Book Title: Agam 14 Upang 03 Jivabhigam Sutra Part 01 Stahanakvasi
Author(s): Madhukarmuni, Rajendramuni, Shobhachad Bharilla
Publisher: Agam Prakashan Samiti
Catalog link: https://jainqq.org/explore/003454/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sva. pUjya gurudeva zrI jorAvaramalajImahArAja kI smRti meM Ayojita saMyojaka evaM pradhAna sampAdaka yuvAcArya zrI madhukara muni jIvAjIvAbhigamasUtra ( mUla-anuvAda-vivecana-TippaNa-pariziSTa-yukta ) Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ U~ ahaM jinAgama-granthamAlA : granthAMka-30 [parama zraddheya gurudeva pUjya zrI jorAvaramalajI mahArAja kI puNyasmRti meM Ayojita] zrutasthavirapraNIta-upAGgasUtra jIvAjIvAbhigamasUtra [prathama khaNDa] [mUlapATha, prastAvanA, artha, vivecana tathA pariziSTa Adi yukta] sannidhi upapravartaka zAsanasevI sva0 svAmI zrI brajalAlajI mahArAja Adya saMyojaka tathA pradhAna sampAdaka - (sva0 ) yuvAcArya zrI mizrImalajI mahArAja madhukara .. sampAdaka. zrI rAjendramunijI, ema. e., sAhityamahopAdhyAya mukhya sampAdaka paM.zobhAcandra bhArilla prakAzaka zrI AgamaprakAzana samiti, byAvara (rAjasthAna) Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinAgama-granthamAlA : granthAGga 30 - nirdezana sAdhvI zrI umarAvakuMvara 'arcanA' 0 sampAdakamaNDala anuyogapravartaka munizrI kanhaiyAlAla 'kamala' upAcArya zrI devendamuni zAstrI zrI ratanamuni paNDita zrI zobhAcandra bhArilla' * sampreraka munizrI vinayakumAra 'bhIma' 0 saMzodhana zrI devakumAra jaina 0 prakAzana tithi tRtIya saMskaraNa vIra nirvANa saM0 2528 vi. saM. 2058 I. san 2002 apraila - prakAzaka zrI AgamaprakAzana samiti vRja-madhukara smRti bhavana, pIpaliyA bAjAra, byAvara (rAjasthAna) - mudraka zrImati vimaleza jaina ajantA peparsa kanvarTasa lakSmI cauka, ajamera-3050010:420120 . kampyUTara TAipa saiTiMga bRja kampyUTarsa mAlI mauhallA, kRSNa gaMja, ajamera - 305006 0:626669 D mUlya :75 rupayA Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Published at the Holy Remembrance occasion of . Rev. Guru Shri Joravarmalji Maharaj JIVAJIVABHIGAMA SUTRA [Part-1 [ Original Text, Hindi Version, Introduction and Appendices etc.) Inspiring Soul (Late) Up-pravartaka Shasansevi Rev. Swami Sri Brijlalji Maharaj Convener & Founder Editor (Late) Yuvacharya Sri Mishrimalji Maharaj 'Madhukar Editor Shri Rajendra Muni, M. A. Sahityamahopadhyay Chief Editor Pt. Shobhachandra Bharilla Publishers Shri Agam Prakashan Samiti Beawar (Raj.) Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jinagam Granthmala Publication No. 30 Direction Sandhwi Shri Umravkunwar 'Archana' Board of Editors Anuyoga-pravartaka Muni Shri Kanhaiyalal 'Kamal' Upachrya Sri Devendramuni Shastri Sri Ratan Muni Pt. Shobhachandra Bharilla Promotor Muni Sri Vinayakumar 'Bhima' Correction and Supervision shri Dev Kumar Jain Date of Publication Third Edition Vir-nirvana Samvat 2528 Vikram Samvat 2058; April, 2002 Publishers Sri Agam Prakashan Samiti, Brij-Madhukar Smriti-Bhawan, Pipalia Bazar, Beawar (Raj.) Pin 305 901 Printer Smt. Vimlesh Jain Ajanta Paper Converters, Laxmi Chowk, Ajmer-305001 : 420120 Computer Type Setting By Brij Computers Mali Mohalla, Krishan Ganj, Ajmer-305001 : 626669 Price Rs. 75/ Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya zrI jinAgama graMthamAlA ke tIsaveM granthAMka jIvAjIvAbhigama sUtra (prathama khaNDa) kA yaha tRtIya saMskaraNa Agama pAThI pAThakoM ke samakSa prastuta karate hue Ananda kA anubhada ho rahA hai| sAtha hI gaurava kI anubhUti ho rahI hai ki samiti Agama sAhitya ke pracAra prasAra karane meM saphala huI hai| ___ vyAkhyAprajJapti sUtra aura prajJApanA sUtra ke samAna hI yaha jIvAjIvAbhigama sUtra bhI jaina darzana ke saiddhAntika pakSa kI vizad vyAkhyA karatA hai aura usameM bhI jIvatattva ke pratyeka pakSa kA varNana kiyA gayA hai| jinheM saiddhAntika dRSTi se jIvatattva kA sarvAMgINa varNana samajhanA hai unheM isa Agama kA adhyayana karanA anivArya, Avazyaka hai| uparyukta saMketa se yaha spaSTa ho gayA hai ki jIvAjIvAbhigama sUtra tattva vivecaka Agama grantha hai| tAtvika hone se isake anuvAda meM saiddhAntika pakSa ko spaSTa karane ke lie vistRta vyAkhyA kI AvazyakatA hai|aisaa kiye binA jijAsa pAThakoM ko parNarUpeNa santoSa nahIM ho sakatA hai| isa bAta ko dhyAna meM rakhakara anuvAdaka vivecaka vidvAna muni zrI ne varNya viSaya se saMbaMdhita granthAntaroM kA sahayoga lekara viSaya itanA sugama banA diyA ki pAThakoM ko apanI pratyeka jijJAsA kA uttara prApta hotA hai| vivecana ke vistAra se sUtra ke hArda ko samajhane meM pAThakoM ko suvidhA ho gayI lekina pRSTha saMkhyA kI vRddhi hote jAne se samasta grantha ko eka hI jilda meM samAyojita karanA saMbhava nahIM ho sakA isalie zeSa bhAga dvitIya khaNDa meM prakAzita kiyA gayA hai| vijJa munizrI ne apanI yogyatA ko pUrNa rUpeNa niyojita kara grantha ko sarvocca sthAna para pratiSThita kara diyA hai, etadartha hama munizrI jI kA hArdika abhinandana karate hai aura apekSA hai ki apanI vidvattA kA upayoga sarasvatI bhaNDAra kI zrIvRddhi ke lie niyojita kreNge| anta meM hama sva. yuvAcArya zrI madhukaramunijI ma. sA. ko zraddhAMjali samarpita karate haiM ki jinake dvArA boyA gayA bIja dinAnudina vRddhiMgata hotA huA vizAla vaTavRkSa ke rUpa meM pravardhamAna hai aura hameM apanA yoga dene kA suavasara prApta huaa| jina-jina mahAnubhAvoM kA isa mahAna kArya meM sahayoga prApta huA aura ho rahA hai una sabhI kA AbhAra mAnate hai| sAgaramala baitAlA adhyakSa ratanacanda modI kAryAdhyakSa sAyaramala coraDiyA mahAmantrI jJAnacanda vinAyakiyA mantrI zrI Agama-prakAzana samiti, byAvara (rAjasthAna) Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIya vaktavya sarvajJa-sarvadarzI vItarAga paramAtmA jinezvara devoM kI sudhAsyandinI Agama-vANI na kevala vizva ke dhArmika sAhitya kI anamola nidhi hai apitu vaha jagajjIvoM ke jIvana kA saMrakSaNa karane vAlI saMjIvanI hai| arhantoM dvArA upadiSTa yaha pravacana vaha amRta-kalaza hai jo saba viSa-vikAroM ko dUra kara vizva ke samasta prANiyoM ko nava jIvana pradAna karatA hai| jainAgamoM kA udbhava hI jagat ke jIvoM ke rakSaNa rUpa dayA ke lie huA hai| ahiMsA, dayA, karuNA, sneha, maitrI hI isakA sAra hai| ataeva vizva ke jIvoM ke lie yaha sarvAdhika hitaMkara, saMrakSaka evaM upakAraka hai| yaha jaina pravacana jagajjIvoM ke lie trANarUpa hai, zaraNarUpa hai, gatirUpa hai aura AdhArabhUta hai| pUrvAcAryoM ne isa Agama-vANI ko sAgara kI upamA se upamita kiyA hai| unhone kahA 'yaha jainAgama mahAn sAgara ke samAna hai| yaha jJAna se agAdha hai, zreSTha pada-samudAya rUpI jala se labAlaba bharA huA hai, ahiMsA kI ananta UrmiyoM-laharoM se taraMgita hone se yaha apAra vistAra vAlA hai, cUlA rUpI jvAra isameM uTha rahA hai, guru kI kRpA se prApta hone vAlI maNiyoM se yaha bharA huA hai, isakA pAra pAnA kaThina hai / yaha parama sAra rUpa aura maMga ra maMgala rUpa hai| aise mahAvIra paramAtmA ke AgamarUpI samudra kI bhaktipUrvaka ArAdhanA karanI caahie|' sacamuca jainAgama mahAsAgara kI taraha vistRta aura gaMbhIra hai| tathApi gurukRpA aura prayatna se isameM avagAhana karake sArabhUta ratnoM ko prApta kiyA jA sakatA hai| jaina pravacana kA sAra ahiMsA aura samatA hai| jaisAki sUtrakRtAMga sUtra meM kahA hai-saba prANiyoM ko Atmavat samajha kara unakI hiMsA na karanA, yahI dharma kA sAra hai, AtmakalyANa kA mArga hai| jaina siddhAnta ahiMsA se otaprota hai aura Aja ke hiMsA ke dAvAnala meM sulagate vizva ke lie ahiMsA kI ajasra jaladhArA hI hitAvaha hai| ata: jaina siddhAntoM kA paThana-pAThana, anuzIlana evaM unakA vyApaka pracAraprasAra Aja ke yuga kI prAthamika AvazyakatA hai| ahiMsA ke anuzIlana se hI vizva-zAnti kI sambhAvanA hai, ataeva ahiMsA se ota-prota jainAgamoM kA adhyayana evaM anuzIlana parama Avazyaka hai| __ jainAgama dvAdazAMgI gaNipiTaka rUpa hai| arihaMta tIrthaMkara paramAtmA kevalajJAna kI prApti hone ke pazcAt artharUpa se pravacana kA prarUpaNa karate haiM aura unake caturdaza pUrvadhara vipula buddhinidhAna gaNadhara unheM sUtrarUpa meM nibaddha -praznavyAkaraNa sUtra 1. 2. savvajagajIvarakkhaNadayaTThayAe bhagavayA pAvayaNaM kahiyaM / bodhAgAdhaM supadapadavI nIrapUrAbhirAmaM, jIvAhiMsA'viralalaharI saMgamAgAhadehaM / cUlAvelaM gurugamamaNisaMkulaM dUracAraM / sAraM vIrAgamajalanidhi sAdaraM sAdhu seve|| ahiMsA samayaM ceva eyAvaMtaM vijaanniyaa| 3. Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karate haiN| isa taraha pravacana kI paramparA calatI rahatI hai| ataeva artharUpa Agama ke praNetA zrI tIrthaMkara paramAtmA hai aura zabdarUpa Agama ke praNetA gaNadhara haiN| anantakAla se arhanta aura unake gaNadharoM kI paramparA calatI A rahI hai| ataeva unake upadeza rUpa Agama kI paramparA bhI anAdi kAla se calatI A rahI hai| isIlie aisA kahA jAtA hai ki yaha dvAdazAMgI dhruva hai, nitya hai, zAzvata hai,sadAkAla se hai, yaha kabhI nahIM thI, aisA nahIM, yaha kabhI nahIM haiaisA nahIM, yaha kabhI nahIM hogI.....aisA bhI nahIM hai| yaha sadA thI, hai aura sadA rhegii| bhAvoM kI apekSA yaha dhruva hai, nitya hai, zAzvata hai| dvAdazAMgI meM bAraha aMgoM kA samAveza hai| AcArAMga, sUtrakRtAMga, sthAnAMga, samavAyAMga vyAkhyA-prajJapti, jJAtAdharmakathA, upAsakadazA, antakRddazA, anuttaraupapAtika, praznavyAkaraNa, vipAkasUtra aura dRssttivaad| ye bAraha aMga haiN| yahI dvAdazAMgI gaNipiTaka hai jo sAkSAt tIrthaMkaroM dvArA upadiSTa hai| yaha aMgapraviSTa Agama kahA jAtA hai| isake atirikta anaMgapraviSTa-aMgabAhya Agama ve haiM jo tIrthaMkaroM ke vacanoM se aviruddha rUpa meM prajJAtizayasampanna sthavira bhagavaMtoM dvArA race gaye haiN| isa prakAra jainAgama do bhAgoM meM vibhakta hai-aMgapraviSTa aura anaMgapraviSTa (aNgbaahy)| prastuta jIvAbhigama zAstra anaMgapraviSTa Agama hai| dUsarI vivakSA se bAraha aMgoM ke bAraha upAMga bhI kahe gaye haiN| tadanusAra aupapAtika Adi ko upAMga saMjJA dI jAtI hai| AcArya malayagiri ne, jinhoMne jIvAbhigama para vistRta vRtti likhI hai-ise tRtIya aMga-sthAnAMga kA upAMga kahA hai| . prastuta jIvAjIvAbhigama sUtra kI Adi meM sthavira bhagavaMtoM ko isa adhyayana ke prarUpaka ke rUpa meM pratipAdita kiyA gayA hai| yaha pATha isa prakAra hai 'iha khalu jiNamayaM jiNANumayaM, jiNANulomaM jiNappaNIyaM jiNapparUviyaM jiNakkhAyaM jiNANuciNNaM jiNapaNNattaM jiNadesiyaM jiNapasatthaM aNuvIiya taM saddahamANA taM pattiyamANA taM royamANA therA bhagavaMtA jIvAjIvAbhigamaNAmajjhayaNaM pnnnnviNsu|' -'samasta jinezvaroM dvArA anumata, jinAnuloma, jinapraNIta, jinaprarUpita, jinAkhyAta, jinAnucIrNa jinaprajJapta aura jinadezita isa prazasta jinamata kA cintana karake, usa para zraddhA-vizvAsa evaM ruci karake sthavira bhagavantoM ne jIvAjIvAbhigama nAmaka adhyayana kI prarUpaNA kii|' ukta kathana dvArA yaha spaSTa kiyA gayA hai ki prastuta sUtra kI racanA sthavira bhagavantoM ne kI hai| ve sthavira * bhagavaMta tIrthaMkaroM ke pravacana ke samyak jJAtA the| unake vacanoM para zraddhA-vizvAsa aura ruci rakhane vAle the| isase yaha dhvanita kiyA gayA hai ki aise sthaviroM dvArA prarUpita Agama bhI usI prakAra pramANarUpa hai jisa prakAra sarvajJa sarvadarzI tIrthakara paramAtmA dvArA prarUpita Agama pramANarUpa haiN| kyoMki sthaviroM kI yaha racanA tIrthaMkaroM ke vacanoM se aviruddha hai| prastuta pATha meM Aye hue jinamata ke vizeSaNoM kA spaSTIkaraNa ukta mUlapATha ke vivecana meM kiyA gayA hai| prastuta sUtra kA nAma jIvAjIvAbhigama hai parantu mukhya rUpa se jIva kA pratipAdana hone se athavA saMkSepa dRSTi se yaha sUtra jIvAbhigama ke nAma se bhI jAnA jAtA hai| 1. eyaM duvAlasaMgaM gaNipiTagaMNa kayAvi nAsi. na kayAvina bhavai, na kayAvi na bhavissaha, dhuvaM NicvaM saasyN| -nndiisuutr| [7] Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina tattvajJAna pradhAnatayA AtmavAdI hai| jIva yA AtmA isakA kendrabindu hai| vaise to jaina siddhAnta ne nau tattva mAne haiM athavA puNya-pApa ko Asrava bandha tattva meM sammilita karane se sAta tattva mAne haiM parantu ve saba jIva aura ajIva karma-dravya ke sambandha yA viyoga kI vibhinna avasthArUpa hI haiN| ajIva tattva kI prarUpaNA jIva tattva ke svarUpa ko vizeSa spaSTa karane tathA usase usake bhinna svarUpa ko batAne ke lie hai| puNya, pApa, Asrava, saMvara, nirjarA, baMdha aura mokSa tattva jIva aura karma ke saMyoga-viyoga se hone vAlI avasthAe~ haiN| ataeva yaha kahA jA sakatA hai ki jaina tattvajJAna kA mUla Atmadravya (jIva) hai| usakA Arambha hI AtmavicAra se hotA hai tathA mokSa usakI antima pariNati hai| prastuta sUtra meM usI Atmadravya kI arthAt jIva kI vistAra ke sAtha carcA kI gaI hai| ataeva yaha jIvAbhigama kahA jAtA hai| abhigama kA artha hai jnyaan| jisake dvArA jIva ajIva kA jJAna-vijJAna ho vaha 'jIvAbhigama' hai| ajIva tattva ke bhedoM kA sAmAnya rUpa se ullekha karane ke uparAnta prastuta sUtra kA sArA abhidheya jIva tattva ko lekara hI hai| jIva ke do bheda - siddha aura saMsArasamApannaka ke rUpa meM batAye gaye haiM / taduparAnta saMsArasamApannaka jIvoM ke vibhinna vivakSAoM ko lekara kiye gaye bhedoM ke viSaya meM nau pratipattiyoMmantavyoM kA vistAra se varNana kiyA gayA hai| ye nau hI pratipattiyAM bhinna bhinna apekSAoM ko lekara pratipAdita haiM ataeva bhinna bhinna hone ke bAvajUda ye paraspara avirodhI haiM aura tathyaparaka haiN| rAga-dveSAdi vibhAva pariNatiyoM se pariNata yaha jIva saMsAra meM kaisI kaisI avasthAoM kA, kina kina rUpoM kA, kina kina yoniyoM meM janma-maraNa Adi kA anubhava karatA hai, Adi viSayoM kA ullekha ina nau pratipattiyoM meM kiyA gayA hai| trasa - sthAvara ke rUpa meM, strI-puruSa napuMsaka ke rUpa meM, nAraka - tiryaJca manuSya aura deva ke rUpa meM, ekendriya se paMcendriya ke rUpa meM, pRthvIkAya yAvat trasakAya ke rUpa meM tathA anya apekSAoM se anya - anya rUpoM meM janma-maraNa karatA huA vaha jIvAtmA jina jina sthitiyoM kA anubhava karatA hai, unakA sUkSma varNana kiyA gayA hai| dvividha pratipatti meM trasa - sthAvara ke rUpa meM jIvoM ke bheda batAkara 1 zarIra, 2 avagAhanA, 3 saMhanana, 4 saMsthAna, 5 kaSAya, 6 saMjJA, 7 lezyA, 8 indriya, 9 samudghAta, 10 saMjJI asaMjJI, 11 veda, 12 paryApti - aparyApti, 13 dRSTi, 14 darzana, 15 jJAna, 16 yoga, 17 upayoga, 18 AhAra, 19 upapAta, 20 sthiti, 21 samavahata - asamavahata, 22 cyavana aura 23 gati - Agati- ina 23 dvAroM se unakA nirUpaNa kiyA gayA hai| isI prakAra Age kI pratipattiyoM meM bhI jIva ke vibhinna dvAroM ko ghaTita kiyA gayA hai| sthiti, saMciTThaNA (kAyasthiti), antara aura alpabahutva dvAroM kA yathAsaMbhava sarvatra ullekha kiyA gayA hai| antima pratipatti meM siddha saMsArI bhedoM kI vivikSA na karate hue sarvajIva ke bhedoM kI prarUpaNA kI gaI hai| prastuta sUtra meM nAraka, tiryaJca, manuSya aura devoM ke prasaMga meM adholoka, tiryakloka aura Urdhvaloka kA nirUpaNa kiyA gayA hai| tiryakloka ke nirUpaNa meM dvIpa samudroM kI vaktavyatA, karmabhUmi akarmabhUmi kI vaktavyatA, vahA~ kI bhaugolika aura sAMskRtika sthitiyoM kA vizada vivecana bhI kiyA gayA hai jo vividha dRSTiyoM se mahattvapUrNa hai isa prakAra yaha sUtra aura isakI viSaya-vastu jIva ke sambandha meM vistRta jAnakArI detI hai, ataeva isakA jIvabhigama nAma sArthaka hai| yaha Agama jaina tattvajJAna kA mahattvapUrNa aMga hai / prastuta sUtra kA mUla pramANa 4750 (cAra hajAra sAta sau pacAsa) granthAgra hai / isa para AcArya malayagiri ne 14000 (caudaha hajAra) granthAgra pramANa vRtti likhakara isa gambhIra Agama ke marma ko prakaTa kiyA hai / vRttikAra ne apane buddhi-vaibhava se Agama ke marma ko hama sAdhAraNa logoM ke lie ujAgara kara hameM bahuta upakRta kiyA hai| [8] Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdana ke viSaya meM - prastuta saMskaraNa ke mUla pATha kA mukhyataH AdhAra seTha zrI devacanda lAlabhAI pustakoddhAra phaNDa sUrata se prakAzita vRttisahita jIvAbhigama sUtra kA mUla pATha hai parantu aneka sthaloM para usa saMskaraNa meM prakAzita mUlapATha meM vRttikAra dvArA mAnya pATha meM antara bhI hai| kaI sthAnoM meM pAye jAne vAle isa bheda se aisA lagatA hai ki vRttikAra ke sAmane koI anya prati (Adarza) rahI hai| ataeva aneka sthaloM para hamane vRttikAra-sammata pATha adhika saMgata lagane se use mUlapATha meM sthAna diyA hai| aise pAThAntaroM kA ullekha sthAna-sthAna para phuTanoTa (TippaNa) meM kiyA gayA hai| svayaM vRttikAra ne isa bAta kA ullekha kiyA hai ki isa Agama ke sUtrapAThoM meM kaI sthAnoM para bhinnatA dRSTigocara hotI hai| yaha smaraNa rakhane yogya hai ki yaha bhinnatA zabdoM ko lekara hai| tAtparya meM koI antara nahIM hai| tAttvika antara na hokara varNanAtmaka sthaloM se zabdoM kA aura unake krama kA antara dRSTigocara hotA hai| aise sthaloM para hamane TIkAkArasammata pATha ko mUla meM sthAna diyA hai| prastuta Agama ke anuvAda aura vivecana meM bhI mukhya AdhAra AcArya zrI malayagiri kI vRtti hI rahI hai| hamane adhika se adhika yaha prayAsa kiyA hai ki isa tAttvika Agama kI saiddhAntika viSaya-vastu ko adhika se adhika spaSTa rUpa meM jijJAsuoM ke samakSa prastuta kiyA jaay| ataeva vRtti meM spaSTa kI gaI prAyaH sabhI mukhya bAteM hamane vivecana meM de dI haiM tAki saMskRta bhASA ko na samajhane vAle jijJAsujana bhI unase lAbhAnvita ho skeN| maiM samajhatA hUM ki isa prayAsa se hindI bhASI jijJAsuoM ko ve saba tAttvika bAteM samajhane ko mila sakeMgI jo vRtti meM saMskRta bhASA meM samajhAI gaI haiN| isa dRSTi se isa saMskaraNa kI upayogitA bahuta bar3ha jAtI hai| jijJAsu jana yadi isase lAbhAnvita hoMge to maiM apane prayAsa ko sArthaka smshRNgaa| anta meM, maiM svayaM ko dhanya mAnatA hUM ki mujhe isa saMskaraNa ko taiyAra karane kA su-avasara milaa| Agama prakAzana samiti, byAvara kI ora se mujhe prastuta jIvAbhigama sUtra kA sampAdana karane kA dAyitva sauMpA gyaa| sUtra kI gaMbhIratA ko dekhate hue mujhe apanI yogyatA ke viSaya meM saMkoca avazya paidA huA parantu zrutabhakti se prerita hokara maiMne yaha dAyitva svIkAra kara liyA aura usake niSpAdana meM niSThA ke sAtha juTa gyaa| jaisA bhI mujha se bana par3A, vaha isa rUpa meM pAThakoM ke sanmukha prastuta hai| kRtajJatA-jJApana zruta-sevA ke mere isa prayAsa meM zraddheya guruvarya zrI puSkaramunijI ma. evaM zramaNasaMgha ke upAcArya sAhityamanISI suprasiddha sAhityakAra zrI devendamunijI ma. kA mArgadarzana evaM dizAnirdeza prApta huA hai, jisake phalasvarUpa maiM yaha bhAgIratha-kArya sampanna karane meM saphala ho sakA huuN| ina pUjya guruvaryoM kA jitanA AbhAra mAnUM utanA kama hI hai| zraddheya upAcArya zrI ne to isa Agama kI vidvattApUrNa prastAvanA likhane kI mahatI anukampA kI hai| isase isa saMskaraNa kI upayogitA meM cAra cAMda laga gaye haiN| prastuta Agama kA sampAdana karate samaya mujhe jaina samAja ke vizruta vidvAn paM. zrI basantIlAlajI nalavAyA ratalAma kA mahattvapUrNa sahayoga milaa| unake vidvattApUrNa evaM zramaniSTha sahayoga ke lie kRtajJatA vyakta karanA maiM nahIM bhUla sakatA / seTha devacanda lAlabhAI pustakoddhAra phaNDa, sUrata kA mukhya rUpa se AbhArI huuN| jisake dvArA prakAzita saMskaraNa kA upayoga isameM kiyA gayA hai| Agama prakAzana samiti byAvara evaM anya saba pratyakSa-apratyakSa - [9] Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahayogiyoM kA kRtajJatApUrvaka AbhAra vyakta karatA huuN| ___ yadi mere isa prayAsa se jijJAsu Agama-rasikoM ko tAttvika sAtvika lAbha pahuMcegA to maiM apane prayAsa ko sArthaka smjhuugaa| anta meM maiM yaha zubhakAmanA karatA hUM ki jinezvara devoM dvArA prarUpita tattvoM ke prati jana-jana ke mana meM zraddhA, vizvAsa aura ruci utpanna ho tAki ve jJAna-darzana-cAritra rUpa ratnatraya kI ArAdhanA karake mukti-patha ke pathika bana skeN| jainaM jayati shaasnm| zrI tAraka guru jaina granthAlaya -rAjendra muni ema. e. udayapura-(rAja.) sAhityamahopAdhyAya 11 maI 1989 [10] Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA jIvAjIvAbhigama : eka samIkSAtmaka adhyayana jainAgama vizva-vAGmaya kI anamola maNi-maMjUSA hai| yadi vizva ke dhArmika aura dArzanika sAhitya kI dRSTi se soceM to usakA sthAna aura bhI adhika garimA aura mahimA se maNDita ho uThatA hai| dhArmika evaM dArzanika sAhitya ke asIma antarikSa meM jainAgamoM aura jaina sAhitya kA vahI sthAna hai jo asaMkhya TimaTimAte graha-nakSatra evaM tArakamAlikAoM ke bIca candra aura sUrya kA hai| jainasAhitya ke binA vizva-sAhitya kI jyoti phIkI aura nisteja hai| DaoN..harmana jekobI, DaoN. zubiMga prabhRti pAzcAtya vicAraka bhI yaha satya-tathya eka svara se svIkAra karate haiM ki jainAgamoM meM darzana aura jIvana kA, AcAra aura vicAra kA, bhAvanA aura kartavya kA jaisA sundara samanvaya huA hai vaisA anya sAhitya meM durlabha hai| jainAgama jJAna-vijJAna kA akSaya koSa hai| akSara-deha se vaha jitanA vizAla hai usase bhI adhika usakA sUkSma evaM gambhIra ciMtana vizada evaM mahAn hai| jainAgamoM ne AtmA kI zAzvata sattA kA udghoSa kiyA hai aura usakI sarvocca vizuddhi kA patha pradarzita kiyA hai| sAtha hI usake sAdhana ke rUpa meM samvag jJAna, samyak zraddhAna aura samyag AcaraNa ke pAvana triveNI-saMgama kA prativAdana kiyA hai| tyAga, vairAgya aura saMyama kI ArAdhanA ke dvArA jIvana ke carama aura parama utkarSa ko prApta karane kI preraNA pradAna kI hai| jIvana ke cirantana satya ko unhoMne udghATita kiyA hai| na kevala udghATita hI kiyA hai apitu use AcaraNa meM utArane yogya evaM vyavahArya banAyA hai| apanI sAdhanA ke bala se jainAgamoM ke puraskartAoM ne prathama svayaM ne satya ko pahacAnA, yathArtha ko jAnA, tadanantara unhoMne satya kA prarUpaNa kiyaa| ataeva unake cintana meM anubhUti kA puTa hai| vaha kalpanAoM kI ur3Ana nahIM hai apitu anubhUtimUlaka yathArtha cintana hai| yathArthadarzI evaM vItarAga jinezvaroM ne satya tattva kA sAkSAtkAra kiyA aura jagat ke jIvoM ke kalyANa ke lie usakA prarUpaNa kiyaa| yaha prarUpaNa aura nirUpaNa hI jainAgama hai| yathArthadRSTA aura yathArthavaktA dvArA prarUpita hone se yaha satya hai, nizzaMka hai aura Apta vacana hone se Agama hai| jinhoneM rAgadveSa ko jIta liyA hai vaha jina, tIrthakara, sarvajJa bhagavAn Apta haiM aura unakA upadeza evaM vANI hI jainAgama hai| kyoMki unameM vaktA ke yathArtha darzana evaM vItarAgatA ke kAraNa doSa kI sambhAvanA nahIM hotI aura na pUrvApara virodha tathA yuktibAdha hI hotA hai| jainAgamoM kA udbhava jainAgamoM ke udbhava ke viSaya meM Avazyakaniyukti meM zrI bhadrabAhusvAmI ne tathA vizeSAvazyakabhASya meM zrI jinabhadragaNikSamAzramaNa ne kahA hai 'tapa, niyama tathA jJAnarUpI vRkSa para ArUDha ananta jJAna-sampanna kevalajJAnI bhavya janoM ko udbodhita karane -praznavyAkaraNa, saMvaradvAra 1. savvajagajIvarakkhaNadayaTThayAe pAvayaNaM bhagavayA sukhiyN| 2. tameva saccaM NissaMkaMjaMjiNehiM pveiyN| 3. aaptvcnaadaavirbhuutmrthsNvednmaagmH| -pramANanayatattvAloka Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetu jJAna - puSpoM kI vRSTi karate haiN| gaNadhara use buddhirUpI paTa meM grahaNa kara usakA pravacana ke nimitta grathana karate hai / " 'arhanta artharUpa se upadeza dete haiM aura gaNadhara nipuNatApUrvaka usako sUtra ke rUpa meM gUMthate haiN| isa prakAra dharmazAsana ke hitArtha sUtra pravartita hote haiN| ' 2 arthAtmaka grantha ke praNetA tIrthaMkara haiN| AcArya devavAcaka ne isIlie AgamoM ko tIrthaMkarapraNIta kahA hai| prabuddha pAThakoM ko yaha smaraNa rakhanA hogA ki Agama sAhitya kI prAmANikatA kevala gaNadharakRta hone se hI nahIM kintu artha ke prarUpaka tIrthaMkara kI vItarAgatA aura sarvajJatA ke kAraNa hai| gaNadhara kevala dvAdazAMgI kI racanA karate haiN| aMgabAhya AgamoM kI racanA sthavira karate haiN| AcArya malayagiri Adi kA abhimata hai ki gaNadhara tIrthaMkara ke sanmukha yaha jijJAsA vyakta karate haiM ki tattva kyA hai ? uttara meM tIrthaMkara 'uppannei vA vigamei vA dhuvei vA' isa tripadI kA uccAraNa karate haiN| isa tripadI ko mAtRkA - pada kahA jAtA hai, kyoMki isake AdhAra para hI gaNadhara dvAdazAMgI kI racanA karate haiN| yaha dvAdazAMgI rUpa Agama- sAhitya aMgapraviSTa ke rUpa meM vizruta hotA hai| avazeSa jitanI bhI racanAe~ haiM ve saba aMgabAhya haiN| dvAdazAMgI tripadI se udbhUta hai, isalie vaha gaNadharakRta hai| yahA~ yaha bhI smaraNa rakhanA cAhie ki gaNadharakRta hone se sabhI racanAeM aMga nahIM hotIM, tripadI ke abhAva meM mukta vyAkaraNa se jo racanAeM kI jAtI haiM, bhale hI una racanAoM ke nirmAtA gaNadhara hoM athavA sthavira hoM, ve aMgabAhya hI khlaaeNgii| sthavira ke do bheda haiM- caturdazapUrvI aura dazapUrvI / ve sUtra aura artha kI dRSTi se aMga sAhitya ke pUrNa jJAtA hote haiN| ve jo bhI racanA karate haiM yA kahate haiM, usameM kiMcit mAtra bhI virodha nahIM hotA / AcArya saMghadAsa gaNI kA abhimata hai ki jo bAta tIrthaMkara kaha sakate haiM, usako zrutakevalI bhI usI rUpa meM kaha sakate haiN| donoM meM itanA hI antara hai ki kevalajJAnI sampUrNa tattva ko pratyakSa rUpa se jAnate haiM to zrutakevalI zrutajJAna ke dvArA parokSa rUpa se jAnate haiN| unake vacana isalie bhI prAmANika hote haiM ki ve niyamataH samyagdRSTi hote haiN| ve sadA nirgrantha-pravacana ko Age karake hI calate haiN| unakA udghoSa hotA hai ki yaha nirgrantha pravacana hI satya hai, ni:zaMka hai, yahI artha hai, paramArtha hai, zeSa anartha hai| ataeva unake dvArA racita granthoM meM dvAdazAMgI se viruddha kI sambhAvanA nahIM hotii| unakA kathana dvAdazAMgI se aviruddha hotA hai| ataH unake dvArA racita granthoM ko bhI Agama ke samAna prAmANika mAnA gayA hai| 1. 2. 3. 4. to tavaNiyamaNANaruvakhaM ArUDho kevalI amiyanANI / muyai nANavuddhiM bhaviyajaNavivohaNaTThAe // taM buddhimaNa paDeNa gaNaharA gihiuM NiravasesaM / tittthayarabhAsiyAI gaMthaMti tao pavayaNaTThA // atyaMbhAsa arahA sutaM gaMthaMti gaNaharA NiuNaM / sAsaNassa hiyaTThAe tao suttaM pavattai // bRhatkalpabhASya gAthA 953 se 966 bRhatkalpabhASya gAthA 132 [12] - Avazyaka niryukti gA. 89-90 - vizeSAvazyaka bhASya gA. 1119 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrva aura aMga jainAgamoM kA prAcInatama vargIkaraNa pUrva aura aMga ke rUpa meM samavAyAMga sUtra meM milatA hai| vahA~ pUrvo kI saMkhyA caudaha aura aMgoM kI saMkhyA bAraha batAI gaI hai| jaina vAGmaya meM jJAniyoM kI do prakAra kI paramparAe~ upalabdha haiM-pUrvadhara aura dvaadshaaNgvettaa| pUrvadharoM kA jJAna kI dRSTi se ucca sthAna rahA hai| jo zramaNa caudaha pUrvo kA jJAna dhAraNa karate the unheM zrutakevalI kahA jAtA thaa| pUrvo meM samasta vastu-viSayoM kA vistRta vivecana thA ataeva unakA vistAra evaM pramANa bahuta vizAla thA evaM gahana bhI thaa| pUrvo kI paridhi se koI bhI sat padArtha achUtA nahIM thaa| pUrvo kI racanA ke viSaya meM vijJoM ke vibhinna mata haiN| AcArya abhayadeva Adi ke abhimatAnusAra dvAdazAMgI se pahale pUrvasAhitya racA gayA thaa| isI se usakA nAma pUrva rakhA gayA hai| kucha cintakoM kA mata hai ki pUrva bhagavAn pArzvanAtha kI paramparA kI zrutarAzi hai| ___pUrvagata viSaya ati gaMbhIra durUha aura durgama hone ke kAraNa viziSTa kSayopazamadhAriyoM ke lie hI vaha upayogI huaa| sAmAnya janoM ke lie bhI vaha viSaya upayogI bane, isa hetu se aMgoM kI racanA kI gii| jaisA ki vizeSAvazyaka bhASya meM kahA hai-'yadyapi bhUtavAda yA dRSTivAda meM samagra jJAna kA avataraNa hai parantu alpabuddhi vAle logoM ke upakAra hetu usase zeSa zruta kA nirvRhaNa huA, usake AdhAra para sAre vAGmaya kA sarjana huaa| vartamAna meM pUrva dvAdazAMgI se pRthak nahIM mAne jAte haiM / dRSTivAda bArahavAM aMga hai| jaba taka AcArAMga Adi aMgasAhitya kA nirmANa nahIM huA thA taba taka samasta zrutarAzi pUrva ke nAma se yA dRSTivAda ke nAma se pahacAnI jAtI thii| jaba aMgoM kA nirmANa ho gayA to AcArAMgAdi gyAraha aMgoM ke bAda dRSTivAda ko bArahaveM aMga ke rUpa meM sthAna de diyA gyaa| Agama sAhitya meM dvAdaza aMgoM ko par3hane vAle aura caudaha pUrva par3hane vAle donoM prakAra ke zramaNoM kA varNana milatA hai kintu donoM kA tAtparya eka hI hai| caturdazapUrvI hote the ve dvAdazAMgavit bhI hote the kyoMki bArahaveM aMga meM caudaha pUrva haiM hii| AgamoM kA dUsarA vargIkaraNa aMgapraviSTa aura aMgabAhya ke rUpa meM kiyA gayA hai| aMgapraviSTa : aMgabAhya AcArya jinabhadragaNI kSamAzramaNa ne aMgapraviSTa aura aMgabAhya kA vizleSaNa karate hue kahA hai 1. cauddasapuvvA paNNattA taM jahA- uppAyapuvva....................taha biMdusaraM c| duvAlasa gaNipiDage pa.taM-AyAre jAva divivaae| (ka) prathamaM pUrva tasya sarvapravacanAt pUrva kriyamANatvAt -samavAyAMga vRtti| (kha) sarvazrutAt pUrva kriyate iti pUrvANi, utpAdapUrvAdIni cturdsh| -sthAnAMga vRtti| (ga) jamhA titthakaro titthapavattaNakAle gaNadharANaM savvasuttAdhArattaNato puvvaM puvagatasuttatthaM bhAsati tamhA puvvaM ti bhnnitaa| -naMdI cUrNi jaiviya bhUyAvAe savvassa ya Agamassa oyaaro| nijjUhaNA tahA vihu dummehe pappa itthI y| -vizeSAvazyaka bhASya gAthA,551 3. [13] Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMgapraviSTa zruta vaha hai (1) jo gaNadhara ke dvArA sUtrarUpa meM banAyA huA ho, (2) jo gaNadhara dvArA prazna karane para tIrthaMkara ke dvArA pratipAdita ho, (3) jo zAzvata satyoM se saMbaMdhita hone ke kAraNa dhruva evaM sudIrghakAlIna ho| isI apekSA se aisA kahA jAtA hai ki - yaha dvAdazAMgI rUpa gaNipiTaka kabhI nahIM thA, aisA nahIM hai, kabhI nahIM hai aura kabhI nahIM hogA, aisA bhI nahIM hai| yaha thA, hai, aura hogaa| yaha dhruva hai, niyata hai, zAzvata hai, akSaya hai, avyaya hai, avasthita hai aura nitya hai / aMgabAhya zruta vaha hai- (1) jo sthavirakRta hotA hai, (2) jo binA prazna kiye hI tIrthaMkaroM dvArA pratipAdita hotA haiM, (3) jo adhruva ho arthAt saba tIrthaMkaroM ke tIrtha meM avazya ho, aisA nahIM haiM, jaise tandulavaicArika Adi prakaraNa / dasUtra ke TIkAkAra AcArya malayagiri ne aMgapraviSTa aura aMgabAhya kI vyAkhyA karate hue likhA hai ki--'sarvotkRSTa zrutalabdhi-sampanna gaNadhara racita mUlabhUta sUtra jo sarvathA niyata haiM, aise AcArAMgAdi aMgapraviSTa zruta haiN| unake atirikta anya zruta sthaviroM dvArA racita zruta aMgabAhya zruta hai|' aMgabAhya zruta do prakAra kA hai - Avazyaka aura Avazyakavyatirikta / Avazyakavyatirikta zruta do prakAra kA hai - (1) kAlika aura (2) utkAlika / jo zruta rAta tathA dina ke prathama aura antima prahara meM par3hA jAtA hai vaha kAlika zruta hai tathA jo kAla velA ko varjita kara saba samaya par3hA jA sakatA hai, vaha utkAlika sUtra hai / nandIsUtra meM kAlika aura utkAlika sUtroM ke nAmoM kA nirdeza kiyA gayA hai| aMga, upAMga, mUla aura cheda AgamoM kA sabase uttaravartI vargIkaraNa hai - aMga, upAMga, mUla aura cheda / naMdIsUtra meM na upAMga zabda kA prayoga hai aura na hI mUla aura cheda kA ullekh| vahA~ upAMga ke artha meM aMgabAhya zabda AyA hai| AcArya zrIcanda ne, jinakA samaya I. 1112 se pUrva mAnA jAtA hai, sukhabodhA samAcArI kI racanA kI / usameM unhoMne Agama ke svAdhyAya kI tapovidhi kA varNana karate hue aMgabAhya ke artha meM 'upAMga' kA prayoga kiyA hai / cUrNi sAhitya meM bhI upAMga zabda kA prayoga huA hai| mUla aura cheda sUtroM kA vibhAga kaba huA, yaha nizcita rUpa nahIM kahA jA sktaa| vikrama saMvat 1334 meM nirmita prabhAvakacarita meM sarvaprathama aMga, upAMga, mUla aura cheda kA vibhAga milatA hai| phalitArtha yaha hai ki ukta vibhAga terahavIM zatAbdI ke uttarArdha meM ho cukA thA / mUla aura cheda sUtroM kI saMkhyA aura nAmoM ke viSaya meM bhI mataikya nahIM hai| aMga- sAhitya kI saMkhyA ke saMbaMdha meM zvetAmbara aura digambara saba eka mata haiN| saba bAraha aMga mAnate haiM / kintu aMgabAhya AgamoM kI saMkhyA meM vibhinna mata haiN| zvetAmbara mUrtipUjaka 45 Agama mAnate haiM, sthAnakavAsI aura terApaMthI battIsa Agama mAnate haiM / 11 aMga, 12 upAMga, 6 mUla sUtra, chaha cheda sUtra aura dasa pannA - yoM paiMtAlIsa Agama zvetAmbara - mUrtipUjaka samudAya pramANabhUta mAnatA hai / sthAnakavAsI aura terApaMtha ke anusAra 11 aMga, 12 upAMga, 4 mUla sUtra, 4 cheda Avazyaka sUtra yoM battIsa vartamAna meM pramANabhUta mAne jAte haiM / sUtra, 1 jIvAjIvAbhigama - prastuta jIvAjIvAbhigama ukta vargIkaraNa ke anusAra upAMga zruta aura kAlika sUtroM meM 1. gaNahara-therakayaM vA AesA mukkavAgaraNao vA / dhuva- calavisesao vA aMgANaMgesu NANattaM // - vizeSAvazyaka bhASya gA. 550 [14] Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isakA ullekha hai| vRttikAra AcArya malayagiri ne ise tRtIya aMga sthAnAMga kA upAMga kahA hai| isa Agama kI mahattA batAte hue ve kahate haiM ki yaha jIvAjIvAbhigama nAmaka upAMga rAga rUpI viSa ko utArane ke lie zreSTha maMtra ke samAna hai| dveSa rUpI Aga ko zAnta karane hetu jalapUra ke samAna hai| ajJAna-timira ko naSTa karane ke liye sUrya ke samAna hai| saMsArarUpI samudra ko tirane ke lie setu ke samAna hai| bahuta prayatna dvArA jJeya hai evaM mokSa ko prApta karAne kI amogha zakti se yukta hai| vRttikAra ke ukta vizeSaNoM se prastuta Agama kA mahattva spaSTa ho jAtA hai| prastuta Agama ke prathama sutra meM isake prajJApaka ke rUpa meM sthavira bhagavaMtoM kA ullekha karate hue kahA gayA hai-'una sthavira bhagavaMtoM ne tIrthaMkara prarUpita tattvoM kA apanI viziSTa prajJA dvArA paryAlocana karake, usa para apanI pragADha zraddhA, prIti, ruci, pratIti evaM gaharA vizvAsa karake jIva aura ajIva sambandhI adhyayana kA prarUpaNa kiyA ukta kathana dvArA yaha abhivyakta kiyA gayA hai ki prastuta Agama ke praNetA sthavira bhagavaMta haiN| una sthaviroM ne jo kucha kahA hai vaha jinezvara devoM dvArA kahA gayA hI hai, unake dvArA anumata hai, unake dvArA praNIta hai, unake dvArA prarUpita hai, unake dvArA AkhyAta hai, unake dvArA AcIrNa hai, unake dvArA prajJapta hai, unake dvArA upadiSTa hai, yaha pathyAnna kI taraha prazasta aura hitAvaha hai tathA paramparA se jinatva kI prApti karAne vAlA hai| yaha Agama zabdarUpa se sthavira bhagavaMtoM dvArA kathita hai kintu artharUpa se tIrthaMkaroM dvArA upadiSTa hone se dvAdazAMgI kI taraha hI pramANabhUta hai| isa prakAra prastuta Agama kI prAmANikatA prakaTa kI gaI hai| aMgazrutoM ke anukUla hone se hI upAMgazrutoM kI pramANikatA zruta kI puruSa ke rUpa meM kalpanA kI gii| jisa prakAra puruSa ke aMga-upAMga hote haiM, usI taraha zruta-puruSa ke bhI bAraha aMga aura bAraha upAMgoM kI kalpanA ko svIkAra kiyA gyaa| puruSa ke do pA~va, do jaMghA, do uru, deha kA agravartI tathA pRSThavartI bhAga (chAtI aura pITha), do bAha, grIvA aura mastaka-ye bAraha aMga mAne gaye haiN| isI taraha zruta-puruSa, ke AcArAMga Adi bAraha aMga haiM / aMgoM ke sahAyaka ke rUpa meM upAMga hote haiM, usI taraha aMgazruta ke sahAyaka-pUraka ke rUpa meM upAMga zruta kI pratiSThApanA kI gii| bAraha aMgoM ke bAraha upAMga mAnya kiye gye| vaidika paramparA meM bhI vedoM ke sahAyaka yA pUraka ke rUpa meM vedAMgoM evaM upAMgoM ko mAnyatA dI gaI hai jo zikSA, vyAkaraNa, chanda, nirukta, jyotiSa tathA kalpa ke nAma se prasiddha haiM, purANa, nyAya, mImAMsA tathA dharmazAstroM kI upAMga ke rUpa meM svIkRti huii| aMgoM aura upAMgoM ke viSaya-nirUpaNa meM sAmaMjasya apekSita hai jo spaSTataH pratIta nahIM hotA hai| yaha viSaya vijJoM ke lie avazya vicAraNIya hai| nAmakaraNa evaM paricaya prastuta sUtra kA nAma jIvAjIvAbhigama hai parantu ajIva kA saMkSepa dRSTi se tathA jIva kA vistRta rUpa se pratipAdana hone ke kAraNa yaha 'jIvAbhigama nAma se prasiddha hai| isameM bhagavAn mahAvIra aura gaNadhara gautama ke praznottara 1. ato yadasti sthAnanAmno rAgaviSaparamamaMtrarUpaM dveSAnalasalilapUropamaM timirAdityabhUtaM bhavAbdhiparamaseturmahAprayatnagamyaM niHzreyasAvApyavandhyazaktikaM jiivaajiivaabhigmnaamkmupaanggm| -malayagiri vRtti . 2. iha khalu jiNamayaM jiNANumayaM, jiNANulomaM jiNappaNIyaM jiNaparUviyaM jiNakkhAyaM jiNANuciNNaM jiNapaNNattaM jiNadesiyaM jiNapasatthaM aNuvvIiya taM saddahamANA taM pattiyamANA taM royamANA therA bhagavaMto jIvAjIvAbhigamaNAmaNjhayaNaM pnnnnviNs| -jIvA. sUtra 1 [15] Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM rUpa jIva aura ajIva ke bheda aura prabhedoM kI carcA hai| paramparA kI dRSTi se prastuta Agama meM 20 uddezaka the aura bIsaveM uddezaka kI vyAkhyA zrI zAlibhadrasUri ke ziSya zrI candrasUri ne kI thii| zrI abhayadeva ne isake tRtIya pada para saMgrahaNI likhI thii| parantu vartamAna meM jo isakA svarUpa hai usameM kevala nau pratipattiyAM (prakaraNa) haiM jo 272 sUtroM meM vibhakta haiN| saMbhava hai isa Agama kA mahattvapUrNa bhAga lupta ho jAne se zeSa bace hue bhAga ko nau pratipattiyoM ke rUpa meM saMkalita kara diyA gayA ho| upalabdha saMskaraNa meM 9 pratipattiyAM, eka adhyayana, 18 uddezaka, 4750 zloka pramANa pATha hai| 272 gadyasUtra aura 81 padya (gAthAe~) haiN| prasiddha vRttikAra zrI malayagiri ne isa para vRtti likhI hai| unhoMne apanI vRtti meM aneka sthaloM para vAcanAbheda kA ullekha kiyA hai| Agamodaya samiti dvArA prakAzita jIvAbhigama ke saMskaraNa meM jo mUla pATha diyA gayA hai usakI pANDulipi se vRttikAra ke sAmane rahI huI pANDulipi meM sthAna-sthAna para bheda hai, jisakA ullekha svayaM vRttikAra ne vibhinna sthAnoM para kiyA hai| prastuta saMskaraNa ke vivecana aura TippaNa meM aise pAThabhedoM kA sthAna-sthAna para ullekha karane kA prayatna kiyA gayA hai| yahA~ yaha smaraNIya hai ki zAbdika bheda hote hue bhI prAyaH tAtparya meM bheda nahIM hai| yahA~ eka mahattvapUrNa vicAraNIya viSaya yaha hai ki nandIsUtra Adi zrutagranthoM meM zrutasAhitya kA jo vivaraNa diyA gayA hai tadanurUpa zrutasAhitya vartamAna meM upalabdha nahIM hai| usameM ullikhita vizAla zrutasAhitya meM se bahuta kucha to lupta ho gayA aura bahuta-sA parivartita bhI ho gyaa| bhagavAn mahAvIra ke samaya jo zruta kA svarUpa aura parimANa thA vaha dhIre dhIre durbhikSa Adi ke kAraNa tathA kAladoSa se evaM prajJA-pratibhA kI kSINatA se ghaTatA calA gyaa| samaya samaya para zeSa rahe hue zruta kI rakSA hetu AgamoM kI vAcanAeM huI haiN| unakA saMkSipta vivaraNa yahA~ diyA jAnA aprAsaMgika nahIM hogaa| vAcanAe~ zramaNa bhagavAn mahAvIra ke parinirvANa ke pazcAt Agama-saMkalana hetu pAMca vAcanAe~ huI haiN| prathama vAcanA-vIranirvANa ke 160 varSa pazcAt pATaliputra meM dvAdazavarSIya bhISaNa duSkAla par3ane ke kAraNa zramaNasaMgha chinna-bhinna ho gyaa| aneka bahuzrutadhara zramaNa krUra kAla ke gAla meM samA gye| aneka anya vighnabAdhAoM ne bhI yathAvasthita sUtraparAvartana meM bAdhAe~ upasthita kiiN| Agama jJAna kI kar3iyAM-lar3iyAM vizRMkhalita ho giiN| durbhikSa samApta hone para viziSTa AcArya, jo usa samaya vidyamAna the, pATaliputra meM ekatrita hue| gyAraha aMgoM kA vyavasthita saMkalana kiyA gyaa| bArahaveM dRSTivAda ke ekamAtra jJAtA bhadrabAhu svAmI usa samaya nepAla meM mahAprANadhyAna kI sAdhanA kara rahe the| saMgha kI prArthanA se unhoMne bArahaveM aMga kI vAcanA dene kI svIkRti dii| muni sthUlabhadra ne dasa pUrva taka arthasahita vAcanA grahaNa kii| gyArahaveM pUrva kI vAcanA cala rahI thI tabhI sthUlabhadra muni ne siMha kA rUpa banAkara bahinoM ko camatkAra dikhalAyA / jisake kAraNa bhadrabAhu ne Age vAcanA denA baMda kara diyaa| tatpazcAt saMgha evaM sthUlabhadra ke atyadhika anunaya-vinaya karane para bhadrabAhu ne mUlarUpa se antima cAra pUrvo kI vAcanA dI, artha kI dRSTi se nhiiN| zAbdika dRSTi se sthUlabhadra caudaha pUrvI hue kintu artha kI dRSTi se dasapUrvI hI rhe| 3 1. iha bhUyAn pustakeSu vAcanAbhedo galitAni ca sUtrANi bahuSu pustakeSu, yathAvasthitaSAcanAbhedapratipattyartha galitasUtroddhAraNArtha caiva / sugamatyapi biviynte| jIvA. vRtti 3,376 teNa ciMtiyaM bhagiNINaM iDiMDha darisemitti sIharUvaM viuvvi|-aavshy. vRtti titthogAliya paiNNaya 742 / / AvazyakacUrNi pR. 187 pariziSTa parva sarga 1. [16] Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya vAcanA-Agama-saMkalana kA dvitIya prayAsa IsvI pUrva dvitIya zatAbdI ke madhya meM huaa| samrATa khAravela jainadharma ke parama upAsaka the| unake suprasiddha 'hAthIguphA' abhilekha se yaha siddha ho cukA hai ki unhoMne ur3IsA ke kumArI parvata para jainamuniyoM kA eka saMgha bulAyA aura mauryakAla meM jo aMga vismRta ho gaye the, unakA punaH uddhAra karAyA thaa| ' himavaMta therAvalI nAmaka saMskRta prAkRta mizrita paTTAvalI meM bhI spaSTa ullekha hai ki mahArAjA khAravela ne pravacana kA uddhAra karavAyA thaa| tRtIya vAcanA-AgamoM ko saMkalita karane kA prayAsa vIranirvANa 827 se 840 ke madhya huaa| usa samaya dvAdazavarSIya bhayaMkara duSkAla se zramaNoM ko bhikSA milanA kaThina ho gayA thaa| zramaNasaMgha kI sthiti gaMbhIra ho gaI thii| vizuddha AhAra kI anveSaNA-gaveSaNA ke lie yuvaka muni dUra-dUra dezoM kI ora cala pdd'e| aneka vRddha evaM bahuzruta muni AhAra ke abhAva meM Ayu pUrNa kara gye| kSudhA parISaha se saMtrasta muni adhyayana, adhyAphna, dhAraNa aura pratyAvartana kaise karate ? saba kArya avaruddha ho gye| zanaiH zanaiH zruta kA hrAsa hone lgaa| atizAyI zruta naSTa huaa| aMga aura upAMga sAhitya kA bhI artha kI dRSTi se bahuta bar3A bhAga naSTa ho gyaa| durbhikSa kI samApti para zramaNasaMgha mathurA meM skandilAcArya ke netRtva meM ekatrita huaa| jina zramaNoM ko jitanA jitanA aMza smaraNa thA usakA anusaMdhAna kara kAlika zruta aura pUrvagata zruta ke kucha aMza kA saMkalana huaa| yaha vAcanA mathurA meM sampanna hone ke kAraNa mAthurI vAcanA ke rUpa meM vizruta huii| usa saMkalita zruta ke artha kI anuziSTi AcArya skandila ne dI thI ataH usa anuyoga ko skandilI vAcanA bhI kahA jAne lgaa| naMdIsUtra kI cUrNi aura vRtti ke anusAra mAnA jAtA hai ki durbhikSa ke kAraNa kiMcinmAtra bhI zrutajJAna to naSTa nahIM huA kintu kevala AcArya skandila ko chor3akara zeSa anuyogadhara muni svargavAsI ho cuke the| etadartha AcArya skandila ne punaH anuyoga kA pravartana kiyA jisase prastuta vAcanA ko mAthurI vAcanA kahA gayA aura sampUrNa anuyoga skandila saMbaMdhI mAnA gyaa|' caturtha vAcanA-jisa samaya uttara pUrva aura madhyabhArata meM vicaraNa karane vAle zramaNoM kA sammelana mathurA meM huA thA usI samaya dakSiNa aura pazcima meM vicaraNa karane vAle zramaNoM kI eka vAcanA (vIra nirvANa saM.827840) vallabhI (saurASTra) meM AcArya nAgArjuna kI adhyakSatA meM huii| kintu vahA~ jo zramaNa ekatrita hue the unheM bahuta kucha zruta vismRta ho cukA thaa| jo kucha unake smaraNa meM thA, use hI saMkalita kiyA gyaa| yaha vAcanA vallabhI vAcanA yA nAgArjunIya vAcanA ke nAma se abhihita hai|' paMcama vAcanA-vIranirvANa kI dasavIM zatAbdI ( 980 yA 993 I. san 454-466 ) meM devarddhigaNI zramAzramaNa kI adhyakSatA meM punaH zramaNasaMgha vallabhI meM ekatrita huaa| devarddhigaNI 11 aMga aura eka pUrva se bhI jarnala oNpha dI bihAra eNDa ur3IsA risarca sosAyaTI bhA. 13 pR. 336 2. jainasAhitya kA vRhad itihAsa bhA. 1 pR. 82 3. Avazyaka cuurnni| ___ maMdI cUrNi pR.8, nandI gAthA 33, malayagiri vRtti / khaavlii| jinavacanaM ca duSSamAkAlavazAt ucchinnaprAyamiti matvA bhagavadbhi-nAgArjunaskandilAcAryaprabhRtibhiH pustakeSu nyastam / -yogazAstra, pra3, pR. 207 [17] Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhika sUtra ke jJAtA the| smRti kI durbalatA, parAvartana kI nyUnatA, dhRti kA hrAsa aura paramparA kI vyavacchiti Adi aneka kAraNoM se zrutasAhitya kA adhikAMza bhAga naSTa ho gayA thaa| vismRta zruta ko saMkalita va saMgrahIta karane kA prayAsa kiyA gyaa| devarddhigaNI ne apanI prakhara pratibhA se usako saMkalita kara pustakArUDha kiyaa| pahale jo mAthurI aura vallabhI vAcanAeM huI thI, una donoM vAcanAoM kA samanvaya kara unameM ekarUpatA lAne kA prayAsa kiyA gyaa| jina sthaloM para matabheda kI adhikatA rahI vahA~ mAthurI vAcanA ko mUla meM sthAna dekara vallabhI vAcanA ke pAThoM ko pAThAntara meM sthAna diyaa| yahI kAraNa hai ki AgamoM ke vyAkhyAgranthoM meM yatra tatra 'nAgArjunIyAstu paThanti' isa prakAra nirdeza milatA hai| ____ AgamoM ko pustakArUDha karate samaya devarddhigaNI ne kucha mukhya bAteM dhyAna meM rkhii| AgamoM meM jahA~-jahA~ samAna pATha Aye haiM unakI vahA~ punarAvRtti na karate hue unake lie vizeSa grantha yA sthala kA nirdeza kiyA gayA jaise-'jahA uvavAie, jahA pnnnnvnnaae'| eka hI Agama meM eka bAta aneka bAra Ane para jAva zabda kA prayoga karake usakA antima zabda sUcita kara diyA hai jaise 'NAgakumArA jAva viharaMti' teNaM kAleNaM jAva parisA nniggyaa| isake atirikta bhagavAn mahAvIra ke pazcAt kI kucha mukhya-mukhya ghaTanAoM ko bhI AgamoM meM sthAna diyaa| yaha vAcanA vallabhI meM hone ke kAraNa 'vallabhI vAcanA' kahI gii| isake pazcAta AgamoM kI phira koI sarvamAnya vAcanA nahIM huii| vIranirvANa kI dasavIM zatAbdI ke pazcAt pUrvajJAna kI paramparA vicchinna ho gii| ukta rIti se Agama-sAhitya kA bahutasA bhAga lupta hone para bhI AgamoM kA kucha maulika bhAga Aja bhI surakSita hai| ... prazna ho sakatA hai ki vaidika vAGmaya kI taraha jaina Agama sAhitya pUrNarUpa se upalabdha kyoM nahIM hai ? vaha vicchinna kyoM ho gayA ? isakA mUla kAraNa yaha hai ki devarddhigaNI kSamAzramaNa ke pUrva Agama sAhitya likhA nahIM gyaa| vaha zrutirUpa meM hI calatA rhaa| pratibhAsampanna yogya ziSya ke abhAva meM guru ne vaha jJAna ziSya ko nahIM batAyA jisake kAraNa zruta-sAhitya dhIre-dhIre vismRta hotA gyaa| yaha saba hote hue bhI vartamAna meM upalabdha jo zrutasAhitya hai vaha bhI bahuta mahattvapUrNa hai| usameM prabhu mahAvIra kI vANI apane bahuta kucha aMzoM meM aba bhI prApta hotI hai| yaha kucha kama gaurava kI bAta nahIM hai| jIvAbhigama kI viSaya-vastu prastuta Agama meM nau pratipattiyA~ (prakaraNa) haiN| prathama pratipatti meM jIvAbhigama aura ajIvAbhigama kA nirUpaNa kiyA gayA hai| abhigama zabda kA artha pariccheda athavA jJAna hai| Atmatattva-isa ananta lokAkAza meM yA akhila brahmANDa meM jo bhI carAcara yA dRzya-adRzya padArtha yA sadrUpa vastu-vizeSa hai vaha saba jIva yA ajIva-ina do padoM meM samAviSTa hai| mUlabhUta tattva jIva aura ajIva hai| zeSa puNya-pApa Atrava-saMvara nirjarA baMdha aura mokSa-ye saba ina do tattvoM ke sammilana aura viyoga kI pariNatimAtra haiN| anya Astika darzanoM ne bhI isI prakAra do mUlabhUta tattvoM ko svIkAra kiyA hai / vedAnta ne brahma aura mAyA ke rUpa meM inheM mAnA hai| sAMkhyoM ne puruSa aura prakRti ke rUpa meM, bauddhoM ne vijJAnaghana aura vAsanA ke rUpa meM, vaidikadarzana 1. vallahipurammi nayare devaDhipamuheNa smnnsNghenn| putthai Agamo lihio navasayaasIAo vviiraao|| jaditya NaM loge taM savvaM dupadoAraM,taM jahA-jIvacceva ajiivccev| 2. -sthAnAMga dvitIya sthAna [18] Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ne Atmatattva aura bhautikatattva ke rUpa meM isI bAta ko mAnyatA pradAna kI hai| saMkSepa meM yaha kahA jA sakatA hai ki Astika darzanoM kI bhitti AtmavAda hai| vizeSakara jainadharma ne Atmatattva kA bahuta hI sUkSmatA ke sAtha vistRta vivecana kiyA hai| jaina cintana kI dhArA kA udgama AtmA se hotA hai aura anta mokSa meM / AcArAMga sUtra kA Arambha hI Atma-jijJAsA se huA hai| usake Adi vAkya meM hI kahA gayA hai-'isa saMsAra meM kaI jIvoM ko yaha jJAna aura bhAna nahIM hotA ki unakI AtmA kisa dizA se AI hai aura kahA~ jAegI? ve yaha bhI nahIM jAnate ki unakI AtmA janmAntara meM saMcaraNa karane vAlI hai yA nahIM ? maiM pUrva janma meM kauna thA aura yahAM se mara kara dUsare janma meM kyA hoUMgA-yaha bhI ve nahIM jaante| isa AtmajijJAsA se hI dharma aura darzana kA udgama hai / vedAnta darzana kA Arambha bhI brahmasUtra ke 'athAto brahmajijJAsA' se huA hai / yadyapi vedoM meM bhautika samRddhi hetu yajJAdi ke vidhAna aura indrAdi devoM kI stuti kI bahulatA hai kintu uttaravartI upaniSadoM aura AraNyakoM meM Atmatattva kA gahana cintana evaM nirUpaNa huA hai| upaniSad ke RSiyoM kA svara nikalA-'AtmA hi darzanIya, zravaNIya mananIya aura dhyAna kie jAne yogya hai|' 2 AtmajijJAsA se Arambha huA yaha cintana-pravAha kramazaH vikasita hotA huA, sahasradhArAoM meM pravAhita hotA huA antataH amRtattva-mokSa ke mahAsAgara meM vilIna ho jAtA hai| upaniSad meM maitreyI yAjJavalkya se kahatI hai-'jisase maiM amRta nahIM banatI use lekara kyA karUM ! jo amRtattva kA sAdhana ho vahI mujhe btaaie|' 3 jaina cintakoM ke anusAra pratyeka AtmA kI antima maMjila mukti hai / mukti kI prApti ke lie hI samasta sAdhanAe~ aura ArAdhanAe~ haiM / samasta AtmasAdhakoM kA lakSya mokSa prApta karanA hai ataeva ve sAdhaka mumukSu kahalAte haiN| AtmA kI pratIti se lagAkara mokSa kI prApti paryanta puruSArtha meM hI AtmA kI kRtArthatA aura sArthakatA hai evaM yaha siddhi hai| ata: jaina siddhAnta dvArA mAnya navatattvoM meM pahalA tattva jIva hai aura antima tattva mokSa hai| bIca ke tattva AtmA kI vibhAva pariNati se baMdhane vAle ajIva karmadalikoM kI vibhinna prakriyAoM se sambandhita haiN| sukha dene vAlA pudgala-samUha puNyatattva hai| duHkha dene vAlA aura jJAnAdi ko rokane vAlA tattva pApa hai / AtmA kI malina pravRtti Asrava hai| isa malina pravRtti ko rokanA saMvara hai| karma ke AvaraNoM kA AMzika kSINa honA nirjarA hai| karmapudgaloM kA AtmA ke sAtha baMdhanA baMdha tattva hai| karma ke AvaraNoM kA sarvathA kSINa ho jAnA mokSa hai| jIvAtmA jaba taka vibhAva dazA meM rahatA hai taba taka vaha ajIva pudgalAtmaka karmavargaNAoM se Abaddha ho jAtA. hai| phalasvarUpa use zarIra ke bandhana meM baMdhanA par3atA hai| eka zarIra se dUsare zarIra meM jAnA par3atA hai| isa prakAra zarIra dhAraNa karane aura chor3ane kI paramparA calatI rahatI hai| yaha paramparA hI janma-maraNa hai| isa janma-maraNa ke cakra meM vibhAvadazApana AtmA paribhramaNa karatA rahatA hai| yahI saMsAra hai| isa janma-maraNa kI paramparA ko tor3ane ke lie hI bhavyAtmAoM ke sAre dhArmika aura AdhyAtmika prayAsa hote haiN| svasaMvedanapratyakSa evaM anumAna-Agama Adi pramANoM se AtmA kI siddhi hotI hai| prANimAtra ko 'maiM hUM' aisA svasaMvedana hotA hai| kisI bhI vyakti ko apane astitva meM zaMkA nahIM hotii| 'maiM sukhI hUM' athavA 'maiM duHkhI hUM' ihamegesiM no saNNA havai kamhAo disAo vA Agao ahamaMsi asthi me AyA uvavAie Natthi me AyA uvavAie ? ke vA ahamaMsi? ke vA io cuo iha peccA bhvissaami| -AcArAMga 1-1 2. AtmA vai dRSTavyaH zrotavyo mantavyo nididhyaasitvyH| -bRhadAraNyopaniSad 2-4-5 // 3. yenAhaM nAmRtA syAM kiM tena kuryAm / yadeva bhagavAnaveda tadeva me hi // -bRhadAraNyopaniSad [19] Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ityAdi pratIti meM jo 'maiM' hai vahI AtmA kI pratyakSatA kA pramANa hai| yaha 'ahaM pratyaya' hI AtmA ke astitva kA sUcaka hai| AtmA pratyakSa hai kyoMki usakA jJAnaguNa svasaMvedana - siddha hai / ghaTapaTAdi bhI unake guNa-rUpa Adi kA pratyakSa hone se hI pratyakSa kahe jAte haiN| isI taraha AtmA ke jJAna guNa kA pratyakSa hone se AtmA bhI pratyakSa - siddha hotI hai| AtmA kA astitva hai kyoMki usakA asAdhAraNa guNa caitanya dekhA jAtA hai| jisakA asAdhAraNa guNa dekhA jAtA hai usakA astitva avazya hotA hai jaise cakSu / cakSu sUkSma hone se sAkSAt dikhAI nahIM detI lekina anya indriyoM se na hone vAle rUpa vijJAna ko utpanna karane kI zakti se usakA anumAna hotA hai| isI taraha AtmA kA bhI bhUtoM meM na pAye jAne vAle caitanyaguNa ko dekhakara anumAna kiyA jAtA hai| bhagavatI sUtra meM kahA gayA hai ki- 'gautama ! jIva nahIM hotA to kauna utthAna karatA ? kauna karma, bala, vIrya aura puruSakAra - parAkrama karatA ? yaha karma, bala, vIrya aura puruSakAra - parAkrama jIva kI sattA kA pradarzana hai| kauna jJAnapUrvaka kriyA meM pravRtta hotA ? jJAnapUrvaka pravRtti aura nivRtti bhI jIva kI sattA kA pradarzana hai| pudgala ke kAryoM ko batAne vAlA bhagavatI sUtra kA pATha bhI bahuta mananIya hai| ' vahAM kahA gayA hai - gautama ! pudgala nahIM hotA to zarIra kisase banatA ? vibhUtiyoM kA nimitta kauna hotA ? vaikriya zarIra kisase banatA ? kauna teja, pAcana aura dIpana karatA ? sukha-duHkha kI anubhUti aura vyAmoha kA sAdhana kauna banatA ? zabda, rUpa, gaMdha, rasa, sparza aura inake dvAra kAna, A~kha, nAka, , jIbha aura carma kaise banate ? mana, vANI aura spandana kA nimitta kauna zvAsa aura ucchvAsa kisakA hotA ? andhakAra aura prakAza nahIM hote, AhAra aura vihAra nahIM hote dhUpa aura chAMha nahIM hotii| kauna choTA hotA, kauna bar3A hotA ? kauna lambA hotA, kauna caur3A ? trikoNa aura catuSkoNa nahIM hote / vartula aura parimaMDala bhI nahIM hote| saMyoga aura viyoga nahIM hote ? sukha aura duHkha, jIvana aura maraNa nahIM hote| yaha vizva adRzya hI hotA ?" banatA bhaktIsUtra ke ukta uddharaNa se yaha spaSTa ho jAtA hai ki vibhAvadazApanna saMsArI AtmA karmapudgaloM ke sAtha kSIra-nIra kI taraha sambaddha hai| AtmA aura zarIra kA gAr3ha sambandha ho rahA hai| isa saMyoga se hI vividha pravRttiyAM hotI haiN| AhAra, zvAsocchvAsa, indriyAM, bhASA aura mana -ye na AtmA ke dharma haiM aura na pudgala ke / ye saMyogaja haiM - AtmA aura zarIra donoM ke saMyoga se utpanna hote haiN| bhUkha na AtmA ko lagatI hai aura na Atmarahita zarIra ko / bhogopabhoga kI icchA na AtmA meM hotI hai na Atmarahita zarIra meM AtmA aura zarIra kA yoga hI sAMsArika jIvana hai / karmoM ke vividha pariNAmoM ke phalasvarUpa saMsArApanna jIva vibhinna svarUpoM ko prApta karatA hai| vaha kabhI sthAvara rUpa meM janma letA hai, kabhI trasarUpa meN| kabhI vaha ekendriya banatA hai, kabhI dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura kabhI paMcendriya banatA hai| kabhI vaha strI rUpa meM janma letA hai, kabhI puruSarUpa meM to kabhI napuMsakarUpa meN| kabhI vaha naraka meM utpanna hotA hai, kabhI pazu-pakSI ke rUpa meM janma letA hai, kabhI manuSya banatA hai to kabhI devaloka meM paidA hotA / caurAsI lAkha jIvayoniyoM aura kulakoDiyoM meM vaha janma-maraNa karatA hai aura vividha paristhitiyoM 1. 2. bhagavatI zataka 13 u. 4, sU. 2 - 10 / bhagavatI zataka 13 u. 4 / [20] Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ se gujaratA hai| jIva kI una vibhinna sthitiyoM kA jainazAstrakAroM ne bahuta hI sUkSma aura vistRta cintana vividha AyAmoM se kiyA hai| vividha dRSTikoNoM se vividha prakAra kA vargIkaraNa karake Atmatattva ke viSaya meM vipula jAnakArI zAstrakAroM ne pradAna kI hai| vahI jIvAbhigama kI nau pratipattiyoM meM saMkalita hai| prathama pratipatti-isa pratipatti kI prastAvanA meM kahA gayA hai ki sarvajJa sarvadarzI tIrthaMkara paramAtmA ke pravacana ke anusAra hI sthavira bhagavaMtoM ne jIvAbhigama aura ajIvAbhigama kI prajJApanA kI hai| AlpavaktavyatA hone se pahale ajIvAbhigama kA kathana karate hue batAyA gayA hai ki ajIvAbhigama do prakAra kA hai-rUpI ajIvAbhigama aura arUpI ajiivaabhigm| arUpI ajIvAbhigama ke dasa bheda batAye haiM-dharmAstikAya ke skandha, deza, pradeza, adharmAstikAya ke skandha, deza, pradeza, AkAzastikAya ke skandha, deza, pradeza aura addhAsamaya (kaal)| dharmAstikAyAdi kA astitva jainasiddhAntAnusAra dharma gati-sahAyaka tattva hai aura adharma sthiti-sahAyaka tttv| AkAza aura kAla ko anya darzanakAroM ne bhI mAnA hai parantu dharmAstikAya aura adharmAstikAya ko jainasiddhAnta ke sivAya kisI ne bhI nahIM mAnA hai| jaina siddhAnta kI yaha sarvathA maulika avadhAraNA hai| isa maulika avadhAraNA ke pIche pramANa aura yukti kA sudRr3ha AdhAra hai| jainAcAryoM ne yuktiyoM ke AdhAra se siddha kiyA hai ki loka aura aloka kI vyavasthA ke lie koI niyAmaka tattva honA hI caahie| jIva aura pudgala jo gatizIla haiM unakI gati loka meM hI hotI hai, aloka meM nahIM hotii| isakA niyAmaka koI tattva avazya honA caahie| anyathA jIva aura pudgaloM kI ananta 'alokAkAza meM bhI gati hotI to anavasthiti kA prasaMga upasthita ho jAtA aura sArI lokavyavasthA chinnabhinna ho jAtI ataeva jaina tArkika cintakoM ne gatiniyAmaka tattva ke rUpa meM dharma kI aura sthitiniyAmaka tattva ke rUpa meM adharma kI sattA ko svIkAra kiyA hai| Adhunika vijJAna ne bhI gatisahAyaka tattva ko (Medium of Motion) svIkAra kiyA hai| nyUTana aura AiMsTIna ne gati tattva sthApita kiyA hai| vaijJAnikoM dvArA sammata Ithara (Ether) gati tattva kA hI dUsarA nAma hai / loka parimita hai| loka ke pare aloka aparimita hai| loka ke parimita hone kA kAraNa yaha hai ki dravya athavA zakti loka ke bAhara nahIM jA sktii| loka ke bAhara usa zakti kA abhAva hai jo gati meM sahAyaka hotI hai| prabhu mahAvIra ne kahA hai ki jitane bhI spandana haiM ve saba dharma kI sahAyatA se hote haiN| yadi dharmatattva na hotA to kauna AtA? kauna jAtA ? zabda kI taraMge kaise phailatIM? AMkheM kaise khulatI ? kauna manana karatA ? kauna bolatA ? kauna hilatADulatA? yaha vizva acala hI hotaa| jo cala haiM una sabakA nimitta gati sahAyaka tattva dharma hI hai| isI taraha sthiti kA sahAyaka adharma tattva na hotA to kauna calate-calate ho Thahara pAtA? kauna baiThatA ? sonA kaise hotA? kauna nispanda banatA ? nimeSa kaise hotA? yaha vizva sadA cala hI banA hotA jo gatipUrvaka sthira haiM una sabakA Alambana sthiti sahAyaka tattva adharma-adharmAstikAya hai| ukta rIti se dharma-adharma ke rUpa me jaina cintakoM ne sarvathA maulika avadhAraNA prastuta kI hai| AkAza kI sattA to saba dArzanikoM ne mAnI hai| AkAza nahIM hotA to jIva aura pudgala kahA~ rahate ? dharmastikAya adharmAstikAya kahA~ vyApta hote ? kAla kahA~ varatatA ? pudgala kA raMgamaMca kahA~ banatA ? yaha vizva nirAdhAra hI hotaa| ___ kAla aupacArika dravya hai| nizcayanaya kI dRSTi se kAla jIva aura ajIva kI paryAya hai| kintu vyavahAra naya kI dRSTi se vaha dravya hai| kyoMki vartanA Adi usake upakAra haiN| jo upakAraka hai vaha dravya hai| padArthoM kI sthitimaryAdA Adi ke lie jisakA vyavahAra hotA hai vaha AvalikAdi rUpa kAla jIva-ajIva kI paryAya hone se [21] Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unase bhinna nahIM hai| rUpI ajIvAbhigama cAra prakAra kA hai-skandha, deza, pradeza aura paramANu pudgala / yaha pudgala dravya mUrtika hai| yaha akhaNDa dravya nahIM hai| isakA sabase choTA rUpa eka paramANu hai to sabase bar3A rUpa hai acitta mahAskandha / isameM saMyoga-vibhAga, choTA-bar3A, halkA-bhArI, varNa, gandha, rasa, sparza, saMsthAna pAye jAte haiN| jaina siddhAnta ne prakAza, andhakAra, chAyA, Atapa tathA zabda ko paudgalika mAnA hai| zabda ko paudgalika mAnanA jaina tattvajJAna kI sUkSma dRSTi kA paricAyaka hai| nyAya-vaizeSika darzana ne zabda ko AkAza kA guNa mAnA hai| Aja ke vijJAna ne zabda kI paudgalikatA ko spaSTa kara diyA hai| jisa yuga meM Adhunika vaijJAnika upakaraNa upalabdha nahIM the taba jaina cintakoM ne zabda ko paudgalika kahA aura yaha bhI kahA ki hamArA zabda kSaNa mAtra meM lokavyApI bana jAtA hai| tAra kA sambandha na hote hue bhI sughoSA ghaMTA kA svara asaMkhya yojana dUrI para rahI huI ghaNTAoM meM pratidhvanita hotA haiyaha usa samaya kA vivecana hai jaba reDiyo-vAyaralesa Adi kA anusaMdhAna nahIM huA thaa| ukta rIti se ajIvAbhigama kA nirUpaNa karane ke pazcAt jIvAbhigama kA kathana AtA hai| AtmA kA zuddhAzuddha svarUpa jIvAbhigama ke do bheda kiye gaye haiM-saMsArasamApanaka jIva aura asaMsArasamApannaka jiiv| jo jIva apanI jJAna-darzana-cAritra kI utkRSTa ArAdhanA kara apane vizuddha svarUpa ko prApta kara cuke haiM ve jIva asaMsArasamApanaka haiN| ve phira saMsAra meM nahIM aate| jainasiddhAnta kI mAnyatA hai ki-jaise bIja ke dagdha hone para usase aMkura utpanna nahIM ho sakate usI taraha karmarUpI bIja ke dagdha hone para phira bhavarUpI aMkura prasphuTita nahIM ho skte| bauddhadarzana yA vaidikadarzana kI taraha jainadarzana avatAravAda meM vizvAsa nahIM krtaa| vaha uttAravAdI darzana hai| saMsAravartI AtmA hI vikAsa karatA huA siddhasvarUpa bana jAtA hai phira vaha saMsAra meM nahIM aataa| __saMsAra-samApannaka jIva ve haiM jo vibhAvadazApanna hokara karmabandha kI vicitratA ko lekara nAnAprakAra kI sAMsArika zarIra, indriya, yoga, upayoga, lezyA, veda Adi sthitiyoM ko prApta karate haiN| yaha AtmA kI azuddha dazA hai| siddha avasthA AtmA kI zuddha avasthA hai aura saMsAravartI sazarIra dazA AtmA kI azuddha avasthA hai| ___ AtmA apane maulikarUpa meM zuddha hai kintu vaha kaba azuddha banA, yaha nahIM kahA jA sktaa| jaise aNDA aura murgI kA santati-pravAha anAdikAlIna hai, yaha nahIM kahA jA sakatA ki aNDA pahale thA yA murgI pahale ? vaise hI saMsAravartI AtmA kaba azuddha banA yaha nahIM kahA jA sktaa| anAdikAla se AtmA aura karma kA sambandha calA A rahA hai ataeva anAdikAla se AtmA azuddha dazA ko prApta hai| isa azuddha dazA se zuddha dazA ko prApta karanA hI usakA lakSya hai aura usI ke lie saba sAdhanAe~ aura ArAdhanAe~ haiN| ___ sAMkhyadarzana kA mantavya hai ki AtmA zuddha hI hai| vaha azuddha nahIM hotii| vaha na baMdhatI hai aura na mukta hotI hai| baMdha aura mokSa prakRti kA hotA hai, puruSa-AtmA nitya hai, akartA hai, nirguNa hai| jaise nartakI raMgamaMca para apanA nRtya batAkara nivRtta ho jAtI hai vaise hI prakRti apanA kArya pUrA kara nivRtta ho jAtI hai-yaha puruSa aura prakRti kA viyoga hI mukti hai| sAMkhyadarzana kI yaha mAnyatA ekAMgI aura apUrNa hai| yadi AtmA zuddha aura zAzvata hai to phira sAdhanA aura ArAdhanA kA kyA prayojana raha jAtA hai ? sAdhanA kI AvazyakatA tabhI hotI hai jaba AtmA azuddha ho| jainadRSTi se zarIramukta AtmA zuddha AtmA hai aura zarIrayukta AtmA ashuddh| zarIrayukta AtmA meM AtmA aura karmapudgala kA [22] Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoga hai| isa yoga ke kAraNa hI AtmA kI azuddha paryAyeM haiN| ina azuddha paryAyoM ke kAraNa hI jainasiddhAnta ne AtmA ko pariNamanazIla kahA hai| vaha na ekAntataH nitya hai aura na ekAntataH anitya hai apitu dravyarUpa se nitya hote hue bhI paryAya rUpa se anitya hai| nityAnityatva bauddhadarzana AtmA ko ekAntataH anitya kahatA hai| yaha mantavya bhI ekAMgI aura apUrNa hai| AtmA ko ekAnta kSaNabhaMgura mAnane para bandha-mokSa ghaTita nahIM ho skte| aisI sthiti meM usake dvArA mAnya karmavAda aura punarjanmavAda bhI ghaTita nahIM hote| bauddhadarzana AtmA ke viSaya meM vastutaH aspaSTa hai / eka ora vaha nirAtmavAdI hai to dUsarI ora punarjanma aura karmavAda ko mAnatA hai| jainadarzana AtmA ke sambandha meM bahuta spaSTa hai| vaha AtmA ko anekAntadRSTi se nityAnitya rUpa mAnatA hai, usakA baMdha aura mokSa honA mAnatA hai| yahA~ taka ki vaha AtmA ko amUrta mAnatA huA bhI sAMsArika AtmA ko kathaMcit mUrta bhI mAnatA hai| saMsArI AtmA zarIra dhAraNa karatI hai, indriyoM ke mAdhyama se vaha vastu ko grahaNa karatI hai, AhAra, zvAsocchvAsa, bhASA aura manayukta hotI hai| ye saba pariNatiyAM hone ke kAraNa AtmA ko kathaMcit mUrta bhI mAnA gayA hai| sAMsArika jIvoM kI sArI pravRttiyAM AtmA aura zarIra ke yoga se hotI haiM ataeva ve yaugika haiN| akelI AtmA meM ye kriyAe~ nahIM ho sakatI haiM aura akele zarIra meM bhI ye kriyAe~ sambhava nahIM haiN| navavidha mantavya __. saMsArasamApanaka jIva ke bhedoM ko batAne ke lie nau prakAra kI mAnyatAoM kA ullekha kiyA gayA hai| prathama prattipatti (mAnyatA) ke anusAra saMsArI jIva ke do bheda kiya gaye haiM-trasa aura sthaavr| dUsarI pratipatti ke anusAra tIna prakAra kahe gaye haiM-strI, puruSa aura npuNsk| tIsarI pratipatti ke anusAra saMsArI jIva ke cAra bheda kahe gaye haiM-nairayika, tiryaJca, manuSya aura deva. cauthI pratipatti ke anusAra pAMca bheda kahe gaye haiM-ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura paMcendriya / paMcama pratipatti ke anusAra saMsArI jIva ke chaha bheda haiM-pRthvIkAya, apkAya, tejaskAya, vAyukAya, vanaspatikAya aura trskaay| chaThI pratipatti ke anusAra saMsArI jIva ke sAta bheda kahe gaye haiM-nairayika, tiryaMca, tiryaJcinI, manuSya, mAnuSI, deva aura devii| saptama pratipatti meM saMsArI jIva ke ATha bheda prarUpita haiM-prathama samayavartI nairayika, aprathama samayavartI nairayika, evaM prathama samaya tiryaMca aprathama samaya tiryaMca, prathama samaya manuSya, aprathama samaya manuSya, prathama samaya deva aura aprathama samaya dev| aSTama pratipatti meM sAMsArika jIva ke nau bheda prarUpita haiM-pRthvIkAyika, apakAyika, tejaskAyika, vAyukayika, vanaspatikAyika, dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura pNcendriy| ___ navama pratipatti meM saMsArI jIva ke dasa prakAra batAye haiM-prathama samaya ekendriya se prathama samaya paMcendriya taka pAMca aura aprathama samaya ekendriya se aprathama samaya paMcendriya taka pAMca; kula milAkara dasa prakAra ke saMsArI jIva banAye gaye hai| ___ ukta saba pratipattiyA~ dikhane meM pRthak-pRthak sI pratIta hotI haiM parantu tAttvika dRSTi se unameM koI virodha nahIM hai| alaga-alaga dRSTikoNa se eka hI vastu kA svarUpa alaga-alaga pratIta hotA hai kintu unameM virodha nahIM hotaa| vargIkaraNa kI bhinnatA ko lekara alaga-alaga prarUpaNA hai parantu ukta saba pratipattiyA~ avirodhinI haiN| anekAnta dRSTi kI yahI vizeSatA hai| [23] Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trasatva aura sthAvaratva prathama pratipatti me anusAra saMsAravartI jIva ke do bheda haiM-trasa aura sthAvara / sthAvara ke tIna bheda kiye gaye haiM-pRthvIkAyika, apkAyika aura vanaspatikAyika / trasa ke bhI tIna bheda batAye haiM-tejaskAyika, vAyukAyika aura udAra trs| ___ jaina tIrthaMkaroM ne apane vimala evaM nirmala kevalajJAna ke Aloka meM jagat ke jIvoM kA sUkSma nirIkSaNa evaM parIkSaNa kiyA hai| ataeva ve 'savva jagajIvajoNiviyANaka' haiM jagat ke jIvoM kI sarvayoniyoM ke vijJAtA haiN| una tIrthaMkaroM ne na kevala calate-phirate dikhAI dene vAle jIvoM ke astitva ko svIkAra kiyA hai apitu pRthvI, pAnI, agni, vAyu aura vanaspati meM bhI jIvoM kA sadbhAva jAnA hai aura prarUpita kiyA hai| jaina siddhAnta ke atirikta anyatra kahIM bhI aisA nirUpaNa evaM prajJApana dRSTigocara nahIM hotaa| jaina tattva cintakoM kA spaSTa nirdeza hai ki pRthvI Adi meM bhI jIva haiM aura ahiMsaka sAdhaka ko ina sakSma jIvoM kI bhI vaisI hI rakSA kA prayAsa karanA cAhie jaise sthUla prANiyoM kI rakSA kaa| kevala manuSya yA pazuoM kI rakSA meM ahiMsA devI kI ArAdhanA samApta nahIM hotI parantu pRthvI, ap, teja vAyu aura vanaspati ke avyakta cetanA vAle jIvoM kI bhI ahiMsA kA pUrNa lakSya rakhanA caahie| pRthvIkAyAdi meM jIvAstitva kA pratipAdana karate hue niyuktikAra ne kahA hai ki upayoga, yoga, adhyavasAya, matizrutajJAna, acakSudarzana, aSTa prakAra ke karmoM kA udaya aura baMdha lezyA, saMjJA, zvAsocchvAsa aura kaSAya-ye jIva meM pAye jAve vAle guNa pRthvIkAya Adi meM bhI pAye jAte haiM / ataH manuSyAdi kI taraha pRthvIkAyAdi ko bhI sacitta-jIvAtmaka samajhanA caahie| yadyapi pRthvIkAyAdika meM uparyukta lakSaNa avyakta haiM tadapi avyakta hone se unakA niSedha nahIM kiyA jA sktaa| ise spaSTa karane ke lie udAharaNa diyA gayA hai-kisI puruSa ke atyanta mAdaka madirA kA pAna atyadhika mAtrA meM kiyA ho aura aisA karane se va bejAna evaM mUrchita ho gayA ho taba usakI cetanA avyakta ho jAtI hai lekina itane mAtra se use acetana nahIM kahA jA sktaa| ThIka isI taraha pRthvIkAyAdika meM cetanA-zakti avyakta hai parantu usakA niSedha nahIM kiyA jA sakatA hai| pRthvIkAyAdika ekendriya jIvoM ke kAna, netra, nAka, jIbha, vANI aura mana nahIM hote haiM to ve duHkha kA vedana kisa prakAra karate haiM, yaha prazna sahaja hI uThAyA jA sakatA hai| isakA samAdhAna AcArAMga sUtra meM eka udAharaNa dvArA kiyA gayA hai| jaise koI janma ke aMdhe, bahare, lUle-laMgar3e tathA avayavahIna kisI vyakti ke bhAlA Adi zastra se pAMva, Takane, piNDI, ghuTane, jaMghA, kamara, nAbhi, peTa, pAMsalI, pITha, chAtI, hRdaya, stana, kaMdhA, bhujA, hAtha, aMguli nakha, gardana, dADhI, hoTha, dAMta, jIbha, tAlu, gAla, kAna, nAka, AMkha, bhauMha, lalATa, mastaka Adi-avayavoM ko chede-bhede to use vedanA hotI hai kintu vaha usa vedanA ko vyakta nahIM kara sktaa| isI prakAra ekendriya pRthvIkAyAdika jIvoM ko avyakta vedanA hotI hai| jaise mUrchita avasthA meM koI kisI ko pIr3A de to use pIr3A hotI hai vaise hI pRthvIkAyAdika jIvoM kI vedanA ko samajhanA caahie| mahAmanISI AcAryoM ne vividha yuktiyoM se ekendriya jIvoM meM saMcetanatA siddha kI hai| vanaspati kI saMcetanatA to adhika spaSTarUpa meM pratIta hotI hai| vizeSAvazyaka bhASya Adi granthoM meM puSTa evaM prabala AdhAroM se pramANita kiyA gayA hai ki unameM spaSTa cetanA hai| nArI zarIra ke sAtha vanaspati kI samAnatA pratipAdita karate hue AcArAMga sUtra meM kahA gayA hai ki-nara-nArI ke zarIra kI taraha vanaspati jAti (janma) svabhAvavAlI hai, vRddhisvabhAvavAlI hai, sacitta hai, kATane para mlAna hone vAlI hai| ise bhI AhAra kI apekSA rahatI hai, isameM bhI vikAra hote haiN| ata: nara-nArI ke zarIra kI taraha vanaspati bhI saMcetana hai| [24] Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adhunika vijJAna ne bhI vanaspati kI sacetanatA siddha kara dI hai| vaijJAnika sAdhanoM dvArA yaha pratyakSa karA diyA gayA hai ki vanaspati meM krodha, prasannatA, hAsya, rAga Adi bhAva pAye jAte haiN| unakI prazaMsA karane se ve hAsya prakaTa karatI huI aura nindA karane se krodha karatI huI dikhAI dI haiN| prastuta pratipatti meM saMsArI jIva ke trasa aura sthAvara-ye do bheda kiye gaye haiN| trasa kI vyutpatti karate hue vRtti meM kahA gayA hai ki-uSNAdi se abhitapta hokara jo jIva usa sthAna se anya sthAna para chAyAdi hetu jAte haiM, trasa haiM / isa vyutpatti ke anusAra trasa nAmakarma ke udaya vAle jIvoM kI hI trasatva meM parigaNanA hotI hai, zeSa kI nhiiN| parantu yahA~ sthAvara nAmakarma ke udaya vAle tejaskAya aura vAyukAya ko bhI trasa kahA gayA hai| ataeva yahA~ trasatva kI vyutpatti isa prakAra karanI cAhie-jo abhisaMdhipUrvaka yA anabhisaMdhipUrvaka bhI Urdhva, adhaH, tiryak calate haiM ve trasa haiM, jaise tejaskAya, vAyukAya aura dvIndriya aadi| uSNAdi abhitApa ke hone para bhI jo usa sthAna ko nahIM chor3a sakate haiM, vahIM rahate haiM ve sthAvara jIva haiM, jaise pRthvI, jala aura vnspti| prAyaH sthAvara ke rUpa meM pRthvI, pAnI, agni, vAyu aura vanaspati-ye pAMcoM gine jAte haiM / AcArAMga meM yahI kathana haiM / kintu yahA~ gati ko lakSya meM rakhakara tejas aura vAyu ko trasa kahA gayA hai| kyoMki agni kA Urdhvagamana aura vAyu kA tiryaggamana prasiddha hai| donoM kathanoM kA samaMjasya sthApita karate hue kahA gayA hai ki trasa jIva do prakAra ke haiM-gatitrasa aura lbdhitrs| tejas aura vAyu kevala gatitrasa haiM, labdhitrasa nahIM haiN| jinake trasa nAmakarma rUpI labdhi kA udaya hai ve hI labdhitrasa haiM-jaise dvIndriya Adi udAra trasa, tejas aura vAyu meM yaha labdhi na hone se ve labdhitrasa na hokara sthAvara meM parigaNita hote haiN| kevala gati kI apekSA se hI unheM yahA~ trasa ke rUpa meM parigaNita kiyA gayA hai| pRthvIkAya ke do bheda kiye gaye haiM-sUkSma pRthvIkAya aura bAdara pRthviikaay| sUkSma pRthvIkAya ke do bheda batAye haiM-paryAptaka aura aparyAptaka / tadanantara sUkSma pRthvIkAyika jIvoM kI vizeSa jAnakArI dene ke lie 23 dvAroM ke dvArA unakA nirUpaNa kiyA gayA hai| ve 23 dvAra haiM-zarIra, avagAhanA, saMhanana, saMsthAna, kaSAya, saMjJA, lezyA, indriyAM, samudghAta, saMjJI-asaMjJI, veda, paryApti-aparyApti, dRSTi, darzana, jJAna, yoga, upayoga, AhAra, upapAta, sthiti, samudghAta karake maraNa, cyavana, gati aura aagti| ' prazna ke rUpa meM pUchA gayA hai ki bhagavan ! una sUkSma pRthvIkAyikoM ke zarIra kitane hote haiM ? uttara meM kahA gayA hai ki unake tIna zarIra hote haiM yathA-audArika, taijas aura kaarmnn| isa taraha zeSa dvAroM ko lekara bhI praznottara kiye gaye haiN| 1. tatra trasanti-uSNAdhabhitaptAH santo vivakSitasthAnAdudvijanti gacchanti ca chAyAdhAsevanArtha sthAnAntaramiti trasAH, anayA ca vyutpattyA trasAstrasanAmakarmodayavartinaH eva parigRhyante, na zeSAH, atha zeSairapIha prayojanaM, teSAmapyagre vakSyamANatvAt, tata evaM vyutpattiH-trasanti abhisandhipUrvakamanabhisandhipUrvaka vA Urdhvamastiryak calantIti trasA:-tejovAyavo dviindriyaadyshr| uSNAdhabhitApe'pi tatsthAnaparihArAsamarthAH santastiSThantI tyevaM zIlAH sthaavraa:-pRthivyaadyH| -malayagiri vRttiH 2. sarIrogAhaNa saMghayaNa saMThANakasAya taha ya huMti snnaao| lesiMdiyasamugdhAe sannI vee ya pajjattI // 1 // diTThI daMsaNanANe joguvaoge tahA kimaahaare| uvavAya ThiI samugdhAya cavaNagairAgaI ceva // 2 // [25] Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isI taraha bAdara pRthvIkAya ke bhI do bheda batAye haiM-zlakSNa bAdara pRthvIkAya aura kharabAdara pRthviikaay| zlakSNa pRthvIkAya ke sAta bheda aura kharabAdara pRthvIkAya ke aneka bheda batAye haiN| phira inake paryApta aura aparyApta bheda karake pUrvokta 23 dvAra ghaTAye haiN| ___ tadanantara apkAya ke sUkSma aura bAdara tathA paryAptaka aura aparyAptaka bheda kiye gaye haiM aura pUrvokta 23 dvAroM se unakA nirUpaNa kiyA hai| ____tatpazcAt vanaspatikAya ke sUkSma aura bAdara paryAptaka aura aparyAptaka bheda karake pUrvokta dvAra ghaTita kiye haiN| tadanantara bAdara vanaspati ke pratyekazarIra bAdara vanaspati aura sAdhAraNazarIra bAdara vanaspati-ye do bheda karake unake bheda-prabheda batAye haiN| pratyekazarIra bAdara vanaspati ke 12 bheda vRkSa, guccha, gulma, latA, vallI, parvaga, tRNa, valaya, harita, auSadhi, jalaruha, aura kuhaNa batAye gaye hai| tadanantara sAdhAraNazarIra bAdara vanaspati ke aneka prakAra batAye haiN| ina saba bhedoM meM ukta 23 dvAra ghaTAye gaye haiN| trasa jIvoM ke tejaskAya, vAyukAya aura udAratrasa ye tIna bheda kiye haiN| tejaskAya aura vAyukAya ke sUkSma aura bAdara phira bAdara ke aneka bheda batAye haiN| udAratrasa ke dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura paMcendriya rUpa se cAra prakAra batAye haiN| paMcendriya ke nAraka, tiryaMca, manuSya aura deva-ye cAra bheda kiye haiN| nAraka meM ratnaprabhAdi pRthviyoM ke AdhAra se sAta bheda, tiryaMca ke jalacara, sthalacara aura khecara-ye tIna bheda karake phira eka-eka ke aneka bheda kiye haiN| manuSya ke saMmUrchima aura garbhotpanna bheda kiye haiN| deva ke bhavanapati, vyantara, jyotiSka aura vaimAnika ke rUpa meM cAra prakAra batAye haiM / ukta saba jIva ke bheda-prabhedoM meM uparyukta tevIsa dvAra ghaTita kiye gaye haiN| uparyukta saba dvAroM kI paribhASA aura vyAkhyA vidvAn anuvAdaka aura vivecaka munizrI ne yathAsthAna kI hai jo jijJAsuoM ke lie bahuta upayogI hai| jijJAsu jana vahA~ dekheM / yahA~ unakA ullekha karanA punarAvRtti rUpa hI hogA, ataeva viSaya kA nirdeza mAtra hI kiyA gayA hai| dvitIya pratipatti prastuta sUtra kI dvitIya pratipatti meM samasta saMsArI jIvoM ko veda kI apekSA se tIna vibhAgoM meM vibhakta kiyA gayA hai| ve vibhAga haiM-strI, puruSa aura npusNk| striyoM ke tIna prakAra kahe gaye haiM-1.tiryagyonika striyA~, mAnuSI striyA~ aura devastriyA~ / nAraka jIva napuMsaka veda vAle hI hote haiM ataH unameM strI yA puruSa veda nahIM hotaa| tiryagyonika striyoM ke tIna bheda haiM-jalacarI, sthalacarI aura khecrii| phira unameM uttara bhedoM kA kathana kiyA gayA hai| mAnuSI striyoM ke tIna prakAra kahe gaye haiM-karmabhUmi meM utpanna hone vAlI, akarmabhUmi meM utpanna hone vAlI aura antIpoM meM utpanna hone vaalii| antardIpikA striyoM ke 28 prakAra, akarmabhUmikA striyoM ke tIsa prakAra aura karmabhUmikA striyoM ke 15 prakAra kahe gaye haiN| devastriyoM ke cAra prakAra kahe haiM-bhavanavAsI devastriyA~, vAnavyantara devastriyA~, jyotiSka devastriyA~ aura vaimAnika devastriyA~ / tadanantara inake uttara bhedoM kA kathana hai| vaimAnika devastriyA~ kevala do devaloka-saudharma aura IzAna meM hI hai| Age ke devalokoM meM striyAM-deviyAM nahIM hotI haiN| striyoM ke bheda nirUpaNa ke pazcAt unakI sthiti batAI gaI hai| pahale sAmAnyarUpa se jaghanya aura utkRSTa sthiti kA kathana hai phira uttara bhedoM ko lekara pratyeka kI jaghanya aura utkRSTa sthiti kahI gaI hai| mUlagrantha aura anuvAda se sthiti kA pramANa jAnanA caahie| sthitinirUpaNa ke pazcAt strI kA saMciTThaNAkAla batAyA gayA hai| saMciTThaNAkAla kA tAtparya yaha hai ki strI [26] Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirantararUpa se (strItva ko chor3e binA) kitane kAla taka strIrUpa meM hI raha sakatI hai ? sAmAnya strI kI apekSA saMciTThaNAkAla batAne ke pazcAt pratyeka uttara bheda kI saMciTThaNA batAI gaI hai| vaha bhI mUlapATha aura anuvAda se jAnanA caahie| saMciTThaNAkAla ke anantara antara kA nirUpaNa kiyA gayA hai| antara se tAtparya hai ki koI strI, strItva se chUTane ke bAda phira kitane kAla ke pazcAt punaH strI hotI hai ? sAmAnyastrI aura uttara bheda vAlI pratyeka strI kA antarakAla prakaTa kiyA gayA hai| antaradvAra ke pazcAt alpabahutva dvAra kA prarUpaNa hai| alpabahutva kA artha hai alpa, bahuta, tulya yA vizeSAdhika kA pramANa btaanaa| yaha alpabahutva kaI apekSAoM se batAyA gayA hai| jaise tiryastriyoM, manuSyastriyoM aura devastriyoM meM kauna kisase alpa hai, bahuta hai, tulya hai yA vizeSAdhika hai? sabase kama manuSyastriyAM haiM, tiryastriyAM unase asaMkhyAta guNI haiM aura devastriyAM unase bhI asaMkhyAta guNI hai| tadanantara uttara bhedoM ko lekara alpabahutva kA nirdeza kiyA gayA hai| isake pazcAt strIveda nAmaka karma kI baMdhasthiti batAte hue kahA hai ki jaghanyataH palyopamAsaMkhyeya bhAga nyUna eka sAgaropama kA sArdha saptabhAga aura utkarSataH pandraha koTAkoTi sAgaropama hai / pandraha sau varSa kA abAdhAkAla hai aura abAdhAkAla rahita karmasthiti usakA karmaniSeka (anubhavanakAla) kAla hai| jitane samaya taka karma bandha ke pazcAt udaya meM nahIM AtA hai usa kAla ko abAdhA kAla kahate haiN| karmadalika kA udayAvali meM praviSTa hone kA kAla karmaniSeka kAla kahalAtA hai| tatpazcAt strIveda kI upamA phumphuma agni se dI gaI hai / phumphuma kA artha kArISAgni (kaMDe kI agni) hai| jaise kaMDe kI agni dhIre dhIre jalatI huI bahuta dera taka banI rahatI hai isI taraha strIveda kA anubhava dhIre dhIre aura bahuta dera taka hotA rahatA hai| strIveda ke kathana ke anantara puruSaveda kA nirUpaNa hai| puruSa ke bheda-prabhedoM kA varNana karake unakI sthiti, saMciTThaNA, antara aura alpabahutva kA pratipAdana kiyA gayA hai| tadanantara puruSaveda kI baMdhasthiti, abAdhAkAla aura karmaniSeka batAkara puruSaveda ko dAvAgni jvAlA ke samAna nirUpita kiyA hai| . napuMsaka veda ke nirUpaNa meM kahA gayA hai ki napuMsaka tIna prakAra ke haiM-nairayika napuMsaka, tiryakyonika napuMsaka aura manuSyayonika npuNsk| deva napuMsaka nahIM hote haiN| tadanantara inake bheda-prabheda nirUpita kiye haiN| tatpazcAt pUrvavat sthiti, saMciTThaNA, antara, alpabahutva, baMdhasthiti abAdhAkAla aura karmaniSeka pratipAdita haiN| napuMsaka veda ko mahAnagaradAha ke samAna batAyA gayA hai| __tatpazcAt ATha prakAra se vedoM kA alpabahutva nirdezita kiyA gayA hai| tadanantara kahA gayA hai ki puruSa sabase thor3e haiM, unase striyAM saMkhyeyaguNI haiM, unase napuMsaka ananta guNa haiN| tiryakyonika puruSoM kI apekSA tiryakyonika striyAM tigunI adhika haiN| manuSya puruSoM kI apekSA manuSya-striyAM sattAvIsa guNI haiM aura devoM se deviyAM battIsa gunI adhika haiN|' 1 tiguNA tirUva ahiyA tiriyANaM itthiyA munneyvyaa| sattAvIsaguNA puNa maNuyANaM tadahiyA ceva // 1 // battIsa guNA battIsarUva ahiyA u hoMti devANaM / devAo paNNattA jiNehiM jiyarAgadosehiM // 2 // -saMgrahaNigAthA [27] Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti nAraka-varNana yadi saMsAravartI jIvoM ko cAra bhAgoM meM vibhakta kiyA jAya to unakA vibhAjana isa prakAra hotA hainairayika, tiryakyonika manuSya aura deva / nairayika jIva sAta prakAra ke narakoM meM rahate hai| ye naraka madhyaloka ke nIce haiN| ye narakapRthviyAM kahI jAtI haiN| unake nAma ghammA, vaMsA, selA, aMjanA, riSTA, maghA aura maghAvatI haiN| inake ratnaprabhA, zarkarAprabhA, bAlukAprabhA, paMkaprabhA, ghUmaprabhA, tamaHprabhA aura tamastamaH prabhA-ye sAta gotra haiM / ratnaprabhA pRthvI kI moTAI eka lAkha assI hajAra yojana hai, zarkarAprabhA kI moTAI eka lAkha battIsa hajAra yojana, bAlukAprabhA kI eka lAkha aTThAbIsa hajAra yojana, paMkaprabhA kI eka lAkha bIsa hajAra, dhUmaprabhA kI eka lAkha aThAraha hajAra, tamaHprabhA kI eka lAkha solaha hajAra aura tamastamaHprabhA kI moTAI eka lAkha ATha hajAra yojana kI hai| ratnaprabhA pRthvI ke tIna vibhAga (kANDa) haiM-khara kANDa jise ratna kANDa bhI kahate haiM, paMka kANDa aura apabahula kANDa / kevala ratnaprabhA pRthvI ke hI kANDa haiM zeSa pRthviyoM ke kANDa nahIM haiM-ve ekAkAra hai / ratnaprabhA pRthvI ke eka lAkha assI hajAra yojana pramANa kSetra meM se Upara-nIce ke eka-eka hajAra yojana bhAga ko chor3akara zeSa kSetra meM Upara bhavanavAsI devoM ke sAta karor3a bahattara lAkha bhavana haiM tathA nIce nArakiyoM ke tIsa lAkha nArakAvAsa haiN| dUsarI narakapRthvI ke Upara-nIce ke eka-eka hajAra yojana chor3akara zeSa bhAga meM 25 lAkha nArakAvAsa hai| isI taraha tIsarI pRthvI meM 15 lAkha, cauthI meM dasa lAkha, pAMcavIM meM tIna lAkha, chaThI meM pAMca kama eka lAkha aura sAtavIM meM pAMca nArakAvAsa haiN| ratnaprabhA pRthvI se nIce asaMkhyAta yojana ke antarAla ke bAda dUsarI zarkarA pRthvI hai| isake asaMkhyAta hajAra yojana nIce bAlukA pRthvI hai| isa tIsarI pRthvI kA tala bhAga madhyaloka se do rAju pramANa nIcA hai| tIsarI pRthvI se asaMkhyAta hajAra yojana nIce jAne para cauthI paMkaprabhA pRthvI hai| isa pRthvI kA tala bhAga madhyaloka se tIna rAju nIcA hai| isase asaMkhyAta hajAra yojana nIce jAne para pAMcavIM dhUmaprabhA pRthvI hai / isakA tala bhAga madhyaloka se. cAra rAju nIce hai| pAMcavIM pRthvI se asaMkhyAta hajAra yojana nIce jAne para chaThI tamaHprabhA pRthvI hai| isakA tala bhAga madhyaloka se pAMca rAju nIce hai| chaThI pRthvI se asaMkhyAta hajAra yojana nIce jAne para sAtavIM tamastamaHprabhA pRthvI hai| isakA tala bhAga madhyaloka se chaha rAju nIcA hai / sAtavIM pRthvI ke nIce eka rAju pramANa moTA aura sAta rAju vistRta kSetra haiM vahA~ kevala ekendriya jIva hI rahate haiN| ye ratnaprabhA Adi pRthviyA~ ghanodadhi, ghanavAta, aura tanuvAta para AdhArita haiN| inake nIce avakAzAntara (polAra) hai| sAta narakoM aura unake avakAzAntara meM pudgaladravyoM kI vyApaka sthiti hai / ratnaprabhA se lekara samasta tamastamaHprabhA pRthvI taka sabakA AkAra jhAlara ke samAna batAyA hai| tadanantara sAta narakoM se cAroM dizAoM meM lokAnta kA antara batAyA gayA hai| ratnaprabhAdi sAtoM narakoM meM saba jIva kAlakrama se utpanna hue haiM aura nikale haiM kyoMki saMsAra anAdi hai| ratnaprabhAdi kathaMcit zAzvata haiM aura kathaMcid azAzvata haiM dravyApekSayA zAzvata aura paryAyApekSayA azAzvata haiN| ___ narakAvAsoM ke saMsthAna, AyAma-viSkaMbha, paridhi, varNa, gaMdha aura sparza kA varNana karate hue unakI azubhatA batAI hai| cAra gatiyoM kI apekSA gati-Agati, unake zvAsocchavAsa ke pudgala, AhAra ke pudgala, lezyAe~, jJAna, ajJAna, upayoga, avadhijJAna kA pramANa, samudghAta, sAta narakoM meM kSudhA-pipAsA Adi kI vedanA, [28] Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zItoSNa vedanA, mAnavaloka kI uSNatA se nArakIya uSNatA kI tulanA, nairayikoM ke aniSTa pudgalapariNamana kA varNana kiyA gayA hai| tadanantara nArakoM kI sthiti, udvartanA aura vyutkrAnti (utpatti) kA varNana hai| nAraka uddezaka kA upasaMhAra karate hue kahA gayA hai-nAraka jIva atyanta aniSTa evaM azubha pudgala pariNANa kA anubhava karate haiN| unakI vedanA, lezyA, nAma, gotra, arati, bhaya, zoka, bhUkha-pyAsa, vyAdhi, ucchvAsa, anutApa, krodha, mAna, mAyA, lobha, AhAra, bhaya, maithuna-parigrahAdi saMjJA ye saba azubha evaM aniSTa hote haiN| prAyaH mahArambha mahAparigraha vAle vAsudeva, mANDalika rAjA, cakravartI. tandula mastyAdi jalacara kAlasaukarika Adi kauTumbika (mahAraMbha-mahAparigraha evaM krUra pariNAmoM se) narakagati meM jAte haiN| naraka meM nArakiyoM ko akSinimIlana mAtra ke lie bhI sukha nahIM hai| vahA~ duHkha hI duHkha hai| vahIM ati zIta, ati uSNa, ati tRSNA, ati kSudhA aura ati bhaya hai / nAraka jIvoM ko nirantara asAtA kA hI anubhava karanA par3atA hai| .. tiryaJcAdhikAra tiryagyonika jIvoM ke ekendriya, dvIndriyAdi pAMca prakAra batAye haiN| ekendriya ke pRthvI, pAnI, agni, vAyu vanaspati rUpa se pAMca prakAra kahe hai| isI prakAra dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura paMcendriya jIvoM ke bheda-prabheda batAye gaye haiN| paMcendriya jalacara, sthalacara aura khecara ke do-do bheda sammUrchima aura garbhavyutkrAntika ke rUpa meM kahe haiN| khecara Adi paMcendriya tiryagyonika ke tIna prakAra kA yonisaMgraha kahA hai-aMDaja, potaja aura sNmuurchim| aMDaja aura potaja tInoM veda vAle hote haiN| saMmUrchima napuMsaka hI hote haiM / ina jIvoM kA lezyA, dRSTi, jJAna-ajJAna, yoga, upayoga, Agati, gati, sthiti samudghAta Adi dvAro se varNana kiyA gayA hai| tadanantara jAti, kulakoDI kA kathana kiyA gayA hai| dvitIya uddezaka meM chaha prakAra ke saMsAravartI jIva kahe haiM-pRthvIkAya yAvat trskaay| inake bheda-prabheda kiye haiN| inakI sthiti, saMciTThaNA aura nirlepanA kA kathana hai| prasaMgopAtta vizuddha avizuddha lezyA vAle anagAra ke vizuddha-avizuddha lezyA vAle deva-devI ko jAnane saMbaMdhI praznottara haiN| manuSyAdhikAra ___ manuSya do prakAra ke haiM-saMmUrchima manuSya aura garbhavyutkrAMtika mnussy| sammUrchima manuSya kSetra ke caudaha azuci sthAnoM meM utpanna hote haiN| unakI sthiti antarmuhUrta mAtra hotI hai| garbhaja manuSya tIna prakAra ke haiMkarmabhUmaka, akarmabhUmaka aura antrviipk| antIpaka-himavAna parvata kI cAroM vidizAoM meM tIna-tIna sau yojana lavaNasamudra ke bhItara jAne para cAra antarvIpa haiM / isI prakAra lavaNasamudra ke bhItara cAra sau, pAMca sau, chaha sau, sAta sau, ATha sau aura nau sau yojana Age jAne para bhI cAroM vivizAoM meM cAra-cAra antarvIpa haiM / isa prakAra culla himavAna ke 744-28 antarvIpa haiN| ina antarvIpoM meM rahane vAle manuSya antarvIpaka kahalAte haiN| ina antarvIpakoM ke 28 nAma haiM-1. ekoruka, 2. AbhAvika, 3. vaiSANika, 4. nAMgolika, 5. hayakarNa, 6. gajakarNa, 7. gokarNa, 8. zaSkulakarNa, 9. Adarzamukha, 10. meNDhamukha, 11. ayomukha, 12. gomukha, 13. azvamukha, 14. hastimukha, 15. siMhamukha, 16. [29] Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAghramukha, 17. azvakarNa, 18. siMhakarNa, 19. akarNa, 20. karNaprAvaraNa, 21. ulkAmukha, 22. meghamukha, 23. vidyuddanta, 24. vidyujjihvA 25. ghanadanta, 26. laSTadanta, 27. gUDhadanta aura 28. zuddhadanta / isI prakAra zikharI parvata kI lavaNasamudragata dADhAoM para bhI 28 antarvIpa haiN| donoM ora ke milAkara 56 antarvIpa ho jAte haiN| ekoruka dvIpa kA AyAma-viSkaMbha tIna sau yojana aura paridhi nau sau unapacAsa yojana hai| vaha eka padmavaravedikA aura eka vanakhaNDa se cAroM ora se ghirA huA hai| isa dvIpa kA bhUmibhAga bahuta samatala aura ramaNIya hai| vahA~ bahuta sAre druma, vRkSa, vana, latA, gulma Adi haiM jo nitya kusumita rahate haiN| vahA~ bahuta sI harI bharI vanarAjiyAM haiN| vahA~ dasa prakAra ke kalpavRkSa haiM jinase vahA~ ke nivAsiyoM kA jIvana-nirvAha hotA hai| (1) mattAMga nAmaka kalpavRkSa se unheM vividha peyapadArthoM kI prApti hotI hai| (2) bhRttAMga nAmaka kalpavRkSa se bartanoM kI pUrti hotI hai| (3) truTitAMga kalpavRkSa se vAdyoM kI pUrti (4) dIpazikhA nAmaka kalpavRkSa se prakAza kI pUrti hotI hai| (5) jyoti-aMga nAmaka kalpavakSa se sarya kI taraha prakAza aura sahAvanI dhapa prApta hotI hai| (6) citrAMga nAmaka kalpavRkSa vividha prakAra ke citra evaM vividha mAlAe~ pradAna karate haiN| (7) cittarasA nAmaka kalpavRkSa vividha rasayukta bhojana pradAna karate haiN| (8) maNyaMga nAmaka kalpavRkSa vividha prakAra ke maNimaya AbhUSaNa pradAna karate haiN| (9) gehAgAra nAma ke kalpavRkSa vividha prakAra ke AvAsa pradAna karate haiM aura (10) aNigna nAma ke kalpavRkSa unheM vividha prakAra ke vastra pradAna karate haiN| ekoruka dvIpa ke manuSya aura striyAM sundara aMgopAMga yukta, pramANopeta avayava vAle, candra ke samAna saumya aura atyanta bhoga-zrI se sampanna hote haiN| nakha se lekara zikha taka ke unake aMgopAMgoM kA sAhityika aura sarasa varNana kiyA gayA hai| ye prakRti se bhadrika hote haiN| caturtha bhakta antara se AhAra kI icchA hotI hai| ye manuSya ATha sau dhanuSa UMce hote haiM, 64 pRSThakaraMDaka (pAMsaliyAM) hote haiN| unapacAsa dina taka apatya-pAlanA karate haiN| unakI sthiti jaghanya dezona palyopama kA asaMkhyeya bhAga aura utkRSTa palyopama kA asaMkhyeya bhAga pramANa haiM / jaba unakI chaha mAsa Ayu zeSa rahatI hai taba yugalika-strI santAna ko janma detI hai| ye yugalika strI-puruSa sukhapUrvaka AyuSya pUrNa karake anyatara devaloka meM utpanna hote haiN| ekoruka dvIpa meM gRha, grAma, nagara, asi, masi, kRSi Adi karma, hiraNya-suvarNa Adi dhAtu, rAjA aura sAmAjika vyavasthA, dAsyakarma vairabhAva, mitrAdi, naTAdi ke nRtya, vAhana, dhAnya, DAMsa-macchara, yuddha, roga, ativRSTi, lohe Adi dhAtu kI khAna, kraya vikraya Adi kA abhAva hotA hai| vaha bhogabhUmi hai| isI taraha saba antarvIpoM kA varNana samajhanA caahie| karmabhUmija manuSya karmabhUmiyoM meM aura akarmabhUmija manuSya akarmabhUmi meM paidA hote haiN| karmabhUmi vaha hai jahA~ mokSamArma ke upadeSTA tIrthaMkara utpanna hote haiM, jahA~ asi (zastra) maSi (lekhana-vyApAra Adi) aura kRSi karma karake manuSya apanA jIvana-nirvAha karate haiN| aisI karmabhUmiyAM pandraha haiM-5bharata, 5 eravata aura 5 mahAvideha / ( ye bharata Adi eka eka jambUdvIpa meM, do-do dhAtakIkhaNDa meM aura do-do puSkarArdha dvIpa meM haiN| ) yahA~ ke manuSya apane puruSArtha ke dvArA karmoM kA kSaya karake mokSa prApta kara sakate haiM / ye apane apane puNya-pApa ke anusAra cAroM gatiyoM meM utpanna ho sakate haiN| ___ jahA~ asi-masi-kRSi nahIM hai kintu kalpavRkSoM dvArA jIvananirvAha hai vaha akarmabhUmi hai| akarmabhUmiyAM 30 haiM-pAMca haimavata, pAMca hairaNyavata, pAMca harivAsa, pAMca, ramyakavAsa, pAMca devakuru aura pAMca uttarakuru / inameM se eka-eka jambUdvIpa meM, do-do dhAtakIkhaNDa meM aura do-do puSkarArdhadvIpa meM haiN| 30 akarmabhUmi aura 56 antarvIpa [30] Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhogabhUmiyAM haiN| yahA~ yugalika dharma hai-cAritra dharma yahAM nahIM hai| manuSyoM kA varNana karane ke pazcAt cAra prakAra ke devoM kA kathana hai-bhavanapati, vAnavyantara, jyotiSka aura vaimaanik| bhavanapati aura vAnavyantara devoM kA AvAsa ratnaprabhA pRthvI meM-madhyaloka meM hai| jyotiSka deva bhI madhyaloka meM haiN| vaimAnika devoM kA nivAsa Urdhvaloka meM hai| bhavanavAsI devoM ke 7 karor3a 72 lAkha bhavanAvAsa ratnaprabhA pRthvI meM kahe gaye haiN| unameM asurakumAra Adi dasa prakAra ke bhavanapati deva rahate hai| asurakumAroM ke bhavanoM kA varNana, asurendra kI 3 parSad, unameM deva-deviyoM kI saMkhyA, unakI sthiti, tIna parSadoM kI bhinnatA kA kAraNa, uttara ke asurakumAroM kA varNana tathA unakI parSadAoM kA varNana hai| dakSiNa-uttara ke nAgakumArendra aura dakSiNa-uttara ke dharaNendra va unakI tIna parSadoM kA bhI varNana hai| vyantara devoM ke bhavana, indra aura pariSadoM kA bhI varNana hai| jyotiSka devoM ke vimAnoM kA saMsthAna, aura sUrya candra devoM kI tIna-tIna pariSadoM kA ullekha hai| isake pazcAta dvIpa-samudroM kA varNana kiyA gayA hai| jambUdvIpa-jambUdvIpa ke vRttAkAra kI upamAe~, usake saMsthAna kI upamAe~, AyAma-viSkaMbha, paridhi, jagatI kI U~cAI, usake mUla madhya aura Upara kA viSkaMbha, usakA saMsthAna, jagatI kI jAlI kI U~cAI, viSkaMbha, padmavaravedikA kI UMcAI evaM viSkaMbha, usakI jAlikAe~, ghor3e Adi ke citra, vanalatA Adi latAe~ akSata, svastika, vividha prakAra ke kamala, zAzvata yA azAzvata Adi kA varNana hai| jambUdvIpa ke vanakhaMDa kA cakravAla, viSkaMbha, vividha vApikAeM, unake sopAna, toraNa, samIpavartI parvata, latAgRha, maMDapa, zilApaTTa aura una para deva deviyoM kI krIDAoM Adi kA varNana hai| jambUdvIpa ke vijayadvAra kA sthAna, usakI U~cAI, viSkaMbha tathA kapATa kI racanA kA vistRta varNana hai| vijayadeva sAmAnika deva, agramahiSiyoM, tIna parSadoM, AtmarakSaka devoM Adi ke bhadrAsanoM kA varNana hai| vijayadvAra ke UparI bhAga kA, usake nAma ke hetu kA tathA usakI zAzvatatA kA ullekha kiyA gayA hai| jambUdvIpa kI vijayA rAjadhAnI kA sthAna, usakA AyAma-viSkaMbha, paridhi, prAkAra kI u~cAI, prAkAra ke aura UparI bhAga kA viSkaMbha, usakA saMsthAna, kapizIrSaka kA AyAma-viSkaMbha, usake dvAroM kI U~cAI aura viSkaMbha, cAra vanakhaNDa, unakA AyAma-viSkaMbha, divya prAsAda, unameM cAra maharddhika deva, paridhi, padmavaravedikA vanakhaMDa sopAna va toraNa prAsAdAvataMsaka, maNipIThikA, siMhAsana, ATha maMgala, samIpavartI prAsAdoM kI UMcAI, AyAma-viSkaMbha, anya pArzvavartI prAsAdoM kI UMcAI, AyAma, viSkaMbha Adi kA varNana hai| vijayadeva kI sudharmA sabhA, UMcAI, AyAma-viSkaMbha, usake tIna dvAroM kI UMcAI va viSkaMbha, mukhamaMDapoM kA AyAma viSkaMbha aura UMcAI, prekSAgRha-maMDapoM kA AyAma-viSkaMbha va UMcAI, maNipIThikAoM, caitya vRkSoM mahendra dhvajAoM aura siddhAyatana ke AyAma-viSkaMbha tathA UMcAI kA varNana kiyA gayA hai| tadanantara upapAta sabhA, vijayadeva kI utpatti, paryApti, mAnasika saMkalpa Adi kA varNana hai| vijayadeva aura usake sAmAnika devoM kI sthiti batAI gaI hai| jambUdvIpa ke vijaya, vaijayanta, jayaMta aura aparAjita dvAroM kA vistRta varNana kiyA gayA hai| jambUdvIpa ke eka dvAra se dUsare dvAra kA antara, jambUdvIpa se lavaNasamudra kA aura lavaNasamudra se jambUdvIpa se sparza kA tathA paraspara meM inameM jIvoM kI utpatti kA kathana hai| ___ jambUdvIpa meM uttarakuru kA sthAna, saMsthAna aura viSkaMbha, jIvA aura vakSaskAra parvata kA sparza, dhanupRSTha kI paridhi uttarakuru kSetra ke manuSyoM kI UMcAI, pasaliyAM, AhArecchA, kAla, sthiti, apatyapAlana-kAla, Adi kA [31] Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varNana hai| uttarakuru ke do yamaka parvata haiN| unakI UMcAI, udvedha, mUla, madhya aura UparI bhAga kA AyAmaviSkaMbha, paridhi, una parvatoM para prAsAda aura unakI UMcAI, yamaka nAma kA kAraNa, yamaka parvata kI nityatA yamaka devoM kI rAjadhAnI ke sthAna Adi kA varNana hai| ___uttarakuru meM nIlavaMta draha kA sthAna, AyAma-viSkaMbha, aura udvedha, padmakamala kA AyAma, viSkaMbha, paridhi, bAhalya, UMcAI aura sarvoparibhAga, isI taraha karNikA, bhavana, dvAra, maNipIThikA 108 kamala, karNikAe~, padma parivAra ke AyAma-viSkaMbha aura paridhi varNita haiN| ___ kaMcanaga parvatoM kA sthAna, prAsAda, nAma kA kAraNa, kaMcanagadeva aura usakI rAjadhAnI, uttarakuru draha kA sthAna, candradraha airAvaNa draha, mAlyavaMta draha, jambUpITha kA sthAna, maNipIThikA, jambU sudarzana vRkSa kI UMcAI, AyAma-viSkaMbha Adi kA varNana hai| jambUsudarzana kI zAkhAe~, una para bhavana dvAra, uparibhAga meM siddhAyatana ke dvAroM kI UMcAI, viSkaMbha Adi varNita haiN| pArzvavartI anya jambUsudarzanoM kI UMcAI, anAhata deva aura usakA parivAra, cAroM ora ke vanakhaNDa, pratyeka vanakhaNDa meM bhavana, nandApuSkariNiyAM, unake madhya prAsAda, unake nAma, eka mahAn kUTa, usakI UMcAI aura AyAma-viSkaMbha Adi kA varNana hai| jambUsudarzana para aSTa maMgala, usake 12 nAma, nAma kA kAraNa, anAhata deva kI sthiti, rAjadhAnI kA sthAna jambUdvIpa nAma kI nityatA aura unameM candra-sUrya, nakSatra, graha aura tArAgaNa kI saMkhyA Adi kA varNana kiyA gayA hai| lavaNasamudra-lavaNasamudra kA saMsthAna, usakA cakravAla viSkaMbha, paridhi, padmavaravedikA kI UMcAI aura vanakhaMDa, lavaNasamudra ke dvAroM kA antara, lavaNasamudra aura dhAtakIkhaMDa kA paraspara sparza, paraspara meM jIvoM kI utpatti, nAmakaraNa kA kAraNa, lavaNAdhipati susthita deva kI sthiti, lavaNasamudra kI nityatA, usameM candra, sUrya, nakSatra, graha aura tArAoM kI saMkhyA, lavaNasamudra kI bharatI aura ghaTatI aura usameM rahe hue cAra pAtAla kalazoM kA varNana hai| lavaNAdhipati susthita deva, gautama dvIpa kA sthAna, vanakhaMDa, krIDAsthala, maNipIThikA aura nAma ke kAraNa kA ullekha hai| jaMbUdvIpa ke candradvIpa kA sthAna, UMcAI, AyAma-viSkaMbha, krIDAsthala, prAsAdAvataMsaka, maNipIThikA kA parimANa, nAma kA hetu Adi varNita haiN| isI prakAra jaMbUdvIpa ke sUrya aura unake dvIpoM kA varNana hai| lavaNasamudra ke bAhara candra-sUrya aura unake dvIpa, dhAtakIkhaNDa ke candra-sUrya aura unake dvIpa, kAlodadhi samudra ke candra-sUrya aura unake dvIpa, puSkaravaradvIpa ke candra sUrya aura unake dvIpa, lavaNasamudra meM velaMdhara maccha kacchapa, bAhya samudroM meM velaMdharoM kA abhAva, lavaNasamudra kA udaka kA varNana, usameM varSA Adi kA sadbhAva kintu bAhya samudroM meM abhAva Adi kA varNana hai| dhAtakIkhaNDa-dhAtakIkhaMDa kA saMsthAna, cakravAla viSkaMbha, paridhi, padmavaravedikA, vanakhaNDa; dvAra, dvAro kA antara, dhAtakIkhaNDa aura kAlodadhi kA paraspara saMsparza aura jIvotpatti, nAma kA hetu, dhAtakIkhaNDa ke vRkSa aura deva-deviyoM kI stuti, usakI nityatA tathA candra-sUrya-graha-nakSatra-tArAgaNa Adi kA varNana hai| kAlodasamudra-kAlodasamudra kA saMsthAna, cakravAla viSkaMbha paridhi, padmavaravedikA, vanakhaMDa, cAra dvAra, unakA antara, kAlodasamudra aura puSkaravara dvIpa kA paraspara sparza evaM jIvotpatti, nAma kA kAraNa, kAla mahAkAla deva kI sthiti, kAlodasamudra kI nityatA aura usake candra-sUrya-graha-nakSatra aura tAroM Adi kA varNana kiyA gayA puSkaravaradvIpa-puSkaravaradvIpa kA saMsthAna, cakravAla viSkaMbha, paridhi, padmavaravedikA, vanakhaMDa, cAra dvAra, [32] Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unakA antara, dvIpa aura samudra ke pradezoM kA sparza aura paraspara meM jIvotpatti, nAma kA hetu, padma aura mahApadma vRkSa, padma aura puMDarIka devoM kI sthiti tathA isa dvIpa ke candra sUrya-graha-nakSatra aura tArAgaNoM kI saMkhyA Adi kA varNana mAnuSottaraparvata bIca meM A jAne se isa dvIpa ke do vibhAga ho gaye haiN| jaMbUdvIpa, dhAtakIkhaNDa aura ardha puSkaravaradvIpa ko aDhAI dvIpa, manuSyakSetra athavA samayakSetra kahate haiM / samayakSetra kA AyAma viSkaMbha, paridhi, manuSyakSetra ke nAma kA kAraNa tathA candra sUryAdi kA varNana hai| manuSya loka aura usake bAhara tArAoM kI gati Adi, mAnuSottaraparvata kI UMcAI, parvata ke nAma kA kAraNa, lokasImA ke aneka vikalpa, manuSyakSetra meM candrAdi jyotiSka devoM kI maNDalAkAra gati, indra ke abhAva meM sAmAnika devoM dvArA zAsana, indra kA viraha kAla, puSkarodadhi kA saMsthAna, cakravAla viSkaMbha paridhi, cAra dvAra, unakA antara, dvIpa samudra meM jIvoM kI paraspara utpatti Adi kA kathana kiyA gayA hai| isake pazcAt varuNavara dvIpa, varuNavara samudra, kSIravara dvIpa, kSIrodasAgara, ghRtavara dvIpa, ghRtavara samudra, kSodavara dvIpa-kSodavara samudra, nandIzvara dvIpa-nandIzvara samudra Adi asaMkhyAta dvIpa aura samudra haiM aura anta meM asaMkhyAta yojana vistRta svayaMbhUramaNa samudra hai, aisA kathana kiyA gayA hai| lavaNasamudra se lagAkara kAloda, puSkaroda varuNoda, kSoroda, ghRtoda, kSododa tathA zeSa samudroM ke jala kA AsvAda batAyA gayA hai| prakRti-rasavAle cAra samudra, udagarasavAle tIna samudra, bahuta kaccha maccha vAle tIna samudra, zeSa samudra alpamaccha vAle kahe gaye haiN| samudra ke matsyoM kI kulakoTi, avagAhanA Adi kA varNana hai| devoM kI divya gati, bAhya pudgaloM ke grahaNa se hI vikurvaNA, deva ke vaikriya zarIra ko chadmastha nahIM dekha sakatA, bAlaka kA chedana-bhedana kiye binA bAlaka ko choTA-bar3A karane kA sAmarthya deva meM hotA hai, yaha varNana kiyA gayA hai| candra aura sUryoM ke nIce, bIca meM aura Upara rahane vAle tArAoM kA varNana, pratyeka candra sUrya ke parivAra kA pramANa, jaMbUdvIpa ke meru se jyotiSka devoM kI gati kA antara, lokAnta meM jyotiSka devoM kI gati-kSetra kA antara, ratnaprabhA ke UparI bhAga se tArAoM kA, sUryavimAna kA candravimAna kA aura sabase Upara ke tAre ke vimAna kA antara bhI batAyA gayA hai| isI prakAra adhovartI tAre se sUrya candra aura sarvopari tAre kA antara, jaMbUdvIpa meM sarvAbhyantara, sarva bAhya, sarvopari sarva adho gati karane vAle nakSatroM kA varNana, candra vimAna yAvat tArA vimAna kA viSkaMbha, paridhi, candrasUrya-graha-nakSatroM ke vimAnoM ko parivahana karane vAle devoM kI saMkhyA, candrAdi kI gati, agramahiSiyA~, unakI vikurvaNA Adi kA varNana bhI kiyA gayA hai| vaimAnika devoM kA varNana-vaimAnika devoM kA varNana karate hue zakrendra kI tIna pariSad, unake devoM kI saMkhyA, sthiti, yAvat acyutendra kI tIna pariSad Adi kA varNana hai| ahamindra gaiveyaka va anuttara vimAna ke devoM kA varNana hai| saudharma-IzAna se lekara anuttara vimAnoM kA AdhAra, bAhalya, saMsthAna, UMcAI, AyAma, viSkaMbha, paridhi, varNa, prabhA, gaMdha aura sparza kA ullekha kiyA gayA hai| sarva vimAnoM kI paudgalika racanA, jIvoM aura pudgaloM kA cayopacaya, jIvoM kI utpatti kA bhinna-bhinna krama, sarva jIvoM se sarvathA rikta na honA, devoM kI bhinna bhinna avagAhanA kA varNana hai| graiveyaka aura anuttara devoM meM [33] Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vikriyA karane kI zakti hone para bhI ve vikriyA nahIM karate, devoM meM saMhanana kA abhAva hai, kevala zubha pudgaloM kA pariNamana hotA hai| devoM meM samacaturastra saMsthAna hai| vaimAnika devoM ke avadhijJAna kI bhinna bhinna avadhi, bhinna bhinna samudghAta aura bhinna bhinna varNa- gaMdha, rasa aura sparza hote haiN| ina devoM meM kSudhA pipAsA ke vedana kA abhAva, bhinna prakAra kI vaikriya zakti, sAtAvedanIya, vezabhUSA, kAmabhoga, bhinna bhinna gati kA varNana kiyA gayA hai| bhinna tadanantara nairayika - tiryaMca - manuSya aura devoM kI jaghanya aura utkRSTa sthiti tathA jaghanya aura utkRSTa saMciTThANA kAla, jaghanya aura utkRSTa antarakAla evaM unakA alpabahutva batAyA gayA hai| isa prakAra isa tRtIya pratipatti meM cAra prakAra ke saMsArI jIvoM ko lekara vistRta vivecana kiyA gayA hai| caturtha pratipatti - isa pratipatti meM sAMsArika jIvoM ke pAMca prakAra batAye gaye haiM- ekendriya yAvat paMcendriya / inake bheda-prabheda, jaghanya aura utkRSTa sthiti saMsthitikAla aura alpabahutva batAye gaye 1 paMcama pratipatti - isa pratipatti meM sAMsArika jIvoM ko chaba vibhAgoM meM vibhakta kiyA gayA hai - pRthvIkAya yAvat trakAya / isake bheda - prabheda, sthiti, saMciTThaNA, antara aura alpabahutva batAye gaye haiN| isameM nigoda kA varNana sthiti, saMciTThaNA, antara aura alpa- bahutva pratipAdita haiM / SaSTha pratipatti - isa pratipatti meM sAMsArika jIva sAta prakAra ke kahe gaye haiM-nairayika, tiryaMca, tiryaMcanI, mAnuSI, deva aura devI / inakI sthiti, saMsthiti, antara aura alpabahutva batAye gaye haiM / manuSya, saptama pratipatti- isameM ATha prakAra ke saMsArI jIva batAye gaye haiN| prathama samaya nairayika, aprathama samaya nairayika, prathama samaya tiryaMca, aprathama samaya tiryaMca, prathama samaya manuSya, aprathama samaya manuSya, prathama samaya deva aura aprathama samaya deva / ina AThoM prakAra ke saMsArI jIvoM kI sthiti, saMsthiti, antara aura alpa - bahutva pratipAdita kiyA hai| aSTama pratipatti - isa pratipatti meM saMsAravartI jIvoM ke nau prakAra batAye haiM- pRthvIkAyika yAvat vanaspatikAyika dvIndriya yAvat paMcendriya / ina nau kI sthiti, saMsthiti, antara aura alpabahutva kA vivecana hai| nauvIM pratipatti- isa pratipatti meM saMsAravartI jIvoM ke dasa bheda pratipAdita kiye haiM-prathama samaya ekendriya se lekara prathama samaya paMcendriya taka 5 aura aprathama samaya ekendriya se lekara aprathama samaya paMcendriya taka pAMca / donoM milakara dasa prakAra hue| ina jIvoM kI sthiti, saMsthiti, antara aura alpabahutva kA nirUpaNa kiyA gayA hai| tadanantara isa pratipatti meM jIvoM ke siddha-asiddha sendriya- anindriya, jJAnI- ajJAnI, AhAraka- anAhAraka, bhASaka - abhASaka, samyagdRSTi-mithyAdRSTi, paritta aparitta, paryAptaka aparyAptaka, sUkSma- bAdara, saMjJI - asaMjJI, bhavasiddhika-abhavasiddhika rUpa se bhedoM kA vidhAna kiyA gayA hai tathA yoga, veda darzana, saMyata, asaMyata, kaSAya, jJAna, zarIra, kAya, lezyA, yoni indriya Adi kI apekSA se varNana kiyA gayA hai| upasaMhAra - isa prakAra prastuta Agama meM jIva aura ajIva kA abhigama hai| do vibhAgoM meM inakA nirUpaNa kiyA gayA hai| prathama vibhAga meM ajIva kA aura saMsArI jIvoM kA nirUpaNa hai to dUsare vibhAga meM saMsArI aura siddha donoM kA samAveza ho jAya, isa prakAra bheda nirUpaNa hai| prastuta Agama meM dvIpa aura sAgaroM kA vistAra se varNana hai| prasaMgopAtta, isameM vividha laukika aura sAmAjika, bhaugolika aura khagola saMbaMdhI jAnakAriyAM bhI [34] Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upalabdha hotI haiN| solaha prakAra ke ratna, astra-zastroM ke nAma, dhAtuoM ke nAma, vividha prakAra ke pAtra, vividha AbhUSaNa bhavana, vastra, grAma, nagara Adi kA varNana hai| tyauhAra, utsava, nRtya, yAna Adi ke vividha nAma bhI isameM varNita haiN| kalA, yuddha va roga Adi ke nAma bhI ullikhita haiN| isameM udyAna, vApI, puSkariNI, kadalIghara, prasAdhanaghara aura strI-puruSa ke aMgoM kA sarasa evaM sAhityika varNana bhI hai| prAcIna sAMskRtika sAmagrI kI isameM pracuratA hai| prAcIna bhArata ke sAmAjika jIvana ke vibhinna pakSoM ke adhyayana kI dRSTi se isa Agama kA bahuta mahattva hai| vyAkhyA-sAhitya jIvAbhigama kA vyAkhyA - sAhitya vartamAna meM isa prakAra upalabdha hai| jIvAbhigama para na niryukti likhI gaI aura na koI bhASya hI likhA gyaa| hA~ isa para sarvaprathama vyAkhyA ke rUpa meM cUrNi prApta hotI hai, para vaha cUrNi aprakAzita hai, isalie usa cUrNi ke sambandha meM spaSTa rUpa se yaha nahIM kahA jA sakatA ki vaha cUrNi jinadAsa gaNi mahattara kI hai yA saMghadAsa gaNi kI hai| vAbhigama para saMskRta bhASA meM AcArya malayagiri kI vRtti milatI hai| yaha vRtti jIvAbhigama ke padoM ke vivecana ke rUpa meM hai / jIvAbhigamavRtti prastuta vRtti jIvAbhigama ke padoM ke vivecana ke rUpa meM hai| isa vRtti meM aneka granthoM aura granthakAroM kA nAmollekha kiyA gayA hai - jaise ki dharmasaMgrahaNITIkA, prajJApanATIkA, prajJApanA-mUla- TIkA, tattvArtha mUla - TIkA, siddhaprAbhRta, vizeSaNavatI, jIvAbhigamamUla- TIkA, paMcasaMgraha, karmaprakRti saMgrahaNI, kSetra- samAsa TIkA, jambUdvIpaprajJapti - TIkA, karmaprakRtisaMgrahaNI cUrNi, vasudevacarita, jIvAbhigamacUrNi, candraprajJaptiTIkA, sUryaprajJasiTIkA, dezInAmamAlA, sUryaprajJaptiniryukti, paMcavastuka, AcArya haribhadraracita tattvArthaTIkA, tattvArtha bhASya, vizeSAvazyaka bhASya svopajJavRtti, paMcasaMgrahaTIkA prabhRti / ina granthoM meM se aneka granthoM ke uddharaNa bhI TIkA meM prayukta hue haiN| vRtti ke prArambha meM maMgala ke prayojana para prakAza DAlate hue Age ke sUtroM meM tantu aura paTa ke sambandha meM bhI vicAra carcA kI gaI hai aura mANDalika, mahAmANDalika, grAma, nigama, kheTa, karvaTa, maDamba, pattana, droNamukha, Akara, Azrama, sambAdha, rAjadhAnI prabhRti mAnava bastiyoM ke svarUpa para cintana kiyA gayA hai| vRtti meM jJAniyoM ke bhedoM para cintana karate hue yaha batAyA hai ki siddhaprAbhRta meM aneka jJAniyoM kA ullekha hai| narakAvAsoM ke sambandha meM bahuta hI vistAra se prakAza DAlA hai aura kSetrasamAsaTIkA, jambUdvIpaprajJaptiTIkA ke avalokana kA saMketa kiyA hai| nArakIya jIvoM kI zIta aura uSNa vedanA para vicAra karate hue prAvRT, varSArAtra, zarad, hemanta, vasanta aura grISma- ina chaH RtuoM kA varNana kiyA hai| prathama zarad kArtika mAsa ko batAyA gayA hai| jyotiSka devoM ke vimAnoM kA cintana karate hue vizeSa jijJAsuoM ko candraprajJapti, sUryaprajJapti evaM saMgrahaNI TIkAe~ dekhane kA nirdeza kiyA gayA hai. ekAdaza alaMkAroM kA bhI isameM varNana hai aura rAjapraznIya meM ullikhita 32 prakAra kI nATyavidhi kA bhI sarasa varNana kiyA gayA hai| prastuta vRtti ko AcArya ne 'vivaraNa' zabda se vyavahRta kiyA hai aura isa vivaraNa kA granthamAna 1600 zloka pramANa hai / [35] Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigama para AcArya zrI amolakaRSi jI ma0 ne Agama-battIsI ke sAtha hindI anuvAda kiyA vaha anuvAda bhAvAnuvAda ke rUpa meM hai| __ isake pazcAt sthAnakavAsI paramparA ke AcArya zrI ghAsIlAla jI ma0 ne jIvAbhigama para saMskRta meM apanI vistRta TIkA likhii| isa TIkA kA hindI aura gujarAtI meM bhI anuvAda prakAzita huaa| isake atirikta jIvAbhigama ko san 1883 meM malayagiri vRtti sahita gujarAtI vivecana ke sAtha rAyabahAdura dhanapatasiMha ne ahamadAbAda se prakAzita kiyaa| devacanda lAlabhAI pustakoddhAraka phaNDa, bambaI se san 1919 meM jIvAbhigama kA malayagiri vRtti sahita prakAzana huA hai| para hindI meM aise prakAzana kI AvazyakatA cirakAla se anubhava kI jA rahI thI jo anuvAda sarala-sugama aura mUla viSaya ko spaSTa karane vAlA ho| svargIya yuvAcArya zrI madhukara munijI ne jaina Agama prakAzana samiti kA nirmANa kiyaa| usa samiti ke dvArA mUrdhanya manISiyoM ke dvArA AgamoM kA anuvAda aura vivecana prakAzita huaa| usI krama meM prastuta jIvAbhigama kA bhI prakAzana ho rahA hai| yaha atyanta AhlAda kA viSaya hai ki bahuta hI svalpa samaya meM aneka manISiyoM ke sahayoga ke kAraNa Agama-battIsI kA kArya prAyaH pUrNa hone jA rahA hai| prastuta Agama kA sampAdana mere suziSya zrI rAjendra muni ke dvArA ho rahA hai| rAjendra muni eka yuvA muni haiN| isake pUrva unhoMne uttarAdhyayana sUtra kA bhI sundara sampAdana kiyA thA aura aba dravyAnuyoga kA yaha apUrva Agama sampAdana kara apanI Agamaruci kA paricaya diyA hai| anuvAda aura vivecana mUla Agama ke bhAvoM ko suspaSTa karane meM sakSama hai| prastuta sampAdana jana-jana ke mana ko bhAegA aura ve isa Agama kA svAdhyAya kara apane jJAna kI abhivRddhi kareMge, aisI AzA hai| ____ maiM prastuta Agama para pUrva AgamoM kI prastAvanAoM kI taraha vistRta prastAvanA likhanA cAhatA thA para sAmAjika kAryoM meM aura bhIr3a bhare vAtAvaraNa meM cAhate hue bhI nahIM likha skaa| saMkSipta meM jo prastAvanA dI jA rahI hai, usase bhI pAThakoM ko Agama kI mahattA kA sahaja parijJAna ho skegaa| paraNa zraddheya mahAmahima rASTrasanta AcArya samrATa zrI AnandaRSijI ma. kI asIma kRpA mujha para rahI hai aura paramAdaraNIya pUjya gurudeva zrI puSkaramunijI ma. kA hArdika AzIrvAda mere sAtha hai| ina mahAna puruSoM kI kapA ke kAraNa hI maiM Aja kacha bhI pragati kara sakA hai| inakI sadA-sarvadA kRpA banI rahe, inakI nirmala chatra-chAyA meM hama apanA AdhyAtmika samutkarSa karate raheM, yahI mNgl-mniissaa| mandasaura, dinAMka 10-3-89 -upAcArya devendra muni [36] Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukrama prAthamika upodghAta dvividhAkhyA prathama pratipatti maMgalamaya prastAvanA svarUpa aura prakAra dharmAstikAya kI siddhi adharmAstikAya addhAsamaya . rUpI ajIva jIvAbhigama kA svarUpa aura prakAra saMsArasamApanna jIvAbhigama prathama pratipatti kA kathana pRthvIkAya kA kathana paryApti kA svarUpa kisake kitanI paryAptiyAM paryApta-aparyApta ke bheda sUkSmapRthvIkAyika ke 23 dvAroM kA nirUpaNa bAdara pRthvIkAya kA varNana apkAya kA adhikAra bAdara apkAyika vanaspatikAyika jIvoM kA adhikAra bAdara vanaspatikAyika sAdhAraNa vanaspati kA svarUpa pratyekazarIrI vanaspati ke lakSaNa vasoM kA pratipAdana sUkSma-bAdara tejaskAyika " , vAyukAya audArika trasoM kA varNana dvIndriyavarNana trIndriyoM kA varNana caturindriyoM kA varNana nairayika varNana tiryak paJcendriyoM kA kathana [37] Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jalacaroM kA varNana sthalacaroM kA varNana khecara varNana garbhaja jalacaroM kA varNana ,, sthalacaroM kA varNana khecara varNana manuSyoM kA pratipAdana devoM kA varNana bhavasthiti kA varNana trividhAkhyA dvitIya pratipatti tIna prakAra ke saMsArasamApanaka jIva striyoM kA varNana striyoM kI bhavasthiti kA pratipAdana tiryaMcastrI Adi kI pRthak pRthak bhavasthiti manuSyastriyoM kI sthiti devastriyoM kI sthiti vaimAnika devastriyoM kI sthiti tiryaMcastrI kA tadrUpa meM avasthAnakAla manuSyastriyoM kA (striyoM kA) antaradvAra " , alpabahutva strIveda kI sthiti puruSa sambandhI pratipAdana puruSa kI kAyasthiti tiryaMca puruSoM kI sthiti 114 115 120 121 121 123 128 131 133 137 139 143 145 146 146 deva " 147 149 152 . 156 161 puruSa kA puruSarUpa meM nirantara rahane kA kAla antaradvAra alpabahutva puruSaveda kI sthiti napuMsaka kI sthiti napuMsakoM kI kAyasthiti antara napuMsakoM kA alpabahutva napuMsakaveda kI bandhasthiti aura prakAra 164 167 171 173 [38] Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navavidha alpabahutva samudAyarUpa meM strI-puruSa - napuMsakoM kI sthiti striyoM kI puruSoM se adhikatA caturvidhAkhyA tRtIya pratipatti (prathama uddezaka ) cAra prakAra ke saMsArasamApannaka jIva nArakAvAsoM kI saMkhyA ghanodadhi Adi kI pRcchA ratnAdikANDoM kA bAhalya ratnaprabhAdi meM dravyoM kI sattA narakoM kA saMsthAna sAtoM pRthviyoM kI aloka se dUrI ghanodadhi vAtavalaya kA tiryag bAhalya apAntarAla aura bAhalya kA yaMtra sarvajIva- pudgaloM kA utpAda ( ratnaprabhA - pRthvI) zAzvata yA azAzvata ? pRthviyoM kA vibhAgavAra antara bAhalya kI apekSA tulyatAdi (dvitIya uddezaka ) narakabhUmiyoM kA varNana nArakAvAsoM kA saMsthAna ke varNAdi " nArakAvAsa kitane bar3e haiM ? narakAvAsoM meM vikAra upapAta saMkhyAdvAra avagAhanAdarzaka yaMtra saMhanana saMsthAnadvAra lezyA Adi dvAra nArakoM kI bhUkha-pyAsa eka-aneka vikurvaNA-vedanAdi narakoM meM uSNavedanA kA svarUpa narakoM meM zItavedanA kA svarUpa nairayikoM kI sthiti sthitidarzaka vibhinna yaMtra [39] 181 192 192 194 198 201 202 203 206 206 209 210 212 214 217 219 222 225 227 229 231 231 232 235 238 239 242 242 247 249 250 251 Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udvartanA narakoM meM pRthvI Adi kA sparzAdi-nirUpaNa uddezAkArzasaMgrahiNI gAthAe~ (tRtIya uddezaka ) narakoM kA pudgalapariNAma tiryag adhikAra tiryagyonikoM ke bheda tiryaMca saMbaMdhI dvAraprarUpaNA gaMdhAMgaprarUpaNa vimAnoM ke viSaya meM prazna tiryagyonika adhikAra kA dvitIya uddezaka pRthvIkAyikoM ke viSaya meM vizeSa jAnakArI nirlepa sambandhI kathana vizuddha-vizuddha lezyA vAle anagAra kA kathana samyag - mithyA kriyA kA eka sAtha na honA manuSya kA adhikAra manuSyoM ke bheda koruka manuSyoM ke ekoruka dvIpa kA varNana koruka dvIpa ke bhUmibhAgAdi kA varNana mAdivarNana mattAMgakalpavRkSa kA varNana bhRtAMga truTitAMga dIpazikhA jyotizikhA " maNyaMga gehAkAra "" "" " "" " "" citrAMga nAmaka kalpavRkSa citrarasa " "" "" "} "" " anagnakalpavRkSa koruka dvIpa ke manuSyoM kA varNana koruka - striyoM kA varNana koruka dvIpa kA prakIrNaka varNana koruka manuSyoM kI sthiti Adi akarmabhUmi- karmabhUmija manuSya [40] 254 254 257 259 264 264 268 272 275 279 280 284 285 288 290 290 291 293 294 295 296 296 297 297 298 298 299 300 301 302 305 2 308 317 323 Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 325 330 333 338 342 344 aTThAIsa antarardIpikoM ke koSThaka devavarNana camarendra kI pariSad kA varNana nAgakumAroM kI vaktavyatA vAna-vyantaroM kA adhikAra jyotiSka devoM ke vimAnoM kA varNana tiryakloka ke prasaMga meM dvIpa-samudravaktavyatA jambUdvIpa-varNana padmavaravedikA-varNana vanakhaNDavarNana vanakhaNDa kI bAvar3iyoM Adi kA varNana jambUdvIpa ke dvAroM kI saMkhyA-varNana sudharmA sabhA kA varNana siddhAyatana-varNana upapAtAdi-sabhAvarNana vijayadeva kA upapAta aura usakA abhiSeka Adi vaijayanta Adi dvAra jambUdvIpa kyoM kahalAtA hai ? kAJcanaparvatoM kA adhikAra jambUvRkSa-vaktavyatA jambUdvIpa meM candrAdi kI saMkhyA 345 347 350 363 369 391 399 402 405 427 430 440 [41] Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. tw 25. 26. Agama prakAzana samiti, byAvara ( kAryakAriNI samiti ) zrImAn sAgaramalajI baitAlA zrImAn ratanacandajI modI zrImAn dhanarAjajI vinAyakiyA zrImAn bhaMvaralAlajI goThI zrImAn hukmIcandajI pArakha zrImAn dulIcandajI corar3iyA zrImAn jasarAjajI pArakha zrImAn saradAramalajI corar3iyA zrImAn jJAnarAjajI mUthA zrImAn jJAnacandajI vinAyakiyA zrImAn prakAzacaMdajI caupar3A zrImAn jaMvarIlAlajI zizodiyA zrImAn Ara. prasannacandrajI corar3iyA zrImAn mANakacandajI saMcetI zrImAn rikhabacaMdajI lor3hA zrImAn esa. sAyaramalajI corar3iyA zrImAn mUlacandajI surANA zrImAn motIcandajI corar3iyA zrImAn amaracaMdajI modI zrImAn kizanalAlajI baitAlA zrImAn jatanarAjajI mehatA zrImAn devarAjajI corar3iyA zrImAn gautamacaMdajI corar3iyA zrImAn sumeramalajI mer3atiyA zrImAn prakAzacandajI corar3iyA zrImAn pradIpacaMdajI corar3iyA adhyakSa kAryavAhaka adhyakSa upAdhyakSa upAdhyakSa upAdhyakSa upAdhyakSa upAdhyakSa mahAmantrI mantrI mantrI sahamantrI koSAdhyakSa koSAdhyakSa parAmarzadAtA parAmarzadAtA sadasya sadasya sadasya sadasya sadasya sadasya sadasya sadasya sadasya sadasya sadasya indaura byAvara byAvara cainnaI jodhapura cainnaI durga cainnaI pAlI byAvara byAvara byAvara cainnaI jodhapura cainnaI cainnaI nAgaura cainnaI byAvara cainnaI mer3atAsiTI cainnaI cainnaI jodhapura cainnaI cainnaI Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAjIvAbhigamasuttaM jIvAjIvAbhigamasUtra Page #45 -------------------------------------------------------------------------- Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAthamika upodghAta jagat hitaMkara, vizvavaMdya devAdhideva tIrthaMkara paramAtmA ne jagajjIvoM ko saMsAra-sAgara se pAra karane, unheM sAMsArika Adhi-vyAdhi-upAdhiyoM se ubArane ke lie evaM anAdikAlIna karmabandhanoM se chuTakArA dilAkara mukti ke anirvacanIya sukha-sudhA kA pAna karAne hetu pravacana kA prarUpaNa kiyA hai| yaha pravacana saMsAra ke prANiyoM ko bhavodadhi se tArane vAlA hone se 'tIrtha' kahalAtA hai| pravacana tIrtha hai aura tIrtha pravacana hai| pravacanarUpa tIrtha kI racanA karane ke kAraNa bhagavAn arihaMta tIrthaMkara kahalAte haiN| pravacana dvAdazAMga gaNipiTaka rUpa hai| pravAha kI apekSA se pravacana anAdi ananta hone para bhI vivakSita tIrthaMkara kI apekSA vaha AdimAn hai| ataH 'namastIrthAya' kahakara tIrthaMkara paramAtmA bhI anAdi ananta tIrtha ko namaskAra karate haiN| dvAdazAMga gaNipiTaka meM upayogayukta rahane ke kAraNa caturvidha zramaNasaMgha bhI tIrtha yA pravacana kahA jAtA hai| tIrthaMkara prarUpita yaha pravacana dvAdazAMgarUpa hai| tIrthaMkara paramAtmA artharUpa se isakA nirUpaNa karate haiM aura viziSTa mati vAle gaNadhara sUtrarUpa meM use grathita karate haiN|' ___ sarvajJa sarvadarzI tIrthaMkara paramAtmA dvArA upadiSTa aura viziSTamatisampanna cAra jJAna, caudaha pUrvo ke dhAraka gaNadharoM dvArA gumphita yaha dvAdazAMgI zruta-puruSa kI aMgarUpa hai| jo isa dvAdazAMgI se aviruddha aura zrutasthaviroM dvArA racita ho vaha zruta-puruSa ke upAMgarUpa hai| isa apekSA se zrutasAhitya aMgapraviSTa aura anaMgapraviSTa ke rUpa se do prakAra kA ho jAtA hai| ___jo gaNadharoM dvArA racita ho, jo prazna kiye jAne para uttararUpa ho, jo sarva tIrthaMkaroM ke tIrtha meM niyata ho vaha zruta aMgapraviSTazruta hai| AcArAMga se lagAkara dRSTivAda paryanta bAraha aMga, aMgapraviSTa zruta haiN| jo zrutasthaviroM dvArA racita ho, jo apraznapUrvaka muktavyAkaraNa rUpa ho tathA jo sarva tIrthaMkaroM ke tIrtha meM aniyata rUpa ho vaha anaMgapraviSTazruta hai| jaise aupapAtika Adi bAraha upAMga aura mUla, chedasUtra aadi| prastuta jIvAjIvAbhigamasUtra tRtIya upAMga hai| sthAnAMga nAmaka tIsare aMga kA yaha upAMga hai| yaha zrutasthaviroM dvArA saMdRbdha (racita) hai| aMgabAhyazruta kAlika aura utkAlika ke bheda se do prakAra ke haiN| jo 1. jagajIvarakkhaNadayaTThayAe bhagavayA pAvayaNaM khiyN| -prazravyAkaraNa 2. pragataM jIvAdipadArthavyApakaM, pradhAnaM, prazastaM, Adau vA vacanaM pravacanam dvAdazAMgaM gaNipiTakam / -vizeSAvazyakabhASya, gAthA 1 TIkA gaNipiTakopayogAnanyatvAd vA caturvidhazrIzramaNasaMgho'pi pravacanamucyate / / -vizeSAvazyakabhASya, gAthA 1 TIkA atthaM bhAsai arahA suttaM gaMthaMti gaNaharA niunnN| gaNadhara therakayaM vA AesA mukkavAgaraNao vaa| dhuva-calavisesao vA aMgANaMgesa nANataM // -vizeSAvazyakabhASya,gAthA 550 Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [jIvAjIvAbhigamasUtra zruta asvAdhyAya ko TAlakara dina-rAta ke cAroM prahara meM par3he jA sakate haiM ve utkAlika haiM, yathA dazavaikAlika Adi aura jo dina aura rAtri ke prathama aura antima prahara meM hI par3he jAte haiM ve kAlikazruta haiM, yathA uttarAdhyayana aadi| prastuta jIvAjIvAbhigamasUtra utkAlikasUtra hai|' jIvAjIvAbhigama-adhyayana eka pravRtti hai aura kaNTakazAkhA mardana kI taraha nirarthaka pravRtti buddhimAnoM kI nahIM hotii| ataeva grantha ke Arambha meM prayojana, abhidheya aura sambandha ke sAtha maMgala avazya hI batAyA jAnA caahie| 1. prayojana-prayojana do prakAra kA hai-(1) anantaraprayojana aura (2) prmprpryojn| punaH prayojana do prakAra kA hai-(1) kartRgataprayojana aura (2) shrotRgtpryojn| kartagataprayojana-prastuta jIvAjIvAbhigama adhyayana dravyArthikanaya kI apekSA se kartRrahita hai, kyoMki vaha zAzvata hai, nitya hai| Agama meM kahA hai-'yaha dvAdazAMga gaNipiTaka pUrvakAla meM nahIM thA, aisA nahIM; vartamAna meM nahIM hai, aisA bhI nahIM; bhaviSya meM nahIM hogA, aisA bhI nhiiN| yaha dhruva hai nitya hai, zAzvata hai| nitya vastu kA koI kartA nahIM hotaa| paryAyArthikanaya kI apekSA isake kartA arthApekSayA arhanta haiM aura sUtrApekSayA gaNadhara haiN| artharUpa Agama to nitya hai kintu sUtrarUpa Agama anitya hai| ataH sUtrakAra kA anantara prayojana jIvoM para anugraha karanA hai aura parampara prayojana apavargaprApti hai| yahA~ para zaMkA kI jA sakatI hai ki artharUpa Agama ke praNetA zrI arhanta bhagavAn kA arthapratipAdana kA kyA prayojana hai ? ve to kRtakRtya ho cuke haiM; unameM prayojanavattA kaise ghaTita ho sakatI hai ? isakA samAdhAna yaha hai ki yadyapi tIrthaMkara paramAtmA kRtakRtya ho cuke haiM, ataeva unameM prayojanavattA ghaTita nahIM hotI tadapi ve tIrthaMkara nAmakarma ke udaya se artha pratipAdana meM pravRtta hote haiN| jaisA ki kahA gayA hai-'tIrthaMkara nAmakarma kA vedana kaise hotA hai ? aglAna bhAva se dharmadezanA dene se tIrthaMkara nAmakarma kA vedana hotA hai|' zrotRgataprayojana-zrotA kA anantara prayojana vivakSita adhyayana ke artha ko jAnanA hai aura usakA parampara-prayojana niHzreyas pada kI prApti hai| vivakSita artha ko samajhane ke pazcAt saMyama meM zrotA kI pravRtti hogI aura saMyama-pravRtti se sakala karmoM kA kSaya karake vaha mokSa ko prApta kara sakatA hai| 1. ukkAliyaM aNegavihaM paNNattaM taM jahA-dasaveyAliyaM, kappiyA, kappiyaM, cullakappasuyaM mahAkappasuyaM, uvavAiyaM rAyapaseNiyaM jIvAbhigamo .......... / -naMdIsUtra / prekSAvatAM pravRttyartha phalAdi tritayaM sphuTam / maMgalaJcaiva zAstrAdau vAcyamiSTArthasiddhaye // -jIvA. malayagiri TIkA evaM duvAlasaMgaM gaNipiDagaM na kayA vi nAsI, na kayAi vi na bhavai, na kayA vi na bhvissi| dhruvaM NiccaM saasyN| -naMdIsUtra 4. taM ca kahaM veijjai ? agilAe dhmmdesnnaae| -Avazyakaniyukti Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAthamika upodghAta] isa prakAra prastuta adhyayana ko prArambha karane kA prayAsa prayojanayukta hai, niSprayojana nhiiN| 2. abhidheya-prastuta zAstra kA abhidheya (viSaya) jIva aura ajIva ke svarUpa ko pratipAdita karanA hai| jaisA ki isake nAma se hI spaSTa ho jAtA hai| jIvoM aura ajIvoM kA abhigama arthAt pariccheda-jJAna jisameM ho yA jisake dvArA ho vaha jIvAjIvAbhigama adhyayana hai| sUtrakAra ne prastuta sUtra ko sArthaka nAma se vibhUSita kiyA hai| 3. sambandha-prastuta zAstra meM do prakAra kA sambandha hai-(1) upAyopeyabhAvasambandha aura (2) guruparvakramarUpa sambandha / tarka kA anusaraNa karane vAloM kI apekSA se upAyopeyabhAvasambandha hai| naya tathA vacanarUpa prakaraNa upAya hai aura usakA parijJAna upeya hai| guruparvakramarUpa sambandha kevala zraddhAnusAriyoM kI apekSA se hai| artha kI apekSA yaha jIvAjIvAbhigama tIrthaMkara paramAtmA ne kahA hai aura sUtra kI apekSA dvAdazAMgoM meM gaNadharoM ne kahA hai| isake pazcAt mandamatijanoM ke hita ke lie atizaya jJAna vAle caturdaza-pUrvadharoM ne sthAnAMga nAma tRtIya aMga se lekara pRthak adhyayana ke rUpa meM isa jIvAjIvAbhigama kA kathana kiyA aura use vyavasthApita kiyA hai| ataH yaha tRtIya upAMgarUpa meM kahA gayA hai| aise hI sambandhoM kA vicAra kara sUtrakAra ne 'therA bhagavaMto paNNavaiMsu' kahA hai| 4. maMgala-prastuta adhyayana samyagjJAna kA hetu hone se tathA paramparA se mokSa kI prApti karAne vAlA hone se svayameva maMgalarUpa hai, tathApi zreyAMsi bahuvighnAni' ke anusAra vighnoM kI upazAnti ke lie tathA ziSya kI buddhi meM mAMgalikatA kA grahaNa karAne ke lie zAstra meM maMgala karane kI paripATI hai| isa ziSTAcAra ke pAlana meM grantha ke Adi, madhya aura anta meM maMgalAcaraNa kiyA jAtA hai| Adi maMgala kA uddezya grantha kI nirvighna samApti aura zAstrArtha meM hone vAle vighnoM se pAra honA hai| madhyamaMgala usakI sthiratA ke lie hai tathA ziSya-praziSya paramparA taka grantha kA viccheda na ho, isalie antima maMgala kiyA jAtA hai| prastuta adhyayana meM 'iha khalu jiNamayaM' Adi maMgala hai| jina nAma kA utkIrtana maMgala rUpa hai| dvIpa-samudra Adi ke svarUpa kA kathana madhyamaMgala hai| kyoMki nimittazAstra meM dvIpAdi ko parama maMgalarUpa meM mAnA gayA hai| jaisA ki kahA hai-'jo jaM pasatthaM atthaM pucchai tassa atthsNpttii|' 'dasavihA savve jIvA' yaha antima maMgala hai| saba jIvoM ke parijJAna kA hetu hone se isameM mAMgalikatA athavA sampUrNa zAstra hI maMgalarUpa hai| kyoMki vaha nirjarA kA hetubhUta hai| jaise tapa nirjarA kA kAraNa 1. jIvAnAmajIvAnAmabhigamaH paricchedo yasmina tajjIvAjIvAbhigamaM naamnaa| taM maMgalamAIe majjhe pajjaMtae ya stthss| paDhamaM satthatthAvigdhapAragamaNAya niddittuN|| tasseva ya thejjatthaM majjhimayaM aMtimaMpi tssev| avvocchitti nimittaM sisspsissaaivNsss| vizeSA. bhASya 2. Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [jIvAjIvAbhigamasUtra hone se maMgalarUpa hai| zAstra samyagjJAnarUpa hone se nirjarA kA kAraNa hotA hai| kyoMki kahA gayA hai ki 'ajJAnI jina karmoM ko bahuta se karor3oM varSoM meM khapAtA hai, unheM mana-vacana-kAyA se gupta jJAnI ucchvAsamAtra kAla meM khapA DAlatA hai| isa prakAra prayojanAdi tIna tathA maMgala kA kathana karane ke pazcAt adhyayana kA Arambha kiyA jAtA hai| jaM aNNANI kammaM khabei bahuyAhiM vaaskoddiihiN| taM nANI tihiM gutto khavei UsAsamitteNaM // Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pratipatti maMgalamaya prastAvanA 1. iha khalu jiNamayaM, jiNANumayaM, jiNANulomaM, jiNappaNIyaM, jiNaparUviyaM, jiNakkhAyaM, jiNANucinnaM, jiNapaNNattaM, jiNadesiyaM, jiNapasatthaM, aNuvvIiyataM saddahamANA, taM pattiyamANA, taM royamANA therA bhagavaMto jIvAjIvAbhigamaNAmamajjhayaNaM pnnnnviNsu| [1] isa manuSya loka meM athavA jaina pravacana meM tIrthaMkara paramAtmA ke siddhAntarUpa dvAdazAMga gaNipiTaka kA, jo anya saba tIrthaMkaroM dvArA anumata hai, jinAnukUla hai, jina-praNIta hai, jinaprarUpita hai, jinAkhyAta hai, jinAnucIrNa hai, jinaprajJapta hai, jinadezita hai, jinaprazasta hai, paryAlocana kara usa para zraddhA karate hue, usa para pratIti karate hue, usa para ruci rakhate hue sthavira bhagavaMtoM ne jIvAjIvAbhigama nAmaka adhyayana prarUpita kiyaa| vivecana-isa prathama sUtra meM maMgalAcaraNa kI ziSTaparipATI kA nirvAha karate hue grantha kI prastAvanA batAI gaI hai| viziSTa matisampanna caturdazapUrvadhara zrutasthavira bhagavaMtoM ne tIrthaMkara paramAtmA ke dvAdazAMgIrUpa * gaNipiTaka kA bhalIbhA~ti paryAlocana evaM anuzIlana kara, parama satya ke rUpa meM usa para zraddhA, pratIti evaM ruci karake jIvAjIvabhigama nAmaka adhyayana kA prarUpaNa kiyaa| sUtra meM AyA huA 'jiNamayaM'-jaina siddhAnta pada vizeSya hai aura 'jiNANumayaM' se lagAkara 'jiNapasatthaM' taka ke pada 'jiNamayaM' ke vizeSaNa haiN| ina vizeSaNoM ke dvArA sUtrakAra ne jaina siddhAnta kI mahimA evaM garimA kA varNana kiyA hai| ye saba vizeSaNa 'jainamata' kI alaga-alaga vizeSatAoM kA pratipAdana karate haiN| pratyeka vizeSaNa kI sArthakatA isa prakAra hai jiNANumaya-yaha jainasiddhAnta jinAnumata hai| vartamAnakAlIna jainasiddhAnta carama tIrthaMkara jinazAsananAyaka vartamAna tIrthAdhipati zrI vardhamAna svAmI ke Adhipatya meM gatimAn ho rahA hai| rAga-dveSAdi antaraMga ariyoM ko jItakara kevalajJAna-kevaladarzana prApta karane ke pazcAt jinezvara zrI vardhamAna (mahAvIra) svAmI ne AcArAMga se lekara dRSTivAda paryanta dvAdazAMga kA prarUpaNa kiyaa| yaha dvAdazAMgI hI 'jinamata' hai| prabhu mahAvIra kA yaha 'jinamata' sArvabhauma satya hone ke kAraNa bhUta-vartamAna-bhaviSya ke saba tIrthaMkaroM ke dvArA anumata hai| bhUtakAla meM jitane RSabhAdi tIrthaMkara hue haiM aura bhaviSya meM jo padmanAbha Adi tIrthaMkara hoMge tathA vartamAna meM jo sImaMdhara svAmI Adi tIrthaMkara haiM, una sabake dvArA yaha anumodita aura mAnya hai| zAzvata satya sadA ekarUpa hotA hai| usameM koI visaMgati yA bhinnatA nahIM hotii| isa kathana dvArA yaha pravedita kiyA gayA hai-saba tIrthaMkaroM ke vacanoM meM avisaMvAditA hone ke kAraNa ekarUpatA hotI hai| jiNANuloma-yaha jainamata jinAnuloma hai arthAt jinoM ke lie anukUla hai| yahA~ 'jina' se tAtparya avadhijina, manaHparyAyajina aura kevalajina se hai| yaha jainamata avadhijina Adi ke lie anukUla hai| tAtparya yaha hai ki isa siddhAnta ke dvArA jinatva kI prApti hotI hai| yathokta jinamata kA Asevana karane se sAdhuvarga 1. tao jiNA paNNattA taM jahA-ohiNANajiNe, maNapajjavaNANajiNe, kevlnnaannjinne| -sthAnAMga, 3sthAna, 4 udde. Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2] [jIvAjIvAbhigamasUtra avadhijJAna, manaHparyavajJAna aura kevalajJAna prApta karate haiM / ataeva jinamata ko jinAnuloma vizeSaNa se alaMkRta kiyA gayA hai| jiNappaNIyaM-yaha jainasiddhAnta jinapraNIta hai| arthAt tIrthAdhipati zrI vardhamAna svAmI dvArA kathita hai| kevalajJAna kI prApti hone para zrI vardhamAna svAmI ne bIjabuddhi Adi parama guNa kalita gautamAdi gaNadharoM ko samastArtha-saMgrAhaka mAtRkApadatraya 'uppanne i vA, vigame i vA, dhuve i vA' kA kathana kiyaa| ina tIna mAtRkA padoM kA avalambana lekara gautamAdi gaNadharoM ne dvAdazAMgI kI racanA kii| ataeva yaha jinamata jinapraNIta hai| isa kathana se yaha batAyA gayA hai ki Agama sUtra kI apekSA pauruSeya hI hai, apauruSeya nhiiN| Agama zabdarUpa hai aura puruSa-vyApAra ke binA vacanoM kA uccAraNa nahIM ho sktaa| puruSa-vyApAra ke binA zabda AkAza meM dhvanita nahIM hote| mImAMsaka mata vAle Agama ko apauruSeya mAnate haiN| unakI yaha mAnyatA isa vizeSaNa dvArA khaNDita ho jAtI hai| jiNaparUviyaM-yaha jinamata jinezvaroM dvArA prarUpita kiyA gayA hai| isa vizeSaNa dvArA yaha batAyA gayA hai ki bhagavAn vardhamAna svAmI ne isa siddhAnta kA isa prakAra prarUpaNa kiyA ki zrotAjana usake tattvArtha ko bhalIbhA~ti samajha skeN| yahA~ koI zaMkA kara sakatA hai ki yaha adhyayana yA prakaraNa avijJAta artha vAlA hI rahane vAlA hai cAhe vaha sarvajJa se hI kyoM na sunA jaay| kyoMki sarvajJa kI vivakSA kA pratyakSa dvArA grahaNa nahIM ho sktaa| aisI sthiti meM usa vivakSA ke viSayabhUta zabda ke artha meM pratyaya yA vizvAsa kaise jamegA? jaise mleccha vyakti Arya vyakti ke bhASaNa kI nakala mAtra kara sakatA hai, usake artha ko nahIM samajha sakatA, isI taraha zrotA bhI sarvajJa ke vacanoM ke artha ko nahIM samajha sakatA hai| ukta zaMkA kA samAdhAna yaha hai ki-yadyapi vaktA kI vivakSA apratyakSa hotI hai phira bhI vaha anumAnAdi ke dvArA jAna lI jAtI hai| vivakSA ko jAnakara saMketa kI sahAyatA se zrotA ko zabda ke artha kA jJAna ho hI jAtA hai| yadi aisA na ho to anAdi zabda-vyavahAra hI dhvasta ho jaayegaa| zabda-vyavahAra kI koI upayogitA nahIM rhegii| bAlaka bhI zabda se artha kI pratIti kara hI letA hai| aneka artha vAle saindhava Adi zabda bhI bhagavAn ke dvArA saMketita hokara prasaMga aura aucitya Adi ke dvArA niyata artha ko batAte hI haiN| ataH anekArtha vAle zabdoM se bhI yathAsthita artha kA bodha hotA hai| bhagavAna isa prakAra se tattva prarUpita karate haiM jisase zrotA ko samyag bodha ho jaay| bhagavAn sabake hitaiSI haiM, ve avipratAraka haiM ataeva anyathA samajhane vAle ko usakI galatI samajhAkara satya artha kI pratIti karAte haiN| ve anyathA samajhane vAle ke prati upekSA bhI nahIM karate, kyoMki ve tIrthapravartana meM pravRtta hote haiN| ataeva bhagavAn ke vacanoM se gaNadharoM ko sAkSAt aura zeSa zrotAoM ko paramparA se yathAvasthita artha kI pratIti hotI hai| ataH Agama avijJAta arthavAlA nahIM hai| 1. AryAbhiprAyamajJAtvA mleccha vAgyogatulyatA / sarvajJAdapi hi zrotustadanyasyArthadarzane // Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pratipatti: maMgalamaya prastAvanA ] jiNakkhAyaM - yaha jinamata jinezvara dvArA sAkSAt vacanayoga dvArA kahA gayA hai / katipaya manISiyoM kA kahanA hai ki tIrthaMkara bhagavan pravacana ke lie prayAsa nahIM karate haiM kintu unake prakRSTaM puNya prAgbhAra se zrotAjanoM ko vaisA AbhAsa hotA hai| jaise cintAmaNi meM svayaM koI raMga nahIM hotA kintu upAdhi - saMsarga ke kAraNa vaha raMgavAlA dikhAI detA hai| vaise hI tIrthaMkara pravacana kA prayAsa nahIM karate phira bhI unake puNyaprabhAva se zrotAoM ko aisA pratIta hotA hai ki bhagavAn tIrthaMkara aisA aisA prarUpaNa kara rahe haiM / yaha kathana ucita nahIM hai| isa mata kA khaNDana karane ke lie 'jinAkhyAta' vizeSaNa diyA gayA - hai / isakA tAtparya yaha hai ki tIrthaMkara bhagavAn tIrthaMkara nAmakarma ke udaya se sAkSAt vacana - vyApAra dvArA pravacana karate haiN| sAkSAt vacana - vyApAra ke upalabdha hone para bhI yadi AdhipatyamAtra se zrotAoM ko vaisA pratIta honA mAnA jAya to atiprasaMga hogaa| anyatra bhI aisI kalpanA kI jA skegii| vaisI sthiti meM pratyakSavirodha hogA / ataH ukta mAnyatA tarka aura pramANa se sammata nahIM hai / [3 jiNAciNaM - yaha janamata gaNadharoM dvArA samAdhi rUpa se pariNamita huA hai| yahA~ 'jina' zabda se gaNadharoM kA abhiprAya samajhanA caahie| gaNadhara aisI zakti se sampanna hote haiM ki unheM hita kI prApti se koI roka nahIM sktaa| ve isa jinamata kA artha hRdayaMgama karake anAsakti dvArA samabhAva kI prApti karake samAdhidazA kA anubhava karate haiN| gaNadharoM dvArA Asevita hone se jinamata ko 'jiNANuciNNaM' kahA gayA hai / athavA atItakAla meM sAmAnyakevalI Adi jina isakA Asevana kara jinatva ko prApta hue haiN| isa apekSA se bhI jiNANuciNNaM kI saMgati samajhanI cAhie / jiNapaNNattaM - yaha jinamata gaNadharoM dvArA prajJapta hai| pUrvokta samAdhibhAva se samprApta atizaya - vizeSa ke kAraNa gaNadharoM meM aisI viziSTa zakti A jAtI hai jisake prabhAva se ve sUtra ke rUpa meM AcArAdi aMgopAMgAdi bheda vAle zruta kI racanA kara dete haiN| isalie yaha jinamata sUtrarUpa se jinaprajJapta arthAt gaNadharoM dvArA racita hai / Agama meM kahA gayA hai - ' tIrthaMkara artharUpa se kathana karate haiM aura gaNadhara use sUtrarUpa se gumphita karate haiN| isa taraha jinazAsana ke hita ke lie sUtra pravartita hotA hai' / 2 jiNadesiyaM - yaha jinamata gaNadharoM dvArA bhI hitamArga meM pravRtti karane vAle yogya janoM ko hI diyA gayA hai| isase yaha dhvanita hotA hai ki yogyajanoM ko hI sUtra - siddhAnta kA jJAna diyA jAnA cAhie / yahA~ 'jina' zabda kA artha hitamArga meM pravRtti karane vAle vineyAdi ke lie prayukta huA hai| jo zrotAjana hitamArga se abhimukha hoM aura ahitamArga se vimukha hoM, unhIM ko yaha zruta diyA jAnA caahie| sudharmA gaNadhara ne aise hI yogya vineya zrI jambUsvAmI ko yaha zruta pradAna kiyA / 1. tadAdhipatyAdAbhAsaH satvAnAmupajAyate / svayaM tu yattrarahitazcintAmaNiriva sthitaH // 2. atthaM bhAsai arahA suttaM gaMthaMti gaNaharA niuNaM / sAsaNassa hiyaTThAe, tao suttaM pavattai // 3. jinA iha hitapravRttagotravizuddhopAyAbhimukhApAyavimukhAdayaH parigRhyante / - malayagiri vRtti / Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [jIvAjIvAbhigamasUtra zaMkA kI jA sakatI hai ki zruta-siddhAnta prakRti-sundara hai to kyoM nahIM sabhI ko diyA jAtA hai? isakA samAdhAna hai ki ayogya vyaktiyoM ke prakRti se hI asundara hone se anarthoM kI saMbhAvanA rahatI hai| prAyaH dekhA jAtA hai ki pAtra ko asundaratA ke kAraNa prakRti se sundara sUrya kI kiraNeM ulUkAdi ke lie anarthakArI hI hotI haiN| kahA hai ki jo jisake lie hita ke rUpa meM pariNata ho usI kA prayoga kiyA jAnA caahie| machalI ke lie kAMTe meM lagA gala AhAra hone para bhI anartha ke lie hI hotA hai| 2 jiNapasartha-yaha jinamata yogya evaM pAtra vyaktiyoM ke lie kalyANakArI hai| yahA~ bhI 'jina' zabda kA artha hitamArga meM pravRtti karane vAle aura ahitamArga se vimukha rahane vAle janoM ke lie prayukta huA hai| jaise nIroga ke lie pathyAhAra bhaviSya meM hone vAle rogoM ko rokane vAlA hone se hitAvaha hotA hai, isI taraha yaha jinamata hitamArga meM pravRtta aura ahitamArga se nivRtta janoM ke lie hitAvaha hai| isakA samyag rUpa se Asevana karane se yaha jinamata kalyANakArI aura hitAvaha siddha hotA hai| ukta vizeSaNoM se viziSTa 'jinamata' ko autpattikI Adi buddhiyoM dvArA samyak paryAlocana karake, usa para zraddhA, pratIti evaM ruci rakhane vAle sthavira bhagavaMto ne 'jIvAjIvabhigama' isa sArthaka nAma vAle adhyayana kA prarUpaNa kiyaa| yadyapi kAla-doSa se buddhi Adi guNoM kA hrAsa ho rahA hai, phira bhI yaha samajhanA cAhie ki jinamata kA thor3A bhI jJAna evaM Asevana bhava kA chedana karane vAlA hai| aisA mAnakara komala citta se jinamata para zraddhA rakhanI caahie| sthavira bhagavaMtoM se abhiprAya una AcAryo se hai jinakA jJAna aura cAritra paripakva ho cukA hai| dharmapariNati se jinakI mati kA asamaMjasa dUra hai aura zrutarUpI aizvarya ke yoga se jinhoneM kaSAyoM ko bhagna kara diyA hai| isa prakAra prastuta sUtra meM guruparvakramalakSaNa sambandha aura abhidheya Adi kA kathana kiyA gayA hai| svarUpa aura prakAra 2. se kiM taM jIvAjIvAbhigame ? jIvAjIvAbhigame duvihe paNNatte, taM jahAjIvAbhigame ya ajIvAbhigame y| [2] jIvAjIvAbhigama kyA hai ? jIvAjIvAbhigama do prakAra kA kahA gayA hai, vaha isa prakAra-1. jIvAbhigama aura 2. ajIvAbhigama / 3.se kiM taM ajIvAbhigame? ajIvAbhigame vihe paNNatte pauMjiyavvaM dhIreNa hiyaM jaM jassa sbvhaa| AhAro vihu macchassa na pasattho galo bhuvi|| Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pratipatti : svarUpa aura prakAra ] taM jahA-1 rUvi-ajIvAbhigame ya 2 arUvi-ajIvAbhigame y| [3] ajIvAbhigama kyA hai ? ajIvAbhigama do prakAra kA kahA gayA haivaha isa prakAra-1 rUpI-ajIvAbhigama aura 2 arUpI-ajIvAbhigama / 4. se kiM taM arUvi-ajIvAbhigame ? arUvi-ajIvAbhigame dasavihe paNNattetaM jahA-dhammatthikAe evaM jahA paNNavaNAe jAva ( addhAsamae), se taM aruuviajiivaabhigme| [4] arUpI-ajIvAbhigama kyA hai ? arUpI-ajIvAbhigama dasa prakAra kA kahA gayA haijaise ki-1 dharmAstikAya se lekara 10 addhAsamaya paryanta jaisA ki prajJApanAsUtra meM kahA gayA hai| yaha arUpI-ajIvAbhigama kA varNana huaa| 5. se kiM taM rUvi-ajIvAbhigame ? rUvi-ajIvAbhigame caubihe paNNattetaM jahA-khaMdhA; khaMdhadesA, khaMdhappaesA, prmaannupogglaa| te samAsato paMcavihA paNNattA, taM jahA-vaNNapariNayA, gaMdhapariNayA, rasapariNayA, phAsapariNayA, saMThANapariNayA evaM jahA paNNavaNAe (jAva lukkha phAsa-pariNayA vi) se taM rUvi-ajIvAbhigame se taM ajiivaabhigme| [5] rUpI-ajIvAbhigama kyA hai ? rUpI-ajIvAbhigama cAra prakAra kA kahA gayA haivaha isa prakAra-skaMdha, skaMdha kA deza, skaMdha kA pradeza aura prmaannupudgl| ve saMkSepa se pAcaM prakAra ke kahe gaye haiM jaisA ki-1 varNapariNata, 2 gaMdhapariNata, 3 rasapariNata, 4 sparzapariNata aura 5 saMsthAnapariNata / isa prakAra jaisA prajJApanA meM kahA gayA hai vaisA kathana yahA~ bhI samajhanA caahie| yaha rUpI-ajIva kA kathana huaa| isake sAtha hI ajIvAbhigama kA kathana bhI pUrNa huaa| vivecana-prastuta sUtroM meM jijJAsu prazrakAra na prazna kiye haiM aura guru-AcArya ne unake uttara diye 1. prajJApanAsUtra 5 2. prajJApanAsUtra 5 Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [jIvAjIvAbhigamasUtra haiM / isase yaha jJApita kiyA gayA hai ki yadi madhyastha, buddhimAna aura tattvajijJAsu praznakartA prazna kare to hI usake samAdhAna hetu bhagavAn tIrthaMkara dvArA upadiSTa tattva kI prarUpaNA karanI cAhie, anya ajijJAsuoM ke samakSa nhiiN| ina sUtroM meM sAmAnya rUpa se prazna aura uttara diye gaye haiN| inake mUlapATha meM kisI gautamAdi viziSTa prazrakartA kA ullekha nahIM aura na hI uttara meM gautama Adi saMbodhana hai| isakA tAtparya yaha hai ki sUtra-sAhitya kA adhikAMza bhAga gaNadharoM ke prazna aura bhagavAn vardhamAna svAmI ke uttara rUpa meM racA gayA hai aura thor3A bhAga aisA hai jo anya jijJAsuoM dvArA pUchA gayA hai aura sthaviroM dvArA usakA uttara diyA gayA hai| pUrA kA pUrA zruta-sAhitya gaNadhara-pRSTa aura bhagavAn dvArA uttarita hI nahIM hai| prastuta sUtra bhI sAmAnya tathA anya jijJAsuoM dvArA pRSTa aura sthaviroM dvArA uttarita hai| prathama prazna meM jIvAjIvAbhigama kA svarUpa pUchA gayA hai| uttara ke rUpa usake bheda batAkara svarUpa kA pratipAdana kiyA gayA hai| jIvAjIvAbhigama jIvAbhigama aura ajIvAbhigama svarUpa vAlA hai| abhigama kA artha pariccheda, bodha yA jJAna hai / jIvadravya kA jJAna jIvAbhigama hai aura ajIva dravyoM kA jJAna ajIvAbhigama hai| isa vizva meM mUlataH do hI tattva haiM-jIva tattva aura ajIva tttv| anya saba ina do hI tattvoM kA vistAra hai| ye donoM mUla tattva dravya kI apekSA tulya bala vAle haiM, yaha dhvanita karane ke lie donoM padoM meM 'ca' kA prayoga kiyA gayA hai| jIva aura ajIva donoM bhinna jAtIya haiM aura svatantra astitva vAle haiN| jIva aura ajIva tattva kA sahI-sahI bheda-vijJAna karanA adhyAtmazAstra kA mukhya viSaya hai| isIlie zAstroM meM jIva aura ajIva ke svarUpa ke viSaya meM vistAra se carcA kI gaI hai| jIva aura ajIva ke bheda-jJAna se hI samyagdarzana hotA hai aura phira samyagjJAna evaM samyakcAritra se mukti hotI hai| ataeva jIvAbhigama aura ajIvAbhigama paramparA se mukti kA kAraNa hai| sUtrakAra ne pahale jIvAbhigama kahA aura bAda meM ajIvAbhigama kahA hai| 'yathoddezastathA nirdezaH' arthAt uddeza ke anusAra hI nirdeza-kathana karanA cAhie- isa nyAya se pahale jIvAbhigama ke viSaya meM praznottara kiye jAne cAhie the, parantu aisA na karate hue pahale ajIvAbhigama ke viSaya meM praznottara kiye gaye haiN| isakA kAraNa yaha hai ki jIvAbhigama meM vaktavya-viSaya bahuta hai aura ajIvAbhigama meM alpavaktavyatA hai| ataH 'sUcikaTAha' nyAya se pahale ajIvAbhigama ke viSaya meM prazrottara hai| ajIvAbhigama do prakAra kA hai-1. rUpI-ajIvAbhigama aura aruupii-ajiivaabhigm| sAmAnyatayA jisameM rUpa pAyA jAya use rUpI kahate hai| parantu yahA~ rUpI se tAtparya rUpa, rasa, gaMdha, sparza, cAroM se hai| upalakSaNa se rUpa ke sAtha rasAdi kA bhI grahaNa ho jAtA hai, kyoMki ye cAroM eka dUsare ko chor3akara nahIM rhte| pratyeka paramANu meM rUpa, rasa, gandha sparza pAye jAte haiN| isase isa bAta kA khaNDana ho jAtA hai ki rUpa ke paramANu alaga hI haiM aura rasAdi ke paramANu sarvathA alaga hI haiN| rUpa-rasAdi ke paramANuoM ko 1. kAraNameva tadantyaM sUkSmo nityazca bhavati prmaannuH| ekarasagaMdhavarNo dvisparzaH kAryaliMgazca // Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pratipatti: svarUpa aura prakAra ] sarvathA alaga mAnanA pratyakSabAdhita hai| hama dekhate haiM ki hAra Adi ke rUpaparamANuoM meM sparza kI upalabdhi bhI sAtha-sAtha hotI hai aura ghRtAdi rasa ke paramANuoM meM rUpa aura gandha kI bhI upalabdhi hotI hai| kapUra Adi ke gandha paramANuoM meM rUpa kI upalabdhi bhI nirantara rUpa se hotI hai| isalie rUpa, rasa, gandha aura sparza paraspara abhinna haiM / rUpa, rasa, gandha, sparza vAle rUpI ajIva haiM aura jinameM rUpa, rasa, gandha sparza nahIM hai ve arUpI ajIva haiN| [7 arUpI ajIva indriyapratyakSa se nahIM jAne jAte haiN| ve AgamapramANa se jAne jAte haiM / arUpI ajIva ke dasa bheda kahe gaye haiM - 1. dharmAstikAya, 2 . dharmAstikAya kA deza, 3 . dharmAtikAya ke pradeza, 4. adharmAstikAya, 5. adharmAstikAya kA deza, 6. adharmAstikAya ke pradeza, 7. AkAzAstikAya, 8. AkAzAstikAya kA deza, 9. AkAzAstikAya ke pradeza aura 10. addhaasmy| ukta bheda prajJApanAsUtra ke anusAra samajhane hetu sUtrakAra ne sUcanA kI hai| 1. dharmAstikAya - svataH gatipariNata jIvoM aura pudgaloM ko gati karane meM jo sahAyaka hotA hai, nimittakAraNa hotA hai vaha dharmAstikAya hai / jisa prakAra machalI ko tairane meM jala sahAyaka hotA hai, vRddha ko calane meM daNDa sahAyaka hotA hai, netra vAle vyakti ke jJAna meM dIpaka sahAyaka hotA hai, usI taraha jIva aura pudgaloM kI gati meM nimittakAraNa ke rUpa meM dharmAstikAya sahAyaka hotA hai / ' yaha dhyAna dene yogya hai ki dharmAstikAya jIva aura pudgalo ko gati karane meM preraka nahIM hotA hai apitu sahAyaka mAtra hotA hai| jaise jala machalI ko calAtA nahIM, daNDa vRddha ko calAtA nahIM, dIpaka netravAna ko dikhAtA nahIM apitu sahAyaka mAtra hotA hai| vaise hI dharmAstikAya gati meM preraka na hokara sahAyaka hotA hai| dharmAstikAya kI siddhi dharmAstikAya kA astitva jainadarzana ke atirikta anya kinhIM bhI dArzanikoM ne svIkAra nahIM kiyA hai / ataeva sahaja jijJAsA hotI hai ki dharmAstikAya ke astitva meM kyA pramANa haiM ? isakA samAdhAna karate hue jaina dArzanikoM aura zAstrakAroM ne kahA hai ki- gatizIla jIvoM aura pudgaloM kI gati ko niyamita karane vAle niyAmaka tattva ke rUpa meM dharmAstikAya ko mAnanA Avazyaka hai| yadi aise kisI niyAmaka tattva ko na mAnA jAya to isa vizva kA niyata saMsthAna ghaTita nahIM ho sakatA / jar3a aura cetana dravya kI gatizIlatA anubhavasiddha hai / yadi ve ananta AkAza meM berokaToka calate hI jAveM to isa loka kA niyata saMsthAna bana hI nahIM skegaa| ananta pudgala aura ananta jIva ananta AkAza meM berokaToka saMcAra karate raheMge to ve isa taraha se alaga-thalaga ho jAveMge ki unakA milanA aura niyata sRSTi ke rUpa meM dikhAI denA asambhava ho jAvegA / isalie jIva aura pudgaloM kI sahaja gatizIlatA ko 1. pariNAmI gaterdharmo bhavetpudgalajIvayoH / apekSAkAraNAlloke mInasyeva jalaM sadA // Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [jIvAjIvAbhigamasUtra niyamita karane vAlA niyAmaka tattva dharmAstikAya svIkAra kiyA gayA hai| dharmAstikAya kA astitva mAnane para hI loka- aloka kA vibhAga saMgata ho sakatA hai| - 8 ] sahaja gatisvabhAva vAle hone para bhI jIva aura pudgala loka se bAhara aloka meM nahI jA skte| paramANu jaghanya se paramANumAtra kSetra se lagAkara utkRSTata: caudaha rAjuloka pramANa kSetra meM gati kara sakatA hai / isase eka pradezamAtra adhika kSetra meM usakI gati nahIM ho sktii| isakA niyAmaka kauna hai ? AkAza to isa gati kA niyAmaka nahIM ho sakatA kyoMki AkAza to aloka meM bhI samAna rUpa se hai / ataeva jo isa gatipariNAma kA niyAmaka hai vaha dharmAstikAya hai / jahA~ dharmAstikAya hai vahIM jIva- pudgaloM kI gati hai aura jahA~ dharmAstikAya nahIM hai vahA~ jIva- pudgaloM kI gati nahIM hotI / dharmAstikAya lokAkAza meM hI hai isIlie jIvoM aura pudgaloM kI gati lokAkAza taka hI sImita hai| isa prakAra dharmAstikAya ke gatisahAyaka rUpa kArya se usake astitva kI siddhi hotI hai / sakala dharmAstikAya eka akhaNDa avayavI dravya hai, vaha skandharUpa hai| usake asaMkhyAta pradeza avayava rUpa haiM / avayavoM kA tathArUpa saMghAta, pariNAma vizeSa hI avayavI hai| jaise tantuoM kA AtAnavitAna rUpa saMghAtapariNAma 'paTa hai| unase bhinna paTa aura kucha nahIM hai / avayava aura avayavI kathaMcit bhinnAbhinna haiM / 2. dharmAstikAya kA deza-dharmAstikAya ke buddhikalpita dvipradezAtmaka, tripradezAtmaka Adi vibhAga ko dharmAstikAya kA deza kahate hai / vAstava meM to dharmAstikAya eka akhaNDa dravya / usake deza-pradeza Adi vibhAga buddhikalpita hI haiN| 3. dharmAstikAya ke pradeza - skandha ke aise sUkSma bhAga ko, jisakA phira aMza na ho sake, pradeza kahate haiM / 'pradezA nirvibhAgA bhAgAH' arthAt skandhAdi ke avibhAjya niraMza aMza ko pradeza kahate haiM / ye pradeza asaMkhyAta haiM arthAt lokAkAzapramANa haiM / ye pradeza kevala buddhi se kalpita kiye jA sakate hai / vastutaH ye skandha se alaga nahIM ho skte| isa prakAra dharmAstikAya ke tIna bheda batAye gaye haiM- skandha, deza aura pradeza | prazna ho sakatA hai ki dharmadravya ko astikAya kyoM kahA gayA hai ? isakA samAdhAna hai ki yahA~ 'asti' kA artha pradeza hai aura 'kAya' kA artha saMghAta yA samudAya hai| pradezoM ke samudAya ko astikAya kahA jAtA hai| dharmadravya asaMkhyAta pradezoM kA samUharUpa hai ataeva use astikAya kahA jAtA hai| 1. tantvAdivyatirekeNa, na paTAdyupalambhanam / tantvAdayoviziSTA hi paTAdivyapadezinaH // 2. astayaH pradezAsteSAM kAyaH saMghAtaH / 'gaNa kAe ya nikAe khaMdhe vagge ya rAsI ya' iti vacanAt astikAya: pradezasaMghAtaH / - malayagirivRtti Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pratipatti :svarUpa aura prakAra ] 4. adharmAstikAya-jIva aura ajIva kI sthiti meM sahAyaka hone vAlA tattva adharmAstikAya hai| jaise vRkSa kI chAyA pathika ke lie Thaharane meM nimittakAraNa banatI hai, isI taraha adharmAstikAya jIva-pudgaloM kI sthiti meM sahAyaka hotA hai| yaha bhI sthiti meM sahAyaka hai, preraka nhiiN| jo bhI sthitirUpa bhAva haiM ve saba dharmAstikAya ke hone para hI hote haiN| dharmAstikAya kI taraha yaha bhI eka akhaNDa avibhAjya ikAI hai| yaha asaMkhyAtapradezI aura sarvalokavyApI hai| 5-6. adharmAstikAya kA deza aura pradeza-adharmAstikAya ke tIna bheda haiM-skandha, deza aura prdesh| sampUrNa vastu ko skadha kahate haiN| dvipradezI Adi buddhikalpita vibhAga ko deza kahate haiM aura vastu se mile hue sabase choTe aMza ko-jisakA phira bhAga na ho sake-pradeza kahate hai| 7-8-9. AkAzAstikAya ke skandha, deza, pradeza-AkAza sarvasammata arUpI dravya hai| zAbdika vyutpatti ke anusAra jisameM anya saba dravya apane svarUpa ko chor3e binA prakAzita-pratibhAsita hote haiM, vaha AkAza hai athavA jo saba padArthoM meM abhivyApta hokara prakAzita hotA rahatA hai, vaha AkAza hai| avagAha pradAna karanA-sthAna denA AkAza kA lakSaNa hai / jaise dUdha zakkara ko avagAha detA hai, bhIMta khUTI ko sthAna detI hai| AkAza dravya saba dravyoM kA AdhAra hai| anya saba dravya isake Adheya haiN| yadyapi nizcayanaya kI dRSTi se saba dravya svapratiSTha haiM-apane-apane svarUpa meM sthita haiM kintu vyavahAranaya kI dRSTi se AkAza saba dravyoM kA AdhAra hai| prazna ho sakatA hai ki jaba AkAza saba dravyoM kA AdhAra hai to AkAza kA AdhAra kyA hai ? isakA uttara yaha hai ki AkAza svapratiSThita hai| vaha kisI dUsare dravya ke AdhAra para nahIM hai| AkAza se bar3A yA usake sadRza aura koI dravya hai hI nhiiN| AkAza ananta hai| vaha sarvavyApaka-lokAloka vyApI hai| sthUla dRSTi se AkAza ke do bheda haiMlokAkAza aura alokaakaash| jisa AkAza khaNDa meM dharma-adharma-AkAza-pudgala aura jIvarUpa paMcAstikAya vidyamAna haiM vaha lokAkAza hai| lokAkAza ke asaMkhyAta pradeza haiN| jahA~ AkAza hI AkAza hai aura kucha nahIM, vaha alokAkAza hai| vaha ananta pradezAtmaka hai| asIma aura ananta hai| alokAkAza ke mahAsindhu meM lokAkAza bindumAtra hai| sampUrNa AkAza AkAzAstikAya kA skandha hai| buddhikalpita usakA aMza AkAzastikAya kA deza hai| AkAzadravya ke avibhAjya niraMza aMza AkAzastikAya ke pradeza haiN| 10. addhA-samaya-addhA kA artha hotA hai-kaal| vaha samayAdi rUpa hone se addhA-samaya kahA jAtA hai| athavA kAla kA jo sUkSmatama nirvibhAga bhAga hai vaha addhAsamaya hai| yaha eka samaya hI, jo varta 1. ahammo tthiilkkhnno| 2. A-samantat sarvANyapi dravyANi kAzante-dIpyante'tra vyvsthitaaniityaakaashm| 3. aakaashsyaavgaahH| -tattvArthasUtra a.5 sU. 18 4. addhati kAlasyAkhyA, addhA cAsau samayaH addhAsamayaH, athavA addhAyA samayo nirvibhAgo bhaagoddhaasmyH| Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10] [jIvAjIvAbhigamasUtra rahA hai, tAttvika rUpa se sat hai| jo bIta cukA hai vaha naSTa ho gayA aura jo Age Ane vAlA hai vaha abhI utpanna hI nahIM huaa| ataeva bhUta aura bhaviSya asat haiM, kevala vartamAna kSaNa hI sat hai| eka samaya rUpa hone se isakA koI samUha nahIM banatA, isalie isake deza-pradeza kI kalpanA nahIM hotii| yaha kAla samayakSetra aura asamayakSetra kA vibhAga karane vAlA hai| ar3hAI dvIpa paryanta jyotiS cakra gatizIla hai aura usake kAraNa ar3hAI dvIpa meM kAla kA vyavahAra hotA hai ataeva ar3hAI dvIpa ko samayakSetra kahate haiN| usake Age kAla-vibhAga na hone se asamayakSetra kahA jAtA hai| yaha kathana bhI vyavahAranaya kI apekSA se samajhanA caahie| kAla dravya kA kArya vartanA, pariNAma, kriyA aura paratvAparatva hai| apane apane paryAya kI utpatti meM nimitta honA vartanA hai| pUrva paryAya kA tyAga aura uttara paryAya kA dhAraNa karanA pariNAma hai| parispandana honA kriyA hai aura jyeSThatva kaniSThatva paratvAparatva hai. kAla ko svatantra dravya mAnane ke sambandha meM sarva AcArya ekamata nahIM haiN| koI AcArya use svatantra dravya kahate haiM aura koI kahate haiM ki kAla svatantra dravya nahIM hai apitu jIvAjIvAdi dravyoM kI paryAyoM kA pravAha hI kAla hai| kAla ko svatantra dravya mAnane vAle AcAryoM kI yukti hai ki jisa prakAra jIva aura pudgala meM gati-sthiti karane kA svabhAva hone para bhI usa kArya ke lie nimitta-kAraNa ke rUpa meM dharmAstikAya aura adharmAstikAya mAne jAte haiM, isI prakAra jIva-ajIva meM paryAyapariNamana kA svabhAva hone para bhI usake lie nimittakAraNa rUpa meM kAladravya mAnanA caahie| anyathA dharmAstikAya, adharmAstikAya mAnane meM bhI koI yukti nhiiN| digambara paramparA meM yahI pakSa svIkAra kiyA gayA hai| kAla ko svatantra dravya na mAnane vAle pakSa kI yukti hai ki paryAya pariNamana jIva-ajIva kI kriyA hai, jo kisI tattvAntara kI preraNA ke binA hI huA karatI hai| isalie vastutaH jIva-ajIva ke paryAyapaMja ko hI kAla kahanA caahie| kAla koI svatantra dravya nahIM hai| zvetAmbara paramparA meM donoM hI pakSoM kA ullekha hai| isa prakAra dharmAstikAya ke skandha, deza, pradeza; adharmAstikAya ke skandha, deza, pradeza aura AkAzastikAya ke skandha, deza, pradeza aura addhAsamaya-ye dasa arUpI ajIva ke bheda samajhane caahie| ___ rUpI-ajIva-rUpI ajIva ke cAra bheda batAye haiM-skandha, deza, pradeza aura prmaannupudgl| pud gala skandhoM kI anantatA ke kAraNa mUlapATha meM bahuvacana kA prayoga huA hai| jaisA ki kahA gayA hai-'dravya se pudgalAstikAya ananta hai|' 2 skandhoM ke buddhikalpita dvi-pradezI Adi vibhAga skandhadeza haiN| skandhoM meM mile hue nirvibhAga bhAga skandha-pradeza haiM / skandhapariNAma se rahita svatantra nirvibhAga pudgala paramANu hai, -tatvArthasUtra a.5 sU. 22 1. vartanApariNAmakriyAparatvAparatve ca kaalsy| 2. 