Book Title: Haim Laghu Prakriya Tippanya Part 01
Author(s): Priyankarsuri
Publisher: Priyankar Sahitya Prakashan
Catalog link: https://jainqq.org/explore/023392/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TakA. ' '' '' '' * * * * a Govja jovI kAra TuMko rAja : A kalikAla sarvajJa zrI hemacaMdrAcArya racita rIzrI sidhahema zabdajrasAriNI houdhyAjhI fenakosa yhetat * salaghuprakriyA-TippaSya (gujarAtI bhAkhaMtae 20aa rA -:bhASalkie rtA: pa.pU. AcArya zrI ghikya priyaMkara mIMieNA masA /M DA E DO A prakArAka - priyaMkara sAhitya prakAro8 C% zrI uibegra priyaMkasUri paTAtri TrasTa devAsa epArTamora guusiAra basaharaDa pAse vAsAgA TolaTAkA, 18AdA 31, CONOMIC CLICii | Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . | - zrI zAmaLA pArzvanAthAya namaH / / " "zrI vijaya nemi-dana sadRgurubhyA . namaH / / " kalikAlasarvajJa zrImadda hemacaMdrAcArya viracitazrI siddhahemazabdAnusAriNI mahe|pAdhyAya zrI vinayavijaya praNIta hemalaghuprakriyA-TipaNya (gujarAtI bhASAMtara ) bhASAMtara kartA zrI cAsanasamraTa AcArya zrI vijayanemisUrIzvarajI mahArAjazrInA prathama paTTadhara pa. pU. AcArya zrI vijaya darzanasUrIzvarajI mahArAjazrInA vinayI paTTAlaMkAra pa. pU. AcArya zrI vijaya priyaMkarasUrIzvarajI mahArAja sAheba -: prakAzaka H-- zrI priyaMkara sAhitya prakAzana C/o. zrI vijaya priyakarasUri jJAnamaMdira TrasTa devAsa epArTamenTasa, guptAnagara basa sTenDa pAse, vAsaNA TolanAkA, amadAvAda-380 055. Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ F haimalaghuprakriyA-vyAkaraNa bhASAMtara bhASAMtara kartA: (C) pU A. zrI vijaya priya karasUrIzvarajI ma. sA. prakAzaka : zrI priyakara sAhitya prakAzana prathama AvRtti saMvata 2043 : I. sana. 1987 saha prakAzaka Adhina kiMmata rU. 60/0 prAptisthAna : (1) zAha maneAjakumA2 ujamazIbhAi khaMbhAtI munazIneA TekarA, meDA upara, svAmInArAyaNa madira roDa, pAMjarA pALanI bAjumAM, amadAvAda-1. (2) jasava'talAla gIradharalAla zAha 309/-, khatrInI khaDakI, dozIvADAnI pALa, amadAvAda-380 001. [A prakAzanamAM zrI jinAjJA virUddha kAMipaNa lakhAyu. hAtha te te badala trividha trividha micchAmi dukkaDa...] mudrakaH 5. maphatalAla jhaveraca'da gAMdhI nayana prinTI'ga presa gAMdhIrATha pula nIce, DhIkavAvADI, amadAvAda-1. Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ peja na'kharathI 1 thI 11 12 thI 20 21 thI 29 30 thI 34 35 thI 47 48 thI 61 62 thI 115 116 thI 125 126 thI 137 138 thI 186 187 thI 183 194 thI 196 197 thI 214 215 thI 268 268 thI 257 298 thI 347 348 thI 452 452 thI 576 anukramaNikA saMjJAdhikAraH paribhASA prakaraNaM svarasandhiH asaMdhiH vyaMjana saMdhiH rephasandhiH svarAntaH pulliGgAH svarAntA stroliGgAH svarAntA napuMsakaliGgAH vyaJjanAntAM puliGgAH vyaJjanAntA strIliGgAH vyaJjanAntAH napuMsakaliGgAH yuSmadasmado prakriyA avyayAni strIpratyaya prakaraNam kAraka prakriyA samAsa prakaraNam taddhita Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhAryA pachI ja vAMco zuddhipatraka 11 0 0 0 0 0 0 0 peja ne. lITI naM azuddhi zuddhi hemalaghuprakriyAM / haimalaghuprakriyAM zAstrakAro zAstrakAra 3 11 traNe sTa 2 4 9 RTI svaraH visagamAM visargamAM 7 14 tad bnn sADa, svasaMjJo'pi 9 10 aa aa 10 13 cAra Ara 1, 19, 1 2. 1/1/19 ane ema lakhela che tyAM 1/1/20 a R 3. 2 3 1 a/2/2 ane 3/3/1 11 /1/18 1/ 28 11 12 ghuDa 12 mA pejathI 20 pejanA mathALA upara rasadhI lakhela che tenA badale bhASA kavaLam samajavuM. 12 18 1 vibhakitathI chaThThI vibhakitathI mathALuM rAdhira sNjnyaadhikaarH| 13 sarva+jJajU : : : sarva+jas Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 13 13 16 1 33 91 101 124 175 176 187 194 195 222 223 234 249 250 259 363 269 283 13 aSTan-au bahupayeAda 7/8/106 Adibodhaka atikArISagandhaya bandhuH atikArISandhyAbandhuH 14 15 3 18 13 11 14 19 3 18 4 5 5 17 14 5 21 ApelA munauH suvIzabda prayayane pusi viddhadbhyA cakArAnto ahni raima saptabhyata asuSmin aSTan+au= bahupayeogAd 7/4/108 AdibodhakaM u jedhanA anyarUpa 8/3/106 anunati, kAlikA, () AvelA munau sudhIzabda pratyayane pusi vidvadbhyAm pakArAntA ahni radama saptabhyaMta amuSmin u jemanA anyarUpa 7/2/137 anumati, kokilA (13) Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 2. gAgya 281 gArya (A) A, B, C, D, E 286 __14 A, B, D, E m 'vaSaD 325 h valabhyAH - valabhyAH prabhuti prakRti susUkSma 3ra7 330 350 361 362 365 67 17 16 19 7 4 2 2 uruH sasusUkSma aruH dIgha ina . 56 dIrgha vana pahma ly 368 buddhi bhujAniH 371 360 4 363 11 athAvyayI bhAvAtsamAsAntavidhiH zaraden DALathI thaDe pILA cAso vyAghraH, 395 405 417 bhujAnIH cethI lITI pachI bhezazarardaina DaLathI theoNe pANI. cAsA vyAghra ,, nA ata drayoH dvayoH 16 419 8 12 ne 420 421 at 16 11 dvayo-dvayoH 423 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 423 424 424 424 425 426 426 427 430 431 435 436 436 436 437 437 437 437 438 441 446 447 450 12 2 3 11 12 ra 13 20 3 jotane 18 rAroLam, 18 divA ca rAtriMdiv dvArAzva a= strIe sutAzva putra guNunAmAM gugunAmAM je w . chokarA e pAtra cAmAsAnA klIvam / vayabhedastu rItra caitra 18 20 14 2 16 19 7 dazya= thatuM varSAzva vAtariMzat kaSThe niSNAtaH vana che.kA. e pAtra. cAmAsAnA. klIbam / vayabhedestu caitra, maMtra, dacaH jaMtu' jAtanA zInam, divA ca = rAtridiv dArAzca = += strIe sutauzva putra. gaNanAmAM gaNanAmAM varSAca catvAriMzat kaNThe niSNAtaH vana. Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 451 454 455 14 14 udara taspApi 'zabaMdhadhanI 456 tasyApi saba dhanI bhRgune lAgelA meghAvInaH apatyam 5. bhuugune| lAgala . . ... 457 457 meghAvIna apatyamaH 457 amitAjas amitAjas 459 460 4 svAtAm 461 3... nya-Aya .5 putra. vivAdi... 45ra syAtAm . nya+Aya putra. A yan-abaH azyAparyAnta-gopanAdeH 6/1/126 vivAdi 462 6/1/42 ..6/1/2 10 463 12 ... kuJjAdebAyanyaH kuJjAde yanyaH. 464 vRddha vRddha 464 vRddha vRddha 465 15 gAyI ganuryAyAnu.. 4988 apatya satya. 4707 hepattane-Iya. hepattanA. Iya 472 10 - saMkocAvuM sAyA 473 14 iyaNa eyaN : 481 12 driAH 481 drAH diH / Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - // ~~~ ---- pa. pU. AcArya devazrI vijaya priya karasUrIzvarajI ma. sA. -- Page #11 -------------------------------------------------------------------------- Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 485 488 488 483 494 499 502 502 507 508 511 511 513 513. 513 514 518 119 523 para4 parapha 532 433 20 4 6 4 16 18 7 11 V " P 12 15 17 ma 13 18 1 5 3 V tene tete Nya ya Nya-ya kaizyam kaizyam. dru+ya + dravyam = Jaune du+ya= dravyam = ADano kapetaM kApAtaM. patrAguH aN , na tu janma ne apAcam ne. saMjJALA mauva pazcima bhavaH pazvAd ikaN + aihalaukikaH viMdhyA janArI ikaNa rAzi krotaH svapateH ya -- yavAguH kADhI nAMkhA na tu janma, zabdane aprAcyam rAmanA saMjJAvANI sauvaH : pazcimaH bhavaH- pazvAd ikaN= aihalaukikaH vidhA janArA iN rAziH krItaHsvapateH eyaNaH ya: Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 538 539 5 5478 5488 548 12 550 552 14 554 554 556 5561 556 De 42 . paDe 42 cha. vistareluM virata yathAhaM yathArha kupaH kuNaH karNANi karNAdi ratha AkhA ratha-AkhA (7/1/114) (7/1/118) U DANa uMDANa prathamAntAn prathamAntAt senAcAMdInuM sonAcAMdInuM yat mAnam asya-yeta yat mAnam asya-yata Dhagalo DhagalA. DaTa DaTU DaH po'zaH DaH dvisaptataH SoDazaH asmin svAmI+ svAmI%3 prazasya%3 prazasya+ kantika antika .eva kim+Datama-katamaH kim-Datama-katamaH, kima+Datara-kataraH kima+Datara-kataraH, anyaDitama anyatamaH anya+Datama-anyatamaH, OMkAra OMkAra 559 13. 5611 567 asmi 573. 579 580 5 12 581 evaM 588 588 1F 590 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya nivedana dharma traNe kALamAM zAzvata vatuM che. tenI tathA tenA mArganAM sAdhanAnI vartamAnakALamAM atyaMta jarUriyAta che. je dharma tatva ApaNumAMthI naSTa thaze to tenAM kaDavAM phaLo ApaNe bhegavavAnAM che. atyAre vartamAnakALamAM tIrthakara bhagavaMtA, gaNadhara bhagavate, kevalI bhagavaMto ke zrutajJAnI bhagavaMte hayAta nathI, tyAre upakArI dharmaguruo ja dharmavRddhinAM vividha sAdhana goThavI dareka jIne dharmanI sanmukha AkarSita kare/rAkhe che. te - dharmaguruo dvArA sarva jIvonA hitanI daSTie vyAkhyAnapravacana ApavAnI paraMparA tIrthakara bhagavaMtanA samayathI cAlI Ave che. tIrthakara bhagavaMtanI vANune jhIlI gaNadhara bhagavaMte e AgamanI racanA karI ane tene vartamAnamAM dharmaguruoe A paNa sanamArga mATe amRta marI dharmavANI varasAvavA sabhara che, je sAMbhaLI bhavya jIvo samAge vaLatA hoya che A paNa A Agama granthane vAMcavA hoya to vyAkaraNanI jarUra che. vyAkaraNa jJAna vinA A grantha vAMcI zakAtA nathI. e mATe amArA TrasTa taraphathI zrI mahe pAdAya zrI kItivijayagaNi ziSyopAdhyAya zrI vinayavijayagaNi racita zrI haimalaghuprakriyA vyAkaraNa bhASAMtara sAthe pragaTa karatAM AnaMda anubhavIe chIe A graMthanI TuMkI rUparekhA mahApAdhyAya zrI vinaya vijaya gaNe e potAnA guru badhu muni zrI kAntivijayajI ne bhaNavA mATe racanA karI hatI. - mahApA Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ItihAsakAroe samrATa akabarane bedha ApanAra zrI vijaya hIrasUrIzvarajInA ziSya mahopAdhyAya zrI kItivijya gaNivarya ja hatA tema kahyuM che. temaNe paNa bIjA granthanI racanA karI che. jevA ke-lokaprakAza, kalAsubedhikA, Ita kAvya-prakaraNaratnAkara, arNanamaskAra stotra, jina sahastranAmamAlA, 36 praznottara mAlA, naya karNikA vigere banAvyA che. A haimalaghuprakriyA vyAkaraNa upara (36000) 36 hajAra kaka pramANu vidvAnone AnaMda pamADanArI 34000 cetrIza hajAra laiMka pramANa TIkA banAvI che te AcArya zrI kSamA. bhadrasUrijIe prakAzita karI che. zAMtamUrti munivarya vRddhicaMdrajI mahArAjanI preraNAthI bhAvanagara jaina dharma prasAraka sabhAe prasiddha karI hatI. hamaNAM e grantha nahi malatAM amoe para me pakArI prazAMtamUrti pa. pU. AcAryadeva zrI vijaya priyaMkara surIzvarajI mahArAja sAhebe svaracita zrI hai malaghu prakriyA bhASAMtara sahita prakAzita karI rahyA chIe. A mahAna graMtha saMskRtanA abhyAsI vidvAne sAdhu bhagavaMte temaja sAvI bhagavitene bhaNavAmAM khAsa sahAyabhUta thaze evI amArI zraddhA che. A graMtha prakAzita karavAmAM pa. pU. zAMtamUrti AcArya devazrI vijaya priyaMkara sUrIzvarajI ma. sA. ne upakAra ame bhUlI zakIe tema nathI. temaja A granthane prakAzita karavAmAM saMpUrNa presa meTara karI ApanAra pa. pU. muni zrI naMdiSeNa vijaya ma. sA. ne upakAra bhUlI zakAya tema nathI. Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 temaja A grantha prakAzita karatAM dareka vakhatanA presameTarI tavAra AvavAmAM ane suvAsa vavA sUcavavAmAM ba suni prakAzacaMdra vijayanA upakAra paNa bhUlI zakAya tema nathI. temaja A grantha prakAzita karavAmAM nayana prinTIga presanA sacAlaka zrI kIrtibhAI maphatalAla gAMdhInA sAtha sahakAra paNa yAda AvyA vagara rahetA nathI. temaja A granthane prakAzita karavAmAM dareka dravya sahAyakAnA sAtha paNa bhUlAya tema nathI. presa prupha vigeremAM bhUlathI mudraNa dRSTideASa vigere je kAMi rahI javA pAmyu hAya te doSa amAreA che te tarapha aMgulidRSTi karavA dhyAna Apaze. have pachI TuMka samayamAM amArA TrasTa taraphathI humalaghu prakriyA utarArdha bhAga khIo paNa prakAzana thaze jemAM bhavAdi deza gaNu sava prakriyAkAra kRdanta vagere ApavAmAM Avaze. jemAM agAuthI pAMca kepInA sabhya thanAranuM dAna sahAyaka yAdImAM chApavAmAM Avaze. jenI eka nakalanA rU. 50/00 kiMmata raheze. eja mukhya kAryavAhaka zAha maneAjakumAra ujamazIbhAi khaMbhAtI Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ thoDu mArA mATe....... jJAna e prakAza che. prakAzanI hAjarImAM aMdhakAra adRzya ja rahe che. arthAt TakI zakatA nathI, tema jJAnarUpI prakAza jemanA hRdayakuMjamAM patharAyele che, temanAM aMtaHkaraNamAM ajJAna, rAga, dveSa, meha, krodha, mAna, mAyA, leAbha, irSA ane asUyArUpI adhakAra tathA e aMdhakAranA sahavAsathI utpanna thanArA azAMti, duHkha, kheda ke zekarUpI durguNA TakI zakatA nathI. du`bha mAnavajIvanane sala banAvavA mATe dharma zAstranI oLakha karavI paDaze. e dharmazAstra eLakhavA mATe saMskRta abhyAsa hAvA jarUrI che. e sa`skRta abhyAsa sahelAIthI thaI zake mATe huM maghu prakriyA nAmanuM laghu vyAkaraNa gujarAtI bhASAMtara sAthenuM saMskRtarUpa ane vidvAnajaneAnA karakamalamAM mUkatAM huM ghaNA ja AnaMda anubhavu chu.. A vyAkaraNanA abhyAsIenI ghaNI ja mAMgaNI thatAM te taraph mArU lakSa khecAMtA mane vicAra AvyA ke-A vyAkaraNanu gujarAtI bhASAMtara karI chApavAmAM Ave te ghaNuM ja sArU ane upayAgI banaze. kAraNa hAla paDitAnI kheca rahetI hAvAthI A gujarAtI bhASAMtara vyAkaraNa paNa paDatanI garaja sAraze evu' vicArI A vyAkaraNa gujarAtI bhASAMtara sAthe chApavAmAM Avyu che. have AnA mAdhyama dvArA abhyAsIe sArI rIte abhyAsa karI zakaze eveA mane vizvAsa che. Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 A pustakanA abhyAsa karI abhyAsIe vyAkaraNa pratye rUcIvALA thAe eja zubhecchA. vi. sa'. 2043 peASavada 6 budhavAra tA. 21-1-87 savAre 9-33 vijaya priya'kasUri devAsa epArTamenTa guptAnagaranA khasa sTenDa pAse, vAsaNA TolanAkA, amadAvAda-55. Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravya sahAyakanI yAdI 11600 zrI navaraMgapurA have mU pU. jaina saMgha navaraMgapurA, amadAvAda-jJAna khAte. 6700 zAha caMdulAla nagInadAsa (nAnA vaDodarAvALA) amadAvAda. 3000 zeTha jIvatalAla pratApasa TrasTa muMbaI 2000 svarga bAbubhAI Ara. bhaNazAlI 23 300 vahelA te pahele have pachI TuMka samayamAM amArA zrI TrasTa taraphathI zAMtamUrti pa. pU. AcAryadeva zrI vijaya priyaMkara sUrIzvarajI ma. sA. nA svahaste taiyAra thanAra kI haimalaghu prakriyA utarArdha gujarAtI - bhASAMtara A sAthe pragaTa thanAra che. jemAM agAuthI pAMca kepInA sabhya thanAranuM nAma sahAyaka yAdImAM chApavAmAM Avaze, eka nakalanA rU. pa00 kiMmata agAuthI grAhaka thanAra mATe raheze. Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // zrIjinAya namaH // / zAsanasamrAT zrImad vijayanemidarzanasUrIzvara-gurubhyo namaH / // mahopAdhyAya zrI vinayavijayajI gaNi viracitam / / zrIhemalaghuprakriyAkhyaM vyaakrnnm| / atha pUrvArdham / sNjnyaadhikaarH|| praNamya paramAtmAnaM, bAlAnAM bodhasiddhaye // karomi prakriyAM siddha-hemacandrAnusAriNIm // 1 // paramAtmAne namaskAra karIne, bAlajIne jJAna thAya te mATe siddha hemacaMdrane anusaranArI A prakriyA huM karuM chuM. OM namo hemacandrAya, haimavyAkaraNAya ca // zabdapAthodhisomAya, jagadvikhyAtakIrtaye // 2 // prathama hemacaMdra mahArAjane tathA temanA banAvelA hemavyAkaraNane je zabdarUpI samudramAM caMdrasamAna tathA jagatamAM vikhyAta kIrtivALA. Adau vighnavidhAtAya, ziSTAcArAcca zAstrakRt / / parameSThinamaskAraM, kurute bhAvamaGgalam // 3 // .. . Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haimalaghuprakriyAvyAkaraNe zarUAtamAM vidanene nAza karavA mATe ziSTa purUSane AcAra che. zAstrakAra-parameSThi namaskAra karI bhAvamaMgala paNa AcaraNa kare che. ahamityakSaraM dhyeyaM, paramezvaravAcakam // zAstrAdau paThatAM kSema-vyutpattyabhyudayapradam // 4 // aha e akSara paMcaparameSTi vAcaka che. zAstranI AdimAM kuzala, zabda-siddhi zabdArthanuM jJAna udayane ApanAruM thAya che. dhyAna karavA lAyaka che. nemidarzanasUrIzAn gurun natvA priyaGkaraH / kurute gurjarIbhASAyAM hemalaghuprakriyAM / / paramapUjya zAsana samrATa AcAryazrI vijaya nemisurIzvarajI mahArAjanA aneka vidvAna ziSyo hatA. temAM prathama AcArya zrI vijaya-darzanasUri mahArAja tAki ziromaNi hatA. te pUjya gurUne namIne hAla A. zrI vijayapriyaMkarasUrijI gujarAtI bhASAmAM hemalaghu prakriyAme TakAne artha sAthe lakhIza ema kahe che. // 2 // siddhiH syAdAdAt 1 / 1 / 2 zAnAM nittI, sAta dvArane | zabde okAntato nitye'nitye vA tavayaM kutaH // 5 // Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMjJAvizAradA syAdvAdathI siddha thAya che. zabdonuM jJAna ane siddhi syAdavAda darzanathI thAya che. have je ekAntavAdathI zabda nitya che. te paNa siddha thAya nahi ane anitya che. te paNa siddha thAya nahi. tatrAdau vyavahArAya, saMjJAM dizati zAstrakRt // _/ rU nA varada zAka zivajInA AghAra, vA vaparAturlaza dA : te ja kAraNathI zarUAtamAM vahevArane mATe zAstrakAre saMjJA prakaraNa batAve che. jemake kAra jenA cheDe che ne AkAra jenI AdimAM che. evA varSe svara saMjJaka bane che. ane te cauda che. jemake mA phu = 1 2 = 8 zru i che ene savara kahevAya che. // 4 // ekadvitrimAtrA hasvadIrghaplutAH 1 / 1 / 5 mAtrA kAlavizeSaH / ekamAtro bhavesvo, dvimAtro dIrgha ucyate // plutaH svarastrimAtraH syAd, vyaJjanaM cArdhamAtrakam // 7 // ja rU 3 4 jhu e hRsva svara che. mAruM = 2 jhUpa che jo au e dIrghavara che. mA nI AgaLa rU. traNa mukavAthI Duta svaro tarIke oLakhAya che. ane vyaMjane adhImAtrA pramANa che. have huta svaro kayAM saMbhaLAya che. Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haimalaghuprakriyAbyAkaraNe dUrAdAmantraNe prazne, praznAkhyAne ca bhartsane / saMmatyasUyAkApAdau, yathAyogaM svarAH plutAH // 8 // darathI koIne bolAvavAmAM, prazna karavAmAM, pranattara ApavAmAM, gALa devAmAM, potAnI saMmati batAvavAmAM, keInI upara adekhAI karavAmAM-krodha karavAmAM anukrame Duta svarone vyavahAra thAya che. sa caikaikastridhAdAtto'nudAttaH svarito'pi ca // poDhA ca sAnunAsika, niranunAsikA iti // 9 // uccainIcaiH samavRttyA-ccAryamANAH svarA kramAt / / udAttAzcAnudAttAzca, svaritAzca bhavantyamI // 10 // mukhanAsoccArgamANA, varNaH syAtsAnunAsikaH / mukhenaivoccAryamANaH, khyAto niranunAsikaH // 11 // pratyekamityavarNAdyAH, pazcASTAdazadhA smRtAH // sandhyakSaraM dvAdazadhA, hRsvaSaDbhedavarjitam // 12 // dIrghaSaDbhedavarjitalakAropi dvAdazadheti pANinIyAH // !te ekeka svaranA traNa bheda che. 1. udAta 2. anudAtA 3. svarita te be prakAre che. sAnunAsika ane niranunAsika. yethI mAtAta 212 / hAta. nIye 212thI mAtA anudAta ane madhyamathI belAtA svara svarita kahevAya che. sukha ane nAsikAthI belAtA varSe sAnunAsika Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sjnyaadhikaarH| kahevAya ane kevalamukhathI belAtA svare niranunAsika kahevAya A pramANe a-A-vigere paMdara athavA aDhAra bhede kahyA che. sadhakSaranA bAra bheda che. hasavanA cha bheda cheDI dIdhA hevAthI. pANInI vyAkaraNakAre 4 kAra nA 12 bheda kahyA che. kAraNa dIghanA cha bheda rahita che. | | nava nAmI zazadda avarNavarjitAzcate svarA dvAdaza nAminaH / / ane A varNa chaDI 12 svaranI nAmi saMjJA che. // 6 // lRdantAH samAnAH 11117 lakArAntA akArAdyAH samAnAkhyAH svarA daza // 13 // jI kAra jenA cheDe che evA vaNenI samAna saMjJA che ane te daza che. kA rU chuM 3 4 A daza samAna che. // 7 // e ai o au sandhyakSarama 118 sandhyakSarAkhyAzcatvAra, e ai o au ime svarAH // A svarane sayakSara kahevAmAM Ave che. traNa ++=o A 1 ja thAya che. be svarone maLI jaIne banelA hovAthI sakSara kahevAya che. Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haimalaghuprakriyAvyAkaraNe // 8 // aM aH anusvAravisa! 1 / 1 / 9 akArAvetayormadhye, sukhoccAraNahetukau // 14 // anusvAra visargamAM je A mukavAmAM Avyo che te sukhapUrvaka belI zakAya te mATe che. // 9 // kAdirvyaJjanam 1 / 1 / 10 byaJjanAkhyAstrayastriMzadvarNA hAntAzca kAdayaH ka kha ga gha Ga 1. ca cha ja jha ba 2. Ta Tha Da Dha Na 3. ta tha da dha na 4. pa pha ba bha ma 5. ya ra la va za Sa sa ha ema tetrIsane vyaMjana kahevAya che. // 10 // paJcakA vargaH 1 / 1 / 12 mAnteSu kAdivarNeSu kacaTatapasaMjJakAH // 15 // paJcabhiH paJcabhirvarNairvargAH paJca prakIrtitAH // ka jenI AdimAM che ane ma jenA aMtamAM che evA pAMca pAMcavaNanA pAMca vargo pADelA che. je AgaLa kahevAze. // 11 // yaralavA antasthAH 111 / 15 sUtrasyAtispaSTatvAdatra kArikA nAsti / A sUtra ghaNuM saheluM hovAthI TIkA karI nathI. // 12 // apaJcamAntasthA dhuT 1 / 1 / 11 avargapaJcamAntasthAste caturvizatidhuTaH // 16 // Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMjJAdhikAraH / vanA pAMcama akSara ane atasthaH te rahita cAvIzanI ghuTa saMjJA thAya che. te yA 24 che. ka kha ga gha / ca cha ja jha Ta Tha Da Dha ta tha da dha / pa pha ba bha / za Sa sa ha A cAvIzane ghuTa kahevAya che. // 13 // AdyadvitIyazaSasA aghoSAH 1|1|13 AdyadvitIyA vargANAmaghoSAH zaSasA api // AdyA kacaTatapA dvitIyA kha cha Tha thakA bhane za Sa sA A tera dheASa che. // 14 // anyo ghoSavAn 1|1|14 anye syurgAdayo varNA ghoSavantazca viMzatiH // 17 // ghoSa vaze vIsa che nema De ga gha Ga / ja jha Ja / Da Dha Na / da dha na / ba bha ma / ya ra la va ha / // 15 // aM aH kakapa zaSasAH ziT 1 / 1 / 16 ziTasaMjJakA amI sapta tad kaH kulizAkRtiH // gajakumbhAkRtiH ) pazca kapAvuccAraNArthakau // 18 // A sAtane ziTa sa jJaka kahevAya che. te spaSTa AkRti batAvI che. kuliza eTale vA ane gajakuMbha=hAthInuM mastaka e be AkRtio saskRtamAM mUkavAmAM Ave che. Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai malaghu prakriyA vyAkaraNe // 16 // tulyasthAnAsyaprayatnaH svaH 1 / 1 / 17 AsyaprayatnasthAnAbhyAM tulyA varNAH svasaMjJakAH || caturdazAnAM svarANAM svasvabhedA yathA mithaH ||19| paJcapaJcakavargasthA varNAH svAH syuH parasparam | yalavAH sAnunAsikaniranunAsikA api // 20 // aSTau sthAnAni varNAnAmuraH kaNThaH zirastathA // jihvAmUlaM ca dantAca nAsikauSThau ca tAlu ca // 21 // visathAskuhAH kaNThyAstAlacyA icuyAzca zaH // upapadmAnIyA oSThayA, mUrdhanyA RTuSAzca raH ||22|| dantyA tulasA e ai kaNThatAlusamudbhava | o au kaNTheASThajau jJeyau vA dantauSThayaH prakIrtitaH // 23 // jihvazca jihvAmUlIyo, 'nusvAro nAsikeAdbhavaH // svasthAnanAsikAsthAnAH, syurDaJaNanamA iti // 24 // syAdurasyo hArastu sahAntasthaH sapaJcamaH || AsyaprayatnAH saMvAra, vivAraspRSTatAdayaH ||25|| ukte varNe svasaMjJA'pi grAhyaH kAre ca kevalaH // saMyogaH syAd vyaJjanAni, svarAvyavahitAnyaheo // 26 // 5 Asya prayatnane sthAna ane eka ja hoya ane te sva sa'naka kahevAya che. cauda svarAnA peAtAtAnA bheda vaDe karIne svasa'saka kahevAya che. Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMjJAdhavAraH | pAMca pAMca varganA varSe paNa sva saMjJaka thAya che ya, la, va sAnunAsika ne niranunAsika kahevAya che. varSonA ATha sthAne che. urasthAna, kaMThasthAna, zirasthAna jihavAnuM mUla sthAna ane dAMta tathA nAsikA ne eThane tALavAmAMthI uccAraNa sthAna che. ja : jA . gha = nuM kaMThasthAna rU ja che # n ca nuM sthAna tAlavya 3 4 upadamAnIya pa pha ba bha ma oSThaya sthAna che. 4 Ta Tha Da Dha Na 1 ane 2 mUrdhanya che. daMtya 4 ta tha da dha Na alpaprANa che. i i nuM kaMThane tAla sthAna che. o au kaMThane oSTha sthAna che. vaH datane oSTha be sthAna che. yaM anusvAra nAsikAthI utpanna thayela che. sva pitAnuM sthAna nAsikAsthAna Du ma Na - ma e pAMcanuM sthAna che. urasi-chAtIthI ha kAra ya ra la va, aMtastha sahita paMcama sthAna che. 1 ANya prayatna 2 saMvAra 3 vivAra 4 pRSTatAdi. kahelA vargonI sva saMjJaka thAya che. kArya avasare kevala anuja grahaNa karavuM. be vyaMjanene saMga jeDAkSara kahevAya-svaranA vyavadhAna sivAya belAya che. Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haimalaghuprakriyAvyAkaraNe // 17 // aprayogIt 1 / 1 / 37 varNA varNasamUhA vA, pAThe samupalabhyate / na dRzyate prayoge yaH, sa itsaMjJaka iSyate // 27 // varNa athavA vasamudAya pAThamAM dekhAya ne prayoga dekhAte nA hoya te te ita saMjJaka jANa. syAdistyAdivibhaktiH syA-dvibhaktayantaM bhavetpadam / / AdezaH zatruvajjJeyo, bhavenmitravadAgamaH // 28 // avasAna virAmaH syA-dvarNAnuccAraNaM puraH // trayo luka lup ca lopazca, varNAdarzanavAcakAH // 29 // dIpoM visargAnusvArayuk saMyogaparo guruH / / asaMyogaparo isvo visargAdhujjhito laghuH // 30 // aredeAto guNasa jJA, RiusthAnabhAvinaH // vRddhisa jJAH smRtA A Ara, edaucca svarasa bhavAH // 31 // syamaujasaH syu ghuTsa jJAH, striyoH zi napuMsake / vinA sa bodhanArtha siM, zeSaghuTU saMjJakA amI // 32 // sa, o, 1 sa, ti, tasa, antita pratyaya vilst kahevAya che. ane te jenA aMte che tene pada kahevAya che. Adeza zatru jevo jANo ane Agama mitra jevo jANa 1, 16...1. 20 sUtra cha 28 avasAna kahe, virAma kaho, jenAthI AgaLa pada hatuM Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sajJAdhikAraH / nathI. traNenI luka lupa ne lopa eka vAcaka che. varNanuM adarzana -varNanuM uDI javuM. 29 dIrgha visarga aH aM-yatnaH mAM ya vigere gurUsaMjJaka bane che. caraNa-asaMyogathI bIje hasva.ane visarga rahita. laghu saMjJA pAme che. je 30 che ara, eta, Ata...4 2 3 nA sthAnamAM thatA guNasaMjJA vAcaka bane che. A Ara aita auta e svaro = = = nA sthAnamAM vRddhi saMjJA kahevAya che. rU 2 rU 2 vigere sUtromAMthI. 31 sI ama o jasa 1. 1. 29 pramANe ghuTa saMjJaka bane che. ane puMliMga ane strIliMga napuMsakamAM-zi 1. 1. 18 pramANe ghuDasaMka bane che. phakta sAdhananI si. vinA bIje ThekANe si DyUTa saMjJaka bane che. 28 vikAsa kAra yadatra sajJAnyAyAdi varNAnAyAdi nAditam / / tadvaiyAkaraNAdibhyo, lokebhyo budhyatAM budhaiH // 33 // . iti mahopAdhyAya zrI kIrtivijayagaNi ziSyopAdhyAya zrI vinayavijayagaNi viracitAyAM haimalaghuprakriyAyAM saMjJAdhikAraH samAptaH Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe atha paribhASA prakaraNam svecchayA zAstrakArakRtaH saMketabizeSaH paribhASA kathyate / // 1 // paJcamyA nirdiSTe parasya 74 / 104 paJcamyA nirdiSTe yatkAryamucyate tatparasya sthAne sarvatra / bhisaaisa-vRkSaH / paMcamI vibhaktithI nirdoSa karela kArya te bIjAne sthAnamAM sarvane Adeza thAya che. // 2 // saptamyA pUrvasya 74 / 105 saptamyA nirdiSTe yatkAryamucyate tatpUrvasyAnantarasya sthAne bhavati / ivararNAderasve.-dadhyatra / sAtamI vibhaktithI nirdeza karAyela kArya. te pUrvanA pA-tya sthAnamA thAya che. // 3 // SaSThyAntyasya 74 / 106 SaSThyA nirdiSTe yatkAryamucyate tad antyasya SaSThI nirdiSTasyaiva yo'ntyo varNastasya sthAne bhavati, na tu samastasya / vASTana AH syAdau0-aSTAbhiH aSTAsu / 1 1 vibhaktithI nirdeza kArya. te atyanuM ja thAya che. Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svarasandhiH / 13. atyavarNanA sthAne thAya che. paraMtu saMpUrNa zabdanuM thatuM nathI. // 4 // anekavarNaH sarvasya 74 / 107 / anekavarNa AdezaH SaSThyA nirdiSTasyaiva sarvasya sthAne bhavati / tricaturastisR0-tisRbhiH, catasRbhiH / / anekavarNavALuM nAma chaThThI vibhaktithI nirdeza karAyeluM- te saMpUrNa zabdanuM thAya che. // 5 // pratyayasya 74 / 108 pratyayasya sthAne vidhIyamAna AdezaH sarvasyaiva bhavati / jasaiH--sarve / aSTau / kati / pratyayanA sthAnamAM vidhAna karAyele Adeza sarvane ja thAya che. . sa + jasa + I = save = aSTan = au = aSTau / 1 mhupyo| Ida 5426 bhaye nivezyate / // 6 // sthAnIvA'varNavidhau 78109 AdezaH sthAnivad bhavati, sthAnyAzritakArya prAmotItyarthaH, * tatkArya yadi sthAni varNAzritaM na bhavet / 'asti bruvo, bhavitA, vaktA, atra sthAnivadbhAvena dhAtutvAttajAda yaH pratyayA utpadyante / panthAH ityAdau AtvekRte sthAnivadbhAvena vyaJjanatayA silopaH prApto varNAzrayatayA na bhavati Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haima laghuprakriyAvyAkaraNe jyAM jyAM AdezanuM vidhAna kareluM te Adeze| jenA sthAnamAM batAvelA che. te te mUla sthAna jevA samajavA eTale ke dhAtunA Adeza dhAtu jevA samajavA. mUla nAmanA Adeza mUla nAma jevA samajavA. vibhaktinA Adeza vibhakita jevA samajavA, kRdantanA Adeza kRdanta jevA samajavA. avyaya - vagere. 14 // 7 // svarasya pare prAgvidhau 7|4|110 paranimittakaH svarasthAnika Adezo vyavahite avyavahite vA pUrvavidhau sthAnivad bhavati / mRgayati / atra Ni-pare jAtasya allopasya sthAnivattvena RkArasya upAntyatvA'bhAvAt - laghUpAntyaguNo na / para nimittane laIne thayelA svaranA koI Adeza mULa rUpe samajavA joIe. paNa zarata eTalI ke jayAre paranimittane laIne thayelA AdezathI pUrvanA avyavahitapaNe vyavahitapaNe paNa kAI vidhAna karavAnu hoya tyAre tyAM AA niyama na sAge. // 8 // na sandhiGIyavidvidIrghA sadvidhAvaskluki 7.4|111 sandhividhau, GIvidhau, yavidhau, kvividhau, dvitvavidhau, dIrgha vidhau, 'saMyogasyAdau skeAluk 2 / 1 / 88 iti 9 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svarasandhiH / skUlugavarjite asadvidhau ca pUrvasUtreNa prAptaH sthAnivadbhAvo na bhvti| apayanti-ityAdau avarNasye0 ityetvarUpe sandhividhau kartavye iNAdezasya yakArasya prAptasthAnivattvaM na bhavati / evamanyatrApi / // 9 // lupyayavRllenat 74 / 112 parasya pratyayasya luSi satyAM sthAnivadbhAvena lupyamAna pratyayanimittaka pUrvakArya na bhavati, vRt latvam enat iti varjayitvA / tad, ityAdau selu pi satyAM sthAnivadbhAvaniSedhAt tyadAyatva-satvAdikaM na bhavati / nAmane lAgelA pratyeno lepa thatAM eTale lupa, luksa, hupa thatAM-lepAyela pratyayane pratyayarUpa malIne je kArya lepanI pUrvamAM thavAnuM hoya te na thAya. arthAt lepAyela pratyayane pratyayarUpa mAnIne je kArya lepanI pUrvamAM thavAnuM hoya te na thAya. // 10 // vizeSaNamantaH 74 / 113 vizeSaNam antasya bodhakaM bhavati / ataHsyamo'm-jJAnam / nAmathI ke dhAtuthI je avyaya abhinna hoya tenuM nAma prastutamAM vizeSaNa jANavuM. Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe // 11 // saptamyA AdiH 74 / 114 saptamyantasya vizeSyasya yad varNavodhaka vizeSaNaM, tat Adibodhaka bhavati / inDIsvare luk-pathaH, pathAm / svare pare eTale svara para hoya e rIte je vidhAna saptamI vibhakita dvArA batAvela hoya te sAmyanta vizeSaNa sabhA. // 12 // pratyayaH prakRtyAdeH 74 / 115 pratyayaH prakRtyAdisamudAyAntabodhakA bhavati, na tU nasya adhikasya vaa| yajijaH-gAAyaNaH / nAmathI ke dhAtuthI je pratyayanuM vidhAna karela hoya te pratyaya mATe te nAmane ke dhAtune prakRtirUpa samajavA. pachI nAma ke dhAtu lAMbA hoya ke TuMkA jevA hoya tevA ne AkhA pratyaya mATe prakRtirUpa samajavA. paNa eAchA tathA adhika nahi. // 13 // gauNA jhyAdiH 74 / 116 DIpratyayAdArabhya dhyaM yAvat DyAdiH pratyayo gauNo yadyasti tadA prakRtyAdisamudAyasyAntabodhakA bhavati, yadi gauNA nAsti tadA sAmAnyataH samudAyAnta bodhakA bhavati / bandhau bahuvrIhA-atikArISagandhayavandhuH, atrgaunnH| paramakArISa gandhIbandhurityatra gauNatvA'bhAvAdIc bhavatyeva / Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svarasandhiH / 17 ceAthA pAdamAM Avela zrI pratyaya prakaraNamAM nAmane sra ligI manAvanArU strIliMga sUcaka hI vagere aneka pratyayAnu vidhAna 2-4-1 sUtrathI mAMDIne 82 sUtra sudhI karAyela che. e DI vigere pratyayAne lAgatu A 116 sUtra che. A sUtra ema jaNAve che ke te nAme jyAre ka dhAraya ke tapurUSa samAsamAM Ave che tyAre te nAmAne lAgelA pratyayeA e nAmAnA vizeSaNa rUpa jarUra bane che. pachI bhale e nAmeA vizeSa hAya. || 4 || t satiAsyapi ||327 kRtpratyayaH prakRtyAdeH samudAyasya gatikArakapUrvasva, apizabdAt kevalasyApi bAdhakeA bhavati / bhasmani hutam, pravAhe mUtritam ityAdAviva udake vizIrNam, avatapte nakulasthitam ityAdAvapi "ktena" iti samAsaH / kevaLa dhAtune kRdantanA pratyaya lAge evuM vidhAna kRdantanA prakaraNamAM che paNa te dhAtunI pahelAM koI gati saMjJAvALA zabda hAya teA te gati saMjJAvALA zakhsa sahita evA dhAtune paNa kR pratyaya lAge che. A vidhAnane lIdhe mani + dutam = mamanivrutam emAM nta pratyaya che. Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe // 15 // paraH 74|118 yaH pratyayaH sa prakRteH para eva bhavati / ajA, vRkSaH, jugupste| jyAM jyAM pratyayanuM vidhAna che tyAM tyAM pratyaya prakRtithI 52. sANe che. ajaH+A. ajA=5421. // 16 // sparddha 74119 dvayoviMdhyoranyatra sAvakAzayostulyavalayorekopanipAtaH sparddhaH, tatra sUtrapAThe yaH paraH sa eva vidhistatra bhavati / vRkSAn ityAdau sAvakAzasya "zasAptA-" ityasya, yazAMsi ityAdau sAvakAzasya "napu sakasya ziH" ityasya ca vanAni (vana-zas) ityAdAvupanipAte paratvAt zireva bhavati / .. van * zasU - 1/4/46 sUtrathA zas na A pAnI prApti AvI ane 1/4/55 sUtrathI zaru ne zi thavAnI prApti AvI te eka ja prayogamAM A be vidhAna thavAne prasaMga AvelA che. A prayogamAM A vidhAnanuM eTale "a"nA dIrgha vidhAnanuM 1/4/45 sUtra che. ane zi nu vidhAna 1/4/55 sUtrathI yAya che. eTale 1/4/49mAM sUtrathI 1/4/55 muM sUtra para eTale 5ch| Ave che. tathA vana + zas prayogamA zi vidhAna (V4/55) nuM sUtra ja lAgu paDe paNa 1/4/49 nuM vidhAna lAgu na paDe. Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svrsndhiH| // 17 // AsannaH 7 / 4 / 120 iha zAstre AsannA'nAsannayoH (sadRzA'sadRzayoH) prasaGge yathAsvaM sthAnArthapramANAdibhirAsanna eva vidhirbhavati / daNDAgram-ityAdau kaNThyayorakArayoH kaNThaya evA''kAro dIrthoM bhvti| Asana eTale pAsenuM. arthAt koI paNa rIte najIkane saMbaMdha dharAvatuM. A vyAkaraNa zAstramAM aneka sthAne AdezanuM vidhAna karavAmAM Avela che. amuka eka svarane badale bIje svara karI de. eka vyaMjanane badale bIje vyaMjana karI de e rIte svaranA ne vyaMjananA Adeza karavAnA aneka sUcane karelA che. e sUcanemAM kaI khAsa sUcana karavAmAM AvelA nathI. paNa badhA sUcanone baMdha karavAmAM Avyo che. // 18 // sambandhinAM sambandhe 74 / 121 sambandhizabdamuddizya yatkAryamuktaM, tat kArya sambandhavAcakAdeva tacchabdAd bhavati / zvasurazabdAt patnIpitrartha kAle eva "zvazurAdya" iti iti ya-pratyayaH, zvasurya iti / zvazura iti kasyacit saMjJAyAM tu iva shvaashuriH| je zabdo samAsa vigerenA saMbaMdhavALA che. eTale tamanA pitA, HIS, paDena, sAsu, ss| vigerenA samA // tenA aMge je je vidhAne karyA che te tenA saMbaMdhane dhyAnamAM Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 haimalaghuprakriyAbyAkaraNe rAkhIne lagADavA. jemake 191 sUtrathI zvasurya thAya che apatya arthamAM zvasura zabdane ja thAya. paNa zvasura zaha keInA nAma rUpe hoya te zvAzuri // 19 // samarthaH padavidhiH 74122 padasambandhI vidhiH samarthAzrito bhavati yatra sAmarthya tatra bhavatItyarthaH / tena devadattasya putreNa saha sambandhe devadattaputrayoH sAmarthya sadbhAvena samAsAtmakaH padavidhirbhavati, dhanaM devadattasya putro maitrasyetyatra devadattasya dhanena saha, maitrasya ca putreNa saha sambandhe sati tu devadattaputrayoH sAmarthyAbhAvena na samAsaH / jyAM jyAM je pada vidhi kahyo che ene sama + artha = samartha eTale aMgata arthavALe samaja. batAvela padavidhi kadI asaMgata arthavALA padamAM na hoya. pada vidhi eTale padane vidhi. be padane vidhi ke vadhAre padane vidhi samarthatA eTale padanI saMmati. iti paribhASA prakaraNaM samAptam / Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svarasadhiH / atha svarasandhirabhidhIyate // vRSabha-ajitau iti sthite // 1 // samAnAnAM tena dIrghaH 1 / 2 / 1 samAnAnAM tena pareNa samAnena saha dIrghaH syAt / dvayAH sthAne ekA dIrghaH syAditi sahArthaH / lokAt, svarahIna pareNa saMyojyam / vRSabhAjitau / tava-AyuH tavAyuH / dadhi-idaM dadhIdam / madhu-udakaM madhUdakam / pitR-RSabhaH pitRSabhaH / hAta-RkAraH haatRkaarH| have svara sabdhi prakaraNa kahevAya che. vRSabha-ajita A sthitimAM bha ne ane ajita no Adi ja bane maLI dIrgha thayA. tethI vRSabhAjita thayuM. samAnAnAM bhI samAna sAye hI thAya che. a + A tava + AyuH = tavAyuH tA3 AyuSya i + I dhi + Idam - sADi manne cha hI thAya che. dadhIdam = u + u madhu + udakam - madhU645 bhane 55 8. G. bhajI hI thAya che madhUdakam. __ R R pitR - RSasa - manne R bhajI dI R - pitA 2Sabhadeva thAya che pitaSabhaH hetR + jha kAra bane R maLI dIrgha 8 thAya che. hatakAraka Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haimalaghuprakriyAvyAkaraNe // 2 // avarNasyevarNAdinaidAdaral 1 / 2 / 6 avarNasya ivarNauvarNavarNalavarNaiH saha et ot ar ud ruce zAzA purA avarNane I varNa u vaNe R (#) varNa chuM (TTa) varNonI sAthe en ot ara al e pramANe Adeza thAya che. jemake- varNanI eTale 4 ke mA barAbara phu varNa eTale zuM ke zuM Avela hoya te bannene badale , belAya che. e ja rIte 5 varNanI barAbara u varNa Avelo hoya to te banene badale go belAya che. te ja rIte 35 varNanI barAbara che ke 28 Avela hoya te te bannene badale ghara belAya che. 5 varNanI barAbara 4 varNa eTale stra ke AvelA heya te te bannene badale anyU belAya che. deva + pha = devendraka devAmAM Indra athavA devAmAM Indra samAna. yathAsakhyamanudezaH smskhyaakaanaamA +chuM tava + = = tArU A. + 3 = n = gaMgA nadInuM pANI 1 jalatumbikA nyAyena rephasyordhvagamanam mA + 8 mahA + RRSi maharSi = meTA sAdhu pANImAM tuMbaDuM upara rahe tema A nyAya vaDe rephanuM udarvagamana thayuM. ja + tava + jhukAra tavakAra = tAro vRkAra Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svrsNdhiH| . // 3 // RNe pradazArNavasanakambalavatsara vatsatarasyAr 1 / 27 prAdInAM saptAnAmavarNasya RNe pare RtA sahAra sthAt / pra. daza RNa vasana kambala vatsara ane vasatara e zabdanA aMtima akSaranA 1 nI pachI kRpA zabdane - Ave te AgaLanA 5 ane 8 maLI Ara thAya. (1) a + R pra + RNam - prANam / padhAre he a - RNa - RNam RNArNam / hevAnu vasana , sanA / 4531 mATe 42 he. kambala ,, mAm / OM bhATe 42 . vatsara , vatsarANam / 1rSa bhATe 42 he vatsara ,, parasarAma / 12 / mATe 42 he. A badhA udAharaNamAM 1ra6 sUtra dvArA nuM san uccAraNa thavuM zakya hatuM. paraMtu A sUtre te uccAraNane aTakAvIne trakanuM Ara karavAnuM uccAraNa sUcavyuM che. // 4 // Rte tRtIyAsamAse 1 / 2 / 8 avarNasya Rte pare tRtIyAsamAse RtA sahAra syAt / zIta-RtaH zItArtaH, ityAdi / Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 laghu prakriyA vyAkaraNe 52 chatAM ne tRtIyA samAsamAM khAsa avaNu nA Rta karIne Ara thAya che. zItena RtUH zItArtaH DaDIthI thIDAMto // 5 // aidautsandhyakSaraiH 1/2/12 avarNasya sandhyakSaraiH paraiH saha ai au tava + eSA tavaiSA / mahA+aizvaryaM mahaizvaryam / tavaudanaH / tava - aupagavaH tavaupagavaH / syAtAm / tava + odanaH avlun| sandhyakSara 52 chatAM - e ai o au - rasA hoya tyAre en aut thAya che. bhaI 1. tava - eSA tavaiSA - tAI A. (2) mahA - aizvarya - mahezvarya' bhoTI RddhivANI. tava odana - tavaudanaM tAro bhAta ( 3 ) ( 4 ) tava aupagavaH - tavaupagavaH tAze govAja // 6 // vauSThatau samAse 1 / 2 / 17 oSThautvAH parayoH samAse'varNasya lugvA syAt / ASTha ane etu para chatAM avaLunA lup vikalpe thAya che. bimba - oSThI - bimboSThI bimboSThI - sAsa goThavANI strI - ryo - aig: tydig: tyotg: mng' olardig' way. Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svrsdhiH| 5 (kvacidanyatrApyedAtAH parayoravarNasya lugvAcyAt) A sivAya keIka vakhata bIje paNa e ane e Ave te AgaLanA avarNane lopa thAya che. adya-oma adyom / iha-eva tiSTha iheva tiSTha / (kvacidavarNasyevarNAvarNAbhyAM sahaitvautve vAcye) keTalIka vakhata avarNa pachI ivarNa ane uvaNuM Ave to a ane Ine badale ai ane a u ne badale o thAya che. sva-IraH svaraH / sva-IriNI svairinnii| akSa-UhinI akSauhiNI . pra-UDhaH prauDhaH / dadhi-atra. iti sthite // 7 // ivarNAderasve svare yavaralam 1 / 2 / 21 iuRlavarNAnAmasve svare pare yavaralAH syuH / dadhU yU atra iti tAvadbhavati / IvaNa uvarNa varNa ane lavaNa pachI vijAtIya svara Ave te anukrame yU 6 2 9 thAya. // 8 // adIrghAdvirAmaikavyaJjane 1 / 3 / 32 adIrghAtsvarAtparasya rahasvarabarjasya varNasya virAme asaMyuktavyaJjane ca pare'nu dvitvaM vA syAt / iti dhasya vA dvitvam / Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haimalaghuprakriyAvyAkaraNe 2, huM ane svaravarjita hasvasvara pachI virAma agara joDAkSara vagarano zabda heya te vikalpa Dabala thAya che. AthI dadhyatra ne badale vikalpa daddhacatra thayuM. // 9 // tRtIyastRtIyacaturthe 1 / 3 / 49 tRtIye caturthe ca pare dhuTastRtIyaH syAt / ekavargIyA mithaH svA iti pUrvadhakArasya dakAraH / daddhayatra / dadhyatra / madhu-atra madhvatra / madhvatra / pita arthaH pitrarthaH / pitrarthaH / la-it lit / ivarNAderityatra paJcamIvyAkhyAne dadhiyatra, madhuvatretyAdi / gaurI-atretyatra gaura y atreti jAte adIrghAdvirAmeti sUtrAprApterna rephasya dvitvam , kintu vargane trIjo ane cothe akSara para hoya te AgaLanA cethA akSarane trIje thAya. uparanA sUtrathI Dabala ghU thAya tene A sUtra prathamanA dhu ne dra banAve che. // 10 // dirhasvarasyAnu navA 1 / 3 / 31 svarAtparAbhyAM rahAbhyAM parasya rahasvaravarjasya varNasyAnu dvitva' vA syAditi yakArasya vA dvitvam / gauyaMtra / gaurytr| nahi-atra nayyatra / napatra / svarathI para rahelA 2 ane ha tenI pachI 2 ha svara vachane 2 - tenu pipAzu vikSye thAya che. gorI. atra in| Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svarasandhiH / ya tenu dvipaNu ya Dabbala Dabbala nA thAya tyAre gautra nayyatra vikalpe nahyatra thayu. 27 thAya che tethI gAysa tra thayu. thAya. evI rIte nahi atra // 11 // edaito'yAy 1 / 2 / 23 ekAraikArayoH svare pare ayAyau syAtAm / ne- anaM navanam / nai- akaH nAyakaH / eta aita ! 12 52 chatAM ay ane Aya thAya che. ne - anam ne nA ye nA aya thayo tyAre nayU + anam nayanam khAM, ne akaH ne no nAtha - akaH + nAyakaH / netA, dAranAra lavanam / lau - akaH lAvakaH / // 12 // davA 1 / 2 / 24 okAraukArayoH svare pare avAvau syAtAm / lA-ana -- AkAra ane aukAraneA svara para chatAM av ne AvU thAya che. lA - anaM - o abU thye| tethI savanam - sAvu, vu. lau - akaH au no bhava thayo. lAvakaH sgunaare|. padAnte'yAyavAvAM khAH svare pare lugvA vAcyA, luki satyAmasandhizca 1 | 3 | 24 Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe te-AgatAH ta aagtaaH| tayAgatAH / tasmai-idaM tasmA idaM / tsmaayidN| paTe-iha paTa iha paTa viha / vRkSau-iha-vRkSA iha / vRkSAviha / padane aMte e a o o ne aya, Aya, ava ane Ava thayA pachI svara Ave te yU lU ne vikalpa lopa thAya cha. ma paviDa, 58 Da, vRkSA Di, vRkSA viDa. // 13 // svare vA'nakSe 1 / 2 / 29 gozabdasambandhina okArasyAkSazabdavarjasvare pare ava ityakArAnta Adezo vA syAt / go zabda saMbaMdhI kAra akSa zabda vajI bIjA svara para chatAM ava e akArAnta Adeza vikalpa thAya che. gA-IzaH gavezaH / gavIzaH / (indre pare saMjJAyAM ca nityam ) 1 / 2 / 30 gavendraH, gvaakssH| paraMtu akSa zabda para Avyo hoya te temaja saMjJA hoya te o ne ava nitya thAya che. // 14 // edotaH padAnte'sya luk 1 / 2 / 27 padAntasthAbhyAmedeodbhyAM parasyAkArasya luk syAt / Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svarasadhiH / padmAntamAM rahelA et AtathI luk thAya che. - pha 29. para rahelA akAranA dsa | paTosa | padAnte ityeva / ne- anaM nayanam / ahiM ne pachI a che paNa te ne e padAnte na hAvAthI luph na thayA. iti mahopAdhyAya zrI kIrttivijayagaNi ziSyopAdhyAya zrI vinayavijayagaNi viracitAyAM haimalaghu prakriyAyAM svarasadhiH samAptaH // Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe athAsandhirupyate // have asandhiprakaraNa kahe che. // 1 // pluto'nitau 1 / 2 / 32 itivarje svare pare plutaH sandhibhAg na syAt / caitra 3 atra nvasi / itau tu-suzloketi / huta svara pachI Iti zabdane choDIne saMdhi na thAya. maitrarU atra ahiM sandhi na thaI paNa suklaka Iti tyAM Iti zabda hevAthI saMdhi thaI. suleketi thayuM ! // 2 // i3 vA 12133 i: plutaH sandhi vA naiti / lunIhi 3 iti, luniihiiti| I Duta heya pachI Iti zabda Ave te vikape sadhi thAya. lunIhirU iti. lunIhIti me mata saghi ya ane eka vakhata na thaI. // 3 // IdUdedvivacanam 1 / 2 / 34 ete trayo dvivacanAntAH sandhi nApnuvanti / munI iha / sAdhU etau / mAle ime / pacete iti Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. asaMdhiH / 31 munIM + iha sAdhU - etau -mAme sAdhuLe. mAle - ime -mA me bhAsA cha. pacete iti - 20 liyApahane cha vivayana cha I, u e dvivayananA che bAthI sandhI naha. // 4 // ado mumI 1 / 2 / 35 ...adasUzabdasaMbandhinau mu-mI sandhi nApnutaH / . . . adam zabdanA ja mu ane mI nI barAbara sAme koI paNa svara Avela hoya te te be svare vacce saMdhi thatI nathI. adasU-amumu + icA= amumu icA, amI+azvAH = amI azvAH - ahiM mu ane mI hovAthI pachInA svara sAthe saMdhi thaI nathI. // 5 // cAdiH svarA'nAG 1 / 2 / 36 / bhAivarjazvAdiH svaraH sandhi naiti / a apehi / i indraM pazya / u uttiSTha / bhanADitikim-A ihi-ehi - A cheDI AdimAM ekalo keI svara hoya ane pachI svara Ave te saMdhi thatI nathI. Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 laghu prakriyA vyAkaraNe a- - apehi i indra pazya hai a. dUra asU bedrine le. u-uttiSTha 3 le| thA A evam kilamanyase = tu khebha mAne che. // 6 // odantaH 1 / 2 / 37 odantazcAdiH svare sandhi na bhajate / aho atra / Adyanta pachI akarAdinA svara para chatAM sandhi thatI nathI. aho atra - yA sUtrathI niSedha thye|. // 7 // sau na vetau 1 | 2|38 si - nimitta okAra itau pare sandhi vA naiti / paTo iti paTaviti / si nimittaka sakhAdhana vibhakti ekAramAM vRtti para chatAM sandhi vipuye thatI nathI. paTo - iti paTaviti / // 8 // vA'tyasandhiH 1/2/31 gorokArasyAti paressandhirvA syAt / go- agram gavAgram / go'gram / geA nA AkAra nA ati para chatAM asandhi vikalpe thAya 4. go - agram - gavAzrabha / geo'zrabhU - gAyaneo bhAgale lAga Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asadhi // 9 // Rlati hasvA vA 1 / 2 / 2 Rti luti ca pare samAnAnAM hrasvA vA syAt / isvvidhaansaamrthyaadsndhiH| idameva hasvasyApi hrasvavidhAne phalam / bAla RzyaH / bAlayaH / 2 kArane kAra para chatAM samAnane vikalpa hasva thAya che. hasva karavAnuM phala sandhi thatI nathI. hasva hRsva karavAmAM Aja phala che. bAlA + RzyaH = bAla RzyaH maalin| *zya se me prakArane haraNa vikalpa asabdhi thAya che. vAla + RzyaH sandhi vithe che. mATe 45 yaye.. nyAre 15 na thAya tyAre bAlayaH = 54 manI Ayu. (sUtra 1/2/6 thI thayu.) jyAM A niyamathI hrasva thAya tyAM pachI sAmasAmA ApelA svaromAM kazeja pheraphAra na thAya ema samajavAnuM che. // 10 // hasvA' pade vA 1 / 2 / 22 iuRlavarNAnAmasve svare pare hasvA vA syAt , na cetau nimittanimittinAvekatra pade syAtAm / nadi eSA / madhu atra / ekapade tu nadyau Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haimalaghuprakriyAvyAkaraNe upara kahelA cAre varNanA vijAtIya svara para chatAM huM vikalpa thAya che. nimitta nimitti eka padamAM na levA joIe. nari -- vikalpa naveSA. madhu - satra sandhI thaI te madhyatra madha ahiM che. navI + zau= nathI - ahi nimitta nimitta bane eka padamAM che tethI A sUtra ahi na lAgu paDayuM ane saMdhi thaI. ka r 3 varNanAM virAmeDanunAsike vA 2/1/4 30 rU 3 varSe virAme-cheDe anunAsika vikalpa thAya che. sArma sAma dadhi dadhi // iti mahopAdhyAya zrI kautivijayagaNi ziSyopAdhyAya zrI vinayavijayagaNiviracitAyAM hemalaghuprakriyAyAm viH samApta . Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaJjanasadhiH atha vyaJjanasandhiH // yAk-maha iti sthite // 1 // dhuTastRtIyaH 2 / 176 padAnte dhuTAM svastRtIyaH syAt / vAg maha iti bhavati / padAte AvelA ghuTa saMjJAvALA vyaMjanane tene maLatA vargane trIje vyaMjana belavo. vAca+sU-vAk+svAgatel. // 2 // tRtIyasya paJcame 1 / 3 / 1 veti padAnta iti anunAsika iti cAnuvartate / evamanyatrApyapekSita padaM sUtrAntarAdanuvartanIyam / padAntasthasya vargatRtIyasya pazcame pare svaH paJcamA vA syAt / vAG mahaH vAgU mahaH vA. padAti ane anunAsika A traNanI anuvRti cAlI Ave che. padAratamAM rahelA varganA trIjA akSarane paMcama akSara para chatAM pitAnI jAtino paMcama akSara vika9pe thAya che. u. vA - ma: - / maIH = areii zreSTha. . Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haimalaghuprakriyAvyAkaraNe // 3 // pratyaye ca 1 / 3 / 2 pratyayasthe paJcame pare ca nityam bhavati ! vAg-maya' vIra mayam | padAne AvelA varganA trIjA akSaranI barAbara sAme pratyayana AdibhUta evo pAMcame akSara eTale rU na ma mAne kaI paNa vyaMjana Ave te trIjA akSarane badale tene trIjA akSarane) maLatuM Ave evo eTale tene samAna sthAnavALe vargane pAMcame anunAsika akSara haMmezAM belAya che. vA+mayamavamayamUtrazAstra ahIM mAtra pratyaya che. // 4 // tato hazcaturthaH 1 / 3 / 3 padAntasthAttatIyAtparasya hasya pUrvatRtIyasvavaryazcaturthI vA sthati ! vAgha i vAri tata-hita taddhitam | tahitam / padAntamAM rahelAM varganA trIjA akSarathI para TU vyaMjanathI zarU thate zabda Ave te pUrva trIjA akSarane maLatuM Ave e vargane ce akSara vika9pe thAya che. jemake rAja hari - vAn hari - vAgdari nA thAya te vAgU hariH tat hitam taddhitam vipe tahitam / Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaJjanasaMdhi // 5 // nA'prazAno'nusvArAnunAsikau ca pUrvasyAdhuTpare 1138 padAntasthasya prazAnvarjazabdasaMbandhinA nasya caTateSu sadvitIyeSvadhuTUpareSu zaSasA yathAsaMkhyaM syuH anusvArAnunAsikau ca pUrvasya / prazAna sivAyanA keIpaNa padane cheDe - Avela hoya ane te - pachI tarata ja aghuTa vyaMjana para Avela hoya eTale svara sahita athavA 2 3 4 5 sahita evA ja che ? 4 ke ta tha AvelA hoya te ja jI nI pUrvanA ne za bolAya Ta Ta AvyA hoya te ne 5 belAya ane tta thaI AvyA hoya te ja ne sa belAya ane te anusvAra anunAsika sahita mukAya che. svaranA anunAsika uracAraNanI oLakhANa sArUM che AvuM ciha mukAya che. anunAsivA. anusvAra-va-mAnavA=macA=mavAMca= - tame cArU puruSa che. ,, , ramavAna+vara = mavaza vara=mavAMca= tame cara purUSa cho. , , i-mavA+chevA= ma chevA =mavAM cheH tame dakSa che. Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haimalaghuprakriyAvyAkaraNe ,, Ta-bhavAn+TIkaH bhavA~STIkaH=bhavAMSTIkaH= tame // 2 ch|. ,, Tha-bhavAn+ThakAra:=bhavA~SThakAraH bhavAMSThakAraH= tame 44.2 cho. ,, ,, ta-bhavAn+tanuH bhavA~stanuH=bhavAMstanuH= tame pAtaLA che. ,, tha-bhavAn+thuDati=bhavA~sthuDati-bhavAMsthuDati= tame DhAMke che. prazAna varjanAt - prazAMzvara zAMta seva: cha. adhuDitikim bhavAnatsarukaH = tame 4||ch|. // 6 // dviH kAnaH kAni saH 1 / 3 / 11 dviruktasya kAnaH kAni pare saH syAt / anusvArAnunAsikau ca pUrvasya / kAMskAn / kA~skAn / be vAra belAyelA eTale dvirbhAva pAmelA jAnuM rUpanA prathama #na pachI tarata ja bIjo na Avela hoya te prathama kAn nA n no s malAya che. tathA prathamanA kAn nA A upara anusvAra paNa bolAya che. ane mA nuM anunAsika uccAraNa paNa che. kAn+kAn kAMskAna kA~skAn=one Ane Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaJjanasadhi // 7 // naH zi uc 1 / 3 / 19 padAntasthasya nasya ze pare uc vA syAt / padAntamAM AvelA - pachI tarata ja jhU Avelo hoya te ja ne badale r vika9pe thAya che. - pachI tarata ja Avelo "" saMbaMdhI na hai joIe. mavAra dA avAjU naH | >> phatyeva ! mAtra zvetA ahiM zuM nathI tethI jU na thayo. // 8 // prathamAdadhuTi zazchaH 1 / 3 / 4 padAntasthAtprathamAtparasya zasyAdhuTi ch| vA syAt / padAte AvelA varganA prathama akSara eTale zuM - 2 ane 6 nI barAbara sAme 4 Avelo hoya te sAthe tarata ja keIpaNa adhuTu akSaro Avela hoya to 4 ne badale vika9pe zuM thAya che. bhavAn zUraH bhavAMJcazUraH bhavAJ zUraH / iti bhavAMzcaraH vikalparUpe grecam tame zUravIra che. vAja ra = vAra chUH | vA = vANImAM zUrA vANa zUro vANIye. ahIM zu pachI tarata ja 1 adhUru akSara che Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haimalaghuprakriyAvyAkaraNe // 9 // joH kaTAvantau ziTi navA 1 / 3 / 17 padAnte / prAGkazete / prAGkachete / prAzete / sugaNTrote / sugaNche te / sugaNazete / padAnta pachI tarata ja di Ave te ne badale " " vikalpa thAya che. ane e ja rIte na hoya te dra vikalpa thAya che. padane aMte heya ane pachI zete Ave te pha uparAMta 4 umerAya ane padane aMte Na heya te Na uparAMta dra umerAya che. prA+zete = prAha rote, vAte tathA prAkRche (juo 1-2-4) pUrva dizAmAM suve che. sun + za = mudde rAte, surata, tathA sujAte (juo 1-3-4) sAre gaNanAre suve che. // 10 // tau mumo vyaJjane svau 1 / 3 / 14 ___ muityAgamasya padAntasthasya ca masya vyaJjane pare tasyai va svAvanusvArAnunAsikau syAtAm / / mu AgaLanA ma kAra pachI padane cheDe AvelA ma pachI tarata ja keI vyaMjana Ave te ma ne badale tenI pachI Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaMjana saMdhi Avela vyaMjanane maLatA anunAsika vyaMjana paNa khelAya che. ane meM ne anusvAra paNa thAya che. tvam cAruH / tvaM cAruH / tvaJcAruH / tvaM kaH / tvaNTakaH / kaMyaH / ka~yyaH = puro vyaJjanAbhAve tu nAnusvAraH / tvam / samrAT iti tu nipAtaH / // 11 // svAda nA de 1 / 3 / 27 hasvAtpareSAM padAntasthAnAM nAM svare pare dvitvaM syAt / ku - krUNaste / sugaNiha / likhannAste / padmAte rahelA ane hasva svara pachI tarata ja AvelAM G N ane maiM pachI tarata ja svara AvelA hAya tA te traNe vyaMjaneA evaDA thAya che. eTale neA GGg ane N nANNa ane n nA nna thAne rahe che. N sugaNa + iha = sugaNiha likhan Aste likhannAste kruGa + Aste = kruGaG+Aste = kruGGAste = vAMjhe yAsanAro lakhavA bese che. mese che. 41 // 12 // svarebhyaH 1|3|30 svarAtparasya chasya dvitvaM syAt / Gise Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 laghu prakriyAvyAkaraNe svaranI pachI tarata ja AvelA 4nA jI thAya che. i+chati icchati te 62che che. // 13 // aSe prathamo'ziTaH 1/3/50 agheoSe pare zivasya ghuTaH svaH prathamaH syAdityA - dyachasya catve - tavacchatram / icchati / ziT sivAyanA ghuT akSara pachI turata ja adheASa akSara AvelA hoya te ne badale ne maLatA Ave evA e vanA prathama akSara khelAya che. vAg + pUtA = vA++ + pUrtI = vAkpUrNA = vANI vaDe pavitra ghUTiti payamsa // 14 anAGmAGo dIrghAdvA chaH 1 / 3 / 28 dIrghAdIrghasthAnIyAca plutAtsvarAtparazcheo dvirvA syAt / AG mAG nA A sivAyanA jIle ardha pazu dIrgha svrpadane cheDe hAya ane pachI tarata ja chu AveleA che te vikalpe cha thAya che. ane hAya teA te AG mAG bhAM nitya ccha thAya che. kanyAcchatraM, kanyAchatram / munecchatraM - munechatram | Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaJjanasadhi 43 (AGmAbhyAM tu nityam ) AcchAyA, mAcchidat / 1/3/28 kanyA + chatram = kanyAcchAm tathA kanyAchatrAm = nyAnu chatra-chatrI. // 15 // tavargasya zcavargaSTavargAbhyAM yoge caTavagaiA 13 / 60 tavargasya za-cavargayoge cavargaH, Sa-Tavargayoge TavargaH syAt / ta varganA keI vyaMjana sAthe jU no vega hoya eTale AgaLa pAchaLa saMbaMdha hoya to ta vargane ja vaga thAya che. ane ta vargane jeTalAmo vyaMjana hoya teTalA ja vargane vyaMjana thAya che. ta varganA ke I vyaMjana sAthe nA pUrvokta rIte ja varganA keI vyaMjanano saMbaMdha hoya te ta varganA vyaMjanane badale ja vargane vyaMjana belAya che. tat zAstraM, tac zAstram / tat cAru, taccAru / piS-ta, piSTam / tat-TakAraH tttttkaarH| ITra-te, ITe / Gl. ta mane ca na sa - tat + cAru = taccAru = te sA. Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haimalaghuprakriyAvyAkaraNe | 26 / sabhya zapa zarUdda? sakArasya za-cavargAbhyAM yoge zaH, Sa-TavargAbhyAM ca thone H cAta / vRtta-, vRtti . >g, ey | padAntApadAntayorayaM vidhiH / sa nI sAthe za ne saMbaMdha athavA 2 varganA keI vyaMjanane saMbaMdha hoya te sa ne badale za thAya che, ane sa nI sAthe ja ne saMbaMdha hoya athavA Ta vargane kaI vyaMjanane saMbaMdha hoya te sa ne badale ja bolAya che. udA. mu+ - + rUri = rU tati, ratite cuve che. ane sa ane Ta vargane vega pApa si = pApaSi = vAraMvAra gati kare che. | 7 | na zata zarUdra zAtparasya tavargasya cavargoM na syAt / praznaH / za pachI tarata ja ta vargane vyaMjana Avela hoya te ta varganA vyaMjanane badale ja vargane vyaMjana thatuM nathI. za ne ta varga kema. aA + rAti = rUAti = te khAya che. prajJa + 7 = prasanna = prazna = pUchavuM. Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaJjanasadhi 45. // 18 // padAntATTavargAdanAmanagarInavateH 1 / 3 / 63 padAttasthAdRvargAtparasya tavargasya TavargaH, sasya ca So na syAt / padane cheDe AvelA 8 varganA keI paNa vyaMjana pachI tarata ja ta vargane kaI vyaMjana Avela hoya te tathA na Avela hoya to tenA uccAraNamAM keI pheraphAra thatuM nathI. eTale te varganA vyaMjanane badale Tu vargane vyaMjana belAte nathI. tathA sa ne badale paNa belAto nathI. te paNa padane cheDe AvelA TU varganA keI paNa vyaMjana pachI nAma pratyayane nagarI tathA navati zabdane na Avela hoya te te ne ja avazya bolAya che. SaT nayAH SaNnayAH, SaTsu / nAm nagarI navatInAM tu syAt SaNNAm / SaNNagaryaH / SaNNavatiH / navati zabdane ja Avela hoya te te ja ne La avaya belAya che. SaTa + tayam Sa + tayama = Satayama belAya paNa jayamacha avayavavALuM na bolAya. nayA -SaNa + nayAH= SaNanayA belAya. paNa gaNuyAH = che na - na belAya. pa " Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 laghu prakriyA vyAkaraNe SaT + nAm=SaN + Am = SaNNAm khelAya, paNa SaNnAma na khelAya. SaNNAm = cha nuM SaT + nagarI - SaN + NugarI nagarI na beAlAya. bhrugarI nAma che. = = SaSNugarI melAya, pazu kaiAi cha nagarInu' vizeSa - SaT + natiH - SaN + vitaH = bhrutiH bolAya pa navata: na khAlAya. SagRti: = Indu'. vizeSa udAharaNA anya joI levA. // // 12 // vi tavaya //dda 3 padAntasthasya tavargasya Se pare Tavargo na syAt / tIrthakRt SoDazaH zAntiH / A vAkayamAM tIvRt nuM taur ema na thAya paNa sIt ja thAya che. tIthakara bhagavAna seALamAM zAntinAtha padane cheDe AvelA ta varganA kAMI vyaMjana pachI tarata ja mUrdhanya Sa AvelA hAya tA ta varganA vyaMjananA uccAraNamAM kaze| pheraphAra thatA nathI. arthAt ta vanA haiM varga khAlAtA nathI ja. tIrthakRt SoDazaH zAntiH / || 20 || hi jau zAddara padAntasthasya tavargasya le pare lau syAtAm / tatra Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaJjanasaMdhi che nakArasya sAnunAsikA laH, zeSANAM nirnunaasikH| tadlUnam tallUnam / bhavAn likhati, bhavA~llikhati / / padane cheDe AvelA ta varganA niranunAsika vyaMjana pachI 1 yU Tu dhu pachI tarata ja TU Avela hoya te te niranunAsika vyaMjanane badale niranunAsika 4 belAya tathA sAsunAsika vyaMjana pachI-na pachI 4 Avela hoya te ja ne badale sAnunAsika 4 belAya che. vinunAsiva - tan + sUnam - ta+sUnam = tarasUnam = te laNAyuM-kapAyuM. sAnunAsika - bhavAn + lunAti - bhavaoNlU + lunAti - bhavAla sunAri - tame laNe che-kApe che. iti mahopAdhyAya zrI kIrtivijayagaNi ziSyopAdhyAya .. zrI vinayavijayagaNi viracitAyAM haimalaghuprakriyAyAM kalanadhiH samAta ! A be vibhaktio 1-1-18 sUtramAM gaNI batAvelI che. nAmenI traNa jAta che (1) narajAti, (2) nArIjAti, (3) nAnyatarajAti. nAmanA be prakAra che. svarAMta-cheDe svaravALuM, cajanAna-cheDe vyaMjanavALuM. Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe atha rephasandhi // kas-cAru iti sthite / // 1 // so ruH 2 / 1172 padAnte so ruH syAt / ukAraH svAbhAvikarephAdbhedajJApanArtha It / kar cAru iti jaate| padane cheDe AvelA na ja kara, eTale 6 karo. AziS + s = Azir - AzIH = mA 2/1/64 vAyu + s - vAyus - vAyur - vAyuH = 5vana. // 2 // caTate sadvitIye 137 padAntasthasya rasya caTateSu sadvitIyeSu pareSu yathAsaMkhyaM zaSasA nitya syuH / kazvAruH / (niranubandhagrahaNe sAmAnyagrahaNam) prAtazcarati / kazchannaH / kaSTaH / kaSThaH / kastaH / kasthaH / I padane cheDe AvelA 1 (eTale visarga) pachI tarata ja , Ave te 8 ne zu ja belAya che, Ta, Ave to phU n| Sa tathA ta, tha AvetA ra nau s movAya che. karacAru -- kazacAru kazcAru - 1 sAche. kara - zAntaH - kazAnta - zAnta che. Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rephasa dhiH / kara + ThaH - kaS + ThaH = kaSThaH - 4 cha ? kar + TaH - kaS + TaH = kaSTaH - 1Ta cha ? kara + taH- kas taH = kastaH - e ta cha ? // 3 // zaSase zaSasaM vA 1 / 3 / 6 padAntasthasya rasya zaSaseSu pareSu zaSasA vA syuH / kazte / pakSe padane cheDe AvelA 6 pachI tarata ja zuM Ave te ne badale vikalpa jhU belAya che. gha Ave te 8 ne badale vikalpa pU tathA ju Ave to rU ne badale vikalpa r belAya che. .. kara + zete = kazzete my| kaH zete = ra suve cha ? kara + SaSThaH = kaSSaNDhaH ath| kaH SaNDaH = 5 5DI / che. // 4 // 2H padAnte visargastayoH 1 / 35/3 ___ padAntasthasya rasya virAme'ghoSe pare ca visargaH syAt / padAte AvelA r pachI tarata ja keIpaNu akSara na hoya eTale taddana virAma hoya athavA 6 pachI tarata ja kaI paNa Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe aghoSa vyaMjana Ave te 6 ne badale visarga thAya che karazete kaH zete / kaSSaNDaH, kaH SaNDaH / kassAdhuH, kaH saadhuH| kar + zete = kazzete athavA kaHzete = / sUme cha ? kara + sAdhuH = kassAdhuH ath| kaH sAdhuH = / saadhusajajana che. vizama svaH + r = svaH = 2varga. // 5 // raH kakhapaphayoH 4ka pau 1 / 3 / 5 padAntasthasya rasya kakhayoH parayoH 4ko vA paphayozca parayoH povA syAt / kakaroti, kaH karoti / ka. khanati, kaHkhanati / kapacati, kaH pacati / ka phalati, kaH phalati / puna ( puSTaM, punaH puSTam ityaadi| padane cheDe AvelA 6 nI barAbara sAme ja athavA rasa AvAya to ka ana kha nu syA25 ' ka' tathA ' kha' mema vi48 thAya che. me 4 te 54ne cheu mAtA nI pachI barAbara sAme 5 athavA Avelo hoya te 5 tathA pha nu syA25 (pa' tathA ' pha' mema viye yAya che. __ kA+karoti = ka 4 karoti ath| kaH karoti = / are ? Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rephasandhiH / + vanati = = 24 vanati athavA vara vanati = koNa de che? ahiM mULa 6 che tene visarga thayA pachI A niyama lAgyo che. : + ta = pati athavA vada pUri = kezu rAMdhe che ? Da + Rtti = 1 8 zani athavA ja sTari = kezu phaLe che ? - ahI paNa mULa 6 che. tene visaga thayA pachI A niyama lAgyo che. visarga kaMThasthAnIya vyaMjana che tene badale "1" tathA " A upadamAnIya vyaMjana belAya che. (juo 1/1/16 sUtra) || 6 | rathAmi zarU khyAgi ronityaM visargaH / kaH khyaatH| ziTrapare'ghoSa parepyevam / kaH psAti / (aghoSapare ziTi pare ro lugvA) jAti, rA yati : padane cheDe Avela pachI tarata ja rAju (ga) dhAtune ra Avela hoya te 2 ne visaga ja belAya che, paNa tene badale 2 nuM bIjuM kaI umaraNa thatuM nathI. Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai malaghuprakriyA vyAkaraNe ka + r + khyAtaH kaH khyAtaH aNu kyAta-prasiddha che ? namaH khyAtre = namasra vastAne kaH khyAtaH vagere GelsraNAmAM 1/3/5 niyama nahI' ja lAge // 7 // ato'ti roruH 1/3/20 52 = akArAtparasya rorati pare uH syAt / avarNasyeti otve edAta ityakAraleope ca - ko'rthaH / roriti kim / prAtaratra / padane cheDe AvelA 6 pachI tarata ja ru nA 2 AvyA hAya ane pachI tarata ja Ja AvyA heAya te runA te 2 ne mahale u 4 mohAya che. at bheTate ThevaNa a 04. - kar + arthaH kau + arthaH = ko'rtha' : (bhumo 1/2/26 tathA 1/2/27 ) - zeo artha ? prAtar + artha : - prAtaH ajanA artha yA vAyabhAM ne ra che te 4 nA r nathI mATe ahIM hU~ nuM uccAraNa badalAya nahi. prAtaratra sebha 4 2. // 8 // roryaH 1 / 3 / 26 avarNA bhogos aghos zabdebhyazca parasya roH svare pare yaH syAttasya ca svare pare lugvA, lukyasandhizca / kayAste ka Aste / kayiha, ka iha / bhoyatra, bho atra / Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rephasandhiH / bhagoyatra, bhago atra / aghoyatra, agho atra / avarNAditi / bhos ityAdaya AmantraNe sakArAntA kim ? nidhira avyayAH / je 6 padAnte Avela hoya ane te haiM nI kharAkhara pUrve a vadhu rahelA hAya tathA 6 nI pachI tarata ja svara Avele hAya tA te 4 nA badale 6 nA ca thAya che. tathA avyayarUpa bhos, bhagos bhane aghos nA runI pachI tarata 4 svara Avelo hAya tA te haiM nA rA paNa ca kheAlAya che. kayAste= atha mese che ? bhoyatra = De ! mahIM. = bhagoyA= De ! aDI. = aghoyatra = De' ! aDI. 53 - kar + Aste - kay + astei = bhAr + atra - bheAy + atra bhagor + atra - bhagoy + a agher + atra - agheAy + a // 9 // avarNabhAbhago'veorlugasandhiH 1 / 3 / 22 avarNA ityAdibhyazca rAgheSavati pare luk syAt, sa ca na sandhihetuH / devA yAnti / bho yAsi / bhago hasa / agha vada / padmAte AvelA 4 nA 6 thI kharAkhara pUrve jo a varNa AvelA hAya ane e r pachI tarata ja ghASa vyaMjana AvelA Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haimalaghuprakriyAvyAkaraNe heya te 1 bAlAta nathI, paNa lupha-lepa-pAmI jAya che ane pachI lepavALA pravegamAM keIpaNa prakAranI saMdhi thAya nahi. varNa eTale , mA, mArU ema sevA + cArita=sevA cAritta - de jAya che. mera+cArika jAti - bhe! tuM jAya che. mo+du=ma - bhago ! tuM hasa. +-vatra va - aghe ! tuM bela. [ 1/3/20, 1/3/21 tathA 1/3/22 mAM sUtramAM ru ne ja * 2 samaja, paNa je 2 ru no na hoya te samajavo. ] // 10 ghoSavati 1 / 3 / 21 ataH parasya ro?Savati uH syAt / dharmo jayati / sAmAnyazAstrato nUnaM, vizeSo balavAn bhavet / pareNa pUrvabAdhA vA, prAyazo dRzyatAmiha // 1 // rorityeva / prAtaryAti / padAte AvelA ja pachI tarata ja ra ne ? Avyo hoya ane pachI tarata ja ghoSa vyaMjana Avyo hoya tyAM s ne badale 3 thAya che. dharma+jayati - dhas +Ati = ume nathati (juo 1/2/6) dharma jaya pAmanAra che. Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rephasa dhiH| prAtar + yAti-prAtAti savAre tujaya che. mAmA / 2 na hovAthI prAtarayAti emane ema ja thAya. // 11 // ro re lug dIrghazcAdidutaH 1 / 3 / 41 rasya rephe pare luk syAttatsanniyoge ca pUrvasthAnAM a i u ityeSAM dIrghaH / munI rAjate / sAdhU rAjate / punA ramate / akArAtparasya rostu ghoSavatItyukAraH / jino rAjate / pachI tarata ja na AvI jAya te Agale - be lAte nathI. paNa nahI belAtA 6 thI tarata ja pUrvamAM ja hoya te A mAkhAya cha, i DAya to I bhane u |y to U thAya che. ane| A-punara + rAtriH punA rAtriH = irIne rAta... a n| A-punar + ramate = punA ramate = {zana me che. in| I-munira + rAjate = munirAjate = bhuni zAna che. i| I-agnir + rathena = agnirathena = 25 13 mani. u ne| U-sAdhur + rAjate = sAdhUrAjate = sAdhU zAle che. hur hr m // 12 // rA lupyari 2 / 1 / 75 rephavajite vaNe pare padAntasthasyAho nasya syAdilupi satyAM raH syAt / aharadhIte / ahargaNaH / luki tu Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baddha haimalaghuprakriyAvyAkaraNe vibhaktine lepa thayA pachI vahana zabdanA padAnta AvelA vyaMjanane zuM thAya che, je te cheDAnA vyaMjana pachI ra na hoya te. A sUtra dvArA e yAda rAkhavAnuM che ke -ne ra nA 6 thI judo ja gaNavAno che ethI A ne 1/3/20 ane 1/3/21 sUtra na lAge. a7 += che = - divase bhaNe che. , matte - divase Ape che. ke | 3 | ma rI?l74 ahansaMbandhinA nasya padAnte saH syAt / he dIrghAhI nidAgha / arIti kim / ahorUpam / adam zabdamAM padAte AvelA ne ela. be e. va rIhar + kU = vIrvAda = hIda - vo nidhi - he lAMbA divasavALA unALA ! pra. e. va. sIdhA niSada - lAMbA divasavALo unALo. mA sAm - anna + pam = sArupam - divasanuM rUpa thayuM. paNa ahIM aMtya vyaMjana pachI zuM Avyo che tethI apam nuM mahApam na thayuM. Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rephasa dhiH / // 14 // vA'harpatyAdayaH 1 / 3 / 58 ___eSu visargAdyabhAvo vA syAt / aharpatiH / ahaaptiH| ahaHpatiH / gIpatiH / giiptiH| gI:patiH / 'aharUpati' vagere bhane mevA zahe! che. rebhA ra ne visarga vikape thAya che. ekavAra visarga belAya ane ekavAra paNa belAya tathA e ja zabdomAM 1/3/21 niyama dvArA 6 ne 3 vikalpa thAya che eTale ekavAra visarga belAya che ane ekavAra 3 paNa belAya che ane te 3 ne jo thAya che. ahar + patiH = aharpatiH athavA ahaHpatiH = sUya. ahar + patiH = ahapatiH = sUrya. gIra + patiH = gItiH, gIpatiH mth| gI:patiH = girAno pati, 5Dita. // 15 // etadazca vyaJjane'nagnasamAse 1 / 3 / 46 . etacchabdAttacchabdAcca parasya servyaJjane pare luk syAt / eSa datte / sa lAti / aki nasamAse ca na / eSakaH kRtI / sako yAti / aneSo yAti / aso vAti / etad 056 sane tad zahane sAno prathamA Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haimalaghuprakriyAvyAkaraNe kyanana s (si) pratyaya, tenA pachI tarata para vyasana Avela hoya te belA nathI. re etad tathA tadva zahane aka pratyaya lAge DAya tena. ahIM levAne nathI tathA je tat tathA tat zabda nam samAsamAM Avelo hoya tene paNa ahiM levAne nathI. eSa + si + datte - eSa datte - me pAye che. sa + si + lAti - sa lAti - te ve che-ghaDa 42 che. aka - eSaka + si + kRti - eSakaH kRtI - ye vidvAn saka + si + yAti - soyAti - te taya che. n| samAsa - aneSa + si + yAti = aneSo yAti - se nahI sevA ta cha. ___ asa + si + yAti = ase yAti - te nahI me laya che. // 16 // tadaH seH svare pAdArthA 1 / 3 / 45 tacchabdAtparasya seH svare pare luk syAdyadi / se ki satyAmeva zlokAdipAdaH pUryeta / saiSa dAzarathIM rAmaH sauSadhIranurudhyati / / anyatra yathAprAptam / sa eSa bharato rAjA sa eSa nalabhUpatiH // 2 // sarvanAma zabdane lAgele prathama ekavacanane pratyaya Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rephasa dhiH 11 6 () je tenI pachI tarata ja svara Avela hoya ane pAdanI - zlekanA caraNanI pUrti karavAnuM prajane heya te. belavAmAM AvatuM nathI. tat + = + gu tArAthI gama - sa + Us +vArAthI rAma - 4 sArA thI rAma - te A dazarathane putra rAma. (uparanA udAharaNamAM pAdanI sarakhAI mATe prathamA ekavacana hovA chatAM nahIM bolavuM) a gg marato navA-A pAdamAM prathamA ekavacana. belavAnI jarUra che. ahIM paNa uparanA dRSTAMtanI jema ekavacanane nahI balavAno Agraha rAkhavAmAM Ave te "sais matte rAjA" ema uo chaMdane bhaMga thaze. kAraNa pAdamAM ATha akSaro hovA joIe. tethI A prayogamAM pAdanI sarakhAI mATe prathama ekavacanane belavuM ja joIe.] // 17 // na sandhiH 1 / 3 / 52 uktaH sarvopyayaM sandhivirAme na syAt / dadhi atra / nina vayati saMhitaikapade nityA, nityA dhAtUpasargayoH / nityA samAse vAkye tu, sA vyapekSAmapekSate // 3 // Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haimalaghuprakriyAvyAkaraNe - virAmamAM AvelAM kaI paNa svara ke vyaMjananA uccAraNamAM kazo phera paDato nathI. dha dhi + catra = zca na thAya-dahIM ahIM [ ahIM bolIne aTakavuM ane tyArabAda ja na bolavuM. ] ninaH kari - jinezvara paramAtmAnuM maMdira jaya pAme che. A pAse-pAsenA zabdo vacce vacce aTakIne belAya te ja virAmamAM AvelA che ema samajavuM. saMdhi kayAM karavI joIe tathA saMdhi karavAnuM kayAM aniyata che. arthAt belanAranI IcchA para avalaMbe che te aMge vaiyAkaraNae uparane niyama Apela che. jyAM eka ja pada heya tyAM saMdhi karavI ja joIe. eka pada-navI + - na I vadhU + za = T 1 == + che - kanai vagere. jyAM dhAtu ane upasarga vacce saMdhine saMbhava hoya tyAM saMdhi karavI ja joIe. dhAtu ane upasarga-3t +nati - uttamati | ut + sari - kAti / n +tte = utte . A prayogamAM saMdhi karyA vinAnAM unnati vagere pado bolAya ja nahIM. Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rephasa dha 61 samAsa-pracAhaDha. ahI adhi ane ArUDhane samAsa che tethI vibAhaDha ema na khelAya. miSTAnna-ahI. paNa miSTa anna na thAya. vAya--jyAM kAI vAkaya hAya tyAM melanAranI IcchA sadhi karavAnI hAya tA sadhi kare ane icchA na hAya tA sadhi na kare. / / iti mahopAdhyAya zrI kIrtivijayagaNi ziSyopAdhyAya zrI vinayavijayagaNiviracitAyAM hemalaghu prakriyAyAm resandhiH samAtaH / / Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 haima laghuprakriyA vyAkaraNe atha vibhaktirvibhAvyate // // 1 // adhAtuvibhaktivAkyamarthavannAma 1|1| 27 dhAtuvibhaktyantavAkyavarjamarthavacchabdarUpa nAma syAttataH syAdayaH sapta vibhaktayo yojyante / je dhAtu rUpa na hoya arthAt kriyApadarUpa na heAya eTale ke zra dhAtu ja hAya, jene cheDe vibhakti na lAgelI hAya tathA je vAkayarUpa na banela heAya evA keAI paNa zabda jo avALA hoya teA tene nAmarUpa samajavA. jema ke-vRkSa, svara, dhava ane ca. A cAre zabdomAM kei paNa zabda dhAturUpa nathI, vibhakatyaMta paNa nathI ane vAkayarUpa paNa nathI tathA te pratyeka zabda avALA paNa che mATe te pratyeka zabda nAmarUpa kahevAya. vRkSa = jhADa. varU - sva. 6 - ane dhava - pIpaLAnu` jhADa athavA vRtti - dhaNI. ahan e kriyApada che mATe nAma na kahevAya. 'ban'e "nU' dhAtunuM bhUtakALanuM rUpa che. vRkSAnuM e vibhakatyanta padya che. vRkSa zabdanu dvitIyAnuM bahuvacana che. mATe nAma na kahevAya. sAjI: dhama zrute e vAkayarUpa che mATe nAma na kahevAya. an haNyu. vRkSAn - vRkSAne. sAdhu dharma zrute - sAdhu dha`ne khele / kahe che. Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svarAntAH puMliGgaH / // 2 // syau jasityAdi 1 / 1 / 18 si au jas iti prathamA / am au zas iti dvitIyA / TA bhyAM bhis iti tRtIyA / De bhyAM bhyas iti caturthI / Dasi bhyAM bhyas iti paJcamI / Gas os Am iti sssstthii| Di os sup iti saptamI / tatrApyathai katvavivakSAyAM prathamaikavacana siH / ikAra uccAraNArtha it / deva s iti sthite / so ruH / raH padAnte visargastayoH / devaH / dvitve, deva au / aidautsandhyakSarairiti / devau / bahutve, deva jas / jakAro vizeSaNArthaH / syaujasU-amauzasU-TAbhyAMbhisU-ubhyAMbhyas-DasibhyAMbhyas-sosAm-Dayosa supAM trayI trayI prathamAdiH / / 1 si au jas prathamA vimati 42vAya. 2 am auM zas dvitIyA , , 3 TA bhyAm tRtIyA ,, 4 De bhyAm bhyas yatuthI , " 5 usi bhyAm bhyas 5yamI , , 6 usa os AmhI , ,, 7 Di os sup saptamI , 8 si au jas mAtraya ,.,. Ama ATha vibhakti gaNAvI zakAya kharI, paNa prathama bhis Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe ane AmaMtraNa vibhakti ane eka sarakhI che. mATe kula vibhakti sAta ja che, ATha nahIM. ane bIjI rIte vicArIe te si au ka e eka prathama jhumakhuM che ane ethI enI jevAM bAkInAM bIjA kula cha ja jhumakhAM che tethI "sAta ja " artha ApoApa thaI jAya che. je kaI AThamuM, navamuM ke dazamuM jamakhuM hota te jarUra ATha ke tethI AgaLa saMkhyAne artha thAta, paNa evuM nathI tethI sAta AgaLa ja aTakI javuM paDe che. // 3 // ata AH syAdau jasbhyAmya 1 / 4 / 1 syAdau jasi bhyAmi ye ca pare ata AH syAt / tataH samAnAnAM teneti dIrghe, devAH / adIrghA dIrghatAM yAti nAsti dIrghasya dIrghatA / pUrva dIrghasvare dRSTe paralopA vidhIyate // 1 // yadvA 'parjanyaballakSaNapravRttiH' iti dIrghasyApi dIrghatvam / dvitIyaikavacane, deva am nAmanA A kAra pachI tarata ja svAdi vibhaktinA , zyAm ane 2 pratyaya lAgela hoya te te ja kArane mA thAya che. Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svarAntA-pu. 65. deva + jasU = devA + as (nu| 1/2/1) devAs = (nus| 2-1-72) sa no ra) devAra (numA 1/3/43)= devAH = he. deva + bhyAm = devAbhyAm = he! 43, me hai| bhATe athavA be dethI. sukha + ya = sukhAya-sumane mATa. // 4 // samAnAdamo'taH 1 / 1146 samAnAtparasyAmeo'kArasya luk syAt / devam / devau / bahuvacane, deva zas / zakAraH prAgvat / jene cheDe samAna saMjJAvALo svara che evA nAmanI pachI lagolaga dvitIyAnA ekavacanane mam pratyaya Avela hoya te am pratyayanA anu. kyA21 na 427-25 4rI / . . __ a A i I u U R R la lU - mATama (A) samAna sajJA 212 / che. (tume 1/1/7) pu. a - deva + am = deva + m = devam = hepane. strI. A - mAlA + am = mAlA + ma = mAlAm = mAmAne. mevI rIte munim - munine. sAdhum - sAdhune. buddhimmuddhina. dhenum - mAyane. nadom - nahIna. vadhUm - baDane. vigere udAharaNe joI levA. Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe // 5 // zaso'tA sazca naH puMsi 1 / 4 / 49 zasasaMbandhinA'kAreNa saha pUrvasamAnasya dIrghaH syAt , tatsanniyoge ca puMliGge zasaH sasya naH syAt / devAn / tRtIyekavacane, deva ttaa| TakAra it je nAmane cheDe samAna saMjJAvALe svara Avela hoya te nAma pachI dvitIyAnA bahuvacanane "" pratyaya lAgelo hoya te nAmanA cheDAne samAna saMjJAka svara ane kan () ne che e bannene sthAne dIrgha svaranuM uccAraNa karavuM-eTale nAmane che. je samAna saMjJAka svara hoya tene dIrdha bela tathA nAma puliMgamAM hoya te ja zA nA sa ne - bela. puliMgamAM na hoya te paNa emane ema ja rahe ane tene ? thaIne visarga thaI jAya. puliMgasamAna saMjJAka svara ka - seva + ar = vAr-revAna = dene. , , ; - muni + kam = munIm = munIna = | munione. sIliMgasamAna saMjJAka svara mAM - mahA + a = mANAvuM = mArAH = mAlAone. che 6- nava + ar = navI navI = nadIone. Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svarAntA-pu. 67 upara jaNAvela strIliMgI prayogamAM kayAMya sa no - yAya 4 nahI. // 6 // TAGaseorinasyau 1 / 4 / 5 AtparayoSTAGasorinasyau syAtAm / devena / ataH AH syAdau ityA''tve / devAbhyAm / / nAmane cheDe AvelA che, pachI tarata ja tRtIyAnA eka vacanane sA pratyaya Avelo hoya te TA ne badale rUna bola tathA nAmane cheDe AvelA A pachI SaSThInA ekavacanane phU pratyaya Aveta ya to usa ne pahale sya mAsa. deva + TA = deva + A = deva + ina = devena= 43. yad + Gasa = yad + asa = ya + as = ya + sya = yasya - nu. (2/1/41) // 7 // bhisa ais 142 Atparasya syAdebhiMsa aisa syAt / devaH / catuyeMkavacane, deva Ge / ukAro GitkAryArthaH srvtr| nAmanA ja kAra pachI tarata ja sthAdi vibhaktine mithuM pratyaya Avela hoya te misa ne badale te belAya che. Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai malaghu prakriyAvyAkaraNe deva + bhis = deva + aisa = devaiH (nubho 1-2-12 tathA 2-1-72 tathA 1 - 3 - 43 ) // 8 // GeGasyAryAta 1146 68 akArAtparasya Geryo, Gaseva At syAt / ata A ityAtve devAya / devAbhyAm / deva bhyas iti sthite nAmane cheDe AvelA 36 pachI tarata ja caturthI vibhaktinA 3. pratyaya AvelA hoya te tene badale ca khelavA tathA 5'camI vibhaktinA tti pratyaya aave| hoya to tene maDhave At moba. devane mATe deva + Ge deva + e = = (luyo 1-4-1 ) deva + Gasi (mumo 1/2/1) = deva + ya = devAya deva + as = deva + At = devAt - devathI || 9 || 14|4 bahutve syAdau sAdau bhAdau osi ca pare'ta etsyAt / devebhyaH / paJcamyekavacane, deva Gasi / ikAro Gase vizeSArthaH / DeGasyAratyAt / devAt / devAbhyAm / devebhyaH / TAriti saH syAssdeze, devasya / osyetve'yAdeze, devayeoH / devaAm iti sthite-- Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAnta-pu, ane ma kAravALA bahuvacananA AdimAM sa kAravALA syAdi vibhaktinA pratyayeA lAgelA hAya tathA bor pratyaya lAgelA hAya teA tenAthI kharAkhara pUrve AvelA nAmanA aMtya ane sthAne ! khelAya che. - AdimAM sa AdimAM rUma + su=mukSu = anu = chu - eemAM (jue 2/1/36 tathA 2/2/15) maiM - tam + mis = 3x + fmar = [maH ee vaDe. (juo 2/1/36, 2/1/72 tathA 1/3/53) boF = pheSa + loTU = heve + lok = revanyU - gomU = tevaceH e davAnu athavA e devAmAM (jue 1/2/23, 2/1/72 tathA 1/3/53) 69 - uparanA udAharaNa mATe khAsa e lakSya rAkhavAnu` che kevyaMjana svara vagaranA hAya tene pachI tarata ja AvelA svara sAthe joDI dave. revaya + ok = sevA / // 10 // hrasvA''pazca 1 | 4 | 32 || || svAdAntAt strIdUdantAcca parasyAmA nAm syAt / je zabdanA cheDAneA svara hava che tevA zabdone, je zabdone strIliMgasUcaka jJAyu-AA-pratyaya lAgelA che tevA zabdone tathA zrIliMgI dIrghardU kArAMta tathA ii OM kArAnta zabdone Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe e dareka zabdone lAgelA SaSThI bahuvacananA kAma pratyayane badale nAma bela. hRsva- paM. sevA -deva+nAma revAnAm-devanuM - zrI. mati+Ama=mati+nA-matInAmu-matIonuM. >> -paM. mAnu+=mAnunAmu=mAnUnAmU-sUryonuM-bhANenuM. dIrgha-bhA strI. mAtrAma=majhAnnAmUtramArAnAmU-mALAonuM. * - zrI. broDakAma strI+nA+=zrIrAm-strIonuM. | ?? nAtikRvatarRpa choka7 tisR-catasR-parAntavarjasamAnasya nAmi pare dIrghaH syAt / devAnAm / saptamyekavacane, deve / dvivacane, devyaaH| bahuvacane, ebahusbhosi ityetve, deva-su iti sthite nAmane cheDe samAna saMjJAvALe svara hoya ane tene lagolaga SaSThInA bahuvacanane nAmU-kAm-pratyaya lAgela hoya te te samAna saMjJaka svaranuM dIrgha uccAraNa thAya che. reva + Am = deva + nAm = devAnAm - devenuM. tevI ja rIte vanAnAm = vananuM. muninA = munionuM. sAdhUnAm = sAdhuonuM ane pitRchAma = pitAnuM. (juo 1/4/32) uparanA cArenA udAharaNe upara mujaba samajI levA. tisra zabda, catasra zabda tathA i kArAMta ane kArAMta nAmane A niyama na thAya. Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svarAnta-pu. timR+Am-tisR+nAm = tisRNAm-tra zrI mAnu. vizere samala ve. // 12 // nAmyantasthAkavargAt padAntaH kRtasya saH ziDnAntarepi 2 / 3 / 15 nAmyantasthAkavargebhyaH parasya padamadhye vartamAnasya kenacit sUtreNa kRtasya sasya SaH syAt , ziTA nakAreNa ca vyavadhAnepi syAt / deveSu / nAmI svara, aMtastha akSara ane 4 varganA akSaro pachI AvelA ane padanI madhye rahelA tathA kAI niyamathI karelAM athavA koI niyamathI karelA akSaramAM rahelAM 6 ne thAya che. nAmI, aMtastha ane 4 varga thaI pachI tarata TU Avelo hoya athavA te benI vacce ziTu akSaro AvelA hoya ane na kAra Avela hoya te paNa te ne 9 thaI jAya che. deva + su = deveSu - vomAM. . Azi + s + A = AziSA - AziSa vaDe nadI + su = nadISu - nahI mAmAM. vAyuSu, vadhUSu, pitRSu. eSA, goSu, nauSu, siSeve vagere hADa devA.. Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :72 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe // 13 // adetaH syamorlak 1 / 4 / 44 akArAntAdekArAntAcca sestadAdezasyA'mazca saMbodhane luk syAt / saMbodhanAbhivyaktaye hezabdasya prAkprayogaH / he deva / he devau / he devAH / evaM ghaTapaTAdayo'kArAntAH puMliGgAH / sarvAdInAM tu vizeSaH / sarva vizva ubha ubhayaTU anya anyatara itara Datara Datama tva tvat nema samasimau sarvAthauM / pUrvaparAvaradakSiNottarAparAdharANi vyavasthAyAm / svamajJAtidhanAkhyAyAm / antarambahiryogopasaMvyAnayorapuri / tyad tad yad adas idam etad eka dvi yuSmad asmad bhavatu kim , ityasaMjJAyAM srvaadiH| aite srvaadystrilinggaaH| tatra puliGge rUpANyucyante / sarvaH / savau / ja kArAMta tathA i kArAMta nAma pachI lagolaga AvelA samAdhanasUya si (sU ) ane ama prtyye| na maas| arthAt ta bhanne pratyayAno lukU-5 4rI . a e TapI gaye 2id - si - s - he deva + su = he deva - ke deva. rAta - si - sa - atihe + sa = he ati he ! - lene ! manI am - he upakumbha + am = he upakumbha ! - pAsenA. Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svarAnta-pu. // 14 // jasa iH 1 / 4 / 9 sarvAderakArAntasya jasa iH syAt / sarve / sarva / sarvA / sarvAn / sarvena iti jAte a chedA sarca vagere hone vAlA tathA te zabdonI sAthe ja sAkSAt saMbaMdha dharAvatA kara pratyayane badale i mAsA . sarva + jas = sarva + as + i = sarva + i = sarve - mA. save + jas = sarva + as + i = sarva + am - sarva - darekane Ape. // 15 // raghuvarNAnno Na ekapade'nantyasyA'la caTatavargazasAntare 2 / 3 / 63 rephapakAraRvaNebhyaH parasya ebhiH sahakapadasthasyA'nantyasya no NaH syAt , lAdInvinA zeSavarNavyavadhAne'pi bhavati / sarveNa / ekapada iti kim ? agnirnayati / carmanAsikaH / anantya iti kim ? sarvAn / lAdivarjana kima ? viralena / mUrchanam / dRDhena / tIrthena / razanA / rsnaa| sarvAbhyAm sarvaiH / r R varSa merale 721 RTI R pachI mAtA Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai malaghupra kiyAvyAkaraNe na nA La thAya che, je zabdamAM, jU ane RR vadhu hoya ane je n nA N karavA che te e banne eka padamAM hAvA joIe; eTalu ja nahi paNa r taddana cheDe na heAvA joIe. taduparAMta ghU ghU ane RR vaNu temaja e benI vacce 7, 2 varga, Ta va, te varga, tAlavya ane nya sU hAve n na joie. 45 4 sa + nlR - sarve + r - sarve jJa - badhA vaDe, [dU ane 7 vacce -- tathA 6 - save + jJa - savaeNLa thAya che. ] niH + nati - agninaftta - agni laI jAya che. sama + jJAtiH - anAsiH -jenI nAsikA cAmaDAnI che. uparanA banne prayAgamAM rU ane 6 banne eka ja padamAM nathI paNa judAM judAM padamAM che. viralena virala vaDe. ahI. AveleA che. na dRDha vaDe. r mUnam - mUrchA. ahI r ane r nI vacce chu Avele che. - ane n nI vacce ha ahI' jU ane n nI vacce Dha AvelA che. tItha vaDe. ahI' r ane nU nI vacce tha Avele che. Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAtta-vuM. rAnA - kaMdoro. ahIM 1 ane 7 nI vacce za rasanA - jIbha. ahIM 6 ane n nI vacce ja Avela che. // 16 // sarvAdeH smaismAtau 147 sarvAderakArAntasya -GasyoH smai-smAtau syAtAm / sarvasmai / sarvAbhyAm sarvemyaH / sarvasmAt sarvAmyAm sarvemyaH / sarvasya sarvayoH / cheDe ja kAravALAM sarva vagere je aneka sarva nAme che. te nAmane lAgelA ane te nAmanI ja sAthe sAkSAt saMbaMdha dharAvanArA catuthI ekavacana - pratyayane badale mai pratyaya tathA tevA ja prakAranA paMcamInA ekavacana si-ra-pratyayane badale 7 pratyaya vApara. sarva + - sarva + g - sarva - sarvane mATe. sarva + 4fsa - sarva + ara - mAtR - sarvathI. sarvAdi pATha joI le. sarvAdinA artho paNa samajI joI levA. Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haimalaghuprakriyAvyAkaraNe // 17 // avarNasyAmaH sAm 1 / 4 / 15 avarNAntasya sarvAderAmaH sAm syAt / etvaSatve / sarveSAm / sarvAdi mAM gaNAvatAra hone a 1 (a A) sAvatA laya bhane tavA zahane te 4 za74nI sAthe saMbaMdha dharAvate SaSThInA bahuvacanane kAma pratyaya lAgela hoya te te kAma ne badale sAm bola a-sarva+Am-sarva+sAm-sarveSAm-sarvenu. A - vizvA + Am - vizvA+sAm - vizvAsAm - samaya zrImAnu. // 18 // De smin 1948 sarvAderakArAntasya : smin syAt / sarvasmin / sarvayoH / sarveSu / he sarva, he savauM, he sarve / a che14101 sarva vagere zahone na tathA te zahAne sAthe 4 sAkSAt samaya 52|btaa stbhiin| savayana Gi-I ne pahale smin thAya che. sarva +Gi-sarva+i+smin-sarvasmin-sabhA. Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svarAnta-pu. // 19 // navabhyaH pUrvebhya i-smAt-sminvA 1 / 4 / 16 pUrvAdinavakAtjasUGasiGInAm i-smAt-smino vA syuH| pUrve pUrvAH / pUrvasmAt , pUrvAt / pUrva smin , puurve| navakAditi kima ? tye / pUrva, para, avara, dakSiNa, uttara, apara, aghara, sva, antre navA zabdone ja prathamA bahuvacanamAM lAgelA ne badale i vi48 mesive| tathA yamInA mevayanamA lAgesA Dasi ne badale #7 ane saptamIne ekavacanamAM lAgelA hi ne mahale smin vi48 mosa. pUrva+jas-pUrva +as=pUrve athavA pUrvAH pUnA sI. pUrva +Gasi-pUrva+as-pUrva smAt mA pUrvAt pUrvathA. pUrva+Dhi pUrva+i=pUrvasmin athavA pUrvebhA . tye zabda upara jaNAvelA navA zabdomAM nathI. tethI tenuM tya + jas = tya + asa = tye sevu 404 35 26 2, 54 bhI tyoH na thAya tye seTa . // 20 // nermArddhaprathamacaramatayAyAlpakatipayasya vA 114 / 10 nemAdInAM zabdAnAM tayAyapratyayAntAnAM ca jasa irvA Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haimalaghuprakriyAvyAkaraNe vi aa tene, temA ! dvita, dritayA , trAH atra nemazabdasya sarvAditvAnnityaM prApte, zeSANAM cAprApte vikalpaH / nema, artha, prathama, rAma, vara ane ripaca zabdone lAgelA na pratyayane badale vikalpa ru belavo tathA je nAmane cheDe taya pratyaya Avela hoya ane anya pratyaya Avela hoya tevA ta tathA pratyayavALA nAmane lAgelA pratyayane badale ru pratyaya vikalpa belavo. nema+jas-nema+as-nema+inneme mayA nemAH varSa+nahU=+ = ++ga athavA ardhA (tema tevA bIjAnuM rUpa paNa thAya) AmAM mAtra eka nema rabdane sarvAti tarIke tene evuM eka rUpa ja prApta hatuM te A niyama thI nege, nemAra ema be rUpa thayAM ane bAkInA ardha vigere zabdone kevaLa ardhAH prathama evuM ja prApta hatuM tene badale A niyamathI arthe - ardhA, prathame - prathama evAM be rUpa thayAM. sUtramAM rahelA zabdonA artho jANavA sArU lakhela che - nama - adhuM, varSa - adhuM, aDadhu prathama - paheluM. rAma-chella, ttara pratyaya-ritira-be avayavavALu, je pratyaya-traya avayavavALuM, garapa-alpa-DuM ane tija-keTaluMka. Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svarAnta-pu. // 21 // bande vA 1 / 4 / 11 dvandvasamAse sarvAdInAM jasa irvA syAt / pUrvApare, pUrvAparAH / he sarvAdi zAha bhI sarvAdi za6 sAthai dvandva samAsamA mAsA heya athavA dvandva sabhAsane cha3 sarvAdi zabda hoya tyAre tevA drabda samAsavALA sari zabdane lAgelA raNa pratyayane badale zuM vikalpa bela. pUrvApara+jas+i=pUrvApare-pUrvAparAH pUrva-pazcima 12ye. pUrva +uttara-pUrvottara-pUrvottare, pUrvottarA:-pUrva bhane uttara 122. // 22 // na sarvAdiH 1 / 4 / 12 dvandve sarvAdiH sarvAdina syAt / pUrvAparAya / katarakatamAnAm / sUtra 11 mA sUyacyA bhuma 2 sarvAdi zav4, 6 samAsamAM hoya tene sarvANi rUpe na samaje. eTale evA ina samAsamA sApesarvAdi zahane sarvAdi 22 smai, smAt , smin , vagaire prtyye| Age cha tena sA. pUrvApara zahanu pUrvAparAya (2. me. pUrvanA bhane 5chiin| Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haimala prakriyA vyAkaraNe bhATe) 35 thAya, paMthabhI me'vayana pUrvaparAt thAya, pazu pUrvAparasmAt na thAya. pUrvApara nuM sa meDa. pUrvAparasmin na thAya, pazu pUrvApare thAya- pUrvamAM ne parAma 80 katarakatama zahanu N SaSThI maDumayana katarakatamAnAm 35 thAya = keTa keTalIenuM. // 23 // tIyaM GitkArye vA 1|4|14 tIyAntaM De - Gasi - GiSu sarvAdirvA syAt / dvitIyasmai, dvitIyAya / dvitIyasmAt, dvitIyAt / dvitIyasmin, dvitIye / tRtIyasmai tRtIyAya / tRtIyasmAt tRtIyAt / tRtIyasmIn, tRtIye / zeSa devavat / , ubhazabdeo nityaM dvivacanAntaH / ubhau 2 / ubhAbhyAm 3 / ubhayoH 3 / ubhayazabdasya dvivacanAbhAvaH / evaM ca dvitve ubhazabdaH, ekatva bahutvayA caubhayazabdaH prayojyaHubhayo maNiH ubhaye devamanuSyAH / mAsazabdasya vizeSa: - je zabdane iMDe tauMca pratyaya lAgeleA hAya te zakhsane nyAre Ge, Gasi, Gasa, ane Gi pratyayo sAgesA hoya tyAre te pratyayAne mahale smai, smAt, smin tathA syai, sthAH vagere vikalpe thAya che. Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAnta-pu. ramai-dvitIca=dvitIyag =dUtI athavA dilIcAra - bIjAne mATe. ai-dvitIyA+=dvitIyA+U = dritIya athavA dvitIya - bIjIne mATe. e rIte bIjA udAharaNe anyatrathI jANI levA. nedha- dvitiya - 4 - dvitIcavA A prayogamAM che, vagere kaI pratyaya lAgelA nathI, paNa vara pratyaya lAge che tethI dvitIca zabda sarvAri rUpe na gaNAya. te kAraNe tenuM catuthInuM ekavacana dvitIcaramai na thAya paNa dvitIcavA (bIjAne mATe) thAya. // 24 // mAsanizA'sanasya zasAdau lugvA 2 / 1 / 100 zasAdau syAdAveSAM lugvA syAt / 'SaSThayA nirdiSTe'ntyasya kAryam' / mAsaH, mAsAn / mAsA mAsena / bIjI vibhaktinA bahuvacanathI mAMDIne badhA syAdi pratyaye eTale saptamI sudhInA tamAma pratye lAgyA heya tyAre sAluM, nirA ane mArA zabdanA aMtanA svarane lopa vikalpa thAya che. Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haimalaghuprakriyAvyAkaraNe mAsa + rAkU = mAn + a = mAsaH athavA mAtA - mahinAone. nirAi + rajU = ni + majU = nirAH athavA nirATa - rAtrione. zAsana + = zAsan + rU = mAni athavA mAne - Asana upara. bIjA udAharaNe anyathI joI levA. // 25 // nAma sidayavyaJjane 1 / 1 / 21 siti pratyaye yavarjavyaJjanAdau ca pare nAma pada syAt / avarNabhoriti ruluki mAbhyAm / "dhuTatRstIyaH" iti datve mAmyAm , mAsAmyAm / sarvavibhaktiSu vA lugiti nimA, mA ! - je pratyayanI sAthe mAtra eka nizAnarUpe sa lAge hoya te pratyaya sit (sUta) pratyaya kahevAya. sivAyane vyaMjana je pratyayanI AdimAM hoya te arthe vyaMjana pratyaya kahevAya. je nAmane sita pratyaya lAgela hoya te nAma "pada" kahevAya tathA je nAmane 6 sivAya bIjo keI vyaMjana AdimAM hoya e pratyaya lAgela hoya te nAma paNa "pada" kahevAya, Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 83 svarAnta-pu. sit-bhavan+iyam bhavadIya+sU bhavadIyaH - prathabhAnu memvayana bhavadIyaH = Apane!. ay vyannanAhi pratyaya-payas+bhyAm - payeAbhyAm - tRtIyA, vyaturthI yAne paMyamInu dvivayana payas eTale dUdha athavA pAegI. payobhyAm = me dUdha athavA me pANI vaDe :- me dUdha athavA be pANI mATe. bIjA pratyeAgeA anya joI levA. || 26 // dantapAdanAsikA hRdayAmRgyUSodakaderyakRcchakRto datpannashRdasanyUSannudandeApanyakaJzakan vA 2 / 1 / 101 zasAdau syAdau pare dantAdInAM dazAnAM datprabhRtayo dazAdezAH vA syuH / dataH, dantAn / dadbhyAm / padaH, pAdAn / padbhyAm, pAdAbhyAm / dat, khIjI vibhaktinA bahuvacanathI mAMDIne sAtamI vibhakti sudhInI syAdi vibhakti lAgI heAya tyAre pukhta neA pAda nA pad, nAsikA ne nas, hRdaya nA hRd asRg na asan -yUSa nA yUSan, udaka / udan, doSa na deoSan, yakan ane zakRt nA zakan vikalpe khelAya che. yakRt nA Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 haimalaghuprakriyAbyAkaraNe dvi. hu. - danta+asa= dat + asa=dataH athavA dantAn - hAM. rA. pAda + asU=pad + as= padaH athavA pAdAn - bhagone. anya prayAge! khIjethI joI levA. // / 27 // ano'sya 2 | 1 | 108 jyAmaghuTsvare ca ano'sya luk syAt / yUSNaH yUSAn 1 nArI jAtine sUcaka pratyaya ane ghuT pratyayeA sivAyanA AdimAM svaravALA syAdi vibhaktinA pratyayeA lAgyA hAya tyAre an nA 6 nA lApa karavA. rAjan + I = rAj + n + I = rAj + J + I = rAjJI rAjan + a = rAj + n + asU = rAj + J + as rAjJaH - rAjamAne. // 28 // nAmno no'nahnaH 2 /1/91 padAnte nAmno nasya luk syAt sa ceda ho syAt / yUSabhyAm, yUSAbhyAm / Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svarAntA-pu. 85 kaI paNa nAmanA cheDe AvelA jUne lopa karavo. mAtra ahan / 74 mA niyama na lAge. rAjan+s-rAjAn+sa-rAjA-20. rAjan+puruSaH-rAjapuruSaH 535. ahan + eti = ahareti mA prayogamA ahan 56 cha tathA tenA - ne lepa na thAya. (juo 2/1/75) bIjA praga anya joI levA. // 29 // IGau vA 2 / 1 / 109 IkAre Gau ca pare'nA'sya lugvA syAt / yUSNi, yUSaNi, yUSe / an pachI hA I 412 mAvasa ya mathavA saptamInA ekavacanane rU (4i) pratyaya Avela hoya te vana nA ja ne vikape lopa karo. pra. vi. 1. / - sAmAn + i = sAmnI athavA sAmanI-me ki. ki. va. I. sAmagAne athavA be sAmagAnene saptamI me. 1. rAjan+i (Gi) = rAjU+na+i+rAj+1+i = rAjJI athavA rojani-samai. // 30 // lugAto'nApaH 2 / 1 / 107 ApavarjasyAkArasya yAM zasAdau svare pare ca luk Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haimalaghuprakriyAbyAkaraNe syAt / vizvapaH / vizvapA / vizvapAbhyAm / adetaH syamArityatrAta eva luka uktatvAt sambodhane silopAbhAvaH / he vizvapAH / evaM somapAprabhRtayaH / ikArAnto munizabdaH -muniH / nArI jAtinA sUcaka chuM pratyaya ane putra pratya sivAyanA bAra mAM svaravALA sthAdi pratyaya lAgela hoya te nArI jAtinA sUyaka bAju pratyaya sivAyanA mA no lopa thAya che. vi. ma. 1. kIlAlapA+as-kIlAla+as=kIlAlapaH - lehI pInArAone. ya. sa. 1. hAhA+e (De) hAha+e-hAhe dehi-8 nAmanA gAMdharvane Apa. dvi. pAhu. zAlA+as-zAlAH - zANAyAne. zAlA Aswi nArIjatisUya+ Ap pratyayana A . mATe A niyama na lAge. // 31 // iduto'srarIdUt 1 / 4 / 21 TeranyayoridutorautA saha krameNa It ut iti dIrgha syAt / munii| 2 2062 hrasva i hUsva u mAsA ch|y bhane Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAta-pu. te zabda pachI taratamAM ja prathama ane dvitIyAnAM dvivacanane lo Avelo hoya to zabdanA cheDAnA ? ane e banene badale ekale dIghI chuM ja bela tathA zabdanA cheDAnA 3 ane ja e baMnene badale ekalo dIrgha ka ja bela. zuM kArAMta-pra. dvi-muni+=munarju-munI-be munie. , ,, ddhi. dvi-muni+=mukarra-munI-be munione. ka karAMta pra. dvi-sAdhu-sAdhu+sAjU-be sAdhuo. , , ddhi. ddhi -sAdhu+au sAdhu sAdhU-be sAdhuone. A niyama phakta eka bri zabdane eTale ke hU thayelA tri zabdane na lagADa. // 32 // jasyedAt 1 / 4 / 22 idudantayorjasi pare edAtau syAtAm / munayaH / muni muna munInuM je zabdane cheDe dUra ru hoya ane tene pra. bahuvacanane pratyaya lAgela hoya te zuM ne badale i bela. tathA je zabdane cheDe dUra = hoya ane tene prathamAnA bahuvacanane pratyaya lAgelo hoya te 3 ne badale so thAya. rU-muni+=q=muni+sUramu+=munaH-munio. 3-sAdhusU sAdhu sUnA+=AdhavA-sAdhuo. bIjA prAga anyatre joI levA. Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe | | rU3 // TaH pusi nA zAkAraka idudantAbhyAM pusi TAyA nA syAt / muninA / munibhyAm / munibhiH| hasva rU kArAMta ane hRsva 3 kArAMta nAma narajAtimAM hoya ane tene tRtIyA ekavacanane TA pratyaya lAgela hoya te rA ne badale nA thAya che. rU--tistri + za = ritrinA - strIne TapI jAya evA purUSa vaDe. --mu + za - jamunA-A vaDe. vRddhi hasva rU kArAMta che, paNa nArIjAtine che tethI tene lAgelA sA ne nA na thAya. -rA-vRddhi + ga - yuvA-buddhi vaDe. ghenu zabda hasva kArAMta che, paNa nArIjAtino che tethI tene lAgelA TA no nA na thAya. karA-ghena + mA - venyA-gAya vaDe. | | rU4 . hityaviti zorU didarjite Giti syAdau pare idutoredAtau syAtAm / munayo munibhyAm / munibhyaH / je zabdane cheDe huM zuM hoya ane tene nizAnavALA Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svapatta-kuM. 89 cAri pratye eTale , si ane pratyaya lAgelA heya te zuM ne badale 9 thAya. tathA je zabdane cheDe hrasva Da hoya ane tene paNa huM nizAnavALA cAri pratye lAgelA hoya te ne badale go thAya che. ahI je Tu nizAnavALA pratyaya levAnA che te mAtra nizAnavALA ja hovA joIe paNa 3 ane Tu evA be nizAnavALA na hovA joIe. rU--Astri+= +=ttie = strIne TapI jAya evA purUSa mATe. ---sAdhu+=NA+-sAdhave - sAdhune mATe. rU-si-tistri+=tiva=ti+nnati koH tti strIne paNa TapI jAya evA purUSa pAsethI AveluM. 3-ti-sAdhusUtra sAthe+= +=sAthe bAtamUtra sAdhu pAsethI AveluM. - tistriA +tiko+= +==ArioH vastrIne paNa TapI jAya evA purUSanuM dhana. 3-=sAdhu+ga-sAdhA+ =sAthe +1= sAthe ravam = sAdhunuM dhana-tapa. // 35 // edodbhyAM GasiGaso raH 1 / 4 / 35 pratyayasya sthAnino vidhiH sarvasya syAt / muneH / munimyA munimyA . mune ! muDa munInA Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haimalaghuprakriyAvyAkaraNe triviti 1/4 23 nA niyama dvArA je zabdonA aMtya huM ne , tathA aMtya 3 ne so thayA pachI temane lAgelA paMcamInA ekavacana sari no tathA SaSThInA ekavacana 3 ne zuM karI nAkha tathA je zabdone cheDe ke zo AvelA hoya tevA zabdone lAgelA ra ne tathA ne paNa jU karI de. sa-ru ne ! - muni - maNi = mune - an + mune +7= mune - munithI. si-3ne zo - mAnu+gari=mAne + 1 = mAne += mAne - bhANathI. - na - muni + ar = mune + kam = mune + 6 = mune - muninuM. hasa-zo - mAnu + ar = mAne + kU = mAne += maH - bhANanuM. hasva -muni + sAmramuni+nAma= munInAmuM - munIonuM bIjA udAharaNe anyathI joI levA. che rUd II ( zArIripa idudantAtparo GiDau~ syAt / hRsva rU karAMta ane haMsava : kArAMta nAmane lAgelA Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAgata-. saptamInA ekavacanane di pratyaya ha rUpe bolavo. ahIM kri pratyaya mAtra 4 nizAnavALo ja samajo, paNa je phi pratyaya phu ane Tu ema be nizAnavALe hoya tene ahIMnA samajavo. Tu-muni+hikamuni-=muna-munimAM 3-ghenu+vidhenuna ghena-gAyamAM. vRddhi+f=guddhiA =vRddhi yuddhayAma-buddhimAM. A prayogamAM Tu ane Tu ema be nizAnavALe ja che mATe ahIM A niyama na thAya. // 37 // DityantyasvarAdeH 2 / 1 / 114 antyo yaH svaraH tadAdeH zabdasya Ditpratyaye luka sthatA "mAghAmina" | munaHA muda ! muniy saMdhane- zabdane cheDe AvelA svara tathA zabdane cheDe Ave svaranI pUrvanA-AdinA-bhAgane svarasahita lopa karI nAkha. je te zabda pachI zuM nizAnavALe pratyaya AvyuM hoya te. sa. e. muni (gi)=muni+=muna+=muno- munimAM | (juo 1/4/25) , ,, sAdhuruM (8i)=sAdhu-sAdhUau sAdha- sAdhumAM (juo 1/4/25) Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe pitR+as (Gas)-pitR Dusa=pit+us-pituH-pitAnu (numA 1/4/37) mahat+DA+karaH =mahat+A + karaH = maha + A + karaH = mahAkaraH moTA-monA DAya (dus| 3/2/68) // 38 // hUsvasya guNaH 1 / 4 / 41 sinA saha guNA bhavati / he mune, he munI, he munyH| evaM raviprabhRtayaH / sAdhuprabhRtaya ukArAntA apyevam sAdhuH, sAdhU, sAdhavaH / sAdhum , sAdhU, sAdhUn / sAdhunA, sAdhubhyAm , sAdhubhiH / sAdhave, sAdhumyAm sAdhumyaH / sAdhAH, sAdhumyAm , sAdhumyaH / sAdhAH, sAdhvAH, sAdhUnAm / sAdhau, sAdhvAH, sAdhuSu / he sAdheo, he sAdhU , he sAdhavaH / atikrAntaH striyamatistriH je zabdone Amanvaya-saMbodhana-ne sUcaka pratyaya lAgela hoya te zabdonA cheDAnA hRsva svarane lAgelA saMbaMdhana sUcaka 3 pratyaya sAthe ja guNa karI de arthAt dRna ne , us / o tathA Rs ne| ar 423.. Y-muni+s-he mune ! (isa / e)-De bhuni204. pra. dvi. sAdhu+au-sAdhU+U-sAdhU-me sAdhume. dvi. dvi. sAdhu+au-sAdhU+U-sAdhU-me sAdhumAne. Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svarAnta-pu. U - sAdhu+jas= sAdhu + as= sAdhA + as= sAghavaH - sAdhuo U - De - sAdhu + e = sAvo + e = sAdhave - sAdhune bhATe sva 3. puM. sAdhu + Am = sAdhu + nAm = sAdhunAm sAdhuonu 5. 7. sAdhu+am= sAdhu + m= sAdhum - sAdhune. samAnasa MjJa 212 u- sAdhu + a = sAdhUsa = sAdhUna sAdhukhAne. sAdhu+i (Gi)=sAdhu+Dau-sAdh + au = sAdhauM -sAdhubhAM www (lugyo 1/4/25) // 39 // striyAH 2 / 1 / 54 1 striyA varNasya svarAdau pratyaye pare iy syAt atistriyau / jasi, tatIyAdau ca munivat / atistriyaH / AdimAM svara hAya evA pratyayeA lAgyA hAya tA strI zahanAI varSA iya Asave. atistri + au = atistriy + au = atistriyau - khIne TapI gayesAM be athavA be jaNane erfatit + erg = erfatait: (gall 9/8/86) 24291 atistrI + as = atistriy + a = atistriyaH strIne utsauMdhI gayetAo. Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe // 40 // vA'mzasi 2 / 1155 striyA iya / ami zazi ca vA / atistrim atistriyam / atistriyaH atistrin / atitriNA / atitraye / atistreH 2 / atitrau / osi ca iyAdezaH-atistriyoH 2 / tathoktam "ausyaukAre ca nityaM syAdam-zasAstu vibhASayA / iyAdezo'ci nAnyatra striyAH puMsyupasajene" // 1 // anAmantryasya sakhizabdasya seDA-vaktavyaH ("R'duzanaspurudaMzoDanehasazca seDA" skhaa| atisakhA / AmantraNe tu he sakhe / bIjI vibhaktinA ekavacanane gam tathA bahuvacanane zasa sAmyo Doya tyAre strI shn| I 1 / iy vidhe .thAya che. atistrI+am-atistrim-zrIna. atistrI+am-atistriya am-atistriyam-strIne. atistrI+asa=atistriya as=atistriyaH-zrImAne. I-TA-atistri+A = atistriNA - strIna TapI jaya sevA 135 13. i-De-atistri+e-atistre+e-atistraye-zrIna para TapI . Mya sevA 535 mATe. Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 95 __ svarAnta-pu. i-s-atistri+as-atistre+as=atistroH - zrIna TapI sanA2. bAkInA udAharaNe anyathI joI levA. // 41 // sakhyuritA'zAvat 1 / 4 / 83 idantasya sakhizabdazya svasabhvandhinyanyasambandhini vA sivarje zeSe ghuTi ait syAt / sastrAyau sakhAyaH / sakhAyam sakhAyau sakhIn / napuMsakamAM vaparAtA prathama ane dvitIyAnA bahuvacanarUpa i (zi) pratyaya 2 choDIna mADInA dhuda prtyye| bAmeya tyAre cheDe hrasva rU vALA sahi zabdanA rU ne bela. x vi. sakhi+au-sakhai+au=sakhAyau-me bhitrI. pra. 5. skhi+as-skhai+as-skhaayH-1| bhitrI. vi. sa. sakhi+am-sakhai+am-sakhAyam-bhitrane. dvi. vi. 1. sakhi+au-sakhai+au-sakhAyau-me bhitrane. AliMgI sakhI zabda dIrgha ru kArAMta heya te tene A niyamana thAya. he sakhe ! he mitra ! / prayoga samAdhananA ekavacanane sUcave che. tethI A prayogamAM roSa chuTu pratyaya 15rAyA nathI meTale sakhi nu sakhai na thAya. Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 haima laghu prakriyAvyAkaraNe // 42 // na nAGidet 1 |4| 27 kevalasakhipateryaSTAyAnA Giti pare ecceoktaH, sa na syAt / sakhyA sakhye / kevaletyukteH samastasya syAt / priyasakhinA / priyasakhaye / paJcabhISaSThayekavacanayeAretvaniSedhAt " ivarNAde: 0 " iti yatve - kAi khIjA zabda sAthe nahIM joDAyelA hrasva haiM kArAMta ddhi tathA tti zabdane lAgelA tRtIyAnA ekavacana TA ne nA 12vA nahIM tathA Gityaditi ( 1 / 4 / 23 ) no niyama yAgu lagADave nahI'. arthAt H nizAnavALA pratyayAne lIdhe je OM nae 42vA sUyana :relu che te ThevaNa sakhi mane pati zabdane lAgu na thAya. TA-sakhi + A = sakhyA thAya pazu sakhinA na thAya bhitra vaDe. Ge - sakhi + e = sakhye thAya pazu sakhaye na thAya mitra bhATe. - priyasakhi+A=priyasakhyA thAya pazu priyasakhinA na thAyapriya mitra vaDe. priyasakhi + e = priyasakhye thAya pazu priyasakhaye na thAya priya mitra mATe, - Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svarA. pu // 43 // khitikhItIya ur 1 | 4 | 36 etatsambandhiyAtparayoGasiGasArUra syAt / sakhyuH / ne zabdanA cheDe va khri, svati, dIrgha strI tathA dIrgha tI AvelA hoya ane temanA jya tathA sva thayelA hoya te tevA zabdane eTale sajjU athavA hU~ zabdane paMcamInA ekavacananA Gasi tathA SaSThInA vanyananA isa bAgesA hoya tote Gasi ane isa ne khadale rajU thAya. 197 khi - 5. 2. sakhi + as- sakhy + as- sakhyU+ur = sakhyuH samithI, mitrathI. - khi Sa. me sakhi+as- sakhy+as= sakhy + u = sakhyuH - sajinu - bhitranu', // 44 // kevalasakhipaterau H 1/4/26 kevalasakhipatibhyAmidantAbhyAM paro DirauH syAt / sakhyau / kevaletyeva / priyasakhau / kevalaH patizabdaH prathamAdvitIyayormunivat tRtIyAdau ca sakhivat / SatyA | patye / patyuH 2 / patyau / samastazca sarvatra munivat-munipatinA / dvizabdeo nityaM dvivacanAnta: , mAtra ekalA eTale bIjA kAi zabda sAthe nahIM 7 Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haima laghu prakriyAvyAkaraNe joDAyelA evA hastra ph kArAMta sahi zabdane tathA evA ja mAtra ekalA hasva kArAMta tti zabdane lAgelA saptamInA ekavacana Gi ne mahate au mosave 98 sakhi + i = sakhi + au = sakhyau samimAM mitramAM priyasakhi +i = priyasakhi + au = priyasakhau - priyamitravANAmAM 93. 21-9fa+311=9201-4 Ga - pati + e = patye pati bhATe. Gasi-pati+as-patyuH=patithI. Gasa-pati+as-patyuH-patinuH pati + i = pati + au = patyau- patimAM. // 45 // AraH 2|1|41 dvizabdaparyantAnAM tyadAdInAM svasambandhini syAdau tasAdau ca pare aH syAt / dvau / dvau / dvAbhyAm dvAbhyAm dvAbhyAm / dvayoH 2 / svasambandhinIti kim 1 priyadvI narau / trizabdeA nityaM bahuvacanAntaH - trayaH / trIn / tribhiH / tribhyaH 2 / syAdi vibhaktie lAgI hAya tyAre ane taef7 pracarcA sAgekSA hoya tyAre tyadAdi bhAM gAvevAM tyad thI bhAMDIne dvi zabda sudhInA zabdonI anya varNanA a thAya che. a. . . tyad + stya + a + su = tyas= syaH - te. Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svarAnta-pu. H. tathA dvitI. dviva. tya+au=tya+a+au-tyau-te me athavA te bene. dvi+auM-ddha+a+auddhau-me mayA mene // 46 // trestrayaH 1 / 4 / 34 Ami trestrayaH syAt // " anekavarNaH sarvasya" trayANAm / tatsambandhivijJAnAt-priyatrINAm / triSu / katizabdA nityaM bahutve saMkhyAvAcaka tri zabdane jyAre SaSThIne bahuvacanane Am pratyaya lAge |y tyAre tri zahane se traya za54 thAya che. tri+Am=traya+AmnAya+nAma-trayANAm-tranu: (go / 1/4/32 tathA 1/4/47) // 47 // itiSNaH saGkhayAyA lup 1 / 4 / 54 Dati-Sa-nAntAnAM saGkhyAvAcinAM svajas-zasA pU syAt / kati 2 / katibhiH katibhyaH 2 katInAn / katiSu / sveti kim ? priyakatayaH priyakatIn / evaM yati-tatizabdau / 2 nAmane chaThe ati (Dati) pratyaya cha ta kati, yati, tati, mere sAsUya: nAmAne tathA Sa ta mana na rAta Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe evAM saMkhyAvAcaka nAmone lAgelAM prathamAnAM tathA dvitIyAnAM bahuvacana bolavAmAM AvatAM nathI eTale A nAmanI bAbatamAM te banene lepa thayelo jANo. ati-Dati-pra.ma. kati+ as = kati = eais __ (me 1/1/38) di. 5. kati+as-kati-328isne // 48 // dhAtorivarNovarNasyeyut svare pratyaye 2 / 1 / 5 saptamyA aadiH| dhAtArivaNevarNayoH svarAdau pratyaye iyubauM syAtAm / niyau / niyaH / niyaa| nImyAm 3 / niye / niyaH 2 / - jyAre AdimAM svaravALA praveye lAgyA hoya tyAre dhAtunA Tu varNane phaca bela ane 3 varNane 36 bola. nI+au-niya+au-niyo-me va nA. tI // zata uparanA anya udAharaNe anyathI karI levA. ne+anam-nayanam-mAMsa. // 49 // niya Am 1 / 4 / 51 niyaH parasya DerAm syAt / niyaam| he nIH / eva, Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svarAnta-pu. 101 . lUH luvau luvaH / luvi / he lUH / senAnIzabdasya vizeSaH / senAM nayatIti senaaniiH| nI zahane vAlA saptamI 41ynn| i (Gi) pratyayane badale sAm pratyaya bola. nI+i=niya+i-niya+Am=niyAm-as reli. bIjA udAharaNe anyathI joI levA. // 50 // kivvRtterasudhiyastau 2 / 1 / 58 kvivantenaiva yA vRttiH (samAsaH) tasyAH sudhIzabdavarjitAyAH sambandhinA dhAtorivarNAvarNayAH svarAdau syAdau yavau syAtAm / senAnyau / senAnyaH 4 (1-3, 2-3, 51, 6-1) / senAnyam , senAnyAm / saptamyekavacane "niya Am" senAnyAm, he senaaniiH| evaM grAmaNIprabhRtayaH / sulUH / sulvau sulvaH / sulvaaN| sulvi / he sulUH / evaM khalapUprabhRtayaH / atra suvIzabdavarjanAttasya nIzabdavatprakriyA / sudhIH sughiyau / sudhiyAm / sudhiyi / AdimAM svaravALA pratyaya lAgyA che, tyAre dhAtunA ru varNane phu ane 3 varNane vadhU thAya che, je zabdane samAsa vinara pada sAthe ja thayelo hoya evA zabdanA rU Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe varNa ane 3 varNa hovA joIe. A niyama sudhI zabdane Muso nahI. kRdanta prakaraNamAM vivaghu pratyaya batAvelo che te jene cheDe Deya te pahane kvibanta samA. senAnI au-senAnyau-me senAsAne naa3|. senAnI+asa senAnyaH-me senAmAne banAne ? senAnI+i=senAnI+Am= senAnyam bhane senAnyAm - 2 senAone laI janArAonuM. lU + kvip = lu, su + lu + as (jasa) -- sulvaH - sAra spnaa|. // 51 // inpunarvarSAkArairmuvaH 2 / 1 / 59 hanAdipUrvasya bhuvaH svarAdau syAdau vaH syAt / dRndhau / dRnbhvaH / kvivRtteriti vattve siddhe niyamArthamidam / 'siddhe satyArambha niyamArtha' iti / tenAnyo bhUzabdo lUzabdavat-svayambhUH / svayambhuvau / yavAnkrINAtIti yavakrIH / jene samAsa vicAra sAthe thayelo che evA mU zabdanA 3 varNane AdimAM svaravALA sthAdi pratyaya lAge tyAre - moso pA25 me bhU za54nI paDeai han , punar , varSA bhane kAra zabdo ja hovA joIe. Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svarAnta-pu. 103 bhU + kvip-bhu-han + bhu+au - inbhvau - me 542nI meM na . bhU+ kvip-bhu-dRn + bhu+asa - inbhavaH -dharI sApAne/ nAgaNene. // 52 // saMyogAt 2 / 1 / 52 saMyogAtparayorghAtorivarNAvarNayAH svarAdau iyuvau syAtAm kvivRtterityaspApavAdaH / yavakriyau yavakriyaH / evaM kaTazabdA'pi / suzrIzabdasya Gitsu vizeSaH AdimAM svara hoya evA prayaya lAgyA hoya ane dhAtunA Tu varNa tathA 3 varNanI pUrve saMyukta akSara Avela hoya te zuM varNane rU bola ane 3 varNano v bolo. yavakrI+au=yavakriya+au-yava kriyau 2521 / yavakriyaH-4ne kharIdanArA be jaNa. kaTaprU+au-kaTapUv + au = kaTapuvau - sADI 532vnaa| me gae. // 53 // veyuvo'striyA 1430 iyuvasthAninau yau nityastrIliGgAvIdUtau tadantAt Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe strIvarjAtpareSAM syAdeGitAM dai dAs dAs dAmo vA syuH / su, suzriye ! mukavAda muziyasa, 2 jemane cheDe strIliMgI dIdhuM chuM ane dIrgha che evA ja zabdone ahI levAnA che. jemane cheDe AvelA chuM ne badale pha) ane jemane cheDe AvelA ne badale belA hoya tevA strIliMgI ja dIrgha rUkArAMta tathA dIrgha 3 kArAMta zabdone lAgelA ekavarInanI hita pratyayone badale eTale caturthInA che, pacamInA mi, SaSThInA ra ane saptamInA 4i pratyayane badale anukrame vikalpa hai, hA rAsa tathA rAmamAm samajavA. jhuM--suzrI+=sutra+v=jthe athavA supri-zrI lahamIne mATe. -ti-sutrI+aNa=putrI+gAra yuriyA athavA supri - zrI lakSmIthI. IMDasa sutro+san-putrI+gA = supriyA athavA supriyA - lakamInuM. eja pramANe anyarUpa samajIne sAdhI levA. mULasUtramAM striya zabda mUkela che te evuM sUcana kare che ke A niyama strI zabdane na lagADa. tethI strI zabdanuM fzva evuM eka ja rUpa thaI zake che, paNa f, evAM be rUpa na thAya. jI+g=zrI ci-strI mATe. (juo 1/4/ra9) Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svarAra-. 105 // 54 // AmA nAmvA 1 / 4 / 31 suzriyAm , suzrINAm / suzriyAm , supriyi / jeno phraya thAya che tevo dIdha kAra jemane cheDe che evA strIliMgI dIrgha rU kArAMta zabdone tathA jeno vaghU thAya che e dIrgha 1 kAra jemane cheDe che evA strIliMgI dIrgha 1 kArAMta zabdone lAgelA SaSThI bahuvacananA 36 pratyayane badale nAm vikalpa bolavo. A niyama phakta strI zabdane lAgatuM nathI. sutro+ 3 = suzrI + mAm = sujhiyam athavA supriSTi =sArI lakSmIomAM. i-Am-suzrI+Am-suzrI+nAm-suzrINAm athavA supriyAm -sArI lakSamIonuM. 3-gAmU-+ mAm + mUnAm = grAm athavA vAbhavAonuM. strI zabdane paNa A niyama lAgatuM nathI tethI zrIkAn evuM eka ja rUpa thAya che paNa strInAmu tathA zrIcAkU evAM be rUpa na thAya. // 55 // bhraznoH 2 / 1 / 53 bhrUznoruvarNasya svarAdau ud syAt / atizrRMde, atijhare / ' Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haimalaghuprakriyAvyAkaraNe atibhruvAH atibhravaH 2 / atibhrUNAm / atibhruvAm , atibhravi / he atibhraH / nityastrItvAbhAvAt grAmaNye ityAdau, Adhyai pradhyai ityAdau iyutsthAnitvAbhAvAca nAya vidhiH / "kvibantAH dhAtutva nojjhanti zabdatvaM ca pratipadyante" ityeSAM dhAtutva jJeyam / sakhAyamicchati sakhiyati, sakhIyatIti sakhIH / AdimAM svara hoya evA pratyaya lAgyA hoya to ane >> temaja rUnuM no A varNa saMyukta akSarathI para hoya te u vne| uv thAya che. ___ ati+bhra+e=atibhra+ai=atibhravai athavA atibhrave-wait bhATe. __ atibhra+as=atibhra+As-atibhravAH mayA atibhravaH - bhavAnuM. atibhra+Am-atibhra+nAm-atibhraNAm athavA atibhruvAmmAne yA nA2 53Sonu mathavA strIyAnu mathavA atibhrvibhavAmAM. he ati na - he atizru+s = he atibhras+ra he atibhraH - bhavAne ullaMghana karanAra. sakhAyamicchati sakhoyati, sakhIyatIti sakhIH / A pramANe nAmane dhAtu banAvIne nAma banAvavAthI dIrgha nathI zabda banAvI zakAya. che. Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svarAnta-pu. 107 // 56 // yo'nekasvarasya 2 / 1 / 56 anekasvarasya dhAtorivarNasya svarAdau pratyaye pare yaH syAt / sakhyau 2 / sakhyaH 2 / sakhyuH 2 / sakhyAm / sakhyi / aivaM patIH / patyau / vasumicchati vasUyati, vasUyatIti vasaH / AdimAM svara hoya evA pratyaya lAgelA hoya tyAre aneka svaravALA dhAtunA rU vaNane zuM belo . sakho+i-sakhI au-sakhyo-samimA, bhitramA. Gas sakhi+am=sakhyuH-sawithI-bhitrathA. sakhi+asU-sakhyu+as=sakhyu+ur-sakhyu -manu', bhitranu sakhyAm-sakhI+i=sakhyi-sabhIne 427nA2. pati+i=pati+au-patyau-patimA evauM patiH // 57 // syAdau vaH 2 / 1 / 57 anekasvarasya dhAtoruvarNasya svarAdau syAdau pare vaH syAt / vasvau vasvaH / vasvAm / vasti / he vasaH / RkArAntaH pitRzabdaH svasadi sthAdi pratyaya lAgyA hoya tyAre aneka svaravALA dhAtunA u varNano lU thAya che. Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe vasumicchantau-vasU+au-vasvau, dhasum icchataH vasUyataH iti kvipa vasa+au-vasvau- prayogamA 55 vasu nAmane dhAtu banAvIne pachI tenuM nAma kareluM che tethI vahu no vara thaye. vasvaH, vasvAm , vasvi, he vasuH vigere pryog| 4rI sevA. // 50 // RduzanaspurudaMzo'nehasazca seTa 1 / 4 / 84 RdattAduzanasAdezca parasya serDA syAt / pitA / atipitaa| zeSa35 ghuTanI ma ta so s (si) pratyaya nyAre 21 R 2i nAmane lAgeso |y tathA uzanas , purudazas bhane anehas tathA sakhi zahane 525 me s pratyaya aima DAya tyAre te pratyayanA s ne mahase A (DA) mAlavA. pitR+sa=pit+A-pitA-pitA. atipitR + sa=atipit + A = atipitA - pitAne pI gaye. // 59 // aga ca 1 / 4 / 39 Rto Gau ghuTi ca pare ar syAt / pitarau pitaraH / sambodhane " hUsvasya guNaH" / he pitaH / pitaram pitarau pitRn / pitrA pitRbhyAm pitRbhiH / pitre pitRbhyAm pitRbhyH| Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAgata-pu. je nAmane cheDe hasva R hoya ane tene ghuTa pratya tathA saptamInA ekavacanano ru pratyaya lAgyo hoya to te nAmane cheDe AvelA 78 ne san bolavuM joIe. +samu=+ga+1 naram-purUSane. pitR+= pita= pitA (jhara no ar)-he pitAjI. samAna saMjJaka svara = -vijJa + Na = pitR = pittana - pitAone. je tharAMta zabdone (1/4/38 sUya nIcenA 62 mA sUtra pramANe) niyamamAM batAvelA che te sivAyanAM 8 kArAMta pitta, prA, kAmAtRtathA mAtR vagere ghaNuM karIne sagAIvAcaka zabdone zu pratye lAgelA hoya tyAre A niyama lAgu karavAne che. - bIjA upara TIkAmAM ApelA udAharaNe anyathI joI levA. || 60 | sUtA sura zAstrIrU7 taH pAusidura sthiti vituM 2 pi 2 / pitRNAm / pitari / pitRSu / evaM nR-bhrAtRprabhRtayaH / je nAmane cheDe hasva zna hoya te nAmane lAgelA paMcamI. nA tathA SaSThInA ekavacanano du-r bolavAne che. !-5. e.-pitR + ar = pitR + = fpa + = pitu - pitAthI. Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 hemalaghuprakriyAvyAkaraNe :-1. me.-pitR+am-pitR+ur-pitU+ur-pituH athavA pitR+as (Gas )-pitR Dus-pit+ur-pituH-pitAnu. pitR + Am = pitR + nAm = pitRNAm- pitA mAnu: (dumA 1/4/32) 36 mAMne Tu evuM sucana kare che ke te jene lAgelo. hoya tene aMtyasvara uDI jAya che-belAto nathI. bIjA udAharaNe anyathI jANuM levA. // 61 // nurvA 1 / 4 / 48 nAmi dirghaH / nRNAM nRNAm / nR zav pachI nAm (Am no nAm thaye) pratyaya aan Avelo hoya tyAre nR nA # ne vika9pe dIrdha belavAne che. nR+Am-nR+nAm-nRNAM - nRNAm - narI-53SAnu: __ ( mo 1/4/32) // 62 // tRsvasRnaptRneStRtvaSTRkSattRhotRpotRprazAstro ghuTayAr 1 / 4 / 38 tRntannantasya svastrAdImAM ca ghuTayAr syAt / iti paJcasvAraprAptAvapi vizeSatvAt "Rduzanas" ityAdinA seDarDI / kartA / atikartA / kartArau / krtaarH| kartAram / Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAntA-pu. kartArau / zeSa pitRvat / evaM naptRprabhRtayaH / kruzdhAtAstunapratyaye kroSTuzabda :- -- 1/1/ra9 sUtra dvArA je pratyayeAnI chu saMjJA batAvelI che te pratyayeAne ahIM ghuT zabdathI samajavAnA che. je nAmane iMDe nyU ke vRn pratyaya AvelA hoya ane pachI tene-ne pratyayeAvALA nAmane-thru pratyayA lAgelA hAya tA nAmanA atya ne sthAne Ara meLavA. tathA vastu, na". neTTa, kSatru, haiAya, peTTa, tathA prazAstra nAmane jyAre ghuT pratyayeA lAgelA hAya tyAre temanA aMtya RR ne sthAne paNa A khelAya che. tuM+m (fr)=[ +7 (DhA pratyayanA)=hartA-karanAra. atitanas (fC )=atita +1 (DhA pratyayanA)=nnattiSThartAkaranArane TapI gayelA. tuM+1=rtA+gau-vaoNrI=pra. dvi.-e kartAe kA 5 Tu+= e karanArAe. 111 tuM+m = x + as = hartA: pra. kha karanArAo. tuM+tramU=x + am = rrAm. / x+1=hartA+rtA dvi Lanu karanArane. be karanArAone, * kAju+=Tale 7+=oTuH athavA Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haima laghu prakriyA vyAkaraNe tRn kartR pUrvozta udAharazAne 4 samaka sevA. jADInA ( zeSa pitRvat ) pitAnI prema samaka sevA. 112 navvu e paNa e pramANe samajI levu'. ahI tuM rUpa napu'sakali`gI dvitIyAnu ekavacana che. napu MsakaliMgamAM phakta prathamAnA tathA dvitIyAnA bahuvacananA pratyaya ja ghuT rUpa che ( jue (1/1/28 ) tethI A prayAgamAM kartR zahane ghuT pratya lAgeyo nathI. / / 63 / / kruzastunastRc puMsi 1 / 4 / 91 kruzeo yastun tasya zeSe ghuTi pare tRc syAt / kroSTA / . kroSTArau / kroSTAraH / zeSe ghuTItyeva - he kroSTA / ghuTIti kim / kroSTn / A tune tun sAgIne ne kroSTu nAma manyuche te kroSTu carcA lAgelA hoya ane e zabda narajAtine // 62 // tRsvasRcheDAnA tu na tR thAya che ghuTastu = kopa+tR = kroSTu+sa = kroSTA - ziyANa. tRctRnantasya svatra paJcasvAraprAptAvapi vizeSatvaM + au = kroSTArau meziyAja se / kartA / atikartA / - Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 113 svarAnta-pu. // 64 // TAdau svare vA 1 / 4 / 92 tunastRca / kroSTrA-kroSTunA / kroSTubhyAm / 3 kroSTra kroSTave / kroSTuH kroSTo:, 2 / kroSTro, kroSTravAH 2 / Ami tu nityatvAt pUrvanAmikRte svarAditvAbhAvAttujabhAvaH koSTranAm / kroSTari, kroSTau / kroSTuSu / Rkaaraantaadyo'prsiddhaaH| ekArAntaH atihezabdaH / svarAdAvayAdezaH / atihayau / sambodhane "adetaH syamo0" iti siluki / he atihe / aikArAntaH suraizabdaH Ae, as , os, i prtyye| etnel Deya tyAre putimI kroSTu ne pahale kroSTra sev| R Ata za6 vipe thAya che arthAt tRtIya ekavacana, catuthI ekavacana, paMcamI e, SaSThI vibhaktinuM e. tathA SaSThI ane saptamI vibhaktinuM dvivacana ane saptamInuM ekavacana-e badhA pratyamAM Tu ane kroSTa mema me za6 samanaya. tR. se.-kroSTu+AkrASTa+AkroSTrA mayA kroSTu+A= kroSTunA-ziyA vaDe. ya. the. kroSTu+e-kroSTU+e kroSTre my| kroSTu+e krossttveziyALane mATe. 5. tathA 5. sa.-krASTu+askreSTTi as=kroSTuH / kroSTu+askraSTio:-ziyAyI tathA ziyAnu. Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe 5. tathA sa.-vi. 1. - krASTu+osnkroSTa+oskrASTrAH athavA kroSTu+os-kroSTrAH-re ziyAnu tathA me ziyANabhA. ... sa. o.-kroSTu+inkroTTaIkroSTari (1/4/38) athavA kroSTu+i-kroSTau-ziyAmA. // 65 // A gayA vyaJjane 2 / 1 / 5 vyaJjanAdau syAdau pare raizabdasya AH syAt / suraaH| svarAdAvAyAdezaH / surAyau / aukArAntAH gozabda : AdimAM vyaMjanavALA sthAdi vibhaktinA pratye lAgelA hoya tyAre jai zabdane badale 24 zabda vApara. su+rai = su + rA = surA + sU-surAH = saa2| 2001. ath| sArU rAjaya. prathamA ekavacana che. eja rIte. surAyau = prathamA dvivayana cha - me saa2| zata athavA sArA rAjya. // 66 // ota auH 14474 odantasya dhuTi auH| gauH / gAvau / gAvaH / nAmane cheDe go kAra hoya to ghuTu pratyaya lAgatAM zone badale au thAya che. pra. me.-go + sa = gau + sagaura = gauH-me ||y mayA Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra. dvi. dvi. dvi. svarAnta-pu. - go+au-gauM+au=gAvau me gAya athavA aLada tathA be gAyAne athavA be baLadone. 115 // 67 // A amzasotA 1 / 4/75 44 "" amzasAratA saha ota AH syAt / gAm / gAvau / gAH / gavA | gobhyAm / " edAdbhyAM sisA raH iti ratve gAH 2 / gavAm / goSu / evaM sudyoprabhRtayaH / aukArAntA glauzabdaH / gtH / glAat | he glauH / globhyAm / evaM sunau prabhRtayaH / cheDe lokAra hAya ane dvitIyAnA ekavacananA ak tathA mahuvayanana! as ( zam ) pratyaya baagete| hoya to cheddaane| okAra ane amU nA lakAra maLIne A thAya che tathA cheDAnA o 42 mane as nAtra kAra e banne maLIne paNa thAya che. dvi. me - go + am = gAm- gAyane athavA majahane. dvi. ma. - go + as= gAH- gAyIne athavA janahone. Gasi te o-go + asi = go + = goH - gAyathI. has-ate-o-go+as - go + ra = goH - gAyanu. // iti mahopAdhyAya zrI kortivijayagaNi ziSyopAdhyAya zrI vinayavijayagaNiviracitAyAM malaghuprakriyAyAm svarAntaH pulliGgaH samAptaH // Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe atha svarAntAH striilinggaaH|| tatra AkArAntaH strIliGgo gnggaashbdH|| 1 // dIrghaDayAbvyaJjanAtseH 1 / 4 / 45 dIrghaGayAvantAbhyAM vyaJjanAcca parasya selk syAt / gaGgA / 2 nAmane cha hI I (DI) bhAve ya tathA re nAma che dI Ap (A) mAvA ya te nAmane lAgela prathamA savayana si (s ) nu yAra 423:-tenI 5 karI de. tathA je nAmane cheDe vyaMjana Avelo hoya te nAmane elnel prathamA meyana si-(s ) nu syA25 na karavuM eTale ke tene lepa karI de gaGgA-si sope gaGgA gaGga+A gaGgA+sa-gaGgA-nahAnu nAma. hI GI-nada+GI=nadI+s-nadI-nahI. hI Apa-mAla+A mAlA+sa-mAlA-mANA. ... // 2 // autA 1 / 4 / 20 Avantasya autA saha et syAt / gaGge / gaGgAH / Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAttA-hI. 117 gaGgAm / gngge| zasi puMstvAbhAvAnnatvAbhAve'kAreNa saha sI - je zabdane cheDe pUrvokta bApu pratyaya lAgelo hoya ane te zabda pachI prathama ane dvitIyAnA dvivacanane ja Avelo hoya to zabdanA cheDAnA nA, tathA zo e baMnene badale eka g thAya che. pra. dvi. va. - + za = + = - be gaMgAo che. pra. dvi. va. - mArA + za = mAr + = mA - be mALAo che. ki. bri. va. - mAtra + = mAr + Na = mA - be mALAone je. bIjA rUpa anyathI joI levA. // 3 // Tausyet 1 / 4 / 19 Avantasya TauseAH parayoretva' syAt / gnggyaa| gaGgAbhyAm 3 / gaGgAbhiH / je zabdane cheDe strIliMga sUcaka mA pratyaya lAgela hoya ane te zabdane jo tRtIyAnuM ekavacana dA (gA) tathA SaSThI ane saptamInuM dvivacana bor pratyaya lAgelo hoya te zabdanA aMtya mA ne badale tuM thAya che. Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe tR. se 1. bahurAjA + TA = bahurAjA+A bahurAje+A = bahurAjaya+A bahurAjayA-2 vI vaDe. ___5. di. 4.-bahurAjo osa-bahurAje+osa-bahurAjaya+os =bahurAjayoH-2 vI menu // 4 // Apo DitAM yai yAs yAs yAm 1 / 4 / 17 AvantAtpareSAM GitAmete AdezAH syuH gaGgAyai / gaGgAyAH 2 / "hasvApazca" iti AmA nAmAdeze gaGgAnAm / gaGgAyAm / gaGgAyAH 2 / gnggaasu| 2 ne 3 zrItiganA sUya: Apa (A) pratyaya lAgelo hoya te zabdane lAgelA catuthI ekavacana 3 () ne ma yai, 5 yamInA savayana Gasi (as ) ne pahale yAsa, 14InA savayana Gas (asa) ne mAse yAsU tathA satabhAnA seyana Gi (i) ne pahale yAm thAya che. -gagA De-gaGgAyai 10 mATe. Gasi-gaMgA+GasigaGgAyAH- thI. Gasa-gaMgA+Gasa-gaGgAyAH-gAnu DigagA+Gi gaGgAyAm-mA. // 5 // edApaH 1 / 4 / 42 . sambodhane Avantasya sinA saha etsyAt / he gaGga / he gaGge / he gaGgAH / Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svarAntA-strI. 119 ne zabdane cheDe strIliMganA sUya A (Ap) pratyayaM lAgeleA hAya te zabdanA bA ne lAgelA - sa`beAdhananA sUcaka s pratyayanI sAthai peTale As nA haiM thAya che. gaMgA+s= he gaGgA (Asa ne| e) - De gaMgA+s= he gaGgA (pUrva pramANe he gaMgA jevI nadI ! gagA ! Asa ne e thye|) nA " - || 6 || nityadid-dvisvarambArthasya hrasvaH 1 |4| 43 nitya' deM - dAsAdayo yebhyaste nityaditasteSAM dvisvarAmbArthAnAM ca sinA saha hrasvaH syAt / he amba / he akka / he atta / he alla / zasAdau syAdau pare nizAyA antyasya luk nAsikAyA nasAdezazca vA / nizaH nizAH / nizA, nizayA / nijabhyAm, nizAbhyAm / nicchu / nasaH, nAsikAH / nAbhyAm nAsikAbhyAm / ne zahAne dai-ai, dAs-Am, dAs-As ane dAma-Am nitya ja thatA hAya ( arthAt vikalpe na thatA hAya) te zabdonA cheDAnA strIliMgasUcaka phreM kAra nA tathA OM kAranA tene lAgelA saMbodhanasUcaka skrU pratyaya sAthe hava thaI jAya che. eTale e zabdonA aMtima v ne badale mAtra rU khelAya tathA UsUne mahale mAtra u mobAya che. tathA ne zahA ambA (ammA Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe mAtA) arthanA sucaka hovA sAthe mAtra be ja svaravALA che tathA cheDe jhApU pratyaya dharAvanArA che temanA cheDAnA A ne lAgelA saMbaMdhana sUcaka pratyaya sAthe hasva thaI jAya che eTale A zabdonA kAma ne badale mAtra 3 bolAya che. be svaravALA mAtAvAcaka-svAde uzva !-he mAtA ! he ammA. bAjU = rakSa !- he mAtA!- [ ma = bahena paNa kahe che ] nitya dit zrI= fa!-he strI ! aikSmI= Rphilma!-he lakSmI ! vadhumUde vadhu!-he vahu ! nirA + zam = nin + kam = nirAka athavA nirA - rAtrine. nirA+sthAma=nirA + cA= nizcA-A prayogamAM niksa ne ? che te nAmane rasa che paNa dhAtune nathI. // 7 // sarvAderDaspUrvAH 1 / 4 / 18 sarvAderAbantasya DitAM yai yAs yAs yAmA DaspUvAH syuH / sarvasTau / sarvasyAH 2 / sarvasyAm / zeSa gaGgAvat / sarvAri rUpe jaNAvelA je zabdone AliMgane sUcaka mAr () pratyaya lAgelo hoya te zabdone lAgelA caturthInA Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svarAnta 121 __ svarAntA-strI. sevana mAse asyai (Dasyai), 5yabhInA se payana mahase asyAsa (DasyAsa), 10. savayanane male 5 asyAs (DasyAs), mana. saptamInA me kyanane se asyAm ( DasyAm ) pratyaya thAya che. yatuthA mevayana- sarva +A sarvA+De sarvA+asyai sarvasyai - sarva strI mATe. __ yA mevayana- sarva + A-sarvA + Gas-isarvA+asyAs = sarvasyAH-sa zrIthI. 504ii. savayana- sarva + A sarvA+Dasa = sarvA+asyAsa = sarvasyAH -sava zrInu. satabhI savayana- sarva+A=sarvA+Gi-sarvA + asyAs = sarvasyAm-sarpa strIma. // 8 // jarAyA jarasvA 2 / 1 / 3 . svasambandhinyanyasambandhini vA svarAdau syAdau / jarasau jare, 2 / jarasaH jarAH, 2 / jarasA, jarayA / jarAbhyAm 3 / atijarasau / ikArAnto buddhizabdaH / sa ca prAyo munivat / buddhiH / buddhii| buddhayaH / he budhdhe / buddhim / buddhiiH| buddhiH / buddhayA / Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haima laghu prakriyA vyAkaraNe AdimAM svaravALA syAdi vibhaktinA pratyayeA lAgelA hAya tyAre jharA zabdane narasa zabdo vikalpe upayAga karavA. jarA + au = jaras + au = jarasau athavA jare me vRddhAvasthA.... jarA+as=jaras+asU=jarasaH athavA jarAH- methI vadhAre. vRddhAvasthAe. atijarA + au = atijarasa + au = atijarasau narAne paTAvI. gayelA e purUSa. 122 - buddhi + s = he buddhe ! - yuddha ! i-buddhi + am = buddhIs= buddhI:- yuddhimAne, // 9 // striyAM GitAM vA dai- dAs - dAsa-dAm 1 / 4 / 28 , strIliGgAdidudantAtpareSAM svasambandhinAmanyasambandhinAM ca GitAmete AdezA vA syuH / dkaare| vizeSArthaH / buddha, buddhaye / buddhayAH 2, budhdheH 2 / buddhayAm buddhau / eva priyabuddhayai, priyabuddhaye puse / evaM mati - bhUtiprabhRtayaH / dhenuH / dhenU / dhenavaH / he dheneA / dhenum / dhenU dhenUH / dhenvA / dhenvai dhenave / dhenvAH gheneAH 2 / dhenvAm, dhenau / priyadhenvai priyadhenave puse / IkArAnto nadIzabdaH / " dIrgha GayAba 0 " iti siluki nadI / nadyau / nadyaH / nadIm ' / nadyau / nadIH nadyA / Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svarAntA-strI. 123 nArIjAtinA sUcaka evA had 3 kArAMta tathA hasva 3 kArAMta zabdone lAgele catuthI ekavacana che ne badale (hai) vika9pe thAya che, tathA paMcamInA ane SaSThInA ekavacana si tathA usa ne pahale As ( dAsa )vi48 sAlabhane sastabhAnA mevayana Di ne pahale Am (dAm ) 1i8 thAya che. i-De-buddhi+e=buddhi + ai=buddhaya tathA buddhaye-bhuddhine bhATe. (numA 1/4/23) i-Gasi-buddhi+as-buddhayAH+Asa-buddhayAH tathA buddheH-muddhi pAsethA. (me| 1/4/23) i-Gasa-buddhi + asa = buddhi + As = buddhayAH tathA buddheHbuddhinuM ghana. i-Gi-buddhi + i = buddhi + Am = buddhayAm tathA buddhau - buddhimAM. u-De-dhenu+e dhenu+e dhenvai tathA dhenave-gAyane mATe. u -Gasi-dhenu+asa=dhenu+Asa dhenvAH tathA dhenoH - Aya pAthI. u-Gasa-dhenu+asa=dhenu+As dhenvAH tathA dhenAH - Ayanu dhana. u-Gi-dhenu+i=dhenu+Am-dhenvAm tathA dhenau - sAyamAM. hI-DI-nada+Do-nadI+sa-nadI-nahI. nadI+am=nadI+m-nadIm-nahIna. nadI+asa=nadIma-nadI:-nahI-mAne. Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 124 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe // 10 // strIdUtaH 1 / 4 / 29 nityastrIliGgAdIdUdantAtpareSAM svA'svaDitAM dai dAs dAs dAmo nityaM syuH / naye / nadyAH 2 / nadyAm / svAsveti vacanAt priyanayai puNse| sambodhane nityadittvAd hrasve, he nadi / evaM gaurIprabhRtayaH / strIzabdasya DyantatvAtseluki, strii| svarAdau "striyA" itIyAdeze, striyau / striyaH / "vAm zasi " striyam , strIm / striyaH, strIH / striyA / striyai / he stri / lakSmIzabdasya DyantatvA'bhAvAtselunAsti / lakSmIH / zeSa nadIvat / vadhUH / vadhvau / vadhvaH / vadhUm / vadhvau / vadhUH / vadhvA / vadhvai / vadhvAH 2 / vadhvAm / he vadhu / evaM jamvAdayaH / zrI-hI-dhIzabdAH suzrIvat / bhUH svayambhUvat / bhUratibhrUvat / mAtRzabdaH pitRvat / mAtA mAtarau / mAtaH / svasRzabdaH katavat / svsaa| svasArau / jemane cheDe dIdha kArAMta che tathA dIrghaka kAra che evA strIliMgI ja zabdone lAgelA kinna pratyayone badale eTale caturthI ekavacananA ke pratyaya ne badale ke, paMcamInA ekavacana Dasi bhane 504InA me41yana Gasa pratyaya maha3 dAsa tathA saptamInA ekavacana 4i pracayane badale rAma thAya che. Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svarAntA-strI. 125 125 cho cho cho I-De-nadI+e=nadI+e-naye-nahI bhATe. I-Gasi-nadI+asa=nadI+Asa-nadyA:-nahIthI. I-Gasa-nadI+asa-nadI+AsanadyAH-mahAnu I-Gi-nadI+i=nadI+Am-nadyAm-nahImA. nitya hita-nadI+sa-he nadi !-De nahIma.. strI+sa he stri!-De strI ! vadhU+amba dhU+m-vadhUm-pahune. vadhU+asa-vadhUsa-badhuH-bahumAne. vadhu+sa-he vadhu !- bahu ! // 11 // striyAm 1 / 4 / 93 kruzastunastRc ninimitta evaM syAt / tatoGayAM kroSTrI rai go nau zabdAH prAgvat / kreSTu 276 nyAre nAtimA Deya tyAre tenA (kroza + tu = krASTu ) tu ne se tR mesa arthAt nArImatimA tene jo huM nahIM paNa jo e trada kArAMta samajavAno che. pra. . kroSTu-kroSTTAInkroSTrI-me ziyAnel, iti mahopAdhyAya zrI kIrtivijayagaNi ziSyopAdhyAya zrI vinayavijayagaNi viracitAyAM haimalaghuprakriyAyAM svarAntAH strIliGgAH samAptaH / / Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 laghuprakriyAvyAkaraNe atha svarAntA napuMsakaliGgAH tatra akArAnta napuMsakaliGgaH kulazabda: // 1 // ataH syAm 1 / 4 / 57 akArAntasya napuMsakasya sva-syamAram / syAt / kulam / OM kArAMta napu MsakaliMgI nAmane lAgelA prathamA ekavacana sU (si) ne pahale am moso tathA dvitIyA mezvathana ama ne badale paNa tram khelavAnA che. dvi. the. kula+am=kula+am=kulam-DuNAne. // 2 // aurIH 1|4|56 napuMsakasya sva: au: IH syAt / kule / napusakala'gInAmAne lAgelA prathamA tathA dvitIyAnA dvivacananA bhau pratyayane khadale ' pratyaya thAya che. pra. dvi. - kula + au = kula + I = kule - meNe. dvi. dvi - kula + au = kula + I - kule - meNAne. Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 127 svarAnta-napu. // 3 // napuMsakasya ziH 1 / 4 / 55 napuMsakasya jasUzasoH ziH syAt / sa ca ghuTrasaMjJakaH, zeSaghuTsa jJakazca / zakAro vizeSArthaH / napuMsakaliMgI nAmane lAgelA prathama ane dvitIyAnA mhupynn| as (jas tathA zas ) pratyayane pahale i (zi) thAya che. pra. ma. kula+as-kula+i=kulAni-puNe. di. ma. kula+as-kula+i-kulAni-nAne. // 4 // svarAcchau 1 / 4 / 65 zau pare svarAntAnapuMsakAt no'ntaH syAt / napuMsakaliMgI ane cheDe svaravALA nAmane jyAre prathamAnA tathA dvitIyAnA maaynne| i (zi) pratyaya sAgasa leya tyAre te nAmane cha n mer|. zi pratyaya bhATa 1/4/55 sI. pra. ma. kula+asU-kula+i=kula+na+i=kulAni - puNe tathA De puNe!! dvi. 5. kula+asU = kula + i = kula + n + i = kulAni jAne. Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe // 5 // ni dIrghaH 1 / 4 / 85 zeSadhuTrapare nakAre pare svarasya dIrghaH syAt / kulaani| dvitIyAyAmayyevam / "adetaH syamA' riti siluki-he kula / tRtIyAdiSu devavat / sarvAdiSvanyAdInAM vizeSaH zeSa ghuTu pratyenI pUrvamAM jyAM jyAM - Avelo hoya tyAM tyAM te nI pUrvanA svarane dIrgha bola. pra. tathA dvi. m.-kul+as-kul+i-kulaan+i-kulaanikuLe athavA kuLane. kula+sa he kula ! (sAdhananu vayana)-De supa! // 6 // paJcato'nyAderanekatarasya daH 1 / 4 / 58 anyAdipaJcakasyaikataravarjasya syamAdaH syAt / anyad / nasakinI anya, anyatara bhane itara zahAne prathamAna tathA dvitIyAnA mevayanane meTa sa bhane am pratyayane pahale i mela tathA Datara ane Datama pratyayaani napuMsakaliMgI nAmone lAgelA prathamAnA tathA dvitIyAnA ekavacanane badale eTale ane amane badale rR thAya che. mA niyama 3 ekatara zahane vAguna 531. pra. the.-anya+sa-anyad-manya. dvi. sa.-anya+sa-anyad-manyane. Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svarAntA-napu. // 7 // virAme vA 1 / 3 / 51 t birAmasthasya ziDvarjasya ghuTaH svaprathamA vA syAt anyat / anyatarad 2 / itarad 2 | katarad / katamad 2 / ekataravanAdekataram | Asanasya zasAdau syAdau pare'ntya - lugvA / Asyazabdasya vAsssanAdeza iti pANinIyAH / AsAna | AsnA / AsabhyAm / hRdayodakayeArha dudannAdezau ca zasAdau syAdau vA / je akSara pachI kyuM ja na Avela hAya te akSara virAmamAM Avele kahevAya. tevA virAmamAM Avele chuT akSara prathama akSararUpe paNa meAlAya ane na paNa khelAya. 4. 129 4yu N. 9 pra. me. anya+sU = anyad athavA anyat - manya, mInnu.. pra. me. anyatara+s= anyatarad athavA anyatarat-mebhAMthI dvi. the. anyatara + m = anyatarad athavA anyatarat - e anyamAMthI ekane. pra. me. itara + s = itarad athavA itaran - tara, jI. dvi. se. itara + s = itarad athavA itarat - jIne. pra. the. - katara + s = katarad athavA katarat - bhAMthI Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 pra. e. mAMthI kayu. dvi. e. mAMthI kAne - laghuprakriyA vyAkaraNe tama + sa = tamavuM athavA tamar -ghaNA tama + sa 1 tamam athavA tamat - ghaNA // 8 // chuTAM trA ||66 svarAtparA yA ghuTTajAtistadantasya dhuTi pare dhuTaH prAgro'ntaH syAt / ghuT sanAvALA kAI paNa eka vyaMjana ke aneka vyaMjanA eTale r r N r r c v navuM vyaMjana sivAyanA kAI paNa eka vyajana ke aneka vyaMjanA je nAmane cheDe AvelAM hoya ane e vyajananI ke vya janAnI pUrNAMmAM lAgeleA ja svara AvelA hAya tathA nAmane zi pratyaya lAgelA hAya tA te nAmanA chellA svara pachI tarata ja n umeravA. pra. ma. tathA sakhAdhana bahu. ddhi. bahu. payas+as=payas+i=payans + i = payAMsi pANIe ke dhA tathA he pANIe ke he dUdhe ! payas+asU=payam+i = payans + i = payAMsi -pANIne ke dUdhane, Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svarAntA-napu. // 9 // mnAM dhuDvarge'ntyo'padAnte 1 / 3 / 39 apadAntasthAnAM mnAM varSe dhuTi pare puraH sthadhuTsambandhI paJcamaH syAt / handi / hRdA / hRdbhyAm / udAni / uddanA / udabhyAm / pakSe tvAsanAdayaH kulavat / apadane cheDe - padane cheDe na AvelA hoya evA jU pachI ane na pachI tarata ja vagIya ghaTa akSara Avela hoya to te tathA nU ne badale vargIya ghuTu akSarane maLatuM Ave e vargane aMtya akSara - pAMcame akSara- thAya che. sUtra 1/3/31 mAM niyamamA anu za cha tena sahI 55 levaan| che. anu = -- pachI' arthAt 2 prayAsamA sA niyama thato hoya te pragamAM bIjuM je kaMI vihita kArya karavAnuM hoya te kArya karyA pachI A niyama thAya che. hyadaya+inhyad+A-hRdA-44ya vaDe. gam+tA-gan+tA-gantA-nArI. kn+pitaa-km+pitaa=kmpitaa-pnaa|. bhavAn karoti-bhavAn karoti-tabhe 42 / ch|. udaka+Audan+AudnA-pAe . // 10 // klIbe 2 / 4 / 17 napusakasya svarAntasya isvaH syAt / vizvapam ityAdi kulavat / ikArAnto vArizabdaH Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe napuMsakaliMgavALA kaI paNa svarAMta nAmane aMtya svara hasva thAya che. . vizva+pA=vizvapA-vizvapam-vizvanu pAsana 42nA2. // 11 // anatA lup 3 / 2 / 6 akArAntavarja-napuMsakasya syamArlup syAt / vAri 2 / vAri au iti sthita "aurIH' itIkAre jAte avyayabhAva samAsavALuM je nAma ja kArAMta nathI tene lAgelI syAdi vibhaktione lepa thaI jAya che. lopa thayA chatAM vibhaktione artha to kAyama rahe che. I-vAri+aucAri+I-vAri-pAe. AbAri+AvAri-pANI. e bAri+e-vAri-pAe as-vAri+asndhAri-pAe. i-vAri+i-vAri-pANI. // 12 // anAmasvare no'ntaH 1 / 4 / 64 nAmyantasya napuMsakasyAmvarje svarAdau syAdau nA'ntaH syAt / vAriNI 2 / vArINi 2 / vAriNA / vAriNe / vAriNaH 2 / vAriNAH 2 / Ami munivat / vArINAm / vAriNi sambodhane Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAta-napu. 133 jene cheDe nAmI saMjJAvALA svara AvelA che tevAM napuMsakaliMgInAmane jyAre AdimAM svaravALA sthAdi pratyaye lAgelA hoya (eTale ruM, mA, ku, masa, gora, ru pratyaya lAgelA heya) tyAre e pratyayenI pUrve ane ukata nAmI saMjJAvALA svarayukta nAmane cheDe - umeravAnuM hoya che. mAtra eka nAnuM pratyaya hoya tyAre A niyama na lAge. (pra. tathA ddhi. Dhi.) vArivArikakrAnni+ = vAriLI-be jAtanAM pANI tathA be jAtanAM pANIne. tR. e. zA - vAri + ma = vAri +7 + ga = vAribA - pANI vaDe ca. e. - vAri + Na = vAri+ + Na = vALe - pANI mATe. paM. e. san - rAri + 6 = vAri +7 +=Ara:pANIthI athavA SaSThI ekavacana karthI vArikhaH-pANInuM. sa. e rU-vArirUvAri+nyU+=vALi-pANumAM. Sa tathA sadvi. zo-vAri+gamUkavAri+na+govALei -be jAtanA pANInuM athavA be jAtanAM pANImAM. vAri+3=ArInAmU-jAtajAtanAM pANInuM. A prayogamAM Ama pratyaya che tethI A niyama na lAge. Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe // 13 // nAmino lugvA 1 / 4 / 61 nAmyantasya napuMsakasya syamA gvA syAt / luki ca sthAnivadbhAvAlluptapratyayanimitta kArya syAditi sinA saha guNe he vAre / pakSe "anatA lup" itiselu| lupina tannittamiti guNAbhAve he vAri / svasambandhivijJAnAt he priyavAre nara, nAtra vikalpaH / madhu 2 / madhunI 2 / madhUni 2 / madhunA / he madheA / he madhu / dadhyAdInAM TAdau vizezaH je napuMsakaliMgI nAmane cheDe nAmI svaro eTale ru chuM, u, U, R, la, e, ai, o, au sAvatA ya te nAmane lAgelA prathamAnA tathA dvitIyAnA ekavacananuM uccAraNa vikalpa 42. noMdha :- prathama ane saMbaMdhananI vibhaktio eka sarakhI che tethI prathamA kahevAthI temAM saMbodhana vibhakti paNa samajI sevI. samAdhana - vAri + s = he vAre athavA he vAri - le pANI madhu, madhu-madha. madhU+s-he madhu !-De bhaya ! bIjA prayogo karI levA. Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svarAntA-napu. 135 // 14 // dadhyasthisakthyaNo'ntasyAna 1 / 4 / 63 eSAM napuMsakAnAM sve'sve vA TAdau svare an syAt / "ano'sya" ityalluki dadhnA priyadadhnA / "IDau vA" dani dadhani / asthanA / atyasthanA / sakthnA / akSaNA / iha dvidhA liGgavyavasthA-kecid dadhyAdivaJjAtizabdAH / svata eva liGgamupAdadate, guNakriyAdravyasambandhanimittAzca kecitpaTavAdivadvizeSyAnurupa liGgamiti / dadhi, asthi, sakthi bhane akSi zahAne nyAre mAhimA 21211TAdi prtyye| meTa o (tR. se.), e ( 2 se.), asa (5. tathA 5. se.) sane hai (5. .) tathA osa (pa. tathA sa. vi.) prtyye| tAsAya tyAre te dadhi vagere cAre nAmenA aMtya svara chuM ne badale mana thAya che. tR . A-dadhi + A = dadhan + A = dadhn + A= dadhnAhaDI 43. priyadadhi + A = priyadadhan + A = priyadadhn+A-priyadanA - priya har3I paDe. sa. se. i-dadhina-dadhani-DI mai. tR. sa. asthi + A = asthan+A = asthan+A=asthanA - 1331 43. se 4 rIte atyasthanA-jAnA 21mApane Tapa gye| manuSya vaDe. Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe tR se sakthi+A = sakthan+Asakthan+A-sakthanA - sAtha paDe. mevI // zata-atisakthanA-sAmane TapI gye| 43. akSi+A-akSan+A-akSNa+A=akSNA-mAMsa 43. se rIte asthi, sakpi, akSi nAM manya 35 // sAdhI devA. // 15 // vAnyataH pumAMSTAdau svare 1 / 4 / 62 anyato sizeSyavazAnnapuMsako nAmyantaSTAdau svare puMvadvA syAt / paTunA 2 / paTune, paTave / paTunaH paToH 2 / paTUnAm 2 / paTuni, paTau / nI-grAmaNyAdizabdAnAM hrasvatve ni,grAmaNi kulam / ninii| grAmaNinI / ninA, niyA / grAmaNyA, grAmaNinA / nini / grAmaNini / niyAm , grAmaNyAm / he ne, heni / he grAmaNe, he grAmaNi / kartR 2 / kartR NI 2 / kartaNi 2 / he kartaH he kaNI / he kartR Ni / kartA / kartRbhyAm / katabhiH / katre / edetohUM svatve ikAraH, odautArukArazca vAcyau / tatazca atihi atiri atigu atinu kulamityAdi prAgvat / / je zabda svayaM napuMsakaliMgI na hoya paNa pitAnA vizeSyane anusarI ne napuMsakaliMgI banelo hoya ane cheDe nAmI svaravALo hoya tene AdimAM svaravALA rAri pratyayo meTa A (TA), e (De), asa (Gasi ), as (Dsa ) tathA Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svarAntA-napu. i (Di) pratyaya tathA osa (10ThI tathA saptamInu dvivayana lagADavAnA hoya te vakhate te zabdane vikalpa puMliMgI paNa samAve. i-sa. me.-grAmaNI+i-(pu.) grAmaNyi athavA (na.) grAmaNinI kule-manA AgavAna suSamA. A-tR. -grAmaNI+A-(pu.) grAmaNyA athavA (na.) grAmaNInA kulena-AmanA mAgavAna. kartR++I-kaNI -me tA. pra. tathA vi. ma.-kartR+as-kartR +i-krtR+n+i=krtRnnikartA evA kuLe athavA kartA evA kuLone. * kartR Ni+snhe kartRNo !-De me 4aa. kartRNI+s-he kartR Ni !-De 4aa me| huNe athavA ke kartA evA kuLane. iti mahopAdhyAya zrI kIrtivijayagaNi ziSyopAdhyAya zrI vinayavijayagaNi viracitAyAM haimalaghuprakriyAyAM __ svarAntAH napusakaliGgAH samAptaH / / Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe atha vyaJcanAntAH puliGgAH // tatra cakArAntaH suvAc zabda : // 1 // cajaH kagam 211186 dhuTi pratyaye padAnte ca cajoH kagau syAtAm / "dhuTastRtIyaH" iti suvAga , " virAme vA" subAk / suvAcau / suvAgbhyAm / suvAk su iti sthite, "nAmyantasthA0" iti Satve / kaSasaMyoge kSaH / suvAkSu / he suvAka, he suvAg / pratyac s iti sthite padane cheDe AvelA jU ne zuM thAya che athavA jU pachI AdimAM ghum vyaMjanavALe pratyaya Avelo hoya te paNa jU ne zuM thAya che tathA padane cheDe AvelA no jU thAya che athavA 6 pachI AdimAM ghuTu vyaMjanavALA pratyaya Avela hoya te paNa jU ne jU thAya che. vAca+savAkU+svAk-vAzI. suvAca+sa-suvAs-suvAk-sArI vAlI. ghuTavALe pratyayavc+taa-vktaa-maanaa. Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaJjanAtAH-pu. || 2 || acaH 1 / 4 / 69 aJcaterdhAteAdhuM Dantasya ghuTi pare ghuTaH prAg nA'ntaHsyAt / " dIrghaDyAbU 0" iti siluki 139. nene cheDe ghuT vya jana AveleA haiAya evA # kAra tagaranA bajra dhAtuthI banatA nAmanA rUpane TU pratyaya lAgelA hAya teA cheDAnA ghuT nI pahelAM n bheravA. dhAtu-pra+aJca=nAma- prAc+s= prAn+ca=prAn = prAG - pUrvanu.. (4. As.) erfane (>>. 2A)-yaaA zu ,,aai. prAJca-prAc+au, prAn+ca+ au = prAJcau - ye pUrvanA, tathA me. pUrvanAne. (pra.dvi. tathA dvi. dvi.) prAJc-prAc+i=prAn+c +i = prAzci kulAni - pUrvanA / tathA pUnA kulAne. napuMsa4-prAJci kulAni - (pra. jahu tathA dvi. jahu.) || 3 || padasya 2 | 1|89 saMyogAntasya luk syAt / iti c - luk / padane cheDe saMyukta akSara hAya teA sa yukta akSaranA cheDAnA akSarA leApa thAya che. pumAns+s= pumAn- puruSa. Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe pumsa+bhisa-pubhiH-puruSo 13. mahAnta sanmahAn-moTI. // 4 // yujaJjakuJco no GaH 2 / 1 / 71 eSAM nasya padAnte GaH syAt / pratyaG "tavargasya zvavarga." iti pratyaJcau / pratyaJcaH / sambodhane'pyevam / pratyaJcam / prtynycau| ___ yujU , aJca bhane kruzca sahamai pahane cheu mAsA na na = thAya che. yuj-yu-yun+s-yuG-unA. prAJca-prAn+s-prAG-mAga naa2|. kruca-krun+sa-kruG-14 yaanaa|. bIjA udAharaNe anyathI joI levA. // 5 // acca prAgdIrghazca 2 / 1 / 104 Ni-kya-ghuTvajeM yakArAdau svarAdau ca pratyaye acaH 'c' ityAdesaH syAt , pUrvasvarasya ca dIrghaH / pratIcaH / pratIcA / pratyagbhyAm / pratyakSu / / prAG / prAzcau / prAzcaH / he prAG / prAcA / prArabhyAm / Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaJjanAtA:-pu. 141 Ni, kya bhane ghuTa sivAyanA Ahima ya 12vA bhane AdimAM svaravALA pratye lAgyA hoya tyAre mara ne jU bela ane 2 nI pUrvanA svarano dIrgha karavo. prAJca+sa-pAn+s=prAG-pUrvanu. prAJca-prAca+au.-prAn+ca+au=prAJcau-ye pUnA. pra+aca+ya+sa-prA+ca+ya+sa-prAcyaH-pUrva hizAne. prAJca - prAc+A, prAna+ca+A-prAcA-pUnA. sUtrA2 n 2n| anc nu meTase aca nu yAra karavAnuM pharamAvyuM che eTale jyAM anya hoya tyAM A niyama na 42vA. sAdhvanca sAdhvaJca+AsAdhvaJcA-sAra yAnAra 43. // 6 // udaca udIc 2 / 1 / 103 Ni-kya-ghuivarje yakArAdau ca / udaG udaJcau / udaJcaH / udIcaH / udIcA / udagbhyAm / Ni, kya mane ghuda sivAyanA mAhimA ya 4m sane sva2vArA prtyye| saay| |y tyAre udaca nu udIca . rayAraNa thAya. dhuda-udaca+as-udazcaH-utta2 hizAmA. udac+ya+saudIcyaH-utta2 hizAnI. Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 laghukriyAnvyAkaraNe udi + ac + A = udIc + A = udIcA - uttara dizA vaDe. sUtramAM udacnu udIc abhyAraNa khAnu uhyu che bhATe nayAM udac na hoya tyAM aAne udaJc zabda hoya tyAM yA niyama sAgatA nathI. udaJc+au=udaJcau-752 4nArAma bhATe. // 7 // saha- samaH sadhi - samI 3 |2| 123 kvinte'catau pare / saha aJcatIti sadhyaG / sadhyaJcau / sadhUyuJcaH / sadhIcaH / sadhIcA / samamazcatIti samyaG / samyaJcau / samyaJcaH / samIcaH / samIcA | samyagbhyAm / kvim pratyayavANI aJc zam uttarapaTTamAM hoya tyAre saha zahanu sani 35 thAya che bhane sam zabhanu sami 35 thAya che. saha ati iti kvim saha + aJc = saghi + aJc= sdhysAthe janAre. sam anati iti vivam sam + aJc - sami+aJc samyaGa - sabhya. anya rUpe! sAdhI levA. -- Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 143 vyaJjanAtAH - pu. // 8 // tirasastiryati 3 |2| 124 akArAdau kvinte'Jcatau pare tirasastiriH syAt / tiryaG / tiryaJca / tiryaJcaH / akArAdAviti / acazvAdeze mA bhUt / tirazcaH / tirazvA / tiryagbhyAm / 1 AdimAM a kAravALA ane cheDe vik pratyayavALA aJc za76 uttara yahAM hoya to tiras nu tiri 35 rI sevu. tiraH ati iti kvim tiras + aJc = tiri + aJc= tiryaG-mADu yAsanAI prANI he pazu. tiras+caH-tirazcaH-tirya thAne. - mahIM mahimAM a 52vALA ac nathI paNa 6 kAravALA che tethI A niyama na sAdhI zakAya. khIjA udAharaNeA anyathI sAdhI levA. // 9 // yaja-sRja- mRja-rAja-bhrAja-bhrasja-vazva-parivAjaH zaH SaH 2 | 1 | 87 yajAdInAM dhAtUnAM cajeAH / dhAtoH zasya ca dhuTipratyaye padAnte ca SaH syAt / "dhuTastRtIyaH" iti Datve / deve, deveT / devejau / devebhyAm / Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe yajJa , sRjJa, mRg , raNa, mAguM , aig , e dareka dhAtuone ane paritrA nAmane zuM ane 6 padane cheDe Avela hoya te te zuM ane zuM 6 bela athavA e - ane pachI AdimAM ghuTu vyaMjanavALo pratyaya Avela hoya te paNa te ja ane 4 ne badale 6 bolo tathA cheDe tAlavya jJa vALa dhAtuone zuM padAnamAM Avelo hoya te tene 6 bela athavA e pachI AdimAM ghuTa vyaMjanavALe pratyaya Avela hoya teya e tAlavya jI ne mUrdhanya bela. revenakUve[+=vem, revendra-devane pUjanAro. e rIte bIjA rUpo sAdhI levA. | 20 | hunaH sADaH zarAphaTa padAntasthAbhyAM DanAbhyAM parasya sasya tAdiH so vA sthata, azcA-cAva vadhe na zyAta selpha hevenuM ! he deveD / he deveTU / tIrthasRGa, tirthasRT / kaMsaparimRD, kaMsaparimRT / samrAD, samrAT / vibhrAi, vibhrAT / padAte AvelA r pachI tathA 6 pachI tarata ja Ave te sa ne badale 7 vikalpa thAya che. je "ne sa bolavAnuM sUcana karyuM che te sa ca ne saMbaMdhI na have joIe. Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaJjanAntAH-pu. 145 SaDU+sIdanti SaD+tsIdanti SaD tsIdanti tathA SaTsIdanti: cha jaNa nAza pAme che. jyAre A niyama lAge tyAre "phUvALA A udAharaNemAM 'Dra'ne 4 3.12 yato nathI. tortha sRja+sa-tIrthasRSa+sa-tIrtha sRd-tIya ne sanA. kasaparimRj+s=ka saparimRSa+sa-kasaparimRd- sAne sAI 42naa2|. samrAja+sa-samrAS+sa-samrATa-yavatI'. vibhrAj+sa-vibhrASa+s-vibhrATU-vizeSa zamanA. // 11 // saMyogasyAdau skArluk 2 / 1 / 88 dhuTipadAnte ca saMyogAdisthayAH skAluk syAt / dhAnAbhRGa, dhAnAbhRT / "sasya zaSau" iti sasya zatve / "tRtiyastu tIyacaturthe" iti zasya jatve, dhAnAbhRjjau / evaM mUlavRD, mUlavRT / mUlavRzcau / parivAi, parivAda / saMyukta akSaranI AdimAM rahela nuM ane ha padane cheDe AvelA hoya athavA to ane 4 nI pachI AdimAM dhuTa vyaMjanavALe pratyaya Avelo hoya to te baneno sa ane kanA-so5 4rI vo. dhAnAbhRjU+s-dhAnAbhRS+sandhAnAbhRda-thAvAne sunaa| 10 Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe mulabasva+s-mUlavRnmU lavRd-bhUgane 45naa|. paribAs-parivAS+s=parivAT-32nAza-sanyAsI. kASTataS+s-kASTataS+sa-kASTataT-61ine ch|saanaa. dhur anyaya-lasja+naH laj+naH lagnaH-alman. (dumA 4/2/70) A prayogamAM mULa hati tene pachI tta thayela che. A sUtra te 7 ne ja samaje che ethI AdimAM dhuvALe pratyaya hovAthI A niyama thAya che. // 12 // yubro'samAse 1 / 4 / 71 'yujRmpI yoge' ityasyAsamAse ghuTi pare dhuTaH prAno'ntaH syAt / yuG / yuJjau / yujA / yugbhyAm / asamAse iti kim ? azvayuk azvayug / yujra iti kim ? 'yujiJca samAdhau' yujamApannA munayaH (padAnte Rtvijo gatva vAcyam) Rtvika, Rtvig / takarAnto mrutshbdH| maruta , marud / marutau / marudbhyAm / RkArAnubandho mahat zabda: 2 yuj dhAtumA vA Rnu nizAna 2 te 4 yuj ahI levAnuM che. evA gujJa dhAtu uparathI banelA nAmane ghuT pratyaya eindi nI pUrva / n umerAya cha bhane yuja Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaJjanAntAH-pu. 147 dhAtu uparathI baneluM nAma samAsamAM heya te A niyama na thAya. dhAtu-gurR-nAmapunyu ++=gu=purU - jeDanAra. (pratha. eka) gu+au=zun + + guau-be joDanAra, be joDanArAene. (pra. ddhi. tathA dri. ki.) dhayu (pra. e.) A prayogamAM 4 zabda sAthe gurU ne samAsa thayela che mATe zvayuka rUpa na bane, paNa azvayuvR8= azvone joDanAra ema ja bane. na samA dhAtumAM dIrgha OM nuM nizAna nathI je gujJa nAma dIrgha OM nA nizAna vagaranA yuniMd samAgha dhAtu dvArA baneluM che te nAmane A niyama na thAya. gun gAthA muna = (ddhi. e.) samAdhine pAmelA munie. ne rU dvitaH 24/70 Rdita uditazca ghuTi pare ghuTaH prAgU no'ntaH syAt / " " rUti tA- 8 kAranA tathA 3 kAranA nizAnavALe pratyaya cheDe AveluM hoya evuM cheDe zudra vyaMjanavALuM je nAma hoya tene ghuTu pratyaya lAgatAM cheDAnA ghuTanI pUrvamAM 6 lAgelo ja umero. Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 548 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe R 2 nizAna: kurvata - kurvat + s = kurvan + t + s = kurvan - 42tA. (pra.se.) u 12 nizAna-vidvasu-vidvas+s=vidvana+ta+s = vidvAn - vidvAna (pra. me.) gomatu-gomat+s-goman + t + s = gomAn - yA. (pra.se.) gamatA-A prayoga tRtIyA vibhaktinA ekavacanane che. tethI A prayogamAM dhumra pratyaya nathI. // 14 // nsa-mahatAH 11486 nsantasya mahatazca svarasya zeSe ghuTi pare dIrghaH syAt / mahAn / mahAntau / zeSe dhuTItyeva he mahan / he mahAntau / he mahAntaH / mahataH / zatapratyayAntAnAM ghuTi dIrghAbhAvo vizeSaH / pacan / pacantau / pacantaH / he pacan / ukArAnubandho bhavat zabdaH zeSa ghuTU prtyye| sAmelA Deya tyAre re zahane cha? na hoya te zabdanA nasanI pUrvanA hRsva svarane dIrgha svara bola tathA mahatta zabdane aMtya svarane dIrgha svara thAya che. mahatU+s=mahAnt+sa-mahAn-moTI. Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaJjanAntAH-pu. 149 mahat+au-mahAnt+au-mahAntau-me moTara. zreyans+au=zreyAnsa+au=zreyAMsau-me zreSTha. // 15 // abhvAderatvasaH sau 1 / 4 / 90 atvantasyAsantasya ca bhvAdirvarjasya zeSe sau pare dIrghaH syAt / bhavAn / bhavantau bhavataH / he bhavan / matupratyayAntA apyevam / gomAn gomantau / he goman / thakArAnto dadhimathazabdastasya "ghuTastRtIyaH" iti datve-dadhimad , dadhimat / dadhimathau / dadhimatsu / he dadhimad , he ddhimt| dakArAntAstyadAdayaH, teSAm "AvaraH" ityatve ra zahane che3 atu ya athavA am Deya te zanne svAri gaNunA dhAtu dvArA na nipajela hoya te prathamA ekavacana ne pratyaya lAgatAM te tu nA ane an nA 1 nuM dIrgha uccAraNa thAya eTale ka no kA thAya che. pra. se si.-atu-bhavatu-bhavat + s-bhavAnt + s = bhavAntabhe pote. gomantam icchan gomant + s = gomAn - yAne IcchanAre. bIjA prayogo anyathI sAdhI levA. Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 hemalaghuprakriyAvyAkaraNe __ // 16 // lugasyAdetyapade 2 / 1 / 113 apadAdAvakAre ekAre ca pare asya luk syAt / tya iti jAte apade eTale padane Adi rUpa avayava na hoya arthAt padanI aMdaranA bhAgamAM Avela hoya evo AkAra ane 4 kAra para heya te tenI lagolaga pUrvamAM AvelA ane lepa 42 . tad+sa-ta+a+sata+-sa+sa-saH-2. pc+a+anti-pc+anti-pcnti-tme| 2||dhe che. pa+a+e-pac+e-pace- rAghucha. // 17 // taH sau saH 211142 dvizabdAntAnAM tyadAdInAM svasambandhini sau pare taH saH syAt / syaH / tyau / tye ityAdi sarvavat / saH / tau| te / yaH / yau / ye / eSaH / etau / ete / svasambandhinIti kim ? priyatyad ityAdi / prathamA vibhaktinA ekavacanane ri pratyaya lAgyo hoya tyAre yAtri mAM gaNavelA caTu zabdathI mAMDIne di zabda sudhInA zabdonA ra ne sa thAya che. Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaJjanAtAH - pu. a. me. va. -naramati-tyad+s=yad+sU=syaH-te. tad+s=sad+sa=saH - te. nArIbhati-tyad +s = tya + A + s = tyA + s = syA tebI. tad+s=ta+A+s=tA+s sA tethI etad + s = eta+ A + s = etA + su = eSA khelI, me. 151 - priyatyad tyad priya che lene yevo-yA prayoganA. priya +tyad - priyatyad zabda tyadAdi gaNanA nathI. // 18 // tydaadetde| dvitIyATasthavRttyante 2|1|33 kiJcidvidhAtu kathitasya punaranyadvidhAtuM kathanamanvAdeza:, tasmin gamyamAne dvitIyATausi pare etadaH enat syAt natu vRttyante / Agata eSaH atha ena bhojaya / enam / ena / enAn / enena / etayoH, enayoH / anvAdezAbhAve etam etau etAn / vRttyante -- paramaitaM pazya / - idameo'pyevam / dhakArAnto dharma- budhazabdaH - jyAre dvitIyA vibhaktinA pratyayeA lAgelA hoya, tRtIyA zevayana A (TA) tathA SaSThI mane saptabhItu dvivacana os Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe pratye lAgelA hoya ane anyAdezavALo prayoga hoya te cAra zabdomAM gaNAvelA tat zabdane badale prat zabdane vyavahAra karavo. mAtra pata6 zabda koI samAsane cheDe na Avelo have joIe. etaka' sAdhum Avazyakam adhyApaya atho enameva sUtrANi = A sAdhune Avazyaka sUtra bhaNAvo ane have ene ja sUtre bhaNAve - A prayoga mAM anna pratyaya sahita parat eTale hata zabdane badale pram prayoga thayo che. A [-TA] - etena rAtriH adhotA atho enena ahar api dhItaY-eNe rAtrimAM adhyayana karyuM che ane have eNe divase paNa adhyayana karyuM che dvitIyA-viSyam tat kadAcanam kathA narmanugAnItaA adhyayana uddezAyela tethI have tenI tene bhaNavA mATenI) anujJA Apo. mathe rama++=+ varU -A uttama che ane e uttamane je-A prayogamAM prataTu zabda samAsane cheDe vaparAya che tethI pAna=maina na thAya. // 19 // gaDadabAdezcaturthAntasyaikasvarasyAdezcaturthaH svAzca pratyaye 2 / 1 / 77 yasya gaDadabAnAM ko'pyAdau bhavati caturthazcAnte bhavati Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaJjanAtAH-pu. 153 tasvaikasvarasya zabdAvayavasyAdezcaturthaH syAt , padAnte, sAdau, dhvAdau ca pratyaye pare / dharma bhud, dharma bhut / dharmabudhau / he dharma bhut he dharma bhud / dhama bhubhyAm / dhama bhutsu / nakArAntA rAjanazabdaH- "ni dIrghaH" iti dIrgha rAjA rAjAnau rAjAnaH / aghuTsvare "ano'sya" ityallope nasya atve jajoha:-rAjJaH rAjJA / rAjabhyAm-asadadhikAravihitasya nalopasyAsattvAddIrghAbhAvaH / rAjJe / rAjJaH / rAjJaH / rAjJAH / rAjJAt rAjJi rAjani, rAjasu / sambodhane sau dIrghAbhAvaH / je dhAturUpa eka svaravALA zabdanA avayavanI AdimAM 1, 3, 2 tathA ra hoya ane cheDe cothe akSara thAya te tenA Adi akSarathI cothe akSara belA ja e dhAturUpa eka svaravALA zabdane cheDe Avelo e akSara padAnta hoya athavA AdimAM ta kAravALA athavA dava kAravALA pratye tene lAgelA hoya. dharma budh + s = dharmabhuta , dharmabhud - yama ne nArebhAvanA. rAjan+sa-rAjA+sa-rAjA-2in. rAjan+au-rAjAn+au-rAjAnau-me 201o. raajn+as-raajaan+as-raajaanH-15| 20ii . rAjan+I-rAja+n+I-rAja++I-rAjJI-sI. rAjan+asa-rAj + na+as = rAj + J + as = rAjJaH - rAjAone. Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 haimalaghuprakriyA vyAkaraNe // 20 // nAmantrye 2|1| 92 sambodhane nAmnA nasya lug na syAt / he rAjan / sabAdhananA prayAgavALA koi paNa nAmanA r nA lApa na thAya. he rAjan + sa = he rAjan - rA he // 21 // na vamantasaMyeAgAt 2 | 1|111 vAntAnmAntAcca saMyogAtparasyAno'sya lug na syAt / yajvanaH yajvanA / AtmanaH Atmani / zeSa rAjan - vat evaM suparvanprabhRtayaH / je zabdane cheDe sayukta va heAya ke sayukta mahAya tA tenA annA aneA leApa na karave. ava' n + A = arvaNA - ghe | DI vaDe. parva n + A =parvaNA - parva vaDe. C 1-1 a. tathA dvi. dviva -karma na + I = karmaNI- bhe. uparanA traNe prayAgamAMthI pahelA be prayAgamAM par ane r mAM meM saMyukta akSara anu mAM 6 ane trIjA prayAgamAM che tethI tenA an nA 6 nA leApa na thayeA. Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaJjanAtAH - pu. 155 // 22 // inhanpUSAryamNaH zisyoH zisyoH 1 / 4 / 87 / Inantasya hanAdInAM ca zisyoreva dIrghaH syAt / "ni dIrghaH" iti dIrghe sidhdhe niyamArtho'yaM yogaH / daNDI / daNDinau / daNDinaH / daNDinA / daNDibhyAm / he daNDIn / vinpratyayAntA apyevam / vacasvI | vacasvinau 2 / vRtrahA / pUSan tathA arthaman zabchane tathA ne 2. jhone cheDe in hAya evA zabdone tathA je zabdone iMDe nhAya evA zabdone prathamAnA huvacananA tathA dvitIyAnA bahuvacanane i (zi) pratyaya sa. gejhe| hoya tyAre 4 tathA prathamAnA kheddvynne| sa (si) pratyaya bAgebo hoya tyAre te zahanA aya hasva ravaranuM dIrgha uccAraNa thAya che. noMdha:- A be pracayeA sivAyanA khIjA kAI ghuT pratyayeA lAgatAM A nAmeAnA aMtya svara dIrgha na ja thAya. A sUtra Avu` ja sUcana kare che. in- pra. tathA dvi nu hu. - daNDin + i = dnnddiin+i=dnnddiinidaDavALA kuLA athavA daDavALA kuLane. in- pra. me.- daNDin + s = daNDI+s=daNDI-haDavANI ina. pra. se. - bhrUNahan + s = bhraNahAn + su = bhrUNahA hatyA karanArA. pUSan - pra. se. - pUSan + s = pUSAn + s pUSA - Indra. - gabha Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe amara-pra. e. amana+kU = marthanAna + q= arthamAM - sUrya dIrgha na thAya- tti uig-daMDa dhAraNa karanAra be jaNa athavA be jaNane. uparanA prayogamAM prathama tathA dvitIyA vibhaktinA dvivacanane pratyaya lAge che tethI A niyama na lAge. tema pUrvokta nirdhAraNane lIdhe bIje keI niyama paNa ahIM dIrgha karavA mATe na vaparAya. // 23 // kavagaikasvaravati 2 / 3 / 76 pUrvapadasyAdrAdeH parasya kavargavatyekasvaravati cottarapade no NaH syAt / na cedasau pakvasya / vRtrahaNau / pUrvapadamAM rahelA 6 6 ane 4 varga pachI 4 vargavALuM ane eka ja svaravALuM uttarapada AveluM hoya te uttarapadanA cheDAnA ne, Agamana - ne ane svAdivibhaktinA ne na thAya che. uttarapadamAM pUvava zabdane na hovo joIe. | pRtrahara + za = kRtra vRtrane haNanAra be jaNa athavA be jaNane. sva + ma = svAmiLau- svarganI IrachA karanArA be ja. Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaJjanAtA:-pu. 157 AgamanA na-yuSa + pAni = yuSapANi-janA 24 pAnA kSIra+pakvena-kSIrapakvena-ddha sAthe 5 vesA phaavddeahIM sthAdine na che paNa te para zabdano hovAthI ne Na na mane. // 24 // hanA ho hUH 211 / 112 hantehnoM naH syAt / jyAre Tram ne dUra thAya tyAre teno datta karI devo. nArI-bhrUNahan+I + m-bhrUNahan-bhrUNahan+I + s=bhraNadhnI - garbhanI hatyA karanArI strI. hn+anti-hn-dhn+anti=dhnnti-te| ye che. vRtrahan+au-vRtrahaNau-pratrane mAranA2 me 2015-mA prayogamA han n| hun thye| nathI tethI ngha thAya. // 25 // hanA dhi 2 / 3 / 94 hanA dhakAre nimittanimittinorantare sati no No na syAt / vRtraghna / vRtrani vRtrahaNi / pUSA pUSaNau / pUSNi pUSaNi / aryamA / aryamaNau / aryamNaH / ityAdi / ha ne| gha thAya 5chI han dhAtunA n n| Na na thAya. Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 nAbha haima laghu prakriyAvyAkaraNe pUSana+s - pUSAn + s= pUSA- Indra. aryaman+s=arya mAn+ s=aryamA - sUrya . zatru+haH=zatrughnaH zatrune mAranArA-rAmanA eka bhAinu - dIrgha na thAya-- pUSan + au = pUSaNau - je ndro athavA me indrone. aryamana + au = aryamaNau me sUryo athavA me sUryAne. - // 26 // zvan-yuvan- maghAnA GI - syAdyaghuTsvare va uH 2|1|106 utarI. GayAM syAdyaghuTsvare ca zvanAdInAM va uH syAt / | zvAnau / zvAnaH / he zvan / zunaH / zunA / yuvA / yuvAnau / he yuvan / yUnaH / maghavA / maghavAnau / maghonaH / he maghavan / maghavatzabdastu mattvantaH / maghavAn / nArIlatino sUnya GI (I ) pratyaya lAgyA hAya tyAre ane pratyayeA sivAyanA AMdamAM svaravALA syAdi pratyayo sAjyA hoya tyAre zvan, yuvan ne maghavan nA va nA 3 thAya che. chuT " nArI - zvan + z + va + n + I = (zU+u+na+I) = zunI - Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaJjanAntAH - pu. dvi. hu - zvan+z+va+n+as= (z+u+n) zun+as=zunaH - sutarAmAne. dvi. hu - yuvan + as = ( yu+u+n ) yun + as = yUnaH cuvAnAne nArI. - maghavan + I = (magha+ u + n) magheAn + I = magheAnI - caMdrANI. indrone. 159 dvi. maDu - maghavan +as = (magha + u = n ) magheAn + as=magheAnaH bhArga. - // 27 // pathin - mathin - RbhukSaH sau 1/4/76 pathyAdInAM nAntAnAmantasya sau pare AH syAt / iti nakArasya Atve-- prathamAnA ye'vayanano s ( si ) sAgatAM nArAMta pathin, mathin tathA RbhukSina-me trANe zabhAnA satya na bharanA A elAya che. sameAdhananA ekavacanamAM ane prathamAnA ekavacanamAM - baMnemAM tti lAge che tethI te banne ekavacanAne ahIM samajavAnA che. pra. the -pathin+s = pabhi + A + su = pathA+A+sa-panthAH vaiye|. pra. A.-mabhin + s=mabhi+A + s=mathA+A+s-manthAH Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 haima laghuprakriyAvyAkaraNe pra. . - RbhukSina + sa=RbhukSi+A+sa=RbhukSA+A+sa= RbhukSA:-ndri H'Al. D.-Afda+y=afI+31+q=1+1+ sU- he manthAH - De khaiyA. 52 bhu he panthA ! ane De RbhukSAH 35 sAdhI sevA. panthAn ecchat = pathI: ( pra. me. ) - rastAne harinAza mA prayogamAM pathin zabha to che, pazu na arAMta pathin, zabda nathI paNa kArAMta che. tethI na kArAMta zabdone lAgu thatA A niyama A prayAgeAmAM nahI lAgI zake. / / 28 / / eH 1 / 4/77 pathyAdInAmikArasya ghuTi pare AH syAt / pathA iti jAte -- ghuT pratyaya sAgeso hoya tyAre na ta pathin, mathin ane muri e traNa zabdonA rU aMzanA A thAya che. naramati - pra. me -pabhin + m = pathA + A+sU = panthAH bhArga. dvi. dviva. - pathin + au = pathAn + au = panthAnau - bhArgo. bhArgo. pra. ahu.-pabhin + as = pathA + n + as= panthAnaH- dhssu| Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaJjanAntAH-pu. dvi. sa.-pathin + am = pathA + n + am= panthAnam - bhAgane. vi. dviva.- pathin + au = pathAn + au = panthAnau - me bhAgAna. 752n| prayAsa pramANe 4 manthAH = ravaiyo bhane RbhukSAH = chandra - pryog| sAdhI sevA. // 29 // tho nth 1 / 4 / 78 pathinmathitArnAntayosthasya ghuTi pare nyU syAt / panthAH / panthAnau / panthAnaH / he panthAH / nyAre dhurA pratyaya lAgetA Doya tyAre pathin bhane mathin zabdane s aMzano belAya che. pathin+m=pathiA+s-pathA+A+s=panthA+A+s-panthAHbhAga. mevI 04 te panthAnau-me mArgA, pnthaan:-| bhAgI,, panthAnam-bhAgane bhane panthAnau-me bhAgane. 3 // sAdhI sevA. bhane manthAH - 2vIyo, manthAnau - me 2IyAsI, manthAnaH - ghara 2vIyAmA, manthAnam-yAne ane manthAnau-me yAne vigere rUpe paNa sAdhI levA. Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe // 30 // in GI-svare luk 1479 DyAmaghuTsvare ca pare pathyAdInAminA luk syAt / pathaH / pathA / pathibhyAm / manthAH / manthAnau / mathaH / RbhukSAH / RbhukssH| paJcanaprabhRtayo vahuvacanAntAH nAntAH saGkhyAzabdAH triSu liGgeSu sruupaaH| "DUtiSNaH" iti jasUzasUlupi paJca / paJca / paJcabhiH paJcabhyaH 2 / / nyAre zrIvijana sUya: I (DI) pratyaya sAgave lAya tathA nAmavibhakti saMbaMdhI AdimAM svaravALA putra pratyayo bheTa I, as , A, e, am, os bhane i pratyayo alman Deya tyAre pathin, mathina, mane RbhukSin zahanA in bhane elavAne nathI, sAliganA I (DI) pra. me.-supthin+ii-supth+ii-supthiisaa| bhAgavANI (nagarI). napuMsaka - prathamA tathA dvitIyAnuM dvivacana - aghuru pratyaya supathina I-supathnaI supathI - saa2|| bhAva meM huaa| athavA be kuLane. di. mADu-pathin+asa-patha+asa-pathaH-bhAgAne. se " rIte sumthii-saa2| 2vIyAvANI gojI. sumathI-sA21 2vIyAvA me punne| athavA meM jAne. Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaJjanAntAH - pu. mathaH- vaiyAmAne. (dvi. ma.) - nArIlati-pra. me.-an + RbhukSI = anRbhukSIsenA - indra vagaranI senA. 163 napuM*sa-anRbhukSI-rdhandra vagaranA me guNo athavA indra vagaranAM me DuNAne. (pra. dviva. dvi. dviva.) naravnati-RbhukSaH-dhandrone (dvitIyA jaDu.) // 31 // saGkhyAnAM SNAm 1 | 4 | 3 3 ra-pa-nAntAnAM saGkhyAvAcinAM svasambandhina Amo nAm syAt / " dIrghA nAmyatisRcatasRSH" iti dIrghe / " nAmno no'nahnaH " iti naleApe paJcAnAm / svasambandhina ityeva - priyapaJcJAm / paJcasu / priyapazcAdayo rAjan - vat / evaM saptanprabhRtayaH / sakhyAne sUcavanArA r kArAMta, hakArAMta tathA nakArAMta zabdone lAgelA SaSThI bahuvacana jJAn ne badale nAm thAya che. ra ArAMta catur+Am = catur + nAm = caturNAm - thA2nu. Sa 42rAMta-SaS+Am=SaS + nAm = SaD + nAm = SaNNAm-chanu. na ta- paJcan+Am = paJcan+nAm pazJca+nAm =pazcAnAm - cAMyanu. na ta aSTan + Am = aSTan + nAm = aSTa+nAm=aSTAnAm - Aunu (luso 2/1/71 tathA 1/4/47) Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe // 32 // vASTana AH syAdau 1 / 4 / 52 aSTanaH syAdau pare A vA syAt / aSTan za56 5chI tarata 1 syAhi vimtin| pratyaya Avelo hoya to baTan nA nU no vikalpa nA thAya che. aSTan+bhis aSTAbhiH, aSTabhiH-2418 43. priyASTan+s-priyASTA+ s=priyASTAH - ( prathamA 41.) jemane ATha priya che te. // 33 // aSTa aurjas-zasAH 1 / 4 / 53 aSTanaH kRtAtvasya jasUzasorauH syAt / aSTau / aSTau / aSTa / aSTa / aSTAbhiH / aSTabhiH / aSTAbhyaH aSTabhyaH, 2 / aSTAnAm / aSTAsu, aSTasu / priyASTA priyASTAH / bhakArAntaHtuNDibhazabdaH / "gaDadabAdeH0" iti Dhatve / tuNDhivU, tuNDhip , / tuNDibhau / makArAnta idamzabdaH jyAre uparanA niyama (1/4/52) dvArA vadana zabdane aSTA Av6 mane DAya bhane pachI tene as (jas prayabhAnu mahupayana) tathA asU (zas dvitIyAnu mahupayana) atito DAya te te bane ne badale za thAya che. Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaJjanAtAH-pu. 165 pra. .-aSTan+as=aSTA+as=aSTA+au aSTau -2418. __ ( / 1/2/12) di. 5.-aSTan+asU-aSTA+as = aSTA + au = aSTau - mAne. ( 1/2/12) aSTan + bhisU = aSTAbhiH, aSTabhiH - 18 43. aSTanU + Am = aSTan + nAm = aSTa + nAm = aSTAnAm - 24187. (dusA. 2/1/81 tathA 1/4/47) priyASTAH-2bhane mA8 priya cha te. // 34 // ayamiyaM puMstriyoH sau 2 / 1 / 38 puMstriliGgayoridaMzabdasya svasambandhini sau pare ayamiyamau syAtAm / ayam / svasambandhinIti kim ? priyedam nA strI vaa| dvivacane "AdveraH" iti masya atve ___ tyadAdi bhA gyaa| idam zav4 natimA Deya bhane prathama vibhaktinA ekavacanane sa pratyaya lAgelo hoya te idam ne pahale ayam thAya bhane se sthitimA nArItimA 15raaye| ya to idam n| iyam thAya che. pra. sa. pa.- ti-idam+s aym-5| 535. nArIti -idam s-iyam-yA strI. Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe atIda nA strI vA-idam ne paTAkI gye| mA 535 bhAsI mA prayogamA ati+idam atIdam za6 tyadAdi gaNanA nathI. // 35 // deA maH syAdau 2 / 1 / 39 sva-syAdau pare idamA do maH syAt / imau / ime| imam / imau / imAna / anvAdeze enat / enam / enau / ityAdi / syAdi vimati kI Doya tyAre tyadAdimA mAsA idam zahanA da na ma thAya cha 5 tathA dvitI-dvi.va.-idam au=imau-mA meM 444 / mA me. parama idam+auparamemau-uttama. mevA 25 me 2541 mA mene. tR. 2 tathA 5. vi.-imakAbhyAm-mA me 43, / me bhATe, 40 methI. priya+idam auM priyedamau-mAne priya cha sevA se athavA bene. ___yA prayogamA priya+idam priyedam-26 tyadAdi samAdhI na pAthI da ne| mana thAya. Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaJjanAtAH - pu. || 36 || TausyanaH 2 / 1 / 37 sva - TauseAH parayoranakasya idamAnaH syAt / anena / sva ityeva - priyedamA / anaka ityeva - imakena / 167 A ( TA ) vilati sAgI hoya bhane SaSThI tathA saptabhInA dvivayananI osa vibhati bAgI hoya tyAre tyadAdi bhAM gAyetAM ne ak vagaranA idam shhne| ana thAya che. tR. idam + A = ana + A = bhAvaDe. anena - mANe athavA priyedamA - ( priya+idam + A ) ne idam priya che te vaDe. yA prayoga ne| priya+idam = priyedam - zaha tyadAdi zubhAM nayI tethI idam nA ana na thye|. imakena ( - imaka + A ) yA vaDe. A prayAgamAM mU zabda aj vALeA che tethI ana Adeza na thaye.. / / 37 / / anak 2 / 1 / 36 vyaJjanAdau sva- syAdau pare anakasya idamaH aH syAt / AbhyAm / sva iti kim priyedaMbhyAm / idamada serakyeva bhisa aisa iti niyamAt " eddhahusbhA - Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe si" tyetre miH / zi te rUmanaiH / gau / gasmAt / asya / nayeH |Am / smin ! haju | AdimAM vyaMjanavALI yAdi vibhakita lAgI hoya tyAre a vagaranA cari mAM gaNAvelA rUma zabdanA thAya che. tR. ca. tathA paM. nu' dvivacana-myAma=JAAma-A e vaDe, A e mATe, A methI sa. bahuva -ma+suM=g-AmanAmAM. ma tathA sa. dviva.-mUno-ana+sa=banaceH - A enu' athavA A bemAM. Sa. tathA sa. dviva.-rUma + bon = ana+bA=annAnosa :-A be strIenuM athavA A be strIeAmAM. banaceoNH = // 38 || miH tamArI 22/040 syAdau tasAdau ca pare kimaH kaH syAt / kaH / sAkSA'pa / kau / ke / sarvavat / caturazadde vada bacanAnta: svAti pratyayeA lAgyA hoya tyAre ane tadvitamAM batAvelA sa vagere pratyayeA lAgyA hoya tyAre ekalA ri zabdanA athavA krU sahita eTale ri zabdanA ja thAya che. Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaJjanAtAH - pu. pra. me. 1.-kim+s=kaH - || tasAdi-dA-kim+dA-kadA-yAre. hiM kim + hiM= kahi - 4yAre. - kim +tarAm = kiMtarAm zualI kim chI tara pratyaya che te tAtitamAM nathI tethI ri nAna thayeA. // 39 // vAH zeSe 1 / 4 / 82 / / 169 svessve vA zeSe ghuTi pare'naDuccaturorutA vA syAt / catvAraH / caturaH / caturbhiH / caturbhyaH 2 / caturNAm / sakhAdhananA krU pratyayane heADIne bAkInA je chuT pratyayA che tenuM nAma zeSa ghuT. evA zeSa T pratyayA jyAre anuput ane vatur zabdone lAgyA hAya yAra te banne zabdanA 3 ne adale vA thAya che. n catur + Am=catur+nAm = caturNAmyAnu:- yAra bhAnu pra. bhe. - anaDut+s=anaD+vAn = anaDUvAn-ja. ne 'r' 6 // 40 // aroH supi raH 1 / 3 / 57 roranyasya rasya supi pare ra eva syAt / caturSu / priyacatvAH / priyacatvArau 2 | ru' na ho pazu svataMtra hoya te ra Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe pachI tarata 1 saptamInA mddkynne| su (sup ) pratyaya maave| heya te te nA uccAraNamAM koI jAtane pheraphAra thatuM nathI, 55 'r'ne| 'ra' 4 thAya che. gIra+su-gISU-pANIyomA. dhUra+su-dhUrSu-dhUsarImAmA. priyacatvAH-22 yA2 priya cha te priyacatvAro-2ne yAra priya che tevA be jaNa. vigere prayoga sAdhI levA. // 41 // uto'naDuccaturA vaH 1 / 4 / 81 sambodhane sau / he priyacatvaH / zakArAnto vizuzabdaH / "yajasRja0" iti patve / viD, viT / vizau / viTatsu, viTsu / tattvaprAi, tattvaprAT / tattvaprAzau 2 / yAre samAdhanA sUya: sa (si) pratyaya aima 4 tyAre anaDut n| U 2ne| tathA catura nA u 42ne| va thAya che. he anaDut+sa anaDvan-De maha ! he priyacatur+sa=priyacatvaH-22 yA2 priya che se le puruSa! he aticatur+sa-aticatvaH-yA2ne 2pI gye| le 535 ! catura za6 sayAvAya che. meTale te me to Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaJjanAntAH-pu. 171 saMbodhanamAM vaparAya ja nahI tethI catura zabdane brica ane ati sAthe samAsa 42 2 / 426i che. / 42 // Rtvij-diza-dRz-spRz-sraj-dadhRSa-uSNiho gaH 2 / 1 / 69 eSAM padAnte gaH syAt / tAdRg , tAdRk / tAdRzau 2 / tAdRgbhyAm 3 / sadRgAdayo'pyevam / ghRtaspRga, ghRtaspRk / ghRtaspRzau 2 / ghRtaspRrabhyAm 3 / basira Rtvij diza daza spRzU straj dadhRS bhane uSNiha se gayA zabdomAM cheDe AvelA vyaMjanane ja thAya che. Rtvij+s-Rtvig -*tunI ta 42nA2 mayA *tu vaDe pUjA karanAra. diza+sU-dig-hizA. dRzU / dRza+mhA -dRSTi athv| in | anyAdRza+s-anyAdRg - manyanI ma mAto. dhRtaspRza+s-dhRtaspRgU-dhIne anaare|. sra+stra ga-bhAjA. dadhRS+s-dadhUg-dhAraNa 42nA2. uSNiha+s uSNig-pAdhaDI, mANiyu. Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 172 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe // 43 // nazA vA 2 / 170 nazaH padAnte g vA syAt / jIvanaga, jIvanaka / jIvanai jIvanaT / jIvanazau 2 / jIvanagbhyAm / jIvanakSu jIvanaitsu jIvanaTsu / SakArAnto dadhRSzabdaH / dadhRg dadhRk / dadhRSau / dadhRgbhyAm 3 ___nazU zamAM pAta maave| vyasano g vidhe thAya che. jIvanaza + s = jIvanaga 25th| jIvana - bane sana bhAganAro. jovanaza+ma-jIvanak-jIvanada-7pane ne maanaa|. // 44 // sajuSaH 2 / 1 / 73 padAnte ruH syAt / sajup 154mA che3 Aveta pa / rumeTa ra thAya che. sajuS+s-sajur+s-sajUda sajaH-sAthI (hI bhATe gume| 2/1/64) saju vat-saju+vat-sarvat-sAthInI pehe. (hA bhATe nus| (2/1/64) Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaJjanAntAH-pu. 173 // 45 // padAnte 2 / 1 / 64 padAntasthayArthAdevAH parayostasyaiva nAminA dIrghaH syAt / sajUH sajUSau / he sajUH / sajUbhyAm / sajUe / SaSzabdA nityaM bahuvacanAntaH / SaD, SaT / SaNNAm / SaTsu / priyaSaD priyaSaT / priyaSaSau / sakArAntaH suvacaszabdaH / "abhvAderatvasaH sau" iti dIrgha suvacAH / suvacasau 2 / suvacAbhyAm 3 / suvacassu / he suvacaH / evaM sumnprbhRtyH| mU vagere dhAtuomAM padAne AvelA tathA jU ane nI pahelAMnA nAmI svarane dIrgha thAya. gira+sU-gI:-pI . gira+arthaHgIrartha:-vANInI matha. gira+as-giraH-vividha pAyA. SaS+as=SaT-cha. SaS+nAm SaD-cha. SaNNAm -chanu. // 46 // rAtsaH 2 / 1 / 90 padasya saMyogAntasya yo rastataH parasya sasyaiva luka Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe syAt / cikIrSatIti cikIH / cikISau / cikIAm / cikIrSu / he cikIH / ukArAnubandhaH zreyasUzabdaH / ''RduditaH" iti numAgame "nsa-mahatoH" iti dIrgha ca zreyAn / padAne AvelAM saMyukta akSaramAMnA 7 pachI mAtra ane ja lepa thAya, bIjA keI akSarane lepa thato nathI. cikIrSa+s-cikIra+sa-cikoH-42vAnI chAvANI. kaTacikIrSa+sa-kaTacikIra+sa-kaTacikI:-sAhI 42vAnI richAvA.. // 47 // ziihe'nusvAraH 1 / 3 / 40 apadAntasthAnAM mnAM ziTi he ca pare'nusvAraH syAt / zreyAMsau / he zreyan / zreyAbhyAm / kbasupratyAntA apyevam / vidvAn / vidvAMsau / he vidvAn / / apahane cha sAve-pahAta na AvetA-m tathA n pachI tarata ja ziphTa akSara athavA dR Avelo hoya te m tathA n ne badale anusvAra thAya che. tathA A sUtranA niyamanA vidhAnamAM tathA 1/3/41, 1/3/42 ane 1/3/43 mAtraNe niyamAnAM vidhAnAmA anu -phne| samaya 42vaane| che. anu phne| ma sahI 1/3/34 Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaJjanAtAH - pu. bhA niyamamAM bhAve mA che te rIte 1/3/40, 1/3/41, 1/3/42 bhane 1/3 / 43mA sudhInA niyamAbhAM leDI hevAno che. ga+fa=g'+fa=q fa-yzqui. dan+zaH=da =zaH=dazaH- OM a, ujavu athavA usavu. bRn+haNam=bR M+haNam= bRMhaNam - 1dhAre vu, vadhavu. zreyanas + au = zreyAnas + au = zreyAMsau me zreSTha. bidvasu-vidvas+s-vidvan + s + s = vidvAn - vidvAn 175 // 48 // kasuSa matau ca 2 / 1 / 105 Ni-kya - ghuD-varje yAdau svarAdau matau ca kvasa uS syAt / viduSaH viduSA / Ni, kya ane ghuT sivAyanA AhimAM ya vAjA ane AdimAM svaravALA pratyayeA lAgyA hAya tyAre ane mattu pratyaya sAgyo hoya tyAre kvas nu uS ubhyAraNa 425. vidvas + ya + s- viduSyaH - vidvaann| putra. vidvasa+A-viduS+A - viduSA - vidvAna vaDe. vidvas+mAn=viduS+mAn viduSmAn vidvAnavANI. vidvayati-vidvAnane che bhane vidvAMsaH - vidvAnA. nAre, vidvasyati - vidvAnane hariche Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghu prakriyAvyAkaraNe A traNe prayAgamAM ni, kSya ane hyur pratyayeA anukrame AvelA che tethI vip nuM vidyui na thayuM. // 46 // aM-mamsana'dA TUH 20/8 176 sraMsdhva seAH kvasUpratyayAntasyAnaDuhazca padAnte daH sthAt / vidravsthAm|vidvattu |tinuMsUr : hrama tathA vas zabdanA tathA jene cheDe vas pratyaya che evA sa kArAMta zabdanA ane adudde zabdanA padAnta AvelA vyaMjanane thAya che. na-vAtram kathayA hrasate kRttivivapiravArasa+na = karavASardU-thALImAMthI TapakanAra padArtha, sUtramAM vasa e rIte kvas ne e sa kAravALA banAvIne TIkAkAra evuM sUcana kare che ke je vasU cheDe sa kAravALA hoya tene ja ahI levAnA che paNa je vasa koI paNa niyama dvArA varnI rUpe thayelA hAya tene ahIM levAne nathI. ema thavAthI vidvAnta prayAgamAM zvas ema cAkakhA nathI maLatA paNa vansa rUpe maLe che tethI vidvAnta prayAgamAM A niyama na lAge paNa vikasaTMAm evA prayAgamAM A niyama jarUra lAge ane munidrA evA prayAge! avazya sAdhI zakAya. Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaJjanAntAH-pu. 177 // 50 // puMsAHpumans 1 / 4/73 ghuTi / pumAn / pumAMsau he puman / puMsA "padasya" iti salope puMbhyAm / puMsi / dosUzabdasya svarAdau SatvaM vyaJjanAdau ca rutvam / daaH| doSau 2 he daaH| zasAdau syAdau vA doSanAdeze doSNaH doSaH / doSNA doSA / doSabhyAm doAm , 3 / doSNi doSaNi doSi / doSSu / uzanasazabdasya "Rduzanas0" se / uzanA / uzanasau / pusu shmaan| u to mAtra nizAna35 cha meTa pus zabdane jyAre puru pratyaya lAgelA hoya tyAre ne badale pumansa 35 mane che. nAti-pra. . -pum + = pumans + s = pumAn - 535. pra.dvipa. tathA vi. dvi1.-pus+au-pumns+au-pumaasaube purUSa athavA be purUSane. pra. maI-puMsa + asa = pumanas + a = pUmAMsaH - 55 53 // . pra. the. priyapumAn-22 535 priya cha ta. napusa-pra. ma. / priyapumAsi-rebhane 535 priya cha vi. ma. ) sevA punne| mathA mevA jAna. deoS+A-doSan+A doSNA athavA doSA=ya 13. Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 haimalaghuprakriyA vyAkaraNe // 51 // vAzanaseo na zrAmantraye sau 1/4/80 uzanasaH sambodhane na lukau vA syAtAm / he uzanan / he uzana he uzanaH / purudaMzA / purudaMzasau / anehA / anehasau / he purudaMzaH / he anehaH / mAtra sodhananA shvynne| s ( si ) pratyaya bAgebo DAya tyAre uttam zabdanA aMtya s ne badale vikalpe s thAya athavA jUnA uccAra vikalpe karavA, arthAt r nA r thAya tathA s thAya ane tene thAya paNa nahIM. nanhe uzanasa+s he uzanan-De 4 ! sanuM anubhyAra- he uzanas + su = he uzana - De zuddha ! (8271 9/8/84) sanu' ubhyA29 - he uzana:- De zuddha ! prathamAnuM ekavacana sa`bAdhanarUpe nathI tethI prathamAnA ekavacanamAM teA karAnA prayAga thAya. puruda Mzas+s=purudaMza + A = puruda zA-5 ! anehas+s=aneha+A=anehA=}|ja-samaya. // 52 // adaso daH saH sestu Dau 2 |1| 43 svasambandhisau pare adaso daH saH syAt sestu Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaJjanAntAH-pu. Dau / asau asakau / he asau / svasambandhi iti kim ? atyadAH / sa prathamA meynn| pratyaya ye DAya tyAre tyadAdi mAM jaNAvelAM sarasa zabdanA 2 ne bela ane mu pratyayane au mesa. pra. me. 1. - adas + sa = ada + s = as + au = asau-mA. adakasa+m adaka+s asaka+au=asakau-mA. he asau ! bhane he asakau ! 3 ! . ati+adasa atyadAH-adam ne pI nA. inaa prayoga ati+adam za56 tyadAdi samadhI nathI. // 53 // "mo'varNasya" 211145 4 . avarNAntasyAdasA do m syAt / amau iti jAte tyadAdi bhai gudai tathA che a varSa adasU zabdanA ne ja thAya che. adas+au-ada+au-adau-am - mAme 53SA, sAme strIo athavA A be kuLe. adam + asU = ada + asa = ada + I = ade = amI - 25 / 53 / . Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haimalaghuprakriyAvyAkaraNe adas+dRzaH = adA+dRzaH = amudRzaH AnI jeva. (aA mATe juo 3/2/152) ar: jammU-A kuLa A prayAgamAM ana zabda avarNA'ta nathI paNa sakArAMta che tethI OMnA mana thayuM. 180 - || pRSTa || manuvaLenuM 207 adaso maH parasya varNasya uvarNaH syAt / hUsvasthAne hrasva dIrghasthAne dIrghaH / anu - pazcAtkAryAntarebhyaH / amU sarvAditvAjjasa iH ame iti jAte - zabdanA ma kAra pachI AvelAM varNInA sthAne 3 varNInuM uccAraNa karavuM-hva varNanA hasva 3 ane dIdha vaNunA dvI 6 thAya. paNa anu-eTale A 3 vaNaeNtu' uccAraNa karatAM pahelAM bavat zabdane je koI vidhAnA lagADavAM hAya te badhAM lagADI daI ne anu-pachI ja-A niyama pramANe 3 varNanu uccAraNa karavuM. amuna=Ane. as+1=1+1=ma+1=~mau-amra- A be athavA A bene. A dvivacananu rUpa traNe jAtimAM eTale nara, nArI ane nAnyataramAM vaparAya che. Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaJjanAntAH-pu. 181 adaghraG-amamayaG-amumayaG-mA. // 55 // bahusverIH 2 / 1 / 49 bahuvacanAntasyAdasa e: IH syAt / amii| he asau / amum / amU / amUn / ama TA iti sthitiH adas zahanA dn| ma 4 5chI te ma pachI mhupynn| sUcaka cha AvyuM hoya to tene dIrgha kare. pra. 5. 4.-adasa + as-ada+as = ada+i=ade-amI - A loko. adas+su-ada+su-ama+am-amum-mAne. amu-m| me athavA mA mene. he asau- mA. // 56 // prAginAt 2 / 1 / 48 adasA maH parasya varNasya inAdezAtprAguvarNaH syAt / amunA amUbhyAm / "idamadaso'kyeva" iti niyamAdbhisa aistvAbhAve "egahusbhAsi" ityetve "bahuverIH " amIbhiH / ama-sma iti jAte "mAduvarNo'nu " amussm| amUbhyAm / amIbhyaH amuSmAt / amuSya amuyoH 2 / amISAm / amISu / Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe trIjI vibhaktinA ekavacana mA (TA) pratyaya lAgele hoya tyAre bA ne rUna karyA pahelAM anna nA ma pachI AvelA varNano uparanA sUtramAM jaNAvela rIte 3 varNa thAya che. 3-rA-anuM+nA- nA-A vaDe vaFAma=sthA -samukhyAmU-A be vaDe. samuda-Ane mATe, nArI. - e. va -avasa+= += rA+-3rayAamutha-A strI vaDe. ahIM nArIjAti hovAthI rUna thavAne saMbhava nathI. tethI A pragamAM prastuta niyamane avakAza ja nathI. // 57 // asuko vA'ki 21144 adasAMki satyasuko vA syAt / asukaH / asakau / pahelI vibhaktinuM ekavacana lAgyuM hoya tyAre tyarAri mAM gaNavelAM pratyayavALA kava zabdanuM bahu evuM uccAraNa vikalpa thAya. +skU=basurata=gayu athavA gara-A. che zaku, de he A ! Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaJjanAntAH - pu. // 58 // anaDuhaH sau 1/4/72 66 ghuTAM prAgU nAntaH / padasya iti halA anaDvAn / anaDvAhau 2 / zasi anaDuhaH / trasudhvaMsa. " ityAdinA datve / anaDudbhyAm 3 / sambeodhane "uto'naDuccaturo vaH" he anaDvan / "" 183 jene cheDe ghuT vyaMjana Avela che. evA anapuTTu zabdane jyAre prathamAnA ekavacananA sa pratyaya lAgelA hAya tyAre dU nI pahelAM 6 umeAya che. anaDuhU+sa=anaDDu+n+h+s- anaDvAn-jaha. anaDUbAhau - me majA. he anaDvan- jaba ! priyAnaDuhU + s- priyAnaDu+n+h+s- priyAnaDvAna - nene majaha priya che te. - padAnte 2 |1| 82 zaza82 / / 59 / / dhuTi pratyaye padAnte ca ho DhaH syAt / madhuliha madhuliT / madhulihau / madhulibhyAm 3 / madhulihUtsu madhu liTsu / Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haimalaghu prakriyA vyAkaraNe padAMtamAM haiM kAra hAya athavA tenI haiM kAranI-pachI AdimAM TU vyaMjanavALA pratyaya AvyeA hAya te ha nA Dha AlavA 184 padAMta - madhuhiklR + s - madhuhindU + s - madhuddhim - madhane cATanAre. madhuddhi +gau=madhuddio-madhane cATanArA be jaNu. guruhik + mAna - guritlR + mAn - gu'himAnuM - gALane cATanArAvALA. // 60 || khyAtiSa: 20083 bhvAderdhAtoryo dAdiravayavastasya dhuTi pratyaye pare padAnte ca ho dhaH syAt / "gaDhavAle " kRti pratye godhug godhuk / : AdimAM OM kAravALA avayava sahita svAdi dhAtunA- jvAdi gaNamAM Avela dhAtunA-TM padAMtamAM hAya tA tenA gha AlavA, athavA te hU~ pachI AdimAM TU vyajanavALA pratyaya AvyA hAya tA paNa dU nA 6 thAya che. pAMta-- gg+T=zaveAN+7=pratye-teNe dovu. navu+s-no yudham-godhu-gAyane dohanArA. Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaJjanAtAH-pu. 185 185 dhurduhuu+taa+do+taa=dogdhaa-honaa|. duhU + syati = dodh + syati = dheokU + jyati = dhokSyati - taho. // 61 // muha-druha-snuha-snihA vA 2 / 184 dhuTi pratyaye padAnte tveSAM caturNA hA dhU vA syAt / tattvamuka / tattvamui tattvamuT / sambodhane cAtUrUpyam / muhU, duha, snuhU mane rinha se yAra honA ha 56iwi hoya athavA e Tu pachI AdimAM ghuTu vyaMjanavALo pratyaya Avelo hoya te paNa ne vikalpa thAya che. pahAMta ut + muh + s = ut + mudh + sa = unmuka. unmuTU-bhAI pAmanAre. mitra + duh + s + mitradrudh+s-mitradhruk 3 mitrdhrutt-bhitrne| droha karanAro. ut + snuh + s-ut + snu+s-utmnuk : utsnu - ye aranA. cela+snih+s=celasni+s celasnika celasnida - 45i. sAthe ceTanAro. Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 haima laghu prakriyAMvyAkaraNe AdimAM ghALA pratyaya-- muh +tA=modh +tA= meogdhA athavA mADhA - moha pAmanAre. duha+tA=drotra+tA=drogdhA he droDhA-droha 12naare|. snuhU+tA=snAdhu+tA=snogdhA ke snoDhA-aranAza. snih +tA= sne+tA= snegdhA he sneDhA - sneha 12nAza. iti maheopAdhyAya zrI kIrttivijayagaNi ziSyopAdhyAya zrI vinayavijayagaNi viracitAyAM haimalaghuprakriyAyAM vyaJjanAntAH puliGgAH samAptAH // pha Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaJjanAntAH-strI. 587 atha vyaJjanAntAH strIliGgAH / tatra cakArAntAdayaH prAgvat / tyadAdInAm "AvaraH" ityakArAntatve // 1 // At 2 / 4 / 18 akArAntAnAmnaH striyAmAp syAt / "taH sau saH" syA / tye| tyaaH| srvaavt| saa| te| taaH| yA / ye| yaaH| epaa| ete / etaaH| etam / ete etaaH| etayA / etayAH 2 / anvaadeshe| enaam| ene| enaaH| enyaa| enayoH 2 / cakArAnto bahuvacanAnto'pazabdaH A kArAMta nAmane strIliMgI karavuM hoya tyAre nArIjAti sUya: A (Apa) pratyaya lAge che. tad+s=sad sa=taH-sau-saH-te. tyadsa-syad+jas-sya+as-syAH-tInI. tyad+satya+A+styA +sa syA-tyAM-te-tyA-ta9l. tasa-ta+A+sa=tA+sa-sA-te-tAH-tInI yat-ye+A-yA-ye-yAH-20I. etad+s-eta+A+s=etA+sa-eSA-ete-etAH-me-ye. Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe // 2 // apaH 1 / 4 / 88 apaH svarasya zeSe ghuTi dIrghaH syAt / ApaH / shsi| apH| zeSa ghuT pratyaya sAgasa hai|y tyAre ap zahanA anu dIrdha uccAraNa karavuM eTale mane badale nA thAya. pra mahu.-ap+as=Apa'asa ApaH-5I . pra. vi. tathA vi. dvipa -su+ap-svap+au svApau - saa2| pANIvALA be kUvA athavA sArA pANIvALA be phavAone. ekale an zabda hamezA bahuvacanamAM ja vaparAya che. tethI tene ekavacana vALo prayoga udAharaNarUpe na laI zakAya. // 3 // apA'dabhe 2 / 1 / 4 bhAdau syAdau pare apo'd syAt / adbhiH| adbhyaH 2 / apAm / apsu / evaM svAp / svApau / svadbhyAm / kakubhazabdastuNDibhUzabdavat / idamazabdasya " ayamiya pustriyAH sau" iyam / ime / imAH / imAm / ime imAH / " TausyanaH" / anyaa| "anaka" / AbhyAm / AbhiH / asyai / asyAH 2 / anayoH 2 / AsAm asyAm / Asu / rephAntazcaturazabdaH / nityaM bahuvacanAntaH Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaJjanAtAH - strI. 189. AdimAM meM kAravALA syAdi vibhaktinA pratyayeA lAgelA hAya tyAre apU zabdane badale ar zabda vAparavA. prAznA pANI vaDe ap+bhis=ad+bhisa=adbhiH - vividha nArIlati idam+ sa iyam - bhA zrI. idam+A=ana+A=anA+A=anayA - yA strI vaDe. idam + bhyAm = AbhyAm - mAme vaDe, thA ye bhATe, yA methI. - idam+ bhis=AbhiH- Ao baDe. idam+su=Asu-mAyAmAM A be athavA idam+os=ana+A = anA+os anayoH - mAme strImanu' athavA A be strIomAM. idam + osa A emAM. = ana + os = anayAH su+ap+bhyAm=su+ad+bhyAm-svadbhyAm-mAM sA3deg pAedi che evA e kUvAe vaDe. // 4 // tricaturasti catasR syAdau 2|1|1 svessve vA svarAdau syAdau pare strIliGgayeostricaturostisR catasR syAtAm / tri zabda ane catur zabda nArIjAtimAM hoya te sthADhi Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe vibhaktionA pratyaya lAgatAM tri ne badale tirU ane jatune badale vANu zabdano prayoga karavo tri nArIti-tri+as timR+as-tistraH-traNa gAthA prathamA maha, catura , catura+as-catamR+am catastraH-yA2 aayaa| -prathamA mahu. // 5 // Rto raH svare'ni 2 / 112 tisa-catasRzabdayAtaH sve'sve vA svarAdau syAdau pare raH tyAt naviSayAdanyatra / catasraH 2 / catusRbhiH / catasRbhyaH 2 / "dI? nAmya." ityatra tisRcatasRvarjanAtcatasRNAm / catasRSu / he catasraH / eva tisraH 2 / tisRbhiH / tisRbhyaH 2 / tisRNAm / tisRSu / he tisraH / sve'sve iti-priyatisA priyacatasA naa| priyatitrau priyacatasrau / girazabdasya " padAnte" iti dI / gIH / girau 2 / gIAm 3 / "aroH supi raH" gISu / he gIH / AdimAM svaravALA sthAdi vibhaktinA pratyaya lAgatAM tima bhane catasR zahanA satya R ne pahale ra mA . mAtra Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cazvanAtA - zrI. 191 svaravALI syAdi vibhaktine ja kArane saMbaMdha na ho joIe. vata+=vastra-cAra pAThazALAo. * tasra-cAra gAthAo. timira tathA taskRmi ahIM viSNu ane rata zabdane AdimAM svaravALI svAdi vibhaktinA pratye lAgelA nathI tethI tijJamiDa ke vastramaH evA praye na bane paNa timira tathA taskRmi evA 4 vALA pravega bane che. utaLAnuM tathA taskuLAma-A banne prayogomAM svaravALI syAdi vibhaktine jUne saMbaMdha che mATe vinAma ke rasaT prayoga na bane. tijILA-traNa strIonuM ane jAgRA-cAra strIonuM. saptamI bahu catura + 3 = vatar + = vApu- cAra gAthAomAM. ri+aphUritra -traNa pAThavALe athavA traNa gAthAo tri+su=tiskRg=tipu-traNa gAthAomAM. zivatatastra (prathamA ekavacana) priyatamA - - jene cAra gAthA priya che evA nA-purUSa. pra dviva-bicaritraviti-jene traNa pAThazALAo priya che evA be purUSa. kicanana+=pricAra-jene cAra pAThazALAo priya che evA be purUSa. Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe // 6 // diva auH sau 2 / 1 / 117 dyauH / divau / prathamAnA 41yana s pratyaya in DAya tyA divU nA vU nau au thAya. divasa-di+au=dyau-21 mA mA. // 7 // uH padAnte'nUt 2 / 1 / 118 padAnte diva uH syAt , sa ca dIrghA na syAt / dhubhyAm / divAm dhuSu / he dyauH / "RtvigU0" ityAdinA gatve dig he dik / AzisUzabdasya "so ruH" iti rutve "padAnte' iti dIrgha AzIH / AziSau / AzIrthyAm / AzIrSu / he AzIH / "adasau daH sestu Dau" / asau / dvivacanAdau atvaM matva / padAnte nahA dho vAcyaH / upAnat upAnad / upAnahI / upAnadbhyAm 3 / upAnatsu / he upAnad he upAnata / div zahanA pahAta mAvelA va na u 423 bhane ta sadA hasva rAkhe, dIrgha na kare. Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaJjanAtAH-strI. 193 div +bhbAm=di+u + bhyAm = dyubhyAm - me svarga athavA AkAza vaDe, e svarga athavA AkAza mATe athavA be svargathI athavA AkAzathI. div+ su = di+ u + su =dyuSu-svargobhAM De AazobhAM 371377:-24120918, asau -2 upAnah+bhyAm=upAnadh+bhyAm = upAnaddbhyAm me bheDA baDe, me bheDA bhATe, me bheDA thI. // iti mahopAdhyAya zrI kIrtivijayagaNi ziSyopAdhyAya zrI vinayavijayagaNiviracitAyAM haimalaghuprakriyAyAm vyaJjanAtAH strIliGgaH samAptaH // 13 Wan Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 hemalaghuprakriyAvyAkaraNe atha vyaJjanAntA napuMsakaliGgAH / cakArAntaH pratyacUzabdaH / pratyag , pratyak / "acca prAgU dIrghazca" iti prtiicii| pratyazci / samyak samyag / samIcI / samyazci / zeSa puMvat / jakArAnto'sRjazabdaH / asRg asRk, 2 / asRjI 2 / asRJji 2 / zasAdau vA'sanAdeze asAni / asnA / asRjA / asabhyAm / amRgbhyAm / he amRga he amRk / jagat jagad / jagatI / jaganti / mahat / mahatI / "nsmahatoH" iti dIrSe mahAnti yakRtazakRtoH zasAdau vA yakanzakannAdeze yakkA yakRtA / yakabhyAm yakRdbhyAm / zanA zakRtA / zakamyAm zakRdbhyAm / tyadAdInAM "anatA lup" iti silup tyad / dvivacanAdau atve tye / tyAni / sarvabad / evaM tadyadAdayaH / ahanzabdasya "ahnaH" iti rutve-ahaH 2 / "IDau vA" / ahnI ahanI, 2 / ahni ahani / ahnA / ahobhyAm 3 / ahassu / he ahaH / brahmanazabdasya " nAmno no'nahnaH" itina-lupi brahma / brahmaNI / brahmANi / brahmaNA / pratIci- zA jagan-dunIyA yaknA-hizA vacasa-pI kASThatakSI-sutAra ajA-540 Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaJjanAntAH-napu. 595 zakRta-4112 ahan-61 brahmana-brAjhara brahma-prAma) raIma-mA pyH-5|| athavA dUdha kokilA-su42 4jI ch|4| bAlA-112 pakSI ch| zudrA-zudrI zrI jyeSTha-sIthI bhATI zrI eDakA-stuti 42nArI // 1 // klIbe vA 2 / 1 / 93 Amantryasya nAmnA nasya klIbe lug vA syAt / he brahman he brahma / idam / ime / imAni / kim / ke / kAni / "caturaH zau" / payaH payasI / payAMsi / / pysaa| payobhyAm / he payaH / evaM vacaHprabhRtayaH / adaH / dvivacane ame iti jAte-"mAduvarNA'nu" amU / amUni / zeSa puMvat / kASThataD, kASThataT / kASThatakSI / kASThatakSi / saMbodhanamAM vaparAyelo 7 kArAMta zabda je napuMsaka liMgamAM hoya te tenA padAMtanA - no lopa vikalpa karavo. he brahman+s he brahma ! athavA he brahman-he brahma. he dAman+sa-he dAma ! mayA he dAman-De bhAta ! Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe idam-241-pratyakSa. amu-sA me zrImo athavA mA me pu3Se.. kASThatakSa + asa-kASThatAi-kASThatanakSa + i-kaasstthtngkssilAkaDAMne cholanArAM kuLe athavA kuLane. iti mahopAdhyAya zrI kIrtivijayagaNi ziSyopAdhyAya zrI vinayavijayagaNi viracitAyAM haimalaghuprakriyAyAM vyajanAntAH napuMsakaliGgAH samAptAH / / Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yuSmadasmadAH prakriyA atha yuSmadasmadeAH prakriyA 197 tayozca triSvapi liGgeSu samAna rUpamaliGgatvAt / // 1 // tvamahaM sinA prAk cAkaH 2|1|12 sinA yuSmadasmadostvamahamau syAtAm, tau cAkUprasakaH prAgeva / tvam / aham | tvakam / ahakam / prathamAnA ekavacana s sAthe yuSmad nA tvam 42ve. aham ane prathamAnA ekavacana F sAthe asmad nA kyAre yA janne zanhone ak [ zahanA chedalA svara nI pahelAM ja aa lAge che. 7/3/30] pratyaya lagADavAnA prasaMga yAve tyAre te ak lAgyA paDesAM tvam tathA aham 4rI levA ane pachI jU lagADavA. yuSmad + s= tvam - g. asmad+s=aham-hu. tvakam, ahakam = ma janne prayogobhAM tvam ane aham arthA pachI ak pratyaya saagete| che arthAt s nI peThe ak pratyayanI sAthai tvam, aham na mobAya pazutvakam [ -g ] tathA addakam (-hu ) 4 mosAya. Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haimalaghuprakriyAvyAkaraNe // 2 // mantasya yuvAvau dvayoH 2 / 1 / 10 dvitve vartamAnayoyuSmadasmadormantAvayavasya syAdau pare yuvAvau syAtAm / yuvad Avad iti tAvadbhavati dviyanana sUya yuSmad bhane asmad ya bhane te yuSmad tathA asmad 2042 2yA vimalsaat prtyye| lAgelA hoya te yu evA ma kArAMta aMzano yuva ane asm sevA ma Rita azane Ava thAya che. yuvad + osa = yuvay + osa = yuvayoH, Avad + os = Avay + os=AvayoH - 41 ma.ne prayomA yuSmad tathA asmad ne| mAnta-ma Rid-mAsa nathI 55 yuvay bhane Avaya e 2 kArAMta bhAga che tethI A niyama na lAge // 3 // amau maH 2 / 1 / 16 yuSmadasmadbhyAM parayoH am au ityetayomaH syAt / yuSmad tathA asmad ne amel dvitIyAnA mevayana am nA tathA prathamA bhane dvitIyAna dvivayana au nam thAya che. am-yuSmad am tvAm-tane. am-asmad+am-mAm-mane. Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yuSmadasmadoH prakriyA 199 pra. tathA dvitI. pi. au-yuSmad + au yuvAm - tame me athavA tamana mene.. pra. tathA dvitI. dvi1.-au-asmad+au = AvAm - ame be athavA amane bene. // 4 // yuSmadasmadAH 2 / 116 vyaJjanAdau syAdau pare yuSmadasmadorAH syAt / yuvAm / AvAm / AdimAM vyaMjanavALA sthAdi vibhaktinA pratyaya lAgelA bAya tyAre yuSmad bhane asmad Avint d n| AyAya . vi. sa. 1. yuSmad+am-yuSmad+m yupmA+m=tvAm-tane. asmad+am asmad+m-asmA+mmAm-bhane. yuvAm-tamane mene bhane AvAm-samane mene. // 5 // yUyaM-vayaM jasA 2 / 1 / 13 jasA saha yuSmadasmadoretau syAtAm / yUyam / vayam / dvitIyaikavacane prayabhAnA maDupayana as sahita yuSmad nayUyam tathA Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe prathamAna mahuvayana asa sahita asmad ne| vayam thAya, 55 ak pratyaya anAna prasa1 2tai paDeai yUyam bhane vayam karI levA ane pachI ja pratyaya lagADe. yuSmad as-yUyama-ta. asmad asva yama-ame. yuyakam-yUya+ak+am=yUyakam-tabhe. vayakam-vay+ak+am-vayakam - ame. // 6 // tva-mau pratyayottarapade caikasmin 2 / 1 / 11 ___ syAdau pratyayottarapadayozca parayorekatve vartamAnayoyuSmadasmadormAntAvayavasya tva-mau syAtAm / "lugasyAdetyapade" ityakAraleope amo matve dasyA'tve ca tvAm , mAm / yuvAm AvAm / ekavacanane sUcaka putra ane amadu zabda hoya ane yuSmad tathA asmad zane kyA vimatinA prtyye| annel heya athavA bIje kaI pratyaya lAgelo hoya athavA te yuSmad tathA asmad za6 5chI bhAnu cha utta256 mAve kheya to yuSmad n| yum ne mave tva tathA asmad n| asma ne badale ja bola. syAdi-yuSmad+am-tva+am tvAm-tane. Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yuSmadasmadoH prakriyA 201 asmad+am-ma-am-mAma-bhane. yuvAm-tamane mene ane AvAm-mane bane. yuSmAkam, asmAkU - / manne prayogamA yuSmad tathA asmad meyanamA nathI tathA sA niyama na thAya. // 7 // zasA naH 2 / 1 / 17 yuSmadasmadbhyAM parasya zasA naH syAt / yuSmAn / asmAn / TAyAM tvamAdeze yuSmad tathA asmad ne anal zas (dvitIyA mavayana) no AkhAne - bAla. yuSmad+zasnyuSmAn-tamane. asmad+zam-asmAn-amane. priyatvAn-tu 22 priya cha / temAne, priyamAm- hune priya chu sevA tamAna. // 8 // TAGa-yosi yaH 2017 eSu sveSu asveSu vA TA- Gyossu pareSuyuSmadasmadArya: syAt / tvayA / mayA / yuvAbhyAm AvAbhyAm / yuSmAbhiH asmAbhiH / tRtIyAnA ekavacanane , saptamInA ekavacanane ? Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe ane SaSThI tathA saptamInA dvivacanane aur praya lAgele hoya tyAre sukSmad ane mat zabdanA T nA cU thAya che. t eva.-cumA+bA = yumar + A=veMcanA = tvacA tArA vaDe. ae. e. va.-ama+mA = mac + A=ma+kSA = macA mArA vaDe. 1. e. va -yumar + rU = cat + 3 = var + rU = ci - tArAmAM. Sa. e. va.-amar + rU = maT + rU = maca + rU = ci mArAmAM, // 9 // tubhyaM mahyaM GayA 2|1|14 // 1 // - GayA saha yuSmadasmadoretau syAtAm / tubhyam mAm / sukSmas nA tene lAgelA caturthAMnA ekavacana 6 (3) sahita tum thAya ane smar nA tene lAgelA catuthI'nA ekavacana TM (OM) sahita maham thAya. cubmaT+=mukhyama-tArA mATe. gama =maham-mArA mATe. priyasuzrcama-tu. jene priya che evA tene mATe. cimaham-hu jene priya chuM evA tene mATe. Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yuSmadasmadeoH prakriyA 203 // 10 // abhyaM bhyasaH 2 / 1 / 18 yuSmadasmadbhyAM parasya caturthIbhyaso'bhyam syAt / akAro vyaJjanAditvavyAvRttyarthastena yuSmadasmadArityAtva ma bhavati / yuSmad tathA asmad ne lAgera yatu nA pahuyana bhyas pratyaya pahale abhyam yAya che. yuSmad bhyam-yuSmad+abhyamnyuSmabhyam-tamAre bhATe. asmadbhya m asmad+abhyam-asmabhyam-mAre bhATe. atiyuvabhyam-tamane mene TapI gaye vAyAne bhATe. atyAvabhyam-mAne me Tapa gaye sevAmAna bhATe. // 11 // zeSe luk 2018 yasminnAyau kRtau tato'nyaH zeSastasmin syAdau pare yuSmadasmadolaka syAt / yuSmabhyam asmabhyam / pUrvamAM je sUtranA Adeza kahA hAya arthAta je pratyaya lAge tyAre 2/1/6 sUtra 13 Anu vidhAna yu cha tathA re pratyaya mAge tyAne 2/1/7 sUtra 5 ya nure vidhAna yu. che te bane sUtromAM jaNAvelA pratye sivAyanA bAkInA pratyayone zeSa pratye samajavA. eTale ke sthAdi vibhaktinA Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe AdimAM vyaMjanavALA pratye tathA tRtIyAnuM ekavacana, saptamInuM ekavacana, SaSThI tathA saptamInuM dvivacana e badhA pratyayo sivAyanA sthAdi vibhaktinA bIjA keIpaNa pratya lAge tyAre yudawt ane arar nA aMtya akSara Tu ne bela nahIM eTale TU ne lopa thAya che. ca. ba. va. sthamU-cumrasthamyu+khyamU-mukhyamtamArA mATe. ca. ba. va. karamad + bU mar + myam =ramaNyamaamArA mATe. paM. e. va. tathA bahu-mativA-tame TapI gayelA eka jaNathI athavA bahu jaNathI. gatimatta-amane TapI gayelAM eka jaNathI athavA bahu jaNathI. che ?2 . rasezcAtrA ??? yuSmadasmadbhyAM parasya useH paJcamIbhyasazca ad syAt / akAraH prAgvat / tvat mat / yuSmad asmad / yut tathA karamad ne lAgelA paMcamI vibhaktinA ekavacana gar pratyaya ne badale tathA paMcamI bahuvacana r pratyayanA badale sad bela. Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yuSmadasmadAH prakriyA yuSmad+astva t-tArAthI. asmad +asU-mat-mAsathI. yuSmad+as-yuSmad +ad=tvad-tArI pAsethA. asmad+as-asmad+ad=mad-bhArI pAsethI. 5. 5 1.-yuSmad + bhyas = yuSmad + ad = yuSmad - tamArI pAsethI. __ asmad + bhyasa = asmad + ad = asmad - samArI pAsethI. atitvad-tamAna pI gaye tenI pAsethA. atimad-mane TayA gayA tanI pAthI. // 13 // tava mama GasA 2 / 1 / 15 GasA saha yuSmadasmadoretau syAtAm / tava / mama / yuvAvAdeze "TAGayosi yaH" iti ye yuvayoH AvayoH / pInA sevayana as ( Dasa ) sahita yuSmad na tava moso bhane 50InA savayana asa (sa ) sahita asmad nau mama mAto. yuSmad+asa-tava-tA3. asmad +as-mama-bhA3: yuSmad+os-yuvad os-yuvaya om-yuvyaaH-tmaa| menu athavA tamArA bemAM. Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haima laghu prakriyA vyAkaraNe asmad +os=Avad+os = Avay +os AvayoH - abhArA enu athavA amArA bemAM, 206 / / 14 / / Ama Akam 2|1|20 yuSmadasmadbhyAM parasya Ama Akam syAt / yuSmAkam 1 asmAkam | tvayi / mayi / yuSmAsu asmAsu / yuSmad ane asmad zabdane lAgelA SaSThInA bahuvacana Am pratyayane pahale Akam thAya che. Am- yuSmad+Akam = yuSmAkam - tAru asmad+Akam=asmAkam - abhAru yugmad+i=tvada+i=tvay+i=tvayi tArAmAM asmad+i=mad+i=may + i = mayi-bhArAmAM. sa. 05 - yuSmad + su = yuSmA + su = yuSmAsutabhArAma. asmad+su=asmA+su=asmAsu-amgarAmAM. athAnayeorAdezavizeSAH / / / 15 / / padAd-yugbibhaktyaikavAkye vas- sau bahutve 2|1|21 dvitIyA caturthISaSThIbahuvacanaiH saha padAtparayoryuSmadasmadAsU - nasau vA syAtAm, na tu vAkyAntare / Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yusmadasmadoH prakriyA dharmo rakSatu vo leokA dharmo rakSatu naH sadA / namo vaH zrIjinAH zuddha jJAna no dIyatAM dhanam / darzana vo jinAdhIzAH pApa harati no rayAt / pakSe dharmo yuSmAn rakSatu ityAdi / / bIjA koIpaNa pada pachI AvelA ane bekI saMkhyAnI bahuvacanI vibhakti sahitanA yudaHTU ne badale vA bola tathA bIjA koI paNa pada pachI AvelA ane bekI saMkhyAnI bahuvacananI vibhakti sahitanA smar ne badale nA bola, paNa je pada pachI zuSpad ane karamad zabdo AvelA hoya, te pada ane putra tathA amar e bane eka ja vAkyamAM AvelA hoya arthAt te baMne vacce arthano saMbaMdha hoya ja A vidhAna samajavuM ghara ane nasa nuM vidhAna anvAdezamAM nitya karavAmAM AvanArUM che (juo 2/1/1 ) tethI ahIMnuM A vidhAna vikalpa samajavuM eTale mUt ne rasa tathA kArat ne nA vikalpa belavo ema samajavuM. A jAtanuM vikalpa vidhAna nIcenA traNa sUtromAM paNa samajavuM eTale 2/1/22 mAM 23 mAM ane 24 mAM sUtromAM paNa batAvela vidhAna vikalpa samajavuM. dha ne rakSatu athavA dharmo gumAna rakSag-dhama tamArI rakSA karo. dha+puH+A vA athavA gumAna ! Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 hemalaghuprakriyAvyAkaraNe dharmo no rakSatu m| dharmaH asmAn rakSatu - 5 amArI rakSA kare. dharma:+asmad zam-dharmo naH athavA dharmaH asmAn ! AvI rIte caturthInA ane SaSThInA bahuvacanamAM paNa vikalpa ghara ane nasa nA rUpe anyathI sAdhI levA. dharmo vaH athavA dharmo yuSmabhyam mayA yuSmAkam (yatuthI tathA SaSThI bahuvacana)-dharma tamAre mATe tathA dharma tamAruM 2kSaya 421. dharmo naH my| dharmaH asmabhyam / asmAkam (yatu tathA 504 mayana)- amAre bhATe tathA yama samA3 269 42. // 16 // dvitve vAma-nau 2 / 1 / 22 samavibhaktidvivacanaiH saha padAtparayoyuSmadasmadorvAmnau vA syAtAm / pAtu vAM nau jino'yaM ca dadyAvAM nau para padam / manA vAM nau sadA bhUyAd dRDhaM dharme jinodite // 2 // pakSe jinA yuvAM pAvityAdi / keI bIjA pada pachI AvelA ane je pada pachI Avela heya te pada sAthe arthadaSTie saMbaMdha dharAvatA tathA bekI Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 yusmadasmadoH prakriyA saMkhyAnI dvivacanI vibhakitasahitanA yudaHTu zabdane badale vA vikape thAya che. tathA kAI bIjA pada pachI AvelA ane je pada pachI Avela hoya te pada sAthe arthadaSTie saMbaMdha dharAvatA tathA bekI saMkhyAnI dvivacananI vibhakita sahitanA ama zabdane badale vikalpa thAya che. je padathI pachI yumar ane samar AvelA hoya te pada ane yuHTu tathA amad zabda eka ja vAkyamAM hovA joIe, e A niyama lAgavAnI khAsa zarata che. kitI. dri. vanyu mar + =rAma - ghame vAM pAtu athavA dhame suvAM pAtu-dharma tamArA benuM rakSaNa karo. asmad au-nau-dharmo nau pAtu athq| dharma: AvAM paatudharma amArA benuM rakSaNa karo. bIjI vibhaktinA dvivacananI peThe catuthI tathA SaSThI vibhaktinA dvivacanamAM paNa vAnuM tathA no samajI levA ! vicArI levA. // 17 // amA tvA mA 2 / 1 / 24 amA saha padAtparayAyuSmadasmadostvA mA vA syAtAm / dharmastvA pAtu tvAM pAtu / dharmo mA pAtu mAM pAtu / keI paNa padathI pachI muman tathA marmad zabdo AvelA 14 Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe heya, te te pada ane guHTu tathA samad zabdane paraspara artha saMbaMdha hoya-te bane eka ja vAkyamAM rahelA hoya te jumad ne tene lAgelA bIjI vibhaktinA ekavacana amU sAthe vikalpa thAya tathA samar ne tene lAgelA bIjI vibhaktinA ekavacana amU sAthe mA vika9pe thAya. dvitI. e. va.-yucH+samUtvA athavA cAma; dharmaH vA vAstu athavA dharma svAm pAsu-dharma tane bacAvo. kama+athavA mAmu; dharmo mA tu athavA dha mAm pAsu-dharma mane bacAvo. | 28 | mA te che rArirU De-GasbhyAM saha padAtparayAyuSmadasmadoste me vA syAtAm / dharmaste dadAtu, tubhya dadAtu, dharmo me dadAtu, mahyaM dadAtu sukham / dharmaste svam , tava svam , dharmo me svam mama svam / . bIjA keI padathI pachI guma athavA mad zabdo AvelA hoya te pada ane yuHTu athavA mar zabadone paraspara arthasaMbaMdha hoya-te bane eka ja vAkayamAM rahelA hoya ane zudaAt tathA amad zabdane caturthInA ekavacanane che tathA SaSThInA ekavacanane pratyaya lAgela hoya te Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yuSmadasmadeAH prakriyA 211 tathA asmar ne tenI sAthe cukSmad ne badale te vikalpe thAya adale me vikalpe thAya. e ca. e va - gulma+ = te athavA mukhyam, dharma: te rIcate athavA dharma: mukhya TIcate-dharma tAre mATe--tane devAmAM Ave che. maMt+4=me athavA maghamU; dharmo ne TIcate athavA dharma madya' TrIyate-dhama mAre mATe-mane-devAmAM Ave che. 4. e. 1..-cummaT + has = te athavA tava; dharma te svamU athavA dharmaH tava vam-dharma tArU dhana che. ama+sU=me athavA mama; dharmamAM me tram athavA dha mana svam-dharma mArUM dhana che. || 2 || nityamAveze rAza vasUnasAdiH / yUyaM vinItAstadvo guravo mAnayanti / je eka vAta agAu kahevAI gai hAya te ja vAta vize bIjI kAI karavAnI vAta kahevI tene anvAdeza kahevAya che. je vAkayamAM AvA anlAdezanA upayega thayelA hAya te vAkayamAM AvelA cughnaT ane smar zabdanA vap nar vagere prayAgA nitya elavA. yuca' vinItA: tat ve gurave mAnanti - tame vinayavALA che tethI gurU tamane mAna Ape che. Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe vaya vinItAH tad no guravA mAnayanti - sabhe vinayavANA chIe tethI gurUe amane mAna Ape che. // 20 // asadivAmantryaM pUrvam 2 / 1 / 25 __yuSmadasmadbhyAM pUrva sambodhanamasadiva syAt , tato vastrasAdayo na syuH / janA ! yuSmAnpAtu dharmaH / kvacidvAjinAH zaraNyA vo yupmAna vA seve / kvacinna-sAdhA suvihita tvA seve / yuSmad bhane asmad thI pUrvamA mAveai sAmAnya pahane nathI Avela" jevuM samajavuM-tAtparya e ke pUrvamAM AvelAM Ama padane laIne gumar ane amad zabdamAM kaI pheraphAra na thAya. he janAH ! yuSmAn pAtu dharmaH - nA ! tamane dharma bhayAvA. he sAdhU ! yuvAM pAtu dharma: -meM saadhume| ! tabhane ene dharma bacAve. he sAdheo ! tvAM pAtu tapaH - 8 sAdhu ! tane ta5 myaa| A traNe pravegamAM pUrvapadanA nimittane lIdhe thanArA vas, vAm bhane tvA maahesh| na thayA. // 21 // pAdAyoH 2 / 1 / 28 niyatamAtrA'kSarapiNDaH paadH| pAdasyA''disthayoyuSmada smadAvanasAdina syAt / Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yuSmadasmadAH prakriyA 213 keAI paNa padathI pachI AvelA ane pAdanI AdimAM AvelAM yughnat tathA amar zabdanA vam, nas vAr, sau, te me tathA svA mA rUpe! na thAya. akSarAnA je samUhamAM amuka niyama mAtrAmenA tathA amuka niyata akSarAnA ja upayAga karavAnA niyama hAya te akSareAnA samUha vAra kahevAya. vIro vishveshvre| devA yuSmAkaM kuladevatA / sa eva nAtheo bhagavAn asmAkaM pApanAzanaH // - vIra, samagra jagatanA IzvararUpa deva che, te tamArA kula devatA che ane te ja nAtharUpa bhagavAna amArAM pApAnA nAza karanAra che. A zleAkamAM pUrvAdhamAM bIjA pAdanI AdimAM cummaT ( yumAr ) zabda AveleA che tethI tenA vas pratyeAga na khAlAya te ja rIte A ja leAkanA uttarArdhamAM pazu khIjA pAdanI AdimAM mat ( ammAm ) zabda AvelA che tethI tenA nas prayAga na melAya. // 22 // cA'havaivayoge 2 | 1 | 29 ca aha ha vA eva iti paJcabhiyege vasnasAdina syAt / jJAnaM yuSmA~zca rakSatu / kiJca yathA yugvibhaktiSu vasnasAdaya uktAstAthA'yuvibhaktiSvapi kvacidiSyante / Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe ca, aha, ha, vA ane eva - ye pAMca bhavyayAmAnA 55 avyaya sAthe yuSmad asmad n| samaya leya to vas, nas , vAm , nauM, te me hai tvA mA sevA prayoga molAtA nathI. jJAna yuSmAn ca rakSatu - mane jJAna tamane bhayAvI. jJAna' asmAn ca rakSatu - mane zAna samane bhayAvI. 25 // manne prayogAmI yuSmad tathA asmad sAthe cano saya che tathA tmn| vas nasa nahI mAlAya. mAzate 04 aha, ha, vo tathA eva bhavyayona maann| sanyathI sAdhI sevA jJAna ca zIla ca te svam - zAna bhane sa te tA3 dhana che. A prayogamAM 2 athaya te che paNa tene saMbaMdha yuSmad (te) za56 sAthe nathI. 555 jJAna bhane zIsa sAthe che tethI yudaHTu ne te prayoga belAyela che. iti mahopAdhyAya zrI kIrtivijayagaNi ziSyopAdhyAya zrI vinayavijayagaNi viracitAyAM haimalaghuprakriyAyAM yuSmadasmadAH prakriyA samAptAH / / Wan Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avyayAni athAvyayAni avyayAni tvaliGgAnyasaGkhyAni ca / tathAhuH nantA saGkhyA DatiyuSmadasmacca syuraliGgakAH / pada vAkyamavyaya cetyasavayaM ca tadbahulam // 1 // sadRzaM triSu liGgeSu sarvAsu ca vibhaktiSu / vacaneSu ca sarveSu yanna vyeti tadavyayam // 2 // ja nahi vyaya pheraphAra-jemAM kazo ja pheraphAra na thAya te avyaya kahevAya. kaleka naM. 1 jene pheraphAra na thAya te. lIMga badalAya nahi te avyaya saMkhya che padamAM vAkyamAM avyaya=pheraphAra na thAya, ane je liMga rahita hoya, tene mATe kahe che. traNa liMgamAM traNa kAlanI vibhaktiomAM sarvavacanamAM je pheraphAra na thAya te ja avyaya kahevAya che. paramAtma svarUpa -jevuM svarUpa avyanuM che. // 1 // svarAdayo'vyayam 1 / 1 / 30 svara antar prAtar punara ityAdi / svara vagere zabdonI avyayasaMjJA samajavI. je zabdanI avyayasaMjJA hoya te zabda hamezA eka rUpamAM ja rahe, temAM kaze ja pheraphAra na thAya. Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe vara-svarga. tamAma vibhaktiomAM ekasara ja vaparAya. sva zabda lakatta-vacce | madhya. tamAma vibhaktiomAM ekasarakhe tat zabda ja rahe. pratis-prabhAtane samaya | prabhAtakALa / savArane pahera, tamAma vibhaktiomAM ekasarakhe rAta' zabda ja rahe. avyayane prathamA vagere tamAma vibhaktio jarUra lAge, paNa tenuM mULarUpa hamezA avyaya rahe. [+cA+caca] vyaya-pheraphAra, 5 nahiM. jemAM kazo ja pheraphAra na thAya tenuM nAma avyaya. 2 | rADasarve zarU? adravyArthAzcAdayo'vyayAni syuH / ca aha ha eva vA evam nUna nanu khalu vinA nAnA ISat kila vai nA na mA mAsma yat tat , a A i I ityAdayaH svarAzca / jene kaI skUla dekhAva na hoya te asatva-je najare na dekhI zakAya athavA bIjI kaI Idri dvArA paNa jene anubhava na thaI zake te asattva. AvA asatvarUpa arthane sUcaka ra vigere zabdonI "avyaya" saMjJA thAya che. Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avyayAni ra-ane. ane e rane asatvarUpa artha che. vRkSa (vRkSa 2) vRkSa ane. ja vigere aneka zabdo che. te zabdonI samaja ane artha sAthe jaNAvela che. ra=avAcaya, samuccaya, samAhAra nar=virodha vacana kahevuM ane itaretarAga. tathA anyaya na ho vigere. ma=nirdeza, viniyega, kila ne, nAdi niSedha. cakkasa. ru=avadhAraNa ane pAdapUraNa mA, mA, na, na=niSedha. va=vikalapa ane upamA karvismaya tha. ga=avadhAraNa, judAI tathA vahu sA-niMdA. parimANa. vaF=upamAna, prazna, avadhAraNa caTU ane tat hetu artha, ane pratijJA. vAkyanI mAMDaNI. ci=saMprazna ane vArtA karavI. nUnaztarka tathA arthane nizcaya ,gA,rU, puravuM, tiraskAra 3. 1,2,88 kara,AmaMtraNa 8,,, ai | ApavuM, niSedha 1 karo . Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe // 3 // adhaNatakhAdyAzasaH 1 / 1 / 32 dhaNvarjAstasvAdayaH zasparyantA ye pratyayAstadanta' nAnA vyaya thAta | ghaLuM avyayane choDIne-tamu vigere-ane zat jenA cheDe evA badhAya avyayathI belAya che. 7/2/81 sUtrathI laIne - pratyaya vajIne bAkInA badhAya taru-ta pratyayathI laIne zAn pratyaya sudhInA je aneka pratyaya banAvelA che te pratya je nAmane lAgelA hoya te pratyayAta nAmanI "avyaya saMjJA thAya che. taDuM-revA arjunattaH jamavana-deva arjunanA pakSe thayA. arjuna zabdane taNa pratyaya lAgelo che tethI te banataH pada avyaya gaNAya. tantaH -tethI athavA te pachI. tara zabdane san pratyaya lAge che. tra-taMtra-temAM athavA tyAM. ahIM tat zabdane tra prAya lAgelo che. za-vahu-ghaNuM. ahIM vadu zabdane rASTra pratyaya lAge che. gha- dhAni - ahIM "di' zabdane "ghajI" pratyaya lAgavAthI tenuM saidha rUpa thAya che. avyayasaMjJAne sAru "gha' pratyaya vajela che. tethI haidha e avyaya na kahevAya eTale tene Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avyayAni 219 vibhaktinA pratyayeA lAge ane tenAM judAM judAM rUpA thAya che. jaidham, dhaitre, dveSAtti vagere. vathaH dveSAni-ciMdhaidhAni-mAganA methI vadhAre prakAre-jyAM aneka rastAe kTAtA hAya, judA judA jaNAtA hAya tyAM dvaiidhAni prayAga vaparAya. || 4 || nyAye tamuH ||8o SaSThyantAt nAnApakSAzraye gamye tasuH syAt / devA arjunatA'bhavan / raviH karNo'bhavat / SaSTheya ta nAmane jaNAtA hoya teA tam (tattu) pratyaya thAya che. vi+Azraya-vividha pakSanA Azraya. revA banuM ttataH ( arjuna + sasa ) amavar-daivA arjunanA pakSamAM hatA. (jue 1/1/32) ravi: nAtaH ( La + tam ) gamata-sUrya karNanA pakSamAM hatA. 6 judA judA pakSanA Azraya' atha // 6 // vaeNmaH ||83 pari abhi zabdAbhyAM tasuH / paritaH / abhitaH / vara zabdane 'tamAma khAju' arthamAM ane mi zabdane 'e bAju ' amAMtamu-tapU pratyaya thAya che. Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 haimalaghu prakriyAvyAkaraNe pari+taH = paritaH - thAre manukhe. abhi+taH = abhitaH me jAnukhe. || 6 || a-hIruho'pAdAne 7/288 apAdAnapaJcamyAstasurvA syAt / grAmato grAmAt / hIruheAstu na - sArthAddhIna, gireravarohati / je nAmane apAdAnanA amAM 5'camI vibhakti thayela chetene te 4 arthamAM tasu-tas pratyaya yAya mane paMcamI vibhakti paNa thAya, paNu apAdAna avALA paMcamI vibhakti. vALA nAma sAthe ca ane rU dhAtunA prayAga na hAya tA grAmAt grAmataH vA- gAmathI. sArthAd hInaH - sArtha thI hIna- sArtha thI chuTo par3I gye| athavA mene sAthai choDI hIdhesa che. sArtha - vepArI. gireH avarohati - girithI utare che. A banne prayAgamAM TvIca ane rajU dhAtunA prayeAgeA che. tethI A niyama na thAya. // 7 // kimayAdisarvAdyavaipulyavahAH pittas 72/89 dvayAdivarja sarvAdibhyaH, avaipulyArthavahAzca kimA, Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avyayAni 221 paJcamyantAtpittas syAt / kutaH sarvataH / bahutaH / 5yabhyata kim 1542 dvi vagere zahAne chaDIne 5'yyaMta sarvAri zabdone ane paMcamyata evA apulyavAcI bahu. 2074ne pit tas pratyaya thAya che. kasmAt-kim+tasa=kutaH-4yAMthI. sarva smAt-sarva+tam=sarvataH-sava thI. yasmAta - yat+tas-yataH- yAMthI. bahubhyaH-bahu+tasa-bahutaH-DuthI. dvAbhyAm - methI. mI dvi za6 che tathA sA niyama na lAge. bahAH suupaat-the| sUpathI-48 puyAyI mahu zav6 che tethI A niyama na lAge. // 8 // ito'taH kutaH 72 / 90 ete tasantA saadhvH| itaH, ataH ane kutaH mAtraNe nAbhI tas pratyaya che. idam ne| tas 5i i thye| cha, bhane etat n| tas 5i a yye| che bhane kima ne tas 5i ku yayeche. asmAd iti-idm+tm-i+ts-itH-m| mAnuthI. etasmAd iti-etat+tas-a+tam atH-4| tuthI Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe kasmAd iti-kim + tas = ku + tasU = kutaH-yAMthI mth| zAthI. // 9 // saptamyAH 72194 saptamyantAtkimAdevap / sarvatra bahutra / saptabhyata kim zahane, advayAdi sarvAdi zahone sane avaipulyavAcI vahu zabdane trar pratyaya thAya che. kasmin , kayoH, keSu-kutra-yAM. sarvasmin , sarvayoH, sarveSu-sarvatra-53. tasmin , tayAH, teSu-tatra-tyai. bahau, bahavoH, bahuSu-bahutra-dhAmai. // 10 // kakutrAtreha 7 / 2 / 93 kva, kutra, atra, iha, ete vantAH sAdhavaH / kva-4yAM, kutra-yAM, atra-mI. mI namo arthamAM tra6 pratyayavALAM che. A cAre zabdo tamAma vibhaktinA mamA 152||y che. methI kva bhavAna , atra bhavAn , iha bhavAn mere mA62 sUya prayoga thAya che. me te AyuSyamat , doghAyuH ane devAnAMpriya zomA 55 sama se Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avyayAni 223 kim + trap = ku + a = kva- 4yAM. mI kim nu ku 35 72. kim + trap = ku + tra = kutra - 4yAM. sahI kim nu ku 35 42. etada + trap = a + tra = atra - DI. DI etad nu a rUpa karavuM. ___ idam + trap = i + ha = iha - mI. mI idam nu i 35 42. // 11 // anadyatane rhi 7 / 2 / 101 DyantAdanadyatanakAle yathAsaMbhava kimAdeH hiH syAt / karhi, yahi, bahurhi / saptakSyata sevA kim zAhane, dvayAdi 2 ch| sarvAdi zabdone ane avaipulyavAcI vahu zabdane anadyatanakALamAM hiM pratyaya thAya che. kasmin anadhatate kAle kim+hi-ka+hikarhi-4yAre. yasmin anadhatate kAle yat+hi=ya+hiM yahi-nyAre. asuSmin anaghatane kAle = adas + hi = amu+hi amurhiamuka kALe. bahuSu anadhataneSu kAleSu bhu+hi-bhurhi-dhe| Ne. Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe // 12 // prakAre thA 721102 yathAsaMbhava syAdyantAtkimAdeH prakAre thA syAt / sarvathA / tamAma vibhaktio jene lAgI che evA dina zabdane tathA dvayAdi ne ch|ddiine sarvAdi zahAne 542 matha mAM thA pratyaya thAya che. sarveNa prakAreNa-sarva +thA-sarvathA-5thA pr4|2.. anyena prakAreNa-anya+thA-anyathA-manya 54 / 2. // 13 // kathamittham 72 / 103 etau prakAre sAdhU / 2vAyI katham bhane ittham me hone tham pratyaya. vALA samajavA. ___ kena prakAreNa-kim+tham-ka+tham-katham-4ye 5 // 2, a zata-ma (numA 2/1/40) anena prakAreNa-idam+tham ida+tham-ittham idam nu id 35 karavuM ane thai pratyaya-Ama. etena prakAreNa-etad+tham-ittham-etad nu id 35 ane thama pratyaya-mAma. Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 225 avyayAni // 14 // kiM-yat-tat-sa (kAnyAtkAle dA 7 / 2 / 95 kadA / yadA / tadA / sarvadA / ekadA / anydaa| saptamyata kim , yat, tat , sarva, eka mane anya zabdone kAla arthamAM rA pratyaya thAya che. kasmin kAle, kayoH kAlayoH, keSu vA kAleSu-kima+dAkadA-dhyAre yasmin yayAH, yeSu vA kAleSu-yat+dA-yadA-nyAre. tasmin tayAH, teSu vA kAleSu-tat+dA-tadA-tyAre. sarvasmin , sarvayAH, sarveSu vA kAleSu-sarvadA-sarvadAmeza-sa samaye. ekasmin, ekayoH, ekeSu vA kAleSu - eka + dA - ekadAme ve . ___ anyasmin , anyayAH anyeSu vA kAleSu-anya+dA-anyadAmI2 samaye. (me 2/1/41) // 15 // sadAdhunedAnIMtadAnImetarhi 7 / 2 / 96 ete kAle sAdhavaH / Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 hemalaghuprakriyAvyAkaraNe ... sadA, adhunA, idAnIm , tadAnIm , etahi me mA val adhikAraNarUpa kAla arthamAM siddha thayelA samajavA. ___ sarva smin sarvayoH sarveSu vA kAleSu-sarvadA-sa+dA-sadAAl sarvanusa 35 42 ane dA pratyaya. asmim anayoH eSu vA kAleSu-idam+dhunA=a+dhunA-adhunA -magi. idam nu a 35 42 mane dhunA pratyaya. asmin anayoH eSu vA kAleSu-idamdAnIm idAnIm idAnIm-ubhaqi. idam nu i 35 bhane dAnIm pratyaya. tasmin tayoH teSu vA kAleSu = tad+dAnIm = ta + dAnIm= tadAnom-tyAre. taddAnIm (jumA 2/1/41) etasmin etayoH eteSu vA kAleSu-idam hi-eta+hietarhi -mA mai. etad+hi (numA 2/1/41) // 16 // sadyo'dyaparedyavyahni 72 / 97 etehi kAle sAdhavaH / sadhasa, adha bhane pareghavi Ava hisa35 47 arthanA sUya che. samAne ajhi-samAna+dhasU-sa+dhas-sadhaH-sadhas mA samAna nusa 35 42 ane dhas pratyaya. sarathe hivase.. asmin ali-im+dha-a+dha-adha-mAre mAhise. Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avyayAni a 35 42 parasmin ahyi-para+edhyavi = paredhyavi - adhabhAM idam mhanu mane dha pratyaya - 'lugU syAdetyapade' 2/1/113 sUtrathI paranA 6 nA leApa thayA che. bIjA divase. // 17 // pUrvA-parA-dharettarA'nyA'nyataretarAdedyus 72/98 DyantebhyaH saptabhya ebhyeo'hni kAle eghus / pUrvedyuH / pUrva, apara, adhara, uttara, anya, anyatara bhane itara evA saptamyata zabdone divasarUpa kALaneA sUcakra hyuma pratyaya thAya che. pUrva + es pUrvedyuH - pUrva hivasabhAM - bhAgasAM hivase. apara+edyum=apareyu:-jIla hivase. adhara+edyus = adhareyuH - mIla hivase. uttara + edyus - uttaredyuH - bhAgasA hivase. 2.2 anya+edyus=anyedyuH - mIla hivase. anyatara+edyus=anyataredyuH - bhIla ardha hivase. zac+qzyq=zalzy:-vilon kid feqal. // 18 // ubhayAd dyuzca 7/2/99 ubhayadyuH / cAdedyus - ubhayeyuH / 227 Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haima laghu prakriyA vyAkaraNe ubhaya zahane divasa35 janA sUnya dayus ane es pratyayA thAya che. 228 ubhaya + dadyus = ubhayayuH - manne hivase. ubhaya + edyus = ubhayedyuH panne hivase. yay // 19 // aiSamaH -parut-parAri varSe 7 / 2 / 100 * pUrvasminvarSe parat / pUrvatare varSe parAri / eSamaH, parut bhane parAri zo varSa 35 ajane sUthave che. asmin saMvatsare idam+ samasiNa - i - e + samas - aiSamaH - idam tu i 35 52vu yAne samas pratyaya che. yA varSe. pUrvasmin savatsare pUrva + ut para+ut pat - pUrvanuM para 35 gAne ut pratyaya pora - bhAgalI sAsa. parasmin saMvatsare = para+ut = parutU - para+ut bhAM para nu par 42. porIne varSe. pUrvatarasmin saMvatsare = pUrva tara + Ari=para+Ari = parAri - pUrva tara nu' para 35. parAra-bhAgalA jIna ardha varSe. paratarasmin sauMvatsare = paratara + Ari=para + Ari = parArinuM para 35. parAra-bhAgalA mIla aha varSe. // 20 // sakhacAyA dhA 7 / 2 / 104 saMkhyAvAcakAt prakAre dhA / ekadhA / Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avyayAni 229 saMkhyAvAcaka zabdone prakAra arthamAM dhA pratyaya vikalpa thAya che. . ' na prALa=+=gdhA-eka prakAre. .. : - timira tra-vidhA=tidhA-keTalA prakAre. dumi pravA=hudhA- dudhA-bahu prakAre. // 21 // ityatu sakha yAvat 111 / 39 DatyantamatvantaM ca saGkhyAvat syAt / katidhA thavaThThA | - je nAmane kutti-ti pratyaya lAgelo hoya tathA je nAmane 7-pratyaya lAgela hoya te te banne pratyayavALAM nAmene saMcAvA-saMkhyAvAcaka nAma jevA samajavA. je je vidhAna saMkhyAvAcaka zabdone aMge batAvyA hoya te tamAma vidhAne A nAmone paNa lAgu karavAM. ti-(ti+) keTalA vaDe kharIdelo. vim zabdane ati pratyaya lAgavAthI tenuM rU5 gati thAya. ri ne saMkhyAvat gaNavAthI varu pratyaya lAge che. cAva-(vAva ) jeTalAM vaDe kharIdale. catta zabdane hAvA pratyaya lAgavAthI tenuM rUpa cAva7 thAya. A zabdane paNa saMkhyAvat gaNavAthI ja pratyaya lAgyo che. bhASAmAM eka, be, traNa vagere zabdo ja khAsa saMkhyA Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hemalaghuprakriyAvyAkaraNe vAcakarUpe prasiddha che, kemake te amuka eka niyata saMkhyAnA ja sUcaka che tyAre pati keTaluM cAva=jeTaluM. A ane AvA bIjA zabdo keI eka niyata saMkhyAnA sUcaka nathI tethI tene saMkhyAvAcaka na gaNAvatAM A sUtra dvArA tevA zabdone paNa saMkhyAvAcaka jevA gaNavAnuM vidhAna karela che. // 22 // bahu-gaNaM bhede 1 / 1140 saMthAvata . vahudhA, bAdhA ! vahu ane zabdo jyAre bhedane sUcavatA hoya tyAre te banane zabdane saMkhyAvAcaka jevA samajavA. jema eka, be vagere saMkhyAvAcaka zabdo bhedanA sUcaka che tema vaMdu ne vALa e be zabdo bhedanA sUcaka che. huM ghaNuM-juduM juduM ghaNuM. na-gANuM-ghaNuM juduM juduM. e ghaNAmAM ke gaNamAM paraspara bheda che e Azaya jayAre hoya tyAre baMne zabdo bheda arthane paNa sUcave che. vahu - (vahu+ va = vATu) bahu vaDe kharIdelo jaNAva-(jaLa + = ravi) gaNA vaDe - amuka gaNu vaDe kharIdelo. A bane zabda saMcAvana thavAthI temane ja pratyaya lAgelo che. jyAre vaghu ane jaLa zabda bhedane na sUcavatA hoya tyAre temane saMkhyAvat na samajavA, te vakhate zabdone saMkhyAvat kArya na thAya. Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avyayAni 231 jyAre bahu zakha vipula-vizAla-arthane sUcaka hoya tyAre tene saMkhyAvata na samajavo. tathA jyAre zakha saMdha-saMdhAta-arthane sUcaka hoya tyAre tene saMkhyAvatuM na samajo. // 23 // vicAle ca 72 / 105 didhA. vidhA jyAM vizAla artha hoya eTale ekanuM anekIkaraNa ane anekanuM ekIkaraNa karavAne artha jaNAta hoya tyAM saMkhyAvAcaka nAmane bA pratyaya thAya che. pa -didhA citta-ddhi + za = divA = eka DhagalAnA be DhagalA karavA. | nezan , cite - U + ghA = us anekanuM eka karavuM. vivAra - padArthanI AgalI saMkhyA cAlI jAya ane tene badale bIjI saMkhyA AvI jAya che. vicA-vizeSa rIte calita thavuM. // 24 // vaikAd dhyamaJ 7 / 2 / 106 gvarAt vA dama jevAdhyam vadhA , Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 hemalaghuprakriyAvyAkaraNe - saMkhyAvAcaka g zabdane prakAra arthamAM tathA vicAla arthamAM paNa camana pratyaya vikalaze thAya che. ||2-eken prakAreNa - eka + dhvama! = aikadhyam , ekaghA bhukte - se prAre pAya che. viyAsa-anekam eka karoti-eka+dhyamaJ-aikadhyam, ekadhA karoti-manenu me 42 che. // 25 // dvitremadhau vA 7 / 2 / 107 dvitribhyAM prakArAdiSvetau vA syAtAm / dvaidham / audham / dveghA tredhA / dvidhA vidhaa| ddhi ane tri zabdone je prakAra ane vizAla artha jaNAte heya te dhamar ane Izva pratyo vikalpa thAya che. pra42 - dvi + dhama = dvaidham - me re. dvi + edha = dvadhA - ye prAre. dvi + dhA= dvidhA - me 2. tri + dhama! = dham - 15 prAre. tri + edha = tredhA - 1 prAre. tri+dhA = tridhA - 1 // 2. piyA - ekarAziM dvidhA karoti = dvaidham , dvedhA, dvidhaaeka DhagalAnA be DhagalA kare che. ___ ekarAziM tridhA karoti = traidham , dhA, tridhA - ko ddhhaanA traNa DhagalA kare che. Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avyayAni || 26 // vAre kRtvas 7/2/109 saGkhyAyAH / paJcakRtvaH / sakhyAvAcI nAmeAne vAra a ne sucaka tvam pratyaya thAya che. paJca vArAn iti paJca + kRtvas = paJcakRtvaH bhuGkte cAMyavAra mAya che. 5re che. // 27 // dvi- tri- caturaH suc 7 / 2 / 1910 vAre'rthe suc / dviH triH caturvA bhuGkte / vAra arthavAjA sa MkhyAvAthI dvi, tri bhane catur zabhone vAra anA sUcaka mund pratyaya thAya che. dvau vArAn bhuGkte - dvi + su = dviH vAra lobhana trIn vArAn bhuGakte - tri + suc = ure che. triH --- - 233 traNa vAra bhAjana caturaH vArAn bhuGakte - catur + su = catuH bhAjana kare che. - cAra vAra // 28 // ekAtsakRccA'sya 712 / 111 ekazabdAt vAre suc / ekavAraM bhuGkte itisakRdbhuGkte / Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe eka mahane sevA2 arthamA sakRt za6 152rAya che ane eka zakhane pura pratyaya lAge che. ___ekavAra bhukte - eka + suc = sakRt bhuGkte - mevAra mAya che. // 29 // UrdhvAdi-riSTAtAvupazcA'sya 7 / 2 / 114 UrdhvAdigdezakAlArthAtprathamApaJcamIsaptamyantAdetau [dhA'pavAdau] syAtAm , upazcAsyAdezaH syAt / upari upariSTAt ramyaM Agato vAso vA / prathamAMta, paMcamaeNta ane saptaryAta evA kartha zabdane 6i, 3za bhane 4 arthamA ri, riSTAt pratyayo thAya cha ane kada ne badale 34 rUpa thAya che. ___urdhva ramyam - UrdhvA digU ramyam - upa + ri = upari ramyam, urdhvAt ramyam upa + riSTAt = upariSTAt, sadhbe ramyam Urdhvaramyam - 52nI nizA 2bhya cha, 652nI dizAthI ramya che ke uparanI dizAmAM ramya che. paJcamo-upari, upariSThAt AgataH - S52nI hizamAMthA / uparanA dezamAMthI ke uparanA kALamAMthI Avyo. saptamI-upari, upariSThAt vAsaH-52nI zima : 52nA dezamAM ke uparanA kALamAM vAsa Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avyayAni // 30 // pUrvA 'varA'dharebhyastAta pukhazcaiSAm 7|2|115 235 prathamApaJcamIsaptamyantAnAmeSAM pur abU adhasyuH / puraH purastAt, avaH avastAt, adhaH adhastAt, ramyam AgatA vAso vA / mA prathamAta, paMcabhya'ta ane saptabhyata sevA pUrva avara mAne. adhara zabhone higU, deza yAne asa nA sUnya as bhane astAt pratyayo thAya che. me pratyayo thatAM pUrva no pura avara av ane adhara ne| adh prayAga thAya che. pUrva+am - pur + am = puraH ramyam, AgataH vaseA vaaAgaLa ramya che athavA AgaLa AvyA athavA AgaLa vAsa. avara+as-av+as avaH - mInu ramya che athavA jiinethI AvyA athavA bIjo vAsa. adhara + am-adh+as= adhaH- nIce 2bhya che, athavA niithe-thI AvyA athavA nIce vAsa. pUrva + astot= pur + astAt purastAt - bhAga 2bhya che athavA AgaLathI AvyA athavA AgaLa vAsa. che. avara+astAt=av + astAt = avastAtU - jIne 2bhya athavA khIjethI AvyA athavA khIje vAsa. adhara+astAt=adh + astAt = adhastAt - nAtha 2bhya che nIcethI AvyA athavA vAsa. Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe // 31 // parA-'varAtstAt 7 / 2 / 116 parastAt avarastAt ramyam Agato vAsA vA / digU, deza ane kALanA sUcaka tathA vibhakatyaMta evA para mana avara zahAne svArtha mAM-potAnA 1 arthamA stAt pratyaya thAya che. para+ stAt = parastAt ramyam AgataH vAsoM vA - 52 ramya che, parathI Avyo athavA paramA vIsa. avara + stAt = avarastAt ramyam AgataH vAsA vA-ma12 ramya che, avarathI Avya athavA avaramAM vAsa. // 32 // dakSiNottara-parA-DaMbarebhyo'tas 7 / 2 / 117 dakSiNato ramyam Agato vAsA vaa| diga, deza ane kALanA sUcaka ane vibhakaryata evA dakSiNa, uttara, para mana avara zaNhone svArthamA atas pratyaya yAya che. dakSiNa+atasa-dakSiNataH ramyam , AgataH vAso vA-kSiya ramya che, dakSiNa dizAthI Avyo agara dakSiNamAM vAsa che. uttara+atasa-uttarataH ramyam AgataH vAsaH vA-hatta2 2bhya che, uttara dizAthI Avyo ke uttaramAM vAsa che. Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . avyayAni ..... 237 para+atasa-parataH ramyam AgataH vAsaH vA-52-bhInna 2bhya che, bIjethI AvyuM ke bIje vAsa che. avara+atama avarataH AgataH vAsaH vA-mAne 2bhya cha, bIjethI Avyo ke bIje vAsa che. ||33||adhraa-'pr-dkssinnottrebhy At 7 / 2 / 118 adharAt ramyam Agato vAso vaa| digU , deza ane kALanA sUcaka tathA vibhakatyaMta evA adhara, apara, dakSiNa ana uttara zaNhone svArthamA At pratyaya yAya che. adhara+Ata adharAt ramyam AgataH vAsA vA-adha2 2bhya, adharathI Avyo ke adharamAM vAsa. apara+At=pazca+At=pazcAt ramyam AgataH vAso vaaapara ramya che pAchaLathI AvyA athavA pAchaLane vAsa. dakSiNa+Ata-dakSiNAt ramyam AgataH vAsA vA-dakSiNa ramya che athavA dakSiNa dizAthI Avyo ke dakSiNane vAya. uttara+At-uttarAt ramyam AgataH vAsA vA-uttara 2bhya che. uttarathI AvyuM ke uttarane vAsa. // 34 // vA dakSiNAtprathamAsaptamyA A 72 / 119 dakSiNA ramyam vAsA vaa| Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 hemalaghuprakriyAvyAkaraNe di deza sUcaka prathamAMta ane saptaryAta evA zikSaNa zabdane vikalpa zo thAya che. dakSiNa' ramyam, dakSiNe vAsaH dakSiNa+AndakSiNA-6kSiya dizA ramya che athavA dakSiNamAM vAsa che. // 35 // A-AhI dUre 72 / 120 dUradigdezArthAtprathamAsaptamyantAddakSiNAdA Ahizca / girerdakSiNA dakSiNAhi ramyaM vAso vA / dara dizAne sUcaka tathA dUra dezane sUcaka graMthamAM ane saptaryaMta evA kSiA zabdane mA ane zakti pratyaya thAya che. ... grAmAt dakSiNA (dakSiNa + o), dakSiNAhi (dakSiNa + Ahi) ramyam bAsaH vA-gAmA 62 lie hizA 25 cha magara 2 dakSiNa dezamAM vAsa-vasavATa che. // 36 // vottarAt 72 / 121 uttarA uttarAhi uttarataH uttarAt ramyam vAsA vA / 6i-heza mA prathamAMta bhane saptabhyata sevA uttara zabdane cA ane sAdi pratyaya vikalpa thAya che. uttara+A-uttarA, uttara+Ahi-uttarAhi, uttaram , uttare ramya vAsaH vA-uttara dizA 2bhya cha , uttara pradezamA vAsa1savATa che. Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 239 avyayAni // 37 // adUre enaH 72 / 122 dikzabdAtprathamAsaptamyantAd dUre enaH syAt / pUrveNAsya ramya vAsA vA / adUra-najIkanA dizA arthavALA ane najIkanA deza arthapaamaa prathamAMta temA samyabhyata sevA zivAya nAbhane ena pratyaya thAya che. __ pUrva+ena-pUrveNa asma ramya vasati vA-mAnI nanA pUrva dizA ramya che athavA pUrva dizAmAM te vase che. dikzabdAdigdezakAleSu prathamApaJcamIsaptamyAH 7 / 2 / 113 dikazabdAdigdezakAlArthatprathamApaJcamIsaptamyantAtsvArthe dhA syAt / 6 arthamA prasiddha i prathamAMta, paMcabhyaMta ane saptabhyaMta sahana , u bhane sta mA pA pratyaya yAya che. ane te ghA prtyyn| 'lubacce' 7/2/123 sUtrathA lepa thAya che. prathamAta-prAcI dig ramyAnprAcI+dhA-prAgaramyam-ni 2bhya che. prathamAMta-prAcI+dhA-prAgU dezaH kAlaH vA ramyaH praagrmy:pUrva taraphane deza athavA kALa ramya che. Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe pAyabhyata-prAcyAH dizaH-deza-kAlAbhyAM vA Agata-prAcI+ dhA = prAg AgataH - pUrva zAthI, pUrva zathI , pUrI thI Avela. sAtayata-prAcyAM dizi-deza-kAlayoH vA vAsaH prAcI+dhA = prAgvAsaH-pUrva dazAmA, pUrva rezamA pAsasapATa. // 38 // lubaJceH 7 / 2 / 123 aJcatyantAdikzabdAdvihitayodharnayAlp syAt / tallupi ca strIpratyayasyApi luba bhavati / prAcI dik prAG dezaH kAlo vA ramyaH-prAramyam / evamAgato vAso vA / ___& sUya4, 32 sUyabhane // sUya sevA prathamAMta, paMcabhyata tathA saptabhyaMta sevA azca chApA hizAsUra nAbene je ghA ke ghara pratyaya karyo hoya tene lepa thAya che. prAgU ramyam , prAcyA AgataH, prAcyAM . vAso vA prAga vAsaH, pracIdhA-pUrva hI 2-ya cha, pUrva mAthI mAvyA pUrva dizAmAM vAsa che. // 39 // pazco'parasya dikpUrvasya cA''ti 7 / 2 / 124 aparA dik pazcAt / dakSiNapazcAt / Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avyayAni 241 apara zabda ekale hoya athavA javAnI pUrvamAM digUvAcI zabda hoya ane jyAre jAta pratyaya lAge tyAre gharanuM rUpa thAya che. apakSa tapazcA =pazcAta athar, mAtaH vAsaH vApAchaLa ramya che. pAchaLathI AvyA ke pAchaLa raheThANa che. dakSiNa+apara+At-dakSiNa+pazca+At-dakSiNapazcAta ramyam , kAraH rAtaH vA-dakSiNa e apara bhAga ramya che. dakSiNa evA apara bhAgamAMthI Avyo athavA dakSiNa evA apara bhAgamAM vAsa. // 40 // vottarapade'rdhe 7 / 2 / 125 pazcArdham / aparArdham / apara zaDha ekale hoya athavA para pachI varSa zabda uttara padamAM Avela hoya ane dizAvAcI zabda ja zabdanI pUrvamAM heya ane thaI zabda uttarapadamAM AveluM hoya to para ne vikalpa pa prAga thAya che. apAI=+=+=ArdhamU-kaparArdhama-bIje ardhabhAga ke pAchalo ardha bhAga. kSiNa+mA+artha = + 1 + 3 = kSiApadyArtha, rabApA =dakSiNa dizAne bIje ardha bhAga. Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe // 41 // vyAptau ssAt 72 / 130 kabhvastibhyAM karmakartRbhyAM yoge prAgatattattve sakArAdiH sAt (ssAt ) syAt, vyAptI gamyAyAm / diH sakArapAThasAmarthyAnnAsya Satvam / agnisAtkaroti kASTham , bhavati syAt vA / bhane kR dhAtuna yA DAya bhane tAne bhU tathA asti n| yosa DAya ane mAmA 54Aya ne sNgt| prAga, atad, tadrupa thate artha hoya te karmavAcaka tathA kartAvAcaka nAmane AdimAM sa 42vaanne| ssAt pratyaya lAge che bhane / 'ssAt' pratyayanA mAhinA 'm' ne 'pU' thte| nathI. ___ sarva kASTha prAg anagnim agni karoti iti agnisAt kASTha karoti-2 madhu dAI pai ani35 nathI te tamAma lAkaDAne agnisvarUpa kare che. __ sarva kASTha prAg agnisAt bhavati-2 madhu 18 paDeai agnirUpa nathI te badhuM lAkaDuM agnirUpa bane che-banI jAya che. sarva kASThaM prAg agnisAt syAt-2 5 kA paDeai anirUpa nathI te badhuM lAkaDuM agnirUpa bane che. // 42 // jAteH sampadA ca 72 / 131 kRbhvastibhiH sampadA ca yoge kRgUkarmaNo bhvasti Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avyayAni 243 sampatkartuzca prAgatattattvena jAteH sAmAnyasya vyAptau ssAt syAt / asyAM senAyAM sarva zastramagnisAtkaroti daivam / evamagnisAdbhavati / agnisAtsyAt / agnisAtsampadyate / cakAra uttaratrobhayoH samuccayArthaH / 5, mU, san ane sam pUrvaka pad dhAtunA yoga hoya to rU dhAtunA karmavAcaka nAmane tathA , mU, ar ane saMpatta nA kartAvAcaka nAmane sAmAnyanI vyAptinA eTale AkhI jAtine lagatA prAnuM sUta-samAva arthamAM sAta pratyaya thAya che. arthAt je AkhI jAti jevI pahelAM na hoya ane pachI tevI thatI hoya evo artha jaNAtuM hoya te. mAM senAcAM sarvasAdhyam nirAta vori jainam - A senAmAM badhAM zastrone daiva agnisAt kare che. arthAta AkhI zastrajAti-tamAma zastro pahelAM agnirUpa na hatAM te pachI agnirUpa thaI jAya che-banI jAya che. mananAr mavati-je pahelAM agnirUpa na hatuM te pachI agnirUpa thAya che. nipAta cAtu-je pahelA agnirUpa na hatuM te pachI agnirUpa thAya che. manninA saMpadhare-je pahelAM agnirUpa na hatuM te pachI anirUpa thAya che. Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haimalaghuprakriyA vyAkaraNe // 43 // tatrAdhIne 7|2 / 132 saptamyantAdadhIne'rthe kRbhvastisaMpadyoge ssAtsyAt / rAjJi adhIna rAjasAtkaroti, bhavati syAt sampadyate vA / 244 saptabhyaM Mta kR, bhU, as tathA sam pUrvapad dhAtunAM kriyApadAnA cAga hAya ane adhIna thavu, adhIna karavuM evA artha jaNAtA hAya tA jene adhIna thavAnuM che ke jene adhIna karavAnu che tene sAt pratyaya thAya che. rAjani adhIna karoti = rAjasAt karoti - rAmane adhIna pure che. rAjani adhInaH bhavati - rAjasAd bhavati - rAmane adhIna thAya che: rAjani adhInaH syAt = rAjasAt syAt rAjAne adhIna thAya che. - rAjani adhInaH satyadhate - rAjasAt saMyadhate - rAmane adhIna thAya che. // 44 // deye trA ca 7|2|133 devatrAkaroti dravyam saptamya Mta nAmane kR, bhU, asU tathA sam pUrva pad Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avyayAni dhAtunA kriyApadanA cetra hoya eTale hAtha vagere vaDe devA adhIna karavAnuM hoya ke jene trA pratyaya thAya che. 245 ane adhIna evu` deya ( taiya ceAgya padAtha ) hAya teA jene adhInarUpe deya daivAnu' hoya tene deve adhIna deyaM karoti - deva +trA devatrA karoti dravyam - devane adhIna hAtha vagere vaDe kAI devAnI vasturUpa dravyane kure che. devatrA bhavati - hAtha vigere vaDe / hevAnI vastu35 dravya devane adhIna thAya che. devatrA syAt - hAtha vigere baDe artha devAnI vastu35 dravya devane adhIna thAya che. devatrA saMpadhate - hAtha vigere baDe ardha hevAnI vastu35 dravya daivane adhIna thAya che. // 45 // saptamIdvitIyAddevAdibhyaH 7|2|134 saptadantebhyo dvitIyAntebhyazca devAdibhyaH svArthe trA syAt / deveSuvasati devatrA vasati / deveSu bhavati devatrA bhavati / deveSu syAddevatrA syAt / devAn karoti devatrA karoti / devAn gacchati devatrA gacchati / evaM manuSyatrA vasati, gacchati / martyatrA, puruSatrA, gacchati / devAdayaH ziSTaprayogagamyAH / Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 hemalaghuprakriyAvyAkaraNe saptaryAta ane dvitIvAMta evA deva vagere zabdone svArthamAM tra pratyaya thAya che deve deva vA vaset-deva+trA-devatrA vaset-hevAmA vanI na0 se che. devatrA bhavet-hema panI na taya . devatrA syAt-hema , devanI na ya che. devatrA karoti-hevama panI na7 42 che. manuSyatrA vaseta-manuSyamA manuSyanI 10bhA se che. // 46 // bAlpArthAt kArakAdiSTAniSTe pzas 7 / 2 / 150 bahvarthAt alpArthAcca kArakavAcino nAmnaH zaspratyayo vA syAt / yathAsaGkhyamiSTe'niSTe ca viSaye / iSTaM prAzivAdi, aniSTa zrAddhAdi / bahvarthe-grAme bahavo dadati bahuzo dadati / bahu dhana dadAti bahuzo dhana dadAti / vivAhe bahubhirbhuktaM bahuzo bhuktamatithibhirityAdi / evaM bharizaH prabhUtazaH gaNazaH / alpArthe alpa AyAti ( kartRkArakavAkyam) alpaza AyAti / alpa dhana datte alpazo datte / zrAddhe alpai bhuktam alpazA bhuktamityAdyapi / evaM stokazaH katipayazaH / bahvalpArthAditi kim ? gAM dadAti, Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avyayAni 247 azva dadAti / kArakAditi kim ? bahunAM svAmI / iSTAniSTa iti kim ? bahu dadAti zrAddha, alpa' dadAti prAzi trAdau / pakAraH pitkAryArthaH / / kAravAcaka bahu" arthavALA zabdane ISTa arthane saMbaMdha heya te rASTra - gar- pratyaya vikalpa thAya che ane "alpa" arthavALA zabdane aniSTa arthane saMbaMdha hoya to purApaNa pratyaya vikape thAya che. prArAZ-jamanArA-vagere ISTa kahevAya ane zrAddha-vagere aniSTa kahevAya. ISTa-bahu arthaka-grAme vahuvaH vaduraH vA vari-jamanArAene gAmamAM ghaNA loke de che-bhejana Ape che. ITa-bahu arthaka-jhAne mUraH mUrizaH vA rara-jamanArAene gAmamAM ghaNA loke de che-bhojana Ape che. aniSTa-a95 arthaka-garapa6 rajUraH vA dhana re - zrAddhamAM thoDuM dhana de che. te tAH vA dhanaM raoN-zrAddhamAM thoDuM dhana Ape che. vaMdu dratte zrAddha, sArAM kAzitre - zrAddhamAM bahu Ape che ane jamanArane a85 DuM Ape che A prayogamAM aniSTa rUpa zrAddhamAM bahu Ape che ane ISTarUpa jamanArane ochuM Ape che eTale "bahuno saMbaMdha aniSTa sAthe ane "a95" saMbaMdha ISTa sAthe che tethI A niyama na lAge. Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haimalaghuprakriyA vyAkaraNe // 47 // saGkhyaikArthAdvIpsAyAM zas 7/2/151 saGkhayarthe kArthAbhyAM bIpsAyAM dyotyAyAM zasU vA syAt / ekaikamekazeo vA datte / mASa' mApa mASazo vA dehi / 248 kArakasUcaka sa`khyAvAcaka zabdone kArakavAcaka ekAkaekatva sakhyAsUcaka evA parimANuvAcaka zabdone jo vIbhAekanI eka kriyA vAraMvAra-jaNAtI hoya teA zata-ana-vikalpe thAya che. sakhyA-m, rAH vA vRtte-eka pachI ekane eTale darekane Ape che. ka-mAtra' mAtram, mAyarA vA Trephi-saune eka eka ekA mAse Apa. mALe mALe rUtte-be be mAsA Ape che.- --A prayAgamAM mALe mArze e pada sakhyAvAcaka nathI tema ekatva sa MkhyAsUcaka paNa nathI tethI A niyama na lAge. Dho tte-ene Ape che--ahI` ApavAnI kriyA vAravAra thatI nathI, lAge. vIlsA nathI eTale tethI A niyama na // 48 || tavrutti 1 7/2/08 dvitribhyAM prakAravati dhaN / dvau prakArAveSAM dvedhAH / ghaNvarjanAttasya nAvyayatvam / Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avyayAni 249 prakAra arthavALA ane vicAla arthavALA ddhi ane tri zabdone dhak pratyaya thAya che. didha vaidhAni-jemanA be prakAra che te padArtho athavA aneka padArthanA be padArtho kare che. tri+dhaLukavaidhAri-jejanA traNa prakAra che te athavA aneka padArthonA traNa padArtho kare che. // 49 // vibhaktithamantatasAdyAbhAH 1 / 1 / 33 vibhaktayantAbhAsthamavasAnatasAdipratyayAntAbhAzcAvyayAni syuH / cirAya cirAt / bhavatu astu / kutaH / katham vibhaktio lAgyA pachI nAmanuM ke dhAtunuM je rUpa bane che te rUpanA jevuM jenuM rUpa hoya tevuM pada jamaracarAma kahevAya. tenI-vibhakatyaMtanI-AbhA jevI jenI AbhA hoya te pada "avyaya kahevAya. tathA 4 thI laIne tham sudhInA pratye lAgIne nAmanuM je rUpa bane che te rUpanI jevuM-te rUpanI sAthe barAbara maLatuM Ave evuM-je nAmanuM rUpa hoya te nAma paNa " avyaya " kahevAya. vibhaktio be jAtanI che. eka sthAdi vibhakti ane bIjI tyAdi vibhakti temAM prathama sthAdi vibhaktinuM udAharaNa Ape che. Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe yArivimaracantAma=sahaMju=adhura - ahaMkAravALe. aham eka svataMtra pada che. tene 7/2/17 sUtra dvArA cum pratyaya lAge che. e rIte bahaMdu nAma taiyAra thAya che. te nAmanuM prathamAnuM ekavacana ahaM thAya. ahI udAharaNarUpe jaNAveluM aTuM pa vibhakatyaMta mahaMnI sAthe barAbara maLatuM Ave che mATe badhu: avyaya gaNAya. vibhakatyaMta mahaMdu nAmane badhI vibhaktio lAge ane tethI tena-madhu nAM ahaMyuH ahaMyU ahaMyavaH ahaMyum ahaMyU ahaMyUn -ema aneka judAM judAM rUpa thAya che, tyAre avyarUpa banelA padane judI judI vibhaktie te lAge, paNa tenAM judAM judAM rUpe na thAya. tamAma vibhaktiomAM te eka sarakhuM ja rahe-e tenI avyayasaMjJAnuM pariNAma che. - yamu-kevI rIte, kayA prakAre, ji eka sarvanAma che. (tene 7/2/102 sUtra dvArA) [ fjanma =+thamUtratham - kace prakAre-kevI rIte-kema] tha6 pratyaya lAgavAthI thanuM pada bane che.) ahIMnuM "thama" rizna mAMthI banelA banne barAbara maLatuM Ave che. tethI te avyaya kahevAya che. kRta-kayAMthI athavA zAthI. vim sarvanAmane (ra89 sUtra dvArA tA=ti-kyAMthI athavA zAthI) tat pratyaya lAgIne putaH pada bane che. prastutaH tAH pada e vima mAMthI banelA yukata ne barAbara maLatuM Ave che mATe avyaya kahevAya. Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avyayAni / / 50 / / vattasyAm 1 | 1|34 vat-tasi-Am-pratyayAntamavyayasaMjJaM syAt / ne nAmane vat, tasi, tas ane Am pratyaya lAge hAya te nAma 'avyaya' kahevAya che. vat-munivad vRttam-muni bheSu yaritra - mAyarazu tas - urastaH- chAtI saraNI hizAbA - vizAma chAtI che te dizAmAM rahelu.. Am-uccaistarAm-1dhAre ayu, vadhAre bheoTethI. // 51 // syAdekhi 7 | 1 | 52 251 syAdyantAdivArthe kriyAsAdRzye vat syAt / ava - azvavad yAti caitraH / devamiva - devavatpazyanti munim / SaSThIsaptamyantayoH sAdRzye vat / cacaitrasyeva - caitravanmaitrasya mukham | muktAviva muktivacchAntau sukham / - vibhakatyaMta nAmane kriyArUpa sAdRzya ane khatAvavA sAru vat pratyaya thAya che. jaya che. azva iva=azva+vat=azvavad yAti caitraH- caitra gheoDAnI peThe Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe devam iva=deva+vat-devavat pazyanti munim-munina hepanI jema jue che. devanI jema mAna Ape che. tatra 7/1/53 bhane tasya 7/1/54 sUtra dvaa2| chI mane saptamI vibhakti va7 pratyayavALAmAM avyayapaNuM thAya che. caitranI jevuM rautranuM mukha hoya che ane muktimAM muktinI jevuM zAntimAM sukha thAya che. // 52 // tasiH 6 / 3 / 211 TAntAttulyadhizyarthe tasiH syAt / sudAnmaikadik sudAmato meghaH / Am vakSyate / tRtIyAMta nAmane tulya dizA arthamAM tari patyaya thAya che. tas-sudAmataH vidyut - sudAma 562 mA te Enwi vIjI thAya te sudAmataH vidyut upAya. // 53 // ktavAtumam 1 / 1 / 35 katvA-tum-am-inyetadantamavyayam / kRtvA / kartum / yAvaJjIvam / pratyayAzcaite vakSyante / 2 zAne tvA, tum bhane am pratyaya elma ya te pratyeka zabda avyaya gaNAya. tvA-ka+tvA-kRtvA-rIne-samaya bhUtata. Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avyayAni ___253 tuma-+tumU=7mU-karavA mATe hetvartha kRdaMta. kam + kan + mU=AvAkIyam- jIve tyAM sudhI-saMbaMdhaka bhUtakRdaMta. | | | matiH zaphArUka gatisaMjJamavyaya syAt / AgaLa 3/1/2 thI 3/1/17 sUtra sudhI amuka zabdonI gati" saMjJAnuM vidhAna kareluM che. jeTalA zabdo "gati" saMjJAvALA hoya te badhAnI "avyaya ' saMjJA samajavI. -A karIne, A padamAM "maH" nI 3/1/5 sUtra vaDe "gati" saMjJA thAya che tethI tene avyaya samajavuM. avyaya saMjJA thavAne kAraNe a nya e prayoga na thAya paNa a tya-'A karIne A karanAro chuM ema vicAre che. ahI kA ne artha nathI. e prayoga thAya. ahIM garaH -mi-sama-surA-va-pAkoDanacaMcaca 2/3/5 sUtra dvArA sa tya na thayuM. 2/3/pa sUtra avyayanA 6 ne zuM karavAne niSedha kare che. ahIM mArA avyaya che tethI ? ne na thAya paNa visarga ja thAya. papa canuvALa-tri-% tiH phAra ete upasargAzca gatayaH syuste ca prAgU dhAtoH Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe prayojyAH / UrIkRtya UrarIkRtya / khATkRtya / urI mAha Aval tathA 4 mA parenI na4135 zI, tathA I (cci) pratyayA zaval, tathA A (DAc) pratyayavALA zabdo ane upara jaNAvelA vize upasargo-e badhAnI jari saMjJA samajavI. jemanI jati saMjJA thAya temane priyeAga dhAtunI pahelAMja thAya, dhAtunI pachI nahIM tema dhAtunI 12ye 55 nA. UrI mAEi Ava:uurii-uriikRtvaa-uuriikRty-2vii4|2 na. urarI-urarIkRtyA urriikRty-254|2 4zane manu4265-khAda-khATkRtvA-khAkRtya-'mA' mevA bhAnu anu425 za. ___ mate ci-azukla zukla kRtvA =shukliikRtvaa-shukliikRtydhaLuM na hoya tene joLu karIne. // 56 // kRbhvastibhyAM karmakartRbhyAM prAgatattatve ciH 72 / 126 karmArthAt kRgA yoge karthAcca bhvastiyoge prAgabhUtatadbhAvecciH syAt karma sUcaka nAma sAthe $ dhAtune saMbaMdha hoya ane prALu Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avyayAni 255 amUtaramAva eTale pahelAM je na thayeluM hoya pachI te thayeluM che evo bhAva jaNAtuM hoya te te karmavAcaka nAmane riva pratyaya thAya che. tathA kartAvAcaka nAmane meM dhAtu tathA maNa dhAtunA yugamAM prAamutamA arthamAM riva pratyaya thAya che. prAna kamuratamAtra AkhA padArthano have joIe. padArthanA aMzane nahI. karmavAcaka- suram azuim, guruM jAti tti surI zera paTa-je vastra zukala na hoya tene zukala kare che. kartAvAcaka - sArA zura, kavaraH rUkA mavati ruti su mavata para - je vastra zukala na hoya te zukala thAya che. na zuklaH azuklaH, azuklaH zuklaH syAt iti zuklI yAta padA-je vastra zukala na hoya te zukala thAya che. avaruM rera -paselAM azukala hatuM tene ekavAra zukala kare che-eTale pahelAM A padArtha azukala heya ane pachI zukala thaye hoya e artha nathI, tethI A niyama na thAya. // 57 // IzvAvavarNasyA'navyayasya 4 / 3 / 111 anavyayasyAvarNA'ntasya cvau IH smAt / azuklaM zuklaM Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe karoti zuklIkaroti paTam / mAlIkaroti puSpANi / azuklaH zuklo bhavati-zuklIbhavati / zuklIsyAt / ci pratyaya ya ya to mavyaya sivAyanA arthAta nAmAnA a A ne dI I laya che. zukla+cci+syAt-zuklI+syAt-zuklosyAt-dhAtu - Deya te ghANu thAya che. maalaa+cci+syaat-maalii+syaat-maaliisyaat-bhaa|| na leya te mALA thAya che. divAbhUtA raatriH-2|t, hivasa 2vI che, mI divA avyaya cha. tethI divIbhUto na thAya. // 58 // dIrghazci-yaG-yak-kyeSu ca 4 / 3 / 108 eSu caturyu yAdAvAziSi ca svarasya dirghaH syAt / zucIkaroti / cci pratyaya yak pratyaya, yak pratyaya, ane. ky pratyaya lAgatAM tathA AdimAM ja kAravALA AzIvibhaktinA pratye lAgatAM dhAtunA aMtamAM dUrava svarane dIghA svara thaI jAya che. cci-zuci + karoti = zucIkaroti = azubina zucI-pavitra 42 che. Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avyayAni 257 yaDa - stu + ya + te = toSTu + yate = toSTUyate-te stuti 42 cha. : yak - mantu + ya + ti = mantuyati (mantuyati)-te / re cha. (yak bhATe dus| 7 / 48) kyan - dadhi + ya + ti = dadhIyati = te na che che. kyA - bhRza + ya + te - na bhRzam abhUzam , abhUza. bhRza bhavatIti bhUzAyate = 2 pa nathI, te para thAya che. (dhume| 34ra9 sUtra) ky - stu + ya + te-stUyate (stUyate)tuti 42vAmAM Ave che. mA: = i + yAt = IyAt = telI . (58 ka) aru-mana-zcakSu-zvetA-rahA-rajasAM lukaccau 7 / 2 / 127, arUkaroti / unmanIsyAt / arum , manam , cakSum , cetas , rahas bhane rajas se badhA zabdone riva pratyaya thAya che. ane A zabdonA aMtanA. s na 5 yAya che. na aruH anaruH, anaruH aruH syAt = arusyAt / cyA na hoya ane ghA thAya. arukaroti = ch| 42 cha. manIsyAt = bhana Deya ne mana thAya. cakSasyAt = win na DAya ne in thAya. catIsyAt = Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe citta na hoya ne citta thAya. sthAna = gupta na hoya ne gupta thAya. rIcAta = meluM na heya ne meluM thAya. (58 kha) isusorSahulam 7 / 2 / 128 lup / sIkaroti navanItam yoddhAH | dina pratyaya lAge heya tyAre nAmane lAgelA rU pratyaya ane sat pratyayanA aMtya akSarane eTale "'ne bahula lopa thAya che. __ asarpiH sarpiH karoti iti sappI karoti navanItam = dhI banyuM nahotuM evA mAkhaNanuM ghI kare che. dhana dhanu rIti dhanuri vaza = vAMsaDe dhanuSyarUpe nahote tene dhanuSya kare che. dhanurmavati = dhanuSya thAya che. A prAgamAM riva pratyaya nathI tethI A niyama nathI lAgatuM. ___ (58 g| vyaJjanAntasyAnta IH 7 / 2 / 129. bahulam / dRSadIbhavati dRSadbhavati zilA / dira pratyaya lAgyuM hoya tyAre vyaMjanAMta nAmane aMte huM bahula umerAya che. araSad dRSad bhavati iti = dRSad + I + bhavati = dRSadIbhavati zibA = je patthara rUpa nathI te zilA - patthara bane che-pANI pravAhI che chatAM homarUpe patthara jevuM thaI jAya che. Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avyayAni 259 na ca bhavati - dRSad bhavati zilA = zikSA 52 bhane che. maDI abhUtatadabhAva ne| artha nahI thI cci pratyaya na thye| ane tethI te phra paNa na thaye. // 59 // samayAdibhyo'rthavizeSe kRgyoge yathAyogaM DAjvAcyaH 4 / 3 / 109 kAlakSepe-samayAkaroti, adya zvo vA paTa dAsyAmIti kAlakSepa karoti kuvindaH atipIDane-sapatrAkaroti niSpatrAkaroti mRgam / niSkASaNe-niSkulAkaroti dADimam / AnukUlye sukhAkaroti priyAkaroti gurum / prAtikUlye-duHkhAkaroti zatrum / pAke-zUlAkaroti mAMsam / vapane-madrAkaroti bAla nApitaH / evaM kSetrakarSaNe-dvitIyAkaroti kSetram / paTapaTAkarotItyAdi / samayAdi arthavALAmAM arthAt yApanA - samaya vItAvo - artha jaNAto hoya ane 4 dhAtune yoga hoya te samaya zabane DAca pratyaya thAya che. samayA karoti, agha zvo vA paTa dAsyAmiti = mAne athavA kAle paTa taiyAra thaye ApIza (ApI zakIza) ema kahIne 4 5 - 1942 43 che. samaya + hAca = samayAkaroti - kAlaM kSipati = mata vitAve che. Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 = vaNakara vakhata vItAve che eTale samayA karoti tantuvAyaH grAhakane kahe che ke tane AjakAlamAM kapaDuM vaNI ApIza ema kahIne vakhata vitAve che. prakriyA vyAkaraNe sapatra + hAr = = sapannAroti mULam = mRganA zarIramAM khANu pesADI de che. nipatra + hAr = nitrA joti mULam = mRganA zarIramAMthI khIjI bAjuthI khANu kADhI le che. niH + TAv = niA joti krimam = dADamamAMthI badhAM dANA kADhI le che. 36 + DhAlyU = TuvA rotti zatrum = zatrune kharAba/du:khI = kare che. - priya + sApU= priyAkaroti gum = gurune priya kare che. mula + DhAr = suvA rItigurum = gurune sukhI kare che. guru+hAr gujArotimAMlam - mAMsane leADhAnA saLiyAmAM bharAvI pakave che. madrA rotti vAha..nAvitaH - nAi/hajAma bALakanA pahelI ja vAra maMgaLarUpa vALa utAre che.-vALa rahIta mAthu' kare che. dvitIya + kAr - dvitIcAroti kSetram - khetarane khIjI vAra - kheDe che. paTat karoti - paTapaTa + DAc + karoti - paTapaTA karoti paTapaTa kare che-avyakata 'paTapaTa' ema avAja kare che. Have Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paTapaTA bhavati paTapaTA syAt avyayAni paTapaTa thAya che. paTapaTA thAya che. - - 261 46 (p+ A) < ettAH jUnArthasvati tASiya timAtivangeH prAvisarga: prAruM j' zAz ete tvekatra dhAtAvApaJcabhyaH prayojyAH / smbhivyaahratana / (a) dhAtu sAthe sa MbaMdha rAkhanAra ane dhAtunA anu dyotana karanAra je tra, parA, japa, sam vagere zabdo che tene upasa samajavA. upasarga dhAtunI pahelAM ja Ave che, pachI na Ave ane vacce paNa na Ave eTale prati prayAgamAM ratitra na thaI zake ane nacatti vA nayaMtti ema paNa na thAya, tema ja mAryAM praniyati vAkayamAM mA~ Latti ema puchu na thaI zake. te nIce pramANe vIza upasargo zAsrakAre jaNAvyA che, te A pramANe che. praparApasamanvavanirdurabhi vyadhidatinipratiparyapayaH / upa AGiti viMzatireSasakhe upasarga gaNaH kathitaH kavibhiH // 1 // '' thI mAMDIne ami' sudhInA vIza upasargo che. pratyeka upasagenA anekAneka arthI che. temAMnA ahIM' amuka ja a nIce mujaba ApyA che. Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe 5 - AraMbha kara, praba | ni- alpatA, samUha, adheLatA, atizaya, aizvarya bhAva, prasannatA, baMdhana, vagere. Azraya vagere vana - vadha kara, gharSaNa - pharI pharIne grahaNa karavuM, parAkrama, saMmukha nahIM, sAdazya,vinimaya adalAapratyakSa vagere. badalI, saMmukha vagere. ja - varjana, viyega, vari- alpatA, ghaNuM vadhAre caurya, nirdeza, apAlApa bhUSaNa, cAre bAju thavuM, kara vagere. pUjA vagere. - vacananI ekatA - 3 - varjana, vAraMvAra praya-saMvAda, bhUSaNa, sAdazya, tna, vAkayane adhyAhAra, yAMkavuM, krodha, prIti parIkSA, kSaya, sAmarthya vagere. anu- samIpatA, sAdazya, dhi - adhikAra, adhiSThAna, anuvartana, bhaviSya, sahayoga, bAdhA, adhihInatA, ghaNuM ghaNuM vagere. katA, smaraNa vagere, ka - vijJAna spardhA, samI- bapi - anuvRtti, apekSA, patA nizcaya, prApti samuccaya, garNa, AzIvagere. da, prazna vagere. ni athavA nira - viyoga, 3 - pUjA, atizayatA, abhAva, prArdubhAva, daDhatA, akaSTa, anumati, Adeza vagere. samRddhi vagere. vagere. Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abyayAni 263 | Dum athavA - a9patA, niMdA, kaSTa, Rddhine abhAva, aniSTa vagere. fka - vividhatA, bhaya, dUra, kalaha, anavasthAna, dhyeya vagere. mAr- maryAdA, prApti, lAbhanI IcchA, kaSTa, AraMbha vagere. n athavA TU - prabaLatA, saMbhava, lAbha, prakAza, mekSa, darzanIyatA vagere. ati - pUjA, atizayatA, anumati, atikramaNa, avajJA, samRddhi vagere. mi - saMmukha, pAse, vazIkaraNa, pUja, vyApti, IcchA vagere. A vIza upasargo pUrve kavioe batAvyA che. ane A upasargo dhAtunA arthonuM dyotana kare che. te jANyuM. keTalAka upasargone lIdhe ghAtuone artha badalAI jAya che, jema ke, dR eTale "haravuM" artha thAya che, paNa sAhAra, vihAra, saMhAra, vihAra, nihAra, hAra, nihArI e badhA ja zabdo dhAtu uparathI banelA che, tema chatAM judA judA upasarga lAgavAthI upasarga sAthenA Tu dhAtune artha badalAI gayo che. AhAra = bhejana, vidyAra= AnaMdanI kriyA, caMdAra =nAza, prAra= ghA kara, pratihAra = dvAra pALanuM kAma, niDara = zauca, nihAra = barapha/hIma, nIhArijA = AkAza gaMgAnA tArAo. keTalAka upasargo dhAtunA arthane anusare che. keTalAka upasargo arthamAM vizeSatA batAve che ane keTalAka prayogomAM Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe te dhAtu sAthenA upasargAnA khAsa koI artha ja hAtA nathI. upara je tra Adi zabdo jaNAvelAM che. temAMnA 'pUjA' arthavALA su ane atti, 'gati' avALA dhi ane ra ane 'atikrama' arthavALA ati-eTalA zabdo A niyamamAM levAnA nathI. tethI e badhA eTale su, ati, adhi, vara ane tti e pAMca zabdo sUtramAM jaNAvelAM arthamAM jIva na kahevAya. upasaga` vinA - nati = laI jAya che. B upasaga sahita - X + naftta = pranaryAtta = sneha kare che. ri + naftta = niyaMtti = paraNe che. = tra tathA ri upasarga hAvAthI rU nA na thaI zakayeA che. vRkSa' vRkSama miseja - vRkSe vRkSe pANI chAMTavu".-ahI mi nA saMbaMdha dhAtu sAthe nathI paNu vRkSa nAma sAthe che tethI mi upasarga na kahevAya. upasa na thayA tethI maSetra rUpa na thAya. suttiSTha mavattA-tame sAruM chAMTayu'. A prayAgamAM su pUjA atha vALA che. atinnittamavatA-tame khUba chAMTayu. A prayAgamAM tti atikrama ane sUcaka che. uparanA banne pratyeAgAmAM hu ane ati upasarga na kahevAyAthI muvim tathA atiSim e pramANe na thayuM. attisivA-khUba-hada bahAra-chAMTIne. ahI* atikrama' avALA ati upasarga na heAvAthI ativiSya rUpa thayu' nathI. Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avyayAni 265 (51 B) mUpa-ss-kSas -salata rUA.4 bhUSA-zaNagAra arthanA kasTam zabdane jati saMjJAvALo samaja. Adara-satkAra-arthanA satta zabdane ghara saMjJAvALe samajo. kSepa-niMdA-tiraskAra-arthanA ara7 zabdane sara saMjJAvALe jANo. gati saMjJAvALA A traNe zabdo dhAtunI pahelAM ja vaparAya. aruM thavA - 3 4chatya = zaNagArIne san thavAM - satya= satkAra karIne kasatuM vA- saraya = tiraskAra karIne. (59 C) kaNe manastRptau 3 / 1 / 6 tRpti artha jaNAtuM hoya te che ane manahU e be avyane jati saMjJAvALA samajavAM. ne dura - tra H pitta - khUba dharAIne dUdha athavA pANI pIe che. manaH kRtvA - manohalya pAH vivati - khUba dharAIne dUdha athavA pANI pIe che. (59 D) tiro'ntaghau 3 / 1 / 9 Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe attarSi - chupAIne javAnA - arthanA tirahu zabdane jAti saMjJAvALe samajo. tira mUtA-tiramya = chupAIne-saMtAIne-adazya thaIne. (51 E) navA rUA . anadhei arthanA karANa zabdane $ dhAtu sAthe saMbaMdha hoya te tiraNa zabdanI jati saMjJA vikalpa samajavI. tiH kRpA - tiraskRca ane utaravA - apamAna karIne chUpuM rAkhIne. - (27 F) ze--niva-manasyucanatyAne 3 / 1 / 11 zaravAghAna - upazleSa-pAse vizeSa caeNTavuM tathA Azcaryae be artha sivAyanA artha karatyAdhAna kahevAya. anatyAdhAna arthavALA ma pa navarane mati ane kavi e badhA avyayone $ dhAtunI sAthe saMbaMdha hoya to temanI saMjJA vikape samajavI. maLe chavA = maLeA ane madhyeya = madhyamAM karIne. maNi kRtvA = manapijhA athavA manasi kRtrA = manamAM karIne-nizcaya karIne. kRtrA = sijhanya athavA vari $vA = hRdayamAM dhArIne. Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avyayAni 267. (59 G) sAkSAdAdiH vyarthe 3 / 1 / 14 sAkSAt Adi zabdanI sAthe # dhAtu joDAyelo hoya ane e zabdo va no artha jaNAvatA hoya to temanI rAti saMjJA vikalpa samajavI. diva eTale abhUtataddabhAva, abhUtataddabhAva eTale je abhUta che tene bhAva. arthAt padArthanI je sthiti pahelAM na hoya te ja sthiti pachI thAya. asAkSAtU sAkSAt kRtvA iti sAkSAtkRtya sAkSAtkRtvA = pahelAM je sAkSAt nahatuM tene sAkSAt karIne gaye. (59 H) nitya' haste-prANAvudvAhe 3 / 1 / 15 vivAda artha jaNAto hoya ane 4 dhAtunI sAthe saMbaMdha hoya to dute ane pA e be avyayenI jati saMjJA nitya thAya che. rUti ruca = vivAha karIne-hAthamAM grahaNa karIne. vALa karavA ni pALaurava = vivAha karIne-hAthamAM grahaNa karIne. te vahyA lAiTuM naraH = kAMDane-jhADanI DALane hAthamAM laIne gayo, ahIM "vivAha" artha nathI. Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 haiMmalaghuprakriyAvyAkaraNe mA mAsu sUtra gatisaMjJaka M. // 60 // avyayasya 327 avyAyAnAM syAderlup syAt / svaH prAtarasti, pazya, kRtamiti / potapotAnA mukhya arthavALA avyone lAgelI tamAma vibhaktiono lopa thaI jAya che. svar + si, am , A vagere = svara = svaH = svarga, svagana, varga vaDe vagere. prAtar + si, am, A pagere = prAtara = prAtaH = prAta:, prAta: ne, prAta: 17 vagere. iti mahopAdhyAya zrI kIrtivijayagaNi ziSyopAdhyAya zrI vinaya vijayagaNi viracitAyAM haimalaghuprakriyAyAmavyayAni / atha strI pratyayAH / atha liGgavizeSajJAnAya strI pratyayAH prastUyante / // 1 // ajAdeH 2 / 4 / 16 ebhyaH striyAmAp syAt / ajA eDakA kAkilA bAlA zudrA jyeSThA // 1 // Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ strIpratyaya pra0 269 maga vagere zabdone strIliMga banAvavA hoya tyAre nArI jti| sUya A (Apa) Asal. aja + A = ajA = 54rI eDaka + A = eDakA = 629 // bAla + A = vAlA = maali| kuzca + A = kuzcA= sI mA vagere zabdo nIce jaNAvyA pramANe samajavAnA che. ajA, eDakA, azvA, caTakA, mUSikA, kAlikA, bAlA, hai|ddaa, pAkA, batsA, mandA, vilAtA, kanyA, madhyA, mugdhA, jyeSTA, kaniSThA, madhyamA, pUrvApahANA, aparAyahANA, saMprahANA, triphalA, kuvA, devavizA, uSNihA. // 2 // asyA'yattatkSipakAdInAm / 2 / 4 / 111 Abeva paro yasmAttasminanitkyAppare yadAdivarjasyAta itsyAt / pAcikA kArikA madrikA / yadAdivarjanAd yakA-sakA-kSipaketyAdau netvam / yat , tat ane kSipaka vagere zaha! sivAyanA bhIgA zabdonA aMtya = svarane zuM thAya che, je ja pratyaya lAgele DAya to ka pratyaya, na nizAnA kapan , akan pratyayane avayava na hai joIe. tathA varu pratyaya pachI sIdho Apa bhAva leya 54 vimati na vI na . pAca + kA = pAcikA = dhanArI. madra + kA = madrikA = bhadra zana zrI. Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 . haimalaghuprakriyAvyAkaraNe jIva + ma = jIva = ghaNuM che, ahIM 7 nizAnavALe ane pratyaya che (kana mATe juo 5/1/70) tethI rU na bolAya. ca= je strI. catta zabdane vajele che. sava = te strI. tat zabdane vajele che. faiaa = pheMkanArI. kSiri gaNanA zabdane vajela che. yuvA = dhruva rahenArI. kSipari gaNana zabdane vajela che. nIce jaNAvelA pramANe zipa vagere zabdone samajavAA zabdone mULa dhAtu pramANe je artha thAya che te paNa sAthe ja Apela che - kSipA = pheMkanArI fast = nyAsa kAre A va = be zabdone vAva = gati karanArI citya kahelA che eTale yuvaB = kaMpanArI vicAravA jevA kahelAM che, rahyA = caranArI ke cAlanArI artha nathI Apela. rada = bheda karanArI vanya = dIpanArI rUdavA = IcchanArI menA= jANanArI, mAnanArI, = stuti karanArI tAravA = varaNa karanArI vaI = preraNA karanArI reva = gati karanArI jAva = vikSepa karanArI sevavaI = sevA karanArI AvavA = rakSaNa karanArI dhAravA = dhAraNa karanArI 34 = zAbhanArI = parvatanI taLeTI GrA = daMDa karanArI dhicava = parvatane uparano bhAga Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stropratyaya pra0 272 A zabdonA je rUDha arthe pracalita hoya te kezamAMthI joI levA. // 3 // icApuMso'nikyAppare 2 / 4 / 107 aniki pare kvacidApaH sthAne i-hasvau vA / saTvikA, khaTvakA, khaTvAkA / - je kAra nI pUrve mAtra va (+gApU) ja Avele hoya paNa kaI vibhakti ApelI na hoya evA 1 vALA nAmanA vA nI pUrvanA mA ne ru rUpe vika9pe thAya athavA lA nI pUrvanA mA ne hRsvarUpe vikalpa thAya eTale ja rUpe vikalpa thAya. sUtramAM ritti evuM pada mUkIne sUtrakAra ema sUcave che ke ahIM je 4 (I) no nirdeza karela che te , # pratyacanI ke kAna pratyayanI sAthe saMbaMdha na rAkhato he joIe tathA kALu vALA je nAmanA mA no ke thAya che te nAmane pAm avizeSaNarUpa nAmathI arthAt apuliMgAthaka nAmathI vihita karela hoya te A niyama tevA Aju ne na lAge. - vadyA + 1 = dila = khATalI - - 22a = khATale zuM ke A na thAya tyAre rAjA = khATale. Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 hemalaghuprakriyAvyAkaraNe | sarva + ga = sa + ga = sarvAjA = T = A pragamAM "sarva' zabdano artha puliMgarUpa paNa thaI zake che. arthAt sarva zabda vizeSaNarUpa hovAthI game te liMgane artha sUcavI zake che-sarva zabdano artha puMliMgarUpa paNa thAya che mATe A niyama na lAge. paNa pahelAM gayelA 2/4/111 niyama dvArA sa rU5 banela che. A sUtramAM navuM evo nirdeza karela che tene atha punartha samajavAne che. apunartha eTale je zabdano artha puliMgI na hoya te. TLanIca vyAkaraNamAM amASitapuMja zabda vaparAyela che. (jue 7/3/48) mASitavuM eTale je vaDe pumathaka bhASita na thate hAtha te nAma. A artha jemAM prastuta sUtramAM AcArya. zrIe vAparela majaH e bane nirdezane artha eka sarakha ja che. ahIM khAsa vAta e che ke maharSi pANinie moTo zabda vAparela che tyAre prastuta AcAryazrIe nAne zabda vAparIne satranA prajanane siddha karela che. // 4 // kacinetvam 2 / 4 / 113 tArakA jyotiH| A sUtra keIka ThekANe viziSTa nAma sahita che. tArA zabda "tArA arthamAM tArA rUpe banatuM nathI, vaMA zabda Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ strIpratyaya pra0 T oDhavAnu vizeSa prakAranuM sUtaranuM vajra' arthAMmAM vaLiyA rUpe banatA nathI. ane aSTA zabda pitarAnu` krama' evA arthamAM STinA rUpe banatA nathI. tArA - tArA. vaLa jJA = oDhavAnu` sUtaranuM vizeSa prakAranu vajra-khanusa. aSTA = pitRdevatA saMbadhI kama kAMDa. // ja // thiyAM nRte'svanAve kIM rAza svasrAdvinAntAdantAcca striyAM GIH syAt / rAjJI | , strI / nakArAMta nAmane tathA kArAMta nAmane jyAre sIliMgI karavu. hAya tyAre te nAmane srIliMga sucaka dU (f) pratyaya lagADavAnA che. svara, tuTTi, nanAnda, cAi, mAtra, tir, zvetaae zabdone A niyama na lAge. li'gI karavu' hAya tyAre nAmane pratyaya lagADavAnA che e hakIkata A AkhAya pAdamAM samajavAnI che: rAjJan + = rANI - rANI. teM + chuM = trI - karanArI. B svA nu svarlR ane vrutti nu Turttitta ja rahe che, temanu 18 Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 haima prakriyAkaraNe athabhAnu ye'vayana svasA bhane duhitA thAya che pazu svastrI duhitrI na thAya || 6 || adhAtUhaditaH 2|4|2 // AdhAtorudita Rditazca striyAM GIH syAt / bhavantI / / pacantI / adhAturUpa evA 6 nizAnavALA ane niAnavALA pratyaya ke apratyaya je nAmane cheDe AvelA hoya tevA nAmane zrIvigI karavuM hAtha tyAre liganA sUcaka maiM pratyaya lagADavA. u - bhavatu = bhavat + I = bhavatI - Apa- pote. R - pacatR = pacant + I + pacantI - rAMdhatI zrI. // 7 // aJcaH 2|4|3 azvantAt striyAM GIH syAt / prAcI udIcI | jene cheDe r hAya tene srIliMga sUcaka pratyaya karavA. pra + aJc + I = trAcI pUrva hizA. ud + a + I = udIcI - uttara dizA // 8 // gaurAdibhyo mukhyAn GIH 2|4|19 mukhyAgaurAdigaNAt striyAM GIH syAt / Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " pratyAM jha0 21 mukhya evA paura Adi sakArAMta zabdone strIliMgI karavA hoya tyAre mArI jAtinA sUcaka chuM pratyaya lAge che. - aura vagere zabdo ghaNA ja vadhAre che te anyathI jANuM levA. // 9 // asya yAM luk 2 / 4 / 86 spaSTam / gaurI nadI / kvacidyakArasyApi-pratsI / - strIliMga sUcaka chuM () pratyaya lAgyA pachI akArAMta nAmanA cheDAnA 5 ne lopa thAya che. madrarara + = + - maDhacaranI strI. mallI =mAMchalI. | 20 | vecananya rAkAra? acarame vayasyaddantAttriyAM DIH syAt / kumArI kizorI pUTI . zanI kRti vima? vRddhA karinAni kI i kevalI maamkii| kALe karIne zarIranI je avasthA thAya te ghara kahevAya. je nakArAMta mukhya nAma AvI chellI vayane na sUcavatuM hoya paNa bIjI vayane sUcavatuM hoya ane te nAmane AliMgI karavuM hoya te tene nArIjAti sUcaka chuM pratyaya lAge che. A kumAra sumArI - kumArI-kuMvArI, jizora+= kizorI Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe 2 kyanI. vaghUTa+I-vaghUTI-baDa yA mATe yeya bharanI. vRddha+A=vRddhA-vRddha vayanI-32- sI-21 zav4 chael qyane sUbave cha tethI A Jyo, I na ye.kevala+I-kevalI-jyoti: . mAmaka I-mAmakI-bhAbhI-mAmAnI patnI/bahu. // 11 // navA zoNAdeH 2 / 4 / 31 .: zoNI shonnaa| zoNa mAhi zahAne strIlimai 41521 / yi tyAre I vikape lAge che. ... zoNa+I-zoNI- ana. zoNa+A-zogAI nAge tyAre. zeNa vagere shh| naye pramANe samai- zoNa, caNDa, arAla, kamala, kRpaNa, vikaTa, vizAla, vizaMkaTa, bharuja, dhvaja, kalyANa, udAra, purANa, bahu vizeSa nAma, vRtrahan , candrabhAga navAya-bagere. // 12 // ito'kttyarthAt 2 / 4 / 32 tayarthapratyayAntavarjAdidantAstriyAM DIvA syAt / bhUmI, bhUmiH / dhUlI, dhUliH / rAjI, rAjiH "paddhatervA" / 2 / 4 / 33 paddhatI, paddhatiH / "zakteH zastre" 2 / 4 / 34 zaktI zaktiH / ..., idanta- che3 21 i 4121- ANhone nArImatimA Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ strIpratyaya pra0.. 277 vAparavA hoya tyAre chuM vikape lAge che, zabdanA cheDAne 6 kti pratyayane na hovA joIe tathA uttara pratyayanI samAna arthavALA bIja kaI pratyayane paNa na hovA joIe. bhUmi+I-bhUmI, bhUmiH-bhUmi. dhUli+I-dhUlI, dhUliH-5ja. rAji I-rAjI, rAjiH-5ti 2/4/33 sUtraddhArA-paddhati sahane strIli manAyo Doya to I vige che. pad+hati=paddhati I-paddhatI, paddhatiH jyAM padane AghAta thAya te raste athavA paga vaDe AghAta pAmate raste athavA paMkti. / 2/4/34 sUtra 62 // zakti zAhale 'zastra' mathamA strIliMgamAM vAparavo hoya te vikalpa chuM lAge che. te zakti+I-zaktI, zaktiH= zastra-zata nAmanu zastra. - kR+tiH (vi) =kRtiH= 2-yanA-maDI zahanA chAnA I kti pratyaya pAthI I na ye| tathA kRti+I-kRtI na yayuH // 13 // svarAduto guNAdakharoH 2 / 4 / 35 ___ svarAtparo ya uttadantAdguNavacanAtkharuvarjanAstriyAM DIrvA syAt / paTvI paTuH / vibhvI vibhuH / svarAditi kim ? / pANDubhUH / guNAditi kim ? AkhuH strI / uta iti kim ? zvetA paTI / akharoriti kim ? / kharuriyam // Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 hemalaghuprakriyAvyAkaraNe . "sattve nivizate'paiti pRthak jAtiSu dRzyate / / AdheyazcAkriyAjazca so'sattvaprakRtiguNaH" // 1 // je nAmamAM svara pachI AvelA mAtra eka ja vyaMjana bAda tarata ja hasva = AvyuM hoya evA sakArAMta guNavAcI Avhane prIlimA 52ve| Doya tyAre I vidhe dAge cha. mahI' me kharu za na . ..... paTu I-padavI, paTuH-huzalatAnA zuzupANI. vibhuI-vibhvI, vibhuH-vyA54 mayA sAmartha35 guvANI. pANDuH bhumiH-dhajI bhIna. mI. u, 12 pachI nayA paNa jU evA be vyaMjana pachI che tethI huM na lAgyo. AskhuH strI-4231-18 Akhu za6 gurupAcI nathA. kharu iyam-zveta 1fail mA-mI kharu za6 panyA cha tethI I - lAya.. // 14 // zyetAdibhyo vA DIstadyoge to nazca 2 / 4 / 36 zyenI, zyetA / "knaH palitAsitAta" / palikrI / atikI .. . pavAyI zyeta, eta, harita, bharata, rohita-me zahIne Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nArItimAM vAparavA hoya tyAre chuM vika lAge che ane 2 lAgavA sAthe ja ne thAya che. yeta I-venazvanI-mI. zveta neInAre bAre zveta+AiyetA thAya che. eta enI- tarI.InA to etA. harita nu hariNI-rI-nAhI. I nAge to haritA. bharatanu bharaNIsata. I nAme ta bharatA. rohita nuM rohiNI ala. I nA to rohitA. ... . .. lyAre zyeta, eta vagere zava ayAyI na hoya tyAre bhane llet sUya A pratyayA . cha. . . . . - "kra palitAsitAta" 35 2/4/37 sUtra dvArA palita bhane asita zahAne fanwi 52vAnA 4 tyAre I fqse5 mAge je. I tA sAthe ta / kna thAya che. palita+I-palika +I-paliknI-pajiyAvAmI 52 zrI. I naje tyAre palita +A-palitA. ___asita+I-asika+I-asiktI-2 ||y nAnI vA chatAM garbhane dha raNa kare te gAya athavA aMtaHpuramAM nimAyelI dUtI. I nA to asita+A asitA. // 15 // asaha-naJ-vidyamAna-pUrvapadAtsvAGgAda kroDAdibhyaH 2 / 4 / 38 sahAdivarja pUrvapada yasya tataH kroDAdivarjAdadantAtsvA Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 hemalaghuprakriyAvyAkaraNe GgAt striyAM kIrvA syAt / pInastanI pInastanA / atikezI, atikezA mAlA / sahAdivarjanAt sahakezA. akezA, vidyamAnakezA / akroDAdibhyaH iti kim ? sukroDA suvAlA / svaanggaaniiita ni ? voca, ajJAna che ' , . avikAro'dbhavaM mUrta prANistha svAGgamucyate / cyuta ca prANinastattannibhaM ca pratimAdiSu // 2 / / | prANImAM raheluM [je svAMga hoya te game tyAre prANImAM ja raheluM hovuM joIe.] prANInuM pitAnuM aMga tene savAMga samajavuM, paNa te aMga sejA [rAja eTale sajA-sojA vikArarUpa che.] vagere vikArarUpa na haya, kapha [ pravAhI che.] vagere pravAhI dvavarUpa na hoya, je svAMga hoya te dazya [jJAna amUrta che- mUhevuM joIe tathA kadAca prANInuM aMga [vALa prANIthI chuTA paDI gayA hoya te paNa svAMga ja gaNAya.] prANIthI chuTuM paDI gayuM hoya te paNa svAMga kahevAya ane prANInA svAMga jevuM mUrti [pratimA sArA mukhavALI heyapratimA-vageremAM mukha ke hAtha vagere hoya te paNa svAMga kahevAya. jene cheDe svAgavAcI zabda hoya evA samAsavALA cArAtta zabdane nArIjAtimAM vAparavuM hoya tyAre chuM vikalpa lAge che. ahIM jAtta zabdanI pUrvamAM sada, nagna niSedhavAcaka ) ane vidyamAna zabdo na hovA joIe. svAMgavAcI koTa vagere zabdone A niyama na lAge. zoTa vagere zabda Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ strIpratyaya pra0 281 nIce pramANe che. joDha, vu, gula, rA, vAja athavA hi (vALa) mAru, najI, mana, pula, gela, da, mujJa vagere. pIttana+ =vInastanI na lAge tyAre. pInastanA-puSTa stanavALI. atijarAta=gatizIOM na lAge tyAre atizA mAhA-kezAvALA karatAM lAkhI mALA, uparanA banne prayAgAmAM stana ane za zabda svAMgavAcI che. sasa+samezA - kezasahita. baherA-zA-keza vagaranI. vidhamAnaoza+bA=vidhamAnadeza-vidhamAna kezavALI. pUrvapadmamAM sa , a ane vidhamAna e traNe zakhkhAnA niSedha karelA hAvAthI saddeza vageremAM phna lAgyA. suvA+gA=suvAhA- sArA vALavALI. muoDa+gA=muddoDhA-sArA kheALAvALI cALa joDha+1=cALoDhA-kalyANurUpa kheALAvALI pIttanur + A = pInanuvA--puSTa gudAvALI.TIvaeNvAha+1=TrorvavAhA-meTA-DhAMmAM vALavALI. * A pAMce pratyeAgeAmAM cheDe doDha Adi zabdo che. sUtramAM tenA niSedha karelA hAvAthI lAgyA nathI. va zeAja+A=vadezeAA-bahu seAjAvALI. yaduzAna + A = cahujJAnA--bahu jJAnavALI. vacava+jJA=vaheMcavA-zarIramAM javanA ghaNA nizAnAvALI. A prayAgamAM zeAja, jJAna ane cava zabda svAMgasUcaka nathI tethI na lAgyA. Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 282 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe // 16 // nAsikAdarauSTha-jaGghA-danta-karNa-bhR'GgAGga gAtrakaNThAt 2 / 4 / 39 sahAdivarjapUrvapadebhyaH ebhyaH svAGgebhyaH striyAM DIvo syAt / sunAsikI sunAsikA / niyamasUtramidam, tenAnyebhyo bahusvarebhyaH saMyogopAntyebhyazca jIna syAt / sulalATA / supA "nakhamukhAdanAmni vA" / sunakhI sunakhA / sumukhI sumukhA / nAnmi tu zUrpaNakhA / "pucchAt" / tthaa| dIrghapucchI diirghpucchaa| kabarAdipUrvAnnityam-kabarapucchI / "krItAtkaraNAdeH" / azvakrItI / "ktAdalpe" / abhraviliptI dyaurityAdi / "sapatnyAdau" / DIMntiAdezazca / sptnii| ekapatnI / "UDhayAm" / patnI / pANigRhItIti" / ptivtnii| antrvtnii| evaM dRDhapatni / dRDhapatiH / grAmapatnI, graamptiH| sabhAsamAM mAtA nAsikA, udara, oSTha, jaGghA, danta, karNa, zRGga, aGga gAtra bhane kaNTha / svAya zahAne strIliMgamAM vAparavA hoya tyAre chuM vikalpa lagADe. ahIM paNa saha, a (niyA ) anevidhamAna ANDa : 56i na hovA joIe. sunAsika+I-sunAsikI I - all tyAre sunaasikaa-saa| nAsisl/itsquil. udara, oSTha, jaGghA mA pren| arthI sAdhI al. ... Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A sUtra evo niyama sUcave che ke, bahAravALA svAMgavAcI zAna lagADa heya tA narijA ane vA sivAya bIje na lagADavA, jema ke sutrATa-apa sTAra zabda svAMgavAcI hovA chatAM tene uparanA sUtrathI zuM na lAge. vaLI, bIje niyama e paNa sUve che, ke je zabdone cheDe saragavALA akSarA che temane je huM lagADa hoya te . ranna, , zra, akra pAtra ane 4 zabdone ja lagADe, bIje kayaya na lagADo. A niyamathI kupAtra sArA paDakhAvALI-zane uparanA sUtrathI paNa huM na lAge. A rIte upara jaNAvela niyama sUcavavA A sUtra juduM karyuM che. () navaguNAAni vA rUpa 2/440 sUtra dvArA- samAsamAM AvelA svAMgavAcI nara ane mulla zabdone strIliMgamAM vAparavA hoya tyAre chuM pratyaya lagADo. jo keInuM nAma na hoya te A sUtramAM kahyuM ka (niSedhavAcI) ane vidhamAna zabdo pUrvapadamAM na hovA joIe ema samajavuM. suvarjI punazI, sunavA-sArA nakhavALI. su+ mu sumurI, sumukSA-sArA mukhavALI navamA gurjaLavA pAvaNanI bahenanuM nAma. uparanA pragamAM vizeSa nAma che tethI A prayogamAM nathI pravega na thAya () puchAta rU5 2/4/41 sUtra dvArA samAsamAM Ave Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 . haimalaghuprakriyAvyAkaraNe svAMgavAcI pucha zabdane strIliMga kara heya te zuM vikalpa lAge che. ahIM paNa sada, A (niSeghavAcaka) ane vidhamAna zabdo pUrvapadamAM na hovA joIe ema samajavuM. rIpuraphurIpurazI, lIpuchA-lAMbI puMchaDIvALI * (C) vipUrvAnnityam rUpa 2/4/42 sUtra dvArA-samAsamAM AvelA vara. maNi, viSa ane zara zabdo pachI rahelA puraSTa zabdane strIliMga karavo hoya te phri pratyaya lAge che. vapurjarapuchI-vAMkA puMchaDAvALI, kAbaracItarA puchaDAvALI. A rIte ma. viSa vagerenA rUpa sAdhI levA. - (D) rAjALa rUpa 2/4/44 sUtra dvArA-karaNa-sAdhakavAcaka zabda pachI samAsamAM AvelA sakArAMta zIta zabdane sIliMga kare che tyAre strIliMga sUcaka chuM lAge che. azvItarrA nakSatronI-ghaDA vaDe kharIda karelI. S. mana jItA-gheDA vaDe kharIdelI-A prayogamAM azara karaNa hovA chatAM bhAva ane rIra zabdone samAsa nathI tethI { na thaye. (E) #Ava rU5 2/4/45 sUtra dvArA-karaNa-sAdhanavAcaka nAma pachI samAsamAM AvelA tathA cheDe ra pratyayavALA zabdane strIliMga banAva heya te strIliMgasUcaka chuM lAge che, je alpa arthanuM sUcana hoya te Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 285 bravitti annaviDhitI dha-ochAM vAdaLAvALuM AkA . (F) pancA rUpa 2/4/50 sUtra dvArA-sapanI vagere zabdomAM pati zabdane ruM lAgavA sAthe pachI ne Agama paNu thayele samaja. +IMsapakrarpha tapanI-jene pati samAna che. zakya. U#tiruM patta+na+upanI-jene eka pati che. (G) ddhAvAn rU5 2/4/51 sUtra dvArA-paraNelI strI arthane sUcavavo hoya tyAre ghara zabdane zuM lAge che. ane - pachI na ne AgaLa thAya che ttijana -gharanI-patnI-paraNelI sI. ) (H) pALigItoti rU5 2/4/para sUtra dvArA-paraNelI strI. arthane sUcavanArA pALItI vagere zabdone phu lAgela che. pALigThThIrju=pALigRhItI-agninI sAkSIe jenA hAthanuM grahaNa karela che te paraNelI strI. - pANiItA banyA-bIjI strI eTale vidhipUrvaka agninI sAkSIe jenA hAthanuM grahaNa karela na hoya paNa game tema jabarajastI vagere dvArA grahaNa karela hoya tevI strI jALigRhItA kahevAya, ahI pabihotI na thAya. (I) Rvaca7 mAryA-ArSika rU5 2/4/53. sUtra ' ' Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 haimalaghuprakriyAcyAkaraNe dvArA-parivAranI zabdane bhAryA-avidhavA-arthamAM samajavAne che ane tenA chellA gharanI aMza patI ne varanI thaIne thayela che. antarvaranI zabdane garbhiNuM arthamAM samajavAne che ane tene chello vatnI aMza pati zabdane zuM lAgyA pachI TU ne jU thavAthI thayela che. patiH cAra varita nA gharamatI-pativana-pativALI strIavidhavA-sephAgaNa-strI. ___ antaH patiH yasyAH sA antara+pati-antarvatI-antarvatnI -garbhiNI zrI. ja pataH cayA sA narvastro-jeNImAM patine praveza thayela che te garbhiNI strI. () pazu rU5 2/4/48 sUtra dvArAbahavAhi samAsamAM mukhya arthavALuM paf zabda cheDe hoya ane tenA strIliMgamAM vApara hoya te zuM vikatape lAge che ane zuM lAgavA sAthe ne aMte AgamarUpa umerAya che eTale 7 ne badale na bolAya che. - tafidaDhapannarja tapatnI, daDhapati -jene pati daDha che evI strI * (6) nA rUpa 2/4/49 sUtra dvArA-pUrvapadavALA ti zabdane straliMgI banAvavA hoya tyAre chuM vikalpa lAge che. huM thavA sAthe 7 ne a te Aga rU5 umerAya che. Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ strIpratyaya pra. 287 grAma+pati+I-grAmapat+nnaI-grAmapatnI grAmapatiH - sAmanA patinI strI-panI // 17 // jAterayAnta-nityastrI-zUdrAt 2 / 4 / 54 yAntAdivarjAjjAtivAcino'dantAstriyAM DIH syAt / AkRtigrahaNA jAtiliGgAnAM ca na sarvabhAk / sakRdAkhyAtani hyA gotraM ca caraNaiH saha // 3 // .. kukkuTI / brAhmaNI / nADAyanI / ktthii| yAntAdivarjana kim ? / kSatriyA / khaTvA / zUdrA / kacit nityastrIjAterapi odanapAkI / zaGkhapuSpI / pUgaphalI / darbhamUlI / auSadhi'vizeSA ete| jAtivAcI nakArAMta zakhane strIliMgamAM vAparavo hoya tyAre huM pratyaya lagADavAnA che paNa e zabda cheDe ja vALe na hevo joIe. este zabdane cheDe pratyakSa ca na ho joIe. 2 AvIne lepAI gayA hoya tevuM nAma to ahIM laI zakAya che. vaLI, e zabda nitya strI jAtivAcaka na levo joIe tathA zUdra Avt na vo naye. kukkuTa+I-kukkuTI-DI. brAhmaNa+I-brAhmaNI-prAjhanI zrI. nADAyana+InADAyanI naDanI ch|43rii. kaTha+I-kaThI-44 gotranI zrI. ya-kSatriyA-kSatriyanI strI. mA zamana cheDe sAkSAt ya AkSI Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe huM na lAgyo eTale kSatrithI prayoga na thAya. nitya strI rahyA khATalo-A zabda nitya strI jAtivAcI che tethI ravI rUpa na thAya. - zudra strI-ra zabdano niSedha karela che tethI [ii na thAya. | morapavi-zonaHjI-kAMTAzeLIyo nAmanI vanaspati. A prayoga pAva---vADhInatAna sUtra 2/4/55 dvArA parva, varNa, parNa ane vAtra zabda samAsamAM cheDe AvelA hoya te ane e jAtivAcI zabdone strIliMgamAM vAparavA hoya tyAre re lAge che. tethI gorAjI siddha thayuM. zagsw+rda- puEvI-eka prakAranI auSadhi. A prayoga -A-nA-naivAzva purapAna sUtra 2/4/16 dvArA samAsamAM AvelA jAtivAcaka puEM zabdane strIliMgamAM vAparavo hoya tyAre zuM lAge che. zarata e ke, e samAsamAM pUrvapadamAM satta, vahu, kAtta, zata, gva ane 5 vagere sAthe eTalA zabdo na hovA joIe tethI rApukathI siddha thayuM. - pUao-pUraka pUrAchI e prakAranI auSadhi. A prayoga karamU-ma-ninaiva-rAI- vid sTAra sUtra 2/4/57 dvArA samAsa mAM AvelA jAtivAcaka zabdane strIliMgamAM vAparavo hAtha tyAre zuM lAge che zarata e ke, e samAsamAM pUrvapadamAM samu, mA. zanina, , rAja ane pive zabdo na havA joIe tethI pUchI siddha thayuM. Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - sIpratyaya pra0 282 mUDha pUchI-eka prakAranI auSadhi. A prayoga anazo gUDhAr sUtra 2/4/58 dvArA samAsamAM AvelA jAtivAcI mUDha zabdane strIliMgamAM vAparavo hoya tyAre chuM lAge che paNa mUcha zabda pahelAM niSedha sUcaka na levo joIe tethI ramUjI siddha thayuM. // 18 // dhavAdyogAdapAlakAntAt 2 / 4 / 59 pAlakAntavarjAtsaMbandhataH strIvRtterdhavanAmnA DIH syAt / praSThasya bhAryA praSThI / gaNakI / apAlakAntAditi kim ? gopaajiwA ghasgvartanIyaH pazcAd | dhava-bhauM. dhava-martA-nA saMbaMdhane lIdhe banelo (jema ke-vANiyA uparathI vANiyANa, dhobI uparathI dhAbaNa) eTale je zabda pativAcaka che, te ja zabda avAcaka thayela hoya e zabda, evA kArAMta zabdane liMgamAM vAparavo hoya te ruM lAge che. mAtra je zabdane ruM lAganAra hoya te zabdane cheDe pa4 zakha na joIe. karyu praSTI-praSTha nAmanA patinI sI. praSTha AgaLa cAlanAra, praThI-AgaLa cAlanAra- AgevAna zrI. jAvakajAvI-gaNaka nAmanA patinI A. gaNakanIgaNanAranI sI. 40 + A = zeSThiA - govAlaNa - A pragamAM cheDe sTiva zabda che. ane sUtramAM 40 zabdane Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0i haimalaghuprakriyAvyAkaraNe vaje le che tethI huM na lAge, eTale thAya. ' strI prAga na - // 19 // putakratu-vRSAkapyami-kusita-kusidAdai ca rAjA ebhyaH pazcabhyo DIstadyoge'ntasyaiH / pUtakratoH strI puutkrtaayii| - pUtaLuMkRSA, ni. kuri ane kurIH A pAMce zabdo patinA vizeSanAmarUpa che. have e zabdone strIliMgamAM vAparavA hoya tyAre chuM pratyaya lAge che ane zuM lAgatA e pAMca zabdonA aMtanA svara che belAya che. pUtaog = pUrasta + phre= pUtarAcI - pUtakanI (I) strI. bAkInA cAre zabdonA udAraNe sAdhI levA. : | 20 | mArI ja vA 2ASTApha? _ manAsarvA tadyoge auraizca syAtAm / mnaayii| manAvI / majudA . manuM nAma patinA vizeSanAmarUpa che, "manu nI svI" evA arthamAM jyAre mana zabda vAparavuM hoya tyAre tene strI vasUcaka vikape lAge che ane zuM lAgavAnI sAthe mananI = ne tathA za thaI jAya che. Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - stropratyaya pra0 manu+I-mana I-manAyI-manAyI bhanunI strI... manu+I-manau+I-manAvI-manunI strI. manu :- manunI strI. . // 21 // varuNendra-bhava-zarva-rudra-mRDAdAncAntaH 2 / 4 / 62 ebhyaH SaDbhyo DIstadyoge AncAntaH / varuNAnI / indraannii| patinA nAma 952thI strIvAyI thye| baruNa, indra, rudra, bhava, zarva mane mRDa zahAne strIli sUyaI mAge cha bhane { lAgavA sAthe e zabdone aMte kAna Agama umerAya che. - varuNa+I-varuNa+An+I-varuNAnI-12-patnI.. indra+I-indra+An+I-indrANI-dranI patnI... sevA rudra, bhava, zava bhane mRDa vigeren| 33 // sAdhi .. // 22 // mAtulAcAryopAdhyAyAdA 2 / 4 / 63 ebhyastribhyo DIstadyoge ca Ananto vA / mAtulAnI mAtulI / kSubhnAdi pAThAnna Natvam-AcAryAnI AcAryo / upAdhyAyAnI upAdhyAyIM / 'sUryAdevatAyAM vA" hIstadyoge Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 laghu kriyAnyAkaraNe cAnantaH / sUryANI sUryA / "AyaM kSatriyAdvA" / AryANI AryA / kSatriyANI kSatriyA | patinA nAma uparathI strIvAcI thayelA maturu, bhASA, jIvAkhyAya zabdone strIliMga sUcaka viSe lAge che ane lAgavA sAthe zabdane aMte At Agama umerAya che. mAnujana =mAtu+jJAna+mAtuAnI, mAtuDhI- mAmI. AcArya +=AcAya + An + + AcAryAnI, bhASArthIAcAryanI strI. upAdhyAya+=3pAdhyAya+jJAna+==pAdhyAyAnI, upAdhyAyI upAdhyAyaNu-ejhaNu sUrya =sUrya+mA+d=sUryAnI, sUrcA-sunI daivarUpa strI A prayoga sUryArevatAcAM vA rU5 2/4/64 dvArA jo sUryanI strI devarUpa hAya te patinA nAma uparathI strauvAcI thayelA sUrya' zabdane strIliMga sUcaka ph vikalpe lAge che. ane hU~ lAgavA sAthe sUrya zabdane aMte Ar Agama umerAya che jethI sULI, sUryAM e siddha thAya che. ire'+=+=+=oLI, ArcA- kAI strInu- vizeSa nAma. niyA=triya+gAna+=triyALI, triyA-keI strInuM vizeSa nAma. Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ strIpratyaya pra0 293 uparanA ane prayAgA bA kSatriyAdA rUpa sUtra 2/4/66 dvArA Aya ane kSatriya zabdane strIliMgamAM vAparatI vakhate vikalpe phUM lAge che ane lAgavA sAthe je zabdone aMte AnuM Agama umerAya che. tethI te dvArA ArcALI bho ane kSatriyALI kSatriyA e siddha thayuM. / / 23 / / yava-yavanA-'raNya- himAddoSa- lipyuru- mahattve 2|4|65 ebhyatu yathAsaGkhyaM doSAdau gamye GIH syAt, GIyoge cAnantaH / yavAnAM doSo yavAnI / yavanAnAM lipiyvanAnI 3 gaLyuM lakhyAnI / mahenrima dimAnI / "yanA DAyan ca vA" / gArgyAyaNI, gArgI / evamanyatrApi yathAyogam / - " doSa' artha jaNAtA hAya tA cava zabdane, lipi artha jaNAtA hAya teA calana zabdane, 'vizALatA rUpa' atha sUcavAtA hAya ! anya zabdane ane ' mahatvarUpa' atha sUyavAtA hAya tA dima zabdane lAge che ane lAgavA sAthe e zabdane aMte jJAn Agama umerAya che. cava+va+bAr+=thavAnI-TUSitAH thavAH- kRSita calaagaDI gayelA java, cava+=cavana+A+-vanAnI-cavanAnAm ruitiH-cavanAnI lipinu nAma. anya + huM = anya + Acand Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe araNyAnI-mahad araNyam vizA 129ya. hima+I-hima+An+I = himAnI-mahad himam-mAre Dima. gArgya+I-gAgya +Ayan+IgAAyaNI-strInu vizeSa nAma che. gArgya+I-gArgI-Ayan na sAdhyA tyA strInu vizeSa nAma che. mA bhanne prayoga yajo DAyan caka sUtra 2/4/67 dviArA catra pratyayavALA zabdone strIligamAM vAparavAM hoya tyAre zuM lAge che ane zuM lAgavAnI sAthe zabdanA aMta svarane badale Ayan vi465 thAya che. te 62 gAAyaNI ane gArgI me siddha thayu. // 24 // uto'prANinazcA'yu-rajjvAdibhya UG 214/73 nRjAtivAcino'prANijAtivAcinazcodantAt striyAmUGa syAt, na tu vantAdraJjavAdibhyazca / kurUH / alAbUH / prANijAtivarjanAdAkhuH / yurajjvAdivarjanAdadhvaryuH strI, rajjurityAdau nau / "bAhvanta-kadu-kamaNDalA mni"| subAhUH, kaH, kamaNDalUH / nAmnItyeva-vRttabAhuH / manuSya jAtivAcaka ane aprANijAtivAcaka evA husva 6 saMta nAmane strIni sUyaH U pratyaya lAge cha. che yu vALA ane Adi zabdone A niyama na lAge. ... manuSyati kuru + U = kuruH - nI strI. mAti Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ strIpratyaya pra0 295 thAvu+==gAvU-tuM bI athavA tuMbInI li.nANu-uMdaraDIA zabda prANavAcInAma levAthI ka na lAgyA adhya" hIadhvaryunI strI A zabda cheDe zu vALe zabda che te vajela che. raghu deraDI=jU zabdane vaje le che. (#) suvAdurupuSyAhU - strInuM vizeSa nAma che. (3) dR+= strInuM vizeSa nAmane nAganI mAtA. () macchu + 1 = mavsu-vizeSa prakAranA pAtranuM nAma che. (5) vRttavAdugoLa hAthavALI strI-A vizeSa nAma nathI tethI 3 na lAgyA. A , ra, 1 ane gha A cAre sUtre "vAhanata-namaveonaoNni" rUpa sUtra 2/4/74 dvArA aMtamAM jAdu zabda Avelo hoya evA zabdone. tuM ane mAhahu zabdone je vizeSa nAma hoya to strIliMgamAM vAparatAM 3 lAge che. te dvArA uparanA 1, 2, 4 ane 5 e prago siddha thayA che. // 25 // upamAna-sahita-saMhita-saha-zapha-vAma-lakSa __NAdhuroH 24/75 upamAnavAcibhyaH sahitAdibhyazca SaDbhyaH parasya uroH sivAyUra thAta e, I sahite nArI-sahIpa-kUda I te sAdhavA AdimAM -pUrvapadamAM -upamAnavAcI zabda hoya evA Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 prakriyA vyAkaraNe samAsavALA tathA AdimAM -pUrvapadamAM sahita, sahita, sahaka rAja, vAma, rukSmaLa zabdo hAya evA samAsavALA zabdane strIli'gamAM vAparatAM jha pratyaya lAge che. 35mAna-ma+ha+5=roH-2'bhAnA UrdunI jevA UruvALI strI. sahita+5+jhasahite 4H=khane Uru sAthe heAya evI strI. A prayAgAmAM pUrvapadamAM sahita vagere zabda che. pIna + jhaH-pIne-puSTa UruvALI strI.-ahI pItta zabda upamAnavAcI nathI paNa guNavAcI zabda che tethI OM na lAgyA. .. (A) sara+phUM=nI-nArI. (1) g+phUM=nArI-nArI. (C) sahi+rdU sannI-sakhI-bahenapaNI. (D) sala =sahI-sakhI. (E) pazu+=5T:--pAMgaLI strI. (-) zvabhru.-*:-sAsu. A cha prayAgeA nArI-saNI-padR:-dha rUpa sUtra 2/4/76 dvArA nArI ane saghI zabdomAM nArIjAti sUcaka lAgela che ane pardU tathA zvazu zabdomAM nArIjAti sUcaka 6 lAgela che tethI A,, -,D E ane F e prayAgA siddha thayA. // 2 // cUnantiH 2/4/77 // 26 // striyAm / yuvatiH / "anArSe vRddhe'Ni bahusvaragurUpAntyasyAntasya yaH / " kArISagandhyA / davadatya ityAdi / yuvan zabdane strIliMgamAM vAparatAM ti pratyaya mukhya evA lagADavAnA che. Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ strIpratyaya pra0 297 yuvati = yuvatiH juvAna strI, nirjIvana + kSetra nirjuna =jemAMthI yuvAno nIkaLI gayA che evI nagarI. ahI 2/4/1 thI re lAgela che ahIM yuvam arthavAcaka suvar zakha mukhya nathI paNa "nagarI" arthane nArI zabda mukhya che, tethI ti na lAge. jaLa-pazvika aNa=Arova+ ==ArISa zA strInuM nAma che. A prayoga nA vRddheDaLige vahurjara guNTcADattacaDyA rUpa sUtra 2/4/78 dvArA mArSa artha sivAyanA pRddha arthamAM vidhAna karelA aNu ane pratya thayA pachI je zabdo bahusvaravALA che ane upAMtyamAM guru akSaravALA che te zabdone strIliMgamAM vAparatAM temanA aMta bhAgane strIliMgasUcaka 2 (za) belAya che te pachI jAta 2/4/18 sUtrathI mA pratyaya lAge che. te dvArA jArISadazA siddha thayuM. A rIte bIjA udAharaNe sAdhi levA. ... iti mahopAdhyAya zrI kIrtivijayagaNi ziSyopAdhyAya zrI vinayavijayagaNi viracitAyAM haimalaghuprakriyAyAM strIpratyayaH / Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ athakArakaprakriyA prArabhyate / / ? ziyAta vAra vIrA kriyAyA hetuH (kAraNa) karnAdi kArakasaMjJaM bhavati / tacca dravyANAM svaparAzrayasamavetakriyAnirvartakaM sAmarthya zaktirityAcakSate / zaktizca sahabhUryAvadravyabhAvinI ca kriyAkAla evAbhivyajyate / karotIti kArakamiti anvarthasaMjJAsamAzrayaNA cAnAzritavyApArasya nimittatvamAtreNa hetvAdeH kArakasaMjJA na mati ! kAraka lakSaNa A sUtrane artha karatI vakhate kriyA, 1 vAram e pATha samajavAne che. kriyA" zabdano artha prasiddha che. kriyA eTale pravRtti mAtra. pravRtti mAtramAM-kriyAmAM-bhAga levA sAthe sakriya rIte je kaMI kartA, karma vagere heya tenuM nAma kAraka" che. "kAraka" zabdano artha "kriyA karanAra' eTale kriyAmAM je kaMI sAdhana hoya te kriyAmAM bhAga lenAra have ja joIe eTale keI ne kaIrIte kriyA karanAra ho joIe. e Azaya kirAtuH jAnu pAThane che. mATe je hetu vigere kriyAmAM bhAga lenArA na hoya paNa mAtra nimittarUpe heya-kriyA rahita heya-tene kAraka na samajavA/gaNavA. Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAraka pra0 299 // 2 // nAmnaH prathamaikaddhibahau 2 / 2 / 31 svArtha-dravya-liGga-saGkhyAM-zakti-lakSaNo'samagraH samagro vA pazcako nAmArthastasminnekadvibahau vartamAnAnAnmo yathAsaGkhya' syaujaslakSaNA prathamA syAt / DitthaH gauH zuklaH kAraka: daNDI iti prathamA / nAmane pahelI vibhakti lAge, je nAma eka saMkhyAmAM heya te zuM lAge, be saMkhyAmAM hoya te o lAge bethI vadhAre saMkhyAmAM hoya te an lAge vizeSa nAma -Dittha+s-DitthaH, Ditthau, DitthAH- se vizeSa nAma cha. ti pAya nAma go+s-gauH, gAvau, gAvA-gAya. liyA 154 nAma-kArakAm-kArakaH, kArakoM. kaarkaaH-42naare| gurupAya nAma zukla+s-zuklaH. zuklau, zuklAH-dhoNe samaya 4 / nAma daNDina+s-daNDI, daNDInau, daNDInaH-6 pAse rAme cha bhATe 61-iti prathamA / // 3 // Amantrye 2 / 2 / 32 sambodhanArhanAmnaH prathamA syAt / he deva / AmatraNa artha sAthe saMbaMdhavALA nAmane pahelI vibhakti lAge che. Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe hai sevaka deva-he deva. seva+=au- he be de ! reva+ vA- ghaNe devI ! // 4 // kartRApyaM karma 2 / 2 / 3 kA kriyayA yadvizeSeNAptubhiSyate tatkArakaM vyApya' karma ca syAt / tat tredhA-nirvartya vikArya prApya ca / yadasaMjJAyate tannirvaya'm / yatrAvasthAtara kriyate tadvikAryam / yatsadeva prApyate tatprApyam / punarekaika vidhA-iSTamaniSTamudAsIna c| mukhyagauNabhedAttadvidhA / * karmanuM lakSaNa- pUrve jaNAvelA kartA pitAnI kriyA vaDe je vastune vizeSa rIte meLavavA Icche te "vyApya" (karma) kahevAya ane tene karma nAmathI oLakhavAmAM Ave che. te karma traNa prakAranuM che. (1) nirva- kriyA vaDe pedA karavA yogya. (2) vikArya- kriyA vaDe vikAra pAmavA yogya ane (3) kriyA vaDe mAtra pAmavA gya. karmanA traNa bheda upara batAvela che (1) nitya (2) vikAya ane (3) prApya. tenA spaSTa artho nIce pramANe che. (1) vastunuM je rUpa prathama na hoya te rU5 pachIthI thAya te nirvatya karma vArika ahI kaTa nivarya karma che. kemake pahelAM mAtra ghAsanI saLIo hatI, pachIthI kaTa thaye. Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ japa (2) je vastu bIjA ja rUpAMtarane-- vikArane-pAme te vikArya karma- jADuM rAti= lAkaDAne bALe che. ahIM dahanakriyA dvArA lAkaDAnuM rAkharUpe pariNamana thAya che. arthAt lAkaDuM bIjA rUpAMtarane pAme che. (9) je vastu mAtra pamAya te prApya karmajJAna chaR ahI gAma mAtra pAmavA gya che. vaLI karmanAM bIjA paNa traNa prakAra che. (1) ISTa (2) aniSTa (3) A bane jAtanuM nahIM evuM eTale ISTa paNa nahI ane aniSTa paNa nahIM evuM kaTa vagere ISTa kama che. sApa vagere aniSTa karma che ane gAma jatAM jhADanI chAyAnuM ulaMghana vagere ISTa nathI tema aniSTa paNa nathI. vaLI, karma be prakAranuM che- pradhAna- mukhya- karma ane gauNa karma. kriyA sAthene jene sAkSAt saMbaMdha hoya te mukhya karma ane jeno saMbaMdha sAkSAt na hoya te gauNa karma. keTalAMka dhAtuo be karmavALA hoya che, temAM AMve bheda dekhAya che. | | pA vaLi rArA 40 dvitIyA syAt / kaTa karoti / kASTha dahati / grAma gacchati / rAjya prApnoti / viSamati / grAma gacchastaka saritA Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe karma kArakanA sUcaka gauNa nAmane bIjI vibhakti lAge che. kaTa karoti- sArI 42 . kASThaM dahati= [une mANe che. grAma gacchati= gAma jaya che. rAjya prApnoti zayane bhejave cha. viSamati= te 2 pAya che. grAma gacchastRNa spRzati- Ama ri dhAsane saTa cha. ajAM nayati grAmam = parIne gAma ta26 hoza taya che. gAM dAgdhi SayA= gAyana iMdha hove che. che| be udAraNomAM vaparAyela kriyApadanAM be karmo che. // 6 // smRtyarthadayezaH 2 / 2 / 11 eSAM vyApyasya karmatva vA, karmatve dvitIyA'nyathA SaSThI / mAtara smarati mAtuH smarati / mAtuH smayate, mAtA smaryate / sarpiSo dayate / sapirdayate / lokAnAmISTe / lokAnISTe / "nAtha" / tathA sapi thate / sarpiSo nAthate / . smRti ma / dhAtumAnA bhane daya tathA Iza thaatun| karmane vikalpa karma samajavuM. smR dhAtu-mAtara smarati-mAtAne yA re che. mAtuH smarati bhAtAne yA 42 cha. mAtA smaryate-bhAtA yA 42rAya che. mAtuH smayate mAtA yA 42||y che.. ... smRtyarthaka dhyA dhAtu=mAlara dhyAyati,mAtuH dhyAyati-bhAtAnu tina 42 cha. day dhAtu-sarpiSo dayate bhane sarpidaM yate-dhI sAce cha. Izu-dhAtu lokAnAm ISTe, bhane lokAn ISTe Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAraka pra0 upara svamitva dharAve che. kamapaeNirrAthate zrIne mAge che. akama-sarvine nAthate= ghIne mAge che. A banne prayAga nAthaH rUpa sUtra 2/2/10 dvArA Atmane padyanA sAdh dhAtunA kane vikalpe karmAM samajavuM. jyAre kama haiAya tyAre khIjI vibhaktimAM Ave ane karma na hoya tyAre SaSThI vibhaktimAM Ave te dvArA sarrirrAthate ane saviSeza nAthate banne prayAgA siddhe thayA. 303 // 7 // rujA'rthasyA'jvarisantAperbhAve karttari zaza jvarisantApivarjapIDArthadhAtUnAmapi vyApyaM karma vA, bhAve nairi ti| saumya paura vA ti vaiH |'nAsanATakaathpisso hiMsAyAm" / caurasya caura vAJjAsayati / halA-pIDA, ' pIDA 'neA kartA bhAvarUpa hAya eTale dRzya na hAya evA' pIDA' anA dhAtunA ' ka"ne vikalpe ' kama ' samajavu' ' pIDA '. anA vara tathA santAva dhAtune A niyama na lAge. saumya saura vA hajJati rezana= rAga che. A prayAgamAM pIDA karanAra re kartA evA nathI eTale bhAvarUpa kartA che. cArane pIDA kare AMkhe dekhAya Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe ___jAs-caurasya caura vA ujjAsayati- yArane mAghe che 554 bhAre che. yA prayoga jAsanATakAthapiSo hiMsAyAm 35 sUtra 2/2/14 3 / 2 / hiMsA 41 jAs . nAda , krAtha mane piSa dhAtunA vyANane vikalpa karma samajavuM e niyama dvArA vArA caura vAJjAsayati se siddha thayu tavI zate nAT , krAthU bhane piS n| prayoga sAdhI vA. // 8 // niprebhyo naH 2 / 2 / 15 samastavyastaviparyastAbhyAM niprAbhyAM parasya hanteApya karma vA syAt / caurasya caura vA niprahanti nihanti prahanti praNihanti ityAdi / "adheH zIvasthAsa AdhAraH" / karma nityaM syAt / grAmamadhizete adhitiSThati. adhyAste / samasta- nipra- 5chI vyasta-ni pachI pra pachI, vista praNi- pachI bhAvanA hiMsA mA han dhaatun| vyApyane vikape karma samajavuM. ..samarata-caurasya caura' kA niprahanti-thArane mAre cha. vyastapArasya cAra vA nihnti-3|22 mAre cha. caurasya caura' yA prahanti-dhArane bhAre cha. vipana-caurasva caura' kA pnnihnticArane mAre che. (A) grAme adhizete hai yaha grAmam adhizete / thAya (B) grAme adhitiSThati ne ma. grAmam adhitiSThati " thAya. (C) grAme adhyAste ne have grAmam abhyAste 1 yAya. Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A badhA prayogomAM eTale A, B, C mAM AdhArarUpa grAma kama thavAthI bIjI vibhaktimAM Ave, paNa saptamImAM na Ave evuM sucita karavA sAru ja A sUtranu 2/2/20 dvArA vidhAna che. A prayogamAM vaparAyelAM viro, titi ane maLyA e traNe kriyApadono "rahe che" evo artha samaja. A A, B, C rUpa traNe prayAga 3 zauthara AdhAra rUpa sUtra 2,2/20 dvArA adhi upasarga sAthe saMbaMdha dharAvatA zIpha, sthA temaja sAm dhAtunA AdhArane karma samajavuM e nyAye siddha thayA che. // 9 / / upAnvadhyAvasaH 2 / 2 / 21 ebhyo vasaterAdhAro'pyevam / grAmamupavasati / sAthe, anu sAthe, dhi sAthe tathA vA (gA) sAthe saMbaMdha dharAvana revan dhAtunA AdhArane ma samajavuM eTale AdhAra sUcaka nAmane paNa dvitIyA vibhakti ja lAge saptamI na lAge. kAman 3pavati=gAmamAM rahe che. gAmam. zathivati= gAmamAM rahe che. prAyam anuvati=gAmamAM rahe che. prAma" sAvari=gAmamAM rahe che. 