hai to samajha lenA cAhiye ki vaha adva tadarzana nahI hai| "paraspara-parAvRttAH sarve bhAvAH kathacana / nairAtmyaM jagato yadvannairjagatya tathA''tmanaH // 17 // 'sarva padArtha kathaMcit paraspara parAvRtta haiM-eka dUsarese pRthaktva (bhinna svabhAva)ko lie hue haiN| jisa prakAra dehAdirUpa jagatake nairAtmatA-Atma-rahitatA-hai usI prakAra AtmAke nairjagatatAjagatase rahitatA hai| koI bhI eka dUsareke svarUpame praviSTa hokara tapa nahI ho jaataa|' ___vyAkhyA-yahA~ 'nairAtmyAva tadarzana'ke viSayako spaSTa karate hue yaha batalAyA gayA hai ki sarvapadArtha kathacit-kisI eka dRSTise-paraspara parAvRtta haiM, sarvathA nahI / dehAdikake jisa prakAra AtmatA nahI usI prakAra AtmAke dehAdikatA nahI / paraspara vyAvRtta hote hue bhI koI bhI padAtha eka dUsareke svabhAvameM praviSTa hokara tAdAtmyako prApta nahIM hotaa| 1. si ju paraspara parAvRttA , ja paraspara parAhakSA / 2. yathA jAtu jagannA'ha tathA'ha na jagat kvacit (adhyA0 ra0)
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 - tattvAnuzAsana anyAtmA'bhAvo' nairAtmyaM svAtma-sattAtmakazca saH / svAtma-darzanamevAtaH samyagnarAtmya-darzanam // 176 // 'anya AtmarUpake abhAvakA nAma nairAtmya hai aura vaha svAtmAkI sattAko liye hue hai| ataH svAtmAke darzanakA nAma hI samyak nairAtmya darzana hai|' __vyAkhyA-yahA~, 'nairAtmya' ko usakI nirukti-dvArA anyAtmAke abhAvarUpa batalAte hue, yaha pratipAdana kiyA hai ki vaha nairAtmya svAtmAke abhAva-rUpa nahI, kintu svAtmAkI sattAko liye hue hai, aura isaliye Atmadarzana hI samyaka nairAtmyadarzana hai / AtmAnamanya-sapRktaM pazyan ta prapazyati / pazyanvibhaktamanyebhyaH pazyatyAtmAnamadvayam // 177 // 'jo AtmAko anyase sapRkta dekhatA hai vaha dvaitako dekhatA hai aura jo anya saba padArthose AtmAko vibhakta dekhatA hai vaha advatako dekhatA hai|' vyAkhyA-yahA~, nairAtmyake sAtha adva tadarzanakI bAtako aura spaSTa karate hue, batalAyA gayA hai ki jo AtmAko anya dehAdikase sayukta dekhatA hai vaha dvatako dekhatA hai aura jo AtmAko dUsarose vibhakta dekhatA hai vaha advaitako dekhatA hai| ___ isa taraha 'nairAtmyAvatadarzana' kA abhiprAya kevala zuddhAtmAke darzanase hI hai| ekAgratAse AtmadarzanakA phala pazyannAtmAnamekAgryAtkSapayAjatAnmalAn / nirastA'haM-mamIbhAvaH' savRraNotyapyanAgatAna // 178 / / 1 me anaatmaabhaavo| 2. ja nirastAhaMmamIbhAvAn /
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna-zAstra 'ahaMkAra-mamakArake bhAvase rahita yogI ekAgratAse AtmAko dekhatA huA (AtmA me) saMcita hue karmamalokA jahA~ vinAza karatA hai vahA~ AnevAle karmamaloMko bhI rokatA hai-isa taraha vinA kisI vizeSaprayatnake savara aura nirjarArUpa pravRtta hotA hai|' vyAkhyA-yahA~ ekAgratAse Atma-darzanake phalakA nirdeza karate hue usake do phala batalAye haiM--eka AtmAse sacita karmamalokI nirjarA (nikAsI) aura dUsarA AtmAme naye karmamaloke pravezako rokanerUpa savara / ye dono phala eka hI zuddhAtmabhAvakI do zaktiyoMke kAraNa usI prakAra ghaTita hote haiM, jisa prakAra sacikkaNatAkA abhAva ho jAne para pahalese cipaTI huI dhUli svaya jhaDa jAto hai aura naI dhUliko Akara cipaTanekA koI avasara nahIM rhtaa| yahI bAta 'adhyAtmakamalamArtaNDa' ke nimna do padyome eka hI zuddhabhAva bhAvasavara tathA bhAvanirjarA aise do kAryarUpa kaise pariNamatA hai, isa zakAkA samAdhAna karate hue, spaSTa kI gaI hai - ekaH zuddho hi bhAvo nanu kathamiti jIvasya zuddhAtmabodhAda bhAvAkhya. savara syAtsa iti khalu tathA nirjarA bhaavsNjnyaa| bhAvasyaikatvataste matiriti yannava zaktidvayAtsyAt pUrvopAttaM hi karma svayamiha vigalennaiva badhyeta navyam // 4-10 // snehAmyagAbhAve galati raja pUrvabaddhamiha nUnam / nA'pyAgacchati navya yathA tathA zuddhabhAvatastau dvau // 4-10 // svAtmAme sthiratAkI vRddhike sAtha samAdhi-pratyayokA prasphuTana 'yathA yathA samAdhyAtA lapsyate svAtmani sthitima / samAdhipratyayAzcA'sya sphuTiSyanti tathA tathA // 17 // - - - 1. si ju yadA / 2. si ju tdaa|
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 tattvAnuzAsana samAdhimeM pravRtta honevAlA yogI jaise-jaise svAtmAme sthiratAko prApta hotA jAyagA taise-taise samAdhike pratyaya bhI usake prasphuTita hote jaayeNge|' vyAkhyA-'samyaggurUpadezena' ityAdi padya (87) me dhyAnake pratyayo-camatkArokA jo AzvAsana diyA gayA thA usIko pUrvavartI itane gurUpadegake vAda, spaSTa karate hue yahA~ vahA gayA hai ki samAdhime sthita dhyAtA jaise-jaise apane AtmAme sthiratAko prApta hotA jAyagA samAdhike atigaya athavA camatkAra bhI vaisevaise prasphuTita hote jaayege| isase samAdhi-pratyayokA prasphuTana svAtmAme usa adhikAdhika lInatA eva sthiratA para nirbhara hai jisakA granthame isase pahale nirUpaNa kiyA gayA hai / aura isaliye jo dhyAtA usa prakArako svAtmasthiti prApta kiye vinA hI sAdhAraNa japa-jApya athavA dhyAna sAmAyikAdike bala para camatkArokI AzA rakhatA hai vaha usakI bhUla hai| use ahakAra-mamakArake tyAga aura indriya-manake nigrahapUrvaka dhyAnakA dRDhatAke sAya samyak abhyAsa kara svAtma-dhyAname sthiratAko uttarottara baDhAnA cAhiye / jaise jame yaha sthiratA vaDhegI vaise-vaise hI dhyAna athavA samAdhike atizaya-camatkAroko prakaTa honekA avasara milegaa| . svAtmadarzana dharmya-zukla dono dhyAnokA dhyeya hai 'etaddvayorapi dhyeyaM dhyAnayoHizuklayoH / vizuddhi-svAmi-bhedAttu tayorbhedo'vadhAryatAm // 10 // 1. sAdhAraNamida dhyeya dhyAnayodhayaMzuklayo. / / vizuddhi-svAmi-bhedAttu tadvizeSo'vadhAryatAm // (prArpa 21-131) ____ isa pApa-vAkyame prayukta 'dhyeya' pada ahatsiddharUpa paramAtmAkA vAcaka hai| - 2. ja eva dvayorapi, si ju etayorapi /
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna-zAstra 163 'yaha svAtmadarzana athavA nairAtmyAdvaitadarzana dharmya aura zukla dono hI dhyAnokA dhyeya hai / vizuddhi aura svAmIke bhedase donoM dhyAnoMkA bheda nizcita kiyA jAnA caahiye| vyAkhyA-yahAM isa svAtmarUpake dazanako dharmyadhyAna aura zukladhyAna donokA hI lakSyabhUta viSaya batalAyA hai aura yaha sUcanA kI hai ki ina dono dhyAnome paraspara vizuddhi aura svAmibhedakI apekSAse jo bheda hai, use avadhAraNa karanA cAhiye / dharmyadhyAnase zukladhyAname pariNAmokI vizuddhi adhikAdhika-asakhyAtaguNI tathA anantaguNI hai| zukladhyAnake cAra bhedomese prathama do bhedoke svAmI pUrvaveda-zrutakevalI hai, jo ki zreNyArohaNake pUrva dharmyadhyAnake bhI svAmI hai, aura zeSa do bhedo athavA paramazukladhyAnake ' svAmI kevalI bhagavAna hai / dharmyadhyAnake svAmI avirata samyagdRSTi, dezavratI zrAvaka, pramattasayata-apramattasayata-muni tathA zreNyArohaNase pUrvavartI dUsare muni bhI haiN| prastuta dhyeyake dhyAnakI du zakyatA aura usake abhyAsakI preraNA idaM hi du zakaM dhyAtuM sUkSmajJAnA'valambanAt / bodhyamAnamapi prAjana ca drAgeva lakSyate // 181 // 1 zukladhyAnake zukla aura paramazukla aise do bheda bhI Agamame pratipAdita hue haiM jinamese prathamake svAmI chadmastha aura dUsareke svAmI kevalI bhagavAn hote haiM, jaisA ki zrIjinasenAcAryake nimna vAkyase prakaTa hai : zukla paramazukla cetyAmnAye tad dvighoditam / chadmasthasvAmika pUrva para kevalinA mata // -ArSa 21-167 2 mudraagvlkssyte|
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAnuzAsana tasmAllakSyaM ca zakyaM ca dRSTA'dRSTaphalaM' ca yat / sthUlaM vitarkamAlambya tadabhyasyantu dhodhanAH // 182 // 'yaha AtmAkA advaitadarzana sUkSma-jJAna para avalambita honese dhyAnake liye bar3A hI kaThina viSaya hai aura viziSTa jJAniyoMke dvArA samajhAyA jAne para bhI zIghra hI lakSita nahIM hotaa| ataH jo buddhidhanake dhanI jJAnIjana haiM ve lakSyako, zakya (saMbhAvya) ko, dRSTa aura adRSTaphalako syUla vitarkakA viSaya banAkara usakA abhyAsa kreN|' vyAkhyA-yahA~ prastuta dhyeyake vyAnako du zakyatAkA sahe. tuka ullekha karate hue buddhimAnoko sthUla vitarkakA Azraya lekara usake dhyAnAbhyAsakI preraNA kI gaI hai / sthUlavitarkake viSaya lakSya, zakya, dRSTa phala aura adRSTaphala ye cAra haiN| __ abhyAsakA kramanirdeza 'tatrA''dau piNDasiddhyarthaM nirmalIkaraNAya ca / mArutI taijasImApyAM vidadhyAddhAraNAMkramAt // 153 // 'usa abhyAsameM pahale piNDa (deha) kI siddhi aura zuddhi (nirmalIkaraNa) ke liye kramaza. mArutI, tejasI aura ApyA (vAruNI) dhAraNAkA anuSThAna karanA caahiye| ___ vyAkhyA-jisa abhyAsakI pUrvapadyame preraNA kI gaI hai usakI ati sakSipta sUcanAmAtra vidhi isa padya tathA agale cAra padyome dI gaI hai| isa padyame sabase pahale zarIrakI siddhi-svavazame sthiti-aura zuddhike liye kramaza mArutI, AgneyI aura jalamayI 2.pA dRSTa dRSTaphala / 2 ise mu me pratiyome 185veM padyake rUpame diyA hai| isase agale do padyoMke kramAGka bhI uname badale hue haiN| 3. ma maathaa|
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna-zAstra dhAraNA (vAruNI) ke vidhAnako sUcanA hai| yahAM jina tIna dhAraNAokA vidhAna hai ve jJAnArNava tathA yogazAstrame varNita pArthivI Adi pAca dhAraNAoMke antargata prAya inhI nAmokI tIna dhAraNAose kucha bhinnakrama tathA bhinnasvarUpako liye hue haiM, jaisA ki agale kucha padyo aura unakI vyAkhyAse prakaTa hai| 'akAraM marutA pUrya kumbhitvA rephavahninA / dagdhvA svavapuSA karma, svato bhasma virecya ca // 184 / / ha-maMtro nabhasi dhyeya. kSarannamRtamAtmani / tenA'nyattadvinirmAya pIyUSamayamujjvalam // 18 // tataH pacanamaskAraiH paMcapiDAkSarA'nvitaiH / paMcasthAneSu vinyastaividhAya sakalIkriyAm // 186 // pazcAdAtmAnamarhanta dhyAyennirdiSTalakSaNam / siddhaM vA dhvastakarmANamamUrta jJAna-bhAsvaram // 187 // __(nAbhikamalakI kaNikAme sthita) ahaM maMtrake 'a' akSarako pUraka pavanake dvArA pUrita aura (kumbhakapavanake dvArA) kumbhita karake, repha (') kI agnise (hRdayastha) karmacakrako apane zarIra-sahita bhasma karake aura phira bhasmako (recakapavana-dvArA) svayaM virecita karake 'ha' maMtrako AkAzameM aise dhyAnA cAhiye ki usase prAtmAme amRta jhara rahA hai aura usa amRtase anya zarIrakA nirmANa hokara vaha amRtamaya aura ujjvala bana rahA hai / tatpazcAt paMca piNDAkSaro (hrAM hrI ha hrIM hraH) se (yathAkrama) yukta aura zarIrake pAMca sthAnomeM vinyasta hue paMcanamaskAramatrose-Namo arahatANa, Namo siddhANa, Namo Airi1. mu me AkAra / 2 mu sklaa| 3 mu me bhAsura /
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 tattvAnuzAsana yANaM, Namo uvajjhAyANa, Namo loe savva sAhUNa, ina mUla NamokAramatrake pAMca padose-sakalIkriyA karake tadanantara AtmAko nirdiSTalakSaNa arhantarUpa dhyAve athavA sakala-kama-rahita amUrtika aura jJAnabhAskara aise siddhasvarUpa dhyAve / ' vyAkhyA-ina padyomese prathama do padyome mArutI, AgneyI aura pIyUSamayI jaladhAraNAkI vidhi-vyavasthAko sAketika rUpame sUcita kiyA hai, jisame antima dhAraNA-dvArA amRtamaya navazarIrake nirmANakI bhI sUcanA zAmila hai| tIsare padyame nava-nirmita zarIrako sakalIkaraNa-kriyAse susajjita karanekA vidhAna hai, jo vighnabAdhAose apaneko surakSita karanekI kriyA kahI jAtI hai / cauthe padyame sakalIkaraNa-kriyAke anantara arhanta athavA siddhako nirdiSTa lakSaNake rUpame dhyAnekI preraNA kI gaI hai| arhantakA yaha dhyAnake yogya nirdiSTa lakSaNa granthake 123 se 128 taka chaha padyome varNita hai aura siddhokA nirdiSTa lakSaNa prAya. padya 120 se 122 me diyA jA cukA hai-usake vivakSita zeSa rUpakA sakalana yahA~ 187 veM padyame kiyA gayA hai, jo ki 'dhvastakarmANa' aura 'jJAnabhAsvara' ke rUpame hai| jisa nAbhi-kamalakI karNikAme 'ahaM' yA 'a'-pUrvaka 'haM' maMtrakI sthitikI bAta kahI gaI hai vaha atimanohara solaha unnata patrokA hotA hai, jinapara 16 svaroko akita karake cintana kiyA jAtA hai / jisa karmacakrako rephakI agnise jalAnekI bAta kahI 1. sisAdhayiSuNA vidyAmavighneneSTa siddhaye / yatsvasya kriyate rakSA sA bhavetsakalI kriyA / / (vidyAnu0 pari03) 2. 'tato'sau nizcalAbhyAsAt kamala nAbhimaNDala / smaratyatimanohAri poDazonnatapatrakam / / pratipatrasamAsInasvaramAlAvirAjitam / kaNikAyA mahAmantra visphuranta vicintayet / / (jJAnA0 38-10,11) "nAbhI SoDaza vidyAttavayaSTAsu dalamadhyaga /
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ 167 dhyAna-za stra gaI hai vaha hRdayastha ATha patrokA mukulita adhomukha kamala hotA hai, jisake ATho patro para jJAnAvaraNAdi ATha karma AtmAko ghere hae sthita hote haiN| isa kamalake ATho daloko kumbhakapavanake balase kholakara-phailAkara ukta 'ha' bIjAkSarake rephase utpanna huI prabalAgnise bhasma kiyA jAtA hai| karmakamalake dahanAnantara trikoNAkAra agnimaNDalake dvArA svazarIrake dahanakA bhI cintana kiyA jAtA hai, jisakI sUcanA 'karma' ke sAtha 'svavapuSA' padake prayoga-dvArA kI gaI hai aura jisakA spaSTIkaraNa jJAnArNavake nimna padyose hotA hai: tato vahni. zarIrasya trikoNa vahnimaMDalam / smarejjvAlAkalApena jvalantamiva vADavam // 16 // vahnibIja-samAkrAntaM paryante svastikA'Ditam / UrdhvavAyupurodbhUta niyUMmaM kAMcanaprabham / / 17 / / antardahati maMtrAcirbahirvahnipura puram / dhagaddhagiti visphUrjajjvAlA-pracaya-bhAsuram // 18 // bhasmabhAvamasau nItvA zarIra tacca pakaja / dAhyAbhAvAtsvaya zAnti yAti vahniH zanaiH zanai / / 16 / / aSTakamadala kamala aura zarIrake bhasmobhUta ho jAne para usa bhasmake virecanakA-utsargakA-cintana kiyA jAtA hai, jo 1 " hRdyaSTakama nirmANa dvicatu patramambuja / mukulIbhUtamAtmAnamAvRtyAvasthita smaret / kubhakena tadambhojapatrANi vikacayya ca / nirdahennAbhipakeja vIjavindu-zikhAgninA / (vidyAnu0 3-76,80) " tadaSTakarma nirmANamaSTapatramadhomukham / / dahatyeva mahAmantra-dhyAnotthapravalo'nala // (jJAnA0 38-15)
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 tattvAnuzAsana virecaka pavanake dvArA hotA hai| isake pazcAt nabha sthita 'ha' mantrase jharate hue amRtase jisa amRtamaya eva ujjvala nava zarIrakA nirmANa hotA hai usakI rakSAke lie jisa sakalIkriyAko vyavasthAkA vidhAna kiyA gayA hai, vaha namaskAramantrake pA~ca padoko kramaza. 'hA~ hrI ha ho ha' ina pAMca piMDAkSaroMse (jinhe zUnyavIja bhI kahate hai) yukta karake zarIrake pA~ca sthAno para vinyasta karanese banatI hai / zarIrake ve pA~ca sthAna kaunase hai ? yaha mUlapadyase kucha spaSTa nahIM hotA / mallipeNAcAryakRta bhairavapadmAvatI-kalpake 'sakalIkaraNa' nAmaka dvitIya paricchedame zira, mukha, hRdaya, nAbhi aura pAdadvaya ina pAMca sthAnokA ullekha hai aura iname Namo arihatANa' Adi pA~ca mantra-padokA kramaza. 'hA~' Adi eka-eka vIja padake sAtha nyAsakA vidhAna hai-bhale hI pUrvame OM aura antame 'svAhA' zabda bhI vahA~ joDA gayA hai, jo yahA~ vivakSita nahIM hai, parantu vidyAnuzAsanake tRtIya paricchedagata sakalIkaraNa-vidhAname 'OM hA~ Namo arihatANa' kA hRdayame 'OM hrI Namo siddhANa' kA zirake pUrva bhAgame, 'OM haNamo AiriyANa' kA zirake dakSiNa bhAgame, 'OM hrauM Namo uvajjhAyANa' kA zirake pazcima bhAgame aura 'OM hraH Namo loe savvasAhUNa' padakA zirake vAmabhAgame nyAsakA vidhAna hai| sAtha hI, ina pA~co namaskAramatroko apane-apane vIjapadake 1. dahana ku bhakena syAd bhasmotsargazca recakaiH / (vidyAnu0 pari0 3) 2. pacanamaskArapadaiH pratyeka praNavapUrva-homAntya / pUrvoktapacazUnya parameSThipadAnavinyastai // 3 // zIrSa vadana hRdaya nAbhi pAdau ca rakSa rakSati / kuryAdeta maMtrI pratidivasa svAgavinyAsam // 4 // -bharavapadmA0
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna-zAstra 166 sAtha dvitIyavAra zira para hI kramaza bhAla, mastaka, dakSiNa, pazcima, aura uttara bhAgame nyasta karanekA vidhAna kiyA hai| ina vibhinna ullekhoMse spaSTa hai ki sakalIkaraNa-viSayakamantrAdi-padoke vinyAsakA koI eka hI krama nirdiSTa nahI hai| jahA~ jisa-jisa kArya ke sAtha jaisI vyavasthA hai vahA~ usa-usa kAryako usI vyavasthAke sAtha grahaNa karanA caahiye| isa prakAra mUla padyome sAketikarUpase sthita gUDha arthakA yaha yatkicit spaSTIkaraNa hai, jo yathAzakti granthAntaroke AdhAra para kiyA gayA hai| vizeSa jAnakArI isa viSayake vizeSajJo athavA anubhavI vidvAnose hI prApta ho skegii| _svAtmAke ahaMdU pase dhyAname bhrAntikI AzaMkA nanvanahantamAtmAnamarhantaM dhyAyatAM satAm / atasmistadgraho' bhrAntirbhavatAM bhavatIti cet // 18 // __ 'yahA~ koI ziSya zakA karatA hai ki jo AtmA arhanta nahIM usako arhantarUpase dhyAna karanevAle Apa satpuruSoMke kyA jo vastu jisa rUpame nahIM use usa rUpame grahaNarUpa bhrAnti nahIM hotI hai ?' 1 hRdi nyasennamaskAramo hrAM pUrvakamarhatAm / pUrve zirasi siddhAnAmo hrI pUrvA stuti nyaset // 72 // OM hra pUrvakramAcAryastotraM zIrSasya dkssinne| OM hrauM pUrvamupAdhyAyastava pazcimato nyaset // 73 / / vAme pAzrve nyased OM hra pUrvAM sAdhunamaskRtim / tata pacApyamUn matrAn zirasyeva punartyaset // 74 // prAgbhAge ziraso mUni dakSiNe pazcime tathA / vAme cetyeSa vinyAsakramo vAre dvitIyake // 75 // -vidyAnu0 2 ja tdgrhe|
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 tattvAnuzAsana vyAkhyA - jo vastu jisa rUpame sthita hai use usa rUpame grahaNa na karake viparItarUpame grahaNa karanA bhrAntikA sUcaka hotA hai / ata: apanA AtmA jo arhanta nahI use arhantarUpame dhyAna karanevAle Apa jaise satpuruSoke kyA bhrAntikA honA nahI kahA jAyagA ? aisA ziSyane guruse yahA~ prazna kiyA hai athavA unake sAmane apanI zakAko upasthita kiyA hai| isa zakAkA samAdhAna Age (212 ve padya taka) kiyA gayA hai / bhrAntikI zakAkA samAdhAna tanna codya yato'smAbhirbhAvArhannayamarpitaH / sa cArha dhyAna-niSThAtmA tatastatraiva tadgrahaH // 186 // 'ukta zakA ThIka nahIM hai; kyoki hamAre dvArA yaha bhAvaarhanta vivakSita hai aura vaha bhAva- zrarhanta arhantake dhyAnameM lIna AtmA hai, ataH usa zrarhadhyAna-lIna prAtmAme hI arhantakA grahaNa hai - aura isaliye bhrAntikI koI bAta nahI hai / ' vyAkhyA- yahA~ zakAko ThIka na batalAte hue jo mukhya bAta kahI gaI hai vaha yaha hai ki hamAre ukta dhyAnakathaname 'bhAvaM - arhanta' vivakSita hai - dravya - arhanta nahI / jo AtmA arhadudhyAnAviSTa hotA hai - arhantakA dhyAna karate hue usame pUrNata lIna hojAtA hai - vaha usa samaya bhAvase arhanta hotA hai, usa bhAva - arhantameM hI arhantakA grahaNa hai 'ata. 'atasmastadgraha ' kA - jo jisa rUpame nahI use usa rUpame grahaNakA - doSa nahI AtA / pariNamate yenAtmA bhAvena sa tena tanmayo bhavati / arhadudhyAnA''viSTo bhAvArhan' syAtsvayaM tasmAt // 160 1. si ju bhAvArhayAna / 2 musi ju bhAvAhaM /
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna-zAstra 171 'jo AtmA jisa bhAvarUpa pariNamana karatA hai vaha usa bhAvake sAtha tanmaya hotA hai ataH arhaddhyAnase vyApta prAtmA svayaM bhAva-arhanta hotA hai|' vyAkhyA-yahAM ahadhyAnAviSTa AtmA bhAvArhanta kaise hotA hai, isa viSayake siddhAntakA pratipAdana kiyA gayA hai aura vaha yaha hai ki 'jo AtmA jisa samaya jisa bhAvase pariNamana karatA hai vaha usa samaya usa bhAvake sAtha tanmaya hotA hai aura tanmaya honese hI tadrUpa kahA jAtA hai / isIse arhantake dhyAname tadpa pariNata huA AtmA svaya bhAva-arhanta hojAtA hai| isa tadrapapariNamanake siddhAntakA nirUpaNa zrIkundakundAcAryane pravacanasArake nimnavAkyame bhI kiyA hai, jisame 'dharma-pariNata AtmAko dharma' batalAyA hai - pariNamadi jeNa davva takkAla tammayatti paNNatta / tamhA dhammapariNado AdA dhammo muraNeyavvo / / 8 / / 'yena bhAvena yad paM dhyAyatyAtmAnamAtmavit / tena tanmayatAM yAti sopAdhi: sphaTiko yathA // 16 // __ 'AtmajJAnI AtmAko jisa bhAvase jisa rUpa dhyAtA hai usake sAtha vaha usI prakAra tanmaya hojAtA hai jisa prakAra ki upAdhike sAtha sphaTika / ' 1. jeNa saruvi jhAiyai appA eha araNatu / teNa saruviM pariNavai jaha phalihau-maNimatu // (paramAtmapra02-173) yena yenaiva bhAvena yujyate yatravAhaka / tanmayastatra tatrApi vizvarUpo maNiryathA // (amitagatiyogasAra 9-51) yena yena hi bhAvena yujyate ytrvaahkH| tena tanmayatA yAti vizvarUpo maNiryathA // (jJAnArNava, yogazAstra' ...