'davvao NaM puggalatthikAe NaM annNte|' Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pratipatti :svarUpa aura prakAra ] [11 Azaya yaha ki skandha yA deza se jur3e hue paramANu pradeza haiM aura skandha yA deza se alaga svatantra paramANu, paramANu pudgala haiN| ekamAtra pudgala dravya hI rUpI ajIva hai| ye pudgala pAMca varNa, do gaMdha, pAMca rasa, ATha sparza aura pAMca saMsthAna ke rUpa meM pariNata hote haiN| prajJApanAsUtra meM ina varNa, gandha, rasa, sparza aura saMsthAnoM ke pArasparika sambandha kI apekSA banane vAle vikalpoM kA kathana kiyA gayA hai| saMkSepa se unakA yahA~ ullekha karanA prAsaMgika hai| vaha isa prakAra hai ___ kAlA, harA, lAla, pIlA aura sapheda-ina pAMca varNa vAle padArthoM meM 2 gandha, 5 rasa, 8 sparza aura 5 saMsthAna, ye bIsa bola pAye jAte haiM ataH 20 x 5 = 100 bheda varNAzrita hue| surabhigandha durabhigandha meM 5 varNa, 5 rasa, 8 sparza aura 5 saMsthAna, ye 23 bola pAye jAte haiM ataH 23 4 2 = 46 bheda gandhAzrita hue| madhura, kaTu, tikta, Amla aura kasailA-ina pAMca rasoM meM 5 varNa, 2 gandha, 8 sparza aura 5 saMsthAna ye 20 bola pAye jAte haiM ataH 20 x 5 = 100 bheda rasAzrita hue| guru aura laghu sparza meM 5 varNa, 2 gandha, 5 rasa aura 6 sparza (guru aura laghu chor3akara) aura pAMca saMsthAna, ye 23 bola pAye jAte haiM ata: 23 x 2 = 46 bheda guru-laghusparzAzrita hue| zIta aura uSNa sparza meM bhI isI prakAra 46 bheda pAye jAte haiN| antara yaha hai ki ATha sparzoM meM se zIta, uSNa ko chor3akara chaha sparza lene caahie| snigdha, rUkSa, komala tathA kaThora ina meM bhI pUrvokta chaha-chaha sparza lekara 23-23 bola pAye jAte haiM, ataH 23 x 4 = 92 bheda hue| 46+46+92-184 bheda sparzAzrita hue| vRtta, tryastra, caturasra, parimaMDala aura Ayata ina pAMca saMsthAnoM meM 5 varNa, 2 gandha, 5 rasa aura 8 sparza ye bIsa-bIsa bola pAye jAte haiM ataH 20 x 5 = 100 bheda saMsthAna-Azrita hue| isa taraha varNAzrita 100, gandhAzrita 46, rasAzrita 100, sparzAzrita 184 aura saMsthAna Azrita 100, ye saba milakara 530 vikalpa rUpI ajIva ke hote haiN| arUpI ajIva ke dharmAstikAya Adi ke skaMdha, deza, pradeza Adi 10 bheda pUrva meM batAye gaye haiN| dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzastikAya aura kAla-ina cAra ke dravya, kSetra, kAla, bhAva aura guNa kI apekSA se 20 bheda bhI hote haiN| ataH 10+20 milAkara 30 arUpI ajIva ke bheda bana jAte haiN| isa prakAra rUpI ajIva ke 530 tathA arUpI ajIva ke 30 bheda milAkara 560 bheda ajIvAbhigama ke ho jAte haiN| varNAdi ke pariNAma kA avasthAna-kAla jaghanya eka samaya aura utkRSTa asaMkhyAta kAla hai| Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 ] isa prakAra ajIvabhigama kA nirUpaNa pUrA huA / jIvAbhigama kA svarUpa aura prakAra 6. se kiM taM jIvAbhigame ? jIvAbhigame duvihe paNNatte, taM jahA - saMsArasamAvaNNaga-jIvAbhigame ya asaMsArasamAvaNNaga- jIvAbhigame ya / [6] jIvAbhigama kyA hai ? jIvAbhigama do prakAra kA kahA gayA hai, jaise- saMsArasamApannaka jIvAbhigama aura asaMsArasamApannaka jIvAbhigama / [jIvAjIvAbhigamasUtra 7. se kiM taM asaMsArasamAvaNNaga- jIvabhigame ? asaMsArasamAvaNNaga- jIvAbhigame duvihe paNNatte, taM jahA--aNaMtarasiddhAsaMsArasamAvaNNaga jIvAbhigame ya paraMparasiddhAsaMsArasamAvaNNaga jIvAbhigame ya / se kiM taM aNaMtarasiddhAsaMsArasamAvaNNaga- jIvabhigame ? aNaMtarasiddhAsaMsArasamAvaNNaga jIvAbhigameM paNNarasavihe paNNatte, taM jahA - titthasiddhA jAva aNegasiddhA / setaM atarasiddhA' | se kiM taM paraMparasiddhAsaMsArasamAvaNNaga- jIvAbhigame ? paraMparasiddhAsaMsArasamAvaNNaga-jIvAbhigame aNegavihe paNNatte taM jahA- paDhamasamayasiddhA, dusamayasiddhA jAva anaMtasamayasiddhA / setaM paraMparasiddhAsaMsArasamAvaNNaga- jIvAbhigame / setaM asaMsArasamAvaNNaga- jIvAbhigame / [7] asaMsAra- prApta jIvAbhigama kyA hai ? . asaMsAraprApta - jIvAbhigama do prakAra kA hai, yathA - anantarasiddha asaMsAraprApta jIvAbhigama aura paraMparasiddha asaMsAraprApta jIvAbhigama / anantarasiddha asaMsAraprApta - jIvAbhigama kitane prakAra kA kahA gayA hai ? anantarasiddha asaMsAraprApta - jIvAbhigama pandraha prakAra kA kahA gayA hai, yathA-tIrthasiddha yAvat anekasiddha / yaha anantarasiddha asaMsAraprApta jIvAbhigama kA kathana huA / paramparasiddha asaMsAraprApta jIvAbhigama kyA hai / paramparasiddha asaMsAraprApta jIvAbhigama aneka prakAra kA kahA gayA hai / yathA - prathamasamayasiddha, dvitIyasamayasiddha yAvat anantasamayasiddha / Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pratipatti :jIvAbhigama kA svarUpa aura prakAra ] [13 yaha paramparasiddha asaMsAraprApta-jIvAbhigama kA kathana huaa| yaha asaMsAraprApta jIvAbhigama kA kathana pUrNa huaa| vivecana-ajIvAbhigama kA kathana karane ke pazcAt prastuta sUtroM meM jIvAbhigama kA kathana kiyA gayA hai| vaise to yaha saba jIva-ajIva kA hI kathana hai, kintu ina donoM ke sAtha jo 'abhigama' pada lagA huA hai vaha yaha batAne ke lie hai ki ina jIvoM aura ajIvoM meM abhigamagamyatA dharma pAyA jAtA hai| arthAt ye jIva aura ajIva jJAna ke viSaya (jJeya) hote haiM / advaitavAdI mAnate haiM ki jIva jJAna kA viSaya nahIM hotA hai| isakA khaNDana karane ke lie 'abhigama' pada jIva-ajIva ke sAtha jor3A gayA hai| yadi jIva jJAna kA viSaya na ho to usakA bodha hI nahIM hogA aura svarUpa ko jAne binA saMsAra se nivRtti evaM mokSa meM pravRtti kaise ho sakegI? isa taraha zAstraracanA kA prayojana hI nirarthaka ho jaavegaa| jIvAbhigama kyA hai, isa prazna ke uttara meM jIva ke bheda batAkara usakA svarUpa kathana kiyA gayA hai| jIvAbhigama do prakAra kA hai-saMsArasamApanaka arthAt saMsAravartI jIvoM kA jJAna aura asaMsArasamApanaka arthAt saMsAra-mukta jIvoM kA jnyaan| saMsAra kA artha nAraka, tiryaJca, manuSya aura deva bhavoM meM bhramaNa karanA hai| jo jIva ukta cAra prakAra ke bhavoM meM bhramaNa kara rahe haiM ve saMsArasamApanaka jIva haiM aura jo jIva isa bhavabhramaNa se chUTakara mokSa ko prApta ho cuke hai, ve asaMsArasamApannaka jIva haiN| saMsAravartI jIva hoM yA muktajIva hoM, jIvatva kI apekSA unameM tulyatA hai| isase yaha dhvanita hotA hai ki mukta avasthA meM bhI jIvatva banA rahatA hai| katipaya dArzanika mAnate haiM ki jaise dIpaka kA nirvANa ho jAne para vaha lupta ho jAtA hai, usakA astitva nahIM rahatA, isI taraha mukta hone para jIva kA astitva nahIM rhtaa| isI taraha vaizeSikadarzana kI mAnyatA hai ki buddhi Adi nava AtmaguNoM kA uccheda hone para mukti hotI hai| ina mAnyatAoM kA isase khaNDana hotA hai| mukta hone para yadi jIva kA astitva hI miTa jAtA ho, athavA usake buddhi, sukha Adi AtmaguNa naSTa ho jAte hoM to aise mokSa ke lie kauna vivekazIla vyakti prayatna karegA ? kauna apane Apako miTAne kA prayAsa karegA ? kauna svayaM ko sukhahIna banAnA cAhegA ? aisI sthiti meM mokSa kA hI uccheda ho jaavegaa| alpavaktavyatA hone se prathama asaMsAraprApta jIvoM kA kathana kiyA gayA hai| asaMsAraprApta, mukta jIva do prakAra ke haiM- anantarasiddha aura prmprsiddh| ' anantarasiddha-siddhatva ke prathama samaya meM vidyamAna siddha anantarasiddha haiN| arthAt unake siddhatva meM samaya kA antara nahIM hai| paramparasiddha-paramparasiddha ve haiM jinheM siddha hue tIna yAvat ananta samaya ho cukA ho| anantara siddhoM ko 15 prakAra kahe gaye haiM-1. tIrthasiddha, 2. atIrthasiddha, 3. tIrthaMkarasiddha, 4. atIrthaMkarasiddha, 5. svayaMbuddhasiddha,6. pratyekabuddhasiddha,7. buddhabodhitasiddha, 8. strIliMgasiddha, 9. puruSaliMgasiddha, 10. napuMsakaliMgasiddha, 11. svaliMgasiddha, 12. anyaliMgasiddha, 13. gRhasthaliMgasiddha, 14. ekasiddha aura Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [jIvAjIvAbhigamasUtra 14 ] 15. aneksiddh| 1. tIrthasiddha - jisake avalambana se saMsAra sAgara tirA jAya, vaha tIrtha hai / isa artha meM tIrthaMkara paramAtmA ke dvArA prarUpita pravacana aura unake dvArA sthApita caturvidha zramaNasaMgha tIrtha hai| prathama gaNadhara bhI tIrtha hai|' tIrthaMkara dvArA pravacanarUpa evaM caturvidha zramaNasaMgharUpa tIrtha kI sthApanA kiye jAne ke pazcAt jo siddha hote haiM, ve tIrthasiddha kahalAte haiM / yathA, gautama, sudharmA, jambU Adi / 2. atIrthasiddha-tIrtha kI sthApanA se pUrva athavA tIrtha ke viccheda ho jAne ke bAda jo jIva siddha hote haiM, ve atIrthasiddha haiN| jaise marudevI mAtA bhagavAn RSabhadeva dvArA tIrthasthApanA ke pUrva siddha huI / suvidhinAtha Adi tIrthaMkaroM ke bIca ke samaya meM tIrtha kA viccheda ho gayA thA / usa samaya jAtismaraNAdi jJAna se mokSamArga ko prApta kara jo jIva siddhagati ko prApta hue, ve atIrthasiddha haiN| 1 3. tIrthaMkarasiddha - jo tIrtha sthApanA karake siddha hue ve tIrthaMkarasiddha haiM / jaise- isa avasarpiNI kAla meM RSabhadeva se lagAkara mahAvIra svAmI taka caubIsa tIrthaMkara, tIrthaMkarasiddha haiN| 4. atIrthaMkarasiddha - jo sAmAnya kevalI hokara siddha hote haiM, ve atIrthaMkarasiddha haiM / jaise- samAnya kevalI / 5. svayaMbuddhasiddha-jo dUsare ke upadeza ke binA svayaM hI jAtismaraNAdi jJAna se bodha pAkara siddha hote haiM / yathA - namirAjarSi / 6. pratyekabuddhasiddha-jo kisI bhI bAhya nimitta ko dekhakara svayameva pratibodha pAkara siddha haiM, ve pratyekabuddhasiddha haiM / yathA - karakaNDu Adi / yadyapi svayaMbuddha aura pratyekabuddha donoM hI paropadeza ke binA hI pratibodha pAte haiM, tathApi inameM bAhyanimitta ko lekara antara hai| svayaMbuddha kisI bAhya nimitta ke binA hI pratibodha pAte haiM, jabaki pratyekabuddha vRSabha, megha, vRkSa Adi bAhya nimitta ko dekhakara pratibuddha hote haiM / svayaMbuddha aura pratyekabuddha meM upadhi, zruta aura liMga kI apekSA se bhI bheda hai| vaise svayaMbuddha do prakAra ke hote haiM - tIrthaMkara aura tIrthaMkara se bhinna / tIrthaMkara to tIrthaMkarasiddha meM A jAte haiM ataH yahA~ tIrthaMkara bhinna svayaMbuddhoM kA adhikAra samajhanA caahie| 1. titthaM puNa cAuvvaNo samaNasaMgho paDhamagaNaharo vA / 2. patteyaM-bAhyavRSabhAdikaM kAraNamabhisamIkSya buddhA; vahiSpratyayaM pratibuddhAnAM ca patteyaM niyamA vihAro jamhA tamhA te patteya buddhA / 3. patteyabuddhANaM jahantreNa duviho ukkoseNa navaviho niyamA uvahI pAuraNavajjo bhavai / sayaMbuddhassa puvvAhIyaM suyaM se havai na vA, jai se Natthi to liMgaM niyamA gurusannihe paDivajjai, jai ya egavihAraviharaNasamattho icchA vA se to ekko ceva viharai, annahA gacche viharai / patyabuddhANaM puSvAhIyaM suyaM niyamA hoi, jahanneNa ikkArasa aMgA ukkoseNa bhinnadasapuvvA / liMgaM ca se devayA payacchai, liMgavajjio vA havai / Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pratipatti :jIvAbhigama kA svarUpa aura prakAra ] [15 svayaMbuddhoM ke pAtrAdi bAraha prakAra kI upadhi hotI hai, jabaki pratyekabuddhoM ke jaghanyataH do aura utkRSTataH vastra ko chor3akara nau prakAra kI upadhi hotI hai| svayaMbuddhoM ke pUrvAdhIta zruta hotA bhI hai aura nahIM bhI hotA hai| agara hotA hai to devatA unheM veSa (liMga) pradAna karatA hai athavA ve guru ke pAsa jAkara muniveSa dhAraNa kara lete haiN| yadi ve ekAkI vicaraNa karane meM samartha hoM aura ekAkI vicaraNa kI icchA ho to ekAkI vicaraNa karate haiM, nahIM to gacchavAsI hokara rahate haiN| yadi unake pUrvAdhIta zruta na ho to niyama se gurU ke sAnnidhya meM muniveSa lekara gacchavAsI hokara rahate haiN| pratyekabuddhoM ke niyama se pUrvAdhIta zruta hotA hai| jaghanyataH gyAraha aMga aura utkRSTataH dasa pUrva se kucha kama zruta pUrvAdhIta hotA hai| unheM devatA muniliMga dete haiM athavA kadAcit ve liMgarahita bhI rahate haiN| 7. buddhabodhitasiddha-AcAryAdi se pratibodha pAkara jo siddha hote haiM ve buddhabodhitasiddha haiM / yathAjambU aadi| 8. strIliMgasiddha-strI zarIra se jo siddha hue hoM ve strIliMgasiddha haiM / yathA-malli tIrthaMkara, marudevI aadi| liMga' tIna taraha kA hai-veda, zarIraniSpatti aura vess| yahA~ zarIra-racanA rUpa liMga kA adhikAra hai| veda aura nepathya kA nhiiN| veda mohakarma ke udaya se hotA hai| mohakarma ke rahate siddhatva nahIM aataa| jahA~ taka veSa kA savAla hai vaha bhI mukti se koI sambandha nahIM rkhtaa| ataH yahA~ strIzarIra se prayojana hai|' digambara paramparA kI mAnyatA hai ki strI-zarIra se mukti nahIM hotI jabaki yahA~ 'strIliMgasiddha' kaha kara strImukti ko mAnyatA dI gaI hai| strI kI mukti nahIM hotI' isa mAnyatA kA koI tArkika yA Agamika AdhAra nahIM hai| mukti kA sambandha zarIra-racanA ke sAtha na hokara jJAna-darzana-cAritra ke prakarSa ke sAtha hai| strI-zarIra meM jJAna-darzana-cAritra kA prakarSa kyoM nahIM ho sakatA ? puruSa kI taraha striyA~ bhI jJAnadarzana-cAritra kA prakarSa kara sakatI haiN| digambara paramparA meM vastra ko cAritra kA pratibandhaka mAnA gayA hai aura striyA~ vastra kA tyAga nahIM kara sakatI, isa tarka se unhoMne strI kI mukti kA niSedha kara diyA hai| parantu taTastha dRSTi se socane para spaSTa ho jAtA hai ki vastra kA rakhanA mAtra cAritra kA pratibaMdhaka nahIM hotaa| vastrAdi para mamatva honA cAritra kA pratibaMdhaka hai| vastrAdi ke abhAva meM bhI zarIra para mamatva ho sakatA hai to zarIra kA tyAga bhI cAritra ke lie Avazyaka mAnanA hogaa| zarIra kA tyAga to nahIM kiyA jA sakatA, aisI sthiti meM kyA cAritra kA pAlana nahIM ho sakatA ? niSkarSa yaha hai ki vastrAdi ke rakhane mAtra se cAritra kA abhAva nahIM ho jAtA, Agama meM to mUrchA ko parigraha kahA gayA hai| vastuoM ko nhiiN| ataH vastroM kA tyAga na karane ke kAraNa 1. liMgaM ca tivihaM-vedo sarIranivittI nevatthaM c| iha sarIranivvattIe ahigAro na vey-nevtthehiN| -nandI Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16] [jIvAjIvAbhigamasUtra striyoM meM cAritra kA prakarSa na mAnanA aura phalataH unheM mukti kI adhikAriNI na mAnanA tarka evaM Agamasammata nahIM hai| 9. puruSaliMgasiddha-puruSa-zarIra meM sthita hokara jo siddha hue hoM ve puruSaliMgasiddha haiN| 10. napuMsakaliMgasiddha-strI-puruSa se bhinna napuMsaka zarIra ke rahate jo siddha hoM ve napuMsakaliMgasiddha haiN| kRtrima napuMsaka siddha ho sakate haiM, janmajAta napuMsaka siddha nahIM hote| 11. svaliMgasiddha-jo jainamuni ke veSa rajoharaNAdi ke rahate hue siddha hue hoM, ve svaliMgasiddha 12. anyaliMgasiddha-jo parivrAjaka, saMnyAsI, geruA vastradhArI Adi anya matoM ke veSa ke rahate siddha hue hoM, ve anyaliMga siddha haiN| 13. gRhiliMgasiddha-jo gRhastha ke veSa meM rahate hue siddha hue hoM, ve gRhiliMgasiddha haiN| jaisemarudevI maataa| 14. ekasiddha-jo eka samaya meM akele hI siddha hue ho, ve ekasiddha haiN| 15. anekasiddha-jo eka samaya meM eka sAtha aneka siddha hue hoM ve anekasiddha haiN| siddhAnta meM eka samaya meM adhika se adhika 108 jIva siddha ho sakate haiN| isa sambandha meM siddhAnta kI eka saMgrahaNI ' gAthA meM kahA gayA hai ATha samaya taka nirantara siddha hote haiM taba eka se lagAkara battIsa paryanta siddha hote haiM / arthAt prathama samaya meM jaghanyataH eka, do aura utkRSTa se battIsa hote haiM, dUsare samaya meM bhI isI taraha eka se lekara battIsa siddha hote haiN| isa prakAra AThaveM samaya meM bhI eka se lekara battIsa siddha hote haiN| isake bAda avazya antara pdd'egaa| jaba tetIsa se lagAkara ar3atAlIsa paryanta siddha hote haiM taba sAta samaya paryanta aisA hotA hai| isake bAda avazya antara par3atA hai| jaba unapacAsa se lekara sATha paryanta nirantara siddha hote haiM taba chaha samaya taka aisA hotA hai| bAda meM antara par3atA hai| jaba ikasaTha se lagAkara bahattara paryanta nirantara siddha hote haiM taba pA~ca samaya taka aisA hotA hai| bAda meM antara par3atA hai| jaba tihattara se lagAkara caurAsI paryanta nirantara siddha hote haiM taba cAra samaya taka aisA hotA hai| bAda meM avazya antara par3atA hai. 1. battIsA aDayAlA saTThI bAvattarI ya boddhvvaa| culasIi channaThai u durahiyamaThuttarasayaM ca // bAda avazya antara par3atA hai| Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pratipatti: jIvAbhigamakA svarUpa aura prakAra ] [17 jaba pacAsI se lagAkara chiyAnavai paryanta nirantara siddha hote haiM taba tIna samaya taka aisA hotA hai bAda meM avazya antara par3atA hai| jaba sattAnaveM se lagAkara eka sau do paryanta nirantara siddha hote haiM taba do samaya taka aisA hotA hai| bAda meM antara par3atA hai| jaba eka sau tIna se lekara eka sau ATha nirantara siddha hote haiM taba eka samaya taka hI aisA hotA hai| bAda meM antara par3atA hI hai| isa prakAra eka samaya meM utkRSTataH eka sau ATha siddha ho sakate haiN| yaha anekasiddhoM kA kathana huaa| isake sAtha hI anantarasiddhoM kA kathana sampUrNa huaa| paramparasiddha-paramparasiddha aneka prakAra ke kahe gaye haiN| yathA-prathamasamayasiddha, dvitIyasamayasiddha, tRtIyasamayasiddha yAvat asaMkhyAtasamayasiddha aura anntsmysiddh| jinako siddha hue eka samaya huA ve to anantarasiddha hote haiM arthAt siddhatva ke prathama samaya meM vartamAnasiddha anantarasiddha kahalAte haiN| ataH siddhatva ke dvitIya Adi samaya meM sthita paramparasiddha hote haiN| mUla pATha meM jo paDhamasamayasiddha' pATha hai vaha paramparasiddhatva kA prathama samaya arthAt siddhatva kA dvitIya samaya jAnanA caahie| arthAt jinheM siddha hue do samaya hue ve prathamasamaya paramparasiddha haiN| jinheM siddha hue tIna samaya hue ve dvitIyasamayasiddha paramparasiddha jAnane caahie| isI taraha Age bhI jAna lenA caahie| yaha paramparasiddha asaMsArasamApanaka jIvAbhigama kA kathana huaa| saMsArasamApannaka jIvAbhigama 8. se kiM taM saMsArasamApanakajIvAbhigame ? saMsArasamAvaNNaesu NaM jIvesu imAo Nava paDivattIo evamAhijaMti, taM jahA1. ege evamAMhasu-duvihA saMsArasamAvaNNagA jIvA pnnnnttaa| 2. ege evamAhaMsu-tivihA saMsArasamAvaNNagA jIvA pnnnnttaa| 3. ege evamAhaMsu-cauvvihA saMsArasamAvaNNagA jIvA pnnnnttaa| 4. ege evamAhaMsu-paMcavihA saMsArasamAvaNNagA jIvA pnnnnttaa| 5-10. eteNa abhilAveNaM jAva dasavihA saMsArasamAvaNNagA jIvA pnnnnttaa| [8] saMsAraprApta jIvAbhigama kyA hai ? saMsAraprApta jIvoM ke sambandha meM ye nau pratipattiyA~ (kathana) isa prakAra kahI gaI haiM1. koI aisA kahate hai ki saMsAraprApta jIva do prakAra ke kahe gaye haiN| 2. koI aisA kahate haiM ki saMsAravartI jIva tIna prakAra ke kahe gaye haiN| 3. koI aisA kahate haiM ki saMsAraprApta jIva cAra prakAra ke kahe gaye haiN| Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18] [jIvAjIvAbhigamasUtra 4. koI aisA kahate haiM ki saMsAraprApta jIva pA~ca prakAra ke kahe gaye haiN| 5-10. aisA hI kathana taba taka kahanA cAhie yAvat koI aisA kahate haiM ki saMsAraprApta jIva dasa prakAra ke kahe gaye haiN| vivecana-prastuta sUtra meM saMsAravartI jIvoM ke viSaya meM praznottara kiye gaye haiN| prazna kiyA gayA haiM ki saMsAravartI jIva kA svarUpa kyA hai ? saMsAravartI jIva ke bhedoM ko batAkara ukta prazna kA uttara diyA gayA hai| bhedoM ke kathana se vastu kA svarUpa jJAta ho hI jAtA hai| saMsAravartI jIvoM ke prakAra ke sambandha meM yahA~ nau pratipattiyA~ batAI gaI haiN| prattipatti kA artha hai-pratipAdana, kathana / ' isa sambandha meM nau prakAra ke pratipAdana haiN| jaise ki koI AcArya saMsAravartI jIvoM ke do prakAra kahate haiM, koI AcArya unake tIna prakAra kahate haiN| isI krama se koI AcArya saMsAravartI jIvoM ke dasa prakAra kahate haiN| do se lagAkara dasa prakAra ke saMsArI jIva haiM-yaha nau prakAra ke kathana yA pratipAdana hue| yahA~ yaha dhyAna rakhanA cAhie ki ye nau hI prakAra ke kathana paraspara bhinna hote hue bhI virodhI nahIM haiN| jo AcArya saMsAravartI jIvoM ko do prakAra kA kahate haiM, ve hI AcArya anya vivakSA se saMsAravartI jIva ke tIna prakAra bhI kahate haiM, anya vivakSA se cAra prakAra bhI kahate haiM yAvat anya vivakSA se dasa prakAra bhI kahate haiN| vivakSA ke bheda se kathanoM meM bheda hotA hai parantu unameM virodha nahIM hotaa| jo jIva do prakAra ke haiM ve hI dUsarI apekSA se tIna prakAra ke haiM, anya apekSA se cAra, pA~ca, chaha, sAta, ATha nau aura dasa prakAra ke haiN| ataeva ina nau prakAra kI pratipattiyoM meM koI virodha nahIM hai| apekSA ke bheda se sabhI samyag aura sahI haiN| vRttikAra ne 'pratipatti' zabda ke sandarbha meM yaha bhI kahA hai ki pratipatti kevala zabdarUpa hI nahIM hai apitu zabda ke mAdhyama se artha meM pravRtti karAne vAlI hai| zabdAdvaitavAdI mAnate haiM ki 'zabdamAtraM vishvm'| saba saMsAra zabdarUpa hI hai, aisA mAnane se kevala zabda hI siddha hogA, vizva nhiiN| ataH ukta mAnyatA satya se pare hai| sahI bAta yaha hai ki zabda ke mAdhyama se artha kA kathana kiyA jAtA hai, tabhI pratipatti (jJAna) ho sakatI hai| syAdvAda yA apekSAvAda jaina siddhAnta kA prANa hai| ataeva naya-nikSepa kI apekSAoM ko dhyAna meM rakha kara vastutattva ko samajhanA caahie| vastu anantadharmAtmaka hai| vaha ekAnta ekarUpa nahIM hai| yadi vastu ko sarvathA ekarUpa hI mAnA jAyagA to vizva kI vicitratA saMgata nahIM hogii| prathama pratipatti kA kathana 9. tattha NaM je evamAhaMsu 'duvihA saMsArasamAvaNNagA jIvA paNNattA' te evamAhaMsu taM 1. pratipattayaH pratipAdanAni saMvittayaH iti yaavt| -malaya. vRtti 2. pratipattaya iti paramArthato'nuyogadvArANi, iti prtipttvym| Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pratipatti: saMsArasamApanaka jIvAbhigama ] [19 - jahA-tasA ceva thAvarA cev|| [9] jo do prakAra ke saMsArasamApanaka jIvoM kA kathana karate haiM, ve kahate haiM ki trasa aura sthAvara ke bheda se ve do prakAra ke haiN| 10. se kiM taM thAvarA? thAvarA tivihA paNNattA, taM jahA1. puDhavikAiyA 2. AukkAiyA 3. vnnssikaaiyaa| [10] sthAvara kise kahate haiM ? sthAvara tIna prakAra ke kahe gaye haiMyathA-1. pRthvIkAyika 2. apkAyika aura 3. vnsptikaayik| vivecana-saMsArasamApanna jIvoM ke bheda batAne vAlI nau pratipattiyoM meM se prathama pratipatti kA nirUpaNa karate hue isa sUtra meM kahA gayA hai ki saMsAravartI jIva do prakAra ke haiM-trasa aura sthaavr| ina do bhedoM meM samasta saMsArI jIvoM kA antarbhAva ho jAtA hai| trasa-'vasantIti trasAH' isa vyutpatti ke anusAra jo eka sthAna se dUsare sthAna para A-jA sakate haiM, ve jIva trasa kahalAte haiN| garmI se tapta hone para jo jIva usa sthAna se cala kara chAyA vAle sthAna para Ate haiM athavA zIta se ghabarA kara dhUpa meM jAte haiM, ve cala-phira sakane vAle jIva trasa haiN| sanAmakarma ke udaya vAle jIva trasa kahalAte haiM, isa apekSA se dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura paMcendriya jIva trasa ke antargata Ate haiN| __yahA~ yaha ullekhanIya hai ki Agama meM tejaskAya aura vAyukAya ko bhI trasa ke antargata mAnA gayA hai| isI jIvAbhigamasUtra meM Age kahA gayA hai ki-trasa tIna prakAra ke haiM-tejaskAya, vAyukAya aura audArika vasa praannii| tattvArthasUtra meM bhI 'tejovAyudvIndriyAdayazca trasAH' kahA gayA hai| anyatra unheM sthAvara kahA gayA hai| ina donoM prakAra ke kathanoM kI saMgati isa prakAra jAnanI cAhie trasa jIvoM ke sambandha meM do prakAra kI vivakSAe~ haiN| prathama vivakSA meM jo jIva abhisandhipUrvakasamajhapUrvaka idhara se udhara gamanAgamana kara sakate haiM aura jinake trasanAmakarma kA udaya hai ve trasa jIva labdhitrasa kahe jAte haiM aura isa vivakSA se dvIndriyAdi jIva trasa kI koTi meM Ate haiM, teja aura vAyu nhiiN| dUsarI vivakSA meM jo jIva abhisandhipUrvaka athavA anabhisandhipUrvaka bhI Urdhva yA tiryak gati karate haiM, ve trasa kahalAte haiN| isa vyAkhyA aura vivakSA ke anusAra tejas aura vAyu Urdhva yA tiryak gati karate haiM, isaliye ve trasa haiN| aise trasa jIvoM ko gatitrasa kahA gayA hai| tAtparya yaha hai ki jaba kevala gati kI -jIvAbhi. sUtra 16 1. tasA tivihA paNNattA taM jahA-teukAiyA, vAukAiyA orAlA tasA paannaa| 2. tattvArtha. a. 2, sU. 14 Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20] [jIvAjIvAbhigamasUtra vivakSA hai taba tejasa aura vAyu ko trasa meM ginA gayA hai| parantu jaba sthAvara nAmakarma ke udaya kI vivakSA hai taba unheM sthAvara meM ginA gayA hai| teja aura vAyu ke trasanAmakarma kA udaya nahIM, sthAvaranAmakarma kA udaya hai| ataeva vivakSAbheda se donoM prakAra ke kathanoM kI saMgati samajhanA caahie| sthAvara-'tiSThantItyevaMzIlAH sthaavraaH'| uSNAdi se abhitapta hone para bhI jo usa sthAna ko chor3ane meM asamartha haiM, vahIM sthita rahate haiM; aise jIva sthAvara kahalAte haiN| yahA~ sthAvara jIvoM ke tIna bheda batAye1. pRthvIkAya 2. apkAya aura 3 vnsptikaay| sAmAnyatayA sthAvara ke pAMca bheda gine jAte haiN| tejas aura vAyu ko bhI sthAvaranAmakarma ke udaya se sthAvara mAnA jAtA hai| parantu yahA~ gatitrasa kI vivakSA hone se tejas, vAyu kI gaNanA trasa meM karane se sthAvara jIvoM ke tIna hI bheda batAye haiN| tattvArthasUtra meM bhI aisA kI kahA gayA hai-'pRthivyambuvanaspatayaH sthaavraaH'| 1. pRthvIkAya-pRthvI hI jina jIvoM kA kAyA-zarIra hai, ve pRthvIkAyika haiN| jo loga pRthvI ko . eka devatA rUpa mAnate haiM, isa kathana se unakA nirasana ho jAtA hai| pRthvI ekajIvarUpa na hokara-asaMkhya jIvoM kA samudAya rUpa hai| jaisA ki Agama meM kahA hai-pRthvI sacitta kahI gaI hai, usameM pRthak pRthak aneka jIva haiN| 2. apkAya-jala hI jina jIvoM kA zarIra hai, ve apkAyika jIva haiN| 3. vanaspatikAya-vanaspati jinakA zarIra hai, ve vanaspatikAyika jIva haiN| pRthvI sabakA AdhAra hone se use prathama grahaNa kiyA hai| pRthvI ke AdhAra para pAnI rahA huA hai ataeva pRthvI ke bAda jala kA grahaNa kiyA gayA hai| 'jattha jalaM tattha vaNaM' ke anusAra jahA~ jahA~ jala hai vahA~ vahA~ vanaspati hai, isa saiddhAntika tattva ke pratipAdana hetu jala ke bAda vanaspati kA grahaNa huA hai| isa prakAra pRthvI, pAnI aura vanaspatikAyikoM ke krama kA nirUpaNa kiyA gayA hai| pRthvIkAya kA varNana 11. se kiM puDhavikAiyA? puDhavikAiyA duvihA paNNattA, taM jahAsuhumapuDhavikAiyA ya bAyarapuDhavikAiyA y| [11] pRthvIkAyika kA svarUpa kyA hai ? pRthvIkAyika do prakAra ke kahe gaye haiM-jaise ki-sUkSmapRthvIkAyika aura baadrpRthviikaayik| 1. tattavArthasUtra adhyAya 2, sUtra 13 2. puDhavI cittamaMtamakkhAyA, aNega jIvA, puDho sattA annattha stthprinnennN| -dazakai Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pratipatti kA kathana] [21 12. se kiM suhamapuDhavikAiyA ? suhumapuDhavikAiyA duvihA paNNattA, taM jahA-pajattagA ya apajjattagA y| [12] sUkSmapRthvIkAyika kyA haiM ? sUkSmapRthvIkAyika do prakAra ke kahe gaye haiMjaise ki-paryAptaka aura apryaaptk| vivecana-pRthvIkAyika jIva do prakAra ke kahe gaye haiM-1. sUkSma pRthvIkAyika aura 2. bAdara pRthviikaayik| sUkSma pRthvIkAyika se tAtparya sUkSmanAmakarma ke udaya se hai, na ki bera aura A~vale kI taraha ApekSika sUkSmatA yA sthUlatA se| sUkSma nAmakarma ke udaya se jina jIvoM kA zarIra carmacakSuoM se nahIM dekhA jA sakatA hai, ve sUkSma jIva haiN| ye sUkSma jIva caturdaza rajjupramANa sampUrNa loka meM sarvatra vyApta haiM / isa loka meM koI aisA sthAna nahIM hai jahA~ sUkSma jIva na hoN| jaise kAjala kI kuppI meM kAjala ThasAThasa bharA rahatA hai athavA jaise gaMdhI kI peTI meM sugaMdha sarvatra vyApta rahatI hai isI taraha sUkSma jIva sAre loka meM ThasAThasa bhare hue haiM-sarvatra vyApta haiM / ye sUkSma jIva kisI se pratighAta nahIM paate| parvata kI kaThora caTTAna se bhI ArapAra ho jAte haiN| ye sUkSma jIva kisI ke mArane se marate nahIM, chedane se chidate nahIM bhedane se bhidate nhiiN| vizva kI kisI bhI vastu se unakA ghAta-pratighAta nahIM hotaa| aise sUkSmanAmakarma ke udaya vAle ye sUkSma pRthvIkAyika jIva sAre loka meM vyApta haiN|' bAdara pRthvIkAya-bAdaranAmakarma ke udaya se jina pRthvIkAyika jIvoM kA zarIra (anekoM ke milane para) carmacakSuoM se grAhya ho sakatA hai, jisameM ghAta-pratighAta hotA ho, jo mArane se marate hoM, chedane se chidate hoM, bhedane se bhidate hoM, ve bAdara pRthvIkAyika jIva haiN| ye loka ke pratiniyata kSetra meM hI hote haiM, sarvatra nhiiN| mUla meM Aye hue 'donoM cakAra sUkSma aura bAdara ke svagata aneka bheda-prabheda ke sUcaka haiN|' sUkSma pRthvIkAyika ke bheda-sUkSma pRthvIkAyika jIvoM ke sambandha meM batAyA gayA hai ki ve do prakAra ke haiM, yathA-1. paryAptaka aura 2. apryaaptk| paryAptaka-jina jIvoM ne apanI paryAptiyA~ pUrI kara.lI hoM ve paryAptaka haiN| aparyAptaka-jina jIvoM ne apanI paryAptiyA~ pUrI nahIM kI haiM yA pUrI karane vAle nahIM haiM ve aparyAptaka haiN| paryAptaka aura aparyAptaka ke svarUpa ko samajhane ke lie paryAptiyoM ko samajhanA Avazyaka hai| paryApti kA svarUpa isa prakAra hai 1. "suhamA svvlogmmi'| -uttarAdhyayana Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22] [jIvAjIvAbhigamasUtra paryApti kA svarUpa ___ AhArAdi ke pudgaloM ko grahaNa kara unheM zarIrAdi rUpa meM pariNata karane kI AtmA kI zakti ko paryApti kahate haiN| yaha zakti pudgaloM ke upacaya se prApta hotI hai| jIva apane utpattisthAna para pahuMcakara prathama samaya meM jina pudgaloM ko grahaNa karatA hai aura isake bAda bhI jina pudgaloM ko grahaNa karatA haiunako zarIra, indriya, zvAsocchvAsa, bhASA aura mana ke rUpa meM parivartita karatA hai| pudgaloM ko ina rUpoM meM pariNata karane kI zakti ko hI paryApti kahA jAtA hai| paryAptiyA~ chaha prakAra kI haiM-1.AhAraparyApti, 2. zarIraparyApti, 3. indriyaparyApti, 4. zvAsocchvAsaparyApti, 5. bhASAparyApti aura 6. mnHpryaapti| 1. AhAraparyApti-jisa zakti se jIva AhAra ko.grahaNa kara use rasa aura khala (asAra bhAga) meM pariNata karatA hai, use AhAraparyApti kahate haiN| 2. zarIraparyApti-jisa zakti se jIva rasa rUpa meM pariNata AhAra ko rasa, rakta, mAMsa, meda, asthi, majjA aura vIrya rUpa sAta dhAtuoM meM pariNata karatA hai, vaha zarIraparyApti hai. 3. indriyaparyApti-jisa zakti se jIva sapta dhAtuoM se indriya yogya pudgaloM ko grahaNa kara unheM indriya rUpa meM pariNata karatA hai, vaha indriyaparyApti hai| 4. zvAsocchvAsaparyApti-jisa zakti se jIva zvAsocchvAsa yogya pudgaloM ko grahaNa karake zvAsa aura ucchvAsa meM pariNata karatA hai; vaha zvAsocchvAsaparyApti hai| 5. bhASAparyApti-jisa zakti se jIva bhASAvargaNA ke pudgaloM ko grahaNa karake bhASA rUpa meM badalatA hai, vaha bhASAparyApti hai| 6. manaHparyApti-jisa zakti se jIva manovargaNA ke pudgaloM ko grahaNa kara unheM mana ke rUpa meM badalatA hai, vaha manaHparyApti hai| paryAptiyoM kA krama aura kAla-saba paryAptiyoM kA AraMbha eka sAtha hotA hai kintu unakI pUrNatA alaga-alaga samaya meM hotI hai| pahale AhAraparyApti pUrNa hotI hai, phira kramazaH zarIra, indriya, zvAsocchvAsa, bhASA aura manaHparyApti pUrNa hotI hai| pUrva kI apekSA uttara-uttara kI paryApti sUkSma, sUkSmatara hotI hai| jaise chaha vyakti eka sAtha sUta kAtane baiThe hoM to jo bArIka kAtegA use usakI apekSA adhika samaya lagegA jo moTA kAtatA hai| AhAraparyApti sabase sthUla hai aura manaHparyApti sabase sUkSma hai| AhAraparyApti kA kAla eka samaya hai| vaha eka samaya meM pUrNa ho jAtI hai| isakA pramANa yaha hai ki prajJApanA ke AhAra pada meM yaha pATha hai ki 'AhAraparyApti se aparyApta jIva AhAraka hai yA anAhAraka?' uttara meM kahA gayA hai ki AhAraka nahIM hai, anAhAraka hai| AhAraparyApti se aparyAptajIva vigrahagati meM hI 1. paryApti mAhArAdipudgalagrahaNapariNamanaheturAtmanaH shktivishessH| -malayagiri vRtti| Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pratipatti : pRthvIkAya kA varNana ] [23 hotA hai, upapAtakSetra meM AyA huA nhiiN| upapAtakSetra samAgata jIva prathama samaya meM hI AhAraka hotA hai| isase AhAraparyApti kI samApti kA kAla eka samaya kA siddha hotA hai| yadi upapAtakSetra meM Ane ke bAda bhI AhAraparyApti se aparyApta hotA to prajJApanA meM kadAcit AhAraka aura kAdAcit anAhAraka' aisA uttara diyA gayA hotaa| jaisA ki zarIrAdi paryAptiyoM meM diyA gayA hai| isake bAda zarIra Adi paryAptiyA~ alagaalaga eka-eka antarmuhUrta meM pUrI hotI haiN| saba paryAptiyoM kA samAptikAla bhI antarmuhUrta pramANa hai kyoMki antarmuhUrta bhI aneka prakAra kA hai| kisake kitanI paryAptiyA~ ekendriya jIvoM ke cAra paryAptiyA~ hotI haiM-1. AhAra, 2. zarIra, 3. indriya aura 4. shvaasocchvaas| dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura asaMjJI paMcendriya ke pAMca paryAptiyA~ hotI haiM-pUrvokta cAra aura bhaassaapryaapti| saMjJI paMcendriya jIvoM ke chahoM paryAptiyA~ hotI haiN| AhAra, zarIra aura indriya-ye tIna paryAptiyA~ pratyeka jIva pUrNa karatA hai| inako pUrNa karake hI jIva agale bhava kI Ayu kA baMdha kara sakatA hai| agale bhava kI Ayu kA baMdha kiye binA koI jIva nahIM mara sktaa| ina tIna paryAptiyoM kI apekSA se to pratyeka jIva paryApta hI hotA hai parantu paryApta-aparyApta kA vibhAga ina tIna paryAptiyoM kI apekSA se nahIM hai, apitu jina jIvoM ke jitanI paryAptiyA~ kahI gaI haiM, unakI pUrNatAapUrNatA ko lekara hai| svayogya paryAptiyoM ko jo pUrNa kare vaha paryApta jIva hai aura svayogya paryAptiyoM ko pUrNa na kare vaha aparyApta jIva hai| jaise ekendriya jIva ke svayogya paryAptiyA~ 4 kahI gaI haiN| ina cAra paryAptiyoM ko pUrNa karane vAlA ekendriya jIva paryApta hai aura ina cAra ko pUrNa na karane vAlA aparyApta hai| paryApta-aparyApta ke bheda paryApta jIva do prakAra ke haiM-1. labdhiparyApta aura 2. karaNaparyApta / jisa jIva ne svayogya paryAptiyoM ko abhI pUrNa nahIM kiyA kintu Age avazya pUrI karegA, vaha labdhi kI apekSA se labdhi-paryAptaka kahA jAtA hai| jisa jIva ne svayogya paryAptiyA~ pUrI kara lI haiM vaha karaNaparyApta hai| aparyApta jIva bhI do prakAra ke haiM-1. labdhi-aparyApta aura 2. krnn-apryaapt| jisa jIva ne svayogya paryAptiyAM pUrI nahIM kI aura Age karegA bhI nahIM arthAt aparyApta hI maregA vaha labdhi-aparyApta hai| jisane svayogya paryAptiyoM ko pUrA nahIM kiyA kintu Age pUrA karegA vaha karaNa se aparyApta hai| isa prakAra sUkSma pRthvIkAyika jIvoM ke paryAptaka aura aparyAptaka ke bheda se do prakAra hue| sUkSma pRthvIkAyika jIvoM ke sambandha meM zeSa vaktavyatA kahane ke lie do saMgrahaNI gAthAe~ yahA~ dI gaI haiM, ve isa prakAra haiM Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24] [jIvAjIvAbhigamasUtra sarIrogAhaNa saMghayaNa saMThANa kasAya taha ya hu~ti snnaao| lesidiya samugyAe sanI vee ya pajattI // 1 // diTThI daMsaNa nANe joguvaoge tahA kimaahaare| uvavAya ThiI samugdhAya cavaNa gairAgaI ceva // 2 // isake Age sUkSma pRthvIkAyika jIvoM kA 23 dvAroM dvArA nirUpaNa kiyA jaayegaa| ve tevIsa dvAra isa prakAra haiM 1. zarIra, 2. avagAhanA, 3. saMhanana, 4. saMsthAna, 5. kaSAya, 6. saMjJA, 7. lezyA, 8. indriya, 9. samudghAta, 10. saMjJI-asaMjJI, 11. veda, 12.paryApti, 13. dRSTi, 14. darzana, 15. jJAna, 16. yoga, 17. upayoga, 18. AhAra, 19. upapAta, 20. sthiti, 21. samavahata-asamavahata maraNa, 22. cyavana aura 23. gti-aagti| Age ke sUtroM meM kramazaH ina 23 dvAroM ko lekara prazrottara kiye gaye haiN| 'yathoddezaH tathA nirdezaH' ke anusAra prathama kramazaH zarIra Adi dvAroM kA kathana kiyA jAtA hai 13. [1] tesiM NaM bhaMte ! jIvANaM kati sarIrayA paNNatA? goyamA ! tao sarIragA paNNattA, taM jahA-orAlie, teyae, kmme| [1] he bhagavan ! una sUkSma pRthvIkAyika jIvoM ke kitane zarIra kahe gaye haiM ? gautama! tIna zarIra kahe gaye haiM, jaise ki 1. audArika 2. taijasa aura 3. kaarmnn| [2] tesiMNaM bhaMte ! jIvANaM kemahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA? / goyamA ! jahanneNaM aMgulAsaMkhejjaibhAgaM ukkoseNavi aNgulaasNkhejjibhaagN| [2] bhagavan ! una jIvoM ke zarIra kI avagAhanA kitanI bar3I kahI gaI hai ? gautama! jaghanya se aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga aura utkRSTa se bhI aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga pramANa hai| [3] tesiM NaM bhaMte ! jIvANaM sarIrA kiMsaMghayaNA paNNattA ? goyamA ! chevaTTasaMghayaNA pnnnnttaa| [3] bhagavan ! una jIvoM ke zarIra kisa saMhanana vAle kahe gaye haiM ? gautama ! sevArtasaMhanana vAle kahe gaye haiN| [4] tesiMNaM bhaMte ! jIvANaM sarIrA kiMsaMThiyA paNNattA? goyamA ! masUracaMdasaMThiyA pnnnnttaa| [4] bhagavan ! una jIvoM ke zarIra kA saMsthAna kyA hai ? gautama ! candrAkAra masUra kI dAla ke samAna hai| [5] tesiM NaM bhaMte ! jIvANaM kati kasAyA paNNattA ? goyamA !cattArikasAyA pnnnnttaa,tNjhaa-kohksaae,maannksaae,maayaaksaae,lohksaae| Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pratipatti: pRthvIkAya kA varNana ] [25 [5] bhagavan ! una jIvoM ke kaSAya kitane kahe gaye haiM ? gautama ! cAra kaSAya kahe gaye haiN| jaise ki krodhakaSAya, mAnakaSAya, mAyAkaSAya aura lobhkssaay| [6] tesiM NaM bhaMte ! jIvANaM kati saNNA paNNattA? goyamA ! cattAri saNNA paNNattA, taM jahA-AhArasaNNA jAva prigghsnnnnaa| [6] bhagavan ! una jIvoM ke kitanI saMjJAe~ kahI gaI haiM ? gautama ! cAra saMjJAe~ kahI gaI haiM, yathA-AhArasaMjJA yAvat prigrhsNjnyaa| [7] tesiM NaM bhaMte ! jIvANaM kati lesAo paNNattAo? goyamA ! tinni lessAo paNNattAo, taM jahA-kiNhalessA, nIlalessA, kaaulessaa| [7] bhagavan ! una jIvoM ke lezyAe~ kitanI kahI gaI haiM ? gautama ! tIna lezyAeM kahI gaI haiN| yathA-kRSNalezyA, nIlalezyA aura kaapotleshyaa| '[8] tesiM NaM bhaMte ! jIvANaM kati iMdiyAiM paNNattAiM? goyamA ! ege phAsiMdie pnnnntte| [8] bhagavan ! una jIvoM ke kitanI indriyA~ kahI gaI haiM ? gautama ! eka sparzanendriya kahI gaI hai| [9] tesiM NaM bhaMte ! jIvANaM kati samugghAyA paNNattA? goyamA! tao samugdhAyA paNNattA, taM jahA-1. veyaNAsamugyAe, 2. kasAyasamugyAe, 3. maarnnNtiysmugyaae| [9] bhagavan ! una jIvoM ke kitane samudghAta kahe gaye haiM ? gautama! tIna samudghAta kahe gaye hai| jaise ki-1. vedanA-samudghAta, 2. kaSAya-samudghAta aura 3. maarnnaaNtik-smudghaat| [10] te NaM bhaMte! jIvA kiM sannI asannI ? goyamA! no sannI, asnnii| [10] bhagavan! ve jIva saMjJI haiM yA asaMjJI ?. gautama! saMjJI nahIM haiM, asaMjJI haiM / [11] te NaM bhaMte! jIvA kiM itthiveyA, purisaveyA, NapuMsagaveyA ? goyamA! No itthiveyA, No purisaveyA, nnpuNsgveyaa| [11] bhagavan ! ve jIva kyA strIveda vAle haiM, puruSaveda vAle haiM yA napuMsakaveda vAle haiM ? gautama! ve strIveda vAle nahIM haiM, puruSaveda vAle nahIM haiM, napuMsakaveda vAle haiM / [12] tesiM NaM bhaMte! jIvANaM kati pajattIo paNNattAo ? Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26] [jIvAjIvAbhigamasUtra goyamA! cattAri pajattIo paNNattAo, taM jahA-AhArapajjattI, sarIrapajattI, iNdiypjjttii,aannpaannupjjttii| tesiM NaM bhaMte! jIvANaM kati apajjattIo paNNattAo? goyamA! cattAri apajjIttIo paNNattAo, taM jahA- AhAra-apajattI jAva aannpaannuapjjttii| [12] bhagavan ! una jIvoM ke kitanI paryAptiyA~ kahI gaI haiM ? gautama! cAra paryAptiyA~ kahI gaI haiN| jaise- 1. AhAraparyApti, 2. zarIraparyApti, 3. indriyaparyApti aura 4. shvaasocchvaaspryaapti| he bhagavan! una jIvoM ke kitanI aparyAptiyA~ kahI gaI haiM ? gautama! cAra aparyAptiyA~ kahI gaI haiN| yathA-AhAra-aparyApti yAvat shvaasocchvaas-apryaapti| [13] te NaM bhaMte! jIvA kiM sammadiTThI, micchAdiTThI, smmmicchaaditttthii| . goyamA! No sammadiTThI, micchAdiTThI, No smmmicchaaditttthii| [13] bhagavan ! ve jIva samyagdRSTi haiM, mithyAdRSTi haiM yA samyag-mithyAdRSTi (mizradRSTi) haiM ? gautama! ve samyagdRSTi nahIM haiM, mithyAdRSTi haiM, samyag-mithyAdRSTi (mizradRSTi) bhI nahIM haiN| [14] te NaMbhaMte! jIvA kiM cakkhudaMsaNI,acakkhudaMsaNI,ohidasaNI, kevldsnnii| goyamA! no cakkhudaMsaNI, acakkhudaMsaNI, no ohidaMsaNI, no kevldsnnii| [14] bhagavan! ve jIva cakSudarzanI haiM, acakSudarzanI haiM, avadhidarzanI haiM yA kevaladarzanI haiM ? gautama! ve jIva cakSudarzanI nahIM haiM, acakSudarzanI haiM, avadhidarzanI nahIM haiM, kevaladarzanI nahIM haiN| [15] te NaM bhaMte! jIva kiM NANI, aNNANI? goyamA! no NANI, annnnaannii|niymaa duaNNANI, taMjahA-mati-annANI, suya-aNNANI y| [15] bhagavan ! ve jIva jJAnI haiM yA ajJAnI ? gautama! ve jJAnI nahIM, ajJAnI haiN| ve niyama se (nizcita rUpa se) do ajJAnavAle hote haiM-matiajJAnI aura shrut-ajnyaanii| [16] te NaM bhaMte! jIvA kiM maNajogI, vayajogI, kAyajogI ? goyamA! no maNajogI, no vayajogI, kaayjogii| [16] bhagavan! ve jIva kyA manoyoga vAle, vacanayoga vAle aura kAyayoga vAle haiM ? gautama! ve manoyoga vAle nahIM, vacanayoga vAle nahIM, kAyayoga vAle haiM / [17] te NaM bhaMte! jIvA kiM sAgArovauttA aNAgArovauttA? Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pratipatti: pRthvIkAya kA varNana ] goyamA ! sAgArovauttA vi aNAgArovauttA vi| [17] bhagavan! ve jIva kyA sAkAropayoga vAle haiM yA anAkAropayoga vAle ? gautama ! sAkAra - upayoga vAle bhI haiM aura anAkAra- upayoga vAle bhI haiN| [27 [18] te NaM bhaMte! jIvA kimAhAramAhAreMti ? goyamA ! davvao aNatapaesiyAI, khettao asaMkhejjapaesovagADhAI, kAlao annayara samayaTThiyAiM, bhAvao vaNNamaMtAI, gaMdhamaMtAI, rasamaMtAI, phAsamaMtAI jAI bhAvao vaNNamaMtAI AhAreMti tAiM kiM egavaNNAI A0, duvaNNAI A0, tivaNNAI A0, cauvaNNAI A0, paMcavaNNAI AhAreMti ? goyamA ! ThANamaggaNaM paDucca egavaNNAI pi duvaNNAiM pi tivaNNAiM pi caDavaNNAI pi paMcavaNNAiM pi AhAreMti / vihANamaggaNaM paDucca kAlAI pi A0 jAva sukkilAI pi AhAreMti / jAI vaNao kAlAI AhAreMti tAiM ki egaguNa kAlAI A0 jAva anaMtaguNakAlAI AhAreMti ? gomA ! egaguNakAlAI pi A0 jAva anaMtaguNakAlAI pi A0 evaM jAva sukkilAI // jAI bhAvao gaMdhamaMtAI A0 tAI kiM egagaMdhAI A0 dugaMdhAI AhAreMti ? goyamA! ThANamaggaNaM paDucca egagaMdhAI pi A0 dugaMdhAI pi A / vihANamaggaNaM paDucca subhagaMdhAI pi 0 dubbhagaMdhAI pi A0 / gaMdha subhidhAI A0 tAiM ki egaguNasubbhigaMdhAI A0 jAva anaMtaguNasubbhigaMdhAI AhAreMti ? gomA ! egaguNasubhigaMdhAI pi A0 jAva anaMtaguNasubbhigaMdhAI pi AhAreMti / evaM dubhigaMdhAI pi / rasA jahA vaNNA / jAI bhAvao phAsamaMtAI AhAreMti tAI kiM egaphAsAI A0 jAva aTThaphAsAI AhAreMti ? goyamA ! ThANaM maggaNaM paDucca no egaphAsAiM A0 no duphAsAiM A0 no tiphAsAiM A cauphAsAI A. paMcaphAsAiM pi jAva aTThAphAsAiM pi AhAreMti / vihANamaggaNaM paDucca kakkhaDAiM pi A0 jAva lukkhAiM pi AhAreMti / jAI phAsao kakkhaDAI A0 tAI kiM egaguNakakkhaDAiM A0 jAva anaMtaguNakakkhaDAI AhAreMti ? goyamA! egaguNakakkhaDAI pi AhAreMti jAva anaMtaguNakakkhaDAI pi AhAreMti evaM jAva lukkhA yavvA / tAiM bhaMte kiM puTThAI AhAreMti apuTThAI A0 ? goyamA ! puTThAI A0 no apuTThAI A0 / Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 ] [jIvAjIvAbhigamasUtra tAI bhaMte! ogADhAI A0 aNogADhAI A0 ? gomA ! ogADhAI A0 no aNogADhAI A0 / tAiM bhaMte! kiM aNaMtarovagADhAI A0 paraMparovagADhAI A0 ? goyamA! aNaMtarovagADhAI A0, no paraMparovagADhAI A0 / tAI bhaMte! kiM aNuI A0, bAyarAI A0 ? gomA ! aNU pi A0, bAyarAiM pi AhAreMti / tAI bhaMte! uD A0, ahe A0, tiriyaM AhAreMti ? goyamA ! uDDhaM pi A0, ahe vi A0, tiriyaM pi A0 ? tAI bhaMte! kiM AI A0, majjhe A0, pajjavasANe AhAreMti ? gomA ! AI pi A0, majjhe vi A0, pajjavasANe pi A0 / tAI bhaMte! kiM savisae A0, avisae A0 / gomA ! savisae A0, no avisae A0 ? tAI bhaMte kiM ANupuvviM A0, aNANupuvviM A0 ? gomA ! ANupuvi A0, no aNANupuvi AhAreMti / tAI bhaMte! kiM tidisiM AhAreMti, caudisiM A0 paMcadisiM A0, chadisiM A0 ? goyamA! nivvAghAeNaM chadisiM / vAghAyaM paDucca siya tidisiM siya caudisiM siya paMcadisiM / ussannakAraNaM paDucca vaNNao kAlAI nIlAiM jAva sukkilAI, gaMdhao subbhigaMdhAI dubhigaMdhAI rasao tittajAvamahurAI, phAsao kakkhaDamauya jAva niddhalukkhAI, tesiM porANeM vaNNaguNe vippariNAmaittA paripAlaittA, parisADaittA parividdhaMsattA aNNe apuvve vaNNaguNe phAsaNe uppAittA AyasarIrogADhA poggale savvappaNayAe AhAramAhareMti / [18] bhagavan! ve jIva kyA AhAra karate haiM ? gautama ! ve dravya se anantapradezI pudgaloM kA AhAra karate haiM, kSetra se asaMkhya pradezAvagADha pudgaloM kA AhAra karate haiM, kAla se kisI bhI samaya kI sthiti vAle pudgaloM kA AhAra karate haiM, bhAva se varNa vAle, gaMdha vAle, rasa vAle aura sparza vAle pudgaloM kA AhAra karate haiM / pra. - bhagavan! bhAva se jina varNa vAle pudgaloM kA AhAra karate haiM, ve eka varNa vAle, do varNa vAle, tIna varNa vAle, cAra varNa vAle yA paMca varNa vAle haiM ? u.- gautama ! sthAnamArgaNA kI apekSA se eka varNa vAle, do varNa vAle, tIna varNa vAle, cAra varNa vAla, paMca varNa vAle pudgaloM kA AhAra karate haiM / bhedamArgaNA kI apekSA kAle pudgaloM kA bhI AhAra karate haiM yAvat sapheda pudgaloM kA bhI AhAra karate haiM / pra. - bhaMte! varNa se jina kAle pudgaloM kA AhAra karate haiM ve kyA ekaguNa kAle haiM yAvat anantaguNa kAle haiM ? Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pratipatti: pRthvIkAya kA varNana] [29 u.-gautama! ekaguNa kAle pudgaloM kA bhI AhAra karate haiM yAvat anantaguNa kAle pudgaloM kA bhI AhAra karate haiN| isa prakAra yAvat zuklavarNa taka jAna lenA caahie| ___pra.-bhaMte ! bhAva se jina gaMdha vAle pudgaloM kA AhAra karate haiM ve eka gaMdha vAle yA do gaMdha vAle pudgaloM kA AhAra karate haiM ? u.-gautama! sthAnamArgaNA kI apekSA eka gandha vAle pudgaloM kA bhI AhAra karate haiM aura do gandha vAloM kA bhii| bhedamArgaNA kI apekSA se surabhigandha vAle aura durabhigandha vAle donoM kA AhAra karate haiN| pra.- bhaMte! jina surabhigaMdha vAle pudgaloM kA AhAra karate haiM ve kyA ekaguNa surabhigandha vAle haiM yAvat anantaguNa surabhigandha vAle hote haiM ? u.- gautama! ekaguNa surabhigandha vAle yAvat anantaguNa surabhigandha vAle pudgaloM kA AhAra karate haiN| ___ isI prakAra durabhigandha ke viSaya meM bhI kahanA caahie| rasoM kA varNana bhI varNa kI taraha jAna lenA caahie| pra.-bhaMte ! bhAva kI apekSA se ve jIva jina sparza vAle pudgaloM kA AhAra karate haiM ve eka sparza vAloM kA AhAra karate haiM yAvat ATha sparza vAle pudgaloM kA AhAra karate haiM ? u.-gautama! sthAnamArgaNA kI apekSA eka sparza vAloM kA AhAra nahIM karate, do sparza vAloM kA AhAra nahIM karate haiM, tIna sparza vAloM kA AhAra nahIM karate, cAra sparza vAle, pA~ca sparza vAle yAvat ATha sparza vAle pudgaloM kA AhAra karate haiN| bhedamArgaNA kI apekSA karkaza sparza vAle pudgaloM kA bhI yAvat rUkSa sparza vAle pudgaloM kA bhI AhAra karate haiN| pra.-bhaMte! sparza kI apekSA jina karkaza pudgaloM kA AhAra karate haiM ve kyA eka guNa karkaza haiM yA anantaguNa karkaza haiM ? u.-gautama! ekaguNa karkaza kA bhI AhAra karate haiM aura anantaguNa karkaza kA bhI AhAra karate haiN| isa prakAra yAvat rUkSasparza taka jAna lenA caahie| pra.-bhaMte ! ve Atma-pradezoM se spRSTa kA AhAra karate haiM yA aspRSTa kA AhAra karate haiM ? u.-gautama! spRSTa kA AhAra karate haiM, aspRSTa kA nhiiN| pra.-bhaMte ! ve Atma-pradezoM meM avagADha pudgaloM kA AhAra karate haiM yA anavagADha kA ? u.-gautama! Atma-pradezoM meM avagADha pudgaloM kA AhAra karate haiM, anavagADha kA nhiiN| pra.-bhaMte! ve anantara-avagADha pudgaloM kA AhAra karate haiM yA paramparA se avagADha pudgaloM kA AhAra karate haiM ? Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30] [jIvAjIvAbhigamasUtra u.-gautama! anantara-avagADha pudgaloM kA AhAra karate haiM, paramparAvagADha kA nhiiN| pra.-bhaMte ! ve aNu-thor3e pramANa vAle pudgaloM kA AhAra karate haiM yA bAdara-adhika pramANa vAle pudgaloM kA AhAra karate haiM ? u.-gautama! ve thor3e pramANa vAle pudgaloM kA AhAra karate haiM aura adhika pramANa vAle pudgaloM kA bhI AhAra karate haiN| pra.-bhaMte! kyA ve Upara, nIce yA tiryak sthita pudgaloM kA AhAra karate haiM ? u.-gautama! ve Upara sthita pudgaloM kA bhI AhAra karate haiM, nIce sthita pudgaloM kA bhI AhAra karate haiM aura tirache sthita pudgaloM kA bhI AhAra karate haiN| pra.-bhaMte! kyA ve Adi, madhya aura anta meM sthita pudgaloM kA AhAra karate haiM ? u.-gautama! ve Adi meM sthita pudgaloM kA bhI AhAra karate haiM, madhya meM sthita pudgaloM kA bhI AhAra karate haiM aura anta meM sthita pudgaloM kA bhI AhAra karate haiN| pra.-bhaMte ! kyA ve apane yogya pudgaloM kA AhAra karate haiM yA apane ayogya pudgaloM kA AhAra karate haiM ? u.-gautama! ve apane yogya pudgaloM kA AhAra karate haiM, ayogya pudgaloM kA nhiiN| pra.-bhaMte! kyA ve AnupUrvI-samIpastha pudgaloM kA AhAra karate haiM yA anAnupUrvI-dUrastha pudgaloM kA AhAra karate haiM ? u.-gautama! ve samIpastha pudgaloM kA AhAra karate haiM, dUrastha pudgaloM kA AhAra nahIM krte| pra.-bhaMte! kyA ve tIna dizAoM, cAra dizAoM, pA~ca dizAoM aura chaha dizAoM meM sthita pudgaloM kA AhAra karate haiM ? u.-gautama! vyAghAta na ho to chahoM dizAoM ke pudgaloM kA AhAra karate haiN| vyAghAta ho to tIna dizAoM, kabhI cAra dizAoM aura kabhI pA~ca dizAoM meM sthita pudgaloM kA AhAra karate haiN| prAyaH vizeSa karake ve jIva kRSNa, nIla yAvat zukla varNa vAle pudgaloM kA AhAra karate haiN| gandha se surabhigaMdha durabhigaMdha vAle, rasa se tikta yAvat madhurarasa vAle, sparza se karkaza-mRdu yAvat snigdha-rUkSa pudgaloM kA AhAra karate haiN| ve una AhAryamANa pudgaloM ke purAne (pahale ke) varNaguNoM ko yAvat sparzaguNoM ko badalakara, haTAkara, jhaTakakara, vidhvaMsakara unameM dUsare apUrva varNaguNa, gandhaguNa, rasaguNa aura sparzaguNoM ko utpanna karake AtmazarIrAvagADha pudgaloM ko saba AtmapradezoM se grahaNa karate haiN| 19. te NaM bhaMte! jIvA kaohiMto uvavajaMti ? Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [31 prathama pratipattiH pRthvIkAya kA varNana] kiM neraiyatirikkhamaNussadevehito uvavajati ? goyamA! no neraiehiMto uvavajaMti, tirikkhajoNiehiMto uvavajaMti, maNussehiMto uvavajaMti, no devehiMto uvavajaMti, tirikkhajoNiyapajattApajattehiMto asaMkhejavAsAuyavajjehiMto uvavajaMti, maNussehito akammabhUmiga-asaMkhejjavAsAuyavagjehiMto uvvjNti|vkkNti-uvvaao bhaanniyvyo| [19] bhagavan! ve jIva kahA~ se Akara utpanna hote haiM ? kyA ve naraka se, tiryazca se, manuSya se yA deva se Akara utpanna hote haiM ? gautama! ve naraka se Akara utpanna nahIM hote, tiryaJca se Akara utpanna hote haiM, manuSya se Akara utpanna hote haiM, deva se Akara utpanna nahIM hote haiN| . tiryaJca se utpanna hote haiM to asaMkhyAtavarSAyu vAle bhogabhUmi ke tiryaJcoM ko chor3akara zeSa paryAptaaparyApta tiryacoM se Akara utpanna hote haiN| manuSyoM se utpanna hote haiM to akarmabhUmi vAle aura asaMkhyAta varSoM kI Ayu vAloM ko chor3akara zeSa manuSyoM se Akara utpanna hote haiN| isa prakAra (prajJApanA ke anusAra) vyutkrAnti-upapAta kahanA caahie| [20] tesiM NaM bhaMte! jIvANaM kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA? goyamA! jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNa vi aNtomuhuttN| [20] una jIvoM kI sthiti kitane kAla kI kahIM gaI hai ? gautama! jaghanya se antarmuhUrta aura utkRSTa se bhI antarmuhUrta unakI sthiti hai / [21] te NaM bhaMte! jIva mAraNaMtiyasamugghAeNaM kiM samohayA maraMti asamohayA maraMti ? goyamA! samohayA vi maraMti asamohayA vi mrNti| [21] ve jIva mAraNAntikasamudghAta se samavahata hokara marate haiM yA asamavahata hokara ? gautama! ve mAraNAntikasamudghAta se samavahata hokara bhI marate haiM aura asamavahata hokara bhI marate haiN| [22] te NaM bhaMte! jIvA aNaMtaraM uvvaTTittA kahiM gacchaMti ? kahiM uvavajati ? kiM neraiesu uvavajaMti, tirikkhajoNiesu uvavajati, maNussesu uvavajaMti, devesu uvavajjati ? goyamA! no neraiesu uvavajaMti, tirikkhajoNiesu uvavajaMti, maNussesu uvavajati, No devesu uvvjNti| Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32] [jIvAjIvAbhigamasUtra kiM egidiesu uvavajaMti jAva paMciMdiesu uvavajaMti ? goyamA! egidiesa uvavajaMti jAva paMciMdiyatirikkhajoNiesa uvavajaMti, asaMkhejavAsAuyavajjesu pajjAttApajattaesu uvvti| maNussesuakammabhUbhaga-aMtaradIvaga-asaMkhejavAsAuyavajjattesu uvvti| [22] bhagavan! ve jIva vahA~ se nikalakara agale bhava meM kahA~ jAte haiM ? kahA~ utpanna hote haiM ? kyA ve nairayikoM meM, tiryaJcoM meM, manuSyoM meM aura devoM meM utpanna hote haiM ? gautama! nairayikoM meM utpanna nahIM hote, tiryaMcoM meM utpanna hote haiM, manuSyoM meM utpanna hote haiM, devoM meM utpanna nahIM hote| bhaMte! kyA ve ekendriyoM meM yAvat paMcendriyoM meM utpanna hote haiM ? gautama! ve ekendriyoM meM utpanna hote haiM, yAvat paMcendriyatiryaJcayonikoM meM utpanna hote haiM, lekina asaMkhyAta varSAyu vAle tiryaMcoM ko chor3akara zeSa paryApta-aparyApta tiryaMcoM meM utpanna hote haiN| akarmabhUmi vAle, antaradvIpa vAle tathA asaMkhyAtavarSAyu vAle manuSyoM ko chor3akara zeSa paryApta-aparyApta manuSyoM meM utpanna hote haiN| [23] te NaM bhaMte! jIvA katigatikA katiAgatikA paNNattA ? goyamA! dugatikA duAgatikA parittA asaMkhejjA paNNattA samaNAuso! se taM suhumpuddhvikkaaiyaa|| [23] bhagavan! ve jIva kitanI gati meM jAne vAle aura kitanI gati se Ane vAle haiM ? gautama! ve jIva do gati vAle aura do Agati vAle haiM / he AyuSman zramaNa! ve jIva pratyeka zarIra vAle aura asaMkhyAta lokAkAza pradeza pramANa kahe gaye haiN| yaha sUkSma pRthvIkAyika kA varNana huaa|| vivecana-prastuta sUtra meM sUkSma pRthvIkAyika jIvoM ke sambandha meM 23 dvAroM ke dvArA vizeSa jAnakArI bhagavAn zrI gautama ke praznoM aura devAdhideva prabhu zrI mahAvIra ke uttara ke rUpa meM dI gaI hai| yahA~ mUla sUtra meM bhaMte!' pada ke dvArA zrI gautamasvAmI ne prabhu mahAvIra ko sambodhana kiyA hai| 'bhaMte!' kA artha sAmAnyatayA 'bhagavan' hotA hai| TIkAkAra ne bhadanta arthAt parama kalyANayogin ! artha kiyA hai| sacamuca bhagavAn mahAvIra parama satyArtha kA prakAza karane ke kAraNa parama kalyANayogI haiN| yahA~ sahaja jijJAsA hotI haiM ki bhagavAn gautama bhI mAtRkApada zravaNa karate hI prakRSTa zrutajJAnAvaraNa ke kSayopazama se caudaha pUrvo ke jJAtA ho gaye the| caudaha pUrvadhAriyoM se koI bhI prajJApanIya bhAva avidita nahIM hotaa| vizeSataH gaNadhara gautama to sarvAkSarasannipAtI aura saMbhinna zrotolabdhi jaisI sarvotkRSTa labdhiyoM se Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pratipatti: pRthvIkAya kA varNana ] 1 sampanna the| ve prazna kiye jAne para saMkhyAtIta bhavoM ko batA sakate the / ' aise viziSTa jJAnI bhagavAn gautama sAdhAraNa se bhI sAdhAraNa prazna kyoM pUchate haiM ? [33 isa jijJAsA ko lekara tIna prakAra ke samAdhAna prastuta kiye gaye haiM / prathama samAdhAna yaha hai ki zrI gautama gaNadhara saba kucha jAnate the aura ve apane vineyajanoM ko saba pratipAdana bhI karate the / parantu usakI yathArthatA kA ziSyoM ke mana meM vizvAsa paidA karane ke lie ve bhagavAn se prazna karake unake zrImukha se uttara dilavAte the / dUsarA samAdhAna yaha hai ki dvAdazAMgI meM tathA anya zrutasAhitya meM gaNadharoM ke prazna tathA bhagavAn ke uttara rUpa bahuta sArA bhAga haiM, ataeva sUtrakAra ne isI rUpa meM sUtra kI racanA kI hai| tIsarA samAdhAna yaha hai ki caudaha pUrvadhara hone para bhI Akhira to zrI gautama chadmastha the aura chadmastha svalpa bhI anAbhoga (anupayoga) ho sakatA hai| isalie bhagavAn se pUchakara usa para yathArthatA kI chApa lagAne ke lie bhI unakA prazna karanA saMgata hI hai / bhagavAn gautama ne prazna pUchA ki he paramakalyANayogin ! sUkSma pRthvIkAyika jIvoM ke kitane zarIra hote haiM ? prabhu mahAvIra ne lokaprasiddha mahAgotra 'gautama' sambodhana se sambodhita kara gautama svAmI ke mana meM pramoda aura AhlAda bhAva paidA karate hue uttara diyA / yaha manovaijJAnika tathya hai ki jijJAsu ke asAdhAraNa guNoM kA kathana karane se usa vyakti meM viziSTa preraNA jAgRta hotI haiM, jisase vaha viSaya ko bhalIbhA~ti samajha sakatA hai| 1. zarIradvAra - bhagavAn ne kahA ki sUkSma pRthvIkAyika jIvoM ke tIna zarIra hote haiM -- audArika, taijas aura kArmaNa / sAmAnyarUpa se zarIra pA~ca haiM - 1. audArika, 2. vaikriya, 3. AhAraka, 4. taijas aura 5. kArmaNa / audArika - udAra arthAt pradhAna - zreSTha pudgaloM se banA huA zarIra audArika hai| yaha tIrthaMkara aura gaNadharoM ke zarIra kI apekSA samajhanA caahie| tIrthaMkara evaM gaNadharoM ke zarIra kI tulanA meM anuttara vimAnavAsI devoM ke zarIra anantaguNahIna haiN| 1 athavA udAra kA artha bRhat (bar3A) hai| zeSa zarIroM kI apekSA bar3A hone se audArika hai / audArika zarIra kA pramANa kucha adhika hajAra yojana hai / yaha vRhattara (janmajAta ) bhavadhAraNIya vaikriya zarIra kI apekSA 1. saMkhAtIte vibhave sAhai jaM vA paro u pucchejjA / na ya NaM aNAisesI viyANai esa chaumattho // 2. nahi nAmAnAbhogazchadmasthasyeha kasyacinnAsti / jJAnAvaraNIyaM hi jJAnAvaraNaprakRti karma // Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 34 ] se hai / anyathA uttaravaikriya to lAkhayojana pramANa bhI hotA hai / athavA udAra arthAt sthUla pudgaloM se banA huA zarIra audArika hai| jo zarIra sar3ana - galana svabhAva vAlA hai, jisakA chedana-bhedana kiyA jA sakatA hai, jisameM tvacA, rakta, mAMsa, asthi Adi hoM, vaha audArika zarIra hai| [jIvAjIvAbhigamasUtra vaikriyazarIra- jo zarIra vividha rUpoM meM parivartita kiyA jA sakatA hai, vaha vaikriyazarIra hai| jo eka hokara aneka ho jAtA ho, aneka hokara eka ho jAtA ho, choTe se bar3A, bar3e se choTA ho jAtA ho, khecara se bhUcara aura bhUcara se khecara, dRzya se adRzya aura adRzya se dRzya ho sakatA hai, vaha vaikriyazarIra hai / yaha zarIra do prakAra kA hai- aupapAtika aura labdhipratyayika / devoM aura nArakoM ko janma se jo zarIra prApta hotA hai vaha aupapAtika vaikriyazarIra hai tathA kinhIM viziSTa manuSya - tiryaJcoM ko labdhi ke prabhAva se vividha rUpa banAne kI zakti prApta hotI hai vaha labdhijanya vaikriyazarIra hai| bAdara vAyukAyika jIvoM meM bhI kRtrima labdhijanya vaikriyazarIra mAnA gayA hai| isa zarIra kI racanA meM rakta, mAMsa, asthi Adi nahIM hote / saDana - galana dharma bhI nahIM hote / audArika kI apekSA isake pradeza pramANa meM asaMkhyAtaguNa adhika hote haiM kintu sUkSma hote haiM / 1 AhArakazarIra - caudaha pUrvadhArI muni tIrthaMkara kI Rddhi-mahimA darzana ke lie tathA anya isI prakAra ke prayojana hone para viziSTa labdhi dvArA jisa zarIra kI racanA karate haiM, vaha AhAraka hai| viziSTa prayojana batAte hue kahA gayA hai ki -2 prANidayA, Rddhidarzana, sUkSmapadArthoM kI jAnakArI ke lie aura saMzaya ke nivAraNa ke lie caturdazapUrvadhArI muni apanI labdhivizeSa se eka hastapramANa sUkSmazarIra banAkara tIrthaMkara bhagavAn ke pAsa bhejate haiN| yaha sUkSmazarIra atyanta zubha svaccha sphaTikazilA kI taraha zubhra pudgaloM se racA jAtA hai| isa zarIra kI racanA kara caudaha pUrvadhArI muni mahAvideha Adi kSetra meM vicarate hue tIrthaMkara bhagavAn ke pAsa bhejate haiM / yadi tIrthaMkara bhagavAn vahA~ se anyatra vicaraNa kara gaye hoM to usa eka hastapramANa se muMDa hastapramANa putalA nikalatA hai jo tIrthaMkara bhagavAn jahA~ hote haiM vahA~ pahu~ca jAtA hai / vahA~ se praznAdi kA samAdhAna lekara eka hastapramANa zarIra meM praveza karatA hai aura vaha eka hastapramANa zarIra caudaha pUrvadhArI muni ke zarIra meM praviSTa ho jAtA hai| isase caudaha pUrvadhArI kA prayojana pUrA ho jAtA hai| eka antarmuhUrta kAla meM yaha saba prakriyA ho jAtI hai| isa prakAra kI zarIra racanA AhArakazarIra hai| yaha AhArakazarIra loka meM kadAcit sarvathA nahIM bhI hotA hai| isake abhAva kA kAla jaghanya eka samaya aura utkRSTa chaha mAsa hai| taijaszarIra - jo zarIra tejomaya hone se khAye hue AhAra Adi ke paripAka kA hetu aura dIpti kA 1. Ahriyate nirvattyate ityAhArakam / 2. kajjammi samuppanne suyakevaliNA visiTThaladdhIe / jaM ettha AhArejjai bhAMti AhAragaM taM tu // Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pratipatti: pRthvIkAya kA varNana ] [35 kAraNa ho vaha taijaszarIra hai| jaise kRSaka kheta ke kyAroM meM alaga-alaga pAnI pahuMcAtA hai isI taraha yaha zarIra grahaNa kiye hue AhAra ko rasAdi meM pariNata kara avayava-avayava meM pahuMcAtA hai| viziSTa tapa se prApta labdhivizeSa se kisI kisI puruSa ko tejolezyA nikAlane kI labdhi prApta ho jAtI hai, usakA hetu bhI taijaszarIra hai| yaha sabhI saMsArI jIvoM ke hotA hai| kArmaNazarIra-AtmapradezoM ke sAtha kSIra-nIra kI taraha mile hue karmaparamANu hI zarIra rUpa meM pariNata hokara 2 kArmaNazarIra kahalAte haiN| karma-samUha hI kArmaNazarIra hai| yaha anya saba zarIroM kA mUla haiN| kArmaNa ke hone para hI zeSa zarIra hote haiN| kArmaNa ke uccheda hote hI saba zarIroM kA uccheda ho jAtA jIva jaba anya gati meM jAtA hai taba taijas sahita kArmaNazarIra hI usake sAtha hotA hai| sUkSma hone ke kAraNa yaha taijas-kArmaNa zarIra gatyantara meM jAtA-AtA dRSTigocara nahIM hotaa| isa viSaya meM anyatIrthika bhI sahamata haiN| unhoMne kahA hai ki gatyantara 2 me jAtA-AtA huA yaha zarIra sUkSma hone se dRSTigocara nahIM hotaa| dRSTigocara na hone se usakA abhAva nahIM mAnanA caahie| . ukta pAMca zarIroM meM se sUkSma pRthvIkAyika jIvoM ke tIna zarIra hote haiM-auMdArika, taijas aura kaarmnn| vaikriya aura AhAraka unake nahIM hote| kyoMki ye donoM labdhiyA~ haiM aura bhavasvabhAva se hI ve jIva ina labdhiyoM se vaMcita hote haiN| 2. avagAhanAdvAra-zarIra kI U~cAI ko avagAhanA kahate haiN| yaha do prakAra kI hotI hai-jaghanya aura utkRSTa / sUkSmapRthvIkAyika jIvoM kI avagAhanA jaghanya aMgula kA asaMkhyAtavA~ bhAga hai aura utkRSTa bhI aMgula kA asaMkhyAtavA~ bhAga hI hai, parantu jaghanya pada se utkRSTa pada meM apekSA kRta adhika avagAhanA jAnanI caahie| 3. saMhananadvAra-haDDiyoM kI racanAvizeSa ko saMhanana kahate haiN| ve chaha haiM-vajraRSabhanArAca, RSabhanArAca, nArAca, ardhanArAca, kIlikA aura sevaart| vaRSabhanArAca-vajra kA artha kIlikA hai| RSabha kA artha pariveSTanapaTTa hai aura nArAca kA artha donoM tarapha markaTabandha honA hai| tAtparya yaha huA ki do haDDiyA~ donoM ora se markaTabandha se jur3I hoM, Upara se tIsarI haDDIrUpa paTTe se veSTita hoM aura Upara se tInoM asthiyoM ko bhedatA huA kIlaka ho| isa prakAra kI majabUta haDDiyoM kI racanA ko vajraRSabhanArAcasaMhanana kahate haiN| 1. savvassa umhAsiddhaM rasAi AhArapAkajaNagaM ca / tejagaladdhinimittaM ca teyagaM hoi nAyavyaM / 2. kammavikAro kammaTThaviha vicittkmmnissphnn| savvesiM sarIrANAM kAraNabhUyaM muNeyavvaM // ... 3. antarA bhavadeho'pi suukssmtvaanoplbhyte| niSkrAman pravizan vA'pi naabhaavo'niikssnnaadpi|| Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36] [jIvAjIvAbhigamasUtra RSabhanArAca-jisameM markaTabandha ho, paTTa ho lekina kIlaka na ho, aisI asthiracanA ko RSabhanArAca kahate haiM / nArAca-jisame markaTabandha se hI haDDiyA~ jur3I hoM vaha nArAcasaMhanana hai / ardha-nArAca-jisameM eka tarapha markaTabandha ho aura dUsarI ora kIlikA ho, vaha ardha-nArAca hai| kIlikA-jisameM haDDiyA~ kIla se jur3I hoN| sevAta (chedavarti)-jisameM haDDiyA~ kevala Apasa meM jur3I huI hoM (kIlaka Adi kA bandha bhI na ho) vaha sevArta yA chedavarti saMhanana hai| prAyaH manuSyAdi ke yaha saMhanana hone para telamAliza Adi kI apekSA rahatI hai| ukta prakAra ke chaha saMhananoM meM se sUkSma pRthvIkAyika ke antima chedavarti yA sevArta saMhanana kahA gayA hai| yadyapi sUkSma pRthvIkAyika jIvoM ke audArika zarIra meM har3iyA~ nahIM hotI haiM phira bhI haDDI hone kI sthiti meM jo zakti-vizeSa hotI hai vaha unameM hai, ataH unako upacAra se saMhanana mAnA hai| sUkSma pRthvIkAyika jIvoM ke audArika zarIra to hai, usa zarIra ke kAraNa se sUkSma zakti-vizeSa to hotI hI hai| . 4. saMsthAnadvAra-saMsthAna kA artha hai-aakRti| ye saMsthAna chaha batAye gaye haiM- 1 samacaturasrasaMsthAna, 2 nyagrodha-parimaMDalasaMsthAna, 3 sAdisaMsthAna, 4 kubjasaMsthAna, 5 vAmanasaMsthAna, 6 huMDasaMsthAna / 1. samacaturasra-pAlathI mAra kara baiThane para jisa zarIra ke cAroM koNa samAna hoN| donoM jAnuoM, donoM skandhoM kA antara samAna ho, vAma jAnu aura dakSiNa skandha, vAma skandha aura dakSiNa jAnu kA antara samAna ho, Asana se kapAla taka kA antara samAna ho, aisI zarIrAkRti ko samacaturasrasaMsthAna kahate haiM / athavA sAmudrika zAstra ke anusAra jisa zarIra ke sampUrNa avayava ThIka pramANa vAle hoM, vaha samacaturasra hai| 2. nyagrodhaparimaMDala-nyagrodha kA artha vaTavRkSa hai| vaTavRkSa kI taraha jisa zarIra kA nAbhi se Upara kA hissA pUrNa ho aura nIce kA bhAga hIna ho vaha nyagrodhaparimaMDala hai| 3. sAdi-yahA~ sAdi se artha nAbhi se nIce ke bhAga se hai| jisa zarIra meM nAbhi se nIce kA bhAga pUrNa ho aura Upara kA bhAga hIna ho vaha sAdisaMsthAna hai| 4. kubja-jisa zarIra meM hAtha, paira, sira Adi avayava ThIka hoM parantu chAtI, pITha, peTa hIna aura Ter3he hoM, vaha kubjasaMsthAna hai| 5. vAmana-jisa zarIra meM chAtI, pITha, peTa Adi avayava pUrNa hoM parantu hAtha, paira Adi avayava choTe hoM vaha vAmanasaMsthAna hai| 6. huMDa-jisa zarIra ke saba avayava hIna, azubha aura vikRta hoM, vaha huMDasaMsthAna hai| ukta chaha saMsthAnoM meM se sUkSma pRthvIkAyika jIvoM ke kaunasA saMsthAna hai, isa prazna ke uttara meM kahA Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pratipatti: pRthvIkAya kA varNana ] gayA hai ki unakA saMsthAna masUra kI dAla jaisA candrAkAra saMsthAna hai / candrAkAra masUra kI dAla jaisA saMsthAna huMDasaMsthAna hI hai| anya pA~ca saMsthAnoM meM yaha AkAra nahIM ho sktaa| ataH huMDasaMsthAna meM hI yaha samAviSTa hotA hai| jIvoM ke chaha saMsthAnoM ke atirikta aura koI saMsthAna nahIM hotA / huMDasaMsthAna kA koI eka viziSTa rUpa nahIM hai| vaha asaMsthita svarUpa vAlA hai / ataeva sUkSma pRthvIkAyika jIvoM ke masUra kI dAla jaisI AkRti vAlA huMDasaMsthAna jAnanA cAhie / [37 5. kaSAyadvAra -- jisameM prANI kase jAte haiM, pIr3ita hote haiM vaha hai kaSa arthAt saMsAra / jinake kAraNa prANI saMsAra meM AvAgamana karate haiM- bhavabhramaNa karate haiM ve kaSAya haiM / kaSAya 4 haiM - krodha, mAna, mAyA aura lobh| sUkSma pRthvIkAyika jIvoM meM cAroM kaSAya pAye jAte haiN| yadyapi ina jIvoM meM ye kaSAya aura inake bAhya cihna dikhAI nahIM dete kintu manda pariNAma se unameM hote avazya haiN| anAbhoga se manda pariNAmoM kI vicitratA se ve avazya unameM hote haiN| bhale hI dikhAI na deN| 6. saMjJAdvAra - saMjJA do prakAra kI haiM - 1. jJAnarUpa saMjJA aura 2. anubhavarUpa saMjJA / jJAnarUpa saMjJA matijJAnAdi pA~ca jJAnarUpa hai / svakRta asAtAvedanIya karmaphala kA anubhava karane rUpa anubhavasaMjJA hai| yahA~ anubhavasaMjJA kA adhikAra hai, kyoMki jJAnarUpa saMjJA kI jJAnadvAra meM parigaNanA kI gaI hai| anubhavasaMjJA cAra prakAra kI hai - 1. AhArasaMjJA, 2. bhayasaMjJA, 3. maithunasaMjJA aura 4 parigrahasaMjJA / AhArasaMjJA - kSudhA vedanIyakarma se hone vAlI AhAra kI abhilASA rUpa Atma-pariNAma AhArasaMjJA hai| bhayasaMjJA - bhaya vedanIya se hone vAlA trAsarUpa pariNAma bhayasaMjJA hai / ' maithunasaMjJA- vedodaya janita maithuna kI abhilASA maithunasaMjJA hai / . parigrahasaMjJA - lobha se hone vAlA mUrchApariNAma parigrahasaMjJA hai / AhArAdi saMjJA icchArUpa hone se mohanIyakarma ke udaya se hotI haiN| sUkSma pRthvIkAyika jIvoM meM ye cAroM saMjJAe~ avyakta rUpa meM hotI haiM / 7. lezyAdvAra - jisake kAraNa AtmA karmoM ke sAtha cipakatI hai vaha lezyA hai / 1 kRSNAdi dravyoM sAnnidhya se AtmA meM hone vAle zubhAzubha pariNAma lezyA haiN| jaise sphaTika ratna meM apanA koI kAlApIlA - nIlA Adi raMga nahIM hotA hai, vaha to svaccha hotA hai, parantu usake sAnnidhya meM jaise raMga kI vastu AtI hai, vaha usI raMga kA ho jAtA hai| vaise hI kRSNAdi padArthoM ke sAnnidhya se AtmA meM jo zubhAzubha pariNAma utpanna hote haiM, vaha lezyA hai| zAstrakAroM ne lezyAoM ke chaha bheda batAye haiM - 1. kRSNalezyA, 2. nIlalezyA, 3. kApotalezyA, 4. tejolezyA, 5. padmalezyA aura 6. zuklalezyA / 1. kRSNAdi dravyasAcivyAt pariNAmo ya AtmanaH / sphaTikasyeva tatrAyaM, lezyAzabdaH pravartate // Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38] [jIvAjIvAbhigamasUtra jambUphalakhAdaka chaha puruSoM ke dRSTAnta se zAstrakAroM ne ina lezyAoM kA svarUpa udAharaNa dvArA samajhAyA hai| vaha isa prakAra hai chaha puruSa rAstA bhUla kara jaMgala meM eka jAmuna ke vRkSa ke nIce baiThakara isa prakAra vicArane lageeka puruSa bolA ki isa per3a ko jar3amUla se ukhAr3a lenA caahie| dUsarA puruSa bolA ki jar3amUla se to nahIM skandha bhAga kATa denA caahie| tIsare ne kahA ki bar3I-bar3I DAliyA~ kATa lenI caahie| cauthA bolAjAmuna ke gucchoM ko hI tor3anA caahie| pA~cavAM bolA-saba gucche nahIM kevala pake-pake jAmuna tor3a lene caahie| chaThA bolA-vRkSAdi ko kATane kI kyA jarUrata hai, hameM jAmuna khAne se matalaba hai to sahajarUpa se nIce par3e hue cAmuna hI khA lene caahie| jaise ukta puruSoM kI chaha taraha kI vicAradhArAe~ huIM, isI taraha lezyAoM meM bhI alaga-alaga pariNAmoM kI dhArA hotI haiN|' prArambha kI kRSNa, nIla, kApota-ye tIna lezyAe~ azubha haiM aura pichalI teja, padma, zukla ye tIna lezyAeM zubha haiN| sUkSma pRthvIkAyika jIvoM meM tIna azubha lezyAeM hI pAyI jAtI haiM / sUkSmoM meM devoM kI utpatti nahIM hotI hai / ataeva Adi kI tIna lezyAe~ hI inameM hotI haiN| 8.indriyadvAra-'indanAd indraH' isa vyutpatti ke anusAra sampUrNa jJAnarUpa parama aizvarya kA adhipati hone se AtmA indra hai| usakA avinAbhAvI cihna indriyA~ haiN| ve indriyA~ pA~ca haiM-zrotrendriya, cakSurindriya, ghrANendriya, jihvendriya aura sprshnendriy| ye pA~coM indriyA~ do-do prakAra kI haiM-dravyendriya aura bhaavendriy| dravyendriya bhI do prakAra kI haiM1. nirvRttidravyendriya aura 2. upkrnndrvyendriy| nirvRtti kA artha hai alaga-alaga AkRti kI paudgalika rcnaa| yaha nirvRttiindriya bhI bAhya aura Abhyantara ke bheda se do prakAra kI hai| kAna kI papar3I Adi bAhya nirvRtti hai aura isakA koI eka pratiniyata AkAra nahIM hai| manuSya ke kAna netra ke Aju-bAju aura bhauhoM ke barAbarI meM hote haiM jabaki ghor3e ke kAna netroM ke Upara hote haiM aura unake agrabhAga tIkhe hote haiN| __ Abhyantara nirvRttiindriya saba jIvoM ke ekarUpa hotI hai| isako lekara hI Agama meM kahA gayA hai ki zrotrendriya kA AkAra kadamba ke phala ke samAna, cakSurindriya kA masUra kI candrAkAra dAla ke samAna, ghrANendriya kA AkAra atimuktaka ke samAna, jihvendriya kA khurape jaisA aura sparzanendriya kA nAnA prakAra kA hai| sparzanendriya 1. paMthAo paribhaTTA chappurisA addvimnnjhyaarNmi| jambUtarussa heTThA paropparaM te viciNteti||1|| nimmUla khaMdhasAlA gocche pakke ya pddiysddiyaaii| jaha eesiM bhAvA, taha lesAo vi NAyavvA // 2 // Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pratipatti: pRthvIkAya kA varNana ] [39 meM prAyaH bAhya-Abhyantara kA bheda nahIM, tatvArtha kI mUla TIkA meM yaha bheda nahIM mAnA gayA hai| upakaraNa kA artha hai Abhyantara nirvRtti kI shkti-vishess| bAhya nirvRtti talavAra ke samAna hai aura Abhyantara nirvRtti talavAra kI dhAra ke samAna svacchatara pudgala samUha rUpa hai| upakaraNa indriya aura Abhyantara nirvRtti indriya meM thor3A bheda hai, jo zakti aura zaktimAna meM hai| Abhyantara nirvRtti indriya ke hone para bhI upakaraNendriya kA upaghAta hone para viSaya grahaNa nahIM hotaa| jaise kadambAkRti rUpa Abhyantara nirvRtti indriya ke hone para bhI mahAkaThora ghanagarjanA Adi se zakti kA upaghAta hone para zabda sunAI nahIM pdd'taa| bhAvendriya do prakAra kI haiM-1. labdhi aura 2. upyog| AvaraNa kA kSayopazama honA labdhiindriya hai aura apane-apane viSaya meM labdhi ke anusAra pravRtta honA-jAnanA upayoga-bhAvendriya hai| dravyendriya-bhAvendriya Adi aneka prakAra kI indriyA~ hone para bhI yahA~ bAhya nirvRtti rUpa indriya ko lekara praznottara samajhane caahie| isako lekara hI ekendriyAdi kA vyavahAra hotA hai| bakula Adi vanaspatiyA~ bhAvarUpa se pA~coM indriyoM ke viSaya ko grahaNa karatI haiM kintu ve paMcendriya nahIM kahI jAtI, kyoMki unake bAhyendriyA~ pA~ca nahIM haiN| sparzanarUpa bAhya indriya eka hone se ve ekendriya hI haiN| sUkSma pRthvIkAyika jIvoM meM kevala eka sparzanendriya hI hotI hai| 9. samudghAtadvAra-vedanA Adi ke sAtha ekarUpa hokara vedanIyAdi karmadalikoM kA prabalatA ke sAtha ghAta karanA samuddhAta 2 kahalAtA hai| samudghAta sAta haiM-1. vedanAsamudghAta, 2. kaSAyasamudghAta, 3. mAraNAntikasamudghAta, 4. vaikriyasamudghAta, 5. taijasasamudghAta, 6. AhArakasamudghAta aura 7. kevalisamudghAta / 1.vedanAsamudghAta-asAtAvedanIya karma ko lekara vedanAsamudghAta hotA hai| tIvravedanA se AbhibhUta jIva bahuta-se vedanIyAdi karmapudgaloM ko, kAlAntara meM anubhavayogya dalikoM ko bhI udIraNAkaraNa se udayAvalikA meM lAkara vedatA-bhoga bhoga kara unheM nirjarita kara detA hai-AtmapradezoM se alaga kara detA hai| vedanA se pIDita jIva anantAnanta karmapudgaloM se veSTita AtmapradozoM ko zarIra se bAhara pheMkatA hai| una pradezoM se vadana-jaghanAdi chidroM ko aura karNa-skandhAdi antarAloM kI pUrti karake AyAma-vistAra se zarIramAtra kSetra meM vyApta hokara antarmuhUrta taka sthita hotA hai| usa antarmuhUrta meM bahuta sAre asAtAvedanIya ke karmapudgaloM kI parizAtanA, nirjarA hotI hai| yaha vedanAsamudghAta hai| 2. kaSAyasamudghAta-yaha samudghAta kaSAyodaya se hotA hai| kaSAyodaya se samAkula jIva svapradezoM ko bAhara nikAlakara unase vadanodarAdi randhroM aura antarAloM kI pUrti kara AyAmavistAra se dehamAtra kSetra 1. paMciMdio u baulo narovva svvvisovlNbhaao| tahavi na bhaNNai paMciMdiu tti bjhidiyaabhaavaa|| 2. samiti-ekIbhAve ut-prAbalye ekIbhAvena prAbalyena ghAtaH samudghAtaH / Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 ] [jIvAjIvAbhigamasUtra meM vyApta hokara rahatA hai| isa sthiti meM vaha jIva bahuta se kaSAyakarmapudgaloM kA parizAtana (nirjarA) karatA hai, yaha kaSAyasamudghAta hai| 3. mAraNAMtikasamudghAta - Ayukarma ko lekara yaha samudghAta hotA hai| isa samudghAta vAlA jIva pUrvavidhi se bahuta sAre Ayukarma ke dalikoM kI parizAtanA karatA hai, yaha mAraNAMtikasamudghAta hai| 4. vaikriyasamudghAta - vaikriyazarIra kA prArambha karate samaya vaikriyazarIra nAmakarma ko lekara yaha hotA hai| vaikriyasamudghAtagata jIva svapradezoM ko zarIra se bAhara nikAlakara zarIra kI caur3AI pramANa tathA saMkhyAtayojana pramANa lambA daNDa nikAlatA hai aura pahale baMdhe hue vaikriya nAmakarma ke sthUla pudgaloM kI parizAtanA karatA hai / yaha vaikriyasamudghAta hai / 5. taijasasamudghAta - taijasazarIra nAmakarma ko lekara yaha hotA hai| vaikriyasamudghAta kI taraha yaha bhI jAnanA caahie| isameM taijasazarIra nAmakarma kI bahuta nirjarA hotI hai / 6. AhArakasamudghAta - AhArakazarIra kI racanA karate samaya yaha samudghAta hotA hai| isameM AhArakazarIra nAmakarma ke bahuta se pudgaloM kI nirjarA hotI hai| vidhi vaikriyazarIra kI taraha jAnanA cAhie / 7. kevalisamudghAta--jaba kevalI ke Ayukarma ke dalika kama raha jAte haiM aura vedanIya, nAma, .. gotra, karma ke dalika vizeSa zeSa hote haiM, taba nirvANa ke antarmuhUrta pahale kevalI samudghAta karate haiN| isame vedanIya, nAma aura gotra karma ke bahuta sAre dalikoM kI nirjarA ho jAtI hai| isameM ATha samaya lagate haiM / prathama samaya meM daNDaracanA, dvitIya samaya meM kapATaracanA, tIsare samaya meM manthAna, cauthe samaya meM sampUrNa loka meM vyApti, pAMcaveM samaya meM antarAla ke pradezoM kA saMharaNa, chaThe samaya meM manthAna kA saMharaNa, sAtaveM samaya meM kapATa kA saMharaNa aura AThaveM samaya meM daNDa kA saMharaNa kara kevalI punaH svazarIstha ho jAte haiN| isa prakriyA se vedanIya, nAma aura gotra karma ke dalikoM kA prabhUta zAtana ho jAtA hai aura ve Ayukarma ke dalikoM tulya ho jAte haiM / vedanAdi chaha samudghAtoM kA samaya antarmuhUrta aura kevalisamudghAta kA kAla ATha samaya mAtra hai| ke sUkSma pRthvIkAyika jIvoM meM pUrvokta sAta samudghAtoM meM se tIna samudghAta hote haiM - vedanA, kaSAya aura mAraNAMtika zeSa 4 samudghAta nahIM hote| kyoMki unameM vaikriya, taijasa, AhAraka aura kevala labdhi kA abhAva hai| 10. saMjJIdvAra - saMjJA jisake ho, vaha saMjJI hai| yahA~ saMjJA se tAtparya bhUta, vartamAna aura bhaviSyakAla kA paryAlocana karane kI zakti se hai| viziSTa smaraNAdi rUpa manovijJAna vAle jIva saMjJI haiN| ukta manovijJAna se vikala jIva aMsajJI haiM / saMjJA tIna prakAra kI kahI gaIM haiM - 1 dIrghakAlikI saMjJA, 2 . hetuvAdopadezikI aura 3. dRSTivAdopadezikI / dIrghakAlikI saMjJA - bhUtakAla kA smaraNa, bhaviSyakAla kA cintana aura vartamAna kA pravRtti - Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pratipatti: pRthvIkAya kA varNana ] nivRttirUpa vyApAra, jisa saMjJA dvArA hotA hai, vaha dIrghakAlikI saMjJA hai| isI saMjJA ko lekara saMjJI - asaMjJI kA vibhAga Agama meM kiyA gayA hai| yaha saMjJA deva, nAraka aura garbhaja tiryaMca manuSyoM ko hotI hai / [41 hetuvAdopedazikI - dehanirvAha hetu iSTa meM pravRtti aura aniSTa se nivRtti ke lie upayogI kevala vartamAnakAlika vicAra hI jisa saMjJA se ho, vaha hetuvAdopadezikI saMjJA hai / yaha saMjJA dvIndriyAdi meM bhI pAI jAtI hai| kevala ekendriyoM meM nahIM pAI jAtI / dRSTivAdopadezikI - yahA~ dRSTi se matalaba samyagdarzana se hai| isakI apekSA se kSAyopazamika Adi samyaktva vAle jIva hI saMjJI haiN| mithyAtvI asaMjJI haiM / ukta tIna prakAra kI saMjJAoM meM se dIrghakAlika saMjJA kI apekSA se hI saMjJI - asaMjJI kA vyavahAra samajhanA cAhie / yahA~ prazna kiyA jA sakatA hai ki ekendriya jIvoM meM bhI AhArAdi dasa prakAra kI saMjJAe~ Agama meM kahI gaI haiM to unheM saMjJI kyoM na mAnA jAya ? usakA samAdhAna diyA gayA hai ki ekendriyoM meM yadyapi ukta dasa prakAra kI saMjJAe~ avazya hotI haiM tathApi ve ati alpamAtrA meM hone se tathA mohAdijanya hone se azobhana hotI haiM ataeva unakI gaNanA 'saMjJI meM nahIM kI jAtI hai / jaise kisI vyakti ke pAsa do cAra paise hoM to use paisevAlA nahIM kahA jAtA / isI taraha kurUpa vyakti meM rUpa hone para bhI use rUpavAna nahIM kahA jaataa| yahI bAta yahA~ bhI samajha lenI cAhie / sUkSma pRthvIkAyika jIvoM meM dIrghakAlika saMjJA nahIM hotI hai, ataeva ve saMjJI nahIM haiN| asaMjJI hI haiM / 11. vedadvAra - strI kI puruSa meM, puruSa kI strI meM, napuMsaka kI donoM meM abhilASA honA veda hai / veda tIna haiM - 1. strIveda, 2. puruSaveda aura 3. napuMsakaveda / sUkSma pRthvIkAyika jIva napuMsakaveda vAle haiN| inakA sammUrchima janma hotA hai| nAraka aura sammUrchima napuMsakavedI hI hote haiM / 1 12. paryAptidvAra - sUtrakramAMka 12 ke vivecana meM paryApti- aparyApti kA vivecana kara diyA hai| sUkSma pRthvIkAyika jIvoM meM AhAra, zarIra, indriya aura zvAsocchvAsa ye cAra paryAptiyA~ aura ye cAra hI aparyAptiyA~ pAI jAtI hai| ye cAroM aparyAptiyA~ karaNa kI apekSA se samajhanA caahie| labdhi kI apekSA se to eka hI prANApAna aparyApti samajhanI caahie| kyoMki labdhi aparyAptaka bhI niyama se AhAra, zarIra, indriya paryApti to pUrNa karate 1. nArakasaMmUrchimA napuMsakA - iti bhagavadvacanam / Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42] [jIvAjIvAbhigamasUtra hI haiN| agale bhava kI Ayu bAMdhe binA koI jIva maratA nahIM aura agale bhava kI Ayu ukta tIna paryAptiyoM ke pUrNa hone para hI baMdhatI hai| 13. dRSTidvAra-dRSTi kA artha hai jinapraNIta vastutattva kI pratipatti (sviikRti)| dRSTi tIna prakAra kI hai-1. samyagdRSTi, 2. mithyAdRSTi aura 3. samyagmithyA (mizra) dRsstti| jinapraNIta vastutattva kI sahIsahI pratipatti samyagdRSTi hai| jinapraNIta vastutattva kI viparIta pratipatti mithyAdRSTi hai| jaise jisa vyakti ne dhatUrA khAyA ho use sapheda vastu pIlI pratIta hotI hai, isI taraha jise jinapraNIta tattva mithyA lagatA ho aura jo usa para aruci karatA ho vaha mithyAdRSTi hai| jo dRSTi na to samyag ho auna na mithyA hI ho, aisI dRSTi mizradRSTi hai| sUkSma pRthvIkAyika jIva ukta tIna dRSTiyoM meM se mithyAdRSTi vAle haiN| unameM samyagdRSTi nahIM hotii| sAsvAdanasamyaktva bhI unameM nahIM pAyA jaataa| sAsvAdanasamyaktva vAle bhI unameM utpanna nahIM hote| sadA atisaMkliSTa pariNAma vAle hone se mizradRSTi bhI unameM nahIM pAI jaatii| na mizradRSTi vAlA unameM utpanna hotA hai| kyoMki mizradRSTi meM koI kAla nahIM krtaa|' 14. darzanadvAra-sAmAnyavizeSAtmaka vastu ke sAmAnyadharma ko grahaNa karane vAlA avabodha darzana kahalAtA hai| yaha cAra prakAra kA hai-1. cakSurdarzana, 2. acakSurdarzana, 3. avadhidarzana aura 4. kevldrshn| cakSurdarzana-sAmAnya-vizeSAtmaka vastu ke rUpa sAmAnya ko cakSu dvArA grahaNa karanA cakSurdarzana hai| acakSurdarzana-cakSu ko chor3akara zeSa indriyoM aura mana dvArA sAmAnyadharma ko jAnanA acakSurdarzana hai avadhidarzana-indriya aura mana kI sahAyatA ke binA rUpI sAmAnya ko jAnanA avadhidarzana hai| kevaladarzana-sakala saMsAra ke padArthoM ke sAmAnya dharmoM ko jAnane vAlA kevaladarzana hai| sUkSma pRthvIkAyika jIvoM ke ina cAra darzanoM meM se eka acakSurdarzana pAyA jAtA hai| sparzanendriya kI apekSA acakSurdarzana hai, anya koI darzana unameM nahIM hotaa| 15. jJAnadvAra-vaise to vastu-svarUpa ko jAnanA hI jJAna kahalAtA hai parantu zAstrakAroM ne vahI jJAna jJAna mAnA hai jo samyaktvapUrvaka ho| samyaktvarahita jJAna ko ajJAna kahA jAtA hai| matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna samyagdRSTi ke to jJAnarUpa haiM kintu mithyAdRSTi ke mati-ajJAna, zruta-ajJAna aura vibhaMgajJAna ho jAte hai| sUkSma pRthvIkAyika jIva mithyAdRSTi haiM, ataeva unameM jJAna nahIM mAnA gayA hai aura nizcita rUpa se mati-ajJAna aura zruta-ajJAna mAnA gayA hai / yaha mati-ajJAna aura zruta-ajJAna bhI anya bAdara Adi 1. na sammamiccho kuNai kAlaM-iti vcnaat| Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pratipatti: pRthvIkAya kA varNana] [43 jIvoM kI apekSA atyanta alpa mAtrA meM hotA hai|' 16. yogadvAra-mana, vacana aura kAyA ke vyApAra (pravRtti) ko yoga kahate haiN| ye yoga tIna prakAra ke haiM-manayoga, vacanayoga, aura kaayyog| una tIna yogoM meM se sUkSma pRthvIkAyika jIvoM ke kevala kAyayoga hI hotA hai| vacana aura mana unake nahIM hotaa| 17. upayogadvAra-AtmA kI bodharUpa pravRtti ko upayoga kahate haiN| upayoga do prakAra kA haisAkAra-upayoga aura anaakaar-upyog| sAkAra-upayoga-kisI bhI vastu ke pratiniyata dharma ko (vizeSa dharma ko) grahaNa karane kA pariNAma sAkAra upayoga hai| 'AgAro u viseso' kahA gayA hai| isalie pAMca jJAna aura tIna ajJAna rUpa ATha prakAra kA upayoga sAkAra upayoga hai| anAkAra-upayoga-vastu ke sAmAnya dharma ko grahaNa karane kA pariNAma anAkAra-upayoga hai| cAra darzanarUpa upayoga anAkAra-upayoga hai| sAkAra-upayoga ke 8 aura anAkAra-upayoga ke 4, kula milAkara bAraha prakAra kA upayoga kahA gayA hai| ye sUkSma pRthvIkAyika jIva mati-ajJAna aura zruta-ajJAna vAle hone se ina donoM upayogoM kI apekSA sAkAra-upayoga vAle haiN| acakSurdarzana upayoga kI apekSA anAkAra-upayoga vAle haiN| 18. AhAradvAra-AhAra se tAtparya bAhya pudgaloM ko grahaNa karanA hai| sUkSma pRthvIkAyika jIva dravya se anantapradezI skandha kA AhAra karate haiN| saMkhyAtapradezI aura asaMkhyAtapradezI skandha jIva ke dvArA grahaNaprAyogya nahIM hote haiN| kSetra se asaMkhyAta pradezoM meM rahe hue skandhoM kA ve AhAra karate haiN| kAla se kisI bhI sthiti vAle pudgalaskaMdhoM koM ve grahaNa karate haiN| jaghanya sthiti, madhyama sthiti yA utkRSTa sthiti kisI bhI prakAra kI sthiti vAle AhAra yogya skaMdhoM ko grahaNa karate haiN| bhAva se-ve jIva varNa vAle, gaMdha vAle, rasa vAle aura sparza vAle pudgaloM ko grahaNa karate haiM kyoMki pratyeka paramANu meM eka varNa, eka gaMdha, eka rasa aura do sparza to hote hI haiN| varNa kI apekSA se sthAnamArgaNA (sAmAnya cintA) ko lekara eka varNa vAle, do varNa vAle, tIna varNa vAle, cAra varNa vAle aura pAMca varNa vAle pudgaloM ko grahaNa karate haiM aura bhedamArgaNA kI apekSA se 2. sarvanikRSTo jIvasya dRSTaH upayoga eSa viirenn| sUkSmanigodAparyAptAnAM sa ca bhavati vijnyeyH||1|| tasmAt prabhRti jJAnavivRddhirdaNTA jinena jiivaanaam| labdhinimittaiH karaNai: kaayendriyvaagmnodRgbhiH||2|| Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [jIvAjIvAbhigamasUtra kAle, nIle, lAla, pIle aura sapheda varNa vAle pudgaloM ko grahaNa karate haiM / yaha kathana vyavahAranaya kI apekSA se jAnanA caahie| vyavahAradRSTi se hI eka varNa vAle, do varNa vAle Adi vyavahAra hotA hai / anyathA nizcayanaya kI apekSA se to choTe se choTe anantapradezI skandha meM pAMcoM varNa pAye jAte haiN| kRSNa Adi pratiniyata varNa meM bhI taratamatA pAI jAtI hai ataeva prazna kiyA gayA ki sUkSma pRthvIkAyika jIva jina kAle varNa vAle pudgaloM ko grahaNa karate haiM ve ekaguNa kAle hote haiM yAvat dasa guNa kAle hote haiM, saMkhyAtaguNa kAle hote haiM, asaMkhyAtaguNa kAle hote haiM yA anantaguNa kAle hote haiM ? uttara diyA gayA ki ekaguNa kAle yAvat anantaguNa kAle pudgalaskaMdhoM ko grahaNa karate haiM / isI prakAra do gaMdha aura pAMca rasa ke viSaya meM bhI samajha lenA cAhie / 44 ] sparza kI apekSA se eka sparza vAle, do sparza vAle, tIna sparza vAle pudgaloM kA grahaNa nahIM karate kintu cAra sparza vAle, pAMca sparza vAle, yAvat ATha sparza vAle pudgaloM ko grahaNa karate haiM / bhedamArgaNA lekara karkaza yAvat rUkSa kA AhAra karate haiM / karkaza Adi sparzo meM ekaguNa karkaza yAvata anantaguNa karkaza kA grahaNa karate haiM / isI taraha AThoM sparza ke viSaya meM samajha lenA cAhie / ve sUkSma pRthvIkAyika jIva jina varNa, gaMdha, rasa aura sparza vAle pudgalaskandhoM ko grahaNa karate haiM ve AtmapradezoM ke sAtha spRSTa (chue hue) hote haiN| aspRSTa pudgalaskaMdhoM kA grahaNa nahIM hotA / jo pudgalaskandha AtmapradezoM meM avagADha hote haiM, unheM hI ve grahaNa karate haiM, anavagADha ko nahIM / sparza avagAhakSetra ke bAhara bhI ho sakatA hai jabaki avagAhana usI kSetra meM hotA haiM / ataH alagaalaga prazna aura uttara diye gaye haiM / avagADha pudgalaskandha do prakAra ke haiM - anantarAvagADha aura prmpraavgaaddh| jina AtmapradezoM meM jo vyavadhAnarahita hokara rahe hue haiM ve anantarAvagADha haiM aura jo eka-do-tIna Adi pradezoM ke vyavadhAna se rahe hue haiM ve paramparAvagADha haiN| sUkSma pRthvIkAyika jIva anantarAvagADha pudgaloM ko grahaNa karate haiM, paraMparAvagADha ko nahIM / ye anantarAvagADha pudgala aNurUpa (thor3e pradeza vAle) bhI hote haiM aura bAdara ( vipula pradeza vAle) rUpa bhI hote haiN| ye sUkSma pRthvIkAyika jIva donoM prakAra ke pudgaloM ko grahaNa karate haiN| vaha pRthvIkAyika jIva jitane kSetra meM avagADha hai usa kSetra meM hI vaha Urdhva yA tiryak sthita pradezoM ko grahaNa karatA hai / jisa antarmuhUrta pramANakAla meM vaha jIva upabhogayogya dravyoM ko grahaNa karatA hai vaha usa antarmuhUrta kAla ke Adi meM, madhya meM, aura anta meM bhI grahaNa karatA hai / sUkSma pRthvIkAyika jIva apane lie ucita AhArayogya pudgalaskaMdhoM ko grahaNa karate haiM, apane lie anucita ko grahaNa nahIM karate / ye sUkSma pRthvIkAyika jIva svaviSaya pudgaloM ko bhI AnupUrvI se grahaNa karate haiM, anAnupUrvI se nahIM / Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pratipatti: pRthvIkAya kA varNana ] arthAt ye yathAsAmIpya vAle pudgaloM ko grahaNa karate haiM- dUrastha ko nahIM / ye sUkSma pRthvIkAyika jIva jina yathA - Asanna pudgaloM ko grahaNa karate haiM unheM vyAghAta na hone para chahoM dizAoM se grahaNa karate haiM / vyAghAta hone para kabhI tIna dizAoM, kabhI cAra dizAoM, kabhI pAMca dizAoM ke pudgaloM ko grahaNa karate haiM / vyAghAta kA artha hai- alokAkAza se pratiskhalana ( rukAvaTa) / isakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai [ 45 jaba koI sUkSma pRthvIkAyika jIva lokaniSkuTa meM (AkharI kinAre para ) nIce ke pratara ke AgneyakoNa rahA huA ho to usake nIce aloka hone se adhodizA meM pudgaloM kA abhAva hotA haiM, AgneyakoNa meM sthita hone se pUrvadizA ke pudgaloM kA aura dakSiNadizA ke pudgaloM kA abhAva hotA hai| isa taraha adhodik pUrvadik aura dakSiNadik- ye tIna dizAe~ aloka se vyApta hone se inameM pudgaloM kA abhAva hai, ataH zeSa tIna dizAoM ke pudgaloM kA hI grahaNa saMbhava hai / isalie kahA gayA hai ki ve sUkSma pRthvIkAyika jIva vyAghAta ko lekara kabhI tIna dizAoM ke pudgaloM kA AhAra karate haiM / jaba vahI jIva pazcimadizA meM vartamAna hotA hai taba usake pUrvadizA adhika ho jAtI hai| dakSiNadizA aura adhodizA- ye do dizAe~ hI aloka se vyApta hotI haiM isalie vaha jIva cAra dizAoM se - Urdhva, pUrva, pazcima aura uttara dizA se pudgaloM ko grahaNa karatA hai / jaba vaha jIva Upara ke dvitIyAdi prataragata pazcimadizA meM hotA hai taba usake adhodizA bhI adhika ho jAtI hai| kevala ekaparyantavartinI dakSiNa dizA hI aloka se vyAhata rahatI hai| aisI sthiti meM vaha jIva pUrvokta cAra aura adhodizA milAkara pA~ca dizAoM meM sthita pudgaloM ko grahaNa karatA hai / AhAradvAra kA upasaMhAra karate hue sUtrakAra ne kahA hai ki ve sUkSma pRthvIkAyika jIva prAyaH - bahulatA se pA~coM vaNoM ke, donoM gaMdhavAle, pAMcoM rasavAle aura AThoM sparzavAle pudgaloM ko grahaNa karate haiM aura unake pUrvavartI varNa, rasa, gaMdha aura sparza guNoM ko parivartita kara apUrva varNa, gaMdha, rasa aura sparza guNoM ko paidA kara apane zarIrakSetra meM avagADha pudgaloM ko AtmapradezoM se AhAra ke rUpa meM grahaNa karate haiM / 19. upapAtadvAra--jahA~ se Akara utpatti hotI hai vaha upapAta hai| ye sUkSma pRthvIkAyika jIva naraka se Akara utpanna nahIM hote, devoM se Akara bhI utpanna nahIM hote| aisA hI bhavasvabhAva hai ki deva aura nAraka sUkSma pRthvIkAya ke rUpa meM utpanna nahIM hote / ye jIva asaMkhyAta varSoM kI AyuvAle tiryaMcoM ko chor3akara zeSa paryApta - aparyApta tiryaMcoM se Akara utpanna hote haiN| asaMkhyAta varSAyu tiryaMca inameM utpanna nahIM hote / karmabhUmi ke antaradvIpoM ke aura asaMkhyAta varSa kI AyuvAle karmabhUmi meM utpanna manuSyoM ko chor3akara zeSa paryApta - aparyApta manuSyoM se Akara utpanna ho sakate haiN| 20. sthitidvAra -- sthiti se matalaba usI janma kI Ayu se hai| sUkSma pRthvIkAyika jIva kI sthiti jaghanya se bhI antarmuhUrta hai aura adhika se adhika bhI antarmuhUrta hI hai| lekina jaghanya antarmuhUrta se utkRSTa antarmuhUrta adhika samajhanA cAhie / Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46] [jIvAjIvAbhigamasUtra 21. samavahata-asamavahatadvAra-mAraNAntikasamudghAta karake jo maraNa hotA hai, vaha samavahata hai aura mAraNAntikasamudghAta kiye binA jo maraNa hotA hai, vaha asamavahata hai| sUkSma pRthvIkAyika jIvoM meM donoM prakAra kA maraNa hai| 22. cyavanadvAra-vartamAna bhava pUrA hone para usa bhava kA anta honA cyavana hai| sUkSma pRthvIkAyika jIva mara kara na to nArakoM meM utpanna hote haiM aura na devoM meM utpanna hote haiN| ve tiryaMcoM aura manuSyoM meM utpanna hote haiN| tiryaMcoM meM utpanna hote haiM to asaMkhyAta varSoM kI Ayu vAle bhogabhUmi ke tiryaMcoM ko chor3a kara zeSa ekendriya yAvat paMcendriya paryApta aura aparyApta saba tiryaMcoM meM utpanna ho sakate haiN| yadi ve manuSyoM meM utpanna hoM to akarmabhUmija, antIpaja aura asaMkhyAta varSa kI Ayu vAle manuSyoM ko chor3a kara zeSa paryApta yA aparyApta manuSyoM meM utpanna hote haiN| ___isa kathana dvArA yaha bhI siddha kiyA gayA hai ki AtmA sarvavyApaka nahIM hai aura vaha bhavAntara meM jAkara utpanna hotI hai| 23. gati-Agati dvAra-jIva mara kara jahA~ jAte haiM vaha unakI gati hai aura jIva jahA~ se Akara utpanna hote haiM vaha unakI Agati hai| sUkSma pRthvIkAyika jIva do gati vAle aura do Agati vAle haiN| ye sUkSma pRthvIkAyika mara kara tiryaMca aura manuSya gati meM utpanna hote haiM, nArakoM aura devoM meM nhiiN| ataH tiryaMcagati aura manuSyagati hI inakI do gatiyA~ haiN| ye sUkSma pRthvIkAyika jIva devoM aura nArakoM se Akara utpanna nahIM hote| kevala tiryaMcoM aura manuSyoM . se hI Akara utpanna hote haiM, ataH ye jIva do Agati vAle haiN| parIta-ye sUkSma pRthvIkAyika jIva pratyekazarIrI haiM, asaMkhyeya lokAkAza pramANa haiM / isa prakAra saba tIrthaMkaroM ne pratipAdita kiyA hai| samaNAuso-he zramaNa! he AyuSmAn ! isa prakAra sambodhana kara jijJAsuoM ke samakSa prabhu mahAvIra ne sUkSma pRthvIkAyika jIvoM ke svarUpa kA pratipAdana kiyaa| bAdara pRthvIkAya kA varNana 14. se kiM taM bAyarapuDhavikAiyA ? bAyarapuDhavikAiyA duvihA paNNattA, taM jahA-saNha bAyarapuDhavikAiyA ya khara bAyarapuDhavikAiyA y| [14] bAdara pRthvIkAyika kyA haiM? bAdara pRthvIkAyika do prakAra ke haiMyathA-zlakSaNa (mRdu) bAdara pRthvIkAyika aura khara bAdara pRthviikaayik| 15. se kiM taM saha bAyarapuDhavikAiyA ? Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pratipatti: pRthvIkAya kA varNana ] [47 saNha bAyarapuDhavikAiyA sattavihA paNNattA, taM jahA-kaNhamattiyA, bhedo jahA paNNavaNAe jAva te samAsao duvihA paNNattA, taM jahA-pajjattagA ya apajjattagA y| tesiMNaM bhaMte ! jIvANaM kati sarIragA paNNattA ? goyamA! taosarIragA, paNNattA,taM jahA-orAlie, teyae, kmme|tNcev savvaM navaraM cattAri lesAo avasesaM jahA suhamapuDhavikkAiyANaM AhAro jAva NiyamA chhisiN| uvavAo tirikkhajoNiya maNussa devehiMto, devehiM jAva sohmmesaannehiNto| ThiI jahanneNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM bAvIsaM vaasshssaaii| te NaM bhaMte ! jIvA mAraNaMtiyasamugghAeNaM kiM samohayA maraMti asamohayA maraMti ? goyamA ! samohayA vi maraMti asamohayA vi mrNti| te NaM bhaMte ! jIvA aNaMtaraM uvvaTTittA kahiM gacchaMti, kahiM uvajaMti ? kiM neraiesu uvavajaMti ? pucchaa| no neraiesu uvavajaMti, tirikkhajoNiesu uvavajaMti, maNussesu uvavajaMti, no devesu uvavajaMti, taM ceva jAva asaMkhejavAsA uvvjehiN| te NaM bhaMte ! jIvA katigatiyA katiAgatiyA paNNattA ? goyamA ! dugatiyA, tiAgatiyA parittA asaMjjA ya samaNAuso ! se taM baayrpuddhvikkaaiyaa| se taM puddhvikkaaiyaa| [15] zlakSaNa (mRdu) bAdara pRthvIkAya kyA haiM ? zlakSaNa bAdara pRthvIkAya sAta prakAra ke kahe gaye haiM-kAlI miTTI Adi bheda prajJApanAsUtra ke anusAra jAnane cAhie yAvat ve saMkSepa se do prakAra ke kahe gaye haiM-paryApta aura apryaapt| he bhagavan ! una jIvoM ke kitane zarIra kahe gaye haiM ? gautama ! tIna zarIra kahe gaye haiM jaise ki audArika, taijasa aura kaarmnn| isa prakAra saba kathana pUrvavat jAnanA caahie| vizeSatA yaha hai ki inake cAra lezyAe~ hotI haiN| zeSa vaktavyatA sUkSma pRthvIkAyikoM kI taraha jAnanA cAhie yAvat niyama se chahoM dizA kA AhAra grahaNa karate haiN| ye bAdara pRthvIkAyika jIva tiryaMca, manuSyoM aura devoM se Akara utpanna hote haiN| devoM se Ate haiM to saudharma aura IzAna (pahale dUsare) devaloka se Ate haiN| inakI sthiti jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa bAvIsa hajAra varSa kI hai| he bhagavan! ye jIva mAraNAMtikasamudghAta se samavahata hokara marate haiM yA asamavahata hokara marate haiM ? gautama ! samavahata hokara bhI marate haiM aura asamavahata hokara bhI marate haiN| bhagavan ! ye jIva vahA~ se mara kara kahA~ jAte haiM ? kahA~ utpanna hote haiM ? kyA nArakoM meM utpanna hote haiM Adi prazna karane cAhie ? gautama ! ye nArakoM meM utpanna nahIM hote haiM, tiryaMJcoM meM utpanna hote haiM, manuSyoM meM utpanna hote haiM, devoM Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48] [jIvAjIvAbhigamasUtra meM utpanna nahIM hote| tiryaMcoM aura manuSyoM meM bhI asaMkhyAta varSa kI Ayu vAle tiryaMcoM aura manuSyoM meM utpanna nahIM hote, ityaadi| bhagavan ! ve jIva kitanI gati vAle aura kitanI Agati vAle kahe gaye haiM ? gautama ! do gati vAle aura tIna Agati vAle kahe gaye haiN| he AyuSman zramaNa! ve bAdara pRthvIkAya ke jIva pratyekazarIrI haiM aura asaMkhyAta lokAkAza pramANa isa prakAra bAdara pRthvIkAya kA varNana huaa| isake sAtha hI pRthvIkAya kA varNana pUrA huaa| vivecana-bAdara nAmakarma ke udaya se jina pRthvIkAyika jIvoM kA zarIra bAdara ho-samUharUpa meM carmacakSuoM se grAhya ho ve bAdara pRthvIkAyika jIva haiN| bAdara pRthvIkAyika jIvoM ke do bheda haiM-zlakSaNa bAdara pRthvIkAyika aura khara bAdara pRthviikaayik| pIse hue ATe ke samAna jo miTTI mRdu ho vaha zlakSaNa pRthvI hai aura tadAtmaka jo jIva haiM ve bhI upacAra se zlakSaNa bAdara pRthvIkAyika kahalAte haiN| karkazatA vAlI pRthvI khara bAdara pRthvI hai| tadAtmaka jIva upacAra se khara bAdara pRthvIkAyika kahalAte haiN| zlakSaNa bAdara pRthvIkAya-zlakSaNa bAdara pRthvIkAya ke sAta prakAra haiM-kAlI miTTI Adi bheda prajJApanA ke anusAra jAnane kI sUcanA sUtrakAra ne dI hai| prajJApanA ke usa pATha kA artha isa prakAra hai 1. kAlI miTTI, 2. nIlI miTTI, 3. lAla miTTI, 4. pIlI miTTI, 5. sapheda miTTI, 6. pAMDu miTTI aura 7. paNaga miTTI-ye sAta prakAra kI miTTiyA~ zlakSNa bAdara pRthvI haiN| inameM rahe hue jIva zlakSNa bAdara pRthvIkAyika jIva haiN| varNa ke bheda se pUrva ke 5 bheda spaSTa hI haiN| pAMDu miTTI vaha hai jo dezavizeSa meM miTTIrUpa hokara pAMDu nAma se prasiddha hai| panakamRttikA kA artha TIkAkAra ne isa prakAra kiyA hai-nadI Adi meM pUra Ane aura usake utarane ke bAda bhUmi meM jo mRdu paMka zeSa raha jAta hai, jise 'jalamala' bhI kahate hai vaha panakamRttikA hai| usameM rahe hue jIva bhI upacAra se panakamRttikA zlakSNa bAdara pRthvIkAyika kahalAte haiN| khara bAdara pRthvIkAyika-khara bAdara pRthvIkAyika aneka prakAra ke kahe gaye haiN| mukhyatayA cAra gAthAoM meM cAlIsa prakAra batAye gaye haiN| ve isa prakAra-1 zuddhapRthvI-nadItaTa bhitti 2 zarkarA-choTe 1. puDhavI ya sakarA bAluyA ya uvale silA ya loNUse / taMbA ya tauya sIsaya ruppa suvaNNe ya vare ya // 1 // hariyAle hiMgulae maNosilA saasgNjnnpvaale| abbhapaDalabbhavAluya vAyarakAye mnnivihaannaa||2|| gomejjae ya ruyae aMke phalihe ya lohiyakkhe ya / maragaya masAragalle bhuyamoyaga iMdanIle ya // 3 // caMdaNa geruya haMse pulae sogaMdhie ya boddhvve| caMdappabha verulie jalakaMte sUrakaMte y||4|| -prajJApanA, sUtra-15 Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pratipatti: pRthvIkAya kA varNana] [49 kaMkara Adi 3 bAlukA-reta 4 upala-TAMkI Adi upakaraNa teja karane kA (sAna bar3hAne kA) pASANa 5 zilAghar3ane yogya bar3A pASANa 6 lavaNa-namaka Adi 7 Usa-khAravAlI miTTI jisase jamIna Usara ho jAtI hai 8 lohA 9 tAMbA 10 rAMgA 11 sIsA 12 cA~dI 13 sonA 14 vajra-hIrA 15 haratAla 16 hiMgula 17 manaHzilA 18 sAsaga-pArA 19 aMjana 20 pravAla-vidruma 21 abhrapaTala-abhraka-bhoDala 22 abhrabAlukA-abhraka milI huI reta aura (nAnA prakAra kI maNiyoM ke 18 prakAra jaise ki) 23 gomejaka 24 rucaka 25 aMka 26 sphaTika 27 lohitAkSa 28 marakata 29 bhujamocaka 30 masAragalla 31 indranIla 32 candana 33 gairika 34 haMsagarbha 35 pulaka 36 saugaMdhika 37 candraprabha 38 vaiDUrya 39 jalakAnta aura 40 suurykaant| ukta rIti se mukhyatayA khara bAdara pRthvIkAya ke 40 bheda batAne ke pazcAt 'je yAvaNNe tahappagArA' kahakara anya bhI padmarAga Adi kA sUcana kara diyA gayA hai| ye bAdara pRthvIkAyika saMkSepa meM do prakAra ke kahe gaye haiM-paryApta aura aparyApta / jina jIvoM ne svayogya paryAptiyA~ pUrI nahIM kI haiM unake varNAdi vizeSa spaSTa nahIM hote haiM ataeva unakA kAle Adi vizeSa varNoM se kathana nahIM ho sktaa| zarIra Adi paryAptiyA~ pUrNa hone para hI bAdara jIvoM meM varNAdi prakaTa hote haiN| ye aparyApta jIva ucchvAsa paryApti pUrNa karane ke pUrva hI mara jAte haiM ataH ina aparyAptoM ke vizeSa varNAdi kA kathana nahIM kiyA jA sakatA / sAmAnya vivakSA meM to zarIraparyApti pUrNa hote hI varNAdi hote hI haiN| ataeva aparyAptoM meM vizeSa varNAdi na hone kA kathana kiyA gayA hai| sAmAnya varNAdi to hote hI haiN| ina bAdara pRthvIkAyikoM meM jo paryApta jIva haiM, unameM varNabheda se, gaMdhabheda se, rasabheda se aura sparzabheda se hajAroM prakAra ho jAte haiN| jaise ki-varNa ke 5, gaMdha ke 2, rasa ke 5 aura sparza ke 8 / eka-eka kAle Adi varNa ke tAratamya se aneka avAntara bheda bhI ho jAte haiN| jaise bhaMvarA koyalA, kajjala Adi kAle haiM kintu ina sabakI kAlimA meM nyUnAdhikatA hai, isI taraha nIla Adi vargoM meM bhI samajhanA caahie| isI taraha gaMdha, rasa aura sparza ko lekara bhI bheda samajha lene caahie| isI taraha vargoM ke paraspara saMyoga se bhI dhUsara, karbura, Adi aneka bheda ho jAte haiN| isI taraha gandhAdi ke saMyoga se bhI kaI bheda ho jAte haiN| isalie kahA gayA hai ki varNAdi kI apekSA hajAroM bheda ho jAte haiN| ina bAdara pRthvIkAyikoM kI saMkhyAta lAkha yoniyA~ haiN| eka-eka varNa, gandha, rasa aura sparza meM pRthvIkAyikoM kI saMvRtayoni tIna prakAra kI haiM-sacitta, acitta aura mishr| inameM se pratyeka ke zIta, uSNa, zItoSNa ke bheda se tIna-tIna prakAra haiN| zItAdi ke bhI tAratamya se aneka bheda haiN| kevala eka viziSTa varNa vAle saMkhyAta hote hue bhI svasthAna meM vyaktibheda hote hue bhI yoni-jAti ko lekara eka hI yoni ginI jAti hai| aisI saMkhyAta lAkha yoniyAM pRthvIkAya meM haiN| sUkSma aura bAdara saba pRthvIkAyoM kI sAta lAkha yoniyA kahI gaI haiN| ye bAdara pRthvIkAyika jIva eka paryAptaka kI nizrA meM asaMkhyAta aparyApta utpanna hote haiN| jahA~ eka paryApta hai vahA~ usakI nizrA meM niyama se asaMkhyeya aparyApta hote haiN| Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50] [jIvAjIvAbhigamasUtra ___ina bAdara pRthvIkAyika jIvoM ke zarIra, avagAhanA Adi dvAroM kA vicAra pUrvavarNita sUkSma pRthvIkAyikoM ke samAna kahanA caahie| jo vizeSatA aura antara hai usa kA ullekha yahA~ kiyA gayA hai| nimna dvAroM meM vizeSatA jAnanI cAhie lezyAdvAra-sUkSma pRthvIkAyikoM meM tIna lezyAe~ kahI gaI thiiN| bAdara pRthvIkAyikoM meM cAra lezyAeM jAnanI caahie| unameM tejolezyA bhI hotI hai| vyantaradevoM se lekara IzAna devaloka taka ke deva apane bhavana aura vimAnoM meM ati mUrchA hone ke kAraNa apane ratna kuNDalAdi meM utpanna hote haiM, ve tejolezyA vAle bhI hote haiN| Agama kA vAkya hai ki 'jallese marai tallese uvavajai' jisa lezyA meM maraNa hotA hai, usI lezyA meM janma hotA hai| isalie thor3e samaya ke lie aparyApta avasthA meM tejolezyA bhI unameM pAI jAtI haiN| AhAradvAra-bAdara pRthvIkAyika jIva niyama se chahoM dizAoM se AhAra grahaNa karate haiN| kyoMki bAdara jIva niyama se lokamadhya meM hI utpanna hote haiM, kinAre nhiiN| isalie vyAghAta kA prazna hI nahIM rhtaa| upapAtadvAra-devoM se Akara bhI bAdara pRthvIkAyika meM janma hotA hai| isalie tiryaca, manuSya aura devoM se Akara bAdara pRthvIkAyika meM janma ho sakatA hai| sthiti-inakI sthiti jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa bAvIsa hajAra varSa kI hai| gati-AgatidvAra-devoM se bhI inameM AnA hotA hai isalie inakI tIna gatiyoM se Agati hai aura do gatiyoM meM gati hai| isa prakAra he AyuSman ! he zramaNo! ye bAdara pRthvIkAyika jIva pratyekazarIrI haiM aura asaMkhya lokAkAzapramANa kahe gaye haiN| yaha bAdara pRthvIkAya kA varNana huA isake sAtha hI pRthvIkAya kA adhikAra pUrNa huaa| apakAya kA adhikAra 16. se kiM taM AukkAiyA ? AukkAiyA duvihA paNNattA, taM jahAsuhumaAukkAiyA ya bAyaraAukkAiyA y| suhamaAukkAiyA duvihA paNNattA. taM jahApajjattA ya apajattA y| tesiM NaM bhaMte ! jIvANaM kati sarIrayA paNNattA ? goyamA ! tao sarIrayA paNNattA, taM jahAorAlie, teyae, kammae, jaheva suhuma puDhavikkAiyANaM, NavaraMthibugasaMThitA paNNattA, sesaM taM ceva jAva dugatiyA duAgatiyA parittA asaMkhejA pnnnnttaa| se taM suhumaaukkaaiyaa| Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pratipatti: apkAya kA adhikAra ] [51 [16] apkAyika kyA haiM ? apkAyika jIva do prakAra ke kahe gaye haiM, jaise ki sUkSma apkAyika aura bAdara apkaayik| sUkSma apkAyika jIva do prakAra ke haiM, jaise ki paryApta aura aparyApta / bhagavan! una jIvoM ke kitane zarIra kahe gaye haiM ? gautama ! unake tIna zarIra kahe gaye haiM, jaise ki audArika, taijasa aura kaarmnn| isa prakAra saba dvAroM kI vaktavyatA sUkSma pRthvIkAyikoM kI taraha kahanA caahie| vizeSatA yaha hai ki saMsthAna dvAra meM unakA stibuka (budabuda rUpa) saMsthAna kahA gayA hai| zeSa saba usI taraha kahanA yAvat ve do gati vAle, do Agati vAle haiM, pratyekazarIrI haiM aura asaMkhyAta kahe gaye haiN| yaha sUkSma apkAya kA adhikAra huA / bAdara apkAyika 17. se kiM taM bAyaraAukkAiyA ? bAyaraAukkAiyAaNegavihA paNNattA,taM jahA-osA, hime,jAvajeyAvante tahappagArA, te samAsao duvihA paNNattA, taM jahA-pajjattA ya apajattA y| taM ceva savvaM NavaraM thibugasaMThitA, cattAri lesAo, AhAro niyamA chaddisiM, uvavAo tirikkhajoNiya maNussa devehiM, ThiI jahanneNa aMtomuhuttaM ukkosaM sattavAsasahassAI; sesaM taM jahA bAyarapuDhavikAiyA jaav| dugatiyA tiAgatiyA parittA asaMkhejA pannattA samaNAuso ! se taM bAyaraAukkAiyA, se taM aaukkaaiyaa| [17] bAdara apkAyika kA svarUpa kyA hai ? bAdara apkAyika aneka prakAra ke kahe gaye haiM, jaise-osa, hima yAvat anya bhI isI prakAra ke jala ruup| ve saMkSepa se do prakAra ke haiM-paryApta aura aparyApta / isa prakAra pUrvavat kahanA caahie| vizeSatA yaha hai ki unakA saMsthAna stibuka (budabuda) hai| unameM lezyAe~ cAra pAI jAtI haiM, AhAra niyama se chahoM dizAoM kA, tiryaMcayonika, manuSya aura devoM se upapAta, sthiti jaghanya se antarmuhUrta aura utkRSTa sAta hajAra varSa jAnanA caahie| zeSa bAdara pRthvIkAya kI taraha jAnanA cAhie yAvat ve do gati vAle, tIna Agati vAle haiM, pratyekazarIrI haiM aura asaMkhyAta kaha gaye haiN| he AyuSman ! he zramaNa ! yaha bAdara apkAyikoM kA kathana huaa| isake sAtha hI apkAyikoM kA adhikAra pUrA huaa| vivecana-pRthvIkAyika jIvoM ke varNana ke pazcAt ina do sUtroM meM apkAyika jIvoM ke saMbaMdha meM jAnakArI dI gaI hai / apkAyika jIva do prakAra ke kahe gaye haiM-sUkSma apkAyika aura bAdara apkaayik| Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [jIvAjIvAbhigamasUtra sUkSma apkAyika jIva sAre loka meM vyApta haiM aura bAdara apkAyika jIva ghanodadhi Adi sthAnoM meM haiN| sUkSma apkAyika jIvoM ke sambandha meM pUrvokta 23 dvAra sUkSma pRthvIkAyika jIvoM ke samAna hI samajhanA caahie| kevala saMsthAnadvAra meM antara hai| sUkSma pRthvIkAyikoM kA saMsthAna masUra kI cakrAkAra dAla ke samAna batAyA gayA hai jabaki sUkSma apkAyika jIvoM kA saMsthAna budabuda ke samAna hai| 52 ] bAdara apkAyika jIva - bAdara apkAyika jIva aneka prakAra ke kahe gaye haiM, jaise ki osa, barpha Adi, inakA vizeSa varNana prajJApanAsUtra ke anusAra jAnanA caahie| vaha adhikAra isa prakAra hai'bAdara apkAyika jIva aneka prakAra ke kahe gaye haiM, jaise ki osa, hima (jamA huA pAnIbarpha) mahikA (garbhamAsa meM sUkSma varSA - dhUMara) karaka (olA) haratuna (bhUmi ko phor3akara aMkurita hone vAlA tRNAdi para rahA huA jalabindu), zuddhodaka (AkAza se girA huA yA nadI Adi kA pAnI) zItodaka (ThaMDA kue Adi kA pAnI) uSNodaka (garama sotA kA pAnI) kSArodaka (khArA pAnI) khaTTodaka (kucha khaTTA pAnI) Amlodaka (adhika kAMjI-sA khaTTA pAnI) lavaNodaka (lavaNasamudra kA pAnI) vAruNodaka (varuNasamudra kA madirA jaise svAda vAlA pAnI) kSIrodaka (kSIrasamudra kA pAnI) ghRtodaka (ghRtavarasamudra kA pAnI) kSododaka (ikSurasasamudra kA pAnI) aura rasodaka (puSkaravarasamudra kA pAnI) ityAdi, aura bhI isI prakAra ke pAnI haiN| ve saba bAdara apkAyika samajhane caahie| ve bAdara apkAyika do prakAra ke haiM - paryApta aura aparyApta / inameM jo aparyApta jIva haiM, unake varNa, gaMdha, rasa, sparza Adi aprakaTa hone se kAle Adi vizeSa varNa, gaMdha, rasa, sparza vAle nahIM kahe jAte haiM kintu sAmAnyatayA zarIra hone se varNAdi aprakaTa rUpa se hote hI haiN| jo jIva paryApta haiM unameM varNa se, gaMdha se, rasa se aura sparza se nAnA prakAra haiN| varNAdi ke bheda se aura taratamatA se unake hajAroM prakAra ho jAte haiN| unakI saba milAkara sAta lAkha yoniyA~ haiN| eka paryApta jIva kI nizrA meM asaMkhyAta aparyApta jIva utpanna hote haiM / jahA~ eka paryApta hai vahA~ niyama se asaMkhyAta aparyApta jIva haiM / bAdara apkAyika jIvoM ke sambandha meM 23 dvAroM ko lekara vicAraNA bAdara pRthvIkAyikoM ke samAna jAnanA cAhie / jo antara hai vaha isa prakAra hai saMsthAnadvAra meM apkAyika jIvoM kA saMsthAna budabuda ke AkAra kA jAnanA caahie| sthitidvAra meM jaghanyasthiti antarmuhUrta, utkRSTa sAta hajAra varSa jAnanA cAhie / zeSa saba vaktavyatA bAdara pRthvIkAyikoM kI taraha hI samajhanA cAhie yAvat he AyuSman zramaNa ! ve apkAyika jIva pratyekazarIrI aura asaMkhyAta lokAkAza pramANa kahe gaye haiM / yaha apkAyikoM kA adhikAra huA / vanaspatikAyika jIvoM kA adhikAra 1. AcArAMganiryukti tathA uttarAdhyayana a. 36 gAthA 26 meM bAdara apkAya ke pAMca bheda hI batAye haiM - 1. zuddhodaka, 2. osa, 3. hima, 4. mahikA aura 5. haratanu / Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pratipatti: bAdara vanasaMpatakAyika ] [53 18. se kiM taM vaNassaikAiyA ? vaNassaikAiyA duvihA paNNattA,taM jahA-suhumavaNassaikAiyAya bAyaravaNassaikAiyA [18] vanaspatikAyika jIvoM kA kyA svarUpa hai ? vanaspatikAyika jIva do prakAra ke kahe gaye haiM, yathA-sUkSma vanaspatikAyika aura bAdara vnsptikaayik| 19. se kiM taM suhumavaNassaikAiyA / suhumavaNassaikAiyA duvihA paNNattA,taM jahA-pajjattagAya apajjattagA yAtahevaNavaraM aNitthaMthasaMThANasaMThiyA, dugatiyA duAgatiyA aparittA avasesaM jahA puDhavikAiyANaM, se taM suhumvnnssikaaiyaa| [19] sUkSma vanaspatikAyika jIva kyA haiM-kaise haiM ? sUkSma vanaspatikAyika jIva do prakAra ke haiM-paryApta aura aparyApta, ityAdi varNana sUkSma pRthvIkAyikoM ke samAna jAnanA caahie| vizeSatA yaha hai ki sUkSma vanaspatikAyikoM kA saMsthAna aniyata hai| ye jIva do gati meM jAne vAle aura do gatiyoM se Ane vAle haiN| ve apratyekazarIrI (anantakAyika) haiM aura ananta haiN| he AyuSman! he zramaNa! yaha sUkSma vanasppatikAya kA varNana huaa| bAdara vanaspatikAyika 19. se kiM taM bAyaravaNassaikAiyA ? bAyaravaNassaikAiyA duvihA paNNattA, taM jahA-patteyasarIrabAyaravaNassaikAiyA ya sAdhAraNasarIra bAyaravaNassaikAiyA y| [19] bAdara vanaspatikAyika kyA haiM-kaise haiM ? bAdara vanaspatikAyika do prakAra ke kahe gaye haiM,jaise-pratyekazarIrI bAdara vanaspatikAyika aura sAdhAraNazarIra bAdara vnsptikaayik| 20. se kiM taM patteyasarIra bAyaravaNassaikAiyA ? patteyasarIra bAyaravaNassaikAiyA duvAlasavihA paNNattA, taM jahArukkhA gucchA gummA latA ya vallI ya pavvagA cev| taNa-valaya-harita-osahi-jalaruha-kuhaNA ya boddhvvaa||1|| se kiM taM rukkhA ? rukkhA duvihA paNNattA, taM jahA-egaTThiyA ya bahuvIyA y| se kiM taM egaTThiyA ? egaTThiyA aNegavihA paNNattA, taM jahA Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54] [jIvAjIvAbhigamasUtra nibaMba jaMbU jAva puNNAgaNAgarukkhe sIvaNNI tahA asoge y| je yAvaNNe thppgaaraa| etesiM NaM mUlA vi asaMkhejajIviyA evaM kaMdA, khaMdhA, tayA, sAlA, pavAlA, pattA patteyajIvA, puSpAiM aNegajIvAiM phalA egaTThiyA, se taM egtttthiyaa| se kiM taM bahubIyA? bahabIyA aNegavidhA paNNattA,taM jahA atthiya-teMduya-uMbara-kaviDhe-Amalaka-phaNasa-dADima Naggodha-kAuMbarI ya tilayalauya-loddhe dhave, je yAvaNNe tahappagArA, etesiM NaM mUlA vi asaMkhejajIviyA jAva phalA bahubIyagA, se taM bhubiiygaa| se taM rukkhA / evaM jahA paNNavaNAe tahA bhANiyavvaM, jAva je yAvanne tahappagArA, se taM kuhnnaa| nANAvidhasaMThANA rukkhANaM egajIviyA pttaa| khaMdho vi egajIvo taal-srl-naalieriinnN||1|| 'jaha sagalasarisavANaM patteyasarIrANaM' gAhA // 2 // 'jaha vA tilasakkuliyA' gAhA // 3 // se taM ptteysriirbaayrvnnssikaaiyaa| [20] pratyekazarIra bAdara vanaspatikAyika jIvoM kA svarUpa kyA hai ? . pratyekazarIra bAdara vanaspatikAyika bAraha prakAra ke haiM, jaisa-vRkSa, guccha, gulma, latA, vallI, parvaga, tRNa, valaya, harita, auSadhi, jalaruha aura kuhnn| vRkSa kise kahate haiM ? vRkSa do prakAra ke haiM-eka bIja vAle aura bahuta bIja vaale| eka bIja vAle kauna haiM ? eka bIja vAle aneka prakAra ke haiM, jaise-nIma, Ama, jAmuna yAvat punnAga nAgavRkSa, zrIparNI tathA azoka tathA aura bhI isI prakAra ke anya vRkss| inake mUla asaMkhyAta jIva vAle haiM, kaMda, skaMdha, tvacA, zAkhA, pravAla, patte ye pratyeka eka-eka jIva vAle haiM, inake phUla aneka jIva vAle haiM, phala eka bIja vAle haiN| yaha eka bIja vAle vRkSoM kA varNana huaa| bahubIja vRkSa kauna se haiM ? bahubIja vRkSa aneka prakAra ke haiM, jaise-astika, teMduka, umbara, kabITha, AMvalA, panasa, dADima, nyagrodha, kAdumbara, tilaka, lakuca (lavaka), lodhra, dhava aura anya bhI isI prakAra ke vRkss| inake mUla asaMkhyAta jIva vAle yAvat phala bahubIja vAle haiN| yaha bahubIjaka kA varNana huaa| isake sAtha hI vRkSa kA varNana huaa| isa prakAra jaisA prajJApanA meM kahA vaisA yahA~ kahanA cAhie, yAvat-'isa prakAra ke anya bhI' se lekara 'kuhaNa' tk| gAthArtha-vRkSoM ke saMsthAna nAnA prakAra ke haiN| tAla, sarala aura nArIkela vRkSoM ke patte aura skaMdha Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pratipatti: bAdara vanaspatikAyika ] [55 eka-eka jIva vAle hote haiN| jaise zleSa (cikane) dravya se mizrita kiye hue akhaNDa sarasoM kI banAI huI baTTI ekarUpa hotI hai kintu usameM ve dAne alaga-alaga hote haiN| isI prakAra pratyekazarIriyoM ke zarIrasaMghAta hote haiN| jaise tilapapar3I meM bahuta sAre alaga-alaga tila mile hue hote haiM usI taraha pratyekazarIriyoM ke zarIrasaMghAta alaga-alaga hote hue bhI samudAya rUpa hote haiN| yaha pratyekazarIra bAdaravanaspatikAyikoM kA varNana huaa| vivecana-bAdara nAmakarma kA udaya jinake hai ve vanaspatikAyika jIva bAdara vanaspatikAyika kahalAte haiN| inake do bheda haiM-pratyekazarIrI aura saadhaarnnshriirii| jina jIvoM kA alaga-alaga zarIra hai ve pratyekazarIrI haiM aura jina jIvoM kA sammilita rUpa se zarIra hai, ve sAdhAraNa zarIrI haiN| ina do sUtroM meM bAdara vanaspatikAyika jIvoM kA varNana kiyA gayA hai| bAdara pratyekazarIrI vanaspatikAyika ke 12 prakAra kahe gaye haiN| ve isa prakAra haiM(1) vRkSa-nIma, Ama Adi (2) guccha-paudhe rUpa baiMgana Adi (3) gulma-puSpajAti ke paudhe navamAlikA Adi (4) latA-vRkSAdi para car3hane vAlI latA, campakalatA Adi (5) vallI-jamIna para phailane vAlI veleM, kUSmANDI, trapuSI Adi (6) parvaga-pora-gAMTha vAlI vanaspati, ikSu Adi (7) tRNa-dUba, kAsa, kuza Adi harI ghAsa (8) valaya-jinakI chAla gola hotI hai, ketakI, kadalI Adi (9) harita-bathuA Adi harI bhAjI (10) auSadhi-gehUM Adi dhAnya jo pakane para sUkha jAte haiM (11) jalaruha-jala meM ugane vAlI vanaspati, kamala, siMghAr3A Adi (12) kuhaNa-bhUmi ke phor3akara ugane vAlI vanaspati, jaise kukuramuttA (chatrAka) vRkSa do prakAra ke haiM-eka bIja vAle aura bahuta bIja vaale| jisake pratyeka phala meM eka guThalI yA bIja ho vaha ekAsthika hai aura jinake phala meM bahuta bIja hoM ve bahubIjaka haiN| ekAsthika vRkSoM meM se nIma, Ama Adi kucha vRkSoM ke nAma sUtra meM ginAe haiM aura zeSa prajJApanAsUtra ke anusAra jAnane kI sUcanA dI gaI hai| prajJApanAsUtra meM ekAsthika vRkSoM ke nAma isa prakAra ginAye haiM'nIma, Ama, jAmuna, kozamba (jaMgalI Ama), zAla, aMkolla, (akharoTa yA pizte kA per3a), pIlu, zelu 1. prajJApanAsUtra, prathamapada, gAthA 13-14-15 Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [jIvAjIvAbhigamasUtra (lasor3A), sallakI (hAtho ko priya) monakI, mAluka, bakula (maulasarI), palAza (DhAka), karaMja (nakamAla); putrajIvaka, ariSTa (arIThA), vibhItaka (baher3A), haraDa, bhallAtaka (bhilAvA), umbebhariyA, khiranI, dhAtakI (dhAvaDA) aura priyAla; pUtika, (nimba), karaMja, zlakSNa, ziMzapA, azana, punnAga (nAgakesara) nAgavRkSa, zrIparNI aura azoka, ye saba ekAsthika vRkSa haiN| isI prakAra ke anya jitane bhI vRkSa haiM jo vibhinna dezoM meM utpanna hote haiM tathA jinake phala meM eka hI guThalI ho ve saba ekAsthika vRkSa samajhane caahie| ina ekAsthika vRkSoM ke mUla asaMkhyAta jIvoM vAle hote haiN| inake kanda, skandha, tvacA (chAla), zAkhA aura koMpala bhI asaMkhyAta jIvoM vAle hote haiN| kintu inake patte pratyekajIva (eka patte meM eka jIva) vAle hote haiN| inake phUloM meM aneka jIva hote haiM, inake phaloM meM eka guThalI hotI hai| bahubIjaka vRkSoM ke nAma pannavaNAsUtra meM isa prakAra kahe gaye haiM-. asthika, tiMduka, kabITha, ambADaga, mAtuliMga (bijaurA), bilva, Amalaka, (AMvalA), panasa (anannAsa), dADima, azvastha (pIpala), udumbara, (gUlara), vaTa (baDa), nyagrodha (bar3A baDa); nandivRkSa, pippalI, zatarI, plakSa, kAdumbarI , kastumbharI, devadAlI, tilaka, lavaka (lakuca-lIcI), chatropaka, zirISa, saptaparNa, dadhiparNa, lodhra, dhava, candana, arjuna, nIpa, kuraja, (kuTaka) aura kadamba; isI prakAra ke aura bhI jitane vRkSa haiM jinake phala meM bahuta bIja haiM, ve saba bahubIjaka jAnane caahie| Upara jo vRkSoM ke nAma ginAye gaye haiM unameM katipaya nAma aise haiM jo prasiddha haiM aura katipaya nAma aise haiM jo deza-videza meM hI hote haiN| kaI nAma aise haiM jo eka hI vRkSa ke sUcaka haiM kintu unameM prakAra bheda samajhanA caahie| bhinna-bhinna dezoM meM bhinna-bhinna nAma se kahe jAne ke kAraNa bhI alaga se nirdeza samajhanA caahie| bahubIjakoM meM Amalaka' (AMvalA) nAma AyA hai| vaha prasiddha AMvale kA vAcaka na hokara anya vRkSavizeSa kA vAcaka samajhanA caahie| kyoMki bahu-prasiddha AMvalA to eka bIja vAlA hai, bahubIjavAlA nhiiN| ina bahubIjaka vRkSoM ke mUla asaMkhyAta jIvoM vAle hote haiN| inake kanda, skandha, tvacA, zAkhA aura pravAla (koMpala) asaMkhya jIvAtmaka hote haiN| inake patte pratyekajIvAtmaka hote haiM, arthAt pratyeka patte meM eka-eka jIva hotA hai| inake puSpa aneka jIvoMvAle haiM aura phala bahuta bIja vAle haiN| vRkSoM kI taraha hI guccha, gulma, latA, vallI, parvaga, tRNa, valaya, harita, auSadhi, jalaruha aura kuhaNa ke vibhinna prakAra prajJApanAsUtra meM vistAra se batAye gaye haiN| yahA~ yaha zaMkA uTha sakatI hai ki yadi vRkSoM ke mUla Adi aneka pratyekazarIrI jIvoM se adhiSThita Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pratipatti: sAdhAraNa vanaspati kA svarUpa] [57 haiM to ve eka zarIrAkAra meM kaise dikAI dete haiM? isa zaMkA kA samAdhAna sUtrakAra ne do dRSTAntoM dvArA kiyA saraso kI baTTI kA dRSTAnta-jaise sampUrNa akhaNDa sarasoM ke dAnoM ko kisI zleSa dravya ke dvArA mizrita kara dene para eka baTTI bana jAtI hai parantu usameM ve sarasoM ke dAne alaga-alaga apanI avagAhanA meM rahate haiN| yadyapi paraspara cipake hone ke kAraNa baTTI ke rUpa meM ve ekAkAra pratIta hote haiM phira bhI ve sarasoM ke dAne alaga-alaga hote haiN| isI taraha pratyekazarIrI jIvoM ke zarIrasaMghAta bhI pRthak-pRthak apanI avagAhanA meM rahate haiM, parantu viziSTa karmarUpI zleSa ke dvArA paraspara mizrita hone se eka zarIrAkAra pratIta hote haiN| tilapapar3I kA dRSTAnta-jisa prakAra tilapapar3I meM pratyeka tila apanI-apanI avagAhanA meM alagaalaga hotA hai kintu tilapapar3I eka hai| isI taraha pratyekazarIrI jIva apanI-apanI ahagAhanA meM sthita hokara bhI eka zarIrAkAra pratIta hote haiN| yaha pratyekazarIrI. bAdara vanaspati kA varNana huaa| sAdhAraMNa vanaspati kA svarUpa 21. se ki taM sAhAraNasarIrabAdaravaNassaikAiyA ? ___sAhAraNasarIrabAdaravaNassaikAiyAaNegavihA paNNattA,taMjahA-Alue, mUlae, siMgabere, hirili, sirili, sissirili, kiTTiyA, chiriyA, chiriyavirAliyA, kaNhakaMde, vajakaMde, sUraNakaMde, khallUDe, kimirAsi, bhadde, motthApiMDe, halihA, lohArI, NIhu [Thihu ], thibhu,assakaNNI, sIhakannI, sIuMDhI, mUsaMDhI-je yAvaNNe tahappagArA; te samAsao duvihA paNNattA, taM jahApajattagA ya apajattagA y| tesiMNaM bhaMte ! jIvANaM kati sarIragA paNNattA? goyamA ! tao sarIragA paNNattA, taM jahA orAlie, teyae, kmme| taheba jahA baayrpuddhvikaaiyaannN|nnvrN sarIrogAhaNA jahanneNaM aMgulassa asaMkhejaibhAgaM ukkoseNaM saatiregNjoynnshssN| sarIragA aNitthaMthasaMThiyA, ThiI jahanneNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM dsvaasshssaaiN| jAva dugatiyA, tiAgatiyA, parittA aNaMtA pnnnnttaa| se taM bAyaravaNassaikAiyA, se taM thaavraa| [21] sAdhAraNazarIra bAdara vanaspatikAyika kaise haiM ? sAdhAraNa zarIra bAdara vanaspatikAyika jIva aneka prakAra ke haiM, jaise-AlU, mUlA, adarakha, hirili, sirili, sissirili, kiTTikA, kSIrikA, kSIraviDAlikA, kRSNakanda, vajrakanda, sUraNakanda, khallUTa, kRmirAzi, bhadra, mustApiMDa, haridrA, lohArI, snihu, stibhu, azvakarNI, siMhakarNI, sikuNDI, muSaNDI aura anya bhI isa Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58] [jIvAjIvAbhigamasUtra prakAra ke sAdhAraNa vanaspatikAyika-aMvaka, palaka, sevAla, Adi jAnane caahie| ye saMkSepa me do prakAra ke kahe gaye haiM, jaise-paryApta aura aparyApta / bhagavan ! ina jIvoM ke kitane zarIra kahe gaye haiM ? gautama ! tIna zarIra kahe gaye haiM-audArika, taijasa aura kaarmnn| isa prakAra saba kathana bAdara pRthvIkAyikoM kI taraha jAnanA caahie| vizeSatA yaha hai ki inake zarIra kI avagAhanA jaghanya se aMgula kA asaMkhyAtavA~ bhAga aura utkRSTa se eka hajAra yojana se kucha adhika hai| inake zarIra ke saMsthAna aniyata haiM, sthiti jaghanya se antarmuhUrta aura utkRSTa dasa hajAra varSa kI jAnanI caahie| yAvat ye do gati meM jAte haiM aura tIna gati se Ate haiN| pratyekavanaspati jIva asaMkhyAta haiM aura sAdhAraNavanaspati ke jIva ananta kahe gaye haiN| ___ yaha bAdara vanaspati kA varNana huA aura isake sAtha hI sthAvara kA varNana pUrA huaa| vivecana-eka hI zarIra meM Azrita ananta sAdhAraNavanaspatikAyika jIva eka sAtha hI utpanna hote haiM, eka sAtha hI unakA zarIra banatA hai, eka sAtha hI ve prANApAna ke pudgaloM ko grahaNa karate haiM aura eka sAtha hI zvAsocchvAsa lete haiN| eka zarIra meM Azrita sAdhAraNa jIvoM kA AhAra, zvAsocchvAsa Adi eka sAtha hI hotA hai| eka jIva dvArA AhArAdi kA grahaNa saba jIvoM ke dvArA AhArAdi kA grahaNa karanA hai aura sabake dvArA AhArAdi kA grahaNa kiyA jAnA hI eka jIva ke dvArA AhArAdi grahaNa karanA hai| yahI sAdhAraNa jIvoM kI sAdhAraNatA kA lakSaNa hai| ___ jaise agni meM pratapta lohe kA golA sArA kA sArA lAla agnimaya ho jAtA hai vaise hI nigodarUpa eka zarIra meM ananta jIvoM kA pariNamana jAna lenA caahie| eka, do, tIna, saMkhyAta, asaMkhyAta nigoda jIvoM kA zarIra dRSTigocara nahIM hotaa| ananta nigodoM ke zarIra hI dRSTigocara ho sakate haiN| isa viSaya meM tIrthakara deva ke vacana hI pramANabhUta haiN| bhagavAn kA kathana hai ki suI kI noMka ke barAbara nigodakAya meM asaMkhyAta gole hote haiM, eka-eka gole meM asaMkhyAta nigoda hote haiM aura eka-eka nigoda meM ananta-ananta jIva hote haiN| prastuta sUtra meM sAdhAraNa vanaspatikAya ke aneka prakAra batAye gaye haiN| katipaya sAdhAraNa vanaspatiyoM ke nAma batAkara vizeSa jAnakArI ke lie prajJApanAsUtra kA nirdeza kara diyA hai| vahA~ isa sambandha meM vistAra ke sAtha nirUpaNa hai| ___ prAsaMgika aura upayogI hone se prajJApanAsUtra meM nirdiSTa bAdara vanaspati aura sAdhAraNa vanaspati ke lakSaNoM kA yahA~ ullekha kiyA jAtA hai 1. golA ya asaMkhejjA hoMti nigoyA asaMkhayA gole| ekeko ya nigoo aNaMtajIvo munneyvyo| Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pratipatti: sAdhAraNa vanaspati kA svarUpa ] sAdhAraNazarIra vanaspati kI pahacAna - 1. jisa mUla, kaMda, skaMdha, tvacA, zAkhA, pravAla, puSpa, phala bIja, Adi ko tor3e jAne para samAna bhaMga ho arthAt cakrAkAra bhaMga ho, samabhaMga ho arthAt jo ADITeDhI na TUTakara samarUpa meM TUTatI ho vaha vanaspati sAdhAraNazarIrI hai| [59 2. jisa mUla, kaMda, skaMdha aura zAkhA ke kASTha (madhyavartI sArabhAga) kI apekSa chAla adhika moTI ho vaha anantajIva vAlI samajhanI cAhie / 3. jisa mUla, kanda, skandha, tvacA, zAkhA, patra, puSpa Adi ke tor3e jAne para usakA bhaMgasthAna cakra ke AkAra kA sama ho / 4. jisakA gAMTha yA parva ko tor3ane para cUrNa nikalatA ho / 5. jisakA pRthvI ke samAna pratarabheda ( samAna darAra ) hotI ho vaha anantakAyika jAnanA cAhie / 6. dUdha vAle yA binA dUdha vAle jisa patra kI zirAe~ dikhatI na hoM, athavA jisa patra kI saMdhi sarvathA dikhAI na de, use bhI ananta jIvoM vAlA samajhanA cAhie / puSpoM ke sambandha meM Agama nirdezAnusAra samajhanA cAhie | unameM koI saMkhyAta jIva vAle, koI asaMkhyAta jIva vAle aura koI ananta jIva vAle hote haiM / pratyekazarIrI vanaspati ke lakSaNa - 1. jisa mUla, kanda, skandha, tvacA, zAkhA, pravAla, patra, puSpa, phala aura bIja ko tor3ane para usameM hIra dikhAI de arthAt jisakA bhaMga samarUpa na hokara viSama ho-datIlA ho / 2. jisakA bhaMgasthAna cakrAkAra na hokara viSama ho / 3. jisa mUla, kanda, skandha yA zAkhA ke kASTha (madhyavartI sArabhAga) kI apekSA usakI chAla adhika patalI ho, ve vanaspatiyA~ pratyekazarIrI jAnanI caahie| pUrvokta sAdhAraNa vanaspati ke lakSaNa jinameM na pAye jAveM ve saba pratyekavanaspati jAnanI cAhie / pratyeka kizalaya (koMpala) ugate samaya anantakAyika hotA hai, cAhe vaha pratyekazarIrI ho yA sAdhAraNazarIrI / ' kintu vahI kizalaya bar3hatA - bar3hatA bAda meM patra rUpa dhAraNa kara letA hai taba sAdhAraNazarIrI se pratyekazarIrI ho jAtA hai| ye bAdara vanaspatikAyika jIva do prakAra ke haiM - paryApta aura apryaapt| jo aparyApta haiM unake varNAdi vizeSarUpa se spaSTa nahIM hote haiN| jo paryApta haiM unake varNAdeza se, gaMdhAdeza se, rasAdeza se aura sparzAdeza se hajAroM prakAra ho jAte haiN| inakI saMkhyAta lAkha yoniyA~ haiM / pratyeka vanaspatikAya kI 10 lAkha aura sAdhAraNa vanaspati kI 14 lAkha yoniyA~ haiN| paryApta jIvoM kI nizrA meM aparyApta jIva utpanna hote haiN| jahA~ eka bAdara 1. 'uggemANA aNaMtA' / Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [jIvAjIvAbhigamasUtra paryApta hai vahA~ kadAcit saMkhyAta, kadAcit asaMkhyAta aura kadAcit ananta aparyApta paidA hote haiN| pratyeka vanaspati kI apekSA saMkhyAta, asaMkhyAta aura sAdhAraNa vanaspati kI apekSA ananta aparyApta samajhane cAhie / una bAdara vanaspatikAyikoM ke viSaya meM 23 dvAroM kI vicAraNA meM saba kathana bAdara pRthvIkAyikoM ke samAna jAnanA cAhie / jo antara hai vaha isa prakAra hai 60 ] ina bAdara vanaspatikAyika jIvoM kA saMsthAna nAnA rUpa hai-aniyata hai| isakI utkRSTa avagAhanA eka hajAra yojana se adhika kI batAI hai| vaha bAhya dvIpoM meM vallI Adi kI apekSA tathA samudra evaM gotIrthoM meM padmanAla kI apekSA se samajhanA caahie| isase adhika padmoM kI avagAhanA ko pRthvIkAya kA pariNAma samajhanA caahie| aisI vRddha AcAryoM kI dhAraNA hai / sthitidvAra meM utkRSTa dasa hajAra varSa kahane cAhie / gati - Agati dvAra ke bAda 'aparittA aNaMtA' pATha hai| isakA artha yaha hai ki pratyekazarIrI vanaspati jIva asaMkhyAta haiM aura sAdhAraNazarIrI vanaspati jIva ananta haiN| isa prakAra he AyuSman zramaNa ! yaha bAdara vanaspati kA kathana huA aura isake sAtha hI sthAvara jIvoM kA kathana pUrNa huA / soM kA pratipAdana 22. se kiM tasA ? tasA tivihA paNNattA, taM jahA tekkADyA, vAukkAiyA, orAlA tasA pANA / [22] trasoM kA svarUpa kyA hai ? trasa tIna prakAra ke kahe gaye haiM, yathAtejaskAya, vAyukAya aura udAratrasa / 23. se kiM taM teDakkAiyA ? ukkAiyA duvihA paNNattA, taM jahAsuhumateukkAiyA ya bAdaratekkAiyA ya / [23] tejaskAya kyA haiM ? tejaskAya do prakAra ke kahe gaye haiM, jaisesUkSmatejaskAya aura bAdaratejaskAya / 24. se kiM taM suhumateDakkAiyA ? suhumate ukkAiyA jahA - suhumapuDhavikkAiyA navaraM sarIragA sUikalAvasaMThiyA, egagaiA, duAgaiA, parittA asaMkhejjA paNNattA, sesaM taM ceva, se taM suhumateDakkAiyA / [24] sUkSma tejaskAya kyA haiM ? sUkSma tejaskAya sUkSma pRthvIkAyikoM kI taraha samajhanA / vizeSatA yaha hai ki inake zarIra kA saMsthAna Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pratipatti: trasoM kA pratipAdana] [61 sUiyoM ke samudAya ke AkAra kA jAnanA caahie| ye jIva eka gati (tiryaMcagati) meM hI jAte haiM aura do gatiyoM se (tiryaMca aura manuSyoM) se Ate haiN| ye jIva pratyekazarIra vAle haiM aura asaMkhyAta haiN| yaha sUkSma tejaskAya kA kathana huaa| 25. se kiM taM bAdarateukkAiyA ? bAdarateukkAiyA aNegavihA paNNattA, taM jahAiMgAle jAle mummure jAva sUrakaMtamaNinissie; je yAvanne tahappagArA, te samAsao duvihA paNNattA, taM jahApajjattA ya apajjattA y| tesiM NaM bhaMte! jIvANaM kati sarIragA paNNattA? goyamA ! tao sarIragA paNNattA, taM jahA. orAlie, teyae, kmme| sesaM taM ceva, sarIragA sUikalAvasaMThiyA, tini lessA, ThitI jahanneNaMaMtomuhuttaM ukkoseNaM tinni rAiMdiyAI,tiriyamaNussehito uvavAo,sesaMtaMceva egagatiyA duAgatiyA, parittA asaMkhejA paNNattA, se taM teukkaaiyaa| [25] bAdara tejaskAyikoM kA svarUpa kyA hai ? bAdara tejaskAyika aneka prakAra ke kahe gaye haiM, yathA-koyale kI agni, jvAlA kI agni, murmura (bhUbhura) kI agni yAvat sUryakAnta maNi se nikalI huI agni aura bhI anya isI prakAra kI agni| ye bAdara tejaskAyika jIva saMkSepa se do prakAra ke haiM-paryApta aura apryaapt| bhagavan ! una jIvoM ke kitane zarIra kahe gaye haiM ? gautama! unake tIna zarIra kahe gaye haiM-1. audArika, 2. taijasa aura 3. kaarmnn|shess bAdara pRthvIkAya kI taraha samajhanA caahie| antara yaha hai ki unake zarIra sUiyoM ke samudAya ke AkAra ke haiM, unameM tIna lezyAe~ haiM, jaghanya sthiti antarmuhUrta aura utkRSTa tIna rAta-dina kI hai| tiryaMca aura manuSyoM se ve Ate haiM aura kevala eka tiryaMcagati meM hI jAte haiM / ve pratyekazarIra vAle haiM aura asaMkhyAta kahe gaye haiN| yaha tejaskAya kA varNana huaa| vivecana-prastuta sUtra meM trasajIva tIna prakAra ke kahe gaye haiM-tejaskAyika, vAyukAyika aura udAra trs| pUrva meM kahA jA cukA hai ki trasa jIva do prakAra ke batAye gaye haiM-gatitrasa aura lbdhitrs| yahA~ jo tejaskAyikoM aura vAyukAyikoM ko trasa kahA gayA haiM so gatitrasa kI apekSA se samajhanA caahie| tejaskAya aura vAyukAya meM anabhisaMdhi pUrvaka gati pAI jAtI hai, abhisaMdhipUrvaka gati nhiiN| jo abhisaMdhipUrvaka gati kara sakate haiM ve to spaSTa rUpa se udAra trasa kahe gaye haiM, jaise-dvIndriyAdi trasa jiiv| ye hI labdhitrasa kahe Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 ] jAte haiN| tejas arthAt agni / agni hI jinakA zarIra hai ve jIva tejaskAyika kahe jAte haiM / ye tejaskAyika jIva do prakAra ke kahe gaye haiM- sUkSma tejaskAyika aura bAdara tejaskAyika / sUkSma tejaskAyika jIva ve haiM jo sUkSmanAmakarma ke udaya vAle haiM aura sAre loka meM vyApta haiM tathA jo mArane se marate nahIM Adi kathana sUkSma pRthvIkAyikoM kI taraha jAnanA caahie| tevIsa dvAroM kI vicAraNA meM saba kathana sUkSma pRthvIkAya kI taraha samajhanA cAhie / vizeSatA yaha ki sUkSma tejaskAyikoM kA zarIra saMsthAna sUiyoM ke samudAya ke samAna hai / cyavanadvAra meM ye sUkSma tejaskAyika vahA~ se nikala kara tiryaMcagati meM hI utpanna hote haiM, manuSyagati meM utpanna nahIM hote| Agama meM kahA gayA hai ki saptama pRthvI ke nairayika, tejaskAyika aura vAyukAyika tathA asaMkhyAta varSoM kI Ayu vAle anantara mara kara manuSyagati meM nahIM jaate| ' gati - Agati dvAra meM - tejaskAyika tiryaMcagati meM hI jAte haiM aura tiryaMcagati, manuSyagati se Akara unameM utpanna hote haiM / isalie ye eka gati vAle aura do Agati vAle haiN| bAdara tejaskAyika- bAdara tejaskAyika jIva ve haiM jo bAdaranAmakarma ke udaya vAle haiN| unake aneka prakAra haiM, jaise- iMgAla, jvAlA, murmura yAvat sUryakAMtamaNinizrita / yAvat zabda se arci, alAta, zuddhAgni, ulkA, vidyuta, azani, nirghAta, saMgharSasamutthita kA grahaNa karanA caahie| iMgAla kA artha hai dhUma se rahita jAjvalyamAna khaira Adi kI agni / jvAlA kA artha hai agni se saMbaddha lapaTeM yA dIpazikhA / murmura kA artha hai bhasmamizrita agnikaNa - bhobhara / kA artha hai mUla agni se asaMbaddha jvAlA / lAta kA artha hai kisI kASThakhaNDa meM agri lagAkara use cAroM tarapha phirAne para jo gola cakkara -sA pratIta hotA hai, vaha ulmulka yA alAta hai / zuddhAgi - lohapiNDa Adi meM praviSTa agni, zuddhAgni hai / ulkA - eka dizA se dUsarI tarapha jAtI huI tejomAlA, cinagArI / vidyuta - AkAza meM camakane vAlI bijalI / [jIvAjIvAbhigamasUtra azani - AkAza se girate hue agrimaya kaNa / nirghAta - vaikriya sambandhita vajrapAta yA vidyutapAta / saMgharSa - samusthita - araNi kASTha kI ragar3a se yA anya ragar3a se utpanna huI agni / sUryakAntamaNi- nisRta - prakhara sUrya kiraNoM ke sparza se sUryakAntamaNi se nikalI huI agni / aura bhI isI prakAra kI agriyAM bAdara tejaskAyika haiN| ye bAdara tejaskAyika do prakAra ke haiM 1. sattamI mahineraiyA teU vAU anaMtaruvvaTTA | navi pAve mANussaM taheva'saMkhAuyA savve // Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pratipatti: vAyukAya] paryApta aura aparyApta / aparyApta jIvoM ke varNAdi spaSTarUpa se prakaTa nahIM hote haiN| paryApta jIvoM ke varNa, gaMdha, rasa aura sparza kI apekSA se hajAroM prakAra aura saMkhyAta yoniyAM ho jAtI haiN| inakI sAta lAkha yoniyAM haiN| eka paryApta kI nizrA meM asaMkhyAta aparyApta jIva utpanna hote haiN| zarIra Adi 23 dvAroM kI vicAraNA sUkSma tejaskAyikoM kI taraha jAnanA caahie| vizeSatA yaha hai ki inakI sthiti jaghanya se antarmuhUrta aura utkRSTa se tIna rAta-dina kI hai| AhAra bAdara pRthvIkAyikoM ke samAna samajhanA caahie| vAyukAya 26. se kiM taM vAukkAiyA ? vAukkAiyA duvihA paNNattA, taM jahAsuhumavAukkAiyA ya bAdaravAukkAiyA y| suhumavAukkAiyA jahA teukkAiyA NavaraM sarIrA paDAgasaMThiyA egagatiA duAgatiyA parittA asaMkhijjA se ttaM suhumvaaukkaaiyaa| . se kiM taM bAdaravAukkAiyA ? bAdaravAukkAiyA aNegavidhA paNNattA, taM jahA pAINavAe, paDINavAe, evaM je yAvaNNe tahappagArA, te samAsao duvihA paNNattA, taM jahA-pajjattA ya apajjattA ya / tesiM NaM bhaMte ! jIvANaM kati sarIragA paNNattA? goyamA ! cattAri sarIragA paNNattA, taM jahAorAlie, veuvvie, teyae, kmme| sarIragA paDAgasaMThiyA, cattAri samugghAyAveyaNAsamugyAe, kasAyasamugyAe, mAraNaMtiyasamugyAe, veubviysmugghaae| AhAro NivAghAeNaM chahisiM, vAghAyaM paDucca siya tidisiM, siya caudisiM, siya pNcdisiN| uvavAo devamaNuyaneraiesuNatthiAThiI jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM tinnivAsasahassAI, sesaM taM ceva egagatiyA, duAgatiyA, parittA, asaMkhejA paNNattA samaNAuso ! se taM bAyaravAukkAiyA, se taM vaaukkaaiyaa| [26] vAyukAyikoM kA svarUpa kyA hai ? vAyukAyika do prakAra ke kahe gaye haiM, yathAsUkSma vAyukAyika aura bAdara vaayukaayik| sUkSma vAyukAyika tejaskAyika kI taraha jAnane caahie| vizeSatA yaha hai ki unake zarIra patAkA (dhvajA) ke AkAra ke haiN| ye eka gati meM jAne vAle Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64] [jIvAjIvAbhigamasUtra aura do gatiyoM se Ane vAle haiN| ye pratyekazarIrI aura asaMkhyAta lokAkAzapradeza pramANa haiN| yaha sUkSma vAyukAyika kA kathana huaa| bAdara vAyukAyikoM kA svarUpa kyA hai ? bAdara vAyukAyika jIva aneka prakAra ke kahe gaye haiM, yathA-pUrvI vAyu, pazcimI vAyu aura isI prakAra ke anya vaayukaay| ve saMkSepa se do prakAra ke haiM-paryApta aura aparyApta / bhagavan ! una jIvoM ke kitane zarIra kahe gaye haiM ? gautama! cAra zarIra kahe gaye haiM-audArika, vaikriya, taijasa aura kaarmnn| unake zarIra dhvajA ke AkAra ke haiN| unake cAra samudghAta haiM-vedanAsamudghAta, kaSAyasamudghAta, mAraNAMtikasamudghAta aura vaikriysmudghaat| unakA AhAra vyAghAta na ho to chahoM dizAoM ke pudgaloM kA hotA hai aura vyAghAta hone para kabhI tIna dizA, kabhI cAra dizA aura kabhI pAMca dizAoM ke pudgaloM ke grahaNa kA hotA hai| ve jIva devagati, manuSyagati aura narakagati meM utpanna nahIM hote / unakI sthiti japanya se antarmuhUrta aura utkRSTa se tIna hajAra varSa kI hai| zeSa pUrvavat / he AyuSman zramaNa! eka gati vAle, do Agati vAle, pratyekazarIrI aura asaMkhyAta kahe gaye hai| yaha bAdara vAyukAya aura vAyukAya kA kathana huaa| vivecana-vAyu hI jinakA zarIra hai ve jIva vAyukAyika kahe jAte haiN| ye do prakAra ke haiM-sUkSma aura baadr| sUkSma vAyukAyikoM kA varNana pUrvokta sUkSma tejaskAyikoM kI taraha jAnanA caahie| antara yaha hai ki vAyukAyikoM ke zarIra kA saMsthAna patAkA (dhvajA) ke AkAra kA hai| bAdara vAyukAyika jIva aneka prakAra ke kahe gaye haiN| prajJApanAsUtra meM kahe gaye prakAroM kA yahA~ ullekha karanA caahie| vahA~ inake prakAra isa taraha batAye gaye haiM pUrvIvAta-pUrva dizA se Ane vAlI hvaa|| pazcimIvAta-pazcima dizA se Ane vAlI hvaa| dakSiNavAta-dakSiNa dizA se Ane vAlI hvaa| udIcInavAta-uttara dizA se Ane vAlI hvaa| UrdhvavAta-Urdhva dizA meM bahane vAlI hvaa| adhovAta-nIcI dizA meM bahane vAlI hvaa| tiryagvAta-tirachI dizA meM bahane vAlI hvaa| vidizAvAta-vidizAoM se Ane vAlI hvaa| vAtodabhrama-aniyata dizAoM se bahane vAlI hvaa| vAtotkalikA-samudra ke samAna teja bahane vAlI tUphAnI hvaa| vAtamaMDalikA-vAtaulI, cakkaradAra hvaa| Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pratipatti: audArika trasoM kA varNana] utkAlikAvAta - teja AMdhiyoM se mizrita havA | maNDalikAvAta - cakkaradAra havAoM se AraMbha hokara teja AMdhiyoM se mizrita havA | guMjAvAta - sanasanAtI huI havA | jhaMjhAvAta - varSA ke sAtha calane vAlA aMdhar3a athavA azubha evaM kaThora havA / saMvartakavAta -- tinake Adi ur3A le jAne vAlI havA athavA pralayakAla meM calane vAlI havA | ghanavAta - ratnaprabhApRthvI Adi ke nIce rahI huI saghana - Thosa vAyu / tanuvAta - ghanavAta ke nIce rahI huI patalI vAyu / zuddhavAta - mandavAyu athavA mazakAdi meM bharI huI vAyu / isake atirikta bhI anya isI prakAra kI havAe~ bAdara vAyukAya haiN| [65 ye bAdara vAyukAyika jIva do prakAra ke haiM - paryApta aura aparyApta / aparyApta jIvoM ke zarIra ke varNAdi pUrI taraha saMprakaTa nahIM hote haiM, ataeva viziSTa varNAdi kI apekSA unake bheda nahIM kiye gaye haiN| jo paryApta jIva haiM unake varNAdi saMprakaTa hote haiM, ataeva viziSTa varNAdi kI apekSA unake hajAroM prakAra ho jAte haiM / inakI sAla lAkha yoniyA~ haiN| eka paryApta vAyukAya jIva kI nizrA meM niyama se asaMkhyAta aparyApta vAyukAya ke jIva utpanna hote haiM / zarIra Adi 23 dvAroM kI vicAraNA meM ina bAdara vAyukAyika jIvoM ke cAra zarIra hote haiM- audArika, vaikriya, taijasa aura kArmaNa / samudghAta cAra hote haiM - vaikiyasamudghAta, vedanAsamudghAta, kaSAyasamudghAta aura mAraNAMtikasamudghAta / sthitidvAra meM jaghanya se antarmuhUrta aura utkRSTa se tIna hajAra varSa kI sthiti jAnanI caahie| AhAra nirvyAghAta ho to chahoM dizA ke pudgaloM kA hotA hai aura vyAghAta kI sthiti meM kabhI tIna, kabhI cAra, aura kabhI pA~ca dizAoM ke pudgaloM kA hotA hai| lokaniSkRTa (loka ke kinAre) meM bhI bAdara vAyukAya kI saMbhAvanA hai, ataeva vyAghAta kI sthiti bana sakatI hai| zeSa dvAra sUkSma vAyukAya kI taraha jAnane cAhie / upasaMhAra karate hue kahA gayA hai ki he AyuSman zramaNa ! ye jIva eka tiryaMcagati meM hI jAne vAle aura tiryaMca, manuSya ina do gatiyoM se Ane vAle haiN| ye pratyekazarIrI haiM aura asaMkhyAta lokAkAza meM pradeza pramANa haiM / yaha vAyukAya kA kathana pUrA huaa| audArika trasoM kA varNana 27. se kiM taM orAlA tasA pANA ? orAlA tasA pANA cauvvihA paNNattA, taM jahAbediyA, iMdiyA, cauriMdiyA, paMceMdiyA / [27] audArika trasa prANI kise kahate haiM ? audArika trasa prANI cAra prakAra ke kahe gaye haiM, Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66] [jIvAjIvAbhigamasUtra yathA-dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura pNcendriy| vivecana-'audArika trasa' pada meM diyA gayA audArika' pada gatitrasa kA vyavacchedaka hai| tejaskAya aura vAyukAya rUpa gatitrasa se bhinnatA batAne ke lie 'orAlA tasA' kahA gayA hai| audArika kA artha haisthUla, pradhAna / mukhyatayA dvIndriyAdi jIva hI trasa rUpa se vivakSita haiM, ataeva ye audArika trasa kahalAte haiN| ye cAra prakAra ke haiM-dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura pNcendriy| dvIndriya-jina jIvoM ke sparzana aura rasanA rUpa do indriyA~ hoM, ve dvIndriya haiN| trIndriya-jina jIvoM ke sparzana, rasanA aura ghrANa rUpa tIna indriyA~ hoM, ve trIndriya haiN| caturindriya-jina jIvoM ke sparzana, rasanA, ghrANa aura cakSu rUpa cAra indriyA~ hoM, ve caturindriya haiN| paMcendriya-jina jIvoM ke sparzana, rasanA, ghrANa, cakSu aura zrotra rUpa pA~ca indriyA~ hoM, ve paMcendriya jIva haiN| pUrva meM kahA jA cukA hai ki indriyoM kA yaha vibhAga dravyendriyoM ko lekara hai, bhAvendriyoM kI apekSA se nhiiN| dvIndriya-varNana 28. se kiM taM beiMdiyA ? beiMdiyA aNegavihA paNNattA, taM jahApulAkimiA jAva smuhlikkhaa| je yAvaNNe tahappagArA; te samAsao duvihA paNNattA, taM jahApajjattA ya apajjattA ya / tesiMNaM bhaMte ! jIvANaM kati sarIragA paNNattA? goyamA ! tao sarIragA paNNattAorAlie, teyae, kmme| tesiMNaM bhaMte ! jIvANaM kemahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA? jahanneNaM aMgulAsaMkhejjabhAgaM ukkoseNaM baarsjoynnaaii| chevadRsaMghayaNA, huMDasaMThiyA, cattAri kasAyA, cattAri saNNAo, tiNNi lesAo, do iMdiyA, tao samugghAyA-veyaNA, kasAya, mAraNaMtiyA, no sannI asannI NapuMsakavedagA, paMca pajjattIo, paMcaapajjattIo, sammadiTThI vi, micchAdiTThI vi, No sammamicchAdiTThI; NoohidasaNI, No cakkhudaMsaNI acakkhudaMsaNI, No kevldNsnnii| te NaM bhaMte ! jIva kiM NANI, aNNANI ? goyamA! NANI vi aNNANI vi| je NANI te NiyamA duNNANI, taM jahA Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pratipatti: dvIndriya varNana] 67 AbhiNibohiyaNANI suyaNANI y| je aNNANI te niyamA duaNNANI matiaNNANI ya suyaaNNANI y| nomaNajogI, vaijogI,kAyajogI. sAgArovauttA viannaagaarovuttaavi|aahaaronniymaa chdisiN| uvavAo tiriya-maNussesu neraiya deva asaMkhejavAsAuya vajjesu / ThiI jahanneNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM baarssNvcchraanni| samohayA vi maraMti, asamohayA vi mrNti| kahiM gacchaMti ? neraiya-deva-asaMkhejjavAsAuyavajjesu gacchaMti, dugatiyA, duAgatiyA, parittA asaMkhejjA, se taM beiNdiyaa| [28] dvIndriya kyA haiM ? dvIndriya jIva aneka prakAra ke kahe gaye haiM, yathA-pulAkRmika yAvat smudrlikssaa| aura bhI anya isI prakAra ke dvIndriya jiiv| ye saMkSepa meM do prakAra ke haiM-paryApta aura aparyApta / he bhagavan! una jIvoM ke kitane zarIra kahe gaye haiM ? gautama! tIna zarIra kahe gaye haiM, yathA-audArika, taijasa aura kaarmnn| he bhagavan ! una jIvoM ke zarIra kI ahavagAhaMnA kitanI kahI gaI hai ? gautama! jaghanya se aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga aura utkRSTa se bAraha yojana kI avagAhanA hai| una jIvoM ke sevArtasaMhanana aura huMDasaMsthAna hotA hai| unake cAra kaSAya, cAra saMjJAe~, tIna lezyAe~ aura do indriyA~ hotI haiN| unake tIna samudghAta hote haiM-vedanA, kaSAya aura maarnnaaNtik| ye jIva saMjJI nahIM haiM, asaMjJI haiN| napuMsakaveda vAle haiN| inake pAMca paryAptiyA~ aura pAMca aparyAptiyA~ hotI haiN| ye samyagdRSTi bhI hote haiM aura mithyAdRSTi bhI hote haiM, lekina samyag-mithyAdRSTi (mizradRSTi) nahIM hote haiN| ye avadhidarzana vAle nahIM hote haiM, cakSudarzana vAle nahIM hote haiM, acakSudarzana vAle hote haiM, kevaladarzana vAle nahIM hote| he bhagavan ! ve jIva jJAnI haiM yA ajJAnI ? gautama! jJAnI bhI haiM, ajJAnI bhI haiM / jo jJAnI haiM ve niyama se do jJAna vAle haiM-matijJAnI aura shrutjnyaanii| jo ajJAnI haiM ve niyama se do ajJAna vAle haiM-mati-ajJAnI aura shrut-ajnyaanii| ye jIva manoyoga vAle nahIM haiM, vacanayoga aura kAyayoga vAle haiN| ye jIva sAkara-upayoga vAle bhI haiM aura anAkAra upayoga vAle bhI haiN| Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68] [jIvAjIvAbhigamasUtra ina jIvoM kA AhAra niyama se chaha dizAoM ke pudgaloM kA hai| inakA upapAta (anya janma se Akara utpatti) nairayika, deva aura asaMkhyAta varSa kI AyuvAloM ko chor3akara zeSa tithaMca aura manuSyoM se hotA hai| inakI sthita jaghanya se antarmuhUrta aura utkRSTa se bAraha varSa kI hai| ye mAraNAMtika samudghAta se samavahata hokara bhI marate haiM aura asamavahata hokara bhI marate haiN| he bhagavan ! ye marakara kahA~ jAte haiM ? gautama ! nairayika, deva aura asaMkhyAta varSa kI AyuvAle tiryaMcoM manuSyoM ko chor3akara zeSa tiryaMcoM manuSyoM meM jAte haiN| ataeva ye jIva do gati meM jAte haiM, do gati se Ate haiM, pratyekazarIrI hai aura asaMkhyAta haiN| yaha dvIndriya jIvoM kA varNana huaa| vivecana-dvIndriya jIvoM ke prakAra batAte hue sUtrakAra ne pulAkRmi yAvat samudralikSA kahA hai| yAvat zabda se yahA~ ve saba jIva-prakAra grahaNa karane cAhie jo prajJApanAsUtra ke dvIndriyAdhikAra meM batAye gaye haiN| paripUrNa prakAra isa prakAra haipulAkRmi-mala dvAra meM paidA hone vAle kRmi / kukSikRmi-kukSi (udara) meM utpanna hone vAle kRmi| gnnddoylk-giNddolaa| goloma, nupUra, saumaMgalaka, vaMzImukha, sUcimukha, gojalaukA, jalaukA (joMka), jAlAyuSka, ye saba lokaparamparAnusAra jAnane caahie| zaMkha-samudra meM utpanna hone vAle shNkh| zaMkhanaka-samudra meM utpanna hone vAle choTe-choTe shNkh| ghullaa-ghoNghaa| khullA-samudrI zaMkha ke AkAra ke choTe shNkh| varATA-kauDiyAM / sautrika, maulika, kalluyAvAsa, ekAvarta, dvi-Avarta, nandikAvarta,zambUka, mAtRvAha, ye saba vibhinna prakAra ke zaMkha samajhane caahie| sippisaMpuTa-sIpaDiyA~ / candanaka-akSa (pAMsA) smudrlikssaa-kRmivishess| ye saba tathA anya isI prakAra ke mRtakalevara meM utpanna hone vAle kRmi Adi dvIndriya samajhane caahie| ye dvIndriya jIva paryApta aura aparyApta ke bheda se do prakAra ke haiN| zarIrAdi 23 dvAroM kI vicAraNA isa prakAra jAnanI cAhiezarIradvAra-inake tIna zarIra hote haiM-audArika, taijas evaM kaarmnn| avagAhanAdvAra-ina jIvoM kI zarIra-avagAhanA jaghanya se aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pratipatti: dvIndriya varNana] [69 aura utkRSTa se bAraha yojana kI hotI haiN| saMhananadvAra-ina jIvoM ke chedavarti-sevArta saMhanana hotA hai| yahA~ mukhya saMhanana grahaNa karanA cAhie, aupacArika nhiiN| kyoMki ina jIvoM ke asthiyA~ hotI haiN| saMsthAnadvAra-ina jIvoM ke huMDasaMsthAna hotA hai| kaSAyadvAra-inameM cAroM kaSAya pAye jAte haiN| saMjJAdvAra-inameM cAroM AhArAdi saMjJAe~ hotI haiN| leNyAdvAra-ina jIvoM meM Arambha kI kRSNa, nIla, kApota, ye tIna lezyAe~ pAyI jAtI haiN| indriyadvAra-inake sparzana aura rasana rUpa do indriyA~ haiN| samudghAtadvAra-inameM tIna samudghAta pAye jAte haiM-vedanA, kaSAya aura mAraNAMtika smudghaat| saMjJAdvAra-ye jIva saMjJI nahIM hote / asaMjJI hote haiN| vedadvAra-ye jIva napuMsakaveda vAle hote haiM / ye sammUrchima hote haiM aura jo saMmUrchima hote haiM ve napuMsaka hI hote haiN| tattvArthasUtra meM kahA hai-nAraka aura saMmUrchita napuMsakavedI hote haiN|' paryAptidvAra-ina jIvoM ke pAMca paryAptiyA~ paryApta jIvoM kI apekSA hotI haiM aura pAMca aparyAptiyA~ aparyApta jIvoM kI apekSA hotI haiN| dRSTidvAra-ye jIva samyagdRSTi bhI hote haiM aura mithyAdRSTi bhI hote haiM, lekina mizradRSTi vAle nahIM hote| isakI spaSTatA isa prakAra hai jisa prakAra ghaNTA ko bajAye jAne para mahAn zabda hotA hai aura vaha zabda kramazaH hIyamAna hotA huA laTakana taka hI raha jAtA hai, isI taraha samyaktva se giratA huA jIva kramazaH giratA-giratA sAsvAdana samyaktva kI sthiti meM A jAtA hai aura aise sAsvAdana samyaktva vAle katipaya jIva marakara dvIndriyoM meM bhI utpanna hote haiN| ataH aparyApta avasthA meM thor3e samaya ke lie sAsvAdana samyaktva kA sambhava hone se unameM samyagdRSTitva pAyA jAtA hai| zeSakAla meM mithyAdRSTitA hai tathA bhAva-svabhAva se tathArUpa pariNAma na hone se unameM mizradRSTitA nahIM pAI jAtI tathA koI mizradRSTi vAlA unameM utpanna nahIM hotaa| kyoMki mizradRSTi vAlA jIva usa sthiti meM nahIM maratA' yaha Agama vAkya hai / 2 ____darzanadvAra-inameM acakSudarzana hI pAyA jAtA hai, cakSudarzana, avadhidarzana, kevaladarzana nhiiN| jJAnadvAra-ye jJAnI bhI haiM aura ajJAnI bhI haiN| sAsvAdana samyaktva kI apekSA jJAnI haiN| ye jJAnI matijJAnI aura zrutajJAnI haiN| mithyAdRSTitva kI apekSA ajJAnI haiN| ye ajJAnI mati-ajJAnI aura zruta-ajJAnI 1. nArakasaMmUrchino napuMsakAni / -tattvArtha sU. a. 2 sU. 50 2. 'na sammamiccho kuNai kAlaM' iti vacanAt / Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70] [jIvAjIvAbhigamasUtra yogadvAra-ye manoyogI nahIM haiN| vacanayogI aura kAyayogI haiN| upayogadvAra-ye jIva sAkara-upayoga vAle bhI haiM aura anAkAra-upayoga vAle bhI haiN| AhAradvAra-niyama se chahoM dizAoM ke pudgaloM kA AhAra ye jIva karate haiN| dvIndriyAdi jIva vasanADI meM hI hote haiM ataeva vyAghAta kA prazna nahIM utthtaa| upapAta-ye jIva deva, nAraka aura asaMkhyAta varSAyu vAle tiryaMcoM-manuSyoM ko chor3akara zeSa tiryaMcamanuSyagati se Akara paidA hote haiN| sthiti-ina jIvoM kI sthiti jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa bAraha varSa kI hai| samavahatadvAra-ye samavahata hokara bhI marate haiM aura asamavahata hokara bhI marate haiN| cyavanadvAra-ye jIva marakara deva, nAraka aura asaMkhyAta varSoM kI AyuvAle tiryaMcoM-manuSyoM ko chor3akara zeSa tiryaMca manuSya meM utpanna hote haiN| gati-AgatidvAra-ye jIva pUrvavat do gati meM jAte haiM aura do gati se Ate haiN| ye jIva pratyekazarIrI haiM aura asaMkhyAta haiN| ghanIkRta loka ke Upara-nIce taka dIrgha eka pradeza vAlIzreNI meM jitane AkAzapradeza haiM, utane ye dvIndriyajIva haiN| asaMkhyAta kA yaha pramANa batAyA gayA hai| kyoMki asaMkhyAta bhI asaMkhyAta prakAra kA hai| ina dvIndriya-paryApta aparyApta kI sAta lAkha jAti kulakoDI, yonipramukha hote haiN| pUrvAcAryoM ke anusAra jAtipada se tiryacagati samajhanI caahie| usake kula haiM-kRmi, kITa, vRzcika aadi| ye kula yonipramukha hote haiM arthAt eka hI yoni meM aneka kula hote haiM / jaise eka hI gobara yA kaNDe kI yoni meM kRmikRta, kITa aura vRzcikakula Adi hote haiN| isI prakAra eka hI yoni meM avAntara jAtibheda hone se aneka jAtikula ke yoni pravAha hote haiN| dvIndriyoM ke sAta lAkha jAtikula koTirUpa yoniyA~ haiN| yaha dvIndriyoM kA varNana huaa| trIndriyoM kA varNana 29. se kiM taM teiMdiyA ? teiMdiyA aNegavihA paNNattA, taM jahAovaiyA, rohiNIyA, hathisoMDA, je yAvaNNe thppgaaraa| te samAsao duvihA paNNattA, taM jahApajjattA ya apajjattA y| tahevajahA beiMdiyANaMNavaraM sarIrogAhaNA ukkoseNaM tinni gAuyAI,tinni iMdiyA,ThiI jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM egUNapaNNAsarAiMdiyA, sesaM taheva dugatiyA, duAgatiyA, parittA asaMkhejjA paNNattA, se ttaM teiNdiyaa| Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pratipatti: caturindriyoM kA kathana ] [29] trIndriya jIva kauna haiM ? trIndriya jIva aneka prakAra ke kahe gaye hai, yathAaupayika, rohiNIka, yAvat hastizauNDa aura anya bhI isI prakAra ke trIndriya jIva / ye saMkSepa meM do prakAra ke haiM - paryApta aura apryaapt| isI taraha vaha saba kathana karanA cAhie jo dvandriyoM ke lie kahA gayA hai| vizeSatA yaha hai ki trIndriya jIvoM kI utkRSTa zarIrAvagAhanA tIna kosa kI hai, unake tIna indriyA~ haiM, jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa unapacAsa rAta-dina kI sthiti hai / aura saba vaise hI kahanA cAhie yAvat ve do gativAle, do AgativAle, pratyekazarIrI aura asaMkhyAta kahe gaye haiM / yaha trIndriyoM kA kathana huA / vivecana - sparzana, rasana aura ghrANa- ye tIna indriyA~ jina jIvoM ko hotI haiM ve trIndriya jIva haiN| unake kaI prakAra haiN| prajJApanAsUtra meM unake bheda isa prakAra ginAye gaye haiM-- aupayika, rohiNIka, kaMthu (kuMthuA), pipIlikA, (cIMTI), uddezaka, uddehikA, (udaI - dImaka ), utkalika, utpAda, utkaTa, tRNAhAra, kASThAhAra (ghuna), mAluka, patrAhAra, tRNavRntika, patravRntika, puSpavRntika, phalavRntika, bIjavRntika, teMduraNamajjika, trapuSabhiMjika, kArpAsasthibhiMjaka, hillika, jhillika, jhiMgira (jhIMgura), kigiriTa, bAhuka, laghuka, subhaga, sauvastika, zukavRtta, indrakAyika, indragopaka (indragopa - rezamI kIr3A), uruluMcaka, kusthavAhaka, yUkA (jU~), hAlAhala, pizuka (pissu yA khaTamala), zatapAdikA ( gajAI), gomhI ( kAnakhajUrA) aura hastizauNDa / [71 ukta trIndriya jIvoM ke prakAroM meM kucha to prasiddha haiM hii| zeSa dezavideza yA sampradAya se jAnane caahie| . ye trIndriya jIva paryApta - aparyApta ke bheda se do prakAra ke haiM ityAdi saba kathana pUrvokta dvIndriya jIvoM ke samAna jAnanA caahie| tevIsa dvAroM meM bhI vahI kathana karanA cAhie kevala jo antara hai vaha isa prakAra zarIra kI avagAhanA - trIndriyoM kI zarIra kI ahagAhanA utkRSTa tIna kosa kI hai| indriyadvAra- - ina jIvoM ke tIna indriyA~ hotI haiM ? sthitidvAra - inakI sthiti jaghanya se antarmuhUrta aura utkRSTa unapacAsa rAta-dina kI hai| zeSa vahI kathana karanA cAhie yAvat ve do gati aura do Agati vAle haiM, pratyekazarIrI haiM aura asaMkhyAta haiN| inakI ATha lAkha kulakoDI haiM / yaha trIndriyoM kA kathana huA / caturindrayoM kA kathana 30. se kiM taM cauriMdiA ? Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72] cauridiA aNegavihA paNNattA, taM jahAaMdhiyA, puttiyA jAva gomakIDA, je yAvanne tahappagArA, te samAsao duvihA paNNattA, taM jahA-pajjattA ya apajjattA y| tesiM NaM bhaMte ! jIvANaM katisarIragA paNNattA ? goyamA ! tao sarIragA paNNattA-taM ceva, NavaraM sarIrogAhaNA ukkoseNaM cattAri gAuyAI, iMdiyA cattAri, cakkhudaMsaNI, acakkhudaMsaNI, ThiI ukkoseNa chmmaasaa| sesaM jahA teiMdiyANaM jAva asaMkhejjA paNNattA / se taM curidiyaa| [30] caturindriya jIva kauna haiM ? caturindriya jIva aneka prakAra ke kahe gaye haiM, yathA-aMdhika, putrika yAvat gomayakITa, aura isI prakAra ke anya jiiv| ye saMkSepa se do prakAra ke haiM-paryApta aura apryaapt| he bhagavan ! una jIvoM ke kitane zarIra kahe gaye haiM ? gautama ! tIna zarIra kahe gaye haiN| isa prakAra pUrvavat kathana karanA caahie| vizeSatA yaha hai ki unakI utkRSTa zarIra-avagAhanA cAra kosa kI hai, unake cAra indriyA~ haiM, ve cakSudarzanI aura acakSudarzanI haiM, unakI sthiti utkRSTa chaha mAsa kI hai| zeSa kathana trIndriya jIvoM kI taraha jAnanA cAhie yAvat ve asaMkhyAta kahe gaye haiN| yaha caturindriyoM kA kathana huaa| vivecana-prajJApanAsUtra meM caturindriya jIvoM ke bheda isa prakAra batAye gaye haiM aMdhika, pautrika (netrika), makkhI, mazaka (macchara), kITa (TiDDI), pataMga, DhiMkuNa, kukkuDa, kukkuha, naMdAvarta, zRMgiriTa, kRSNapatra, nIlapatra, lohipatra, haritapatra, zuklapatra, citrapakSa, vicitrapakSa, obhaMjalikA, jalacArika, gaMbhIra, nInika, taMtava, akSiroTa, akSivedha, sAraMga, nevala, dolA, bhramara, bharilI, jarulA, toTTa, bicchU, patravRzcika, chANavRzcika, jalavRzcika, priyaMgAla, kanaka aura gomykiitt| isI prakAra ke anya prANiyoM ko caturindriya jAnanA caahie| inake paryApta aura aparyApta-do bheda haiM ityAdi saba varNana pUrvavat jAnanA caahie| tevIsa dvAroM kI vicAraNA bhI trIndriya jIvoM kI taraha samajhanA caahie| jo antara hai vaha isa prakAra hai avagAhanAdvAra-inakI avagAhanA utkRSTa cAra kosa hai| indriyadvAra-inake cAra indriyA~ hotI haiN| darzanadvAra-ye cakSudarzana aura acakSudarzana vAle haiN| sthitidvAra-inakI utkRSTa sthiti chaha mAsa kI hai| Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pratipatti: nairayika-varNana] [ 73 zeSa kathana trIndriyoM kI taraha jAnanA cAhie yAvat ye caturindriya jIva asaMkhyAta kahe gaye haiM / paMcendriyoM kA kathana 31. se kiM taM paMceMdiyA ? paMceMdiyA cauvvihA paNNattA, taM jahA raiyA, tirikkhajoNiyA, maNussA, devA / [31] paMcendriya kA svarUpa kyA hai ? paMcendriya cAra prakAra ke kahe gaye haiM, yathA - nairayika, tiryaMcayonika, manuSya aura deva / vivecana -- nikala gayA hai iSTaphala jinameM se ve niraya' haiM arthAt narakAvAsa haiM / unameM utpanna hone vAle jIva nairayika haiN| prAyaH tiryakloka kI yoniyoM meM utpanna hone vAle tiryaMkyonika yA tiya~kayonija haiM / 'manu' yaha manuSya kI saMjJA hai / manu kI santAna manuSya haiN| jo sadA sukhopabhoga karate haiM, sukha meM ramaNa karate haiM, va deva haiM / nairayika- varNana 32. se kiM taM neraiyA / neraDyA sattavihA paNNattA, taM jahA - rayaNappabhApuDhavineraiyA jAva ahesattamapuDhavineraiyA / samAsao duvihA paNNattA, taM jahA - pajjattA ya apajjattA ya / tesiM NaM bhaMte! jIvANaM kati sarIragA paNNattA ? goyamA ! tao sarIrayA paNNattA, taM jahA - veDavvie, teyae, kammae / tesiM NaM bhaMte! jIvANaM kemahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA ? goyamA ! duvihA sarIrogAhaNA paNNattA, taM jahA bhavadhAraNijjA ya uttaraveDavviyA ya / tattha NaM jA sA bhavadhAraNijjA sA jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhejjo bhAgo, ukkoseNaM paMcadhAI / tatthaM NaM jA sA uttaraveuvviyA sA jahaNNeNaM aMgulassa saMkhejjaibhAgaM ukkoseNaM dhaNusahassaM / tesiM NaM bhaMte! jIvANaM sarIrA kiMsaMghayaNA paNNattA ? gomA ! chahaM saMghayaNANaM asaMghayaNI; NevaTTI, Neva chirA, Neva NhAru, Neva saMghayaNamatthi, je poglA aNiTThA akaMtA, appiyA, asubhA, amaNuNNA amaNAmA te tesiM saMghAtattAe pariNamaMti ? - vRtti | 1. tatra ayam - iSTaphalaM karma, nirgataM ayaM yebhyastenirayA narakAvAsAH / 2. prAyaH tiryagloke yonayaH utpattisthAnAni yeSAM te tiryagyonikAH / 3. manuriti manuSyasya saMjJA / manorapatyAni manuSyAH / 4. dIvyantIti devAH / - malayavRtti Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 ] [jIvAjIvAbhigamasUtra tesiMNaM bhaMte ! jIvANaM sarIrA kiMsaMThiyA paNNattA ? goyamA ! duvihA paNNattA, taM jahA-bhavadhAraNijjA ya uttaraveuvviyA y| tattha NaM je te bhavadhAraNijjA te huNddsNtthiyaa| tattha NaM je te uttaraveuvviyA te vi huMDasaMThiyA pnnnnttaa| cattAri kasAyA, cattAri saNNAo, tiNNi lesAo, paMciMdiyA, cattAri samugyAtA AillA, sannI vi, asannI vi| napuMsakavedA, cha pajattIo, cha apajattIo, tivihA diTThI, tiNNi daMsaNA, NANI vi aNNANI vi, je NANI te NiyamA tinnANI, taM jahAAbhiNibohiyaNANI, suyaNANI, ohinaannii| je aNNANI te atthegaiyA du-aNNANI, atthegaiyA ti-annnnaannii|je yadu-aNNANI teNiyamA maiaNNANI suyaaNNANI yojetiaNNANI te niyamA matiaNNANI ya suyaaNNANI ya vibhaMgaNANI y|tivihe joge, duvihe uvaoge, chaddisiM AhAro,osannaM kAraNaM paDucca vaNNao kAlAiM jAva AhAramAhareMti; uvavAo tiriya-maNussehito, ThitI jahanneNaM dasavAsasahassAiM, ukkoseNaM tittIsaM saagrovmaaiN| duvihA maraMti, uvaTTaNA bhANiyavvA jato AgatA, Navari saMmucchimesu paDisiddho, dugatiyA, duAgatiyA parittA asaMkhejjA paNNattA samaNAuso ! se taM neriyaa| [32] nairayika jIvoM kA svarUpa kaisA hai ? nairayika jIva sAta prakAra ke haiM, yathA- ratnaprabhApRthvI-nairayika yAvat adhHsptmpRthvii-nairyik| ye nAraka jIva do prakAra ke haiM-paryApta aura apryaapt| bhagavan ! una jIvoM ke kitane zarIra kahe gaye haiM ? gautama! tIna zarIra kahe gaye haiM-vaikriya, taijasa aura kaarmnn| bhagavan! una jIvoM ke zarIra kI avagAhanA kitanI hai ? gautama! unakI zarIrAvagAhanA do prakAra kI hai, yathA-avadhAraNIya aura uttrvaikriy| isameM se jo bhavadhAraNIya avagAhanA hai vaha jaghanya se aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga aura utkRSTa se pA~ca sau dhnuss| jo uttaravaikriya zarIrAvagAhanA hai vaha jaghanya se aMgula kA saMkhyAtavAM bhAga aura utkRSTa eka hajAra yojana kI hai| bhagavan ! una jIvoM ke zarIra kA saMhanana kaisA hai ? gautama ! chaha prakAra ke saMhananoM meM se eka bhI saMhanana unake nahIM hai kyoMki unake zarIra meM na to haDDI hai, na nADI hai, na snAyu hai| jo pudgala aniSTa, akAnta, apriya, azubha, amanojJa aura amanAma hote haiM, ve unake zarIrarUpa meM ikaTThe ho jAte haiN| bhagavan ! una jIvoM ke zarIra kA saMsthAna kaunasA hai ? gautama! unake zarIra do prakAra ke haiM-bhavadhAraNIya aura uttrvaikriy| jo bhavadhAraNIya zarIra haiM ve huMDa saMsthAna ke haiM aura jo uttaravaikriya zarIra haiM ve bhI huMDa saMsthAna vAle haiN| una nairayika jIvoM ke cAra kaSAya, cAra saMjJAe~, tIna lezyAe~, pAMca indriyA~, Arambha ke cAra samudghAta Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pratipatti: nairayika-varNana] hote haiN| ve jIva saMjJI bhI haiM, asaMjJI bhI haiN| ve napuMsaka veda vAle haiN| unake chaha paryAptiyA~ aura chaha aparyAptiyA~ hotI haiN| ve tIna dRSTi vAle aura tIna darzana vAle haiM / ve jJAnI bhI haiM aura ajJAnI bhI haiN| jo jJAnI haiM ve niyama se tIna jJAna vAle haiM - matijJAnI, zrutajJAnI aura avadhijJAnI / jo ajJAnI haiM unameM se koI do ajJAna vAle aura koI tIna ajJAna vAle haiN| jo do ajJAna vAle haiM ve niyama se matiajJAnI aura zrutaajJAnI haiM aura jo tIna ajJAna vAle haiM ve niyama se matiajJAnI, zrutaajJAnI aura vibhaMgaajJAnI haiM / unameM tIna yoga, do upayoga evaM chaha dizAoM kA AhAra grahaNa pAyA jAtA haiN| prAya: karake ve varNa se kAle Adi pudgaloM kA AhAra grahaNa karate haiM / tiryaMca aura manuSyoM se Akara ve nairayika rUpa meM utpanna hote haiN| unakI sthiti jaghanya N dasa hajAra varSa aura utkRSTa tetIsa sAgaropama kI hai| ve donoM prakAra se (samavahata aura asamavahata) marate haiN| ve marakara garbhaja tiryaMca evaM manuSya meM jAte haiM, saMmUrchimoM meM ve nahIM jAte, ataH he AyuSman zramaNa ! ve do gati vAle, do Agati vAle, pratyekazarIrI aura asaMkhyAta kahe gaye haiN| yaha nairayikoM kA kathana huaa| vivecana-prastuta sUtra meM nairayikoM ke prakAra batAkara tevIsa dvAroM ke dvArA unakA nirUpaNa kiyA gayA hai| nairayika jIva sAta prakAra ke haiM--1. ratnaprabhApRthvI - nairayika, 2. zarkarAprabhApRthvI - nairayika, 3. vAlukAprabhApRthvI-nairayika, 4. paMkaprabhA pRthvI - nairayika, 5. dhUmaprabhApRthvI - nairayika, 6. tamaH prabhApRthvI - nairayika aura 7. adhaH saptamapRthvI - nairayika | ye nairayika jIva saMkSepa meM do prakAra ke haiM - paryApta aura aparyApta / inake zarIrAdi dvAroM kI vicAraNA isa prakAra hai zarIradvAra-nairayikajIvoM meM audArikazarIra nahIM hotA / bhavasvabhAva se hI unakA zarIra vaikriya hotA haiM / ataH vaikriya, taijasa, aura kArmaNa- ye tIna zarIra unameM pAye jAte haiM / [ 75 avagAhanA - unakI avagAhanA do prakAra kI hai - bhavadhAraNIya aura uttaravaikriyikI / jo janma se hotI hai vaha bhavadhAraNIya hai aura jo bhavAntara ke vairI nAraka ke pratighAta ke lie bAda meM vicitra rUpa se banAI jAtI hai vaha uttaravaikriyikI hai / nArakiyoM kI bhavadhAraNIya avagAhanA to jaghanya se aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga hai jo janmakAla meM hotI hai / utkRSTa avagAhanA 500 dhanuSa kI hai| yaha utkRSTa pramANa sAtavIM pRthvI kI apekSA se hai / inakI uttaravaikriyikI avagAhanA jaghanya se aMgula kA saMkhyAtavAM bhAga aura utkRSTa se hajAra dhanuSa kI hai| yaha utkRSTa pramANa sAtavIM narakabhUmi kI apekSA se hai| alaga-alaga nairayikoM kI bhavadhAraNIya aura uttaravaikriyikI utkRSTa avagAhanA isa koSTaka se jAnanI cAhie pRthvI kA nAma bhavadhAraNIya avagAhanA (1) ratnaprabhA........ (2) zarkarAprabhA.... (3) bAlukAprabhA.... (4) paMkaprabhA ..... (5) dhUmaprabhA ..... 7 // / dhanuSa 6 aMgula 15 // dhanuSa 12 aMgula 31 / dhanuSa 62 // dhanuSa 125 dhanuSa uttaravaikriyikI ava. 15 // dhanuSa 12 aMgula 31 / dhanuSa 62 // dhanuSa 125 dhanuSa 250 dhanuSa Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 ] [jIvAjIvAbhigamasUtra (6) tamaHprabhA........ 250 dhanuSa 500 dhanuSa (7) adhaHsaptamapRthvI ___500 dhanuSa 1000 dhanuSa sahananadvAra-nAraka jIvoM ke zarIra saMhanana vAle nahIM hote| chaha prakAra ke saMhananoM meM se koI bhI saMhanana unake nahIM hotA, kyoMki unake zarIroM meM na to zirAe~ (dhamanI nAr3iyA~) hotI haiM aura na snAyu (choTI nAr3iyA~), unake zarIra meM haDDiyA~ nahIM hotii| saMhanana kI paribhASA hai-asthiyoM kA nicaya honaa| jaba nairayikoM ke zarIra meM asthiyA~ haiM hI nahIM to saMhanana kA savAla hI nahIM uThatA hai| yahA~ yaha zaMkA kI jA sakatI hai ki pahale ekendriya jIvoM meM sevArta saMhanana batAyA gayA hai, kintu unake bhI asthiyA~ nahIM hotI haiM ? isakA samAdhAna yaha hai ki ekendriyoM ke audArika zarIra hotA hai aura usa zarIra ke sambandha mAtra kI apekSA se aupacArika sevArtasaMhanana kahA hai| vAstava meM vaha bhI gauNarUpa se aura upacAramAtra se kahA gayA hai| devoM meM parvatAdi ko ukhAr3ane kI zakti ho, unheM isa kArya meM jarA bhI zArIrika zrama yA thakAvaTa nahIM hotI, isa dRSTi se unheM vajrasaMhananI kahA gayA hai| vastu-dRSTi se to ve asaMhananI hI haiN| koI yaha zaMkA kara sakatA hai ki 'zaktivizeSa ko saMhanana kahate haiM isa paribhASA ke anusAra devoM meM mukhya rUpa meM saMhanana mAnanA ghaTita ho sakatA hai| yaha zaMkA siddhAntabAdhita hai, kyoMki isI sUtra meM saMhanana kI paribhASA 'asthinicayAtma' kI gaI hai aura spaSTa kahA gayA hai ki asthiyoM ke abhAva meM nairayikoM meM chaha saMhananoM meM se koI saMhanana nahIM hotaa| __punaH zaMkA ho sakatI hai ki, yadi nArakiyoM ke saMhanana nahIM hai to unake zarIroM kA bandha kaise ghaTita hogA ? isakA samAdhAna karate hue sUtrakAra kahate haiM ki-tathAvidha pudgalaskandhoM kI taraha unake zarIra kA bandha ho jAtA hai| jo pudgala aniSTa, akAnta, apriya, azubha, amanojJa aura amanAma hote haiM ve una nairayikoM ke zarIra ke rUpa meM pariNata ho jAte haiN| vRttikAra ne aniSTa Adi padoM kA artha isa prakAra diyA haianiSTa-jisakI icchA hI na kI jAya, akAnta-akamanIya, jo suhAvane na hoM, atyanta azubha varNAdi vAle, apriya-jo dikhate hI aruci utpanna kareM, azubha-kharAba varNa, gandha, rasa, sparza vAle, amano-jo mana meM AhlAda utpanna nahIM karate kyoMki vipAka duHkhajanaka hotA hai, amanAma-jinake prati ruci utpanna na ho| saMsthAnadvAra-nArakoM ke bhavadhAraNIya aura uttaravaikriya-donoM prakAra ke zarIra huNDasaMsthAna vAle haiN| tathAvidha bhavasvabhAva se nArakoM ke zarIra jar3amUla se ukhAr3e gaye paMkha aura grIvA Adi avayava vAle romapakSI kI taraha atyanta vIbhatsa hote haiN| uttaravikriyA karate hue nAraka cAhate haiM ki ve zubha-zarIra banAyeM Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pratipatti: nairayika-varNana] kintu tathAvidha atyanta azubha nAmakarma ke udaya se atyanta azubha zarIra hI banA pAte haiM ataH vaha bhI huNDasaMsthAna vAlA hI hotA hai| kaSAyadvAra - nArakoM meM cAro hI kaSAya hote haiM / saMjJAdvAra - nArakoM meM cAroM hI saMjJAe~ pAyI jAtI haiN| lezyAdvAra - nArakoM meM Adi kI tIna azubha lezyAe~ kRSNa, nIla, aura kApota pAI jAtI haiN| pahalI aura dUsarI naraka - bhUmi meM kApotalezyA, tIsarI naraka ke kucha narakAvAsoM meM kApotalezyA aura zeSa meM nIlalezyA; cauthI naraka meM nIlalezyA, pAMcavIM ke kucha narakAvAsoM meM nIlalezyA aura zeSa meM kRSNalezyA; chaThI meM kRSNalezyA aura sAtavIM naraka meM parama kRSNalezyA pAI jAtI hai| 1 bhagavatIsUtra meM kahA hai-' Adi ke do narakoM meM kApotalezyA, tIsarI meM mizra (kApota- nIla), , cauthI meM nIla, pAMcavI meM mizra (nIla - kRSNa ), chaThI meM kRSNa aura sAtavIM meM parama kRSNalezyA hotI hai|'' indriyadvAra - nairayikoM ke sparzana, rasana, ghrANa, cakSu, zrotra ye pAMca indriyA~ hotI haiM / samudghAtadvAra - inake cAra samudghAta hote haiM - vedanA, kaSAya, vaikiya aura mAraNAntika / [ 77 saMjJIdvAra - ye nArakI jIva saMjJI bhI hote haiM aura asaMjJI bhI hote haiN| jo garbhavyutkrAntika (garbhaja) mara kara nArakI hote haiM ve saMjJI kahe jAte haiM aura jo saMmUrchitoM se Akara utpanna hote haiM, ve asaMjJI kahalAte haiN| ye ratnaprabhA meM hI utpanna hote haiM, Age ke narakoM meM nhiiN| kyoMki avicArapUrvaka jo azubha kriyA kI jAtI hai usakA itanA hI phala hotA hai| kahA hai asaMjJI jIva pahalI naraka taka, sarIsRpa dUsarI naraka taka, pakSI tIsarI naraka taka, siMha cauthI naraka taka, uraga (sarpAdi) pAMcavI naraka taka, strI chaThI naraka taka aura manuSya evaM maccha sAtavIM naraka taka utpanna hote haiN| 2 vedadvAra- - nAraka jIva napuMsaka hI hote haiM / paryAptidvAra - inameM chaha paryAptiyA~ aura chaha aparyAptiyA~ hotI haiM / bhASA aura mana kI ekatva vivakSA se vRttikAra ne pAMca paryAptiyA~ aura pAMca aparyAptiyA~ kahI haiM / dRSTidvAra - nAraka jIva tInoM dRSTi vAle hote haiM - 1. mithyAdRSTi, samyagdRSTi aura mizradRSTi / darzanadvAra - inameM cakSudarzana, acakSudarzana aura avadhidarzana yoM tIna darzana pAye jAte haiN| 1. kAU ya dosu taiyAe mIsiyA nIliyA cautthie / paMcamiyAe mIsA, kaNhA tatto paramakaNhA // 2. asannI khalu paDhamaM doccaM va sirIsavA taiya pakkhI / sIhA jaMti cautthiM uragA puNa paMcamiM puDhaviM // chaTThi va itthiyAo macchA maNuyA ya sattami puDhaviM / eso paramovAo boddhAvvo narayapuDhavI // - bhagavatIsUtra Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78] [jIvAjIvAbhigamasUtra jJAnadvAra-ye jJAnI bhI hote haiM aura ajJAnI bhii| jo jJAnI haiM ve niyama se matijJAnI, zrutajJAnI aura avadhijJAnI haiN| jo ajJAnI haiM ve mati-ajJAnI, zruta-ajJAnI aura vibhaMgajJAnI hote haiN| bhAvArtha yaha samajhanA cAhie ki jo nAraka asaMjJI haiM ve aparyApta avasthA meM do ajJAna vAle aura paryApta avasthA meM tIna ajJAna vAle hote haiN| saMjJI nAraka donoM hI avasthA meM tIna ajJAna vAle hote haiN| asaMjJI se utpadyamAna nArakoM meM aparyApta avasthA meM bodha kI mandatA hone se avyakta avadhi bhI nahIM hotaa| yogadvAra-nArakoM meM manoyoga, vAgyoga aura kAyayoga, tIna yoga hote haiN| upayoga-nAraka sAkAra aura anAkAra donoM upayogavAle haiN| AhAradvAra-nAraka jIva loka ke niSkuTa (kinAre) meM nahIM hote madhya meM hote haiM ata: unake vyAghAta nahIM hotaa| ataH chahoM dizAoM ke pudgaloM ko grahaNa karate haiM aura prAyaH karake azubha varNa, gandha, rasa aura sparza vAle pudgaloM kA grahaNa karate haiN| upapAtadvAra-nAraka jIva asaMkhyAta varSa kI Ayu vAle tiryaMcoM aura manuSyoM ko chor3akara zeSa paryApta paMcendriya tiryaMcoM aura manuSyoM se Akara utpanna hote haiN| zeSa jIvasthAnoM se nhiiN| sthitidvAra-nArakoM kI jaghanya sthiti dasa hajAra varSa aura utkRSTa sthiti tetIsa sAgaropama hai| jaghanya sthiti prathama naraka kI apekSA aura utkRSTa sthiti sAtavIM naraka kI apekSA se samajhanI caahie| samavahatadvAra-nAraka jIva mAraNAntika samudghAta se samavahata hokara bhI marate haiM aura asamavahata hokara bhI marate haiN| udvartanAdvAra-nAraka paryAya se nikala kara nAraka jIva asaMkhyAta varSAyu vAle tiryaMcoM aura manuSyoM ko chor3akara saMjJI paMcendriya tiryaMcoM aura manuSyoM meM hI utpanna hote haiM / saMmUrchima manuSyoM meM utpanna nahIM hote| gati-agatidvAra-nAraka jIva marakara tiryaMcoM aura manuSyoM meM hI jAte haiM, isalie do gati vAle aura tiryaMcoM manuSyoM se Akara utpanna hote haiM, isalie do Agati vAle haiN| he AyuSman zramaNa! ye nAraka jIva pratyekazarIrI haiM aura asaMkhyAta haiN| yaha nairayikoM kA varNana huaa| tiryak paMcendriyoM kA varNana 33. se kiM te paMceMdiyatirikkhajoNiyA ? paMceMdiyatirikkhajoNiyA duvihA paNNattA, taM jahA-saMmucchima paMceMdiyatirikkhajoNiyA ya gabbhavakkaMtiya paMceMdiyatirikkhajoNiyA ya / [33] paMcendriya tiryaMcayonika kauna haiM ? Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pratipatti: tiryak paMcendriyoM kA varNana] [79 paMcendriya tiryaMcayonika do prakAra ke kahe gaye haiM, yathA(1) saMmUrchima paMcendriya tiryaMcayonika aura (2) garbhavyutkrAntika paMcendriya tiryNcyonik| 34. se kiM taM samucchima paMceMdiyatirikkhajoNiyA ? saMmucchima paMceMdiyatirikkhajoNiyA tivihA paNNattA, taM jahA-jalayarA, thalayarA, khhyraa| [34] saMmUrchima paMceMndriya tiryaMcayonika kauna haiM ? saMmUrchima paMceMndriya tiryaMcayonika tIna prakAra ke haiM jalacara, sthalacara aura khecr| jalacaroM kA varNana 35. se kiM taM jalayarA? jalayarA paMcavihA paNNattA, taM jahAmacchagA, kacchabhA, magarA, gAhA, suNsumaaraa| se kiM taM macchA ? evaM jahA paNNavaNAe jAva se yAvaNNe thppgaaraa| te samAsao duvihA paNNattA, taM jahA-pajjattA ya apajjattA y| tesiMNaM bhaMte ! jIvANaM katisarIragA paNNattA ? goyamA ! tao sarIrayA paNNattA, taM jahA-orAlie, teyae, kmme| sarIrogAhaNA jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhejatibhAgaM, ukkoseNaM joynnshssN| chevttttsNghynnii| huNddsNtthiyaa| cattAri kasAyA, saNNAo vi, lesAo paMca, iMdiyA paMca, samugghAyA tiNNi, No saNNI asaNNI,napuMsakavedA,pajjattIo apajjattIoM paMca,diTThIo, do daMsaNA, do nANA,do annANA, duvihe joge, duvihe uvaoge, AhAro chddisiN| uvAvao tiriyamaNussehito, no devehiMto no neraiehito, tiriehito asaMkhejavAsAuya vajesu, akmmbhuumg-aNtrdiivg-asNkhejvaasaauyvjjesu|tthiii jahanneNaM aMtomuhuttaM, ukkosnnNpuvvkoddii|maarnnNtiysmugghaaennN duvihA vi mrNti|annNtrN uvvaTThitA kahiM ( uvvajjati)? neraiesu vi, tirikkhajoNiesu vi, maNussesu vi, devesu vi| neraiesu rayaNapahAe sesesu pddiseho| tiriesu savvesu uvajaMti-saMkhejavAsAuesu vi asaMkhejavAsAuesuvi, cauppaesuvi pakkhIsu vi| maNussesu savvesu kammabhUmiesu, no akammabhUmiesu aMtaradIvaesu vi saMkhijjavAsAuesu vi asaMkhijavAsAuesu vi devesu jAva vaannmNtraa| Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80] [jIvAjIvAbhigamasUtra caugaiyA, duAgaiyA, parittA asaMkhejA pnnnnttaa| se tNjlyr-sNmucchim-pNceNdiytirikkhaa| [35] jalacara kauna haiM ? jalacara pA~ca prakAra ke kahe gaye haiM-matsya, kacchapa, magara, grAha aura zizumAra (suNsumaar)| maccha kyA haiM ? maccha aneka prakAra ke haiM ityAdi varNana prajJApanA ke anusAra jAnanA cAhie yAvat isa prakAra ke anya bhI maccha Adi ye saba jalacara saMmUrchima paMcendriya tiryaMcayonika jIva saMkSepa se do prakAra ke haiM-paryApta aura apryaapt| he bhagavan ! una jIvoM ke kitane zarIra kahe gaye haiM ? gautama ! tIna zarIra kahe gaye haiM-audArika, taijasa aura kaarmnn| unake zarIra kI avagAhanA jaghanya se aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga aura utkRSTa eka hajAra yojn| ve sevArtasaMhanana vAle, huNDasaMsthAna vAle, cAra kaSAya vAle, cAra saMjJAoM vAle, pA~ca lezyAoM vAle haiN| unake pAMca paryAptiyAM aura pAMya aparyAptiyAM hotI haiN| unake do dRSTi, do darzana, do jJAna, do ajJAna, do prakAra ke yoga, do prakAra ke upayoga aura AhAra chahoM dizAoM ke pudgaloM kA hotA hai| ye tiryaMca aura manuSyoM se Akara utpanna hote haiM, devoM aura nArakoM se nhiiN| tiryaMcoM meM se bhI asaMkhyAta varSAyu vAle tiryaMca inameM utpanna nahIM hote|akrmbhuumi aura antarvIpoM ke asaMkhyAta varSa kI Ayu vAle manuSya bhI inameM utpanna nahIM hote / inakI sthiti jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa pUrvakoTi kI hai| ye mAraNAMtika samudghAta se samavahata hokara bhI marate haiM aura asamavahata hokara bhI marate haiN| bhagavan ! ye saMmUrchima jalayara jIva marakara kahA~ utpanna hote haiM ? gautama ! ye naraka meM bhI utpanna hote haiM, tiryaMcoM meM bhI, manuSyo meM bhI aura devoM meM bhI utpanna hote yadi naraka meM utpanna hote haiM to ratnaprabhA naraka taka hI utpanna hote haiM, zeSa narakoM meM nhiiN| tiryaMca meM utpanna hoM to saba tiryaMcoM meM saMkhyAta varSa kI Ayu vAloM meM bhI aura asaMkhyAta varSa kI Ayu vAloM meM bhI, catuSpadoM meM bhI aura pakSiyoM meM bhii| munaSya meM utpanna hoM to saba karmabhUmiyoM ke manuSyoM meM utpanna hote haiM, akarmabhUmi vAle manuSyoM meM nhiiN| antIpajoM meM saMkhyAta varSa kI AyuvAloM meM bhI aura asaMkhyAta varSa kI Ayu vAloM meM bhI utpanna hote haiN| yadi ve devoM meM utpanna hoM to vAnavyantara devoM taka utpanna hote haiM (Age ke devoM meM nhiiN)| ye jIva cAra gati meM jAne vAle, do gatiyoM se Ane vAle, pratyeka zarIra vAle aura asaMkhyAta kahe Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pratipatti: jalacaroM kA varNana] [81 gaye haiN| yaha jalacara saMmUcchima paMcendriya tiryaMcoM kA varNana huaa| vivecana-(sUtra 33 se 35 taka) prastuta sUtroM meM saMmUcchima jalacara tiryaMca paMcedriya jIvoM ke pAMca bheda-matsya, kacchapa, makara, grAha aura suMsumAra to batAye haiM parantu matsya Adi ke prakAroM ke lie prajJApanAsUtra kA nirdeza kiyA hai| prajJApanAsUtra meM ve prakAra isa taraha batAye gaye haiM matsyoM ke prakAra-zlakSaNa matsya, khavalla matsya, yuga matsya, bhibbhiya matsya, heliya maccha, maMjariyA maccha,rohita maccha, halIsAgara, mogarAvaDa, vaDagara timimaccha, timiMgalA maccha, taMdula maccha, kANikka maccha, silecchiyA maccha, laMbhaNa maccha, patAkA matsya patAkAtipatAkA matsya, nakra matsya, aura bhI isI taraha ke matsya / kacchapoM ke prakAra-kacchapoM ke do prakAra haiM-asthikacchapa aura mNslkcchp| grAha ke pAMca prakAra-dilI, veDhaga, mRduga, pulaga aura siimaagaar| magara ke do bheda-soMDa magara aura mRTTha mgr| suMsumAra-eka hI prakAra ke haiN| ye matsyAdi saba jalacara saMmUrchima paMcendriya tiryaMca paryApta aura aparyApta bheda se do prakAra ke haiM ityAdi varNana pUrvavat jAnanA caahie| zarIrAdi 23 dvAroM kI vicAraNA caturindriya kI taraha jAnanA caahie| jo vizeSatA hai vaha isa prakAra avagAhanAdvAra meM inakI jaghanya avagAhanA aMgula kA asaMkhyAta bhAga aura utkRSTa eka hajAra yojana indriyadvAra meM inake pAMca indriyAM kahanI caahie| saMjIdvAra meM ye asaMjJI hI haiM, saMjJI nahIM, saMmUrchima hone se ye samanaska (saMjI) nahIM hote| upapAtadvAra meM ye asaMkhyAta varSAyu vAloM ko chor3akara zeSa tiryaMcoM manuSyoM se Akara utpanna hote haiN| sthitidvAra meM jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa pUrvakoTI kI sthiti hai| udvartanAdvAra meM ye cAroM gatiyoM meM utpanna hote haiN| naraka meM utpanna hoM to pahalI ratnaprabhA meM hI utpanna hote haiM, isase Age kI narakoM meM nhiiN| saba prakAra ke tiryaMcoM meM utpanna hote haiN| manuSyoM meM karmabhUmi ke manuSyoM meM utpanna hote haiN| devoM meM bhavanapati aura vANavyantaroM meM utpanna hote haiN| isa prakAra ye jIva cAroM gatiyoM meM jAne vAle aura do gatiyoM se Ane vAle haiN| he zramaNa ! he AyuSman! ye jIva pratyekazarIrI haiM aura asaMkhyAta haiN| Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82] [jIvAjIvAbhigamasUtra sthalacaroM kA varNana 36. se kiM taM thalayara-samucchimapaMceMdiya-tirikkhajoNiyA? thalayara saMmu. duvihA paNNattA, taM jahAcauppaya thala, parisappa samma0 paMceM tirikkhjonniyaa| se kiM taM thalayara cauppaya sammucchima paMceM tirikkhajoNiyA ? thalayara cauppaya cauvihA paNNattA, taM jahA egakhurA, dukhurA, gaMDIpayA, snnpphyaa|jaavje yAvaNNe tahappagArA te samAsao duvihA paNNattA, taM jahA-pajjattA ya apajjattA y|| tao sarIrA, ogAhaNA jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhejaibhAgaM ukkoseNaM gaauypuhuttN| ThiI jahaNNeNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM curaasiivaasshssaaiN| sesaMjahAjalayarANaMjAva caugatiyA do AgatiyA parittA asaMkhejA pnnnnttaa| se ttaM thalayara cuppyH| se kiM taM thalayara parisappa saMmucchimA? / thalayara parisappa saMmucchimA duvihA paNNattA, taM jahAuraga parisappa saMmucchimA,bhuyaga parisappa smucchimaa| se kiM taM uraga parisappa saMmucchimA ? uraga pari0 saM0 cauvvihA paNNattA, taM jahAahI ayagarA AsAliyA mhorgaa| se kiM taM ahI? ahI duvihA paNNattA, taM jahAdavvIkarA, mauliNo y| se kiM taM dvviikraa| davvIkarA aNegavihA paNNattA, taM jahAAsIvisA jAva se taM dvviikraa| se kiM taM mauliNo? mauliNo aNegavihA paNNattA, taM jahAdivvA, goNasA jAva se taM mulinno| se taM ahii| se kiM taM ayagarA ? ayagarA egAgArA pnnnnttaa| se taM ayagarA / se kiM taM aasaaliyaa| AsAliyA jahA pnnnnvnnaae| se taM aasaaliyaa| se kiM taM mahoragA? Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pratipatti: sthalacaroM kA varNana] [83 mahoragA jahA pnnnnvnnaae| se taM mhorgaa| je yAvaNNe tahappagArA te samAsao duvihA paNNattA, taM jahA-pajjattA ya apajattA y| taM ceva Navari sarIrogAhaNA jahanneNaM aMgulassa asaMkhejaibhAgaM ukkoseNaM joynnpuhuttN| ThiI jahanneNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM tevaNNaM vaasshssaaiN| sesaM jahA jalayarANaM jAva caugatiyA duAgatiyA parittA asNkhejjaa| se taM urgprisppaa| . se kiM taM bhuyagaparisappa saMmucchima thalayarA ? bhuyaga pari0 saMmu0 thalayarA aNegavihA paNNattA, taM jahA-gohA, NaulA, jAvaje yAvanne tahappagArA te samAsao duvihA paNNattA, taM jahA-pajjattA ya apjjttaay|sriirogaahnnaa jahanneNaM aMgulAsaMkhejaM ukkoseNaM dhnnupuhuttN| ThiI ukkoseNaM bAyAlIsaM vAsasahassAI; sesaM jahA jalayarANaMjAvacaugatiyA, duAgatiyA, parittAasaMkhejjA pnnnnttaa|setN bhujaparisappa sNmucchimaa| se taM thlyraa| se kiM taM khahayarA? khahayarA cauvvihA paNNattA, taM jahAcammapakkhI, lomapakkhI, samuggapakkhI, vittpkkhii| se kiM taM cammapakkhI ? cammapakkhI aNegavihA paNNattA, taM jahAvaggulI jAva je yAvanne tahappagArA, se taM cmmpkkhii| se kiM taM lomapakkhI ? lomapakkhI aNegavihA paNNattA, taM jahADhaMkA, kaMkA je yAvanne tahappagArA, se taM lompkkhii| se kiM taM samuggapakkhI ? samuggapakkhI egAgArA paNNattA jahA pnnnnvnnaae| evaM vitatapakkhI jAva je yAvaNNe tahappagArA, te samAsao duvihA paNNattA, taM jahApajjattA ya apajjattA y|nnaannttN sarIrogAhaNA jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM ukkoseNaM dhnnupuhuttN|tthiii ukkosennNvaavttrivaasshssaaii|sesNjhaa jalayarANaMjAvacaugatiyA duaagtiyaa| parittA asaMkhejjA pnnnnttaa| se taM khahayara saMmu tirikkhjonniyaa| se taM saMmu. paMceMdiya tirikkhjonniyaa| [36] sthalacara saMmUrchima paMcendriya tiryaMcayonika kauna haiM ? sthalacara saMmUrchima paMcendriya tiryaMcayonika do prakAra ke haiM-catuSpada sthalacara saM. paM. tithaMca aura parisarpa sammu. paM. ti.| catuSpada sthalacara saM. paM. tiryaMca kauna haiM ? Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [jIvAjIvAbhigamasUtra catuSpada sthalacara saM. pa. tiryaMca cAra prakAra ke haiM, yathA- eka khura vAle, do khura vAle, gaMDIpada aura snkhpd| yAvat jo isI prakAra ke anya bhI catuSpada sthalacara haiN| ve saMkSepa se do prakAra ke haiMparyApta aura apryaapt| unake tIna zarIra, avagAhanA jaghanya aMgula ke asaMkhyAtavAM bhAga aura utkRSTa do kosa kosa tk| sthiti jaghanya se antarmuhUrta aura utkRSTa caurAsI hajAra varSa kI hotI hai| zeSa saba jalacaroM ke samAna samajhanA caahie| yAvat ye cAra gati meM jAne vAle aura do gati se Ane vAle haiM, pratyekazarIrI aura asaMkhyAta haiN| yaha sthalacara catuSpada saMmUcchima paMcendriya tiryaMcayonikoM kA kathana pUrA huaa| 84 ] parisarpa sthalacara saM. paM. tiryacayonika kyA haiM ? risarpa sthalacara saM. paM. tiryaMcayonika do prakAra ke haiM, yathA-uraga parisarpa saMmU. paM. ti aura bhujaga parisarpa saMmU. / uraga parisarpa saMmU. kyA haiM ? uraga parisarpa samU. cAra prakAra ke haiM-ahi, ajagara, AsAliyA aura mahoraga / ahi kauna haiM ? ahi do prakAra ke haiM - darvIkara (phaNavAle) aura mukulI (phaNa rahita ) / darvIkara kauna haiM ? darvIkara aneka prakAra ke haiM, jaise- AzIviSa Adi yAvat darvIkara kA kathana pUrA huA / . mukulI kyA haiM ? mukulI aneka prakAra ke haiM, jaise- divya, gonasa yAvat mukulI kA kathana pUrA huaa| ajagara kyA haiM ? ajagara eka hI prakAra ke haiN| ajagaroM kA kathana pUrA huA / AsAlika kyA haiM ? 'anusAra AsAlikoM kA varNana jAnanA cAhie / prajJApanAsUtra mahoraga kyA haiM ? prajJApanA ke anusAra inakA varNana jAnanA caahie| isa prakAra ke anya jo uraparisarpa jAti ke haiM ve saMkSepa se do prakAra ke haiM - paryApta aura aparyApta / zeSa pUrvavat jAnanA caahie| vizeSatA isa prakAra - inakI zarIra avagAhanA jaghanya se aMgula ke asaMkhyAtavAM bhAga aura utkRSTa yojana pRthaktva (do se lekara nava yojana taka) / sthiti jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa tirapana hajAra varSa / zeSa dvAra jalacaroM ke samAna jAnanA cAhie yAvat ye jIva cAra gati meM jAne vAle, do gati se Ane vAle, pratyekazarIrI aura asaMkhyAta haiN| yaha uraga parisarpa kA kathana huA / bhuja parisarpa saMmUrchima sthalacara kyA haiM ? bhujaga parisarpa saMmUrchima sthalacara aneka prakAra ke haiM, yathA-nevalA yAvat anya isI prakAra ke bhujaga Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pratipatti: sthalacaroM kA varNana] prisrp| ye saMkSepa se do prakAra ke hai - paryApta aura aparyApta / zarIrAvagAhanA jaghanya aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga aura utkRSTa dhanuSapRthaktva (do dhanuSa se nau dhanuSa taka ) / [85 sthiti utkRSTa se bayAlIsa hajAra varSa / zeSa jalacaroM kI bhA~ti kahanA yAvat ye cAra gati meM jAne vAle, do gati se Ane vAle, pratyekazarIrI aura asaMkhyAta haiN| yaha bhujaga parisarpa saMmUrchimoM kA kathana huaa| isake sAtha hI sthalacaroM kA kathana bhI pUrA huaa| khecara kA kyA svarUpa hai ? khecara cAra prakAra ke kahe gaye haiM, yathA - carmapakSI, romapakSI, samudgakapakSI aura vitatatapakSI / carmapakSI kyA haiM ? carmapakSI aneka prakAra ke haiM, jaise- valgulI yAvat isI prakAra ke anya carmapakSI / romapakSI kyA haiM ? romapakSI aneka prakAra ke haiM, yathA-DhaMka, kaMka yAvat anya isI prakAra ke romapakSI / samudgakapakSI kyA haiM ? ye eka hI prakAra ke haiN| jaisA prajJApanA meM kahA vaisA jAnanA cAhie / isI taraha vitatapakSI bhI pantravaNA ke anusAra jAnane cAhie / ye khecara saMkSepa se do prakAra ke kahe gaye haiM- paryApta aura aparyApta ityAdi pUrvavat / vizeSatA yaha hai ki inakI zarIrAvagAhanA jaghanya se aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga aura utkRSTa dhanuSapRthaktva hai| sthiti utkRSTa bahattara hajAra varSa kI hai| zeSa saba jalacaroM kI taraha jAnanA caahie| yAvat ye khecara cAra gatiyoM meM jAne vAle, do gatiyoM se Ane vAle, pratyekazarIrI aura asaMkhyAta haiN| yaha khecaroM kA varNana huaa| sAtha hI saMmUrchima paMcendriya tiryaMcayonikoM kA kathana pUrA huaa| vivecana - pUrva sUtra meM jalacaroM kA varNana karane ke pazcAt isa sUtra meM saMmUrchima sthalacara aura khecara kA varNana kiyA gayA haiN| sthalacara saMmUrchima paMcendriya tiryaMca do prakAra ke haiM - catuSpada aura parisarpa / jisake cAra pAMva hoM ve catuSpada haiM, jaise azva, baila Adi / jo peTa ke bala yA bhujAoM ke sahAre calate haiM ve parisarpa haiN| jaise sarpa, nakula aadi| sUtra meM Aye hue do cakAra svagata aneka bheda ke sUcaka haiN| catuSpada sthalacara cAra prakAra ke haiM - eka khura vAle, do khura vAle, gaMDIpada aura sanakhapada / prajJApanAsUtra meM ina cAroM ke prakAra batAye gaye haiM, jo isa bhA~ti haiM eka khura vAle aneka prakAra ke haiM yathA - azva, azvatara (khecara), ghoTaka (ghor3A), gardabha, gorakSara, kandalaka, zrIkandalaka aura Avartaka Adi / do khura vAle aneka prakAra ke haiM, yathA - U~Ta, baila, gavaya (nIla gAya ), rojha, pazuka, mahiSa (bhaiMsabhaiMsA, mRga, sAMbhara, barAha, aja (bakarA-bakarI), elaka (bher3a yA bakarA ), ruru, sarabha, camara ( camarIgAya), kuraMga, gokarNa Adi / Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 ] [jIvAjIvAbhigamasUtra ___ gaMDIpada-gaMDI kA artha hai-erana / erana ke samAna jinake pAMva hoM ve gaMDIpada haiN| ye aneka prakAra ke haiM, yathA-hAthI, hastipUtanaka, matkuNa hastI (binA dA~toM kA choTe kada kA hAthI), khaDgI aura geNddaa| sanakhapada-jinake pAvoM ke nakha bar3e-bar3e hoM ve sanakhapada hai| jaise-kuttA, siMha aadi| sanakhapada aneka prakAra ke haiM, jaise-siMha, vyAghra, dvIpikA (dIpar3A), rIcha (bhAlU), tarasa, pArAzara, zRgAla (siyAra), viDAla (billI), zvAna, kolazvAna, kokantika (lomar3I), zazaka (kharagoza), cItA aura cittalaka (cillaka) ityaadi| ___ina catuSpada sthalacaroM meM paryApta aura aparyApta ke bheda tathA pUrvokta 23 dvAroM kI vicAraNA jalacaroM ke samAna jAnanI cAhie, kevala antara isa prakAra hai-inake zarIra kI avagAhanA jaghanya aMgula ke asaMkhyAtavAM bhAga aura utkRSTa gavyUtipRthaktva (do kosa se lekara nau kosa) kii| Agama meM pRthaktva kA artha do se lekara nau kI saMkhyA ke lie hai| inakI sthiti jaghanya to antarmuhUrta aura utkRSTa caurAsI hajAra varSa hai| zeSa saba varNana jalacaroM kI taraha hI hai| yAvat ve cAroM gatiyoM meM jAne vAle, do gati se Ane vAle, pratyekazarIrI aura asaMkhyAta haiN| parisarpa sthalacara-peTa aura bhujA ke bala calane vAle parisarpa kahalAte haiN| inake do bheda kiye haiM-uragaparisarpa aura bhujagaparisarpa / uragaparisarpa ke cAra bheda haiM-ahi, ajagara, AsAlika aura mhorg| ahi-ye do prakAra ke haiM-darvIkara arthAt phaNa vAle aura mukulI arthAt binA phaNa vaale| darvIkara ahi aneka prakAra ke haiM, yathA-AzIviSa, dRSTiviSa, ugraviSa, bhogaviSa, tvacAviSa, lAlAviSa, ucchvAsaviSa, niHzvAsaviSa, kRSNasarpa, zvetasarpa, kAkodara, dahyapuSpa, (darbhapuSpa) kolAha, meliminda aura zeSendra ityaadi| mukulI-binA phaNa vAle mukulI sarpa aneka prakAra ke haiM, yathA-divyAka (divya), gonasa, kaSAdhika, vyatikula, citralI, maNDalI, mAlI, ahi, ahizalAkA, vAtapatAkA aadi| ajagara-ye eka hI prakAra ke hote haiN| AsAlika-prajJApanAsUtra meM AsAlika ke viSaya meM aisI prarUpaNA kI gaI hai'bhaMte ! AsAlika kaise hote haiM aura kahA~ saMmUrchita (utpanna ) hote haiM ? gautama ! ye AsAlika ura:parisarpa manuSya kSetra ke andara DhAI dvIpoM meM niLaghAta se pandraha karmabhUmiyoM meM aura ' vyAghAta kI apekSA pAMca mahAvideha kSetroM meM, cakravartI ke skaMdhAvAroM (chAvaniyoM) meM, vAsudevoM ke skaMdhAvAroM meM, baladevoM ke skaMdhAvAroM meM, maMDalika (choTe) rAjAoM ke skaMdhAvAroM meM, mahAmaMDalika (aneka dezoM ke) rAjAoM ke skaMdhAvAroM meM, grAmanivezoM meM, nagaranivezoM meM, nigama (vaNikvasati) nivezoM meM, kheTa (kher3A) nivezoM meM, karvaTa (choTe prAkAra vAle) nivezoM meM, maMDala (jisake 2 // kosa ke antara meM 1. suSamasuSamAdirUpo'tiduHSamAdirUpaH kAlo vyaaghaathetuH| -vRtti Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pratipatti : sthalacaroM kA varNana] [87 grAma na ho)nivezoM meM, droNamukha (prAyaH jala nirgama praveza vAlA sthAna) nivezoM meM, pattana aura paTTana nivezoM meM-jaba inakA vinAza hone vAlA hotA hai taba ina pUrvokta sthAnoM meM AsAlika saMmUrchima rUpa se utpanna hotA hai| yaha jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga jitanI avagAhanA (utpatti ke samaya) aura utkRSTa bAraha yojana kI avagAhanA aura usake anurUpa hI lambAI-caur3AI vAlA hotA hai| yaha pUrvokta skaMdhAvAroM Adi kI bhUmi ko phAr3a kara bAhara nikalatA hai| yaha asaMjJI, mithyAdRSTi aura ajJAnI hotA hai aura antarmuhUrta kI Ayu bhoga kara mara jAtA haiN| yaha AsAlika garbhaja nahIM hotA, yaha saMmUrchima hI hotA hai| yaha manuSyakSetra se bAhara nahIM hotaa| yaha AsAlika kA varNana huaa| mahoraga-prajJApanAsUtra meM mahoraga kA varNana isa prakAra hai__ mahoraga aneka prakAra ke kahe gaye haiM, yathA-koI mahoraga eka aMgula ke bhI hote haiM, koI aMgulapRthaktva ke kaI vitasti (beMta-bAraha aMgula) ke hote haiM, kaI vitastipRthaktva ke hote haiM, kaI eka ratni (hAtha) ke hote haiM, kaI ratnipRthaktva (do hAtha se nau hAtha taka) ke hote haiM, kaI kukSi (do hAtha) pramANa hote haiM, kaI kukSipRthaktva ke hote haiM, kaI dhanuSa (cAra hAtha) pramANa hote haiM, kaI dhanuSapRthaktva ke hote haiM, kaI gavyUti.. (kosa yA do hajAra dhanuSa) pramANa hote haiM, kaI gavyUtipRthaktva pramANa ke hote haiM, kaI yojana (cAra kosa) ke hote haiM, kaI yojanapRthaktva hote haiN| (koI sau yojana ke, koI do sau se nau sau yojana ke hote haiM aura kaI hajAra yojana ke bhI hote haiN|)* ye sthala meM utpanna hote haiM parantu jala meM bhI sthala kI taraha calate haiM aura sthala meM bhI calate haiN| ve yahA~ nahIM hote, manuSyakSetra ke bAhara ke dvIpa-samudroM meM hote haiN| samudroM meM bhI parvata, devanagarI Adi sthaloM meM utpanna hote haiM, jala meM nhiiN| isa prakAra ke anya bhI dasa aMgula Adi kI avagAhanA vAle mahoraga hote haiN| yaha avagAhanA utsedhAMgula ke mAna se hai| zarIra kA mApa utsedhAMgula se hI hotA hai| ' isa prakAra ahi, ajagara Adi ura:parisarpa sthalacara saMmUrchima paMcendriya tiryacayonika jIva saMkSepa se do prakAra ke haiM-paryApta aura aparyApta ityAdi kathana tathA 23 dvAroM kI vicAraNA jalacaroM kI bhAMti jAnanA caahie| avagAhanA aura sthiti dvAra meM antara hai| inakI avagAhanA jaghanya se aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga aura utkRSTa se yojanapRthaktva hotI hai| sthiti jaghanya se antarmuhUrta aura utkRSTa tirepana hajAra varSa kI hotI hai| zeSa pUrvavat yAvat ye cAra gati meM jAne vAle, do gati se Ane vAle, pratyekazarIrI aura asaMkhyAta hote bhujagaparisarpa-prajJApanAsUtra meM bhujagaparisarpa ke bheda isa prakAra batAye gaye haiM-goha, nakula, saraTa (giragiTa) zalya, saraMTha, sAra, khAra, gRhakokilA (gharolI-chipakalI), viSambharA (vaMsubharA), mUSaka, maMgUsa (gilaharI), 1. pattanaM zakaTaigamyaM, ghoTakainaubhireva c| naubhireva tu yad gamyaM paTTanaM ttprcksste|| -vRtti * koSThaka meM diyA huA aMza garbhaja mahoraga kI apekSA samajhanA caahie| Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88] [jIvAjIvAbhigamasUtra payolAtika, kSIraviDAlikA Adi anya isI prakAra ke bhujagaparisarpa tiryNc| yaha bhujaparisarpa saMkSepa meM do prakAra ke hai-paryApta aura aparyApta / zeSa varNana pUrvavat smjhnaa| tevIsa dvAroM kI vicAraNA meM jalacaroM kI taraha kathana karanA cAhie, kevala avagAhanAdvAra aura sthitidvAra meM antara jAnanA caahie| inakI avagAhanA jaghanya se aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga aura utkRSTa se dhanuSapRthaktva hai| sthiti jaghanya se antarmuhUrta aura utkRSTa bayAlIsa hajAra varSa kI hai| zeSa pUrvavat yAvat ye jIva cAra gati vAle, do Agati vAle, pratyekazarIrI aura asaMkhyAta haiN| khecara-khecara ke 4 prakAra haiM-carmapakSI, romapakSI, samudgakapakSI, aura vittpkssii| prajJApanA meM inake bheda isa prakAra kahe haiM carmapakSI-aneka prakAra ke haiM-vaggulI (cimagAdar3a), jalaukA, aDilla, bhAraMDapakSI jIvaMjIva, samudravAyasa, karNatrika aura pakSIviDAlI aadi| jinake paMkha carmamaya hoM ve carmapakSI haiN| romapakSI-jinake paMkha romamaya hoM ve romapakSI haiN| inake bheda prajJApanAsUtra meM isa prakAra kahe haiM DhaMka, kaMka, kurala, vAyasa, cakravAka, haMsa, kalahaMsa, rAjahaMsa, (lAla coMca evaM paMkha vAle haMsa) pAdahaMsa, ADa, seDI, vaka, balAkA, (vakapaMkti), pAriplava, kroMca, sArasa, mesara, masUra, mayUra, zatavatsa (saptahasta), gahara, pauNDarIka, kAka, kAmajuMka, baMjulaka, tItara, vartaka (bataka), lAvaka, kapota, kapiMjala, pArAvata, ciTaka, cAsa, kukkuTa, zuka, varhi (moravizeSa) madanazalAkA (mainA), kokila, seha aura varillaka aadi| samudgakapakSI-ur3ate hue bhI jinake paMkha peTI kI taraha sthita rahate haiM ve samudgakapakSI haiN| ye eka hI prakAra ke haiN| ye manuSya kSetra meM nahIM hote| bAhara ke dvIpoM samudroM meM hote hai| vitatapakSI-jinake paMkha sadA phaile hue hote haiM ve vitatapakSI haiM / ye eka hI prakAra ke haiN| ye manuSya kSetra meM nahIM hote, bAhara ke dvIpoM samudroM meM hote haiN| ___ ye khecara saMmUrchima tiryaMca paMcendriya paryApta, aparyApta ke bheda se do prakAra ke haiM, ityAdi varNana pUrvavat / zarIra avagAhanA Adi dvAroM kI vicAraNA jalacaroM kI taraha karanI caahie| jo antara hai vaha avagAhanA aura sthitidvAroM meM hai| inakI utkRSTa avagAhanA dhanuSapRthaktva hai aura sthiti bahattara hajAra varSa kI hai| ye jIva cAra gati vAle, do Agati vAle, pratyekazarIrI aura asaMkhyAta haiN| yahA~ sthiti aura avagAhanA ko batAne vAlI do saMgrahaNI gAthAe~ bhI kinhI pratiyoM meM haiN| ve isa prakAra haiM joyaNasahassa gAuyapuhutta tatto ya joynnpuhttN| doNhaM pi dhaNupuhattaM samucchima viygpkkhiinnN||1|| saMmuccha puvakoDI caurAsII bhave shssaaiN| tevaNNA bAyAlA bAvattarimeva pkkhiinnN||2|| Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pratipatti : garbhaja jalacaroM kA varNana] [89 ___ inakA artha isa prakAra haiM-sammUrchima jalacaroM kI utkRSTa avagAhanA hajAra yojana kI haiM, catuSpadoM kI gavyUti (kosa) pRthaktva hai, uraparisaroM kI yojanapRthaktva kI hai| sammUrchima bhujagaparisarpa aura pakSiyoM kI dhanuSapRthaktva kI haiN| sammUrchima jalacaroM kI utkRSTa sthiti pUrvakoTI hai| catuSpadoM kI caurAsI hajAra varSa kI haiM, uraparisoM kI tirapana hajAra varSa kI hai, bhujaparisaroM kI bayAlIsa hajAra varSa kI hai, pakSiyoM kI bahattara hajAra varSa kI hai| yaha sammUrchima paMcendriya tiryaMcayonikoM kA kathana huaa| garbhaja paMcendriya tiryaMcoM kA kathana 37. se kiM taM gamavakkaMtiya paMceMdiya tirikkhajoNiyA? gambhavakkaMtiya paM0 tirikkhajoNiyA tivihA paNNattA, taM jahA-jalayarA, thalayarA, khhyraa| [37] garbhavyutkrAntika paMcendriya tiryaMcayonika kyA haiM ? - garbhavyutkrAntika paMcendriya tiryaMcayonika tIna prakAra ke kahe gaye haiM, yathA-jalacara, sthalacara aura khecr| garbhaja jalacaroM kA varNana 38. se kiM taM jalayarA ? jalayarA, paMcavihA paNNattA, taM jahAmacchA, kacchabhA, magarA, gAhA, suNsumaaraa| savvesiM bhedo bhANiyavyo tahevajahA paNNavaNAe, jAvaje yAvaNNe tahappagArAte samAsao duvihA paNNattA, taM jahA pajjattA ya apajjattA y| tesiM NaM bhaMte ! jIvANaM kati sarIragA paNNattA? goyamA ! cattAri sarIragA paNNattA, taM jahAorAlie, veuvvie, teyae, kmme| sarIrogAhaNA jahanneNaM aMgulassa asaMkhejaibhAgaM ukkosennNjoynnshssN| chaviha saMghayaNI paNNattA, taM jahA vairosabhanArAyasaMghayaNI, usabhanArAyasaMghayaNI, nArAyasaMghayaNI, addhanArAyasaMghayaNI, kIliyAsaMghayaNI, sevttttsNghynnii| chavvihA saMThiyA paNNattA, taM jahA samacauraMsasaMThiyA, NaggodhaparimaMDalasaMThiyA, sAdisaMThiyA,khujasaMThiyA, vAmaNasaMThiyA, huNddsNtthiyaa|ksaayaa savve, saNNAo cattAri, lesAo chaha, paMca iMdiyA, paMca samugdhAyA AillA, Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90] [jIvAjIvAbhigamasUtra saNNI, No asaNNI, tivihA vedA, chappajattIo, chaappajattIo, diTThI tivihA vi, tiNNi dasaNA, NANI, vi aNNANI vi, je NANI te atthegaiyA duNANI, atthegaiyA tinnANI; je dunnANI te NiyamA AbhiNibohiyaNANI ya suyaNANI y| je tiNANI te niyamA aabhinibohiynnaannii,suynnaannii,ohinnaannii|evN aNNANi vi|jogetivihe, uvaoge duvihe, AhAro chddisiN| uvavAo neraiehiM jAva ahe sattamA, tirikkhajoNiehiM savvehiM asaMkhejavAsAuyavajehiM, maNussehiM akammabhUmaga aMtaradIvaga asaMkhejavAsAuyavajjehiM, devehiM jAva shssaaro| ThiI jahaNNeNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM puvvkoddii| duvihA vi mrNti| aNaMtaraM uvvaTTittA neraiesujAva ahesattamA, tirikkhajoNiesumaNussesu savvesu devesu jAva sahassAro, caugatiyA, cauAgatiyA parittA asaMkhejjA paNNattA, se taM jlyraa| [38] (garbhaja) jalacara kyA haiM ? ye jalacara pAMca prakAra ke haiM-matsya, kacchapa, magara, grAha aura suNsumaar| ___ina sabake bheda prajJApanAsUtra ke anusAra kahanA cAhie yAvat isa prakAra ke garbhaja jalacara saMkSepa se do prakAra ke haiM-paryApta aura aparyApta / he bhagavan ! ina jIvoM ke kitane zarIra kahe gaye haiM ? gautama ! inake cAra zarIra kahe gaye haiM, jaise audArika, vaikriya, taijasa aura kaarmnn| inakI zarIrAvagAhanA jaghanya se aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga aura utkRSTa se hajAra yojana kI hai| ina jIvoM ke chaha prakAra ke saMhanana hote haiM, jaise ki vajraRSabhanArAcasaMhanana, RSabhanArAcasaMhanana, nArAcasaMhanana ardhanArAcasaMhanana, kIlikAsaMhanana aura sevArtasaMhanana / ina jIvoM ke zarIra ke saMsthAna chaha prakAra ke haiM samacaturasrasaMsthAna, nyagrodhaparimaMDalasaMsthAna, sAdisaMsthAna, kubjasaMsthAna, vAmanasaMsthAna aura huNddsNsthaan| ina jIvoM ke saba kaSAya, cAroM saMjJAe~, chahoM lezyAe~, pAMcoM indriyA~, zurU ke pAMca samudghAta hote haiN| ye jIva saMjJI hote haiM, asaMjJI nhiiN| inameM tIna veda, chaha paryAptiyA~, chaha aparyAptiyA~, tInoM dRSTiyAM, tIna darzana, pAye jAte haiN| ye jIva jJAnI bhI hote haiM aura ajJAnI bhI hote haiN| jo jJAnI haiM unameM koI do jJAna vAle haiM aura koI tIna jJAna vaale| jo do jJAna vAle haiM ve matijJAna vAle aura zrutajJAna vAle haiN| jo tIna jJAna vAle haiM, ve niyama se matijJAnI, zrutajJAnI aura avadhijJAnI haiN| isI taraha ajJAnI bhii| ina jIvoM meM tIna yoga, donoM upayoga hote haiN| inakA AhAra chahoM dizAoM se hotA hai| ye jIva nairayikoM se bhI Akara utpanna hote haiN| yAvat sAtavIM naraka se bhI Akara utpanna hote haiN| asaMkhya varSAyu vAle tiryaMcoM ko chor3akara saba tiryaMcoM se bhI Akara utpanna hote haiN| akarmabhUmi, antarvIpa Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pratipatti: garbhaja jalacaroM kA varNana] [91 aura asaMkhya varSAyu vAle manuSyoM ko chor3akara zeSa saba manuSyo se bhI Akara utpanna hote haiN| ye sahasrAra taka ke devalokoM se Akara bhI utpanna hote haiN| inakI jaghanya sthiti antarmuhUrta kI aura utkRSTa pUrvakoTI kI hai| ye donoM prakAra ke samavahata, asamavahata maraNa se marate haiN| ye yahA~ se mara kara sAtavIM naraka taka, saba tiryaMcoM aura manuSyoM meM aura sahasrAra taka ke devaloka meM jAte haiN| ye cAra gati vAle, cAra Agati vAle, pratyekazarIrI aura asaMkhyAta haiN| yaha (garbhaja) jalacaroM kA kathana huaa| vivecana-garbhaja jalacaroM ke bheda prajJApanA ke anusAra jAnane kA nirdeza diyA gayA hai| ye bheda matsya, kacchapa Adi pUrva ke sUtra ke vivecana meM batA diye haiN| paryApta, aparyApta kA varNana bhI pUrvavat jAnanA caahie| zarIra Adi dvAra sammUrchima jalacaroM ke samAna jAnane cAhie; jo antara hai, vaha isa prakAra jAnanA cAhie zarIradvAra meM garbhaja jalacaroM meM cAra zarIra pAye jAte hai| inameM vaikriyazarIra bhI pAyA jAtA hai / ataeva audArika, vaikriya, taijasa aura kArmaNa-ye cAra zarIra pAye jAte hai| avagAhanAdvAra meM ina garbhaja jalacaroM kI utkRSTa avagAhanA hajAra yojana kI jAnanI caahie| saMhananadvAra meM ina garbhaja jalacaroM meM chahoM saMhanana sambhava haiM / vajraRSabhanArAca, RSabhanArAca, nArAca, ardhanArAca, kIlikA aura sevArta ye chaha saMhanana hote hai| inakI vyAkhyA pahale 23 dvAroM kI sAmAnya vyAkhyA ke prasaMga meM kI gaI hai| saMsthAnadvAra-ina jIvoM ke zarIroM ke saMsthAna chahoM prakAra ke sambhava haiM / ve chaha saMsthAna isa prakAra haiM--samacaturasrasaMsthAna, nyagrodhaparimaMDalasaMsthAna, sAdisaMsthAna, vAmanasaMsthAna, kubjasaMsthAna aura huNddsNsthaan| inakI vyAkhyA pahale sAmAnya dvAroM kI vyAkhyA ke prasaMga meM kara dI gaI haiN| 3 lezyAdvAra meM chahoM lezyAeM ho sakatI haiN| zuklalezyA bhI sambhava hai| samudghAtadvAra meM Adi ke pAMca samudghAta hote haiN| vaikriyasamudghAta bhI sambhava hai| saMjJIdvAra meM ye saMjJI hI hote haiM asaMjJI nahIM / vedadvAra meM tInoM veda hote haiN| inameM napuMsaka veda ke 1. vajjarisahanArAyaM paDhamaM bIyaM ca rishnaaraayN| mArAyamaddhanArAya kIliyA taha ya chevaDheM // 1 // risaho ya hoi paTTI, vajjaM puNa kIliyA munneyvyaa| usao makkaDabaMdho, nArAyaM taM viyANAhi // 2 // 2. 'sAcI' aisI bhI pATha hai| sAcI kA artha zAlmali vRkSa hotA hai| vaha nIye se atipuSTa hotA hai, Upara se tadanurUpa nahIM hotaa| 3. samacauraMse naggohamaMDale saaikhujjvaamnne| huMDe vi saMThANe jIvANaM cha muNeyavvA // 1 // Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92] [jIvAjIvAbhigamasUtra atirikta strIveda aura puruSaveda bhI hotA hai| paryAptidvAra meM chahoM paryAptiyAM aura chahoM aparyAptiyA~ hotI haiN| vRttikAra ne pAMca paryAptiyA~ aura pAMca aparyAptiyA~ kahI hai so bhASA aura mana kI ekatva-vivakSA ko lekara samajhanA caahie| dRSTidvAra meM tInoM (mithyAdRSTi, samyagdRSTi, aura samyagmithyAdRSTi) hote haiN| darzanadvAra meM ina jIvoM meM tIna darzana ho sakate haiM, kyoMki kinhIM meM avadhidarzana bhI ho sakatA hai| jJAnadvAra meM ye tIna jJAna vAle bhI ho sakate haiN| kyoMki inameM se kinhI ko avadhijJAna bhI ho sakatA haiM ajJAnadvAra meM tIna ajJAna vAle bhI ho sakate haiN| kyoMki kinhIM ko vibhaMgajJAna bhI ho sakatA hai| avadhijJAna aura vibhaMgajJAna meM samyaktva aura mithyAtva ko lekara bheda haiN| samyagdRSTi kA avadhijJAna hotA hai aura mithyAdRSTi kA vahI jJAna vibhaMgajJAna kahalAtA haiN|' upapAtadvAra meM ye jIva sAtoM nArakoM se, asaMkhyAta varSAyu vAle tiryaMcoM ko chor3akara zeSa saba tiryaMcoM se, akarmabhUmija antIpaja aura asaMkhyAta varSa kI Ayu vAloM ko chor3akara zeSa karmabhUmi ke manuSyoM se aura sahasrAra nAmaka AThaveM devaloka taka ke devoM se Akara utpanna hote haiN| isase Age ke deva inameM utpanna nahIM hote| sthitidvAra meM ina jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrta aura utkRSTa sthiti pUrvakoTI kI hai| uddhartanAdvAra meM sahasrAra devaloka se Age ke devoM ko chor3akara zeSa saba jIvasthAnoM meM jAte haiN| ataeva gati-Agati dvAra meM ye cAra gati vAle aura cAra Agati vAle haiN| ye pratyekazarIrI aura asaMkhyAta haiN| yaha garbhaja jalacaroM kA varNana huaa| bhaja sthalacaroM kA varNana 39. se kiM taM thalayarA? thalayarA duvihA paNNattA, taM jahAcauppadA ya parisappA y| se kiM taM cauppayA? cauppayA cauvvihA paNNattA,taM jahA-egakhurA so ceva bhedo jAvaje yAvanne tahappagArA te samAsao duvihA paNNattA, taM jahA-pajjattA ya apajattA y| cattAri sarIrA, ogAhaNA jahanneNaM aMgulassa asaMkhegjaibhAgaM ukkoseNaM cha gaauyaaiN|tthitii ukkoseNaM tiNNi paliovamAI navaraM uvavadvittA neraiesucautthapuDhaviM gacchaMti, sesaM jahA jalayarANaM jAva caugatiyA, cauAgatiyA, 1. samyagdRSTeniM mithyAdRSTerviparyAsaH / -vRtti Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pratipatti: garbhaja sthalacaroM kA varNana] [93 parittA asaMkhejjA pnnnnttaa| se taM cuppyaa| se kiM taM parisappA? parisappA duvihA paNNattA, taM jahAuraparisappA ya bhuyagaparisappA y| se kiM taM uraparisappA ? uraparisappA taheva AsAliyavajjo bhedo bhANiyavvo, sarIrogAhaNA jahaNNeNaMaMgulassa asaMkhejjaibhAgaM, ukkoseNaM joyaNasahassaM, ThiI jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM puvvkoddii| uvavaTTittA neraiesu jAva paMcamaM puDhaviM tAva gacchaMti, tirikkhamaNussesu savvesu, devesu jAva shssaaraa| sesaM jahA jalayarANaM jAva caugatiyA cauAgatiyA parittA asNkhejjaa|se taM urprisppaa| se kiM taM bhuyagaparisappA ? . bhedo thev| cattAri sarIragA, ogAhaNA jahanneNaM aMgulAsaMkhejjaibhAgaM ukkoseNaM gaauypuhuttN| ThitI jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM puvvkoddii| sesesu ThANesu jahA uraparisappA, NavaraM doccaM puDaviM gcchNti| se taM bhuyaparisapyA, se taM thlyraa| [39] (garbhaja) sthalacara kyA haiM ? (garbhaja) sthalacara do prakAra ke haiM, yathA-catuSpada aura parisarpa / catuSpada kyA haiM ? catuSpada cAra taraha ke haiM, yathA eka khura vAle Adi bheda prajJApanA ke anusAra kahane caahie| yAvat ye sthalacara saMkSepa se do prakAra ke haiM-paryApta aura aparyApta / ina jIvoM ke cAra zarIra hote haiM / avagAhanA jaghanya se aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga aura utkRSTa se chaha kosa kI hai| inakI sthiti utkRSTa tIna palyopama kI hai| ye marakara cauthe naraka taka jAte haiM, zeSa saba vaktavyatA jalacaroM kI taraha jAnanA yAvat ye cAroM gatiyoM meM jAne vAle aura cAroM gatiyoM se Ane vAle haiM, pratyekazarIrI aura asaMkhyAta haiN| yaha catuSpadoM kA varNana huaa| parisarpa kyA haiM ? parisarpa do prakAra ke haiM-uraparisarpa aura bhujprisrp| uraparisarpa kyA haiM ? uraparisarpa ke pUrvavat bheda jAnane cAhie kintu AsAlika nahIM kahanA caahie| ina uraparisaroM kI avagAhanA jaghanya se aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga aura utkRSTa se eka hajAra yojana hai| Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94] [jIvAjIvAbhigamasUtra inakI sthiti jaghanya antarmuhUrta, utkRSTa pUrvakoTi hai| ye marakara yadi naraka meM jAte haiM to pA~caveM naraka taka jAte haiM, saba tiryaMcoM aura saba manuSyoM meM bhI jAte haiM aura sahasrAra devaloka taka bhI jAte haiN| zeSa saba varNana jalacaroM kI taraha jaannaa| yAvat ye cAra gati vAle, cAra Agati vAle, pratyekazarIrI aura asaMkhyAta haiN| yaha uraparisapoM kA kathana huaa| bhujaparisarpa kyA haiM ? bhujaparisaoNM ke bheda pUrvavat kahane caahie| cAra zarIra, avagAhanA jaghanya se aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga aura utkRSTa se do kosa se nau kosa taka, sthiti jaghanya se antarmuhUrta aura utkRSTa se puurvkotti| zeSa sthAnoM meM uraparisaroM kI taraha kahanA caahie| yAvat ye dUsare naraka taka jAte haiN| yaha bhujaparisarpa kA kathana huaa| isake sAtha hI sthalacaroM kA bhI kathana pUrA huaa| 40. se kiM taM khahayarA? khahayarA cauvvihA paNNattA, taM jahA. cammapakkhI taheva bhedo, ogAhaNA jahanneNaM aMgulassa asaMkhejaibhAgaM, ukkoseNaM dhaNupuhuttaM / ThiI jahaNNeNaM aMtomuhattaM ukkoseNa pariovamassa asaMkhejjaibhAgo; sesaM jahA jalayarANaM navaraM jAva taccaM puDhaviM gacchaMti jAva se taM khahayara-gabbhavakkaMtiya-paMciMdiyatirikkhajoNiyA, se taM tirikkhjonniyaa| [40] khecara kyA haiM ? khecara cAra prakAra ke haiM, jaise ki carmapakSI Adi pUrvavat bheda kahane caahie| inakI avagAhanA jaghanya se aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga aura utkRSTa se dhnusspRthktv| sthiti jaghanya se antarmuhUrta aura utkRSTa palyopama kA asaMkhyAtavAM bhAga, zeSa saba jalacaroM kI taraha khnaa| vizeSatA yaha hai ki ye jIva tIsare naraka taka jAte haiN| ye khecara garbhavyutkrAMtika paMcendriya tiryaMcayonikoM kA kathana huaa| isake sAtha hI tiryaMcayonikoM kA varNana pUrA huaa| vivecana [39-40]-ina sUtroM meM sthalacara garbhavyutkrAMtika aura khecara garbhavyutkrAMtika ke bhedoM ko batAne ke lie nirdeza kiyA gayA hai ki sammUrchima sthalacara aura khecara kI bhAMti inake bheda samajhane caahie| sammUrchima sthalacaroM meM uraparisarpa ke bhedoM meM AsAlikA kA varNana kiyA gayA hai, vaha yahA~ nahIM kahanA caahie| kyoMki AsAlikA sammUrchita hI hotI hai, garbhavyutkrAMtika nhiiN| dUsarA antara yaha hai ki mahoraga ke sUtra meM 'joyaNasayaMpi joyaNasayapuhuttiyA vi joyaNasahassaMpi' itanA pATha adhika kahanA caahie| Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pratipatti: garbhaja sthalacaroM kA varNana] tAtparya yaha hai ki sammUrchima mahoraga kI avagAhanA utkRSTa yojanapRthaktva kI hai jaba ki garbhaja mahoraga kI avagAhanA sau yojanapRthaktva evaM hajAra kI bhI hai| zarIrAdi dvAroM meM bhI sarvatra garbhaja jalacaroM kI taraha vaktavyatA hai, kevala avagAhanA, sthiti aura udvartanA dvAroM meM antara hai / catuSpadoM kI utkRSTa avagAhanA chaha kosa kI hai, utkRSTa sthiti tIna palyopama kI hai, cauthe naraka se lekara sahasrAra devaloka taka kI udvartanA hai arthAt isa bIca sabhI jIvasthAnoM meM ye marane ke anantara utpanna ho sakate haiN| [95 uraparisarpoM kI utkRSTa avagAhanA hajAra yojana hai / utkRSTa sthiti tIna palyopama kI hai, cauthe naraka se lekara sahasrAra devaloka taka kI udvartanA hai arthAt isa bIca sabhI jIvasthAnoM meM ye mara kara utpanna ho sakate haiN| uraparisarpoM kI utkRSTa avagAhanA hajAra yojana hai / utkRSTa sthiti pUrvakoTi hai aura udbhavartanA pAMcaveM naraka se lekara sahasrAra devaloka taka kI hai arthAt isa bIca ke sabhI jIvasthAnoM meM ye marakara utpanna ho sakate haiN| bhujaparisarpoM kI utkRSTa avagAhanA gavyUtipRthaktva arthAt do kosa se lekara nau kosa taka kI hai| utkRSTa sthiti pUrvakoTi hai aura udvartanA dUsare naraka se lekara sahasrAra devaloka taka hai arthAt isa bIca ke saba jIvasthAnoM meM ye utpanna ho sakate haiM / khecara garbhaja paMcendriya tiryaMcoM ke bheda sammUrchima khecaroM kI taraha hI haiN| zarIrAdi dvAra garbhaja jalacaroM kI taraha haiM, kevala avagAhanA, sthiti aura udvartanA meM bheda hai / khecara garbhaja paMcendriya tiryaMcoM kI utkRSTa avagAhanA dhanuSapRthaktva hai / jaghanya to sarvatra aMgulAsaMkhyeyabhAga pramANa hai / jaghanya sthiti bhI sarvatra antarmuhUrta kI hai aura inakI utkRSTa sthiti palyopama kA asaMkhyAtavAM bhAga hai| inakI udvartanA tIsare naraka se lekara sahasrAra devaloka taka ke bIca ke saba jIvasthAna haiN| arthAt ina saba jIvasthAnoM meM ve marane ke anantara utpanna ho sakate haiN| kinhIM pratiyoM meM avagAhanA aura sthiti batAne vAlI do saMgrahaNI gAthAe~ dI gaI haiM jinakA bhAvArtha isa prakAra haiM 'garbhavyutkrAntika jalacaroM kI utkRSTa avagAhanA hajAra yojana kI hai, catuSpadoM kI chaha kosa, uraparisarpoM kI hajAra yojana, bhujaparisarpoM kI gavyUtapRthaktva, pakSiyoM kI dhanuSapRthaktva hai| 1. joyaNasahassa chaggAuyAiM tatto ya joyaNasahassaM / gAuyapuhutta bhuyage, dhaNuyapuhuttaM ya pakkhIsu // 1 // bhamma puSkoDI, tinni ya paliovamAiM paramAuM / urabhujaga puvvakoDI, palliya asaMkhejjabhAgo ya // 2 // -- vRtti Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [jIvAjIvAbhigamasUtra garbhaja calacaroM kI utkRSTa sthiti pUrvakoTi hai, catuSpadoM kI tIna palyopama, uraparisarpa aura bhujaparisarpa kI pUrvakoTi, pakSiyoM kI palyopama kA asaMkhyAtavAM bhAga hai| narakoM meM utpAda kI sthiti ko batAne vAlI do gAdhAe~ haiM, jinakA bhAva isa prakAra hai asaMjJI jIva pahale naraka taka, sarIsRpa dUsare naraka taka, pakSI tIsare naraka taka, siMha cauthe naraka taka, sarpa pAMcaveM naraka taka, striyA~ chaThe naraka taka aura matsya tathA manuSya sAtaveM naraka taka jA sakate haiN| isa prakAra paMcendriya tiryaMcoM kA kathana pUrA huaa| Age manuSyoM kA pratipAdana karate haiN| manuSyoM kA pratipAdana 41. se kiM taM maNussA? maNussA duvihA paNNattA, taM jahAsaMmucchimamaNussA ya gabbhavakkaMtiyamaNussA y| kahi NaM bhaMte ! saMmucchimamaNussA saMmucchaMti ? goyamA ! aMto maNussakhette jAva kreNti| tesiMNaM bhaMte ! jIvANaM kati sarIragA paNNattA ? goyamA ! tinni sarIragA paNNattA, taM jahAorAlie, teyae, kmme| se taM smucchimmnnussaa| se kiM taM gabbhavakkaMtiyamaNussA ? gabbhavakkaMtiyamaNussA tivihA paNNattA, taM jahAkammabhUmayA, akammabhUmayA, aNtrdiivyaa| evaM maNussabhedo bhANiyavyo jahA paNNavaNAe tahANiravasesaMbhANiyavvaM jAva chaumatthA ya kevalI ya / te samAsao duvihA paNNattA, taM jahA-pajjattA ya apajjattA y| tesiM NaM bhaMte ! jIvANaM kati sarIrA paNNatA ? goyamA ! paMca sarIrA, taM jahA-orAlie jAva kmme| sarIrogAhaNA jahanneNaMaMgulAsaMkhejjaibhAgaM ukkoseNaM tiNNi gaauyaaii|chccev saMghayaNA chssNtthaannaa| te NaM bhaMte ! jIvA ki kohakasAI jAva lobhakasAI akasAI ? asaNNI khalu paDhamaM doccaM ca sarIsavA taiya puddhvi| sIhA jaMti cautthaM uragA puNa paMcamiM puddhvi|| 1 // chadriM ca itthiyAu, macchA maNyA ya sattamiM puddhviN|| eso paramovavAo boddhavvo nrypuddhvisu||2|| Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pratipatti: manuSyoM kA pratipAdana] [97 goyamA ! savve vi| te NaM bhaMte ! jIvA kiM AhArasannovauttA jAva lobhasannovauttA nosannovauttA ? goyamA ! savve vi| te NaM bhaMte ! jIvA kiM kaNhalesA ya jAva alesA? goyamA ! savve vi| soiMdiyovauttA jAva noiMdiyovauttA vi| savve samugghAyA taM jahA-veyaNAsamugghAe jAva kevlismugghaae| sannI vinosannI vi asannI vi| itthiveyA vi jAva avedA bi| paMca pajjattI, tivihA vi diTThI, cattAri daMsaNA, NANI vi aNNANI vi| je NANI te atthegaiyA duNANI atthegaiyA tiNANI atthegaiyA cauNANI, atthegaiyA egnnaannii| je duNNANI te niyamA AbhiNibohiyaNANI, suyanANI y| je tiNANI te AbhiNibohiyaNANI, suyaNANI, ohiNANI ya ahavA AbhiNibohiyaNANI, suyaNANI, maNapajjavaNANI y|je cauNANI te NiyamA AbhiNibohiyaNANI, suyaNANI, ohiyANI, maNapajjavaNANI y| je egaNANI te niyamA kevlnnaannii| evaM aNNANI viduaNNANI, tiannnnaannii|mnnjogii vivaijogI vi, kAyajogI vi, ajogI vi| duvihe uvaoge, AhAro chdisiN| uvavAo neraiehiM ahe sattamavajehiM , tirikkhajoNaehiMto uvavAo asaMkhejjavAsAuyavajjehiM maNuehiM akammabhUmaga-aMtaradIvaga-asaMkhenjavAsAuyavajjehiM devehiM svvehi|. ThiI jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM tiNNi paliovamAiM, duvihA vi maraMti, uvvaTTittA neraiyAisu jAva aNuttarovavAiesu, atthegaiyA sijhaMti jAva aMtaM kreNti| te NaM bhaMte ! jIvA katigatiA katiAgatiyA paNNattA ? goyamA ! paMcagatiyA cauAgatiyA parittA saMkhijjA paNNattA samaNAuso ! setaM mnnussaa| [41] manuSya kA kyA svarUpa hai ? manuSya do prakAra ke kahe gaye haiM, yathA-sammUrchima manuSya aura garbhavyutkrAntika mnussy| bhagavan ! sammUrchima manuSya kahA~ sammUrchita hote haiM-utpanna hote haiM ? gautama ! manuSya kSetra ke andara (garbhaja-manuSyoM ke azuci sthAnoM meM sammUrchita) hote haiM, yAvat antarmuhUrta kI Ayu meM mRtyu ko prApta ho jAte haiN| bhaMte ! una jIvoM ke kitane zarIra hote haiM ? Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [jIvAjIvAbhigamasUtra gautama ! tIna zarIra hote haiM- audArika, taijasa aura kArmaNa / ( isa prakAra dvAra - vaktavyatA kahanI cAhie / ) 98] yaha sammUrchita manuSyoM kA kathana huA / garbhaja manuSyoM kA kyA svarUpa hai ? gautama ! garbhaja manuSya tIna prakAra ke kahe gaye haiM, yathA- karmabhUmija, akarmabhUmija aura antadvaja / isa prakAra manuSyoM ke bheda prajJApanAsUtra ke anusAra kahane cAhie aura pUrI vaktavyatA yAvat chadmastha aura kevalI paryanta / ye manuSya saMkSepa se paryApta aura aparyApta rUpa se do prakAra ke haiM / bhaMte ! una jIvoM ke kitane zarIra kahe gaye haiM ? gautama ! pAMca zarIra kahe gaye haiM- audArika yAvat kaarmnn| unakI zarIrAvagAhanA jaghanya se aMgula kA asaMkhyAtavA~ bhAga aura utkRSTa se tIna kosa kI hai| unake chaha saMhanana aura chaha saMsthAna hote haiN| bhaMte ! ve jIva, kyA krodhakaSAya vAle yAvat lobhakaSAya vAle yA akaSAya hote haiM ? gautama ! saba taraha ke haiM / bhagavan ! ve jIva kyA AhArasaMjJA yAvat lobhasaMjJA vAle yA nosaMjJA vAle haiM ? gautama ! saba taraha ke haiM / bhagavan ! ve jIva kRSNalezyA vAle yAvat zuklalezyA vAle yA alezyA vAle haiM ?' gautama ! saba taraha ke haiN| ve zrotrendriya upayoga vAle yAvat sparzanendriya upayoga aura noindriya upayoga vAle haiN| unameM saba samudghAta pAye jAte haiM, yathA-vedanAsamudghAta yAvat kevalIsamudghAta / ve saMjJI bhI haiM, nosaMjJI - asaMjJI bhI haiN| ve strIveda vAle bhI haiM, puMveda, napuMsakaveda vAle bhI haiM aura avedI bhI haiN| inameM pAMca paryAptiyAM aura pAMca aparyAptiyAM hotI haiN| (bhASA aura mana ko eka mAnane kI apekSA) / tInoM dRSTiyA~ pAI jAtI haiN| cAra darzana pAye jAte haiN| ye jJAnI bhI haiM aura ajJAnI bhI haiN| jo jJAnI haiM - ve koI do jJAna vAle, koI tIna jJAna vAle, koI cAra jJAna vAle aura koI eka jJAna vAle hote haiN| jo do jJAna vAle haiM, ve niyama se matijJAnI, zrutajJAnI haiM, jo tIna jJAna vAle haiM, ve matijJAnI, zrutajJAnI, avadhijJAnI haiM athavA matijJAnI, zrutajJAnI aura manaH paryavajJAna vAle haiN| jo cAra jJAna vAle haiM ve niyama se matijJAnI, zrutajJAnI, avadhijJAnI aura manaH paryavajJAna vAle haiN| jo eka jJAna vAle haiM ve niyama se kevalajJAna vAle haiN| isI prakAra jo ajJAnI haiM ve do ajJAna vAle yA tIna ajJAna vAle haiN| ve manayogI, vacanayogI, kAyayogI aura ayogI bhI haiM / unameM donoM prakAra kA - sAkAra - anAkAra upayoga hotA hai| Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pratipatti H manuSyoM kA pratipAdana] [99 unakA chahoM dizAoM se (pudgala grahaNa rUpa) AhAra hotA hai| ve sAtaveM naraka ko chor3akara zeSa saba narakoM se Akara utpanna hote haiM, asaMkhyAta varSAyu ko chor3akara zeSa saba tiryaMcoM se bhI utpanna hote haiM, akarmabhUmija, antIpaja aura asaMkhyAta varSAyu vAloM ko chor3akara zeSa manuSyoM se bhI utpanna hote haiM aura saba devoM se Akara bhI utpanna hote haiN| unakI jaghanya sthiti antarmuhUrta aura utkRSTa tIna palyopama kI hotI haiN| ye donoM prakAra ke samavahata-asamavahata maraNa se marate haiM / ye yahA~ se mara kara nairayikoM meM yAvat anuttaropapAtika devoM meM bhI utpanna hote haiM aura koI siddha hote haiM yAvat saba duHkhoM kA anta karate haiN| bhagavan ! ye jIva kitanI gati vAle aura kitanI Agati vAle kahe gaye haiM ? gautama ! pAMca gati aura cAra Agati vAle haiN| ye pratyekazarIrI aura saMkhyAta haiN| AyuSman zramaNa! yaha manuSyoM kA kathana huaa| vivecana-manuSya sambandhI prazna kiye jAne para sUtrakAra kahate haiM ki manuSya do prakAra ke haiMsammUrchima manuSya aura garbhaja manuSya / sammUrchima manuSyoM ke viSaya meM prazna kiyA gayA hai ki yo kahA~ sammUrchita hote haiM ? kahA~ utpanna hote haiM ? isa prazna ke uttara meM prajJApanAsUtra kA nirdeza kiyA gayA hai| arthAt prajJApanAsUtra ke anasAra isakA uttara jAnanA caahie| prajJApanAsatra meM isa viSaya meM aisA ullekha kiyA gayA hai "paiMtAlIsa lAkha yojana ke lambe caur3e manuSyakSetra meM jisameM aDhAI dvIpa-samudra haiM, pandraha karmabhUmiyAM, tIsa akarmabhUmiyAM aura chappana antarvIpa haiM-garbhavyutkrAntika manuSyaM ke hI 1 uccAra (mala) meM, 2 prasravaNa (mUtra) meM, 3 kapha meM, 4 siMghANa-nAsikA ke mala meM, 5 vamana meM, 6 pitta meM, 7 mavAda meM, 8 khUna meM, 9 vIrya meM, 10 sUkhe hue vIrya ke pudgaloM ke punaH gIlA hone meM, 11 mRta jIva ke kalevaroM meM, 12 strIpuruSa ke saMyoga meM, 13 gAMva-nagara kI gaTaroM meM aura 14 saba prakAra ke azuci sthAnoM meM ye sammUrchima manuSya utpanna hote haiN| aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa inakI avagAhanA hotI hai| ye asaMjJI, mithyAdRSTi aura saba paryAptiyoM se aparyApta raha kara antarmuhUrta mAtra kI Ayu pUrI kara mara jAte haiN|" ina sammUrchima manuSyoM meM zarIrAdi dvAroM kI vaktavyatA isa prakAra jAnanI cAhiezarIradvAra-inake tIna zarIra hote haiM-audArika, taijasa aura kaarmnn| avagAhanAdvAra-inakI avagAhanA jaghanya aura utkRSTa aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga-pramANa hai| saMhanana, saMsthAna, kaSAya, lezyAdvAra dvIndriyoM kI taraha jaannaa| indriyadvAra-inake pAMcoM indriyAM hotI haiN| saMjJIdvAra aura vedadvAra dvIndriya kI taraha jaannaa| paryAptidvAra-pAMca aparyAptiyAM hotI haiN| ye labdhiaparyAptaka hote haiN| Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100] [jIvAjIvAbhigamasUtra dRSTi, darzana, jJAna, yoga, upayoga dvAra pRthvIkAyikoM ke samAna jAnane caahie| AhAradvAra-dvIndriyoM kI taraha hai| upapAta-nairayika, deva, tejaskAya, vAyukAya aura asaMkhyAta varSAyu vAloM ko chor3akara zeSa jIvasthAnoM se Akara utpanna hote haiN| sthiti-jaghanya aura utkRSTa se antarmuhUrta prmaann| jaghanya antarmuhUrta se utkRSTa antarmuhUrta kucha adhika jAnanA caahie| ye samavahata bhI marate haiM aura asamavahata bhii| udvartanA-nairayika, deva aura asaMkhyAta varSAyu vAloM ko chor3akara zeSa jIvasthAnoM meM marakara utpanna hote haiN| isalie gati-AgatidvAra meM do gati vAle aura do Agati vAle (tiryak aura manuSya) haiN| ye pratyekazarIrI aura asaMkhyAta haiN| he AyuSman zramaNa ! yaha sammUrchima manuSyoM kA varNana huaa| garbhaja manuSyoM kA varNana-garbha se utpanna hone vAle manuSya tIna prakAra ke haiM-1. karmabhUmika, 2. akarmabhUmika aura 3. antiipj| karmabhUmika-karma-pradhAna bhUmiyoM meM utpanna hone vAle manuSya karmabhUmika haiN| kRSi vANijyAdi athavA mokSAnuSThAnarUpa karma jahA~ pradhAna hoM vaha karmabhUmi hai| pAMca bharata, pAMca airavata aura 5 mahAvidehaye 15 karmabhUmiyAM haiN| inhIM bhUmiyoM meM jIvana-nirvAha hetu vividha vyApAra, vyavasAya, kRSi, kalA Adi hote haiN| inhI kSetroM meM mokSa ke lie anuSThAna, prayatna Adi ho sakate haiN| ataeva ye karmabhUmiyAM haiN| inameM hI saba sAmAjika, rAjanItika aura dhArmika vyavasthAe~ hotI haiN| inameM utpanna manuSya karmabhUmika manuSya haiN| __akarmabhUmika-jahA~ asi (zastrAdi), maSi (sAhitya-vyApAra kalAe~) aura kRSi (khetI) Adi karma na hoM tathA jahA~ mokSAnuSThAna hetu dharmArAdhanA Adi prayatna na hoM aisI bhoga-pradhAna bhUmi akarmabhUmiyA~ haiN| pA~ca haimavata, pA~ca hairaNyavata, pA~ca harivarSa, pAMca ramyakavarSa, pAMca devakuru aura pAMca uttarakuru, ye tIsa akarmabhUmiyAM haiN| ina 30 akarmabhUmiyoM meM utpanna hone vAle manuSya akarmabhUmika haiN| yahA~ ke manuSyoM ke bhogopabhoga ke sAdhanoM kI pUrti kalpavRkSoM se hotI hai, isake lie unheM koI karma nahIM karanA pdd'taa| pA~ca haimavata aura pAMca hairaNyavata kSetra meM manuSya eka kosa U~ce, eka palyopama kI Ayu vAle aura vajraRSabhanArAca saMhanana vAle tathA samacaturasrasaMsthAna vAle hote haiN| inakI pITha kI pasaliyA~ 64 hotI haiN| ye eka dina ke antara se bhojana karate haiM aura 79 dina taka santAna kI pAlanA karate haiN| pAMca harivarSa aura pAMca ramyakavarSa kSetroM meM manuSyoM kI Ayu do palyopama kI, zarIra kI U~cAI do kosa kI hotI hai| ye vajraRSabhanArAca saMhanana vAle aura samacaturastrasaMsthAna vAle hote haiN| do dina ke antara se AhAra kI abhilASA hotI hai| inake 128 pasaliyA~ hotI haiN| 64 dina taka saMtAna kI pAlanA karate hai| pAMca devakuru aura pAMca uttarakuraru kSetra ke manuSyoM kI Ayu tIna palyopama kI, U~cAI tIna kosa Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pratipatti: manuSyoM kA pratipAdana] [101 kI hotI hai| inake vaRSabhanArAcasaMhanana aura samacaturasrasaMsthAna hotA hai| inakI pasaliyA~ 256 hotI haiM, tIna dina ke antara se AhAra karate haiM aura 49 dina taka apatya-pAlanA karate haiN| antIpaja-antar zabda 'madhya' kA vAcaka hai| lavaNasamudra ke madhya meM jo dvIpa haiM ve antarvIpa kahalAte haiN| ye antarvIpa chappana haiN| inameM rahane vAle manuSya antIpaja kahalAte haiN| ye antarvIpa himavAna aura zikharI parvatoM kI lavaNasamudra meM nikalI dAADhAauM para sthita haiN| jambUdvIpa meM bharatakSetra kI sImA para sthita himavAna parvata ke donoM chora pUrva-pazcima lavaNasamudra meM phaile hue haiN| isI prakAra airavata kSetra kI sImA para sthita zikharI parvata ke donoM chora bhI lavaNasamudra meM phaile hue haiN| pratyeka chora do bhAgoM meM vibhAjita hone se donoM parvatoM ke ATha bhAga lavaNasamudra me jAte haiN| hAthI ke dAMtoM ke samAna AkRti vAle hone se inheM dADhA kahate haiN| pratyeka dADhA para manuSyoM kI AbAdI vAle sAta-sAta kSetra haiN| isa prakAra 8 x 7 = 56 antarvIpa haiN| inameM rahane vAle manuSya antarvIpaja kahalAte haiN| himavAna parvata se tIna sau yojana kI dUrI para lavaNasamudra meM 300 yojana vistAra vAle 1. ekoruka, . 2. AbhAsika, 3. vaiSANika aura 4. lAMgalika nAmaka cAra dvIpa cAroM dizAoM meM haiN| inake Age cAracAra sau yojana dUrI para cAra sau yojana vistAra vAle 5. hayakarNa, 6. gajakarNa,7. gokarNa aura 8. zaSkulakarNa nAmaka cAra dvIpa cAroM vidizAoM meM haiN| isake Age pAMca sau yojana jAne para pAMca sau yojana vistAra vAle 9. Adarzamukha, 10. meMDhamukha, 11. ayomukha, 12. gomukha nAmaka cAra dvIpa cAroM vidizAoM meM haiN| inake Age chaha sau yojana jAne para chaha sau yojana vistAra vAle 13. hayamukha, 14. gajamukha, 15. harimukha aura 16. vyAghramukha nAmaka cAra dvIpa cAroM vidizAoM meM haiN| isake Age sAta sau yojana jAne para sAta sau yojana vistAra vAle 17. azvakarNa, 18. siMhakarNa, 19. akarNa aura 20. karNaprAvaraNa nAmaka cAra dvIpa cAroM vidizAoM meM haiN| inase ATha sau yojana Age ATha sau yojana vistAra vAle 21. ulkAmukha, 22. meghamukha, 23. vidyutmukha aura 24. amukha nAma ke cAra dvIpa cAroM vidizAoM meM haiN| isase nau sau yojana Age nau sau yojana vistAra vAle 25. ghanadanta, 26. laSTadanta, 27. gUDhadanta aura 28. zuddhadanta nAma ke cAra dvIpa cAroM vidizAoM meM haiN| ye saba aTThAIsoM dvIpa jambUdvIpa kI jagatI se tathA himavAna parvata se tIna sau yojana se lagAkara nau sau yojana dUra haiN| isI taraha airavata kSetra kI sImA karane vAle zikharI parvata kI dADhoM para bhI inhIM nAma vAle 28 dvIpa haiN| isa taraha donoM tarapha ke milakara chappana antarvIpa hote haiM / antarvIpa meM eka palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kI Ayu vAle yugalika manuSya rahate haiN| ina dvIpoM meM sadaiva tIsare Are jaisI racanA rahatI hai| yahA~ ke strI-puruSa sarvAMga sundara evaM svastha hote haiN| vahA~ roga tathA upadravAdi nahIM hote haiN| unameM svAmI-sevaka vyavahAra nahIM hotaa| unakI pITha meM 64 pasaliyA~ hotI haiN| unakA AhAra eka caturthabhakta ke bAda hotA hai tathA miTTI evaM kalpavRkSa ke phalAdi cakravartI ke bhojana se aneka guNa acche hote haiN| yahA~ ke manuSya maMdakaSAya vAle, mRdutA-RjutA se sampanna tathA mamatva aura vairAnubandha se rahita hote Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102] [jIvAjIvAbhigamasUtra haiN| yahA~ ke yugalika apane avasAna ke samaya eka yugala (strI-puruSa) ko janma dete haiM aura 79 dina taka usakA pAlana-poSaNa karate haiN| inakA maraNa jaMbhAI, khAMsI yA chIMka Adi se hotA haiM-pIr3ApUrvaka nhiiN| ye marakara devaloka meM jAte haiN| karmabhUmika manuSya do prakAra ke haiM-Arya aura mleccha (anaary)| zaka, yavana, kirAta, zabara, barbara, Adi aneka prakAra ke mlecchoM ke nAma prajJApanAsUtra meM batAye gaye haiN| Arya do prakAra ke haiM-RddhiprApta Arya aura anarddhiprApta aary| RddhiprApta Arya chaha prakAra ke haiM1. arihaMta, 2. cakravartI, 3. baladeva, 4. vAsudeva, 5. cAraNa aura 6. vidyaadhr| anarddhiprApta Arya nau prakAra ke haiM-1. kSetraArya, 2. jAtiArya, 3. kulaArya, 4. karmaArya, 5. zilpaArya, 6. bhASAArya, 7. jJAnaArya, 8. darzanaArya aura 9. caaritraary| 1. kSetraArya-sADhe paccIsa deza ke nivAsI kSetraArya haiN| ina kSetroM meM tIrthaMkaroM, cakravartiyoM baladevoM aura vAsudevoM kA janma hotA haiN| 2. jAtiArya-jinakA mAtRvaMza zreSTha ho (ziSTajanasammata ho)| 3. kulaArya-jinakA pitRvaMza zreSTha ho / ugra, bhoga, rAjanya Adi kulaArya haiN| 4. karmaArya-ziSTajanasammata vyApAra Adi dvArA AjIvikA karane vAle karmaArya haiM / 5. zilpaArya-ziSTajana sammata kalAoM dvArA jIvikA karane vAle zilpaArya haiN| 6. bhASAArya-ziSTajana mAnya bhASA aura lipi kA prayoga karane vAle bhASAArya haiN| sUtrakAra ne ardhamAgadhI bhASA aura brAhmIlipi kA upayoga karane vAloM ko bhASArya kahA hai| upalakSaNa se ve saba bhASAeM aura lipiyA~ grAhya haiM jo ziSTajanasammata aura komalakAnta padAvalI se yukta hoN| 7. jJAnaArya-pAMca jJAnoM-matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, manaHparyAyajJAna aura kevalajJAna kI apekSA se pAMca prakAra ke jJAna Arya samajhane caahie| 8. darzanaArya-sarAgadarzana aura vItarAgadarzana kI apekSA do prakAra ke darzanaArya samajhane caahie| 9. caritraArya-sarAgacAritra aura vItarAgacAritra kI apekSA cAritraArya do prakAra ke jAnane caahie| sarAgadarzana aura sarAgacAritra se tAtparya kaSAya kI vidyamAnatA jahA~ taka banI rahatI hai vahA~ taka kA darzana aura cAritra sarAgadarzana aura sarAgacAritra jAnanA caahie| kaSAyoM kI upazAntatA tathA kSINatA ke sAtha jo darzana cAritra hotA haiM vaha vItarAgadarzana aura vItarAgacAritra hai| akaSAya rUpa yathAkhyAtacAritra do prakAra kA hai-chAdmasthika aura kaivlik|gyaarhveN, bArahaveM guNasthAnavartI jIvoM ke chAdmasthika yathAkhyAtacAritra hotA hai aura terahaveM, caudahaveM guNasthAnavartI jIvoM ke kaivalika yathAkhyAtacAritra hotA hai| isaliye yathAkhyAtacAritra-Arya ukta prakAra se do taraha ke ho jAte haiN| ye saMkSepa meM Arya-manuSyoM kA varNana huaa| vistRta jAnakArI ke lie prajJApanAsUtra par3hanA caahie| 1. prajJApanAsUtra meM vistRta jAnakArI dI gaI hai| Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pratipatti: manuSyoM kA pratipAdana] [103 ye manuSya saMkSepa se paryApta aura aparyApta ke bheda se do prakAra ke haiM, ityAdi varNana pUrvavat jAnanA caahie| ina manuSyoM ke sambandha meM 23 dvAroM kI vicAraNA isa prakAra haizarIradvAra-manuSyoM ke pAMcoM-audArika, vaikriya, AhAraka, taijasa aura kArmaNa zarIra pAye jAte haiN| avagAhanA-jaghanya se inakI avagAhanA aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga aura utkRSTa se tIna kosa saMhanana-chahoM saMhanana pAye jAte haiN| saMsthAna-chahoM saMsthAna pAye jAte haiN| kaSAyadvAra-krodhakaSAya vAle, mAnakaSAya vAle, mAyAkaSAya vAle, lobhakaSAya vAle, aura akaSAya vAle (vItarAga manuSya kI apekSA) bhI hote haiN| saMjJAdvAra-cAroM saMjJA vAle bhI haiM aura nosaMjJI bhI haiN| nizcaya se vItarAga manuSya aura vyavahAra se saba cAritrI nosaMjJopayukta haiM / lokottara citta kI prApti se ve dasoM prakAra kI saMjJA se yukta haiN| lezyAdvAra-chahoM lezyA bhI pAyI jAtI haiM aura alezyI bhI haiN| parama zukladhyAnI ayogikevalI alezyI haiN| indriyadvAra-pAMcoM indriyoM ke upayoga se upayukta bhI hote haiM aura kevalI kI apekSA noindriyopayukta bhI haiN| samudghAtadvAra-sAtoM samudghAta pAye jAte haiN| kyoMki manuSyoM meM saba bhAva saMbhava haiN| saMjIdvAra-saMjJI bhI haiM aura nosaMjJI-noasaMjJI bhI haiN| kevalI kI apekSA nosaMjJI-noasaMjJI haiN| vedadvAra-tInoM veda pAye jAte haiM aura avedI bhI hote haiN| sUkSmasaMparAya Adi guNasthAna vAle avedI paryAptidvAra-pAMcoM paryAptiyAM aura pAMcoM aparyAptiyAM hotI haiN| bhASA aura manaHparyApti ko eka mAnane kI apekSA se pAMca paryAptiyAM kahI haiN| dRSTidvAra-tInoM dRSTiyA~ pAI jAtI haiN| koI mithyAdRSTi hote haiM, koI samyagdRSTi hote haiM aura koI mizradRSTi hote haiN| darzanadvAra-cAroM darzana pAye jAte haiN| 1 nirvANasAdhakaM sarva jJeyaM lokottarAzrayam / saMjJAH lokAzrayAH sarvAH bhavAMkurajalaM prN|| Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104] [jIvAjIvAbhigamasUtra jJAnadvAra-manuSya jJAnI bhI hote haiM aura ajJAnI bhI hote haiN| jo miyyAdRSTi haiM ve ajJAnI haiM aura jo samyagdRSTi haiM ve jJAnI haiN| inameM pAMca jJAna aura tIna ajJAna kI bhajanA kahI gaI hai| vaha isa prakAra haikoI manuSya do jJAna vAle haiM, koI tIna jJAna vAle haiM, koI cAra jJAna vAle haiM aura koI eka jJAna vAle haiN| jo do jJAna vAle haiM, ve niyama se matijJAna aura zrutajJAna vAle haiN| jo tIna jJAna vAle haiM, ve matijJAna, zrutajJAna aura avadhijJAna vAle haiM athavA matijJAnI zrutajJAnI aura manaHparyAyajJAnI haiN| kyoMki avadhijJAna ke binA bhI manaHparyAyajJAnI ho sakatA hai| siddhaprAbhRta Adi meM aneka sthAnoM para aisA kahA gayA hai| jo cAra jJAna vAle haiM ve matijJAnI, zrutajJAnI, avadhijJAnI aura manaHparyAyajJAnI haiN| jo eka jJAna vAle haiM ve kevalajJAnI haiN| kevalajJAna hone para zeSa cAroM jJAna cale jAte haiN| Agama meM kahA gayA hai ki kevalajJAna hone para chAdmasthikajJAna naSTa ho jAte haiN|' kevalajJAna hone para zeSa jJAnoM kA nAza kaise? yahA~ zaMkA ho sakatI hai ki kevalajJAna kA prAdurbhAva hone para zeSa jJAna cale kyoM jAte haiM ? apaneapane AvaraNa ke AMzika kSayopazama hone para ye mati Adi jJAna hote haiM to apane-apane AvaraNa ke nirmUla kSaya hone para ve adhika mAtrA meM hone cAhie, jaise ki cAritrapariNAma hote haiN| isakA samAdhAna marakata maNi ke udAharaNa se kiyA gayA haiN| jaise jAtivaMta zreSTha marakata maNi mala Adi se lipta hone para jaba taka usakA samUla mala naSTa nahIM hotA taba taka thor3A thor3A mala dUra hone para thor3I thor3I maNi kI abhivyakti hotI hai| vaha kvacit, kadAcit aura kathaMcid hone se aneka prakAra kI hotI hai| isI taraha AtmA svabhAva se samasta padArthoM ko jAnane kI zakti se sampanna hai parantu usakA yaha svabhAva AvaraNa rUpa mala-paTala se tirohita hai| jaba taka pUrA mala dUra nahIM hotA taba taka AMzika rUpa se maloccheda hone se usa svabhAva kI AMzika abhivyakti hotI hai| vaha kvacit kadAcit aura kathaMcit hone se aneka prakAra kI ho sakatI hai| vaha mati, zruta Adi ke bheda se hotI hai| jaba marakatamaNi kA sampUrNa mala dUra ho jAtA haiM to vaha maNi eka rUpa meM hI abhivyakta hotI hai| isI taraha jaba AtmA ke sampUrNa AvaraNa dUra ho jAte haiM to AMzika jJAna naSTa hokara sampUrNa jJAna (kevalajJAna) eka hI rUpa meM abhivyakta ho jAtA haiN| 2 1. naTummi u chAumathie nANe'-iti vcnaat| 2. zaMkA-AvaraNadesavigame jAiM vijaMti maisuyAI nni| . AvaraNasavvavigame kahaM tAiM na hoMti jiivss|| samAdhAna-malaviddhamaNervyaktiryathA'nekaprakArataH / krmviddhaatmvijnyptistthaa'nekprkaartH|| yathA jAtyasya ratnasya niHshessmlhaanitH| sphuttkruupaa'bhivyktirvijnyptistdvdaatmnH|| Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pratipatti: devoM kA varNana] [105 jo ajJAnI haiM, ve do ajJAna vAle bhI haiM aura tIna ajJAna vAle bhI haiN| jo do ajJAna vAle haiM, ve mati-ajJAnI aura zruta-ajJAnI haiN| jo tIna ajJAna vAle haiM ve mati-ajJAnI, zruta-ajJAnI aura vibhaMgajJAnI haiN| yogadvAra-manuSya manayogI, vacanayogI, kAyayogI bhI hai aura ayogI bhI hai| zailezI avasthA maM ayogitva hai| upayogadvAra aura AhAradvAra dvIndriyoM kI taraha jaannaa| upapAtadvarA-sAtavIM naraka ko chor3akara zeSa saba sthAnoM se manuSyoM meM janma ho sakatA hai| sAtavIM naraka kA nairayika manuSya nahIM hotaa| siddhAnta meM kahA gayA haiM ki-saptamapRthvI nairayika, tejaskAya, vAyukAya aura asaMkhya varSAyu vAle anantara udvartita hokara manuSya nahIM hote| sthitidvAra-manuSyoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrta aura utkRSTa tIna palyopama kI hai| samavahatadvAra-manuSya mAraNAMtika samudghAta se samavahata hokara bhI marate haiM aura asamavahata hokara bhI marate haiN| . udvartanAdvAra-ye saba nArakoM meM, saba tiryaMcoM meM, saba manuSyoM meM aura saba anuttaropapAtika devoM taka utpanna hote haiM aura koI saba karmoM se mukta hokara siddha-buddha ho jAte haiM aura nirvANa ko prApta kara saba duHkhoM kA anta kara dete haiN| gati-AgatidvAra-manuSya pAMca gatiyoM meM (siddhagati sahita) jAne vAle aura cAra gatiyoM se Ane vAle haiN| he AyuSman zramaNa ! ye pratyekazarIrI haiM aura saMkhyeya haiN| manuSyoM kI saMkhyA saMkhyeya koTI pramANa hai| isa prakAra manuSyoM kA kathana sampUrNa huaa| devoM kA varNana 42. se kiM taM devA? devA cauvvihA paNNattA, taM jahAbhavaNavAsI, vANamaMtarA, joisiyA, vemaanniyaa| se kiM taM bhavaNavAsI? bhavaNavAsI dasavihA paNNattA, taM jahAasurA jAva thnniyaa| se taM bhvnnvaasii| se kiM taM vANamaMtarA? devabhedo savvo bhANiyavvo jAva te duvihA paNNattA, taM jahA-pajjattA ya apjtaay| tao sarIragA-veuvvie, teyae, kmme|ogaahnnaa duvihA-bhavadhAraNijjA ya uttaraveuvviyA y| tatthaM NaM jA sA bhavadhAraNijjA sA jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM ukkoseNaM satta Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106] [jIvAjIvAbhigamasUtra tA rynniio| uttaraveubdhiyA jahanneNa aMgalassa saMkhejar3abhAgaM ukkoseNaM joynnsyshssN| sarIragA chaNhaM saMghayaNANaM asaMghayaNI NevaTThI,Neva chirANevaNhArUNeva saMghayaNamathi, je poggalA iTThA kaMtA jAva te tesiM saMghAyattAe prinnmNti| kiMsaMThiyA ? goyamA ! duvihA paNNattA, taM jahA-bhavadhAraNijjA ya uttaraveuvviyA y| tattha NaM je bhavadhAraNijjA te NaM samacauraMsasaMThiyA paNNattA, tattha NaM je te uttaraveuvviyA te NaM nANAsaMThANasaMThiyA paNNattA, cattAri kasAyA, cattAri saNNAo, cha lessAo, paMca iMdiyA, paMca samugghAyA, sannI vi, asannI vi, itthiveyA vi, purisaveyA vi, No NapuMsakavedI, pajjattI apajattIo paMca, diTThI tiNNi, tiNNi daMsaNA, NANI vi aNNANI vi, je nANI te niyamA tiNNANI, aNNANI bhayaNAe, duvihe uvaoge,tivihe joge,AhAro NiyamA chahisi;osannaM kAraNaM paDuccaMvaNNao hAlihasukkilAiMjAva aahaarmaahreNti|uvvaao tiriyamaNussehi, ThitI jahanneNaMdasavAsasahassAiMukkoseNaM tettIsaMsAgarovamAiM, duvihA vimati, uvvaTTittAno neraiesu gacchaMti tiriyamaNussesujahAsaMbhavaM, no devesu gacchaMti, dugatiA, duAgatiA parittA asaMkhejA paNNattA samaNAuso ! se taM devA; se taM paMceMdiyA; se taM orAlA tasA paannaa| [42] deva kyA haiM ? deva cAra prakAra ke haiM, yathA-bhavanavAsI, vAnavyaMtara, jyotiSka aura vaimaanik| bhavanavAsI deva kyA haiM ? bhavanavAsI deva dasa prakAra ke kahe gaye haiMasurakumAra yAvat stnitkumaar| vANavyantara kyA haiM ? (prajJApanAsUtra ke anusAra) devoM ke bheda kahane caahie| yAvat ve saMkSepa se paryApta aura aparyApta ke bheda se do prakAra ke haiN| unake tIna zarIra hote haiM-vaikriya, taijasa aura kaarmnn| avagAhanA do prakAra kI hotI hai-bhavadhAraNIya aura uttrvaikriyikii| inameM jo bhavadhAraNIya hai vaha jaghanya se aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga aura utkRSTa sAta hAtha kI hai| uttaravaikriyikI jaghanya se aMgula kA saMkhyAtavAM bhAga aura utkRSTa eka lAkha yojana kI hai / devoM ke zarIra chaha saMhananoM meM se kisI saMhanana ke nahIM hote haiM, kyoMki unameM na haDDI hotI hai na zirA (dhamanI nAr3I) aura na snAyu (choTI naseM) haiM, isalie saMhanana nahIM hotaa| jo pudgala iSTa kAMta yAvat mana ko AhlAdakArI hote haiM unake zarIra rUpa meM ekatrita ho jAte haiM-pariNata ho jAte haiN| bhagavan! devoM kA saMsthAna kyA hai ? Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pratipatti: devoM kA varNana] [107 gautama! saMsthAna do prakAra ke haiM-bhavadhAraNIya aura uttrvaikriyikii| unameM jo bhavadhAraNIya hai vaha samacaturasrasaMsthAna hai aura jo uttaravaikriyika hai vaha nAnA AkAra kA hai| devoM meM cAra kaSAya, cAra saMjJAe~, chaha lezyAe~, pAMca indriyAM, pAMca samudghAta hote haiN| ve saMjJI bhI haiM aura asaMjJI bhI haiN| ve strIveda vAle, puruSaveda vAle haiM, napuMsakaveda vAle nahIM hai| unameM pAMca paryAptiyAM aura pAMca aparyAptiyAM hotI haiN| unameM tIna dRSTiyAM, tIna darzana hote haiN| ve jJAnI bhI hote hai aura ajJAnI bhI hote haiN| jo jJAnI haiM ve niyama se tIna jJAna vAle haiM aura jo ajJAnI haiM ve bhajanA se tIna ajJAna vAle haiN| unameM sAkAra anAkAra donoM upayoga vAle pAye jAte haiN| unameM tInoM yoga hote haiN| unakA AhAra niyama se chahoM dizAoM ke pudgaloM ko grahaNa karanA hai| prAyaH karake pIle aura sapheda zubha varNa ke yAvat zubhagaMdha, zubharasa, zubhasparza vAle pudgaloM kA AhAra karate haiN| ___ve tiryaMca aura manuSyoM se Akara utpanna hote haiN| unakI sthiti jaghanya se dasa hajAra varSa aura utkRSTa tetIsa sAgaropama kI hai| ve mAraNAMtikasamudghAta se samavahata hokara bhI marate haiM aura asamavahata hokara bhI marate haiN| - ve vahA~ se cyavita hokara naraka meM utpanna nahIM hote, yathAsambhava tiryaMcoM manuSyoM meM utpanna hote haiM, devoM meM utpanna nahIM hote| isalie ve do gati vAle, do Agati vAle, pratyekazarIrI aura asaMkhyAta kahe gaye haiN| he AyuSman zramaNa! yaha devoM kA varNana huaa| isake sAtha hI paMcendriya kA varNana huA aura sAtha hI udAra trasoM kA varNana pUrA huaa| vivecana-prajJApanAsUtra ke anusAra devoM ke bheda-prabheda jAnane cAhie, vaha isa prakAra haiMdeva cAra prakAra ke haiM-1. bhavanavAsI, 2. vANavyaMtara, 3.jyotiSka aura 4. vaimaanik| bhavanavAsI-jo deva prAyaH bhavanoM meM nivAsa karate haiM ve bhavanavAsI kahalAte haiN| yaha nAgakumAra Adi kI apekSA se samajhanA caahie| asurakumAra prAyaH AvAsoM meM rahate haiM aura kadAcit bhavanoM meM bhI rahate haiN| nAgakumAra Adi prAyaH bhavanoM meM rahate haiM aura kadAcit AvAsoM meM rahate haiN| bhavana aura AvAsa kA antara spaSTa karate hue vRttikAra ne likhA hai ki bhavana bAhara se golAkAra aura andara se samacaurasa hote haiM aura nIce kamala kI karNikA ke AkAra ke hote haiN| jabaki AvAsa kAyapramANa sthAna vAle mahAmaNDapa hote haiM, jo aneka maNiratnoM se dizAoM ko prakAzita karate haiN| __ bhavanavAsI devoM ke dasa bheda haiM-1 asurakumAra, 2 nAgakumAra, 3 suparNakumAra, 4 vidyutkumAra, 5 agnikumAra, 6 dvIpakumAra, 7 udadhikumAra, 8 dizAkumAra, 9 pavanakumAra aura 10 stnitkumaar| inake pratyeka ke do-do bheda haiM-paryApta aura aparyApta / ye kumAroM ke samAna vibhUSApriya, krIr3AparAyaNa, tIvra anurAga aura sukumAra hote haiM ataeva ye 'kumAra' kahe jAte haiN| vANavyantara-'vi' arthAt vividha prakAra ke antara arthAt Azraya jinake hoM ve vyantara haiN| bhavana, Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108] [jIvAjIvAbhigamasUtra nagara aura AvAsoM meM-vividha jagahoM para rahane ke kAraNa ye deva vyantara kahalAte haiN| vyantaroM ke bhavana ratnaprabhApRthvI ke prathama ratnakANDa meM Upara nIce sau-sau yojana chor3akara zeSa ATha sau yojana pramANa madhya bhAga meM haiN| inake nagara tiryagloka meM bhI haiM aura inake AvAsa tInoM lokoM meM haiN| athavA jo vanoM ke vividha parvatAntaroM, kaMdarAntaroM Adi AzrayoM meM rahate haiM ve vANavyantara deva haiN| vANavyantaroM ke ATha bheda haiM-kinnara, kiMpuruSa, mahoraga, gandharva, yakSa, rAkSasa, bhUta aura pishaac| inameM pratyeka ke do-do bheda haiM-paryApta aura apryaapt| jyotiSka-jo jagat ko dyotita-prakAzita karate haiM ve jyotiSka kahalAte haiM arthAt vimaan| jo jyotiS vimAnoM meM rahate haiM ve jyotiSka deva haiM / athavA jo apane apane mukuToM meM rahe hue candrasUryAdi maNDaloM ke cinhoM se prakAzamAna haiM ve jyotiSka deva haiM / inake pAMca bheda haiM-candra, sUrya, graha, nakSatra aura taaraa| inake bhI do bheda haiM-paryApta aura aparyApta / vaimAnika-jo Urdhvaloka ke vimAnoM meM rahate haiM ve vaimAnika haiN| ye do prakAra ke haiM-kalpopanna aura kalpAtIta / kalpopanna kA artha haiM-jahA~ kalpa-AcAra-maryAdA ho arthAt jahA~ indra, sAmAnika, trAyAstriMza Adi kI maryAdA aura vyavahAra ho, ve kalpopanna haiN| jahA~ ukta vyavahAra yA maryAdA na ho ve kalpAtIta haiN| kalpopana ke bAraha bheda haiM-1 saudharma, 2 IzAna, 3 sAnatkumAra, 4 mAhendra, 5 brahmaloka, 6 lAntaka, 7 mahAzukra, 8 sahasrAra, 9 Anata, 10 prANata, 11 AraNa aura 12 acyut| inake pratyeka ke do-do bheda haiM-paryApta aura apryaapt| kalpAtIta deva do prakAra ke haiM-graiveyaka aura anuttroppaatik| graiveyaka deva nau prakAra ke haiM-1 adhastana-adhastana, 2 adhastana-madhyama, 3 adhastana-uparima, 4 madhyama-adhastana,5 madhyama-madhyama,6 madhyamauparima, 7 uparima-adhstana, 8 uparima-madhyama aura 9 uprim-uprim| inake bhI paryApta aura aparyApta ke bheda se do bheda haiN| anuttaropapAtika devoM ke 5 bheda haiM-1 vijaya, 2 vaijayaMta, 3 jayaMta 4 aparAjita aura srvaarthsiddh| inake bhI pratyeka ko do bheda haiM-paryApta aura apryaapt| devoM meM jo paryApta, aparyApta kA bheda batAyA hai usameM aparyAptatva aparyAptanAmakarma ke udaya se nahIM samajhanA caahie| kintu utpattikAla meM hI aparyAptatva samajhanA caahie| siddhAnta meM kahA hai-nAraka, deva, garbhaja tiryaMca, manuSya aura asaMkhyAta varSa kI Ayu vAle utpatti ke samaya hI aparyApta hote haiN|' devoM kI zarIrAdi 23 dvAroM kI apekSA nimna prakAra kI vaktavyatA hai 1 nArayadevAtiriyamaNuya ganbhajA je asNkhvaasaauu| ee 3 apajjattA, uvavAe ceva boddhvvaa|| Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pratipatti : devoM kA varNana]] [109 zarIradvAra-devoM ke tIna zarIra hote haiM-vaikriya, taijasa aura kaarmnn| avagAhanAdvAra-bhavadhAraNIya avagAhanA jaghanya se aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga aura utkRSTa sAta hAtha pramANa hai| uttaravaikriyikI jaghanya se aMgula kA saMkhyAtavAM bhAga aura utkRSTa se eka lAkha yojn| saMhananadvAra-chahoM saMhananoM meM se eka bhI saMhanana nahIM hotA, kyoMki asthiyoM kI racanAvizeSa ko saMhanana kahate haiM aura devoM ke zarIra meM na asthi hai, na zirA hai aura na snAyu hai| ataeva ve asaMhananI kintu jo pudgala iSTa, kAnta, priya, manojJa, mana ko saMtuSTa karane vAle narama aura kamanIya hote haiM, ve pudgala unake zarIrarUpa meM ekatrita ho jAte haiM-pariNata ho jAte haiN| saMsthAnadvAra-bhavadhAraNIya saMsthAna to samacaurasa saMsthAna hai aura uttaravaikriya nAnA prakAra kA hotA hai, kyoMki ve icchAnusAra AkAra banA sakate haiN| . kaSAya-cAroM kaSAya hote haiN| saMjJA-cAroM saMjJAe~ hotI haiN| lezyA-chahoM lezyAeM hotI haiN| indriya-pAMcoM indriyAM hotI haiN| samudghAta-pAMca samudghAta hote haiM-vedanA, kaSAya, mAraNAMtika, vaikriya aura taijasa smudghaat| saMjIdvAra-ye saMjJI bhI hote haiM aura aMsajJI bhI hote haiN| jo garbhavyutkrAntika mara kara deva hote haiM ve saMjJI haiM aura jo sammUrchimoM se Akara utpanna hote haiM ve asaMjJI kahalAte haiN| vedadvAra-ye strIvedI aura puMvedI hote haiN| napuMsakaveda vAle nahIM hote| paryAptidvAra, dRSTidvAra aura darzanadvAra-nairayikoM kI taraha / jJAnadvAra-ye jJAnI bhI haiM aura ajJAnI bhI haiN| jo jJAnI haiM ve niyama se tIna jJAna vAle haiM-mati, zruta, aura avdhi| jo ajJAnI haiM unameM koI do ajJAna vAle hai aura koI tIna ajJAna vAle haiN| jo tIna ajJAna vAle haiM ve mati-ajJAna, zruta-ajJAna, aura vibhaMgajJAna vAle hote haiN| jo do ajJAna vAle haiM vemati-ajJAna, zruta-ajJAna vAle haiN| jo asaMjJiyoM se Akara utpanna hote haiM, unakI apekSA se do ajJAna hote haiN| yaha bhajanA kA tAtparya hai| upayoga aura AhAradvAra-nairayikavat jAnanA caahie| arthAt sAkAra aura anAkAra donoM taraha se upayoga hote haiN| chahoM dizAoM se AhAra grahaNa karate haiN| upapAtadvAra-saMjJIpaMcendriya, asaMjJIpaMcendriya tiryaMca aura garbhaja manuSyoM se Akara utpanna hote haiM, Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110] [jIvAjIvAbhigamasUtra zeSa jIvasthAnoM se nhiiN| sthitidvAra-inakI jaghanya sthiti dasa hajAra varSa kI aura utkRSTa sthiti tetIsa sAgaropama kI hai| samavahatadvAra-mAraNAMtikasamudghAta se samavahata hokara bhI marate haiM aura asamavahata hokara bhii| cyavanadvAra-ye deva marakara pRthvI, pAnI, vanaspatikAya meM, garbhaja aura saMkhyAta varSa kI Ayu vAle tiryaMca paMcendriya aura manuSyoM meM utpanna hote hai| zeSa jIvasthAna meM nahIM jaate| gati-AgatidvAra-isalie ve do gati meM jAne vAle aura do gati se Ane vAle haiN| he AyuSman zramaNa! ye deva pratyekazarIrI haiM aura asaMkhyAta haiN| isa prakAra devoM kA varNana huaa| isake sAtha paMcendriyoM kA varNana pUrA huA aura sAtha hI udAra trasoM kI vaktavyatA pUrNa huii| _Age ke sUtra meM sthAvarabhAva aura trasabhAva kI bhavasthiti kA pratipAdana karate hue sUtrakAra kahate bhavasthiti kA pratipAdana 43. thAvarassa NaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThitI paNNattA ? goyamA ! jahanneNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM bAvIsa vAsasahassAI ThitI pnnnnttaa| tasassa NaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThitI paNNattA ? goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAiM ThitI pnnnnttaa| ' thAvare NaM bhaMte ! thAvare ti kAlao kevaccira hoi? jahanneNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM aNaMtaM kAlaM aNaMtAo ussappiNIo avasappiNIo kaalo| khetteo aNaMtA loyA asaMkhejjA pugglpriyttttaa| te NaM puggalapariyaTTA AvaliyAe asNkhejjibhaago| tase NaM bhaMte ! tase tti kAlao kevacciraM hoi ? jahaMneNaMaMtomuhattaM ukoseNaMasaMkhejjakAlaM asaMkhejjAo ussappiNIoavasappiNIo kaalo| khettao asaMkhejjA logaa| thAvarassa NaM bhaMte ! kevatikAlaM aMtara hoi? jahA tssNcitttthnnaae| tasassa NaM bhaMte ! kevaikAlaM aMtaraM hoi ? goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM vnnssikaalo| eesiNaM bhaMte ! tasANaM thAvarANa ya kayare kayarehito appA vA, bahuyA vA, tullA vA, visesAhiyA vA? goyamA ! savvatthovA tasA, thAvarA annNtgunnaa| Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pratipatti: bhavasthiti kA pratipAdana] setaM duvihA saMsArasamAvaNNagA jIvA paNNattA / duvihapaDivattI samattA / [43] bhagavan ! sthAvara kI kAlasthiti (bhavasthiti) kitane samaya kI kahI gaI hai ? gautama ! jaghanya se antarmuhUrta aura utkRSTa se bAvIsa hajAra varSa kI hai| bhagavan ! trasa kI bhavasthiti kitane samaya kI kahI hai ? gautama ! jaghanya se antarmuhUrta aura utkRSTa se tetIsa sAgaropama kI kahI hai ? bhaMte ! sthAvara jIva sthAvara ke rUpa meM kitane kAla taka raha sakatA hai ? gautama ! jaghanya se antarmuhUrta aura utkRSTa se anaMtakAla taka - ananta utsarpiNI avasarpiNiyoM tk| kSetra se ananta loka, asaMkhyeya pudgalaparAvarta taka / AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga meM jitane samaya hote haiM utane pudgalaparAvarta taka sthAvara sthAvararUpa meM raha sakatA hai| bhaMte ! trasa jIva trasa ke rUpa meM kitane kAla taka raha sakatA hai ? gautama ! jaghanya se antarmuhUrta aura utkRSTa se asaMkhyAta utsarpiNI- avasarpiNiyoM taka / kSetra se asaMkhyAta loka / bhagavan ! sthAvara kA antara kitanA haiM ? gautama ! jitanA unakA saMciTThANakAla hai arthAt asaMkhyeya utsarpiNI- avasarpiNIkAla se; kSetra se asaMkhyeya loka / bhagavan ! trasa kA antara kitanA hai ? gautama ! jaghanya se antarmuhUrta aura utkRSTa se vanaspatikAla / bhagavan ! ina trasoM aura sthAvaroM meM kauna kisase alpa, bahuta, tulya yA vizeSAdhika haiM ? gautama ! sabase thor3e trasa haiN| sthAvara jIva unase anantaguNa haiM / yaha do prakAra ke saMsArI jIvoM kI prarUpaNA huI / yaha dvividha pratipatti nAmaka prathama pratipatti pUrNa huI / [111 vivecana - isa sUtra meM trasa aura sthAvara jIvoM kI bhavasthiti, kAyasthiti, pratipAdita kiyA haiM / alpabahutva sthAvara jIvoM kI bhavasthiti jaghanya se antarmuhUrta aura utkRSTa se bAvIsa hajAra varSa kI kahI hai| yaha sthiti pRthvIkAya ko lekara samajhanA cAhie, kyoMki anya sthAvarakAya kI utkRSTa bhavasthiti itanI saMbhava nahIM hai| antara aura trasakAya kI jaghanya bhavasthiti antarmuhUrta aura utkRSTa se tetIsa sAgaropama kI kahI haiN| yaha devoM aura nArakoM kI apekSA se samajhanA cAhie / anya trasoM kI itanI utkRSTa bhavasthiti nahIM hotI / kAyasthiti kA artha hai - punaH punaH usI kAya meM janma lene para una bhavoM kI kAlagaNanA / jaise Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112] [jIvAjIvAbhigamasUtra sthAvarakAya vAlA jitane samaya taka sthAvara ke rUpa meM janma letA rahatA haiM, vaha saba kAla usakI kAyasthiti samajhanI caahie| sthAvara jIva kI kAyasthiti kitanI haiM ? isakA artha yaha hai ki sthAvara jIva kitane samaya taka sthAvara ke rUpa meM lagAtAra janma letA rahatA hai / isa prazna kA uttara dete hue kahA gayA hai ki jaghanya se antarmuhUrta aura utkRSTa se ananta kAla taka sthAvara sthAvara ke rUpa meM janma-maraNa karatA rahatA haiM / isa anantakAla ko kAla aura kSetra kI apekSA se spaSTa kiyA gayA hai| kAla se ananta utsarpiNI aura avasarpiNI kAla taka sthAvara sthAvara ke rUpa meM raha sakatA haiN| kSetra kI apekSA se isa anantatA ko isa prakAra samajhAyA gayA hai ki ananta lokoM meM jitane AkAza-pradeza haiM unheM pratisamaya eka-eka kA apahAra karane se jitanA samaya lagatA hai vaha samaya ananta avasarpiNI-utsarpiNImaya hai| isI anantatA ko pudgalaparAvarta ke mAna se batAte hue kahA gayA hai ki asaMkhyeya pudgalaparAva? (kSetrapudgalaparAvartoM) meM jitanI utsarpiNiyAM-avasarpiNiyAM hotI haiM, utanI ananta avasarpimIutsarpiNI taka sthAvara ke rUpa meM raha sakatA hai| pudgalaparAvartoM kI asaMkhyeyatA ko spaSTa karate hue kahA gayA hai ki AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga meM jitane samaya hote haiM utane pudgalaparAvarta jAnane caahie| itanA kAlamAna vanaspatikAya kI apekSA se samajhanA cAhie. pathvIkAya-apakAya kI apekSA se nhiiN| kyoMki pRthvIkAya apkAya kI utkRSTa kAyasthiti asaMkhyeya utsarpiNI-avasarpiNI pramANa hai / prajJApanAsUtra meM yaha bAta spaSTa kI gaI haiN| yaha vanaspatikAyasthiti kAla sAMvyavahArika jIvoM kI apekSA se samajhanA caahie| asAMvyavahArika jIvoM kI kAyasthiti ko anAdi samajhanA caahie| jaisA ki vizeSaNavatI grantha meM kahA gayA hai-'aise anaMta jIva haiM jinhoMne trasatva ko pAyA hI nahIM haiN| jo nigoda meM rahate haiM ve jIva anantAnanta haiN|" katipaya asaMvyavahAra rAzi vAle jIvoM kI kAyasthiti anAdi-ananta hai| arthAta ve avyavahAra rAzi se nikala kara kabhI vyavahAra rAzi meM AveMge hI nhiiN| katipaya asaMvyavahArarAzi vAle jIva aise haiM jinakI kAyasthiti anAdi kinta anta vAlI hai arthAta ve vyavahArarAzi meM A sakate haiN| jaisAki jinabhadragaNi kSamAzramaNa ne vizeSaNavatI meM kahA hai ki 'saMvyavahArarAzi se jitane jIva siddha hote haiM, anAdi vanaspatirAzi se utane hI jIva vyavahArarAzi meM A jAte haiN|' 2 trasajIva trasarUpa meM kitane samaya taka raha sakate haiM, isakA uttara diyA gayA hai ki jaghanya se antarmuhUrta aura utkRSTa se asaMkhyeya kAla tk| usa asaMkhyeya kAla ko kAla aura kSetra se spaSTa kiyA gayA hai| kAla se asaMkhyeya utsarpiNI-avasarpiNI taka aura kSetra se asaMkhyAta lokoM meM jitane AkAzapradeza haiM unakA -vizeSaNavatI 1. atthi aNaMtA jIvA, jehiM na patto tsaaiprinnaanno| tevi aNaMtANatA nigoyavAsaM annuvsNti|| 2. sijhaMti jattiyA kira iha sNvvhaarjiivraasimjhaao| iMti aNAivaNassairAsIo tattiyA tNmi|| -vizeSaNavatI Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pratipatti: bhavasthiti kA pratipAdana] pratisamaya eka-eka ke mAna se apahAra karane meM jitanI utsarpiNI- avasarpiNiyAM lagatI haiM, utane kAla taka trasajIva trasa ke rUpa meM raha sakatA hai| itanI kAyasthiti gatitrasa - tejaskAya aura vAyukAya kI apekSA se hI sambhava hai, labdhatrasa kI apekSA se nahIM / labdhitrasa kI utkarSa se kAyasthiti katipaya varSa adhika do hajAra sAgaropama kI hI haiN| [113 antara-sthAvara jIva ke sthAvaratva ko chor3ane ke bAda phira kitane samaya bAda vaha punaH sthAvara bana sakatA hai ? isake uttara meM kahA gayA hai ki asaMkhyeya utsarpiNI- avasarpiNI kAla se aura kSetra se asaMkhyAta loqa kA antara par3atA hai / itanA antara tejaskAya, vAyukAya meM jAne kI apekSA sambhava hai| anyatra jAne para itanA antara sambhava nahIM hai / trasakAya ke trasatva ko chor3ane ke bAda kitane samaya bAda puna: trasatva prApta ho sakatA hai ? isake uttara meM kahA gayA hai ki utkRSTa se vanaspatikAla jitanA antara hai| arthAt utkRSTa se ananta - ananta utsarpiNI-avasarpiNI kA aura kSetra se ananta loka kA antara par3atA hai| isakI spaSTatA Upara kI jA cukI hai / itanA antara vanaspatikAya meM jAne para hI sambhava hai, anyatra jAne para nahIM / alpabahutva meM sabase thor3e trasa jIva haiM kyoMki ve asaMkhyAta haiN| unase sthAvara anantaguNa haiM, kyoMki ve ajaghanyotkRSTa anantAnanta haiM / isa prakAra do prakAra ke saMsArI jIvoM kA pratipatti kA varNana huaa| yaha do prakAra ke jIvoM kI pratipattirUpa prathama pratipatti kA pratipAdana huA / // prathama pratipatti pUrNa // Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trividhAkhyA dvitIyA pratipatti prathama pratipatti meM do prakAra ke saMsArasamApanaka jIvoM kA pratipAdana kiyA gyaa| aba kramaprApta dvitIya pratipatti meM tIna prakAra ke saMsArapratipannaka jIvoM kA pratipAdana apekSita hai| ataeva trividhA nAmaka dvitIya pratipatti kA Arambha kiyA jAtA haiM, jisakA yaha Adi sUtra haitIna prakAra ke saMsArasamApanaka jIva 44. tattha je te evamAhaMsu-tividhA saMsArasamAvaNNagA jIvA paNNattA te evamAhaMsu, taM jahA itthI purisA nnpuNskaa| [44] (pUrvokta nau pratipattiyoM meM se) jo kahate haiM ki saMsArasamApannaka jIva tIna prakAra ke haiM ve aisA kahate haiM ki saMsArasamApanaka jIva tIna prakAra ke haiM-1 strI, 2 puruSa aura 3 nupNsk| vivecana-prathama pratipatti meM trasa aura sthAvara ke rUpa meM do prakAra ke saMsArasamApanaka jIvoM kA nirUpaNa kara 23 dvAroM ke dvArA vistAra ke sAtha unakI vivecanA kI gaI hai| aba isa dUsarI pratipatti meM tIna prakAra ke saMsArasamApanaka jIvoM kA varNana karanA abhipreta hai| pUrva meM kahA gayA haiM ki saMsArasamApanaka jIvoM ke viSaya meM vivakSAbheda ko lekara nau pratipattiyAM haiN| ye saba pratipattiyAM bhinna-bhinna rUpa vAlI hote hue bhI aviruddha aura yathArtha haiN| vivakSAbheda ke kAraNa bheda hote hue bhI vastutaH ye saba pratipattiyAM satya tattva ke vividha rUpoM kA hI pratipAdana karatI haiN| ___ jo prarUpaka tIna prakAra ke saMsArasamApanaka jIvoM kI prarUpaNA karate haiM, ve kahate haiM ki saMsArasamApanaka jIva tIna prakAra ke haiM-1 strI, 2 puruSa, aura 3 npuNsk| yaha bheda veda ko lekara kiyA gayA haiN| jaba saMsArI jIvoM kA varNana veda kI dRSTi se kiyA jAtA haiM, taba unake tIna bheda ho jAte haiN| saba prakAra ke saMsArI jIvoM kA samAveza veda kI dRSTi se ina tIna bhedoM meM ho jAtA hai| arthAt jo bhI saMsArI jIva haiM ve yA to strIveda vAle haiM yA puruSaveda vAle haiM yA napuMsakaveda vAle haiN| ve avedI nahIM haiN| veda kA artha hai-ramaNa kI abhilaassaa| nokaSAyamohanIya ke udaya se veda kI pravRtti hotI haiN| strIveda-jisa karma ke udaya se puruSa ke sAtha ramaNa karane kI icchA ho, use strIveda kahate haiN| strIveda kA bAhya cinha yoni, stana Adi hai| striyoM meM mRdutva kI pradhAnatA hotI haiM, ataH unheM kaThora bhAva kI apekSA rahatI hai| strIveda kA vikAra karISAgni (chANe kI agni) ke samAna hai, jo jaldI prakaTa bhI nahIM hotA aura jaldI zAnta bhI nahIM hotaa| vyavahAra (sthUla) dRSTi se strItva ke sAta lakSaNa mAne gaye haiM1 yoni, 2 mRdutva, 3 asthairya, 4 mugdhatA, 5 abalatA, 6 stana aura 7 puMskAmitA (puruSa ke sAtha ramaNa Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pratipatti: striyoM kA varNana] kI abhilaassaa)| puruSaveda - jisa karma ke udaya se strI ke sAtha ramaNa karane kI icchA ho use puruSaveda kahate haiM / puruSaveda kA bAhya cihna liMga, zmazru keza Adi haiN| puruSa meM kaThora bhAva kI pradhAnatA hotI hai ataH use komala tattva kI apekSA rahatI hai / puruSaveda kA vikAra tRNa kI agni ke samAna hai jo zIghra pradIpta ho jAtI aura zIghra zAnta ho jAtI hai| sthUla dRSTi se puruSa ke sAta lakSaNa kahe gaye haiM - 1 mehana (liMga), 2 kaThoratA, 3 dRDhatA, 4 zUratA, 5 zmazru (dAr3hI-mUMcha ), 6 dhIratA aura 7 strIkAmitA / 2 1 napuMsakaveda - strI aura puruSa donoM ke sAtha ramaNa karane kI abhilASA jisa karma ke udaya se ho vaha napuMsakaveda hai| napuMsaka meM strI aura puruSa donoM ke mile-jule bhAva hote haiN| napuMsaka kI kAmAgni nagaradAha yA dAvAnala ke samAna hotI hai| jo bahuta dera se zAnta hotI hai| napuMsaka meM strI aura puruSa donoM ke cinhoM sammizraNa hotA haiM / napuMsaka meM donoM - mRdutva aura kaThoratva kA mizraNa hone se use donoM - strI aura puruSa kI apekSA rahatI hai| nAraka jIva napuMsakaveda vAle hI hote haiN| ekendriya se lekara caturindriya jIva aura asaMjJI paMcendriya napuMsakaveda vAle hI hote haiN| saba saMmUrchima jIva napuMsakavedI hote haiN| garbhaja tiryaMca aura garbhaja manuSyoM meM tInoM veda pAye jAte haiN| devoM meM strIveda aura puruSaveda hI hotA hai, napuMsakaveda nahIM hotA / ukta tInoM vedoM meM saba saMsArI jIvoM kA samAveza ho jAtA haiN| vedamohanIya kI upazamadazA meM usakI sattA mAtra rahatI hai, udaya nahIM rahatA / veda kA sarvathA kSaya hone para avedI avasthA prApta ho jAtI hai / striyoM kA varNana 45. [ 1 ] se kiM taM itthIo ? itthIo tivihAo paNNattAo, taM jahA 1. tirikkhajoNiyAo, 2 maNussitthIo, 3. devitthio | se kiM taM tirikkhajoNiNitthIo ? tirikkhajoNiNitthIo tivihAo paNNattAo, taM jahA1. jalayarIo, 2. thalayarIo, 3. khhyriio| se kiM taM jalayarIo ? jalayarIoM paMcavihAo paNNattAo, taM jahA [115 1. yonirmRdutvamasthairya mugdhatA'balatA stanau / puMskAmiteti cihnAni sapta strItve pracakSate // 2. mehanaM kharatA dAdayaM, zauNDIrya zmazru dhRSTatA / strIkAmiteti liMgAni sapta puMstve pracakSate // 3. stanAdizmazrukezAdi bhAvAbhAvasamanvitaM / napuMsakaM budhA prAhurmohAnalasudIpitam // - malayagirivRtti - malayagirivRtti - malayagirivRtti Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116] [jIvAjIvAbhigamasUtra macchIo jAva suNsumaariio| se kiM taM thalayarIo? thalayarIo duvihAo paNNattAo, taM jahAcauppadIo ya parisappIo y| se kiM taM cauppadIo? cauppadIo cauvvihAo paNNattAo, taM jahAegakhurIo jAva snnphphiio| se kiM taM parisappIo? parisappIo duvihAo paNNattAo, taM jahAuraparisappIo ya bhujaparisappIo y| se kiM taM uraparisappIo? / uraparisappIo tivihAo paNNattAo, taM jahA1. ahIo, 2. ayagarIo, 3. mhorgiio|se ttaM urprisppiio| se ki taM bhuyaparisappIo? / bhuyaparisappIo aNegavihAo paNNattAo, taM jahA gohIo, NaulIo, sedhAo, selIo, saraDIo, seraMdhIo', sasAo, khArAo, paMcaloiyAo, cauppaiyAo, mUsiyAo, maMgusiyAo, gharoliyAo, golhiyAo, johiyAo, virasirAliyAo, settaM bhuyprisppiio| se kiM taM khahayarIo? . khahayarIo cauvihAo paNNattAo, taM jahAcammapakkhiNIo jAvaviyayapakkhiNIo, settaM khahayarIo,setaM tirikkhjonniyaao| [45] striyA~ kitane prakAra kI haiM ? striyA~ tIna prakAra kI kahI gaI haiM, yathA-1 tiryaMcayonikastriyA~, 2 manuSyastriyAM aura 3 devstriyaaN| tiryaMcayonika striyAM kitane prakAra kI haiM ? tiryaMcayonika striyAM tIna prakAra kI haiN| jaise ki-1 jalacarI, 2 sthalacarI aura 3 khecrii| jalacarI striyAM kitane prakAra kI haiM ?. jalacarI striyAM pAMca prakAra kI haiN| yathA-matsyI yAvat suNsumaarii| sthalacarI striyAM kitane prakAra kI haiM ? 1. yahA~ aneka vAcanA-bheda dRSTigocara hote haiN| Agamodaya samiti se prakAzita prati meM 'saraDIo seraMdhio gohIo paulIo sedhAo saNNAo saraDIo seraMdhIo, bhAvAo khArAo pavaNNaiyAo caThappaiyAo mUsiyAo......isa prakAra pATha diyA gayA hai| kaI vAcanAoM meM gohIo jAva viracirAliyA' pATha hai| -sampAdaka Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pratipatti: striyoM kA varNana] [117 sthalacarI striyAM do prakAra kI haiM-catuSpadI aura prisii| catuSpadI striyAM kitane prakAra kI haiM ? catuSpadI striyAM cAra prakAra kI haiN| yathA-ekakhura vAlI yAvat snkhpdii| parisI striyAM kitane prakAra kI haiM ? parisI striyAM do prakAra kI haiN| yathA-uraparisI aura bhujprisii| uraparisI striyAM kitane prakAra kI haiM ? uraparisapI striyAM tIna prakAra kI haiN| yathA-1 ahi, 2 ajagarI aura 3 mhorgii| yaha uraparisI striyoM kA kathana huaa| bhujaparisI striyAM kitane prakAra kI haiM ? bhujaparisI striyAM aneka prakAra kI kahI gaI haiM, yathA-godhikA, nakulI, sedhA, selA, saraTI (giragiTI), zazakI, khArA, paMcalokika, catuSpadikA, mUSikA, muMgusikA (TAlI), gharoliyA (chipakalI), golhikA, yodhikA, vIracirAlikA Adi bhujaparisI striyAM haiN| . khecarI striyAM kitane prakA rakI haiM ? khecarI striyAM cAra prakAra kI haiN| yathA-carmapakSiNI yAvat vittpkssinnii| yaha khecarI striyoM kA varNana huaa| isake sAtha hI tiryaMcastriyoM kA varNana bhI pUrA huaa| [2] se kiM taM maNussitthIo? maNussitthIo tivihAo paNNattAo, taM jahA1. kammabhUmiyAo, 2. akammabhUmiyAo, 3. aNtrdiiviyaao| se kiM taM aMtaradIviyAo? aMtaradIviyAo aTThAvIsaivihAo paNNattAo, taM jahAegoruiyAo AbhAsiyAo jAva suddhdNtiio| se taM aNtrdiiviyaao| se kiM taM akammabhUmiyAo? akammabhUmiyAo tIsavihAo paNNattAo, taM jahA paMcasu hemavaesu, paMcasu, eraNNavaesu, paMcasu harivAsesu, paMcasu rammagavAsesu, paMcasu devakurAsu, paMcasu uttrkuraasu| se ttaM akmmbhuumiyaao| se kiM taM kammabhUmiyAo? kammabhUmiyAo paNNarasavihAo paNNattAo, taM jahA paMcasu bharatesu, paMcasu eravaesu, paMcasu mhaavidehesu|settN kmmbhuumigmnnussiio|settN mnnussitthiio| manuSya striyAM kitane prakAra kI haiM ? manuSya striyAM tIna prakAra kI kahI gaI haiM-karmabhUmijA, akarmabhUmijA, aura antiipjaa| Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198] [jIvAjIvAbhigamasatra antIpajA striyAM kitane prakAra kI haiM ? antIpajA striyAM aTThAvIsa prakAra hI haiM, yathAekorukadvIpajA, AbhASikadvIpajA yAvat shuddhdNtdviipjaa| yaha antarvIpajA striyoM kA varNana huaa| akarmabhUmijA striyAM kitane prakAra kI haiM ? akarmabhUmijA striyAM tIsa prakAra kI haiN| yathA pAMca haimavata meM utpanna, pAMca eraNyavata meM utpanna, pAMca harivarSa meM utpanna, pAMca ramyakavarSa meM utpanna, pAMca devakuru meM utpanna, pAMca uttarakuru meM utpnn| yaha akarmabhUmijA striyoM kA varNana huaa| karmabhUmijA striyAM kitane prakAra kI haiM ? karmabhUmijA striyAM pandraha prakAra kI haiN| yathA pAMca bharata meM utpanna, pAMca airavata meM utpanna aura pAMca mahAvidehoM meM utpnn| yaha karmabhUmijA striyoM . kA varNana huaa| yaha manuSya striyoM kA varNana huaa| [3] se kiM taM devitthiyAo? devitthiyAo cauvihAo paNNattAo, taM jahA 1.bhavaNavAsidevitthiyAo, 2. vANamaMtaradevitthiyAo, 3. joisiyadevitthiyAo, 4. vemaanniydevitthiyaao| se kiM taM bhavaNavAsidevitthiyAo? bhavaNavAsidevitthiyAo dasavihA paNNattA, taM jahA asurakumArabhavaNavAsidevitthiyAo jAva thnniykumaarbhvnnvaasidevitthiyaao|setN bhvnnvaasidevitthiyaao| vANamaMtaradevitthiyA aTTavihAo paNNattAo, taM jahA-pisAyavANamaMtaradevitthiyAo jAva gaMdhavvavANamaMtaradevitthiIyAo, settaM vaannmNtrdevitthiyaao| se kiM taM joisiyadevitthiyAo? joisiyadevitthiyAo paMcavihAo paNNattAo, taM jahA caMdavimANajoisiyadevitthiyAo, sUra gaha nakkhatta taaraavimaannjoisiydevitthiyaao| settaM joisiyaao| se kiM taM vemANiyadevitthiyAo? vemANiyadevitthiyAo duvihAo paNNattAo, taM jahA sohammakappavemANiyadevitthiyAo, iisaannkppvemaanniydevitthiyaao| se taM vemaanniydevitthiyaao| Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pratipatti: striyoM kA varNana] [119 [3] devastriyAM kitane prakAra kI haiM ? devastriyAM cAra prakAra kI haiM, yathA1. bhavanapatidevastriyAM, 2. vAnavyantaradevastriyAM, 3. jyotiSkadevastriyAM aura 4. vaimaanikdevstriyaaN| bhavanapatidevastriyAM kitane prakAra kI haiM ? bhavanapatidevastriyAM dasa prakAra kI haiM, yathA asurakumAra-bhavanavAsI-devastriyAM yAvat stnitkumaar-bhvnvaasii-devstriyaaN| yaha bhavanavAsI devastriyoM kA varNana huaa| vAnavyantaradevastriyAM kitane prakAra kI haiM ? vAnavyantaradevastriyAM ATha prakAra kI haiM, yathA pizAcavAnavyantaradevastriyAM yAvat gndhrvvaanvyntrdevstriyaaN| yaha vAnavyantaradevastriyoM kA varNana huaa| jyotiSkadevastriyAM kitane prakAra kI haiM ? . jyotiSkadevastriyAM pAMca prakAra kI haiM, yathA candravimAna-jyotiSka devastriyAM, sUryavimAna-jyotiSka devastriyAM, grahavimAna-jyotiSka devastriyAM, nakSatravimAna-jyotiSka devastriyAM aura tArAvimAna-jyotiSka devstriyaaN| yaha jyotiSka devastriyoM kA varNana huaa| vaimAnika devastriyAM kitane prakAra kI haiM ? vaimAnika devastriyAM do prakAra kI haiM, yathA saudharmakalpa-vaimAnika devastriyAM aura IzAnakalpa-vaimAnika devstriyaaN| yaha vaimAnika devastriyoM kA varNana huaa| vivecana-prastuta sUtra meM striyoM kA varNana kiyA gayA haiN| cAra gatiyoM meM se narakagati meM striyAM nahIM haiM kyoMki nAraka kevala napuMsakaveda vAle hI hote haiN| ataeva zeSa tIna gatiyoM meM-tiryaMca, manuSya aura devagati meM striyAM haiN| isalie sUtra meM kahA gayA hai ki tIna prakAra kI striyAM haiM-tiryacastrI, manuSyastrI aura devstrii| tiryaMcagati meM bhI ekendriya se caturindriya aura asaMjJI paMcendriya tathA sammUrchima janma vAle napuMsakavedI hote haiN| ataeva garbhajatiryaMcoM, garbhajamanuSyoM meM aura devoM meM striyAM hotI haiN| isalie striyoM ke tIna prakAra kahe gaye haiN| tiryacastriyoM ke tIna bheda haiM, jalacarI, sthalacarI, aura khecrii| tiryaMcoM ke avAntara bheda ke anusAra inakI striyoM ke bhI bheda jAnane caahie| isI taraha manuSyastriyoM ke bhI karmabhUmijA, akarmabhUmijA aura antIpijA bheda hai| manuSyoM ke avAntara bhedoM ke anusAra inakI striyoM ke bhI bheda samajhane caahie| jaise karmabhUmijA striyoM ke 15, akarmabhUmijA striyoM ke 30 aura antarvIpijAoM ke 28 bheda samajhane caahie| bhavanapati, vAnavyantara aura jyotiSka devoM ke bheda ke anusAra hI inakI striyoM ke bheda samajhane caahie| Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 ] [jIvAjIvAbhigamasUtra vaimAnika devoM meM kevala pahale saudharma devaloka meM aura dUsare IzAna devaloka meM hI striyAM haiN| Age ke devalokoM meM striyAM nahIM haiN| ataeva vaimAnika deviyoM ke do bheda batAye haiM-saudharmakalpa vaimAnika devastrI aura IzAnakalpa vaimAnika devstrii| isa prakAra striyoM ke tIna bheda kA varNana kiyA gayA hai / striyoM kI bhavasthiti kA pratipAdana 46. itthINaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThitI paNNatA? goyamA ! egeNaM AeseNaM jahanneNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM paNapannaM pliovmaaiN| ekkeNaM AeseNaM jahanneNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM Nava pliovmaaiN| ekkeNaM AeseNaM jahanneNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM satta pliovmaaiN| ekkeNaM AeseNaM jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM pannAsaM pliovmaaiN| [46] he bhagavan ! striyoM kI kitane kAla kI sthiti kahI gaI hai ? gautama ! eka apekSA se jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa pacapana palyopama kI sthiti hai| dUsarI apekSA se jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa nau palyopama kI sthiti kahI gaI hai| tIsarI apekSA se jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa sAta palyopama kI sthiti kahI gaI hai| cauthI apekSA se jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa pacAsa palyopama kI sthiti kahI gaI hai| vivecana-prastuta sUtra meM sAmAnya rUpa se striyoM kI bhavasthiti kA pratipAdana kiyA gayA hai| samuccaya rUpa se striyoM kI sthiti yahA~ cAra apekSAoM se batAI gaI hai| sUtra meM AyA huA 'Adeza' zabda prakAra kA vAcaka hai| ' prakAra zabda apekSA kA bhI vAcaka hai| ye cAra Adeza (prakAra) isa prakAra haiM (1) eka apekSA se striyoM kI bhavasthiti jaghanya se antarmuhUrta hai| yaha tiryaMca aura manuSya strI kI apekSA se jAnanA caahie| anyatra itanI jaghanya sthiti nahIM hotii| utkRSTa sthiti pacapana palyopama kI hai| yaha IzAnakalpa kI aparigRhItA devI kI apekSA se samajhanA caahie| (2) dUsarI apekSA se jaghanya antarmuhUrta (pUrvavat) aura utkRSTa nau plyopm| yaha IzAnakalpa kI parigRhItA devI kI apekSA se samajhanA caahie| (3) tIsarI apekSA se jaghanya antarmuhUrta (pUrvavat) aura utkRSTa sAta plyopm| yaha saudharmakalpa kI parigRhItA devI kI apekSA se hai| (4) cauthI apekSA se jaghanya antarmuhUrta (pUrvavat) aura utkRSTa pacAsa plyopm| yaha saudharma kalpa kI aparigRhItA devI kI apekSA se hai / 2 1. 'Adeso tti pagAro' iti vcnaat| 2. uktaM ca saMgrahaNyAm sapariggaheyarANaM sohammIsANa paliyasAhiyaM / ukkosa satta pannA nava paNapannA ya devINaM // Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pratipatti : manuSya striyoM kI sthiti] [121 tiryaMcastrI Adi kI pRthak pRthak bhavasthiti 47. [1] tirikkhajoNitthINaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA ? goyamA ! jahanneNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM tiNNi pliovmaaiN| . jalayara-tirikkha-joNitthINaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA ? goyamA ! jahanneNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM puvvkoddii| cauppada-thalayara-tirikkha-joNitthINaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA ? goyamA ! jahA tirikkhjonnitthiio| uragaparisappa-thalayara-tirikkha-joNitthINaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA ? goyamA ! jahanneNaM aMtomuhattaM ukkosaM puvvkoddii| evaM bhuyprispp-thlyr-tirikkh-jonnitthiinnN| evaM khahayara-tirikkhatthINaM jahanneNaMaMtomuhattaM ukkoseNaM paliovamassa asNkhegjibhaago| [47] (1) he bhagavan ! tiryakyonikastriyoM kI sthiti kitane samaya kI kahI gaI hai ? gautama ! jaghanya se antarmuhUrta aura utkRSTa se tIna palyopama kI sthiti kahI gaI hai| bhagavan ! jalacara tiryakyonikastriyoM kI sthiti kitane samaya kI kahI gaI hai ? gautama ! jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa pUrvakoTi kI sthiti kahI gaI hai / bhagavan ! catuSpada sthalacaratiryastriyoM kI sthiti kitanI kahI gaI hai ? gautama ! jaise tiryaMcayonika striyoM kI (audhika) sthiti kahI hai vaisI jaannaa| bhaMte ! uraparisarpa sthalacara tiryastriyoM kI sthiti kitane samaya kI kahI gaI hai ? gautama ! jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa puurvkotti| isI taraha bhujaparisarpa sthalacara striyoM kI sthiti bhI smjhnaa| isI taraha khecaratiryastriyoM kI sthiti jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa palyopama kA asaMkhyAtavAM bhAga hai| manuSyastriyoM kI sthiti [2] maNussitthINaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA ? goyamA ! khettaM paDucca jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM tiNi pliovmaaii| dhammacaraNaM paDucca jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM desUNA puvvkoddii| kammabhUmaya-maNussitthINaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThitI paNNattA? goyamA ! khittaM paDucca jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM tiNNi pliovmaaiN|dhmmcrnnN paDucca jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM desUNA puvkoddii|| bharaheravayakammabhUbhaga-maNussitthINaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThitI paNNattA? Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122] [jIvAjIvAbhigamasUtra goyamA ! khettaM paDucca jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM tiNNi pliovmaaiN|dhmmcrnnN paDucca jahanneNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM desUNA puvvkoddii| puvvavideha-avaravidehakammabhUmaga-maNussitthINaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI paNNatA? goyamA ! khettaM paDucca jahanneNaM antomuhattaM, ukkoseNaM puvkoddii| dhammacaraNaM paDucca jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM desUNA puvvkoddii| akammabhUmaga-maNussitthINaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA? goyamA ! jammaNaM paDucca jahanneNaM desUNaM paliovamaM paliovamassaasaMkhejjaibhAgaMUNagaM, ukkoseNaM tinni pliovmaaiN|sNhrnnN paDucca jahanneNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM desUNA puvykoddii| hemavaya-eraNNavae jammaNaM paDucca jahanneNaM desUNaM paliovamaM paliovamassa asaMkhejjaibhAgeNa UNagaM pliovmN| saMharaNaM paDucca jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM desUNA puvkoddii| harivAsa-rammayavAsa akammabhUbhaga-maNussitthINaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA? goyamA ! jammaNaM paDucca jahanneNaM desUNAIM do paliovamAiM paliovamassa . asaMkhejjaibhAgeNa UNayAiM ukkoseNaM do pliovmaaiN| saMharaNaM paDucca jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM desUNA puvvkoddii| devakuru-uttarakuru-akammabhUmaga-maNussitthINaM bhaMte ! kevaiyaM kAla ThiI paNNatA? goyamA ! jammaNaM paDucca jahanneNaM desUNAI tiNNi paliovamAiM paliovamassa asaMkhejjaibhAgeNa UNayAiM, ukkoseNaM tinni pliovmaaii|sNhrnnN paDuccaM jahanneNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM desUNA puvvkoddii| aMtaradIvaga-akammabhUmaga-maNussitthINaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA? goyamA ! jammaNaM paDucca jahanneNaM desUNaM paliovamassa asaMkhejjaibhAgaM paliovamassa asaMkhejjaibhAgeNa UNayaM, ukkoseNaM paliovamassa asNkhejjibhaagN|sNhrnnN paDucca jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM desUNA puvvkoddii| [47] (2) he bhagavan ! manuSyastriyoM kI kitane samaya kI sthiti kahI gaI hai ? gautama ! kSetra kI apekSA se jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa tIna palyopama kI sthiti hai| cAritradharma kI apekSA jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa kucha kama puurvkotti|| bhagavan ! karmabhUmi kI manuSyastriyoM kI sthiti kitanI kahI gaI hai ? gautama ! kSetra ko lekara jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa tIna palyopama kI sthiti hai aura cAritradharma ko lekara jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa deshonpuurvkotti| bhagavan ! bharata aura eravata kSetra kI karmabhUmi kI manuSya striyoM kI sthiti kitanI kahI gaI hai ? gautama ! kSetra kI apekSA se jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa tIna palyopama kI sthiti hai| cAritradharma Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [123 dvitIya pratipatti : deva striyoM kI sthiti] kI apekSA se jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa deshonpuurvkotti| bhaMte ! pUrvavideha aura pazcimavideha kI karmabhUmi kI manuSyastriyoM kI sthiti kitanI kahI gaI hai? gautama ! kSetra kI apekSA se jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa puurvkotti| cAritradharma kI apekSA se jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa deshonpuurvkotti| bhaMte ! akarmabhUmi kI manuSyastriyoM kI sthiti kitanI kahI gaI hai ? gautama ! janma kI apekSA se jaghanya kucha kama plyopm| kucha kama se tAtparya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga se kama samajhanA caahie| utkRSTa se tIna palyopama kI sthiti hai| saMharaNa kI apekSA jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa dezonapUrvakoTi hai| hemavata-airaNyavata kSetra kI manuSyastriyoM kI sthiti janma kI apekSA jaghanya se dezonapalyopama arthAt palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama eka palyopama kI hai aura saMharaNa kI apekSA jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa dezonapUrvakoTi hai| bhaMte ! harivarSa-ramyakavarSa kI akarmabhUmika manuSyastriyoM kI sthiti kitanI kahI gaI hai ? ___ gautama ! janma kI apekSA jaghanya se dezona do palyopama arthAt palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama do palyopama kI hai aura utkRSTa se do palyopama kI hai| saMharaNa kI apekSA jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa dezonapUrvakoTi hai| bhaMte ! devakuru-uttarakuru kI akarmabhUmi kI manuSyastriyoM kI sthiti kitanI kahI gaI hai ? gautama ! janma kI apekSA jaghanya se dezona tIna palyopama arthAt palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama tIna.palyopama kI hai aura utkRSTa se tIna palyopama kI hai| saMharaNa kI apekSA jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa dezonapUrvakoTi hai| bhaMte ! antaradvIpoM kI akarmabhUmi kI manuSyastriyoM kI sthiti kitanI kahI gaI hai ? gautama ! janma kI apekSA dezona palyopama kA asaMkhyAtavAM bhaag| yahAM dezona se tAtparya palyopama kA asaMkhyAtavAM bhAga hai| arthAt palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama palyopama kA asaMkhyAtavAM bhAga unakI jaghanya sthiti hai, utkRSTa palyopama kA asaMkhyAtavAM bhAga hai| saMharaNa kI apekSA jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa dezonapUrvakoTi hai| devastriyoM kI sthiti [3] devitthINaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA ? goyamA ! jahanneNaM dasavAsasahassAI ukkoseNaM paNapannaM paliovamAiM / bhavaNavAsidevitthINaM bhaMte ? Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124] [jIvAjIvAbhigamasUtra jahanneNaM dasavAsasahassAiM, ukkoseNaM addha paMcamAiM pliovmaaiN| evaM asurakumArabhavaNavAsi-devitthiyAe, nAgakumAra-bhavaNavAsi-devitthiyAe vi jahanneNaM dasavAsasahassAI ukkoseNaM desUNAI paliovamAiM,evaM sesANa vi jAva thnniykumaaraannN| vANamaMtarINaM jahanneNaM dasavAsasahassAiM ukkosaM addhpliovrm| joisiyadevitthINaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA? goyamA ! jahanneNaM paliovamaM aTThabhAgaM ukkoseNaM addhapaliovamaM paNNAsAehiM vAsasahassehiM abbhhiyN| caMdavimANa-jotisiya devitthiyAe jahanneNaM caubhAgapaliovamaM ukkoseNaM taM cev| sUravimANa-jotisiya-devitthiyAe jahanneNa caubhAgapaliovama ukkoseNaM addhapaliovamaM paMcahiM vAsasaehiM abbhhiyN| gahavimANa-jotisiya-devitthINaMjahanneNaMcaubhAga paliovamaM ukkosennNaddhpliovrm| NakkhattavimANa-jotisiya-devitthINaM jahaNaNeNaM caubhAgapaliovama ukkoseNaM cubhaagpliovrmsaairege| tArAvimANa-jotisiya-devitthiyAe jahanneNa aTThabhAgaMpaliovamaM ukkoseNaM sAtiregaM atttthbhaagpliovmN| vemANiya-devitthiyAe jahanneNaM paliovama ukkoseNaM paNapannaM pliovmaaii| sohammakappavemANiya-devitthINaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThitI paNNattA? goyamA ! jahaNNeNaM paliovamaM ukkoseNaM satta pliovmiN| . IsANa-devitthINaM jahaNNeNaM sAtirogaM paliovamaM ukkoseNaM Nava pliovmaaiN| [47] (3) he bhagavan ! devastriyoM kI kitane kAla kI sthiti hai ? gautama ! jaghanya se dasa hajAra varSa aura utkRSTa se pacapana palyopama kI sthiti kahI gaI hai| bhagavan ! bhavanavAsIdevastriyoM kI kitanI sthiti hai ? gautama ! jaghanya dasa hajAra varSa aura utkRSTa sADhe cAra palyopama / isI prakAra asurakumAra bhavanavAsI devastriyoM kI, nAgakumAra bhavanavAsI devastriyoM kI jaghanya dasa hajAra varSa aura utkRSTa dezonapalyopama kI sthiti jAnanI caahie| isI prakAra zeSa rahe suparNakumAra Adi yAvat stanitakumAra devastriyoM kI sthiti jAnanI caahie| vAnavyantaradevastriyoM kI jaghanya sthiti dasa hajAra varSa utkRSTa sthiti AdhA palyopama kI hai| bhaMte ! jyotiSkadevastriyoM kI sthiti kitane samaya kI kahI gaI hai ? gautama ! jaghanya se palyopama kA AThavAM bhAga aura utkRSTa se pacAsa hajAra varSa adhika AdhA palyopama hai| candravimAna-jyotiSkadevastriyoM kI jaghanya sthiti palyopama kA cauthA bhAga aura utkRSTa sthiti vahI Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pratipatti H deva striyoM kI sthiti] [125 pacAsa hajAra varSa adhika Adhe palyopama kI hai / sUryavimAna-jyotiSkadevastriyoM kI sthiti jaghanya se palyopama kA cauthA bhAga aura utkRSTa se pAMca sau varSa adhika AdhA palyopama hai| grahavimAna-jyotiSkadevastriyoM kI sthiti jaghanya se palyopama kA cauthA bhAga, utkRSTa se AdhA plyopm| nakSatravimAna-jyotiSkadevastriyoM kI sthiti jaghanya se palyopama kA cauthA bhAga aura utkRSTa pAva palyopama se kucha adhik| __ tArAvimAna-jyotiSkadevastriyoM kI jaghanya sthiti palyopama kA AThavAM bhAga aura utkRSTa sthiti kucha adhika palyopama kA AThavA~ bhAga hai| vaimAnikadevastriyoM kI jaghanya sthiti eka palyopama hai aura utkRSTa sthiti pacaMpana palyopama kI hai| bhagavan ! saudharmakalpa kI vaimAnikadevastriyoM kI sthiti kitanI kahI gaI hai| gautama ! jaghanya se eka palyaoNpama aura utkRSTa sAta palyopama kI sthiti hai| IzAnakalpa kI vaimAnikadevastriyoM kI sthiti jaghanya se eka palyopama se kucha adhika aura utkRSTa nau palyopama kI hai| vivecana-prastuta sUtra meM tiryastriyoM, manuSyastriyoM aura devastriyoM kI kAlasthiti ko audhika rUpa se aura pRthak pRthak rUpa se batAyA gayA hai| sarvaprathama tiryaJcastriyoM kI audhikasthiti batalAI gaI hai| sthiti do taraha kI hai-jaghanya aura utkRsstt| jaghanya sthiti kA artha hai-kama se kama kAla taka rahanA aura utkRSTa kA artha hai-adhika se adhika kAla taka rhnaa| tiryaMcastriyoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrta aura utkRSTa sthiti tIna palyopama kI kahI gaI hai| yaha utkRSTa sthiti devakuru Adi meM catuSpadastrI kI apekSA se hai| vizeSa vivakSA meM jalacarastriyoM kI utkRSTa sthiti pUrvakoTi kI, sthalacarastriyoM kI audhika-arthAt tIna palyopama kI, khecarastriyoM kI palyopama kA asaMkhyeyabhAga sthiti kahI gaI hai|(urprisrp aura bhujaparisarpa kI utkRSTa sthiti pUrvakoTi hai|) jaghanya sthiti sabakI antarmuhUrta hai| __ manuSyastriyoM kI sthiti-manuSyastriyoM kI sthiti do apekSAoM se batAI gaI hai| eka hai kSetra ko lekara aura dUsarI hai dharmAcaraNa (cAritra) ko lekr| manuSyastriyoM kI audhikasthiti kSetra ko lekara jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa tIna palyopama kI hai| yaha utkRSTa sthiti devakuru Adi meM tathA bharata Adi kSetra meM ekAnta suSamAdikAla kI apekSA se hai| ___dharmAcaraNa (cAritradharma) kI apekSA se manuSyastriyoM kI jaghanyasthiti antarmuhUrta aura utkRSTa sthiti dezonapUrvakoTi hai| Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 ] [jIvAjIvAbhigamasUtra ____ jo cAritradharma kI apekSA se manuSyastriyoM kI jaghanyasthiti antarmuhUrta kahI gaI hai vaha usI bhava meM pariNAmoM kI dhArA badalane para cAritra se gira jAne kI apekSA se samajhanA caahie| kama se kama antarmuhUrta kAla taka to cAritra rahatA hI hai| kisI striI ne tathAvidha kSayopazamabhAva se sarvavirati rUpa cAritra ko svIkAra kara liyA tathA usI bhAva meM kama se kama antarmuhUrta bAda vaha pariNAmoM kI dhArA badalane se patita hokara avirata samyagdRSTi ho gaI yA mithyAtvaguNasthAna meM calI gaI to isa apekSA se cAritradharma kI jaghanyasthiti antarmuhUrta kAla kI rahI athavA cAritra svIkAra karane ke bAda mRtyu bhI ho jAya to bhI apramattasaMyataguNasthAna meM antarmuhUrtakAla kI saMbhAvanA hai hii| dUsarI dRSTi se bhI isakI saMgati kI jAtI hai| dharmAcaraNa se yahA~ dezavirati samajhanA cAhie, sarvavirati nhiiN| dezavirati jaghanya se bhI antarmuhUrta kI hI hotI haiM kyoMki dezavirati ke bahuta se bhaMga (prakAra) haiN| zaMkA kI jA sakatI hai ki ubhayarUpa cAritra kI saMbhAvanA hote hue bhI dezavirati kA hI grahaNa kyoM kiyA jAya? isakA samAdhAna hai ki prAyaH sarvavirati dezavirati pUrvaka hotI hai, yaha batalAne ke lie aisA grahaNa kiyA jA sakatA haiN| vRddha AcAryoM ne kahA hai ki 'samyaktva prApti ke pazcAt (adhika se adhika) palyopamapRthaktvakAla meM zrAvakatva kI prApti aura cAritramohanIya kA upazama yA kSaya saMkhyAta sAgaropama ke pazcAt hotA haiN| cAritra kI utkRSTa sthiti dezonapUrvakoTi kahI gaI hai| ATha varSa kI avasthA ke pUrva cAritra pariNAma nahIM hote|aatth varSa kI avasthA ke bAda cAritra svIkAra karake usase gire binA cAritradharma kA pAlana pUrvakoTi ke antima antarmuhUrta taka karate rahane kI apekSA se kahA gayA hai| ATha varSa kI avadhi ko kama karane se dezonapUrvakoTi cAritradharma kI dRSTi se manuSyastriyoM kI sthiti batAI gaI hai| pUrvakoTi se tAtparya eka karor3a pUrva se hai| pUrva kA parimANa isa prakAra hai-70 lAkha 56 hajAra karor3a varSoM kA eka pUrva hotA hai (70,56000,0000000=sattara, chappana aura dasa shuuny)| manuSyastriyoM kI audhika sthiti batAne ke pazcAt karmabhUmika Adi vizeSa manuSyastriyoM kI vaktavyatA kahI gaI hai| karmabhUmika manuSyastriyoM kI sthiti kSetra kI apekSA jaghanya se antarmuhUrta aura utkRSTa se tIna palyopama hai| yaha bharata aura airavata kSetra meM suSamasuSama nAmaka Araka meM samajhanA caahie| cAritradharma kI apekSA jaghanya se antarmuhUrta aura utkRSTa se dezonapUrvakoTi hai| yaha karmabhUmi ke sAmAnya lakSaNa ko lekara vaktavyatA huii| vizeSa kI vaktavyatA isa prakAra hai-bharata aura airavata meM tIna palyopama kI sthiti suSamasuSama Are meM hotI hai| pUrva-pazcima videhoM meM kSetra se pUrvakoTi sthiti hai, kyoMki kSetrasvabhAva se isase adhika Ayu vahAM nahIM hotii| cAritradharma ko lekara jaghanya se antarmuhUrta aura utkRSTa se dezonapUrvakoTi hai| 1. sammatammi u laddhe paliya puhutteNa sAvao hoi| caraNovasamakhayANaM sAgara saMkhaMtarA hoMti // puvvassa u parimANaM sayari khala hoMti koddilkkhaao| chappaNNaM ca sahassA boddhavvA vAsakoDINaM // Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pratipatti H deva striyoM kI sthiti] [127 akarmabhUmika manuSyastriyoM kI sthiti do apekSAoM se kahI gaI hai| eka janma kI apekSA se aura dUsarI saMharaNa kI apekSA se| saMharaNa kA artha hai-karmabhUmija strI ko akarmabhUmi meM le jaanaa| jaise koI magatha Adi deza se saurASTra ke prati ravAnA huA aura calate-calate saurASTra meM pahuMca gayA aura vahA~ rahane lagA to tathAvidha prayojana hone para use saurASTra kA kahA jAtA hai, vaise hI karmabhUmi se uThAkara akarmabhUmi se saMhRta kI gaI strI akarmabhUmi kI kahI jAtI hai| audhika rUpa se janma ko lekara jaghanya se akarmabhUmija striyoM kI sthiti dezona (palyopama kA asaMkhyAtavAM bhAga kama) eka palyopama kI hai aura utkRSTa se tIna palyopama kI hai| yaha haimavata, hairaNyavata kSetra kI apekSA se samajhanA caahie| kyoMki vahA~ jaghanya se itanI sthiti sambhava hai| utkRSTa tIna palyopama kI sthiti devakuru-uttarakuru kI apekSA se jAnanI caahie| saMharaNa kI apekSA se jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa dezonapUrvakoTi sthiti hai| karmabhUmi se akarmabhUmi meM kisI strI kA saMharaNa kiyA gayA ho aura vaha vahA~ kevala antarmuhUrta mAtra jIvita rahe yA vahA~ se usakA punaH saMharaNa ho jAya, isa apekSA se jaghanya sthiti antarmuhUrta kahI hai| yadi vaha strI vahA~ pUrvakoTi AyuSya vAlI ho to usakI apekSA dezonapUrvakoTi utkRSTa sthiti batalAI hai| . yaha zaMkA ho sakatI hai ki bharata aura eravata kSetra bhI karmabhUmi meM haiM, vahA~ bhI ekAnta suSamAdi kAla meM tIna palyopama kI sthiti hotI hai aura saMharaNa bhI sambhava hai to utkRSTa se dezonapUrvakoTi kaise saMgata hai? isakA samAdhAna hai ki karmabhUmi hone para bhI karmakAla kI vivakSA se aisA kahA gayA hai| bharata, airavata kSetra meM ekAnta suSamAdi kAla meM bhogabhUmi jaisI racanA hotI hai ataH vaha karmakAla nahIM hai| karmakAla meM to pUrvakoTi AyuSya hI hotA hai ataeva yathokta dezonapUrvakoTi saMgata hai| ___haimavata, hairaNyavata akarmabhUmika manuSyastriyoM kI sthiti janma kI apekSA jaghanya dezona palyopama (palyopama ke asaMkhyeya bhAga nyUna) hai aura utkarSa se paripUrNa palyopama hai| saMharaNa ko lekara jaghanya se antarmuhUrta aura utkarSa se dezonapUrvakoTi hai| harivarSa aura ramyakavarSa kI striyoM kI sthiti janma kI apekSA palyopama kA asaMkhyAtavAM bhAga kama do palyopama kI hai aura utkarSa se paripUrNa do palyopama kI hai| saMharaNa kI apekSA jaghanya eka antarmuhUrta aura utkRSTa dezonapUrvakoTi hai| devakuru-uttarakuru meM janma kI apekSA se palyopama ke asaMkhyeyabhAgahIna tIna palyopama kI jaghanyasthiti aura utkRSTasthiti paripUrNa tIna palyopama kI hai| saMharaNa kI apekSA jaghanya eka antarmuhUrta aura utkRSTa dezonapUrvakoTi hai| antaradvIpoM kI manuSyastriyoM kI sthiti janma kI apekSA se jaghanya kucha kama palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai aura utkarSa se palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai| tAtparya yaha hai ki utkRSTa palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa AyuSya se jaghanya Ayu palyopama kA asaMkhyAtavAM bhAga pramANa nyUna hai| saMharaNa kI apekSA se jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa dezonapUrvakoTi hai| Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128] [jIvAjIvAbhigamasUtra devastriyoM kI sthiti-devastriyoM kI aughikI jaghanya sthiti dasa hajAra varSa kI aura utkRSTa sthiti pacapana palyopama kI hai| bhavanapati aura vyantara deviyoM kI apekSA se jaghanya sthiti kA kathana hai aura IzAna devaloka kI devI ko lekara utkRSTa sthiti kA vidhAna kiyA gayA hai| vizeSa vivakSA meM bhavanavAsI deviyoM kI sAmAnyata: dasa hajAra varSa aura utkarSa se sAr3he cAra palyopama kI sthiti hai| yaha asurakumAra deviyoM kI apekSA se hai| yahA~ bhI vizeSa vivakSA meM asurakumAra deviyoM kI sAmAnyataH jaghanya dasa hajAra varSa aura utkRSTa sAr3hecAra palyopama, nAgakumAra deviyoM kI jaghanya dasa hajAra varSaaura utkRSTadezonapalyopama, isI taraha zeSa suparNakumArI se lagAkara stanitakumAriyoM kI sthiti jAnanA caahie| vyantaradeviyoM kI sthiti jaghanya se dasa hajAra varSa aura utkarSa se AdhA palyopama hai| ___ jyotiSkastriyoM kI jaghanya se palyopama kA AThavAM bhAga aura utkarSa se pacAsa hajAra varSa adhika AdhA palyopama hai| vizeSa vivakSA meM candravimAna kI striyoM kI sthiti jaghanya se palyopama kA cauthA bhAga aura utkarSa se pacAsa hajAra varSa adhika AdhA palyopama hai| sUryavimAna kI syiyA~ kI sthiti jaghanya se palyopama kA cauthA bhAga aura utkarSa se pAMca sau varSa adhika ardhapalyopama hai| grahavimAna kI deviyoM kI sthiti jaghanya se pAva palyopama aura utkarSa se AdhA palyopama hai| nakSatravimAna kI deviyoM kI sthiti jaghanya se pAva palyopama aura utkarSa se pAva palyopama se kucha adhika / tArAvimAna kI deviyoM kI sthiti jaghanya se palyopama aura utkarSa se / palyopama se kucha adhika hai| vaimAnikadeviyoM kI sthiti vaimAnika deviyoM kI aughikI jaghanyasthiti eka palyopama kI aura utkarSa se 55 palyopama kI hai| vizeSa cintA meM saudharmakalpa kI deviyoM kI jaghanyasthiti eka palyopama aura utkarSa se sAta palyopama kI hai| yaha sthitiparimANa parigRhItA deviyoM kI apekSA se hai| aparigRhItA deviyoM kI jaghanya se eka palyopama aura utkarSa se 55 palyopama hai| IzAnakalpa kI deviyoM kI jaghanyasthiti kucha adhika eka palyopama aura utkarSa se nau palyopama hai| yahA~ bhI yaha sthitiparimANa parigRhItA deviyoM kI apekSA se hai| aparigRhItA deviyoM kI jaghanyasthiti palyopama se kucha adhika aura utkarSa se 55 palyopama kI hai| vRttikAra ne likhA hai ki kaI pratiyoM meM yaha sthitisambandhI pUrA pATha pAyA jAtA hai aura kaI pratiyoM meM kevala yaha atideza kiyA gayA hai-'evaM devINaM ThiI bhANiyavvA jahA paNNavaNAe jAva iisaanndeviinnN|' strItva kI nirantaratA kA kAlapramANa 48.[1] itthINaM bhaMte ! isthitti kAlao kevacciraM hoi ? Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pratipatti: strItva kI nirantaratA kA kAlapramANa] goyamA ! ekkeNAdeseNaM jahantreNaM ekkaM samayaM ukkosaM dasuttaraM paliovamasayaM puvvakoDipuhuttamabbhahiyaM // 1 // ekkeNAdeseNaM jahanneNaM ekkaM samayaM ukkoseNaM aTThArasa paniovamAiM puvvakoDipuhuttamabbhahiyaM // 2 // ekkeNAdeseNaM jahaneNaM ekkaM samayaM ukkoseNaM caudasa paliovamAjhaM puSvakoDipuhuttamabbhahiyAI // 3 // ekkeNAdeseNaM jahanneNaM ekkaM samayaM ukkoseNaM paliovamasayaM puvvakoDipuhuttamabbhahiyaM // 4 // ekkeNAdeseNaM jahaNNeNaM ekkaM samayaM ukkosaM paliovamapuhuttaM puvvakoDipuhuttamabbhahiyaM // 5 // [48-1] he bhagavan ! strI, strIrUpa meM lagAtAra kitane samaya taka raha sakatI hai ? gautama ! eka apekSA se jaghanya se eka samaya aura utkRSTa pUrvakoTipRthaktva adhika eka sau dasa palyopama taka strI, strIrUpa meM raha sakatI hai // 1 // [129 dUsarI apekSA se jaghanya se eka samaya aura utkRSTa se pUrvakoTipRthaktva adhika aThAraha palyopama taka raha sakatI hai // 2 // tIsarI apekSA se jaghanya se eka samaya aura utkRSTa se pUrvakoTipRthaktva adhika caudaha palyopama taka raha sakatI hai // 3 // cauthI apekSA se jaghanya se eka samaya aura utkRSTa se pUrvakoTipRthaktva adhika eka sau palyopama taka raha sakatI hai // 4 // pAMcavI apekSA se jaghanya se eka samaya aura utkRSTa se pUrvakoTipRthaktva adhika palyopamapRthaktva taka raha sakatI hai // 5 // vivecana - prastuta sUtra meM prazna kiyA gayA hai ki strI, strI ke rUpa meM lagAtAra kitane samaya taka raha sakatI hai ? isa prazna ke uttara meM pAMca Adeza ( prakAra - apekSAe~) batalAye gaye haiM / ve pAMca apekSAe~ krama se isa prakAra haiM (1) pahalI apekSA se strI, strI ke rUpa meM lagAtAra jaghanya se eka samaya aura utkRSTa se pUvakoTipRthaktva adhika eka sau dasa (110) palyopama taka raha sakatI haiM, isake pazcAt avazya parivartana hotA hai| isa Adeza kI bhAvanA isa prakAra hai koI strI upazamazreNI para ArUr3ha huI aura vahA~ usane vedatraya kA upazamana kara diyA aura avedakatA kA anubhava karane lgii| bAda meM vaha vahA~ se patita ho gaI aura eka samaya taka strIveda meM rahI aura dvitIya samaya meM kAla karake (marakara) deva (puruSa) bana gaI / isa apekSA se usake strItva kA kAla eka samaya Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130] [jIvAjIvAbhigamasUtra kA hI rhaa| ataH jaghanya se strItva kA kAla samaya mAtra hI rhaa| strI kA strIrUpa meM avasthAnakAla utkarSa se pUrvakoTipRthaktva adhika eka sau dasa palyopama kahA gayA hai, usakI bhAvanA isa prakAra hai koI jIva pUrvakoTi kI Ayu vAlI manuSyastriyoM meM athavA tiryaMcastriyoM meM utpanna ho jAya aura vaha vahA~ pAMca athavA chaha bAra utpanna hokara IzAnakalpa kI aparigRhItA devI ke rUpa meM pacapana palyopama kI sthiti yukta hokara utpanna ho jAya, vahA~ se Ayu kA kSaya hone para punaH manuSyastrI yA tiryaMcastrI ke rUpa meM pUrvakoTi AyuSya sahita utpanna ho jaay| vahA~ se punaH dvitIya bAra IzAna devaloka meM 55 palyopama kI utkRSTa sthiti vAlI aparigRhItA devI bana jAya, isake bAda avazya hI vedAntara prApta hotI hai| isa prakAra pAMca-chaha bAra pUrvakoTi Ayu vAlI manuSyastrI yA tiryacastrI ke rUpa meM utpanna hone kA kAla aura do bAra IzAna devaloka meM utpanna hone kA kAla 55+55=110 palyopama-ye donoM milAkara pUrvakoTi pRthaktva eka sau dasa palyopama kA kAlamAna hotA hai| yahA~ pRthaktva kA artha bahuta bAra hai| itane kAla ke pazcAt avazya hI vedAntara hotA hai| yahA~ koI zaMkA kara sakatA hai ki koI jIva devakuru-uttarakuru Adi kSetroM meM tIna palyopama AyuvAlI strI ke rUpa meM janma le to isase bhI adhika strIveda kA avasthAnakAla ho sakatA hai| isa zaMkA kA samAdhAna yaha hai ki devI ke bhava se cyavita devI kA jIva asaMkhyAta varSAyu vAlI striyoM meM strI hokara utpanna nahIM hotA aura na vaha asaMkhyAta varSAyu vAlI strI utkRSTa Ayu vAlI deviyoM meM utpanna ho sakatI hai, kyoMki prajJApanAsUtra-TIkA me kahA gayA hai-'jato asaMkhejjavAsAuyA ukkosiyaM ThiiM na pAveI' arthAt asaMkhyAta varSa kI AyuvAlI strI utkRSTa sthiti ko prApta nahIM krtii| isalie yathokta pramANa hI strIveda kA utkRSTa avasthAnakAla hai| 1 / (2) dUsarI apekSA se strIveda kA avasthAnakAla jaghanya eka samaya aura utkRSTa pUrvakoTi pRthaktva adhika aThAraha palyopama hai| jaghanya eka samaya kI bhAvanA prathama Adeza ke samAna hai| utkRSTa avasthAnakAla kI bhAvanA isa prakAra hai _____ koI jIva manuSyastrI aura tiryacastrI ke rUpa meM lagAtAra pA~ca bAra rahakara pUrvavat IzAnadevaloka meM do bAra utkRSTa sthiti vAlI deviyoM meM utpanna hotA huA niyama se parigRhItA deviyoM meM hI utpanna hotA hai, aparigRhItA deviyoM meM utpanna nahIM hotaa| parigRhItA deviyoM kI utkRSTa sthiti nau palyopama kI hai, ataH 9+9-18 palyopama kA hI usakA IzAna devaloka kA kAla hotA hai| manuSya, tiryaMca bhava kA kAlamAna pUrvakoTipRthaktva jor3ane se yathokta pUrvakoTipRthaktva adhika 18 palyopama kA strIveda kA avasthAna-kAla hotA hai| 2 / (3) tIsarI apekSA se strIveda kA avasthAnakAla jaghanya eka samaya aura utkarSa se pUrvakoTipRthaktva adhika caudaha palyopama hai| eka samaya kI bhAvanA prathama Adeza kI taraha hai| utkarSa kI bhAvanA isa prakAra Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pratipatti : tiryacastrI kA tadrUpa meM avasthAnakAla] [131 hai-dvitIya Adeza kI taraha koI jIva pAMca chaha bAra pUrvakoTi pramANa vAlI manuSyastrI yA tiryaMcastrI meM utpanna huA aura bAda meM saudharma devaloka kI sAta palyopama pramANa Ayu vAlI parigRhItA deviyoM meM do bAra devI rUpa meM utpanna ho, isa apekSA se strIveda kA utkRSTa avasthAna-kAla pUrvakoTipRthaktva adhika caudaha palyopama (4) cauthI apekSA se strIveda kA avasthAnakAla jaghanya eka samaya aura utkRSTa pUrvakoTi pRthaktva adhika sau palyopama hai| eka samaya kI bhAvanA prathama AdezAnusAra hai| utkRSTa kI bhAvanA isa prakAra hai pUrvakoTi Ayu vAlI manuSyastrI yA tiryaMcastrI rUpa meM pAMca chaha bAra pUrva kI taraha rahakara saudharmadevaloka meM 50 palyopama kI utkRSTa AyuvAlI aparigRhItA devI ke rUpa meM do bAra utpanna hone para 50+50-100 palyopama aura pUrvakoTipRthaktva tiryaMca-manuSyastrI kA kAla milAne para yathokta avasthAnakAla pUrvakoTipRthaktva adhika sau palyopama hotA hai / 4 / (5) pAMcavIM apekSA se strIveda kA avasthAnakAla jaghanya eka samaya.aura utkRSTa pUrvakoTipRthaktva adhika palyopamapRthaktva hai| jaghanya kI bhAvanA puurvvt| utkRSTa kI bhAvanA isa prakAra hai - koI jIva manuSyastrI yA tiryaMcastrI ke rUpa meM pUrvakoTi AyuSya sahita sAta bhava karake AThaveM bhava meM devakuru Adi kI tIna palyopama kI sthiti vAlI striyoM meM strIrUpa se utpanna ho, vahA~ se marakara saudharma devaloka kI jaghanyasthiti vAlI (palyopama sthiti vAlI) deviyoM meM devIrUpa se utpanna ho, isake bAda avazya vedAntara hotA hai| isa prakAra pUrvakoTipRthaktva adhika palyopamapRthaktva pramANa strIveda kA avasthAnakAla hotA hai| 5 / ___ ukta pAMca AdezoM meM se kaunasA Adeza samIcIna hai, isakA nirNaya atizaya jJAnI yA sarvotkRSTa zrutalabdhisampanna hI kara sakate haiN| vartamAna meM vaisI sthiti na hone se sUtrakAra ne pAMcoM AdezoM kA ullekha kara diyA hai aura apanI ora se koI nirNaya nahIM diyA hai| hameM tattva kevaligamya mAnakara pAMcoM AdezoM kI alaga alaga apekSAoM ko samajhanA caahie| tiryaMcastrI kA tadrUpa meM avasthAnakAla [2] tirikkhajoNitthI NaM bhaMte ! tirikkhajoNitthitti kAlao kevacciraM hoti ? goyamA !jahanneNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM tinni paliovamAiM puvvkoddipuhuttmbbhhiyaaii| jalayarIe jahaNNeNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM puvvkoddipuhttN| cauppadathalayaratirikkhajoNitthI jahA ohiyA tirikkhjonnitthii| uraparisappI-bhuyaparisappitthINaM jahA jalayarINaM, khahayaritthI NaM jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM paliovamassaasaMkhejjaibhAgaM puvvkoddipuhuttmbbhhiyN| [48] (2) he bhagavan ! tiryazcastrI tiryaJcastrI ke rUpa meM kitane samaya taka (lagAtAra) raha sakatI Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [jIvAjIvAbhigamasUtra gautama ! jaghanya se antarmuhUrta aura utkarSa se pUrvakoTipRthaktva adhika tIna palyopama taka raha sakatI jalacarI jaghanya se antarmuhUrta aura utkarSa se pUrvakoTipRthaktva taka raha sakatI haiN| catuSpadIthalacarI ke sambandha meM audhika tiryacastrI kI taraha jaannaa| uraparisarpastrI aura bhujaparisarpastrI ke saMbaMdha meM jalacarI kI taraha kahanA caahie| khecarI khecarastrI ke rUpa meM jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa se pUrvakoTipRthaktva adhika palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa kAla taka raha sakatI hai| vivecana-prastuta sUtra meM tiryaMcastrI kA tiryaMcastrI ke rUpa meM lagAtAra rahane kA kAlapramANa batAyA gayA hai| jaghanya se antarmuhUrta kAla taka aura utkarSa se pUrvakoTipRthaktva adhika tIna palyopama taka tiryaMcastrI tiryacastrI rUpa meM raha sakatI hai| isakI bhAvanA isa prakAra hai kisI tiryaMcastrI kI Ayu antarmuhUrta mAtra ho aura vaha mara kara vedAntara ko prApta kara-le athavA manuSyAdi vilakSaNa bhAva ko prApta kara le to usakI apekSA antarmuhUrta kA jaghanya avasthAnakAla saMgata hotA hai| utkRSTa avasthAnakAla kI bhAvanA isa prakAra hai manuSya aura tiryaMca usI rUpa meM utkarSa se ATha bhava lagAtAra kara sakate haiM, adhika nhiiN|' inameM se sAta bhava to saMkhyAta varSa kI Ayu vAle hote haiM aura AThavAM bhava asaMkhyAta varSa kI Ayu vAlA hI hotA hai| paryApta manuSya yA paryApta saMjJI paMcendriya tiryaJca nirantara yathAsaMkhya sAta paryApta manuSya bhava yA sAta paryApta saMjJI paMcendriya tiryaMca ke bhavoM kA anubhava karake AThaveM bhava meM punaH paryApta manuSya yA paryApta saMjJI paMcendriya tiryaMca meM utpanna ho to niyama se asaMkhyeya varSAyu vAlA hI hotA hai, saMkhyeya varSAyu vAlA nhiiN| asaMkhyeya varSAyuvAlA mara kara niyama se devaloka meM utpanna hotA hai, ataH lagAtAra nauvAM bhava manuSya yA saMjJI paMcendriya tiryanca kA nahIM hotaa| ataeva jaba pIche ke sAtoM bhava utkarSa se pUrvakoTi AyuSya ke hoM aura AThavAM bhava devakuru Adi meM utkarSa se tIna palyopama kA ho, isa apekSA se tiryastrI kA avasthAnakAla pUrvakoTipRthaktva adhika tIna palyopama kA hotA hai| vizeSa cintA meM jalacarI strI jalacarI strI ke rUpa meM lagAtAra jaghanya se antarmuhUrta aura utkarSa se pUrvakoTipRthaktva taka raha sakatI hai| pUrvakoTi Ayu kI jalacarI ke sAta bhava karake avazya hI jalacarIbhava kA parivartana hotA hai| catuSpada sthalacarI kI vaktavyatA audhika tiryaMcastrI kI taraha hai| arthAt jaghanya se antarmuhUrta aura utkarSa se pUrvakoTipRthaktva adhika tIna palyopama hai| 1. 'naratiriyANaM sataTThabhavA' iti vacanAt Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pratipatti: manuSyastriyoM kA tadarUpa meM avasthAnakAla] [133 . khecara strI kA avasthAnakAla jaghanya se antarmuhUrta aura utkRSTa pUrvakoTipRthaktva adhika palyopama kA asaMkhyAtavAM bhAga hai| isa prakAra tiryaMcastriyoM kA avasthAnakAla sAmAnya aura vizeSa rUpa se kahA gayA manuSyastriyoM kA tadrUpa meM avasthAnakAla [3] maNussitthI NaM bhaMte ! maNussisthiti kAlao kevacciraM hoi ? goyamA ! khettaM paDucca jahanneNaM aMtemuhuttaM ukkoseNaM tinni paliovamAiM puvvkoddipuhuttmbbhhiyaaii|dhmmcrnnN paDucca jahanneNaM ekaM samayaM ukkoseNaM desUNA puvvkoddii| evaM kammabhUmiyA vi, bharaheravayA vi, NavaraM khettaM par3acca jahanneNaM aMtomahattaM ukkoseNaM tinni pliovmaaiNdesuunnpuvvkoddimbbhhiyaaii|dhmmcrnnN paDucca jahanneNaMekkaM samayaM ukkoseNaM desUNA puvvkoddii| puvvavideha-avaravidehitthI NaMkhettaM paDucca jahanneNaM aMtemuhuttaM ukkosennNpuvkoddipuhuttN| dhammacaraNaM paDucca jahanneNaM ekkaM samayaM ukkoseNaM desUNA puvvkoddii| __. akammabhUmiga-maNussitthI NaM bhaMte ! akammabhUmiga-maNussisthitti kAlao kevacciraM hoi ? ___ goyamA ! jammaNaM paDucca jahanneNaM desUNaM paliovamaM paliovamassa asaMkhejjai bhAgeNaM UNaM, ukkoseNaM tinni pliovmaaiN| saMharaNaM paDucca jahanneNaM aMtemuhuttaM ukkoseNaM tinni paliovamAI desUNAe puvvakoDIe abbhhiyaaii| hemavaya-eraNNavaya-akammabhUmiyamaNussitthI NaM bhaMte ! he mavaya-eraNNavaya akammabhUmiyamaNussisthitti kAlao kevacciraM hoi ? / goyamA ! jammaNaM paDucca jahanneNaM desUNaM paliovamaM paliovamassa asaMkhejjaibhAgeNa UNagaM, ukkoseNaM pliovmN|sNhrnnN paDucca jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM paliovamaM desUNAe puvvakoDIe abbhhiyN| ___ harivAsa-rammayavAsa-akammabhUmiga-maNussitthI NaM harivAsa-rammayavAsa-akammabhUmigamaNussisthitti kAlao kevacciraM hoi ? goyamA ! jammaNaM paDucca jahanneNaM desUNAI do paliovamAiM paliovamassa asaMkhejjaibhAgeNa UNAI, ukkoseNa do pliovmaaiN| saMharaNa paDucca jahanneNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM do paliovamAiM desuunnpuvvkoddimbbhhiyaaii| devakuruttarakurUNaM, jammaNaM paDucca jahanneNaM desUNAI tinni paliovamAiM paliovamassa asaMkhejjaibhAgeNaM UNagAI, ukkoseNaM tinni pliovmaaiN|sNhrnnN paDucca jahanneNaMaMtomuhattaM ukkoseNaM tini paliovamAiM desUNAe puvvakoDIe abbhhiyaaiN| ... aMtaradIvagAkammabhUmiga-maNussitthI NaM bhaMte ! aMtaradIvagAkammabhUmiga-maNussisthitti Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 ] [jIvAjIvAbhigamasUtra kAlao kevacciraM hoi? goyamA ! jammaNaM paDucca jahanneNaM desUNaM paliovamassa asaMkhejjaibhAgaM paliovamassa asaMkhejaibhAgeNaM UNaM, ukkoseNaM paliovamassa asNkhejjibhaagN| saMharaNaM paDucca jahanneNaM aMtomuhattaM, ukkoseNaM paliovamassa asaMkhejjaibhAgaM desUNAe puvvakoDIe abbhhiyN| devitthINaM bhaMte ! devitthitti kAlao kevacciraM hoi ? goyamA ! jacceva bhavaTTiI sacceva saMciTThaNA bhaanniyvvaa| [48] (3) bhaMte ! manuSyastrI manuSyastrI ke rUpa meM kitane kAla taka rahatI hai ? gautama ! kSetra kI apekSA jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa pUrvakoTipRthaktva adhika tIna palyopama taka rahatI hai| cAritradharma kI apekSA jaghanya eka samaya aura utkRSTa dezonapUrvakoTi taka raha sakatI hai| isI prakAra karmabhUmika striyoM ke viSaya meM aura bharata airavata kSetra kI striyoM ke sambandha meM jAnanA caahie| vizeSatA yaha hai ki kSetra kI apekSA se jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa dezonapUrvakoTi adhika tIna palyopama taka raha sakatI hai| cAritra dharma kI apekSA jaghanya eka samaya aura utkRSTa dezonapUrvakoTi taka avasthAnakAla hai| __ pUrvavideha pazcimavideha kI striyoM ke sambandha meM kSetra kI apekSA jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa pUrvakoTipRthaktva avasthAnakAla kahanA caahie|dhrmaacrnn kI apekSA jaghanya eka samaya, utkRSTa deshonpuurvkotti| bhagavan ! akarmabhUmi kI manaSyastrI akarmabhUmi kI manuSyastrI ke rUpa meM kitane kAla taka raha sakatI hai ? gautama ! janma kI apekSA jaghanya se dezona arthAt palyopama kA asaMkhyAtavAM bhAga nyUna eka palyopama aura utkRSTa se tIna palyopama tk|sNhrnn kI apekSA jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa se dezonapUrvakoTi adhika tIna palyopama taka raha sakatI hai| bhagavan ! hemavata-eraNyavata-akarmabhUmika manuSyastrI hemavata-eraNyavata-akarmabhUmika manuSyastrI ke rUpa meM kitane kAla taka raha sakatI hai ? ____ gautama ! janma kI apekSA jaghanya se dezona arthAt palyopama kA asaMkhyAtavAM bhAga kama eka palyopama aura utkRSTa eka palyopama tk|sNhrnn kI apekSA jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa se dezonapUrvakoTi adhika eka palyopama taka / ___bhagavana ! harivAsa-ramyakavAsa-akarmabhUmika manuSyastrI harivAsa-ramyakavAsa-akarmabhUmika manuSyastrI ke rUpa meM kitane kAla taka raha sakatI hai ? . gautama ! janma kI apekSA jaghanyataH palyopama kA asaMkhyAtavAM bhAga nyUna do palyopama taka aura utkRSTa se do palyopama tk| saMharaNa kI apekSA jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa dezonapUrvakoTi adhika do palyopama taka / Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [135 dvitIya pratipatti: manuSyastriyoM kA tadrUpa meM avasthAnakAla ] devakuru - uttarakuru kI striyoM kA avasthAnakAla janma kI apekSA palyopama kA asaMkhyAtavAM bhAga nyUna tIna palyopama aura utkRSTa se tIna palyopama hai| saMharaNa kI apekSA jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa dezonapUrvakoTi adhika tIna plyopm| bhagavan ! antadvIpoM kI akarmabhUmi kI manuSya striyoM kA usa rUpa meM avasthAnakAla kitanA hai ? gautama ! janma kI apekSA jaghanya se dezonapalyopama kA asaMkhyAtavAM bhAga kama palyopama kA asaMkhyAtavAM bhAga hai aura utkRSTa se palyopama kA asaMkhyAtavAM bhAga hai| saMharaNa kI apekSA jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa dezonapUrvakoTi adhika palyopama kA asaMkhyAtavAM bhAga / bhagavan ! devastrI devastrI ke rUpa meM kitane kAla taka raha sakatI hai ? gautama ! jo usakI bhavasthiti hai, vahI usakA avasthAnakAla hai| vivecana - manuSyastriyoM kA sAmAnyataH avasthAnakAla vahI hai jo sAmAnya tiryaMcastriyoM kA kahA gayA hai / arthAt jaghanya se antarmuhUrta aura utkarSa se pUrvakoTipRthaktva adhika tIna palyopama hai| isakI bhAvanA tiryaMcastrI ke adhikAra meM pahale kahI jA sakatI hai, tadanusAra jAnanA cAhie / karmabhUmi kI manuSyastrI kA avasthAnakAla kSetra kI apekSA arthAt sAmAnyataH karmakSetra ko lekara jaghanya antarmuhUrta hai, isake bAda usakA parityAga sambhava hai| utkarSa se pUrvakoTipRthaktva adhika tIna palyopama kA hai| isameM sAta bhava mahAvidehoM meM aura AThavAM bhava bharata - airAvatoM meM / ekAnta suSamAdi Araka meM tIna palyopama kA pramANa samajhanA caahie| dharmAcaraNa ko lekara jaghanya se eka samaya hai, kyoMki tadAvaraNakarma ke kSayopazama kI vicitratA se eka samaya kI saMbhAvanA hai| isake bAda maraNa ho jAne se cAritra kA pratipAta ho jAtA hai| utkarSa se dezona pUrvakoTi hai, kyoMki cAritra kA paripUrNa kAla bhI utkarSa se dezona pUrvakoTi hI hai / . bharata - airavata karmabhUmika manuSyastrI kA avasthAnakAla jaghanya se antarmuhUrta hai aura utkarSa se dezona pUrvakoTi adhika tIna palyopama kA hai| isakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai pUrvavideha athavA pazcimavideha kI pUrvakoTi Ayu vAlI strI ko kisI ne bharatAdi kSetra meM ekAnta suSamAdi kAla meM saMhRta kiyA / vaha yadyapi mahAvideha kSetra meM utpanna huI hai to bhI pUrvokta mAgadha puruSa ke dRSTAnta se bharata - airAvata kI kahI jAtI hai| vaha strI pUrvakoTi taka jIvita rahakara apanI Ayu kA kSaya hone para vahIM bharatAdi kSetra meM ekAnta suSama Araka prArambha utpanna huii| isa apekSA se dezona pUrvakoTi adhika tIna palyopama kA usakA avasthAnakAla huA / dharmAcaraNa kI apekSA karmabhUmija strI kI taraha jaghanya se eka samaya aura utkarSa se dezona pUrvakoTi jAnanA cAhie / pUrvavideha - pazcimavideha karmabhUmija strI kA avasthAnakAla kSetra ko lekara jaghanya se antarmuhUrta aura utkarSa se pUrvakoTipRthaktva hai / vahI punaH utpatti kI apekSA se samajhanA caahie| dharmAcaraNa kI apekSA jaghanya eka samaya aura utkarSa se dezona pUrvakoTi hai| yaha karmabhUmija striyoM kI vaktavyatA huI / Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 ] [jIvAjIvAbhigamasUtra akarmabhUmija manuSyastrI kA sAmAnyataH avasthAnakAla janma kI apekSA se jaghanyataH dezona palyopama hai| aSTa bhAga Adi bhI dezona hotA hai ataH UnatA ko spaSTa karate hue kahA gayA hai ki palyopama kA asaMkhyAtavAM bhAga nyUna eka palyopama hai| utkarSa se tIna palyopama hai / saMharaNa kI apekSA jaghanya se antrmuhuurt| yaha antarmuhUrta Ayu zeSa rahate saMharaNa hone kI apekSA se hai| utkarSa se dezona pUrvakoTi adhika tIna palyopama hai| isakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai ___ koI pUrvavideha yA pazcimavideha kI manuSyastrI jo dezona pUrvakoTi kI Ayu vAlI hai, usakA devakuru Adi meM saMharaNa huA, vaha pUrva mAgadhadRSTAnta se devakuru kI khlaaii| vaha vahA~ dezona pUrvakoTi taka jI kara kAladharma prApta kara vahIM tIna palyopama kI Ayu lekara utpanna huii| isa taraha dezona pUrvakoTi adhika tIna palyopama kA avasthAnakAla huaa| ___saMharaNa ko lekara isa jaghanya aura utkRSTa avasthAnakAlamAna ko pradarzita karane se yaha pratipAdita kiyA gayA hai ki kucha nyUna antarmuhUrta Ayu zeSa vAlI strI kA tathA garbhastha kA saMharaNa nahIM hotA hai| anyathA jaghanya se antarmuhUrta aura utkRSTa se pUrvakoTi kI dezonatA siddha nahIM ho sakatI hai| vizeSa-vivakSA se haimavata airaNyavata harivarSa ramyakavarSa devakuru-uttarakuru aura antarvIpija striyoM kA janma kI apekSA jo jisakI sthiti hai, vahI usakA avasthAnakAla hai| saMharaNa kI apekSA jaghanya se antarmuhUrta aura utkarSa se jo jisakI sthiti hai usase dezona pUrvakoTi adhika avasthAnakAla jAnanA caahie| isa saMkSipta kathana ko spaSTatA ke sAtha isa prakAra jAnanA cAhie __ haimavata airaNyavata kI manuSyastrI kA avasthAnakAla janma kI apekSA palyopamAsaMkhyeya bhAga nyUna eka palyopama aura utkarSa se paripUrNa plyopm| saMharaNa kI apekSA jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa dezona pUrvakoTi adhika eka plyopm| harivarSa ramyakavarSa kI manuSyastrI kA avasthAnakAla janma kI apekSA palyopamAsaMkhyeya bhAga kama do palyopama aura utkarSa se paripUrNa do plyopm| saMharaNa kI apekSA jaghanya se antarmuhUrta aura utkarSa se dezona pUrvakoTi adhika do plyopm|| devakuru-uttarakuru kI manuSyastrI kA avasthAnakAla janma kI apekSA jaghanya se palyopamAsaMkhyeya bhAga nyUna tIna palyopama aura utkarSa se tIna palyopama / saMharaNa kI apekSA se jaghanya antarmuhUrta aura utkarSa se dezona pUrvakoTi adhika tIna plyopm| antarvIpoM kI manuSyastrI kA avasthAnakAla janma kI apekSA jaghanyataH palyopamAsaMkhyeya bhAga nyUna palyopama kA asaMkhyAtavAM bhAga aura utkarSa se palyopama kA asaMkhyeya bhaag| saMharaNa ko lekara jaghanya se antarmuhUrta aura utkarSa se dezona pUrvakoTi adhika palyopama kA asaMkhyeya bhAga hai| devastriyoM kA avasthAnakAla-devastriyoM kI jo bhavasthiti hai, vahI unakA avasthAnakAla hai| kyoMki tathAvidha bhavasvabhAva se unameM kAyasthiti nahIM hotii| kyoMki deva devI marakara punaH deva devI nahIM Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pratipatti: antaradvAra] [137 hote| antaradvAra 49. itthI NaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM aMtaraM hoi? goyamA ! jahanneNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM aNaMtaM kAlaM, vaNassaikAlo, evaM savvAsiM tirikkhtthiinnN| maNussitthIe khettaM paDucca jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM vaNassaikAlo; dhammacaraNaM paDucca jahanneNaM ekkaM samayaM ukkoseNaM aNaMta kAlaM jAva avaDDapoggalapariyaTeM desUNaM, evaM jAva puvvvidehavrvidehiyaao| akammabhUmagamaNussitthINaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM aMtaraM hoi ? goyamA ! jammaNaM paDucca jahannaM dasavAsasahassAiM aMtomuttamabbhahiyAiM; ukkoseNaM vnnssikaalo| saMharaNaM paDucca jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM vnnssikaalo| evaM jAva aNtrdiiviyaao| . devitthiyANaM savvAsiM jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM vnnssikaalo| [49] bhagavan ! strI ke punaH strI hone meM kitane kAla kA antara hotA hai ? (strI, strItva kA tyAga karane ke bAda punaH kitane samaya bAda strI hotI hai ?) gautama ! jaghanya se antarmuhUrta aura utkarSa se anantakAla arthAt vnsptikaal|aisaa saba tiryaMcastriyoM ke viSaya meM kahanA caahie| manuSyastriyoM kA antara kSetra kI apekSA jaghanyaM se antarmuhUrta aura utkRSTa vanaspatikAla / dharmAcaraNa kI apekSA jaghanya eka samaya aura utkRSTa anantakAla yAvat dezona apArdhapudgalaparAvartana / isI prakAra yAvat pUrvavideha aura pazcimavideha kI manuSyastriyoM kI vaktavyatA kahanI caahie| bhaMte ! akarmabhUmika manuSyastriyoM kA antara kitanA kahA gayA hai ? gautama ! janma kI apekSA jaghanya antarmuhUrta adhika dasa hajAra varSa aura utkarSa se vnsptikaal| saMharaNa kI apekSA se jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa vanaspatikAla / isa prakAra yAvat antarvIpoM kI striyoM kA antara kahanA caahie| sabhI devastriyoM kA antara jaghanya se antarmuhUrta aura utkarSa se vanaspatikAla hai| vivecana-prastuta sUtra meM antara batAyA gayA hai| antara kA artha hai kAla kA vyavadhAna / strI strIparyAya kA parityAga karake punaH jitane samaya ke bAda strIparyAya ko prApta karatI hai vaha kAlavyavadhAna strI kA antara kahalAtA hai| sAmAnya vivakSA meM strIveda kA antara jaghanya se antarmuhUrta aura utkRSTa se anantakAla arthAt vanaspatikAla hai| isakI bhAvanA isa prakAra hai Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138] [jIvAjIvAbhigamasUtra koI strI marakara strIparyAya se cyuta hokara puruSaveda yA napuMsakaveda kA antarmuhUrta kAla taka anubhava karake vahA~ se marakara punaH strIrUpa meM utpanna ho, isa apekSA se jaghanya antara antarmuhUrtakAla kA hotA hai| utkarSa se vanaspatikAla kA antara hotA hai|asNkhyey pudgalaparAvarta kA vanaspatikAla hotA haiN| isa anantakAla meM kAla kI apekSA ananta utsarpiNI-avasarpiNI bIta jAtI haiM, kSetra se ananta loka aura asaMkhyeya pudgalaparAvarta nikala jAte haiN| ye pudgalaparAvarta AvAlikA ke andara jitane samaya hote haiM usakA asaMkhyAtaveM bhAga pramANa haiN| ' itane lambe kAla taka strItva kA vyavacheda ho jAtA hai aura phira strItva kI prApti hotI hai| isI prakAra audhika tiryaMcastriyoM kA, jalacara thalacara khecara striyoM kA aura audhika manuSyastriyoM 'kA antara jAnanA caahie| karmabhUmika manuSyastriyoM kA antara karmabhUmikSetra kI apekSA jaghanya se antarmuhUrta aura utkarSa se anantakAla arthAt vanaspatikAla pramANa jAnanA caahie| dharmAcaraNa kI apekSA jaghanya eka samaya aura utkarSa se anantakAla arthAt dezona apArddha pudgalaparAvarta jitanA antara hai| isase adhika caraNalabdhi kA pratipAtakAla nahIM hai| darzanalabdhi ke pratipAta kA kAla sampUrNa apArtha pudgalaparAvarta hone kA sthAna-sthAna para niSedha huA hai| isI taraha bharata-airavata manuSyastriyoM kA aura pUrvavideha pazcimavideha kI striyoM kA antara kSetra aura dharmAcaraNa kI apekSA se samajhanA caahie| akarmabhUmi kI manuSyastriyoM kA antara janma kI apekSA jaghanya se antarmuhUrta adhika dasa hajarA varSa hai| isakA spaSTIkaraNa isa taraha hai-koI akarmabhUmi kI strI mara kara jaghanya sthiti ke devoM meM utpanna huii| vahA~ dasa hajAra varSa kI Ayu pAla kara usake kSaya hone para vahA~ se cyavakara karmabhUmi meM manuSyapuruSa yA manuSyastrI ke rUpa meM utpanna huI (kyoMki devaloka se koI sIdhA akarmabhUmi meM paidA nahIM hotA), antarmuhUrta kAla meM marakara phira akarmabhUmi kI strI rUpa meM utpanna huI, isa apekSA se antarmuhUrta adhika dasa hajAra varSa kA jaghanya antara hotA hai| utkarSa se antara vanaspatikAla hai| saMharaNa kI apekSA jaghanya se antarmuhUrta kA antara isa apekSA se hai ki koI akarmabhUmija strI ko karmabhUmi meM saMhRta kara antarmuhUrta bAda hI buddhiparivartana hone se punaH usI sthAna para rakha de| utkarSa se antara vanaspatikAla pramANa hai| itane lambe kAla meM karmabhUmi meM utpatti kI taraha saMharaNa bhI nizcaya se hotA hI hai| koI akarmabhUmi kI strI karmabhUmi meM saMhRta kI gii| vaha apanI Ayu ke kSaya ke anantara anantakAla taka vanaspati Adi meM bhaTaka kara punaH akarmabhUmi meM utpanna huii| vahA~ se kisI ne usakA saMharaNa kiyA to yathokta saMharaNa kA utkRSTa kAlamAna huaa| isI prakAra haimavata hairaNyavata harivarSa ramyakavarSa devakuru uttarakuru aura antarvIpoM kI manuSyastriyoM kA bhI janma se aura saMharaNa kI apekSA se jaghanya aura utkRSTa antara kahanA caahie| devastriyoM kA antara 1. 'aNaMtAo ussappiNI osappiNI kAlao, khettao aNaMtA logA, asaMkhejjA poggalapariyaTTA,' evaM vnsptikaalH| Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pratipatti: alpabahutva ] jaghanya se antarmuhUrta aura utkarSa se vanaspatikAla hai| koI devIbhAva se cyavakara garbhaja manuSya meM utpanna huI / vahA~ vaha paryApti kI pUrNatA ke pazcAt tathAvidha adhyavasAya se mRtyu pAkara devI ke rUpa meM utpanna ho gaI - isa apekSA se jaghanya antara antarmuhUrta huA / utkarSa se vanaspatikAla kA antara spaSTa hI hai / [139 isI prakAra asurakumAra devI se lagAkara IzAnakalpa kI deviyoM kA antara bhI jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa vanaspatikAla jAnanA caahie| alpabahutva 50. ( 1 ) etAsiM NaM bhaMte ! tirikkhajoNitthiyANaM, maNussitthiyANaM devitthiyANaM kayarA kayarAhiMto appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? goyamA ! savvatthovA maNussitthio, tirikkhajoNiyAo asaMkhejjaguNAo, devitthiyAo asaMkhijjaguNao / (2) etAsiM NaM bhaMte! tirikkhajoNitthiyANaM jalayarINaM thalayarINaM khahayarINa ya kayarA kayarAhiMto appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? goyA ! savvatthovAo khahayaratirikkhajoNitthiyAo, thalayaratirikkhajoNitthiyAo saMkhejjaguNAo, jalayaratirikkhajoNitthiyAo saMkhejjaguNAo / (3) etAsiM NaM bhaMte! maNussitthiyANaM kammabhUmiyANaM akammabhUmiyANaM aMtaradIviyANa ya kayarA kayarAhiMto appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? goyamA ! savvatthovAo aMtaradIvaga-akammabhUmaga- maNussitthiyAo, devakurUttarakuru-akammabhUmaga maNussitthiyAo do vi tullAo saMkhejjaguNAo, harivAsa rammagavAsa akammabhUmiga- maNussitthiyAo do vi tullAo saMkhejjaguNAo, hemavateraNNavaya akammabhUmiga- maNussitthiyAo do vi tullAo saMkhijjaguNAo, bharaheravatavAsakammabhUmiga- maNussitthiyAo do vi tullAo saMkhijjaguNAo, puvvavideha avaravideha kammabhUmiga- maNussiMtthiyAo do vi tullAo saMkhejjaguNAo / (4) etAsiM NaM bhaMte! devitthiyANaM bhavaNavAsINaM vANamaMtarINaM joisiNINaM vemANiNINa ya kayarA kayarAhiMto appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? goyamA ! savvatthovAo vemANiyadevitthiyAo, bhavaNavAsidevitthiyAo asaMkhejjaguNAo, vANamaMtaradeviyAo asaMkhejjaguNAo, jotisiyadevitthiyAo saMkhejjaguNAo / Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140] [jIvAjIvAbhigamasUtra , (5) etAsiM NaM bhaMte ! tirikkhajoNitthiyANaM jalayarINaM thalayarINaM khahayarINaM, maNussitthiyANaM kammabhUmiyANaM akammabhUmiyANaMaMtaradIviyANaM, devitthiyANaMbhavaNavAsiyANaM vANamaMtarINaM jotisiyANaM vemANiNINa ya kayarAo kayarAhiMto appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA? goyamA ! savvatthovAo aMtaradIvaga akammabhUmiga-maNussitthiyAo, devakuru-uttarakuru akammabhUmiga-maNussitthiyAo do vi tullAo saMkhijjaguNAo, harivAsarammagavAsa akammabhUmiga-maNussitthiyAo do vi tullAo saMkhijjaguNAo, haimavata heraNNavayavAsa akammabhUmiga-maNussitthiyAodo vitullAo saMkhijjaguNAo, bharaheravayavAsa kammabhUmiga-maNussitthiyAo do vi tullAo saMkhijjaguNAo, puSvavideha-avaravidehavAsa kammabhUmiga-maNussitthiyAo do vitullAo saMkhijjaguNAo, vemANiyadevatthiyAo asaMkhejjaguNAo, . bhavaNavAsidevitthiyAo asaMkhejjaguNAo, khahayaratirikkhajoNitthiyAo asaMkhejjaguNAo, thalayaratirikkhajoNitthiyAo saMkhijjaguNAo, jalayaratirikkhajoNitthiyAo saMkhijjaguNAo, vANamaMtaradevitthiyAo saMkhejjaguNAo, joisiyadevitthiyAo sNkhejjgunnaao| [50] (1) he bhagavan ! ina tiryakyonika striyoM meM, manuSyastriyo meM aura devastriyoM meM kauna kisase alpa haiM, adhika haiM, tulya haiM yA vizeSAdhika haiM ? gautama ! sabase thor3I manuSyastriyAM, unase tiryakyonikastriyAM asaMkhyAtaguNI, unase devastriyAM asaMkhyAtaguNI haiN| (2) bhagavan ! ina tiryakyonika kI jalacarI, sthalacarI aura khecarI meM kauna kisase alpa, adhika, tulya yA vizeSAdhika haiM ? gautama ! sabase thor3I khecara tiryakyonika kI striyA~, unase sthalacara tiryakyonika kI striyAM saMkhyAta guNI, unase jalacara tiryakyonika kI striyAM saMkhyAtaguNI haiN| (3) he bhagavan ! karmabhUmika, akarmabhUmika aura aMtaradvIpa kI manuSyastriyoM meM kauna kisase alpa, adhika, tulya yA vizeSAdhika haiM ? gautama ! sabase thor3I aMtIpoM kI manuSyastriyAM, unase devakuru-uttarakuru-akarmabhUmi kI manuSyastriyAM donoM paraspara tulya aura saMkhyAtaguNI haiM, unase harivAsa-ramyakavAsa-akarmabhUmi kI manuSyastriyAM paraspara tulya aura saMkhyAtaguNI haiM, unase Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pratipatti: alpabahutva] hemavata aura eraNyavata akarmabhUmi kI manuSyastriyAM paraspara tulya aura saMkhyAtaguNI haiM, unase bharata - eravata kSetra kI karmabhUmi kI manuSyastriyAM donoM paraspara tulya aura saMkhyAtaguNI haiM, unase pUrvavideha - pazcimavideha karmabhUmi kI manuSyastriyAM donoM paraspara tulya aura saMkhyAtaguNI haiM / [141 (4) bhagavan ! bhavanavAsI, vAnavyantara, jyotiSka aura vaimAnika devastriyoM meM kauna kisase alpa, bahuta, tulya yA vizeSAdhika haiN| gautama ! sabase thor3I vaimAnika deviyAM, unase bhavanavAsI deviyAM asaMkhyAtaguNI, unase vAnavyantaradeviyAM asaMkhyAtaguNI, unase jyotiSkadeviyAM saMkhyAtaguNI haiM / (5) he bhagavan ! tiryaMcayonikI jalacarI, sthalacarI, khecarI aura karmabhUmika, akarmabhUmika aura antadvIpa kI manuSyastriyAM aura bhavanavAsI, vAnavyantara, jyotiSka aura vaimAnika deviyoM meM kauna kisase alpa, bahuta, tulya yA vizeSAdhika haiM / gautama ! sabase thor3I akarmabhUmi kI antadvIpoM kI manuSyastriyAM, unase devakuru - uttarakuru kI akarmabhUmi kI manuSyastriyAM donoM paraspara tulya aura saMkhyAtaguNI; unase harivAsa-ramyakavAsa akarmabhUmi kI manuSyastriyAM donoM paraspara tulya aura saMkhyAtaguNI haiM, unase haimavata-hairaNyavata akarmabhUmi kI manuSyastriyAM donoM paraspara tulya aura saMkhyAtaguNI haiM, unase bharata - airavata karmabhUmi kI manuSyastriyAM donoM paraspara tulya aura saMkhyAtaguNI haiM, unase pUrvavideha aura pazcimavideha karmabhUmi kI manuSyastriyAM donoM paraspara tulya aura saMkhyAtaguNI haiM, unase vaimAnikadeviyAM asaMkhyAtaguNI, unase bhavanavAsIdeviyAM asaMkhyAtaguNI, unase khecaratiryakonika kI striyAM asaMkhyAtaguNI, unase sthalacarastriyAM saMkhyAtaguNI, unase jalacarastriyAM saMkhyAtaguNI, unase vAnavyantaradeviyAM saMkhyAtaguNI, unase jyotiSkadeviyAM saMkhyAtaguNI haiM / vivecana - prastuta sUtra meM pAMca prakAra se alpabahutva batAyA gayA hai| pahale prakAra meM tInoM prakAra kI striyoM kA sAmAnya se alpabahutva batAyA hai| dUsare prakAra meM tIna prakAra kI tiryaMcastriyoM kA alpabahutva hai / tIsare prakAra meM tIna prakAra kI manuSyastriyoM kA alpabahutva hai| cauthe prakAra meM cAra prakAra kI devastriyoM kI apekSA se alpabahutva hai aura pAMcaveM prakAra meM saba prakAra kI mizra striyoM kI apekSA se alpabahutva batAyA gayA hai / (1) sAmAnya rUpa se tIna prakAra kI striyoM meM sabase thor3I manuSyastriyAM haiM, kyoMki unakA pramANa saMkhyAta koTAkoTI hai| unase tiryaMcastriyAM asaMkhyeyaguNa haiM, kyoMki pratyeka dvIpa aura pratyeka samudra meM tiryaMcastriyoM Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142] [jIvAjIvAbhigamasUtra kI ati bahulatA hai aura dvIpa-samudra asaMkhyAta haiN| unase devastriyAM asaMkhyeyaguNI haiM, kyoMki bhavanavAsI, vyantara, jyotiSka aura saudharma-IzAna kI deviyAM pratyeka asaMkhyeya zreNI ke AkAza-pradezapramANa haiN| yaha prathama alpabahutva huaa| (2) dUsarA alpabahutva tIna prakAra kI tiryaMcastriyoM kI apekSA se hai| sabase thor3I khecara tiryakyoni kI striyAM, unase sthalacarastriyAM saMkhyeyaguNa haiM kyoMki khecaroM se sthalacara svabhAva se pracura pramANa meM haiN| unase jalacarastriyAM saMkhyAtaguNI haiM, kyoMki lavaNasamudra meM, kAloda meM aura svayaMbhUramaNa samudra meM matsyoM kI ati pracuratA hai aura svayaMbhUramaNasamudra anya samasta dvIpa-samudroM se ati vizAla hai| (3) tIsarA alpabahutva tIna prakAra kI manuSyastriyoM ko lekara hai| sabase thor3I antarvIpoM kI akarmabhUmika manuSyastriyAM haiM, kyoMki vaha kSetra choTA hai| unase devakuru-uttarakuru kI striyAM saMkhyeyaguNa haiM, kyoMki kSetra saMkhyeyaguNa hai| svasthAna meM paraspara donoM tulya haiM, kyoMki donoM kA kSetra samAna pramANa vAlA hai| unase harivarSa ramyakavarSa akarmabhUmi kI manuSyastriyAM saMkhyeyaguNI haiM, kyoMki devakuru-uttarakuru kSetra kI apekSA harivarSa ramyakavarSa kA kSetra bahuta adhika hai| svasthAna meM donoM tulya haiM, kyoMki kSetra samAna hai| unase haimavata-hairaNyavata akarmabhUmi kI manuSyastriyAM saMkhyeyaguNa haiM, kyoMki kSetra kI alpatA hone para bhI alpa sthiti vAlI hone se vahAM unakI bahulatA hai| svasthAna meM paraspara tulya haiM, kyoMki donoM kSetroM meM samAnatA hai| unase bharata aura airavata karmabhUmi kI manuSyastriyAM saMkhyeyaguNa haiM, kyoMki karmabhUmi hone se svabhAvataH unakI vahA~ pracuratA hai| svasthAna meM paraspara tulya haiM, kyoMki donoM kSetroM kI samAna racanA hai| unase pUrvavideha aura pazcimavideha karmabhUmi kI manuSyastriyAM saMkhyeyaguNa haiM, kyoMki kSetra kI bahulatA hone se ajitanAtha tIrthaMkara ke kAla ke samAna svabhAvataH vahA~ unakI bahulatA hai| svasthAna meM paraspara tulya haiM, samAna kSetraracanA hone se| (4) cauthA alpabahutva cAra prakAra kI deviyoM ko lekara haiM, sabase thor3I vaimAnika devastriyAM haiM, kyoMki aMgulamAtra kSetra kI pradezarAzi kA jo dvitIya vargamUla hai use tRtIya vargamUla se guNA karane para jitanI pradezarAzi hotI hai, utanI ghanIkRta loka kI eka prAdezika zreNiyoM meM jitane AkAza pradeza haiM, unakA battIsavAM bhAga kama kara dene para jo rAzi Ave utane pramANa kI saudharmadevaloka kI deviyAM haiM aura utanI hI IzAnadevaloka kI deviyAM haiN| vaimAnikadeviyoM se bhavanavAsIdeviyAM asaMkhyAtaguNI haiM, kyoMki aMgulamAtra kSetra kI pradezarAzi kA jo prathama vargamUla hai usako dvitIya vargamUla se guNA karane para jo pradezarAzi hotI hai utanI zreNiyoM ke jitane pradeza haiM unakA battIsavAM bhAga kama karane para jo rAzi hotI hai utanI bhavanavAsIdeviyA haiN| bhavanavAsIdeviyoM se vyantaradeviyAM asaMkhyeyaguNI haiM, kyoMki eka pratara meM saMkhyeya yojana pramANa vAle eka prAdezika zreNI pramANa jitane khaNDa hoM, unameM se battIsavAM bhAga kama karane para jo zeSa rAzi rahatI hai, utane pramANa kI vyantaradeviyAM haiN| vyantaradeviyoM se jyotiSkadeviyAM saMkhyeyaguNa haiN| kyoMki 256 aMgula pramANa ke jitane khaNDa eka Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pratipatti: strIveda kI sthiti] [143 pratara meM hote haiM, unameM se battIsavAM bhAga kama karane para jitanI pradezarAzi hotI hai utanI jyotiSkadeviyAM haiN| (5) pAMcavAM alpabahutva samasta strI viSayaka hai| sabase thor3I antarvIpoM kI akarmabhUmika manuSyastriyAM, unase devakuru-uttarakuru kI manuSyastriyAM saMkhyeyaguNI, unase harivarSa-ramyakavarSa kI striyAM saMkhyeyaguNI, unase haimavata-hairaNyavata kI striyAM saMkhyeyaguNI, unase bharata-eravata karmabhUmi kI manuSyastriyAM saMkhyeyaguNa, unase pUrvavideha-pazcimavideha kI manuSyastriyAM saMkhyeyaguNa haiM / inakA spaSTIkaraNa pUrvavat jAnanA caahie| pUrvavidehapazcimavideha kI manuSyastriyoM se vaimAnikadevastriyAM asaMkhyeyaguNa haiM, kyoMki ve asaMkhyeya zreNI ke AkAzapradeza kI rAzi ke jitanI haiN| unase bhavanavAsIdeviyAM asaMkhyAtaguNa haiM, isakI yukti pahale kahI hI hai| unase khecarastriyAM asaMkhyeyaguNa haiN| ve pratara ke asaMkhyeya bhAgavartI asaMkhyeya zreNiyoM ke AkAzapradezoM ke barAbara haiN| unase sthalacarastriyAM saMkhyeyaguNa haiM, kyoMki ve saMkhyeyaguNa bar3e pratara ke asaMkhyAtaveM bhAga meM rahI huI asaMkhyeya zreNiyoM ke AkAzapradeza jitanI haiN| unase jalacara tiryaMcastriyAM saMkhyeyaguNa haiM kyoMki ve vRhattama pratara ke asaMkhyAtaveM bhAga meM rahI huI asaMkhyeya zreNiyoM ke AkAzapradeza jitanI haiN| unase vyantarastriyAM saMkhyeyaguNa haiM, kyoMki saMkhyeya koTAkoTI yojana pramANa eka pradeza kI zreNI jitane khaNDa eka pratara meM hote haiM, unameM se battIsavAM bhAga kama karane para jo rAzi hotI hai utanI vyantaradeviyAM haiN| vyantaradeviyoM se jyotiSkadeviyAM saMkhyeyaguNI haiM, isakI spaSTatA pUrva meM kI jA cukI hai| strIveda kI sthiti 51. itthivedassa NaM bhaMte ! kammassa kevaiyaM kAlaM baMdhaThiI paNNattA? goyamA !jahanneNaMsAgarovamassa divaDDo sattabhAgo paliovamassa asaMkhejjaibhAgeNa UNo; ukkoseNaM pannarasasAgarovamakoDAkoDIo, paNNarasa vAsasayAiM abAdhA,abAhUNiyA kammaThitI kmmnniseo| itthivede NaM bhaMte ! kiMpagAre paNNate? goyamA ! phuphuaggisamANe paNNatte se ttaM itthiyaao| [51] he bhagavan ! strIvedakarma kI kitane kAla kI bandhasthiti kahI gaI hai ? gautama! jaghanya se palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama 1 // sAgaropama ke sAtaveM bhAga (") pramANa hai| utkarSa se pandraha koDAkoDI sAgaropama kI bandhasthiti hai| pandraha sau varSa kA abAdhAkAla hai| abAdhAkAla se rahita jo karmasthiti hai vahI anubhavayogya hotI hai, ataH vahI karmaniSeka (karmadalikoM kI racanA) hai| he bhagavan ! strIveda kisa prakAra kA kahA gayA hai ? gautama ! strIveda phuphu agni (kAriSa-vanakaNDe kI agni) ke samAna hotA hai| isa prakAra striyoM kA adhikAra pUrA huaa| vivecana-strI paryAya kA anubhava strIveda karma ke udaya se hotA hai ataH strIveda karma kI jaghanya aura utkRSTa sthiti kA pramANa prastuta sUtra meM batAyA gayA hai| Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 ] jIvAjIvAbhigamasUtra gautamasvAmI ne prazna kiyA ki bhagavan ! strIveda kI bandhasthiti kitane kAla kI hai ? isake uttara meM prabhu ne pharamAyA ki strIveda kI jaghanya bandhasthiti DeDha sAgaropama ke sAtaveM bhAga meM palyopama kA asaMkhyAtavAM bhAga hai| jaghanya sthiti lAne kI vidhi isa prakAra hai jisa prakRti kA jo utkRSTa sthitibandha hai, usameM mithyAtva kI utkRSTa sthiti sattara koDAkoDI sAgaropama kA bhAga dene para jo rAzi prApta hotI hai usameM palyopama kA asaMkhyAtavAM bhAga kama karane para usa prakRti kI jaghanya sthiti prApta hotI hai| strIveda kI utkRSTa sthiti 15 koDAkoDI sAgaropama hai| isameM 70 koDAkoDI sAgaropama kA bhAga diyA to 15/ koDAkoDI sAgaropama prApta hotA hai| chedya-chedaka siddhAnta ke anusAra isa rAzi meM 10 kA bhAga dene para " koDAkoDI sAgaropama kI sthiti banatI hai| isameM palyopama kA asaMkhyAtavAM bhAga kama karane se yathokta sthiti bana jAtI hai| yaha vyAkhyA mUla TIkA ke anusAra hai| paMcasaMgraha ke mata se bhI yaha jaghanyasthiti kA parimANa hai, kevala palyopama kA asaMkhyAtavAM bhAga nyUna nahIM karanA caahie| karmaprakRti saMgrahaNIkAra ne jaghanya sthiti lAne kI dUsarI vidhi batAI hai| 2 jJAnAvaraNIyAdi karmoM kI apanI-apanI prakRtiyAM jJAnAvaraNIyAdi varga kahalAtI haiN| vargoM kI jo apanI-apanI utkRSTa sthiti ho usameM mithyAtva kI utkRSTa sthiti kA bhAga dene para jo labdha hotA hai usameM palyopama kA sakhyeyabhAga kama karane se jaghanya sthiti nikala AtI hai| yahA~ strIveda nokaSAyamohanIyavarga kI prakRti hai| usakI utkRSTa sthiti bIsa koDAkoDI sAgaropama kI hai| usameM sattara koDAkoDI sAgaropama kA bhAga dene se (zUnya ko zUnya se kATane para) 2/, koDAkoDI sAgaropama kI sthiti banatI hai| arthAt do koDAkoDI sAgaropama kA sAtavAM bhAga, usameM se palyopamAsaMkhyeya bhAga kama karane se strIveda kI jaghanyasthiti isa vidhi se 2/ koDAkoDI sAgaropama meM palyopamasaMkhyeya bhAga nyUna prApta hotI hai| strIveda kI utkRSTa sthiti pandraha koDAkoDI sAgaropama hai| sthiti do prakAra kI hai-karmarUpatAvasthAnarUpa aura anubhvyogy| yahA~ jo sthiti batAI gaI hai vaha karmarUpatAvasthAnarUpa hai| anubhavayogya sthiti to abAdhAkAla se hIna hotI hai| jisa karma kI jitane koDAkoDI sAgaropama kI utkRSTa sthiti hotI hai utane hI sau varSa usakI abAdhA hotI hai| jaise strIveda ko utkRSTa sthiti pandraha koDAkoDI sAgaropama kI hai to usakA abAdhAkAla pandraha sau varSa kA hotA hai| arthAt itane kAla taka vaha bandhI huI prakRti udaya meM nahIM AtI aura apanA phala nahIM detii| abAdhAkAla bItane para hI karmadalikoM kI racanA hotI hai arthAt vaha prakRti udaya meM AtI hai| isako karmaniSeka kahA jAtA hai| abAdhAkAla se hIna karmasthiti hI anubhavayogya hotI hai| 1. 'sesANukosAo micchattukkosaeNa jaM laddhaM' iti vacanaprAmANyAt / 2. vaggukkosaThiINaM micchattukosageNa NaM lkheN| sesANaM tu jahaNNaM paliyAsaMkhejjageNUNaM // -karmaprakRti saM. Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pratipatti :strIveda kI sthiti] - [145 . strIveda kI bandhasthiti ke pazcAt gautamasvAmI ne strIveda kA prakAra pUchA hai / isake uttara meM bhagavAn ne kahA ki strIveda phumphuka (kArISa-chANe) kI agni ke samAna hotA hai, arthAt vaha dhIre dhIre jAgRta hotA hai aura dera taka banA rahatA hai| isa prakAra strIviSayaka adhikAra samApta huaa| puruSa-sambandhI pratipAdana 52. se kiM taM purisA? purisA tivihA paNNattA, taM jahA-tirikkhajoNiyapurisA, maNussapurisA, devpurisaa| se kiM taM tirikkhajoNiyapurisA ? / tirikkhajoNiyapurisA tivihA paNNattA, taM jahA-jalayarA, thalayarA, khahayarA / itthibhedo bhANiyavyo jAva khhyraa| se ttaM khahayarA, se taM khahayara tirikkhjonniypurisaa| se kiM taM maNussapurisA? maNussapurisA tividhA paNNattA, taM jahA-kammabhUmagA, akammabhUmagA, atNrdiivgaa|se taM mnnusspurisaa| se kiM taM devapurisA? devapurisA cauvvihA paNNattA, itthIbhedo bhANiyavvo jAva svvtttthsiddhaa| [52] puruSa kyA haiM-kitane prakAra ke haiM ? puruSa tIna prakAra ke haiM-tiryakyonika puruSa, manuSya puruSa aura deva puruss| tiryakyonika puruSa kitane prakAra ke haiM ? tiryakyonika puruSa tIna prakAra ke kahe gaye haiM, yathA-jalacara, sthalacara aura khecr| isa prakAra jaise strI adhikAra meM bheda kahe gaye haiM, vaise yAvat khecara paryanta khnaa| yaha khecara kA aura usake sAtha hI khecara tiryakyonika puruSoM kA varNana huaa| bhagavan ! manuSya puruSa kitane prakAra ke haiM ? gautama ! manuSya puruSa tIna prakAra ke haiM-karmabhUmika, akarmabhUmika aura antrviipik| yaha manuSyoM ke bheda hue / deva puruSa kitane prakAra ke haiM ? deva puruSa cAra prakAra ke haiN| isa prakAra pUrvokta strI adhikAra meM kahe gaye bheda kahate jAne cAhie yAvat sarvArthasiddha taka deva bhedoM kA kathana krnaa| vivecana-puruSa ke bhedoM meM pUrvokta strI adhikAra meM kahe gaye bheda kahane caahie| vizeSatA kevala deva puruSoM meM hai| deva puruSa cAra prakAra ke haiM-bhavanapati, vAnavyantara, jyotiSka aura vaimaanik| bhavanapati ke asurakumAra Adi 10 bheda haiM / vAnavyantara ke pizAca Adi ATha bheda haiM, jyotiSka ke candrAdi pAMca bheda Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 ] [jIvAjIvAbhigamasUtra haiM aura vaimAnika deva do prakAra ke haiM-kAlopapanna aura kalpAtIta / saudharma Adi bAraha devaloka kalpopanna haiM aura graiveyaka tathA anuttaropapAtika deva kalpAtIta haiN| anuttaropapAtika ke pAMca bheda haiM-vijaya, vaijayanta, jayanta, aparAjita aura sarvArthasiddha / ataH 'jAva savvaTThasiddhA' kahA gayA hai| kAlasthiti 53. purisassa NaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaThiI paNNattA ? goyamA ! jahanneNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM tettIsaM saagromaaiN| tirikkhajoNiyapurisANaM maNussapurisANaM jAva ceva itthINaM ThiI sA ceva bhaanniyvyaa| devapurisANa vijAva savvasiddhANaM ThiI jahA paNNavaNAe (Thiipae) tahA bhaanniyvvaa| [53] he bhagavan ! puruSa kI kitane kAla kI sthiti kahI gaI hai ? gautama ! jaghanya se antarmuhUrta aura utkarSa se tetIsa saagropm| tiryaMcayonika puruSoM kI aura manuSya puruSoM kI vahI sthiti jAnanI cAhie jo tiryaMcayonika striyoM aura manuSya striyoM kI kahI gaI hai| devayonika puruSoM kI yAvat sarvArthasiddha vimAna ke deva puruSoM kA sthiti vahI jAnanI cAhie jo prajJApanA ke sthitipada meM kahI gaI hai| vivecana-apane apane bhava ko chor3e binA puruSoM kI kitane kAla taka kI sthiti hai, aisA prazna kiye jAne para bhagavAn ne kahA ki jaghanya se antarmuhUrta aura utkarSa se tetIsa sAgaropama kI sthiti hai| antarmuhUrta meM maraNa ho jAne kI apekSA antarmuhUrta kI jaghanya sthiti kahI hai aura anuttaropapAtika devoM kI apekSA tetIsa sAgaropama kI utkRSTa sthiti kahI gaI hai| audhika tiryaMca puruSoM kI, jalacara, sthalacara, khecara puruSoM kI sthiti vahI hai jo tiryaMcastrI kI pUrva meM kahI gaI hai| manuSya puruSa kI audhika tathA karmabhUmi-akarmabhUmi-antIpoM ke manuSya puruSoM kI sAmAnya aura vizeSa se vahI sthiti samajha lenI cAhiye jo apane-apane bheda meM striyoM kI kahI gaI hai| spaSTatA ke lie usakA ullekha nimna prakAra haitiryaMca puruSoM kI sthiti audhika tiryaMcayonika puruSoM kI jaghanya se antarmuhUrta aura utkarSa se tIna plyopm| jalacara puruSoM kI jaghanya se antarmuhUrta, utkarSa se puurvkotti| catuSpada sthalacara puruSoM kI jaghanya se antarmuhUrta, utkRSTa tIna palyopama, uraparisarpa sthalacara puruSoM kI jaghanya se antarmuhUrta, utkRSTa puurvkotti| bhujaparisarpa sthalacara puruSoM kI tathA khecara puruSoM kI jaghanya se antarmuhUrta aura utkarSa se palyopama kA asNkhyeybhaag| manuSya puruSoM kI sthiti audhika manuSya puruSoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrta aura utkRSTa sthiti tIna palyopama kI hai| Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pratipatti : kAlasthiti] [147 dharmAcaraNa kI apekSA jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa dezona puurvkotti| jaghanya antarmuhUrta kI sthiti bAhyaliMga pravrajyA-pratipatti kI apekSA se hai anyathA caraNapariNAma to eka sAmayika bhI sambhava hai| athavA dezavirati ke bahuta bhaMga hone se jaghanya se antarmuhUrta kA sambhava hai| ATha varSa kI vaya ke bAda caraNa-pratipatti hone se pUrvakoTi Ayu vAle kI apekSA se dezona pUrvakoTi utkarSa se sthiti kahI hai| ___karmabhUmika manuSyoM kI jaghanya sthiti eka antarmuhUrta aura utkRSTa tIna palyopama kI hai| cAritradharma kI apekSA inakI jaghanya se antarmuhUrta aura utkRSTa dezona pUrvakoTi hai| bharata aura airavata karmabhUmika manuSya puruSoM kI jaghanya sthiti kSetra kI apekSA eka antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa tIna palyopama kI hai| yaha suSamAsuSama kAla kI apekSA se hai| cAritradharma kI apekSA jaghanya sthiti eka antarmuhUrta aura utkRSTa dezona pUrvakoTi hai| pUrvavideha-pazcimavideha puruSoM kI kSetra kI apekSA jaghanya antarmuhUrta aura utkarSa se dezona pUrvakoTi hai| caraNadharma ko lekara jaghanya antarmuhUrta aura utkarSa se dezona pUrvakoTi hai| __ akarmabhUmi manuSya puruSoM kI sAmAnyataH janma kI apekSA jaghanya sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga se hIna eka palyopama kI hai aura utkRSTa tIna palyopama kI hai| saMharaNa kI apekSA jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa se dezona puurvkotti| haimavata aura airaNyavata ke manuSya puruSoM kI sthiti janma kI apekSA jaghanya se palyopamAsaMkhyeyabhAga hIna eka palyopama kI hai| utkarSa se pUrNa eka palyopama kI hai| saMharaNa kI apekSA jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa dezona pUrvakoTi hai| harivarSa, ramyakavarSa ke manuSya puruSoM kI sthiti janma kI apekSA palyopamAsaMkhyeyabhAga hIna do palyopama kI hai aura utkRSTa paripUrNa do palyopama kI hai| saMharaNa kI apekSA jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa dezona pUrvakoTi hai| devakuru-uttarakuru ke manuSya puruSoM kI sthiti janma kI apekSA jaghanya palyopamAsaMkhyeyabhAga hIna tIna palyopama kI hai aura utkRSTa paripUrNa tIna palyopama hai| saMharaNa kI apekSA jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa dezona pUrvakoTi hai| antarvIpoM ke manuSya puruSoM kI sthiti janma kI apekSA jaghanya palyopama ke dezona asaMkhyAtaveM bhAga rUpa hai, utkRSTa se dezona pUrvakoTi hai| saMharaNa kI apekSA jaghanya se eka antarmuhUrta aura utkRSTa se dezona pUrvakoTi hai| deva puruSoM kI sthiti prajJApanA meM deva puruSoM kI sthiti isa prakAra kahI gaI haideva puruSoM kI audhika sthiti jaghanya se dasa hajAra varSa aura utkRSTa tetIsa saagropm| Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148] [jIvAjIvAbhigamasUtra vizeSa vicAraNA meM asurakumAra puruSoM kI jaghanya dasa hajAra varSa aura utkRSTa kucha adhika eka saagropm| nAgakumAra puruSoM kI jaghanya se dasa hajAra varSa, utkRSTa dezona do plyopm| suvarNakumAra Adi zeSa stanitakumAra paryanta saba bhavanapatiyoM kI bhI yahI sthiti hai| vyantaroM kI jaghanya dasa hajAra kI, utkRSTa eka palyopama; jyotiSka puruSoM kI jaghanya se palyopama kA AThavAM bhAga aura utkRSTa eka lAkha varSa adhika eka paripUrNa plyopm| saudharmakalpa ke deva puruSoM kI sthiti jaghanya se eka palyopama aura utkRSTa se do sAgaropama kI hai| IzAnakalpa ke deva puruSoM kI jaghanya se kucha adhika eka palyopama aura utkRSTa kucha adhika do sAgaropama hai| sanatkumAra deva puruSoM kI jaghanya do sAgaropama aura utkRSTa sAta sAgaropama hai| mAhendrakalpa ke devoM kI jaghanya se kucha adhika do sAgaropama aura utkRSTa se kucha adhika sAta sAgaropama hai| brahmaloka devoM kI jaghanya se sAta sAgaropama aura utkRSTa se dasa sAgaropama hai| lAntaka devoM kI jaghanya se dasa sAgaropama aura utkRSTa se caudaha sAgaropama hai| mahAzukrakalpa ke devoM kI jaghanya caudaha sAgaropama aura utkRSTa satraha sAgaropama hai| sahasrArakalpa ke devoM kI jaghanya sthiti satraha sAgaropama hai aura utkRSTa aThAraha sAgaropama hai| Anatakalpa ke devoM kI sthiti jaghanya aThAraha sAgaropama aura utkRSTa unnIsa sAgaropama hai| prANatakalpa ke devoM kI jaghanya sthiti unnIsa sAgaropama kI aura utkRSTa bIsa sAgaropama kI hai| AraNakalpa ke devoM kI jaghanya sthiti bIsa sAgaropama kI aura utkRSTa ikkIsa sAgaropama kI hai| acyutakalpa ke devoM kI jaghanya sthiti ikkIsa sAgaropama kI aura utkRSTa bAbIsa sAgaropama kI adhastanAdhastana graivayaka devapuruSoM kI jaghanya sthiti bAIsa sAgaropama kI aura utkRSTa tevIsa sAgaropama kI hai| adhastanamadhyama graiveyaka devoM kI jaghanya sthiti tevIsa sAgaropama kI aura utkRSTa caubIsa sAgaropama kI hai| adhastanoparitana graiveyaka devoM kI jaghanya sthiti caubIsa sAgaropama kI aura utkRSTa paccIsa sAgaropama madhyamAdhastana graiveyaka devoM kI jaghanya sthiti paccIsa sAgaropama kI aura utkRSTa chabbIsa sAgaropama madhyamamadhyama graiveyaka devoM kI jaghanya sthiti chabbIsa sAgaropama kI aura utkRSTa sattAvIsa sAgaropama kI hai| Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pratipatti : puruSa kA puruSarUpa meM nirantara rahane kA kAla] [149 . madhyamoparitana graiveyaka devoM kI jaghanya sthiti satAvIsa sAgaropama kI aura utkRSTa aTThAvIsa sAgaropama ___ uparitanAdhastana graiveyaka devoM kI jaghanya sthiti aTThAvIsa sAgaropama kI aura utkRSTa sthiti unatIsa sAgaropama hai| uparitanamadhyama graiveyaka devoM kI jaghanya sthiti unatIsa sAgaropama kI aura utkRSTa tIsa sAgaropama hai| uparitanoparitana graiveyaka devoM kI jaghanya sthiti tIsa sAgaropama kI aura utkRSTa ikatIsa sAgaropama vijaya, vaijayanta, jayanta aura aparAjita vimAna gata devapuruSoM kI jaghanya sthiti ikatIsa sAgaropama kI aura utkRSTa sthiti tetIsa sAgaropama hai| sarvArthasiddhavimAna ke devoM kI sthiti tetIsa sAgaropama kI hai| yahA~ sthiti meM jaghanya-utkRSTa kA bheda nhiiN| puruSa kA puruSarUpa meM nirantara rahane kA kAla 54. purise NaM bhaMte ! purisetti kAlao kevacciraM hoI? / goyamA ! jahanneNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM sAgarovamasayapuhuttaM saatiregN| tirikkhajoNiyapurise NaM bhaMte ! kAlao kevacciraM hoI ? / goyamA ! jahanneNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM tinni paliovamAiM puvvkoddipuhuttmbbhhiyaaii| evaM taM ceva saMciTThaNA jahA itthINaM jAva khahayara tirikkhajoNiyapurisassa sNcitttthnnaa| maNussapurisANaM bhaMte ! kAlao kevacciraM hoi ? goyamA ! khettaM paDucca jahanneNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM tinni paliovamAiM puvakoDipuhuttamabbhahiyAiM; dhammacaraNaM paDucca jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM desUNA puvvkoddii| evaM savvattha jAva puvvavideha-avaravideha kammabhUmiga mnnusspurisaannN| akammabhUmiga maNussapurisANaM jahA akammabhUmiga maNussitthINaM jAva aNtrdiivgaannN| devANaM jacceva ThiI sacceva saMciTThaNA jAva svvtthsiddhgaannN| [54] he bhagavan ! puruSa, puruSarUpa meM nirantara kitane kAla taka raha sakatA hai ? gautama ! jaghanya se antarmuhUrta aura utkRSTa se sAgaropama zatapRthaktva (do sau se lekara nau sau sAgaropama) se kucha adhika kAla taka puruSa puruSarUpa meM nirantara raha sakatA hai| bhagavan ! tiryaMcayoni-puruSa kAla se kitane samaya taka nirantara usI rUpa meM raha sakatA hai ? gautama ! jaghanya se antarmuhUrta aura utkRSTa pUrvakoTipRthaktva adhika tIna palyopama tk| isa prakAra se jaise striyoM kI saMciTThaNA kahI, vaise khecara tiryaMcayonipuruSa paryanta kI saMciTThaNA hai| bhagavan ! manuSyapuruSa usI rUpa meM kAla se kitane samaya taka raha sakatA hai| Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [jIvAjIvAbhigamasUtra gautama ! kSetra kI apekSA jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa pUrvakoTipRthaktva adhika tIna palyopama tk| dharmAcaraNa kI apekSA jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa dezona pUrvakoTi / 150 ] isI prakAra sarvatra pUrvavideha, pazcimavideha karmabhUmika manuSya-puruSoM taka ke lie kahanA cAhie / akarmabhUmika manuSyapuruSoM ke lie vaisA hI kahanA jaisA akarmabhUmika manuSyastriyoM ke lie kahA hai| isI prakAra antaradvIpoM ke akarmabhUmika manuSyapuruSoM taka vaktavyatA jAnanA cAhie / devapuruSoM kI jo sthiti kahI hai, vahI usakA saMciTThaNA kAla hai| aisA hI kathana sarvArthasiddha ke devapuruSoM taka kahanA cAhie / vivecana - puruSa puruSaparyAya kA tyAga kiye binA kitane kAla taka nirantara puruSarUpa meM raha sakatA hai ? isa prazna ke uttara meM bhagavAn ne kahA ki jaghanya se antarmuhUrta taka aura utkarSa do sau sAgaropama se lekara nau sau sAgaropama se kucha adhika kAla taka puruSa puruSa - paryAya meM raha sakatA hai| jo puruSa antarmuhUrta kAla jI kara marane ke bAda strI Adi rUpa janma letA hai usakI apekSA se jaghanya antarmuhUrta kahA gayA hai / sAmAnyarUpa se tiryak, nara aura deva bhavoM meM itane kAla taka puruSatva meM rahane kI sambhAvanA hai| manuSya ke bhavoM kI apekSA se sAtirekatA (kucha adhikatA) samajhanA caahie| isase adhika kAla taka nirantara puruSa nAmakarma kA udaya nahIM raha sakatA / niyamataH vaha strI Adi bhAva ko prApta karatA hai / tiryakyoni puruSoM ke viSaya meM vahI vaktavyatA hai, jo tiryakyoni striyoM ke viSaya meM kahI gaI hai| vaha isa prakAra hai tiryakyoni puruSa apane usa puruSatva ko tyAge binA nirantara jaghanya se antarmuhUrta raha sakatA hai| usake bAda marakara gatyantara yA vedAntara ko prApta hotA hai| utkarSa se pUrvakoTipRthaktva adhika tIna palyopama taka raha sakatA hai| isameM sAta bhava to pUrvakoTi AyuSya ke pUrvavideha Adi meM aura AThavAM bhava devakuruuttarakuru meM jahA~ tIna palyopama kI Ayu hai / isa taraha palyopama aura pUrvakoTipRthaktva (bahutapUrvakoTiyAM) kAla taka usI rUpa meM raha sakatA hai| jalacara puruSa jaghanya se antarmuhUrta, utkarSa se pUrvakoTipRthaktva taka / pUrvakoTi Ayu vAle puruSa ke punaH punaH vahIM do tIna cAra bAra utpanna hone kI apekSA se samajhanA cAhie / catuSpadasthalacara puruSa jaghanya se antarmuhUrta, utkarSa se pUrvakoTipRthaktva adhika tIna palyopama tk| bhAvanA pUrvokta aughika tiryaka puruSa kI taraha samajhanA caahie| uraparisarpa aura bhujaparisarpa sthalacara puruSa jaghanya se antarmuhUrta, utkRSTa se pUrvakoTipRthaktva taka / bhAvanA pUrvokta jalacara puruSa kI taraha samajhanA / khecara puruSa jaghanya se antarmuhUrta, utkarSa se pUrvakoTipRthaktva adhika palyopama kA asaMkhyeya bhAga / yaha sAta bAra to pUrvakoTi kI Ayu vAle bhavoM meM aura AThavIM bAra antadvapAdi khecara puruSoM meM (palyopamAsaMkhyeya bhAga sthiti vAloM meM) utpanna hone kI apekSA se samajhanA cAhie / Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pratipatti: puruSa kA puruSarUpa meM nirantara rahane kA kAla] [151 ___ manuSyapuruSoM kA nirantara tadrUpa meM rahane kA kAla pUrva meM kahI gaI manuSyastriyoM kI vaktavyatA ke anusAra hai| vaha nimnAnusAra hai __sAmAnya se manuSya-puruSa kA tadrUpa meM nirantara rahane kA kAlamAna jaghanya se antarmuhUrta aura utkarSa se pUrvakoTipRthaktva adhika tIna plyopm| isameM sAta bhava to mahAvideha meM pUrvakoTi Ayu ke aura AThavAM bhava devakuru Adi meM tIna palyopama kI Ayu kA jAnanA caahie| dharmAcaraNa kI apekSA jaghanya eka samaya aura utkRSTa se dezona puurvkotti| ATha varSa kI Ayu ke bAda cAritra-pratipatti hotI hai, ataH ATha varSa kama hone se dezonatA kahI hai| vizeSa vivakSA meM karmabhUmi kA manuSya-puruSa karmabhUmi kSetra kI apekSA se jaghanya se antarmuhUrta aura utkarSa se pUrvakoTipRthaktva adhika tIna palyopama taka nirantara tadrUpa meM raha sakatA hai| yaha sAta bAra pUrvakoTi Ayu vAloM meM utpanna hokara AThavIM bAra bharata airAvata meM ekAnta suSamA Are meM tIna palyopama kI sthiti sahita utpanna hone vAle kI apekSA se hai| dharmAcaraNa kI apekSA jaghanya se eka samaya (sarvavirati pariNAma eka samaya kA bhI saMbhava hai) aura utkarSa se dezona pUrvakoTi tk| samagra cAritrakAla bhI itanA hai| ' bharata-airAvata karmabhUmika manuSya puruSa bhI bharata-airAvata kSetra kI apekSA jaghanya antarmuhUrta aura utkarSa se dezona pUrvakoTi adhika tIna palyopama taka tadrUpa meM nirantara raha sakatA hai| yaha pUrvakoTi Ayu vAle kisI videhapuruSa ko bharatAdikSetra meM saMharaNa kara lAne para bharatakSetrIya vyapadeza hone se bhavAyu ke kSaya hone para ekAnta suSamAkAla ke prAraMbha meM utpanna hone vAle manuSyapuruSa kI apekSA se samajhanA caahie| dharmAcaraNa kI apekSA se jaghanya eka samaya aura utkarSa se dezona pUrvakoTi taka saMciTThaNA samajhanI caahie| pUrvavideha-pazcimavideha karmabhUmika manuSyapuruSa usI rUpa meM nirantara kSetra kI apekSA jaghanya antarmuhUrta aura utkarSa se pUrvakoTipRthaktva taka raha sakatA hai| vaha bAra bAra vahIM sAta bAra utpatti kI apekSA se samajhanA caahie| isake bAda avazya gati aura yoni kA parivartana hotA hI hai| dharmAcaraNa kI apekSA jaghanya se eka samaya aura utkarSa se dezona puurvkotti| akarmabhUmika manuSya puruSa tadbhAva ko chor3e binA nirantara janma kI apekSA se palyopamAsaMkhyeyabhAga nyUna eka palyopama taka aura utkarSa se tIna palyopama taka raha sakatA hai| saMharaNa kI apekSA jaghanya se antarmuhUrta (yaha antarmuhUrta Ayu zeSa rahane para akarmabhUmi meM saMharaNa kI apekSA se hai|) hai aura utkarSa se dezona pUrvakoTi adhika tIna palyopama tk| yaha dezona pUrvakoTi Ayu vAle puruSa kA uttarakuru Adi meM saMharaNa ho aura vaha vahIM mara kara vahIM utpanna ho, isa apekSA se hai| dezonatA garbhakAla kI apekSA se hai| garbhasthita ke saMharaNa kA pratiSedha hai| haimavata-hairaNyavata akarmabhUmika manuSya puruSa janma kI apekSA jaghanya se palyopamAsaMkhyeyabhAga nyUna Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152] [jIvAjIvAbhigamasUtra eka palyopama taka aura utkarSa se paripUrNa palyopama taka usI rUpa meM raha sakatA hai| saMharaNa kI apekSA jaghanya antarmuhUrta aura utkarSa se dezona pUrvakoTi adhika eka palyopama raha sakatA hai| harivarSa-ramyakavarSa akarmabhUmika manuSya-puruSa janma kI apekSA jaghanya palyopamAsaMkhyeya bhAga nyUna do palyopama taka aura utkarSa se paripUrNa do palyopama tk| jaghanya aura utkarSa se vahA~ itanI hI Ayu sambhava hai| saMharaNa kI apekSA jaghanya se antarmuhUrta (kyoMki antarmuhUrta se kama Ayu vAle puruSa kA saMharaNa nahIM hotA) aura utkarSa se dezona pUrvakoTi adhika do palyopama taka tadpa meM raha sakatA hai| devakuru-uttarakuru akarmabhUmika manuSya-puruSa kSetra kI apekSA jaghanya se palyopamAsaMkhyeya bhAga nyUna tIna palyopama aura utkarSa se paripUrNa tIna palyopama taka usI rUpa meM raha sakatA hai| saMharaNa kI apekSA jaghanya se antarmuhUrta aura utkarSa se dezonapUrvakoTi adhika tIna palyopama taka usI rUpa meM raha sakatA hai| ___antIpaka manuSya-puruSa janma kI apekSA dezona palyopama kA asaMkhyeya bhAga taka aura utkarSa se paripUrNa palyopama kA asaMkhyeya bhAga taka raha sakatA hai| saMharaNa kI apekSA jaghanya se antarmuhUrta aura utkarSa se pUrvakoTi adhika palyopamAsaMkhyeya bhAga taka usI puruSaparyAya meM raha sakatA hai| devapuruSoM kI jo sthiti pahale batAI gaI hai, vahI unakI saMciTThaNA (kAyasthiti) bhI hai| zaMkA kI jA sakatI hai ki aneka bhava-bhAvoM kI apekSA se kAyasthiti hotI hai vaha eka hI bhava meM kaise ho sakatI hai ? yaha doSa nahIM hai kyoMki yahA~ kevala utanI hI vivakSA hai ki devapuruSa deva puruSatva ko chor3e binA kitane kAla taka raha sakatA hai| deva mara kara anantara bhava meM deva nahIM hotA ataH yaha atideza kiyA gayA hai ki jo devoM kI bhavasthiti hai vahI unakI saMciTThaNA hai| antaradvAra 55. purisassa NaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM aMtaraM hoi ? goyamA ! jahanneNaM ekkaM samayaM ukkoseNaM vnnssikaalo| tirikkhajoNiyapurisANaM jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM vnnssikaalo| evaM jAva khhyrtirikkhjonniypurisaannN| maNussapurisANaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM aMtaraM hoi ? goyamA! khettaM paDucca jahanneNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM vnnssikaalo|dhmmcrnnN paDucca jahanneNaM ekkaM samayaM ukkoseNaM aNaMtakAlaM aNaMtAo ussappiNI-osappiNIo jAva avaDDa poggalapariyaTeM desuunnN| kammabhUmagANaM jAva videho jAva dhammacaraNe ekko samao sesaM jahitthINaM jAva aNtrdiivgaannN| devapurisANaM jahanneNaMaMtomuhuttaM ukkosennNvnnssikaalo|bhvnnvaasidevpurisaannN tAva jAva sahassAro, jahanneNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM vnnssikaalo| Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pratipatti: antaradvAra ] [153 ANatadevapurisANaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM aMtaraM hoI ? goyamA ! jahantreNa vAsapuhuttaM ukkoseNaM vnnssikaalo| evaM jAva gevejjadevapurisassa vi / aNuttarovavAiyadevapurisassa jahantreNaM vAsapuhuttaM ukkoseNaM saMkhejjAiM sAgarovamAI sAiregAI / [ 55 ] bhaMte ! puruSa kA antara kitanA kahA gayA hai ? (arthAt puruSa, puruSa - paryAya chor3ane ke bAda phira kitane kAla pazcAt puruSa hotA hai ? ) gautama ! jaghanya se eka samaya aura utkarSa se vanaspatikAla ke bAda puruSa punaH puruSa hotA hai / bhagavan ! tiryakyonika puruSoM kA antara kitanA kahA gayA hai ? gautama ! jaghanya se antarmuhUrta aura utkRSTa vanaspatikAla kA antara hai| isI prakAra khecara tiryakyonika paryanta ke viSaya meM jAnanA caahie| bhagavan ! manuSya puruSoM kA antara kitane kAla kA hai ? gautama ! kSetra kI apekSA jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa vanaspatikAla kA antara hai| dharmAcaraNa kI apekSA jaghanya se eka samaya aura utkRSTa se ananta kAla arthAt isa avadhi meM ananta utsarpiNiyAMavasarpiNiyAM bIta jAtI haiM yAvat vaha dezona ardhapudgala parAvartakAla hotA hai| karmabhUmi ke manuSya kA yAvat videha ke manuSyoM kA antara yAvat dharmAcaraNa kI apekSA eka samaya ityAdi jo manuSyastriyoM ke lie kahA gayA hai vahI yahA~ kahanA cAhie / antadvIpoM ke antara taka usI prakAra kahanA cAhie / devapuruSoM kA jaghanya antara antarmuhUrta aura utkRSTa vanaspatikAla hai| yahI kathana bhavanavAsI devapuruSa se lagA kara sahasrAra devaloka taka ke deva puruSoM ke viSaya meM samajhanA cAhie / bhagavan ! Anata devapuruSoM kA antara kitane kAla kA kahA gayA hai ? gautama ! jaghanya se varSapRthaktva (ATha varSa) aura utkarSa se vanaspatikAla kA antara hotA hai / isI prakAra graivayeka devapuruSoM kA bhI antara jAnanA caahie| anuttaropapAtika devapuruSoM kA antara jaghanya se varSapRthaktva aura utkRSTa saMkhyAta sAgaropama se kucha adhika kA hotA hai / vivecana - pUrva sUtra meM usI paryAya meM nirantara rahane kA kAlamAna batAyA gayA thaa| isa sUtra meM jIva apanI vartamAna paryAya ko chor3ane ke bAda punaH usa paryAya ko jitane samaya bAda punaH prApta karatA hai, yaha kahA hai usako antara kahA jAtA hai| yahA~ tiryaMca, manuSya aura deva puruSoM ke antara kI vivakSA hai| sAmAnya rUpa se puruSa, puruSaparyAya chor3ane ke pazcAt kitane kAla ke bAda punaH puruSaparyAya prApta karatA hai, aisA gautamasvAmI dvArA prazna kiye jAne para bhagavAn kahate haiM ki gautama ! jaghanya se eka samaya aura utkarSa se vanaspatikAla kA antara hotA hai / isakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 ] [jIvAjIvAbhigamasUtra jaba koI puruSa upazamazreNI para car3ha kara puruSaveda ko upazAnta kara detA hai aura eka samaya ke bAda hI mara kara vaha deva-puruSa meM hI niyama se utpanna hotA hai, isa apekSA se eka samaya kA antara kahA gayA hai| yahA~ koI zaMkA karatA hai ki strI aura napuMsaka bhI zreNI para car3hate haiM to unakA antara eka samaya kA kyoM nahIM kahA? isakA uttara hai ki zreNI para ArUr3ha strI yA napuMsaka veda kA upazamana karane ke anantara mara kara tathAvidha zubha adhyavasAya se mara kara niyama se deva puruSoM meM hI utpanna hote haiM, deva striyoM yA napuMsakoM meM nhiiN| ataH unakA antara eka samaya nahIM hotaa| utkarSa se puruSa kA antara vanaspatikAla kahA gayA hai| vanaspatikAla ko spaSTa karate hue kahA gayA hai ki 'kAla se ananta utsarpiNiyAM aura ananta avasarpiNiyAM usameM bIta jAtI haiM, kSetra se ananta loka ke pradezoM kA apahAra ho jAtA hai aura asaMkhyeya pudgalaparAvarta bIta jAte haiM / ve pudgalaparAvarta AvalikA ke samayoM ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hote haiN|' sAmAnya se puruSa kA antara batAne ke pazcAt tiryak puruSa Adi vizeSaNoM-bhedoM kI apekSA antara kA kathana kiyA gayA hai| tiryakyoni puruSoM kA antara jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa vanaspatikAla hai| isa prakAra jaisA tiryaMca striyoM kA antara batAyA gayA hai, vahI antara tiryak puruSoM kA bhI samajhanA caahie| jalacara, sthalacara, khecara puruSoM kA bhI jaghanya aura utkRSTa antara kramazaH antarmuhUrta aura vanaspatikAla jAnanA caahie| manuSya striyoM kA jo antara pUrva meM kahA gayA hai, vahI manuSya puruSoM kA bhI antara samajhanA caahie| vaha isa prakAra hai sAmAnyataH manuSya-puruSa kA kSetra kI apekSA jaghanya antarmuhUrta aura utkarSa se vanaspatikAla kA antara hai| dharmAcaraNa kI apekSA jaghanya se eka samaya (kyoMki cAritra svIkAra karane ke pazcAt girakara punaH eka samaya meM cAritrapariNAma ho sakate haiM), utkarSa se dezona apArdhapudgalaparAvarta hai| isI prakAra bharata, airavata, pUrvavideha, aparavideha karmabhUmi ke manuSya kA janma ko lekara, tathA cAritra ko lekara jaghanya aura utkRSTa antara kahanA caahie| ___sAmAnya se akarmabhUmika manuSya puruSa kA janma ko lekara antara jaghanya se antarmuhUrta adhika dasa hajAra varSa haiM, kyoMki vaha mara kara jaghanya sthiti ke devoM meM utpanna hokara vahA~ se cyava kara karmabhUmi meM strI yA puruSa ke rUpa meM paidA hokara punaH akarmabhUmi manuSya ke rUpa meM utpanna ho sakatA hai| bIca meM karmabhUmi meM paidA hokara marane kA kathana isalie kiyA gayA hai ki devabhava se cyavakara koI jIva sIdhA akarmabhUmiyoM meM manuSya yA tiryak saMjJI paMcendriya ke rUpa meM utpanna nahIM hotaa| utkarSa se vanaspatikAla kA antara hai| 1. 'arNatAo ussappiNIo osappiNIo kAlao, khettao aNaMtA logA, asaMkhejjA poggalapariyaTTA, te NaM puggalapariyaTTA AvaliyAe asaMkhejjai bhaago|' iti Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pratipatti: antaradvAra] [155 saMharaNa kI apekSA jaghanya se antarmuhUrta (akarmabhUmi se karmabhUmi meM saMhata kiye jAne ke bAda antarmuhUrta meM tathAvidha buddhiparivartana hone se punaH vahIM lAkara rakha dene kI apekSA se) utkarSa se vnsptikaal| itane kAla ke bItane para akarmabhUmiyoM meM utpatti kI taraha saMharaNa bhI niyama se hotA hai| isI taraha haimavata hairaNyavata Adi akarmabhUmiyoM meM janma se aura saMharaNa se jaghanya aura utkRSTa antara kahanA caahie| isI taraha antIpaka akarmabhUmika manuSya puruSa kI vaktavyatA taka pUrvavat antara kahanA caahie| __ manuSya-puruSa kA antara batAne ke pazcAt devapuruSa kA antara batAte hue sUtrakAra kahate haiM ki sAmAnya se devapuruSa kA antara jaghanya se antarmuhUrta aura utkRSTa vanaspatikAla hai| devabhava se cyavakara garbhaja manuSya meM utpanna hokara paryApti pUrI karane ke bAda tathAvidha adhyavasAya se marakara punaH vaha jIva devarUpa meM utpanna ho sakatA hai| isa prakAra asurakumAra se lagAkara sahasrAra (AThaveM) devaloka taka ke devoM kA antara kahanA caahie| Anatakalpa (nauveM devaloka) ke deva kA antara jaghanya se varSapRthaktva hai| kyoMki Anata Adi kalpa se cyavita hokara punaH Anata Adi kalpa meM utpanna hone vAlA jIva niyama se (manuSyabhava meM) cAritra lekara hI vahA~ utpanna ho sakatA hai| cAritra lie binA koI jIva Anata Adi kalpoM meM janma nahIM le sktaa| cAritra ATha varSa kI avasthA se pUrva nahIM hotA ataH ATha varSa taka kI avadhi kA antara batAne ke lie varSapRthaktva kahA hai| utkarSa se vanaspatikAla kA antara hai| anuttaropapAtika kalpAtIta devapuruSa kA antara jaghanya se varSapRthaktva aura utkarSa se kucha adhika saMkhyeya sAgaropama hai| anya vaimAnika devoM meM utpatti ke kAraNa saMkhyeya sAgara aura manuSyabhavoM meM utpatti ko lekara kucha adhikatA samajhanI caahie| yadyapi yaha kathana sAmAnya rUpa se saba anuttaropapAtika devoM ke lie hai tathApi yaha vijaya, vaijayanta, jayanta aura aparAjita vimAnoM kI apekSA se samajhanA cAhie, kyoMki sarvArthasiddha vimAna meM eka bAra hI utpatti hotI hai, ataH antara kI saMbhAvanA hI nahIM hai| vRttikAra ne antara ke viSaya meM matAntara kA ullekha karate hue kahA hai ki bhavanavAsI se lekara IzAna devaloka taka ke deva kA antara jaghanya antarmuhUrta hai, sanatkumAra se lagAkara sahasrAra taka jaghanya antara nau dina, Anatakalpa se lagAkara acyutakalpa taka nau mAsa, nava graiveyakoM meM aura sarvArthasiddha ko chor3akara zeSa anuttaropapAtika devoM kA antara nau varSa kA hai| graiveyaka taka sarvatra utkRSTa antara vanaspatikAla hai| vijayAdi cAra mahAvimAnoM meM do sAgaropama kA utkRSTa antara hai| 1. AIsANAdamarassa aMtaraM hoNayaM muhuttNto| AsahasAre accuyaNuttara diNamAsavAsa nv||1|| thAvarakAlukkoso savvaThe vIyao na uvvaao| do ayarA vijyaadisu..........................|| -malayagirivRtti Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 ] [jIvAjIvAbhigamasUtra alpabahutva 56. appAbahuyANi jahevitthINaM jAva etesiM NaM bhaMte ! devapurisANaM bhavaNavAsINaM vANamaMtarANaM jotisiyANaM vemANiyANa ya kayare kayarehito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA? goyamA ! savvatthovA vemANiyadevapurisA, bhavaNavaidevapurisA asaMkhejaguNA, vANamaMtaradevapurisA asaMkhejaguNA, joisiyAdevapurisA sNkhejgunnaa| etesiM NaM bhaMte ! tirikkhajoNiya-purisANaM jalayarANaM thalayarANaM khahayarANaM, maNussapurisANaM kammabhUmagANaM akammabhUmagANaM aMtaradIvagANaM, devapurisANaM bhavaNavAsINaM vANamaMtarANaM joisiyANaM vemANiyANaM sohammANaM jAva savvaTThasiddhagANa ya kayare kayarahito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? goyamA! savvatthovAaMtaradIvagamaNussapurisA, devakuruttarakuruakammabhUmaga maNussapurisA do vi saMkhejjaguNA harivAsa rammagavAsa akammabhUmaga maNussapurisA do vi saMkhejjaguNA, hemavata heraNyavatavAsa akammabhUmaga maNussapurisA dovi saMkhenjaguNA; bharaheravatavAsa kammabhUmaga maNussapurisA dovi saMkhejjaguNA, puvvavideha avaravideha kammabhUmaga maNussapurisA dovi saMkhejjaguNA, aNuttarovavAiya devapurisA asaMkhejjaguNA, uvarimagevijja devapurisA saMkhejjaguNA, majjhimagevija devapurisA saMkhejjaguNA, heTThimagevija devapurisA saMkhejjaguNA, accuyakappe devapurisA saMkhejjaguNA, jAva ANatakappe devapurisA saMkhejjaguNA, sahassAre kappe devapurisA asaMkhejjaguNA, mahAsukke kappe devapurisA asaMkhejaguNA, jAva mAhiMde kappe devapurisA asaMkhejjaguNA, sarNakumArakappe devapurisA asaMkhejjaguNA, IsANakappe devapurisA asaMkhegjaguNA, sohamme kappe devapurisA saMkhejjaguNA, bhavaNavAsidevapurisA asaMkhejjaguNA, khahayara tirikkhajoNiya purisA asaM jaguNA, thalayara tirikkhajoNiya purisA saMkhejaguNA, jalayara tirikkhajoNiya purisA asaMkhejaguNA, Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pratipatti: alpabahutva ] vANamaMtara devapurisA saMkhejjaguNA, jotisiyadevapurisA saMkhejjaguNA / [157 [56] striyoM kA jaisA alpabahutva kahA yAvat he bhagavan ! deva puruSa - bhavanapati, vAnavyaMtara, jyotiSka aura vaimAnika meM kauna kisase alpa, adhika, tulya yA vizeSAdhika haiM ? gautama ! sabase thor3e vaimAnika devapuruSa, unase bhavanapati devapuruSa asaMkhyeyaguNa, unase vAnavyantara devapuruSa asaMkhyeya guNa, unase jyotiSka devapuruSa saMkhyeyaguNA haiM / he bhagavan ! ina tiryaMcayonika puruSoM - jalayara, sthalacara, aura khecara; manuSya puruSoM - karmabhUmika, akarmabhUmika, antadvIpakoM meM; devapuruSoM - bhavanavAsI, vAnavyantara, jyotiSka aura vaimAnikoM - saudharma devaloka yAvat sarvArthasiddha devapuruSoM meM kauna kisase alpa, bahuta, tulya yA vizeSAdhika haiM ? gautama ! sabase thor3e antadvIpoM ke manuSyapuruSa, unase devakuru uttarakuru akarmabhUmika manuSyapuruSa donoM saMkhyAtaguNa, unase harivAsa ramyakavAsa akarmabhUmika manuSyapuruSa donoM saMkhyAtaguNa, unase hemavata hairaNyavata akarmabhUmika manuSyapuruSa donoM saMkhyAtaguNa, unase bharata airavatavAsa karmabhUmi ke manuSyapuruSa donoM saMkhyAtaguNa, unase pUrvavideha aparavideha karmabhUmika manuSyapuruSa donoM saMkhyAtaguNa, unase anuttaropapAtika devapuruSa asaMkhyAtaguNa, unase uparima graiveyaka devapuruSa saMkhyAtaguNa, unase madhyama graiveyaka devapuruSa saMkhyAtaguNa, unase adhastana graiveyaka devapuruSa saMkhyAtaguNa, unase acyutakalpa ke devapuruSa saMkhyAtaguNa, unase yAvat Anatakalpa ke devapuruSa saMkhyAtaguNa, unase sahasrArakalpa ke devapuruSa asaMkhyAtaguNa, unase mahAzukrakalpa ke devapuruSa asaMkhyAtaguNa, unase yAvat mahendrakalpa ke devapuruSa asaMkhyAtaguNa, unase sanatkumArakalpa ke devapuruSa asaMkhyAtaguNa, unase IzAnakalpa ke devapuruSa asaMkhyAtaguNa, unase saudharmakalpa ke devapuruSa saMkhyAtaguNa, unase bhavanavAsI devapuruSa asaMkhyAtaguNa, unase khecara tiryaMcayonika puruSa asaMkhyAtaguNa, unase sthalacara tiryaMcayonika puruSa saMkhyeyaguNa, unase jalacara tiryaMcayonika puruSa asaMkheyaguNa, unase vANavyantara devapuruSa saMkheyaguNa, unase jyotiSI devapuruSa saMkheyaguNa haiN| vivecana - sAmAnya strI - prakaraNa meM striyoM ke alpabahutva kA kathana jisa prakAra kiyA gayA hai, usI prakAra se sAmAnya puruSoM kA alpabahutva kahanA cAhie / yahA~ para alpabahutva kA prakaraNa yAvat devapuruSoM ke alpabahutva prakaraNa se pahale pahale kA gRhIta huA hai| yahA~ pAMca prakAra se alpabahutva batAyA hai| jisameM pahalA sAmAnya se tiryaMca, manuSya aura deva puruSoM ko lekara, dUsarA tiryaMcayonika, jalacara, sthalacara, khecara puruSoM ko lekara, tIsarA karmabhUmika Adi tIna prakAra ke manuSyoM ko lekara, cauthA cAra prakAra ke devoM ko lekara aura pAMcavAM sabako mizrita karake alpabahutva batAyA hai / . Adi ke tIna alpabahutva to jaise inakI striyoM ko lekara kahe haiM vaise hI yahA~ puruSoM ko lekara kahanA caahie| ina tIna alpabahutvoM kA yahA~ 'yAvata' pada se grahaNa kiyA hai| vaha strIprakaraNa ke alpabahutva meM dekha lenA caahie| antara kevala yaha ki 'strI' kI jagaha 'puruSa' pada kA prayoga karanA cAhie / Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158] [jIvAjIvAbhigamasUtra cauthA devapuruSa sambandhI alpabahutva sUtrakAra ne prastuta sUtra meM sAkSAt kahA hai| vaha isa prakAra haisabase thor3e anuttaropapAtika devapuruSa haiM, kyoMki unakA pramANa kSetrapalyopama ke asaMkhyeya bhAgavartI AkAzapradezoM kI rAzi tulya hai| unase uparitana graiveyaka devapuruSa saMkhyeyaguNa haiN| kyoMki ve bRhattara kSetrapalyopama ke asaMkhyeyabhAgavartI AkAza pradezoM kI rAzi pramANa haiM / vimAnoM kI bahulatA ke kAraNa saMkhyeyaguNatA hai| anuttara devoM ke pAMca vimAna haiM aura uparitana graiveyaka devoM ke sau vimAna haiN| pratyeka vimAna meM asaMkhyeya deva haiN| jaise-jaise vimAna nIce haiM unameM devoM kI saMkhyA pracuratA se hai| isase jAnA jAtA hai ki anuttaravimAna devapuruSoM se uparitana graiveyaka devapuruSa saMkhyeyaguNa haiN| uparitana graiveyaka devapuruSoM kI apekSA madhyama graiveyaka devapuruSa saMkhyeyaguNa haiM / unase adhastana graiveyaka devapuruSa saMkhyeyaguNa haiM, unase acyutakalpa ke devapuruSa saMkhyeyaguNa haiN| unase AraNakalpa ke devapuruSa saMkhyeyaguNa haiN| yahA~ yaha jJAtavya hai ki yadyapi AraNa aura acyuta kalpa donoM samazreNI aura samAna vimAnasaMkhyA vAle haiM to bhI kRSNapAkSika jIva tathAsvabhAva se dakSiNadizA meM adhika rUpa meM utpanna hote haiN| jIva do prakAra ke haiM-kRSNapAkSika aura shuklpaakssik| jina jIvoM kA kucha kama ardhapudgalaparAvarta saMsAra zeSa rahA hai ve zuklapAkSika haiN| isase adhika dIrgha saMsAra vAle kRSNapAkSika haiN| 1 ___ kRSNapAkSikoM kI apekSA zuklapAkSika thor3e haiN| alpasaMsArI jIva thor3e hI haiN| kRSNapAkSika bahuta haiM, kyoMki dIrghasaMsArI jIva anantAnanta haiN| zaMkA ho sakatI hai ki yaha kaise mAnA jAya ki kRSNapAkSika pracuratA se dakSiNadizA meM paidA hote haiM ? AcAryoM ne kahA hai ki aisA svAbhAvika rUpa se hI hotA hai| kRSNapAkSika prAyaH dIrghasaMsArI hote haiM aura dIrghasaMsArI prAyaH bahuta pApakarma ke udaya se hote haiN| bahuta pApa kA udaya vAle jIva prAyaH krUrakarmA hote haiM aura krUrakarmA jIva prAyaH tathAsvabhAva se bhavasiddhika hote hue bhI dakSiNa dizA meM utpanna hote haiN| ataH dakSiNa dizA meM kRSNapAkSikoM kI pracuratA hone se acyutakalpa ke devapuruSoM kI apekSA AraNakalpa ke devapuruSa saMkhyeyaguNa haiN| __ AraNakalpa ke devapuruSoM kI apekSA prANatakalpa ke devapuruSa saMkhyeyaguNa haiN| unase Anatakalpa ke devapuruSa saMkhyeyaguNa haiN| yahA~ bhI prANatakalpa kI apekSA Anatakalpa meM kRSNapAkSika dakSiNadizA meM jyAdA hone se saMkhyeyaguNa haiN| saba anuttaravAsI deva aura Anatakalpa vAsI paryanta devapuruSa pratyeka kSetrapalyopama ke asaMkhyeya bhAgavartI AkAza pradezoM kI rAzi pramANa haiM / kevala asaMkhyeya bhAga asaMkhyeya prakAra kA hai isalie pUrvokta saMkhyeyaguNatva meM koI virodha nahIM hai| 1. jesimavaDDho puggalapariyaTro sesao ya sNsaaro| te sukkapakkhiyA khalu ahie puNa knnhpkkhiiaa|| 2. pAyamiha kUrakammA bhavasiddhiyA vi daahinnillesu| neraiya-tiriya-maNuyA, surAiThANesu gacchanti // Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pratipatti: alpabahutva ] Anatakalpa devapuruSoM se sahasrArakAla vAsI devapuruSa asaMkhyeyaguNa haiM kyoMki ve ghanIkRta loka kI eka prAdezika zreNI ke asaMkhyAtaveM bhAga meM jitane AkAzapradeza haiM, unake tulya haiN| unase mahAzukrakalpavAsI devapuruSa asaMkhyeyaguNa haiN| kyoMki ve vRhattara zreNI ke asaMkhyeya bhAgavartI AkAza pradeza rAzi tulya haiM / vimAnoM kI bahulatA se yaha asaMkhyeya guNatA jAnanI cAhie / sahasrArakalpa meM vimAnoM kI saMkhyA chaha hajAra hai jabaki mahAzukra vimAna meM cAlIsa hajAra vimAna haiM / nIce-nIce ke vimAnoM meM Upara ke vimAnoM kI apekSA adhika devapuruSa hote haiM / [159 mahAzukrakalpa ke devapuruSoM kI apekSA lAntaka devapuruSa asaMkhyeyaguNa haiN| kyoMki ve vRhattama zreNI ke asaMkhyeya bhAgavartI AkAza pradeza rAzi pramANa haiN| unase brahmalokavAsI devapuruSa asaMkhyeyaguNa haiN| kyoMki ve adhika vRhattama zreNI ke asaMkhyeyabhAgagata AkAzapradezarAzi pramANa haiN| unase mAhendrakalpavAsI devapuruSa asaMkhyeyaguNa haiM kyoMki ve aura adhika vRhattama zreNI ke asaMkhyeya bhAgagata AkAza pradezarAzi tulya haiN| unase sanatkumArakalpa ke deva asaMkhyeyaguNa haiN| kyoMki vimAnoM kI bahulatA haiM / sanatkumArakalpa meM bAraha lAkha vimAna haiM aura mAhendrakalpa meM ATha lAkha vimAna haiN| dUsarI bAta yaha hai ki sanatkumArakalpa dakSiNadizA meM hai aura mAhendrakalpa uttaradizA meM hai| dakSiNadizA meM bahuta se kRSNapAkSika utpanna hote haiM / isalie mAhendrakalpa se sanatkumArakalpa meM devapuruSa asaMkhyeyaguNa haiN| sahasrArakalpa se lagAkara sanatkumArakalpa ke deva sabhI apane-apane sthAna meM ghanIkRta loka kI eka zreNI ke asaMkhyeyabhAga meM rahe hue AkAzapradezoM kI rAzi pramANa haiM parantu zreNI kA asaMkhyeya bhAga asaMkhyeya taraha kA hone se asaMkhyAtaguNa kahane meM koI virodha nahIM AtA / sanatkumArakalpa ke devapuruSoM se IzAnakalpa ke devapuruSa asaMkhyeyaguNa haiM kyoMki ve aMgulamAtra kSetra kI pradezarAzi ke dvitIya vargamUla ko tRtIya vargamUla se guNita karane para jitanI pradezarAzi hotI hai utanI ghanIkRta loka kI eka prAdezika zreNiyoM meM jitane AkAza pradeza hote haiM, usakA jo battIsavA~ bhAga hai, utane pramANa vAle haiM / IzAnakalpa ke devapuruSoM se saudharmakalpavAsI devapuruSa saMkhyeyaguNa haiM / yaha vimAnoM kI bahulatA ke kAraNa jAnanA caahie| IzAnakalpa meM aTThAvIsa lAkha vimAna haiM aura saudharmakalpa meM battIsa lAkha vimAna haiN| dUsarI bAta yaha hai ki saudharmakalpa dakSiNadizA meM hai aura IzAnakalpa uttaradizA meM hai| dakSiNa dizA meM tathAsvabhAva se kRSNapAkSika adhika utpanna hote haiM ataH IzAnadevaloka ke devoM se saudharmadevaloka ke deva saMkhyAtaguNa hote haiM / yahA~ eka zaMkA hotI hai ki sanatkumAra aura mAhendrakalpa meM bhI ukta yukti kahI hai| phira vahA~ to mAhendra kI apekSA sanatkumAra meM devoM kI saMkhyA asaMkhyAtaguNa kahI hai aura yahA~ saudharma meM IzAna se saMkhyAtaguNa hI pramANa batAyA hai, aisA kyoM ? isakA uttara yahI hai ki tathAsvabhAva se hI aisA hai / prajJApanA Adi meM sarvatra aisA hI kahA gayA haiM / Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160] [jIvAjIvAbhigamasUtra saudharma devoM se bhavanavAsI deva asaMkhyeyaguNa haiN| kyoMki ve aMgulamAtra kSetra kI pradezarAzi ke prathama vargamUla meM dvitIya vargamUla kA guNA karane se jitanI pradezarAzi hotI hai, utanI ghanIkRta loka kI eka prAdezika zreNiyoM meM jitane AkAzapradeza haiM, unake battIsaveM bhAga pramANa haiN| unase vyantara deva asaMkhyeyaguNa haiM kyoMki ve eka pratara ke saMkhyeya koDAkoDI yojana pramANa eka prAdezikI zreNI pramANa jitane khaNDa hote haiM, unakA battIsaveM bhAga pramANa haiN| unase jyotiSka deva saMkhyeyaguNa haiN| kyoMki do sau chappana aMgula pramANa eka prAdezikI zreNI jitane eka pratara meM jitane khaNDa hote haiM, unake battIsaveM bhAga pramANa haiN| aba pAMcavA alpabahutva kahate haiM sabase thor3e antIpika manuSya haiM, kyoMki kSetra thor3A haiM, unase devakuru-uttarakuru ke manuSyapuruSa saMkhyeyaguNa haiM, kyoMki kSetra bahuta hai| svasthAna meM donoM paraspara tulya haiM kSetra samAna hone se| unase harivarSa ramyakavarSa ke manuSyapuruSa saMkhyeyaguNa haiM, kyoMki kSetra atibahula hone se| svasthAna meM paraspara tulya haiM kyoMki kSetra samAna hai| ___ unase haimavata hairaNyavata ke manuSyapuruSa saMkhyeyaguNa haiM kyoMki kSetra kI alpatA hone para bhI sthiti kI bahulatA ke kAraNa unakI pracuratA hai| svasthAna meM paraspara tulya haiN| ___ unase bharata airavata karmabhUmi ke manuSyapuruSa saMkhyeyaguNa haiM, kyoMki ajita prabhu ke kAla meM utkRSTa pada meM svabhAvataH hI manuSyapuruSoM kI ati pracuratA hotI hai| svasthAna meM donoM paraspara tulya haiM, kyoMki kSetra kI tulyatA hai| unase pUrvavideha pazcimavideha ke manuSyapuruSa saMkhyeyaguNa haiN| kyoMki kSetra kI bahulatA hone se ajitasvAmI ke kAla kI taraha svabhAva se hI manuSyapuruSoM kI pracuratA hotI haiN| svasthAna meM paraspara donoM tulya haiN| unase anuttaropapAtika deva asaMkhyeyaguNa haiM, kyoMki ve kSetrapalyopama ke asaMkhyeya bhAgavartI AkAza pradezarAzi pramANa haiN| unase uparitana graiveyaka devapuruSa, madhyama graiveyaka devapuruSa, adhastana graiveyaka devapuruSa, acyutakalpa devapuruSa, AraNakalpa devapuruSa, prANatakalpa devapuruSa, Anatakalpa devapuruSa yathottara (kramazaH) saMkhyeyaguNa haiN| ___ unase sahasrArakalpa devapuruSa, lAntakakalpa devapuruSa, brahmalokakalpa devapuruSa, mAhendrakalpa devapuruSa, sanatkumArakalpa devapuruSa, IzAnakalpa devapuruSa yathottara (kramazaH) asaMkhyeyaguNa haiN| unase saudharmakalpa ke devapuruSa saMkhyeyaguNa haiN| saudharmakalpa devapuruSoM se bhavanavAsI devapuruSa asaMkhyeyaguNa haiN| unase khecara tiryaMcayonika puruSa asaMkhyeyaguNa haiN| kyoMki ve pratara ke asaMkhyeya bhAgavartI asaMkhyAtazreNigata AkAza pradezarAzi pramANa haiN| Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pratipatti : napuMsaka nirUpaNa] [161 . unase sthalacara saMkhyeyaguNa, unase jalacara saMkhyeyaguNa, unase vAnavyantara deva saMkhyeyaguNa haiM / kyoMki vAnavyantara deva eka pratara meM saMkhyeya yojana koTi pramANa eka prAdezika zreNI ke barAbara jitne khaNDa hote haiM, unake battIsaveM bhAga pramANa haiN| unase jyotiSka deva saMkhyAtaguNa haiN| yukti pahale kahI jA cukI hai| puruSaveda kI sthiti 57. purisavedassa NaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM baMdhaTTiI paNNattA ? goyamA! jahanneNaM aTThasaMvaccharANi ukkoseNaM dssaagrovmkoddaakoddiio|dsvaassyaaii abAdhA, abAhUNiyA kammaThiI kmmnniseo| purisavede NaM bhaMte ! kiMpagAre paNNatte ? goyamA ! vaNadavaggijAlasamANe paNNatte / se ttaM purisaa| [57] he bhagavan ! puruSaveda kI kitane kAla kI baMdhasthiti hai ? gautama ! jaghanya ATha varSa aura utkRSTa dasa koDAkoDI sAgaropama kI baMdhasthiti hai| eka hajAra varSa kA abAdhAkAla hai| abAdhAkAla se rahita sthiti karmaniSeka hai (udayayogya hai)| bhagavan ! puruSaveda kisa prakAra kA kahA gayA haiM ? gautama ! vana kI agnijvAlA ke samAna hai| yaha puruSa kA adhikAra pUrA huaa| vivecana-puruSaveda kI jaghanya sthiti ATha varSa kI hai kyoMki isase kama sthiti ke puruSaveda ke baMdha ke yogya adhyavasAya hI nahIM hote| utkarSa se usa kI sthiti dasa koDAkoDI sAgaropama kI hai| sthiti do prakAra kI kahI gaI hai-(1) karmarUpa se rahane vAlI aura (2) anubhava meM Ane vaalii| yahAM jo sthiti kahI gaI hai vaha karma-avasthAna rUpa hai| anubhavayogya jo sthiti hotI hai vaha abAdhAkAla se rahita hotI hai| abAdhAkAla pUrA hue binA koI bhI karma apanA phala nahIM de sktaa| abAdhAkAla kA pramANa yaha batAyA hai ki jisa karma kI utkRSTa sthiti jitane koDAkoDI sAgaropama kI hotI hai usakI abAdhA utane hI sau varSa kI hotI hai| puruSaveda kI utkRSTa sthiti dasa koDAkoDI sAgaropama kI haiM, ataH usakI abAdhA dasa sau (eka hajAra) varSa hotI hai| abAdhAkAla se rahita sthiti hI anubhavayogya hotI hai-yaha karmaniSeka hai arthAt karmadalikoM kI udayAvalikA meM Ane kI racanAvizeSa hai| * puruSaveda ko dAvAgni-jvAlA samAna kahA hai arthAt vaha prArambha meM tIvra kAmAgni vAlA hotA hai aura zIghra zAnta bhI ho jAtA hai| napuMsaka nirUpaNa 58. se kiM taM NapuMsakA? NapuMsakA tivihA paNNattA, taM jahA-neraiya-napuMsakA, tirikkhajoNiya-napuMsakA, mnnussjonniy-npuNskaa| Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162] [jIvAjIvAbhigamasUtra se kiM taM neraiyanapuMsakA? neraiyanapuMsakA sattavihA paNNattA, taM jahArayaNappabhApuDhavineraiyanapuMsakA, sakkarapabhApuDhavineraiyanapuMsakA, jAva ahesttmpuddhvineriynpuNskaa| se taM neriynpuNskaa| se kiM taM tirikkhajoNiyanapuMsakA ? tirikkhajoNiyanapuMsakA paMcavihA paNNattAegiMdiyatirikkhajoNiyanapuMsakA, beiMdiyatirikkhajoNiyanapuMsakA, teiMdiyatirikkhajoNiyanapuMsakA, cauriMdiyatirikkhajoNiyanapuMsakA, pNciNdiytirikkhjonniynpuNskaa| se kiM taM egiMdiyatirikkhajoNiyanapuMsakA? egiMdiyatirikkhajoNiyanapuMsakA paMcavihA paNNattA, taM jahA puDhavikAiyaegiMdiyatirikkhajoNiyanapuMsakA jAva vnnssikaaiytirikkhjonniynpuNskaa| settaM egidiytirikkhjonniynpuNskaa| se kiM taM beiMdiyatirikkhajoNiyanapuMsakA? beiMdiyatirikkhajoNiyanapuMsakA aNegavihA paNNattA / se ttaM beiNdiytirikkhjonniynpuNskaa| evaM teiMdiyA vi, cauriMdiyA vi| se kiM taM paMciMdiyatirikkhajoNiyanapuMsakA? paMciMdiyatirikkhajoNiyanapuMsakA tivihA paNNattA, taM jahAjalayarA, thalayarA, khhyraa| se kiM taM jalayarA? so ceva puvvuttabhedo AsAliyavajjio bhaanniyvyo| se taM pNciNdiytirikkhjonniynpuNskaa| se kiM taM maNussanapuMsakA? maNussanapuMsakA tivihA paNNattA, taM jahAkammabhUmagA, akammabhUmagA, aMtaradIvagA bhedo jAva bhaanniyvyo| Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pratipatti: napuMsaka nirUpaNa] [163 [59] bhaMte ! napuMsaka kyA haiM-kitane prakAra ke haiM ? gautama ! napuMsaka tIna prakAra ke haiM, yathA-1 nairayika napuMsaka, 2 tiryakyonika napuMsaka aura 3 manuSyayonika npuNsk| nairayika napuMsaka kitane prakAra ke haiM ? nairayika napuMsaka sAta prakAra ke haiM, yathA-ratnaprabhApRthvI nairayika napuMsaka, zarkarAprabhApRthvI nairayika yAvat adhaHsaptamapRthvI nairayika npuNsk| tiryaMcayonika napuMsaka kitane prakAra ke haiM ? tiryaMcayonika napuMsaka pAMca prakAra ke haiM, yathA-ekendriya tiryaMcayonika napuMsaka, dvIndriya tiryaMcayonika napuMsaka, trIndriya tiryaMcayonika napuMsaka, caturindriya tiryaMcayonika napuMsaka aura paMcendriya tiryaMcayonika npuNsk| ekendriya tiryaMcayonika napuMsaka kitane prakAra ke haiM ? ekendriya tiryaMcayonika napuMsaka pAMca prakAra ke haiM, yathApRthvIkAyika ekendriya tiryaMcayonika napuMsaka yAvat vanaspatikAyika tiryaMcayonika npuNsk| yaha ekendriya tiryaMcayonika napuMsaka kA adhikAra huaa| bhaMte ! dvIndriya tiryaMcayonika napuMsaka kitane prakAra ke haiM ? gautama ! aneka prakAra ke haiN| yaha dvIndriya tiryaMcayonika napuMsaka kA adhikAra huaa| isI prakAra trIndriya aura caturindriya kA kathana krnaa| paMcendriya tiryaMcayonika napuMsaka kitane prakAra ke haiM ? ve tIna prakAra ke haiM-jalacara, sthalacara aura khecr| jalacara kitane prakAra ke haiM ? vahI pUrvokta bheda AsAlika ko chor3akara kahane caahie| ye paMcendriya tiryaMcayonika napuMsaka kA adhikAra huaa| bhaMte ! manuSya napuMsaka kitane prakAra ke haiM ? ve tIna prakAra ke haiM, yathA-karmabhUmika, akarmabhUmika aura antarvIpika pUrvokta bheda kahane caahie| vivecana-puruSa sambandhI varNana pUrA karane ke pazcAt zeSa rahe napuMsaka ke sambandha meM yahA~ bheda-prabheda sahita nirUpaNa kiyA gayA hai| napuMsaka ke tIna bheda gati kI apekSA haiM-nArakanapuMsaka, tiryaMcanapuMsaka aura mnussynpuNsk| deva napuMsaka nahIM hote| nAraka napuMsakoM ke nArakapRthviyoM kI apekSA se sAta bheda batAye haiM1. ratnaprabhApRthvInAraka napuMsaka, 2. zarkarAprabhApRthvInAraka napuMsaka, 3. bAlukAprabhApRthvInAraka napuMsaka, 4. paMkaprabhApRthvInAraka napuMsaka, 5. dhUmaprabhApRthvInAraka napuMsaka, 6. tamaHprabhApRthvInAraka napuMsaka aura 7. adhaHsaptamapRthvInAraka napuMsaka / tiryaMcayonika napuMsaka ke jAti kI apekSA se pAMca bheda batAye haiM-ekendriyajAti napuMsaka, dvIndriyajAti Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164] [jIvAjIvAbhigamasUtra napuMsaka, trIndriyajAti napuMsaka, caturindriyajAti napuMsaka aura paMcendriyajAti npuNsk| - ekendriyajAti napuMsako ke pAMca bheda haiM-pRthvIkAya, apkAya, tejaskAya, vAyukAya aura vanaspatikAya npuNsk| dvIndriya, trIndriya aura caturindriya napuMsakoM ke bheda aneka prakAra ke haiN| prathama pratipatti meM inake jo bheda-prabheda batAye haiM, ve saba yahA~ kahane caahie| paMcendriya tiryaMcayonika napuMsaka ke tIna bheda-jalacara napuMsaka, sthalacara napuMsaka aura khecara napuMsaka haiN| inake avAntara bheda-prabheda prathama pratipatti ke anusAra kahane caahie| kevala uraparisarpa meM AsAlikA kA adhikAra nahIM kahanA caahie| kyoMki AsAlikA cakravartI ke skandhAvAra Adi meM kabhI-kabhI utpanna hote hai aura antarmuhUrta mAtra Ayu vAle hote haiM ataH unakI yahA~ vivakSA nahIM hai| manuSya napuMsaka tIna prakAra ke haiM-karmabhUmika, akarmabhUmika aura antardIpika npuNsk| inake bhedaprabheda prathama pratipatti ke anusAra kahane caahie| napuMsaka kI sthiti 59. [1] NapuMsagassa NaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA ? goyamA ! jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM tettIsaM saagrovmaaii| Neraiya napuMsagassa NaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThitI paNNattA ? goyamA ! jahanneNaM dasavAsasahassAiM ukkoseNaM tettIsaM saagrovmaaii| savvesiM ThiI bhANiyavvA jAva adhesttmpuddhvineriyaa| tiriyajoNiya NapuMsakassa NaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThitI paNNattA ? goyamA ! jahanneNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM puvvkoddii|| egidiya tirikkhajoNiya NapuMsakassa NaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA ? goyamA ! jahanneNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM vAvIsaM vaasshssaaiN| puDhavikAiya egidiya tirikkhajoNiya NapuMsakassa NaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA ? goyamA!jahanneNaMaMtomuhattaM ukkoseNaM vAvIsaM vaasshssaaiN|svvesiN egiMdiya napuMsakANaM ThitI bhaanniyvvaa| beiMdiya teiMdiya cauriMdiya NapuMsagANaM ThiI bhaanniyvvaa|| paMciMdiya tirikkhajoNiya NapuMsakassa NaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThitI paNNattA ? goyamA ! jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM puvvkoddii| evaM jalayaratirikkha-cauppada-thalayara-uragaparisappa-bhuyagaparisappa-khahayara tirikkhajoNiyaNapuMsakANaM savvesiM jahanneNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM puvvkoddii| maNussa NapuMsakassa NaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA ? goyamA ! khettaM paDucca jahanneNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM puvvkoddii| dhammacaraNaM paDucca Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pratipatti: napuMsaka kI sthiti ] jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM desUNA puvvakoDI | kammabhUmaga bharaheravaya-puvvavideha - avaravideha maNussaNapuMsagassa vi taheva / akammabhUmaga maNussaNapuMsagassa NaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA ? goyamA ! jammaNaM paDucca jahantreNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM vi aMtomuhuttaM / sAharaNaM paDucca jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM desUNA puvvakoDI / evaM jAva aNtrdiivgaannN| [ 59 ] bhagavan ! napuMsaka kI kitane kAla kI sthiti kahI hai ? gautama ! jaghanya se antarmuhUrta aura utkRSTa tetIsa sAgaropama / bhagavan ! nairayika napuMsaka kI kitanI sthiti kahI hai ? gautama ! jaghanya se dasa hajAra varSa aura utkRSTa tetIsa sAgaropama / saba nAraka napuMsakoM kI sthiti kahanI cAhie adhaH saptamapRthvInAraka napuMsaka taka / bhagavan ! tiryakyonika napuMsaka kI sthiti kitanI hai ? gautama ! jaghanya se antarmuhUrta aura utkRSTa pUrvakoTi / bhagavan ! ekendriya tiryakyonika napuMsaka kI kitanI sthiti kahI hai ? gautama ! jaghansa se antarmuhUrta aura utkRSTa bAvIsa hajAra varSa / [ 165 bhaMte ! pRthvIkAyika ekendriya tiryakyonika napuMsaka kI sthiti kitanI kahI hai ? gautama ! jaghanya se antarmuhUrta aura utkRSTa bAvIsa hajAra varSa / saba ekendriya napuMsakoM kI sthiti kahanI cAhie / dvIndriya, trIndriya, caturindriya napuMsakoM kI sthiti kahanI cAhie / bhagavan ! paMcendriya tiryaka yonika napuMsaka kI kitanI sthiti kahI gaI hai ? gautam ! jaghanya se antarmuhUrta aura utkRSTa pUrvakoTi / isI prakAra jalacaratiryaMca, catuSpadasthalacara, uraparisarpa, bhujaparisarpa, khecara tiryakyonika napuMsaka ina sabakI jaghanya se antarmuhUrta, utkRSTa pUrvakoTi sthiti hai / bhagavan ! manuSya napuMsaka kI sthiti kitanI kahI hai ? gautama ! kSetra kI apekSA jaghanya se antarmuhUrta aura utkRSTa pUrvakoTi / dharmAcaraNa kI apekSA jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa dezona pUrvakoTi sthiti / karmabhUmika bharata - eravata, pUrvavideha - pazcimavideha ke manuSya napuMsaka kI sthiti bhI usI prakAra kahanI cAhie / bhagavan ! akarmabhUmika manuSya napuMsaka kI kitanI sthiti kahI hai ? gautama ! janma kI apekSA jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa se bhI antarmuhUrta / saMharaNa kI apekSA jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa se dezona pUrvakoTi / isI prakAra antadvIpika manuSya napuMsakoM taka kI sthiti kahanI Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 ] [jIvAjIvAbhigamasUtra caahie| vivecana-napuMsakAdhikAra meM usake bheda-prabheda batAne ke pazcAt usakI sthiti kA nirUpaNa isa sUtra meM kiyA gayA hai| sAmAnyatayA napuMsaka kI jaghanya sthiti antarmuhUrta aura utkRSTa tetIsa sAgaropama kI hai| jaghanya antarmuhUrta kI sthiti tiryaMca aura manuSya napuMsaka kI apekSA se hai aura utkRSTa tetIsa sAgaropama bhI sthiti saptamapRthvI nAraka napuMsaka kI apekSA se hai| vizeSa vivakSA meM prathama nAraka napuMsakoM kI sthiti kahate haiM / sAmAnyataH nairayika napuMsaka kI jaghanya se dasa hajAra varSa aura utkRSTa tetIsa sAgaropama kI hai| vizeSa vivakSA meM alaga-alaga narakapRthviyoM ke nArakoM ko sthiti nimna hai nAraka napuMsakoM kI sthiti nArakapRthvI napuMsaka kA nAma jaghanya utkRSTa ratnaprabhAnAraka napuMsaka dasa hajAra varSa eka sAgaropama zarkarAprabhAnAraka napuMsaka eka sAgaropama tIna sAgaropama bAlukAprabhAnAraka napuMsaka tIna sAgaropama sAta sAgaropama paMkaprabhAnAraka napuMsaka sAta sAgaropama dasa sAgaropama dhUmaprabhAnAraka napuMsaka dasa sAgaropama satraha sAgaropama tamaHprabhAnAraka napuMsaka satraha sAgaropama bAbIsa sAgaropama adhaHsaptamanAraka napuMsaka bAvIsa sAgaropama tetIsa sAgaropama Nmo 39 sAmAnyataH tiryaMca napuMsakoM kI sthiti jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa pUrvakoTi hai| tiryaMca napuMsakoM kI sthiti jaghanya antarmuhUrta tiryaknapuMsakoM ke bheda samuccaya ekendriya napuMsaka pRthvIkAya napuMsaka apkAya napuMsaka tejaskAya napuMsaka vAyukAyanapuMsaka vanaspatikAya napuMsaka dvIndriya napuMsaka trIndriya napuMsaka utkRSTa bAbIsa hajAra varSa bAvIsa hajAra varSa sAta hajAra varSa tIna ahorAtri tIna hajAra varSa dasa hajAra varSa bAraha varSa unapacAsa ahorAtri Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pratipatti: kAyasthiti (napuMsakoM kI saMciTThaNA)] [165 antarmuhUrta chaha mAsa pUrvakoTi caturindriya napuMsaka sAmAnya paMcendriya tiryaMca napuMsaka jalacara , , napuMsaka sthalacara, khecara , , napuMsaka manuSya napuMsakoM kI sthiti jaghanya antarmuhUrta utkRSTa pUrvakoTi pUrvakoTi dezona pUrvakoTi pUrvakoTi dezona pUrvakoTi pUrvakoTi dezona pUrvakoTi manuSya napuMsakoM ke bheda samuccaya manuSya napuMsaka karmabhUmi manuSya napuMsaka kSetra se karmabhUmi manuSya napuMsaka dharmAcaraNa se 4. bharata-eravata karma. ma. na. kSetra se , , dharmAcaraNa se 6. pUrvavideha manuSya napuM. kSetra se pazcimavidehaM manuSya napuM. dharmAcaraNa se akarmabhUmi manuSya napuMsaka (janma se) (kevala saMmUrchima hote haiM,garbhaja nhiiN| yugaliyoM meM napuMsaka nahIM hote) 9. akarmabhUmi manuSya napuMsaka saMharaNa se 10. haimavata hairaNyavata ma. napuMsaka janma se , saMharaNa se 12. harivarSa ramyakavarSa ma. napuMsaka janma se " , saMharaNa se 14. devakuru uttarakuru maM napuMsaka janma se / 15. , , saMharaNa se bRhattara antarmuhUrta dezona pUrvakoTi bRhattara antarmuhUrta dezona pUrvakoTi bRhattara antarmuhUrta dezona pUrvakoTi bRhattara antarmuhUrta dezona pUrvakoTi isa prakAra nAraka napuMsaka, tiryak napuMsaka aura manuSya napuMsakoM kI sthiti batAI gaI hai| kAyasthiti (napuMsakoM kI saMciTThaNA) 59. [2] NapuMsae NaM bhaMte ! NapuMsae tti kAlao kevacciraM hoi ? Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 ] [jIvAjIvAbhigamasUtra gomA ! jahanneNaM ekkaM samayaM ukkoseNaM tarukAlo / iya puMsaNaM bhaMte ! ? goyamA ! jahantreNaM dasavAsasahassAiM, ukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAiM / evaM puDhavIe ThiI bhANiyavvA / tirikkhajoNiya NapuMsae NaM bhaMte0 ? goyamA ! jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM vnnssikaalo| evaM egiMdiya NapuMsakassa, vaNassaikAiyassa, vi evameva / sesANaM jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM asaMkhijjaM kAlaM, asaMkhejjAo ussappiNi-osappiNIo kAlao, khettao asaMkhejjA loyA / beiMdiya teiMdiya cauriMdiya napuMsakANa ya jahantreNaM aMtomuhutta ukkoseNaM saMkhejjaM kAlaM / paMciMdiya tirikkhajoNiya napuMsakANaM NaM bhaMte ! 0 ? goyamA ! jahantreNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM puvvakoDipuhuttaM / evaM jalayaratirikkha cauppada thalayara uragaparisappa bhuyagaparisappa mahoragANa vi / massa NapuMsakassa NaM bhaMte ! 0 ? goyamA ! khettaM paDucca jahantreNa aMtomuhuttaM, ukkoseNaM puvvakoDipuhuttaM / dhammacaraNaM paDucca jahanneNaM ekkaM samayaM ukkoseNaM desUNA puvvakoDI / evaM kammabhUmaga bharaheravaya- puvvavideha - avaravidehesu vi bhANiyavvaM / akammabhUmaka maNussa NapuMsae NaM bhaMte ! 0 ? goyamA ! jambhaNaM paDucca jahanneNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM muhuttapuhuttaM / sAharaNaM paDucca jahanneNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM desUNA puvvakoDI / evaM savvesiM jAva aMtaradIvagANaM / [59] (2) bhagavan ! napuMsaka, napuMsaka ke rUpa meM nirantara kitane kAla taka raha sakatA hai ? gautama ! jaghanya se eka samaya aura utkRSTa se vanaspatikAla taka raha sakatA hai| bhaMte! nairayika napuMsaka ke viSaya meM pRcchA ? gautama ! jaghanya se dasa hajAra varSa aura utkRSTa se tetIsa sAgaropama tk| isa prakAra saba nArakapRthviyoM kI sthiti kahanI caahie| bhaMte! tiryakonika napuMsaka ke viSaya meM pRcchA ? gautama ! jaghanya se antarmuhurta aura utkarSa se vanaspatikAla, isa prakAra ekendriya napuMsaka aura vanaspatikAyika napuMsaka ke viSaya meM jAnanA caahie| zeSa pRthvIkAya Adi jaghanya se antarmuhUrta aura utkarSa se asaMkhyAtakAla taka raha sakate haiN| isa asaMkhyAtakAla meM asaMkhyeya utsarpiNiyAM aura avasarpiNiyAM (kAla kI apekSA) bIta jAtI haiM aura kSetra kI apekSA asaMkhyAta loka ke AkAza pradezoM kA apahAra ho sakatA hai / Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pratipatti:kAyasthiti (napuMsakoM kI saMciTThaNA)] [169 dvIndriya, trIndriya, caturindriya napuMsaka jaghanya se antarmuhUrta aura utkarSa se saMkhyAtakAla taka raha sakate bhaMte ! paMcendriya tiryakyonika napuMsaka ke lie pRcchA ? gautama ! jaghanya se antarmuhUrta aura utkarSa se pUrvakoTipRthaktva paryanta raha sakate haiN| isI prakAra jalacara tiryakyonika, catuSpada sthalacara uraparisarpa, bhujaparisarpa aura mahoraga napuMsakoM ke viSaya meM bhI samajhanA caahie| bhagavan ! manuSya napuMsaka ke viSaya meM pRcchA ? gautama ! kSetra kI apekSA jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa puurvkottipRthktv| dharmAcaraNa kI apekSA jaghanya eka samaya aura utkarSa se dezona puurvkotti| isI prakAra karmabhUmi ke bharata-airavata, pUrvavideha-pazcimavideha napuMsakoM ke viSaya meM bhI kahanA caahie| bhaMte ! akarmabhUmika manuSya-napuMsaka ke viSaya meM pRcchA ? gautama ! janma kI apekSA se jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa muhUrtapRthaktva / saMharaNa kI apekSA jaghanya antarmuhUrta utkRSTa dezona pUrvakoTi taka usI rUpa meM raha sakate haiN| vivecana-pUrvasUtra meM napuMsakoM kI bhavasthiti batAI gaI thii| isa sUtra meM unakI kAyasthiti batAI gaI hai| kAyasthiti kA artha hai usa paryAya ko chor3e binA lagAtAra usI meM banA rhnaa| satata rUpa se usa paryAya meM bhavasthiti ko kAyasthiti bhI kahate haiM aura saMciTThaNA bhI kahate haiN| sAmAnya vivakSA meM napuMsaka rUpa meM usa paryAya ko chor3e binA lagAtAra jaghanya se eka samaya aura utkarSa se vanaspatikAla taka raha sakatA hai| eka samaya kI spaSTatA isa prakAra hai-koI napuMsaka upazamazreNI para car3hAM aura avedaka hone ke bAda upazamazreNI se giraa| napuMsakaveda kA udaya ho jAne para eka samaya ke anantara mara kara deva ho gayA aura puruSaveda kA udaya ho gyaa| isa apekSA se napuMsakaveda jaghanya se eka samaya taka rhaa| utkarSa se napuMsakaveda vanaspatikAla taka rahatA hai| vanaspatikAla AvalikA ke asaMkhyeya bhAga meM jitane samaya haiM, utane pudgalaparAvartakAla kA hotA hai| tathA isa kAla meM ananta utsarpiNiyAM aura ananta avasarpiNiyAM bIta jAtI haiN| kSetra kI apekSA se kaheM to eka samaya meM eka AkAza-pradeza kA apahAra karane para ananta lokoM ke AkAza pradezoM kA apahAra itane kAla meM ho sakatA hai|' nairayika napuMsaka kI kAyasthiti kI vicAraNA meM jo unakI sthiti hai vahI jaghanya aura utkarSa se unakI avasthiti (saMciTThaNA) hai| kyoMki koI nairayika marakara nirantara nairayika nahIM hotA, ataH bhavasthiti hI unakI kAyasthiti jAnanI caahie| bhavasthiti se atirikta unameM kAyasthiti saMbhava nahIM hai| 1. aNaMtAo ussappiNI osAppiNI kAlao, khettao aNaMtA loyA, asaMkhejjA poggalapariyaTTA-vaNassai kaalo| Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [jIvAjIvAbhigamasUtra sAmAnya tiryaMca napuMsakoM kI kAyasthiti jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa vanaspatikAla hai / antarmuhUrta bAda marakara dUsarI gati meM jAne se yA dUsare veda meM ho jAne se jaghanya bhavasthiti antarmuhUrta hai / utkarSa se vanaspatikAla hai, jisakA svarUpa Upara batAyA gayA hai| 170 ] vizeSa vivakSA meM ekendriya napuMsaka kI kAyasthiti jaghanya antarmuhUrta aura utkarSa se vanaspatikAla hai / pRthvI kAyika ekendriya napuMsaka kI kAyasthiti jaghanya antarmuhUrta aura utkarSa se asaMkhyeyakAla hai, ' jo asaMkhyeya utsarpiNiyoM aura asaMkhyeya avasarpiNiyoM pramANa hai aura kSetra se asaMkhyAta lokoM ke AkAza pradezoM ke apahAra tulya hai / isI prakAra apkAyika, tejaskAyika aura vAyukayika kI kAyasthiti bhI kahanI cAhie / vanaspati kI kAyasthiti vahI hai jo sAmAnya ekendriya kI kAyasthiti batAI gaI hai / arthAt jaghanya se antarmuhUrta aura utkarSa se vanaspatikAla / dvIndriya napuMsaka kI kAyasthiti jaghanya se antarmuhUrta aura utkarSa se saMkhyAtakAla hai| yaha saMkhyAtakAla saMkhyeya hajAra varSa kA samajhanA caahie| isI prakAra trIndriya, caturindriya napuMsakoM kI kAyasthiti bhI kahanI cAhie / paMcendriyatiryak napuMsaka kI kAyasthiti jaghanya se antarmuhUrta aura utkarSa se pUrvakoTipRthaktva kI hai / isameM nirantara sAta bhava to pUrvakoTi Ayu ke napuMsaka bhavoM kA anubhava karane kI apekSA se haiN| isake bAda avazya veda kA aura bhava kA parivartana hotA hai| isI prakAra jalacara, sthalacara, khecara napuMsakoM ke viSaya meM bhI samajhanA cAhie / sAmAnyataH manuSya napuMsaka kI kAyasthiti bhI isI taraha - arthAt jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa se pUrvakoTipRthaktva hai| karmabhUmi ke manuSya napuMsaka kI kAyasthiti kSetra kI apekSA jaghanya se antarmuhUrta aura utkarSa se pUrvakoTipRthaktva hai / dharmAcaraNa kI apekSA jaghanya se eka samaya, utkRSTa dezona pUrvakoTi hai / bhAvanA pUrvavat / isI taraha bharata - airavata karmabhUmika manuSya napuMsaka kI kAyasthiti aura pUrvavideha - pazcimavideha karmabhUmika manuSya - napuMsaka kI kAyasthiti bhI jAnanI cAhie / sAmAnya se akarmabhUmika manuSya- napuMsaka kI kAyasthiti janma kI apekSA jaghanya se antarmuhUrta hai / itane se kAla meM ve kaI bAra janma-maraNa karate haiN| utkarSa se antarmuhUrtapRthaktva hai| isake bAda vahA~ usakI utpatti nahIM hotI / saMharaNa kI apekSA jaghanya se antarmuhUrta aura utkarSa se dezona pUrvakoTi hai / haimavata, hairaNyavata, harivarSa, ramyakavarSa, devakuru, uttarakuru, antardvIpika manuSya napuMsakoM kI kAyasthiti bhI isI taraha kI jAnanI caahie| yaha kAyasthiti kA varNana huaa| 1. ukkoseNa asaMkhejjaM kAlaM asaMkhejjAo ussappiNI osappiNio kAlao khetteo asaMkhijjA logA / Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pratipatti: antara] [171 antara [3] napuMsakassa NaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM aMtaraM hoi ? goyamA ! jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM sAgarovamasayapuhuttaM saatiregN| Neraiya napuMsakassa NaM bhaMte ! kevatiyaM kAlaM aMtaraM hoi ? goyamA ! jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM trukaalo| rayaNappabhApuDhavI neraiya NapuMsakassa jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM trukaao| evaM savvesiM jAva adhesttmaa| tirikkhajoNiya NapuMsagassa jahanneNaMaMtomuhuttaM ukkoseNaM sAgaropamasayapuhuttaM saatiregN| egiMdiya tirikkhajoNiyaNapuMsakassa jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaMdo sAgarovamasahassAI sNkhejjvaasmbbhhiyaaii| puDhavi-Au-teu-vAUNaM jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM vnnssikaalo| vaNassaikAiyANaMjahanneNaMaMtomuhuttaM ukkoseNaM asaMkhejaMkAlaMjAva asaMkhejjA loyaa| sesANaM beiMdiyAdINaM jAva khahayarANaM jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM vnnssikaalo| maNussaNapuMsakassakhettaM paDucca jahanneNaMaMtomuhattaM ukkoseNaM vnnssikaalo|dhmmcrnnN paDucca jahanneNaM egaM samayaM ukkoseNaM aNaMtaM kAlaM jAva avaDDapoggalapariyaTTe desuunnN| evaM kammabhUmagassa vi bharaheravaya-puvvavideha-avaravidehakassa vi| akammabhUmaka maNussa NapuMsakassa NaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM aMtaraM hoi ? goyamA ! jammaNaM paDucca jahanneNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM vnnssikaalo|sNhrnnN paDucca jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM vaNassaikAlo evaM jAva aMtaradIvaga tti| [59] (3) bhagavan ! napuMsaka kA kitane kAla kA antara hotA hai ? gautama ! jaghanya se antarmuhUrta aura utkRSTa se sAgaropamazatapRthaktva se kucha adhik| bhagavan ! nairayika napuMsaka kA antara kitane kAla kA hai ? gautama ! jaghanya se antarmuhUrta aura utkarSa se vnsptikaal| ratnaprabhApRthvI nairayika napuMsaka kA jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa vnsptikaal| isI prakAra adhaHsaptamapRthvI nairayika napuMsaka taka kahanA caahie| tiryakyoni napuMsaka kA antara jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa kucha adhika saagropmshtpRthktv| ekendriya tiryakyoni napuMsaka kA jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa saMkhyAtavarSa adhika do hajAra saagropm| pRthvI-ap-tejaskAya aura vAyukAya kA jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa vanaspatikAla kA antara Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 ] [jIvAjIvAbhigamasUtra hai| vanaspatikAyikoM kA jaghanya antarmuhUrta aura utkarSa se asaMkhyeyakAla - yAvat asNkhyeylok| zeSa rahe dvIndriya yAvat khecara napuMsakoM kA antara jaghanya se antarmuhUrta aura utkarSa se vanaspatikA la 1 manuSya napuMsaka kA antara kSetra kI apekSa jaghanya antarmuhUrta aura utkarSa se vanaspatikAla hai| dharmAra kI apekSA jaghanya eka samaya aura utkRSTa anantakAla yAvat dezona ardhapudgalaparAvarta / isI prakAra karmabhUmika manuSya napuMsaka kA, bharata - eravata - pUrvavideha - pazcimavideha manuSya napuMsaka kA bhI kahanA cAhie / bhagavan ! akarmabhUmika manuSya napuMsaka kA antara kitane kAla kA hotA hai ? gautama ! janma ko lekara jaghanya antarmuhUrta aura utkarSa se vanaspatikAla / saMharaNa kI apekSA jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa se vanaspatikAla, isa prakAra antadvIpika napuMsaka taka kA antara kahanA cAhie / vivecana - napuMsakoM kI bhavasthiti aura kAyasthiti batAne ke pazcAt isa sUtra meM unakA antara batAyA gayA hai| arthAt napuMsaka, napuMsakaparyAya ko chor3ane para puna: kitane kAla ke pazcAt napuMsaka hotA hai| sAmAnyataH napuMsaka kA antara batAte hue bhagavAn kahate haiM ki gautama ! jaghanya se antarmuhUrta aura utkarSa se kucha adhika sAgaropamazatapRthaktva kA antara hotA hai| kyoMki vyavadhAna rUpa puruSatva aura strItva kA kAlamAna itanA hI hotA hai| jaisA ki saMgrahaNIgAthAoM meM kahA hai - strI aura napuMsaka kI saMciTThaNA (kAyasthiti) aura puruSa kA antara jaghanya se eka samaya hai tathA puruSa kI saMciTThaNA aura napuMsaka kA aMtara utkarSa se sAgarapRthaktva- (padaikadeze padasamudAyopacAra se) sAgaropamazatapRthaktva hai / ' sAmAnya vivakSA meM nairayika napuMsaka kA jaghanya antara antarmuhUrta hai| saptamanArakapRthvI se nikalakara tandulamatsyAdi bhava meM antarmuhUrta taka raha kara punaH saptamapRthvInAraka meM jAne kI apekSA se antarmuhUrta kahA gayA hai / utkRSTa antara vanaspatikAla hai / yaha narakabhava se nikalakara paramparA se nigoda meM anantakAla rahane kI apekSA se samajhanA cAhie / isI prakAra sAtoM narakapRthvI ke napusaMkoM kA antara samajha lenA caahie| sAmAnya vivakSA meM tiryakyoni napuMsaka kA antara jaghanya se antarmuhUrta aura utkarSa se sAgaropamazatapRthaktva hai| pUrvavat spaSTIkaraNa jAnanA cAhie / vizeSa vivakSA meM sAmAnyataH ekendriya tiryakyonika napuMsaka kA antara jaghanya se antarmuhUrta (kyoMki dvIndriyAdikAla kA vyavadhAna itanA hI hai) aura utkarSa se saMkhyeya varSa adhika do hajAra sAgaropama hai, kyoMki vyavadhAna rUpa trasakAya kI itanI hI kAlasthiti hai / itane vyavadhAna ke bAda punaH ekendriya hotA hI hai / 1. itthinapuMsA saMciTThaNesu purisaMtare ya samao u / purisanapuMsA saMciTThaNaMtare sAhutaM // Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pratipatti napuMsakoM kA alpabahutva] [173 pRthvIkAyika ekendriya napuMsaka kA antara jaghanya se antarmuhUrta aura utkarSa se vanaspatikAla hai| isI taraha apkAyika, tejaskAyika, vAyukAyika ekendriya napuMsakoM kA bhI antara kahanA caahie| vanaspatikAyika ekendriya napuMsakoM kA jaghanya se antarmuhUrta aura utkarSa se asaMkhyeya kAla hai| yaha asaMkhyeya kAla, kAla se asaMkhyeya utsarpiNI-avasarpiNI rUpa hotA hai aura kSetra se asaMkhyeya loka pramANa hotA hai| isakA tAtparya yaha hai ki asaMkhyeya lokAkAza ke pradezoM kA pratisamaya eka eka pradeza kA apahAra karane para jitane samaya meM una pradezoM kA sampUrNa apahAra ho jAya, utane kAla ko arthAt utanI utsarpiNiyoM aura avasarpiNiyoM kA vaha asaMkhyeya kAla hotA hai| vanaspatibhava se chUTane para anyatra utkRSTa se itane kAla taka jIva raha sakatA hai| isake anantara saMsArI jIva niyama se punaH vanaspatikAyika meM utpanna hotA hai| dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura paMcendriya tiryakyonika napuMsakoM kA antara, jalacara, sthalacara, khecara paMcendriya tiryakyonika napuMsakoM kA antara aura sAmAnyataH manuSya napuMsaka kA antara jaghanya se antarmuhUrta aura utkRSTa se ananta kAla hai| vaha ananta kAla, vanaspatikAla hai, jisakA svarUpa pahale batAyA gayA hai| ___ karmabhUmika manuSya napuMsaka kA antara kSetra kI apekSA jaghanya antarmuhUrta aura utkarSa se vanaspatikAla hai| dharmAcaraNa kI apekSA se jaghanya se eka samaya kyoMki sarvajaghanya labdhipAta kA kAla eka samaya kA hI hotA hai| utkarSa se anntkaal| isa anantakAla meM ananta utsarpiNiyAM aura ananta avasarpiNiyAM bIta jAtI haiM aura kSetra se asaMkhyeya lokAkAza ke pradezoM kA apahAra ho jAtA hai| aura yaha dezona ardhapudgalaparAvarta jitanA hai| isI taraha bharata, airavata, pUrvavideha aura aparavideha karmabhUmika napuMsakoM kA kSetra aura dharmAcaraNa ko lekara jaghanya aura utkRSTa antara kahanA caahie| ___ akarmabhUmika manuSya napuMsaka kA janma kI apekSA antarmuhUrta (anya gati meM jAne kI apekSA itanA vyavadhAna hotA hai) aura utkRSTa vanaspatikAla kA antara hotA hai| saMharaNa kI apekSA jaghanya se antarmuhUrta aura utkarSa se vanaspatikAla hai| kisI ne karmabhUmi ke manuSya napuMsaka kA akarmabhUmi meM saMharaNa kiyA, vaha akarmabhUmika ho gyaa| thor3e samaya bAda tathAvidha buddhiparivartana se punaH karmabhUmi meM saMhRta kara diyA, vahA~ antarmuhUrta roka kara punaH akarmabhUmi meM le AyA, isa apekSA se antarmuhUrta kA antara hotA hai| utkarSa se vnsptikaal| vizeSa vivakSA meM haimavata, hairaNyavata, harivarSa, ramyakavarSa, devakuru-uttarakuru akarmabhUmika manuSya napuMsaka kA aura antarvIpika manuSya napuMsaka kA janma aura saMharaNa kI apekSA se jaghanya aura utkarSa se antara kahanA caahie| napuMsakoM kA alpabahutva 60.[1] etesiMNaM bhaMte ! NeraiyanapuMsakANaM, tirikkhanapuMsakANaM, maNussanapuMsakANa Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 ] [jIvAjIvAbhigamasUtra ya kayare kayarehito appA vA bahuA vA tullA va visesAhiyA vA ? goyamA ! savvatthovA maNussaNapuMsakA, neraiyaNapuMsagA asaMkhejaguNA,tirikkhajoNiyanapuMsakA annNtgunnaa| [2] etesiMNaM bhaMte ! rayaNappahApuDhaviNeraiyaNapuMsakANaM jAva ahesattamapuDhaviNeraiya NapuMsakANa ya kayare kayarehito jAva visesAhiyA vA ? goyamA ! savvatthovA ahesattamapuDhavi-neraiya NapuMsakA, chaTThapuDhavi Neraiya napuMsakA asaMkhejjaguNA jAva doccapuDhaviNeraiyaNapuMsakA asNkhejjgunnaa| imIse rayaNappahAe puDhavIe NeraiyaNapuMsakA asNkhejgunnaa| [3]etesiMNaMbhaMte ! tirikkhajoNiyaNapuMsakANaM, egiMdiya tirikkhajoNiyaNapuMsakANaM, puDhavikAiya jAva vaNassaikAiya egidiya tirikkhajoNiya NapuMsagANaM, beiMdiya-teiMdiyacauriMdiya-paMceMdiya tirikkhajoNiya NapuMsakANaM jalayarANaM thalayarANaM khahayarANa ya kayare kayarehiMto jAva visesAhiyA vA? goyamA ! savvatthovA khahayaratirikkhajoNiyaNapuMsagA, thalayara tirikkhajoNiya napuMsakA saMkhejjaguNA, jalayara tirikkhajoNiya napuMsakA saMkhejjaguNA, cariMdaya tirikkhajoNiya napuMsakA visesAhiyA, teiMdiya tirikkhajoNiya napuMsakA visesAhiyA, beiMdiya tirikkhajoNiya napuMsakA visesAhiyA, teukkAiya egiMdiya tirikkhajoNiya napuMsakA asaMkhejjaguNA, puDhavikkAiya egiMdiya tirikkhajoNiya napuMsakA visesAhiyA, evaM Au-vAu-vaNassaikAiya egiMdiya tirikkhajoNiya napuMsakA annNtgunnaa| [4]etesiMNaM bhaMte ! maNussaNapuMsakANaM, kammabhUmagaNapuMsakANaM akamabhUmagaNapuMsakANaM aMtaradIvagaNapuMsakANa ya kayare kayarehito appA vA jAva visesAhiyA vA ? goyamA ! savvatthovA aMtaradIvaga akammabhUmaga maNussa NapuMsakA, . devakuru-uttarakuru akammabhUmagA dovi saMkhejjaguNA evaM jAva puvvavideha-avaravideha kammabhUmagamaNussa napuMsakA do vi sNkhejjgunnaa| 5] etesiM NaM bhaMte ! Neraiya NapuMsakANaM, rayaNappabhApuDhavi neraiya napuMsakANaM jAva adhesattamapuDhaviNeraiyaNapuMsakANaM, tirikkhajoNiya napuMsakANaM, egiMdiya-tirikkhajoNiyANaM Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pratipatti : napuMsakoM kA alpabahutva] [175 puDhavikAiya egiMdiya tirikkhajoNiya NapuMsagANaM jalayarANaM thalayarANaM khahayarANaM maNussa NapuMsakANaM kammabhUmigANaM akammabhUmigANa aMtaradIvagANa yakayare kayarehiMto appA vA bahuA vA tullA vA visesAhiyA vA? goyamA ! savvatthovA ahesattamapuDhavi Neraiya napuMsakA, chaTTha puDhavi neraiya NapuMsagA asaMkhejjaguNA jAva doccaM puDhavi Neraiya napuMsakA asaMkhejjaguNA, aMtaradIvaga maNussa NapuMsakA asaMkhejjaguNA, devakuru-uttarakuru akammabhUmaga maNussa NapuMsakA do vi saMkhejjaguNA, jAva puvvavideha-avaravideha kammabhUmaga maNussa NapuMsakA do vi saMkhejjaguNA, rayaNappabhA puDhavi Neraiya NapuMsakA asaMkhejjaguNA, khahayara paMciMdiya tirikkhajoNiya napuMsakA asaMkhejjaguNA, thalayara paMciM0 tirikkhajoNiya napuMsakA asaMkhejjaguNA, jalayara paMciM0 tirikkhajoNiya napuMsakA asaMkhejjaguNA, cauriMdiya tirikkhajoNiya NapuMsakA visesAhiyA, teiMdiya tirikkhajoNiya NapaMsakA visesAhiyA, beiMdiya tirikkhajoNiya NapuMsakA visesAhiyA, teukkAiya egidiya ti0 jo0 NapuMsakA asaMkhejaguNA, puDhavikAiya egiMdiya ti0 jo0 NapuMsakA visesAhiyA, AukkAiya egiMdiya ti0 jo0 NapuMsakA visesAhiyA, vAukkAiya egidiya ti0 jo0 NapuMsakA visesAhiyA, vaNassaikAiya egiMdiya ti0 jo0 NapuMsakA annNtgunnaa| [60] (1) bhagavan ! ina nairayika napuMsaka, tiryakyonika napuMsaka aura manuSyayonika napuMsakoM meM kauna kisase alpa, adhika, tulya yA vizeSAdhika haiM ? gautama ! sabase thor3e manuSya napuMsaka unase nairayika napuMsaka asaMkhyAtaguNa, unase tiryakyonika napuMsaka anantaguNa haiN| (2) bhagavan ! ina ratnaprabhA pRthvI nairayika napuMsakoM meM yAvat adhaHsaptamapRthvI nairayika napuMsakoM meM kauna kisase alpa, adhika, tulya yA vizeSAdhika haiN| gautama ! sabase thor3e adhaHsaptamapRthvI ke nairayika napuMsaka, unase chaThI pRthvI ke nairayika napuMsaka asaMkhyAtaguNa, yAvat dUsarI pRthvI ke nairayika napuMsaka kramazaH asaMkhyAta-asaMkhyAta guNa kahane caahie| unase isa ratnaprabhA pRthvI ke nairayika napuMsaka asaMkhyAtaguNa hai| (3) bhagavan ! ina tiryakyonika napuMsakoM meM ekendriya tiryak napuMsakoM meM pRthvIkAyika yAvat Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 ] [jIvAjIvAbhigamasUtra vanaspatikAyika ekendriya tiryakyonika napuMsakoM meM, dvIndriya, trIndriya, caturindriya, paMcendriya tiryakyonika napuMsakoM meM, jalacaroM meM, sthalacaroM meM, khecaroM meM kauna kisase alpa, bahuta, tulya yA vizeSAdhika haiM ? gautama ! sabase thor3e khecara tiryakyonika napuMsaka, unase sthalacara tiryakyonika napuMsaka saMkhyeyaguNa, unase jalacara tiryakyonika napuMsaka saMkhyeyaguNa, unase caturindriya tiryakyonika napuMsaka vizeSAdhika, unase trIndriya tiryakyonika napuMsaka vizeSAdhika, unase dvIndriya tiryakyonika napuMsaka vizeSAdhika, unase tejaskAya ekendriya tiryak napuMsaka asaMkhyAtaguNa, unase pRthvIkAyika ekendriya tiryak napuMsaka vishessaadhik| unase apkAyika, vAyukAyika, vanaspatikAyika ekendriya tiryakyonika napuMsaka anantaguNa haiN| (4) bhagavan ! ina manuSya napuMsakoM meM, karmabhUmika manuSya napuMsakoM meM, akarmabhUmika manuSya napuMsakoM meM aura antarvIpoM ke manuSya napuMsakoM meM kauna kisase alpa, adhika, tulya yA vizeSAdhika haiM ? gautama ! sabase thor3e antIpika manuSya napuMsaka, unase devakuru-uttarakuru akarmabhUmi ke manuSya napuMsaka donoM saMkhyAtaguNa, isa prakAra yAvat pUrvavideha-pazcimavideha ke karmabhUmika manuSya napuMsaka donoM saMkhyeyaguNa haiN| __ (5) he bhagavan ! ina nairayika napuMsaka, ratnaprabhApRthvI nairayika yAvat adhaHsaptama pRthvI nairayika napuMsakoM meM, tiryaMcayonika napuMsakoM meM-ekendriya tiryaMcayonikoM meM, pRthvIkAyika ekendriya tiryak napuMsakoM meM, yAvat vanaspatikAyika tiryak napuMsakoM meM, dvIndriya, trIndriya, caturindriya, paMcendriya tiryakyonika napuMsakoM meM, jalacaroM meM, sthalacaroM meM, khecaroM meM, manuSya napuMsakoM meM, karmabhUmika manuSya napuMsakoM meM, akarmabhUmika manuSya napuMsakoM meM antIpika manuSya napuMsakoM meM kauna kisase alpa, adhika, tulya yA vizeSAdhika haiM ? gautama ! sabase thor3e adhaHsaptamapRthvI nairayika napuMsaka, unase chaThI pRthvI ke nairayika napuMsaka asaMkhyAtaguNa, unase yAvat dUsarI pRthvI ke nairayika napuMsaka asaMkhyAtaguNa, unase antarvIpa ke manuSya napuMsaka asaMkhyAtaguNa, unase devakuru-uttarakuru akarmabhUmika ma. napuMsaka donoM saMkhyAtaguNa, unase yAvat pUrvavideha-pazcimavideha karmabhUmika manuSya napuMsaka donoM saMkhyAtaguNa, unase ratnaprabhA ke nairayika napuMsaka asaMkhyAtaguNa, unase khecara paMcendriya tiryakyonika napuMsaka asaMkhyAtaguNa, unase sthalacara paMcendriya tiryak napuMsaka saMkhyAtaguNa, unase jalacara paMcendriya tiryak napuMsaka saMkhyAtaguNa, unase caturindriya tiryakyonika napuMsaka vizeSAdhika, Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pratipatti: napuMsakoM kA alpabahutva] unase trIndriya tiryakyonika napuMsaka vizeSAdhika, unase dvIndriya tiryakyonika napuMsaka vizeSAdhika, unase tejaskAya ekendriya tiryakyonika napuMsaka asaMkhyAtaguNa, unase pRthvIkAya ekendriya tiryakyonika napuMsaka vizeSAdhika, unase apkAya ekendriya tiryakyonika napuMsaka vizeSAdhika, unase vAyukAyika ekendriya tiryakyonika napuMsaka vizeSAdhika, unase vanaspatikAyika ekendriya tiryakyonika napuMsaka anantaguNa haiM / [177 vivecana - prastuta sUtra meM pAMca prakAra se alpabahutva batAyA gayA hai| prathama prakAra meM nairayika, tiryakyonika aura manuSya napuMsakoM kA sAmAnya rUpa se alpabahutva hai / dUsare meM nairayikoM ke sAta bhedoM kA alpabahutva hai| tIsare prakAra meM tiryakyonika napuMsakoM ke bhedoM kI apekSA se alpabuhatva hai| cauthe prakAra meM manuSyoM ke bhedoM kI apekSA se alpabahutva hai aura pAMcaveM prakAra meM sAmAnya aura vizeSa donoM prakAra kA mizrita alpabahutva hai / (1) prathama prakAra ke alpabahutva meM pUchA gayA hai ki nairayika napuMsaka, tiryakyonika napuMsaka aura manuSya napuMsakoM meM kauna kisase alpa, adhika, tulya yA vizeSAdhika hai| isake uttara meM kahA gayA hai sabase thor3e manuSya napuMsaka haiM, kyoMki ve zreNI ke asaMkhyeyabhAgavartI pradezoM kI rAzi - pramANa haiM / unase nairayika napuMsaka asaMkhyeyaguNa haiM, kyoMki ve aMgulamAtra kSetra kI pradezarAzi ke prathama vargamUla dvitIya vargamUla se guNita karane para jo pradezarAzi hotI hai, usake barAbara ghanIkRta loka kI eka prAdezika zreNiyoM meM jitane AkAza pradeza haiM, unake barAbara haiN| nairayika napuMsakoM se tiryakyonika napuMsaka anantaguNa haiM, kyoMki nigoda ke jIva ananta haiM / (2) nairayika napuMsaka bheda sambandhI alpabahutva sabase thor3e sAtavIM pRthvI ke nairayika napuMsaka haiM, kyoMki inakA pramANa Abhyantara zreNI ke asaMkhyeyabhAgavartI AkAzapradeza rAzitulya hai / unase chaThI pRthvI ke nairayika napuMsaka asaMkhyeyaguNa haiM, unase pAMcavI pRthvI ke nairayika napuMsaka asaMkhyeyaguNa haiM, unase cauthI pRthvI ke nairayika napuMsaka asaMkhyeyaguNa haiM, unase tIsarI pRthvI ke nairayika napuMsaka asaMkhyeyaguNa haiM, unase dUsarI pRthvI ke nairayika napuMsaka asaMkhyeyaguNa haiM, kyoMki ye sabhI pUrva-pUrva nairayikoM ke parimANa kI hetubhUta zreNI ke asaMkhyeyabhAga kI apekSA asaMkhyeyaguNa asaMkhyeyaguNa zreNI ke bhAgavartI nabhaH- pradezarAzi pramANa haiM / dUsarI pRthvI ke nairayika napuMsaka asaMkhyeyaguNa linI Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178] [jIvAjIvAbhigamasUtra pradezarAzi hotI hai, usake barAbara ghanIkRta loka kI eka prAdezika zreNiyoM meM jitane AkAzapradeza haiM, utane pramANa vAle haiN| pratyeka narakapRthvI ke pUrva, uttara, pazcima dizA ke nairayika sarvastoka haiM, unase dakSiNadizA ke nairayika asaMkhyeyaguNa haiN| pUrva pUrva kI pRthviyoM kI dakSiNadizA ke nairayika napuMsakoM kI apekSA pazcAnapUrvI se Age Age kI pRthviyoM meM uttara aura pazcima dizA meM rahe hue nairayika napuMsaka asaMkhyAtaguNa adhika haiN| prajJApanAsUtra meM aisA hI kahA hai / (3) tiryakyonika napuMsaka viSayaka alpabahutva khecara paMcendriya tiryak napuMsaka sabase thor3e, kyoMki ve pratara ke asaMkhyeyabhAgavartI asaMkhyeya zreNIgata AkAza pradezarAzi pramANa haiN| unase sthalacara tiryakyonika napuMsaka saMkhyeyaguNa haiM, kyoMki ve bRhattara pratara ke asaMkhyeyabhAgavartI asaMkhyeya zreNigata AkAza-pradezarAzipramANa haiN| unase jalacara napuMsaka saMkhyeyaguNa haiM kyoMki ve bRhattara pratara ke asaMkhyeyabhAgavartI asaMkhyeya zreNigata pradezarAzipramANa haiN| unase caturindriya ti. yo. napuMsaka vizeSAdhika haiM, kyoMki ve asaMkhyeya yojana koTIkoTIpramANa AkAzapradeza rAzipramANa ghanIkRta loka kI eka prAdezika zreNiyoM meM jitane AkAzapradeza haiM, utane pramANa vAle haiN| unase trIndriya ti. yo. napuMsaka vizeSAdhika haiM, kyoMki ve prabhUtatara zreNigata AkAzapradezarAzipramANa haiN| unase dvIndriya ti. yo. napuMsaka vizeSAdhika haiM, kyoMki ve prabhUtatama zreNigata AkAzapradezarAzipramANa haiM unase tejaskAyika ekendriya ti. yo. napuMsaka asaMkhyAtaguNa haiM, kyoMki ve sUkSma aura bAdara milakara asaMkhyeya lokAkAza pradezapramANa haiN| unase apkAyika eke. ti. yo. napuMsaka vizeSAdhika haiM, kyoMki ve prabhUtatara asaMkhyeya lokAkAzapradezapramANa haiN| unase vAyukAyika eke . ti. yo. napuMsaka vizeSAdhika haiM, kyoMki ve prabhUtatama asaMkhyeya lokAkAzapradezapramANa haiN| 1. disANuvAyeNa savvatthovA ahesattamapuDhavineraiyA purathima paccatthima uttareNaM, dAhiNeNaM asaMkhejjaguNA ...........ityaadi| -prajJApanAsUtra pada 3 / Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pratipatti: napuMsakoM kA alpabahutva] unase vanaspatikAyika eke. ti. yo. napuMsaka anantaguNa haiM, kyoMki ve ananta lokAkAzapradezarAzipramANa haiN| (4) manuSyanapuMsakasaMbaMdhI alpabahutva sapase thor3e antadvapija manuSya- napuMsaka / ye saMmUrchima samajhane cAhie, kyoMki garbhaja manuSya napuMsakoM kA vahA~ sadbhAva nahIM hotA / karmabhUmi se saMhRta hue ho bhI sakate haiN| antardvIpija manuSya napuMsakoM se devakuru- uttarakuru akarmabhUmi ke manuSya napuMsaka saMkhyeyaguNa haiM, kyoMki tadgata garbhajamanuSya antadvIpika garbhajamanuSyoM se saMkhyeyaguNa haiM, kyoMki garbhajamanuSyoM ke uccAra Adi meM saMmUrchima- manuSyoM kI utpatti hotI hai / svasthAna meM paraspara tulya haiM / unase harivarSa-ramyakavarSa akarmabhUmika manuSya napuMsaka saMkhyeyaguNa haiM aura svasthAna meM tulya haiN| unase haimavata-hairaNyavata ke akarmabhUmika manuSya napuMsaka saMkhyeyaguNa haiM aura svasthAna meM tulya haiN| unase bharata - airavata karmabhUmi ke manuSya napuMsaka saMkhyeyaguNa haiM aura svasthAna meM tulya haiN| unase pUrvavideha-pazcima videha karmabhUmi ke manuSya saMkhyeyaguNa haiM aura svasthAna meM donoM paraspara tulya haiN| sarvatra yukti pUrvavat jAnanI caahie| (5) mizrita alpabahutva sabase thor3e adhaH saptamapRthvI nairayika napuMsaka, unase chaThI, pAMcavI, cauthI, tIsarI, dUsarI pRthvI ke nairayika napuMsaka yathottara asaMkhyeyaguNa, unase antardvIpika ma. napuMsaka asaMkhyeyaguNa ( saMmUrchima manuSya kI apekSA), [ 179 unase devakuru - uttarakuru akarmabhUmi ke ma. napuMsaka saMkhyeyaguNa, unase harivarSa-ramyakavarSa akarmabhUmi ke ma. napuMsaka saMkhyeyaguNa, unase haimavata-hairaNyavata akarmabhUmi ke ma. napuMsaka saMkhyeyaguNa, unase bharata - eravata karmabhUmi ke ma. napuMsaka saMkhyeyaguNa, unase pUrvavideha-pazcimavideha karmabhUmi ke ma. napuMsaka saMkhyeyaguNa haiM aura svasthAna meM paraspara tulya haiM, unase ratnaprabhA pRthvI ke nairayika napuMsaka asaMkhyeyaguNa haiM, unase khecara paMce. tiryakyonika napuMsaka asaMkhyeyaguNa haiM, unase sthalacara paMce. tiryakyonika napuMsaka saMkhyeyaguNa haiM, unase jalacara paMce. tiryakyonika napuMsaka saMkhyeyaguNa haiM, unase caturindriya, trIndriya dvIndriya tiryakyonika napuMsaka vizeSAdhika haiM, unase tejaskAyika eke. tiryakyonika napuMsaka asaMkhyeyaguNa haiM, unase pRthvI. ap. vAyukAyika eke tiryakyonika napuMsaka yathottara vizeSAdhika haiM, unase vanaspatikAyika ekendriya tiryakyonika napuMsaka anantaguNa haiM / yukti sarvatra pUrvavat jAnanI cAhie / Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180] [jIvAjIvAbhigamasUtra napuMsakaveda kI baMdhasthiti aura prakAra 61. NapuMsakavedassa NaM bhaMte ! kammassa kevaiyaM kAlaM baMdhaThiI paNNattA? goyamA ! jahanneNaM sAgarovamassa doNNi sattabhAgA, paliovamassa asaMkhejjaibhAgeNaM UNagA, ukkoseNaMbIsaM sAMgarovamakoDAkoDIo, doNNi yavAsasahassAiM abAdhA,abAhUNiyA kammaThiI kmmnnisego| NapuMsaka vede NaM bhaMte ! kiMpagAre paNNatte ? goyamA ! mahANagaradAhasamANe paNNatte samaNAuso! se ttaM nnpuNskaa| [61] he bhagavan ! napuMsakaveda karma kI kitane kAla kI sthiti kahI hai ? gautama ! jaghanya se sAgaropama ke / (do sAtiyA bhAga) bhAga meM palyopama kA asaMkhyAtavAM bhAga kama aura utkRSTa se bIsa koDAkoDI sAgaropama kI baMdhasthiti kahI gaI hai| do hajAra varSa kA abAdhAkAla hai| abAdhAkAla se hIna sthiti kA karmaniSeka hai arthAt anubhavayogya karmadalika kI racanA hai| bhagavan ! napuMsaka veda kisa prakAra kA hai ? he AyuSman zramaNa gautama ! mahAnagara ke dAha ke samAna (saba avasthAoM meM dhadhakatI kAmAgni ke samAna) kahA gayA hai| vivecana-prastuta sUtra meM napuMsakaveda kI baMdhasthiti kahI gaI hai| sthiti do prakAra kI hotI hai1.baMdhasthiti aura 2. anubhavayogya (udayAvalikA meM Ane yogya) sthiti| napuMsakaveda kI baMdhasthiti jaghanya se palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga se nyUna eka sAgaropama kA / bhAga pramANa hai| utkRSTa sthiti bIsa koDAkoDI sAgaropama kI hai| yahA~ jaghanyasthiti prApta karane kI jo vidhi pUrva meM kahI hai, vaha dhyAna meM rakhanI caahie| vaha isa prakAra hai ki jisa prakRti kI jo utkRSTa sthiti hai, isameM mithyAtva kI utkRSTa sthiti sattara koDAkoDI sAgaropama kA bhAga dene para jo rAzi prApta hotI hai, usameM palyopama kA asaMkhyAtavAM bhAga kama karane para usa prakRti kI jaghanya sthiti prApta hotI hai| yahA~ napuMsakaveda kI utkRSTa sthiti bIsa koDAkoDI sAgaropama kI hai, usameM sattara koDAkoDI kA bhAga dene para (zUnyaM zUnyena pAtayet-zUnya ko zUnya se kATane para) / sAgaropama labdhAMka hotA hai| isameM palyopama kA asaMkhyAtavAM bhAga kama karane para napuMsakaveda kI jaghanya sthiti prApta hotI hai| napuMsakaveda kA abAdhAkAla do hajAra varSa kA hai| abAdhAkAla prApta karane kA niyama yaha hai ki jisa karmaprakRti kI utkRSTasthiti jitane koDAkoDI sAgaropama kI hai, utane sau varSa kI usakI abAdhA hotI hai| bIsa koDAkoDI sAgaropama kI utkRSTa sthiti vAle napuMsakaveda kI abAdhA bIsa sau varSa arthAt do hajAra varSa kI huii| baMdhasthiti meM se abAdhA kama karane para jo sthiti banatI hai vahI jIva ko apanA phala detI hai arthAt udaya meM AtI hai| isalie abAdhAkAla se hIna zeSa sthiti kA karmaniSeka hotA hai arthAt Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pratipatti : navavidha alpabahutva] [181 anubhavayogya karmadalikoM kI racanA hotI hai-karmadalika udaya meM Ane lagate haiN| napuMsakaveda kI baMdhasthiti sambandhI prazna ke pazcAt gautama svAmI ne napuMsakaveda kA vedana kisa prakAra kA hotA hai, yaha prazna pUchA / isake uttara meM prabhu ne pharamAyA ki he AyuSman zramaNa gautama ! napuMsakaveda kA vedana mahAnagara ke dAha ke samAna hotA hai| jaise kisI mahAnagara meM phailI huI Aga kI jvAlAe~ cirakAla taka dhadhakatI rahatI haiM tathA utkRSTa hotI haiM, usI prakAra napuMsaka kI kAmAgni cirakAla taka dhadhakatI rahatI hai aura atitIvra hotI hai| vaha Adi, madhya aura anta taka saba avasthAoM meM utkRSTa banI rahatI hai| isa prakAra napuMsaka sambandhI prakaraNa pUrA huaa| navavidha alpabahutva 62.[1] etesiMNaM bhaMte ! itthINaM purisANaM napuMsakANa ya kayare kayarehito appA vA, bahuyA vA, tullA vA, visesAhiyA vA ? __ goyamA ! savvatthovA purisA, itthIo saMkhijaguNAo, NapuMsagA annNtgunnaa| [2] eesiM 1 NaM bhaMte ! tirikkhajoNi-itthINaM tirikkhajoNiyapurisANaM tirikkhajoNiyaNapuMsakANa yakayarekayarahitoappA vAbahuyAvAtullAvAvisesAhiyAvA? ___ goyamA ! savvatthovA tirikkhajoNiyapurisA, tirikkhajoNi-itthIo asaMkhejjaguNAo, tirikkhajoNiyanapuMsamA annNtgunnaa| __ [3] etesiM NaM bhaMte ! maNussitthINaM, maNussapurisANaM, maNussanapuMsakANa ya kayare kayarahito appA vA bahuA vA tullA vA visesAhiyA vA? goyamA ! savvatthovA maNussapurisA, maNussitthIo saMkhejjaguNAo, maNussanapuMsakA asNkhejjguNnnaa| [4] etesiMNaM bhaMte ! devitthINaM devapurisANaM NeraiyaNapusaMkANa ya kayare kayarehito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA? ____goyamA ! savvatthovA NeraiyaNapuMsakA, devapurisA asaMkhejjaguNA devitthIo sNkhejgunnaao| [5] etesiM NaM bhaMte ! tirikkhajoNitthINaM tirikkhajoNiyapurisANaM tirikkhajoNiyanapuMsagANaM, maNussitthINaM, maNussapurisANaM, maNussanapuMsagANaM, devisthINaM, devapurisANaM NeraiyaNapuMsakANa ya kayare kayarehito, appA vA bahuA vA tullA vA visesAhiyA vA? goyamA ! savvAtthovA maNussapurisA, maNussitthIo, saMkhejjaguNAo, maNussaNasagA 1. 'eyAsiMNaM' aisA pATha vRttikAra ne mAnA hai| Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182] [jIvAjIvAbhigamasUtra asaMkhejjaguNA, NeraiyaNapuMsakA asaMkhejjaguNA, tirikkhajoNiyapurisA asaMkhejjaguNA, tirikkhajoNitthiyAo saMkhejjaguNAo, devapurisAasaMkhenjaguNA, devitthiyAo saMkhejaguNAo, tirikkhajoNiyaNapuMsagA annNtgunnaa|| . [6] etasiM NaM bhaMte ! tirikkhajoNitthINaM, jalayarINaM thalayarINaM khahayarINaM tirikkhajoNiyapurisANaM, jalayarANaM thalayarANaM khahayarANaM tirikkhajoNiyanapuMsagANaM egidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagANaM puDhavikAiya-egidiya-tirikkhajoNiyaNapuMsakANaM jAva vaNassaikAiya-egidiya tirikkhajoNiyaNapuMsakANaM, beiMdiya-tirikkhajoNiyaNapuMsagANaM teiMdiya0 cariMdiya0 paMceMdiya tirikkhajoNiyaNapuMsagANaMjalayarANaM thalayarANaMkhahayarANaM kayare kayarehito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? / __goyamA ! savvatthovA khahayaratirikkhajoNiya purisA, khahayara tirikkhajoNitthiyAo saMkhejjaguNAo, thalayara paMciMdiya tirikkhajoNiyapurisA saMkhejaguNA, thalayara paMciMdiya tirikkhajoNitthiyAo saMkhejjaguNAo, jalayaratirikkhajoNiya purisA saMkhijjaguNA, jalayara tirikkhajoNitthiyAo saMkhejjaguNAo, khahayarapaMciMdiya tirikkhajoNiya NapuMsakA asaMkhejjaguNA, thalayara paMciMdiya tirikkhajoNiya napuMsagA saMkhejjaguNA, jalayara paMciMdiya tirikkhajoNiya napuMsagA saMkhejjaguNA, cauridiya tiri0 visesAhiyA, teiMdiya NapuMsakA visesAhiyA, beiMdiyA napuMsakA visesAhiyA, teukkAya egiMdiya tirikkhajoNiya NapuMsakA asaMkhejjaguNA, puDhavi0 NapuMsakA visesAhiyA, Au0 visesAhiyA, vAu0 visesAhiyA, vaNappai0 egiMdiya NapuMsakA annNtgunnaa| __[7] etesiMNaM bhaMte ! maNussitthINaM kammabhUmiyANaM, akammabhUmiyANaMaMtaradIviyANaM, maNussapurisANaM kammabhUmakANaM akammabhUmakANaM aMtaradIvakANaM, maNussanapuMsakANaM kammabhUmANaM akammabhUmANaM aMtaradIvakANa ya kayare kayarehito appA vA, bahuyA vA, tullA vA, visesAhiyA vA? __goyamA ! aMtaradIvagA maNussitthiyAo maNussapurisA ya, ete NaM dunni vi tullA vi savvatthovA, devakuru-uttarakuru akammabhUmaga maNussitthiyAo maNussapurisA ete NaM donni vi tullA saMkhejaguNA, harivAsa-ramyakavAsa-akammabhUmaga maNussitthiyAo maNussapurisA ya ete NaM donni vi tullA saMkhejjaguNA, hemavata-heraNyavata akammabhUmaka maNussisthiyAo maNussa purisA ya do vi tullA saMkhejjaguNA, bharaheravata-kammabhUmaga maNussapurisA do vi saMkhejjaguNA, Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pratipatti : navavidha alpabahutva] [183 bharaheravata kammabhUmaga maNussitthiyAo do vi sNkhejjgunnaao| puvvavideha-avaravideha kammabhUmaga maNussapurisA do vi saMkhejjaguNA, puvvavideha-avaravideha kammabhUmaga maNussitthiyAo do vi saMkhejjaguNAo, aMtaradIvaga maNussaNapuMsakA asaMkhejjaguNA, devakuru-uttarakuru akammabhUmagamaNussa napuMsakA do vi saMkhejjaguNA, taheva jAva puvvavideha kammabhUmaka maNussaNapuMsakA do vi sNkhejjgunnaa| [8] etAsiM NaM bhaMte ! devitthINaM bhavaNavAsiNINaM vANamaMtariNINaM joisiNINaM vemANiNINaM; devapurisANaM bhavaNavAsINaM jAva vemANiyANaM sohammakANaM jAva gevejjakANaM aNuttarovavAiyANaM,NeraiyaNapuMsakANaM rayappabhApuDhaviNeraiyaNapuMsagANaM jAva ahesattamapuDhavi neraiyANaM kayare kayarehiMto appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? - goyamA ! savvatthovA aNuttarovavAiyadeva purisA, uvarima gevegjadeva purisA saMkhejjaguNA, taM ceva jAva ANae. kappe devapurisA saMkhejjaguNA; ahesattamAe puDhavIe Neraiya NapuMsakA asaMkhejjaguNA, chaTThIe puDhavIe Neraiya napuMsakA asaMkhejaguNA, sahassAre kappe deva purisA asaMkhejjaguNA, mahAsukke kappe devA asaMkhejjaguNA, paMcamAe puDhavIe Neraiya NapuMsakA asaMkhejjaguNA, laMtae kappe devA asaMkhejjaguNA, cautthIe puDhavIe neraiyA asaMkhejjaguNA, baMbhaloe kappe devapurisA asaMkhejjaguNA, taccAe puDhavIe neraiyA asaMkhejjaguNA, mAhiMde kappe devapurisA asaMkhejjaguNA, saNaMkumAre kappe devapurisA asaMkhejjaguNA, doccAe puDhavIe neraiyA asaMkhejjaguNA, . IsANe kappe devapurisA asaMkhejjaguNA, IsANe kappe devitthiyAo saMkhejaguNAo, sohamme kappe devapurisA saMkhejjaguNAo, sohamme kappe devitthiyAo saMkhejjaguNAo, bhavaNavAsi devapurisA asaMkhejjaguNA, bhavaNavAsi devitthiyAo saMkhejjaguNAo, imIse rayappabhApuDhavIe neraiyA asaMkhejaguNA, Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184] [jIvAjIvAbhigamasUtra vANamaMtara devapurisA asaMkhejjaguNA, vANamaMtara devitthiyAo saMkhejjaguNAo, jotisiya devapurisA saMkhejjaguNA, jotisiya devitthiyAo sNkhejjgunnaao| [9] eterasiM NaM bhaMte ! tirikkhajoNitthINaM jalayarINaM thalayarINaM khahayarINaM tirikkhajoNiyapurisANaM, jalayarANaM thalayarANaMkhahayarANaM tirikkhajoNiya napuMsagANaM, egidiya tirikkhajoNiya NapuMsagANaM puDhavikAiyaegiMdiya ti0 jo0 napuMsakANaM, AukkAya egiMdiya ti0 jo0 NapuMsagANaM jAva vaNassaikAiya egiMdiya ti0 jo0 NapuMsagANaM, beiMdiya ti0 jo0 NapuMsagANaM, teiMdiya ti0 jo0 NapuMsakANaM, cauriMdiya ti0 jo0 NapuMsagANaM, paMciMdiya ti0 jo0 NapuMsagANaMjalayarANaM thalayarANaMkhahayarANaMmaNussitthINaM kammabhUmiyANaM akammabhUmiyANaM aMtaradIviyANaM maNussapurisANaM kammabhUmagANaM akammabhUmagANaMaMtaradIvayANaM maNussaNapuMsagANaM kammabhUmakANaM akammabhUmakANaM aMtaradIvayANaM devitthINaM bhavaNavAsiNINaM vANamaMtariNINaM jotisiNINaM vemANiNINaM devapurisANaM bhavaNavAsiNINaM vANamaMtarANaMjotisiyANaM vemANiyANaM sohammakANaM jAva gevejjagANaM aNuttarovavAiyANaM neraiyaNapuMsakANaM rayaNappamApuDhavineraiya napuMsakANaM jAva ahesattamapuDhaviNeraiya NapuMsakANa ya kayare kayarehiMto appA vA bahuA vA tullA vA visesAhiyA vA? goyamA ! aMtaradIvaga-akammabhUmaga maNussitthIo maNussapurisA ya, ete NaM dovi tullA savvatthovA, devakuru-uttarakuru-akammabhUmaga maNussitthio purisAya, eteNaMdovi tullA saMkhejaguNA, evaM harivAsa-rammagavAsa0 akammabhUmaga maNussitthIo maNussapurisA ya ee NaM dovi tullA saMkhejjaguNA, eva' hemavaya-heraNyavaya-akammabhUmagamaNussitthIo maNussapurisA ya ee NaM dovi tullA saMkhejaguNA, bharaheravaya kammabhUmaga maNussapurisA dovi saMkhejaguNA, bharaheravaya kammabhUmigamaNussitthio dovi saMkhejjaguNAo, puvvavideha-avaravideha kammabhUmaka maNussapurisA dovi saMkhejjaguNA, puSvavideha-avaravideha kammabhUmaka maNussitthiyAo dovi saMkhejjaguNAo, aNuttarovavAiya devapurisA asaMkhejjaguNA, uvarimagevijjA devapurisA saMkhejaguNA, jAva ANae kappe devapurisA saMkhejjaguNA, ahesattamAe puDhavIe neraiyaNapuMsakA asaMkhejaguNA, chaTThIe puDhavIe neraiya napuMsakA asaMkhejjaguNA, sahassAre kappe devapurisA asaMkhejjaguNA, Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pratipatti: navavidha alpabahutva] [185 mahAsukke kappe devapurisA asaMkhejjaguNA, paMcamAe puDhavIe neraiyanapuMsakA asaMkhejjaguNA, laMtae kappe devapurisA asaMkhejjaguNA, cautthIe puDhavIe neraiya napuMsakA asaMkhejjaguNA, baMbhaloe kappe devapurisA asaMkhejjaguNA, taccae puDhavIe neraiya NapuMsakA asaMkhejjaguNA, mAhiMde kappe devapurisA asaMkhejaguNA, saNaMkumAre kappe devapurisA asaMkhejaguNA, doccAe puDhavIe neraiya napuMsakA asaMkhejaguNA, aMtaradIvaga-akammabhUmaga maNussanapuMsakA asaMkhejjaguNA, devakuru-uttarakuru-akammabhUmaga maNussaNapuMsakA do vi saMkhejaguNA evaM jAva videha IsANe kappe devapurisA asaMkhejjaguNA, IsANe kappe devitthiyAo saMkhejjaguNA, sohamme kappe devapurisA saMkhejjaguNAo, sohamme kappe devitthiyAo saMkhejjaguNAo, bhavanavAsI devapurisA asaMkhejjaguNA, bhavanavAsI devitthiyAo saMkhejjaguNAo, imIse rayaNappabhAe puDhavIe NeraiyaNapusaMkA asaMkhejjaguNA, khahayara tirikkhajoNiya purisA saMkhejjaguNA, khahayara tirikkhajoNitthiyAo saMkhejjaguNAo, thalayara tirikkhajoNiya purisA saMkhejjaguNA, thalayara tirikkhajoNitthiyAo saMkhejjaguNAo, jalayara tirikkhajoNiya purisA saMkhejjaguNA, jalayara tirikkhajoNitthiyAo saMkhejjaguNAo, vANamaMtara devapurisA saMkhejaguNA, vANamaMtara devitthiyAo saMkhejjaguNAo, joisiya devapurisA saMkhejjaguNA, joisidevitthiyAo saMkhejjaguNAo, khahayara paMciMdiya tirikkhajoNiya NapuMsagA saMkhejaguNA, thalayara NapuMsakA saMkhejjaguNA, jalayara NapusaMgA saMkhijjaguNA, Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186] [jIvAjIvAbhigamasUtra cariMdiya NapuMsakA visesAhiyA, teiMdiya NapuMsakA visesAhiyA, beiMdiya NapuMsakA visesAhiyA, teukkAiya egiMdiya tirikkhajoNiya NapuMsakA asaMkhejjaguNA, puDhavikAiya0 NapuMsakA visesAhiyA, AukkAiya0 NapuMsakA visesAhiyA, vAukkAiya0 NapuMsakA visesAhiyA, vaNapphaikAiya egidiya tirikkhajoNiya NapuMsakA annNtgunnaa| [62] (1) bhagavan ! ina striyoM meM puruSoM meM aura napuMsakoM meM kauna kisase kama, adhika, tulya yA vizeSAdhika haiM ? gautama ! sabase thor3e puruSa, striyAM saMkhyAtaguNI aura napuMsaka anantaguNa haiN| (2) bhagavan ! ina tiryakyonika striyoM meM, tiryakyonika puruSoM meM aura tiryakyonika napuMsakoM meM kauna kisase kama, bahuta, tulya yA vizeSAdhika haiM ? gautama ! sabase thor3e tiryakyonika puruSa, tiryakyonika striyAM unase asaMkhyAtaguNI aura unase tiryakyonika napuMsaka anantaguNa haiM / (3) bhagavan ! ina manuSyastriyoM meM, manuSyapuruSoM meM aura manuSyanapuMsakoM meM kauna kisase alpa, bahuta, tulya yA vizeSAdhika haiM ? gautama ! sabase thor3e manuSyapuruSa, unase manuSyastriyAM saMkhyAtaguNI, unase manuSyanapuMsaka asaMkhyAtaguNa haiN| (4) bhagavan ! ina devastriyoM meM, devapuruSoM meM aura nairayikanapuMsakoM meM kauna kisase kama, bahuta, tulya yA vizeSAdhika haiM ? gautama ! sabase thor3e nairayikanapuMsaka, unase devapuruSa asaMkhyAtaguNa, unase devastriyAM asaMkhyAtaguNA hai| (5) he bhagavan ! ina tiryakyonika striyoM, tiryakyonikapuruSoM, tiryakyoniknapuMsakoM meM, manuSyastriyoM, manuSyapuruSoM aura napuMsakoM meM, devastriyoM, devapuruSoM aura nairayikanapuMsakoM meM kauna kisase alpa, bahuta, tulya yA vizeSAdhika haiM ? gautama ! sabase thor3e manuSyapuruSa, unase manuSyastriyAM saMkhyAtaguNI, unase manuSyanapuMsaka asaMkhyAtaguNa, unase nairayikanapuMsaka asaMkhyAtaguNa, unase tiryakyonikapuruSa asaMkhyAtaguNa, Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pratipatti : navavidha alpabahutva] [187 unase tiryakyonikastriyAM saMkhyAtaguNI, unase devapuruSa asaMkhyAtaguNa, unase devastriyAM saMkhyAtaguNa, unase tiryakyonika napuMsaka anantaguNa haiN| (6) he bhagavan ! ina tiryakyonikastriyoM-jalacarI, sthalacarI, khecarI, tiryakyonikapuruSa-jalacara, sthalacara, khecara, tiryaMcayonika napuMsaka ekendriya ti. yo. napuMsaka, pRthvIkAyika eke.ti. yo. napuMsaka yAvat vanaspatikAyika eke. ti. yo. napuMsaka, dvIndriya ti. yo. napuMsaka, trIndriya ti. yo. napuMsaka, caturindriya ti. . yo. napuMsaka, paMcendriya tiryakyonika napuMsaka, jalacara, sthalacara aura khecara napuMsakoM meM kauna kisase kama, bahuta, tulya yA vizeSAdhika haiM ? gautama ! sabase thor3e khecara tiryakyonikapuruSa, unase khecara tiryakyonikastriyAM saMkhyAtaguNI, unase sthalacara paMcendriya tiryakyonikapuruSa saMkhyAtaguNa, unase sthalacara paMcendriya tiryakyonikastriyAM saMkhyAtaguNI, unase jalacara tiryakyonika puruSa saMkhyAtaguNa, unase jalacara tiryakyonika striyAM saMkhyAtaguNI, unase khecara paMce. tiryakyonika napuMsaka asaMkhyAtaguNa, unase sthalacara paMce. tiryakyonika napuMsaka saMkhyAtaguNa, unase jalacara paMce. tiryakyonika napuMsaka saMkhyAtaguNa, unase caturindriya tiryakyonika napuMsaka vizeSAdhika, unase trIndriya ti. yo. napuMsaka vizeSAdhika, unase dvIndriya ti. yo. napuMsaka vizeSAdhika, unase tejaskAyika ekendriya ti. yo. napuMsaka asaMkhyAtaguNa, unase pRthvIkAyika eke. ti. yo. napusaMka vizeSAdhika, unase apkAyika eke. ti. yo. napuMsaka vizeSAdhika, unase vAyukAyika eke. ti. yo. napuMsaka vizeSAdhika, unase vanaspatikAyika ekendriya tiryakyonika napuMsaka anantaguNa haiN| [7] he bhagavan ! ina manuSyastriyoM meM karmabhUmika striyoM, akarmabhUmika striyoM aura antIpika manuSyastriyoM meM, manuSyapuruSoM-karmabhUmika, akarmabhUmika aura antarvIpakoM meM, manuSya napuMsaka-karmabhUmika, akarmabhUmika aura antarvIpika napuMsakoM meM kauna kisase kama, adhika, tulya yA vizeSAdhika haiM ? gautama ! antarvIpika manuSyastriyAM aura manuSyapuruSa-ye donoM paraspara tulya aura sabase thor3e haiM, Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188] [jIvAjIvAbhigamasUtra unase devakuru-uttarakuru akarmabhUmika manuSyastriyAM aura manuSyapuruSa-ye donoM paraspara tulya aura saMkhyAtaguNa haiM, unase harivarSa-ramyakavarSa akarmabhUmika manuSyastriyAM aura manuSyapuruSa paraspara tulya aura saMkhyAtaguNa haiM, unase haimavata-hairaNyavata akarmabhUmika manuSyastriyAM aura manuSyapuruSa paraspara tulya aura saMkhyAtaguNa haiM, unase bharata-airavata-karmabhUmika manuSyapuruSa donoM saMkhyAtaguNa haiM, unase bharata-airavata-karmabhUmika manuSyastriyAM donoM saMkhyAtaguNa haiM, unase bharata-airavata-karmabhUmika manuSyapuruSa donoM saMkhyAtaguNa haiM, unase pUrvavideha-pazcimavideha karmabhUmika manuSyapuruSa donoM saMkhyAtaguNa haiM, unase pUrvavideha-pazcimavideha karmabhUmika manuSyastriyAM donoM saMkhyAtaguNI haiM, unase antarvIpika manuSyanapuMsaka asaMkhyAtaguNa haiM, unase devakuru-uttarakuru akarmabhUmika manuSya napuMsaka donoM saMkhyAtaguNa haiM, isI taraha yAvat pUrvavidehakarmabhUmika manuSyanapuMsaka, pazcimavideha karmabhUmika manuSyanapuMsaka donoM saMkhyAtaguNa haiN| (8) bhagavan ! ina devastriyoM meM-bhavanavAsiniyoM meM, vANavyantariyoM meM, jyotiSIstriyoM meM aura vaimAnikastriyoM meM, devapuruSoM meM bhavanavAsI yAvat vaimAnikoM meM, saudharmakalpa yAvat graiveyaka devoM meM anuttaropapAtika devoM meM, nairayika napuMsakoM meM-ratnaprabhA nairayika napuMsakoM yAvat adhaHsaptamapRthvI nairayika napusaMkoM meM kauna kisase kama, adhika, tulya yA vizeSAdhika haiM ? gautama ! sabase thor3e anuttaropapAtika devapuruSa, unase uparima graiveyaka devapuruSa saMkhyAtaguNa, isI taraha yAvat Anatakalpa ke devapuruSa saMkhyatAguNa, unase adhaHsaptamapRthvI ke nairayika napuMsaka asaMkhyAtaguNa, unase chaThI pRthvI ke nairayika napuMsaka asaMkhyAtaguNa, unase sahasrArakalpa ke devapuruSa asaMkhyAtaguNa, unase mahAzukrakalpa ke devapuruSa asaMkhyAtaguNa, unase pAMcavIM pRthvI ke nairayika napuMsaka asaMkhyAtaguNa, unase lAntakakalpa ke deva asaMkhyAtaguNa, unase cauthI pRthvI ke nairayika asaMkhyAtaguNa, unase brahmalokakalpa ke devapuruSa asaMkhyAtaguNa, unase tIsarI pRthvI ke nairayika napuMsaka asaMkhyAtaguNa, Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pratipatti: navavidha alpabahutva] [189 unase mAhendrakalpa ke devapuruSa asaMkhyAtaguNa, unase sanatkumArakalpa ke devapuruSa asaMkhyAtaguNa, unase dUsarI pRthvI ke nairayika napuMsaka asaMkhyAtaguNa, unase IzAnakalpa ke devapuruSa asaMkhyAtaguNa, unase IzAnakalpa kI devastriyAM saMkhyAtaguNI, unase saudharmakalpa ke devapuruSa saMkhyAtaguNa, unase saudharmakalpa kI devastriyAM saMkhyAtaguNI, unase bhavanavAsI devapuruSa asaMkhyAtaguNa, unase bhavanavAsI devastriyAM saMkhyAtaguNI, unase isa ratnaprabhApRthvI ke nairayika napuMsaka asaMkhyAtaguNa, unase vAnavyantara devapuruSa asaMkhyAtaguNa, unase vAnavyantara devastriyAM saMkhyAtaguNI, unase jyotiSka devastriyAM saMkhyAtaguNI haiN| (9) he bhagavan ! ina tiryakyonika striyoM-jalacarI sthalacarI va khecarIyoM meM, tiryakyonika puruSoM-jalacara, sthalacara, khecaroM meM tiryakyonika napuMsakoM-ekendriya tiryaMcayonika napuMsakoM, pRthvIkAyika eke. ti. napuMsakoM, apkAyika ekaM ti. napuMsakoM yAvat vanaspatikAyika eke. ti. napuMsakoM meM, dvIndriya ti. napusaMkoM meM, trIndriya ti. napuMsakoM meM, caturindriya ti. napuMsakoM meM, paMcendriya ti. napuMsakoM-jalacara, sthalacara, khecara napuMsakoM meM, manuSyastriyoM-karmabhUmikA, akarmabhUmikA, antardIpikA striyoM meM, manuSyapuruSoM-karmabhUmika, akarmabhUmika, antardIpikoM meM, manuSya napuMsakoM-karmabhUmika, akarmabhUmika, antardIpikoM meM, devastriyoMbhavanavAsiniyoM, vAnavyantariyoM, jyotiSiNiyoM maM vaimAnika deviyoM meM, devapuruSoM meM-bhavanavAsI vAnavyantara, jyotiSka, vaimAnika devoM meM, saudharmakalpa yAvat graiveyakoM meM, anuttaropapAtika devoM meM nairayika napuMsakoMratnaprabhApRthvI nairayika napuMsakoM yAvat adhaHsaptama pRthvI nairayika napuMsakoM meM kauna kisase alpa, adhika, tulya yA vizeSAdhika haiM ? ___ gautama ! antardIpika akarmabhUmika manuSyastriyAM aura manuSyapuruSa-ye donoM paraspara tulya aura sabase thor3e haiM, ___ unase devakuru-uttarakuru akarmabhUmika manuSya striyAM aura puruSa donoM tulya aura saMkhyAtaguNa haiM, isI prakara akarmabhUmika harivarSa-ramyakavarSa kI manuSyastriyAM aura manuSya puruSa donoM tulya aura saMkhyAtaguNa haiM / isI prakAra haimavata-hairaNyavata ke strI puruSa tulya va saMkhyAtaguNa haiM / bharata-airavata karmabhUmika manuSyapuruSa donoM yathottara saMkhyAtaguNa haiM, unase bharata-eravata karmabhUmika manuSyastriyAM donoM saMkhyAtaguNa haiM, Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190] [jIvAjIvAbhigamasUtra unase pUrvavideha-pazcimavideha karmabhUmika manuSyapuruSa donoM saMkhyAtaguNa haiM, unase pUrvavideha-pazcimavideha karmabhUmika manuSyastriyAM donoM saMkhyAtaguNa haiM, unase anuttaropapAtika devapuruSa asaMkhyAtaguNa haiM, unase uparima praiveyaka devapuruSa saMkhyAtaguNa haiM, unase yAvat Anatakalpa ke devapuruSa yathottara saMkhyAtaguNa haiM, unase adhaHsaptamapRthvI ke nairayika napuMsaka asaMkhyAtaguNa haiM, unase chaThI pRthvI ke nairayika napusaMka asaMkhyAtaguNa haiM, unase sahasrArakalpa ke devapuruSa asaMkhyAtaguNa haiM, unase mahAzukrakalpa ke devapuruSa asaMkhyAtaguNa haiM, unase pAMcavIM pRthvI ke nairayika napuMsaka asaMkhyAtaguNa haiM, unase lAntakakalpa ke devapuruSa asaMkhyAtaguNa haiM, unase cauthI pRthvI ke nairayika napuMsaka asaMkhyAtaguNa haiM, unase brahmalokakalpa ke devapuruSa asaMkhyAtaguNa haiM, unase tIsarI pRthvI ke nairayika napuMsaka asaMkhyAtaguNa haiM, unase mAhendrakalpa ke devapuruSa asaMkhyAtaguNa haiM, unase sanatkumArakalpa ke devapuruSa asaMkhyAtaguNa haiM, unase dUsarI pRthvI ke nairayika napuMsaka asaMkhyAtaguNa haiM, unase antarvIpika akarmabhUmika manuSya napuMsaka asaMkhyAtaguNa haiM, unase devakuru-uttarakuru akarmabhUmika manuSya napuMsaka donoM saMkhyAtaguNa haiM, isa prakAra yAvat videha taka yathottare saMkhyAtaguNa kahanA cAhie, unase IzAnakalpa meM devapuruSa asaMkhyAtaguNa haiM, unase IzAnakalpa meM devastriyAM saMkhyAtaguNI haiM, unase saudharmakalpa meM devapuruSa saMkhyAtaguNa haiM, unase saudharmakalpa meM devastriyAM saMkhyAtaguNI haiM, unase bhavanavAsI devapuruSa asaMkhyAtaguNa haiM, unase bhavanavAsI devastriyAM saMkhyAtaguNI haiM, unase isa ratmaprabhApRthvI ke nairayika napuMsaka asaMkhyAtaguNa haiM, unase khecara tiryakyonika puruSa saMkhyAtaguNa haiM, unase khecara tiryastriyAM saMkhyAtaguNI haiM, unase sthalacara tiryakyonika puruSa saMkhyAtaguNa haiM, unase sthalacara tiryakyonika striyAM saMkhyAtaguNI haiM, Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pratipatti: navavidha alpabahutva] [191 unase jalacara tiryakyonika puruSa saMkhyAtaguNa haiM, unase jalacara tiryakyonika striyAM saMkhyAtaguNa haiM, unase vAnavyantara devapuruSa saMkhyAtaguNa haiM, unase vAnavyantara deviyAM saMkhyAtaguNI haiM, unase jyotiSka devapuruSa saMkhyAtaguNa haiM, unase jyotiSka devastriyAM saMkhyAtaguNa haiM, unase khecara tiryakyonika napuMsaka saMkhyAtaguNa haiM, unase sthalacara ti. yo. napuMsaka saMkhyAtaguNa haiM, unase jalacara ti. yo. napuMsaka saMkhyAtaguNa haiM, unase caturindriya napuMsaka vizeSAdhika haiM, unase trIndriya napuMsaka vizeSAdhika haiM, unase dvIndriya napuMsaka vizeSAdhika haiM, unase tejaskAyika eke. ti. yo. napuMsaka asaMkhyAtaguNa haiM, unase pRthvIkAyika eke. ti. yo. napuMsaka vizeSAdhika haiM, unase apkAyika eke. ti. yo. napuMsaka vizeSAdhika haiM, unase vAyukAyika eke. ti. yo. napuMsaka vizeSAdhika haiM, unase vanaspatikAyika ekendriya tiryakyonika napuMsaka anantaguNa haiN| vivacena-prastuta sUtra meM nau alpabahutva kI vaktavyatA hai| (1) prathama alpabahutva sAmAnya se strI, puruSa aura napuMsaka ko lekara hai| (2) dUsarA alpabahutva sAmAnya se tiryakyonika strI, puruSa aura napuMsaka viSayaka hai| (3) tIsarA alpabahutva sAmAnya se manuSya strI, puruSa aura napuMsaka ko lekara hai| (4) cauthA alpabahutva sAmAnya se deva strI, puruSa aura nAraka napuMsaka ko lekara hai| devoM meM napuMsaka nahIM hote aura nAraka kevala napuMsaka hI hote haiM, ataH devastrI devapuruSa ke sAtha nArakanapuMsakoM kA alpabahutva batAyA gayA hai| (5) pAMcaveM alpabahutva meM sAmAnya kI apekSA pUrvokta sabakA mizrita alpabahutva kahA hai| __ (6) chaThA alpabahutva vizeSa ko lekara (bhedoM kI apekSA se ) tiryakyonika strI, puruSa, napuMsaka viSayaka hai| (7) sAtavAM alpabahutva vizeSa-bhedoM kI apekSA se manuSya strI, puruSa, napuMsaka ke saMbaMdha meM hai| (8) AThavAM alpabahutva vizeSa kI apekSA se deva strI, puruSa aura nAraka napuMsakoM ko lekara kahA gayA hai| (9) nauvAM alpabahutva tiryaMca aura manuSya ke strI puruSa evaM napuMsaka tathA devoM ke strI, puruSa tathA nAraka napuMsakoM kA-saba vijAtIya vyaktiyoM kA mizrita alpabahutva hai| malayagirivRtti meM yahA~ ATha hI alpabahutva kA ullekha hai| pahalA alpabahutva jo sAmAnya strI Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192] [jIvAjIvAbhigamasUtra puruSa-napuMsaka ko lekara kahA gayA hai, usakA vRtti meM ullekha nahIM hai| vRttikAra ne 'eyAsiM NaM bhaMte ! tirikkhajoNiyaitthINaM' pATha se hI alpabahutva kA AraMbha kiyA hai| alpabahutva kI vyAkhyA mUlArtha se hI spaSTa hai aura pUrva meM alaga-alaga prasaMgoM meM saba prakAra ke jIvoM kA pramANa aura usakI samajhAiza hetupUrvaka de dI gaI hai, ataeva yahA~ punaH use doharAnA anAvazyaka hI hai| samudAya rUpa meM strI-puruSa-napuMsakoM kI sthiti 63. itthINa bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA ? goyamA! egeNaMAeseNaMjahA puTviMbhANiyaM, evaM purisassa vi npuNskssvi|sNcitttthnnaa punaravi tiNhaMpi jahA puvvi bhANiyA, aMtaraM pi tiNhaM pi jahA pubdhi bhANiyaM tahA neyavvaM / [63] bhagavan ! striyoM kI kitane kAla kI sthiti kahI gaI hai ? gautama ! 'eka apekSA se' ityAdi kathana jo strI-prakaraNa meM kiyA gayA hai, vahI yahA~ karanA caahie| isI prakAra puruSa aura napuMsaka kI bhI sthiti Adi kA kathana pUrvavat samajhanA caahie| tInoM kI saMciTThaNA (kAyasthiti) aura tInoM kA antara bhI jo apane-apane prakaraNa meM kahA gayA hai, vahI yahA~ (samudAya rUpa meM) kahanA caahie| _ vivecana-prastuta sUtra meM strI, puruSa aura napuMsakoM ko lekara jo kAlasthiti (bhavasthiti), saMciTThaNA (kAyasthiti) aura antara Adi kA pUrva meM pRthak-pRthak prakaraNa meM varNana kiyA gayA hai, usI kA samudAyarUpa meM saMkalana hai| jo kathana pahale alaga-alaga prakaraNoM meM kiyA gayA hai, usakA yahA~ samudAya rUpa meM kathana abhipreta hone se punarukti doSa kA prasaMga nahIM hai| vRttikAra ne yahAM vaha pATha mAnA hai jo alpabahutva sambandhI pUrvavartI sUtra ke prathama alpabahutva ke rUpa meM diyA gayA hai| vaha isa prakAra hai-'eyAsiM NaM bhaMte itthINaM purisANaM napuMsakANa ya kayare kayarehito appA vA 4 ? savvatthovA purisA, itthIo saMkhejjaguNAo, napuMsakA annNtgunnaa|' ukta alpabahutva meM samudAyarUpa meM strI-puruSa evaM napuMsakoM kA kathana hone se vRttikAra ne ise sAmudAyika prakaraNa meM liyA hai| sAmudAyika sthiti, saMciTThaNA aura antara ke sAtha hI sAmudAyika alpabahutva hone se yahA~ yaha pATha vizeSa saMgata hotA hai| lekina alpabahutva ke sAdharmya se ATha alpabahutvoM ke sAtha use prathama alpabahutva ke rUpa meM pUrvasUtra meM de diyA hai| isa prakAra kevala sthAnabheda haiM-Azaya bheda nahIM striyoM kI puruSoM se adhikatA _____64.tirikkhajoNitthiyAo tirikkhajoNiyapurisehito tiguNAo tirUvAdhiyAo, maNussitthiyAo maNussapurisehito sattAvIsaiguNAo sattAvIsairUvAhiyAo devitthiyAo Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pratipatti: striyoM kI puruSoM se adhikatA] [193 devapurisehito battIsaiguNAo bttiisiruuvaahiyaao| se ttaM tivihA saMsArasamAvaNNagA jIvA pnnnnttaa| tivihesu hoi bheyo, ThiI ya saMciTThaNaMtarappabahuM / vedANa ya baMdhaThiI veo taha kiMpagAro u // 1 // se ttaM tivihA saMsArasamApannagA jIva paNNattA / [64] tiryakyonika kI striyAM tiryakyoni ke puruSoM se tIna gunI aura trirUpa adhika haiN| manuSyastriyAM manuSyapuruSoM se sattAvIsagunI aura sattAvIsarUpa adhika haiN| devastriyAM devapuruSoM se battIsagunI aura battIsarUpa adhika haiN| isa prakAra saMsAra samApanaka jIva tIna prakAra ke haiM, yaha pratipAdana pUrA huA / (saMkalita gAthA) tIna vedarUpa dUsarI pratipatti meM prathama adhikAra bhedaviSayaka hai, isake bAda sthiti, saMciTThaNA, antara aura alpabahutva kA adhikAra hai| tatpazcAt vedoM kI baMdhasthiti tathA vedoM kA anubhava kisa prakAra kA hai, yaha varNana kiyA gayA hai| // trividha saMsArasamApanaka jIvarUpa dUsarI pratipatti samApta // vivecana-pahale kahA gayA hai ki puruSoM se striyAM adhika haiM to sahaja prazna hotA hai ki kitanI adhika haiM ? isa jijJAsA kA samAdhAna isa sUtra meM kiyA gayA hai| tiryakyoni kI striyAM tiryak puruSoM se tIna gunI haiM arthAt saMkhyA meM tInagunIvizeSa haiN| 'guNa' zabda guNa-doSa ke artha meM bhI AtA hai, ataH use spaSTa karane ke lie trirUpa adhika vizeSaNa diyA hai| 'guNa' se yahA~ saMkhyA artha abhipreta hai| manuSyastriyAM manuSyapuruSoM se sattavIsagunI haiM aura devastriyAM devapuruSoM se battIsagunI haiN|' upasaMhAra isa dUsarI pratipatti ke anta meM viSaya ko saMkalita karane vAlI gAthA dI gaI hai| usameM kahA gayA hai ki trividha vedoM kI vaktavyatA vAlI isa dUsarI pratipatti meM pahale bheda, tadanantara kramazaH sthiti, saMciTThaNA (kAyasthiti), antara evaM alpabahutva kA pratipAdana hai| isake pazcAt vedoM kI baMdhasthiti aura vedoM ke anubhavaprakAra kA kathana kiyA gayA hai| // trividha saMsArasamApanaka jIva vaktavyatArUpa dvitIya pratipatti smaapt|| 1. tiguNA tirUva ahiyA tiriyANaM itthiyA munneyvvaa| sattAvIsaguNA puNa maNuyANaM tadahiyA ceva // 1 // battIsaguNA battIsa rUpa ahiyA u hoMti devANaM / devIo paNNattA jiNehiM jiyarAgadosehi // 2 // Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturvidhAkhyA tRtIya pratipatti dvitIya pratipatti meM saMsArasamApanaka jIvoM ke tIna bhedoM kA vivecana kiyA gayA hai| aba krama prApta tIsarI pratipatti meM saMsArasamApannaka jIvoM ke cAra bhedoM ko lekara vivecana kiyA jA rahA hai| usakA AdisUtra isa prakAra hai - cAra prakAra ke saMsArasamApanaka jIva 65. tattha je te evamAhaMsu-cauvvihA saMsArasamAvaNNagA jIvA paNNattA te evamAhaMsu, taM jahA-neraiyA, tirikkhajoNiyA, maNussA, devaa| [65] jo AcArya isa prakAra kahate haiM ki saMsArasamApanaka jIva cAra prakAra ke haiM, ve aisA pratipAdita karate haiM, yathA-nairayika, tiryaMcayonika, manuSya aura dev| 66. se kiM taM neraiyA ? neraiyA sattavihA paNNattA, taM jahA paDhamApuDhavineraiyA, doccApuDhavineraiyA, taccApuDhavineraiyA cautthApuDhavineraiyA, paMcamApuDhavineraiyA, chaTThApuDhavineraiyA, sttmaapuddhvineriyaa| [66] nairayikoM kA svarUpa kyA hai ? nairayika sAta prakAra ke kahe gaye haiM, yathA-prathamapRthvInairayika, dvitIyapRthvInairayika, tRtIyapRthvInairayika, caturthapRthvInairayika, paMcamapRthvInairayika, SaSThapRthvInairayika aura sptmpRthviinairyik| 67. paDhamA NaM bhaMte ! puDhavI kiMnAmA kiMgottA paNNattA ? goyamA ! NAmeNaM dhammA, gotteNaM rynnppbhaa| doccA NaM bhaMte ! puDhavI kiMnAmA kiMgottA paNNattA ? goyamA ! NAmeNaM vaMsA gotteNaM sakkarappabhA ? evaM eteNaM abhilAveNaM savvAsiM pucchA, NAmANi imANi selA taccA, aMjaNA cautthI, riTThA paMcamI, maghA chaTThI,mAghavatI sattamA jAva tamatamAgotteNaM pnnnnttaa| [67] he bhagavan ! prathama pRthvI kA kyA nAma aura kyA gotra hai ? gotama ! prathama pRthvI kA nAma 'dhammA' hai aura usakA gotra ratnaprabhA hai| bhagavan ! dvitIya pRthvI kA kyA nAma aura kyA gotra kahA gayA hai ? Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatIya pratipatti: cAra prakAra ke saMsArasamApanaka jIva] [195 gotama ! dUsarI pRthvI kA nAma vaMsA hai aura gotra zarkarAprabhA hai| isa prakAra saba pRthviyoM ke sambandha meM prazna karane caahie| unake nAma isa prakAra haiM-tIsarI pRthvI kA nAma zailA, cauthI pRthvI kA nAma aMjanA, pAMcavI pRthvI kA nAma riSTA hai, chaThI pRthvI kA nAma maghA aura sAtavIM pRthvI kA nAma mAghavatI hai| isa prakAra tIsarI pRthvI kA gotra bAlukAprabhA, cauthI kA paMkaprabhA, pAMcavI kA dhUmaprabhA, chaThI kA tamaHprabhA aura sAtavIM kA gotra tamastamaHprabhA hai| 68. imA NaM bhaMte ! rayaNappabhApuDhavI kevaiyA vAhalleNaM paNNattA ? goyamA ! imANaM rayaNappabhApuDhavI asiuttaraM joyaNasayasahassaM bAhalleNaM paNNattA, evaM eteNaM abhilAveNaM imA gAhA aNugaMtavvA asIyaM battIsaM aTThAvIsaM taheva bIsaM y| aTThArasa solasagaM aThuttarameva hitttthimiyaa||1|| [68] he bhagavan ! yaha ratnaprabhApRthvI kitanI moTI kahI gaI hai ? gautama ! yaha ratnaprabhApRthvI eka lAkha assI hajAra yojana moTI hai| isI prakAra zeSa pRthviyoM kI moTAI isa gAthA se jAnanA cAhie 'prathama pRthvI kI moTAI eka lAkha assI hajAra yojana kI hai| dUsarI kI moTAI eka lAkha battIsa hajAra yojana kI hai| tIsarI kI moTAI ela lAkha aTThAIsa hajAra yojana kI hai| cauthI kI moTAI eka lAkha bIsa hajAra yojana kI hai| pAMcavI kI moTAI eka lAkha aThAraha hajAra yojana kI hai| chaThI kI moTAI eka lAkha solaha hajAra yojana kI hai| sAtavIM kI moTAI eka lAkha ATha hajAra yojana kI hai| vivecana-(saM 65 se 66 taka) pUrva pratipAdita isa prakAra kI pratipattiyoM meM se jo AcArya saMsArasamApanaka jIvoM ke cAra prakAra kahate haiM ve cAra gatiyoM ke jIvoM ko lekara aisA pratipAdina karate haiM; yathA-1 narakagati ke nairayika jIva, 2 tiryaMcagati ke jIva, 3 manuSyagati ke jIva aura 4 devagati ke jiiv| aisA kahe jAne para sahaja jijJAsA hotI hai ki nairayika Adi jIva kahA~ rahate haiM, unake nivAsa rUpa narakabhUmiyoM ke nAma, gotra vistAra Adi kyA aura kitane haiM ? narakabhUmiyoM aura nArakoM ke viSaya meM vividha jAnakArI ina sUtroM meM aura Age ke sUtroM meM dI gaI hai| sarvaprathama nAraka jIvoM ke prakAra ko lekara prazna kiyA gayA hai| usake uttara meM kahA gayA hai ki nAraka jIva sAta prakAra ke haiN| sAta narakabhUmiyoM kI apekSA se nAraka jIvoM ke sAta prakAra batAye haiM, jaise ki prathamapRthvInairayika se lagA kara saptamapRthvInairayika tk| isake pazcAt narakapRthviyoM ke nAma aura gotra ko lekara prazna aura uttara haiN| nAma aura gotra meM antara yaha hai ki nAma anAdikAlasiddha hotA hai aura anvartharahita Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 ] [jIvAjIvAbhigamasUtra pRthvayAM nAma paMkaprabhA hotA hai arthAt nAma meM usake anurUpa guNa honA Avazyaka nahIM hai, jabaki gotra guNapradhAna hotA hai| sAta pRthvayoM ke nAma aura gotra isa prakAra haiM gotra bAhalya (yojanoM meM) prathama pRthvI ghammA ratnaprabhA eka lAkha assI hajAra dvitIya pRthvI vaMzA zarkarAprabhA eka lAkha battIsa hajAra tRtIya pRthvI zailA bAlukAprabhA eka lAkha aTThAvIsa hajAra caturtha pRthvI aMjanA eka lAkha bIsa hajAra paMcama pRthvI riSTA dhUmaprabhA eka lAkha aThAraha hajAra SaSTha pRthvI maghA tamaprabhA eka lAkha solaha hajAra saptama pRthvI mAghavatI tamastamaprabhA eka lAkha ATha hajAra nAma kI apekSA gotra kI pradhAnatA hai, ataeva ratnaprabhAdi gotra kA ullekha karake prazna kiye gaye haiM tathA usI rUpa meM uttara diye gaye haiN| narakabhUmiyoM ke gotra arthAnusAra haiM, ataeva unake artha ko spaSTa karate hue pUrvAcAryoM ne kahA hai ki ratnoM kI jahA~ bahulatA ho vaha ratnaprabhA hai| yahA~ 'prabhA' kA artha bAhulya hai| isI prakAra zeSa pRthviyoM ke viSaya meM bhI samajhanA caahie| jahA~ zarkarA (kaMkara) kI pradhAnatA ho vaha shrkraaprbhaa| jahA~ bAlU kI pradhAnatA ho vaha baalukaaprbhaa| jahA~ kIcar3a kI pradhAnatA ho pNkprbhaa| dhuMe kI taraha jahA~ prabhA ho vaha dhUmaprabhA hai| 2 jahA~ andhakAra kA bAhulya ho vaha tamaHprabhA aura jahA~ bahuta ghane andhakAra kI bahulatA ho vaha tamastamaHprabhA hai| yahA~ kinhIM kinhIM pratiyoM meM ina pRthviyoM ke nAma aura gotra ko batAne vAlI do saMgrahaNI gAthAe~ dI gaI haiM; jo nIce TippaNa meM dI gaI haiN| 3 isake pazcAt pratyeka narakapRthvI kI moTAI ko lekara praznottara haiM / narakapRthviyoM kA bAhulya (moTAI) Upara koSThaka meM batA diyA gayA hai| isa viSayaka saMgrahaNI gAthA isa prakAra hai asIyaM battIsaM aTThAvIsaM taheva vIsaM c| aTThArasa solasagaM aThuttarameva hitttthimiyaa|| isa gAthA kA artha mUlArtha meM de diyA hai| spaSTatA ke lie punaH yahA~ de rahe haiN| ratnaprabhAnarakabhUmi -vRtti 1. ratnAnAM prabhA-bAhulyaM yatra sA ratnaprabhA ratnabahuleti bhaavH| 2. dhUmasyeva prabhA yasyAH sA dhuumprbhaa| 3. ghammA vaMsA selA aMjaNa riTThA maghA yA maadhvtii| sattaNDaM puDhavINaM ee nAmA u nAyavvA // 1 // rayaNA sakkara vAluya paMkA dhUmA tamA ya tmtmaa| sattaNhaM puDhavINaM ee gottA muNeyavvA // 2 // Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti :cAra prakAra ke saMsArasamApannaka jIva] [197 kI moTAI 1 lAkha 80 hajAra yojana, zarkarAprabhA kI 1 lAkha 32 hajAra, bAlukaprabhA kI 1 lAkha 28 hajAra, paMkaprabhA kI 1 lAkha 20 hajAra, dhUmaprabhA kI 1 lAkha 18 hajAra, tamaHprabhA kI 1lAkha 16 hajAra aura tamastamaHprabhA kI moTAI 1 lAkha 8 hajAra yojana kI hai| aba Age ke sUtra meM ratnaprabhA Adi narakapRthviyoM ke bheda ko lekara praznottara haiM69. imA NaM bhaMte ! rayaNappabhApaDhavI kativihA paNNattA? goyamA ! tivihA paNNattA, taM jahA-kharakaMDe, paMkabahule kaMDe, Avabahule kNdde| imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhApuDhavIe kharakaMDe kativihe paNNatte ? goyamA ! solasavidhe paNNatte, taM jahA-1 rayaNakaMDe, 2 vaire 3 verulie, 4 lohitayakkhe, 5 masAragalle, 6 haMsagabbhe,7 pulae, 8 soyaMdhie, 9 jotirase, 10 aMjaNe,11 aMjaNapulae, 12 rayae, 13 jAtarUve, 14 aMke, 15 phalihe, 16 rittekNdde| imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhApuDhavIe rayaNakaMDe kativihe paNNatte ? goyamA ! egAgAre pnnnntte| evaM jAva ritte| imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhApuDhavIe paMkabahule kaMDe kativihe paNNatte ? goyamA ! egAgAre pnnnntte| evaM Avabahule kaMDe kativihe paNNatte ? goyamA ! egAgAre pnnnntte| sakkarappabhAe NaM bhaMte ! puDhavI katividhA paNNattA ? goyamA ! egAgArA pnnnnttaa| evaM jAva ahesttmaa| [69] bhagavan ! yaha ratnaprabhApRthvI kitane prakAra kI kahI gaI hai ? gautama ! tIna prakAra kI kahI gaI hai, yathA-1.kharakANDa, 2. paMkabahulakAMDa aura apbahula (jala kI adhikatA vAlA) kaaNdd| bhagavan ! isa ratnaprabhApRthvI kA kharakANDa kitane prakAra kA kahA gayA hai ? gautama ! solaha prakAra kA kahA gayA hai, yathA 1. ratnakAMDa, 2. vajrakAMDa, 3. vaiDUrya, 4. lohitAkSa, 5. masAragalla, 6. haMsagarbha, 7. pulaka, 8. saugaMdhika, 9. jyotirasa, 10. aMjana, 11. aMjanapulaka, 12. rajata, 13. jAtarUpa, 14. aMka, 15. sphaTika aura 16. risstthkaaNdd| bhagavan ! isa ratnaprabhApRthvI kA ratnakANDa kitane prakAra kA hai ? gautama ! eka hI prakAra kA hai| isI prakAra riSTakANDa taka ekAkAra kahanA caahie| bhagavan ! isa ratnaprabhApRthvI kA paMkabahulakAMDa kitane prakAra kA hai ? gautama ! eka hI prakAra kA kahA gayA hai| Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 ] isI taraha apbahulakAMDa kitane prakAra kA hai ? gautama ! ekAkAra hai / bhagavan ! zarkarAprabhApRthvI kitane prakAra kI hai ? gautama ! eka hI prakAra kI hai| [jIvAjIvAbhigamasUtra isI prakAra adhaH saptamapRthvI taka ekAkAra kahanA cAhie / vivecana - prastuta sUtra me ratnaprabhA Adi pRthviyoM ke prakAra ( vibhAga) kI pRcchA hai| uttara meM kahA gayA hai ki ratnaprabhApRthvI ke tIna prakAra ( vibhAga) haiM, yathA - kharakAMDa, paMkabahulakAMDa aura apbhulkaaNdd| kANDa kA artha hai-viziSTa bhUbhAga / khara kA artha hai kaThina / ratnaprabhApRthvI kA prathama kharakANDa 16 vibhAga vAlA hai / ratnakANDa nAmaka prathama vibhAga, vajrakANDa nAmaka dvitIya vibhAga, vaiDUryakANDa nAmaka tRtIya vibhAga, isa prakAra riSTaratnakANDa nAmaka solahavAM vibhAga hai| solaha ratnoM ke nAma 'anusAra ratnaprabhA ke kharakANDa ke solaha vibhAga haiN| pratyeka kANDa eka hajAra yojana kI moTAI vAlA hai / isa prakAra kharakANDa solaha hajAra yojana kI moTAI vAlA hai| ukta ratnakANDa se lagAkara riSTakANDa paryanta saba kANDa eka hI prakAra ke haiM, arthAt inameM phira vibhAga nahIM hai / dUsarA kANDa paMkabahula hai| isameM kIcar3a kI adhikatA hai aura isakA aura vibhAga na hone se yaha eka prakAra kA hI hai| yaha dUsarA kANDa 84 hajAra yojana kI moTAI vAlA hai| tIsare apbahulakANDa meM jala kI pracuratA hai aura koI vibhAga nahIM haiM, eka hI prakAra kA hai| yaha 80 hajAra yojana kI moTAI vAlA hai| isa prakAra ratnaprabhA ke tInoM kANDoM ko milAne se ratnaprabhA kI kula moTAI (16+84+80) eka lAkha assI hajAra ho jAtI hai / dUsarI narakapRthvI zarkarAprabhA se lekara adhaH saptamapRthvI taka kI narakabhUmiyoM ke koI vibhAga nahIM haiM / saba eka hI AkAra vAlI haiN| narakavAsoM kI saMkhyA 70. imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe kevaiyA nirayAvAsasayasahassA paNNattA ? goyamA ! tIsaM NirayAvAsasayasahassA paNNattA, evaM eeNaM abhilAveNaM savvAsiM pucchA, imA gAyA aNugaMtavvA tIsA ya paNNavIsA paNNarasa daseva tiNNi ya havaMti / paMcUNa sayasahassaM paMceva aNuttarA NaragA // 1 // jAva ahesattamAe paMca aNuttarA mahatimahAlayA mahANaragA paNNattA, taM jahA - kAle, mahAkAle, rorue, mahArorue, apaiTThANe / [70 ] bhagavan ! isa ratnaprabhApRthvI meM kitane lAkha narakAvAsa kahe gaye haiM ? gautama ! tIsa lAkha narakAvAsa kahe gaye haiM / isa gAthA ke anusAra sAtoM narakoM meM se narakAvAsoM Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti : narakAvAsoM kI saMkhyA] [199 kI saMkhyA jAnanI caahie| prathama pRthvI meM tIsa lAkha, dUsarI meM paccIsa lAkha, tIsarI meM prandraha lAkha, cauthI meM dasa lAkha, pAMcavIM meM tIna lAkha, chaThI meM pAMca kama eka lAkha aura sAtavIM pRthvI meM pAMca anuttara mahAnarakAvAsa haiN| adhaHsaptamapRthvI meM jo bahuta bar3e anuttara mahAna narakAvAsa kahe gaye haiM, ve pAMca haiM, yathA-1. kAla, 2. mahAkAla, 3. raurava, 4. mahAraurava aura 5. aprtisstthaan| vivecana-prastuta sUtra meM pratyeka narakApRthvI meM narakAvAsoM kI saMkhyA batAI gaI hai| - (1) prathama ratnaprabhApRthvI se lagAkara chaThI tamaHprabhApRthvI paryanta pRthviyoM meM narakAvAsa do prakAra ke haiM-AvalikApraviSTa aura prakIrNaka ruup| jo narakAvAsa paMktibaddha haiM ve AvalikApraviSTa haiM aura jo bikharebikhare haiM, ve prakIrNaka rUpa haiM / ratnaprabhApRthvI ke teraha prastara (pAthar3e) haiN| prastara gRhabhUmi tulya hote haiN| pahale prastara meM pUrvAdi cAroM dizAoM meM 49-49 narakAvAsa haiM / cAra vidizAoM meM 48-48 narakAvAsa haiN| madhya meM sImantaka nAma kA narakendraka hai| ye saba milakara 389 narakAvAsa hote haiN| zeSa bAraha prastaroM meM pratyeka meM cAroM dizAoM aura cAroM vidizAoM meM eka-eka narakAvAsa kama hone se ATha-ATha narakAvAsa kamakama hote gaye haiN| arthAt prathama prastara meM 389, dUsare meM 381, tIsare meM 373 isa prakAra Age-Age ke prastara meM ATha-ATha narakAvAsa kama haiN| isa prakAra teraha prastaroM meM kula 4433 narakAvAsa AvalikApraviSTa haiM aura zeSa 2995567 (unatIsa lAkha paMcAnavai hajAra pAMca sau saDasaTha) narakAvAsa prakIrNaka rUpa haiN| kula milAkara prathama ratnaprabhApRthvI meM tIsa lAkha narakAvAsa haiN|' (2) zarkarAprabhA ke gyAraha prastara haiN| pahale prastara meM cAroM dizAoM meM 36-36 AvalikApraviSTa narakAvAsa haiN| cAroM vidizAoM meM 35-35 narakAvAsa aura madhya meM eka narakendraka, saba milAkara 285 narakavAsa pahale prastara meM AvalikApraviSTa haiN| zeSa dasa prastaroM meM pratyeka meM ATha-ATha kI hAni hone se saba prastaroM ke milAkara 2695 AvalikApraviSTa narakAvAsa haiN| zeSa 2497305 (cauvIsa lAkha sittAnavai hajAra tIna sau pAMca) puSpAvakIrNaka narakAvAsa haiM / donoM milAkara paccIsa lAkha narakAvAsa dUsarI zarkarAprabhA meM haiN|' (3) tIsarI bAlukAprabhA meM nau prastara haiN| pahale prastara meM pratyeka dizA meM 25-25 vidizA meM 2424 aura madhya meM eka narakendraka-kula milAkara 197 AvalikApraviSTa narakAvAsa haiN| zeSa ATha prastaroM meM pratyeka meM ATha-ATha kI hAni hai, saba milAkara 1485 AvalikApraviSTa narakAvAsa haiN| zeSa 1498515 puSpAvakIrNaka narakAvAsa haiN| donoM milAkara pandraha lAkha narakAvAsa tIsarI pRthvI meM haiN| 3 1. sattaTThI paMcasayA paNanauisahassa lkkhgunntiisN| rayaNAe seDhigayA coyAlasayA u tittIsaM // 1 // 2. sattA NauisahassA cauvIsaM lakkhaM tisaya pNc'hiyaa| bIyAe seDhigayA chavvIsasayA u pnnnuyaa|| 3. paMcasayA pannArA aDanavaisahassa lakkha coddasa y| taiyAe seDhigayA paNasIyA coddasa sayA u|| Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200] [jIvAjIvAbhigamasUtra (4) cauthI paMkaprabhA meM sAta prastara haiN| pahale prastara meM pratyeka dizA meM 16-16 AvalikApraviSTa narakAvAsa haiM aura vidizA meM 15-15 haiM, madhya meM eka narakendraka hai| saba milakara 125 narakAvAsa hue| zeSa chaha prastaroM meM pratyeka meM ATha-ATha kI hAni hai ataH saba milAkara 707 AvalikApraviSTa narakAvAsa haiM-zeSa 999293 (nau lAkha ninyAnavai hajAra do sau tirAnavai) puSpAvakIrNaka narakAvAsa haiN| donoM milAkara dasa lAkha narakAvAsa paMkaprabhA meM haiN|' (5) pAMcavIM dhUmaprabhA meM 5 prastara haiN| pahale prastara meM eka-eka dizA meM nau-nau AvalikApraviSTa vimAna haiM aura vidizAoM meM ATha-ATha haiN| madhya meM eka narakendaka haiN| saba milAkara 69 AvalikApraviSTa narakAvAsa haiM / zeSa cAra prastaroM meM pUrvavat ATha-ATha kI hAni hai| ataH saba milAkara 265 AvalikApraviSTa narakAvAsa haiN| zeSa 299735 ( do lAkha ninyAnavai hajAra sAta sau paiMtIsa) puSpAvakIrNaka narakAvAsa haiN| donoM milakara tIna lAkha narakAvAsa pAMcavIM pRthvI meM haiN| 2 (6) chaThI tamaHprabhA meM tIna prastara haiM / prathama prastara kI pratyeka dizA meM cAra-cAra aura pratyeka vidizA meM 3-3, madhya meM eka narakendraka saba milAkara 29 AvalikApraviSTa narakAvAsa haiN| zeSa do prastaroM meM krama se ATha-ATha kI hAni hai / ataH saba milAkara 63 AvalikApraviSTa narakAvAsa haiN| zeSa 99932 (ninyAnavai hajAra nau sau battIsa) puSpAvakIrNaka haiN| donoM milAkara chaThI pRthvI meM 99995 narakAvAsa haiN| 3 (7) sAtavIM pRthvI meM kevala pAMca narakAvAsa haiM / kAla, mahAkAla, raurava, mahAraurava aura apratiSThAna unake nAma haiM / apratiSThAna nAmaka narakAvAsa madhya meM hai aura usake pUrva meM kAla narakAvAsa, pazcima meM mahAkAla, . dakSiNa meM raurava aura uttara meM mahAraurava narakAvAsa hai| pRthvI kA nAma AvalikA praviSTa puSpAvakIrNaka kula narakAvAsa narakAvAsa narakAvAsa ratnaprabhA 4433 2995567 3000000 zarkarAprabhA 2695 2497305 2500000 bAlukAprabhA 1485 1498515 1500000 . paMkaprabhA 707 999293 1000000 1. teNauyA doNNi sayA navanauisahassA nava ya lakkhA y| paMkAe seDhigayA sattasayA hu~ti sattahiyA // 2. sattasayA paNatIsA navanavaisahassa do ya lakkhA y| dhUmAe seDhigayA paNasaThThA do sayA hoti // 3. navanauI ya sahassA nava ceva sayA havaMti bttiisaa| puDhavIe chaTThIe paiNNagANesa sNkhevo|| 4. puvveNa hoi kAlo avareNa appaiTTha mhkaale| roru dahiNapAse uttarapAse mhaaroruu|| Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti :ghanodadhi Adi kI pRcchA] [201 dhUmaprabhA tamaHprabhA tamastamaHprabhA 265 63 1 madhya meM 299735 99932 4 cAroM dizAoM meM 300000 99995 ghanodadhi Adi kI pRcchA 71. asthi NaM bhaMte ! imIse rayaNappabhAe puDhavIe ahe ghaNodahIti vA, ghaNavAteti vA, taNuvAteti vA, ovAsaMtareti vA ? haMtA atthi| evaM jAva ahesttmaae| [71] he bhagavan ! isa ratnaprabhApRthvI ke nIce ghanodadhi hai, ghanavAta hai, tanuvAta hai aura zuddha AkAza hai kyA ? hA~ gautama ! hai| isI prakAra sAtoM pRthviyoM ke nIce ghanodadhi, ghanavAta, tanuvAta aura zuddha AkAza hai / * vivecana-prastuta sUtra meM narakapRthviyoM kA AdhAra batAyA gayA hai| sahaja hI yaha prazna ho sakatA hai ki ye sAtoM narakapRthviyAM kisake AdhAra para sthita haiM ? isakA samAdhAna karate hue sUtrakAra kahate haiM ki ye pRthviyAM jame hue jala para sthita haiN| jame hue jala ko ghanodadhi kahate hai| punaH prazna hotA hai ki ghanodadhi kisake AdhAra para rahA huA hai to usakA samAdhAna kiyA gayA hai ki ghanodadhi, ghanavAta para sthita hai| arthAt piNDIbhUta vAyu ke AdhAra para ghanodadhi sthita hai| ghanIbhUta vAyu (ghanavAta) tanuvAta (halkI vAyu) para AdhArita hai aura tanuvAta AkAza para pratiSThita hai| AkAza kisI para avalambita na hokara svayaM pratiSThita hai| tAtparya yaha hai ki AkAza ke AdhAra para tanuvAta, tanuvAta para ghanavAta aura ghanavAta para ghanodadhi aura ghanodadhi para ye ratnaprabhAdi pRthviyAM sthita haiN| prazna ho sakatA hai ki vAyu ke AdhAra para udadhi aura udadhi ke AdhAra para pRthvI kaise Thahara sakatI hai ? isakA samAdhAna eka laukika udAharaNa ke dvArA kiyA hai gyaa| koI vyakti mazaka (vastI) ko havA meM phulA de| phira usake muMha ko phIte se majabUta gAMTha dekara bAMdha de tathA usa mazaka ke bIca ke bhAga ko bhI bAMdha de| aisA karane se mazaka meM bhare hue pavana ke do bhAga ho jAveMge, jisase thailI DugaDugI jaisI lgegii| taba usa mazaka kA muMha kholakara Upara ke bhAga kI havA nikAla de aura usakI jagaha pAnI bharakara phira usa mazaka kA muMha bAMdha de aura bIca kA bandhana khola de| taba aisA hogA ki jo pAnI usa mazaka ke UparI bhAga meM hai, vaha Upara ke bhAga meM hI rahegA, arthAt nIce bharI huI vAyu ke Upara hI vaha pAnI rahegA, nIce nahIM jA sktaa| jaise vaha pAnI nIce bharI vAyu ke AdhAra para Upara hI TikA rahatA hai, usI prakAra ghanavAta ke Upara ghanodadhi raha sakatA hai| 1. ratnazarkarAbAlukApaMkadhUmatamomahAtamaHprabhAbhUmayAM ghanAmbuvAtAkAzapratiSThAH saptAdhodhaH pRthuttarAH tattvArtha -tattvArthasUtra a.3 Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202] [jIvAjIvAbhigamasUtra dUsarA udAharaNa yaha hai ki jaise koI vyakti havA se bhare hue Dibbe yA mazaka ko kamara para bAMdhakara athAha jala meM praveza kare to vaha jala ke UparI sataha para hI rahegA nIce nahIM dduubegaa| vaha jala ke AdhAra para sthira rhegaa| usI taraha ghanAmbu para pRthviyAM TikI raha sakatI haiN| ye sAtoM narakabhUmiyAM eka dUsarI ke nIce haiM, parantu bilkula saTI huI nahIM hai| inake bIca meM bahuta antara hai| isa antara meM ghanodadhi, ghanavAta, tanuvAta aura zuddha AkAza nIce-nIce haiN| prathama narakabhUmi ke nIce ghanodadhi hai, isake nIce ghanavAta hai, isake nIce tanuvAta hai aura isake nIce AkAza hai| AkAza ke bAda dUsarI narakabhUmi hai| dUsarI aura tIsarI narakabhUmi ke bIca meM bhI kramaza: ghanodadhi, ghanavAta, tanuvAta aura AkAza hai| isI taraha sAtavIM narakapRthvI taka saba bhUmiyoM ke nIce usI krama se ghanodadhi Adi haiN| aba sUtrakAra ratnakANDAdi kA bAhalya (moTAI) batAte haiMratnAdikANDoM kA bAhalya 72. imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAepuDhavIe kharakaMDe kevaiyaM bAhalleNaM paNNatte ? goyamA ! solasa joyaNasahassAiM bAhalleNaM pnnnntte| imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAepuDhavIe rayaNakaMDe kevaiyaM bAhalleNaM paNNatte ? goyamA ! ekkaM joyaNasahassaM bAhalleNaM pnnnntte| evaM jAva ritthe|. imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAepuDhavIe paMkabahule kaMDe kevaiyaM bAhalleNaM paNNatte ? goyamA ! caurasIti joyaNasahassAiM bAhalleNaM pnnnntte|| imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe Avabahulle kaMDe kevaiyaM bAhalleNaM paNNatte ? goyamA ! asIti joyaNasahassAI bAhalleNaM pnnnntte| imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe ghaNodahI kevaiyaM bahalleNaM paNNatte ? goyamA ! vIsaM joyaNasahassAI bAhalleNaM pnnnntte| imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe ghaNavAe kevaiyaM bAhalleNaM paNNatte ? goyamA! asNkhejjiNjoymshssaaiNbaahllennNpnnnntte|evNtnnuvaae vi,ovAsaMtare vi| sakkarappabhAe NaM puDhavIe ghaNodahI kevaiyaM bAhalleNaM paNNatte ? goyamA ! bIsaM joyaNasahassAI bAhalleNaM pnnnntte| sakkarappabhAe NaM puDhavIe ghaNavAe kevaiyaM bAhalleNaM paNNatte ? goyamA ! asaMkhejjAI joyaNasahassAI bAhalleNaM pnnnntte| evaM taNuvAe vi, ovAsaMtare vi| jahA sakkarappabhAe puDhavIe evaM jAva ahesttmaae| [72] bhagavan ! isa ratnaprabhApRthvI kA kharakANDa kitanI moTAI vAlA kahA gayA hai ? goyamA ! solaha hajAra yojana kI moTAI vAlA kahA gayA hai| bhagavan ! isa ratnaprabhApRthvI kA ratnakAMDa kitanI moTAI vAlA hai ? gautama ! vaha eka hajAra yojana kI moTAI vAlA hai| Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti : ratnaprabhAdi meM dravyoM kI sattA ] isI prakAra riSTakANDa taka kI moTAI jAnanA / bhagavan ! isa ratnaprabhApRthvI kA paMkabahulakAMDa kitanI moTAI kA hai ? gautama ! vaha caurAsI hajAra yojana kI moTAI vAlA hai / bhagavan ! isa ratnaprabhApRthvI kA apbahulakAMDa kitanI moTAI kA hai ? gautama ! vaha assI hajAra yojana kI moTAI kA hai / bhagavan ! isa ratnaprabhApRthvI kA ghanodadhi kitanI moTAI kA hai ? gautama ! vaha bIsa hajAra yojana kI moTAI kA hai| bhagavan ! isa ratnaprabhApRthvI kA ghanavAta kitanI moTAI kA hai ? gautama ! vaha asaMkhyAta hajAra yojana kA moTA hai| isI prakAra tanuvAta bhI aura AkAza bhI asaMkhyAta hajAra yojana kI moTAI vAle haiN| bhagavan ! zarkarAprabhApRthvI kA ghanodadhi kitanA moTA hai ? gautama ! bIsa hajAra yojana kA haiN| bhagavan ! zarkarAprabhA kA ghanavAta kitanA moTA hai ? gautama ! asaMkhyAta hajAra yojana kI moTAI vAlA hai / [203 isI prakAra tanuvAta aura AkAza bhI asaMkhyAta hajAra yojana kI moTAI vAle haiN| jaisI zarkarAprabhA ke ghanodadhi, ghanavAta, tanuvAta aura AkAza kI moTAI kahI hai, vahI zeSa saba pRthviyoM kI (sAtavIM pRthvI taka ) jAnanI caahie| vivecana - pahale narakapRthvIyoM kA bAhalya kahA gayA thA / isa sUtra meM ratnaprabhApRthvI ke tIna kANDoM kA aura ghanodadhi, ghanavAta, tanuvAta tathA AkAza kA bAhalya batAyA gayA hai / kANDa kevala ratnaprabhApRthvI maiM hI haiN| kharakANDa ke solaha vibhAga haiM aura pratyeka vibhAga kA bAhalya eka hajAra yojana kA batAyA hai / solaha kANDoM kA kula bAhalya solaha hajAra yojana kA hai| paMkabahula dUsare kANDa kA bAhalya caurAsI hajAra aura apbahula tIsare kANDa kA bAhalya assI hajAra yojana hai / isa prakAra ratnaprabhA ke tInoM kANDoM kA bAhalya milAne se ratnaprabhA kI moTAI eka lAkha assI hajAra yojana kI hai| pratyeka pRthvI ke nIce kramazaH ghanodadhi, ghanavAta, tanuvAta aura AkAza hai / ataH unakA bAhalya bhI batA diyA gayA hai / ghanodadhi kA bAhalya bIsa hajAra yojana kA hai| ghanavAta kA bAhalya asaMkhyAta hajAra yojana kA hai| tanuvAta aura AkAza kA bAhalya bhI pratyeka asaMkhyAta hajAra yojana kA hai| sabhI pRthviyoM ke ghanodadhi Adi kA bAhalya samAna hai / ratnaprabhAdi meM dravyoM kI sattA 73. imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhApuDhavIe asIuttara joyaNasayasahassabAhallAe khettaccheeNaM chijjamANIe atthi davvAiM vaNNao kAlanIlalohitahAliddasukkilAI, gaMdhao surabhigaMdhAI Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204] [jIvAjIvAbhigamasUtra dubbhigaMdhAiM, raso tittakaDuyakasAyaaMbilamahurAiM, phAsao kakkhaDa-mauya-garuya-lahu-sIyausiNa-Niddha-lukkhAiM, saMThANAo parimaMDala-vaTTa-taMsa-cauraMsa-Ayaya saMThANapariNayAI annamanabaddhAiM annamanapuTThAI,annamanaogADhAiM,aNNamaNNasiNehapaDibaddhAiMaNNamaNNaghaDatAe ciTThanti ? haMtA atthi| imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAepuDhavIe kharakaMDassa solasajoyaNasahassabAhallassa khettaccheeNaM chijjamANassa asthi davvAiM vaNNao kAla jAva prinnyaaii| haMtA atthi| imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhApuDhavIe rayaNanAmagassa kaMDassa joyaNasahassabAhallassa khettaccheeNaM chijjamANassa0 taM cev| evaM jAva bahulassa vi asiitijoynnshssbaahllss| imIseNaMbhaMte ! rayaNappabhApuDhavIe ghaNodadhissa vIsaMjoyaNasahassabAhallassa khettaccheeNaM thev| evaM ghaNavAtassa asaMkhejjajoyaNasahassabAhallassa thev| ovAsaMtarassa vi taM cev| sakkarapyabhAe NaM bhaMte ! puDhavIe battIsasuttarajoyaNasayasahassabAhallassa khettaccheeNa chijjamANIe asthi davvAiM vaNNao jAva ghaDattAe ciTuMti ? haMtA atthi| evaM ghaNodahissa vIsajoyaNasahassabAhallassa ghaNavAtassa asaMkhejjajoyaNasahassabAhallassa, evaM jAva ovaasNtrss| jahA sakkarappabhAe evaM jAva ahesttmaae| [73] bhagavan ! eka lAkha assI hajAra yojana bAhalya vAlI aura pratara-kANDAdi rUpa meM (buddhi dvArA) vibhakta isa ratnaprabhApRthvI meM varNa se kAle-nIle-lAla-pIle aura sapheda, gaMdha se surabhigaMdha vAle aura durgandha vAle, rasa se tikta-kaTuka-kasaile-khaTTe-mIThe tathA sparza se kaThora-komala-bhArI-halke-zIta-uSNasnigdha aura rUkSa, saMsthAna se parimaMDala (laDDU kI taraha gola), vRtta (cUDI ke samAna gola), trikoNa, catuSkoNa aura Ayata (lambe) rUpa meM pariNata dravya eka-dUsare se baMdhe hue, eka dUsare se spRSTa-chue hue, eka dUsare meM avagAr3ha, eka dUsare se sneha dvArA pratibaddha aura eka dUsare se sambaddha haiM kyA ? hA~, gautama ! haiN| bhagavan ! isa ratnaprabhApRthvI ke solaha hajAra yojana bAhalya vAle aura buddhi dvArA pratarAdi rUpa meM vibhakta kharakAMDa meM varNa-gaMdha-rasa-sparza aura saMsthAna rUpa meM pariNata dravya yAvat eka dUsare se sambaddha haiM kyA ? hA~, gautama ! haiN| he bhagavan ! isa ratnaprabhApRthvI ke eka hajAra yojana bAhalya vAle aura pratarAdi rUpa meM buddhidvArA vibhakta ratna nAmaka kANDa meM pUrva vizeSaNoM se viziSTa dravya haiM kyA ? Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatIya pratipatti: ratnaprabhAdi meM dravyoM kI sattA] [205 hA~, gautama ! haiN| isI prakAra riSTa nAmaka kANDa taka kahanA caahie| bhagavan ! isa ratnaprabhApRthvI ke paMkabahula kANDa meM jo caurAsI hajAra yojana bAhalya vAlA aura buddhi dvArA pratarAdi rUpa meM vibhakta hai, (usameM) pUrvavarNita dravyAdi haiM kyA ? hA~, gautama ! haiN| isI prakAra assI hajAra yojana bAhalya vAle apabahula kANDa meM bhI pUrvaviziSTa dravyAdi haiN| bhagavan ! isa ratnaprabhApRthvI ke bIsa hajAra yojana bAhalya vAle aura buddhi se vibhakta ghanodadhi meM pUrva vizeSaNa vAle dravya haiM ? hA~, gautama ! haiN| isI prakAra asaMkhyAta hajAra yojana bAhalya vAle ghanavAta aura tanuvAta meM tathA AkAza meM bhI usI prakAra dravya haiN| he bhagavan ! eka lAkha battIsa hajAra yojana bAhalya vAlI aura buddhi dvArA pratarAdi rUpa meM vibhakta zarkarAprabhA pRthvI meM pUrva vizeSaNoM se viziSTa dravya yAvat paraspara sambaddha haiM kyA ? hA~, gautama ! haiN| isI taraha bIsa hajAra yojana bAhalya vAle ghanodadhi, asaMkhyAta hajAra yojana bAhalya vAle ghanavAta aura AkAza ke viSaya meM bhI samajhanA caahie| zarkaraprabhA kI taraha isI krama se saptama pRthvI taka vaktavyatA samajhanI caahie| vivecana-prastuta sUtra meM sAtoM narakapRthviyoM meM, ratnaprabhApRthvI ke tInoM kANDoM meM, ghanodadhiyoM meM, ghanavAtoM meM, tanuvAtoM meM aura avakAzAntaroM meM dravyoM kI sattA kA kathana kiyA gayA hai| saba jagaha varNa, gandha, rasa, sparza aura saMsthAna kI apekSA vividha paryAyoM meM pariNata dravyoM kA sadbhAva batAyA gayA hai| prazrottara kA krama isa prakAra hai sarvaprathama ratnaprabhApRthvI meM dravyoM kA sadbhAva kahA hai| isake bAda kramazaH kharakANDa, ratnakANDa se lekara riSTakANDa taka, paMkabahulakANDa, apabahulakANDa, ghanodadhi, ghanavAta, tanuvAta, avakAzAntaroM meM dravyoM kA sadbhAva kahA hai| isake pazcAt zarkarApRthvI meM, usake ghanodadhi-ghanavAta-tanuvAta aura avakAzAntaroM meM dravyoM kA sadbhAva batAyA hai| zarkarApRthvI kI taraha hI sAtoM pRthviyoM kI vaktavyatA kahI hai| sUtra meM Aye hue 'annamannabaddhAiM' Adi padoM kA artha isa prakAra haiannamanabaddhAiM-eka dUsare se smbndhit| annamannapuTThAI-eka dUsare ko sparza kiye hue-chue hue| annamannogADhAiM-jahA~ eka dravya rahA hai, vahIM deza yA sarva se dUsare dravya bhI rahe hue haiN| Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 ] [jIvAjIvAbhigamasUtra annamanasiNehapaDibaddhAiM-sneha guNa ke kAraNa paraspara mile hue rahate haiM, jisase eka ke calAyamAna hone para dUsarA bhI calita hotA hai, eka ke gRhIta hone para dUsarA bhI gRhIta hotA hai| ____annamanaghaDattAe ciTuMti-kSIra-nIra kI taraha eka dUsare meM pragADharUpa meM mile hue yA samudita rahate narakoM kA saMsthAna 74. imA NaM bhaMte ! rayaNappabhA puDhavI kiMsaMThitA paNNattA ? goyamA ! jhallarisaMThitA pnnnnttaa| imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe kharakaMDe kiMsaMThie paNNatte ? goyamA ! jhallarisaMThie pnnnntte| imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe rayaNakaMDe kiMsaMThie paNNatte ? goyamA !jhallarisaMThie pnnnntte| evaMjAva ritthe| evaM paMkabahule vi evaM Avabahule vi, ghaNodadhI vi, ghaNavAe vi, taNuvAe vi, ovAsaMtare vi| savve jhallarisaMThie pnnnntte| sakkarappabhA NaM bhaMte ! puDhavI kiMsaMThiyA paNNattA ? goyamA ! jhallarisaMThie pnnnntte| evaM jAva ovAsaMtare, jahA sakkarappabhAe vattavvayA evaM jAva ahesattamAe vi| [74] he bhagavan ! isa ratnaprabhApRthvI kA AkAra kaisA hai ? gautama ! jhAlara ke AkAra kA hai| arthAt vistRta valayAkAra hai| bhagavan ! isa ratnaprabhApRthvI ke kharakAMDa kA kaisA AkAra hai ? gautama ! jhAlara ke AkAra kA hai| bhagavan ! isa ratnaprabhApRthvI ke ratnakANDa kA kyA AkAra hai ? gautama ! jhAlara ke AkAra kA hai| isI prakAra riSTakANDa taka kahanA caahie| isI taraha paMkabahulakAMDa, apbahulakAMDa, ghanodadhi, ghanavAta, tanuvAta aura avakAzAntara bhI saba jhAlara ke AkAra ke haiN| bhagavan ! zarkarAprabhApRthvI kA AkAra kaisA haiM ? gautama ! jhAlara ke AkAra kA hai| bhagavan ! zarkarAprabhApRthvI ke ghanodadhi kA AkAra kaisA hai ? gautama ! jhAlara ke AkAra kA hai| isI prakAra avakAzAntara taka kahanA caahie| zarkarAprabhA kI vaktavyatA ke anusAra zeSa pRthviyoM kI arthAt sAtavIM pRthvI taka kI vaktavyatA jAnanI caahie| sAtoM pRthyivayoM kI aloka se dUrI 75. imIseNaMbhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe purathimillAo uvarimaMtAo kevaiyaM abAdhAe Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti : sAtoM pRthviyoM kI aloka se dUrI] [207 loyaMte paNNatte? goyamA ! duvAlasahiM joyaNehiM abAdhAe loyaMte paNNatte, evaM dAhiNillAo, paccathimillAo, uttrillaao| sakkarappabhAe puDhavIe purathimillAo carimaMtAo kevaiyaM abAdhAe loyaMte paNNatte? goyamA ! tibhAgUNehiM terasahiM joyaNehiM abAdhAe loyaMte pnnnntte| evaM cauddisiM vi| bAluyappabhAe puDhavie purathimillAo pucchA ? goyamA ! satibhAgehiM terasahiM joyaNehiM abAdhAe loyaMte pnnnntte| evaM cauddisiM pi; evaM savvAsiM causu disAsu pucchiyvvN| paMkappabhApuDhavIe codasahiM joyaNehiM abAhAe loyaMte pnnnntte| paMcabhAe tibhAgaNehiM pannarasahiM joyaNehi abAhAe loyaMte pnnnntte| chaTThIe satibhAgehiM pannarasahiM joyaNehiM abAhAe loyaMte pnnnntte| sattamIe solasahiM joyaNehiM abAhAe loyaMte pnnnntte|evNjaav uttrillaao| imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe purathimille carimaMte kativihe paNNatte ? goyamA ! tivihe paNNatte, taM jahA-ghaNodadhivalae, ghaNavAyavalae, tnnuvaayvlye| imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe dAhiNille carimaMte katividhe paNNatte ? goyamA ! tivihe paNNatte, taM jahA-evaM jAva uttarille, evaM savvAsiMjAva adhesattamAe uttrille| [75] he bhagavAn ! isa ratnaprabhApRthvI ke pUrvadizA ke uparimAnta se kitane apAntarAla ke bAda lokAnta kahA gayA hai ? gautama ! bAraha yojana ke apAntarAla ke bAda lokAnta kahA gayA hai| isI prakAra dakSiNadizA ke, pazcimadizA ke aura uttaradizA ke uparimAnta se bAraha yojana apAntarAla ke bAda lokAnta kahA gayA hai| he bhagavan ! zarkarAprabhA pRthvI ke pUrvadizA ke caramAMta se kitane apAntarAla ke bAda lokAnta kahA gayA hai ? gautama ! tribhAga kama teraha yojana ke apAntarAla ke bAda lokAnta kahA gayA hai| isI prakAra cAroM dizAoM ko lekara kahanA caahie| he bhagavan ! bAlukApRthvI ke pUrvadizA ke caramAMta se kitane apAntarAla ke bAda lokAnta kahA gayA tribhAga sahita teraha yojana ke apAntarAla ke bAda lokAnta hai| isa prakAra cAroM dizAoM ko lekara kahanA caahie| saba narakapRthviyoM kI cAroM dizAoM ko lekara prazna karanA caahie| . paMkaprabhA meM caudaha yojana ke apAntarAla ke bAda lokAnta hai| pAMcavIM dhUmaprabhA meM tribhAga kama pandraha yojana ke apAntarAla ke bAda lokAnta hai| chaThI tamaprabhA meM tribhAga sahita pandraha yojana ke apAntarAla ke Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 ] [jIvAjIvAbhigamasUtra bAda lokanta hai| sAtavIM pRthvI meM solaha yojana ke apAntarAla ke bAda lokAnta kahA gayA hai| isI prakAra uttaradizA ke caramAnta taka jAnanA caahie| he bhagavan ! isa ratnaprabhApRthvI ke pUrvadizA kA caramAnta kitane prakAra kA kahA gayA hai ? gautama ! tIna prakAra kA kahA gayA hai, yathA-ghanodadhivalaya, ghanavAtavalaya aura tnuvaatvly| he bhagavan ! isa ratnaprabhApRthvI ke dakSiNadizA kA caramAnta kitane prakAra kA hai|| gautama tIna prakAra kA kahA gayA hai, yathA-ghanodadhivalaya, ghanavAtavalaya aura tnuvaatvly| isI prakAra uttaradizA ke caramAnta taka kahanA caahie| isI prakAra sAtavIM pRthvI taka kI saba pRthviyoM ke uttarI caramAnta taka saba dizAoM ke caramAntoM ke prakAra kahane caahie| vivecana-prastuta sUtra meM narakapRthviyoM ke caramAnta se aloka kitanA dUra hai, yaha pratipAdita kiyA hai| ratnaprabhApRthvI ke pUrvadizA ke caramAnta se aloka bAraha yojana kI dUrI para hai| arthAt ratnaprabhApRthvI ke pUrvadizA vAle caramAnta aura aloka ke bIca meM bAraha yojana kA apAntarAla hai| isI taraha ratnaprabhApRthvI ke dakSiNa, pazcima aura uttara ke caramAnta se bhI bAraha yojana kI dUrI para aloka hai| yahA~ dizA kA grahaNa upalakSaNa hai ataH cAroM dizAoM ke caramAnta se bhI aloka bAraha yojana kI dUrI para hai aura bIca meM apAntarAla hai| zarkarAprabhApRthvI ke saba dizAoM aura vidizAoM se caramAnta se aloka tribhAganyUna teraha(122/) yojana dUrI para hai| arthAt caramAnta aura aloka ke bIca itanA apAntarAla hai| . bAlukAprabhA ke saba dizA-vidizAoM ke caramAnta se aloka pUrvokta tribhAgasahita teraha yojana (paripUrNa teraha yojana) kI dUrI para hai| bIca meM itanA apAntarAla hai| paMkaprabhA aura aloka ke bIca 14 yojana kA apAntarAla hai| dhUmaprabhA aura aloka ke bIca tribhAganyUna 15 yojana kA apAntarAla hai| tamaHprabhA aura aloka ke bIca pUrvokta tribhAga sahita pandraha yojana kA apAntarAla hai| adhaHsaptamapRthvI ke caramAnta aura aloka ke bIca paripUrNa solaha yojana kA apAntarAla hai| isa prakAra apAntarAla batAne ke pazcAt prazna kiyA gayA hai ki ye apAntarAla AkAzarUpa haiM yA inameM ghanodadhi Adi vyApta haiM ? uttara meM kahA gayA hai ki ye apAntarAla ghanodadhi, ghanavAta aura tanuvAta se vyApta haiN| yahA~ ye ghanodadhi Adi valayAkAra haiM, ataeva ye ghanodadhivalaya, ghanavAtavalaya aura tanuvAtavalaya kahe jAte haiN| pahale saba narakapRthviyoM ke nIce ghanodadhi Adi kA jo bAhalyapramANa kahA gayA hai, vaha unake madhyabhAga kA hai / isake bAda pradeza-hAni se ghaTate-ghaTate apanI-apanI pRthvI ke paryanta meM tanutara hokara apanIapanI pRthvI ko valAyAkAra veSTita karake rahe hue haiM, isalie inako valaya kahate haiN| ina valayoM kA uccatva to sarvatra apanI-apanI pRthvI ke anusAra hI hai| tiryag bAhalya Age batAyA jaayegaa| yahA~ to apAntarAloM kA vibhAgamAtra batAyA hai| Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti : ghanodadhivalaya kA tiryag bAhalya] [209 ghanodadhivalaya kA tiryag bAhalya 76. (1) imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe ghaNodadhivalae kevaiyaM bAhalleNaM paNNatte? goyamA ! cha joyaNANi bAhalleNaM pnnnntte| sakkarappabhAe puDhavIe ghaNodadhivalae kevaiyaM bAhalleNaM paNNatte ? goyamA ! satibhAgAiM cha joyaNAiM bAhalleNaM pnnnntte| bAluyappabhAe pucchA; goyamA ! tibhAgUNAI satta joyaNAI bAhalleNaM pnnnntte| evaM eteNa abhilAveNaM paMkappabhAe sattajoyaNAI bAhalleNaM pnnnntte| dhUmappabhAe satibhAgAiM sattajoyaNAiM pnnnntte| tamappabhAe tibhAgUNAI atttthjoynnaaii| tamatamappabhAe atttthjoynnaaii| imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe ghaNavAyavalae kevaiyaM bAhallaNaM paNNatte ? goyamA ! addhapaMcamAiM joyaNAI baahllennN| sakkarappabhAe pucchA, goyamA ! kosUNAI paMcajoyaNAI bAhalleNaM pnnnntte| evaM eeNaM abhilAveNaM bAluppabhAe paMcajoyaNAI bAhalleNaM paNNatte, paMkappabhAe sakkosAiM paMcajoyaNAiMbAhalleNaM pnnnntte|dhuumppbhaae addhachaTThAiMjoyaNAiM bAhalleNaM pnnnntte| tamappabhAe kosUNAiMcha joyaNAiMbAhalleNaM pnnnntte|ahesttmaae cha joyaNAIbAhalleNaM pnnnntte| imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAepuDhavIe taNuvAyavalae kevaiyaM bAhalleNaM paNNatte ? goyamA ! chakkoseNaMbAhalleNaM pnnnntte| evaM eeNaMabhilAveNaM sakkarappabhAe satibhAge chakkose bAhalleNaM pnnnntte| bAluyappabhAe tibhAgUNe sattakosaMbAhalleNaM pnnnntte|pNkppbhaae puDhavIe sattakosaM bAhalleNaM pnnnntte| dhUmappabhAe satibhAge sttkose| tamappabhAe tibhAgUNe aTThakose bAhalleNaM pnnnntte| adhesattamAe puDhavIe aTThakose bAhalleNaM pnnnntte| [76-1] bhagavan ! isa ratnaprabhApRthvI kA ghanodadhivalaya kitanA moTA hai ? gautama ! chaha yojana kI moTAI vAlA hai| bhaMte ! zarkarAprabhApRthvI kA ghanodadhivalaya kitanA moTA hai ? gautama ! tribhAgasahita chaha yojana moTA hai| bAlukAprabhA kI pRcchA-gautama ! tribhAganyUna sAta yojana kA hai| isI abhilApa se paMkaprabhA kA ghanodadhivalaya sAta yojana kA, dhUmaprabhA kA tribhAgasahita sAta yojana kA, tamaHprabhA kA tribhAganyUna ATha yojana kA aura tamastamaHprabhA kA ATha yojana kA hai| Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210] [jIvAjIvAbhigamasUtra he bhagavan ! isa ratnaprabhApRthvI kA ghanavAtavalaya kitanI moTaI vAlA hai ? gautama ! sAr3he cAra yojana kA moTA hai| zarkarAprabhA kA eka kosa kama pAMca yojana kA hai| isI prakAra bAlukAprabhA kA pAMca yojana kA, paMkaprabhA kA eka kosa adhika pAMca yojana kA, dhUmaprabhA kA sAr3he pAMca yojana kA aura tamaHstama prabhApRthvI kA eka kosa kama chaha yojana kA bAhalya hai, tathA adhaHsaptama pRthvI kA chaha yojana kA hai| he bhagavan ! isa ratnaprabhApRthvI kA tanuvAtavalaya kitanI moTAI vAlA kahA gayA hai ? gautama ! chaha kosa kI moTAI kA hai| isI prakAra zarkarAprabhA kA tribhAgasahita chaha kosa, bAlukAprabhA kA tribhAganyUna sAta kosa, paMkaprabhA kA sAta kosa, dhUmaprabhA kA tribhAgasahita sAta kosa kA, tamaHprabhA kA tribhAganyUna ATha kosa aura adhaHsaptamapRthvI kA tanuvAtavalaya ATha kosa bAhalya vAlA hai| apAntarAla aura bAhalya kA yantra pRthvI kA nAma apAntarAla ghanodadhivalaya ghanavAtavalaya tanuvAtavalaya kA pramANa kA bAhalya kA bAhalya kA bAhalya 1 ratnapabhA bAraha yojana 6 yojana 4 // yojana 6 kosa 2 zarkarAprabhA tribhAga kama tribhAgasahita kosa kama 5 . 6), kosa 13 yojana 6 yojana yojana 3 bAlukAprabhA 13 yojana tribhAganyUna 5 yojana tribhAganyUna . 7 yojana 7 kosa 4 paMkaprabhA 14 yojana 7 yojana 1 kosa 5 7 kosa yojana 5 dhUmaprabhA tribhAga kama tribhAgasahita 5 // yojana 7), kosa 15 yojana 7 yojana 6 tamaHprabhA 15 yojana tribhAganyUna kosa kama tribhAganyUna 8 yojana 6 yojana 8 kosa 7 tamastamaHprabhA 16 yojana 8 yojana 6 yojana 8 kosa [2] imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe ghaNodadhivalayassa cha joyaNabAhallassa khettaccheeNaM chijjamANassa asthi davvAI vaNNao kAla jAva haMtA atthi| sakkarappabhAe NaM bhaMte ! puDhavIe ghaNodadhivalayassa satibhAgachajjoyaNa bAhallassa khettaccheeNa chijjamANassa jAva haMtA atthi| evaM jAva adhesattamAe jaM jassa baahllN| imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe ghaNavAtavalayassa addhapaMcama joyaNa bAhallassa Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti: ghanodadhivalaya kA tiryaga bAhalya] [211 khettaccheeNa chijjamANassa jAva haMtA atthi| evaM jAva adhesattamAe jaM jassa baahllN| evaM taNuvAyavalayassa vi jAva ahesattamA jaM jassa baahllN| imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe ghaNodadhivalae kiMsaMThie paNNatte ? goyamA ! vaTTe valayAgArasaMThANasaMThie pnnnntte| je NaM imaM rayaNappabhaM puDhaviM savvao saMparikkhivittA NaM ciTThai, evaM jAva adhesattamAe puDhavIe ghaNodadhivalae; NavaraM appaNappaNaM puDhaviM saMparikkhivittA NaM citttthti| imIse NaM rayaNappabhAe puDhavIe ghaNavAtavalae kiMsaMThie paNNatte ? goyamA! vaTTe valayAgAre taheva jAvajeNaMimIseNaMrayaNappabhAe puDhavIe ghaNodadhivalayaM savvao samaMtA saMparikkhivittA NaM ciTThai evaM jAva ahesattamAe ghnnvaatvle| imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe taNuvAtavalae kiMsaMThie paNNatte ? goyamA ! vaTTe valayAgArasaMThANasaMThie jAva je NaM imIse rayaNappabhAe puDhavIe ghaNavAtavalayaM savvao samaMtA saMparikkhivittA NaM citttthiN| evaM jAva ahesattamAe tnnuvaatvle| imA NaM bhaMte ! rayaNappabhApuDhavI kevai AyAmavikkhaMbheNaM paNNattA? goyamA! asaMkhejjAiMjoyaNasahassAiM AyAmavikkhaMbheNaM asaMkhejjAiM joyaNasahassAI parikkheveNaM pnnnnttaa| evaM jAva adhesttmaa| imA NaM bhaMte ! rayaNappabhA paDhavI aMte ya majjhe ya savvattha samA bAhalleNaM paNNattA? haMtA goyamA ! imA NaM rayaNappabhApuDhavI aMte ya majjhe ya savvattha samA bAhalleNaM, evaM jAva adhesttmaa| [76-2] he bhagavan ! isa ratnaprabhApRthvI ke chaha yojana bAhalya vAle aura buddhikalpita pratarAdi vibhAga vAle ghanodadhivalaya meM varNa se kAle Adi dravya haiM kyA ? hA~, gautama ! haiN| he bhagavan ! isa zarkarAprabhApRthvI ke tribhAgasahita chaha yojana bAhalya vAle aura pratarAdi vibhAga vAle ghanodadhivalaya meM varNa se kAle Adi dravya haiM kyA ? hA~, gautama ! haiN| isa prakAra jitanA bAhalya hai, vaha vizeSaNa lagAkara saptamapRthvI ke ghanodadhivalaya taka kahanA caahie| he bhagavan ! isa ratnaprabhA pRthvI ke sAr3he cAra yojana bAhalya vAle aura pratarAdi rUpa meM vibhakta ghanavAtavalaya meM varNAdi pariNata dravya haiM kyA ? hA~, gautama haiM ! isI prakAra jisakA jitanA bAhalya hai, vaha vizeSaNa lagAkara sAtavIM pRthvI taka kahanA caahie| isI prakAra tanuvAtavalaya ke sambandha meM bhI apane-apane bAhalya kA vizeSaNa lagAkara saptama pRthvI Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212] . [jIvAjIvAbhigamasUtra taka kahanA caahie| he bhagavan ! isa ratnaprabhA pRthvI ke ghanodadhivalaya kA AkAra kaisA kahA gayA hai? gautama ! vartula aura valayAkAra kahA gayA hai, kyoMki vaha isa ratnaprabhA pRthvI ko cAroM ora se gherakara rahA huA hai| isI prakAra sAtoM pRthviyoM ke ghanodadhivalaya kA AkAra samajhanA caahie| vizeSatA yaha hai ki ve saba apanI-apanI pRthvI ko gherakara rahe hue haiN| he bhagavan ! isa ratnaprabhA pRthvI ke ghanavAtavalaya kA AkAra kaisA kahA gayA hai ? gautama ! vartula aura valayAkAra kahA gayA hai, kyoMki vaha isa ratnaprabhA pRthvI ke ghanodadhivalaya ko cAroM ora se gherakara rahA huA hai| isI taraha sAtoM pRthviyoM ke ghanavAtavalaya kA AkAra jAnanA caahie| he bhagavan ! isa ratnaprabhApRthvI ke tanuvAtavalaya kA AkAra kaisA kahA gayA hai ? gautama ! vartula aura valayAkAra kahA gayA hai, kyoMki vaha ghanavAtavalaya ko cAroM ora se gherakara rahA huA hai| isI prakAra saptamapRthvI taka ke tanuvAtavalaya kA AkAra jAnanA caahie| he bhagavan ! yaha ratnaprabhA pRthvI kitanI lambI-caur3I kahI gaI hai ? gautama ! asaMkhyAta hajAra yojana lambI aura caur3I tathA asaMkhyAta hajAra yojana kI paridhi (gherAva) vAlI hai| isI prakAra saptamapRthvI taka kahanA caahie| he bhagavan ! yaha ratnaprabhApRthvI anta meM aura madhya meM sarvatra samAna bAhalya vAlI kahI gaI hai ? _ hA~, gautama ! yaha ratnaprabhA pRthvI anta meM, madhya meM sarvatra samAna bAhalya vAlI kahI gaI hai| . isI prakAra sAtavIM pRthvI taka kahanA caahie| sarva jIva-pudgaloM kA utpAda 77. imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe savvajIvA uvavaNNapuvvA ? savvajIvA uvavaNNA ? goyamA! imIse NaM rayaNappabhAe puDhavIe savvajIvA uvavaNNapuvvA, no cevaNaM savvajIvA uvvnnnnaa| evaM jAva ahesattamAe puddhviie| imA NaM bhaMte ! rayaNappabhA puDhavIe savvajIvehiM vijaDhapuvyA savvajIvehiM vijaDhA ? goyamA ! imANaM rayaNappabhApuDhavI savvajIvahiM vijaDhapuvvA, nocevnnNsvvjiivvijddhaa| evaM jAva adhesttmaa| imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe savvapoggalA paviThThapuvvA, savvapoggalA pvitttthaa| goyamA ! imIseNaM rayaNappabhAe puDhavIe savvapoggalA paviTThapuvvA, no cevaNaMsavvapoggalA pvitttthaa| evaM jAva adhesattamAe puddhviie| Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti :sarva jIva-pudgaloM kA utpAda] [213 imA NaM bhaMte ! rayaNappabhApuDhavI savvapoggalehiM vijaDhapuvvA ? savvapoggalA vijaDhA ? goyamA ! imANaM rayaNappabhApuDhavI savvapoggalehiM vijaDhapuvvA, no cevaNaM savvapoggalehiM vijddhaa| evaM jAva adhesttmaa| [77] he bhagavan ! kyA isa ratnaprabhApRthvI meM saba jIva pahale kAlakrama se utpanna hue haiM tathA yugapat (eka sAtha) utpanna hue haiM ? gautama ! isa ratnaprabhApRthvI meM kAlakrama se saba jIva pahale utpanna hue haiM kintu saba jIva eka sAtha ratnaprabhA meM utpanna nahIM hue| isI prakAra saptama pRthvI taka prazna aura uttara kahane caahie| ___ he bhagavan ! yaha ratnaprabhApRthvI kAlakrama se saba jIvoM ke dvArA pUrva meM parityakta hai kyA? tathA saba jIvoM ke dvArA pUrva meM eka sAtha chor3I gaI hai kyA ? gautama ! yaha ratnaprabhApRthvI kAlakrama se saba jIvoM ke dvArA pUrva me parityakta hai parantu saba jIvoM ne pUrva meM eka sAtha ise nahIM chor3A hai| isI prakAra saptama pRthvI taka praznottara kahane caahie| he bhagavan ! isa ratnaprabhApRthvI meM kAlakrama se saba pudgala pahale praviSTa hue haiM kyA ? tathA kyA eka sAtha saba pudgala isameM pUrva meM praviSTa hue haiM ? gautama ! isa ratnaprabhApRthvI meM kAlakrama se saba pudgala pahale praviSTa hue haiM parantu eka sAtha saba pudgala pUrva meM praviSTa nahIM hue haiN| __ isI prakAra sAtavIM pRthvI taka kahanA caahie| he bhagavan ! yaha ratnaprabhApRthvI kAlakrama se saba pudgaloM ke dvArA pUrva meM parityakta hai kyA ? tathA saba pudgaloM ne eka sAtha ise chor3A hai kyA ? gautama ! yaha ratnaprabhApRthvI kAlakrama se saba pudgaloM dvArA pUrva meM parityakta hai parantu saba pudgaloM dvArA eka sAtha pUrva meM parityakta nahIM hai| isa prakAra saptama pRthvI taka kahanA caahie| vivecana-prastuta sUtra meM prazna kiyA gayA hai ki kyA saMsAra ke saba jIvoM aura saba pudgaloM ne ratnaprabhA Adi pRthviyoM meM gamana aura pariNamana kiyA hai ? prazna kA Azaya yaha hai ki kyA saba jIva ratnaprabhA Adi meM kAlakrama se utpanna hue haiM yA eka sAtha saba jIva utpanna hue haiM ? pudgaloM ke sambandha meM bhI ratnaprabhAdi ke rUpa meM kAlakrama se yA yugapat pariNamana ko lekara prazna samajhanA caahie| bhagavAn ne kahA-gautama ! isa ratnaprabhApRthvI meM saba jIva kAlakrama se-alaga-alaga samaya meM pahale Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 ] [jIvAjIvAbhigamasUtra utpanna hue haiN| yahA~ saba jIvoM se tAtparya saMvyavahAra rAzi vAle jIva hI samajhanA cAhie, avyavahAra rAzi ke jIva nhiiN| saMsAra anAdikAlIna hone se alaga-alaga samaya meM saba jIva ratnaprabhA Adi meM utpanna hue haiN| parantu saba jIva eka sAtha ratnaprabhAdi meM utpanna nahIM hue| yadi saba jIva eka sAtha ratnapabhAdi meM utpanna ho jAeM to deva, tithaMca, manuSyAdi kA abhAva prApta ho jaavegaa| aisA kabhI nahIM hotaa| jagat kA svabhAva hI aisA hai| tathAvidha jagat-svabhAva se cAroM gatiyAM zAzvata haiM / ataH eka sAtha saba jIva ratnaprabhAdi meM utpanna nahIM ho skte| - pahalA prazna utpAda ko lekara hai| nirgama ko lekara dUsarA prazna kiyA hai ki he bhagavan ! saba jIvoM ne pUrva meM kAlakrama se ratnaprabhAdi pRthviyoM ko chor3A hai yA saba jIvoM ne pUrva meM eka sAtha ratnaprabhAdi ko chor3A bhagavAn ne kahA-gautama ! saba jIvoM ne bhUtakAla meM kAlakrama se, alaga-alaga samaya meM ratnaprabhAdi bhUmiyoM ko chor3A hai, parantu saba jIvoM ne eka sAtha unheM nahIM chodd'aa| saba jIva eka sAtha ratnaprabhAdi kA parityAga kara hI nahIM skte| kyoMki tathAvidha nimitta hI nahIM hai| yadi eka sAtha saba jIvoM dvArA ratnaprabhAdi kA tyAga kiyA jAnA mAnA jAya to ratnaprabhAdi meM nArakoM kA abhAva ho jaaygaa| aisA kabhI nahIM hotA / __jIvoM ko lekara hue praznottara ke pazcAt pudgala sambandhI prazna haiN| kyA sabaM pudgala bhUtakAla meM ratnaprabhAdi ke rUpa meM kAlakrama se pariNata hue haiM yA eka sAtha saba pudgala ratnaprabhAdi ke rUpa meM pariNata hue. haiM ? bhagavAn ne kahA-saba pudgala kAlakrama se alaga-alaga samaya meM ratnaprabhAdi ke rUpa meM pariNata hue haiM, kyoMki saMsAra anAdikAla se hai aura usameM aisA pariNamana ho sakatA hai| parantu saba pudgala eka sAtha ratnaprabhAdi ke rUpa meM pariNata nahIM ho skte| saba pudgaloM ke tadrUpa meM pariNata hone para ratnaprabhAdi ko chor3akara anyatra saba jagaha pudgaloM kA abhAva ho jaavegaa| aisA tathAvidha jagat-svabhAva ke kAraNa kabhI nahIM hotaa| isI prakAra saba pudgaloM ne kAlakrama se ratnaprabhAdi rUpa pariNamana kA parityAga kiyA hai| kyoMki saMsAra anAdi hai, kintu saba pudgaloM ne eka sAtha ratnaprabhAdi rUpa pariNamana kA tyAga nahIM kiyA hai| kyoMki yadi vaisA mAnA jAya to ratnaprabhAdi ke svarUpa kA abhAva ho jaavegaa| aisA ho nahIM sktaa| kyoMki tathAvidha jagat-svabhAva se ratnaprabhAdi zAzvata haiN| zAzvata yA azAzvata 78. imA NaM bhaMte ! rayaNappabhApuDhavI kiM sAsayA asAsayA ? goyamA ! siya sAsayA, siya asaasyaa| se keNaDheNaM bhaMte ! evaM buccai-siya sAsayA, siya asAsayA ? goyamA ! dabaTTayAe sAsayA, vaNNajjavehiM, gaMdhapajjavehiM, rasapajjavehiM, phAsapajjavehiM asAsayA; se teNaTeNaM goyamA ! evaM buccai-taM ceva jAva siya asaasyaa| evaM jAva adhesttmaa| Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti :zAzvata aura azAzvata] [215 imA NaM bhaMte ! rayaNappabhApuDhavI kAlao kevacciraM hoi ? goyamA ! na kayAi Na asi, na kayAi Natthi, na kayAi na bhavissai; bhuviM ca bhavai ya bhavissai ya; dhuvA, NiyayA, sAsasA, akkhayA, avvayA, avaTThiA nniccaa| evaM ceva adhesttmaa| he bhagavan ! yaha ratnaprabhApRthvI zAzvata hai yA azAzvata ? gautama ! kathaJcit zAzvata hai aura kathaJcit azAzvata hai| bhagavan ! aisA kyoM kahA jAtA hai-kathaMcit zAzvat hai, kathaMcit azAzvata hai ? gautama ! dravyArthikatva kI apekSA se zAzvata hai aura varNaparyAyoM se, gaMdhaparyAyoM se, rasaparyAyoM se sparzaparyAyoM se azAzvata hai| isalie gautama ! aisA kahA jAtA hai ki yaha ratnaprabhApRthvI kathaMcit zAzvata hai aura kathaMcit azAzvata hai| isI prakAra adhaHsaptamapRthvI taka kahanA caahie| bhagavan ! yaha ratnaprabhApRthvI kAla se kitane samaya taka rahane vAlI hai ? gautama ! yaha ratnaprabhApRthvI 'kabhI nahIM thI', aisA nahIM, kabhI nahIM hai', aisA bhI nahIM aura 'kabhI nahIM rahegI', aisA bhI nhiiN| yaha atItakAla meM thI, vartamAna meM hai aura bhaviSya meM bhI rhegii| yaha dhruva hai, nitya hai, zAzvata hai, akSaya hai, avyaya hai, avasthita hai aura nitya hai| ___ isI prakAra adhaHsaptamapRthvI taka jAnanI caahie| vivecana-prastuta sUtra meM ratnaprabhApRthvI ko zAzvata bhI kahA hai aura azAzvata bhI kahA hai| isa para zaMkA hotI hai ki zAzvatatA aura azAzvatatA paraspara virodhI dharma haiM to eka hI vastu meM do virodhI dharma kaise raha sakate haiM ? yadi vaha zAzvata hai to azAzvata nahIM ho sakatI aura azAzvata hai to zAzvata nahIM ho sktii| jaisai zItatva aura uSNatva ekatra nahIM raha skte| ekAntavAdI darzanoM kI aisI hI mAnyatA hai| ataeva nityaikAntavAdI anityatA kA apalApa karate haiM aura anityaikAntavAdI nityatA kA apalApa karate haiN| sAMkhya Adi darzana ekAnta nityatA kA samarthana karate haiM jabaki bauddhAdi darzana ekAnta kSaNikatA-anityatA kA samarthana karate haiN| jainasiddhAnta ina donoM ekAntoM kA niSedha karatA hai aura anekAnta kA samarthana karatA hai| jainaAgama aura jainadarzana pratyeka vastu ko vividha dRSTikoNoM se dekhakara usakI vividharUpatA aura ekarUpatA ko svIkAra karatA hai| vastu bhinna-bhinna vivakSAoM aura apekSAoM se bhinnarUpa vAlI hai aura usa bhinnarUpatA meM bhI usakA ekatva rahA huA hai| ekAntavAdI darzana kevala eka dharma ko hI samagra vastu mAna lete haiN| jabaki vAstava meM vastu vividha pahaluoM se vibhinna rUpa vAlI hai| ataeva ekAntavAda apUrNa hai, ekAMgI hai| vaha vastu ke samagra aura sahI svarUpa ko prakaTa nahIM krtaa| jainasiddhAnta vastu ko samagra rUpa meM dekha kara prarUpaNa karatA hai ki pratyeka vastu apekSAbheda se nitya bhI hai, anitya bhI hai, sAmAnyarUpa bhI hai, vizeSarUpa bhI hai, ekarUpa bhI hai anekarUpa bhI hai| bhinna bhI hai aura abhinna bhI hai| aisA mAnane para Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216] [jIvAjIvAbhigamasUtra ekAntavAdI darzana jo viruddhadharmatA kA doSa dete haiM vaha yathArtha nahIM hai| kyoMki virodha doSa to taba ho jaba eka hI apekSA yA eka hI vivakSA se use nityAnitya Adi kahA jaaye| apekSA yA vivakSA ke bheda se aisA mAnane para koI doSa yA asaMgati nahIM hai| jaise eka hI vyakti vividha riztoM ko lekara pitA, putra, mAmA, kAkA Adi hotA hI hai| isameM kyA virodha hai ? yaha to anubhavasiddha aura vyavahArasiddha tathya hai| jaina siddhAnta apane isa anekAntavAdI dRSTikoNa ko nayoM ke AdhAra se pramANita karatA hai| saMkSepa meM naya do prakAra ke haiM-1. dravyArthikanaya aura pryaayaarthikny| dravyanaya vastu ke sAmAnya svarUpa ko grahaNa karatA hai aura paryAyanaya vastu ke vizeSasvarUpa ko grahaNa karatA hai| pratyeka vastu dravyaparyAyAtmaka hai|' vastu na ekAnta dravyarUpa hai aura na ekAnta paryAya rUpa hai| vaha ubhayAtmaka hai| dravya ko chor3akara paryAya nahIM rahate aura paryAya ke binA dravya nahIM rhtaa| dravya, paryAyoM kA AdhAra hai aura paryAya dravya kA Adheya hai| Adheya ke binA AdhAra aura AdhAra ke binA Adheya kI sthiti hI nahIM hai| dravya ke binA paryAya aura paryAya ke binA dravya nahIM raha sktaa| ataeva kahA jA sakatA hai ki parikalpita ekAnta dravya asata hai kyoMki vaha paryAyarahita hai| jo paryAyarahita hai vaha dravya asat hai jaise bAlatvAdiparyAya se zUnya bndhyaaputr| isI taraha yaha bhI kahA jA sakatA hai ki paraparikalpita ekAnta paryAya asat hai kyoMki vaha dravya se bhinna hai| jo dravya se bhinna hai vaha asat hai jaise bandhyAputra kI bAlatva Adi pryaay| ataeva siddha hotA hai ki vastu dravya-paryAyAtmaka hai aura ubhayadRSTi se usakA samagra vicAra karanA caahie| ukta anekAntavAdI evaM pramANita dRSTikoNa ko lekara hI sUtra meM kahA gayA hai ki ratnaprabhApRthvI dravya kI apekSA se zAzvata hai| arthAt ratnaprabhApRthvI kA AkArAdi bhAva usakA astitva Adi sadA se thA, hai aura rhegaa| ataeva vaha zAzvata hai| parantu usake kRSNAdi varNa paryAya, gaMdhAdi paryAya, rasa paryAya, sparza paryAya Adi pratikSaNa palaTate rahate haiM ataeva vaha azAzvata bhI hai| isa prakAra dravyArthikanaya kI vivakSA se ratnaprabhApRthvI zAzvata hai aura paryAyArthika naya se vaha azAzvata hai| isI prakAra sAtoM narakapRthviyoM kI vaktavyatA jAnanI caahie| ratnaprabhAdi kI zAzvatatA dravyApekSayA kahI jAne para zaMkA ho sakatI hai ki yaha zAzvatatA sakalakAlAvasthiti rUpa hai yA dIrghakAla-avasthitirUpa hai, jaisA ki anyatIrthI kahate haiM-yaha pRthvI Akalpa zAzvata hai ? 