'manus tathA bAvakuM nA sAhacaryathI ahIM upavan dhAtu 20 - Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 hai laghuprakriyA vyAkaraNe rahelA ' arthanA ja samajavA paNu rAsa avALA na samajavA. e ja rIte ' AcchAdana ' arthAMnA sUcaka var dhAtune paNa ahI' na levA. // 10 // vA'bhinivizaH 2|2| 22 abhi-ni-pUrvasya viza AdhAraH karma vA syAt / vyavasthitavibhASeyam tena kvacitkarmasaMjJA kvacidAdhArAsaMjJA'pi / grAmamabhinivizate / kalyANe abhinivizate / " kAlAdhvabhAvadezaM vA karma cAkarmaNAm" / mAsamAste / mAsa Asyate / ''zriyAvizeSaLAt'" (dvitIyA / triyAvizeSa rUtyasya pachIvatvam / stara pati / suvuM thAtA / mi-ni evA saMyukta upasarga sAthenA virU dhAtunA AdhArana karma vikalpe samajavu', trAmanu minivirate= gAmamAM praveza kare che. yALe aminivizate- kalyANamAM Agraha rAkhe che, sUtramAM batAvelA vA vikalpa- sAmanya vikalpa nathI paNa vyavasthita vikalpa che. eTale amuka prakAranA prayAgAnI vyavasthA batAvanAro vikalpa che tethI amuka prayogAmAM ja A niyama lAge ane amuka prayAgamAM ja A niyama na lAge- evo ahI vikalpanA atha samajavAnA che. Ama che mATe ja zramam Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAraka pra0 abhinivizate ane grAme abhinivizate tathA kalyANam abhinivizate ane vacALe minirite -evA prago na thAya, (A) vAghamArAM vA 4 vALA 2/2/23 akarmaka dhAtuonA kALarUpa, mAgarUpa, bhAvarUpa eTale kriyArUpa ane dezarUpa AdhArane ekIsAthe kamarUpa ane akarmarUpa vikalpa samajavA arthAt kALa vagere A cAre jyAre karmarUpa hoya tyAre AdhArarUpa paNa hoya che ane jyAre e cAre AdhArUpa hoya tyAre karmarUpa paNa hoya ema samajavuM. kAlarUpa AdhAra -mANe , mAm mAtte= mahinA sudhI bese che. mAsan mAsyatemahinA sudhI rahevAya che. A prayogamAM mAsa pote kamarUpa hovAthI mAram evI bIjI vibhaktivALo prayoga thayo ane mAna akarmarUpa paNa hovAthI Arate evo bhAve pravega paNa tha. avarUpa AdhAra, bhAvarUpa AdhAra, dezarUpa AdhAra vigere rUpa sAdhI levA. (B) vicAvizeSaNAt 2/2/41 kriyAvizeSaNa sUcaka gauNa nAmane bIjI vibhakti lAge che. rastA para = DuM rAdhe che. surva thAtA = sukhe rahe che. A prayogamAM hatA ane sua e be pado kriyAvizeSaNe che tethI bIjI vibhakti thaI Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 hemalaghuprakriyAvyAkaraNe // 11 // utkRSTe'nUpena 2 / 2 / 39 utkRSTArthAdanUpAbhyAM yuktAdgauNA nAmnau dvitIyA bhavati / anusiddhasena kavayaH / upahemacandra vaiyAkaraNAH / teSu tau utkRSTau ityarthaH / . utkRSTa- mAnI apekSAme yaDiyAtu: aTa athavA manu ane 3thI yukata gaNanAma dvitIya vibhakitamAM Ave che. anusiddhasena kavayaH ||dhaa vimA siddhasenathI 312taa/54|| che athavA tamAma kavionI apekSAe siddhasena caDiyAtA/utkRSTa che. upahemacandra vaiyAkaraNAH = 5thA vyA4261 42naaraay| hemacaMdrathI utaratAM/pAchaLa che - tamAma vyAkaraNakAronI apekSAe hemacaMdra caDiyAtAM/utakRSTa che. // 12 // gauNAtsamayA-nikaSA-hA-dhigantarA'ntareNA 'ti-yena-tenai-ditIyA 2 / 2 / 33 kriyAnvayi mukhyam , para gauNam / samayAdibhirnavamiyuktAdgauNAnnAmno dvitIyA syAt / samayA grAmam / nikapA giri nadI / hA mainaM vyAdhiH / dhigU jAlmam / antarA niSadhaM nIla ca videhaaH| antareNa dharma kva sukham / ati paddhaM kurUn balam / yena pazcimAM gatastena pazcimAM niitH| Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAraka pra0 . . . : 309 samayA, nikaSA, hA, dhik, antarA, antareNa, ati, yena tathA tena A badhA zabdo sAthe joDAyelA gauNa nAmane bIjI FARE se che. dvitIya vimati meTa am, auM, zas . samayA grAmam = manI pAse nikaSA giri nadI= niranI pAse nahI. hA! maitra vyAdhiH= ! bhetrane vyAdhi ! dhig jAlmammina/Tane pichA2. antarA miSadha nIla ca videhAH niSadha bhane nale patanI 12ye viDa pradeza cha. antareNa dharma kva sukham= dharma vinA yo subha cha 1 ati vRddhaM kurun balam= auravAnI senA ghI bhATI cha. yena pazcimAM gataH, tena pazcimAM nItaH pAtuthI pazcimamA gayo, te mAthI pazcimamA ch| maany|/niijyo. - hA // 13 // dvitve'dho'dhyuparibhiH 2 / 2 / 34 dviruktairebhiryuktAdvitIyA syAt / adho'dhA grAmam , adhyadhi grAmam , upayupari grAma-nAmAH / dvitva iti kim ? adho gRhasya / ___ adhaH adhaH, adhi adhi bhane uparI uparI se rAta me| -Dabala thayelAM A zabdo sAthe joDAyelA gauNa nAmane bIjI vibhakti lAge che. adho'dho grAmam naye naye gAbha-ma cha. adhyadhi Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe grAmam=352 52 ||m-m cha. upari upari grAmam-52 952 gAmaDa-gAma che. upari upari grAmAH=52 52 gaamddaame| cha. adho gRhasya-dharI nIya-mA prayogamA : 56 3dwa thayu nathI bhATe gRham na thAya. // 14 // sarvobhayAbhipariNA tasA 2 / 2 / 35 ___ tasantaiH sarvAdibhizcatubhiyuktAd dvitIyA syAt / sarvato grAmaM vanAni / ___sarvataH, ubhayataH, abhitaH, paritaH me Avad sAye metai go nAmane bhI vini an cha. sarvataH grAma vanAni gAmanI yAre mA bne| cha. ubhayataH grAma vanAni-manI ma. mA bne| cha. abhitaH grAma vanAnimAnI sAbhI mAdhu panA cha paritaH grAma vanAni manI yAre / 2 pn| che. // 15 // kAlAdhvano vyAptau 2 / 2 / 42 dvitiiyaa| vyAptinairantaryam / mAsamadhIte / kroza giriH / iti dvitIyA / vyApti-niraMtaratA athavA lAgalagATapaNuM. e arthane sUcavatA kAlavAcI gaNa nAmane tathA mArgavAcI gauNa nAmane bIjI vibhakti lAge che. Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAraka pra0 311 niraMtaratA sUcaka kAlavAcI-mAsa sudhArA -mahinA sudhI lAgalagaTa geLadhANuM vahecAya che. mAm adhIre-mahinA sudhI lAgalAgaTa adhyayana kare che. niraMtaratA sUcaka aqvAcI rojiri-eka gAu sudhI pahADa Ave che vadhAre vistAravALo kALa ane mArga hoya tyAM ja niraMtaratAne saMbhava che eTale eka pacha ke eka sUkSma ke nA mAna jevA zabdo niraMtaratA batAvI zakatA nathI. - / siddhau tRtIyA 22/4 mAsenAvazyakamadhItam / siddhAviti kim ? mAsamadhIto natvAcAro'nena gRhItaH / vAkyamAM kriyAnI siddhi eTale kriyA karavAthI prApta thatA kharA phaLanI nipatti jaNAtI hoya te kALavAcI gaNa nAmane tyA mArga vAcI gauNa nAmane trIjI vibhakti thAya che. trIjI vibhakti eTale TA, grAm, mi kALavAcI-mANena mANawAM mArai sA gAvAyaH,dhIraeka mahInA sudhI, be mahInA sudhI, ane ghaNA mahinAo sudhI AvazyakanuM adhyayana karyuM ane te pramANe AcaraNa paNa karyuM. mANam gIta gAvA sanena jhuNIta -mahinA sudhI Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 haima laghu prakriyAvyAkaraNe AcAra rAsa tA bhaNyA paNa e bhaNanAre AcAra grahaNa na karyA.-A prayAgamAM bhaNanAra AcArazAstra bhaNI tA gayA paNa te bhaNatarane lIdhe AcaraNanI apekSAe kazu phaLa meLavyuM nathI arthAt bhaNI pApaTa paMDita tA jarUra thayeA paNa koI siddhi na thaI, tethI mAsa zabdane trIjI vibhakti na thaI. // 17 // svatantraH kartA 2/2/2 kriyAsiddhau prakRSTo yaH sa kartA syAt / tathAhuH - niSpattimAtre kartRtvaM sarvatraivAsti kArake / vyApArabhedApekSAyAM karaNatvAdisambhavaH // 1 // phalArthI yaH svatantraH sanphalAyArabhate kriyAm / niyoktA paratantrANAM sa kartA nAma kArakam // 2 // caitreNa kRtam / yattu caitraH kaTa karotItyAdau prathamA, sA uktatvAt, AkhyAtakRtpratyayeneokte hi sarvatra kArake prathamA / yathA ghaTaH kriyate / stanIya cUrNam / dAnIyeo muniH / bhayAnakA vyAghraH / guDAdhAnI sthAlI / urtAnu sakSaNu J. kriyAnI siddhimAM peAte pradhAna hoya tenu nAma kartA che. kriyAnI siddhi eTale zarU karelI game te pravRttinA Adi bhAgathI aMta bhAga sudhI kriyAnI niSpati. AvI niSpatimAM je sAdhana Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAraka pra0 313 rUpa hoya ane kriyA karanAra tarIke pote pradhAna hoya tene * xtI' 124 he. - caitreNa kRtam zrI 5 rAyuH. caitraH kaTa karotI-gotra sADI re cha. yathA ghaTaH kriyate-rema 5. manApAya che. snanIya cUrNam snAna 421 / yogya yupa dAnIyo muniHhAna mApanA2 muni bhayAnako vyAghraH-pAdhanu mayAnA cha. guDAdhAnI sthAlI-gola ane thAlanI thANI che. // 18 // sAdhakatamaM karaNam 2 / 2 / 24 kriyAtvenAvyavadhAnena vivakSita kriyAsiddhau prakRSTopakAraka' karaNa syAt / dAnena labhate bhogam / / ' kriyA karavAmAM je vadhAremAM vadhAre sahAyaka hoya tene ' 4294' sama... dAnena labhate bhAgam-hAnathI mAgAne 5mAya che. bhegene pAmavAnI kriyAmAM dAna moTAmAM moTuM upakAraka che mATe te 'karaNa" kahevAya che. karaNamAM trIjI vibhakti Ave che. // 19 // hetu-kartR karaNetthambhUtalakSaNe 2 / 2 / 44 - eSu caturpu tRtIyA syAt / tatra phalasAdhanayogyo hetuH / dAnena labhate bhogAn / dhanena kulam / caitreNa kRtam / dAtreNa lunAti / kazcitprakAramApannasya cihna itthambhUtalakSaNa / kamaNDalunA chAtra lakSayeH, kamaNDalunA chAtraM adrAkSIt / Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haima laghu prakriyAvyAkaraNe hetusUcaka gauNa nAma, tu sUcaka gauNu nAma, karaNa sUcaka gauNu nAma ane kAipaNa prakAranI vizeSatAnA nizAnanu' sUcaka gauNu nAma-A badhAM nAmeAne trIjI vibhakti lAge che. 314 nhetu eTale kriyA nahI karanAra pazu kriyAmAM mAtra nimitta. hetu-dhanerI gurum--dhana vaDe kuLa che. kartA-caitraLa samrautre karyu. karaNa eTale kriyA karanAra. karaNa-vAtreLa junAtidAtaraDA vaDe laNe che. ItyaMbhUta lakSaNa-visvam majuhunA chAtram gatrAzI:-? zuM vidyArthI ne kama`Dala*-kama`DaLa-sAthe te joyA ? -ahI 'kama @` ' zabda vidyAnA nizAnanI khAsa vizeSatA sUcave che. // 20 // sAthe 2223 sahArthastulyayogo vidyamAnatA ca / tasmingamyamAne nAmnavrutIyA sthAt / putreLa sajja bAgata, sthUna, gAmAn ekenApi suputreNa siMhI svapiti nirbharam / sahaiva dazabhiH putrairbhAraM vahati gardabhI // 1 // sad-kriyA vagere dvArA samAnatA hovI athavA mAtra hayAtI hAvI-A be arthAMmAMthI kAipaNu artha jaNAtA hAya tA sapha tathA sa nA arthasUcaka sAthenA gauNu nAmane trIjI vibhakti lAge che. Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAraka pra0 3155 kriyAnI samAnatA putrena rada mAnataH-te putra sAthe Ave eTale AvanAra te Avyo. ane putra paNa AvyA. guNanI samAnatA putra sahu pUra mAtA-putranI sAthe joDe AvyA eTale AvanAra jADe che ane tenI sAthe putra paNa jADe che. dravyanI samAnatA puLa samAna mAtA-putranI sAthe gAya rU5 dravya-pradArtha -vALe Avyo eTale AvanAra gAyavALe che ane tenI sAthe putra paNa gAyavALo che. jAtinI samAnatA putra sara grAhaH mAtA-putranI sAthe brAhmaNa Avyo eTale AvanAra brAhmaNa che ane tenI sAtheno putra paNa brAhmaNa che. vidyamAnatA-vanA suputrona siMha svati nim sahaiva dazabhiH puau ra vahati gardabhI // eka paNa (nAnu bacca) sAro putra vidyamAna hoya te siMhaNa sukhethI/nizcitapaNe-sUI zake che. ane daza baccAM- -lAkAe-vidyamAna hoya te paNa gadheDI e dazeya putranI sAthe bhArane vahana kare che paNa nirAMte ArAma karI zakatI nathI. // 21 // yadabhedaistadAkhyA 2 / 2 / 46 Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haimalaghuprakriyAvyAkaraNe yaspa bhedino bhedaiH prakAraistadvato'rthasya AkhyA syAt satatIyA ti kA vALaH pratyA nI ! Akhyeti prasiddhiparigrahArtham / tenAkSNA dIrgha iti na syAt / meva-vizeSatA. je vizeSatAo vaDe vizeSatAvALAnA AdhAranI eTale vizeSatAvALA padArthanA AdhAranI prasiddhi thatI hoya te mAtra e vizeSatAvALA padArthane sucavanAra gauNa nAmane trIjI vibhakti lAge che. mA zAka=AMkha vaDe kANe-ahIM kANApaNuM vizeSatAM che eTale kANI AMkhavALAnI prasiddhi thAya che tethI vizeSatAvALA padArthane sucavanAra "AMkha' nAmane trIjI vibhakita lAgI. karavA nIca=prakRti vaDe dekhAvaDa-ahIM dekhAvaDA paNuM prakRtinI vizeSatA che. lI=AMkha vaDe lAMbe-kaI manuSyanI laMbAI AMkha vaDe ja jaNAtI nathI eTale A jAtanA AzayavALA vAkayano proga prasiddha nathI rena =paga vaDe laMgaDe-ahIM "laMgaDApaNuM" e paganI vizeSatA che. je jAtanI prasiddhi lekamAM cAlu hoya te jAtanI prasiddhi ahIM samajavAnI che. . . 22 kRtArtha rorAka7 ebhiniSedhArtha yuktAttRtIyA syAt / kRta' tena / kiM gatena iti tRtIyA / Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAraka pra0 317 niSedha arthane sUcavanArA kRta Adi zabdo sAthe joDAelA gauNa nAmane trIjI vibhakti lAge che. tena teNe karyuM. arthAt te kazuM karavAnuM nathI athavA tenA karavAthI kazuM vaLavAnuM nathI. OM jana=javAthI zuM? arthAt javAthI kazuM sadhAvAnuM nathI. // 23 // karmAbhipreyaH sampradAnam 2 / 2 / 25 karmaNA vyApyena kriyayA vA vA yo'bhisambadhyate sa saMA cAta / "tuthI sabaMne ! sevA ca iaa raNe jamAvaTe . pote ""vA" saccadaanm / sAdhubhyaH sAdhUna spRhayati / (kragRheSyAMsUyAthai - yoge yaM prati kApaH sa sampradAnam ) maitrAya krudhyati / tuti | * kartA kama dvArA athavA kriyA dvArA jene vizeSa rUpe I che tenuM nAma "saMpradAna." vAra 4i =devane bali Ape che-A prayogamAM kartA balirUpa karma vaDe devane Irache che. ze vArtha kAraNe rAjAne kArya kahe che-A prayogamAM kAryane kahenAra kartA kAryarUpa kama vaDe rAjAne vizeSarUpe Icche che. pratye zete pati mATe sUe che-A prayAgamAM sUvAnI kriyA dvArA patine vizeSa Icche che. A traNe udAharaNomAM deva, rAjA ane pati saMpradAnarUpa * . - 1 Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe havAthI cothI vibhaktimAM Avela che. (A) chUTAM vA 2/2/26 chUTuM dhAtunA karmane vikalpa saMpradAna samajavuM. sAmya sAdhUna va hRti- sAdhuo sAdhuonI spRhA kare che-cethI vibhakti che. (B) krudheAsUyArthe yoge ya prati kopaH sa saMpradAnam 2/2/27 pragamAM ke dhArthaka, droNArthaka, IrSyArthaka ane asUyArthaka dhAtu vaparAyelA hoya ane e prayogomAM jenA pratye krodha thata heya, droha thatuM hoya, IrSA thatI hoya ke asUyA thatI hoya tene saMpradAna samajavuM. kredha-asahanazIlatA. droha-keInuM kharAba karavuM. IrSAbIjAnI unnati joIne cittamAM baLatarA thavI. asUyA-guNe hovA chatAM doSa kADhavA. maitrAya kRdhdhati=autra upara kedha kare che maitrAMca draznati-maitra upara droha kare che maitrAya phaMrthati=autra upara IrSA kare che maitrAya sUti maitra upara asUyA kare che. A badhA praye gomAM maitra pratye kedha che, droha che, IrSA che ane asUyA che mATe te saMpradAna thavAthI tene cethI vibhakti lAgI che. // 24 // nopasargAtkrudruhA 2 / 2 / 28 Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAraka pra0 319 sopasargAbhyAM krudruhibhyAM yoge tu na / maitrmbhidhdhati upasarga sAthe jU ane huM dhAtunA prayAgamAM jenA pratye kepa ke droha hoya tene saMpradAna na samajavuM, paNa tene karma samajavuM. maitram amigdhyati=rItra pratye krodha kare che mitram mikrukSati= maitra pratye draha kare che. // 25 // tAdarthye 2 / 2 / 54 tasmai idamiti gamyamAne caturthI syAt / yUpAya dAru / randhanAya sthAlI / tene mATe A " te tadartha. vAkyamAM "tadartha 'no artha jaNAta hoya gaNa nAmane catuthI vibhakti lagADavI, cUAya =pazune bAMdhavAnA thAMbhalA mATe lAkaDuM rajanAca sthA=rAMdhavA mATe thALI. A banne udAharaNomAM thAbhalA mATe" tathA "rAMdhavA mATe evo tartha ne saMbaMdha spaSTa che ethI nAmane ane dhana nAmane cAthI vibhakti thaI. // 26 // rucikRpyarthadhAribhiH preyavikArottamaNeSu 2 / 2 / 55 Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 hemalaghuprakriyAvyAkaraNe rucyarthaiH kRpyarthairdhAriNA ca yoge yathAsaGkhya preyavikArottamaNebhyazcaturthI syAt / maitrAya rocate dharmaH / mUtrAya kalpate yavAgUH / caitrAya zata dhArayati / ..... jene rucatuM hoya-jene rUci thatI hoya-jene abhilASa thatuM hoya te ghara kahevAya. ruri arthavALA dhAtu sAthe saMbaMdha hoya te ya arthanA sUcaka gaNa nAmane ethI vibhakti lagADavI. IvAra eTale pariNAma. je vikArasUcaka hAya-je rUpe vikAra thatuM hoya te rUpanuM je sUcaka hoya evA gaNa nAmane - khapavA" arthavALA-dhAtu sAthe saMbaMdha hoya te cethI vibhakti lagADavI ane uttamaLa arthanA sUcaka gaNa nAmane ghara dhAtune saMbadha hoya te cithI vibhakita lagADavI. - jenuM dhana hoya te dhanika uttamarNa kahevAya.. preca--maitrAca rete gha=autrane dharma tarapha abhilASA thAya che. ahIM maitra preya che. vikAra mUtrAya pate cavA-mUvarUpa vikAra mATe rAba [rAba mUtrarUpe pariNAma pAme che tethI mUtra pada vikAra sUcaka che.] khape che eTale samartha che. uttamaNuM-ghA-caitrAya sAta dhArayati-karajadAra mANasa potAnA leNadAra evA dhanika rautra mATe so rUpiyAnI rakama dhArI rAkhe che-rAkhI muke che, ahIM dhanika rautra leNadAra che ane ene mATe se rUpiyAnI rakama karajadAra rAkhI muke che. rAkhI mukela Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAraka pra0 321 se rUpiyA rU5 dhana cautranuM che ema A prAga sUcave che. eTale caitra uttamarNa che. uttamaRNa-uttamaNuM-jenuM RNa uttama che. te // 27 // utpAtena jJApye 2 / 2 / 59 utpAta Akasmika nimittam , tena jJApyAccaturthI syAt / vAtAya kapilA vidyut / - je banAva Akarimaka bane te utpAta kahevAya. e utpAta bhaviSyamAM thanArA je banAvane sUcavate hoya te banAva zabda kahevAya, tevA sApya sUcaka gauNa nAmane cethI vibhakti lagADavI. vAtaca visTA vidhuta utpAturUpa kAbaracitarI vIjaLI vAvAjoDAnA banAvane sUcave che. mAtA tihinI=atizaya lAlaraMganI vIjaLI bhaviSyamAM paDanArA vizeSa prakAranA AkarA tApanA banAvane sUcave che. pitA varSAya vize =pILAraMganI vIjaLI varasAdanI AgAhI batAve che dumikSAca sItA = dhaLA raMganI vIjaLI bhaviSyanA banAvarU 5 dukALanI AgAhI kare che. uparanA cAre vAkyamAM vIjaLI utpAta rUpa che, te dvArA jenI AgAho thAya che te jJAvyuM che tethI tene ceAthI vibhakita thaI. | | 28 | TwWAthe rorAdda2 22 Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe yasyArthI gamyate na ca zabdaH prayujyate tasya tumo vyApyAccaturthI syAt / phalebhyo vrajati / gamyasyeti kim ? phalAnyAhatuM yAti / gamya eTale adhyAhArarUpe rahenAra. vAkayamAM tune artha te jaNAte hoya paNa te mATe tu no sAkSAt prayAga vAkyamAM na thayo hoya te ja tum kahevAya. AvA gamya tun nA karmarUpa gauNa nAmane ceAthI vibhakita karavI. * vaheH travatti phaLo levA mATe jAya che. jJAti= lAkaDA levA mATe jAya che. A bane vAkyamAM "levA mATeno" artha eTale tuma adhyAhata che. ane tenuM racAtha-karma-lAkaDAM tathA phaLe che tethI temane catuthI lAgI che. jAna gAtuM cAritraphaLA levA mATe jAya che-A prayogamAM te mATe" e sumartha te che paNa te vAkyamAM sAkSAt darzAvela che, jakya nathI tethI sTAr ne badale je na thayuM. 21 me tenevADajo rArApharU . gatiH pAdaviharaNam , tasyA ApyAdaprAptAccaturthI vA syAt / grAma grAmAya vA yAti / pati-page cAlavuM. anAdara-pamAyela nahIM-jyAM pahoMcI Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAraka pra0 323 cAlavAnI kriyAnA lattAnta krarUpa zakAyuM na hAya te. page gauNu nAmane vikalpe ceAthI vibhakita lagADavI. grAma grAmAya vA yAti-gAma laya che. pazu gAma yahIM thI zakAyu' nathI evA A vAkayano artha che. // 30 // manyasyA'nAvAdibhyo 'tikutsane 2 | 2|64 atyantaM kutsAyAM gamyAyAMmanyatervyApyAccaturthI vA syAt / na tvAM tRNAya tRNa vA manye / nAvAdigaNAnaivam / na tvAM nAvamanna kAka zuka zugAla vA manye / 'hitasukhAbhyAM yoge vA caturthI / caitrAya caitrasya vA hita sukham / AziSi gamyAyAM hitasukhabhadrAyuSyamArthAthaiyege vA caturthI / hita pathya, sukha zarmA, bhadraM madaM, AyuSya dIrghAyuH kSema kaljANa, artha: kArya, jIvebhyA jIvAnAM vA bhUyAt / ne nAma baDe dhaNI nihA sUnyavAya te nAbhaatikutsana man je vaDe ghaNI niMdA dhAtunA ativRtsana35 karma-vyApya sUnya gauthu nAmane yAthI vibhakita vikalpe lagADavI. A sUtramAM atikRtsana sUcaka sau ( beoDI) vagere zabdo na sevA. sUtramAM manya ema cayukata manU dhAtu batAvelA haiAvAthI ahIM man dhAtu ceAthA gaNanA levA paNa AThamA tanAdi gaNanA man dhAtu na sevA. Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe aa DrAya vA maLe tane huM taNakhalA tulya paNa mAnate nathI. eTale taNakhalAM karatAM paNa ghaNe halaka/nIca mAnuM chuM. 7 ravA I maLe tane huM ghAsa tulya nathI mAnata-ahIM man dhAtu cothA gaNane nathI paNa pAThamAM gaNana che tethI tR ne ceAthI vibhakita na thaI. dvA nAva = tane huM heDI tele nathI mAnato. annamance tane huM anna tele nathI mAnatA. navA varSa maka tane huM popaTa tole nathI mAnato. na vA rATIDha maLe tane huM ziyALa tole nathI mAnate na vA jAva maLe tane huM kAgaDA tole nathI mAnate. A badhA prayogamAM-sUtramAM vajelAM na vagere nAme che tethI jo mana vagere nAmane cethI vibhikita na thaI. (A) hitakuNAkhyA 2/2/6pa hita ane suNa zabda sAthe joDAyelA gauNa nAmane cothI vibhakita vikalpa lagADavI traya vaizya nA tiM sumuka rautrane mATe ke rotranuM sukha che. (B) baSi javAyAM hitamughamAyugakSemArthIne 2/2/66 tatva eTale hita nAma ane hitanA artha vALu nAma, sukha nAma ane sukhanA arthavALuM nAma tathA bhauma ane bhaddanA arthavALu nAma, AyuSya nAma Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAraka pra0 325 ane AyuSyanA arthavALuM nAma kSema nAma ane kSemanA artha vALu nAma, anAma ane arthanA avALu' nAma, e badhAM nAmeA sAthe joDAyelA gauNu nAmane AzIvAdanA artha jaNAtA hAya tA cAthI vibhakita vikalpe lagADavI. (atha eTale prayeAjana athavA kAya) pitta-hitanIvemyAnIvAnAM vA sUcA=jIveAnuM bhaluM thAo, hitane a-vacce-vacce nIvAnAM vA mUyAta jIveAnu` pathya thAo. suH-sula prajJAmyaH prajJAnAM vA sUcAtra prajAne sukha thAo. sukhaneA atha-zam--Ama prajJAnAM vA sUcA=prajAne sukha thAe madra-matram atu zrIninAsanAya zrIninAAsanastha vA= zrI jinazAsananuM bhaluM thAo. madre nA artha-yALa-cALaN astu zrIninazAnanAya zrIjJinazAsanaca vA=zrI jinazAsananu kalyANu thAe.. AyuSya-Ayucam astu caitrAya patrasya vArautra ghaNuM jIvA Ayuya nA arthanIvitta-nIvita mavatu patrAya patrasya vA=autra lAMbu jIve tema-tema sUcAt zrI saMdhAya zrIsuSamya vA=zrI sadhanu kSema thAe, kSema nA artha-rAjarAja zrI savAya zrIsaSamya vA= zrI sadhatu kSema kuzaLa thAe. atha-=nno mUyAt maitrAya maitrasya vA= caitranuM kAma thai jAe1. Atha nA atha -dAca=Aya sUcav maitrAyameya vA=caitranuM kAma thai jAo. // 3 // zAthe-namaH-svasti-svAdAsvdhaabhiH 2|2|68 Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haimalaghuprakriyAvyAkaraNe ___ ebhioge nitya' caturthI / zaktaH mallo mallAya / vaSaDagnaye / namo'rhadbhayaH / svasti prajAbhyaH / svAhendrAya / svadhA pitRbhyaH / iti caturthI / zakta za6 ane zakta athavA za74 tathA vaSaDU, namas, svasti, svAhA bhane svadhA me mA zahAnI sAthe ddaaye| gauNa nAmane cothI vibhakita lagADavI. zakta--zaktaH mallo mallAya=mATe bhaea samartha che meTa bharA bhI mana parA52 paDeyI va tama che. zakta / ma prabhu-prabhuH mallA mallAya= masa bhIon bhasane bhATe samaya che. vaSa agnaye-manane mAhuti. 15 nmn| yasa che tamA bhanine Ahuti Ape che-pAya che. namoDahadbhayaH= arikhatAne nama242. svasti prajAbhyaH=anne svasti. svAhA indrAya='ne AIti. svadhA pitRbhyaH pitarAne ta5-zrAddha // 32 // apAye'vadhirapAdAnam 2 / 2 / 29 apAyo vishlessH| "paJcamyapAdAne" / vRkSAtpatra patati / vyAghnAdvibheti / pApAjjagupsate / dharmAtpramAdyati / caurAdrakSati zRGgAccharo jAyate / himavato gaGgA prabhavati / kArtikyA AgrahAyaNI mAse / yavebhyo gAM rakSati / upAdhyAyAdantardhate / valamyAH zatruJjayaH SaG yojanAni / mAthurAH straundhebhya ADhayAH / Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAraka pra0 327 apAca-vibhAga-judA paDavu, vibhAga thavA, DaravuM, dhRNA karavI, aTakavu, ALasa karavI, rakSaNa karavuM-bacAvavu` ke aTakAvavuM "dUra rAkhavuM, kaMTALavu-thakI javu` ke sa MtAI javuM, kAraNathI judA paDavuM, ekamAMthI khIjI vastu nIkaLavI, dUrapaNuM, caDiyAtApaNuM vagere-A badhA arthI vibhAgamAM AvI jAya che. apAyanI je avadha hAya te apAdAna gaNAya che. vRkSAt patra pati !=vRkSanI pAMdaDu paDe che.-ahI' paDavAne lIdhe pAMdaDAnA jhADathI vibhAga thAya che, temAM avidharUpa vRkSa che tethI te apAdAna thayuM. yASrAt vimeti-vAghathI khIe/Dare che.-ahI Dharane kAraNe vAghathI vibhAga thAya che. pApAT jhugupsate pApathI dhaNA kare che. dharmAMtramAMtti=dhama thI pramAda kare che. jJAn zanayate=zaMga (zIgaDA) mAMthI zara thAya che. ahIM kAraNathI kAryAM juduM thAya che. miyate| jJA pramatti=himAlayathI ga'gA nIkaLe che. hArniyA: AmAcaLI mATe=kArtika pUrNimAM pachI mAgazaranI pUrNimAM eka mahinA pachI Ave che. cavemyA f kSati=javathI gAyanI rakSA kare che. upAdhyAyaantartha te= upAdhyAyathI sa`tAI jAya che. vamyA: zatrunnuyaH SavuM yajJanAnivalabhIpura (vaLA) thI zatruMjaya chace ja jana dUra che mAthurAH ombeSya AcAH-mathurA karatAM sunna dezanA leAkeA dhanADhaya che. || 33 || JADadhI 202/70 avadhirma ryAdA'bhividhizca / tadvRtterAGaga yuktAtpaJcamI syAt / A nAdRSTo meghaH / Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe avadhi-marA-sImA-hada athavA abhividhi. abhividhisImA-ha. je nAma hadasUcaka heya tenA arthane paNa abhividhimAM samAveza che. A sAthe joDAyelA A bane arthanA sUcaka gauNa nAmane paMcamI vibhakti lAge che. maryAdA-A raghunA pR mevA-sujJa deza sudhI megha varasya. A prayogamAM sugra dezamAM megha varasyAnI hakIkta sUcavAtI nathI. paMcamI vibhakti che. // 34 // paryapAbhyAM varSe 2 / 271 AbhyAM yuktAdvarjanIyAtpazcamI syAt / pari sAketAt apa sAketAdRSTo meghH| vajarya arthavALA para ane 4 zabdathI yukta evA gauNa nAmane paMcamI vibhakita lagADavI. gf satA7 pReTo meghaH-sAketa nagarI sudhI varasAda varasyo che. sAtAr pRSTo megha-sAketa nagarI cheDIne bIje ThekANe varasAda varasyo che. // 35 // pratinidhipratidAne pratinA 2 / 272 pratinidhimukhyasadRzo'rthaH, pratidAna gRhItasya vizodhanam , te yataH syAtAM tataH pratinA yoge paJcamI syAt / Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAraka pra0 329 pradyumnA vAsudevAtprati / tilebhyaH prati mASAn prayacchati / '"gamyayavaH mAMdhAre' / pazcamI * vRdghAvAsanAtrekSate na--ti kim ? prAsAdamAruhyAsane upavizya bhuGkte / " stokAlpakRcchrakatipayAdasattve karaNe" / pazcamI vA / stokena stojammuH / - pratinidhi-mukhya jevA-mukhyanA badalAmAM cAle eve. prattirAna-eka vastune badale khIjI vastu levI ke ApavI-adalA badalI karavI, pratinidhi-ne sthAne vaparAvanAranu` sUcaka gauNu nAma tathA pratiAna-apAtA padAne badale kAmamAM AvanAra padAnu sUcaka gauNa nAma e banne gauNa nAmane prati zabdaneA saMbaMdha hAya tA 5'camI vibhakita lagADavI. pratinidhi-pradyumne vAyurevAna prati-vAsudevane badale pradyumna, pratinidhi che. pratiAna--ttiokhyA prati mAvAna yazruti-talane badale aDada Ape che-tala laIne badalAmAM aDada Ape che. (A) gandhacara: rmAdhAre sUtra 2/2/74 eka kriyA karyAM pachI khIjI kriyA karavAnA prasaMga hAya tyAM pUrvanI kriyAnA sUcaka dhAtune thavuM pratyaya lagADavA. Ave cap pratyayavALA prayAga vAkayamAM adhyAhArarUpe hoya te te adhyAAtakriyA sUcaka cap pratyayavALA padanA karUpa gauNu nAmane tathA AdhAra sUcaka gauNu nAmane pacamI vibhakita lagADavI. Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe gRhAt AsanAt prekSate=52mA mAsana 52 yaDIne nume cha. (5 yamI vimati) prAsAdam Aruhma Asane upavizya bhuGkte= te prAsAda (mahela) upara caDIne Asana upara besIne khAya che. (B) stokAlyakRcchakatipamAdasattve karaNe sUtra 2/2/78 asattva- hepAya te guNa. asatyavAya bhane 4265sUya: stoka, alpa, kRccha, katipaya mevA gI nAmAne 5 yamI vibhakita vikalpa lagADavI. asatyavAya 4264-stokAt stokena vA muktaH thoDAthI mUkAya. eTale ceDA doSa karavAthI baMdhanamAM na paDe. // 36 // prabhRtyanyArthadikzabdabahirArAditaraiH 2 / 2 / 75 ebhiyoge'pi paJcamI / tataH prabhRti / grISmAdArabhya / anyo bhinno maitrAt / grAmAtprAga vasati / pazcimI rAmAtkRSNaH bahiAmAt / ArAdgrAmAt / itarazcaitrAt / iti pnyjmii| prabhRti za6 tathA prabhuti arthAta zahI, anya Ave tathA anya mANA zahI, dik-dizA nAma tathA dikazabda eTale dizA sUcaka zabda je dizAsUcaka zabda deza athavA kALa kore| sUya Deya tara mI (dikzabda sama) bhane Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAraka pra0 331 bahira, ArAt tathA itara - me madhA zabcho sAthai bheDAyesA gauza nAmane paMcamI vibhakita lagADavI. prabhRti tataH prabhRti=tyArathI bhAMDIne prabhRti artha - grISmAd Arabhya=unAjAthI bhAMDIne. anya-anyA maitrAtmane anya artha - bhinnaH maitrAn = maitrathI he pazcimA rAmAd kRSNaH =rAbhathI kRSNa pAchaNanA-che bahira - bahirgrAmAt = gAbhathI mahAra he ArAtArAd grAmAt = zAmanI pAse che. itaraH zvatrAt = 2 caitrathI ho che. // 37 // kriyaashrysyaadhaare| 'dhikaraNam 2 | 2|30 kriyAzrayasya kartuH karmaNA vA''dhAro'dhikaraNaM syAt / tacca vaiSayikaupazleSikAbhivyApakasAmIpyakanaimittikaupacArikabhedAt SoDhA / " saptamyadhikaraNe" / divi devAH / kaTe Aste / tileSu tailam / vaTe gAvaH / yuddhe sannadyate / aDgulyagre karI | kriyAnA AzrayarUpa kartAnA ke kama'nA je AdhAra hAya tene 'adhika' samanyu kaTe Aste= sADI 352 mese che. ahI' kartAnA besavAneA AdhAra kaTa che mATe te adhikaraNa thayuM. adhichale che - (1) vaiSayika. (2) pazdveSika, (3) abhivyApa, (4) sAbhIyyaka ( 4 ) naimitti mane, (6) aupacArika. Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haiMmalaghuprakriyAvyAkaraNe 1-deve svargamAM rahe chemanuSya pRthvI/jamIna-upara rahe che, ahIM svarga ane jamIna vaiSayika adhikaraNa che, svarga vinA jevo ane jamIna sivAya mANaso bIje kayAMya rahetA nathI. 2-je AdhAranA amuka bhAganI sAthe ja kartAne saMbaMdha hoya te AdhAra aupazleSika-palaMga upara sue che. sunAra palaMganA amuka bhAga sAthe ja saMbaMdha dharAve che. 3-AdhAranA AkhAya bhAgamAM saMbaMdha hoya te AdhAra abhivyApaka-talamAM tela che, mAkhaNamAM ghI che. tela ane ghI pitAnA AdhAranA tamAma bhAga sAthe saMbaMdha dharAve che. 4-jenI sAthe samIpatAne saMbaMdha hoya te adhikaraNa sAmIpyaka-gaMgA nadImAM bharavADanI jhoka-gheTAM bakarAMne vADeche. gaMgA nadImAM te jhoka hovAno saMbhava ja nathI tethI ahIM gaMgA nadImAM eTale gaMgAnI pAse. 5-je AdhAra nimittarUpa hoya te vaimittika-yuddhamAM taiyAra thAya che ahIM yuddhamAM eTale yuddha mATe. 6-je AdhAra mAtra kAlpanika hoya te aupacArikamArI AMgaLInA TeravA upara caMdra che eTale AMgaLInA TeravA tarapha najara karo te caMdra dekhAze (A) satasthaviro 2/2/5 AdhAra vAcaka gauNa nAmane ti, go, sunuM rUpa saptamI vibhakita lagADavI. vivi sevA =svargamAM deve che. vaTe Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAraka pra0 333 sAha 52 mese cha. tileSu tailam=awi da cha vaTe gAvaH 17 nAye gAya che. yuddhe sannahyate yuddhane mATe / taiyAra thAya cha. agulyagrekarI=mIna1 2A mAge &thI hemA che. // 38 // svAmIsvarAdhipati-dAyAda-sAkSi pratibhU-prasUtaiH 2 / 2 / 98 ebhiryoge vA saptamI / gavAM goSu vA svAmI / svAmI, Izvara, adhipati, dAyAda, sAkSI, pratibhU ane prsuutA badhA sAthe joDAyelA gauNa nAmane saptamI vibhakita vidaye thAya.. svAmI-goSu gabAM vA svAmI AyonA svAbhI-bhAsi. dAyAda-goSu gavAM vA dAyAdaH gAyanamAsIhA2. sAkSI-goSu gavAM vA saakssiigaayn| sAkSI. prasUtaH- goSu gavAM vA prasUtaH= bhAyamA bheDA. 2mA pramANu Izvara, adhipati bhane pratibhUH vagerenA udAharaNe anyathI sAdhI levA. // 39 // vyApye ktenaH 2 / 2 / 99 ktAd ya in tadantasya vyApye saptamI nityaM syAt / vyaakrnne'dhiitii| ta (kta) 5chI in pratyaya bhAve laya bheTa tina (ktin) Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 haima laghu prakriyAvyAkaraNe pratyaya jenA aMte che evA kriyAsUcaka zabdanA gauNa vyApyane - ubhane- saptamI bilaThita nitya thAya. adhitamanena - adhIta+in = adhItin= adhItI. vyaakrnne'dhiitiivyAkaraNane bhaNanArI athavA vyAkaraNAM AvyA. // 40 // tadyukte tau 2 / 2 / 100 * karmasambandhAddhetau saptamI syAt / carmaNi dvIpina hanti, dantayorhanti kuJjaram / kezeSu camarIM hanti, sImni puSpalako hataH ||5|| asAdhu-sAdhu - nipuNa - yoge'pi saptamI / asAdhu maitro mAtari / pratyAdiyoge tu na - sAdhumaitro mAtaraM prati / ne vAyAM vyApya bhanI sAthe hetu bheDAyeso hoya eTale yAvya ane kUMtu judA na hAya evA hetuvAcaka gauNa nAmane saptamI vibhakita lagADavI carmaNi dvIpinaM hanti = vAdhanA yAbhaDA bhATe vAghane bhAre cheahI' cAmaDuM hetu che ane vAgha karyAM che tethI banne joDAyelA che-juhA hA nathI dantayeAH hanti kuJjaram - yehAMta bhATe hAthIne mAre che. tethI upara mujaba karUpa hAthI ane heturUpa hAthI sAthe joDAyelA che. kezeSu camarIM hanti-vAja bhATe yamarI gAyane the. Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAraka pra0 335 saoNni pujA hataH-sImADA mATe phUlavALuM jhADa kApI nAkhyu. vetanena dhAnya jIjJAti-5gA2 vaDe anAja laNe che.-ahI heturUpa vetana ane karmarUpa anAja ane judA judA che (A) atratyAAtrasAdhunA 2/2/101 dvArA asAdhu zabda sAthe cukata gauNa nAmane saptamI vibhakita lAge che. jo vAkayamAM kRtti, , anu ane ami nA prayAga na hoya tA. asAyu: caitro mAtA-mAtA tarapha caitra sAdhu che-sAza nathI. ahI' mAtA zabdane saptamI vibhakita thaI. vRtti-jJasAdhu: caitro mAtara' prati-mAMtA tarapha caitra sArA nathI. e ja pramANe , anu ane mi nA rUpe! sAdhI levA. A cAre cAra pratyeAgeAmAM eTale prati, ri, anu ane mi zabdo hAvAthI saptamI vibhakita na thaI. (B) sAdhunA 2/2/102 sUtra dvArA sAdhu zabda sAthe joDAyelA gauNa nAmane saptamI vibhakita thAya, jo tti, pari, anu ane mi nA vAkayamAM prayAga na hAya tA. sAdhu: caitro mA--icaitra mAtA tarapha sArA che. pratti sAdhuH mero mAttara' prati-caitra mAtA tarapha sArA che. A ja rIte anya udAharaNA sAdhI levA. A prayAgamAM vrutti, ,i anu ane ami nA prayAga thavAthI mAtA zabdane 2/2/36 nA niyamathI dvitIyA vibhakita thaI. // 41 // yadbhAvo bhAklakSaNam 2 |2| 106 Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe bhAvaH kriyA / yasya bhavenAnyo bhAvA lakSyate tataH saptamI syAt / goSu duhyamAnAsu gataH / je vAkayamAM eka kriyA bIjI kriyAnI sUcaka hoya te vAkyamAM kiyAnA sUcaka gaNa nAmane saptamI vibhakita lAge che. jeNu sudAmAnANu para gAyo dohavAtI hatI tyAre te gaye ahIM javAnI kriyA mukhya che ane tene duhAmAra zabda sUcave che. kayAre gaye? gAya dohavAtI hatI tyAre gayo. tethI te kriyAsUcaka duhAmAna nAmane saptamI vibhakita lAgI // 42 // SaSThI vA'nAdare 2 / 2 / 108 anAdare gamye bhAvalakSaNA SaSThI vA, pakSe saptamI / rudato lokasya rudati loke vA prabajitaH / .. je vAkyamAM eka kriyA dvArA bIjI kriyAnuM sUcana hoya ane anAdara jaNAtuM hoya tyAM kiyAsUcaka gauNa nAmane SaSThI vibhakata vikalpa lAge che. hato vAstha, sati sevA pratrAtaH-loka retA hatA ne dIkSA laI lIdhI.-ahIM karavAnI kriyA "dIkSAnI kriyAne sUcave che tathA lokone anAdara paNa spaSTa che tethI te kriyAsUcaka zabdane SaSThI vikalpa thaI // 43 // saptamI cAvibhAge nirdhAraNe 2 / 2 / 109 Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAraka pra0 337 samudAyAdekadezasya jAtiguNakriyAdibhiH pRthakkaraNe'pi SaSThIsaptamyau bhavataH / avibhAge-(nirjharyamANakedazasya samudAyena saha zabdAdaikye gamyamAne) kSatriyo nRNAM nRSu vA 24. vRSaNa navAM vA vaduSIer . ruti saptamI | koI eka jIvaMta ke ajIvaMta samudAyamAMthI tenA eka bhAgane jAtinI, guNanI, kriyAnI ke vyaktitva vagerenI vizeSatAne lIdhe manathI judo ka9pa enuM nAma nirdhAraNa. jene manathI samudAyamAMthI judA ka95vAmAM Avela hoya tenI ane samudAyanI vacce kaMI paNa rIte abheda jaNAto hoya te je samudAyamAMthI judo pADavAmAM Avela hoya te samudAyavAcaka gauNa nAmane SaSThI vibhakita tathA saptamI vibhakita paNa lAge. 1. jAti-kSatriA nRo nRpu vA puruSomAM kSatriya zuravIra che. 2. guNa-5, pAvAM jevu vA vadukSIrA-gAmAM kALI gAya bahu dUdha ApanArI che. ahI 1 lA prayogamAM jAti vaDe kSatriyane judA pADela che. bIjA pragamAM kALA guNa vaDe gAyane judI pADI che. A vAkomAM jhU ane samudAyasUcaka nAma che. tathA jemane judA pADela che emane samudAya abheda paNa che. tethI te prayogamAM samudAyasUcaka nAmane SaSThI ane saptamI vibhakita thaI. A ja rIte cAlU ane sura nA rUpa sAdhI levA. . 22 Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe // 44 // zeSe 2 / 2 / 81 karmAdibhyo'nyastadavivakSArUpaH svasvAmibhAvAdiH sambandhaH zeSaH, statra SaSThI syAt / rAjJaH puruSaH / upagArapatyam / mASANAmaznIyAt / pite ane pitAnuM, nokara ane zeTha, bApa ane dIkaro pore 42nA 2 vividha smdhe| che tenu nAma zeSa. athavA 4 pore 4||2nii bhaviSakSA 59 'zeSa' 42vAya. avipakSA eTale karma vagere kAraka hoya chatAM temane te rIte nahIM samajavAnI IcchA te avivakSA. AvA zeSa rU5 gANa nAmane SaSThI vibhakita lagADavI. . rAjJaH puruSa.-zatanA puruSa-mahI svAmI se14ne| samaya che. upagoH upatyam-5gune putra-8 maa5-42|| samaya cha. mASANAm aznIyAt-436ne mAme-24 payamA aznIyAt kriyAnuM karma aDada che. chatAM te karmarUpe belavAnI-jaNAvavAnI IcchA nathI mATe mAMga zabda zeSarUpa kahevAya. // 45 // karmaNi kRtaH kartari ca 2283 kRdantasya ka karmaNAH SaSThI syAt / apAM sraSTA / bhavata aasikaa| kvcidvaa| vicitrA sUtrANAM kRtirAcAryasyAcAryeNa vaa| Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAska pra0 339 je gauNu nAma kRdaMtanu kama hoya tene SaSThI vibhakita sagADavI. apAM sraSTA - pAlIneo janAvanAra. bhavata AsikA - tabhArI esavAnI jagyA. yA janne prayogobhAM sraSTA bhane AsikA me bhanne mruta che ane ap tathA bhavata zahA gRha MtanA urbha che, tethI bannenI SaSThI vibhakita thaI. / / 46 / / kRtyasya vA 2|2|88 dhyaN tavyAnIya-ya-kyapaH kRtyAH / eSAM kartari SaSThI vA syAt / tvayA tava kArya kartavyaM karaNIyaM deyaM kRtyam / jene stya pratyayeA lAgelA haiAya evA kRdaMtanA gauNu kartAne SaSThI vibhakti vikalpe lagADavI. tvayA tava kArya kartavya - tAre yA artha puravA sAtha che. karaNIya deya' kRtyam - 12vA sAya che. ahIM kRtya za6 kvap pratyayavANI che ane yen| rtA tvayA che. // 47 // ririSTAtstAdastAdasatasAtA 2/2/82 ebhiH saptabhiryoge SaSThI syAt / gRhasyopari, upariSTAt parastAt, purastAt, puraH, dakSiNat, uttarAdvA / Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe ri, riSTAt , stAd, astAd, as , atas bhane At , A badhA pratye jemane lAgelA hoya temanI sAthe joDAyelA gauNa nAmane SaSThI vibhakita lagADavI. __ri gRhasya upari gharanI 752. riSTAt gRhasya upariSTAtgharanI 652nu. 52. stAt-gRhasya parastAta-52nI 52-mI0 ta23. astAt-gRhasya purastAt-52nI mAga. as- gRhasya puraH52nI mA. atam-gRhasya dakSiNataH-52nI kSiya ta25. AngRhasya uttarAta gharanI uttara ta23. // 48 // tRnudantAvyayakasvAnAtRzazatRGiNa2 kackhalarthasya 2 / 2 / 90 . eSAM dazAnAM kRtAM karmakoH SaSThI na syAt / tanbaditA dharmam / udantaH-vizva jiSNuH / avyayam-kaTa kRtvA, odana bhoktu yAti / kvasuH-anna pecivAn / AnaH-kaTaM cakrANaH atRzU-adhIyaMstattvArtham / zat kaTaM kurvan / Di-kaSTa sAsahiH / Nakaca-kaTa kArako yAti / khalarthaHsukaro dharmaH, sujJAna tattva bhavatA / tR (tana ) pratyaya, ate u2 DIya sevA pratyayo, he avyaya35 ta, vasU (kvasu), Ana ['Ana' akSaNA bhane prtyye| cha ta mA 4 Asii pAnA cha. 2ma-kAna, Anazu , zyAnazU , zAna] at (zata tathA syat), i (ki), aka Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAraka pra0 341 (gakac), a (khal), ane ana prtyye|-me mA prtyye| rene lAgela-heya evA kRdaMtanA gauNa karmane ane gauNa kartAne SaSThI vibhakita na thAya. tRna-vaditA dharmam-dhamana. 4lenaa|. udantaH-vizva jiSNuH= vizvane tnaa| athavA tavAnA samAvaNe.. avyayam-kaTa' kRtvAsa nAvAne taya che. aDI kRtvA avyaya che. odanaM . bhoktuMyAti-mAta bhAvAne bhATe jaya che. aDI bhAktum vyaya cha. kvasuH-annaM pecivAna=mannane 54.naare| pecivAna ma kvas pratyaya che. AnaH-kaTa cakrANaH-sI 42naare|. cakrANaH mAM kAna pratyaya che. atRzU-adhIyan tattvArtham=bhApati m|22 / tatvArtha sUtrana mAto. adhIyan mA atRzU pratyaya cha zata-kaTa' kurvan sADIne 42to. kurvan mAM zatR pratyaya che. Di (i) kaSTa' sAsahiH-Tane maI sahana 42 cha. Nakac-kaTa kArako yAtisADI 42naare| taya che. khalarthaH-sukarA dharmaH-mena dharma sb| cha. sujJAnaM tattvaM bhavatA-tamane sAI jJAna prApta thayu che. A badhA prayogomAM. kamanI SaSThIno niSedha thaye che. // 49 // pRthaga-nAnA paJcamI ca 2 / 2 / 113 AbhyAM yoge tRtIyApazcamyau syAtAm / pRthag maitrAnmatreNa / anumAnahetorapyevam-zabdA'nityaH kRtakatvena kRtakatvAdvA / Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe pRthak mana nAnA sAhanI the baaye| gaura nAmane paMcamI ane tRtIyA vibhakitao thAya che. pRthag maitrAd maitreNa vA-trayI guha che. kRtakatvena=saug. 2Ila vimati . kRtakRtvAd vA-saNAra. 5yamI Gials J. (me payana). // 50 // Rte dvitIyA ca 2 / 2 / 114 Rteyoge dvitIyApazcamyau syAtAm / Rte dharma dharmAdvA kutaH sukham / Rte zav4 sAthe ddaaye| jo nAmane dvitIyA ane paMcamI vibhakita thAya che. Rte dharma dharmAd vA kRtaH sukham-pinA subha yAMthI yAya? // 51 // vinA te tRtIyA ca 2 / 2 / 115 vinAyoge dvitIyApaJcamItRtIyAH syuH| vinA pApa pApAt pApena sukhaM syAt / vinA Av6 sAthe ye jo nAmane dvitIyA, 5'yabhI ane trIjI vibhakitao thAya che. vinA pApa, vinA pApAt , vinA pApena-5.5 112. Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAraka che rUra // 52 // tulyArthastRtIyASaSThyau 2 / 2 / 116 mAtrA tulyaH mAtustulyaH / tulya zabdanI sAthe ane surA athavALA zabdonI sAthe joDAyelA gauNa nAmane tRtIyA ane SaSThI vibhakitae lagADavI. tulya-mAtrA tulya, mAtu tu=mAtAnI samAna. tucAryamAtrA sama, mAtu: sama=mAtAnI samAna. // 53 // dvitIyASaSThayAvenenA'naJceH 2 / 2 / 117 pUrveNa grAma grAmasya / anaJceriti kim / prAga prAmA ) na pratyayavALA nAmanI sAthe joDAyelA gauNa nAmane dvitIyA ane SaSThI vibhakitao lagADavI. paNa ina pratyayavALA nAmanA 4 dhAtu na hovo joIe. kULa prAgaM grAmastha vA=gAmanI pUrve. kAjU prAmAtra gAmathI pU. A prayogamAM anna dhAtuvALA grAn zadina proga che. kAju zabdane lAgele patta pratyaya lopa pAmela che. ethI kAna ne, badale pragamAM mAtra prApU e nirdeza che. tAtparya ke prAr evo nirdeza chatAM tene pratyayavALo ja praga samajavAnuM che tethI prA zabdanA saMbaMdhavALA prAma nAmane dvitIyA ke SaSThI vibhakita na thaI paNa mAtra paMcamI thaI. Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 . haimalaghuprakriyAvyAkaraNe // 54 // hetvathaistRtIyAdyAH 2 / 2 / 118 hetvathai yoge tRtIyAdyAH sarvA vibhaktayaH syuH / dhanena hetunA / dhanAya hetave / dhanAdhdhetoH / dhanasya hetoH| dhane hetau basati / eva nimittAdibhirapi / hetu meTane nimitta - tanI hiyAne nahI 42nAra nimitta. hetu nAmanI sAthe tathA tupAya nAmanI sAthe yetA ane hetu zabda ke hetuvAcaka zabdanI sAthe samAna-eka sarakhIvibhakitavALA gauNa nAmane tRtIyA, caturthI, paMcamI, SaSThI ane saptamI vibhakti lagADavI. dhanena hetunA vasati=dhana35 hetu 13 dhanAya hetave vasati-dhana35 hetu bhATe 27 . dhanAd hetoH vasati-dhana35 tuthI 27 cha. dhanasya hetoH vasati-dhana35 hetunA sapane sIdhe 27 che. dhane hetau vasati-dhana35 hetumA-hetu nimitta 27 che. ... me 1 zata dhanena nimittena-(dhana35 nimitta 1 2 cha)-kore samA. A badhA prayogamAM dhana, nimitta athavA hetu che ane teliyA dinAnu cha. // 55 // sarvAdeH sarvAH 2 / 2 / 119 Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAraka pra0 345 hetvarthI' yuktAtsarvAdeH sarvA vibhaktayaH syuH / ko hetuH / kaM hetum / kena hetunA / kasmai hetave / kasmAddhetoH / kasya hetoH / kasmin hetau yAti / hetu nAma tathA hetu avALA nAmanI sAthe joDAyelA ane hetu ke hetuvAcaka nAmanI sAthe samAna vibhakitavALA syAdi gothu nAmane badhI vibhakitae lagADavI. kA hetuH yAti = the| hetu che, te laya che. kaM hetu yAti= uyA hetune dhArIne laya che. kena hetunA yAti = 4yA hetu vaDe laya che. kasmai tabe yAti yA hetu mATe laya che. kasmAd hetoH yAti=yA hetuthI laya che. kasya hetoH yAti = yA hetunA sauMNa MdhathI laya che. kasmin hetau yAti = yA hetu nimitte laya che. // 56 // avizeSaNe dvau cAsmadaH 2 |2| 122 vizeSaNarahitasyAsmadeA dvAvekavArtho bahuvaddhA syAt I vayaM brUmaH, AvAM brUvaH / vayaM brUmaH ahaM bravImi / vizeSaNe tu AvAM gAgyau brUvaH / aha catro bravImIti yathAprAptam / amad zabda be saMkhyAnA ane sUcaka hAya ke eka sakhyAnA aneA sUcaka hoya ane asmad ne kAi paNa vizeSaNu na lagADelu hAya te te visUcaka mar zabda athavA ekasUcaka gamavuM zabda mahuvacanamAM vikalpe Ave che. Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haima laghuprakriyAvyAkaraNe vaya vramaH =bhe mosI chIthe-yA prayogane sthAne AbAM bUvaH = abhe me mosIyo chIo-goma yAgu molI zAya. vayaM brUmaH = abhe molIme chIthe-yA prayogane sthAne ahaM bravImi = Du molu chu khebha pazu mosI zAya. AvAM gArgyauM brUvaH= gArgya gotranA bhevA abhe me motIkhe chIye. aha caitro bravImi - hu kSetramA cha. 346 w bhanne prayogamAM AvAM nuM gArgya vizeSaNa che yAne aham nu' caitra vizeSalu che tethI AvAM ke aham nu vayam na thAya. // 57 // jAtyAkhyAyAM navaiko'saGkhyo bahuvat 2 / 2 / 121 saGkhyAvizeSaNarahito jAtizabda ekavacca bahuvacca vA syAt / sampanno yavaH / sampannA yavAH / saGkhyAvizeSaNe tu eko vrIhiH sampannaH subhikSaM karotItyekatvameva / saMkhyAsUcaka vizeSaNa vinAnA eTale 'pAMca che' ke 'dasa che' evA vividha saMkhyAvAcaka vizeSaNa vinAnA kAI paNa O saMcAvavA padArthonA sUcaka nAmane vikalpe bahuvacana paNa lagADI zakAya che, je te zabda dvArA jAti jaNAtI hoya teA. saMpannA yavaH=mA vate va paaye| sampannA yavAH = A vakhate javA khUba pAkayA. Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAraka pra0 247 ahIM prathama vAkayamAM cava zabda ekavacanamAM che to paNa jAtino sUcaka hovAthI bahuvacanamAM paNa AvI zake che. po trIdi punaH sumi si=eka cakhe pAke te subhikSa-sukALa-kare che ahIM zrIdi zabdane saMkhyA sUcaka praya zabdanuM vizeSaNa lagADeluM che tethI grAhyaH ema bahuvacana na thAya. // 58 // gurAvekazca 2 / 2 / 124 gurau-gauravAhe dvAvekazvArthI bahuvadvA syAt / yuvAM guruu| yUya guravaH / eSa me pitA / ete me pitaraH / je nAma gauravane cagya hoya te nAma pitAnI be saMkhyAne sUcavatuM hoya athavA eka saMkhyAne sUcavatuM hoya te paNa bahuvacanamAM vikape vaparAya che. yuvA tame be gurU che. Ane badale jhUlaM gurava -tame gurUo cho, ema paNa belI zakAya. Us pitA-A mArA pitA che-Ane badale te e vitA -A mArA pitAo che ema paNa belI zakAya. gujaju #g jA sapanA " iti mahopAdhyAya zrI kIrtivijayagaNi ziSyopAdhyAya zrI vinayavijayagaNi viracitAyAM haimalaghuprakriyAyAM kArakam / Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAsa prakaraNam // athasamAseAnirUpyate // // 1 // nAma nAmnaikArthye samAseo bahulam 3 / 1 / 18 nAma nAmnA sahakArye sAmarthyavizeSe sati samAseo bahulaM syAt / lakSaNaM cedamadhikArazca tena bahuvrIhyAdisaMjJASbhAve yatraikArthatA tatrAnenaiva samAsaH - vispaSTapaTuH / sa ca SoDhAbahuvrIhiH 1 avyayIbhAvaH 2 tatpuruSaH 3 karmadhArayeo 4 dvigu: 5 dvandvazca 6 / tatra bahuvrIhiranyapadArthapradhAnaH / avyayIbhAvaH pUrvapadArthapradhAnaH / dvigu tatpuruSau parapadArthapradhAnau dvandva karmadhArayau cobhayapadArthapradhAnau / tasya kriyAbhisambandhAt aikapayAdika ca samAsaprayojanam / samarthaH padasamudAyo vigraho vAkyamiti ca / ArUDhAH puruSAH yam iti vAkye - - nAmAnA parasparanA sadhane kAraNe temAMthI ekAtA -anI apekSAe paraspara saMbaddhatA arthAt zabdomAM vizeSa prakAranuM sAmarthya pedA thAya che. evI ekAtA jyAM hAya tyAM eka nAma, khIjA nAma sAthe bahula' samAsa pAme, Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAsa pra0 349 A sUtra samAsanuM lakSaNa batAve che eTale "samAsa kayAM thAya che " e vAtane samajAve che tathA A sUtra samAsanuM vidhAna paNa kare che. tene artha e thAya ke jyAM jyAM bahuvrIhi vagere samAse na thaI zakatA hoya ane ekArthatA hoya tyAM A sUtra vaDe samAsa karI levo. A sUtra samAsanA lakSaNanuM sUcaka hovA uparAMta adhikAra sUtra paNa che. eTale A prakaraNamAM have pachI AvanArAM tamAma sUtromAM "ekArthatA hoya tyAre eka nAma, bIjA nAma sAthe samAsa pAme" e Azaya samajI levAno che. vira5se =virapaEvahu- vizeSa spaSTapaNe catura. ja vaLa zataH ratha sarvavartI ratha-badhA cAmaDA vaDe A maDhele ratha. A banne udAharaNomAM bahutrIhi vagere samAsa thavAno saMbhava nathI. eTale A niyama vaDe samAsa thaye che. A baMnene prayoga sAmAnya samAsanA kahevAya. keI vizeSa samAsanAM nahIM, // 2 // ekArtha cAne ca 3 / 1 / 22 ekamanekaM caikArtha samAnAdhikaraNa nAma, avyayaM ca, nAmnA, dvitIyAdyantAnyapadasyArthe, samasyate sa ca duIi ekAI eTale paraspara vizeSya vizeSaNa saMbaMdha dharAvanArA Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe nAma, jemano paraspara vizeSya vizeSaNa rUpa saMbaMdha che evuM ekAtharU5 eka nAma ke aneka nAme, bIjA nAma sAthe je samAsa pAme tene bahuvrIhi samAsa kahevAya. tathA avyaya, bIjA nAma sAthe je samAsa pAme tene paNa bahutrIhi samAsa kahevAya. avyayavALA samAsamAM paraspara vizeSaNa-vizeSa-bhAvanI jarUra nathI pradhAnapaNe nyArtha nuM sUcana thatuM hoya te eTale samAsa pAmanArA chUTAM chUTAM nAme karatAM samasta te AkhA vAkaya dvArA niSpana thate dvitIyAdi vibhaktivALe anyArtha-viziSTArtha -pradhAnarUpe jaNAta hoya te. eka nAma-sAsa vAna caM vRkSama na kADhavAnA vRkSAjenI upara vAMdare caDela che te vRkSa. ahIM gADha nAma nAnA nAma sAthe samAsa pAmela che. A bane nAme paraspara vizeSaNa vizeSyabhAva saMbaMdhavALA che. mATe ekArtharUpa che. tathA cam nAma dvitIyAta che ane e samAsa bahAranuM che te bahAranA nAma dvArA je artha sUcavAya che anyArtha che ane te ja ahI: pradhAnarUpa che. mATe A bane nAmane bahuvIhi samAsa thayo che. aneka nAma-su (romana) sUphamakara rAH caca sahukUma -tapasvI jenA kezavALa suzobhita che ane sUkSama jaTAvALA che evA tapasvI ahIM su ane sUTa e be nAme che, temane jerA nAma sAthe samAsa thayela che. ahIM paNa Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAsa pra0 351 su sUkSanara tathA rA nAma paraspara vizeSaNa vizeSyabhAva saMbaMdhavALA che tethI ekAIrUpa che ja tathA cartha nAma SaSThI vibhaktivALuM che. je samAsa bahAnuM che ane te caca pada dvArA je anyArtharUpa artha sUcavAyela te ja tAravI rUpa artha ahI pradhAna che. / rU chevA rAtra aikAryamaikapadya tannimittasya syAderlup syAt / ata eva lubidhAnAt nAma nAmnetyuktAvapi syAdyantAnAM samAsaH ( gamyaH sthApanumatte rUri gRha) I "TnAma prayoga' iti yacchabdAprayoge-ArUDhapuruSo giriH / ayaM cAnyapadarthaprAdhAnyAttatsambandhinIliGgasaGkhyAvibhaktIranusarati / kRtAni puNyAni yena saH-kRtapuNyaH / eva dattadAnA, vItadukhA, bahudhano'nantajJAnaH / aneka ca-ArU DhabahupuruSo giriH / avyayaM khalvapi-uccaurmukhaH / ekAgye-aikapadya-eka padapaNuM arthAt pado judAM judAM hevA chatAM paraspara arthanI evI saMgati hoya che tethI tene arthanI apekSAe ekapadapaNAmAM ja lekhavAmAM Ave che, tema thavAthI samAsa, nAma dhAtu ane taddhitanAM rUpamAM eka nAma hoya ke vadhAre judAM judAM nAmo hoya te paNa temanuM upara jaNAveluM ekapadapaNuM sacavAI rahevAne kAraNe samAsa, nAma dhAtu Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 haimalaghu prakriyA vyAkaraNe ane taddhitanAM eka nAme ke judAM judAM nAmeAne lAgelI vacalI syAdi vibhaktinA lApa thaI jAya che. Adeza puruSa ca'nimi sa bAhaDhapuruSe nizi--jenI upara purUSa caDela che te pata/giri. ahI AhaDha nAma puruSa nAma sAthe samAsa thayela che. A banne nAmeA paraspara vizeSaNa vizeSyabhAva sabadhavALA che mATe ekA rUpa che ane cam nAma dvitIyAMta che ane samAsa bahAranuM che. te bahAranA nAma dvArA je artha sUcavAya che te anyA che ane te ja artha ahI` pradhAna rUpe che mATe Ahada tathA puruSa e be nAmeAne bahuvrIhi samAsa thayela che. samAsa-vitrA nAyaH carca sA=citraLuH-jenI pAse kAbara cItarI gAyeA che te. A prayAgamAM citrA ane nAvaH e padone lAgelI prathamA vibhaktinA lApa thaI gayA ane pachI citranu evA navA banelA ekapadarUpa nAmathI navI vibhakti lAgavI zarU thaI. nAma dhAtu putram, rUghdhati kRti-putrIyati-putranI icchA kare che. lAgelI khIjI nAmadhAtu rUpa A prayAgamAM putram rUpamAM putra zakhsane vibhaktinA lApa thayA ane pachI putra zabda thavAthI tene ca pratyaya lAgavA sAthe kriyApadanI vibhakti lAgavI zarU thaI. saddhita-jIvoH apatyam=ovAya:-upazunA putra. Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAsa pra0 353 A prayAgamAM -jIvanaiH rUpanI SaSThI vibhakti leApAI gaI ane pachI aupAya-evuM navu nAma banavAthI tene nathI vibhaktie lAgavI rArU thai. citrA:, vAva, carca, putram, rUghdhati, 3H, apatyam AvA vAkayeAmAM paraspara sabadhanI vivakSA na rAkhavAthI judAM judAM paraspara nirapekSa padya haiAvAne lIdhe akapadya nathI. tethI vibhaktinA lepa na thAya // 4 // uSTramukhAdayaH 3 | 1|23 ete bahuvrIhisamAsA nipAtyante / uSTrasya mukhamiva mukhaM yasya sa uSTramukhaH / vRSaskandhaH / blUmula vagere zabdamAM bahuvrIhi samAsa samajavA. drazya mumiva muvam carca sa='dramuva:-uTanA mAM jevu jenu mAM che. A prAgamAM ujjUmula nA muddala zabdanA lepa thayA che. e lApa na karavAmAM Ave te dramuvamula zabda thaI jAya, kharI rIte zuddha zabda tA iSTramuNa che. samAsamAM AvelA (kablUmula nA mutyu zabda upamAna che.) upamAna padmanA leApa thAya che e sUcavavA A sUtra che. vRSandha vandhaH cAya=ghRNAnyaH-jenI khAMdha baLadanI khAMdha jevI che. 23 Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haimalaghuprakriyAvyAkaraNe A prayogamAM paNa kRSara nA ja zabdane lepa thayela che nahI te pRSadharUpa evuM pada banI jAya. // 5 // sahastena 3 / 1 / 24 tRtIyAntena sahazabdo'nyapadArthe samasyate / tRtIyAMta nAma sAthe saTTa ne je samAsa thAya tenuM nAma bahuvrIhi samAsa kahevAya. samAsa thatAM be nAme karatAM samAsa pAmela nAmane viziSTarUpa anya-mu artha mukhya he joIe. avyaya che. tenA be artha che. 1. tulyoga ane 2. vidyamAnatA. sahu sAthe samAsa pAmanAra nAma dvArA je artha sUcita thatuM hoya tenI ane sad eTale sAthe keNa? e praznanA uttararUpe je artha adhyAhaMta jaNAta hoya tenI eTale te banenI sarakhI pravRtti tathA sarakhA guNa vagere hoya tenuM nAma tulyAga. sada vidyamAnatA eTale hayAtI. tulyaga-putrena bArAtaH (pitA)-saputra AtaH (tti vitA)-putra paNa Avyo ane sAthe pitA paNa AvyA. A prayogamAM putranI ane pitAnI bannenI AvavAnI kriyA eka sarakhI che tethI tulyaga thaya. vidyamAnatAnA sadagurmA (sAmarisa)-karma paNa che (ane AmAM paNa che) eTale AtmA ane karma baMnene sAthe vivamAna Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAsa pra0 __355 che tethI bane eka sarakhAM vidyamAna hovAthI vidyamAna che. // 6 // sahasya so'nyArthe 3 / 2 / 143 vahuvrIhau sahasya so vA syAt / saputraH sahaputro vA gataH kvacinnityam-sarasA dUrvA / sAgniH kapotaH / sadroNA khArI / kvacinna-svasti gurave sahaziSyAya / uttarapadavALo sa6, zabda bahuvrIhi samAsamAM Avela hoya te ja ne badale "a" rUpa vikalpa vAparavuM. sarasa sarasa sarasa durvA-rasavALuM ghAsa. uparane prayoga vinica- sUtra dvArA sAdhI zakAya che brinA satArA =sahRtti ==+prisAIjhaH vAta -agnivALA kapata/kabUtara. kabUtaranA jaTharamAM agni che paNa dekhAtuM nathI. ToLena hitA ravAnI sat+oLA=sa+oLA=sadroLA vAvI-jemAM khArInA pUra mApa upara droNa jeTaluM mApa vadhAre che evI khArI. uparanA baMne prayoga darA-najare na dekhI zakAya evA padArthanuM sUcaka uttarapada hoya tathA "amuka mApathI vadhAre" e rIte vadhavA arthanuM sUcaka uttarapada hoya te bahutrIhi samAsamAM AvelA sa ne badale rU5 vAparavuM. juo 3/2/145 svarita ra sa ziSyA -ziSya sAthe gurunuM kalyANa thAo. uparanA prayogamAM le, gharasa ane TrasTa A traNa sivAyanuM Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 haima laghu prakriyA vyAkaraNe uttara pada hAya ane AziSa ' nA artha jaNAtA hAya te sad ne badale sa rUpa na vaparAya. // 7 // dizeorudayAntarAle 3/1/25 || || dakSiNasyAH pUrvasyAzca yadantarAlaM sA dakSiNapUrvA dik / sarvAdayo'syAdau 3 | 2|61 iti puMvadbhavaH / ityAdayo'pi bahuvrIhisamAsA jJeyAH / yatra pradhAnasyaikadezA vizeSaNatayA jJAyate sa tadguNasaMvijJAnaH / lambau karNau yasya sa lambakarNaH / rUDhithI dizAvAcaka nAmano rUDhithI ja dizAvAcaka nAma sAthe je samAsa thAya te bahuvrIhi samAsa kahevAya. samAsa thayA pachI samAsa pAmelA nAmAvALA prayAganA atarAla' evA atha hAya tA ' dakSiNasyAzca pUrva syAca dizeAH yadantarAla' tad dakSiNapUrvA dikdakSiNa dizA ane pUrva dizAnA aMtarAla bhAga eTale IzAna khUNA A samAsamAM paNa bahAranuM pada prathamA vibhaktivALu' che tethI A sUtranI racanA judI karavI paDI che. (A) sarjayAghAtai 3/2/1 vizeSane lIdhe ligI thayelA sarva vigere zabdo puva thaI jAya che, jayAre sarvAti zabdone cAhi vibhakti na lAga hoya tyAre A niyama na lAge. Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 357 samAsa pra0 lambo karNau yasya sa-lambakarNa:-aiun in all 535. // 8 // vizeSaNa-sarvAdi-saGkhyaM bahuvrIhau _____3 / 1 / 150 vizeSaNaM, sarvAdika', saDakhayAvAci ca bahuvrIhau prAk syAt / gauNasya gozabdasya DyAdyantasyacAntasthasya isvo vaktavyaH / citraguH / srvshuklH| dvikRssnnH| __ manIti samAsamA 2 v6 vizeSa vAya hAya, sarvAdi heya. tathA saMkhyAvAcI hoya te pahelA Ave. vizeSayAyI- citrA goryasya-citraguH-452 yaat| pAyavANI. sAhi-sarva' zukala' yasya sarva zukla: renu madhu ghANu che. sadhyAvAyI-dvau kRSNau yasya-dvikRSNaH-2nA meM maI vagere kALA che. // 9 // ktAH 3 / 1 / 151 ktAnta' nAma bahubrIhau prAk syAt / ktkttH| kvacidvA / zAGgajaragdhI jagdhazAGgarA / mAsayAtA yAtamAsA / jAtasukhA sukhajAtA / AhitAgniH agnyAhitaH / udyatAsiH asyudyataH 'priya:' (3 / 2 / 157) / prAgvA / guDapriyaH, priyguddH| Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hemalaghu prakriyAvyAkaraNe je nAma rU pratyayavALuM hoya te nAma bahuvrIhi samAsamAM pahelu' Ave. 358 sAta cena=saTaH-jeNe sAdaDI banAvela che te. (A) jAtivAcI=jJAnadham anA=zAnanathI; parAkR jeNIe sAMgarInI ziMga khAdhI che te strI. kAlavAcI-mAsaH cAta: carcA: sA=mAMlacAtA, cAttamAsAjeNIne janmyAne mAhanA thayA che te bAlikA. sukhAdivAcI-mula' nAta' carcA: sAsunAtA, jJAtamulA jeNIne sukha thayela che te strI. uparanA traNe pratyeAge 3/1/152 sUtra dvArA siddha thayA che. bahuvrIhi samAsamAM Avela je TM pratyayavALu' nAma hoya te, jAtivAcaka nAmathI, kALavAcI nAmathI ane sukhAdi nAmathI pahelu vikalpe Ave che. (B) bAhitaH agniH cena sa=JAtiAgni, khyAtiH-jeNe agninuM sthApana karela che. uparanA prayAga 3/1/153 sUtra dvArA siddha thayeA che. AhistAgni vagere bahuvrIhi samAsavALA zabdomAM 4 pratyayavALA zabdo vikalpe pahelA Ave che. (C) inyataH attiH cena saH=catAli, bacuvataH-jeNe taravAra ugAmI che te-ahI' ati zabda praharaNavAcI che. Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAsa pra0 359 uparanA prayAga 1/3/154 sUtra dvArA sAdhi zakAyA che. mahuvrIhi samAsamAM Avelu' hra pratyayavALu' nAma, pradULa vAcI nAmathI pahelAM vikalpe Ave. (D) priya: gudA carca sA=triyanuDA, guru priyaH--jene gALa priya che te. uparanA prayAga 3/1/157 sUtra dvArA sAdhI zakAyA che. bahuvrIhi samAsamAM priya zabda vikalpe pahele Ave. // 10 // na saptamIndrAdibhyazca 3 | 1|155 indrAdibhyaH praharaNArthAcca saptamyantaM bahuvrIhau prAg na sthAt / kntumauhi, pALiH / ''nAsthi' zA6 vA| TegaDu / manujaH / mahuvrIhi samAsamAM phntu vagere zabdothI ane praharaNavAcI zabdothI saptamyaMta nAma pahelu na Ave. A niyama khADulika che eTale nizcita nathI. iMdu vagere phntu: maujau yakSya saH-rtumauHi-mastakamAM jene ca'dra che. praharaNa-2 vALau carce 6H==ALi:-jenA hAthamAM cakra che. (B) a rADu: catha sa:=hang:, judA-jenA gaLAmAM gAMTha che te. Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haimalaghuprakriyAvyAkaraNe uparano prayoga 3/1/156 sUtra dvArA sAdhi zakAya che. bahuvrIhi samAsamAM saptaryAta nAma, navuM vagere zabdothI pahelAM vikalpa Ave. // 11 // parataH strI puMvatsye kArthe'nUG 3 / 2 / 49 - parato vizeSyavazAstrIliGgaH strIvRttAvekArthe uttarapade pare puMvatsyAt na tUDantaH / darzanIyA bhAryA yasya saH darzanIyabhAryaH / parata iti kim ? guNIbhAryaH / snyekArtha iti kim ? gRhiNInetrAH / anUGiti kimU ? karabharUbhAryaH / - je nAma vizeSyane lIdhe strIliMgI thayeluM hoya, samAsamAM AveluM hoya, ane tenuM uttarapada zrI vasUcaka A, kI vagere pratyavALuM hoI strItvano artha sUcavatuM hoya tathA pUrva padanI ane uttarapadanI vibhakti sarakhI hoya te te nAma puNvata thaI jAya che. kuMvata eTale strItvasUcaka prayA cAlyA jAya ane sIsUcaka pratyayone lIdhe mULa zabdamAM kAMI pheraphAra thaye hoya te paNa cAlyo jAya, mULa nAma kAyama rahe-AvAM nAmamAM strItvanA sUcaka gar pratyayavALuM nAma na levuM. je je sUtranI vRttinA vivecanamAM "taH ho' zabda Ave tyAM sarvatra "vizeSyane lIdhe straliMga thayeluM nAma ema samajavuM ' nIyA mA sanoramArtha-jenI patnI darzanIya che. A prayogamAM nIyA nuM nIra thaI gayuM. Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAsa pra0 361 guNIbhArya:-nI bhAryA dudhI cha.- 'druI-drohI' zakha vizeSane lIdhe nArIjAti thayA nathI paNa e zabda pote ja nArIjAtino che, tethI A niyama na lAge. __gRhiNI netrAM yasya asau-gRhiNInetrA'-2nA ne liyA haiahIM uttarapada strIliMgI nathI paNa netra zabda napuMsakaliMgI che, tethI A niyama na thAya. - karabha iva (karabhAru iva) aruH yasyAHsA karabhAruH, karabhoruH bhAryA yasya asau-krbhorubhaary:-n| sanna aru:020-62 sryaan| uru 2 / cha. mevI mAryAvANI-2 karabharu zav8 ak pratyayavANI che bhane sUtramA tena niSedha 42 cha tethI karabhAru 56 pucat / yu. dhukta yu Deta karabhArubhAryaH 56 thAta. // 12 // svAGgAnDIrjAtizcAmAnini 3 / 2 / 56 svAGgAdyoGIstadanto jAtivAcI caparataH strIpuMvanna syAt / dIrghakezIbhAryaH / zUdrAbhAryaH / kaThIbhAryaH / amAninIti kim ? diirghkeshmaaninii| +kvacidanyatrApyevam -kalyANIpazcamA rAtrayaH / kalyANIpriyaH / madrikAbhAryaH / kArikAbhAyaH / dvitIyAbhAryaH / dattAbhAryaH / bahuvrIhisamAse samAsAntapratyayaprakaraNaM skssepennaahsvAMgavAcI ne pratyayavALuM nAma ane jAtivAcI nAma, Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe e bane nAme vizeSyane lIdhe strIliMgI thayAM hoya te 56 na thAya, je te nAmane mAnI zabda uttarapadamAM na hoya te. ____svAMgaH-dIrghAH kezAH yasyAH sA dodha kezI, dIrgha kezI bhAryA yasya karI roSa pezImArtha-jenI bhAryA lIdhe lAMbA vALa/keza vALI che. jAtivAcI tA mA a-gudAmArca-jenI bhAryA zuddha jAtinI che. vaDI mA cA gau=ImArtha-jenI bhAryA kaTha jAtinI che. A traNe prayogomAM puMvadabhAva na thavAthI vIrthInuM phIza, rudrA nuM zudra ane TI nuM Tha na thayuM. sAmAnaM TIza mancane sakI rAmAnanI-pitAne lAMbAvALavALI mAnanArI strI-A prayogamAM niSedha karele mAnI zabda uttarapadamAM che, tethI A niyama na lAge ethI vIrjarIne puMvadda bhAva thavAthI vIrvArA mAninI thaI gayuM. (A) lyANI pazcamI cAra tA -ALIuo+ (x)= cALIzvamA rAtraya-je rAtemAM pAMcamI rAtri kalyANI che evI rAtrio. A prayoga 3/2/53 sUtra dvArA patramI zabda pUraNa pratyaya vALe che ane te pazcamI zabdane pratyaya lAge che. tethI zALI nA vALa evo puva ddabhAva na the paNa jayAM pUraNa pratyaya pachI pratyaya na lAgela hoya tyAM A niyama na lAge. Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ BER. priya vagere zabdo-cALo priyA caDhya saH=yALI+triya = cALIpriyaH-jenI piyA kalyANI che. A prayAgamAM paNa kalyANInu jvALa na thayuM. (B) taddhita anna pratyaya-madriA mAryA carca vRtti=madriAmA H-jenI bhAryo madrikA dezanI che. samAsa pra0 upAMtyamAM ja vALA pratyaya-rijA mAryA carca vRtti= jAriSThAmAM jenI bhAryAM kAma karanArI che. pUraNa pratyaya-dvitIyA mAryAM carca vRtti dvitIyAmAM;-jenI bharyo khIjI che. sa'jJA-ttA mAryA carce kRti=ttAmA:-jene dattA nAmanI bhAryA che. A uttaharaNAmAM putraMt na thavAthI madriA nu` madra, hAddiA nu hrAra, dvitIyAnu dvitIya tathA rttA nu jJa na thayuM. uparanA cAre prayAgeA 3/2/54 sUtra dvArA siddha thayA che. je nAma vizeSyane lIdhe strIliMgI thayu` hoya te, tenA uttarapadavALA nAmane tadvitanA anna pratyaya lAgeleA hAya teA puvad na thAya. tathA je nAmeAne upAMcamAM ja vALA pratyaya lAgelA hAya tevAM nAmeA tathA pUraNa pratyayavALAM nAmeA tathA sa`jJAvAcaka nAmeA je uttarapadavALAM heya teA pu Mvat na thAya. Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haimalaghuprakriyAvyAkaraNe // 13 // TaDApasankacitaH saptaite samAsAntAstaddhitA bahubrIheH syuH| te ca krameNa yathA saptaite samAsAntAstadvitA bahuvrIheH syuH| te ca krameNa yathA Ta, Da, ap , as , an kaca it mA sAta 5kssre| samAsanA aMte taddhitu bahuvIhi samAsa thAya che te anukrame kahIza. 13 A sakthyakSNaH svAGge 73 / 126 svAGgavAcI yaH sakthizabdo'kSizabdazca tadantAddhahuvIheSTaH samAsAnto bhavati / bahubahi samAsane cheDe AvelA evA svAMga vAcaka thi ane akSi Av4ne Ta (a) samAsain an cha. dIrgha sakthi yasyAH sA=dIrgha sakthi+Ta-dIrgha sakthi-nA sAtha khaimA cha tevI strI. zobhana akSi yasyAH sA svakSi+Ta= svakSa-svakSI-renI in su42 cha tavI zrI. // 14 // avanuvarNasya 74 / 68 apadasyAnayAstaddhite pare luk syAt / TitpratyayAntAnAM striyAM DI:-paGkajAkSI strii| tdvitne| pratyaya ye 14 to 56 sajJA binAnA a Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | samAsa ie vata nAmanA ane rU vaNata nAmanA aMtane lo 5 thAya che. rU bakSI carcA sApakSI strI-kamalanI jevI be AMkhe che jenI evI bI. // 15 // sujvArthe saGkhyA saGkhyeye saGkhyayA bahuvrIhiH 3 / 1 / 19 vAravikalyArthayoH saGkhyA savayayA bahuvrIhiH syAt , saGkhayeyArthe / - je saMkhyAvAcI nAma tuja eTale "vAra" artha sAthe tathA vA eTale "vika95" artha sAthe athavA "saMzaya" artha sAthe saMbaMdha rAkhatuM hoya te nAma, saMkheya artha sAthe saMbaMdha dharAvatA saMkhyAvAcI nAma sAthe samAsa pAme, e samAsanuM nAma bahutrIhi che. jemane samAsa karavAmAM Ave che te nAmamAM - paraspara ekAAtA hevI joIe-arthanI apekSAe paraspara susaMbaddhatA hovI joIe. su-di zadizA paTA-be vAra daza-vIsa ghaDA. ahIM "su... " pratyayavALuM dri e saMkhyAvAcI nAma "vAra" artha sAthe saMbaMdha rAkhe che ane rahA nAma saMkhyaya evA ghara/dhaDA vagere sAthe saMbaMdha rAkhe che. Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 hai malaghu prakriyAvyAkaraNe (A) " pramANIsaGkhyAMDa: " 7|3|128 ghaTAH / dvau vA trayo vA dvitrAH / paJcaSAH / dvirdaza dvidazA atar ar a=fafi+=fan: g. A prayAga 7/3/128 sUtra dvArA siddha thayA che. bahuvrIhi samAsane cheDe AvelA pramALI zabdane ane hutrIhi samAsane cheDe AvelA sakhyAvAcaka zabdane 3 (a) samAsAMta thAya che. paJca vA SaDUvA paJcaSA:- pAMtha athavA cha // 16 // naJasuvyupatrezcaturaH 7|3 | 131 acaturAH / sucaturAH / vicaturAH / upacaturAH / tricaturAH / nan, su, tri, upa bhane trizacho pachI mahuvrIhi samAsane aMte AvelA catur zabdone apU samAsAMta thAya che. avidyamAnAni catvAri yasya = acatur + A = acaturA:=-nene yAra nathI yevo. zobhanAni catvAri yasya = sucatur + A = sucaturAH= bhene yAra sArAM che meve visadRzAni catvAri yasya = vicatur + A = vicaturAH =nene yAra asamAna che yevo. catvAraH samIpe yasya saH=upacatur+A=upacaturAH = lenI sabhI payAra che. bheTale israan:=fag:+31=fragt:=2guia. zu (A) " nAbhernAmni " 7 / 3 / 134 padmanAbhaH | Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAsa pra0 367 nAma cA =pAnAmi+q=pAnAma =jenI nAbhimAM pada che A zabda brahmAnA nAmarUpa che. athavA AvatI vIzInA jena dharmanA/zAsananA prathama tIrthaMkaranuM nAma che. upara prayoga 7/3/134 sUtra dvArA sAdhI zakAya che. bahutrIhi samAsane cheDe AvelA nAmi zabdane may-- samAsAMta thAya che, je saMjJA hoya to. (B) "na-su-Turtha sarisavida chArUArUdda saJjanaM saktiH / asaktaH asktiH| sanaM #i+==sana satta, athavA sana sattA = sArI rIte lAgele-sArAM saMgavALo. kamizanara athavA atti nahi lAgelo-saMga vagarane uparanA banne prayogo 7/3/136 sUtra dvArA-bahutrIhi samAsavALA ane 16, 3, Tura pachI AvelA kSatti zabdane, bahuzrIhi samAsavALA ane naga, su, tu pachI AvelA vitha zabdane tathA bahutrIhi samAsavALA ane na tu tu pachI te AvelA 4i zabdane apU-4 samAsAMta vika9pe thAya che. | 27 | anAyA rUArU7 natrAdibhyaH paro yaH prajAzabdastadantAbahuvrIherasU Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe samAsAnto bhavati / bahuvrIhi samAsavALA ane naga, ku ane du zabdo pachI AvelA prajJA zabane ban samAsAMta pratyaya thAya che. nAsita prajJA ca = prajJA prathama ekavacana=jene praja nathI/prajA vagarane che. zAmanA prakA thI ta: suprajJA =prathama ekavacana-jenI sArI prajA che/sArI prajAvALo. tuTTA nA caya =kuagjhA =prathama ekavacana-jene duSTa prajA che/kharAba prajAvALe. // 18 // nAt 3 / 2 / 125 3rarapa re na ja cAtuM ! nA, yuganA uttarapada hoya te na ne thAya che. " nAhita reDa min kRttikana+==+= = vsthA=jyAM cAra nathI e raste. mukta=khAte nathIahI mukta kriyApada che paNa uttara pada nathI. na muhure mAM = sAthe mukta ne samAsa ja nathI tethI je ke muphate pada ra pachI Avela che te paNa te uttarapada na kahevAya. samAsa pAmelA nAmAmAM je pUrvamAM hoya te pUrvapada ane je pada-pAchaLa heya tene ja uttarapada kahevAya che. Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . samAsa pra0 369 // 19 // mandAlpAca medhAyAH 73 / 138 nAdibhyastribhyo mandAlpAbhyAMca medhAyA am / amedhAH / mandamedhAH / alpamedhAH / - zrI sabhAsamA AvetA bhane manda, alpa tathA nan, su, dura thI pachI bhAvanA meghA zAhane as samAsAta thAya che. - nAsti meghA yasya saH ameghA+as-ameghA:=prathamA savayana muddhi vinAnI. mandA meghA yasya saH mandameghAH prathamA savayanama muddhivANI. alpA meghA yasya saH alpameghAH prathamA savayana a85 vRddhi vALe // 20 // dvipadAddharmAdan 7 / 3 / 141 "samAnasya dharmAdiSu" 3 / 2 / 149 dharmAdAvuttarapade samAnasya saH / sdhrmaa| nIti samAsane cha: mAsA dharma Av42an samAsAMta thAya che je bahuzrIhi samAsa be ja padavALo hoya te. sanAm iva dharmaH yasya sa-sadhama+an= sadharman sdhrmaasamAna dharmavALo. // 21 // inaH kaca 73 / 170 24 Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rU70 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe baDhadaNDikA senA / bahuvrIhi samAsavALA Tura pratyayAta zabdane nArIjAtimAM ja samayAMta thAya che. vakundana-dRSi senA-je senAmAM ghaNA daMDIe che te. daMDIo eTale daMDavALA. (A) "niti" chorUA?72. vadurta dunI babuvadhUko dezaH / durtA du+%=durto serA-je dezamAM aneka kartA che te deza. vahunnarI dunI+==hunI sevA-je dezamAM aneka nadIo che te deza. dukAbUegvadhU-gvadhU rerA-je dezamAM "ghaNI strIo che te deza. uparanA traNe prayoga 7/3/171 sUtra dvArA siddha karyA che. bahubahi samAsavALA kada kArAMta zabdane ane jene "phu', nizAnavALA pratye nitya thAya che evA zabdane jU samAsAMtA thAya che. 1/4/69 muM sUtra "su" nizAnavALA pratyenAM nitya vidhAna kare che. (B) zuravinachA dhikaH / vyUDhoraskaH / chArA?72 . ziya Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAsa pra0 371 priyadadhi+ka-priyadadhikaH-jene 6 priya cha te. uparane pravega 7/3/172 sUtra dvArA bahuzrIhi samAsane cha: AvetA dadhi, uras, sarpiS , madhu, upAnat an zAli zabdone ja pratyaya samAsAMta thAya che tethI siddha thayela che. anya udAharaNe sAdhI levA. (C) "pumanaDunaupayAlakSmyA ekatve" 7 / 3 / 173 / priyapuMskaH / nAsti pumAn yasmina-priyapustaka-priyapuskaH-2mA 4 paNa priya puruSa nathI te. mA prayoga 7/3/173 sUtra dvArA siddha thye| cha. me. payanavA ana mIDi sabhAsane cha: maav| pum , anait , nau, payas bhane lakSmI zahane kaca samAsAta thAya che. anya udAharaNa sAdhI levA. (D) "no'rthAt" 7 / 3 / 174 / anarthakaM vacaH / nAsti arthaH yasya anartha+ka-anarthaka vacaH-martha vinAnu vacana. A prAga 7/3/174 sUtra dvArA sAdhI zakAya che. bahuzrIhi samAsavALA nam pachInA kartha zabdane samAsAMta thAya che. (E) "zeSAdvA' 7 / 3 / 175 / bahukhaTvakaH bahukhaTvaH / kvacinna-bahuzreyAn bahuzreyasI / Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rU72 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe vasulavavA+%= gvavava , vahurvA -jenI pAse ghaNI khATe che te. khATa eTale khATale-palaMga. A prayoga 7/3/ 175 sUtra dvArA sAdhI zakAya che. - 7/3/69. 70/71/72/73/74 ATalA sUtro dvArA bahuvrIhi samAsa aMge je je zabdone samAsAMtanuM vidhAna karela che ke zabdonA Adeza vagerenuM vidhAna karela che te tamAma zabda sivAyanA bIjA badhA zabadone zeSa samajavA. evA je zeSa zabdo bahutrIhi samAsavALA hoya temane jU samAsAMta vikape thAya che. kurAna ane turI-bahu kalyANa rU5. A prayogamAM cheDe pharcana pratyayavALo zabda samAsamAM che, tethI jU na tha. // 22 // su-yUtyut-surabhergandhAdid guNe 73.144 ___ svAdipUrvAdgandhAditsyAt / sugandhi dravyam / guNa artha hoya te suvA, pUribdha, 3 ane sumitA zabdone bahubahi samAsamAM rUta samAsAMta thAya che. suhu para cara-+phata=sudhi dUrathama-sugaMdhavALuM dravya. AvI rIte vRttikA, 35 ane sufmAdhanA prayogo sAdhI levA. Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAsa pra0 353 (A) 'vA''gantau' 7 / 3 / 145 / sugandhiH sugandho vA ___ kAyaH / sugandha+it-sugandhiH athavA sugandho kAyaH-sugadhI pANI yaI/zarI2. A prayoga 3/145 dvArA sAdhI zakAya che. AgaMtuka gaya arthavANI gandha supUti, ut ara surabhi / pachI Avela hoya ane bahuvrIhi samAsavALI hoya te na samAsAMta vikalpa thAya che. bIjA prago anyathI sAdhI levA. (B) "vAlpe" 73 / 146 / sUpagandhi sUpagandhaM vA bhojanam / sUpasya gandhaH mAtrA yasmin tat-sUpagandha+it-sUpagandhi mth| sUpagandha bhojanam-sUpanA/nI mAchI gANu athavA ochI gaMdhavALuM bhejana. A prayoga 7/3/146 sUtra dvArA sAdhI shye| cha. gandha za6 585 dhane suuyvt| Deya bhane bahuvati samAsane aMte Avela hoya te ruta vikalpa thAya che. (C) vApamAnAt" 7 / 3 / 147 / padmagandhi padmagandhaM vA mukham / bahuvrIhau pAdAdInAM pAtprabhRtayaH AdezAH samAsAntAH syuHpahamiva gandho yasya tat-pahmagandha+itU-pahAndhi athavA Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 haimalaghuprakriyA vyAkaraNe pALavo mum--padmanA gaMdhavALuM mukha. A prayAga 7/3/147 sUtra dvArA sAdhI zakAyA che. upamAnavAcaka nAma pachI AvelA, samAsAMta vikalpe bahuvrIhi samAsavALA gandha zabdane tU thAya che. // 22 // pAt pAsyA'dastyAaH gA48 hastyAdivadupamAnAtpAdasya pAt syAt, aghuTsvarAdau padAdezazcAsya / vyAghrapAt / vyAghrapadaH pazya / hastyAdiniSedhAt hastipAdaH / hasti vagere zabdone cheADIne bIjA upamAna sUcaka zabda pachI AvelA mahuvrIhi samAsavALA pAr zabdane pAt Adeza thAya che. yApraya pArA va pArA: carca sa=yAghrat-jenA paga vAghanA paga jevA che te daintivAH jenA paga hAthInA paga jevA che te ashvpaadH:-jenA paga gheADAnA jevA che te. A banne zabdo vajelA che tethI A niyama na lAge. (A) --macA" chAp. / supAt dviSAt / suSThu pA au carca sA=suvAs--jenA sArA paga che te pAau carca sA=Dhigata-jenA e paga che te. A banne prayAgeA 7/3/150 sUtra dvArA sAdhI zakAyA Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAsa pra0 rUchyuM che. su zabda pachI ane saMkhyAvAcI zabda pachI AvelA bahatrIhi samAsavALA pA zabdane patti thAya che. (B) "vasi ttAya ha 7 rA5? | Ro nA - ntArthaH / sudan dvidan bAlaH / suDDa ranaH cazya sA=surata=su-suta-sudana pATha-jenA sArA dAMta che te bALaka. dau sAta cakya =ditta-diraz= diva=dina vAra-jene be dAMta che te bALaka. kunta-sArA dAMtavALa. ahIM vaya arthanuM sUcana nathI thatuM tethI A niyama na lAge. uparanA banne prayAga 7/3/151 sUtra dvArA siddha thayA che. su zabda pachI ane saMkhyAvAcI zabda pachI AvelA bahutrIhi samAsavALA nata zabdanuM vaya/umara-artha jaNAte hoya te ratR rUpa thAya che. (C) "vAveNAnta-suddha-sujha-vRSavaradAyUiSi-zivarAta, 7 / 3 / 154 / kundAgradan kundApadantaH / zuddhadan zuddhadantaH / kundAvratta-supriTana athavA phuvAranatta-gaLAnI kaLI jevA AgaLanA dAMta che jene. zuddhatta-ruddhanuM athavA zudvanta - cokhA dAMtavALe. Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe te uparanA banane prayoga 7/3/154 sUtra dvArA sAdhI zakAya che. jene cheDe eka zabda che evA zabda pachI bahuvrIhi samAsamAM AvelA vatta zabdano uta-prayAga vikalpa thAya che tathA suddhA , rutti, pRSatta, varAtta, gatti, mUpiranta, ane phiTa - ukta zabdonA nta zabane cha prAga vikalpa thAya che. (D) "dhanu dhanvana" kArA58. zarudhanA ! rAghanuM caya =zAdhannA-zIMgaDAnAM-ziMgaDAmAMthI banelA-dhanuSyavALe. uparano prAga 7/3/158 sUtra dvArA bahuzrIhi samAsamAM dhanuSpa zabdane dhanvan thAya che tethI sAdhI zakAya che. (E) "vA nAgni" chArUApaS I gsdhanvA pueSadhanu / puchapadhavA athavA puogdhanu-kAmadeva--jenuM dhanuSa puSpa che. uparane prayoga 7/3/159 sUtra dvArA bahabrIhi samAsavALA dhanuSya zabadano dhanavana vika9pe thAya che. je saMjJA hoya te. tethI sAdhI zakAya che. (F) "nAyAyA kAniH" 7IrUdda8 . mUjhAni ! mU kAyA thathA sAmunAnI -pRthvIrUpI jene strI che. upara praga 7/3/164 sUtra dvArA bahuzrIhi samAsavALA kAcA zabadano zAni thAya che tethI sAdhI zakAye che. Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAsa pra0 rU77 (G) "striyAmUdhaso na" 7 / 3 / 169 / kuNDAnI gauH - iti bahuvrIhiH / kuNDe iva adhasI yasyAH sA=kuNDa+adhas=kuNDodhana kuNDodhI gauH-2i IS i 2i cha tavI gAya. uparane prayAga 7/3/169 sUtra dvArA bahuzrIhi samAsavALA dham zabdane nArIjAtimAM sU ne nU thAya che tethI sAdhI sAya che. // 24 // vibhakti-samIpa-samRddhi-vyRddhayarthA-bhAvA'tyayA-'sampati-pazcAt-krama-khyAti-yugapat-sadRka -sampat-sAkalyAnte'vyayam 3 / 1 / 39 eSvartheSu vartamAnamavyayaM nAmnA saha pUrvapadArtha vAcye nityaM samAso'vyayIbhAvaH syAt / vibhaktiH-vibhaktyarthaH kArakam / 'strISu' iti vigrahe samAse vimtinaa-424n| artha, sabhIyatA, samRddhi-RddhinI yAtA, viRddhi-*ddhine| mamA, arthAbhAva-047 yetana 1stune| sarvathA abhAva, atyaya-matAtaal/vAti vu', asNprtivartamAnakALamAM jenA upabheganI jarUriyAta na hoya eTale saitAtA sUthita yatu Deya, pazvAt-pAcha, krama-manubha, khyAti-jyAti, yugapat-me sAthe, sadRk-sarabhu', saMpat Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe saMpatti-siddhi. savAra-sanagratA-sahitatA ane jaMta-cheDo-A badhA arthanuM sUcaka avyaya rU5 nAma, kaI paNa nAma sAthe. nitya samAsa pAme, tene avyayabhAva samAsa kahevAya, je pUrva padane artha pradhAna hoya te vibhaphatyartha-kAraka-brIju vi=vihni - strIomAM - ahIM adhikaraNa kArakane artha che. sAmIpya-kumaya samIpam 3pa3nmaghaDAnI pAse atyaya-varSA karavA = tivarSa-varSARtu vItI. gaI. bAkInA udAharaNe anyathI sAdhI levA. // 25 // prathamoktaM prAk 3.1 / 148 atra samAsaprakaraNe sUtre prathamAntena yanirdiSTaM tatprAka pryoktvym| anenA'vyayasya pUrva prayogaH / A samAsa prakaraNamAM ema kahevuM che ke, "nAma bIjA nAma sAthe samAsa pAme e kathanamAM "nAma zabda prathama vibhakitathI batAvelo che, te jyAM jyAM A vibhakitavALe zabda batAvelo hoya te dareka zabda samAsamAM pahele Ave. arthAt vyAkaraNanI bhASAmAM te zabdane pUrvaniyata thAya. (pUrva niyAta-paheluM AvavuM) bhAratanA rA ceSAM te sarA-je saMkhyAnI najIka dasa saMkhyA che te-nava ke agiyAra. A prayogamAM 3/1/20 sUtramAM ahIM jaNAvelI rIta Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAsa pra0 379 pramANe trAsanna zabda prathamA vibhakitathI jaNAvelA che ethI brAsanna ane tUrA e bannenA samAsamAM A niyama dvArA asanna zabda paheleA AvyA, paNa za zabda paheleA na AvyA. santAnAM nAnAM samAhAraH kRti-saptanim-sAMta gaMgA. A prayAgamAM 3/1/28 sUtrathI sakhyAvAcI zabda prathamAkata che mATe sapta ane nA e baMnenA samAsanA prayAgamAM sapta zabda pahelA AvyA, nA zabda paheleA na AvyA. (A) teAe~" rU|28 kRtti vitaoAva:| ni iti bhavati '' *daatsAvyayImAvI tyathathImAvAjIInavAyhrsvtvm / nAmasaMjJAyAM syAdiH - ekAthya-akapadha-eka padapaNu arthAt po judAM judAM hAvA chatAM paraspara anI evI saMgati hAya che tethI tene anI apekSAe eka padapaNAmAM ja lekhavAmAM Ave che, tema thavAthI samAsa, nAmadhAtu ane tadvaiitanAM rUpAmAM eka nAma hAya ke vadhAre judAM judAM nAmeA hAya te pazu temanuM upara jaNAveluM ekapadapaNu* sacavAI rahevAne lIdhe samAsa, nAmadhAtu ane tadvitanAM eka nAma ke judAM judAM nAmeAne lAgelI vacalI syAdi vibhakitanA leApa thaI jAya che. samAsa-citrA pAva: cakSya sA=vitramu:-jenI pAse kAbara Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 hemalaghuprakriyAvyAkaraNe yAtarI gaaye| che te. nAmadhAtu-putram icchati iti-putrIyatiputranI 42ch| 42 che. tadvita- upagoH apatyam-opagavaH-upagunA putra // 26 // anatA lup 3 / 2 / 6 adantavarjasyAvyayIbhAvasya syAdelup syAt adhistri gRhakAryam / avyayabhAva samAsava chuM je nAma akArAMta nathI tene lAgelI yAdi vibhakitaone lepa thaI jAya che. lopa thayA chatAM vibhakitaone artha to kAyama rahe che. BRid nAma-vadhvAH samIpam-upavadhu-bahunI pAse, panI pAsethI ane vahunI samIpamAM vagere. // 27 // amavyayIbhAvasyAto'paJcamyAH 3 / 2 / 2 ___ adantasyAvyayIbhAvasya syAderam syAt , na tu paJcamyAH / upakumbhamasti, pazya, dehi, deshH| upakumbhAdAnaya / avyayIbhAva samAsavALA sakArAMta padane lAgelI tamAma sthAdi vibhaktione badale ja bolavo. AmAM phakta paMcamI vibhakita na levI Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAsa pra0 381 upakumbham asti-ghaDAnI pAse che. upakumbham pazya-ghAnI ne ne. upakumbham dehi-ghAnI pAse bhA5. upakumbham dezaHapana naamn| 3 // cha. upakumbhAdAnaya-ghAnI pAsethI eitahI paMcamI vibhakita hovAthI A niyama na lAge. upakumbhena (A) "vA tRtIyAyAH" 3 / 2 / 3 upakumbha kRtam / avyayIbhAva samAsavALA kArAMta padane lAgelI trIjI vibhakitanAM badhA vacanane badale vika9pe kam thAya. upakumbha+A-upakumbha+am-upakumbham-trI nitina dvivacana ane bahuvacanane artha paNa samajI le. kiM naH upakumbham , kiM naH upakumbhena-samAre manA sAmIpya vaDe zuM? (B) 'saptamyA vA" 3 / 2 / 4 / upakumbha upakumbhe nidhehi / madrANAM samaddhiH samadram / vigatA Rddhiya'ddhiH / yavanAnAM vyRddhiduryavanam // arthAbhAvA-dharmiNo'sattvam / makSikANAmabhAvo nirmakSikam // atyayo'tItatvam / varSANAmatyayo'tivarSam / asamprati iti vartamAnakAle upabhogAdyabhAvaH / kambalasyAsamprati atikambalam / rathasya pazcAdanurathaM yAti / jyeSThasya Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe krameNAnujyeSTha' pravizantu / bhadrabAhoH khyAtiH-itibhadrabAhu / aho bhadrabAhu / cakreNa yugapat sacakraM dhehi / avyayabhAva samAsavALA sakArAMta padane lAgelI saptamI vibhakitanAM badhAM vacane badale vika9pe thAya che. upakumbham , upakumbhe vA nidhehi-banI pAse sthA5-bhU4. madrANAM samRddhiH samadram-mazanI samRddhi ta samadrama 4upAya che. (C) atra 'akAle'vyayIbhAve" 3 / 2 / 146 iti sahasya saH / bratena sadRk savratam / bahmaNaH sampat sabrahma sAdhUnAm / tRNaiH saha sakala satRNa bhuGkte / piNDeSaNAparyantamiti sapiNDeSaNamadhIte / atra sarvatrAvyayArthaprAdhAnyamityAdi prAgvat / kAlavAcI uttarapada na hoya ane avyayIbhAva samAsa hoya te sa6 ne badale te vaparAya che. brahmaNaH saMpat-saha+brahma-sabrahma sAdhUnAm-sAdhunI sapattidhana-prAya che. // 28 // yogyatA-vIpsA-rthA'nativRtti-sAdRzye 3 / 1 / 40 etadarthAnAmavyayAmAnAvyayIbhAvaH syAt / rUpasya yogya Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAsa pra0 manurUpam / arthamartha prati pratyartha samIkSyate / zaktimanatikramya yathAzakti datte / zIlasya sAdRzyamiti sshiilmnyoH| yegyatA, vIsA-vAraMvAra kriyA karavI, arthAtivRtti eTale arthanuM-vartamAna paristhitinuM-ulaMghana na karavuM ane sAzya-sarakhAI-e arthanuM sUcaka avyaya, bIjA nAma sAthe nitya samAsa pAme, te avyayIbhAva samAsa kahevAya, pUrvapadane artha pradhAna hoya te. anuegyatA-paraca ArA manubhU-rUpa pramANe ceSTA kare che. -vIsA-artha artha pratiylcartha-dareka pradArtha prati. thA-arthInativRtti=Aminaritragsa thAjI - zakita mujaba. sa-sAThazya-dazaM zIzIr anA-A bannenuM zIlA sarakhuM che. // 29 // yathA'thA 3 / 1141 thApratyayarahitamavyutpannaM yathetyavyaya' nAmnA samasyate / yathArUpa' ceSTate / atheti kim ? yathA caitrastathA maitrH| jA pratyaya vagaranuM athA avyaya, pUrvapadane artha pradhAna hoya te bIjA nAma sAthe nitya samAsa pAme, te avyayIbhAva samAsa kahevAya. thA-veja manu jIm ti-athAhapan rezte-rUpane anukULa Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 hemalaghuprakriyAvyAkaraNe pravRtti 42 che-pAtAne ke tavI pravRtti 42 che. yathA caitraH tathA maitraH- zatra te bhaitra-mahI yathA 54mAM thA pratyaya che tethI samAsa na thayo. // 30 // yAvadiyattve 3 / 1 / 31 iyattve gamye yAvaditi samasyate / yAvantyamatrANi tAvataH iti yAvadamatra' zrAddhAn bhojaya / ___ yAvat sa nAma, mIon nAma sAthe samAsa pAme, pUrvapadane artha pradhAnarUpe hoya che. A samAsa avyayIbhAva DevAya. samAsa pAmelA 14ya dvaa2| iyatA- 'AY4 pramAnu -abhu bhApaqug" -meve| ta ya to. yAvanti amatrANi tAvataH iti-yAvadamanaM zrAdvAn bhojyjeTalAM vAsaNe che teTalAM zrAvakane jamADa arthAt ahIM jamanArA zrAvakanuM vAsaNonI saMkhyA jeTaluM pramANa che tethI iyattA che. // 31 // paryapAvahirac paJcamyA 3 / 1 / 32 paryAdIni paJca paJcamyantena samasyante / pari trigarte bhyaH paritrigartam / evamapatrigartam / bahiAmam / AgrAmam / prAgrAma vRSTo meghaH / pari apa Ai bahir bhane ne cheDe ac cha meai naam| Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAsa pra0. -385 pa'camya'ta nAma sAthe samAsa pAme. jo pUrvapadaneA atha pradhAna hAya tA. A avyayIbhAva samAsa kahevAya. pari trigartebhyaH=paritrigartam- trigarta nAmanA dezanI mAnuSAnu. apatrigartebhyaH =apatrigartam- trigarta dezathI nIye. bahiH grAmAt = bahi pramam-gAbhathI ahAra abhu bharyAhA sudhI A grAmAt=A grAmamgAbha sudhI zrAg grAmAt = prAggrAmam ghRSTA meghaH- gAbhathI pUrva bhAM amuka maryAdA sudhI varasAdanI vRSTi thaI. // 32 // lakSaNenAbhipratyAbhimukhye 3|1|33 Abhimukhye varttamAnau abhi- pratI cihnavAcinA samasyete / abhyagni pratyagni zalabhAH patanti / Abhimukhya- 'sAbhe' arthavAjA abhi ane prati zabho, hakSaNa-cihna-sUcaka nAma sAthe samAsa pAme, jo pUva padanA a pradhAna hAya tA, A samAsa avyayIbhAva samAsa kahevAya. abhi agnim - abhyagni zalabhAH patanti-agninI sAbhe patajiyAM paDe che. prati agnim = prayani zalabhAH patanti - agninI sAbhe pataziyAM paDe che. ahI. A banne prayAgeAmAM agni zabda pata`giyoM karyAM paDe che 1 tenA lakSaNunA nishaanne| sya che. 25 Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .386 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe (A) maiM eMDanu" rU||4| nuvana hrAzI je dvArA 'laMbAI' arthanI sUcanA jaNAtI hAya tevA nAma sAthe lakhAI anA sUcaka lagnu nAmaneA samAsa thAya, jo pUrvapadanA artha pradhAna hAya teA. te avyayIbhAva samAsa kahevAya. #cA: anu kRtti-anu . kAzI=gaMgAnI laMbAI pramANe kAzInagarInI la`khAI che eTale kAzInagarImAM gaMgA jeTalI lAMkhI che teTalI kAzInagarI lAMkhI che. ( (B) 'samIpe" rU||rUkha / anuvanamazaninetA je nAma dvArA 'samIpanu -pAsenu" evA anu` sUcana maLatuM. hAya te nAmanI sAthe 'samIpa' arthavALuM. anu nAma samAsa pAme, jo pUrva padmanA artha pradhAna hAya tA. te samAsa avyayIbhAva kahevAya. vanasya anu-anuvanam aniHsA-vananI pAse ulkA (vijaLI) kharI. (C) '"tiSThannityAtsya' k|ArU6 / tiSThatyu : 1. ttiSThanuM vagere zabdonA avyayIbhAva samAsa samajavA. emAM kAI ThekANe pUrva padmanA a mukhya hAya che ane kayAMya anya artha mukhya hAya che. Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 387 samAsa pra. tiSThanti gAvo yasmin kAle iti-tiSThadgu kAla:-2 samaye ||ye mesI 2khetI ya te . mI kAla 35 anya artha bhujya che. // 33 // nityaM pratinA'lpe 3 / 1 / 37 alpe'rthe vartamAnena pratinA nitya samasyate, so'vyayIbhAvaH syAt / zAkasyAlpatvaM zAkaprati / keIpaNa nAma "a5" arthanA sUcaka gari nAma sAthe samAsa pAme, te nitya avyayIbhAva kahevAya. zAkasya alpatvam-zAkaprati-thAI // 4. // 34 // pAremadhye'grentaH SaSThyA vA 3 / 1 / 30 eSAM caturNA SaSThayantena sahAvyayIbhAvo vA syAt / gaGgAyAH pAre-pAregaGgam / madhyegaGgam / agrevaNam / antagiri / nipAtanAdetvam / pakSe gaGgApAram / pAre, madhye, agre, antaH sa nAbhA, 104yata nAma sAthe vikalpa samAsa pAmeavyayIbhAva kahevAya; je pUrvapadano artha mukhya hoya te. gaGgAyAM pArampAregaGgama, gaGgApAram-mAne sAme pA2. gaGgAyAM madhyam=madhyegaGgam , gaGgAmadhyam-ganI madhyamA vanasya Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maikiyAvyAkaraNe pramu=pravrevaLamvanAtram -vananA agrabhAgamAM nireH antaH= antanim, ziyanta:-girinA-giranA-pradezanI vacce. 388 / / 35 / / tatrAdAya mithastena prahRtyeti sarUpeNa yuddhe'vyayIbhAvaH 3 | 1 | 26 sAmyanta mitha gAvAvatam'nRtyathe tRtIyAnta ca 'mithaH prahRtyakRtam' ityarthe yuddhe vAcye sarUpeNa nAmnA'vyayIbhAvaH syAt / saptamI vibhaktivALuMnAma, saptamI vibhakita vALA tevA ja bIjA sarakhe sarakhA nAma sAthe samAsa pAme. e be nAmeAnI vacce 'paraspara grahaNa karIne' evI kriyAnA sasa'dha hAya tA. tathA tRtIyA vibhakitavALu nAma, tRtIyA vibhakitavALA tevA ja bIjA sarakhe sarakhA nAma sAthe samAsa pAme. te be nAma vacce paraspara prahAra karIne' evI kriyAnA saMbadha hAya tA. A sthaLe samAsa pAmanArAM ane nAmeA akSaranI apekSAe sava thA ekasarakhAM hAvAM joie ema samajavAnu' che ane samAsa thavAnI zarata e che ke samAsa pAmatAM banne nAmAnA, samAsa thayA pachI yuddharUpa artha jaNAtA levA joie. A samAseAnu nAma avyayIbhAva che. AdAya - kezeSu ca kezeSu ca mithaH AdAya paraspara kRta yuddham=zAnezi--eka bIjAnA vALAne khe'cIne kareluM. yuddha. kUca Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. samAsa 10 389 Daizca daNDaizca mithaH prahRtya parasparaM kRta yuddham dnnddaadnnddiDAo ane daMDAo vaDe mArIne eka bIjA sAthe kareluM yuddha // 36 // ic yuddhe 7 / 3 / 74 yudhdhe yaH samAsastasmAdic samAsAntaH syAt / ___'yuddha' arthamA 2 samAsa 4 che tene ic samAsAta ||y che. kezAMzca kezAMzca gRhItvA kRta yuddhamke zAkezi (kezAkeza+ ca)- 52252 me mIlana pAne aDAya ' 4shn-thaan-kareluM yuddha // 37 // icyasvare dIrgha Aca 3 / 2 / 72 ___ ijante'svarAdAvuttarapade pUrvaparasya dIrghatvamAcca syAtAm / kezeSu kezeSu mithA gRhItvA kRta yuddha kezAkezi / muSTibhimuSTibhimithaH prahRtya kRta' yuddha muSTImuSTi / muSTAmuSTi / asvara itikim / asyasi / avyayabhAva samAsamAM AdimAM svaravALuM nahIM paNa AdimAM vyaMjanavALuM ane rU pratyaya lAgela hoya evuM uttarapada hoya te pUrvapadanA rU ne dIrdha dR belAya che ane A 55 mosAya che. muSTibhiH muSTimiH mithaH prahRtya paraspara' kRtayuddham-muSTi+ Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TRENTREATMEEOHTTARA... 39. hemalaghuprakriyAvyAkaraNe muSTi-muSTI+muSTi-muSTImuSTi tathA muSTi+muSTi-muSTA+ muSTi muSTAmuSTi-muhIme muhIme 42 yuddha muDAmAla. asysi-traa| taravAre laI kareluM yuddha. ahIM uttarapadane ati zabda svarA che, vyaMjanAdi nathI tethI A niyama na lAge. // 38 // pratiparo'nokhyayIbhAvAt 73 / 87 ___ prati paras anu ityetatpUrvAdakSyantAdavyayIbhAvAdat syAt / pratyakSam / parokSam / anvakSam / prati, paras bhane anu nAma sAthe bhavyayIbhAva samAsa pAmelA akSi zahane at samAsAMta thAya cha. akSiNIprati prati+ akSa aprtykssm-prtykss/042|042. akSNoH paraH paras+akSi+a praakssm-52|kss/n4242 nahI. akSNoH anu-anu+akSi+a= anvakSam=mAMganI pA. // 39 // anaH 73188 annatAdabyayIbhAvAdat syAt / bhavyayIbhAva samAsa pAmelA an che nAmane at samAsAta thAya che. takSNaH samIpam-upatakSan+a upatakSam-suthAranI pAse. // 40 // nA'padasya taddhite 74 / 61 Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAsa pra. nakArAntasyA'padasya taddhite pare'ntyasvarAderluk / uparAjam / pada sajJA vagaranA sakArAMta nAmane tadvitane pratyaya lAgyo hoya tyAre tenA pUrva bhAga sahitanA aMta bhAgano lopa thaI jaya che. upa+rAjana-rAjJAsamIpana+a-rAjJAsamIpam-uparAjam-2sanI samIpamAM rahenAra. meghAvinaH apatyam-meghAvin+aN-meghAvaH medhAvIna putra. // 41 // 'napuMsakAdA' 7/3 / 89 iti vA at / upacarmam upacarma / avyayIbhAva samAsa pAmelA napuMsakaliMgI anU cheDAvALA nAmane aA sasAsAMta vikape thAya che. carmaNA samIpam-upacarman+a=upacarmam athavA upcrmcAmaDAnI pAse. // 42 // 'giri-nadI-paurNamAsyAgrahAyaNyapaJcama vAdA' 7 / 3 / 90 girinadI paurNamAsI AgrahAyaNI ityetadantAt , pazcama Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 392 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe vargyavarjavayantAcca advA / samit 1 ziri, narI, pALemAsI, bApradAyanI zabdo je nAmane cheDe che evAM avyayIbhAva samAsavALA nAmane tathA OM, ca, ch, maiM, maiM, ne cheADIne varganA kAipaNa vadhu je nAmane cheDe che evA avyayIbhAva samAsa pAmelA nAmane at samAsAMta vikalpe thAya che. n garrAnam| barnAra| samidham nareH antaHantaHfift+-antanirim athavA antaif= paryaMtanI aMdara samidhaH+samIpam=samik+1=vasamidham ane upasami=vizeSa prakAranA yajJapAtranI pAse bAkInA udAharaNA anyathI sAthe levA. // 43 || saMkhyA samAdAre 3/028 saMkhyAvAcakaM nadIvAcakaiH samasyate, samAhAre gamye / A sUtramAM ane pachInA sUtreAmAM 'bahAranuM pada pradhAna hAya' evA artha samajavAnA nathI. sakhyAvAcI nAma, nadIvAcI nAma sAthe samAhAranA a jaNAtA hAya teA samAsa pAme, e samAsane avyayIbhAva samAsa kahe che. samAhAra eTaNe melApa. DhaveH yamunayAH samAhAra:=cimunak--jyAM e yamunAe bhegI thatI hAya te sthaLa. padmAnAM navInAM samAhAra:=pazrcAttamUjayAM pAMca Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAsa pra nadIo bhegI thAya te sthaLa paMjAba. (A) "saGkhyAyA nadIgodAvarIbhyAyAm" 7/3/91 at syAt / paJcanadam / dvigodAvaram / sakhyAvAcaka nAma pachI AvelA ane avyayIbhAva samAsa pAmelA nI ane navAvaro zabdane ar samAsAMta thAya che. pazca nadaHpaJcanadI+a== paJcanadam - pAMya nahIo dve godAva = dvigodAvarI+a = dvigodAvaram - me godAvarIo. (B) "zaradAdeH " 7 / 3 / 92 / pratizaradam / avyayIbhAva samAsane cheDe AvelA zarU vagere zabdone at sabhAsAMta thAya che. zarade 'nU+prati= pratizaradam - 624 za26 RtubhAM. ( C ) " jarAyA z2aras ca 393 7|3 | 93 / upajarasam / avyayIbhAva samAsane cheDe yAvesA jarA zahane at sabhAsAMta thAya che. ane jarA ne| jaras thAya che. jarAyAH samIpam = upajarA+a = upajaram+a = upajarasam-vRddhA vasthAnI pAse. (D) "sarajaso pazunA'nugavam avyayIbhAvA nipAtyAH / anugavam / ityavyayIbhAvaH / 7 3 94 / ete'dantA sarajasam upazunam, " Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghutrakriyA vyAkaraNe avyayIbhAva sabhAsa pAtA sarajasa, upazuna ane anugava zabdone at samAsAMta thayela che. 394 rajasA sahita - sarajas + a - sarajasa bhuGkte - 204 - dhUna vAju bhAya che. zunaH samIpam - upazun+a- upazunam Aste - tarAnI sabhIye mese che. goH pazcAt anugav +a- anugavam anaH-janI pAcha gADu' athavA gADAnuM` paiDu. atha tatyapuruSa nirupayati // 44 // prA -'tyava-pari-nirAdayo gata-kAntakruSTa - glAna -klAntAdyarthAH prathamAdyantaiH 3 | 1|47 prAdayo gatAdyarthAH prathamAntaiH, atyAdayaH krAntAdyarthA dvitIyAntaiH, avAdayaH kruSTAdyarthAstRtIyAntaiH, paryAdayo glAnAdyarthAcaturthyantaiH, nirAdayaH, klAntAdyarthAH paJcamyantaiH, nityaM samasyante sa tatpuruSaH / pragataH prakRSTo vA AcAryaH prAcArya: / gauNasya GayAvantasyAntasthasya hrasvaH - atikrAntaH khaTvAmatikhaTvaH / avakruSTaH kokilayA'vakokilaH / pariglAnAsdhyayanAya paryadhyayanaH / nirgataH kauzAmbyAH niSkauzAmbiH / 'gata' vagere avALA tra vagere nAme, prathamAMta nAma sAthe 'krAMta' vagere arthAvALA tti vagere nAmeA, dvitIyAMta nAma sAthe, 'kruSTa' vagere arthavALA ava vagere nAmeA, tRtIyAMta nAma sAthe 'glAna' Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAsa pra0 395 vagere arthavALA gf vagere nAma, catuta nAma sAthe ane kAta vagere arthavALA ni vagere nAma, paMcamyanta nAma sAthe nitya samAsa pAme, te tapuruSa kahevAya prAdi-prAtaH sajArca-kAvArtha-uttama AcArya. prAdisaMtaH kartha-samartha-saMgata artha. atyAdi-vadvAn ri#Arata=gatila-khATa karatAM vadhAre jaDa. atyAdi-veDhAm tA-14-jemAM pANInI khUba veLa Ave che te samudra. avAdi-se vikarA-vakTokriA-kekila vaDe zabdavALe thayelo. avAdi-varAtaH vAta-rivIrata-vela vaDe cAre bAjue vaTAela. paryAdi-rAnA vadaracanA-rcicacanaH adhyayana mATe thAkelA-adhyayana mATe hoMza vagarane. paryAdi-vasu sAmAcasarakUna-saMgrAma mATe utsuka. nirAdi-niraH saurAdacAnirAzvika-koMzAbI thI nIkaLelo. nirAdi-35taH zANA - vaparAtaH zAkhAthI-DaLathI-paDI gayela. (A) "vyartha prAiimaTa' rUAjha8 samaste ! punA pravRddhaM barhiH, punarukta vacaH ityAdi / kaI paNa avyaya, pravRddhi vagere nAme sAthe nitya samAsa pAme ane te tapuruSa kahevAya. tirAna pradyuma-punaH pravRDha-pharIthI vadhAre vadhela yajJa. punaH pravRddha vahiM-pharIthI vadhAre vadhela yajJa. punarsi vA-pharIthI belAyela vacana. Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haimalaghuprakriyAvyAkaraNe // 45 // insyuktaM kRtA 3 | 1|49 kRtpratyayavidhAyaka sUtre GasyantanAmnoktaM kRdantena nAmnA nityaM samasyate / kumbhaM karotIti kumbhakAraH / 396 kRdaMtanA pratyayeAnA vidhAnanA prakaraNamAM je nAma 5McamI vadhu nirde zAyelu hoya eTale pacamya'ta nAmathI pachI Avela dhAtune amuka pratyaya thAya' e rIte jenAmane pAMcasya'ta padathI sUcavela hAya te nAma, jene [ pratyaya lAgelA che. tevA nAma sAthe nitya samAsa pAme, ane te tatpuruSa samAsa kahevAya. kumbha karerAti iti - kumbhakAraH-ThulA2. ( 4 ) " karmaNA'N" 5 / 1 / 72 ityaN / " gati kArakaGasyuktAnAM kRdantairvibhaktyutpatteH prAgeva samAsaH" / '5rm4|24' sUnya4 zabda pachI bhAvesA dhAtune a (aN ) pratyaya lAge che. kumbha karerAti iti - kumbha+kR+aNU- kumbhakAraH- bhAra. ityaNU (B) " tRtIyeokta' navA" 3 | 1|50 mUlakene |padaMzaM mUla ke daMza bhuGkte / pArzvayoH pArzvAbhyAM veopapIDaM - pArzvopapIDaM zete / yathAyogaM dvitIyAdyantaM nAma prathamAntena samasyate sa dvitIyAditatpuruSa iti vaktavyam / dharma Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "397 prAptaH / AtmakRtam / yUpadAru, gohitam / vRkabhayam / rAjapuruSaH / pAnazauNDaH / kRdaMtanA pratyAnA vidhAnanA prakaraNamAM je nAma tRtIyA vaDe nizAyeluM hoya eTale "tRtIyAMta nAmano yoga hoya te dhAtune amuka pratyaya thAya e rIte je nAmane tRtIyA vibhakti dvArA nideza thayela hoya te nAma, tenA sAgathI taiyAra thayelA kRdaMtanAmanI sAthe vikalpa samAsa pAme ane te tapuruSa samAsa kahevAya mUna para mukta-mUtro mukta-mULA vaDe karaDIne khAya che. pAzcaMkhyAm 3pavIDan pArzvaH vA kApaDam pApaDan rote-paDakhAMo vaDe dAbIne vA paDakhAmAM dAbIne sUe che. (C) siMhA hUvAyA rAza82 saptacanta samasyate / samarasiMhaH, bhUmivAsavaH / pUjA-Adara-artha jaNAte hoya te saptaryAta nAma, hiMdu Adi zabdo sAthe samAsa pAme, te saptamI tapuruSa samAsa kahevAya. samare siMda-narasiMha-yuddhamAM siMha jevo. mane vAraMvAbhUmivAsava -pRthvImAM Idra jevo. (D) "vika kSe" rUA10 | tIrthayA, tIrthasthA phatyAddhi Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haimalaghuprakriyAvyAkaraNe nidA artha jaNAtA hAya ta| saptamyaMta nAma ji Adi zabdo sAthe samAsa pAme, te saptamItatpuruSa samAsa kahevAya. torthe kAkaH - tIrthakAkaH - tIrtha bhAMgaDA vo-sAsanyu tIrthe zvA tIrthazvA tIrthAMtarAne // 46 // tadarthArthena 3 | 1 / 72 caturthyarthe nArthazabdena caturthyantaM samasyate / pujArthA srag / yaturthI vibhaktivANu / pazu nAma, artha zabda sAthai samAsa pAme, jo a zabdanA artha mATe' hAya tA. te catuthI tatpuruSa samAsa kahevAya. pUjAyai + arthA - pUjArthA khaga-pUlane bhATe bhAjA hai. ( 4 ) " paraH zatAdiH " 3 | 1|75 / paJcamItatpuruSAH / 398 paraH zata vagere zobhAM paMyamI tatpuruSa samAsa thayesa che. zatAt pare - paraH zatAH - sothI vadhAre. sahasrAt pare - paraH sahasrAH - unnarathI vadhAre. (B) "sarvapazcAdAdayaH / 3 / 1 80 / " sarva + pazcAt - sarva pazcAt sarvapazcAt vagere zaNhone sssstthii-tapuruSa samAsavALA samajavA. Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAsa pra0 399 (8) pachItapura (pAtre samitaiiyAya) rANA sata mItatpuruSAH nipAtyAH / (yatnajaSaSThayantaM na samasyate) sarpiSo nAyitam / niMdA artha jaNAte heya to pati Adi zabdone saptamI tapuruSa samAsavALa samajavA. TifmatA =bIjA keI vakhate nahi paNa khAvAnA samaye bhojana mATe pAtra laIne bhegA thanArA peTabharU lake. (D) pRSThayA -chape rUA76 zeSe 2/2/81 sUtrathI je nAmane SaSThI lAgelI che te nAma, bIjA nAma sAthe-bane nAme vacce paraspara arthanI saMgatatA hoya te-samAsa pAme, te SaSThI tapuruSa samAsa kahevAya. ahIM je nAma SaSThIvALuM che tethI SaSThI. "nAtha" 2/2/10 sUtrathI laIne 2/2/17 sUtra sudhInAM sUtro dvArA thayelI na hoya eTale zeSanI SaSThI karavA mATe keI jAtane judo khAsa prayatna thayela na hoya evI SaSThI hevI joIe. sarviSa nAthiram - ghInuM mAMgavuM. A prayogamAM nAthaH 2/2/10 thI sUtrathI karmasaMjJA vika9pe karI che tethI zeSa SaSThI mATe yatna karavAmAM AvyA che. mATe samAsa na thAya. che ka7 | na vari rU82 Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghukriyA vyAkaraNe kartR SaSThayantamakAntena na samasyate / tava zAyikA 1 je nAmane kartAnA arthamAM SaSThI lAgelI heAya evu` SaSThI vibhaktivALu nAma, banne pratyayavALA nAma sAthe samAsa na pAme. tava zAyinnA-tArA suvAnA vAre. // 48|| karmanA tu 6 zIrU karmajaSaSThayantamakAntena vRjantena ca na samasyate / bhaktasya bhojaka: / apAM sraSTA / je nAmane cheDe ka arthamAM SaSThI SaSThata nAma kartA-a mAM AvelA a ane 4 (tRca) pratyayavALA nAma sAthe samAsa na pAme, mahasya mena-bhAtane khAnArA. mAM sraSTa-pANIne banAvanArA. thayelI hoya evu' pratyayavALA nAma ane (A) ''tRtIyAyAm rU|2584 ra| bAthI navAM tAha agApena / jyAre kartA tRtIyAmAM heAya tyAre kama arthamAM lAgelI SaSThI vibhaktivALuM nAma samAsa na pAme. gAma navAM vaidu ane pena-geAvALa vinA-gAvALa sivAyagAyA dAhavAI, e Azcaya che. Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samApta pra0 401 // 49 // tRptAtharpUraNAvyayAtRzazatrAnazA 3 / 1 / 85 tRptAthai H pUraNapratyayAntairavyayairatRzantaiH zatrantairAnazantaizca-saha SaSThayanta na samasyate / phalAnAM tRptaH / tIrthakRtAM SoDazaH zAntinAthaH / rAjJaH sAkSAt / rAmasya dviSan / catrasya pacan / maitrasya pacamAnaH / 14yata nAma, tRpta arthavI zo sAthe samAsa na pAme, 14yaMta nAma, pUraNa pratyayavANA (5yama, 14, saptama, Daza vagere) zabdo sAthe samAsa na pAme. SaSThayaMta nAma avyaya sAthe samAsa na pAme. 174yata nAma at (atRzU tathA zata) bhane Ana (AnazU) pratyayA shhe| sAthe samAsa na pAme. tRptA-tRpta phalAnAM tRptaH-NAthI 52rA gaye. pUrNa-saktUnA pUrNa:-satuthI sa. pUraNa pratyaya-tIrthakRtAM SoDazaH shaantinaath:tIrthakaromAM seLamAM zrI zAMtinAtha nAmanA tIrthakara. avyayaraajnyH sAkSAt-20nI sAme. atRzU-rAmasya dviSan-zamanA zatru. zata-caitrasya pacan-zatrano raadhnaa-2sedhye| AnazU- maitrasya pacamAnaH-bhatrane rasodhyo. (A) "jJAnecchA rthAdhAraktena" (3 / 1 / 86) / rAjJAM jJAtaH iSTaH pUjitaH / idameSAM yAtam / "jJAna" arthamAM AvelA pratyayavALAM nAma IcchA 26 Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402 hemalaghuprakriyAvyAkaraNe arthamAM AvelAM 2 pratyayavALAM nAma, arcA-pUjA-arthamAM AvelAM 9 pratyayavALA nAma ane AdhAra arthamAM AvelA pratyayavALAM nAma-A badhAM nAmanI sAthe SaSThayaMta nAmane samAsa na thAya. jJAnArthaka-rAjJa jJAtA-rAjAe jANela. IcchAthaka-rAkSa duSTa -rAjAne ISTa. accarthaka-rAjJA pUnita-rAjAne pUjela. AdhArarthaka-meSAM cAtakU-ahIM-A sthaLe-emanuM gamana. (B) "avasthapurI" rUA.87. paTarA zA | vevastha su ! je zabdo mAtra guNavAcaka ja heya paNa guNinA vAcaka na hoya te "svastha guNavAcaka zabdo kahevAya paNa je zabdo guNa ane guNI banenA sUcaka hoya te "asvastha guNa vAcaka kahevAya A jAtanA guNavAcI nAma sAthe SaSThayaMta nAmane samAsa na thAya. TakA vajIra-paTanI zukalatAne guNa paTanuM gheLApaNuM. jaya -kAgaDAnuM atyaMta kALA paNuM che. // 50 // na 3 / 1 / 51 najU nAmnA saha samasyate, sa tatpuruSaH / dvau nau prakRtau leoke paryudAsaprasajyakau / paryudAsaH sadRggrAhI prasajyastu niSedhakRt // 1 // Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAsa pra.. 403 -gAyatra cAra bIjA maga tadhanyataviruddhAdayo namo'rthAH / / 'niSedhavAcaka () nAma, bIjA nAma sAthe samAsa pAme, te samAsanuM nAma tapuruSa-naga tapuruSa che paryuMkAsa --gAya nathI arthAt gAya sivAya bIju keI pazu che. paryadAsa na cAra prakAranA niSedhane sUcaka che. (1) jene niSedha hoya tenI sarakhA bIjA padArthanI hayAtInuM sUcana-trAkSa -brAhmaNa nathI paNa tenI sarakhe manuSya kSatriya vagere che. (2) jene niSedha hoya tenA virodhInuM sUcanaalitaH-dho nathI paNa kALe che. (3) jene niSedha hoya tethI jUdAnuM sUcana-nari-agni nathI paNa agnithI bhinna padArtha (4) jeno niSedha hoya tenA taddana abhAvanuM sUcana-avarajUvacanane abhAva-mauna. prasajya . mAtra abhAvane sUcave che. na samAsamAM uttara padano artha pradhAna hoya che. (A) "nA" pharAra ! sApu uttara pada heya te nara ne ja thAya che. nAsti sAdhu carimana ri-na+jJAdhu-sAdhu-sAdhu-jyAM sAdhu nathI. (B) "cA kSe rUArA26 I nA cAta kasi gAma . nanna pachI keI paNa kriyApada Ave ane niMdA jaNAtI heya to ne karo. ri- sa ra-apati tva vAlma!-he jAlima! tuM rAMdho nathI ? . . . Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe // 51 // an svare 3 / 2 / 129 svarAdau pare no'n syAt / anAryaH / nakha-nAsatyAdayo nipAtyAH / ne mahimA 12vANu utta256 DAya to naba nA an thAya che. na AryaH iti-anAryaH- mAya nathI arthAt manA che. (A) atra 'nakhAdayaH' 3 / 2 / 128 isi sUtraM jJeyam / nakha vagere zamA naba na a tht| nathI. na asatyaH iti nAsatyaH-2 asatya nathI arthAt satya che-saay| bhAsa. nAsti kham asya-na+kha-nakhaH-rene 2 / 55 bha- nathI-nama. // 52 // dunindAkRcchre 3 / 1 / 43 nidAkRcchravRtti dur ityavyayam nAmnA samasyate / durjanaH, duSkRtam / ni ma vANu bhane 25-48-martha vA dur avyaya, bIjA nAma sAthe nitya samAsa pAme, te tapuruSa kahevAya. ninditaH jnaa=durjnH-12|5 puruSa athavA ninIya puruSa. kuccheNa kRtamnduSkRtam-478 57 42. Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAsa pra0 (A) "suH pujAyAm" 3 | 1 | 44 / sujanaH / pUjA--sArA-arthavALuM pu avyaya, khIjA nAma sAthe nitya sabhAsa yAbhe, te tatpuruSa uDevAya. prazasto janaH sujanaH - sAre bhAlusa // 53 // atiratikrame ca 3 / 1 / 45 405 atiratikrame pUjAyAM ca samasyate / atistutya / atirAjA / atikrama-hadathI vadhAre arthavALuM ane pUjA arthavALu ati avyaya. mIla nAma sAthai nityasamAsa: pAbhre-te tatyuruSa samAsa kahevAya, atikrameNa stutiM kRtvA = atistutya - dhaNI - hamAra - stuti rIne pUjitA rAjA - atirAjA- sAre zabda. (A) " AGalpe " 3 / 1 / 46 | AkaDAraH / alpa arthavANu A (AG) avyaya, jIla nAma sAthe nityasamAsa pAme, te tatpuruSa kahevAya. ISat kaDAraH = AkaDAraH - theoNI thI. (B) " purvAparAdharottaramabhinnenAMzinA" 3 / 1 / 52 / samasyate / pUrvakAyaH / Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haimalaghu prakriyAvyAkaraNe aMza-avayava sUcaka pUrva, par avara ane'ttara zabdo, tenAthI abhinna a'zIsUcaka-avayavIsUcaka-nAma sAthe samAsa pAse ane te tatpuruSa samAsa kahevAya. A vidhAnamAM aMza-- avayava -ane azI-avayavI-abhinna judA judA paDI na zake -evA heAvA joie tA ja samAsa thAya. 406 sabhyaprAraLa samasyatta-sArI rIte jenA TukaDA karI zakAya te. AcakSya pUrva = pUrvAcA=zarIranA pUrvabhAga. avAcaH-zarIrane pAchaleA bhAga, dharAyaH-zarIrane nIcenA bhAga. uttarahAcaHzarIranA upaleA bhAga, athavA uttama bhAga 4 / (C) 'sammezeDyuM navA" pippalyardham / ardhapipyalI kharAkhara sarakhuM aDadhuM-jarAye vadhu ke ochu' nahi-evA sarakhA aMzane--bhAganA-sUcaka ardU zabda, athI sUcaka nAma sAthe vikalpe samAsa pAme ane te tapuruSa samAsa kahevAya. viSvantyAH baTTem= ardhavivarI, viqcar3hama-eka piparImULanA gaMThoDAnA kharAkhara ardho bhAga. (D) naratyAlimi" rUAAya gayo. vA-samasyate ardhajaratI jaratyarddhaH / rUpe zabda, tenAthI abhinna a'zIvAcaka naratI vagere zabdo sAthe vikalpe samAsa pAme ane tene aMzI ta-puruSa Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAsa pra0 407 samAsa kahevAya. UvA samasyate rRti arthenatI athavA artham barathA ardhanaralI naracandvam-jaratInA adha bhAga vRddhAvasthAnA adha bhAga. (E) 'sAyAnnADhyaH |'zAr / sAdhava sAcAgha vagere zabdo a'za'zinA samAsathI sAdhita thAya che. te samAsanuM nAma azI tapurUSa che. sAcA ane anlR A prayegeA siddha che. // pRSTha | gatidhanyastapuruSaH rU||42 gatisaMjJAH ku ityavyayaM ca nAmnA samasyate sa ca samAseA nyA bahuvrIhyAdilakSaNarahitastatpuruSaH syAt / uriinRtya / prAmya / sittA kALaH-vubAALaH / nityasamAsosym | avigraheo'svapadavigrahazca nityasamAsaH syAt / gati sa'jJAnaLAM nAma ane jhu evuM nAma, khIjAM nAma sAthe samAsa pAme, te upara kahelA samAsathI anya samAsa kahevAya eTale tatpurUSa kahevAya paNa bahuvrIhi ke avyayIbhAva na kahevAya. gatisaMjJaka-jharI jhallA kRtti==rIca-vIkAra karIne=ahI* strI ane tyA nA samAsa che. praNAmaM kRtvA rUti=XLamya-namaskAra Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe karIne. yu-kuM eTale pApa athavA ochuM- kutsito trAhmaNa = vAkSa -kharAba brAhmaNa. (A) : uttapuruSe rUAza rU . svara pare vana ! je AdimAM svaravALuM uttarapada heta te ku zabdane badale tapurUSa samAsamAM t rU5 vaparAya che. kutsita namUtrajannamU-bagaDI gayeluM anAja. (B) bAtha rUArArU . je tA tha: ddhitA bahuvIhi ke tapurUSa samAsa heya tathA ratha ane vara nAme uttarapadamAM hoya te zuM ne badale 7 rU5 vaparAya che. suslioratha=+ratha = 7+ratha= dura-kharAba ratha. kutsittAvA=+=+vavAjavara-kharAba bolanAra-kediye. // 55 // kA'kSapathAH 3 / 2 / 134 anayAH parayoH kAH kA syAt / kA'kSaH / kApatham / - kakSa (akarAMta kSi ane akSa mAMthI banela akSa e bane samajavA) ane paMtha zabda uttarapadamAM heta te gune badale tathA ava pratyayavALA ! ne eTale javuM na badale ja rUpe vaparAya che. " svitaH =+ kSa =+kSa =jAkSara-kharAba pAse. Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . samAsa.pra. ___ 409 kutsitaH panthAH=ku+payam-kA+pratham-kApatham // 25 22to. (A) 'puruSa vA' 3 / 2 / 135 / kApuruSaH kupuruSaH / ( purUSa zakha uttarapadamAM hoya te ! ne badale 1 rU5 vikape vaparAya che. kutsitaHpuruSaH-ku+puruSaH kA+puruSaH= kApuruSaH, kupurussHkAyara-kharAba purUSa // 56 // alpe 3 / 2 / 136 .. ISadarthasya kA: kA syAt / kA'ccham / je uttarapada hoya te "a" arthavALA pUrvapada 35 ku ne| kA thAya che. alpam accham-ku+accham-kA+ accham-kA'ccham-thAI 12chu:-sA. // 57 // kA-kavau vASNe 3 / 2 / 137 - ISadarthasya kAruSNe pare kA-kavau vA syAtAm / kASNam / kavoSNam / kaduSNam / uSNa zav6 utta256mA Deya to ' 565' arthAta hai kusita" arthavALA ku ne badale vA ane java evA be rUpe vikape vaparAya che. Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 41. haimalaghuprakriyAvyAkaraNe alpam uSNam-ku+uSNam-kA+ uSNam-kASNam , kv+ussnnmkossnnm-the| ||2m athavA 122 125 kad+uSNam-kaduSNam 65 GY athavA pa2rAma // 28. maha jI kaduSNam-prayAsamA tatpuruSa samAsa che. tummA-3/2/130. // 58 // mayUravyaMsaketyAdayaH 3 / 1 / 116 ete tatpuruSAH samAsA nipAtyante / mayUravyaMsakaH / ehIDaM vartate / anItapivatA kriyA / ehireyAhirA / kurukaTo vaktA / gatapratyAgatam / zAkapArthivaH / tribhAgaH / samAse yathAyogaM lugdIrghahasvAdikaM vAcyam / mAMspAkaH mAMsapAkaH / udakAdekhdAdiyathAyogam / uddhiH| udkumbhH| udakakumbhaH udabinduH udkbinduH| lvnnodH| dvIpam / anUpaH / 52052 sAtArtha mayUravyaMsaka vagere zahAne tatpuruSa samAsavALA samajavAnA che. ___ vyasakaH mayUraH- mayUravyasakaH-zikSA pAmeDI bhane lan morane ThaganAra meralura mANasa. ehi iDe / - ehIDaMkarma- 3 ch| 5 bhApa ' me re mimA meya te ehIDa karma ThevAya. Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAsa pra0 411 anIta, pibata, pibata iti yasyAM kriyAyAM sA itiazrIta pibatA-nira ta2 mAmI, paas| mere liyAmA mAlAya te liyA anItaSibatA yA vAya. ehireyAhirA-3 ! mA bhane 2 // kaTauM kuru iti yo vakti saH-kurukaTo vaktA-sADI mnaav| ma re mele te mANusa kurukaTa vAya. gata pratyAgata yasmin karmaNi tat-gatapratyAgatam-2i n:-mAlavu thAya te BiyA. zAkapriyaH pArthiva-zAkapArthivaH-lene zA priya che the| 2. tRtIyo bhAgaH-tribhAgaH-zrIna lAsa. cana-mAMsa+pAkaHmAMspAkaH, mAMsapAkaH-mAMsane rAdha / prayAgumA 4/2/110. udaka+dhiH-uda+dhiH-udadhiH ghaTa:-pA0 sre| gha3 nu| 3/2/104 udakasya kumbha:-udaka+kumbha:-udakumbhaH, udkkumbh:paanniin| ghI nume| 3/2/105. udakasya binduH-udaka+binduHuda+bindu-udabinduH, udakabinduH=pAnu midd-Agume| 3/2/106. udaka -utta256-lavaNaM udakaM yasya-lavaNa+udakaH-lavaNa+ udaH-lavaNodaH-15 samudra mAra pANI gume| 3/2/107. dvi-dvighA ApaH yasmin-dvi+ap-dvi+Ip-dvIpam-2 manna mANe pANI che dvIpa-meTa nu| 3/2/106. anugatAH Apa: yasmin-anu+apa-anu+upa-anUpo dezaH, anupaH deza -anU5 eTale jyAM pANI khUba che e che-pradeza juo 3/2/110. (A) "rAjadantAdiSu" 3 / 1 / 149 / prAGnipAtAhapadasya paranipAtaH / dantAnAM rAjA-rAjadantaH / rAjadanta paNere sabhAsapAi Avi 2 za06 5 Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 412 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe AvavAne vega nathI te paNa pahelo Ave. dantAnAM rAjA-rAjAdantaH hAtAnA 2in (B) tatpuruSAd ataT samAsAntau yathAyogaM vaktavyau / "RkpU:pathyapo't" 7 / 3 / 76 / rAjJaH pU:-rAjapuram / mokSasya panthAH-mokSapathaH / Rk, pUra. pathi mane ap 174 / 2 sabhAsane cheDa mAve te sabhAsane at-a samAMsAna thAya che. rAjJaH pU:- (rAjapura(+a)rAjapuram-2sAnu nagara mayA 2. ... mokSasya panthAH-(mokSapathin+a)-mokSapathaH- mokssne| bhAga. (C) brahmAstirAjapalyAvarcasaH 7 / 3 / 83 / at syAt / brahmavarcasam / ___ brahman , hastin , rAjan bhane palya shhe| sAthe sabhAsa paame| varcas 74ne at-a-samAsAta thAya che. brahmaNaHvarcaH = bahmavarcas+a-brahmavarcasama- prahAte. t| 4. 2 ndi ary35 samAsane sAdhavA mATe kaI khAsa vidhAna nathI karyuM te jAtane tapuruSa samAsa sAdhavA sAru A 3/1/116 sUtra che. // 59 // gostatpuruSAt 73 / 105 gavAntAttatpuruSAdaT syAt / suragavI / Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAsa pra0 413 je tadvitano lopa na thaye heya te tapuruSa samAsane cheDe AvelA je zabdane samAsAMta thAya che. sudALAM =sura+==NujAvaka-yuvI-kAmadhenuna- icchita dUdha ApanArI gAya. (A) "THsa: 7ii rU06 varaHHA nasaNaH | tapuruSa samAsane cheDe ApelA rAjana ane pti zabdone Tu samAsAMta thAya che. sevAnAM raMgA=virAja -dene rAjA IndranavI= nahi+=rAkaraNa -rAjAne mitra 20 | anna rU?i? asmAdaT / devAhaH / puNyAmam / tapuruSa samAsane cheDe AvelA ad zabdane ja samAsAMta thAya che. revAnAM+gadArevA-devano divasa. puSya ja tA=puSyAda puNyane divasa. parva divasa. (A) "sacArAvizva vA" kArU?7 | sayAtama saGkhyAtAhnaH, saGkhyAtAhaH / tapuruSa samAsane pAmelA saMthArAnuM zabdane aTU samAsAMta Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe thAya che ane an zabdane sthAne vikalpa saha zakha belAya che. saMkhyAtam ahaH = saMkhyAtAhan + aT = saMkhyAtAhnaH 4441 saMkhyAtAha-sajyA 42 61sa-gaNe hisa. (B) "sarvA zasaGkhyAvyayAt" 7 / 3 / 118 / sarvAhnaH / __pUrvAhnaH / dvayorahorbhavo vyahnaH paTaH / atyahI kathA / - puruSa samAsavALA san zabdane tathA aMzavAcaka nAma pachI AvelA tapuruSa samAsavALA aham zabdane, saMkhyAvAcaka nAma pachI AvelA tapuruSa samAsavALA san zabdane, tathA avyaya pachI mAai arpuruSa sabhAsapA ahan zahane ad samAsAMta thAya che ane gahana zabdane badale adhUna zabda bolAya che. sarva-sarvam ahaH sarvAn a-sarvAhnaH (sarvAhaNaH)-5 divasa. saza-pUrvam ahUnaH athavA ahaH pUrvam pUrvAhana+a=pUrvAhnaH (pUrvAhUNaH)-hisA pUrva mA sanyA-dvayoH ahUnAHbhavAdvayahana +advayahUnaH paTa:-me hisamAM pAye 15 / 45: bhavyaya-ahaH atikrAntA-atyahanI kathA-sine paTAvIna gayehI kathA-divasa karatAM lAMbI kathA. (C) "saGkhyAtaikapuNyavarSAdIrghAcca rAtrerat" 7 / 3 / 119 / saGkhyAtarAtraH / srvraatrH| ardharAtra: tatpuruSa samAsA saMkhyAtarAtri, ekarAtri, puNyarAtri, varSArAtri bhane dIrgharAtri, zahAne at samAsAta thAya che. tathA Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 415 tapuruSa samAsavALA sarvarAtri zabdane, tatpuruSa samAsavALA evA aMzavAcI nAma pachI AvelA rAtri zabhane, saMkhyAvAcI nAma pachI AvelA tri zabdane ane avyaya pachI AvelA tatpuruSa samAsavALA tri zabdane at samAsAMta thAya che. samAsa pra0 saMkhyAtA rAtriH = saMkhyAtarAtri + a = saMkhyAtarAtraH - gazetI rAtrI the| sarvA rAtriH = sarvarAtri + a = sarvarAtraH - jadhI rAta arghA rAtri:- ardharAtri +a- ardharAtraH - adhI rAta athavA rAtrI. / / 61 / / puruSAyuSa dvistAva - tristAvam 7|3|120 ete'tpratyAntAstatpuruSAH sAdhavaH / atha samAsAntaM saGkSepata Aha kvacittatpuruSAMt DaH / na daza - adazAH / kvaccinnakiMrAjA susakhA / iti tatpuruSaH / puruSAyuSa, dvistAva ane tristAva me zu zaNhone tatpuruSa samAMsamAM at samAAMta thayela che. puruSasya AyuH = puruSAyuS + a = puruSAyuSam = puruSanuM AyuSya. dviH tAvatI - dvitAva + a = dvistAvIvediH = 24 praharI vehi / dvistAvatIthe vAra teTasI tristAvatI - vAra teTalI. bheTalA vehI hoya tenA 42tAM amaNI athavA tramaNI vehi na daza = adazan + Da= adazAH -haza nahIM arthAt nava vagere, tuma 7/2/123 keSAM rAjA= kiMrAjA = |nA zabda. ahIM kim zaNDa nihAmarthaH nathI tethI Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 416 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe samAsAta thye| che. dumA 7//70 su sakhA-sA bhitra dushm| 7/3/73. // 62 // vizeSaNaM vizeSyeNaikArtha karmadhArayazca 3 / 1 / 96 ekArtha vizeSaNavAci vizeSyavAcinA samasyate sa tatpuruSaH karmadhArayazca syAt / nIla ca tadutpala ca-nIlAtpalam / zvetagavI / ekArthamiti kim ? vRddhasyokSA vRddhokssaa| vizeSaNavAcI nAma, vizeSyavAcI nAma sAthe samAsa pAme, e nAma, je eka sarakhI vibhakitavALAM hoya to tathA arthanI apekSAe paraspara saMbaMdhavALAM paNa have te A samAsa tapuruSa karmadhAraya kahevAya nIla ca tat utpala cannIlotpalam nAbhA . vRddhasyokSA - vRddhokssaa-327|| 516-maDI sabhI vimatimA na bAthI vizeSaNa vizeSyabhAva ja nathI tethI A niyama na lAge. // 63 // pUrvakAlaikasarvajaratpurAnavakevalam 3 / 1 / 97 pUrvaH kAlo yasya tadvAci, ekAdIni caikArthAni nAmnA samasyante / pUrva snAtaH pazcAdanuliptaH-snAtAnuliptaH / ekazATItyAdi / Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAsa 0 pUrvakALamAM thanArI kriyAnuM sucaka nAma ane paka, sarva, karata, purANa, nava ane sTa-e badhAM nAme, bIjA nAma sAthe samAsa pAme ane te tapuruSa karmadhAraya samAsa kahevAya zarata eTalI ke je be nAmone samAsa karavAno che temanI vacce paraspara saMbaMdha have joIe tathA e bane nAme eka sarakhI vibhakti vALAM paNa hevA joIe. pUrvakADha-pUrva snAtaH pArjitA-snArAnutti-pahelAM snAna karyuM pachI lepa karyo. ahIM janAra zabda pUrvakALanI kriyAne sUcave che. ghaNA vAra phATI 2-gvarATI-eka sADI. // 64 // nityaM kutsanairapApAdyaiH 3 / 1 / 100 nindhaM nindAhetubhiH samasyate, sa samAsastatpuruSasaMjJaH karmadhArayasaMjJazva syAt / taarkikkhsuucii| apApAdyairiti kim . pApamuni | havidhiH | TV vagere zabdone choDIne koIpaNa niMdanIya nAma, niMdAnA heturUpa evA bIjA nAma sAthe paraspara arthanI saMgatatA hoya te samAsa pAme, zarata e che ke samAsa pAmanArAM nAme sarakhI vibhakitavALAM hevI joIe; te samAsa puruSa karmadhArAya kahevAya. tANasUrI-vallabhUvI-tArkika zAjANanAra khacI Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 418 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe cha. pApaH muniH-pApamuniH-pApI muni hataH vidhiH-htvidhiH'bhAgya vagarane. A baMne prayogamAM niSedha karelAM vA vagere zabdo che tethI A niyama na lAge. // 65 // upamAnaM sAmAnyaiH 3 / 1 / 101 upamAnavAci upamAnopameyasAdhAraNadharmavAcibhiH samasyate, sa tatpuruSaH karmadhArayazca syAt / zastrIva zyAmA-zastrIzyAmA / upamAnavAcI nAma, upamAna ane upameyamAM je guNa sAdhAraNa hoya eTale je guNa banemAM rahelo hoya evA guNa vAcaka nAma sAthe paraspara arthanI saMgatatA hoya te samAsa pAme, samAsa pAmanArAM nAmo sarakhI vibhakitavALAM hovA joIe. e samAsa tapuruSa karmadhAraya kahevAya zastrI iva zyAmA-zastrIzyAmA-charI 2vI jI. // 66 // upameyaM vyAghAdyaiH sAmyAnuktau 3 / 1 / 102 upameyavAci upamAnavAcibhiyAghrAdyaiH sAdhAraNadharmAnuktau satyAM samasyate. sa tatpuruSaH karmadhArayazca / puruSo Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAsa pra0 vyAghra iva puruSavyAghraH / sAmyoktau tu-puruSo vyAghra iva zUra ityatra na bhavati / upameyavAcI nAma, upamAnavAcI =catra Adi nAma sAthe paraspara arthanI saMgatatA hoya te samAsa pAme, te tapuruSa- karmadhArAya kahevAya. je ahIM upamAna ane upameya vaccenA sAdhAraNa dharmanuM sUcana zabda dvArA na thayuM hoya te tathA samAsa pAmanAranuM nAma sarakhI vibhaktivALAM hoya te. cAra rUva cA ,, pusA jAUM cA-puruSAgha-vAgha je puruSa puruSa vAgha H -vAgha je puruSa zUravIra-Ave prayAga na thAya kemake, ahIM upamAna ane upameya vaccene sUratA rUpa sAdhAraNa dharmara zabda dvArA batAvyA che. tethI A niyama na lAge. // 67 // sanmahatparamottamotkRSTaM pUjAyAm 3 / 1 / 107 pUjAyAM gamyAyAm sat mahat parama uttama utkRSTa iti pazca pUjyavAcibhiH samasyante, sa tatpuruSaH karmadhArayazca / satta, mahatta, parama, uttama, utkRSTa A badhAM nAmo, pUjaya vAcI nAma sAthe paraspara arthanI saMgatatA hoya to ane pUjAne artha jaNAto hoya te tathA samAsa pAmanAranuM nAma sarakhI Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 420 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe vibhakitavALAM hoya te samAsa pAme ane te puruSa karmadhAraya samAsa kahevAya. - san ca asau puruSazca-satpuruSaH-sat puruSa. mahAn ca asau purussshc-mhaapurussH-bhaatte| puruSa. paramaH ca asau puruSazca-paramapuruSaHuttama puruSa uttamaH ca asau puruSazva-uttamapuruSaH-uttama puruSa utkRSTaH ca asau puruSazca-utkRSTapuruSaH-kRSTa puruSa. // 68 // jAtIyaikArthe'cveH 3 / 270 ___ mahato'cyantasya jAtIyari pratyaye, ekArthe ca pade pare DAH syAt / mahAjAtIyaH / mahArAjaH / 22 cci pratyaya ye nathI mevA mahat zahane jAtIyara pratyaya lAgela hoya athavA ekAI-samAna vibhaktivALuM uttarapada DAya to mahat tu bhii| 35 thAya cha-mahat nA an nA A tha mya che. 'jAtIya pratyaya mahAn pakAraH-mahata+jAtoya.-mahat+A+ jAtIyaH-mahAjAtIyaH-moTA prAra. me mahAMzvAsau raajeti-mht| A+rAjA-mahArAjaH 2NOn 200-mARin. // 69 // vRndAraka-nAga-kuJjaraiH 3 / 1 / 108 ebhiH sahapUjyavAci samasyate / munivRndArakaH / Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAsa pra0 421. dhanayavAcI nAma, vRndAraka, nAga bhane kuJjara nAma sAthe je paraspara arthanI saMgati jaNAtI hoya che ane pUjA-Adara artha jaNAtuM hoya to tathA samAsa pAmanAranuM nAma sarakhI vibhakitavALAM hoya to samAsa pAme, te tapuruSa karmadhArAya kahevAya. , muniH ca asau vRndArakazca-munivRndArakaH-uttama muni-bahana karavA aMge muni. (A) "kim kSepe" 3 / 1 / 110 / samasyate / kSepArthAktimaH pUjArthAbhyAM svatibhyAM naJtatpuruSAca yathAyogaM samAsAntaniSedhA vaktavyaH / kiMrAjA / kiMgauH / kim sa nAma, nihAya nAma sAthai ane. arthanI saMgati tathA samAna vibhakita hoya te samAsa pAme, te tapuruSa karmadhAraya kahevAya. ko rAjA-kiMrAjA-2 panI rakSA na 42 sevA / 2an 1 ko gauH-kiMgauH-2 mA2na na 4re me mA ? // 70 // jAta-mahad-vRddhAdukSNaH karmadhArayAt 73 / 95 karmadhAraye ebhya ukSNo'tsyAt / jAtokSaH / bhadhAraya samAsa pAmelA jAtokSan , mahekSin , vRddhokSan nAmone sata samAsAMta thAya che. Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghu prakriyA vyAkaraNe jAtazvAsau ukSA ca-jAtAkSan + a = jAteAkSaH-4 bheo| jajaha. mahAkSaH - bhoTo maha, vRddhokSaH - vRddha maha. // 71 // puMvatkarmadhAraye 3 / 2 57 422 parataH strI anU stryekArthe uttarapade puMvatsyAt / kalyANI cAsau priyA ca - kalyANapriyA / iti karmadhArayaH / vizeSyane lIdhe je nAma strIliMgI thayela' hoya evA k pratyaya vagaranA nAmanA karmadhAraya samAsa thayelA hAya tA ane uttarapadamAM samAna vibhaktivALA zrIli'gI zabda hoya te pUrvapadanuM li'gI nAma puvat thaI jAya che. kalyANIca asau priyA ca kalyANapriyA - 48yANI priyA. atha dvigu: / // 72 // saGkhyA samAhAre ca dviguzcAnAmnyayam 3 / 1 / 99 saGkhyAvAci pareNa nAmnA samasyate saMjJAtadvitayo - viSaye uttarapade ca pare samAhArthe ca sa samAsastatpuruSasaMjJaH karmadhArayasaMjJazca syAt / ayameva cAsaMjJAyAM dvigusaMjJazca bhavati / saptarSayaH / dvaimAturaH / paJcagavaghanaH / saMjJAdiSu nityasamAsaH / samAhAre tu vAkyamapi bhavati ---------------------- Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 422. sakhyA vAcI nAma, khIjA nAma sAthe jo arthanI sa`gatatA hAya tA ane banne nAmeAnI sarakhI vibhakti hAya tA samAsa pAme, te tatpurUSa ka dhAraya kahevAya. samAsa thayA pachI sa MjJAtuM, sUcana thatu hoya teA tathA samAsa karatI vakhate tadvita pratyaya lAgavAnA prasaMga hoya dA. samAsa pra0 A ja samAsa je samAhArarUpa aneka padArthonA kAI apekSAe ekavarUpa-a nuM sUcana karatA heAya teA ane asaMjJAnuM sUcaka karatA hoya eTale keAInAM vizeSa nAmanuM sUcana na karatA hAya te dvigusamAsa kahevAya. saMkhyA-sapta RSayaH= satarSayaH-saptarSi nakSatra-vizeSa nAma che. tandrita dnayAH cA:matro: acam traimAtura =e mAtAne chekarA uttarapada-padmAva: dhana carca= navadhattaH-pAMca gAyA jevu dhana che. // 73 || dvinaiH mamAhArAta 20722 samAhArAdvigAradantAtsriyAM GIH syAt / paJca grAmAH samAhRtAH paJcagrAmI / " pAtrAdigaNAnta ikArAdyantazca smaahAdrinunevuMsam'DhavAtram / caturmAMsam / trimuvanam / catuSpatham / trigupti / "annantAbantAnto vA napuMsakam" ################# samAhAra dviguvALuM nAma 1 kArAMta hAya ane te mukhya nAmane strIliMgI banAvavuM haiAya tyAre ph lAge che. Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe pazca prAmAH samAhRtAH= pazcagrAmo mAM pAMya yAma legA thayeai cha. dvayo pAtrayo samuccaye-dvipAtram-me pAtra catRNAM mAMsAnAM samAhAraH= caturmAsam-yA2 bhAsa yAmAsAnA trayANAM bhuvanAnA samAhAraH= tribhuvanam-traNa bhupana (bhanuSya , 4 bhane pAtAnals.) . caturNAs paMthAnAma samAhAra:= catuSpatham-yA2 22tA. trayANAm guptinAma samAhAraH= trigupti-remA 15 gupti che. // 74 // dvigoranaho'T 73 / 99 annantAdahannantAcca samAhAra dvigoraT syAt / 'no'padasya." iti / paJcarAjam pshcraajii| yahaH ityAdi / pazcamAlI paJcamAlam / trisandhyamiti tu klIvam / triphaleti ca rUDhitaH / iti dviguH ! samAhAra dvigu samAsa pAmelAM ana cheDAvALA zabdane ane ahana za74ne ad samAsAta thAya che. pazca rAjJAH samAhRtAH pazcarAjan+aT-pazvarAjam, paJcarAjIlegA thayeyAM pAyala. dvayA anAH samAhAraH-dvayahan+advayahaHme hisa. paJca mAlAH samAhatAH-paJcamAlAn+aT-paJcamAlAm , pazcamAlI-megI yayehI pAya mAjA. anya prayoga sAdhI devA. atha dvandvaH / Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAsa pra0 425 // 75 // cArthe dvandvaH sahoktau 3 / 1 / 117 kA nAma nAmnA saha cArthe samasyate, sahoktiviSaye sati, sa samAso dvandraH syAt / samuccayAnvAcayetaretarayogasamAhArAzcArthAH / taukasmin vyAdInAM kriyAkArakadravyaguNAnAM tulyakakSatayA DhaukanaM samuccayaH-caitraH pacati paThati ceti / guNamukhyabhAvenaikasmin dUvyAdInAM kriyAdInAM DhaukanamanvAcayaH-baTo bhikSAmaTa gAM cAnaya, ityetayoH sahAktyabhAvAnna samAsaH / parasparasApekSANAM dravyANAM kriyAM prati ddhauknmitretryogsmaahaarau| tatrodbhUtAvayavabheda itaretarayogo'ta evAtrAvayadvitvabahutvApekSayA dvivacana bhuvcne| caitrazca maitrazcacaitramaitrau pazyataH / caitramaitradattAH pazyanti / nyagbhUtAvavayabhedastu samAhAro'tastatraikavacanameva / dhavakhadirapalAzam / . ca zahana prayeA sAthe me pAne [sAmAnya35 3 vizeSarUpa evAM manuSya-purUSa strI bALaka ke pazu, pakSI. jhADa, pAna vagere ane bIjA paNa jaDa cetana padArthone ] krama vaDe nahI paNa sAthe sAthe batAvavA hoya to eka nAma, bIjA nAmanI sAthe ke nAmanI sAthe je samAsa pAme te zraddha samAsa kahevAya. caitraH pacati, paThati ca-yaitra 54ve che, yetra ma che. he baTo bhikSAmaTa, gAM cAnaya- ptt| bhikSA mATe 32 bhane Ayane Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe alq. caitrazcamaitrazca-caitramaitro pazyataH- zatra getra tame numo. caitramaitra dattAH pazyanti-zatra zatra ane hatta the ye nume che. dhavazca khadirazca palAzazca dhavakhadirapalAzAH-dhanu vRkSa, menu vRkSa ane khAkhare. // 76 // samAnAmarthenaikaH zeSaH 3 / 1 / 118 tulyArthAnAM dvandva ekaH ziSyate'nye nivartante / vakrazca kuTilazca vakrau, kuTilau vA / eka zeSa samAsa je zabda samAna arthavALA hoya evA zabdonI sahekti hoya tyAre samAsa thayA pachI e zabdomAMno eka bAkI rahe, bIjA jatA rahe, A samAsanuM nAma "eka zeSa samAsa" kahevAya. . vaRzca kuTilazca-vakrau, kuTilau vA-me 4ist. vaRzca kuTilazca dRzya =qistne sI, 5chI Timane so mA 14yama se sAthe jovAnuM nathI paNa eka pachI eka jevA Azaya che tethI sakti nathI. // 77 // sthAdAvasaGkhyeyaH 3 / 1 / 119 sarvasyAdiSu tulyarUpAgAM bhinnArthAnAmadhye zeSaH syAt , saGkhayeyavAcizabdaM varjayitvA / akSazca akSazca akSazca-akSAH / zahAGgapAzakabibhItakAH / / Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAsa pra0 4ra7. akSaronI apekSAe je zabda tadana sarakhA hoya ane : sthAdinI tamAma vibhaktimAM jenAM rUpa ekasarakhAM thatAM hoya evAM ghaNAM nAmenI sahokti hoya tyAre eka bAkI rahe; bIjA jatAM rahe. A gAmamAM keI nAma saMceyavAcI na hovuM joIe. A samAsanuM nAma paNa ekazeSa samAsa che. bakSa0 (zAca-gADAnI dharI), akSa% (varaH-ramavAno pAse), kSaa (vimota-baheDAnuM jhADa)=AkSA-ahIM zabdo dareka ekasarakhA ja che ane aA zabda tamAma yAdi vibhaktimAM eka sarakhA rUpavALe che tethI te badhAmAMthI eka vAta zabda . bAkI rahe che, jo ke akSanA artho judA judA che. e anyathI . jANuM levA. akSa-jene kSaya/nAza na thAya te. || 78 che tyavAhi rAzI 20 anyena sahoktau tyadAdiH ziSyate / mithaH sahoktau tu yathAvara ra ra ramaitra-ta. - I caTU Adi zabdanI ane bIjAM nAmonI sahakti hoya , tyAre ekalo car, Adi ja bAkI rahe che, bIje bAkI rahetA nathI. (cAra mATe juo 1/4/7) A samAsanuM nAma paNa eka zeSa samAsa che. sa ra vaitra rata-te ane rautra ahI maitra" pada jatuM rahyuM. ra ra ra ri-cau-te ane je ahI "te' pada thatuM rahyuM. Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -4ra8 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe baduM ra ta ra R = rUri-vaca-, te ane tuM-ahIM te ane "tuM, para jatA rahyA. // 79 // bhrAtRputrAH svasRduhitRbhiH 3 / 1 / 121 svastrAdibhiH sahoktau bhrAtrAdiH ziSyate / bhrAtA ca svasI grAtI putravya hatA ja putro ! bahena" arthavALA zabda sAthe "bhAI arthavALA zabdanI sakti hoya te ekale 'bhAI' arthavALA zabda bAkI rahe che, - bIje bAkI rahetuM nathI. ane "dIkarI" arthavALA zabda sAthe "dIkarA arthavALA zabdanI sahekita hoya te ekalo "dIkarA, arthavALA zabda bAkI rahe che, bIje bAkI rahetuM nathI. mA zabda prArA ra jaNAta-bhAI ane bahena. putra zabda putra duhitA -au-putra ane putrI. (A) " zvakRmyAM vA rAza23 | ziSya , zvazura, azvazurau . cazradhdha azva pazupa, azrudhA-sAsu ane sasarA-vadhU - zabdanI sAthe zvasura zabdanI sahokti hoya te ekalo zvasura - zabda ja vikalpa bAkI rahe che, bIje bAkI rahetuM nathI. (B) "vitA mAtrA vA' rUA222. ziSyate | vitA | Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 421. 'mAtA'zabda sAthe pitA' zabdanI sahaiAkti hAya tA. ekalA vi zabda ja vikalpe bAkI rahe che, bIjA khAkI rahetA. nathI. samAsa pra0 fpatA 6 mAtA 2-vitarau, mAttApitA~-pitA ane mAtA. // 80 || mAtapitara vA rU|2/47.} mAtRpitrordvandve RtA'ro vA nipAtyaH / mAtarapitarau / : pakSe mAtA ane pitA e be nAmeAnA dvandva samAsamAM pUrva padmanA ane uttarapadanA Dha nA ar vikalpe thAya che. mAtA 2vitA 2 mAttapitarI, mAtApitau-mAtA ane pitA athavA mAtAne ane pitAne, mAtaravisarAaAm, mAtAviTTa-cAn--mAtA vaDe ane pitA vaDe, mAtA mATe ane pitA mATe,, mAtAthI ane pitAthI. // 8o || JA dvande phArA RtAM dvandve vidyAyonisambandhe pUrvapadasya AH syAt / hotApotArau / mAtApitarau / dvandva samAsamAM AvelAM RkArAMta pUrvapadanA cheDAnA RnA A thAya che, jo RkArAMta nAma uttarapadamAM hAya tA, ane. Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe bane nAmenI vacce vidhAne athavA enine saMbaMdha hoya te tA 2 tA 4-tAjetarahAtA ane pitA-o tane yajJa karanArA. mAtA ca pitA tra-mAtApitara-mAtA ane pitA (A) "" rUArA40 zA cAtA pitAputra, mAtAputrI, tAputra .. trAkArAMta nAmanA dvanda samAsamAM je putra uttara padamAM hoya te RkArAMta nAmanA aMtya kArane kA thAya che, vidhAno ke nine saMbaMdha hoya te. pitA ja putra-pitA-putrau-pitA ane putra. mAtA ja putramAtA-putra-mAtA ane putra. tA ra putra-tA-putrau-hetA ane putra. janna-jU-caMdra ane sUrya-vedamAM caMdra sUrya evAM nAme sahakRta nathI paNa caMdra sUryanA artha sUcaka bIjA zabda vaDe temane nirdeza che eTale ja e ja nAme sahuzruta nathI (B) : vAmamsne rUArAkara devatAdvadve pUrvapadasyAtvAdikaM vaktavyam / suuryaacndrmsau| jI vedamAM eka sAthe saMbhaLAyelA ane vAyudeva sivAyanA - agnidevanA nAmenA dvanda samAsamAM je poma (sema nahIM) ' ane vALa nAme uttarapadamAM hoya te ja zabdanA hasva zuM Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAsa pra0 431 ne dIrdha chuM thaI jAya che. tathA sUtramAM semane badale jema evA 35no niha cha tethI agninu agnI yA pachI utta25635 somane pahale soma samA: agnizca Seomazca=agnISomau-mani bhane soma devatAya. agnizca varuNazca-agnIvaruNau-mana ne 125 devatA atha samAhAradvandvaprakaraNam / // 82 // pazu-vyaJjanAnAm 3 / 1 / 132 pazUnAM pazubhiH saha vyaJjanAnAM byaJjanaiH saha dvandva ekavat (ekArthI) vA syAt / gomahiSam , gomahiSau / dadhighRtam , ddhighRte| sajAtIya evA pazuvAcaka ane khAvAnI cIjarUpa evA sajAtIya vyaMjanavAcaka nAmano thayelo dvanda samAsa vikalpa ekavacanamAM Ave. pazu-gauzca mahiSazca-gomahiSam , gomahiSau-ma ane pA31, vya -dadhi ca ghRtaM ca-dadhighRtam , dadhighRte-DI ane dhI.. (A) "taru tRNa-dhAnya-mRga pakSiNAM bahutve" 3 / 1 / 133 / vaikArthatA / dhavanyagrodham , dhavanjayodhAH / kuzakAzam . kushkaashaaH| tilamASam , tilamASAH / zazeNam , zazeNAH / haMsazukam , haMsazukAH / Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jarUra haimalaghuprakriyAvyAkaraNe bahuvacanavALA, ane paraspara sajAtIya evA ta vAcaka vAcaka, dhAnya vAcaka, mRA vAcaka, ane kSi vAcaka zabdone dva samAsa vikalpa ekavacanamAM Ave. taruM-dhavaca peDrodha nA samAhAra=dhavacarodham, dhAnya propA -dhavanuM jhADa ane nyodhanuM jhADa. tRNa-A zika janA samAja surAvarAmu, kurAjArA-DAbhanAM ane kAMsanAM taraNa dhAnya-tirA mAthA ane samAdA tirunA, tirumANA-talanAM ane aDadanAM dhAnya phAphA gau nA samAhAra=ArImU-phaLAda-sasalA ane mRgalA. iMca suva bano. samAhAra zun , haMsayuvI-hasa ane popaTa. (B) "senAkakSAnUnA" phArUkA padutve vaiddhane nityamekArthatA / azvaratham / yUkAlikSam / senAnAM avayavavAcI bahuvacanavALA sajAtIya zabdone draDha samAsa ekavacana vALo thAya che tathA sajAtIya kSudra jaMtu vAcaka zabdone zraddha samAsa ekavacana vALe thAya che. - senAnAM aMga-alpAhya thA=zvarathama-azvo ane ratha sudrajaMtu-jUdA sTikSA cUjhikSama-juo ane lIkhe. (C) " bApA " rUAArU7. paraspara sajAtIya evA prANanA aMgavAcaka zabdo ane vAjAnA aMgavAcaka zabdo dvanda samAsamAM ekavacana vALA thAya che Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAsa pra0 aMga eTale avayava. prAyaMga- 2 nAsikA nA simu-kAna ane nAka-A banne prANanAM aMgavAcaka zabda che. sUryAga nAvicALavivAti mAli-prALavi=mRdaMga vagADanArA ane Dhola vagADanArA. A banne zabdo vAghanAM aMgavAcaka che. bALa-vRdho-hAtha ane gadha-A banne zabdo sajAtIya nathI. (D) "nityarA" rU42 | hatAmAM mAhi vAva himA jemanuM vera svAbhAvika che eTale janmathI ja che. emanA arthanA sUcaka paraspara sajAtIya nAme kaddha samAsamAM ekavacanamAM Ave. mahidha nati -nikamU-sApa ane neLiye. A benuM vera koIpaNa kAraNathI nahIM paNa svAbhAvika che. tevA suti devAsurA, devAsuram-deva ane asura-A benuM svAbhAvika vera nathI paNa sakAraNe vera che. (E) "vAsthatiH" rUArA44. vAtyAdri navA vagere zabdone zraddha ekavacanamAM vaparAya che. nau zva-vAya-baLada ane azva-gheDo. jaya aviva vAvimu-baLada ane gheTe. (F) "ra thapatha grAphijha rUAAkara | dharI. 28 Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haimalaghu prakriyAvyAkaraNe dadhipayaH vagere dvandva samAsa me'vynvaaje| thte| nathI. dadhi ca payazveti dadhi-payasI-DI ne dUdha. (G) " saGkhyAne " 3 |1| 146 | daza gomahiSAH / pUrva padamAM ke uttarapadamAM vartamAna nAmAnA arthanI jo saMkhyA--gaNanA jaNAtI hoya te| dvandva samAsamAM te nAmeAnuM ekavacana na thAya. 434 daza ca gAvazva mahiSAzca daza gomahiSAH - 6 maha ane dRza pADA. atha dvandvasamAse samAntavidhiH / // 83 // cavarga-da-pa-haH samAhAre 7/3/98 etadantAtsamAhAradvandvAdat syAt / vAktvacam | sampadvipadam / vAktviSam / chatropAnAham / samAhAra dvandva sabhAsa pAbhelA ca vargAta nAmane, i 'tavALA nAmane, jU atavALA nAmane, ane hU atavALA nAmane at samAsAMta thAya che. cavarga- vAk ca tvak ca vAktvac + a = vAktvacam pAe bhane tvayA yAbhaDI. du-saMpaJca vipaJca - saMpadvipadda + a = sampadvipam-saMpatti bhane vipatti p vAk ca tviT ca vAkUtviSa + a = vA kRtviSam - vA Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - samAsa pra0 435 bhane 3thi. h-chatraM ca upAnat c-chtropaanNh+aa-chtropaanaahmchatra ane jeDA. (A) striyAH puMsA dvandvAcca 7 / 3 / 96 / striipuNsau| dvanda samAsavALA tathA karmadhAraya samAsavALA zrI pachI AtA puMs zahane-strIpus zahane at samAsAta thAya che. srI ca pumAMzca iti strIpuMsa+a-strIpuMsam , strIpuMsau, striipuNsaaHstrI ane puruSa. (B) RksAm-RgyajuSa 7 / 3 / 97 / vAGmanase / ahorAtraH / rAtrindivam / naktandivam / akSidhruvam / dAragavamityAdayo'dantA dvandvAH sAdhavaH / RkUsAma, RgyajuSa, dhenvanaDuha, vAGmanasa, ahorAtra, rAtriM diva, naktadiva, ahardiva, UrvaSThIva, padaSThIva, akSi4va, daargvA badhA nAme dvanda samAsavALA che ane temAM aMte a7 samAsAMta thayela che. vAk ca manazca vAGmanas avAGmanase-area mane bhana. ahazca rAtrizca-ahorAtri+a-ahorAtraH-hisa bhane 2||t rAtrizca divA ca rAtriMdiv+a-rAtriMdivam-zata. ane hisa. naktaM ca divA cannaktaMdiv+annaktaMdivam-2rAta ane si. akSiNI ca bhravau Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karUdda hemalaghuprakriyAvyAkaraNe = hi+=jhiva-AMkha ane bhavA. dvArA vicAra ==ArAvama-dArAo-strIe ane gAye. gata samAmAMta thavA uparAMta zabdomAM bIjA pheraphAro paNa thaI gayelA che e svayameva jANI levuM. atha dvandve pUrvapadaniyamaH / 84 | RSyakSa-DaNavIsvAdyaWvArtha mekam 3 / 1 / 160 laghvakSaraM. sakhivarjekArokArAntaM, svarAdhakArAntam . alpasvaraM, pUjyavAci caikaM dvandve prAk syAt / karazIrSam / patisutau, bAyutoyam / astrazastram / plakSanyagrodham / zraddhAme je nAma-1. laghu akSaravALuM hoya, 2 ravi zabda sivAya je nAma hasva sukA rAMta ane hava kakArAMta haya, 3. je nAma svarAdi hovA sAthe sakArAMta hoya 4. je nAma a85 svaravALuM hoya ane 5. je nAma pUjya arthavAcI hoya te nAma dvinda samAsa pAmanArA nAmamAM paheluM Ave. dhAro ke upara jaNAvelAM pAMca prakAranAM nAmano draDha samAsa thavAne prasaMga hoya tyAM game te keI eka nAma paheluM na Ave paNa sUtramAM batAvela kramane anusAra je nAma pachI Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAsa pra0 karU7 batAvela hoya te ja paheluM Ave-eka nAma laghu akSaravALuM hoya ane bIju kAI nAma apa svaravALuM kArAMta hoya to. sUtramAM laghu akSaravALA nAmanA nirdeza pachI a85 svaravALA akArAMta nAmano nirdeza karela che tethI te nAma paheluM Ave. vAca zIrSamaDha mana samAhAra:=AzImU-hAtha ane mAthu. pati putat=patisu -pati ane putra 3kArAMta-vAyua tArca vAyu -pavana ane pANI. svarAdi- kArAMta-ja phATya gha= trarAma-astra ane zastra. alpasvara-hRkSa codha-hRkSanya zodhakhU-pIpaLe ane vaDa aTya-zrad ra meghA -zrAdhe-zraddhA ane meghA-meghA karatAM zraddhA vizeSa ayya--pUjanIya-che tethI zraddhA zabda pUrvamAM Ave. // 85 // mAsa-varNa-bhrAtra'nupUrvam 3 / 1 / 161 mAsAdivAcakaM dvandve yathAkramaM prAk syAt / mAta vAcaka nAme, kSatriya vagere varNa vAcaka nAme ane jhAjha nAmane dra-drasamasa thayela hoya tyAM laukika gaNanA pramANe anukramamAM je paheluM hoya te ja paheluM Ave. mAsavAcI-jAgutrati nautro-phAgaNa ane pautra mahine. laukika guNanAmAM pahelo phAgaNa mAsa che ane tra pachI che tethI phAgaNa pahelo Ave. varNavAcI-brAhmaNa e kSatricati= trAhmakSatri-brAhmaNa ane kSatriya. laukika guNanAmAM pahele brAhmaNa che pachI kSatriya che tethI pahelA kSatriya na Ave. Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haimalaghu prakriyA vyAkaraNe bhrAtRvAcI-varudevacce vAyuazrRti-vaheva-vAyuTevo baladeva ane vAsudeva. (meATAbhAI ane vAsudeva (nAnAbhAI) laukika gaNanAmAM baladeva meATA che. tethI te ja pahelAM Avela che. 48 rAmazrva vRdhdha anace samAhAra:-rAmakULau-rAma ane kRSNa. aneemAM kRSNa karatAM rAma meTA che. - (A) "mannu tusyazrvaram" rU||12|tyanena tusyasvraannaaN bhartRnAmapyevamU - phAlgunacaitrau / braahmnnkSatriyau| rAmajaLI / yehAmUo / grISmavAH / je nAmeAmAM sakhyAnI dRSTie sarakhA svara che evA nakSatravAcaka nAmeAnA ane RtuvAcaka nAmAnA dvandva samAsamAM je nAma kramamAM pahelu hAya te ja nAma pahelu Ave. nakSatra - naceSThA * mUtva atayeA samAhAra-nayeSThAmUlejayeSThA ane mUla nakSatramAM mUla nakSatranI pahelAM jayeSThA nakSatra Ave che. Rtu-tromazra nodha banayA samAdAra tromavarSA:-pahelI grISma eTale unALA ane pachI varSARtu' Ave. - 6. (B) 'sadA samAse'" rU||23| dvitrAH | samAsa mAtramAM saMkhyAvAcI nAma anukrama pramANe pahelu Ave eTale je paheluM hoya te ja paheluM Ave. Dhau vA ye vA kRti= dvitrA:-be ke traNa Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAsa pra0 . 439 (C) "dharmArthAdiSu dvandve" 3 / 1 / 159 / ityanena dharmA rthAdiSvaniyamaH-dharmArthI, arthdhii| zabdArtho, arthazabdau / mArtha vagere dvanda samAsavALAM nAmomAM je nAma paheluM AvavAne gyA hoya te vika9pe paheluM Ave. dharmazca arthazva-dharmArthI, arthadharma-dharma bhane ma. zabdazca arthazca-zabdArthI, arthazabdau-zama bhane matha. // 86 // ekAdaza-SoDaza-SoDat-ghoDhA-SaDDhA . 3 / 2 / 91 ete sAdhavaH / SaD dantA yasya SoDan / paDbhiH prakAraiH iti SoDhA, SaDDhA / ekAdaza, SoDaza, SoDan , SoDhA bhane SaDDhA mere sAmane kyAMya pUrvapadanAM aMtane dIrdha thayela che, kayAMya AdinA vyaMjana mAM morAra umerAyela che, kyAMya vanata ne vara thayela che ane kayAMya zabdamAM aMte kirbhAva paNa thayela che. SaD dantAH yasya saH SaD+danta-SoData-ghoDan-7 6inato. SoDan SoDastau SoDantaH / zate 35 // sama i. zrIliMgamA SoDatI 35 thAya. maDI danta nu data me RkArAMta 56 thayesa che ana da na Da ye che tathA Sa nu po thaye che aryAta Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghuprakriyAvyAkaraNe SaDUdanta nu SeoDatR thayesa samanvu SaT prakAzaHSaS+dhA= So+dhA= boDhA athavA SaDDhA-cha prA. 440 A banne prayAgAmAM vap nA jeMja thayeA tathA dhA nA DhA thayA methI paDhA thayu ne Sapnu SaD thavA sAthai gheo nu dA thavAthI SaDDhA 35 thAya che. // 87 // dvitrSTAnAM dvA-trayo'STAH prAk zatAdanazIbahuvrIhau 3 / 2 / 92 zatAtprAksaGkhyAyAmuttarapade pare dvyAdInAM dvAdaya AdezAH syuH, na tvazItau, bahuvrIhiviSaye ca / dvAdaza / trayoviMzatiH / aSTAtriMzat / azIti zabda uttarapadamAM na hoya, bahuvrIhi samAsa na hoya bhane zata-se-paDelAMnI saMkhyAmAM sUyA bheTale hasathI mAMDIne navANu sudhInI saMkhyAnA vAcaka zabda uttarapadamAM hoya to dvinu dvA, trinuM trayas bhane aSTanu aSTA 35 thAya che. dvAbhyAm adhikA daza = athavA dvau ca daza ca dvi + daza dvAdaza = 2. tribhiH adhikA viMzatiH = tri+viMzatiH- trayastrayeAviMzatiH = vI. aSTAbhiH adhikA triMzat aSTa+triMzat = aSTAtriMzat = aDatrIsa. dizatam = ase. trizatam - luse| aSTasahastram=Ahe inbhara. mA traNe pratyeAgeAmAM se| saMkhyAnA tathA sauthI adhika sakhyAnA vAcaka zabdo uttarapadamAM che tethI A niyama na lAge. Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAsa pra0 441 (A) "catvAriMzadAdau vA" 3 / 2 / 93 / dvAcatvAriMzat dvica tvAtariMzat anazItibahuvrIhAviti kim ? dvyazItiH / dvitrAH / anyAdonto'rthe bA / anyadarthaH, anyArthaH / catvAriMzat vagere shh| utta256 mA ya to pUpamA AvetA dvi nu dvA bhane trinu trayas bhane aSTanu aSTA rUpa vikalpa thAya, ahIM paNa kazIti zabda uttara padamAM na hoya, bahuvrIhi samAsa na hoya ane rAta-se-pahelAMnI saMkhyAnA vAcaka zabda uttarapadamAM heya te. ___ dvAbhyAm adhikA catvAriMzata-dvAcatvAriMzata, dvicatvAriMzatameM tAjIza. dvAbhyAmadhikA azItiH dvadazItiH-jyAsI-maDI utta254mA azItiH za6 cha methI dvAziti prayAsa na yAya. dvo vA trayo vA iti-dvitrA:me -20 prayogamA pIDi samAsa che tethI hRAtra rU5 na thAya. // 88 // parasparA-'nyeo'nyetaretarasyAm syA deA'si 3 / 2 / 1 eSAmapuMsi syAderAm vA syAt / striyau kule vA parasparAM parasparaM bhojayataH / strIbhiH kulairvA parasparAM paraspareNa bhojyate / puMsi tu narAH parasparaM pazyanti / trayo'pyamI kriyAvyatIhAraviSayA ekatvapuMstvavRttaya ita eva sUtranirdezAsAdhavaH / Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haimalaghu prakriyAvyAkaraNe samAse kvacitsyAdInAmalup syAt / paraspara, nyuDanya, phataretara-A traNe zabdAne lAgelI tamAma syAdi vibhaktine badale gAm vikalpe khelavA. jo A traNe zabdo narajAtivALA nAma sAthe sa MbaMdha na rAkhatA hAya tA eTale nArIjAtivALA ane nAnyatara jAtivALA nAma sAthe saMbadha rAkhatA hoya tA. 442 rUme hriau je vA pararaNAm, paravaram melayata:-A be trie athavA A be kuLA ekakhIjAne paraspara khavarAve che. AbhiH strIbhiH kulairvA parasparAm paraspareNa vA bhAjyate - 1-A strIe athavA kuLA paraspara jamADe che. me vrutti tu nAH paraspara' vanti-A purUSo ekabIjAne jue che. (1) "na nAryesvarAtthityuttaravaaDama'' rUArAyuM / striyaM vAtmAnaM manyate strImmanyaH striyammanyaH / strIM eka ja svaravALA ane nAmya'ta-cheDe nAmI svaravALA pUrva pada pachI vid pratyayavALu. uttarapada AveluM hAya teA te pUrvapadane lAgelI sthati vibhaktinA r nA samAsa leApa na thAya eTale A samAsa ajIr samAsa kahevAya. je samAsamAM vibhaktione leApa thAya che tenuM nAma jIva samAsa che ane je samAsamAM vibhakitanA lepa thatA nathI te jIn samAsa che. gAmAna zriyaM manyate'ti=hriya+manyA=AiyamanyA peAtAne strI mAnanArA Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAsa pra0 (B) "zono sahADamatamatapAsaNA' rUAra 22 I - sAkRtam / 5 . roga, ma , sada, janmat, tamanna, tapae. nAmane lAgelA trIjI vibhakitanA ekavacanane lopa na thAya, jo e nAme pachI uttara5ra AveluM hoya te. gogarAma==Ara-baLa vaDe kareluM. evI ja rIte nIce mujaba. ajJAtama-saraLatA vaDe kareluM. sAta-sahasA utAvaLa vaDe kareluM. janmatAra-pANI vaDe kareluM. tamAkRtaaMdhArA vaDe kareluM. tapaNAtamU-tapa vaDe kareluM. (9) "vAtmanaH pUum' rUArAja gAmanAturthA mAtman nAmane lAgelA trIjI vibhakitanA ekavacanane lepa thatuM nathI, je gAmanuM nAma pachI pUraNa pratyayavALuM nAma uttarapadamAM AveluM hoya te. gAmanA dvitIca===AmanAdvitIca-pitA sahita bIje. bAramanA vaturtha =ramanAturtha-pitA sahita ce. (D) "papaIss*myo " rUArA27 varaghaTram | Atmanepadam / para zabda ane gAmanuM zabdane lAgelA ceAthI vibhakitanA ekavacanane lopa thatuM nathI, je uttarapada hoya te ane taiyAra Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *444 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe thayela nAma vizeSa prakAranI saMjJAne sUcavatuM hoya te. para ra= v-"paramaipada evI vyAkaraNamAM vaparAtI eka saMjJA. A gha=Amane-Atmane pada' evI - vyAkaraNamAM vaparAtI eka saMzA. (E) "gara sa" rUArA ! tai mura ! ( 2/2/79 sUtra dvArA zabdane je pAMcamI vibhakitane bahu " (zi) pratyaya lAgela hoya te te ruNi vibhakitano lopa na thAya; je e hari vALA rUpa pachI uttarapara AveluM hoya te. ratevAmu =stAvAmunna-DAthI mukta karyo. A praga 3/1/74 dvArA paMcamI tapuruSa samAsa thayela che, A alupu - samAsa che. (1) "paByA kSe rUArArU0 varasya samAsamAM AvelA SaSThI vibhakitavALA nAmanI pachI - uttarapada AveluM hoya ane niMdA jaNAtI hoya te SaSThI vibhakitane lepa thatuM nathI. auca guru-vauca=AranuM kuLa-alu, samAsa che ane A vAkaya niMdA sUcaka che "e te, ceranuM kuLa che." (G) "putre va" rUArArU? | rAyA putra rAsaputraH SaSThI vibhakitavALA nAma pachI uttarapadamAM putra zabda Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44. samAsa pra0 Avela hoya ane niMdA jaNAtI hoya to SaSThI vibhakitano lopa vikalpa thAya che. vAsthA+putra =AcAra putra, rANIputra -dAsIno chokaro. dAsIne putra e niMdA sUcaka vAkya che ane alu, samAsa che. (H) "yahU-vANu-hiza hadhunio rUArAphara | pazyato haraH / SaSThI vibhaktivALA cit padanI pachI dUra zabda Avelo hoya, SaSThI vibhaktivALA vAjU padanI pachI yuri zabda Avele hoya ane SaSThI vibhaktivALA ra4 zabda pachI aTTa zabda, Avela hoya to te vibhaktine lopa thato nathI. +=paraca -dekhatAM harI-cerI-janA senI. (dekhatAM chatAM corI kare te senI.) (1) "vADIyana pIra" rUAra rUrU . samughaputra bhAvaH-AmuSyaputrikA / a muSyApatyam-AmuSyAyaNaH / manu nA5 pachI AvelA SaSThI vibhakitane lepa thatuM nathI, je mAtra pratyayavALuM uttarapada hoya te tathA ane vAcana (gAyanaT) pratyaya lAgela hoya te. amuSya putrasya bhAvaH amuSya putra+aka-AmuSyaputra+i+aka+ gA=samukhyapatrikA-AnA putrane svabhAva. mukhya pratyakSamaLya+mAna muLAca Ane chokaro. Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "446 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe (J) 'devAnAM priyaH" 3 / 2 / 34 / ityAdi / devAnAM priya the nAmamA 54ii vimatine so5 na thAya. devAnAm+priyaH-devAnAM priyaH-hevAne 1een. (K) "ad-vyaJjanAtsaptamyA bahulam" 3 / 2 / 18 / araNye tilakAH / yudhiSThiraH / / ja kArAMta nAma ane vyaMjanAMta nAmane lAgelI saptamI vibhakitane lopa bahulaM thatuM nathI je, uttarapada hoya che ane taiyAra thayela nAma saMjJArUpa hoya te. araNye tilakAH-araNyetilakAH-rnet dai .unu nAma. yudhi sthiraH-yudhiSThiraH-4 5is1nu nAma 'yudhiSThira che. (L) "amUrddhamastakAtsvAGgAdakAme" 3 / 2 / 22 / kaSThekAlaH / urasilAmA / mUrdhan bhane mastaka sahI sivAya svAMgavAyI-asaMta ane vyaMjanAM nAma pachI AvelI saptamI vibhakitane lepa thata nathI, ne kAma 56 sivAya mI nAma utta254mA DAya to. kaSThe kAlaH yasya-kaNThekAlaH-2 mA 48 viSa cha evA mahAdeva. (M) varSa-ra-varA-'p-saraH-zaroro-manasA je 3 / 2 / 26 / "kvacidvA" manasijaH mnojH| sarasijaM sarojam / . .. vAcaspatyAdayo nipaatyaaH| Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 447 varSa, ara, vara, ap, saras, zara, uras ane manam me vibhakitanA lApa vikalpe thAya. samAsa pra0 zabdo pachI AvelI saptamI jo uttarapadamAM 6 hAya tA. manasi +jaH - manasijaH, manasi+jaH-manasijaH, ke maneAjaH - manamAM-thanAra - satya Tu 4bhava. sarasi+jam- sarasijam, sarerAjam - sarovaramAM thayena bhaja. (N) mAtR -pituH svasuH 2 / 3 / 18 / samAse kvacitsakAranakArayoH SatvaNatve vaktavyemAtRSvasA pitRSvasA / , mAtR pitR the me zamho bhAMthI abhyAlu zabda sAthai svasR shbddne| sabhAsa thye| hoya to svasR nA s ne| Sa thAya che. mAtR+svasA-mAtRSvasA - bhAnI mena bhAsI pitR+svasApitRSvasA - pitAnI mena ( o ) " ni-naghAH snAteH kauzale" 2 / 3 / 20 / " niSNaH / niSNAtaH nadISNaH / " nASa ni sAthai yAne nadI sAthai sna tema 4 snAt zahanA samAsa thayA hoya te te na ane snAta zabdanA thAya che, jo kuzala artha jaNAtA hoya tA. sU niH+snaH - niSNaH pAke - rAMdhavAmAM hoziyAra. ni+snAtaH - niSNAtaH pAke - rAMdhavAmAM hoziyAra nadI + snaH - nadISNaH prtrnnetaravAmAM heAMziyAra. (P) " praSTho'grage" 2 | 3 | 32 | prastho'nyaH / Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 448 hemalaghuprakriyAvyAkaraNe agragAmI vAcaka rastha zabdanA r ne kare. pra+sthaH-praSThaH- Hell, bhASAmA 5go. (9) "nirduH suveH samasteH" 2 / 3 / 56 / SaH / niHSabhaH / duHssmaa| suSamA / viSamaH / niHpUtiH, duHSatiH, suSUtiH, viSUtiH / nira, dura , su bhane vi pachI mAvA sama ane sUti zabdonA sU ne 6 thAya che. sama-nir+samA niHSamaH-nira'ta2 samato bhy| samatA nu du+samAnduHSamaH-445. su+samaH suSamaH-sabhu-sA. vi+samA-viSamaH-pasabhu. nir+sUtiH niSUtiH-nira ta2 prasa1. du+ sUtiH duHSUti:-rAma prasa1. su+suutiH-sussuutiH-saa| prasava. vi+sUtiH viSUti:-vizeSa prasava athavA prsn| mabhAva. (R) "bhratuSputra-kaskAdayaH" 2 / 3 / 14 / ete sAdhavaH / ra 5chI tarata // ka, kha, pa pha Ata 2 zAma mUrdhanya 6 thayela che evA mAtRputra vagere zabdone nipAtarUpe sabhavi tathA ra pachI ka, kha, pa pha AvatAre zAma datya zuM thayeluM hoya evA ja Adi zabdone paNa nipAtarUpe sabhA. bhrAtur+putrA-bhrAtuSputraH-mAnA hIro. ka+kA kaskaH Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAsa pra0 449 (S) "niSprAge'ntaH khadirakAryA mrazarekSuplakSapIyUkSAmyA vanasya | 2|3|66 / no N / nirvaNam / pravaNam / agrevaNam / antarvaNam / khadiravaNam / kAryavaNam / AmravaNam / zaravaNam / ikSuvaNam / plakSavaNam / pIyUkSAvaNam / nir, pra, agre, antar, khadira, kArzya, Amra, zara, ikSu, plakSa, pIyuzA shh| pachI aaye| vana zahanA na ne| Na thAya che. nir+vanam = nirvaNam - nisRRSTa vana bra+vanam = pravaNam-prasRSTa vana. agre+banam=agreSaNam - vanano agrabhAga antar+vanam = antarvaNam-vananI 42. khadir + vanam = khadiravaNam-menu vana kArya + vanam-kAryavaNam-sAganu vana. Amra+vanam = AmravaNam-mamAnu vana. zara+vanam-zaravaNam - 2 -zara nAmanA Aunu vana ikSu+vanam = ikSu vaNam-zeraDInu' vana. plakSa+ vanam - plakSavaNam-pIpajAnuM vana pIyukSA = vanam - pIyukSAvaNam - drAkSAnu' vana. // 89 // dvitrisvarauSadhivRkSebhyo na vA'nirikAdibhyaH 2|3|67 dvisvaremyaH trisvaremyazva irikAdivarjemya auSadhivRkSavAcimyaH parasya vanasya nasya No vA syAt / dUrvAvaNaM dUrvAvanam / nIvAravaNaM nIvAravanam / zigruvaNam zigruvanam / 29 Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haima laghuprakriyA vyAkaraNe e svaravALAM tathA traNa svaravALAM evAM vizeSa auSadhivAcI ane vizeSa vRkSavAcI nAmeAmAM rahelAM rU, pa ke RR vadhu pachI AvelAM vana zabdanA 6nA vikalpe thAya che. ahI' auSadhivAcI ke vRkSavAcI riA Adi zabdo na levA. 450 dvivara auSadhi--durvA+vanam durvAvaLama, durvAyattam-dharAnuM vana. trisvara auSadhi-nIvAra+vanam=sIvAvaLam, nIvAvanam--ja*galI ceAkhAnu vana dvi svara vRkSa-zidhruvanama=zidhruvaLam, zipuvanamasaragavAnuM vana. (A) ''pirinavAphInAmu, 2/3/68 / gaNaM vA| zirirI girinadI / zirinarI Adi zabdomAM rahelA 6 nA na vikalpe thAya che. za+inavI=zirinI, zirinathI-pahADI nadI, (B) vAnastha mAvaLa rArUA61| vaeNkSIravALuM zIravAnam| pUrva padamAM rahela rU, ane vadhu pachI AvelA bhAva vAcaka ke karaNavAcaka zabdanA 7 nA La vikalpe thAya che. bhAvavAcaka : kSIra+pAnam zrIpALam opAnam svAm-dUdha pIvu.. (C) ravAnta rAra|71 | traDhivartAvaLau trIdivASinI | pUrva paTTamAM rahelA rU, ghU ke RR vaNa pachI uttarapadane cheDe AvelA 7 nA, AgamanA 7 nA ane syAdi vibhaktinA 7 nA Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAsa pra0 451 Na vidaye thAya che. mA na yuvan pakva bhane ahana shhne| na hovuM joIe. utta256ita na brIhi vApinau-vrIhivApiNau, vriihivaapiniicAkhAne vAvanArA be jaNa. (D) grAmAgrAnniyaH 2 / 3 / 71 / grAmaNIH, agraNIH / grAma ane agra 25 pachI mAlA nI dhaatun| na / Na thAya che. grAma+nIH grAmaNI:-mina netA. agra+nI: agrnnii:bhujiye|. // 90 // pRSodarAdayaH 3 / 2 / 155 sAghavaH / pura vagere zabdonI sAdhanA nIce jaNAvyA pramANe samajavI. pRSat udara yasya-pRSat+udara pRSa+udara:=puSodaraH-renu mi 35 peTa athavA pRSat udarevA yasya pRsst+udr-pRssodrH-ren| peTa 52 miMhunu/254Anu nizAna cha. pRSataH udrm-pRsst| udaram-pRSa+udaram+pRSodaram-minI 62-peTa- nAnu peTa. pRSat+uddhAna=pRSa+uddhAna-pRSoddhAna-minI sUkhA gaye pRSat uddhAram-pRSa+uddhAram-pRSoddhAram-bi35 GEER gat Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 452 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe uddhAra. A cAre prayAgemAM vRSat nA ta kAranA leApa thayA che. puSAdarA AdithI anya prayAgeA sAkhI levA. atha tadvitA nirUpyante / || o || taddhitA bAli hAza vakSyamANA : pratyayAstaddhitasaMjJAH syuH / / A prakaraNamAM je az vagere pratyayeA batAvavAnAM che te tamAmanI tadvita saMjJA samajavI. anu=poH 'atyaM ghumAna nu+=auvAvaH-upagu nAmanA mANasane putra uttu e sAdhAraNa nAma che ane gauvAva e tadvita nAma che. sava+jJA=jIvatu-eTale gAyeAnI pAse rahenArA (A) 'vAghAv' k||?? / A sUtramAM Avela nA padane adhikArarUpa che. vA have pachI je je badhA vikalpe samajavA jyAre pratyaya na bAvAta pada e banne pratyayA kahevAnA che te thAya tyAre samAsa thAya, Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taddhite a0 453 ane vAkya paNa rahe kAjU-je zabdane nirdeza sUtramAM AdimAM hoya tene pratyaya lagADo A AkhAya prakaraNamAM je je nAmane pratyaya lAge che te tamAma nAma vizeSa karIne vizeSa nAma rUpa hoya che ane kayAMya jAtivAcaka, guNavAcaka, athavA kiyAvAcaka vagere nAma paNa hoI zake che. (B) "jitagi' dArU rUlyAdhizatam upagArapatyam anantara vRddhaM ceti vAkaye- .. A prathama adhyAyanA prathama pAdathI laIne trIjA pAda sudhI eTale 6//2 sUtranI pahelAM je je arthomAM pratyayenuM vidhAna karyuM che te arthomAM gaLu vikalpa karavo. (ahIMthI laIne trIjA pAdanI samApti sudhInA sUtromAM je artho batAvelA che je je arthomAM pratyAnuM vidhAna karela che. te arthone prAgajitIya kahevAya, te badhA artho 6/4/2 sUtramAM batAvelA "jita" arthanI pUrvanA che tethI tene "jita"nI pahelAMnA "prAgaji tIya' kahelA che. have jyAM jyAM prAgajinIya zabda vAparyo hoya tyAM tyAM A jaNAvelA artho samajavAnA che) prAgajitAya eTale "jita" arthanI pahelAnAM arthe khU-: patyam+=pavA upagune chokarA agyArU==AjissmU-majIThathI raMgeluM mANe va sijhati ta manniSThA-je suMdara raMgamAM rahe te ma98. Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414" hemalaghuprakriyAvyAkaraNe - I 2 . ruDA hAzara8 SaSThayantAnAmno'patye'rthe yathAvihitamaNAdayaH syuH / SaSThayaMta nAma pachI apatya arthamA jemAM kahyA che tema rASTra vagere pratyaye thAya. ma-3vo kAmU=35T+==gaupAva-upazune putra canna-phite apA-riti+ -ditine putra. // 3 // AdyAt 6 / 1 / 29 AdyAt-parabhaprakRtereva apatyArthapratyayAH syuH| apatya arthamAM je tadvitano pratyaya kahela che te mULa prakRti ne ja thAya che, mULa prakRti eTale mULa puruSa te vRddha patyanI ke yuvApatyanI apekSAe bahu cheTo paDI jAya che te paNa apatyArthaka pratya mULa prakRti-mULa puruSa ne ja thAya bIjAne nahi e A sUtrane Azaya che. apaca=Ava, phu+ttarapApi pavi, vArthopavaH-upaguno putra aupagava-tene putra aupagavI, tene putra aupagava. (A) "va " rUArA8 rUtti vimavitara-35y | iti sthitiH, NakAro vRdayarthaH enI ke yuvAna, mULa prakRti sAthe kahela che te Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taddhite a akAzya eka padya eka padapaNuM arthAt padA judA judA hAvA chatAM paraspara arthanI evI saMgati hAya che tethI tene anI eka padapaNAmAM ja lekhavAmAM Ave che, tema thavAthI samAsa nAma dhAtu ane tadvaiitanA rUpAmAM eka nAma hAva ke vadhAre judA judA nAmeA hoya te paNa temanu` upara jaNAvelu ekapada paNa sacavAI rahevAne lIdhe samAsa, nAmadhAtu ane tadvitanA eka nAma ke judA judA nAmeAne lAgelI vacalI syAdi vibhaktinA lApa thaI jAya che. Bu 3 samAsa citrA gAyaH carca sa=citra:-jenI pAse kAkhara cItarI gAyA che te. nAma-dhAtu-putram rUttikRti-putrIyatti-putranI IcchA kare che. tadvita hazeH avatyam zaivajJaH-u pazunA putra. prathama prayAgamAM citrA ane nAvaH e padone lAgelI prathamA vibhaktinA lApa thaI gayA ane pachI citraLu evA navA banelA eka padarUpa nAmathI navI vibhakita lAgavI zarU thaI. khIjA prayAgamAM putram rUpamAM putra zakhsane lAgelI bIjI vibhakitane lApa thayA ane pachI putra zabda nAmadhAtu rUpa thavAne lIdhe tene ca pratyaya, lAgavA sAthe kriyApadanI vibhakita lAgavI zarU thaI trIjA prayAgamAM upageA rUpanI SaSThI vibhakita lApAI gaI ane pachI bauvAva evu nAma khanavAthI tene navI vibhakita lAgavI zarU thaI citrA, tAvaH, carca, putram, zruti, upaze, ApatyAm AvA vAkayeAmAM paraspara zaMkha'dhanI vivakSA na rAkhavAthI judA judA paraspara nirapekSa pade hAvAne lIdhe akapadya nathI tethI vibhakitanA lApa na thAya. Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 456 __ haimalaghuprakriyAvyAkaraNe // 4 // vRddhiH svareSvAdeNiti taddhite ... 7/4 / 1 jitiNiti cataddhite pare prakRterAdyasvarastha vRddhiH syAt / aupgvH| nizAna vALA ane " nizAnavALA tadvitanA pratye je nAmane lAgyA hoya te nAmanA svaramAMnA Adi svaranI vRddhi thAya che. ba-nizAna=dakSa bhindaakssiH-kssne| putra. Na-nizAnabhRgu+aN-bhArgavaH-sugunI putra. cikIrSaNakaH cikIrSakaH-42vAnI IcchAvALA A prayogamAM [ nizAnavALe kRdaMtane pratyaya che. tadvitane nathI tethI vRddhi na thaI // 5 // asvayambhuvo'v 74/70 svayambhUvoM varNasyApadasya taddhite pare'va syAt aupagavaH / asvayambhUba iti kim ? svAyambhuvaH / tadvitane pratyaya lAgyo hoya te svayaMbhU zabdane choDIne bIjA pada saMjJA vinAnA 3 varNAta nAmanA 3 varNane nava thAya che. 64 apatyam-upagu+a=aupagavaH-5gune putra svambhuvaH Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ takti ane 457 atyama svAyamUvA-svayaMbhUne putra. A prayogamAM, sUtramAM vajela vayaMbhU zabda che tethI A niyama na lAge // 6 // aNajeyakaNnasnaTitAm 2 / 4 / 20 aitadantAnAM striyAM DIH syAt / aupagavI / je zabdane aMte khU, ba, va, viSNu, nagna, satta, ane dina eTale nizAnavALA pratyaya lAgelo heya evA mukhya ja kArAMta nAmane strIliMga karavuM hoya tyAre nArIjAti sUcaka, pratyaya lAge che. anu-zaupavA= pAvI-jenI pAse gaye che tenuM nAma upagu tenI chokarI. (A) "naiDapa taddhite 7462 phulyavaraddhivi vida.. pada saMjJA vagaranA kArAMta nAmane tadvitane pratyaya lAgyuM hoya tyAre tenA pUrva bhAga sahitanA aMta bhAgane lapa thaI jAya che. | meghavIraapacama=meghAvIra+gaLu- meghavaH-meghAvane putra. (juo kRtyanADo1, 1,21) ghA meghAvitra-prasAramelAvI- ahI meghAvIna zabdanI pada saMjJA che, tethI A niyama na lAge. Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 458 hemalaghuprakriyAvyAkaraNe // 7 // aNi 7452 annantasyANyantya svarAdelag na syAt / sautvanaH / aNU pratyaya ye Deya tyAre an che411 nAmanA an bhAganA 5 na thAya sutvanaH apatyam-sutvana+Na sautvanaH= sutvanano-yajJa 42naare| putra. // 8 // ata iJ 6 / 1 / 31 adantAtSaSThayantAdapatye ina syAt / akAro vRddhayarthaH / 574yata ata nAmane apatya arthamA i (iba) pratyaya thAya. ina-dakSasya apatyam dakSa+iba daakssiH-4kssne| putra : sacatura-ahIM vizeSa nAmane. (A) "avarNevarNasya" 7 / 4 / 68 ityalluki dAkSiH / tadvitane pratyaya lAgyo hoya te pada saMjJA vinAnA ja varNata nAmanA ane rU varjIta nAmanA aMtane lepa thAya che. avarNa-a-dakSasya apatyam-dAkSi :-kssne| putra. Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - taddhite a0 459 // 9 // vAhvAdibhyo gotre 6 / 1 / 32 svApatyasantAnasya svavyapadezaheturya RSiranRSi AdyapuruSastadapatyaM gotramU / bAhvAdibhyo gotre ijU syAt / bAhaviH / potAnA apatyanA saMtAna-pravAha-nI oLakha mATe je Detu35 mAgha 535 DAya te 55.535 gotra vAya. bAhyAdibhAI mere-zahAne gotra arthamA iba pratyaya lAge che. ibbAhA gotrptym-baahu+iibbaahviH-maaiin| gotra5tya te mAvi. bAhu-DAya-maDI vizeSa nAma che. mAvi meTale pAe getravALo karo. (A) bhUyas-sabhbhuyama-abhbhas amitau jasaH sluk ca 6 / 1 / 36 / kvacidini sluk-bhUyasAmapatyaM-bhauyiH, Ambhi / bhUyas-sambhuyam , ambhas , amitoMjasa meM vizeSa nAma35 cAra zabdone apatya artha mAM rU pratyaya lAge che ane putra thatAM ja s nA lepa thAya che. jo ke A zabdo ane AvA bIjA badhA zabda vizeSa nAmarUpa che to paNa jANavA sAruM te tamAma zabdonA artha vesA che. bhUyas-dhA. saMbhUyas-sArI zate ghA. ambham pArI amitaujas-bhASA nasAya tavA sasANe-ojas Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 460 laghukAvyAkaraNe a. bhUyasaH apatyam - bhUyas + ina bhauyi :- lUyasA putra. ambhasaH apatyam - ambhas +i = Ambhi :- ambhsne| putra. // 10 // vyAsa-varuTa-sudhAtR-niSAda-bimbacaNDAlA-dantasya cAkU 6|1|38 emyo 'patye iJ syAt, vyAsAderantyasya ak ca / vyAsa, varuTa, sudhAtR niSAda, bimba, caNDAla hone apatha arthAMmAM jU thAya ane krU thatAM te zabdonA cheDAnA svaratA ak thAya che. vyAsasya apatyam - vyAs+ak + i = vaiyAsakiH - vyAsa - vistAra pu2nAra, vyAsanA putra. yA rIte varuTa, sudhAtR, niSAda bimva ane rajAi vigerenA rUpA sAdhI levA. // 11 // vaH padAntAtprAgadaut 7/4/5 ti taddhite pare yau khau padAntau tAmyAM prAgaidautau svAtAm / yakArAdvizleSitasya vakArasyaikArAgamaH - vaiyAsakiH / g nizAnavALA ane " nizAnavALA taddhitanA pratyayeA lAgyA hAya tyAre je zabdomAM OM vadhu ane 3varNanI vRddhinI prApti hAya tyAre e i vaNu ane u varNanA sthAnamAM thayelA tathA Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taddhite a0 461 umerAya padmAMte rahelA c ane yunI pahelAM anukrame hai tathA che arthAt ca nI pahelAM te ane vR nI pahelAM o umerAya che. nyAyaM veti adhIte vA nyAya+ ika=nya Aya + ika= naiya+Aya+ ika-naiyAyika-naiyAyikaH- nyAyane lthunaare| } nyAyane lAgunAre. // 12 // punarbhU-putra-duhitR- nanAnduranantare'Ja 6 / 1 / 39 emyo'nantare'patye'J syAt / paunarbhavaH / pautraH / dauhitraH / nAnAndraH / pautrI / punarbhU-putra, duhitR- nanAnda me zaNhone anantara aptypahelA putra-e arthamAM jJarU thAya che. aJ- punarbhuvaH anantarA patyam - punarbhU + aJ= paunarbhavaH - punarbhU3rIvAra parosI strI punarbhU ne! paDele putra. putrasya anantarApatyamputra + aJ= pautraH putrane pdde| putra. duhituH anantarApatyamduhitR + aJ = dauhitraH - DIrIne pdde| putra nanAnduH annatarApatyam-nanAnda+aJ- nAnAndraH -- nahane paDelA putra. // 13 // vidAdervRddhe 6 / 1 / 41 Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 462 haimaladhuprakriyAbyAkaraNe vRddhe'patye bidAderaJ / bahutve cAstripAmasya lup / vidAdi-vida vagere-sahAthI vRddha sajJAvA apatya arthamA aJ pratyaya yAya che. aJ-vidasya vRddham apatyam-vida+aJ vaidaHvina putra. urvasya vRddham apatyam urva+aJ-aurvaHputra. vidAdi mAM mAla gopavana nAthI bhAMDAra zyAparNa nAma sudhInAM nAmane choDI daIne bIjAM bahu gAtrArthaka varga pratyayavALAM ane an pratyayavALAM nAmane je pratyaya lAgelo hoya tene AliMga sivAya bIjA liMgavALA apatya arthamAM an5 thAya che. yaJ-gargasya apatyam-gAyaH, gAgyauM (gArganu garga-) gargAH gargAH-gagana na2 apatyA. // 14 // pautrAdi vRddham 6 / 1 / 42 paramaprakRteryatpautrAdyapatyaMtavRddha syAt / bidasya vRddhamapatyaM baidaH / aurvH| kuLano ke vaMzano je Adi puruSa che tenA je pautra vagere apatya hoya tenI A prakaraNamAM vRddha saMjJA samajAvI gargasya pautrAdi apatyam-gArgya:- nAmanA mANusano pAtra pore. puna, putra ya ta gA ithAya. urvasya vRddhamapatyam aurva no putra. . Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taddhite a0 . // 15 // gargAdeyaJ 6 / 1 / 42 vRddhe / gArgyaH / SaSThavaMta evA jari garga vagere-zabdone vRddha apatya arthamAM cam pratyaya thAya che. yaJ-gargasya vRddham apatyam-garga+yaJ=gAyaH-Mno putra. // 16 // vyaJjanAttaddhitasya 2 / 488 vyaJjanAtparasya taddhitasya yakArasya jyAM luk syAt / gaagii| - I (ka) pratyaya yA pachI vyana pachI mA taddhitanA ya pratyaya 5 tha ya che. manuSya+I-manuSnaI-manuSImanuSyanI zrI. (A) "kuJjAdebAyanyaH" 6 / 1 / 47 vRddha / kauJjAyanyaH / ___54yata me| kuJjAdi vagaire zahAne vRddhApatya arthamA Ayanya (bAyanya) pratyaya thAya che. bAyanya no kuJjasya vRddhApatyam - kuJja + bAyanya - kauJjAyanyaH- vRddhApatya... Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 464 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe (B) "svIbahuvAyana" 6 / 1 / 48 / vRddhe / kauJjAyanI / kaunyjaaynaaH| SaSThayaMta evA sAhi zabdone bahu saMkhyAvALu vRddhApatya artha hoya te kAcana pratyaya thAya tathA zI vRddhApatya eka hoya athavA bahu hoya te paNa gAyana" pratyaya lAge che. AyanaJ kuJjasya vRddhApatyAni kuJja+Ayanaba-kaucAyanA:-nA vRddhApatya kuJjasya vRddhApatyam strii-kunyj+aayn-kaunyjaayniiHkuMjanuM eka vRddhApanya strI saMtAna (C) "azvAdeH" 6 / 1 / 49 vRddha AyanaJ / AzvAyanaH / azvAdi-55 vagere zahovRddha apatya arthamA AyanaJ pratyaya thAya che. AyanaJ -azvasya vRddhApatyam-azva+AyanaAzvAyana:-madhanu vRddhApatya zaGkhasya vRddhApatyam-zaGkha AyanaJzAjAyanaH- manu vRddhApatya. (D) "naDAdimya AyanaN" 6 / 1 / 53 / vRddha / nADAyaNaH / naDAdi-na vagere zahone vRddhApatya arthamA AyanaNa pratyaya thAya che. Ayana naDasya vRddhApatyam-naDa+AyanaNU-nADAyana:-nanu vRddhApatya naDasya vRddhApatyam-naDa+AyanaNa-nADAyaNaH-nanu vRddhApatya. Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taddhite a0 . // 17 // adaso'kaJAyanaNoH 3 / 2 / 33 akabante uttarapade AyanaNi cAdasaH SaSThayA alup syAt / amuSyApatyam-AmuSyAyaNaH / __adas nAma pachI bhAvI hI vimati 5 yatA nathI ne akaJ pratyayavANu utta256 udaya tathA adas ne Ayana (AyanaNa) pratyaya eno DAya to amuSya putrasya bhAvaHamuSyaputra+aka-AmuSyaputra+i+aka+A-AmuSya putrikA-mAnA putra mA. amuSya aptym-amussy+aayn-aamussyaaynnHAne chokaro. // 18 // yatritraH 6 / 1154 vRddha yau yajinau tadantAd yUnyapatye AyanaN syAt / vRddha apatya arthamAM cam ne sujJa pratyaya lAgyA hoya te zabdane yuvA saMjJAvALA apatya arthamAM sAgaraNa thAya che. ya-AyanaN-gargasya vRddhApatyam-garga+yaJ-gArgyaH-gArgyasya yuvApatyam-gAye+AyanaN-gA-yaNaH-ryAya 2||2nu yuvA5tya. // 19 // vaMzya-jyAyobhrAtrorjIvati prapautrAdyastrI yuvA 6 / 1 / 3 Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 466 hemalaghuprakriyAvyAkaraNe pitrAdiH svaheturvazyaH / vaMzye, jyeSThaprAtari ca jIbati strIvarja prapautrAdyapatyaM yuvA syAt / vaMzamAM thayelo te vezya-je potAnA janmano hetubhUta hoya te vaMzya che ane moTebhAIe bane jIvatA hoya te cI sivAyanA prapautra Adi apatyanI yuvA saMjJA samajavI. kAca prautrASTri yuvA atyAcAra-garga nAmanA mANasanA prapautra saMtAna vagerene yuvA apatya samajavA. (A) "vahevA sthAna lIvar vA dhArAi samAnasaptamapuruSe ca vayaH sthAnAdhike jIvati jIvad vA ! je je mANasane sAtame puruSa sarakhe hoya eTale jenI jenI pUrvanI peDhIne sAtame puruSa sara hoya te te mANasa paraspara pive kahevAya. uMmara ane sthAna-darajajA-pramANe adhika mahatva dharAvanAra sapiMDa jIvate heya te strI sivAyanA tene jIvatA prapautrAdine vikalpa yuvA saMjJAvALA samajavA. jAcaka, jA-vA-kAke jIvate hoya ke pitAmahane bhAI jIvate hoya e gaga nAmanA mANasane pautra yuvA saMsAvALA kahevAya. Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taddhite a0 467 // 20 // vRddhAdhuni 6 / 1 / 30 yUnyapatye'rthe yaH pratyayaH sa AdyAdvRddhapratyayAntAt syAt / gargasya vRddhApatyaM gAryastasya yuvApatyaM gaaaaynnH| dAkSAyaNaH / yuvA sajJA a5yn| ma mA 2 pratyaya thAya cha ta pratyaya, Adha vRddhathI thanAro pratyaya jene cheDe hoya tene thAya. gAya'sya apatyam yuvaa-gaaaaynnH-gaayn| yuvA apatya te gArgIyaNa. // 21 // zivAderaNa 6 / 1 / 60 inyo'pvaadH| AdhikArAdapatye ityanuvartanIyam / zaivaH / prausstthH| zivAdi-ziva pore zahone apatya arthamA aN pratyaya thAya cha. aNU-zivasya apatyam ziva+aN-zaivaH - shivne| apatya. proSThasya apatyam-prauSTha aN-prauSThaH-prANDa na apatya. (A) "RSivRSNyandhakakurubhyaH" 6 / 1 / 61 / aN / vAsiSThaH / vAsudevaH / zvAphalkaH / nAkulaH / Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 468 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe RSi pAya4 zahI, ghRSNi zanA pAya zo andhaka pazana pAya zo tathA kuru zanA pAya zahAne apatya arthamAM kaLuM thAya che. aN - *pipAya vaziSThasya aptym-vaashisstthH-5104ne| ma5.ya. vRzina vAyavasudevasya apatyam vaasudevH-vsuvne| mapatya. adhara zanI vAya zvAphalkasya apatyam-zvAphalka:- 384ne| apatya pure zanI vAya nakulasya apatyam-nAkula:-gal apatya. // 22 // bhRgvaGgirasa-kutsa-vasiSTha gotamA-'treH 6 / 1 / 128 ebhyaH SaGbhyo bahutve'rthe gotrArthapratyayasyA'sriyAM lupU syAt / bhRgavaH / vasiSThAH / striyastu-vAsiSThayaH / bhRgu, aGgiras , kutsa, vaziSTha, gautama ane atri nAmAne lAgelA bahu trArthaka pratyayano strIliMgI apatya sivAya bIjA liMgavALA apatya arthamAM lo 5 thaI jAya che. aNU-bhRgAH apatyam-bhArgavaH, bhArgavau. (bhArgava nu bhRgu-) bhRgavaH bhRgavaH-mugunA na2 apatyA. vaziSThasya apatyam-vAziSThaH vAziSThau, (vAziSTha nu vaziSTha-) vaziSThAH vaziSThAH-4fasti silash Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taddhite a0 sivAyanAM apatyA. vasiSTha uve 55 152ya che. m| sivAya aGgiras , kutsa, gautama ane atrinA 59] 3sAdhI . // 23 // saGkhyAsambhadAnmAturmAturca 6 / 1 / 66 saGkhyArthAt sam-bhadrAbhyAM ca parasya mAturaNa, bhAtazabdasya mAturAdezazca / paannmaaturH| sAmmAturaH, bhAdramAturaH / saMkhyAvAcaka zabda pachI mAru zabda Avyo hoya ane sam tathA bhadra zav pachI mAtR za6 maaye| Dota t| a5tya arthamA aN thAya bhane bhAtR zamnu mAtura 35 thAya aDIne bhAta za6 mAtA-sananI-marthana sevAnA che. aN-dvayoH mAtroH apatyam-dvaimAturaH-me mAtAnA putra saMmAtuH apatyam-sAMmAturaH-cha mAtAne putra bhadramAtuH aptym-bhaadrmaaturHbhadra mAtAne putra. // 24 // vRddhiryasya svareSvAdiH 6 / 1 / 8 yasya zabdasyAdisvaro vRddhisaMjJaH syAt, je nAmanA svaramAM Adi svara vRddhi saMjJAvALo hoya te nAmanI 5 du sajJA thAya che. (vRddhi-A, ArU , AlU ,ai, au, tum|| 3/31) Amra guptasya apatyam-AmraguptAyaniH-mAnaguptA putra-Amragupta nAmano Adi svara "A" vRddhi saMjJAvALo Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 470 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe che tethI A nAmanI Tu saMjJA thaI jeNe AMbAone sAcavyA che athavA je AMbAo vaDe sacavAyela che te Amragupta vizeSa nAma che. (A) he ya dArUArUra ja dusara: cAra! du saMjJAvALAM nAmane zeSa arthamAM phreza thAya che. phucatevattaraca cama-vatta-revA -devadattana-ca-raca cam tara-tavIca -tene. (B) "tyAddhiA" dANA cAra du-saMjJA yu. | carAri zabdonI Tu saMjJA vika9pe thAya che. rUma -tenuM. tasya phalakI-tenuM. TUMdAdi mATe jue 1/4che. (C) "saMjJA du" | dAdu phevarIyA daivattA / je nAma pitAnA artha pramANe vyavahAramAM AvatuM na hoya -nirarthaka hoya arthAt haThathI-balAtkArathI-saMjJA karavAmAM AvI heya te-nirarthaka nAma pADavAmAM AvyuM hoya te tenI Tu saMjJA vikalpa thAya che. secattara me-tevIcA, revattA-devadattanA saMbaMdhIo, devadatta jenuM nAma che te kAMI devane dIdhela nathI tethI bahAtyArathI cAlu thayela kahevAya. Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / taddhite a0 471 // 25 // adonadImAnuSInAmnaH 6 / 1167 dusaMjJavarjAnnadInAmno mAnuSInAmnazcApatye aN syAt / yAmunaH / devadattaH / dusajJAvA sivAyanA nadI pAya nAmane ane mAnuSI vAcaka nAmane apatya arthamAM kaLu thAya. ___ aNU-nadI yamunAyAH apatyam yAmunaH praNetA-yamunAnA protA prazatanAmanA putra mAnuSI-devadattAyAH apatyam-devadattaH-hepattA. nAmanI strIne putra. // 26 // jyAptyUDaH 6 / 1170 ebhyazcatubhyaH apatye'rthe eyaN syAt / sauparNeyaH traizaleyaH / yauvataiyaH / nArIjati sUyasavA DI pratyaya zahI, Ap pratyayA zaval. ti pratyayA shhe| ane Ud pratyayavANA zabdone apatya arthamAM prabhu pratyaya lAge che. eyaNa-DI supAH apatyam-sauparNeyaH-supAne putra-27. prezameyaH Ap-vanitAyAH apatyam-vainateyaH-nitAnaputra. ti-yuvate. apatyam yauvateyaH-yuvatinA putra. UGa-kamaNDalvAH apatyamkAmaNDaleyaH-4makhu nAmanI zrIna putra. Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 472 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe (A) -sunaH vera-so kASTAddaSTa kadrUpANDUvarjIvarNasya eye lugU vktvyaa-kaamnnddleyH| koza" arthamAM Avela tadvitano pratyaya lAgyuM hoya tyAre padasaMjJA vagaranA jarmana zabdanA ana bhAgane lepa thAya che tathA "saMkeca" arthamAM Avelo taddhitana pratyaya lAgyo hoya tyAre pada saMjJA vagaranA an zabdanA ban bhAgane lepa thAya che. rAH vivA-jarmana+-jA rA -cAmaDAne kezakuvAmAMthI pANI kADhavAne keza. zunA naka hara --kutarAne saMkeca-kutarAnuM saMkocAvuM. (B) rivaraddhi kAnadhAra dAra72 kI, Am, ti ane 8-e pratyamAMne kaI pratyaya jene cheDe hoya evAM nadIvAcaka nAma sivAyanAM be svaravALA nAmane apatya arthamAM pracaN pratyaya thAya che. sikAya apaca-sai-simAne putra ahIM nadIvAcI nAma che tethI A niyama na lAge. | ra7 | phatenigaH hAza72 invarjedantAdvisvarAdeyaH syAd apatye / nAbheyaH / Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taddhite a0 473 6 pratyaya na lAgyo hoya tevA be svaravALA 6 kArAMta zabdane apatya arthamAM praca thAya. eyaNa-nAbheH aptym-naabheyH-maalin| putra-maheSa. (A) "zubhrAdibhyaH" 6173 / eyaN / zaubhreyaH / gAGgeyaH / zubhrAdi-zukha vagere-zahAne 55tya arthamA eyaN pratyaya lAge. ___ eyaN zubhrasya aptym-shaubhreyH-shudhne| putra. // 28 // kalyANAderin cAntasya 6 / 1 / 77 ebhyo'patye eyaN syAt, antasya cen / kAlyANineyaH / kvacidubhayapadavRddhiH / saubhaagineyH| pArastreNayaH / kalyANI pagere zahAne 55tya arthamA eyaNa thAya cha ane aMtya svarane sunna thaI jAya che. iyaNa-kalyANyAH apatyam klyaanninuu+eynn-kaalyaannineyHtyaaen| putra. subhagAyAH apatyam subhaagin+eynn-saubhaagineyHsubhagAne putra. (A) "kulaTAyA vA" 6 / 1 / 78 antasyen vA / kaulaTi neyaH kaultteyH| Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cha74 haimaladhuprakriyAvyAkaraNe 34 zabdane apava artha mAM haju vikalpa thAya che. ane aMtya svarane una thAya che. eyaNa- kulaTAyAH apatyam-kaulaTimeyaH atha kaulttaiyHkulaTAne putra. (B) "vaTas trimAM tu sura" ddA 75 I radarzaka vaTa | jaTa zabdane apatya arthamAM aura pratyaya thAya ane strI apatya hoya te aura pratyaya te thAya paNa ta thaIne lepAI jAya che. -rajI dAca vA pAzvATakano putra ke caTakAne putra raTaca TacA va patyam strI-rajA-caTaka ke caTakAno strI apatya. A prayogamAM aura pratyayane lepa thayela che. || 21 // sudrA [ vA hAza80 aGgahInA vyabhicAriNyo vA striyaH kSudrAstAbhya eraNa vA syAt / kANeraH kANeyaH / dAseraH dAseyaH / nATeraH nATeyaH / mudra strInA vAcaka zabdo ane zudra arthavALA strI vAcaka zabdone apatya artha mAM gg vikalpa thAya je strIo aMgahina he che athavA jene puruSa niyata na hoya tene zudra strI kahevAya. g-STcAra cama-geraH vA vAyA-kANano putra Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. .. 475 taddhiteM a0 4ii zrIno putra. dAsyAH apatyam-dAseraH vAH dAse yaH-hAsAno putra.. A prayAgano TArsa zabda suvrArthaka strIne sUcaka che. (A) "godhAyA duSTe NArazcaM" 6 / 181 gaudhAraH gaudherH| aduSTe tu gaudheyaH / godhA AvSTa saMpatya arthamA NAra tayA eraNa pratyaya paa2|2tii thAya che.. NAra, eraNa-godhAyAH duSTam apatyam-gaudhAraH tathA gaudheraiHgodhAyAm ahijAtaH-sa5 / / godhAme sarayu. gAthA bheTa gha. (B) 'bhrAturvyaH" 6 / 1 / 88 bhrAtRvyaH / bhrAtR zo saMpatya arthamA Thaya pratyaya yAya che. vya-bhrAtuH apatyam-bhrAtRvyaH-matrInne, mAno putra.. // 30 // IyaH svasuzca 6 / 189 bhrAtuH svasuzca IyaH / bhrAtrIyaH svastrIyaH / bhAtR za ma svasa zo 255tya arthamA Iya yAya che. Iya bhrAtRH apatyam- bhrAtrIyaH-mIna, mAno thutra. svasu apatyam-svastrIyaH-mANu-manano putra. Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 476 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe // 31 // mAtRpitrAderDeyaNIyaNau 6 / 190 mAtRpitR pUrvAtsvasuretau syAtAm / mAtRSvaseyaH mAtRdhvasrIyaH / paitRSvaseyaH / paitRSvasrIyaH / mAtRSvasR mane pitRSvasR zaNhone apatya arthabhAM DeyaNU ane caN pratyayA vArApharatI thAya che. DeyaN-IyaN mAtRSvasuH apatyam = mAtRSvasR + eya - mAtRSvaseyaH, mAtRSvasR + Iya- mAtRSvastrIyaH -bhAsIno putra pitRSvasuH apatyam - pitRSvasR + eya = pitRSvaseyaH, pitRSvastrIyaH- ne| putra. (A) " zvasurAdyaH " 6 / 1 91 zvazuryaH / zvazura zabdane apatya arthamA ya pratyaya thAya che. ya - zvazurasya apatyam = zvazura+yazvazuryaH - sAsarAno putra. // 32 // jAtau rAjJaH 6/1/92 rAjJeo'patye yaH syAt, jAtau gamyamAnAyAm / jAtisUcaka apatya arthamAM rAjJan zabdane ca pratyaya thAya che, ya-rAjJaH apatyam =rAjanyaH - 'zananya' zaha kSatriyanI 4 jAtinA sUcaka che. Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 477 taddhite a0 ne rUrU . ane e cho? samandastha kacava thA tadvite vareDIsvAna na syAt / rAjanyaH-kSatriyajAtizcet / Taca sivAyanA ja kArAdi prayane lAgyA hoya tyAre an cheDAvALA nAmanA san bhAgane lepa na thAya. sAmani sAdhu = sAca sAmAnya -sAmagAnamAM ke sAmanIti mAM sAdhu-kuzaLa. (A) "kSatrAdri" dArU . kSatraH jAti sUcaka apatya arthamAM kSatra zabdane dura thAya che. rUca-kSatraca apacakSatriya-"kSatriya" zabda kSatriyanI jAtine sUcaka che. (B) "karyA pazcAttaH" dAphAza4. manuSpA mAnapADA jAti artha jaNAtuM hoya te manu zabdane apatya arthamAM ca ane vALa pratya thAya che ane e pratyaye thatAM manu zabdane aMte umerAya che. ca, maju- mAlyAna-manu , mAnuSa -manuSyamanunA putra-manu+q+ca=manuSya. manuSpaka mAnuSya. "manuSya " ane mAnuSya " e banne zabda manuSya jAtinA sUcaka che. ' Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 478 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe (c) "mAnavaH purasIyA" dAphAzaka ! mAravalve - maannvH| je nidA jaNAti hoya te manu zabdane apatya atha#AM aNa thAya che ane temanuM nA ne ja thAya che. jUne mAtra mUDha mALava-manuno mUDha-putra. // 34 // kulAdInaH 6 / 1196 kulAntAt kevalAca kulAdapatye iinH| bahukulInaH, yurInarI 34-kula zabda jene ate heya evA zabdane athavA ekalA guru zabdane apatya arthamAM phrena thAya che vahulusTa pAm = vadustrInA, strI - bahu kulIna -bahukulane putra, kulIna-kulane putra. (A) "vaijJAvaramANe rA" dvArA 17, vaje, kulInaH / samAse tu-ADhayakulInaH / samAsamAM na hoya eve suI zabda jene cheDe hoya evA zabdane athavA ekalA kula zabdane apatya arthamAM ja ane sucav pratya vikalpa thAya che. Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taddhite a0 479 a ga za6 kulyaH kauleyakaH, kuliin:-sn| putra bahu prtyyvaanne| za vahukulyaH, vAhukuleyakaH, bahukulonaHmasinA putra. ADhayakulInaH-mADhaya janA putra. yA prayogamA kula zabda samAsamAM che tethI ene ja ke rASTra pratyaya na thaye. (B) "duSkulAdeyaNa vA" 6 / 1 / 98 dauSkuleyaH duSkulInaH / duSkula. 2042 apatya arthamA eyaNU vijaya thAya che. eyaNa-dauSkuleyaH, duSkulInaH-52rAma jana putra. "mahAkulAdvA'jIno" 6 / 1 / 99 mAhAkulaH / mAhAkulInaH / mhaakuliinH| mahAkula zabdane apatya arthamAM anna ane phrena" pratya vikape thAya che. aJ-ina-mahAkulasya apatyam-mAhAkulaH, mAhAkulInA, mhaakuliinH-bhaalne| putra. (D) "kurvAdervyaH" 6 / 1 / 100 kauravyAH / zAGkavyAH / Adi zaradone apatya arthamAM ca thAya che. bya-kuroH apatyAni-kauravyAH-purunA putrI. zaGkoH apatyAni =zAGkavyAH-zanA putrI. // 35 // rASTra kSatriyAtsarUpAdrAjApatye diraJ 6.1.114 Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haimalaghu prakriyAvyAkaraNe rASTra kSatriya sarUpAcchabdAdrASTrArthAdrAjArthe kSatriyArthAccApatye'J syAt, sa ca drisaMjJaH / videhAnAM (rASTrasya) rAjA vaidehaH / videhasya ( rAjJaH ) apatya vaidehaH / 480 je zabda rASTravAcaka hAya te ja zabda kSatriyavAcaka DAya ane je kSatriya vAcaka heAya te ja zabda rASTravAcaka hoya. evA samAna rUpavALA rASTravAcI zabdane rAjA arthAMmAM dvi sa'jJAvALA lam thAya ane evA samAnarUpavALA kSatriyavAcI zabdane apatya arthamAM i sajJAvALA gam thAya. aJ - rAjA - videhAnAM rASTrasya rAjA - vaidehaH - viheDa ddeshne| rAta. vaideheo, maDuvayanamA videhAH thAya apatya - videhasya rAjJaH apatyam vaidehaH, vaidehau, videhAH / mahuvanyana3ya videhAH bhAM pratyaya tA lAgela che paNa bahuvacanamAM pratyayane lepa thAya che tethI vaidehAH ne pahale videhAH 35 thAya che. || 36 || bahUSvastriyAm 6 | 1|124 bahutve cadre : ( pratyayasya) astriyAM luk / videhAnAM rAjAno'patyAni vA videhAH, striyastu vaidehyaH / sarUpAditi kim ? | saurASTrakA rAjA / evaM dAzarathiH / je nAmane cheDe dvisa'jJAvALA pratyaya che evA bahu a vALA nAmane lAgelA Tva saMjJAvALA pratyayanA jo nArIjAtinu apatya na hoya teA lApa thaI jAya che. Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taddhite 0. 485 pitRmAtRbhyAM mAtApitrA mahaT syAt / pitAmahaH pitAmahI / mAtAmahaH mAtAmahI / / pitta zabdane "tene pitA" ane "tenI mAtA arthamAM Amada (ma)pratyaya thAya che. ane mAtR zabdane "tene pitA ' ane tenI mAtA" artha mA kAma (ma) pratyaya thAya che, pituH pitA-pita+mada-virAma-pitAne pitA-dAdA. mAtA-piz+gAma-pitAmahI-pitAnI mAtA-dAdI. mAtu pitA-mAta+gAmaThuM-mAtAmaha-mAtAne pitA-dAdA. mAtu mAtA-mAtR+ kAma-mAtAmaNo-mAtAnI mAtA-dAdI. raktArthaka pratyaya - // 41 // rAgATTo rakte 6 / 2 / 1 yena kusumbhAdinA vastrAdi rajyate sa rAgastasmATTAntAdraktamityarthe'N syAt / kusumbhena raktaM kausumbhaM vastram / rAga-raMga-vAcI tRtIyAMta nAmathI te vaDe raMgeluM" evA arthamAM je pratye kahyA che te badhA yathAvihita thAya che. kusuMbha-kasuMbe-vagere padArtho vaDe kapaDAM raMgAya che tethI tenA sUcaka zabdo rAgavAcaka kahevAya che je zabdone utsarga rUpa ke apavAda rUpa je pratyaye lagADavAnA kahyA che te badhA pratya tene zabdone lAge e "yathAvihitIne artha che. Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai laghukkiyAvyAkaraNe aNu-kusumbhena raktam vAsaH - kusumbha + aN- kausumbhaM vAsaH - kusu'bha vaDe--kasa'khA vaDe raMgelu* vajra-kasuMbala kapaDu* cu'daDI bagere. 486 (A) " lAkSAro canAdikaNa" 6 / 2 / 2 / lAkSikaH, raucanikaH paTaH / tRtIyA vibhaktivALA chAkSA ane rASanA zabdathI te vaDe raMgelu" evA arthAMmAM rUd pratyaya thAya che. " ikaN-lAkSayA raktam - lAkSA + ikaNU lAkSikam lAkSikaHsAthI ra gelu-sApoTesa recinayA raktam = rocanA + ikaN= rocanikam - rerAthanAthI raMgelu zeyanA- sidUriyo. samUhA ka pratyaya---- // 42 // SaSThyAH samUhe 6 |1|9 SaSThyantAtsamUhe yathAvihitamaNAdayaH syuH / cASam / kAI paNa SaSTha'ta nAmane 'samUha' arthamAM yathAvihita pratyayA thAya che. aNU- - cASANAM samUhaH=cASam-yASa pakSIgono samUha. naJstrINAM samUhaH- Nam - (6/1/25) zrIgono abhUla. (A) "bhikSAdeH " 6 / 2 / 10 / bhaikSaM, gArbhiNam / Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - sajite a.. 487 bhikSA 12 504yata nAmAne 'sa' arthamA yathAviDita pratyA thAya, aN-bhikSANAM samUhaH=bhaikSam-mikSAnesabhU garbhiNInAM samUhaH gaarbhinnm-gmien| samUDa. (B) gotrokSa-vatsauSTra-vRddhA'jArabhra-manuSya-rAja-rAjanya -rAjaputrA-dakaJ 6 / 2 / 12 / "gotrokSAdibhyo'kaJ-aupagavakam aukSakam / gotra pratyayAta nAmane "samUha" arthamAM anna thAya che tathA ukSan , vatsa, uSTra, vRddha, aja, urabhra, manuSya, rAja, rAjanya bhane rAjaputra se nAmAne 'sa' artha mAM akaJ thAya che. akaJ mAtra pratyayAMta - gAryANAM samUhaH = garga+akam = gArgakamyAnA samUDa. ukSNAM samUhaH=ukSa+akaJ-aukSakam-mahAnu (C) "kedArANNyAko' 6 / 2 / 13 kaidArya kedArakam / __ kedAra nAmane 'sa' arthamA Nya bhane akaJ mevAne pratyaya thAya che. __Nya-kedArANAM samUhaH = kedAra + Nya kedAryam - 4thaaraayaa| samUDa. akaJ-kedArANAM samUhaH kedAra+akaJ=kedArakam - caaraaene samUha. (D) "kavacihastyacittAcceka' 6 / 2 / 14 / kAvacikam / hAstikam / ApUpikam / kaidArikam / Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 488 488 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe kvaci nAmane, hasti nAmane mane acita mApa nAmane-nirjIva vastu-vAcaka nAmone ane jenA nAmane samUha arthamA ikaN thAya che. ikaN kvacinAM samUhaH kvaci + ikaNa-kAvacikam - 41yA samUDa. hastinAM samUhaH hastinInAM samUho vA hasti+ikaNhAstikam-4AthImAna yiimaan| sabhUkha. acita-apUpAnAM samUhaH-apUpa ikaNa-Apikam - yuvAmAna the|41. kedArANAM samUhaH kedAra+ikaN kaidaarikm-4thaa|-4caariimaan| sabhUSa. (E) "brAhmaNa-mANava-vADavAdyaH" 6 / 2 / 16 / brAhmaNyam / - brAhmaNa, mANava bhane vADava nAmAne 'sabhUI' arthamA ya pratyaya thAya che. ya-brAhmaNAnAM samUhaH brAhmaNa ya-brAhmaNyam-prAjhInA sabhU. (F) "gaNikAyA NyaH" 6 / 2 / 17 / gANikyam / gaNikA zahane 'sabhU' ma mAM Nya thAya che. Nya-ya-gaNikAnAM samUhaH gnnikaa+y-gaannikym-gnnisteno samUha. (G) "kezAdvA" 6 / 2 / 18 kaizyaM kaizikam / keza Av4ne 'samUha' artha mAM Nya ya 1i46pe thAya che. Nya-kezAnAM samUhaH keza+ya-kaizyam keza+ikaN kaizikama Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taddhite a0 481 pazcAlAnAM rASTrasya rAjAnaH pazcAlA:-5'yArA dezanA puruSa 2sato . paJcAlasya kSatriyasya apatyAni pazcAlA:-5 yA kSatriyanai puruSa apa. pazcAlAnAM rASTrasya rAjAnaH striyaH athavA paJcAlasya kSatriyasya apatyAni trigaH paashcaalyH-5| prayogamA zrI pAthI chenA 'ya' na 5 na thayeo. surASTrANAM rAjA saurASTrako raajaasurASTrane rAjA surASTra zabda kevaLa rASTravAcaka che, paNa kSatriya vAcaka nathI. // 37 // puru-magadha-kaliGga-zUramasa-dvisvarAdaNa 6 / 1 / 116 purvAdibhyo dvisvarebhyo rASTra-kSatriyArthebhyaH sarUpebhyo yathAsaMkhyaM rAjA'patyayAH aN driH syAt / pauravaH / AGgo rAjA'patyaM vA 2rASTravAya ane kSatriyavAya sevA puru, magadha, kaliGga, ramaNa zabdone ane be svaravALA nAmane jyAre te rASTravAcaka hoya tyAre rAjA arthamAM di saMjJAvALo gaLu thAya ane e ja zabda kSatriyavAcaka hoya tyAre apatya arthamAM dvi saMjJAvALo aNa thAya. aN-21-puraNAM rASTrasya rAjA= pauravaH, pauravau, puravaH= 31 Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 482 hemalaghuprakriyAvyAkaraNe purUne rAjA ke rAjAo. (ahIM badhe bahuvacanamAM pratyayana an5 samaye) mapatyam-puroH kSatriyasya apatyam=pauravaH, pauravopuravaH-puruno apatya apatyA. me 212vANu nAma-201-aGgAnAM rASTrasya rAjA-AGga AGgo, anggaaH-mgne| rAta 3 rAjamAma zanI Rot. mapatya-aGgasya kSatriyasya apatyama AGga, AGgo, anggaaH-mgn| putra putra. // 38 // dunAdi-kurvit-kAzalA-''jAdAJ jyaH 6 / 1 / 118 dusaMjJebhyo, nakArAdeH, kuroH, idantebhyaH, kAzalA''jAdAbhyAM ca driyaH syAt / AmbaSThayo rAjA'patyaM vaa| evaM naiSadhyaH kauravyaH AvantyaH kauzalyaH AjAdyaH / rASTavAcI ane kSatriyavAcI Tu saMjJAvALA nAmo ane evA 1 na hi nAma, kuru nAma, i saMta nAma, kozala ane ajAda-mA nAmA nyAre 21STravAyI hoya tyAre tebhane zala arthamAM ane e ja nAme jyAre kSatriyavAcI hoya tyAre temane apatya arthamA dri sahAvANI. jya pratyaya thAya che. jya-dusajJA-AmbaSThAnAM rASTrasya rAjA-AmbaSThayaH gaDupayana AmbaSThAH-4408 2rASTra ne| rAta hai to . dusajJA-AmbaSThasya-kSatriyasya apatyam-AmbaSThayaH-mahupayana AmbaSThA:- 108 kSatriyanA putra , dhutrI, Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 483 taddhite a. na hi-niSadhAnAM rASTrasya rAjA-naiSadhyaH-niSadhAH-niSadha rASTranA , sI. niSadhasya kSatriyasya apatyam-naiSadhyaHapayana niSadhAH-niSa kSatriyana putra putra kuru-kurUNAM rASTrasya rAjA-kauravyaH-mahupayana kuravaH-2 heshne| 2 zatI . kuru-kurAH kSatriyasya apatyam-kauravya:-huyana kurvHkuru kSatriyane putra ke putre. i-2ita avantInAM rASTrasya rAjA-AvantyaH-vayana avantayaH-mati deshn| 2 20ii . avantyAH kSatriyasya apatyam AvantyaH- Dupayana avantayaH-mati ksstriyn| putra putrI kozala-kAzalAnAM rASTrasya rAjA-kauzalyaH- maDupayana kozalAH zala shn| 2ion , tA. kozalasya kSatriyasya apatyam kauzalyaH-mahuvayana kozalA:-zala ksstriyne| putra putra. ajAdaajAdAnAM rASTrasya rAjA-AjAdyaH-mahuvayana ajAdA:-ANE heshn| 2 24o . ajAdasya kSatriyasya apatyam AjAdyaHapayana ajAdAH-2001 kSatriyana putra putrI. (A) "pANDoDaryaN" 6 / 1 / 119 / pANDyaH / Tog zabda rASTavAcI hoya tyAre rAjA arthamAM ane kSatriyavAcI hoya tyAre apatya arthamAM ddhi saMjJAvALe tucabU pratyaya thAya. yaNapANDunAM rASTrasya rAjA-pANDayA-mahuvayana paannddvH-paaNddshn| Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 484 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe 2 zatI . pANDoH kSatriyasya apatyam=pANDayaH-mahupayana pANDavaH-pAMDa ksstriyne| putra putrI. (B) "zakAdibhyo durlup 6 / 1 / 120 / zakaH yavanaH / ityptyaadhikaarH| zakAdi-24 vagere-nAbhAne vAlA dri sajJA pratyaya lopa thAya che. zakAnAM rASTrasya rAjA-zakaH-za: shn| 2sata. zakasya kSatriyasya apatyam-zakaH-24 kSatriya putra. yavanAnAM rASTrasya rAjAyavanaH-yavana shn| 2in yavanasya kSatriyasya apatyam-yavanaH-yavana kSatriyane putra. // 39 // pitR-mAturvyaDulaM bhrAtari 6 / 2 / 62 AbhyAM yathAsaGkhyaM bhrAtari vyaDulau syAtAm / pitRvyaH / mAtulaH / pitR zahane - tena mA ' ma mA vya pratyaya am bhane mAtR zo 'tenA bhAI' mA ula-Dula pratyaya lAge. vya-pituH bhrAtA-pita+vya-pitRvyaH-pitAnA mA meTa !. ula-mAtuH bhrAtA-mAtR+ula-mAtula:-mAtAnA mA mAmI. // 40 // pitro mahaT 62 / 63 Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taddhite a0 payas ane dru nAmAne vikAra arthAMmAM ca thAya che. 493 paMcasa: vikAra:=vaca ca=cacam-dUdhanA vikAra ke pANInA vikAra, TroH vijJAra=dru+5+jUnyam-jhADanA ke lAkaDAnA vikArajhADamAthI ke lAkaDAmAMthI banelu (C) '"varAt'" ddArA48 | mam| vRnmayam / bhakSya ane AcchAdana artha sivAyanA eka svaravALA zabdone vikAra ane avayava arthAMmAM nitya maMcadra pratyaya lAge che. macar-vAnAM viddhAra:, bavacana:vAmacan--zAstra athavA vadhu. (D) '"meza purIne" dvArA. | mavam / TM zabdathI purISarUpa-chANurUpa-vikAra-arthamAM mam pratyaya lAge che. maya-naoNH vizAra:=oAmacam-chANu. vacam tu ncam dUdha kahevu' hAya tA ca rUpa thAya Ocam na thAya. 4 (E) "po yavA" ddArA6 / bAvyuM / brAyam / zabdane vikAra amAM can vikalpe lAge che. ap yaJ- apAM vikAraH = ap +ya= ApyamH ap+maya= ammympANInA vikAra-pariNAma. Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 494 hemalaghuprakriyAvyAkaraNe // 48 // deAhAdInaJ hiyaGguzcAsya 6|2|55 gohadAdvikAre InaJ syAt nAmni prakRtehiyaGgurAdezazca syAt / haiyaGgavInam - navanItaM ghRtaM vA / logodAha zahane vihAra arthamA le vizeSa nAma hoya to InaJ thAya che ane logodAha nu hiyaGgu 35 thardha laya che. InaJ- logo dAhasya vikAraH = logodAha + InaJ= hiyaGgu+ InaJ = haiyaGgavInam - navanItam ghRtaM vA bhAlu athavA dhI-gardha kAle dAhavAyelu dUdhanu' mAkhaNa ke ghI, bIju kai nahi. // 49 // prANyauSadhivRkSebhyo 'vayave ca 6 / 2 / 31 ebhyeo vikAre'vayave cANAdayaH syuH / kApotaM sakthi mAMsaM vA / daurva, bailvaM - kANDa, bhasma vA / SaSThI vibhaktivALA prANIvAcaka nAma, auSadhivAcaka nAma ane vRkSavAcaka nAmane avayava arthAMmAM ane vikAra amAM yathAvihita pratyaye| thAya. aN- prANI- kapotasya avayavaH utaranA avayava sAthaNa kapotasya mAMsam-utaranu bhAMsa auSadhi - durvAyAH kapota + a = kapotaM - sakthi vikAraH kapota + a = kApotaM durgA + a = daurva avayavaH Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taddhite a0 kANDam hune 35 avayava durvAyAH vikAraH bhasma - hurvAnI rA. vRkSasya - bilvasya avayavaH kANDam - zrIsAne avayava - 435 bilvasya vikAraH bailvaM bhasma - jIvAno vihAra - jIsAnI lisbha-rAja // 50 // abhakSyAcchAdane vA mayaT 6 |2| 46 bhakSyAcchAdanavarja yathArha vikArAvayavayormayaDvA / bhasmamayaM bhAsmanam / niSedhe - maudgaH sUpaH, kArpAsaH paTaH / 495 durvA + a = daurva + a = bailvaM bilva + a = bilva bhakSya-khAvAnuM-AcchAdana-oDhavAnuM-e be artha sivAya bIjA avALA SaSTheya ta nAmAne vikAra ane avayava arthamAM mayaT pratyaya vilye lAge che. bhaya-bhasmanaH vikAraH avayavaH vA bhasma + maya = bhasmamayam, Asmanam - rAjA viThAra. maudgaH sUpaH- bhaganI hANa-lakSya che tethI bhayaT na ththe|. kArpAsaH paTaH- upAsanu' upaDu-ArachAhana che tethI mam na thayA. (A) " lubbahulaM puSpamUle" 6 / 2 / 57 | mallikA puSpam / vidArI mUlam / le puSpa 35 vihAra hoya he puSpa 35 avayava hoya athavA mUha rUpa vikAra hAya ke mU rUpa avayava hAya te vikAra ane avayava arthAMmAM pratyayanA bahula' leApa thAya che. bhayada no boSa - Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haimalaghu prakriyA vyAkaraNe mallikAyAH vikAraH avayaveA vA = mallikA+maya=mallikApuSpam - matianukSa vidAryAH vikAraH avayaveo vA vidArI + maya- vidArI - mUlam - vihArInu bhUga 496 (B) "phale" 6 / 2 / 58 / AmalakaM phalamityAdi / iti vaikArikAH / ja rUpa vikAra ke avayava hoya te lepa nitya thAya.. mayaT no boya - Amalakasya vikAraH avayavA vA Amalaka+ maya = AmalakaM phalam - . (C) nivAsAsdUra bhave 6 |2| 69 tadatrAsti 1 teSAM nivAsaH 2 tasmAdadUrabhavaM 3 tena nirvRttaM / nivAsa ne adUrabhava-na-arthamA le hezanu nagaranu rUDha nAma heAya te yathAvihita pratyaya lAge. aNU-zibInAM nivAsaH zivi + aNU - zaivam-hezanu nAma. vidizAyA adUrabhavam = vidizA + aNU-vaidizaM nagaram - vaihiza ngrvartamAna kALamAM bhilasa| nagara, (D) nadhAM matuH 6 / 2 / 72 cetyarthacatuSTaye iyAdayo matuzca yathArha deze nAmni ca audumbaraM 1 zaivaM 2 vaidizaM puraM 3 vaktavyAH / kauzAmbI purI 4 / udumbarAvatI madhumAn / Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taddhite a0 489 keza-vALane Dhagalo. phiza padanA ruju mATe 6/2/14 sUtra jevuM. (H) "vaDAlIyara" ddArA2 azvIyama, zAzvanA azva zabane 'samUha arthamAM vikalpa thAya che. IMcaazvAnAM samUha zvamaMca azvIyama athavA azva+jJa=AzvaghoDAone samUha (1) "pad vaLa" dvArA ra0 zUnAM samU-Artha ja zabdane "samUha" arthamAM vadhU thAya che. eTale "va" pratyaya thAya che. tvapU - pazunAM samUha-parpha+phuq=+==ArthanpharasIone samUha. // 43 // go-ratha-vAtAt tral-kaTyalUlam 6 / 2 / 24 ebhyastribhya ete trayaH samRhe'rthe syuH| litprtyyaaratAnAM strItvamUtrA, vidyA vAtUTyA samUha arthamAM je zabdane trar pratyaya thAya che. samUha artha mAM ratha zabdane candra pratyaya thAya che. "samUha arthamAM vAta zabdane kai pratyaya thAya che. A pratye je nAmane lAge che te nAma nArIjAtimAM Ave che. e hakIkata sUcavavA pratyayane cheDe "huM" nuM nizAna karela che. Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 490 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe - trala-gavAM samUhaH-go+tra-gotrA-gAyanu TANu kaTayalrathAnAM samUhaH-ratha+kaTa y-rthkttyaa-2thaan| sabhUSa. Ula-vAtAnAM samUhaH bAta+UlavAtUlaH-pAyumAnI sabhUSa-pApaDa // 44 // pAzAdezva lyaH 6 / 2 / 25 pAzAdeH gavAdibhyazca lyaH syAt / pAzyA / vArA Adi zabdane ane go Adi zabdone samUha arthamA lya meTave ya pratyaya thAya che mA pratyayamA lU nu nizAna che. tethI A pratyayavALuM nAma nArIjAtimAM vaparAya che. lya-yapAzAnAM smuuhH-paash+y-paashyaa-saamne| sabhU. // 45 // yyakye 1 / 2 / 25 odautoH kyavarje yAdau pratyaye'vAvau syAtAm / gavyA rathyA vAtyA / ___o au nI 52 / 12 sAme kya (dhAtune mAve prayogamA ke karmaNI prayogamAM pratyaya lAge che.) sivAyane ja pratyaya mAvA khoya to o ne abU sAhAya cha bhane au na Av belAya che. o-go+yati-ga+yati-gavyati-gAyane 52che che. o-nau+ Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .: taddhite a0 yati-nAva+yati nAvyati-nI-leDisana 42che che. gavAM samUhaH go+ ya-gavyA-AyonI samUba. rathAnAM samUhaH ratha+ya rthyaa-yaane| sabhU. vAtAnAM samUhaH vaat+yvaatyaa-vaayusaane| sabhUla-yavanAnA samUDa. (A) "zvAdibhyo'" 6 / 2 / 26 / zauvam / / zvana 13 zahAne 'sa' artha mAM aJ pratyaya thAya che. aJ-zunAM smuuhH-shvn+a-shauvm-52maane| sabhU. (B) "khalAdibhyo lin" 6 / 2 / 27 / khalinI UkinI / khala vagere zahAne 'sabhU' 25 mA lin-in-pratyaya thAya. 'la' nu nizAna shriivi| sUya che. lin-khalAnAM samUhaH khala+in-khalinI-mAnI samUha. UkAnAM samUhaH-Uka+ina-kinI- n| sabhUDa (c) "grAma-jana-bandhu-gaja-sahAyAttala" 6 / 2 / 28 / grAmatA / iti sAmUhikAH / grAma, jana, bandhu, gaja ane sahAya se hone samUha bhamA tal-ta-thAya che. tal-prAmANAM samUhaH =graamtaa-maane| sabhU. // 46 // vikAre 62 / 30 SaSThayantAdvikAre'NAdayaH syuH / Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 492 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe SaSThayaMta nAmane vikAra arthamAM yathAvihita pratyaya thAya cha. aN-a. azmanAM vikAraH aibhan+aNu-AzmanaH / aashmHpattharane vikAra juo 7/4/63. // 47 // vA'zmano vikAre 74 / 63 vikArArthe taddhite'zmano'ntyasvarAdevA luk / AzmanaH, AzmaH / vikAra arthavALe tadvitano pratyaya lAgyo hoya tyAre pada saMjJA vagaranA rimana zabdanA ana bhAgane lopa vikalpa thAya che. azmanaH vikAraH azman+aNU-AzmaH my| AzmanaH5.yaramAMthI mane pahAya-2tasa. (A) "trapu-jatoH So'ntazca" 6 / 2 / 33 / trApuSaM, jAtuSam / trapu ane zabdone vikAra arthamAM abU thAya che ane zabdane aMte 6 umerAya che. aNU-trapuNaH vikaar:=trpu++atraapussm-trdhun| vi4||2tr|-4aa-yaatun| vi2. jatunaH vikAraH jtu+ss+a-jaatussmlAkhane vikAra. (B) "payA-droryaH" 6 / 2 / 35 / payasyaM / dravyam / Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taddhite a0 497 nivAsa, adUrabhava, tadatrAsti te khar3I che, tena nivRtttenAthI nipajelu'-evA cAra arthAMmAM jo nadInu rUDha nAma heAya tA nAmane mattu pratyaya thAya che. matu - udumbarANAM nivAsaH - udambara+matu = udumbarAvatI - 6 bharAvatI nadI. bAkInA rUpe anyathI sAdhI levA. (E) "naDakumudaveta samahiSADDit" 6 | 2|74 / matuH / naDvAn kumudvAn / naDa, kumuda, vetasa, mahiSa me zabhone u52 4SAvesA thAre arthamA le hezanu nAma hoya to mat-matuD pratyaya thAya che. mat - - naDAH santiyatra - naDa + mat-naDvAn dezaH-dezanu nAma 4. kumudAH santi yatra - kumuda + mat- kumudavAn-hezanu nAma che. (F) " naDazAdAd DvalaH" 6 / 2 / 75 / naDvalam, zAdalam / iti cAturarthikAH / naTu ane zAt zabdAne uparanA cAre atha mAM jo dezavAcI nAma hoya to vala (valaD) pratyaya thAya che. vala -- naDAH santi yatra - naDavalam - heza } nagaranu nAma. zAdAH santi yatra - zAdvalam -- deza De nagaranu nAma. 32 Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 498 hemalaghuprakriyAvyAkaraNe // 51 // devatA 6 / 2 / 101 devatArthAtprathamAntAt SaSThayarthe'NAdayaH syuH| jino devatA asyeti jainH| heva-devatA-pAya prathamAMta nAmane ta menA devatA' mevA arthamAM yathAvihita pratyaya lAge che. aNjinaH devatA asya iti jainaH-*- Ro che. eyaNa-agniH devatA asya iti-AgneyaH-mAneya-manana deva cha. yaJ-AdityaH devatA asya iti AdityaH-mAhitya ra 1 cha // 52 // tadettyadhIte 6 / 2 / 117 dvitIyAntAdvettyadhIte vetyarthayoraNAdayaH syuH / vaiyaakrnnH| dvitIyAMta nAmane 'vetti-naye' 5'adhIte-la che' arthamAM yathAvihita pratyaya lAge che. __aN-muhUrta betti adhIte vA muhUrta+aN-mauhUrtaH-muta nAmanA graMthane jANanAro athavA bhaNanAre-jyotiSazAstrane paMDita vidyAthI'. (A) "nyAyAderikaNa" 6 / 2 / 118 / naiyAyikaH / dvitIyAMta nyAya vagere zAhAne vetti bhane adhIte mamA ikaNa dANe che. Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taddhite a0 kUSNu-nyAya vRtti adhIte vA nyAya = vaicAciH-yAya zAstrane jANanArA athavA bhaNanArA. cAra vetti adhIte yA cAla+ phrennaiyAliyAsane jANanArA athavA bhaNanArA. // 53 // saMskRte bhakSye 6 / 2 / 140 saptamyantAdasminnarthe 'NAdayaH syuH / bhrASTrAH apUpAH / saptamya'ta nAmathI sa`skArelu' bhakSya-khAvAnu` evA arthamAM cathAvihita pratyaya lAge che. 499 je vastu hayAta hoya temAM utkaSa' karavA tene 'sa'skAra' kahevAya che ane evA saMskAra jene thayA hoya tene 'sa'skRta' kahe che. ad-grAnTre saMtA: grAnTrAH apUSAH-bhaThThImAM sa'kArelA pUDalA. (A) ''ovAdya" ddArAo4? / tyam 35m--mAMtam / saptamyata evA zUjha ane savA zabdone sauMskArelu bhakSya' evA arthamAM 6 pratyaya lAge che. ca-je saMskRta mAMtam ca=stya mAMtam zUla-aADhAnA mULA-upara sa`skAreluM mAMsa, kalA saMskRta mAMsama=ravA+ca= jIruM mAMsam-thALImAM saMskArelu mAMsa. (B) kSIrAvaLa dvArA42) bhairethI vAmU | saptamyaMta evA zrI zabdane 'saMskRta bhakSya' evA arthamAM caN pratyaya lAge che. Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 500 haima laghu prakriyavyAkaraNe eyaN kSIre saMskRtA yavAgUH kSIra+eyaNa-kSereyI yavAgUH- dUdhabha sa'skArelI rAkha. // 54 // tatra talabdhakrItasambhUte 6 / 3 / 94 saptamyantAdeSvartheSvaNAdayaH eyaNAdayazca pratyayAH syuH aaunaH / dizyaH, mUrdhanyaH / saptabhya Mta nAmane kRta, labdha, krIta ane saMbhUta arthabha yathAga aN vagere ane eN vagere pratyayeA thAya che. > aNu-strughne kRtaH, labdhaH krItaH saMbhUtaH strughna+aNu - sraughnaH. eyaN - sraughneyaH - 2trudhna nAmanA pradezamAM 4rAyeleo, bhejavedA, parI hebI, thayete. (A) " madhyAddinaNNeyA mosntazca " 6 / 3 / 126 / mAdhyandinaH / mAdhyamaH / madhyamIyaH / saptabhyata madhya zabdathI lava arthabhAM dinaNa, Na gane pratyaya thAya che ane majja zabdanI cheDe ma umerAya che. dinaNa-madhye bhavAH = madhya + dinaNU mAdhyam+ dina mAdhyaMdinAHbhASya hinI zAkhA vAjA Na-madhye bhavaH- madhya +Na = mAdhyam+ mAdhyamaH- madhyanA-vayave. Iya - madhye bhavaH = madhya+ I = madhyam + IyamadhyamIyaH - madhya ne| -vayate. Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taddhite a0 (B) "vargAntAt" 6 / 3 / 128 / IyaH / kavargIyaH / / je nAmane cheDe varga zabda che evA saptaryAta nAmane bhava mathamA Iya thAya che. Iya-kavarge bhavaH kavarga+Iya-kavargIyaH- varNaH-4 janA 15. (C) 'ina-yau-cAzabde" 6 / 3 / 129 "azabdavargAdInayeyAH" bharatavargINaH / bharatavaryaH / bharatavargIyaH / zabde tu kavargIyaH / 2 nAmane cheDe varga Av4 cha / saptabhyata nAmane bhava mamA Ina, ya ane Iya pratyaya yAya cha, pratyayAMta nAmanA 'zavg' seve| atha na choya to. ina bharatavarge bhavaH bharatavarga+Ina-bharatavargINaH-bharata monA mAM thaye. ya-bharatavarga+ya bharatavaryaH, Iya-bharatavarga+IyabharatavargIyaH-12ta gotranA mA yayeto. kavargIyaH- vana -ahIM zabda "zabdavAcI che tethI A niyama na lAge. // 55 // kuzale 6 / 3 / 95 asminnarthe saptamyantAdyathAvihitamaNAdaya eyaNAdayazca syuH / mathurAyAM kuzalo maathurH| sAtabhyata nAmane puza atha bhAM yathAviDina aNu, eyaNa vagere pratyaya thAya che. Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 502 haimaladhuprakriyAvyAkaraNe aN mathurAyAM kuzalaH mathurA+aN-mAthuraH-mathurAmA vidyA bhejana vagere vaDe kuzaLa. // 56 // jAte 6 / 3 / 98 saptamyantAJjAte'rthe yathAvihitamaNAdaya eyaNAdayazca syuH / mathurAyAM jAto mAthura:-aN / sa114 ta nAmane 1 mini yathAvata aN , eyaN , aN , eyaN pore prtyye| thAya che. aN mathurAyAM jAtaH-mathurA+aN-mAthuraH- mathunAmA thaye. // 57 // bhave 6 / 3 / 123 saptamyantAdasminnarthe yathAvihitamaNAdaya eyaNAdayazca syuH / bhavatyartha iha sattA gRhyate, na tu janma. jAta ityanena gatArthatvAt / yathA-sughne bhavaH sraughna iti, sughne san vartamAna ityrthH| saptaryaMta nAmane makathanAruM-evA arthamAM yathA vihita aNa, eyaNa kore prtyye| thAya che. ___aN strudhne bhavaH strughna+aN sraunaH-trughna nAmanA gAmamA thaye. aN-utse bhavaH-utsa+aN-autsaH-sabhA yeto. eyaNa-nAM bhavaH nadI+eyaNannAdeyaH-nImA yeto. eyaNa-prAme bhavAgrAma+eyaNa-AmeyaH-mAmA thayeto. ENABLEM Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taddhite a. // 58 // digAdidehAMzAdyaH 6 / 3 / 124 bhave / dizyaH / mUrddhanyaH / saptaryaMta evA phi vagere zabdone ane dehanA avacavavAcI zabdone mara arthamAM 2 pratyaya thAya. ya-dizi bhavaH-dizU+ya=dizyaH-zAma thayA. ya-apsu bhavaH apsu-ya-apasavyaH-(3/2/28) pAemA thaye. ya-mUrdhani bhavAnamUrdhana+ya-mUrdhanya-mAyAma thye| mA. // 59 // tata Agate tataH prabhavati 6 / 3 / 149 tthA 6 / 3 / 157 anayorarthayoH paJcamyantAdaNAdayaH syuH / mAthuraH pAnthaH / haimavatI gaGgA / paMcaryaMta nAmane temAMthI AveluM evA arthamAM yathA vihita Aju ane ghaNu vagere pratyaya thAya che tathA "tatra prabhAva atha pratyaya-prabhavati 5yabhyata nAmathI mAthI paheta va nIkaLatu -temAMthI "pahela vaheluM upalabdha thatuM' evA arthamAM yathAvihita pratyaya thAya che. - aN-strunAd AgataH strughna-2trudhna zithI mAvaal. bhAthura:mathurAmA thaye. aN himavataH prabhavati-himavat+aN-haimavatI gaGgA-himAlayathI patapasI nItI . Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 504 hemalaghuprakriyAvyAkaraNe + 60 ne tame hArU? 60 SaSThayantAdasminnarthe 'NAdayaH syuH / ArSam / : SaSThayaMta nAmane tenuM nA' evA arthamAM yathAvihita pratya thAya che. ba-mathurAyAH rUma=mathurA+=+Atha-mathurAnuM A. (A) tenA pratte dArUA282 tRtIyAMta nAmathI "teNe kaheluM" evA arthamAM yathAvihitA pratyaye thAya che. 3ju-madrAdunA choruM rAtra=mAdrarAva rAma-bhadrabAhu e kaheluM zAsa. (B) 3 jJAti dvArA pahelAM jeno upadeza na thayo hoya chatAM e jANeluM heya arthAt kartAe pitAnI svataMtra buddhithI jANeluM hoya te "upajJAta' kahevAya che. tRtIyAMta nAmathI teNe jANeluM evA arthamAM yathAvihita pratyaya thAya. - Iya-pANininA upajJAtaM zAstrama-pANini+Iya-pANinIya shaasrmpANinie pitAnI svataMtra buddhi dvArA pahelavaheluM raceluM zA. Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taddhite a0 // 61 // kRte 6 / 3 / 192 tRtIyAntAdeSvaNAdayaH syuH / bhAdrabAhavaM zAstram / vinApadezamAdau jJAtam uSajJAtam / tRtIyAMta nAmathI 'teNe kahelu' evA ardhamAM yathAvihita pratyaya thAya che. 505 bhadrabAhunA proktaM zAstram - bhadrabAhavaM zAstram adramAhu kahelu zAstra. // 62 // " sAdhupuSpyatpacyamAne" 6 |3|117 tthA " upte" 6 |3 | 118 saptamyantAktAlArthAdeSvaNAdayaH syuH / zizire sAghu - zaiziraM tailam / vasante puSdhyanti vAsantyo latAH / zaradi pacyante - zAradAH zAlayaH / zaradi uptAH - zAradAH yavAH / kRtAdayaH saptadazArthAH zeSasaMjJAH / diGmAtrametat / ajavAyI saptabhyAMta nAmane sAdhu, puSyat ane pacmAna arthAMmAM yathAvihita pratyayeA thAya che. tathA 6/3/118 6pte pramANe - atrAya saptabhyata nAmane upta - pAvelu -arthamAM yathAviDita pratyaya thAya che. aNU- haimante sAdhu-hemanta + aN - haimanam anulepanam, haimantam- Debhata RtumA vAmAM Avatu anusepana. aN- vasante puSyanti=vasanta+aN= vAsantI, vAsantyaH kundalatA - vasata RtumA Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 506 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe puSTa yanAra all. aN-zaradi pacyamAvA-zarad+aN=zAradAH zAlayaH-226 *tumA pAnA2 mA. aN-zaradi uptAH -zarada aN-zAradAH yavAH-024 *tumai audel 4. aN-hemante uptAH hemanta+aNa-haimanAH yavAH-Demanta *tuma pAsa pa.. (A) "naghAdereyaNa" 6 / 3 / 2 zeSe'rthe / nadyA kRtAdinA deyaH / vAneyaH / prAgU jitIya zeSa arthamAM nadI vagere zabdone phaLa pratyaya lAge che nadyAM bhavaH nado+eya=nAdeyaH-nadImA thaye nadyAM jAtaH nAdevaH-nasImA mero. vane bhavaH vana+eyavAneyaH-41mAM yeto. vane jAtaH vana+eya-vAneyaH-panamA samea. (B) "rASTrAdiyaH" 6 / 3 / 3 rASTriyaH / 'zeSe' ityadhikA rAdanuvartanIyam / prAgU jitIya zeSa arthamAM rASTra zabdane ruca pratyaya lAge che. rASTre krItaH-rASTra+iya-rASTriyaH-rASTramA maNEra. rASTra kuzalaH rASTra+iya-rASTriyaH-rASTramA zata. rASTre jAtaH raassttr+iyraassttriy-2||ssttrmaa mesa. rASTra bhavaH- rASTra+iya-rASTriya-rASTramA thayela. (C) 'dUrAdetyaH" 6 / 3 / 4 / dUretyaH / Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taddhite a. 507. 62 zapane zeSa arthamA etya pra.55 thAya che. etya-dUre jAtaH bhavo vA-dUra+etya-dUretyaH-62nA syaNe thaye. (D) "uttarAdAha" 6 / 3 / 5 auttarAhaH / uttara 25 2 25 arthamA AhaJ pratyaya thAya che. Aha -uttare jAtaH bhavo vA-uttara+Ahana-auttarAhaH- uttarabhAM yeto. (E) "pArAvArAdInaH" 6 / 3 / 6 pArAvArINaH / pArAvAra zahane zeSa arthamA Ina thAya che. Ina-pArAvAre jAtaH bhavA vA-pArAvAra+Ina-pArAvArINaH-samudramA thye| (F) "vyastavyatyastAt" 6 / 3 / 7 / pArINaH / avArINaH / avArapArINaH / alaGgAmItyarthe 'pyevam-pAramalaGgAmI -pArINa ityaadi| pArAvAra zabdanA vyasta eTale judA judA karelA para Av4thI, avAra thI, , pArAvAra zAhane tt| 42vAthA vyatvasta sevA avAravAra zathI . zeSa arthamA Ina pratyaya thAya che. Ina-pAre jAtaH bhavo vA=pAra+Ina-pArINaH samudramA 42a. Ina-avAre jAtaH bhavo vA-avAra+Ina-avArINaH-samudramA thaye.. Ina-avArapAre jAtaH bhavo vA-avArapAra iin-avaarpaariinnHsamudramAM thayelo. Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 508 508 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe (G) "dhuprAgapAgudakpratIcA yaH" 6 / 3 / 8 / divyaM prAcya mapAcyamudIcyaM pratIcyam / bhavyaya35 , mAnavyaya35 div zaha, prAca, apAca ; udac bhane pratyac zahAne zeSa sabhA ya pratyaya am cha. ya-divi bhavam-divya-divyam-mAmA thaye. yaprAcyAM bhavam-dhAnya-prAcyam-pUrvamA thaye. ya-apAcyAM bhavamapocAya-apAcyam kSimA thaye. ya-udIcyAM bhavam udIcya +ya-udIcyam-uttaramA thaye. ya-pratIcyAM bhavam pratIca+yapratIcyam-pazcimamA thaye'. (H) 'grAmAdIna ca" 6 / 3 / 9 / grAmINaH, grAmyaH / zeSa sabhA grAma 2742 InaJ bhane ya prtyye| dANe cha. InaJ-grAme bhavaH-grAma InaJ-grAmINaHmamA thye|. yaprAme bhavaH grAma+ya-grAmyaH-gAmamA yeto. // 63 // katryAdezcaiyakaJ 6 / 3 / 10 kanyAdibhyo grAmAcazeSe eyakaJ / kAtreyakaH / graameykH| zeSa arthamAM #trI vagere zabdone ane prAma zabdane eyakaJ pratyaya thAya che. eyakaJ-kanyAM bhavaH-katrI+eyakaJ-kAtreyakaH-2 25Ne dharma, Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . taddhite a0 509 artha ane kAma e traNene kutsita mAnavAmAM Ave che, evA sthAmA thaye-4+trivimA katri-eyakaJ-grAme bhavaH-grAma+ eyakaJ-grAmeyakaH-bhimA thaye. (A) "dakSiNApazcAtpurasastyaNa' 6 / 3 / 13 dAkSiNAtyaH / pAzcAtyaH / paurastyaH / dakSiNA, pazvAt bhane puram Nhone zeSa arthamA tyaNa pratyaya thAya che. tyaNa-dakSiNasyAM jAtaH bhavaH basati vA dakSiNA+tyaNadakSiNAtya -kSiNamA thye| vsnaa|. pazcAd bhavaH vasati vA-pazcAt+tyaNa pAzcAtyaH=pazcimamA thye| sanA. pUrvasyAM jAtaH vasati vA-puras+tyaNa-paurastyaH-pUrva bhA thye| pasanArI. // 64 // kvehAmAtratasastyac 6 / 3 / 16 kva iha amA ityetebhyaH, tra tam ityetatpratyayAntebhyazca tyac syAt / kvatyaH, ihatyaH, amAtyaH, kutratyaH, yatastyaH / kva, iha ane amA se naam| pachI zeSa arthamA tyac pratyaya thAya che. tathA tra pratyayavALA ane taLu pratyayavALAM nAme 5chI arthamA tyac pratyaya thAya che. tyac-kva bhavaH-kvAtyac-kvatyaH-4yAM thI. tyac-iha Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hemalaghuprakriyAvyAkaraNe bhava:-iha+tyac ihatyaH-maDI thA . yac-amA bhavaH-amAtyacamAtyaH-sAthe ye tyac-tatra bhavaH-tatra tyac-tatratyaH-tyAM thaye. tyaca-kutaH bhavaH-kutas+tyac- kutastyaH-4yAMcA thayeTI. // 65 // sAyaM-ciraM-prANe-prage-'vyayAt 63 / 88 sAyantanam , cirantanam / 4AyI sAyam , ciram , prANe, prage Avat ane kAlavAcI avyayarUpa nAmane zeSa artha mAM tane pratyaya nitya thAya che. tanada-sAyaM bhavam-sAyam+tana-sAyaMtanam -sare ye tanada-ciraM bhavam-ciraM+tana-ciraMtanam--nu yesa-aimA jAnu anya prago sAdhI levA. (A) "bhavatArikaNIyasau" 6 / 3 / 30 / kvacidikasyeto luk-bhAvAtkam / bhavadIyam / 22 ukAra nu nizAna cha mevA bhavatu-bhavat zAhane zeSa arthamAM [ ane cit pratyaya thAya che ikaNa- bhavataH idamU -bhavata+ika--bhAvatkam -- mAnu: Iyas-- bhavataH idam--bhavad+Iya- bhavadIyaH - mApanu Iyasa se sAta pratyaya nathI paNa akArAMta e ya pratyaya che. te mAtra nizAnarUpa che "bhA' dhAtune "Davatu" pratyaya lAgIne je "bhavatuM zA bane Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taddhite a0 511 che tene ja ahIM levAne che-bIjA keI bhavatuM ke bhavat zabdane hI devAnA nathI. (B) "para-jana-rAjJo'kIyaH" 6 / 3 / 31 / parakIyaH / raajkiiyH| para, jana bhane rAjan hAne zeSa arthamA akIya pratyaya thAya . akIya--parasya ayam -pr+akiiy--prkiiyH--5|231, 52nI, bhIant. akIya-janasya ayam- jn+akiiy-jnkiiyH--nne| akIya-rAjJaH ayam-rAan+akIya--rAjakIyaH-2 nA. (C) "dArIyaH" 6 / 3 / 32 / devadattIyaH / tadIyaH / pANinIyam / Iye'nyAddontaH, anyadIyam / du saMjJA nAmAne zeSa arthamA Iya thAya che. Iya- devadattasya ayam-- devadatta Iya -devadattIyaH- hattanA. Iyasasya adam-tad+Iya-tadIyaH- tenA. (D) vA yuSmadasmadojInI yuSmAkAsmAko cAsyaikatve tu tavakamamakam" 6 / 3 / 67 / yauSmAkaH / yauSmAkI strii| yauSmAkINaH / yaussmaakiinnaa| yuSmadIyaH / AsmAkaH, AsmAkInaH, asmadIyaH / tAvakam , mAmakam , tAvakInam , mAmakInam / tvadIyam , madIyam / Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 512 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe NRIENAWARA yuSmat tathA asmat // zeSa sabhA aJ bhane ina (1482 yAya ane se ma.ne prtyye| thAya tyAre yuSmat nu yuSmAk bhane asmat nu asmAka 35 thAya che bhane mevayana yuSmat nA tava nu tavaka thAya bhane asmat n| mama nu mamaka thAya. ___aJ- yuvayoH yuSmAkaM vA iyam yuSmat+aJ , yauSmAka+DI-- yauSmAkI--tamArI menI timA. aJ--yuvayo yuSmAkaMvA ayam-. yuSmata+InaJ - yuSmAka + inaJ -- yauSmAkINaH, yuSmadIyaH - tmaa| mene tmaa|. aJ--AvayoH asmAkaM vA iyam -asmat+aJ-- asmaak+a+ddii--aasmaakii=mmaa| menI , samArI. aJ Ina -AvayoH asmAkaM vA ayam asmata+inaJ-AsmAkInaH, asmadIyA smaa| mene| smaar|. any-tv-aym=tv+any-tvk+amtaavkH-taa|. aJ inam ayama tava+inan tavaka+inabU tAvakInaH tvdiiyH-taa|. ana aba mama - ayam-mama + a - mamaka+abU mAmakaH maare|. aba Inan mama ayam-mama ina mabhaka+ina -mAmakInaH mdiiyH-maare| sA. // 66 // amontA'vo'dhasaH 6 / 3 / 74 anta-avam-adhas-zabdebhyo'maH syAt / anta, za6 avas 176 ane avas zAhane zeSa sabhA am pratyaya thAya che. ama antasya ayam-anta+am-antamaH satanA-cheDAna. Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taddhiteM a0 513 ama avaH bhavaH avasa+ama avamaH nIce thayelA. ama adhaH bhavaH adham+am adhamaH nIce thyete| adhabha. // 67 // prAyo 'vyayasya 7/4/65 taddhite pare'padasyA'vyayasyAntyasvarAdeH prAyo luk / antamaH / avamaH / adhamaH / vagaranA tadvitaneA pratyaya lAgyA haiAya tyAre pada sa`jJA avyayanA pUrva bhAga sahita aMta bhAganA lApa thAya che. svar bhavaH svara+aN sauva svarga mAM thayeo. sauvaH prayogabhAM bhUja svara pahano ara aMza sopAyesa che. ArAtIyaH prAyaH nadAcyAthI yahIM na soya thAya. yA prayogamA ArAt ne| At so pAbhyo nathI. ante bhavati iti antamaH cheTale. (A) " pazcAdAdyantAprAdimaH " 6 / 3 / 75 / pazcima / pazcAd, Adi, anta bhane agra nAbhIne zeSa artha bha ima pratyaya thAya che. ima pazcAdbhavaH pazcAd +ima pazcimaH pachi thye| khevI 4 rIte. AdimaH mahimAM thayebo antimaH mate- cheDe- thayelo. abhimaH agre thyele|. me mulya prayogo sAdhI sevA. 33 Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 514 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe (B) madhyAnmaH" 6 / 376 / madhyamaH / madhya AvthI zeSa arthamA ma pratyaya yAya che. ma-bhadhye jAtaH-madhya+ma-madhyamaH madhyamA thayena-uttama nahI tema ayama nahI 59 madhyama. (C) *'adhyAtmA''dibhya ikaN" 6 / 3 / 78 AdhyAtmikam / Adhidaivikam / adhyAtma All zahAne 25 arthamA ikaNU thAya che. ikaNa-adhyAtma bhavam-adhyAtma+ikaNa-AdhyAtmikam=pAdhyAmi ikaN-adhidaivaM bhavam-adhideva+ikaN- AdhidaivikammAdhiSi // 68 // samAnapUrvalokottarapadAt 6 / 3 / 79 samAnapUrvapadebhyo lokottarapadebhyazcekaN syAt / sAmAnagrAmikaH / pAralaukikaH / / je nAmane samAna zabda pUrvapadamAM hoya te nAmane zeSa arthamAM raju thAya, tathA je nAmane chevA zabda uttarapadamAM hoya te nAmane zeSa arthamAM rUnuM thAya che. ikaNa-samAnagrAme bhavaH-samAnagrAma ikaN-sAmAnagrAmikAsa2mA gAmamA yaye. iknnuu-ihlok+iknn+aihlaukikH|| pratyakSa mA yeal. paraloke abhuta iti-pAralaukikA-52, lokamAM thayela. . . Hikiwi Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taddhite a0 // 69 // varSA - kAlebhyaH 6|3|80 varSA zabdAtkAlavizeSAccekaN syAt / vArSikaH / mAsikaH / 515 varSA zabdane ane vizeSarUpa kALavAcI zabdane zeSa arthAMmAM ikaN thAya che. ika - varSAyAM bhavaH - varSA + ikaN - vArSikaH = varSARtubhAM thayeo. ikaN- mAse bhavaH- mAsa + ikaN - mAsikaH =bhAsabhA thayeyA- bhAsiSTha pajAra vagere. 1 ( 4 ) nizA - pradeoSAt 6 / 3 / 83 kvacidvA-naizikaH, naizaH / nizA zaha mane pradoSa zaNDane zeSa artha bhAM ikaN vizye vikalpe thAya che. ikaN-nizAyAM bhavaH - nizA + ikaNU - naizikaH, nizA+aNUnaiza:-rAtrimA thayele. ikaNa pradeoSe bhavaH pradoSa + ika - prAdeSikaH, prde| Sa+aN- prAdeASa= proSa AjamAM thye|. (B) " cira - parutu - parArestnaH " 6 / 3 / 85 ciratnaM, cirantanamityAdi / javAya cira, parut, parAri zabhone zeSa arthabha na pratyaya vihaye thAya che na cira bhavam - cira N na ciratnam -frang-yg-ai sing. Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 516 haimalanuprakrimavyAkaraNe (C) "puro naH" 6 / 3 / 86 purANaM, purAtanam / : kALavAcI purA zabdane zeSa arthamAM vikalpa thAya che. na-purA bhavam-purA+na-purANam-purA+tana-purAtanam-purA- tunA vatanu (D) "pUrvAhnAM'parAhvAttanaTavA" 6 / 3 / 87 / saptamyA alup-pUrvAhaNetanaH / paurvAhnikaH / / pAyI pUrvAhyA bhane aparAhyA zahAne zeSa arthamA tanaTU vikSye thAya che. tanaT-pUrvAhaNe bhavam pUrvAhyA+tanad-pUrvAhyotanaH, pUrvAhyAtanaH 3/2/24 paurvAdhikA-sinA pUnArAmA thayesa. tanaTa-aparAhaNe bhavam-aparAhaNa+tanada-aparAhaNetanaH, aparAhaNatanaH aapraannikdivasanA uttara bhAgamAM thayela che. (E) "bhartusandhyA''deraN" 6 / 3 / 89 AzvinaH / graiSmaH / sAndhyaH / kALavAcI evA nakSatravAcaka zabdo, tusUcaka zabdo ane sandhyA vagere zAna zeSa arthamA aN thAya cha. bha-puSye bhavaH-puSya+aN-pauSaH-pu.5 nakSatramA thaye. RtuprISme bhavaH-grISma aN-praiSmaH zrIbha *tuma ye. saMdhyAdisandhyAyAM bhavaH sandhyA aNU-sAndhyA=sayAmA yesa. Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taddhite a0 517 // 70 // hemantAdvA to luk ca 6 / 3 / 91 asmAdvAN, tadyoge ta - lukU ca vA / haimanaM, haimantaM, haimantikam / RtuvAcaka evA hemanta zabdane zeSa arthamAM aN vikalpe thAya che ane aNu thAya tyAre phremanta aa ta vikalpe nIkaLI laya che. aNU-hemante bhavam - hemanta + aNu - haimanam, haimantam, haimantikam = Debhata RtumA thayesu. (A) " prAvRSa eNyaH" 6 / 3 / 92 zeSe / prAvRSeNyaH / jAte tvikaH - prAvRSikaH / RtuvAcaka evA prAvRS zabdane zeSa arthamAM jja pratyaya thAya che. eNya - prAvRSi bhavaH prAvRS + eNya - prAvRSeNyaH =varSA RtubhAM thayesa. (B) tena jita - jayad - dIvyat khanatsu 6 |4| 2 akSairjitaHAkSikaH / jita-jitela, jitanuM, krIDA karatuM ane kheAdatuM evA cAra arthamAM tRtIyAMta nAmathI phLU pratyaya thAya che. ika - jita - akSairjitam - akSa + ikaN - AkSikam pAsAcyA vaDe nitesu. ikaN jayat - a jayati - AkSikaH nugArI. muMgArI pAsAethI jaya pAme che, agara rame che. (C) saMskRte 6 | 4 | 3 Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 518 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe teNe saMskArelA arthamAM tRtIyati nAmane rakSaNa thAya che. vidhamAna vastumAM kaMIka utkarSanuM AdhyAna karavuM tenuM nAma saMskAra kahevAya. rU-kAnA saMskRtam - vi + rUd - rAdhi rahI vAta saMskArela. dRravidhyA saMku-vidhA+-vimukavitA vAM saMskAra pAmela. (D) tapati dAjhAi tRtIyAMta tafsa 'tare che evA arthamAM dRpratyaya thAya che. phu-kuna tarata - 37 + pLu - saupi = trApA vaDe taranAro (E) vati dAkAra cAlanAra artha, caranAra-jamanAra-artha. tRtIyAMta nAmathI "pati-te jAya che ke care che-khAya che evA arthamAM vA pratyaya thAya che. TULa-stinA jati-ritana+-phAtihAthI vaDe pharanAze. (F) vetana nIti dAjhA tRtIyAta evA rettara vagere zabdone lIvara arthamAM du" pratyaya thAya che. jenena nIti-retanarUd-vaitani= vetana-pagAra-vaDe jIvanAre. (G) cacta 2 ya-viyAt pha pAchA Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ' taddhite ba0 519 vyasta-judA judA-tRtIyAMta evA #ca, zabdane tathA vijaya zabdane ane AkhA vizraya zabdane jovari arthamAM ru pratyaya thAya che. phuvA-cena nIti-ra+phala-ci=kharIdI karIne jIvanAre. (H) TNa-ma-mRta nati dAkArU dvitIyAta evA pakSI arthavALA zabdone, dvitIyAta mataya arthavALA zabdone ane dvitIyAta kR arthavALA zabdone dari'-haNe che arthamAM rUd pratyaya thAya che. minAr nitta-minArUnu-sainira=mAchImAra athavA mAchalA mAranAre. (I) pApavikhyaH kacchati dAjha rU8 dvitIyAta evA pAra vagere zabdone pAchati arthamAM phaLa pratyaya thAya che. gacchat janArI-artha. jaLa-jApAna pati pUravAra+%-pAravArivA=vyabhicArI, pArakI-bIjAnI strIo tarapha janAra. (1) susnAtAdibhyaH pRcchati 6 / 4 / 42 dvitIyAta evA sunnAra Adi zabdone "kRti-pUchavA arthamAM rUnuM pratyaya thAya che. su-suranA kRti-suranA+ -aurAtija sArI rIte nAhyA" ema pUchanAre. (K) bhUtAdigya: dAjhAjharU Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 520 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe kriyA vizeSaNarUpa dvitIyAta evA pramUva Adi zabdane bruvati-mAle cha 1 mevA artha mA ikaN pratyaya thAya che. ikaNprabhUta brUte-prabhUta ikaN-prAbhUtikaH - melinaa|. (L) senAyAH vA 6 / 4 / 48 dvitIyaid mevA senA AVER 'samaveta' arthamA vise Nya thAya che. Nya-senAM samavetaH senA+Nya-sainyaH, senA+ikaNasainikaH zani-senA sAthe a1ya13the sAyeai. (M) dharma-adharmAt carati 6 / 4 / 49 dvitIyAMta me| dharma bhane adharma zahIne 'carati-mAya' arthamAM rUd pratyaya thAya che. ikaNa-dharma carati-dharma+ikaN-dhArmikaH dhanu mAyara 42naa|. ikaN-adharma carati-adharma+ikaNa-AdharmikaH dhanu AcaraNa karanAro. (N) tadasya paNyam 6 / 4 / 54 vecavA yogya padArthavAcaka prathamAMta nAmane ja vecavAnuM che' mevA artha mA ikaN pratyaya thAya che. ikaNa-apUpAH paNya yasya-apUpa+ikaNa-ApUpikA-renu veyavAnu pUs cha-pUtAnA vecanAra. (0) zilpam 6:457 zi95vAcI prathamAMta nAmane "te jenuM zilpa evA arthamAM ikaN pratyaya yAya che ikaNa-nRttaM zilpa yasya iti-nRtta+ikaNa Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 521 taddhite a0 nArtikanAcavAno dhaMdho karanAro. zi95 eTale kuzaLatA, game te kaLAnA vijJAnanI-uttamottama jANakArIno prakaSa. (P) prahAm dAjhIdda2 praharaNa arthavALA prathamAMta nAmathI "te enuM praharaNuM evA arthamAM rUnuM pratyaya thAya che. ru-pram artha - tirUvALa - tivA=jenuM talavAra zastra che eTale talavAra vartamAnamAM vAparatA hoya ke na vAparatA heya paNa jyAre hathiyAra vApare tyAre talavAra ja vApare che bIju hathiyAra nathI vAparato te mAsika kahevAya. (9) nAridva-zAstika-STi dANAda6 nArita, bharata ane ISTa athavA Ti zabdone tenuM A' evA arthamAM ru thAya che ne te dvArA jJAti, jAti tathA daiSTi zabdanuM vyutpanna thAya che. __ nAsti paralokaH puNya pApa vA iti matiH yasya-nAstikA =nAstika-paraleka nathI, puNya nathI tathA pApa nathI evI jenI buddhi che te. garita pAva: TS vA rUri matiH cAjAtiva=Astika-paraloka che, puNya ke pApa che evI jenI buddhi che te. zArita ne mULa zabda gaNita ane nArata no mULa zabda nArita e banane avyo che. addhi che te taka-paraloka , zAkha kara Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 522 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe // 71 // bhAvAdimaH 6 / 4 / 21 bhAvapratyayAntAnnivRtte imaH syAd / sekima-phalam / tRtIyAta evA bhAvavAcI zabdane "tenA vaDe niSpanna mevaatha ima pratyaya thAya che. ima-pAkena nivRttam-pAka+ ima-pAkimam-5411AthI nI . sekena nirvattam seka+imasekmi-phalam zahIna / yayeto. // 72 // dvArAdeH 74 / 6 dvArAdisambandhimyAM yakAra-vakArAbhyAM prAgaidautau syAtAm / dvAre niyukto-dauvArikaH / gU nizAnavALA ane La nizAnavALA taddhitanA pratye aryA rAya tyAre dvArAdi-dvAra pore zahAmA 2 y bhane va che tenI samIpanA Adi svaranI vRddhine prasaMga hoya tyAre zuM ne jU nI pahelAM kramazaH i ane gau umerI devA. dvAre niyuktaH-dvAra+ika - duvAra+eka-dauvAra+ika - duvArika -dauvaarikaa-421aan-522||2. (A) nikaTAdiSu vasati 6 / 4 / 77 / nikaTe vasati-naikaTikaH / nikaTa vagere saptamyata zahAne 'vasati-se che' arthamA ikaN pratyaya thAya che. ikaN-nikaTe vasati-nikaTa ikaNa-naikaTikA nikaTamAM rahenAra-pADozI Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taddhite a0 523 (B) satI dAjha785 samAne tIrthe vasati-satIH ramAnatI zabane temAM vase che evA arthamAM ja thAya che ane samAja ne sa thaI jAya che. tIrtha eTale guru. ___ya-samAnatIrthe vsti-smaantiirth+y-stiirth+y-stiiy:sAthe bhaNanAra athavA guru pAse sAthe rahenAro-sahAdhyAyI. -jene guru samAna-eka-ja che te. (C) vatha phu dAjhA88 | patthAnaM pati-thila | dvitIyAMta thin zabdane "rAti-jAya che evA arthamAM var pratyaya thAya che suvar panthA cAri-patharU-thi = mArge janAra. strI pathijI=mAge janArI. (D) nitya : prasthatha dAkA87 / 1 / dvitIyAta evA dina zabdane nityaM vAri-nitya jAya che? evA arthamAM ja thAya che ane jafthana ne utha Adeza thAya che. jasthAnaM cAra - thanA-jam - = raste nitya cAlanAre khepiyo vagere. (E) nivRtte 6 / 4 / 105 / ahnA nivRttamAhnikasityAdi / kALavAcI tRtIyAMta nAmathI nita thanAruM arthamAM sukha pratyaya thAya che. ruju-bA nita-naka-maNivAma= divasa vaDe thanArU-divasa vaDe pUruM thAya evuM. Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 524 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe // 73 // mUlyaiH krIte 6 / 4 / 150 mUlyArthATTAntAtkrIte'rthe ikaNAdayaH syuH / prAsthikam / krIta maya-tRtIyAMta mevA bhUTyavAcI zahAne '' mev| arthamA yAta prtyye| thAya che. ikaNa-prasthena krItamUprastha ikaNa-prAsthikam-525 13 bharI: // 74 // mAnam 6 / 4 / 169 asmAtprathamAntASaSThayarthe ikaNAdayaH syuH / droNo mAnamasya-droNiko raashiH| mAnavAcI prathamAMta nAmane "enuM mAna' arthamAM yakta pratyaya thAya. ikaNa-droNaM mAnam asya-droNa ikaNa-drauNikaH-rAzisAnu mA5 droe cha. droNA mAnamasya-iti-drauNiko raashi:eka droNa pramANamAM Dhagalo. // 75 // viMzatyAdayaH 6 / 4 / 173 ete nipAtyante / dvau dazatau mAnameSAM-viMzatiH / evaM triNshdaadyH| amuka saMkhyAnA vizeSa nAma rUpe viMzati vagere zAne Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taddhile a0 525 sAdhavAnA che, paNa te zabdone vyutpattimAM jenuM mAne evo bhAva samAyelo have joIe. thI mAMDIne zara sudhInI saMkhyAnA zabdomAM taphAva zabdane pradhAna saMbaMdha che. vAra eTale daza. daza-rarAna zabdane jenuM mAna" arthanA sUcaka tarIke judA judA pratye lagADavAnA che, ane e pratye lagADatA varAna zabdamAM je kAMI pheraphAra thAya che te A nIce jaNAvela che. dvauM dazatau mAnam yeSAM saMkhyeyAnAM te viMzatiH 'dvidazata' nu viMrUpa banAvavuM ane zakti pratyaya lagADavo. gaNavAlAyaka je padArthanuM bedazamAna che te (eTale) vIza. athavA rAta mAna5 haarnI-je saMkhyA be dazamAnavALI che te vizati-vIza eTale be daza. jo tArA mAnam yeSAM saMkhyeyAnAM te triMzata, tri+dazata+zata-triMzata-tridazat nuM ciM-rUpa banAvavuM ane zata pratyaya gaNavAlAyaka je padArthanuM traNa dazamAna che te trIza. athavA - rA mananuM caca saMsthA na-je saMkhyA traNa dazamAnavALI che te zita-trIza eTale ke traNa-daza. (A) "panna " vA dAjhA?7 ! pazcata , Dhasata , paJcako, dazako vA vargaH / varganuM mAna-mApa-banAvavuM hoya te padma zabdane at pratyaya vikalpa lAge che. tathA traNa zabdane paNa mata pratyaya lAge Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 526 hemalaghu prakriyA vyAkaraNe che. paJca mAnaM yasya vargasya pazca+at-pazcat athavA paJca+kapacakaH- paJcat vA pazcaka = pAMya pAMthA varga daza mAnaM yasya vargasya - daza+at-dazat athavA daza+ka - dazakaH - dazat vA dazaka= dasa dasanA va. // 76 // tamarhati 6 |4|177 dvitIyAntAdatyarthe ikaNAdayaH syuH / viSamarhati - vaiSikaH / dvitIyAMta nAmane adbhuta amAM yathAkta pratyaya thAya che. ikaN- veSam arhati - veSa + ikaN vaiSikaH = veSane yogya. (A) chedAde nityam 6 / 4 / 182 / nityaM chedamarhati - chaidikaH / dvitIyA vibhativAjA cheda vagere nAmAne 'nityam arhati nityaceAgya che' arthamAM jema AgaLa pratyayeA kahelA che tema pratyayA thAya che. chedaM nityam arhati - cheda + ikaNU - chedikaH = cheDane nitya yogynitya cheDhavA ceAgya. (B) virAgAd viraGgazca 6 / 4 / 183 / virAgasya viraGgAdeze vairaGgikaH / dvitIyA vibhaktivALA vidhAna zabdane nityaceAgya che amAM jema kahelA che tema pratyayeA thAya che. jyAre pratyaya mAge tyAre virAga zaNDanu viraGga 35 janAvI hevu. Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taddhite a0 527 virAram nirIm gati-virAja+rUkhU-vaizvi=virAgane nitya yegya-viziSTa raMgavALe. (C) "ve " dvAjhA?78 hamati irAH | dvitIyAta evA vaDu Adi zabdone ati arthamAM ja pratyaya thAya che. - ati- ca-raca=daMDane gya. ca-ardhana ati-+ca-artha = aDadhA bhAgane yogya. (D) "thiMkiMgasaMjJAvAnA dA26 tA TacazcasvAra gAIratha trizatA zIta-rivAra . rAtamati-viMrA ! ata artha sudhImAM je pratyayo kahevAnA che te pratyAnA sthAne asaMjJA hoya-vizeSa nAma na haya-te trikAra ane viMzati zabdone 3 pratyaya thAya che. -treirAtA zIta viMza -rAmuetrIza vaDe kharIdeluM. -vityA zIta-viMzati+dava-visAvana vIza vaDe kharIdeluM. ja triphalA trIza vaDe kharIdelo. Dha viMrAjakavIza vaDe kharIdela. trirAtam ane virAMtivam A bane vizeSa nAma che-vizeSa nAma hovAthI A niyama na lAge eTale huM pratyaya na thAya. (E) "viMzastitteiita 747 | terjA viMza pUrA TU nizAnavALe tadvitane pratyaya lAgyuM hoya tyAre 50 Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 528 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe jJA binAnA viMzati zahanA ti 5 yAya che. viMzatyA krItaH-viMzati+a-viMzakaH paTa:vAza 3piyA 13 bharI 45 // 77 // saGkhyA-DatezvA'zat-ti-STeHkaH 6 / 4 / 130 zadanta-tyanta-STayanta-varjasaGkhyAyAH DatetriMzadvizatibhyAM cAhadarthe kaH syAt / dvikaM triMzatkaM viMzatikaM katikaM yAvatkam / DateH pRthaggrahaNaM tyantaprAptaniSedhaparihArAya / azattiSTeriti kim ? cAtvAriMzatkam / SASTikam / / 2nI che zat za54 cha, ti zAha cha bhane STi 4 cha sevA zaNTAne choDI na sadhyAvAyA nAma, Dati pratyayAta nAma tathA triMzat mana viMzati nAma arhadu ma sudhImA ka pratyaya thAya che. ___ka-dAbhyAkrItam-dvi+ka-dvikam me 43 marI' ka-katibhiH krItam-kati+ka-katikam-321 43 pahe. ka-triMzatA krotam =trizaMt+ka-triMzatkamtrIza 43 marIka-viMzatyA krItamviMzati+ka-viMzatikam vI 43 parI. cAtvArizaktam-yAlIsa vaDe kharIdeluM. aMte zata zabda che tethI A sUtrathI ja na thAya. sAptatikam-sitte2 13 marItu. bhate ti zav4 cha tethI / sUtrathA ka na thAya. SASTikam-sA8 43 parI mate STi 54 che tethI A sUtrathI vaza na thAya. Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taddhite a0 - 529 (A) "sahastrazatamAnAdaN" 6 / 4 / 136 / AIdarthe saahsrH| zAtamAnaH / sahastra bhane zatamAna zaNhone ahaMd a sudhImA aN yAya che. aN-sahastreNa krItaH-sahastra+aN-sAhastraye // 2 paDe parItI. aN-zatamAnena krotaH-zatamAna+aN-zatamAnaH= me senA mApathI kharIdeluM. // 78 // anAmnya'diH plup 6 / 4 / 141 dvigusamAsAdAhadarthe jAtasya pratyayasya sakRdeva pit lup na tu dviH, pratyayAntaM cet kasyacid nAma na syAt / dvAbhyAM kasAbhyAM krIto dvikaMsaH / ityAha darthAvadhiH / .. dvigu samAsavALA nAmane at artha sudhInA arthamAM thayelA pratyayane suvu thAya che eTale ke 5 thAya ane te lepane 6 nizAnavALo samajavAno che, je asaMjJA hoya to eTale keInuM vizeSa nAma na hoya te lepa thayA pachI pharIthI lepa na thAya. dvAbhyAM kasAbhyAM krItam-dvikasamme sathI mazahe. OM bhAnu nAma che. // 79 // vahati stha-yuga-prAsaGgAt 7 / 112 ebhyo dvitIyAntebhyo vahatyarthe yaH syAt / rathaM vahati rathyaH / Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghu prakriyA vyAkaraNe dvitIyAMta sevA ratha, yuga bhane prAsaGga zabhone vahati arthamAM ya pratyaya thAya che. ya - dvau rathau vahati-dviratha+ya-dviradhyaH e sthAne vahana karanAra. 530 (A) "dhuro yaiyaN" ( 7 / 1 / 3) / dhuryaH / dhaureyaH / dvitIyAMta dhura zabdane vahati arthamA ya ane eN pratyayo thAya che ya-dhuraM vahati - dhura+ya-dhuryaH = |2, =dhasirAne asd seale. qaq gi aeta-g1+q9q-atta:=d1e, ace= dhrAMsarAne vahana karanAra. (B) "vAmAdyAderIna: " ( 7 1 4 ) vAmadhurINaH sarvadhurINaH / vAma vagere zabdo jenI AdimAM hoya evA dvitIyAMta dhura zahane vahati arthamA Ina thAya che. Ina -vAmA dhUH -vAmadhUrAM vati-vAmadhur + Ina -vAmadhurINa: =DANI taranI dhurAne vahana 42nAra. Ina sarvadhuraM vahati sarvadhuTa + Ina - sarvasudhINaH = tamAma vAlunanI rAne vahana karanAra. - ( C ) " halasIrAdikaN" ( 7|1|6 ) hAlikaH sairikaH / dvitIyAMta sevA hala zahane bhane sIra zahane vahati arthabhAM ikaN pratyaya thAya che. ikaN-halaM hAlika:- bajane vana 42nAra ikaNU sIraM sairikaH = bajane vahana 42nAra. (D) " zakaTAdaN" (7/17) zAkaTaH / hRdyadharmyapadyAdayaH sAdhavaH / vahati - hala + ikaNUvahati - sora + ikaN Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taddhite a0 . 531 dvitIyAMta sevA zakaTa ne vahati ma bhA aN pratyaya thAya che. aN-zakaTaM vahati-zakaTa+aN-zAkaTaH gauH-14ttnechakaDAne-gADAne vahana karanAra baLada vigere. (E) "nau-viSeNa tArya-vadhye" (7 / 1 / 12) nAvyA ndii| viSyaH shtruH| tRtIyAMta evA nI zabdane "taravA yogya arthamAM ane tRtIyAMta evA viSa zabdane "vadha karavA yogya arthamAM 2 pratyaya thAya che. ya-nAvA tAryA-nau+ya-nAvyA nadInA 3 tarI zAya sevA nahI. ya-viSeNa vadhya-viSa+ya-viSyaH shtru:viSathI mArI nAkhavAlAyaka zatru. (F) "nyAyArthAdanapete" (7 / 1 / 13) / yaH / nyAyAdana petaM-nyAyyam / arthyam / paMcamI vibhaktivALA cAra zabdane ane artha zabdane bharyAyuta arthamA ya pratyaya thAya che. ya-nyAyAd anapetamnyAya-nyAya+ya-nyAyyama-nyAya yukta meTa nyAya saDita. yaarthAd anapetam-artha+ya-arthyam=ma yuddhata meTa sahita. // 80 // tatra sAdhau 71 / 15 saptamyantAtsAdhau yaH syAt / sabhyaH / saptaryaMta nAmane sAdhu-pravINa-arthamAM ja pratyaya thAya che. ya-sabhAyAM sAdhu-sabhA+ya-sabhyAsasya. Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 532 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe (A) "parSadA Nya Nau" (7 / 1 / 18) / sAdhau / pArSadyaH pArSadaH / (pAriSadyaH pAriSadaH) / saptammata parSatu zabdane sAdhu arthamAM ane rUnam prtyye| thAya che. ya-parSadi sAdhuH-parSat+Nya-pArSadhaH pariSadamA sAdhu-satya. Na - parSadi sAdhuH - parSad + | - pArSadaH = pariSamA sAdhu-satya. (B) "sarvajanApaNyenaau" (7 / 1 / 19) / sAdhau / sArvajanyaH saarvjniinH| saptabhyata sarvajana zahane sAdhu' ma bhai Nya bhane inan prtyye| thAya che. Nya-sarvajane sAdhu -sarvajana+Nya-sArvajanyaH= sa maya sAdhu. inaJ-sarvajane+inam - sArvajanInaH =Aaunti sAdhu. (C) pathi-atithi-vasati-svapateH 7 / 1 / 16 pathyAdereyaNa pAtheyam , Atitheyam / pathin -atithi, vasati bhane svapati zahAne sAdhu sabhA eyaN pratyaya thAya che. eyaNa-pathi sAdhu-pathin eyaNa-pAtheyam=22tAmA su542tu. atithau sAdhu-atithi eyaNa-atitheyammatithi bhATe sA3 -sArImahemAna gIrI, bAkI rUpa anyathI sAdhI levA. (D) "Nyo'tithe" (7 / 1 / 24) / Atithyam / atithi zahane 'tara bhATe mA' ma mA Nya pratyaya thAya Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taddhite a0 533 cha. jya-atithiH idam-atithi+Nya-Atithyamma tithina bhATe A mahemAnagIrI ke paroNAgata. // 81 // tasmai hite 71 / 35 caturthyantAddhite IyaH syAt / vatsIyaH / catuNyabhUta nAmane hita arthamAM yathAvihita pratyaya thAya cha. vatsAya hitaH-vatsa Iya-vatsIyaH=qrsa mATe hita35. (A) prANyaGga-ratha-khala tila-yava-vRSa-brahma-mASAd yaH 71 / 37 prANyaGgAdibhyo ya -dantyam / yatuthya ta sevA prANyaGga-prANInA maga sUya-zahAne tathA ratha, khala, tila, yava, vRSa, braha ane mASa yAna hita arthamA ya pratyaya thAya che. dantAya hitam-danta+ya-dantyam= dAMtane mATe hitarUpa. // 82 // bhogeottarapadA-''tmabhyAmInaH 71 / 40 bhAgottarapadebhya Atmanazca hite InaH syAt / mAtabhogINaH / caturyata evA bhegAnta-jene uttarapadamAM bhega zabda DAya mevA nAmAne bhane Atman zahane 'Dita artha bhA' Ina pratyaya thAya che. Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haimalaghuprakriyAvyAkaraNe ___mAtRbhogAya hitaH - mAtRbhoga+Ina-mAtRbhAgoNaH = bhAtRzA bhATe &i42. Atmane hitaH-Atman+Ina-AtmanInaH=mAmA mATe hitakara. (A) "Ine'dhvAtmanAH" (7 / 4 / 48) antyasvarAdeluMgU na syAt-AtmanInaH / Ina pratyaya ye DAya tyAre adhvan za56 bhane Atman Av81 / an azanI 5 na thAya. adhvAnam alaM gAmIadhvanInaH=22tA 52 yAsAne samartha pravAsI-3 ghoDe.. Atmane hitaH-AtmanonaH= mAmAne ti35. // 83 // paJca-sarva-vizvAjjanAtkarmadhAraye 7 / 1 / 41 paJcAdipUrvAJjanAntAktarmadhArayAd hite'the InaH syAt / paJcajanInaH / sarvajanInaH / vizvajanInaH / bhadhAraya samAsavANA bhane yatuya" mevA paJcajana, sarvajana bhane vizvajana zahAne hita mamA Ina pratyaya thAya che. paJcajanAya hitaH-paJcana+Ina-paJcajanInaH=5degN bhATe hita42 eTale rathakAra sahita cAre varNo, brAhmaNa, kSatriya, vaizya ane zudra sarva janAyahitaH-sarvajana+Ina-sarvajanIna:- sa ne| mATe Dita35. vizvajanAya hitaH - vizvajana + Ina - vizvajanonaH samaya janA hita mATe. Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 535 taddhite a. (A) "sarvANNA vA (7 / 1143) / sArvaH, sarvIyaH / iti hitaadhikaarH| yatathya ta sevA sarva zane (sarva) Na pratyaya viC/ thAya che. Na-sarvasmai. hitaH-sarva+Na-sArvaH, sarva+ Iya-sarvIyaH sa ne mATe ti35, mahAvIra suddha vagaire mahApurUSa (B) apatyAdipUktArtheSu "prAgvataH strIpuMsAnaJ sna" 6 / 1 / 25 / straiNa snim / 7/5/5 / sUtramA tulanA-sAmaNI-marthamA vat pratyayanu vidhAna che te va7 pratyaya pahelAM je je arthe batAvelA che te arthone sUcavavA strI zabdane nam pratyaya lAge che ane zahane snaJ pratyaya lAge che. naJ-strIyAH apatyam , strINAM samUhaH, strISubhavaH-strI+naJstraiNaH sInA putra, sImAnA sabhUta, strI se|maaN yetate 2ag. snaJ-pusH apatyam pus+sna pauNsnm-purussne| putra. puMsAM samUhaH, puMsu bhavaH-pus+snaJ-pau snH-purussaane| samUDa athavA puruSAmA yye| paurana. // 84 // tve vA 61 / 26 tvaviSaye tvetau vA / straiNa, strItvam / paisniM, puMstvam / Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haimalaghuprakriyAvyAkaraNe tva nA amAM zrI zabdane sak pratyaya lAge che ane puMsa ne snaJ pratyaya viu lAge che naJ-striyAH bhAvaHstrItvam, straiNam zrIpazu snan - puMsaH bhAvaH- puMstvam, pauMsnam puruSa pAzu. 536 // 85 // bhAve tva-tala 711/55 SaSThyantAdbhAve'bhidheye tva-talau syAtAm / zabdapravRttinimittaM bhAvaH / gotvaM gotA / SaSThayaMta nAmane 'svarUpa' ane sUcavanArA sva pratyaya thAya che ane skrU pratyaya thAya che. vyavahAramAM vastune mATe je guNune laine zabdanI pravRtti thAya te guNa bhAva athavA svarUpa kahevAya che. tva- gAH bhAvaH - go+tva - gotvam = gAyano bhAva- gAya pAzu talU - gAH+tal-gotA-gAyano bhAva- gAya pazu zuklasya bhAvaHzukla+tva - zuklatvam zu41 pazu talU zukla+tatva- zuklatA zusana bhAva-zupAzu // 86 // naJtatpuruSAdabudhAdeH 7/1/57 abudhAdivadasmAttvatalAveva syAtAm / azuklatvaM azuklatA / abudhAderiti kim ? Abudhya Acaturyam / Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taddhite a0 537 naJ ttpurussvaann| zahAne 2135 arthanA sUya tva bhane salUna" pratyaya thAya che 59 abudha vagere hone kA niyama lAgato nathI azuklasya bhAvaH-azukla+tva-azuklatvam, azukla + talazuklatA=pazupaY: abudhasya bhaavH-aabudhym-spaathe| prayAsa thAya 55 abudhatvam , abudhatA prayoga na yAya. acaturasya bhAva - Acaturyam - ayatu2pA - prayAsa thAya 55 acaturatvam : acaturatA 3 / thAya. (A) "pRthvAderimanvA" 7 / 1 / 58 / bhAve / __ pRthu bagere zahAne mA arthaane| sUya4 imana pratyaya vikape lAge che. pRthAH bhAvaH-pRthu+imana-pRthimA, pRthu+tvam-pRthutvam, pRthu+ aN-pArthavam-pRthupA-12tA2. mRdAH bhAvaH-mRdu iman-mradimA, mRduttvam mRdutvam , mRdu+aN-mArdavam-bhRpA-2 mA. prathunA pratha bhATe tathA mRdu nA mrada bhATe me sUtra 7/4/36. (B) "pRthu-mRdu-bhRza-kuza-dRDha-parivRDhasya Rto raH" 7 / 4 / 39. imani NISTheyassu ca pareSu eSAm Rto raH syAt / imana, Ni, iSTha sa2 Iyasu prtyye| ya ya tyAre pRthu, mRdu, bhRza, kRza, dRDha ane parivRDha zahAnA *rane ra thAya che. Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 538 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe pRthAH bhAva.-pRthu+imana - prathimA 5 . pRthu karotipRthu+Ni-prathayati / 42 cha. mRdu+iSTha-mradiSThA=me mAM padhAre ma che. mRdu+Iyam-mradiyAnso mAM padhAre |mnn cha. bhRzasya bhAvaH-bhRza+iman-bhrazimA-UglyA bhRzaM karoti bhRza+Ni-bhrazayati = 42 che. kRzasya bhAvaH kRza iman-krazimA-pAta dezapAyu: kRzaM karoti-kRza+Ni-krazayati-pAta 42 cha. dRDhasya bhAvaH-dRDha +iman - 1DhatA. dRDhaM karoti-dRDha+Ni-dRDha 42 che. parivRDhasya bhAvaH parivRDha iman parivaDhimA-bhATA, prabhutA. paripRDhaM karoti parighRDa+ Ni-parivaDhayati-paripRDhane 42 che. manya prayoga manyathI sAdhI devA. // 87 // tryantyasvarAdeH 7443 turantyasvarAdezcamani NyAdau ca luk syAt / prthimaa| Ni pratyaya, imana, iSTha bhane Iyas pratyaya sAyA hai|y te sArthaka '' pratyaya lopa thAya che tathA zabadanA aMtya svarano tathA aMtya svaranI AgaLanA aMzane paNa lopa thaI jAya che. kartR pRthomAhaH iti prathimA- / / mA cha-nA kartR kartAram karoti-karta+Ni kar-Ni-4Ana 42 che. // 88 // vRvarNAlladhvAdeH 7 / 1 / 69 laghurAdiH pUrvasamIpo yeSAm i-u-RvarNAnAM tadantebhyo bhAve karmaNi cAN syAt / pArthivam / tvatarUpe cAdhikArAdanuvartanIye / pRthutvam / pRthutA / mradimA / mArdavam / Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taddhite a0 539 jenI AdimAM laghu akSara che evA phuvarNata, 3 varjIta ane R varNAta zabdone bhAva ane karma arthane sUcaka jaNa pratyaya thAya che. ___pRthAbhAvaM iti - pArthivam = 2. pRthutvam = vistArevistara pRthutA = vista2. bhradimA su bhavaM iti - bhradimA, mArdavam / ma mATI -mA . // 89 // priya-sthira-sphiroru-guru-bahula-tRpra-dIrghavRddha-vRndArakasyemani ca prA-sthA-sphA-vara-gara-baha trapa-drAgha-varSa-vRndam 74 / 38 priyAdInAM dazAnAM yathAsambhavamimani NISTheyassu ca prAdayo dazAdezA bhavanti / priyasya bhAvaH-premA. priyatvam , priyatA / sthemA, sthiratvam , sthirtaa| evaM sphemA varimA garimA baMhimA trapimA drAdhimA varSimA vRndimA ityAdAvapi trINi trINi rUpANi / ___iman , Ni, iSTha bhane Iyasu prtyye| dAyA leya tyAre priya nu prA. sthira nu sthA, sphira nu sphA, uru nu vara, guru nu gara, bahula nu baMha. tRpa nu trapa, dIrgha nu drAgha, vRddha nu varSa bhane vandAraka nu pR. 35 42. Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 540 hemalaghuprakriyAvyAkaraNe priyaM karoti-priyasya prA-prA+iman-premA priyANa. prA+NiprApayati-priya 42 cha. sthirasya sthA-sthA+iman-sthemA sthiratA. uroH var - vara+iman-varimA = maI paY'. gure|:-gr-g'imngrimaa=gaur1. gara+Ni-garayatigo25 42 cha. bahulasya bahUbaMhU+iman-vaMhimA magepA. dIrghasya-drAgha - drAgha+iman-drAdhimA hI pA. vRndArakasya-vRnda-vRnda+iman-vRndimA-sutA. mAnA prayoga anyathI sAdhI levA. // 90 // bhUlakacevarNasya 74|41 vahArIyasAvimni ca bhUH syAlluk cAnayorivarNasya / bhUyAn bhuumaa| imana pratyaya tathA Iyas pratyaya lAgela choya tyAre bahu zabdane badale mU rUpe vaparAya che ane mana tathA pratyayane lopa thAya che. bahuiman-bhU+man-bhUmA-dhA vyA54. bahu Iyas-bhU+yasbhUyAndhAre. // 91 // sthUla-dUra-yuva-hasva-kSipra-kSudrasyA'ntasthAde. guNazca nAminaH 7442 eSAM SaNNAmimni NyAdau cAntasthAderavayavasya lug, nAminazca gunnH| sthavimA davimA hasimA kSepimA kssodimaa| Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taddhite a0 541. Ni, iSTha ane Iyas pratyayA tAjyA hoya tyAre sthUla, dUra, yuvan, hrasva, kSipra bhane kSudra zabdonA nAmI svaranA guNa thAya che tathA sthU vagere zabdomAM je aMtasthanI AdinA aMza che te sAthai AyA azanA bheTale sthUlanA Ul no dUra nA kara no, yuvan nA uvan ne hU nAva nakSiprA ra no khAne kSurU nA 6 ne lepa thaI jAya che. sthUla + Ni-sthU + Ni-sthA Ni - sthava+Ni-sthavayati = sthUne 5. che. sthUla + iman -sthU + iman - sthav + iman - sthavimA = sthUlapAgurauM - laDAyAlu. dUra+imana-dU + iman - dava + iman - davimA=62pAlu hrasva + iman-hUsimA=31pazu kSudra + iman - kSAdimA-kSudra pazu'. kSipra+imankSepimA = zIghratA. jADInA prayogoM anyathA utpanna ghAya. // 92 // varNadRDhAdibhyaSTyaN ca vA 7 / 1 / 59 varNavizeSebhyo dRDhAdibhyazca bhAve vyaN iman ca vA / zauklayam zuklamA / dADharyaM draDhimA / vizeSa vadhu vAcaka zabdone ane dRDha vagere zabdone bhAva arthanA sUya TayaNU ane iman pratyayeA vikalpe lAge che. paryAvAthI-- zuklazya bhAvaH - zukla + TayaN - zauklyam zuklimA, zuklatvam zuklatA =zumsanA bhAva, zubhyAlu -sahI. dRDha-dRDhasya bhAvaH-dRDha+ TayaN - hADharyam, draDhimA, dRDhatvam dRDhatA= heDhapAzu. , Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 542 hemalaghuprakriyAvyAkaraNe // 93 // pati-rAjAnta-guNAGga-rAjAdibhyaH karmaNi c| 71 / 60 patyantebhyo rAjAntebhyo. guNaH [aGgaM] pravRttinimitta yeSAM tebhyo, rAjAdibhyazva, bhAve karmaNi ca ghyaN syAt / adhipaterbhAvaH karma vA-Adhipatyam , AdhirAjyaM mauDhayaM rAjyaM kAvyaM saubhAgyaM / bhAve karmaNi ca ityanuvartanIyamadhikArAt / 2 nAbhane che pati Av4 che temane, 22 cha rAjan zabda che temane, je zabda guNavAcaka che temane ane rAjas vagere zabdone bhAva-svarUpa-arthane sUcaka ane kriyA-karma athavA Aya anI sUya TayaN pratyaya yAya che. patyanta- adhipateH bhAvaH karma vA-adhipati+TayaNa Adhipatyam= mAyatipA', madhipatinA liyA tathA adhipatanu ma rAjAnta-adhirAjJaH bhAvaH karma vA-adhirAjana+adhirAjyam-madhirA pAmadhinAyA tathA adhirAjanuM kArya-adhirAja-eTale sAmrAjyavALe rAjA. guNavAcaka artha mUDhasya bhAvaH karma vA-mUDha+TayaNa-mauDhayam-bhUDhA tayA bhUdanu ma, bhUDhatA35 liyA. rAjana ko3 074|-kveH bhAva karma vA-kavi+TayaNa kAvyam=4viY-pitAnI yA, vinu bhavitA. rAjJaH bhAvaH karma vA-rAja+TayaNa-rAjyam-2nu 4aaryrAjAnI pravRtti-2AjApaNuM. Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taddhite a0 543 // 94 // arhatastA nt ca 71 / 61 asmAt vyaN , tasya ntAdezaH / Arhantyam / arhat zane bhAva bhane 4 mathanA sUya TayaNa pratyaya vi485 thAya cha bhane arhat zahanA satanA t / nt thAya che. ___ arhataH bhAvaH-arhat+TayaNa-Arhantyam , ahavatvam , arhtaaahaMtu pANuM, pUjAnI ye gyatA, ahaMtanI pravRtti athavA ahaMtanuM Arya. (A) "sahAyAdvA" 7 / 1 / 62 / vyaN / sAhAyyam / sahAya zahane mA bhane 4 matha ne| sUyaTayaNa pratyaya 148ye thAya che. sahAyasya bhAvaH-sahAya+TayaNa-sAhATayam , sAhAyakam , sahAyatvam , sahAyatA sAyA // 95 // yopAntyAdgurUpottamAdasuprakhyAdakaJ 71/72 tryAdInAmantyamuttamaM tatsamIpamupottama, tadguryasya tasmAd yopAntyAtsuprakhyavarjAdakaJ syAt / sAhAyakaM / rAmaNIyakaM / Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 544 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe sukA zabda sivAyanA je zabdo traNa ke tethI vadhAre akSaravALA che je zabdanA upAMtyamAM ca che tathA e 1 nI pahelAM guru akSara che evA zabdone bhAva ane karma arthane sUcaka mam pratyaya thAya che. guNottama-guttama traNa akSara ke tethI vadhAre akSaravALA zabdanA aMtane vyAkaraNamAM uttama kahevAya che te uttamanI pAse je hoya tene uttama kahevAmAM Ave che, je zabdanA kAttama mAM guNa akSara Avela hoya tene sattA kahevAmAM Ave che. A sUtramAM evA traNa akSaravALA ke tethI vadhAre akSaravALA guNottama zabdone levAnA che. ramaNIyasya bhAvaH karma vA-ramaNIya+akaJ-rAmaNIyakam , mocatram, ramaNIyatA ramaNIyapaNuM athavA ramaNIya padArthanuM kArya. (A) "ra" chAzAharU para vaoNji vIra, varyA Pra Adi zabdone bhAva ane karma arthano sUcaka rAvaLa pratyaya thAya che. mAvA varSa vA-ra+ rAri, jauravam, ratA=ArapaNuM ke ceranuM kArya. (B) "sariNa-vaLadUra" kaddara | sahaya{ kUva jiMjyA vaNijyam vANijyam / dUtyaM dautyaM / kSaNa, vaLa tathA tUta zabdone bhAva ane karma arthane sUcaka 2 pratyaya thAya che. Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taddhite a0 545 sakhyuH bhAvaH karma vA-sakhi+ya-sakhyam , sakhitvam , sakhitA-bhitratA-samAnu. 4Arya. vaNijaH bhAvaH karma vA-vaNija+ ya-vaNijyA, vaNikatvam vaNiktA, vANijyam=qeIyApAra-tA qyAnu A. dUtasya bhAvaH karma vA-dUta+ya-dutyam , dutatA, dautyam-tapAra, itanu zarya-Ita bheTave zata, sahezavA. (C) "stenAnnaluka ca" 71 / 64 / stenazabdAd bhAve karmaNi ya-pratyayaH syAt , tadyoge nakArasya luk vA / steyaM, stainyaM / stena AvthI lA bhane ma artha ne| sUya ya pratyaya thAya che ane ca thavA sAthe tena nA ne lopa thaI jAya che. stenasya bhAvaH karma vA-stena+ya-steyam , stenatvam stenatA, stainyam -yA25 athavA yAnu ma yorI. (D) "kapi-jJAtereyaNa" 71 / 35 / kApeyam / kapi bhane jJAti Av4 mA bhane meM artha nA sUrya eyaN pratyaya thAya che. kapeH bhAvaH karma vA-phapi+eyaNa-kApeyam, kapitvam , kapitA-qinA athavA vAnaravaDA ath| zanu 4Abha. (E) "prANijAti-nayo'rthAda' 71 / 66 / AzvaM / kaumaarN| Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haimalaghuprakriyAvyAkaraNe - prANi jAtivAcaka zabdone ane vaya-umara-sUcaka zabdone bhAva tathA karma artha sUcaka zab pratyaya thAya che. prAtiti-azvasya bhAvaH karma vA-azva+aJ-Azvam , azvatvam , azvatA-dhADApAzu ghAAnu 4. vaya-kumArasya bhAvaH karma vA-kumAra+aJ-kaumAram , kumAratvam , kumAratAhubhA2pA-vArI avasthA-3 mAranu Aya. (F) "yuvAderaNa" 71 / 67 / yauvanaM / sthAviraM / yuvAdi hone mA bhane meM matha ne| sUyaaN pratyaya thAya cha. yunaH bhAvaH karma vA-yuvan aN-yauvanam , yuvatvam , yuvatA=yopana, athavA yuvAnanu / yuvAnanA yA. sthavirasya bhAvaH karma vA-sthavira+aN-sthAviram sthaviratvam , sthaviratA=25/125 kavi2nu chAya. sthavira meTale kyovRddha manuSya-Tharela manuSya. (G) "puruSahadayAdasamAse" 71 / 70 aN / pauruSam / ' samAsa na DAya sevA puruSa bhane hRdaya zahAne bhAva ane karma arthane sUcaka nuM thAya che. puruSasya bhAvaH karma vA puruSa+aN-pauruSam , puruSatvam , puruSatA=y31pA 531nu / 3 535nI liyA // 96 // hRdayasya hallAsalekhANya 3 / 2 / 94 lAsa lekha aN ya ityeteSu pareSu hRdayasya hetsyAt / hArdam / samAse tu-supuruSatvam , paramahRdayatvam / Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taddhite 10 547 sTAra zabda athavA kRdaMtana kartasUcaka : pratyayavALA jevA zabda uttara padamAM hoya to hRdaya padane badale hada para bolavuM ane hRdaya zabdane aju pratyaya tathA ca pratyaya lAgyo heya te paNa hRdayane badale hada pada vAparavuM. baLu pratyaya-hRvastha rUmsTara+jura + [ - = hRdayane abhiprAya. e pratyaya-cAra ditama dRracA-DhacadRra=hRdayane game tevuM suMdara (A) zAra-zani -kSetre kAzai78 "viTa athANuM kSetre vaacyaaH| ikSuzAkaTa zAkazAkinam / / SaSThayata nAmane "kSetra arthamAM phAvaTa ane zAvid pratye thAya che. rUkSe kSetramrU Ta-phU@AvaTamuzerarDinuM khetara. vAca kSetramU-zAzAinAvAzazinamU=zAkanuM khetara je jamIna dhAnya ke zAka vagerenA AdhArUpa hoya te jamInane kSetra kahevAya. A sUtramAM A ja arthane kSetra zabda levAne che. (B) vAgyA nan 776 maulvInam SaSThayata evA dhAnyavAcI zabdone kSetra arthamAM niSa pratyaya thAya che. mudrA kSetramukana- maunamU-maganuM khetara. (C) vaidizA yaju gADha0 vaidya zazi ane zA4i zabdone arthamAM in pratyaya thAya che. zrI kSetramU-trINijU- cicekhAnuM kSetra Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haimalaghuprakriyA vyAkaraNe (D) thavayaM diAyaka gA8 / cava, cava ane SaSTi zabdone kSetra amAM' 4 pratyaya thAya che. cavazya kSetra-cavAca-cayam javanuM khetara. cavasya kSetram-cava+ca-cavaca=javA jevA dhAnyanu' khetara, bdisya kSetramu-Ti+ya-vicam=sAThI cAkhAnu khetara, khetaramAM je trIhi-cAkhAnI eka jAtane pAkatAM sATha rAtrIe lAge tene sAThI ceAkhA zabda prasiddha che. 6. (E) vAre 5: pA" (7 / / 87) | 548 pIjI vagere zabdone tenA pAka'arthAMmAM vuLa pratyaya thAya che. pInAM pA:-pijI+kuLa-pijI =pIluneA pAka. (F) 'haLatima che gAr:'' (7 / 288) / ( jarnAni-kaNuM vagere zabdone 'tenA mULa' anA sUcaka nAd pratyaya thAya che. nasya mUham-+nA.-nAm-kAnanuM mULa, (G) ''jJAtti:" (7 / / 81) mUdde / pakSa zabdane 'tenA mULa' aneA sUcaka tti pratyaya thAya che. pakSa mUrNam patti-kSattiH = pAMkhanuM mULa vatti zabda zrIliMgI che. (H) 'dimAvejI sadeza' (7||z0) / hima zabdane sahana karanArA' evA arthamAM hajI pratyaya thAya che. himakSya saH vAhima samAna hima-phrimehu=hImane sahana karanArA. Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taddhite a0 549 (1) "bala-vAtAdUla" (71 / 91) / bala ane vAta zahIne 'sana 42naa|' me| ma mA Ula pratyaya thAya che. balasya sahaH vA balaM sahamAna:-bala Ula-balUlabhane sahana 42nA. vAtasya sahaH vA vAtaM sahamAnaH-vAta+UlavAtUla=pAyune sana 42naare|. (J) "zotoSNatprAdAlurasahe" (7 / 1 / 92) tRpaM duHkham / zota, uSNa bhane tRpra zAhAne asamAna arthamA Alu pratyaya thAya che. zItasya asahaH, zotam asahamAnAvA-zItAluH= zItane sahana na 42 te. uSNasya asahaH uSNam asahamAnA vAuSNAlu.- ne-tApa sahana na 42 te. tRprasya asahaH vA tRpram asahamAno vA-tRprAluH tRprane humane sana 1 52 te. // 97 // sarvAdeH pathyaGga-karma-patra-pAtra-zarAvaM vyApnoti 7 / 1 / 94 sarvazabdapUrvebhya ebhyaH paDbhyo dvitIyAntebhyaH vyAmotI tyarthe InaH syAt / sarvapathIno rathaH / sarvAGgINaM zam / sarvakarmINA naa| sarvapatrINo yantA / sarvapAtrINaM, sarvazarAvINaM ghRtam / dvitIyaid mevA sarvapatha, sarvAGga, sarvakarma, sarvapatra, sarvapAtra, sarvazarAva zaNDAne 'tamA vyApIya cha-3 taya cha' se arthamAM na pratyaya thAya che. Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 550 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe sarvapathaMvyApnoti-sarvapatha, Ina sarvapathInA rathaH sa bhAgamA vyApI ta25 mAmA bhAgane merI dete. sarvAGga vyApnotisarvAGga Ina-sarvAGgINa tApaH sa ma vyApI ta taly. sarvakarma vyApnoti-sarva karma+Ina-sarvakarmANaH=i bhane-yAnavyApeTI-paDetha anti-535. sarvapatra vyApnoti-sarvapatrAInasarvapatrINaH = mayA patrAne-yAnAne - pahanAne-vyAta - tamAma onal SnAne-(yAnana) 0 3 te| sAthi. sarvapAtra vyApnoti-sarvapAtra+Ina-sarbapAtrINaM bhaktam-mAmA pAtra vyApekSA -mAmAye pAtramA vAyo-mAta sarvazarAvaM vyApnoti-sarvazarAva +Ina-sarvazarAvINam ghRtam-mAmA / / 2 / mAM-mikSApAtramA vyApe ghI vagere. (A) adhvAnaM yenau 7 / 1 / 103 / alaGgAminyadhvano'ma ntAdhenau vAcyau / adhvanyaH adhvanInaH / dvitIyAta evA udaghana zabdane "alaMgAmI" artha mAM ca ane Ina prtyye| thAya che ya-adhvAnam alaM gAmI-avadhvan+ya-adhvanyaH mana Ina-adhvan+Ina adhvanInaH-The sudhA 29tA 52 janA. (B) samAMsamInA'ghazvInA 71 / 105 / samAMsamInasApta padInAdaya sAdhavaH / samAsamA, adhazvam , adhaprAtar ane Agu zahAne Ina pratyaya thAya che, mAtra eka sAtapara zabdane rU pratyaya thAya cha. saptabhiH padaiH avApyam - sAptapadInaM saravyam = sAta nei sudhI sAthe cAlIne prApta thatI mitratA-pautrI. Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . .. . . ... . . . . taddhite a0. ___ aSaDakSAzitaMravalaMkarmAlampuruSAdInaH 7 / 1 / 106 / kvacitsvArthe Ina:-aSaDakSINo mantraH / AzitaGgabInam araNyam / alaGkarmIyo'lampuruSINo naa| aSaDakSa, AzitaMgu, alaMkarma mane alaMpuruSa zahAne svArtha mAM nuM pratyaya thAya che. avidyamAnAni SaD akSINi asmina-aSaDakSa Ina-aSaDakSINaH mantraH2mA 7 mA legI 25 na leya meTa 22 me // bhASase saratA ya / mata. AzitA gAvo'smin - AzitaMgu+Ina-AzitaGgavInam araNyamamA Ayone 511pAmA mAvyu cha se bananu sthAna. alaM karmaNe-alaMkarman+ Ina-alaMkarmINaH= mATe samartha. alaM puruSAya-alaM purupa+Ina -alaM puruSINaH-535 mATe samartha. // 98 // adistriyAM vAJcaH 7 / 1 / 107 aJcatyantAtsvArthe Ino vA syAt , na cet sa dizi striyAM vartate / prAcInaM prAk / prAcInA prAcI zAkhA / adikastriyAmiti kim ? prAcI dik / jene cheDe zakha che tevA nAmane svArtha-arthanA sUcaka phaeNna pratyaya vikalpa thAya che paNa anna cheDAvALuM nAma nArIjAtinI dizAnuM sUcaka na hovuM joIe. .pra+aJca - prAk = pahanu: prAzcaIna prAcInam = prAcIna, pra ava-prA - - Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 552 haima laghu prakriyA vyAkaraNe pahelAMnu ke jUtu`. prAcIna rANA = prAcIna zAkhA pahelAMnI zAkhA-prAcIna zAkhAmAM joke nArI jAti teA che paNa dizAnu' sUcana nathI tethI A niyama na lAgyA. brUnI-prAcI vi= pUrva dizA-ahI 'prAcI' zabda ziAvAcI strIliMgI nAma hAvAthI na na thAya. // 99 // tasya tulye kaH saMjJApratikRtyoH chAza?08 - SaSThayantAttulye'rthe'nayorgamyayAH kaH syAt / azvakaH SaSThayaMta nAmane 'tulya' arthAMmAM ja pratyaya thAya je te saMjJA eTale keAinuM nAma hAya ke pratikRti-mUrtirUpa hoya te azvasya tulyaH-azva-zve=A zabda vizeSa saMjJAvAcI che. adhaya sucak-tha-abdha rUpamu=azvanI pratikRtiche-azvanA AkAravALI mUrti (A) ''zAlAyeye:'' (chA? ??4) zAsthya: muttvaH / jJAAti-zAkhA vagere zabdone 'tulya' arthamAM 6 pratyaya thAya che. zAvAyAH tuyaH-zAlA+ca-zAnyaH-zAkhAnI jevA. zAkhA eTale purUSanA skaMdhanA bhAga athavA jhADanI zAkhA-DALa. mulakSya tuyaH-muva+7-mukhyaH=pradhAna-jema zarIramAM sukha pradhAna tevA pradhAna. 46. (B) prAtIya:" (7 / / 16) g2ajhIyA mati Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taddhite a0 553 kuzAgra zahane 'tujhya' arthamA iya pratyaya thAya che. kuzAgra+Iya-kuzAgrIyA buddhiH-kuzAgrasya tulyA buddhiH-zanA " bhAga jevI tIkSNa buddhi. (C) "kAkatAlIyAdayaH" (7 / 1 / 117) / tulyesAdhavaH / kAkatAlIya kore zaNDAne 'tujhya' arthamA Iya pratyayANA samanavAnA che. kAkazca tAlazca-kAkatAlama, tasya tulyam-kAkatAlIyam-63tA 4Ana tAnA 34 sAthe mAsmi sayoga thatAM tADanuM phaLa kekanA mAthA para paDayuM tenI jevuM je kArya heya tene kAkatAlIya kahevAya. (D) vevistRte zAla-zaGkaTau 7 / 1 / 123 / viprabhRtibhyaH zAlazaGkaTAdayaH / vizAlaM vizaGkaTam / vi zabdane "viratRta" arthamAM zAstra ane kSAra pratyaya thAya cha. vizAla:-vizAla:=vistRta. vi+zaGkaTa-vizaGkaTam vistRta. // 100 // tadasya saJjAtaM tArakAdibhya itaH 71 / 138 ebhyaH saJjAtArthebhyaH SaSThayarthebhyaH itaH syAt / tArakAH saJjAtA asya tArakitaM namaH / puSpitaH taruH / prathamAMta evA rAja Adi zabdone SaSThI arthamAM eTale 'te menu thayu' artha mAita pratyaya thAya che. Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haimalaghuprakriyAvyAkaraNe ___ tArakAH saMjAtAH yasya-tAraka+ita-tArakitam nabhaH tArA menA thayA-tA! mevANu mA23 puSpANi saMjAtAni yasyapuSpitaH taruHkha mene yAM-pu.5vA Ahe. // 101 // pramANAnmAtra 711140 SaSThayarthe / AyAmaH pramANAm / jAnu pramANamasya jAnumAtra jalam / tAvanmAtrI bhUH / laMbAInA pramANusUcaka prathamAMta nAmane SaSThI arthamAM mAtra pratyaya yAya 7. 4 me prA2nI che. 1. hAra vagere sAdhana dvArA pANInusAra matAvanArI. 2. jamInane doraDAthI mapAya tevI tIrachI sapATInI. jAnunI pramANam asya-jAnu+mAtra-jAnumAtraM jalaM = dhu85 adhInu pANI. tat pramANam asyAH-tata+mAtra-tanmAtrI bhUH teTalA pramANunI sapATa jamIna. // 102 // voddharva daghnaT-dvayasaT 7 / 1 / 142 ___Urddha yatpramANaM tadarthAt prathamAntAn SaSTyarthe vA etau syAtAm / jAnudannaM jAnudvayasaM jAnumAtra jalam / - te enuM UMDuM pramANa e rIte ghaTI arthamAM prathamAMta nAmane dattar ane yak pratyaya vikalpa thAya che. Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ , taddhite a0 - UruH pramANam asya Uru+daghnaT-Urughnam. UruH Uru+dvayama -Urudvayasam. Uru+mAtra Uru mAtra jalam - sudhI paDeya bheTa pANI rajjumAtrI bhUH / / 28e ansqinii bhIna. ahIM--UMDAInuM pramANa nathI tethI A niyama na lAge. (A) "hastipuruSAdvANa" 5 / 1 / 141 pramANe / - te enuM pramANa e rIte SaSThInA" arthamAM prathamAMta evA hasti mane puruSa 174thI aN vi485 thAya cha . hasti pramANam asya-hastin+aN-hAstinam , hastimAtram , hastidadhvajam - hastidvayasaM-jalam = thAnA prabhAra 29 I. pANI. puruSa, pramANam asya - puruSa+aN pauruSam = 535 pramA 289 pANI-mAthADa pANI. // 103 // saMyogAdinaH 74 / 53 saMyogAtparasnenaH aNi antyasvarAdelagU na syAt / hAstinam , hastimAtraM, hastidaghnaM, hastidvayasam / evaM pauruSaM / saMyukta akSara pachI AvelA na pratyayavALA nAmane gaLa pratyaya lAgyo hoya tyAre nAmanA phura bhAgane lepa na thAya. zakhinaH apatyam-zakhina+ana-zakhinaHza mInA putra. hAstinam , hastimAtram , hastidadhvanam , hastidvayasaM jlmbaathaan| mAma baDe pANI. pauruSa-435nA prabhAva pAlI. Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 556 haima laghuprakriyAvyAkaraNe (A) phlemiMoturiyu-vi-cAva" 7 / / 48 mAne! idaM mAnamasya- iyAn kiyAn paTaH / 4. mAnasUcaka ma ane vim zabdane 'tenuM mApa' evA SaSThInA a'mAM 'meca-mApavA yeAgya' artha jaNAtA hAya tA ar (batu) pratyaya thAya che ane atu thavA sAthe idam nA iy thAya che ane mi nA viSNu thAya che. 'mAna' zabda ahI' cAre jAtanA mApanA sUcaka che. 1. pramANu laMbAi-kapaDAnuM mApa. 2. paramANu-bharavAnuM -anAjanuM mApa. 3 umAna-teAlavAnuM-se nAcAMdInuM mApa ane 4. sakhyA-eka be vagere. pramALa-TuM mAnam aca-rUma+t-ta-jJAna=ATalA lAMbe echADa. kriM mAnam asya ?-mi+At-viyat-jiyAnuM paTaH =keTalA lAMkhA ochADa-paTa. (B) ''yattaretarAkAvAhi:" s|241 | tu: | yavAn tAvAn etAvAn / prathamAMta ane mAnasUcaka evA cat, sata ane etat zabdane 'meya' artha jaNAtA hAya tA enuM mApa' evA SaSThInA atha mAM AvatU-DAvatu pratyaya thAya che. cat mAnam gatsya-ceta+DhAvatu-cAvatu-cAvAnuM=jeTaleA dhAnanA DhagalA tat mAnam bakSya-tat+DAvatu-tAvat-sAtrA-teTalA dhAnyanA DhagalA. tal mAnam anya-tat+DAvatu-tAvat-tAvAnuM-dhAnya rAziATalA dhAnanA Dhagale|. Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taddhite a0 557 // 104 // yattaktimaH saGkhyAyA DatirvA 71 / 150 saGkhyArUpamAnAvAcibhyaH ebhyaH tribhyaH saGkhayeye DatirvA syAt / yati yAvantaH / tati tAvantaH / kati kiyntH| saMkhyArUpa mAnasUcaka eTale pramANasUcaka ane prathamAMta sevA yat, tat ane kim zahAne ne sadhyeya tu Deya to tenu sayA35 'bhA5' sevA 504InA samAM ati-Dati pratyaya vika9pe thAya che. yada mAnaM yasya-Sad Dati yati bhy| yAvantaH 28. tad mAnaM yasya-tad Dati-tati bhane tAvantaH taTa. kiM mAnaM yasya-kim+Dati-kati bhane kiyantaH 38. // 105 // avayavAttayaT 71 / 151 avayavavRtteH prathamAntAt saGkhyArthAdavayavini arthe taya syAt / paJca avayavA asya-pazcatayo yamaH / catuSTayI gatiH / avayava arthanA sUcaka saMkhyAvAcI prathamAMta nAmane tene a1ya' mevA 14InA arthamA taya-(tayaT) pratyaya thAya che. paJca avayavAH yasya-pazca+tayaTa-pazcatayaH ymHren| pAMya a1ya1che savA pAMya ||2ne| yama-mahAnata catuSTa yI gtiHcAra gatie. Page #577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 558 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe (A) "dvitribhyAmayaD vA" 7 / 1 / 152 / avayave'rthe / dvayaM dvitayam / trayaM, tritayam / avayavasUcaka prathamAMta evA ddhi ane tri zabdone tene apaya' mevA 504InA matha mAM aya-(ayaT) pratyaya vi48 thAya che. dvau avayavau ysy-dvi+aytt-dvym=424| dvitayamsa nA me bhaya che. trayaH avayavAH yasya-tri + ayaT-trayam = athavA tritayam= Re apaya che. // 106 // adhikaM tatsaGkhyamasmin zatasahastre zati-zad-dazAntAyA GaH 71 / 154 zati-zad-dazAntasaGkhyAvAcakAt zatAdisaGkhyaM vastvadhikamanayAH zatasahastrayorityarthe DaH syAt / viMzatiryojanAnyadhikAnyasminniti vizaM yojanazataM. yojanasahastraM vA / evaM triMzad yojanAni adhikAnyasmin zate sahastre bA-triMzaM yojanazatam yojanasahastraM vA / evaM dvAdazaM yojanazatam yojanasahastraM vaa| rena cheu zati, zad bhane daza Awa che. sevA sdhyaavAcI prathamAMta nAmane "ATalI saMkhyAvALuM jemAM adhika che' evA saptamIne arthamAM se ane hajAra e artha hoya Page #578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarddhite a 569 tA 3 pratyaya thAya che. zarata e che ke je prathamAMta nAma hAya te mAtra saMkhyAvAcaka hoya paNa sa`khyeyasUcaka na hAya tA-- viMzati-cejhanAnAM viMzatiH athavA viMzatiH cenanAni adhikA yasmin zate sahastro vA iti viMza yojana zatam, yojana saddham vA=vIza yeAjana jemAM vadhAre che evA seA yAjana eTale 120 yeAjana athavA vIza ceAjana jemAM vadhAre che evA hajAra ceAjana eTale 1020 ceAjana; e rIte-- roT-trizam / rA- pAzam / vitti gunTuA adhiSThA asmin cAnana rIte / se| yeAjanamAM 20 daMDa vadhAre che aho vizati zabda IMDanuM vizeSaNa che tethI te sakhyeyasUcaka che paNuM pradhAnapaNe saMkhyAsUcaka nathI tethI A niyama na lAge. // 107 // saGkhyApUraNe DaTa 7| 1 | 155 saGkhyA pUryate yena tasminnarthe saGkhyAvAcakAd DaT syAt / dvAdazAnAM saGkhyApUraNa: - dvAdazaH / sakhyApUraNa eTale khIjo, pAMcamA vagere saMkhyApUraNa atha sUcavAtA hoya tyAre te saMkhyAvAcaka nAmeAne -har pratyaya thAya che. jAvAnAm pUraLI-jArA+TaTU-hAvAnaDhI - vAzI= agIAraza-agIyAramI tIthi. Page #579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 560 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe (A) "viMzatyAdervA tamaT' 7 / 1 / 156 / viMzatitamaH, viNshH| puurnne| saMkhyAvAcaka rvijJAti vagere zabdone saMkhyA pUraNa artha sUyAleya pyAre tama-tamad pratyaya vidaye thAya che. viMzataH pUraNaH-viMzati+tamada-viMzatitamaH ay| viMzaH pAzamI. (B) zatatamaH sahasratamaH / zata mA sayApAya: Avaine tathA mAsa, ardhamAsa ane saMvatara zabdone saMkhyA pUraNa artha sUcava hoya tyAre tamad pratyaya thAya che. zatasya pUraNI-zata+tama-zatatamaH seomI. zatatamo = sabhI. sahasrasya pUraNI-sahasra+tama - sahasratamaH = rme|. sahasratamI = bhI. (C) "SaSTayAderasaGkhyAdeH" 7 / 1 / 158 / tamaTU / ssssttitmH| saGkhyAdestu DaT-dvisaptataH / jemanI AdimAM saMkhyAvAcI zabda nathI evA vaNa vagere nAmAne 'sanyApUra' arthamA tamaT pratyaya thAya che. SaSTheH pUraNaH-paSThi+tama-SaSThitamaH=S8A. saptataH pUraNaHsaptati tama-saptatitamaH-sittaramA. Page #580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 561 taddhite a0 // 108 // no maT 7 / 1 / 159 / nAntAyAH saGkhyAyAH pUraNe maT syAt / pazcamaH / sahayAdestu Da:-SoDazaH / - jenI AdimAM saMkhyAvAcI nAma nathI evA nakArAMta nAmane sayApU25 arthamA ma-maT thAya che. pazcAnAM saMkhyAnA pUraNI-pazca+maT-paJcamI-pAMya sadhyAna 5 42nArI-pAMyamI athavA pAMyama. dvayadhikAnAM dazAnAM pUraNa:dvAdazaH2mA me madhira cha savA 4sdhyaan| 524-mArabhA. ahI AdimAM saMkhyAvAcaka zabda che tethI ma na thAya. sakhyAdestu DaH-So'zaH semI. // 109 // pittithaT bahu-gaNa-pUga-saGghAt 71 / 160 ebhyastithaT syAt saca pit / bahu, gaNa, pUga bhane saMgha yAne sadhyA5265 mA titha (pit-tithaTU ) pratyaya thAya che. bahUnAM pUraNaH-bahu+tithaTbahutithaH= hune| 524. bahutithInI 524. gaNasya pUraNaHgaNa+tithad-gaNatithAnA pU24. gaNatithInI 524. anya rUpa jANuM levA. Page #581 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hemalaghuprakriyAvyAkaraNe (A) "atorithaT" 7 / 1 / 161 / pUraNe / bahutithaH / nane cha? atu-an-pratyaya vAyo cha / bhane sadhyA52 abhI itha-(pit itha) pratyaya thAya che. iyatAM pUraNaH-iyata ithaT-iyatithaH=4leel 'pAmA 524. tAvatAM pUraNa -tAvana+ithaT-tAvatithaH=tarI sdhyaan| 524. // 110 // kyaG-mAni-pit-taddhite 3 / 2 / 50 eSu viSvandU parataH strI puMvatsyAt / vahvInAM saGkhyApUraNIbahutithI / yAvatithaH / yAvatithI / nAma vizeSyane lIdhe strIliMgI thayeluM hoya ane pratyayavALuM na hoya te nAma uMghata thaI jAya che. jyAre tene kyA pratyaya aman 4 athavA mAnin za6 uttara 54mA Deya te athavA nizAnavALe taddhitane pratyaya lAgelo hoya te. kyA-zyenI iva Acarati iti - zyetAyate = dhAmI 29 sAya25 42nA2. bajhInAM saGkhayApUraNI bahutithI-dharI tithI jamAM Ave te pUraNa karanAra, (A) "SaT-kati-katipayAt thaT" 71 / 162 / puurnne| - SaSThaH, katithaH, katipayathaH / / Sad , kati bhane katipaya zahAne yApU25 sayamA tha-thaT pratyaya thAya cha. SaNNAM pUraNI-SaT+thaT-SaSThI chanI 524, Page #582 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taddhite a 563 chaThThI athavA chaDanI tithI katInAM pUraNaH - kati + thaT - katithaH = sAno 524. katipayAnAM pUraNaH - katipaya + thaTU - katipayathaH = kaiTalAnA pUraka. (B) "caturaH " 7 / 1 / 163 / thaTU / caturthaH / catur zabdane 'sa'cyA pUraNa' arthanA sUrya tha (thad) pratyaya thAya che caturNAM pUraNa:- caturthaH = yA thA. caturNAM pUraNI-catura+thaTcaturthI=yeothI athavA thotha tithI. (C) "yeyau ca - luk ca 7 / 1 / 164 / caturaH / turyaH / turIyaH / S catura zahane 'sa'cyA pUra' arthabhAM ya bhane Iya prtyye| thAya che, ane nyAre mA pratyayo thAya tyA catura nA ca no lApa thAya che. yaM caturNA pUraNaH catur + ya-turyaH yathA I- caturNAM puurnn:ctur+iiy-turiiyH=the|the. (D) "dvestIyaH " 7 / 1 / 165 / dvitIyaH / dvi zahane 'sa'cyA pUraNa' arthabhAM tIya atyaya thAya che. dvayoH pUraNaH- dvitIya- dvitIya-mIle.. (E) "trestu ca" 7|1|166 | trizabdAt tIyaH syAt, trizabdasya tu ityAdezazca / tRtIyaH / Page #583 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 564 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe tri zabdane "saMkhyA pUraNa" arthamAM toya pratyaya thAya che bhane tIya yatA trinu ta 35 thAya che. trayANAM pUraNaH - tri+ tIya-tR+tIya-tRtIyaHtrIle. // 111 // pUrvamanena sAdezcen 71 / 167 dvitIyAntAtsapUrvA kevalAca pUrvazabdAttatIyArthe in syAt / kRtaM purvamanena kRtapurvI kaTam , pItapurvI payaH / kriyA vizeSaNa rUpa e dvitIyAMsa pUrve zabda eka hoya ke tenI AdimAM kaI bIje zabda hoya te pUrva zabdane anena-se 43 arthAt , 4aa ma mA ina pratyaya thAya che. __ -pUrvam-pUrvam anena pUrvA=41 43 pU aadivaaye| -pUrva-kRtaM pUrvam anena-kRtapUrva ina-kRta pUrvI kaTaH mere paDeal AIM Mandal. pItaM pUrvam anena-pIta pUrva+ina-pIta pUrvApayaH= eNe pahelAM dUdha ke pANI pIdheluM. // 112 // iSTAdeH 71 / 168 ebhyaH prathamAntebhyastRtIyArthe kartari in syAt / iSTo yajJo'nena-iSTI yajJe / adhItasto'nena-adhItI trke| prathamAMta evA duSTa Adi zabdone "kartA" arthamAM jUna pratyakSa thAya che. iSTamanena-iSTa + In - iSTI yajJe = yajJamai Page #584 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taddhite a0 565 42 naa|. pUrtamanena - pUrta+in-pUrtI yajJe = yajJamA na 42 naa2|. adhIta sto'nena adhItI tarke-nyAyazAsanaQat. // 113 // tena vitte caJcucaNI 7.1 / 175 tRtIyAntAt khyAte'rthe etau syAtAm / vidyAcaJcuH keshcnnH| te vaDe prasiddha athavA prakAzamAM Avela" evA arthamAM nAmane khyuM ane jaLa pratyaya thAya che. __vidyayA vittaH-vidyA+cancu-vidyAcancu-vidhA 43 prasiddha. kezena vittaH-keza+caNa-kezacaNaH= 1 prasiddha-zAnI vividha racanA vaDe prasiddha. atha matvarthIyAdhikAro nirUpyate / // 114 // tadasyA'styasminniti matuH 72 / 1 prathamAntASaSThayarthe saptamyarthe vA matuH syAt / prathamAntaM cedastItyucyate / gAvo'sya santi-gomAn / ___ta menu cha' sevA a bhA bhane te amAM che' me| garthamA prathamaita nAmathI mat-matu pratyaya thAya che. bhUta hoya te na thAya ane bhaviSyakALa hoya te paNa thAya nahIM. gauH asya asti-go+matu-gomAn = renI pAse 16 gAya cha-mevANa. Page #585 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 566 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe // 115 // mAvarNAntopAntyApaJcamavargAnmatArmo vaH 2 / 1 / 94 mAvaNI pratyekamantopAntyau yasya tasmAt, pazcamavarjavAntAca matooM kA syAt / kimatrAstIti kiMvAn / vRkSavAn giriH| je nAmane cheDe ja kAra hoya athavA upAtamAM ma kAra hoya te te nAmathI lAgelA mag pratyayana ma ne 3 thAya che tathA je nAmane cheDe ja varNa hoya athavA upAtamAM A varNa hoya te tene lAgelA mata pratyAyanA ma na thAya che tathA je nAmane cheDe vargane pAMcamo akSara eTale 4 6, [ tathA na na ya mevA nAmathI eidal matu na ma na va thAya che. te ma-kim mAn-kiMvAnyAyA. pAta ma-zamI+ mAn-zamIvAn-zabhAnA pANI. te a varNa-vRkSa+mAnvRkSavAn-vRkSapANI. // 116 // nAdibhyaH 2 / 1 / 99 ... ebhyo mato vo na syAt / UrmimAn / udanvAn jlaadhaare| ___karmi, dalmi vagaire zavan aider matu nA ma va yatA nathI. Urmi pare ane: zaNTo che. Page #586 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taddhite a0 567 Urmi+mAn UrmimAn arbhivANI dalmi + mAn- dalmimAn = mAyudhavAje. udakaM asya asti iti - udanvAn = bhAM pANI bhare the. // 117 // rAjanvAn surAjJi 2|1|18 surAjake'rthe - rAjanvAn / saMjJAyAM carmaNvatyAdayazca sAdhavaH / sArA rAjAvALA deza ke prajA evA arthamAM rAgamAr ne pahale rAjanvAn zabda vAparaveo rAjan+mAn rAjanvAn- sA rAjIvALA deza. (A) 'nAvAderika: " 7 / 2 / 3 nAvikaH / matvantaM ca rUpaM sarvatrAdhikArAdanuvarttanIyam - naumAn / nau mere zabhone matvartha bhAM ika pratyaya thAya che nauH amma, asmin vA asti-nau + ika nAvikaH athavA naumAn- se| ddiivALe! enI pAse hADI che athavA tenA tAbAmAM hADI che. (B) zikhAdibhya in" 7 / 2 / 4 / zikhI, mAlI / zikhAdi - zimA- bagere zabhone bhatvarthabhAM bheTate ? arthabhAM astu pratyaya thAya che te arthAMmAM krUr pratyaya thAya che. zikhA asya asmin vA asti - zikhA + ina - zikhI, zikhAvAn = yeorasIvANI-goTasI che athavA jenA mAthAmAM gorasI che. mAlA asya asmi vA asti - mAlA + in - mAlI Page #587 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haimalaghuprakriyA vyAkaraNe mAlAvAnU-bhAjAvANeA-DobhAM nene bhAjA che athavA benI DhAkamAM mALA che. (C) "vrIhmAdibhyastau " 7/2/5 / vrIhikaH, vrIhI / zrIhi vagere zabdone mavamAM kUda ane e mane pratyayA vArApharatI thAya che. 568 vrIhiH asya, asmin vA asti-brIhi+ika vrIhikaH, bIhi + ina - brohi, trIhimAnyAvANI 'mene he' yAne 'yogA che evA artha badhA ja udAharaNamAM samajavA. // 118 // anekasvarAt 7 226 adantAdanekasvarAdikenau syAtAm / dhanikaH, dhanI / ilenANNazanarAdayo yathAyogaM matvarthe vAcyAH - tundilaH phenilaH, zRGgiNaH, jyotsnI, prAjJaH, zrAddhaH, lomazaH, pAmanaH, madhuram maruttaH / aneka svaravALA a kArAMta nAmane matva mAM ika ane ina prtyye| thAya che. - daNDa + ika daNDikaH, daNDi + indaNDI bhane daNDavAn = sADIvANI chatra + ika - chatrikaH, chatra+in - chatrI mane chatravAn chatravANe. dhanama asya asti iti dhanikaH, dhanI = dhanavANI. Page #588 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taddhite a0 // 119 // na staM matvarthe 1|1| 23 sAntaM tAntaM ca nAma matvarthe pare padaM na syAt / marutvAn / 569 dayAvALA, dhanavALA vidyAvALA vagere zabdamAM Avelu vALA' pada je aMne sUcave che te ja ane sUcavavA saMskRta bhASAmAM 'matu', 'vina'vagere aneka pratyayA vaparAya che, cAvAna, dhanavAna, vidyAvAnlR, buddhimAna, ghenumAna, cayin vagere je nAmane cheDe tU tathA t Avela hoya evA la kArAMta tathA sa kArAMta nAmane matu pratyaya lAgelA hoya ke matu atha vALA evA bIjo kAI pratyaya lAgyA hAya teA te nAmane pada na samajavu - te nAmanI pada sa jJA na thAya. - matu TU-tahi+mat - vAn-afutthAna = vIjaLIvALA-meghaprathamAnu` ekavacana. (A) 14-vAta-- nta-hATATU :'' chArAoo | vajUH / 10, vAtta - pukhta ruhAra zabdone matva mAM pratyaya thAya che. varu=masUTaH athavA navAn-baLavALe. - AvI rIte vAta, rUmsa ane jATa nA udAharaNA tathA A dareka prayAgamAM mattu pratyaya lagADIne paNa udAharaNA anyathI sAdhI levA. Page #589 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 570 yakAla haimalaghuprakriyAvyAkaraNe (B) "prANyaGgAdAto laH" 7 / 2 / 20 / cDAlaH / prANanA aMgavAcaka A kArAMta nAyane matavarSamAM 4 pratyaya thAya cha. cUDA+la-cUDAlaH, cuDAvAn yIhat. (C) "sidhmAdi-kSudrajanturugbhyaH " 7 / 2 / 21 / sidhmalaH / yUkAlaH / mUchIlaH / sidhma vagere zAhAne, sutubAya mahAna mane rogvAcaka zabdone matvarthamAM 4 thAya che. neLiyA sudhInA cho iMdrAya. sidhmAdi-sidhma+la-sidhmalaH, sidhmavAn = yaamiin| 2|5paannii. varmanala-varmala:-va vAn-vANI. kSudrajaMtu-yukA+layukAlaH, yukAvAn=pANI. mAthAmA 5 53a cha mevo. rogamUrchA + la - mUrchAlaH, mUrchAvAn = bhUrbhAvANe-mAna thAnA zavANI. (D) "prajJApaNedakaphenAt lelau 7 / 2 / 22 / prajJAlaH, prajJilaH / prajJA, parNa, udaka bhane phena mahIne. parthamA la bhane ila prtyye| thAya che. prajJA + la - prajJAlaH, prajJA + ila - prajJilaH = prajJApANe-muddhivANI. (E) "bAca AlATau" 7 / 2 / 24 / kSepe / vAcAlA vAcATaH / Page #590 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taddhite a0 571 vAca zabne bhatvayA Ala sane ATa prtyye| thAya che. jo ni'dA jaNAtI hoya te-- vAca + Ala - vAcAla vAyaDe. vAca + ATa baaydde|. yA bha bakabaka karanArAvaacaattH = vAyAja- hu ma puranAreza - (F) "gmin" 7 / 2 / 25 / vAcaH / vAgmI / vAca zahane matvarthamAM gmina pratyaya thAya che vAcU + fiaz-anfaz-ajzat, z=zun qkill, fasia. (C) "lakSmyA amaH" 7/2/32 | lakSmaNaH / lakSmI zahane bhatvartha sUrya an pratyaya thAya che. lakSmI + ana-lakSmaNaH, lakSmIvAnkSmIvAje. (H) "kacchvA Dura" 712139 kacchuraH / kacchU zabhane bhatvartha sUya ura (Du2) pratyaya thAya che.. kacchU+Dura-kacchuraH, kacchumAn =ravAje. , (I) "dantAdunnatAt 7 2 40 / unnatA dantA asya santi-danturaH / uMcA dAMta arthavALA danta zabdane matva sUcaka sur (Dara) pratyaya yAya che danta+Dura danturaH = bhoTA hotA. dantavAn sAmAnya dAMtavALA, danta+Dura=danturaH=bheoTA Page #591 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 572 hemalaghuprakriyAvyAkaraNe (J) "kRpA-hRdayAdAluH" 7 / 2 / 42 / kRpAluH / kRpA anya zahAne matvartha sUya: Alu pratyaya vipe yAya 7. kRpA+Alu-kRpAluH, kRpAvAn=kRpANu // 120 // abhrAdibhyaH 72 / 46 ebhyo matvarthe aH syAt / abhraM nmH| arzasA maitrH| samra vagere zabdone matvartha sUcaka ja pratyaya thAya che. abhra+a-abhram nabhA=mazra, mAsa, mAza, megha athavA svarga mANu sthAna-NA. arzas + a - arzasaH maitraH = 724 - masAvALe maitra. // 121 // as-tapA-mAyA-medhA-srajo vin 72 / 47 asantAttapaHprabhRtibhyazca vin syAt / varcasvI / tpsvii| mAyAvI / vrIhyAditvAnmAyikaH, maayii| medhAvI / 2nI che as cha mevA zahAne tathA tapas, mAyA, meSA bhane saj zahAne bhne| sUya: vin pratyaya thAya cha. yazas+vin-yazasvI, yazasvAn-yazavI. tapas+vin-tapasvo, tapasvAn-ta5vI. mAyA-vin-mAyAvI, mAyAvAn-45TI. meSA+ Page #592 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taddhite a0 573 vin-meghAvI, meghAvAn-bhuddhivANI. sraja+vin-sragvI, nagavAn mALAvALo. (A) "medhArathAd naveraH" 7 / 2 / 41 / medhiraH / rathiraH rathikaH / sragvI / meghA sane ratha zAhAne matvartha sUya ira pratyaya vidadhe thAya cha. meghA+ira-medhiraH, meghAvAn , meghAvI bhuddhiA ratha+ ira-raviraH, rathavAn , rathI-2yANI. // 122 // AmayAdIrghazva 72 / 48 asmAdvinpratyayaH syAt , dIrghazvAsya / AmayAvI / Amaya zahane bhava bhUyavin pratyaya thAya bhane vin yAya tyAre Amaya n| antya12 vI yAya. Amaya+vinAmayAvI, AmayavAn gAno. (A) "svAnminnIze" 7 / 2 / 49 / dIrghazca / svaamii| sva zahane 'Iza-svAmI' manu sUyana yatu ya to bhAva sUyara min pratyaya yAya cha bhane min thAya tyAre sva no svA thAya che. sv+min-svaa+min-svaamii+eqaanne| za-svAbhI. 21 meTale pAtAnu dhana svavAn-dhanavANI. sahI Iza artha nathI tathA min pratyaya na thA. Page #593 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 574 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe (B) "go: " 7/2/50 / gomI | go zaNDane bhatvartha sU min pratyaya thAya che. go+min - gomI, gomAn gAyavANI. (c) " UrjA vinvalAvas cAntaH" 7/2/51 / UrjasvI, UrjasvalaH / UrvvAn / jakArAMta evA phkta zabdane matva sUcaka vIr ane vaha pratyayeA thAya che ne e pratyA thatAM kksa zabdanu. naeNk evu sAta 35 thAya che Urja + vin- Urjas + vin- UrjasvI, UrjasvalaH, UrkhAn manavANI: // 123 // sarvAderan 7/2/59 sarvAdaradantAktarmadhArayAdin syAt / sarvadhanI / jenI AdimAM sarve zabda heAya evA a kArAMta zabdone bhatvarthabhAM TharmadhAraya sabhAsabhAM in pratyaya thAya che. sarva +dhana+ ina - sarvadhanI =dhA dhanavANe. // 124 // vAtA - 'tIsAra-pizAcAt kazvAntaH 7|2|61 ebhyastribhya in kAntazca / vAtakI / iti matvarthIyAH / prAcuryaprAdhAnyAdiSu yathAI mayaDvAdhyaH - apUpamayaM parva / Page #594 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taddhite a0 vAra, sarakAra ane vijJAAra zabdone matvarthamAM na pratyaya thAya che. ane e traNe zabdone aMte 4 umerAya che. arthAt matvarthamAM vina pratyaya thAya che. vAta + dina - vAvaNI = vAyu prakRtivALe. atIsAra+niatItAjI = atIsAra regavALe. virAra + va - jigArajI = pizAcanA vaLagADavALe. (A) "pravAre rAtIdhara" magAtA prathamAMta nAmane SaSThI "ene prakAra evA arthamAM jAtIyam pratyaya thAya che. sAmAnya karatAM jemAM bIjA prakAranI vizeSatA che te prakAra kahevAya. mu prajA ratha-vahu-kAlaya-vaTuM kANIthA=5-kuzaLaprakAravALo-jenI rItabhAta ke raulI paTuM che te ' (B) "bhUtapUrve rA" chArA78 pUrva mUrtiA-bhUtapUrva mRtapUrva . grAma, hiyarI .. " "bhUtapUrva-pahelAM hatuM evA arthamAM svArthasUcaka juvar arthAta -pratyaya thAya che. ahIMthI AgaLa AvanArA samAM kahevA pratye svArtha arthane sUcaka samajavA. bhUtapUrvam kADhayA-kADhavajI=je pahelAM paisAvALI hatI te. (C) "nijo pAsa thArUAi ! chApA Page #595 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 576 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe niMdAnuM sUcana thatuM hoya tyAre nAmane pAm pratyaya and . nindyaH chAndasaH-chAndasa+pAzapaH chAndasapAzaH=ni wist-vehAsyAsI. (D) "prakRSTe tamap" 7 / 3 / 5 / ayameSAM prakRSTaH zukla: zuklatamaH / / nAmane "prakRSTa arthamAM svArthasUcaka taman pratyaya thAya che. atizayena zukla:-zuklatamaH pUSa ghaanne| // 125 / / dvayorvibhajye ca tarap 73 / 6 dvayormadhye prakRSTe, vibhajye ca tarap syAt / iyaM paTvI, iyaM paTvI, iyamanayoH prakRSTA paTvI-paTutarA / saughnebhyo mAthurA ADhyatarAH / jyAM be prakRSTamAM-uttama-thI ekane judo batAva hoya tyAM nAmane rASTra pratyaya lAge che tathA benI sarakhAmaNImAM eka prakRSTa-uttama ne judA tAravo hoya tyAM paNa nAmathI tarap pratyaya kA che. ___ praSTa-dve ime paTU , iyam anayoH prakRSTA paTuH-paTu tara -paTutara-paTutarAmA me shriim| yatura che tamA // zrI dhAre yatura che. vibhajya-sAMkAzya kebhyaH pATaliputrakAH ADhayatarAH= sAMkAzyanA - ziyAlakoTanA - vatanI lakathI pATaliputranA loko padhAre sapa-na che. Page #596 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taddhite a.. (A) "kvacit" 7 / 3 / 7 / svArthe yathAlakSyaM tarap / abhinnatarakam / prayoga anusAra svArtha arthane sUcaka tApa pratyaya thAya cha. abhinnam eva-aminna+tara-abhinnatarakamma linna- ya. // 126 // kintyAdye'vyayAdasattve tayorantasyAm 73.8 kimaH tyAdyantAd edantAdavyayAca parayostamaptaraporantasyAm syAt , na cettau sattve dravye varttate / kintamAm , kintarAm / ayameSAM prakRSTaM pacati pacatitamAm / ayamanayauH prakRSTaM pacati pacatitarAm / pUrvAhaNetarAm 2 / atitarAm 2 bhuGakte / asattve kim ? kintaraM dAru / asatyavAya-2 drvyvaay-mev| kim za6 tyAdi-ti tas anti paNere pratyayavANA chiyA ph|, e 42ita nAma bhane avyaya lAgelA tara ane tamap pratyaya ne cheu Am umerAya che. kim--kima+tara+Am-kintarAm-dhAre zu. kima + tama+ Am-kintamAm vizeSa padhAre zu: tyAdi-pacati+tara+AmpacatitarAm - . ma. te atizaya 54ve cha - 2 che. pacati tama+Am-pacatitamAmme 45mA te bhatizaya padhAre Page #597 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 578 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe 54ve cha. ekArAMta-pUrvAhaNe+tara+Am-pUrvAhaNetarAm = pUrvAhnamAsinA pUq mAmai. pUrvAhaNe+tama+Am-pUrvAhaNetamAm pUrvAlamA -hisAnA pUrva bhAgamA avyaya - ati + tara+Am-atitarAm= vizeSa-mati-dhara'. ati+tama+Am-atitamAma-vizeSa-padhAremati-dhAra kintaraM dAru- 3 3-sA. prayogamA kintaraM ||3nu:lAkaDAnuM-vizeSaNa hovAthI tene saMbaMdha lAkaDA sAthe hovAne lIdhe te savavAcaka che. tethI A niyama na lAge. // 127 // guNAGgAdveSTheyasU 73 / 9 guNapravRttihetukAttamaptaraporviSaye yathAsaGkhyametau vaa| syAtAm / ayameSAM prakRSTaH paTuH paTiSThaH paTutamaH / ayamanayoH prakRSTaH paTuH paTIyAn paTutaraH / guNavAcaka nAmane tamannA viSayamAM vikalpa rUjha pratyaya aad bhane tarap nA viSayamA vi8 Iyam-iyas-pratyaya sA ayameSAmatizayena paTuH - paTu + iSThaH - paTiSThaH - paTutam = madhAma mA 5Tu-ziyA2 cha. ayam anayoH prakRSTa guru:guru+iyas-garIyAn-gurutaraH=mA mA mA goravA che. (A) "prazasyasya zraH" 7 / 4 / 34 / NISTheyassu / prakRSTaH prazasya:-zreSThaH zreyAn / vRddha-prazasyayorvyaH / jyeSThaH / Page #598 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taddhite a0 579 mi, iSTha ana Iyasu pratyaye yA tyAre prazasya zahane ma a Ava aa che. Ni-prazasyaM karoti - ayati = prazasyane le che. prazasya+iSTha-zra+iSTha-zreSThaH-samA prazasya. prazasya-iyasu-zra+iyAn-zrethAna prasasto prasanIya. (B) "jyAyAn" 7 / 4 / 36 ayamIyasau sAdhuH / Iyas pratyaya ye| le|y tyAre pazasya nusane pRddha nu jya 35 yo pachI Iyas pratyayanA I na A 423... vRddhaIyas-jya Iyas-jya Ayam-jyAyAnme 45 paye mottere|. prazasyAIyam-jagaI yam-jya+Ayas-jAyAn me / pazye prazasya. (C) "alpa-yUnAH kanvA" 7 / 4 / 33 / kaniSThaH, alpiSThaH kanIyAn , alpIyAn / kaniSThaH, yaviSThaH / kanIyAn , yavIyAn / Ni pratyaya saaye| DAya tyAre, iSTha pratyaya ye bAya tyAre, Iyas pratyaya ye DAya tyAre alpa mane yuvan shhne| kan mAheza vidaye thAya che. . ___ alpa+kan+Ni kanayati athavA alpayati-nAnAne 4 che. kana+iSThaH knisstthH-myq| alpiSTha:=pAmA 65-nAnA. kanna Iyas-kanIyAnU athavA alpIyAna-ye 12ye nAnA-165. yuknayuvan Ninyavayati 554 / kanayati-yuvAnane 4 che yuvan iSThaH= yaviSTha athavA kaniSThaHmadhAma yuvAna yukn+iyas-yavIyAn athavA kanIyAn-2 mA yuvAna tA. Page #599 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 580 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe (D) "bADhA'ntikayoH sAdha-nedau" 7 / 4 / 37 / NyAdiSu / prakRSTo bADhaH-sAdhiSThaH, sAdhIyAn / prakRSTo'ntikAnediSThaH, nedIyAn / priyasthiretyAdinA priyAdInAM prAdhyAdeze, prakRSTaH priyaH-preSThaH preyAn / stheSThaH stheyAn / Ni, iSTha bhane iyas pratyaya yA DAya tyAre bADha zahane pahale sAdha maas| ane antika zahane pahale neda mo . bADhaM karoti-sAdh+Ni-sAdhayati-mADha-dhA-42 che. bADha+ iSTha-sAdhU iSThaH-sAdhiSThaH-sImA padhAre. vADha+iyasU-sAdh+iyassAdhIyAn 45i mADha. antikaM karoti-ned+Ni-nedayati= na04 42 cha. antika+iSTha-ned+iSTha-nediSThaH somA na74. kantika +Iyasa-ned+Iyasa nedIyAnme 42tA 15 na. (E) "bahArNISThe bhUy" 7 / 4 / 40 / bhUyiSThaH / Iyasau / Ni pratyaya anti bahu / ma bhUya 35 152rAya tathA phujha pratyaya lAgatAM vahu ne badale mUt rUpa vaparAya che. . Ni-bahuM karoti bahu+Ni-bhUy+Ni-bhUyati-maI 42 cha. bahu+ iSTha-bhUya+iSThabhUyiSThaH padhAre.. (F) "bhUlukacevarNasya" 7 / 4 / 41 / bhUyAn / sthUladUretyA dinA sthUlAdInAmantasthAdilope nAminA guNe casthaviSThaH, sthavIyAn / daviSThaH davIyAn / Page #600 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taddhite a0 581 iman pratyaya yatA iyasa pratyaya lAgelAya tyAre bahu zabdane badale mU rU5 vaparAya che ane mana tathA sucana pratyayanA i u an thAya che. bahu+iman-bhU+man-bhUmA-dhA-vyA54. bahu iyasa-bhU+yasa-bhUyAn-dhA-vyA54. (G) "vinmatArNISTheyasau lup" 7 / 4 / 32 / prakRSTaH sragvI srajiSThaH / eva tvaciSThaH / Ni, iSTha iyasa pratyaya sAyA heya to vin bhane matu pratyayano lopa thAya che. _Ni-sragviNamAcasTe-sraga+vin-Ni -sajayati = bhAjAvAjAne 4. che. isstth-srjisstthH| mANAsAmA uttama mAjAvANI. iyasa strajIyAn-me mANAsAmA saare| bhAjAvANe. Ni-tvagvat+ Ni - tvacayati-yAmIna 4 cha. ISTha-tvagvat ISTha-tvaciSThaH =mA 12ye sArI yAmabANe. iys-tvgvt+iys-tvciiyaanbe vacce sArI cAmaDIvALA. // 128 // tyAdezca prazaste rUpap 7 / 3 / 10 tyAdyantAd nAmnazca prazaste rUpap syAt / pacatirUpam / vaiyaakrnnruupH| Page #601 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 582 hemalaghuprakriyAvyAkaraNe vAri prayayavALA kriyApadane ane nAmane prazasta ma mAM rUpap-rupa pratyaya yAya che. yApahanA mA 3pAne ! rUpap pratyaya ye che. ___ prazastaM pacati-pacati rUpap-pacatirUpam=te sA3 2i) cha. prazasta pctH-pctH+rupp-pctaarupm=te| ye sA3 rAdhe che. prazastaM pcnti-pcnti+rupp-pcntirupm=te| sA3 rAdhe che. (A) Rdudittara 3 / 2 / 63 tarabAdiSu kvacid hrasvapuMvadbhAvau vA vaktavyau-pacantitarAM, pacattarAM, pacantItarAm / Rta-utta itta meTa R nizAna bhane u nishaanvALA pratyaya lAgelA hoya evuM ane vizeSyane lIdhe strIliMgI nAma samAvu, ne ye Rtdat tayA utit pratyaya nAmane tara, tama, rupa bhane kalpapratyayo / ya ta put samA tathA te nAmanA cheDAne svara dIdhuM hoya te vikalpa hUva kare tathA samAna visativANI mevA zrIni buvA, celI, gotrA, matA, hatA zAhI utta254ma ya to 55 te Rdudit nAmane vika9pe pRvat samajavuM tathA RvinA mane cheDe dIrgha hoya te hasva paNa vikalpa samajavuM. Rdit nAma puMvata tathA 721. tara-pacanti+tarA-pacataga, pacantitarA, pacantItarAsArI dhanArI tama-pacanti+tamA-pacatamA, pacantitamA, pacantItamA thAre sAdhanArI. Page #602 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taddhite a0 // 129 // atamavAderISadasamApte kalpap dezyap dezIyar 7|3|11 583 tambAdyantavat tyAdyantAd nAmnazca kiJcidUne'mI trayaH syuH / pacatikalpaM pacatidezyaM pacatidezIyam / paTukalpA paTudezyA paTudezIyA / tarap ane tamap vagere prtyye| vagaranA tyAdyanta priyApahathI mane nAmathI thoDu adhura hoya sevA arthane sUyavavA kalpap- kalpa, dezyap-dezya bhane dezIyara - dezIya prtyye| bAje che. ISad aparisamAptam - pacati+kalpa - pacatikalpam ISad aparisamAptam- pacati+kalpa - pacatikalpam =te theADu madhU3 rAdhe chete dhAvu che ISad aparisamAptam - pacati + dezya = pacatidezyam-te the| dhUdhe te zaMdhavA mere che. ISada aparisamAptam - pacati + dezIya pacatidezIyam =te theADu madhU rAMdheche-te rAMdhavA nevu 4re che. ISad asamAptA - paTu+kalpa paTukalpA= thoDI adhurI hoziyAra-DoziyAra nevI ISada asamAptA - paTu+dezya - paTuddezyA= thoDI adhurI hoziyAra - DeMziyAra nevI. ISada asamAptA - paTu + dezIya paTudezIyA = thoDI adhurI hoshiyaarhAziyAra jevI. - (A) "nAmnaH prAgbahuva" 7| 3 | 12 | kicidUne / bahupaTuH / " Page #603 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 584 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe pttuklpH| kutsitAlpAjJAtAdiSu yathArha kabAdayo vAcyAH / azvakaH / anukampAyAM-putraka ehaki / DuM adhurUM e artha hoya te nAmane nAmanI pahelAM bahu pratyaya vi48 thAya che. iSad asamAptaH paTuH -- bahu + paTuHbahupaTuH athavA paTukalpa-zIyA2 23. (B) ekAdAkin cA'sahAye" 7 / 3 / 27 ekAkI, ekkH| asahAya arthavALA g zabdane mArin ane pratyaya thAya che. ekaH eva eka+Akin-ekAki mth| ekkaa=me8iekale-keAI sAthe na hoya te. // 130 // tyAdi-sarvAdeH svareSvantyAtpUrvo'k ___73 / 29 tyAdhantAtsarvAzcAntyasvarAtpUrvo'ka syAt , kutsitAdiSu / pacataki, sarvake iti / tyAdi akhtavALA kriyApadane chellA svarane pUrva ane sarvAdi zabdonA chellA svaranI pUrve prA nitya arthonAM ja pratyaya thAya che. kutsitam alpam ajJAtam vA pacati-pacat+ak-i-pacataki =te 42 / 5 rAdhe cha, 265 2rAdhe cha ra ajJAta rAdhe cha sarvesarva + aAe-sarvake- nihanIya, madhA ma65, mayA malayA. Page #604 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taddhite a0 585 // 131 // yusmadasmado sAbhAdisyAdeH 7 / 3 / 30 sakArAdi-okArAdi-bhakArAdivarjitaM yadi syAdi, tathA tatsyAyantayoreva yuSmadasmadorantyasvarAdeH pUrvA'ka syAt , anyathA nAmno'ntyasvarAdeH pUrvo'k / tvayakA / mayakA / sakArAdivarjanAt-yuSmakAsu asmakAsu, yuvakayoH AvakayAH, yuvakAbhyAm AvakAbhyAm / sa 426, o // 2 // bhane bha ( syA CARSHA choDIne bIjI sthAdi vibhakti lAgI hoya tyAre zuSka ane asmad zahanA 25|maanaa antya 212nI 5ai ak pratyaya yAya che. tvyaa-tvyuu+a+aa-tvykaa-taa2| 13. mayA-maya+akU+A -mykaamaa2| 13. sa mA vimasti-yuSmad+su-yuSmad+ak su-yussmkaasu-tmaamaaN-tume| sUtra-2/1/6 o mAvimati -yuvkyo:-tbhaa2| menu-tmaa| mAM. bha mAhivimati-yuvakAbhyAm tmaa| me 13, tmaa| ye bhATe, tbhaa2| methI ld Sel20mAM sa 412, o 412 mane bha 412 AdivALI syAdi vibhakti che ane ahI te tevI svAdi vibhaktione niSedha karelo hovAthI A niyama na lAge. // 132 // avyayasya kA d ca 73 / 31 Page #605 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 586 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe avyayasyAntyasvarAtpUrvo'k, tadhoge ko d c| kutsitAdhuccairuccakaiH / dhik dhakid / - 7/3/58 sUtranI pahelAM je arthe kahelAM che te arthe jaNAtAM hoya te avayavanA anya svaranI pUrvamAM aA pratyaya thAya che ane avyayane cheDe AvelA che ne ? thaI jAya che. kutsitAra kartha-jo-- ++ 9 =niMdanIya uMcuM-thoDuM UMcuM athavA ajJAta uMcuM viva- pra phudhi niMdanIya vagere traNa arthavALe. dhikkAra-ahIM vizva nA vA ne 2 thayela che. (A) "vai irnirdhAryuM hata" chArUA2 vitaka, jo vA matiH 4: vahu jAti, guNa, kriyA, saMjJA ane pArthane saMbaMdha vagere dvArA jyAM bemAMthI ekanuM nirdhAraNa karavuM hoya, ekane bIjAthI juduM pADavuM hoya, tyAre A zabdane tA-atara pratyaya vikalpa thAya che. pattara-patara-NavA mavo, jha, Tu, pattA, caiitra rahI vA tamArA bemAMthI ekajaNa kaTha che, catura che, gati karanAro che, rautra nAmavALe che athavA daMDadhArI che. - Page #606 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taddhite a0 ahI kaThe zabda jAtIsUcaka che, paTTu zabda guNasUcaka che, gantA zabda kriyAvAcaka che ane caitra zabda nAmasUcaka che tathA rajjo zabda daDanA sabadhasUcaka che. e rIte jAti dvArA 3, guNu dvArA catura, kriyA dvArA gantA, nAma dvArA caitra ane padArthanA saMbaMdha dvArA nTi e rIte ahIM nirdhAraNa karela che. eTale emAMthI eka jaNane judo pADI batAvela che. // 133 // yattatkimanyAt 7/3/53 dvayermadhye ekasminnirghArye'rthe ebhyazcaturbhyaH utaraH syAt / yataro bhavateAH kaThAdistatara Agacchet / 587 upara jaNAvelI rIte emAMthI ekanuM nirdhAraNa karavuM hAya tyAre cat, sat, vim ane anya zabdAne hattara-atara pratyaya thAya che. catu+hata --cattaraH mavAH DAriH, tata+vruttara-tataH Ayache. =tamArA bemAMthI je jAti vaDe kaTha vagere eTale je jAti vaDe kaTha hoya, guNu vaDe catura hAya kriyA vaDe amuka kriyA karanAra hAya, nAma vaDe amuka nAmavALA hAya ane amuka padArthanA sabadhavALA hAya te Ave. eja rIte vi+jjata-tara:, anya +Tasa anyata: A zabdone paNa samajavA, Page #607 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haimalaghuprakriyAvyAkaraNe // 134 // bahUnAM prazne tamazca vA 7| 3 | 54 yadAdibhyazcaturbhyaH bahUnAM madhye nirdhAryArthibhyaH prazne Datamo utarazca vA syAt / yatamo yataro vA bhavatAM ktthaadisttmstt| vA yAtu / evaM katamaH kataraH / anyatamaH anyataraH / pakSe yA yo vetyAdi / 588 - " , pUrve jaNAvela rIte ja ghaNAMnI vaccethI ekanuM nirdhAraNa vu hoya ane prazna artha to hoya to yat tat kim ane anya zahAne Datam atama ne Datara - atara prtyye| vimye thAya che. yat+Datam-yatamaH, yat+DataraH- yataraH vA, bhavatAM kaThaH, tat +Datama-tatamaH, tataraH, vA yAtu=tabhAra lAbhAMthI ne uTha hoya te lagyo. ahIM paNa upara jaNAvyA pramANe jAti, guNa ane kriyA tathA nAma dvArA nirdhAraNa samajI levAnu` che. kim + Datama = katamaH kim + itara = kataraH anya +Datama- anyatamaH anya+Datara=anyataraH pakSamAM-yakaH, yaH, sakaH, sa vA bhavatAm kaThaH='tabhAg2abhAMthI ? 44 hoya te' ityAdi pUrvavat bhAgavu: (A) "vaikAt " 7|3|55 / DatamastathA / ekatamaH ekaka : ekA vA bhavatAM kaThAdiH / Page #608 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taddhite a0 589 jAti, guNa vagere vaDe ghaNanI vaccethI nirdhAraNa karavuM loya to eka sapane Datama-atama pratyaya vi thAya cha eka+Datama ekatamaH, eka+ka-ekakaH, vA bhavatAm kaThaH = tamArA badhAmAMthI eka kaTha ityAdi pUrvavat samajavuM. (B) "prAyo'toyasaha-mAtraTU" 7 / 2 / 155 / svArthe / yAvadeva yAvadvayasam / yAvanmAtram / je nAmane cheDe thatu pratyaya che tene vArthamAM prAyaH karIne prayogAnusA2 dvayasad-vayasa bhane mAtraT-mAtra prtyye| thAya che. yAvat dvayasaT-yAvadvayasam29. yAvat + mAtra - yAvanmAtram = // 135 // tIyATTIkaNa na vidyA cet 72 / 153 tIyAntAd avidyArthAt svArthe TIkaNU vA syAt / dvaitIyIkaM, taatiiyiikii| vidyA tu dvitIyA / 2 nAmane che tIya pratyaya che. te nAbhana vidhAnasa na hoya to svArtha mAM ToLu pratyaya vikalpa thAya che. dvitIya + TokaNa = dvaitIyIkam athavA dvitIyam = bhI (sadhyAme) vidyA tu dvitIyA-vidyA Deya to dvitIyA prayoga thAya. vidyA arthamAM niSedha karelo hovAthI TIjhanuM pratyaya na thAya. arthAta ne dvitIya za vidhAna vizeSa Doya to dvitIyA . 22 55 dvaitIyIkam na yAya. Page #609 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 590 haimalaghupra kivAvyAkaraNe (A) " varNA'vyayAtsvarUpe kAraH 7/2/156 | kakAraH / 'ma' vagere vana vAcaka zabdane tathA anyaca ne svarUpa arthamAM hAra pratyaya thAya che. varNa -vA24-a+kAraH-akAraH = a va avyaya - om +kAraH = viSayamA prayogabhAM -A prayAgamAM AUMkaarH=AUM04|2 aH -viSNu-'ma' bheTale 'a' viSNuvAcI che. paNa vaNuM vAcI ke avyaya nathI. tethI A niyama na lAgyA. (B) "rAdephaH " 7|2| 157 | rephaH / varSAvAcI 'ra' zabhane prAyaH 'eka' pratyaya thAya che gAne Aya: yevu sUyana uravAthI 'kAra' pratyaya pazu thAya che. r+ek-rekH=24|2. ra+kAra - rakAraH = 24 / 2. ( C ) " nAma - rUpa - bhAgAddheya : " 7 / 2 / 158 nAmadheyam / nAma, rUpa bhane bhAga zanhone svArthasya dheya pratyaya thAya che. nAma eva-nAma + veya - nAmadheyam = nAma rUpam eva - rUpa+ beya- rUpadheyam - 35. bhAga eva bhAga + dheya- bhAgadheyam = lAbha-aza (D) "devAttal " 7/2/162 | devatA / deva zahane svArtha sUtala pratyaya vimulye sAge che. deva eva - deva + tala devatA = heva athavA hevI. Page #610 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tadvite a. 591 (E) "bheSajAdibhyaSThayaNa" 7 / 2 / 164 / bhaiSajyam / bheSaja mA zAhIne 21 mA TayaN pratyaya vi48 yAya cha. bheSajam eva - bheSaja + TayaNa = bhaiSajyam mayA bheSajam-411, esaDa vesaDa. (F) "prajJAdibhyo'N" 7 / 2 / 165 prAjJaH vANijaH / prajJa vagere ANDAne svArthamA aNU pratyaya vidaye thAya che. prajJa eva-prajJa+aN-prAjJaH. prajJA-vidvAna. vaNija eva-vaNija+aNUvANijaH, vaNijaH pakSi-vAdiyo. (G) "vAca ikaN" 7 / 2 / 168 / sandiSTe / vAcikam / vAca / sahiSTa artha nA sUya: ikaNa pratyaya nitya vAle che. vAg eva vAcikam-vAcika vaktisa zAna 4 chAgaLanA sUtrathI vA ne adhikAra cAlu che paNa ahIM ane uparanA sUtramAM vA no adhikAra na le. (H) "upAyAddhasvazca" 7 / 2 / 170 upAyAdikaNa , hUsva thAsya / aupayikam / upAya AvDane vA mAM ikaN pratyaya vikSye thAya cha bhane se pratyaya thadi 'pA' na pa thAya che. upAyaH eva-upAya+ ikaN-aupayikamU-mayA upAyaH=upAya. Page #611 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 592 haimalaghuprakriyAvyAkaraNe (I) "vinayAdibhyaH" 7 / 2 / 169 / ikaN vA bhavati / / vainayikam / iti taddhitadigmAtram / vinaya kore zAhAne svArthamA ikaNa pratyaya vi thaa| cha. vinayaH eva-vinaya ikaNa-vainayikam ath| vinayavinaya. samayaH eva-samaya+ikaNa-sAmayikam athA samayaH=samaya. iti zrImahopAdhyAyazrI kIrtivijayagaNi ziSyopAdhyAya zrIvinayavijayagaNiviracitAyAM haiMmalaghuprakriyAyAM prathamavRttiH samAptA // ... // haimalaghuprakriyAvyAkaraNe pUrvArddha samAptam // Iti zrImad AcAryadevazrI vijaya darzanasUrijI ziSyaratna AcAryadevazrI vijaya priyaMkarasUrie hamalaghuprakriyA vyAkaraNanuM gujarAti bhASAMtara pUrvArdha samApta karyuM. Page #612 -------------------------------------------------------------------------- _