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 tattvAnuzAsana vyAkhyA-yahA~, sopAdhi-sphaTikake udAharaNa-dvArA tanmayatAkI bAtako spaSTa karate hue, yaha batalAyA gayA hai ki jisa prakAra sphaTikamaNi, jise vizvarUpamaNi bhI kahate haiM, jisa-jisa rUpakI upAdhike sAtha sambandha karatA hai usa-usa rUpakI upAdhike sAtha tanmayatA (tadrUpatA) ko prApta hotA hai, usI prakAra AtmajJAnI AtmAko jisa bhAvake sAtha jisa rUpa dhyAtA hai usake sAtha vaha usI rUpa tanmayatAko prApta hotA hai| athavA bhAvino bhUtAH svaparyAyAstadAtmakA. / Asate dravyarUpeNa sarvadravyeSu sarvadA // 162 / / tato'yamahatparyAyo bhAvI dravyAtmanA sadA / bhavyeSvAste satazcA'sya dhyAne ko nAma vibhramaH // 163 'athavA sarvadravyoMmeM bhUta aura bhAvI svaparyAyeM tadAtmaka huI dravyarUpase sadA vidyamAna rahatI haiN| ata. yaha bhAvI arhatparyAya bhavyajIvome sadA vidyamAna hai, taba isa satrUpase sthita arhatparyAyake dhyAname vibhramakA kyA kAma ?-apane AtmAko arhantarUpase dhyAneme vibhramakI koI bAta nahI hai| yahI bhrAntike abhAvakI bAta apane AtmAko siddharUpa dhyAneke sambandhameM bhI samajhanI caahiye|' vyAkhyA-yahA~ zakAkA samAdhAna eka dUsarI saiddhAntikadRSTise kiyA gayA hai aura vaha yaha ki sarvadravyome unakI bhUta aura bhAvI svaparyAyeM dravyarUpase tadAtmaka huI sadA sthira rahatI haiMdravyase usakI svaparyAye kabhI judA nahIM hotI aura na dravya hI svaparyAyose kabhI judA hotA hai| isa siddhAntake anusAra bhavyajIvome yaha bhAvI arhatparyAya dravyarUpase tadAtmaka huI sadA vidyamAna hai| ata bhavyAtmAme sadA sthita isa satrUpa arhatparyAyake dhyAname vibhramakI kaunasI bAta hai ? koI bhI nhiiN|
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna-zAstra 173 yahA~ dravyakI jina svaparyAyokA ullekha hai ve dravyAntarake sayogake vinA hI svabhAvase honevAlI vastu-pradezapiNDake rUpame svAbhAvika dravyaja-paryAye haiN| inake viparIta jo dravyAntarake sayogase utpanna honevAlI pradezapiNDarUpa paryAye hotI haiM unhe vaibhAvika dravyaja paryAye kahate haiM aura ve jIva tathA pudgala ina do dravyome hI hotI haiM-zeSame nahI, jaisA ki adhyAtmakamalamAtaNDake dvitIya paricchedake nimna do padyose prakaTa hai yo dravyAntara-samiti vinaiva vastupradezasapiNDaH / naisargikaparyAyo dravyaja iti zeSameva gadita syAt // 11 // dravyAntara-sayogAdutpanno dezasacayo dvayaja / vaibhAvikaparyAyo dravyaja iti jIva-pudgalayo. // 12 // jo sayogaja paryAye hotI haiM unakA dravyame sadA astitva nahI banatA, jisake liye mUlame 'sarvadA' 'sata.' jaise padokA prayoga kiyA gayA hai, aura isalie unako paraparyAya tathA bAhyabhAva kahA jAtA hai / ___ arhadrUpa dhyAnako bhrAnta mAnane para dhyAna-phala nahI banatA *kiM ca bhrAnta yadIda syAttadA nA'ta phalodayaH / nahi mithyAjalAjjAtu vicchittirjAyate tRSaH // 14 // prAdurbhavanti cA'muSmAtphalAni dhyAnattinAm / dhAraNA-vazataH zAnta-kara-rUpANyanekadhA // 16 // aura yadi kisI taraha isa dhyAnako bhrAntarUpa mAna bhI liyA jAya to isase phalakA udaya nahIM bana sakegA; kyoki mithyAjalase 1 ego me sassado AdANANadasaNa-lakkhaNo / sesA me vAhirA bhAvA savve sajoga-lakkhaNA (niyamasAra) 2. me ki vibhrAnta / 3. mAja me dhAraNA vasata /
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 tatvAnuzAsana kabhI tRSAkA nAza nahIM hotA-pyAsa nahIM bujhtii| kintu isa dhyAnase dhyAnavatiyoke dhAraNAke anusAra zAntarUpa aura phararUpa aneka prakArake phala udayako prApta hote haiM aisA dekhane me AtA hai|' vyAkhyA-yahA~ eka tIsarI dRSTise zakAke samAdhAnakI vAtako liyA gayA hai aura vaha yaha ki 'yadi isa ahaMdrUpame AtmadhyAnako bhrAnta mAna liyA jAya to isase kiso phalakI prApti nahI banatI, usI prakAra jisa prakAra ki mithyAjalase kabhI pyAsa nahIM bujhatI / parantu aisA nahIM hai, dhyAna karanevAloke isa dhyAnase dhAraNAke anusAra aneka prakArake zAnta tathA krUrarUpa phalokI prAdurbhUti dekhaneme AtI hai aura isalie isa dhyAnako bhrAnta nahIM kahA jA sktaa| Age isa dhyAnake phaloMko spaSTa kiyA gayA hai| __dhyAna-phalakA spaSTIkaraNa gurUpadezamAsAdya dhyAyamAna. smaahitH| anantazaktirAtmA'yaM mukti bhukti ca yacchati // 166 // 'samyakaguruke upadezako prApta hue ekAgra-dhyAniyoMke dvArA dhyAna kiyA jAtA huA yaha ananta zaktiyukta arhana AtmA mukti tathA bhuktiko pradAna karatA hai|' vyAkhyA-yahA~ arhadrUpa AtmadhyAnake balase mukti tathA bhuktiko prApti hotI hai, aisA sUcita kiyA gayA hai| kisako muktiko aura kisako bhuktiko prApti hotI hai, yaha Age batalAyA gayA hai| dhyAto'rhatsiddharUpeNa caramAGgasya muktaye / taddhyAnopAtta-puNyasya sa evA'nyasya bhuktaye // 167 / /
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ 175 dhyAna-zAstra 'ahaMdra pa athavA siddha-rUpase dhyAna kiyA gayA (yaha prAtmA) caramazarIrI dhyAtAke muktikA aura usase bhinna anya dhyAtAke bhaktikA kAraNa banatA hai, jisane usa dhyAnase viziSTa puNyakA upArjana kiyA hai|' vyAkhyA~yahA~, arhadrUpa athavA siddharUpa dono prakArake AtmadhyAnase mukti tathA bhukti-prAptikI sUcanA karate hue, yaha spaSTa kiyA gayA hai ki jo caramazarIro hai-jisako apane vartamAna zarIrake anantara dUsarA zarIra dhAraNa karanA nahIM hai-usako to muktikI prApti hotI hai aura jo caramazarIro nahI hai-jise abhI sasArame dUsarA janma lenA hai-use bhuktikI-svargAdike sAtizaya bhogokI-prApti hotI hai| jJAna zrIrAyurArogya' tuSTiH puSTirvapurdhatiH / yatprazastamihA'nyacca tattaddhyAtuH prajAyate / / 168 / / 'jJAna, zrI (lakSmo, vibhUti, vANI, zobhA, prabhA, uccasthiti) Ayu, Arogya, santoSa, poSa, zarIra, dhairya tathA aura bhI jo kucha isa lokame prazastarUpa vastue~ haiM ve saba dhyAtAko (isa dhyAnake balase) prApta hotI haiN|' vyAkhyA-yahAM AtmAke arhatsiddharUpa 'dhyAnase honevAle lAbhokI sUcanA kI gaI hai aura yaha batalAyA gayA hai ki aura bhI jo kucha acchI vastuokA lAbha hai vaha saba isa dhyAnase prApta hotA hai| taddhyAnAviSTamAlokya prakampante mahAgrahAH / nazyanti bhUta-zAkinyaH krUrAH zAmyanti ca kssnnaat||196 1. me zrIrArogya / 2. mu tuSTipuSTi /
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 tattvAnuzAsana 'usa arhat athavA siddhake dhyAnase vyApta AtmAko dekhakara mahAgraha-sUrya-candramAdika--prakampita hote haiM, bhUta tathA zAkiniyA~ nAzako prApta ho jAtI haiM-apanA koI prabhAva jamAne nahI pAtI-aura kra ra jIva kSaNamAtrame apanI ka ratA chor3akara zAnta bana jAte haiN|' vyAkhyA-yahA~ dUsaro para isa dhyAnakA kyA prabhAva paDatA hai use yatkicit sUcita kiyA gayA hai aura usame mahAgrahoke prakampana, bhUto tathA zAkiniyoke palAyana aura krUra-jantuoMke kSaNabharame zamanakI bAta kahI gaI hai| ___ dhyAna-dvArA kAryasiddhikA vyApaka siddhAnta yo yatkarma-prabhuvastadhyAnAviSTa-mAnasaH' / dhyAtA tadAtmako bhUtvA sAdhayatyAtma-vAMchitam / / 200 'jo jisa karmakA svAmI athavA jisa karmake karane meM samartha deva hai usake dhyAnase vyAptacitta huA dhyAtA usa devatArUpa hokara apanA vAMchita artha siddha karatA hai|' vyAkhyA-yahA~ dhyAnake phalakA vyApaka siddhAnta batalAte hue, yaha pratipAdana kiyA gayA hai ki jo devatA (zakti yA vyaktivizeSa) jisa karmake karaneme samartha athavA usakA adhiSThAtAsvAmI hai usako dhyAnAviSTa karanevAlA ghyAtA tadAtmaka hokara apane vAchita kAryako siddha karatA hai| vaise kucha dhyAno aura unake phalakA nirdeza pArzvanAtha-bhavanmaMtrI sakalIkRta-vigrahaH / mahAmudrAM mahAmaMtraM mahAmaNDalamAzritaH // 201 // 1. mu me mAtmana / 2. ma siju pArzvanAyo /
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna - zAstra 'taijasI - prabhRtIbisraddhAraNAzca yathocitam / nigrahAdonudaprANAM grahANAM kurute drutam // 202 // 177 ' jo satrI - mantrArAdhaka yogI - zarIrako sakalIkriyAse sampanna kie hue hai, mahAmudrA, mahAmantra tathA mahAmaNDalakA Azraya lie hue hai aura taijasI Adi dhAraNAoko yathocitarUpameM dhAraNa kie hue hai vaha pArzvanAtha hotA huA -- apaneko pArzva - nAtharUpame dhyAtA huA - zIghra hI ugragrahoM ke nigrahAdikako karatA hai / ' vyAkhyA - yahA~ devatAvizeSake dhyAna karanekA nirUpaNa karate hue prathama hI zrIpArzvanAthake dhyAnako liyA hai / isa dhyAna- dvArA pArzvanAtha hotA huA mantrI - yogI zIghra hI ugragrahokA nigraha Adika karaneme samartha hotA hai| pArzvanAthake dhyAna dvArA isa karma ko karanevAlA yogI 'sakalIkRta-vigraha' honA cAhiye, mahAmudrA, mahAmantra aura mahAmaNDalako Azrita kiye hue honA cAhie aura sAtha hI taijasI (AgneyI) Adi dhAraNAoko yathocita - rUpame dhAraNa kiye hue honA cAhie / 3 yahA~ ullikhita sakalIkaraNa, mahAmudrA, mahAmantra, mahAmaNDala, aura taijasI Adi dhAraNAokA kyA rUpa hai yaha saba usa matrArAdhaka yogIke jAnanekA viSaya haiM, jise yathAvazyaka granthAntarose jAnanA cAhiye / svayamAkhaNDalo bhUtvA mahImaNDala' - madhyagaH / kirITI kuNDalI vajrI pIta-bhUSA 'DambarAdikaH // 203 // 1. mu taijasI prabhRtirvidvANAzca / 2. mu mahAmaDala / 3. mu me kirITaku DalI / 4. mumUSA /
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 tattvAnuzAsana kumbhako stambha-mudrAvya ' stambhana maMtramuccaran / stambha-kAryANi sarvAriNa karotyekAna-mAnasa. // 204 (ukta vigeSaNa-viziSTa mantrI) svayaM sukuTa-kuNDala-vanaviziSTa aura pIta-bhUSaNa-vasanAdikako dhAraNa kiye hue indra hokara pRthvImaNDalake madhyame prApta huA, kumbhakapavanako sAdhe hue, stambhamudrAse yukta aura ekAgracitta humA stambhana mantrakA uccAraNa karatA huA sAre stambhana-kAryoM ko karatA hai|' vyAkhyA-yahA~ dUsare devatAvizepa indrake dhyAna-phalako liyA gayA hai| isa dhyAname indrako dhyAnAviSTa karake svaya indra hotA huA vaha ekAgracitta mantrI mAre stambhanakAryoko karaneme samartha hotA hai| indrakA rUpa mukuTa, kuNDala, vajra aura pIle vastrAbhUpaNo Adise yukta hai aura vaha svargase mahImaNDalake madhya prApta hokara hI yahA~ svaya kucha kArya karaneme samartha hotA hai| tadanurUpa hI mantrI apaneko una vizeSaNose viziSTa anubhava kare / sAtha hI kumbhakIpavanako sAdhe hue stambha-mudrAse yukta hokara stambhana mantrakA uccAraNa kare, jo ki stambhana kAryake liye indrAnubhUtike sAtha atIva Avazyaka hai / stambha-mudrAkA aura stambhana-mantrakA isa viSayame kyA rUpa hai yaha anveSaNIya hai| sa svaya garuDobhUyazveDaM kSapayati kSaNAt / kandarpazca svayaM bhUtvA jagannayati vazyatAm // 205 // evaM vaizvAnarobhUya jvalajjvAlA- zatAkulaH / zItajvaraM haratyAzu vyApya jvAlAbhirAturam // 206 // 1. mu me kumbhakostambhamudrAdyA (dha.) / 2. mu vaizvAnaro bhUya /
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna- zAstra svayaM sudhAmayo bhUtvA varSannamRtamAture / 'athainamAtmasAtkRtya " dAhajvaramapAsyati // 207 // kSIrodadhimayo bhUtvA plAvayannakhila jagat / zAntika pauSTika yogI vidadhAti zarIriNAm // 208 // 176 'vaha mantrI yogI dhyAna dvArA svaya garuDarUpa hokara viSako kSaNabharame dUra kara detA hai aura svayaM kAmadeva hokara jagatako apane vazame kara letA hai| isI prakAra saikar3oM jvAlAose prajvalita zragnirUpa hokara aura jvAlAose rogI zarIrako vyApta karake zIghra hI zItajvarako haratA hai; tathA svayaM pramRtarUpa hokara rogIko AtmasAt karake usake zarIrame amRta kI varSA karatA huA usake dAhajvarakA vinAza karatA hai, aura kSIrodadhirUpa hokara sAre jagatako usame tirAtA, bahAtA athavA snAna karAtA huA vaha yogI zarIradhAriyoke zAntika tathA pauSTika karmako karatA hai / ' vyAkhyA - yahA~ dUsare kucha padArthoMke dhyAna - phalako bhI bhAvadhyeyake udAharaNa ke rUpame liyA gayA hai, jaise garuDa, kAmadeva, agni, amRta aura kSIrodadhikA dhyAna / garur3ake dhyAna dvArA svaya garuDa huA yogI kSaNabharame sarpaviSako dUra kara detA hai / kAmadevake dhyAna dvArA svayaM kAmadeva hokara yogI jagatako apane vazame kara letA hai / agnidevatA ke dhyAna dvArA svaya saMkaDo jvAlAmose jAjvalyamAna agnidevatArUpa hokara yogI zIta- jvara se pIDita rogIko apanI jvAlAose vyApta karake zIghra ho usake zItajvarako haratA hai / amRtake dhyAna dvArA svayaM amRtarUpa huA yogI rogIko AtmasAt karake zarIra me amRtakI varSA karatA huA 1. mu me arthatamAtmasAkR ( tkR tya / 2. A dAgha /
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 tattvAnuzAsana usake dAhajvarako dUra karatA hai / kSIrodadhike dhyAna dvArA svaya kSIrodadhimaya huA yogI sAre jagatako usame dubAtA -tirAtA huA prANiyo ke zAntika tathA pauSTika karmoM ko karatA hai ora isa taraha unhe sukhI banAtA hai / isa prakAra ye kucha thoDe udAharaNa haiM jinake dvArA taddadevatAmaya-dhyAnake phala aura siddhAntako spaSTa karake batalAyA gayA hai / taddevatAmaya dhyAnake phalakA upasahAra kimatra bahunoktana yadyatkarma cikIrSati / 'taddadevatAmayo bhUtvA tattannirvartayatyayam // 206 // ' isa viSaya me bahuta kahane se kyA ? yaha yogI jo bhI kAma karanA cAhatA hai usa usa karmake devatArUpa svaya hokara usa-usa kAryako siddha kara letA hai / ' vyAkhyA - yahA~, prastuta kathanakA upasahAra karate hue, adhika kahaneko vyartha batAkara yaha sAra - sUcanA kI gaI hai ki yogI jisajisa kAryako karanA cAhatA hai usa usa kArya ke adhiSThAtA devatAke dhyAna-dvArA usa-usa devatAmaya hokara usa usa kAryako svaya sampanna karatA hai / zAnte karmariNa zAntAtmA krUre krUro bhavannayam / zAnta krUrANi karmANi sAdhayatyeva sAdhakaH // 210 // " yaha sAdhaka yogI zAntikamake karaneme zAntAtmA aura krUrakarmake karaneme krUrAtmA hotA huA zAnta tathA krUrakarmoMko siddha karatA hai / ' 1. tadda vanmayo /
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ thAna-zAstra 181 vyAkhyA-pichalI sAra-sUcanAkA yaha padya bhI eka aMga hai| isame yaha batalAyA hai ki dhyAna-dvArA sAdhaka yogI jina kAryoko siddha karanA cAhatA hai ve do prakArake haiM-zAntakarma aura kruurkrm| zAntakarmakI sAdhanAme yogI zAnta aura krUrakarmakI sAdhanAme krUra hotA huA dono prakArake kAryoMko siddha karanemeM samartha hotA hai| samarasIbhAvakI saphalatAse ukta bhrAntikA nirasana AkarSaNaM vazIkAraH stambhanaM mohanaM drutiH / niviSIkaraNa 'zAntividvaSoccATa-nigrahA // 211 // evamAdIni kAryANi dRzyante dhyAnavartinAm / tataH samarasIbhAva-saphalatvAnna vibhrama // 212 // 'dhyAnakA anuSThAna karanevAloke AkarSaNa, vazIkaraNa, stambhana, mohana, vidrAvaNa, niviSIkaraNa, zAntikaraNa, vidvaSana, uccATana, nigraha ityAdi kArya dikhAI par3ate haiN| ata samarasIbhAvake saphala honese vibhramakI koI bAta nahIM hai|' vyAkhyA-yahA~, zakA-samAdhAnakA upasahAra karate hue, jina AkarSaNAdi kAryoMkA nirdeza tathA 'AdIni' padake dvArA sUcana kiyA hai unake viSayame kahA gayA hai ki ye saba kArya dhyAnaniSThAtmAoke dvArA hote hue dekhe jAte haiN| ata dhyeya-sadRzadhyAnake paryAyarUpa athavA dhyeya-dhyAtAke ekIkaraNarUpa jo yaha samarasIbhAva hai usake saphala honese vibhramakI koI bAta nahI rhtii| ukta kathaname 'dRzyante' pada apanA khAsa sthAna rakhatA hai aura isa bAtako sUcita karatA hai ki jina AkarpaNa-stambhanAdika 1. ma shaatividdhpoccaatt|
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 tattvAnuzAsana dhyAnaviSayaka kAryoM kA yahA~ ullekha kiyA gayA hai ve saba granthakAramahodayake svata ke anubhUta athavA dRzya-viSaya haiM aura isa. liye uname zakAke liye sthAna nahI hai| ina AkarpaNAdi viSayokA vidyAnuzAsana tathA bhairava-padmAvatI-kalpa Adi aneka matrazAstrome vidhividhAnapUrvaka vistArake sAtha varNana hai| yatpunaH pUraNaM kumbho recanaM dahanaM plavaH / sakalIkaraNaM mudrA-mantra-maDala-dhAraNA // 213 // karmA'dhiSThAta-devAnAM sasthAnaM liGgamAsanam / pramAraNaM vAhanaM vIrya jAti ma-dyutidizA // 214 // bhuja-vaktra-netra-sakhyA' bhAvaH krUrastathetaraH / 'vaNaH sparzaH svaro'vasthA vastra bhUSaNamAyudham / / 21 / / evamAdi yadanyacca zAnta-krUrAya karmaNe / maMtravAdAdiSu prokta tadvyAnasya paricchadaH // 216 // ' isake alAvA jo pUraNa, kumbhana, recana, dahana, plavana, sakalIkaraNa, mudrA, matra, maDala, dhAraNA, karmAdhiSThAtA devokA sasthAna-liGga-Asana-pramAraNa- vAhana- vIrya-jAti-nAma-jyotidizA-mukhasaMkhyA netrasakhyA-bhujAsakhyA-kra rabhAva-zAntabhAva-varNasparza-svara-avasthA-vastra-bhUpaNa-Ayudha ityAdi aura jo kucha anya zAnta tathA kra rakarmake liye matravAda Adi granthomeM kahA gayA hai vaha saba dhyAnakA parikara hai-yathAvivakSita dhyAnakI upakAraka sAmagrI hai|' vyAkhyA-ina cAro padyome jina battIsa viSayokA nAmo 1.zrA vaktranetrabhujAsakhyA, ma skhyaa| 2. mu varNasparzasvaro' / 3. ja karmaNA / 4 si ju matravAdiSu yatproktaM /
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna-zAstra 183 llekha hai aura 'Adi' zabdake dvArA tatsadRza tathA tatsambaddha jina dUsare viSayokA sUcana hai ve saba zAnta-krUrAdikarma-viSayaka vividha dhyAnoke yathAyogya parivAra haiM athavA unakI sahAyaka sAmagrIke rUpame sthita haiN| unake svarUpAdikA varNana matravAdAdi-viSayaka granthome-vidyAnuvAdAdi jaise zAstrome-kiyA gayA hai, una parase unako jAnanA caahiye| yahA~ thoDe zabdome dhyAnake lie jAnane yogya upayogI viSayokI jo sUcanA kI gaI hai vaha baDI mahattvapUrNa hai aura usase isa bAtakA patA calatA hai ki dhyAnakA viSaya kitanA gahana-gambhIra hai, kitanA baDA usakA parivAra hai aura kitanI adhika satarkatA, sAvadhAnI tathA jAnakArIkI vaha apekSA rakhatA hai| saba sAmagrIse susajjita hokara jaba kisI siddhike liye dhyAna kiyA jAtA hai tabhI usame yatheSTa saphalatAkI prApti hotI hai| jo adhUre jJAna, adhUre zraddhAna aura adhUrI sAdhana-sAmagrIke bala para kisI prakArakI siddhiko prApta karanA cAhatA hai to yaha usakI bhUla hai, use aisI avasthAme yatheSTa-siddhikI prApti nahI ho sktii| laukikAdi sArI phala-prAptikA pradhAna kAraNa dhyAna yadAtrika phalaM kiMcitphalamAsutrikaM ca yat / etasya dvitayasyApi dhyAnasevA'nakAraNam // 217 // 'isa lokasambandhI jo phala hai usakA aura paralokasambandhI jo phala hai usakA bhI dhyAna hI mukhya kAraNa hai dhyAnase dono lokasamvandhI yathecchita phalokI prApti hotI hai|' vyAkhyA-yahA~, dhyAnake phala-kathanakA upasahAra karate hue, spaSTa ghoSaNA kI gaI hai ki laukika aura pAralaukika jo kucha bhI phala hai usakI prAptikA pradhAna kAraNa dhyAna hI hai / isase dhyAna