3 isa zaMkA kA samAdhAna karate hue kahA gayA hai ki yaha pRthvI anAdikAla se sadA se thI, sadA hai aura sadA rhegii| yaha anAdi-ananta hai| trikAlabhAvI hone se yaha dhruva hai, niyata svarUpa vAlI hone se dharmastikAya kI taraha niyata hai, niyata hone se zAzvata hai, kyoMki isakA pralaya nahIM hotaa| zAzvata hone 1. utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat / -tattvArthasUtra dravya-paryAyAtmakaM vstu| 2. dravyaM paryAyaviyutaM, paryAyA drvyvrjitaa| kva kadA kena kiMrUpA, dRSTA mAnena kena vaa| 3. 'AkappaTThAI puDhavI saasyaa|' Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti : pRthviyoM kA vibhAgavAra antara] [217 se akSaya hai aura akSaya hone se avyaya hai aura avyaya hone se svapramANa meM avasthita hai| ataeva sadA rahane ke kAraNa nitya hai| athavA dhruvAdi zabdoM ko ekArthaka bhI samajhA jA sakatA hai| zAzvatatA para vizeSa bhAra dene hetu vividha ekArthaka zabdoM kA prayoga kiyA gayA hai| isI prakAra sAtoM pRthviyoM kI zAzvatatA jAnanI cAhie / pRthviyoM kA vibhAgavAra antara 79. imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe uvarillAo carimaMtAo heTThille carimaMte esa NaM kevatiyaM abAdhAe aMtare paNNatte? goyamA ! asiuttaraM joyaNasayasahassaM abAdhAe aMtare pnnnntte| imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe uvarillAo carimaMtAo kharassa kaMDassa heDille carimaMte esa NaM kevaiyaM abAdhAe aMtare paNNatte ? goyamA ! solasa joyaNasahassAI abAdhAe aMtare pnnnntte| imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe uvarillAo carimaMtAo rayaNakaMDassa heDille carimaMte esa NaM kevaiyaM abAdhAe aMtare paNNatte ? goyamA ! ekkaM joyaNasahassaM abAdhAe aMtare paNNatte ? imIse NaMbhaMte ! rayaNa pu0 uvarillAo carimaMtAo vairassa kaMDassa uvarille carimaMte esa NaM kevaiyaM abAdhAe aMtare paNNatte ? goyamA ! ekkaM joyaNasahassaM abAdhAe aMtare paNNatte? imIse NaM rayaNa pu0 uvarillAo carimaMtAo vairassa kaMDassa heTThille carimaMte esaNaM bhaMte ! kevaiyaM abAdhAe aMtare paNNatte ? goyamA ! do joyaNasahassAiM imIse NaM abAdhAe aMtare pnnnntte| evaMjAva riTThassa uvarille pannarasa joyaNasahassAiM, heTThille caramaMte solasa joynnshssaaii| imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe uvarillAo carimaMtAo paMkabahulassa kaMDassa uvarille carimaMte esa NaM abAhAe kevaiyaM aMtare paNNatte? goyamA ! solasa joyaNasahassAiM AbAdhAe aMtare pnnnntte| heTThille carimaMte ekkaM joyaNasayasahassaM Avabahulassa uvariM ekkaM joyaNasayasahassaM heTThille carimaMte asIuttaraM joynnsyshssN| ghaNodadhi uvarille asiuttara joyaNasayasahassaM,heTThille carimaMte do joynnsyshssaaiN| imIse NaM bhaMte ! rayaNa pu0 ghaNavAtassa uvarille carimaMte do joynnsyshssaaiN| heTThille carimaMte asaMkhejjAiM joynnsyshssaaiN|| imIse NaM bhaMte ! rayaNa pu0 taNuvAyassa uvarille caramaMte asaMkhejjAiMjoyaNasayasahassAI abAdhAe aMtare, heTThille vi asaMkhejjAiM joynnsyshssaaii| evaM ovAsaMtare vi| Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 ] [jIvAjIvAbhigamasUtra doccAe NaM bhaMte ! puDhavIe uvarillAo carimaMtAo heTThille carimaMte esa NaM kevaiyaM abAdhAe aMtare paNNatte ? goyamA ! battIsuttara joyaNasayasahassaM abAhAe aMtare paNNatte / sakkarappabhAe puDhavIe uvari ghaNodadhissa heTThille carimaMte bAvaNNuttaMra joyaNasayasahassaM abaadhaae| ghaNavAtassa asaMkhejjAI joyaNasayasahassAiM paNNattAiM / evaM jAva ovAsaMtarassa vi| jAva adhesattamAe, NavaraM jIse jaM bAhallaM teNa ghaNodadhi saMbaMdheyavvo buddhIe / sakkarappabhAe aNusAreNaM ghaNodadhisahiyANaM imaM pamANaM taccAe NaM bhaMte ! aDayAlIsuttaraM joyaNasayasahassaM / paMkappabhAe puDhavIe cattAlIsuttaraM joyaNasayasahassaM / dhUmappabhAe puDhavIe aTThatIsuttaraM joyaNasayasahassaM / tamAe puDhavIe chattIsuttaraM joyaNasayasahassaM / ahesattamAe puDhavIe aTThAvIsuttaraM joyaNasayasahassaM jAva adhesttmaae| esa NaM bhaMte! puDhavIe uvarillAo carimaMtAo ovAsaMtarassa heTThille carimaMte kevaiyaM abAdhAe aMtare paNNatte ? goyamA ! asaMkhejjAI joyaNasayasahassAiM abAdhAe aMtare paNNatte / [79] bhagavan ! isa ratnaprabhApRthvI ke Upara ke caramAMta se nIce ke caramAnta ke bIca kitanA antara hai ? gautama ! eka lAkha assI hajAra yojana kA antara hai / bhagavan ! isa ratnaprabhApRthvI ke Upara ke caramAMta se kharakAMDa ke nIce ke caramAnta ke bIca kitanA antara kahA gayA hai ? gautama ! solaha hajAra yojana kA antara hai / bhagavan ! isa ratnaprabhApRthvI ke Upara ke caramAMta se ratnakAMDa ke nIce ke caramAnta ke bIca kitanA antara hai ? gautama ! eka hajAra yojana kA antara hai / bhagavan ! isa ratnaprabhApRthvI ke Upara ke caramAMta se vajrakAMDa ke Upara ke caramAnta ke bIca kitanA antara hai ? gautama ! eka hajAra yojana kA antara hai / bhagavan ! isa ratnaprabhApRthvI ke Upara ke caramAMta se vajrakAMDa ke nIce ke caramAnta ke bIca kitanA antara hai ? gautama ! do hajAra yojana kA antara hai / isa prakAra riSTakANDa ke Upara ke caramAnta ke bIca pandraha hajAra yojana kA antara hai aura nIce ke caramAnta taka solaha hajAra kA antara hai / bhagavan ! isa ratnaprabhApRthvI ke Upara ke caramAMta se paMkabahulakANDa ke Upara ke caramAnta ke bIca kitanA antara hai ? Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti: bAhalya kI apekSA tulyatAdi] [219 * gautama ! solaha hajAra yojana kA antara hai| nIce ke caramanta taka eka lAkha yojana kA antara hai| apabahulakANDa ke Upara ke caramAnta taka eka lAkha yojana kA aura nIce ke caramAnta taka eka lAkha assI hajAra yojana kA antara hai| ghanodadhi ke Upara ke caramAnta taka eka lAkha assI hajAra aura nIce ke caramAnta taka do lAkha yojana kA antara hai| isa ratnaprabhApRthvI ke Upara ke caramAnta se ghanavAta ke Upara ke caramAnta taka do lAkha yojana kA antara hai aura nIce ke caramAnta se asaMkhyAta lAkha yojana kA antara hai| isa ratnaprabhApRthvI ke Upara ke caramAnta se tanuvAta ke Upara ke caramAnta taka asaMkhyAta lAkha yojana kA antara hai aura nIce ke caramAnta taka bhI asaMkhyAta lAkha yojana kA antara hai| isI prakAra avakAzAntara ke donoM caramAntoM kA bhI antara samajhanA caahie| he bhagavan ! dUsarI pRthvI (zarkarApRthvI) ke Upara ke caramAnta se nIce ke caramAnta ke bIca kitanA antara hai? gautama ! eka lAkha battIsa hajAra yojana kA antara hai| ghanodadhi ke upari caramAnta ke bIca eka lAkha battIsa hajAra yojana kA antara hai| nIce ke caramAnta taka eka lAkha bAvana hajAra yojana kA antara hai| ghanavAta ke uparitana caramAnta ke antara bhI itanA hI hai| ghanavAta ke nIce ke caramAnta taka tathA tanuvAta aura avakAzAntara ke Upara aura nIce ke caramAnta taka asaMkhyAta lAkha yojana kA antara hai| isa prakAra saptama pRthvI taka kahanA caahie| vizeSatA yaha hai ki jisa pRthvI kA jitanA bAhalya hai usase ghanodadhi kA saMbaMdha buddhi se jor3a lenA chie| jaise ki tIsarI pRthvI ke Upara ke caramAnta se ghanodadhi ke caramAnta taka eka lAkha ar3atAlIsa hajAra yojana kA antara hai| paMkaprabhA pRthvI ke Upara ke caramAnta se usake ghanodadhi ke caramAnta taka eka lAkha cavAlIsa hajAra kA antara hai| ghUmaprabhA ke UparI caramAnta se usake ghanodadhi ke caramAnta taka eka lAkha ar3atIsa hajAra yojana kA antara hai| tamaHprabhA meM eka lAkha chattIsa hajAra yojana kA antara tathA adhaHsaptama pRthvI ke Upara ke caramAnta se usake ghanodadhi kA caramAnta eka lAkha aTThAvIsa hajAra yojana hai| isI prakAra ghanavAta ke adhastana caramAnta kI pRcchA meM tanuvAta aura avakAzAntara ke uparitana aura adhastana kI pRcchA meM asaMkhyAta lAkha yojana kA antara kahanA caahie| bAhalya kI apekSA tulyatAdi 80. imA NaM bhaMte ! rayaNappabhA puDhavI doccaM puDhaviM paNihAya bAhalleNaM kiM tullA, visesAhiyA, saMkhejjaguNA ? vitthareNaM kiM tullA visesahINA saMkhejjaguNahINA? goyamA ! imANaM rayaNappabhA puDhavI doccaM puDhaviM paNihAya bAhalleNaMno tullA, visesahiyA no saMkhejjaguNA, vitthAreNaM no tullA, visesahINA, No sNkhejjgunnhiinaa| Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 ] [jIvAjIvAbhigamasUtra doccANaMbhaMte ! puDhavI taccaM puDhaviMpaNihAya bAhalleNaM kiMtullA? evaM ceva bhANiyavvaM / evaM taccA cautthI paMcamI chtttthii| chaTThI NaM bhaMte ! puDhavI sattamaM puDhaviM paNihAya bAhalleNaM kiM tullA, visesAhiyA, saMkhejjaguNA ? evaM ceva bhaanniyvvN| sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! neraiyauddesao pddhmo| [80] he bhagavan ! yaha ratnaprabhApRthvI dUsarI narakapRthvI kI apekSA moTAI meM kyA tulya hai, vizeSAdhika hai yA saMkhyeyaguNa hai ? aura vistAra kI apekSA kyA tulya hai, vizeSahIna hai yA saMkhyeya guNahIna hai ? gautama ! yaha ratnaprabhApRthvI dUsarI narakapRthvI kI apekSA moTAI meM tulya nahIM hai, vizeSAdhika hai, saMkhyAtaguNahIna hai| vistAra kI apekSA tulya nahIM hai, vizeSahIna hai, saMkhyAtaguNahIna nahIM hai| bhagavan ! dUsarI narakapRthvI tIsarI narakapRthvI kI apekSA moTAI meM kyA tulya hai ityAdi usI prakAra kahanA caahie| isI prakAra tIsarI, cauthI, pAMcavI aura chaThI naraka pRthvI ke viSaya meM samajhanA caahie| bhagavan ! chaThI narakapRthvI sAtavIM narakapRthvI kI apekSA bAhalya meM kyA tulya hai, vizeSadhika hai yA saMkhyeyaguNa hai ? usI prakAra kahanA caahie| he bhagavan ! (jaisA Apane kahA) vaha vaisA hI hai, vaha vaisA hI hai| isa prakAra prathama nairayika uddezaka pUrNa huaa| vivecana-prastuta sUtra me narakapRthviyoM ke bAhulya aura vistAra ko lekara ApekSika tulyatA, vizeSAdhikatA yA vizeSahInatA athavA saMkhyAtaguNavizeSAdhikatA yA saMkhyAtaguNahInatA ko lekara prazna kiye gaye haiN| yahA~ yaha zaMkA ho sakatI hai ki pUrvasUtroM meM narakapRthviyoM kA bAhalya batA diyA gayA hai, usase apane Apa yaha bAta jJAta ho jAtI hai to phira ina praznoM kI kyA upayogitA hai ? yaha zaMkA yathArtha hai parantu samAdhAna yaha hai-yaha prazna svayaM jAnate hue bhI dUsare maMdamatiyoM kI ajJAnanivRtti hetu aura unheM samajhAne hetu kiyA gayA hai| prazna do prakAra ke haiM-eka jJa-prazna aura dUsarA ajny-prshn| svayaM jAnate hue bhI jo dUsaroM ko samajhAne kI dRSTi se prazna kiyA jAya vaha jJa-prazna aura jo apanI jijJasA ke lie kiyA jAtA hai vaha ajJa-prazna hai| Upara jo prazna kiyA gayA hai vaha jJa-prazna hai jo maMdamatiyoM ke lie kiyA gayA hai| yaha kaise kahA jA sakatA hai ki yaha jJa-prazna hai ? kyoMki isake Age jo prazna kiyA gayA hai vaha sva-avabodha ke lie hai| sUtra meM prazna kiyA gayA hai ki dUsarI narakapRthvI kI apekSA yaha ratnaprabhApRthvI moTAI meM tulya hai, vizeSAdhika hai yA saMkhyeyaguNa hai ? uttara meM kahA gayA hai tulya nahIM hai, vizeSAdhika hai kintu saMkhyeyaguNa nahIM haiN| kyoMki ratnaprabhA kI moTAI eka lAkha assI hajAra yojana kI hai aura dUsarI zarkarApRthvI kI moTAI eka lAkha battIsa hajAra yojana kI hai| donoM meM ar3atAlIsa hajAra yojana kA antara hai| itanA hI antara hone ke kAraNa vizeSAdhikatA hI ghaTatI hai tulyatA aura saMkhyeyaguNatA ghaTita nahIM hotii| saba pRthviyoM kI moTAI yahA~ uddhRta kara dete haiM tAki svayameva yaha pratIta ho jAvegA ki dUsarI pRthvI kI apekSA prathama pRthvI Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti: bAhalya kI apekSA tulyatAdi ] bAhalya meM vizeSAdhika hai aura tIsarI ke apekSA dUsarI vizeSAdhika hai tathA cauthI ke apekSA tIsarI vizeSAdhika hai, isI taraha sAtavIM kI apekSA chaThI pRthvI moTAIM meM vizeSAdhika hai / saba pRthviyoM kI moTAI isa prakAra hai-- prathama pRthvI kI moTAI eka lAkha assI hajAra yojana kI hai / dUsarI pRthvI kI moTAI eka lAkha battIsa hajAra yojana kI hai / tIsarI pRthvI kI eka lAkha aTThAIsa hajAra yojana kI hai / cauthI pRthvI kI eka lAkha bIsa hajAra yojana kI hai| pAMcavIM pRthvI kI eka lAkha aThAraha hajAra yojana kI hai| chaThI pRthvI kI moTAI eka lAkha solaha hajAra yojana kI hai / sAtavIM pRthvI kI moTAI eka lAkha ATha hajAra yojana kI hai| [221 ataeva bAhalya kI apekSA se pUrva-pUrva kI pRthvI apanI pichalI pRthvI kI apekSA vizeSAdhika hI hai, tulya yA saMkhyeyaguNa nahIM / vistAra kI apekSA pichalI - pichalI pRthvI kI apekSA pUrva-pUrva kI pRthvI vizeSahIna hai, tulya yA saMkhyeyaguNahIna nahIM / ratnaprabhA meM pradezAdi kI vRddhi se pravardhamAna hone para utane hI kSetra meM zarkarAprabhAdi meM bhI vRddhi hotI hai, ataeva vizeSahInatA hI ghaTita hotI hai / isa prakAra bhagavAn ke dvArA praznoM ke uttara diye jAne para zrI gautamasvAmI bhagavAn ke prati apanI aTUTa aura anupama zraddhA vyakta karate hue kahate haiM ki bhagavan ! Apane jo kucha pharamAyA, vaha pUrNatayA vaisA hI hai, satya hai, yathArtha hai / aisA kaha kara gautamasvAmI bhagavAn ko vandana - namaskAra karake saMyama evaM tapa se AtmA ko bhAvita karate hue vicarate haiM / isa prakAra jIvAjIvAbhigama kI tIsarI pratipatti kA prathama naraka - uddezaka samApta / Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti dvitIya uddezaka prathama uddezaka meM naraka-pRthviyoM ke nAma, gotra, bAhalya Adi vividha jAnakAriyAM dI gaI haiN| aba kramaprApta dvitIya uddezaka meM naraka-pRthviyoM ke kisa pradeza meM kitane narakAvAsa haiM aura ve kaise haiM, ityAdi varNana kiyA jA rahA hai| usakA Adi sUtra yaha hai 81. kai NaM bhaMte ! puDhavIo paNNattAo? goyamA ! satta puDhavIo paNNattAo, taM jahA-rayaNappAbhA jAva ahesttmaa| imIse NaM rayaNappabhAe puDhavIe asIuttara joyaNasayasahassabAhallAe uvari kevaiyaM ogAhittA heTThA kevaiyaM vajjittA majjhe kevaie nirayAvAsasayasahassA paNNattA? goyamA ! imIse NaM rayaNappabhAe puDhavIe asIuttara joyaNasayasahassabAhallAe uvari egaMjoyaNasahassaM ogAhittA heTThAvi egaMjoyaNasahassaM vajjettA mAjhe aDasattarI joyaNasayasahassA, ettha NaMrayaNappabhAe puDhavIe neraiyANaM tIsaM nirayAvAsasayasahassAI bhavaMti tti mkkhaayaa| teNaMNaragA aMtovaTTA bAhiM cauraMsA jAva asubhA Naraesu veynnaa|evN eeNaM abhilAveNaM uvamuMjiuNabhANiyavvaM ThANappayANusAreNa,jatthajaMbAhallaMjattha jattiyA vA nirayAvAsasayasahassA jAva ahesattamAe puDhavIe-ahe sattamAe majjhimaMkevaie kati aNuttarA mahaimahAlayA mahANirayA paNNattA, evaM pucchiyavvaM vAgareyavvaM pi thev| [81] he bhagavan ! pRthviyAM kitanI kahI gaI haiM ? gautama ! sAta pRthviyAM kahI gaI haiM, jaise ki ratnaprabhA yAvat adhaHsaptama pRthvii| bhagavan ! eka lAkha assI hajAra yojana pramANa bAhalya vAlI isa ratnaprabhA pRthvI ke Upara se kitanI dUra jAne para aura nIce ke kitane bhAga ko chor3akara madhya ke kitane bhAga meM kitane lAkha narakAvAsa kahe gaye haiM ? gautama ! isa eka lAkha assI hajAra yojanapramANa bAhalyavAlI ratnaprabhApRthvI ke eka hajAra yojana kA UparI bhAga chor3a kara aura nIce kA eka hajAra yojana kA bhAga chor3akara madhya meM eka lAkha aThahattara hajAra yojanapramANakSetra meM tIsa lAkha narakAvAsa haiM, aisA kahA gayA hai| __ ye narakAvAsa andara se madhya bhAga meM gola haiM bAhara se caukona haiM yAvat ina narakAvAsoM meM azubha vedanA hai| isI abhilApa ke anusAra prajJApanA ke sthAnapada ke mutAbika saba vaktavyatA kahanI caahie| jahA~ jitanA bAhalya hai aura jahA~ jitane narakAvAsa haiM, unheM vizeSaNa ke rUpa meM jor3akara saptama pRthvI paryanta kahanA cAhie, yathA-adhaHsaptamapRthvI ke madhyavartI kitane kSetra meM kitane anuttara, bar3e se bar3e mahAnaraka kahe gaye haiM, aisA prazna karake usakA uttara bhI pUrvavat kahanA caahie| Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti: dvitIya uddezaka ] vivecana - pRthviyAM kitanI haiM ? yaha prazna pahale kiyA jA cukA hai aura usakA uttara bhI pUrva meM diyA jA cukA hai ki pRthviyA~ sAta haiM, yathA - ratnaprabhA se lagAkara adhaH saptama pRthvI taka / phira yaha prazna dubArA kyoM kiyA gayA hai, yaha zaMkA sahaja hotI hai| isakA samAdhAna karate hue pUrvAcAryoM ne kahA hai ki ' 'jo pUrvavarNita viSaya punaH kahA jAtA hai vaha kisI vizeSa kAraNa ko lekara hotA hai| yaha vizeSa kAraNa pratiSedha yA anujJArUpa bhI ho sakatA hai aura pUrva viSaya meM vizeSatA pratipAdana rUpa bhI ho sktaa|' yahA~ dubArA kiyA yaha prazna aura pUrvavarNita viSaya meM adhika aura vizeSa jAnakArI dene ke abhiprAya se samajhanA cAhie / [223 yahA~ vizeSa prazna yaha hai ki narakAvAsoM kI sthiti naraka - pRthviyoM ke kitane bhAga meM hai tathA una narakAvAsoM kA AkAra kaisA hai tathA vahA~ ke nAraka jIva kaisI vedanA bhogate haiM ? ina praznoM ke saMdarbha meM prabhu ne pharamAyA ki eka lAkha assI hajAra yojana pramANa bAhalya (moTAI) vAlI ratnaprabhApRthvI ke UparI bhAga se eka hajAra yojana kI dUrI pAra karane para aura antabhAga kA eka hajAra yojana pramANa bhAga chor3akara madhya ke eka lAkha aThahattara hajAra yojana pramANa kSetra meM tIsa lAkha narakAvAsa kahe gaye haiN| yaha kathana jaise maiM kara rahA hU~ vaisA hI atIta kAla ke tIrthaMkaroM ne bhI kiyA hai / saba tIrthaMkaroM ke vacanoM meM atrisaMvAditA aura ekarUpatA hotI hai / ye narakAvAsa madhya meM gola haiM aura bAhara se catuSkoNa haiN| pITha ke Upara vartamAna jo madhyabhAga hai usako lekara golAkRti kahI gaI hai tathA sakalapIThAdi kI apekSA se to AvalikA praviSTa narakAvAsa tikoNa, catuSkoNa saMsthAna vAle kahe gaye haiM aura jo puSpAvakIrNa narakAvAsa haiM ve aneka prakAra ke haiM -sUtra meM Aye hue 'jAva asubhA' pada se 2 TippaNa meM diye pATha kA saMgraha huA hai, jisakA artha isa prakAra hai ahekhurappasaMThANA - ye narakAvAsa nIce ke bhAga se kSurA (ustarA ) ke samAna tIkSaNa AkAra ke haiN| isakA artha yaha hai ki ina narakAvAsoM kA bhUmitala cikanA yA mulAyama nahIM hai kintu kaMkaroM se yukta hai, jinake sparzamAtra se nArakiyoM ke pAMva kaTa jAte haiM - chila jAte haiM aura ve vedanA kA anubhava karate haiM / NiccadhayAra tamasA-una narakAvAsoM meM sadA gADha andhakAra banA rahatA hai| tIrthaMkarAdi ke janmAdi prasaMgoM ke atirikta vahA~ prakAza kA sarvathA abhAva hone se jAtyandha kI bhAMti meghAcchanna ardharAtri ke andhakAra se bhI atighanA andhakAra vahA~ sadAkAla vyApta rahatA hai, kyoMki vahA~ prakAza karane vAle sUryAdi haiM hI nahIM / isI ko vizeSa spaSTa karane ke lie Age aura vizeSaNa diyA hai vavagayagahacaMdasUranakkhattajoisapahA -una narakAvAsoM meM graha-candra-sUrya-nakSatra - tArA Adi jyotiSkoM kA patha saMcAra rAstA nahIM hai arthAt ye prakAza karane vAle tattva vahA~ nahIM haiM / 1. puvvabhaNiyaM pi jaM puNa bhaNNai tattha kAraNamatthi / paDiseho ya aNuNNA kAraNavisesovalaMbho vA // 2. 'ahe khurappasaMThANasaMThiyA, NiccaMdhayAratamasA, vavagayagaha caMda-sUra - nakkhattajoisapahA, meyavasApUyaruhiramaMsacikkhillalittANulevaNatalA, asuhabIbhacchA, paramadubbhigaMdhA kAUagaNivaNNAbhA kakkhaDaphAsA durahiyAsA asuhA naraesu veyaNA / ' Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [jIvAjIvAbhigamasUtra meyavasApUyaruhiramaMsacikkhillalittANulevaNatalA- -una narakAvAsoM kA bhUmitala meda, carbI, pUrti (pIpa), khUna aura mAMsa ke kIcar3a se sanA huA hai, punaH punaH anulipta hai / 224 ] asuibIbhacchA - medAdi ke kIcar3a ke kAraNa azucirUpa hone se atyanta ghRNotpAdaka aura bIbhatsa haiN| unheM dekhane mAtra se hI atyanta gyAni hotI hai / paramadubbhigaMdhA- ve narakAvAsa atyanta durgandha vAle haiN| unase vaisI durgandha nikalatI rahatI hai jaise mare hue jAnavaroM ke kalevaroM se nikalatI hai / kAU agaNivaNNAbhA - lohe ko dhamadhamAte samaya jaise agni kI jvAlA kA varNa bahuta kAlA ho jAtA hai - isa prakAra ke varNa ke ve narakAvAsa haiM / arthAt varNa kI apekSA se atyanta kAle haiM / kakkhaDaphAsA-una narakAvAsoM kA sparza atyanta karkaza hai / asipatra ( talavAra kI dhAra ) kI taraha vahA~ kI sparza ati duHsaha hai / durahiyAsA- ve narakAvAsa itane duHkhadAyI hai ki una duHkhoM ko sahana karanA bahuta hI kaThina hotA hai| asubhA veyaNA- ve narakAvAsa bahuta hI azubha haiN| dekhane mAtra se hI unakI azubhatA mAlUma hai| vahA~ ke varNa, gaMdha, rasa, sparza aura zabda, saba azubha hI azubha haiM tathA vahA~ jIvoM ko jo vedanA hotI hai vaha bhI atIva asAtArUpa hotI hai ataeva 'azubhavedanA' aisA vizeSaNa diyA gayA hai| narakAvAsoM meM ukta prakAra kI tIvra evaM duHsaha vedanAe~ hotI haiM / ratnaprabhApRthvI ko lekara jo vaktavyatA kahI hai, vahI vaktavyatA zarkarApRthvI ke sambandha meM bhI hai| kevala zarkarApRthvI kI moTAI tathA usake narakAvAsoM kI saMkhyA kA vizeSaNa usake sAtha jor3anA cAhie / udAharaNa ke lie zarkarAprabhA - pRthvI saMbaMdhI pATha isa prakAra hogA 'sakkarappabhAe NaM bhaMte ! puDhavIe battIsuttarajoyaNasayasahassabAhallAe uvariM kevaiyaM ogAhittA haTThA kevaiyaM vajjettA majjhe ceva kevaie kevaiyA NirayAvAsasayasahassA paNNattA ? goyamA ! sakkarappabhAe battIsuttarajoyaNasayasahassabAhallAe uvariM egaM joyaNasahassamogAhittA haTThA egaM joyaNasahassaM vajjettA majjhe tIsuttara joyaNasayasahasse, ettha NaM sakkarappabhAe puDhavineraiyANaM paNavIsA narayAvAsasayasahassA bhavaMti ti makkhAya, te NaM NaragA aMto vaTTA jAva asubhAnaraesu veyaNA / ' isI prakAra bAlukAprabhA, paMkaprabhA dhUmaprabhA, aura tamaH prabhA tathA adhaH saptamapRthvI taka kA pATha kahanA caahie| saba pRthviyoM kA bAhalya aura narakAvAsoM kI saMkhyA nimna koSThaka se jAnanA cAhie - 1. isa saMbaMdha meM nimna saMgrahaNI gAdhAe~ upayogI haiM AsIyaM battIsaM aTThAvIsaM taheva vIsaM ca / aTThArasa solasagaM aTThattarameva hiTThimayA // 1 // aTThattaraM ca tIsaM chavvIsaM ceva sayasahassaM tu / aTThArasa solasagaM coddasamahiyaM tu chaTThIe // 2 // addhativaNNasahassA uvarimahe vajjiUNa bhaNiyA / majjhe tisu sahassesu hoMti nirayA tmtmaae|| 3 // tIsA ya paNNavIsA paNNarasa dasa ceva sayasahassAi / tinni ya paMcUNegaM paMceva aNuttarA nirayA // 4 // Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatIya pratipatti: narakAvAsoM kA saMsthAna] [225 saMkhyA pRthvInAma bAhalya (yojana) / ratnaprabhA zarkarAprabhA bAlukAprabhA paMkaprabhA dhUmaprabhA tamaHprabhA 1,80000 1,32000 1, 28000 1, 20000 1, 18000 1, 16000 madhyabhAga polAra (yojana) 1,78000 1,30000 1, 26000 1, 18000 1,16000 1, 14000 narakAvAsa saMkhyA tIsa lAkha paccIsa lAkha pandraha lAkha dasa lAkha tIna lAkha ninyAnavai hajAra nau sau picyAnavai pAMca adhaHsaptama pR. 1, 08000 3000 narakAvAsoM kA saMsthAna . 82. [1] imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe NarakA kiMsaMThiyA paNNatA ? goyamA ! duvihA paNNattA, taM jahA-AvaliyapavidvA ya AvaliyabAhirA yA tattha NaM je te AvaliyapaviTThA te tivihA paNNattA, taM jahA-vaTTA, taMsA, cauraMsA. tattha NaM je te AvaliyabAhirA te NANAsaMThANasaMThiyA paNNattA, taMjahA-ayakoTThasaMThiyA,piTThapayaNagasaMThiyA, kaMDUsaMThiyA, lohIsaMThiyA, kaDAhasaMThiyA, thAlIsaMThiyA, piDharagasaMThiyA, kimiyaDasaMThiyA, kinnapuDagasaMThiyA, uDayasaMThiyA, murayasaMThiyA, muyaMgasaMThiyA, naMdimuyaMgasaMThiyA,AliMgakasaMThiyA, sughosasaMThiyA, daddarayasaMThiyA, paNavasaMThiyA, paDahasaMThiyA, bherIsaMThiyA, jhallarisaMThiyA, kutuMbakasaMThiyA, nAlisaMThiyA, evaM jAva tmaae| ahe sattamAe NaM bhaMte ! puDhavIe NarakA kiMsaMThiyA paNNattA? goyamA ! duvihA paNNattA, taM jahA-vaTTe ya taMsA y| [82-1] he bhagavan ! isa ratnaprabhApRthvI ke narakAvAsoM kA AkAra kaisA kahA gayA hai ? gautama ! ye narakAvAsa do taraha ke haiM-1 AvalikApraviSTa aura 2 aavlikaabaahm| inameM jo AvalikApraviSTa (zreNIbaddha) haiM ve tIna prakAra ke haiM-1. gola, 2. trikoNa aura 3. ctusskonn| jo AvalikA se bAhara (puSpAvakIrNa) haiM ve nAnA prakAra ke AkAroM ke haiM, jaise koI lohe kI koThI ke AkAra ke haiM, koI madirA banAne hetu piSTa Adi pakAne ke bartana ke AkAra ke haiM, koI kaMdU-halavAI ke pAkapAtra jaise haiM, koI lohI-tavA ke AkAra ke haiM, koI kaDAhI ke AkAra ke haiM, koI thAlI-odana pakAne ke bartana jaise haiM, koI piTharaka (jisameM bahuta se manuSyoM ke lie bhojana pakAyA jAtA hai vaha bartana) ke AkAra ke haiM, koI kRmika (jIvavizeSa) ke AkAra ke haiM, koI kIrNapuTaka jaise haiM, koI tApasa ke Azrama jaise, koI Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [jIvAjIvAbhigamasUtra muraja (vAdyavizeSa) jaise, koI mRdaMga ke AkAra ke, koI nandimRdaMga (bAraha prakAra ke vAdyoM meM se eka) ke AkAra ke, koI AliMgaka (miTTI kA mRdaMga ) ke jaise, koI sughoSA ke ghaMTe ke samAna, koI dardara (vAdyavizeSa) ke samAna, koI paNava (DholavizeSa) jaise, koI paTaha (Dhola) jaise, bherI jaise, jhallarI jaise, kustumbaka (vAdya-vizeSa) jaise aura koI nADIghaTikA jaise haiN| isa prakAra chaThI naraka pRthvI taka kahanA cAhie / 226 ] bhagavan ! sAtavIM pRthvI ke narakAvAsoM kA saMsthAna kaisA hai ? gautama ve do prakAra ke haiM - vRtta (gola) aura trikoNa / [ 2 ] imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe narakA kevaiyaM bAhalleNaM paNNattA ? goyamA ! tiNi joyaNasahassAiM bAhalleNaM paNNattA, taM jahA - heTThA ghaNA sahassaM majjhe jhusirA sahassaM uppiM saMkuiyA sahassaM; evaM jAva asattamAe / -vikkhaMbheNaM kevaiyaM gomA ! duvihA pattA, taM jahA - saMkhejjavitthaDA ya asaMkhejjavitthaDA ya / tattha NaM je saMkhejjavitthaDANaM saMkhejjAI joyaNasahassAiM AyAmavikkhaMbheNaM saMkhejjAI joyaNasahassAiM parikkheveNaM paNNattA / tattha NaM je te asaMkhejjavitthaDA te NaM asaMkhejjAI joyaNasahassAiM AyAmavikkhaMbheNaM asaMkhejjAiM joyaNasahassAiM parikkheveNaM paNNattA, evaM jAva tamAe / imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe narakA kevaiyaM AyAmaparikkheveNaM paNNattA ? ahe sattamAe NaM bhaMte ! pucchA; goyamA ! duvihA paNNattA, taM jahA - saMkhejjavitthaDe ya, asaMkhejjavitthaDAya. tattha NaM je te saMkhejjavitthaDe se NaM ekkaM joyaNasahassaM AyAma-vikkhaMbheNaM tinni joyaNasahassAiM solasa sahassAiM donni ya sattAvIse joyaNasae tinni kose ya aTThAvIsaM ca dhaNusa terasa ya aMgulAI addhaMgulayaM ca kiMci visesAhie parikkheveNaM paNNattA; tattha NaM je asaMkhejjavitthaDA te NaM asaMkhejjAI joyaNasahassAiM AyAmavikkhaMbheNaM asaMkhejjAI jAva parikkheveNaM paNNattA / [82-2] he bhagavan ! isa ratnaprabhApRthvI ke narakAvAsoM kI moTAI kitanI kahI gaI hai ? gautama ! tIna hajAra yojana kI moTAI hai| ve nIce eka hajAra yojana taka ghana hai, madhya meM eka hajAra yojana taka jhuSira (khAlI) haiM aura Upara eka hajAra yojana taka saMkucita haiN| isI prakAra saptama pRthvI taka kahanA cAhie / bhagavan ! isa ratnaprabhApRthvI ke narakAvAsoM kI lambAI-caur3AI tathA parikSepa (paridhi) kitanI hai? gautama ! ve narakAvAsa do prakAra ke haiM / yathA - 1. saMkhyAta yojana ke vistAra vAle aura 2. asaMkhyAta yojana ke vistAra vaale| inameM jo saMkhyAta yojana vistAra vAle haiM, unakA AyAma - viSkaMbha saMkhyAta hajAra yojana hai aura paridhi bhI saMkhyAta hajAra yojana kI hai| unameM jo asaMkhyAta yojana vistAra vAle haiM, unakA Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti :narakAvAsoM ke varNAdi] [227 AyAma-viSkaMbha asaMkhyAta hajAra yojana aura paridhi bhI asaMkhyAta hajAra yojana kI hai| isI taraha chaThI pRthvI taka kahanA caahie| he bhagavan ! sAtavIM narakapRthvI ke narakAvAsoM kA AyAma-viSkaMbha aura paridhi kitanI hai ? gautama ! sAtavIM pRthvI ke narakAvAsa do prakara ke haiM-(1) saMkhyAta hajAra yojana vAle aura (2) asaMkhyAta hajAra yojana vistAra vaale| iname jo saMkhyAta hajAra yojana vistAra vAlA hai vaha eka lAkha yojana AyAma-viSkaMbha vAlA hai usakI paridhi tIna lAkha solaha hajAra do sau sattAvIsa yojana, tIna kosa, eka sau aTThAvIsa dhanuSa, sADhe teraha aMgula se kucha adhika hai| jo asaMkhyAta hajAra yojana vistAra vAle haiM, unakA AyAma-viSkaMbha asaMkhyAta hajAra yojana kA aura paridhi bhI asaMkhyAta hajAra yojana kI hai| vivecana-prastuta sUtra meM narakAvAsoM ke saMsthAna aura AyAma-viSkambha tathA paridhi batAI gaI hai| narakAvAsa do prakAra ke haiM-AvalikApraviSTa aura AvalikAbAhya / AThoM dizaoM meM jo samazreNI meM (zreNIbaddhakatArabaddha) haiM, ve AvalikApraviSTa kahalAte haiN| ve tIna prakAra ke haiM, vRtta, tikona, aura caukon| jo puSpoM kI taraha bikhare-bikhare haiM ve narakAvAsa nAnA prakAra ke haiN| una nAnA prakAroM ko do saMgrahaNI gAthAoM meM batAyA gayA haiM - lohe kI koThI, madirA banAne hetu ATe ko pakAne kA bartana, halavAI kI bhaTTI, tavA, kaDhAI, sthAlI (DegacI), piTharaka (bar3A caru), tApasa kA Azrama, muraja, nandImRdaMga, AliMgaka, miTTI kA mRdaMga, sughoSA, dardara (vAdyavizeSa), paNava (bhANDoM kA Dhola), paTaha (sAmAnya Dhola), jhAlara, bherI, kustumbaka (vAdyavizeSa) aura nADI (ghaTikA) ke AkAra ke narakAvAsa haiN| Upara se saMkucita aura nIce se vistIrNa hai vaha mRdaMga hai aura Upara aura nIce donoM jagaha sama ho vaha muraja hai| ___ ukta vaktavyatA ratnaprabhA se lekara tamaprabhA narakapRthvI ke lie samajhanI caahie| sAtavIM pRthvI ke narakAvAsa AvalikApraviSTa hI haiM, AvalikAbAhya nhiiN|aavlikaaprvisstt ye narakAvAsa pAMca haiN| cAroM dizAoM meM cAra haiM aura madhya meM eka hai| madhya kA apratiSThAna narakAvAsa gola hai aura zeSa 4 narakAvAsa tikona haiN| ratnaprabhAdi ke narakAvAsoM kA bAhalya tIna hajAra yojana kA hai| eka hajAra yojana kA nIce kA bhAga ghana hai, eka hajAra yojana madhyabhAga jhuSira hai aura Upara kA eka hajAra yojana kA bhAga saMkucita hai| isI taraha sAtoM pRthviyoM ke narakAvAsoM kA bAhalya hai| AyAma-viSkaMbha aura paridhi mUlapATha se hI spaSTa hai| narakAvAsoM ke varNAdi 83. imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe nerayA kerisayA vaNNeNaM paNNattA ? aya koTTha piTThapayaNaga kaMDUlohI kaDAha sNtthaannaa| thAlIpihaDaga kiNha(ga) uDae mukhe muyaMge y||1|| naMdimuiMge AliMga sughose daddare ya paNave y| paDahagajhallari bherI kutdhuMbaga nADisaMThANA // 2 // Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [jIvAjIvAbhigamasUtra goyamA ! kAlA kAlAvabhAsA gaMbhIralomaharisA bhomA uttAsaNayA paramakiNhA vaNNeNaM paNNattA, evaM jAva ahe sattamAe / 228 ] imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe NaragA kerisagA gaMdheNaM paNNattA ? goyamA ! se jahANAmae ahimaDeDa vA gomaDei vA, suNagamaDei vA majjAramaDei vA maNussamaDei vA mahisamaDer3a vA mUsagamaDei vA AsamaDei vA hatthimaDei vA sIhamaDei vA vagghamaDei vA vigamaDei vA dIviyamaDei vA mayakuhiyaciraviNakuNima-vAvaNNadubhigaMdhe asuivilINavigiya - bIbhatthadarisaNijje kimijAlAulasaMsatte, bhaveyArUve siyA ? iTThe samaTThe, goyamA ! imIse NaM rayaNappabhAe puDhavIe NaragA etto aNiTThatarakA ceva akaMtatarakA ceva jAva amaNAmatarA ceva gaMdheNaM paNNattA / evaM jAva ahe sattamAe puDhavIe / imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe NaragA kerisayA phAseNaM paNNattA ? goyamA ! se jahAnAmae asipattei vA khurapattei vA kalaMbacIriyApattei vA, sattaggei vA kuMtaggei vA tomaraggei vA nArAyaggei vA sUlaggei vA lauDaggei vA bhiMDipAlaggei vA sUcikalAvei vA kaviyacchU vA viMcuyakaMThaei vA, iMgAlei vA jAlei vA mummurei vA accii vA alAei vAsuddhAgaNI ivAbhave etArUve siyA ? No tiTThe samaTThe goyamA ! imIse NaM rayaNappabhAe puDhavIe NaragA etto aNiTThatarA ceva jAva amaNAmatarakA ceva phAseNaM paNNattA / evaM jAva ahe sattamAe puDhavIe / [83] he bhagavan ! isa ratnaprabhApRthvI ke narakavAsa varNa kI apekSA kaise kahe gaye haiM ? gautama ! ve narakAvAsa kAle haiM, atyantakAlI kAntivAle haiM, nAraka jIvoM roMgaTe khar3e kara dene vAle haiM, bhayAnaka haiM, nAraka jIvoM ko atyanta trAsa karane vAle hai aura parama kAle hai- inase baDhakara aura adhika kAlimA kahIM nahIM hai / isI prakAra sAtoM pRthviyoM ke nArakavAsoM ke viSaya meM jAnanA caahie| he bhagavan ! isa ratnaprabhApRthvI ke narakAvAsa gaMdha kI apekSA kaise kahe gaye haiM ? > gautama ! jaisa sarpa kA mRtakalevara ho, gAya kA mRtaka levara ho, kutte kA mRtaka levara ho, billI kA mRtakalevara ho, isI prakAra manuSya kA, bhaiMsa kA cUhe kA, ghor3e kA, hAthI kA, siMha kA, vyAghra kA, bher3iye kA, cIte kA mRtakalevara ho jo dhIre dhIre sUja - phUlakara sar3a gayA ho aura jisameM se durgandha phUTa rahI ho, jisakA mAMsa sar3a-gala gayA ho, jo atyanta azucirUpa hone se koI usake pAsa phaTakanA taka na cAhe aisA ghRNotpAdaka aura vIbhatsadarzana vAlA aura jisameM kIr3e bilabilA rahe hoM aise mRtakalevara hote haiM- (aisA kahate hI gautama bole ki) bhagavan ! kyA aise durgandha vAle narakAvAsa ? to bhagavAn ne kahA ki nahIM gautama ! isase adhika aniSTatara, akAMtatara yAvat amanojJa una narakAvAsoM kI gaMdha hai| isI prakAra adhaH saptamapRthvI taka kahanA cAhie / he bhagavan ! isa ratnaprabhApRthvI ke narakAvAsoM kA sparza kaisA kahA gayA hai ? Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti : narakAvAsa kitane bar3e haiM ?] [229 gautama ! jaise talavAra kI dhAra kA , ustare kI dhAra kA, kadambacIrikA (tRNavizeSa jo bahuta tIkSNa hotA hai) ke agrabhAga kA, zakti (zastravizeSa ke agrabhAga kA, bhAle ke agrabhAga kA, tomara ke agrabhAga kA, bANa ke agrabAga kA, zUla ke agrabhAga kA, lagur3a ke agrabhAga kA, bhiNDIpAla ke agrabhAga kA, suiyoM ke samUha ke agrabhAga kA, kapikacchu (khujalI paidA karane vAlI, vallI), bicchu kA DaMka, aMgAra, jvAlA, murmura (bhobhara kI agni), arci, alAta (jalatI lakar3I), zuddhAgni (lohapiNDa kI agni) ina sabakA jaisA sparza hotA hai, kyA vaisA sparza narakAvAsoM kA hai ? bhagavAn ! ne kahA ki aisA nahIM hai| inase bhI adhika aniSTatara yAvat amaNAma unakA sparza hotA hai| isI taraha adhaHsaptamapRthvI taka ke narakAvAsoM kA sparza jAnanA caahie| narakAvAsa kitane bar3e haiM ? 84. imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe naragA kemahAliyA paNNattA? goyamA ! ayaM NaM jaMbuddIve dIve savvadIvasamuddANaM savvabhaMtarae savvakhuDDAe vaTTe, tellApUyasaMThAsaMThie vaTTe, rathacakkavAlasaMThie vaTTe, pukkharakaNNiyAsaMThANasaMThie vaTTe, paDipuNNacaMdasaMThANasaMThie ekkaM joyaNasayasahassaM AyAmavikkhaMbheNaMjAva kiMci visesAhie parikkheveNaM, deveNaM mahaDDie jAva mahANubhAge jAva iNAmeva tti kaTu imaM kevalakappaM jaMbuddIvaM dIvaM tihiM accharAnivAehi tisattakkhutto aNupariyaTTittA NaM havvamAgacchejjA, se NaM deve tAe ukkiTThAe turiyAe cavalAe caMDAe sigyAe uddhRyAe jayaNAe chegAe divvAe divvagaIe vIivayamANe vIivayamANe jahaNNeNaM egAhaM vA duyAhaM vA tiAhaM vA, ukkoseNaM chammAseNaM vItivaejjA, atthegaie vIivaejjA atthegaie no vIivaejjA, emahAlayA NaM goyamA ! imIse NaM rayaNappabhAe puDhavIe NaragA paNNattA; evaM jAva ahe sattamAe, NavaraM ahesattamAe atthegaiyaM naragaM vIivaejjA, atthegaie narage no viitivejjaa| [84] he bhagavan ! ratnaprabhApRthvI ke narakAvAsa kitane bar3e kahe gaye haiM ? gautama ! yaha jambUdvIpa nAma kA dvIpa jo sabase Abhyantara-andara hai, jo saba dvIpa-samudroM meM choTA hai, jo gola hai kyoMki tela meM tale hue pUe ke AkAra kA hai, yaha gola hai kyoMki ratha ke pahiye ke AkAra kA hai, yaha gola hai kyoMki kamala kI karNikA ke AkAra kA hai, yaha gola hai kyoMki paripUrNa candramA ke AkAra kA haiM, jo eka lAkha yojana kA lambA-caur3A hai, jisakI paridhi (3 lAkha 16 hajAra 2 sau 27 yojana, tIna kosa, eka sau aTThAvIsa dhanuSa aura sADhe teraha aMgula se) kucha adhika hai| use koI deva jo maharddhika yAvat mahAprabhAva vAlA hai, 'abhI-abhI' kahatA huA (avajJA se) tIna cuTakiyA~ bajAne jitane kAla meM isa sampUrNa jambUdvIpa ke 21 cakkara lagAkara A jAtA hai, vaha deva usa utkRSTa, tvarita, capala, caNDa, zIghra, uddhata, vegavAlI, nipuNa, aisI divya devagati se calatA huA eka dina, do dina, tIna yAvat utkRSTa chaha mAsa paryanta calatA rahe to bhI vaha una narakAvAsoM meM se kisI ko pAra kara sakegA aura kisI ko pAra nahIM kara skegaa| he gautama ! itane vistAra vAle isa ratnaprabhApRthvI ke narakAvAsa kahe gaye haiN| isa Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230] . [jIvAjIvAbhigamasUtra prakAra saptama pRthvI ke narakAvAsoM ke sambandha meM bhI kahanA caahie| vizeSatA yaha hai ki vaha usake kisI narakAvAsa ko pAra kara sakatA hai zeSa kisI ko pAra nahIM kara sakatA hai| vivecana-prastuta sUtra meM narakAvAsoM kA vistAra upamA dvArA batAyA gayA hai| narakAvAsoM ke vistAra ke sambandha meM pahale prazna kiyA jA cukA hai aura usakA uttara dete hue kahA gayA hai ki koI narakAvAsa asaMkhyeya hajAra yojana vistAra vAle haiN| asaMkhyeya hajAra yojana kahane se yaha spaSTa nahIM hotA kI yaha asaMkhyeyatA kitanI hai ? ataH usa asaMkhyeyatA ko spaSTa karate hue bhagavAn ne eka upamA ke dvArA use spaSTa kiyA hai| vaha upamA isa prakAra hai hama jahA~ raha rahe haiM vaha dvIpa jambUdvIpa hai| ATha yojana U~ce ratnamaya jambUvRkSa ko lekara isa dvIpa kA yaha nAmakaraNa hai| yaha jambUdvIpa sarva dvIpoM aura sarva samudroM meM Abhyantara hai arthAt AdibhUta hai aura una saba dvIpa-samUhoM meM choTA hai| kyoMki Age ke saba lavaNAdi samudra aura dhAtakIkhaNDAdi dvIpa kramazaH isa jambUdvIpa se dUne-dUne AyAma-viSkambha vAle haiN| yaha jambUdvIpa golAkAra hai kyoMki yaha tela meM tale hue pUe ke samAna AkRti vAlA hai| yahA~ 'tela se tale hue' vizeSaNa dene kA tAtparya yaha hai ki tela meM talA huA pUA prAyaH jaisA gola hotA hai vaisA ghI meM talA huA pUA gola nahIM hotaa| vaha ratha ke pahie ke samAna, kamala kI karNikA ke samAna tathA paripUrNa candramA ke samAna gola hai| nAnA deza ke vineyoM ko samajhAne ke lie vibhinna prakAra ke upamAna-upameya batAye gaye haiN| isa jambUdvIpa kA AyAma-viSkambha eka lAkha yojana hai| isakI paridhi (gherAva) tIna lAkha, solaha hajAra do sau sattAvIsa yojana, tIna kosa eka sau aTThAvIsa dhanuSa aura sADhe teraha aMgula se kucha adhika hai| ___ itane vistAravAle isa jambUdvIpa ko koI deva jo bahuta bar3I Rddhi kA svAmI hai, mahAdyuti vAlA hai, mahAbala vAlA hai, mahAyazasvI hai, mahA Iza hai arthAt bahuta sAmarthya vAlA hai athavA mahA sukhI hai athavA mahAzvAsa hai-jisakA mana aura indriyAM bahuta vyApaka aura svaviSaya ko bhalIbhAMti grahaNa karane vAlI haiM, tathA jo viziSTa vikriyA karane meM acintya zaktivAlA hai, vaha avajJApUrvaka (helayA) 'abhI pAra kara letA hU~' aisA kahakara tIna cuTukiyAM bajAne meM jitanA samaya lagatA hai utane mAtra samaya meM ukta jambUdvIpa ke 21 cakkara lagAkara vApasa A jAve-itanI tIvra gati se, itanI utkRSTa gati se, itanI tvarita gati se, itanI capala gati se, itanI pracaNDa gati se, itane vega vAlI gati se, itanI uddhRta gati se, itanI divya gati se yadi vaha deva eka dina se lagAkara chaha mAsa paryanta nirantara calatA rahe to bhI ratnaprabhAdi ke narakAvAsoM meM se kisI kA to vaha pAra pA sakatA hai aura kisI kA pAra nahIM pA sakatA. itane vistAra vAle ve narakAvAsa haiN| isI taraha tamaHprabhA taka aisA hI kahanA caahie|saatviiN pRthvI meM 5 narakAvAsa haiN| unameM se madhyavartI eka apratiSThAna nAmaka narakAvAsa lAkha yojana vistAra vAlA hai ataH usakA pAra pAyA jA sakatA hai| zeSa cAra narakAvAsa asaMkhyAta koTi-koTi yojana pramANa hone se unakA pAra pAnA sambhava nahIM hai| isa taraha upamAna pramANa dvArA narakAvAsoM kA vistAra kahA gayA hai| Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti : upapAta] [231 narakAvAsoM meM vikAra 85. imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe NaragA kiMmayA ? goyamA! savvavairAmayA paNNattA; tatthaNaMNaraesubahave jIvAya poggalA ya avakkamaMti viukkamaMti cayaMti uvavajjati sAsayA NaM te NaragA davvaTThayAe; vaNNapajjavehiM gaMdhapajjevehiM rasapajjavehiM phAsapajjavehiM asaasyaa| evaM jAva ahe sttmaae| [85] he bhagavan ! isa ratnaprabhApRthvI ke narakAvAsa kisake bane hue haiM ? gautama ! ve narakAvAsa sampUrNa rUpa se vajra ke bane hue haiN| una narakAvAsoM meM bahuta se (kharabAdara pRthvIkAyika) jIva aura pudgala cyavate haiM aura utpanna hote haiM, purAne nikalate haiM aura naye Ate haiN| dravyArthikanaya se ve narakAvAsa zAzvata haiM parantu varNaparyAyoM se, gaMdhaparyAyoM se, rasaparyAyoM se aura sparzaparyAyoM se ve azAzvata haiN| aisA adhaHsaptamapRthvI taka kahanA caahie| vivecana-prastuta sUtra meM prazna hai ki ratnaprabhAdi ke narakAvAsa kiMmaya haiM arthAt kisa vastu ke bane hue haiM ? uttara meM kahA gayA hai ki ve sarvathA vajramaya haiM arthAt vajra se bane hue haiN| unameM kharabAdara pRthvIkAya ke jIva aura pudgala cyavate haiM aura utpanna hote haiN| arthAt pahale vAle jIva nikalate haiM aura naye jIva Akara utpanna hote haiN| isI taraha pudgala bhI koI cyavate haiM aura koI naye Akara milate haiN| yaha AnejAne kI prakriyA vahA~ nirantara calatI rahatI hai| isake bAvajUda bhI ratnaprabhAdi narakoM kI racanA zAzvata hai| isalie dravyanaya kI apekSA se ve nitya haiM, sadAkAla se the, sadAkAla se haiM aura sadAkAla rheNge| isa prakAra dravya se zAzvata hote hue bhI unameM varNa, gaMdha, rasa aura sparza badalate rahate haiM, isa apekSA se ve azAzvata haiN| jainasiddhAnta vividha apekSAoM se vastu ko vividharUpa meM mAnatA hai| isameM koI virodha nahIM hai| apekSA bheda se zAzvata aura azAzvata mAnane meM koI virodha nahIM hai| syAdvAda sarvathA susaMgata siddhAnta hai| upapAta 86.[1] imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe neraiyA kaohiMto uvavajaMti ? kiM asaNNIhiMto uvavajaMti, sarIsivehiMto uvavajjati pakkhIhiMto uvavajaMti cauppaehito uvavajaMti uragehiMto uvavajjati itthiyAhiMto uvavajaMti macchamaNuehiMto uvavajjati ? goyamA ! asaNNIhiMto uvavajaMti jAva macchamaNuehito vi uvavajjaMti, asaNNI khalu paDhamaM doccaM ca sarIsivA tatiya pkkhii| sIhA jaMti cautthiM uragA puNa paMcamiM jaMti // 1 // chaTTiM ca itthiyAo macchA maNuyA ya sattami jNti| jAva ahesattamAe puDhavIe neraiyA No asaNNIhiMto uvavajjaMti jAva No itthiyAhiMto uvavajaMti, macchamaNussehiMto uvvjNti| 1. sesAsu imAe gAhAe aNugaMtavvA, evaM eteNaM abhilAveNaM imA gAthA ghoseyvvaa| Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232] [jIvAjIvAbhigamasUtra [86] (1) bhagavan ! isa ratnaprabhApRthvI ke nairayika kahA~ se utpanna hote haiM ? kyA asaMjJI jIvoM se Akara utpanna hote haiM, sarIsRpoM se Akara utpanna hote haiM, pakSiyoM se Akara utpanna hote haiM, caupadoM se Akara utpanna hote haiM, (sarpAdi) uragoM se Akara utpanna hote haiM, striyoM se Akara utpanna hote haiM yA matsyoM aura manuSyoM se Akara utpanna hote haiM ? gautama ! asaMjJI jIvoM se Akara bhI utpanna hote haiM aura yAvat matsya aura manuSyoM se Akara bhI utpanna hote haiN| (yahA~ yaha gAthA anusaraNIya hai) asaMjJI jIva prathama naraka taka, sarIsRpa dUsarI naraka taka, pakSI tIsarI naraka taka, siMha cauthI naraka taka, uraga pAMcavI naraka taka, striyAM chaThI naraka taka aura matsya evaM manuSya sAtavIM naraka taka jAte haiN| vivecana-upapAta kA varNana karate hue isa sUtra meM jo do gAthAeM dI gaI haiM, unakA artha yaha samajhanA cAhie ki asaMjJI jIva prathama naraka taka hI jAte haiM, na ki asaMjJIjIva hI prathama naraka meM jAte haiN| isI taraha sarIsRpa-godhA nakula Adi dUsarI pRthvI taka hI jAte haiM, na ki sarIsRpa hI dUsarI naraka meM jAte haiN| pakSI tIsarI naraka taka jAte haiM, na ki pakSI hI tIsarI naraka meM jAte haiN| isI taraha Age bhI samajhanA caahie| zarkarAprabhAdi narakapRthvI ko lekara pATha isa prakAra hogA 'sakkarappabhAe NaM bhaMte ! puDhavIe neraiyA kiM asaNNIhiMto uvavajjaMti jAva macchamaNuehito uvavajaMti ? goyamA ! no asannIhito uvavajjaMti sarIsivehiMto uvavajjaMti jAva macchamaNussehiMto uvvjjNti| bAluyappabhAe NaM bhaMte ! puDhavIe neraiyA kiM asaNNIhiMto uvavajjaMti jAva macchamaNussehiMto uvavajjaMti ? goyamA ! no asaNNIhiMto uvavajaMti no sarIsivehiMto uvavajjaMti, pakkhIhiMto uvavajjaMti jAva macchamaNussahiMto uvvjjNti|' ukta rIti se uttara-uttara pRthvI meM pUrva-pUrva ke pratiSedha sahita uttarapratiSedha taba taka kahanA cAhie jaba taka ki saptama pRthvI meM strI kA bhI pratiSedha ho jaae| vaha pATha isa prakAra hogA-'ahesattamAe NaM bhaMte puDhavIe neraiyA kiM asaNNIhiMto uvavajjati jAva macchamaNussahiMto uvavajaMti ? goyamA ! no asaNNIhito uvavajjati jAva no itthIhiMto uvavajjaMti, macchamaNussehiMto uvvjjNti|' saMkhyAdvAra 86[2] imIseNaMbhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIeNeraiyA ekkasamayeNaM kevaiyA uvavajjati? goyamA ! jahaNNeNaM ekko vA do vA tiNNi vA, ukkoseNaM saMkhejjA vA asaMkhijjA vA uvavajaMti, evaM jAva ahesttmaae| imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe NeraiyA samae samae avahIramANA avahIramANA kevaikAleNaM avahiyA siyA? goyamA ! te NaM asaMkhejjA samae samae avahIramANA avahIramANA asaMkhejjAhiM ussappiNIosappiNIhiM avahIraMti no ceva NaM avahiyA siyaa| jAva ahesttmaae| Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti: avagAhanAdvAra] [86] (2) he bhagavan ! isa ratnaprabhApRthvI meM nArakajIva eka samaya meM kitane utpanna hote haiM ? gautama ! jaghanya se eka, do, tIna, utkRSTa se saMkhyAta yA asaMkhyAta bhI utpanna hote haiM / isI prakAra saptamapRthvI taka kahanA caahie| he bhagavan ! isa ratnaprabhApRthvI ke nairayikoM kA pratisamaya eka-eka kA apahAra karane para kitane kAla meM yaha ratnaprabhApRthvI khAlI ho sakatI hai ? [233 gautama ! nairayika jIva asaMkhyAta haiM / pratisamaya eka-eka nairayika kA apahAra kiyA jAya to asaMkhyAta utsarpiNiyAM asaMkhyAta avasarpiNiyAM bIta jAne para bhI yaha khAlI nahIM ho sakate / isI prakAra sAtavIM pRthvI taka kahanA cAhie / vivecana - nArakajIvoM kI saMkhyA batAne ke lie asatkalpanA ke dvArA yaha pratipAdita kiyA gayA hai ki pratisamaya eka-eka nAraka kA apahAra kiyA jAya to asaMkhyAta utsarpiNiyAM aura asaMkhyAta avasarpiNiyAM bItane para unakA apahAra hotA hai| isa prakAra kA apahAra na to kabhI huA, na hotA hai aura na hogA hI / yaha kevala kalpanA mAtra hai, jo nAraka jIvoM kI saMkhyA batAne ke lie kI gaI hai| avagAhanAdvAra 86. [ 3 ] imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe neraiyANaM kemahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA ? goyamA ! duvihA sarIrogAhaNA paNNattA, taM jahA - bhavadhAraNijjA ya uttaraveuvviyA ya / tattha jA sA bhavadhAraNijjA sA jahantreNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM ukkoseNaM satta dhaNUiM tiNNi ya rayaNIo chacca aMgulAI / tattha NaM jese uttaravevvie se jahannaNaM aMgulassa saMkhejjaibhAgaM ukkoseNaM paNNarasa I aDDAijjAo rynniio| doccAra, bhavadhAraNijje jahantreNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM ukkoseNaM paNNarasa dhaNUiM aDDAijjAo rayaNIo, uttaraveuvviyA jahanneNaM aMgulassa saMkhejjaibhAgaM, ukkoseNaM ekkatIsaM dhaNUiM ekkArayaNI / taccAe, bhavadhAraNije ekkatIsaM dhaNU ekkA rayaNI, uttaraveuvviyA bAsaDDuiM dhaNUI doNNi rayaNIo / cautthIe, bhavadhAraNijje bAsaTTha dhaNUiM doNNi ya rayaNIo, uttaraveuvviyA paNavIsaM dhaNusa / paMcamIe bhavadhAraNije paNavIsaM dhaNusayaM, uttaraveuvviyA aDDAijjAI dhaNusayAI / chaTTIe bhavadhAraNijjA aDDAijjAI dhaNusayAI, Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234] [jIvAjIvAbhigamasUtra uttaraveuvviyA paMca dhnnusyaaii| sattamAe bhavadhAraNijjA paMca dhaNusayAI, uttaraveuvvie dhnnushssN| [86] (3) he bhagavan ! isa ratnaprabhApRthvI ke nairayikoM kI zarIra-avagAhanA kitanI kahI gaI hai? gautama ! do prakAra kI zarIrAvagAhanA kahI gaI haiM, yathA-bhavadhAraNIya aura uttrvaikriy| bhavadhAraNIya avagAhanA jaghanya se aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga aura utkRSTa se sAta dhanuSa, tIna hAtha aura chaha aMgula hai| uttaravaikriya avagAhanA jaghanya se aMgula kA saMkhyAtavAM bhAga, utkRSTa se pandraha dhanuSa, aDhAI hAtha hai| dUsarI zarkarAprabhA ke nairayikoM kI bhavadhAraNIya avagAhanA jaghanya se aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga, utkRSTa pandraha dhanuSa aDhAI hAtha hai| uttaravaikriya jaghanya se aMgula kA saMkhyAtavAM bhAga, utkRSTa se ikatIsa dhanuSa eka hAtha hai| tIsarI naraka meM bhavadhAraNIya ikatIsa dhanuSa, eka hAtha aura uttaravaikriya bAsaTha dhanuSa do hAtha hai| cauthI naraka meM bhavadhAraNIya bAsaTha dhanuSa do hAtha hai aura uttaravaikriya eka sau pacIsa dhanuSa hai| pAMcavI naraka meM bhavadhAraNIya eka sau pacIsa dhanuSa aura uttaravaikriya aDhAI sau dhanuSa hai| chaThI naraka meM bhavadhAraNIya aDhAI sau dhanuSa aura uttaravaikriya pAMca sau dhanuSa hai| sAtavIM naraka meM bhavadhAraNIya pAMca sau dhanuSa hai aura uttaravaikriya eka hajAra dhanuSa hai| vivecana-prastuta sUtra meM nairayikoM ke zarIra kI avagAhanA kA kathana kiyA gayA hai| inake zarIra. kI avagAhanA do prakAra kI hai| eka bhavadhAraNa ke samaya hone vAlI aura dUsarI vaikriyalabdhi se kI jAne vAlI uttrvaikriyikii| donoM prakAra kI avagAhanA jaghanya aura utkRSTa ke bheda se do prakAra kI hai| isa taraha pratyeka naraka ke nAraka kI cAra taraha kI avagAhanA kA prarUpaNa kiyA gayA hai| (1) ratnaprabhA ke nairayikoM kI bhavadhAraNIya avagAhanA jaghanya se aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga hai aura utkRSTa se sAta dhanuSa tIna hAtha aura chaha aMgula hai| uttaravaikriya jaghanya se aMgula kA saMkhyeya bhAga aura utkarSa se pandraha dhanuSa, do hAtha aura eka veMta (do veMta kA eka hAtha hotA hai) ataH mUla meM DhAI hAtha kahA gayA hai| (2) zarkarAprabhA meM bhavadhAraNIya jaghanya se aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga aura utkarSa se 15 dhanuSa, 2 // hAtha hai| uttaravaikriya jaghanya se aMgula kA saMkhyAtavAM bhAga aura utkarSa se 31 dhanuSa 1 hAtha hai| isI prakAra Age kI pRthviyoM meM bhI bhavadhAraNIya jaghanya se aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga aura uttaravaikriya jaghanya se aMgula kA saMkhyAtavAM bhAga kahanA caahie| kyoMki tathAvidha prayatna ke abhAva meM uttaravikriyA prathama samaya meM hI aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga pramANa hI hotI hai| isa prakAra atideza samajhanA caahie| ataH Age kI pRthviyoM meM utkRSTa bhavadhAraNIya aura utkRSTa uttaravaikriya avagAhanA kA kathana mUla pATha meM kiyA gayA hai| Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti : avagAhanAdvAra] [235 (3) tIsarI bAlukAprabhA meM bhavadhAraNIya utkRSTa 31 dhanuSa 1 hAtha aura uttaravaikriya 62 // dhanuSa (4) cauthI paMkaprabhA meM utkRSTa bhavadhAraNIya 62 / / dhanuSa hai aura uttaravaikriya 125 dhanuSa hai| (5) pAMcavIM dhUmaprabhA meM utkRSTa bhavadhAraNIya 125 dhanuSa hai aura uttaravaikriya 250 dhanuSa hai| (6) chaThI tamaHprabhA meM utkRSTa bhavadhAraNIya 250 dhanuSa hai aura uttaravaikriya pAMca sau dhanuSa hai| (7) sAtavIM tamastamaHprabhA meM utkRSTa bhavadharaNIya pAMca sau dhanuSa hai aura uttaravaikriya eka hajAra dhanuSa hai| pratyeka narakapRthvI kI utkRSTa bhavadhAraNIya avagAhanA pUrva pRthvI se duganI-duganI hai tathA pratyeka pRthvI ke nairayikoM kI bhavadhAraNIya avagAhanA se unakI uttaravaikriya avagAhanA dugunI-dugunI hai| nimna yaMtra se avagAhanA jAnane meM sahUliyata hogI avagAhanA kA yaMtra pRthvI kA nAma uttaravaikriya bhavadhAraNIya jaghanya utkRSTa jaghanya utkRSTa 1. ratnaprabhA aMgula kA asaMkhyAtavAM 7 dhanuSa 3 hAtha 6aMgu. aMgula kA 15dha 2 // hAtha 2. zarkarAprabhA bhAga 15 dhanuSa 2 // hAtha saM. bhAga 31 dha. 1 hAtha 3. bAlukAprabhA 31 dha. 1 hAtha 62 dha. 2 hAtha 4. paMkaprabhA 62 dha.2 hAtha 125 dhanuSa 5. dhUmaprabhA 125 dhanuSa 250 dhanuSa 6. tamaHprabhA 250 dhanuSa 500 dhanuSa 7. tamastamaHprabhA 500 dhanuSa 1000 dhanuSa ratnaprabhAdi ke prastaToM meM avagAhanA kA pramANa isa prakAra hai-ratnaprabhA ke 13 prastaTa haiN| pahale prastaTa meM utkRSTa avagAhanA 3 hAtha kI hai| isake bAda pratyeka prastaTa meM 56 // aMgula kI vRddhi kahanI caahie| isa mAna se 13 prastaToM kI avagAhanA nimna hairatnaprabhA ke prastaToM meM avagAhanA aMgula prastaTa Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [jIvAjIvAbhigamasUtra 5. G G mms - www 21 // zarkarAprabhA ke 11 prastaTa haiN| isake pahale prastaTa meM vahI avagAhanA hai jo ratnaprabhA ke 13veM prastaTa meM hai arthAt 7 dhanuSa 3 hAtha aura 6 aNgul| isake bAda pratyeka prastaTa meM 3 hAtha 3 aMgula kI vRddhi kahanI cAhie to usakA pramANa isa prakAra hogA zarkarAprabhA ke prastaToM meM avagAhanA dhanuSa hAtha Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti: avagAhanAdvAra] [237 . isI prakAra bAlukAprabhA ke prathama prastaTa meM vahI avagAhanA hai jo dUsarI pRthvI ke antima prastaTa meM haiM-arthAt 15 dhanuSa 2 hAtha aura 12 aNgul| isake bAda pratyeka prastaTa meM 7 hAtha 19 // aMgula kI vRddhi kahanI caahie| usakA pramANa isa prakAra hogApahale prastaTa meM 15 dhanuSa 2 hAtha 12 aMgula dUsare prastaTa meM 17 dhanuSa 2 hAtha 7 // aMgula tIsare prastaTa meM 19 dhanuSa 2 hAtha 3 aMgula cauthe prastaTa meM 21 dhanuSa 1 hAtha 22 // aMgula pAMcaveM prastaTa meM 23 dhanuSa 1hAtha 18 aMgula chaThe prastaTa meM 25 dhanuSa 1hAtha 13 // aMgula sAtaveM prastaTa meM 27 dhanuSa 1 hAtha 9 aMgula AThaveM prastaTa meM 29 dhanuSa 1 hAtha 4 // aMgula nauveM meM 31 dhanuSa 1hAtha 0 aMgula paMkaprabhA meM sAta prastaTa haiN| unameM se prathama prastaTa meM vahI avagAhanA hai jo pUrva kI bAlukAprabhA ke nauveM prastaTa kI hai| isake Age pratyeka meM 5 dhanuSa 20 aMgula kI vRddhi kahanI caahie| pratyeka prastaTa kI avagAhanA kA pramANa isa prakAra hogApahale prastaTa meM 31 dhanuSa 1 hAtha 36 dhanuSa 1hAtha 20 aMgula tIsare meM 41 dhanuSa 2 hAtha 16 aMgula cauthe meM 46 dhanuSa 3 hAtha 12 aMgula pAMcaveM meM 52 dhanuSa 0 hAtha 8 aMgula chaThe meM 57 dhanuSa 1 hAtha 4 aMgula sAtaveM meM 62 dhanuSa 2 hAtha 0 aMgula dhUmaprabhA ke pAMca prastaTa haiN| prathama prastaTa meM vahI avagAhanA hai jo pUrva kI pRthvI ke antima prastaTa kI hai| isake bAda 15 dhanuSa 2 // hAtha pratyeka prastaTa meM vRddhi kahanI caahie| vaha pramANa isa prakAra hogApahale prastaTa meM 62 dhanuSa 2 hAtha dUsare meM 78 dhanuSa 1 vitasti (beMta-AdhA hAtha) 93 dhanuSa 3 hAtha cauthe meM 109 dhanuSa 1 hAtha vitarita pAMcaveM meM 125 dhanuSa dUsare meM lh sh tIsareM meM Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238] [jIvAjIvAbhigamasUtra tamaHprabhApRthvI ke tIna prastaTa haiN| prathama prastaTa kI vahI avagAhanA hai jo isake pUrva kI pRthvI ke antima prastaTa kI hai| isake pazcAt pratyeka prastaTa meM 62 // dhanuSa kI vRddhi kahanI caahie| vaha pramANa isa prakAra hotA hai pahale prastaTa meM 125dhanuSa dUsareM meM 187 // dhanuSa tIsare meM 250dhanuSa tamastamA:pRthvI meM prastaTa nahIM haiN| unakI bhavadhAraNIya utkRSTa avagAhanA 500 dhanuSa kI hai uttaravaikriya eka hajAra yojana hai| saMhanana-saMsthAna-dvAra 87.[1] imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe NeraDyANaM sarIrayA kiMsaMghayaNI paNNattA ? goyamA! chaNhaM saMghayaNANaM asaMghayaNA,NevaTThI,Neva chirA,NeviNhAru,Neva saMghayaNamatthi, je poggalA aNiTThA jAva amaNAmA te tesiM sarIrasaMghAyattAe prinnmNti| evaMjAva ahesttmaae| [87] (1) he bhagavan ! ratnaprabhApRthvI ke nairayikoM ke zarIroM kA saMhanana kyA hai ? gautama ! chaha prakAra ke saMhananoM meM se unake koI saMhanana nahIM hai, kyoMki unake zarIra meM haDDiyAM nahIM haiM, zirAeM nahIM haiM, snAyu nahIM haiN| jo pudgala aniSTa aura amaNAma hote haiM ve unake zarIra rUpa meM ekatrita ho jAte haiN| isI prakAra saptama pRthvI taka kahanA caahie| . 87.[2] imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe neraDyANaM sarIrA kisaMThiyA paNNattA? goyamA ! duvihA paNNattA, taM jahA bhavadhAraNijjA ya uttaraveuvviyA y|ttthnnNjete bhavadhAraNijjAte haMDasaMThiyA paNNattA, tattha NaM je te uttaraveuvviyA te vi huMDasaMThiyA pnnnnttaa| evaM jAva ahesttmaae| imIse NaM bhaMte ! rayaNappAbhAe puDhavIe NeraiyANaM sarIragA kerisayA vaNNeNaM paNNattA ? goyamA ! kAlA kAlobhAsA jAva paramakiNhA vaNNeNaM pnnnnttaa|evNjaav ahesttmaae| imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe neraiyANaM sarIragA kerisayA gaMdheNaM paNNattA ? goyamA ! se jahAnAmae ahimaDei vA taM ceva jAva ahesttmaa| imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe neraiyANaM sarIrayA kerisayA phAseNaM paNNattA? goyamA ! phuDitacchavivicchaviyA kharapharusa jhAmabhusirA phAseNaM pnnnnttaa| evaM jAva ahesttmaa| [87] (2) he bhagavan ! isa ratnaprabhApRthvI ke nairayikoM ke zarIroM kA saMsthAna kaisA hai ? gautama ! unake saMsthAna do prakAra ke haiM-bhavadhAraNIya aura uttrvaikriy| bhavadhAraNIya kI apekSA Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti:lezyAdidvAra] [239 ve huMDakasaMsthAna vAle haiM aura uttaravaikriya kI apekSA bhI ve huMDakasaMsthAna vAle hI haiN| isI prakAra saptamapRthvI taka ke nairayikoM ke saMsthAna haiN| bhagavan ! isa ratnaprabhApRthvI ke nairayikoM ke zarIra varNa kI apekSA kaise kahe gaye haiM ? gautama ! kAle, kAlI chAyA (kAnti) vAle yAvat atyanta kAle kahe gaye haiN| isI prakAra saptamapRthvI taka ke nairayikoM kA varNa jAnanA caahie| bhagavan ! isa ratnaprabhApRthvI ke nairayikoM ke zarIra kI gandha kaisI kahI gaI hai ? gautama ! jaise koI marA huA sarpa ho, ityAdi pUrvavat kathana karanA caahie| saptamIpRthvI taka ke nArakoM kI gandha isI prakAra jAnanI caahie| bhagavan ! isa ratnaprabhApRthvI ke nairayikoM ke zarIroM kA sparza kaisA kahA gayA hai ? gautama ! unake zarIra kI camar3I phaTI huI hone se tathA jhurriyA hone se kAntirahita hai, karkaza hai, kaThora hai, cheda vAlI hai aura jalI huI vastu kI taraha khuradarI hai| (pakI huI IMTa kI taraha khuradare zarIra hai)| isI prakAra saptamapRthvI taka kahanA caahie| - vivecana-inakA vivecana pUrva meM kiyA jA cukA hai| 88.[1] imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe NeraiyANaM kerisayA poggalA usAsattAe pariNamaMti? gautama ! je poggalA aNiTThA jAva amaNAmA te tesiM usAsattAe prinnmNti| evaM jAva ahesttmaae| evaM AhArassavi sattasu vi| [88] (1) bhagavan ! isa ratnaprabhApRthvI ke nairayikoM ke zvAsocchvAsa ke rUpa meM kaise pudgala pariNata hote haiM ? ___ gautama ! jo pudgala aniSTa yAvat amaNAma hote haiM ve nairayikoM ke zvAsocchvAsa ke rUpa meM pariNata hote haiN| isI prakAra saptamapRthvI taka ke nairayikoM kA kathana karanA caahie| isI prakAra jo pudgala aniSTa evaM amaNAma hote haiM, ve nairayikoM ke AhAra rUpa meM pariNata hote haiN| aisA hI kathana ratnaprabhAdi sAtoM narakapRthviyoM ke nArakoM ke sambandha meM jAnanA caahie| lezyAdidvAra 88. [2] imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe NeraiyANaM kati lesAo paNNattAo? goyamA ! ekkA kAulesA pnnnnttaa| evaM sakkarappabhAe vi| bAluppabhAe pucchA, do lesAo paNNattAo, taM jahA-nIlalesA kApotalesA y| tattha je kAulesA te bahutarA, Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240] [jIvAjIvAbhigamasUtra je NIlalesA paNNattA te thovaa| paMkappabhAe pucchA, ekkA nIlalesA paNNattA, dhUmappabhAe pucchA, goyamA ! do lessAo paNNattAo, taM jahA-kiNhalessA ya nIlalessA y| te bahuyaragA je nIlalessA, te thovataragA je kinnhlesaa| tamAe pucchA, goyamA ! ekkA kinnhlesaa| adhesattamAe ekkA prmkinnhlessaa| imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe NeraDyA kiM sammadiTTI micchadiTThI sammAmicchadiTThI ? goyamA ! sammadiTThI vi micchadiTThI vi sammAmicchadiTThI vi, evaM jAva ahesttmaae| imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe NeraiyA kiM NANI aNNANI? goyamA ! NANI vi aNNANi vi| je NANI te NiyamA tiNANI, taM. jahAAbhiNibohiyaNANI, suyaNANI, avdhinnaannii| je aNNANI te atthegaiyA du aNNANi, atthegaiyA ti annaannii| je du annANi te NiyamA matiannANI ya suya-annANI y| je ti annANi te NiyamA mati-annANI, suya-annANI, vibhaMgaNANI vi, sesA NaM NANI vi aNNANI vi tiNNi, jAva ahesttmaae| imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe NeraiyA kiM maNajogI vaijogI kAyajogI ? tiNNi vi evaM jAva ahesttmaae| imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe NeraiyA kiM sAgArovauttA aNAgArovauttA? goyamA ! sAgArovauttA vi aNAgArovauttA vi evaM jAva ahesattamAe puddhviie| [imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe neraDyA ohiNA kevaiyaM khettaM jANaMti pAsaMti ? goyamA ! jahaNNeNaM adhuTThagAuyAI ukkoseNaM cattAri gaauyaaiN| sakkarappabhAe pu0 jahanneNaM tinni gAuyAI, ukkoseNaM adhutttthaaii| evaM addhaddhagAuyaM pArihAyai jAva adhesattamAe jahanneNaM addhagAuyaM ukkoseNaM gaauyN|] imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe neraiyANaM kati samugdhAtA paNNattA ? goyamA ! cattAri samugdhAtA paNNattA, taM jahA vedaNAsamugyAe, kasAyasamugghAe, mAraNaMtiyasamugghAe veuvviysmugghaae| evaM jAva ahesttmaae| [88] (2) he bhagavan ! ratnaprabhApRthvI ke nairayikoM meM kitanI lezyAe~ kahI gaI haiM ? gautama ! eka kApotalezyA kahI gaI hai| isI prakAra zarkarAprabhA meM bhI kApotalezyA hai| bAlukAprabhA meM bhI do lezyAe~ haiM-nIlalezyA aura kaapotleshyaa| kApotalezyA vAle adhika haiM aura nIlalezyA vAle thor3e haiN| paMkaprabhA ke prazna meM eka nIlalezyA kahI gaI hai| dhUmaprabhA ke prazna meM do lezyAe~ kahI gaI haiM-kRSNalezyA Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatIya pratipatti:lezyAdidvAra] [241 aura niilleshyaa| nIlalezyA vAle adhika haiM aura kRSNalezyA vAle thor3e haiN| tamaHprabhA meM eka kRSNalezyA hai| sAtavIM pRthvI meM eka paramakRSNalezyA hai| he bhagavan ! isa ratnaprabhApRthvI ke nairayika kyA samyagdRSTi haiM, mithyAdRSTi haiM yA samyagmithyAdRSTi haiM ? gautama ! samyagdRSTi bhI haiM, mithyAdRSTi bhI haiM aura samyagmithyAdRSTi bhI haiN| isI prakAra saptamapRthvI taka kahanA caahie| he bhagavan ! isa ratnaprabhApRthvI ke nairayika jJAnI haiM yA ajJAnI ? gautama ! jJAnI bhI haiM aura ajJAnI bhI haiN| jo jJAnI haiM ve nizcaya se tIna jJAna vAle haiM-AbhinibodhikajJAnI, zrutajJAnI aura avdhijnyaanii| jo ajJAnI haiM unameM koI do ajJAna vAle haiM aura koI tIna ajJAna vAle haiN| jo do ajJAna vAle haiM ve niyama se mati-ajJAnI aura zruta-ajJAnI haiM aura jo tIna ajJAna vAle haiM ve niyama se mati-ajJAnI, zruta-ajJAnI aura vibhaMgajJAnI haiN| zeSa zarkarAprabhA Adi pRthviyoM ke nAraka jJAnI bhI haiM aura ajJAnI bhI haiN| jo jJAnI hai ve tInoM jJAna vAle haiM aura jo ajJAnI haiM ve tInoM ajJAna vAle haiN| saptamapRthvI taka ke nArakoM ke lie aisA hI kahanA caahie| he bhagavan ! isa ratnaprabhApRthvI ke nairayika manayoga vAle haiM, vacanayoga vAle haiM yA kAyayoga vAle haiM? gautama ! tInoM yoga vAle haiN| saptamapRthvI taka aisA hI kahanA caahie| he bhagavan ! isa ratnaprabhApRthvI ke nAraka sAkAra upayoga vAle haiM yA anAkAra upayoga vAle haiM? gautama ! sAkAra upayoga vAle bhI haiM aura anAkAra upayoga vAle bhI haiN| saptamapRthvI taka aisA hI kahanA cAhie / [he bhagavan ! isa ratnaprabhApRthvI ke nairayika avadhi se kitanA kSetra jAnate haiM, dekhate haiM ? gautama ! jaghanya se sAr3he tIna kosa, utkRSTa se cAra kosa kSetra ko jAnate haiM, dekhate haiN| zarkarAprabhA ke nairayika jaghanya tIna kosa, utkarSa se sAr3he tIna kosa jAnate-dekhate haiN| isa prakAra AdhA-AdhA kosa ghaTAkara kahanA cAhie yAvat adhaHsaptamapRthvI ke nairayika jaghanya AdhA kosa aura utkarSa se eka kosa kSetra jAnate-dekhate haiN|] he bhagavan ! isa ratnaprabhApRthvI ke nairayikoM ke kitane samudghAta kahe gaye haiM ? gautama! cAra samudghAta kahe gaye haiM-vedanAsamudghAta, kaSAyasamudghAta, mAraNAMtikasamudghAta aura vaikriysmudghaat| aisA hI saptamapRthvI taka ke nairayikoM kA kathana karanA caahie| vivecana-TIkAkAra ne ullekha kiyA hai ki yahA~ kaI pratiyoM meM kaI taraha kA pATha hai| una sabakA vAcanAbheda bhI pUrA-pUrA nahIM batAyA jA sktaa| kevala jo pATha bahutasI pratiyoM meM pAyA gayA aura jo avisaMvAdI hai vahI liyA gayA hai| pAThabheda hote hue bhI Azayabheda nahIM hai| mUlapATha meM koSThaka ke antargata diyA gayA pATha TIkA meM nahIM hai| Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242] [jIvAjIvAbhigamasUtra prastuta sUtra meM pratipadya viSaya pUrva meM spaSTa kiye jA cuke haiN| lezyAdvAra meM zrI bhagavatIsUtra meM kahI huI eka saMgrahaNI gAthA isa prakAra haiM kAU dosu taiyAe mIsiyA nIliyA cutthiie| paMcamiyAe mIsA kaNhA tatto prmknnhaa|| . ajJAnadvAra meM kinhI meM do ajJAna aura kinhI meM tIna ajJAna kahe gaye haiM, usakA tAtparya yaha hai ki jo asaMjJI paMcendriyoM se Akara utpanna hote haiM unake aparyApta avasthA meM vibhaMgajJAna nahIM hotA ataeva do hI ajJAna sambhava haiN| zeSakAla meM tInoM ajJAna hote haiN| saMjJI paMcendriyoM se Akara jo utpanna hote haiM unake to aparyApta avasthA meM bhI vibhaMga hotA hai, ataeva tInoM ajJAna sadA sambhava haiN| __ zarkarAprabhA Adi Age kI narakapRthviyoM meM saMjJI paMcendriya jIva hI utpanna hote haiN| ataeva pahalI ratnaprabhApRthvI ko chor3akara zeSa pRthviyoM meM tInoM ajJAna pAye jAte haiN| zeSa saba mUlapATha se hI spaSTa hai| nArakoM kI bhUkha-pyAsa 89. [1] imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe neraiyA kerisayaM khuhappivAsaM paccaNubbhavamANA viharaMti ? goyamA ! egamegassa NaM rayaNappabhApuDhavineraiyassa asabbhAvapaTThavaNAe savvodadhI vA savvapoggale vA AsagaMsi pakkhivejjA No cevaNaM se rayaNappabhApuDhavIe neraie titte va siyA, vitaNhe vA siyA, erisiyA NaM goymaa| rayaNappabhAe NeraiyA khuhappivAsaM paccaNubbhavamANA viharaMti evaM jAva ahesttmaae| [89] (1) he bhagavan ! isa ratnaprabhApRthvI ke nairayika bhUkha aura pyAsa kI kaisI vedanA kA anubhava karate haiM ? " gautama ! asatkalpanA ke anusAra yadi kisI eka ratnaprabhApRthvI ke nairayika ke mukha meM saba samudroM kA jala tathA saba khAdyapudgaloM ko DAla diyA jAya to bhI usa ratnaprabhApRthvI ke nairayika kI bhUkha tRpta nahIM ho sakatI aura na usakI pyAsa zAnta ho sakatI hai| he gautama ! aisI tIvra bhUkha-pyAsa kI vedanA una ratnaprabhA nArakiyoM ko hotI hai| isI taraha saptamapRthvI taka ke nairayikoM ke sambandha meM bhI jAnanA caahie| eka-aneka-vikurvaNA 89.[2] imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe neraiyA kiM egattaM pabhU viuvvittae puhuttaM pi pabhU viuvvittae? ' __gautama ! egattaM pipabhU puhuttaM pipbhuuviuvvitte| egattaM viuvvemANA egaM mahaM moggararUvaM vA evaM bhusuMDhi karavata asi sattI hala gayA musala cakkaNArAya kuMta tomara sUla lauu bhiMDamAlA yajAva bhiMDamAlarUvaM vA puhuttaM viuvvemANA, moggararUvANi vA jAva bhiMDamAlarUvANivA tAI saMkhejjAiMNo asaMkhejjAI,saMbaddhAiMnoasaMbaddhAiM, sarisAiMno asarisAiMviuvvaMti, viuvvittA Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti: eka-aneka-vikurvaNA] [243 aNNamaNNassa kAyaM abhihaNamANAabhihaNamANA veyaNaM udIreMti viulaM pagADhaM kakkasaM kaDuyaM pharusaM niThuraM caMDaM tivvaM duggaM durahiyAsaM evaM jAva dhUmappabhAe puddhviie|chtttthsttmaasunnN puDhavIsu neraiyA bahu mahaMtAI lohiyakuMthurUvAiMvairAmayatuMDAiMgomayakIDasamANAiM viuvvaMti, viuvvittA annamannassa kAyaM samaturaMgemANA khAyamANA khAyamANA sayaporAgakimiyA viva cAlemANA cAlemANA aMto aMto aNuppavisamANA aNuppavisamANA vedaNaM udIraMti ujjalaM jaavdurhiyaasN| [89] (2) he bhagavan ! ratnaprabhApRthvI ke nairayika kyA eka rUpa banAne meM samartha haiM yA bahuta se rUpa banAne meM samartha haiM ? gautama ! ve eka rUpa bhI banA sakate haiM aura bahuta rUpa bhI banA sakate haiN| eka rUpa banAte hue ve eka mudgara rUpa banAne meM samartha haiM, isI prakAra eka bhusaMDhi (zastravizeSa), karavata, talavAra, zakti, hala, gadA, mUsala, cakra, bANa, bhAlA, tomara, zUla, lakuTa (lAThI) aura bhiNDamAla (zastravizeSa) banAte haiM aura bahuta rUpa banAte hue bahuta se mudgara bhUsaMDhI yAvat bhiNDamAla banAte haiN| ina bahuta zastra rUpoM kI vikurvaNA karate hue ve saMkhyAta zastroM kI hI vikurvaNA kara sakate haiM, asaMkhyAta kI nhiiN| apane zarIra se sambaddha kI vikurvaNA kara sakate haiM, asambaddha kI nahIM, sadRza kI racanA kara sakate haiM, asadRza kI nhiiN| ina vividha zastroM kI racanA karake eka dUsare nairayika para prahAra karake vedanA utpanna karate haiN| vaha vedanA ujjvala arthAt lezamAtra bhI sukha na hone se jAjvalyamAna hotI hai unheM jalAtI hai, vaha vipula hai-sakala zarIravyApI hone se vistIrNa hai, vaha vedanA pragAr3ha hai-marmadezavyApI hone se atigAr3ha hotI hai, vaha karkaza hotI hai (jaisepASANakhaMDa kA saMgharSa zarIra ke avayavoM ko tor3a detA hai usI taraha se vaha vedanA AtmapradezoM ko tor3asI detI hai| vaha kaTuka auSadhipAna kI taraha kar3avI hotI hai, vaha paruSa-kaThora (mana meM rUkSatA paidA karane vAlI) hotI hai, niSThura hotI hai(azakya pratIkAra hone se durbhedya hotI hai) caNDa hotI hai (raudra adhyavasAya kA kAraNa hone se), vaha tIvra hotI hai (atyadhika hone se) vaha duHkharUpa hotI hai, vaha durladhya aura duHsahya hotI hai| isa prakAra dhUmaprabhApRthvI (pAMcavI naraka) taka kahanA caahie| ___chaThI aura sAtavIM pRthvI ke nairayika bahuta aura bar3e (gobara ke kITa kesamAna) lAla kunthuoM kI racanA karate haiM, jinakA mukha mAno vajra jaisA hotA hai aura jo gobara ke kIr3e jaise hote haiN| aise kunthurUpa kI vikurvaNA karake ve eka dUsare ke zarIra para car3hate haiM, unake zarIra ko bAra bAra kATate haiM aura sau parva vAle ikSu ke kIr3oM kI taraha bhItara hI bhItara sanasanAhaTa karate hue ghusa jAte haiM aura unako ujjvala yAvat asahya vedanA utpanna karate haiN| 89.[3] imIseNaMbhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe neraiyA kiM sIyavedaNaM vedeti, usiNaveyaNaM vedeti, sIosiNaveyaNaM vedeti ? goyamA !No sIyaMvedaNaMvedeti, usiNaMvedaNaM vedeti, No siiyosinnN,evNjaavbaaluyppbhaae| 1. yahA~ pratiyoM meM ('te appayarA uNhajoNiyA vedeti')pATha adhika hai jo saMgata nahIM hai| bhUla se likhA gayA pratIta hotA hai| -saMpAdaka Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244] [jIvAjIvAbhigamasUtra paMkappabhAe pucchA-goyamA ! sIyaM pi veyaNaM vedeti, usiNaM pi veyaNaM veyaMti, no sIosiNaveyaNaM veyNti|te bahutaragAje usiNaM vedaNaM vedeti, te thovayaragA je sItaM vedaNaM veyNti| dhUmappabhAe pucchaa|goymaa! sItaM pivedaNaM vedeti usiNaM pi veyaNaM veyaMti No sItosiNaM veyaNaM vedeti| te bahutaragA je sIyavedaNaM vedeti, te thovayaragA je usiNaveyaNaM veyNti| tamAe pucchaa|goymaa! sIyaM veyaNaM vedeti No usiNaM vedaNaM vedeti No sItosiNaM veyaNaM vedeti| evaM ahesattamAe NavaraM prmsiiyN| [89] (3) he bhagavan ! isa ratnaprabhApRthvI ke nairayika kyA zIta vedanA vedate haiM, uSNa vedanA vedate haiM yA zItoSNa vedanA vedate haiM ? - gautama ! ve zIta vedanA nahIM vedate haiM, uSNa vedanA vedate haiM, zItoSNa vedanA nahIM vedate haiN| isa prakAra zarkarAprabhA aura bAlukAprabhA ke nairayikoM ke saMbaMdha meM bhI jAnanA caahie| paMkaprabhA ke viSaya meM prazna karane para gautama ! ve zItavedanA bhI vedate haiM, uSNa vedanA bhI vedate haiM, zItoSNa vedanA nahIM vedate haiN| ve nairayika bahuta haiM jo uSNavedanA vedate haiM aura ve kama haiM jo zIta vedanA vedate haiN| dhUmaprabhA ke viSaya meM prazna kiyA to he gautama! ve zIta vedanA bhI vedate haiM aura uSNa vedanA bhI vedate haiM, zItoSNa vedanA nahIM vedate haiN| ve nArakajIva adhika haiM jo zIta vedanA vedate haiM aura ve thor3e haiM jo uSNa vedanA vedate haiN| tamaHprabhA ke prazna para ve he gautama ! ve zIta vedanA vedate haiM, uSNa vedanA nahIM vedate haiM aura zItoSNa vedanA nahIM vedate haiN| tamastamA pRthvI kI pucchA meM gautama! paramazIta vedanA vedate haiM uSNa yA zItoSNa vedanA nahIM vedate haiN| 89. [4] imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe NeraiyA kerisayaM NirayabhavaM paccaNubhavamANA viharaMti ? goyamA ! teNaM tattha NiccaM bhItA NiccaM tasiyA NiccaM chuhiyA uvviggA niccaM uvappuA NiccaM vahiyA niccaM paramamasubhamaulamaNubaddhaM nirayabhavaM paccaNubhavamANA vihrNti| evaM jAva adhesattamAe NaM puDhavIe paMca aNuttarA mahatimahAlayA mahANaragA pannattA, taM jahAkAlemahAkAlerorue mahArorue apptivaanne|ttthime paMcamahApurisAaNuttarehiMdaMDasamAdANehiMkAlamAse kAlaMkiccAappaiTThANeNarae NeraDyattAe uvavaNNA, taMjahA-1 rAmejamadaggiputte 2 daDhAulacchaiputte 3 vasu uvaricare 4 subhUme koravve 5 baMbhadatte culnnisue| teNaM tattha neraiyA jAyA kAlA kAlobhAsA jAva paramakiNhAvaNNeNaM paNNattA,taMjahA teNaMtattha vedaNaM vedeti ujjalaM viulaM jaavdurhiyaasN| 1. 'NicvaM vahiyA' yaha pATha TIkA meM nahIM hai| -saMpAdaka Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti: eka-aneka-vikurvaNA] [245 [89] (4) he bhagavan ! isa ratnaprabhApRthvI ke nairayika kisa prakAra ke narakabhava kA anubhava karate hue vicarate haiM ? gautama ! ve vahA~ nitya Dare hue rahate haiM, nitya trasita rahate haiM, nitya bhUkhe rahate haiM, nitya udvigna rahate haiM, nitya upadravagrasta rahate haiM, nitya vadhika ke samAna krUra pariNAma vAle, nitya parama azubha, ananya sadRza azubha aura nirantara azubha rUpa se upacita narakabhava kA anubhava karate haiM / isI prakAra saptamapRthvI taka kahanA caahie| ___ saptama pRthvI meM pAMca anuttara bar3e se bar3e mahAnaraka kahe gaye haiM, yathA-kAla, mahAkAla, raurava, mahAraurava aura apratiSThAna / vahA~ ye pAMca mahApuruSa sarvotkRSTa hiMsAdi pApa karmoM ko ekatrita kara mRtyu ke samaya mara kara apratiSThAna naraka meM nairayika ke rUpa meM utpanna hue,-1. jamadagni kA putra parazurAma, 2. lacchatiputra dRDhAyu, 3. uparicara vasurAja, 4. kauravya subhUma aura 5. culaNisuta brhmdtt| ye vahA~ nairayika ke rUpa meM utpanna hue jo varNa se kAle, kAlI chavi vAle yAvat atyanta kAle haiM, ityAdi varNana karanA cAhie yAvat ve vahA~ atyanta jAjvalyamAna vipula evaM yAvat asahya vedanA ko vedate haiN| vivecana-prastuta sUtra meM nAraka jIvoM kI bhUkha-pyAsa saMbaMdhI vedanA, eka-aneka zastroM kI vikurvaNA kara paraspara dI gaI vedanA, zItavedanA, uSNavedanA aura narakabhava se hone vAlI vedanAoM kA varNana kiyA hai| bhUkhavedanA-nAraka jIvoM kI bhUkha-pyAsa ko asat kalpanA ke dvArA vyakta karate hue kahA gayA hai ki yadi kisI eka nAraka jIva ke mukha meM sarva khAdya pudgaloM ko DAlA diyA jAya aura sAre samudroM kA pAnI pilA diyA jAya to bhI na to usakI bhUkha zAnta hogI aura na pyAsa hI bujha paayegii| isakI thor3I sI kalpanA hameM isa manuSyaloka meM prabalatama bhasmaka vyAdhi vAle puruSa kI dazA se A sakatI haiN| aisI tIvra bhUkha-pyAsa kI vedanA ve nAraka jIva sahane ko bAdhya haiN| zastravikurvaNavedanA-ve nAraka jIva eka prakAra ke aura bahuta prakAra ke nAnA zastroM kI vikurvaNA karake eka dUsare nAraka jIva para tIvra prahAra karate haiN| ve paraspara meM tIvra vedanA dete haiM, isalie paraspararodIrita vedanA vAle haiN| pATha meM AyA huA 'puhuttaM' zabda bahutva kA vAcaka hai| isa vikriyA dvArA ve dUsaroM ko ujjvala, vipula, pragAr3ha, karkaza, kaTuka, paruSa, niSThura, caNDa, tIvra, duHkharUpa, durladhya aura duHsahya vedanA dete haiN| yaha vikurvaNA rUpa vedanA pAMcavI naraka taka samajhanA caahie| chaThI aura sAtavIM naraka meM to nAraka jIva vajramaya mukhavAle lAla aura gobara ke kIr3e ke samAna, bar3e kunthuoM kA rUpa banAkara eka dUsare ke zarIra para car3hate haiM aura kATa-kATa kara dUsare nAraka ke zarIra meM andara taka praveza karake ikSu kA kIr3A jaise ikSu ko khA-khAkara chalanI kara detA hai, vaise ve nAraka ke zarIra ko chalanI karake vedanA pahu~cAte haiN| zItAdi vedanA-ratnaprabhApRthvI ke nAraka zItavedanA nahIM vedate haiM, uSNavedanA vedate haiM, zItoSNavedanA nahIM vedate haiN| ve nAraka zItayoni vAle haiN| yonisthAna ke atirikta samasta bhUmi khaira ke aMgAroM se bhI adhika Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246] [jIvAjIvAbhigamasUtra pratapta hai, ataeva ve nAraka uSNavedanA vedate hai; zItavedanA nhiiN| zItoSNasvabhAva vAlI sammilita vedanA kA narakoM meM mUla se hI abhAva hai| __ zarkarAprabhA aura bAlukAprabhA meM bhI uSNavedanA hI hai| paMkaprabhA meM zItavedanA bhI aura uSNavedanA bhI hai| narakAvAsoM ke bheda se katipaya nAraka zItavedanA vedate haiM aura katipaya nAraka uSNavedanA vedate haiM. uSNavedanA vAle nAraka jIva adhika haiM aura zItavedanA vAle kama haiN| dhUmaprabhA meM bhI donoM prakAra kI vedanAe~ haiM parantu vahA~ zItavedanA vAle adhika haiM aura uSNavedanA vAle kama haiN| ___chaThI naraka meM zIta vedanA hai| kyoMki vahA~ ke nAraka uSNayonika haiM / yonisthAnoM ko chor3akara sArA kSetra atyanta barpha kI taraha ThaMDA hai, ataeva unheM zItavedanA bhoganI par3atI hai| sAtavIM pRthvI meM atiprabala zItavedanA hai| ' bhavAnubhavavedanA-ratnaprabhA Adi naraka bhUmiyoM ke nAraka jIva kSetrasvabhAva se hI atyanta gADha andhakAra se vyApta bhUmi ko dekhakara nitya Dare hue aura zaMkita rahate haiN| paramAdhArmika deva tathA parasparodIrita duHkhasaMghAta se nitya trasta rahate haiN| ve nitya duHkhAnubhava ke kAraNa udvigna rahate haiM, ve nitya upadravagrasta hone se tanika bhI sAtA nahIM pAte haiM, ve sadA azubha, azubha rUpa se ananyasadRza tathA azubharUpa se nirantara upacita narakabhava kA anubhava karate haiN| yaha vaktavyatA saba narakoM meM hai| saptamapRthvI ke apratiSThAna narakAvAsa meM atyanta krUra karma karane vAle jIva hI utpanna hote haiM, anya nhiiN| udAharaNa ke rUpa meM yahA~ pAMca mahApuruSoM kA ullekha kiyA gayA hai jo atyanta utkRSTa sthiti ke aura utkRSTa anubhAga ke bandha karAne vAle krUra karmoM ko bA~dhakara saptamapRthvI ke apratiSThAna narakAvAsa meM utpanna hue| ve haiM-1. jamadagni kA putra parazurAma, 2. lacchati putra dRDhAyu (TIkAkAra ke anusAra chAtIsuta dADhAdAla), 3. uparicara vasurAjA, 4. koravya gotravAlA aSTamacakravartI subhUma aura 5. culanIsuta brahmadatta ckrvrtii| aisA kahA jAtA hai ki parazurAma ne 21 bAra kSatriyoM kA nAza karake kSatriyahIna pRthvI kara dI thii| subhUma AThavA~ cakravartI huA, isane sAta bAra pRthvI ko brAhmaNarahita kiyA, aisI kiMvadantI hai| tIvra krUra adhyavasAyoM se hI aisA ho sakatA hai| brahmadatta cakravartI atyanta bhogAsakta thA tathA usake adhyavasAya atyanta krUra the| vasu rAjA uparicara ke viSaya meM prasiddha hai ki vaha bahuta satyavAdI thA aura isa kAraNa devatAdhiSThita sphaTika siMhAsana para baiThA huA bhI vaha sphaTika siMhAsana janatA ko dRSTigocara na hone se bAta phaila gaI thI ki rAjA prANa jAne para bhI asatya bhASaNa nahIM krtaa| isake pratApa se vaha bhUmi se Upara uThakara adhara meM sthita hotA hai| eka bAra parvata aura nArada meM veda meM Aye hue 'aja' zabda ke viSaya meM vivAda huaa| parvata aja kA artha bakarA karatA thA aura usase yajJa karane kA hiMsAmaya pratipAdana karatA thaa| donoM nyAya ke lie vasu rAjA ke pAsa aaye| kinhIM kAraNoM se vasu rAjA ne parvata kA pakSa liyA, hiMsAmaya yajJa ko protsAhita kiyaa| isa jhUTha ke kAraNa devatA kupita huA aura use capeTA mAra kara siMhAsana se girA diyaa| Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti :uSNavedanA kA svarUpa] [247 vaha raudradhyAna aura krUra pariNAmoM se marakara saptama pRthvI ke apratiSThAna narakAvAsa meM utpanna huaa| ukta paMca mahApuruSa aura aise hI anya atyanta krUrakarmA prANI sarvotkRSTa pApa karma kA upArjana karake vahA~ utpanna hue aura azubha varNa-gaMdha-sparzAdika kI ujjvala, vipula aura duHsahya vedanA ko bhoga rahe haiN| uSNavedanA kA svarUpa 89. [5] usiNavedaNijjesu NaM bhaMte ! Naraesu NeraiyA kerisayaM usiNaveyaNaM paccaNubbhavamANA viharaMti ? goyamA ! se jahAnAmae kammAradArae siyA taruNe balavaM jugavaM appAyaMke thiraggahatthe daDhapANipAdapAsa piTuMtaroru [ saMghAya ] pariNae laMghaNa-pavaNa-javaNa-vaggaNa-pamaddaNasamatthe talajamalajuyala (phalihaNibha) bAhU ghaNaNiciyavaliyavaTTakhaMdhe, cammelugaduhaNamuTThiyasamAhayaNicitagattagatte urassa bala samaNNAgae chee dakkhe paTe kusale NiuNe mehAvI NiuNasippovagae egaM mahaM ayapiMDaM udagavArasamANaM gahAya taM tAviya tAviya koTTiya koTTiya ubbhiMdiya ubbhiMdiya cuNNiya cuNNiya jAva egAhaM vA duyAhaM yA tiyAhaM vA ukkoseNaM addhamAsaM saMhaNejjA, se NaM taM sItaM sItIbhUtaM aomaeNaM saMdaMsaeNaM gahAya asabbhAvapaTThavaNAe usiNavedaNijjesu Naraesu pakkhivejjA, se NaM taM ummisiya NimisiyaMtareNa puNaravi paccuddharissAmittikaTTa pavirAyameva pAsejjA, pavilINameva pAsejjA, paviddhatthameva pAsejjA No ceva NaM saMcAeti avirAyaM vA avilINaM vA aviddhatthaM vA puNaravi pccddhritte| __ se jahAvA mattamAtaMge dive kuMjare saTThihAyaNe paDhamasarayakAlasamayaMsi vA caramanidAghakAlasamayaMsi vA uNhAbhihae taNhabhihae davaggijAlAbhihae Aure susie pivAsie dubbale kilaMte ekkaM mahaM pukkhariNiM pAsejjA cAukkoNaM samatIraM aNupuvvasujAyavappagaMbhIrazItalajalaM saMchaNNapattaMbhisamuNAlaM bahuuppalakumudaNaliNa-subhaga-sogaMdhiya-puMDarIya-mahapuMDarIya-sayapattasahassayapatta-kesara phullovaciyaM chappayaparibhujjamANakamalaMacchavimalasalilapuNNaM parihatthabhamaMta maccha kacchabhaM aNegasauNigaNamihuNaya viraiya sadunnaiyamahurasaranAiyaM taM pAsai, taM pAsittA taM ogAhai, ogAhittA seNaMtattha uNhapi paviNejjA tiNhaMpi paviNejjA qhahaMpipaviNijA jaraMpi paviNejjA dAhaM pi paviNejjA NihAejja vA payalAejja vA saI vA raiM vA dhiI vA matiM vA uvalabhejjA, sIe sIyabhUe saMkamamANe saMkamamANe sAyAsokkhabahule yAvi viharijjA, evAmeva goyamA ! asabbhAvapaTThavaNAe usiNaveyaNijjehiMto NaraehitoNeraie uvvaTThie samANe jAiMimAiM maNussaloyaMsi bhavaMti goliyAliMchANi vA seMDiyAliMchANivA bhiMDiyAliMchANi vA ayAgarANi vA taMbAgarANi vA tauyAgarANi vA sIsAgarANi vA rUpyAgarANi vA suvannAgarANi vA hiraNNAgarANi vA kuMbhArAgaNIi vA musAgaNI vA iTTayAgaNI vA karvalluyAgaNI vA lohAraMbarIse ivA haMDiyalitthANi vA soMDiyalitthANi vA NalAgaNI ivA tilAgaNI vA tusAgaNI ti vA tattAiMsamajjoIbhUyAiM phullAkiMsuya-samANAI ukkAsahassAI viNimmuyamANAijAlAsahassAI Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [jIvAjIvAbhigamasUtra pamuccamANAI iMgAlasahassAiM pavikkharamANAI aMto aMto huhuyamANAiM ciTThati tAI pAsai, tAI pAsittA tAI ogAhai, tAI ogAhittA se NaM tattha uNhaM pi paviNejjA tahaM pi paviNejjA khuhaM pi paviNejjA jaraMpi paviNejjA dAhaM pi paviNejjA NiddAejjA vA payalAejjA vA saI vA raI vA dhi vA maI vA uvalabhejjA, sIe sIyabhUyae saMkamamANe saMkamamANe sAyAsokkhabahule yA vi viharejjA, bhaveyArUve siyA ? No iNaTTe samaTTe, goyamA ! usiNavedaNijjesu Naraesu neraiyA etto aNiTThatariyaM ceva usiNa veyaNaM paccaNubhavamANA viharaMti / [89] (5) he bhagavan ! uSNavedanA vAle narakoM meM nAraka kisa prakAra kI uSNavedanA kA anubhava karate haiM ? gautama ! jaise koI luhAra kA lar3akA, jo taruNa (yuvA - viziSTa abhinava varNAdi vAlA) ho, balavAna ho, yugavAn (kAladijanya upadravoM se rahita) ho, roga rahita ho, jisake donoM hAthoM kA agrabhAga sthira ho, jisake hAtha, pAMva, pasaliyA~, pITha aura jaMghAe sudRDha aura majabUta hoM, jo lAMghane meM, kUdane meM, vega ke sAtha calane meM, phAMdane meM samartha ho aura jo kaThina vastu ko bhI cUra-cUra kara sakatA ho, jo do tAla vRkSa jaise sarala laMbe puSTa bAha vAlA ho, jisake kaMdhe ghane puSTa aura gola hoM, ( vyAyAma ke samaya) camaDe kI beMta, mudagara tathA muTThI ke AghAta se ghane aura puSTa bane hue avayavoM vAlA ho, jo Antarika utsAha se yukta ho, jo cheka (bahattara kalA nipuNa, dakSa (zIghratA se kAma karane vAlA), praSTha - hitamitabhASI, kuzala (kArya kuzala), nipuNa, buddhimAna, nipuNazilpayukta ho vaha eka choTe ghar3e ke samAna bar3e lohe ke piNDa ko lekara use tapa-tapA kara kUTa-kUTa kara kATa-kATa kara usakA cUrNa banAve, aisA eka dina, do dina, tIna dina yAvat adhika se adhika pandraha dina taka aisA hI karatA rhe| ( cUrNa kA golA banAkara usI krama se cUrNAdi karatA rahe aura golA banAtA rahe, aisA karane se vaha majabUta phaulAda kA golA bana jAvegA ) phira use ThaMDA kare / usa ThaMDe lohe ke gole ko lohe kI saMDAsI se pakar3a kara asat kalpanA se uSNavedanA vAle narakoM meM rakha de, isa vicAra ke sAtha ki maiM eka unmeSa - nimeSa meM (palabhara meM) use phira nikAla lUMgA / parantu vaha kSa bhara meM hI use phUTatA huA dekhatA hai, makkhana kI taraha pighalatA huA dekhatA hai, sarvathA bhasmIbhUta hote hue dekhatA hai| vaha luhAra kA lar3akA usa lohe ke gole kI aspuTita, agalita aura avidhvasta rUpa meM punaH nikAla lene meM samartha nahIM hotA / (tAtparya yaha hai ki vaha phaulAda kA golA vahA~ kI uSNatA se kSaNabhara me pighala kara naSTa ho jAtA hai, itanI bhISaNa vahA~ kI uSNatA hai / ) 248 ] (dUsarA dRSTAnta) jaise koI mada vAlA mAtaMga hAthI dvipa kuMjara jo sATha varSa kA hai prathama zaratkAla samaya meM (Azvina mAsa meM) athavA antima grISmakAla samaya meM (jyeSTha mAsa meM) garamI se pIr3ita hokara tRSA se bAdhita hokara, dAvAgni kI jvAlAoM se jhulasatA huA, Atura, zuSita, pipAsita, durbala aura klAnta banA huA eka bar3I puSkariNI ( sarovara) ko dekhatA hai, jisake cAra kone haiM, jo samAna kinAre vAlI hai, jo kramazaH Age-Age gaharI hai, jisakA jalasthAna athAha hai, jisakA jala zItala hai, jo kamalapatra, kaMda aura mRNAla se DhaMkI huI hai| jo bahuta se khile hue kesara pradhAna utpala, kumuda, nalina, subhaga, saugaMdhika, Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti :zItavedanA kA svarUpa] [249 puNDarIka, mahApuNDarIka, zatapatra, sahasrapatra Adi vivadha kamala kI jAtiyoM se yukta hai, jisake kamaloM para bhramara rasapAna kara rahe haiM, jo svaccha nirmala jala se bharI huI hai, jisameM bahuta se maccha aura kachue idharaUdhara ghUma rahe hoM, aneka pakSiyoM ke jor3oM ke cahacahAne ke zabdoM ke kAraNa se jo madhura svara se suninAdita (zabdAyamAna) ho rahI hai, aisI puSkariNI ko dekhakara vaha usameM praveza karatA hai, praveza karake apanI garamI ko zAnta karatA hai, tRSA ko dUra karatA hai, bhUkha ko miTAtA hai, tApajanita jvara ko naSTa karatA hai aura dAha ko upazAnta karatA hai| isa prakAra uSNatA Adi ke upazAnta hone para vahA~ nidrA lene lagatA hai, A~kheM mUMdane lagatA hai, usakI smRti, rati (Ananda), dhRti (dhairya) tathA mati (citta kI svasthatA) lauTa AtI hai, vaha isa prakAra zItala aura zAnta hokara dhIre-dhIre vahA~ se nikalatA-nikalatA atyanta sAtA-sukha kA anubhava karatA hai| isI prakAra he gautama ! asatkalpanA ke anusAra uSNavedanIya narakoM se nikala kara koI nairayika jIva isa manuSyaloka meM jo guDa pakAne kI bhaTTiyAM, zarAba banAne kI bhaTTiyAM, bakarI kI liNDiyoM kI agnivAlI bhaTTiyAM, lohA galAne kI bhaTTiyAM, tA~bA galAne kI bhaTTiyAM, isI taraha rAMgA, sIsA, cAMdI, sonA, hiraNya ko galAne kI bhaTTiyAM, kumbhakAra ke bhaTTe kI agni, mUsa kI agni, IMTeM pakAne ke bhaTTe kI agni, kavelU pakAne ke bhaTTe kI agni, lohAra ke bhaTTe kI agni, ikSurasa pakAne kI cUla kI agni, tila kI agni, tuSa kI agni, naDa-bAMsa kI agni Adi jo agni aura agni ke sthAna haiM, jo tapta haiM aura tapakara agni tulya ho gaye haiM, phUle hue palAsa ke phUloM kI taraha lAla-lAla ho gaye haiM, jinameM se hajAroM cinagAriyAM nikala rahI haiM, hajAroM jvAlAe~ nikala rahI haiM, hajAroM aMgAre jahA~ bikhara rahe haiM aura jo atyanta jAjvalyamAna haiM, jo andara hI andara dhU-dhU dhadhakate haiM, aise agnisthAnoM aura agniyoM ko vaha nAraka jIva dekhe aura unameM praveza kare to vaha apanI uSNatA ko (naraka kI uSNatA ko) zAnta karatA hai, tRSA, kSudhA aura dAha ko dUra karatA hai aura aisA hone se vaha vahA~ nIMda bhI letA hai, A~kheM bhI mUMdatA hai, smRti, rati, dhRti aura mati (citta kI svasthatA) prApta karatA hai aura ThaMDA hokara atyanta zAnti kA anubhava karatA huA dhIre-dhIre vahA~ se nikalatA huA atyanta sukha-sAtA kA anubhava karatA hai| bhagavAn ke aisA kahane para gautama ne pUchA ki bhagavan ! kyA nArakoM kI aisI uSNavedanA hai ? bhagavAn ne kahA-nahIM, yaha bAta nahIM hai; isase bhI aniSTatara uSNavedanA ko nAraka jIva anubhava karate haiN| zItavedanA kA svarUpa 89.[5] sIyavedaNijjesuNaMbhaMte ! Naraesu NeraDya kerisayaMsIyaveyaNaM paccaNubbhavamANA viharaMti ? goyamA ! se jahAnAmae kammAradArae siyA taruNe jugavaM balavaM jAva sippovagae egaM mahaM ayapiMDaM dagavArasamANaM gahAya tAviya koTTiya jahanneNaM egAhaM vA duAraM vA tiyAhaM vA ukkoseNaM mAsaMhaNejjA, seNaM taM usiNaMusiNabhUtaM ayomaeNaM saMdaMsaeNaMgahAya asabbhAvapaTThavaNAe sIyavedaNijjesuNaraesu pakkhivejjA, taM[ umisiyanimisiyaMtareNaM puNaravi paccuddharissAmi ttika1 Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 ] [jIvAjIvAbhigamasUtra pavirAyameva pAsejjA, taM ceva NaM jAva No ceva NaM saMcAejjA puNaravi paccuddharittae / se NaM se jahANAmae mattamAyaMge taheva jAva sokkhabahule yAvi viharejjA ] evAmeva goyamA ! asabbhAvapaTTavaNAe sIyavedaNehiMto NaraehiMto neraie uvvaTTie samANe jAI imAI ihaM mANusloe havaMti, taM jahA - himANi vA himapuMjANi vA himapaulANi vA himapaulapuMjANivA, tusArANi vA, tusArapuMjANi vA, himakuMDANi vA himakuMDapuMjANi vA sIyaNi vA tAI pAsai, pAsitA tAI ogAhati, ogAhittA se NaM tattha sIyaM pi paviNejjA, tahaM pi paviNejjA khuhaM pi pa0 jaraM pipa0 dAhaM pi paviNejjA niddAejja vA payalAejja vA jAva usiNe usiNabhUe saMkasamANeM saMkasamANeM sAyAsokkhabahule yAvi viharejjA / goyamA ! sIyaveyaNijjesu naraesu neraiyA etto aNiTThatariyaM ceva sIyaveyaNaM paccaNubhavamANA viharaMti / [89] (5) he bhagavan ! zItavedanIya narakoM meM nairayika jIva kaisI zItavedanA kA anubhava karate haiM ? gautama ! jaise koI luhAra kA lar3akA jo taruNa, yugavAn balavAn yAvat zilpayukta ho, eka bar3e lohe ke piNDa ko jo pAnI ke choTe ghar3e ke bArAbara ho, lekara use tapA - tapAkara, kUTa-kUTakara jaghanya eka dina, do dina, tIna dina, utkRSTa se eka mAsa taka pUrvavat saba kriyAe~ karatA rahe tathA usa uSNa aura pUrI taraha uSNa gole ko lohe kI saMDAsI se pakar3a kara asat kalpanA dvArA use zItavedanIya narakoM meM DAle (maiM abhI unmeSa-nimeSa mAtra samaya meM use nikAla lUMgA, isa bhAvanA se DAle parantu vaha pala-bhara bAda use phUTatA huA, galatA huA, naSTa hotA huA dekhatA hai, vaha use asphuTita rUpa se nikAlane meM samartha nahIM hotA hai / ityAdi varNana pUrvavat kahanA caahie| tathA masta hAthI kA udAharaNa bhI vaise hI kahanA cAhie yAvat vaha sarovara se nikalakara sukhazAnti se vicaratA hai|) isI prakAra he gautama! asat kalpanA se zItavedanA vAle narakoM se nikalA huA nairayika isa manuSya loka meM zItapradhAna jo sthAna haiM jaise ki hima, himapuMja, himapaTala, himapaTala ke puMja, tuSAra, tuSAra ke puMja, himakuNDa, himakuNDa ke puMja, zIta aura zItapuMja Adi ko dekhatA hai, dekhakara unameM praveza karatA hai; vaha vahA~ apane nArakIya zIta ko, tRSA ko, bhUkha ko, ko, dAha ko, miTA letA hai aura zAnti ke anubhava se nIMda bhI letA hai, nIMda se AMkheM banda kara letA hai yAvat garama hokara ati garaNa hokara vahA~ se dhIre dhIre nikala kara sAtA sukha kA anubhava karatA hai / he gautama! zItavedanIya narakoM meM nairayika isase bhI aniSTatara zItavedanA kA anubhava karate haiM / nairayikoM kI sthiti jvara 90. imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe NeraiyANaM kevaiyaM ThiI paNNattA ? goyamA ! jahantreNa vi ukkoseNa vi ThiI bhANiyavvA jAva ahesattamAe / [90] he bhagavan ! isa ratnaprabhApRthvI ke nairayikoM kI sthiti kitanI kahI gaI hai ? Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti : udvartanA] [251 gautama ! jaghanya se aura utkarSa se pannavaNA ke sthitipada ke anusAra adhaHsaptamapRthvI taka sthiti kahanI caahie| udvartanA 91. imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe NeraDyA aNaMtaraM uvvadviya kahiM gacchaMti ? kahiM uvavajjati ? kiM neraiesu uvavajjaMti, kiM tirikkhajoNiesu uvavajaMti, evaM uvvaTTaNA bhANiyavvA jahA vakkaMtIe tahA iha vi jAva ahesttmaae| [91] he bhagavan ! ratnaprabhApRthvI ke nairayika vahA~ se nikalakara sIdhe kahA~ jAte haiM ? kahA~ utpanna hote haiM ? kyA nairayikoM meM utpanna hote haiM, tiryakyoniyoM meM utpanna hote haiM ? isa prakAra udvartanA kahanI cAhie, jaisA ki prajJApanA ke vyutkrAntipada meM kahA gayA haiM vaisA yahA~ bhI adhaHsaptamapRthvI taka kahanA caahie| vivecana-prastuta sUtra meM nairayikoM kI sthiti aura udvartanA ke viSaya meM prajJApanAsUtra ke anusAra vaktavyatA jAnanI cAhie, aisA kahA gayA hai| prajJApanA meM kyA kahA gayA hai, vaha yahA~ ullekhita kiyA jAnA Avazyaka hai| vaha kathana isa prakAra kA haipRthvI kA nAma jaghanya sthiti utkRSTa sthiti ratnaprabhA dasa hajAra varSa eka sAgaropama eka sAgaropama tIna sAgaropama bAlukAprabhA tIna sAgaropama sAta sAgaropama paMkaprabhA sAta sAgaropama dasa sAgaropama dhUmaprabhA dasa sAgaropama satraha sAgaropama tamaHprabhA satraha sAgaropama bAvIsa sAgaropama 7. tamastamaHprabhA bAvIsa sAgaropama tetIsa sAgaropama prastaTa ke anusAra sthiti 1. ratnaprabhA ke 13 prastaTa haiM, unakI sthiti isa prakAra haiprastaTa jaghanya sthiti utkRSTa sthiti (1) prathama prastaTa dasa hajAra varSa nabbe hajAra varSa dUsarA prastaTa dasa lAkha varSa nabbe lAkha varSa (3) tIsarA prastaTa nabbe lAkha varSa pUrvakoTi (4) cauthA prastaTa pUrvakoTi sAgaropama kA dasavAM bhAga (5) pAMcavAM prastaTa sAgaropama ke dasavAM bhAga sAgaropama ke do dazabhAga (6) chaThA prastaTa sAgaropama ke do dazabhAga sAgaropama ke tIna dazabhAga (7) sAtavAM prastaTa sAgaropama ke tIna dazabhAga sAgaropama ke cAra dazabhAga zarkarAprabhA Mm> (2) Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 ] (8) AThavAM prastaTa (9) nauvAM prastaTa (10) dasavAM prastaTa (11) gyArahavAM prastaTa (12) bArahavAM prastaTa (13) terahavAM prastaTa prastaTa pahalA prastaTa dUsarA tIsarA cauthA pAMcavAM chaThA "" sAtavAM AThavAM nauvAM dasavAM gyArahavAM prastaTa "" "" " "" "" "" "" "" prathama prastaTa dvitIya tRtIya " " "" sAgaropama ke cAra dazabhAga sAgaropama ke pAMca dazabhAga sAgaropama ke chaha dazabhAga sAgaropama ke sAta dazabhAga sAgaropama ke ATha dazabhAga sAgaropama ke nau dazabhAga 2. zarkarAprabhA kI prastaTa ke anusAra sthiti jaghanya eka sAgaropama 1/ 11 1/ 11 11 21 11 210/ 2. 11 2/ 11 11 11 27/ 11 2/ 11 "? jaghanya " " "" " "" "" " "" "" 3. bAlukAprabhA 3 sAgaropama 3%, 3. 9 "" "" [jIvAjIvAbhigamasUtra sAgaropama ke pAMca dazabhAga sAgaropama ke chaha dazabhAga sAgaropama ke sAta dazabhAga sAgaropama ke ATha dazabhAga sAgaropama ke nau dazabhAga sAgaropama ke dasa dazabhAga arthAt pUrA eka sAgaropama utkRSTa eka sAgaropama aura /, sAgaropama 1%, 11 1%, 1% 11 11 11% 11 11 2/, 2%. 11 11 " 3%, 3%, " "" "" "" " 2%, 2/ " 3 sAgaropama pUrNa "" " utkRSTa sAgaropama "" " Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatIya pratipatti: udvartanA] [253 caturtha paMcama chaThA 6. saptama aSTama navama 7 sAgaropama pUrNa 4. paMkaprabhA prastaTa jaghanya utkRSTa prathama prastaTa 7 sAgaropama 7/ sAgaropama dvitIya tRtIya , caturtha paMcama chaThA saptama 10 sAgaropama paripUrNa 5. dhUmaprabhA jaghanya * prastaTa utkRSTa 10 sAgaropama 11/, sAgaropama 12, pahalA prastaTa dUsarA // tIsarA cauthA pAMcavAM 12. " 14 // 15 , 17 sAgaropama pratipUrNa prastaTa prathama prastaTa dvitIya 6. tamaHprabhA jaghanya 17 sAgaropama utkRSTa 182, sAgaropama 18 // 2013 Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254] [jIvAjIvAbhigamasUtra 3 tRtIya , 2011 // 22 sAgaropama pratipUrNa prastaTa eka hI prastaTa hai tamastamaHprabhA jaghanya 22 sAgaropama utkRSTa tetIsa sAgaropama udvartanA __ prajJApanA ke vyutkrAntipada ke anusAra udvartanA kahanI caahie| vaha bahuta vistRta hai ataH vahIM se jAnanA caahie| saMkSepa meM bhAvArtha yaha hai ki prathama naraka pRthvI se lekara chaThI naraka pRthvI ke nairayika vahA~ se sIdhe nikalakara nairayika, deva, ekendriya, vikalendriya, saMmUrchima paMcendriya aura asaMkhyeya varSAyu vAle tiryaMca manuSya ko chor3akara zeSa tiryaMcoM aura manuSyoM meM utpanna hote haiN| saptama pRthvI ke nairayika garbhaja tiryak paMcendriyoM meM hI utpanna hote haiM, zeSa meM nhiiN| narakoM meM pRthvI Adi kA sparzAdi nirUpaNa ___92. imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe neraiyA kerisayaM puDhaviphAsaM paccaNubbhavamANA viharaMti? goyamA ! aNiTuM jAva amaNAmaM / evaM jAva ahesttmaae| imIseNaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe neraiyA kerisayaM AuphAsaM paccaNubbhavamANA viharaMti ? goyamA ! aNiTuM jAva amnnaam| evaM jAva ahesttmaae| evaM jAva vaNapphaiphAsaM ahesattamAe puddhviie| imA NaM bhaMte ! rayaNappabhApuDhavI doccaM puDhaviM paNihAya savvamahaMtiyA bAhalleNaM savvakkhuDDiyA savvaMtesu? haMtA ! goyamA ! imA NaM rayaNappabhAepuDhavI doccaM puDhaviM paNihAya jAva savvakkhuDDiyA svvNtesu| doccA NaM bhaMte ! puDhavI taccaM puDhaviM paNihAya savvamahaMtiyA bAhalleNaM pucchA ? haMtA goyamA ! doccA NaM puDhavI jAva savvakkhuDDiyA svvNtesu| evaM eeNaM abhilAveNaM jAva chaTThiyA puDhavI ahesattamaM puDhaviM paNihAya savvakkhuDDiyA svvNtesu| [92] he bhagavan ! isa ratnaprabhApRthvI ke nairayika kisa prakAra ke bhUmisparza kA anubhava karate haiM ? gautama ! ve aniSTa yAvat amaNAma bhUmisparza kA anubhava karate haiN| isI prakAra saptama pRthvI taka kahanA caahei| he bhagavan ! isa ratnaprabhApRthvI ke nairayika kisa prakAra ke jalasparza kA anubhava karate haiM ? Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti : narakoM meM pRthvI Adi kA sparzadi prarUpaNa] [255 gautama ! ve aniSTa yAvat amaNAma jalasparza kA anubhava karate haiN| isI prakAra saptama pRthvI taka kahanA caahei| isI prakAra tejas, vAyu aura vanaspati ke sparza ke viSaya meM ratnaprabhA se lekara saptama pRthvI taka ke nairayikoM ke viSaya meM jAnanA caahie| ___ he bhagavan ! kyA yaha ratnaprabhApRthvI dUsarI pRthvI kI apekSA bAhalya (moTAI) meM bar3I hai aura sarvAntoM meM lambAI-caur3AI meM sabase choTI hai ? hA~ gautama ! yaha ratnaprabhApRthvI dUsarI pRthvI kI apekSA bAhalya meM baDI aura lambAI-caur3AI meM choTI he bhagavan ! kyA zarkarAprabhApRthvI nAmaka dUsarI pRthvI tIsarI pRthvI se bAhalya meM bar3I aura sarvAntoM meM choTI hai ? ___ hA~ gautama ! dUsarI pRthvI tIsarI pRthvI se bAhalya meM bar3I aura lambAI-caur3AI meM choTI hai| isI prakAra taba taka kahanA cAhie yAvat chaThI pRthvI sAtavIM pRthvI kI apekSA bAhalya meM bar3I aura lambAI-caur3AI meM choTI hai| vivecana-prastuta sUtra meM naraka-pRthviyoM ke bhUmisparza, jalasparza, tejassparza, vAyusparza aura vanaspatisparza ke viSaya ko lekara nairayikoM ke anubhava kI carcA hai| nairayika jIvoM ko tanika bhI sukha ke nimitta nahIM haiM ataeva unako vahA~ kI bhUmi kA sparza Adi saba aniSTa, akAMta, apriya, amanojJa aura amaNAma lagate haiN| yadyapi narakapRthviyoM meM sAkSAt bAdaraagnikAya nahIM hai, tathApi uSNarUpatA meM pariNata narakabhittiyoM kA sparza tathA parodIrita vaikriyarUpa uSNatA vahA~ samajhanI caahie| sAtha hI isa sUtra meM yaha bhI batAyA gayA hai ki yaha ratnaprabhApRthvI bAhalya kI apekSA sabase bar3I hai kyoMki isakI moTAI 1 lAkha 80 hajAra yojana hai aura Age-Age kI pRthviyoM kI moTAI kama hai| dUsarI kI 1 lAkha battIsa hajAra, tIsarI kI eka lAkha aTThAvIsa hajAra, cauthI kI eka lAkha bIsa hajAra, pAMcavIM kI eka lAkha aThAraha hajAra, chaThI kI eka lAkha solaha hajAra aura sAtavIM kI moTAI eka lAkha ATha hajAra hai| lambAI-caur3AI meM ratnaprabhApRthvI sabase choTI hai| isakI lambAI-caur3AI eka rAjU hai| dUsarI pRthvI kI lambAI-cauDAI do rAjU kI hai| tIsarI kI tIna rAjU, cauthI kI 4 rAjU, pAMcavIM kI 5 rAjU, chaThI kI chaha rAjU aura sAtavIM kI sAta rAjU lambAI-caur3AI hai| bAhalya meM Age-Age kI pRthvI choTI hau aura lambAI-caur3AI meM Age-Age kI pRthvI bar3I hai| 93. imIseNaMbhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIetIsAe nirayAvAsa-sayasahassesuikkamikkaMsi nirayAvAsaMsi savve pANA savve bhUyA savve jIvA savve sattA puDhavIkAiyattAe jAva vaNassaikAittAe neraiyattAe uvavannapuvvA ? haMtA goyamA ! asaI aduvA annNtkhutto| evaM jAva ahesattamAe puDhavIe NavaraM jattha Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 ] [jIvAjIvAbhigamasUtra jattiyA nnrkaa| imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe nirayaparisAmaMtesu je puDhavikAiyA jAva vaNapphaikAiyA, te NaM bhaMte ! jIvA mahAkammatarA ceva mahAkiriyatarA ceva mahAAsavatarA ceva mahAveyaNatarA ceva ? ___ haMtA goyamA ! imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe nirayaparisAmaMtesu taM ceva jAva mahAveyaNatarakA cev| evaM jAva adhesttmaae| [93] he bhagavan ! isa ratnaprabhApRthvI ke tIsa lAkha narakAvAsoM meM se pratyeka meM saba prANI saba bhUta, saba jIva, aura saba sattva pRthvIkAyika rUpa meM apkAyika rUpa meM vAyukAyika rUpa meM vanaspatikAyika rUpa meM aura nairayika rUpa meM pUrva meM utpanna hue haiM kyA ? ___ hA~ gautama ! aneka bAra athavA anaMta bAra utpanna hue haiN| isa prakAra saptama pRthvI taka kahanA caahie| vizeSatA yaha hai-jisa pRthvI meM jitane narakAvAsa haiM unakA ullekha vahA~ karanA caahie| . bhagavan ! isa ratnaprabhApRthvI ke narakAvAsoM ke paryantavartI pradezoM meM jo pRthvIkAyika yAvat vanaspatikAyika jIva haiM, ve jIva mahAkarma vAle, mahAkriyA vAle aura mahAAsrava vAle aura mahA vedanA vAle haiM kyA ? hA~, gautama ! ve ratnaprabhApRthvI ke paryantavartI pradezoM ke pRthvIkAyika yAvat vanaspatikAyika jIva mahAkarma vAle, mahAkriyA vAle, mahAAsrava vAle aura mahAvedanA vAle haiN| isI prakAra saptama pRthvI taka kahanA caahie| vivecana-prastuta sUtra meM do mahattvapUrNa prazna aura unake uttara haiN| pahalA prazna hai ki bhagavan ! ukta prakAra ke narakAvAsoM meM saba prANI, saba bhUta, saba jIva aura saba sattva pahale utpanna hue haiM kyA? bhagavAn ne kahA-hA~ gautama ! saba saMsArI jIva ina narakAvAsoM meM pratyeka meM aneka bAra athavA ananta bAra pUrva meM utpanna ho cuke haiN| saMsAra anAdikAla se hai aura anAdikAla se saba saMsArI jIva janma-maraNa karate cale A rahe haiN| ataeva ve bahuta bAra athavA ananta bAra ina narakAvAsoM meM utpanna hue haiN| kahA haiM 'na sA jAI na sA joNI jattha jIvo na jAyai' aisI koI jAti aura aisI koI yoni nahIM hai jahA~ isa jIva neM anantabAra janma-maraNa na kiyA ho| mUla pATha meM prANa, bhUta, jIva aura sattva zabda Aye haiM, inakA spaSTIkaraNa AcAryoM ne isa prakAra kiyA hai - 'dvIndriya, trIndriya aura caturindriya jIvoM kA grahaNa 'prANa' zabda se, vanaspati kA grahaNa 'bhUta' zabda se, paMcendriyoM kA grahaNa 'jIva' zabda se, zeSa rahe pRthvIkAya, apkAya, tejaskAya aura vAyukAya ke jIva 'sattva' zabda se gRhIta hote haiN|' 1. prANA dvitricatuH proktAH bhUtAzca taravaH smRtaaH| jIvAH paMcendriyA jJeyAH zeSAH sattvA udiiritaaH|| Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatIya pratipatti: uddezakArthasaMgrahaNigAthAe~] [257 . prastuta sUtra meM 'puDhavIkAiyattAe jAva vaNassaikAiyattAe' pATha hai| isase sAmAnyatayA pRthvIkayika, apkAyika, tejaskAyika, vAyukAyika aura vanaspatikAyika jIvoM kA grahaNa hotA hai| yahA~ ratnaprabhAdi meM tat tat rUpa meM utpanna hone vAle jIvoM ke viSaya meM pRcchA hai| bAdara tejaskAyika ke rUpa meM jIva ina narakapRthviyoM meM utpanna nahIM hote ataeva unako chor3akara zeSa ke viSaya meM yaha samajhanA caahie| vRttikAra ne aisA hI ullekha kiyA hai| ' ataeva mUlArtha meM aisA hI artha kiyA hai| dUsarA prazna yaha ki kyA ve ratnaprabhAdi ke paryantavartI pRthvIkAyika yAvat vanaspatikAyika jIva mahAkarma vAle, mahAkriyA vAle, mahAAsrava vAle aura mahAvedanA vAle haiM ? bhagavAn ne kahA-hA~ gautama ! ve mahAkarma vAle yAvat mahAvedanA vAle haiN| prastuta prazna kA udbhava isa zaMkA se hotA hai ki ve jIva abhI ekendriya avasthA meM haiN| abhI ve isa sthiti meM nahIM haiM aura na aise sAdhana unake pAsa haiM jinase ve mahA pApakarma aura mahArambha Adi kara sakeM to ve mahAkarma, mahAkriyA, mahAAsrava aura mahAvedanA vAle kaise haiM ? isakA samAdhAna karate hue kahA gayA hai ki una jIvoM ne pUrvajanma meM jo prANAtipAta Adi mahAkriyA kI hai usake adhyavasAyoM se ve nivRtta nahIM hue haiN| ataeva ve vartamAna meM bhI mahAkriyA vAle haiN| mahAkriyA kA hetu mahAAsrava hai| vaha mahAAsrava bhI pUrvajanma meM unake thA isase ve nivRtta nahIM hue ataeva mahAAsrava bhI unake maujUda hai| mahAAsrava aura mahAkriyA ke kAraNa asAtAvedanIyakarma unake pracuramAtrA meM hai, ataeva ve mahAkarma vAle haiM aura isI kAraNa ve mahAvedanA vAle bhI hai| uddezakArthasaMgrahaNI gAthAe~ 94. puDhaviM ogAhittA naragA saMThANameva baahllN| vikkhaMbhaparikkheve vaNNo gaMdho ya phAso ya // 1 // tesiM mahAlayAe uvamA deveNa hoi kaayvyaa| jIvA ya poggalA vakkamati taha sAsayA niryaa||2|| uvavAyaparImANaM avahAruccattameva sNghynnN| saMThANa vaNNa gaMdhA phAsA UsAsamAhAre // 3 // lesA diTThI nANe joguvaoge tA samugdhAyA / tatto khuhA pivAsA viuvvaNA veyaNA ya bhae // 4 // uvavAo purisANaM ovammaM veyaNAe duvihaae| uvvaTTaNa puDhavI u uvavAo savvajIvANaM // 5 // eyAo sNghnnigaahaao| // bIo uddesao smtto|| : 1. 'pRthvIkAyikatayA apkAyikatayA vAyukAyikatayA vanaspatikAyikatayA nairayikatayA utpannAH utpannapUrvAH? bhgvaanaah-hNtetyaadi|-mlyvRtti Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258) [jIvAjIvAbhigamasUtra . [94] isa uddezka meM nimna viSayoM kA pratipAdana huA hai-pRthviyoM kI saMkhyA, kitane kSetra meM narakavAsa haiM, nArakoM ke saMsthAna, tadanantara moTAI, viSkambha, parikSepa (lambAI-caur3AI aura paridhi) varNa, gaMdha, sparza, narakoM kI vistIrNatA batAne hetu deva kI upamA, jIva aura pudgaloM kI unameM vyutkrAnti, zAzvata azAzvata prarUpaNA, upapAta (kahA~ se Akara janma lete haiM), eka samaya meM kitane utpanna hote haiM, apahAra, uccatva, nArakoM ke saMhanana, saMsthAna, varNa, gaMdha, sparza, ucchvAsa, AhAra, lezyA, dRSTi, jJAna, yoga, upayoga, samudghAta, bhUkha-pyAsa, vikurvaNA, vedanA, bhaya, pAMca mahApuruSoM kA saptama pRthvI meM upapAta, dvividha vedanAuSNavedanA zItavedanA, sthiti, udvartanA, pRthvI kA sparza aura sarvajIvoM kA uppaat| // dvitIya uddezaka smpuurnn| Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti tRtIya uddezaka nairayikoM ke viSaya meM aura adhika pratipAdana karane ke lie tRtIya uddezaka kA Arambha kiyA gayA hai| usakA AdisUtra isa prakAra hainArakoM kA pudgalapariNAma 95. imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe neraiyA kerisayaM poggalapariNAmaM pacyaNubbhavamANA viharaMti ? goyamA ! aNiTuM jAva amnnaam| evaM jAva ahesattamAe evaM neyavvaM / ettha kira ativayaMti naravasabhA kesavA jalayarA y| maMDaliyA rAyANo je ya mahAraMbha koddNbii||1|| bhinnamuhutto naraesu hoI tiriyamaNuesu cttaari| devesu addhamAso ukkosa viuvvaNA bhnniy||2|| jo poggalA aNiTThA niyamA so tesi hoi aahaaro| saMThANaM tu jahaNNaM niyamA huMDaM tu nAyavvaM // 3 // asubhA viuvvaNA khalu neraiyANaM u hoi svvesiN| veuvviyaM sarIraM asaMghayaNa huMDasaMThANaM // 4 // assAo uvavaNNo assAo ceva cayai nirybhvN| savyapuDhavIsu jIvo savvesu Thii visesesuM // 5 // uvavAeNa va sAyaM neraiyo deva-kammuNA vaavi| ajjhavasANa nimittaM ahavA kammANubhAveNaM // 6 // neraiyANuppAo ukkosaM pNcjoynnsyaaii| dukkheNAbhiduyANaM veyaNasaya saMpagADhANaM // 7 // acchinimIliyamettaM natthi suhaM dukkhameva pddibddhN| narae neraiyANaM ahonisaM paccamANANaM // 8 // teyAkammasarIrI suhamasarIrA ya je apgjttaa| jIveNa mukkamettA vaccaMti sahassaso bheyaM // 9 // atisIyaM atiuNhaM atikhuhA atibhayaM vaa| niraye neraiyANaM dukkhasayAI avissAmaM // 10 // Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260] [jIvAjIvAbhigamasUtra ettha ya bhinnamahatto poggala asuhA ya hoI assaao| uvavAo uppAo acchisarIrA u boddhavvA // 11 // nArayauddesao tio| se taM neriyaa|| [95] he bhagavan ! isa straprabhApRthvI ke nairayika kisa prakAra ke pudgaloM ke pariNamana kA anubhava karate haiM ? gautama ! aniSTa yAvat amanAma pudgaloM ke pariNamana kA anubhava karate haiN| isI prakAra saptama pRthvI ke nairayikoM taka kahanA caahie| isa saptamapRthvI meM prAyaH karake naravRSabha (laukika dRSTi se var3e samajhe jAne vAle aura ati bhogAsakta) vAsudeva, jalacara, mAMDalika rAjA aura mahA Arambha vAle gRhastha utpanna hote haiM // 1 // nArakoM meM antarmuhUrta, tiryak aura manuSya meM cAra antarmuhUrta aura devoM meM pandraha dina kA uttara vikurvaNA kA utkRSTa avasthAnakAla hai||2|| jo pudgala nizcita rUpa se aniSTa hote haiM, unhIM kA nairayika AhAra (grahaNa) karate haiN| unake zarIra kI AkRti ati nikRSTa aura huMDasaMsthAna vAlI hotI hai // 3 // saba nairayikoM kI uttaravikriyA bhI azubha hI hotI hai| unakA vaikriyazarIra asaMhanana vAlA aura huMDasaMsthAna vAlA hotA hai|| 4 // nAraka jIvoM kA-cAhe ve kisI bhI narakapRthvI ke hoM aura cAhe jaisI sthiti vAle hoM-janma asAtAvAlA hotA hai, unakA sArA nArakIya jIvana duHkha meM hI bItatA hai| (sukha kA leza bhI vahA~ nahIM hai|) // 5 // (ukta kathana kA apavAda batAte haiM-) nairayika jIvoM meM se koI jIva upapAta (janma) ke samaya hI sAtA kA vedana karatA hai, pUrva sAMgatika deva ke nimitta se koI nairayika thor3e samaya ke lie sAtA kA . vedana karatA hai, koI nairayika samyaktva-utpattikAla meM zubha adhyavasAyoM ke kAraNa sAtA kA vedana karatA hai athavA karmAnubhAva se-tIrthaMkaroM ke janma, dIkSA, jJAna tathA nirvANa kalyANaka ke nimitta se sAtA kA vedana karate haiM // 6 // saikar3oM vedanAoM ke avagADha hone ke kAraNa duHkhoM se sarvAtmanA vyApta nairayika (duHkhoM se chaTapaTAte hue) utkRSTa pAMca sau yojana taka Upara uchalate haiM // 7 // rAta-dina duHkhoM se pacate hue nairayikoM ko naraka meM palaka mUMdane mAtra ke lie bhI sukha nahIM hai kintu duHkha hI duHkha sadA unake sAtha lagA huA hai|| 8 // taijasa-kArmaNa zarIra, sUkSmazarIra aura aparyApta jIvoM ke zarIra jIva ke dvArA chor3e jAte hI tatkAla hajAroM khaNDoM meM khaNDita hokara bikhara jAte haiM // 9 // naraka meM nairayikoM ko atyanta zIta, atyanta uSNatA, atyanta bhUkha, atyanta pyAsa aura atyanta bhaya Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti: nArakoM kA pudgalapariNAma ] aura saikar3oM duHkha nirantara (binA ruke hue lagAtAra) bane rahate haiM // 10 // ina gAthAoM meM vikurvaNA kA avasthAnakAla, aniSTa pudgaloM kA pariNamana, azubha vikurvaNA, nitya asAtA, upapAta kAla meM kSaNika sAtA, Upara chaTapaTAte hue uchalanA, akSinimeSa ke lie bhI sAtA na honA, vaikriyazarIra kA bikharanA tathA nArakoM ko hone vAlI saikar3oM prakAra kI vedanAoM kA ullekha kiyA gayA hai|| 11 // [261 tRtIya nAraka uddezaka pUrA huaa| nairayikoM kA varNana samApta huA / vivecana- - isa sUtra evaM gAthAoM me nairayika jIvoM ke AhArAdi pudgaloM ke pariNAma ke viSaya meM ullekha kiyA gayA hai| nAraka jIva jina pudgaloM ko grahaNa karate haiM unakA pariNamana aniSTa, akAnta, apriya, amanojJa, aura amanAma rUpa meM hI hotA hai| ratnaprabhA se lekara tamastamaH prabhA taka ke nairayikoM dvArA gRhIta pudgaloM kA pariNamana azubha rUpa meM hI hotA hai / isI prakAra vedanA, lezyA, nAma, gotra, arati, bhaya, zoka, bhUkha, pyAsa, vyAdhi, ucchvAsa, anutApa, krodha, mAna, mAyA, lobha, ahArasaMjJA, bhayasaMjJA, maithunasaMjJA, parigrahasaMjJA sambandhI sUtra bhI kahane cAhie / arthAt ina 'bIsa kA pariNamana bhI nArakiyoM ke lie azubha hotA hai arthAt aniSTa, akAnta, apriya, amanojJa aura amanAma rUpa hotA hai / yahA~ parigraha saMjJA pariNAma kI vaktavyatA meM caramasUtra saptama pRthvI viSayaka hai aura isake Age prathama gAthA kahI gaI hai ataeva gAthA meM Aye hue 'ettha' pada se saptama pRthvI kA grahaNa karanA caahie| isa saptama pRthvI meM prAya: kaise jIva jAte haiM, usakA ullekha prathama gAthA meM kiyA gayA hai| jo naravRSabha vAsudeva - jo bAhya bhautika dRSTi se bahuta mahimA vAle, bala vAle, samRddhi vAle, kAmabhogAdi meM atyanta Asakta hote haiM, ve bahuta yuddha Adi saMhArarUpa pravRttiyoM meM tathA parigraha eva bhogAdi meM Asakta hone ke kAraNa prAyaH yahA~ saptamapRthvI meM utpanna hote haiM / isI taraha tandulamatsya jaise bhAvahiMsA aura krUra adhyavasAya vAle, vasu Adi mANDalika rAjA tathA subhUma jaise cakravartI tathA mahArambha karane vAle kAlasokarika sarIkhe gRhastha prAya: isa saptama pRthvI meM utpanna hote haiN| gAthA meM AyA huA 'ativayaMti' zabda 'prAyaH' kA sUcaka hai| (1) dUsarI gAthA meM nairayikoM kI tathA prasaMgavaza anya kI bhI vikurvaNA kA utkRSTa kAla batAyA hainArakoM kI utkRSTa vikurvaNA antarmuhUrta kAla taka rahatI hai / tiryaMca aura manuSyoM kI vikurvaNA utkRSTa cAra antarmuhUrta rahatI hai tathA devoM kI vikurvaNA utkRSTa pandraha dina (ardhamAsa) taka rahatI hai / (2) 1. saMgrahaNI gAthAe~ - poggalapariNAme veyaNA ya lesA ya nAma goe ya / araI bhae yasoge, khuhA pivAsA ya vAhI ya // 1 // usAse aNutAve kohe mANe ya mAyalobhe ya / cattAri ya saNNAo neraiyANaM tu pariNAmA // 2 // Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [jIvAjIvAbhigamasUtra jo pudgala aniSTa hote haiM ve hI nairayikoM ke dvArA AhArAdi rUpa meM grahaNa kiye jAte haiM / unake zarIra kA saMsthAna huMDaka hotA hai aura vaha bhI nikRSTatama hotA hai| yaha bhavadhAraNIya ko lekara hai kyoMki uttaravaikriya saMsthAna ke viSaya meM Age kI gAthA meM kahA gayA haiM / (3) 262 ] saba nairayikoM kI vikurvaNA azubha hI hotI hai / yadyapi ve acchI vikriyA banAne kA vicAra karate haiM tathApi pratikUla karmodaya se unakI vaha vikurvaNAM nizcita hI azubha hotI hai| unakA uttaravaikriya zarIra aura upalakSaNa se bhavadhAraNIya zarIra saMhanana rahita hotA hai, kyoMki unameM haDDiyoM kA hI abhAva hai tathA uttaravaikriya zarIra bhI huMDasaMsthAna vAlA hai, kyoMki unake bhavapratyaya se hI huNDasaMsthAna nAmakarma kA udaya hotA hai // 4 // ratnaprabhAdi saba narakabhUmiyoM meM koI jIva cAhe vaha jaghanyasthiti kA ho yA utkRSTa sthiti kA ho, janma ke samaya bhI asAtA kA hI vedana karatA hai| pahale ke bhava meM maraNakAla meM anubhava kiye hue mahAduHkhoM kI anuvRtti hone ke kAraNa vaha janma se hI asAtA kA vedana karatA hai, utpatti ke pazcAt bhI asAtA kA hI anubhava karatA hai aura pUrA nAraka kA bhava asAtA meM hI pUrA karatA hai / sukha kA lezamAtra bhI nahIM hai // 5 // yadyapi Upara kI gAthA meM nArakiyoM ko sadA duHkha hI duHkha honA kahA hai, parantu usakA thor3A sA apavAda bhI hai| vaha isa chaThI gAthA meM batAyA hai upapAta se- koI nAraka jIva upapAta ke samaya meM sAtA kA vedana karatA hai / jo pUrva ke bhava meM dAha yA cheda Adi ke binA sahaja rUpa meM mRtyu ko prApta huA ho vaha adhika saMkliSTa pariNAma vAlA nahIM hotA hai| usa samaya usake na to pUrvabhava meM bAMdhA huA AdhirUpa (mAnasika) duHkha hai aura na kSetrasvabhAva se hone vAlI pIr3A hai aura na paramAdhArmika kRta yA parasparodIrita vedanA hI hai| isa sthiti meM duHkha kA abhAva hone se koI jIva sAtA kA vedana karatA hai / devaprabhAva se - koI jIva deva ke prabhAva se thor3e samaya se lie sAtA kA vedana karatA hai / jaise kRSNa vAsudeva kI vedanA ke upazama ke lie baladeva naraka meM gaye the| isI prakAra pUrvasAMgatika deva ke prabhAva se thor3e samaya ke lie nairayikoM ko sAtA kA anubhava hotA hai| usake bAda to niyama se kSetrasvabhAva se hone vAlI yA anya-anya vedanAe~ unheM hotI hI haiM / adhyavasAya se - koI nairayika samyaktva utpatti ke kAla meM athavA usake bAda bhI kadAcit tathAvidha viziSTa zubha adhyavasAya se bAhya kSetraja Adi vedanAoM ke hote hue bhI sAtA kA anubhava karatA hai / Agama meM kahA hai ki samyaktva kI utpatti ke samaya jIva ko vaisA hI pramoda hotA hai jaise kisI janmAndha ko netralAbha hone se hotA hai / isake bAda bhI tIrthaMkaroM ke guNAnumodana Adi viziSTa bhAvanA bhAte hue bAhya kSetraja vedanA ke sahabhAva meM bhI ve sAtodaya kA anubhava karate haiM / karmAnubhava se - tIrthaMkaroM ke janma, dIkSA, jJAna tathA nirvANa kalyANaka Adi bAhya nimitta ko lekara Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti: nArakoM kA pudgalapariNAma ] tathA tathAvidha sAtAvedanIyakarma ke vipAkodaya ke nimitta se nairayika jIva kSaNabhara ke lie sAtA kA anubhava karate haiM // 6 // nairayika jIva kuMbhiyoM meM pakAye jAne para tathA bhAle Adi se bhidyamAna hone para bhaya se trasta hokara chaTapaTAte hue pAMca sau yojana taka Upara uchalate haiM / jaghanya se eka kosa aura utkarSa se pAMca sau yojana uchalate hai| aisA bhI kahIM pATha hai ' // 7 // [263 nairayika jIvoM ko, jo rAta - dina narakoM meM pacate rahate haiM, unheM A~kha mUMdane jitane kAla ke lie (nimeSamAtra ke lie) bhI sukha nahIM hai / vahA~ sadA duHkha hI duHkha hai, nirantara duHkha hai // 8 // nairayikoM ke vaikriya zarIra ke pudgala una jIvoM dvArA zarIra chor3ate hI hajAroM khaNDoM meM chinna-bhinna hokara bikhara jAte haiN| isa prakAra bikharane vAle anya zarIroM kA kathana bhI prasaMga se kara diyA hai / taijasa kArmaNa zarIra, sUkSma zarIra arthAt sUkSma nAmakarma ke udaya vAle paryApta aura aparyApta jIvoM ke zarIra, audArika zarIra, vaikriya aura AhAraka zarIra bhI carmacakSuoM dvArA grAhya ne hone se sUkSma haiM tathA aparyApta jIvoM ke zarIra jIvoM dvArA chor3e jAte hI bikhara jAte haiN| unake paramANuoM kA saMghAta chinna-bhinna ho jAtA hai // 9 // una nAraka jIvoM ko narakoM meM ati zIta, ati uSNatA, ati tRSA, ati bhUkha, ati bhaya Adi saikar3oM prakAra ke duHkha nirantara hote rahate haiM // 10 // ukta dasa gAthAoM ke pazcAt gyArahavIM gAthA meM pUrvokta saba gAthAoM meM kahI gaI bAtoM kA saMkalana kiyA gayA hai jo mUlArtha se hI spaSTa hai| isa prakAra nAraka varNana kA tRtIya uddezaka pUrNa / isake sAtha hI nairayikoM kA varNana bhI pUrA huA // 1. 'neraiyANuppAo gAuya ukkosa paMcajoyaNasayAI' iti kvacit pAThaH / Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti tiryagadhikAra tRtIya pratipatti ke narakoddezaka meM tIna uddezaka kahe gaye haiN| ukta tIna uddezakoM meM naraka aura nAraka ke sambandha meM vividha prakAra kI jAnakAriyA~ dI gaI haiN| cAra prakAra ke saMsArasamApanaka jIvoM ke pratipatti meM prathama bhedarUpa nAraka kA varNana karane ke pazcAt aba kramaprApta tiryaMcoM kA adhikAra kahate haiMtiryakyonikoM ke bheda . 96.[1] se kiM taM tirikkhajoNiyA? .. tirikkhajoNiyA paMcavihA paNNattA, taM jahA egiMdiya-tirikkhajoNiyA, beiMdiya-tirikkhajoNiyA, teiMdiya-tirikkhajoNiyA, caridiya-tirikkhajoNiyA, pNciNdiy-tirikkhjonniyaa| se kiM taM egiMdiya-tirikkhajoNiyA ? egidiya-tirikkhajoNiyA paMcavihA paNNattA, taM jahA puDhavikAiya-egiMdiya-tirikkhajoNiyA jAva vnnssikaaiy-egiNdiy-tirikkhjonniyaa| se kiM taM puDhavikAiya-egidiya-tirikkhajoNiyA? puDhavikAiyA duvihA paNNattA, taM jahA-suhuma puDhavikAiya egiMdiya tirikkhajoNiyA, bAdara puDhavikAiya egidiya tirikkhajoNiyA y| se kiM taM suhuma puDhavikAiya egiMdiya tirikkhajoNiyA ? suhuma puDhavikAiya egiMdiya0 duvihA paNNattA, taM jahApajjatta suhuma0 apajjatta suhuma puDhavi0 / se taM suhumaa| se kiM taM bAdara puDhavikAiya0 ? / bAdara puDhavikAiya0 duvihA paNNattA, taM jahA-pajjatta bAdara pu0, apajjatta bAdara puDhavikAiya egidiya tirikkhjonniyaa| se taM puDhavikAiya egiNdiy| se kiM taM AukkAiya egiMdiya tirikkhajoNiyA? AukkAya emiMdiya0 duvihA paNNattA, evaM jaheva puDhavikAiyANaM taheva caukkao bhedo jAva vnnssikaaiyaa| se taM vaNassaikAiya egiNdiyaa| [96) (1) tiryakyonika jIvoM kA kyA svarUpa hai ? tiryakyonika jIva pAMca prakAra ke kahe gaye haiM, yathA Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti:tiyaMga adhikAra] [265 1. ekendriya tiryakyonika, 2. dvIndriya tiryakyonika, 3. trIndriya tiryakyonika, 4. caturindriya tiryakyonika aura 5. paMcendriya tirykyonik| ekendriya tiryakyonika kA kyA svarUpa hai ? ekendriya tiryakyonika pAMca prakAra ke haiM, yathApRthvIkAyika ekendriya ti. yAvat vanaspatikAyika tirykyonik| pRthvIkAyika ekendriya ti. kA kyA svarUpa hai ? ve do prakAra ke haiM, yathA-sUkSma pRthvIkAyika e. ti. aura bAdara pRthvIkAyika e. ti.| sUkSma pRthvIkAyika ekendriya tiryakyonika kyA haiM ? ve do prakAra ke haiM, yathA-paryApta sUkSma pRthvIkAyika e. ti. aura aparyApta sUkSma pRthvIkAyika e. tirykyonik| yaha sUkSmapRthvIkAyika kA varNana huaa| bAdara pRthvIkAyika kyA haiM ? ve do prakAra ke haiM-paryApta bAdara pRthvIkAyika aura aparyApta bAdara pRthviikaayik| yaha bAdara pRthvIkAyika e. ti. kA varNana huaa| yaha pRthvIkAyika ekendriya tiryakyonikoM kA varNana huaa| apkAyika ekendriya tiryakyonika kyA haiM ? ve do prakAra ke haiM, isa prakAra pRthvIkAyika kI taraha cAra bheda kahane caahie| vanaspatikAki eke. tiryakyonika paryanta aise hI bheda kahane caahie| yaha vanaspatikAyika eke. tiryakyonikoM kA kathana huaa| 96.[2] se kiM taM beiMdiya tirikkhajoNiyA ? beiMdiya tirikkhajoNiyA duvihA paNNattA, taM jahApajjatta beiMdiya tirikkhajoNiyA, apajjatta beiMdiya tirikkhjonniyaa| se taM beiMdiya tirikkhajoNiyA evaM jAva cauridiyA / paMciMdiya tirikkhajoNiyA tivihA paNNattA, taM jahAjalayara paMciMdiya ti0 thalayara paMciMdiya ti0 khahayara paMciMdiya tirikkhjonniyaa| se kiM taM jalayara paMciMdiya tirikkhajoNiyA ? ' jalayara paMciM ti0 joNiyA duvihA paNNattA, taM jahA saMmUcchimajalayarapaMciMdiya tirikkhajoNiyA ya gabbhavakkaMtiyajalayarapaMciMdiya tirikkhajoNiyA y| se kiM taM sammucchima jalayara paMciM0 ti0 joNiyA ? saMmucchima jalayara paMciM0 ti0 joNiyA duvihA paNNattA, taM jahA pajjattagasaMmUcchima0, apajjattagasaMmucchima0 jalayarA, setaM samucchima jalayara paMciM0 ti0 jonniyaa| se kiM taM gabbhavakkaMtiya jalayara paMciMdiya tirikkhajoNiyA ? Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266] [jIvAjIvAbhigamasUtra gabbhavakkaMtiya jalayara0 duvidhA paNNattA, taM jahA pajjattaga gabbhavakkaMtiya0,apajjattaga gabbhavakkaMtiya0 |se taMgabbhavakkaMtiya jlyraa| se taM jalayara paMciMdiya tirikkhjonniyaa| se kiM taM thalayara paMciMdiya tirikkhajoNiyA ? thalayara paMciMdiya ti0 jo0 duvihA paNNattA, taM jahAcauppayathalayarapaMciMdiya0, parisappa thalayara paMciMdiya tirikkhjonniyaa| se kiM taM cauppayathalayara paMciMdiya tirikkhajoNiyA ? cauppayathalayara paM0 ti0 jo0 duvihA paNNattA, taM jahA saMmucchima caThappayathalayara paMciMdiya0 gabbhavakkaMtiya cauppayathalayara paMciMdiya iitarikkhaMjoNiyA y| jaheva jalayarANaM taheva caukkao bhedo, se taM cauppadathalayara paMciMdiya tirikkhjonniyaa| se kiM taM parisappa thalayara paMciMdiya tirikkhajoNiyA ? parisappathalayara0 dudhihA paNNattA, taM jahA-uragaparisappathalayara paMciMdiya ti0, bhuyagaparisappa thalayara paMciMdiya ti0|| se kiM taM uragaparisappa thala0 paM0 tirikkhajoNiyA ? uragaparisappa 0 duvihA paNNattA,taM jahA-jaheva jalayarANaM taheva caukkao bhedo| evaM bhuyagaparisappANa vibhANiyavvaM / setaM bhuyaga parisappa0, setaMthalayara paMciMdiya tirikkhjonniyaa| se kiM taM khahayara paMciMdiya tirikkhajoNiyA ? khahayara0 duvihA paNNattA, taM jahA-saMmucchima khahayara paMciMdiya tirikkhajoNiyA, gabbhavakkaMtiya khahayara paMciMdiya tirikkhajoNiyA y| se kiM taM saMmucchimakhahayara0 ? . saMmucchimakhahayara0 duvihA paNNattA, taM jahApajjatattaga saMmucchima khaha0, apajjattaga saMmu0 khaha0 y| evaM gabbhavakkaMtiyA vi| khahayara paMciMdiya tirikkhajoNiyA NaM bhaMte ! kaivihe joNisaMgahe paNNatte? goyamA ! tivihe joNisaMgahe paNNate, taM jahA-aMDayA poyayA sNmucchimaa| aMDayA tivihA paNNattA, taM jahA-itthI, purisA, nnpuNsgaa| potayA tivihA paNNattA, taM jahA-itthI, purisA, nnpuNsgaa| tattha NaM je te saMmucchimA te savve nnpuNsgaa| 96. [2] dvIndriya tiryakyonika jIvoM kA svarUpa kyA hai ? ve do prakAra ke haiM, yathA-paryApta dvIndriya aura aparyApta dviindriy| yaha dvIndriya tiryakyonikoM kA varNana huaa| isI prakAra caturindriyoM taka kahanA caahie| Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatIya pratipatti:tiryag adhikAra] [267 paMcendriya tiryakyonika kyA haiM ? ve tIna prakAra ke haiM, yathA-jalacara paMcendriya ti., sthalacara paMcendriya ti. aura khecara paMcendriya tirykyonik| jalacara paMcendriya tiryakyonika kyA haiM ? ve do prakAra ke haiM, yathA-sammUrchima jalacara paMcendriya tiryaMca aura garbhavyutkrAntika jalacara paMcendriya tiryNc| sammUrchima jalacara paMce. ti. kyA haiM ? ve do prakAra ke haiM, yathA-paryApta saMmUrchima aura aparyApta sammUrchima jalacara paMcendriya tirykyonik| yaha sammUrchima jalacaroM kA kathana huaa| garbhavyutkrAntika jalacara paMcendriya ti. kyA haiM ? ve do prakAra ke haiM, yathA-paryApta garbhavyutkrAntika aura aparyApta garbhavyutkrAntika jalacara paMcendriya tiryNc| yaha garbhavyutkrAntika jalacaroM kA varNana huaa| sthalacarapaMcendriya tiryakyonika kyA haiM ? ve do prakAra ke haiM, yathA-catuSpadasthalacara paMcendriya aura parisarpasthalacara paMcendriya tirykyonik| catuSpada sthalacara paMcendriya kyA haiM ? ve do prakAra ke haiM, yathA-sammUrchima catuSpadasthalacara paMcendriya aura garbhavyutkrAntika catuSpadasthalacara paMcendriya tiryNc| jaisA jalacaroM ke viSaya meM kahA vaise cAra bheda inake bhI jAnane caahie| yaha catuSpadasthalacara paMcendriya tiryaMcoM kA kathana huaa| parisarpasthalacara paMcendriya tiryaMca kyA haiM ? ve do prakAra ke haiM, yathA-uragaparisarpasthalacara paMcendriya tiryaMca aura bhujagaparisarpa sthalacara paMcendriya tiryNc| uragaparisarpasthalacara paMcendriya tiryakyonika kyA haiM ? ve do prakAra ke haiM, yathA-jaise jalacaroM ke cAra bheda kahe vaise yahA~ bhI kahane caahie| isI taraha bhujagaparisoM ke bhI cAra bheda kahane caahie| yaha bhujagaparisaoNM kA kathana huaa| isake sAtha hI sthala cendriya tiryaMcoM kA kathana bhI pUrA huaa| khecara paMcendriya tiryakyonika ? ve do prakAra ke haiM, yathA-sammUrchima khecara paM. ti. aura garbhavyutkrAntika khecara paM. tirykyonik| sammUrchima khecara pa. ti. kyA haiM ? ve do prakAra ke haiM, yathA-paryAptasammUrchima khecara paM. ti. aura aparyAptasammUrchima khecara paMcendriya tirykyonik| isI prakAra garbhavyutkrAntika ke sambandha meM bhI kahanA caahie| he bhagavan ! khecara paMcendriya tiryakyonikoM kA yonisaMgraha kitane prakAra kA kahA gayA hai ? Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 ] [jIvAjIvAbhigamasUtra ___ gautama ! tIna prakAra kA yonisaMgraha kahA gayA haiM, yathA-aNDaja, potaja aura sammUrchima / aNDaja tIna prakAra ke kahe gaye haiM-strI, puruSa aura npuNsk|potj tIna prakAra ke haiM strI, puruSa aura napuMsaka. sammUrchima saba napuMsaka hote haiN| vivecana-tiryakyonikoM ke bheda pAThasiddha hI haiM, ataeva spaSTatA kI AvazyakatA nahIM hai| kevala yonisaMgraha kI spaSTatA isa prakAra hai ___ yonisaMgraha kA artha hai-yoni (janma) ko lekara kiyA gayA bhed| pakSiyoM ke janma tIna prakAra ke haiM-aNDa se hone vAle, yathA mora Adi; pota se hone vAle vAgulI Adi aura sammUrchima janma vAle pakSI haiM-khaJjarITa aadi| vaise sAmAnyatayA cAra prakAra kA yonisaMgraha hai-1. jarAyuja 2. aNDaja 3. potaja aura 4.smmuurchim| pakSiyoM meM jarAyuja kI prasiddhi nahIM hai| phira bhI aNDaja ko chor3akara zeSa saba jarAyuja ajarAyuja garbhajoM kA potaja meM samAveza karane para tIna prakAra kA yonisaMgraha saMgata hotA hai| aNDaja tInoM prakAra ke haiM-strI, puruSa aura npuNsk| potaja bhI tInoM liMga vAle haiN| sammUrchima janma vAle napuMsaka hI hote haiM, kyoMki unake napusaMkaveda kA udaya avazya hI hotA hai| dvAraprarUpaNA 97. [1] eesiM NaM bhaMte ! jIvANaM katilesAo paNNattAo? goyamA ! challesAo paNNattAo, taM jahA-kaNhalesA jAva sukklesaa| te NaM bhaMte ! jIvA kiM sammadiTTI micchAdiTThI, sammAmicchadiTTI? goyamA ! sammadiTThI vi micchadiTThI vi sammAmicchadiTThI vi| te NaM bhaMte ! jIvA kiM NANI aNNANI? goyamA ! NANI vi, aNNANI vi, tiNNi NANAI tiNNi aNNANAiM bhynnaae| te NaM bhaMte ! jIvA kiM maNajogI, vaijogI, kAyajogI ? goyamA ! tivihA vi| bhaMte ! jIvA kiM sAgArovauttA aNAgArovauttA? gAyamA ! sAgArovauttA vi aNAgArovauttA te NaM bhaMte ! jIvA kao uvavajaMti, kiM na to uvavajaMti, tirikkhajoNiehiM uvavajjati ? pucchaa| goyamA ! asaMkheja vAsAuya akammabhUmaga aMtaradIvaga vajehiMto uvvti| aNDaja ko chor3akara zeSa saba jarAyu vAle yA binA jarAyu vAle garbhavyutkrAntika paMcendriyoM kA potaja meM samAveza kiyA gayA hai| ataeva tIna prakAra kA yonisaMgraha kahA hai, cAra prakAra kA nhiiN| vaise pakSiyoM meM jarAyuja hote hI nahIM haiM, ataeva yahAM tIna prakAra kA yonisaMgraha kahA hai| Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti: tiryag adhikAra ] tesiM NaM bhaMte! jIvANaM kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA ? goyamA ! jahaNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM paliovamassa asaMkhejjai bhAgaM / tesiM NaM bhaMte! jIvANaM kati samugdhAyA paNNattA ? goyamA ! paMca samugdhAyA paNNattA, taM jahA - vedaNAsamugdhAe jAva teyAsamugdhAe / te NaM bhaMte ! jIvA mAraNAMtiyasamugdhAeNaM kiM samohayA maraMti, asamohayA maMrati ? gomA ! samohayA vi maraMti, asamohayA vi maraMti / NaM bhaMte! jIvA aNaMtaraM uvvaTTittA kahiM gacchaMti ? kahiM uvavajjaMti ? kiM neraiesu uvavajjaMti, tirikkhajoNiesu uvavajjaMti / pucchA ? gomA ! evaM uvvavaTTaNA bhANiyavvA jahA vakkaMtIe taheva / tesiM NaM bhaMte ! jIvANaM kai jAtikulakoDijoNipamuha sayasahassA paNNattA ? goyamA ! bArasa jAtikulakoDijoNipamuha sayasahassA / [97] (1) he bhagavan ! ina jIvoM (pakSiyoM) ke kitanI lezyAe~ haiM ? gautama ! chaha lezyAe~ ho sakatI haiM- kRSNalezyA yAvat zuklalezyA / (dravya aura bhAva se chahoM lezyAyeM sambhava haiM, kyoMki vaise pariNAma ho sakate haiM / ) he bhagavan ! ye jIva samyagdRSTi hai, mithyAdRSTi haiM yA samyagmithyAdRSTi haiM / gautama ! samyagdRSTi bhI haiM, mithyAdRSTi bhI haiM aura mizradRSTi bhI haiN| [269 bhagavan ! ve jIva jJAnI haiM yA ajJAnI haiM ? gautama ! jJAnI bhI haiM aura ajJAnI bhI haiN| jo jJAnI hai ve do yA tIna jJAna vAle haiM aura jo ajJAnI haiM ve do yA tIna ajJAna vAle haiN| bhagavan ! ve jIva kyA manayogI, haiM, vacanayogI haiM, kAyayogI haiM ? gautama ! ve tInoM yoga vAle haiN| bhagavan ! ve jIva sAkAra - upayoga vAle haiM yA anAkAra - upayoga vAle haiM ? gautama ! sAkAra - upayoga vAle bhI haiM aura anAkAra- upayoga vAle bhI haiM / bhagavan ! ve jIva kahA~ se Akara utpanna hote haiM kyA nairayikoM se Ate haiM yA tiryakyoni se Ate haiM ityAdi prazna kahanA cAhie / gautama ! asaMkhyAta varSa kI Ayu vAloM, akarmabhUmikoM aura antadvapikoM ko chor3akara saba jagaha se utpanna hote 1 he bhagavan ! una jIvoM kI sthiti kitane kAla kI hai ? gautama ! jaghanya se antarmuhUrta aura utkRSTa palyopama kA asaMkhyAtavAM bhAga - pramANa sthiti hai / bhagavan ! una jIvoM ke kitane samudghAta kahe gaye haiM ? Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270] [jIvAjIvAbhigamasUtra gautama ! pAMca samudghAta kahe gaye haiM, yathA-vedanAsamudghAta yAvat taijasasamudghAta / bhagavan ! ve jIva mAraNAMtikasamudghAta se samavahata hokara marate haiM yA asamavahata hokara marate haiM? gautama ! samavahata hokara bhI marate haiM aura asamavahata hokara bhI marate haiN| bhagavan ! ve jIva marakara anantara kahA~ utpanna hote haiM ? kahA~ jAte haiM ? kyA nairayikoM meM paidA hote haiM, tiryakyonikoM meM paidA hote haiM ? Adi prazna karanA caahie| ___ gautama ! jaise prajJApanA ke vyutkrAntipada meM kahA gayA hai, vaisA yahA~ kahanA caahie| (dUsarI pratipatti meM vaha kahA gayA haiM, vahA~ dekheN|) he bhagavan ! una jIvoM kI kitane lAkha yonipramukha jAtikulakoTi kahI gaI haiM ? gautama ! bAraha lAkha yonipramukha jAtikulakoTi kahI gaI haiM / vivecana-khecara (pakSiyoM) meM pAye jAne vAle lezyA, dRSTi, jJAna, yoga, upayoga Adi dvAroM kI spaSTatA mUla pATha se hI siddha hai| vyutkrAntipada se udvartanA samajhanI cAhie, aisI sUcanA yahA~ kI gaI hai| prajJApanAsUtra meM vyutkrAntipada hai aura usameM jo udvartanA kahI gaI hai vaha yahA~ samajhanI hai| isI jIvAbhigama sUtra kI dvitIya pratipatti meM usako batAyA gayA hai so jijJAsu vahA~ bhI dekha sakate haiN| isa sUtra meM khecara kI yonipramukha jAtikulakoDI bAraha lAkha kahI hai| jAtikulayoni kA sthUla udAharaNa pUrvAcAryoM ne isa prakAra batAyA hai-jAti se bhAvArtha hai tiryagjAti, usake kula haiM-kRmi, kITa, vRzcika aadi| ye kula yonipramukha haiM arthAt eka hI yoni meM aneka kula hote haiM, jaise chaH gaNa yoni meM kRmikula, kITakula, vRzcikakula aadi| athavA 'jAtikula' ko eka pada mAnA jA sakatA hai| jAtikula aura yoni meM paraspara yaha vizeSatA hai ki eka hI yoni meM aneka jAtikula hote haiM-yathA eka hI chaHgaNa yoni meM kRmijAtikula, kITajAtikula aura vRzcikajAtikula ityaadi| isa prakAra eka hI yoni meM avAntara jAtibheda hone se aneka yonipramukha jAtikula hote haiN| dvAroM ke sambandha meM saMgrahaNI gAthA isa prakAra hai joNIsaMgaha lessA diTThI nANe ya joga uvoge| uvavAya ThiI samugghAya cayaNaM jAI-kulavihI u|| pahale yonisaMgraha, phira lezyA, dRSTi, jJAna, yoga, upayoga, upapAta, sthiti, samudghAta, cyavana, jAtikulakoTi kA isa sUtra meM pratipAdana kiyA gayA hai| 97.[2] bhuyaMgaparisappathalayara paMciMdiya tirikkhayoNiyANaM bhaMte ! kativihe joNIsaMgahe paNNatte ? goyamA ! tivihe joNisaMgahe paNNatte, taM jahA-aMDayA, poyayA saMmucchimA; evaM jahA khahayarANaM taheva ; NANataM jahanneNaM aMtomuhurta ukkoseNaM puvykoddii| uvvaTTittA doccaM puDhaviM gacchaMti, Nava jAtikulakoDI joNIpamuha sayasahassA bhavaMtIti makkhAyaM, sesaM thev| Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatIya pratipatti:tiyaMga adhikAra] [271 uragaparisappathalayara paMciMdiyatirikkhajoNiyANaM bhaMte ! pucchA, jaheva bhuyagaparisappANaM taheva,NavaraM ThiI jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM puSakoDI, uvvaTTittAjAvapaMcami puDhaviMgacchaMti, dsjaatikulkoddii| cauppayathalayara paMciMdiya tirikkhajoNiyANaM pucchA, goyamA ! duvihe, paNNatte,taM jahAjarAuyA (poyayA) ya sammucchimA y| se kiM taM jarAuyA (poyayA) ? tivihA paNNattA, taM jahA-itthI, purisA, npuNsgaa| tattha NaM je te saMmucchimA te savve npuNsyaa| tesiMNaM bhaMte ! jIvANaM kati lessAo paNNattAo? se jahA pkkhiinnN| NANataM ThiI jahanneNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM tiNNi paliovamAiM; uvyaTTittA cautthiM puDhaviM gacchaMti, dasa jaatikulkoddii| jalayarapaMcidiya tirikkhayoNiyANaM pucchA,jahA bhuyagaparisappANaM,NavaraM uvvaTTittAjAva ahesattamaM puDhaviM, addhaterasa jAtikulakoDI joNipamuhasayasahassA paNNattA / cariMdiyANaM bhaMte ! kai jAtikulakoDI joNIpamuhasayasahassA paNNattA ? * goyamA ! nava jAikulakoDI joNipamuhasayasahassA smkkhaayaa| teiMdiyANaM pucchA, goyamA ! aTTha jAikula jAva smkkhaayaa| beiMdiyANaM bhaMte ! kai jAikula pucchA, goyamA ! satta jAikulakoDI joNipamuhasayasahassA, pnnnnttaa| [97] (2) he bhagavan ! bhujaparisarpasthalacara paMcendriya tiryaMcayonikoM kA kitane prakAra kA yonisaMgraha kaha gayA hai ? gautama ! tIna prakAra kA yonisaMgraha kahA gayA hai, yathA-aNDaja, potaja aura smmuurchim| isa taraha jaisA khecaroM meM kahA vaisA, yahA~ bhI kahanA caahie| vizeSatA yaha hai-inakI sthiti jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa pUrvakoTi hai| ye marakara cAroM gati meM jAte haiN| naraka meM jAte haiM to dUsarI pRthvI taka jAte haiN| inakI nau lAkha jAtikulakoDI kahI gaI haiN| zeSa pUrvavat / bhagavan ! uraparisarpasthalacara paMcendriya tiryakyonikoM kA yonisaMgraha kitane prakAra kA hai ? ityAdi prazna kahanA caahie| gautama ! jaise bhujaparisarpa kA kathana kiyA, vaisA yahA~ bhI kahanA caahie| vizeSatA yaha hai ki inako sthiti jaghanya se antarmuhUrta aura utkRSTa pUrvakoTi hai| ye marakara yadi naraka meM jAveM to pAMcavIM pRthvI taka jAte haiN| inakI dasa lAkha jAtikulakoDI haiN| catuSpadasthalacara paMcendriya tiryakyonikoM kI pRcchA ? gautama ! inakA yonisaMgraha do prakAra kA haiM, yathA jarAyuja (potaja) aura smmuurchim| jarAyuja tIna prakAra ke haiM, yathA-strI, puruSa aura npuNsk| jo sammUrchima haiM ve saba napuMsaka haiM / he bhagavan ! una jIvoM Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [jIvAjIvAbhigamasUtra kI kitanI lezyAeM kahI gaI haiM, ityAdi saba khecaroM kI taraha kahanA caahie| vizeSatA isa prakAra haiinakI sthiti jaghanya antarmuhUrta, utkRSTa tIna palyopama hai| marakara yadi naraka meM jAveM to cauthI narakapRthvI taka jAte haiN| inakI dasa lAkha jAtikulakoDI haiM / 272 ] jalacara paMcendriya tiryakyonikoM kI pRcchA ? gautama ! jaise bhujaparisarpoM kA kahA vaise kahanA / vizeSatA yaha hai ki ye marakara yadi naraka meM jAveM to saptama pRthvI taka jAte haiN| inakI sAr3he bAraha lAkha jAtikulakoDI kahI gaI haiN| he bhagavan ! caturindriya jIvoM kI kitanI jAtikulakoDI kahI gaI haiM ? gautama ! nau lAkha jAtikulakoDI kahI gaI haiM / he bhagavan ! trIndriya jIvoM kI kitanI jAtikulakoDI haiM ? gautama ! ATha lAkha jAtikulakoDI kahI haiM / bhagavan ! dvIndriyoM kI kitanI jAtikulakoDI haiM ? gautama ! sAta lAkha jAtikuM lakoDI haiM / vivecana - anya saba kathana pAThasiddha hI hai / kevala catuSpadasthalacara paMcendriya tiryakyonikoM kA yonisaMgraha do prakAra kA kahA hai, yathA- poyayA ya sammucchimA ya / yahA~ potaja meM aNDajoM se bhinna jitane bhI jarAyuja yA ajarAyuja garbhaja jIva haiM unakA samAveza kara diyA gayA hai| ataeva do prakAra kA yonisaMgraha kahA hai, anyathA go Adi jarAyuja haiM aura sarpAdi aNDaja haiM- ye do prakAra aura eka sammUrcchima yoM tIna prakAra kA yonisaMgraha kahA jaataa| lekina yahA~ do hI prakAra kA kahA hai, ataeva potaja meM jarAyuja ajarAyuja saba garbhajoM kA samAveza samajhanA caahie| yahA~ taka yoni jAtIya jAtikulakoTi kA kathana kiyA, aba bhinna jAtIya kA avasara prApta hai ataeva bhinna jAtIya gaMdhAMgoM kA prarUpaNa karate haiM gaMdhAMga prarUpaNa 98. kai NaM bhaMte ! gaMdhA paNNattA ? kai NaM bhaMte ! gaMdhasayA paNNattA ? goyamA ! sattagaMdhA sattagaMdhasayA paNNattA / kaNaM bhaMte ! puphphajAi - kulakoDIjoNipamuha-sayasahassA paNNattA ? goyamA ! solasa pupphajAtikulakoDI joNIpamuhasayasahassA paNNattA, taM jahA - cattAri jalayANaM, cattAri thalayANaM, cattAri mahArukkhiyANaM, cattAri mahAgummiyANaM / kai NaM bhaMte ! vallIo kai vallisayA paNNattA ? goyamA ! cattAri vallIo cattAri vallisayA paNNattA / kai NaM bhaMte ! layAo kati layAsayA paNNattA ? goyamA ! aTThalayAo, aTThalayAsayA paNNattA / Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti: gaMdhAMga prarUpaNa ] [ 273 kai NaM bhaMte ! hariyakAyA hariyakAyasayA paNNattA ? goyamA ! o hariyakAyA tao hariyakAyasayA paNNattA-phalasahassaM ca viMTabaddhANaM, phalasahassaM ya NAlabaddhANaM, te savve haritakAyameva samoyaraMti / te evaM samaNugammamANA samaNugammamANA evaM samaNugAhijjamANA 2, evaM samaNupehijjamANA 2, evaM samaNuciMtijjamANA 2, eesu ceva dosu kAsu samoyaraMti, taM jahA - tasakAe ceva thAvarakAe ceva / evameva sapuvvAvareNaM AjIviyadiTTaMteNaM caurAsIti jAtikulakoDI joNipamuhasayasahassA bhavaMtIti mkkhaayaa| haiM / ) [98] he bhagavan ! gaMdha (gaMdhAMga) kitane kahe gaye haiM ? he bhagavan ! gandhazata kitane haiM ? gautama ! sAta gaMdha (gaMdhAMga) haiM aura sAta hI gandhazata haiM / he bhagavan ! phUloM kI kitanI lAkha jAtikulakoDI kahI gaI haiM ? gautama ! phUloM kI solaha lAkha jAtikulakoDI kahI gaI haiM, yathA- cAra lAkha jalaja puSpoM kI, cAra lAkha sthalaja puSpoM kI, cAra lAkha mahAvRkSoM ke phUloM kI aura cAra lAkha mahAgulmika phUloM kI / he bhagavan ! valliyA~ aura vallizata kitane prakAra ke haiM ? gautama ! valliyoM ke cAra prakAra haiM aura cAra vallizata hai / ( valliyoM ke cAra sau avAntara bheda he bhagavan ! latAe~ kitanI haiM aura latAzata kitane ? gautama ! ATha prakAra kI latAe~ haiM aura ATha latAzata haiM / arthAt ( ATha sau latA ke avAntara bheda haiM / ) bhagavan ! haritakAya kitane haiM aura haritakAyazata kitane haiM ? gautama ! haritakA tIna prakAra ke haiM aura tIna hI haritakAyazata haiN| (arthAt haritakAya kI tIna sau avAntara jAtiyAM haiN|) biMTabaddha phala ke hajAra prakAra aura nAlabaddha phala ke hajAra prakAra, ye saba haritakAya meM hI samAviSTa haiN| isa prakAra sUtra ke dvArA svayaM samajhe jAne para, dUsaroM dvArA sUtra se samajhAye jAne para, arthAlocana dvArA cintana kiye jAne para aura yuktiyoM dvArA punaH punaH paryAlocana karane para saba do kAyoM meMtrasakAya aura sthAvarakAya meM samAviSTa hote haiM / isa prakAra pUrvApara vicAraNA karane para samasta saMsArI jIvoM kI (AjIvika dRSTAnta se) caurAsI lAkha yonipramukha jAtikulakoDI hotI haiM, aisA jinezvaroM ne kahA hai / vivecana---yahA~ mUlapATha meM 'gaMdhA' pATha hai, yaha pada ke ekadeza meM padasamudAya ke upacAra se 'gaMdhAGga' kA vAcaka samajhanA caahie| arthAt 'gaMdhAMga' kitane haiM, yaha prazna kA bhAvArtha hai / dUsarA prazna hai ki gaMdhAMga kI kitanI sau avAntara jAtiyAM haiN| bhagavAn ne kahA- gautama ! sAta gaMdhAGga haiM aura sAtasau gaMdhAMga kI upajAtiyAM haiN| moTe rUpa meM sAta gaMdhAMga isa prakAra batAye haiM - 1. mUla, 2. tvak, 3. kASTha, 4. niryAsa, 5. patra, 6. phUla aura 7. phala / mustA, vAlukA, usIra Adi 'mUla' zabda se gRhIta hue haiN| suvarNa chAla Adi tvak haiM / candana, Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274] [jIvAjIvAbhigamasUtra aguru Adi kASTha se liye gaye haiN| kapUra Adi niryAsa haiN| patra se jAtipatra, tamAlapatra, kA grahaNa hai| puSpa se priyaMgu, nAgara kA grahaNa hai| phala se jAyaphala, ilAyacI, lauMga Adi kA grahaNa huA hai| ye sAta moTe rUpa meM gaMdhAMga haiN| ina sAta gaMdhAMgoM ko pAMca varNa se guNita karane para paiMtIsa bheda hue| ye surabhigaMdha vAle hI haiM ataH eka se guNita karane para (35 x 1= 35) paiMtIsa hI hue| eka-eka varNabheda meM dravyabheda se pAMca rasa pAye jAte haiM ataH pUrvokta 35 ko 5 se guNita kareM para 175 (35 x 5= 175) hue| vaise sparza ATha hote haiM kintu yathoktarUpa gaMdhAMgoM meM prazasta sparzarUpa mRdu-laghu-zIta-uSNa ye cAra sparza hI vyavahAra se parigaNita hote haiM ataeva pUrvokta 175 bhedoM ko 4 se guNita karane para 700 (175 x 4 = 700) gaMdhAMgoM kI avAntara jAtiyAM hotI haiM / isake pazcAt puSpoM kI kulakoTi ke viSaya meM prazna kiyA gayA hai| uttara meM prabhu ne kahA ki phUloM kI 16 lAkha kulakoTiyAM haiN| jala meM utpanna hone vAle kamala Adi phUloM kI cAra lAkha kulakoTi haiN| koraNTa Adi sthalaja phUloM kI cAra lAkha kulakoTi (upajAtiyAM) haiN| mahubA Adi mahAvRkSoM ke phUloM kI cAra lAkha kulakoTi haiM aura jAti Adi mahAgulmoM ke phUloM kI cAra lAkha kulakoTI haiN| isa prakAra phUloM kI solaha lAkha kulakoTi ginAI haiN| valliyoM ke cAra prakAra aura cArasau upajAtiyAM kahI haiM / mUla rUpa se valliyoM ke cAra prakAra haiM aura avAntara jAtibheda se cArasau prakAra haiN| cAra prakAroM kI spaSTatA upalabdha nahIM hai| mUla TIkAkAra ne bhI inakI spaSTatA nahIM kI hai| latA ke mUlabheda ATha aura upajAtiyAM AThasau haiM haritakAya ke mUlataH tIna prakAra aura avAntara tInasau bheda haiN| haritakAya ke tIna prakAra haiM-jalaja, sthalaja aura ubhyj| pratyeka kI sau-sau upajAtiyAM haiM, isalie haritakAya ke tInasau avAntara bheda kahe haiN| baiMgana Adi bITa vAle phaloM ke hajAra prakAra kahe haiM aura nAlabaddha phaloM ke bhI hajAra prakAra haiN| ye saba tIna sau hI prakAra aura anya bhI tathAprakAra ke phalAdi saba haritakAya ke antargata Ate haiN| haritakAya vanaspatikAya ke antargata aura vanaspati sthAvarakAya meM aura sthAvarakAya kA jIvoM meM samAveza ho jAtA hai| isa prakAra sUtrAnusAra svayaM samajhane se yA dUsaroM ke dvArA samajhAyA jAne se arthAlocana rUpa se vicAra karane se, yukti Adi dvArA gahana cintana karane se, pUrvApara paryAlocana se saba saMsArI jIvoM kA ina do-trasakAya 1. mUlatayakaTThanijjAsapattapupphaphalameva gNdhNgaa| vaNNAduttarabheyA gaMdharasayA muNeyavvA // 1 // asya vyAkhyAnarUpaM gAthAdvayaMmutthAsuvaNNachallI aguru vAlA tamAlapattaM ca / taha ya piyaMgu jAIphalaM ca jAIe gNdhNgaa||1|| guNaNAe sattasayA paMcahiM vaNNehi surbhigNdhennN| rasapaNaeNaM taha phAsehiM ya cauhiM pasatthehiM // 2 // Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti :vimAnoM ke viSaya meM prazna] [275 aura sthAvarakAya meM samavatAra hotA hai| isa viSaya meM AjIva dRSTAnta samajhanA caahie| arthAt jisa prakAra 'jIva' zabda meM samasta trasa, sthAvara, sUkSma-bAdara paryApta-aparyApta aura SaTkAya Adi kA samAveza hotA haiM, usI prakAra ina caurAsI lAkha jIvayoniyoM meM samasta saMsAravartI jIvoM kA samAveza samajhanA caahie| ___ yahA~ jo caurAsI lAkha yoniyoM kA ullekha kiyA haiM, yaha upalakSaNa hai| isase anyAnya bhI jAtikulakoTi samajhanA caahie| kyoMki pakSiyoM kI bAraha lAkha, bhujaparisarpa kI nau lAkha, uraparisarpa kI daza lAkha, catuSpadoM kI daza lAkha, jalacaroM kI sADhe bAraha lAkha, caturindriyoM kI nau lAkha, trIndriyoM kI ATha lAkha, dvIndriyoM kI sAta lAkha, puSpajAti kI solaha lAkha-inako milAne se sADhe tirAnavai lAkha hotI hai, ataH yahA~ jo caurAsI lAkha yoniyoM kA kathana kiyA gayA hai vaha upalakSaNamAtra hai| anyAnya bI kulakoTiyAM hotI haiN| anyatra kulakoTiyAM isa prakAra ginAI haiM pRthvIkAya kI 12 lAkha, apkAya kI sAta lAkha, tejaskAya kI tIna lAkha, vAyukAya kI sAta lAkha, vanaspatikAya kI aTThAvIsa lAkha, dvIndriya kI sAta lAkha, trIndriya kI ATha lAkha, caturindriya kI nau lAkha, jalacara kI sADhe bAraha lAkha, sthalacara kI dasa lAkha, khecara kI bAraha lAkha, uraparisarpa kI dasa lAkha, bhujaparisarpa kI nau lAkha, nAraka kI paccIsa lAkha, devatA kI chavvIsa lAkha, manuSya kI bAraha lAkha, kula milAkara eka karor3a sADhe sityANu lAkha kulakoTiyAM haiN| ___ caurAsIlAkha jIvayoniyoM kI parigaNanA isa prakAra bhI saMgata hotI hai-trasa jIvoM kI jIvayoniyAM 32 lAkha haiN| vaha isa prakAra-do lAkha dvIndriya kI, do lAkha trIndriya kI, do lAkha caturindriya kI, cAra lAkha tiryakpaMcendriya kI, cAra lAkha nAraka kI, cAra lAkha deva kI aura caudaha lAkha manuSyoM kI-ye kula milAkara 32 lAkha trasajIvoM kI yoniyAM haiN| sthAvarajIvoM kI yoniyAM 52 lAkha haiM-sAta lAkha pRthvIkAya kI , sAta lAkha apkAya kI,7 lAkha tejaskAya kI, 7 lAkha vAyukAya kI, 24 lAkha vanaspati kI-yoM 52 lAkha sthAvarajIvoM kI yoniyAM haiN| trasa kI 32 lAkha aura sthAvara kI 52 lAkha milakara 84 lAkha jIvayoniyAM haiN| vimAnoM ke viSaya meM prazna 99. atthi NaM bhaMte ! vimANAI / sotthiyANi sotthiyAvattAI sotthiyapabhAI sotthiyakantAiM, sotthiyavannAiM, sotthiyalesAiMsotthiyajjhayAiM sotthiyasiMgArAI,sotthiyakUDAI, sotthiyasiTThAI sotthiyauttaravaDiMsagAI ? haMtA atthi| te NaM vimANA kemahAlayA paNNattA ? goyamA ! jAvaie NaM sUrie uvei jAvaieNaM ya sUrie atthamai evaiyA tiNNovAsaMtarAiM atthegaiyassa devassa ekke vikkame siyaa|se NaM deve tAe ukkiTThAe turiyAe jAva divvAe 1. TIkAkara ke anusAra 'acciyAiM acciyAvattAI' ityAdi pATha hai| Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 ] [jIvAjIvAbhigamasUtra devagaie vIivayamANe vIivayamANe jAva egAhaM vA duyAhaM vA ukkoseNaM chammAsA vIivaejjA, atthegaiyA vimANaM vIivaejjA atthegaiyA vimANaM no vIivaejjA, emahAlayA NaM goymaa| te vimANA pnnnnttaa| atthi NaM bhaMte ! vimANAI 'accINi accirAvattAiM taheva jAva accuttaravaDiMsagAI ? haMtA atthi| te vimANA kemahAlayA paNNattA? goyamA ! evaM jahA sotthiyAINi NavaraM evaiyAiM paMca uvAsaMtarAiM atthegaiyassa devassa ege vikkame siyA, sesaM taM cev| asthi NaM bhaMte ! vimANAI kAmAI kAmAvattAI jAva kAmuttaravaDiMsagAI ? haMtA atthi| te NaM bhaMte ! vimANA kemahAlayA paNNattA ? goyamA ! jahA sotthINi NavaraM satta uvAsaMtarAiM vikkame, sesaM thev| asthi NaM bhaMte ! vimANAI vijayAI vejayaMtAI jayaMtAI aparAjitAiM? haMtA atthi| te NaM bhaMte ! vimANA kemahAliyA paNNattA ? goyamA ! jAvaie sUrie udeha evaiyAiM nava ovAsaMtarAiM, sesaM taM ceva No ceva NaM te vimANe vIivaegjA emahAlayA NaM vimANA paNNattA, samaNAuso! . tirikkhajoNiyauddesao smtto| 1 [99] he bhagavan ! kyA svastika nAmavAle, svastikAvarta nAmavAle, svastikaprabha, svastikakAnta, svastikavarNa, svastikalezya, svastikadhvaja, svastikazRMgAra, svastikakUTa, svastikaziSTa aura svastikottarAvatasaMka nAmaka vimAna haiM ? hA~, gautama ! haiN| bhagavan ! ve vimAna kitane bar3e haiM ? gautama ! jitanI dUrI se sUrya udita hotA dIkhatA hai aura jitanI dUrI se sUrya asta hotA dIkhatA hai (yaha eka avakAzAntara hai), aise tIna avakAzAntarapramANa kSetra kisI deva kA eka vikrama (padanyAsa) ho aura vaha deva usa utkRSTa, tvarita yAvat divya devagati se calatA huA yAvat eka dina, do dina utkRSTa chaha mAsa taka calatA jAya to kisI vimAna kA to pAra pA sakatA hai aura kisI vimAna kA pAra nahIM pA sakatA hai| he gautama ! itane bar3e ve vimAna kahe gaye haiN| he bhagavan ! kyA arci, arcirAvarta Adi yAvat arciruttarAvataMsaka nAma ke vimAna haiM ? hA~, gautama ! haiN| 1. TIkAkara ke anusAra 'sotthiyAi' Adi pATha yahA~ hai| Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatIya pratipatti:vimAnoM ke viSaya meM prazna [277 bhagavan ! ve vimAna kitane bar3e kahe gaye haiM ? gautama ! jaisI vaktavyatA svastika Adi vimAnoM kI kahI hai, vaisI hI yahA~ kahanA caahie| vizeSatA yaha hai ki yahA~ vaise pAMca avakAzAntara pramANa kSetra kisI deva kA eka padanyAsa (eka vikrama) kahanA caahie| zeSa vahI kathana hai| he bhagavan ! kyA kAma, kAmAvarta yAvat kAmottarAvataMsaka vimAna haiM ? hA~, gautama ! haiN| bhagavan ! ve vimAna kitane bar3e haiM ? gautama ! jaisI vaktavyatA svastikAdi vimAnoM kI kahI hai vaisI hI kahanA caahiye| vizeSatA yaha hai ki yahA~ vaise sAta avakAzAntara pramANa kSetra kisI deva kA eka vikrama (padanyAsa) kahanA caahie| zeSa saba vahI kathana hai| hai bhagavan ! kyA vijaya, vaijayaMta, jayaMta aura aparAjita nAma ke vimAna haiM ? hA~, gautama ! haiN| * bhagavan ! ve vimAna kitane bar3e haiM? gautama ! vahI vaktavyatA kahanI cAhie yAvat yahA~ nau avakAzAntara pramANa kSetra kisI eka deva kA padanyAsa kahanA caahie| isa tIvra aura divyagati se vaha deva eka dina, do dina utkRSTa chaha mAsa taka calatA rahe to kinhIM vimAnoM ke pAra pahuMca sakatA hai aura kinhI vimAnoM ke pAra nahIM pahuMca sakatA hai| he AyuSman zramaNa ! itane bar3e vimAna ve kahe gaye haiN| prathama tiryakyonika uddezaka puurnn| vivecana-prastuta sUtra meM vizeSa nAma vAle vimAnoM ke viSaya meM tathA unake vistAra ke sambandha meM praznottara haiN| 'vimAna' zabda kI vyutpatti vRttikAra ne isa prakAra kI hai-jahA~ vi-vizeSarUpa se puNyazAlI jIvoM ke dvArA manyante-tadgata sukhoM kA anubhava kiyA jAtA hai ve vimAna haiN| ___ vimAnoM ke nAmoM meM yahA~ prathama svastika Adi nAma kahe gaye haiM, jabaki vRttikAra malayagiri ne pahale arci, arcirAvarta Adi pATha mAnakara vyAkhyA kI hai| unhoMne svastika, svastikAvarta Adi nAmoM kA ullekha dUsare nambara para kiyA hai| isa prakAra nAma ke krama meM antara hai| vaktavyatA eka hI hai| vimAnoM kI mahattA ko batAne ke lie deva kI upamA kA sahArA liyA gayA hai| jaise koI deva sarvotkRSTa dina meM jitane kSetra meM sUrya udita hotA hai aura jitane kSetra meM vaha asta hotA hai itane kSetra ko avakAzAntara kahA jatA hai, aise tIna avakAzAntara jitane kSetra ko (vaha deva) eka padanyAsa se pAra kara letA hai| isa prakAra kI utkRSTa, tvarita aura divyagati se lagAtAra eka dina, do dina aura utkRSTa chaha mAsa taka calatA 1. vizeSataH puNyaprANibhimanyante-tadgatasaukhyAnubhavanenAnubhUyante iti vimaanaani| Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 ] [jIvAjIvAbhigamasUtra rahe to bhI vaha kisI vimAna ke pAra pahuMca jAtA hai aura kisI vimAna ko pAra nahIM kara sakatA haiM / itane bar3e vaha vimAna haiN| jambUdvIpa meM sarvotkRSTa dina meM karkasakrAnti ke prathama dina meM sUrya saiMtAlIsa hajAra do sau tresaTha yojana aura eka yojana ke 21/60 bhAga ( ikkIsa sAThiyA bhAga) jitanI dUrI se udita hotA huA dIkhatA hai / 1 4726329/. yojana usakA udayakSetra hai aura itanA hI usakA astakSetra hai| udaya aura astakSetra milakara 9452649. yojana kSetra kA parimANa hotA hai / yaha eka avakAzAntara kA parimANa hai| yahA~ aise tIna avakAzAntara hone se usakA parimANa aTThAIsa lAkha tIna hajAra pAMca sau assI yojana aura eka yojana ke /.. bhAga (28, 03, 580 / ) itanA usa deva ke eka padanyAsa kA parimANa hotA hai| itane sAmarthyavAlA koI deva lagAtAra eka dina, do dina utkRSTa chaha mAsa taka calatA rahe to bhI una vimAnoM meM se kinhIM kA pAra pA sakatA hai aura kinhI kA nahIM / itane bar3e ve vimAna haiN| svastika Adi vimAnoM kI mahattA ke viSaya meM yaha upamA hai| arci; arciravarta Adi kI mahattA ke uttara meM vahI saba jAnanA cAhie, antara yaha hai ki yahA~ pAMca avakAzAntara jitanA kSetra usa deva ke eka padanyAsa kA pramANa samajhanA caahie| kAma, kAmAvarta Adi vimAnoM kI mahattA meM bhI vahI saba jAnanA cAhie, kevala deva ke padanyAsa kA pramANa sAta avakAzAntara samajhanA cAhie / vijaya, vaijayaMta, jayaMta aura aparAjitoM ke viSaya meM bhI vahI jAnanA caahie| antara yaha hai ki yahA~ nau avakAzAntara jitanA kSetra usa deva ke eka padanyAsa kA pramANa samajhanA caahie| he AyuSman zramaNa ! ve vimAna itane bar3e haiM / // prathama tiryak uddezaka pUrNa // 1. jAvai udei sUro jAvai so atthamei avareNaM / tiyapaNasattanavaguNaM kAThaM patteyaM patteyaM // 1 // sIyAlIsa sahassA do ya sayA joyaNANa tevaTThA / igavIsa saTTibhAgA kakkhaDamAiMmi peccha narA // 2 // 2. evaM duguNaM kAThaM guNijjae tipaNasattamAIhiM / AgayaphalaM ca jaM taM kamaparimANaM viyANAhi / / 3 // cattAri vi sakammehiM, caMDAigaIhiM jaMti chammAsaM / tahavi ya na jaMti pAraM kesiMci surA vimANAiM // 4 // Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti tiryagyonika adhikAra kA dvitIyoddezaka tiryakyoni adhikAra meM prathama uddezaka kahane ke bAda kramaprApta dvitIya uddezaka kA avasara hai| usakA Adi sUtra isa prakAra hai [100] kaivihA NaM bhaMte ! saMsArasamAvaNNagA jIvA paNNattA ? goyamA ! chavvihA paNNattA, taM jahA-puDhavikAiyA jAva tskaaiyaa| se kiM taM puDhavikAiyA? puDhavikAiyA duvihA paNNattA, taM jahA-suhamapuDhavikAiyA ya bAdarapuDhavikAiyA y| se kiM taM suhamapuDhavikAiyA ? suhumapuDhavikAiyA duvihA paNNattA, taM jahA-pajjattagA ya apajjatagA ya / se taM suhumpuddhvikaaiyaa| se kiM taM bAdarapuDhavikAiyA ? bAdarapuDhavikAiyA duvihA paNNattA, taM jahA-pajjattagA ya apagjattagA y| evaM jahA paNNavaNApade, saNhA sattavihA paNNattA, kharA aNegavihA paNNattA, jAva asaMkhegjA, se taM baadrpuddhvikaaiyaa| se taM puddhvikaaiyaa| evaM jahA paNNavaNApade taheva niravasesaM bhANiyavvaM jAva vaNapphaikAiyA, evaM jAva jattheko tattha siyA saMkhejjA siyA asaMkhejjA siyA annNtaa| se taM bAdaravaNapphaikAiyA, se taM vnnssikaaiyaa| se kiM taM tasakAiyA? tasakAiyA cauvvihA paNNattA, taM jahA-beiMdiyA, teiMdiyA, cAridiyA, pNciNdiyaa| se kiM taM beiMdiyA ? beiMdiyA aNegavidhA paNNattA, evaM jaM ceva paNNavaNApade taM ceva niravasesaM bhANiyavvaM jAva savvaTThasiddhagadevA, se taM aNuttarovavAiyA, se taM devA, se taM paMceMdiyA, se taM tskaaiyaa| [100] he bhagavan ! saMsArasamApanaka jIva kitane prakAra ke kahe gaye haiM ? gautama ! chaha prakAra ke kahe gaye haiM, yathA-pRthvIkAyika yAvat trskaayik| pRthvIkAyika jIva kitane prakAra ke haiM ? pRthvIkAyika jIva do prakAra ke haiM-sUkSmapRthvIkAyika aura baadrpRthviikyik| sUkSmapRthvIkAyika kitane prakAra ke haiM ? sUkSmapRthvIkAyika do prakAra ke haiM-paryApta aura aparyApta / yaha sUkSmapRthvIkAyika kA kathana huaa| Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 ] [jIvAjIvAbhigamasUtra bAdara pRthvIkAyika kyA haiM ? bAdarapRthvIkAyika do prakAra ke haiM - paryApta aura apryaapt| isa prakAra jaisA prajJApanApada meM kahA, vaisA kahanA caahie| zlakSNa (mRdu) pRthvIkAyika sAta prakAra ke haiM aura kharapRthvIkAyika aneka prakAra ke kahe gaye haiM, yAvat ve asaMkhyAta haiN| yaha bAdarapRthvIkAyikoM kA kathana huaa| yaha pRthvIkAyikoM kA kathana huA / isa prakAra jaisA prajJApanApada meM kahA vaisA pUrA kathana karanA caahie| vanaspatikAyika taka aisA hI kahanA cAhie, yAvat jahA~ eka vanaspatikAyika jIva hai vahA~ kadAcit saMkhyAta, kadAcit asaMkhyAta aura kadAcit ananta vanaspatikAyika jAnanA caahie| yaha bAdaravanaspatikAyika kA kathana huA / yaha vanaspatikAyikoM kA kathana huA / kAyika jIva kyA haiM ? ve cAra prakAra ke kahe gaye haiM, yathA-dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura paMcendriya / dvIndriya jIva kyA haiM ? ve aneka prakAra ke kahe gaye haiM / isa prakAra jaisA prajJApanApada meM kahA gayA haiM, vaha sampUrNa kathana taba taka karanA cAhie jaba taka sarvArthasiddha devoM kA adhikAra hai| yaha anuttaropapAtika devoM kA kathana huaa| isake sAtha hI devoM kA kathana huA, isake sAtha hI paMcendriyoM kA kathana huA aura sAtha hI sakAya kA kathana bhI pUrA huaa| vivecana - yahA~ chaha prakAra ke saMsArasamApannaka jIva haiM, aisA pratipAdana karanevAle AcAryoM kA mantavya batAyA gayA hai / 1. pRthvIkAya, 2. apkAya, 3. tejaskAya, 4. vAyukAya, 5. vanaspatikAya aura 6. trasakAya - ina chaha bhedoM meM saba saMsArI jIvoM kA samAveza ho jAtA hai| isa prasaMga para vahI saba kahA gayA haiM jo pahale trasa aura sthAvara kI pratipatti meM kahA gayA hai| ataeva inake viSaya meM prajJApanAsUtra ke prathama pada meM kahI gaI vaktavyatA ke anusAra vaktavyatA jAnanI cAhie, aisI sUcanA sUtrakAra ne yahA~ pradAna kI hai| jijJAsu jana vahA~ se vizeSa jAnakArI prApta kara sakate haiM / pRthvIkAyikoM ke viSayameM vizeSa jAnakArI 101. kaivihA NaM bhaMte ! puDhavI paNNattA ? goyamA ! chavvihA puDhavI paNNattA, taM jahA - saNhApuDhavI, suddhapuDhavI, bAluyApuDhavI, maNosilApuDhavI, sakkarApuDhavI, kharapuDhavI / sahA puDhavI NaM bhaMte! kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA ? goyamA ! jahantreNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM egaM vAsasahassaM / suddhapuDhavIe pucchA, goyamA ! jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM baarsvaasshssaaiiN| bAluyApuDhavIe pucchA, goyamA ! jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM coddasavAsasahassAiM / maNosilApuDhavIe pucchA, goyamA ! jahantreNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM solasavAsasahassAiM / sakkarApuDhavIe pucchA, goyamA ! jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM aTThArasavAsasahassAiM / kharapuDhavIe pucchA, goyamA ! jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM bAvIsavAsasahassAiM / Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti: pRthvIkAyikoM ke viSaya meM vizeSa jAnakArI] [281 neraiyANaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA ? goyamA ! jahanneNaM dasavAsasahassAiM ukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAiM ThiI; evaM savvaM bhANiyavvaM jAva svvtttthsiddhdevtti| jIve NaM bhaMte ! jIve tti kAlao kevacciraM hoi ? goyamA ! svvddhN| puDhavikAie NaM bhaMte ! puDhavikAietti kAlao kevacciraM hoi ? goyamA ! savvaddhaM / evaM jAva tskaaie| [10] he bhagavan ! pRthvI kitane prakAra kI kahI hai ? gautama ! pRthvI chaha prakAra kI kahI gaI hai, yathA-zlakSNa (mRdu) pRthvI, zuddhapRthvI, bAlukApRthvI, manaHpRthvI, zarkarApRthvI aura khrpRthvii| he bhagavan ! zlakSNapRthvI kI kitanI sthiti hai ? gautama ! jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa ekahajAra varSa / he bhagavan ! zuddhapRthvI kI kitanI sthiti hai ? gautama ! jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa bArahahajAra varSa / he bhagavan ! bAlukApRthvI kI pRcchA ? gautama ! jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa caudahahajAra varSa / he bhagavan ! manaHzilApRthvI kI pRcchA ? gautama ! jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa solahahajAra varSa / he bhagavan ! zarkarApRthvI kI pRcchA ? gautama ! jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa aThArahahajAra varSa / he bhagavan ! kharapRthvI kI pRcchA ? gautama ! jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa bAvIsahajAra varSa / bhagavan ! nairayikoM kI kitanI sthiti kahI hai ?. gautama ! jaghanya dasa hajAra varSa aura utkRSTa tetIsa sAgaropama kI sthiti hai| isa prakAra sarvArthasiddha ke devoM taka kI sthiti (prajJApanA ke sthiti pada ke anusAra) kahanI caahie| bhagavan ! jIva, jIva ke rUpa meM kaba taka rahatA hai ? gautama ! saba kAla taka jIva jIva hI rahatA hai| bhagavan ! pRthvIkAyika jIva pRthvIkAyika ke rUpa meM kaba taka rahatA hai ? gautama ! (pRthvIkAya sAmAnya kI apekSA) sarvakAla taka rahatA hai| isa prakAra trasakAya taka kahanA Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 ] cAhie / vivecana - prastuta sUtra meM pRthvIkAyika Adi ke viSaya meM kaI viziSTa viSayoM kA ullekha karane lie puna: pRthvIviSayaka prazna kiye gaye haiN| pRthvI ke prakAroM ke sambandha meM kiye gaye prazna ke uttara meM prabhu ne pharamAyA hai ki pRthvI chaha prakAra kI hai 1. zlakSNApRthvI- yaha mRdu mulAyama miTTI kA vAcaka hai| yaha cUrNita ATe ke samAna mulAyama hotI hai| 2. zuddhapRthvI - parvatAdi ke madhya meM jo miTTI hai vaha zuddhapRthvI hai / 3. bAlukApRthvI- bArIka reta bAlukApRthvI hai / 4. manaHzilApRthvI - mainazila Adi manaHzilApRthvI hai| 5. zarkarApRthvI - kaMkara, muruNDa Adi zarkarApRthvI hai| 6. kharapRthvI - pASANa rUpa pRthvI kharApRthvI hai| ukta chaha prakAra kI pRthvI kA nirUpaNa karane ke pazcAt unakI kAlasthiti ke viSaya meM prazna kiye gaye haiN| uttara meM kahA gayA hai ki [jIvAjIvAbhigamasUtra 1. zlakSNapRthvI kI sthiti jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa eka hajAra varSa hai| 2. zuddhapRthvI kI sthiti jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa bArahahaz2Ara varSa hai| 3. bAlukApRthvI kI sthiti jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa caudahahajAra varSa hai| 4. manaHzilApRthvI kI sthiti jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa solahahajAra varSa hai / 5. zarkarApRthvI kI sthiti jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa aThArahahajAra varSa hai / 6. kharapRthvI kI sthiti jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa bAvIsahajAra varSa hai| 1 pRthvIsthiti yantra jaghanya antarmuhUrta antarmuhUrta antarmuhUrta pRthvI kA prakAra 1. zlakSNapRthvI 2. zuddhapRthvI 3. bAlukApRthvI 4. manaHzilA pRthvI 5. zarkarApRthvI 6. kharapRthvI antarmuhUrta antarmuhUrta antarmuhUrta 1. sahA ya suddha bAlua maNosilA sakkarA ya kharapuDhavI / iga bAra codasa solaDhAra bAvIsa sayasahassA // 1 // utkRSTa sthiti eka hajAra varSa bArahahajAra varSa caudahahajAra varSa solahahajAra varSa aThArahahajAra varSa bAvIsahajAra varSa sthitinirUpaNa kA prasaMga hone se caubIsa daNDaka ke krama se nairayikoM Adi kI sthiti ke viSaya meM prazna haiN| ye prazna aura unake uttara prajJApanApada ke caturtha sthitipada ke anusAra sarvArthasiddha ke devoM taka Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti: pRthvIkAyikoM ke viSaya meM vizeSa jAnakArI ] kI sthiti taka samajha lenA caahie| vahA~ vistAra ke sAtha sthiti kA varNana hai / ataeva yahA~ usakA ullekha na karate hue vahA~ se jAna lene kI sUcanA kI gaI hai| yaha bhavasthiti viSayaka kathana karane ke pazcAt kAyasthitiviSayaka prazna hai ki jIva kitane samaya taka jIvarUpa meM rahatA hai| kAyasthiti kA artha hai - jIva kI sAmAnyarUpa athavA vizeSarUpa se jo vivakSita paryAya hai usameM sthita rahanA / bhavasthiti meM vartamAna bhava kI sthiti gRhIta hotI hai aura kAyasthiti meM jaba taka jIva apane jIvanarUpa paryAya se yukta rahatA hai taba taka kI sthiti vivakSita hai| prakRta prasaMga meM jIva kI kAyasthiti pUchI gaI hai / jo prANoM ko dhAraNa kare vaha jIva hai / prANa do prakAra ke haiM - dravyaprANa aura bhaavpraann| pAMca indriyAM, mana-vacana-kAMya ye tIna bala, Ayu aura zvAsocchvAsa ye dasa dravyaprANa haiM aura jJAna, darzana, sukha aura vIrya ye cAra bhAvaprANa hai / ' yahA~ donoM prakAra ke prANoM kA grahaNa hai| ataH prazna kA bhAva yaha huA ki jIva prANa dhAraNarUpa jIvatva kI apekSA se kaba taka rahatA hai ? bhagavAn ne uttara diyA ki sarvakAla ke lie jIvarUpa meM rahatA hai| vaha saMsArI avasthA meM dravya-bhAvaprANoM ko lekara aura muktAvasthA meM bhAvaprANoM ko lekara jIvita rahatA hai, ataeva sarvAddhA ke lie jIva jIvarUpa meM rahatA hai| eka kSaNa aisA nahIM hai ki jIva apanI isa jIvanAvasthA se rahita ho jAya / athavA 'jIva' pada se yahA~ kisI eka khAsa jIva kA grahaNa nahIM huA kintu jIva sAmAnyaM kA grahaNa huA hai| ataeva prANadhAraNa lakSaNa jIvatva mAnane meM bhI koI doSa nahIM hai / arthAt jIva jIva ke rUpa meM sadA rahegA hI / vaha sadA jiyA hai, jItA hai aura jItA rhegaa| isa prakAra jIva ko lekara sAmAnya jIva kI apekSA kAyasthiti kahI gaI hai / isI prakAra pRthvIkAya Adi ke viSaya meM bhI sAmAnya vivakSA jAnanI caahie| pRthvIkAya bhI pRthvIkAyarUpa meM sAmAnyarUpa se sadaiva rahegA hI koI bhI samaya aisA nahIM hogA jaba pRthvIkAyika jIva nahIM rheNge| isalie unakI kAyasthiti sarvAddhA kahI gaI hai| isa prakAra gati, indriya, kAyAdi dvAroM se jisa prakAra prajJApanA ke aThArahaveM 'kAyasthiti' nAmaka pada meM kAyasthiti kahIM gaI hai, vaha saba yahA~ kaha lenI cAhie / ' dvAra bAvIsa haiM -- [ 283 1. jIva, 2. gati, 3. indriya, 4. kAya, 5. yoga, 6. veda, 7. kaSAya, 8. lezyA, 9. samyaktva, 10. jJAna, 11. darzana, 12. saMyata, 13. upayoga, 14. AhAra, 15. bhASaka, 16. paritta, 17. paryApta, 18. sUkSma, 19. saMjJI, 20 bhavasiddhika, 21 astikAya aura 22. carama / isa prakAra pRthvIkA kI taraha ap, tejas, vAyu, vanaspati aura trasakAya sambandhI sUtra bhI samajha lene caahie| 1. paMcendriyANi trividhaM balaM ca, ucchvAsa- niHzvAsamathAnyadAyuH / prANA dazaite bhagavadbhiruktAsteSAM viyojIkaraNaM tu hiMsA // 1 // 'jJAnAdayastu bhAvaprANA, mukto'pi jIvati sa tehiM / ' 2. jIva gaiMdiya kAe joe vee kasAya lessA ya / sammatta nANadaMsaNa saMjaya uvaoga AhAre // 1 // bhAsaga parittapajjatta suhumasaNNI bhavatthi carime ya / eesiM tu payANaM kAyaThiI hoi nAyavvA // 2 // Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284] [jIvAjIvAbhigamasUtra nirlepa sambandhI kathana 101-2. paDappannapuDhavikAiyA NaM bhaMte ! kevaikAlassa NillevA siyA ? goyamA ! jahaNNapade asaMkhejjAhiM ussappiNI-osappiNIhi ukkosapae asaMkhejjAhiM ussappiNI osappiNIhiM , jahannapadao ukkosapae asaMkhejjaguNo, eva jAva pdduppnnvaaukkaaiyaa| paDuppannavaNapphaikAiyA NaM bhaMte ! kevaikAlassa pillevA siyA ? goyamA ! paDuppannavaNapphaikAiyA jahaNNapade apadA ukkosapade apadA, paDuppannavaNapphaikAiyA NaM Natthi nillevnnaa| paDuppannatasakAiyANaM pucchA, jahaNNapade sAgarovamasayapuhuttassa, ukkosapae sAgarovamasayapuhuttassa, jahaNNapadA ukkosapae visesaahiyaa| [101-2] bhagavan ! abhinava (tatkAla utpadyamAna) pRthvIkAyika jIva kitane kAla meM nirlepa ho sakate haiM ? gautama ! jaghanya se asaMkhyAta urarpiNI-avasarpiNI kAla meM aura utkRSTa se bhI asaMkhyAta utsarpiNIavasarpiNI kAla meM nirlepa (khAlI) ho sakate haiN| yahA~ jaghanya pada se utkRSTa pada meM asaMkhyAtaguNa adhikatA jAnanI caahie| isI prakAra abhinava vAyukAyika taka kI vaktavyatA jAnanI cAhie bhagavan ! abhinava (tatkAla utpadyamAna) vanaspatikAyika jIva kitane samaya meM nirlepa ho sakate gautama ! pratyutpannavanaspatikAyikoM ke lie jaghanya aura utkRSTa, donoM padoM meM aisA nahIM kahA jA sakatA ki ye itane samaya meM nirlepa ho sakate haiN| ina jIvoM kI nirlepanA nahIM ho sktii| (kyoMki ye anantAnanta haiN|) bhagavan ! pratyutpannatrasayakAyika jIva kitane kAla meM nirlepa ho sakate haiM ? gautama ! jaghanya pada meM sAgaropama zatapRthaktva aura utkRSTa pada meM bhI sAgaropama zatapRthaktva kAla meM nirlepa ho sakate haiN| jaghanyapada se utkRSTa meM vizeSAdhikatA samajhanI caahie| _ vivecana-nirlepatA kA artha hai-yadi pratisamaya eka-eka jIva kA apahAra kiyA jAya to kitane samaya meM ve jIva sabake saba apahRta ho jAyeM arthAt vaha AdhArasthAna una jIvoM se khAlI ho jaay| pratyutpanna arthAt abhinava utpadyamAna pRthvIkAyika jIvoM kA yadi pratisamaya eka-eka ke mAna se apahAra kiyA jAya to kitane samaya meM ve sabake saba apahata ho sakeMge, yaha prazna kA Azaya hai| isake uttara meM kahA gayA hai ki jaghanya se arthAt jaba eka samaya meM kama se kama utpanna hote haiM, usa apekSA se yadi pratyeka samaya meM eka-eka jIva apahRta kiyA jAve to unake pUre apaharaNa hone meM asaMkhyAta utsarpiNiyAM aura asaMkhyAta Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti: nirlepa sambandhI kathana ] avasarpiNiyAM samApta ho jaaveNgii| isI prakAra utkRSTa se eka hI kAla meM jaba ve adhika se adhika utpanna hote haiM usa apekSA se bhI yadi unameM eka-eka samaya meM eka-eka jIva kA apahAra kiyA jAve to bhI unake pUre apaharaNa meM asaMkhyAta utsarpiNiyAM aura asaMkhyAta avasarpiNiyAM samApta ho jAveMgI taba ve pUre apahRta hoNge| jaghanya pada vAle abhinava utpadyamAna pRthvIkAyika jIvoM kI apekSa jo utkRSTa padavartI abhinava pRthvIkAyika jIva utpanna hote haiM ve asaMkhyAtaguNa adhika haiN| kyoMki jaghanya padokta asaMkhyAta se utkRSTa padokta asaMkhyAta asaMkhyAtaguNa adhika hai / [ 285 isI taraha abhinava, apkAyika tejaskAyika aura vAyukAyika jIvoM kI nirlepanA samajhanI caahie| abhinava vanaspatikAyika jIvoM kI nirlepanA sambandhI prazna ke uttara meM kahA gayA hai ki una jIvoM kI na to jaghanyapada meM aura na utkRSTapada meM nirlepanA sambhava hai / kyoMki ve jIva anantAnanta haiM / ataeva ve 'itane samaya meM nirlipta yA apahRta ho jAveMge' aisA kahanA sambhava nahIM hai / ukta pada dvArA ve nahIM kahe jA sakate, ataeva unheM 'apada' kahA gayA hai / pratyupanna trasakAyika jIvoM kI nirlepanA kA kAla jaghanyapada meM sAgaropamazatapRthaktva hai arthAt do sau sAMgaropama se lekara nau sau sAgaropama jitane kAla meM una abhinava trasakAyika jIvoM kA apahAra sambhava hai / utkRSTa meM bhI yahI sAgaropamazatapRthaktva nirlepanA kA kAla jAnanA cAhie, parantu yaha utkRSTapadokta kAla jaghanyapadokta kAla se vizeSAdhika jAnanA cAhie / avizuddha-vizuddha lezyA vAle anagAra kA kathana 103. avisuddhalesse NaM bhaMte ! aNagAre asamohaeNaM appANeNaM avisuddhalessaM devaM deviM aNagAraM jANai pAsai ? goyamA ! no iNaTTe samaTTe / avisuddhalesse NaM bhaMte ! aNagAre asamohaeNaM appANeNaM visuddhalessaM devaM deviM aNagAraM jANai pAsai ? goyamA ! no iNaTThe samaTThe / avisuddhasse NaM bhaMte! aNagAre samohaeNaM appANeNaM avisuddhalessaM devaM deviM aNagAraM jANai pAsai ? goyamA ! no iNaTTe samaTThe / avisuddhalesse aNagAre samohaeNaM appANeNaM visuddhalessaM devaM deviM aNagAraM jANai pAsai ? no iTTe saTTe / avisuddhalesse NaM bhaMte! aNagAre samohayAsamohaeNaM appANeNaM avisuddhalessaM devaM deviM aNagAraM jANai pAsai ? Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 ] [jIvAjIvAbhigamasUtra no tiNaDhe smddhe| avisuddhalesse NaMaNagAre samohayAsamohaeNaM appANeNaM visuddhalessaM devaM deviMaNagAraM jANai pAsai ? no tiNaDhe smddhe| visuddhalesseNaM bhaMte ! aNagAre asamohaeNaMappANeNaM avisuddhalessaM devaM deviM aNagAraM jANai pAsai? haMtA, jANai paasi| jahA avisuddhalesse NaM AlAvagA evaM visuddhalese NaM vi cha AlAvagA bhANiyavvA jAva visuddhalesse NaM bhaMte ! aNagAre samohayAsamohaeNaM appANeNaM visuddhalessaM devaM deviM aNagAraM jANai pAsai ? haMtA ! jANai paasi| [103] he bhagavan ! avizuddhalezyA vAlA anagAra vedanAdi samudghAta se vihIna AtmA dvArA avizuddha lezyAvAle deva ko, devI ko aura anagAra ko jAnatA-dekhatA hai kyA ? __ he gautama ! yaha artha samarthita nahIM hai arthAt nahIM jAnatA-dekhatA hai| bhagavan ! avizuddhalezyA vAlA anagAra vedanAdi vihIna AtmA dvArA vizuddha lezyAvAle deva ko, devI ko aura anagAra ko jAnatA-dekhatA hai kyA ? he gautama ! yaha artha samarthita nahIM hai / bhagavan ! avizuddhalezyA vAlA anagAra vedanAdi samudghAtayukta AtmA dvArA avizuddha lezyAvAle deva ko, devI ko aura anagAra ko jAnatA-dekhatA hai kyA ? . he gautama ! yaha artha samarthita nahIM hai| he bhagavan ! avizuddhalezyA vAlA anagAra vedanAdi samudghAtayukta AtmA dvArA avizuddha lezyAvAle deva ko, devI ko aura anagAra ko jAnatA-dekhatA hai kyA ? he gautama ! yaha artha ThIka nahIM hai| he bhagavan ! avizuddhalezyA vAlA anagAra jo vedanAdi samudghAta se nA to pUrNatayA yukta hai aura na sarvathA vihIna hai, aisI AtmA dvArA avizuddha lezyAvAle deva ko, devI ko aura anagAra ko jAnatAdekhatA hai kyA ? he gautama ! yaha artha samarthita nahIM hai| bhagavan ! avizuddhalezyA vAlA anagAra samavahata-asamavahata AtmA dvArA vizuddhalezyA vAle deva, devI aura anagAra ko jAnatA-dekhatA hai kyA ? gautama ! yaha artha samarthita nahIM hai / bhagavan ! vizuddhalezyA vAlA anagAra vedanAdi samudghAta asamavahata AtmA dvArA avizuddha lezyAvAle Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti :avizuddha-vizuddha lezyA vAle anagAra kA kathana] [287 deva ko, devI ko aura anagAra ko jAnatA-dekhatA hai kyA ? hA~ , gautama ! jAnatA-dekhatA hai| jaise avizuddhalezyA vAle anagAra ke lie chaha AlApaka kahe haiM vaise chaha AlApaka vizuddhalezyA vAle anagAra ke lie bhI kahane cAhie yAvat he bhagavan ! vizuddhalezyA vAlA anagAra samavahata-asamavahata AtmA dvArA vizuddha lezyAvAle deva, devI aura anagAra ko jAnatA-dekhatA hai kyA ? hA~, gautama ! jAnatA-dekhatA hai| vivecana-pUrva sUtra meM sthiti tathA nirlepanA Adi kA kathana kiyA gayA / usa kathana ko vizuddhalezyA vAlA anagAra samyak rUpa se samajhatA hai tathA avizuddhalezyA vAlA use samyak rUpa se nahIM samajhatA hai| isa sambandha meM yahA~ zuddhalezyA vAle aura azuddhalezyA vAle anagAra ko lekara jJAna-darzanaviSayaka prazna kiye gaye haiN| avizuddhalezyA se tAtparya kRSNa-nIla-kApota lezyA se hai| asamavahata kA artha vedanAdi samudghAta se rahita aura samavahata kA artha hai vedanAdi samudghAta se yukt| samavahata-asamavahata kA matalaba hai vedanAdi samudghAta se na to pUrNatayA yukta aura na sarvathA vihiin| avizuddhalezyA vAle anagAra ke viSaya meM chaha AlApaka isa prakAra kahe gaye haiM(1) asamavahata hokara avizuddhalezyA vAle devAdi ko jAnanA, (2) asamavahata hokara vizuddhalezyA vAle devAdi ko jAnanA, (3) samavahata hokara avizuddhalezyA vAle devAdi ko jAnanA, (4) samavahata hokara vizuddhalezyA vAle devAdi ko jAnanA, (5) samavahata-asamavahata hokara avizuddhalezyA vAle devAdi ko jaannaa| (6) samavahata-asamavahata hokara vizuddhalezyA vAle devAdi ko jaannaa| ukta chahoM AlApakoM meM avizuddhalezyA vAle anagAra ke jAnane-dekhane kA niSedha kiyA gayA hai| kyoMki avizuddhalezyA hone se vaha anagAra kisI vastu ko samyak rUpa me nahIM jAnatA hai aura nahIM dekhatA vizuddhalezyA vAle anagAra ko lekara bhI pUrvokta rIti se chaha AlApaka kahane cAhie aura una saba meM devAdi ko jAnanA-dekhanA kahanA caahie| vizuddhalezyA vAlA anagAra padArthoM ko samyak rUpa se jAnatA aura dekhatA hai| vizuddhalezyA vAlA hone se yathAvasthita jJAna-darzana hotA hai anyathA nhiiN| mUla TIkAkAra ne kahA hai ki vizuddhalezyA vAlA zobhana yA azobhana vastu ko yathArtha rUpa meM jAnatA hai| samudghAta bhI usakA pratibandhaka nahIM hotaa| usakA samudghAta bhI atyanta azobhana nahIM hotaa|' tAtparya yaha hai ki avizuddhalezyA vAlA padArthoM ko sahI pariprekSya meM nahIM jAnatA aura nahIM dekhatA 1. zobhanamazobhanaM vA vastu yathAvad vizuddhalezyo jAnAti / samudghAto'pi tasyApratibandhaka ev| -mUlaTIkAyAm Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288] [jIvAjIvAbhigamasUtra jabaki vizuddhalezyA vAlA padArthoM ko sahI rUpa meM jAnatA hai aura dekhatA hai| samyag-mithyAkriyA kA eka sAtha na honA 104.aNNautthiyANaMbhaMte ! evamAikkhaMti evaM bhAseMti, evaM paNNaveMti evaM parUveMtievaM khalu egejIve egeNaMsamaeNaM do kiriyAo pakarei, taMjahA-sammattakiriyaMcamicchattakiriyaM c| jaM samayaM sammattakiriyaM pakarei taM samayaM micchattakiriyaM pakarei, jaM samayaM micchattakiriyaM pakarei taM samayaM sammattakiriyaM pkrei| sammattakiriyApakaraNatAe micchattakiriyaM pakarei, micchattakiriyApakaraNatAe sammattakiriyaMpakarei evaM khaluegejIve egeNaM samaeNaMdo kiriyAo pakarei, taM jahA-sammattakiriyaM ca micchattakiriyaM c| se kahameyaM bhaMte ! evaM? goyamA !jaNNaM te annautthiyA evamAikkhaMti, evaM bhAseMti, evaM paNNaveMti evaM parUveMti evaM khalu egejIve egeNaM samaeNaMdo kiriyAo pakarei taheva jAvasammattakiriyaMcamicchattakiriyaM ca, je te evamAhaMsu taM NaM micchA; ahaM puNa goyamA ! evaM AikkhAmi jAva parUvemi evaM khalu ege jIve egeNaM samaeNaM egaM kiriyaM pakareI, taM jahA-sammattakiriyaM vA micchattakiriyaM vaa| jaM samayaM sammattakiriyaM pakareino taM samayaM micchattakiriyaM pkrei|tN ceva jaM samayaM micchattakiriyaM pakarei no taM samayaM sammattakiriyaM pkrei| sammattakiriyApakaraNayAe no micchattakiriyaM pakarei, micchattakiriyApakaraNayAe no sammattakiriyaM pkrei| evaM khalu ege jIve egeNaM samaeNaM egaM kiriyaM pakarei, taM jahA-sammattakiriyaM vA micchattakiriyaM vaa| settaM tirikkhajoNiya-uddesao bIo smtto| [104] he bhagavan ! anyatIrthika isa prakAra kahate haiM, isa prakAra bolate haiM, isa prakAra prajJApanA karate haiM, isa prakAra prarUpaNA karate hai ki 'eka jIva eka samaya meM do kriyAe~ karatA hai, yathA samyakriyA aura mithyaakriyaa| jisa samaya samyakriyA karatA hai usI samaya mithyAkriyA bhI karatA hai, aura jisa samaya mithyAkriyA karatA hai, usa samaya samyakkriyA bhI karatA hai| samyakriyA karate hue (usake sAtha hI) mithyakriyA bhI karatA hai aura mithyAkriyA karane ke sAtha hI samyakriyA bhI karatA hai| isa prakAra eka jIva eka samaya meM do kriyAe~ karatA hai, yathA-samyakriyA aura mithyaakriyaa|' he bhagavan ! unakA yaha kathana kaisA hai ? he gautama ! jo ve anyatIrthika aisA kahate haiM, aisA bolate haiM, aisI prajJApanA karate haiM aura aisI prarUpaNA karate haiM ki eka jIva eka samaya meM do kriyAe~ karatA hai-samyakkriyA aura mithyaakriyaa| jo anyatIrthika aisA kahate haiM ve mithyA kathana karate haiN| gautama ! maiM aisA kahatA hU~ yAvat prarUpaNA karatA hU~ ki eka jIva eka samaya meM eka hI kiyA karatA haiM, yathA samyakkriyA athavA mithyaakriyaa| jisa samaya samyakriyA karatA hai usa samaya mithyAkriyA nahIM karatA aura jisa samaya mithyAkriyA karatA hai usa samaya samyakkriyA nahIM karatA haiM aura mithyAkriyA Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti: samyag-mithyAkriyA kA eka sAtha na honA] [289 karane ke sAtha samyakriyA nahIM krtaa| isa prakAra eka jIva eka samaya meM eka hI kriyA karatA hai, yathAsamyakkriyA athavA mithyaakriyaa| // tiryakyonika adhikAra kA dvitIya uddezaka samApta // vivecana-prastuta sUtra meM samyakriyA aura mithyAkriyA eka sAtha eka jIva nahIM kara sakatA, isa viSaya ko anyatIrthikoM kI mAnyatA kA pUrvapakSa ke rUpa meM kathana karake usakA khaNDana kiyA gayA hai| anyatIrthika kahate haiM, vistAra se vyakta karate haiM, apanI bAta dUsaroM ko samajhAte haiM aura nizcita rUpa se nirUpaNa karate haiM ki 'eka jIva eka samaya meM eka sAtha samyakriyA bhI karatA hai aura mithyAkriyA bhI karatA hai| sundara adhyavasAya vAlI kriyA samyakriyA hai aura asundara adhyavasAya vAlI kriyA mithyAkriyA hai| jisa samaya jIva samyaka kriyA karatA hai usake sAtha mithyAkriyA bhI karatA hai aura jisa samaya mithyAkriyA karatA hai usa samaya samyakkriyA bhI karatA hai| kyoMki jIva kA svabhAva ubhayakriyA karane kA hai| donoM kriyAoM ko saMbalita rUpa meM karane kA jIva kA svabhAva hai| ataH jIva jisa kisI bhI acchI yA burI kriyA meM pravRtta hotA hai to usakA ubhayakriyA karane kA svabhAva vidyamAna rahatA hai| ubhayakriyA karane kA svabhAva hone se usakI kriyA bhI ubhayarUpa hotI hai| dUdha aura pAnI milA huA hone para use ubhayarUpa kahanA hogA, ekarUpa nhiiN| ataeva jisa samaya jIva samyakriyA kara rahA hai usa samaya usake ubhayakriyAkaraNasvabhAva kI pravatti bhI ho rahI hai. anyathA sarvAtmanA pravatti nahIM ho sktii| ubhayakaraNasvabhAva kI pravatti hone se / ubhayakaraNasvabhAva kI pravRtti hone se jisa samaya samyakriyA ho rahI hai usa samaya mithyAkriyA bhI ho rahI hai aura jisa samaya mithyakriyA ho rahI hai usa samaya samyakkriyA bhI ho rahI hai ataH eka jIva eka samaya meM eka sAtha donoM kriyAeM kara sakatA hai-samyakriyA bhI aura mithyAkriyA bhii|' ukta anyatIrthikoM kI mAnyatA mithyA hai| prabhu pharamAte haiM ki gautama ! eka jIva eka samaya meM eka hI kriyA kara sakatA hai-samyakriyA athavA mithyaakriyaa| vaha ina donoM kriyAoM ko eka sAtha nahIM kara sakatA kyoMki ina donoM meM parasparaparihArarUpa virodha hai| samyakkriyA ho rahI hai to mithyAkriyA nahIM ho sakatI aura mithyAkriyA ho rahI hai to samyakriyA nahIM ho sktii| jIva kA ubhayakaraNasvabhAva hai hI nhiiN| yadi ubhayakaraNasvabhAva mAnA jAya to mithyAtva kI kabhI nivRtti nahIM hogI aura aisI sthiti meM mokSa kA abhAva ho jaavegaa| ataeva yaha siddha hotA hai ki samyakriyA karate samaya mithyAkriyA nahIM karatA aura mithyAkriyA karate samaya samyakriyA nahIM krtaa| samyakriyA aura mithyAkriyA eka dUsare ko chor3akara rahatI hai, eka sAtha nahIM raha sktii| ataeva yahI sahI siddhAnta haiM ki eka jIva eka samaya meM eka hI kriyA kara sakatA hai-samyaktvakriyA yA mithyAkriyA, donoM kriyAeM eka sAtha kadApi sambhava nahIM haiN| // tRtIya pratipatti ke tiryakyonika adhikAra meM dvitIya uddezaka samApta // Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti manuSya kA adhikAra tiryakonikoM kA kathana karane ke pazcAt aba kramaprApta manuSya kA adhikAra calatA hai| usakA AdisUtra hai 105. se kiM taM maNussA ? massA duvihA paNNattA, taM jahA - saMmUcchimamaNussA ya gabbhavakkaMtiyamaNussA y| [105] he bhagavan ! manuSya kitane prakAra ke haiM ? gautama ! manuSya do prakAra ke haiM, yathA - 1. sammUrcchimamanuSya aura 2. garbhavyutkrAntikamanuSya / 106. se kiM taM saMmucchimamaNussA ? saMmucchimamaNussA egAgArA paNNattA / kahiM NaM bhaMte! saMmucchimamaNussA saMmucchaMti ? goyamA ! aMtomaNussakhete jahA paNNavaNAe jAva se taM saMmucchimamaNussA / [106] bhagavan ! sammUrcchimamanuSya kitane prakAra ke haiM ? gautama ! sammUrcchimamanuSya eka hI prakAra ke kahe gaye haiM / bhagavan ! ye sammUrcchimamanuSya kahA~ paidA hote haiM ? gautama ! manuSyakSetra meM (14 azucisthAnoM meM utpanna hote haiM) ityAdi jo varNana prajJApanAsUtra meM kiyA gayA hai, vaha sampUrNa yahA~ kahanA cAhie yAvat yaha sammUrcchimamanuSyoM kA kathana huA / vivecana- sammUrcchimamanuSyoM ke utpatti ke 14 azucisthAna tathA unakI antarmuhUrta mAtra Ayu Adi ke sambandha meM prajJApanAsUtra ke prathama pada meM vistRta varNana hai tathA isI jIvAjIvAbhigamasUtra kI dvitIya pratipatti meM pahale inakA varNana kiyA jA cukA hai| jijJAsu vahA~ dekha sakate haiN| 107. se kiM taM gabbhavakkaMtiyamaNussA ? gabbhavakkaMtiyamaNussA tivihA paNNattA, taM jahA - 1. kammabhUmagA, 2. akammabhUmagA, 3. aMtaradIvagA / [107] he bhagavan ! garbhavyutkrAntika manuSya kitane prakAra ke haiM ? gautama ! garbhavyutkrAntika manuSya tIna prakAra ke haiM, yathA - 1. karmabhUmika, 2. akarmabhUmika aura 3. AntardvIpika / 108. se kiM taM aMtaradIvagA ? Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti :ekorukamanuSyoM ke ekorukadvIpa kA varNana] [291 ataMradIvagA aTThAvIsaivihApaNNattA, taMjahA-eguruA AbhAsiyA vesANiyANAMgolI hayakaNNagA0 AyaMsamuhA0 AsamuhA0 AsakaNNA0 ukkAmuhA0 ghaNadaMtA jAva suddhdNtaa| [108] he bhagavan ! AntIMpika manuSya kitane prakAra ke haiM ? gautama ! AntIpika aTThavIsa prakAra ke haiM, jaise ki ekoruka, AbhASika, vaiSANika, nAMgolika, hayakarNa, Adarzamukha Adi, azvamukha Adi, azvakarNa Adi, ulkAmukha Adi, ghanadanta Adi yAvat shuddhdNt| vivecana-prastuta sUtroM meM garbhaja manuSyoM ke tIna prakAra karmabhUmika, akarmabhUmika aura AntardIpikoM kA kathana karane ke pazcAt 'astyanAnupUrvyapi' arthAt ananukrama se bhI kathana kiyA jAtA hai, isa nyAya se AntIpikoM ke viSaya meM prazna aura uttara diye gaye haiN| lavaNasamudra ke andara antar-antar para dvIpa hone se ye antadvIpa kahalAte haiM aura inameM rahane vAle manuSya 'tAtsthyAttadvyapadezaH' isa nyAya se AntIpika kahe jAte haiM, jaise paMjAba meM rahane vAle puruSa paMjAbI kahe jAte haiN| . AntIpika manuSya aTThAvIsa prakAra ke haiM, yathA-1. ekoruka, 2. AbhASika, 3. vaiSANika, 4. nAMgolika, 5. hayakarNa, 6. gajakarNa, 7. gokarNa, 8. zaSkulIkarNa, 9. Adarzamukha, 10. meNDhamukha, 11. ayomukha, 12. gomukha, 13. azvamukha, 14. hastimukha, 15. siMhamukha, 16. vyAghramukha, 17. azvakarNa, 18. siMhakarNa, 19. akarNa, 20. karNaprAvaraNa, 21. ulkAmukha, 22. meghamukha, 23. vidyutdaMta, 24. vidyujihva, 25. ghanadanta, 26. laSTadanta, 27. gUDhadanta aura 28. shuddhdnt| ina dvIpoM meM rahane vAle manuSya bhI usI nAma se jAne jAte haiN| ina AntIpikoM kA Age ke sUtra meM vistAra se varNana kiyA jA rahA hai| ekoruka manuSyoM ke ekorukadvIpa kA varNana 109. kahi NaM bhaMte ! dAhiNillANaM egoruyamaNussANaM egoruyadIve NAma dIve paNNatte ? - goyamA ! jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayassa dAhiNeNaM cullahimavaMtassa vAsadharapavvayassa uttarapuracchimillAo carimaMtAolavaNasamuhaM tini joyaNasayAiMogAhittA etthaNaMdAhiNillANaM egoruyamaNussANaM egoruyadIve NAmaM dIve paNNatte tini joyaNasayAI AyAma-vikkhaMbheNaM NavaegUNapaNNajoyaNasae kiMciviseseNa parikkheveNaMegAe paumavaravediyAe egeNaMca vaNasaMDeNaM savvao samaMtA sNprikkhitte| sANaM paumavaravediyA aTThajoyaNAI uDTuM uccatteNaM paMcadhaNusayAI vikkhaMbheNaM egorudIvaM samaMtA parikkheveNaM pnnnnttaa|tiisennN paumavaravediyAe ayameyArUvevaNNAvAsepaNNatte, taMjahAvairAmayA nimmA evaM vediyAvaNNAo jahA rAyapaseNaie tahA bhaanniyvyo| [109] he bhagavan ! dakSiNa dizA ke ekoruka manuSyoM kA ekoruka nAmaka dvIpa kahA~ rahA huA hai ? Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292] [jIvAjIvAbhigamasUtra ___ he gautama ! jambUdvIpa nAmaka dvIpa ke meruparvata ke dakSiNa meM kSulla (culla) himavaMta nAmaka varSadhara parvata ke uttarapUrva ke caramAnta se lavaNasamudra meM tIna sau yojana jAne para dakSiNadizA ke ekoruka manuSyoM kA ekoruka nAmaka dvIpa kahA gayA hai| vaha dvIpa tIna sau yojana kI lambAI-caur3AI vAlA tathA nau sau unapacAsa yojana se kucha adhika paridhi vAlA hai| usake cAroM ora eka padmavaravedikA aura eka vanakhaMDa hai| vaha padmavaravedikA ATha yojana UMcI, pAMca sau dhanuSa cauDAI vAlI aura ekoruka dvIpa ko saba tarapha se ghere hue hai| usa padmavaravedikA kA varNana isa prakAra hai, yathA-usakI nIMva vajramaya hai Adi vedikA kA varNana rAjapraznIyasUtra kI taraha kahanA cAhie / vivecana-yahA~ dakSiNa dizA ke ekorukamanuSyoM ke ekoruka dvIpa ke viSaya meM kathana hai| ekorukamanuSya zikharIparvata para bhI haiM kintu ve meruparvata ke uttaradizA meM haiN| unakA vyavaccheda karane ke lie yahA~ 'dakSiNadizA ke' aisA vizeSaNa diyA gayA hai| dakSiNadizA ke ekorukamanuSyoM kA ekorukadvIpa kahA~ hai ? yaha prazna kA bhAva hai| uttara meM kahA gayA hai ki isI jaMbUdvIpa nAmaka dvIpa ke meruparvata ke dakSiNa meM tathA cullahimavAna nAmaka varSadhara parvata ke uttarapUrva (IzAnakoNa) ke caramAnta se lavaNasamudra meM tIna sau yojana Age jAne para dakSiNAtya ekorukamanuSyoM kA ekorukadvIpa hai| vaha ekorukadvIpa tIna sau yojana kI lambAI-cauDAI vAlA aura nau sau unapacAsa yojana se kucha adhika paridhi vAlA hai| usake AsapAsa cAroM ora eka padmavaravedikA hai, usake cAroM ora eka vanakhaNDa hai| vaha padmavaravedikA ATha yojana U~cI, pAMca sau dhanuSa caur3I hai| usakA varNana rAjaprazrIya sUtra meM kiye gaye padmavaravedikA ke samAna jAnanA cAhie, jaise ki usakI nIMva vajraratnoM kI hai, aadi-aadi| padmavaravedikA aura vanakhaNDa kA varNana Age svayaM sUtrakAra dvArA kathita jaMbUdvIpa kI jagatI ke Age kI padmavaravedikA aura vanakhaNDa ke varNana ke samAna samajhanA caahie| ataeva yahA~ vaha varNana nahIM diyA jA rahA hai| 110.sANaM paumavaraveiyA egeNaM vaNasaMDeNaM savvao samaMtA sNprikkhitaa|sennNvnnsNdde desUNAI do joyaNAiM cakkavAlavikkhaMbheNaM veDyAsameNaM parikkheveNaM pnnnntte| te NaM vaNasaMDe kiNhe kiNhobhAse evaM jahA rAyapaseNaievaNasaMDavaNNaotaheva niravasesaM bhANiyavvaM, taNANa ya vaNNagaMdhaphAso saho vAvIo uppAyapavvayA puDhavisilApaTTagA ya bhANiyavyA jAva ettha NaM bahave vANamaMtarA devA ya devIo ya AsayaMti jAva vihrNti| - [110] vaha padmavaravedikA eka vanakhaNDa se saba ora se ghirI huI hai| vaha vanakhaNDa kucha kama do yojana golAkAra vistAra vAlA aura vedikA ke tulya paridhi vAlA hai| vaha vanakhaNDa bahuta harA-bharA aura saghana hone se kAlA aura kAlIkAnti vAlA pratIta hotA hai, isa prakAra rAjapraznIyasUtra ke anusAra vanakhaNDa kA saba varNana jAna lenA caahie| tRNoM kA varNa, gaMdha, sparza, zabda tathA bAvaDiyA~, utpAtaparvata, pRthvIzilApaTTaka Adi kA bhI varNana kahanA caahie| yAvat vahA~ bahuta se vAnavyantara deva aura deviyAM uThate-baiThate haiM, yAvat sukhAnubhava karate hue vicaraNa karate haiN| Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti :ekoruka dvIpa kA varNana] [293 ekorukadvIpa kA varNana 111.[1] egoruyadIvassa NaM bhaMte ! dIvassa kerisae AgArabhAvapaDoyAre paNNatte ? goyamA! egoruyadIvassaNaMdIvassa aMto bahusamaramaNigje bhUmibhAgepaNNatte,sejahAnAmae AliMgapukkharei vA, evaM sayaNije bhANiyavve jAva puDhavisilApaTTagaMsi tattha NaM bahave egoruyadIvayA maNussA ya maNussIo ya AsayaMti jAva vihrNti|| [111] (1) he bhagavan ! ekorukadvIpa kI bhUmi Adi kA svarUpa kisa prakAra kA kahA gayA hai ? gautama ! ekorukadvIpa kA bhItarI bhUmibhAga bahuta samatala aura ramaNIya kahA gayA hai| jaise muraja (mRdaMga vizeSa) kA carmapuTa samatala hotA hai vaisA samatala vahA~ kA bhUmibhAga hai-aadi| isI prakAra zayyA kI mRdutA bhI kahanI cAhie yAvat pRthvIzilApaTTaka kA bhI varNana karanA caahie| usa zilApaTTaka para bahuta se ekorukadvIpa ke manuSya aura striyAM uThate-baiThate haiM yAvat pUrvakRta zubha karmoM ke phala kA anubhava karate hue vicarate haiN| vivecana-prastuta sUtra meM ekorukadvIpa kI bhUmiracanA kA varNana kiyA gayA hai| vahA~ kA bhUmibhAga ekadama samatala hai| isa samatalatA ko batAne ke lie vividha upamAoM kA sahArA liyA gayA hai| sUtra meM sAkSAt rUpa se 'AliMgapukkarei vA' kahA gayA hai jisakA artha hai-AliMga arthAt murj| muraja mRdaMga kA hI eka prakAra hai| puSkara kA artha hai-crmputtk| jaise muraja aura mRdaMga kA carmapuTa ekadama samatala hotA hai usI prakAra ekorukadvIpa kA bhUmibhAga ekadama samatala aura ramaNIya hai yAvat zabda se anya nimna upamAoM kA grahaNa samajhanA cAhie jaise mRdaMga kA mukha cikanA aura samatala hotA haiM, jaise pAnI se labAlaba bhare tAlAba kA pAnI samatala hotA hai, jaise hathelI kA taliyA, candramaNDala, sUryamaNDala, darpaNa kA tala jaise samatala hote haiM vaise hI vahA~ kA bhUmibhAga samatala hai| jaise bher3a, baila, sUara, siMha, vyAghra, vRka (bher3iyA) aura cItA inake carma ko bar3I-bar3I kIloM dvArA khIMcakara ati samatala kara diyA jAtA hai vaise hI vahA~ kA bhUmibhAga ati samatala aura ramaNIya hai| vaha bhUmi Avarta pratyAvarta, zreNI, prazreNI, svastika, sauvastika, puSyamAna, varddhamAna, matsyANDa, makarANDa, jAra-mAra puSpAvali, padmapatra, sAgarataraMga, vAsantIlatA, padmalatA, Adi nAnA prakAra ke mAMgalika rUpoM kI racanA se citrita tathA sundara dRzya vAle, sundara kAnti, sundara zobhA vAle, camakatI huI ujjvala kiraNoM vAle aura prakAza vAle nAnA prakAra ke pAMca varNoM vAle tRNoM aura maNiyoM se upazobhita hotI rahatI hai| vaha bhUmibhAga komalasparza vAlA hai| usa komalasparza ko batAne ke lie zayyA kA varNanaka kahanA caahie| tAtparya yaha hai ki Ajinaka (mRgacarma), rUI, bUra (vanaspativizeSa), makkhana, tUla jaise mulAyama sparza vAlI bhUmi hai| vaha bhUmibhAga ratnamaya, svaccha, cikanA, ghRSTa (ghisA huA), mRSTa (maMjA huA), rajarahita, nirmala, niSpaMka, kaMkararahita, saprabha, sazrIka, udyotavAlA prasAda paidA karanevAlA darzanIya, abhirUpa aura pratirUpa hai| vahA~ pRthvIzilApaTTaka bhI hai jisakA varNana aupapAtikasUtrAnusAra jAna lenA caahie| usa zilApaTTaka Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294] [jIvAjIvAbhigamasUtra para bahuta se ekorukadvIpavAsI strI-puruSa uThate-baiThate haiM, leTate hai, ArAma karate haiM aura pUrvakRta zubhakarmoM ke phala ko bhogate hue vicaraNa karate haiN| drumAdi varNana [2] egoruyadIveNaMdIvetattha tattha dese tahiM tahiM bahave uhAlakA kohAlakA kayamAlA NayamAlA NaTTamAlA siMgamAlA saMkhamAlA daMtamAlA selamAlANAmadumagaNA paNNattA samaNAuso! kusavikusavisuddharukkhamUlA mUlamaMto kaMdamaMto jAva bIyamaMto pattehi ya pupphehi ya AchannapaDicchaNNA sirIe atIva atIva uvasobhemANA uvasobhemANA cittuNti| . egoruyadIveNaMdIverukkhA bahave heruyAlavaNAbheruyAlavaNA meruyAlavaNA seruyAlavaNA sAlavaNA saralavaNA sattavaNNavaNA pUyaphalivaNA khajUrIvaNA NAlierivaNA kusavikusavisuddharukkhamUlA jAva citttthti| egoruyadIve NaM tattha tattha bahave tilayA, lavayA, naggohA jAva rAyarukkhANaMdirukkhA kusavikusavisuddharukkhamUlA jAva citttthti| ____egoruyadIveNaM tattha bahuo paumalayAo jAva sAmalayAo NiccaM kusumiyAo evaM layAvaNNao jahA uvavAie jAva pddiruuvaao| ___egoruyadIveNaM tattha tattha bahave seriyAgummA jAva mahAjAigummA, te NaM gummA dasaddhavaNNaM kusumaM kusumaMti vihuyaggasAhAjeNa vAyavidhUyaggasAlA egoruyadIvassa bahusamaramaNijjabhUmibhAgaM mukkapuSphapuMjovayArakaliyaM kreNti| egoruyadIveNaM tattha tattha bahuo vaNarAIo paNNattAo, tAoNaM vaNarAIo kiNhAo kiNhobhAsAojAvarammAo mahAmehaNikuraMbabhUyAojAva mahatI gaMdhaddhaNiM muyaMtIo paasaaiiyaao| [111] (2) he AyuSman zramaNa ! ekoruka nAmaka dvIpa meM sthAna-sthAna para yahA~-vahA~ bahuta se uddAlaka, koddAlaka, kRtamAla, natamAla, nRtyamAla, zRMgamAla, zaMkhamAla, daMtamAla aura zailamAla nAmaka druma (vRkSa) kahe gaye haiN| ve druma kuza (darbha) aura kAMsa se rahita mUla vAle haiM arthAt unake AsapAsa darbha aura kAMsa nahIM hai| ve prazasta mUla vAle, prazasta kaMda vAle yAvat prazanta bIja vAle haiM aura patroM tathA puSpoM se Acchanna, pratichanna haiM, arthAt patroM aura phUloM se lade hue haiM aura zobhA se atIva-atIva zobhAyamAna haiN| usa ekorukadvIpa meM jagaha-jagaha bahuta se vRkSa haiN| sAtha hI herutAlavana, ' bherutAlavana, merutAlavana, serutAlavana, sAlavana, saralavana, saptaparNavana, supArI ke vana, khajUra ke vana aura nAriyala ke vana haiN| ye vRkSa aura vana kuza aura kAMsa se rahita yAvat zobhA se atIva atIva zobhAyamAna haiN| 1.. vRkSoM ke samudAya ko vana kahate haiN| . Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti :dumAdi varNana] [295 ___ usa egorukadvIpa me sthAna-sthAna para bahuta se tilaka, lavaka, nyagrodha yAvat rAjavRkSa naMdivRkSa haiM jo darbha aura kAMsa se rahita haiM yAvat zrI se atIva zobhAyamAna haiN| usa ekorukadvIpa meM jagaha-jagaha bahuta sI padmalatAe~ yAvat zyAmalatAe~ haiM jo nitya kusumita rahatI haiM-Adi latA kA varNana aupapAtikasUtra ke anusAra kahanA cAhie yAvat ve atyanta prasannatA utpanna karane vAlI, darzanIya, abhirUpa aura pratirUpa haiN| usa ekorukadvIpa meM jagaha-jagaha bahuta se serikAgulma yAvAt mahAjAtigulma haiN| (jinakA skaMdha to choTA ho kintu zAkhAe~ bar3I-bar3I hoM aura patra-puSpAdi se lade rahate haiM unheM gulma kahate haiN|) ve gulma pAMca vargoM ke phUloM se nitya kusumita rahate haiN| unakI zAkhAe~ pavana se hilatI rahatI haiM jisase unake phUla ekorukadvIpa ke bhUmibhAga ko AcchAdita karate rahate haiN| (aisA pratIta hotA hai mAno ye ekorukadvIpa ke bahusamaramaNIya bhUmibhAga para phUloM kI varSA kara rahe hoN|) ekorukadvIpa meM sthAna-sthAna para bahuta sI vanarAjiyA~ haiM / ve vanarAjiyA~ atyanta harI-bharI hone se kAlI pratIta hotI haiM, kAlI hI unakI kAnti hai yAvat ve ramya haiM aura mahAmegha ke samudAyarUpa pratIta hotI haiM yAvat ve bahuta hI mohaka aura tRptikAraka sugaMdha chor3atI haiM aura ve atyanta prasannatA paidA karane vAlI darzanIya, abhirUpa aura pratirUpa haiN| (vanoM kI paMktiyoM ko vanarAji kahate haiN|) mattAMga kalpavRkSa kA varNana __ [3] egoruyadIve tattha tattha vahave mattaMgA NAma dumagaNA paNNattA samaNAuso ! jahA se caMdappabhamaNi silAgavarasIdhupavaravAruNi sujAtaphalapattapuSphacoyaNijjAsasArabahudavvajuttisaMbhArakAla saMdhiyAsavA mahumeragariTThAbhaduddhajAtIpasannamellagasayAu khajUramuhiyAsArakAvisAyaNa supakkakhoyarasavarasurAvaNNarasagaMdhapharisajuttabalavIriyapariNAmA majjavihitthabahuppagArAtadevaM te mattaMgayA vi dumagaNA aNegabahuvividhavIsasA pariNayAe majavihIe uvaveyA phalehiM puNNA visaTeMti kusavikusavisuddharukkhamUlA jAva ciTThati // 1 // [111] (3) he AyuSman zramaNa ! usa ekorukadvIpa meM sthAna-sthAna para mattAMga nAmaka kalpavRkSa haiN| jaise candraprabhA, maNi-zlAkA zreSTha sIdhu, pravaravAruNI, jAtivaMta phala-patra-puSpa sugaMdhita dravyoM se nikAle hue sArabhUta rasa aura nAnA dravyoM se yukta evaM ucita kAla meM saMyojita karake banAye hue Asava, madhu, meraka, riSTAbha, dugdhatulyasvAda vAlI prasanna, mellaka, zatAyu, khajUra aura mRdvikA (dAkha) ke rasa, kapiza (dhUma) varNa kA gur3a kA rasa, supakva kSoda (kASThAdi cUrNoM kA) rasa, varasurA Adi vividha madya prakAroM meM jaise varNa, rasa, gaMdha aura sparza tathA balavIrya paidA karane vAle pariNamana hote haiM, vaise hI ve mattAMga vRkSa nAnA prakAra ke vividha svAbhAvika pariNANa vAlI madyavidhi se yukta aura phaloM se paripUrNa haiM evaM vikasita haiN| ve kuza aura kAMsa se rahita mUla vAle tathA zobhA se atIva-atIva zobhAyamAna haiN||1|| Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 ] [jIvAjIvAbhigamasUtra bhRtAMga kalpavRkSa kA varNana [4] ekkoruedIve tattha tattha bahave bhiyaMgA NAma dumagaNA paNNattA samaNAuso ! jahA sevAragaghaDakaragakalasakakkaripAyakaMcaNi-udaMka-vaddhaNi-supatiTThagapArIcasakabhiMgArakaroDisaraga tharaga pattI thAla mallaga cavaliya dagavAraka vicitravaTTaka maNivaTTaka sutticArupINayA kaMcaNamaNirayaNabhatticittA bhAyaNavihie bahuppagArA taheva te bhiyaMgA vi dumagaNA aNega bahugavivihavIsasA pariNamAe bhAyaNavihIe uvaveyA phalehiM puNNA visaGgRti kusavikusavisuddharukkhamUlA jAva cittuNti||2|| [111] (4) he AyuSman zramaNa! usa ekoruka dvIpa meM jahA~-tahA~ bahuta se bhRttAMga nAma ke kalpavRkSa haiN| jaise vAraka (maMgalaghaTa), ghaTa, karaka, kalaza, karkarI (gagarI), pAdakaMcanikA, (pAMva dhone kI sone kI pAtrI), udaMka (ulacanA), vaddhaNi (loTA), supratiSThaka (phUla rakhane kA pAtra), pArI, (ghI-tela kA pAtra), caSaka (pAnapAtra-gilAsa Adi), bhiMgAraka, (jhArI), karoTi (kaTorA), zaraka, tharaka (pAtra vizeSa), pAtrI, thAlI, jala bharane kA ghaDA, vicitra vartaka (bhojanakAla meM ghRtAdi rakhane ke pAtravizeSa), maNiyoM ke vartaka, zukti (candanAdi ghisakara rakhane kA choTA pAtra) Adi bartana jo sone, maNiratnoM ke bane hote haiM tathA jina para vicitra prakAra kI citrakArI kI huI hotI hai vaise hI ye bhRttAMga kalpavRkSa bhAjanavidhi meM nAnA prakAra ke visrasApariNata bhAjanoM se yukta hote haiM, phaloM se paripUrNa aura vikasita hote haiN| ye kuza-kAsa se rahita mUla vAle yAvat zobhA se atIva zobhAyamAna hote haiM // 2 // truTitAMga kalpavRkSa [5] egoruyadIveNaMdIve tattha tattha bahave tuDiyAMgaNAmadumagaNApaNNattA samaNAuso! jahA se AliMga-muyaMga-paNava-paDaha-daddaraga-karaDiDiDima-bhaMbhAhoraMbha-kaNNiyAsvaramuhi-muguMdasaMkhiya-parilIvaccaga parivAiNivaMsAveNu-vINA sughosa-vivaMci mahati kacchabhiragasarAtalatAla kaMsatAla susaMpattA Atojja vihiNiuNagaMdhavvasamayakusalehi phaMdiyA tiTThANasuddhA taheva te tuDiyaMgA vi dumagaNA aNega bahuvividha vIsasApariNAmAe tatavitataghaNasusirAe cauvihAe AtojjavihIe uvaveyA phalehiM puNNA visaTuMti kusa-vikusavisuddharukkhamUlAjAva citttthnti||3|| - [111] (5) he AyuSman zramaNa ! ekorukadvIpa meM jahA~-tahA~ bahuta sAre truTitAMga nAmaka kalpavRkSa haiN| jaise muraja, mRdaMga, praNava (choTA Dhola), paTaha (Dhola), dardaraka (kASTa kI caukI para rakha kara bajAyA jAne vAlA tathA godhAdi ke camar3e se maDhA huA vAdya), karaTI, DiMDima, bhaMbhA-DhakkA, horaMbha (mahADhakkA), kvaNita (vINAvizeSa), kharamukhI (kAhalA), mukuMda (mRdaMgavizeSa), zaMkhikA (choTA zaMkha), parilI-vaccaka (ghAsa ke tRNoM ko gUMthakara banAye jAne vAle vAdyavizeSa), parivAdanI (sAta tAra vAlI vINA), vaMza (bAMsurI), vINA-sughoSA-vipaMcI-mahatI-kacchapI (ye saba vINAoM ke prakAra haiM), rigasakA (ghisakara bajAye jAne vAlA vAdya), talatAla (hAtha se bajAI jAne vAlI tAlI), kAMsyatAla (kAMsI kA vAdya jo tAla dekara bajAyA jAtA hai) Adi vAdiMtra jo samyak prakAra se bajAye jAte haiM, vAdyakalA meM nipuNa evaM gaMdharvazAstra meM kuzala vyaktiyoM dvArA jo spandita kiye jAte haiM-bajAye jAte haiM, jo Adi-madhya-avasAna rUpa tIna sthAnoM se zuddha Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti : dIpazikhA va jyotizikhA nAmaka kalpavRkSa] [297 haiM, vaise hI ye truTitAMga kalpavRkSa nAnA prakAra ke svAbhAvika pariNAma se pariNata hokara tata-vitata-ghana aura zuSira rUpa cAra prakAra kI vAdyavidhi se yukta hote haiN| ye phalAdi se lade hote haiM, vikasita hote haiN| ye vRkSa kuza-vikuza se rahita mUla vAle yAvat zrI se atyanta zobhAyamAna hote haiM // 3 // dIpazikhA nAmaka kalpavRkSa [6] egoruyadIveNaMdIvetattha tattha bahavedIvasihANAmadumagaNA paNNattA,samaNAuso! jahA se saMjhAvirAgasamae navaNihipaiNo dIviyA cakkavAlaviMde pabhUya vaTTipalittaNehe dhaNi ujjAliyatimiramadaddae kaNaganikara kusumita pAli jAtaya vaNappagAse kaMcanamaNirayaNa vimala mahariha tavaNijjujjala vicittadaMDAhiM dIviyAhiM sahasA pajaliyausaviyaNiddha teyadippaMtavimalagahagaNa samappahAhiM vitimirakarasUrapasariyaulloya cillayAhiM jAlujjala pahasiyAbhirAmehiM sobhemANA taheva te dIvasihA vi dumagaNAaNegabahuviviha vIsasA pariNAmAe ujjoyavihIe uvaveyA phalehiM puNNA visadvRti kusavikusavisuddharukkhamUlA jAva cittuNti||4|| [111] (6) he AyuSman zramaNa ! ekoruka dvIpa meM yahA~-vahA~ bahuta se dIpazikhA nAmaka kalpavRkSa haiN| jaise yahA~ saMdhyA se uparAnta samaya meM navanidhipati cakravartI ke yahA~ dIpikAeM hotI haiM jinakA prakAzamaNDala saba ora phailA hotA hai tathA jinameM bahuta sArI battiyA~ aura bharapUra tela bharA hotA hai, jo apane ghane prakAza se andhakAra kA mardana karatI haiM, jinakA prakAza kanakanikA (svarNasamUha) jaise prakAza vAle kusumoM se yukta pArijAta (devavRkSa) ke vana ke prakAza jaisA hotA hai sonA maNiratna se bane hue, vimala, bahumUlya yA mahotsavoM para sthApita karane yogya, tapanIya-svarNa ke samAna ujjvala aura vicitra jinake daNDa haiM, jina daNDoM para eka sAtha prajvalita, battI ko ukera kara adhika prakAza vAlI kiye jAne se jinakA teja khUba pradIpta ho rahA hai tathA jo nirmala grahagaNoM kI taraha prabhAsita haiM tathA jo andhakAra ko dUra karane vAle sUrya kI phailI huI prabhA jaisI camakIlI haiM, jo apanI ujjvala jvAlA (prabhA) se mAno ha~sa rahI haiM-aisI ve dIpikAe~ zobhita hotI haiM vaise hI ve dIpazikhA nAmaka vRkSa bhI aneka aura vividha prakAra ke visrasA pariNAma vAlI udyotavidhi se (prakAzoM se) yukta haiN| ve phaloM se pUrNa haiM, vikasita haiM, kuzavikuza se vizuddha unake mUla haiM yAvat ve zrI se atIva atIva zobhAyamAna haiM // 4 // jyotizikhA nAmaka kalpavRkSa [7] egoruyadIveNaM dIve tattha tattha bahave jotisihA NAma dumagaNA paNNattA samaNAuso! jahA se acciruggaya sarayasUramaMDala ghaData ukkAsahassadippaMta vijjugjAlahuyavahanilUmajaliyaniddhaMta dhoya tatta tavaNijja kiMsuyAsoyajavAkusumavimuuliya puMja maNirayaNakiraNa jaccahiMgulaya nigararUvAirekarUvA taheva te jotisihA vi dumagaNA aNega bahuviviha vIsasA pariNayAe ujjoyavihIe uvaveyA suhalessA maMdalessA maMdAyavalessA kUDAya iva ThANaThiyA anna 1. joisiyA-iti pAThAntarama Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 ] [jIvAjIvAbhigamasUtra mannasamogADhAhiM lessAe sAe pabhAe sapadese savvao samaMtA obhAseMti ujjoveti pabhAseMti; kusavikusavisuddharukkhamUlA jAva cittuNti||5|| [111] (7) he AyuSman zramaNa ! ekoruka dvIpa meM jahA~-tahA~ bahuta se jyotizikhA (jyotiSka) nAma ke kalpavRkSa haiN| jaise tatkAla udita huA zaratkAlIna sUryamaNDala, giratI huI hajAra ulkAe~, camakatI huI bijalI, jvAlAsahita nirdhUma pradIpta agni, agni se zuddha huA tapta tapanIya svarNa, vikasita hue kiMzuka ke phUloM, azokapuSpoM aura japA-puSpoM kA samUha, maNiratna kI kiraNeM, zreSTha hiMgalU kA samudAya apane-apane varNa evaM AbhArUpa se tejasvI lagate haiM, vaise hI ve jyotizikhA (jyotiSka) kalpavRkSa apane bahuta prakAra ke aneka pariNAma se udyota vidhi se (prakAzarUpa se) yukta hote haiN| unakA prakAza sukhakArI hai, tIkSNa na hokara maMda haiM, unakA AtApa tIvra nahIM hai, jaise parvata ke zikhara eka sthAna para rahate haiM, vaise ye apane hI sthAna para sthira hote haiM, eka dUsare se mizrita apane prakAza dvArA ye apane pradeza meM rahe hue padArthoM ko saba tarapha se prakAzita karate haiM, udyotita karate haiM, prabhAsita karate haiN| ye kalpavRkSa kuza-vikuza Adi se rahita mUla vAle haiM yAvat zrI se atIva zobhAyamAna haiM // 5 // citrAMga nAmaka kalpavRkSa [8] egoruyadIveNaM dIve tattha tattha bahave cittaMgANAma dumagaNA paNNattA samaNAuso! jahA sepecchAghare vicitte rammevarakusumadAmamAlujjale bhAsaMta mukkapuSphapuMjovayArakalie viralliya vicittamallasiridAma mallasirisamudayappagabbhegaMthima veDhima pUrima saMghAimeNaMmalleNaM cheyasippiyaM vibhAgaraieNaMsavvatocevasamaNubaddhe paviralalaMbaMtavippaiTehiM paMcavaNNehiMkusumadAmehiM sobhamANehi sobhamANe vaNamAlakayagAe ceva dippamANe, taheva te cittaMgA vidumagaNAaNega bahuvivihavIsasApariNayAe mallavihIe uvaveyA kusavikusavisuddharukkhamUlA jAva ciTuMti // 6 // [111] (8) he AyuSman zramaNa ! usa ekoruka dvIpa meM yahA~ vahA~ bahuta sAre citrAMga nAma ke kalpavRkSa haiN| jaise koI prekSAghara (nATyazAlA) nAnA prakAra ke citroM se citrita, ramya, zreSTha phUloM kI mAlAoM se ujjvala, vikasita-prakAzita bikhare hue puSpa-puMjoM se sundara, virala-pRthak-pRthakrUpa se sthApita huI evaM vividha prakAra kI gUMthI huI mAlAoM kI zobhA ke prakarSa se atIva manamohaka hotA hai, grathita-veSTita-pUrita-saMghAtima mAlAeM jo catura kalAkAroM dvArA gUMthI gaI haiM unheM bar3I hI caturAI ke sAtha sajAkara saba ora rakhI jAne se jisakA saundarya bar3ha gayA hai, alaga alaga rUpa se dUra dUra laTakatI huI pAMca varNoM vAlI phUlamAlAoM se jo sajAyA gayA ho tathA agrabhAga meM laTakAI huI vanamAlA se jo dIptimAna ho rahA ho aise prekSAgRha ke samAna ve citrAMga kalpavRkSa bhI aneka bahuta aura vividha prakAra ke visrasA pariNAma se mAlyavidhi (mAlAoM) se yukta haiN| ve kuza-vikuza se rahita mUla vAle yAvat zrI se atIva suzobhita haiM // 6 // citrarasa nAmaka kalpavRkSa [9] egoruyadIveNaM dIve ! tattha tattha bahave cittarasA NAma dumagaNA paNNattA samaNAuso! Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti :maNyaMga nAmaka kalpavRkSa] [299 jahA se sugaMdhavarakalamasAlivisiNiruvahata duddharaddhe sArayaghayaguDakhaMDamahumelie atirase paramaNNe hojja uttamavaNNagaMdhamaMte, raNo jahA vA cakkavaTTissa, hojja niuNehi sUyapurisehiM sajjiehiM vAukappaseasitte iva odaNe kalamasAli Nivyattie vipakke savapphamiuvisayasagalasitthe aNegasAlaNagasaMjutte ahavA paDipuNNa davvuvakkhaDesu sakkae vaNNagaMdharasapharisajutta balavIriya pariNAme iMdiyabalapuTTivaddhaNekhuppivAsamahaNe pahANa-kuthiyagulakhaMDamacchaMDighaya-uvaNIe pamoyage saNhasamiyagabbhe havejja paramaiTuMgasaMjutte taheva te cittarasA vidumagaNAaNega bahuvivihavIsasApariNayAe bhoyaNavihIe uvaveyA kusavikusavisuddharukkhamUlA jAva ciTuMti // 7 // / [111] (9) he AyuSman zramaNa ! usa ekoruka dvIpa meM jahA~-tahA~ bahuta sAre citrarasa nAma ke kalpavRkSa haiN| jaise sugandhita zreSTha kalama jAti ke cAvala aura vizeSa prakAra kI gAya se nisRta doSa rahita zuddha dUdha se pakAyA huA, zarada Rtu ke ghI-guDa-zakkara aura madhu se mizrita ati svAdiSTa aura uttama varNagaMdha vAlA paramAnna (pAyasa-khIra yA dUdhapAka) niSpanna kiyA jAtA hai, athavA jaise cakravartI rAjA ke kuzala sUpakAroM (rasoiyoM) dvArA niSpAdita cAra ukAloM se (kalpoM se) sikA huA, kalama jAti ke odana jinakA eka-eka dAnA vASpa se sIjha kara mRdu ho gayA hai, jisameM aneka prakAra ke mevA-masAle DAle gaye haiM, ilAyacI Adi bharapUra sugaMdhita dravyoM se jo saMskArita kiyA gayA hai, jo zreSTha varNa-gandha-rasa-sparza se yukta hokara bala-vIrya rUpa meM pariNata hotA hai, indriyoM kI zakti ko bar3hAne vAlA hai, bhUkha-pyAsa ko zAnta karane vAlA hai, pradhAnarUpa se cAsanI rUpa banAye hue guDa, zakkara yA mizrI se yukta kiyA huA hai, garma kiyA huA ghI DAlA gayA hai, jisakA andarUnI bhAga ekadama mulAyama evaM snigdha ho gayA hai, jo atyanta priyakArI dravyoM se yukta kiyA gayA hai, aisA parama AnandadAyaka paramAnna (kalyANa bhojana) hotA hai, usa prakAra kI (bhojana vidhi sAmagrI) se yukta ve citrarasa nAmaka kalpavRkSa hote haiN| una vRkSoM meM yaha sAmagrI nAnA prakAra ke visrasA pariNAma se hotI hai| ve vRkSa kuza-kAza Adi se rahita mUla vAle aura zrI se atIva suzobhita hote haiM // 7 // maNyaMga nAmaka kalpavRkSa _[10] egoruyadIveNaM dIve tattha tattha bahave maNiyaMgA nAma dumagaNA paNNattA samaNAuso! jahA se hAraddhahAra vaTTaNaga mauDa-kuMDalavAmuttagahemajAla maNijAla kaNagajAlaga-suttaga ucciiya kaTagA khuDiya ekAvali kaMThasutta makariya uratthagevejja soNi suttaga cUlAmaNi kaNaga tilagaphullasiddhatthaya kaNNavAli sasisUra usabha cakkaga talabhaMga huDiya hatthamAlaga valakkha dINAramAliyA caMdasUramAliyA harisaya keyUra valayapAlaMba aMgulejjaga kaMcI mehalA kalAva phyaragapAyajAlaghaMTiya khiMkhiNi rayaNorajAlasthimiyavaraNeuracalaNamAliyA kaNaganigaramAliyA kaMcanamaNi rayaNa bhatticittA bhUsaNavidhI bahupagArA taheva te maNiyaMgA vidumagaNAaNegabahuviviha vIsasA pariNayAe bhUsaNavihIe uvaveyA, kusavikusavisuddharukkhamUlA jAva ciTuMti // 8 // [111] (10) he AyuSman zramaNa ! ekoruka dvIpa meM yahA~-vahA~ bahuta se maNyaMga nAmaka kalpavRkSa Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300] [jIvAjIvAbhigamasUtra haiN| jisa prakAra hAra (aThAraha laDiyoM vAlA) ardhahAra (nau laDiyoM vAlA), veSTanaka (karNa kA AbhUSaNa), mukuTa, kuNDala, vAmottaka (chidra-jAlI vAlA AbhUSaNa), hemajAlamaNijAla-kanakajAla (ye kAna ke AbhUSaNa haiM), satraka (sone kA DorA-upanayana), uccayita kaTaka (uThA huA kar3A yA cUr3I), mudrikA (aMgUThI), ekAvalI (maNiyoM kI eka sUtrI mAlA), kaNThasUtra, makarAkAra AbhUSaNa, uraHskandha graiveyaka (gale kA AbhUSaNa), zroNIsUtra (karadhanI-kandaurA), cUDAmaNi (mastaka kA bhUSaNa), sone kA tilaka (TIkA), puSpa ke AkAra kA lalATa kA AbharaNa (biMdiyA), siddhArthaka (sarSapa pramANa sone ke dAnoM se banA bhUSaNa), karNapAlI (laTakana), candra ke AkAra kA bhUSaNa, sUrya ke AkAra kA bhUSaNa, (ye bAloM meM lagAye jAne vAle pina jaise haiM), vRSabha ke AkAra ke , cakra ke AkAra ke bhUSaNa, tala bhaMgaka-truTika (ye bhujA ke AbhUSaNa-bhujabaMda haiM), mAlAkAra hastAbhUSaNa, valakSa (gale kA bhUSaNa), dInAra kI AkRti kI maNimAlA, candra-sUryamAlikA, harSaka, keyUra, valaya, prAlambanaka (jhumakA), aMgulIyaka (mudrikA), kAJcI, mekhalA, kalApa, prataraka, prAtihArika, pA~va meM pahane jAne vAle dhuMgharu, kiMkaNI (bicchuDI), ratnamaya kandaurA, nUpura, caraNamAlA, kanakanikara mAlA Adi sonA-maNi ratna Adi kI racanA se citrita aura sundara AbhUSaNoM ke prakAra haiM usI taraha ve maNyaMga vRkSa bhI nAnA prakAra ke bahuta se svAbhAvika pariNAma se pariNata hokara nAnA prakAra ke bhUSaNoM se yukta hote haiN| ve darbha, kAMsa Adi se rahita mUla vAle haiM aura zrI se atIva zobhAyamAna gehAkAra kalpavRkSa [11] egoruyadIveNaMdIvetatthatattha bahavegehAgArAnAmadumagaNApaNNattAsamaNAuso! jahA se pAgArATTAlaka cariyaMgopurapAsAyAkAsatala maMDava egasAla visAlagatisAlaga cauraMsa causAlagabhaghara mohaNaghara valabhighara cittasAla mAlaya bhattiyara vaTTataMsa cauraMsa diyAvatta saMThiyAyata paMDuratala muMDamAlahammiyaM ahava NaM dhavalaharaaddhamAgahavibbhamaseladdhasela saMThiya kUDAgAraDDa suvihikoTThagaaNegaghara saraNaleNaAvaNa viDaMgajAla caMdaNijjUhaapavaraka dovAli caMdasAliyarUva vibhattikaliyA bhavaNavihI bahuvikappA taheva te gehAgArA vi dumagaNA aNegabahuvividhavIsasA pariNayAe suhArUhaNesuhottArAe suhanikkhamaNappavesAe dadarasopANapaMti kaliyAe pairikkAe suhavihArAe maNoNukUlAe bhavaNavihIe uvaveyA kusavikusavisuddharukkhamUlA jAva ciTThati // 9 // [111] (11) he AyuSman zramaNa ! ekoruka dvIpa meM sthAna-sthAna para bahuta se gehAkAra nAma ke kalpavRkSa kahe gaye haiN| jaise-prAkAra (parakoTA), aTTAlaka (aTArI), carikA (prAkAra aura zahara ke bIca ATha hAtha pramANa mArga) dvAra (daravAjA) gopura (pradhAnadvAra) prAsAda (rAjamahala) AkAzatala (agAsI) maMDapa (pANDAla) eka khaNDa vAle makAna, do khaNDa vAle makAna, tIna khaNDa vAle makAna, caukona, cAra khaNDa vAle makAna garbhagRha (bhauMharA) mohanagRha (zayanakakSa) valabhighara (chajjA vAlA ghara) citrazAlA se sajita prakoSTha gRha, bhojanAlaya, gola, tikone, caurasa, naMdiyAvarta AkAra ke gRha, pANDura-talamuNDamAla (chata Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti :anagna kalpavRkSa] [301 rahita zubhra AMgana vAlA ghara) harmya (zikhara rahita havelI) athavA dhavala gRha (sapheda pute saudha), ardhagRhamAgadhagRha-vibhramagRha (viziSTa prakAra ke gRha) pahAr3a ke ardhabhAga jaise AkAra ke, pahAr3a jaise AkAra ke gRha, parvata ke zikhara ke AkAra ke gRha, suvidhikoSTaka gRha (acchI taraha se banAye hue koThoM vAlA gRha) aneka koThoM vAlA gRha, zaraNagRha. zayanagRha ApaNagRha(dukAna) viDaMga (chajjA vAle gRha) jAlI vAle ghara niyUha (daravAje ke Age nikalA huA kASTha bhAga) kamaroM aura dvAra vAle gRha aura cA~danI Adi se yukta jo nAnA prakAra ke bhavana hote haiM, usa prakAra ve gehAkAra vRkSa bhI vividha prakAra ke bahuta se svAbhAvika pariNAma se pariNata bhavanoM aura gRhoM se yukta hote haiN| una bhavanoM meM sukhapUrvaka car3hA jA sakatA hai aura sukhapUrvaka utarA jA sakatA hai, unameM sukhapUrvaka praveza aura niSkramaNa ho sakatA hai, una bhavanoM ke caDhAva ke sopAna (paMktiyAM) samIpa-samIpa haiM, vizAla hone se unameM sukharUpa gamanAgamana hotA hai aura ve mana ke anukUpa hote haiN| aise nAnA prakAra ke bhavanoM se yukta ve gehAkAra vRkSa haiN| unake mUla kuza-vikuza se rahita haiM aura ve zrI se atIva zobhita haiM // 9 // anagna kalpavRkSa - [12] egoruyadIveNaM dIvetatthatattha bahaveaNigaNANAmaM dumagaNA paNNattA samaNAuso! jahA se AjiNagakhoma kaMbala dugulla kosejja kAlamiga paTTacINaMsuya varaNAtavAra vaNigayatu AbharaNa citta sahiNaga kallANaga bhiMgiNIlakajjala bahuvaNNa rattapIta sukkilamakkhaya migaloma hemarUppavaNNagaavaruttaga siMdhuosa dAmila baMgakaliMga neliNa taMtumayabhatticittA vatthavihI bahuppakArA havejja varapaTTaNuggayA vaNNarAgakaliyA taheva te aNigaNAvi dumagaNA aNega bahuviviha vIsasA pariNayAe vatthavihIe uvaveyA kusavikusavisuddharukkhamUlA jAva ciTuMtiH // 10 // - [111] (12) he AyuSman zramaNa! usa ekoruka dvIpa meM jahAM-tahA~ anagna nAma ke kalpavRkSa haiN| jaise-yahA~ nAnA prakAra ke Ajinaka-carmavastra, kSoma-kapAsa ke vastra, kaMbala-Una ke vastra, dukUla-mulAyama bArIka vastra, kozeya-rezamI kIr3oM se nirmita vastra, kAle mRga ke carma se bane vastra, cInAMzuka-cIna deza meM nirmita vastra, (varaNAta vAravaNigayatu-yaha pATha azuddha lagatA hai| nAnA deza prasiddha vastra kA vAcaka honA caahie|) AbhUSaNoM ke dvArA citrita vastra, zlakSNa-bArIka tantuoM se niSpanna vastra, kalyANaka vastra (mahotsavAdi para pahanane yogya uttamottama vastra) bhaMvarI nIla aura kAjala jaise varNa ke vastra, raMga-biraMge vastra, lAla-pIle sapheda raMga ke vastra, snigdha mRgaroma ke vastra, sone cA~dI ke tAroM se banA vastra, Upara-pazcima deza kA banA vastra, uttara desa kA banA vastra, sindhu RSabha tAmila baMga-kaliMga ke dezoM meM banA huA sUkSma tantumaya bArIka vastra, ityAdi nAnA prakAra ke vastra haiM jo zreSTha nagaroM meM kuzala kArIgaroM dvArA banAye jAte haiM, sundara varNa raMga vAle haiM-usI prakAra ve anagna vRkSa bhI aneka aura bahuta prakAra ke svAbhAvika pariNAma se pariNata vividha vastroM se yukta haiN| ve vRkSa kuza-kAza se rahita mUla vAle yAvat zrI se atIva atIva zobhAyamAna haiM // 10 // Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 ] .. [jIvAjIvAbhigamasUtra ekoruka dvIpa ke manuSyoM kA varNana [13] egoruyadIve NaM bhaMte ! dIve maNuyANaM kerisae AgArabhAvapaDoyAre paNNatte ? goyamA ! te NaM maNussA aNuvamatarasomacArurUvA, bhoguttamagayalakkhaNA bhogasassirIyA sujAya savvaMgasuMdaraMgA, supaiTThiya kummacArucalaNA, rattuppala pattamauya sukumAla komalatalA naganagara sAgara magara cakkaMka varaMka lakkhaNaMkiyacalaNA aNupuvva susaMhataMgulIyA unnata taNu taMbaNiddhaNakhA saMThiyA susiliTThagUDhagupphA eNI kuruviMdAvattavaTTANupuvvajaMghA samuggaNimaggagUDhajANU gayasasaNasujAta saNNibhorU varavAraNamattatulla vikkama vilAsiyagaI sujAtavaraturaga gujjhadesA AiNNahaovva NiruvalevA, pamuiya vara turiyasIha atirega vaTTiyakaDI sAhayasoNiMda mUsala dappaNaNigarita varakaNagaccharusarisa vara vairapaliya majjhA, ujjuya samasahita sujAta jaccataNukasiNaNiddha Adeja laDaha sukumAla mauya ramaNijjaromarAI, gaMgAvatta payAhiNAvatta taraMga bhaMgura ravikiraNa taruNa bodhita akosAyaMta pauma gaMbhIra viyaDanAbhI jhasavihaga sujAta pINakucchI, jhasoyarA suikaraNA pamhaviyaDanAbhA saNNayapAsA saMgatapAsA sujAtapAsA mitamAiya pINaraiyapAsA akaruMDayaNagaruyaganimmala sujAya niruvahayadehadhArI pasattha battIsa lakkhaNadharA kaNagasilAtalujjala pasattha samatalovaciya vicchinna pihulavacchA sirivacchaMkivacchA puravaraphaliha vaTTiya bhujA, bhuyagIsara vipulabhoga AyANa phaliha ucchUDha dIhabAhU, jugasannibha pINaraiyapIvara pauTThasaMThiya susiliTTha visiTTha ghaNathira subaddha nigUDha pavvasaMdhI rattatalovaiya mauyamaMsala pasattha lakkhaNa sujAya acchiddayAlapANI, pIvaravaTTiya sujAya komala varaMgulIyA taMbatalina suciruiraNiddha NakkhA caMdapANilehA sUrapANilehA saMkhapANilehA, cakkapANilehA disAsotthiya pANilehA caMdasUrasaMkhacakkadisAsotthiya pANilehAaNegavara lakkhaNuttama pasattharaiya pANilehA varamahisa varAhasIha sadUla usamaNAgavara paDipuna viula unnata khaMdhA, cauraMgula suppamANa kaMbuvara sarisagIvA avaTThita suvibhatta sujAta cittamaMsumaMsala saMThiya pasattha sardUlavipula haNuyA,otaviya silappavAla viMbaphala sannibhAharoTThA paMDurasasi sagala vimala nimmala saMkhagokhIrapheNa dagaraya muNAliyA dhavala daMtaseDhI akhaMDadaMtA aphuDiyadaMtA aviraladaMtA sujAtadaMtA egadaMtaseDhivva aNegadaMtA hutavaha niddhaMtadhota tattavaNijjarattatalatAlujohA garulAyaya ujjutuMgaNAsA avadAliya poMDarIyanayaNA kokAsitadhavalapattalacchA ANAmiya cAvaruira kiNhabbharAiya saMThiya saMgaya Ayata sujAta taNukasiNaniddha bhumayA allINappamANajutta savaNA sussavaNA pINamaMsala kavoladesabhAgA aciruggaya bAlacaMdasaMThiya pasattha vicchinnasamaNiDAlA, uDuvaipaDipuNNasomavadaNA chattAgAruttamaMgadesA, ghaNaniciya subaddha lakkhaNuNNaya kUDAgAraNibhapiMDiyasIse dADimapupphapagAsa tavaNijjasarisa nimmala sujAya kesaMta kesabhUmI sAmaliya boMDa ghaNANiciya choDiyamiuvisayapasattha suhuma lakkhaNa sugaMdha sundara bhuyayoyaga bhiMgiNIlakajjala pahaTTa bhamaragaNa NiddhaNikuraMba niciyakuMciyapadAhiNAvattamuddhasirayA, lakkhaNavaMjaNaguNovaveyA sujAya suvibhatta surUvagA pAsAiyA darisaNijjA abhirUvA pddiruuvaa| Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti :ekoruka dvIpa ke puruSoM kA varNana] [303 te NaM maNuyA haMsassarA koMcassarA naMdighosA sIhassarA sIhayosA maMjussarA maMjughosA sussarA sussaranigghosA chAyAujjotiyaMgamaMgA vajjarisabhanArAyasaMghayaNA, samacauraMsasaMThANasaMThiyA siNiddhachavI NirAyaMkA uttamapasattha aisesaniruvamataNu jallamalakalaMka seyarayadosa vajjiyasarIrA niruvamalevA aNulomavAuvegA kaMkaggahaNI kavotapariNAmA sauNivva posaciTThetarorupariNayA viggahiya unnayakucchI paumuppalasarisa gaMdhaNissAsa surabhivadaNA aTThadhaNusayaM uusiyaa| tesiM maNuyANaM causaTTi piTTikaraMDagA paNNattA samaNAuso ! te NaM maNuyA pagaibhaddagA pagativiNIyagA pagaiuvasaMtA pagaipayaNu kohamANamAyAlobhAmiumaddava saMpaNNAallINa bhaddagA viNIyA appicchA asaMnihisaMcayA acaMDA viDimaMtaraparivasaNA jahicchiyakAmagAmiNo ya te maNuyagaNA paNNattA smnnaauso| tesiM NaM bhaMte ! maNuyANaM kevaikAlassa AhAraTTe samuppajjai ? goyamA ! cautthabhattassa AhAraDhe samuppajjai / [111] (13) he bhagavan ! ekorukadvIpa meM manuSyoM kA AkAra-prakArAdi svarUpa kaisA hai ? he gautama ! ve manuSya anupama saumya aura sundara rUpa vAle haiN| uttama bhogoM ke sUcaka lakSaNoM vAle haiM, bhogajanya zobhA se yukta haiN| unake aMga janma se hI zreSTha aura sarvAMga sundara haiN| unake pAMva supratiSThita aura kachue kI taraha sundara (unnata) haiM, unake pAMvoM ke tala lAla aura utpala (kamala) ke patte ke samAna mRdu, mulAyama aura komala haiM, unake caraNoM meM parvata, nagara, samudra, magara, cakra, candramA Adi ke cinha haiM, unake caraNoM kI aMguliyA~ kramazaH bar3I choTI (pramANopeta) aura milI huI haiM, unakI aMguliyoM ke nakha unnata (uThe hue) patale tAmravarNa ke evaM snigdha (kAMti vAle) haiM / unake gulpha (Takhane) saMsthita (pramANopeta) ghane aura gUDha haiM, hariNI aura kuruviMda (tRNavizeSa) kI taraha unakI piNDaliyAM kramazaH sthUla-sthUlatara aura gola haiM, unake ghuTane saMpuTa meM rakhe hue kI taraha gUDha (anupalakSya) haiM, unakI urU-jAMghe hAthI kI sUMDa kI taraha sundara, gola aura puSTa haiM, zreSTha madonmatta hAthI kI cAla kI taraha unakI cAla hai, zreSTha ghor3e kI taraha unakA guhyadeza sugupta hai, AkIrNaka azva kI taraha malamUtrAdi ke lepa se rahita hai, unakI kamara yauvanaprApta zreSTha ghor3e aura siMha kI kamara jaisI patalI aura gola hai, jaise saMkucita kI gaI tipAI, mUsala darpaNa kA daNDa aura zuddha kiye hue sone kI mUMTha bIca meM se patale hote haiM usI taraha unakI kaTi (madhyabhAga) patalI hai, unakI romarAji sarala-sama-saghana-sundara-zreSTha, patalI, kAlI, snigdha, Adeya, lAvaNyamaya, sukumAra, sukomala aura ramaNIya hai, unakI nAbhi gaMgA ke Avarta kI taraha dakSiNAvarta taraMga (trivalI) kI taraha vakra aura sUrya kI ugatI kiraNoM se khile hue kamala kI taraha gaMbhIra aura vizAla hai| unakI kukSi (peTa ke donoM bhAga) matsya aura pakSI kI taraha sundara aura puSTa haiM, unakA peTa machalI kI taraha kRza hai, unakI indriyAM pavitra haiM, inakI nAbhi kamala ke samAna vizAla hai, inake pArzvabhAga nIce name hue haiM, pramANopeta haiM, sundara haiM, janma se sundara haiM, parimita mAtrA yukta, sthUla aura Ananda dene vAle haiM, unakI pITha kI haDDI mAMsala hone se anupalakSita Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304] [jIvAjIvAbhigamasUtra hotI hai, unake zarIra kaJcana kI taraha kAMti vAle nirmala sundara aura nirupahRta (svastha) hote haiM, ve zubha battIsa lakSaNoM se yukta hote haiM, unakA vakSaH-sthala kazcana kI zilAtala jaisA ujjvala, prazasta, samatala puSTa, vistIrNa aura moTA hotA hai, unakI chAtI para zrIvatsa kA cinha aMkita hotA hai. unakI bhajA nagara kI argalA ke samAna lambI hotI hai, inake bAhu zeSanAga ke vipula-lambe zarIra tathA uThAI huI argalA ke samAna lambe hote haiN| inake hAthoM kI kalAiyAM (prakoSTha) jUe ke samAna dRDha, Ananda dene vAlI, puSTa, susthita, suzliSTa (saghana), viziSTa, ghana, sthira, subaddha aura nigUDha parvasandhiyoM vAlI haiN| unakI hatheliyAM lAla varNa kI, puSTa, komala, mAMsala, prazasta lakSaNayukta, sundara aura chidra jAla rahita aMguliyA~ vAlI haiN| unake hAthoM kI aMguliyA~ puSTa, gola, sujAta aura komala haiN| unake nakha tAmravarNa ke, patale, svaccha, manohara aura snigdha hote haiN| inake hAthoM meM candrarekhA, sUryarekhA, zaMkharekhA, cakrarekhA, dakSiNAvarta svastikarekhA, candra-sUrya-zaMkha-cakradakSiNAvartasvastika kI milIjulI rekhAe~ hotI haiN| aneka zreSTha, lakSaNa yukta uttama, prazasta, svaccha, Anandaprada rekhAoM se yukta unake hAtha haiN| unake skaMdha zreSTha bhaiMsa, varAha, siMha, zArdUla (vyAghra), baila aura hAthI ke skaMdha kI taraha pratipUrNa, vipula aura unnata haiN| unakI grIvA cAra aMgula pramANa aura zreSTha zaMkha ke samAna hai, unakI ThuDDhI (hoThoM ke nIce kA bhAga) avasthita-sadA eka samAna rahane vAlI, suvibhakta-alagaalaga sundararUpa se utpanna dAr3hI ke bAloM se yukta, mAMsala, sundara saMsthAna yukta, prazasta aura vyAghra kI vipula ThuDDhI ke samAna hai, unake hoTha parikarmita zilApravAla aura biMbaphala ke samAna lAla haiN| unake dAMta sapheda candramA ke dukaDoM jaise vimala-nirmala haiM aura zaMkha, gAya kA dUdha, phena, jalakaNa aura mRNAlikA ke taMtuoM ke samAna sapheda haiM, unake dAMta akhaNDita hote haiM, TUTe hue nahIM hote, alaga-alaga nahIM hote, ve sundara dAMta vAle haiM, unake dAMta aneka hote hue bhI eka paMktibaddha haiN| unakI jIbha aura tAlu agni meM tapAkara dhoye gaye aura punaH tapta kiye gaye tapanIya svarNa ke samAna lAla hai| unakI nAsikA garur3a kI nAsikA jaisI lambI, sIdhI aura U~cI hotI hai| unakI A~kheM sUryakiraNoM se vikasita puNDarIka kamala jaisI hotI haiM tathA ve khile hue zvetakamala jaisI konoM para lAla, bIca meM kAlI aura dhavala tathA pazmapuTa vAlI hotI haiN| unakI bhauheM ISat Aropita dhanuSa ke samAna vakra, ramaNIya, kRSNa megharAji kI taraha kAlI, saMgata (pramANopeta), dIrgha, sujAta, patalI, kAlI aura snigdha hotI haiN| unake kAna mastaka ke bhAga taka kucha-kucha lage hue aura pramANopeta haiN| ve sundara kAnoM vAle haiM arthAt bhalIprakAra zravaNa karane vAle hai| unake kapola (gAla) pIna aura mAMsala hote haiN| unakA lalATa navIna udita bAlacandra (aSTamI ke cAMda) jaisA prazasta, vistIrNa aura samatala hotA hai| unakA mukha pUrNimA ke candramA jaisA saumya hotA hai| unakA mastaka chatrAkAra aura uttama hotA hai| unakA sira ghana-niviDa-subaddha, prazasta lakSaNoM vAlA, kUTAkAra (parvatazikhara) kI taraha unnata aura pASANa kI piNDI kI taraha gola aura majabUta hotA hai| unakI khopar3I kI camar3I (kezAntabhUmi) dADima ke phUla kI taraha lAla, tapanIya sone ke samAna nirmala aura sundara hotI hai| unake mastaka ke bAla khule kiye jAne para bhI zAlmali ke phala kI taraha ghane aura niviDa hote haiN| ve bAla mRdu, nirmala, prazasta, sUkSma, lakSaNayukta, sugaMdhita, sundara, bhujabhojaka (ratnavizeSa), nIlamaNi (marakatamaNi), bhaMvarI, nIla aura kAjala ke samAna kAle, harSita Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti : ekoruka striyoM kA varNana] [305 bhramaroM ke samAna atyanta kAle, snigdha aura nicita-jame hue hote haiM, ve dhuMgharAle aura dakSiNAvarta hote haiN| ve manuSya lakSaNa, vyaMjana aura guNoM se yukta hote haiN| ve sundara aura suvibhakta svarUpa vAle hote haiN| ve prasannatA paidA karane vAle, darzanIya, abhirUpa aura pratirUpa hote haiN| ye manuSya haMsa jaise svara vAle, krauMca jaise svara vAle, naMdI (bAraha vAdyoM kA samizrita svara) jaise ghoSa karane vAle, siMha ke samAna svara vAle aura garjanA karane vAle, madhura svara vAle, madhura ghoSa vAle, susvara vAle, susvara aura sughoSa vAle, aMga-aMga meM kAnti vAle, vajraRSabhanArAcasaMhanana vAle, samacaturasrasaMsthAna vAle, snigdhachavi vAle, rogAdi rahita, uttama prazasta atizayayukta aura nirupama zarIra vAle, sveda (pasInA) Adi maila ke kalaMka se rahita aura sveda-raja Adi doSoM se rahita zarIra vAle, upalepa se rahita, anukUla vAyu vega vAle, kaMka pakSI kI taraha nirlepa gudAbhAga vAle, kabUtara kI taraha saba pacA lene vAle, pakSI kI taraha malotsarga ke lepa se rahita apAnadeza vAle, sundara pRSTabhAga, udara aura jaMghA vAle, unnata aura muSTigrAhya kukSi vAle aura padmakamala aura utpalakamala jaisI sugaMdhayukta zvAsocchvAsa se sugaMdhita mukha vAle manuSya - unakI U~cAIM ATha sau dhanuSa kI hotI hai / he AyuSman zramaNa ! una manuSyoM ke causaTha pRSTha karaMDaka (pasaliyAM) haiN| ve manuSya svabhAva se bhadra, svabhAva se vinIta, svabhAva se zAnta, svabhAva se alpa krodhamAna-mAyA, lobha vAle, mRdutA aura mArdava se sampanna hote haiM, allona (saMyata ceSTA vAle) haiM, bhadra, vinIta, alpa, icchA vAle, saMcaya-saMgraha na karane vAle, krUra pariNAmoM se rahita, vRkSoM kI zAkhAoM ke andara rahane vAle tathA icchAnusAra vicaraNa karane vAle ve ekorukadvIpa ke manuSya haiN| he bhagavan ! una manuSyoM ko kitane kAla ke antara se AhAra kI abhilASA hotI hai ? he gautama ! una manuSyoM ko caturthabhakta arthAt eka dina chor3akara dUsare dina AhAra kI abhilASA hotI hai| ekorukastriyoM kA varNana [14] egoruyamaNuI NaM bhaMte ! kerisae AgArabhAvapaDoyAre paNNatta ? goyamA ! tAo NaM maNuIo sujAyasavvaMgasuMdarIo pahANamahilAguNehiM juttA accaMta visappamANa pauma sumAla kummasaMThiya visiTThacalaNAo ujjumiuya pIvara niraMtara puTu sohiyaMgulIA unnayaraida taliNataMbasuiNiddhaNakhA romarahita vaTTalaTTha saMThiyaajahaNNa pasattha lakkhaNa akoppajaMghayugalA suNimmiya sugUDhajANumaMDalasubaddhasaMdhI kayalikkhaMbhAtirega saMThiyaNivvaNa sukumAla mauyakomala avirala samasahitasujAta vaTTa pIvaraNiraMtaroru aTThAvayavIcipaTTasaMThiya pasattha vicchinna pihulasoNI vadaNAyAmappamANaduguNita visAla maMsala subaddha jahaNavaradhAraNIo vajavirAiyapasatthalakkhaNaNirodarA tivali valiyataNuNamiya majjhimAo ujjuya samasaMhita jaccataNukasiNa NiddhaAdeja laDaha suvibhatta sujAta kaMtasobhaMta ruila ramaNijjaromarAI gaMgAvatta Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 ] [jIvAjIvAbhigamasUtra padAhiNAvatta taraMga bhaMguraravikiraNa taruNabodhita akosAyaMta paumavaNagaMbhIraviyaDanAbhI aNubbhaDapasattha pINakucchI saNNayapAsA saMgayapAsA sujAtapAsA mitasAiyapINa raiyapAsA akaraMDuya kaNagaruyaganimmala sujAya Niruvahaya gAyalaTThI kaMcaNakalasasamapamANa samasaMhitasujAta laTThacUcuyaAmelagajamala jugala vaTTiyaabbhuNNayaraiyasaMThiya payodharAo bhuyaMgaNupuvvataNuyagopuccha vaTTa samasaMhita Namiya Aejja laliya bAhAo taMbaNahA maMsalaggahatthA pIvarakomala varaMgulIo NiddhapANleihA ravisasi saMkha cakkasotthiya suvibhatta suviraiya pANilehA pINuNNaya kakkhavatthidesA paDipuNNagallakavolA cauraMgulappamANa kaMbuvara sarisagIvA maMsalasaMThiya pasattha haNuyA dADimapupphappagAsa pIvarakuMciyavarAdharA suMdarottaroTThA dadhidagaraya caMdakuMda vAsaMtimaula acchiddavimaladasaNA rattuppala pattamaDaya sukumAla tAlupIhA kaNayavaramuula akuDila abbhuggaya ujjutuMganAsA sAradanavakamalakumudakuvalaya vimukkadalaNigara sarisa lakkhaNa aMkiyakaMtaNayaNA pattala cavalAyaMtataM baloyaNAo ANAmiya cAvaruilakiNhabbharAisaMThiya saMgata Ayaya sujAya kasiNa NiddhabhamuyA allINapamANajuttasavaNA pINamaTTharamaNijja gaMDalehA cauraMsa pasatthasamaNiDAlA komuira yaNikaravimalapaDi punnasomavayaNA chattunnayauttimaMgA kuDilasusiNiddhadIhasirayA, chattajjhayajugathUbhadAmiNikamaMDalukalasavAvisotthiyapaDAgajavamacchakumbharahavaramakarasukathAlaaMkusaaTThAvaivIisupaiTThakamayUrasiridAmAbhiseyatoraNameiNiudadhivarabhavaNagirivaraAyaMsalaliyagayausabhasIhayamarauttamapasatthabattIsalakkhaNa dharAo, haMsasarisagaIo koilamadhuragirasussarIo, kaMtA savvassa aNunayAo, vavagatavalipaliyA, vaMgaduvvaNNavAhidobhaggasogamukkAo uccAtteNaM ya narANa thovUNalUsiyAo sabhAvasiMgArAgAracAruvesA saMgayagatahasitabhAmiyaceTThiyavilAsasaMlAvaNiuNajutto vayArakusalA suMdarathaNajahaNavadaNakaracalaNanayaNamAlA vaNNalAvaNNajovaNavilAsakaliyA naMdaNavaNa vivaracAriNIuvva accharAo accheragapecchaNijjA pAsAIyAo darisaNijjAo abhirUvAo pddiruuvaao| tAsiM NaM bhaMte ! maNuINiM kevaikAlassa AhAraTe samuppajjai ? goyamA ! cautthabhattassa AhAraTTe smuppjji| [111] (14) he bhagavan ! isa ekoruka-dvIpa kI striyoM kA AkAra-prakAra-bhAva kaisA kahA gayA hai? gautama ! ve striyAM zreSTha avayavoM dvArA sarvAMgasundara haiM, mahilAoM ke zreSTha guNoM se yukta haiN| unake caraNa atyanta vikasita padmakamala kI taraha sukomala aura kachue kI taraha unnata hone se sundara AkAra ke haiN| unake pAMvoM kI aMguliyAM sIdhI, komala, sthUla, nirantara, puSTa aura milI huI haiN| unake nakha unnata, rati dene vAle, talina,-patale tAmra jaise rakta, svaccha evaM snigdha haiN| unakI piNDaliyAM romarahita, gola, sundara, saMsthita, utkRSTa zubhalakSaNavAlI aura prItikara hotI haiM / unake ghuTane sunirmita, sugUDha aura subaddhasaMdhi vAle Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatIya pratipatti: ekoruka striyoM kA varNana] [307 haiM, unakI jaMghAe~ kadalI ke stambha se bhI adhika sundara, vraNAdi rahita, sukomala, mRdu, komala, pAsa-pAsa, samAna pramANavAlI, milI huI, sujAta, gola, moTI evaM nirantara haiM, unakA nitambabhAga aSTApada dyUta ke paTTa ke AkAra kA, zubha, vistIrNa aura moTA hai, (bAraha aMgula) mukhapramANa se dUnA caubIsa aMgulapramANa, vizAla, mAMsala evaM subaddha unakA jaghanapradeza hai, unakA peTa vajra kI taraha suzobhita, zubha lakSaNoM vAlA aura patalA hotA hai, unakI kamara trivalI yukta, patalI aura lacIlI hotI hai, unakI romarAji sarala, sama, milI huI, janmajAta patalI, kAlI, snigdha, suhAvanI, sundara, suvibhakta, sujAta (janmadoSarahita), kAMta, zobhAyukta, rucira aura ramaNIya hotI hai| unakI nAbhi gaMgA ke Avarta kI taraha dakSiNAvarta, taraMga bhaMgura (trivali se vibhakta) sUrya kI kiraNoM se tAje vikasita hue kamala kI taraha gaMbhIra aura vizAla hai| unakI kukSi ugratA rahita, prazasta aura sthUla hai| unake pArzva kucha jhuke hue haiM, pramANopeta haiM, sundara haiM, janmajAta sundara haiM, parimitamAtrAyukta sthUla aura Ananda dene vAle hai| unakA zarIra itanA mAMsala hotA hai ki usameM pITha kI haDDI aura pasaliyAM dikhAI nahIM detiiN| unakA zarIra sone jaisI kAntivAlA, nirmala, janmajAta sundara aura jvarAdi upadravoM se rahita hotA hai| unake payodhara (stana) sone ke kalaza ke samAna pramANopeta, donoM (stana) barAbara mile hue, sujAta aura sundara haiM, unake cUcuka una stanoM para mukuTa ke samAna lagate haiN| unake donoM stana eka sAtha utpanna hote haiM aura eka sAtha vRddhiMgata hote haiN| ve gola unnata (uThe hue) aura AkAra-prakAra se prItikArI hote haiN| unakI donoM bAhu bhujaMga kI taraha kramazaH nIce kI ora patalI gopuccha kI taraha gola, Apasa meM samAna, apanI-apanI saMghiyoM se saTI huI, namra aura ati Adeya tathA sundara hotI haiN| unake nakha tAmravarNa ke hote haiN| inakA paMjA mAMsala hotA hai, unakI aMguliyAM puSTa, komala aura zreSTha hotI haiN| unake hAtha kI rekhAyeM snigdha hotI haiN| unake hAtha meM sUrya, candra, zaMkha-cakra-svastika kI alaga-alaga aura suviracita rekhAe~ hotI haiN| unake kakSa aura vasti (nAbhi ke nIce kA bhAga) pIna aura unnata hotA hai| unake gAla-kapola bhare-bhare hote haiM, unakI gardana cAra aMgula pramANa aura zreSTha zaMkha kI taraha hotI hai| unakI ThuDDI mAMsala, sundara AkAra kI tathA zubha hotI hai| unakA nIce kA hoTha dADima ke phUla kI taraha lAla aura prakAzamAna, puSTa aura kucha-kucha valita hone se acchA lagatA hai| unakA Upara kA hoTha sundara hotA hai| unake dAMta dahI, jalakaNa, candra, kuMda, vAsaMtIkalI ke samAna sapheda aura chedavihIna hote haiM, unakA tAlU aura jIbha lAla kamala ke patte ke samAna lAla, mRdu aura komala hote haiN| unakI nAka kanera kI kalI kI taraha sIdhI, unnata, Rju aura tIkhI hotI hai| unake netra zaradaRtu ke kamala aura candravikAsI nIlakamala ke vimukta patradala ke samAna kucha zveta, kucha lAla aura kucha kAlimA liye hue aura bIca meM kAlI putaliyoM se aMkita hone se sundara lagate haiN| unake locana pazmapuTayukta, caMcala, kAna taka lambe aura ISat rakta (tAmravat) hote hai| unakI bhauMheM kucha name hue dhanuSa tI taraha TeDhI, sundara, kAlI aura megharAji ke samAna pramANopeta, lambI, sujAta, kAlI aura snigdha hotI haiN| unake kAna mastaka se kucha lage hue aura pramANayukta hote haiN| unakI gaMDalekhA (gAla aura kAna ke bIca kA bhAga) mAMsala cikanI aura ramaNIya hotI hai| unakA lalATa caurasa, prazasta aura samatala hotA hai, unakA mukha kArtikapUrNimA ke candramA kI taraha nirmala aura paripUrNa hotA hai| unakA Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308] [jIvAjIvAbhigamasUtra mastaka chatra ke samAna unnata hotA hai| unake bAla dhuMgharAle snigdha aura lambe hote haiM / ve nimnalikhita battIsa lakSaNoM ko dhAraNa karane vAlI haiM 1 chatra, 2 dhvaja, 3 yuga (juA), 4 stUpa, 5 dAminI (puSpamAlA), 6 kamaNDalu, 7 kalaza, 8 vApI (bAvaDI), 9 svastika, 10 patAkA, 11 yava, 12 matsya, 13 kumbha, 14 zreSTharatha, 15 makara, 16 zukasthAla (tote ko cugAne kA pAtra), 17 aMkuza, 18 aSTApadavIcibUtaphalaka, 19 supratiSThaka sthApanaka, 20 mayUra, 21 zrIdAma (mAlAkAra AbharaNa), 22 abhiSeka-lakSmI kA abhiSeka karate hue hAthiyoM kA cinha, 23 toraNa, 24 medinIpati-rAjA, 25 samudra, 26 bhavana, 27 prAsAda, 28 darpaNa, 29 manojJa hAthI, 30 baila, 31 siMha aura 32 cmr| ve ekoruka dvIpa kI striyAM haMsa ke samAna cAla vAlI haiN| koyala ke samAna madhura vANI aura svara vAlI, kamanIya aura sabako priya lagane vAlI hotI haiN| unake zarIra meM jhurriyAM nahIM par3atI aura bAla sapheda nahIM hote| ve vyaMgya (vikRti), varNavikAra, vyAdhi, daurbhAgya aura zoka se mukta hotI haiN| ve U~cAIM meM puruSoM kI apekSA kucha kama U~cI hotI haiN| ve svAbhAvika zRMgAra aura zreSTha veza vAlI hotI haiN| ve sundara cAla, hAsa, bolacAla, ceSTA, vilAsa, saMlApa meM catura tathA yogya upacAra-vyavahAra meM kuzala hotI haiN| unake stana, jaghana, mukha, hAtha, pA~va aura netra bahuta sundara hote haiM / ve sundara varNa vAlI, lAvaNya vAlI, yauvana vAlI aura vilAsayukta hotI haiN| naMdanavana meM vicaraNa karane vAlI apsarAoM kI taraha ve Azcarya se darzanIya haiM / ve striyAM dekhane para prasannatA utpanna karatI haiM, ve darzanIya haiM, abhirUpa haiM aura pratirUpa haiN| he bhagavan ! una striyoM ko kitane kAla ke antara se AhAra kI abhilASA hotI hai ? gautama ! caturthabhakta arthAt eka dina chor3akara dUsare dina AhAra kI icchA hotI hai| 111. (15) te NaM bhaMte ! maNuyA kimAhAramAhAreMti ? goyamA ! puDhavipuSphaphalAhArA te maNuyagaNA paNNattA, samaNAuso ! tIse NaM bhaMte ! puDhavIe kerisae AsAe paNNatte ? goyamA ! se jahANAmae gulei vA khaMDei vA sakkarAi vA macchaMDiyAi vA bhisakaMdei vA pappaDamoyaeivA, puSphauttarAi vA, paumauttarAi vA, akosiyAivA, vijayAivA, mahAvijayAi vA,AyaMsovamAivA, aNovamAi vA, cAurakke gokhIre cauThANapariNae guDakhaMDamacchaMDi uvaNIe . maMdaggikaDIe vaNNeNaM uvavee jAva phAseNaM, bhaveyArUve siyA ? No iNa- samaDhe ! tIse NaM puDhavIe etto iTThatarAe ceva maNAmatarAe ceva AsAe NaM pnnnntte| tesiM NaM puSphaphalANaM kerisae AsAe paNNatte ? goyamA ! se jahAnAmae cAuraMtacakkavaTTissa kallANe pavarabhoyaNe sayasahassanipphanne vaNNeNaM uvavete gaMdheNaM uvavete raseNa uvavete phAseNaM uvavete AsAiNijje vIsAiNijje dIvaNijje viMhaNije dappaNijje mayaNijje savviMdiyagAyapalhANijje bhaveyArUve siyA ? Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti: ekoruka dvIpa kA prakIrNaka varNana] [ 309 taTThe saTTe ! sa NaM pupphaphalANaM etto iTThatarAe ceva jAva AssAe NaM paNNatte / NaM bhaMte! maNuyA tamAhAramAhArittA kahiM vasahiM uveMti ? goyamA ! rukkhagehAlayA NaM te maNuyagaNA paNNattA samaNAuso ! te NaM bhaMte! rukkhA kiMsaMThiyA paNNattA ? goyamA ! kUDAgArasaMThiyA pecchAgharasaMThiyA, chattAgArasaMThiyA jhayasaMThiyA thUmasaMThiyA toraNasaMThiyA gopuraveiyacopAlagasaMThiyA, aTTAlakasaMThiyA pAsAdasaMThiyA hammatalasaMThiyA gavakkhasaMThiyA vAllagapoiyasaMThiyA valabhisaMThiyA aNNe tattha bahave varabhavaNasayaNAsaNavisiTTha saMThANasaMThiyA suhasIyalacchAyA NaM te dumagaNA paNNattA samaNAuso ! [111] (15) he bhagavan ! ve manuSya kaisA AhAra karate haiM ? he AyuSman zramaNa ! ve manuSya pRthvI, puSpa aura phaloM kA AhAra karate haiM / he bhagavan ! usa pRthvI kA svAda kaisA hai ? gautama ! jaise gur3a, khAMDa, zakkara, mizrI, kamalakanda, parpaTamodaka, puSpavizeSa se banI zakkara, kamalavizeSa se banI zakkara, akozitA, vijayA, mahAvijayA, AdarzopamA, anopamA (ye madhura dravya vizeSa haiM) kA svAda hotA hai vaisA usa miTTI kA svAda hai / athavA ' cAra bAra pariNata evaM catuHsthAna pariNata gAya dUdha jo gur3a, zakkara, mizrI milAyA huA, maMdAgni para pakAyA gayA tathA zubhavarNa, zubhagaMdha, zubharasa aura zubhasparza se yukta ho, aise gokSIra jaisA vaha svAda hotA hai kyA ? gautama ! yaha bAta samarthita nahIM hai / usa pRthvI kA svAda isase bhI adhika iSTatara yAvat manojJatara hotA hai| he bhagavan ! vahA~ ke puSpoM aura phaloM kA svAda kaisA hotA hai ? gautama ! jaise cAturaMtacakravartI kA bhojana jo kalyANabhojana ke nAma se prasiddha hai, jo 2 lAkha gAyoM se niSpanna hotA hai, jo zreSTha varNa se gaMdha se, rasa se aura sparza se yukta hai, AsvAdana ke yogya hai, punaH punaH AsvAdana yogya hai, jo dIpanIya (jaTharAgnivardhaka) hai, vRMhaNIya (dhAtuvRddhikAraka ) hai darpaNIya (utsAha Adi baDhAne vAlA) hai, madanIya ( mastI paidA karane vAlA) hai aura jo samasta indriyoM ko aura zarIra ko AnandadAyaka hotA hai, kyA aisA una puSpoM aura phaloM kA svAda hai ? gautama ! yaha bAta ThIka nahIM haiN| una puSpa phaloM kA svAda usase bhI adhika iSTatara, kAntatara, ,priyatara, 1. pauNDa ikSu carane vAlI cAra gAyoM kA dhUdha tIna gAyoM ko pilAyA, tIna gAyoM kA dUdha do gAyoM ko pilAnA, una do gAyoM kA dUdha eka gAya ko pilAnA, usakA jo dUdha hai vaha cAra bAra pariNata aura catuHsthAnaka pariNata kahalAtA hai| 2. puNDra jAti ke ikSu ko carane vAlI eka lAkha gAyoM kA dUdha pacAsa hajAra gAyoM ko pilAyA jAya, una pacAsa hajAra gAyoM kA dUdha paccIsa hajAra gAyoM ko pilAyA jAya, isa taraha se AdhI-AdhI gAyoM ko pilAne ke krama se vaise dUdha ko pI huI gAyoM meM kI antima gAya kA jo dUdha ho, usa dUdha se banAI huI khIra jisameM vividha meve Adi dravya DAle gaye hoM vaha cakravartI kA kalyANabhojana kahalAtA hai| Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 ] [jIvAjIvAbhigamasUtra manojJatara aura manAmatara hotA hai / he bhagavan ! ukta prakAra ke AhAra kA upabhoga karake ve kaise nivAsoM meM rahate haiM ? AyuSman ! ve manuSya gehAkAra pariNata vRkSoM meM rahate haiM / bhagavan ! una vRkSoM kA AkAra kaisA hotA hai ? 2 gautama ! ve parvata ke zikhara ke AkAra ke, nATyazAlA ke AkAra ke chatra ke AkAra ke, dhvajA ke AkAra ke, stUpa ke AkAra ke, toraNa ke AkAra ke, gopura jaise, vedikA jaise, copyAla ( mattahAthI) ke AkAra ke, aTTAlikA ke jaise, rAjamahala jaise, havelI jaise, gavAkSa jaise, jala-prAsAda jaise, vallabhI, (chajjAvAle ghara) ke AkAra ke haiM tathA he AyuSman zramaNa ! aura bhI vahA~ vRkSa haiM jo vividha bhavanoM, zayanoM AsanoM Adi ke viziSTa AkAra vAle aura sukharUpa zItala chAyA vAle haiM / 111. (16) atthi NaM bhaMte ! egoruyadIve dIve gehANi vA gehAvaNANi vA ? No tiNaTThe samaTThe / rukkhagehAlayA NaM te maNuyagaNA paNNattA samaNAuso ! atthi NaM bhaMte ! egoruyadIve dIve gAmAi vA nagarAi vA jAva sannivesAi vA ? No tiTThe samaTThe / jahicchiya kAmagAmiNo te maNuyagaNA paNNattA samaNAuso ! atthi NaM bhaMte ! egoruyadIve dIve asIi vA masIr3a vA kasIi vA paNIi vA vaNijjAi vA ? no tiNaTThe samaTThe / vavagayaasimasikisipaNiyAvaNijjA NaM te maNuyagaNA paNNattA samaNAuso ! atthi NaM bhaMte ! egoruya dIve dIve hiraNNei vA suvaNNei vA kaMsei vA dUsei vA maNIi vA muttiei vA vipuladhaNakaNagarayaNamaNimottiyasaMkhasilappavAlasaMtasArasAvaejjai vA ? haMtA asthi, No cevaNaM tesiM maNuyANaM tivve mamattabhAve samuppajjati / asthi bhaMte! egoruyadIve rAyA ivA, juvarAyA i vA Isare i vA talavare i vA mADaMbiyA ivA koDuMbiyA i vA ibbhA i vA seTThI i vA seNAvaI i vA satthavAhA i vA ? No tiTThe samaTThe / vavagataiDDisakkArA NaM te maNuyagaNA paNNattA samaNAuso ! atthi NaM bhaMte ! egoruyadIve dIve dAsAi vA pesAi vA sissAi vA bhayagAi vA bhAillagAi vA kammarapurisA i vA ? to tiNaTThe samaTThe / vavagayaAbhiogiyA NaM te maNuyagaNA paNNattA samaNAuso ! atthi NaM bhaMte ! egoruyadIve dIve mAyA i vA piyA i vA bhAyA i vA bhaiNI i vA bhajjAi vA puttAi vA dhUyAi vA suNhAi vA ? haMtA atthi / no ceva NaM tesiM maNuyANaM tivve pemabaMdhI samuppajjati, payaNupejjabaMdhaNA NaM te maNuyagaNA paNNattA samaNAuso ! atthi NaM bhaMte ! egoruyadIve arIi vA veriei vA ghAyakAi vA vahakAi vA paDiNIyAi vA paccamittAi vA ? No tiNaTThe samaTThe / vavagataverANubaMdhA NaM te maNuyagaNA paNNattA samaNAuso ! Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti : ekoruka dvIpa kA prakIrNaka varNana] [311 - atthi NaM bhaMte ! egorue dIve mittAi vA vayaMsAi vA ghaDiyAi vA sahIi vA suhiyAi vA mahAbhAgAi vA saMgaiyAi vaa| No tiNaTe smddhe| vavagayapemmA te maNuyagaNA paNNattA samaNAuso ! atthiNaM bhaMte ! egoruyadIve AbAhAi vA vivAhAi vAjaNNAi vA saDDhAi vA thAlipAkA vA colovaNayaNAi vA, sImaMtuNNayaNAi vA ' piipiMDaniveyaNAi vA ? No tiNaDhe smddhe|vvgtaabaahvivaahjnnnnsddddthaalipaagcolovnnynnsiimNtunnnnynn' piipiMDanivedaNA NaM te maNuyagaNA paNNattA samaNAuso ! atthi NaM bhaMte ! egoruyadIve dIve iMdamahAi vA khaMdamahAi vA ruddamahAi vA sivamahAi vA vesamaNamahAi vA muguMdamahAi vA NAgamahAi vA jakkhamahAi vA bhUyamahAi vA kUvamahAi vA talAyaNaImahAi vA dahamahAi vA pavvayamahAi vA rukkharovaNamahAi vA ceiyamahAi vA thUbbhamahAi vA? No tiNaDhe smddhe| vavagaya mahamahimA NaM te maNuyagaNA pattA samaNAuso! atthiNaMbhaMte ! egoruyadIvedIveNaMDapecchAi vA NaipecchAivAjallapecchAi vA mallapecchAi vA muTThiyapecchAi vA viDaMvagapecchAi vA kahagapecchAi vA pavagapecchAi vA akkhAyagapecchAi vA lAsagapecchAi vA laMkhapecchAi vA maMkhapecchAi vA, tUNaillapecchAi vA tuMbavINApecchAi vA kAvaDapecchAi vA mAgahapecchAi vA ? No tiNaDhe smddhe| vavagayakouhallA NaM te maNuyagaNA paNNattA samaNAuso ! ___ atthi NaM bhaMte ! egoruya dIve sagaDAi vA rahAi vA jANAi vA juggAi vA gillIi vA thillIi vA pillIi vA pavahaNANi vA siviyAi vA saMdamANiyAi vA? No tiNadve samaDhe ! pAdacAravihAriNo NaM te maNuyagaNA paNNattA samaNAuso ! atthi NaM bhaMte ! egoruyadIve AsA i vA hatthI ti vA uTTA i vA goNA i vA mahisA i vA kharAi vA ghoDA i vA aDA i vA elA i vA ? haMtA atthi / no ceva NaM tesiM maNuyANaM paribhogattAe hvvmaagcchNti| atthi NaM bhaMte ! egoruyadIve dIve sIhAi vA, vagyAi vA vigAi vA dIviyAi vA acchA ivA parassAi vA taracchAi vA viDAlAi vA siyAlAi vA suNagAi vA kolasuNagAi vA kokaMtiyAi vA sasagAi vA cittalA i vA cilallagAi vA? haMtA atthi| no ceva NaM te aNNamaNNassa tesiM vA maNuyANaM kiM ci AbAhaM vA pabAhaM vA uppAyaMti vA chavicchedaM vA kareMti, pagaibhaddakA NaM te sAvayagaNA paNNattA samaNAuso ! atthi NaM bhaMte ! egoruyadIve dIve sAlIi vA vIhIi vA godhUmAi vA javAi vA tilAi vA ikkhUtti vA ? 1. mypiNdd| 2. mypiNdd| Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312] [jIvAjIvAbhigamasUtra haMtA asthi / no ceva NaM tesiM maNuyANaM paribhogattAe hvvmaagcchNti| asthi NaM bhaMte ! egoruyadIve dIve gattAi vA darIi vA ghaMsAi vA bhigU i vA uvAe i vA visame i vA, vijjale i vA dhUlI i vA reNU i vA paMke i vA calaNI i vA? No tiNaDhe smddhe| egoruya dIveNaM dIve bahusamaramaNije bhUmibhAge paNNatte samaNAuso! asthi NaM bhaMte ! egoruya dIve-dIve khANUi vA kaMTaei vA hIraei vA sakkarAi vA taNakayavarAi vA pattakayavarA i vA asuIi vA pUtiyAi vA dubbhigaMdhAi vA acokkhAi vA ? _ No tinnttesmtte|vvgykaannukNttkhiirskkrtnnkyvrpttkyvrasuipuuidubbhigNdhmcokkhe NaM egoruyadIve paNNatte samaNAuso! asthi NaMbhaMte ! egoruya dIve dIve daMsAi vA masagAi vA pisuyAi vA jUyAi vA likkhAi vA DhaMkuNAi vA? No tiNaDhe smddhe| vavagayadaMsamasagapisuyajUyalikkhaDhaMkuNe NaM egoruya dIve paNNatte smnnaauso| asthi NaM bhaMte ! egoruyadIve dIve ahIi vA, ayagarAi vA mahoragAi vA? haMtA atthi / No ceva NaM te annamannassa tesiMvA maNuyANaM kiMci AbAhaM vA pabAhaM vA chaviccheyaM vA kreNti| pagaibhaddagA NaM te vAlaggagaNA paNNattA samaNAuso ! atthi NaM bhaMte ! egoruyadIve gahadaMDAi vA gahamusalAi vA gahagajjiyAi vA gahajuddhAi vA gahasaMghADagAi vA gahaavasavvAi vA abbhAi vA abbharukkhAi vA saMjhAi vA gaMdhavvaNagarAi vA gajjiyAi vA vijjuyAi vA ukkApAtAi vA disAdAhAi vA nigyAyAi vA paMsuviTThIi vA juvagAi vA jakkhAlittAi vA dhUmiyAi vA mahiyAi vA raugghAyAi vA caMdovarAgAi vA sUrovarAgAi vA caMdaparivesAi vA sUraparivesAi vA paDicaMdAi vA paDisUrAi vA iMdadhaNUDU vA udagamacchAi vA amohAi vA kavihasiyAi vA pAINavAyAi vA paDINavAyAi vA jAva suddhavAyAi vA gAmadAhAi vA nagaradAhAi vA jAva saNNivesadAhAi vA pANakkhaya-jaNakkhaya-kulakkhaya-dhaNavakhayavasaNa-bhUyamaNAriyAi vA ? No tiNaTe smddhe| atthi NaM bhaMte ! egoruyadIve dIve DiMbAi vA DamarAi vA kalahAi vA bolAi vA khArAi vA verAi vA viruddharajjAi vA ? NotiNaTesamaTe |vvgyddiNbddmrklhbolkhaarverviruddhrjaannN te maNuyagayA paNNattA samaNAuso! asthi bhaMte ! egoruyadIveNaM dIve mahAjuddhAi vA mahAsaMgAmAi vA mahAsatthanivayaNAi vA mahApurisavANA ivA mahArudhiravANA i vA nAgavANA ivA khevANA ivA tAmasavANAi vA? no iNaTe samaTe vavagayaverANubaMdhA NaM te maNuyA paNNattA samaNAuso ! atthi NaM bhaMte ! Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti : ekoruka dvIpa kA prakIrNaka varNana] [313 egoruyadIve dIve dubbhUiyAi vA kularogAi gAmarogAi vA NagararogAi vA maMDalarogAi vA siroveyaNAi vA acchiveyaNAi vA kaNNaveyaNAivANakkavedaNAi vA daMtavedaNAi vA nakhavedaNAi vA kAsAi vA sAsAi vA jarAi vA dAhAi vA kacchU vA khasarAi vA kuTThAi vA kuDAi vA dagoyarAi vA arisAi vA ajIragAi vA bhagaMdarAi vA iMdaggahAi vA khaMdaggahAi vA kumAraggahAi vA NAgaggahAi vA jakkhaggahAi vA bhUtaggahAi vA uvveyaggahAi vA dhaNuggahAivA egAhiyagAhAi vA veyAhiyagahiyAi vA teyAhiyagahiyAi vA cAutthagahiyAi vA hiyayasUlAi vA matthagasUlAi vA pAsasUlAi vA kucchisUlAi vA joNisUlAi vA gAmamArIi vA jAva sannivesamArIi vA pANakkhAya jAva vasaNabhUyamaNAriyA i vA ? No tiNaTe samaDhe / vavagayarogAyaMkA NaM te maNuyagaNA paNNattA samaNAuso ! asthi NaM bhaMte ! egoruyadIve dIve aivAsAi vA maMdavAsAi vA suvuTThIi vA maMdavuTThIi vA uddhAvAhAi vA pavAhAi vA dagubbheyAi vA daguppIlAi vA gAmavAhAi vA jAva sannivesavAhAi vA pANakkhaya0 jAva vasaNabhUyamaNAriyAi vA ? No tiNaDhe samaTe / vavagayadagovaddavA NaM te maNuyagaNA paNNattA samaNAuso ! atthiNaM bhaMte ! egoruyadIve dIve ayAgarAi vA taMbAgarAi vA sIsAgarAi vA suvaNNAgarAi vA rayaNAgarAi vA vairAgarAi vA vasuhArAi vA hiraNavAsAi vA suvaNNavAsAi vA rayaNavAsAi vA vairavAsAi vA AbharaNavAsAi vA pattavAsAi vA pupphavAsAi vA phalavAsAi vA bIyavAsAi vA mallavAsAi vA gaMdhavAsAi vA vaNNavAsAi vA cuNNavAsAi vA khIravuTThIi vA rayaNavuTThIi vA hiraNavuTThIi vA suvaNNavuTThIi vA taheva jAva cuNNavuTThIi vA sukAlAi vA dukAlAi vA subhikkhAi vA dubbhikkhAi vA appagdhAi vA mahagyAi vA kayAi vA mahAvikkayAivA, saNNihIi vA saMcayAi vA nidhIi vA nihANAi vA, ciraporANAi vA pahINasAmiyAi vA pahINaseuyAi vA pahINagottAgArAiMvA jAiMimAiMgAmAgaraNagarakheDakabbaDamaDaMbadoNamuhapaTTaNAsamasaMvAhasannivesesu sannikkhittAI ciTuMti ? . no tiNaDhe smddhe| [111] (16) he bhagavan ! ekoruka dvIpa meM ghara aura mArga haiM kyA ? he gautama ! yaha artha samarthita nahIM hai| he AyuSman zramaNa ! ve manuSya gRhAkAra bane hue vRkSoM para rahate haiN| bhagavan ! ekoruka dvIpa meM grAma, nagara yAvat sanniveza haiM ? he AyuSman zramaNa ! vahA~ grAma Adi nahIM haiN| ve manuSya icchAnusAra gamana karane vAle haiN| Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 ] [jIvAjIvAbhigamasUtra bhagavan ! ekoruka dvIpa meM asi-zastra, maSi (lekhanAdi) kRSi, paNya (kirAnA Adi) aura vANijya-vyApAra hai ? AyuSman zramaNa ! ye vahA~ nahIM haiN| ve manuSya asi, maSi, kRSi-paNya aura vANijya se rahita haiN| bhagavan ! ekoruka dvIpa meM hiraNya (cAMdI), svarNa, kAMsI, vastra, maNi, motI tathA vipula dhana sonA ratna maNi, motI zaMkha, zilApravAla Adi pradhAna dravya haiM ? hA~ gautama ! haiM, parantu una manuSyoM ko unameM tIvra mamatvabhAva nahIM hotA hai| bhagavan ! ekoruka dvIpa meM rAjA yuvarAja Izvara (bhogika) talavara (rAjA dvArA diye gaye svarNapaTTa ko dhAraNa karane vAlA adhikArI) mADaMvika (ujaDI vasati kA svAmI) kauTumbika ibhya (dhanika) seTha senApati sArthavAha (aneka vyApAriyoM ke sAtha dezAntara meM vyApAra karane vAlA pramukha vyApArI) Adi haiM kyA ? AyuSman zramaNa ! ye saba vahA~ nahIM haiM / ve manuSya Rddhi aura satkAra ke vyavahAra se rahita haiM arthAt vahA~ saba barAbara haiM, viSamatA nahIM hai| he bhagavan ! ekoruka dvIpa meM dAsa, preSya (naukara), ziSya, vetanabhogI bhRtya, bhAgIdAra, karmacArI haiM kyA ? he AyuSman zramaNa ! ye saba vahA~ nahIM haiN| vahA~ naukara karmacArI nahIM haiN| he bhagavan ! ekoruka dvIpa meM mAtA, pitA, bhAI, bahina, bhAryA, putra, putrI aura putravadhU haiM kyA ? hA~ gautama ! haiM parantu unakA mAtA-pitAdi meM tIvra premabandhana nahIM hotA hai| ve manuSya alparAgabandhana vAle haiN| ___he bhagavan ! ekoruka dvIpa meM ari, bairI, ghAtaka, vadhaka, pratyanIka (virodhI), pratyamitra (pahale mitra rahakara amitra huA vyakti yA duzmana kA sahAyaka) haiM kyA ? he AyuSman zramaNa ! ye saba vahA~ nahIM haiN| ve manuSya vairabhAva se rahita hote haiN| he bhagavan ! ekoruka dvIpa meM mitra, vayasya, premI, sakhA, suhRda, mahAbhAga aura sAMgatika (sAthI) haiM kyA ? he AyuSman zramaNa ! nahIM haiN| ve manuSya premAnubandha rahita haiN| he bhagavan ! ekoruka dvIpa meM AbAha (sagAI,) vivAha (pariNaya), yajJa, zrAddha, sthAlIpAka (varavadhU bhoja), colopanayana (zikhAdhAraNa saMskAra), sImantonnayana (bAla utArane kA saMskAra), pitaroM ko piNDadAna Adi saMskAra haiM kyA ? __he AyuSman zramaNa ! ye saMskAra vahA~ nahIM haiN| ve manuSya AbAha-vivAha, yajJa-zrAddha, bhoja, colopanayana sImantonnayana pitR-piNDadAna Adi vyavahAra se rahita haiN| Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti : ekoruka dvIpa kA prakIrNaka varNana] [315 __ he bhagavan ! ekoruka dvIpa meM indramahotsava, skaMda (kArtikeya) mahotsava, rudra (yakSAdhipati) mahotsava, zivamahotsava, vaizramaNa (kubera) mahotsava, mukunda (kRSNa) mahotsava, nAga, yakSa, bhUta, kUpa, tAlAba, nadI, draha (kuNDa) parvata, vRkSAropaNa, caitya aura stUpa mahotsava hote haiM kyA ? he AyuSman zramaNa ! vahA~ ye mahotsava nahIM hote / ve manuSya mahotsava kI mahimA se rahita hote haiN| he bhagavan ! ekoruka dvIpa meM naToM kA khela hotA hai, nRtyoM kA Ayojana hotA hai, DorI para khelane vAloM kA khela hotA haiM, kuztiyA~ hotI haiM, muSTiprahArAdi kA pradarzana hotA hai, vidUSakoM, kathAkAroM, uchalakUda karane vAloM, zubhAzubha phala kahane vAloM, rAsa gAne vAloM, bA~sa para car3hakara nAcane vAloM, citraphalaka hAtha meM lekara mA~gane vAloM, tUNA (vAdya) bajAne vAloM, vINAvAdakoM, kAvar3a lekara ghUmane vAloM, stutipAThakoM kA melA lagatA hai kyA ? he AyuSman zramaNa ! yaha artha samartha nahIM hai| ve manuSya kautUhala se rahita hote haiN| he bhagavan ! ekoruka dvIpa meM gAr3I, ratha, yAna (vAhana) yugya (golladezaprasiddha) catuSkoNa vedikA vAlI aura do puruSoM dvArA uThAI jAne vAlI pAlakI)gillI, thillI, pipillI, (lATadeza prasiddha sAvArI vizeSa), pravahaNa (naukA-jahAja), zibikA (pAlakhI), syandamAnikA (choTI pAlakhI) Adi vAhana haiM kyA ? he AyuSman zramaNa ! vahA~ ukta vAhana (savAriyA~) nahIM haiN| ve manuSya paidala calane vAle hote hai| he bhagavan ! ekoruka dvIpa meM ghor3A, hAthI, U~Ta, baila, bhaiMsa-bhaiMsA, gadhA, TaTTa, bakarA-bakarI aura bher3a hote haiM kyA ? hA~ gautama ! hote to haiM parantu una manuSyoM ke upabhoga ke lie nahIM hote| he bhagavan ! ekoruka dvIpa meM siMha, vyAghra, bheDiyA, cItA, rIcha, geMDA, tarakSa (teMduA) billI, siyAla, kuttA, sUara, lomar3I, kharagoza, cittala (citakabarA pazuvizeSa) aura cillaka (pazuvizeSa) haiM kyA ? he AyuSman zramaNa ! ve pazu haiM parantu ve paraspara yA vahA~ ke manuSyoM ko pIr3A yA bAdhA nahIM dete haiM aura unake avayavoM kA chedana nahIM karate haiM kyoMki ve zvApada svabhAva se bhadrika hote haiN| he bhagavan ! ekoruka dvIpa meM zAli, vrIhi, gehUM, jau, tila aura ikSu hote haiM kyA ? hA~ gautama ! hote haiM kintu una puruSoM ke upabhoga meM nahIM aate| he bhagavan ! ekoruka dvIpa meM gaDDhe, bila, darAreM, bhRgu (parvatazikhara Adi U~ce sthAna), avapAta (girane kI saMbhAvanA vAle sthAna), viSamasthAna, kIcaDa, dhUla, raja, paMka-kIcaDa, kAdava aura calanI (pA~va meM cipakane vAlA kIcaDa) Adi haiM kyA ? he AyuSman zramaNa ! vahA~ ye gaDDhe Adi nahIM haiN| ekoruka dvIpa kA bhU-bhAga bahuta samatala aura ramaNIya hai| he bhagavan ! ekoruka dvIpa meM sthANu (DhUMTha) kA~Te, hIraka (tIkhI lakar3I kA TukaDA) kaMkara, tRNa Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 ] [jIvAjIvAbhigamasUtra kA kacarA, pattoM kA kacarA, azuci, saDAMdha, durgandha aura apavitra padArtha haiM kyA ? he AyuSman zramaNa ! ekoruka dvIpa meM ukta sthANu Adi nahIM haiN| vaha dvIpa sthANu-kaMTaka-hIraka, kaMkara-tRNakacarA, patrakacarA, azuci, pUti, durgandha aura apavitratA se rahita hai| he bhagavan ! ekoruka dvIpa meM DAMsa, macchara, pissU, jUM, lIkha, mAkaNa (khaTamala) Adi haiM kyA ? he AyuSman zramaNa ! yaha artha samartha nahIM hai| vaha dvIpa DAMsa, macchara, pissU, jUM, lIkha, khaTamala se rahita hai| he bhagavan ! ekoruka dvIpa meM sarpa, ajagara aura mahoraga haiM kyA ? he AyuSman zramaNa ! ve haiM to sahI parantu paraspara yA vahA~ ke logoM ko bAdhA-pIr3A nahIM pahaMcAte haiN| ve vyAlagaNa (sarpAdi) svabhAva se hI bhadrika hote haiN| he bhagavan ! ekoruka dvIpa meM (aniSTasUcaka) daNDAkAra grahasamudAya, mUsalAkAra grahasamudAya, grahoM ke saMcAra kI dhvani, grahayuddha (do grahoM kA eka sthAna para honA) grahasaMghATaka (trikoNAkAra grahasamudAya), grahApasava (grahoM kA vakrI honA), meghoM kA utpanna honA, vRkSAkAra meghoM kA honA, sandhyAlAla-nIle bAdaloM kA pariNamana, gandharvanagara (bAdaloM kA nagarAdi rUpa meM pariNamana), garjanA, bijalI camakanA, ulkApAta (bijalI giranA), digdAha (kisI eka dizA kA ekadama agnijvAlA jaisA bhayAnaka dikhanA), nirghAta (bijalI kA kar3akanA), dhUli barasanA, yUpaka (sandhyAprabhA aura candraprabhA kA mizraNa hone para sandhyA kA patA na calanA), yakSAdIpta (AkAza meM agnisahita pizAca kA rUpa dikhanA), dhUmikA (dhuMdhara), mahikA (jalakaNayukta dhUMdhara), raja-udghAta (dizAoM meM dhUla bhara jAnA), candragrahaNa, sUryagrahaNa candra ke AsapAsa maNDala kA honA, sUrya ke AsapAsa maNDala kA honA, do candroM kA dikhanA, do sUryoM kA dikhanA, indradhanuSa, udakamatsya (indradhanuSa kA Tukar3A), amogha (sUryAsta ke bAda sUryabimba se nikalane vAlI zyAmAdi varNa vAlI rekhA), kapihasita (AkAza meM hone vAla bhayaMkara zabda), pUrvavAta, pazcimavAta yAvat zuddhavAta, grAmadAha, nagaradAha, yAvat sannivezadAha (inase hone vAle) prANiyoM kA kSaya, janakSaya, kulakSaya, dhanakSaya Adi duHkha aura anArya-utpAta Adi vahA~ hote haiM kyA ? hai gautama ! ukta saba upadrava vahA~ nahIM hote haiN| he bhagavan ! ekoruka dvIpa meM DiMba (svadeza kA viplava), Damara (anya deza dvArA kiyA gayA upadrava), kalaha (vAgyuddha), ArtanAda, mAtsarya, vaira, virodhIrAjya Adi haiM kyA ? he AyuSman zramaNa ! ye saba nahIM haiN| ve manuSya DiMba-Damara-kalaha-bola-kSAra-vaira aura viruddharAjya ke upadravoM se rahita haiN| he bhagavan ! ekoruka dvIpa meM mahAyuddha, mahAsaMgrAma mahAzastroM kA nipAta, mahApuruSoM (cakravartIbaladeva-vAsudeva) ke bANa, mahArudhirabANa, nAgabANa, AkAzabANa, tAmasa (andhakAra kara dene vAlA) bANa Adi hai kyA ? Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti :ekoruka manuSyoM kI sthiti Adi] [317 he AyuSman zramaNa ! ye saba vahA~ nahIM haiN| kyoMki vahA~ ke manuSya vairAnubaMdha se rahita hote haiM, ataeva mahAyuddhAdi nahIM hote haiN| he bhagavan ! ekoruka dvIpa meM durbhUtika (aziva), kulakramAgataroga, grAmaroga, nagararoga, maMDala (jilA) roga, zirovedanA, AMkhavedanA, kAnavedanA, nAkavedanA, dAMtavedanA, nakhavedanA, khAMsI, zvAsa, jvara, dAha, khujalI, dAda, koDha, kuDa-DamaruvAta, jalodara, arza (bavAsIra), ajIrNa, bhagaMdara, indra ke Aveza se hone vAlA roga, skandagraha (kArtikeya ke Aveza se hone vAlA roga), kumAragraha, nAgagraha, yakSagraha, bhUtagraha, udvegagraha, dhanugraha (dhanurvAta), ekantara jvara, do dina chor3akara Ane vAlA jvara, tIna dina chor3akara Ane vAlA jvara, cAra dina chor3akara Ane vAlA jvara, hRdayazUla, mastakazUla, pArzvazUla (pasaliyoM kA darda), kukSizUla), yonizUla, grAmamArI yAvat sannivezamArI aura inase hone vAlA prANoM kA kSaya yAvat duHkharUpa upadravAdi haiM kyA ? ___ he AyuSman zramaNa ! ye saba upadrava-rogAdi vahA~ nahIM hai| ve manuSya saba taraha kI vyAdhiyoM se mukta hote haiN| he bhagavan ! ekoruka dvIpa meM ativRSTi, alpavRSTi, suvRSTi, durvRSTi, udvAha (tIvratA se jala kA bahanA), pravAha, udakabheda (U~cAI se jala girane se khaDDe par3a jAnA), udakapIr3A (jala kA Upara uchalanA), gAMva ko bahA le jAne vAlI varSA yAvat sanniveza ko bahA le jAne vAlI varSA aura usase hone vAlA prANakSaya yAvat duHkharUpa upadravAdi hote haiM kyA ? he AyuSman zramaNa ! aisA nahIM hotaa| ve manuSya jala se hone vAle upadravoM se rahita hote haiN| he bhagavan ! ekoruka dvIpa meM lohe kI khAna, tAMbe kI khAna, sIse kI khAna, sone kI khAna, ratnoM kI khAna, vajra-hIroM kI khAna, vasudhArA (dhana kI dhArA), sone kI vRSTi, cAMdI kI vRSTi, ratnoM kI vRSTi, vajroM-hIroM kI vRSTi, AbharaNoM kI vRSTi, patra-puSpa-phala-bIja-mAlya-gandha-varNa-cUrNa kI vRSTi, dUdha kI vRSTi, ratnoM kI varSA, hiraNya-suvarNa yAvat cUrNoM kI varSA, sukAla, duSkAla, subhikSa, durbhikSa, sastApana, mahaMgApana, kraya, vikraya, sannidhi, saMnicaya, nidhi, nidhAna, bahuta purAne, jinake svAmI naSTa ho gaye, jinameM nayA dhana DAlane vAlA koI na ho| jinake gotrI jana saba mara cuke hoM aise jo gAMvoM meM, nagara meM, Akara-kheTa-karvaTa-maMDabadroNamukha-paTTana, Azrama, saMbAha aura sannivezoM meM rakhA huA, zRMgATaka (tikonA mArga), trika, catuSka, catvara, caturmukha mahAmArgoM para, nagara kI gaTaroM meM zmazAna meM, pahAr3a kI guphAoM meM, U~ce parvatoM ke upasthAna aura bhavanagRhoM meM rakhA huA-gar3A huA dhana hai kyA ? ___ he gautama ! ukta khAna Adi aura aisA dhana vahA~ nahIM hai| ekoruka manuSyoM kI sthiti Adi 111.[17] egoruyadIve NaM bhaMte ! dIve maNuyANaM kevaiyaM kAlaM ThitI paNNattA ? goyamA !jahanneNaM paliovamassaasaMkhejjaibhAgaM asaMkhejjaibhAgeNaMUNagaM, ukkoseNaM paliovamassa asNkhejjibhaagN| Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318] [jIvAjIvAbhigamasUtra te NaM maNussA kAlamAse kAlaM kiccA kahiM gacchaMti kahiM uvavajaMti ? goyamA ! teNaM maNuyA chammAsAvasesAuyA mihuNAI pasavaMti,auNAsIiMrAiMdiyAiM mihuNAI sArakkhaMti saMgoviMti yAsArakkhittA saMgovittA ussasittA nissasittA kAsittA chIittA akkiTA avvahiyA, apariyAviyA ( paliovamassa asaMkhejjai bhAgaM pariyAviya) suhaMsuheNa kAlamAse kAlaM kiccA annayaresudevaloesudevattAe uvavattAro bhvNti|devloyprigghaannN te maNuyagaNA paNNattA smnnaauso| [111] (17) he bhagavan ! ekoruka dvIpa ke manuSyoM kI sthiti kitanI kahI hai ? he gautama ! jaghanya se asaMkhyAtavAM bhAga kama palyopama kA asaMkhyAtavAM bhAga aura utkarSa se palyopama kA asaMkhyAtavAM bhAga pramANa sthiti hai| he bhagavan ! ve manuSya kAlamAsa meM kAla karake-marakara kahA~ jAte haiM, kahAM utpanna hote haiM ? he gautama ! ve manuSya chaha mAsa kI Ayu zeSa rahane para eka mithunaka (yugalika) ko janma dete haiN| unnyAsI rAtridina taka usakA saMrakSaNa aura saMgopana karate haiN| saMrakSaNa aura saMgopana karake UrdhvazvAsa lekara yA nizvAsa lekara yA khAMsakara yA chIMkakara binA kisI kaSTa ke, binA kisI duHkha ke, binA kisI paritApa ke (palyopama kA asaMkhyAtavAM bhAga AyuSya bhogakara) sukhapUrvaka mRtyu ke avasara para marakara kisI bhI devaloka meM deva ke rUpa meM utpanna hote haiN| he AyuSman zramaNa ! ve manuSya marakara devaloka meM hI jAte haiN| . '111.(18) kahiM NaM bhaMte ! dAhiNillANaM AbhAsiyamaNussANaM AbhAsiyadIveNAmaM dIve paNNatte? goyamA ! jaMbUddIve dIve maMdarassa pavvayassa dAhiNeNaM cullahimavaMtassa vAsaharapavvayassa dAhiNapuracchimillAo carimaMtAo lavaNasamudaM tinni joyaNasayAI ogAhittA ettha NaM AbhAsiyamaNussANaM AbhAsiyadIve NAmaMdIve paNNatte, sesaM jahA egoruyANaM NiravasesaM svvN| kahiM NaM bhaMte ! dAhiNillANaM NaMgolimaNussANaM pucchA ? goyamA ! jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayassa dAhiNeNaM cullahimavaMtassa vAsaharapavvayassa uttarapuracchimillAo carimaMtAo lavaNasamudaM tiNNi joyaNasayAI ogAhittA sesaM jahA egoruymnnussaannN| kahiM NaM bhaMte ! dAhiNillANaM vesANiyamaNussANaM pucchaa| goyamA ! jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayassa dAhiNeNaM cullahimavaMtassa vAsadharapavvayassa dAhiNapaccathimillAocarimaMtAolavaNasamudaM tiNNijoyaNasayAiMogAhittAsesaMjahA egoruyaannN| Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti : ekoruka manuSyoM kI sthiti Adi] [319 _ [111] (18) he bhagavan ! dakSiNa dizA ke AbhASika manuSyoM kA AbhASika nAma kA dvIpa kahA~ gautama ! jambUdvIpa nAmaka dvIpa ke meruparvata ke dakSiNa meM cullahimavAn varSadharaparvata ke dakSiNa-pUrva (agnikoNa) caramAMta se lavaNasamudra meM tIna sau yojana jAne para vahA~ AbhASika manuSyoM kA AbhASika nAmaka dvIpa hai| zeSa samasta vaktavyatA ekoruka dvIpa kI taraha kahanI caahie| he bhagavan ! dAkSiNAtya lAMgalika manuSyoM kA lAMgalika dvIpa kahA~ hai ? gautama ! jambUdvIpa nAmaka dvIpa ke meruparvata ke dakSiNa meM aura cullahimavanta varSadhara parvata ke uttarapUrva (IzAnakoNa) caramAMta se lavaNasamudra meM tIna sau yojana jAne para vahA~ lAMgUlika manuSyoM kA lAMgUlika dvIpa hai| zeSa vakta vyatA ekoruka dviipvt| he bhagavan ! dAkSiNAtya vaiSANika manuSyoM kA vaiSANika dvIpa kahA~ hai ? he gautama ! jambUdvIpa ke meruparvata ke dakSiNa meM aura cullahimavanta varSadhara parvata ke dakSiNa-pazcima (naiRtyakoNa) ke caramAMta se tIna sau yojana jAne para vahA~ vaiSANika manuSyoM kA vaiSANika nAmaka dvIpa hai| zeSa vaktavyatA ekorukadvIpa kI taraha jAnanA caahie| vivecana-antardvIpa himavAna aura zikharI ina do parvatoM kI lavaNasamudra meM nikalI dAr3hAoM para sthita haiM / himavAna parvata kI dADhA para aTThAIsa antadvIpa haiM aura zikharIparvata kI dAr3hA para aTThAIsa antarvIpa haiM-yoM chappana antarvIpa haiN| himavAna parvata jambUdvIpa meM bharata aura haimavata kSetroM kI sImA karane vAlA hai| vaha pUrva-pazcima ke choroM se lavaNasamudra kA sparza karatA hai| lavaNasamudra ke jala sparza se lekara pUrva-pazcima dizA meM jo gajadantAkAra dAr3heM nikalI haiN| unameM se IzAnakoNa meM jo dADhA nikalI hai usa para himavAna parvata se tIna.sau yojana kI dUrI para lavaNasamudra meM 300 yojana lambA-caur3A aura 949 yojana se kucha adhika kI paridhi vAlA ekoruka nAma kA dvIpa hai| jo 300 dhanuSa vistRta, do kosa U~cI padmavaravedikA se cAroM aura se maNDita hai| usI himavAna parvata ke paryanta bhAga se dakSiNapUrvakoNa meM tIna sau yojana dUra lavaNasamudra meM avagAhana karate hI dUsarI dADhA AtI hai jisa para ekoruka dvIpa jitanA lambA-caur3A AbhASika nAmaka dvIpa hai| usI himavAna parvata ke pazcima dizA ke chora se lekara dakSiNa-pazcimadizA (naiRtyakoNa) meM tIna sau yojana lavaNasamudra meM avagAhana karane ke bAda eka dADha AtI hai jisa para usI pramANa kA lAMgUlika nAma kA dvIpa hai evaM usI himavAna parvata ke pazcimadizA ke chora se lekara pazcimottaradizA (vAyavyakoNa) meM tIna sau yojana dUra lavaNasamudra meM eka dADhA AtI hai, jisa para pUrvokta pramANa vAlA vaiSANika dvIpa AtA hai| isa prakAra ye cAroM dvIpa himavAna parvata se cAroM vidizAoM meM haiM aura samAna pramANa vAle haiN| inakA AkAra, bhAva, pratyavatAra mUlapAThAnusAra spaSTa hI hai| 112. kahiNaM bhaMte ! dAhiNillANaM hayakaNNamaNussANaM hayakaNNadIveNAmaMdIve paNNatte? goyamA ! egoruyadIvassa uttarapuracchimillAo carimaMtAo lavaNasamudaM cattAri Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320] [jIvAjIvAbhigamasUtra joyaNasayAiM ogAhittA ettha NaM dAhiNillANaM hayakaNNamaNussANaM hayakaNNadIve NAmaM dIve paNNatte, cattAri joyaNasayAI AyAmavikkhaMbheNaM bArasa joyaNasayA pannaTThI kiMcivisesUNA prikkhevennN| se NaM egAe paumavaravediyAe avasesaM jahA egoruyaannN| kahiM NaM bhaMte ! dAhiNillANaM gajakaNNamaNussANaM pucchaa| goyamA ! AbhAsiyadIvassa dAhiNapurathimillAo carimaMtAo lavaNasamudaM cattAri joyaNasayAI sesaM jahA hyknnnnaannN| .. evaM gokaNNamaNussANaM pucchA? vesANiyadIvassa dAhiNapaccatthimillAo carimaMtAo lavaNasamuhaM cattAri joyaNasayAI sesaM jahA hyknnnnaannN| sakkulikaNNANaM pucchA ? goyamA ! NaMgoliyadIvassa uttarapaccasthimillAo carimaMtAo lavaNasamudaM cattArijoyaNasayAI sesaM jahA hyknnnnaannN| AyaMsamuhANaM pucchA? hayakaNNadIvassa uttarapuracchimillAo carimaMtAo paMca joyaNasayAiM ogAhittA ettha NaM dAhiNillANaM AyaMsamuhamaNussANaM AyaMsamuhadIve NAmaM dIve pnnnntte| paMcajoyaNasayAI AyAmavikkhaMbheNaM; AsamuhAINaM chasayA AsakannAINaM satta, ukkAmuhAINaM aTTha, ghaNadaMtAINaM jAva nava joyaNasayAI egoruya parikkhevo nava ceva sayAI aunnpnnaaii| bArasapannaTThAiM hayakaNNAINaM prikkhevo||1|| AyaMsamuhAINaM pannarasekAsIe joyaNasae kiMci visesAhie parikkheveNaM; evaM eeNa kameNa uvaujjiuNaNeyavvA cattAri cattAri ega pmaannaa| NANattaM ogAhe vikkhaMbhe parikkheve paDhama-bIya-taiya-caukkANaM uggaho vikkhaMbho parikkhevo bhnnio| cauttha caukke chajoyaNasayAI AyAma-vikkhaMbheNaM aTThArasasattANaue joyaNasae prikkhvennN|pNcm caukke sattajoyaNasayAiM AyAma-vikkhaMbheNaM bAvIsaM terasottare joyaNasae prikkhevennN| chaTTa caukke aTThajoyaNasayAiM AyAma-vikkhaMbheNaM paNuvIsaM eguNatIsa joyaNasae prikkhevennN|sttm caukke navajoyaNasayAiM AyAma-vikkhaMbheNaM do joyaNasahassAiM aTThapaNayAle joyaNasae prikkhevennN| jassa ya jo vikkhaMbho uggaho tassa tattio cev| paDhamAiyANa parirao jAva sesANa ahio u // 2 // sesA jahA egoruyadIvassa jAva suddhadaMtadIve devalokapariggahANaM te maNuyagaNA paNNattA samaNAuso! kahiM NaM bhaMte ! uttarillANaM egoruyamaNussANaM egoruyadIve NAmaM dIve paNNatte ? goyamA ! jaMbuddIve dIve maMdarassa pavyayassa uttareNaM siharissa vAsadharapavvayassa Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [321 tRtIya pratipatti : ekoruka manuSyoM kI sthiti Adi ] uttarapuracchimillAo carimaMtAo lavaNasamuhaM tiNNi joyaNasayAI ogAhittA evaM jahA dAhiNillANaM tahA uttarillANaM bhANiyavvaM / NavaraM siharissa vAsaharapavvayassa vidisAsu; evaM jAva suddhadaMtadIvetti jAva se ttaM aMtaradIvagA / [112] he bhagavAn ! dAkSiNAtya hayakarNa manuSyoM kA hayakarNa nAmaka dvIpa kahA~ kahA gayA hai? gautama ! ekoruka dvIpa ke uttarapUrvI (IzAnakoNa ke) caramAnta se lavaNasamudra meM cAra sau yojana Age jAne para vahA~ dAkSiNAtya hayakarNa manuSyoM kA hayakarNa nAmaka dvIpa kahA gayA hai| vaha cAra sau yojana pramANa lambA-caur3A hai aura bAraha sau paiMsaTha yojana se kucha adhika usakI paridhi hai / vaha eka padmavaravedikA maNDita hai| zeSa varNana ekoruka dvIpa kI taraha jAnanA cAhie / he bhagavan ! dAkSiNAtya gajakarNa manuSyoM kA gajakarNa dvIpa kahA~ hai Adi pRcchA ? gautama ! AbhASika dvIpa ke dakSiNa-pUrvI (AgneyakoNa ke) caramAnta se lavaNasamudra meM cAra sau yojana Age jAne para gajakarNa dvIpa hai| zeSa varNana hayakarNa manuSyoM kI taraha jAnanA cAhie / isI taraha gokarNa manuSyoM kI pRcchA ? gautama ! vaiSANika dvIpa ke dakSiNa-pazcimI (naiRtyakoNa ke) caramAMta se lavaNasamudra meM cAra sau yojana jAne para vahA~ gokarNadvIpa hai / zeSa varNana hayakarNa manuSyoM kI taraha jAnanA cAhie / bhagavan ! zaSkulikarNa manuSya kI pRcchA / gautama ! lAMgalika dvIpa ke uttara-pazcimI ( vAyavyakoNa ke) caramAMta se lavaNasamudra meM cAra sau yojana jAne para zaSkulikarNa nAmaka dvIpa hai / zeSa varNana hayakarNa manuSyoM kI taraha jAnanA cAhie / he bhagavan ! Adarzamukha manuSyoM kI pRcchA ? gautama ! hayakarNadvIpa ke uttarapUrvI caramAMta se pAMca sau yojana Age jAne para vahA~ dAkSiNAtya Adarzamukha manuSyoM kA Adarzamukha nAmaka dvIpa hai, vahA pAMca sau yojana kA lambA-caur3A hai| azvamukha Adi cAra dvIpa chaha sau yojana Age jAne para, azvakarNa Adi cAra dvIpa sAta sau yojana Age jAne para, ulkAmukha Adi cAra dvIpa ATha sau yojana Age jAne para aura ghanadaMta Adi cAra dvIpa nau sau yojana Age jAne para vahA~ sthita haiM 1 koka dvIpa Adi kI paridhi nau sau unapacAsa yojana se kucha adhika, hayakarNa Adi kI paridhi bAraha sau paiMsaTha yojana se kucha adhika jAnanI cAhie // 1 // Adarzamukha Adi kI paridhi pandraha sau ikyAsI yojana se kucha adhika hai| isa prakAra isa krama se cAra-cAra dvIpa eka samAna pramANa vAle haiN| avagAhana, viSkaMbha aura paridhi meM antara samajhanA caahie| prathamadvitIya tRtIya - catuSka kA avagAhana, viSkaMbha aura paridhi kA kathana kara diyA gayA hai| cauthe catuSka meM chaha sau yojana kA AyAma-viSkaMbha aura 1897 yojana se kucha adhika paridhi hai| paMcama catuSka meM sAta sau yojana kA AyAma viSkaMbha aura 2213 yojana se kucha adhika kI paridhi hai / chaThe catuSka meM ATha sau yojana Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [jIvAjIvAbhigamasUtra ITI AyAma - viSkaMbha aura 2529 yojana se kucha adhika kI paridhi hai| sAtaveM catuSka meM nau sau yojana kA AyAma - viSkaMbha aura 2845 yojana se kucha vizeSa kI paridhi hai| jisakA jo AyAma - viSkaMbha hai vahI usakA avagAhana hai| (prathama catuSka se dvitIya catuSka kI paridhi 316 yojana adhika, isI krama se 316316 yojana kI paridhi bar3hAnA caahie| vizeSAdhika pada sabake sAtha kahanA cAhie ) // 2 // 322 ] AyuSman zramaNa ! zeSa varNana ekorukadvIpa kI taraha zuddhadaMtadvIpa paryanta samajha lenA cAhie yAvat ve manuSya devaloka meM utpanna hote haiN| he bhagavan ! uttaradizA meM ekoruka manuSyoM kA ekoruka nAmaka dvIpa kahA~ kahA gayA hai ? gautama ! jambUdvIpa dvIpa ke meruparvata ke uttara meM zikharI varSadharaparvata ke uttarapUrvI caramAnta se lavaNasamudra tIna sau yojana Age jAne para vahA~ uttaradizA ke ekoruka dvIpa ke manuSyoM kA ekoruka nAmaka dvIpa haiityAdi saba varNana dakSiNadizA ke ekoruka dvIpa kI taraha jAnanA cAhie, antara yaha hai ki yahA~ zikharI varSadharaparvata kI vidizAoM meM ye sthita haiM, aisA kahanA caahie| isa prakAra zuddhadaMtadvIpa paryanta kathana karanA caahie| yaha antarkhIpaka manuSyoM kA varNana pUrA huA / vivecana - ekoruka, AbhASika, lAMgUlika, aura vaiSANika ina cAra antadvIpoM kA varNana isake pUrvavartI sUtra ke vivecana meM kiyA hai| inhIM ekoruka Adi cAro dvIpoM ke Age yathAkrama se pUrvottara Adi pratyeka vidizA meM cAra-cAra sau yojana Age calane para cAra-cAra sau yojana lambe-caur3e aura kucha adhika 1265 yojana kI paridhi vAle pUrvokta padmavaravedikA aura vanakhaNDa se suzobhita tathA jambUdvIpa kI vedikA se 400 yojana pramANa dUra hayakarNa, gajakarNa, gokarNa aura zaSkulikarNa nAmaka cAra dvIpa haiM / ekoruka dvIpa ke Age hayakarNa hai, AbhASika ke Age gajakarNa, vaiSANika ke Age gokarNa aura lAMgUlika ke Age kulakarNa dvIpa hai| isake anantara ina hayakarNa Adi cAroM dvIpoM se Age pAMca-pAMca sau yojana kI dUrI para cAra dvIpa haiM - jo pAMca-pAMca sau yojana lambe-caur3e haiM aura pUrvavat cAroM vidizAoM meM sthita haiN| inakI paridhi vizeSAdhika 1521 yojana kI hai| ye pUrvokta padmavaravedikA tathA vanakhaNDa se suzobhita haiN| jambUdvIpa kI vedikA se ye 500 yojanapramANa antara vAle haiN| inake nAma haiM- Adarzamukha, meNdramukha, ayomukha aura gomukha / inameM se hayakarNa ke Age Adarzamukha, gajakarNa ke Age meNDhramukha, gokarNa ke Age ayomukha aura zaSkulikarNa ke Age gomukha dvIpa haiN| ina Adarzamukha Adi cAroM dvIpoM ke Ade chaha-chaha sau yojana kI dUrI para pUrvottarAdi vidizAoM meM phira cAra dvIpa haiM - azvamukha, hastimukha, siMhamukha aura vyAghramukha / ye cAroM dvIpa chaha sau yojana lambecaur3e aura 1897 yojana se kucha adhika paridhi vAle haiN| pUrvokta padmavaravedikA aura vanakhaMDa se zobhita haiN| jambUdvIpa kI vedikA se 600 yojana kI dUrI para sthita hai / ina azvamukha Adi cAroM dvIpoM ke Age kramazaH pUrvottarAdi vidizaoM meM 700-700 yojana kI dUrI Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti: ekoruka manuSyoM kI sthiti Adi ] para 700 yojana lambe-caur3e aura 2213 yojana se kucha adhika kI paridhi vAle pUrvokta padmavaravedikA aura vanakhaNDa se ghire hue evaM jambUdvIpa kI vedikA se 700 yojana ke antara para azvakarNa harikarNa, akarNa aura karNaprAvaraNa nAma ke cAra dvIpa haiM / [323 phira inhIM azvakarNa Adi cAra dvIpoM ke Age yathAkrama se pUrvottarAdi vidizAoM meM 800-800 yojana dUra jAne para ATha sau yojana lambe-caur3e, 2529 yojana se kucha adhika paridhi vAle, padmavaravedikA aura vanakhaNDa se suzobhita, jambUdvIpa kI vedikA se 800 yojana dUrI para ulkAmukha, meghamukha, vidyunmukha aura vidyuddanta nAma ke cAra dvIpa haiM / tadanantara inhIM ulkAmukha Adi cAroM dvIpoM ke Age kramazaH pUrvottarAdi vidizAoM meM 900-900 yojana kI dUrI para nau sau yojana lambe-caur3e tathA 2845 yojana se kucha adhika paridhi vAle, padmavaravedikA aura vanakhaNDa se parimaMDita, jambUdvIpa kI vedikA se 900 yojana ke antara para cAra dvIpa aura haiM, jinake nAma kramaza: ye haiM - ghanadanta, laSTadanta, gUDhadanta aura zuddhadanta / himavAn parvata kI dAr3hoM para cAroM vidizAoM meM sthita ye saba dvIpa (7 x 4 = 28) aTThAIsa haiN| zikharI parvata kI dAr3hoM para bhI isI prakAra 28 antarvIpa haiN| zikharIparvata kI lavaNasamudra meM gaI dAr3hoM para, lavaNasamudra ke jalasparza se lekara pUrvokta dUrI para pUrvokta pramANa vAle, cAroM vidizAoM meM sthita ekoruka Adi unhIM nAmoM vAle aTThAIsa dvIpa haiN| inakI lambAIcaur3AI, paridhi, nAma Adi saba pUrvavat haiN| donoM milAkara chappana antarddhapa haiN| ina dvIpoM meM rahane vAle manuSya antarddhapika manuSya kahe jAte haiM / yahA~ antarddhapikoM kA varNana pUrA hotA hai / 113. se kiM taM akammabhUbhagamaNussA ? akammabhUmagamaNussA tIsavihA paNNattA, taM jahA - paMcahiM hemavaehiM, evaM jahA paNNavaNApade jAva paMcahi~ uttarakuruhiM se ttaM akammabhUmagA / se kiM taM kammabhUmagA ? kammabhUmagA paNNarasavihA paNNattA, taM jahA - paMcahiM, bharahehiM, paMcahiM eravaehiM, paMcahiM mahAvidehehiM / te samAsao duvihA paNNattA, taM jahA - AriyA milecchA, evaM jahA paNNavaNApade jAva se ttaM AriyA, se ttaM gabbhavakkaMtiyA, se ttaM maNussA / [113] he bhagavan ! akarmabhUmika manuSya kitane prakAra ke haiM ? gautama ! akarmabhUmika manuSya tIsa prakAra ke haiM, yathA- pAMca haimavata meM (pAMca hairaNyavata, pAMca harivarSa, pAMca ramyakavarSa, pAMca devakuru aura pAMca uttarakuru kSetra meM) rahane vAle manuSya / isa prakAra prajJApanAsUtra ke anusAra jAnanA caahie| yaha tIsa prakAra ke akarmabhUmika manuSyoM kA kathana huA / he bhagavan ! karmabhUmika manuSyoM ke kitane prakAra haiM ? gautama ! karmabhUmika manuSya pandraha prakAra ke haiM, yathA- pAMca bharata, pAMca airavata aura pAMca mahAvideha ke mnussy| ve saMkSepa se do prakAra ke haiM, yathA-Arya aura mleccha / isa prakAra prajJApanAsUtra ke anusAra kahanA Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324] [jIvAjIvAbhigamasUtra caahie| yAvat yaha AryoM kA kathana huaa| yaha garbhavyutkrAntikoM kA kathana huA aura usake sAtha hI manuSyoM kA kathana bhI sampUrNa huaa| aTThAIsa antaddhIpikoM ke koSTaka (1) prathama catuSka vidizA avagAhana AyAma paridhi dvIpa nAma meru ke dakSiNa meM kSudrahimavAna ke uttarapUrva 300 yojana 300 yojana 949 yo. vizeSAdhika ekoruka dakSiNapUrva AbhASika dakSiNapazcima , vaiSANika uttarapazcima lAMgUlika dvIpa nAma / ekoruka AbhASika vaiSANika lAMgUlika vidizA uttarapUrva dakSiNapUrva dakSiNapazcima uttarapazcima (2) dvitIya catuSka avagAhana AyAma paridhi dvIpa nAma 400 yojana 400 yojana 1265 yo. vizeSAdhika hayakarNa gajakarNa gokarNa zaSkulIkaNa vidizA uttarapUrva (3) tRtIya catuSka avagAhana AyAma paridhi 500 yojana 500 yojana 1581yo. vizeSAdhika dvIpa nAma Adarzamukha dvIpa nAma hayakarNa gajakarNa gokarNa zaSkulIkarNa dakSiNapUrva meNdramukha dakSiNapazcima uttarapazcima , ayomukha gomukha dvIpa nAma Adarzamukha meNdramukha ayomukha (4) caturtha catuSka vidizA avagAhana AyAma paridhi dvIpa nAma uttarapUrva 600 yojana 600 yojana 1897 yo. vizeSAdhika azvamukha dakSiNapUrvI hastimukha dakSiNapazcima siMhamukha uttarapazcima vyAghramukha gomukha Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti: devavarNana] [325 dvIpa nAma azvamukha hastimukha siMhamukha vyAghramukha vidizA uttarapUrva dakSiNapUrva dakSiNapazcima uttarapazcima (5) paMcama catuSka avagAhana AyAma paridhi dvIpa naam| 700 yojana 700 yojana 2213 yo. vizeSAdhika azvakarNa siMhakarNa akarNa karNaprAvaraNa vidizA dvIpa nAma azvakarNa siMhakarNa akarNa karNaprAvaraNa (6) SaSTha catuSka avagAhana AyAma paridhi dvIpa nAma uttarapUrva 800 yojana 800 yojana 2529 yo. vizeSAdhika ulkAmukha dakSiNapUrva meghamukha dakSiNapazcima vidyunmukha uttarapazcima vidyuddanta dvIpa nAma ulkAmukha meghamukha vidyunmukha vidyudanta (7) saptama catuSka vidizA avagAhana AyAma paridhi dvIpa nAma uttarapUrva 900 yojana 900 yojana 2845 yo. vizeSAdhika ghanadanta dakSiNapUrva , laSTadanta dakSiNapazcima . , gUDhadanta uttarapazcima zuddhadanta devavarNana 114. se kiM taM devA? devA cauvvihA paNNattA, taM jahA-bhavaNavAsI, vANamaMtarA joisiyA vemaanniyaa| [114] deva kitane prakAra ke haiM ? deva cAra prakAra ke haiM, yathA-1. bhavanavAsI, 2. vAnavyaMtara, 3. jyotiSka aura 4. vaimaanik| 115. se kiM taM bhavaNavAsI ? bhavaNavAsI dasavihA paNNattA,taM jahA-asurakumArA jahA paNNavaNApade devANaM bheo tahA bhANiyavvo jAva aNuttarovavAiyA paMcavihA paNNattA, taM jahA-vijaya vejayaMta jAva savvaTThasiddhagA, se taM annuttrovvaaiyaa| Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326] [jIvAjIvAbhigamasUtra [115] bhavanavAsI devoM ke kitane prakAra haiM ? bhavanavAsI deva dasa prakAra ke haiM, yathA-asurakumAra Adi prajJApanApada meM kahe hue devoM ke bheda kA kathana karanA cAhie yAvat anuttaropapAtika deva pAMca prakAra ke haiM, yathA-vijaya, vaijayaMta, jayaMta, aparAjita aura srvaarthsiddh| yaha anuttaropapAtika devoM kA kathana huaa| 116. kahiNaM bhaMte ! bhavaNavAsidevANaM bhavaNA paNNattA? kahiM NaM bhaMte ! bhavaNavAsI devA parivasaMti ? goyamA ! imIse rayaNappahAe puDhavIe asIuttarajoyaNasayasahassabAhallAe, evaM jahA paNNavaNAe jAva bhavaNavAsaiyA, tattha NaM bhavaNavAsINaM devANaM satta bhavaNakoDIo vAvattari bhavaNavAsasayasahassA bhavaMti ttimkkhaayaa|ttth NaM bahave bhavaNavAsI devA parivasaMti-asurA nAga suvannA ya jahA paNNavaNAe jAva vihrNti| [116] he bhagavan ! bhavanavAsI devoM ke bhavana kahA~ kahe gaye haiM ? he bhagavan ! ve bhavanavAsI deva kahA~ rahate haiM ? he gautama ! isa eka lAkha assI hajAra yojana kI moTAI vAlI ratnaprabhA pRthvI ke eka hajAra yojana Upara aura eka hajAra yojana nIce ke bhAga ko chor3akara zeSa eka lAkha aThahattara hajAra yojana pramANakSetra meM bhavanAvAsa kahe gaye haiM Adi varNana prajJApanApada ke anusAra jAnanA caahie| vahA~ bhavanavAsI devoM ke sAta karor3a bahattara lAkha bhavanAvAsa kahe gaye haiN| unameM bahuta se bhavanavAsI deva rahate haiM, yathA-asurakumAra, nAgakumAra, suparNakumAra Adi varNana prajJApanAsUtra ke anusAra kahanA cAhie yAvat divya bhogoM kA upabhoga karate hue vicarate haiN| ___117. kahiM NaM bhaMte ! asurakumArANaM devANaM bhavaNA paNNattA ? pucchA ? evaM jahA paNNavaNAThANapade jAva vihrNti| kati NaM bhaMte ! dAhiNillANaM asurakumAradevANaMbhavaNA pucchA? evaM jahA ThANapade jAva camare, tattha asurakumAriMde parivasai jAva vihri| [117] he bhagavan ! asurakumAra devoM ke bhavana kahA~ kahe gaye haiM ? gautama ! jaisA prajJApanA ke sthAnapada meM kahA gayA hai, vaisA hI kathana yahA~ samajhanA cAhie yAvat divya-bhogoM ko bhogate hue ve vicaraNa karate haiN| he bhagavan ! dakSiNa dizA ke asurakumAra devoM ke bhavanoM ke saMbandha meM prazna hai ? gautama ! jaisA sthAnapada meM kahA, vaisA kathana yahA~ kara lenA cAhie yAvat asurakumAroM kA indra camara vahA~ bhogoM kA upabhoga karatA huA vicaratA hai| vivecana-devAdhikAra kA prArambha karate hue devoM ke 4 bheda batAye gaye haiM-bhavanavAsI, vAnavyantara, jyotiSka aura vaimaanik| tadanantara inake avAntara bhedoM ke viSaya meM prajJApanA ke prathamapada ke anusAra kahane Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti: devavarNana] [327 kI sUcanA dI gaI hai| prajJApanA meM ve bheda isa prakAra kahe haiM bhavanapati ke 10 bheda haiM-1. asurakumAra, 2. nAgakumAra, 3. suparNakumAra, 4. vidyutkumAra, 5. agnikumAra, 6.dvIpakumAra, 7. udadhikumAra, 8. dizAkumAra, 9. pavanakumAra, 10. stnitkumaar| ina dasa ke paryAptaka aura aparyAptaka ke bheda se 20 bheda hue| vAnavyantara ke 8 bheda haiM- 1. kinnara, 2. kiMpuruSa, 3. mahoraga, 4. gaMdharva, 5. yakSa, 6. rAkSasa, 7. bhUta, 8. pishaac| inake paryAptaka aura aparyAptaka bheda se 16 bheda hue| jyotiSka ke pAMca prakAra haiM-1. candra, 2. sUrya, 3. graha, 4. nakSatra aura 5. taare| inake paryAptaka aura apryaaptk| vaimAnika do prakAra ke haiM-1. kalpopapanna aura 2. klpaatiit| kalpopanna 12 prakAra ke haiM-1. saudharma, 2. IzAna, 3. sanatkumAra, 4. mAhendra, 5. brahmaloka, 6. lAntaka,7. mahAzukra, 8. sahasrAra, 9. Anata, 10. prANata, 11. AraNa aura.12. acyut| . kalpAtIta do prakAra ke haiM-graiveyaka aura anuttroppaatik|graiveyk ke 9 bheda haiM-1.adhastAnAdhastana, 2.adhastanamadhyama, 3. adhastanauparitana, 4. madhyamaadhastana, 5. madhyama-madhyama, 6. madhyamoparitana,7. uparimaadhastana, 8. uparima-madhyama aura 9. upritnopritn| anuttaropapAtika pAMca prakAra ke haiM-1.vijaya, 2. vaijayaMta, 3. jayanta, 4. aparAjita aura srvaathsiddh| uparyukta saba vaimAnikoM ke paryAptaka aura aparyAptaka ke rUpa meM do-do bheda haiN| ukta rIti se bhedakathana ke pazcAt bhavanavAsI devoM ke bhavanoM aura unake nivAsoM ko lekara prazna kiye gaye haiN| isake uttara meM kahA gayA hai ki hama jisa pRthvI para rahate haiM usa ratnaprabhApRthvI kA bAhalya (moTAI) eka lAkha assI hajAra yojana kA hai| usake eka hajAra yojana ke UparI bhAga ko aura eka hajAra yojana ke aghovartI bhAga ko chor3akara eka lAkha aThahattara hajAra yojana jitane bhAga meM bhavanavAsI devoM ke 7 karor3a aura 72 lAkha bhavanAvAsa haiN| dasa prakAra ke bhavanavAsI devoM ke bhavanAvAsoM kI saMkhyA alaga-alaga isa prakAra hai 1. asurakumAra ke 64 lAkha 2. nAgakumAra ke 84 lAkha 3. suparNakumAra ke 72 lAkha 4. vidyutkumAra ke 76 lAkha 5. agnikumAra ke 76 lAkha 6. dvIpakumAra ke 76 lAkha 7. udadhikumAra ke 76 lAkha Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 ] 8. dikkumAra ke 76 lAkha 9. pavanakumAra ke 96 lAkha 10. stanitakumAra ke 76 lAkha [jIvAjIvAbhigamasUtra kula milAkara bhavanavAsiyoM ke sAta karor3a bahattara lAkha bhavanAvAsa kahe gaye haiM / ve bhavana bAhara se gola aura bhItara se samacaurasa tathA nIce se kamala kI karNikA ke AkAra ke haiN| una bhavanoM ke cAroM ora gaharI aura vistIrNa khAiyAM aura parikhAe~ khudI huI haiM, jinakA antara spaSTa pratIta hotA hai| yathAsthAna parakoToM, aTAriyoM, kapAToM, toraNoM aura pratidvAroM se ve suzobhita haiN| ve bhavana vividha yantroM, zataghniyoM (mahAzilAoM yA mahAyaSTiyoM, mUsaloM, musaMDiyoM Adi zastroM) se veSTita haiN| ve zatruoM dvArA ayudhya (yuddha na karane yogya) sadA jayazIla, sadA surakSita evaM aDatAlIsa koThoM se racita, aDatAlIsa vanamAlAoM se susajjita, kSemamaya, zivamaya, kiMkara devoM ke daNDoM se uparakSita haiM / lIpane aura potane se ve prazasta haiN| una para gozIrSacandana aura sarasa raktacandana se pAMcoM aMguliyoM ke chApe lage hue haiM / yathAsthAna candana ke kalaza rakhe hue haiN| unake toraNa pratidvAra deza ke bhAga caMdana ke ghar3oM se suzobhita hote haiM / ve bhavana Upara se nIce taka laTakatI huI lambI, vipula evaM golAkAra mAlAoM se yukta haiM tathA paMcaraMga ke tAje sarasa sugaMdhita puSpoM ke upacAra se yukta hote haiN| ve kAle agara, zreSTha cIDa, lobAna tathA dhUpa kI mahakatI huI sugaMdha se ramaNIya, uttama sugaMdhita hone se gaMdhabaTTI ke samAna lagate haiN| ve apsarAgaNa ke saMghAtoM se vyApta, divya vAdyoM ke zabdoM se bhalI-bhAMti zabdAyamAna, sarvaratnamaya, svaccha, snigdha, komala, ghise hue, pauMche hue, raja se rahita, nirmala, niSpaMka, AvaraNarahita kAnti vAle, prabhAyukta, zrIsampanna, kiraNoM se yukta, udyota (zItala prakAza) yukta, prasanna karane vAle darzanIya, abhirUpa ( atiramaNIya) aura pratirUpa ( surUpa ) haiM / ina bhavanoM meM pUrvokta bahuta se bhavanavAsI deva rahate haiM / una bhavanavAsI devoM kI dasa jAtiyAM haiMasurakumAra yAvat stnitkumaar| una dasoM jAtiyoM ke devoM ke mukuTa yA AbhUSaNoM meM aMkita cihna kramazaH isa prakAra haiM 1. cUDAmaNi, 2. nAga kA phana, 3. garuDa, 4. vajra, 5. pUrNakalaza se aMkita mukuTa, 6. siMha, 7. makara, 8 . hAsti kA cihna, 9. zreSTha azva aura 10. varddhamAnaka ( sikorA ) / ve bhavanavAsI deva ukta cihnoM se aMkita, surUpa, maharddhika, mahAdyuti vAle, mahAn balazAlI, mahAyazasvI, mahAn anubhAga (prabhAva) va ati sukha vAle, hAra se suzobhita vakSaHsthala vAle, kar3oM aura bAjUbaMdoM se stambhita bhujA vAle, kapoloM ko chUne vAle kuNDala aMgada, tathA karNapITha ke dhAraka, hAthoM meM vicitra ( nAnArUpa) AbhUSaNa vAle, vicitra puSpamAlA aura mastaka para mukuTa dhAraNa kiye hue, kalyANakArI uttama vastra pahane hue, kalyANakArI zreSTha mAlA aura anulepana ke dhAraka, daidIpyamAna zarIra vAle, lambI vanamAlA ke dhAraka tathA divya varNa se, divya gaMdha se, divya sparza se, divya saMhanana (zakti) se, divya AkRti se, divya Rddhi divya dyuti se divya prabhA se, divya chAyA (zobhA) se, divya arci (jyoti) se, divya teja se evaM divya Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatIya pratipatti: devavarNana] [329 lezyA se dasoM dizAoM ko prakAzita karate hue, suzobhita karate hue ve apane vahA~ apane-apane bhavanAvAsoM kA, apane-apane hajAroM sAmAnika devoM kA, apane-apane trAyastriMza devoM kA, apane-apane lokapAloM kA, apanI-apanI agramahiSiyoM kA, apanI-apanI pariSadAoM kA, apane-apane sainyoM (anIkoM) kA, apaneapane senAdhipatiyoM kA, apane-apane AtmarakSaka devoM kA tathA anya bahuta se bhavanavAsI devoM aura deviyoM kA Adhipatya, porohitya (mahAnatA), AjJaizvaratva (AjJA pAlana karAne kA prabhutva) evaM senApatitva Adi karate-karAte hue tathA pAlana karate karAte hue ahata (avyAhata-vyAghAta rahita) nRtya, gIta, vAdiMtra, taMtrI, tala, tAla, truTita (vAdya) aura ghanamRdaMga bajAne se utpanna mahAdhvani ke sAtha divya evaM upabhogya bhogoM ko bhogate hue vicarate haiN| sAmAnyatayA bhavanavAsI devoM ke AvAsa-nivAsa sambandhI praznottara ke bAda vizeSa vivakSA meM asurakumAroM ke.AvAsa-nivAsa sambandhI prazna kiyA gayA hai| isake uttara meM kahA gayA hai ki ratnaprabhApRthvI ke Upara va nIce ke eka-eka hajAra yojana chor3akara zeSa eka lAkha aThahattara hajAra yojana ke dezabhAga meM asurakumAra devoM ke causaTha lAkha bhavanAvAsa haiN| ve bhavana bAhara se gola, andara se caurasa, nIce se kamala kI karNikA ke AkAra ke haiM-Adi bhavanAvAsoM kA varNana pUrvavat jAnanA caahie| __una bhavanAvAsoM meM bahuta se asurakumAra deva rahate haiN| jo kAle, lohitAkSa ratna tathA bimbaphala ke samAna oThoM vAle, zveta puSpoM ke samAna dAMta vAle, kAle kezoM vAle, bAe~ eka kuNDala ke dhAraka, gIle candana se lipta zarIravAle, zilindhra-puSpa ke samAna kiMcit rakta tathA saMkleza utpanna na karane vAle sUkSma atIva uttama vastra pahane hue, prathama (kumAra) vaya ko pAra kiye hue aura dvitIya vaya ko aprApta-bhadrayauvana meM vartamAna hote haiN| ve talabhaMgaka (bhujA kA bhUSaNa) truTita (bAharakSaka) evaM anyAnya zreSTha AbhUSaNoM se jaTita nirmala maNiyoM tathA ratnoM se maNDita bhujAoM vAle, dasa mudrikAoM se suzobhita aMguliyoM vAle, cUDAmaNi cihna vAle, surUpa, maharddhika mahAdyutimAna, mahAyazasvI, mahAprabhAvayukta, mahAsukhI, hAra se suzobhita vakSaHsthala vAle Adi pUrvavat varNana yAvat divya evaM upabhogya bhogoM kA upabhoga karate hue vicarate haiN| inhIM sthAnoM meM do asurakumAroM ke rAjA camarendra aura balIndra nivAsa karate haiN| ve kAle, mahAnIla ke samAna, nIla kI golI, gavala (bhaiMse kA sIMga), alasI ke phUla ke samAna raMgavAle, vikasita kamala ke samAna nirmala, kahIM zveta-rakta evaM tAmra varNa ke netroM vAle, garur3a ke samAna U~cI nAka vAle, puSTa yA tejasvI mUMgA tathA bimbaphala ke samAna adharoSTha vAle, zveta vimala candrakhaNDa, jame hue dahI, zaMkha, gAya ke dUdha, kunda, jalakaNa aura mRNAlikA ke samAna dhavala daMtapaMkti vAle, agni meM tapAye aura dhoye hue sone ke samAna lAla talavoM, tAlU tathA jihvA vAle, aJjana tathA megha ke samAna kAle rucaka ratna ke samAna ramaNIya evaM snigdha bAla vAle, bAeM eka kAna meM kuNDala ke dhAraka Adi varNana pUrvavat jAnanA cAhie yAvat ve divya upabhogya bhogoM ko bhogate hue vicarate haiN| dakSiNa dizA ke asurakumAra devoM ke cauMtIsa lAkha bhavanAvAsa haiN| asurakumArendra, asurakumAra rAjA Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330] [jIvAjIvAbhigamasUtra camara vahA~ nivAsa karatA hai| vaha 64 hajAra sAmAnika devoM, tetIsa trAyastriMzaka deva, cAra lokapAla, saparivAra, pAMca agramahiSiyoM tIna parSadA, sAta anIka, sAta anikAdhipati, cAra 64 hajAra (arthAt do lAkha chappana hajAra) AtmarakSaka deva aura anya bahuta se dakSiNa dizA ke deva-deviyAM kA Adhipatya karatA huA vicaratA uttara dizA ke asurakumAroM ke tIsa lAkha bhavanAvAsa haiN| una tIsa lAkha bhavanAvAsoM kA, sATha hajAra sAmAnika devoM kA, cAra lokapAloM kA, saparivAra pAMca agramahiSiyoM kA, tIna pariSadoM kA, sAta senAoM kA, sAta senAdhipatiyoM kA, cAra sATha hajAra (do lAkha cAlIsa hajAra) AtmarakSaka devoM kA tathA anya bahuta se uttara dizA ke asurakumAra deva-deviyoM kA Adhipatya karatA huA vairocanendra vairocanarAja balIndra vahA~ nivAsa karatA hai| camarendra kI pariSad kA varNana [118] camarassa NaM bhaMte ! asuriMdassa asurano kai parisAo paNNattAo? goyamA ! tao parisAo paNNattAo, taM jahA-samiyA, caMDA, jaayaa| abhitariyA samiyA, majjhimiyA caMDA bAhiriyA jaayaa| camarassa NaM bhaMte ! asuriMdassa asuraranno abhitaraparisAe kai devasAhassIo paNNattAo? majjhimaparisAe kai devasAhassIo paNNattAo ? bAhiriyAe parisAe kai devasAhassIo paNNattAo? goyamA ! camarassa NaM asuriMdassa asuraranno abhitaraparisAe cauvIsaM devasAhassIo paNNattAo,majjhimAe parisAe aTThAvIsaMdevasAhassIopaNNattAo, bAhiriyAe parisAe battIsaM devasAhassIo pnnnnttaao| camarassaNaMbhaMte!asuriMdassaasuraraNNoabhitariyAeparisAe khadevisayApaNNattA? majjhimiyAe parisAe kai devisayA paNNattA? bAhiriyAeparisAe katidevisayA paNNattA? goyamA ! camarassa NaM asuriMdassa asuraraNNo abhitariyAe parisAe adbhuTThA devisayA paNNattA majjhimiyAe parisAe tinni devisayA paNNattA bAhiriyAe aDDAijjA devisayA pnnnnttaa| camarassa NaM bhaMte ! asuriMdassa asuraraNNo abhitariyAe parisAe devANaM kevaiyaM ThiI paNNattA? majjhimiyAe parisAe0 bAhiriyAe parisAe devANaM kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA? abbhiMtariyAe parisAe devINaM kevaiyaM kAlaM ThitI paNNattA? majjhimiyAe parisAe devINaM kevaiyaM kAlaM ThitI paNNattA ? bAhiriyAe parisAe devINaM kevaiyaM kAlaM ThitI paNNattA ? goyamA ! camarassa NaM asuriMdassa asuraranno abhitariyAe parisAe devANaM aDDAijjAiM paliovamAiM ThiI paNNattA, majjhimiyAe parisAe devANaM do paliovamAI ThiI pnnnnttaa| bAhiriyAe parisAe devANaM divaDDhaM paliovamaM ThiI pnnnnttaa|abhitriyaae parisAe devINaM divaDDhaM paliovamaM ThiI paNNattA, majjhimiyAe parisAe devINaM paliovamaM ThiI pnnnnttaa| Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti : camarendra kI pariSad kA varNana] [331 bAhiriyAe parisAe devINaM addhapaliovamaM ThiI paNNattA / sekeNadveNaM bhaMte ! evaM vuccai, camarassaasuriMdassaasuraranno tao parisAo paNNattAo, taM jahA-samiyA caMDA jAyA ? abhitariyA samiyA, majjhimiyA caMDA, bAhiriyA jAyA ? goyamA ! camarassa NaM asuriMdassa asuraranno abbhitaraparisAdevA vAhiyA havvamAgacchaMti No avvAhitA, majjhimaparisAe devA vAhiyA havvamAgacchaMti avvAhiyA vi, bAhiraparisA devA avvAhiyA hvvmaagcchNti| ___aduttaraM ca NaM goyamA ! camare asuriMde asurarAyA annayaresu uccAvaesu kajjakoDuMbesu samuppannesu abhitariyAe parisAe saddhiM saMmaisaMpucchaNAbahule viharai, majjhimaparisAe saddhiM parya evaM pavaMcemANaM pavaMcemANe viharai, bAhiriyAe parisAe saddhiM payaMDemANe payaMDemANe vihri| se teNaTeNaM goyamA ! evaM vuccai-camarassa NaM asuriMdassa asurakumAraraNNo tao parisAo paNNattAo samiyA caMDA jAyA; abhitariyA samiyA, majjhimiyA caMDA, bAhiriyA jaayaa| [118] he bhagavan ! asurendra asurarAja camara kI kitanI pariSadAe~ kahI gaI haiM ? gautama ! tIna parSadAe~ kahI gaI haiM, yathA-samitA, caMDA aura jaataa|aabhyntr parSadA samitA kahalAtI hai| madhyama pariSadA caMDA aura bAhya pariSadA jAyA kahalAtI hai| he bhagavan ! asurendra asurarAja camara kI Abhyantara pariSadA meM kitane hajAra deva haiM ? madhyama pariSadA meM kitane hajAra deva haiM aura bAhya pariSadA meM kitane hajAra deva haiM ? gautama ! asurendra asurarAja camara kI Abhyantara pariSadA meM caubIsa hajAra deva haiM, madhyama pariSadA meM aTThAvIsa hajAra deva haiM aura bAhya pariSadA meM battIsa hajAra deva haiN| he bhagavan ! asurendra asurarAja camara kI Abhyantara pariSadA meM kitanI deviyA~ haiM ? madhyama pariSadA meM kitanI deviyA~ haiM aura bAhya pariSadA meM kitanI deviyA~ haiM ? he gautama ! asurendra asurarAja camara kI Abhyantara pariSad meM sADhe tIna sau deviyA~ haiM, madhyama pariSad meM tIna sau aura bAhya pariSad meM DhAI sau deviyA~ haiM / __ he bhagavan ! asurendra asurarAja camara kI Abhyantara pariSad ke devoM kI sthiti kitanI kahI gaI hai ? madhyama pariSad ke devoM kI sthiti kitanI hai aura bAhya pariSad ke devoM kI sthiti kitanI hai ? Abhyantara pariSad kI deviyoM kI, madhyama pariSad kI deviyoM kI aura bAhya pariSad kI deviyoM kI sthiti kitanI kahI gaI hai? gautama ! asurendra asurarAja camara kI Abhyantara pariSadA ke devoM kI sthiti r3hAI palyopama, madhyama parSadA ke devoM kI do palyopama aura bAhya pariSadA ke devoM kI Der3ha palyopama kI sthiti hai| Abhyantara parSadA kI deviyoM kI Der3ha palyopama, madhyama pariSadA kI deviyoM kI eka palyopama kI aura bAhya pariSad kI deviyoM kI sthiti Adhe palyopama kI hai| he bhagavan ! aisA kisa kAraNa se kahA jAtA hai ki asurendra asurarAja camara kI tIna parSadA haiM Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332] [jIvAjIvAbhigamasUtra samitA, caMDA aura jaataa| Abhyantara parSadA samitA kahalAtI hai, madhyama parSadA caMDA kahalAtI hai aura bAhya pariSad jAtA kahalAtI hai ? gautama ! asurendra asurarAja camara kI Abhyantara pariSadA ke deva bulAye jAne para Ate haiM, binA bulAye nahIM aate| madhyama pariSad ke deva bulAne para bhI Ate haiM aura binA bulAye bhI Ate haiN| bAhya pariSad ke deva binA bulAye Ate haiN| gautama ! dUsarA kAraNa yaha hai ki asurendra asurarAja camara kisI prakAra ke U~cenIce, zobhana-azobhana kauTumbika kArya A par3ane para Abhyantara pariSad ke sAtha vicAraNA karatA hai, unakI sammati letA hai| madhyama pariSadA ko apane nizcita kiye kArya kI sUcanA dekara unheM spaSTatA ke sAtha kAraNAdi samajhAtA hai aura bAhya pariSadA ko AjJA detA huA vicaratA hai| isa kAraNa he gautama ! aisA kahA jAtA hai ki asurendra asurarAja camara kI tIna pariSadAe~ haiM-samitA, caMDA aura jaataa| Abhyantara pariSad samitA kahalAtI hai, madhyama pariSad caMDA kahI jAtI hai aura bAhya pariSad ko jAtA kahate haiN|' [119].kahiM NaM bhaMte ! uttarillANaM asurakumArANaM bhavaNA paNNattA? jahA ThANapade jAva balI ettha vairoyaNiMde vairoyaNarAyA parivasai jAva vihri| balissa NaM bhaMte ! vayaroNiMdassa vairoyaNaranno kai parisAo paNNattAo? goymaa!tinniprisaao,tNjaa-smiyaacNddaajaayaa|abhitriyaasmiyaa,mjhmiyaacNdd bAhiriyA jaayaa|blissnnNviroynniNdssviroynnrnno abhitarapArisAekatidevasahassA? majjhimiyAe parisAe kati devasahassA jAva bAhiriyAe parisAe kati devisayA paNNattA ? ___goyamA ! balissaNaM vairoyaNiMdassa vairoyaNaranno abhitariyAe parisAe vIsaMdevasahassA paNNattA, majjhimiyAe parisAe cauvIsaM devasahassA paNNattA, bAhiriyAe parisAe aTThAvIsaM devasahassA pnnnnttaa|abhiNtriyaae parisAe addhapaMcamA devisayA, majjhimiyAe parisAe cattAri devisayA paNNattA, bAhiriyAe parisAe adhuDhA devisayA pnnnnttaa| balissa ThitIe pucchA jAva bAhiriyAe parisAe devINaM kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA ? goyamA ! balissa NaM vairoyaNiMdassa vairoyaNaranno abhitariyAe parisAe devANaM adbhuTThapaliovamA ThiI paNNattA, majjhimiyAe parisAe tinni paliovamAiM ThiI paNNattA, bAhiriyAe parisAe devANaM aDDAijjAiM paliovamAI ThiI paNNattA, abhitariyAe parisAe devINaM aDDAijjAiM paliovamAiM ThiI paNNattA, majjhimiyAe parisAe devINaM do paliovamAI 1. pariSad kI saMkhyA aura sthiti batAne vAlI do saMgrahaNI gAthAe~ cauvIsa aTThavIsA battIsa sahassa deva camarassa, aTThA tinni tahA aDDAijjA ya devisyaa| aDhAijjA ya dotri ya divaGkapaliyaM kameNa devaThiI, paliyaM divaDDamegaM addho devINa prisaasu|| Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti : nAgakumAroM kI vaktavyatA] [333 ThiI paNNattA, bAhiriyAe parisAe devINaM divaDheM paliovamaM ThiI paNNattA, sesaM jahA camarassa asuriMdassa asurkumaarrnnnno| [119] he bhagavan ! uttara dizA ke asurakumAroM ke bhavana kahA~ kahe gaye haiM ? gautama ! jaisA sthAna pada meM kahA gayA hai, vaha kathana kahanA cAhie yAvat vahA~ vairocanendra vairocanarAja bali nivAsa karatA hai yAvat divya bhogoM kA upabhoga karatA huA vicaratA hai| he bhagavan ! vairocanendra vairocanarAja bali kI kitanI parSadA kahI gaI haiM ? gautama ! tIna pariSadAe~ kahI gaI haiM, yathA-samitA, caMDA aura jaataa| Abhyantara pariSadA samitA kahalAtI hai, madhyama pariSadA caNDA hai aura bAhya pariSadA jAtA hai| he bhagavan ! vairocanendra vairocanarAja bali kI Abhyantara pariSadA meM kitane hajAra deva haiM ? madhyama pariSadA meM kitane hajAra deva haiM yAvat bAhya pariSadA meM kitanI sau deviyA~ haiM ? gautama ! vairocanendra vairocanarAja bali kI Abhyantara pariSad meM bIsa hajAra deva haiM, madhyama pariSadA meM caubIsa hajAra deva haiM aura bAhya pariSadA meM aTThAvIsa hajAra deva haiN| Abhyantara pariSad me sAr3he cAra sau deviyA~ haiM, madhyama pariSadA meM cAra sau deviyA~ haiN| bAhya pariSadA meM sAr3he tIna sau deviyA~ haiN| he bhagavan ! bali kI pariSadA kI sthiti ke viSaya meM prazna hai yAvat bAhya pariSadA kI deviyoM kI sthiti kitanI hai ?. gautama ! vairocanendra vairocanarAja bali kI Abhyantara pariSad ke devoM kI sthiti sAr3he tIna palyopama kI hai, madhyama pariSad ke devoM kI sthiti tIna palyopama kI hai aura bAhya pariSad ke devoM kI sthiti DhAI palyopama kI hai| Abhyantara pariSad kI deviyoM kI sthiti DhAI palyopama kI hai| madhyama pariSad kI deviyoM kI sthiti do palyopama kI aura bAhya pariSad kI deviyoM kI sthiti Der3ha palyopama kI hai, zeSa vaktavyatA asurendra asurakumArarAja camara kI taraha kahanI caahie|' nAgakumAroM kI vaktavyatA [120.] kahiM NaM bhaMte ! nAgakumArANaM devANaM bhavaNA paNNattA? jahA ThANapade jAva dAhiNillAvi pucchiyavvA jAvadharaNe ittha nAgakumAriMde nAgakumArarAMyA parivasai jAva vihri| dharaNassa NaM bhaMte ! nAgakumAriMdassa nAgakumAraraNNo kati parisAo paNNattAo? goyamA tiNNi parisAo tAo ceva jahA cmrss| 1. devadevisaMkhyAsthiti viSayaka saMgrahaNigAthA bIsa cauvIsa aTThAvIsa sahassANa honti devaannN| addhapaNa cauThA devisaya balissa parisAsa // 1 // adbhuTTha tinni aDDhAijjAiM hoMti paliya deva tthiii| aDDhAijjA doNNi ya divaDDha devINa ThiI kamaso // 2 // Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [jIvAjIvAbhigamasUtra dharaNassa NaM bhaMte ! NAgakumAriMdassa NAgakumAraranno abbhitariyAe parisAe kaI devasahassA paNNattA ? jAva bAhiriyAe parisAe kai devIsayA paNNattA ? goyamA ! dharaNassa NaM NAgakumAriMdassa nAgakumAraranno abbhitariyAe parisAe saTThi devasahassAiM majjhimiyAe parisAe sattariM devasahassAiM bAhiriyAe asIti devasahassAiM abbhitaraparisAe paNNasataraM devisayaM paNNattaM, majjhimiyAe parisAe paNNAse devisayaM paNNattaM, bAhiriyAe parisAe paNavIsaM devisayaM paNNattaM / dharaNassa NaM ranno abbhitariyAe parisAe devANaM kevaiyaM kAlaM ThitI paNNattA ? majjhamiyA parisAe devANaM kevaiyaM kAlaM ThitI paNNattA ? bAhiriyAe parisAe devANaM kevaiyaM kAlaM ThitI paNNattA ? abbhitariyAe parisAe devINaM kevaiyaM kAlaM ThitI paNNattA ? majjhimiyAe parisAe devINaM kevaiyaM kAlaM ThitI paNNattA ? bAhiriyAe parisAe devINaM kevaiyaM kAlaM Thi paNNattA ? 334 ] " goyamA ! dharaNassa NaM raNNo abbhitariyAe parisAe devANaM sAtiregaM addhapaliovamaM ThitI paNNattA, majjhimiyAe parisAe devANaM addhapaliovamaM ThitI paNNattA, bAhiriyAe parisAe devANaM deNaM addhapaliovamaM ThitI paNNattA, abbhitariyAe parisAe devINaM deNaM addhapaliovamaM ThitI paNNattA, majjhimiyAe parisAe devINaM sAtiregaM caubbhAgapaliovamaM ThitI paNNattA, bAhiriyA parisAe devINaM caubbhAgapaliovamaM ThitI paNNattA, aTTho jahA camarassa / kahi NaM bhaMte ! uttarillANaM NAgakumAraNaM ? jahA ThANapade jAva viharati / bhUyANaMdassa NaM bhaMte ! NAgakumAriMdassa nAgakumAraraNNo abbhitariyAe parisAe kai devasAhassIo paNNattAo ? majjhimiyAe parisAe kati devasAhassIo paNNattAo ? bAhiriyAe parisAe kaI devasAhassIo paNNattAo abbhitariyAe parisAe kaI devisayA paNNattA ? majjhimiyAe parisAe kaI devisayA paNNattA ? bahiriyAe parisAe kai devisayA paNNattA ? goyamA ! bhUyAnaMdassa NaM nAgakumAriMdassa nAgakumAraranno abbhitariyAe parisAe pannAsaM devasahassA paNNattA / majjhamiyAe parisAe saTThi devasahassA paNNattA, bAhiriyAe parisAe sattaraM devasAhassIo paNNattAo / abbhitariyAe parisAe do paNavIsaM devisayA NaM paNNattA, majjhamiyA parisAe do devisayA paNNattA, bAhiriyAe parisAe paNNattaraM devisayaM paNNattaM / bhUyAnaMdassa NaM bhaMte ! nAgakumAriMdassa nAgakumAraNNo abbhitariyAe parisAe devANaM kevaiyaM kAlaM ThitI paNNattA ? jAva bAhiriyAe parisAe devINaM kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA / goyamA ! bhUyAnaMdassa NaM abbhitariyAe parisAe devANaM desUNaM paliovamaM ThitI paNNattA, majjhimiyA parisAe devANaM sAiregaM addhapaliovamaM ThitI paNNattA, bAhiriyAe parisAe devANaM addhapaliovamaM ThitI paNNattA, abbhitariyAe parisAe devINaM addhapaliovamaM ThitI paNNattA, majjhamiyA parisAe devINaM desUNaM addhapaliovamaM ThitI paNNattA, bAhiriyAe parisAe devINaM sAiregaM caubbhAgapaliovamaM ThitI paNNattA / attho jahA camarassa / avasesANaM veNudevAdINaM Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatIya pratipatti :nAgakumAroM kI vaktavyatA] [335 mahAghosapajjavasANANaM ThANapadavattavvayA NiravayavA bhANiyavvA, parisAo jahA dhrnnbhuuyaanNdaannN|(sesaannNbhvnnviinnN) dAhiNillANaM jahA dharaNassa uttarillANaMjahA bhUyANaMdassa, parimANaM pi ThitI vi|| [120] he bhagavan ! nAgakumAra devoM ke bhavana kahA~ kahe gaye haiM ? gautama ! jaise sthAnapada meM kahA hai vaisI vaktavyatA jAnanA cAhie yAvat dakSiNadizavartI nAgakumAroM ke AvAsa kA prazna bhI pUchanA cAhie yAvat vahA~ nAgakumArendra aura nAgakumArarAja dharaNa rahatA hai yAvat divyabhogoM ko bhogatA huA vicaratA hai| he bhagavan ! nAgakumArendra nAgakumArarAja dharaNa kI kitanI pariSadAe~ haiM ? gautama ! tIna pariSadAe~ kahI gaI haiM / unake nAma ve hI haiM jo camarendra kI pariSadA ke kahe haiN| he bhagavan ! nAgakumArendra nAgarAja dharaNa kI Abhyantara pariSad meM kitane hajAra deva haiM ? yAvat bAhya pariSad meM kitanI sau deviyA~ haiM ? __ gautama ! nAgakumArendra nAgakumArarAja dharaNa kI Abhyantara pariSadA meM sATha hajAra deva haiM, madhyama pariSadA meM sattara hajAra deva haiM aura bAhya pariSadA meM assI hajAra deva haiN| Abhyantara pariSad meM 175 deviyA~ haiM, madhyama pariSad meM 150 aura bAhya pariSad meM 125 deviyA~ haiN| ____ dharaNendra nAgarAja kI Abhyantara pariSadA ke devoM kI kitane kAla kI sthiti kahI gaI haiM ? madhyama pariSadA ke devoM kI sthiti aura bAhya pariSad ke devoM kI sthiti kitanI kahI gaI hai ? Abhyantara pariSad kI deviyoM kI sthiti madhyama pariSad kI deviyoM kI sthiti aura bAhya pariSad kI deviyoM kI sthiti kitanI kahI gaI hai ? - gautama ! nAgarAja dharaNendra kI Abhyantara pariSad ke devoM kI sthiti kucha adhika Adhe palyopama kI hai, madhyama pariSad ke devoM kI sthiti Adhe palyopama kI hai, bAhya pariSad ke devoM kI sthiti kucha kama Adhe palyopama kI hai| Abhyantara pariSad kI deviyoM kI sthiti dezona Adhe palyopama kI hai, madhyama pariSad kI deviyoM kI sthiti kucha adhika pAva palyopama kI hai aura bAhya pariSad kI deviyoM kI sthiti pAva palyopama kI hai| tIna prakAra kI parSadAoM kA artha Adi kathana camarendra kI taraha jaannaa| he bhagavan ! uttara dizA ke nAgakumAra devoM ke bhavana kahA~ kahe gaye haiM Adi varNana sthAnapada ke anusAra jAnanA cAhie yAvat vahA~ bhUtAnanda nAmaka nAgakumArendra nAgakumArarAja rahatA hai yAvat bhogoM kA upabhoga karatA huA vicaratA hai| he bhagavan ! nAgakumArendra nAgakumArarAja bhUtAnanda kI Abhyantara pariSad meM kitane hajAra deva haiM, madhyama pariSad meM kitane hajAra deva haiM aura bAhya pariSad meM kitane hajAra deva haiM? Abhyantara pariSad meM kitanI sau deviyA~ haiM, madhyama pariSad meM kitanI sau deviyA~ haiM ? aura bAhya pariSad meM kitanI sau deviyA~ haiM ? gautama ! nAgakumArendra nAgakumArarAja bhUtAnanda kI Abhyantara pariSad meM pacAsa hajAra deva haiM, madhyama Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 ] [jIvAjIvAbhigamasUtra pariSad meM sATha hajAra deva haiM aura bAhya pariSad meM sattara hajAra deva haiN| Abhyantara pariSad kI deviyA~ 225 haiM, madhyama pariSad kI deviyA~ 200 haiM tathA bAhya pariSad kI deviyA~ 175 haiN| he bhagavan ! nAgakumArendra nAgakumArAraja bhUtAnanda kI Abhyantara pariSad ke devoM kI sthiti kitanI kahI hai ? yAvat bAhya pariSad kI deviyoM kI sthiti kitanI kahI hai ? gautama ! bhUtAnanda ke Abhyantara pariSad ke devoM kI sthiti dezona palyopama hai, madhyama pariSad ke devoM kI sthiti kucha adhika Adhe palyopama kI hai aura bAhya pariSad ke devoM kI sthiti Adhe palyopama kI hai| Abhyantara pariSad kI deviyoM kI sthiti Adhe palyopama kI hai, madhyama pariSad kI deviyoM kI sthiti dezona Adhe palyopama kI hai aura bAhya pariSad kI deviyoM kI sthiti kucha adhika pAva palyopama hai| pariSadoM kA artha Adi kathana camarendra kI taraha jaannaa| zeSa veNudeva se lagAkara mahAghoSa paryanta kI vaktavyatA sthAnapada ke anusAra pUrI-pUrI kahanA caahie| pariSad ke viSaya meM bhinnatA hai vaha isa prakAra hai-dakSiNa dizA ke bhavanapati indroM kI pariSad dharaNendra kI taraha aura uttara dizA ke bhavanapati indroM kI pariSadA bhUtAnanda kI taraha kahanI caahie| pariSadoM, deva-deviyoM kI saMkhyA tathA sthiti bhI usI taraha jAna lenI caahie| vivecana-prastuta sUtroM meM asurakumAra aura nAgakumAra bhavanapatidevoM ke bhavana, pariSadA, pariSadA kA pramANa aura sthiti kA varNana kiyA gayA hai jo mUlapATha se hI spaSTa hai| Age ke suparNakumAra Adi bhavanavAsiyoM ke lie dharaNendra aura bhUtAnanda kI taraha jAnane kI sUcanA hai| dakSiNa dizA ke bhavanapatiyoM kA varNana dharaNendra kI taraha aura uttara dizA ke bhavanapatiyoM kI varNana bhUtAnanda kI taraha jAnanA caahie| ina bhavanapatiyoM meM bhavanoM kI saMkhyA, indoM ke nAma aura parimANa Adi meM bhinnatA hai vaha pUrvAMcAryoM ne sAta gAthAoM meM batAI haiM jinakA bhAvArtha isa prakAra haiM - ___ asurakumAroM ke 64 lAkha bhavana haiM, nAgakumAroM ke 84 lAkha, suparNakumAroM ke 72 lAkha, vAyukumAroM ke96 lAkha, dvIpakumAra, dikkumAra, udadhikumAra, vidyutkumAra, stanitakumAra aura agnikumAra ina chaha bhavanapatiyoM ke pratyeka ke 76-76 lAkha bhavana haiN| (1-2) dakSiNa aura uttara dizAoM ke bhavanavAsiyoM ke bhavanoM kI alaga-alaga saMkhyA isa prakAra hai dakSiNa dizA ke asurakumAroM ke 34 lAkha bhavana, nAgakumazoM ke 44 lAkha, suparNakumAroM ke 38 lAkha, vAyukumAroM ke 50 lAkha, zeSa 6 dvIpa-dizA-udadhi, vidyuta, stanita, agnikumaroM ke pratyeka ke 4040 lAkha bhavana haiN| (3) 1. causaTThI asurANaM culasIi ceva hoi nAgANaM / bAvattari suvanne vAyukumArANa chnuh||1|| dIva disa udahINaM vijjukumAriMda thaNiyamaggINaM / chaNhaM pi juyalayANaM chAvattario sayasahassA // 2 // cottIsA coyAlA aTThatIsaM ca syshssaaii| paNNA cattAlIsA dAhiNao hoMti bhvnnaaii||3|| (zeSa agale pRSTha para) Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 337 tRtIya pratipatti: nAgakumAroM kI vaktavyatA ] uttara dizA ke asurakumAroM ke bhavana 30 lAkha, nAgakumAroM ke 40 lAkha, suparNakumAroM ke 34 lAkha, vAyukumAroM 46 lAkha zeSa chahoM ke pratyeka ke 36- 36 lAkha bhavana haiN| isa prakAra dakSiNa aura uttara donoM dizAoM ke bhavanapatiyoM ke bhavanoM kI saMkhyA milAkara kula bhavanasaMkhyA prathama aura dUsarI gAthA meM kahI gaI hai| bhavanapati indroM ke nAma ko batAne vAlI gAthAoM meM pahale dakSiNa dizA ke indroM ke nAma batAye haiM dakSiNa dizA ke asurakumAroM kA indra camara hai / nAgakumAroM kA dharaNa, suparNakumAroM kA veNudeva, vidyutkumAroM kA harikAnta, agnikumAroM kA agnizikha, dvIpakumAroM kA pUrNa, udadhikumAroM kA jalakAnta, dikkumAroM kA amitagati, vAyukumAroM kA velamba aura stanitakumAroM kA ghoSa indra hai / uttara dizA ke asurakumAroM kA indra bali hai| nAgakumAroM kA bhUtAnanda, suparNakumAroM kA veNudAlI, vidyutkumAroM kA harissaha, agnikumAroM kA agnimANava, dvIpakumAroM kA viziSTa, udadhikumAroM kA jalaprabha, dikakumAroM kA amitavAhana, vAyukumAroM kA prabhaMjana aura stanitakumAroM kA mahAghoSa hai / bhavanAdi - darzaka yaMtra indra bhavanapati dakSiNa uttara nAma ke bhavana ke bhavana asurakumAra 34lAkha 30 lAkha nAgakumAra 44 lAkha 40 lAkha suparNakumAra 38,, 34 vidyutkumAra 40 agnikumAra 40 36 kumAra 40 udadhikumAra 40 dikkumAra 40 vAyukumAra 50 stanitakumAra 40 "" "" "" "" "" "" "" "" " 36 " 36 " 36 "" 36 " 46" 36 "1 kula bhavana 64 lAkha 84 lAkha 72 76 76 76 76 76 96 76 "" "" "" "" "2 "" "" "" tIsA cattAlIsA cottIsaM ceva sayasahassAiM / chAyAlA chattIsA uttarao hoMti bhavaNAI // 4 // camare dharaNe taha veNudeva harikaMta aggisihe ya / puNe jalakaMte amie velaMba ghose ya // 5 // bali bhUyANaMde veNudAli harissaha aggimANava visiTThe / jalappabha amiyavAhaNa pabhaMjaNe ceva mahaghose // 6 // dakSiNa camara dharaNa bhUtAnaMda veNudeva veNudAi harikAMta harissaha agnizikha agnimANava pUrNa viziSTa jalakAMta jalaprabha amitagati amitavAhana uttara bali laMba prabhaMjana mahAghoSa ghoSa causaTThI saTThI khalu chacca sahassA u asuravajjANaM / sAmANiyAM u ee caugguNA AyarakkhA u // 7 // - saMgrahaNI gAthAe~ samAnikadeva AtmarakSaka deva camara ke 2 lAkha chappana hajAra bali ke 2 lAkha cAlIsa hajAra 24 hajAra camara ke 64 hajAra bali ke 60 hajAra zeSa saba ke 6000 " "" "" "" "" "2 "" "" " " "" Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti vAnavyantaroM kA adhikAra 121. kahiM NaM bhaMte ! vANamaMtarANaM devANaM bhavaNA ( bhomejaNagarA) paNNattA ? jahA ThANapade jAva vihrNti| kahiM NaM bhaMte ! pisAyANaM devANaM bhavaNA paNNattA ? jahA ThANapade jAva vihrNti| kAlamahAkAlA ya tattha duve pisAyakumArarAyANo parivasaMti jAva vihrNti| kahiM gaMbhaMte ! dAhiNillANaM pisAyakumArANaMjAva viharaMti kAle ya ettha pisAyakumAriMde pisAyakumArarAyA parivasai mahaDDie jAva vihrti| kAlassa NaM bhaMte ! pisAyakumAriMdassa pisAyakumAraraNNo kati parisAo paNNattAo ? goyamA !tiNNi parisAo paNNattAo taM jahA-IsA tuDiyA dddhrhaa|abhitriyaa IsA, majjhimiyA tuDiyA, bAhiriyA dddhrhaa| kAlassa NaM bhaMte ! pisAyakumAriMdassa pisAyakumAraraNNo abhitaraparisAe kati devasAhassIo paNNattAo? jAva bAhiriyAe parisAe kai devisayA paNNattA ? goyamA.! kAlassa NaM pisAyakumAridassa pisAyakumArarAyassa adhibhataraparisAe aTTha devasAhassIo pnnnnttaao| majjhimaparisAe dasa devasAhassIo paNNattAo bAhiriyaparisAe bArasa deva sAhassIo pnnnnttaao| abhitaraparisAe egaM devisayaM pnnnnttN| majjhimiyAe parisAe egaM devisayaM pnnnnttN| bAhiriyAe parisAe egaM devisayaM pnnnnttN| kAlassaNaMbhaMte ! pisAyakumAridassa pisAyakumAraraNNoabhitaraparisAe devANaM kevaiyaM kAlaM ThitI paNNattA? majjhimiyAe parisAe devANaM kevaiyaM kAlaM ThitI paNNattA? bAhiriyAe parisAe devANaM kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA ? jAva bAhiriyAe parisAe devINaM kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA ? goyamA ! kAlassa NaM pisAyakumAriMdassa pisAyakumAraraNNo abhitaraparisAe devANaM addhapaliovamaM ThiI paNNattA, majjhimiyAe parisAe devANaM desUNaMaddhapaliovamaM ThiI paNNattA, bAhiriyAe parisAe devANaM sAtiregaM caubbhAga paliovamaM ThiI pnnnnttaa|abhitrprisaae devINaM sAtiregaMcaubbhAgapaliovamaMThitI paNNattA, majjhimaparisAe devINaMcaubbhAga paliovamaM ThitI paNNattA, bAhiraparisAe devINaM desUNaMcaubbhAga paliovamaMThitI pnnnnttaa|atttthojocev cmrss| evaM uttarassa vi evaM NiraMtaraM jAva giiyjsss| [121] he bhagavan ! vAnavyantara devoM ke bhavana (bhaumeyanagara) kahA~ kahe gaye haiM ? Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatIya pratipatti: vAnavyantaroM kA adhikAra] [339 jaisA sthAnapada meM kahA vaisA kathana kara lenA cAhie yAvat divya bhoga bhogate hue vicarate haiN| he bhagavan ! pizAcadevoM ke bhavana kahA~ kahe gaye haiM ? jaisA sthAnapada meM kahA vaisA kathana kara lenA cAhie yAvat divya bhogoM kA upabhoga karate hue vicarate haiN| vahA~ kAla aura mahAkAla nAma ke do pizAcakumArarAja rahate haiM yAvat vicarate haiN| __ he bhagavan dakSiNa dizA ke pizAcakumAroM ke bhavana kahA~ kahe gaye haiM ? ityAdi kathana kara lenA cAhie yAvat bhoga bhogate hue vicarate haiN| vahA~ maharddhika pizAcakumAra indra pizAcakumArarAja rahate haiM yAvat bhogoM kA upabhoga karate hue vicarate haiN| he bhagavan ! pizAcakumArendra pizAcakumArarAja kAla kI kitanI pariSadAe~ haiM ? gautama ! tIna pariSadAe~ haiN| ve isa prakAra haiM-IzA, truTitA aura dRddhrthaa| Abhyantara pariSad IzA kahalAtI hai| madhyama pariSad truTitA hai aura bAhya pariSad dRDharathA kahalAtI hai| he bhagavan ! pizAcakumArendra pizAcarAja kAla kI Abhyantara pariSad meM kitane hajAra deva haiM ? yAvat bAhya pariSad meM kitanI sau deviyA~ haiM ? gautama ! pizAcakumArendra pizAcarAja kAla kI Abhyantara pariSad meM ATha hajAra deva haiM, madhyama pariSad meM dasa hajAra deva haiM aura bAhya pariSad meM bAraha hajAra deva haiN| Abhyantara pariSadA meM eka sau deviyA~ haiM, madhyama pariSadA meM eka sau aura bAhya pariSadA meM bhI eka sau deviyA~ haiN| he bhagavan ! pizAcakumArendra pizAcarAja kI Abhyantara pariSad ke devoM kI sthiti kitanI hai ? madhyama pariSad ke aura bAhya pariSad ke devoM kI sthiti kitanI hai ? yAvat bAhya pariSadA kI deviyoM kI sthiti kitanI haiM ? gautama ! pizAcakumArendra pizAcarAja kAla kI Abhyantara pariSad ke devoM kI sthiti Adhe palyopama kI hai, madhyamapariSad ke devoM kI dezona AdhA palyopama aura bAhyapariSad ke devoM kI sthiti kucha adhika pAva palyopama kI hai| AbhyantarapariSad kI deviyoM kI sthiti kucha adhika pAva palyopama, madhyamapariSad kI deviyoM kI sthiti pAva palyopama aura bAhya pariSad kI deviyoM kI sthiti dezona pAva palyopama kI hai| pariSadoM kA artha Adi kathana camarendra kI taraha kahanA caahie| isI prakAra uttara dizA ke vAnavyantaroM ke viSaya meM bhI kahanA caahie| ukta saba kathana gItayaza nAmaka gandharvaindra paryanta kahanA cAhie / vivecana-prastuta sUtra meM vAnavyantaroM kI bhaumeyanagaroM ke viSaya meM praznottara haiN| prazna kiyA gayA hai ki vAnavyantara devoM ke bhavana (bhaumeyanagara) kahA~ haiN| uttara meM prajJApanAsUtra ke dvitIya sthAnapada ke anusAra vaktavyatA kahane kI sUcanA dI gaI hai| saMkSepa meM prajJApanAsUtra meM kiyA gayA varNana isa prakAra hai isa ratnaprabhApRthvI ke eka hajAra yojana moTe ratnamaya kANDa ke Upara se eka sau yojana avagAhana karane ke bAda tathA nIce se bhI eka sau yojana chor3akara bIca meM ATha sau yojana meM vAnavyantara devoM ke tirache asaMkhyAta bhaumeya (bhUmigRha samAna) lAkhoM nagarAvAsa haiN| Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340] [jIvAjIvAbhigamasUtra ve bhaumeyanagara bAhara se gola, andara se caurasa tathA nIce se kamala kI karNikA ke AkAra se saMsthita haiN| unake cAroM ora gaharI aura vistIrNa khAiyA~ aura parikhAeM khudI huI haiM / ve yathAsthAna prAkAroM, aTTAlakoM, kapAToM, toraNoM aura pratidvAroM se yukta haiM / ityAdi varNana sUtra 117 ke vivecana ke anusAra samajha lenA caahie| yAvat ve bhavana prasannatA utpanna karane vAle, darzanIya, abhirUpa aura pratirUpa haiN| una nagarAvAsoM meM bahuta se pizAca Adi vAnavyantara deva rahate haiN| ve deva anavasthita citta kehone se atyanta capala, krIDAtatpara, aura parihAsa-priya hote haiM / gaMbhIra hAsya, gIta aura nRtya meM inakI anurakti rahatI hai| vanamAlA, kalaMgI, mukuTa, kuNDala tathA icchAnusAra vikurvita AbhUSaNoM se ve bhalI-bhA~ti maNDita rahate haiN| sabhI RtuoM meM hone vAle sugandhita puSpoM se racita, lambI, zobhanIya, sundara evaM khilI huI vicitra vanamAlA se unakA vakSa-sthala suzobhita rahatA hai| apanI kAmanAnusAra kAma-bhogoM kA sevana karane vAle, icchAnusAra rUpa evaM deha ke dhAraka, nAnA prakAra ke varNoM vAle zreSTha vicitra camakIle vastroM ke dhAraka, vividha dezoM kI vezabhUSA dhAraNa karane vAle hote haiN| inheM pramoda, kandarpa (kAmakrIr3A) kalaha, keli aura kolAhala priya hai| inameM hAsya aura bola-cAla bahuta hotA hai| inake hAthoM meM khaDga, mudgara, zakti aura bhAle bhI rahate hai| ye aneka maNiyoM aura ratnoM ke vividha cihna vAle hote haiN| ve maharddhika, mahAdyutimAn, mahAyazasvI, mahAbalavAn, mahAnubhAva, mahAsAmarthyazAlI, mahAsukhI aura hAra se suzobhita vakSaHsthala vAle hote haiN| kar3e aura bAjUbanda se unakI bhujAe~ stabdha rahatI hai| aMgada aura kuNDala inake kapolasthala ko sparza kiye rahate haiN| ye kAnoM meM karNapITha dhAraNa kiye rahate haiN| inake zarIra atyanta dedIpyamAna hote haiN| ve lambI vanamAlAe~ dhAraNa karate haiN| divya varNa se, divya gandha se, divya sparza se, divya saMhanana se, divya saMsthAna se, divya Rddhi se, divya dyuti se , divya prabhA se, divya chAyA (kAMti) se, divya arci(jyoti) se, divya teja se evaM divya lezyA se dasoM dizAoM ko udyotita evaM prabhAsita karate hue vicarate haiN| ve apane lAkhoM bhaumeyanagarAvAsoM kA, apane-apane hajAroM sAmAnika devoM kA, apanI-apanI agra mahiSiyoM kA, apanI-apanI pariSadoM kA, apanI-apanI senAoM kA, apane-apane senAdhipati devoM kA, apane-apane AtmarakSakoM aura anya bahuta se vAnavyantara devoM aura deviyoM kA Adhipatya, paurapatya, svAmitva, bhartRtva, mahattarakatva, AjJaizvaratva evaM senApatitva karate-karAte tathA unakA pAlana karate karAte hue, mahAn utsava ke sAtha nRtya, gIta aura vINA, tala, tAla, truTita ghana mRdaMga Adi vAdyoM ko bajAne se utpanna mahAdhvani ke sAtha divya bhogoM ko bhogate hue rahate haiN| ukta varNana sAmAnyarUpa se vAnavyantaroM ke lie hai| vizeSa vivakSA meM pizAca Adi vAnavyantaroM kA varNana bhI isI prakAra jAnanA caahie| arthAt una bhaumeyanagaroM meM pizAcadeva apane apane bhavana, sAmAnika Adi deva-deviyoM kA Adhipatya karate hue vicarate haiN| ina nagarAvAsoM meM do pizAcendra pizAcarAja kAla aura mahAkAla nivAsa karate hai| ve maharddhika mahAdyutimAna yAvat divya bhogoM ko bhogate hue vicarate haiN| dakSiNavartI kSetra kA indra pizAcendra pizAcarAja kAla hai aura uttaravartI kSetra kA indra pizAcendra pizAcarAja mahAkAla hai| Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti : vAnavyantaroM kA adhikAra] [341 vaha pizAcendra pizAcarAja kAla tirache asaMkhyAta bhUmigRha jaise lAkhoM nAgarAvAsoM kA, cAra hajAra sAmAnika devoM kA, cAra agramahiSiyoM kA, tIna pariSadoM kA, sAta senAoM kA, sAta senAdhipatiyoM kA solaha hajAra AtmarakSaka devoM kA aura bahuta se dakSiNadizA ke vANavyantara devoM aura deviyoM kA Adhipatya karatA huA vicaratA hai| pizAcendra pizAcarAja kAla kI tIna pariSadAeM haiM-IzA, truTitA aura dRddhrthaa| Abhyantara pariSad ko IzA kahate haiM, madhyama pariSad ko truTitA aura bAhya pariSada ko dRDharathA kahA jAtA hai| Abhyantara pariSad meM devoM kI saMkhyA ATha hajAra hai, madhyama pariSad meM dasa hajAra deva haiM aura bAhya pariSad meM bAraha hajAra deva haiN| tInoM pariSadoM meM deviyoM kI saMkhyA eka sau-ekasau hai| unakI sthiti isa prakAra haiAbhyantara pariSad ke devoM kI sthiti Adhe palyopama kI hai| madhyama pariSad ke devoM kI sthiti dezona Adhe palyopama kI hai| bAhya pariSad ke devoM kI sthiti kucha adhika pAva palyopama kI hai| Abhyantara pariSad kI devI kI sthiti kucha adhika pAva palyopama kI hai| madhyama pariSada kI devI kI sthiti pAva palyopama kI hai| bAhya pariSad kI devI kI sthiti dezona pAva palyopama kI hai| pariSadoM kA artha Adi vaktavyatA jaise camarendra ke viSaya meM kahI gaI hai vahI saba yahAM samajhanA caahie| uttaravartI pizAcakumAra devoM kI vaktavyatA bhI dakSiNAtya jaisI hI hai| unakA indra mahAkAla hai| kAla ke samAna hI mahAkAla kI vaktavyatA bhI hai| isI prakAra kI vaktavyatA bhUtoM se lekara gandharvadevoM ke indra gItayaza taka kI hai| isa vaktavyatA meM apane-apane indroM ko lekara bhinnatA hai| indroM kI bhinnatA do gAthAoM meM isa prakAra kahI gaI hai - (1) pizAcoM ke do indra-kAla aura mahAkAla (2) bhUtoM ke do indra-surUpa aura pratirUpa (3) yakSoM ke do indra-pUrNabhadra aura mANibhadra (4) rAkSasoM ke do indra-bhIma aura mahAbhIma (5) kinnaroM ke do indra-kinnara aura kiMpuruSa 1. kAle ya mahAkAle surUva-paDirUva puNNabhadde y| amaravai mANibhadde bhIme ya tahA mahAbhIme // 1 // kinara kiMpurise khalu sappurise khalu tahA mhaapurise| aikAya mahAkAe gIyaraI ceva gItajase // 2 // Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342] [jIvAjIvAbhigamasUtra (6) kiMpuruSoM ke do indra-satpuruSa aura mahApuruSa (7) mahoragoM ke do indra-atikAya aura mahAkAya (8) gandharSoM ke do indra-gItarati aura gItayaza ukta do-do indroM meM se prathama dakSiNaziAvartI devoM kA indra haiM aura dUsarA uttaradizAvartI vAnavyantara devoM kA indra hai| yahA~ vAnavyantara devoM kA adhikAra pUrA hotA hai| Age jyotiSka devoM kI jAnakArI dI gaI hai| jyotiSka devoM ke vimAnoM kA varNana 122. kahiM NaM bhaMte ! joisiyANaM devANaM vimANA paNNattA ? kahiM NaM bhaMte joisiyA devA parivasaMti? goyamA ! uppiM dIvasamuddANaM imIse rayaNappabhAe puDhavIe bahusamaramaNijjAo bhUmibhAgAo sattaNaue joyaNasae uDDhaM uppaittA dasuttarasayA joyaNabAhalleNaM, tattha NaMjoisiyANaM devANaM tiriyamasaMkhejjA jotisiyavimANAvAsasayasahassA bhvNtiitimkkhaayN| teNaM vimANA addhakaviTThakasaMThANasaMThiyA evaM jahA ThANapade jAva caMdimasUriyA ya tattha NaM joisiMdA joisarAyANo parivasaMti mahiDDiyA jAva vihrNti| sarassa NaM bhaMte ! jotisiMdassa jotisaraNNo kati parisAo paNNattAo? goyamA ! tiNNi parisAo paNNattAo, taM jahA-tuMbA, tuDiyA, peccaa| abhitariyA tuMbA, majjhimiyA, tuDiyA, bAhiriyA peccaa| sesaM jahA kAlassa parimANaM ThiI vi|attttho jahA cmrss| caMdassa vi evaM cev| [22] he bhagavan ! jyotiSka devoM ke vimAna kahA~ kahe gaye haiN| he bhagavan ! jyotiSka deva kahA~ rahate haiM ? gautama ! dvIpasamudroM se Upara aura isa ratnaprabhApRthvI ke bahuta samatala evaM ramaNIya bhUmibhAga se sAta sau nabbe yojana Upara jAne para eka sau dasa yojana pramANa U~cAIrUpa kSetra meM tirache jyotiSka devoM ke asaMkhyAta lAkha vimAnAvAsa kahe gaye haiN| (aisA maine aura anya pUrvavartI tIrthaMkaroM ne kahA hai)| ye vimAna Adhe kabITha ke AkAra ke haiM-ityAdi jaisA varNana sthAnapada meM kiyA hai vaisA yahA~ bhI kahanA yAvat vahA~ jyotiSkendra jyotiSkarAja candra aura sUrya do indra rahate haiM jo maharddhika yAvat divyabhogoM kA upabhoga karate hue vicarate haiN| he bhagavan ! jyetiSkendra jyotiSkarAja sUrya kI kitanI pariSadAe~ haiM ? gautama ! tIna pariSadAe~ kahI gaI haiM, yathA-tuMbA, truTitA aura pretyaa| Abhyantara pariSadA kA nAma tuMbA hai, madhyama pariSadA kA nAma truTitA hai aura bAhya pariSad kA nAma pretyA hai| zeSa varNana kAla indra kI taraha jaannaa| unakA parimANa (deva-devI saMkhyA) aura sthiti bhI vaisI hI jAnanA caahie| pariSad kA artha camarendra kI taraha jAnanA caahie| Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatIya pratipatti: jyotiSka devoM ke vimAnoM kA varNana] [343 sUrya kI vaktavyatA ke anusAra candra kI vaktavyatA jAnanI caahie| vivecana-isa ratnaprabhA pRthvI ke atyanta sama evaM ramaNIya bhUbhAga se sAta sau nabbe (790) yojana kI U~cAI para eka sau dasa yojana ke bAhalya meM evaM tirache asaMkhyAta yojana meM jyotiSka kSetra hai, jahA~ jyotiSka devoM ke tirache, asaMkhyAta lAkha jyotiSka vimAnAvAsa haiN| ve vimAna Adhe kabITha ke AkAra ke haiM aura pUrNarUpa se sphaTikamaya haiN| ve sAmane se cAroM ora Upara uThe (nikale) hue, sabhI dizAoM meM phaile hue tathA prabhA se zveta haiN| vividha maNiyoM, svarNa aura ratnoM kI chaTA se ve citra vicitra haiM, havA meM ur3atI huI vijaya-vaijayaMtI, patAkA, chatra para chatra (atichatra) se yukta haiN| ve bahuta U~ce gaganatalacuMbI zikharoM vAle haiN| unakI jAliyoM meM ratna jar3e hue haiM tathA ve vimAna piMjarA (AcchAdana) haTAne para prakaTa huI vastu kI taraha camakadAra haiN| ve maNiyoM aura ratnoM kI stUpikAoM se yukta haiN| unameM zatapatra aura puNDarIka kamala khile hue haiN| tilakoM aura ratnamaya ardhacandroM se ve citravicitra haiM tathA nAnAmaNimaya mAlAoM se suzobhita haiN| ve andara aura bAhara se cikane haiN| unake prastara sone kI rucira bAlUvAle haiN| ve sukhada sparzavAle, zrI se sampanna, surUpa, prasannatA paidA karane vAle, darzanIya, abhirUpa (atiramaNIya) aura atirUpa (bahuta sundara) haiN| ina vimAnoM meM bahuta se jyotiSka deva nivAsa karate haiM / ve isa prakAra haiM-vRhaspati, candra, sUrya, zukra, zanaizcara, rAhU, dhUmaketu, budha evaM aMgAraka (mNgl)| ye tape hue tapanIya svarNa ke samAna varNavAle (kiMcit rakta varNa) haiN| tathA jyotiSka kSetra meM vicaraNa karane vAle graha, gati meM rata rahane vAlA ketu, aTThAIsa prakAra ke nakSatragaNa, nAmA AkAroM ke pAMca varNo ke tAre tathA sthitalezyA vAle, saMcAra karane vAle, avizrAnta maNDalAkAra gati karane vAle ye saba jyotiSkadeva ina vimAnoM meM rahate haiN| ina sabake mukuTa meM apane apane nAma kA cihna hotA hai| ye maharddhika hote haiM yAvat dasoM dizAoM ko prabhAsita karate hue vicarate haiN| ye jyotiSka deva vahA~ apane apane lAkhoM vimAnAvAsoM kA, apane hajAroM samAnika devoM kA, apanI agramahiSiyoM, apanI pariSadoM kA, apanI senA aura senAdhipati devoM kA, hajAroM AtmakSaka devoM kA aura bahuta se jyotiSka devoM aura deviyoM kA Adhipatya karate hue rahate haiN| inhIM meM jyotiSkendra jyotiSkarAja candramA aura sUrya do indra haiM, jo maharddhika yAvat dasoM dizAoM ko prakAzita karate haiN| ve apane lAkhoM vimAnAvAsoM kA, cAra hajAra sAmAnika devoM kA, cAra agramahiSiyoM kA, tIna pariSadoM kA, sAta senA aura senAdhipatiyoM kA solaha hajAra AtmarakSaka devoM kA tathA anya bahuta se jyotiSka deva-deviyoM kA Adhipatya karate hue vicarate haiN| ina sUrya aura candra indroM kI tIna tIna pariSadAe~ haiN| unake nAma tuMbA, truTitA, aura pretyA haiN| Abhyantara pariSad tuMbA kahalAtI haiM, madhyama pariSad truTitA hai aura bAhya pariSada pretyA hai| ina pariSadoM meM devoM aura deviyoM kI saMkhyA tathA unakI sthiti pUrvavarNita kAla indra kI taraha jAnanI caahie| pariSadoM kA artha Adi adhikAra camarendra ke varNana ke anusAra jAnanA caahie| sUrya kI taraha hI candramA kA adhikAra bhI samajha lenA caahie| Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 ] [jIvAjIvAbhigamasUtra tiryakloka ke prasaMga meM dvIpasamudra-vaktavyatA 123. kahi NaM bhaMte ! dIvasamuddA paNNattA? kevaiyA NaM bhaMte ! dIvasamuddA paNNattA ? kemahAlayA NaM bhaMte ! dIvasamuddA paNNattA ? kiMsaMThiyA NaM bhaMte ! dIvasamuddA paNNattA ? kimAkArabhAvapaDoyArANaMbhaMte ! dIvasamuddA paNNattA? goyamA! jaMbuddIvAiyA dIvAlavaNAiyA samuddA saMThANao ekavihavihANA vitthArao aNegavidhavihANA duguNA duguNe paDuppAemANA paDuppAemANA pavittharamANA pavittharamANAobhAsamANA vIciyA bahuuppalapaumakumudaNaliNasubhagasogaMdhiyapoMDarIyamahApoMDarIyasatapattasahassapatta papphullakesarovaciyA patteyaM patteyaM paumavaraveiyAparikkhittA patteyaMpatteyaMvaNakhaMDaparikkhittA assiM tiriyaloe asaMkhejjA dIvasamuddA sayaMbhUramaNapajjavasANA paNNattA samaNAuso ! _ [123] he bhagavan! dvIpa samudra kahA~ avasthita haiM ? bhagavan ! dvIpa samudra kitane haiM ? bhagavan ! ve dvIpasamudra kitane bar3e haiM ? bhagavan ! unakA AkAra kaisA hai ? bhaMte ! unakA AkArabhAva pratyavatAra (svarUpa) kaisA haiM ? gautama ! jambUdvIpa se Arambha hone vAle dvIpa hai aura lavaNasamudra se Arambha hone vAle samudra haiN| ve dvIpa aura samudra (vRttAkAra hone se) ekarUpa haiN| vistAra kI apekSA se nAnA prakAra ke haiM arthAt dUne dUne vistAra vAle haiM, prakaTita taraMgoM vAle haiM, bahuta sAre utpala padma, kumuda, nalina, subhaga, saugandhika, puNDarIka, mahApuNDarIka zatapatra, sahasrapatra kamaloM ke vikasita parAga se suzobhita haiN| ye pratyeka padmavaravedikA se ghire hue haiM, pratyeka ke AsapAsa cAroM ora vanakhaNDa haiN| he AyuSman zramaNa ! isa tiryakloka meM svayaMbhUramaNa samudraparyanta asaMkhyAta dvIpasamudra kahe gaye haiN| vivecana-jyotiSka deva tiryakloka meM haiM, ataeva tiryakloka se sambandhita dvIpoM aura samudroM kI vaktavyatA isa sUtra meM kahI gaI hai| zrI gautamasvAmI ne prazna kiyA ki dvIpa aura samudra kahA~ sthita haiM ? ve kitane haiM ? kitane bar3e haiM ? unakA AkAra kaisA hai aura unakA AkAra bhAva pratyavatAra arthAt svarUpa kisa prakAra kA hai ? isa taraha avasthiti, saMkhyA, pramANa saMsthAna aura svarUpa ko lekara dvIpa-samudroM kI pRcchA kI gaI hai| bhagavAn ne ina praznoM kA uttara dene ke pUrva dvIpa-samudroM kI Adi batAI hai| Adi ke viSaya meM prazna na hone para bhI Age upayogI hone se pahale Adi batAI hai| sAtha hI yaha bhI sUcita kiyA hai ki guNavAna ziSya ko usake dvArA na pUche jAne para bhI tattvakathana karanA caahie| prabhu ne pharamAyA ki saba dvIpoM kI Adi meM jambUdvIpa hai aura saba samudroM kI Adi meM lavaNasamudra hai| saba dvIpa aura samudra vRtta (golAkAra) hone se eka prakAra ke saMsthAna vAle haiM parantu vistAra kI bhinnatA ke kAraNa ve aneka prakAra ke haiN| jambUdvIpa eka lAkha yojana vistAra vAlA hai| usako ghere hue do lAkha yojana kA lavaNasamudra hai, usako ghere hue cAra lAkha yojana kA dhAtakIkhaNDa dvIpa hai| isa prakAra Age Age dvIpa aura samudra dugune-dugune vistAra vAle haiN| arthAt ye dvIpa aura samudra dUne dUne vistAra vAle hote jAte haiN| ye dvIpa aura samudra dRzyamAna jalataraMgoM se taraMgita haiN| yaha vizeSaNa samudroM para to spaSTatayA saMgata hai hI kintu dvIpoM para bhI saMgata hai kyoMki dvIpoM Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti: jambUdvIpa varNana ] [ 345 meM bhI nadI, tAlAba tathA jalAzayoM meM taraMgoM kA sadbhAva hai hI / ye dvIpa samUha nAnA - jAtiyoM ke kamaloM se zobhAyamAna haiN| sAmAnya kamala ko utpala kahate haiM / sUryavikAsI kamala ko padma tathA candravikAsI kamala ko kumuda, ISad rakta kamala ko nalina kahate haiM / subhaga aura saugandhika bhI kamala kI jAtiyAM haiN| puNDarIka aura mahApuNDarIka kamala zveta varNa ke hote haiM / sau pattoM vAlA kamala zatapatra hai aura hajAra pattoM vAlA kamala sahasrapatra hai| vikasita kesaroM (parAgoM) se ve dvIpa samudra atyanta zobhanIya haiN| ye pratyeka dvIpa aura samudra eka padmavaravedikA se aura eka vanakhaNDa se parimaNDita haiM ( ghire hue haiM) / isa tiryakloka meM eka dvIpa aura eka samudra ke krama se asaMkhyAta dvIpa aura samudra haiN| sabase anta meM svayaMbhUramaNa samudra hai| isa prakAra avasthiti, saMkhyA, pramANa aura saMsthAna kA kathana kiyaa| AkAra bhAva pratyavatAra kA kathana agale sUtra meM kiyA gayA hai| jambUdvIpa varNana 124. tattha NaM ayaM jaMbuddIve NAmaM dIve dIvasamuddANaM abbhitarie savvakhuDDAe vaTTe tellApUyasaMThANasaMThie vaTTe, rahacakkavAlasaMThANasaMThie vaTTe, pukkharakaNNiyAsaMThANasaMThie vaTTe, paDipunnacaMdasaMThANasaMThie ekkaM joyaNasayasahassaM AyAmavikkhabheNaM tiNi joyaNasahassAI solasa ya sahassAiM doNNi ye sattAvIse joyaNasae tiNNi ya kose aTThAvIsaM ca dhaNusayaM terasa aMgulAI arddhagulakaM ca kiM ci visesAhiyaM parikkheveNaM paNNatte / seNaM ekkAe jagatIe savvao samaMtA saMparikkhitte / sA NaM jagatI aTTha joyaNAI uDDha uccatteNaM, mUle vArasa joyaNAiM vikkhaMbheNaM majjhe aTThajoyaNAiM vikkhaMbheNaM uppiM cattAri joyaNAI vikkhaMbheNaM, mUle vicchiNNA majjhe saMkhittA uppe taNuyA gopucchasaMThANasaMThiyA savvavairAmaI acchA saNhA laNhA ghaTTA maTThA NIrayA NimmalA NippaMkA NikakkaMDacchAyA sappabhA samirIyA saujjoyA pAsAdIyA darisaNijjA abhirUvA paDirUvA / sANaM jagatI ekkeNaM jAlakaDaeNaM savvao samaMtA sNprikkhittaa| se NaM jAlakaDae NaM addhajoyaNaM uDDhaM uccatteNaM, paMca dhaNusayA vikkhaMbheNaM savvarayaNAmae acche saNhe lahe jAva paDirUve / [124] una dvIpa samudroM meM yaha jambUdvIpa nAmaka dvIpa sabase Abhyantara ( bhItara kA) hai, sabase choTA haiM, golAkAra hai, tela meM tale hue pUe ke AkAra kA gola hai, ratha ke pahiye ke samAna gola hai, kamala kI karNikA ke AkAra kA gola hai, pUnama ke cAMda ke samAna gola hai| yaha eka lAkha yojana kA lambA caur3A hai / tIna lAkha solaha hajAra do sau sattAvIsa (3, 16, 227) yojana, tIna kosa, eka sau aTThAIsa dhanuSa, sAr3he teraha aMgula se kucha adhika paridhi vAlA hai| yaha jambUdvIpa eka jagatI se cAroM ora se ghirA huA hai| vaha jagatI ATha yojana UMcI hai| usakA vistAra mUla meM bAraha yojana, madhya meM ATha yojana aura Upara cAra yojana hai| mUla meM vistIrNa, madhya meM saMkSipta aura Upara patalI hai / vaha gAya kI pUMcha ke AkAra kI hai| vaha pUrI taraha vajraratna kI banI huI hai| vaha sphaTika kI taraha svaccha hai, cikanI hai, ghisI huI hone se mRdu hai| vaha ghisI huI, maMjI huI (pAliza kI huI) rajarahita, Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 ] [jIvAjIvAbhigamasUtra nirmala, paMkarahita, nirupaghAta dIpti vAlI, prabhA vAlI, kiraNoM vAlI, udyota vAlI, prasannatA paidA karane vAlI, darzanIya, sundara aura ati sundara hai| vaha jagatI eka jAliyoM ke samUha se saba dizAoM meM ghirI huI hai (arthAt usameM saba tarapha jharokhe aura rozanadAna haiN)| vaha jAla - samUha AdhA yojana U~cA, pAMca sau dhanuSa vistAra vAlA hai, sarvaratnamaya hai, svaccha hai, mRdu hai, cikanA hai yAvat sundara aura bahuta sundara hai / vivecana - tiryakloka ke dvIpa- samudroM meM hamArA yaha jambUdvIpa sarvaprathama hai| isase hI dvIpa - samudroM Adi hai aura svayaMbhUramaNasamudra meM unakI parisamApti hai| ataeva yaha jambUdvIpa saba dvIpa - samudroM meM sabase Abhyantara hai| sabase andara kA hai| yaha dvIpa sabase choTA hai kyoMki isake Age ke jitane bhI samudra aura dvIpa haiM ve saba dUne-dUne vistAra vAle haiN| jambUdvIpa ke Age lavaNasamudra hai, vaha do lAkha yojana kA hai| usase Age dhAtakIkhaNDa hai, vaha cAra lAkha yojana kA hai| isa taraha dUnA - dUnA vistAra Age-Age hotA jAtA hai| yaha jambUdvIpa golAkAra saMsthAna se sthita hai / usa golAI ko upamAoM se spaSTa kiyA gayA hai| tela meM pakAye gaye mAlapue kI taraha yaha gola hai| ghI meM pakAye hue mAlapue meM vaisI golAI nahIM hotI jaisI tela meM pakAye hue pue meM hotI hai, isalie 'tellApUya' vizeSaNa diyA gayA hai| dUsarI upamA hai ratha ke pahiye kI / ratha kA pahiyA jaisA gola hotA hai vaisA yaha jambUdvIpa gola hai| tIsarI upamA hai kamala kI karNikA kI / kamala kI karNikA kI taraha vaha gola hai| cauthI upamA hai paripUrNa candramaNDala kii| pUnama . ke cA~da kI taraha yaha jambUdvIpa gola hai / yaha cUr3I ke AkAra kA gola nahIM hai / yaha jambUdvIpa eka lAkha yojana kI lambAI-caur3AI vAlA hai tathA isakI paridhi (parikSepa gherAva) tIna lAkha solaha hajAra do sau sattAvIsa (316227) yojana, tIna kosa, eka sau aTThAvIsa dhanuSa aura sAr3he teraha aMgula se kucha adhika hai| (AyAma - viSkaMbha se paridhi lagabhaga tIna gunI hotI hai) / isa jambUdvIpa ke cAroM ora eka jagatI hai jo kisI sunagara ke prAkAra kI bhAMti avasthita hai| vaha jagatI U~cAI meM ATha yojana hai tathA vistAra meM mUla meM bAraha yojana, madhya meM ATha yojana aura Upara cAra yojana hai arthAt vaha U~cI uThI huI gopuccha ke AkAra kI hai / vaha sarvAtmanA vajraratnamaya hai| AkAza aura sphaTikamaNi ke samAna vaha svaccha hai, cikane sparza vAle pudgaloM se nirmita hone se cikane tantuoM se bane vastra kI taraha zlakSNa hai, ghuTe hue vastra kI taraha masRNa hai / sAna se ghisI huI pASANa-pratimA kI taraha ghRSTa hai aura sukumAra sAna se ragar3I pASANa-pratimA kI taraha mRSTa hai, svAbhAvika raja se rahita hone se nIraja hai, Agantuka maila se hIna hone se nirmala hai, kAlimAdi kalaMka se vikala hone se niSpaMka hai, nirupaghAta dIptivAlI hone ke kAraNa niSkaMTaka chAyAvAlI hai, svarUpa kI apekSA prabhAvazAlI hai, viziSTa zobhA sampanna hone se sazrIka hai aura kiraNoM kA jAla bAhara nikalane se samarIci hai, bahi:sthita vastuoM ko prakAzita karane se sodyota hai, mana ko prasanna karane vAlI hai, ise dekhate-dekhate na mana thakatA hai aura na netra hI thakate haiM, ata: yaha darzanIya hai| dekhane vAloM ko isakA svarUpa bahuta hI kamanIya lagatA hai| pratikSaNa nayA jaisA hI isakA rUpa rahatA hai, ataeva yaha pratirUpa hai| 1 Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 347 tRtIya pratipatti: padmavaravedikA kA varNana] yaha jagatI eka jAlakaTaka se ghirI huI hai / jaise bhavana kI bhittiyoM meM jharokhe aura rozanadAna hote haiM vaisI jAliyAM jagaha-jagaha saba ora banI huI haiM / yaha jAlasamUha do kosa UMcA aura pAMca sau dhanuSa kA vistAra vAlA hai / yaha pramANa eka jAlI kA hai| yaha jAlakaTaka ( jAla - samUha ) sarvAtmanA ratnamaya hai, svaccha hai, zalakSNa hai aura mRdu hai, yAvat yaha abhirUpa aura pratirUpa hai / yahA~ yAvat pada se 'ghaTTe maTThe nIrae nimmale nippaMke nikkaMkaDacchAe sappabhe samarIe saujjoe pAsAie darisaNijje abhirUve paDirUve' kA grahaNa kiyA gayA hai / padmavaravedikA kA varNana 125. tIse NaM jagatIe uppiM bahumajjhadesabhAe ettha NaM egA mahaI paumavaravediyA paNNattA / sANaM paumavaravediyA addhajoyaNaM uDDhaM uccatteNaM paMca dhaNusayAiM vikkhaMbheNaM (savvarayaNAmae) jagatIsamiyA parikkheveNaM savvarayaNAmaI0 / tIse NaM paumavaraveiyAe ayameyArUve vaNNAvAse paNNatte, taM jahA - vaiAmayA nemA riTThAmayA paiTThANA veruliyamayA khaMbhA suvaNNaruppamayA phalagA vairAmayA saMdhI lohitakkhamaIo sUIo NANAmaNimayA kalevarA kalevarasaMghADA NANAmaNimayA rUvA nANAmaNimayA rUvasaMghADA aMkAmayA pakkhA pakkhabAhAo jotirasAmayA vaMsA vaMsakaveluyA ya rayayAmaIo paTTiyAo jAtarUvamaIo ohADaNIo vairAmaIo uvaripuJchaNIo savvasee rayayAmae chaadnne| sA NaM pauMmavaraveiyA egamegeNaM hemajAleNaM egamegeNaM gavakkhajAleNaM egamegeNaM khiMkhiNijANaM jAva maNijAleNaM (kaNayajAleNaM rayaNajAleNaM) egamegeNaM paumavarajAleNaM savvarayaNAmaeNaM savvao samaMtA saMparikkhittA / te NaM jAlA tavaNijjalaMbUsagA suvaNNapayaragamaMDiyA NANAmaNirayaNavivihahAraddhahArauvasobhitasamudayA IsiM aNNamaNNamasaMpattA puvvAvaradAhiNauttarAgaehiM vAehiM maMdAgaM maMdAgaM ejjamANA ejjamANA kaMpijjamANA 2 laMbamANA 2 pajhaMjhamANA 2 saddAyamANA 2 teNaM orAleNaM maNaM kaNNamaNaNivvaikareNaM saddeNaM savvao samaMtA ApUremANA sirIe atIva uvasobhemANA uvasobhemANA ciTThati / tIsa NaM paumavaraveiyAe tattha tattha dese tahiM tahiM bahave hayasaMghADA gayasaMghADA narasaMghADA kiNNarasaMghADA kiMpurisasaMghADA mahoragasaMghADA gaMdhavvasaMghADA vasahasaMghADA savvarayaNAmayA acchA sahA laNhA ghaTTA maTThA NIrayA NimmalA NippaMkA NikkaMkaDacchAyA sappabhA samirIyA saujjoyA pAsAIyA darisaNijjA abhiruvA paDirUvA / tIse NaM paumavaraveDyAe tattha tattha dese tarhi bahave hayapaMtIo taheva jAva paDirUvAo / evaM havIhIo jAva paDirUvAo / evaM hayamihuNAI jAva paDirUvAiM / tIse NaM paumavaraveiyAe tattha tattha dese tarhi tahiM bahave paumalayAo nAgalayAo evaM Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348] [jIvAjIvAbhigamasUtra asoga0 caMpaga0 cUyavaNa vAsaMti0 atimuttaga0 kuMdalayAo sAmalayAo NiccaM kusumiyAo jAva suvihattapiMDamaMjarivaDiMsakadharIo savvarayaNAmaIo saNhAo laNhAo ghaTThAo maTThAo NIrayAo NizAoNikkaMkaDacchayAo sappabhAo samirIyAo saujjoyAo pAsAIyAo darisaNijjAo abhirUvAo pddiruuvaao|[ tIse NaM paumavaraveiyAe tattha tattha dese tahiM tahiM bahave akkhayasotthiyA paNNattA savvarayaNAmayA acchaa|] se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai-paumavaraveiyA paumavaraveiyA ? goyamA ! paumavaraveiyAe tattha tattha dese tahiM tahiM vediyAsu vediyAbAhAsu vediyAsIsaphalaesuvediyApuDaMtaresukhaMbhesukhaMbhabAhAsukhaMbhasIsesukhaMbhapuDaMtaresusUIsu sUImuhesu sUIphalaesu sUIpuDaMtaresu pakkhesu pakkhabAhAsu pakkhaperaMtaresu bahUiM uppalAI paumAI jAva sayasahassapattAI savvarayaNAmayAiM acchAI saNhAiM laNhAiM ghaTThAI maTThAI NIrayAI NimmalAI nippaMkAI nikkaMkaDacchAyAiM sappabhAI samirIyAI saujjoyAI pAsAdIyAI darisaNijjAI abhirUvAiM paDirUvAiM mahayA mahayA bAsikkacchattasamayAiM paNNattAIsamaNAuso ! se teNaTeNaM goyamA ! evaM vuccai paumavaraveiyA pumvrveiyaa| paumavaraveiyA NaM bhaMte ! kiM sAsayA asAsayA? goyamA !siya sAsayA siya asaasyaa| se keNaDheNaM bhaMte ! evaM vuccai-siya sAsayA siya asAsayA ? goyamA ! davvaTThayAe sAsayA; vaNNapajjavehiM gaMdhapajjavehiM rasapajavehiM phAsapajavehiM asAsayA; se teNaTeNaM goyamA! evaM vuccai-siya sAsayA siya asaasyaa| paumavaraveiyA NaM bhaMte ! kAlao kevacciraM hoi ? goyamA ! Na kayAvi NAsI, Na kayAviNatthi, Na kayAvi na bhvissi| bhuviMca, bhavai ya, bhavissai y|dhuvaa niyayA sAsayA akkhayA avvayA avaTThiyA NiccA pumvrvediyaa|| (125) usa jagatI ke Upara ThIka madhyabhAga meM eka vizAla padmavaravedikA kahI gaI hai| vaha padmavaravedikA AdhA yojana UMcI aura pAMca sau dhanuSa vistAra vAlI hai| vaha sarvaratnamaya hai| usakI paridhi jagatI ke madhyabhAga kI paridhi ke barAbara hai| yaha padmavaravedikA sarvaratnamaya hai, svaccha hai, yAvat abhirUpa, pratirUpa hai| usa padmavaravedikA kA varNana isa prakAra hai-usake nema (bhUmibhAga ke Upara nikale hue pradeza) vajraratna ke bane hue haiM, usake mUlapAda (mUlapAye) riSTaratna ke bane hue haiM, isake stambha vaiDUryaratna ke haiM, usake phalaka (paTiye) sone cA~dI ke haiM, usakI saMdhiyA~ vajramaya haiM, lohitAkSaratna kI banI usakI sUciyA~ haiM (ye sUciyA~ pAdukAtulya hotI haiM jo pATiyoM ko jor3e rakhatI haiM, vighaTita nahIM hone detii)| yahA~ jo manuSyAdi zarIra ke citra bane haiM ve aneka prakAra kI maNiyoM se bane hue haiM tathA strI-puruSa yugma kI jor3I ke jo citra bane hue haiM ve bhI anekavidha maNiyoM ke bane hue haiN| manuSyacitroM ke atirikta jo citra bane haiM ve saba aneka prakAra kI maNiyoM se bane hue haiN| aneka jIvoM kI jor3I ke citra bhI vividha maNiyoM se bane hue haiN| usake Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti: padmavaravedikA kA varNana ] pakSa - AjU-bAjU ke bhAga aMkaratnoM ke bane hue hai| bar3e bar3e pRSThavaMza jyotiratna nAmaka ratna ke haiN| bar3e vaMzoM ko sthira rakhane ke lie unakI donoM ora tirache rUpa meM lagaye gaye bAMsa bhI jyotiratna ke haiN| bAMsoM ke Upara chappara para dI jAne vAlI lambI lakar3I kI paTTikAe~ cA~dI kI banI haiN| kaMbAoM ko DhAMkane ke lie unake Upara jo ohADaNiyA~ (AcchAdana detu bar3I kimaDiyAM ) haiM ve sone kI haiM aura puMchaniyA~ (nibiDa AcchAdana ke lie mulAyama tRNavizeSa tulya choTI kimaDiyA~ vajraratna kI haiM, puJchanI ke Upara aura kavelU ke nIce kA AcchAdana zveta cA~dI kA banA huA hai / [ 349 vaha padmavaravedikA kahIM pUrI taraha sone ke laTakate hue mAlasamUha se, kahIM gavAkSa kI AkRti ke ratnoM ke laTakate mAlAsamUha se, kahIM kiMkaNI (choTI ghaMTiyA~) aura kahIM bar3I ghaMTiyoM ke AkAra kI mAlAoM se, kahIM motiyoM kI laTakatI mAlAoM se, kahIM maNiyoM kI mAlAoM se, kahIM sone kI mAlAoM se, kahIM ratnamaya padma kI AkRti vAlI mAlAoM se saba dizA - vidizAoM meM vyApta hai 1 ve mAlAe~ tape hue svarNa ke lambUsaga (peNDala) vAlI haiM, sone ke patare se maMDita haiM, nAnA prakAra ke maNiratnoM ke vividha hAra -ardhahAroM se suzobhita haiM, ye eka dUsarI se kucha hI dUrI para haiM ( pAsa-pAsa haiM), pUrva-pazcima - uttara-dakSiNa dizA se Agata vAyu se manda manda rUpa se hila rahIM haiM, kaMpita ho rahI haiM, (hilane aura kaMpita hone se) lambI-lambI phaila rahI haiM, paraspara TakarAne se zabdAyamAna ho rahI haiN| una mAlAoM se nikalA huA zabda joradAra hokara bhI manojJa, manohara aura zrotAoM ke kAna evaM mana ko sukha dene vAlA hotA hai| ve mAlAe~ manojJa zabdoM se saba dizAoM evaM vidizAoM ko ApUrita karatI huI : atIva suzobhita ho rahI haiN| usa padmavarevadikA ke alaga-alaga sthAnoM para kahIM para aneka ghor3oM kI jor3a, hAthI kI jor3a, nara, kinnara, kiMpuruSa, mahoraga, gaMdharva aura bailoM kI jor3a utkIrNa haiM jo sarvaratnamaya haiM, svaccha haiM yAvat pratirUpa haiM / usa padmavaravedikA ke alaga-alaga sthAnoM para kahIM ghor3oM kI paMktiyA~ (eka dizAvartI zreNiyAM) yAvat kahIM bailoM kI paMktiyAM Adi utkIrNa haiM jo sarvaratnamaya haiM, svaccha haiM yAvat pratirUpa haiM / usa padmavaravedikA ke alaga-alaga sthAnoM para kahIM ghor3oM kI vIthiyAM (do zreNirUpa) yAvat kahIM bailoM kI vIthiyAM utkIrNa haiM jo sarvaratnamaya haiM, svaccha haiM, yAvat pratirUpa haiN| usa padmavaravedikA ke alaga-alaga sthAnoM para kahIM ghor3oM ke mithunaka (strI-puruSayugma) yAvat kahIM bailoM ke mithunaka utkIrNa haiM jo sarvaratnamaya haiM, yAvat pratirUpa haiM / usa padmavaravedikA meM sthAna-sthAna para bahuta-sI padmalatA, nAgalatA, azokalatA, campakalatA, cUtavanalatA, vAsaMtIlatA, atimuktakalatA, kuMdalatA, zyAmalatA, nitya kusumita rahatI haiM yAvat suvibhakta evaM viziSTa maMjarI rUpa mukuTa ko dhAraNa karane vAlI haiN| ye latAe~ sarvaratnamaya haiM, zlakSNa haiM, mRdu haiM, ghRSTa haiM, mRSTa haiM, nIraja haiM, nirmala haiM, niSpaMka haiM, niSkalaMka chavi vAlI haiM, prabhAmaya haiM, kiraNamaya haiM, udyotamaya haiM, prasannatA Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350] [jIvAjIvAbhigamasUtra paidA karane vAlI haiM, darzanIya haiM, abhirUpa haiM aura pratirUpa haiN| (usa padmavaravedikA meM sthAna-sthAna para bahuta se svastika kahe gaye haiM, jo sarvaratnamaya aura svaccha haiN|) he bhagavan ! padmavaravedikA ko padmavaravedikA kyoM kahA jAtA haiM ? gautama ! padmavaravedikA meM sthAna-sthAna para vedikAoM (baiThane yogya mattavAraNarUpa sthAnoM) meM, vedikA ke AjU-bAjU meM, do vedikAoM ke bIca ke sthAnoM meM, stambhoM ke AsapAsa, stambhoM ke UparI bhAga para, do stambhoM ke bIca ke antaroM meM, do pATiyoM ko jor3anevAlI sUciyoM para, sUciyoM ke mukhoM para, sUciyoM ke nIce aura Upara, do sUciyoM ke antaroM meM, vedikA ke pakSoM meM, pakSoM ke eka deza meM, do pakSoM ke antarAla meM bahuta sAre utpala (kamala), padma (sUryavikAsI kamala), kumuda, (candravikAsI kamala), nalina, subhaga, saugandhika, puNDarIka (zvetakamala), mahApuNDarIka (bar3e zvetakamala), zatapatra, sahasrapatra Adi vividha kamala vidyamAna haiN| ve kamala sarvaratnamaya haiM, svaccha haiM yAvat abhirUpa haiM, pratirUpa haiN| ye saba kamala varSAkAla ke samaya lagAye gaye bar3e chatroM (chatariyoM) ke AkAra ke haiM / he AyuSman zramaNa ! isa kAraNa se padmavaravedikA ko padmavaravedikA kahA jAtA hai| he bhagavan ! padmavaravedikA zAzvata hai yA azAzvata hai ? gautama ! vaha kathaJcit zAzvata hai aura kathaJcit azAzvata hai| he bhagavan! aisA kyoM kahA jAtA haiM ki padmavakhedikA kathaJcit zAzvata hai aura kathaJcit azAzvata hai ? gautama ! dravya kI apekSA zAzvata hai aura varNaparyAyoM se, rasaparyAyoM se, gaMdhaparyAyoM se, aura sparzaparyAyoM se azAzvata hai| isalie he gautama ! aisA kahA jAtA haiM ki padmavaravedikA kathaJcit zAzvata hai aura kathaJcit azAzvata hai| he bhagavan ! padmavaravedikA kAla kI apekSA kaba taka rahane vAlI hai ? gautama ! vaha 'kabhI nahIM thI'-aisA nahIM hai 'kabhI nahIM hai' aisA nahIM hai, 'kabhI nahIM rahegI' aisA nahIM hai| vaha thI, hai aura sadA rhegii| vaha dhruva hai, niyata haiM, zAzvata hai, akSaya hai, avyaya hai, avasthita hai aura nitya hai| yaha padmavaravedikA kA varNana huaa| vanakhaNDa-varNana 126. [1] tIse NaM jagaIe uppiM bAhiM paumavaravediyAe ettha NaM ege mahaM vanasaMDe paNNatte, desUNAiMdojoyaNAiMcakkavAlavikkhaMbheNaMjagatIsamae parikkheveNaM kiNhe kiNhobhAse jAva [ te NaM pAyavA mUlavaMtA kaMdavaMtA khaMdhavaMtA tayAvaMtA sAlavaMtA pavAlavaMtA pattapupphaphalabIyavaMtA aNupuvvasujAyaruilavaTTabhAvapariNayA egakhaMdhI aNegasAhappasAhaviDimA, aNegaNaravvAmasupasAriyagejjha-ghaNaviulavaTTakhaMdhA acchiddapattA aviralapattA avAINapattA aNaIpattA NidhUyajaraDhapaMDurapattA, navahariyabhisaMtapattaMdhayAragaMbhIradarisaNijjA uvaviNiggayaNava Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti : vanakhaNDa-varNana] [351 taruNapattapallavakomalujjalacalaMtakisalayasukumAlasohiyavaraMkuraggasiharA, NiccaM kusumiA NiccaM mauliyA NiccaM lavaiyA niccaM thavaiyA, NiccaMgocchiyA niccaM jamaliyA piccaM juyaliyA niccaM viNamiyA niccaM paNamiA niccaM kusumiya-mauliya-lavaiya-thavaiya-gulaiya-gocchiyajamaliya-jugaliyaviNamiyapaNamiyasuvibhattapaDimaMjarivaDaMsagadharA suya-barahiNa-mayaNasalAgAkoila-koraga-bhiMgAraga-koDalaga-jIvaMjIvaga-NaMdimuha-kabila-piMgalakkha-kAraMDavacakkavAga-kalahaMsa-sArasANegasauNagaNamihuNa vicAriya sadunnaiya-mahurasanAiya-surammA saMpiMDiyadappiyabhamara-mahuyarIpahakarA parilIyamANamattachappaya-kusumAsavalola-mahuragumagumAyaMtaguMjaMtadesabhAgA abbhitarapupphaphalA bAhirapattachannA NIrogA akaMTagA sAuphalA NiddhaphalA NANAvihagucchagummamaMDavagasohiyA vicittasuhakeubahulA vAvI-pukkhariNi-dIhiyA sunivesiya ramyajAlagharagA piMDimaM,suhasurahimaNoharaM mahayA gaMdhaddhaNi NiccaM muMcamANA suhaseukeu bhulaa....