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 tattvAnuzAsana kA mAhAtmya spaSTa ho jAtA hai| isa viSayame zrIsomadevAcAryane 'yazastilaka'ke nimna padyame likhA hai ki aisA koI guNa, jJAna, dRSTi yA sukha nahI hai jo dhyAnake prakAzame andhakAra-samUhake nAza ho jAne para nahIM prApta hotA hai na te guNA na tajjJAnaM na sA dRSTina tatsukham / yadyogodyotite na syAdAtmanyastatamazcaye // kalpa 40 / / dhyAnakA pradhAna kAraNa gurUpadezAdi-catuSTaya dhyAnasya ca punarmu khyo heturetaccatuSTayam / gurUpadezaH zraddhAna sadA'bhyAsaH sthiraM manaH // 21 // ___ 'aura udhara dhyAna-siddhikA mukhya kAraNa yaha catuSTaya hai, jo ki guru-upadeza, zraddhAna, nirantara abhyAsa aura sthiramanake rUpame hai|' - vyAkhyA-jisa dhyAnakA mAhAtmya Upara khyApita kiyA gayA hai usakI siddhike pradhAna kAraNa ye cAra haiM-1 sadgurukA vaha upadeza jo usa dhyAnake svarUpAdikA yathArthabodha karA sake, 2 sadguruke upadeza-dvArA prApta jJAnakA samyazraddhAna, 3 jJAna aura zraddhAnake anurUpa nirantara abhyAsa, 4 abhyAsa-dvArA manakI dRDhatAkA sampAdana / sadguru vahI ho sakatA hai jo usa dhyAnaviSayakA yathArthajJAtA ho-cAhe vaha pratyakSa ho yA parokSaathavA jisane abhyAsAdike dvArA usa viSayako siddhiko prApta kiyA ho| yahA~ dhyAnake kramavaddha cAra mukhya hetuokA nirdeza kiyA gayA hai| yo dhyAnake aura bhI aneka hetu hai, jinhe prastutagranthame dhyAnakI sAmagrI kahA gayA hai (75) vaha saba sAmagrI bhI dhyAnake heturUpame hI sthita hai, kyoki usake vinA yatheSTa dhyAna nahI bntaa|
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna-zAstra 185 vRhadravyasagrahakI saMskRta-TokAme uddhRta nimna padyame vairAgya, tattvavijJAna, nirgranthatA (asagatA), samacittatA aura parISaha-jaya ina pA~cako dhyAnake hetu batalAyA hai, jo saba ThIka haiM - 'vairAgyaM tattvavijJAna nairgranthya smcitttaa| parISaha-jayazceti paMcaite dhyAnahetavaH // pR0 201 // isI taraha yazastilakake aSTamAzvAsagata 'dhyAnavidhi' nAmaka 40veM kalpame vairAgya, jJAnasampatti, asagatA, sthiracittatA aura mismaya-sahanatA ina pA~cako yoga(dhyAna)ke kAraNa batalAyA hai - vairAgya jJAnasapattirasaMga sthircitttaa| mi-smaya-sahatva ca paca yogasya hetvH|| 'mi' zabda yahA~ bhUkha, pyAsa, zoka, moha, roga aura bhavAdikI vedanAjanya laharokA vAcaka hai aura 'smaya' zabda mada tathA vismaya donoke lie prayukta huA jAna par3atA hai| ina sabakA sahana parISaha-jayame A jAtA hai| pradarzita-dhyAnaphalase dhyAnaphalako aihika hI mAnanekA niSedha atraiva mA''grahaM kArSu yaddhyAna-phalamaihikam / idaM hi dhyAnamAhAtmya-khyApanAya pradarzitam // 219 / / 'isa dhyAna-phalake viSayame kisIko yaha Agraha nahIM karanA cAhiye ki dhyAnakA phala aihika (laukika) hI hotA hai, kyoki yaha aihika phala to yahA~ dhyAnake sAhAtmyakI prasiddhike lie pradazita kiyA gayA hai|' 1 jJAnAkuzame yahI padya nimna prakArase pAyA jAtA hai - vairAgya tattvavijJAna namranthya samabhAvanA / jaya paripahANA ca pacaite dhyAnahetava // 42 //
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 tattvAnugAsana vyAkhyA-pichale padyome samarasIbhAvarUpa dhyAnakA kucha udAharaNo-dvArA jo phala nirdiSTa kiyA gayA hai usa parase kisIko yaha bhrAnti (galataphahamI) na honI cAhiye ki dhyAnakA phala laukika hI hotA hai| laukika jana laukika phalakI anubhUtike vinA pAramArthika phalako ThIka samajha nahI paate| ata jagajjanoMke hRdayome dhyAnake mAhAtmyako khyApita karaneke liye laukika phalapradarzanakA Azraya liyA gayA hai / yahI isa padyakA Azaya hai| _ aihika phalAthiyokA dhyAna Arta yA raudra 'tadhyAnaM raudramAta vA yadaihika-phalArthinAm / tasmAdetatparityajya dhayaM zaklamupAsyatAm // 22 // 'aihika (laukika) phalake cAhanevAloke jo dhyAna hotA hai vaha yA to Ata dhyAna hai yA rodrdhyaan| prata isa Arta tathA rodradhyAnakA parityAga kara (mumukSuoMko) dhabadhyAna tathA zukladhyAnako upAsanA karanI caahiye|' vyAkhyA-yahA~ usa dhyAnako (yathAsthiti) ArtadhyAna yA raudradhyAna batalAyA hai jo laukika phala cAhanevAloke dvArA usa phalakI prAptike lie kiyA jAtA hai| isaliye jo ekamAtra muktike abhilASI hai unhe ina dono dhyAnokA tyAgakara dharmyadhyAna tathA zukladhyAnakA avalambana lenA cAhiye, aisI preraNA kI gaI hai| dharmya tathA zukladhyAnake dvArA laukika phalokI svata. prApti hotI hai, yaha bAta pahale pradarzita kI jA cukI hai / aura isalie kisIko yahAM yaha na samajha lenA cAhiye ki AtadhyAna yA raudradhyAnake vinA laukika phalakI prApti hotI hI nhiiN| ArtadhyAna chaThe guNasthAnavartI muniyo takake hotA hai / isIse aneka muni apane lie, dUsaroMke lie athavA dharma-zAsanakI 1. mu yadvyAna /
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna-zAstra 187 prabhAvanAke liye aise kArya karate hue dekhe-sune jAte haiM jo laukika viSayoMse sambandha rakhate haiN| ArtadhyAnake bhI vyavahAra-dRSTise zubha aura azubha aise do bheda banate haiN| vaha tattvajJAna jo zukla dhyAnarUpa hai tattvajJAnamudAsInamapUrvakaraNAdiSu / zubhA'zubha-malA'pAyAdvizuddha zuklamabhyadhuH // 221 // 'apUrvakaraNa Adi guNasthAnome jo udAsIna-anAsaktimaya -tattvajJAna hotA hai vaha zubha aura azubha dono prakArake malake nAza honeke kAraNa vizuddha zukladhyAna kahA gayA hai|' vyAkhyA-yahA~ apUrvakaraNa Adi (haveM se 12ve) guNasthAnome honevAle usa tattvajJAnako nirmala-zukladhyAna batalAyA hai jo jJeyoke prati koI Asakti na rakhatA huA udAsIna athavA upekSAbhAvako prApta hotA hai, aura isakA kAraNa yaha nirdiSTa kiyA hai ki vahA~ vaha jJAna zubha aura azubha dono prakArake bhAvamalose rahita hotA hai| zukladhyAnakA svarUpa 'zuciguNa-yogAcchukla' kaSAya-rajasaH kssyaadupshmaadvaa| mANikya-zikhA-vadida sunirmalaM niSprakampaM ca // 222 // 'kaSAya-rajake kSaya hone athavA upazama honese aura zucipavitra guNoke yogase zukladhyAna hotA hai aura yaha dhyAna mANikya1. yaha padya mudrita 'jJAnArNava' ke 42 veM prakaraName 5 veM padyake anantara uddhRta hai| 2. sarvA0 si0 tathA tattvA0 vA0 6-28 / 3 kapAya-mala-vizlepAt zuklazabdAbhidheyatAm upeyivadida dhyAna* * (ArSa 21-166)
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 tattvAnuzAsana zikhAkI taraha sunirmala tathA niSkampa rahatA hai|' vyAkhyA-yahA~, zukladhyAnakA svarUpa usakI nirukti-dvArA pratipAdana karate hue, batalAyA hai ki yaha dhyAna zuci-guNoke sayogase zuklasajJAko prApta hai| zuci zabda yahA~ zveta, zuddha, pavitra tathA nirmala arthokA vAcaka hai / vastra jisa prakAra mailake dUra ho jAne para zuciguNake yogase zukla kahalAtA hai usI prakAra kaSAyamalase rahita hone para AtmAkA jo apane zuddhasvabhAvame pariNamana hai vaha bhI zukla kahA jAtA hai| miTTI-retAdise milA malina jala jisa prakAra usa mala-dravyake pUrNataH vizlepaNarUpa kSayako athavA udayAbhAvarUpa upazamako prApta hotA hai to vaha nirmala kahA jAtA hai usI prakAra kapAyamalase malina AtmA bhI jaba usa malake kSayabhAva athavA upazamabhAvako prApta hotA hai taba vaha sunirmala kahA jAtA hai| zukla bhI usIkA nAmAntara hai / isa dhyAname cUki zuciguNaviziSTa parama-zuddhAtmAkA dhyAna hotA hai isaliye ise zukladhyAna nAma diyA gayA hai| yaha dhyAna mANikya (ratna) kI jyotike samAna kampavihIna hotA hai-- DolatA nhii| ___ mumukSa ko nitya dhyAnAbhyAsakI preraNA 'ratnatrayamupAdAya tyaktvA bandha-nibandhanam / dhyAnamabhyasthatAM nityaM yadi yogin ! sumukSase / / 223 // 'he yogin ! yadi tU mokSa cAhatA hai to samyagdarzana-samyana gjJAna samyakcAritrarUpa ratnatrayako grahaNa karake bandhake kAraNarUpa mithyAdarzanAdikake tyAgapUrvaka nirantara saddhyAnakA abhyAsa kr|' 1. si ju ratnatrayamayo bhUtvA /
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna-zAstra 189 vyAkhyA--yahA~ mokSake icchuka yogIko dhyAnake nirantara abhyAsakI preraNA kI gaI hai aura usa abhyAsake pUrva mithyAdarzanAdirUpa bandhake kAraNoko tyAgakara mokSake heturUpa samyagdarzanAdimaya ratnatrayake grahaNakI AvazyakatA vyakta kI hai arthAt mumukSuko bandhahetuoMke tyAga aura mokSahetuoke grahaNapUrvaka dhyAnakA nirantara abhyAsa karanA cAhiye, aisA pratipAdana kiyA hai| utkRSTa dhyAnAmyAsakA phala dhyAnA'bhyAsa-prakarSeNa 'tru Tayanmohasya yoginaH / caramA'Ggasya muktiH syAttadaivA'nyasya ca kramAt / / 224 'dhyAnake abhyAsakI prakarSatAse mohako nAza karanevAle caramazarIrI yogIke to usI bhavame mukti hotI hai aura jo caramazarIrI nahIM usake kramazaH mukti hotI hai|' vyAkhyA-yahAM, utkRSTa dhyAnakai phalakA nirdeza karate hue, batalAyA hai ki jo yogI utkRSTa-dhyAnAbhyAsake dvArA mohakA nAza karaneme pravRtta hai vaha yadi caramazarIrI hai to usI bhavase muktiko prApta hotA hai, anyathA kucha aura bhava lekara kramazaH muktiko prApta karatA hai| tathA hyacaramA'Ggasya dhyAnamabhyasyataH sdaa| nirjarA saMvarazca syAtsakalA'zubhakarmaNAm // 22 // Asravanti ca puNyAni pracurANi pratikSaNam / yamahaddhirbhavatyeSa tridazaH kalpavAsiSu // 226 // 1. sampAdanopayukta pratiyoMme 'tudyan' pATha pAyA jAtA hai, jo ThIka nahI, vaha 'tudan yA tru Tayan' honA cAhiye / 2. mu tadA anysy|
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 tattvAnuzAsana 'tathA dhyAnakA abhyAsa karanevAle acaramAGga yogIke sadA azubhakarmo kI nirjarA hotI hai aura (azubhakarmAstravake nirodha svarUpa) savara hotA hai| sAtha hI usake pratikSaNa puNyakarma pracura mAtrAme prAsravako prApta hote hai, jinase yaha yogI kalpavAsI devose mahARddhidhAraka deva hotA hai|' vyAkhyA-yahA~ usa yogIke jo caramazarIrI nahI-bhavadhAraNarUpa sasAra-paryAyakA jisake abhI anta nahI AyA- utkRSTa dhyAnake phalakA nirUpaNa karate hue yaha batalAyA hai ki usake sampUrNa azubhakarmoM kI nirjarA hojAtI hai aura kisI bhI azubhakarmakA Asrava nahIM hotA, pratyuta isake kSaNa-kSaName bahuta adhika puNyakarmoMkA Asrava hotA hai jina sabake phalasvarUpa vaha kalpavAsI devome kisI devaparyAyako pAkara mahARddhikA dhAraka deva hotA hai| tatra sarvendriyAlhAdi manasaH prINana param / sukhA'mRta pibannAste sucira sura-sevitam // 227 / / tato'vatIrya maye'pi cakravAdisampadaH / ciraM bhuktvA svayaM muktvA dokSAM daigambarI 'shritH||228 vajrakAyaH sa hi dhyAtvA zukladhyAna caturvidham / vidhUyA'STA'pi karmANi zrayate mokSamakSayam // 226 // 'vahA~-usa devaparyAyame vaha sarva indriyoMko AlhAdita aura manako parama tRpta karanevAle sukharUpI pramRtako pItA huA cirakAla taka surose sevita rahatA hai| vahA~se martyalokame avatAra lekara, cakravartI prAdikI sampadAsoko cirakAla taka bhogakara, phira unhe svayaM choDakara, daigambarI dIkSAko Azraya kiye hue vaha 1. mU me modi / 2 ja digavarI /
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ 161 dhyAna-zAstra vajakAya-yogI cAra prakArake zukladhyAnako dhyAkara aura pATho karmoM kA nAza karake akSaya-mokSapadako prApta karatA hai|' vyAkhyA-yahAM, usa utkRSTa dhyAnAbhyAsI acaramazarIrI yogIko svargame mahaddhika deva hone para cirakAla taka jisa sukhakI prApti hotI hai usakI atisakSepame sUcanA karaneke bAda, yaha batalAyA gayA hai ki vaha yogI svargase martyalokame avatAra lekara bajrazarIrakA dhAraka humA cakravartI Adi kisI mahAna rAjapuruSake padase vibhUSita hotA hai, cirakAla taka usa padakI sapadAko bhogatA hai, phira usase virakta hokara daigambarI jinadIkSA dhAraNa karatA hai aura cAro prakArake zukladhyAno-dvArA ATho karmoMkA nAza karake akSaya-mokSapadako prApta karatA hai, yaho usake pUrvabhava-sambandho dhyAnaparyAyame azarIrI honeke kAraNa mokSa-prAptikA prAyaH krama hai| svargake jisa sukhako sUcanA prathama padya (227)me kI gaI hai usame indriyo tathA manako atIva prasanna karanevAle usa sAre hI sukhAmRtakA samAveza ho jAtA hai jisakI upamA martyalokake kisI bhI sAsArika sukhako naho do jA sktii| isIse zrIpUjyapAdAcAryane 'iSTopadeza me 'nAke nAkokasAM sokhyaM nAke nAkokasAmiva' isa vAkyake dvArA yaha pratipAdana kiyA hai ki svargakA vaha sukha apanI upamA Apa hI hai| mokSakA svarUpa aura usakA phala Atyantika-svahetoryo vizleSo jIva-karmaNoH / sa mokSaH phalametasya jJAnAdyAH kSAyikA guNAH // 230 // 'jIva aura karmake pradezokA svahetuse-bandha-hetuoke abhAva tathA nirjarArUpa nijI kAraNase-jo prAtyantika vizleSa hai
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 tattvAnuzAsana eka dUsare se sadA ke liye atIva pRthaktva hai - vaha mokSa athavA mukti hai jisake phala haiM jJAnAdika kSAyikaguNa -- jJAnAvaraNAdi karma prakRtiyo ke kSayase prAdurbhUta honevAle AtmA ke anantajJAna, anantadarzana, ananta sukha ( samyaktva), anantavIrya, sUkSmatva, avagAhanA, agurulaghutva aura avyAbAgha nAmake svAbhAvika mUla guNa / vyAkhyA -- jisa mokSakI prAptike liye dhyAnakI preraNA kI gaI hai aura jisake liye mumukSuokA sArA prayatna hai usakA kyA svarUpa hai aura kyA phala hai, usIko yahAM atyanta sakSiptarUpase batalAyA hai / mokSakA svarUpa hai bandhAvasthAko prApta jIva aura karmoke pradezokA Atyantika vizleSaNa - sadAke liye eka dUsare se pRthak ho jAnA athavA kisI bhI karmakA kisI bhI prakArakA sambandha AtmAke sAtha na rahanA / yaha vizleSaNa jina kAraNoMse hotA hai ve haiM -- bandha-hetuokA abhAva ( saMvara) aura nirjarA / ekase AtmAme naye karmoM kA praveza sarvathA ruka jAtA hai aura dUsarese sacita karmoMkA pUrNata nikAsa athavA bahiSkAra ho jAtA hai / isIse 'tattvArtha sUtra' me 'bandhahetvabhAvanirjarAbhyAM kRtsnakarmavipramokSo mokSaH' yaha mokSakA svarUpa nirdiSTa kiyA hai / isa mokSakA phala jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura antarAya nAmaka cAra ghAtiyAkarmoM ke kSayase prAdurbhUta honevAle AtmA ke anantabodhasvarUpa kevalajJAna, anantadarzana rUpa kevaladarzana, svAbhAvika svAtmotya sukha aura apratihataanantavIryarUpa guNokA pUrNata vikAsa hai / muktAtmAkA kSaNabharame lokAna-gamana karma - bandhana vidhvaMsAdUrdhvavrajyA - ' svabhAvataH / kSaNenaikena muktAtmA jagaccUDAgramRcchati // 231 // 1. si ju dRSvaM
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna - zAstra 163 'karmoM ke bandhanoM kA vidhvasa aura UrdhvagamanakA svabhAva honese mukta AtmA eka kSaNa (samaya) me lokazikharake agrabhAgako prApta. hotA hai - vahA~ pahu~ca jAtA hai / ' vyAkhyA - mokSa hone para yaha AtmA kahA~ jAtA hai, kyo kara jAtA athavA kauna le jAtA hai aura kitane samayame jAtA hai ina tIno bAto kA isa padyame nirdeza kiyA gayA hai| jAnekA sthAna loka - zikharakA agrabhAga hai, vahA~ ise koI lekara nahI jAtA, bandhanakA abhAva ho jAnese gatikA pariNAma hI Uparako hotA hai, jaise mRttikAse lipta tumbI jo pAnI me DUbI rahatI hai vaha lepake utara jAne para ekadama Upara A jAtI hai| dUsare jIvakA UrdhvagamanasvabhAva honese bhI vaha lokake agrabhAga taka pahu~ca jAtA hai, jaise agni- zikhA kisI pavanAdi bAdhaka kAraNake na hone para svabhAvase ho Uparako jAtI hai / muktAtmAko lokazikharake agrabhAga para pahu~cane ke liye kevala eka kSaNa - parimita samaya lagatA hai / kSaNakAlake usa sabase choTe ( sUkSma se sUkSma) azako kahate haiM jisakA vibhAga nahI hotA, samaya bhI usakA eka nAmAntara hai, jaisA ki 'tattvArthasUtra' me jIvakI avigrahA - gatikA nirdeza karate hue use ekasamayA' batalAyA hai / Urdhvagati svabhAva hone para bhI muktAtmA lokazikharake agrabhAga para hI kyo Thahara jAtA hai-Age alokAkAzame gamana kyoM nahI karatA ? isakA uttara itanA hI hai ki alokAkAzame gati-sahAyaka 'dharmadravya' kA abhAva hai, jise 'tattvArthasUtra' me 'dharmAstikAyAbhAvAt ' isa sUtra ( 10-8) dvArA vyakta kiyA gayA hai, aura isase yaha sApha mAlUma hotA hai ki anukUla nimittake abhAva me svabhAva athavA kevala upAdAnakAraNa apanA kArya karaneme samartha 1 eka samayA'vigrahA / ( ta0 sU0 2 - 26 ) --
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194 tattvAnuzAsana nahIM hotaa| isIse svAmI samantabhadrane kAryotpattime vAhya aura antaraga (nimitta tathA upAdAna) dono prakArake kAraNosAmagrIko samagratAo dravyagata-svabhAvake rUpame ullekhita kiyA hai| muktAtmAke AkArakA sahetuka nirdeza pusa saMhAra-vistArau sasAre karma-nirmitau / muktau tu tasya tau na staH kSayAttaddhatu-karmaNAm // 232 // tataH so'nantara-tyakta-svazarIra-pramANataH / kiMcidUnastadAkArastatrAste sva-guNAtmakaH // 233 // 'saMsArameM jIvake saMkoca aura vistAra dono karma-nirmita hote hai| mukti prApta hone para usake ve dono nahIM hote; kyoMki unake hetubhUta karmokA-nAmakarmakI prakRtiyokA-kSaya ho jAtA hai / ata. muktime vaha puruSa tatpUrva chor3e hue apane zarIrake pramANase kucha Una-jitanA tadAkAra-rUpame apane guNoMko AtmasAt kiye-apanAye hue- rahatA hai|' vyAkhyA-sasArAvasthAme jisa prakAra jIvake AkArame hAnivRddhi athavA ghaTa-baDha hotI hai-vaha karmodayavaza jisa jAtike zarIrako dhAraNa karatA hai usa zarIrake AkArakA hI ho rahatA hai, usa zarIrame bhI yadi bAlyAvasthAdike kAraNa hAni-vRddhi hotI hai to usa AtmAke AkArame bhI hAni-vRddhi ho jAto hai-usa prakAra muktAvasthAme nahI hotI, kyoki vahA~ usa hAni-vRddhike nimittabhUta 'nAma'karmakA abhAva ho jAtA hai| aisI sthitime muktAtmAkA AkAra prAyaH usa zarIra hI jitanA raha jAtA hai 1. vAhyataropAdhisamagrateya kAryeSu te dravyagataH svabhAva ||(svybhuu0)
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna-zAstra 165 jise tyAga kara vaha mukta huA hai aura vaha usa dehake pratibimbarUpa rucirAkAra hI hotA hai| yahA~ prayukta huyA 'kicit Una' vizeSaNa Atma-pradezoke AkArameM hAni athavA sukaDanarUpa sakocakA vAcaka nahI hai, balki usa tyakta zarIrake nakha-keza-tvacAdi-rUpa jitane azome mAtma-pradeza nahI the unakI dRSTise AkArameM kucha kamokA vAcaka hai| isake atirikta zarorake mukha, kAna, nAka tathA peTa jaise agomeM kucha pola bhI hoto hai jisameM Atma-pradeza nahIM hote| muktAtmAoke AkArama vaha pola nahIM rahatI, unake Atmapradeza dhana-vivaratA athavA nizchidrAvasthAke rUpame uso prakAra sthita hote haiM jisa prakAra momakA putalA agnise pighala kara nikala jAne para sAcA (mUpA)ke bhItara niruddha AkAza sthita hotA hai| 1 anyAkArAptiheturna ca bhavati paro yena tenA'lpahIna / prAgAtmopAttadehapratikRtirucirAkAra eva hyamUrta / (si0 bha0 pUjyapAda.) "kiMcinyUnAntyadehAnukArI jIvaghanAkRti ||"(aarp 21-115) 2 "amUrto'pyayamantyAGgasamAkArophlakSaNAt / "mUpAgarbhaniruddhasya sthiti vyomnaH parAmRzan ||"(aarss21-203) "ghana vivaratayA kiMcidUnAkRti / " (adhyAtmatara0, somadeva) "ghanavivaratayA ghanA niviDA vivarAzchidrAsteSA bhAvasnattA tayA madanahIna-mUpAgarbhavadatItAnantara-tanvAkAra-jIvadhanakarUpatvAnikhila-supira-pradezAnAmityartha |"(adhyaatmtr0ttii ,gaNadharakIrti) "kiMcidUnAH niviDarUpatayA tadAtmapradezAnAmavasthAnAt nakhatvagAdizarIraparimANahInatvAcca / ... . gatasikthamUSAgarbha yAdRzAkArastAdRzAkArA siddhAH bhavanti / " -prAkRta siddhabha0 TIkAyA, prabhAcandra.
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 tattvAnuzAsana ___ yahA~ 'svaguNAtmakaH' vizeSaNa apanA khAsa mahatva rakhatA hai aura isa bAtako sUcita karatA hai ki mukta hone para guNokA nAza athavA uname kisI prakArakI hAni nahI hotI-ve saba guNa sadA sahabhAvI honese usa AkArapramANa hI rahate haiN| prakSINakarmAkI svarUpame avasthiti aura usakA spaSTIkaraNa 'svarUpA'vasthitiH pusastadA prakSINakarmaNaH / nA'bhAvo nA'pyacaitanyaM na caitanyamanarthakam / / 234 / / 'taba-sampUrNa karma-bandhanose chUTa jAne para usa prakSINakarmA puruSako svarUpame avasthiti hotI hai, jo ki na prabhAvarUpa hai, na acaitanyarUpa hai aura na anarthaka caitanyarUpa hai|' vyAkhyA-prakarSadhyAnake balase jisa AtmAke samasta karmabandhana atyanta kSayako prApta ho jAte hai-dravyakarma, bhAvakarma tathA nokarmake rUpame kisI bhI prakArake karmakA koI sambandha AtmAke sAtha avaziSTa nahI rahatA-aura isaliye vaha Urdhvagamana-svabhAvase kSaNabharame loka-zikharake agrabhAga para pahu~ca jAtA hai; taba usakI jo sthiti hotI hai use yahA~ 'svarUpAvasthiti' batalAyA hai, jo ki dehAdikase bhinna aura vaibhAvika pariNatise rahita svaguNome zAzvata sthitike rUpame haiN| zrIpUjyapAdAcAryane siddhabhaktime ise 'svAtmopalabdhi' ke rUpame ullekhita kiyA hai, jo ki usa siddhikA lakSaNa hai, jisakI prApti una dravyakarma-bhAvakarmAdi-rUpa doSoke abhAvase hotI hai jo anantajJAnAdi pravaraguNa-gaNoke vikAsako roke hue hai, aura vaha usI prakAra hotI hai jisa prakAra ki suvarNa-pASANase agni Adike yogya prayoga. 1. mAtmalAma vidurmokSa jIvasyA'ntarmalakSayAt / nA'bhAvo nApyacaitanya na caitanyamanarthakam / / -yazastilaka mA0 6, pR0 280
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ 197 dhyAna-zAstra dvArA pASANa-bhAvake vinaSTa hone para hema-bhAvakI upalabdhi hotI hai| isa siddhikA nAma hI mukti hai, jise bauddha pradIpa-nirvANake samAna abhAvarUpa, vaizeSika buddhayAdi vaizeSika-guNoke ucchedamaya acaitanyarUpa aura sAkhya jJeyake jJAnase rahita anarthaka caitanyarUpa mAnate haiN| ina tonoko mAnyatAoko lakSyame lekara yahA~ padyake uttarArdhame tIna vAkyokI sRSTi kI gaI hai aura unake dvArA kramazaH yaha sUcita kiyA gayA hai ki ukta svarUpAvasthiti-siddhi athavA mukti-abhAvarUpa nahI hai, acaitanyarUpa bhI nahIM hai aura na anarthaka-caitanyarUpa hI hai, kintu satrUpa hai-satsvarUpa AtmAkA kabhI vinAza nahI hotA hai, AtmA caitanyaguNa-viziSTa hai---usake sadA sahabhAvI cetanAguNakA kabhI abhAva nahIM hotA aura cetanA jJAnarUpA hai, isaliye vaha kabhI anarthaka nahI hotI AtmAkA jJAna-darzana lakSaNa honese sadA sArthaka banI rahatI hai| Age cAra padyome usa svarUpa aura svarUpAvasthitiko aura spaSTa kiyA gayA hai: saba jIvokA svarUpa svarUpaM sarvajIvAnAM sva-parasya prakAzanam / bhAnu-maNDalavatteSAM parasmAdaprakAzanam // 23 // 1- siddhi svAtmopalabdhi praguNa-guNa gaNocchAdi-doSApahArAt / yogyopAdAnayuktayA dRSada iha yathA hemabhAvopalabdhi ||(si0 bha0) 2. cetanA jJAnarUpeya svaya dRzyata eva hi / (tattvAnu0 168) 3 appu payAsai appu paru jima avari ravi-rAu / joiya etyumabhati kari ehau vatyu-sahAu // -paramAtmapra0 101
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 tattvAnuzAsana 'saba jIvoMkA svarUpa svakA aura parakA prakAzana hai / sUryamaNDalako taraha parase unakA prakAzana nahIM hotaa|' ' vyAkhyA-pichale padyame muktAtmAke svarUpame avasthitiko jo bAta kahI gaI hai vaha svarUpa kyA hai usIkA isa padyame nirdeza kiyA gayA hai| vaha svarUpa sUrya-maNDalakI bhAti sva-para-prakAzana hai aura vaha kisI ekakA nahI, sakala jIvokA hai / sUrya-maNDalakA prakAzana jisa prakAra kisI dUsare dravyake dvArA nahI hotA usI taraha Atma-svarUpakA prakAzana bhI kisI dUsare dravyake dvArA nahI hotaa| isI lie use svasavedya kahA gayA hai| svarUpasthitikI dRSTAnta-dvArA spaSTatA . tiSThatyeva svarUpeNa kSIraNe karmaNi pUruSaH / yathA maNiH svahetubhyaHkSINe sAMsagike male // 236 / / 'jisa prakAra maNi-ratna sasargako prApta hue malake svakAraNoMse kSayako prApta ho jAne para svarUpameM sthita hotA hai uso prakAra jIvAtmA karmamalake svakAraNose kSINa ho jAne para svarUpame sthita hotA hai|' ___ vyAkhyA-yahA~ sAMgika malase rahita maNiko svarUpAvasthitike dRSTAnta-dvArA karmamalase rahita hue AtmAkI svarUpAvasthitiko spaSTa kiyA gayA hai| jisa prakAra sAsargika malake dUra ho jAne para maNi-ratnakA abhAva nahI hotA, vaha kAntirahita nahI hotA aura na usakI kAnti nirarthaka hI hotI hai, usI prakAra sAsargika karmamalase rahita huA jIvAtmA abhAvako prApta nahI hotA, na apane svAbhAvika caitanyaguNase rahita hotA hai aura na usakA caitanyaguNa nirarthaka ho hotA hai| 1. mu pauruSa / 2. me ja sasargike /
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna-zAstra 166 svAtmasthitike svarUpakA spaSTIkaraNa na muhyati na saMzete na svArthAnAdhyavasyati' / na rajyati na ca dveSTi kintu svasthaH pratikSaNam // 237 trikAla-viSaya jJeyamAtmAnaM ca yathAsthitam / jAnanpazyaMzca niHzeSamudAste sa tadA prabhuH // 238 // ananta-jJAna-dRgvIrya-vaitRSNya-mayamavyayam / sukha cA'nubhavatyeSa tatrA'tondriyamacyutaH // 23 // _ 'muktiko prApta huA jIvAtmA na to moha karatA hai, na saMzaya karatA hai, na sva tathA para-padArtho ke prati anadhyavasAyarUpa pravRtta hotA hai-sva-para padArthose anabhijJa rahatA hai aura na dveSa karatA hai, kintu pratikSaNa svameM sthita rahatA hai| usa samaya vaha siddhaprabhu trikAla-viSayaka jJeyako aura AtmAko yathAvasthita-rUpameM jAnatA-dekhatA huA udAsInatA - upekSAko dhAraNa karatA hai aura muktimeM yaha acyuta siddha usa atIndriya avinAzI sukhakA anubhava karatA hai jo anantajJAna, anantadarzana, anantavIrya aura anantavaitRSNyarUpa hotA hai|' vyAkhyA-yahA~ muktiko prApta zuddhAtmAke svAtmasthitasvarUpakA spaSTIkaraNa kucha vizeSatAke sAtha kiyA gayA hai aura antame usake usa atIndriya avinAzo sukhakA ullekha kiyA hai jise vaha anantajJAna, anantadarzana, anantavIrya aura tRSNAke anantaabhAva athavA samatAke anantasadbhAvarUpame anubhavakaratA hai| isa padya parase 234ve padyakA viSaya aura spaSTa hojAtA hai 1 muja svArthAna (nA) dhyavasyati / 2. mu rajyate /
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 tattvAnuzAsana aura vaha yaha ki muktiko prApta AtmA abhAvarUpa nahI hotA, na caitanya guNase zUnya hotA hai aura na usakA caitanya anarthaka hI hotA hai, vaha to apane svabhAvame sthita huA jJAnAdi-guNoMse sadA yukta eva viziSTa rahatA hai aura trikAla-viSayoko jAnatedekhate rahane tathA apane ukta sukhakA anubhava karate rahanese usakA caitanya kabhI anarthaka nahI hotA-sadA sArthaka banA rahatA hai| mokSasukha-vipayaka zakA-samAdhAna nanu cA'kSastadarthAnAmanubhoktaH sukhaM bhavet / atIndriyeSu mukteSu mokSe tatkIdRza sukham // 240 // iti cenmanyase mohAttanna zreyo mataM yata / nA'dyApi vatsa! tvaM vetsi svarUpa sukh-duHkhyo.||241|| 'yahA~ koI ziSya pUchatA hai ki 'sukha to indriyoMke dvArA unake viSayoko bhoganevAleke hotA hai, indriyoMse rahita muktajIvoMke vaha sukha kaisA ? isake uttarame prAcArya kahate haiM-he vatsa ! tU jo mohase aisA mAnatA hai vaha terI mAnyatA ThIka athavA kalyANakArI nahIM hai, kyoki tUne abhItaka (vAstadhame) sukhaduHkhake svarUpako hI nahIM samajhA hai-isIse sAsArika sukhako, jo vastuta dukharUpa hai, sukha mAna rahA hai|' vyAkhyA-pichale eka padyame jisa atIndriya sukhake anubhavanako bAta kahI gaI hai usake viSayame yahAM jo zakA uThAI gaI hai vaha bahuta kucha spaSTa hai| uttarame AcArya ne ziSyase itanA hI kahA hai ki yaha terA moha hai jisake kAraNa tU indriyo dvArA gRhItaviSayoke upabhoktAke hI sukhakA honA mAnatA hai, mAlUma
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ } dhyAna - zAstra 201 hotA hai tujhe abhI taka sukha-dukhake vAstavika svarUpakA patA nahI hai / aba AcAryamahodaya sukhake mokSasukha aura sAsArika sukha aise do bheda karate hue usa sukha-dukha ke vAstavika svarUpako batalAte hai mokSa - sukha-lakSaNa AtmAssyatta nirAbAdhamatIndriyamanazvaram / ghAtikarmakSayodbhuta yattanmokSasukha viduH // 242 // - ' jo ghAtiyA karmoMke kSayase prAdurbhUta huA hai, svAtmAdhIna hai - kisI dUsareke Azrita nahI, nirAbAdha hai - jisame kabhI koI prakArakI bAdhA utpanna nahI hotI, pratIndriya hai - indriyo - dvArA grAhya nahI - aura anazvara hai--kabhI nAzako prApta nahI hotA -- usako 'mokSasukha' kahate haiM / ' - vyAkhyA - yahA~, sacce sukhakA viveka karAte hue, mokSa-sukhakA jo svarUpa diyA hai vaha bahuta kucha spaSTa hai / ghAtiyA karma jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura antarAya haiM, jinakI kramaza. 5, 6, 28, 5 uttaraprakRtiyA~ haiM aura uttarottara - prakRtiyA~ asakhya haiM / ina saba kama prakRtiyokA mUloccheda hone para AtmAke jo anantajJAnAdi cAra mahAn guNa prAdurbhUta hote haiM, unhI me anantasukha nAmakA guNa bhI hai jo svAdhIna hai - svAtmAse bhinna kisI bhI indriyAdi dUsare padArtha kI apekSA nahI rakhatA - aura vinA kisI vighna-bAdhAke sadA sthira rahatA hai / yahI ghAtiyA karmo ke kSayase utpanna huA anantasukha mokSasukha kahalAtA hai / isa sukhakA 'AtmAyatta' vizeSaNa sarvoparimukhya hai, zeSa saba vizeSaNa isI eka vizeSaNa ke spaSTIkaraNa- rUpaye haiM / jo sukha svAtmAdhIna na hokara parAdhIna hai vaha vastuta sukha na hokara dukha hI hai / isIse
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 tattvAnuzAsana sukha-dukhakA saMkSipta lakSaNa svAdhIna aura parAdhInakI dRSTi para hI avalambita rahatA hai, jisakI sUcanA zrIamitagatiAcAryane bhI apane 'yogasAraprAbhUta' me nimna vAkya-dvArA kI hai sarva paravaza duHkha sarvamAtmavaza sukham / vadantIti samAsena lakSaNa sukha-duHkhayoH // 6-12 // lokame bhI yaha kahAvata prasiddha hai ki 'parAdhIna sapanehu sukha nAhI' / ata jo svAtmAdhIna sukha hai vahI vastuta. sukha hai aura usIkA nAma mokSasukha isaliye kahA gayA hai ki vaha ghAtiyAkarmoke bandhanase mukta hone para hI prAdurbhUta hotA hai| sAsArika sukhakA lakSaNa yattu sAMsArika' saukhya rAgAtmakamazAzvatam / sva-para-dravya-sabhUta tRSNA-santApa-kAraNam // 243 / / moha-droha-mada-krodha-mAyA-lobha-nibandhanam / duHkha-kAraNa-bandhasya hetutvAdduHkhameva tat // 244 // 'aura jo rAgAtmaka sAMsArika sukha hai vaha prazAzvata hai-- sthira rahanevAlA nahI-svadravya aura paradravyase (milakara) utpanna huA hai-isIliye svAdhIna nahI-tRSNA tathA santApakA kAraNa hai, moha-droha aura krodha-mAna-mAyA-lobhakA sAdhana hai aura duHkhake kAraNa bandhakA hetu hai, isaliye (vastuta) dukharUpa hI hai|' vyAkhyA-yahA~ dUsare indriyajanya sAsArika-sukhakA jo svarUpa diyA hai vaha parAdhIna, bAdhA-sahita, nazvara aura ghAtiyA1 mu sasArika /
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ / dhyAna-zAstra 203 karmoM ke prabhAvako liye hue honese mokSasukhake viparIta hai / use dukhake hetubhUta bandhakA kAraNa honese vastuta dukharUpa hI batalAyA hai / isa viSayame zrIkundakundAcAryake pravacanasArakI 'sapara bAdhA-sahiya' ityAdi gAthA bhI dhyAname lene yogya hai, jise cauthe padyakI vyAkhyAme pAda-TippaNI (phuTa noTa) dvArA uddhRta kiyA jA cukA hai| ___ indriya-vipayose sukha mAnanA mohakA mAhAtmya taramohasyaiva mAhAtmya viSayebhyo'pi yatsukham / yatpaTolamapi svAdu zleSmaNastadvijRmbhitam // 245 // 'indriya-viSayose bhI jo sukha mAnA jAtA hai vaha mohakA hI mAhAtmya hai jo viSayoMse sukha mAnatA hai samajhanA cAhiye vaha mohase abhibhUta hai| (jaise) paTola (kaTu vastu) bhI jise madhura mAlUma hotI hai to vaha usake zleSmA (kapha) kA mAhAtmya haisamajhanA cAhiye usake zarIrame kapha baDhA huA hai| vyAkhyA-pichale eka padya (241)me ziSyakI jisa mAnyatAko moha batalAyA gayA thA usIko yahA~ eka udAharaNa-dvArA spaSTa karate hue likhA hai ki jisa prakAra paTola (paDavala patra) jaisI kaDavI vastu bhI yadi kisIko madhura mAlUma hotI hai to vaha usake kaphAdhikyakA mAhAtmya hai usI prakAra indriyavipayome bhI jo vAstavika sukha mAnatA hai to vaha usake mohakA hI mAhAtmya hai, jisane usake vivekako vikRta kara rakkhA hai| yahA~ isa viSayase sambandha rakhanevAlI kisI santakI eka dUsarI ukti bhI dhyAname lene yogya hai, jo isa prakAra hai - sarpa-Daso taba jAniye jaba rucikara nIma cabAya / karma-uso taba jAniye jaba jaina-baina na suhAya / /
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ 04 tattvAnuzAsana isame yaha bhAva darzAyA hai ki jisa prakAra kisI manuSyako koI viSadhara sarpa kATa letA hai to vaha nimbavRkSake kaDave pattoko bhI rucise cabAne lagatA hai use ve patte kar3ave mAlUma na hokara madhura jAna par3ate haiM-aura usakA yaha rucise nIma cavAnA isa bAtakA pramANa hotA hai ki use avazya hI sarpane DasA hai, kisI dUsare jantune nahI / usI prakAra jisa mAnavako jaina-santokA indriya-viSayome sukhakA niSedhaka vacana acchA mAlUma nahI hotA aura vaha usake viparIta viSaya-sukhako hI sukha samajhatA hai to samajhanA cAhiye ki vaha mahAmoharUpa karma-viSadharakA DasA hai, jisase usakA viveka ThIka kAma nahI krtaa| muktAtmAoke sukhakI tulanAme ca kyio-devokA sukha nagaNya yadatra cakriNAM saukhyaM yacca svarge divaukasAm / kalayA'pi na tattalya sakhasya paramAtmanAma // 246 / / 'jo sukha yahA~-isa lokame-cakravatiyoMko prApta hai aura jo sukha svargameM devoMko prApta hai vaha paramAtmAproke sukhakI eka kalAke-bahuta hI choTe azake-bhI barAbara nahIM hai|' ___vyAkhyA-yahA~ muktiko prApta paramAtmAke sukhakI U~ce se U~ce sAsArika sukhake sAtha tulanA karate hue yaha ghoSita kiyA gayA hai ki jo sukha cakravatiyo tathA svargAke devoko prApta hai, vaha muktAtmAoke sukhake eka choTese azakI bhI barAbarI nahIM kara sakatA aura isa taraha muktAtmAoke sukha-mAhAtmyako yahA~ aura vizeSarUpase khyApita kiyA gayA hai| muktAtmAokA 'paramAtmA' rUpame jo ullekha yahA~ kiyA gayA hai vaha jaina-zAsanakI apano vizeSatA hai, kyoki jaina-zAsaname ekezvaravAdiyokI taraha kisI eka vyaktivizeSako hI paramAtmA
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna-zAstra 205 nahI mAnA gayA hai| usakI dRSTime sabhI muktajIva paramAtmA haiMcAhe ve jIvanmukta ho yA videhamukta / jIvanmuktoko zarIrasahita honeke kAraNa sakala-paramAtmA aura videhamuktoko zarIra-rahita honeke kAraNa niSkala-paramAtmA kahate haiN| isase paramAtmA eka nahI kintu aneka haiM, yahI 'paramAtmanAm' padake bahuvacanAtmaka prayogakA Azaya hai| puruSArthome uttama mokSa aura usakA adhikArI syAdvAdI ataevottamo mokSaH puruSArtheSu paThyate / 'sa ca syAdvAdinAmeva naanyessaamaatm-vidvissaam||247|| ___ 'isI liye saba puruSArthome mokSa uttamapuruSArtha mAnA jAtA hai| aura vaha mokSa syAdvAdiyoke-anekAntamatAnuyAyiyoke-hI banatA hai, dUsare ekAntavAdiyoke nahIM, jo ki apane zatra Apa haiN|' vyAkhyA-cUki mokSasukhako tulanAme sasArakA bar3e se bar3A sukha bhI nagaNya hai isI liye dharma, atha, kAma aura mokSa ina cAra puruSArthoMme mokSapuruSAthako uttama mAnA gayA hai / yaha mokSapuruSArtha kinake banatA hai ? kauna isake svAmI athavA adhikArI haiM ? isa zakAkA samAdhAna karate hue, yahA~ yaha spaSTa ghoSaNA kI gaI hai ki yaha mokSapuruSArtha syAdvAdiyo-anekAntavAdiyoke hI banatA hai, ekAntavAdiyoke nahI-bhale hI ekAntavAdo isake kitane hI gIta kyo na gAve / yahA~ ekAntavAdiyoko svazatra batalAyA hai jo svazatru ho unakA parazatru honA svAbhAvika hI hai| isIse svAmI samantabhadrane ekAntAgraha-raktoko sva-para-vairI 1 yukta syAdvAdinA dhyAna nAnyepA duI zAmidam / (ArSa 21-258)