|] aNegasagaDa-raha-jANa-jugga (siviya-saMdamANiya) parimoyaNe suramme pAsAIe saNhe laNhe ghaTe maDhe nIrae nippaMke nimmale nikkaMkaDacchAe sappabhesamirIe saujjoe pAsAIe darisaNije abhirUve pddiruuve| tassa NaMvaNasaMDassaaMto bahusamaramaNijje bhUmiyAe paNNatte, se jahAnAmae AliMgapukkharei vA muiMgapukkharei vA saratalei vA karatalei vA AyasamaMDalei vA caMdamaMDalei vA sUramaMDalei vA urabbhacammei vA, usabhacammei vA varAhacammei vA sIhacammei vA vagghacammei vA vigacammei vA aNegasaMkukIlagasahassavitate AvaDa-paccAvaDa seDhIpaseDhIsotthiyasovatthiyapUsamANa-vaddhamANamacchaMDaka-makaraMDaka-jAramAra-phullAvali-paumapatta-sAgarataraMga-vAsaMtilaya-paumalayabhatticittehiM sacchAehiM samirIehi nAnAvihapaMcavaNNehiM taNehi ya maNihi ya uvasohie taM jahAkiNhehiM jAva sukkilehi| [126] (1) usa jagatI (prAkArakalpa) ke Upara aura padmavaravedikA ke bAhara eka bar3A vizAla vanakhaNDa 1 kahA gayA hai| vaha vanakhaNDa kucha kama do yojana gola vistAra vAlA hai aura usakI paridhi jagatI kI paridhi ke samAna hI hai| vaha vanakhaNDa khUba harA bharA hone se tathA chAyApradhAna hone se kAlA hai aura kAlA hI dikhAI detA hai| yAvat [usa vanakhaNDa ke vRkSoM ke mUla bahuta dUra taka jamIna ke bhItara gahare gaye hue haiM, ve prazasta kaMda vAle, prazasta skandha vAle, prazasta chAla vAle, prazasta zAkhA vAle, prazasta kizalaya vAle, prazasta patra vAle aura prazasta phUla-phala aura bIja vAle haiN| ve saba pAdapa samasta dizAoM meM aura vidizAoM meM apanI-apanI zAkhA-prazAkhAoM dvArA isa DhaMga se phaile hue haiM ki ve gola-gola pratIta hote haiN| ve mUlAdi krama se sundara, sujAta aura rucira (suhAvane) pratIta hote haiN| ye vRkSa eka-eka skandha vAle haiN| inakA gola skandha itanA vizAla hai ki puruSa bhI apanI phailAyI huI bAhuoM meM use grahaNa nahIM kara 1. 'egajAiehiM rukkhehiM vaNaM aNegajAiehiM uttamehiM rukkhehi vaNasaMDe'-eka sarIkhe vRkSa jahA~ ho vaha vana aura aneka jAti ke uttama vRkSa jahA~ hoM vaha vanakhaNDa hai| -vRtti Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352] [jIvAjIvAbhigamasUtra skte| ina vRkSoM ke patte chidrarahita haiM, avirala haiM-isa taraha saTe hue haiM ki antarAla meM cheda nahIM dikhAI detaa| inake patte vAyu se nIce nahIM girate haiM, inake pattoM meM Iti roga nahIM hotA / ina vRkSoM ke jo patte purAne par3a jAte haiM yA sapheda ho jAte haiM ve havA se girA diye jAte haiM aura anyatra DAla diye jAte haiN| naye aura hareka dIptimAna pattoM ke jhuramuTa se honevAle andhakAra ke kAraNa inakA madhyabhAga dikhAI na par3ane se ye ramaNIyadarzanIya lagate haiN| inake agrazikhara nirantara nikalane vAle pallavoM aura komala-ujjvala tathA kampita kizalayoM se suzobhita haiN| ye vRkSa sadA kusumita rahate haiM, nitya mukulita rahate haiM, nitya pallavita rahate haiM, nitya stabakita rahate haiM, nitya gulmita rahate hai, nitya gucchita rahate haiM, nitya yamalita rahate haiM, nitya yugalita rahate haiM, nitya vinamita rahate haiM, evaM nitya praNamita rahate haiN| isa prakAra nitya kusumita yAvat praNamita bane hue ve vRkSa suvibhakta pratimaMjarI rUpa avataMsaka ko dhAraNa kiye rahate haiN| ina vRkSoM ke Upara zuka ke joDe, mayUroM ke jor3e, madanazalAkA-mainA ke jor3e, kokila ke jor3e, cakravAka ke jor3e, kalahaMsa ke jor3e, sArasa ke jor3e ityAdi aneka pakSiyoM ke jor3e baiThe-baiThe bahuta dUra taka sune jAne vAle unnata zabdoM ko karate rahate haiM-cahacahAte rahate haiM, isase ina vRkSoM kI sundaratA meM vizeSataH A jAtI hai| madhu kA saMcaya karane vAle unmatta bhramaroM aura bhramariyoM kA samudAya una para maMDarAtA rahatA hai| anya sthAnoM se A-Akara madhupAna se unmatta bhaMvare puSpaparAga ke pAna meM masta banakara madhura-madhura guMjArava se ina vRkSoM ko guMjAte rahate haiN| ina vRkSoM ke puSpa aura phala inhIM ke bhItara chipe rahate haiN| ye vRkSa bAhara se patroM aura puSpoM se AcchAdita rahate haiN| ye vRkSa saba prakAra ke rogoM se rahita haiM, kAMToM se rahita haiN| inake phala svAdiSTa hote haiM aura snigdhasparza vAle hote haiN| ye vRkSa pratyAsanna nAnA prakAra ke gucchoM se gulmoM se latAmaNDapoM se suzobhita haiN| ina para aneka prakAra kI dhvajAe~ phaharAtI rahatI haiN| ina vRkSoM ko sIMcane ke lie caukora bAvar3iyoM meM, gola puSkariNiyoM meM, lambI dIrghikAoM meM sundara jAlagRha bane hue haiN| ye vRkSa aisI viziSTa manohara sugaMdha ko chor3ate rahate haiM ki usase tRpti hI nahIM hotii| ina vRkSoM kI kyAriyAM zubha haiM aura una para jo dhvajAe~ haiM ve bhI aneka rUpa vAlI haiN|] aneka gAr3iyA~, ratha, yAna, yugya (golladeza prasiddha jampAna), zivikA aura syandamAnikAe~ unake nIce (chAyA adhika hone se) chor3I jAtI haiN| vaha vanakhaNDa suramya hai, prasannatA paidA karane vAlA hai, zlakSNa hai, snigdha hai, ghRSTa hai, mRSTa hai, nIraja hai, niSpaMka hai, nirmala hai, nirupahata kAnti vAlA hai, prabhA vAlA hai, kiraNoM vAlA hai, udyota karane vAlA hai, prAsAdika hai, darzanIya hai, abhirUpa hai aura pratirUpa hai| usa vanakhaNDa ke andara atyanta sama aura ramaNIya bhUmibhAga hai| vaha bhUmibhAga muruja (vAdyavizeSa) ke maDhe hue camar3e ke samAna samatala hai, mRdaMga ke maDhe hue camar3e ke samAna samatala hai, pAnI se bhare sarovara ke tala ke samAna, hathelI ke samAna, darpaNatala ke samAna, candramaNDala ke samAna, sUryamaNDala ke samAna, urabhra (gheTA) ke camar3e ke samAna, baila ke camar3e ke samAna, varAha (sUara) ke carma ke samAna, siMha ke carma ke samAna, vyAghracarma ke samAna, bher3iye ke carma ke samAna aura cIte ke camar3e ke samAna samatala hai| ina saba pazuoM kA camar3A jaba zaMku pramANa hajAroM kIloM se tAr3ita hotA hai-khIMcA jAtA hai taba vaha bilkula samatala Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti: vanakhaNDa-varNana] [353 ho jAtA hai (ataeva usa bhUmibhAga kI samatalatA ko batAne ke lie ye upamAe~ haiN|) vaha vanakhaNDa Avarta, pratyAvarta, zreNI, prazreNI, svastika, sauvastika, puSyamANava, vardhamAnaka, matsyaMDaka, makaraMDaka, jAramAralakSaNa vAlI maNiyoM, nAnA vidha paMcavarNa vAlI maNiyoM, puSpAvalI, padmapatra, sAgarataraMga, vAsantIlatA, padmalatA Adi vividha citroM se yukta maNiyoM aura tRNoM se suzobhita hai| ve maNiyA~ kAnti vAlI, kiraNoM vAlI, udyota karane vAlI aura kRSNa yAvat zuklarUpa paMcavarNoM vAlI haiN| aise paMcavarNI maNiyoM aura tRNoM se vaha vanakhaNDa suzobhita hai| _ vivecana-prastuta sUtra meM vanakhaNDa kA varNana kiyA gayA hai| kucha kama do yojana pramANa vistAra vAlA aura jagatI ke samAna hI paridhi vAlA yaha vanakhaNDa khUba harAbharA hone se tathA chAyApradhAna hone se kAlA hai aura kAlA dikhAI detA hai| isake Age 'yAvat' zabda diyA gayA hai, usase anyatra diye gaye anya vizeSaNa isa prakAra jAnane cAhie harie hariobhAse-kahIM-kahIM vanakhaNDa harita hai aura haritarUpa meM hI usakA pratibhAsa hotA hai| nIle nolobhAsa-kahIM-kahIM vanakhaNDa nIlA hai aura nIlA hI pratibhAsita hotA hai| harita avasthA ko pAra kara kRSNa avasthA ko nahIM prApta hue patra nIle kahe jAte haiN| inake yoga se usa vanakhaNDa ko nIla aura nIlAvabhAsa kahA gayA hai| sIe sIobhAse-vaha vanakhaNDa zIta aura zItAvabhAsa hai| jaba patte bAlyAvasthA pAra kara jAte haiM taba ve zItalatA dene vAle ho jAte haiN| unake yoga se vaha vanakhaNDa bhI zItalatA dene vAlA hai aura zItala hI pratIta hotA hai| __Niddhe NiddhobhAse, tivve tivvobhAse-ye kAle nIle hare raMga apane svarUpa meM utkaTa, snigdha aura tIvra kahe jAte haiN| isa kAraNa inake yoga se vaha vanakhaNDa bhI snigdha, snigdhAvabhAsa, tIvra, tIvrAvabhAsa kahA gayA hai| avabhAsa bhrAnta bhI hotA hai| jaise maru-marIcikA meM jala kA avabhAva bhrAnta hai| ataeva bhrAnta avabhAva kA nirAkaraNa karate hue anya vizeSaNa diye gaye haiM, yathA kiNhe kiNhachAe-vaha vanakhaNDa sabako samAnarUpa se kAlA aura kAlI chAyA vAlA pratIta hotA hai| sabako samAnarUpa se aisA pratIta hone se usakI avisaMvAditA prakaTa kI hai| jo bhrAnta avabhAsa hotA hai vaha sabako eka sarIkhA pratIta nahIM hotA hai| nIle nIlacchAe, sIe sIyacchAe-vaha vanakhaNDa nIlI aura nIlI chAyA vAlA hai| zItala aura zItala chAyA vAlA hai| yahA~ chAyA zabda Atapa kA pratipakSI vastuvAcI samajhanA caahie| ghaNakaDiyacchAe-isa vanakhaNDa ke vRkSoM kI chAyA madhyabhAga meM ati ghanI hai kyoMki madhyabhAga meM bahuta-sI zAkhA-prazAkhAe~ phailI huI hotI haiN| isase unakI chAyA ghanI hotI hai| Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 ] [jIvAjIvAbhigamasUtra ram - yaha vanakhaNDa ramaNIya hai / mahAmehanikuraMbabhUe- - vaha vanakhaNDa jala se bhare hue mahAmeghoM ke samudAya ke samAna hai| vanakhaNDa ke vRkSoM kA varNana mUlapATha se hI spaSTa hai jo koSThaka meM diyA gayA hai| usa vanakhaNDa kA bhUmibhAga atyanta ramaNIya aura samatala hai / usa samatalatA ko batAne ke lie vividha upamAe~ dI gaI haiN| muraja, mRdaMga, sarovara, karatala, AdarzamaNDala, candramaNDala, sUryamaNDala, urabhracarma, vRSabhacarma Adi vividha pazuoM ke khIMce hue carma ke tala se usa bhUbhAga kI samatalatA kI tulanA kI gaI hai / ukta pazuoM ke carma ko kIloM kI sahAyatA se khIMcane para vaha ekadama salarahita hokara samatala - ekasarIkhA tala vAlA hotA hai, vaisA hI vaha bhUbhAga Ubar3a-khAbaDa yA U~cA-nIcA aura viSama na hokara samatala hai, ataeva atyanta ramaNIya hai| itanA hI nahIM usa samatala bhUmibhAga para vividha bhAMti ke citra citrita haiN| ina citroM meM Avarta, pratyAvarta, zreNI, prazreNI, svastika, sauvastika, puSyamANava, varddhamAnaka, matsyaMDaka, makaraMDaka jAramAra lakSaNa vAlI pAMca varNa kI maNiyoM se nirmita citra haiN| puSpAvalI, pakSapatra, sAgarataraMga, vAsantIlatA, padmalatA Adi ke vividha citra pAMca varNa vAlI maNiyoM aura tRNoM se citrita haiN| ve maNiyAM pAMca raMgoM kI haiM, kAntivAlI, kiraNoMvAlI haiN| udyota karane vAlI haiN| agale sUtrakhaNDa meM pAMca varNoM kI maNiyoM evaM tRNoM kA upamAnoM dvArA varNana kiyA gayA hai, vaha isa prakAra hai--- 126. [ 2 ] tattha NaM je te kiNhA taNA ya maNi ya tesiM NaM ayameyArUve vaNNAvase paNNatte, je jahANAmae jImUei vA, aMjaNei vA, khaMjaNei vA, kajjalei vA, 1 masIi vA, guliyA vA, gavaleivA, gavalaguliyAi vA, bhamarei vA, bhamarAvaliyAi vA, bhamarapattagayasArei vA, jaMbUphalei vA, addAriTThei vA, parapuTThei vA, gaei vA, gayakalabhei vA, kaNhasapper3a vA, kaNhakesarei vA, AgAsathiggalei vA, kaNhAsoei vA, kaNhakaNavIrei vA, kaNhabaMdhujIvaei vA, bhave eyArUve siyA ? goyamA ! No tiNaTThe samaTThe / tesiM NaM kaNhANaM taNANaM maNINa ya itto iTThatarAe ceva kaMtatarAe ceva piyatarAe ceva maNuNNatarAe ceva maNAmatarAe ceva vaNNe NaM paNNatte / [126] (2) una tRNoM aura maNiyoM meM jo kAle varNa ke tRNa aura maNiyAM haiM, unakA varNAvAsa isa prakAra kahA gayA hai - jaise varSAkAla ke prArambha meM jala bharA bAdala ho, saubIra aMjana athavA aJjana ratna ho, khaJjana (dIpamalli kA maila, gAr3I kA kITa) ho, kAjala ho, kAlI syAhI ho, (ghulA huA kAjala), ghule hue kAjala kI golI ho, bhaiMse kA zrRMga ho, bhaiMse ke zrRMga se banI golI ho, bhaMvarA ho, bhauMroM kI paMkti ho, bhaMvaroM ke paMkhoM ke bIca kA sthAna ho, jambU kA phala ho, gIlA arIThA ho, koyala ho, hAthI ho, hAthI kA baccA ho, kAlA sAMpa ho, kAlA bakula ho, bAdaloM se mukta AkAzakhaNDa ho, kAlA azoka, kAlA kanera aura kAlA bandhujIva (vRkSa) ho / he bhagavan ! aisA kAlA varNa una tRNoM aura maNiyoM kA hotA hai kyA ? he gautama ! aisI nahIM hai| inase bhI adhika iSTa, kAnta, priya, manojJa aura manohara unakA varNa hotA hai / Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti : vanakhaNDa-varNana] [355 126.[3] tattha NaM je te NIlagA taNA ya maNI ya tesiM NaM imeyArUve vaNNAvAse paNNatte-se jahAnAmae bhiMge ivA, bhiMgapatte i vA, cAse i vA, cAsapicche i vA, sue i vA, suyapicche i vA, NIlI ivA, NIlIbhee i vA, NIlIguliyA i vA, sAmAe i vA, uccatara ivA, vaNarAI i vA, haladharavasaNe i vA, moraggIvA i vA, pArevayagIvA ivA, ayasikusume ivA, aMjaNakesigAkusume i vA, NIluppale i vA, NIlAsoe i vA, NIlakaNavIre i vA, NIlabaMdhujIvae ivA, bhave eyArUve siyA? No iNaThe samaDheM / tesiMNaMNIlagANaM taNANaM maNINa ya etto iTThatarAe ceva kaMtatarAe ceva jAva vaNNeNaM pnnnntte| [126] (3) una tRNoM aura maNiyoM meM jo nIlI maNiyAM aura nIle tRNa haiM, unakA varNa isa prakAra kA hai-jaise nIlA bhaMga (bhiMgoDI-paMkhavAlA laghu jantu-nIlA bhaMvarA) ho, nIle bhraMga kA paMkha ho, cAsa (pakSivizeSa) ho, cAsa kA paMkha ho, nIle varNa kA zuka (totA) ho, zuka kA paMkha ho, nIla ho, nIlakhaNDa ho, nIla kI guTikA ho, zyAmAka (dhAnya vizeSa) ho, nIlA daMtarAga ho, nIlI vanarAji ho, balabhadra kA nIlA vastra ho, mayUra kI grIvA ho, kabUtara kI grIvA ho, alasI kA phUla ho, aJjanakezikA vanaspati kA phUla ho, nIlakamala ho, nIlA azoka ho, nIlA kanera ho, nIlA bandhujIvaka ho, bhagavan ! kyA aisA nIlA unakA varNa hotA hai ? gautama ! yaha bAta nahIM hai| inase bhI adhika iSTa, kAnta, priya, manojJa aura manohara una nIle tRNamaNiyoM kA varNa hotA hai| 126.[4] tattha NaM je te lohitagA taNA ya maNI ya tesiMNaM ayameyArUve vaNNAvAse paNNatte-se jahAnAmae sasakaruhire ivA, urabharuhire ivA, Nararuhire ivA, varAharuhire ivA, mahisaruhire ivA, bAliMdagovae ivA, bAladivAgare ivA, saMjhabbharAge ivA, guMjaddharAge ivA, jAtihiMgulue ivA, silappavAle i vA, pavAlaMkure i vA, lohitakkhamaNI ivA, lakkhArasae ivA, kimirAgeivA, rattakaMbale ivA, cINapiTTharAsI ivA, jAsuyaNakusume ivA, kiMsuakusume ivA, pArijAyakusume i vA, rattuppale i vA, rattAsoge i vA, rattakaNayAre ivA, rattabaMdhujIve ivA, bhave eyArUve siyA? _____ no tiNaDhe samaDhe / tesiM NaM lohiyagANaM taNANa ya maNINa ya etto iTThayarAe ceva jAva vaNNe NaM pnnnntte| __ [126] (4) una tRNoM aura maNiyoM meM jo lAla varNa ke tRNa aura maNiyAM haiM, unakA varNa isa prakAra kA kahA gayA hai-jaise kharagoza kA rudhira ho, bher3a kA khUna ho, manuSya kA rakta ho, sUara kA rudhira ho, bhaiMsa kA rudhira ho, sadya:jAta indragopa (lAla varNa kA kIr3A) ho, udIyamAna sUrya ho, saMdhyArAga ho, guMjA kA ardhabhAga ho, uttama jAti kA hiMgula ho, zilApravAla (mUMgA) ho, pravAlAMkura (navIna pravAla kA kizalaya) ho, lohitAkSa maNi ho, lAkha kA rasa ho, kRmirAga ho, lAla kaMbala ho, cInadhAnya kA pIsA Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 ] [jIvAjIvAbhigamasUtra huA ATA ho, japA kA phUla ho, kiMzuka kA phUla ho, pArijAta kA phUla ho, lAla kamala ho, lAla azoka ho, lAla kanera ho, lAla bandhujIvaka ho, bhagavan ! kyA aisA una tRNoM, maNiyoM kA varNa hai ? gautama ! yaha yathArtha nahIM hai / una lAla tRNoM aura maNiyoM kA varNa inase bhI adhika iSTa, kAnta, priya, manojJa aura manohara kahA gayA hai| 126.(5) tattha NaM je te hAliddagA taNA ya maNI ya tesiMNaM ayameyArUve vaNNAvAse paNNatte-se jahAnAmae caMpae ivA, caMpagacchallI ivA, caMpagabhee ivA, hAlihAivA, hAliddabhee ivA, hAlihaguliyA i vA, hariyAle i vA, hariyAlabhee i vA, hariyAlaguliyA i vA, ciure ivA, ciuraMgarAge i vA, varakaNae i vA, varakaNaganighase i vA (suvaNNasippie ivA) varapurisavasaNe ivA, sallaikusume ivA, caMpakakusume ivA, kuhuMDiyAkusume ivA, (koraMTakadAme ivA) taDauDAkusume ivA, ghosADiyAkusume ivA, suvaNNajUhiyAkusume ivA, suharinnayAkusume ivA (koriMTavaramalladAme i vA), bIyagakusume i vA, pIyAsoe ivA, pIyakaNavIre ivA, pIyabaMdhujIvae ivA, bhave eyArUve siyA? no iNaDhe samaTe |te NaM hAlihA taNA yamaNI ya etto iTThayarA ceva jAva vaNNeNaM pnnnnttaa| [126] (5) una tRNoM aura maNiyoM meM jo pIle varNa ke tRNa aura maNiyAM haiM unakA varNa isa prakAra kA kahA gayA hai, jaise suvarNacampaka kA vRkSa ho, suvarNacampaka kI chAla ho, suvarNacampaka kA khaNDa ho, haldI, haldI ka Tukar3A ho, haldI ke sAra kI guTikA ho, haritAla (pRthvIvikAra rUpa dravya) ho, haritAla kA Tukar3A ho, haritAla kI guTikA ho, cikura (rAgadravyavizeSa) ho, cikura se banA huA vastrAdi para raMga ho, zreSTha svarNa ho, kasauTI para ghise hue svarNa kI rekhA ho, (svarNa kI sIpa ho), vasudeva kA vastra ho, sallakI kA phUla ho, svarNacampaka kA phUla ho, kUSmANDa kA phUla ho, koranTapuSpa kI mAlA ho, taDavaDA (AvalI) kA phUla ho, ghoSAtakI kA phUla ho, suvarNayUthikA kA phUla ho, suharaNyikA kA phUla ho, bIjakavRkSa kA phUla ho, pIlA azoka ho, pIlA kanera ho, pIlA bandhujIvaka ho| bhagavan ! una pIle tRNoM aura maNiyoM kA aisA varNa hai kyA ? gautama ! aisA nahIM hai| ve pIle tRNa aura maNiyAM inase bhI adhika iSTa, kAnta, priya, manojJa, aura manohara varNa vAlI haiN| 126.(6) tattha NaMje te sukkilagA taNA ya maNI ya tesiM NaM ayameyArUve vaNNAvAse paNNatte-se jahANAmae aMke ivA, saMkhe ivA, caMde ivA, kuMde ivA, kumue ivA, dayarae i vA, (dahighaNe i vA, khIre i vA, khIrapUre i vA), haMsAvalI ivA, koMcAvalI ivA, hArAvalI ivA, balayAvalI ivA, caMdAvalI ivA, sAraiyabalAhae ivA, dhaMtadhoyaruppapaTTe ivA, sAlipiTTharAsI ivA, kuMdapuSpharAsI ivA, kumuyarAsIi vA, sukkachivADI i vA, pehaNamiMjA ivA, bise ivA, miNAliyA ivA, gayadaMte i vA, lavaMgadale ivA, poMDarIyadale ivA, siMduvAramalladAme ivA, setAsoe i vA, seyakaNavIre i vA, seyabaMdhujIvae i vA, bhave eyArUve siyA ? Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti : vanakhaNDa-varNana] [357 No tiNTe samaDhe / tesiM NaM sukkilANaM taNANa maNINa ya etto iTThayarAe ceva jAva vaNNeNaM pnnnntte| [126] (6) una tRNoM aura maNiyoM meM jo sapheda varNa vAle tRNa aura maNiyAM haiM unakA varNa isa prakAra kahA gayA hai-jaise aMka ratna ho, zaMkha ho, candra ho, kuMda kA phUla ho, kumuda (zveta kamala) ho, pAnI kA bindu ho, (jamA huA dahI ho, dUdha ho, dUdha kA samUha-pravAha ho), haMsoM kI paMkti ho, krauMcapakSiyoM kI paMkti ho, muktAhAroM kI paMkti ho, cAMdI se bane kaMkaNoM kI paMkti ho, sarovara kI taraMgoM meM pratibimbita candroM kI paMkti ho, zaradaRtu ke bAdala hoM, agni meM tapAkara dhoyA huA cAMdI kA pATa ho, cAvaloM kA pisA huA ATA ho, kunda ke phUloM kA samudAya ho, kumudoM kA samudAya ho, sUkhI huI sema kI phalI ho, mayUrapiccha kI madhyavartI miMjA ho, mRNAla ho, mRNAlikA ho, hAthI kA dAMta ho, labaMga kA pattA ho puNDarIka (zvetakamala) kI paMkhuDiyAM hoM , sinduvAra ke phUloM kI mAlA ho, sapheda azoka ho, sapheda kanera ho, sapheda baMjajIvaka ho, bhagavAn ! una sapheda tuNoM aura maNiyoM kA aisA varNa hai kyA? gautama ! yaha yathArtha nahIM hai| inase bhI adhika iSTa, kAnta, priya manojJa aura manohara una tRNoM aura maNiyoM kA varNa kahA gayA 126.(7) tesiMNaM bhaMte ! taNANa yamaNINa ya kerisae gaMdhe paNNatte ? se jahANAmaekoTThapuDANa vA, pattapuDANa vA, coyapuDANa vA, tagarapuDANa vA, elApuDANa vA, caMdaNapuDANa vA, kuMkumapuDANa vA, usIrapuDANa vA, caMpakapuDANa vA, maruyapuDANa vA, damaNapuDANa vA, jAtipuDANavA, jUhiyApuDANavA, malliyapuDANa vA, NomAliyapuDANavA, vAsaMtipuDANa vA, keyaipuDANa vA, kappUrapuDANa vA, aNuvAyaMsi ubbhijjamANANa ya NibbhijjamANANa ya koTTejjamANANa vA ruvijjamANANa vA ukkirijjamANANa vA vikirijjamANANa vA paribhujjamANANa vA bhaMDAo bhaMDaM sAharijjamANANa vA orAlA maNuNNA ghANamaNanivvuikarA savvao samaMtA gaMdhA abhiNissavaMti, bhave eyArUve siyA ? No tiNaDhe samaDhe / tesiM NaM taNANaM maNINa ya etto u iTThatarAe ceva jAva maNAmatarAe ceva gaMdhe pnnnntte| / [126] (7) he bhagavan ! una tRNoM aura maNiyoM kI gaMdha kaisI kahI gaI hai ? jaise koSTa (gaMdhadravyavizeSa) puToM, patrapuToM, coyapuToM (gaMdhadravyavizeSa), tagarapuToM, ilAyacIpuToM, caMdanapuToM, kuMkumapuToM, uzIrapuToM (khasa) caMpakapuToM, maravApuToM, damanakapuToM, jAtipuToM (camelI), jUhIpuToM, mallikApuToM(mogarA), navamallikApuToM, vAsantIlatApuToM, kevaDA ke puToM aura kapUra ke puToM ko anukUla vAyu hone para ughAr3e jAne para, bhede jAne para, kATe jAne para, choTe-choTe khaNDa kiye jAne para, bikhere jAne para, Upara uchAle jAne para, inakA upabhoga-paribhoga kiye jAne para aura eka bartana se dUsare bartana meM DAle jAne para jaisI vyApaka aura 1. 'kirimeripuDANa vA' kvacit pATho dRshyte| Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 ] [jIvAjIvAbhigamasUtra manojJa tathA nAka aura mana ko tRpta karane vAlI gaMdha nikalakara cAroM tarapha phaila jAtI hai, he bhagavan ! kyA vaisI gaMdha una tRNoM aura maNiyoM kI hai ? gautama ! yaha bAta yathArtha nahIM hai| isase bhI iSTatara, kAntatara, priyatara, manojJatara aura manAmatara gaMdha una tRNoM aura maNiyoM kI kahI gaI hai / 126. ( 8 ) tesiM NaM bhaMte ! taNANa ya maNINa ya kerisae phAse paNNatte ? se jahANAmaeAI ivA, rue ivA, bUre i vA, NavaNIe i vA, haMsagabbhatUlI i vA, sirIsakusumaNicae ivA, bAlakumuda pattarAsI i vA bhave eyArUve siyA ? 7 No tiTTe saTTe / tesiM NaM taNANa ya maNINa ya etto iTThatarAe ceva jAva phAse NaM paNNatte / [126] (8) he bhagavan ! una tRNoM aura maNiyoM kA sparza kaisA kahA gayA hai ? jaise - Ajinaka (mRdu carmamaya vastra), ruI, bUra, vanaspati, makkhana, haMsagarbhatUlikA, sirISa phUloM kA saMgraha, navajAta kumuda ke patroM kI rAzi kA komala sparza hotA hai, aisA unakA sparza hai kyA ? gautama ! yaha artha yathArtha nahIM hai| una tRNoM aura maNiyoM kA sparza unase bhI adhika iSTa, kAnta, priya, manojJa aura maNAma ( manohara ) hai / 126. ( 9 ) tesiM NaM bhaMte !' taNANa ya maNINa ya puvvAvaradAhiNauttarAgaehiM vAehiM maMdAyaM maMdAyaM eiyANaM veiyANaM kaMpiyANaM khobhiyANaM cAliyANaM phaMdiyANaM ghaTTiyANaM udIriyANaM kerisae sadde paNNatte ? se jahAnAmae - sibiyAe vA, saMdamANIyAe vA, rahavarassa vA, sacchattassa sajjhayassa saMghaTayassa satoraNavarassa saNaMdighosassa sakhiMkhiNihemajAlaperaMtaparikkhittassa hemavayakhetta cittavicitta tiNisakaNaganijjuttadAruyAgassa supiNaddhArakamaMDaladhurAgassa kAlAyasasukayaNemijaMtakammassa AiNNavaraturagasusaMpauttassa kusalaNaracheyasArahisusaMparigahiyassa sarasayabattIsatoNaparimaMDiyassa sakaMkaDavaDiMsagassa sacAvasarapaharaNAvaraNabhariyassa johajaddhassa rAyaMgaNaMsi vA aMteuraMsi vA rammaMsi maNikoTTimatalaMsi abhikkhaNaM abhikkhaNaM abhighaTTijjamANassa vANiyaTTijjamANassa vA orAlA maNuNNA kaNNamaNaNivvaikarA savvao satA saddA abhiNissavaMti, bhave eyArUve siyA ? No tiTThe saTTe / se jahAnAmae - veyAliyAe vINAe uttaramaMdAmucchitAe aMke supaiTTiyAe caMdaNasArakoNapaDighaTTiyAe kusalaNaraNArisaMparigahiyAe padosa-paccUsakAlasamayaMsi maMdaM maMdaM eiyAe veiyAe khobhiyAe udIriyAe orAlA maNuNNA kaNNamaNaNivvuikarA savvao samaMtA saddA abhiNissarvati, bhave yAve siyA ? No tiTTe samaTThe / taNANaM puvvA. ityeva pAThaH / 1. Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti: vanakhaNDa-varNana] [359 se jahANAmae - kiNNarANa vA kiMpurisANa vA mahoragANa vA gaMdhavvANa vA bhaddasAlavaNagayANa vA naMdaNavaNagayANa vA somaNasavaNagayANa vA paMDagavaNagayANa vA himavaMtamalaya-maMdara - giri-guhasamaNNAgayANa vA egao sahiyANaM sammuhAgayANaM samuvidvANaM sannividvANaM pamudiyapakkIliyANaM gIyaratigaMdhavvaharisiyamaNANaM gejjaM pajjaM katthaM payabaddhaM pAyabaddhaM ukkhittayaM pavattayaM maMdAyaM rociyAvasANaM sattasarasamaNNAgayaM aTTharasasusaMpauttaM chaddosavippamukkaM ekArasaguNAlaMkAra-aTThaguNovaveyaM guMjaMtavaMsakuharovagUDhaM rattaM titthANakaraNasuddhaM madhuraM samaM sulaliyaM sakuharaguMjaMta-vaMsa-taMtIsupauttaM tAlasusaMpauttaM layasusaMpauttaM gahasusaMpauttaM maNoharaM mauyaribhiyapayasaMcAraM suraiM suNaI varacAru rUvaM divyaM geyaM pagIyANaM, bhave eyArUve siyA ? haMtA goyamA ! evaMbhUe siyA / [126] (9) he bhagavan ! una tRNoM aura maNiyoM ke pUrva - pazcima-dakSiNa-uttara dizA se Agata vAyu dvArA maMda-maMda kampita hone se, vizeSarUpa se kampita hone se, bAra-bAra kaMpita hone se, kSobhita, cAlita, aura spaMdita hone se tathA prerita kiye jAne para kaisA zabda hotA hai ? jaise zibikA (Upara se AcchAdita koSTAkAra pAlakhI vizeSa ), syandamAnikA ( bar3I pAlakhI - puruSa pramANa jampAna vizeSa) aura saMgrAma ratha (jisakA phalakavedikA puruSa kI kaTi - pramANa hotI hai) jo chatra sahita hai, dhvajA sahita hai, donoM tarapha laTakate hue bar3e-bar3e ghaMToM se yukta hai, jo zreSTha toraNa se yukta hai, nandighoSa (bAraha prakAra ke vAdyoM ke zabda) se yukta hai, jo choTI-choTI ghaMTiyoM (ghuMgharUoM) se yukta, svarNa kI mAlA - samUhoM se saba ora se vyApta hai, jo himavana parvata ke citra-vicitra manohara citroM se yukta tiniza kI lakar3I se banA huA, sone se khacita (mar3hA huA) hai, jiseka Are bahuta hI acchI taraha lage hue hoM tathA jisakI dhurA majabUta ho, jisake pahiyoM para loha kI paTTI car3hAI gaI ho, AkIrNa- guNoM se yukta zreSTha ghor3e jisameM jute hue hoM, kuzala evaM dakSa sArathI se yukta ho, pratyeka meM sau-sau bANa vAle battIsa tUNIra jisameM saba ora lage hue hoM kavaca jisakA mukuTa ho, dhanuSa sahita bANa aura bhAle Adi vividha zastroM tathA unake AvaraNoM se jo paripUrNa ho tathA yoddhAoM ke yuddha nimitta jo sajAyA gayA ho, (aisA saMgrAma ratha) jaba rAjAMgaNa meM yA antaHpura meM yA maNiyoM se jar3e hue bhUmitala meM bAra-bAra vega meM calatA ho, AtA-jAtA ho, taba jo udAra, manojJa aura kAna evaM mana ko tRpta karane vAle cautaraphA zabda nikalate haiM, kyA una tRNoM aura maNiyoM kA aisA zabda hotA hai ? he gautama ! yaha artha yathArtha nahIM hai / bhagavan ! jaise tAla ke abhAva meM bhI bajAyI jAne vAlI vaitAlikA (maMgalapAThikA) vINA jaba ( gAndhAra svara ke antargata) uttarAmaMdA nAmaka mUrchanA se yukta hotI hai, bajAne vAle vyakti kI goda meM bhalIbhAMti vidhipUrvaka rakhI huI hotI hai, candana ke sAra se nirmita koNa ( vAdanadaNDa) se gharSita kI jAtI hai, bajAne meM kuzala nara-nArI dvArA saMpragrahIta ho ( aisI vINA ko ) prAtaH kAla aura saMdhyAkAla ke samaya manda manda aura vizeSarUpa se kampita karane para, bajAne para kSobhita, cAlita aura spaMdita, gharSita aura udIrita (prerita) karane para jaisA udAra, manojJa, kAna aura mana ko tRpti karane vAlA zabda cautaraphA nikalatA hai, kyA aisA Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360] [jIvAjIvAbhigamasUtra una tRNoM aura maNiyoM kA zabda hai ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / bhagavan ! jaise kinnara, kiMpuruSa, mahoraga aura gaMdharva-jo bhadrazAlavana, nandanavana, somanasavana aura paMDakavana meM sthita hoM, jo himavAn parvata, malayaparvata yA meruparvata kI guphA meM baiThe hoM, eka sthAna para ekatrita hue hoM, eka dUsare ke sanmukha baiThe hoM, paraspara ragar3a se rahita sukhapUrvaka AsIna hoM, samasthAna para sthita hoM, jo pramudita aura krIr3A meM magna hoM, gIta meM jinakI rati ho aura gandharva nATya Adi karane se jinakA mana harSita ho rahA ho, una gandharvAdi ke gadya, padya, kathya, padbaddha (ekAkSarAdirUpa), pAdabaddha(zloka kA caturbhAga), utkSipta (prathama Arambha kiyA huA), pravartaka (prathama Arambha se Upara AkSepa pUrvaka hone vAlA), maMdAka (madhyabhAga meM manda-manda rUpa se svarita) ina ATha prakAra ke geya ko, rucikara, anta vAle geya ko, sAta svaroM se yukta geya ko, ATha rasoM se yukta geya ko, chaha doSoM se rahita, gyAraha alaMkAroM se yukta, ATha guNoM se yukta, bAMsurI kI surIlI AvAja se gAye gaye geya ko, rAga se anurakta, ura-kaNTha-zira aise tristhAna zuddha geya ko, madhura, sama, sulalita, eka tarapha bAMsurI aura dUsarI tarapha tantrI (vINA) bajAne para donoM meM mela ke sAtha gAyA gayA geya, tAlasaMprayukta, layasaMprayukta, grahasaMprayukta (bAMsurI tantrI Adi ke pUrvagRhItasvara ke anusAra gAyA jAne vAlA), manohara, mRdu aura ribhita (tantrI Adi ke svara se mela khAte hue) pada saMcAra vAle, zrotAoM ko Ananda dene vAle, aMgoM ke sundara jhukAva vAle, zreSTha sundara aise divya gItoM ke gAne vAle una kinnara Adi ke mukha se jo zabda nikalate haiM, vaisA una tRNoM aura maNiyoM kA zabda hotA hai kyA ? hAM gautama ! una tRNoM aura maNiyoM ke kampana se hone vAlA zabda isa prakAra kA hotA hai| vivecana-usa vanakhaNDa ke bhUmibhAga meM jo tRNa aura maNiyAM haiM, unake vAyu dvArA kampita aura prerita hone para jaisA madhura svara nikalatA hai usakA varNana isa sUtrakhaNDa meM kiyA gayA hai| zrI gautama svAmI ne usa svara kI upamA ke lie tIna upamAnoM kA ullekha kiyA hai| pahalA upamAna hai-koI pAlakhI (zibikA yA jampAna) yA saMgrAma ratha jisameM vividhi prakAra ke zastrAstra saje hue haiM, jisake cakroM para lohe kI paTTiyAM jar3I huI hoM, jo zreSTha ghor3oM aura sArathI se yukta ho, jo chatra-dhvajA se yukta ho, jo donoM ora bar3e-bar3e ghanToM se yukta ho, jisameM nandighoSa (bAraha prakAra ke vAdyoM kA ninAda) ho rahA ho-aisA ratha yA pAlakhI jaba rAjAMgaNa meM, antaHpura meM yA maNiyoM se jar3e hue AMgana meM vega se calatA hai taba jo zabda hotA hai kyA vaisA zabda una tRNoM aura maNiyoM kA hai ? bhagavAn ne khaa-nhiiN| isase bhI adhika iSTa, kAnta,priya, manojJa aura manohara vaha zabda hotA hai| isake pazcAt zrI gautamasvAmI ne dUsare upamAna kA ullekha kiyaa| vaha isa prakAra haiM-he bhagavan! prAta:kAla athavA sandhyA ke samaya vaitAlikA (maMgalapAThikA) vINA (jo tAla ke abhAva meM bhI bajAI jAtI hai-jaba gAndhAra svara kI uttaramandA nAma kI saptamI mUrchanA se yukta hotI hai jaba usa vINA kA kuzalavAdaka usa vINA ko apanI goda meM acche DhaMga se sthApita kara candana ke sAra se nirmita vAdana-daNDa se bajAtA hai taba usa vINA se jo kAna aura mana ko tRpta karane vAlA zabda nikalatA hai kyA vaisA una tRNoM maNiyoM Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti: vanakhaNDa-varNana] kA zabda hai ? gAndhAra svara kI sAta mUrchanAe~ hotI haiMnaMdI ya khuTTimA pUrimA yA cotthI asuddhagandhArA / uttaragandhArA vi havai sA paMcamI mucchA // 1 // suhumuttara AyAmA chaTThI sA niyamaso u boddhAvvA // 2 // [361 nandI, kSudrA, pUrNA, azuddhagAndhArA, uttaragAndhArA, sUkSmottara - AyAmA aura uttaramandA- ye sAta mUrchanAe~ haiN| ye mUrchanAe~ isalie sArthaka haiM ki ye gAne vAle ko aura sunane vAle ko anya-anya se viziSTa hokara mUrchita jaisA kara detI haiM / kahA hai annannasaravisesaM uppAyaMtassa mucchaNA bhaNiyA / kantA vi mucchio iva kuNae mucchaMva so veti // gAndhArasvara ke antargata mUrcchanAoM ke bIca meM uttaramandA nAma kI mUrchanA jaba ati prakarSa ko prApta jAtI hai taba vaha zrotAjanoM ko mUrchita-sA banA detI hai| itanA hI nahIM kintu svaravizeSoM ko karatA huA gAyaka bhI mUrchita ke samAna ho jAtA hai / aisI uttaramandA mUrcchanA se yukta vINA kA jaisA zabda nikalatA hai kyA vaisA zabda una tRNoM aura maNiyoM kA hai ? aisA zrI gautamasvAmI ke kahane para bhagavAn kahate haiM - nahIM isa svara se bhI adhika iSTa, kAnta, priya, manojJa aura manohara una tRNoM aura maNiyoM kA zabda hotA hai / puna: zrI gautamasvAmI tIsarA upamAna kahate haiM- bhagavAn ! jaisA kinnaroM, kiMpuruSoM, mahoragoM yA gandharvoM kA, jo bhadrazAlavana, nandanavana, somanasavana, paNDakavana meM sthita hoM athavA himavAnparvata yA malayaparvata yA mandaraparvata kI guphA meM baiThe hoM, eka sthAna para ekatrita hue hoM, eka dUsare ke samakSa baiThe hoM, isa DhaMga se baiThe hoM ki kisI ko dUsare kI ragar3a se bAdhA na ho, svayaM ko bhI kisI apane hI aMga se bAdhA na pahu~ca rahI ho, harSa jinake zarIra para khela rahA ho, jo Ananda ke sAtha krIr3A karane meM rata hoM, gIta meM jinakI rati ho, nATyAdi dvArA jinakA mana harSita ho rahA ho - (aise gandharvoM kA ) ATha prakAra ke geya se tathA Age ullikhita geya ke guNoM se sahita aura doSoM se rahita tAla evaM laya se yukta gItoM ke gAne se jo svara nikalatA hai kyA vaisA una tRNa aura maNiyoM kA zabda hotA hai ? geya ATha prakAra ke haiM - 1 gadya-jo svara saMcAra se gAyA jAtA haiM, 2 padya - jo chandAdirUpa ho, 3 kathya - kathAtmaka gIta, 4 padabaddha - jo ekAkSarAdi rUpa ho yathA - 'te', 5 pAdabaddha - zloka kA caturtha bhAga rUpa ho, 6 utkSipta--jo pahale Arambha kiyA huA ho, 7 pravartaka - prathama Arambha se Upara AkSepapUrvaka hone vAlA, 8 mandAka - madhyabhAga meM sakala mUrcchAnAdi guNopeta tathA manda manda svara se saMcarita ho / vaha ATha prakAra kA geya rocitAvasAna vAlA ho, arthAt jisa gIta kA anta rucikara DhaMga se zanai: Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362] [jIvAjIvAbhigamasUtra zanaiH hotA ho tathA jo saptasvaroM se yukta ho| geya ke sAta svara isa prakAra haiM sajje risaha gandhAre majjhime paMcame sre| dhevae ceva nesAe sarA satta viyaahiyaa|| SaDja, RSabha, gandhAra, madhyama, paMcama, dhaivata aura naiSAda, ye sAta svara haiN| ye sAta svara puruSa ke yA strI ke nAbhideza se nikalate haiM, jaisA ki kahA hai-'saptasarA naabhio'| aSTarasa-saMprayukta-vaha geya zrRMgAra Adi ATha rasoM se yukta ho| SaDdoSa-viprayukta-vaha geya chaha doSoM se rahita ho| ve chaha doSa isa prakAra haiM bhIyaM duyamuppitthamuttAlaM ca kamaso muNeyavvaM / kAgassaramaNuNAsaM chaddosA hoti geyss|| bhIta, druta, uppiccha, (AkulatAyukta), uttAla, kAkasvara aura anunAsa (nAka se gAnA) ye geya ke chaha doSa haiN| ekAdazaguNAlaMkAra-pUrvo ke antargata svaraprAbhUta meM geya ke gyAraha guNoM kA vistAra se varNana hai| vartamAna meM pUrva vicchinna haiM ataeva AMzika rUpa meM pUrvo se vinirgata jo bharata, vizAkhila Adi geya zAstra haiM, unase inakA jJAna karanA caahie| aSTaguNopeta-geya ke ATha guNa isa prakAra haiM puNNaM rattaM ca alaMkiyaM ca vattaM taheva avighuttN| mahuraM samaM sulaliyaM aTThaguNA hoti geyss|| 1 pUrNa-jo svara kalAoM se paripUrNa ho, 2 rakta-rAga se anurakta hokara jo gAyA jAe, 3 alaMkRtapariveSa rUpa svara se jo gAyA jAya, 4 vyakta-jisameM akSara aura svara spaSTa rUpa se gAye jAyeM, 5 avighuSTajo visvara aura Akroza yukta na ho, 6 madhura-jo madhura svara se gAyA jAya, 7 sama-jo tAla, vaMza, svara Adi se mela khAtA huA gAyA jAya, 8 sulalita-jo zreSTha gholanA prakAra se zrotrendriya ko sukhada lage, isa prakAra gAyA jaay| ye geya ke ATha guNa haiN| guMjaMta vaMsakuharam-jo bAMsurI meM tIna surIlI AvAja se gAyA gayA ho, aisA gey| ratta-rAga se anurakta gey| tristhAnakaraNazuddha-jo geya ura, kaMTha aura sira ina tIna sthAnoM se zuddha ho| arthAt ura aura kaMTha zleSmavarjita ho aura sira avyAkulita ho| isa taraha gAyA gayA geya tristhAnakaraNazuddha hotA hai| sakuharagujaMtavaMsataMtIsusaMpautta-jisa gAna meM eka tarapha to bAMsurI bajAI jA rahA ho aura dUsarI ora tantrI (vINA) bajAI cA rahI ho, inake svara se jo gAna aviruddha ho arthAt inake svaroM se milatA huA gAyA jA rahA ho| Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatIya pratipatti: vanakhaNDa kI bAvar3iyoM Adi kA varNana] [363 tAlasusaMprayukta-hAtha kI tAliyoM se mela khAtA huA gAyA jA rahA ho| tAlasamaM layasaMprayukta grahasusaMprayukta-tAla, laya tathA vINAdi ke svara se mela khAtA huA gAyA jAne vAle gey| maNoharaM-mana ko harane vAlA gey| mRduribhitapadasaMcAra-mRdu svara se yukta, taMtrI Adi se grahaNa kiye gaye svara se yukta padasaMcAra vAle gey| suraI-zrotAoM ko Ananda dene vAlA gey|| sunatiM-aMgoM ke sundara hAvabhAva se yukta gey| varacArurUpaM-viziSTa sundara rUpa vAlA gey| ukta vizeSaNoM se yukta geya ko jaba pUrvokta vyantara, kinnara, kiMpuruSa, mahoraga, gandharva pramudita hokara gAte haiM taba unase jo zabda nikalatA hai, aisA manohara zabda una tRNoM aura maNiyoM kA hai kyA ? aisA zrI gautamasvAmI ne prazna kiyaa| isake uttara meM bhagavAn ne pharamAyA ki hA~-gautama ! una tRNoM aura maNiyoM kA itanA sundara zabda hotA hai| - sUtra meM Aye hue bhadrazAla Adi vanoM kA spaSTIkaraNa isa prakAra hai| bhadrazAla Adi cAra vana sumeru parvata para haiN| inameM bhadrazAlavana meru parvata kI nIce kI bhUmi para hai, nandanavana meru kI prathama mekhalA para hai, dUsarI mekhalA para somanasavana hai aura cUlikA ke pArzvabhAga meM cAroM tarapha paNDakavana hai| mahAhimavAn hemavata kSetra kI uttara dizA meM hai| yaha usakI sImA karane vAlA hone se varSadhara parvata kahalAtA hai| vanakhaNDa kI vAvar3iyoM Adi kA varNana 127.(1)tassa NaM vaNasaMDassa tattha tattha dese tahiM tahiM bahave khuDDA khuDDiyAo vAvIo pukkhariNIo guMjAliyAo dIhiyAosarAo sarapaMtiyAosarasarapaMtIo bilapaMtIo acchAo sahAo rayayAmayakUlAo samatIrAo vairAmayapAsANAo, tavaNijjamayatalAo veruliyamaNiphAliyapaDala paccoyaDAoNavaNIyatalAo suvaNNa-sujjharayaya-maNivAluyAo suhoyArAo suuttArAo, NANAmaNititthasubaddhAo caukkoNAo samatIrAo, ANupuvvasujAyavappagaMbhIrasIyalajalAo saMchannapattabhisamuNAlAo bahuuppala-kumuya-NaliNasubhaga-sogaMdhiya-poMDarIya-sayapatta-sahassapattaphullakesarI-baiyAo chappayaparibhujjamANakamalAo acchavimalasalilapuNNAo parihattha bhamaMtamacchakacchabha aNegasauNamihuNaparicariyAo patteyaM patteyaM vaNasaMDaparikkhittAo appegaiyAo AsavodAo appegaiyAo vAruNodAo appegaiyAo khIrodAo appegaiyAo ghaodAo appegaiyAo khododAo appegaiyAo amayarasasamarasodAo, appegaiyAo pagaieudaga (amaya) raseNaM paNNattAo, pAsAiyAo darisaNijjAo abhirUvAo pddiruuvaao| [127] (1) usa vanakhaNDa ke madhya meM usa-usa bhAga meM usa usa sthAna para bahuta sI choTI Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364] [jIvAjIvAbhigamasUtra choTI caukIna vAvaDiyA~ haiM, gola-gola athavA kamala vAlI puSkariNiyA~ haiM, jagaha-jagaha naharoM vAlI dIrghikAe~ haiM, Ter3hImer3hI guMjAlikAe~ haiM, jagaha-jagaha sarovaroM kI paMktiyA~ haiM, aneka sarasara paMktiyAM (jina tAlAboM meM kueM kA pAnI nAliyoM dvArA lAyA jAtA hai) aura bahuta se kuoM kI paMktiyA~ haiN| ve svaccha haiM, mRdu pudgaloM se nirmita haiN| inake tIra sama haiM, inake kinAre cAMdI ke bane haiM, kinAre para lage pASANa vajramaya haiN| inakA talabhAga tapanIya (svarNa) kA banA huA hai| inake taTavartI ati unnata pradeza vaiDUryamaNi evaM sphaTika ke bane haiN| makkhana ke samAna inake sukomala tala haiN| svarNa aura ' zuddha cAMdI kI reta hai| ye saba jalAzaya sukhapUrvaka praveza aura niSkramaNa yogya haiN| nAnA prakAra kI maNiyoM se inake ghATa majabUta bane hue haiN| kueM aura bAvaDiyAM caukona haiN| inakA vapra-jalasthAna kramazaH nIce-nIce gaharA hotA hai aura unakA jala agAdha aura zItala hai| inameM jo padminI ke patra, kanda aura padmanAla haiM ve jala se DhaMke hue haiN| unameM bahuta se utpala, kumuda, nalina, subhaga, saugandhika, puNDarIka, zatapatra, sahasrapatra phUle rahate haiM aura parAga se sampanna haiM, ye saba kamala bhramaroM se paribhujyamAna haiM arthAt bhaMvare unakA rasapAna karate rahate haiN| ye saba jalAzaya svaccha aura nirmala jala se paripUrNa haiN| parihattha 2 (bahuta se) matsya aura kacchapa idhara-udhara ghUmate rahate haiM, aneka pakSiyoM ke jor3e bhI idhara-udhara bhramaNa karate rahate haiN| ina jalAzayoM meM se pratyeka jalAzaya vanakhaNDa se cAroM ora se ghirA huA hai aura pratyeka jalAzaya padmavaravedikA se yukta hai| ina jalAzayoM meM se kitaneka kA pAnI Asava jaise svAda vAlA hai, kinhIM kA vAruNasamudra ke jala jaisA hai, kinhI kA jala dUdha jaise svAda vAlA haiM, kinhIM kA jala ghI jaise svAda vAlA hai, kinhIM kA jala ikSurasa jaisA hai, kinhI ke jala kA svAda amRtarasa jaisA hai aura kinhI kA jala svabhAvataH udakarasa jaisA hai| ye saba jalAzaya prasannatA paidA karane vAle haiM, darzanIya haiM, abhirUpa haiM aura pratirUpa haiN| 127.(2) tAsiMNaM khuDDiyANaM vAvINaM jAva bilapaMtiyANaM tattha tattha dese tahiM tahiM jAva bahave tisovaannpddiruuvgaapnnnnttaa|tesiNnnN tisovANapaDirUvagANaM ayameyArUvevaNNAvAse paNNatte,taM jahA-vairAmayA nemA riTThAmayA paiTThANA veruliyamayA khaMbhA suvaNNaruppamayA phalagA vairAmayA saMdhI lohitakkhamaIo suIo NANAmaNimayA avalaMbaNA avlNbnnbaahaao| tesiM NaM tisopANapaDirUvagANaM purao patteyaM toraNA pnnnnttaa| te NaM toraNA NANAmaNimayakhaMbhesu uvaNiviTThasaNNiviTThA vivihamuttarovaiyA vivihatArArUvovaciyAIhAmiyausabha-suga-Nara-magara-vihaga-vAlaga-kiNNara-ruru-sarabha-camara-kuMjara-vaNalayapaumalayabhatticittA khaMbhuggayavairaveiyAparigatAbhirAmA vijjAharajamalajuyalajaMtajuttAviva AccisahassamAlaNIyAbhisamANAbhibbhisamANA cakkhulloyaNalesA suhaphAsA sassirIyarUvA pAsAiyA darisaNijjA abhirUvA pddiruuvaa| tesiMNaMtoraNANaM uppiM vahave aTThamaMgalagA paNNattA, sotthiya-sirivaccha-NaMdiyAvatta 1. vRtti ke anusAra 'sujjha' kA artha rajatavizeSa hai| 2. 'parihattha' arthAt bahuta saare| Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti: vanakhaNDa kI bAvar3iyoM Adi kA varNana] vaddhamANa-bhaddAsaNa-kalasa-maccha-dappaNA savvarayaNAmayA acchA saNhA jAva paDirUvA / tesiM NaM toraNANaM uppi kiNhacAmarajjhayA nIlacAmarajjhayA lohiyacAmarajjhayA hAriddacAmarajjhayA sukkilacAmarajjhayA acchA saNhA ruppapaDA vairadaMDA jalayAmalagaMdhIyA surUvA pAsAiyA jAva paDirUvA / [365 tesiM NaM toraNANaM uppi bahave chattAichattA / paDAgAipaDAgA ghaMTAjuyalA cAmarajuyalA uppalahatthagA jAva sayasahassapattahatthagA savvarayaNAmayA acchA jAva paDirUvA / [127] (2) una choTI bAvar3iyoM yAvat kUpoM meM yahA~ vahA~ una una bhAgoM meM bahuta se viziSTa svarUpa vAle trisopAna kahe gaye haiM / una viziSTa trisopAnoM kA varNana isa prakAra hai- vajramaya unakI nIveM hai, riSTaratnoM ke usake pAye haiM, vaiDUryaratna ke stambha haiM, sone aura cAMdI ke paTiye haiM, vajramaya unakI saMdhiyAM haiM, lohitAkSa ratnoM kI sUiyAM (kIleM ) haiM, nAnA maNiyoM ke avalambana haiM (utarane car3hane ke lie AjU-bAjU hudaNDamA AdhAra, jinheM pakar3akara car3hanA-utaranA hotA hai), nAnA maNiyoM kI banI huI Alambana bAhA haiM (avalambana jinake sahAre para rahatA hai ve donoM ora ke bhIMta samAna sthAna ) / una viziSTa trisopAnoM ke Age pratyeka ke toraNa kahe gaye haiM / una toraNoM kA varNana isa prakAra haive toraNa nAnA prakAra kI maNiyoM ke bane hue haiN| ve toraNa nAnA maNiyoM se bane hue staMbhoM para sthApita haiM, nizcalarUpa se rakhe hue haiM, aneka prakAra kI racanAoM se yukta motI unake bIca-bIca meM lage hue haiM, nAnA prakAra ke tArAoM se ve toraNa upacita (suzobhita ) haiM / una toraNoM meM IhAmRga (vRka), ghor3A, manuSya, magara, pakSI, vyAla (sarpa), kinnara, ruru (mRga), sarabha (aSTApada), hAthI, vanalatA aura padmalatA ke citra bane hue haiN| ina toraNoM ke stambhoM para vajramayI vedikAe~ haiM, isa kAraNa ye toraNa bahuta hI sundara lagate haiM / samazreNI vidyAdharoM ke yugaloM ke yantroM (zaktivizeSa) ke prabhAva se ye toraNa hajAroM kiraNoM se prabhAvita ho rahe haiM / (ye toraNa itane adhika prabhAsamudAya se yukta haiM ki inheM dekhakara aisA bhAsita hotA haiM ki ye svabhAvataH nahIM kintu kinhIM viziSTa vidyAzakti ke dhArakoM ke yAMtrika prabhAva ke kAraNa itane adhika prabhAsita ho rahe haiM) ye toraNa hajAroM rUpakoM se yukta haiM, dIpyamAna haiM, vizeSa dIpyamAna haiM, dekhane vAloM ke netra unhIM para Tika jAte haiN| una toraNoM kA sparza bahuta hI zubha hai, unakA rUpa bahuta hI zobhAyukta lagatA hai / ve toraNa prAsAdika, darzanIya, abhirUpa aura pratirUpa hai / una toraNoM ke Upara bahuta se ATha-ATha maMgala kahe gaye haiM-1 svastika, 2 zrIvatsa, 3. naMdikAvarta, 4 vardhamAna, 5 bhadrAsana, 6 kalaza, 7 matsya aura 8 darpaNa / ye saba ATha maMgala sarvaratnamaya haiM, svaccha haiM, sUkSma pudgaloM se nirmita haiM, prAsAdika haiM yAvat pratirUpa haiM / una toraNoM ke UrdhvabhAga meM anekoM kRSNa kAntivAle cAmaroM se yukta dhvajAe~ haiM, nIla varNa vAle cAmaroM se yukta dhvajAe~ haiM, lAla varNa vAle cAmaroM se yukta dhvajAe~ haiM, pIle varNa ke cAmaroM se yukta dhvajAe~ haiM aura sapheda varNa ke cAmaroM se yukta dhvajAe~ haiM / ye saba dhvajAe~ svaccha haiM, mRdu haiM, vajradaNDa ke Upara kA Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [jIvAjIvAbhigamasUtra paTTa cAMdI kA hai, ina dhvajAoM ke daNDa vajraratna ke haiM, inakI gandha kamala ke samAna hai, ataeva ye suramya haiM, sundara haiM, prAsAdika haiM, darzanIya haiM, abhirUpa haiM evaM pratirUpa haiN| 366 ] ina toraNoM ke Upara eka chatra ke Upara dUsarA chatra, dUsare para tIsarA chatra - isa taraha aneka chatra haiM, eka patAkA para dUsarI patAkA, dUsarI para tIsarI patAkA - isa taraha aneka patAkAe~ haiM / ina toraNoM para aneka ghaMTAyugala haiM, aneka cAmarayugala haiM aura aneka utpalahastaka ( kamaloM ke samUha ) haiM yAvat zatapatra - sahasrapatra kamaloM ke samUha haiN| ye sarvaratnamaya haiM, svaccha haiM yAvat pratirUpa ( bahuta sundara ) haiM / 127. (3) tAsiM NaM khuDiyANaM vAvINaM jAva bilapaMtiyANaM tattha tattha dese tarhi tahiM bahave uppAyapavvayANiyaipavvayA jagatipavvayA dArupavvayagA dagamaMDavagA dagamaMcakA dagamAlakA dagapAsAyagA UsaDhA khullA khaDahaDagA AMdolagA pakkhaMdolagA savvarayaNAmayA acchA jAva pADavA | tesu NaM uppAyapavvasu jAva pakkhaMdolaesu bahave haMsAsaNAI koMcAsaNAI garulAsaNAI uNNayAsaNAiM paNayAsaNAI dIhAsaNAI bhaddAsaNAI pakkhAsaNAima magarAsaNAI usabhAsaNAI sIhAsaNAi paumAsaNAI disAsovatthiyAsaNAiM savvarayaNAmayAiM acchAI saNhAI laNhAI ghaTTAI maTThAI NIrayAI NimmalAI nippaMkAI nikkaMkaDacchAyAiM sappabhAI samirIyAI, saujjoyAiM pAsAdIyAiM darisaNijjAiM abhirUvAiM paDirUvAiM / [127] (3) una choTI bAvar3iyoM yAvat kUpapaMktiyoM meM una-una sthAnoM meM una-una bhAgoM meM bahuta se utpAtaparvata haiM, (jahA~ vyantara deva - deviyAM Akara krIDAnimitta uttaravaikriya kI racanA karate haiM), bahuta se niyatiparvata haiM (jo vAnavyaMtara deva-deviyoM ke niyatarUpa se bhogane meM Ate haiM) jagatIparvata haiM, dAruparvata haiN| (jo lakar3I ke bane hue jaise lagate haiM), sphaTika ke maNDapa haiM, sphaTikaratna ke maMca haiM, sphaTika ke mAle haiM, sphaTika ke mahala haiM, jo koI to UMce haiM, koI choTe haiM, kitaneka choTe kintu laMbe haiM, vahA~ bahuta se AMdolaka (jhUle) haiM, pakSiyoM ke Andolaka (jhUle) haiN| ye sarvaratnamaya haiM, svaccha haiM, yAvat pratirUpa haiM / una utpAtaparvatoM meM yAvat pakSiyoM ke AndolakoM (jhUloM) meM bahuta se haMsAsana (jisa Asana ke nIce bhAga meM haMsa kA citra ho ), kroMcAsana, garur3Asana, unnatAsana, praNatAsana, dIrghAsana, bhadrAsana, pakSyAsana, makarAsana, vRSabhAsana, siMhAsana, padmAsana, aura dizAsvastikAsana haiM / ye saba sarvaratnamaya haiM, svaccha haiM, mRdu haiM, snigdha haiM, ghRSTa haiM, nIraja haiM, nirmala haiM, niSpaMka haiM, apratihata kAnti vAle haiM, prabhAmaya haiM, kiraNoM vAle haiM, udyota vAle haiM, prAsAdika haiM, darzanIya haiM, abhirUpa haiM aura pratirUpa haiM / 127. ( 4 ) tassa NaM vaNasaMDassa tattha tattha dese tahiM tarhi bahave AligharA mAligharA kayaligharA layAgarA acchaNagharA pecchaNagharA majjaNagharagA pasAhaNagharagA gabbhagharagA mohaNagharagA sAlagharagA jAlagharagA kusumagharagA cittagharagA gaMdhavvagharagA AyaMsagharagA savvarayaNAmayA acchA sahA jAva paDirUvA / Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatIya pratipatti: vanakhaNDa kI bAvar3iyoM Adi kA varNana] [367 tesu NaM Aligharaesu jAva AyaMsagharaesu bahUiM haMsAsaNAiM jAva disAsovatthiyAsaNAI savvarayaNAmayAiM jAva pddiruuvaaii| tassa NaM vaNasaMDassa tattha tattha dese tahiM tahiM bahave jAimaMDavagA jUhiyAmaMDavagA malliyAmaMDavagA NavamAliyamaMDavagA vAsaMtImaMDavagA dadhivAsuyAmaMDavagA sUrillimaMDavagA, taMbolImaMDavagA muddiyAmaMDavagANAgalayAmaMDavagA atimuttamaMDavagA appoyAmaMDavagA mAluyAmaMDavagA sAmalayAmaMDavagA NiccaM kusumiyA jAya pddiruuvaa| tesuNaM jAtimaMDavaesu (jAva sAmalayAmaMDavaesu) bahave puDhavisilApaTTagA paNNattA, taM jahA-haMsAsaNasaMThiyA garulAsaNasaMThiyA uNNayAsaNasaMThiyA paNayAsaNasaMThiyA dIhAsaNasaMThiyA bhaddAsaNasaMThiyA pakkhAsaNasaMThiyA magarAsaNasaMThiyA usabhAsaNasaMThiyA, sIhAsaNasaMThiyA paumAsaNasaMThiyA disAsotthiyAsaNasaMThiyA pnnnnttaa| tattha bahave varasayaNAsaNavisiTThasaMThANasaMThiyA paNNattA samaNAuso ! AiNNaga-rUya-bUra-NavaNIyatUlaphAsA mauyA savvarayaNAmayA acchA jAva pddiruuvaa| ___ tattha NaM bahave vANamaMtarA devA devIo ya AsayaMti sayaMti ciTThati NisIdaMti tuyalaiMti ramaMti lalaMti kIlaMti mohaMti purAporANANaM suciNNANaM suparikkaMtANaM subhANaM kallANANaM kaDANaM kammANaM phalavittivisesaM paccaNubbhavamANA vihrNti| __ [127] (4) usa vanakhaNDa ke una-una sthAnoM aura bhAgoM meM bahuta se Alighara (AlI nAmaka vanaspatipradhAna ghara) haiM, mAlighara (mAlI nAmaka vanaspatipradhAna ghara) haiM, kadalIghara haiM, latAghara haiM, Thaharane ke ghara (dharmazAlAvat) haiM, nATakaghara haiM, snAnaghara, prasAdhana (zRMgAraghara), garbhagRha (bhauyarA), mohanaghara (vAsabhavanaratikrIDArtha ghara) haiM, zAlAgRha (paTTazAlA), jAlipradhAnagRha, phUlapradhAnagRha, citrapradhAnagRha, gandharvagRha (gItanRtya ke abhyAsa yogya ghara) aura Adarzaghara (kAcapradhAna gRha) haiN| ye sarvaratnamaya, svaccha yAvat bahuta sundara una AligharoM yAvat AdarzagharoM meM bahuta se haMsAsana yAvat dizAsvastikAsana rakhe hue haiM, jo sarvaratnamaya haiM yAvat sundara haiM. usa vanakhaNDa ke una una sthAnoM aura bhAgoM meM bahuta se jAI (camelI ke phUloM se lade hue maNDapa (kuMja) haiM, jUhI ke maNDapa haiM, mallikA ke maNDapa haiM, navamAlikA ke maNDapa haiM, vAsantIlatA ke maNDapa haiM, dadhivAsukA nAmaka vanaspati ke maNDapa haiM, sUrillI-vanaspati ke maNDapa haiM, tAMbUlI-nAgavallI ke maNDapa hai, mudrikA-drAkSA ke maNDapa haiM, nAgalatAmaNDapa, atimuktakamaNDapa, apphoyA vanaspati vizeSa ke maNDapa, lukAmaNDapa, (eka guThalI vAle phaloM ke vRkSa) aura zyAmalatAmaNDapa haiN| ' ye nitya kusumita rahate haiM, kulita rahate haiM, pallavita rahate haiM yAvat ye sarvaratnamaya haiM, svaccha haiM yAvat pratirUpa haiN| vRtti meM 'sAmalayAmaMDavA' pATha nahIM hai| Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368] [jIvAjIvAbhigamasUtra una jAimaNDapAdi yAvat zyAmalatAmaNDapoM meM bahuta se pRthvIzilApaTTaka haiM, jinameM se koI haMsAsana ke samAna hai (haMsAsana kI AkRti vAle haiM) koI, krauMcAsana ke samAna haiM, koI garur3Asana kI AkRti ke haiM, koI unnatAsana ke samAna haiM, kitaneka praNatAsana ke samAna haiM, kitaneka bhadrAsana ke samAna, kitaneka dIrghAsana ke samAna, kitaneka pakSyAsana ke samAna, kitaneka makarAsana , vRSabhAsana, siMhAsana, padmAsana ke samAna haiM aura kitaneka dizA-svastikAsana ke samAna haiN| he AyuSman zramaNa ! vahA~ para aneka pRthvIzilApaTTaka jitane viziSTa cihna aura nAma haiM tathA jitane pradhAna zayana aura Asana haiM-unake samAna AkRti vAle haiN| unakA sparza Ajinaka (mRgacarma), ruI, bUra vanaspati, makkhana tathA haMsatUla ke samAna mulAyama haiM, mRdu haiN| ve sarvaratnamaya haiM, svaccha haiM, yAvat pratirUpa )sundara haiN| . vahA~ bahuta se vAnavyantara deva aura deviyA~ sukhapUrvaka vizrAma karatI haiM, leTatI haiM, khar3I rahatI haiM, baiThatI haiM, karavaTa badalatI haiM, ramaNa karatI haiM, icchAnusAra AcaraNa karatI haiM, krIr3A karatI haiM, ratikrIr3A karatI haiN| isa prakAra ve vAnavyantara deviyAM aura deva pUrva bhava meM kiye hue dharmAnuSThAnoM kA, tapazcaraNAdi zubha parAkramoM kA acche aura kalyANakArI karmoM ke phalavipAka kA anubhava karate hue vicarate haiN| 127. (5) tIse NaM jagatIe uppi aMto paumavaraveiyAe ettha NaM ege mahaM vaNasaMDe paNNatte, desUNAI do joyaNAI vikkaMbheNaM vediyA samaeNaM parikkheveNaM kiNhe kiNhobhAse vaNasaMDavaNNao taNamANisaddavihUNo nneyvyo| tattha NaM bahave vANamaMtarA devA devIo ya AsaMyati sayaMti ciTuMti NisIyaMti tuyaTaeNti ramaMti lalaMti kIDaMti mohaMti purA porANANaM suciNNANaMsuparikkaMtANaMsubhANaM kaDANaM kammANaM kallANaM phalavittivisesaM paccaNubbhavamANA vihrNti| [127] (5) usa jagatI ke Upara aura padmavaravedikA ke andara ke bhAga meM eka bar3A vanakhaMDa kahA gayA hai, jo kucha kama do yojana vistAravAlA vedikA ke parikSepa ke samAna paridhi vAlA hai| jo kAlA aura kAlI kAnti vAlA hai ityAdi pUrvokta vanakhaNDa kA varNana yahA~ kaha lenA caahie| kevala yahA~ tRNoM aura maNiyoM ke zabda kA varNana nahIM kahanA cAhie(kyoMki yahA~ padmavaravedikA kA vyavadhAna hone se tathAvidha vAyu kA AghAta na hone se zabda nahIM hotA hai)| ___yahA~ bahute se vAnavyantara deva aura deviyAM sthita hote haiM, leTate haiM, khar3e rahate haiM, baiThate haiM, karavaTa badalate haiM, ramaNa karate haiM, icchAnusAra kriyAe~ karate haiM, krIDA karate haiM, ratikrIr3A karate haiM aura apane pUrvabhava meM kiye gaye purAne acche dharmAcaraNoM kA, suparAkrAnta tapa Adi kA aura zubha puNyoM kA, kiye gaye zubhakarmoM kA kalyANakArI phala-vipAka kA anubhava karate hue vicaraNa karate haiN| vivecana-pUrva meM padmavaravedikA ke bAhara ke vanakhaNDa kA varNana kiyA gayA thaa| isa sUtra meM padmavaravedikA ke pahale aura jagatI ke Upara jo vanakhaNDa hai usakA ullekha kiyA gayA hai| 1. kvacit mAMsalasughuvisiTThasaMThANasaMThiyA pATha bhI hai| ve zilApaTTaka mAMsala haiM-kaThora nahIM haiM, atyanta snigdha haiM aura viziSTa AkRti vAle haiN| Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti : jambUdvIpa ke dvAroM kI saMkhyA] [369 jaMbUdvIpa ke dvAroM kI saMkhyA 128. jaMbUddIvassa NaM bhaMte ! dIvassa kati dArA paNNattA ? goyamA ! cattAri dArA paNNattA, taM jahA-vijae, vejayaMte, jayaMte apraajie| [128] he bhagavan ! jaMbUdvIpa nAmaka dvIpa ke kitane dvAra haiM ? gautama ! jaMbUdvIpa ke cAra dvAra haiM, yathA-vijaya, vaijayanta, jayanta aura apraajit| 129. (1) kahiM NaM bhaMte ! jaMbuddIvassa dIvassa vijae NAmaM dAre paNNatte ? goyamA ! jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayassa puratthimeNaM paNayAlIsaMjoyaNasahassAiM abAhAe jaMbuddIve dIve puracchimaperante lavaNasamuddapuracchimaddhassa paccatthimeNaM sItAe mahANadIe uppiM ettha NaM jaMbuddIvassa dIvassa vijae NAmaM dAre paNNatte, aTThajoyaNAiM uTheM uccatteNaM, cattAri joyaNAI vikkhaMbheNaM, tAvaiyaM ceva paveseNaM, see varakaNayathUbhiyAge IhAmiyausabhaturaganaramagaravihagavAlagakiNNararurusarabha-camarakuMjara-vaNalaya-paumalayabhatticitte khaMbhuggayavairavediyAparigatAbhirAme vijAharajamalajuyalajaMtajutte iva accisahassamAliNIe rUvagasahassakalie bhisamANebhibbhisamANe cakkhulloyaNalese suhaphAse sssiriiyruuve|vnnnno dArassa tassimo hoi, taMjahA-vairAmayA NimmA riTThAmayA patiDhANA veruliyamayA khaMbhA jAyarUvovaciyapavarapaMcavaNNamaNirayaNakoTTimatale, haMsagabbhamae elue gomejjamae iMdakkhIle lohitakkhamaIo dAraceDIo jotirasAmae uttaraMge veruliyAmayA kavADA vairAmayA saMdhI lohitakkhamaIo sUIo NANAmaNimayA samuggA vairAmaI aggalAo aggalapAsAyA vairAmaI AvattaNapeDhiyA aMkuttarapAsAe NiraMtaritaghaNakavADe,bhittIsu cevabhittIguliyA chappaNaNA tiNNi honti gomANasI, tattiyANANAmaNirayaNavAlarUvagalIlaTThiya sAlabhaMjiyA, vairAmae kUDe rayayAmae ussehe savvatavaNijjamae ulloe NANAmaNirayaNajAla paMjaramaNivaMsaga lohitakkha paDivaMsaga rayayabhomme, aMkAmayA pakkhabAhAo jotirasAmayA vaMsA vaMsakavellugA ya rayayAmaIo paTTiyAo jAyarUvamaI ohADaNI vairAmaI uvaripucchaNI savvaseyarayayamae chAyaNe aMkamayakaNagakUDatavaNijja-thUbhiyAe see saMkhatalavimalaNimmaladadhighaNa gokhIra pheNarayayaNigarappagAsetilaga-rayaNaddhacaMdacitteNANAmANimayadAmAlaMkie aMtoyabahiMyasaNhe tavaNijjaruilavAluyApatthaDe suhapphAse sassirIyarUve pAsAie darisaNijje abhirUve pddiruuve| bhagavAna ! jambUdvIpa nAmaka dvIpa kA vijayadvAra kahA~ kahA gayA hai ? [129] (1) gautama ! jambUdvIpa nAmaka dvIpa meM meruparvata ke pUrva meM paiMtAlIsa hajAra yojana Age jAne para tathA jaMbUdvIpa ke pUrvAnta meM tathA lavaNasamudra ke pUrvArdha ke pazcima bhAga meM sItA mahAnadI ke Upara jaMbUdvIpa kA vijayadvAra kahA gayA hai| yaha dvAra ATha yojana kA U~cA, cAra yojana kA caur3A aura itanA hI (cAra yojana kA) isakA praveza hai| yaha dvAra zvetavarNa kA hai, isakA zikhara zreSTha sone kA hai| isa dvAra para IhAmRga, vRSabha, ghor3A, manuSya, magara, pakSI, sarpa, kinnara, ruru (mRga), sarabha (aSTapada), camara, hAthI, vanalatA aura padmalatA ke vividha citra bane hue haiN| isake khaMbhoM para banI huI vajravedikAoM se yukta hone ke kAraNa Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370] [jIvAjIvAbhigamasUtra bahuta hI AkarSaka hai| yaha dvAra itane adhika prabhAsamudAya se yukta hai ki yaha svabhAva se nahIM kintu viziSTa vidyAzakti ke dhAraka samazreNI ke vidyAdharoM ke yugaloM ke yaMtraprabhAva (zaktivizeSa) se itanA prabhAsita ho rahA hai-aisA lagatA hai| yaha dvAra hajAroM rUpakoM se yukta hai| yaha dIptimAna hai, vizeSa dIptimAna hai, dekhane vAloM ke netra isI para Tika jAte haiN| isa dvAra kA sparza bahuta hI zubha hai yA sukharUpa hai| isakA rUpa bahuta hI zobhAyukta lagatA hai| yaha dvAra prasannatA paidA karane vAlA, darzanIya, sundara hai aura bahuta hI manohara hai| usa dvAra kA vizeSa varNanaka isa prakAra hai isakI nIMva vajramaya hai| isake pAye riSTaratna ke bane haiN| isake stambha vaiDUryaratna ke haiN| isakA baddhabhUmitala (pharza) svarNa se upacita (racita) aura pradhAna pA~ca vargoM kI maNiyoM aura ratnoM se jaTita hai| isakI dehalI haMsagarbha nAmaka ratna kI banI huI hai| gomeyaka ratna kA indrakIla hai aura lohitAkSa ratnoM kI dvArazAkhAe~ haiN| isakA uttaraMga (dvAra para tiryak rakhA huA kASTha) jyotirasa ratna kA hai| isake kivADa vaiDUryamaNi ke haiM, do pATiyoM ko jor3ane vAlI kIleM lohitAkSaratna kI haiM, vajramaya saMdhiyAM haiM, arthAt sAMdhoM meM vajraratna bhare hue haiM, inake samudgaka (sUtikAgRha) nAnA maNiyoM ke haiM, isakI argalA aura argalA rakhane kA sthAna vajraratnoM kA hai| isakI AvartanapIThikA (jahA~ indrakIla hotA hai) vajraratna kI hai| kivAr3oM kI bhItarI bhAga aMkaratna kA hai| isake donoM kivAr3a antararahita aura saghana haiN| usa dvAra ke donoM tarapha kI bhittiyoM meM 168 bhittigulikA (pIThaka tulya AliyA) haiM aura utanI hI (168) gomAnasI (zayyAe~) haiN| isa dvAra para nAnA maNiratnoM ke vyAla-soM ke citra bane haiM tathA lIlA karatI huI puttaliyAM bhI nAnA maNiratnoM kI banI huI haiN| isa dvAra kA mADabhAga vajraratnamaya haiM aura usa mADabhAga 2 kA zikhara cAMdI kA hai| usa dvAra kI chata ke nIce kA bhAga tapanIya svarNa kA hai| isa dvAra ke jharokhe maNimaya bAMsa vAle aura lohitAkSamaya pratibAMsa vAle tathA rajatamaya bhUmi vAle haiN| isake pakSa aura pakSavAha aMkaratna ke bane hue haiN| jyotirasaratna ke bAMsa aura bAMsakavelu (chappara) haiM, rajatamayI paTTikAe~ haiM, jAtarUpa svarNa kI ohADaNI (virala AcchAdana) haiM, vajraratnamaya Upara kI paMchaNI (avirala AcchAdana) haiM aura sarvazveta rajatamaya AcchAdana haiN| bAhalya se aMkaratnamaya. kanakamaya kUTa tathA svarNamaya stUpikA (laghu zikhara) vAlA yaha vijayadvAra hai| usa dvAra kI saphedI zaMkhatala, vimalanirmala jame hue dahI, gAya ke dUdha, phena aura cAMdI ke samudAya ke samAna hai, tilakaratnoM aura ardhacandroM se vaha nAnArUpa vAlI hai, nAnA prakAra kI maNiyoM kI mAlA se vaha alaMkRta hai, andara aura bAhara se komalamRdu pudgalaskadhoM se banA huA hai, tapanIya (svarNa) kI reta kA jisameM prastara-prastAra hai| aisA vaha vijayadvAra sukhada aura zubhasparza vAlA, sazrIka rUpa vAlA, prAsAdIya, darzanIya, abhirUpa aura pratirUpa hai| 129.(2)vijayassaNaMdArassa ubhao pAsiMduhao NisIhiyAe do do caMdaNakalasaparivADIo pnnnnttaao|tennNcNdnnklsaa varakamalapaiTThANA surabhivaravAripaDipuNNA caMdaNaka 1. vRtti meM 'rayayAmayI AvattaNapeDhiyA' pATha hai| arthAt AvartanapIThikA cAMdI kI hai| 2. Aha mUlaTIkAkAra:-kUDo-mADabhAgaH ucchrayaH shikhrmiti| kevalaM zikharamatra mADhabhAgasya sambandhi dRSTavyaM na dvArasya, tasya prAgeva proktatvAt / -ttiikaa| Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttIya pratipatti nambabIpa ke dvArA kI saMkhyA] [371 padhAgA, AbaddhakaMTheguNA paumuppalapihANA savvarayaNAmayA acchA saNhA jAva paDirUvA mahayA mahayA mahivakuMbha samANA paNNattA samaNAuso! vijayassa gaMdArassa ubhao pAsiM duhao NisIhiyAe do do nAgadaMtaparivADIo pnnnnttaao|tennNnnaagvNtgaamuttaajaalNtrusithemjaalgvkkhjaalkhiNkhinnighNttaajaalprikkhittaa abbhuggayA abhinisiDA tiriya susaMpaggahitA ahe paNNagaddharUvA, paNNagaddhasaMThANasaMThiyA savvarayaNAmayA acchA jAva paDirUvA mahayA mahayA gayadaMtasamANA paNNattA samaNAuso ! tesuNaMNAgadaMtaesubahave kiNhasuttabaddhavagdhAriyamalladAmakalAvA jAva sukkilsuttbddhvgyaariymlldaamklaavaa| te NaM dAmA tavaNijjalaMbUsagA suvaNNapatarakamaMDiyA NANAmaNirayaNavivihahAraddhahArosobhiyasamudayA jAva sirIe atIva atIva uvasobhemANA uvasobhemANA cittuNti| ___ tesiM NaM NAgadaMtANaM uvari aNNao do do nAgadaMtaparivADIo pnnnnttaao| te NaM nAgadaMtaNA muttAjAlaMtarUsiyA taheva jAva samaNAuso ! - tesu NaM nAgadaMtaesu bahave rayayAmayA sikkayA pnnnnttaa| tesu NaM rayayAmaesu sikkaesu bahave veruliyAmaIo dhUvaghaDIo pnnnnttaao|taaonnNdhuuvghddiio kAlAgurupavarakuMdarukkaturukkadhUvamaghamaghaMtagaMdhuddhayAbhirAmAo sugaMdhavaragaMdhagaMdhiyAo gaMdhavaTTibhUyAo orAleNaMmaNuNNaNaM ghANamaNaNivvuikareNaM gaMdheNaMtappaese savvao samaMtA ApUremANIo ApUremaNIo aIva aIva sirIe uvasobhemANA uvasobhemANA cittuNti| _ [129] (2) usa vijayadvAra ke donoM tarapha do naiSedhikAeM haiM-baiThane ke sthAna haiM (eka-eka donoM tarapha haiN)| una do naiSedhikAoM meM do -do candana ke kalazoM kI paMktiyAM kahI gaI hai| ve candana ke kalaza zreSTha kamaloM para pratiSThita haiM, sugandhita aura zreSTha jala se bhare hue haiM, una para candana kA lepa kiyA huA hai| unake kaMThoM meM maulI (lacchA) baMdhI huI hai, padmakamaloM kA una para Dhakkana hai, ve sarvaratnoM ke bane hue haiM, svaccha haiM, zlakSNa (mRdu pudgaloM se nirmita) haiN| yAvat bahuta sundara haiM / he AyuSman zramaNa ! ve kalaza bar3ebar3e mahendrakumbha (mahAkalaza) ke samAna haiN| usa vijayadvAra ke donoM tarapha do naiSedhikAoM meM do-do nAgadaMtoM (khUTiyoM) kI paMktiyAM haiN| ve nAgadanta muktAjAloM ke andara laTakatI huI svarNa kI mAlAoM aura gavAkSa kI AkRti kI ratnamAlAoM aura choTI-choTI ghaNTikAoM (dhuMgharuoM) se yukta haiM, Age ke bhAga meM ye kucha U~cAI liye huI haiN| Upara ke bhAga meM Age nikalI huI haiM aura acchI taraha ThukI huI haiM, sarpa ke nicale Adhe bhAga kI taraha unakA rUpa hai arthAt ati sarala aura dIrgha hai isalie sarpa ke nicale Adhe bhAga kI AkRti vAlA haiM, sarvathA vajraratnamaya haiM, svaccha haiM, mRdu haiM, yAvat pratirUpa haiM / he AyuSman zramaNa ! ve nAgadanta bar3e bar3e gajadanta (hAthI ke dAMta) ke samAmana kahe gaye haiN| Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [jIvAjIvAbhigamasUtra una nAgadantakoM meM bahuta sI kAle Dore meM piroyI huI puSpamAlAe~ laTaka rahIM haiM, bahuta sI nIle Dore meM piroyI huI puSpamAlAe~ laTaka rahI haiM, yAvat zukla varNa ke Dore meM piroyI huI puSpamAlAe~ laTaka rahI haiN| una mAlAoM meM suvarNa kA laMbUsaka (penDala- laTakana) hai, AjU-bAjU ve svarNa prataraka se maNDita haiM, nAnA prakAra ke maNi ratnoM ke vividha hAra aura ardhahAroM se ve mAlAoM ke samudAya suzobhita haiM yAvat zrI se atIva atIva suzobhita ho rahI haiM / 372 ] 1 una nAgadaMtakoM ke Upara anya do aura nAgadaMtakoM kI paMktiyAM haiN| ve nAgadantaka muktAjAloM ke andara laTakatI huI svarNa kI mAlAoM aura gavAkSa kI AkRti kI ratnamAlAoM aura choTI choTI ghaNTikAoM (ghuMgharUoM) se yukta haiM yAvat he AyuSman zramaNa ! ve nAgadantaka bar3e bar3e gajadanta ke samAna kahe gaye haiN| una nAgadantakoM meM bahuta se rajatamaya chIMke kahe gaye haiM / una rajatamaya chIMkoM meM vaiDUryarana kI dhUpaghaTikAe~ (dhUpaniyA~) haiN| ve dhUpaghaTikAe~ kAle agara, zreSTha cIDa aura lobhAna ke dhUpa kI maghamaghAtI sugandha ke phailAva se manorama haiM, zobhana gaMdha vAle padArthoM kI gaMdha jaisI sugaMdha unase nikala rahI hai, ve sugandha kI TikA jaisI pratIta hotI haiN| ve apanI udAra (vistRta), manojJa aura nAka evaM mana ko tRpti dene vAlI sugaMdha se AsapAsa ke pradezoM ko vyApta karatI huI atIva suzobhita ho rahI haiN| 129. (3) vijayassa NaM dArassa ubhao pAsiM duhao NisIhiyAeM do do sAlabhaMjiyAparivADIo paNNattAo, 2 tAo NaM sAlabhaMjiyAo lIlaTThiyAo supaiTThiyAo sualaMkiyAo NANAgAravasaNao NANAmallapiNaddhio muTThigejjhamajjhAo AmelagajamalajuyalavaTTiabbhuNNayapINaraiyasaMThiyapaoharAo rattAvaMgAo asiyakesIo miuvisadapasatthalakkhaNasaMvellitaggasirayAo, IsiM asogavarapAdavasamuTThiyAo vAmahatthagahIyaggasAlAo IsiM addhacchikaDakkhaviddhiehiM lUsemANIo iva cakkhulloyaNalesAhiM aNNamaNNaM khijjamANIo iva puDhavipariNAmAo sAsayabhAvamavagayAo caMdANaNAo caMdavilAsiNIo caMdaddhasamaniDAlAo caMdAhiyasomadaMsaNAo ukkA iva ujjoemANIo vijjughaNamarIci - sUradippaMtateyaahiyayarasannikAsAo siMgArAgAracAruvesAo pAsAiyAo darisaNijjAo abhirUvAo paDirUvAo teyasA atIva atIva sobhemANIo sobhemANIo ciTThati / [129] (3) usa vijayadvAra ke donoM ora naiSedhikAoM meM do do sAlabhaMjikAoM (putaliyoM) kI paMktiyAM kahI gaI haiN| ve putaliyA~ lIlA karatI huI ( sundara aMgaceSTAe~ karatI huI) citrita kI gaI haiM, supratiSThita-sundara DhaMga se sthita kI gaI haiM, ye sundara vezabhUSA se alaMkRta haiM, ye raMgabiraMge kapar3oM se sajjita 1. kinhIM pratiyoM meM ' rayaNamaya' pATha hai| tadanusAra ratnamaya chIMke haiM. vRtti meM ratnamaya artha kiyA gayA hai| 2. vRtti ke anusAra sAlabhaMjikAoM ke varNana kA pATha isa prakAra hai-tAo NaM sAlabhaMjiyAo lIlaTThiyAo supayaTThiyAo sualaMkiyAo NANAviharAgavasaNAo rattAvaMgAo asiyakesIo miuvisayapasatthalakkhaNasaMvelliyaggasirayAo nAnAmalapiNaddhAo muTThigejjhamajjhAo AmelagajamalavaTTiyaabbhuNNayaraiyasaMThiyapayoharAo IsiM asogavarapAyavasamuTThiyAo...... / Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti : jambUdvIpa ke dvAroM kI saMkhyA] [373 haiM, aneka mAlAe~ unheM pahanAyI gaI haiM, unakI kamara itanI patalI hai ki muTThI meM A sakatI hai| unake payodhara (stana) samazreNika cucukayugala se yukta haiM, kaThina hone se golAkAra haiM, ye sAmane kI ora uThe hue haiM, puSTa haiM ataeva rati-utpAdaka haiM, ina putaliyoM ke netroM ke kone lAla haiM, unake bAla kAle haiM tathA komala haiM, vizada-svaccha haiM, prazasta lakSaNavAle haiM aura unakA agrabhAga mukuTa se AvRta hai| ye putaliyA~ azokavRkSa kA kucha sahArA liye hue khar3I haiM / vAmahasta se inhoMne azoka vRkSa kI zAkhA ke agrabhAga ko pakar3a rakhA hai| ye apane tirache kaTAkSoM se darzakoM ke mana ko mAno curA rahI haiN| paraspara ke tirache avalokana se aisA pratIta hotA hai ki mAno ye (eka dUsare ke saubhAgya ko sahana na karatI huI) eka dUsarI ko khinna kara rahI hoN| ye puttalikAe~ pRthvIkAya kA pariNAmarUpa haiM aura zAzvata bhAva ko prApta haiN| ina putaliyoM kA mukha candramA jaisA hai| ye candramA kI bhAMti zobhA detI haiM, Adhe candra kI taraha unakA lalATa hai, unakA darzana candramA se bhI adhika saumya hai, ulkA (mUla se vicchinna jAjvalyamAna agnipuMja-cinagArI) ke samAna ye camakIlI haiM, inakA prakAza bijalI kI pragAr3ha kiraNoM aura anAvRta sUrya ke teja se bhI adhika hai| unakI AkRti zRMgAra-pradhAna hai aura unakI vezabhUSA bahuta hI suhAvanI hai| ye prasannatA paidA karane vAlI, darzanIyA, abhirUpA aura pratirUpA haiN| ye apane teja se atIva atIva suzobhita ho rahI haiN| 129. (4) vijayassa NaM dArassa ubhao pAsiM duhao NisIhiyAe do do jAlakaDagA pnnnnttaa| te NaM jAlakaDagA savvarayaNAmayA acchA jAva pddiruuvaa| vijayassaNaMdArassa ubhao pAsiMduhao NisIhiyAe dodo ghaMTAparivADIo pnnnnttaao| tAsi NaMghaMTANaM ayameyArUvevaNNAvAse paNNatte, taM jahA-jaMbUNayamaIoghaMTAo, vairAmaIo lAlAo NANAmaNimayA ghaMTApAsagA, tavaNijjamaIo saMkalAo rayayAmaIo rjjuuo|taao NaM ghaMTAo ohassarAo mehassarAo haMsassarAo koMcassarAo NaMdissarAo NaMdighosAo sIhassarAo sIhaghosAo maMjussarAo maMjughosAo sussarAo sussaraNigghosAo te paese orAleNaM maNuNNeNaM kaNNamaNanivvuikareNaM saddeNa jAva cittuNti| vijayassa NaM dArassa ubhao pAsiM duhao NisIhiyAe do do vaNamAlAparivADIo pnnnnttaao|taaonnN vaNamAlAoNANAdumalayAkisalayapallavasamAulAo chappayaparabhuijjamANa kamalasobhaMtasassirIyAo pAsAiyAo0 te paese urAleNa jAva gaMdheNaM ApUremANIo jAva citttthti| [129] (4) usa vijayadvAra ke donoM tarapha do naiSedhikAoM meM do do jAlakaTaka (jAliyoM vAle ramya sthAna) kahe gaye haiN| ye jAlakaTaka sarvaratnamaya haiM, svaccha haiM yAvat pratirUpa haiN| usa vijayadvAra ke donoM tarapha do naiSedhikAoM meM do ghaMTAoM kI paMktiyAM kahI gaI haiN| una ghaMTAoM kA varNanaka isa prakAra hai-ve ghaMTAeM sone kI banI huI haiM, vajraratna kI unakI lAlAe~-laTakana haiM, aneka maNiyoM se bane hue ghaMTAoM ke pArzvabhAga haiM, tape hue sone kI unakI sAMkaleM haiM, ghaMTA bajAne ke lie khIMcI jAne vAlI rajju cAMdI kI banI huI hai| ina ghaMTAoM kA svara oghasvara hai-arthAt eka bAra bajAne para bahuta Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 ] [jIvAjIvAbhigamasUtra dera taka unakI dhvani sunAI par3atI hai / megha samAna gaMbhIra hai, haMsa ke svara ke samAna madhura hai, krauMca pakSI svara ke samAna komala hai, dundubhi ke svara ke tulya hone se nandisvara hai, bAraha prakAra ke bAghoM ke saMghAta ke svara jaisA hone se nandighoSa hai, siMha kI garjanA ke samAna hone se siMhasvara hai| una ghaMTAoM kA svara bar3A hI priya hone se maMjusvara hai, unakA ninAda bahuta pyArA hotA hai, ataeva maMjughoSa hai| una ghaMTAoM kA svara atyanta zreSTha hai, unakA svara aura nirghoSa atyanta suhAvanA hai| ye ghaMTAe~ apane udAra, manojJa evaM kAna aura mana ko tRpta karane vAle zabda se AsapAsa ke pradezoM ko vyApta karatI huI ati viziSTa zobhA se sampanna haiM / usa vijayadvAra kI donoM ora naiSedhikAoM meM do do vanamAlAoM kI katAra haiN| ye vanamAlAe~ aneka vRkSoM aura latAoM ke kisalayarUpa pallavoM - komala pattoM se yukta haiM aura bhramaroM dvArA bhujyamAna kamaloM se suzobhita aura sIka haiM / ye vanamAlAe~ prAsAdIya, darzanIya, abhirUpa aura pratirUpa haiM tathA apanI udAra, manojJa aura nAka tathA mana ko tRpti dene vAlI gaMdha se AsapAsa ke pradeza ko vyApta karatI huI atIva atIva zobhita hotI huI sthita haiN| 130. vijayassa NaM dArassa ubhao pAsiM duhao NisIhiyAe do do pagaMThagA paNNattA / te NaM pagaMThagA cattAri joyaNAI AyAmavikkhaMbheNaM do joyaNAI bAhalleNaM savvavairAmayA acchA jAva paDirUvA / siM NaM pagaMThagANaM uvariM patteyaM patteyaM pAsAyavaDiMsagA paNNattA / te NaM pAsAyavaDiMgA cattAri joyaNAI uDDuM uccatteNaM do joyaNAI AyAmavikkhaMbheNaM abbhuggayamUsiyapahasitAviva vivihamaNirayaNabhatticittA vAuyavijayavejayaMtI paDAga - chattAichattakaliyA tuMgA gaganatalamaNulihaMtasiharA ' jAlaMtararayaNapaMjarummilitavva maNikaNagathrubhiyAgA viyasiyasayapattapoMDarIya tilaka - rayaNaddhacaMdacittA NANAmaNimayadAmAlaMkiyA aMto ya bAhi ya sahA tavaNijjaruilavAluyApatthaDagA suhaphAsA sassirIyarUvA pAsAIyA darisaNijjA abhinavA paDirUvA / tesiM NaM pAsAyavaDiM sagANaM ulloyA paumalayA jAva sAmalayAbhatticittA savvatavaNijjamayA acchA jAva paDirUvA / tesiM NaM pAsAyavaDiMsagANaM patteyaM patteyaM aMto bahusamaramaNijje bhUmibhAge paNNatte; se jahANAmae AliMgapukkhare i vA jAva maNihiM uvasobhie / maNINa gaMdho vaNNo phAso ya neyavvo / siMNaM bahusamaramaNijANaM bhUmibhAgANaM bahumajjhadesabhAe patteyaM patteyaM maNipeDhiyAo paNNattAo / tAo NaM maNipeDhiyAo joyaNaM AyAmavikkhaMbheNaM addhajoyaNaM bAhalleNaM savvarayaNAmaIo jAva pddiruuvaao| 1. 'gaganatalamabhilaMghamANasiharA' ityapi pAThaH / Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti: jambUdvIpa ke dvAroM kI saMkhyA ] tAsiM NaM maNipeDhiyANaM uvariM patteyaM patteyaM sIhasaNe paNNatte / tesiM NaM sIhAsaNANaM ayameyArUve vaNNAvAse paNNatte, taM jahA - rayayAmayA sIhA tavaNijjamayA cakkavAlA sovaNNiyA pAdA NANAmaNimayAiM pAyasIsagAI jaMbUNadamayAiM gattAiM vairAmayA saMdhI nAnAmaNimae vecce / te NaM sIhAsaNA IhAmiya-usabha jAva paumalayabhatticittA sasArasArovaiyavivihamaNirayaNapAdapIDhA accharagamiumasUraganavatayaku saMtaliccasIhake sara paccutthayAbhirAmA uvaciyakhomadugullaya paDicchAyaNA suviraiyara yattANA rattaM suyasaMvuyA surammA AINagabUraNavaNIyatUlamauyaphAsA mauyA pAsAIyA darisaNijjA abhiruvA paDirUvA / 1 [ 375 tesiM NaM sIhAsaNANaM uppiM patteyaM patteyaM vijayase paNNatte / te NaM vijayasA seyA saMkhakuMdadagarayaamayamahiyapheNapuMjasannikAsA savvarayaNAmayA acchA jAva paDirUvA / tesiM NaM vijayadUsANaM bahumajjhadesabhAe patteyaM patteyaM vairAmayA aMkusA paNNattA / tesu NaM vairAmaesu aMkusesu patteyaM patteyaM kuMbhikA muttAdAmA paNNattA / te NaM kuMbhikA muttAdAmA annehiM cauhiM cauhiM tadaddhuccappamANamettAhiM arddhakuMbhikkehiM muttAdAmehiM savvao samaMtA saMparikkhittA / te NaM dAmA tavaNijjalaMbUsagA suvaNNapayaragamaMDiyA jAva ciTThati / tesiM NaM pAsAvaDiMsagANaM uppiM bahave aTThaTThamaMgalagA paNNattA sotthiya taheva jAva chattA / 130. usa vijayadvAra ke donoM tarapha donoM naiSedhikAoM meM do prakaNThaka 1 (pIThavizeSa) kahe gaye haiN| ye prakaNThaka cAra yojana ke lambe-caur3e aura do yojana kI moTAI vAle haiN| ye sarva vajraratna ke haiM, svaccha haiM yAvat pratirUpa (manojJa) haiN| ina prakaNThakoM ke Upara alaga-alaga prAsAdAvataMsaka ( prAsAdoM ke bIca meM mukuTarUpa prAsAda) kahe gaye haiN| ye prAsAdAvataMsaka cAra yojana ke UMce aura do yojana ke lambe-caur3e haiM / ye prAsAdAvataMsaka cAroM tarapha se nikalatI huI aura saba dizAoM meM phailatI huI prabhA se ba~dhe hue hoM aise pratIta hote haiM athavA cAroM tarapha se nikalatI huI zveta prabhApaTala se ha~sate hue-se pratIta hote haiM / ye vividha prakAra kI maNiyoM aura ratnoM kI racanAoM se vividha rUpa vAle haiM athavA vividha ratnoM kI racanAoM se Azcarya paidA karane vAle haiN| ve vAyu se kampita aura vijaya kI sUcaka vaijayantI nAma kI patAkA, sAmAnya patAkA aura chatroM para chatra se zobhita haiM, ve U~ce haiM, unake zikhara AkAza ko chU rahe haiM athavA AsamAna ko lAMgha rahe haiN| unakI jAliyoM meM ratna jar3e hue haiM, ve AvaraNa se bAhara nikalI huI vastu kI taraha naye neye lagate haiM, unake zikhara maNiyoM aura sone ke haiM, vikasita zatapatra, puNDarIka, tilakaratna aura ardhacandra ke citroM se citrita haiM, nAnA prakAra kI maNiyoM kI mAlAoM se alaMkRta haiM, andara aura bAhara se zlakSNa - cikane haiM, tapanIya svarNa kI bAlukA inake AMgana meM bichI huI hai| inakA sparza atyanta sukhadAyaka hai| inakA rUpa lubhAvanA hai| ye prAsAdAvataMsaka prAsAdIya, darzanIya, abhirUpa aura pratirUpa haiM / una prAsAdAvataMsakoM ke UparI bhAga padmalatA, azokalatA yAvat zyAmalatA ke citroM se citrita haiM 1. 'prakaNThau pIThavizeSau ' iti mUlaTIkAkAraH / cUrNikArastu evamAha - AdarzavRttauparyantAvanatapradezau pIThau prakaNThAviti / Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 ] aura ve sarvAtmanA svarNa ke haiM / ve svaccha, cikane yAvat pratirUpa haiM / una prAsAdAvataMsakoM meM alaga-alaga bahuta sama aura ramaNIya bhUmibhAga hai| vaha bhUmibhAga mRdaMga para car3he hue carma ke samAna samatala hai yAvat maNiyoM se upazobhita hai| yahA~ maNiyoM ke gandha, varNa aura sparza kA varNana pUrvavat kahanA cAhie / [jIvAjIvAbhigamasUtra una ekadama samatala aura ramaNIya bhUmibhAgoM ke ekadama madhyabhAga meM alaga- alaga maNipIThikAe~ kahI gaI haiN| ve maNipIThikAe~ eka yojana kI lambI-caur3I aura Adhe yojana kI moTAI vAlI haiN| ve sarvaratnamayI yAvat pratirUpa haiN| una maNipIThikAoM ke Upara alaga-alaga siMhAsana kahe gaye haiM / una siMhAsanoM kA varNana isa prakAra kahA gayA hai - una siMhAsanoM ke siMha rajatamaya haiM, svarNa ke unake pAye haiM, tapanIya svarNa ke pAyoM ke adhaH pradeza haiM, nAnA maNiyoM ke pAyoM ke UparI bhAga haiM, jaMbUnada svarNa ke unake gAtra (IseM) haiM, vajramaya unakI saMdhiyAM haiM, nAnA maNiyoM se unakA madhyabhAga 2 bunA gayA hai| ve siMhAsana IhAmRga, vRSabha yAvat padmalatA Adi kI racanAoM se citrita haiM, pradhAna- pradhAna vividha maNiratnoM se unake pAdapITha upacita (zobhita) haiM, una siMhAsanoM para mRdu sparzavAle Astaraka (AcchAdana, astara) yukta gadde jinameM navIna chAlavAle mulAyama-mulAyama darbhAgra (ba) aura atikomala kesara bhare haiM, biche hone se ve sundara laga rahe haiM, una gaddoM para belabUToM se yukta sUtI vastra kI cAdara (palaMgaposa) bichI huI hai, unake Upara dhUla na lage isalie rajastrANa lagAyA huA hai / ramaNIya lAla vastra se AcchAdita haiM, suramya haiM, Ajanika ( mRgacarNa), ruI, bUra vanaspati, makkhana aura arkatUla ke samAna mulAyama sparzavAle haiM / ve siMhAsana prAsAdIya, darzanIya, abhirUpa aura pratirUpa haiN| una siMhAsanoM ke Upara alaga-alaga vijayadRSya (vastravizeSa) kahe gaye haiM / ve vijayadRSya sapheda haiM, zaMkha, kuMda (mogare kA phUla ), jalabindu, kSIrodadhi ke jala ko mathita karane se uThane vAle phenapuMja ke samAna (zveta) haiM, suvarNaratnamaya haiM, svaccha haiM yAvat pratirUpa haiM / vijayadRSyoM ke ThIka madhyabhAga meM alaga-alaga vajramaya aMkuza (huka tulya) kahe gaye haiN| una vajramaya aMkuzoM meM alaga alaga kuMbhikA (magadhadezaprasiddhapramANa vizeSa ) pramANa motiyoM kI mAlAe~ laTaka rahI haiN| ve kuMbhikApramANa muktAmAlAe~ anya unase AdhI U~cAI vAlI ardhakuMbhikA pramANa cAra cAra motiyoM kI mAlAoM se saba ora se veSThita haiM / una muktAmAlAoM meM tapanIya svarNa ke laMbUsaka (peNDala) haiM, ve svarNa ke prataraka se maMDita haiM yAvat zrI se atIva atIva suzobhita haiN| una prAsAdAvataMsakoM ke Upara ATha-ATha maMgala kahe gaye haiM, yathA - svastika yAvat chatra / 131. ( 1 ) vijayassa NaM dArassa ubhao pAsiM duhao NisIhiyAe do do toraNA paNNattA, 1. TIkA meM 'aTThajoyaNabAhalleNaM' 'aSTa yojanAni bAhalyena' pATha hai| 2. 'vecvaM' vyUtaM vAnamityarthaH / Aha ca cUrNikRt ' vecce vANakkateNaM' / Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatIya pratipatti: jambUdvIpa ke dvAroM kI saMkhyA] [377 teNaM toraNA NANAmaNimayA taheva jAva aTThaTThamaMgalagAya chttaatichttaa|tesiNnnN toraNANaM purao do do sAlabhaMjiyAo paNNattAo,jahevaNaM heTThA thev|tesiNnnNtornnaannN puraodo do nAgadaMtagA paNNattA, te NaM NAgadaMtagA muttAjAlarusiyA thev| tesu NaM NAgadaMtaesu bahave kiNhe suttavaTTavagdhAritamalladAmakalAvA jAva cittuNti| tesiMNaMtoraNANaM purao do do hayasaMghADagA paNNattA savvarayaNAmayA acchA jAva pddiruuvaa| evaM paMtIo, vIhIo, mihuNagA; do do paumalayAo jAva pddiruuvaao|tesiNnnNtornnaannN purao akkhayasovatthiyA savvarayaNAmayA acchA jAva pddiruuvaa| tesiM NaM toraNANaM purao do do caMdaNakalasA varakamalapaiTThANA taheva savvarayaNAmayA jAva paDirUvA samaNAuso ! tesiMNaMtoraNANaM purao do do bhiMgAragA paNNattA, varakamalapaiTThANA jAva savvarayaNAmayA acchA jAva paDirUvA mahayA mahayA mattagayamuhAgiisamANA paNNattA samaNAuso ! tesiM NaM toraNANaM purao do do AyaMsagA paNNattA, tesiM NaM AyaMsagANaM ayameyArUve vaNNAvAse paNNatte, taM jahA-tavaNijjamayA pagaMThagA veruliyamayA charuhA ( thaMbhayA), vairAmayA varaMgANANAmaNimayA valakkhA aMkamayA maMDalA aNogghasiyanimmalAsAe chAyAe savvao ceva samaNubaddhA caMdamaMDalapaDiNikAsA mahayA mahayA addhakAyasamANA paNNattA samaNAuso ! tesiM Na toraNANaM purao do do vairaNAbhe 1 thAle paNNatte; te NaM thAlA acchaticchaDiyasAlitaMdulanahasaMdaTTha bahupaDipuNNA iva ciTuMti savvajaMbUNadamayA acchA jAva paDirUvA mahayA mahayA rahacakkasamANA samaNAuso ! tesiM NaM toraNANaM purao do do pAtIo pnnnnttaao| tAo NaM pAtIo acchodayapaDihatthAo NANAvihapaMcavaNNassa phalaharitagassa bahupaDipuNNAo viva ciTuMti savvarayaNAmaIo jAva paDirUvAo mahayA mahayA gokaliMjagacakkasamANAo paNNattAo samaNAuso! __ [131] (1) usa vijayadvAra ke donoM ora donoM naiSadhikAoM meM do do toraNa kahe gaye haiN| ve toraNa nAnA maNiyoM ke bane hue haiM ityAdi varNana pUrvavat jAnanA cAhie yAvat una para ATha-ATha maMgaladravya aura chatrAtichatra haiN| una toraNoM ke Age do do zAlabhaMjikAe~ (puttaliyAM) kahI gaI haiN| jaisA varNana una zAlabhaMjikAoM kA pUrva meM kiyA gayA hai, vaisA hI yahA~ kaha lenA caahie| una toraNoM ke Age do do nAgadaMtaka (khUTiyAM) haiN| ve nAgadaMtaka muktAjAla ke andara laTakatI huI mAlAoM se yukta haiM Adi varNana pUrvavat jAnanA caahie| una nAgadaMtakoM meM bahuta sI kAle sUta meM gUMthI huI vistRta puSpamAlAoM ke samudAya haiM yAvat ve atIva zobhA se yukta haiN| una toraNoM ke Age do do ghor3o ke jor3e (saMghATaka) kahe gaye haiM jo sarvaratnamaya haiM, svaccha haiM yAvat 1. 'vairAmae thAle' aisA pATha bhI kahIM kahIM hai / vajraratna ke thAla haiN| Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [jIvAjIvAbhigamasUtra pratirUpa haiN| isI prakAra hayoM (ghor3oM) kI paMktiyA~ (eka dizA meM jo katAreM hotI haiM) aura hayoM kI vIthiyA~ (AjU-bAjU kI katAreM) aura hayoM ke mithunaka (strI-puruSa ke jor3e) bhI haiN| una toraNoM ke Age do do padmalatAe~ citrita haiM yAvat ve pratirUpa haiN| una toraNoM ke Age akSata ke svastika citrita haiM jo sarvaratnamaya haiM, svaccha haiM yAvat pratirUpa haiM / 378 ] una toraNoM ke Age do do candanakalaza kahe gaye haiN| ve candanakalaza zreSTha kamaloM para pratiSThita haiM Adi pUrvavat varNana jAnanA cAhie yAvat he AyuSman zramaNa ! ve sarvaratnamaya haiM yAvat pratirUpa haiN| una toraNoM ke Age do do bhRMgAraka (jhArI) kahe gaye haiM / ye bhRMgAraka zreSTha kamaloM para pratiSThita haiM yAvat sarvaratnamaya, svaccha yAvat pratirUpa haiM aura he AyuSman zramaNa ! ve bhRMgAraka bar3e bar3e aura matta hAthI ke mukha kI AkRti vAle haiN| una toraNoM ke Age do do Adarzaka (darpaNa) kahe gaye haiN| una AdarzakoM kA varNanaka isa prakAra hai- ina darpaNoM ke prakaNThaka (pIThavizeSa) tapanIya svarNa ke bane hue haiM, inake stambha (jahA~ se darpaNa muTThI meM pakar3A jAtA hai vaha sthAna) baiDUryarala ke haiM, inake varAMga (gaNDa-phrema) vajraratnamaya haiM, inake valakSa (sAMkalarUpa avalambana) nAnA maNiyoM ke haiM, inake maNDala (jahA~ pratibimba par3atA hai) aMka ratna ke haiN| ye darpaNa anavagharSita ( mAMje binA hI - svAbhAvika) aura nirmala chAyA - kAnti se yukta haiM, candramaNDala kI taraha golAkAra haiN| he AyuSman zramaNa / ye darpaNa bar3e-bar3e aura darzaka kI AdhI kAyA ke pramANa vAle kahe gaye haiN| una toraNoM ke Age do-do vajranAbha ' sthAla kahe gaye haiN| ve sthAla svaccha, tIna bAra sUpa Adi se phaTakAra kara sApha kiye hue aura mUsalAdi dvArA khaMDe hue zuddha sphaTika jaise cAvaloM se bhare hue hoM, aise pratIta hote haiN| ve saba svarNamaya haiM, svaccha haiM yAvat pratirUpa haiN| he AyuSman zramaNa ! ve sthAla bar3e bar3e ratha ke cakra ke samAna kahe gaye haiN| una toraNoM ke bhAge do-do pAtriyAM kahI gaI haiN| ye pAtriyAM svaccha jala se paripUrNa haiN| nAnAvidha pAMca raMga ke hare phaloM se bharI huI hau- aisI pratIta hotI haiM (sAkSAt jala yA phala nahIM hai, kintu vaisI pratIta hotI haiN| ve pRthvIpariNAmasvarUpa aura zAzvata haiN| kevala baisI upamA dI gaI hai|) ve sthAla sarvaratnamaya yAvat pratirUpa haiM aura bar3e-bar3e gokaliMjara (bAMsa kA TopalA athavA ) cakra ke samAna kahe gaye haiN| 139. ( 1 ) tesiM NaM toraNANaM purao do do supatiTThagA paNNattA / te NaM supatiTThagA NANAviha (paMcavaNNa) pasAhaNagarbhaDaviraciyA sabbIsahipaDipuNNA savvarayaNAmayA acchA jAva paDilA / piNaM toraNANaM purabhI do do maNIguliyAo paNNattAo, tAsu NaM maNoguliyAsu bahave suvaNNa-ruppAmagrA phalagA pnnnnttaa| tesu NaM sucapaNarupyAmaesu phalagesu bahave va rAmayA NAgadaMtagA 1. vRtti meM 'vajranAbha sthAla' kahA hai| anyatra 'vairAmae thAle' aisa pATha hai| Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti : jambUdvIpa ke dvAroM kI saMkhyA] [379 muttAjAlaMtararusitA hema jAva gayadaMta samANA pnnnnttaa| tesu NaM vairAmaesa nAgadataesu bahave rapayAmayA sikkayA ssssnnaattaa| tesu NaM rayayAmAesu sikkaesu bahabe vAyakaragA pnnnnttaa| te vAyakaragA kiNhasuttasikkagabatthiyA jAva sukkilasusasikkagavatthiyA savve gheruliyAmayA acchA jAca pddiruuvaa| tesiM Na toraNANaM purao do-do cittA rayaNakaraMDagA pnnnnttaa| se jahANAmae rapaNo cAuraMtacakkavaTTissa citte rayaNakaraMDe veruliyamaNiphAliya par3alapaccoyaDe sAe pabhAe paese sadhyao samatA obhAsai ujjauber3a tAvei pabhAser3a, evAmeva te cittarayaNakaraMDagA papaNattA beruliSapar3alapaccoyADasAe pabhAe te paese savvao samaMtA obhaasei| tesiMNaM toraNA purao do do hayakaMThagA jAba do do usabhakaMThagA paNpAttA savvarayaNAmayA acchA jAva pddiruuvaa| tesu NaM hayakaMThaesu jAva usabhakaThaesu do do puSphacaMgerIo, evaM mallagaMdhacupapAvatthAbharaNacaMgarIo siddhatthacaMgerIo lomahatthacaMgerIo savvarayaNAmaIo acchAo jAba pddiruuvaao| tesiM the toraNANaM purao do do puSphapar3alAI jAva lomahatthapaDalAI savvarayaNAmayAI jAba pddiruuvaaii| tesiMNaM toraNANaM purao dI do sIhAsaNAI pnnnnttaaii| tesiMNaM sIhAsaNANaM ayameyArUve vapaNAkhAse paNaNate taheva jAba pAsAIyA 4 / tesiM the torapANaM purao do do ruppacchadA chattA paNNattA, te NaM chattA berulipabhisaMtavimaladaMDAjaMbUpAyakanikA bairasaMdhI muttAjAlaparigayA aTThasahassavarakaMcaNasalAgA daharamalagrasugaMdhI sabboDaasurabhisIyalacchAyA maMgalabhatticittA caMdAgIrovamA vttttaa| tersi NaMtoraNArNa purao do do cAmarAo pnnnnttaao|taaonnNcaamraao'cNdppbhvirberuliy-naanaamnnirynnkhciydNddaao saMkhaMka-kuMda-dagaraya-amayamahiya-pheNapuMjasapiNakAsAo suhumarayayadIhabAlAo savvarayaNAmayAo acchAo jAva pddiruuvaao| taisiM Na toraNANaM purao do do tillasamuggA koTThasamuggA pattasamuggA cIyasamuggA taparasamuggA elAsamuggA hariyAlasamuggA maNosilAsamuggA aMjaNasamuggA savvarayaNAmayA acchA jAva pddilyaa| [131] (2) una toraNoM ke Age vo dI supratiSThaka (zRMgAradAna) kahe gaye haiN| ve supratiSThakka nAnA prakAra ke pAMca varNoM kI prasAdhana-sAmagrI aura sarva auSadhiyoM se paripUrNa lagate haiM, ve sarvaratnamaya, svaccha yAvat pratirUpa haiN| 1. NANAmaNikaNagarayaNavimalamaharihatavadhijjujjala vicittadaMDAo cilliyAo iti pAThAntaram / Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 ] [jIvAjIvAbhigamasUtra una toraNoM ke Age do do manogulikA 1 (pIThikA) kahI gaI haiN| una manogulikAoM meM bahute se sone-cAMdI ke phalaka (paTiye) haiN| una sone-cAMdI ke phalakoM meM bahuta se vajramaya nAgadaMtaka (khUTiyAM) haiN| ye nAgadaMtaka muktAjAla ke andara laTakatI huI mAlAoM se yukta haiM yAvat hAthI ke dAMta ke samAna kahI gaI haiN| una vajramaya nAgadaMtakoM meM bahuta se cAMdI ke sIke kahe gaye haiN| una cAMdI ke sIMkoM meM bahuta se vAtakaraka (jalazUnya ghar3e) haiN| ye jalazUnya ghar3e kAle sUtra ke bane hue Dhakkana se yAvat sapheda sUtra ke bane hue Dhakkana se AcchAdita haiN| ye saba vaiDUryamaya haiM, svaccha haiM, yAvat pratirUpa haiN| una toraNoM ke Age do do citravarNa ke ratnakaraNDaka kahe gaye haiN| jaise-kisI cAturanta (cAroM dizAoM kI pRthvI paryanta) cakravartI kA nAnA maNimaya hone se nAnAvarNa kA athavA AzcaryabhUta ratnakaraNDaka jisa para vaiDUryamaNi aura sphaTika maNiyoM kA Dhakkana lagA huA hai, apanI prabhA se usa pradeza ko saba ora se avabhAsita karatA hai, udyotita karatA hai, pradIpta karatA hai, prakAzita karatA haiM, isI taraha ve vicitra ratnakaraMDaka vaiDaryaratna ke Dhakkana se yukta hokara apanI prabhA se usa pradeza ko saba ora se avabhAsita karate haiN| una toraNoM ke Age do do hayakaMThaka 2 (ratnavizeSa) yAvat do do vRSabhakaMThaka kahe gaye haiN| ve sarvaratnamaya, svaccha yAvat pratirUpa haiN| una hayakaMThakoM meM yAvat vRSabhakaMThakoM meM do do phUloM kI caMgeriyA~ (chAbar3iyA~) kahI gaI haiN| isI taraha mAlyoM-mAlAoM, gaMdha, cUrNa, vastra evaM AbharaNoM kI do-do caMgeriyA~ kahI gaI haiN| isI taraha siddhArtha (sarasoM) aura lomahastaka (mayUrapiccha) caMgeriyA~ bhI do-do haiN| ye saba sarvaratnamaya haiM, svaccha haiM yAvat pratirUpa haiN| una toraNoM ke Age do-do puSpa-paTala yAvat do-do lomahasta-paTala kahe gaye haiM, jo sarvaratnamaya haiM yAvat pratirUpa haiN| una toraNoM ke Age do-do siMhAsana haiN| una siMhAsanoM kA varNanaka isa prakAra hai Adi varNana pUrvavat jAnanA cAhie yAvat ve prAsAdIya, darzanIya, abhirUpa aura pratirUpa haiN| una toraNoM ke Age cAMdI ke AcchAdana vAle chatra kahe gaye haiN| una chatroM ke daNDa vaiDUryamaNi ke haiM, camakIle aura nirmala haiM, unakI karNikA (jahA~ tAniyA~ tAra meM piroyI rahatI hai) svarNa kI hai, unakI saMdhiyA~ vajraratna se pUrita haiM, ve chatra motiyoM kI mAlAoM se yukta haiN| eka hajAra ATha zalAkAoM (tAniyoM) se yukta haiM, jo zreSTha svarNa kI banI huI haiM / kapar3e se chane hue candana kI gaMdha ke samAna sugandhita aura sarvaRtuoM meM sugandhita rahane vAlI unakI zItala chAyA hai| una chatroM para nAnA prakAra ke maMgala citrita haiM aura ve candramA ke AkAra ke samAna gola haiN| ___ una toraNoM ke Age do-do cAmara kahe gaye haiN| ve cAmara candrakAntamaNi, vajramaNi, vaiDUryamaNi Adi 1. manogulikapIThiketi muulttiikaayaam| 2. 'hayakaNThau hayakaNThapramANau ratnavizeSau' iti mUlaTIkAyAm Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti: jambUdvIpa ke dvAroM kI saMkhyA ] nAnA maNiratnoM se jaTita daNDa vAle haiM / (jinake daNDa nAnA prakAra kI maNiyoM, svarNa, ratnoM se jaTita haiM, vimala haiM, bahumUlya svarNa ke samAna ujjvala evaM citrita haiM, camakIle haiM) ve cAmara zaMkha, aMkaratna kuMda (mogare ke phUla) dagaraja (jalakaNa) amRta (kSIrodadhi) ke mathita phenapuMja ke samAna zveta haiM, sUkSma aura rajata ke lambe-lambe bAla vAle haiM, sarvaratnamaya haiM, svaccha haiM, yAvat pratirUpa haiN| [381 una toraNoM ke Age do-do tailasamudgaka ' ( AdhAravizeSa) koSTasamudgaka, patrasamudgaka, coyasamudgaka, tagarasamudgaka, ilAyacIsamudgaka, haritAlasamudgaka, hiMgulusamudgaka, manaHzilAsamudgaka aura aMjanasamudgaka haiN| (sarva sugaMdhita dravya haiN| inake rakhane ke AdhAra ko samudgaka kahate haiM / ) ye sarva samudgaka sarvaratnamaya haiM svaccha haiM yAvat pratirUpa haiN| 132. vijae NaM dAre aTThasayaM cakkajjhayANaM aTThasayaM migajjhayANaM aTThasayaM garuDajjhayANaM (aTThasayaM vigajjhayANaM) aTThasayaM ruruyajjhayANaM aTThasayaM chattajjhayANaM aTThasayaM picchajjhayANaM aTThasayaM sauNijjhayANaM aTThasayaM sIhajjhayANaM aTThasayaM usabhajjhayANaM aTThasayaM seyANaM cauvisANANaM NAgavarakeUNaM evAmeva sapuvvAvareNaM vijayadAre ya asIyaM keusahassaM bhavatItimakkhAyaM / vijae NaM dAre Nava bhomA paNNattA / tesiM NaM bhomANaM aMto bahusamaramaNijjA bhUmibhAgA pattA jAva maNINaM phAso / tesiM NaM bhomANaM uppiM ulloyA paumalayA jAva sAmalatAbhatticittA jAva savvatavaNijjamayA acchA jAva paDirUvA / saMbhamANaM bahumajjhadesabhAe je se paMcame bhome tassa NaM bhomassa bahumajjhadesabhAe ettha NaM ege mahaM sIhAsaNe pnnnntte| sIhAsaNavaNNao vijayadUse jAva aMkuse jAva dAmA ciTThati / tassa NaM sIhAsaNassa avaruttareNaM uttareNaM uttarapuratthimeNaM ettha NaM vijayassa devassa caunhaM sAmANiyasahassANaM cattAri bhaddAsaNasAhassIo paNNattAo / tassa NaM sIhAsaNassa puracchimeNaM ettha NaM vijayassa devassa cauNhaM aggamahisINaM saparivArANaM cattAri bhaddAsaNA paNNattA / tassa NaM sIhAsaNassa dAhiNapuratthimeNaM ettha NaM vijayassa devassa abdhiMtariyAe parisAe aTThaNhaM devasAhassINaM aTThaNhaM bhaddAsaNasAhassIo paNNattAo / tassa NaM sIhAsaNassa dAhiNeNaM vijayassa devassa majjhimAe parisAe dasaNhaM devasAhassINaM dasa bhaddAsaNasAhassIo paNNattAo / tassa NaM sIhAsaNassa dAhiNapaccatthimeNaM ettha NaM vijayassa devassa bAhiriyAe bArasaNhaM devasAhassINaM bArasabhaddAsaNasAhassIo paNNattAo / tassa NaM sIhAsaNassa paccatthimeNaM ettha NaM vijayassa devassa sattaNhaM aNiyAhivaINaM satta bhaddAsaNA paNNattA / tassa NaM sIhAsaNassa puratthimeNaM dAhiNeNaM paccatthimeNaM uttareNaM ettha NaM vijayassa devassa solasa AyarakkhadevasAhassINaM solasa bhaddAsaNasAhassIo paNNattAo, 1. 'tailasamudgakau sugaMdhitatailAdhAravizeSau ' iti vRttiH / 2. tello koThasamuggA patte coe ya tagara elA ya / hariyAle hiMgulae maNosilA aMjaNasamaggo / ' saMgrahaNI gAthA / Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 ] [jIvAjIvAbhigamasUtra taM jahA - puratthimeNaM cattAri sAhassIo evaM causuvi jAva uttareNaM cattAri saahssiio| avasesesu bhomesu patteyaM patteyaM bhahAsaNA paNNattA / [132] usa vijayadvAra para eka sau ATha cakra se aMkita dhvajAe~, eka sau ATha mRga se aMkita dhvajAe~, eka sau ATha garuDa se aMkita dhvajAe~, (eka sau ATha vRka ' ( bheDiyA) se aMkita dhvajAe~), eka sau ATha ruru (mRgavizeSa ) se aMkita dhvajAe~, eka sau ATha chatrAMkita dhvajAe~, eka sau ATha piccha se aMkita dhvajAe~, eka sau ATha zakuniM (pakSI) se aMkita dhvajAe~, eka sau ATha siMha se aMkita dhvajAe~, eka sau ATha vRSabha se aMkita dhvajAe~ aura eka sau ATha sapheda cAra dAMta vAle hAthI se aMkita dhvajAe~,isa prakAra Age-pIche saba milAkara eka hajAra assI dhvajAe~ vijayadvAra para kahI gaI haiN| (aisA maine aura anya tIrthakaroM ne kahA hai / ) usa vijayadvAra ke Age nau bhauma (viziSTasthAna) kahe gaye haiN| una bhaumoM ke andara ekadama samatala aura ramaNIya bhUmibhAga kahe gaye haiM, ityAdi varNana pUrvavat yAvat maNiyoM ke sparza taka jAnanA caahie| una bhaumoM kI bhItarI chata para padmalatA yAvat zyAmalatAoM ke vividha citra bane hue haiM, yAvat ve svarNa ke haiM, svaccha haiM yAvat pratirUpa haiM / una bhaumoM ke ekadama madhyabhAga meM jo pAMcavAM bhauma hai usa bhauma ke ThIka madhyabhAga meM eka bar3A siMhAsana kahA gayA hai, usa siMhAsana kA varNana, devadUSpa kA varNana yAvat vahA~ aMkuzoM meM mAlAe~ laTaka rahI haiM, yaha saba pUrvavat kahanA caahie| usa siMhAsana ke pazcima-uttara (vAyavyakoNa) meM, uttara meM, uttarapUrva (IzAnakoNa) meM vijayadeva ke cAra hajAra sAmAnika devoM ke cAra hajAra bhadrAsana kahe gaye haiN| usa siMhAsanaM pUrva meM vijayadeva kI cAra saparivAra agramahiSiyoM ke cAra bhadrAsana kahe gaye haiN| usa siMhAsana ke dakSiNapUrva meM (AgneyakoNa meM) vijayadeva kI Abhyantara parSadA ke ATha hajAra devoM ke ATha hajAra bhadrAsana kahe gaye haiM / usa siMhAsana ke dakSiNa meM vijayadeva kI madhyama parSadA ke dasa hajAra devoM ke dasa hajAra bhadrAsana kahe gaye haiM / usa siMhAsana ke dakSiNa-pazcima (naiRtyakoNa) meM vijayadeva kI bAhya parSadA ke bAraha hajAra devoM ke bAraha hajAra bhadrAsana kahe gaye haiM / usa siMhAsana ke pazcima meM vijayadeva ke sAta anIkAdhipatiyoM ke sAta bhadrAsana kahe gaye haiM / usa siMhAsana ke pUrva meM, dakSiNa meM, pazcima meM aura uttara meM vijayadeva ke solaha hajAra AtmarakSaka devoM ke solaha hajAra siMhAsana haiM / pUrva meM cAra hajAra, isI taraha cAroM dizAoM meM cAra-cAra hAjara yAvat uttara meM cAra hajAra siMhAsana kahe gaye haiM / bhaumoM meM pratyeka meM bhadrAsana kahe gaye haiM / (ye bhadrAsana - sAmAnikAdi deva parivAroM se rahita jAnane cAhie / ) 1. vRtti meM vRka se aMkita pATha nahIM hai| vahA~ ruru se aMkita pATha mAnya kiyA gayA hai| kinhIM pratiyoM meM 'ruru' pATha nahIM hai| kahI donoM haiN| ina donoM meM se eka ko svIkAra karane se hI kula saMkhyA 1080 hotI hai| - sampAdaka Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti: jambUdvIpa ke dvAroM kI saMkhyA ] 133. vijayassa NaM dArassa uvarimAgArA solasavihehiM rayaNehiM unasobhitA, taM jahArayaNehiM veruliehiM jAva riTThehiM / vijayassa NaM dArassa uppiM bahave aTThaTThamaMgalagA paNNattA, taM jahA- sotthiya - sirivaccha jAva dappaNA savvarayaNAmayA acchA jAva paDirUvA / vijayassa NaM dArassa uppiM bahave kaNhacAmarajjhayA jAva savvarayaNAmayA acchA jAva pddiruuvaa| vijayassa NaM dArassa uppiM bahave chattAichattA taheva / [383 [133] usa vijayadvAra kA UparI AkAra (uttarAMgAdi) solaha prakAra ke ratnoM se upazobhita hai| jaise vajraratra, vaiDUryarala, yAvat riSTaratna / ' usa vijayadvAra para bahuta se ATha-ATha maMgala - svastika, zrIvatsa yAvat darpaNa kahe gaye haiN| ye sarvaratnamaya svaccha yAvat pratirUpa haiM / usa vijayadvAra ke Upara bahuta se kRSNa cAmara ke cihna se aMkita dhvajAe~ haiM / yAvat ve dhvajAe~ sarvaratnamaya, svaccha yAvat pratirUpa haiN| usa vijayadvAra ke Upara bahuta se chatrAtichatra kahe gaye haiM / ina sabakA varNana pUrvavat jAnanA cAhie / 134. se keNaTTeNaM bhaMte ! evaM vuccai vijae NaM dAre vijae NaM dAre ? goyamA ! vijae NaM dAre vijae NAma deve mahiDDhIe mahajjuIe jAva mahANubhAve paliovamaTThie parivasati / se NaM tattha cauNhaM sAmANiyasAhassINaM, cauNhaM aggamahisINaM saparivArANaM, tiNhaM parisANaM, sattaNhaM ANiyANaM sattaNhaM ANiyAhivaINaM, solasaNhaM AyarakkhadevasAhassINaM, vijayassa NaM dArassa vijayAe rAyahANIe, aNNesiM ca bahUNaM vijayAe rAyahANIe vatthavvagANaM devANaM devINa ya AhevaccaM jAva divvAiM bhogabhogAI bhuMjamANe viharai / seTTe goyamA ! evaM vuccai - vijaedAre vijaedAre / aduttaraM ca NaM goyamA ! vijayassa NaM dArassa sAsae NAmadhejje paNNatte jaM Na kayAiNAsI, Na kayA Natthi, Na kayAvi Na bhavissai jAva avaTThie Nicce vijayadAre / [134] he bhagavan ! vijayadvAra ko vijayadvAra kyoM kahA jAtA haiM ? gautama ! vijayadvAra meM vijaya nAma kA maharddhika, mahAdyuti vAlA yAvat mahAn prabhAva vAlA aura eka palyopama kI sthiti vAlA deva rahatA hai| vaha cAra hajAra sAmAnika devoM, cAra saparivAra agramahiSiyoM, tIna parSadAoM, sAta anIkoM (senAoM ), sAta anIkAdhipatiyoM aura solaha hajAra AtmarakSaka devoM kA, vijayadvAra kA, vijaya rAjadhAnI kA aura anya bahuta sAre vijaya rAjadhAnI ke nivAsI devoM aura deviyoM kA Adhipatya karatA huA yAvat divya 2 bhogopabhogoM ko bhogatA huA vicaratA hai| isa kAraNa he gautama ! vijayadvAra ko vijayadvAra kahA jAtA hai / 1. solaha ratnoM ke nAma- 1. ratna- sAmAnya karketanAdi, 2. vajra, 3. vaiDUrya, 4. lohitAkSa, 5. masAragalla, 6. haMsagarbha, 7. pulaka, 8. saugaMdhika, 9. jyotirasa, 10 aMka, 11. aMjana, 12. rajata, 13. jAtarUpa, 14. aMjanapulaka, 15. sphaTika, 16. riSTa / 2. bhogabhogAI arthAt bhoga yogya zabdAdi bhogoM ko / Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [jIvAjIvAbhigamasUtra gautama ! vijayadvAra yaha nAma zAzvata hai| yaha pahale nahIM thA aisA nahIM, vartamAna meM nahIM aisA nahIM aura bhaviSya meM nahIM hogA - aisA bhI nahIM, yAvat yaha avasthita aura nitya hai / 384 ] 135. (1) kahiM NaM bhaMte ! vijayassa devassa vijayANAma rAyahANI paNNattA ? gomA ! vijaya dAssa puratthimeNaM tiriyamasaMkhejje dIvasamudde vIivaittA aNNammi jaMbUddIve dIve bArasa joyaNasahassAiM ogAhittA ettha NaM vijayassa devassa vijayANAma rAyahANI paNNattA, bArasa joyaNasahassAiM AyAma-vikkhaMbheNaM sattatIsaM joyaNasahassAiM nava ya aDayAle joyasara kiMci visesAhiyA parikkheveNaM paNNattA / sANaM egeNaM pAgAreNaM savvao samaMtA saMparikkhittA / se NaM pAgAre sattatIsaM joyaNAI addhajoyaNaM ya uDDuM uccatteNaM, mUle addhaterasa joyaNAiM vikkhaMbheNaM majjhe sakkosAiM joyaNAI vikkhaMbheNaM uppi tiNi saddhakosAiM joyaNAiM vikkhaMbheNaM, mule vitthipaNe majjhe saMkhitte uppiM taNue bAhiM vaTTe aMto cauraMse gopucchasaMThANasaMThie savvakaNagAmae acche jAva paDirUve / seNaM pAgAre NANAvihapaMcavaNNehiM kavisIsaehiM uvasobhie, taM jahA - kiNhehiM jAva sukkilehiM / teNaM kavisIsagA addhakosaM AyAmeNaM paMcadhaNusayAiM vikkhaMbheNaM desUNamaddhako saM uDDuM uccatteNaM savvamaNimayA acchA jAva paDirUvA / [135] (1) he bhagavan ! vijayadeva kI vijayA nAmaka rAjadhAnI kahA~ kahI hai ? gautama ! vijayadvAra ke pUrva meM tirache asaMkhya dvIpa - samudroM ko pAra karane ke bAda anya jaMbUdvIpa 1 nAma ke dvIpa meM bAraha hajAra yojana jAne para vijayadeva kI vijayA rAjadhAnI hai jo bAraha hajAra yojana kI lambI-caur3I hai tathA saiMtIsa hajAra nau sau ar3atAlIsa yojana se kucha adhika usakI paridhi hai / vaha vijayA rAjadhAnI cAroM ora se eka prAkAra ( parakoTe) se ghirI huI hai / vaha prAkAra sAr3he saiMtIsa yojana U~cA hai, usakA viSkaMbha (caur3AI) mUla meM sAr3he bAraha yojana, madhya meM chaha yojana eka kosa aura Upara tIna yojana AdhA kosa hai; isa taraha vaha mUla meM vistRta haiM, madhya meM saMkSipta hai aura Upara tanu ( kama ) hai / vaha bAhara se gola andara se caukona, gAya kI pUMcha ke AkAra kA hai / vaha sarva svarNamaya hai svaccha hai yAvat pratirUpa hai| vaha prAkAra nAnA prakAra ke pAMca varNoM ke kapizIrSakoM (kaMgUroM) se suzobhita hai, yathA - kRSNa yAvat sapheda kaMgUroM se| ve kaMgUre lambAI meM AdhA kosa, caur3AI meM pAMca sau dhanuSa, UMcAI neM kucha kama AdhA kosa haiN| ve kaMgUre sarva maNimaya haiM, svaccha haiM yAvat pratirUpa haiM / 135. ( 2 ) vijayAe NaM rAyahANIe egamegAe bAhAe paNuvIsaM paNuvIsaM dArasayaM bhavatIti makkhAyaM / 1. jambUdvIpa nAma ke asaMkhyAta dvIpa haiN| sabase Abhyantara jaMbUdvIpa se yahA~ matalaba nahIM hai| Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti: jambUdvIpa ke dvAroM kI saMkhyA] [385 te NaM dArA bAvaDhi joyaNAiM addhajoyaNaM ca uDDhaM uccatteNaM ekkatIsaM joyaNAI kosaM ca vikkhaMbheNaM tAvaiyaM ceva paveseNaM seyA varakaNagathUbhiyAgA IhAmiya0 taheva jahA vijaedAre jAva tavANijjabAlugapatthaDA suhaphAsA sassirIyA surUvA pAsAIyA 4 / tesiM NaM dArANaM ubhao pAsiM duhao NisIhiyAe do do caMdaNakalasaparivADIo paNNattAo taheva bhANiyavvaM jAva vnnmaalaao|tesiNnnNdaaraannN ubhao pAsiMduhao NisIhiyAe do-do pagaMThagA pnnnnttaa| teNaM pagaMThagA ekkatIsaMjoyaNAiMkosaMcaAyAmavikkhaMbheNaM pannarasa joyaNAI aDDhAijje kose bAhalleNaM paNNattA savvavairAmayA acchA jAva pddiruuvaa| tesiM NaM pagaMThagANaM uppiM patteyaM patteyaM pAsAyavaDiMsagA pnnnnttaa| te NaM pAsAyavaDiMsagA ekkatIsaMjoyaNAiMkosaMca uDhe uccatteNaM pannarasa joyaNAI aDDAijhe yakose AyAmavikkhaMbheNaM sesaM taM ceva jAva samuggayA NavaraM bahuvayaNaM bhaanniyvvN| vijayAe NaM rAyahANIe egamege dAre aTThasayaM cakkajhayANaM jAva aTThasayaM seyANaM cauvisANANaM NAgavarakeUNaM evAmeva sapuvvAvareNaM vijayAe rAyahANIe egamege dAre asIyaM asIyaM keusahassaM bhavatIti mkkhaayN| vijayAe NaM rAyahANIe egamege dAre (tesiM ca dArANaM purao) sattarasa sattarasa bhomA pnnnnttaa| tesiM NaM bhomANaM ( bhUmibhAgA) ulloyA (ya) paDamalayA0 bhtticittaa| tesiMNaMbhomANaM bahumajjhadesabhAe je te navamanavamA bhomA tesiMNaM bhomANaM bahumajjhadesabhAe patteyaM patteyaM sIhAsaNA pnnnnttaa| sIhAsaNavaNNao jAva dAmA jahA hetttthaa| ettha NaM avasesesu bhomesu patteyaM patteyaM bhaddAsaNA pnnnnttaa|tesiNnnN dArANaM uvarimAgArA solasavihehiM uvsobhiyaa| taMceva jAva chttaaichttaa| evAmeva puvvAvareNa vijayAe rAyahANIe paMcadArasayA bhavaMtIta mkkhaayaa| [135] (2) vijayA rAjadhAnI kI eka-eka bAhA (dizA) meM eka sau paccIsa, ekasau paccIsa dvAra kahe gaye haiN| aisA maine aura anya tIrthaMkaroM ne kahA hai| ye dvAra sAr3he bAsaTha yojana ke U~ce haiM, inakI caur3AI ikatIsa yojana aura eka kosa hai aura itanA hI inakA praveza hai| ye dvAra zveta varNa ke haiM, zreSTha svarNa kI stUpikA (zikhara) hai, una para IhAmRga Adi ke citra bane haiM-ityAdi varNana vijayadvAra kI taraha kahanA cAhie yAvat unake prastara (AMgana) meM svarNamaya bAlukA bichI huI hai| unakA sparza zubha aura sukhada hai, ve zobhAyukta sundara prAsAdIya darzanIya abhirUpa aura pratirUpa haiN| una dvAroM ke donoM tarapha donoM naiSedhikAoM meM do-do candana-kalaza kI paripATI kahI gaI haiM-ityAdi vanamAlAoM taka kA varNana vijayadvAra ke samAna kahanA caahie| una dvAroM ke donoM tarapha donoM naiSedhikAoM meM do-do prakaNThaka (pIThavizeSa) kahe gaye hai| ve prakaMThaka ikatIsa yojana aura eka kosa lambAI-caur3AI vAle haiM, unakI moTAI pandraha yojana aura r3hAI kosa hai, ve sarva vajramaya svaccha yAvat pratirUpa haiN| una prakaNThakoM ke Upara pratyeka para alaga-alaga prAsAdAvataMsaka kahe gaye haiN| ve prAsAdAvataMsaka Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 ] [jIvAjIvAbhigamasUtra ikatIsa yojana eka kosa UMce haiM, pandraha yojana DhAI kosa lambe-caur3e haiN| zeSa varNana samudgaka paryanta vijayadvAra ke samAna hI kahanA cAhie, vizeSatA yaha hai ki ve saba bahuvacana rUpa kahane cAhie / usa vijayA rAjadhAnI ke eka-eka dvAra para 108 cakra se cihnita dhvajAe~ yAvat 108 zveta aura cAra dAMta vAle hAthI se aMkita dhvajAe~ kahI gaI haiN| ye saba Age-pIche kI dhvajAe~ milAkara vijayA rAjadhAnI ke eka-eka dvAra para eka hajAra assI dhvajAe~ kahI gaI haiN| vijayA rAjadhAnI ke eka-eka dvAra para ( una dvAroM ke Age) satraha bhauma (viziSTasthAna) kahe gaye haiN| una bhaumoM ke bhUmibhAga aura andara kI chateM padmalatA Adi vividha citroM se citrita haiN| una bhaumoM ke bahumadhya bhAga meM jo nauveM bhauma haiM, unake ThIka madhyabhAga meM alaga-alaga siMhAsana kahe gaye haiM / yahA~ siMhAsana kA pUrvavarNita varNanaka kahanA cAhie yAvat siMhAsanoM meM mAlAe~ laTaka rahI haiN| zeSa bhaumoM meM alaga-alaga bhadrAsana kahe gaye haiM / una dvAroM ke UparI bhAga solaha prakAra ke ratnoM se zobhita haiM, Adi varNana pUrvavat kahanA cAhie yAvat una para chatra para chatra lage hue haiN| isa prakAra saba milAkara vijayA rAjadhAnI ke pAMca sau dvAra hote haiN| aisA maine aura anya tIrthaMkaroM ne kahA hai / vivecana - prastuta sUtra meM vijayA rAjadhAnI kA varNana karate hue aneka sthAnoM para vijayadvAra kA atideza kiyA gayA hai| 'jahA vijayadAre' kahakara yaha atideza kiyA gayA hai / isa atideza ke pAThoM meM vibhinna pratiyoM meM vividha pATha haiN| zrI malayagiri kI vRtti ke par3hane para spaSTa ho jAtA hai ki una AcAryazrI ke sammukha koI dUsarI prati thI jo aba upalabdha nahIM hai| kyoMki isa sUtra kI vRtti meM AcAryazrI ne ullekha kiyA hai - ' zeSamapi toraNAdikaM vijayadvAravadimAbhirvakSyamANAbhirgAthAbhiranugantavyam, tA eva gAthA Aha'toraNe', ityAdi gAthAtrayam' arthAt zeSa toraNAdika kA kathana vijayadvAra kI taraha ina tIna gAthAoM se jAnanA caahie| ve gAthAe~ isa prakAra haiM 'toraNa' Adi / vRttikAra ne tIna gAthAoM kI vRtti kI hai isase siddha hotA hai ki unake sanmukha jo prati thI usameM ukta tIna gAthAe~ mUla pATha meM honI caahie| vartamAna meM upalabdha pratiyoM meM ye tIna gAthAe~ nahIM milatI haiM / vRtti ke anusAra una gAthAoM kA bhAvArtha isa prakAra hai usa vijayA rAjadhAnI ke dvAroM meM pratyeka naiSedhikI meM do-do toraNa kahe gaye haiN| una toraNoM ke Upara pratyeka para ATha-ATha maMgala haiM, una toraNoM para kRSNa cAmara Adi se aMkita dhvajAe~ haiN| usake bAda toraNoM ke Age zAlabhaMjikAe~ haiM, tadanantara nAgadaMtaka haiN| nAgadantakoM meM mAlAe~ haiM / tadanantara hayasaMghATAdi saMghATaka haiM, tadanantara hayapaMktiyA~, tadanantara hayavIthiyA~ Adi, tadanantara hayamithunakAdi, tadanantara padmalatAdi latAe~, tadanantara caturdika svastika, tadanantara candanakalaza, tadanantara bhRMgAraka, tadanantara Adarzaka, phira sthAla, phira pAtriyA~, phira supratiSThaka, tadanantara manogulikA, unameM jalazUnya vAtakaraka (ghar3e), tadanantara ratnakaraNDaka, phira hayakaNTha, gajakaNTha, narakaNTha, kinnara - kiMpuruSa - mahoraga - gandharva - vRSabha - kaNTha krama se kahane cAhiye / tadanantara puSpacaMgeriyAM kahanI caahie| phira puSpAdi paTala, siMhAsana, chatra, cAmara, tailasamudgaka Adi kahane cAhie aura phira dhvajAe~ kahanI caahie| dhvajAe~ kA carama sUtra hai-usa vijayA rAjadhAnI ke eka-eka dvAra para Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti: jambUdvIpa ke dvAroM kI saMkhyA ] eka hajAra assI dhvajAe~ maiMne aura anya tIrthaMkaroM ne kahI haiN| dhvajAsUtra ke bAda bhauma kahane cAhie / bhaumoM ke bhUmibhAga aura ullokoM (bhItarI chatoM) kA varNana pUrvavat jAnanA caahie| una bhaumoM ke ThIka madhyabhAga meM navame - navame bhauma ke madhyabhAga meM vijayadeva ke yogya siMhAsana haiM jaise ki vijayadvAra ke pAMcaveM bhauma meM haiM kintu saparivAra siMhAsana kahane caahie| zeSa bhaumoM meM saparivAra bhadrAsana kahane caahie| una dvAroM kA UparI AkAra solaha prakAra ke ratnoM se upazobhita hai| solaha ratnoM ke nAma pUrva meM kahe jA cuke haiM / yAvat una para chatra para chatra lage hue haiN| isa prakAra saba milAkara (vijaya) rAjadhAnI ke pAMca sau dvAra kahe gaye haiM / [387 136. [ 1 ] vijayAe NaM rAyahANIe cauddisiM paMcapaMcajoyaNasayAI abAhAe, ettha NaM cattAri vaNasaMDA paNNattA, taM jahA - asogavaNe sattivaNNavaNe caMpakavaNe cUyavaNe / puratthimeNaM asogavaNe, dAhiNeNaM sattivaNNavaNe, paccatthimeNaM caMpagavaNe uttareNaM cUyavaNe / te NaM vaNasaMDA sAiregAI duvAlasajoyaNasahassAiM AyAmeNaM paMcajoyaNasayAiM vikkhaMbheNaM paNNattA patteyaM patteyaM pAgAraparikkhittA kiNhA kiNhobhAsA vaNasaMDavaNNao bhANiyavvo jAva bahave vANamaMtarA devA ya devIo ya AsayaMti sayaMti ciThThati NisIyaMti tuyaTTaMti ramaMti lalaMti kIlaMti mohaMti purAporANANaM suciNNANaM suparakkaMtANaM subhANaM kammANaM kaDANaM kallANANaM phalavittivisesaM paccaNubhavamANA viharati / tesiM NaM vaNasaMDANaM bahumajjhadesabhAe patteyaM patteyaM pAsAyavaDiMsagA paNNattA, te NaM pAsAyavaDiMsagA vAvaTThi joyaNAI addhajoyaNaM ca uDDuM uccatteNaM, ekkatIsaM joyaNAI kosaM ca AyAmavikkhaMbheNaM abbhuggayamussia0 taheva jAva aMto bahusamaramaNijjA bhUmibhAgA paNNattA ulloyA paumalayAbhatticittA bhANiyavvA / tesiM NaM pAsAyavaDiMsagANaM bahumajjhadesabhAe patteyaM patteyaM sIhAsaNA paNNattA vaNNAvAso saparivArA / tesiM NaM pAsAyavaDiMsagANaM uppiM bahave aThThamaMgalagA jhayA chattAichattA / tattha NaM cattAri devA mahiDDiyA jAva paniovamaTThijhyA parivasaMti, taM jahA - asoe, sattivaNNe, caMpae, cuue| tattha NaM te sANaM sANaM vaNasaMDANaM sANaM sANaM pAsAyavaDeMsayANaM sANaM sANaM sAmANiyANaM sANaM sANaM aggamahisINaM sANaM sANaM parisANaM sANaM sANaM AyarakkhadevANaM AhevaccaM jAva viharaMti / [136] (1) usa vijayA rAjadhAnI kI cAroM dizAoM meM pAMca-pAMca sau yojana ke apAntarAla ko chor3ane ke bAda cAra vanakhaMDa kahe gaye haiM, yathA-1 azokavana, 2 saptaparNavana 3 campakavana aura 4 Amravana / pUrvadizA meM azokavana hai, dakSiNadizA meM saptaparNavana hai| pazcima dizA meM caMpakavana hai aura uttaradizA meM Amravana hai / ve vanakhaNDa kucha adhika bAraha hajAra yojana ke lambe aura pAMca sau yojana ke caur3e haiN| pratyeka eka-eka prAkAra se pariveSThita haiM, kAle haiM, kAle hI pratibhAsita hote haiM - ityAdi vanakhaMDa kA varNanaka kaha lenA cAhie yAvat vahA~ bahuta se vAnavyaMtara deva aura deviyA~ sthita hotI haiM, sotI haiM (leTatI haiM kyoMki Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388] [jIvAjIvAbhigamasUtra devayoni meM nidrA nahIM hotI), ThaharatI haiM, baiThatI haiM, karavaTa badalatI haiM, ramaNa karatI haiM, lIlA karatI haiM, krIDA karatI hai, kAmakrIDA karatI haiM aura apane pUrva janma meM purAne acche anuSThAnoM kA, suparAkrAnta tapa Adi kA aura kiye hue zubha karmoM kA kalyANakArI phalavipAka kA anubhava karatI huI vicaratI haiN| __una vanakhaNDoM ke ThIka madhyabhAga meM alaga-alaga prAsAdAvataMsaka kahe gaye haiN| ve prAsAdAvataMsaka sAr3he bAsaTha yojana U~ce, ikatIsa yojana aura eka kosa lambe-caur3e haiN| ye prAsAdAvataMsaka cAroM tarapha se nikalatI huI prabhA se baMdhe hue hoM athavA zvetaprabhA paTala se haMsate hue se pratIta hote haiM, ityAdi varNana jAnanA cAhie yAvat unake andara bahuta samatala evaM ramaNIya bhUmibhAga hai, bhItarI chatoM para padmalatA Adi ke vividha citra bane hue haiN| una prAsAdAvataMsakoM ke ThIka madhyabhAga meM alaga alaga siMhAsana kahe gaye haiN| unakA varNana pUrvavat jAnanA cAhie yAvat saparivAra siMhAsana jAnanA caahie| una prAsAdAvataMsakoM ke Upara bahuta se ATha-ATha maMgalaka haiM, dhvajAe~ haiM aura chatroM para chatra haiN| __vahA~ cAra deva rahate haiM jo maharddhika yAvat palyopama kI sthiti vAle haiM, unake nAma haiM-1 azoka, 2 saptaparNa, 3 caMpaka aura 4 aamr| ve apane-apane vanakhaNDa kA, apane-apane prAsAdAvataMsaka kA, apaneapane sAmAnika devoM kA, apanI-apanI agramahiSiyoM kA, apanI apanI parSadA kA aura apane-apane AtmarakSaka devoM kA Adhipatya karate hue yAvat vicarate haiN| 136.(2) vijayAe NaM rAyahANIe aMto bahusamaramaNijje bhUmibhAge paNNatte jAva paMcavaNNehiM maNIhiM uvasobhie taNasaddavihUNe jAva devA ya devIo ya AsayaMti jAva vihrNti| tassaNaMbahusamaramaNijjassa bhUmibhAgassa bahumajjhadesabhAe etthaNaM ege mahaM ovariyAleNe paNNatte, bArasa joyaNasayAI AyAma-vikkhaMbheNaM tinni joyaNasahassAI satta ya paMcANaue joyaNasae kiMci visesAhie parikkheveNaM addhakosaM bAhalleNaM savvajambUNadamae NaM acche jAva pddiruuve| se NaM egAe paumavaraveiyAe, egeNaM vaNasaMDeNaM savvao samaMttA saMparikkhitte / paumavaraveiyAevaNNao, vaNasaMDavaNNao, jAva vihrNti|se NaM vaNasaMDe desUNAiMdo joyaNAI cakkavAlavikkhaMbheNaM ovAriyAlayaNasame parikkheveNaM, tassa NaM ovAriyAlayaNassa cauddisiM cattAri tisovANapaDirUvagA paNNattA, vnnnno|tesiNnnN tisovANapiDarUvagANaM purao patteyaM pattayaM toraNA paNNattA chttaaichttaa| tassa NaM ovAriyAlayaNassa uppiM bahusamaramaNijje bhUmibhAge paNNatte jAva maNihiM uvasobhie mnnivnnnno,gNdhrsphaaso|tssnnNbhusmrmnnijjss bhUmibhAgassa bahumajjhadesabhAge ettha NaM ege mahaM mUlapAsAyavaDiMsae pnnnntte| se NaM pAsAyavaDiMsae bAvaTuiMjoyaNAiM addhajoyaNaMca uDDhe uccatteNaM ekkatIsaMjoyaNAI Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti : jambUdvIpa ke dvAroM kI saMkhyA] [389 kosaM ya AyAma-vikkhaMbheNaM abbhaggayamasiyappahasie thev| tassa NaM pAsAyavaDiMsagassa aMto bahusamaramaNijje bhUmibhAge paNNatte jAva maNiphAse ulloe| tassa NaM bahusamaramaNijjassa bhUmibhAgassa bahumajjhadesabhAe ettha NaMegA mahaM maNipeDhiyA pnnnnttaa|saac egaMjoyaNamAyAmavikkhaMbheNaM addhajoyaNaM bAhalleNaM savvamaNimaI acchA snnhaa| ___ tIseNaM maNipeDhiyAe uvari ege mahaM sIhAsaNe paNNatte, evaM sIhAsaNavaNNao sprivaaro| tassa NaM pAsAyavaDiMsagassa uppiM bahave aTThaTThamaMgalagA jhayA, chttaaichttaa| se NaM pAsAyavaDiMsae aNNehiM cauhiM tadaddhaccattappamANamettehiM pAsAyavaDisaehiM savvao samaMtA saMparikkhitte, te NaM pAsAyavaDiMsagA ekkatIsaM joyaNAI kosaM ya uDDhe uccatteNaM addhasolasajoyaNAiMaddhakosaMyaAyAma-vikkhaMbheNaMabbhuggaya taheva tesiMNaMpAsAyavaDiMsagANaM aMto bahusamaramaNijjA bhUmibhAgA ulloyaa| tesiM NaM bahusamaramaNijjANaM bhUmibhAgANaM bahumajhadesabhAe patteyaM patteyaM sIhAsaNaM paNNattaM, vnnnno|tesiN parivArabhUyA bhaddAsaNA pnnnnttaa| tesiM NaM aTThamaMgalagA, jhayA, chttaaichttaa| . te NaM pAsAyavaDiMsagA aNNehiM cauhiM cAhiM tadaddhaccattappamANamettehiM pAsAyavaDeMsaehiM savvao samaMtA sNprikkhittaa|tennN pAsAyavaDiMsagAaddhasolasajoyaNAiMaddhakosaMyauTuMuccatteNaM desUNAI aTThajoyaNAI AyAma-vikkhaMbheNaM abbhuggaya0 thev| tesiM NaM pAsAyavaDeMsagANaM aMto bahusamaramaNijjA bhUmibhAgA ulloyaa|tesiNnnN bahusamaramaNijjANaM bhUmibhAgANaMbahumajjhabhAe patteyaM patteyaM paumAsaNA pnnnnttaa|tesiNnnN pAsAyavaDiMsagANaM uppiM bahave aTThaTThamaMgalagA jhayA chttaaichttaa| teNaM pAsAyavaDeMsagA aNNehiM cauhiM tadaddhaccattappamANamettehiM pAsAyavaDeMsaehiM savvao samaMtA sNprikkhittaa|te NaM pAsAyavaDeMsagA desUNAI aTThajoyaNAI u8 uccatteNaM desUNAI cattAri joyaNAI AyAma-vikkhaMbheNaM abbhuggaya0 taheva bhUmibhAgA ulloyaa| bhaddAsaNAI uvariM aTThaTTha maMgalagA jhayA chttaaichttaa| teNaM pAsAyavaDeMsagA aNNehiM cauhiM tadaddhaccattappamANamettehiM pAsAyavaDeMsaehiM savvao samaMtA sNprikkhittaa| te NaM pAsAyavaDiMsagA desUNAiM cattAri joyaNAI urdU uccatteNaM desUNAI do joyaNAI AyAma-vikkhaMbheNaM abbhuggayamussiya0 bhUmibhAgA ulloyaa| paumAsaNAI uvari aTThaTTha maMgalagA jhayA chttaaichttaa| [136] (2) vijaya rAjadhAnI ke andara bahusamaramaNIya bhUmibhAga kahA gayA hai yAvat vaha pAMca varNoM kI maNiyoM se zobhita hai| tRNa-zabdarahita maNiyoM kA sparza yAvat deva-deviyAM vahA~ uThatI-baiThatI haiM yAvat puNya karmoM kA phala bhogatI huI vicaratI haiN| usa bahusamaramaNIya bhUmibhAga ke madhya meM eka bar3A upakArikAlayana 1 -vizrAmasthala 1. vRttikAra meM 'rAjadhAnI ke prAsAdAvataMsakAdi kI pIThikA' aisA artha karate hue likhA hai ki anyatra ise upakAryopakArakA kahA hai| kahA hai-'gRhasthAnaM smRtaM rAjJAmupakAryopakArakA' iti / Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 390 ] [jIvAjIvAbhigamasUtra kahA gayA haiM jo bAraha sau yojana kA lambA-caur3A aura tIna hajAra sAta sau picAnavai yojana se kucha adhika kI usakI paridhi hai| AdhA kosa (eka hajAra dhanuSa) kI usakI moTAI hai| vaha pUrNatayA svarNa kA hai, svaccha hai yAvat pratirUpa hai| vaha upakArikAlayana eka padmavaravedikA aura eka vanakhaMDa se cAroM ora se pariveSThita hai| padmavaravedikA kA varNanaka aura vanakhaMDa kA varNanaka kahanA cAhie yAvat vahA~ vAnavyantara deva-deviyAM kalyANakArI puNyaphaloM kA anubhava karatI huI vicaratI haiN| ___ vaha vanakhaMDa kucha kama do yojana cakravAla viSkaMbha vAlA (gherevAlA) aura upakArikAlayana ke parikSepa ke tulya ( 3795 yojana se kucha adhika) parikSepa vAlA hai| usa upakArikAlayana ke cAroM dizAoM meM cAra trisopanapratirUpaka kahe gaye haiN| unakA varNanaka kahanA caahie| una trisopAnapratirUpakoM ke Age alaga-alaga toraNa kahe gaye haiM yAvat chatroM para chatra haiN| usa upakArikAlayana ke Upara bahusamaramaNIya bhUmibhAga kahA gayA hai yAvat vaha maNiyoM se upazobhita hai| maNiyoM kA varNanaka kahanA caahie| maNiyoM ke gaMdha, rasa aura sparza kA kathana kara lenA caahie| usa bahusamaramaNIya bhUmibhAga ke ThIka madhya meM eka bar3A mUla prAsAdAvataMsaka kahA gayA hai| vaha prAsAdAvataMsaka sADhe bAsaTha yojana U~cA aura ikatIsa yojana eka kosa kI laMbAI-cauDAI vAlA hai| vaha saba ora se nikalatI huI prabhAkiraNoM se ha~satA huA sA lagatA hai Adi varNana pUrvavat jAnanA caahie| usa prAsAdAvataMsaka ke andara bahusamaramaNIya bhUmibhAga kahA hai yAvat maNiyoM kA sparza aura bhItoM para vividha citra haiN| .. usa bahusamaramaNIya bhUmibhAga ke ThIka madhyabhAga meM eka bar3I maNipIThikA kahI gaI hai| vaha eka yojana kI lambI-caur3I aura AdhA yojana kI moTAI vAlI hai| vaha sarvamaNimaya, svaccha aura mRdu hai| usa maNipIThikA ke Upara eka bar3A siMhAsana hai| siMhAsana kA saparivAra varNanaka kahanA caahie| usa prAsAdAvataMsaka ke Upara bahuta se ATha-ATha maMgalaka, dhvajAe~ aura chatrAtichatra haiN| ve prAsAdAvataMsaka anya unase AdhI U~cAI vAle cAra prAsAdAvataMsakoM se saba ora se ghire hue haiN| ve prAsAdAvataMsaka ikatIya yojana eka kosa kI U~cAI vAle sADhe pandraha yojana aura AdhA kosa ke lambecaur3e, kiraNoM se yukta Adi vaisA hI varNana kara lenA caahie| una prAsAdAvataMsakoM ke andara bahusamaramaNIya bhUmibhAga yAvat citrita bhItarI chata hai| usa bahusamaramaNIya bhUmibhAga ke bahumadhyadezabhAga meM pratyeka meM alagaalaga siMhAsana haiN| siMhAsana kA varNanaka kahanA caahie| una siMhAsanoM ke parivAra ke tulya vahA~ bhadrAsana' kahe gaye haiN| ina prAsAdAvataMsakoM ke Upara ATha-ATha maMgala, dhvajAe~ aura chatrAtichatra haiN| ve prAsAdAvataMsaka unase AdhI U~cAI vAle anya cAra prAsAdAvataMsakoM se saba ora se veSThita haiN| ve prAsAdAvataMsaka sADhe pandraha yojana aura Adhe kosa ke U~ce aura kucha kama ATha yojana kI lambAI-caur3AI 1. vRtti meM kahA gayA hai ki 'navaramatra siMhAsanAnAM zeSANi parivAra bhUtAni na vktvyaani|' Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti :sudharmA sabhA kA varNana] [391 vAle haiM, kiraNoM se yukta Adi pUrvavat varNana jAnanA caahie| una prAsAdAvataMsakoM ke andara bahusamaramaNIya bhUmibhAga hai aura citrita chatoM ke bhItarI bhAga hai| una bahusamaramaNIya bhUmibhAga ke ThIka madhya meM alagaalaga padmAsana kahe gaye haiN| una prAsAdAvataMsakoM ke Upara ATha-ATha maMgala, dhvajAeM aura chatrAtichatra haiN| ve prAsAdAvataMsaka unase AdhI U~cAI vAle anya cAra prAsAdAvataMsakoM se saba ora se ghire hue haiN| ve prAsAdAvataMsaka kucha kama ATha yojana kI U~cAI vAle aura kucha kama cAra yojana kI lambAI-caur3AI vAle haiM, kiraNoM se vyApta haiN| bhUmibhAga, ulloka aura bhadrAsana kA varNana jAnanA caahie| una prAsAdAvataMsakoM para ATha-ATha maMgala, dhvajA aura chatrAtichatra haiN| ve prAsAdAvataMsaka unase AdhI U~cAI vAle anya cAra prAsAdAvataMsakoM se cAroM ora se ghire hue haiN| ve prAsAdAvataMsaka kucha kama cAra yojana ke U~ce aura kucha kama do yojana ke lambe-caur3e haiM, kiraNoM se yukta haiM Adi varNana kara lenA caahie| una prasAdAvataMsakoM ke andara bhUmibhAga, ulloka, aura padmAsanAdi kahane caahie| una prAsAdAvataMsakoM ke Upara ATha-ATha maMgala, dhvajAe~ aura chatrAtichatra haiN|' sudharmA sabhA kA varNana 137.(1) tassa NaM mUlapAsAyavaDeMsagassa uttarapurasthimeNaM, ettha NaM vijayassa devassa sabhA sudhammA paNNattA, addhaterasa joyaNAI AyAmeNaM cha sakkosAiMjoyaNAI vikkhaMbheNaMNava joyaNAiM urdU uccatteNaM, aNegakhaMbhasayasanniviTThA, abbhuggayasukayavairavediyAtoraNavararaiyasAlabhaMjiyA susiliTThavisiTThalaTThasaMThiyapasatthaveruliyavimalakhaMbhA NANAmaNikaNagarayaNakhaiyaujjala-bahusamasuvibhattacitta (Niciya) ramaNijakuTTimatalAIhAmiyausabhaturagaNaramagaravihagavAlagakiNNararurusarabhacamarakuMjaravaNalayapaumalayabhatticittA, thaMbhuggayavairavediyAparigayAbhirAmA vijjAharajamalajuyalajaMtajuttAvivaaccisahassamAlaNIyA rUvagasahassakaliyA bhisamANI bhibbhisamANI cakkhuloyaNalesA suhaphAsA sassirIyarUvA kaMcaNamaNirayaNathUbhiyAgANANAvihapaMcavaNNaghaMTApaDAgapaDimaMDitaggasiharA dhavalA mirIikavacaM viNimmuyaMtI lAulloiyamahiyA gosIsasarasarattacaMdaNadaddaradinnapaMcaMgulitalA uvaciyacaMdaNakalasA caMdaNaghaDasukayatoraNapaDiduvAradesabhAgA AsattosattaviulavaTTavagghAriyamalladAmakalAvA paMcavaNNasarasasurabhimukkapuSpha puMjovayArakaliyA kAlAgurupavarakuMdurukkaturukkadhUvamaghamaghaMtagaMdhaddhayAbhirAmA sugaMdhavaragaMdhiyA gaMdhavaTTibhUyAaccharagaNasaMghavikinnA divyatuDiyamadhurasaddasaMpaNAdiyA surammA savvarayaNAmaI acchA jAva pddiruuvaa| [137] (1) usa mUla prAsAdAvataMsaka ke uttara-pUrva (IzAnakoNa) meM vijayadeva kI sudharmA nAmaka sabhA hai jo sAr3he bAraha yojana lambI, chaha yojana aura eka kosa kI caur3I tathA nau yojana kI U~cI hai| 1. vRttikAra ne kahA hai ki isa prakAra prAsAdAvataMsakoM kI cAra paripATiyAM hotI haiN| kahIM tIna hI paripATiyAM kahI gaI haiM; cauthI paripATI nahIM kahI haiN|' -(tadevaM catasraH prAsAdAvataMsakaparipATyo bhavanti, kvacittisraH eva dRzyante, na cturthii|) 2. 'ramaNijjabhUbhibhAgA' iti vRttau| Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 392] [jIvAjIvAbhigamasUtra vaha saikar3oM khaMbhoM para sthita hai, darzakoM kI najaroM meM car3hI huI (manohara) aura bhalIbhAMti banAI huI usakI vajravedikA hai, zreSTha toraNa para rati paidA karane vAlI zAlabhaMjikAyeM (puttalikAyeM) lagI huI haiM, susaMbaddha, pradhAna aura manojJa AkRti vAle prazasta vaiDUryaratna ke nirmala usake stambha haiM, usakA bhUmibhAga nAnA prakAra ke maNi, kanaka aura ratnoM se khacita hai, nirmala hai, samatala hai, suvibhakta, nibiDa aura ramaNIya hai| IhAmRga, baila, ghor3A manuSya, magara, pakSI, sarpa, kinnara, ruru (mRga), sarabha (aSTApada), camara, hAthI, vanalatA, padmalatA Adi ke citra usa sabhA meM bane hue haiM, ataeva vaha bahuta AkarSaka hai| usake stambhoM para vajra kI vedikA banI huI hone se vaha bahuta sundara lagatI hai| samazreNI ke vidyAdharoM ke yugaloM ke yaMtroM (zaktivizeSa) ke prabhAva se yaha sabhA hajAroM kiraNoM se prabhAsita ho rahI hai| yaha hajAroM rUpakoM se yukta hai, dIpyamAna hai, vizeSa dIpyamAna haiM, dekhane vAloM ke netra usI para Tika jAte haiM, usakA sparza bahuta hI zubha aura sukhada hai, vaha bahuta hI zobhAyukta hai| usake stUpa kA agrabhAga (zikhara) sone se. maNiyoM se aura ratnoM se banA haA hai. usake zikhara kA agrabhAga nAnA prakAra ke pAMca varNoM kI ghaMTAoM aura patAkAoM se parimaMDita hai, vaha sabhA zvetavarNa kI hai, vaha kiraNoM ke samUha ko chor3atI huI pratIta hotI hai, vaha lipI huI aura putI huI hai, gozIrSa candana aura sarasa lAla candana se bar3e bar3e hAtha ke chApe lagAye hue haiM, usameM candanakalaza athavA vandana (maMgala) kalaza sthApita kiye hue haiM, usake dvArabhAga para candana ke kalazoM se toraNa suzobhita kiye gaye haiM, Upara se lekara nIce taka vistRta, golAkAra aura laTakatI huI puSpamAlAoM se vaha yukta hai, pAMca varNa ke sarasa-sugaMdhita phUloM ke puMja se vaha suzobhita hai, kAlA agara, zreSTha kunduruka (gandhadravya) aura turuSka (lobhAna) ke dhUpa kI gaMdha se vaha mahaka rahI hai, zreSTha sugaMdhita dravyoM kI gaMdha se vaha sugandhita hai, sugandha kI guTikA ke samAna sugandha phailA rahI hai| vaha sudharmA sabhA apsarAoM ke samudAyoM se vyApta hai, divyavAdyoM ke zabdoM se vaha ninAdita ho rahI hai-gUMja rahI hai| vaha suramya hai, sarvaratnamayI hai, svaccha hai, yAvat pratirUpa hai| ___137. (2) tIse NaM suhammAe sabhAe tidisiM tao dArA paNNattA / te NaM dArA patteyaM patteyaM do do joyaNAI uDDhe uccatteNaM egaM joyaNaM vikkhaMbheNaM tAvaiyaM ceva paveseNaM seyA varakaNagathUbhiyAgA jAva vnnmaalaa-daar-vnnnno| tesiMNaMdArANaM purao muhamaMDavA pnnnnttaa| teNaMmuhamaMDavA addhaterasa joyaNAI AyAmeNaM cha joyaNAI sakkosAiM vikkhaMbheNaM sAiregAiM do joyaNAI uDDhaM uccatteNaM aNegakhaMbhasayasanniviTThA jAva ulloyA bhuumibhaagvnnnno| tesiMNaM muhamaMDavANaM uparipatteyaMpatteyaM aTThamaMgalagApaNNattA sotthiyajAvadappaNA |tesiNnnNmuhmNddvaannN purao patteyaM patteyaM pecchAgharamaMDavA paNNattA; te NaM pecchAgharamaMDavA addhaterasajoyaNAI AyAmeNaM jAva do joyaNAI uDDheM uccatteNaM jAva mnniphaaso| tesiMNaM bahumajjhadesabhAe patteyaM patteyaM vairAmayaakkhADagA pnnnnttaa|tesiNnnN vairAmayANaM akkhADagANaM bahumajjhadesabhAe patteyaM patteyaM maNipIDhiyA pnnnnttaa| tAo NaM maNipIDhiyAo joyaNamegaMAyAma-vikkhaMbheNaMaddhajoyaNa bAhalleNaMsavvamaNimaIo acchAojAva paDirUvAo 1. mcch0| Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [393 tRtIya pratipatti : sudharmA sabhA kA varNana] tAsiMNaM maNipIDhiyANaM uppi patteyaM pattayaM sIhAsaNA paNNattA, sIhAsaNavaNNao jAva dAmA privaaro| tesiMNaM pecchAgharamaMDavANaM uppiM aTThamaMgalagA jhayA chttaaichttaa|tesiNnnN pecchAgharamaMDavANaM purao tidisiMtao maNipeDhiyAo pnnnnttaao|taaonnN maNipeDhiyAodo do joyaNAI AyAmavikkhaMbheNaM joyaNa bAhalleNaM savvamaNimaIo acchAo jAva pddiruuvaao| tAsiM NaM maNipeDhiyANaM uppiM patteyaM patteyaM ceiyathUbhA pnnnnttaa| te NaM ceiyathUbhA do joyaNAiM AyAmavikkhaMbheNaM sAtiregAiMdo joyaNAI uDDhe uccateNaM seyA saMkhaMkakuMdadagarayAmayamahitapheNapuMjasannikAsA savvarayaNAmayA acchA jAva pddiruuvaa| tesiM NaM ceiyathUbhANaM uppiM aTThaTThamaMgalagA bahukiNha cAmarajhayA paNNattA chttaaichttaa| tesiMNaM ceiyathUbhANaM cauddisiM patteyaM pattayaM cattAri maNipeDhiyAo pnnnnttaao|taao NaM maNipeDhiyAo joyaNaM AyAmavikkhaMbheNaM addhajoyaNaM bAhalleNaM svvmnnimiio| tAsiMNaM maNipeDhiyANaM uppiM patteyaM ptteyNcttaarijinnpddimaao|jinnussehpmaannmettaao paliyaMkaNisannAo thUbhAbhimuhIo sanniviTThAo ciTuMti taM jahA-usabhA vaddhamANA caMdANaNA vaarisennaa| [137] (2) usa sudharmA sabhA kI tIna dizAoM meM tIna dvAra kahe gaye haiN| ve pratyeka dvAra dodo yojana ke U~ce, eka yojana vistAra vAle aura itane hI praveza vAle haiN| ve zveta haiM, zreSTha svarNa kI stupikA vAle haiM ityAdi pUrvokta dvAravarNana vanamAlA paryanta kahanA caahie| una dvArAoM ke Age mukhamaMDapa kahe gaye haiN| ve mukhamaNDapa sADhe bAraha yojana lambe, chaha yojana aura eka kosa caur3e, kucha adhika do yojana u~ce, aneka saikar3oM khambhoM para sthita haiM yAvat ulloka (chata) aura bhUmibhAga kA varNana kahanA caahie| una mukhamaNDapoM ke Upara pratyeka para ATha-ATha maMgala-svastika yAvat daparNa kahe gaye haiN| una mukhamaNDapoM ke Age alaga-alaga prekSAgharamaNDapa kahe gaye haiN| ve prekSAgharamaNDapa sAr3he bAraha yojana lambe, chaha yojana eka kosa caur3e aura kucha adhika do yojana U~ce haiM, maNiyoM ke sparza varNana taka prekSAgharamaNDapoM aura bhUmibhAga kA varNana kara lenA caahie| unake ThIka madhyabhAga meM alaga-alaga vajramaya akSapATaka (cauka, akhADA) kahe gaye haiN| una vajramaya akSapATakoM ke bahumadhya bhAga meM alaga-alaga maNipIThikAe~ kahI gaI haiN| ve maNipIThikAe~ eka yojana lambI caur3I, AdhA yojana moTI haiM, sarvamaNiyoM kI banI huI haiM, svaccha haiM, yAvat pratirUpa haiN| una maNipIThikAoM ke Upara alaga-alaga siMhAsana haiN| yahA~ siMhAsana kA varNana, mAlAoM kA varNana, parivAra kA varNana pUrvavat kahanA caahie| una prekSAgharamaNDapoM ke Upara ATha-ATha maMgala, dhvajAe~ aura chatroM para chatra haiN| una prekSAgharamaNDapoM ke Age tIna dizAoM meM tIna maNipIThikAe~ haiN| ve maNipIThikAeM do yojana lambI-caur3I aura eka yojana moTI haiM, sarvamaNimaya, svaccha yAvat pratirUpa haiN| Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 394] [jIvAjIvAbhigamasUtra una maNipIThikAoM ke Upara alaga-alaga caityastUpa kahe gaye haiN| ve caityastUpa do yojana lambecaur3e aura kucha adhika do yojana U~ce haiN| ve zaMkha, aMkaratna, kuMda (mogare kA phUla), dagaraja (jalabindu), kSIrodadhi ke mathita phenapuMja ke samAna sapheda haiM, sarvaratnamaya haiM, svaccha haiM yAvat pratirUpa haiN| una caityastUpoM ke Upara ATha-ATha maMgala, bahuta sI kRSNacAmara se aMkita dhvajAe~ Adi aura chatrAtichatra kahe gaye haiN| una caityastUpoM ke cAroM dizAoM meM alaga-alaga cAra maNipIThikAe~ kahI gaI haiN| ve maNipIThikAe~ eka yojana lambI-caur3I aura AdhA yojana moTI sarvamaNimaya haiN| una maNipIThikAoM ke Upara alaga-alaga cAra jina-pratimAe~ kahI gaI haiM jo jinotsedhapramANa (utkRSTa pAMca sau dhanuSa aura jaghanya sAta hAtha; yahA~ pAMca sau dhanuSa samajhanA cAhie) haiM, paryakAsana (pAlathI), se baiThI huI haiM, unakA mukha stUpa kI ora hai| ina pratimAoM ke nAma haiM-RSabha, varddhamAna, candrAnana aura vaarissenn| 137.(3)tesiMNaMceiyathUbhANaM puso tidisiMpatteyaM patteyaM maNipeDhiyAopaNNattAo. tAoNaM maNipeDhiyAo do do joyaNAI AyAmavikkhaMbheNaMjoyaNaM bAhalleNaM savvamaNimaIo acchAo laNhAo sahAo ghaTThAo maTThAo nippaMkAo NIrayAo jAva pddiruuvaao| tAsiM NaM maNipeDhiyANaM uppiM patteyaM patteyaM ceiyarukkhA pnnnnttaa| te NaM ceiyarukkhA adujoyaNAI uDDUM uccatteNaM addhajoyaNaM uvveheNaM do joyaNAiM khaMdhI addhajoyaNaM vikkhaMbheNaM chajoyaNAI viDimA vahumajhadesabhAe aTThajoyaNAI AyAmavikkhaMbheNaM sAiregAiM aTThajoyaNAI savvaggeNaM pnnnnttaa| tesiM NaM ceiyarukkhANaM ayameyAruve vaNNAvAse paNNatte, taM jahA-vairAmayAmUlA rayayasupaiTTiyA viDimA riTThAmayavipulakaMdaveruliyaruilakhaMdhA sujAtaruvapaDhamagavisAlasAlA nAnAmaNirayaNavivihasAhappasAhaveruyipattatavaNijjapattaveMTA jaMbUNayarattamauyasukumAlapavAlapallavasobhaMtavaraMkuraggasiharA vicittamaNirayaNasurabhikusumaphalabharaNamiyasAlA sacchAyA sappabhA samirIyA saujjoyA amayarasasamarasaphalA ahiyaM NayaNamaNaNivvuikarA pAsAIyA darisaNijjA abhirUvA pddiruuvaa| teNaMceiyarukkhAannehiM bahUhiM tilaya-lavaya-chattovaga-sirIsa-sattavaNNa-dahivaNNaloddha-dhava-candana-nIva-kuDaya-kayaMba-paNasa-tAla-tamAla-piyAla-piyaMgu-pArAvayarAyarukkha-naMdirukkhehiM savvao samaMtA sNprikkhittaa| te NaM tilayA jAva naMdirukkhA mUlavaMtA kaMdavaMtA jAva surmmaa| te NaM tilayA jAva naMdirukkhA annehiM bahUhiM paumalayAhiM jAva sAmalayAhiM savvao samaMtA sNprikkhittaa| tAo NaM paumalayAo jAva sAmalayAo NiccaM kusumiyAo jAva pddiruuvaao| 1. varaMkudharA iti paatthaantrm| Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti : sudharmA sabhA kA varNana] [395 tesiM NaM ceiyarukkhANaM uppiM bahave aTTha maMgalagA jhayA chttaaichttaa| [137] (3) una maNipIThikAoM ke Upara alaga-alaga caityavRkSa kahe gaye haiM, ve caityavRkSa ATha yojana U~ce haiM, AdhA yojana jamIna meM haiM, do yojana U~cA unakA skandha (dhar3a, tanA) hai, AdhA yojana usa skandha kA vistAra hai, madhyabhAga meM Urdhva vinirgata zAkhA (viDimA) chaha yojana U~cI hai, usa viDimA kA vistAra ardhayojana kA hai, saba milAkara ve caityavRkSa ATha yojana se kucha adhika U~ce haiN| una caityavRkSoM kA varNana isa prakAra kahA hai-unake mUla vajraratna ke haiM, unakI Urdhva vinirgata zAkhAe~ rajata kI haiM aura supratiSThita haiM, unakA kanda riSTaratnamaya hai, unakA skaMdha vaiDUryaratna kA hai aura rucira hai, unakI mUlabhUta vizAla zAkhAe~ zuddha aura zreSTha svarNa kI haiM, unakI vividha zAkhA-prazAkhAe~ nAnA maNiratnoM kI haiM, unake patte vaiDUryaratna ke haiM, unake pattoM ke vRnta tapanIya svarNa ke haiN| jambUnada jAti ke svarNa ke samAna lAla, mRdu, sukumAra pravAla (patra ke pUrva kI sthiti) aura pallava tathA prathama ugane vAle aMkuroM ko dhAraNa karane vAle haiM (athavA unake zikhara tathAvidha pravAla-pallava-aMkuroM se suzobhita haiM), una caitya'vakSoM kI zAkhAe~ vicitra maNiratnoM ke sugandhita phUla aura phaloM ke bhAra se jhUkI huI haiN| ve caityavRkSa sundara chAyA vAle, sundara kAnti vAle, kiraNoM se yukta aura udyota karane vAle haiN| amRtarasa ke samAna unakoM phaloM kA rasa hai| ve netra aura mana ko atyanta tRpti dene vAle haiM, prAsAdIya haiM, darzanIya haiM, abhirUpa haiM aura pratirUpa haiN| ve caityavRkSa anya bahuta se tilaka, lavaMga, chatropaga, zirISa, saptaparNa, dadhiparNa, lodhra, dhava, candana, nIpa, kuTaja, kadamba, panasa, tAla, tamAla, priyAla, priyaMgu, pArApata, rAjavRkSa aura nandivRkSoM se saba ora se ghire hue haiN| ve tilaka yAvat nandivRkSa mUlavAle haiM, kandavAle haiM ityAdi vRkSoM kA varNana karanA cAhie yAvat ve suramya haiN| ve tilakavRkSa yAvat nandivRkSa anya bahuta-sI padmalatAoM yAvat zyAmalatAoM se ghire hue haiN| ve padmalatAe~ yAvat zyAmalatAe~ nitya kusumita rahatI haiN| yAvat ve pratirUpa haiN| una caityavRkSoM ke Upara bahuta se ATha-ATha maMgala, dhvajAe~ aura chatroM para chatra haiN| 137. (4) tesiM NaM ceiyarukkhANaM purao tidisiM tao maNipeDhiyAo paNNattAo; tAo NaM maNipeDhiyAo joyaNaM AyAmavikkhaMbheNaM addhajoyaNaM bAhalleNaM savvamaNimaIo acchAo jAva pddiruuvaao| tAsiMNaM maNipeDhiyANaM uppiM patteyaM patteyaM mahiMdajhaye pnnnntte| teNaM mahiMdaNjhayA addhaTThamAI joyaNAI u8 uccatteNaM addhakosaM uvveheNaM addhakosaM vikkhaMbheNaM vairAmayavaTTalaTThasaMThiyasusiliTThaparighaTThamaTTapuraiTThiyA aNegavarapaMcavaNNakuDabhIsahassaparimaMDiyAbhirAmA vAuddhayavijayavejayaMtIpaDAgA chattAichattakaliyA tuMgA gaganatalamabhilaMghamANasiharA pAsAdIyA jAva pddiruuvaa| tesiMNaM mahiMdajjhayANaM uppiM aTThamaMgalagA jhayA chttaaichttaa|tesiNnnN mahiMdajjhayANaM purao tidisiM tao NaMdAo pukkharaNIo pnnnnttaao| tAo NaM pukkharaNIo addharaterasa joyaNAI 1. kvacit 'visiTThA' ityapi dRshyte| Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 396 ] [jIvAjIvAbhigamasUtra AyAmeNaM sakkosAiM chajoyaNAI vikkhaMbheNaM dasajoyaNAI uvveheNaM acchAo saNhAo pukkhariNIvaNNao, patteyaM patteyaM paramavaraveiyAparikkhittAo, patteyaM patteyaM vaNasaMDaparikkhittAo vaNNao jAva pddiruuvaao| tAsiMNaM pukkhariNINaM patteyaM patteyaM tidisiM tisovANapaDirUvagA, vnnnno| toraNA bhANiyavvA jAva chttaaichttaa| sabhAe NaM suhammAe cha maNogaliyA sAhassIo paNNattAo,taM jahA-purasthimeNaM do sAhassIo, paccatthimeNaM do sAhassIo, dAhiNeNaM ega sAhassI, uttareNaM egA saahssii| tAsu NaM maNogulikAsu bahave suvaNNaruppAmayA phalagA paNNattA, tesu NaM suvaNNaruppAmaesu phalagesubahavevairAmayA NAgadaMtagA paNNattA, tesuNaM vairAmaesu nAgadaMtagesu bahave kiNhasuttavaTTavagdhAriyamalladAmakalAvA jAva sukkilvttttvgdhaariymlldaamklaavaa| te NaM tavaNijjalaMbUsagA jAva cittuNti| ___ sabhAe suhammAe cha gomANasIsAhassIo paNNattAo, taM jahA-purasthimeNaM do sAhassIo, evaM paccatthimeNaM vi dAhiNeNaM sahassaM evaM uttrennvi| tAsu NaM gomANasIsu bahave suvaNNaruppAmayA phalagA paNNattA jAva tesu NaM vairAmaesu nAgadaMtaesu bahave rayayAmayA sikkayA pnnnnttaa| tesu NaM rayayAmayAsikkaesu bahave veruliyAmaIo dhUvaghaDiyAo pnnnnttaao| tAo NaM dhUvaghaDiyAo kAlAgurupavarakuMdarukkaturukka jAva ghANamaNaNivvuikareNaM gaMdheNaM savvao samaMtA ApUremANIo cittuNti| sabhAe NaM sudhammAe aMto bahUsamaramANijje bhUmibhAe paNNattejAvamaNINaM phAse, ulloyA paumalayAbhatticittA jAva savvatapaNijjamae acche jAva pddiruuve| [137] (4) una caityavRkSoM ke Age tIna dizAoM meM tIna maNipIThikAe~ kahI gaI haiN| ve maNipIThikAe~ eka-eka yojana lambI-caur3I aura Adhe yojana kI moTI haiN| ve sarvamaNimaya haiM, svaccha haiM, yAvat pratirUpa haiN| una maNipIThikAoM ke Upara alaga-alaga mahendradhvaja haiM jo sAr3he sAta yojana U~ce, AdhA kosa UMDe (jamIna ke andara), AdhA kosa vistAra vAle, vajramaya, gola, sundara AkAravAle, susambaddha, ghRSTa, mRSTa aura susthira haiM, aneka zreSTha pAMca varSoM kI laghupatAkAoM se parimaNDita hone se sundara haiM, vAyu se ur3atI huI vijaya kI sUcaka vaijayantI patAkAoM se yukta haiM, chatroM para chatra se yukta haiM, U~ce haiM, unake zikhara AkAza ko lAMgha rahe haiM, ve prAsAdIya yAvat pratirUpa haiN| una mahendradhvajoM ke Upara ATha-ATha maMgala haiM, dhvajAe~ haiM aura chatrAtichatra haiN| una mahendradhvajoM ke Age tIna dizAoM meM tIna nandA puSkariNiyA~ haiN| ve nandA puSkariNiyA~ sAr3he bAraha yojana lambI haiM, savA chaha yojana kI caur3I haiM, dasa yojana U~DI haiM, svaccha haiM, zlaSNa (mRdu) haiM ityAdi puSkariNI kA varNanaka kahanA caahie| ve pratyeka puSkariNiyA~ padmavaravedikA aura vanakhaNDa se ghirI huI haiN| padmavaravedikA aura vanakhaNDa kA varNana kara lenA cAhie yAvat ve puSkariNiyA~ darzanIya yAvat pratirUpa haiN| una puSkariNiyoM kI tIna dizAoM meM alaga-alaga trisopAnapratirUpaka kahe gaye haiN| una LY Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti :sudharmA sabhA kA varNana] [397 trisopAnapratirUpakoM kA varNanaka kahanA caahie| toraNoM kA varNana yAvat chatroM para chatra haiN| usa sudharmA sabhA meM chaha hajAra manogulikAe~ (baiThaka) kahI gaI haiM, yathA-pUrva meM do hajAra, pazcima meM do hajAra, dakSiNa meM eka hajAra aura uttara meM eka hjaar| una manogulikAoM meM bahuta se sone cAMdI ke phalaka (pATiye) haiN| una sone-cAMdI ke phalakoM meM bahuta se vajramaya nAgadaMtaka (khUTiyAM) haiN| una vajramaya nAgadantakoM meM bahuta sI kAle sUtra meM piroI huI gola aura laTakatI huI puSpamAlAoM ke samudAya haiM yAvat sapheda Dore meM piroI huI gola aura laTakatI huI puSpamAlAoM ke samudAya haiN| ve puSpamAlAe~ sone ke lambUsaka (penDala) vAlI haiM yAvat saba dizAoM ko sugandha se bharatI huI sthita haiN| ___ usa sudharmA sabhA meM cha hajAra gomANasiyAM (zayyArUpa sthAna) kahI gaI haiM, yathA-pUrva meM do hajAra, pazcima meM do hajAra, dakSiNa meM eka hajAra aura uttara meM eka hjaar| una gomANasiyoM meM bahuta-se sone -cAMdI ke phalaka haiM, una phalakoM meM bahuta se vajramaya nAgadantaka haiM, una vajramaya nAgadantakoM meM bahuta se cAMdI ke sIMke haiN| una rajatamaya sIMkoM meM bahuta-sI vaiDUryaratna kI dhUpaghaTikAe~ kahI gaI haiN| ve dhUpaghaTikAeM kAle agara zreSTha kuMdurukka aura lobhAna ke dhUpa kI nAka aura mana ko tRpti deve vAlI sugandha se AsapAsa ke kSetra ko bharatI huI sthita haiN| usa sudharmA sabhA meM bahusamaramaNIya bhUmibhAga kahA jAtA hai| yAvat maNiyoM kA sparza, bhItarI chata, padmalatA Adi ke vividha citra Adi kA varNana karanA caahie| yAvat vaha bhUmibhAga tapanIya svarNa kA hai, svaccha hai aura pratirUpa hai| 138. tassaNaMbahusamaramaNijjassa bhUmibhAgassa bahumajjhadesabhAe etthaNaMegA maNipIDhiyA pnnnnttaa| sANaM maNipIDhiyA do joyaNAI AyAmavikkhaMbheNaMjoyaNaM bAhalleNaM svvmnnimyaa| tIse NaM maNipIDhiyAe uppiM ettha NaM mANavae NAma ceiyakhaMbhe paNNatte, addhadamAI joyaNAI urdU uccatteNaM addhakosaM uvveheNaM addhakosaM vikkhaMbheNaM chakoDIe chalaMse chaviggahie vairAmayavaTTalaTThasaMTie, evaM jahA mahiMdajjhayassa vaNNao jAva paasaaiie| tassa NaM mANavagassa ceiyakhaMbhassa uvari chakkose ogAhittA heTThAvi chakkose vajittA majjhe addhapaMcamesu joyaNesu ettha NaM bahave suvaNNaruppamayA phalagA pnnnnttaa|tesunnNsuvnnnnruppmesuphlgesubhveviraamyaa NAgadaMtA pnnnnttaa| tesu NaM vairAmaesu NAgadaMtaesu bahave rayayAmayA sikkagA pnnnnttaa| tesu NaM rayayAmaesu sikkaesu bahave vairAmayA golavaTTasamuggakA paNNattA; tesu NaM vairAmaesu golavaTTasamuggaesu bahave jiNasakahAo sannikkhittAo cittuNti| jAo NaM vijayassa devassa aNNehiM ca bahUNaM vANamaMtarANaM devANa ya devINa yaaccaNijjAo vaMdaNijjAo pUyaNijjAo sakkAraNijjAo sammANaNijjAokallANaM maMgalaM devayaM ceiyaM pjjuvaasnnijjaao|maannvgss NaM ceiyakhaMbhassa uvariM aTThamaMgalagA jhayA chttaaichttaa| tassa NaM mANavagassa ceiyakhaMbhassa puracchimeNaM ettha NaM egA mahAmaNipeDhiyA pnnnnttaa| sANaM maNipeDhiyAdo joyaNAiM AyAmavikkhaMbheNaMjoyaNaM bAhalleNaMsavvamaNimaI jaavpdditvaa| Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 398] [jIvAjIvAbhigamasUtra tIse NaM maNipeDhiyAe uppiM ettha NaM ege mahaM sIhAsaNe pnnnntte| siihaasnnvnnnno| tassaNaM mANavagassa ceiyakhaMbhassa paccatthimeNaM ettha NaM egA mahA maNipeDhiyA paNNattA, joyaNaM AyAmavikkhaMbheNaM addhajoyaNaM bAhalleNaM savvamaNimaI acchaa| tIse NaM maNipeDhiyAe uppiM etthaNaM ege mahaM devasayaNijje pnnnntte|tss NaM devasayaNijjassa ayameyArUve vaNNAvAse paNNatte,taM jahA-NANAmaNimayA' paDipAyA, sovaNiyA pAyA,NANAmaNimayA, pAyasIsA, jaMbUNadamayAiM gattAI vairAmayA saMdhI NANAmaNimae vicce, rayayAmayA tUlI, lohiyakkhamayA bivvoyaNA tavaNijjamaI gNddovhaanniyaa| se NaM devasayaNijje ubhao bivvoyaNe duhao uNNae mAjhe NayagaMbhIre sAliMgaNavaTTie gaMgApuliNavAluuddAlasArisae oyaviyakkhomadugullapaTTapaDicchAyaNe suviraciyarayattANe rattaMsuyasaMbue suramme AINagarUyavUraNavaNIyatUlaphAsamaue paasaaiie| tassa NaM devasayaNijjassa uttarapurasthimeNaM ettha NaM mahaI egA maNipeDhiyA paNNattA joyaNamegaM AyAmavikkhaMbheNaM addhajoyaNaM bAhalleNaM savvamaNimaI jAva acchaa| tIse NaM maNipeDhiyAe uppi egaM mahaM khuDDae mahiMdajjhae paNNatte, aTThamAiM joyaNAI uTuM uccatteNaM addhakosaM vikkhaMbheNaM veruliyAmayavaTTalaTThasaMThie taheva jAva maMgalagA jhayA chttaaichttaa| tassa NaM khuDDamahiMdajjhayassa paccatthimeNaM ettha NaM vijayassa devassa cuppAlae nAma paharaNakose pnnnntte| tattha NaM vijayassa devassa phaliharayaNapAmokkhA bahave paharaNarayaNA sannikkhittA ciTuMti, ujjalasuNisiyasutikkhadhArA paasaaiiyaa| tIse NaM sabhAe suhammAe uppiM bahave aTThaTThamaMgalagA jhayA chttaaichttaa| [138] usa bahusamaramaNIya bhUmibhAga ke ThIka madhyabhAga meM eka maNipIThikA kahI gaI hai| vaha maNipIThikA do yojana lambI-caur3I, eka yojana moTI aura sarvamaNimaya hai| usa maNipIThikA ke Upara mANavaka nAmaka caityastambha kahA gayA hai| vaha sADhe sAta yojana U~cA, AdhA kosa U~DA aura AdhA kosa caur3A hai| usakI chaha koTiyA~ haiM, chaha koNa hai aura chaha bhAga haiM, vaha vajra kA hai, gola hai aura sundara AkRti vAlA hai, isa prakAra mahendradhvaja ke samAna varNana karanA cAhie yAvat vaha prAsAdIya (yAvat pratirUpa) hai| usa mANavaka caityastambha ke Upara chaha kosa Upara aura chaha kosa nIce chor3a kara bIca ke sADhe cAra yojana meM bahuta se sone-cAMdI ke phalaka kahe gaye hai| una sone cAMdI ke phalakoM meM bahuta se vajramaya nAgadantaka haiN| una vajramaya nAgadantakoM meM bahuta se cAMdI ke chIkeM kahe gaye hai| una rajatamaya chIMkoM meM bahuta-se vajramaya gola-vartula samudgaka (maMjUSA) kahe gaye hai| una vajramaya gola-vartula samudgakoM meM bahuta sI jina-asthiyA~ rakhI huI haiN| ve vijayadeva aura anya bahuta se vAnavyantara deva aura deviyoM ke lie arcanIya, vandanIya, pUjanIya, satkArayogya, sanmAnayogya, kalyANarUpa, magaMlarUpa, devarUpa, caityarUpa, aura paryupAsanAyogya haiN| usa mANavaka 1. 'NANA maNimayA pAyasIsA' yaha pATha vRtti meM nahIM hai| Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti: siddhAyatana varNana] [399 caityastambha ke Upara ATha-ATha maMgala, dhvajAe~ aura chatrAtichatra haiN| usa mANavaka caityastambha ke pUrva meM eka baDI maNipIThikA hai| vaha maNipIThikA do yojana lambIcaur3I, eka yojana moTI aura sarvamaNimaya hai yAvat pratirUpa hai| usa maNipIThikA ke Upara eka bar3A siMhAsana kahA gayA hai| usa mANavaka caityastambha ke pazcima meM eka bar3I maNipIThikA hai jo eka yojana lambI-caur3I aura AdhA yojana moTI hai, jo sarvamaNimaya hai aura svaccha hai| usa maNipIThikA ke Upara eka bar3A devazayanIya kahA gayA hai| devazayanIya kA varNana isa prakAra hai, yathA nAnA maNiyoM ke usake pratipAda (mUlapAyoM ko sthira rakhane vAle pAye) haiM, usake mUla pAye sone ke haiM, nAnA maNiyoM ke pAyoM ke UparI bhAga haiM, jambUnada svarNa kI usakI IseM haiM, vajramaya saMdhiyA~ haiM, nAnA maNiyoM se vaha bunA (vyuta) huA haiM, cA~dI kI gAdI hai, lohitAkSa ratnoM ke takiye ' haiM tapanIya svarNa kA galamasUriyA hai| vaha devazayanIya donoM ora (sira aura pAMva kI tarapha) takiyoM vAlA hai, zarIrapramANa takiyoM vAlA (masanaMda-bar3e gola takiye) hai, vaha donoM tarapha se unnata aura madhya meM nata (nIcA) aura gaharA hai, gaMgA nadI ke kinAre kI bAlukA meM paira rakhate hI jaise vaha andara utara jAtA haiM vaise hI vaha zayyA usa para sote hI nIce baiTha jAtI hai, usa para bela-bUTe nikAlA huA sUtI vastra (palaMgaposa) bichA huA hai, usa para rajastrANa lagAyA huA hai, lAla vastra se vaha DhakA huA hai, suramya hai, mRgacarma, ruI, bUra vanaspati aura makkhana ke samAna usakA mRdula sparza hai, vaha prAsAdIya yAvat pratirUpa hai| usa devazayanIya ke uttara-pUrva meM (IzAnakoNa meM) eka bar3I maNipIThikA kahI gaI hai| vaha eka yojana kI lambI-caur3I aura Adhe yojana kI moTI tathA sarva maNimaya yAvat svaccha hai| usa maNipIThikA ke Upara eka choTA mahendradhvaja kaha gayA hai jo sADhe sAta yojana U~cA, AdhA kosa U~DA aura AdhA kosa caur3A hai| vaha vaiDUryaratna kA haiM, gola hai aura sundara AkAra kA hai, ityAdi varNana pUrvavat karanA cAhie yAvat ATha-ATha maMgala, dhvajAe~ aura chatrAtichatra haiN| usa choTe mahendradhvaja ke pazcima meM vijayadeva kA caupAla nAmaka zastrAgAra hai| vahAM vijaya deva ke parigharatna Adi zastraratna rakhe hue haiN| ve zastra ujjvala, ati teja aura tIkhI dhAra vAle haiN| ve prAsAdIya yAvat pratirUpa haiN| usa sudharmA sabhA ke Upara bahuta sAre ATha-ATha maMgala, dhvajAe~ aura chatrAtichatra haiN| 2 siddhAyatana-varNana 1. 'bibboyaNA-upadhAnakAni ucyante' iti mUla ttiikaakaarH| 2. vRtti meM 'yAvat bahuta se sahasrapatra samudAya haiM, sarvaratnamaya haiM, svaccha haiM, yAvat pratirUpa haiM' aisA pATha hai| Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400 ] [jIvAjIvAbhigamasUtra 139.(1) sabhAe NaM sudhammAe uttarapurasthimeNaM ettha NaM ege mahaM siddhAyayaNe paNNatte addhaterasajoyaNAI AyAmeNaM cha joyaNAI sakosAiM vikkhabheNaM navajoyaNAi~ uDDhe uccatteNaM jAva gomANasiyA vttvvyaa|jaa ceva sahAe suhammAe vattavvayA sA ceva nivasesA bhANiyavvA tahevadArA muhamaMDavA pecchAgharamaMDavA jhayA thUbhA ceiyarukkhA mahiMdajjhayA NaMdAo pukkhrinniio| tao ya sudhammAe jahA pamANaM maNoguliyANaM gomANasIyA, dhUvayaghaDIo taheva bhUmibhAge ulloe ya jAva mnniphaase| tassa NaM siddhAyataNassa bahumajjhadesabhAe ettha NaM egA mahaM maNipeDhiyA paNNattA do joyaNAI AyAmavikkhaMbheNaM joyaNaM bAhalleNaM savvamaNimayI acchaa| tIse NaM maNipeDhiyAe uppiM etthaNaMege mahaM devacchaMdae paNNatte, do joyaNAI AyAmavikkhaMbheNaM sAiregAiMdo joyaNAI uDDUM uccatteNaM savvarayaNAmae acche / tattha NaM devacchaMdae aTTha sayaM jiNapaDimANaM jiNussehappamANamettANaM saNNikkhittaM citttthi| __tAsiM NaM jiNapaDimANaM ayameyArUve vaNNAvAse paNNatte, taM jahA-tavaNijjamayA hatthatalA, aMkAmayAINakkhAiM aMtolohiyakkhapariseyAiM kaNagamayA pAdA kaNagAmayA gopphA kaNagAmaIo jaMghAo kaNagAmayA jANUkaNagAmayA Uru kaNagAmaIo gAyalaTThIo, tavaNijjamaIo NAbhIo riTThAmaIo romarAIo, tavaNijjamayA cuccuyA tavaNijjamayA sirivacchA, kaNagamayAo bAhAo kaNagamaIo pAsAo kaNagamaIogIvAo riTThAmae maMsu, silappavAlamayA uTThA, phalihAmayA daMtA, tavaNijamaIo jIhAo, tavaNijjamayA tAluyA kaNagamaIo NAsAo aMtolohiyakkhapariseyAo aMkAmayAiM acchINi, aMtolohitakkhapariseyAI (pulagamaIo diTThIo) riTThAmaIo tAragAo riTThAmayAiM acchipattAiM riTThAmaIo bhabhuhAo kaNagAmayA kavolA kaNagAmayA savaNA kaNagAmayA NiDAlA vaTTA vairAmaIo sIsaghaDIo, tavaNijjamaIo kesaMtakesabhUmIo riTThAmayA uvrimuddhjaa| _[139] (1) sudharmAsabhA ke uttarapUrva (IzAnakoNa) meM eka vizAla siddhAyatana kahA gayA hai jo sADhe bAraha yojana kA lambA, chaha yojana eka kosa caur3A aura nau yojana U~cA hai| isa prakAra pUrvokta sudharmAsabhA kA jo varNana kiyA gayA hai tadanusAra gomANasI (zayyA) paryanta sArI vaktavyatA kahanI caahie| vaise hI dvAra, mukhamaNDapa, prekSAgRhamaNDapa, dhvajA, stUpa, caityavRkSa, mAhendradhvaja, nandA puSkariNiyA~, manogulakiAoM kA pramANa, gomANasI, dhUpaghaTikAe~, bhUmibhAga, ulloka (bhItarI chata) Adi kA varNana yAvat maNiyoM ke sparza Adi sudharmAsabhA ke samAna kahane caahie| usa siddhAyatana ke bahumadhya meM dezabhAga meM eka vizAla maNipIThikA kahI gaI hai jo do yojana lambIcaur3I, eka yojana moTI hai, sarva maNiyoM kI banI huI hai, svaccha hai| usa maNipIThikA ke Upara eka vizAla 1. koSThakAntargata pATha vRtti meM nahIM hai| Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti :siddhAyatana varNana] [401 devacchaMdaka (AsanavizeSa) kahA gayA hai, jo do yojana kA lambA-caur3A aura kucha adhika do yojana kA U~cA hai, sarvAtmanA ratnamaya hai aura svaccha sphaTika ke samAna hai| usa devacchaMdaka meM jinotsedhapramANa (utkRSTa pAcaM sau dhanuSa, jaghanya sAta hAtha) eka sau ATha jina-pratimAe~ rakhI huI haiN| una jina-pratimAoM kA varNana isa prakAra kahA gayA hai-unake hastatala tapanIya svarNa ke haiM, unake nakha aMkaratnoM ke haiM aura unakA madhyabhAga lohitAkSa ratnoM kI lalAI se yukta hai, unake pAMva svarNa ke haiM, unake gulpha (Takhane) kanakamaya haiM, unakI jaMghAe (piNDaliyA~) kanakamayI haiM, inake jAnu (ghuTane) kanakamaya haiM, unake Uru (jaMghAeM) kanakamaya haiM, unakI gAtrayaSTi kanakamayI hai, unakI nAbhiyAM tapanIya svarNa kI haiM, unakI romarAji riSTaratnoM kI hai, unake cUcuka (stanoM ke agrabhAga) tapanIya svarNa ke haiM, unake zrIvatsa (chAtI para aMkita cihna) tapanIya svarNa ke haiM, unakI bhujAe~ kanakamayI haiM, unakI pasaliyA~ kanakamayI haiM. unakI grIvA kanakamayI hai, unakI mUche riSTaratna kI haiM, unake hoTha vidrumamaya (pravAlaratna ke ) haiM, unake dAMta sphaTikaratna ke haiM, tapanIya svarNa kI jihvAe~ haiM, tapanIya svarNa kI tAlu haiM, kanakamayI unakI nAsikA hai, jisakA madhyabhAga lohitAkSaratnoM kI lalAI se yukta hai, unakI A~kheM aMkaratna kI haiM aura unakA madhyabhAga lohitAkSa ratna kI lalAI se yukta hai, unakI dRSTi pulakita (prasanna) hai, unakI A~khoM kI tArikA (kIkI) riSTaratnoM kI hai, unake akSipatra (pakSma) riSTaratnoM ke haiM, unakI bhauhaiM riSTaratnoM kI haiM, unake gAla svarNa ke haiM, unake kAna svarNa ke haiM, unake lalATa kanakamaya haiM, unake zIrSa gola vajraratna ke haiM, kezoM kI bhUmi tapanIya svarNa kI hai aura keza riSTaratnoM ke bane hue haiN| 139.