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 tattvAnuzAsana batalAyA hai aura yaha spaSTa ghoSaNA kI hai ki unake kuzala (sukhahetuka), akuzala : (dukhahetuka) karma aura loka paralokAdikakI koI vyavasthA nahI banatI / isa viSayame 'sva-para vairI kauna ?' nAmaka nibandha jo 'anekAnta' varSa 4 kiraNa 1 me tathA 'samantabhadra-vicAra-dIpikA' me prakaTa haA hai, khAsa taurase dekhane yogya hai| yahA~ para itanA aura jAna lenA cAhiye ki syAdvAdI unhe kahate haiM jo syAdvAda nyAyake anuyAyI haiM athavA 'syAt' zabdakI artha-dRSTiko lekara vastu-tatvakA kathana karanevAle haiN| 'syAt zabda sarvathArUpase---sat hI hai, asat hI hai, nitya ho hai, anitya hI hai ityAdi rUpase pratipAdanake niyamakA tyAgI aura yathAdRSTako-jisa prakAra sat asat Adi rUpase vastu pramANapratipanna hai usako apekSAme rakhanevAlA hotA hai / isIse syAdvAda sarvathA ekAntakA tyAgI honese kathacidAdi-rUpase vastukI vyavasthA karatA hai asti-nAsti Adi saptabhagAtmaka nayokI apekSAko sAthame liye rahatA aura mukhya-gauNakI kalpanAsaM heya tathA upAdeyakA vizeSaka hotA hai / syAdvAdako anekAntacAda bhI kahate haiN| 1. kuzalA'kuzala karma paralokazca na kvacit / ekAntanaharakteSu nAtha ! sva-para-vairiSu // devAgama 8 2. 'yugavIra-nibandhAvalI me bhI use dekhA jA sakatA hai / 3 sarvathA-niyama-tyAgI yathAdRSTamapekSakaH / syAcchabdastAvake nyAye nA'nyeSAmAtmavidviSAm // svayabhU0102 4 syAdvAdaH sarvathakAnta-tyAgAt kiMvRttaciMdvidhiH // / saptabhaganayApekSo heyAdeyavizeSaka / / -devAgama 104
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna - zAstra 9 ekAntavAdiyoke bandhAdi - catuSTaya nahI banatA yadvA bandhazca mokSazca taddha etU' ca catuSTayam / nAstyevaikAnta- raktAnAM tadvyApakamanicchatAm // 248 // 207 ' zrathavA bandha aura mokSa, bandhahetu aura mokSahetu yaha catuSTaya - cAroMkA samudAya -- una ekAnta - zrAsaktoke - sarvathA ekAntavAdiyo ke nahIM banatA, jo ki cAroMmeM vyApta honevAle tattvako ( anekAntako) svIkAra nahIM karate / ' - vyAkhyA - yahA~ yaha batalAyA gayA hai ki sarvathA ekAntacAdiyoke kevala mokSa hI nahI, kintu bandha, bandhakA kAraNa, mokSa aura mokSakA kAraNa ye cAro hI nahI banate, kyoki ve ina cArome vyApaka tattva jo 'anekAnta' hai use iSTa nahI karate- nahI mAnate / vAstavame sArA vastu-tattva anekAntAtmaka hai aura isase ve bandha-mokSAdika bhI anekAntAtmaka haiM / inake AtmA anekAntako na mAnane se inakA koI astitva nahI bntaa| isI bAtako Age padyome spaSTa kiyA gayA hai / isa avasara para itanA aura jAna lenA cAhiye ki svAmI samantabhadrane ina cArokA ho nahI, kintu inase sambaddha baddhAtmA, muktAtmA aura muktiphalake astittvakA bhI syAdvA diyo ( anekAntavAdiyo) ke hI vidhAna karate hue ekAntavAdiyoM ke una sabake astitvakA niSedha kiyA hai, jaisA ki unake svayambhUstotra - gata nimna vAkyase prakaTa hai - bandhazca mokSazca tayozca hetU baddhazca muktazca phala ca mukta | syAdvAdino nAtha tavaiva yukta' naikAntadRSTa stvamato'si zAstA // 14 isase spaSTa hai ki jo sarvathA ekAntavAdI haiM -- sarvathA bhAva, 1. ja tadvatta ca /
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 tattvAnuzAsana abhAva, nitya, anitya, eka, aneka Adi ekAnta-pakSoko lie hue haiM-unake bandha-mokSAdikI kathanI vastuta banatI nahI athavA ThIka nahIM baiThatI-bhale hI ve usake kitane hI gIta kyo na gAyA kre| bandhAdi-catuSTayake na vananekA sahetuka spaSTIkaraNa anekAntAtmakatvena vyAptAvatra' krmaa'krmau| tAbhyAmarthakriyA vyAptA tayA'stitvaM catuSTaye // 24 // mUla-vyAptunivRttau tu kramA'krama-nivRttitaH / kriyA-kArakayodma zAnna syAdetaccatuSTayam // 25 // tato vyAptA samastasya prasiddhazca prmaanntH| catuSTaya-sadicchadbhiranekAnto'nugamyatAm // 25 // 'isa catuSTayameM anekAntAtmakatvake sAtha krama aura akrama vyApta haiM, kama aura akramake sAtha arthakriyA vyApta hai aura arthakriyAke sAtha catuSTayakA astitva vyApta hai| mUla vyAptA anekAntakI nivRtti honepara krama-akrama nahIM banate, krama-akramake na bananese arthakriyA nahIM banatI aura arthakriyAke na bananese yaha (bandha-mokSa aura ubhaya heturUpa) catuSTaya nahIM bntaa| ata. ukta catuSTayake astitvako icchA rakhanevAloko sAre catuSTayakA jo vyAptA aura pramANase prasiddha 'anekAnta' hai usakA saviveka-grahaNa-pUrvaka anusaraNa karanA caahiye| vyAkhyA-pichale padyame sarvathA ekAntavAdiyoMke bandhAdicatuSTayake na bananekI jo bAta kahI gaI hai vaha kyo nahI banatI, usIko yahA~ prathama do padyome spaSTa kiyA gayA hai aura phira 1. ja vyAptyA cAtra / si ju vyAptAvetau / 2. mu me mAja 'vagamyatAm /
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 dhyAna-zAstra tIsare padyame yaha kahA gayA hai ki jo bandhAdi-catuSTayake astitvako apane matame banAye rakhanA cAhate haiM unhe anekAntako samajha-bUjhakara apanAnA cAhiye, jo ki catuSTayake pratyeka agame vyApta hai aura pramANase bhI prasiddha hai| kisI bhI vastukA vastutva usakI arthakriyAke vinA nahIM banatA / yadi arthakriyA hotI hai to usame krama-akramakA honA avazyabhAvI hai, kyoki vastu guNa-paryAyarUpa hai ('guNaparyayavadravyaM") jisame guNa sadA sahabhAvI eva sarvA gavyApI honese akrama (yugapat) rUpase rahate haiM aura paryAyeM kramavartinI hotI haiN| isose arthakriyA krama-akrama ubhaya rUpako liye rahatI hai-paryAyo yA vizeSokI dRSTise vaha kramarUpa aura guNo yA dravya-sAmAnyakI dRSTise akrama(yogapadya)rUpa kahI jAtI hai| jo loga vastutattvako sarvathA nitya yA sarvathA kSaNika (anitya) Adi ekAntarUpa mAnate haiM unake matame yaha krama-akrama tathA bandha-mokSakI bAta nahI banatI / sarvathA nityatvakA ekAnta mAnane para vastume kisI prakArakI vikriyA ho ghaTita nahI hotI-koI prakArakA pariNamana hI nahIM banatA-vaha sadA kUTasthavat eka rUpame hI sthira rahatI hai aura kartA-karma-karaNAdi kArakokA pahale hI abhAva hotA hai / kyoki jaba saba kucha sarvathA nitya hai, kisIkA bananA, bigaDanA, karanA, karAnA, utpanna honA Adi kucha nahI, taba kArakokI AvazyakatA hI kyA raha jAtI hai ? aisI sthitime kisI jIvake puNya-pApa kriyA, kriyAkA phala, janmAntara, sukha-dukha 1. "nityatvaM kAntapakSe'pi vikriyA noppdyte| prAgeva kArakAbhAva. kva pramANa kva tatphalam // " -devAgama 37 "bhAvepu nityeSu vikAra-hAnerna kAraka-vyApRta-kAryayukti / na bandha-bhogI na ca tadvimokSaH samantadoSa matamanyadIya // " -yuktyanuzAsana 8
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 tattvAnuzAsana aura bandha-mokSakI bAta kaise bana sakatI hai ? nahI bana sktii| bandhako yadi sarvathA nitya mAnA jAya to vaha kAraNajanya nahIM ThaharatA, isase bandhahetu nahI banatA tathA bandhake abhAvarUpa mokSa nahIM bana sakatA aura mokSako sarvathA nitya mAnane para mokSahetu nahI banatA aura na usako bandhapUrvaka koI vyavasthA ThIka baiThatI hai| eka hI jIvake bandha bhI sarvathA nitya aura mokSa bhI sarvathA nitya ye dono virodhI bAte ghaTita nahI ho sakatI, aura isaliye bandhAdi-catuSTayakI bAta unake matame kisI taraha bhI sagata nahI kahI jA sktii| kSaNa-kSaName niranvaya-vinAzarUpa anityatvakA ekAnta mAnanevAloMke bhI kisI jIvake svakRta karmake phalasvarUpa sukha-duHkha, janmAntara aura bandha-mokSAdikI bAta nahIM bntii| isa mAnyatAme pratyabhijJAna, smRti aura anumAna jaise jJAnokA abhAva honese kAryakA Arambha bhI nahI banatA, phalakI bAta to dUra rahI / aura kAryako sarvathA asat mAnA jAnese --upAdAnakAraName bhI usakA kathacit astitva svIkAra na kiyA jAnese-kAryakI utpatti AkAzake puSpasamAna nahI banatI, upAdAna kAraNakA koI niyama nahI rahatA aura isaliye gehU~ boyege to gehU~ hI utpanna hoge aisA koI AzvAsana nahIM banatA--sarvathA asatkA utpAda honese gehU~ke sthAna para canA Adi kisI dUsare annAdikA 1. puNya-pApa-kriyA na syAt pretyabhAva phala kutaH / bandha-mokSau ca teSA na yeSA va nA'si naaykH|| --devAgama 40 2. kSaNikakAntapakSa'pi pretyabhAvAdyasa bhava. / pratyabhijJAdyabhAvAna kAryArambhaH kutaH phalam // -devAgama 41
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna-zAstra 211 utpAda bhI ho sakatA hai / aisI sthitimeM ukta bandhAdi-catuSTayakI . koI bAta ThIka nahI baitthtii| eka ho kSaNavartI jIvake bandha aura mokSa dono ghaTita nahI ho sakate / advaita-ekAntapakSakI mAnyatAme zubhAzubhakarmadvaita, sukha-duHkhaphaladvata aura loka paralokadvatakI taraha bandha-mokSakA dvaita bhI nahI banatA / taba bandha-mokSake hetuokA ta to svata hI radda ho jAtA hai| kisI bhI prakArake dvatako svIkAra karanese advata ekAntako bAdhA pahu~catI hai / isI taraha sarvathA pRthaktvAdi dUsare ekAnta-pakSome bhI bandhAdi-catuSTayake na bana sakanekI bAtako bhale prakAra samajhA jA sakatA hai| isake liye tathA prakRtaviSayako vizeSa jAnakArIke liye svAmI-samantabhadrake devAgama aura usake aSTasahasro Adi TIkAgrantho tathA yuktyanuzAsana jaise granthoko dekhanA cAhiye / yahAM para granthakAramahodayane jo kucha sakSepameM kahA hai vaha bahuta hI jacA-tulA hai| granthame dhyAnake vistRta varNanakA hetu sArazcatuSTaye'pyasminmokSaH sa dhyAnapUrvakaH / iti matvA mayA kiMciddhyAnameva pracitam // 252 // 'isa catuSTayameM bhI jo sArapadArtha hai vaha mokSa hai, aura vaha dhyAnapUrvaka prApta hotA hai-dhyAnArAdhanAke vinA mokSakI prApti nahI hoto-yaha mAnakara mere dvArA dhyAna viSaya hI thor3A prapaMcita huA athavA kucha spaSTa kiyA gayA hai|' 1 yadyasatsarvathA kArya tanmA'jani khapuSpavat / mopAdAna-niyamobhUnmA''zvAsa kAryajanmani // devAgama 42 2 nabandhamokSo kssnnikaiksstho| -yuktyanu0 15 3. muja saddhyAnapUrvaka. / - -
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 tattvAnuzAsana vyAkhyA - yahA~ yaha batalAyA gayA hai ki jisa bandhAdi catuSTayakA pichale cAra padyome ullekha hai usameM bho mokSa padArtha sArabhUta hai --arthAt puruSArtha catuSTayame hI vaha uttama athavA sArabhUta nahI, kintu isa catuSTayame bhI vaha uttama eva sArabhUta hai / sAtha hI yaha sUcanA kI gaI hai ki cUMki mokSako prApti dhyAnapUrvaka hotI hai-vinA dhyAnake vaha nahI banatI - isaliye dhyAnake viSayako hI yahA~ thoDese vistAra dvArA spaSTa kiyA gayA hai| sampUrNa karmo kA AtmAse sambandha vicchedarUpa abhAvakA nAma mokSa hai / karmoMkA yaha abhAva athavA vizleSaNa dhyAnAgnise unheM jalAneke dvArA banatA hai / pavanase prajvalita huI agni jisa prakAra cirasacita IMdhana (tRNa - kASThAdike samUha) ko zIghra bhasma kara detI hai, usI prakAra dhyAnAgni bhI cirasacita apAra karmarAziko kSaNa bharame bhasma karaneke liye samartha hotI hai' / athavA jisa prakAra sAre zarIrame vyApta huA viSa matra - zaktise khIcA jAkara dUra kiyA jAtA hai, usI prakAra sAre Atma- pradezoMme vyApta huA karmarUpI viSa dhyAna - zaktise khIcA jAkara naSTa kiyA jAtA hai | dhyAnAgnike vinA yogI karmoMko jalAne yA vidIrNa karanemeM usI prakAra asamartha hotA hai jisa prakAra nakha aura dADhase rahita siMha gajendrokA vidAraNa karaneme asamartha hotA hai / jo sAdhu vinA dhyAnake karmo ko kSaya karanA cAhatA hai usakI sthiti 1. jaha cira saciyamaghaNamaNalo pavana sahiyo duya dai / taha kammeghaNamamiya khaNeNa jhANAraNalo Dahai || (dhyAnazataka) 2. sarvAGgINa vipa yadvanmatrazaktyA prakRSyate / tadvatkarmaviSaM kRtsna dhyAnazaktyA'pasAryate // ( ArSa 21-213 ) 3. jhAgeNa viNA joI asamattho hoi kammaNiDDahaNe / dADhA - hara- vihINI jaha soho vara- gayadA / / (jJAnasAra)
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna - zAstra 213 1 devasenAcAryane usa padavihIna pagu-manuSya-jaisI batalAI hai jo meru-zikhara para caDhanA cAhatA hai / isase spaSTa hai ki vinA dhyAnake du khahetuka - karmose chuTakArA athavA mokSa nahI banatA aura isI se use yahA~ dhyAnapUrvaka tathA anyatra ( pa 0 33 me) nizcaya aura vyavahAra dono prakArake mokSamArgakI prAptikA AdhAra lAyA hai aura yahI dhyAnake viSayako isa granthame prapacita karanekA pradhAna hetu hai / dhyAnaviSayako gurutA aura apanI laghutA yadyapyatyanta gambhIramabhUmirmAhazAmidam / prAvatiSi tathApyatra dhyAna-bhakti-pracoditaH // 253 // 'yadyapi yaha dhyAna viSaya atyanta gambhIra hai aura mere jaisoMko yatheSTa pahu~ca se bAharakI vastu hai, to bhI dhyAna bhaktise prerita huA maiM isameM pravRtta huA hU~ / ' vyAkhyA- yahAM AcArya mahodayane dhyAna viSayakI gurutAgambhIratA aura apanI laghutAkA jJApana karate hue apanI dhyAnabhaktiko hI isa dhyAna viSayake prapaMcaname pradhAna kAraNa batalAyA hai / isase mAlUma hotA hai ki granthakAramahodaya dhyAna aura usa kI zaktiyo viSayame saccI zraddhA-bhakti rakhate the / vahI isa granthake nirmAName mukhyata preraka huI hai / racanA skhalanake liye zrutadevatA se kSamA-yAcanA yatra skhalita kicicchAdmasthyAdartha - zabdayoH / tanme bhaktipradhAnasya kSamatAM zrutadevatA // 254 // 2 1 calaNa- rahio mammo jaha vachai merusiharamArahiu / taha bhAroNa vihoNo icchai kammakkhaya sAhU || ( tattvasAra) 2 ja zrutadevatA /
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 tattvAnuzAsana _ 'isa racanAme chadyasthatAke kAraNa arya tathA zabdoMke prayogameM jo kucha skhalana huA ho yA truTi rahI ho usake liye zrutadevatA mujha bhaktipradhAnako kSamA kreN|' vyAkhyA-yahA~ granthakAramahodaya, apaneko bhakti-pradhAna batalAte hue, apanI usa thoDI sI bhI truTi athavA bhUlake liye zrutadevatAse kSamA yAcanA karate haiM jo chadmasthatA-asarvajJatAke kAraNa isa granthame arthoM tathA zabdoMke vinyAsame huI ho| isase grantha-racanAme mahakArake tyAgapUrvaka vinamratAkA jJApana hotA hai| ___ yahAM zra tadevatAkA abhiprAya usa sarasvatIdevI jinavANIse hai jo zrIahajjinendrake mukha-kamalame vAsa karatI hai aura jisase usa zrutakI samyak utpatti hotI hai jo pApokA nAza karanevAlA hai, jaisA ki 'pApabhakSiNI-vidyA' ke matra 'OM ahanmukhakamalavAsini pApAtmakSayakari zru tajJAnajvAlAsahasraprajvalite sarasvati matpApaM hana hana0' jaise padose prakaTa hai / ata zrutaviSayaka bhUlo eva aTiyoke liye, jo kabhI-kabhI bhaktose alpajJatAvaza ho jAyA karatI haiM, usa tha take adhiSThAtadevase kSamA yAcanA karanA ziSTajanoke lie nyAyaprApta hai aura aise vinamrazIla bhaktajana apanI bhUla tathA galatIke lie kSamAke pAtra hote hI haiM / isI vAtako 'me bhavitapradhAnasya' padoke prayoga-dvArA sUcita kiyA gayA hai| bhavyajIvoko AzIrvAda vastu-yAthAtmya-vijJAna-zraddhAna-dhyAna-sampadaH / bhavantu bhavya-satvAnAM svasvarUpopalabdhaye // 255 // 'vastuoke yAthAtmya (tattva) kA vijJAna, zraddhAna aura dhyAna
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna - zAstra 215 rUpa sampadAe~ bhavya jIvoMkI apanI svasvarUpopalabdhike lie 4 kAraNIbhUta hove / ' vyAkhyA - yahA~ AcAryamahodayane jo AzIrvAda diyA hai vaha baDA hI mahatvapUrNa hai - isase adhika mahatvakA AzIrvAda aura kyA ho sakatA hai ? isame kahA gayA hai ki bhavya jIvroko vastuoke yathArthavijJAnakI, yathArtha zraddhAnakI aura yathArthadhyAnakI sampatti prApta hove aura ye tIno sampattiyAM unakI svarUpopalabdhi (mokSaprApti) meM sahAyaka bane / svasvarUpakI upalabdhi hI sabase vaDA lAbha hai / vaha jina tIna pradhAna kAraNo dvArA siddha hotA hai unake ullekha pUrvaka yahA~ bhavyajIvoko usI lAbhase lAbhAnvita honekI utkaTa bhAvanA karate hue unhe tadanurUpa AzIrvAda diyA gayA hai / 1 granyakAra-prazasti zrIvIracandra - zubhadeva - mahendra devAH zAstrAya yasya guravo vijayAmarazca / dIkSAguru, punarajAyata puNyamUrti zrInAgasena - ' muniruddha caritra kIrtiH // 256 // tena 'prabuddha - dhiSaNena gurUpadezamAsAdya siddhi-sukha-sampadupAyabhUtam / tattvAnuzAsanamidaM jagato hitAya zrIrAmasena - viduSA vyaraci sphuTArtham // 257 // 'jisake zrImAn vIracandra, zubhadeva, mahendradeva aura vijayadeva 1. mu munirudya / 2 su pravRddha; siju prasiddha / 3. mu me zrI nAgasena / -
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 tattvAnuzAsana zAstraguru (vidyAguru) haiM, puNyamUrti aura UMce darjeke caritra tathA kIrtiko prApta zrImAn nAgasena jisake dIkSAguru hue haiM usa prabuddhabuddhi zrIrAmasena vidvAnne, guruvoke upadezako pAkara, isa siddhi-sukha-sampatake upAyabhUta tattvAnuzAsana- zAstrakI, jo ki spaSTa ase yukta hai, jagatake hitake liye racanA kI hai / ' vyAkhyA - ina prazasti-padyome granthakAra mahodaya zrIrAmasenane apane zAstra guruvo aura dIkSAgurukA nAmollekha kiyA hai aura apane dvArA isa granthake race jAnekI sUcanA kI hai| cAro zAstraguruvoke nAmollekhame kisIbhI nAmake sAtha kisI khAsa vizeSaNa padakA prayoga nahI kiyA gayA, jisase yaha mAlUma hotA ki ve amuka zAstra ke vizeSajJa the athavA amuka sagha yA gaNa- gacchase sambandha rakhate the / dIkSAguruke nAmake sAtha do vizeSaNa-padokA prayoga kiyA gayA hai -- eka 'puNyamUrti ' aura dUsarA 'uddhacaritrakoti : ' --, jinase mAlUma hotA hai ki nAgasenAcArya puNyAtmA aura UMce darje ke caritravAn tathA kIrtimAn the / apane liye do sAdhAraNa vizeSaNa padokA prayoga kiyA hai-- eka 'prabuddhadhiSaNena' aura dUsarA 'viduSA', jo yathArtha jAna paDate haiN| 'gurUpadezamAsAdya' padakA sambandha 'buddhadhiSaraNena' aura 'vyaraci' dono padoke sAtha lagAyA jA sakatA hai / prathama padake sAtha use sambandhita karanese yaha artha hotA hai ki zrIrAmasena apane guruvoke upadezako pAkara buddhike vikAsako prApta hue the, jo ki grantha parase spaSTa hai, aura dUsare padake sAtha sambandhita karane para yaha artha hotA hai ki prastuta grantha unhone apane dIkSAguru athavA kisI dUsare guru yA guruvoke upadeza eva unakI preraNA se racA hai / tattvAnuzAsana granthake do vizeSaNa diye hai-- eka 'siddhisukhasampadupAyabhUta' dUsarA 'sphuTArtham' / pahalA vizeSaNa vaDA hI mahatvapUrNa hai aura vaha granthake pratipAdya viSayakI dRSTise bahuta hI anurUpa evaM yathArtha jAna
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna-zAstra 217 paDatA hai| dUsarA vizeSaNa granthakI zabda-racanAse sambandha rakhatA hai, aura vaha kaThina gUDha zabdoke prayogase rahita arthakI spapTatAko liye hue hai, isame koI sandeha nahI hai| 'jagato hitAya' pada grantha-nirmANake uddezyako vyakta karatA hai, jo ki jagatakA hitasAdhana hai aura yaha granthake pada-pada parase vyakta hotA hai / sArA grantha jagatake hitako cintA aura usame apanA jJAna uMDela dene kI sadbhAvanAko liye hue hai| isa taraha pratyeka vizeSaNAdi-pada jacAtulA eva atizayoktise rahita mAlUma hotA hai aura aisA honA grantha aura granthakArakI bahuta vaDI prAmANikatAkA dyotaka hai| antya-maMgala' jinendrA saddhyAna-jvalana-huta-ghAti-prakRtayaH prasiddhAH siddhAzca prahata-tamasaH siddhi-nilyaaH| sadA'cAryA varyAH sakala-sadupAdhyAya-munayaH punantu svAnta nastrijagadadhikAH paMcaguravaH // 258 / / __'ve arhajjinendra, jinhone prazasta dhyAnAgnike dvArA dhAtiyAkoMkI prakRtiyoko bhasma kiyA hai ve prasiddha siddha, jinhone (vibhAvarUpa) andhakArakA pUrNata. vinAza kiyA hai tathA jo (svAtmopalabdhi rUpa) siddhike nivAsa sthAna haiM; ve zreSTha prAcArya aura ve saba prazasanIya upAdhyAya tathA muni-sAdhu, jo tIna lokake sarvopari guru pacaparameSThI haiM, ve hamAre anta karaNako sadA pavitra kareM-unake cintana evaM dhyAnase hamArA hRdaya pavitra ho|' vyAkhyA-yahA~ antya-magalake rUpame paca guruvokA smaraNa 1. antyamaMgalake dono padya si ju pratiyoMme nahIM haiN|
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 tattvAnuzAsana karake yaha prArthanA athavA bhAvanA kI gaI hai ki ye paca guru hamAre cittako pavitra kareM-unake cintana, dhyAna eva sAnnidhyase hamArA hRdaya pavitra hove / jo svaya pavitra hote haiM, ve hI apane samparkadvArA dUsaroke hRdayako vinA icchA eva prayatlake bhI pavitra karaneme samartha hote haiM, usI prakAra jisa prakAra apane rAga-dvepa-kAmakrodhAdi dopoko zAnta karake AtmAmeM zAnti sthApita karane. vAle mahAtmAjana zaraNAgatoke liye zAntike vidhAtA hote haiN| jina paca guruvokA yahA~ smaraNa kiyA gayA hai ve aise hI pavitratA. kI mUrti mahAtmA haiM, jinake nAma-smaraNamAtrase hRdayame pavitratAkA sacAra hone lagatA hai, phira sacAIke sAtha dhyAnAdi-dvArA samparka-sthApanakI to bAta hI dUsarI hai, vaha jitanA yathArtha eva gADha hogA utanA aura vaisA hI usase pavitratAkA sacAra ho skegaa| _ 'pacaguravaH' padakA abhiprAya yahA~ kevala pAMcakI sasyApramANa guruvyaktiyokA nahIM hai, kintu pA~ca prakArake guruvokA vaha vAcaka hai, jinhe 'paMcaparameSThI' kahate hai| jaisA ki granyame anyatra tatrApi tattvataH paMca dhyAtavyAH parameSThinaH' (116), 'tatsarva dhyAtameva syAddhyAteSu parameSThisa' (140) jaise vAkyoMse vyakta hai, aura ve arhanta (jinendra), siddha, AcArya, upAdhyAya aura sAdhupadoke vastuta adhikArI haiM, jinamese pratyekako sakhyA anekAneka hai| isIse pratyekakA ullekha bahuvacanAnta-padAka dvArA kiyA gayA hai| aura isIliye uktapadakA Azaya granthakAraka una pAMca guruvokA nahIM hai jinakA prazastime 'zAstraguru tathA 'dIkSAguru'ke rUpame nAmollekha hai / hA~, AcArya, upAdhyAya tathA 1. svadoSa-zAntyA vihitAtmazAnti zAntevidhAtA zaraNa gatAnA / -svayambhUstotre, samantabhadra
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna - zAstra 216 munike rUpame zleSa dvArA unakA bhI samAveza usame kiyA jA sakatA hai / isa viSaya me 'trijagadadhikA ' yaha vizeSaNapada khAsa taurase dhyAna me lene yogya hai, jo prastuta guruvokI sAre vizva me uccasthitikA dyotaka hai / isa vizeSaNase ve apane-apane padakI pUrNatAko prApta hone cAhiyeM, tabhI unakA grahaNa yahA~ ho sakegA / jina jinendrAdi-guruvokA isa padyame smaraNa kiyA gayA hai, unake anya vizeSaNapada bhI khAsa taurase dhyAname lene yogya haiM, jo unakA tannAmadhArI padAdhikAriyose pRthak bodha karAte haiM / jinendro - arhantokA eka hI vizeSaNa diyA gayA hai aura vaha hai 'prazasta - dhyAnAgni dvArA ghAtiyAkarmokI prakRtiyoko bhasma karanevAle / ' ghAtiyA karmokI mUla prakRtiyA~ cAra haiM-jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya, antarAya - jinakI Agamokta uttaraprakRtiyA~ kramazaH 5, 6, 28, 5 haiM aura uttarottara - prakRtiyA~ asakhya haiM / ina cAro ghAtiyA karma prakRtiyokA uttarottaraprakRtiyo - sahita pUrNata vinAza ho jAne para AtmAme anantajJAnAdi-catuSTaya-guNokI prAdurbhUti hotI hai aura jisake yaha prAdubhUti hotI hai vahI vAstavame sarvajJa hotA hai, jaisAki granthake dvitIya padya meM prakaTa kiyA gayA hai / 'jina' tathA 'arhan' nAmake dhAraka kucha dUsare bhI hue haiM, parantu ve ghAtikarma-catuSTayako bhasma kara anantajJAnAdi-catuSTayako prApta karanevAle nahI hue / ata isa vizeSaNapadase unakA pRthakkaraNa ho jAtA hai / siddho ke tIna vizeSaNa diye gaye haiM, jiname 'prasiddhA. ' vizeSaNa prakarSata - pUrNata siddhatvakA dyotaka hai, apUrNa tathA adhUre siddha jo lokame vidyA - matra - devatAdi kisI-kisI viSayako lekara 'siddha' kahe jAte haiM unakA isa vizeSaNase pRthakkaraNa ho jAtA hai /
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 tattvAnuzAsana 'prahatatamasaH' vizeSaNa usa andhakArake pUrNata vinAzakA sUcaka hai jo karmapudgaloke samparkase AtmAme vaibhAvika-pariNamanake rUpame hotA hai, aura isaliye jinakA vaibhAvika-pariNamana sarvathA vinaSTa ho gayA hai unhI siddhoMkA isa vizeSaNapadake dvArA yahA~ grahaNa hai| tIsarA vizeSaNa 'siddhinilayA.' usa siddhike nivAsasthAnarUpakA vAcaka hai jo sAre vibhAva-pariNamanake abhAva ho jAne para svAtmopalabdhike rUpame prApta hotA hai| jaisA ki zrIpUjyapAdAcAryake 'siddhi. svAtmopalabdhiH praguNaguNagaNocchAdidoSApahArAt' isa vAkyase prakaTa hai| ina tIno vizeSaNose una siddhokA spaSTokaraNa tathA anyose pRthakkaraNa ho jAtA hai jinakA isa padyameM grahaNa hai| isI taraha AcAryoMkA 'varyAH' aura upAdhyAyo tathA sAdhu-muniyokA 'sat' vizeSaNa usa arthakA nirdezaka hai jisakA granthame 'anyatra (130) 'yathoktalakSaraNAH dhyeyAH sUyu pAdhyAyasAdhavaH' isa vAkyake 'yathoktalakSaNA' padameM ullekha hai| isase AcAryaparameSThIko Agamokta 36 guNose sampanna, upAdhyAyaparameSThIko 25 guNose viziSTa aura sAdhuparameSThIko 28 mUlaguNose pUrNata yukta samajhanA cAhiye, jaisA ki uktavAkyakI vyAkhyAmeM batalAyA jA cukA hai / dehajyotiSi yasya majjati jagaddugdhAmburAzAviva jJAna-jyotiSi ca sphUTatyatitarAmoM bhUrbhuva svstryo| zabda-jyotiSi yasya darpaNa iva svArthAzcakAsantyamI sa zrImAnamarAcito jinapatijyoti strayAyA'stu na // 256 iti zrInAgasenasUri-dIkSita-rAmasenAcArya-praNIta siddhi-sukhasampadupAyabhUtaM tattvAnuzAsanaM nAma dhyAna-zAstra samAptam /
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna - zAstra 221 ' jisakI deha - jyotime jagata aise DUbA rahatA hai jaise koI kSIrasAgarame snAna kara rahA ho; jisakI jJAna- jyotime bhUH ( adholoka ), bhuvaH ( madhyaloka) aura svaH (svargaloka ) yaha trilokIrUpa jJeya (om 1) atyanta sphuTita hotA hai aura jisakI zabda- jyoti (vAraNI ke prakAza) me ye svAtmA aura parapadArtha darparat taraha pratibhAsita hote haiM, vaha devose pUjita zrImAn jinendra bhagavAn tInoM jyotiyokI prAptike liye hamAre sahAyaka (nimittabhUta) hoveM / ' vyAkhyA - yaha padya bhI antya - magalake rUpame hai / isame jinendra(arhantadeva) ko tIna jyotiyoke rUpame ullekhita kiyA hai -- eka dehajyoti, dUsarI jJAnajyoti aura tIsarI zabdajyoti / dehajyotikA abhiprAya usa dyutise hai jo kevalajJAnAdirUpa anantacatuSTayakI prAdurbhUtike sAtha zarIrake paramaaudArika hote ho prabhAmaNDalake rUpame sAre zarIra se nikalatI hai / usa dehajyotime jagata majjanakI jo bAta kahI gaI hai usase utanA hI jagata grahaNa karanA cAhiye jahAM taka vaha jyoti prasArita hotI hai, aura use dugdhAmburAzikI jo upamA dI gaI hai usase yaha spaSTa hai ki vaha dugdhavarNa-jaisI zukla hotI hai / jJAnajyotikA abhiprAya usa AtmajyotikA hai jisame sAre jagatake sabhI carAcara padArtha yathAvasthitarUpameM pratibimbita hote haiM-- koI bhI padArtha ajJAta nahI rahatA / aura zabdajyotikA tAtparya usa divyadhvanirUpa vANIkA hai jo jJAnajyotimeM prativimvita hue padArthoM kI darpaNake 1 'om yaha zravyaya - zabda 'jJeya' artha me bhI prayukta hotA hai, aisA 'zabdastomamahAnighi' kodAkI nimna ullekhase jAnA jAtA hai aura vahI yahAM sagata pratIta hotA hai - "om - praNave, Arambhe, svIkAre / ............ - anumatI, apAkRtI, asvIkAre, magale, zubhe, jJa eye, brahmaNi ca / " *
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 tattvAnuzAsana samAna yathArthavAcikA hotI hai| isa prakAra vividha-jyotise yukta aura devoMse pUjita mahatparamAtmAkA smaraNa karake jo prArthanA kI gaI hai vaha granyakAramahodayako jyotitrayarUpa mahatparamAtmA bananekI bhAvanAkA dyotana karatI hai| yahAM bhagavajjinasenAcArya-ziSya-zrIguNabhadrAcAryapraNItauttarapurANa-gata-kundhujina-caritake antima magalapadyakA smaraNa ho AtA hai, jo isa prakAra hai dehajyotipi yasya zakrasahitAH sarve'pi magnAH surAH jJAnajyotiSi paMcatattvasahita magnaM nabhazcAkhilam / lakSmIdhAma daghahidhUya vitata-dhvAntaM sa dhAmadvayaM / paMthAnaM kathayatvanantaguNadhRtkunyubhavAntasya vaH // (64-55) isame kunthujinendrakA smaraNa karate hue unakI do jyotiyokA hI ullekha kiyA hai-eka dehajyoti aura dUsarI jJAnajyoti / dehajyotime indrasahita saba devatAoko nimagna batalAyA hai, jo unake samavazaraNAdiko prApta hue haiM, aura jJAnajyotime pacatattva (dravya tathA bhuut| sahita sAre AkAzako vyApta prakaTa kiyA hai / tIsarI zabdajyotikA koI ullekha nahI kiyaa| isa jyotikA uparyukta ullekha yahA~ granthakArakI apanI vizeSatAko liye hue jAna par3atA hai| zabdAtmaka bhI jyoti hotI hai isakA vAdako zrIzubhacandrAcAryane apane jJAnArNava-granthake nimna padyame ullekha kiyA hai . yasmAcchabdAtmaka jyotiH prasRtamatinirmalam / vAcya-vAcaka-sambandhastenaiva parameSThina. // 38-32 //
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna-zAstra 223 - isame zabdAtmaka-jyoti aura parameSThIkA paraspara vAcyavAcaka sambandha hai aisA ullekha kiyA hai aura yaha vAta 'arhamityakSara-brahma vAcaka parameSThina ' tathA'zabdabrahma parabrahmake vAcakavAcya niyoga' jaise vAkyoMse bhI jAnI jAtI hai| vAcyake vAcakarUpa 'nAmadhyeya'ke antargata jina matrapadokA isa grantha (padya naM0 108 Adi) me tathA anyatra padasthadhyAnake varNaname ullekha hai, ve saba dhvanirUpa zabdajyotiyAM haiM jo arhantAdikI vAcaka haiN| arhantajinendrakA divyadhvanirUpa sArA ho vADmaya zabdajyotike rUpameM sthita hai| __ bhASyakA antyamagala aura prazasti mohAdika ripuvoko jinane, jIta 'jinezvara' pada pAyA, vItarAga-sarvajJa-jyotise, mokSamArgako darzAyA / una zrImahAvIrako jisane, bhaktibhAvase nita dhyAyA; Atma-vikAsa siddha kara usane, nirmala-zAsvata-sukha pAyA // 1 // guru samantabhadrAdika praNamU, jJAna-dhyAna-lakSmI-bhartAra, jina-zAsanake anupama sevaka, bhakti-sudhA-rasa-pArAvAra / jinakI bhakti prasAda banA yaha, rucira-bhASya sabakA hitakAra; bharo dhyAnakA bhAva vizvame, ho jisase jagakA uddhAra // 2 // alpabuddhi 'yugavIra' na rakhatA, dhyAna-viSaya para kucha adhikAra, Atma-vikAsa-sAdhanAkA lakha dhyAna-kriyAko mUlAdhAra / rAmasena-munirAja-vinirmita, dhyAna-zAstra sukha-sampata-dvAra, usase prabhavita-prerita ho yaha, racA bhASya Agama-anusAra // 3 //
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 tattvAnuzAsata paDhe-paDhAveM suneM-sunAveM, jo isako mAdarake sAtha; pramudita hokara cale isI para, gAveM sadA aatm-gunn-gaath| Atma-ramaNa kara svAtmaguNoko o' ghyAve samyak savicAra, ve nija Atma-vikAsa siddha kara, pAveM sukha avicl-avikaaraa||4 isa prakAra zrInAgasenasUrike dIkSita-ziSya-rAmasenAcAryaviracita siddhi-sukha-sampatakA upAyabhUta tattvAnuzAsana nAmaka dhyAnazAstra sAnuvAda-vyAkhyArUpa bhASyase alakRta samApta huaa|
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ pakti 16 micchatta pariziSTa 1. bhASyakA saMzodhana bhASyake chapaneme presako asAvadhAnIse kucha azuddhiyAM ho gaI haiN| bindu-mAtrAdikI sAdhAraNa azuddhiyoko choDakara, jo kahI-kahI prAyaH TAipake ThIka na uThaneke kAraNa huI jAna paDatI haiM, zeSa azuddhiyokA sazodhana nimna prakAra hai --- pRSTha azuddha 24 payadi payahi micchatta 24 dveSastu Sastu bhramiSyati bhramiSyasi abhitra abhinna (47) (46) zrutena zrutena tigutta tigutto ekaggamaNe eyaggamaraNo dehAvasthA dehAvasthA 111 va ba va vaM 120 yaha aura ratnoko aura unhe ratnokI 133 vibhratA vibhratA 153 yasmin mithyA yanmithyA anyatra anyanna tamaspantahegA tamasyanta zA 156 lie hue haiM lie hue AvRtta haiM vyAvRtta AvRtta pUrvaveda pUrvavida pradezamapiNDa. pradezamapiNDa. 221 phomAkI kozake aise 120 MMM on 29 2022 157 158 156
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2. tattvAnuzAsana-padyAnukramaNikA padyA''dyabhAga kramAGkasahita A akAra marutA pUrya 184 165 | AkarSaNa vazIkAraH 211 181 akArAdi-hakArAntA 107 108 AjJApAyau vipAka ca 6896 acetana bhavennAha 150 142 Atmana pariNAmo yo 52 55 ataevA'nyazUnyopi 173 158 | AtmAnamanya-sapRkta 177 160 ataevottamo mokSa 247 205 AtmAyatta nirAbAdha-242 201 atredAnI niSedhanti 83 82 | Atyantika svahetoryo 240 161 atraiva mAgraha kAryu ryad 216 185 | Adau madhye'vasAne yad 101 100 athavA'Ggati jAnAtI-62 62 | Ata~ raudra ca durdhyAna 34 41 athavA bhavino bhUtA. 192 172 | Asravanti ca puNyAni 226 189 anantajJAnahagvIrya-236 166 anantadarzana-jJAna-120 | iti cenmanyase mohAt 141 200 anAdi-nidhane dravye 112 113 | iti sakSepato grAhya-40 45 anekAntAtmakatvena 246 208 ityAdInmantriNo 108 110 anyatra vA kaciddeze 61 ida hi du zaka dhyAtu 181 163 anyathAvasthiteSvartha 17 indriyANAA pravRttau ca 76 72 anyAtmA'bhAvo nairAtmya176 160 iSTe dhyeye sthirA buddhiryA 72 66 apramatta pramattazca 46 48 ubhayasminniruddhe tu 167 154 abhAvo vA nirodha syAt64 63 abhinnakartR-karmAdi-26 | eka pradhAnamityAhur 57 58 abhinnamAdyamanyattu 61 ekAgra-grahaNa cAtra 56 56 ekAgra-cintA-rodho ya 56 57 abhyetya samyagAcArya 42 artha-vyajana-paryAyA 116 / etadvayorapi dhyeya 180 162 evamAdi yadanyacca 216 182 asti vAstava-sarvajJa 2 4 / evamAdIni kAryANi 212 181 121 88
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ padyAnukramaNikA 125 115 178 70 jJAnavairAgya- rajjubhyA 77 jJAna zrIrAyurArogya 168 jJAnAdarthAntarA'prAptA- 66 jJAnAvRtyudayAdarthe - 10 ta eva ca karttA karaNa 73 eva nAmAdi-bhedena 131 eva vidhamida vastu 115 eva vaizvAnarIbhUya 206 eva samyagvinizcitya 1566146 " catustrizanmahAzcarye 125 caritAro na cetsanti 86 cintA'bhAvo na jainAnA 160 cetano'cetano vArtho 111 ka, ga 158 30 karmabhya samastebhyo 164 152 karmabandhana-vidhvasAt 231 162 karmAdhiSTAtRdevAnA 214 kiM ca bhrAnta yadIda 164 tatazca yajjagurmu ktyai 1974 tatastva bandhahetunA 22 tato'napeta yajjJAna 54 tato'yamarhatparyAyo 193 173 | tatovatIrya martyepi 228 55 182 172 160 165 164 kimatra bahunoktena yadya 209 179 ku bhakI stabhamudrADhya 204178 kSIrodadhimayo bhUtvA 208 176 gaNabhRdvalayopeta 106 guptendriyamanA dhyAtA 38 gurUpadezamAsAdya 196 kimatra bahunoktena jJA 138 132 | tato vyAptA samastasya 251 208 tata pacanamaskArai 186 tata so'nantaratyakta - 233 tavandha svahetubhyo 6 tatra sarvendriyAlhAdi 227 tatrAtmanyasahAye yac-65 tatrAdau piMDa - siddhyarthaM 183 105 44 174 ca, ja 123 84 150 113 34 tatrApi tattvata paca 116 tatrAsannIbhavanmukti 41 tattvajJAnamudAsIna- 221 cetasA vacasA tanvA 27 janmAbhiSeka - pramukha - 126 jinendra - pratibimvAni 106 jinendrA saddhyAna- 258 jIvAdayo navA'pyarthA-25 jIvAdidravya - yathAtmya - 152 143 | tadA'sya yogino yoga- 61 123 111 217 32 tathAdyamAptamAptAnA 123 tathA hi cetano'sakhya- 147 tathAhyacaramAgasya 225 tadarthAnindriyairgRhNan 16 227 73 175 66 18 tadA ca paramaikAgra yAda 172 tadA tathAvidha- dhyAna- 136 12 160 63 165 121 46 187 123 140 188 27 157 137 60 bha