(2) tAsiMNaM jiNapaDimANaM piTThao patteyaM patteyaM chattadhArapaDimAo paNNattAo. tAoNaM chattadhArapaDimAo himarayayakuMdeMdusappakAsAiMsakoraMTamalladAmadhavalAiMAtapattAisalIlaM ohAremANIo cittuNti| tAsiMNaM jiNapaDimANaM ubhao pAsiM patteyaM patteyaM cAmaradhArapaDimAo pnnnnttaao|taaonnNcaamrdhaarpddimaao caMdappahavairaveruliyanAnAmaNikaNagarayaNavimalamaharihatavaNijjujjalavicittadaMDAo cilliyAo saMkhaMkakuMdadagaraya-amayamathiapheNapuMjasaNNikAsAo, suhumarayayadIhavAlAo dhavalAo cAmarAo salIlaM ohAremANIo citttthti| tAsiM NaM jiNapaDimANaM purao do do nAgapaDimAo, do do jakkhapaDimAo, do do bhUtapaDimAo do do kuMDadhArapaDimAo (viNayovaNayAo pAyavaDiyAo paMjaliuDAo) saNNikkhittAo ciTuMti, savvarayaNAmaIo, acchAo saNhAo laNhAo ghaTThAo maTThAo NIrayAo NippaMkAo jAva pddiruuvaao| tAsiM NaM jiNapaDimANaM purao aTThasayaM ghaMTANaM, aTThasayaM caMdaNakalasANaM evaM aTThasayaM bhiMgAragANaM, evaM AyaMsagANaM thAlANaM supaiTThakANaM maNoguliyANaM vAtakaragANaM cittANaM rayaNakaraMDagANaM hayakaMThagANaM jAva usabhakaMThagANaM pupphacaMgerINaM jAva lomahatthacaMgerINaM pupphapaDalagANaM aTThasayaM telasamuggANaM jAva dhUvakaDucchuyANaM saNNikkhittaM citttthi| tassa NaM siddhAyataNassa uppiM bahave aTThaTThamaMgalagA jhayA chattAichattA uttimAgArA Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402] [jIvAjIvAbhigamasUtra solasavihehiM rayaNehiM uvasobhiyA taM jahA-rayaNehiM jAva rittehiN| _[139] (2) una jinapratimAoM ke pIche alaga-alaga chatradhAriNI pratimAeM kahI gaI haiN| ve chatradhAraNa karane vAlI pratimAeM lIlApUrvaka koraMTa puSpa kI mAlAoM se yukta hima, rajata, kunda aura candra ke samAna sapheda AtapatroM (chatroM) ko dhAraNa kiye huye khar3I haiN| una jinapratimAoM ke donoM pArzvabhAga meM alaga-alaga caMvara dhAraNa karane vAlI pratimAe~ kahI gaI haiN| ve cAmaradhAriNI pratimAe~ candrakAnta maNi, vajra, vaiDUrya Adi nAnA maNiratnoM va sone se khacita aura nirmala bahumUlya tapanIya svarNa ke samAna ujjvala aura vicitra daMDoM evaM zaMkha-aMkarana-kuMda-jalakaNa, cAMdI evaM kSIrodadhi ko mathane se utpanna phenapuMja ke samAna zveta, sUkSma aura cAMdI ke dIrgha bAla vAle dhavala cAmaroM ko lIlApUrvaka dhAraNa karatI huI sthita haiN| una jinapratimAoM ke Age do-do nAga pratimAe~, do-do yakSa pratimAe~, do-do bhUta pratimAe~, dodo kuNDadhAra pratimAe~ (vinayayukta pAdapatita aura hAtha jor3e huI) rakhI huI haiN| ve sarvAtmanA ratnamayI haiM, svaccha haiM, mRdu haiM, sUkSma pudgaloM se nirmita haiM, ghRSTa-mRSTa,nIrajaska, niSpaMka yAvat pratirUpa haiN| una jinapratimAoM ke Age eka sau ATha ghaMTA, eka sau ATha candanakalaza, eka sau ATha jhAriyAM tathA isI taraha Adarzaka, sthAla, pAtriyAM, supratiSThaka, manogulikA, jalazUnya ghar3e, citra, ratnakaraNDaka, hayakaMThaka yAvat vRSabhakaMThaka, puSpacaMgeriyA~ yAvat lomahastacaMgeriyA~, puSpapaTalaka, telasamudgaka yAvat dhUpa ke kaDucchuka-ye saba eka sau ATha, eka sau ATha vahA~ rakhe hue haiN| usa siddhAyatana ke Upara bahuta se ATha-ATha maMgala, dhvajAe~ aura chatrAtichatra haiM, jo uttama AkAra ke solaha ratna yAvat riSTaratnoM se upazobhita haiN| 2 upapAtAdi sabhA-varNana 140. tassaNaM siddhAyayaNassaNaM uttarapurasthimeNaM etthaNaMegA mahaM uvavAyasabhA pnnnnttaa| jahA sudhammA taheva jAva gomaannsiio| uyavAyasabhAe vi dArA muhamaMDavA savvaM bhUmibhAge taheva jAva mnniphaaso| (suhammAsabhAvattavvayA bhANiyavvA jAva bhUmIe phaaso|) tassa NaM bahusamaramaNijjasa bhUmibhAgassa bahumajjadesabhAe ettha NaM egA mahaM maNipeDhiyA paNNattA joyaNaM AyAmavikkhaMbheNaM addhajoyaNaM bAhalleNaM savvamaNimayo acchaa| tIse NaM maNipeDhiyAe uppiM ettha NaM ege mahaM devasayaNijje pnnnntte|tss NaM devasayaNijjassa vaNNao uvavAyasabhAe NaM uppiM aTThamaMgalagA jhayA chattAichattA jAva uttimaagaaraa| tIseNaM uvavAyasabhAe uttarapurasthimeNaM etthaNaMege mahaM harae pnnnntte|sennNhre addhaterasa 1. koSThakAntargata pATha vRtti meM nahIM hai| 2. atra saMgrahaNigAthe caMdaNakalasA bhiMgAragA ya AyaMsagA ya thAlA y| pAIo supaiTThA maNaguliyA vAyakaragA ya // 1 // cittA rayaNakaraMDA haya-gaya-nara-kaMThagA ya cNgerii| paDalA sIhAsaNa-chatta-cAmarA samuggakajuyA y||2|| Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti: upapAtAdisabhA-varNana] joyaNAI AyAmeNaM cha joyaNAI sakkosAiM vikkhaMbheNaM dasa joyaNAiM uvveheNaM acche saNhe vaNNao jaheva NaMdANaM pukkhariNINaM jAva toraNa vaNNao / [403 tassa NaM harayassa uttarapuratthimeNaM ettha NaM ega mahaM abhiseyasabhA paNNattA jahA sabhA suhammA taM ceva niravasesaM jAva gomANasIo bhUmibhAe ulloe taheva / tassa NaM bahusamaramaNijjassa bhUmibhAgassa bahumajjhadesabhAe ettha NaM egA mahaM maNipeDhiyA paNNattA, joyaNaM AyAmavikkhaMbheNaM addhajoyaNaM bAhalleNaM savvamaNimayA acchaa| tIse NaM maNipeDhiyAe uppiM ettha NaM mahaM ege sIhAsaNe paNNatte sIhAsaNavaNNao aparivAro / tattha NaM vijayadevassa subahu abhisekke bhaMDe saNNikkhitte ciTThati / abhiseyasabhAe uppiM aTThaTThamaMgalagA jAva uttimAgArA solasavidhehiM rayaNehiM uvasohie / tIse NaM abhiseyasahAe uttarapuratthimeNaM ettha NaM egA mahaM alaMkAriyasabhA vattavvayA bhANiyavvA jAva gomANasIo maNipeDhiyAo jahA abhiseyasabhAe uppiM sIhAsaNaM aparivAraM / tattha NaM vijayadevassa subahu alaMkArie bhaMDe sannikkhitte ciTThai / alaMkAriyasabhAe uppiM aTTamaMgalagA jhayA jAva chattAichattA uttamagArA0 / tIse NaM alaMkAriyasahAe uttarapuratthimeNaM ettha NaM egA mahaM vavasAyasabhA paNNattA / abhiseyasabhAvattavvayA jAva sIhAsaNaM aparivAraM / tattha NaM vijayassa devassa egaM mahaM potthayarayaNaM sannikkhitte ciTTha / tassa NaM potthayarayaNassa ayameyArUve vaNNAvAse paNNatte, taM jahA - riTThAmaIo kaMbiyAo rayayAmayAiM pattakAiM riTThAmayAI akkharAiM ' tavaNijjamae dore NANAmaNimae gaMThI, veruliyae lippAsaNe tavaNijjamaI saMkalA riTThamae chAdane riTThAmaI masI vairAmaI lehaNI, dhammie stthe| vavasAyasabhAe NaM uppiM aTThaTTha maMgalagA jhayA chattAichattA uttimAgAreti / .tI se NaM vavasAyasabhAe ? uttarapuratthimeNaM ege mahaM balipeDhe paNNatte do joyaNAI AyAmavikkhaMbheNaM joyaNaM bAhalleNaM savvarayaNAmae acche jAva paDirUve / tassa NaM balipeDhassa uttarapuratthimeNaM ettha NaM egA maha NaMdApukkharaNI paNNattA jaM ceva mANaM harayassa taM caiva savvaM / [140] usa siddhAyatana ke uttarapUrva dizA ( IzAnakoNa) meM eka bar3I upapAtasabhA kahI gaI hai| sudharmAsabhA kI taraha gomANasI paryanta saba varNana yahA~ bhI kara lenA caahie| upapAtasabhA meM bhI dvAra, mukhamaNDapa Adi saba varNana, bhUmibhAga, yAvat maNiyoM kA sparza Adi kaha lenA caahie| (yahA~ sudharmAsabhA kI vaktavyatA bhUmibhAga aura maNiyoM ke sparzaparyanta kahanI cAhie / ) 1. aMkamayAI pattAI iti pAThAntaram / 'aMkamayAI pattAiM riTThAmayAI akkharAI, ayaM pAThaH vairAmaI lehamI' - ityasyAnantaraM vRttau vyAkhyAtaH / 2. 'uvavAya sabhAe' iti vRttau pAThaH / 3. atra prathamaM jIrNapustake nandApuSkarINIvivecanaM vartate pazcAt valipIThasya paraM ca TIkAyAM prathamaM balipIThasya pazcAt naMdAyAH / Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404 ] [jIvAjIvAbhigamasUtra usa bahusamaraNIya bhUmibhAga ke madhya meM eka bar3I maNipIThikA kahI gaI hai| vaha eka yojana lambIcaur3I aura AdhA yojana moTI hai, sarvaratnamaya aura svaccha hai| usa maNipIThikA ke Upara eka bar3A devazayanIya kahA gayA hai| usa devazayanIya kA varNana pUrvavat kaha lenA caahie| usa upapAtasabhA ke Upara ATha-ATha maMgala, dhvajA aura chatrAtichatra haiM jo uttama AkAra ke haiM aura ratnoM se suzobhita haiN| usa upapAtasabhA ke uttara-pUrva meM eka bar3A sarovara kahA gayA hai| vaha sarovara sADhe bAraha yojana lambA, chaha yojana eka kosa caur3A aura dasa yojana U~r3A hai| vaha svaccha hai, zlakSNa hai Adi nandApuSkariNIvat varNana karanA caahie| (vaha sarovara eka padmavaravedikA aura vanakhaNDa se ghirA huA hai| yahA~ padmavaravedikA aura vanakhaNDa kA varNana kara lenA cAhie yAvat vahA~ bahuta se vAnavyantara deva-deviyAM sthita hotI haiM yAvat pUrvakRta puNyakarmoM ke vipAka kA anubhava karatI huI vicaratI haiN| usa hRda kI tIna dizAoM meM trisopAnapratirUpaka haiN| yahA~ trisopAnapratirUpakoM kA varNana kahanA cAhie yAvat toraNoM kA varNana kahanA caahie| aisA vRtti meM ullekha hai|) usa sarovara ke uttara-pUrva meM eka bar3I abhiSekasabhA kahI gaI hai| sudharmAsabhA kI taraha usakA pUrA varNana kara lenA caahie| gomANasI, bhUmibhAga, ulloka Adi saba sudharmAsabhA kI taraha jAnanA caahie| usa bahusamaramaNIya bhUmibhAga ke ThIka madhyabhAga meM eka bar3I maNipIThikA kahI gaI hai| vaha eka yojana lambI-caur3I aura AdhA yojana moTI hai, sarva maNimaya aura svaccha hai| usa maNipIThikA ke Upara eka bar3A siMhAsana hai| yahA~ siMhAsana kA varNana karanA cAhie, parivAra kA kathana nahIM karanA caahie| usa siMhAsana para vijayadeva ke abhiSeka ke yogya sAmagrI rakhI huI hai| abhiSekasabhA ke Upara ATha-ATha maMgala, dhvajAe~, chatrAtichatra kahane cAhie, jo uttama AkAra ke aura solaha ranoM se upazobhita haiN| usa abhiSekasabhA ke uttarapUrva meM eka vizAla alaMkArasabhA hai| usakI vaktavyatA gomANasI paryanta abhiSekasabhA kI taraha kahanI caahie| maNipIThikA kA varNana bhI abhiSekasabhA kI taraha jAnanA caahie| usa maNipIThikA para saparivAra siMhAsana kA kathana karanA caahie| usa siMhAsana para vijayadeva ke alaMkAra ke yogya bahuta sI sAmagrI rakhI huI hai| usa alaMkArasabhA ke Upara ATha-ATha maMgala, dhvajAe~ aura chatrAtichatra haiM jo uttama AkAra ke aura ratnoM se suzobhita haiN| usa alaMkArika sabhA ke uttarapUrva meM eka bar3I vyavasAyasabhA kahI gaI hai| parivAra rahita siMhAsana paryanta saba vaktavyatA abhiSekasabhA kI taraha kahanI caahie| usa siMhAsana para vijayadeva kA pustakaratna rakhA huA hai| usa pustakaratna kA varNana isa prakAra hai-riSTaratna kI usakI kaMbikA (puDhe) haiM, cAMdI ke usake panne haiM, riSTaratnoM ke akSara haiM, tapanIya svarNa kA DorA hai (jisameM panne piroye hue haiM), nAnAmaNiyoM kI usa Dore meM gAMThe haiM (tAki panne alaga alaga na hoM), vaiDUryaratna kA maSipAtra (dAvAta) hai, tapanIya svarNa kI usa dAvAta kI sAMkala haiM, riSTaratna kA Dhakkana hai, riSTaratna kI syAhI hai, vajraratna kI lekhanI hai| vaha grantha dhArmika zAstra hai| usa vyavasAyasabhA ke Upara ATha-ATha maMgala, dhvajAe~ aura chatrAtichatra haiM jo uttama AkAra Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti vijayadeva kA upapAta aura usakA abhiSeka] [405 ke haiM yAvat ratnoM se zobhita haiN| usa ' vyavasAyasabhA ke uttara-pUrva meM eka vizAla balipITha hai| vaha do yojana lambA-caur3A aura eka yojana moTA hai| vaha sarvaratnamaya hai, svaccha hai yAvat pratirUpa hai| usa balipITha ke uttara-pUrva meM eka bar3I nandApuSkariNI kahI gaI hai| usakA pramANa Adi varNana pUrva varNita hRda ke samAna jAnanA caahie| vijayadeva kA upapAta aura usakA abhiSeka 141.(1) teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM vijae deve vijayAe rAyahANIe uvavAtasabhAe devasayaNijjaMsi devadUsaMtarie aMgulassaasaMkhejjaibhAgamettIe boMdIe vijayadevattAe uvvnnnne| tae NaM se vijae deve ahuNovavaNNamettae ceva samANe paMcavihAe pajjattIe pajjattIbhAvaM gacchai, taMjahA-AhArapajattIe, sarIrapajjattIe, iMdiyapajjattIe ANApANupajjattIe bhaasaamnnpjjtiie| tae NaM tassa vijayassa devassa paMcavihAe pajjattIe pajjattIbhAvaM gayassa imeeyArUve ajjhathie ciMtie patthie maNogae saMkappe samuppajjitthA-kiM me puvvaM seyaM ki me pacchA seyaM, kiM me puvvi karaNijjaM kiM me pacchA karaNijjaM kiM me puvvi vA pacchA vA hiyAe suhAe khemAe NissesAe aNugAmiyattAe bhavissatIti kaTu evaM sNpehei| tae NaM tassa vijayadevassa sAmANiyaparisovavaNNagA devA vijayassadevassa imaM eyArUvaM ajjhatthiyaM ciMtiyaM patthiyaM maNogayaM saMkappaM samuppaNaM jANittA jeNAmeva se vijae deve teNAmeva uvAgacchaMti, uvAgacchittA vijayaM devaM karatalapariggahiyaM sirasAvattaM matthae aMjaliM kaTu jaeNaM vijaeNaM vaddhati, jaeNaM vijaeNaM vaddhAvittA evaM vayAsI-evaM khalu devaNuppiyANaM vijayAe rAyahANIe siddhAyataNaMsi aTThasayaM jiNapaDimANaM jiNussehapamANamettANaM sannikkhittaM ciTThai, sabhAe ya sudhammAe mANavae ceiyakhaMbhe vairAmaesu golavaTTasamuggaesu bahUo jiNasakahAo sannikkhittAo ciTuMti, jAo NaM devANuppiyANaM annesi ya bahUNaM vijayarAjahANivatthavvANaM devANaMdevINaya accaNijjAovaMdaNijjAo pUyaNijjAosakkAraNijjAo sammANaNijjAo kallANaM maMgalaM devayaM ceiyaM pjjuvaasnnijjaao| etaM NaM devANuppiyANaM puvi pi seyaM, etaM NaM devANuppiyANaM pacchA vi seyaM, eyaM NaM devANuppiyANaM puTviM karaNijjaM pacchA karaNijjaM eyaM NaM devANuppiyANaM puTvi vA jAva ANugAmiyattAe bhavissai tti kaTu mahayA mahayA jayajayasaI puNjNti| __ [141] (1) usa kAla aura usa samaya meM vijayadeva vijayA rAjadhAnI kI upapAtasabhA meM devazayanIya meM devadUSya ke andara aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAgapramANa zarIra meM vijayadeva ke rUpa meM utpanna huaa| taba vaha vijayadeva utpatti ke anantara (utpanna hote hI) pAMca prakAra kI paryAptiyoM se pUrNa huaa| ve pAMca paryAptiyA~ isa prakAra haiM-1 AhAraparyApti, 2 zarIraparyApti, 3 indriyaparyApti, 4 AnaprANaparyApti aura 5 bhaassaamnpryaapti| 1. bhASA aura manaHparyApti-eka sAtha pUrNa hone ke kAraNa unake ekatva kI vivakSA kI gaI hai| Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 406] [jIvAjIvAbhigamasUtra tadanantara pAMca paryAptiyoM se paryApta hue vijayadeva ko isa prakAra kA adhyavasAya, cintana, prArthita aura manogata saMkalpa utpanna huA-mere lie pUrva meM kyA zreyaskara hai, pazcAta kyA zreyaskara hai, mujhe pahale kyA karanA cAhie, mujhe pazcAt kyA karanA cAhie, mere lie pahale aura bAda meM kyA hitakArI, sukhakArI, kalyANakArI, niHzreyaskArI aura paraloka meM sAtha jAne vAlA hogaa| vaha isa prakAra cintana karatA hai| tadanantara usa vijayadeva kI sAmAnika parSadA ke deva vijayadeva ke usa prakAra ke adhyavasAya, cintana, prArthita aura manogata saMkalpa ko utpanna huA jAnakara jisa ora vijayadeva thA usa ora ve Ate haiM aura Akara vijayadeva ko hAtha jor3akara, mastaka para aMjali lagAkara jaya-vijaya se badhAte haiN| badhAkara ve isa prakAra bole-he devAnupriya ! ApakI vijayA rAjadhAnI ke siddhAyatana meM jinotsedhapramANa eka sau ATha jina pratimAe~ rakhI huI haiM aura sudharmAsabhA ke mANavaka caityastambha para vajramaya gola maMjUSAoM meM bahuta sI jina asthiyA~ rakhI huI haiM, jo Apa devAnupriya ke aura bahuta se vijayA rAjadhAnI ke rahane vAle devoM aura deviyoM ke lie arcanIya, vandanIya, pUjanIya, satkAraNIya, sammAnanIya haiM, jo kalyANarUpa, maMgalarUpa, devarUpa, caityarUpa haiM tathA paryupAsanA karane yogya haiN| yaha Apa devAnupriya ke lie pUrva meM bhI zreyaskara haiM, pazcAt bhI zreyaskara haiM; yaha Apa devAnupriya ke lie pUrva meM bhI karaNIya haiM aura pazcAt bhI karaNIya haiM; yaha Apa devAnupriya ke lie pahale aura bAda meM hitakArI yAvat sAtha meM calane vAlA hogA, aisA kahakara ve jora-jora se jalajayakAra zabda kA prayoga karate haiN| 141. [2] tae NaM se vijae deve tesiM sAmANiyaparisovavaNNagANaM devANaM aMtie eyamaDhesoccANisamma haTTatuTujAva hiyae devasayaNijjAoabbhuDhei abbhudvittA, divvaM devadUsajuyalaM parihei, pariheittA devasayaNijjAo paccoruhai, paccoruhittA uvavAyabhAo puratthimeNaM dAreNaM Niggacchai,NiggacchittA jeNeva harae teNeva uvAgacchai, uvAgacchittAharayaMaNupayAhiNaM karemANe karemANe purathimeNaM toraNeNaM aNuppavisai, aNuppavisittA puratthimeNaM tisovANapaDirUvaeNaM paccoruhati, paccoruhittA harayaM ogAhai, ogAhittA jalAvagAhaNaM karei, karittA jalamajjaNaM karei, karettA jalakiTThe karei, karettA AyaMte cokkhe paramasuibhUe haraAo paccuttarai paccuttarittA jeNAmeva abhiseyasabhA teNeva uvAgacchai, uvAgacchittA abhiseyasabhaM padAhiNaM karemANe purasthimilleNaM dAreNa aNupavisai, aNupavisittA jeNeva sae sIhAsaNe teNeva uvAgacchai, uvAgacchittA sIhAsaNavaragae puracchAbhimuhe snnnnisnnnne| [141] (2) una sAmAnika parSadA ke devoM se aisA sunakara vaha vijayadeva hRSTa-tuSTa huA yAvat usakA hRdaya vikasita huaa| vaha devazayanIya se uThatA hai aura uThakara devadUSya yugala dhAraNa karatA hai, dhAraNa karake devazayanIya se nIce utaratA hai, utara kara upapAtasabhA se pUrva ke dvAra se bAhara nikalatA hai aura jidhara hrada (sarovara) hai udhara jAtA hai, hRda kI pradakSiNA karake pUrvadizA ke toraNa se usameM praveza karatA hai aura pUrvadizA ke trisopAnapratirUpaka se nIce utaratA hai aura jala meM avagAhana karatA hai| jalAvagAhana karake jalamajjana (jala meM DubakI lagAnA) aura jalakrIr3A karatA hai / isa prakAra atyanta pavitra aura zucibhUta hokara Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti :vijayadeva kA upapAta aura usakA abhiSeka] [407 hrada se bAhara nikalatA hai aura jidhara abhiSekasabhA hai udhara jAtA hai| abhiSekasabhA kI pradakSiNA karake pUrvadizA ke dvAra se usameM praveza karatA hai aura jisa ora siMhAsana rakhA hai udhara jAtA hai aura pUrvadizA kI ora mukha karake siMhAsana para baiTha jAtA hai| 141.[3] tae NaM tassa vijayadevassa sAmANiyaparisovavaNNagA devA Abhiogie deve saddAveMti saddAvettA evaM vayAsI-khippAmeva bho devANuppiyA ! vijayassa devassa mahatthaM mahagdhaM maharihaM vipulaM iMdAbhiseyaM uvttttveh| tae NaM te AbhiogiyA devA sAmANiyaparisovavaNNagehiM evaM vuttA samANA haTTha tuTu jAva hiyayA karatalapariggahiyaM sirasAvattaM matthae aMjaliM kaTu evaM devA! tahatti ANAe viNaeNaM vayaNaM paDisuNaMti, paDisuNittA uttarapurasthimaM disibhAgaM avakkamaMti, avakkamittA veuvviyasamugghAeNaM samohaNaMti samohaNittA saMkhenjAiM joyaNAI daMDaM NissaraMti, tahAvihe rayaNANaM jAva riTThANaM ahAbAyare poggale parisADaMti parisADittA ahAsuhame poggale pariyAyaMti pariyAittA doccaMpiveuvviyasamugghAeNaMsamohaNaMti samohaNittA aTThasahassaMsovaNiyANaM kalasANaM, aTThasahassaM ruppAmayANaM kalasANaM, aTThasahassaM maNimayANaM, aTThasahassaM suvaNNarUppAmayANaM aTThasahassaM suvaNNamANimayANaM aTThasahassaM rUppAmaNimayANaM aTThasahassaM bhomejjANaM aTThasahassaM bhiMgArAgANaM evaM AyaMsagANaM thAlANaM pAsAI supatiTThakANaM cittANaM rayaNakaraMDagANaM puSphacaMgerINaM jAva lomahatthacaMgerINaM puSphapaDalagANaM jAva lomahatthapaDalagANaM aTThasayaM sIhAsaNANaM chattANaMcAmarANaM avapaDagANaM ( vaTTakANaM tavasippANaM khorakANaM pINakANaM) telasamuggakANaM aTThasayaM dhUvakaDucchuyANaM viuvvaMti, te sAbhAvie viuvvie ye kalase ya jAva dhUvakaDucchae ya geNhaMti, geNhittA vijayAo rAyahANIo paDiNikkhamaMti, paDiNikkhamittA tAe ukkiTThAe jAva uddhayAe divvAe devagaIe tiriyamasaMkhejjANaM dIvasamuddANaM majjhaM majheNaM vIyIvayamANA vIyIvayamANA jeNeva khIrode samudde teNeva uvaagcchNti| teNeva uvAgacchittA khIrodaya giNhittA jAI tattha uppalAiM jAva sayasahassapattAI tAI giNhaMti, giNhattA jeNeva pukkharode samudde teNeva uvAgacchaMti uvAgacchittA pukkharodagaM geNhaMti, pukkharodagaM giNhittA jAiM tattha uppalAiM jAva sayasahassapattAI tAI giNhaMti giNhittA joNeva samayakhette jeNeva bharaheravayAI vAsAiM jeNeva mAgadhavaradAmapabhAsAiM titthAI teNeva uvAgacchaMti, teNeva uvAgacchittA titthodagaM giNhaMti, giNihattA titthamaTTiyaM geNhaMti, geNhittA jeNeva gaMgAsiMdhurattarAttavaIsalilA teNeva uvAgacchaMti, uvAgacchittA saritodagaM geNhaMti, geNhittA ubhao taDamaTTiyaM geNhaMti geNhittA jeNeva cullahimavaMtasiharivAsadharapavvayA teNeva uvAgacchaMti, teNeva uvAgacchittA savvatuvare ya savvapupphe ya savvagaMdhe ya savvamalle ya savvosahisiddhatthae giNhaMti, giNhittA jeNeva paumaddaha-puMDarIyaddahA teNeva uvAgacchaMti, uvAgacchittA dahodagaM geNhaMti, jAiM tattha uppalAiM jAva sayasahassapattAI tAiM gehaMti, tAI geNhittA jeNeva hemavaya-heraNyavayAiM jeNevarohiya-rohitaMsa-suvaNNakUla-ruppakUlAo teNeva 1. koSTAkAntargata pATha vRtti meM nahIM hai| Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [jIvAjIvAbhigamasUtra 408 ] uvAgacchaMti, uvAgacchittA salilodagaM geNhaMti, geNhittA ubhao taDamaTTiyaM giNhaMti geNhittA jeNeva saddAvAtimAlavaMtapariyAgA vaTTavetaDhapavvayA teNeva uvAgacchaMti, uvAgacchittA savvatUvare ya jAva savvosahisiddhatthae ya geNhaMti, geNhittA jeNeva mahAhimavaMta - ruppivAsadharapavvayA teNeva uvAgacchaMti, uvAgacchittA savvatuvare ya taM ceva jeNeva mahApaumaddaha - mahApuMDarIyaddahA teNeva uvAgacchaMti, teNeva uvAgacchittA jAI tattha uppalAiM taM ceva, teNeva harivAse rammAvAse tti jeNeva harakaMta-harikaMta NarakaMta-nArikaMtAo salilAo teNeva uvAgacchaMti, uvAgacchittA salilodagaM gehaMti, geNhittA jeNeva viyaDAvai-gaMdhAvai vaTTaveyaDDhapavvayA teNeva uvAgacchaMti savvapupphe ya taM ceva jeNeva Nisaha - nIlavaMta vAsaharapavvayA teNeva uvAgacchaMti, savvatuvare ya taheva jeNeva tigicchidahakesariddahA teNeva uvAgacchaMti, uvAgacchittA jAI tattha uppAlAI taM ceva, jeNeva puvvavidehAvaravidehavAsAiM jeNeva sIyA- sIyodAo mahANaIo jahA NaIo, jeNeva savvacakkavATTivijayA jeNeva savvamAgaha- varadAmapabhAsAiM titthAiM taheva, jeNeva savvavakkhArapavvayA savvatuvare ya, jeNeva savvaMtaraNadIo salilodagaM geNhAMta taM ceva / jeNeva maMdare pavvae jeNeva bhaddAsAlavaNe teNeva uvAgacchaMti, savvatuvare jAva savvosahisiddhatthae gehaMti, geNhittA jeNeva NaMdaNavaNe teNeva uvAgacchaMti, savvatuvare jAva savvosahisiddhatthae ya sarasaM gosIsacaMdaNaM giNhaMti, giNhittA jeNeva somaNasavaNe teNeva uvAgacchaMti, uvAgacchittA savvatuvare ya jAva savvosahisiddhatthae ya sarasagosIsacaMdaNaM divvaM ya sumaNadAmaM geNhaMti, geNhittA jeNeva paMDagavaNe teNAmeva samuvAgacchaMti samuvAgacchittA savvatuvare jAva savvosahisiddhatthae sarasaM ya gosIsacaMdaNaM divvaM ye sumaNodAmaM daddarayamalayasugaMdhie ya gaMdhe geNhaMti, geNhittA egao milaMti, milittA jaMbUddIvassa puratthimilleNaM dAreNaM NiggacchaMti, niggacchittA tAe ukkiTThAe jAva divvAe devagaIe tiriyamasaMkhejjANaM dIvasamuddANaM majjhaM-majjheNaM vIyIvayamANA vIDvayamANA jeNeva vijayA rAyahANI teNeva uvAgacchaMti, uvAgacchittA vijayaM rAyahANiM aNuppayAhiNaM karemANA karemANA jeNeva abhiseyasabhA jeNeva vijae deve teNeva uvAgacchaMti, uvAgacchittA karayalapariggahiyaM sirasAvattaM matthae aMjaliM kaTTu jaeNaM vijaeNaM vaddhAveMti; vijayassa devassa taM mahatthaM mahagghaM maharihaM viulaM abhiseyaM uvaTTaveMti / [141] (3) tadanantara usa vijayadeva kI sAmAnika parSadA ke devoM ne apane Abhiyogika (sevaka) devoM ko bulAyA aura kahA he devAnupriyo ! zIghra hI vijayadeva ke mahArtha (jisameM bahuta ratnAdika dhana kA upayoga ho), mahArgha (mahApUjA yogya), mahArSa ( mahotsava yogya) aura vipula indrAbhiSeka kI taiyArI karo / taba ve Abhiyogika deva sAmAnika parSadA ke devoM dvArA aisA kahe jAne para hRSTa-tuSTa hue yAvat unakA hRdaya vikasita huA / hAtha jor3akara mastaka para aMjali lagAkara 'deva ! ApakI AjJA pramANa hai' aisA kahakara vinayapUrvaka unhoMne usa AjJA ko svIkAra kiyaa| ve uttarapUrva dizAbhAga meM jAte haiM, vaikriya-samudghAta se samavahata hokara saMkhyAta yojana kA daNDa nikAlate haiM (arthAt AtmapradezoM ko zarIrapramANa bAhalya meM saMkhyAta yojana taka U~ce-nIce daNDAkRti meM zarIra se bAhara nikAlate haiM - phailAte haiM) ratnoM se yAvat riSTaratnoM ke Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti : vijayadeva kA upapAta aura usakA abhiSeka] [409 tathAvidha bAdara pudgaloM ko chor3ate haiM aura yathAsUkSma pudgaloM ko grahaNa karate hai| tadanantara dubArA vekriya samavahata hote haiM aura eka hajAra ATha sone ke kalaza, eka hajAra ATha cA~dI ke kalaza, eka hajAra ATha maNiyoM ke kalaza, eka hajAra ATha sone-cAMdI ke kalaza, eka hajAra ATha sone-maNiyoM ke kalaza, eka hajAra ATha cAMdI-maNiyoM ke kalaza, eka hajAra ATha miTTI ke kalaza, eka hajAra ATha jhAriyAM, isI prakAra Adarzaka, sthAla, pAtrI, supratiSThaka, citra, ratnakaraNDaka, puSpacaMgeriyAM yAvat lomahastakacaMgeriyAM, puSpapaTalaka yAvat lomahastapaTalaka, eka sau ATha siMhAsana, chatra, cAmara, dhvajA, (vartaka, tapaHsipra, kSauraka, pInaka), telasamudgaka aura eka sau ATha dhUpa ke kaDucchuka (dhUpANiye) apanI vikriyA se banAte haiN| una svAbhAvika aura vaikriya se nirmita kalazoM yAvat dhUpakaDucchukoM ko lekara vijayA rAjadhAnI se nikalate haiM aura usa utkRSTa yAvat uddhRta (teja) divya devagati se tirachI dizA meM asaMkhyAta dvIpa samudroM ke madhya se gujarate hue jahA~ kSIrodasamudra hai vahA~ Ate haiM aura vahA~ kA kSIrodaka lekara vahA~ ke utpala, kamala yAvat zatapatra-sahasrapatroM ko grahaNa karate haiN| vahA~ se puSkarosamudra kI ora jAte haiM aura vahA~ kA puSkarodaka aura vahA~ ke utpala, kamala yAvat zatapatra, sahasrapatroM ke lete haiM / vahA~ se ve samayakSetra meM jahA~ bharata-airavata varSa (kSetra) hai aura jahA~ mAgadha, varadAma aura prabhAsa tIrtha haiM vahA~ Akara tIrthodaka ko grahaNa karate haiM tathA tIrthoM kI miTTI lekara jahA~ gaMgA-sindhu, raktA-raktavatI mahAnadiyA~ haiM vahA~ Akara unakA jala grahaNa karate haiM aura nadItaToM kI miTTI lekara jahA~ kSulla himavaMta aura zikharI varSadhara parvata haiM Udhara Ate haiM aura vahA~ se sarva RtuoM ke zreSTha saba jAti ke phUloM, saba jAti ke gaMdhoM, saba jAti ke mAlyoM (gUMthI huI mAlAoM), saba prakAra kI auSadhiyoM aura siddhArthakoM (sarasoM) ko lete haiN| vahA~ se padmadraha aura puNDarIkadraha kI ora jAte haiM aura vahA~ se drahoM kA jala lete haiM aura vahA~ ke utpala kamaloM yAvat zatapatra-sahasrapatra kamaloM ko lete haiN| vahA~ se hemavata aura hairaNyavata kSetroM meM rohita-rohitAMzA, suvarNakUlA aura rUpyakUlA mahAnadiyoM para Ate haiM aura vahA~ kA jala aura donoM kinAroM kI miTTI grahaNa karate haiN| vahA~ se zabdApati aura mAlyavaMta nAma ke vaTTavaitADhya parvatoM para jAte haiM aura vahA~ ke saba RtuoM ke zreSTha phUloM yAvat sarvoSadhi aura siddharthakoM ke lete haiN| vahA~ se mahAhimavaMta aura rukmi parvatoM para jAte haiM, vahA~ ke saba RtuoM ke puSpAdi lete haiN| vahA~ se mahApadmadraha aura mahApuMDarIkadraha para Ate haiM, vahA~ ke utpala kamalAdi grahaNa karate haiN| vahA~ se harivarSa ramyakavarSa kI harakAnta-harikAnta-narakAnta-nArikAnta nadiyoM para Ate haiM aura vahA~ kA jala grahaNa karate haiM / vahA~ se vikaTApAti aura gaMdhApAti vaTTa vaitADhyaM parvatoM para Ate haiM aura saba RtuoM ke zreSTha phUloM ko grahaNa karate haiN| vahA~ se niSadha aura nIlavaMta varSadhara parvatoM para Ate haiM aura saba RtuoM ke puSpAdi grahaNa karate hai| vahA~ se tigiMchadraha aura kesaridraha para Ate haiM aura vahA~ ke utpala kamalAdi grahaNa karate haiM / vahA~ se pUrvavideha aura pazcima videha kI zItA, zItodA mahAnadiyoM kA jala aura donoM taTa kI miTTI grahaNa karate haiM / vahA~ se saba cakravartI vijayoM (vijetavyoM) ke saba mAgadha, varadAma aura prabhAsa nAmaka tIrthoM para Ate haiM aura tIrthoM kA pAnI aura miTTI grahaNa karate haiN| vahA~ se saba vakSaskAra parvatoM para jAte haiN| vahA~ ke saba RtuoM ke phala Adi grahaNa karate haiN| vahA~ se saba antara nadiyoM para Akara vahA~ kA jala aura taToM kI Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410] [jIvAjIvAbhigamasUtra miTTI grahaNa karate haiN| inake bAda ve meruparvata ke bhadrazAlavana meM Ate haiN| vahAM ke sarva RtuoM ke phUla yAvat sarvoSadhi aura siddhArthaka grahaNa karate haiM / vahA~ se nandanavana meM Ate haiM, vahA~ ke saba RtuoM ke zreSTha phUla yAvat sarvoSadhiyA~ aura siddhArthaka tathA sarasa gozIrSa candana grahaNa karate haiN| vahA~ se saumanasavana meM Ate haiM aura saba RtuoM ke phUla yAvat sauSadhiyA~, siddhArthaka aura sarasa gozIrSa candana tathA divya phUloM kI mAlAe~ grahaNa karate haiN| vahA~ se paNDakavana meM Ate haiM aura saba RtuoM ke phUla, sarvauSadhiyA~, siddhArthaka, sarasa gozIrSa candana, divya phUloM kI mAlA aura kapaDachanna kiyA huA malaya-candana kA cUrNa Adi sugandhita dravyoM ko grahaNa karate haiN| tadanantara saba Abhiyogika deva ekatrita hokara jambUdvIpa ke pUrvadizA ke dvAra se nikalate haiM aura usa utkRSTa yAvat divya tejagati se calate hue tirachI dizA meM asaMkhyAta dvIpa-samudroM ke madhya hote hue vijayA rAjadhAnI meM Ate haiN| vijayA rAjadhAnI kI pradakSiNA karate hue abhiSekasabhA meM vijayadeva ke pAsa Ate haiM aura hAtha jor3akara, mastaka para aMjali lagAkara jaya-vijaya ke zabdoM se use badhAte haiN| ve mahArtha, mahArgha aura mahArha vipula abhiSeka sAmagrI ko upasthita karate haiM / 141.[4] tate NaM taM vijayadevaM cattAri ya sAmANiyasAhassIo cattAri aggamahisIo saparivArAo tiNi parisAo satta aNIyA satta aNIyAhivaI solasa AyarakkhadevasAhassIo anne ya bahave vijayArAyahANivatthavvagA vANamaMtarA devA ya devIo ya tehiM sAbhAviehi~ uttaraveuvviehiM ya varakamalapaiTThANehiM surabhivaravAripaDipuNNehiM caMdaNakayacaccAehiM AviddhakaMThaguNehiM paumuppalapidhANehiM karatalasukumAlakomalapariggahiehiM aTThasahassANaM sovaNiyANaM kalasANaM ruppamayANaM jAva aTThasahassANaM bhomejANaM kalasANaM savvodaehiM savvamaTTiyAhi~ savvatuvarehiM savvapuphehiM jAva savvosahisiddhatthaehiM saviDIe savvajaIe savvabaleNaM savvasamudaeNaM savvAyareNaM savvavibhUIe savvavibhUyAe savvasaMbhameNaM (savvAroheNaM savvaNADaehiM) savvapupphagaMdhamallAlaMkAravibhUsAe savvadivvatuDiyaNiNAeNaM mahayA iDDIe mahayA juIe mahayA baleNaM mahayA samudaeNaM mahayA turiya-jamagasamagapaDuppavAitaraveNaM saMkha-paNava-paDaha-bherI-jhallarikharamuhi-huDukka-muraja-muyaMga-duMduhi nigyosasanninAiyaraveNaM mahayA mahayA iMdAbhisegeNaM abhisiNcNti| [141] (4) tadanantara cAra hajAra sAmAnika deva, saparivAra cAra agramahiSiyA~, tIna parSadAoM ke (yathAkrama ATha hajAra, daza hajAra aura bAraha hajAra) deva, sAta anIka, sAta anIkAdhipati, solaha hajAra AtmarakSaka deva aura anya bahuta se vijayA rAjadhAnI ke nivAsI deva-deviyA~ una svAbhAvika aura uttaravaikriya se nirmita zreSTha kamala ke AdhAra vAle, sugandhita zreSTha jala se bhare, candana se carcita, galoM meM mauli baMdhe hue, padmakamala ke Dhakkana vAle, sukumAra aura mRdu karataloM meM parigRhIta eka hajAra ATha sone ke, eka hajAra ATha cA~dI ke yAvat eka hajAra ATha miTTI ke kalazoM ke sarvajala se, sarva miTTI se, sarva Rtu ke zreSTha sarva puSpoM se yAvat sauSadhi aura sarasoM se sampUrNa parivArAdi Rddhi ke sAtha, sampUrNa dyuti ke sAtha, sampUrNa hastI Adi senA ke sAtha, sampUrNa Abhiyogya samudaya (parivAra) ke sAtha, samasta Adara se, samasta vibhUti 1. 'savvAroheNa savNADaehiM' pATha vRtti meM nahIM hai| Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti :vijayadevakA upapAta aura usakA abhiSeka] [411 se, samasta vibhUSA se, samasta saMbhrama (utsAha) se (sarvArohaNa sarva svarasAmagrI se sarva nATakoM se) samasta puSpa-gaMdha-mAlya alaMkAra rUpa vibhUSA se, sarva divya vAdyoM kI dhvani se, mahatI (bahuta bar3I) Rddhi, mahatI dyuti, mahAn bala (sainya) mahAn samudaya (Abhiyogya parivAra), mahAn eka sAtha paTu puruSoM se bajAye gaye vAdyoM ke zabda se, zaMkha, paNava (Dhola), nagADA, jherI, jhallarI, kharamuhI (kAhalA), huDukka (bar3A mRdaMga), muraja, mRdaMga evaM duMdubhi ke ninAda aura gUMja ke sAtha usa vijayadeva ko bahuta ullAsa ke sAtha indrAbhiSeka se abhiSikta karate haiN| 141.[5] tae NaMtassa vijayadevassa mahayA mahayA iMdAbhisegaMsi vaTTamANaMsi appegaiyA devA NaccodagaMNAtimaTTiyaM paviralaphusiyaM divvaM surabhiM rayareNuviNAsaNaM gaMdhodagavAsaM vaasNti| appegaiyA devA NihattarayaM Na?rayaM bhaTTharayaM pasaMtarayaM uvasaMtarayaM kareMti, appegaiyA devA vijayaM rAyahANiM sabbhitarabAhiriyaM AsittasammajjitovalittaM sittasuimmaTTharatthaMtarAvaNavIhiyaM kreNti| appegaiyA devA vijayaM rAyahANiM maMcAtimaMcakaliyaM kareMti, appegaiyA devA vijayaM rAyahANiM NANAviharAgaraMjiyaUsiya jayavijayavejayantIpaDAgAipaDAgamaMDiyaM kreNti|appegiyaa devA vijayaM rAyahANiM lAulloiyamahiyaM kreNti|appegiyaa devA vijayaM rAyahANiM gosIsasarasarattacaMdaNadadaradiNNapaMcaMgulitalaM kareMti, appegaiyA devA vijayaM rAyahANiM uvaciyacaMdaNakalasaM caMdaNaghaDasukayatoraNapaDiduvAradesabhAgaM kreNti|appegiyaa devA vijayaM rAyahANiM AsattosattavipulavaTTavagdhArimalladAmakalAvaM kareMti, appegaiyA devA vijayaM rAyahANiM paMcavaNNasarasasurabhimukkapuSphapuMjovayArakaliyaM kareMti, appegaiyA devA kAlAgurupavarakuMdarukkaturukkadhUvaDajjhaMtamaghamadhetagaMdhaddhayAbhirAmaM sugaMdhavaragaMdhiyaM gaMdhavaTTibhUyaM kreNti| appegaiyA devA hiraNNavAsaM vAsaMti, appegaiyA devA suvaNavAsaM vAsaMti, appegaiyA devA evaM rayaNavAsaM vairavAsaM pupphavAsaM mallavAsaM gaMdhavAsaM cuNNavAsaM vatthavAsaM aabhrnnvaasN| appegaiyA devA hiraNNavidhiM bhAiMti, evaM suvaNNavidhiM rayaNavidhiM vairavidhiM puSphavidhiM cuNNavidhi gaMdhavidhiM vatthavidhiM AbharaNavidhiM bhaaiNti| ___appegaiyA devA duyaM NaTTavidhiM uvadaMseMti, appegaiyA vilaMbitaM NaTTavihiM uvadaMseMti, appegaiyA devA duyavilaMbitaM NaTTavidhiM uvadaMseMti, appegaiyA devA aMciyaM naTTavidhiM uvadaMseMti, appegaDayA devA ribhiyaMNaDavidhiM uvadaMseMti, appegaDayA devAaMciyaribhitaM NAmaM divvaMNaTavidhiM uvdNseNti|appegiyaa devA ArabhaDaM NaTTavihiM uvadaMseMti,appegaiyA devA bhasolaMNaTTavihiM uvadaMseMti, appegaiyA devA ArabhaDabhasolaMNAmaM divvaMNaTTavihiM uvdNseNti|appegiyaa devA uppAyaNivAyapavuttaM saMkuciyapasAriyaM riyAriyaM bhaMtasaMbhaMtaM NAmaM divvaM naTTavidhiM uvdNseNti|appegiyaa devA cauvvihaM vAiyaM vAdeMti, taM jahA-tataM vitataM ghaNaM jhusirN|appegiyaa devA cauvvihaM geyaM gAyaMti, taM jahA-. ukkhittayaM, pavattayaM, maMdAyaM, roiyaavsaannN|appegiyaa devA cauvvihaM abhiNayaM abhiNayaMti, taM jahA-diTuMtiyaM, pADaMtiyaM sAmaMtopaNivAiyaM, logmjjhaavsaanniyN| Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 412] [jIvAjIvAbhigamasUtra appegaiyA devA pINaMti,appegaiyA devA bukkAreMti,appegaiyA devA taMDaveMti,appegaiyA devA lAseMti, appegaiyA devA pINaMti bukkAreMti taMDaveMti, lAseMti, appegaiyA devA apphoDaMti, appegaiyA devA vaggaMti, appegaiyA devA tivatiM chiMdaMti, appegaiyA devA apphoDeMti vaggaMti tivatiM chiMdaMti, appegaiyA devA hayahesiyaM kareMti, appegaiyA devA hatthigulagulAiyaM kareMti, appegaiyA devA rahaghaNaghaNAiyaM kareMti, appegaiyA devA hayahesiyaM kareMti hatthigulagulAiyaM kareMti rahaghaNaghaNAiyaM kareMti, appegaiyA devA uccholeMti, appegaiyA devA paccholeti, appegaiyA devA ukkiTThio kareMti, appegaiyA devA uccholeMti paccholeMti ukkiTThio kareMti, appegaiyA devA sIhaNAdaM kareMti, appegaiyA devA pAdadaddarayaM kareMti,appegaiyA devA bhUmicaveDaM dalayaMti, appegaiyA devA sIhaNAdaM pAdadaddarayaM bhUmicaveDaM dalayaMti,appegaiyA devA hakkAreMti appegaiyA devA bukkAreMti, appegaiyA devA thakkAreMti,appegaiyA devA pukkAreMti, appegaiyA devAnAmAiM sAveMti, appegaiyA devA hakkareMti bukkAreMtithakkAreMti pukkAreMtiNAmAiMsAti;appegaiyA devA uppataMti appegaiyA devANivayaMti, appegaiyA devA parivayaMti,appegaiyA devA uppayaMti NivayaMti parivayaMti, appegaiyA devA jalaMti, appegaiyA devA tavaMti, appegaiyA devA patavaMti, appegaiyA devA jalaMti tavaMti patavaMti,appegaiyA devA gajjeMti,appegaiyA devA vijjuyAyaMti,appegaiyA devA vAsaMti, appegaiyA devA gajjati vijuyAyaMti vAsaMti, appegaiyA devA sannivAyaM kareMti, appegaiyA devA devukkaliyaM kareMti, appegaiyA devA devakahakahaM kareMti appegaiyA devA duhaduhaM kareMti, appegaiyA devA devasannivAyaM devaukkaliyaM devakahakahaM deva duhaduhaM kreNti| appegaiyA devA devujjoyaM kareMti appegaiyA devA vijjuyAraM kareMti, appegaiyA devA celukkhevaM kareMti appegaiyA devA devujjoyaM vijuyAraM celukkhevaM kareMti, appegaiyA devA uppalahatthagayA jAva sahassapattahatthagayA ghaMTAhatthagayA-kalasahatthagayA jAva dhUvakaDucchagayA haTTatuTThA jAva harisavasavisappamANahiyayA vijayAe rAyahANIe savvao samaMtA AdhAti pridhaaveNti| [141] (5) tadanantara usa vijayadeva ke mahAn indrAbhiSeka ke calate hue koI deva divya sugandhita jala kI varSA isa DhaMga se karate haiM jisase na to pAnI adhika hokara bahatA hai, na kIcar3a hotA hai apitu virala bUMdoMvAlA chir3akAva hotA hai| jisase rajakaNa aura dhUli daba jAtI hai| koI deva usa vijayA rAjadhAnI ko nihatarajavAlI, naSTaraja vAlI, bhraSTaraja vAlI, prazAntaraja vAlI, upazAntajala vAlI banAte haiN| koI deva usa vijayA rAjadhAnI ko andara aura bAhara se jala kA chir3akAva kara, sammAna (jhAr3a-buhAra) kara, gomayAdi se lIpakara tathA usakI galiyoM aura bAjAroM ko chir3akAva se zuddha kara sApha-sutharA karane meM lage hue haiN| koI deva vijayA rAjadhAnI meM maMca para maMca banAne meM lage hue haiN| koI deva aneka prakAra ke raMgoM se raMgI huI evaM jayasUcaka vijayavaijayantI nAmaka patAkAoM para patAkAe~ lagAkara vijayA rAjadhAnI ko sajAne meM lage hue haiM, koI deva vijayA rAjadhAnI ko cUnA Adi se potane meM aura caMdaravA Adi bAMdhane meM tatpara haiN| koI deva gozIrSa candana, sarasa lAla candana aura candana ke cUre ke lepoM se apane hAthoM ko lipta karake pAMcoM aMguliyoM ke chApe lagA rahe haiN| koI deva vijayA rAjadhAnI ke ghara-ghara daravAjoM para candana ke kalaza rakha Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti :vijayadeva kA upapAta aura usakA abhiSeka] [413 rahe haiN| koI deva candana ghaTa aura toraNoM se ghara-ghara ke daravAje sajA rahe haiM, koI deva Upara se nIce taka laTakane vAlI bar3I bar3I golAkAra puSpamAlAoM se usa rAjadhAnI ko sajA rahe haiM, koI deva pAMca varNoM ke zreSTha sugandhita puSpoM ke puMjoM se yukta kara rahe haiM, koI deva usa vijayA rAjadhAnI ko kAle aguru uttama kundurukka evaM lobhAna jalA jalAkara usase uThatI huI sugandha se usa maghamaMghAyamAna kara rahe haiM ataeva vaha rAjadhAnI atyanta sugandha se abhirAma banI huI hai aura viziSTa gandha kI battI sI bana rahI hai| koI deva svarNa kI varSA kara rahe haiM, koI cAMdI kI varSA kara rahe haiM, koI ratna kI, koI vajra kI varSA kara rahe haiM, koI phUla barasA rahe haiM, koI mAlAe~ barasA rahe haiM, koI sugandhita dravya, koI sugandhita cUrNa, koI vastra aura koI AbharaNoM kI varSA kara rahe hai| koI deva hiraNya (cAMdI) bAMTa rahe haiM, koI svarNa, koI ratna, koI vajra, koI phUla, koI mAlya, koI cUrNa, koI gaMdha, koI vastra aura koI deva AbharaNa bAMTa rahe haiN| (paraspara AdAna pradAna kara rahe haiN|) koI deva druta nAmaka nATyavidhi kA pradarzana karate haiM, koI deva vilambita nATyavidhi kA pradarzana karate haiM, koI deva drutavilambita nAmaka nATyavidhi kA pradarzana karate haiM, koI deva aMcita nAmaka nATyavidhi, koI ribhita nATyavidhi, koI aMcita-ribhita nATyavidhi, koI ArabhaTa nATyavidhi, koI bhasola nATyavidhi koI ArabhaTa-bhasola nATyavidhi, koI utpAta-nipAtapravRtta, saMkucita-prasArita, rekkaracita (gamanAgamana) bhrAnta-saMbhrAnta nAmaka nATyavidhiyA~ pradarzita karate haiN| koI deva cAra prakAra ke vAdiMtra bajAte haiM / ve cAra prakAra ye haiM-tata, vitata, ghana aura jhussir| koI deva cAra prakAra ke geya gAte haiN| ve cAra geya ye haiM-utkSipta, pravRtta, maMda aura rocitaavsaan| koI deva cAra prakAra ke abhinaya karate haiN| ve cAra prakAra haiM-dArTantika, pratizrutika, sAmAnyatovinipAtika aura lokmdhyaavsaan| . koI deva svayaM ko pIna (sthUla) banA lete haiM-phulA lete haiM, koI deva tANDavanRtya karate haiM, koI deva lAsyanRtya karate haiM, koI deva chu-chu karate haiM, koI deva ukta cAroM kriyAe~ karate haiM, koI deva AsphoTana (bhUmi para paira phaTakAranA) karate hai, kaI deva valgana (kUdanA) karate haiM, kaI deva tripadIchedana (tAla ThokanA) karate haiM, koI deva ukta tInoM kriyAe~ karate haiN| koI deva ghor3e kI taraha hinahinAte haiM, koI hAthI kI taraha gur3agur3a AvAja karate haiM, koI ratha kI AvAja kI taraha AvAja nikAlate haiM, koI deva ukta tInoM taraha kI AvAjeM nikalate haiM, koI deva uchalate haiM, koI deva vizeSa rUpa se uchalate haiM, koI deva utkRSTi arthAt chalAMga lagAte haiM, koI deva ukta tInoM kriyAe~ karate haiM, koI deva siMhanAda karate haiM, koI deva bhUmi para pAMva se AghAta karate haiM, koI deva bhUmi para hAtha se prahAra karate haiM, koI deva ukta tInoM kriyAe~ karate haiN| koI deva hakkAra karate haiM, koI deva bukkAra karate haiM, koI deva thakkAra kahate haiM, koI deva putkAra (phuphu) karate haiM, koI deva nAma sunAne lagate hai, koI deva ukta saba kriyAe~ karate haiN| koI deva Upara uchalate haiM, koI deva nIce girate haiM, koI deva tirache girate haiM, koI deva ye tInoM kriyAe~ karate haiN| koI deva jalane lagate haiM, koI deva tApa se tapta hone lagate haiM, koI khUba tapane lagate haiM, koI deva Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414] [jIvAjIvAbhigamasUtra jalate-tapate-vizeSa tapane lagate haiM, koI deva garjanA karate haiM, koI deva bijaliyA~ camakAte haiM, koI deva varSA karane lagate haiM, koI deva garjanA, bijalI camakAnA aura barasAnA tInoM kAma karate haiM, koI deva devoM kA sammelana karate haiM, koI deva devoM ko havA meM nacAte haiM, koI deva devoM meM kahakahA macAte haiM, koI deva hu hu hu hu karate hue harSollAsa prakaTa karate haiM, koI deva ukta sabhI kriyAe~ karate haiM, koI deva devodyota karate haiM, koI deva vidyuta kA camatkAra karate haiM, koI deva celotkSepa (vastroM ko havA meM phaharAnA) karate haiN| koI deva ukta saba kriyAe~ karate haiN| kinhIM devoM ke hathoM meM utpala kamala haiM yAvat kinhIM ke hAthoM meM sahasrapatra kamala haiM, kinhIM ke hAthoM meM ghaMTAe~ haiM, kinhIM ke hAthoM meM kalaza haiM, yAvat kinhIM ke hAthoM meM dhUpa ke kaDucchaka haiN| isa prakAra ve deva hRSTa-tuSTa haiM yAvat harSa ke kAraNa unake hRdaya vikasita ho rahe haiN| ve usa vijayA rAjadhAnI meM cAroM ora idhara-udhara daur3a rahe haiM-bhAga rahe haiN| vivecana-prastuta sUtra meM katipaya nATyavidhiyoM, vAdyavidhiyoM, geyoM aura abhinayoM kA ullekha hai| rAjapraznIyasUtra meM sUryAbha deva ke dvArA bhagavAn zrI mahAvIra svAmI ke sanmukha battIsa prakAra kI nATyavidhiyoM kA pradarzana karane kA ullekha hai| ve battIsa nATyavidhiyA~ isa prakAra haiM 1. svastikAdi aSTamaMgalAkAra abhinayarUpa prathama naattyvidhi| 2. Avarta pratyAvarta yAvat padmalatAbhakti citrAbhinayarUpa dvitIya naattyvidhi| 3. IhAmRgavRSabhaturaganara yAvat padmalatAbhakti citrAtmaka tRtIya naattyvidhi| 4. ekatAcakra dvidhAcakra yAvat ardhacakravAlAbhinaya ruup| 5. candrAvalipravibhakti sUryodgamapravibhakti yAvat puSpAvalipravibhakti ruup| 6. candrodgamapravibhakti sUryodgamapravibhakti abhinyruup| 7. candrAgamana-sUryAgamanapravibhakti abhinyruup| 8. candrAvaraNapravibhakti sUryAvaraNapravibhakti abhinaya ruup| 9. candrAstamayanapravibhakti sUryAstamayanapravibhakti abhiny| 10. candramaNDalapravibhakti sUryamaNDalapravibhakti yAvat bhUtamaNDalapravibhaktirUpa abhiny| 11. RSabhamaNDalapravibhakti siMhamaNDalapravibhakti yAvat mattagajavilambita abhinaya rUpa drutavilambita naattyvidhi| 12. sAgarapravibhakti nAgapravibhakti abhinaya ruup| 13. nandApravibhakti campApravibhakti rUpa abhiny| 14. matsyANDakapravibhakti yAvat jAramArapravibhakti rUpa abhiny| 15. kakArapravibhakti yAvat DakArapravibhakti rUpa abhiny| 16. cakArapravibhakti yAvat bakArapravibhakti rUpa abhiny| 17. TakArapravibhakti yAvat NakArapravibhakti / 18. takArapravibhakti yAvat nkaarprvibhkti| Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatIya pratipatti :vijayadevakA upapAta aura usakA abhiSeka] [415 19. pakArapravibhakti yAvat makAra prvibhkti| 20. azokapallavapravibhakti yAvat koshaambpllvprvibhkti| 21. padmalatApravibhakti yAvat zyAmalatApravibhakti rUpa abhiny| 22. druta nAmaka naattyvidhi| 23. vilambita nAmaka naattyvidhi| 24. drutavilambita nAmaka naattyvidhi| 25. aMcita nAmaka naattyvidhi| 26. ribhita nAmaka naattyvidhi| 27. aMcita-ribhita nAmaka naattyvidhi| 28. ArabhaTa nAmaka naattyvidhi| 29. bhasola nAmaka naattyvidhi| 30. ArabhaTa-bhasola nAmaka naattyvidhi| 31. utpAtanipAtaprasakta saMkucitaprasArita rekaracita (riyAriya) bhrAnta-sambhrAnta nAmaka naattyvidhi| 32. caramacaramanAmAnibaddhanAmA-bhagavAna vardhamAna svAmI kA carama pUrva manuSyabhava, carama devaloka bhava, carama cyavana, carama garbhasaMharaNa, carama tIrthaMkara janmAbhiSeka, carama bAlabhAva, carama yauvana, carama niSkramaNa, carama tapazcaraNa, carama jJAnotpAda, carama tIrthapravartana, carama parinirvANa ko batAne vAlA abhiny| ukta battIsa prakAra kI nATyavidhiyoM meM se kucha kA hI ullekha isa sUtra meM kiyA gayA hai| vAdya cAra prakAra ke haiM- (1) tata-mRdaMga, paTaha aadi| (2) vitata-vINA aadi| (3) ghana-kaMsikA aadi| (4) zuSira-bAMsurI (kAhalA) aadi| geya cAra prakAra ke haiM (1) utkSipta-prathama AraMbhika ruup| (2) pravRtta-utkSipta avasthA se adhika U~ce svara se gey| (3) mandAya-madhyabhAga meM mUrchanAdiyukta maMda-maMda gholanAtmaka gey| (4) rocitAvasAna-jisa geya kA avasAna yathocita rUpa se kiyA gayA ho| abhineya ke cAra prakAra haiM (1) dArTAntika (2) pratizrutika (3) sAmAnyatovinipAtika aura (4) lokamadhyAvasAna / inakA svarUpa nATyakuzaloM dvArA jAnanA caahie| Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 416 ] [jIvAjIvAbhigamasUtra 141.[6] tae NaM taM vijayaM devaM cattAri sAmANiyasAhassIo cattAri aggamahisIo saparivArAo jAva solasa AyarakkhadevasAhassIo aNNe ya bahave vijayarAyahANIvatthavvA vANamaMtarA devA ya devIo ya tehiM varakamalapaiTThaNehiM jAva aTThasaeNaM sovaNNayANaM kalasANaM taM ceva jAva aTThasaeNaM bhomejjANaM kalasANaM savvodagehiM savvamaTTiyAhiM savvatuvarehiM savvapupphehiM jAva savvosahisiddhatthaehiM savviDDIe jAva nigghosanAiyaraveNaM mahayA mahAyA iMdAbhiseeNaM abhisiNcNti|abhisiNcittaa patteyaM patteyaM sirasAvattaM aMjaliM kaTu evaM vayAsI-jaya jaya naMdA! jaya jaya bhaddA ! jayajaya naMdabhaddA ! te ajiyaM jiNehi jiyaM pAlayAhi,ajitaM jiNehi sattupakkhaM, jitaM pAlehi mittapakkhaM,jiyamajhe vasAhi taM deva! niruvasaggaM iMdo iva devANaM, caMdo iva tArANaM, camaro iva asurANaM,dharaNo iva nAgANaMbharaho iva maNuyANaMbahUNi paliovamAiMbahUiMsAgarovamANi cauNhaM sAmANiyasAhassINaM jAva AyarakkhadevasAhassINaM (vijayassa devassa) vijayAe rAyahANIe aNNesiM ca bahUNaM vijayArAyahANivatthavvANaM vANamaMtarANaM devANa ya devINa ya AhevaccaM jAva ANAIsaraM seNAvaccaM karemANe pAlemANe viharAhi tti kaTTa mahayA mahayA saddeNaM jaya jaya sadaM puNjNti| [141] (6) tadanantara ve cAra hajAra sAmAnika deva, parivAra sahita cAra agamahiSiyA~ yAvat solaha hajAra AtmarakSaka deva tathA vijayA rAjadhAnI ke nivAsI bahuta se vANavyantara deva-deviyA~ una zreSTha kamaloM para pratiSThita yAvat eka sau ATha svarNakalazoM yAvat eka sau ATha miTTI ke kalazoM se, sarvodaka se, saba miTTiyoM se, saba RtuoM ke zreSTha phUloM se yAvat sauSadhiyoM aura siddhArthakoM meM sarva Rddhi ke sAtha yAvat vAdyoM kI dhvani ke sAtha bhArI utsAhapUrvaka usa vijayadeva kA indra ke rUpa meM abhiSeka karate haiN| abhiSeka karake ve saba alaga-alaga sira para aMjali lagAkara isa prakAra kahate haiM-he naMda ! ApakI jaya ho vijaya ho ! he bhadra ! ApakI jaya vijaya ho ! he nanda ! he bhadra ! ApakI jaya-vijaya ho| Apa nahIM jIte huoM ko jItiye, jIte huoM kA pAlana kIjiye, ajita zatru pakSa ko jItiye aura vijitoM kA pAlana kIjiye, he deva ! jitamitra pakSa kA pAlana kIjie aura unake madhya meM rhie| devoM meM indra kI taraha, asuroM meM camarendra kI taraha, nAgakumAroM meM dharaNendra kI taraha, manuSyoM meM bharata cakravartI kI taraha Apa upasarga rahita hoM ! bahuta se palyopama aura bahuta se sAgaropama taka cAra hajAra sAmAnika devoM kA, yAvat solaha hajAra AtmarakSaka devoM kA, isa vijayA rAjadhAnI kA aura isa rAjadhAnI meM nivAsa karane vAle anya bahuta se vAnavyantara devoM aura deviyoM kA Adhipatya yAvat AjJA-aizvarya aura senAdhipatya karate hue, unakA pAlana karate hue Apa vicreN| aisA kahakara bahuta jora-jora se jaya-jaya zabdoM kA prayoga karate haiM-jaya-jayakAra karate haiN| 142. [1] taeM NaM se vijae deve mahayA mahayA iMdAbhiseeNaM abhisitte samANA sIhAsaNAo abbhuTTei, sIhAsaNAo abbhuTTittAabhiseyasabhAo purathimeNaMdAreNaM paDinikkhamai, paDinikkhamittA jeNAmeva alaMkAriyasabhA teNeva uvAgacchai, uvAgacchittA alaMkAriyasabhaM aNuppayAhiNI karemANe puratthimeNaM dAreNaM aNupavisai, aNupavisittA jeNeva sIhAsaNe teNeva Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti :vijayadeva kA upapAta aura usakA abhiSeka] [417 uvAgacchai, uvAgacchittA sIhAsaNavaragae puratthAbhimuhe snnisnnnne| taeNaM tassa vijayassa devassa sAmANiyaparisovavaNNagA devA Abhijogie deve saddAveMti, saddAvittA evaM vayAsI-khippAmeva devaNuppiyA ! vijayassa devassa aMlakAriyaM bhaMDaM uvnneh| taheva te alaMkAriyaM bhaMDaM jAva uvtttthveNti| tae NaM se vijae deve tappaDhamayAe pamhalasUmAlAe divvAe surabhIe gaMdhakAsAIe gAyAI lUhei, gAyAiM lUhittA saraseNaM gosIsacaMdaNeNaM gAyAiM aNuliMpai, aNuliMpittA (tao'NaMtaraM ca NaM) nAsANIsAsavAyavojhaM cakkhaharaM vaNNapharisajuttaM hayalAlApelavAtiregaM dhavalaM kaNagakhaiyaMtakammaM AgAsaphalihasarisappabhaM ahayaM divvaM devadUsajuyalaM NiyaMsei NiyaMsettA hAraM piNaddhei, piNivettA evaM ekAvaliM piNaddhei, evaM eeNaM AbhilAveNaM muttAvaliM rayaNAvaliM kaDagAiMtuDiyAiM aMgayAiM keyUrAiMdasamuddiyANaMtakaM kaDisuttakaM (teasthisuttagaM) muraviM kaMThamuraviM pAlaMbaMsi kuMDalAiM cUDAmaNicittarayaNukkaDaM mauDaM piNaddhei piNiddhittA 1 gaMThimaveDhimapUrimasaMghAimeNaM cauvviheNaM malleNaM kapparukkhayaMpiva appANaM alaMkiya vibhUsiyaM karei, karettA daddaramalayasugaMdhagaMdhiehiM gaMdhehiM gAyAI sukkiDai, sukkiDittA divvaM ca sumaNadAmaM pinnddhei| tae NaM se vijae deve kesAlaMkAreNa vatthAlaMkAreNa mallAlaMkAreNa AbharaNAlaMkAreNa cauvviheNa alaMkAreNa vibhUsie samANe paDipuNNAlaMkAre sIhAsaNAo abbhuDhei, abbhuTTittA alaMkAriyasabhAo purathimilleNaMdAreNaM paDiNikkhamai, paDiNikkhamittAjeNeva vavasAyasabhA teNeva uvAgacchai, uvAgacchittA vavasAyasabhaM aNuppadAhiNaM karemANe purathimilleNaM dAreNaM aNupavisai, aNupavisittA jeNeva sIhAsaNe teNeva uvAgacchai, uvAgacchittA sIhAsaNavaragae puratthAbhimuhe snnnnisnnnne| tae NaM tassa vijayassa devassa AhiogiyA devA potthayarayaNaM uvnneti| tae NaM se vijae deve potthayarayaNaM geNhai, geNhittA potthayarayaNaM muyai, potthayarayaNaM muettA potthayarayaNaM vihADei, vihADettA potthayarayaNaMvAei, vAettA dhammiyaM vavasAyaM pageNhai, pageNhittA potthayarayaNaM paDiNikkhavei, paDiNikkhavittA sIhAsaNAo abbhuDhei, abbhuTTittA vavasAyasahAo purathimilleNaMdAreNaM paDiNikkhamai, paDiNikkhamittAjeNevaNaMdApukkhariNI teNeva uvAgacchai, uvagacchittA NaMdaM pukkhariNiM aNuppayAhiNI karemANe purathimilleNaM dAreNaM aNupavisai, aNupavisittA purathimilleNaM tisopANapaDirUvageNaM paccoruhai, paccoruhittA hatthaM pAyaM pakkhAlei, pakkhAlittA egaM mahaM rayayAmayaM vimalasalilapuNNaM mattagayamahAmuhAgiisamANaM bhiMgAraM pagiNhai, bhiMgAraM pagiNhittA jAiM tattha uppalAiM paumAiM jAva sayapattasahassapattAiM tAI giNhai, giNhittA NaMdAo pukkhariNIo paccuttarei paccuttarittAjeNeva siddhAyataNe teNeva pahArettha gmnnaae| 1. atra 'divvaM ca sumaNadAmaM piNaddheI ityevaM pAThaH dRzyate vRtyanusAreNa / 'gaMThima0 ityAdi yAvat alaMkiyavibhUsiyaM karei karettA paripuNNAlaMkAre sIhasaNAo abbhuTei' evaMbhUto pAThaH saMbhAvyate vRttivyaakhyaanusaarenn| Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. 418] [jIvAjIvAbhigamasUtra [142] (1) taba vaha vijayadeva zAnadAra indrAbhiSeka se abhiSikta ho jAne para siMhAsana se uThatA hai aura uThakara abhiSekasabhA ke pUrva dizA ke dvAra se bAhara nikalatA hai aura alaMkArasabhA kI ora jAtA hai aura alaMkArasabhA kI pradakSiNA karake pUrva dizA ke dvAra se usameM praveza karatA hai| praveza kara jisa ora siMhAsana thA usa ora Akara usa zreSTha siMhAsana para pUrva kI ora mukha karake baitthaa| ____ tadanantara usa vijayadeva kI sAmAnikaparSadA ke devoM ne Abhiyogika devoM ko bulAyA aura aisA kahA-'he devAnupriyo ! zIghra hI vijayadeva kA AlaMkArika bhANDa (siMgAradAna) laao|' ve Abhiyogika deva AlaMkArika bhANDa lAte haiN| taba vijayadeva ne sarvaprathama roedAra sukomala divya sugandhita gaMdhakASAyika (tauliye) se apane zarIra ko poNchaa| zarIra poMcha kara sarasa gozIrSa candana se zarIra para lepa lgaayaa| lepa lagAne ke pazcAt zvAsa kI vAyu se ur3a jAya aisA, netroM ko haraNa karane vAlA, sundara raMga aura mRdu sparza yukta, ghor3e kI lAlA (lAra) se adhika mRdu aura sapheda, jisake kinAroM para sone ke tAra khacita haiM, AkAza aura sphaTikaratna kI taraha svaccha, akSata aise divya devadUSya-yugala ko dhAraNa kiyaa| tadanantara hAra pahanA, aura ekAvalI, muktAvalI, kanakAvalI aura ratnAvalI hAra pahane, kaDe, truTita (bhujabaMda), aMgada (bAhu kA AbharaNa) keyUra dasoM aMguliyoM meM aMgUThiyA~, kaTisUtra (karadhanI-kaMdorA), tri-asthisUtra (AbharaNa vizeSa) muravI, kaMThamuravI, prAlaMba (zarIra pramANa svarNAbhUSaNa) kuNDala, cUDAmaNi aura nAnA prakAra ke bahuta ratnoM se jar3A huA mukuTa dhAraNa kiyaa| granthima, veSTima, pUrima, aura saMghAtima-isa prakAra cAra taraha kI mAlAoM se kalpavRkSa kI taraha svayaM ko alaMkRta aura vibhUSita kiyaa| phira dardara malaya candana kI sugaMdhita gaMdha se apane zarIra ko sugaMdhita kiyA aura divya sumanaratna (phUloM kI mAlA) ko dhAraNa kiyaa| tadanantara vaha vijayadeva kezAlaMkAra, vastrAlaMkAra, mAlyAlaMkAra aura AbharaNAlaMkAra-aise cAra alaMkAroM se alaMkRta hokara aura paripUrNa alaMkAroM se sajjita hokara siMhAsana se uThA aura AlaMkArika sabhA ke pUrva ke dvAra se nikalakara jisa ora vyavasAyasabhA hai, usa ora aayaa| vyavasAyasabhA kI pradakSiNA karake pUrva ke dvAra se usameM praviSTa huA aura jahA~ siMhAsana thA usa ora jAkara zreSTha siMhAsana para pUrvAbhimukha hokara baitthaa| tadanantara. usa vijayadeva ke Abhiyogika deva pustakaratna lAkara use arpita karate haiN| taba vaha vijayadeva usa pustakaratna ko grahaNa karatA hai, pustakaratna ko apanI goda meM letA hai, pustakaratna ko kholatA hai aura pustakaratna kA vAcana karatA hai| pustakaratna kA vAcana karake usake dhArmika marma ko grahaNa karatA hai (usameM aMkita dharmAnugata vyavasAya ko karane kI iccha karatA hai)| tadanantara pustakaratna ko vahA~ rakhakara siMhAsana se uThatA hai aura vyavasAyasabhA ke pUrvavartI dvAra se bAhara nikala kara jahA~ nandApuSkariNI hai, vahA~ AtA hai| naMdApuSkariNI kI pradakSiNA karake pUrva ke dvAra se usameM praveza karatA hai| pUrva ke trisopAnapratirUpaka se nIce utara kara hAtha-pAMva dhotA hai aura eka bar3I zveta cAMdI kI matta hAthI ke mukha kI AkRti kI vimalajala se bharI huI jhArI ko grahaNa karatA hai aura vahA~ ke utpala kamala yAvat zatapatra-sahasrapatra kamaloM ko letA hai aura naMdApuSkariNI se bAhara nikala kara jisa ora siddhAyatana hai usa ora jAne kA saMkalpa kiyA (udhara jAne lgaa| Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti: vijayadeva kA upapAta aura usakA abhiSeka ] 142. [2] tae NaM tassa vijayadevassa cattAri sAmANiyasAhassIo jAva aNNe ya bahave vANamaMtarA devA ya devIo ya appegaDyA uppalahatthagayA jAva (sayasahassapatta ) hatthagayA vijayaM devaM piTThao piTThao aNugacchaMti / tae NaM tassa vijayassa devassa bahave AbhiogiyA devA ya devIo ya kalasahatthagayA jAva dhUvakaDucchayahatthagayA vijayaM devaM piTThao piTThao aNugacchaMti / [419 tae NaM se vijae deve cauhiM sAmANiyasAhassIhiM jAva aNNehiM ya bahUhiM vANamaMtarehiM devehi ya devIhi ya saddhiM saMparivuDe savviDDIe savvajjuIe jAva NigghosaNAdiyaraveNaM jeNeva siddhAyayaNe teNeva uvAgacchai, uvAgacchittA siddhAyataNaM aNuppayAhiNIkaremANe karemANe purathimilleNaM dAreNaM aNupavisai, aNupavisittA jeNeva devacchaMdae teNeva uvAgacchai, uvAgacchittA Aloe jiNapaDimANaM paNAmaM karei, karittA lomahatthagaM geNhati lomahatthagaM geNhittA jiNapaDimAo lomahatthaeNaM pamajjati, pamajjittA surabhiNA gaMdhodaeNaM NhANei NhANittA divvAe surabhigaMdhakAsAieNaM gAyAiM lUhei, lUhittA saraseNaM gosIsacaMdaNeNaM gAyAiM aNuliMpai, aNuliMpittA jiNapaDimANaM ahayAiM seyAiM divvAiM devadUsajuyalAI NiyaMsei, NiyaMsittA aggehiM varehiM ye gaMdhehi ya mallehi ya accei, accittA pupphAruhaNaM gaMdhAruhaNaM mallAruhaNaM vaNNAruhaNaM cuNNAruhaNaM AbharaNAruhaNaM karei, karittA Asattosatta - viula - vaTTavagghAriyamalla-dAmakalAvaMkarer3a, karittA acchehiM saNhehiM ( seehiM ) rayayAmaehiM accharasAtaMdulehiM jiNapaDimANaM purao aTThaTThamaMgala Alihati sotthiya sikhiccha jAva dappaNA, AlihittA kayaggAhagahiyakaratalapabbhaTThavippamukkeNaM dasaddhavaNNeNaM kusumeNaM mukkapuppha puMjovayArakaliyaM karei, karettA caMdappabhavairaveruliyavimaladaMDaM kaMcaNamaNirayaNabhatticittaM kAlAgurupavarakuMdurukka dhUvagaMdhuttamANuviddhaM dhUmavahiM viNimayaMta veruliyAmayaM kaDucchuyaM paggahittu payatteNaM dhUvaM dAUNa sattaTThapayAiM osarai osarittA jiNavarANaM aTThasayavisuddhagaMthajuttehiM mahAvittehiM atthajuttehiM apuNaruttehiM saMthuNai, saMthuNittA vAmaM jANaM aMcei, aMcittA dAhiNaM jANuM dharaNitalaMsi NivAvei tikkhutto muddhANaM dharaNiyasi meI, mittA IsiM paccaNNamai, paccuNNamittA kaDayatuDiyathaMbhiyAo bhuyAo paDisAharai, paDisAharittA karayalapariggahiyaM sirasAvattaM matthae aMjaliM kaTTu evaM vayAsI - 'Namotthu NaM arihaMtANaM bhagavaMtANaM jAva siddhigaiNAmadheyaM ThANaM saMpattANaM' tikaTTu vaMdati NamaMsai, vaMdittA NamaMsittA jeNeva siddhAyataNassa bahumajjhadesabhAe teNeva uvAgacchai~, uvAgacchittA divvAe udagadhArAe abbhukkhar3a, abbhukkhittA saraseNaM gosIsacaMdaNeNaM paMcaMgulitaleNaM maMDalaM Alihai, AlihittA caccae dalayai, caccae dalaittA kayaggAhaggahiyakaratalapabbhaTThavimukkeNaM dasaddhavaNNeNaM kusumeNaM mukkapupphapuMjovayArakaliyaM karei, karittA dhUvaM dalayai, dalaittA jeNeva siddhAyataNassa dAhiNille dAre teNeva uvAgacchai, uvAgacchittA lomahatthayaM geNhai, geNhittA dAraceDIo ya sAlabhaMjiyAo ya vAlarUvae ya lomahatthaeNaM pamajjai, pamajjittA bahumajjhadesabhA saraseNaM gosIsacaMdaNeNaM paMcaMgulitaleNaM aNuliMpai, aNuliMpittA caccai dalayai, dalaittA pupphAruhaNaM jAva AbharaNAruhaNaM karei, karittA AsattosattaviulavaTTavagghAriyamalladAmakalAvaM Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 420 ] [jIvAjIvAbhigamasUtra karei, karittA kayaggAhagahiya jAva puSphapuMjovayArakaliyaM karei, karettA dhUvaM dalayai, dalaittA jeNeva muhamaMDavassa bahumajjhadesabhAe teNeva uvAgacchai, uvAgacchittA bahumajjhadesabhAe lomahattheNaM pamajjai, pamajjittA divvAe udagadhArAe abbhukkhei, abbhukkhittA saraseNa gosIsacaMdaNeNaM paMcaMgulitaleNaM maMDalagaM Alihai, AlihittA caccae dalayai, kayaggAha0 jAva dhUvaM dalayai, dalaittA jeNeva muhamaMDavagassa paccatthimille dAre teNeva uvaagcchi| _ [142] (2) tadanantara vijayadeva ke cAra hajAra sAmAnika deva yAvat aura anya bhI bahuta sAre vAnavyantara deva aura deviyAM koI hAtha meM utpala kamala lekara yAvat koI zatapatra sahasrapatra kamala hAthoM meM lekara vijayadeva ke pIche-pIche calate haiN| usa vijayadeva ke bahuta sAre Abhiyogika deva aura deviyAM koI hAtha meM kalaza lekara yAvat dhUpa kA kaDucchuka hAtha meM lekara vijayadeva ke pIche-pIche calate haiN| taba vaha vijayadeva cAra hajAra sAmAnika devoM ke sAtha yAvat anya bahuta sAre vAnavyantara devoM aura deviyoM ke sAtha aura unase ghire hue saba prakAra kI Rddhi aura saba prakAra kI yuti ke sAtha yAvat vAdyoM kI gUMjatI huI dhvani ke bIca jisa ora siddhAyatana thA, usa ora AtA hai aura siddhAyatana kI pradakSiNA karake pUrvadizA ke dvAra se siddhAyatana meM praveza karatA hai aura jahAM devachaMdaka thA vahA~ AtA hai aura jina pratimAoM ko dekhate hI praNAma karatA hai| phira lomahastaka lekara jina pratimAoM kA pramArjana karatA hai aura sugaMdhita gaMdhodaka se unheM nahalAtA hai, divya sugaMdhita gaMdhakASAyika (taulie) se unake avayavoM ko poMchatA hai, sarasa gozIrSa candana kA unake aMgoM para lepa karatA hai, phira jinapratimAoM ko akSata, zveta aura divya devadUSya-yugala pahanAtA hai aura zreSTha, pradhAna gaMdhoM se, mAlyoM se unheM pUjatA hai; pUjakara phUla car3hAtA hai, gaMdha caDhAtA hai, mAlAe~ car3hAtA hai-varNaka (kesarAdi) cUrNa aura AbharaNa car3hAtA hai| phira Upara se nIce taka laTakatI huI, vipula aura gola bar3I-bar3I mAlAeM car3hAtA hai| tatpazcAt svaccha, sapheda, rajatamaya aura camakadAra cAvaloM se jinapratimAoM ke Age ATha-ATha maMgaloM kA Alekhana karatA hai| ve ATha maMgala haiMsvastika, zrIvatsa yAvat drpnn| ATha maMgaloM kA Alekhana karake kacagrAha se gRhIta aura karatala se mukta hokara bikhare hue pAMca vargoM ke phUloM se puSpopacAra karatA hai (phUla pUjA karatA hai)| candrakAnta maNivajramaNi aura vaiDUryamaNi se yukta nirmala daNDa vAle, kaMcana maNi aura ratnoM se vividharUpoM meM citrita, kAlA aguru zreSTha kuMdarukka aura lobhAna ke dhUpa kI uttama gaMdha se yukta, dhUpa kI vAtI ko chor3ate hue vaiDUryamaya kaDucchaka ko lekara sAvadhAnI ke sAtha dhUpa dekara sAtha ATha pAMva pIche saraka kara jinavaroM kI eka sau ATha vizuddha grantha (zabda saMdarbha) yukta, mahAchandoM vAle, arthayukta aura apunarukta stotroM se stuti karatA hai| stuti karake bAyeM ghuTane ko U~cA rakhakara tathA dakSiNa (dAyeM) ghuTane ko jamIna se lagAkara tIna bAra apane mastaka ko jamIna para namAtA hai, phira thor3A U~cA uThAkara apanI kaTaka aura truTita (bAjUbaMda) se staMbhita bhujAoM ko saMkucita kara hAtha jor3akara, mastaka para aMjali karake isa prakAra bolatA hai-'namaskAra ho arihanta bhagavantoM ko yAvat jo siddhigati nAmaka sthAna ko prApta hue haiN|' aisA kahakara vandana karatA hai, namaskAra karatA hai| vandana-namaskAra karake jahA~ siddhAyatana kA madhyabhAga hai vahA~ AtA hai aura divya jala kI dhArA se usakA Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatIya pratipatti :vijayadeva kA upapAta aura usakA abhiSeka] [421 siMcana karatA hai, sarasa gozIrSa candana se hAthoM ko liptakara pAMcoM aMguliyoM se eka maMDala banatA hai, usakI arcanA karatA hai aura kacagrAha grahIta aura karatala se vimukta hokara bikhare hue pAMca varSoM ke phUloM se usako puSpopacArayukta karatA hai aura dhUpa detA hai| dhUpa dekara jidhara siddhAyatana kA dakSiNa dizA kA dvAra hai udhara jAtA hai| vahAM jAkara lomahastaka lekara dvArazAkhA, zAlabhaMjikA tathA vyAlarUpaka kA pramArjana karatA hai, usake madhyabhAga ko sarasa gozIrSa candana se lipta hAthoM se lepa lagAtA hai, arcanA karatA hai, phUla car3hAtA haiM, yAvat AbharaNa car3hAtA hai, Upara se lekara jamIna taka laTakatI bar3I bar3I mAlAe~ rakhatA hai aura kacagrAha grahIta aura karatala vipramukta phUloM se puSpopacAra karatA hai, dhUpa detA hai aura jidhara mukhamaNDapa kA bahumadhyabhAga hai vahAM jAkara lomahastaka se pramArjana karatA hai, divya udakadhArA se siMcana karatA hai, sarasa gozIrSa candana se lipta paMcAgulitala se maNDala kA Alekhana karatA hai, arcanA karatA hai, kacagrAhagrahIta aura karatalavimukta hokara bikhare hue pAMca vargoM ke phUloM kA Dhera lagAtA hai, dhUpa detA hai aura jidhara mukhamaNDapa kA pazcima dizA kA dvAra hai, udhara jAtA hai| 142.[3] uvAgacchittA lomahatthagaM geNhai, geNhittA dAraceDIo ya sAlabhaMjiyAo ya vAlarUvae yalomahatthageNaM pamajjai, pamajjittA divvAe udagadhArAe abbhukkhei, abbhukkhittA saraseNaM gosIsacaMdaNeNaM jAva caccae dalayai, dalaittA Asatosatta0 kayaggAha0 dhUvaM dalayai, dhUvaMdalaittA jeNeva muhamaMDavagassa uttarillANaM khaMbhapaMtI teNeva uvAgacchai, uvAgacchittA lomahatthagaM parAmusai, sAlabhaMjiyAo divvAe udagadhArAe0 saraseNaM gosIsacaMdaNeNaM pupphAruhaNaM jAva Asattosatta0 kayaggAha0 dhUvaMdalayai, jeNeva muhamaMDavassa purathimilledAretaM ceva savvaM bhANiyavvaM jAvadArassa accnniyaa|jennev dAhiNille dAre taM ceva pecchAgharamaMDavassa bahumajjhadesabhAe jeNeva vairAmae akkhADae jeNevamaNipeDhiyA jeNeva sIhAsaNeteNeva uvAgacchai, uvAgacchittA lomahatthagaM giNhai,giNihattA akkhADagaMya sIhAsaNaMya lomahatthageNa pamajjai, pamajjittA divvAe udagadhArAe abbhukkhei0 pupphAruhaNaM jAva dhUvaM dlyi| jeNeva pecchAgharamaNDavassa paccatthimille dAre dAraccaNiyA uttarillA khaMbhapaMtI taheva purathimille dAre taheva jeNeva dAhiNille dAre taheva jeNeva ceiyathUbhe teNeva uvAgacchai, uvAgacchittA lomahatthagaM geNhai, geNhittA ceiyathUbhelomahattheNaM pamajjaiM, divvAe dagadhArAe0 saraseNaM0 pupphAruhaNaM Asattosatta0 jAva dhUvaM dalayai, dalayittA jeNeva paccatthimillA maNipeDhiyA jeNeva jiNapaDimA teNeva uvAgacchai, uvAgacchittA Aloe paNAmaM karei, karittA lomahatthagaM geNhai, geNhittA taM ceva savvaM jaM jiNapaDimANaM jAva siddhagainAmadheyaM ThANaM saMpattANaM vaMdati nnmNsi| evaM uttarillAe vi, evaM purathimillAe vi, evaM dAhiNillAe vi|jennev ceiyarukkhA dAravihI ya maNipeDhiyA jeNeva mahiMdajjhae dAravihI, jeNeva dahiNillA naMdA pukkhariNI teNeva uvAgacchai, lomahatthagaM geNhai, ceiyAo ya tisovANapaDirUvae ya toraNe ya sAlabhaMjiyAo ya vAlarUvae yalomahatthageNa pamajjai, divvAe dagadhArAe siMcai saraseNaM gosIsacaMdaNeNaM aNuliMpai, puNphAruhaNaM jAva dhUvaM dalayai, dalaittA siddhAyataNaM aNuppayAhiNaM karemANe jeNeva uttarillA gaMdA pukkhariNI teNeva uvAgacchai, taheva Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [jIvAjIvAbhigamasUtra mahiMdajjhayA ceiyarukkho ceiyathrubho, paccatthimillA maNipeDhiyA jiNapaDimA uttarillA purathimillA dakkhiNillA pecchAgharamaMDavassa vi taheva jahA dakkhiNillassa paccatthimille dAre jAva dakkhiNillA NaM khaMbhapaMtI muhamaMDavassa vi tiNhaM dArANaM accaNiyA bhANiUNaM dakkhiNillANaM khaMbhapaMtI uttare dAre puracchime dAre sesaM teNeva kameNa jAva purathimillA dApukkhariNI jeNeva sabhA suhammA teNeva pahArettha gamaNAe / 422 ] [142] (3) (mukhamaNDapa ke pazcima dizA ke dvAra para) Akara lomahastaka letA hai aura dvArazAkhAoM, zAlabhaMjikAoM aura vyAlarUpaka kA lomahastaka se pramArjana karatA hai, divya udakadhArA se siMcana karatA hai, sarasa gozIrSa candana kA lepa karatA hai yAvat arcana karatA hai, Upara se nIce taka lambI laTakatI haI bar3I bar3I mAlAe~ rakhatA hai, kacagrAhagrahIta karatalavimukta pAMca varNoM ke phUloM se puSpopacAra karatA hai, dhUpa detA hai / phira mukhamaMDapa kI uttara dizA kI staMbhapaMkti kI ora jAtA haiM, lomahastaka se zAlabhaMjikAoM kA pramArjana karatA hai, divya jaladhArA se siMcana karatA hai, sarasa gozIrSa candana kA lepa karatA hai, phUla car3hAtA yAvat bar3I bar3I mAlAeM rakhatA hai, kacagrAhagrahIta karatalavimukta hokara bikhare phUlo se puSpopacAra karatA hai, dhUpa detA hai| phira mukhamaNDapa ke pUrva ke dvAra kI ora jAtA hai aura vaha saba kathana pUrvavat karanA cAhie yAvat dvAra kI arcanA karatA hai / isI taraha dakSiNa dizA ke dvAra meM vaisA hI kathana karanA cAhie / phira prekSAgharamaNDapa ke bahumadhyabhAga meM jahA~ vajramaya akhAr3A hai, jahA~ maNipIThikA hai, jahA~ siMhAsana hai vahA~ AtA haiM, lomahastaka letA hai, akhADA, maNipIThikA aura siMhAsana kA pramArjana karatA hai, udakadhArA se siMcana karatA hai, phUla car3hAtA hai yAvat dhUpa detA hai| phira prekSAgharamaNDapa ke pazcima dvAra meM dvArapUjA, uttara kI khaMbhapaMkti meM vaisA hI kathana, pUrva ke dvAra meM vaisA hI kathana, . dakSiNa ke dvAra meM bhI vahI kathana karanA cAhie / phira jahA~ caityastUpa hai vahA~ AtA hai, lomahastaka se caityastUpa kA pramArjana, udakadhArA se siMcana, sarasa candana se lepa, puSpa car3hAnA, mAlAe~ rakhanA, dhUpa denA Adi vidhi karatA hai / phira pazcima kI maNipIThikA aura jinapratimA hai vahA~ jAkara jinapratimA ko dekhate hI namaskAra karatA hai, lomahastaka se pramArjana karatA hai Adi kathana yAvat siddhigati nAmaka sthAna ko prApta arihanta bhagavantoM ko vandana karatA hai, namaskAra karatA hai / isI taraha uttara kI, pUrva kI aura dakSiNa kI maNipIThikA aura jinapratimAoM ke viSaya meM bhI kahanA caahie| phira jahA~ dAkSiNAtya caityavRkSa hai vahA~ jAtA hai, vahA~ pUrvavat arcanA karatA hai / vahA~ se mahendradhvaja ke pAsa Akara pUrvavat arcanA karatA hai / vahA~ se dAkSiNAtya naMdApuSkariNI ke pAsa AtA hai, lomahastaka letA hai aura caityoM, trisopAnapratirUpaka, toraNa, zAlabhaMjikAoM aura vyAlarUpakoM kA pramArjana karatA hai, divya udakadhArA se siMcana karatA hai, sarasa gozIrSa candana se lepa karatA hai, phUla car3hAtA hai yAvat dhUpa detA hai / tadanantara siddhAyatana kI pradakSiNA karatA huA jidhara uttara dizA kI naMdApuSkariNI hai udhara jAtA hai / usI taraha mahendradhvaja caityavRkSa, caityastUpa, pazcima kI maNIpIThikA aura jinapratimA, uttara pUrva aura dakSiNa kI maNipIThikA aura jinapratimAoM kA kathana karanA caahie| tadanantara uttara ke prekSAgharamaNDapa meM AtA hai, vahA~ dakSiNa ke prekSAgRhamaNDapa kI taraha saba kathana karanA caahie| vahA~ se uttaradvAra se nikalakara uttara ke 1 Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti : vijayadeva kA upapAta aura usakA abhiSeka] [423 mukhamaNDapa meM AtA hai| vahA~ dakSiNa ke mukhamaNDapa kI bhAMti saba vidhi karake uttara dvAra se nikala kara siddhAyatana ke pUrvadvAra para AtA hai| vahA~ pUrvavat arcanA karake pUrva ke mukhamaNDapa ke dakSiNa, uttara aura pUrvavartI dvAroM meM krama se pUrvokta rIti se pUjA karake pUrvadvAra se nikala kara pUrvaprekSAmaNDapa meM Akara pUrvavat arcanA karatA hai| phira pUrva rIti se kramazaH caityastUpa, jinapratimA, caityavRkSa, mAhendradhvaja aura nandApuSkariNI kI pUjA-arcanA karatA hai| vahA~ se sudharmA sabhA kI ora Ane kA saMkalpa karatA hai| 142. [4] tae NaM tassa vijayassa devassa cattAri sAmANiyasAhassIo eyappabhiI jAva savviDDIe jAvaNAiyaraveNaM jeNeva sabhA suhammA teNeva uvAgacchai, uvAgacchittA taM NaM sabhaM suhammaM aNuppayAhiNIkaremANe purathimilleNaM aNupavisai, aNupavisittA Aloe jiNasakahANaM paNAmaM karei, karittAjeNeva maNipeDhiyA jeNeva mANavaceiyakhaMbhejeNeva vairAmayA golavaTTasamuggakA teNeva uvAgacchai, uvAgacchittA lomahatthagaMgeNhai, geNhittA vairAmae golavaTTasamuggae lomahatthaeNa pamajjai, pamajjittA vairAmae golavaTTasamuggae vihADei, vihADittA, jiNasakahAo lomahattheNaM pamajjai, pamajjittA surabhiNA gaMdhodageNaM tisattakhutto jiNasakahAo pakkhAlei, pakkhAlittA saraseNaM gosIsacaMdaNeNaM aNuliMpai aNuliMpittA aggehiM varehiM gaMdhehiM mallehiM ya acciNai, acciNittA dhUvaMdalayai, dalaittA vairAmaesu golavaTTasamuggaesu paDiNikkhamai, paDinikkhamittA mANavakaM ceiyakhaMbhaM lomahatthaeNaM pamajjai, pamajjittA divvAe udagadhArAe abbhukkhei, abbhukkhittA saraseNaM gosIsacaMdaNeNaM caccae dalayai, dalaittA pupphAruhaNaM jAva Asattosatta0 kayaggAha0 dhUvaMdalayai, dalaittA jeNeva sabhAe suhammAe bahumajjhadesabhAe taM ceva, jeNeva sIhAsaNe teNeva jahA dAraccaNiyA jeNeva devasayaNijje taM ceva, jeNeva khuDDAge mahiMdajjhae taM ceva, jeNeva paharaNakose coppAle teNeva uvAgacchai, uvAgacchittA patteyaM patteyaM paharaNAIlomahatthaeNaM pamajjaiM, pamajjittA saraseNaM gosIsacaMdaNeNaM taheva savvaM sesaM pi dakkhiNadAraM AdikAuM taheva NeyavvaM jAva puracchimillA nnNdaapukkhrinnii| savvANaM sabhANaM jahA suhammAe sabhAe taha accaNiyA uvavAyasabhAe Navari devasayaNijjassa accaNiyA, sesAsu sIhAsaNANa accaNiyA, harayassa jahA NaMdAe pukkhariNIe accaNiyA, vavasAyasabhAe potthayarayaNaM loma0 divvAe udagadhArAe saraseNaM gosIsacaMdaNeNaM aNuliMpai, aggehiM varehiM gaMdhehiM ya mallehiM ya acciNai, acciNittA sIhAsaNaM lomahatthaeNaM pamajjai jAva dhUvaM dalayai sesaM taM ceva, NaMdAe jahA harayassa tahA jeNeva balipIDhaM teNeva uvAgacchai, uvAgacchittA Abhiogie deve saddAvei, saddAvittA evaM vayAsIkhippAmeva bho devANuppiyA ! vijayAe rAyahANIe siMghADagesu ya caukkesu ya caccaresu ya caummuhesuye mahApahapahesuya pAsAesu ya pAgAresuya aTTAlaesu ya cariyAsuya dAresu ya gopuresu yatoraNesuyavAvIsu ya pukkhariNIsuya jAva bilapaMtiyAsu ya ArAmesu ya ujjANesu ya kANaNesu ya vaNesu ya vaNasaMDesu ya vaNarAIsu ya accaNiyaM kareha karittA mameyamANattiyaM khippAmeva pccppinnh| tae NaM te AbhiogiA devA vijaeNaM deveNaM evaM vuttA samANA jAva haTThatuTThA viNaeNaM Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424 ] [jIvAjIvAbhigamasUtra paDisuNaMti, paDisuNittA vijayAe rAyahANIe siMghADagesu ya jAva accaNiyaM karettA jeNeva vijae deve teNeva uvAgacchaMti, uvAgacchittA eyamANattiyaM pccppinnNti| tae NaM se vijae deve tesiMNaM AbhiogiyANaM devANaM aMtie eyamaTuM soccA Nisamma haTThatuTucittamANaMdie jAva hayahiyae jeNeva naMdApukkhariNI teNeva uvAgacchai, uvAgacchittA purathimilleNaM toraNeNaM jAva hatthapAyaM pakkhAlei, pakkhAlittA AyaMte cokkhe paramasuibhUe NaMdApukkhariNIo paccuttarai, paccuttaritta jeNeva sabhA suhammA teNeva pahArettha gmnnaae| tae NaM vijae deve cauhiM sAmANiyasAhassIhiM jAva solasahiM AyarakkhadevasAhassIhiM savviDIe jAva NigyosaNAdiyaraveNaMjeNeva sabhA suhammA teNeva uvAgacchai, uvAgacchittA sabhaM suhammaM purathimilleNaMdAreNaM aNupavisai, aNupavisittA jeNeva maNipeDhiyA teNeva uvAgacchai, uvAgacchittA sIhAsaNavaragae puracchimAbhimuhe snnnnisnnnne| [142] (4) taba vaha vijayadeva apane cAra hajAra sAmAnika devoM Adi apane samasta parivAra ke sAtha, yAvat saba prakAra kI Rddhi ke sAtha vAdyoM kI dhvani ke bIca sudharmAsabhA kI ora AtA hai aura usakI pradakSiNA karake pUrvadizA ke dvAra se usameM praveza karatA hai| praveza karane para jina-asthiyoM ko dekhate hI praNAma karatA hai aura jahA~ maNipIThikA hai, jahA~ mANavaka caityastaMbha hai aura jahA~ vajraratna kI gola vartula maMjUSAe~ haiM, vahA~ AtA hai aura lomahastaka lekara una gola-vartulAkAra maMjUSAoM kA pramArjana karatA haiM aura unako kholatA hai, unameM rakhI huI jina-asthiyoM kA lomahastaka se pramArjana kara sugandhita gaMdhodaka se ikkIsa bAra unako dhotA hai, sarasa gozIrSa candana kA lepa karatA hai, pradhAna aura zreSTha gaMdhoM aura mAlAoM se pUjatA hai aura dhUpa detA hai| tadanantara unako una gola vartulAkAra maMjUSAoM meM rakha detA hai| isake bAda mANavaka caityastaMbha kA lomahastaka se pramArjana karatA hai, divya udakadhArA se siMcana karatA hai, sarasa gozIrSa candana kA lepa karatA hai, phUla car3hAtA hai, yAvat lambI laTakatI huI phUlamAlAe~ rakhatA hai| kacagrAhagrahIta aura karatala se vimukta hue bikhare pAMca vargoM ke phUloM se puSpopacAra karatA hai, dhUpa detA hai| isake bAda sudharmAsabhA ke madhyabhAga meM jahA~ siMhAsana hai vahA~ Akara siMhAsana kA pramArjana Adi pUrvavat arcanA karatA hai| isake bAda jahA~ maNipIThikA aura devazayanIya hai vahA~ Akara pUrvavat pUjA karatA hai| isI prakAra kSullaka mahendradhvaja kI pUjA karatA hai| isake bAda jahA~ caupAlaka nAmaka praharaNakoSa [zastrAgAra] hai vahA~ Akara zastroM kA lomahastaka se pramArjana karatA hai, udakadhArA se siMcana kara, candana kA lepa lagAkara, puSpAdi car3hAkara dhUpa detA hai| isake pazcAt sudharmAsabhA ke dakSiNa dvAra para Akara pUrvavat pUjA karatA hai, phira dakSiNa drAra se nikalatA hai| isase Age sArI vaktavyatA siddhAyatana kI taraha kahanA cAhie yAvat pUrvadizA kI naMdApuSkariNI kI arcanA karatA hai| saba sabhAoM kI pUjA kA kathana sudharmAsabhA kI taraha jAnanA caahie| antara yaha hai ki upapAtasabhA meM devazayanIya kI pUjA kA kathana karatA cAhie aura zeSa sabhAoM meM siMhAsanoM kI pUjA kA kathana karanA caahie| hrada kI pUjA kA kathana naMdApuSkariNI kI taraha karanA caahie| vyavasAyasabhA meM pustakaratna kA lomahastaka se pramArjana, divya udakadhArA se siMcana, sarasa gozIrSa candana se anulipana, pradhAna Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti : vijayadeva kA upapAta aura usakA abhiSeka] [425 evaM zreSTha gaMdhoM aura mAlyoM se arcana karatA hai| tadanantara siMhAsana kA pramArjana yAvat dhUpa detA hai| zeSa saba kathana pUrvavat karanA caahie| hRda kA kathana naMdApuSkariNI kI taraha karanA caahie| tadanantara jahA~ balipITha hai, vahA~ jAtA hai aura vahA~ arcAdi karake Abhiyogika devoM ko bulAtA hai aura unheM kahatA hai ki 'he devAnupriyo ! vijayA rAjadhAnI ke zRMgATakoM [trikoNasthAnoM] trikoM [jahA~ tIna rAste milate haiM] catuSkoM [jahA~ cAra rAste milate haiM] catvaroM [bahuta se rAste jahA~ milate haiM] caturmukhoM [jahA~ se cAroM dizAoM meM rAste jAte haiM] mahApathoM [rAjapathoM] aura sAmAnya pathoM meM, prAsAdoM meM, prAkAroM meM, aTTAlikAoM meM, caryAoM [nagara aura prAkAra ke bIca ATha hAtha pramANa caur3e antarAla mArga] meM, dvAroM meM, gopuroM [prAkAra meM dvAroM] meM, toraNoM meM, bAvar3iyoM meM, puSkariNIoM meM, yAvat sarovaroM kI paMktiyoM meM, ArAmoM meM [latAgRhoM meM], udyAnoM meM, kAnanoM [nagara ke samIpa ke vanoM] meM, vanoM meM [nagara se dUra jaMgaloM meM], vanakhaNDoM [aneka jAti ke vRkSasamUhoM] meM, vanarAjiyoM [ekajAtIya uttama vRkSasamUhoM] maM pUjA arcanA karo aura yaha kArya sampanna kara mujhe merI AjJA sauMpo arthAt kAryasamApti kI sUcanA do|' __taba ve Abhiyogikadeva vijayadeva dvArA aisA kahe jAne para hRSTa-tuSTa hue aura usakI AjJA ko svIkAra kara vijayA rAjadhAnI ke zrRMgArakoM meM yAvat vanakhaNDoM meM pUjA-arcanA karake vijayadeva ke pAsa Akara kArya sampanna karane kI sUcanA dete haiN| taba vaha vijayadeva una Abhiyogika devoM se yaha bAta sunakara hRSTa-tuSTa aura Anandita huA yAvat usakA hRdaya vikasita huaa| tadanantara vaha nandApuSkariNI kI ora jAtA hai aura pUrva ke toraNa se usameM praveza karatA hai yAvat hAtha-pAMva dhokara, Acamana karake svaccha aura parama zucibhUta hokara naMdApuSkariNI se bAhara AtA hai aura sudharmAsabhA kI ora jAne kA saMkalpa karatA hai| taba vaha vijayadeva cAra hajAra sAmAnika devoM ke sAtha yAvat solaha hajAra AtmarakSaka devoM ke sAtha sarvaRddhipUrvaka yAvat vAdyoM kI dhvani ke bIca sudharmAsabhA kI ora AtA hai aura sudharmA sabhA ke pUrvadizA ke dvAra se usameM praveza karatA hai tathA jahA~ maNipIThikA hai vahA~ jAkara zreSTha siMhAsana para pUrvAbhimukha hokara baiThatA hai| 143. tae NaM tassa vijayassa devassa cattAri sAmANiyasAhassIo avaruttareNaM uttareNaM uttarapuracchimeNaM patteya patteyaM puvvaNatthesu bhaddAsaNesu nnisiiyNti| tae NaM tassa vijayassa devassa cattAri aggamahisIo purathimeNaM patteyaM patteyaM puvvaNatthesu bhaddAsaNesu nnisiiyNti|te NaM tassa vijayassa devassa dAhiNapurasthimeNaM abbhiMtariyAe parisAe aTTha devasAhassIo patteyaM patteyaM jAva nnisiiyNtti| evaM dakkhiNeNaM majjhimiyAe parisAe dasa devasAhassIo jAva nnisiiyNti| dAhiNapaccatthimeNaM bAhiriyAe parisAe bArasa devasAhassIo patteyaM patteyaM jAva nnisiidNti| tae NaM tassa vijayassa devassa paccatthimeNaM satta aNiyAhivaI patteyaM patteyaM jAva Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426 ] [jIvAjIvAbhigamasUtra nnisiiyNti| tae NaM tassa vijayassa devassa puratthimeNaM dAhiNeNaM paccatthimeNaM uttareNaM solasa AyarakkhadevasAhassIo patteyaM patteyaM puvvaNatthesu bhaddAsaNesu NisIyaMti; taM jahA-puratthimeNa cattAri sAhassIo jAva uttareNaM cattAri saahssiio| teNaMAyarakkhA sannaddhabaddhavammiyakavayA, uppIliyasarAsaNapaTTiyA piNaddhagevejjavimalavaraciMghapaTTA, gahiyAuhapaharaNA tiNayAiM tisaMdhINi vairAmayA koDINi dhaNUI ahigijjha pariyAiyakaMDakalAvA NIlapANiNo pIyapANiNo rattapANiNo cAvapANiNo cArupANiNo cammapANiNo khaggapANiNo daMDapANiNo pAsapANiNo NIlapIyarattacAvacArucammakhaggadaMDapAsavaradharA AyarakkhA rakkhovagA guttA guttapAliyA juttA juttapAliyA patteyaM patteyaM samayao viNayao kiMkarabhUyAviva citttthti| tae NaM se vijae deve cauNhaM sAmANiyasAhassINaM cauNhaM aggamahisINaM saparivArANaM tiNhaM parisANaM sattaNhaM aNiyANaM sattaNhaM aNiyAhivaINaM solasaNhaM AyarakkhadevasAhassINaM vijayassaNaMdArassa vijayAe rAyahANIe, aNNesiMca bahUNaM vijayAe rAyahANIe vatthavvagANaM devANaM devINa ya AhevaccaM porevaccaM sAmittaM bhaTTittaM mahattaragattaM ANA-Isara seNAvaccaM kAremANe pAlemANe mahayAhayanaTTagIya-vAiya-taMtI-tala-tAla-tuDiya-ghaNa-muiMga-paDuppavAiyaraveNaM divvAiM bhoga-bhogAiM bhuMjamANe vihri| vijayassa NaM bhaMte ! devassa kevatiyaM kAlaM ThiI paNNattA ? goyamA ! egaM paliovamaM ThiI pnnnnttaa| vijayassaNaMdevassa sAmANiyANaM devANaM kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA? egaM paliovamaM ThitI pnnnnttaa| evaM mahaDDie evaM mahajjuI evaM mahabbale evaM mahAyase evaM mahAsukkhe evaM mahANubhAge vijae deve deve| [143] taba usa vijayadeva ke cAra hajAra sAmAnika deva pazcimottara, uttara aura uttarapUrva meM pahale se rakhe hue cAra hajAra bhadrAsanoM para alaga-alaga baiThate haiM / usa vijayadeva kI cAra agramahiSiyA~ pUrvadizA meM pahale se rakhe hue alaga-alaga bhadrAsanoM para baiThatI haiN| usa vijayadeva ke dakSiNapUrva dizA meM Abhyantara parSadA ke ATha hajAra deva alaga-alaga pUrva meM hI rakhe hue bhadrAsanoM para baiThate haiN| usa vijayadeva kI dakSiNa dizA meM madhyama parSadA ke dasa hajAra deva pahale se rakhe hue alaga-alaga bhadrAsanoM para baiThate haiM / dakSiNa-pazcima kI ora bAhya parSadA ke bAraha hajAra deva pahale se rakhe alaga alaga bhadrAsanoM para baiThate hai| usa vijayadeva ke pazcima dizA meM sAta anIkadhipati pUrva meM rakhe hue alaga-alaga bhadrAsanoM para baiThate haiN| usa vijayadeva ke pUrva meM, dakSiNa meM pazcima meM aura uttara meM solaha hajAra AtmarakSaka deva pahale se hI rakhe hue alaga-alaga bhadrAsanoM para baiThate haiN| pUrva meM cAra hajAra AtmarakSaka deva, dakSiNa meM cAra hajAra Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatIya pratipatti: vaijayaMta AdidvAra] [427 AtmarakSaka deva, pazcima meM cAra hajAra AtmarakSaka deva aura uttara meM cAra hajAra AtmarakSaka deva pahale se rakhe hue alaga-alaga bhadrAsanoM para baiThate haiN| __ ve AtmarakSaka deva lohe kI kIloM se yukta kavaca ko zarIra para kasa kara pahane hue haiM, dhanuSa kI paTTikA (muSThigrahaNa sthAna) ko majabUtI se pakar3e hue haiM, unhoMne gale meM graiveyaka (grIvAbharaNa) aura vimala subhaTa cihnapaTTa ko dhAraNa kara rakhA hai| unhoMne AyudhoM aura zastroM ko dhAraNa kara rakhA hai, Adi madhya aura anta-ina tIna sthAnoM meM name hue aura tIna saMdhiyoM vAle aura vajramaya koTi vAle dhanuSoM ko liye hue haiM aura unake tUNIroM meM nAnA prakAra ke bANa bhare haiN| kinhIM ke hAtha meM nIle bANa haiM, kinhIM ke hAtha meM pIle bANa haiM, kinhIM ke hAthoM meM lAla bANa haiM, kinhIM ke hAthoM meM dhanuSa hai, kinhIM ke hAthoM meM cAru (praharaNa vizeSa) hai, kinhIM ke hAthoM meM carma (aMgUThoM aura aMguliyoM kA AcchAdana rUpa) hai, kinhIM ke hAthoM meM daNDa hai, kinhIM ke hAthoM meM talavAra hai, kinhIM ke hAthoM meM pAza (cAbuka) hai aura kinhIM ke hAthoM meM ukta saba zastrAdi haiN| ve AtmarakSaka deva rakSA karane meM dattacitta haiM, gupta haiM (svAmI kA bheda prakaTa kane vAle nahIM haiM) unake setu dUsaroM ke dvArA gamya nahIM haiM, ve yukta haiM (sevaka guNApeta haiM), unake setu paraspara saMbaddha haiMbahuta dUra nahIM haiN| ve apane AcaraNa aura vinaya se mAno kiMkarabhUta haiM (ve kiMkara nahIM haiM, pRthak Asana pradAna dvArA ve mAnya haiM kintu ziSTAcAravaza vinamra haiN)| taba vaha vijayadeva cAra hajAra sAmAnika devoM, saparivAra cAra agramahiSiyoM, tIna paripadoM, sAta anIkoM, sAta anIkAdhipatiyoM, solaha hajAra AtmarakSaka devoM kA tathA vijayadvAra, vijayA rAjadhAnI evaM vijayA rAjadhAnI ke nivAsI bahuta se devoM aura deviyoM kA Adhipatya, puravartitva, svAmitva, bhaTTitva, mahattarakatva, AjJA-Izvara-senAdhipatitva karatA huA aura saba kA pAlana karatA huA, jora se bajAe hue vAdyoM, nRtya, gIta, taMtrI, tala, tAla, truTita, ghana mRdaMga Adi kI dhvani ke sAtha divya bhogopabhoga bhogatA huA rahatA hai| bhaMte ! vijaya deva kI Ayu kitane samaya kI kahI gaI hai ? gautama ! eka palyopama kI Ayu kahI hai| he bhagavan ! vijayadeva ke sAmAnika devoM kI kitane samaya kI sthiti kahI gaI hai ? gautama ! eka palyopama kI sthiti kahI gaI hai| ___ isa prakAra vaha vijayadeva aisI maharddhi vAlA, mahAdyuti vAlA, mahAbala vAlA, mahAyaza vAlA mahAsukha vAlA aura aisA mahAn prabhAvazAlI hai| vaijayaMta Adi dvAra 144. kahiM NaM bhaMte ! jarbuddIvassa NaM dIvassa vejayaMte NAmaM dAre paNNatte? goyamA!jaMbUddIvedIvemaMdarassa pavvayassa dakkhiNeNaM paNayAlIsaMjoyaNasahassAiMabAhAe jaMbuddIvadIvadAhiNaperante lavaNasamuddadAhiNaddhassa uttareNaM ettha NaM jaMbuddIvassa dIvassa vejayaMte NAmaM dAre paNNatte, aTuM joyaNAiM urdU uccatteNaM sacceva savyA vattavvayA jAva nnicce| Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 428 ] [jIvAjIvAbhigamasUtra kahiM NaM bhaMte ! 0 rAyahANI ? dAhiNeNaM jAva vejayaMte deve deve / kahiM NaM bhaMte ! * jaMbuddIvassa dIvassa jayaMte NAmaM dAre paNNatte ? goyamA ! jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayassa paccatthimeNaM paNayAlIsaM joyaNasahassAiM jaMbuddIvapaccatthimaperaMte lavaNasamuddapaccatthimaddhassa puracchimeNaM sIodAe mahANaIe uppiM ettha NaM jambuddIvassa jayaMte NAmaM dAre paNNatte, taM ceva se pamANe jayaMte deva paccatthimeNaM se rAyahANI jAva mahiDDie / kahiM NaM bhaMte ! jaMbuddIvassa dIvassa aparAie NAmaM dAre paNNatte ? goyamA ! maMdarassa pavvayassa uttareNaM paNayAlIsaM joyaNasahassAiM abAhAe jaMbuddIve dIve uttaraperaMte lavaNasamuddassa uttaraddhassa dAhiNeNaM ettha NaM jaMbuddIve dIve aparAie NAmaM dAre paNNatte / taM ceva pamANaM / rAhANI uttareNaM jAva aparAie deve, cauNhavi aNNaMmi jaMbuddIve / [144] he bhagavan ! jambUdIpa nAmaka dvIpa kA vaijayanta nAma kA dvAra kahA~ kahA gayA hai ? gautama ! jambUdvIpa nAmaka dvIpa meM meruparvata ke dakSiNa meM paiMtAlIsa hajAra yojana Age jAne para usa dvIpa kI dakSiNa dizA ke anta meM tathA dakSiNa dizA ke lavaNasamudra se uttara meM jambUdvIpa nAmaka dvIpa kA vaijayanta dvAra kahA gayA hai| yaha ATha yojana U~cA aura cAra yojana caur3A hai - Adi saba vaktavyatA vahI kahanA cAhie jo vijayadvAra ke lie kahI gaI hai yAvat yaha vaijayanta dvAra nitya hai / bhagavan ! vaijayanta deva kI vaijayaMtI nAma kI rAjadhAnI kahA~ hai ? gautama ! vaijayanta dvAra kI dakSiNa dizA meM tiryak asaMkhyeya dvIpa samudroM ko pAra karane para Adi varNana vijayadvAra ke tulya kahanA cAhie yAvat vahA~ vaijayaMta nAma kA maharddhika deva hai / he bhagavan ! jambUdvIpa kA jayanta nAma kA dvAra kahA~ hai ? gautama ! jambUdvIpa ke meruparvata ke pazcima meM paiMtAlIsa hajAra yojana Age jAne para jambUdvIpa kI pazcima dizA ke anta meM tathA lavaNasamudra ke pazcimArdha ke pUrva meM zItodA mahAnadI ke Age jambUdvIpa kA jayanta nAma kA dvAra hai / vahI vaktavyatA kahAnI cAhie yAvat vahA~ jayanta nAma kA maharddhika deva hai aura usakI rAjadhAnI jayanta dvAra ke pazcima meM tiryak asaMkhya dvIpa - samudroM ko pAra karane para Adi varNana vijayadvAra ke samAna hai / 1 he bhagavan ! jambUdvIpa kA aparAjita nAma kA dvAra kahA~ kahA gayA hai ? gautama ! meruparvata ke uttara meM paiMtAlIsa hajAra yojana Age jAne para jambUdvIpa kI uttara dizA ke anta meM tathA lavaNasamudra ke uttarArdha dakSiNa meM jambUdvIpa kA aparAjita nAma kA dvAra hai / usakA pramANa vijayadvAra ke samAna hai / usakI rAjadhAnI aparAjita dvAra ke uttara meM tiryak asaMkhyAta dvIpa-samUhoM ko lAMghane ke bAda Adi varNana vijayA rAjadhAnI ke samAna hai yAvat vahA~ aparAjita nAma kA maharddhika deva hai| ye cAroM rAjadhAniyAM isa prasiddha jambUdvIpa meM na hokara dUsare jambUdvIpa meM haiM / 145. jaMbuddIvassa NaM bhaMte ! dIvassa dArassa ya dArassa ya esa NaM kevaie abAhAe aMtare paNNatte ? Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatIya pratipatti: vaijayaMta Adi dvAra] [429 goyamA ! auNAsiiMjoyaNasahassAAiMbAvaNNaM yajoyaNAiMdesUNaMca addhajoyaNaMdArassa ya dArassa ya abAhae aMtare pnnnntte| [145] he bhagavan ! jambUdvIpa ke ina dvAroM meM eka dvAra se dUsare dvAra kA antara kitanA kahA gayA hai ? gautama ! unyAsI hajAra bAvana yojana aura dezona AdhA yojana kA antara kahA gayA hai| [79052 yojana aura dezona AdhA yojn]| vivecana-eka dvAra se dUsare dvAra kA antara unyAsI hajAra bAvana yojana aura dezona AdhA yojana batAyA hai, usakA spaSTIkaraNa isa prakAra kiyA gayA hai pratyeka dvAra kI zAkhArUpa kuDya (bhIta) eka eka kosa kI moTI hai aura pratyeka dvAra kA vistAra cAra-cAra yojana kA hai| isa taraha cAroM dvAroM meM kuDya aura dvArapramANa 18 yojana kA hotA hai| jambUdvIpa kI paridhi tIna lAkha solaha hajAra do sau sattAvIsa (316227) yojana tIna kosa eka sau ATha dhanuSa aura sAr3he teraha aMgula se kucha adhika hai| isameM se cAroM dvAroM aura zAkhAdvAroM kA 18 yojana pramANa ghaTAne para paridhi kA pramANa 316209 yojana tIna kosa eka sau ATha dhanuSa aura sAr3he teraha aMgula se adhika zeSa rahatA hai| isake cAra bhAga karane para 79052 yojana 1 kosa 1532 dhanuSa 3 aMgula aura 3 yava AtA hai| itanA eka dvAra se dUsare dvAra kA antara samajhanA caahie| isI bAta ko nimna do gAthAoM meM prakaTa kiyA gayA hai kuDDuduvArapamANaM aTThArasa joyaNAiM prihiie| so hi ya cauhi vibhattaM iNamo dAraMtaraM hoi // 1 // aunnasII sahassA bAvaNNA addhajoyaNaM nuunnN| dArassa ya dArassa ya aMtarameyaM viNiddiDheM // 2 // 146. jaMbuddIvassa NaM bhaMte ! dIvassa paesA lavaNaM samuhaM puTThA ? haMtA, putttthaa| te NaM bhaMte ! kiM jaMbuddIve dIve lavaNasamudde vA? goyamA ! jaMbuddIve dIve, no khalu te lvnnsmuhe| lavaNassa NaM bhaMte ! samuhassa paesA jaMbuddIdaM dIvaM puTThA? haMtA, putttthaa| te NaM bhaMte ! kiM lavaNasamudde jaMbuddIve dIve vA ? goyamA ! lavaNe NaM te samudde, no khalu te jaMbuddIve diive|| jaMbuddIve Na bhaMte ! dIve jIvA uddAittA uddAittA lavaNasamudde paccAyati ? goyamA ! atthegaiyA paccAyaMti, atthegaiyA no pccaayNti| lavaNe NaM bhaMte ! samudde jIvA uddAittA uddAittA jambuddIve dIve paccAyaMti ? goyamA ! atyaMgaiyA paccAyaMti, atthegaiyA no pccaayNti| Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 430] [jIvAjIvAbhigamasUtra [146] he bhagavan ! jambUdvIpa nAmaka dvIpa ke pradeza lavaNasamudra se spRSTa haiM kyA ? hA~, gautama ! spRSTa haiN| bhagavan ! ve spaSTa pradeza jambUdvIpa rUpa haiM yA lavaNasamudra rUpa ? gautama ! ve jambUdvIpa rUpa haiM, lavaNasamudra rUpa nahIM haiN| he bhagavan ! lavaNasamudra ke pradeza jambUdvIpa ke chue hue haiM kyA ? hA~, gautama ! chue hue haiN| he bhagavan ! ve spRSTa pradeza lavaNasamudra rUpa haiM yA jambUdvIpa rUpa ? gautama ! ve spRSTa pradeza lavaNasamudra rUpa haiM, jambUdvIpa rUpa nahIM / he bhagavan ! jambUdvIpa meM mara kara jIva lavaNasamudra meM paidA hote haiM kyA ? gautama ! koI utpanna hote haiM, koI utpanna nahIM hote haiN| he bhagavan ! lavaNasamudra meM mara kara jIva jambUdvIpa meM paidA hote haiM kyA ? gautama ! koI paidA hote haiM, koI paidA nahIM hote haiN| vivecana-prastuta sUtra meM prazna kiyA gayA hai ki jambUdvIpa ke lavaNasamudra se spRSTa-chue hue pradeza jambUdvIpa rUpa haiM yA lavaNasamudra rUpa? isakA Azaya yaha hai ki svasImAgata jo carama pradeza haiM ve kyA jambUdvIpa rUpa haiM yA lavaNasamudra rUpa? kyoMki jo jisase spRSTa hotA hai vaha kisI apekSA se usa rUpa meM vyapadeza vAlA ho jAtA haiM, jaise saurASTra se saMkrAnta magadha deza saurASTra kahalAtA hai| kisI apekSA se vaisA vyapadeza nahIM bhI hotA hai, jaise tarjanI aMguli se saMspRSTa jyeSThA aMguli tarjanI nahIM kahI jAtI hai| donoM prakAra kI sthitiyA~ hone se yahA~ ukta prakAra kA prazna kiyA gayA hai| isake uttara meM prabhu ne pharamAyA ki ve jambUdvIpa ke carama spRSTa pradeza jambUdvIpa ke hI haiM, lavaNasamudra ke nahIM / yahI bAta lavaNasamudra ke pradezoM ke viSaya meM bhI samajhanI caahie| jambUdvIpa se mara kara lavaNasamudra meM paidA hone aura lavaNasamudra se mara kara jambUdvIpa meM paidA hone saMbaMdhI prazroM ke viSaya meM kahA gayA hai ki koI-koI jIva vahA~ paidA hote haiM aura koI-koI paidA nahIM hote, kyoMki jIva apane kiye hue vividha karmoM ke kAraNa vividha gatiyoM meM jAte haiN| jambUdvIpa kyoM kahalAtA hai ? / 147. se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai jaMbuddIve dIve ? goyamA ! jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayassa uttareNaM NIlavaMtassa dAhiNeNaM mAlavaMtassa vakkhArapavyayassa paccatthimeNaM, gaMdhamAyaNassa vakkhArapavyayassa purathimeNaM, ettha NaM uttarakurA NAmaMkurA paNNattA, pAINapaDINAyatA udINadAhiNavitthiNNA addhacaMdasaMThANasaMThiyA ekkArasajoyaNasahassAiM aTThabAyAle joyaNasae doNNi ya ekoNavIsaibhAge joyaNassa vikkhNbhennN| tIse jIvA pAINapaDINAyatA duhao vakkhArapavyayaM puTThA, purathimillAe koDIe purathimillaM Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti :jaMbUdvIpa kyoM kahalAtA haiM ?] [431 vakkhArapavvayaM puTThA, paccathimilleNaM koDIe paccatthimillaM vakkhArapavvayaM puTThA, tevaNNaM joyaNasahassAI AyAmeNaM, tIse dhaNupuTuM dAhiNeNaM saTuiM joyaNasahassAiMcattAri ya aTThArasuttare duvAlasa ya egUNa vIsai bhAe joyaNassa parikkheveNaM pnnnntte| uttarakurAe NaM bhaMte kurAe kerisae AgArabhAvapaDoyAre paNNatte ? goyamA ! bahusamaramaNijje bhUmibhAge pnnnntte| se jahANAmae AliMgapukkharei vA jAva ekkoruyadIvavattavvayA jAva devalogapariggahA NaM te maNuyagaNA paNNattA samaNAuso ! Navari imaM NANataM ___chadhaNusahassamUsiyA do chappannA piTThakaraMDasayA aTThamabhattassa AhAraTTe samuppajjai,tiNNi paliovamAI desUNAI paliovamassAsaMkhijjai bhAgeNaM UNagAiM jahanneNaM, tinni paliovamAiM ukkoseNaM, ekUNapaNarAiMdiyAiM aNupAlaNA; sesaM jahA eguuruyaannN| uttarakurAe NaM kurAe chavvihA maNussA aNusajjati,taM jahA-1. pamhagaMdhA, 2.miyagaMdhA, 3. amamA, 4. sahA, 5. teyAlIse, 6. snnicaarii| [147] he bhagavan ! jambUdvIpa, jambUdvIpa kyoM kahalAtA hai ? he gautama ! jambUdvIpa nAmaka dvIpa ke meruparvata ke uttara meM, nIlavaMta parvata ke dakSiNa meM, mAlavaMta vakSaskAra parvata ke pazcima meM evaM gandhamAdana vakSaskAra parvata ke pUrva meM uttarakurA nAmaka kurA (kSetra) hai| vaha pUrva se pazcima taka lambA aura uttara se dakSiNa taka caur3A hai, aSTamI ke cA~da kI taraha ardha golAkAra hai| isakA viSkaMbha (vistAra-caur3AI) gyAraha hajAra ATha sau bayAlIsa yojana aura eka yojana kA 2/.. bhAga (11842 24. yojana) hai| isakI jIvA pUrva-pazcima taka lambI hai| aura donoM ora se vakSaskAra parvatoM ko chUtI hai| pUrvadizA ke chora se pUrvadizA ke vakSaskAra parvata ko aura pazcimadizA ke chora se pazcimadizA ke vakSaskAra parvata ko chUtI hai| yaha jIvA tirepana hajAra (53000) yojana lambI hai| isa uttarakurA kA dhanuSpRSTha dakSiNa dizA meM sATha hajAra cAra sau aThAraha yojana aura 12), yojana (60418 12/.. yojana) hai| yaha dhanuSpRSTha paridhi rUpa hai| he bhagavan ! uttarakurA kA AkArabhAva-pratyavatAra (svarUpa) kaisA kahA gayA hai ? gautama ! uttarakurA kA bhUmibhAga bahuta sama aura ramaNIya hai| vaha bhUmibhAga AliMgapuSkara (murajamRdaMga) ke mar3he hue camar3e ke samAna samatala hai-ityAdi saba varNana ekoruka dvIpa kI vaktavyatA ke anusAra kahanA cAhie yAvat he AyuSman zramaNa ! ve manuSya mara kara devaloka meM utpanna hote haiN| antara itanA hai ki inakI U~cAI chaha hajAra dhanuSa (tIna kosa) kI hotI hai| do sau chappana inakI pasaliyA~ hotI haiN| tIna dina ke bAda inheM AhAra kI icchA hotI hai| inakI jaghanya sthiti palyopama kA asaMkhyAtavAM bhAga kamadezona tIna palyopama kI hai aura utkRSTa sthiti tIna palyopama kI hai| ye 49 dina taka apatya kI anupAlanA karate haiN| zeSa ekoruka manuSyoM ke samAna jAnanA caahie| uttarakurA kSetra meM chaha prakAra ke manuSya paidA hote haiM, yathA-1. padmagaMdha, 2. mRgagaMdha, 3. amama, 4. Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 432] [jIvAjIvAbhigamasUtra saha, 5. teyAlIsa (tejasvI) aura 6. shnaishcaarii| vivecana-uttarakuru kSetra pUrva se pazcima taka lambA hai aura uttara se dakSiNa taka phailA huA (caur3A) hai| ataH mahAvideha kSetra kA jo vistAra hai usameM se meruparvata ke vistAra ko kama kara dene se jIvA kA vistAra banatA hai| use AdhA karane para jo pramANa AtA hai vaha dakSiNakuru aura uttarakuru kA vistAra hotA mahAvideha kSetra kA vistAra 33684 1. yojana hai| isameM meru kA vistAra 10000 yojana ghaTA denA cAhie, taba 23684. banate haiN| isake do bhAga karane para 118422|.yojn hotA hai| yahI uttarakuru aura dakSiNakuru kA vistAra hai| isakI jIvA (pratyaMcA) uttara meM nIla varSadhara parvata ke samIpa taka vistRta hai aura pUrva pazcima taka lambI hai| yaha apane pUrva dizA ke chora se mAlyavaMta vakSaskAra parvata ko chUtI hai aura pazcima dizA ke chora se gandhamAdana vakSaskAra parvata ko chUtI hai| yaha jIvA 53000 (tispana hajAra) yojana lambI hai| isakI lambAI kA pramANa isa prakAra phalita hotA hai 2-meruparvata kI pUrvadizA aura pazcima dizA ke bhadrazAla vanoM kI pratyeka kI lambAI 22000 (bAvIsa hajAra) yojana kI hai, donoM kI 44000 yojana huI isameM meruparvata ke viSkaMbha 10000 (dasahajAra) yojana milA dene se 54000 (caupana hajAra) yojana hote haiM / isa pramANa meM se donoM vakSaskAra parvatoM kA 500-500 yojana kA pramANa ghaTA dene se tirapana hajAra yojana Ate haiN| yahI pramANa jIvA kA hai| uttarakuruoM kA dhanuSpRSTha dakSiNa meM 60418 12). yojana hai| gandhamAdana aura mAlyavanta vakSaskAra parvatoM kI lambAI kA jo parimANa hai vahI uttarakuruoM kA dhanupRSTha (paridhi) hai| gaMdhamAdana aura mAlyavaMta parvata kA pratyeka kA AyAma 30209 6.yojana hai| donoM kA kula pramANa 60418 12/..yojana hotA hai| yahI pramANa uttarakuruoM ke dhanuSpRSTha kA hai| uttarakuru kSetra ke svarUpa ke viSaya meM prazna kiye jAne para sUtrakAra ne ekoruka dvIpa kI vaktavyatA kA atideza kiyA hai| arthAt pUrvokta ekoruka dvIpa ke samAna hI saba vaktavyatA jAnanI caahie| jo antara hai use sUtrakAra meM sAkSAt sUtra dvArA prakaTa kiyA hai jo isa prakAra hai ___ ve uttarakuru ke manuSya chaha hajAra dhanuSa arthAt tIna kosa ke lambe haiM, 256 unake pasaliyA~ hotI haiM, tIna dina ke antara se AhAra kI abhilASA hotI hai, palyopamAsaMkhyeya bhAga kama (dezona) tIna palyopama 'vaidehA vikkhaMbhA maMdaravikkhaMbha sohiyaaddhataM kuruvikkhaMbha jaannsu'| 2. 'maMdarapuvveNAyayA vIsasahassa bhaddasAlavaNaM duguNaM maMdarasahiyaM duselasahiyaM ya kurujiivaa|' 3. 'AyAmo selANaM doNhavi milio kuruNadhaNa puttuN|' 4. vRttikAra ne uttarakuru ke AkAra-bhAva-pratyAvatAra kI mUla pATha sahita vistRta vyAkhyA kI hai| isase pratIta hotA haiM ki unake sAmane jo mUlapratiyAM rahI haiM unameM mUlapATha meM hI pUrA varNana honA caahie| vartamAna meM upalabdha pratiyoM meM atideza vAlA pATha hai| sUtrakAra ne ekoruka dvIpa kA jahA~ varNana kiyA hai vahA~ vRttikAra ne usakI vyAkhyA na karate hue kevala yaha likhA hai ki uttarakuru vAlI vyAkhyA samajha lenI caahie| yahA~ vicAraNIya yaha hai ki Age Ane vAle viSaya kA pahale atideza kyoM kiyA hai vRttikAra ne? Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti :jaMbUdvIpa kyoM kahalAtA haiM ?] [433 kI jaghanya sthiti aura paripUrNa tIna palyopama kI utkRSTa Ayu hai aura 49 dina taka apatya-pAlanA karate haiN| zeSa ekoruka dvIpa ke manuSyo kI vaktavyatAnusAra jAnanA cAhie yAvat ve manuSya mara kara devaloka meM hI jAte haiN| uttarakuruoM meM jAtibheda ko lekara chaha prakAra ke manuSya rahate haiM-1. padmagaMdha (padma jaisI gaMdha vAle), 2. mRgagandha (mRga jaisI gaMdha vAle), 3. amama (mamatvahIna), 4. saha (sahanazIla), 5. teyAlIse (tejasvI) aura 6. zanaizcArI (dhIre calane vaale)| vRtti ke anusAra uttarakuru kSetra ko lekara jo-jo viSaya kahe gaye haiM, unako saMkalita karane vAlI tIna gAthAe~ isa prakAra haiM usujIvAdhaNapaDhe bhUmI gummA ya heruuddaalaa| tilagalAvaNarAI rukkhA maNuyA ya aahaare|| 1 // gehA gAmA ya asI hiraNNarAyA ya dAsa mAyA y| ariverie ya mitte vivAha maha naTTa sagaDA ya // 2 // AsA gAvo sIhA sAlI khANU ya gaDDadaMsAhI / gahajuddha rogaThii uvvaTTaNA ya aNusajjaNA ceva // 3 // ukta gAthAoM kA bhAvArtha isa prakAra hai sabase prathama uttarakuru ke viSaya meM iSu, jIvA aura dhanupRSTha kA pratipAdana hai| phira bhUmi viSayaka kathana hai, tadanantara gulma kA varNana, tadanantara herutAla Adi vanoM kA varNana, phira uddAla Adi drumoM kA varNana, phira tilaka Adi vakSoM kA, latAoM kA aura vanarAji kA varNana hai| isake bAda 10 prakAra ke kalpavRkSoM kA varNana hai, isake bAda vahA~ ke manuSyoM, striyoM aura strI-puruSa donoM kA sammilita varNana hai| isake bAda AhAra.viSayaka sUtra hai| isake bAda gRhAkAra vRkSoM kA varNana hai| isake pazcAt gRha, grAma, asi (zastrAdi), hiraNya, rAjA, dAsa, mAtA, ari-vairI, mitra, vivAha, utsava, nRtya, zakaTa (gADI Adi savArI) kA vahA~ abhAva hai, aisA kahA gayA hai| tadanantara ghor3e, gAya, siMha, Adi pazuoM kA astitva to hai parantu manuSyoM ke paribhoga meM Ane vAle yA unheM bAdhA pahuMcAne vAle nahIM haiN| isake bAda zAli Adi ke upabhoga ke pratiSedhaka sUtra haiM, sthANu Adi ke pratiSedhaka sUtra haiM, garta-DAMsa-macchara Adi ke pratiSedhaka sUtra haiM, tadanantara sarpAdi haiM parantu bAdhA dene vAle nahIM haiM aisA kathana kiyA gayA hai| tadanantara grahoM sambandhI anartha ke abhAva, yuddhoM ke abhAva aura rogoM ke abhAva kA kathana kiyA gayA hai| isake bAda sthiti, udvartanA aura anuSajana (utpatti) kA kathana kiyA gayA hai| 148. kahiM NaM bhaMte ! uttarakurAe kurAe jamagA nAma duve pavvayA paNNattA ? goyamA ! nIlavaMtassa vAsaharapabvayassa dAhiNeNaM aTThacottIse joyaNasae cattAri yasatta bhAge joyaNassa abAhAe sItAe mahANaIe (puSva-pacchimeNaM) ubhao kUle ettha NaM uttarakurAe jamagANAmaMduve pavvayA paNNatA, egamegaMjoyaNasahassaM uDDe uccatteNaM aDDAigjAiMjoyaNasayANi Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 434] [jIvAjIvAbhigamasUtra uvveheNaM, mUle egamegaMjoyaNasahassaMAyAmavikkhaMbheNaM majjhe addhaTThamAiMjoyaNasayAI AyAmavikkhaMbheNaM, uvariM paMcajoyaNasayAiM AyAma-vikkhaMbheNaM; mUle tiNNi joyaNasahassAiM egaMca bAvaDhi joyaNasayaM kiMcivisesAhiyaM parikkheveNaM, majjhe do joyaNasahassAiM tiNNiya bAvattare joyaNasae kiMci visesAhie parikkheveNaM paNNatte, uvariM pannarasaM ekkAsIe joyaNasae kiMci visesAhie parikkheveNaM pnnnntte|muule vicchiNNA majjhe saMkhittA uppiMtaNuyA gopucchasaMThANasaMThiyA savvakaNagamayA acchA saNhA jAva pddiruuvaa| patteyaM patteyaM paumavaraveiyAparikkhittA, patteyaM patteyaM vaNasaMDa parikkhittA, vaNNao doNha vi| tesiM NaM jamagapavvayANaM uppiM bahusamaramaNijje bhUmibhAge paNNatte, vaNNao jAva aasyNti0| tesiMNaM bahusamaramaNijjANaM bhUmibhAgANaM bahumajjhadesabhAe patteyaM patteyaM pAsAyavaDeMsagA pnnnnttaa|tennNpaasaayvddeNsgaa bAvaTuiMjoyaNAiM addhajoyaNaMca ur3e uccatteNaM ekattIsaMjoyaNAI kosaMyavikkhaMbheNaM abbhuggymuusiaavnnnno|bhuumibhaagaa ulloyA do joyaNAI maNipeDhiyAo varasIhAsaNA saparivArA jAva jamagA cittuNti| se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai jamagA pavvayA jamagA pavvayA ? .. ___ goyamA ! jamagesu pavvaesu tattha tattha dese tahiM tahiM vahuIo khuDDAkhuDDiyAo vAvIo jAva bilapaMtiyAsu, tAsu NaM khuDDAkhuDDiyAsu jAva bilapaMtiyAsu bahUiM uppalAiM jAva sayasahassapattAI jamagappamAiM jamagavaNNAiM, jamagA ya ettha do devA mahiDDiyA jAva paliovamaTriIyA privsNti| teNaM tattha patteyaM patteyaM cauNhaM sAmANiyasahassINaMjAva jamagANaM pavvayANaMjamagANa ya rAyadhANINaMaNNesiMca bahUNaM vANamaMtarANaM devANa yadevINa ya AhevaccaM jAva pAlemANA vihrNti|se teNaTeNaM goyamA ! evaM vuccai jamaga pavvayA jamaga pavvayA ! aduttaraM ca NaM goyamA ! jAva nniccaa| kahiM NaM bhaMte ! jamagANaM devANaM jamagAo NAma rAyahANIo paNNattAo? goyamA ! jamagANaM pavvayANaM uttareNaM tiriyamasaMkhejje dIvasamudde vIivaittA aNNammi jaMbuddIve dIvabArasajoyaNasahassAiMogAhittA etthaNaMjamagANaM devANaMjamagAoNAma rAyahANIo paNNattAo bArasa joyaNasahassAo jahA vijayassa jAva mahiDDiyA jamagA devA jamagA devaa| [148] he bhagavan ! uttarakuru nAmaka kSetra meM yamaka nAmaka do parvata kahA~ para kahe gaye haiM ? gautama ! nIlavaMta varSadhara parvata ke dakSiNa meM ATha sau cautIsa yojana aura eka yojana ke / bhAga Ane para zItA nAmaka mahAnadI ke pUrva-pazcima ke donoM kinAroM para uttarakuru kSetra meM do yamaka nAma ke parvata kahe gaye haiN| ye eka-eka hajAra yojana U~ce haiM, 250 yojana jamIna meM haiM, mUla meM eka-eka hajAra yojana lambe-caur3e haiM, madhya meM sADhe sAta sau yojana lambe-caur3e haiM aura Upara pAMca sau yojana AyAma-viSkaMbha vAle Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti :jaMbUdvIpa kyoM kahalAtA haiM ?] [435 haiN| mUla meM inakI paridhi tIna hajAra eka sau bAsaTha yojana se kucha adhika hai| madhya meM inakI paridhi do hajAra tIna sau bahattara yojana se kucha adhika hai aura Upara pandraha sau ikyAsI yojana se kucha adhika kI paridhi hai| ye mUla meM vistIrNa, madhya meM saMkSipta aura Upara meM patale haiN| ye gopuccha ke AkAra ke haiM, sarvatmanA kanakamaya haiM, svaccha haiM, zlakSNa (mRdu) haiM yAvat pratirUpa haiM / ye pratyeka parvata padmavaravedikA se parikSipta (ghire hue) haiM aura pratyeka parvata vanakhaMDa se yukta haiN| donoM kA varNanaka kahanA caahie| una yamaka parvatoM ke Upara bahusamaramaNIya bhUmibhAga kahA gayA hai| usakA varNana karanA cAhie yAvat vahA~ bahuta se vAnavyantara deva aura deviyA~ ThaharatI haiM, leTatI haiM yAvat puNya-phala kA anubhava karatI huI vicaratI haiN| una donoM bahusamaramaNIya bhUmibhAgoM ke madhyabhAga meM alaga-alaga prAsAdavataMsaka kahe gaye haiN| ve prAsAdAvataMsaka sADhe bAsaTha yojana U~ce aura ikatIsa yojana eka kosa ke caur3e haiM, ye gaganacumbI aura U~ce haiM Adi varNanaka kahanA caahie| inake bhUmibhAgoM kA, UparI bhItarI chatoM Adi kA varNana pUrvavat jAnanA caahie| vahA~ do yojana kI maNipIThikA hai| usa para zreSTha siMhAsana hai| ye siMhAsana saparivAra haiM arthAt sAmAnika Adi devoM ke bhadrAsanoM se yukta haiN| yAvat una para yamaka deva baiThate haiN| he bhagavan ! ye yamaka parvata yamaka parvata kyoM kahalAte haiM ? gautama ! una yamaka parvatoM para jagaha-jagaha yahA~-vahA~ bahuta sI choTI choTI bAvaDiyAM haiM, yAvat bilapaMktiyAM haiM, unameM bahuta se utpala kamala yAvat zatapatra-sahasrapatra haiM jo yamaka (pakSivizeSa) ke AkAra ke haiM, yamaka ke samAna varNa vAle haiM aura yAvat palyopama kI sthiti vAle do mahAn Rddhi vAle deva rahate haiM / ve deva vahA~ apane cAra hajAra sAmAnika devoM yAvat yamaka parvatoM kA, yamaka rAjadhAniyoM kA aura bahuta se anya vAnavyantara devoM aura deviyoM kA Adhipatya karate hue yAvat unakA pAlana karate hue vicarate haiN| isalie he gautama ! ve yamaka parvata yamaka parvata kahalAte haiN| dUsarI bAta he gautama ! aisI hai ki ye yamaka parvata zAzvata haiM yAvat nitya haiN| (arthAt inakA 'yamaka' nAma zAzvata hai-sadA se hai, sadA rhegaa|) he bhagavan ! ina yamaka devoM kI yamakA nAmaka rAjadhAniyAM kahA~ haiM ? gautama ! ina yamaka parvatoM ke uttara meM tiryak asaMkhyAta dvIpa-samudroM ko pAra karane ke pazcAt prasiddha jambUdvIpa se bhinna anya jambUdvIpa meM bAraha hajAra yojana Age jAne para yamaka devoM kI yamakA nAma kI rAjadhAniyAM haiM jo bAraha hajAra yojanapramANa vAlI haiM Adi saba varNana vijayA rAjadhAnIvat kahanA cAhie yAvat yamaka nAma ke do maharddhika deva unake adhipati haiN| isa kAraNa se ye yamaka deva yamaka deva kahalAte haiN| 149. (1) kahiM NaM bhaMte ! uttarakurAe kurAe nIlavaMtadahe NAma dahe paNNatte ? goyamA ! jamagapavvayANaMdAhiNeNaM aTThacottIse joyaNasae cattAri sattabhAgA joyaNassa abAhAe sItAe mahANaIe bahumajjhadesabhAe ettha NaM uttarakurAe kurAe nIlavaMtadahe NAmaM dahe Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 436 ] [jIvAjIvAbhigamasUtra paNNatte; uttaradakkhiNAyae pAINapaDINavicchinne egaMjoyaNasahassaM AyAmeNaM paMca joyaNasayAI vikkhaMbheNaM dasa joyaNAiM uvveheNaM acche saNhe rayayAmayakUle caukkoNe samatIre jAva pddiruuve| ubhao pAsiMdohiMya paumavaraveiyAhiM vaNasaMDehiM savvao samaMtA saMparikkhitte, donnhvivnnnno| nIlavaMtadahassaNaM dahassa tattha tattha jAva bahave tisovANapaDirUvagA paNNattA, vaNNao bhANiyavyo jAva toraNa tti| tassaNaM nIlavaMtadahassaNaMdahassa bahumajjhadesabhAe etthaNaMege mahaM paume paNNatte, joyaNaM AyAma-vikkhaMbheNaMtaM tiguNaMsavisesaM parikkheveNaMaddhajoyaNaM bAhalleNaM dasa joyaNAI uvveheNaM do kose Usie jalaMtAo, sAiregAiM dasaddhajoyaNAiM savvaggeNaM pnnnntte| tassa NaM paumassa ayameyArUvevaNNAvAse paNNatte,taM jahA-vairAmayA mUlA, riTThAmae kaMde, veruliyAmae nAle veruliyamayA bAhirapattAjaMbUNayamayAabbhiMtarapattA tavaNijjamayA kesarA kaNagAmaI kaNiyA nAnAmaNimayA pukkhrsthibhuyaa| sANaM kaNiyA addhajoyaNaM AyAmavikkhaMbheNaM taM tiguNaM savisesaM parikkheveNaM kosaM bAhalleNaM savvappaNA kaNagamaI acchA saNhA jAva pddiruuvaa| tIse NaM kaNNiyAe uvariM bahusamaramaNijje bhUmibhAge paNNatte jAva mnnihiN0|tss NaM bahusamaramaNijjassa bhUmibhAgassa bahumajjhadesabhAe etthaNaMege mahaM bhavaNe paNNatte, kosaM AyAmeNaM addhakosaM vikkhaMbheNaM desUNaM kosaM uDDeuccatteNaM aNegakhaMbhasayasanniviTuM jAva vnnnno| tassaNaM bhavaNassa tidisiMtao dArA paNNattA purathimeNaMdAhiNeNaM uttrennN|te NaM dArA paMcadhaNusayAiM u8uccatteNaMaDDAijjAiMdhaNusayAI vikkhaMbheNaM tAvaiyaMceva paveseNaM seyA varakaNagathUbhiyAgA jAva vaNamAlAo tti| [149] (1) bhagavan ! uttarakuru nAmaka kSetra meM nIlavaMtadraha nAma kA draha kahA~ kahA gayA hai? gautama ! yamaka parvatoM ke dakSiNa meM ATha sau cautIsa aura / yojana Age jAne para sItA mahAnadI ke ThIka madhya meM uttarakuru-kSetra kA nIlavaMtadraha nAma kA draha kahA gayA hai| yaha uttara se dakSiNa taka lambA aura pUrva-pazcima meM caur3A hai| eka hajAra yojana isakI lambAI aura pAMca sau yojana kI caur3AI hai| yaha dasa yojana U~cA (gaharA) hai, svaccha hai, zlakSNa hai, rajatamaya isake kinAre haiM, yaha catuSkoNa aura samatIra hai yAvat pratirUpa hai| yaha donoM ora se padmavaravedikAoM aura vanakhaNDoM se cautaraphA ghirA huA hai| donoM kA varNanaka yahA~ kahanA caahie| nIlavaMta nAmaka draha meM yahA~ vahA~ bahuta se trisopAnapratirUpaka kahe gaye haiN| unakA varNanaka toraNa paryanta kahanA caahie| una nIlavaMta nAmaka draha ke madhyabhAga meM eka bar3A kamala kahA gayA hai| vaha kamala eka yojana kA lambA aura eka yojana kA caur3A hai| usakI paridhi isase tigunI se kucha adhika hai| isakI moTAI Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti :jaMbUdvIpa kyoM kahalAtA haiM ?] [437 AdhA yojana hai| yaha dasa yojana jala ke andara hai aura do kosa (AdhA yojana) jala se Upara hai| donoM milAkara sADhe dasa yojana kI isakI U~cAI hai| usa kamala kA svarUpa-varNana isa prakAra hai-usakA mUla vajramaya hai, kuMda riSTaratnoM kA hai, nAla vaiDUryaratnoM kI hai, bAhara ke patte vaiDUryamaya haiM, Abhyantara patte jaMbUnada (svarNa) ke haiM, usake kesara tapanIya svarNa ke haiM, svarNa kI karNikA hai aura nAnAmaNiyoM kI puSkara-stibUkA hai| vaha karNikA AdhA yojana kI lambI-caur3I hai, isase tigunI se kucha adhika isakI paridhi hai, eka kosa kI moTAI hai, yaha pUrNarUpa se kanakamayI hai, svaccha hai, zlaSNa hai yAvat pratirUpa hai| usa karNikA ke Upara eka bahusamaramaNIya bhUmibhAga hai isakA varNana maNiyoM kI sparzavaktavyatA taka kahanA caahie| usa bahusamaramaNIya bhUmibhAga ke ThIka madhya meM eka vizAla bhavana kahA gayA hai jo eka kosa lambA, AdhA kosa caur3A aura eka kosa se kucha kama U~cA hai| vaha aneka saikar3oM stambhoM para AdhArita hai Adi varNanaka kahanA caahie| . usa bhavana kI tIna dizAoM meM tIna dvAra kahe gaye haiM-pUrva meM, dakSiNa meM aura uttara meN| ve dvAra pAMca sau dhanuSa U~ce haiM, DhAI sau dhanuSa caur3e haiM aura itanA hI inakA praveza hai| ye zveta haiM, zreSTha svarNa kI stUpikA se yukta haiM yAvat una para vanamAlAe~ laTaka rahI haiN| 149.(2)tassaNaMbhavaNassa aMto bahusamaramaNijje bhUmibhAgepaNNatte, se jahAnAmaeAliMgapukkharei va jAva maNINaM vnnnno| tassa NaM bahusamaramaNijjassa bhUmibhAgassa bahumajjhadesabhAe ettha NaM maNipeDhiyA paNNattA, paMcadhaNusayAI AyAmavikkhaMbheNaM aDDAijjAiM dhaNusayAI bAhalleNaM svvmnnimii| tIse NaM maNipeDhiyAe uvari ettha NaM ege mahaM devasayaNijje pnnnntte| devasayaNijjassa vnnnno| se NaM paume aNNeNaM aTThasaeNaM tadaddhaccattappamANamettANaM paumANaM savvao samaMtA sNprikkhitte| teNaM paumA addhajoyaNaM AyAmavikkhaMbheNaM te tiguNaM savisesaM parikkheveNaM kosaM bAhalleNaM dasa joyaNAI uvveheNaM kosaMUsiyA jalaMtAo, sAiregAiM te dasa joyaNAiM savvaggeNaM pnnnnttaaii| tesiM NaM paumANaM ayameyArUve vaNNAvAse paNNatte, taM jahA-vairAmayA mUlA jAva NANAmaNimayA pukkhrsthibhugaa|taaonnN kaNNiyAo kosaMAyAmavikkhaMbheNaMtaM tiguNaM savisesaM parikkheveNaM addhakosaMbAhalleNaMsavvakaNagAmaIoacchAo jaavpddiruuvaao|taasiNknniyaannN uppiM bahusamaramaNijjA bhUmibhAgA jAva maNINaM vaNNo gaMdho phaaso| ___ tassa NaM paumassa avaruttareNaM uttareNaM uttarapuracchimeNaM nIlavaMtahahassa kumArassa cauNhaM sAmANiyasAhassINaM cattAri paumasAhassIo paNNattAo, evaM (eteNaM) savyo parivAro nabrari paumANaM bhaanniyvyo| Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [jIvAjIvAbhigamasUtra se paume aNNehiM tihiM paumavaraparikkhevehiM savvao samaMtA saMparikkhitte, taM jahAabdhiMtareNaM majjhimeNaM bAhiraeNaM / abdhiMtarae NaM paumaparikkheve battIsaM paumasayasAhassIo paNNattAo, majjhimae NaM paumaparikkheve cattAlIsaM paumasAhassIo paNNattAo, bAhirae NaM paumaparikkheve aDayAlIsaM paumasayasAhassIo paNNattAo, evAmeva sapuvvAvareNaM egaM paumakoDI vIsaM ca paumasayasahassA bhavatIti mkkhaayaa| 438 ] sekeNaNaM bhaMte! evaM vuccai - NIlavaMtaddahe NIlavaMtaddahe ? goyamA ! nIlavaMtaddahe NaM dahe tattha jAI uppalAI jAva sayasahassapattAiM nIlavaMtappabhAI nIlavaMtaddahakumAre ya so ceva gamo jAva nIlavaMtaddahe nIlavaMtaddahe / [149] (2) usa bhavana meM bahusamaramaNIya bhUmibhAga kahA gayA hai / vaha AliMgapuSkara (murajamRdaMga) para car3he hue camar3e ke samAna samatala hai Adi varNana karanA caahie| yaha varNana maNiyoM ke varNa, gaMdha, aura sparza paryanta pUrvavat karanA caahie| usa bahusamaramaNIya bhUmibhAga ke ThIka madhya meM eka maNipIThikA hai, jo pAMca sau dhanuSa kI lambI caur3I hai aura DhAI sau dhanuSa moTI hai aura sarvamaNiyoM kI banI huI hai| usa maNipIThikA ke Upara eka vizAla devazayanIya hai, usakA varNana pUrvavat karanA cAhie / vaha kamala dUsare eka sau ATha kamaloM se saba ora se ghirA huA hai / ve kamala usa kamala se U~ce pramANa vAle haiN| ve kamala AdhA yojana lambe-caur3e aura isase tigune se kucha adhika paridhi vAle haiN| unakI moTAI eka kosa kI hai| ve dasa yojana pAnI meM U~De (gahare ) haiM aura jalatala se eka kosa U~ce haiN| jalAMta se lekara Upara taka samagrarUpa meM ve kucha adhika (eka kosa adhika) dasa yojana ke haiN| una kamaloM kA svarUpa varNana isa prakAra hai- vajraratnoM ke unake mUla haiM, yAvat nAnAmaNiyoM kI puSkarastibukA hai / kamala kI karNikAe~ eka kosa lambI-caur3I haiM aura usase tigune se adhika unakI paridhi hai / AdhA kosa kI moTAI hai, sarva kanakamayI haiM, svaccha yAvat pratirUpa haiM / una karNikAoM ke Upara bahusamaramaNIya bhUmibhAga hai yAvat maNiyoM ke varNa, gaMdha aura sparza kI vaktavyatA kahanI cAhie / usa kamala ke pazcimottara meM, uttara meM aura uttarapUrva meM nIlavaMtadraha ke nAgakumArendra nAgakumArarAja ke cAra hajAra sAmAnika devoM ke cAra hajAra padma (padmarUpa Asana) kahe gaye haiN| isI taraha saba parivAra ke yogya padmoM (padmarUpa AsanoM) kA kathana karanA cAhie / vaha kamala anya tIna padmavaraparikSepa (pariveza) se saba ora se ghirA huA hai / ve pariveza haiMAbhyantara, madhyama aura bAhya / Abhyantara padma pariveza meM battIsa lAkha padma haiM, madhyama padmapariveza meM cAlIsa lAkha padma haiM aura bAhya padmapariveza meM ar3atAlIsa lAkha padma haiN| isa prakAra saba padmoM kI saMkhyA eka karor3a bIsa lAkha kahI gaI hai| he bhagavan ! nIlavaMtadraha nIlavaMtadraha kyoM kahalAtA hai ? gautama ! nIlavaMtadraha meM yahA~ vahA~ sthAna sthAna para nIlavarNa ke utpala kamala yAvat zatapatra - sahasrapatra kamala khile hue haiM tathA vahA~ nIlavaMta nAmaka nAgakumArendra nAgakumArarAja maharddhika deva rahatA hai, isa kAraNa Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti: jaMbUdvIpa kyoM kahalAtA haiM ? ] nIlavaMtadraha nIlavaMtadraha kahA jAtA hai / (isake pazcAt vRtti ke anusAra nIlavaMtakumAra kI nIlavaMtA rAjadhAnI viSayaka sUtra haiN| usakA kathana vijayA rAjadhAnI kI taraha kala lenA cAhie / ) 1 kAJcana parvatoM kA adhikAra [ 439 150. nIlavaMtaddahassa NaM puratthima-paccatthimeNaM dasa joyaNAiM abAhAe ettha NaM dasa dasa kaMcaNagapavvayA paNNattA / te NaM kaMcaNagapavvayA egamegaM joyaNasayaM uDDuM uccatteNaM, paNavIsaM paNavIsaM paNNAsaM joyaNAiM uvveheNaM, mUle egamegaM joyaNasayaM vikkhaMbheNaM majjhe paNNattari joyaNAI vikkhaMbheNaM uvariMpaNNAsa joyaNAiM vikkhaMbheNaM mUle tiNNi solase joyaNasae kiMci visesAhie parikkheveNaM, majjhe donni sattatIse joyaNasae kiMci visesAhie parikkheveNaM, uvariM egaM aTThAvaNNaM joyaNasayaM kiMci visesAhie parikkheveNaM; mUle vicchiNNA, majjhe saMkhittA uppi taNuyA gopucchasaMThANasaMThiyA savvakaMcaNamayA, acchA, patteyaM patteyaM paumavaraveiyAparikkhittA patteyaM patteyaM vaNasaMDaparikkhittA / tesiM NaM kaMcaNagapavvayANaM uppiM bahusamaramaNijje bhUmibhAge jAva AsayaMti0 / tesiM NaM kaMcaNagapavvayANaM patteyaM patteyaM pAsAyavaDeMsagA saDDha bAvaTThi joyaNAI uDDuM uccatteNaM ikkatIsaM joyaNAI kosaM ca vikkhaMbheNaM maNipeDhiyA do joyaNiyA sIhAsaNaM saparivAraM / sekeNaNaM bhaMte ! evaM vuccai - kaMcaNagapavvayA kaMcaNagapavvayA ? goyamA ! kaMcaNagesu NaM pavvaesu tattha tattha vAvIsu uppalAI jAva kaMcaNagavaNNAbhAI kaMcaNagA jAva devA mahiDDiyA jAva viharaMti / uttareNaM kaMcaNagANaM kaMcaNiyAo rAyahANIo aNNammi jaMbuddIve taheva savvaM bhANiyavvaM / kahiM NaM bhaMte ! uttarAe kurAe uttarakuruddahe paNNatte ? goyamA ! nIlavaMtaddahassa dAhiNeNaM aTThacottIse joyaNasae evaM so ceva gamo Neyavvo jo NIlavaMtaddahassa savvesiM sarisago dahasari sa nAmA ya devA, savvesiM puratthima-paccatthimeNaM kaMcaNagapavvayA dasa dasa ekappamANA uttareNaM rAyahANIo aNNammi jaMbuddIve / kahiM NaM bhaMte ! caMdaddahe erAvaNaddahe mAlavaMtaddahe evaM ekkekko Neyavvo / [150] nIlavaMtadraha ke pUrva-pazcima meM dasa yojana Age jAne para dasa dasa kAJcanaparvata kahe gaye hai / (ye dakSiNa aura uttara zreNI meM vyavasthita haiM ) / ye kAMcana parvata eka sau eka sau yojana U~ce, paccIsa paccIsa yojana bhUmi meM, mUla meM eka-eka sau yojana caur3e, madhya meM pacahattara yojana caur3e aura Upara pacAsapacAsa yojana caur3e haiN| inakI paridhi mUla meM tIna sau solaha yojana se kucha adhika, madhya meM do sau saiMtIsa yojana se kucha adhika aura Upara eka sau aTThAvana yojana se kucha adhika hai / ye mUla meM vistIrNa, madhya upalabdha pratiyoM meM rAjadhAnI viSayaka pATha chUTA huA lagatA hai| vRtti ke anusAra rAjadhAnI viSayaka pATha honA cAhie / 1. Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 440] [jIvAjIvAbhigamasUtra meM saMkSipta aura Upara patale haiM, gopuccha ke AkAra meM saMsthita haiM, ye sarvAtmanA kaMcanamaya haiM, svaccha haiN| inake pratyeka ke cAroM ora padmavaravedikAe~ aura vanakhaNDa haiN| una kAMcana parvatoM ke Upara bahusamaramaNIya bhUmibhAga hai, yAvat vahA~ bahuta se vAnavyantara deva-deviyA~ baiThatI haiM aadi| una pratyeka bhUmibhAgoM meM prAsAdAvataMsaka kahe gaye haiN| ye prAsAdAvataMsaka sAr3he bAsaTha yojana U~ce aura ikatIsa yojana eka kosa caur3e haiN| inameM do yojana kI maNipIThikAe~ haiM aura siMhAsaMna haiN| ye siMhAsana saparivAra haiM arthAt sAmAnikadeva, agramahiSiyA~ Adi parivAra ke bhadrAsanoM se yukta haiN| he bhagavan ! ye kAMcanaparvata kAMcanaparvata kyoM kahe jAte haiM ? ____ gautama ! ina kAMcanaparvatoM kI vAbaDiyoM meM bahuta se utpala kamala yAvat zatapatra-sahasrapatra kamala haiM jo svarNa kI kAnti aura svarNa-varNa vAle haiM yAvat vahA~ kAMcanaka nAma ke maharddhika deva rahate haiM, yAvat vicarate haiN| isalie ve kAMcanaparvata kahe jAte haiN| ina kAMcanaka devoM kI kAMcanikA rAjadhAniyAM ina kAMcanaka parvatoM se uttara meM asaMkhyAta dvIpa-samudroM ko pAra karane ke bAda anya jambUdvIpa meM kahI gaI haiM Adi varNana vijayA rAjadhAnI kI taraha kahanA caahie| he bhagavan uttarakuru kSetra kA uttarakurudraha kahA~ kahA gayA hai ? gautam ! nIlavaMtadraha ke dakSiNa meM ATha sau cautIsa yojana aura / yojana dUra uttarakurudraha hai, Adi saba varNana nIlavaMtadraha kI taraha jAnanA caahie| saba drahoM meM usI-usI nAma ke deva haiN| saba drahoM ke pUrva meM aura pazcima meM dasa-dasa kAMcanaka parvata haiM jinakA pramANa samAna hai| inakI rAjadhAniyA~ uttara kI ora asaMkhya dvIpa-samudra pAra karane para anya jambUdvIpa meM haiM, unakA varNana vijayA rAjadhAnI kI taraha jAnanA caahie| isI prakAra candradraha, erAvatadraha aura mAlavaMtadraha ke viSaya meM bhI yahI saba vaktavyatA kahanI caahie| jaMbUvRkSa vaktavyatA 151. kahiM NaM bhaMte ! uttarakurAe kurAe jaMbu-sudaMsaNAe jaMbupeDhe nAma peDhe paNNatte? goyamA ! jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayassa uttarapuracchimeNaM nIlavaMtassa vAsaharapavvayassa dAhiNeNaM mAlavaMtassa vakkhArapavvayassa paccatthimeNaM, gaMdhamAdaNassa vakkhArapavvayassa purathimeNaM sItAe mahANaIe purathimille kUle etthaNaM uttarakurAe kurAe jaMbUpeDhe nAmaM peDhe paMcajoyaNasayAI AyAma-vikkhaMbheNaM paNNarasa ekkAsIe joyaNasae kiMci visesAhie parikkheveNaM bahumajjhadesabhAge bArasa joyaNAI bAhalleNaM tayANaMtaraM ca NaM mAyAe mAyAe paesaparihANIe savvesu caramaMtesu do kose bAhalleNaM paNNatte, savvajaMbUNayAmae acche jAva pddiruuve| __se NaM egAe paumavaraveiyAe egeNa yavaNasaMDeNaM savvao samaMtA saMparikkhitte, vaNNao donnhvi| tassa NaM jaMbUpeDhassa cauddisiM cattAri tisovANapaDirUvagA paNNattA taM ceva jAva toraNA jAva chttaaichttaa| Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti :jaMbUvRkSa vaktavyatA] [441 tassaNaMjaMbUpeDhassa uppiM bahusamaramaNijje bhUmibhAgepaNNatte se jahANAmae AliMgapukkhare i vA jAva maNINaM phaaso| tassa NaM bahusamaramaNijjassa bhUmibhAgassa bahumajjhadesabhAe ettha NaM egA mahaM maNipeDhiyA paNNattA aTTha joyaNAI AyAmavikkhaMbheNaM cattAri joyaNAI bAhalleNaM maNimaI acchA saNhA jAva pddiruuvaa| tIse NaM maNipeDhiyAe uvariM ettha NaM mahaM jaMbUsudaMsaNA paNNattA aTThajoyaNAI uDDhe uccatteNaM addhajoyaNaM uvveheNaM do joyaNAiM khaMdhe aTThajoyaNAI vikkhaMbheNaM chajoyaNAI viDimA, bahumajjhadesabhAe aTThajoyaNAivikkhaMbheNaM sAiregAiM aTThajoyaNAI savvaggeNaM paNNattA; vairAmayamUlA rayayasupaiTThiyaviDimA evaM ceiyarukkhavaNNao savvo jAva riTThAmayaviulakaMdA, veruliyaruirakkhaMdhA sujAyavarajAyaruvapaDhamagavisAlasAlA nANAmaNirayaNavivihasAhappasAhaveruliyapattatavaNijjapattaviMTA jaMbUNayarattamauyasukumAlapavAlapallavaMkuradharA vicittamaNirayaNasurahikusumA phalabhAranamiyasAlA sacchAyA sappabhA sassirIyA saujjoyA ahiyaM maNonivvuikarA pAsAIyA darisaNijjA abhirUvA pddiruuvaa| __[151] he bhagavan ! uttarakuru kSetra meM sudarzanA apara nAma jambU kA jambUpITha nAma kA pITha kahA~ kahA gayA hai| __ he gautama ! jambUdvIpa ke meruparvata ke uttarapUrva (IzAnakoNa) meM, nIlavaMta varSadhara parvata ke dakSiNa meM, mAlavaMta vakSaskAra parvata ke pazcima meM, gaMdhamAdana vakSaskAra parvata ke pUrva meM zItA mahAnadI ke pUrvIya kinAre para uttarakuru kSetra kA jambUdvIpa nAmaka pITha hai jo pAMca sau yojana lambA caur3A hai, pandraha sau ika sI yojana se kucha adhika usakI paridhi hai| vaha madhyabhAga meM bAraha yojana kI moTAI vAlA hai, usake bAda kramazaH pradezahAni hone se thor3A thor3A kama hotA hotA saba caramAntoM meM do kosa kA moTA raha jAtA hai| vaha sarva jambUnada (svarNa) maya hai, svaccha hai yAvat pratirUpa hai| vaha jambUpITha eka padmavaravedikA aura eka vanakhaNDa dvArA saba ora se ghirA huA hai| donoM kA varNanaka kahanA caahie| usa jambUpITha kI cAroM dizAoM meM cAra trisopAnapratirUpaka kahe gaye haiM Adi saba varNana pUrvavat karanA caahie| toraNoM kA yAvat chatrAtichatroM kA kathana karanA caahie| usa jambUpITha ke Upara bahusamaramaNIya bhUmibhAga hai jo AliMgapuSkara (muraja-mRdaMga) ke mar3he hue camar3e ke samAna samatala hai, Adi kathana maNiyoM ke sparza paryanta pUrvavat jAnanA caahie| usa bahusamaramaNIya bhUmibhAga ke ThIka madhyabhAga meM eka vizAla maNipIThikA kahI gaI hai jo ATha yojana kI lambI-caur3I aura cAra yojana kI moTI hai, maNimaya hai, svaccha hai, zlakSNa hai yAvat pratirUpa hai / usa maNipIThikA ke Upara vizAla jambU sudarzanA (sudarzanA apara nAma jambU) hai-jambUvRkSa hai| vaha jambUvRkSa ATha yojana U~cA hai, AdhA yojana jamIna meM hai, do yojana kA usakA skaMdha (dhar3a) hai, ATha yojana usakI caur3AI hai, chaha yojana taka usakI zAkhAe~ phailI huI haiM, madhyabhAga meM ATha yojana caur3A hai, (udvedha aura bAhara kI U~cAI) milAkara ATha yojana se adhika (sADhe ATha yojana) U~cA hai| isake mUla vajraratna ke haiM, isakI zAkhAe~ rajata (cAMdI) kI haiM aura U~cI nikalI huI haiM, isa prakAra caityavRkSa kA varNanaka kahanA cAhie yAvat usake kanda vipula Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 442] [jIvAjIvAbhigamasUtra aura riSTaratnoM ke haiM, usake skaMdha rucira (sundara) aura vaiDUryaratna ke haiM, isakI mUlabhUta zAkhAe~ sundara zreSTha cAMdI kI haiM, aneka prakAra ke ratnoM aura maNiyoM se isakI zAkhA-prazAkhAeM banI huI haiM, vaiDUryaratnoM ke patte haiM aura tapanIya svarNa ke isake patravRnta (vIMTa) haiM, isake pravAla aura pallavAMkura jambUnada nAmaka svarNa ke haiM, lAla haiM, sukomala haiM aura mRdusparza vAle haiN| ' nAnAprakAra ke maNiratnoM ke phUla haiN| ve phUla sugandhita haiN| usakI zAkhAe~ phala ke bhAra se namI huI haiN| vaha jambUvRkSa sundara chAyA vAlA, sundara kAnti vAlA, zobhA vAlA, udyota vAlA aura mana ko atyanta tRpti dene vAlA hai| vaha prAsAdIya hai, darzanIya hai, abhirUpa hai aura pratirUpa hai| 152.[1]jaMbUe NaM sudaMsaNAe cauddisiMcattAri sAlA paNNattA,taM jahA-purasthimeNaM dakkhiNeNaM paccatthimeNaM uttrennN| tattha NaM je se purathimille sAle ettha NaM ege mahaM bhavaNe paNNatte, egaM kosaM AyAmeNaM addhakosaM vikkhaMbheNaM desUNaM kosaM uDDe uccatteNaM aNegakhaMbhasayasaNNiviTevaNNao jAva bhavaNassadAraMtaMceva pamANaM paMcadhaNusayAI uddhaM uccatteNaM aDDAijjAiMdhaNusayAI vikkhaMbheNaM jAva vaNamAlAo bhUmibhAgA ulloyA maNipeDhiyA paMcadhaNusaiyA devasayANijjaM bhaanniyvvN| __ tattha NaM je se dAhiNille sAle ettha NaM ege mahaM pAsAyavaDeMsae paNNatte, kosaM ca uDDhe uccatteNaM addhakosaM AyAmavikkhaMbheNaM abbhuggayamUsiya0 aMto bahusama0 ulloyaa| tassa NaM bahusamaramaNijjassa bhUmibhAgassa bahumajjhadesabhAe sIhAsaNaM saparivAraM bhaanniyvvN| tatthaNaMje se paccathimille sAle etthaNaM pAsAyavaDeMsae paNNattetaMceva pamANaMsIhAsaNaM saparivAraM bhaanniyvvN| tattha NaM je se uttarille sAle ettha NaM ege mahaM pAsAyavaDeMsae paNNatte taM ceva pamANaM sIhAsaNaM sprivaarN| tattha NaM je se uvarimaviDime ettha NaM ege mahaM siddhAyataNe kosaM AyAmeNaM addhakosaM vikkhaMbheNaM desUNaM kosaM u8 uccatteNaM aNegakhaMbhasayasanniviTe vnnnno| tidisiM tao dArA paMcadhaNusayA aDDAijjadhaNusayavikkhaMbhA maNipeDhiyA paMcadhaNusaiyA devacchaMdao paMcadhaNusayAI AyAmavikkhaMbheNaM saairegpNcdhnnusyaaimuccttennN| tattha NaM devacchaMdae aTThasayaM jiNapaDimANaM jiNassehapamANANaM, evaM savvA siddhAyataNa vattavvayA bhANiyavvA jAva dhUvakaDucchAyA uttimAgArA solasavihehiM rayaNehiM uvee cev| 1. vRttikAra ne matAntara kA ullekha karate hue likhA hai-'apare sauvarNikyo mUlazAkhAH prazAkhA rajatamayyaH ityucuH|' anye tu jambUnadamayA agrapravAlA aMkurAparaparyAyA rAjatA ityAhu / isa viSayaka saMgrahaNI gAthAeM isa prakAra haiMmUlA vairamayA se kaMdo khaMdho ya ritttthverulio| sovaNNiyasAhappasAha taha jAyarUvA ya // 1 // viDimA rayaya veruliya patta tavaNijja pattaviMTA y| pallava aggapavAlA jambUNaya rAyayA tIse // 2 // Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti: jaMbUdvIpa kyoM kahalAtA haiM ?] [443 [152] (1) sudarzanA apara nAma jambU kI cAroM dizAoM meM cAra-cAra zAkhAe~ kahI gaI haiM, yathApUrva meM, dakSiNa meM, pazcima meM aura uttara meN| unameM se pUrva kI zAkhA para eka vizAla bhavana kahA gayA hai jo eka kosa lambA, AdhA kosa caur3A, dezona eka kosa U~cA hai, aneka saikar3oM khaMbhoM para AdhArita hai Adi varNana bhavana ke dvAra taka karanA caahie| ve dvAra pA~ca sau dhanuSa ke U~ce, DhAI sau dhanuSa ke caur3e yAvat vanamAlAoM, bhUmibhAgoM, UparIchatoM aura pAMca sau dhanuSa kI maNipIThikA aura devazayanIya kA pUrvavat varNana karanA caahie| usa jambU kI dakSiNI zAkhA para eka vizAla prAsAdAvataMsaka hai, jo eka kosa U~cA, AdhA kosa lambA-caur3A haiM, AkAza ko chUtA huA aura unnata hai| usameM bahusamaramaNIya bhUmibhAga hai, bhItarI chateM citrita haiM Adi varNana jAnanA caahie| usa bahusamaramaNIya bhUmibhAga ke madhya meM siMhAsana hai, vaha siMhAsana saparivAra hai arthAt usake AsapAsa anya sAmAnika devoM Adi ke bhadrAsana haiN| yaha saba varNana pUrvavat kahanA caahie| usa jambU kI pazcimI zAkhA para eka vizAla prAsAdAvataMsaka hai| usakA vahI pramANa hai aura saba vaktavyatA pUrvavat kahanI cAhie yAvat vahA~ saparivAra siMhAsana kahA gayA hai| ___usa jambU kI uttarI zAkhA para bhI eka vizAla prAsAdAvataMsaka hai Adi saba kathana-pramANa, saparivAra siMhAsana Adi pUrvavat jAnanA caahie| usa jambUvRkSa kI UparI zAkhA para eka vizAla siddhAyatana hai jo eka kosa lambA, AdhA kosa caur3A aura dezona eka kosa U~cA hai aura aneka sau stambhoM para AdhArita hai Adi varNana karanA caahie| usakI tInoM dizAoM meM tIna dvAra kahe gaye haiM jo pAMca sau dhanuSa U~ce, DhAI sau dhanuSa caur3e haiN| pAMca sau dhanuSa kI maNipIThikA hai| usa para pAMca sau dhanuSa caur3A aura kucha adhika pAMca sau dhanuSa U~cA devacchaMdaka hai| usa devacchaMdaka me jinotsedha pramANa eka sau ATha jinapratimAe~ haiN| isa prakAra pUrI siddhAyatana vaktavyatA kahanA caahie| yAvat vahA~ dhUpakaDucchuka hai| vaha uttama AkAra kA hai aura solaha prakAra ke ratnoM se yukta 152.(2) jaMbUNaMsudaMsaNA mUle bArasahiM paumavaraveiyAhiM savvao samaMtA sNprikkhittaa| tAo NaM paumavaraveiyAo addhajoyaNaM u8 uccatteNaM paMcadhaNusayAI vikkhaMbheNaM, vnnnno| jaMbU NaM sudaMsaNA aNNeNaM aTThasaeNaM jaMbUNaM tayadbhuccattappamANametteNaM savvao samaMtA sNprikkhittaa|taaonnN jaMbUocattAri joyaNAI uDDe uccatteNaM kosaMca uvveheNaMjoyaNaM khaMdho, kosaM vikkhaMbheNaM tiNNijoyaNAI viDimA, bahumajjhadesabhAe cattArijoyaNAI AyAmavikkhaMbheNaM sAiregAiM cattAri joyaNAI savvaggeNaM, vairAmayamUlA so ceva ceiyrukkhvnnnno| ___ jaMbUe NaM sudaMsaNAe avarutareNaM uttareNaM uttarapatthimeNaM ettha NaM aNaDhiyassa cauNhaM sAmANiyasahassINaM cattAri jaMbUsAhassIo pnnnnttaao|jNbuue NaM sudaMsaNAe purathimeNaM ettha NaM aNaDhiyassa devassa cauNhe aggamahisINaM cattAri jaMbUo pnnnnttaao| evaM parivAro savvo Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 444 ] bhANiyavvo jaMbUe jAva AyarakkhANaM / jaMbU NaM suMdasaNA tihiM joyaNasaiehiM vaNasaMDehiM savvao samaMtA saMparikkhittA, taM jahApaDhameNaM docceNaM tacceNaM / jaMbUe NaM sudaMsaNAe puratthimeNaM paDhamaM vaNasaMDaM paNNAsaM joyaNAI ogAhittA ettha NaM ege mahaM bhavaNaM paNNatte, puratthimille bhavaNasarise bhANiyavve jAva sayaNijjaM / evaM dAhiNeNaM paccatthimeNaM uttareNaM / [jIvAjIvAbhigamasUtra jaMbU Na sudaMsaNA uttarapuratthimeNaM paDhamaM vaNasaMDaM paNNAsaM joyaNAI ogAhittA cattAri naMdApukkhariNIo paNNattAo, taM jahA - paumA paumappabhA ceva kumudA kumayappabhA / tAo NaM NaMdApukkhariNIo kosaM AyAmeNaM addhakosaM vikkhaMbheNaM paMcadhaNusayAI uvveheNaM acchAo sahAo lahAo ghaTTAo maTThAo NippaMkAo NIrayAo jAva pddiruuvaao| vaNNao bhANiyavvo jAva toraNatti / tAsiM NaM NaMdApukkhariNINaM bahumajjhadesabhAe ettha NaM pAsAyavaDeMsae paNNatte kosappamANe addhakosaM vikkhaMbho so ceva vaNNao jAva sIhAsaNaM saparivAraM / evaM dakkhiNa- puratthimeNa vi paNNAsaM joyaNAI ogahittA cattAri NaMdApukkhariNIo uppalagummA, naliNA uppalA, uppalujjalA, taM ceva pamANaM taheva pAsAyavaDeMsago tappamANo / evaM dakkhiNa-paccatthimeNa vi paNNAsaM joyaNANaM navaraM bhiMgA bhiMgANimA ceva aMjaNA kajjalappabhA / sesaM taM ceva / jaMbU NaM sudaMsaNA uttarapuratthime paDhamaM vaNasaMDaM paNNAsaM joyaNAI ogAhittA ettha NaM cattAri NaMdAo pukkhariNIo paNNattAo, taM jahA - sirikaMtA sirimahiyA siricaMdA ceva taha ya siriNilayA / taM ceva pamANaM taheva pAsAyavaDiMsao / [152] (2) yaha sudarzanA jambU mUla meM bAraha padmavaravedikAoM se cAroM ora se ghirI huI hai| ve padmavaravedikAe~ AdhA yojana U~cI, pAMca sau dhanuSa caur3I haiN| yahA~ padmavaravedikA kA varNanaka kahanA cAhie / yaha jambUsudarzanA eka sau ATha anya usase AdhI U~cAI vAlI jaMbuoM se cAroM ora ghirI huI hai / jambU cAra yojana U~cI, eka kosa jamIna meM gahara haiM, eka yojana kA unakA skandha, eka yojana kA viSkaMbha hai, tIna yojana taka phailI huI zAkhAe~ haiN| unakA madhyabhAga meM cAra yojana kA viSkaMbha hai aura cAra yojana se adhika unakI samagra U~cAI hai| vajramaya unake mUla haiM, Adi caityavRkSa kA varNanaka yahA~ kahanA cAhie / jambUsudarzanA ke pazcimottara meM, uttara meM aura uttarapUrva meM anAhata deva ke cAra hajAra sAmAnika devoM ke cAra hajAra jambU haiN| jambUsudarzanA ke pUrva meM anAhata deva kI cAra agramahiSiyoM ke cAra jambU haiM / isa prakAra samasta parivAra yAvat AtmarakSakoM ke jaMbuoM kA kathana karanA cAhie / jaMbUsudarzanA sau-sau yojana ke tIna vanakhaNDoM se cAroM ora ghirI huI hai, yathA- prathama vanakhaMDa, dvitIya Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti :jaMbUdvIpa kyoM kahalAtA haiM ?] [445 vanakhaMDa aura tRtIya vnkhNdd| jaMbUsudarzanA ke pUrvIya prathama vanakhaNDa meM pacAsa yojana Age jAne para eka vizAla bhavana hai; pUrva ke bhavana ke samAna hI zayanIya paryanta saba varNana jAna lenA caahie| isI prakAra dakSiNa meM, pazcima meM aura uttara meM bhI bhavana samajhane caahie| jambUsudarzanA ke uttarapUrva ke prathama vanakhaMDa meM pacAsa yojana Age jAne para cAra naMdApuSkariNiyAM kahI gaI haiM, unake nAma haiM-padmA, padmaprabhA, kumudA aura kumudprbhaa| ve naMdApuSkariNiyAM eka kosa lambI, AdhA kosa caur3I, pAMca sau dhanuSa gaharI haiN| ve svaccha, zlakSNa, dhRSTa, mRSTa, niSpaMka, nIrajaska haiM yAvat pratirUpa haiM, ityAdi varNanaka toraNa paryanta kahanA caahie| ___una naMdApuSkariNiyoM ke bahumadhyadezabhAga meM prAsAdAvataMsaka kahA gayA hai jo eka kosa U~cA hai, AdhA kosa kA caur3A hai, ityAdi vahI varNanaka saparivAra siMhAsana taka kahanA caahie| ___ isI prakAra dakSiNa-pUrva meM bhI pacAsa yojana jAne para cAra naMdApuSkariNiyAM haiM, yathA-utpala-gulmA, nalinA, utpalA, utplojjvlaa| unakA pramANa, prAsAdAvataMsaka aura usakA pramANa pUrvavat hai| isI prakAra dakSiNa-pazcima meM bhI pacAsa yojana Age jAne para cAra puSkariNiyAM haiM, yathA-bhuMgA, ,giniyA, aMjanA evaM kjjlprbhaa| zeSa saba pUrvavat / jambUsudarzanI ke uttara-pUrva meM prathama vanakhaMDa meM pacAsa yojana Age jAne para cAra naMdApuSkariNiyAM haiM, unake nAma haiM-zrIkAntA, zrImahitA, zrIcaMdrA aura shriinilyaa| vahI pramANa aura prAsAdAvataMsaka tathA usakA pramANa bhI vahI hai| 152. [3] jaMbUe NaM sudaMsaNAe purathimillassa bhavaNassa uttareNaM uttarapurasthimassa pAsAyavaDeMsagassa dAhiNeNaM ettha NaM ege mahaM kUDe paNNatte aTTa joyaNAI uDDUM uccatteNaM mUle bArasa joyaNAiM vikkhaMbheNaMmAjhe aTThajoyaNAiM(AyAma)vikkhaMbheNa uvariMcattArijoyaNAI(AyAma) vikkhaMbheNaM mUle sAiregAI sattatIsaM joyaNAI parikkheveNaM, majhe sAiregAiM paNuvIsaM joyaNAI parikkheveNaM uvariM sAiregAiM bArasajoyaNAiM parikkheveNaM mUle vicchiNNe majjhe saMkhitte uppiM taNue gopucchasaMThANasaMThie savvajaMbUNayAmae acche jAva pddiruuve|sennNegaae paumavaraveiyAe egeNaM vaNasaMDeNaM savvao samaMtA saMparikkhitte; doNhavi vnnnno| tassa NaM kUDassa uvariM bahusamaramaNijje bhUmibhAge paNNatte jAva aasyNtiH| tassa NaM bahusamaramaNijjassa bhUmibhAgassa bahumajjhadesabhAe egaM siddhAyataNaM kosappamANaM savvA 1. vRtti ke anusAra inake nAmoM kA krama isa prakAra hai zrIkAntA, zrIcandrA zrInilayA aura shriimhitaa| uktaM capaumA paumappabhA ceva kumuyA kumuyppbhaa| uppalagummA naliNA uppalA uppalujjalA // 1 // bhiMgA bhiMganibhA ceva aMjaNNa kjjlppbhaa| sirikaMtA siricaMdA sirinilayA sirimhiyaa||2|| Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 446 ] [jIvAjIvAbhigamasUtra siddhytnnvttvvyaa| jaMbUe NaM sudaMsaNAe purathimassa bhavaNassa dAhiNeNaM dAhiNapurathimillassa pAsAyavaDeMsagassa uttareNaM ettha NaM ege mahaM kUDe paNNatte taM ceva pamANaM siddhAyataNaM y|| jaMbUe NaM sudaMsaNAe dAhiNillassa bhavaNassa puratthimeNaM dAhiNapurasthimassa pAsAyavaDeMsagassa paccatthimeNaM ettha NaMege mahaM kUDe pnnnntte|daahinnss bhavaNassa parao dAhiNapaccatthimillassa pAsAyavaDiMsagassa purathimeNaM ettha NaM ege mahaM kUDe pnnnntte| jaMbUo paccathimillassa bhavaNassadAhiNeNaMdAhiNapaccathimillassa pAsAyavaDiMsagassa uttareNaM ettha NaM ege mahaM kUDe paNNatte; taM ceva pamANaM siddhAyataNaM y| jaMbUe paccatthimabhavaNauttareNaM uttarapaccasthimillassa pAsAyavaDeMsagassa dAhiNeNaM ettha NaM ege mahaM kUDe paNNatte taM ceva pamANaM siddhAyataNaM c| ___ jaMbUe uttarassa bhavaNassa paccatthimeNaM uttarapaccatthimassa pAsAyavaDeMsagassa purathimeNaM ettha NaM ege kUDe paNNatte, taM cev| jaMbUe uttarabhavaNassa purathimeNaM uttarapurathimillassa pAsAyavaDeMsagassa paccatthimeNaM ettha NaM ege mahaM kUDe paNNatte taM ceva pamANaM taheva siddhaaytnnN| 152. [3] jambUsudarzanA ke pUrvadizA ke bhavana ke uttara meM aura uttarapUrva ke prAsAdAvataMsaka ke dakSiNa meM eka vizAla kUTa kahA gayA hai jo ATha yojana U~cA, mUla meM bAraha yojana caur3A, madhya meM ATha yojana caur3A Upara cAra yojana caur3A, mUla meM kucha adhika saiMtIsa yojana kI paridhi vAlA, madhya meM kucha adhika paccIsa yojana kI paridhi vAlA aura Upara kucha adhika bAraha yojana kI paridhi vAlA-mUla meM vistRta, madhya meM saMkSipta aura Upara patalA, gopuccha AkAra se saMsthita hai, sarvAtmanA jAmbUnada svarNamaya hai, svaccha hai yAvat pratirUpa hai| vaha kUTa eka padmavaravedikA aura eka vanakhaMDa se cAroM aura se ghira huA hai| padmavaravedikA aura vanakhaMDa-donoM kA varNanaka kahanA caahie| usa kUTa ke Upara bahusamaramaNIya bhUmibhAga hai Adi pUrvavat varNana karanA cAhie yAvat vahA~ bahuta se vAnavyantara deva aura deviyAM uThatI-baiThatI haiM aadi| usa bahusamaramaNIya bhUmibhAga ke madhya meM eka siddhAyatana kahA gayA hai jo eka kosa pramANa vAlA hai-Adi saba siddhAyatana kI vaktavyatA pUrvavat kahanI caahie| una jambUsudarzanA ke pUrvadizA ke bhavana se dakSiNa meM aura dakSiNa-pUrva ke prAsAdAvataMsaka ke uttara meM eka vizAla kUTa hai| usakA pramANa vahI haiM yAvat vahA~ siddhAyatana hai| usa jambUsudarzanA ke dakSiNa dizA ke bhavana ke pUrva meM aura dakSiNa-pUrva ke prAsAdAvataMsaka ke pazcima meM eka vizAla kUTa hai| isI taraha dAkSiNAtya bhavana ke pazcima meM aura dakSiNa-pazcima prAsAdAvataMsaka ke pUrva meM eka vizAla kUTa hai| usa jambUsudarzanA ke pazcimI bhavana ke dakSiNa meM aura dakSiNa-pazcima ke prAsAdAvataMsaka ke uttara Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti: jaMbUdvIpa kyoM kahalAtA haiM ?] meM eka vizAla kUTa hai| usakA pramANa vahI hai yAvat vahA~ siddhAyatana hai| usa jambUsudarzanA ke pazcimI bhavana ke uttara meM aura uttara-pazcima ke prAsAdAvataMsaka ke dakSiNa meM eka vizAla kUTa hai| vahI pramANa hai yAvat vahA~ siddhAyatana hai| usa jambUsudarzanA ke uttara dizA ke bhavana ke pazcima meM aura uttara-pazcima ke prAsAdAvataMsaka ke pUrva meM eka vizAla kUTa hai Adi varNana karanA cAhie yAvat vahA~ siddhAyatana hai| usa jambUsudarzanA ke uttara dizA ke bhavana ke pUrva meM aura uttarapUrva ke prAsAdAvataMsaka ke pazcima meM eka mahAn kUTa kahA gayA hai| usakA pramANa vahI hai yAvat vahA~ siddhAyatana hai| 152. (4) jaMbU NaM sudaMsaNA aNNehiM bahUhiM tilaehiM lauehiM jAva rAyarukkhehiM hiMgurukkhehiM jAva savvao samaMtA sNprikkhittaa| jaMbUe NaM sudaMsaNAe uvariM bahave aTThamaMgalagA paNNattA taM jahA-sotthiya sirivaccha0 kiNhA cAmarajjhayA jAva chttaaichttaa| jaMbUe NaM sudaMsaNAe duvAlasa NAmadhejjA paNNattA, taM jahAsudaMsaNA amohA ya suppabuddhA jsodhraa| videha jaMbU somaNasA NiyayA nniccmNddiyaa||1|| subhaddA ya visAlA ya sujAyA sumaNIvi y| sudaMsaNAe jaMbUe nAmadhejjA duvaals||2|| se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai-jaMbU sudaMsaNA jaMbU sudaMsaNA? goyamA ! jaMbUe NaMsudaMsaNAe jaMbUdIvAIaNADhie NAmaM deve mahiDDie jAva paliovamaIie privsi|se NaM tattha cauNhaM sAmANiyasAhassINaM jAvajaMbUdIvassa jaMbUe sudaMsaNA aNADhiyAe ya rAyahANIe jAva vihri| kahiM NaM bhaMte ! aNADhiyassa jAva samattA vattavvayA rAyahANIe, mhiddddie| aduttaraM ya NaMgoyamA ! jaMbUhIve dIve tattha tattha dese tahiM tahiM bahave jaMbUrukkhAjaMbUvaNA jaMbUvaNasaMDANiccaM kusumiyA jAva sirIe aIva uvasobhemANA uvasobhemANA cittuNti| se teNaTeNaM goyamA ! evaM vuccaiM-jaMbuddIve jNbuddiive| aduttaraM ca NaM goyamA ! jaMbuddIvassa sAsae NAmadhejje paNNatte janna kayAvi NAsi jAva nnicce| [152-4] vaha jaMbUsudarzanA anya bahuta se tilaka vRkSoM, lakuTa vRkSoM yAvat rAya vRkSoM aura hiMgu vRkSoM se saba ora se ghirI huI hai| jaMbUsudarzanA ke Upara bahuta se ATha-ATha maMgala-svastika, zrIvatsa yAvat darpaNa, kRSNa cAmara dhvaja yAvat chatrAtichatra haiM-yaha saba varNana pUrvavat jAnanA caahie| jaMbUsudarzanA ke bAraha nAma haiM, yathA-1. sudarzanA, 2. amohA, 3. suprabuddhA, 4. yazodharA, 5. videhajaMbU, Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 448 ] [jIvAjIvAbhigamasUtra 6. saumanasyA, 7. niyatA, 8. nityamaMDitA, 9. subhadrA, 10. vizAlA, 11. sujAtA, 12. sumanA / sudarzanA jaMbU ke ye 12 paryAyavAcI nAma haiM / he bhagavan ! jaMbUsudarzanA ko jaMbUsudarzanA kyoM kahA jAtA hai ? gautama ! jaMbUsudarzanA meM jaMbUdvIpa kA adhipati anAdRta nAma kA maharddhika deva rahatA hai| yAvat usakI eka palyopama kI sthiti hai| vaha cAra hajAra sAmAnika devoM yAvat jaMbUdvIpa kI jaMbUsudarzanA kA aura anAdRtA rAjadhAnI kA yAvat Adhipatya karatA huA vicaratA hai / he bhagavan ! anAdRta deva kI anAdRtA rAjadhAnI kahA~ hai ? gautama ! pUrva meM kahI huI vijayA rAjadhAnI kI pUrI vaktavyatA yahA~ kahanI cAhie yAvat vahAM maharddhika deva rahatA hai / gautama ! anya kAraNa yaha hai ki jambUdvIpa nAmaka dvIpa meM yahA~ vahA~ sthAna sthAna para jambUvRkSa, jaMbUvana aura jaMbUvanakhaMDa haiM jo nitya kusumita rahate hai yAvat zrI se atIva atIva upazobhita hote vidyamAna haiN| isa kAraNa gautama ! jambUdvIpa, jambUdvIpa kahalAtA hai| athavA yaha bhI kAraNa hai ki jambUdvIpa yaha zAzvata nAmadheya hai / yaha pahale nahIM thA - aisA nahIM, vartamAna meM nahIM hai, aisA bhI nahIM aura bhaviSya meM nahIM hogA aisA nahIM, yAvat yaha nitya hai / vivecana prastuta sUtra meM jambUsudarzanA ke bAraha nAma batAye gaye haiN| ve nAma sArthaka nAma haiM aura vizeSa abhiprAyoM ko liye haiM / una nAmoM kI sArthakatA isa prakAra hai 1. sudarzanA - ati sundara aura nayana manohArI hone se yaha sudarzanA kahI jAtI hai / 2. amoghA - apane nAma ko saphala karane vAlI hone se yaha amoghA kahalAtI hai / isake hone se hI jambUdvIpa kA Adhipatya sArthaka aura saphala hotA hai, anyathA nahIM / ataH yaha amoghA aise sArthaka nAma vAlI hai / 3. suprabuddhA - maNi, kanaka aura ratnoM se sadA jagamagAtI rahatI hai, ataeva yaha suprabuddhA - unnidra hai| 4. yazodharA - isake kAraNa hI jambUdvIpa kA yaza tribhuvana meM vyApta hai ataeva ise yazodharA kahanA ucita hI hai| 5. videhajambU - videha ke antargata jambUdvIpa ke uttarakurukSetra meM hone ke kAraNa videhajambU hai / 6. saumanasyA - mana kI prasannatA kA kAraNa hone se saumanasyA hai| 7. niyatA - sarvakAla avasthita hone se niyatA hai / 8. nityamaMDitA - sadA bhUSaNoM se bhUSita hone se nityamaMDitA hai / 9. subhadrA - sadAkAla kalyANa - bhAginI hai / isakA adhiSThAtA maharddhika deva hone se yaha kadApi upadravagrasta nahIM hotI / Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti :jaMbUdvIpa kyoM kahalAtA haiM ?] [449 10. vizAlA-ATha yojanapramANa vizAla hone se yaha vizAlA-vistRtA kahI jAtI hai| 11. sujAtA-vizuddha maNi, kanaka, ratna Adi se nirmita hone se yaha sujAtA hai, janmadoSa rahitA hai| 12. sumanA-jisake kAraNa se mana zobhana-acchA hotA hai vaha sumanA hai| vRttikAra ke anusAra ina nAmoM kA krama isa prakAra hai-1. sudarzanA, 2. amoghA, 3. suprabuddhA, 4. yazodharA, 5. subhadrA, 6. vizAlA, 7. sujAtA, 8. sumanA, 9. vihehajambU, 10. saumanasyA, 11. niyatA, 12. nitymNdditaa| jambUdvIpa ko jambUdvIpa kahane ke kAraNa isa prakAra batAye haiM-(1) jaMbUvRkSa se upalakSita hone ke kAraNa yaha jambUdvIpa kahalAtA hai| (2) jambUdvIpa ke uttarakuru kSetra meM yahA~ vahA~ sthAna-sthAna para bahuta se jambUvRkSa, jambUvana aura jambUvanakhaNDa haiM isalie bhI yaha jambUdvIpa kahalAtA hai| eka jAtIya vRkSasamudAya ko vana kahate haiM aura aneka jAtIya vRkSasamUha ko vanakhaNDa kahate haiN| (3) jambU nAma zAzvata hone se bhI yaha jambUdvIpa kahalAtA hai| jambUdvIpa meM candrAdi kI saMkhyA 152. jaMbUddIveNaM bhaMte ! dIve kati caMdA pabhAsiMsu vA pabhAseMti vA pabhAsissaMti vA? kati sUriyA taviMsu vA tavaMti vA tavissaMti vA ? kati nakkhattA joyaM joyaMsu vA joyaMti vA joyassaMti vA ? kati mahaggahA cAraM cariMsu vA cariMti vA carissaMti vA ? kevaiyAo tArAgaNakoDAkoDIo sohaMsu vA sohaMti vA sohessaMti vA? goyamA ! jaMbUddIve NaM dIve do caMdA pabhAsiMsu vA, pabhAseMti vA pabhAsissaMti vaa| do sUriyA taviMsuvA taveMti vA tavissaMti vA |chppnnN nakkhattAjogaMjoeMsuvAjoeMti vA joissaMti vaa| chAvattaraM gahasayaM cAraM cariMsu vA careMti vA carissaMti vaa| egaM ca sayasahassaM tettIsaM khalu bhave shssaaiN| Nava ya sayA pannAsA taaraagnnkoddkoddiinnN||1|| sobhiMsu vA sobhaMti vA sobhissaMti vaa| 153. he bhagavan ! jambUdvIpa nAmaka dvIpa meM kitane candra camakate the, camakate haiM-udyota karate haiM aura camakeMge? kitane sUrya tapate the, tapate haiM aura tapeMge? kitane nakSatra (candramA ke sAtha) yoga karate the, karate haiM, kareMge? kitane mahAgraha AkAza meM calate the, calate haiM aura caleMge? kitane koDAkoDI tArAgaNa zobhita hote the, zobhita hote haiM aura zobhita hoMge? gautama ! jaMbUdvIpa meM do candramA udyota karate the, karate haiM aura kreNge| do sUrya tapate the, tapate haiM aura tpeNge| chappana nakSatra candramA se yoga karate the, yoga karate haiM aura yoga kreNge| eka sau chiyattara mahAgraha AkAza meM vicaraNa karate the, karate haiM aura vicaraNa kreNge| eka lAkha tetIsa hajAra nau sau pacAsa koDAkoDI tArAgaNa AkAza meM zobhita hote the, zobhita hote haiM aura zobhita hoNge| Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [jIvAjIvAbhigamasUtra vivecana - jambUdvIpa meM do candra aura do sUrya haiN| pratyeka candra ke parivAra meM 28 nakSatra, 88 graha aura 66975 koDAkoDI tArAgaNa haiN| ' do candramA hone se 56 nakSatra, 176 graha aura 1, 33, 950 koDAkoDI tArAgaNa haiM / 450 ] // jambUdvIpa kA varNana samApta // 1. chAvaTThisahassAiM nava ceva sayAI paMcasayarAI / ekasasIparivAro tArAgaNa koDikoDINaM // Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anadhyAyakAla [sva. AcAryapravara zrI AtmArAmajI ma. dvArA sampAdita nandIsUtra se uddhRta] svAdhyAya ke lie AgamoM meM jo samaya batAyA gayA hai, usI samaya zAstroM kA svAdhyAya karanA caahie| anadhyAyakAla meM svAdhyAya varjita hai| manusmRti Adi smRtiyoM meM bhI anadhyAyakAla kA vistArapUrvaka varNana kiyA gayA hai| vaidika loga bhI veda ke anadhyAyoM kA ullekha karate haiN| isI prakAra anya ArSa granthoM kA bhI anadhyAya mAnA jAtA hai| jainAgama bhI sarvajJokta, devAdhiSThita tathA svaravidyA saMyukta hone ke kAraNa, inakA bhI AgamoM meM anadhyAyakAla varNita kiyA gayA hai, jaise ki dasavidhe aMtalikkhite asajjhAe paNNatte, taM jahA- ukkAvAte, disidAghe, gajite, vijjute, nigghAte, juvate, jakkhAlitte, dhUmitA, mahitA, ryugghaate| dasavihe orAlite asajjhAtite, taM jahA- aTThI, maMsaM, soNite, asucisAmaMte, susANasAmaMte, caMdovarAte, sUrovarAte, paDane, rAyavuggahe, uvassayassa aMto orAlie sriirge| -sthAnAGgasUtra, sthAna 10 nokappati niggaMthANa vA niggaMthINa vA cauhiM mahApADivaehiM sajjhAyaMkarittae, taM jahA-AsADhapADivae iMdamahapADivae kattiapADivae sugimhpaaddive| no kappai niggaMthANa vA niggaMthINa vA, cauhiM saMjhAhiM sajjhAyaM karettae,taM jahA-paDhimAte, pacchimAte, majjhaNhe attttrtte|kppii niggaMthANa vA, niggaMthINa vA, cAukkAlaM sajjhAyaM karettae, taM jahA-puvvaNhe avaraNhe, paose, pccuuse| -sthAnAGgasUtra, sthAna 4, uddeza 2 uparokta sUtrapATha ke anusAra dasa AkAza se sambandhita, dasa audArika zarIra se sambandhita, cAra mahApratipadA, cAra mahApratipadA kI pUrNimA aura cAra sandhyA, isa prakAra battIsa anadhyAya mAne gae haiM, jinakA saMkSepa meM nimna prakAra se varNana hai, jaiseAkAza sambandhI dasa anadhyAya 1. ulkApAta-tArApatana-yadi mahat tArApatana huA hai to eka prahara paryanta zAstra svAdhyAya nahIM karanA caahie| 2.digdAha-jaba taka dizA raktavarNa kI ho arthAt aisA mAlUma par3e ki dizA meM Aga sI lagI hai, taba bhI svAdhyAya nahIM karanA caahie| 3.garjita-bAdaloM ke garjana para eka prahara paryanta svAdhyAya na kre|| 4. vidyuta-bijalI camakane para eka prahara paryanta svAdhyAya na kre| kintu garjana aura vidyuta kA asvAdhyAya cAturmAsa meM nahIM mAnanA caahie| kyoMki vaha garjana aura vidyuta prAyaH Rtu svabhAva se hI hotA hai| ata: ArdrA se svAti nakSatra paryanta anadhyAya nahIM mAnA jaataa| 5.nirghAta-binA bAdala ke AkAza meM vyantarAdikRta ghora garjana hone para, yA bAdaloM sahita AkAza meM kar3akane para do prahara taka asvAdhyAya kAla hai| 6.yUpaka- zukla pakSa meM pratipadA, dvitIyA, tRtIyA kI sandhyA, candraprabhA ke milane ko yUpaka kahA jAtA hai| ina dinoM prahara rAtri paryanta svAdhyAya nahIM karanA caahie| 7. yakSAdIpta-kabhI kisI dizA meM bijalI camakane jaisA, thor3e-thor3e samaya pIche jo prakAza hotA hai vaha yakSAdIpta kahalAtA hai| ataH AkAza meM jaba taka yakSAkAra dIkhatA rahe taba taka svAdhyAya nahIM karanA caahie| Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8. dhUmikA - kRSNa - - kArtika se lekara mAgha taka kA samaya meghoM kA garbhamAsa hotA hai| isameM dhUmra varNa kI sUkSma jalarUpa dhuMdha par3atI hai| vaha dhUmikA-kRSNa kahalAtI hai| jaba taka yaha dhuMdha par3atI rahe, taba taka svAdhyAya nahIM karanA caahie| 9. mihikA zveta - zItakAla meM zveta varNa kA sUkSma jalarUpa dhundha mihikA kahalAtI hai| jaba taka yaha giratI rahe, taba taka asvAdhyAya kAla hai| 10. raja-udghAta - vAyu ke kAraNa AkAza meM cAroM ora dhUli chA jAtI hai| jaba taka yaha dhUli phailI rahatI hai, svAdhyAya nahIM karanA caahie| uparokta dasa kAraNa AkAza sambandhI asvAdhyAya ke haiN| audArika sambandhI dasa anadhyAya 11-12-13. haDDI, mAMsa aura rudhira - paMcendriya tiryaMca kI haDDI, mAMsa aura rudhira yadi sAmane dikhAI deM, to jaba taka vahA~ se vaha vastue~ uThAI na jAe~, taba taka asvAdhyAya hai| vRttikAra Asa-pAsa ke 60 hAtha taka ina vastuoM ke hone para asvAdhyAya mAnate haiN| isI prakAra manuSya sambandhI asthi, mAMsa aura rudhira kA bhI anadhyAya mAnA jAtA hai| vizeSatA itanI hai ki inakA asvAdhyAya sau hAtha taka tathA eka dina-rAta kA hotA hai| strI ke mAsika dharma kA asvAdhyAya tIna dina taka / bAlaka evaM bAlikA ke janma kA asvAdhyAya kramazaH sAta evaM ATha dina paryanta kA mAnA jAtA hai| 14. azuci - mala-mUtra sAmane dikhAI dene taka asvAdhyAya hai| 15. zmazAna - zmazAnabhUmi ke cAroM ora sau-sau hAtha paryanta asvAdhyAya mAnA jAtA hai| 16. candragrahaNa - candragrahaNa hone para jaghanya ATha, madhyama bAraha aura utkRSTa solaha prahara paryanta svAdhyAya nahIM karanA caahie| 17. sUryagrahaNa - mAnA gayA hai| - - sUryagrahaNa hone para bhI kramazaH ATha, bAraha aura solaha prahara paryanta asvAdhyAyakAla 18. patana - kisI bar3e mAnya rAjA athavA rASTrapuruSa kA nidhana hone para jaba taka usakA dAhasaMskAra na ho taba taka svAdhyAya nahIM karanA caahie| athavA jaba taka dUsarA adhikArI sattArUDha na ho taba taka zanaiH zanaiH svAdhyAya karanA cAhie / 19. rAjavyudgraha-samIpastha rAjAoM meM paraspara yuddha hone para jaba taka zAnti na ho jAe, taba taka usake pazcAt bhI eka dina-rAtri svAdhyAya nahIM kreN| 20. audArika zarIra - upAzraya ke bhItara paMcendriya jIva kA vadha ho jAne para jaba taka kalevara par3A rahe, taba taka tathA 100 hAtha taka yadi nirjIva kalevara par3A ho to svAdhyAya nahIM karanA caahie| - asvAdhyAya ke uparokta 10 kAraNa audArika zarIra sambandhI kahe gaye haiN| 21-28. cAra mahotsava aura cAra mahApratipadA- - ASADhapUrNimA, AzvinapUrNimA, kArtikapUrNimA aura caitra pUrNimA ye cAra mahotsava haiN| ina pUrNimAoM ke pazcAt Ane vAlI pratipadA ko mahApratipadA kahate haiN| inameM svAdhyAya karane kA niSedha hai| 29-32. prAtaH sAyaM madhyAhna aura ardharAtri- - prAtaH sUrya ugane se eka ghar3I pahile tathA eka ghar3I piiche| 1 sUryAsta hone se eka ghar3I pahile tathA eka ghar3I piiche| madhyAhna arthAt dopahara meM eka ghar3I Age aura eka ghar3I pIche evaM ardharAtri meM bhI eka ghar3I Age tathA eka ghar3I pIche svAdhyAya nahIM karanA caahie| Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ # sadasya-sUcI / zrI AgamaprakAzana samiti, byAvara arthasahayogI sadasyoM kI zubha nAmAvalI mahAstambha 1. zrI seTha mohanamalajI corar3iyA, madrAsa 2. zrI gulAbacandajI mAMgIlAlajI surANA, sikandarAbAda 3. zrI pukharAjajI zizodiyA, byAvara 4. zrI sAyaramalajI jeThamalajI corar3iyA, baiMgalora 5. zrI premarAjajI bhaMvaralAlajI zrIzrImAla, durga 6. zrI esa. kizanacandajI corar3iyA, madrAsa 7. zrI kaMvaralAlajI baitAlA, gohATI 8. zrI seTha khIMvarAjajI corar3iyA madrAsa 9. zrI gumAnamalajI corar3iyA, madrAsa 10. zrI esa. bAdalacandajI corar3iyA, madrAsa 11. zrI je. dulIcandajI corar3iyA, madrAsa 12. zrI esa. ratanacandajI corar3iyA, madrAsa 13. zrI je. annarAjajI corar3iyA, madrAsa 14. zrI esa. sAyaracandajI corar3iyA, madrAsa 15. zrI Ara. zAntilAlajI uttamacandajI corar3iyA, madrAsa 16. zrI siremalajI hIrAcandajI corar3iyA, madrAsa 17. zrI je. hukmIcandajI corar3iyA, madrAsa stambha sadasya 1. zrI agaracandajI phatecandajI pArakha, jodhapura 2. zrI jasarAjajI gaNezamalajI saMcetI, jodhapura 3. zrI tilokacaMdajI sAgaramalajI saMcetI, madrAsa 4. zrI pUsAlAlajI kistUracaMdajI surANA, kaTaMgI 5. zrI Ara. prasannacandajI corar3iyA, madrAsa 6. zrI dIpacandajI corar3iyA, madrAsa 7. zrI mUlacandajI corar3iyA, kaTaMgI 8. zrI varddhamAna iNDasTrIja, kAnapura 9. zrI mAMgIlAlajI mizrIlAlajI saMcetI, durga saMrakSaka 1. zrI biradIcaMdajI prakAzacaMdajI talesarA, pAlI 2. zrI jJAnarAjajI kevalacandajI mUthA, pAlI 3. zrI premarAjajI jatanarAjajI mehatA, mer3atA siTI 4. zrI za. jar3AvamalajI mANakacandajI betAlA, bAgalakoTa 5. zrI hIrAlAlajI pannAlAlajI caupar3A, byAvara 6. zrI mohanalAlajI nemIcandajI lalavANI, cAMgATolA 7. zrI dIpacaMdajI candanamalajI corar3iyA, madrAsa 8. zrI pannAlAlajI bhAgacandajI botharA, cAMgATolA 9. zrImatI sireku~vara bAI dharmapatnI sva. zrI suganacandajI jhAmar3a, madurAntakam 10. zrI bastImalajI mohanalAlajI boharA (KGF) jAr3ana 11. zrI thAnacandajI mehatA, jodhapura 12. zrI bhairUdAnajI lAbhacandajI surANA, nAgaura 13. zrI khUbacandajI gAdiyA, byAvara 14. zrI mizrIlAlajI dhanarAjajI vinAyakiyA, byAvara 15. zrI indracandajI baida, rAjanAMdagAMva 16. zrI rAvatamalajI bhIkamacandajI pagAriyA, . bAlAghATa 17. zrI gaNezamalajI dharmIcandajI kAMkariyA, TaMgalA 18. zrI suganacandrajI bokar3iyA, indaura 19. zrI harakacandajI sAgaramalajI betAlA, indaura 20. zrI raghunAthamalajI likhamIcandajI lor3hA, cAMgATolA 21. zrI siddhakaraNajI zikharacandajI baida, cAMgATolA Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sadasya- sUcI / 22. zrI sAgaramalajI noratamalajI pIMcA, madrAsa 23. zrI mohanarAjajI mukanacandajI bAliyA, ahamadAbAda 24. zrI kezarImalajI jaMvarIlAlajI talesarA, pAlI 25. zrI ratanacandajI uttamacandajI modI, byAvara 26. zrI dharmIcandajI bhAgacandajI boharA, jhuMThA 27. zrI chogAmalajI hemarAjajI lor3hA DoMDIlohArA 28. zrI guNacaMdajI dalIcaMdajI kaTAriyA, bellArI 29. zrI mUlacandajI sujAnamalajI saMcetI, jodhapura 30. zrI sI. amaracandajI botharA, madrAsa 31. zrI bhaMvaralAlajI mUlacandajI surANA, madrAsa 32. zrI bAdalacaMdajI jugarAjajI mehatA, indaura 33. zrI lAlacaMdajI mohanalAlajI koThArI, goThana 34. zrI hIrAlAlajI pannAlAlajI caupar3A, ajamera 35. zrI mohanalAlajI pArasamalajI pagAriyA, baiMgalora 36. zrI bhaMvarImalajI corar3iyA, madrAsa 37. zrI bhaMvaralAlajI goThI, madrAsa 38. zrI jAlamacaMdajI rikhabacaMdajI bAphanA, AgarA 39. zrI ghevaracaMdajI pukharAjajI bhuraTa, gohATI 40. zrI jabaracandajI gelar3A, madrAsa 41. zrI jar3AvamalajI suganacandajI, madrAsa 42. zrI pukharAjajI vijayarAjajI, madrAsa 43. zrI cenamalajI surANA TrasTa, madrAsa 44. zrI lUNakaraNajI rikhabacaMdajI lor3hA, madrAsa 45. zrI sUrajamalajI sajjanarAjajI mahetA, koppala sahayogI sadasya 1. zrI devakaraNajI zrIcandajI DosI, mer3atAsiTI 2. zrImatI chaganIbAI vinAyakiyA, byAvara 3. zrI pUnamacandajI nAhaTA, jodhapura 4. zrI bhaMvaralAlajI vijayarAjajI kAMkariyA, cillIpuram 5. zrI bhaMvaralAlajI caupar3A, byAvara 6. zrI vijayarAjajI ratanalAlajI catara, byAvara 7. zrI bI. gajarAjajI bokaDiyA, selama 8. zrI phUlacandajI gautamacandajI kAMTheDa, pAlI 9. zrI ke. pukharAjajI bAphaNA, madrAsa 10. zrI rUparAjajI jodharAjajI mUthA, dillI 11. zrI mohanalAlajI maMgalacaMdajI pagAriyA, rAyapura 12. zrI nathamalajI mohanalAlajI lUNiyA, caNDAvala 13. zrI bhaMvaralAlajI gautamacandajI pagAriyA, kuzAlapurA 14. zrI uttamacaMdajI mAMgIlAlajI, jodhapura 15. zrI mUlacandajI pArakha, jodhapura 16. zrI sumeramalajI mer3atiyA, jodhapura 17. zrI gaNezamalajI nemIcandajI TAMTiyA, jodhapura 18. zrI udayarAjajI pukharAjajI saMcetI, jodhapura 19. zrI bAdaramalajI pukharAjajI baMTa, kAnapura 20. zrImatI sundarabAI goThI dharmapatnI zrI tArAcaMdajI goThI, jodhapura 21. zrI rAyacandajI mohanalAlajI, jodhapura 22. zrI ghevaracandajI rUparAjajI, jodhapura 23. zrI bhaMvaralAlajI mANakacaMdajI surANA, madrAsa 24. zrI jaMvarIlAlajI amaracandajI koThArI, byAvara 25. zrI mANakacaMdajI kizanalAlajI, mer3atAsiTI 26. zrI mohanalAlajI gulAbacandajI catara, byAvara 27. zrI jasarAjajI jaMvarIlAlajI dhArIvAla, 28. zrI mohanalAlajI campAlAlajI goThI, jodhapura 29. zrI nemIcaMdajI DAkaliyA mehatA, jodhapura 30. zrI tArAcaMdajI kevalacaMdajI karNAvaTa, jodhapura 31. zrI AsUmala eNDa kaM., jodhapura 32. zrI pukharAjajI loDhA, jodhapura 33. zrImatI suganIbAI dharmapatnI zrI mizrIlAlajI sAMDa, jodhapura Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sadasya-sUcI/ 34. zrI baccharAjajI surANA, jodhapura 63. zrI candanamalajI premacaMdajI modI, bhilAI 35. zrI harakacandajI mehatA, jodhapura 64. zrI bhIvarAjajI bAghamAra, kucerA 36. zrI devarAjajI lAbhacaMdajI mer3atiyA, jodhapura 65. zrI tilokacaMdajI premaprakAzajI, ajamera 37. zrI kanakarAjajI madanarAjajI goliyA, jodhapura 66. zrI vijayalAlajI premacaMdajI gulecchA 38. zrI ghevaracandajI pArasamalajI TAMTiyA, jodhapura rAjanAMdagA~va 39. zrI mAMgIlAlajI corar3iyA, kucerA 67. zrI rAvatamalajI chAjer3a, bhilAI 40. zrI saradAramalajI surANA, bhilAI 68. zrI bhaMvaralAlajI iMgaramalajI kAMkariyA, 41. zrI okacaMdajI hemarAjajI sonI, durga / bhilAI 42. zrI sUrajakaraNajI surANA, madrAsa 69. zrI hIrAlAlajI hastImalajI dezalaharA, 43. zrI ghIsUlAlajI lAlacaMdajI pArakha, durga bhilAI 44. zrI pukharAjajI boharA,(jaina TrAnsaporTa kaM.) _ 60. zrI vardhamAna sthAnakavAsI jaina zrAvakasaMgha, dallI-rAjaharA jodhapura 71. zrI campAlAlajI buddharAjajI bAphaNA, byAvara 45. zrI campAlAlajI sakalecA, jAlanA 72. zrI gaMgArAmajI indracaMdajI boharA, kucerA 46. zrI premarAjajI mIThAlAlajI kAmadAra, baiMgalora 73. zrI phateharAjajI nemIcaMdajI karNAvaTa, 47. zrI bhaMvaralAlajI mUthA eNDa sansa, jayapura / kalakattA 48. zrI lAlacaMdajI motIlAlajI gAdiyA, baiMgalora 74. zrI bAlacaMdajI thAnacandajI bhuraTa, kalakattA 49. zrI bhaMvaralAlajI navaratnamalajI sAMkhalA, 75. zrI sampatarAjajI kaTAriyA, jodhapura meTUpaliyama 76. zrI javarIlAlajI zAMtilAlajI surANA, bolArama 50. zrI pukharAjajI challANI, karaNagullI 77. zrI kAnamalajI koThArI, dAdiyA 51. zrI AsakaraNajI jasarAjajI pArakha, durga . 75. zrI pannAlAlajI motIlAlajI surANA, pAlI 52. zrI gaNezamalajI hemarAjajI sonI, bhilAI 79. zrI mANakacaMdajI ratanalAlajI muNota, TaMgalA 53. zrI amRtarAjajI jasavantarAjajI mehatA, 80. zrI cimmanasiMhajI mohanasiMhajI loDhA, byAvara mer3atAsiTI 81. zrI riddhakaraNajI rAvatamalajI bhuraTa, gauhATI 54. zrI ghevaracaMdajI kizoramalajI pArakha, jodhapura 82. zrI pArasamalajI mahAvIracaMdajI bAphanA, goThana 55 zrI mAMgIlAlajI rekhacaMdajI pArakha, jodhapura 83. zrI phakIracaMdajI kamalacaMdajI zrIzrImAla, 56. zrI munnIlAlajI mUlacaMdajI gulecchA, jodhapura kucerA 57. zrI ratanalAlajI lakhapatarAjajI, jodhapura . 84. zrI mAMgIlAlajI madanalAlajI coraDiyA. 58. zrI jIvarAjajI pArasamalajI koThArI, mer3atA- bhairUMdA siTI 85. zrI sohanalAlajI lUNakaraNajI surANA, kucerA 59. zrI bhaMvaralAlajI rikhabacaMdajI nAhaTA, nAgaura 86. zrI ghIsUlAlajI, pArasamalajI, jaMvarIlAlajI 60. zrI mAMgIlAlajI prakAzacandajI rUNavAla, ____ koThArI, goThana maisUra 87. zrI saradAramalajI eNDa kampanI, jodhapura 61. zrI pukharAjajI boharA, pIpaliyA kalAM 88. zrI campAlAlajI hIrAlAlajI bAgarecA, 62. zrI harakacaMdajI jugarAjajI bAphanA, baiMgalora jodhapura Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 89. zrI pukharAjajI kaTAriyA, jodhapura 112. zrI cAMdamalajI dhanarAjajI modI, ajamera 90. zrI indracandajI mukanacandajI, indaura 113. zrI rAmaprasanna jJAnaprasAra kendra, candrapura 91. zrI bhaMvaralAlajI bAphaNA, indaura 114. zrI bhUramalajI dulIcaMdajI bokar3iyA, mer3atA92. zrI jeThamalajI modI, indaura siTI 93. zrI bAlacandajI amaracandajI modI, byAvara 115. zrI mohanalAlajI dhArIvAla, pAlI 94. zrI kundanamalajI pArasamalajI bhaMDArI, baiMgalora 116. zrImatI rAmakuMvarabAI dharmapatnI zrI cAMdamalajI 95. zrImatI kamalAkaMvara lalavANI dharmapatnI sva. loDhA, bambaI zrI pArasamalajI lalavANI, goThana 117. zrI mA~gIlAlajI uttamacaMdajI bAphaNA, baiMgalora 96. zrI akhecandajI lUNakaraNajI bhaNDArI, 118. zrI sAMcAlAlajI bAphaNA, auraMgAbAda kalakattA 119. zrI bhIkhamacandajI mANakacandajI khAbiyA, 97. zrI suganacandajI saMcetI, rAjanAMdagAMva (kuDAlora)madrAsa 98. zrI prakAzacaMdajI jaina, nAgaura 120. zrImatI anopakuMvara dharmapatnI zrI campAlAlajI 99. zrI kuzAlacaMdajI rikhabacandajI sarANA, saMghavI, kucerA bolArama 121. zrI sohanalAlajI sojatiyA, thAMvalA 100. zrI lakSmIcaMdajI azokakumArajI zrIzrImAla, 122. zrI campAlAlajI bhaNDArI, kalakattA kucerA 123. zrI bhIkhamacandajI gaNezamalajI caudharI, 101. zrI gUdar3amalajI campAlAlajI, goThana dhUliyA 102. zrI tejarAjajI koThArI, mAMgaliyAvAsa 124. zrI pukharAjajI kizanalAlajI tAter3a, 103. zrI sampatarAjajI corar3iyA, madrAsa sikandarAbAda 104. zrI amaracaMdajI chAjer3a, pAdu bar3I 125. zrI mizrIlAlajI sajjanalAlajI kaTAriyA, 105. zrI jugarAjajI dhanarAjajI baramecA, madrAsa sikandarAbAda 106. zrI pukharAjajI nAharamalajI lalavANI, madrAsa 126. zrI varddhamAna sthAnakavAsI jaina zrAvaka saMgha, 107. zrImatI kaMcanadevI va nirmalA devI, madrAsa bagar3Inagara 108. zrI dulerAjajI bhaMvaralAlajI koThArI, kuzAla- 127. zrI pukharAjajI pArasamalajI lalavANI, purA bilAr3A 109. zrI bhaMvaralAlajI mAMgIlAlajI betAlA, Deha 128. zrI TI. pArasamalajI corar3iyA, madrAsa 110. zrI jIvarAjajI bhaMvaralAlajI corar3iyA, bhairUMdA 129. zrI motIlAlajI AsUlAlajI boharA eNDa 111. zrI mAMgIlAlajI zAMtilAlajI rUNavAla, kaM., baiMgalora harasolAva 130. zrI sampatarAjajI surANA, manamAr3a Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yuvAcArya zrI mizrImalajI ma.sA. 'madhukara' muni kA (jIvana paricaya janma tithi vi.saM. 1970 mArgazIrSa zuklA caturdazI janma-sthAna tiMvarI nagara, jilA-jodhapura (rAja.) mAtA zrImatI tulasIbAI pitA zrI jamanAlAlajI dhAr3IvAla dIkSA tithi vaizAkha zuklA 10 vi.saM. 1980 dIkSA-sthAna bhiNAya grAma, jilA-ajamera dIkSAguru zrI jorAvaramalajI ma.sA. zikSAguru (gurubhrAtA) zrI hajArImalajI ma.sA. AcArya paramparA pUjya AcArya zrI jayamallajI ma.sA. AcArya pada jaya gaccha-vi.saM.2004 zramaNa saMgha kI ekatA hetu AcArya pada kA tyAga vi.saM. 2009 upAdhyAya pada vi.saM. 2033 nAgaura (varSAvAsa) yuvAcArya pada kI ghoSaNA zrAvaNa zuklA 1 vi.sa. 2036 dinAMka 25 julAI 1979 (haidarAbAda) yuvAcArya pada-cAdara mahotsava vi.saM. 2037 caitra zuklA 10 dinAMka 23-3-80, jodhapura svargavAsa vi.saM. 2040 migasara vada 7 dinAMka 26-11-1983, nAsika (mahArASTra) ApakA vyaktitva evaM jJAna : 1. gauravapUrNa bhavya tejasvI lalATa, camakadAra bar3I A~kheM, mukha para smita kI khilatI AbhA aura sneha tathA saujanya varSAti komala vANI, AdhyAtmika teja kA nikhAra, gurujanoM ke prati agAdha zraddhA, vidyA ke sAtha vinaya, adhikAra ke sAtha viveka aura anuzAsita zramaNa the| 2. prAkRta, saMskRta, vyAkaraNa, prAkRta vyAkaraNa, jaina Agama, nyAya darzana Adi kA praur3ha jJAna munizrI ko prApta thaa| Apa uccakoTi ke pravacanakAra, upanyAsakAra, kathAkAra evaM vyAkhyAkAra the| Apake prakAzita sAhitya kI nAmAvalI pravacana saMgraha : 1. antara kI ora, bhAga 1 va 2,2. sAdhanA ke sUtra, 3. paryuSaNa parva pravacana, 4. anekAnta darzana, 5. jaina-karmasiddhAnta, 6. jainatattva-darzana, 7. jaina saMskRta-eka vizleSaNa, 8. gRhasthadharma, 9. aparigraha darzana, 10. ahiMsA darzana, 11. tapa eka vizleSaNa, 12. AdhyAtma-vikAsa kI bhuumikaa| kathA sAhitya : jaina kathA mAlA, bhAga 1 se 51 taka upanyAsa : 1.piMjare kA paMchI, 2. ahiMsA kI vijaya, 3. talAza, 4. chAyA, 5. Ana para blidaan| anya pustakeM :1. Agama paricaya, 2. jainadharma kI hajAra zikSAe~, 3. jiyo to aise jiyo| vizeSa : Agama battIsI ke saMyojaka va pradhAna smpaadk| ziSya : Apake eka ziSya haiM-1. muni zrI vinayakumArajI 'bhIma'