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 tattvAnuzAsana taddhyAna raudramAta vA 220 186 / dhyAtA dhyAnaM phala dhyeya 37 43 tadhyAnAviSTamAlokya 166 175 | dhyAtArazcennasatyadya 85 84 tanna codya yato'smAbhi 186 170 dhyAtu piMDe sthitazcaiva 134 130 tanmohasyaiva mAhAtmya 245 203 dhyAtorhatsiddharUpeNa 167 174 tamevA'nubhavazcAya-170 156 tasmAdetasya mohasya 20 28 dhyAnasya ca punarmulyo 218 184 tasmAnmoha-prahANAya 146 136 dhyAnAbhyAsaprakarSaNa 224 186 tasmAllakSya ca zakyaca 182164 dhyAne hi bibhrati sthairya 133 124 tAhaksAmagra yabhAve tu 36 43 dhyAyate yena taddhyAna 67 65 tApatrayopataptebhyo 3 6 dhyAyeda-i-u-e-o ca 103 102 tAbhyA puna kaSAyA syu-17 25 / dhyeyA'rthAlambana dhyAna 70 68 tiSThatyeva svarUpeNa 236 198 tejasAmuttama tejo 128 123 / nanu cAkSaistadarthAnA-240 200 tena prabuddhaghiSaNena 257 215 / nanvahantamAtmAna-188 166 tesya. karmANi badhyante 18 26 na muhyati na sazete 237 166 taijasI-prabhRtIvibhrad 202 177, na hIndriyadhiyA dRzya166 153 trikAla-viSaya jJeya-238 166 | nAnyo'smi nAhamastyanyo148 141 nAma ca sthApanA dravya 6666 didhyAsu sva para jJAtvA 143 138 / nAsAgranyastaniSpanda-63 88 dUramUtsRjya bhUbhAga 124 123 / nirasta-nidro nirbhItir-65 86 dRgbodhasAmyarUpatvA-163 152 . nizcayanayena bhaNitas-31 38 deza kAlazca soDanveSya 39 34 nizcayAdvyavahArAcca 66 64 dehajyotiSi yasya 256 220 dravya-kSetrAdi-sAmagrI 48 51 paraspara-parAvRttA 175 156 dravyadhyeya bahirvastu 132 126 / pariNamate yenAtmA 160 170 dravya-paryAyayormadhye 58 pazcAdAtmAnamarhanta 187 165 dravyAthikanayAdeka 63 62 / pazyannAtmAnamaikAna yAt178 160 dharmAdizraddhAna 30 37/ pArzvanAtha-bhavanmatrI 201 176 dhyAtari dhyAyate dhyeya 71 6. puruSa pugadula. kAlo 117 116 58
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ padyAnukramaNikA 226 pusa sahAravistArau 232 164 pUrva zrutena saskAra 144 138 | yattu sAsarika saukhya 243 202 pratyAhRtya yadA cintA 60 60 yatpunarzajrakAyasya 84 83 pratyAhRtyA'kSalu TAkAs 64 86 | yatpuna pUraNa ku bho 213 182 pramANa-naya-nikSeparyo 26 34 yathA nirvAtadezastha 171 157 prazasta-lakSaNAkIrNa-127 123 / yathA'bhyAsena zAstrANi 88 86 prAdurbhavanti cAmuSmAt 165 173 yathA yathA samAdhyAtA 17. 161 ba, bha pathaikamekadA dravyam 110 112 bandhasya kArya sasAra 7 13 yathokta-lakSaNo dhyAtA 86 87 bandhahetu-vinAzastu 23 yadacetattathA pUrva 156 147 bandhahetuSu mukhyeSu 21 yadatra cakriNA saukhya 246 204 bandhahetuSu sarveSu 12 21 | yadatra skhalita kiMcit 254 213 bandho nivandhana cA'sya 4 8 vAdhika phala kiMcita 217 183 bra vatA dhyAna-gabdArtha 142 137 yadA dhyAnabalAddhyAtA 135 131 bhuja-vaktra -netra-sakhyA 215 182 yadyapyatyantagabhIra 253 213 bhUtale vA zilApaTTe 62 88 / / yadvA bandhazca mokSazca 248 204 yadvivRtta yathApUrva 113 114 matta kAyAdayo bhinnA-158 146 yanna cetayate kiMcin 155 146 mamA'hakAra-nAmAnI 13 21 | yanmithyAbhinivezena 165 153 mahAsattva parityakta-45 47 yastu nA''lambate zrautI 145 136 mAdhyasthya samatopekSA 139 134 yazcottamakSamAdi syAd-55 56 mithyAjJAnAnvitAnmohAna-16 24 ye karma-kRtA bhAvA 15 23 mukta-lokadvayA'pekSa 44 47 ye'trAhuna hi kAlo'ya 82 81 mukhyopacAra-bhedena 47 50 yena bhAvena yadurUpa 161 171 mUlavyAptunivRttau tu 250 208 yenopAyena zakyeta 78 75 mokSastatkAraNa caitad 5 10 yo'tra sva-svAmi-samba-151 143 mokSahetu punadvadhA 28 35 | yo madhyastha pazyati 32 36 moha-droha-mada-krodha-244 202 | yo yatkarmaprabhurdevas-200 176
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230 tattvAnuzAsana ra, la, va | samAdhisthena yadyAtmA 166 155 ratnatrayamupAdAya 223 188 samyaggurUpadezena 87 85 lokAgra-zikharArUDha-122 122 samyagjJAnAdisampannA 130 127 vajrakAya sa hi dhyAtvA 226 190 samyagnirNIta-jIvAdi-43 46 vajrasahanopetA 35 42 sa svaya garuDIbhUya 205 178 vapuSo'pratibhAse'pi 168 155 sattA guNAstatra 114 115 vastu-yAthAtmya-vijJAna-255 214 sakSa peNa yadatrokta 140 136 vAcyasya vAcaka nAma 100 66 sagatyAga. kaSAyAraNA 75 vItarAgo'pyaya devo 126 71 125 sacintayannanuprekSA 76 75 vRttamohodayAjjanto 11 16 sAkAra ca nirAkAra-121 122 vedyatva vedakatva ca 161 151 sAmagrIta prakRNTAyA-46 52 vyavahAranayAdeva 141 137 sArazcatuSTayepyasmin 252 2 1 za, sa, ha siddha-svArthAnazeSArtha- 1 3 zazvadanAtmIyeSu 14 22 / so'ya samarasIbhAvas 137 132 zAnte karmaNi zAntAtmA210 180/ syAtsamyagdarzana-jJAna-24 31 zuciguNayogAcchukla 222 187 / syumithyAdarzana-jJAna-8 15 zUnyA''gAre guhAyA vA 60 88 svapara-jJaptirUpatvAnna-162 151 zUnyIbhavadida vizvaM 53 55 svayamA''khaDalo bhUtvA 207 176 zrIvIracandra-zubhadeva-256 215 svayamiSTa na ca dviSTa 157 148 zru tajJAnamudAsIna 66 svaya sudhAmayo bhUtvA 207 176 zrutajJAnena manasA 68 svarUpa sarvajIvAnA 235 197 zrutena vikalenA'pi 50 svarUpAvasthiti pu sas 234 196 sa ca muktiheturiddho 33 svAtmAna svAtmani svena 74 70 sati hi jJAtari jJeya 118 120 svAdhyAyAdhyAnamadhyAstA 8176 sadRSTi-jJAna-vRttAni 51 54 / svAdhyAya paramastAvajjapa 8076 sadravyamasmi cidaha 153 144 hamatro nabhasi dhyeya 185 165 sanna vAha sadApyasmi 154 145 hatpakaje catuSpatre 102 101 saptAkSara mahAmantra 104 103 / hRdaye'STadala padma 105 105
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. bhASyake sahAyaka anthoMkI sUcI adhyAtmakamalamArtaNDa (kavirAmalla) pravacanasAra (kundakundAcArya) adhyAtyamataragiraNI(somadeva). bhAvapAhuDa (kundakundAcArya) adhyAtmatara-TIkA (gnnvrkoti)| adhyAtma-rahasya (pa0 AzAdhara) bhairavapadmAvatIkalpa (malliSeNAcArya) anagAradharmAmRta (pa0 AzAdhara) matrasArasamuccaya (vijayavargI) Atmaprabodha (kumAra kavi) mahAkammapayaThipAhuDa AtmAnuzAsana (guNabhadrAcArya) mUlAcAra (vaTTakera-kundakunda A0) ArAdhanAsAra (devasenAcArya) mokkhapAhuDa (kundakunda A0) ASa-mahAnurANa (jinasenAcArya) yazastilaka (A0 somadeva) AlApapaddhati (devasenAcArya) yuktyanuzAsana (svAmI samantabhadra) iSTopadeza-TIkA (pa0aAzAdhara) yogadarzana(patajaliRSi) uttarapurANa (guNabhadrAcArya) yogapradIpa upAsakAcAra (amitagati A0) yogasAra (amitagati prathama) ekatvasaptati (padmanandi A0) kalyANamandira (kumudacandrAcArya) yogasUtra-maNiprabhAvRtti(bhAvAgaNeza) nommaTasAra-karmakANDa (nemicandrA0) yogasUtra-vRtti (nAgojI bhaTTa) chahaDhAlA (pa0 daulatarAma) yogazAstra (hemacandrAcArya) jJAnasAra (padmasiMhamuni) ratnakaraNDa (svAmIsamantabhaMdra) jJAnAMkuza vasunandizrAvakAcAra(vasunandi A0) jJAnArNava (zubhacandradAcArya) vidyAnuzAsana tattvabhAvanA (amitagati A0) tattvasAra (devasena A0) vRhadravyasagraha (nemicandracArya) tatvArthasUtra (umAsvAmI) vRhadravyasagraha-TIkA (brahmadeva) dasaNapAhuMDa (kundakundAcArya) SaTkhaNDAgama devAgama (svAmI samantabhadra) samayasAra (kundakundAcArya) dhyAnastava (A0 bhAskaranandI) samayasArakalazA (amRtacandrAcAra) dhyAnazataka sarvArthasiddhi (pUjyapAdAcArya) niyamasAra (kundakundAcArya) siddhabhaktiprA0 TI0 (prabhAcandra) paramAtmaprakAza (yogIndudeva) siddhabhakti saskRta (pUjyapAdAcArya) pacAstikAya (A0 kundakunda) | svayambhUstotra (samantabhadrAcArya) pratiSThAsAroddhAra (pa0 AzAdhara) svAmikArtikayAnuprekSA(svAmikumAra)
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4. bhASyameM uddhRta-vAkyoMkI anukramaNikA 76 135 ory akArAdi-hakArAnta- 101 AjJApAya-vipAka- 46, 50,67 akArAdi-hakArAntA AtmalAbha vidurmokSaM 166 akAro'ya sAkSAda- 101 AtmA jJAna svaya jJAna aGgatItyanamAtmeti Adhasahananenaiva ajIvakAyA dharmA'dharmA- AntamuhUrtAt aTThadalakamalamajjhe 108 ApadA~ kathita. panthA athavA bhAvino bhUtA 114 Asrava-nirodha savara. anAtmAyaM vinA rAgaiH IryAdiviSayA yatlA anuprekSAzca dharmasya u-zro antardahati mantrAciH upayogo lakSaNa 140 anyAkArAptiheturna uttamasahananAbhidhAna anyo'nyavajraviddha 106 uttamakSamAmArdavAvaappu payAsai appu paru utpAda-vyaya-dhrauvya-yukta 112 167 abhinnakartR-karmAdi Rte bhavamAttaM syAt 36 abhyasyamAna bahudhA sthiratva 86 | ekadeza-karmasakSaya-lakSaNA amatramakSara nAsti 106 ekazabda sakhyApada amUrto'pyayamantyAGga- 193 ekasamayA'vigrahA 165 arthaparyAyavAcI vA anazabda. 58 eka zuddho hi bhAvo arhatsiddhAcAryopAdhyAya- 111 ekAgracintAnirodho ahamityakSarabrahma 100 ekAgravacana vaiyagayaviavagAsadANajogga nivRtyartha 56 astitva pratiSedhyenA ego me sassado AdA 140,173 agyate tadaGgamiti 58 | etadukta bhavati-jJAnaM atomuhattaparao 65 / eyapadeso vi aNU atomuttametta 65 | aikAna yena nirodho yaH 13 42 116 117
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 106 206 bhASyame uddhRta-vAkyAnukramaNI 233 OM arhanmukhakamalavAsini 111,214) om-praNave, Arambhe, svIkAre0 caturvizatipadAnyAlikhya 107 OM hna pUrvakramAcArya catvAra pratyayAste nanu cariyAvariyA vadasamidi- 81 kaSAyamala-vizleSAt 187 calaNarahio maNusso 213 kAya-vAkya-manasA pravRttayo 7 cAritta khalu dhammo 55 kAya-vADa-mana karma yoga 6, 20 | cintA anta karaNavRtti kAlo vi socciya jahiM 90 cu-pU vaizyAnvayau pItA kiMcidUnA niviDarUpatayA 195 cetanA jJAnarUpeya 167 kiMcinnyUnAntyadehAnu- 165 ja, jha kiM bahuNA sAlaba 65 jacciya dehAvatthA kugalA'kuzala karma janma-jarAmaya-maraNa ku bhakena tadambhoja- 167 jaha cira saciyamidhaNa 212 kenacitparyAyegeSTatvAt ja kiMcivi ciMtato kSaNikakAntapakSepi 210 ja thiramajjhavasANa kSapayajitAnmalAn ja paramampaya tacca jIva-karma-pradezAnA gaipariNayANa dhammo jIvazabda sa bAhyArtha 135 gaNaharavalayeNa puNo jIvA'jIvA bhAvA gadimadhigadassa dehI jIvA'jIvAsravabandha gahiya ta suaNANA guNaparyayavadravyam jIvAdI saddahaNa (pravacanasAra) 38 guptitraya bhavati tasya jIvAdI saddahaNa (dasaNapAhuDa) 38 gulphottAnakarAguSTha jeNa sarUviM jhAiyaDa ghanavivaratayA kiMcidUnAkRti 165 jo khalu sasAratyo 26 ghanaviviratayA dhanA niviDA 165 | jo jANadi arahata 78 ghAtikarmakSayAdAvirbhUtA 4 jJAnadarzanacAritra 134 60 58 115 171
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 234 tattvAnuzAsana jJAnastokAcca mokSa. 54 | tIna bhuvaname sAra 74 jJAnAdarthAntara nAtmA 68 / tRsamAsa ghosato jhArageNa viNA joI tesimadhigamo NANa 37, 155 jhAyaha Niya-kuramaJjhe tesiM heU bhaNidA Tha, Na tehiM du visayaggahaNa ThANa-judANa adhammo Na8 manavAvAre 73 dadhati vasati madhye Namo ahitANa NamosiddhANa 111 damba-parivaharUvo Namo jiNANa Adi 48 matra 106 dahana ku bhakena syAd NANa appA savva duviha vi mokkhaheu NiccayaNayeNa bhaNido duviho taha paramappA Niya-NAhi-kamala-majjhe dRSTaprayojana-parivarjanArtha dehajyotiSi yasya zakatato dadhyAvanuprekSA 80 dehAvasthA punaryava tato vahni zarIrasya dravyAntara-sayogAdutpanno 173 tato'sau nizcalAbhyAsAt 166 tatrAnapeta yaddharmAt 54 dhammAdI saddahaNa 37 tattvArthazrAddhAna samyagdarzana dhammo vatyusahAvo tadavasthAdvayasyaiva 61 dharmAdanapeta dhayaM tadavirata-dezavirata dharmAstikAyAbhAvAt tadaSTakarmanirmANa 167 dharmo hi vastu yAthAtmya tadAjJApAya-sasthAna dharmyamapramattasyeti tadubhaya tatreti cenna 52 dhAraNA zrutanirdiSTa-bIjAvadhAtadeva yadiha jagati 132 raNa tapa svAdhyAyezvara dhyAtArasrividhA jJeyAsteSA 51 praNidhAnAni kriyAyogaH dhyAtR-dhyAnobhayAbhAve 132 tasya bhAvastattva 113 | dhyAnasyaiva tapoyogA tAlatribhAgamadhyAni 62 | dhyAnAddhi lokacamatkAriNa* 85
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ 235 130 To 185 - 211 bhASyame uddhRta-vAkyAnukramaNI dhyAyatIti ca kartRtva 68 [ paryaMka iva didhyAso. dhyAyatIti dhyAnamiti pacanamaskArapada dhyayAtyarthAnaneneti pAthivI syAttathAgneyI 130 dhyAyedanAdisiddhAnta pArthivI syAdAgneyI dhyeya prati avyApRtasya piNDastha paca vijJa yA 130 puNya-pApa-kriyA na syAt 210 dhyeya syAdvItarAgasya 134 puvakayanbhAso 76 dhvaste mohatamasyantaI zA 158 pratikSaNa sthityudayavyayAtma- 112 prasakhyAna vivekasAkSAtkAra 61 na kuryAd dUrahapAta prasakhyAnepyakusodasya 61 na khotkRtirna kaNDUtiH prAgbhAge ziraso sUni 166 na te guNA na tajjJAna prAdhAnyavAcino vaikazabdasya 58 na bandhamokSau kSANikaikanAke nAkIkasA saukhya bandhazca mokSazca tayozca 207 nAtyunmiSanna cAtyantaM 88 bandhahetvabhAvanirjarAbhyA 162 nAnArthAvalambanena bArasavihammi ya tave 76 nAnyathAvAdino jinA bAhya taropAdhisamagrateya 164 nAbhau SoDaza vidyAt 166 buddhi tao vi ya laddhI 127 nAstitva pratiSedhyenA- 146 | budhairuparyadhobhAge nicca ciya juvai-pasU nityatvaikAntapakSe'pi 206 bharahe dussamakAle nidAna bhogakAkSottha bhavatyabhAvo'pi ca vastudharmo 150 nizcayavyavahArAbhyA 35 / bhasmabhAvamasau nItvA 167 ni zreyasamabhyudaya bhAvamAtrAbhidhitsAyA 66 | bhAveSu nityeSu vikArahAne 206 paNa tIsa sola chAppaNa payaDi-dvidi-aNubhAga- 12 | mano bodhA''dhAna 80 pariNamadi jeNa davva 171 ] maDalAnA yadA madhye 161 58 88 91 106
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 mAtA me mama gehinI mAmanyamanya mA matvA mAmevA'ha tathA pazyan micchatta aviramaNa mithyAtvAdyAtmabhAvA mithyAdarzanA'viratimuktihetujinopajJa mUrtI vyaMjanaparyAyo mokSamArgamaziSannarAmarAn moha-droha-mada-krodha ya, ra yattu sAsArika saukhya yathA jAtu jagannAha yadacetattathAnAdiyA yatra yathAvastho yadyatsarvathA kArya yasmAcchabdAtmaka jyoti yukta syAdvAdinA dhyAna yuje samAdhivacanasya yena yena hi bhAvena yena yenaiva bhAvena yogo dhyAna samAdhizca yojakastatra durlabha yo dravyAntarasamiti rAga premaratirmAyA rAgo doso moho rudra krU rAzayastatra tattvAnuzAsana 23 141 vadhacintanerSyA'sUyA 156 | vahnivIjasamAkrAnta 6 vAcanApRcchane sAnuprekSaNa 7 vAme pArzve nyased OM hra 16 | vitarkaH zrutaM 58 viprayoge manojJasya 116 viSayeSvanabhiSvaga vItarAgo'pyasau dhyeyo 7 10 vItarAgo bhavadyogI vaimanasye ca kiM dhyAyet va 211 2- 2 205 60 171 171 61 106 vairAgyaM jJAnasaMpattira saMga vairAgya tatvavijJAna 185 10 185 56 159 | vyagra hi jJAna na dhyAna 147 vyajanena tu sambaddhau dvAvanyo 116 44 za, Sa zivo'ya vainateyazca zIrSaM vadana hRdaya 20 167 76 166 154 42 77 125 134 61 132 168 163 zukla paramazuvala ca zubhapariNAmanivRtto yoga 20 PS zubha puNyasyA'zubha pApasya zratamanindriyasya 173 25 sajjhAna kuvvato 16 | sattaikA dvividho nayaH 42 | sadeva sarvaM ko necchet 154 zratena vikalenAspi 53, 82 vizati tattvAnyAlocayata 61 sa 80 68 146 f
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 166 10 my 59 61 bhASyame uddhRta-vAkyAnukramaNI 37 sad dRSTijJAnavRttAni dharma 15 | sAmya svAsthya samAdhizca 136 sadravya-lakSaNa 112 sAlambanA'bhyAsasa dvividho'STacaturbheda 141 siddhi svAtmopalabdhi 197, 220 santatyA vartate buddhi sisArdhAyaSaNA sannevAha mayA vedya 145 suttattha-dhammamaggaNa 57 sapara bAdhAsahiya so'ya samarasIbhAvaH sa bAhyAbhyantare cAsmin 76 strIpazuklIvasasakta 88 samamRjvAyata vibhrad 58 snehAmyagAbhAve. samAdhisthasya yadyAtmA smRtisasanvAhAra sammada saNa NANa syAjjaghayoradhobhAge samyakaprekSA-cakSuSA syAdvAda sarvathaikAnta- 206 samyagdarzanajJAnacAritrANi 32 sarpa-Daso taba jAniye 203 svadoSazAntyA 126, 218 sarvathAniyamatyAgI 206 svapayaMke kara vAma 61 sarva paravaza dukha 202 svaroSmANo dvijA zvetA 106 sarvAMgINa viSayadvat 212 svAdhyAya praNavAdipavitrANA sakA-kakhA gahiryA 82 japa. 76 sajJA-sakhyA-vizeSAJca 135 svAsthya yadAtyantikameSa pu sA 3 sanyastAbhyAmadhoGghribhyA~ hara prasakhyAnaparo babhUva savRNotyapyanAgatAn hRdi nyasennamaskArasavega prazamasthairya | oo hRdyaSTakarmanirmANa 167 sasAra-kAraNanivRtti sAdhAraNamida dhyeya 65 , hRrtini tvayi vibho 126 sAmaNNapaccayA khalu 16 / hRSIkAni tadarthebhya 166 86
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ u-pro 5. prastAvanAkI nAmAnukramaNI | AzAdhara (paDita) 10,11,17,16 akalakadeva 16,46,58 32,43,88 akkAdevI (rANI) 15 Azrama (nagara) 25 ajitasena (guru) 15.48 AhADa (udayapura-nikaTavartI) 47 adhyAtmagranthasaMgraha 84,85 ipTopadeza (mUla tathA TIkA) 16, anagAradharmAmRta-TIkA 17,66 anekAnta (patra) 34,40,46,53,57 aparAjitasUri 40-46 / uttarapurANa amitagati (prathama) 23,31,34,54 / udayapura-zAstrabhaNDAra 56 amitagati (dvitIya) 22,23,30 / upAsakAcAra (amitagati)22,30, 31,34,54 31,34 amitasena | umAsvAmI (ti) amRtacandrAcArya 32-34,42,46 RSabhasenaguru 14 arikesarI (cAlukyavazI) 37 e0 ena0 upAdhyAya (upAdhye)11, arhavalI 15,25,27,30,42,43,45 53,54 46,51,52 prA, i eregittaM gaNa 41 AcArasAra 25 / elAcArya AtmAnuzAsana 18,16 | ailaka pannAlAla-sarasvatIbhavana 7, AdipurANa 16 Amera-zAstrabhaNDAra 5-7 / ojhAjI 47 ArAtIyasUri Aryasena (Aryanandi) 15,48 | kanakasena ArSa (mahApurANa)16-18,46,68, kannaDaprAntIya-tADayatragrantha-sUcI 8 kannauja (karNakubja) 37-36 AlApapaddhati 24,31,32 / karmaprakRti (muni) arhadvallabhasUri 41
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 prastAvanAkI nAmAnukramaNI 236 kalikAlasarvajJa (somadeva) 35 | gauDasagha (bagAla, dakSiNa) 36,36 kaSAyaprAmRta 60 / granthatrayI kastUracanda kAzalIvAla (pa) 3,5 ca, cha kASThAsagha 50-54,57,58 | candrakIrti 42, 43 kASThAsagha-gurvAvalI 50,52-54 | candrakIti (kASThAsadhI) 55 kIrtinandi candragiri (parvata) kunthunAthacaritra candanandi 41-43 kundakundAcArya candranandi(mahAkarmaprakRtyAcArya)41 kumAranandi 41,42 cAmuNDarAya 15,48 kumArapAla (cAlukya rAjA) 25 | cAmuNDarAya aiMDa hija liTarerI kumArasena (AcArya) 15,48,50 priDisesarsa kRSNakAnta(KK )haiDiki 37,36 | cAmuNDarAya-purANa ke. bhujabalI zAstrI cAritrasena kezavazarmA kezavasena cArukItibha0jJAnamaDAra(jainamaTha) kezavasena (punnATagacchI) choTelAlajI (bAbU) 51, 52 kailAzacanda zAstrI 27,34 koTA (rAjya) 47 jaTila muni 46 jayadhavalA (TIkA) 17, 51, 58 gagasena jayapura 3-7, 10 guNabhadra 50,51 jayasena (punnATagacchI) 57 guNabhadrAcArya 16,18,16,42 jayasena (AcArya,sUri)2, 20,24, guhila, guhilota (vaza) 47 25, 27, 28, 34 goNada-beDagijinAlaya 15 jabUdIvapaNNattI gopasena 15,53 / jinacandra gommaTasAra 27-26, 60 jinayajJakalpa govapaiya 41 | jinaratnakoza (DA0 velakara) 8 15,53
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 tattvAnuzAsana jinasena 50, 51, 54, 56, 57 / devasagha jinasenAcArya (bhagavat) 2, 11, | devasena 24, 31, 50-52 16-18, 42, 46 | devasenAcArya jainagranthapragastisagraha 30, 55 devAgama jainasandeza (zodhAGka 5) 16, 80 janasAhitya aura itihAsa 17, 48 devendrakumAra (vAbU) jainasAhitya-vikAsa-maDala 86 dravyasagraha (laghu) 28 dravyasagraha (vRhad) jainasiddhAntaprakAzinI (sasthA) 83 22, 25-28 jainasiddhAntabhavana(ArA) 4, 5 gha janasiddhAntabhAskara(patra) 46 / dhanyakumAra ema0e0 84-86 jainijma ina sAutha iDiyA 15 dharasena janahitaipI (patra) 10, 30 dharmaparIkSA 30, 51 jJAnArNava 21, 66 | dharmaratnAkara 22, 30, 33, dhavalA (TIkA) tattvAnandavijaya (muni) 85 / dhArA (nagara) tattvAnuzAsana 1-3, 6-11,17-24, dhyAnatattvAnuvarNana dhyAnavidhi 27, 30-35, 42, 46, 51, 56, 58, 85, 88 dhyAna-zAstra-grantha tattvArtharAjavArtika 16, 68 tattvAryasAra | nagara (tAluka) 42, 45 32-34 tattvArthasUtra 16,68 nanditaTagaccha 53, 54, 58 tAtparyavRtti (pacAstikAya) 2 nanditaTagaccha-gurvAvalI 15 darzanasAra 31, 50, 52 nandisagha(mUlamUlazarNAbhinandita)41 digambarajaina baDA mandira teraha- nandimaghapaTTAvalI pathI (jayapura) 5/nayakAti, digambaramAmbabhaNDAra (Ira) nayacakra (laghu, bRhata) 31,32 dijainamandira-pustakAlaya(bambaI)2/ nayadhakAdisaraha dillI pacAyatI jainamandira - naravAhna (rAjA) gAnabhaDAra 5, 6 'navInacandra ambAlAlagAha jA)
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ 241 / 43, 44 prastAvanAkI nAmAnukramaNI nAganandI 41 / paDitapArijAta nAgamagala-tAmrazAsana 41, 42 / pAgalagotrIya nAgasena 7-15, 48,53, 57, 87 | pANDavapurANa (zrIbhUSaNa) nAthUrAma premI (pa0)2, 6, 11, 17 pAtaJjala-yogadarzana nArasiMhA (jAti) 53, 54 pAriyAtra (deza) niyamasAra pArzvanAthacaritra (vAdirAja) 46 55 nItivAkyAmRta pArzvapurANa (candrakIti) 35, 36, 38 piTarsanariporTa (na0 3, 4) 51, 52 nemicandra(AcArya,siddhAntacakravartI) pI0 bI0 desAI 27, 28 nemicandra (gaNI, siddhAntadeva) 22, punnATa saMgha-gaccha 50, 52, 56, 57 puruSArthasiddhyupAya 33, 34 26, 27 puSkaragaNa nemicandra (vasunandisaddhAnta-guru) 26 puSpadanta nemicandra(prathamAGga-pUrvabhAgajJa) 56 | pUjyapAda (AcArya) 16, 46, 56 nemideva (bhagavat) 36, 37, 40 pogari (hogari)gaccha 15, 46 nemiSeNa pratApagar3ha 46, 57 pratIhAra rAjya pravacanasAra 16, 25 prAmRtagrantha paTTAvalI (nandisagha) pannAlAla vAkalIvAla (pa0) 83 varkiga (arikesaripitA) 36 panna cAri 46 parabhanI-tAmrazAsana 36, 38, 36 bambaI (mumbaI) 2, 3, 11, 86 paramAtmaprakAza-TIkA 2,20,27,30 lavari paramAnanda zAstrI 30, 34,53,56 / bAgaDagaccha pacaguru (muni) 53, 54 bApUrAva (lekhaka) pacasagraha 30 bAlacanda (nayakIti-ziSya) 25 pacAstikAya 2,16,20,24,25,28 / bRhatkathAkoza 42, 45 nemisena 5 bandhUSaNa
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 beNUpura belUra tAluka brahmakRSNadAsa brahmadeva bhagavatI ArAdhanA bha bhAskaranandi bhUtabali bhojadeva ( mUlArAdhanA) 11, 40, 51 ma tattvAnuzAsana 32 5 | milApacandajI kaTAriyA 44 | municandra ( kSapaNakavratadhartA ) 35 55 | mUDabidrI (jainamaTha ) 8, 6 15, 46 2, 25-28 | mUlasagha mAdhavasena mAlavadeza matisAgara malliSeNa prazasti mahAkarmaprakRtyAcAryaM mahApurANa (jinasena) mahAsena mahIndrasena ( punnAgacchI) mahendradeva 22 56 25, 26, 27 44 43 41, 43 57 8-10, 14, 40 mahendradeva (bhaTTAraka ) 35-37 mahendra-pAla-deva (rAjA)37-40, 48 mAghanandI 56 mANikacanda di0 jaina grantha mAlA 2, 6, 81 mAthurasagha-gaccha 50, 51, 53, 55 31 55 mUlAcAra mUlikalgaccha mevADa (deza) mokSaprAbhRta motIlAla siMghI (mAsTara) ya, ra, la yazodeva 17 | yuktyanuzAsana 46 yazastilaka yazastilaka eDa iDiyana kalcara 68 41 47 16 3 34, 36 37, 36 35, 36 16, 61 yogazAstra 20, 21, 23, 25, 66 yogasAra (prAmRta) 23, 31, 34 rakkasagaga (rAjA) 44 16 47 ratnakaraNDa rAjapUtAnekA itihAsa rAmasena (muni, AcArya)1-13,17, 34, 36, 40, 48-58, 87 lakSmIcanda varNI 85 lATagaccha 56-58 lATavargaTa (deza, gaccha) 57 lADabAgaugaccha (sa gha, gaNa ) 53 56-58
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ 47 zubhadeva prastAvanAkI nAmAnukramaNI 243 lAlArAma (paM0) 83 | vyomapaDita 32 lokasena 16, 51 za, Sa zakti kumAra-bhUpAla 47, 48 varAgacarita zaraccandaghozAla(prophesara) 26 vazIdhara (nyAyAlakAra) 85 zAntinAthapurANa (zrIbhUSaNa) 55 vAdirAja 44-46, 48 zAlivAhana (rAjA) vAdIndrakAlAnala zikArapura (maisUra) vAmanazarmA zivakumAra vArAM nagara zivakoTi vAsavasenAcArya 56-58 vijayadeva (vijayAmara) 8-10, ziva-pArvatI zivAyana 14, 40, 42, 87 8-10, 40 vijayasena (punnATagacchI) 57 vijayodayA (TIkA) 40-42, 46 zubhacandradeva vidyAgaNa 54, 55 zravaNabelagola vidyAnandAcArya zravaNabelagola-zilAlekha vidyAnuzAsana zrIpAla vinayasena zrIpuruSa 41 vindhyAnacala zrIbhUSaNa (bhaTTAraka) 55 vimalacandra zrImahAvIrajIzAstrabhaMDAra 27 virudAvalI (lADabADagaDasagha) 56, | zrImanisubatatIrthakara-caityAlaya 25 57 zrIvijaya 40, 42-48 vIracandra(-deva) 8, 10, 14, 40 zrutadevatA vIranandi 25 | zrutasAgarasUri vIrasena AcArya) 17, 50,56 SaT khaNDAgama vIrasevAmandira sa, ha vRSabhadevapurANa (zrIbhUSaNa) 55 | sabalIkarahATaka 47
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ex 26-28 2244 tattvAnuzAsana samantabhada (svAmI) 16, 45, 49 / sUryasAgara(AcArya)sagha 56, 58, 61, 80 / senagaNa samayasAra 16, 32-34 | senagaNa-paTAvalI 46 samAdhitatra soma(rAjaSThi ) sarvArthasiddhi somadevasUri 34-40 sAMgalI svayabhUstotra siddhabhakti harivaza (purANa) sidvasAgara (kSullaka) 31 / hemacandra-koza siddhasena (punnATagacchI) 57 / hemacandAcArya 20, 23, 25 siddhAntasena 15,53, 54 / hemasena (muni,AcArya)43,45, 48 subodhakumAra (bAbU) 4 hogari(pogari) gaccha 15 subhASitaratnasandoha 30, 51 6. tattvAnuzAnakI lakSaNAtmaka zabda-sUcI __ ana (dhyAna-lakSaNe) 58,62 , jaghanya-dhyAtA-dhyAna advaita-darzana jitendriya , apara-guru , jJAna . ahakAra 21,23 / dravya-dhyeya 66,112-115 - ahaMdAtmaka-dhyeya 123 dravya-dhyeya (prakArAntara) 126 __ AcAryovAdhyAya-sAdhu-dhyeya 127 / dvaita-darzana 160 AtmA 66,70 54-56 dharmya-dhyAna uttama-dhyAtA-dhyAna dharmyadhyAna-svAmI 48,50 upAdeya-tattva dhyAtA 44,46,68 eka (dhyAnalakSaNe) 58,62 dhyAti 66 cintA (dhyAnalakSaNe) 58,62 | dhyAna 44,57,60,65,66,68,69 cintA'bhAva 150 / dhyAna-avasthA 52
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 | mokSa AnMMe 36 187 tattvAnuzAsanakI lakSANAtmaka zabda-sUcI 245 dhyAna-kAla 44 | mithyAdarzana (moha) dhyAna-deza 44 | muktA''kAra dhyAna-phala dhyAna-sajJaka-zru tajJAna mokSa-sukha dhyAna-sAmagrI | mokSa-hetu dhyeya 44 | yoga dhyeya (prakArAntara) 133 vAstava-sarvajJa dhyeyatama 116, 120,121 vyavahAra (bhinna)-dhyAna 64,65 nAma-dhyeya 16-110 vyavahAra-naya nirodha(dhyAnalakSaNe) 58,62,63 vyavahAra-mokSamArga nizcaya (abhinna)-dhyAna 64,65, zukla-dhyAna 138 nizcaya-naya zrautI-bhAvanA 140-146 nizcaya-mokSa mArga samarasIbhAva 132 nairAtmya 160 samAdhi nairAtmya-darzana 160 samAdhi (prakArAntara) narAtyA'ddhata-darzana samyakcAritra paraguru samyagjJAna piNDastha-dhyeya 130 samyagdarzana prasakhyAna sasAra bandha sAsArika-sukha 202 bandha-hetu siddhAtmaka dhyeya 121,122 bhAva-dhyeya 66, 116 / sthApanA-dhyeya 66, 111 bhAva-dhyeya (prakArAntara)126,131 svarUpAvasthiti 166-166 bhAvA'rhana 170 | svasavitti madhyama-dhyAtA-dhyAna svasavedana mamakAra 21,22 svasavedyAtmasvarUpa 152-15 mithyAcAritra 16 svAdhyAya 33 mithyAjJAna 18 / heya-tattva 17 0 mr 34 0 mr mror 0 52 151
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ yugavAra-nibandhAvalI yaha 'nibandhAvalI' AcArya zrIjugalakizorajI mukhtAra 'yugavIra ke sAhitya aura itihAsa viSayaka una nivandhose pRthak hai, jinakA eka sagraha 'janasAhitya aura itihAsa para vizada prakAza' nAmase, prathama kharake rUpame, 750 pRSThakA prakAzita ho cukA hai, dUsarA khaDa prAya utane hI pRSThokA prakAzita hone ko hai aura tIsarA khaDa jainagranyokI una parIkSAose sambandha rakhatA hai jinhone mahAn AcAryoM ke nAma para akita kucha jAlI granthokA bhaDAphoDa kiyA, dUsarokI kRtiyoko apanI kRti banAne vAlokA pardA phAza kiyA, samAjameM asAdhAraNa vicAra-krAnti utpanna ko aura bhaneka bhUla-bhrAntiyo tathA mithyA-dhAraNAoke vipayame samAjake vivekako kAphI jAgrata kiyaa| isa tIsare khaDakA pRSTha-parimANa aura bhI adhika hai| isa nivanvAvalIko, jisame itastata vikhare hue sAmAjika tathA dhArmika nivandhokA saMgraha hai, do khaDome vibhAjita kiyA gayA hai, jinameM pahalA khaMDa vividha viSayake mahatvapUrNa maulika nivandhoko lie hue hai, jinakI saMkhyA 41 hai / dUsare khaDame nivandhoko 1 uttarAtmaka, 2 samAlocanAtmaka, 3 smRti-paricAyatmaka, 4 vinoda zikSAtmaka aura 5 prakoNaka-jaise vibhAgome vibhakta kiyA gayA hai aura unakI saMkhyA 60 se Upara hai| mukhtArazrIke lekha-nibandhoko jinhoMne bhI kabhI paDhA-sunA hai unheM mAlUma hai ki ve kitane khojapUrNa, upayogI pora jJAnavardhaka hote haiM, ise batalAnekI AvazyakatA nahI hai / vijJa pAThaka yaha bhI jAnate haiM ki ina nivandhone samaya-samaya para samAjame kina-kina sudhAroMko janma diyA aura kyA kucha cetanA utpanna kI hai| yaha nivandhAvalI skUlo, kAlijo tathA vidyAlayoM ke vidyArthiyoko par3hane ke liye dI jAnA cAhiye, jisase unheM samAjako gatividhiyoM evaM spandanokA kitanA hI parizAna hokara kartavyakA samucita bhAna ho sake aura ve khojane, parakhane tathA likhane Adiko kalAme bhI vizeSa naipuNya prApta kara skeN|
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAnuzAsana 27 isa nibandhAvalIkA prathama khaNDa prakAzita ho cukA hai, jisake sAthame DA0 hIrAlAlajI ema0 e0, DI0 liTa0, vizvavidyAlaya javalapurakI likhI 'naye yugako jhalaka' nAmakI mahatvapUrNa prastAvanA hai / sAtha hI nivandhoMme Ae hue nAmokI varNAnukrama-sUcI bhI lagI huI hai| isa khaNDake antargata kucha nivandhoke nAma apane-apane kramAsa sahita isa prakAra haiM. 1 sudhArakA mUlamatra, 2 pApoMme vacanekA gurumAtra 3 mithyA dhAraNA, 6 hamArI yaha durdazA kyA ? 8 jina-pUjAdhikAra-mImAMsA, 6 jainiyokA atyAcAra, 14 vivAhasamuddezya, 14 upAmanA-tattva,15 upAsanAkA Dhaga, 17 apamAna yA atyAcAra, 16 gotra-sthiti aura sagotra-vivAha, 20 asavarNa aura antarjAtIya vivAha 21 jAti-pacAyatokA daNDavidhAna, 22 hama dukhI kyo hai ? 23 jainI nIti, 25 bhaktiyoga-rahasya, 27 sakAma-dharmasAdhana, 28 sevA-dhamaM, 26 holIkA tyohAra aura usakA sudhAra, 30 sva-para-varI kauna ? 31 vItarAgakI pUjA kyo ? 32 vItarAgase prArthanA kyo ? 33 puNya-pApakI vyavasthA kase ? 34 parigrahakA prAyazcitta, 37 vaDA dAnI kauna ? 38 bahA dAnI aura choTA dAnI,36 bhAratakI svatatratA, usakA jhaDA aura kartavya, 40 mahAvIrakA sarvodaya-tIrtha, 41 sarvodayake mUlasUtra / prAya 500 pRSThoke isa sadA upayogI sundara sajilda khaNDakA mUlya kevala pAMca rupaye hai / isa khaNDa para prApta vidvAnoMko bahutasI sammitiyoM mese kucha namUne ke taura para isa prakAra haiM -- DA0 hIrAlAlajI jaina ema0 e0, DI0 liTa0 jabalapura "ina lekhome aitihAsika mahattvake atirikta vartamAna paristhitiyoke sambandhame bhI mArga-darzanakI pracura sAmagrI upalabdha hai |...''is prakAra hama pa0 jugalakizorajI mukhtArako janasamAjame naye yuga-nirmANa me eka mahAn agraNI kaha sakate haiM, jisake pracura pramANa unake prastuta lekhomeM vidyamAna hai / andhavizvAmo va ajJAna pUrNa mAnyatAmoko kaThora AlocanAko mAtha-sAtha zAstrIya AdhAra aura sthira AdarzokA pakSapAta tathA navanirmANakA sAvadhAnI pUrNa prayatna paMDitajIkI
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ 248 tattvAnuzAsana apanI vizeSatA hai| unakI bhApA sarala aura dhArAvAhinI tathA zailI tarkapUrNa aura mojasvinI hai|" "pustaka bar3e kAmakI hai aura bahuta sundara chapI hai|" 2. pa0 vazIghara vyAkaraNAcArya, bInA (sAgara)__ "kabhI bhI naSTa nahIM honevAlI upayogitA hI isa (nivandhAvalI). ko vizeSatA hai|" 3 zrI kanhaiyAlAla mizra prabhAkara, sampAdaka 'nayA jIvana' sahAranapura .... sagrahIta nivandhome sAhitya aura itihAsa donoMkA samanvaya hai / nibandha gahare haiM, jJAnavarSaka haiM aura mukhtAra sAhabake svabhAvAnusAra rAI-rattI chAna-khojakara likhe gae haiM / Azcarya hai ki 484 pRSThakI itanI uttama sajilda pustakakA mUlya kula 5 rupae haiN|" 4 sampAdaka 'sanmatisandeza' dillI .. "jina-jina viSayoM para Apake nivandha prakAzita hue haiM ve sabhI viSaya mahattvapUrNa, sAmayika eva krAntikArI haiN| unase eka sulajhA huA mArgadarzana milatA hai / * * yugAntarakArI ina vicAroko par3hakara' zrApa dhArmika, sAmAjika aura rAjanaitika praznokA samAdhAna pA sakage / ina vicAroke pracArako atyanta AvazyakatA hai|" 5. zrIlakSmIcanda jaina ema0 e0,sampAdaka lokodayagranthamAlA' kalakattA "ApakA kRtitva saba prakArase mahatvapUrNa hai| isake prakAzanase vidvAnoko aura samAjako kAphI lAbha phuNcegaa|" 6. sampAdaka 'navabhArata TAimsa' dillI "prastuta grantha prAcArya zrI mukhtAra sAhavake aitihAsika, sAMskRtika, AdhyAtmika aura jJAnavardhaka maulika nivandhokA saMgraha hai| ina lekhome vartamAna parisithiyoMko dhyAname rakhakara vaiyaktika aura sAmAjika mArgadarzanakI pracura sAmagrI sakalita hai| tyAga, sevAbhAva, kartavyaniSThA prAdike samyak vivecana ke kAraNa yaha grantha ciratana mahatvakA evaM sarvopamogI hai| yaha nivandhAvalI apanI asIma upayogitA aura upAdeyatAkI dRSTise skUlo kAlejo eva yidyAlayoke vidyArthiyoke liye adhyayana, cihAna bhAva mananakI paryApta sAmagrI prastuta karatI hai|" matrI 'vIrasevAmandira-TrasTa, dariyAgaja, dillI
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
_